Aynnt: 174

nceleme dizisi: 90

Kamu Vidanjoa an
Sivil taatsizlik
Hannah Arendi, Ronald Dworkin, frgen Habermas, Johan Galtung,
Martin Luther King, John Rawls, Hans Saner, Henry David Thoreau

Almancadan eviren
Yakup Coar

Yayma hazrlayan
Ender Ateman

Bu kitabn tm yaym haklan

Aynn Yaynlanna aittir
Kapak illstrasyonu
Sevin Alton

Kapak dzeni
Arslan Kahraman

Dzelti
Ayten Koal
Basma hazrlk
Renk Yapmevi Tel: (0212)516 94 15

Bask ve cilt
Mart Matbaaclk Sanatlan Ltd. ti. Tel: (0212) 212 03 39-40

Birinci basm
Ocak 1997

ISBN 975-539-162-2

AYRINTI YAYINLARI
Piyer Loli Cad. 17/2 34400 emberlita-stanbul Tel: (O 212) 518 76 19 Fax: (O 212) 516 45 77
H. Arendt, R. Dworkin, 3. Habermas, J. Galtung
M.L. King, H. Saner, J. Rawls, H.D, Thoreau,
KAMU VCDANINA ARI
SVL
TAATSZLK

N a
AYUM1
 N C E L E M E D Z S
ENLKL TOPLUM/Van llliM . basm YEL PaTKA/Jonatfon PorritVl basm uiK MARKS,
FREUD VE GNLK HAYATN ELETRS/emce Brown/2. basm unT KADINLIK ARZULARI/flosa/incf
CowardZ. basm uuf FREUD'DAN LACANA PSKANALZ/Saffef Murat Tura! 2.basm ju f NASIL SOS
YALZM? HANG YEL? NN TNSELLK?/RCfo/f Sa/?/2. basm u T ANTROPOLOJK AIDAN D-
DET/Der; David Riches ^ ELETREL ALE KURAMI/Warit P o s te ri KBN'E DOGWlRaymond VfA-
/iamsDEMOKRAS ARAYIINDA KENT/K/af fiom/rt YARN/Robert HavemannDEVLETE
KARI TOPLUM/P/eme c/asses RUSYA'DA SOVYETLER (1905-1921 yOskar Amvaiter-<^ BOL-
EVKLER VE DENETM/Maurice 8fl/jfon-T EDEBYAT KURAMI/Terry E a gleto n^ M FARKLI
SYASET/Levren/Kker.JiTZGR EGTM/Joe/ S p rin g ^ EZLENLERN PEDAGOJS/PautoFreir&Z.
basm uaP SANAY SONRASI TOPYALAR/oris Frankel J>( KENCEY DURDURUNI/Taner Akam
ZORUNLU ETME Rt>S\WJCatherm 8aker/2. basm J tf SESSZ YIINLARIN GLGESNDE YA
DA TOPLUMSALIN SONU/Jban BaudriHardfTkendi J tf ZGR BR TOPLUMDA BLM/Pat/I Fe-
yerabend M VAH SAVAININ MUTSUZLUU/P/erre Clastres CBHENNEMB YG/Gndz
\lassam. basm GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/Guy Debord J tf AIR EKM/Lynne
Sega/ CNSEL DDET/A/erto Godeos M ALTERNATF TEKNOLOJi/Oawd Dickson M ATE
VE GNE//f/s Murdoch .4iY OJOmXEIRichard Sennett TOTALTARZM/Simoe Tor-
meyuuF SLAM'IN BLNALTINDA KADIN/ Feina Ayt Sat^ah/2. basm-4Y MEDYA VE DEMOKRAS/
John Keanel2. basm ^ OCUK HAKLARI/Der; Bob Franklin KTEN SONRA/Der: Robin
Blackbum DNYANIN BATILILAMASl/Serge Latouche TRKYENN BATILIUTIRILMASI/
Cengiz A k ta r^ SINIRLARI YIKMAK/Mary Meltor ^ KAPTALZM, SOSYALZM, EKOLOJ/Anc/r Gorz
AVRUPAMERKEZCLK/Sa/nir A/n/n ^ AHLK VE MODERNLK/floss Poofe unT-GNDELK
HAYAT KILAVUZU/Ssan Willis SVL TOPLUM VE DEVLET/Der; John Keane udT TELEVZYON;
LDREN ELENCE/Ne// Postman uaf MODERNLN SONUURI/A/tfony Giddens M DAHA AZ
DEVLET-DAHA OK TOPLUM/fio/f Cantzen jhYJ GELECEE BAKMAK/M/cbae/ Afbert Robin Hah-
netJHJ MEDYA, DEVLET VE ULUSlPhilip S c/j/esto u dF MAHREMYETN DNM/AnIfjony Gid
dens J tf TARH VE TN/Jbe/ Kovei M ZGRLN EKOLOJS/Afrray Bookchin jt t f DEMOKRAS
VE SVL lOPlUM/John Keane J tf U HAN KALPLERMZ/flosa//r!c/ Coward JKf AKLA VEDA/Patl Fe-
yerabend BEY'm FAL EBEKES/Armand Maffe/arfu*^^ KTSAD AKLIN ELETRS/ Andr
Gorz MODERNLN SIKINTILARI / Charles Taylor uiY GL DEM0KRAS/8er//amOT 6ar-
beruuF EKRGE/emardS/te ju F KTLN EFFAFLII/Jean BaudrillardueK ENTELEKTEL
Edward S a id ^ TUHAF HAYA/Andrew Ross J trf YEN ZAMANLAR/S. Halt-M. Jacques uhF TAHAKKM
VE DREN SANATLARI/J.C. Scott unT" SALIIN GASPI/Zran lllich udT SEVGNN 8LGEL/A/a/n
Finkielkraut KMLK VE FARKLILIK/Wiam Connolly je f ANTPOLTK ADA POLLTKA/Geoff Ml
gan jW YEN BR SOL ZERNE TARTIMALAR/Htfao' Wainwright DEMOKRAS VE KAPTALZM/
Samuel Bowles-Herbert Gintis uhT OLUMSALLIK, RON VE DAYAHIMA/Richard Rory
ohF OTOMOBLN EKOLOJS/P. Freund-G. Martin anf PME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ZE-
RNE/Adam Phillips uwf MKNSIZIN POLTKASI/J./W, Besnier GENLER N HAYAT BLGS EL
KTABI/Raou/ Vaneigem jn t CENNETN DB/Gndz Yassan, basm ^ EKOLOJK BR TOPLUMA
DORU/M/ray Bookchin J if DEOLOJ/Te/ry Eagieton J tf DZEN VE KAU<NMA KISKACINDA TR-
KYE/A/rme/ nsel J it AMERKA/dea/r Baudrillard u ( POSTMODERNZM VE TKETM KLTR/M/ke
Featherstone ERKEK AKL/GeneWeve Ltoyd a rf BARBARLIK/M/cfre/ Henry jK t KAMUSAL N
SANIN K-fi/cftard Sennett POPLER KLTRLER/Dara/ Rowe jw ( BELLEN YTREN
TOPLUMffiussell Jacoby J>( GLME/Henrr Bergson uef LME KARI HAYAT/Norman 0. Brown
SVL rTAATSZLK/Der.: Yakup Coar 1^ AHLK ZERNE TARTIMALAR/Jon Nuttall
jw TKETM TOPLUMU//ea/J Baudrillard J tf EDEBYAT VE KTLK/eorges Bataille
LMCL HASTAUK UMUTSUZLUK/Sreo Kierkegaard uny ORTAK BR EYLER OL
MAYANLARIN ORTAKLII/A/p/)Oflso Ungis

H A Z I R L A N A N K T A P L A R
KMLK MEKNLARI'Dawd Morley-Kevin fiob/ns DOSTLUK ANLAYILARI/Sandra Lynch
uuFYNTEUE KARlIPaui Feyerabend u # POSTMODERN EtlKIZygmunt Bauman uhF RUJ LEKES-
20. Yzyln Gizli Tarihi/Gre;/ Marcus jw f POLTK KAMERA/D. Kei\ner-M. Ryan jMF BENL KO-
NUMLAMAK/Sey/a Ben/ab* KENTLEMEDEN EHRLERE/M(/rray8ookc/n
NDEKLER

NSZ: SVL TAATSZLK

Yakup Coar..................................................................................... 9
I. Sivil itaatsizlik olgusunun temel unsurlar.................................10
A. Yasadlk............................... '........................10
B. Alenilik, hesaplanabilirlik........................................................ 11
C. Politik ve hukuki sorumluluun stlenilmesi............................11
D. iddetin reddedilmesi...............................................................12
E. Ortak adalet anlayna!kamu vicdanna ynelik
bir ar....................................................................................12
F. Sistemin geneline deil tekil hakszlklara kar ortak
eylem.........................................................................................13
G. Eylem ciddi hakszlklara kar yaplr ve
hakszlkla makul bir iliki iindedir........................................14
H. Hakszlklarla ilgili ifte standart kullanlamaz....................... 15

5
 II. Nasl bir hukuk dzeni?............................................................. 16
A. Farkllk ilkesi......................................................................... 17
B. ounluk kuralnn ileyii......................................................18
III. Denmokratik olmayan lkelerde sivil itaatsizliin anlam 20
A. Totalitarizm ve bireysel itaatsizlik...........................................20
B. Demokratik de, totaliter de olmayan rejimlerde sivil
itaatsizlik................................ 21
IV. Trkiyede sivil itaatsizlik.........................................................24
Trkiye'de sivil itaatsizlik eylemleri ve
Cumartesi Anneleri".............................................................. 25

- DEVLETE KARI TAATSZLK GREV ZERNE

Henry David Thoreau...................................................................... 30

- SVL TAATSZLN TANIMI VE HAKLILII

John Rawls....................................................................................... 54
I. Sivil itaatsizliin tanm..............................................................54
L Sivil itaatsizliin hakll..........................................................61
III. Sivil itaatsizliin rol................ 67

- SVL TAATSZLK
Hannah Arendt................................................................................ 76

- SVL TAATSZLK: DEMOKRATK HUKUK

DEVLETNN DENEK TAI. ALMANYADA
OTORTER LEGALZM KARITLII
Jrgen Habermas........................................................................116
I. Deien protestocular sahnesi..................................................117
II. John Rawlsin adalet teorisi.....................................................121
m . Meruiyetin koruyucular......................................................... 124
IV. Karlkl itidal......................................................................... 126
V. Bugnk hakszlk nerededir?.................................................130
VI. ounluk kural ne zaman iler?.............................................133
VII. Zorla yaratlan kesinlikler........................................................134

- SVL TAATSZLN ET VE PRAGMAT

Ronald Dworkin............................................................................. 137
DEMOKRASLERDE DRENME
SORUMLULUU ZERNE
Hans Saner...................................................................................156
I. Adile yakn bir sistemde direni..........................................157
II. k sreci ierisindeki demokrasilerde direni...............164
III. Demokrasilerde direni iin bir teorik ereve denemesi 169

DKTATRLK DNEMLERNDE
KSEL SORUMLULUK
Hannah Arendt.............................................................................172

BIRMINGHAM CEZAEV NDEN MEKTUP

Martin Luther King......................................................................184

GANDH VE ALTERNATF HAREKET

TEORDE SATYAGRAHA-NORMLAR
Johan Galtung............................................................................. 204

YAZAR BYOGRAFLER......................................................... 220

ONSOZ: SVL TAATSZLK

Yakup Coar

1848 ylnda Amerika'da Thoreau tarafndan ilk kez kullanlan sivil

itaatsizlik kavram, 1980'li yllarda Avrupada youn tartmalarn
konusu olmu, son yllarda Trkiyede de kullanlmaya balan
mtr.
Ancak Trkiye'de sivil itaatsizliin ne olduu, hangi eylemlerin
sivil itaatsizlik olarak adlandrlabilecei, sivil itaatsizlikle neyin
amalanabilecei ya da neye ulalabilecei konusunda var olan
snrl sayda yayn ve 1992 aralk aynda stanbul Alman Kltr
Merkezinde dzenlenen bir sempozyum' dnda kapsaml tart
malar henz gndeme gelmedi. Elinizdeki kitap konu ile ilgili
1. Yaymlanan kitaplar; Jrgen Habermas, S ivil taatsizlik, Afa Yaynlar, 1995,
ev. H. kesiz; Hayrettin kesiz, S ivil taatsizlik, Afa Yaynlar, 1994; Henry
David Thoreau, Haksz Ynetime Kar, stanbul 1963, ev. Vedat Gnyol.
Sempozyum iin bkz. Argumentum Aylk Hukuk Dergisi, say 36-41, Temmuz
Arahk-1993.
 nemli metinlerin ve tartmalarn bir ksmm sunarak bu boluu
bir lde gidermeyi amalyor.
Peki nedir sivil itaatsizlik?
Sivil itaatsizlik, "u ya da bu lde adil" ilikilerin hkm sr-
d demokratik bir sistemde ortaya kan ciddi hakszlklara
kar, yasal imknlann tkendii noktada son bir are olarak ba
vurulan, kendisine anayasay ya da toplumsal szlemede ifadesini

bulan ortak adalet anlayn temel alan, iddeti reddeden, yasad

t
politik bir edimdir.
II . ~ ..e - >

Aada ncelikle bu ksa tanm amaya, ardndan sz edilen

demokrasinin hangi zellikleri tamas gerektiini vurgulamaya,
sonra da bu zelliklerin bulunmad, yani "u ya da bu lde
adil" ilikilerin varlndan da sz edilemeyecek lke ve d
nemlerde sivil itaatsizliin uygulanabilirliini ve ilevini tart
maya alacam. Son olarak da Trkiyede sivil itaatsizliin uy
gulanabilirlii konusunda dncelerimi syleyip, bir sivil ita
atsizlik eylemi olarak "Cumartesi Anneleri"nin eylem anlaylann
tartacam.

I. s i v i l it a a t s i z l ik OLGUSUNUN TEMEL UNSURLARI

A. Yasadlk

Sivil itaatsizlik, haksz bir uygulamaya kar btn yasal yollar

denendikten sonra giriilen yasad bir eylemdir. Ancak yasad
eyleme girimek ilke olarak yasad rgtlenmeyi ya da eylemi sa
vunmak anlamna gelmez. Bu yola ancak sonu getirecek yasal
yollar denenip tketildikten sonra bavurulur. nk sivil ita
atsizlik eylemcisi, var olan anayasal dzenin temel ilkelerine ya da
toplumsal szlemeye esastan bir itirazda bulunmaz. Tersine, bu
temel anlamann ilkelerinin inenmesinden duyduu kaygy dile
getirmek iin bu yola bavurur. Bu anlamyla sivil itaatsizlik
yasad ancak meru bir eylemdir.

10
 B. Alenilik, hesaplanabilirlik

Yasads olmasna ramen sivil itaatsizlik gizli deil, aklaleni

bir eylemdir. Alenilik sadece eyleme katlanlarn kendilerini giz
lememelerini deil, yaplan eylemin kamuoyunca alglanabilir
zellikte olmasn gerektirir. Ancak alenilik kavramyla ilgili baz
snrlamalar, istisnai durumlar vardr. Bunlann en nemlisi ey
lemin bandan beri aleni olmasnn sivil itaatsizlii tmyle
baarsz klaca yolundaki endiedir. Ronald Dworkin byle bir
duruma rnek olarak, sahibinden kaan kleyi saklayan bireyin
tavrnP vermektedir. Byle bir durumda eylemin gerekletirildii
srada gizli kalmas her eyden daha nemlidir. Ancak saklama
eylemi sona erdikten sonra bunun mutlaka kamuoyuna du
yurulmas gerekir.
Hesaplanahilirlik ise eylemin seyri ve sonularnn eylemin
banda sylenenlere uygun olmasdr. rnein sessiz oturma ey
lemi yaplacaksa, yaplacak olan sadece budur, ardndan bir baka
eylem gelmeyecektir. Hesaplanabilirlik ayrca eylemcinin sa
mimiyeti ve inandrclnn, syledikleriyle yaptklarnn uyum
iinde olmasnn ifadesidir. Ayn zamanda, eylemin terrize edil
mesi, baka ekilde sunulmasnn nnde ciddi bir engel oluturur.

C. Politik ve hukuki sorumluluun stlenilmesi

Sivil itaatsizlik eylemcisi birey ya da grup eyleminin politik so

rumluluunu stlenir. Sivil itaatsizlik eylemcisi asndan kamu
oyunun gzleri nnde olmak esastr. Bandan itibaren hedefin.

2. Tek bir bireyin eyleminin sivil itaatsizlik olarak adlandrlp adlandm im ayaca
bir tartma konusudur. rnein Hannah Arendt sivil itaatsizliin ancak bir grup
eylemi olabileceini savunur. Ona gre sahibinden kaan kleyi saklayan bi
reyin davran da vicdani retinin davran da sivil itaatizlik olarak anlalamaz.
Hatta sivil itaatsizlik konusunda yazanlarn mutlaka bavurduktan Thoreaunun
eylemini de sivil itaatsizlik olarak tanmlamaz.
Ben, sraladm dier zellikleri tayan, zellikle de aleni olan, ar amac
gden bireysel eylemlerin de sivil itaatsizlik olarak tanmlanmasnn uygun ola
can dnyorum. rnein askere, savasa gitmevisini kamuoyuna aklayan
bireyin davran sivil itaatsizlik olarak adlandrlabilir. nk sz konusu kii,
sonular itibariyle mutlak bir edime, ldrme eylemine katlmak istememekte ve
belli bir anlay, kabul beklentisiyle kamusal adalet duygusuna bavurmaktadr.

II
 eylemin aknn tespit edilmi ve aklanm olmas da n
grldnden, eylemin sonunda politik sorumluluktan kanmak,
eylemi inkr etmek sz konusu edilemez.
Hukuki (cezai) sorumluluk konusunda ise farkl grler bu
lunmaktadr. Kimi teorisyenler hukuki sorumluluu stlenmenin
eylemcilerin samimiyetlerinin bir ifadesi olarak alglanp, eylemin
ar etkisini glendirecei gerekesiyle byle bir eyi sa
vunurlarken, dierleri meru dzeyde giriilen bir eylemden dolay
cezalandrmay kabul etmenin doru olmadn savunurlar.

D. iddetin reddedilmesi

Sivil itaatsizliin asli zelliklerinden biri de iddeti red

detmesidir. "Sivil itaatsizlik eyleminde ifadesini bulan ihll sem
bolik zelliktedir; buradan da protestonun bar (iddeti ier-
^ meyen) aralarla snrlanmas kural kar." (Habermas, elinizdeki
kitap s. 121) Ancak iddetin ne olduu, snrnn nerede balad
tartmaldr. rnein her tr zor uygulamas iddet midir? Psi
kolojik bask ayn kategori altnda tartlabilir mi? Bu konuda
genel kabul gren anlay, eylemin, kartlannn ya da olayn
dndaki nc kiilerin fiziki ve psikolojik btnlklerine zarar
vermemesidir. Gandhinin teorisinde daha da ileri gidilerek ya
ralayc ve zarar verici eylemlerin yannda yaralayc ve zarar ve
rici szlerden dahi kanlmas, kartnn malna bile zarar ve
rilmemesi nerilmektedir, Sivil itaatsizlik genelde dmanlklar
derinletirmenin deil, dmanl gidermenin, kartn yok et
menin deil, ikna etmenin bir yntemi olarak dnld iin,
iddet kullanmak sivil itaatsizliin hedefleriyle uyumaz.

E. Ortak adalet anlayna!kamu vicdanna ynelik bir ar

Sivil itaatsizlik ounlua yaplan bir an, gnderilen bir me

sajdr. Bu ar toplumda kamusal (ortak) bir adalet anlaynn
varln temel alr. "Bu anlayn temel ilkelerinin zn dnem
devam eden kastl ihlli, zellikle de eit temel zgrlkler il
kesinin ayaklar altna alnmas ya teslimiyete ya da bakaldrya
yol aar. Sivil itaatsizliklik yoluyla bir aznlk grup, ounluu
12
yaptklarnn bu ekilde anlalmasn isteyip istemediini gzden
geirmeye ya da ortak adalet anlayna uygun olarak aznln ta
leplerini tanmak isteyip istemediini incelemeye zorlar." (Rawls,
elinizdeki kitap s. 58-59) Rawlsin burada szn ellii ortak ada
let anlay kavram, kurduu toplumsal szleme modelinden kay
nan almaktadr. Ancak byle bir szlemenin ya da tm temel
haklar garanti altna alan bir anayasann mevcut olmad du-,
rumlarda da byle bir kavramn anlaml olduunu ve mutlak dik
tatrlk dnemleri dnda gencide sz konusu edilebileceini d
nyorum. Sorun "...var olan adalet duygusunun belli bir baar
beklentisiyle bavurulabilecek kadar gl olup olmaddr...
Hakl gsterilebilecek sivil itaatsizliin sadece sz konusu top
lumda gl bir adalet duygusunun varl durumunda, makul ve
etkin bir nonkonformizm biimi olabilecei akldan karlma-
maldr." (Rawls, elinizdeki kitap s. 71) Trkede kullanin kamu
vicdan kavram benzer bir durumu/fikri ifade etmektedir.
Kendisine ortak adalet anlaym/kamu vicdann temel alan
sivil itaatsizlik edimi bireysel karlar ya da toplumun dier ye
lerinin haklarnn gaspna yol aacak grup karlaryla gerekelen-
dirilemez. rnein dini zgrlkleri ihll edilen bir mezhebin hak
larn savunmak iin sivil itaatsizlie bavurmak mmknken, dini
inanlar ya da dini kurallar toplumun geneli iin geerli kurallar
haline getirmek amacyla byle bir yola bavurulamaz. nk
kimseden bakasnn inanlanna gre yaamas talep edilemez.

F. Sistemin geneline deil tekil hakszlklara kar ortak eylem

. Sivil itaatsizlik eylemi az ya da ok adil olduu varsaylan top

lumsal ilikiler sistemine kar deil tek tek hakszlklara kars
yaplr. Yani sistemin tmne ynelik bir kar k sz konusu
deildir. Sistemin genel anlamda adaletli olduu varsaylr. Bu an
lamda sivil itaatsizlik ideolojik birliktelikleri gerektirmez. Aslolan
kar klan ya da istenen eylerde ortaklktr. Farkl bir deyile
dnsel dzeyde genel bir rtmenin deil ksmi bir akmann
varl yeterlidir. nk, ok farkl ideolojilerden yola karak
somut baz sorunlarla ilgili ayn sonulara varmak mmkndr.
rnein nkleer silahlarn konulandrmalarna kar Avrupada
13
yaplan eylemlerde sosyalistlerin, yeillerin yannda kimi dini
gruplar da yer alyorlard. Daha yakn bir rnek olarak -henz sivil
itaatsizlik eylemlerine dnm olmasa da- Krt meselesinin
zm konusunda solun bir kesimiyle slamc baz gruplar
arasndaki yaknlama ve ortak abalardan sz edilebilir.
Zaten sivil itaatsizlik rgtlenmelerinin baars, "farkl ei
limlerin abalarn ortak bir hedefe yneltme kapasitesiyle" doru
orantldr. "Bu kapasitesini ya da isteini yitiren cemiyet eylem
yetisini de yitirmitir." (Arendt, elinizdeki kitap s. 112)
Tekil hakszlklara kar ortak eylem ilkesinden karlabilecek
bir sonu da sivil itaatsizlik rgtlenmelerinin mrlerinin genelde
sz konusu hakszln giderilmesiyle snrl oluudur. Yani in
sanlar ortak ve somut bir hedef etrafnda geici olarak bir araya
gelir, sorun zlnce de dalrlar. kinci bir sonu ise farkl
dnya grlerinin temsil edildii bu tr rgtlenmelerin genelde
ademi merkeziyeti, taban inisiyatifine dayanan, demokratik r
gtlenmeler olacadr. Byle bir koul sivil itaatsizlik r
gtlenmelerinde yer alan insanlann partilerde yer almalan nnde
engel tekil etmez. Daha ok sivil itaatsizlik eyleminin "klasik"
partiler araclyla yrtlemeyeceini ifade eder. nk bu par-,
tiler insanlan ortak bir dnya gr etrafnda bir araya getiren
kalc rgtlenmelerdir, Paiti erevesinde yaplabilecek bir an
baka grup ve bireylerin katlm nnde en azndan psikolojik ba
riyerler oluturacak, bylece de "farkl eilimlerin abalann ortak
bir hedefe yneltmekte" baarsz olunacaktr.

G. Eylem ciddi hakszlklara kar yaplr ve hakszlkla

makul bir iliki iindedir

Sivil itaatsizlie ancak ciddi hakszlklara, daha tesi dier

hakszlklarn bertaraf edilmesinin nnde engel tekil eden
hakszlklara kar bavrulur. Yani yasal yollarla sonu alna
mayan her durumda yasad yola, sivil itaatsizlie bavurulmaz.
Byle bir ey sivil itaatsizlii ilevsiz hale getirecek, katlanlarn
inandrcln azaltacaktr. Ciddi hakszlklann ne olduu ise
tartmaldr. John Rawls kurduu adalet teorisinden yola karak,

14
eit zgrlkler ve eit ans^ ilkelerinin ihll edilmi olmasnn ve
hakszln politik muhalefete ramen uzun sredir devam et
mesinin gerekliliini art koar.
Bu erevede yaplmas gereken bir vurgu da eylemlerin l
l, amaca uygun, kar klan hakszlkla makul bir iliki iin
de olmasdr. "atma srecinde hangi eyleme karar verilirse ve
rilsin, bunun hedefe ynelik, atmann sona ermesinden sonra
ortaya kmas istenen duruma uygun olmas gerekir" (Galtung,
elinizdeki kitap s. 212}

H. Hakszlklarla ilgili ifte standart kullanlamaz

Kamu vicdanna/ortak adalet anlayna an amacn gden

sivil itaatsizlik eylemcisi hakszlklarla ilgili ifte standart kul-
lanmaz. rnein ikenceye kar klyorsa, kime yapldna,
kimin yaptna baklmakszn kar klr.
Sivil itaatsizliin genelde kabul gren zelliklerini aktarmaya
ahtktan sonra sivil itaatsizlii farkl politik eylem biimleri ile
kyaslayarak yaplan bir tanmla bu blm bitirmek istiyorum:
"Sivil itaatsizlik, yasal protesto biimlerine kar bir hukuki nor
mun inenmesiyle; bencil ve olaan hukuk ihlllerine kar dik
kate ve saygya deer bir ahlki-siyasi motivasyonla ilenmesiyle;
gizlice ilenen kriminal fiillere kar kamuya ak olmasyla; ge
leneksel, klasik direnme hakk, devrim, ihtilal, hkmet darbesine
kar duruma gre kamuya akl ve iddetsizliiyle; siyasi terre
ve dinsel fanatizme kar, protesto edilen devlet ediminin
hakszlnn dier nc kiilerce de grlebilir, anlalabilir ve
yine kendisinin kaba gten arnm olmasyla; ileri srlebilecek
samimiyetsizlik iddiaianna kar edimin sonularna katlanmaya
hazr bulunma tutumuyla temelde ayrlmaktadr." **
3. Rawfs eit zgrlkler ilkesiyle seme ve seilme hakkn, ifade ve toplanma,
vicdan ve inan zgrln, bedensel btnln dokunulmazln, kiisel
mlkiyet hakkn, eit ans ilkesi erevesinde ise iktidar ve sorumluluk po
zisyonlarnn herkese ak olmasn ifade eder.
4. Gisela Raupach-Strey, "Widerstand und ziviler Ungehorsam, ein Beitrag zur
Klaang der Begriffe", b.y.: "Widerstand in der Demokratie, s. 166 vd.; Fleisch,
N." Ziviler Ungehorsam oder gibt es ein Recht auf Widerstand im schweizeris-
chen Rechtstaat (doktora tezi, Bern) Grsch 1989. Aktaran Hayrettin kesiz,
S ivil taatsizlik, s. 113, Afa Bilim Dizisi, 1994, stanbul.

15
 II. NASIL BR HUKUK DZEN?

SY itaatsizlik genel olarak hukuk dzenine kar deil, hukuk

dzeni ierisinde var olan ya da ortaya kabilecek hakszlklara ya
da hukuk dzeninin soysuzlamas, bozulmas tehlikesine kar bir
ara olarak tartlr. Bu, genel anlamda adil bir hukuk dzeninin
var olduu, ancak bu hukuk dzeninin ek denetim ve dzeltme me
kanizmalarna gereksinimi olduu varsaymna dayanr. Zaten mut
lak anlamda adil olan hibir hukuk dzeninden, hibir de
mokrasiden sz edilemez. Habermas, sivil itaatsizliin hukuk
dzeninde ngrlen, ihtiya duyulduu iin anayasada da yeri
olan, yasalarn bir kereden fazla grjmesi, anayasa mahkemesi
yolunun ak olmas gibi kontrol mekanizmalarndan biri ola
bileceini syler ve devamla, "...kendinden emin her demokratik
devlet, politik kltrnn zorunlu bir unsuru olduu iin sivil ita
atsizlii kendi yapsnn ayrlmaz bir paras olarak grr" der.
(Habermas, elinizdeki kitap, s, 119)
Sz edilen hukuk dzeninin nasl ortaya kabilecei ko
nusunda farkl tasarmlar vardr. rnein Hannah Arendt sivil ita
atsizliin Amerikaya zg bir olay olduunu iddia ederken bunun
yatay bir szleme temelinde kurulduunu, yani insanlarn kendi
aralarnda anlatktan sonra bu anlamann koullarna uygun bir
devlet oluturduklarn, bu devletin farkllk ilkesini kabul ettiini
syleyerek gerekelendirir.
John Rawls hn adil toplum tasarm ise doal durumdaki in
sanlann kendi aralarnda anlaarak bir toplumsal szleme ya
pacaklarn, bu szlemenin birtakm kurallarnn zel olarak da
eit zgrlkler ve eit ans ilkelerinin ihll edilmesine kar sivil
itaatsizlik gibi bir tedbiri ngreceklerini varsayar.
Ortaya k biimi konusunda farkl yaklamlar olsa da g
nmzde demokratik hukuk devletinin zellikleri konusunda genel
bir gr birliinin varlndan sz edilebilir. Bu zelliklerin
nemlilerini yle sralayabiliriz: Seme ve seilme zgrl,
ifade ve rgtlenme zgrl, yasa nnde eitlik, mahkemelerin
bamszl, kuvvetler ayrl, kiinin bedeni ve psikolojik b
tnlnn dokunulmazl (ikence ve eziyet yasa), gelir
farkllklarna ramen insanlarn genel olarak kendilerini ge
16
litirme, gerekletirme koullarnn varl, aznlk haklan (farkl
lklarn kabul edilmesi, oulculuk) ve ounluk kural.
Aada, bu zeliklerden sivil itaatsizlik konusu asndan zel
nem tayan farkllk ilkesi ve ounluk kuralnn ileyiini ksaca
tartmak istiyorum.

A. Farkllk ilkesi

Hannah Arendt, Tocquevilleden aktararak Amerikan de

mokrasisinin "dehet verici bir gerekliinin" (Arendt, elinizdeki
kitap s. 106) siyahlarn ve kzlderililerin balangtaki szleme
nin dnda tutulmalarnn olduunu syler. Arendte gre bu,
Amerikann ancak Yurtta Haklar Hareketi ile ak biimde gz
ler nne serilen kmazdr. Gmen lkesi Amerikaya sonradan
gelen btn insanlar iin "hogeldin" trenleri yaplm ancak si
yahlar ve kzlderililer, yani o topraklarn yerlileri bu "kabul/
tanma jestinin" dnda tutulmulardr. ^
O halde sivil itaatsizliin dzeltme mekanizmalarndan birini
oluturaca bir demokraside dlanan, toplumsal szlemenin
dnda tutulan, tannmayan aznlklarn olmamas gerekmektedir.
Yani byle bir toplumsal szleme farkll kabul eden, farklln
kurumlamasna izin veren bir szleme olmaldr.
Aznlk kavram denince ilk akla gelen dini, etnik ve blgesel
aznlklardr. Ancak gnmzde aznlk kavram erevesinde
farkl yaam biimleri, farkl davran biimleri olan gruplar da
tartlmaktadr, "Aktarlan ortak kltrel deerler ve kolektif kim
likler blnrken yaamsal sorunlarda ounluk prensibi aynen ge
erliliini srdryorsa, ulusal, etnik ya da dini aznlklarda olduu,
gibi blnmeler olacak, yani ounluk prensibinin asli ileyi v,
gcrerlilik koullarnn zedelendiinin gstergesi olan ayrmclk
gndeme gelecektir." (Habermas, elinizdeki kitap s. 133-134) Bu

5. Hannah Arendt sanki Trkiyeyi anlatr gibidir: Balkanlardan ya da Kaf-

kaslardan oelen btn gmenlere hosaeldin denilirken, bu topraklarn yer
lileri Krtlerden, Alevilerden bu tanma/kabul jestinin esirgenmesi Trkiyenin de
"dehet verici gereini' oluturmaktadr. (Buradan Baikan va da Kafkaslardan
gelen aznlklara ya da mltecilere hogeldin deniimesine kar olunduu bi
iminde yanl bir sonu karlmamaldr.)

F2 N /Sivi\ itaatsizlik 17
anlamda devlet sadece etnik, dini aznlklar deil, farkl yaam bi
imleri olan fikri aznlklar, farkl cinsel tercihleri olan aznlklar
da dikkate almak zorundadr.
Burada kimin aznlk ya da farkl olduuna karar verme
hakknn ounluun elinde olmamas gerektiini nemle be
lirtmek gerekiyor. "Bu nedenle herhangi bir topluluk, istedii her
hangi bir zellie dayanarak farkl olduunu iddia edebilmelidir.
'Ben bakaym diyen, bu bakal temelinde bir grup
aylabilmelidir. 'Bu zellik bir farklla denk der mi? gibi izin
verici bir tartma yaplmamaldr."^ Bir araya gelen insanlar dil
leri, dinleri, mezhepleri, cinsel tercihleri ya da dnya grleri,
yaam tarzlar itibariyle kendilerini farkl, aznlk bir grup olarak
gryorlarsa, onlara toplumsal szlemenin snrlan erevesinde
istedikleri biimde yaama hakk tannmaldr.
Aznlk haklar tartlrken bireyin haklan gz ard edil
memelidir. Ne btn insanlar gruplara blmek mmkndr ne de
insanlarn kendilerini bir grup mensubiyetiyle tanmlamak zo
runluluklar vardr. Bu anlamda en kk birim olarak bireyin bak
arnn devlete ve sz konusu gruplara kar korunmas nemlidir.

B. ounluk kuralnn ileyii

Peki aznlklarn dikkate almak isteyen bir demokratik rejimde

ounluk kural nasl ilemelidir? ncelikle belirtilmesi gereken,
demokratik devlet tasarmlarnn tmnde ounluk kuralnn
genel kabul gren bir bir kural olduudur. Heinz Klegere gre o
unluk kural "...demokrasilerin sadece karar alma ve uygulama
^yeteneinde olmalar iin deil, ayrca politik eitlik ilkesinin ifa
desi olmas nedeniyle de"^ olmazsa olmaz bir zelliidir. nk
btn oylarn deeri eittir.
Sorun bu ilkenin varl, genel olarak kabul deil, bu ilkenin
tek bana yeterli olmaydr. Heinz Kleger ad geen kitabnda
ounluk kuraln demokrasinin zerinde ykseldii iki temel di
rekten birisi olarak nitelemektedir. Kcgere gre ikinci temel

6. Taner Akam, "Trkiyeyi Yeniden Dnmek", s. 127, Birikim yay., 1995, s

tanbul.
7. H. kleger, a.g.y., s. 446.
18
 direk diyalogdur. "Bu temel karar alma direinin (ounluk kurall
jrannda her demokrasi asndan hayati nemde olan kamuoyu
yaratc, gerei aramaya ynelik diyalog (wahrheitsorientierte
Kommunikation) direi vardr."^ Yani ancak karar alma s
re erinde yeterli iletiime, herkesin dncesini aklamasna izin
^veren, bunun mekanizmalann/kanallarn oluturan ve ifade edilen
dnceleri dikkate alan, gelimeye ve renmeye ak ve yetenekli
olan bir demokraside ounluk kural anlamldr.
Habermas elinizdeki kitaba alnan makalesinde, demokrasinin
tamamlanm bir proje olmadn, daha tesi tamamlanama
yacan, srekli revizyona gereksinimi olduunu, bu nedenle de
ounluk kural son tahlilde kabul edilse de bunun argmanlara
dayal fikir oluturma srelerinin sonunda gndeme gelmesini ve
yukarda belirtilen snrlamalarn yani temel insan haklarnn,
aznlk haklarnn dikkate alnmas gerektiini syler.
Levent Kker, Habermasm bu diskursif demokrasi tart
masna gnderme yaparak, demokrasinin iletiim boyutunu yle
ifade ediyor: "Toplumda balayc nitelikte olan kararlann
alnmas srecinde, bu balayc kararlardan etkilenecek ya da bu
balayc kararlarn uygulanmasndan potansiyel olarak etkilenme
ihtimali iinde olan tm kesimler, birey olarak da, grup olarak da,
aktif olarak bu kararlann alnmasndaki tartma srecine kendi il
gilerini, kendi istemlerini katabilme zgrlne, katabilme ola-
^naklanna sahip olmaldrlar".^
Sonuta ounluk karar verecektir, ama ounluk birinci olarak
aznlk haklarnn da dahil olduu dokunulamaz ve devredilemez
insan haklarna aykr kararlar veremez. kinci olarak da, karar
verme srecinde herkesin szn sylemesine olanak tanr.
Bu zelliklere sahip demokrasi, kendini mutlak dorunun ci
simlemesi olarak grmeyen, daha da tesi mutlak dorunun
varlna inanmayan, kendine gvenen, gelimeye, renmeye ak
demokrasidir. Bu nedenle de sivil itaatsizliki ile arasnda ilkesel
bir sorun yoktur. Bu koullarda sivil itaatsizlik demokrasinin ken
dini gelitirmesinin, yurttalarn kendilerini sorgulamalarnn bir
8. A.g.y, s.446.
9. Levent Kker, bkz. Abel, Arkoun, Mardin, "Avrupa'da Etik, Din ve Laiklik", s.
56, Metis 1995, stanbul.

19
arac, atlan adm zerinde bir kez daha ciddi biimde d
nlmesinin, doruya bir adm daha yaklalmasnn bir imkn
olarak grlebilir.

rr. DEMOKRATK OLMAYAN LKELERDE

SVL TAATSZLN ANLAMI

imdi de esas olarak demokratik ilikilerin var olduu top

lumlar iin geerlilii savunulan sivil itaatsizliin, bu zellikleri
tamayan sistemlerde ve dnemlerde geerliliini, dier bir de
yile uygulanabilirliini ve ilevini tartmak istiyorum.
Burada totaliter rejimlerle, totaliter olarak nitelenemeyecek, de
mokratik hukuk devletine ilikin saylan zelliklerin ksmen var ol
duu lke ve de dnemleri ayrt etmek gerekmektedir.

A. Totalitarizm ve bireysel itaatsizlik

Totalitarizmin ne olduu konusunda eitli yaklamlar bu

lunmaktadr. rnein ^annah Arendt totaliter rejimlerin asli iki
zelliinin evrensel geerlilik iddias ile istikrarszlk olduunu
sylemektedir.
Arendte gre bu rejimler kendilerini yer ve zamanla
snrlamazlar; ilkelerinin dnyann her tarafnda ve ebediyete kadar,
geerli, mutlak dorular olduunu iddia ederler.
Ancak bu evrensel yasalar/mutlak dorular liderlerin ya da par
tilerin kararlarna gre sk sk deiirler. Bu anlamda totalitarizmin
ikinci zellii istikrarszlktu:. Bugn beyaz olan yann siyah,
bugn kahraman olan yarn hain olabilir. rnein Hitlerin szleri
Nazi AlmanyasTnda kanun hkmndeydiler. Bunlarn yazl hale
getirilmi olmalar bile gerekmiyordu.
"Reel sosyalist lkelerle ilgili verilecek arpc bir rnek, e
itli dnemlerde giriilen temizlik hareketleridir. nsanlann bu
gnden yarna hain ilan edilip ldrlmeleri sadece totalitarizmin
keyfilik (istikrarszlk) unsuruyla aklanabilir.
Totaliter rejimleri karakterizc eden nc bir unsur, devletin
halk zerinde topyekn bir egemenlik kurabilmi olmasdr. Bu
20
 egemenliin manipulasyon sonucu gnll bir itaate mi dayand,
yani rnein, Almanlarn "Hitlerin Gnll Cellatlar" m ol-
duklan yoksa bask ve zulmn onlar tmyle hareketsiz hale mi
getirdii tartmalar gnmzde de youn bir biimde devam et
mektedir. Ancak sonuta toplumsal muhalefetin tmyle sus
turulmu ve denetim altna alnm olmas totaliter rejimlerin asli
bir zelliidir.
Totaliter rejimlerde farkl eilimlerin, aznlk haklarnn sz
edilemez. Hedeflenen, yce bir davann peinde kaynam bir kit
ledir. eitlilik, oulculuk yasaddr. "Birey 'omlet' yapmak iin
krlmas gereken 'yumurtadr', hayata geirilmesi ya da ilenmesi,
tekil bireyin yaam karsnda ncelik tayan bir MutlakTn
Trageri, yani taycsdr".'*^
Totaliter rejimlerde bireylerin ya da gruplarn kamuoyuna ar
niteliindeki aleni eylemler olan sivil itaatsizlik eylemlerine gi
rimeleri dnlemez. Bu tr rejimlerde insanlardan ancak "ca-
niyane eylemlere katlmamalar ve basky iten onaylamamalar
.yolunda genel bir sorumluluk beklenebilir." (H. Saner, elinizdeki
kitap, s. 171) Hannah Arendte gre totaliter rejimlerde insandan
beklenebilecek tek ey ktln orta olmamak, bu anlamda ka
musal alandan ekilmektir.
Ksacas totaliter rejimlerde sivil itaatsizlik eylemlerinin ko
ullar yoktur. Direnme sorumluluu ktle ortak olmamakla
snrldr. Ktle ortak olmaktan, arkn dilisi olmaktan
kanma yolundaki bireysel itaatsizlik sivil itaatsizlik olarak
tanmlanamaz. Yukarda belirtildii gibi sivil itaatsizlik kamuya
ynelik ak bir ar, aleni bir giriimdir.

B. Demokratik de, totaliter de olmayan rejimlerde sivil itaatsizlik

Peki dier lkelerde, yani tanmland biimiyle "u ya da bu

lde adil" olmayan ancak totaliter olarak da tanmlanamayacak
lkelerde sivil itaatsizlie bavurulabilir mi ve eer ba
vurulabilirse bu eylemler nasl bir ilev stlenebilirler?
Birinci soruya snrl bir "evet" yantnn verilebileceini d
nyorum:
10. A.g.y., s. 252.

21
 lk olarak, bu lkelerin birounun anayasalarnda pratikte uy-
guianmasa da temel haklarn bir blm mevcuttur ve bu haklar
sivil itaatsizlik eylemlerine bavurmak iin referans olarak
alnabilirler.
kinci olarak ise bu lkelerde de bavurulabilecek, en azndan
toplumun belirli kesimleri iin ortak bir adalet duygusunun, dier
bir deyile kamu vicdannn varlndan sz edilebilir ve sivil ita
atsizliki iin bavuru mercii olarak nemli olan kamu vicdannn
hkmet/devlet asndan da belli bir nemi vardr. Devletin aleni
hakszlklara kar yaplan yasad eylemlere birok durumda ses
siz kalmas, yazl hibir metinde yeri olmayan bu kamu vidanna
gstermek zorunda olduu dikkat ile aklanabilir. nk bu tr
lkelerde devletin eklen de olsa kendini demokratik gsterme,
belli bir meru zemine oturma abas vardr. Szleri evrensel ola
rak geerli kanun hkmnde olan Hitlerin meruluk derdi yokken,
u ya da bu ekilde demokratik olduunu iddia eden her hkmetin
byle bir ihtiyac vardr.
Ortak adalet anlay ya da kamu vicdan kavramlarnn her
kese farkl yorumlanabilecek zellikte olduunun, farkndaym.
Hele de bu kavramlar kaynan bir szleme ya da anayasadan
almyorlarsa, sorun daha da byktr. Ancak kaynan tarihten,
dinden, geleneklerden, gemi mcadelelerden, dier bir deyile
ortak bellekten alan bir kamu vicdanndan, kamusal adalet
anlayndan sz edilebileceini dnyorum. "Gemisini yrten
kaptan" zihniyetinin tm iletiim aralaryla pompaland; hak,
adalet, eitlik kavramlarnn neredeyse tedavlden kaldrld bir
dnemde kamu vicdanndan sz edilebilir mi? diye sorulabilir el
bette. Bence de kamu vicdan her dnem ayn ekilde ba
vurulabilecek bir sabit deer deildir. Ancak insanlarda isellemi
baz zelliklerin, geriye itilip bastrlsa da, farkl koullarda ye
niden yzeye kabileceini unutmamak gerekmektedir.
Sivil itaatsizliin belirli snrlamalarla geerli olabileceini
kabul ettikten sonra, bu edimin demokratik hukuk devletinin zel
liklerini tamayan ama totaliter de olmayan rejimlerde ne tr bir
ilevi olabileceini tartabiliriz. ^
Demokratik rejimlerde sivil itaatsizliin esas olarak dzeltici
bir fonksiyonu vardr. Buralarda sivil itaatsizlie bavuranlar, kar
22
klan devlet icraatnn herkesi balayan anayasaya, ya da top
lumsal szlemeye aykr olduunu, bunun iin deitirilmesini,
dzeltilmesini isterler. Baanl olmalar durumunda da bu d-
2^ 1tme gerekleir ve sistem asli unsurlaryla ilemeye devam eder.
Bu erevede sivil itaatsizliin, bu rejimlerin anayasalarnda n
grlen deiik dzeltme mekanizmalannm ilevine benzer bir i
levi vardr.
Bu tr anayasal meruiyetin sz konusu olmad lkelerde ise
sivil itaatsizliin esas olarak bu tr bir meruiyeti yaratc, yani
yapc/kurucu bir ilevi olabileceini dnyorum. Doru hitap
biimlerinin bulunup, eylemlerde belli bir tutarllk salanmas du
rumunda. adalet duygusuna hitap eden eylemin zaman iinde belli
bir meruiyet yaratmas beklenebilir. Yani bir taraftan kamuya ba
vurulurken, bu bavurunun kendisi zaman iinde bir kamusallk ya
ratacak, ortak adalet anlayn/kamu vicdann gelitirecek, ye-
niden ekillendirecektir. Bu tr rejimlerde sivil itaatsizlik gelecekte
yaanmas, var olmas istenen ilikilerin ilk admlarn olu
turabilir. Youn kamplamalarn yaand bu tr toplumlarda
atlacak sembolik zellikteki admlar toplumda belli bir yu
muamann yaratlmasna, bir diyalog imknnn ortaya kmasna
katbda bulunabilir.
phesiz bu tr rejimlerde eylemcilerin niyetlerinden bamsz
olarak yaplan eylem terrize edilebilir. nceden ilan edilmi
bar bir eylem devletin resmi glerinin ya da sivil glerin m
dahalesiyle datlp, sonra da ibirliki basn araclyla,
katlanlar iddet yanls, terrist olarak gsterilebilir ve sivil ita
atsizliin pratie geirilme koullan tmyle ortadan kalkabilir.
Ama bu tehlikeye kar da tek ila, srarl biimde ilan edilen he
deflere sadk kalmaktr. Kendi iinde tutarl, ifte ller kul
lanmayan, kendini dar ideolojik erevelere hapsetmeyip,
hakszla kime kar olduuna bakmakszn kar duran ve de
hakszla kar olan herkesle birlikte davranmaya hazr olan ev
relerin, gruplarn, rgtlenmelerin zaman iinde kabul grme, il
kelerini ya da sahip olduklar adalet anlayn yaygnlatrma ans-
lar vardr.

23
 IV. TRKYEDE SVL TAATSZLK

Peki, Trkiyenin sunulmaya allan bu erevede yeri nedir?

Trkiyenin siyasal sistemi, yukarda sz edilen ve demokratik
hukuk devletinde aranmas gereken zelliklerden birouna sahip
deildir: Tanmlanan anlamda bir ifade ve rgtlenme zgrl
yoktur, mahkemelerin bamszl (en azndan DGM1er iin) sz
konusu deildir, kiinin bedeni ve psikolojik btnlnn do
kunulmazl ilkesi gnlk olarak ihll edilmekte, farkllk ilkesi
(aznlklarn tannmas ve haklarnn gvenceye alnmas) kabul
edilmemektedir. Greli olarak serbest seimler yaplmasna ra
men, "M.G.K. hkmet iinde asli konularda karar yetkisini haiz
en nemli grubu" oluturmaktadr. Dzen mutabakata deil, ne
olduunu esas olarak ordunun ya da ordu iinde bir evrenin tespit
ettii Kemalizm adl resmi ideolojiye dayanmaktadr. Insele gre,
"Resmi bir ideolojinin egemen olduu siyasal dzenlerin her
zaman totaliter olduklar elbette sylenemez. Ama demokrasiden
olduka uzak olduklar ve bir totalitarizm nvesini iinde
barndrdklar evrensel bir gcreklir."'^ Resmi ideolojinin ege
menliinin tezahrleriyle ilgili ok sayda rnekten birisi, nemli
addedilen her konuda MGK kararlarnn "devlet politikalar" ola
rak sunulmasdr. 1996 Tcmmuz-Austos aylarnda PKK ile do
layl grme tarlmalan srasnda Demirel btn tartmalar,
"Devletimizin bu konudaki politikas bellidir" diyerek sonra er
dirirken, ne siyasal partiler ne de parlamento bu devletin kim o -
duu sorusunu sormam, politika tespiti konusunda yetkili tek
kurum olmas gereken hkmet ise bunun zerine btn gi
riimlerini Erbakann azndan yalanlamak zorunda kalmtr.
te yandan Trkiye Devleti kendine gvenen, gelimeye ak
bir yapda deildir. "Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bu lkedeki en
huzursuz ve gvensiz mcrcidir. Kendisine huzur ve gven salama
ihtiyacndadr, ancak bu yolda imdiye kadar yapt her ey top
lumun huzurunu bozmak ve gvenini sarsmaktan baka bir ie ya
ramamtr. (...) Devlet zaten, toplumundan srekli kukulanan.

11. A, nsel, Dzen ve Kalknma Kskacnda Trkiye, ev.: Ayegl Snmez-

ay, Ayrnt yay., 1996, s. 26.
12. A.g.y. s. 31.
24
iten ie korkan, sopasn hep hazr bulunduran bir devletti. 16
yldr devlet artk hep sopasyla geziyor. Bu herhalde mevcut
yaplarn tkenii/rmesi temelinde bir aresizliin ve
dolaysyla paradoksal biimde, iktidarszln gstcrgesi"dir.'^ Bu
gvensizliinden dolay Trkiye devleti hrndr. Duvara yaz
yazan 15 yandaki ocuu bile "devlete kar su ileyenler" ka
tegorisine koyabilmekte ve atlan her adm kendisine ynelik bir
tehdit olarak alglayabilmektedir.
Ancak btn bu totaliter tezahrlere ramen Trkiye Cum
huriyeti kendisini anayasal bir devlet olarak sunmakta, hkmet
yasa ve anayasa d birok eyleme ramen, meruiyetini bu ana-
yasalha, seimlere dayandrmaktadr.

Ote yandan totaliter sistemlerin asli zelliklerinden biri olan

halkn zerinde mutlak egemenlik, her eye ramen salanamara-
tu*. Resmi ideoloji ile zdelemeyi reddeden, ar yaplabilecek,
bavurulabilecek geni bir kesim bulunmakta ve bu kesim ken
disini farkl biimlerde ifade etmektedir. Resmi ideolojinin organ
gibi yayn yapan gazetelerin baz kelerinde bile bu ideolojiye
ak biimde kar olan yazlar yaynlanabilmesini, gazetelerin sat
kayglarndan ok, farkl duyarllklara sahip gz ard edilemeyecek
bir kamuoyunun varlnn ifadesi olarak deerlendiriyorum.
Sonu olarak, iinde totalitarizmin elerini barndrsa da Tr
kiyedeki sistemin, ak askeri diktatrlk dnemleri bir yana
braklrsa, sivil itaatsizlii tmyle olanaksz klacak lde to
taliter olmadn (belki dc olamadn demek daha doru) sy
lemek gerekmektedir.

Trkiye'de sivil itaatsizlik eylemleri ve "Cumartesi Anneleri"

Trkiyede, ad konmasa da teden beri, sivil itaatsizlik diye

adlandrlabilecek eylemler gndeme gelmektedir. Bunlar arasnda
genilii ve etkisi asndan ilk nemli eylem TSn 1969
ylndaki retmen boykotudur. Sonraki yllarda yaplan baz ii
eylemlerini, KESKin eylemlerini bu kategori iinde de
erlendirebiliriz.

13. Murat Paker, imdi utanmazsak, ne zaman?. Birikim dergisi, say 88, s. 17-19.

2.1
 Ses getiren eylemlerden birisi de, 1995 Mart aynda "D
nceye zgrlk" adl kitabn, aralannda, okuduunuz kitabn
yaynland Aynnt Yaynlarndan mer Farukun da bulunduu
bin seksen kiinin imzasyla yaynlanmasdr. Kitap daha nce
yirmi drt yazann yazlann bir araya getiren "Dnce zgrl__

ve Trkiye" adl kitabn toplatlmas ve yayncs Erdal Oz ile

yazar Yaar Kemalin hakknda dava almasna tepki olarak
hazrlanm ve bin seksen kii ayn "sua" imzalaryla ortak ola
rak, "yasad" bir sivil itaatsizlik eylemine girimilerdir.
Bunlara, bata smail Beiki olmak zere, her tr cefaya ra
men dncelerini syleyerek ya da yazarak srekli "su" ileyen,
"zarif inatClann*'* sivil itaatsizlik eylemlerini eklemek gerekiyor.
Cumartesi Annelerinin eylemi ise ortaya k biimi, r
gtlenmesi, hedefleri asndan sivil itaatsizliin hemen tm un
surlarn iinde barndran, uzun vadeli sonular olabileceini d
ndm bir eylemdir:
27 Mays 1995 tarihinde kk bir grubun giriimiyle balatlan
ve hl (Kasm 1996) srdrlen eylem izinsiz olarak yapl
maktadr. Bu anlamda sivil itaatsizliin yasadlk unsurunu iinde
barndrmaktadr. Kayp yaknlar ve onlar destekleyenler btn
yasal yollan denedikten sonra, baka areleri kalmad iin bu
yola bavurmulard. Bu anlamda eylemleri yasad, ancak
tartlamayacak dzeyde merudur.
Yasad, ama aleni ve gidiat hesaplanabilir bir eylemdir ya
plan. Eylem hem ak biimde rgtleniyor, hem de kamuoyunun
alglayabilecei bir biimde yaplyor. Aklanan hedef, her cu
martesi gn yanm saat oturma eylemidir ve buna hep sadk
kalnmaktadr. Hedef akland, herkes tarafndan bilindii halde,
binlerce polisle Beyolunun kontrol altna alnmas sadece ve sa
dece devletin "iddetin dilinden baka bir dili bilmemesinin"'^
arpc bir rneini oluturuyor.
Eylemciler "kayplara kar olmak, kayplar iin kamuoyu olu
turmak"'^ amacyla hareket ediyor ve kendilerini bu taleple

14. Lale Mansurun kardei anar Yurdatapanla ilgili yazs, Cumhuriyet Hafta,
8 Kasm 1996.
15. Murat Paker, imdi utanmazsak ne zaman?. Birikim dergisi, say 88.
16- Asya Dereli, Sessizliin l duyuldu. Sz dergisi, s. 75.

26
snrlyorlar. Yani eylem sistemin btnne kar deil, tekil bir
hakszla kar yaplyor. Eylemciler, "Otururken kayplar
dndaki baka sorunlardan sz etmek isteyenleri, O sorun iin de
birlikte baka iler yapanz, burada sadece kayplar dile getirelim
diyerek durduruyorlar."'
Eylem "hibir grubun ismini, etiketini tamayan, yoldan geen
herhangi birinin ben de onlann yannda olmalym diyebilecei bir
ey(di)".' Hatta "cumartesi eylemlerinin bir zellii rgtl olma-
masdr, isteyen oraya gelir, oturur ve gider. Bu eylemin sorumlusu,
yetkilisi, bilmem nesi yoktur".'^ Bylelikle eylem her grup ve ev
reden insann katlmasna olanak veriyor, farkl eilimlerin a
balarn ortak bir hedefe yneltm e kapasitesini iinde tayor.
Eylemciler eylemlerinin sorumluluunu stleniyor, devlete,
"Biz meru bir ey yapyor, kayplan anyoruz, bu nedenle bizi
zaten yarglayamazsnz" mesaj veriyorlar. Birok kez gndeme
gelen gzaltlara ramen, bildiim kadaryla, eylemcilere dava a
lamam olmas, burada vurgulanmas gereken nemli bir olgudur.
Kamu vicdanna seslenen, meru zeminde kalmaya dikkat eden bir
sivil itaatsizlik eyleminin, kitaplarla ve trklerle oalabilece-
inin ve zamanla kazanlabileceinin ok etkili bir rneidir Cu
martesi Anneleri.
Eylemde sivil itaatsizliin dier unsurlar olan, ciddi bir
hakszla (yaama hakknn ihlline) kar olma, iddetin red
dedilmesi gibi unsurlar iinde banndrd ise tartlmayacak
kadar aktr.
Sivil itaatsizlik eylemi, eylemcilerin baka ckar yol kal
madn hissettikleri anda bavurduklar bir zorunluluk eylem i,
ounlua, kamu vicdanna yaplan bir ardr. Eylemciler devleti
protesto ediyor, ancak bunu, devletin alkn olduu dille, yani
iddetin diliyle deil, "bansn diliyle" yapyorlar.
Kendini esas olarak iddete gre dzenlemi olan devlet
"barn dili" karsnda kekeliyor ve kkrtmalara giriip, ey
lemleri terrize etmeye alyor. Ancak, "barn dilini konuanlar,

17. Filiz Koali, Galatasarayn Kadnlar, Pazartesi dergisi, s. 16.

18. Nadire Mater, Erkekler yksek politikay tercih ediyorlar. Pazartesi, s. 16.
19. Ahmet akmak, Trnaklarn nerede karacaklarn biliyorlar. Pazartesi der
gisi, s. 16.

27
devletin bu kkrtmalar ve zorbalklar karsnda dillerinden
dn vermezlerse ve bu dili toplumun en geni kesimlerine yay-
gnlatrabilirierse, kazanan tm toplum olacak"*' sivil itaatsizlik,
farkl olana tahamml savunan bir kltrn, daha adil bir siyasal
yapnn yaratlmasnda yapc/kum cu bir ilev stlenecektir.

%* *

DERLEME VE YAZILAR ZERNE

Derlemeye alnan metinlerin hepsi, Hannah Arendtin ikinci yazs
Diktatrlk D nemlerinde K iisel Sorum luluk bir yana braklrsa,
baka derlemelerde yaynlanm yazlardr. Bu anlamda benim
yaptm esas olarak derlemelerden bir derlemedir.
Birinci yaz Thoreaunun. Yaz sivil itaatsizlik konusunda
yazlm ilk metin olarak deerlendirilir. Thoreau yazsnda, Mek
sikaya kar haksz bir sava srdren ve klecilik yapan Am e
rikan devletine kar direnmek gerekliini savunuyor.

kinci metin Rawlsin A dalet Teorisi adl kitabndan alnd.

Rawls burada, birok teorisyence klasik olarak deerlendirilen bir
sivil itaatsizlik teorisi sunuyor.
nc metinde Hannah Arendt, Rawlsdan belli lde farkl
bir yaklam sunmakta ve sivil itaatsizliin Amerikaya zg bir
olgu olduunu savunmaktadr.
Habermasn, Duvorkinin ve Hans Sanerin yazlar esasta
Avrupada nkleer fzelerin konulandrlmas ve nkleer sant-
rallara kar yaplan protesto eylemlerinden yola kan, 80li
yllarda yazlm metinler.
Habermas sz konusu olaylardan yola karak meruiyet ve ya
sallk ikilemini, ounluk kuralnn uygunlan biimini tartrken,
Dworkin Habermas eletiriyor ve alan taraflarn ikisi iin de
geerli olduunu savunduu bir sivil itaatsizlik teorisi oluturmaya
allyor. Hans Saner ise daha ok sviredeki gelimeleri sz
konusu ederken, demokrasinin k dnemlerinde sivil itaatsizlik
eylemlerine giriilip giriilemeyecei ve diktatrlklerde insandan
ne tr bir sorumluluk beklenebilecei konusunda dncelerini
aklyor.
20. Murat Paker, a.g.y.
28
 Hannah Arendtin ikinci metni ise tmyle diktatrlk d
nemlerinde kiisel sorumluluk konusunu tartyor. Hitler rejimini
konu edinen Arendtin yazsn dier ucu yani demokrasinin kart
olan durumu, sivil itaatsizliin gndeme getirilemeyecei ko
ullan sz konusu ettii iin kitaba almay uygun grdm. Yaznn
ayrca insandan her koul altnda beklenebilecek asgari sorumluluk
konusuna nemli bir alm sunduunu dnyorum.
Son iki yaz esas olarak yaanan pratii aktaran yazlar:
Martin Luther King, Birmingham Cezaevinden meslekta din
adamlarna yazd mektupta, iinde yer ald Yurtla Haklar Ha-
reketinin eylemlerinin neden hakl, meru olduunu anlatyor. Jo
hann Galtung ise Gandhi hareketinin atmalara yaklamn ve bu
yaklamn Batnn sorunlara yaklamyla olan farklarn tart
yor.

TEEKKR
evirisini bitirdikten sonra Habermasm makalesinin Hayrettin
kesiz tarafndan evrildiini rendim.* Ancak tartmann b
tnl asndan nemli bulduum iin yazy gene de kitaba
almay uygun grdm. kesizin evirisinden, daha iyi otur
duunu dndm birka kavram kendi evirime aldm.
Thoreaunun yazs da daha nce Vedat Gnyol tarafndan
"Haksz Ynelime Kar" balyla Trkeye evrilerek 1963
ylnda yaynlanm. Bu yaznn Hayrettin kesizin "Sivil ta-
atsizlik" adl kitabnda aktard blmlerini dc kendi evirimle

karlatrdm ve yararlandm. Hayrettin kesiz ve Vedat Gn-

yoTa teekkr ediyorum.
Yardmlar iin ayrca arkadalarm Andree Ammon, Sebastian
Hefti, Ahmet Ersoy ve Merih Taymaza teekkrler.

Bkz. Jrgen Habermas, S ivil taatsizlik, Afa yay., Haziran 1995, stanbul.

29
DEVLETE KARI TAATSZLK
GREV ZERNE*
Henry David Thoreau

"En iyi hkmet, en az yneten hkmettir" parolasn kendime

dstur edindim. Bu amaca ulamak zere daha hzl ve daha sis
temli aba gsterilmesi beni ok mutlu eder. Byle bir admn
atlmas, gerekleeceine inandm ikinci admn atlmasn da
salayacaktr: "En iyi hkmet, hi ynetmeyen hkmettir." Eer
insanlar olgunlarsa, bir gn sahip olunacak hkmet byle bir h

* Aim. Henry David Thoreau, "ber die Ptiicht zum Ungehorsam gegen den
S taaf, Diogenes Verlag, 1967, Zrich.
ng. Hugo Bedau (der.), "Civil Disobedience in Focus", Routiedge 1991, Lon
don and New York.
Orijinal bask "The Resistance to Civil Government" Asthetic Papers, 1849,
Boston.

30
kmet olacaktr. Bir hkmet en iyi durumda yararl bir aratr;
ancak hkmetlerin ounluu daima -zaman zaman da hepsi- l
zumsuzdur. Daimi orduya ynelik ciddi ve de kabul edilebilir bir
ok itiraz sonu olarak daimi hkmete kar da yneltilebilir.
Daimi ordu, daimi hkmetin bir kolundan baka bir ey deildir.
Halkn isteklerini yerine getirmesi iin setii bir hkmet, halkn
herhangi bir ekilde mdahalesine frsat kalmadan kolayca ktye
kullanlp kirletilebiliyor. Bunun en iyi tan bugn Meksikada
yaplan savatr:* Az sayda bir insan grubu, daimi hkmeti,
halkn batan desteklemeyecei bir davann arac olarak kul
lanyor.
Amerikan hkmeti kendisini g kaybna uramadan gelecek
nesiller iin devam ettirmeye aba harcayan, ancak her an
inandnchn yitiren bir gelenekten, hem de uzun bir gemii ol
mayan bir gelenekten baka nedir ki? Bu hkmet bir insann
canllna ve enerjisine bile sahip deil; nk tek bir insan bile
onu kendi isteklerine gre yneltebilir. Halk asndan bu hk
met, gerekten atelenmek istendiinde parampara olacak ahap
bir top gibidir. Ancak daha az gerekli olmasnn nedeni bu deildir.
nsanlar bir hkmetleri olduu yolundaki tasarmlarn tatmin
etmk iin, tkrtsn duyacaklar, hkmet denen karmak bir ma
kineye ihtiya duyarlar. Yani hkmetler bize insanlarn nasl ko
laylkla aldatlabileceinin, hatta -tabii ki kendi karlar iin-
kendi kendilerini bile nasl aldatabileceklerinin rneini sunuyor
lar. tiraf etmeliyiz ki ok etkileyici. Bu hkmet kendiliinden
hibir eyi gelitirmedi. Olsa olsa nne kan engelleri amak
iin yapt bunu. Bu hkmet lkenin zgrln korumuyor.
Baty yerleime amyor. Eitmiyor. imdiye kadar yaplan her-
eyi Amerikan halknn karakterine ikin zelliklere borluyuz.
Hkmet engel olmasa, bu halk daha ok ey yapm olurdu. H
kmet insanlarn birbirlerini rahat brakmalarn salayabilecek bir
aratr ve yararll belirtildii gibi, ynetilenleri rahat brakt
lde artar. Peki gerekte durum nasldr? Ticaret ve ekonomi las
tik gibi esnek olmasayd yasa koyucunun srekli olarak yollarna
Amerika ile Meksika arasnda 1846-48 yllar arasnda srdrlen sava sonu
cu bugnk Texas, Kaliforniya, Nevada, Utah, Arizona ve New Mexiko eyaletleri
Amerika'nn eline gemitir (Almanca eviriye dipnot).

31
kard engelleri aamazd. Bu insanlar ksmen de olsa niyetleri
ne gre deil, sadece yaptklarnn sonularna gre yarglan-
salard, demiryollarna engeller koyan ekya ile birlikte ceza
landrlmay hak ederlerdi.
Ben her koul altnda hkmetin her trne kar kan insan
larn azyla deil, somut konumak istiyorum. Hemen, imdi h
kmetin lav edilmesini deil, ancak hemen imdi daha iyi bir h
kmet istiyorum. Herkes ne tr bir hkmete sayg duyabileceini
sylemelidir. Bu, yle bir hkmete ulamann ilk admn olutu
racaktr.
ktidar halkn elindeyse, bir ounluk ynetiminin oluabilme
sinin ve iktidarda kalabilmesinin pratik nedeni, bu ounluun
doruyu yapmas ya da aznla kar adil olmas deil, basite fi
ziki olarak en gl olmasdr. Ancak ounluun mutlak hkimi
olduu bir hkmet adil, hatta insanlarn bu kavramdan anladklar
kadar bile adil olamaz. Dorunun ve yanln ne olduuna ounlu
un deil de vicamn karar verdii bir hkmet sistemi olamaz m?
ounlua da rnein yararllk kuralnn geerli olduu alanlarda
karar hakk verilebilir. Yurtta vicdann bir an iin ya da bir nebze
olsun yasa koyucuya devretmeli midir? Eer devretmcliyse her
insann neden bir vicdan vardr? Bence nce ihsan, daha sonra
uyruk olmal ve yasaya deil adalete saygy esas almalyz. st
lenmeye hakkm olan tek sorumluluk, her zaman doru olduunu
dndm eyi yapmaktr. Kitlelerin vicdan olmad hakl ola
rak yeterince sylendi. Ama vicdanl insanlann oluturduklar top
luluk vicdanl bir topluluktur. Yasalar insan bir zerrecik olsun
daha adil hale getirmedi. Hatta yasalara duyulan sayg nedeniyle,
iyi niyetli insanlar bile her gn adaletsizliin aleti oluyor.
Yasaya duyulan bu anlamsz saygnn genel ve bariz sonucunu
cepheye giden bir askeri konvoyda grrz: Albay, yzbas,
onbas, eri, barutusu ve her eyiyle hayranlk uyandracak bir
dzen iinde, vadilerden ve tepelerden aarak savaa yryen bir
konvoy. Ama isteyerek yrmedikleri, vicdanlar ve akllaryla
kar ktklar bir eyi yaptklar iin yry onlar ok yorar ve
kalp arpntlarna neden olur. Bunlar yaptklar iin lanetli bir ey
olduundan eminler ve tek istekleri ban iinde yaamak. Peki
insan m bunlar, yoksa iktidardaki vicdansz bir adamn hizmetin
32
deki hareketli piyonlar ya da fieklikler mi? Sava gemilerinin
kalkt bir limana gidin de, bir denizciyi, sadece Amerikan hk
metinin yaratabilecei cinsten bir insan, daha dorusu Amerikan
hkmetinin icra ettii melun sanatn bir insandan yaratt nesne
yi grn: nsana ail zelliklerin silik bir silueti, bir glge. Ayakta
kefenlenmi, cenaze alayyla silahlarn altna gmlm gibi. El
bette sonu farkl da olabilir:

Cesedini dalgalara tarken,

ne cenaze treni yapld
ne cenaze mar alnd
Kahramanmz gmdmz
mezarn banda
bir tek asker bile
veda at yapmad

Yani insanlarn byk bir ounluu, bedenleriyle devlete

insan olarak deil, makine olarak hizmet ediyorlar. Bunlar daimi
orduyu, milisleri, gardiyanlar, muhafzlar, jandanna birliklerini
vs, olutururlar. ounlukla ne bir yargda bulunur ne de ahlki bir
duygu ifade ederler. Kendilerini aa ya da ta seviyesine indirir
ler; belki de ayn ekilde hizmet verecek ahap adamlar bile reti
lebilirdi. Bylelcri bir kukladan, ekilsiz bir bez ynndan fazla
sayg uyandrmazlar. Atlar ve kpeklerle ayn deerdedirler. Ama
byleleri geleneksel olarak iyi yurttalar olarak deerlendirilir. D i
erleri, yani milletvekilleri, politikaclar, avukatlar, papazlar, dev
let memurlan devlete ncelikle kafalaryla hizmet ederler; ancak
bunlar ok nadiren ahlki ayrm yaptklar iin -byle bir eye zel
olarak niyetlenmeden- eytana da Tanrya da hizmet edebilirler.
Sadece snrl sayda kahraman, yurtsever, gerek reformcu ve
adam devlete vicdanlaryla hizmet eder ve ister istemez de ona
birok konuda kar kar. Bylelcri devletten genellikle dman
muamelesi grrler. Bilge bir insan, sadece insan olarak yararl
olmak ister; "geen rzgr durdurmak iin" delii tkayacak
"balk" olmak onun ii deildir; byle bir ii topran kendisine
brakr:

F3N/Siv! ilaatsizliK 33
 Kimsenin mlk olmayacak,
kimsenin denetimine girm eyecek kadar;
Ya da, bu dnyada,
herhangi bir egemen gcn
hizmetisi
ve de arac
olamayacak kadar yce bir varlm

Kendini tmyle insanlara adayanlar, onlara yararsz ve bencil

gelir; ksmen adayanlar ise yardmsever ve iyi insan olarak deer
lendirilir.
Peki bugnk Amerikan hkmetine kar nasl davranl-
maldr? Cevabm, insann utan duymadan bu hkmetle ibirlii
yapamayacadr. Ayn zamanda kleciin hkmeti olan bir kuru
mu bir saniye iin bile kendi hkmetim olarak kabul edemem.
Btn insanlar devrim hakkn, yani tiranh ya da yetersizlii
daynlamayacak boyutlara ulaan hkmete itaatten vazgeip,
isyan etme hakkn kabul ediyor. Ama hemen herkes halihazrdaki
durumun bu olmadm sylyor. Bunlara gre 75 Devrimi dne
minde durum buydu. imdi biri gelip bana, hkmetin limana
gelen belli yabanc mallara vergi koyduu iin kt olduunu sy
lese, bunun iin kalkp grlt karmam. nk bu mallar olma
dan da yaayabilirim. Btn makinelerin belli bir ataletleri vardr
ve bu atalet muhtemelen ktl yok etmeye yeterlidir. Her
halkrda byle bir ey iin grlt karmak byk bir hata olur.
Ancak bu atalet kendi aracna kavuur, bask ve talan organize edi
lirse, byle bir araca artk tahamml etmemeliyiz diyorum. Baka
bir deyile, kendisini zgrln sna yapan bir milletin nfu
sunun altda biri kleyse ve btn bir lke haksz yere bir yabanc
ordu tarafndan ele geirilip, skynetim altnda yaatlyorsa,
orada artk onurlu insanlarn ayaa kalkp isyan etmelerinin
zaman gelmitir. Bu devi daha da acil hale getiren, istila edilen
lkenin kendi lkemiz olmamas ama istila edenin bizim ordumuz
oluudur.
Ahlki sorunlarla ilgili tannm bir otorite olan Paley, eserinin

"Devlete itaat devi" adl blmnde, tm yurttalk grevlerini

yararllk prensibine indirgeyerek yle diyor: "Tm toplumun
34
karlan gerektirdii srece, yani karsnda direnilemedii ya da
genel bir huzursuzlua yol amadan deitirilemeyecei srece
-daha uzun bir sre deil- var olan hkmete itaat etmek Allahn
emridir. Bu ilke kabul edilirse direniin hakllna, bir tarafa tehli
kenin ve fkenin bykl, dier tarafa baan ans ve maliyeti
konup karlatrlarak karar verilebilir." Paley bu konuda herkesin
kendisinin karar vermesi gerektiini sylemektedir. Ancak grl
d kadaryla Paley yararllk kuralnn geerli olamayaca,
halkn da, tek tek insanlarn da neye mal olursa olsun hakldan
yana tavr almalar gereken durumlar hi dnmemi. Eer ben
boulmakta olan bir adamn elindeki tahtay ekip almsam, bunu
kendi boulmam pahasna geri vermek zorundaymdr. Paleyin
anlayna gre bu uygunsuz bir davran olurdu. Ama byle bir
durumda hayatn kurtaran kii onu kaybedecektir. Bu halk, halk
olarak varlna bile mal olsa, klecilie ve Meksikada sava yap
maya son vermelidir. Pratikte milletler Paleyin dncelerine
uygun davranyorlar; ancak Massachusettcsin gnmzdeki kriz
de doruyu yaptna inanan kimse var m?

Perian hir lke,

Tam bir sahte srtk,
Eteklerini tatyor,
Ruhu pislik iinde

Massachussettsde reformlara kar kanlar, Gneyli yz bin

politikac deil, insanlktan ok ticaret ve tarmla ilgilenen ve neye
m al olursa olsun klelere ve Meksikaya kar adil olmay redde
den yz bin tccar ve iftidir. Ben uzaktaki dmanlarla deil.
Gneydekilerle ibirlii yapp, onlar adna konuan, onlar gerek
te ayakta tutan yakndakilerle savayorum. Allm biimde, kit
lelerin olgun olmadklarn sylyoruz; ancak "az sayda olan
larn", "ok sayda olanlardan" yaradl bakmndan daha iyi ve
daha akll olmadklar iin durum bu kadar yava dzeliyor.
Byk ounluun sizin kadar iyi olmas deil, mutlak erdemin
bir yerlerde var olmas nemlidir. nk byle bir ey kitleyi s-
rkleyecektir. flke olarak klelie ve savaa kar olan, ancak bun
lar ortadan kaldrmak iin hibir ey yapmayan binlerce insan var;
35
kendilerini Washingtonun ya da Franklinin ocuklar olarak gren
bu insanlar, elleri ceplerinde sakin sakin oturuyor, ne yaplmas ge
rektiini bilmediklerini sylyor ve hibir ey yapmyorlar. Onlann
nczdinde zgrlk sorunu, zgr ticaret sorununun arkasna gei
yor, yemekten sonra rahat odalannda Meksikayla ilgili son haber
leri mal fiyatlaryla birlikte okuyor ve belki de bu haberle uykuya
dalyorlar. Bir soylunun ya da yurtseverin bugnk fiyat nedir?
Bunlar zaman zaman tereddte dyor, kederleniyor ve arada bir
dilekeler imzalyorlar. Ancak ciddi ve etkili hibir ey yapm
yorlar. Bu insanlar hayrhah bir tutumla birilerinin bu belay orta
dan kaldrmasn, bylece zlmelerine gerek kalmamasn bekli
yorlar. Yaptklar tek ey seimlerde bir oy verip, ki bunun fiyat
yksek deildir, yanlarndan geip giderken hafif bir ba hareketiy
le adalete onay ve iyi dileklerini sunmak. Faziletli bir tek adama
karlk dokuz yz doksan dokuz fazilet hamisi var. Ancak bir
eyin geici koruyucusu yerine, gerek sahibiyle pazarlk etmek
daha iyidir.
Btn seimler bir tr oyundur. Satran ya da tavla gibi ok
hafif ahlki bir esintisi de olan, doru ve yanlla, ahlki sorur.lar-
la ilgili oynanan bir oyun. Tabii bu oyunda bahis de vardr. Ancak
semen bahse hibir ey koymaz. Oyumu, bana doru geldii bi
imde kullanrm, haklnn stn gelmesi iin kendimi parala
mam. Bunu ounlua brakmaya hazrm. Burada grev asla usu
len bir eyi yapmann tesine gemez. Hatta hakldan yana oy
kullanmak, onun iin bir ey yapmamak anlamna gelir. Bu sadece
insanlara zayf bir ekilde ilettiiniz, haklnn egemen olmas yo
lunda bir istektir. Akll bir insan, adaletin gereklemesini ne tesa
dfe brakr ne de ounluun gcne. nk insan kitlelerinin
davranlarnda erdemin etkisi snrldr. ounluk gnn birinde
kleliin kaldrlmas iin oy verirse, bu klelik artk onlar ilgilen
dirmedii iin ya da klelikten artk onlann oylaryla kaldrlacak
fazla bir ey kalmad iindir. O dnemin tek kleleri bunlar ola
caklardr. Oyuyla zgrln teyit eden kii, bu oyla kleliin
kaldrlmasn hzlandrabilir.
Baltimoreda ya da Allah bilir nerede, bakan adayn belirle
mek iin bir toplant yaplacam duyuyorum; bu ncelikle gazete
cilerin ve meslekten politikaclarn toplantsdr. Peki orada
36
alnacak karar, bamsz, zeki ve saygdeer bir insan iin ne ifade
edecektir? Hi deilse byle bir insann bilgisine ve drstlne
gvenilemez mi? Yani, az sayda da olsa bamsz oyunun varl
na gvenemez miyiz? Bu lkede kongrelere gitmeyen ok sayda
insan yok mudur? Ama hayr, szmona onurlu adamn tavr de
itirip, lkeden umudunu kestiini gryorum. Gerekte ise lke
nin ondan umudunu kesmesi iin ok daha fazla nedeni var. Ve
hemen, bu ekilde seilmi aday destekleyeceini aklar -bu ie
yarar tek adaym- ve bununla kendisinin her tr demagojik ama
iin ie yarar olduunu kantlam olur. Byle birinin oyununun,
bizim ilkelerimizden habersiz bir yabancnn ya da bir paral aske
rin oyunundan daha fazla deeri yoktur. nk bir adam, gerek
ten bir adamsa, komumun syledii gibi esen rzgra gre yn
deitirmeyecek kadar kiilik sahibi olmaldr. statistiklerimizde
Tr eyler yanl olmal; Gsterilen nfus ok fazla. Bu lkenin her
hektarna ka adam dyor? Bir tane bile deil. Amerikaya yer
lemek isteyen adamlar ekebilecek iyi bir ey kald m? Ameri
kal, toplu yaama igds, aleni kavray eksiklii, nee saan
aptalca zgveni ile bilinen bir mason biradere dnt: Dnyaya
geldiinde ilk ve asli meselesi dknler yurdunun iyi durumda
olup olmadn grmek ve pantolon giyecek yaa gelmeden dul
ve yetimler iin fonlara para toplamak olan, ksacas yaamaya
ancak, ldnde nezih bir ekilde gmlmesini salayacak bir si
gorta kurumunun garantisiyle cret eden birisi.
nsann, kendisini ktln yok edilmesine adamak yolunda
mutlak bir ykmll yoktur, hatta bu ktlk ok devasa bo
yutlarda olsa bile. nsan kendini uygun biimde baka eylere de
adayabilir; ancak herkesin, haksz bir ilikinin arac olmama, ko
nuya kafa yormak islemese bile byle bir hakszla pratik olarak
katlmama sorumluluu vardr. Baka meguliyetlere ya da dn
celere kendimi veriyorsam, dikkat etmem gereken ilk ey, bunu
baka birinin srtndan yapmamak olmaldr. Onu kendi ilgisi do
rultusunda davranabilmesi iin serbest brakmam gerekir. Bakn ne
byk tutarszlklar yaanyor: Hemcrilerimden birkann yle
konutuklarn iitiyorum: "Hadi bana bir kle ayaklanmasn
bastrmam ya da Meksikaya kar savaa katlmam iin emir ver
sinler de, gidip gitmeyeceimi grsnler!" Ancak bu ekilde konu
37
an insanlann her biri, ya dorudan rzalaryla ya da dolayl olarak,
en azndan paralaryla bu savaa hizmet ediyorlar. Bunlar haksz
savaa gitmeyi reddeden askerleri alklyor, ancak bu savaa
neden olan haksz hkmeti desteklemeye devam ediyorlar. Bu
yzden de zaten askerler onlar hie sayyor ve isteklerine kaytsz
kalyor. Devlet sanki gnah iledii zaman kendisini tehir etmek
zere birini grevlendirecek dzeyde piman, ama gnah ilemek
ten bir an bile vazgemeyecek derecede pikindir. Sonuta dzen
ve uygarlk adna kendi ktlmze boyun eme ve onu destek
leme noktasna getiriliyoruz. lenen gnah karsndaki ilk yz
kzarmasn adamscndecilik izler. nceleri ahlka aykr olan ey
ahlkn konusu olmaktan kar ve kendimize kurduumuz hayatn
bir paras haline gelir.
En yaygn ve bilinen yanlta srar, en zverili meziyet sahiple
rinin iidir. Bu nedenle, yurtseverlik meziyetine ikin olan kk
yanla en kolay den szmona asillerdir. Bunlar hkmetin
anlayna ve nlemlerine kar karken, ona sadk desteklerini su
narlar ve hkmeti en samimi biimde savunurlar; bylece re-
formlarn nndeki en ciddi engeli olutururlar. Kimileri dileke
lerle, eyalet yneliminden federal birlii bozmasn ve bakann
taleplerini geri evirmesini istiyor. Peki kendileri bu birlii -ken
dileriyle eyalet devleti arasndaki bu birlii- bozmaya, kendi pay
larn devlet hzinesine vermeyi reddetmeye neden yanamyorlar?
Kendilerinin eyalet devletiyle ilikileri, devletin federasyonla ili
kisiyle ayn deil mi? Ve eyalet devletini federal devlete kar di
renmekten alkoyan nedenler, bunlarn eyalet devletine kar diren
meme nedenleriyle ayn deil mi?
Kim sadece bir fikrin sahibi olduu iin kendini avutup bunun
tadn karabilir? Rencide edildiini bilme fikri memnun edici ola
bilir mi? Komun bir dolarn bile dolandrsa, aldatldn bilmek
le, bunu sylemek, hatla bir rica mektubu yazp geri demesini is
temekle yetinmezsin. Derhal parann tmn almak ve bir daha
dolandmlmamak iin etkin admlar atarsn. Ancak ilkeli davranp
hakkn arayanlar ve pratik admlar atanlar eyleri ve ilikileri de
itirebilir. Bu, devrimciliin de z olan, gemite olanlarla yetin
meme davrandr. Byle bir zellik sadece kilisede, devlette deil
ailelerde, hatta ilerindeki eytani eyleri Tanrsal olanlardan
38
ayrarak bireylerde de paralanmaya yol aar.
Haksz yasalar vardr. Onlara memnuniyetle itaat mi edelim,
yoksa deitirme abasna m girelim? Deitirmek istiyorsak,
bunu baardmz zamana kadar itaat mi edelim, yoksa derhal mi
ihlle girielim? nsanlar bizdeki gibi bir rejim altnda genellikle,
yasalar deitirmek iin ounluu ikna edebileceimiz zamana
kadar beklememiz gerekliini dnrler. Direnie geilmesi duru
munda, bulunacak ilacn hastalktan daha kt olacan sylerler.
Ancak ilacn hastalktan daha kt olmasnn sulusu yalnz ve
yalnz hkmettir. Hkmet onu daha kt yapmaktadr. Hkmet
neden daha nce davranp reform yapmyor? Neden akl banda
aznln barna basmyor? Ucu kendisine dokunmadan lklar
atp, savunmaya gemesi neden? Yanllarn gstersinler diye
yurttalarn neden uyank olmaya, daha iyi eyler yapmaya cesa-
retlendirmiyor? Isay neden tekrar tekrar armha gerip, Kopernik
ve Lutheri aforoz ediyor? Washington ve Frankline neden hl
asi muamelesi yapyor?
Herhalde hkmetin kabullenemeyecei tek saldn, otoritesinin
bilinli ve aktif biimde reddedilmesidir. Yoksa neden bu tr su
lar iin byle lsz cezalar ngrsn. Devlete dokuz kuru ka
zandrmay reddeden bir ulsuz, onu ieri atanlarn keyfi olarak be
lirleyecekleri bir sre iin hapse tklr. Ayn adam, devletten
doksan kez dokuz kuru alsa ok gemeden serbest braklr.
Eer hakszlk, hkmet makinesindeki ataletin kanlmaz bir
sonucu ise, varsn olsun. Belki zamanla alr ve makine sonuta
anp lakalar. Eer hakszln somut bir kayna varsa, bir di
liden, bir volan kayndan ya da koldan kaynaklanyorsa, belki bu
labilecein arenin, belann kendisinden daha kt olup olmaya
can dnebilirsin. Ancak yasa, doas gerei seni zorunlu
olarak bakasna ynelik hakszln arac durumuna drecek
yapdaysa, yasay ine! Yaamn, makineyi durdurmak iin kul
lan. Her durumda dikkat etmem gereken ey, lanetlediim ktl
n arac olmamaktr.
Devletin ktl yok etmek iin nerdii sylenen zm yol
lar bana gre deil. Bunlar genellikle ok zaman alc ve bir insan
yaamna smayacak eyler. Uramak istediim baka eyler de
var. Bu dnyaya, mutlaka onu iinde iyi yaanacak biimde dei-
39
tirmck iin deil, iyi ya da kl yaamak iin geldim. Bir insan her
eyi deil, ancak bir eyleri yapmaya almaldr ve her eyi ya
pamayaca iin de kalkp kt bir ey yapmamaldr. Valiye ya da
meclise, onlarn bana yazacaklarndan fazla dileke yazmak benim
iim deil. Hele bunlar benim ricalarm duymak bile istemiyorlar
sa. Byle durumlar iin devletin ngrd herhangi bir zm
yok. Aslnda hata anayasann kendisinde. Sylediklerim insafsz,
tek ypl ya da kat gzkebilir. Ancak bu tavrn en byk zen *

ve anlayla karlanmas gerekiyor. O bunu hak etmektedir. yi

yndeki her deiikliin vcudu lm ve doum anlarnda yaanan
kramplar gibi sarst unutulmamaldr.
Tereddt etmeden kendilerini klecilik kart olarak ad-
landranlara, Massachusetts hkmetinden hem kiisel desteklerini
hern de mlkiyetleri araclyla verdikleri destei hemen ve etkin
bir biimde ekmelerini ve adaletin stn gelmesi iin semenlerin
ounluunun oylarn almay beklememeleri gerektiini sylyo
rum. Bence TanrTnn onlann tarafnda olmas yeterlidir, baka
larm beklemeleri gerekmez. Daha tesi komularndan daha hakl
olan her birey, imdiden bir oyluk bir ounluk oluturuyor de
mektir.
Amerikan hkmeti ya da onun temsilcisi eyalet hkmetiyle
ylda sadece bir kez, vergi memurunun ahsnda dorudan
karlayor, gz gze geliyorum. Benim durumumdaki birinin
devletle karlamasnn tek zorunlu biimi budur. Bu karlamada
devlet bana ak ve anlalr biimde unu sylyor: Beni lan. Ve
benim bavurabileceim en basit, en etkili, en dolambasz iliki
biimi, ona duyduum minnack sevgiyi ve duyguyu da ifade eden
bir rettir. Grmek zorunda olduum kibar komum, vergi me
muru -sonu olarak ktlarla deil, insanlarla kavga ediyorum-
gnll olarak hkmetin bir organ olmay semi bulunmakladr.
Bu zat bana, yani sayg duyduu komusuna nasl muamele etmesi
gerektii konusunda -bir komu ve iyi insan ya da lgn huzur bo
zucu biri- dnmeye ve bu tr engellerin tesinde iyi komuluk
ilikilerini srdrmeye zorlanmadan, yapt iin ne anlama geldi
ini, devlet memuru ya da belki insan olarak ne olduunu ve ne
yaptn nasl kavrayacaktr? Ben Massachusetts eyaletinde
adlarn verebileceim, bin, yz, on hatta hir tek onurlu insann
40
bile, kle kullanmaya son verip, bu tr bir ibirliini reddederek
hapse atlmasnn Amerikada kleciliin sonunu getireceini
kesin olarak biliyorum. Balangta atlan admn clz olmas hi
nemli deildir: iyi yaplan bir ey ebediyen yaplmtr, kalcdr.
Ancak biz daha ok byle eylerin muhabbetini seviyoruz. Bunun
grevimiz olduunu sylyoruz. Reform hareketi destekleyen d
zinelerce gazete var, ama ie hazr tek insan yok. Gnlerini insan
haklannn tartld danma meclisi toplantlarnda geirmek is
tediini syleyen devlet temsilcisi, ok deerli komum, Caroli
nanin bir yerinde sadece hapis tehdidi almak yerine, bir kez olsun
klecilik gnahn byk bir gayretle karde eyaletine ykleyen
Massachusettste cezaevine girse, milletvekilleri sorunun grl
mesini kesinlikle bir k daha ertcicyemezler. Bu iki eyalet
arasndaki kavgann ise misafirper\'erliin eksikliinden baka ger
ek bir nedeni yoktur.
Bir insan haksz yere ieri tkan bir ynetimde, onurlu her
insann olmas gereken yer cezaevidir. Massachusetts eyaletinin, il
kelerine uygun olarak devletle ilikilerini kestikten sonra devlet
tarafndan da dlanan, zgrlk inancn ve umudunu yitirmemi
insanlanna bugn sunabilecei tek yer demir parmaklklarn
arkasdr. Kaak kle, artl salverilen Meksikah sava sulusu ve
rkna yaplan hakszlktan ikyeti kzlderili, bu insanlar cezae
vinde, yani bu yaltlm ama daha zgr ve daha onurlu yerde,
devletin kendisinden yana olmayp, kar olan herkesi kapatt k
leci bir devlette zgr bir insann erefiyle yaayabilecei bu biri
cik evde bulacaktr. Belki kimileri cezaevine kapatlan insanlarn
etkilerini yitireceklerine, seslerinin artk devlete ulamayacana,
devlet kartlklarnn duvariann arkasnda etkisiz kalacana ina
nabilirler; ancak bunlar, dorunun yanltan daha gl olduunu
ve hakszl az da olsa kendi benliinde yaayan insanlann nasl
daha etkin mcadele edeceklerini bilmiyorlar. Sadece bir kt par
asn oy sandna atmakla kalma, btn gcn, btn etkini kul
lan. ounlua uyan bir aznlk gszdr, hatta byle bir durum
da aznlk bile saylmaz. Ama btn gcn ortaya koyduu an
yenilmez olacaktr. Devlet btn onurlu insanlar cezaevinde tut
mak ya da klelie son vermek alternatifiyle kar karya
kaldnda seimini yapmakta gecikmeyecektir. Bin kiinin vergi
41
sini dememesi iddet ieren, kanl bir eylem deildir. Tersine
bunlarn vergilerini deyip, devletin su ilemesine ve kan dkme
sine olanak vermeleri byle bir eydir. lk tavr bar bir devri
min tanmdr, eer byle bir ey mmknse. Bana, "Ne yapmam
gerekir?" diye soran vergi memuru ya da herhangi bir memura sy
leyeceim, "Eer gerekten bir ey yapmak istiyorsan, istifa et"
olacaktr. Uyruklar bir gn itaati reddeder, devlet memurlar grev
lerini brakrlarsa devrim amacna ulam demektir. Bu srete
kan dklmesinin gerekeceini de varsayabiliriz. Peki vicdanlar
yaralandnda, dklen de bir tr kan deil midir? Hem de bu ya
radan insann gerek insanl ve lmszl akyor ve insan s
rekli yinelenen bir lme gidiyor. Bugn ben bu kann akn g
ryorum.
Devletin, yasalar ihll edenleri -ayn cezai amaca hizmet etme
sine ramen- mallarna el koymak yerine hapse attn gzlem le
dim. nk en fazla adalet talebinde bulunan ve bu nedenle r
m bir devlet iin en byk tehlikeyi oluturanlar genellikle mal
mlk edinmeye fazla vakit ayrmam insanlardr. Devletin byle
insanlar asndan ok snrl bir yararll vardr. Az miktardaki
bir vergi bile bunlara abartl gelebilir; hele de bunu kendi elleriyle
kazanp vermek zorunda braklrlarsa. Paraya hi gereksinim duy
madan yaayabilen birileri olsayd, devlet bile ondan isleyecei
vergi konusunda zorlanrd. Buna karlk zengin, -bu konuda bir
kskanlmn olmadn belirteyim- kendini zenginlemesine
olanak veren kuruma satmtr. Abartl biimde ifade edersek,
parann okluu orannda drstlk azalr. nk para insanla nes
neler arasna girer ve insan iin nesneleri elde eder. Ancak kesin
olan, para elde etmenin byk bir erdem olmaddr. Para, yoklu
unda sorulan ve cevaplandrlmas zorunlu olan ok sayda soruyu
gereksiz hale getirir. Ortaya kan tek zor soru parann nasl harca
nacadr. Bylelikle zenginin ayann altndaki ahlki zemin e
kilmi olmaktadr. Yaamn olanaklar "ara" denen eylerin art
orannda azalr. Bir zengine, insanln kaybetmemesi iin nerile
bilecek ey, yoksul olduu dnemin dileklerini gerekletirmeye
aba gstermesidir. sa peygamber Herodesin ajanlarn hakcttik-
leri biimde yle azarlyordu: "Paranz gsterin bakaym" der sa
peygamber, birisi cebinden bir kuru karr. Eer hkmdarn
42
bastrd ve de piyasaya srd, zerinde resmi olan paray kul
lanyorsanz, yani eer bu devletin insanlan iseniz ve dc hkme
tin olanaklarndan yararlanyorsanz, istemesi durumunda zaten
onun olan maldan birazn ona veriniz. "SezarTn hakk Sezara,
TanrTnnki Tann'ya." Adamlar giderken bilgelikleri artmamt ve
kimin hakknn ne kadar olduunu bilmiyorlard; nk bunu bil
mek istemiyorlard.
En aydn komumla bile konuurken unu gryorum: Sorunun
ciddiyeti ve anlam konusunda, toplumsal huzura zen konusunda
ne sylerlerse sylesinler, konuma gelip hkmetin korumasndan
mahrum olmak istemediklerine ve itaatsizliin mlkiyetlerine ve
ailelerine verebilecei zararlara dayanyor. Ben ise hibir zaman
devletin korumasna gvenebileceimi zannetmiyorum. Ancak ver
gisini demeyerek otoritesini reddetmem durumunda devlet hemen
mlkiyetime el koyacak ve ocuklarmla birlikte sonu olmayan bir
tacize tabi tutulacam. Bu zor bir eydir. Bylelikle insann maddi
konularla ilgili rahatsz edilmeden, onuruyla yaamas imknsz
hale getirilir. Bu nedenle, ok gemeden kaybedilecei kesin olan
mal mlk edinmenin fazla bir anlam yoktur. En iyisi bir yerlerde
cretli olarak almak ya da yarclk yapmak, olabildii lde az
rn kaldrp, onu da ksa zamanda tketmektir. nsann kendisi
iin yaamas, sadece kendisine gvenmesi, knn her an gide
cekmi gibi hazr tutmas ve fazla karmak iinin olmamas gere
kir. nsan Trk hkmetinin her adan iyi bir uyruu olmak ister
se, Trkiyede de zengin olabilir. Konfys yle diyordu:
"Aklla ynetilen bir devlette yoksulluk ve mahrumiyetten dolay
utan duyulur. Akln ilkelerine gre ynelilmeyen bir devletle ise
zenginlik ve hretten dolay utan duyulur." Hayr: Gney liman
larndan birinde Massachusetts hkmetinin korumasn arzu etme
diim, serbest teebbsle servet oluturmaya meyletmediim sre
ce, Massachusetts devletine sadakati reddedebilir, onun malm ve
yaamm konusunda hak sahibi olmasna kar direnebilirim. Dev
lete kar itaatsizlikten dolay alacam cezann maliyeti her
adan, itaat etmem durumunda ekeceim cezadan daha dktr.
kinci durumda kendimi ok daha yoksul hissederdim.
Birka yl nce, devlet kilise adna bana bavurup, babamn va
azlarn dinledii ancak benim hibir ilikim olmayan bir papaz
43
desteklemem iin para istedi. Bana, "de" yoksa "hapse
atlacaksn" dendi. demeyi reddettim. Ancak zntyle rendim
ki, bir bakas benim yerime demi. Neden bir retmenin mas
raflarn karlamak iin papazdan para alnmayp da, papazn mas
raflar iin retmenden para alndn kavrayamyordum. Geri
ben devlet memuru bir retmen deildim, ancak gene de ekmei
mi verdiim zel derslerle kazanyordum. Devletin masraflarn
karlad akam okulunun neden kilise gibi vergi istemedii de
anlalr ey deildi. Belediye Meclisi yneticilerinin ricalar zeri
ne yle bir aklama yapmay kabul etlim: "Ben Henry Thoreau,
bu aklamayla kendi irademle girmediim herhangi bir kuruluun
yesi olarak grlmek istemediimi ilgililere bildirmek istiyorum."
Bu aklamay belediyenin sekreterine ilettim ve hl da onun elin
de. Benim kendimi kilise yesi olarak grmediimi rendikten
sonra, kilise mensubu olduum yolundaki kabullerinin geerli o l
duunu sylemelerine ramen, benden benzeri bir taleple bulun
madlar. Kendi irademle girmediim kurulularn tmnden, eer
tam listesini ele gcirebilseydim, sistematik olarak ayrlrdm.
Ancak tam bir listenin nerede bulunabileceini bilmiyorum.
Alt yl boyunca seim vergisi demedim. Bir seferinde bu ne
denle bir geceliine hapse atldm. Orada, ayakta durmu, iki-
ayak kalnlndaki ta duvarlara, demir ve tahtadan yaplma bir
ayak kalnlndaki kapya ve eleinden geirip gnderen
demir parmaklklara bakarken, bana sadece hapsedilebilecek et,
kan ve kemikten ibaretmiim muamelesi yapan bu kurumun ap
talln dndm. Kendi kendime, benim iin bulduklar en iyi
yol bu muydu, hizmetimden anlaml bir ekilde yararlanamazlar
myd diye sordum. Benimle dier insanlar arasnda bir ta duvarn
olduunu, ancak benim kadar zgr olabilmeleri iin onlarn nn
de trmanlmas ya da yklmas daha da zor olan bir duvarn var ol
duunu dndm. Bir saniye iin bile kendimi snrlanm hisset
medim ve duvarlar bana sadece tala harcn bouna harcanmas
gibi geldi. Sanki yurttalarm arasnda vergisini deyen tek kii
bendim. Tabii ki bana nasl muamele edeceklerini bilmiyorlar ve
terbiye grmemi insanlar gibi davranyorlard. Tehditlerinin,
komplimanlannn arkasnda yalan hep, en byk arzumun duvarn
te yannda bulunmak olduu yolundaki aptalca inant. Onlarn,
44
ben bu dncelerle megulken, kapy byk bir gayretle kilitle
yip gitmeleri beni gldryordu; nk dncelerim sorunsuz ve
engelsiz arkalarndan gidiyordu ve gerekte asl tehlikeyi oluturan
da onlard. Benim zbenliimi ele geiremedikleri iin gvdemi
cezalandrmaya karar vermilerdi; aynen, sinirlendikleri birine g
yetiremedikleri zaman onun kpeini cezalandran ocuklar gibi.
Devletin ku beyinli olduunu, gm kaklarndan baka bir eyi
olmayan bir kz kurusu gibi korkak olduunu, dostunu d
manndan ayrt etmeyi bilmediini fark ettim ve ona olan saygmn
kalann da kaybederek, onun adna zldm.
Devlet hibir zaman bireyin zihinsel vc ahlki i dnyasyla
yzlemez; sadece vcudu ve de duyularyla kar karya gelir. B i
reyle kyaslandnda devletin ne daha stn bir mant ne de d
rstl sz konusudur. stn olduu tek ey fiziki gtr. Ben
zora maruz kalmak iin domadm. Kendi usulme gre nefes ala
cam. Grelim bakalm, kim daha glym! Bir kitlenin gc
nedir ki? Beni sadece benimkinden daha yksek bir ilkenin takipi
leri zorlayabilirler. Bunlar beni kendileri gibi olmam iin zorluyor
lar. Kitlelerin zoruyla yle ya da byle yaamaya zorlanan gerek
bir insan tanmyorum. Zaten bu nasl bir yaam olurdu? "Ya
paran ya cann" diyen bir hkmetle kar karya kaldmda
paramj karp vermek iin niye acele edeyim? Belki de hkmet
bir kmazdadr ve ne yapacan bilmiyordur. Bu konuda ona
yardmc olamam. Hkmetin de, aynen benim yaptm gibi,
kendi sorununu kendisinin zmesi gerekir. Alayp szlanmak bir
ey getirmez. Toplum makinesinin iyi ilemesinden sorumlu dei
lim; ben bir saatinin olu deilim. Bir mee palamudu ile bir
ceviz yan yana derlerse, biri dierine yol amak iin hareketsiz
durmaz; tersine, ikisi de kendi kurallarna gre hareket eder; olabi
lecek en iyi biimde imlenir, geliir, iek aar ve sonuta belki
biri tesadfen dierini glgeler ve yok olmasna neden olur. Bir
bitkinin kendi doasna uygun yaayamamas durumunda lmesi
kural insan iin dc geerlidir.
Cezaevinde geirdiim gece olduka deiik ve ilginti. eri
girdiimde, ceketsiz mahkmlar akam havalandrmas saatinde
kapnn aznda laflyorlard. Ancak gardiyan, "Hadi bakalm deli
kanllar, kaplar kilitleme zaman" dediinde daldlar ve ben
45
onlarn ayaklarnn plak koularda kard sesleri dinledim.
Hcre arkadam gardiyan tarafndan "Harika bir delikanl, akll
biri" diye tantrld. Kap kapannca arkadam bana, apkam ne
reye asabileceimi ve buradaki yaamn nasl dzenlediini an
latt. Koular ayda bir kez badanalanyordu ve bu bina mutlaka
ehrin en beyaz, en basit mobilyal, muhtemelen en temiz eviydi.
Tabii ki, hcre arkadam nereli olduumu ve buraya getirili ne
denimi bilmek istiyordu; bunlar anlattktan sonra ben de ona, d
rst bir adam olduu kabulyle kendi tutuklan nedenini sordum.
Ve normal olarak da onun sylediklerinin gerek olduuna
inanyorum: "Beni, asla yapmadm bir eyle, bir samanl yak
makla suluyorlar," Anlayabildiim kadaryla, adam sarhoken bir
samanlkta szm, yanmakta olan piposuyla yangna neden olmu
tu. Cezaevinde akgzllyle n yapm olan kou arkadam,
aydan beri durumaya karlmay bekliyordu ve muhtemelen
daha uzun sre beklemesi gerekecekti. Ancak orada bedava
yaad ve iyi muamele grdne inand iin memnundu ve
ieriye almt.
Parmaklkl pencerelerden birini o, birini ben igal etmitik.
Uzun sre cezaevinde kalnca herhalde insann temel megalesi
pencereden bakmak oluyor. Ksa bir sre sonra evrede bulunan
okunabilecek eylerin hepsini okumu, eski mahkmlarn par
maklklar kesip katklar yerleri incelemi, bu hcreden gelmi
gemi insanlarn hikyelerini dinlemitim. Burada, parmaklklarn
tesinde, hi duyulmayan hikyeler ve sylentiler vard. Belki de
buras ehirde, hibir zaman yaynlanmayan arklarn bestelenip,
oaltlarak elden ele dolatrld tek yerdi. Bana, firar etmeye
alrken yakalanan birka gencin yazp, imdi de intikam iin
syledikleri ark szlerinin uzun bir listesi gsterildi.
Hcre arkadamdan, bir daha gremeyeceim korkusuyla, ola
bilecek her eyi renmeye altm. Ancak o bir sre sonra bana
yatam gsterip, lambay sndrmemi istedi.
Orada bir gece kalmak, greceimi hi ummadm uzak bir l
keye seyahat etmek gibiydi- Sanki kuledeki saatin vuruunu, kyn
akam grltlerini daha nce hi duymamtm -demir par
maklklarn i ksmnda bulunan pencereyi yatarken ak
brakmtk. Kasabamz sanki bir ortaa Avrupa kasabas grn
46
mndeydi, Concord nehrimiz Ren Nehrine dnmt, nm
den valyelerin ve atolarn grntleri geiyordu. Bunlar sokak
larda duyduum yal yurttalarn sesleriydi. Bitiikteki ky resto
rannn mutfanda olup bitenin gnlsz dinleyicisi ve seyircisi
olmutum -tmyle yeni ve ho bir deneyim. Kasabama daha
yakndan bakyor, derinlerine dalyordum. Cemite, kurumlarm
hi bu kadar yakndan tanmamtm. Cezaevi de kasabann bu
tipik kurumlarndan birisi. Burann insanlan iin neyin nemli ol
duunu az da olsa anlamaya balyordum.
Sabahleyin kahvaltmz kk, dikdrtgen eklindeki teneke
tepsinin iinde kapdaki mazgal deliinden ieriye itildi. Kahvalt
yaklak bir litre kakao ve siyah ekmekten oluuyordu. Yannda bir
de demir kak veriyorlard. Kaplan geri almaya geldiklerinde, tec
rbesiz bir tutuklu olarak kalan ekmei geri vermek istedim.
Ancak hcre arkadam buna el koyup, le ya da akam yemei
iin ayrmam gerektiini syledi. Ksa bir sre sonra onu komu
tarlada her gn yapt ie, ot bimeye gitmesi iin dar
kardlar. Ciderken iyi gnler diledi ve beni muhtemelen bir daha
gremeyeceini syledi.
Cezaevinden knca -nk birisi benim yerime vergiyi de
miti- elbette genlik gnlerinde ieri atlp, aarm salaryla yal
palayan bir ihtiyar olarak kan birinin ayrmna varaca kadar
byk deiiklikler grmedim; ama gene de kafamdaki kasabaya,
devlete, lkeye ilikin imaj, tek bana bu ksa zaman diliminin de
itirebileceinden ok deimiti. inde yaadm devletin nite
liini imdiye kadar olduundan ok daha net gryordum. Ayrca
aralarnda yaadm insanlara iyi komu ve arkada olarak ne de
rece gvenilebileceini renmitim. Bunlann arkadalklar sade
ce iyi gnlerle snrlyd ve dorudan yana tavr almak iin zel bir

aba harcamyorlard. nyarglar ve batl inanlaryla, inliler ya

da MalezyalIlar kadar bana tmyle uzak bir rkn mensubu gibiy
diler. nsanlk iin bir fedakrlkta bulunmak istedikleri zaman
bile, mlkleri dahil olmak zere hibir ey iin riske girmiyorlard.
Davranlarnda asil deillerdi: rnein bir hrsza, hrszn onlara
gsterdii davrantan bakasn gstermiyorlard. Bir ksm ritel-
leri yerine getirerek ve birka dua ile hibir risk stlenmeden, vi
rajsz ama anlamsz bir yolu takip ederek ruhsal selametlerini sa
47
layacaklarn umuyorlard. Kim bilir, belki de komularma yne
lik eletirim ok acmasz; belki de bunlarn birou kasabalarnda
bir cezaevi olduundan bile habersizdir.
Gemite ehrimizde, cezaevinden tahliye olan bir borlunun
tandklarnn onu cezaevinin parmaklklarn temsil etmek zere
apraz olarak birletirdikleri parmaklannn arasndan bakarak sc-
lamlamalan, "yi gnler, naslsnz?" diye sormalar dettendi.
Benim komularm ise beni byle selamlamadlar: Karlat
mzda sanki uzun bir seyahatten geri dnmm gibi nce bana,
sonra aknlkla birbirlerine bakyorlard. Tamir edilmi ayak
kabm almak iin ayakkabcya giderken yakalanm, cezaevine
atlmtm. Ertesi sabah braklnca yoluma braktm yerden
devam ettim, ayakkablarm giydim ve yaban mersini toplarken
yol gstermem iin beni sabrszlkla bekleyen gruba katldm.
Yanm saat sonra -atlar abucak komutuk- blgemizin en yksek
tepesinde, yaban mersinlerinin arasndaydk. Kasabadan yedi mil
uzaklamtk ve evremizde devletten hibir emare yoklu.
"Benim Cezaevlerim"in btn hikyesi ksaca budur.* Yol ver
gisi demeyi hibir zaman reddetmedim. nk iyi bir komu
olma duygum da, kt bir uyruk olma duygum kadar gldr.
Okullarn desteklenmesine gelince, kendi payma yurttalarm
eitmek iin zerime deni yapyorum. Vergi hesabndaki belirli
bir kalemden dolay vergiyi dememezlik etmiyorum. Yapmak is
tediim, devlete itaati reddetmek, kendimi bu sorumluluktan geri
ekmek ve onun etki alanndan kmaktan ibarettir. Birini ldre
cek adam ya da silah satn almada kullanlmad srece dolar
larmn nereye gittii beni ilgilendirmiyor. Dolar masumdur, sula
namaz; ancak beni esas ilgilendiren, uyruk olarak sadakatimin
sonulardr. Evet, bu tr durumlarda det olduu zere, ondan ola
bildii lde yararlanmaya alsam da devlete kendi tarzma
uygun biimde, grltsz patrtsz sava ayorum.
Bakalar benden istenen vergiyi devlete duyduklar sempatiden
dolay dyorlarsa, kendi vergilerini derken yaptklarn yapyor.

* Burada Silvio Pelliconun (1789-1854) o dnem ok okunan "Le mie prigioni"

adl kitabna gnderme yaplyor. Pellico talyann milliyeti-liberal Carbonari
Hareketinin mensubuydu. Pellico on yln, Avusturyada politik tutuklularn hap
sedildii "Spietberg'deki kt nl hapishanede geirdi.
48
adaletsizlii devletin kendilerinden beklediinden daha fazla des
teklemi oluyorlar. Eer bu insanlar vergiyi mkellefe ynelik
yanl anlalan bir ilgiden dolay, onun mlkiyetini korumak ya da
ieri atlmasn nlemek iin dyorlarsa, bunu zel duygularm
ne lde toplumsal karlarn karsna koyabileceklerini yeterin
ce ayrntl dnmedikleri iin yapyorlar.
Halihazrdaki durumum bu. Ancak byle bir durumda, dav
ranlarn inatlk tarafndan bclirlenmemesi ya da baka insan
larn dncelerine gsterilen lzumsuz bir zenden tek yanl etki
lenmemesi iin yeterince dikkatli olunamaz. nsan byle
durumlarda kendine vc zamana uygun olan yapmaya dikkat etme
lidir.
Bazen, insanlarn aslnda iyi eyler istediklerini, ancak bilgisiz
olduklarn, nasl yapacaklarn bilseler daha farkl davranacaklar
n dnyorum. Komularn neden sana istediklerinden farkl
davranmaya zorlanacaklar duruma dryorsun diye soruyorum
kendi kendime. Ancak hemen ardndan, onlarn davrandklar gibi
davranmam ya da bakalarnn farkl trden daha byk aclar ek
melerini kabul etmem iin bir nedenim olmadn dnyorum.
Bazen de kendime, milyonlarca insan herhangi bir fke, kt niyet
ya da kiisel bir duygu olmakszn senden birka kuru istiyorsa,
ve eer bunlarn anayasaya gre taleplerini deitirme ya da geri
ekme olanaklan yoksa ve sen kendi tarafna baka milyonlar e
kemiyorsan neden bu kaba, byk gce kafa tutuyorsun diye soru
yorum. Sen soua ya da ala da bu katlkla kar kmyorsun;
skunetle binlerce benzer zarurete boyun eiyorsun. Kafam atee
sokmaya da kalkmyorsun. Ancak bunlar sadece bir kaba kuvvet
deil de insani bir g olarak dnp, bu milyonlarca insanla
-kaba ve cansz eylerden farkl- insani bir ilikim olduunu gz
nne getirdiim lde, bir arnn mmkn olduunu gryo
rum: Birincisi onlarn dorudan yaratclarna ynelttikleri an,
kincisi birbirlerine ynelttikleri ar. Kafam bilerek atee sok
makla ne atee ne de atein yaratcsna bir mesaj iletmi, bir an
yapm olurum. Vc yaadm eziyetin tek sulusu ben olurum.
Eer insanlann durumlan ile ilgili memnun olmam gerektiine
kendimi ikna ederek, onlara ve kendime ynelik beklentilerimi bir
kenara brakp bu kanaate uygun davranabilsem, iyi bir Mslman
F4N/SV1taatsizlik 49
ya da bir kaderci gibi var olan durumla yetinmeye almam ve
bunun Tanrnn istei olduunu sylemem gerekirdi. Ancak insan
gcne kar kmakla doa glerine kar kmak farkldr. Bura
da belli lde baanyla direnebilirim. Ne ki Orpheusun yapt
gibi talann, aalarn, hayvanlann doal yapsn deitirmeyi
umamam.
Hibir insan ya da lkeyle kavga etmek istemiyorum. Kl krk
yararak sorunlar karmak, dorucu Davut olmak ya da kendimi
komularmdan stn grmek islemiyorum. Daha ok lkenin ya
salarna uymak iin bir bahane aryorum. Bunlara uyum iin ok
hazrm. Hatta kendimden kukulanmak iin nedenim de var; her
yl vergi memuru geldii zaman, uyumlu davranmak iin bir gerek
e bulmak zere federal devletin ve eyaletin tavrn ve faaliyetleri
ni ve de halkn ruh halini incelemeye hevesli gryorum kendimi.

lkem izi
ana-babamz gibi sevmeliyiz;
Ve gnn birinde eer,
bu kutsal grevi iin gerekli
sevgi ve abadan kanmsak,
bunun sonularna katlanmal
ve ruhumuzu
sorumluluk ve inanca gre eitmeli,
iktidar ve kar peinde komamalyz

Devletin yakn bir gelecekte zerimden tm bu skntlar ala

cana ve benim de lkemin insanlarnn herhangi birinden daha
fazla yurtsever olmama gerek kalmayacana inanyorum. Alttan
bakldnda, tm aksaklklarna ramen var olan anayasa iyi bir
anayasadr; yasalar ve mahkemeler sayg gsterilmeye layktr;
hatta bu devlet ve Amerikan hkmeti de, biroklarnn betimledi
i gibi, birok adan hayran olunmaya, teekkre layk nadide
eylerdir. stten bakldnda ise bunlar sradan, benim betimledi
im gibidir. Daha yksek bir noktadan, en tepeden bakldnda
bunlarn ne olduunu, incelenmeye ya da zerinde dnmeye
deer olup olmadn kim syleyebilir? Hkmet beni ok zel
olarak ilgilendirmiyor ve kafam bu konuda mmkn olduu kadar
50
az yormalym. Bugn bile hkmetin denetimi altnda geirdiim
anlar ok fazla deil. Zaten dncelerinde, fantezilerinde,
tasarmlarnda, yani deien, canl eylerde zgr olan bir insann
n, aklsz ynetici ve reformcular tarafndan tehlikeli bir biimde
kesilemez.
ounluun benden farkl dndn biliyorum. Ancak ya
amlarn bu ya da benzeri konulara adam olanlarla elikim di
erlerine oranla ok az. Buna karlk tmyle bir kurumun iinde
yaayan devlet adamlar ve yasa koyucular bu kurumu hibir
zaman plak ve ak bir biimde alglayamazlar. Bunlar deien
bir toplumdan sz ederler, ancak bu toplumun bugnk durumu
nun tesine ulaan bir tasarmlan yoktur. Belki bunlar deneyimli
ve karar verme yetenei olan insanlardr vc kukusuz, bizim te
ekkr borlu olduumuz, yetkin hatta faydal kurumlar ya
ratmlardr. Ama tm yaratclklar vc yararllklar, ok geni ol
mayan belli snrlar iinde kalmaktadr. Bunlar dnyann gnlk
politika ve faydaclkla ynetilmediini unutmaya alkndrlar. r
nein Webster,* hkmeti hibir zaman ok ynl olarak sorgula
maz ve bu nedenle de konuyla ilgili inandrc bir ey syleyemez.
Onun szleri gnmzn hkmet yapsnda hibir deiiklie yel
lenmeyen yasa koyucular iin ataszleri gibidirler. Ancak dnen
ve evrensel deerde yasalar yapmak isteyen insanlar iin bunlar
iin esasna dokunmayan ii bo szlerdir. Konuyla ilgili ak ve
derin dnceleriyle Websterin d.nme yetisi ve kapasitesini
glgede brakacak insanlar tanyorum. Gene de, reformcularn o
unluunun ucuz iddialar ile, genelde politikaclarn daha da ucuz
hikmet ve belagatlaryla kyaslandnda onun szleri tek mantkl
ve ie yarar sesi olu.luruyor; bunun iin Tannya mteekkiriz.
Bakalaryla kyaslandnda o daha gl, orijinal vc de her ey
den nce daha pratiktir. Ancak bu szler bilgelik deil, basiret ifa
deleridir, Bir avukatn gerei, gereklik deil tutarllk, ya da
kendi iinde tutarl bir zmdr. Gereklik ise daima kendisiyle
uyum iindedir ve de esas olarak ktln ne tr bir hukuki sonu
cu olacayla, yani biimsel adaletle ilgili deildir. Webster anna
* Daniel Webster (1782-1852), baarl, enesi gl avukat, sonralar liberal
eilimli politikac, senatr, dileri bakan. Texasin Amerika tarafndan ilhakna
ve Meksikaya kar savaa kar kmt (Almanca eviriye dipnot).

.51
uygun olarak verilen "anayasann savunucusu" unvann hak etmi
tir. Gerekten de onun deiim yolunda yapaca hibir hamle yok
tur; o sadece savunucudur; bir lider deil, bir takipidir. Onun li
derleri 87'lilerdir.* "Hibir zaman, eyaletlerin federal bir yap
altnda toplanmalarna olanak salayan anlamay zayflatacak bir
abann iinde olmadm, olmayacam ve olunmasn da asla ner
miyorum." Anayasann klecilie izin verdii gerei ile ilgili ola
rak ise "zgn szlemede bu ekilde yer almaktadr -braknz
kalsn" diyor ve btn akl ve yeteneine ramen bir olay poli
tik balamndan koparp, nyargsz ve mantkl bir biimde deer
lendirme becerisini gsteremiyor. Amerikada nasl olur da bir
insan klelikle ilgili, byle i olsun kabilinden bir yant verir ve
bamsz bir birey olarak konutuunu iddia edebilir? Byle bir
anlaytan toplumsal sorumluluklarla ilgili yeni normlarn kmas
beklenebilir mi? Devamla, "Kleliin uyguland eyaletlerin h
kmetlerinin bunu uygulama biimleri kendi anlaylar, temel il
kelerine kar olan sorumluluk bilinleri, mlkiyet, insanlk ve ada
letle ilgili yasalar ve Tanr'ya kar sorumluluklaryla ekilleniyor,
nsanlk hizmeti ya da baka bir nedenle ortaya kan derneklerin
bununla en kk bir ilgisi yoktur. Bunlar hibir zaman cesaret
lendirmedim ve de cesaretlendirmeyeceim" diyor.
Gerein saf kaynan tanmayan ve akntya kar yryp,
kaynan aramayanlar, Incil ya da anayasalarna taklp kalyor,
riayet ve huu ile kendi kaynaklarndan imekle yetiniyorlar. Oysa
gerein ince bir sznt olarak gelip bu gle ya da glctc dkld
n fark edenler, paalarn bir kez daha svyor ve gerein kay
nana doru yrmeye devam ediyorlar.
Yasa yapc olarak Amerikada dahilii hak edecek kimse
kmad. Bylelerini dnya tarihinde bulmak zaten zordur. Sz us
talarnn, belagtilerin ve politikaclarn says ise binleri bulur.
Ancak gnmzn tartmal sorunlarn zme yeteneine sahip
lider henz konumaya balamad. B iz bclagti, ifade edebilecei
herhangi bir gereklikten ya da bizde yarataca bir ilhamdan
dolay deil, bizatihi kendisinden dolay beeniyoruz. Halk temsil
cilerimiz serbest ticaretin, zgrln, birlikteliin ve doruluun
* 1787 ylnda, Birleik Devletlerin anayasasn yapan kurucu meclisi Philadelp-
hiada topland (Almanca eviriye dipnot).

52
bir millet iin deerini henz bilmiyorlar. Bunlarn greli olarak
basit vergilendirme, para, ticaret ve tarm konularnda bile yetenek
leri snrl. Ynetimimiz, halkn salkl deneyimleri ve etkin m
dahaleleri olmakszn sadece kongre yelerinin laf ebeliklerine
braklm olsayd, Amerika uluslar arasndaki yerini uzun sre ko
ruyamazd. Sekiz yz yl boyunca ncil zerinde alld -bu konu
da belki sz syleme hakkm olmasa da, sylemek istiyorum. Peki
bunun yasama bilimine sat ktan yararlanacak kadar ngrl
ve pratik yetenekli halk temsilcisi nerede?
Benim bile severek boyun eebileceim devlet otoritesi -nk
benden iyi bilen ve daha doru yapana hatta birok durumda o
kadar iyi bilrneyip, daha doru yapamayanlara da itaate hazrm-
saf biimiyle yoktur: Gerekten adil olmas iin, byle bir oluu
mun ynetilenlerin vekaletini ve onaylarn almas gerekir. Yani
hkmet benim ahsm vc mlkiyelim zerinde mutlak olarak
deil, sadece benim izin verdiim lde hak sahibi olabilir. Mut
lak monariden snrl bir monariye, snrl bir monariden demok
rasiye gei, bireye gerek sayg dorultusunda atlm ileri
admlardr. inli felsefeci bile bireyi imparatorluun temeli saya
cak kadar bilge idi. Bizim tandmz biimiyle demokrasi olas en
mkemmel ynetim biimi midir? nsan haklannn kabul ve ya
sallatrlmas konusunda bir ileri adm daha atmak mmkn deil
midir? Bireyi btn gcnn ve otoritesinin kaynakland daha
stn ve bamsz bir g olarak tanyp ve ona kar bu anlayla
davranmadka, hibir zaman gerekten zgr ve aydnlanm bir
devlet var olmayacaktr. Ben tm insanlara adil davranmay ve bi
reye sayg gsterip, bir komu muamelesi yapmay beceren bir
devlet tahayyl ediyorum. Byle bir devlet, komuluk ve insanlk
grevlerini yerine getirmeleri kaydyla, ona souk duran, onunla
kaynamayan vc kendisinin de kucaklamad insanlarn varln
kendi dzeni asndan bir sorun olarak grmez. Byle meyveler
veren ve onlar olgunlatklar zaman da dmeye brakan devlet,
hayalini kurduum ama henz hibir yerde grmediim mkem
mel ve anl bir devletin yolunu aabilir.

53
s iv il itaatsizliin TANIMI VE HAKLILII
John R m ls

I. s iv il it a a t s iz l i in TANIMI

imdi doal dev ve sorumluluun** temel ieriini sivil itaatsizlik

teorisi erevesinde izaha alacam. Daha nce belirttiim gibi
bu teori sadece, arada bir ciddi adaletsizlikler yaansa da, genel
anlamda adil olan toplumlar iin geerlidir. Bana gre genel an
lamda adil bir durumun n art demokratik bir ynetim biiminin

* John Rawls, Eine Theohe der Gerechtigkeit, Suhrkamp, Frankturt 1979, s.

399-420. {orij. A Theory of Justice. Cambridge MA: Harvard University Press,
1971). evrilen blmler ve dipnot numaralar H.A. Bodeaunun , Civil Disobedi
ence, Routiedge, London and New York kitabna gredir, (.n.)
** Rawls sz konusu kitabnda, doal dev / grev {ng. natural duty, Aim. na-
trliche Pflicht) ve doal sorumluluk (ng. natural obligation, Aim. natrliche

54
varldr ve bu anlamda teori, sivil itaatsizliin yasal demokratik
otorite karndaki rol ve uygunluu ile ilgilenir. Bu nedenle sivil
itaatsizlik teorisi ne baka ynetim biimlerine uygulanabilir ne de,
istisnalar bir yana braklrsa, baka trden sapma (Ing. dissent.
Aim. Nonkonformitat/Abweichung) ya da,bakaldr biimlerini
konu edinir. Bu protesto biimini militan davran ve direni bi
imleri ile birlikte ele alyorum, rm bir sistemin deitirilme
si ya da devrilmesinin taktiklerinden birisi olarak deil. nk
byle bir durumda fazla sorun yoktur. Belirlilen amaca uygun her
hangi meru bir ara sz konusu ise, kukusuz bu ncelikle iddete
dayal olmayan direnitir. Benim anladm biimiyle sivil itaalsiz-
ik sorunu, sadece u ya da bu lde adil demokratik bir devle
tin, anayasay meru olarak kabul eden yurttalar iin ortaya
kmaktadr. Sorun bir grevler atmasyla ilgilidir. Yasama g
cnn ounluk tarafndan belirlenen yasalara (ya da yrtme g
cnn bu yasalara dayanan edimlerine) uyma grevi, kiilerin
kendi zgrln savunma hakk ve hakszla kar direnme g
revi dikkate alndnda, hangi noktadan itibaren balayc deil
dir? Bu soru, ounluk kuralnn anlam ve snrlarna dokunmak
ladr. Bu nedenle sivil itaatsizlik sorunu, demokrasinin ahlki
temeline ilikin her teorinin denek tadr.
Anayasal bir sivil itaatsizlik teorisi blmden oluur: Teori
ncelikle bu kar k biimini tanmlar ve demokratik otoriteye
ynelik dier muhalefet biimleriyle olan ayrmn belirler. Bu ey
lemler yasal mitinglerden, mahkemelerde emsal kararlar
kartlmasn salama amacna ynelik yasa ihlllerine, militan
eylemlere ve rgtl direnie kadar uzanr. Teori sivil itaatsizliin

Verpflichtung) kavramlarn u eki/de tanmlar:

Doal devler: Toplumun verili koullarda beklenebilecei lde adil olmas
iin herkesten beklenen davranlardr. Doal devleri pozitif ve negatif olmak
zere ikiye ayran Rawls, pozitif devler arasnda karlkl saygy, karlkl
yardmlamay, adaletin korunmasn, negatif devler arasnda ise, kimseye
zarar vermemeyi, susuza dokunmamay vb. sayar. Doal devler tm insanlar
asndan girilecek ilikiler ve kurumlardan bamsz olarak mevcutturlar.
Doal sorumluluk ise bir iliki ile rnein politik bir sorumluluun, evlilik sorumlu
luunun, kamusal bir grevin stlenilmesiyle ya da ikinci bir insanla giriilen ge
ici bir oyun ilikisi dolaysyla yaplan ak ya da zmni bir szlemenin sonucu
olarak ortaya kar ve kurallara uymay (sadakat) ve adilane davran (adilane-
lik/hakkaniyet) n art koar, (.n.)

55
bu olaslklar kmesi ierisindeki yerini netetirir. kinci olarak
teori, sivil itaatsizliin gerekelerini ortaya koyup, (az ya da ok)
adil demokratik bir toplumsal dzen veri alnarak, sivil itaatsizliin
hangi koullar altnda hakl olabileceini tartr. Son olarak, teori
nin sivil itaatsizliin anayasal bir sistem iindeki roln ve zgr
bir toplumda bu tr bir protesto eyleminin uygunluunu izah etme
si gereklidir.
Bu sorular tartmaya balamadan nce bir uyarda bulunmak
istiyorum. Sadece zel koullara ilikin de olsa, sivil itaatsizlik teo
risinden ok ey beklememek gerekir. Bu teoriden, somut durum
larda ortaya kacak her sorunun cevab niteliinde prensipler
karlamaz. Yararl bir teorinin yapabilecei daha ok, sivil itaat
sizlie ilikin sorunlara yaklam salayacak bir perspektifin
tanmlanmasdr; teori gz nnde tutulmas gereken leme nokta
lar vurgular ve nemli durumlarda bu noktalara gerekli arl
vermemizde bize yardmc olur. zerinde dndmzde,
bakmz netletirdii, inceden inceye dnlm yarglarmz
sistematiklelirdii hissini veren teori, bize bir eyler vermi de
mektir. Teori, demokratik toplumun temel prensiplerini benimse
yenler arasndaki dnce ayrlklarn azaltabilnise, kendisinden
bekleneni yerine getirmitir.
Sivil itaatsizlii, yasalarn ya da hkmet politikasnn deiti
rilmesini hedefleyen, kamuoyu nnde icra edilen (aleni), iddete
dayanmayan, vicdani, ancak yasal olmayan politik bir eylem ola
rak tanmlayarak balyorum.' Bu tr eylemlerle toplumun oun-

1. Burada H. A. Bedausun sivil itaatsizlik tanmn kabul ediyorum. Bedausun

*0n Civil Disobedience" bal altnda , Jo u rn a l o f Philosophy, 5 8 (1961), 653-
661. sayfalarnda yer alan yazsna baknz. Bu tanm Thoreau'nun yazsnda
verdii ve benim ikinci blmde sz konusu edeceimden daha dardr. Benzer
bir yaklam Martin Luther Kingin "Letter from Brimingham city Jail (1963) adli
ve H. A. Bedaunun derledii C ivil D isobedience, (New York, Pegasus, 1969)
adl yaynda yer alan yazda da sz konusudur. Elinizdeki almadaki teori,
sivil itaatsizlii daha farkl bir ereve iinde sunmay denemektedir. Yakn ge
mite baz yazarlar kavram daha geni tanmladlar. rnein, Howard Zinn "D i
sobedience u n d D em ocra cy" (New York: Random House, 1968, s. 119), sivil
itaatsizlii, "acil toplumsal hedefler uruna, yasalarn bilinci ve hedeflenmi ihla
li" olarak tanmlamaktadr. Ben daha dar bir kavram sunuyorum. Ancak demok
ratik bir sistemde sadece bu trden nonkonformizmin (dissent) hakl gsterilebi
lecei gibi bir iddiada asla bulunmuyorum.

56
iuunun adalet duygusuna hitap edilir ve onlara enine boyuna d
ndkten sonra, eit ve zgr insanlar arasndaki toplumsal ibir
liinin ilkelerinin dikkate alnmad sonucuna varld mesaj ve-

rilir. ncelikle belirtilmelidir ki, bu tanm sivil itaatsizlik

eylemiyle, protesto edilen yasann ihll edilmesi zorunluluunu ge
tirmiyor. Tanm, hem dorudan hem dc dolayl sivil itaatsizlie
izin verir. Byle olmas da gerekir, nk bazen haksz olduuna
inanlan bir yasay ihll etmemek ya da bu tr politikalara kar
dorudan protesto eylemlerinde bulunmamak iin nemli nedenler
olabilir. Bunun yerine trafik kurallar ya da konuyla dorudan ili
kili olmayan baka yasalarn ihlliyle sz konusu olaya dikkat e-

kilebilir. rnein devlet belirsiz bir ihanet tanm yapp, ancak bu

suu ileyenlere kar ok kat yasal dzenlemeler yapmsa, bu ge
limeye kar kmak iin yasal dzenlemede tanmlanan ihanet su
unu ilemek uygun deildir ve byle bir durumda, alnacak ceza,
stlenilmeye hazr olunann ok zerine kabilir. Bazen de d po
litika ya da lkenin bir baka blm ile ilgili durumlarda olduu
gibi, hkmetin politikalarna dorudan kar kmann hibir
yolu yoktur, ikinci bir nokta; Sivil itaatsizlik yasa kart bir eylem
olmaldr ve katlanlarn amac sadece yasann anayasaya uygunlu
unun snand bir deneme yapmak deildir; sz konusu dzenle
menin anayasaya uygunluuna karar verilmesi durumunda bile di
reni devam ettirilmelidir. Elbette anayasal rejimlerde yarglar
nonkonformistlerin tarafn tutup, kar klan dzenlemenin ana
yasaya aykrlna karar verebilirler. Yani sivil itaatsizlik eylem i
nin yasaya aykr olup olmadnn tartmal olduu durumlar sk
sk ortaya kabilir. Ancak bu sadece sorunu karmaklatran bir
unsurdur. Adil olmayan yasalara kar sivil itaatsizlik eylemine gi
rien kii, yarglarn kendi fikrini paylamamalar nedeniyle eyle
mine son vermez; tersi yndeki bir karar ok istenir bir ey olsa da.

Belirtilmesi gereken bir nokta da, sivil itaatsizliin sadece poli

tik iktidan kontrol eden ounlua hitap etmesi nedeniyle deil,
politik ilkelerden, yani anayasay ve toplumsal kurumlan genel
2. Bu ve arkasndan gelen yorumlar Marshall Cohenin "C iv il D isobedience in a
C onstitutional D em ocracy" balkl yazsndan alnmtr. Bkz. The Massachu
setts Review, 10 (1969), s. 224-226, 218-221.

57
olarak dzenleyen adalet ilkelerinden* yola kp, bunlarla hakl
gsterilmesi nedeniyle de politik bir eylem oluudur. Taleplere
uygun dp, onlar destekler zellikte olsalar da, sivil itaatsizliin
hakl gsterilmesi iin, bireysel ahlk ya da dini doktrinler temel
dayanak yaplamaz; sivil itaatsizliin sadece bireysel karlar ya da
grup karlaryla gerekelendirilmesinin sz konusu olamayaca
ise aktr. Bunun yerine politik dzenin temelinde yatan ortak ada
let anlayna gnderme yaplr. Belli lde adil, demokratik bir
sistemde, yurttalarn politik sorunlarn zmnde kendilerine re
ferans yaptklan ve anayasay yorumlamakta l aldklar bir ka
musal adalet anlaynn varl veri olarak kabul edilir. Bu
anlayn temel ilkelerinin uzun dnem devam eden srekli ve

* John Rawls, insanlarn doal durumunda zerinde anlaabileceklerini dn

d ve daha sonraki toplumsal ilikilerde de, sosyal sistem ve kurumlar
asndan geerli olmas gerektiini syledii "adaletin iki ilkesini" sz konusu
etmektedir. Rawlsa gre en kt durum da olann edinecei fayday maksimize-
ye ynelik bu ilkeler unlardr:

"lk ilke (eit zgrlkler ilkesi):

Her birey ayn temel zgrlklerin bakalar asndan mmkn olan en geni
sistemi zerinde ayn haklara sahiptir." Bu ilke ile tm bireylerin siyasal zgr
lkleri, mlkiyet zgrl, vicdan zgrl kabul edilir ve herkes asndan
hukukun egemenlii varsaylr.
"kinci ilke:
Sosyal ve ekonomik eitsizliklerin,
a. adil tasarruf ilkesinin snrlamalar erevesinde en kt durumda olana en
byk yaran salamalar ve
b. adilane ans eitlii ilkesine gre herkese ak olmas gereken memuriyetler
ve makamlarla ilikilendirilmeleri gerekir." (John Rawls, Eine Theorie der Ge-
rechtigkeif, s.336)

Birinci ilke (eit zgrlkler ilkesi) herkes iin ayn ekilde geerli olacak temel
zgrlkleri garanti eder. Bunlar seme-seilme, kamusal grevler stlenme
haW<t (politik zgrlk), ifade ve toplanma zgrl, vicdan ve inan zgrl
, bedensel btnlk hakk (psikolojik ve fiziki ikence yasa), kiisel mlk
hakk vb. haklardr.
kinci ilke ise farkllk lkesi olarak da adlandrlr ve gelir ve servetin dalm ve
deiik olanak (iktidar olana) ve sorumluluklarla donatlm olan kurumlarm
zellikleriyle ilgilidir. Rawlsa gre gelir ve servetin dalmnn eit olmas deil,
herkesin yararna olm as ve uygulanacak politikalarn en kt durum da olann
karlarn maksimize etmeye ynelik olmas esastr. kinci ilkenin ikinci blm
(ans eitlii) ise iktidar ve sorumluluk pozisyonlarnn herkese ak olmasnn
nemini vurgular. Rawls sivil itaatsizlik tartmas asndan zellikle eit zgr
lk ilkesinin (birinci ilkenin) ihlalinin tayin edici olduunu syler, (.n.)

58
kasll ihlli, zellikle de eit temel zgrlkler ilkesinin ayaklar
altna alnmas ya teslimiyete ya da bakaldrya yol aar. Sivil ita
atsizlik yoluyla, bir aznlk grup ounluu, yaptklarnn bu ek
liyle anlalmasn isteyip istemediini gzden geirmeye ya da
ortak adalet anlayna uygun olarak, aznln taleplerini tanmak
isteyip istemediini incelemeye zorlar.
nemli dier bir konu sivil itaatsizliin aleni (kamusal) bir
eylem olmasdr. Eylem sadece kamusal prensiplere dayanmakla
kalmaz, ayrca kamuya ak bir biimde gndeme getirilir. Gizli
deil, tersine kamuoyu tarafndan yeterince alglanabilecek biim
de uygulanr. Bu haliyle sivil itaatsizlik herkese ak bir hitapla,
vicdani, derin politik kanaatlerin ifade edildii bir aryla
karlatrlabilir ve bu an kamuoyu nnde yaplr. Baka ne
denlerin yannda, sivil itaatsizlik bu nedenle de bar yntemler
kullanr. Sivil itaatsizlik iddetten, zellikle de insanlara kar id
detten kanr; ancak iddetten, prensip olarak tiksinti duyulduu
iin deil, iddetin bir tavrn kesin ifadesi olmas nedeniyle
kanlr. nsanlar yaralayabilecek, incitebilecek iddet eylemleri
sivil itaatsizliin ar karakteriyle uyumaz. Bakalarnn zgr
lklerinin snrlanmas yolundaki davranlar, eylemin sivil itaat
sizlik zelliinin belirsizlemesine yol aar. arlann baar
szl durumunda, iddeti ieren direni yntemlerine bavurul
mas fikri akla gelebilir. Ancak unutulmamas gereken, sivil itaat
sizliin vicdani ve derin kanaatleri ifade etliidir; bu nedenle
uyarda bulunup ihtar edebilir, ancak tehdit edemez.
Sivil itaatsizlik baka bir nedenle, yasaya kar itaatsizlii,
snrlar zorlama durumunda da olsa, yasaya sadakat snrlar iin
de ifade etlii iin de barldr. Yasa ihll edilir, ancak yasaya
ballk, eylemin alenilii, bar nitelii ve eylemcilerin eylemle
rinin yasal sonularn stlenmeye hazr olmalar yoluyla ifade edi
lir.'* Yasaya sayg, ounlua, yaplan eylemin vicdani ve samimi

3. Ayrntl bir tartma iin, Charles Friedin Harvvard Law Reviewin 77. cildin
deki (1964) s. 1268, "Moral Causation" adl makaleye baknz. Aada tartt
m militan eylem kavram konusundaki dnceleri Gerald Loeve borluyum.
4. Sivil itaatsizlii daha geni bir ereveye yerletirenler bu tanm kabul etme
yebilirler. Konu ile ilgili Zinnin "Disobedience a n d D em ocracy" adl eserinin
27-31'., 39, 119. sayfalarna baknz. Zinn, sivif itaatsizliin bar olma zorun
luluunu da reddeder. Cezann hakl grlmesi, yani haksz bir eylemden dolay
59
olduunu, kamuoyunun adalet duygusuna hitap ettiini kabul ettir
meye katkda bulunur. Tam anlamyla aklk ve barlk samimi-
yetin teminatdr: nsan kendisiyle ilgili bile ok kolayca emin ola
mazken, bir bakasn eylemin vicdani bir eylem olduu
konusunda ikna etmek kolay deildir. Elbette, bir yasann adaletsiz
okluuna dair vicdani bir inancn, itaatsizliin zr olarak grle
bilecei bir yasal sistem tasarlanabilir. Birbirlerine byk gveni
olan samimi insanlardan oluan bir toplumda byle bir sistem ile
yebilir de. Ancak byle bir dzenleme, bugnk koullar gz
nnde tutulduunda adile ok yakn bir toplumda bile istikrarsz
olacaktr. Bakalarm, davranlarmzn kendi zenli mtalaa
larmza gre toplumun politik kanaatlerine uygun yeterli bir
ahlki temele sahip olduu konusunda ikna edebilmemiz iin belli
bir bedel dememiz gerekir.
Sivil itaatsizlik, bir yandan yasal protesto ile rnek olay olutur
ma arasnda, te yandan vicdani retle deiik direni biimleri
arasnda bir ey olarak tanmland. Bu erevede sivil itaatsizlik,
yasaya itaatin snrnda yer alan bir nonkonformizm biimidir. Bu
anlamyla sivil itaatsizlik ak biimde militan eylemden ve engel
lemeden farkl, iddete dayal organize direniten ise tmyle
uzaktr. Militan birey, nein var olan politik sistemle ok daha
derin bir kartlk iindedir ve sistemi adile yakn ya da belli l
de adil olarak deerlendirmez. O, ya sistemin kendi temel ilkele
rinden nemli lde saptna ya da yanl adalet tasarm zerine
kurulduuna inanr. Militann eylemi kendi llerine gre vicda
nidir, ancak ounluun (ya da siyasi iktidar sahiplerinin) adalet
duygusuna bavurmak gibi bir amac yoktur; onlarn adalet
anlaylarn yanl ya da etkisiz bulur. Bunun yerine militan orga
nize ykc eylemler vc farkl direni eylemleriyle hkim adalet
anlayna saldrmaya ya da bir hareketi istenen donltuya ynelt
meye alr. Militan, yasa ihllinin hukuki sonularm stlenmeye

hak edildiinin kabul edilemeyecei aktr. Daha ok sz konusu olan, yasaya

sadakatten dolay yasal sonularn stlenilmesidir ki, bunun tmyle baka bir
anlam vardr. Tanm burada, baar ans grldnde st mahkemeye ba
vurulmas biiminde, belli bir hareket alan brakmaktadr. Ancak tesinde, bura
da tanmland anlamda sivil itaatsizliin sz konusu olamayaca bir noktann
var olduu dorudur.

60
hazr olmad iin cezadan kurtulmaya alr; nk byle bir ey
sadece gvenmedii glerin eline dmek deil, ayn zamanda
reddettii anayasay tanmak anlamna gelebilecektir. Bu anlamda
militan eylem, yasaya sadakatin snrlar iinde deildir ve meru
dzene daha temelden bir kar kn ifadesidir. Temel yapnn
adaletsiz olduuna ya da radikal hatta devrimci bir deiimi gerek
tirecek lde kendi ideallerinden uzak olduuna inanlr. Bu dei
imin yolu ise kamuoyunu temel reformlarn yaplmas dorultu
sunda harekete geirmek iin aba gstermekten gemektedir.
Belli koullar altnda militan eylem ve direniin dier biimleri
gereklen de hakldrlar. Ancak ben bu tr durumlar
tartmayacam. Belirttiim gibi buradaki snrl amacm, bir sivil
itaatsizlik kavram tanmlamak ve bunun adile yakn anayasal bir
sistemdeki roln incelemektir.

II. s iv il i t a a t s i z l i i n h a k l il i i

Bu farkllklar aklda tutarak imdi, sivil itaatsizliin hangi ko

ullar altnda hakl gsterilebileceini aratrmak isliyorum. Kolay
lk olsun diye, incelememi devlet ii kurumlarla, yani belirli bir
toplum iindeki adaletsizliklerle snrlyorum. Bu snrlamann ya
ratt darl, zt iki sorunu, vicdani nedenlerle sava retle savaa
ynelik ahlki kurallar ilikilendirerek belli lde gidermeye
alacam. nce sivil itaatsizlie bavurmay gerekli klan, akla
uygun gzken koullarla balayacam, sonra ise bu koullan
daha sistematik olarak, adile yakn bir toplumdaki sivil itaatsizliin
yeri ile ilikilendireceim. Saylan koullarn ngrler olarak
alglanmalar gerekir; bunlarn uygulanamayaca durumlar sz
konusu olabilecei gibi sivil itaatsizlii gerckelendirecek farkl
argmanlar da bulunabilir.
Ilk nokta sivil itaatsizliin konusu olan hakszlklarn trleriyle
ilgilidir. Sivil itaatsizliin toplumun adalet duygusuna hitap eden
politik bir eylem olduu dnlrse, baka koullann ayn kal
mas kaydyla, bu eylemi asli vc aleni hakszlklarla ve mmkn
olduu lde de dier hakszlklar ortadan kaldrmann nnde
engel tekil eden hakszlklarla snrlamak akla uygun gzkmek-
61
tedir. Bu, sivil itaatsizlii ilk adalet ilkesinin, yani eit zgrlkler
ilkesinin ve de ikinci ilkesinin ikinci blmnn, yani ans eitlii
ilkesinin bariz biimde ihlliyle snrlamann gereklilii anlamna
gelir. Elbettcki bu durumun geerli olup olmadna karar vermek
her zaman kolay deildir. Ancak bu ilkelerin temel zgrlkleri
garanti ettikleri gz nnde tutulursa, sz konusu zgrlklerin y
rrlkte olup olmadklann anlamak genellikle byk bir sorun de
ildir. Sonuta bu ilkeler kurumlar dzeyinde ak biimde ifadele
rini bulmalar gereken taleplerde bulunurlar. rnein belli
aznlklardan seme ve seilme hakknn, mlkiyet hakknn, ika
metgh yerinin seimi hakknn esirgenmesi ya da belirli dini grup
larn bask altna alnmalar, baka baz gruplarn baz haklarnn
snrlanmas herkese grlp fark edilebilir. Bu trden haklar
yazl olarak bulunmasalar bile, kamuoyunca bilinen, teslim edilen
uygulamalardr. Ve kurumlarm bu hakszlklarla ilgili etkilerinin
tespiti zel bir aratrma yapmay gerektirmez.
Buna karlk farkllk ilkesinin ihllini tespit etmek daha zor
dur. Esas olarak iktisadi ve sosyal kurumlar ve nlemlerle ilgili ol
duu iin, genelde bu ilkenin ihll edilip edilmedii konusunda bir
dizi elikili ancak mantkl yaklam vardr. Bu yaklamlar
arasnda verilecek karar ise teorik ve speklatif anlaylara, ayrca
da istatistik! verilerin ve dier verilerin yeterliliine baldr. Tm
bunlara keskin yarglar ve mphem fikirler de eklenir. Sorunlarn
karmakl nedeniyle, kiisel karlarla nyarglar birbirinden
ayrmak da olduka zordur. Bu ayrm kendi amzdan yapmamz
durumunda bile, bakalarm iyi niyetimiz konusunda ikna etmek
ayr bir sorun olarak kalmaya devam eder. rnein aka eit z
grlk ilkesinin ihllini hedeflemeyen ya da bu ilkeyi snrlamayan
bir vergi yasasna kar normal olarak sivil itaatsizlikle kar
iklmamaldr. Byle bir durumda kamuoyunun adalet anlayna
ynelik an yeterince ak olmayacaktr. Bu tr sorunlarn z
m, gerekli eit zgrlklerin gvencede olmas durumunda poli
tik gelime srecine braklmaldr. nk byle durumlarda akla
uygun bir uzlama forml bulmak muhtemelen mmkndr.
Sivil itaatsizliin konusu olacak daha uygun ey ise, eit zgr
lkler ilkesinin zedelenmesidir. Bu ilke, anayasal bir sistemde eit
yurttalk haklarnn ortak statsn belirler ve politik dzenin te
62
melini oluturur. Bu ilkenin tam anlamyla dikkate alnmas duru
munda dier hakszlklarn, uzun sre varlklarn srdrseler ve
nemli olsalar bile, bir ekilde zme ulatrlacaklar var-
saylabilir.
Sivil itaatsizlik eylemine gemenin baka bir art yle ortaya
kabilir; Politik ounlua yaplan samimi arlarmz baarsz
la uram, yasal dzeltme yollar tkanmtr. rnein var olan
politik partiler aznln taleplerine tepkisiz kalyor ya da bu talep
lerden bir ksmn da olsa dikkate almay reddediyorlar. Yasalar
yrrlkten kaldrtma giriimleri de, yasal protesto eylemleri ve
gsteriler de bir sonu vermiyor. Sivil itaatsizlik ancak en son du
rumda bavurulacak bir yntem olduu iin, bu bavurunun zorun
lu olup olmadndan emin olunabilmesi gerekir. Burada yasal
olanaklarn tketildiinin sylenmediine dikkat edilmelidir. Her
halkrda yasal alar tekrar edilebilir. fade zgrl her zaman
mevcuttur. Ancak bugne kadar yaplan eylemler sonuta, oun
luun konuyla ilgili hareketsiz ve vurdumduymaz olduunu gs-
lerdiyse, ayn dorultuda baka abalar gstermek mantki olarak
artk anlamsz gelebilir. Bu durumda sivil itaatsizliin meruiyeti
nin ikinci bir koulu yerine getirilmitir. Ancak burada bir ihtiyat
kayd vardr. yle ar durumlar olabilir ki, politik muhalefetin
nce sadece yasal aralar kullanmas devi ortadan kalkabilir: r
nein eit zgrlk ilkesini kaba bir ekilde ihll eden bir yasann
karlmas ile, diyelim zayf ve korumasz bir mezhebin yasaklan
mas durumunda, bu mezhebe mensup aznln sz konusu yasa
ya kar allm politik yntemlerle kar kmas beklenemez.
ounluk kendi pervasz kt niyetini ve ak dmanca hedefle
rini ortaya koymu olduu iin, byle bir durumda sivil itaatsizlik
bile ok yumuak bir kar k yntemi olabilir.
Sz konusu edeceim nc ve son koul biraz daha karmak
olabilir. Bu koul, ilk iki artn sivil itaatsizliin hakl gsterilmesi
iin her zaman yeterli, olmayabilecei varsaymndan yola
kmaktadr. Belli koullar altnda doal adalet devi belli bir s-

mrlama getirebilir. rnein yle bir durum sz konusu olabilir:

Belli bir aznln sivil itaatsizlie bavurma hakk varsa, benzer
koullar altnda bir bakasnn da ayn hakk vardr. Yukarda tar
ttmz iki koulu benzerliin kriteri olarak alrsak, baka eyle
63
rin ayn kalmas kaydyla, uzun sreli ayn iddette bir hakszla
maruz kalm ve samimi, normal politik arlar baarsz kalm
iki aznln da ayn ekilde sivil itaatsizlie bavurma hakk var
dr. ok muhtemel olmasa da dnlebilecek bir ey (yukanda
ifade edildii biimde) sivil itaatsizlie bavurma hakk olan bir
ok grubun var olabileceidir. Bu gruplarn tmnn birden eyle
me gemeleri dzeni ciddi bir biimde sarsacak, adil bir anayasal
sistemin ilemesini tehlikeye atacaktr. Bu noktada sivil itaatsizli
in uygulanma boyutu ile ilgili bir snr olduunu varsayyorum ve
bu Snrn, yasa ve anayasaya olan saygy yok etmemek, bylece
de herkese zarar verecek bir gelim eye yol amamak olduunu d
nyorum. Kamuoyu da nonkonformizmin bu tr formlarn
ancak belli lde sindirebilir. Aksi durumda, sivil itaatsizlik eyle
mine girienlerin arlar kamuoyu nezdinde tahrif edilecek ve
bunlarn ounluun adalet duygusuna bavurma niyetleri gzden
kaybolacaktr. Bu nedenlerle bir protesto biimi olarak sivil itaat
sizliin etkisi belli bir noktann tesine geildiinde azalacaktr.
Bu, sivil itaatsizlik eylemlerinde mutlaka gz nnde tutulmas ge
reken bir sorundur.
Teorik olarak ideal zm lke genelinde nonkonformizmin
dzeyini snrlamak zere aznlklar arasnda yaplacak politik bir
ibirliidir. Ancak durum yakndan incelendiinde sorunlar k
maktadr; Sivil itaatsizlie bavurmaya eit dzeyde hakk olan bir
ok gmp olabilir. Bu gruplarn her biri bu haklarn kullanmak da
isteyebilirler. Ancak hepsinin bir anda eyleme gemesi bu grupla
rn kendilerini karsnda sorumlu hissettikleri adil anayasann kal
c biimde yara almas anlamna gelecektir. Hepsi bir araya geldi
inde makul bir dzeyi aacak ayn ekilde gl bir ok talebin
bulunmas durumunda, herkesi dikkate alan adilane bir plann uy
gulanmas gerekir. Blnemez ya da niceliksel olarak snrl
imknlara ynelik eit olarak gerekelendirilmi taleplerin ok
byk olduu basit durumlarda rotasyon ya da kura yntemi adila
ne bir zm olabilir.^ Ancak byle bir yntem burada tmyle
5. Adilane bir dzenlemenin koullar iin bkz. The moral point of View, Ithaca,
NY: Cornell University Press, 1958, s. 207-213 ve David Lyonsun, Forms und
Limits of Utilitarianism, Oxford: The Clarendon Press, 1965, s. 160-76. Lyons
adilane rotasyon sistemine ilikin bir rnek vermekte ve byle adilane srelerin
(uygulanmasnn maliyeti bir yana braklrsa) yeterli lde randmanl olabile-
64
 kullanszdr. Gerekli olan hakszlklara muhatap olan aznlklar
arasnda bir politik anlay birlii yaratmaktr. Bylece farkl grup
lar eylemlerini herkesin hakkn kullanabilecei ekilde koordine
ettikleri iin sivil itaatsizlii ar boyutlara vardrmam ve de
mokratik kurumlara kar ykmllklerini yerine getirmi olurlar.
Bu tr bir ibirliinin yaratlmasnn zorluu ak olsa da , akll bir
nderlik altnda imknsz deildir.
Tabii ki incelenen durum ok zel bir haldir ve bu tr tartma
larn gerekelendirilmi sivil itaatsizlik eylemlerini snrlayc hi
bir boyut getirmemesi dc mmkndr. Bu muhalefet biimine ayn
ekilde hakk olan ve adil anayasal dzene kar sorumlu olduunu
kabul eden ok sayda grubun ayn anda var olmas ihtimali azrir.
Ancak unutulmamaldr ki, haklar ihll edilen aznlk bir grup, ta
leplerini kolayca dier gruplarnki kadar hakl grmeye eilim gs
terir. Bu nedenle, sivil itaatsizlie bavurma gerekeleri ayn dere
cede ikna edici olmasa da farkl gruplar arasnda byle bir eitlii
kabul etmek akllca bir eydir. Byle bir ilkenin kabulyle birlik
te, yukarda sz edilen koullar daha kolaylkla ortaya kabilir
ler, Bu durum nonkonformizm hakknn kullanlmasnn, hatta
genel olarak haklarn kullanlmasnn, bazen bakalarnn ayn hak
laryla snrlandrldn gsteren retici bir rnektir. Herkesin
ayn hakk kullanmas durumunda, herkes iin kt sonular ortaya
kacaktr. Bu nedenle uygun bir plan yapmak gerekmektedir.
Birinin sz edilen koul erevesinde isteine sivil itaatsiz
lik yoluyla dikkat ekme hakk olduunu varsayalm. Protesto ko
nusu olan uygulamann eit hak ve eit ans ilkelerine aykr oldu
unu, bu hakszln normal politik muhalefete ramen uzun bir
sreden beri u ya da bu lde bilinli olarak devam ettirildiini
ve adilanelik ilkesinin (hakkaniyet)* ngrd koullarn yerine

ceini sylemektedir (s. 169-171). Ben Lyonun adilanelik kavramnn, yararla

(utility) aklanmasna kar k dahil olmak zere ulat sonulara
katlyorum (s. 176). Burada C.D. Broadn daha eski olan tartmasna da dik
kat ekmek istiyorum. Bkz. C.D. Road, "On the Funktion of False Hypotheses in
Ethics", International Journal of Ethics, cilt. 26 (1916), zellikle s. 385-390 aras.
* Adilanelik (hakkaniyet) ilkesi (Aim. Fairnessgrundsatz, ng. Fairness principle):
Rawlsin adalet teorisinin temel ilkelerinden biri de adilanelik ilkesidir. Bu iDeye
gre kii, ancak iki koul altnda bir kurumun kurallarna uymakla ykmldr,
baka bir deyile yukarda zetlenen sorumluluk ilkesi (bkz.: dipnot doal dev,
doal sorumluluk) ancak iki koui altnda geerlidir: Birincisi kurumlarm adil ol-

F.5 N /SV I tan!.s 2I< 65

getirilmediini kabul edelim. Ancak saylan koullar gene de tam
deildir; ek olarak nc kiilere, olayn muhatab olmayan kii
lere zarar verilebilecei olasl da gz nnde tutulmaldr.
Ancak bence bunlar en temel unsurlardr. Gene de byle bir hakk
kullanmann akllca olup olmayaca sorusu aktr. Hak konusu
zme balandktan sonra, nceki durumdan farkl olarak olay
bu erevede tartmak gerekir. Elbette hakllmza ramen akl
sz davranabilir, eylemimizle ounluk nezdinde iddetli bir
alma duygusunun ortaya kmasna neden olabiliriz. Geri adile
yakn ilikiler ierisinde hakl direnie kar tavr ok muhtemel
deildir, ancak gene de eylemin kamuoyuna etkin bir biimde
hitap edecek biimde dzenlenmesi gerekir. Sivil itaatsizlik kamu
oyuna bir mesaj vermeyi amalad iin, gerekten de byle anla
lmasna zen gsterilmelidir. Hem kendi hedeflerine hem de yar
dm edilmek istenen insanlarn hedeflerine hizmet edebilmesi iin,
sivil itaatsizlik hakknn kullanlmas da, aynen dier haklarn kul
lanlmasnda olduu gibi akllca planlanmaldr. Adalet teorisinin
bu pratik sorular konusunda syleyecek kesin eyleri yoktur. Stra
tejik vc taktik sorunlar her zaman zel koullar erevesinde
tartlmaldrlar. Ama adalet teorisi bu sorularn hangi noktada
uygun biimde sorulmas gerektiini syleyebilme!idir.
Sivil itaatsizliin meruiyeti ile ilgili bu tartmada adilanelik il
kesinden sz etmedim. Adalete olan doal devimiz bizim anaya
sal bir rejime olan politik bamzn temelini oluturmaktadr.
Ancak sadece toplumun belli ayrcalklar, imknlar olan mensup
larnn hepimiz iin sz konusu olan devlerden farkl olarak bir dc
politik sorumluluklar vardr. Bunlar kamusal hizmet veren ku
rumlara daha kolay ular ve politik sistemden daha kolay yarar
lanrlar. Byle bir durum bu bireylere, toplumun geri kalanna
kar adil anayasal dzeni korumak konusunda zel sorumluluklar
yklemektedir. Sivil itaatsizlie bavurmak iin hakl gerekeleri
olan bask altndaki aznlk mensuplarnn, normal olarak bu tr-

malan, yani adaletin iki temel ilkesine uygun olmalar, kincisi ise sorumluluk
larn kiinin zgr eyleminin sonucu olmas, yani kiinin zgr iradesiyle bu ku
ruma kar sorumluluk stlenip, karlnda bunun olanaklarndan yararlanma
hakkn kazanmasdr. Bir zorlamann sonucu olarak verilen szler bandan iti
baren geerli deildir, (.n.)
66
den politik bir sorumluluklar yoktur. Ancak adilanelik ilkesinin
bunlara nemli sorumluluklar yklemedii anlamna gelmez.*
nk bu ilke sadece zel yaamn ok saydaki sorumluluklarnn
kayna olmakla kalmaz, ayn zamanda insanlarn ya da gruplarn
ortak politik amalarla bir araya geldikleri her durumda geerlilik
kazanr. Aynen insanlarn tek tek bireyler olarak bir araya geldikle
ri zel kurumlarda olduu gibi, politik eyleme katlan kiiler de
birbirlerine kar sorumluluklar yklenirler. Direniilerin geri
kalan yurttalara kar olan ykmlkleri sorunlu olsa da, kendi
hedeflerini izlerlerken aralarnda karlkl sadakat sorumluluu or
taya kar. Genelde adil anayasal dzen ierisindeki gnll grup
lar, grup hedeflerinin hakl ve grup ii kurallarn adilane olmas
durumunda karlkl sorumluluklar yaratrlar. Byle bir ey hem
politik birlikler hem de dierleri iin geerlidir. Bu sorumlulukla
rn nemi ok byktr ve tek tek bireylerin davranlarna ok sa
yda snrlama getirirler. Ancak bunlar adil bir anayasaya riayet
etmek sorumluluundan farkldrlar. Ben sivil itaatsizlii yalnzca
adalet devi erevesinde tarttm. Daha kapsaml bir inceleme
bu boyutlan da gz nnde tutabilirdi.

III. s iv il it a a t s iz l i in r o l u

Sivil itaatsizlik teorisinin nc hedefi, onun anayasal bir sis

temdeki rolnn ve demokratik bir ynetim sistemiyle ilikisinin
incelenmesidir. Her zaman olduu gibi, sz konusu toplumun adile
yakn bir toplum olduunu varsayyorum. Bu, demokratik bir dev
let biiminin varl anlamna gelir. Her eye ramen bu sistemde
ciddi adaletsizlikler sz konusu olabilir. Ayrca byle bir toplumda
adalet ilkelerinin, zgr ve eit insanlarn ibirliinin temeli olarak
kamuoyunun ounluunca benimsendiini varsayyorum. Sivil
itaatsizlikle, ounluun adalet duygusuna hitap edilmek ve sami
mi, ayrntl analizler sonucu, ibirliinin koullarnn ihll edildii
fikrine varld anlatlmak istenmektedir. Karmzdakiler bir kez

6. Bu tr sorumluluklarla lgili, Michael Waizerin, "Obiigations: Essays on Diso

bedience, War, and Citizenship" adli kitabnn, Cambridge, Harvard University
Press, 1970, 3. blmne baknz.
67
daha dnmeye, kendilerini bizim yerimize koymaya ve dayatlan
bu koullar sresiz olarak kabul etmemizi bizden beklememeleri
gerektiini anlamaya arlrlar.
Bu arnn arl, toplumu eit bireylerin ibirliinin bir sis
temi olarak gren demokrasi anlayna baldr. Baka bir toplum
sal ilikiler sisteminde bu anlayn yeri olmayabilirdi. Temel yasa
nn doal dzenin bir yansmas ve yneticinin TanrTnn temsilcisi
olarak grld toplumlarda, tebaann sadece dilemek hakk var
dr. Bunlar dileklerini iletebilirler, ancak reddedilme durumunda
kar kamazlar. Byle bir kar k sadece en yksek yasal oto
riteye deil ayn zamanda en yksek ahlki otoriteye kar isyan
etmek demektir. Bu, yetke sahibinin yanlmaz olduunu deil, sa
dece onu dzeltmenin tebaaya dmediini ifade eder. Ancak top
lum eit insanlar arasndaki bir ibirlii sistemi olarak alglandn
da, hakszla urayanlar boyun emek zorunda deildirler. Sivil
itaatsizlik (ve vicdani ret) bu toplumlarda, tanm gerei yasa kar
t olmasna ramen, anayasal bir sistemin istikrarn salayan ey
lemlerdir. Dzenli vc zgr seimler ve (yazl biimde varl bir
zorunluluk olmayan) anayasay yorumlamak durumunda olan
bamsz mahkemelerle birlikte, dikkatli ve ll olarak bavuru
lan sivil itaatsizlik eylemleri adil kurumlarm korunmasna ve g
lenmesine katkda bulunur. Adaletsizliklere kar yasalara ballk
erevesinde yaplan direni, hakszlklar engeller, ortaya
kmalar durumunda giderilmelerine katkda bulunur. Hakl gste
rilebilecek sivil itaatsizlik eylemlerine genel bir hazrlk, iyi ile
yen bir toplumsal sistemde ya da adile yakn bir sistemde istikrar
getirir.
Teori bir de doal durumdaki insanlann gzyle incelenmeli-
dir. Doal durumda yaayan insanlann biribiriyle balantl iki so
runu zmeleri gerekmektedir: Tek tek bireyler iin temel prensip-
eri tespit ettikten sonra, bata adil bir anayasaya ve onun temel
ilkelerinden birine, yani ounluk kuralna uyma devi olmak
zere, doal devler ve sorumluluklar iin deerlendirme ltleri
tespit etmek zorundadrlar, ikinci olarak, adil olmayan durumlar
ya da adil ilkelere sadece ksmen uyulduu durumlar iin geerli
olacak akla uygun kurallar koymaldrlar. imdi bu insanlar adile
yakn bir toplumu tanmlayan koullar erevesinde, sivil itaatsizli-
68
in hakl olaca (yukarda tartlan) muhtemel koullar konusun
da uzlaabilir ve tespit ettikleri kriterlerin, nonkonformizmin bu bi
iminin uygun olaca zaman gstereceini kabul edebilirler.
Byle bir eyi yaparak, doal adalet devinin nemli, zel bir du
rumdaki arln ifade etmi olurlar. Ve bu insanlarn kendilerine
ve birbirlerine kar sayglarn artrarak, tm toplumda adaletin
gereklemesine katkda bulunur. Szleme teorisinin de vurgula
d gibi, adalete ilikin ilkeler, eit insanlar arasndaki gnll i
birliinin ilkeleridir. (Adilane eitlik ilikileri iinde seeceimiz
ilkeler yoluyla kendisine kar davranmz snrlayacamz) bir
bireye kar adil davranlraamas, ya onun eit olarak tannmamas
ya da rasiantsal durumlann kiisel karlar iin kullanlmas
anlamna gelir. Her iki durumda da, bilinerek yaplan hakszlk ya
teslimiyete ya da direnie yol aar. Teslimiyet, hakszl srdren
lerin aalama duygularn pekitirir, davranlarn teyit eder. D i
reni ise topluluk balarnn kopmas anlamna gelir. Ancak temel
zgrlklerin ihll edilmesinin ardndan mantkl politik an iin
gerekli olabilecek srenin gemesi beklendikten sonra bavurula
cak sivil itaatsizliin bu zgrlkleri glendirmesi beklenebilir.
Bu nedenle taraflar adil bir anayasal dzenin istikrar iin yasal
ereve ierisinde kullanlabilecek son bir yol olarak sivil itaatsiz
liin hakll iin gerekli koullar zerinde anlaacaklardr. Bu
eylem biimi dar anlamyla yasa kart olmasna ramen, anayasal
bir sistemi korumann ahlki olarak savunulabilecek doru bir yo
ludur.
Kapsaml bir analiz erevesinde ayn izah muhtemelen vicda
ni reddin hakllk koullar iin de vermek mmkndr. (Burada da
nkoul gene adile yakn bir toplumsal ilikiler sistemidir.) Ancak
ben burada bu koullar tartmak istemiyorum. Bunun yerine sivil
itaatsizliin anayasal teorisinin sadece adalet tasarmna da
yandn vurgulamak istiyorum. Hatta alenilik vc barllk ilke
leri de bu temel ilkeye dayanarak aklanr. Ayn ey, szleme te
orisinin snrlarnn geniletilmesini gerektirse de, vicdani reddin
analizi iin de geerlidir. Hibir noktada politik ilkeler dnda bir
referansa bavurulmad; pasifist ya da dini tasarmlar temel bir rol
oynamazlar. Sivil itaatsizlie bavuranlarn sk sk bu tr kanaat
lerden yola kmalar sivil itaatsizlikle bu kanaatler arasnda zorun
69
lu bir balant olmasn gerektirmiyor. nk bu tr bir politik
eylem, kendisini toplumun adalet anlayna bir ar, eitler ara
sndaki ibirliinin herkese kabul edilen temel ilkelerine bir gn
derme olarak anlyor. Yaamn ahlki temeline ynelik olmas ne
deniyle, bu dini deil politik bir eylemdir. Sivil itaatsizlik,
herkesten talep edilemeyecek dini inanlar ya da Hristiyan hma
nizmini deil, herkesten uymas beklenebilecek adaletin, saduyu
ya dayal ilkelerini temel alr. Bununla politik olmayan tasarmla
rn geerliliklerinin olmadn sylemek istemiyorum. Bunlar
daha ok bizim baka nedenle hakl olduunu bildiimiz karanm-
z glendirebilir, eylemimizi destekleyebilirler. Ancak anayasann
temelini bu tr tasarmlar deil adalet ilkeleri, yani zgr ve eit
insanlar arasndaki toplumsal ibirliinin temel ilkeleri oluturur.
Tanmland anlamda sivil itaatsizlik sekter bir anlaytan deil,
demokratik bir topluma niteliini veren kamusal adalet tasar
mndan kaynaklanr. Bu anlamda sivil itaatsizlik teorisi zgr y
netim sistemi teorisinin bir parasdr.
Ortaan ve gnmzn anayasallklar arasndaki nemli bir
fark, ilkinin yasal egemenlii salama alacak herhangi bir kurum
sal kontrol tanmamasdr. Yneticinin kararlarnn ya da uygula-
malannn toplumun adalet anlayna ters dmesi durumunda,
toplumun tmnn ya da bir kesiminin sahip olduu tek hak genel
likle direni hakkyd. Vc bu hak toplumsal bir davran biimi ola
rak grlmyordu. Bu nedenle adaletsiz bir hkmdarn sonu dev
rilmek olurdu. Yani ortaada, modem anayasal ynetime ilikin
temel anlaylar, halk egemenlii ilkesi ve bu en yksek yetkenin
seimler ve parlamento araclyla kurumlatnimas ve dier ana
yasal kurumlar eksikti. Modern anayasal ynetim anlaynn orta
a anlayn ilerletmesine benzer biimde, sivil itaatsizlik teorisi
de anayasal demokrasinin sadece yasalara dayal olma anlayn
geniletiyor, ileri gtryor. Bu teori, yasaya sadakati ifade etmek
ve demokratik bir ynetim sisteminin temel politik ilkelerine da
yanmak suretiyle meru demokratik devlet otoritesine yasad bir
biimde kar kn koullarn formle etmeye alyor. Bu e
kilde anayasal formlara yasal eylemler yannda, temel anlaylar
7. J. H. Franknin derledii "Constitutionalism and Resistance in The Sixteenth
Century", New York, Pegasus, 1969, Giri blm s. 11-15.

70
itibariyle demokratik anayasann hedeflerine ters dmeyen belirli
yasad protesto biimleri eklenebilir. Burada bu temel ilkelerin
szleme teorisinden nasl karlabileceini anlatmaya altm.
Kimileri gereki olmad iddiasyla sivil itaatsizlik teorisine
itirazda bulunacaklardr. Bu teori ounluun bir adalet duygusuna
sahip olduunu varsaymaktadr ve bu teoriye ahlki sezgilerin hi
de nemli bir politik arlklarnn olmad biiminde bir tezle
kar klabilir. Daha tesi, insanlarn iktidar hrs, prestij, zengin
lik ve benzeri motiflerle hareket ettikleri sylenebilir. nsnlar bu
isteklerini desteklemek zere ahlki argmanlar uyduracak kadar
zekidirler ve farkl durumlardaki davranlan genel bir adalet anla
yna uymaz, farkl zamanlarda karlarnn gerektirdii farkl ta
vrlar gsterirler, denebilir. Sylenenlerde gerek pay byktr ve
bu durum baz toplumlar iin daha da geerlidir. Ancak esas soru,
adalet duygusuna kar eilimlerin gc ve toplumda var olan ada
let duygusunun belli bir baan beklentisiyle bavurulabilecek
kadar salam olup olmamasdr.
Analizimizi daha anlalr klacak birka noktaya daha dein
mek istiyorum. lk olarak btn tartmada, anayasa! bir ynetim
sisteminin ve toplumsal olarak kabul edilmi bir adalet tasarm
olan adile yakn bir toplumsal yapnn varl nkoulundan yola
ktm. Elbette bu temel ilkeleri tahribe ynelik eilimde belirli ki
iler ve gruplar her zaman olacak, ancak uygun biimde bavurul
duunda, kamuoyu ak bir biimde adaletten yana olacaktr. Bu
temel ilkeler zgr ve eit insanlar arasndaki ibirliinin zorunlu
kurallar olarak kabul edilmektedir. Hakszlk yapanlar tespit edi
lip, toplumun ounluundan izole edilebilirlerse, bu byk bl
mn kanaatleri yeterli bir arlk kazanabilecektir. Mcadele eden
gruplarn glerinin birbirine yakn olmas durumunda belirleyici
olan, kavgaya katlmayanlarn adalet duygusu olacaktr. Bu tr ko
ullarn var olmad durumlarda ise zaten sivil itaatsizliin uygun
luu olduka tartmaldr. nk, toplumun ounluunun adalet
duygusuna bavurulmasnn mmkn olmad koullarda giriile
cek bir eylem, toplumu daha fazla baskdan yana tavr almaya ite
bilir. Yarglar protestonun anayasann temel prensipleriyle hakl
gsterilebilecek (ya da yle gzken) sivil itaatsizlik zelliini dik
kate alarak cezai ilemden tmyle vazgemeli ya da snrl bir ce-
71
zaiandrma yoluna gitmelidirler.* Elbetteki gerekli koullarn var
olmamas durumunda, bunun kart bir durum da ortaya kabilir.
Hakl gsterilebilecek sivil itaatsizliin, sadece toplumda gl bir
adalet duygusunun varl durumunda makul ve etkin bir nonkon
formizm biimi olabilecei akldan karlmamaldr.
Adalet duygusunun kendisini gsteri biimi konusunda birta
km yanl anlaylar olabilir. Belki, bu duygunun ancak samimi
ilke tartmalarnda ya da ciddi lde fedakrlk gerektiren du
rumlarda kendini aa vurduu sylenecektir. Byle bir varsaym
abartldr. Toplumun adalet duygusu, daha ok ounluun aznl
bask altna almaya, sivil itaatsizlii yasada ngrld halde
cezalandrmaya yanamamasnda, dier toplumlarda uygulanan so
rumsuz yntemlerin burada gerek alternatifler haline gelmemesin
de ifadesini bulur. Adalet duygusu genellikle biz farknda olma
dan, politik yaama ilikin yorumlarmz, farkl eylem biimlerini
alglama yntemlerimiz, bakalarnn hakl protesto eylemlerine
kar kma isteimiz vb. konularda etkili olur. Gcne ramen
ounluk kendi konumundan vazgeip, nonkonformistlerin tavrn
kabullenebilir; adalet zlemi onun kendi haksz karlarm savun
ma yeteneini azaltr. zellikle belirli toplumsal tavrlar savunula
maz hale getirmesi bata olmak zere, dolayl etkileyi biimleri
bir kere fark edildikten sonra, adalet duygusunun daha canl bir po
litik g olduu grlr.
Bu deerlendirmelerde adile yakn bir toplumda adalete ilikin
ayn ilkelerin genel anlamda kabul grdn varsaydm. Ne
mutlu ki bu kadar kat bir koul da gerekli deildir. Benzer politik
yarglara varmalar kaydyla yurttalarn adalet anlaylar arasnda
gerekte byk farkllklar olabilir. Bu mmkndr, nk gerek
ten de farkl koullardan yola klarak ayn sonulara ulalabilir.
Byle durumlarda dncelerin akt deil ama kesitii bir uz
lamadan sz edilebilir. Genelde ifade edilmi adalet tasarmlarnn
kesimeleri, sivil itaatsizliin politik nonkonformizmin iyi hesap
lanm akllca bir yolu olduunun kabul iin yeterlidir. Kesime
nin tam olmas gerekmez, bir karlkllk koulunun varl yeterli
dir: Yani iki tarafn da adalet anlaylarndaki tm farkllklara
8 Genel bir tartma iin, bkz.: Ronald Dworkin, "On Not Persecuting Civil Oiso
bedience, The New York Review of Books, 6 Haziran 1968, adl makale.
72
ramen, sz konusu olayla ilgili ayn yargya vardklarna ve
karlkl olarak yerlerini deitirmelerinin bile bu durumu deitir
m eyeceine inanmalar gereklidir. Buna ramen, sonuta gerekli
uzlamann artk var olmad ve toplumun birbirinden belli lde
soyutlanm ve temel politik sorunlarla ilgili farkl anlaylar savu
nan kart cephelere blnd bir noktaya gelinebilir. Bu, sivil
itaatsizlik koullarnn artk var olmad noktadr. rnein, ikti
darda olsa bakalarna asla tahamml etmeyecek bir grup, u anda
sahip olduu snrl zgrlk nedeniyle protesto eylemine giriiyor
ve eit zgrlkler prensibini savunan toplumun adalet anlayna
bavuruyor. Daha nceden szn ettiimiz gibi bu prensibin tem
silcileri, byle bir bavurunun, iktidarda olsalar derhal kendi ege
menliklerini kuracak olan tahammlszlerden gelmesinden hi
holanmasalar da, bunlara zgr kurumlarm gvenliine zarar gel
meyecek noktaya kadar tahamml etmelidirler. Byle bir durumda
ounluk, herkes iin eit zgrlk anlayna olan sadakatlerinin
bakalarnca haksz amalar iin kullanldm hissetmelidir. Bu
durum tekrar, ortak bir adalet anlaynn byk bir ortak nimet ol
duunu ve yaatlmasnn birok insann katksna bal olduunu
gstermektedir. Tahammlszler, adil kurumlarm olanaklarn bu
kurumlarm varlklarn srdrmeleri iin hibir ey yapmamalanna
ramen kullanmak isteyen "kaak yolculara" benzetilebilirler.
Adalet prensiplerini kabul edenlerin ise daima bu kurallara uygun
davranmalar gerekir. Ancak paralanm ya da grup egoizminin
hkm srd toplumlarda sivil itaatsizliin koullar artk yok
tur. Buna karlk mutlak anlamda bir fikir birliinin zorunluluu
aranmaz; nk farkl anlaylarn kesimelerinin belli bir dze
yinden itibaren genellikle karlkllk artnn varlndan sz edi
lebilir.
Sivil itaatsizlie bavurmann phesiz eitli riskleri vardr.
Anayasal kurumlar ve onlarn hukuki yorumlarndan umulan ey
lerden biri de, politik adalet tasanmmm ve bunun ilkelerinin top
lumsal sorunlara uygulannn kamusal bir yorumunun yaratlma
sdr. Belli bir noktaya kadar, yasann ve yorumunun varl, sz
konusu yasa ve yorumun doruluk ya da yanllndan daha
nemlidir. Bu nedenle yukardaki analizlerin, koullarn sivil itaat
sizlii hakl klp klmadna kimin karar vereceini ak brakt,
73
bunun da herkesi kendi bana karar vermeye ve politik ilkelerin
kamusal (genel kabul gren) yorumundan ayrlmaya ararak
anariyi krkledii yolunda bir itirazda bulunulabilir. Buna cevap
olarak syleyebileceim, herkesin gerekten de kendi kararn ver
mesinin gerekli olmasdr. nsanlar geri allm biimde akl
danr ve kafalanna yatt srece yneticilerin direktiflerine gre
davranrlar, ancak eylemlerinin sorumlusu her zaman kendileridir
ler. nsan kendi sorumluluunu zerinden atp, kusurlarnn gna
hn bakalarna devredemez. Bu politik dev ve sorumluluklar ko
nusunda var olan ve de demokratik bir anayasann temel ilkeleriyle
uyuan her teori asndan geerlidir. Bu teorilere gre otonom
birey, ancak kendi davranlarndan sorumludur. Yasaya itaat et
memiz gerektiine inanyorsak, politik prensiplerimizle normal
olarak bu sonuca vardmz iindir. nsanlann zgr ve zerinde
dnlm kararlarnn birou genellikle adil bir politik sistemle
uyuur.
Koullann sivil itaatsizlii hakl klp klmadna tek tek birey
lerin kendileri karar vereceklerdir; ancak bu, bireylerin keyiflerine
gre karar vermeleri anlamna gelmez. Kiisel karlar ya da s
bir politik anlayla oluturulmu balarla hareket edilmemesi g e
rekir. Otonom ve sorumlu davranan bireyin, anayasann yorumu
iin esas alnan politik ilkeleri gz nnde tutmas gerekir. Birey
bu ilkelerin sz konusu durumda nasl uygulanmas gerektiini de
erlendirmeye almaldr. Tm bu deerlendirmelerden sonra
sivil itaatsizliin hakl olduu kanaatine varr ve buna uygun dav
ranrsa, vicdanna gre davranyor demektir. Geri bazen insan ya
nlabilir, ama keyfi davranmamtr. Politik dev ve sorumluluk te
orisi bizim bu ayrmlar yapmamza olanak vermektedir.
Burada bilimsel alanda var olan genel anlaylar ve ulalan so
nularla paralellikler kurmak istiyorum. Orada da herkes otonom
ancak ayn zamanda sorumludur. Teori ve hipotezler, verilerin
nda, genel kabul gren prensiplere gre deerlendirilirler. Tayin
edici nemde eserlerin varl dorudur, ancak bunlar kendi karar
larn kendi balarna veren ok saydaki insann ortak kanlarn
yanstrlar. Karar verecek mutlak bir otoritenin, yani herkes iin
geerli resmi bir yorumun yokluu kargaaya yol amamakta, ter
sine, teorik ilerlemenin bir koulunu oluturmakladr. Akla yakn
74
ilkeleri kabul eden ve uygulayan eit bireylerin yksek bir otorite
ye gereksinimleri yoktur. Kim karar verecektir sorusunun yant,
herkesin kendi kanaatine gre davranmasdr. Akl, hogr ve
biraz da ansn yardmyla genellikle ie yarar bir eyler ortaya
kar.
Demokratik bir toplumda her yurttan adalet ilkelerine ilikin
kendi yorumundan ve buna uygun davrantan sorumlu olduu
kabul edilir. Bu ilkelerin, ahlki olarak daima uymakla ykml
olduumuz, yasal ya da toplumsal olarak kabul edilmi bir yoru
mu olamaz. Byle bir yorumu anayasa mahkemesi ya da parlamen
to da yapsa durum deimez. Gerekte her anayasal kurum -yasa
ma, yrtme ve yarg- anayasa ve onu oluturan politik ideallerle
ilgili kendi yorumlarm yapmaktadr. Mahkemeler her zel du
rumda son sz syleme hakkna sahip olsalar da, bunlarn anaya
say baka ekilde yorumlamaya zorlayacak gl politik etkilere
kar bakla sahip olduklar iddia edilemez. Mahkeme man
tkl olarak gerekelendirilmi bir yorum sunar, ancak bu yorumun
kalc olmas, yurttalarn ounluundan kabul grmesine bal
dr. En yksek bavuru mercii, yasama, yrtme ya da yarg deil
kamuoyudur. Ve sivil itaatsizlik zellikle bu organa bavurur.
Yurttalarn adalet tasarmlar arasnda pratik olarak yeterli bir
uyum mevcutsa ve sivil itaatsizlie bavurma hakkna sayg gste
riliyorsa anari tehlikesi yoktur. nsanlarn bu tr bir anlay birli-
|ine ulaabilmeleri ve temel politik zgrlkler var olmaya devam
ettii srece bunun snrlarna zen gstermeleri, demokratik dev
let anlayna ikin olan bir varsaymdr. Bir konuda bilimsel ola
rak azlaamama tehlikesinin srekli mevcudiyeti gibi, ayrmn or
taya kmas tehlikesi de her zaman mevcuttur. Ancak, hakl
taleplere dayal sivil itaatsizlik i bar tehdit etmeye balarsa,
bunun sorumlusu protestocular deil, iktidarlarn ktye kullana
rak byle bir direniin ortaya kmasna neden olanlardr. nk
devletin bask aygtnn adil olmayan kurumlan ayakta tutmak iin
devreye sokulmas bir haksz iddet biimidir ve insanlarn ite o
zaman direnme haklar vardr.

9. A. M. Bickeiden aldm bu yaklam iin bkz. A. M. Bickel, The Least Dan

gerous Branch, New York: Bobbs-Merrill, 1962; zellikle de 5. ve 6. blmler.

75
 $

s iv il itaatsizlik
Hannah Arendt

New York Barosu 1970 bahannda, kuruluunun yznc yln,

"Yasa ld m?" bal altnda olduka sorunlu bir konuda dzen
lenen bir sempozyumla kutlad. Bu umutsuzluk lna neyin yol
atn bilmek ilgin olurdu: Sorun, olaanst lde artan sokak
kriminalitesi, ya da "ktln modern Oranlklarda ortaya kan
korkun boyutlarnn, yasann nemine olan inanc yok ettii" yo
lundaki gr myd? "Yoksa iyi organize edilmi sivil itaatsizlik
kampanyalarnn, istenen yasal deiiklikleri hayata geirmede ol-
* ing. "Civil Disobedience", "Crises of the Republic" adli kitaptan, 1969, Copy
right H. Arendt.
Aim. "Ziviler Ungehorsam", "ZurZeit, poiitische Essays", Rotbuch Verlag, 1986
Berlin.
76
duka etkili olduklar yeterince kantlanmam myd?"' Eugene V.
Rostowun katlanlardan bildiri hazrlamalarn isledii konular
gene de daha iyimser bir bak asna olanak veren zellikteydiler.
Bu bildirilerden birinde, "uzlama temelinde kurulmu bir toplum
da yurttalarn hukuk dzeniyle ahlki ilikileri" konusunda bir tar
tmann yaplmas nerildi. Aadaki yaz bu konuyu tartmak
amacyla yazld. Konuya ilikin literatr byk lde, hapis
yatm iki byk adamn yazdklarm kaynak olarak alyor: Atinal
Sokrates ve Concordlu Thoreau. Bu adamlann davranlar, hukuk
ular iin zel bir haz kayna oluturmaktadr; nk bunlar yasa
ya kar itaatsizliin, sadece yasa ihlalcisinin eyleminden dolay
verilecek cezay kabul etmeye hazr, hatta hevesli olmas durumun
da hakl gsterilebileceinin kant gibi gzkmektedirler. Senatr
Philip A. H arfin, "itaati reddedenlere gsterebileceim anlay,
bunlarn kanunun verebilecei her trden cezay kabule hazr ol
malaryla snrldr" yaklamn paylamayacaklarn says ok s
nrldr. Sokratese ilikin popler kavray ve muhtemelen yanl
anlaya bir geri dn olan bu tezin inandrcl, "tek tek yurtta
lar temel yasal bir hakk geerli klabilmek iin sivil itaatsizlie
cesaretlendiren ya da belli anlamda zorlayan hukukumuzun en be
lirgin garipliklerinden birisi" vastasyla bu lkede olduka arlk

1. Graham Hughes, "C iv il D isobedience a n d the P o litica l Q uestion ", New Yok
University L a w Review, 43:2, M art 1968.
2. Bkz. To E stablish Justice, To Insure D om estic Tranquility. Ulusal Aratrma
Komisyonunun iddetin nedenleri ve engellenmesi konusundaki sonu raporu.
Aralk 1969, s. 108. Sokrates ve Thoreaunun bu tartmada oynadklar rol iin
bkz. Eugene V. Rostow, "The Consent of the Governed" balkl yazs, "The
Virginia Q u a rte rly , Sonbahar 1968.
3. Edward H. Levi, "The Crisis in the Nature of Law" (The Record of the Associ
ation of the Bar of the City of New York, Mart 1970). Bu teze kar Mr. Rostow,
"bu tr hukuk ihlallerini itaatsizlik saymann yaygn bir hata olduunu" savun
maktadr (a.g.y.). Konuyla ilgili en ilgin yazlardan birini, ("Civil Disobedience
and Contemporary Constitutionalism" -Comparative Politics, C.1, 1969) yazan
Wilson Carey McWilliams ise sz konusu tezi zmni olarak kabul eder gzk
mektedir. "Mahkemelerin grev alanlarnn snrlarn ksmen de olsa kamuoyu
nun eylemlilikleri belirler" diyen McWilliams, "Mahkeme gerekte meru otorite
ye kar itaatsizlik ynnde karar veriyor. Bu olanaktan yararlanp
yararlanmamak ise yurttalara baldr" (s. 216). Ben bununla Mr. Levynin s
zn ettii garipliklerin" nasl ortadan kaldrlabileceini kavramakta zor
lanyorum; nk yasay ihlal edip, yarglar yaptklar iin anayasaya uygunlu
u konusunda ikna etmeye alan kiinin, herhangi bir yasa ihlalcisi gibi -en

77
kazanmaktadr. Bu gariplik vastasyla, ahlk ile yasallk ve vicdan
ile anayasa arasnda ok da mutlu olmayan teorik bir evlilik ortaya
kt.
"ikili hukuk sistemimizin, eyalet yasalaryla federal yasalar ara
snda bir atma olasln dlamamas"'* nedeniyle, gney eya
letlerinin yasa ve ynetmeliklerini ak biimde ihlal etmesine ra
men, Yurtta Haklar Hareketinin ilk dnemlerinde, "federal
sistemimiz ierisinde, eyaletlerin yasa ve egemenlik alannn tesi
ne geip, ulusal hukuk ve egemenlii kendisine dayanak almaktan
te bir ey yapmad sylenebilir." "Federal anayasa l olarak
alndnda baz eyaletlerin yasal dzenlemeleri {yani rk ayrmna
izin veren yasalar- Almancaya .n.) kukusuz bandan beri anaya
saya karyd. Ve hukuk d uygulamalar" sylendii gibi "tmy
le kar tarafn" {entegrasyon kartlanmn-Almancaya .n.) iiydi.
Buna ramen yz yl boyunca federal yasalar geerlilik kazanma
d. lk bakta bu yaklam olduka aklayc gibi gzkmektedir.
Sivil itaatsizlikle bu lkenin hukuk sistemi arasnda bir uyum ya
ratma abasnn ortaya kard temel hukuki zorluk, yani "yasa
ihlalinin yasayla hakl klnamayaca"* sorunu, Amerikan hukuk
sisteminin ikili zellii ve sivil itaatsizliin, bir yasann anayasaya
uygun olup olmadn ortaya karmak amacyla ihlal edilmesi ey
lemi ile e tutulmas yoluyla, harika bir biimde zlm gzk-
mektedir.*a Ek bir avantaj ise, grne gre Amerikan hukukunun
bu ikili sisteminden dolay, dier hukuk sistemlerinden farkl ola
rak, "hukuk biliminin u veya bu ekilde daima zerinde srar ettii

azndan mahkeme karar verinceye kadar ve karar kendisine karysa- her

halkrda bunun bedelini demeye hazr olmas gerekir.
4. Nicholas W. Puner, "Civil Disobedience: An Analysis and Rationale", in N ew
York U niversity L a w Review , 43:714, Ekim, 1968.
5. Charles L. Black, "The Problem of the Compatibility of Civil Disobedience
with American Institutions of Government", Texas L a w Review, 43:496, Mart
1965.
6. Carl Cohen, "Civil Disobediende and the Law", s. 8, R utgers L a w R eview
zel says, C.21, Sonbahar 1966.
6a. Amerikan anayasa geleneinde Anayasa Mahkemesinin zel yeri iin bkz.
S. Frankenberg / U. Rdel; Von der Volkssouvernitt zum Minderheitenschutz.
Die Freiheit politischer Kommunikation im Verfassungsstaat. Frankfurt 1981, s.
246-265. Ayrca, Ronaid Dworkinin "Brgerrechte erstgenommen", Frankfurt
1984 adl eserinin 5. blm. (A!m. .n.)

78
stn yasa iin hibir ekilde kurgusal olmayan, gzle grlr
bir yer bulmu olmasdr.
Byle bir yaklam teorik dzeyde savunabilmek byk bir
yaratclk gerektirir; nk bir yasann hukukiliini snamak
amacyla onu ihlal eden bireyin davrann "sivil itaatsizlik" ola
rak nitelemek esas olarak mmkn deildir."* Gl ahlki bir ne
denle itaati reddeden ve davrann daha "stn bir yasa" ile ge-
rekelendiren bireyden, Anayasa Mahkemesinin yzyllar boyu
verdii kararlar, btn yasalarn zerinde ve ana zellii dei
mezlii olan bu stn yasann ifadesi olarak tanmasn talep etmek
epey yadrgatc olurdu. Gerekten de bu yaklam. Yurtta Haklar
Hareketinin sorunsuz bir biimde, federal devletin yasalarn ihlal
eden sava kart direnie dnmesiyle zaten pratik olarak r
tld. Bu durum, Anayasa Mahkemesinin, Vietnam Savann
hukukilii konusunda karar vermeyi, atmann politik niteliini
("political question doctrine") gereke gstererek, -yani gney eya
letlerinin anayasa d yasalarna o kadar uzun bir dnem en kk
bir snrlamaya kalklmadan msamaha gsterilmesindeki gerek
enin ayns ile- reddetmesiyle kesin bir olgu haline geldi.
Bu arada aktif ve potansiyel sivil itaatsizlik aktrlerinin says
(sivil itaatsizliin "potansiyel" aktrlerinden, gnll olarak Was
hingtondaki protesto eylemlerine katlmak isteyenler kastediliyor)
srekli olarak artmakta. Buna paralel olarak da hkmetin protes
toculara sradan sulu muamelesi yapma ya da onlardan samimi
yetlerinin delili olarak "fedakrlk" talep etme eilimi artmaktadr;
Yrrlkteki yasalar ihlal eden reti, "cezasn gnll olarak st
lenmelidir." (Harrop A, Freeman bir avukatn gr asndan bu
talebin anlamszln ok gzel ifade etmektedir; "Hibir avukat
mahkeme nne kp, Sayn yarg, bu adam cezalandrlmak is
tiyor, demez." Eer "rnek niteliindeki (bir yasann anayasaya

7. Harrop A. Freeman, "Civil Disobedience and the Law", s. 25, R utgers Law
R e view zel says, C.21, Sonbahar 1966.
8. Bkz. Graham Hughes, a.g.y. s.4
9. R utgers Law R eview , a.g.y., s. 26. Burada Freeman, Carl Cohenin aadaki
yaklamn eletirmektedir: "Sivil itaatsizlik eylemcisi, yasal ereveyi kabul etti
i ve yasallk snrlar iinde davrand iin, bu yasal ceza onun eyleminin muh
temel bir sonucundan fazla bir eydir; eyleminin doal ve gerek ycelme nok
tasdr... Byle bir eyle eylemci, savunduu dava uruna kendini feda

79
uygunluunun snanmas amacyla giriilen) bu tr eylemler ile adi
sular arasndaki ayrm izgisi incelmise" ve blgesel yasalar
deil, "ulusal yasama erki" zorlanyorsa, bu gibi tatmin edici ve
uygun olmayan seenekler konusunda srar edilmesi, muhtemelen
ancak bir "ayaklanma dneminde" anlayla karlanabilir.o
Bu ayaklanma dneminin gerek sebepleri ne olursa olsun -ve
bunlar tabii ki nesnel ve politik sebeplerdir- tartmalarmz karak
terizc eden aknlk, kutuplama vc artan aresizlik ayn zamanda,
olay uygun bir biimde incelemek ve gerek niteliini kavramak
taki teorik baarszln bir sonucudur. Avukatlar, bir sivil itaatsiz
lik olayn etik ya da hukuki nedenlerle hakl gstermeye altkla
r her zaman, olay daima vicdani ret (savaa gitmeyi ve askerlii
reddetme- .n.) ya da bir yasann anayasaya uygunluunun sorgu
lanmas amacyla ihlal edilmesi ile kyaslayarak analiz ederler.
Ancak sivil itaatsizlik hibir zaman bir bireyin tekil davran bii
minde ortaya kmad iin bu iki rnek olayla da benzerlii yok
tur. Sivil itaatsizlik savunucusu sadece ve sadece bir grubun yesi
olarak ortaya kabilir ve ancak bu zelliiyle szn dinletebilir.
Bu durum genelde gz nnde tutulrnaz ya da bir yan unsur olarak
ele alnr: "Bir tek bireyin sivil itaatsizliinin nemli deiikliklere
yol ama ihtimali ok azdr. Byle birisi olsa olsa, incelenmesi
bask altna alnmasndan daha ilgin olabilecek tuhaf bir kii ola
rak deerlendirilecektir. Bu nedenle sivil itaatsizlik, ancak ortak
bir kar grubu oluturan bir dizi insan tarafndan uygulanrsa an
laml olacaktr."" Direniinin, adil olmayan yasal dzenlemeleri,
hkmet politikasn ve resmi uygulamalar protesto etmek iin,
gerekte hibir itiraznn olmad yasalar (rnein trafik dzeni
ni) ihlal ettii, hakl olarak "dar anlamda sivil itaatsizlik diye nite
lenen eylemin, yani "dolayl itaatsizliin"* -Freedom Ridersin**
eylemlerinden itibaren gze arpan- temel zelliklerinden biri, bir

edebileceini kantlam olmaktadr" (a.g.y., s.6).

10. Bkz. Edward H. Levi, a.g.y. ve Nicholas W. Puner, a.g.y. s. 702.
11. Bkz. Nicholas W. Puner, a.g.y., s. 714.
12. Marshall Cohen; Civil Disobedience in a Constitutional Democracy. The
M assachusssetts Review, 10, lkbahar 1969, s. 211 -226.
12a. Gney eyaletlerinde siyah ocuklar beyazlarn okullarna gtren otobs
ofrlerine verilen isim. Bunlar sk sk beyazlarn saldrsna urarlard. (Aim.
.n.)

80
grup aksiyonunu (dier duruma rnek olarak, bir tek kiinin yalnz
bana trafik kurallarn ihlale kalktn tahayyl ediniz) ngr-
mesidir.
te bu "dolayl itaatsizlii" hukuki adan hakl gstermek
mmkn gzkmemektedir; nk itaatsizliin bu biiminin, ne
vicdani ret ne de yasann anayasaya uygunluunun snanmak iin
inenmesi gibi durumlarda hibir anlam yoktur. Bu nedenle, vic
dani ret ile sivil itaatsizlii birbirinden ayrt etmek gerekmektedir.
kinciler gerekte, ortak bir kardan ziyade ortak bir dnce ve
hkmetin politikasna kar kma ortak kararyla -ounluun
desteinin hkmetten yana olacan gsteren verilerine ramen-
br araya gelmi rgtl aznlklardr. Bunlann organize eylemleri,
kendi aralarndaki bir uzlamaya dayanr ve eylemlerine inandrc
lk ve ikna gc veren, nasl varld artk ok nemli olmayan bu
uzlamadr. Vicdani gerekelerin ya da bireysel eylemlerin savu
nulmas iin ne srlen tezler, yani ahlksal buyruk (imperatif)
da, dnyevi ya da akn bir "stn yasaya" yaplan gnderme de,
sivil itaatsizlik konusu asndan bir nem tamazlar. Bu dzeyde
tartldnda "sivil itaatsizliin, herkesin herhangi bir nedenle ya
say ihlal edebilecei, tmyle bireyci bir znellik felsefesi olmas
n" engellemek sadece "zor"' olmakla kalmayacak, imknsz bir
hale gelecektir.

13. Norman Cousins tmyle dnyevi (sekler) bir stn yasa iin uyulmas ge
reken birbirine bal aadaki temei ilkeleri nermektedir;
"Egemen devletin gvenlii ile insan toplumunun gvenlii arasndaki elikide
toplumun gvenlii,
Ulusun refah ile insanln refah arasnda bir elikide insanln refah.
Bu nesille gelecek nesillerin gereksinimleri arasndaki elikide gelecek nesille
rin gereksinimleri.
Devletin haklar ile insan haklar arasndaki elikide insan haklar nceliklidir.
Devletin varlnn m eruiyeti insan haklarn koruma derecesiyle llr.
Kamusal bir kararla bireyin vicdan arasnda bir eliki kmas durumunda, kii
nin vicdannn ncelii vardr.
Kolay refah yolu ile meakkatli bar yolu arasnda bir eliki varsa, meakkatli
bar yolunun ncelii vardr. (A Matter of Life, 1963. s. 83 ve d., "Rutgers Law
Review", a.g.y. s. 26dan alntlanmtr.)
Cousinesin yukarda sayd ve "temel ilkeler" olarak adlandrd stn bir
yasa anlayn savunmak bana olduka zor gelmektedir.
14. Nicholas W. Puner, a.g.y., s. 708.

F N A S iv l I t a a i .'i u l i k 8,1
 Sokrates ve Thoreau imgeleri sadece konumuzla ilgili yaynlarda
deil, ayn zamanda ve daha nemlisi itaati reddedenlerin bilinle
rinde de ortaya kmaktadr. Bat vicdan gelenei ile yetien insana
-hangimiz byle yetitirilmedik ki?- sanki bakalaryla paylalan
ey asla bir dnce ya da bir karar deil, ortak bir vicdanm gibi,
bakalaryla ulat fikir birlii, vicdan mahkemesi nnde (in
foro conscientiae) verdii karar karsnda ikincil nemde bir ey
olarak grnr. Bu tavr desteklemek iin kullanlan argmanlar,
genellikle Sokrates ve Thoreau'nun "yurttalarn yasalarla olan
ahlki ilikileri konusunda sylediklerinden belli belirsiz anmsa-
nanlara dayand iin, syleyeceklerime bu iki adamn konuyla il
gili gerekten ne dediklerini inceleyerek balamak doru olacaktr.
Sokrates'Ie ilgili asl metin, sunulan argmanlar asla hukuk ve
felsefe ders kitaplarnn anlattklan l^dar ak ve cezay severek
kabullenme talebinin kant olmas anlamnda o kadar ie yarar ol-

masa da, Platonun Kriton'udur. Oncellikle belirtilmesi gereken bir

gereklik, Sokratesin dava srasnda yasalan deil, sadece bu be
lirli hukuksal hatay, kendi deyiiyle ona rastlayan "felaketi"
tartma konusu etmi olmasdr. Kendi kaderinden yola karak,
yasalarla olan "szlemesini bozmay, yasalara ballktan vazge
meyi" dnmyordu; onun davas yasayla deil, yasay uygula
yanlarla yani hkimlerledir. Daha tesi, dava srasnda, Kritonun
kap srgne gitmeye ikna abalanna, gerekte yasalarn kendisi
ne byle bir olana sunduu biiminde karlk veriyordu. Sokra
tes yasann kendisine yle diyeceini sylyordu: "Dahas var,
dava srasnda bile, isteseydin srgn cezasna arptrabilirdin ken
dini ve bugn ehrin isteine kar tasarladn eyi onun isteiyle
yapabilirdin. Ama o zaman, lm karsnda kaytsz kalacan
vnerek sylyor, lm srgne tercih ediyordun." Apologie'
den (Sokratesin Savunmas, .n.) Sokratesin yerleik deerler ve
gelenekler konusunda kukular yaratan aratrmalarndan vazge
me ansnn da olduunu biliyoruz. Ancak byle bir durumda da
lm tercih ediyordu, nk Sokratese gre, "Aratrmasz bir
yaam yaanmaya dcraez"di. Kamas, sznde durmamas anla
mna gelecek ve Sokratesin mahkeme nnde syledii her ey

82
anlamn yitirecekti. O zaman "yarglarm grn pekitirecek,
hakl olduklar dncesini dorulayacaksn". Kalmay ve lmeyi
semesi hem kendi benliine hem de hitap ettii yurttalanna olan
sorumluluundan dolaydr: "Burada sz konusu olan, bir namus
borcunun denmesidir. Bahsi kaybeden bir centilmen rneinde ol
duu gibi, kendiyle bark yaamann borcunu demekten baka
yolunun olmamasdr. Gerekten de bir szleme yaplmtr -ve
szleme kavram Kritonun ikinci blmnn tmnde n plan
dadr; ancak bu balayc szlem e (Sokratesin kentinin yasaan-
na kar verdii) bir tahahhttr; ki davann konusu asl budur. *
Thoreau olay daha az dramatik olmasna ramen (klelie gz
yuman hkmete seim vergisi demeyi reddettii iin cezaevinde
bir gece geirmi ve ertesi sabah teyzesinin bu borcu demesiyle
serbest braklmtr) ilk bakta srmekte olan tartmalarla daha
yakndan ilgili gzkmektedir; nk Sokratesten farkl olarak,
Thoreau yasalarn adaletsizliini protesto etmektedir. Bu rnekle
ilgili sorun, yaad bu olay sonucu yazd On the Duty o f civil
Disobedience adl nl eseriyle "sivil itaatsizlik" kavram politik
szck daarcmzn asli bir paras haline getiren Thoreaunun
konuyu yurttalarn yasayla olan ahlki ilikilerine gre deil, kii-
sel vicdan ve bundan kan sorumlulua gre tartmasdr, "insa
nn kendisini ktln yok edilmesine adamak yolunda mutlak
bir ykmll yoktur, hatta bu ktlk ok devasa boyutlarda
olsa bile. nsan kendini uygun bir biimde baka eylere de adaya
bilir; ancak herkesin en azndan haksz bir ilikinin arac olmamak,
konuya kafa yormak istemese bile, byle bir hakszla pratik ola
rak katlmamak sorumluluu vardr." Thoreau, insann elini eteini
ektii zaman dnyann dzeleceini ya da insann dnyay dzelt
mek gibi bir ykmllnn olduunu savunmuyor. nsan "bu
dnyaya, mutlaka onu iinde iyi yaanacak biimde deitirmek
iin deil, iyi ya da kt yaamak iin" gelmitir. Geldiimiz
dnya ve bizim geldiimiz blm o zaman diliminde iyi yaama
ya uygunsa ya da en azndan yaplmakta olan hakszlk "doas ge-

15. Bkz. N.A. Greenbert, in "Sokrates Choice in the Crito" adl ve K rio riu n
ancak A p o lo g ie (Savunma) ile birlikte okunursa anlalabileceinin savunulduu
mkemmel incelemesi. (Harvard Studies in Classical Philosophy, Cilt 70, No. 1,
1965)
83
rei seni bakasna ynelik hakszln arac durumuna drecek
yapda" deilse anslyz demektir. Ama durum buysa, "yasay
ine!" Thoreau bu kadarn sylemekte hakldr: Bireysel vicda
nn daha ileri bir talebi olamaz. '*
Vicdan her yerde apolitiktir. Ne hakszln yapld dnya ile
ne de bu hakszln dnyann geleceine ilikin sonularyla ilgili
dir. Vicdan, Jefferson gibi, "Tanrnin adil olduunu ve adaletinin
ebediyete kadar uyumayacan dndmde vatanm iin rpe-
riyorum"^ demez, nk vicdan bireysel benlik ve onun btnl
iin rperir. Bu nedenle ok daha radikal bir ekilde Thoreau ile
birlikte yle diyebilir: "Bu halk hak olarak varlna hile mal
olsa, klecilie ve Meksika ile savamaya son vermelidir" (ab).
Buna karlk Lincoln asndan klelerin zgrl iin yaplan
mcadelede bile, "esas hedef kleliin korunmas ya da kaldrlma
s deil, .... federal birliin korunmasdr."'* Bu Lincolnun sekiz
yl nce ifade etii biimiyle, "kleliin korkun hakszln" bil
mediini deil, tersine, "resmi sorumluluu" ile "insanlarn her
yerde zgr olmas" biimindeki "kiisel zleminin" ayrmnn da
bilincinde olduunu gsterir. Bu ayrm karmak ve elimeli tarih
sel koullarndan soyutlannca tam da Machiavellinin ifade ettii
ayrm olduu grlr: "Anayurdumu kendi ruhumdan daha ok se
verim."" Anayurtla ruh arasndaki ztlk nasl ki, Machiaveilinin
ateist olduu ve ebedi kurtulu ya da ebedi lanetlenmeye inanmad
tezinin bir delili olarak gsterilemezse, "resmi sorumlulukla ki
isel zlem" arasndaki eliki de, Lincolnun ahlki sorumluluk
bilincinin azl konusunda fazla bir ey ifade etmez.
"yi insan" ile "iyi yurtta" (Aristoya gre bu iyi insan ancak iyi
bir devlette iyi bir yurtta olabilirdi; Kanta gre ise "eytanlardan
oluan bir halk" bile "sadece akllannn var olmas durumunda"

16. Btn alnllar, Thoreaunun "On die Duty of Civil Disobedience" (elinizdeki
kitaba da alnan .n.) makalesinden yaplmtr.
17. Notes on the State of Virginia, Query XVIIi (1781-1785).
18. Lincoln'un Horace Greelye yazd nl mektuptan. Buraya Hans Morgen-
tuhau, The Dilemmas of Politic, Chjcago, 1958, sayfa 80den aktarlmtr.
19. Richard Hofstadterin The American Political Tradition ald eserinden
aktarlmtr; New York, 1948, s.110.
20. Allan Gilbert (der.), The Letters of Machiavelli, New York 1961, 225. mektup.
20a. I.Kant, "Zum ewigen Fileden", Akademieausgabe, Vltl. cilt, s. 366. (Aim. .n.)
84
devlet kurma iini baaryla z.ebilir), bireysel benlik -lmden
sonra bir yaama inansn ya da inanmasn- ile toplumun bir mensu
bu olmak arasndaki olas eliki -bugnk dilde ifade edilirse,
ahlk ile politika arasndaki eliki- ok eski, hatta bugnk anla
mn uzak olmayan bir gemite kazanan "vicdan" szcnn or-
taya kndan da daha eskidir, iki tavrn hakllklar konusunda
sunulan gerekeler de hemen hemen o kadar eskidir. Thoreau "iyi
insana" ynelik o kadim sulamann, "sorumsuzluk" sulamasnn
yaplabileceini grecek ve itiraf edecek kadar tutarldr: Ak bi
imde yle demektedir Thoreau: "Toplum makinesinin iyi ileme
sinden sorumlu deilim; ben bir saatinin olu deilim." Mutlak
adaletin savunucularna yneltilen retorik sulama, fia t justitia et
pereat mundus (dnya yklacak bile olsa adalet yerini bulmaldr)
genellikle, hakszlklar ve sular mazur gstermek sz konusu ol
duu zaman kullanlr ve bu ikilemin zn harika bir ekilde ona
ya koyar.
"Yasaya kar itaatsizlik sorunu kiisel ahlk dzeyinde hibir
ekilde aklanamaz"^' tespitiyle ilgili baka bir durum da sz ko
nusudur. Vicdann sesi sadece apolitik deil, ayn zamanda son de
rece sbjektiftir. Sokrates, "ktlk etmek ktlk grmekten daha
irkindir" derken, ak biimde bunun kendisi asndan "daha ir
kin" oluundan .sz ediyordu; aynen "ya da btn dnya bana kar
olmu, aldrmam, yeter ki kendime kar olmayaym, kendimle e
likiye dmeyeyim"22 derken ifade ettiinin de kendisiyle ilgili ol
mas gibi. te yandan, politik adan nemli olan sadece hakszl
n yaplm olmasdr; yasa asndan sonuta kimin, hakszlk
yapann m, hakszla maruz kalann m iyi durumda olduu
nemli deildir. Yasalarmz, toplumun genelini ilgilendiren, bu
nedenle ikyete bal olmakszn kovuturulan crmler ile
ikyet "gerektiren", yani sadece hakszlk yapanla hakszla ura
yan ilgilendiren crmler aynmn yapar. Birinci durumda, kast
olup olmamas ya da hafifletici nedenler tartmas dnda, katlan-
lann ruhsal durumlar dikkate alnmaz. Hakszla urayan bireyin

21. iddetin nedenleri ve nlenmesi konusunda ulusal Aratrma Komisyo-

nunun hazrlad, "To Establish Justice, to Insure Domestic Tranquility" bal
altnda yaynlanan, Aralk 1969 tarihli sonu raporundan, s. 98.
22. Platon: Gorgias 489, a (I, s.244) ve 482, c(l, s.238).
85
affetmeye hazr olmas ya da su ileyen bireyin bunu tekrarlama
yacann ayan beyan olmas durumu deitirmez.
Gorgiasda Sokrates, Apologiede olduu gibi, ya da Apolo
gieyi desteklemek iin Kritonda yapt gibi, dorudan halka ses
lenmez. Burada Platon Sokratesi insanlarn sadece baka insanlar
la deil, kendileriyle de bir iliki yrttkleri ve bu sonuncu iliki
biiminin, yani bireyin kendi benliiyle olan iliki biiminin birin
cisine belli kurallar koyduunu kefeden bir filozof olarak konu
turur. Burada sz konusu olan vicdann kurallardr vc -Tho
reaunun denemesinde koyduu kurallara benzer biimde- tmyle
olumsuz zelliktedirler. Bunlar insana ne yapmas gerektiini
deil, neyi yapmamas gerektiini sylerler; davran prensipleri
koymaz, almamas gereken snrlar izerler. Ve insan, ktlk
yapma, yoksa bir ktyle birlikte yaamak zorunda kalrsn, diye
uyarrlar. Daha sonraki diyaloglarda (Sofist ve Thcaitetos) Platon
bu Sokratesi benle benlik arasndaki ilikiyi tartr ve dnmeyi
bu iki alan arasndaki sessiz diyalog olarak tanmlar; varoluuluk
asndan bakldnda bu diyaloglar da, her ikili konumada oldu
u gibi, taraflar arasnda dostluu gerektirir. Sokratesi nermenin
geerlilii, kendisini ifade edenin ve hitap edilenin mizalanna
baldr. Dnen insanlar iin bu zerinde tartlmayacak bir
dorudur; dnmeyen, kendi benlikleri ile olan ilikilerine zen
gstermeyenler asndan ise bu nerme ne doaldr ne de ispat
edilebilir. Bu insanlar -ki Platona gre "ynlar olutururlar"-
kendi benliklerine ancak, dl ve cezann olduu mitik bir br
dnyaya inanmalan durumunda ilgi duyarlar.
Yani tm vicdani kurallarn belirleyici unsuru, insann kendi
benliine olan ilgisidir. Bunlar insana, birlikte yaayamayacan
eyleri yapmaktan sakn, derler. Ayn argman Camusyc, '^Kiisel
huzuru ve mutluluu korumak iin hakszla kar direnmek gere
kir" dedirtiyordu (ab). Byle bir hakl klmann iki eit politik
23. Bu, Platonun ikinci kitab D e v le tle , Sokratesin rencilerinin "kendileri ikna
olmadan, adaletsizlik davasn olduka belagatii bir ekilde savunabildikleri"
{357-367} blmnde yanl anlalamayacak biimde ifade edilmektedir. Bun
lar, adaletin kendiliinden anlalr bir gereklik olduuna inanmaktadrlar. Sok
ratesin argmanlaryla ikna olmazlar ve bu tezlerle adaletsizliin de ayn ekil
de "ispatlanabileceini" gsterirler.
24. Aktaran Christian Bay, "Civi! Disobedience", International Encyclopedia of
the Social Sciences. 11/1968, s. 486.
86
ve hukuki zorluu vardr. Birincisi, byle bir eyin genelletirile-
mcyeceidir; geerliliini srdrebilmesi znel kalmasna baldr.
Benim kaldramayacam bir ey, bir bakasnda en kk bir vic
dani rahatszlk yaratmayabilir. Sonuta vicdana kar vicdan nok
tasna gelmi oluruz: "Yasay ihlal etme karan tek tek bireylerin
vicdanlanna kalmsa, hukuki olarak dnldnde, Dr. Kingin,
kendi davasna inanan ve bunun iin cezaevine girmeye hazr olan
Mississippi valisi Ross Barnette gre daha iyi durumda olup ol
madn tespit etmek zordur."^^ kinci ve daha ciddi zorluk ise,
metafizik olarak tanmlamadmz srece vicdann, insann sadece
doutan getirdii hakly hakszdan ayrt etme yeteneini deil,
ayrca insann kendi benliine ilgisinin de olmasn gerektirmesi
dir, nk belli bir ekilde davranma sorumluluu sadece insann
kendi benliine olan bu ilgisinden ortaya kar. Ve zbenlie olan
bu ilgi herkesten mutlaka beklenemez. Geri insanlarn dnme -
kendileriyle iliki yrtme- yetenekleri olduunu biliyoruz, ancak
bu olduka krsz alveri lksn ka kiinin gze aldn bilmi
yoruz. Tespit edebileceimiz tek ey, dnme ve yaptklarn de
erlendirme alkanlnn bireylerin sosyal statlerinden, eitim
ve entelektel dzeylerinden bamsz oluudur. Bu adan da bir
ok baka adan olduu gibi, "iyi insan" ve "iyi yurtta", sadece
Aristocu anlamda deil, asla zde deildirler. yi insanlar, ancak
g dnemlerde, tm toplum tabakalarndan yoktan var olur gibi
ortaya klaryla tannrlar. yi yurttan ise hep gz nnde dur-
mas gerekir; iyi yurtta incelenebilir. ncelemenin ok da avutucu
olmayan sonucu, iyi yurttan kk bir aznln mensubu olduu
dur: Genellikle iyi bir eitim almtr ve st snf mensubudur. 26
Tm sorun, yani ahlki kararlara, vicdan mahkemesi nnde
alnan kararlara ne tr bir politik deer biilmesi gerektii sorunu,
"vicdan" kavramnn Hristiyan felsefesinin etkisi altnda edindii,
kkeninde dini olan ve sonralan dnyeviletirilen anlam arm
lar nedeniyle iyice zorlamtr. Vicdan szcn bugn, ahlki
ve hukuki balants iinde her kullandmzda, iimizde bilinle
zdemi gibi olan bir vicdann daimi varl kabul edilir. (Gerek
ten de, dilde uzun bir dnem bu iki kavram arasnda bir aynm ya-
25. To Establish Justice.... s.99.
26. Wilson Carey McWiliams, a.g.y., s. 223.

87
plmyordu ve baz dillerde, rnein Franszcada bilin ve vicdan
arasnda bir ayrm hibir zaman ortaya kmad.) Vicdann sesi,
doal k (lumen naturale) haline gelip, insanlara stn bir yasa
nn bilgisini verir olmadan nce Tanrnin sesiydi ve Tannsal ku
rallar bildiriyordu. Tanrnin sesi olarak vicdan insanlara, geerli
lii insandan ok Tanrnn sesini dinle" kutsal emrine dayanan
olumlu kurallar koyuyordu. Bu kutsal emir, insani kurumlan hibir
ekilde hesaba katmadan, nesnel olarak balaycyd ve hatla Re-
formasyon dneminde olduu gibi, Tanr'dan ilham aldna
inanlan kiliseye kar bile kullanlabiliyordu. Tanrnn isteklerini
bilme ve son tahlilde rzasndan emin olma gibi bir iddias olduu
iin, bu anlay modern kulaklara "kendini ilahlatrma" gibi gele
cek ve de "Tanrya kfretmeye" yakn bir ey olarak alglanacak
tr. Oysa kendisini kendi suretine gre yaratt biricik varlkta
gsteren yaratcya iman eden kii iin olay tmyle farklyd.
zellikle Hristiyanln balarnda n plana kan, Tannsal ilhama
dayal vicdani kararlarn kuralszl yadsnamaz.
Bu nedenle -olduka gecikmeli ve tabii ki btn lkeler iin ge
erli olmasa da- yasa, resmi olarak tannan ve Hristiyan bir toplu
mun kolayca reddcdemeyecei bir dini toplulukla ayn Tanrsal
buyruklar esas almalar kaydyla, dini gerekeli vicdani reddi
kabul etti. Gnmzde kiliselerin, iinde bulunduklar derin kriz
ve vicdani relilerin retlerini dini olarak gerekelendirmelerine
ramen, herhangi bir dini kurumla iliki iinde olmadklarn iddia
etmeleri bu nedenle byk zorluklara yol ayor. Bu zorluklann,
resmi olarak tannan ve dini olarak meyyideye balanan daha
yksek bir yargya bavurmak yerine, cezalandnimay kabul et
mekle ortadan kaldrlmas zordur. Cezay ekmenin yasa ihlalini
hakl klaca yolundaki dnce Gandhi ve sivil itaatsizlik gelene
inden deil, Oliver Wendel Holmes ve hukuksal gerekilik teori
sinden kaynaklanmaktadr.. "Ceza hukuku alannda ... byle bir
doktrin ... aka anlamszdr. Cezann gnll stlenilmesi kay-
dyla, cinayetin, rza tecavzn ve kundaklamann meruiyetini

27. rnein, Paul F. Powerin "On Civil Disobedience in Recent American De

mocratic Thought", adli yazsnda aktard Leslie Dunbar. (The American Politi
cal Science Review, Mart 1970).

88
kabul etmek samalktr."28 Birok insann gznde "kendini feda
etme unsurunun", "i angajmann y o u n l u u n u n " 2 9 ihlalcinin "cid
diyetinin ve yasaya b a l l n n " 2 o delili olarak grlmesi byk bir
talihsizliktir; nk saplantl fanatizm ounlukla lgnln bir
alametidir ve her halkrda rasyonel ve nesnel bir tartmay
imknsz klar.
Tanrsal sese kulak veren ya da lumen natural e'nin buyruk
larn takip eden inanl kiinin vicdan ile -kendini tanmaya ve
kendi ile konumaya dayanan ve ieroya gre, baka trl unu
tulup gidecek olaylara bin tanktan daha iyi tanklk eden- kat laik
vicdan arasnda devasa bir fark vardr. III. Richardda harika bir
ifadesini bulduumuz "insana srekli zorluk karan" vicdandr sz
konusu olan. Vicdan kral srekli izlemez, tersine yalnz kalmasn
bekler. Gece yarsn geip, kral tekrar kendi benzerlerinin arasna
katlnca vicdan gcn yitirir. Artk kendisiyle ba baa olmad
zaman yle der kral; "Vicdan korkaklann kullandklar bir sz
cktr / Ve glleri korku iinde tutmak iin icat edilmitir.
Kendi benliiyle yalnz bana kalma ve kendine hesap verme kor
kusu, insan bir ktl yapmaktan alkoyabilir; ancak bu korku,
zellii gerei bakalan zerinde etkili olmuyor. Kukusuz vicdani
nedenlerle reddin bu formu, bir dizi insan vicdani olarak ayn ka
naate ulap, kamuoyuna gitmeye ve seslerini duyurmaya karar ve
rirlerse politik bir anlam kazanabilir. Ancak bu durumda artk tek
tek insanlarla ve Thoreau ya da Sokratesin tartmalaryla deer
lendirilecek bir olayla kar karya deiliz. Vicdan mahkemesi
nnde kararlatrlan ey imdi kamuoyunun dncesinin bir par
as haline gelmitir. Sivil itaatsizlik eylemine bavuran bu zel
grup, davrann balangtaki gereke ile -vicdan ile- aklasa
bile, grubun yeleri gerekte artk sadece kendi vicdanlaryla ba
baa deildir. Kamusal alanda vicdann sesinin kaderi, filozofun
dorularnn kaderinden farkl deildir: kisi de k noktalarndan
bamszlap, dierlerinden ayrt edilemeyecek fikirler haline ge
lirler. Ve bir fikrin gc vicdana deil, onu paylaanlarn saysna
baldr: "Xin kt olduuna dair ortak kanaat,... byle bir varsa-
28. Marshall Cohen, a.g.y., s. 214
29. Cari Cohen, a.g.y., s. 6
30. Marshall Cohenin syledii gibi.

89
ym, yani X in kt olduu kabuln daha inandrc hale geti
rir.'"31

Yasaya kar sivil ya da adi itaatsizlik son yllarda sadece Ameri

kada deil, dnyann birok blgesinde bir kitlesel grng haline
geldi. Dini, dnyevi, sosyal ya da politik olsun, yerleik otoritele
rin k, belki de son on yllarn en nemli gelim esi olarak tari
he geecek. Gerekten dc "yasa gcnden epey kaybetmie benzi
yor". Dandan ve tarihsel bir perspektiften bakldnda, duvara
yazlm bundan daha ak bir yaz -i istikrarszln, var olan y
netim sisteminin ve hukuk dzeninin zayflnn daha belirtik bir
iareti- tahayyl edilemezdi. Tarih bize devrimlerin nedenleri ko
nusunda bir eyler retiyorsa -tarih sosyal bilimcilerin iddia ettik
lerinden fazla olsa da, ok ey retmez- bu, politik sistemin dal
masnn devrimi ncelemesi ve bu dalmann en nemli iaretinin
de devlet otoritesinin ilerleyen erozyonu olduudur. Bu erozyonun
nedeni ise hkmetin ynetme fonksiyonunu yerine getirememesi
ve yurttalarn hkmetin meruiyeti konusunda kukuya dmele
ridir. Bu durumu Marksistler, -ou kez devrime yol amasa da-
"devrimci durum" olarak adlandrmaktadrlar.
Bu ereve iinde, Amerikan hukuk sisteminin ciddi lde
tehdit altnda olmas arpc bir rnektir. "Su ileme orannn kan
ser gibi yayld" yolundaki yaknma, yasay uygulamak duru
mundaki glerin yllardan beri uyuturucu ticareti, soygun ve
gasp olaylarn nlemekle ne denli aresiz olduu bilinmezse, fazla
anlaml gelmeyebilir. Bu tr olaylarda ancak dokuz kiiden biri ya
kalanp ve ancak yz kiiden biri hapse tklabiliyorsa sadece bu
tr sularn neden hl daha byk boyutlara ulamadna amak
gerekir. (Bakann emriyle kurulan Commision on Law Enforce
ment and Administration of Justiceun 1967 ylnda yaynlanan ra
poruna gre, "olaylarn yardan fazlas polise bildirilmemekte" ve
31. Nicholas W. Puner, a.g. y., s. 714.
32. Wilson Carey McWilliams, a.g.y., s. 211.
33. To Establish Justice, a.g.y.,. s. 89

90
"polise bildirilen her drt olayn ancak birinde sank yakalanmakta
ve yakalananlara kar alan davalarn yans ise dmektedir
Sanki potansiyel sulu -yani ancak ceza tehdidiyle su ilemekten
alkonulacak insanlarn- saysn tespit etmek iin lke apnda ya
plmakta olan bir deneyi yayor gibiyiz. Deneyin sonucu, sua y
nelik tm eilimleri, psikolojik olarak hasta insanlarn bu durumla
rndan kaynaklanan anormal davranlar olarak grenleri
cesaretlendirebilir. Basit fakat rktc gereklik, hukuki ve sos
yal keyfilik dnemlerinde insanlarda, normal zamanlarda belki
hayal ettikleri ancak gerekletirmeyi ciddi bir biimde dnme
dikleri ar bir saldrganln ortaya kmasdr.^^
Bugnk toplumda gerek potansiyel sululann (yani profesyo
nel olarak davranmayan, rgtsz saldrganlar) gerekse de yasalara
sadk yurttalarn, sua ynelik eylemlerin nemli bir blmnn
herhangi bir yasal kovuturmaya uramadn bilmeleri iin zen
le yaplm aratrmalara gereksinmeleri yoktur. Maalesef, frsatn
bulunca harekete geen ve "cezalandrlma endiesi de tamamak
ta" hakl kan sokak serseriliinin, rgtl etelerden daha tehli
keli olduunu renmi bulunmaktayz. Ve "Kamuoyunun Ameri
kan Hukuk Sistemine Gveni" konusundaki aratrma projeleri ne
bir deiiklik yaratmaya ne de durumun akla kavuturulmasna

34. Law and Order Reconsidered. Report of the Task Force on Law and Law
Enforcement to the National Commission on the Causes and Prevention of Vio
lence, s. 266.
35. Bu gerekliin korkun rnekleri Auschwitz Davas srasnda gn na
karld. (Bkz. Bernd Naumann; Auschwitz. New York, 1966). Sanklar sadece,
1940 ile 1945 yllan arasnda kampta grev yapm ve bu caniyane eylemlere
ortak olmu 2000 civarndaki SS-askerinin "bir avu en sivri" blmyd. Btn
sanklar davann balang yl olan 1963 ylnda hl zamanamna ura
mam tek su olan cinayet suundan yarglanyorlard. Auschwitz sistematik
yok etme kampyd, ancak tm sanklarca gerekletirilen vahet rneklerinin
"nihai zm" ile bir ilgisi yoktu. Hatta bunlarn iledikleri sular Nazi hukukuna
gre bile su tekil ediyordu ve birka olayda sanklar gerekten de Nazi reji-
mince cezalandrlmlard. Sanklar toplama kamplarnda grevlendirilmek
zere zel olarak seilmemilerdi. Auschwitze geli nedenleri kta hizmetine el
verili olmamalaryd. Hemen hibirisinin kriminal bir gemii yoktu ve ara
larnda gemite sadist bir eylem ya da cinayetten dolay cezalandrlan kimse
bulunmuyordu. Auschwitzde grev yapmaya gelmeden nce ve de sava son
ras Almanyasnda geirdikleri on sekiz yl boyunca, komularndan hibir ekil
de farklar olmayan, sayg gren insanlar olarak yaamlard.

91
yaryor.
Kar karya olduumuz sorun, yarglama srecinin nasl oldu
u deil, kriminal eylemlerin herhangi bir yasal yaptrmla kar
lamamasdr, yani byle bir srecin hi yaanmamasdr. Dier
yandan elbette, polisin glendirilip, su ileyenlerin yzde 60-
70'ini yakalayp cezalandrmas halinde durumun ne olacan da
sormak gerekir. Byle bir eyin zaten olaanst biimde ykl
yarg mekanizmasn kertecei ve cezaevi sistemi zerinde fela
ket sonulara yol aaca konusunda herhangi bir kuku var mdr?
Bugnk durumda korkun olan sadece polis gcnn baarszl
deil ama ayn zamanda bu rezaletin radikal biimde ortadan kald
rlmasnn baka alanlar iin, hukuk sisteminin ayn derecede
nemli blmleri iin de ok nemli sonulara yol aacadr.
Hkmetin bu duruma ve kamu hizmetlerindeki benzeri aksak
lklara yant, saylarnda son yllarda meydana gelen olaanst
artla Amerikay yeryznn en ok aratrlan lkesi haline geti
ren yeni aratrma komisyonlar kurmak oluyor. Kukusuz bu ko
misyonlar, "yoksulluk arttka , insanlarn daha kt beslendikleri"
(New York Timesin gnn incisi kesinde yaynlanmay hak
eden bir bilgelik rnei) trnden sonulara ulamak iin epey
para ve zaman harcadktan sonra sk sk mantkl nerilerde de bu
lunuyorlar. Ancak bu nerilerle ilgili pratik admlar atlmyor ve
bunlar sadece yeni aratnnalarn konular oluyor. Btn komis
yonlarn ortak umutsuz abalar, sorunun "derinde yatan nedenleri"
ile ilgili bir eyler bulabilmek -zellikle de sorun iddet eylemleri
olduu zaman. Ancak derinde yatan nedenler, tanmlar gerei de
rinde, rtl olduklar iin, bu tr ekip almalarnn sonular ge
nellikle hipotezler ve kantlanamayan teoriler olmaktan teye gide
miyor. Bu tr uralarn tek etkisi, aratrmalarn eylemin yerini
almas, "derin nedenlerin", genellikle hibir "ciddi" ve "ilim gr-

36. Buradaki kinaye Ford Vakf'nn "Amerikan Hukuk Sistemine Gven" konu
sundaki aratrma projesine yapt milyonluk ba sz konusu etmektedir.
Kar bir rnek olarak, New York Times'da Torn Wicker imzas i!e yaynlanan
ve konusu "Poiis Memurlar zerine nceleme" balkl yazda da, bir aratrma
ekibinin yardm olmakszn, "sulularda cezalandrlma korkusunun olma
masnn temel ve dorudan bir krize yo! at" tespitine varlmaktadr. Bkz. Torn
Wicker: Crime and the Courts. New York Times, 7 Nisan 1970.
37. New York Times, 28 Nisan 1970.

92
mii" kiiden dikkate almas beklenmeyecek kadar sradan, gzle
grlr gerekleri gizlemi olmasdr. Elbette, sorunlarn gideril
mesi iin aralarn bulunmu olmas sorunun zlme garantisi de
ildir; ancak bu aralann kullanlmamas, sorunun yeterince tanm
lanmadnn ifadesidir.28 imdilerde aratrma, gereklerden
kamann bir yolu haline geldi ve bu durum bilimin zaten azalm
olan itibarn ykseltmeye hizmet etmeyecektir.
taatsizliin ve otoriteyi hie sayn gnmzn genel bir zel
lii haline gelmesi, akla sivil itaatsizliin, itaatsizliin yalnzca
zel bir biimi olduunu getiriyor. Hukukularn gr asndan
bakldnda, nemli olan yasann ihlalidir. Bunun kriminal bir
eylem yerine sivil itaatsizlik eylemiyle yaplmas ihlalin derecesini
azaltmyor. Bu nedenle, bata avukatlar olmak zere birok insan,
sivil itaatsizlik eylemlerini, zellikle de kamuoyunun gz nnde
yapld iin, ilenen btn crmlerin kayna olarak gryor.^^
Kar tezler ve deliller genellikle para etmiyor. "Sivil itaatsizlik ey
lemlerinin ... su ileme eilimini artrdklar" yolunda bir delilin
"yetersizlii" bir yana, varl da sz konusu deildir.''^' Geri radi
kal hareketlerin ve cihetteki devrimlerin kriminal unsurlar ektii
dorudur; ancak ikisini edeerli olarak grmek'ne akllca ne de
doru olur. Kriminaller politik bir hareket iin de, tm toplum iin
olduu kadar tehlikelidirler. Daha tesi, sivil itaatsizlik yasa ege
menliinin ciddi biimde kayboluunun bir gstergesini oluturur
ken (byle bir eyin nedeni olduunu sylemek zordur), kriminal
itaatsizlik polis gcnn zaafa uramasnn kanlmaz bir sonu
cundan baka bir ey deildir. Rohrschach testi ya da gizli polis
yntemleri araclyla "sulunun psikolojik yapsn" tespit etme
nerileri, netameli gzkmelerinin yannda batan savma, atlatma
teknikleridir. Kriminal bireyin psikolojisi -insann zelliklerinden

38. rnein olduka iyi bilinen ve gereinden ok aratrlm olan kenar semt
ocuklarnn okulda baarl olamamalar konusu vardr. Bunun en nemli ne
denlerinden biri, ocuklarn kahvalt etmeden okula gelmeleri ve ok a olma
lardr. Okuldaki baarszlk iin birok neden vardr ve dzenli kahvaltnn
nemli bir deiiklik yaratp yaratmayaca tmyle belirsizdir. Ancak ok baarl
rencilerle bile a karnna ders yaplamayaca konusunda kuku yoktur.
39. Birok meslekta gibi, Justice Charles E. Whittaker da "krizin sorumluluunu
sivil itaatsizlie yklemektedir." Bkz. Wilson Carey McWilliams, a.g.y., s. 211.
40. To Establisch Justice, s. 109.

93
en az bilinebileni- zerine ard arkas gelmeyen karmak nerme
lerin ardnda sadece, kimsenin onun psikolojisini kontrol edemeye
cei gereklii yatmaktadr. Polisin sulularn soruturulmasndaki
baarszln gizleyen, bir "rtk negatif anay"n var olduuna
ilikin teorik varsaym iin de ayn ey sylenebilir.'*'
Sivil itaatsizlik, anlaml sayda yurttan ya geleneksel deiik
lik yollarnn tkandna, yani itirazlarnn artk dinlenip incelen
mediine ya da tersine, birtakm deiiklikleri gndemine alan h
kmetin yasall ve anayasaya uygunluu ciddi biimde kukulu
olan bir politikada srar ettiine inandklar bir durumda ortaya
kar. Bunun ok sayda rnei mevcutur: Vietnamda yedinci yl
na giren ilan edilmemi sava, gizli servisin kamusal hayatta gide
rek artan etkinlii, Anayasann ilk ek maddesi ile garanti altna
alnm olan zgrlklere ynelik ak, daha dorusu gizlenmesine
pek gerek duyulmayan saldrlar; devlet bakannn anayasay hie
sayarak Kamboyay igal emrini vermesini takip eden Sena-
tonun yetkilerini gasp etme giriimleri (nk Anayasa, Kong-
renin izni olmadan sava yaplamayacan arta balyor) ve ba
kan yardmcsnm, vicdani retiler ve nonkonformistleri, "toplu-
mumuzun zarar grmeden ayklayp kenara ataca ve bu srada
ancak rm elmalar ayklarken olduu kadar ac hissedecei
miz akbabalar ve parazitlerdir" diye niteledii -sadece Birleik
Devletlerin yasalarn deil, her trden hukuk dzenini tartmal
hale getiren- uursuz beyan.'* Baka bir deyile, sivil itaatsizlik
zorunlu ya da arzulanan bir deiiklii salamaya ya da zorunlu ve
memnun olunan bir durumu devam ettirmeye, yeniden yaratmaya
ynelik olabilir; rnein anayasal haklarn korunmas ya da devlet
ierisinde adil g dalmnn, yani hem yrtme tarafndan bozu
lan hem de federal iktidarn an bymesi sonucu eyaletlerin zara
rna bozulma ihtimali artan dengenin yeniden salanmas. Her iki
durumda da sivil itaatsizlik kriminal itaatsizlikle e tutulamaz.
Kamuoyundan gizlenerek faaliyetini srdren sradan sulu ile,
yasaya kar oluunu kamuoyuna beyan eden sivil itaatsizlik ey-

41. Law and Order Recxjnsidered, a. g. y., s.291.

42. zellilkle New Yorkern "Talk of The Town" kesindeki, Nixon ynetimince
lkenin anayasal ve yasal dzeninin neredeyse aklan aalanmasn ileyen
harika yorumlar okunmaldr.
94
lem cisi arasnda devasa bir farkllk vardr. Herkesin gz nnde
cereyan eden yasann ak ihlali ile gizli ilenen su arasndaki bu
ak fark ancak sabit bir fikre saplanm olanlar ya da kt niyetli
ler gz ard edebilir. Bu ayrm, geen zaman ierisinde konuya ili
kin dnce reten tm yazarlarca da benimsenmi ve ak biim
de sivil itaatsizliin Amerikan Anayasas ve ynetim sisteminin
kurumlaryla badatn ne sren btn yaklamlarn temel var
saym haline gelmitir. Unutulmamaldr ki, sradan sulu krimi
nal bir rgtn iinde de olsa kendi karlar dorultusunda hareket
eder. Byle bir kii bakalarnn rzasn almay reddeder ve sadece
ceza kurumlarnm fiziki gc karsnda boyun eer. Sivil itaatsiz
lik eylem cisi ise genellikle ounlua kar muhalefet etse bile, bir
grup adna ve grubun iradesine uygun olarak hareket eder. O ken
disi iin bir istisna oluturmak ve bu arada yakalanmamak iin
deil, temel bir anlay farkndan dolay yasaya ve iktidara kar
kar. Bal olduu grubun saysal ^olarak yeterince byk ve itiba
rnn yksek olmas durumunda John C. Calhounun, farkl anla
ylarda hemfikir olan halk kesimleri iin gelitirdii ifadeyi kulla
nrsak, "oybirlii halindeki ounluun" yesi olarak bile
smflandnid olur. N e yazk ki bu kavram rk ve klelik yanls
argmanlarla anlam deitirmi ve kullanld yerde artk, kendini
"egemen ounluun" tehdidi altnda hisseden aznlklarn dnce
ve inanlarn deil, sadece hkmet zerine pazarlk grmeleri
ni (disquisition on Government) ifade eder hale gelmitir. Bizim
vurgulamak istediimiz nokta ise, burada sz konusu olann, sade
ce saysal byklnden deil, dncelerinin niteliinden dolay
da gz ard edilemeyecek nemde, rgtl bir aznln varldr.
Calhoun, ulusal nemdeki byk sorunlarla ilgili, "toplumun farkl
kesimleri arasndaki mutabakat" anayasal bir hkmetin varlnn
nkouludur derken h a k h y d . ^ ^ taatkr olmayan azmhklan isyanc
ya da hain diye niteleyenler, yaratclannn snrsz bir ounluk
egemenliinin tehlikelerinin zellikle bilincinde olduklan Ameri
kan Anayasasmn ruhuna ve lafzna ters dmektedirler.
Sivil itaatsizlik eylemcilerinin bakalarn iknada ve davalarn
sunuannda bavurabilecekleri aralardan sadece birisi, bunlarn

43. A Disquisition on Government (1853), New York 1947, s. 67.

95
"isyanc" olarak nitelenmesine gereke olabilir: iddet arac. O
halde sivil itaatsizliin genel olarak kabul edilen, ikinci temel zel
lii, bar yntemleri kullanmas, iddeti dlamasdr. Byle bir
ilkenin mantki sonucu ise, "sivil itaatsizliin devrim olmaddr.
Yani devrimciden farkl olarak, sivil itaatsizlik eylemcisi var olan
otoritenin genel erevesini ve hukuk dzeninin genel meruiyetini
kabul eder."'*'* Ancak devrimci ile sivil itaatsizlik eylemcisi arasn
daki ayrm izgisini ekmek, ayn eyi sivil itaatsizlikle kriminallik
arasnda yapmaktan ok daha zordur. Sivil itaatsizlik eylemcisi
devrimci ile "dnyay deitirme" zlemini paylar ve onun yap
maya alt deiiklikler de ok byk boyutlarda olabilir -bu
tartmada verilen iddet kartlnn en byk rnei Gandhi ola
ynda olduu gibi. (Gandhi, "var olan otoritenin erevesini", yani
Hindistandaki ngiliz egemenliini tanyor muydu? Kolonideki
"hukuk dzeninin genel meruiyetini" kabul ediyor muydu?)
"Dnyadaki her ey yle bir srekli deiim iinde ki, hibir
ey uzun sre ayn durumda kalmyor."'* Lockeun yz yl nce
yazd bu cmle bugn yazlm olsayd, yzyln kk gsteril
mesi gibi bir tns olurdu. Ancak gene de bu cmle bize, deime
nin yalnz gnmze deil, insanolunun doum yoluyla yabanc
ve yeniyetme (Yunanllarn genlere verdikleri isimle teot) olarak
gelip ve belirli, ender durumlarda dnyann gidiat zerinde sz
syleyebilecei "bilgelie" ulat sra brakp gittii dnyaya
ikin daimi bir fenomen olduunu gsterir. "Bilgeler" insanlk tari
hinde bazlar nemli olan eitli roller oynadlar; ama sz konusu
olan hep bu dnyaya veda etmeleri yakn olan yallard. Bunlarn
veda ncesi kazandklar bilgelik, yeniyetmelerin tecrbesizlikleri
nin ve "deliliklerinin" srekli saldrsna maruz kalan bu dnyay
ynetemez ve deiimin garantisi olan, bilgeliin ynetimini
imknsz klan doum ve lmn bu daimi birliktelikleri olmasa,
insan nesli muhtemelen dayanlmaz can sknts nedeniyle zaten
tkenmi olurdu.
Deiim, insanlk durumuna ikin olan daimi bir eyken, dei
imin hz byle deildir ve lkeden lkeye, adan aa byk
farkllklar gsterir. Nesillerin gelip gidileriyle kyaslandnda,
44. Cari Cohen, a.g.y., s.3
45. John Locke, The Second Treatise of Government. No. 157
96
dnyann deiimi o kadar yavatr ki, dnya gelip konaklayan ve
giden insanlara neredeyse duraan bir yurt sunar. Ya da en azndan
binlerce yl boyunca -ilk kez ilerleme adna, deiim iin deiim
tasarmnn ortaya kt modern an ilk yzyllarna kadar-
durum buydu. Muhtemelen ilk kez, iinde yaadmz yzylda,
insanlarn deiim temposu, dnyadaki eylerin hzl deiimi kar
snda yaya kalmaktadr. (Bu dnmn alann verici bir gster
gesi, nesiller arasnda srekli daralan zaman araldr. Babalar ve
oullar arasndaki "doal" nesil aral l olarak alndnda, bir
yzyla geleneksel olarak -drt neslin smasndan sz edilirdi.
imdi yle bir noktaya geldik ki, drt ya da be ylla bir nesil ayr
m yaplabiliyor.) Marxin dnyay deitirme arsnn tereciye
tere satmak kabilinden bir ar gibi yankland yirminci yzyln
olaanst koullan altnda bile, deiim itahnn dengeye olan
ihtiyac yok ettii kolay kolay sylenemez. En radikal devrimcinin
bile devrimden sonraki ilk gnden itibaren tutuculat herkese
bilinen bir gerektir. Demek ki insann ne deiim ne de koruma
yetenei snrsz deildir; ilki gemiin gnmze uzamas -kimse
sfrdan (ah ovo) balamyor- nedeniyle, koruma yetenei ise gele
cein bilinemezliiyle snrldr. nsann deiim abas ile istikrar
gereksinimi hep birbirini karlkl olarak snrlayp, dengede tuta-
geJdi; ilerici ve tutucu gruplar ayrmn yapan bugnk sylem, bu
dengenin artk ilemedii bir duruma iaret ediyor.
nsan tarafndan art arda gelen nesiller iin yaratlan suni yap
lar olan medeniyetlerin hibiri, iinde deiim srecine imkn
veren bir istikrar ats olmadan ortaya kamaz, geliemezdi. stik
rar salayc unsurlarn banda gelen ise, adetlerden, gelenek ve
greneklerden daha uzun mrl olan ve dnyadaki yaammz ve
gnlk ilikilerimizi dzenleyen hukuki sistemlerdir. Yasann,
hzl deiim anda "yavalatc bir g, pozitif eyleme hayran
olan bir dnyada negatif bir unsur"'** olarak grlmesinin nedeni
budur. Tarihsel ve corafi olarak bakldnda, hukuk dzeninin
birok deiik biiminin var olduu grlecektir. Ancak hepsinde
ortak olan ey, istikrar salamak zere gelitirilmi olmalardr ve
bu durum bizim ayn kelimeyi birok fenomen. rnein Latince

46. Edward H. Levi, a.g.y.

H7N/Sivil taiils2iik 97
lex, Yunanca vjio, branice torah iin kullanmamzn nedenidir.
(Yasann bir genel ortak zellii daha vardr; o da evrensel deil
yerel (territorially) ya da Yahudi hukukunda olduu gibi bir etnik
grupla snrl oluudur; ancak bu u andaki konumuz deil. Bu iki
zelliin, yani istikrarlln (stability) ve snrl geerliliin (limi
ted validity) yokluu durumunda, yani szmona tarihsel ve doal
"yasalarn" (devleti ynetenlerin ifadeleriyle) bir gnden tekine
deien bir "yasall" ayakta tuttuu durumlarda, gerekte kanun
suzlukla kar karyayz demektir. Ancak bu, anarinin hkm
srd anlamna gelmez, nk dzen zor aygt araclyla
ayakta tutulabilir. Ancak sonu, totaliter rejimlerde tandmz
gibi devlet aygtnn topyekn kriminallemesidir.)
Gnmzde her eyin deiimindeki emsalsiz tempo ve bu d
nmn hukuk dzenine meydan okumas nedeniyle -hem hk
met taraf hem dc yasalara uymayanlar asndan- imdilerde dei
imlerin yasalar araclyla salanabilecei dncesi olduka
yaygndr. Oysa gemite olsa olsa, "Anayasa Mahkemesi karar
larnn yurttalarn yaam biimleri zerinde etkili olabilecei"'*
inanc vard, iki yaklamn da hukukun gc konusunda yanl ta
sarmlardan hareket etliini dnyorum. Hukuk gerekten de bir
kez ortaya km olan deiimleri stabilize edip, legalletirebilir.
Ama deiimin kendisi daima hukuk d zellikteki fiillerin r
ndr. Geri anayasa, ihlal ederek yasalar sorgulamann yar legal
bil yolunu ak brakyor; ancak bu tr ihlallerin sivil itaatsizlik
olarak deerlendirilip deerlendirilmeyecekleri sorusunun tesin
de, Anayasa Mahkemesinin nne getirilen dosyalar arasnda bir
seim yapma hakknn varln ve bu seimde kanlmaz olarak
kamuoyunun eilimlerinin etkili olduunu unutmamak gerekir.
Bunun bir rnei Anayasa Mahkemesinin Vietnam Savann hu
kuka uygun olup olmad konusunda bir karar karttrmay hedef
leyen Massachusetts eyaletinin yapt bavuruyu grmeyi red
detmesidir. Bu gerekten ok nemli davann zorunlu askerlik
hizmetine kar direnen ve ordu mensuplanna savaa katlmama
hakkn talep eden sivil itaatsizlik eylemlerinin sonucu olduu ak
deil midir? alma yasas, toplu szleme, rgtlenme ve grev
47. J.D. Hyman: Segregation and the Fourteenth Amendment. Bkz. Essays in
Constitutional Law. Yaynlayan Robert G. McCioskey, New York 1957, s. 379.

98
hakk gibi haklar da ancak modas gemi yasalara kar onlarca
yl sren ve iddeti de ieren bir itaatsizlik srecinin sonunda elde
edilmilerdir.
Belki de ek on drdnc maddenin'*^hikyesi yasa ile deii
min ilikisi asndan zellikle retici bir rnek sunuyor. Bu mad
deyle, i savan sonucu olarak ortaya kan deiikliklere anaya
sal bir ifade verilmek istenmiti. Bu anayasal deiiklikler gney
eyaletlerince kabul edilmedi ve sonuta rklarn eitlii ilkesi bu
eyaletlerde yz yl boyunca uygulanmad. Yasalarn deiiklik ya
ratmak konusundaki yeteneksizliklerini gsterebilecek daha arpc
bir rnek, uygulanamad iin yrrlkten kaldrlan alkol yasa
konusundaki on sekizinci ek maddedir.'* Ek on drdnc madde
sonuta Anayasa Mahkemesinin bir karan ile pratik olarak uygu
lamaya sokuldu. Ancak "tek tek eyaletlerin rk ayrmc yasal d
zenlemeleri ile uramak bandan beri ve ak biimde Anayasa
Mahkemesinin greviydi"'* yolundaki argmana ramen, ak bir
gerektir ki, mahkeme ancak siyah ve beyaz yurttalarda ortaya
kan kkl bir zihniyet deiikliinden sonra harekele geli. Bu
zihniyet deiikliine ise gney eyaletlerinin yasalarna kar Yurt
ta Haklar Hareketi ad altnda yrtlen sivil itaatsizlik eylemleri
yol at. Yani yasa deil, sivil itaatsizlik "Amerikan kmazn"
gzler nne serdi ve Amerikan lalkn belki de ilk kez, birok ni
metin yannda dedelerinden aldklar bu crmn, sadece basit bir
klelik olmayp, "medeniyetin tand bu trden btn sistemler
iinde de benzersiz olan"5*> bu zel klelik biiminin boyutlarn
grmeye zorlad.

47a. Tm siyahlara vatandalk hakk ve yasa nnde eitlik tanyan ve 1868de

yrrle giren anayasa maddesi. (Aim .n.)
48. Ancak iki yasana ilikin anayasa maddesine ynelik geni apl ihlalleri,
kamuoyu nnde cereyan etmedii iin "gerek anlamyla sivil itaatsizlik olarak
niteleyemeyiz". Nicholas W. Punar, a.g.y., s. 653.
49. Robert G. McCloskey, a.g.y., s. 352
50. Stanley M. Elkinsin klelerin zgrlemesi srecinin Amerikada neden fela
ket dzeyinde sonulan olduunu aklayan "Slavery" balkl mkemmel ince
lemesine baknz. New York 1959.

99
Koullarn hzl deiimi gz nnde tutulduunda, "modern de
mokrasilerde sivil itaatsizliin giderek nem kazandm"5> syle
mek mmkndr. Sivil itaatsizlik, imdilerde biroklannn kabul
ettii gibi gerekten de "gz ard edilemeyecek" bir gereklik ola
rak ortaya kyorsa, bunun hukukla badarl sorusu asli bir
nem kazanm demektir. Sorunun yant, zgrlk kurumlannn,
devrim ya da i savaa neden olmadan, deiimin taarruzuna kar
ayakta kalacak kadar esnek olup olamayacaklan konusunda tayin
edici olabilir. Konuyla ilgili literatr Anayasann ilk ek madde.si-
nin snrl da olsa sivil itaatsizlie ak olduu tezini savunuyor.
Bu arada sz konusu maddenin "geniletilmesi ihtiyac" genel ola
rak kabul edilip, "Anayasa Mahkemesinin" gelecekteki kararlar
nn bu ek maddenin nemini teorik dzeyde yeniden saptayaca"^^
umuluyor. Ancak bu ilk ek madde sadece "ifade ve basn zgrl
n" ak biimde garanti altna alyor. "Halkn bar bir biim
de toplanp, ikyetleri ile ilgili hkmetten talepte bulunma
hakk"nn ne lde eyleme geme zgrln de garantiledii
buna karlk tartmal bir sorundur ve farkl yorumlanmaktadr.
Anayasa Mahkemesinin kararlarna gre, "birinci ek madde eyle
me, ifade zgrl dzeyinde serbestlik tanmamaktadr" ve sivil
itaatsizlikte "aslolan tabii ki sz deil, eylemdir.
Ancak burada asl konu, sivil itaatsizliin Anayasann ek birin
ci maddesiyle hakl gsterilip g.sterilemeyeceinden ve hangi l
de gsterilebileceinden ok, bunun hangi hukuk anlayna
uygun olduudur. Aada, dnya apnda bugnk yaygnlna
ve ancak son dnemlerde Amerika Birleik Devletlerindeki

51. Christian Bay, a.g.y., s. 483

52. Harrop A. Freeman, a.g.y., s. 23
53. Nicholas W. Puner, a.g.y., s. 694. Anayasa'nn ilk maddesindeki garantiler
iin zellikle, Edward S. Corvinin The C onstitution a n d W hat t m eans Today,
Princeton 1958, eserine baknz. Eylem zgrlnn bu madde ile ne lde
korunduu sorusunu Corvin yle yantlyor; "Tarihsel olarak bavuru hakk
temel bir haktr; toplant hakk ise bu haktan karlan ve arasal zellikte olan
bir haktr.... Ancak bugn bar toplant hakk dnceyi ifade ve basn zgr-
lyle'yakn bir iliki iindedir ve ayn lde asli bir neme sahiptir. ... Politik
amal bar toplantlar yasaklanamazlar. Bu toplantlarn dzenlenmesine
kat lanlar bu nedenle kriminal olarak damgalanamazlar." (s. 203-204)

100
hukuk ve politika bilimlerinin dikkatini ekmi olmasna ramen,
sivil itaatsizliin kkeni ve ierii itibariyle hl esas olarak A m e
rikaya zg bir fenomen olduunu anlatmaya alacam. Baka
hibir dil ve hibir lkede bu kavram iin zel bir kelime yoktur ve
Amerika Cumhuriyeti bu fenomeni -belki halihazrdaki yasal d
zenlemeleriyle deilse de hukukunun ruhuyla- zmleyebilecek olan
tek lkedir. Birleik Devletler varoluunu Amerikan Devrim ine
borludur. Bu devrim, iinde esas olarak ilk gmenlerin olaans
t deneyimlerinden ortaya kan, tam olarak hibir zaman formle
edilmemi, teorik bir yaklamn sonucu da olmayan yeni bir hukuk
anlayn barndryordu. Sivil itaatsizlik iin Anayasada bir yer
bulunmas belki de yaklak iki yz yl nce "constitutio liberta-
tis"un kuruluundan daha az nemde olmayan bir olay olurdu.
Yurttan yasaya ahlki itaat sorumluluu geleneksel olarak, bi
reyin yasay onaylam olmas ya da bizzat kendisinin yasa yapc
s olmas, yani yasann egemenlii altnda insanlarn yabanc bir
iradeye deil kendi iradelerine itaat ettikleri kabulnden kanhr;
bunun sonucu ise herkesin ayn zamanda kendi efendisi ve klesi
olmas ve kamunun esenlii iin alan yurttala kendi mutluluu
iin aba gsteren zbenlik arasnda var olduu kabul edilen zgn
atmann iselletirilmi olmasdr. Bu Kant ve Rousseaunun
dev konusuna getirdikleri zmn zdr ve bana gre zmn
yetersizlii olayn tekrar vicdana balanmasdr, yani benin benlik
le olan ilikisine.'* Modern politik bilimler asndan sorun, uzla
mann kurgusal kkeninden kaynaklanmaktadr; "Birok yazar ....
sanki, ounluun istemlerine uymak ynnde politik bir ykm
llk iin bir toplumsal szlem e ya da benzeri bir ey varm gibi
yazyorlar". Demokrasilerde yaayaniann, yasalara itaat etmeleri
gerekir, nk herkesin seme hakk vardr. yolundaki argmana
54 nemli bir baka aksakla Hegel aret etmektedir: "Bakasnn hizmetisi
olmaktansa kendi kendinin beyi ve hizmetisi olma durumu daha iyiymi gibi g
zkmektedir. Ancak eer ...doa kendi benliimiz tarafndan bask altnda tutu
luyorsa, zgrlkte doa arasndaki iliki, hkmeden ve g sahibi olann yaa
yan bireyin dnda biri olarak gzkt doal hukuk durumundaki ilikiden ok
daha yapaydr. Bu iliki iinde birey hl kendi otonom kimliiyle tir btnlk arz
eder,... ve karsnda olan yabanc bir gtr... (Dier durumda) i ahenk bozul
mutur." Bkz. "Differenz des Fichteschen urld Schellingschen Systems der Phi-
losophie" (1801) Felix Meiner Edition s. 70.
55. Chritian Bay, a.g.y., s. 483.
101
ok sk bavurulmasnn nedeni budur. Ama tam da bu iddia, yani
genel seim hakknn ve serbest seimlerin demokrasi iin ve ka
musal zgrlkleri kullanabilmek iin yeterli olduu tezi bugn
eletirinin aprazlama atei altndadr.
Her eye ramen Eugene Rostowun, "uzlamaya dayal olarak
kurulan bir toplumda yurttalar hukuk dzeniyle ahlki ilikileri"
zerine dnmelidir eklindeki nerisinin can alc nemde oldu
una inanyorum. Eer Montesquieu "yasalarn" lkelere ve yne
tim biimlerine gre deien "ruh" gibi bir eylerinin olduunu
sylemekte hakl ise -ki bence hakldr-, o zaman Amerikan yasala
rnn ruhunun uzlama olduunu syleyebiliriz: Gnll tebaa ile
gnlsz tebaa zerindeki egemenlii ayran, ok eski anlamyla
suskun rza anlamnda deil, aktif destek ve kamusal tm sorunlar
da daimi katlm ifade eden bir uzlama. Teorik olarak bu uzlama
toplumsal bir szlemenin sonucu olarak yorumlansa da, bunun
yaygn formu -halkla hkmet arasnda olan- gerekte bir kurgu
olarak ortaya kar. Ancak Mayflower C o m p a c t on kolo
ninin bir birlik haline gelmesine kadar uzanan ok sayda anlama
ve uzlamann oluturduu Amerikan devrim ncesi dnemini
basit bir kurgu olarak nitelemek mmkn deildir. Locke, uygar
toplumun kkenlerini insanlann doal durumundan hareketle ak
layan toplumsal szleme teorisini kurarken, gerekte gznn
nnde hangi modelin bulunduunu bir yerde ima etmitir: "Ba
langta btn dnya Amerikayd."**
Onyedinci yzyl teorik olarak, "toplumsal szleme" ad altn
da birbirinden tmyle farkl zgn biim tanm ve kombine
etmitir. Birincisi, halkn her eye kadir Tanrdan gelecek btn
buyruklara uyacan taahht ettii tm bir halkla onun Tanns ara
sndaki ncil Birlii modeliydi. Uzlamann bu priten versiyonu
kabul grseydi, John Cottonun hakl olarak ifade etii gibi, "teok
rasi..,. en iyi hkmet modeli olarak yerleirdi."* kincisi, tek tek

55a. Mayflower Compact: Neuengianda gm pritenlerin temsilcileri olan

41 kiinin 21.11.1620 tarihinde "Mayflower" isimli gemide imzaladklar, birlikte
oluturulacak yerleim alannda, adil ve eitliki yasalarn uygulanmas ngr
len politik bir yapnn kurulmas karar, (.n.)
56. Locke, a.g.y.. No. 49.
57. Pritenizmi ve Amerikan Devrimi zerindeki etkilerini, On R evolution adl
kitabmda tartmtm. New York, 1963, s. 171 vd.
102
bireylerin, artk tmyle dnyevi olan egemenlerle kendi gvenlik
lerinin salanmas karlnda btn haklarndan ve iktidardan
vazgeerek yaptklar szlemeye dayanan Hobbes modeli. Bu
yaklam toplumsal szlemenin dikey versiyonu olarak adlandr
mak istiyorum. Bu model, fiziki gvenliklerini salad srece,
hibir hakk ve iktidar gc bulunmayan tm tebaann mutluluu
iin iktidar tekelinin hkmetin elinde bulunmas gerektiini n
grd iin, aktr ki Amerikan modeliyle tam bir kartlk olu
turur. Buna karlk. Amerikan modeli halkn iktidarna dayanr
-eski Romada sz konusu olan anlamyla "potestas in populo"- ve
hkmete verilen tm yetki geri alnabilecek ekilde vekaleten ve
rilmitir. nc olarak Lockeun, ynetim sistemini deil, toplu
mu -Latince anlamyla societas- esas alan, yani birbirlerine kar
sorumluluklarm teyit ettikten sonra devlet ve hkmet biimini
kararlatran bireylerin "birliini" ngren zgn toplumsal szle
mesi vard. Bu yaklam toplumsal szlemenin yatay biimi ola
rak isimlendirmek istiyorum. Bu model, tek tek bireylerin iktidar
yetkilerini snrlar, ancak toplumun gcn snrlamaz; toplum,
"bamsz bireyler arasnda oluturulan zgn szlemenin ak te
meli zerinde"* bir hkmet oluturur.
Btn szlemeler, btn antlama ve anlamalar karlkllk
esasna dayanr ve yatay toplumsal szleme versiyonunun stn
l, bu karlklln toplumun her yesini dier yesine bala
masdr. Bu yatay biim, insanlarn milli devlette olduu gibi artk
tarihsel anlar ya da etnik balar ya da Hobbesun "herkesi sindi
ren" ve bu ekilde birletiren Leviathan araclyla deil, kar
lkl verilen szn gcyle birletikleri tek devlet biimidir.
Lockee gre bu, "hkmetin zlmesi" ya da toplumla olan sz
lemesini bozup tiranlk kurmas halinde toplumun salam kala
ca anlamna gelir. Ve toplum bu ekilde bir kere kurulduktan
sonra da, var olmaya devam ettii srece asla yasadla ya da
doal durumunun anarisine geri itilemez. Lockeun deyiiyle,
"her yenin girite toplulua devrettii g, var olduu srece top
lumda kalacak, asla yeniden bireylere geri v e r ilm e y e c e k tir .B u ,
eski "potestas in populo"m n yeni bir biiminden baka bir ey de-
58. John Adams, N ovanglus, Works, Boston 1851, c.lV, s.110.
59. Locke, a.g.y., No. 220.

103
ildir. nk, insanlann ancak "zincire vurulduklar" zaman eyle
me geebileceklerini savunan eski direni hakk teorilerinden farkl
olarak, gene Lockeun szleriyle imdi insanlarn zincirlenmeyi
"nleme" haklar bulunmaktadr.*** Yaamlar, refahlan ve kutsal
onurlan adna "karlkl sorumluluk stlenerek" Bamszlk Dek
larasyonunu imzalayanlar bu zel Amerikan deneyimini ifade
ederken, ayn zamanda Lockeun bu deneyimden kard dn
ce biiminin de szcs oluyorlard.
Uzlama, her yurttan toplumun gnll yesi olduu anlam
na geliyorsa, o zaman (vatandala gei durumu bir yana
braklrsa) burada da, doal durumdaki szlemede olduu gibi,
bir kurgunun sz konusu olduu itiraznn yaplmas mmkndr.
Bu itiraz, hukuksal vc tarihsel olarak doru, ancak varolusal ve te
orik olarak yanltr. nsan belli bir toplumun yesi olarak doar ve
ancak bu toplum tarafndan kabul edilip, orada kendini yurdunda
hissederse yaar. Her yenidoanm reel durumu, rtk olarak kabu
ln belli bir biimini, yani doumu dolaysyla otomatik olarak
mensubu haline geldii zel grupta byk dnya tiyatrosunun sah-
neleni kurallarna bir tr uyumu ierir. Hepimiz, gnll olduu
nu kolayca syleyemeyeceimiz bir eit suskun uzlama sayesin
de hayatta kalyor, yaammz srdryoruz. Zaten var olan bir
eyi nasl talep edebiliriz? Ancak ocuun doduu toplum, ona
yetikin olduu zaman yasal ya da de facto aykm olma imkn ve
riyorsa, o zaman gnlllkten sz etmek mmkndr. Aykrlk
uzlamay ierir ve zgr bir devletin alameti farikasdr; kar
kabileceini bilen birey, kar kmad zaman rza gsterdiini
de bilir.
Aykr olma hakkn ieren uzlama -Amerikan hukukunun
ruhu ve Amerikan ynetim sisteminin z- toplumun yenidoan
kabul etmesine, yani toplumun kendini srekli olarak yeniledii
isel ge karlk olarak verilen suskun onayn ifadesinden baka
bir ey deildir. Bu adan bakldnda suskun uzlama bir kurgu
deil, insanlk durumuna ikin olan bir eydir. Ancak genel zmni
uzlama -Tocquevillein deyiiyle "suskun szleme, bir tr con
sensus universalis"^^ tek tek yasalara ya da politikalara ilikin olan
60. A.g.y., No. 243.
61. '...Amerikada cumhuriyet rejimine kar bir kavga, bir muhalefet ya da
104
uzlamadan, bu yasalar ya da politikalar ounluun oylaryla ka
rarlatrlm bile olsalar, dikkatle ayrt edilmelidir.* Halkn, tem
silcileri araclyla yasalamalar srecine katld gerekesiyle
sk sk, anayasaya ilikin uzlamann, yani the consensus universa-
lisin, kan yasalarn onaylanmasn da ierdii iddia olunur. Bana
gre bu uzlama gerekten tmyle kurgusaldr ve hele yaad
mz koullarda btn inandrcln yitirmitir. Temsili ynetim
sisteminin kendisi, ksmen zaman ierisinde yurttalarn gerek an
lamda katlmlarn salayan tm kurumlann kaybettii iin, ks
men de partiler sisteminin muzdarip olduu hastalktan, yani b-
rokratlama ve iki partide de var olan kendi parti rgt dnda
kimseyi temsil etmeme hastalndan etkilendii iin bir kriz ieri
sinde bulunmaktadr.
Her halkrda bugn Birleik Devletlerde isyan tehlikesi, ayk-
nliktan ya da belli yasalara, hkmet kararlanna ya da milli politi
kalara kar direniten kaynaklanmyor; hatta burada "sistemin" ya
da "kurumlarm", yksek mevki sahiplerinin gevek ahlklar ve
bunlar evreleyen koruyucu kumpanya atmosferine ilikin bildik
rezalet imalarnn da kart tehirleri bile bir rol oynamyor.
Kar karya bulunduumuz ey, yksek dzeyde bir anayasa kri
zidir ve bu kriz iki ok farkl faktr tarafndan ortaya karlmtr.
Bu faktrlerin tesadfi akmalar ise, durumun hem zel olarak
arlamasna hem de genel olarak karmasna yol am bulunu
yor: Hkmetin sk sk anayasay ihlale yeltenmesi, halkta politik
eylemliliin anayasaya uygunluuna olan inancn azalmasna, yani
onayn geri alnmasna yol amaktadr. Ezamanl olarak ortaya
kan ikinci unsur ise, halkn belli kesimlerinde consensus univer-
salisi tanmak konusunda temel bir reddin ortaya kmasdr.
Tocqueville bundan yaklak yz elli yl nce, "Birleik Devlet
lerin geleceini tehdit eden ktlklerin en bynn," kaldrla
can nceden grd kleliin deil, tersine "topraklarnda si
yahlarn varlnn"* olduu kehanetinde bulunmutu. Onun
nemli bir muhalif tez yok ve bu cumhuriyet zimni bir szleme, bir tr consen
su s universalis sayesinde ayakta duruyor" Alexis de Tocqueville, D em ocracy in
A m erica, N e w York 1945, c.1, s. 419.
62. Bu ayrmn nemi ile ilgili olarak bkz. Hans Morgenthau, Truth a n d Power,
1970, s. 19 ve devam ve The N e w Republic, 22 Ocak 1966, s. 16-18.
63. A.g.y., s. 394.
105
zencilerin ve kzlderililerin geleceini bir yzyl nceden grebil
mesi, bu insanlann hibir zaman balangtaki consensus universa
lis'e dahil edilmemi olmalar gibi basit fakat dehet verici bir ger
eklikte yatyordu. Ne anayasada ne de ilk hazrlayclarnn niyet
beyanlarnda kle halkn zgn szlemeye dahil edilecekleri yo
lunda yorumlanabilecek bir eye rastlamyoruz. Hatta tam br
emansipasyon nerenler bile, rklarn tmden aynmn ya da terci
han toplu tehciri neriyorlard. Bu tespit "Gelecekle ilgili hibir
ey bu insanlann zgr olacaklarndan daha kesin deildir; ama
gene bunun kadar kesin olan bir ey de ayn lde zgr olan bu
iki rkn ayn lkede yaayamayacaklandr." diyen Jefferson iin
de, 1862 ylnda bile, "kendisini ziyarete gelen bir siyah temsilciler
heyetini ... Orta Amerikada bir koloni kurma yolunda ikna etme
ye"** alan Lincoln iin de geerlidir. Bu, varoluunun ilk d
nemlerinde ayn ekilde (Liberyaya) deportasyonu (tehciri) ve ko
lon iletirmey i neren ve ancak tek tek bireylerin vicdanlarna hitap
edip, ne anayasaya ne de lke kamuoyuna seslenebilen Antikleci-
lik Hareketinin de trajedisiydi. Bu yaklamdan, Antikeci Hare
ketin genel olarak kurum kart olan temel tavrn ve de tm ku
rumlan klecilik melanetine msamaha ettikleri iin kt diye
lanetleyen soyut ahlk anlayn karabiliriz. Ancak bu tavrn, k
lelerin btn eyaletlerde zamanla zgrlemelerini salayan temel
insani reformlarn gelitirilmesine katkda bulunduu sylenemez.**
Birleik Devletlerin ilk kurulu dnemine ait olan bu zgn
crmn Anayasann on drdnc ve on beinci ek maddeleriyle
ortadan kaldrlamadn biliyoruz; tersine, siyahlarn suskun kon
senssten suskun olarak dlanmalar, merkezi hkmetin kendi ya
salarn uygulamaktaki isteksizlii ya da yetersizlii sonucu daha
belirgin bir hale geldi. Zaman iinde gmen dalgalar birbirini
takip ederken, Bancroftun "halkn kabul grlmemi bir scaklk
tayd"** ifadesinin doru olmad tek insan grubunun bu lkede
doup byyen, bu arada zgrlklerini kazanan siyahlar olduklan

64. Hofstadter, a.g.y., s. 130.

65. Elkin'in yukarda ad geen kitabnn IV. blmnde Antikeci Hareketin ve
rimsizliiyle ilgili harika bir analiz yer almaktadr.
66. Bkz. George Bancroft, The H isto ry o f the U nited States, Russell B. Nye'nin
yaynlad ksaltlm bask, Chicago 1966, .44.

106
daha da gze arpar hale geldi. Sonu hepimizce bilinmekte ve bu
nedenle zenci halk, ulusun suskun consensus universalisine dahil
etme yolundaki gecikmi abalara fazla gven duyulmamasna a
rmamamz gerekiyor. (Dorudan Amerikann zenci halkna
hitap eden bir ek anayasa maddesi, hibir zaman hogeldin denil
memi olan bu insanlarn gzlerinde byk deiimi ok daha be
lirgin hale getirir ve talandrrd. Anayasa Mahkemesinin kararla
r sonu olarak anayasa yorumlardr ve bunlar arasnda, "zenciler
Federal Anayasadaki anlamyla yurtta deildirler ve olamazlar."*
ifadesinin yer ald Dred Scott olayyla ilgili karar da vardr.
Kongrenin byle ek bir madde nerisi yapmaktaki baarszl,
byk bir ounluun dieri kadar vahim olmayan, kadnlara kar
ayrmc uygulamalarn kaldrlmas ck maddesine karar vermele
riyle daha da arpc hale geldi.) Her halkrda entegrasyon aba
lar siyah rgtlerce sert biimde geri evrilmektedir ve bunlarn li
derlerinin nemli bir blm iddete dayal olmayan sivil
itaatsizliin kurallarn pek kaale almadklar gibi, gndemdeki ko
nularla da -Vietnam Sava, toplumumuzun zel eksiklikleri gibi-
igilenmiyoriar; nk bunlar Amerikan toplumunun tmne kar
ak isyan halinde bulunuyorlar. Ve bunlar davalarna radikal itaat
sizliin -yoksa oktan sahneden ekilmi olacak- an (beyaz, Al-
mancaya-.n.) gruplarn ekmeyi becerdiler; ancak igdleri on
lara bu taraftarlarndan tekrar ayrlmalarn sylyor; nk sonu
olarak bu taraftar grup da isyanc ruhuna ramen, zmni consensus
universalis'ten kaynan alan zgn szlemeye dahildir,
Amerikadaki anlamyla uzlama, ounluk kararlan zerinde
deil, toplumsal szlemenin yatay versiyonu zerinde ykselir.
(Anayasay hazrlayanlarn tartmalar da nemli lde farkl
dnen insanlara ynelik koruyucu kurumlar zerinde younla-

67. Sandford'a kar Dred Scott olay. Anayasa Mahkemesine yaplan bir ba
vuru sonucu ortaya kt. Missourili kle Scott sahibi tarafndan kleliin yasak
olduu, Illinois eyaletine ve baka bir blgeye gtrld. Mssouriye geri dnn
ce Scott, sahibini, "kleliin yasak olduu bu blgelere yapt seyahatlerin ken
disini zgr bir insan yapt" gerekesiyle ikyet etti. Mahkeme Scottun "Ana
yasa Mahkemesi karsna ikyeti olarak kamayaca, ... nk zencilerin
Anayasadaki anlamyla yurtta olmadklar ve olamayacaklar" kararn verdi.
Bkz. Robert McCioskey; The American Supreme Court, Chicago 1966, s. 93-
95.

107
mtr.) Bu uzlamann ahlki ierii, tm anlamalardakine benzer
biimde uzlamaya uyma sorumluluundan ibarettir. Bu sorumlu-
luk aslnda verilen her tr szn temelini oluturur, insanlarn olu
turduklar her tr sosyal ya da politik kurum nihai olarak sz
verme ve verilen sz tutma insani yeteneine dayanr. Yurttan
kat anlamda ahlki olarak adlandnlabilecek tek devi, gelecekte
ki davranna ilikin sz vermesi ve bunu tutmaya hazr olmasdr.
Bu gnlllk, tm dier politik erdemlerin n kouludur. Thore-
aunun sk sk tekrarlanan, "stlenmeye hakkm olan tek sorumlu
luk, her zaman doru olduunu dndm eyi yapmaktr", ifa
desi yle deitirilebilirdi: B ir yurtta olarak stlenmeye hakkm
olan tek sorumluluk, sz vermek ve verilen szde durmaktr.
Sz vermek, gelecei dzenlemenin, onu insan asndan mm
kn olan lde hesaplanabilir ve gvenli klmann insana zg
tarzdr. Ancak gelecein hesaplanabilirlii hibir zaman mutlak
olamayacandan verilen szlere ilikin iki temel snrlama her
zaman mevcuttur. Beklenmedik eylerin ortaya kmamas ve her
szlemenin temelinde olan karlkllk ilkesinin bozulmamas du
rumunda szlerimiz bizi balar. Szden dnlmesine neden olabi
lecek birok durum vardr, ancak bizim tarttmz erevede en
nemli olan, eylerin deimesi durumudur. Her sze ikin olan
karlkllk unsurunun ihlaline de birok ey yol aabilir, ancak
konumuzla ilgili tek unsur, var olan kurumlarm szn verildii
zgn ilikileri devam ettirmekte baarsz kalmalardr. Bu tr ba
arszlklarn says imdilerde olduka artt; srdrlmekte olan
"yasad ve gayri ahlki sava" (Vietnam Sava-.n.), yrtmenin
giderek hrn biimler alan g talebi, asli politik fonksiyonlar
sistemli yanltmay nlemek olan Anayasann ek birinci madde
sinde yer alan zgrlklere ynelik kastl saldnlarla birlikte yr
tlen yanltma hadiseleri ve niversiteleri politik mdahaleden ve
(sava ynelimli ya da hkmetin denetiminde aratrmalar bii
mindeki) toplumsal baskdan koruyan zerklik ilkelerinin ihlali.
Son sorunla ilgili tartmalarda maalesef bu kt niyetli saldrlarn
taraftarlaryla kartlarnn zerinde birletikleri temelden yanl n
kabul, niversitelerin sadece "toplumun aynas olduklar" tezidir.
Bu teze en iyi yant Chicago niversitesi Rektr Edwar H. Levi
veriyor: "Bazen toplumun hak ettii dzeyde eitimi alaca syle
108
nir. Eer byleyse vay halimize."*
Montesquieye gre, "yasalarn ruhu", belli bir hukuk dzenin
de yaayan insanlarn davranlarna l aldklar ya da almak is
tedikleri prensiptir. Amerikan yasalarnn ruhu olan uzlama, nce
kolonileri sonra da birlii yaratan bir tr karlkl balayc szle
me tasanmna dayanr. Bir szleme en az iki adet eitlilii gerek
tirir ve karlkl olarak verilen szler temelinde bir uzlamaya
gre kurulmu ve ileyen her toplumsal birliktelik, kendi zellikle
rini yitirmeden bir araya gelenlerin oluturduu bir eitlilii -de
pluribus unum- n art koar. Eer bu ilke temelinde kurulan top
luluun tek tek yeleri kendi snrl otonomilerinden vazgeip,
-Fransz milletinin union sacrees* ile kyaslanabilecek- eksiksiz
bir birliktelikte erimeye karar verirlerse, o zaman yurttalarn ya
sayla ahlki ilikileri konusunda sylenenler lafgzaf olmaktan
teye bir ey ifade etmez.
Uzlama ve aykr olma hakk, bu ktann insanlarna ilham
veren ve onlara "biraraya gelme sanatn" reten eylem ilkeleri ol
dular. V e bu sanattan, ilk kez Tocquevillein aknlk, hayranlk
ve baz kayglarla karlad gnll rgtllkler ortaya kt. O
bu gnll rgtllklerde Amerikan politik sisteminin kendine
has gcn gryordu.* Kitabnda bunlara ayrd az sayda
blm, konuya ilikin ok geni olmayan literatr ierisinde hl
en iyilerini oluturuyor. Girite syledii ve zerinden geen yz
elli ylda deerinden bir ey yitirmeyen szleri yle: "Dnyann
hibir lkesinde cemiyet ilkesi Amerikada olduu kadar baarl
olarak kullanlmad ya da Amerikada olduundan daha fazla say
da alana uygulanmad". Sonu cmleleri iin de ayn eyleri syle
mek mmkn: Entelektel ve ahlki amalarla kurulan Amerikan
cemiyetlerinden daha ok ilgimizi hak eden bir ey yoktur." G
nll birlikler parti deildirler; bunlar ksa sreli hedefler gden ve
hedefe ulalnca da dalan rgtlenmelerdir. Sadece abalarnn
srgit baarsz kalmas ya da hedefin ok nemli olmas durumun
da bunlar "halkn iinde kendine zg bir halk, hkmetin iinde

68. P oint o f View. Talks on Education, Chicago 1969, s. 130 ve 170.

* Kutsal birlik, (.n.)
69. Aadaki alniarn tm Tocqueviilein ad geen kitabndan alnmtr. I.
cilt, 12. blm ve II. cilt 2. kitap, 5. blm.
109
bir hkmet oluturuyorlar." (Byle bir ey, 1861 ylnda, yani
Tocquevillein bu satrlar yazmasndan otuz yl sonra gndeme
geldi ve tekrar da gndeme gelebilir. Massachusetts Eyalet M ecli
sinin Nixon hkmetinin d politikasna meydan okumas bu
ynde ak bir uyardr.) Maalesef bugnk kitle toplumu koulla-
nnda, zellikle de byk ehirlerde, cemiyet ruhunun "sosyal yaa
mn btn etkinliklerini kapsamas" artk sz konusu deildir. Bu
durum cemiyet yelerinin -Philistinenin zel Amerikan versiyonu
Babbittlerin*" - olaanst saylarnda belli bir azalmaya yol at.
"Ufak tefek her ey" iin birlik oluturmay reddetmek gibi, belki
olumlanacak bir boyutu olan bu gelimenin bedeli, insanlarda poli
tik eylemlilie olan ilginin azalmasdr. nk Amerikallar hl,
cemiyetleri "eylemlerinin biricik arac" olarak grmekteler ve
bunda hakllar da. Washingtonda spontane olarak organize edilen
kitle mitinglerine sahne olan son yllar, bu eski gelenein hl ne
lde canl olduunu gstermektedir. Tocquevillein deerlendir
mesi sanki bugn iin yazlm gibidir: "Birleik Devletlerde in
sanlar, dnyaya bildirmek istedikleri duygu ya da dnceleri ol
duunu hissettiklerinde" ya da iyi gitmeyen bir eyleri dzeltmek
istediklerinde "hemen benzer dnen bililerini aryor ve bulur
bulmaz da birlik oluturuyorlar. Bu andan itibaren artk yalnz de
ildirler ve yaptklar rnek alnan ve syiedileri dinlenen,
varlklar fa rk edilen hir g haline gelmilerdir " (ab).
Ben, sivil itaatsizliin gnll birliklerin en yeni biimini olu
turduunu ve bu nedenle bu lkenin en eski gelenekleriyle uyum
iinde olduunu iddia ediyorum. taati reddedenleri, kim Tocque-
villein u cmlelerinden daha iyi anlatabilir; "Amerikada aznlk
taki yurttalar nce saysal glerini tespit etmek, bylece de o
unluun ahlki otoritesini snrlamak iin bir araya geliyorlar."
Ancak "ahlki ve entelektel hedefler iin kurulan birliklerin" g
nll cemiyetler arasnda bulunabildii dnem epey gerilerde
kald. imdilerde bu isimle kurulan birlikler zel karlarn, bask
gruplarnn ve de onlar Washingtonda temsil eden lobicilerin ko
runmasna hizmet ediyorlar. Lobicilerin de, bugnk gelimelerin

69a. Philistine: ngilizce'de estetik anlay ve zevkten yoksun, dar kafal kii.
Babbitt: Sinclair Lewisin ayn isimli romannn bakahraman. Kitapta Amerikan
dar kafal tiplemesi ile alay edilir, (.n.)
lO
sorumlusu politikaclarn da sahip olduklan tartmal hreti hak
ettiklerinden phem yok. Ancak belirtilmelidir ki, bask gruplan
da gnll kurululardr ve Washingtonda tannp kabul grmek
tedirler. Hatta oradaki etkilerinin byklnden dolay "yardmc
hkmet"diye de anlmaktadrlar. Gerekte bilinen lobicilerin sa
ys Kongre yelerininkinden ok fazladr.' Bunlarn resmi olarak
kabul edilmeleri azmsanacak bir ey deildir; nk Anayasada
da, ek birinci maddede de, ne bu tr "yardmclar" ne de bir politik
aksiyon formu olarak cemiyet kurma zgrl ngrlmt.
Kukusuz, "sivil itaatsizlik tehlikeler de ierir",* ancak bu teh
like Tocquevillein tm hayranlna ramen bilincinde olduu
dernek kurma zgrlne ikin olan tehlikelerden farkl ve daha
byk deildir. {Amerikadaki Demokrasi zerine adl kitabn ilk
cildiyle ilgili bir yazda John Stuart Mill, Tocquevillein endieleri
ni yle zetliyor; "imdiye kadar st snflarn elinde tekelci bir
iktidar arac olan, ortak bir hedef etrafnda bir araya gelme yetene
i, imdi alt tabakalarn elinde olduka tehlikeli bir ara haline
geldi")* Tocqueville, "bu tr kurulularda, ou kez hedef gsteri
len hkmetin kitlelere uyguladndan daha kat bir tiranln
hkm srdn" biliyordu. Ancak o ayn zamanda, "rgtlenme
zgrlnn (gnmzde) ounluun tiranlma kar zorunlu
bir gvence tekil ettiini", yani "daha byk bir tehlikeye kar
kk bir tehlikenin gze alndn" ve sonuta "Amerikallarn
tehlikeli bir zgrl kullanarak zgrln tehlikelerini azaltma
sanatn reneceklerini" biliyordu. Her halkrda, "insanlarn
uygar kalmalar ya da uygarlamalar iin, ...birleme, rgtlenme
sanatnn, toplumsal koullarn eitlenmesi orannda gelimesi ge
rekir" (ab).
Cemiyetlerin temelini tekil eden eden zgr szleme modeli
70. Bkz. Cari Joachim Friedrich, C onstitutional G overnm ent a n d Dem ocracy,
Boston 1950, s. 464.
71. Edward S. Corvin, a.g.y.
72. Ben, "sivil itaatsizliin, haksz ya da geersiz olduuna inanlan bir yasann
mahkeme nne getirilmesi ya da kamuoyuna sunulmasnn meru bir biimi ol-
duu"ndan kukulanmyorum. Ancak burada, Harrop A.Freemann ifadesiyle,
"... bunun anayasann birinci ek maddesinde tannan haklar arasnda olup
olmadf"n tartyorum. (Freeman, a.g.y., s. 25).
73. Nicholas W. Puner, a.g.y.,, s. 707.
74. Schocken Cep Kitaplar arasnda yaynlanan Tocqueville dizisine giri ola
rak alnan yazdan, 1961.
111
nin - yani ahlki buyruk "pacta sunt servanda" erevesinde veri
len karlkl szlerin ortadan kalkmas durumunda btn kt ruh
larn serbest kalacan kavramas iin insann eitliin mkemme
liyeti ve tehlikeleri ya da demokrasinin iyi ve kt yanlan
konusundaki eski tartmaya yeniden girmesine gerek yoktur. Bu
gnk koullar altnda byle bir tehlike, sz konusu gruplarn (ve
dier lkelerdeki benzerlerinin) gerek hedeflerinin yerine politik
ya da baka trden ideolojik grevleri koymalar durumunda orta
ya kabilir. "Farkl eilimleri ortak bir hedefe yneltme" (Tocque
ville) yeteneini yitiren bir cemiyet, eylem yetisini de yitirmitir.
Gnmzde sivil itaatsizliin batemsilcisi durumundaki renci
hareketini tehdit eden, sadece ykclk, iddet, kt ruh hali ya da
daha da kt olan sluplar deil, tersine hareketin giderek daha
fazla, kendisini blp datacak olan ideolojilerin (Maoizm,
Castroizm, Stalinizm, Marksizm-Leninizm vb.) etkisi altna gir
mesidir.
Sivil itaatsizlik vc gnll cemiyetler baka yerlerde pratik ola
rak tannmayan grnglerdir. (Konuya ilikin kavramlann eviri
si bile zordur.) Sk sk ngiliz halknn zel yeteneinin bir ekilde
suyun stnde kalmay becermek, Amerikanllarnkinin ise dene
yim vc pratik eylemi teorik tartmalara tercih etmek olduu syle
nir. Bu tespit zerine tartlabilir. Tartlamayacak olan ise gnl
l cemiyetler grngsnn ihmal edildii ve sivil itaatsizlik
dncesine ancak son dnemlerde hak ettii dikkatin gsterildii
dir. Vicdani retiden farkl olarak sivil itaatizlik eylemcisi, bir gru
bun yesidir ve bu grup, bize uysun uymasn geleneksel gnll
cemiyet anlayna gre ekillenmitir. Gnmzdeki tartmalarn
en byk yanl bence, burada vicdanlar ve znel niyetleri do
rultusunda yasalara ve toplumun geleneklerine kar kan tek tek
bireylerle kar karya olduumuzun varsaylmasdr; sivil itaatsiz
liin savunucularnn da, kartlannn da paylatklar bir kabuldr
bu. Gerekte sz konusu olan ise pek "suskun" olmasa da, kendisi
ni ifade etmedii varsaylan ounluklara kar koyan rgtl azn
lklardr. Ve bu ounluklarn ruh halleri ve dncelerinde aznl
n basks altnda inanlmayacak derecede bir deiimin
gerekletii de tartmasz bir olgudur. Bu adan bakldnda,
son zamanlarda bizdeki tartmalarn byk lde hukukularca
112
-avukatlar, hkimler ve dier yasa adamlar- srdrlmesi bir talih
sizlik olmutur; nk bunlar iin sivil itaatsizlik eylemcisini tek
bana hareket eden bir yasa ihlalcisi ya da mahkeme salonundaki
potansiyel bir sank deil de bir grubun temsilcisi olarak grmek
zellikle zor olmal. Bu gerekte mahkemelere yceliklerini veren
zelliktir; mahkeme nnde sz konusu olan tek tek bireylere ada
leti uygulamaktr, onun tesindeki her ey, rnein sann yaad
dnemin ruh hali (Zeitgeist), bakalanyia paylat ve mahke
me nne getirmeyi dnd fikirler dikkate alnmaz.
Mahkemelerin tand kriminal olmayan tek yasa ihlalcisi vicdani
reti, tand tek grup mensubiyeti ise "kompioculuktur". Ancak
komploculuk sivil itaatsizlie hibir ekilde uymayan bir sula
madr; nk komploculuk sadece "birlikte nefes almay" deil,
ayrca gizlilii gerektirir. Sivil itaatsizlik faaliyeti ise kamuoyunun
gzleri nnde cereyan eder.
Sivil itaatizlik Amerikan yasalarnn ruhuna uygun olsa da, onu
Amerikan hukuk sistemi iine yerletirme ve yasal dzeyde hakl
gsterme abas almas g zorluklarla karlayor. Ancak bu
zorluklar zel olarak Amerikan hukuk sisteminin ruhundan deil,
genelde hukukun doasndan ortaya kan zorluklardr. Belli ki
baka bir yasann ihlalini engelleme niyetiyle giriilmi olsa bile
"yasa ihlali yasal olarak hakl gsterilemez"* Ancak ynetim siste
mimizin kurumlan ierisinde sivil itaatsizlie kabul gren bir yer
bulabilmek sorunu tmyle farkl bir sorundur. zme ynelik bu
yaklam zellikle de, Anayasa Mahkemesinin, hkmetin Viet
nam Sava erevesinde srdrd "illegal ve anayasa kart"
eylemlerine ynelik yaplan itirazlan incelemeyi reddeden yeni
kararyla daha bir acillik kazanmakta. Mahkeme bu davalarn "po
litical question doctrin" alanna girdiini ve devletin dier erkleri
nin, yani yasama ve yrtme erklerinin bu zellikteki eylemlerinin
"mahkemelerce denetlenemeyeceine" karar verdi. "Bu doktrinin
kesin stats ve doas olduka tartmaldr" ve btnl itiba
riyle doktrin eski tehdidini gerekletirip "alevler samaya bala
mak zere iin iin yanan bir volkana"* benzetilmektedir. Buna
karlk mahkemenin yetki alan iinde grmedii, bylelikle de
75. Cari Cohen, a.g.y., s. 7.
76. Graham Hughes, a.g.y., s.7.
F1N/.SV1 uatsizlik } 13
yasal kontrol dnda kalan eylemlerin nitelii konusunda fazla
kuku yoktur. Bu eylemlere zelliini, "hayati nemleri" ve
"alnm kararlarda kaytsz artsz srar etme yolundaki olaand
zorunluluk" vermektedir. "Political question doctrine" ile ilgili
aratrmasna ok ey borlu olduum Graham Huges yukanda
sylediklerini yle tamamlyor: "Bu yaklamlar aslnda, inter
arma silent leges'^^ ilkesine delalet ediyor ve burada anayasann
yorumunun sz konusu olduu yolundaki szmona gerekeyi ol
duka kukulu hale getiriyor". Baka bir deyile, olayn politik ni
telii ile ilgili doktrin gerekte, prensip olarak reddedilen hikmet-i
devlet doktrininin (reason of state) ve hkmranlk (sovereignty)
prensibinin ynetim sisteminin iine szd bir delik ilevi gr
mektedir. Hangi teoriye gre tartlrsa tartlsn olaylarn gs
terdii ey. Anayasa Mahkemesinin kritik sorunlarda uluslararas
bir mahkemeden daha fazla gcnn olmaddr: kisinin de ege
men devletlerin karlaryla atan kararlan alma gleri yoktur
ve ikisi de otoritelerinin tartmal sorunlara dokunmamak, uygula
namayacak kararlar almamak basiretine bal olduunu bilmekte
dirler.
Sivil itaatsizliin politik sistemimiz ierisinde kurum-
latmlmas, bu tr hukuki incelemelerin mutlak baarszlklar
karsnda en iyi are olabilirdi. Bu yolda allacak ilk adm, sivil
itaatsizlik uygulayan gruplan da, dier saysz kar grubu gibi (ki
tanmlan gerei aznlk gruplan saylmaktadrlar) tanmak ve sivil
itaatsizlik gruplan ile de, temsilcileri yani kaytl lobiciler
araclyla ikna etmek, "raporlar ya da taraftar saysyla etkileyen
ve destekleyen" bask gruplan ile olduu gibi grmeler yap-
maktu-. Bu dnsel aznlklar bylece, sadece gsteriler ya da
benzeri baka anlatm aralann kullandklar zaman "uzaktan g
rlen" bir g olmaktan kp, srekli olarak gz nnde olan ve
yrtmenin gnlk ilerinde hesaba katlmas gereken yerleik bir
77. Alexander M. BickIe, aktaran Hughes, a.g.y., s. 10.
78. Baker versusu Carr davais ile ilgili mahkeme kararndan aktaran Hughes,
a.g.y., s. 11.
78a. Inter arma silent leges : Silahlarn grltsnde yasalar susar.
79. Burada yarg James Wilsonin 1793*teW yorumunu tekrarlamak uygun d
ecektir; "Sovereignty prensibi Birleik Devletler Anayasas'na tmyle yabanc
bir kavramdr."

114
g oda haline gelebilirler. kinci adm. Anayasanin ilk ek mad
desinin, bu lkede gerekten kullamlan zgr rgtlenme hakkn
-kullanl pratik olarak yzyllardan beri "halkn gelenek ve gre
neklerinde yer etmi" (Tocqueville) bu nadide hakk- ne lafzi ne de
ierik olarak iermediini itiraf etmek olabilirdi. Anayasaya bir ek
madde koymay gerektirecek ve yarataca btn zahmetlere dee
cek bir tek ey varsa, o da budur.
Sivil itaatsizlie, sadece politik dil daarcmzda deil, politik
sistemimizde de bir yer bulabilmemiz iin belki de olaanst bir
durumun ortaya kmas gerekiyor. Ancak, bir lkenin geleneksel
kurumlan artk almyor ve otoritesini gn getike yitiriyorsa,
olaanst bir durumun varl tartmasz hale gelmitir. Ve bu
olaanst durum, bugn Birleik Devletlerde gnll birliklerin
itaatsizlie, ayknln direnie dnmesine yol am bulunmak
ta. Bu tr rtk ya da belirtik bir olaanst durumun gnmzde
-ve epey bir sreden beri- dnyann birok blgesinde yaand
herkese bilinen bir gerektir; yeni olan, bu lkenin artk bir istisna
olmaktan kmasdr. Bugnk ynetim biimimizin iinde bulun
duumuz yzyl kanp karamayaca kukuludur. Aadaki
bilgece szler Wilson Carey McWilliamsa aittir: "Kurumlarm
iflas ettii yerde, politik toplumun devam insanlarn iradelerine
kalr; ama insanlar rzgrda sallanan clz kamlar gibidirler, kt
lklere -eer kendileri yapmyorlarsa- en azndan nza gstermeye
eilimlidirler."*" Mayfolwer-Compactin farkl trden olaanst
bir durumda imzalanmasndan beri gnll rgtlenmeler, kurum-
larn baarszlklarma, insanlann gvenilmezliklerine ve gelecein
belirsiz doasna kar Amerikaya zg bir are durumundaydlar.
Dier lkelerden farkl olarak bu cumhuriyet hl, gnmzde
iinden gemekte olduu hzl deiim ve baanszlklarn yol
at youn huzursuzlua ramen, gelecee belli lde gvenle
bakma olana veren, kendine ait geleneksel aralara sahiptir.

80. A.g.y., s. 226.

115
SVL TAATSZLK: DEMOKRATK HUKUK
DEVLETNN DENEK TA. ALMANYADA
OTORTER LEGALZM KARITLI*
Jreen Habermas

Federal hkmetin politikasn ekillendiren ikili, sayn Zimmer-

mann ve Spranger, aylardan beri Frankfurter Allgemeine Zei-
tungun nakaratn tekrarlyorlar: "Banl direni iddettir." Buna
karlk Adalet Bakan, ileri Bakan'mn o derece glgesinde
__

kalyor ki -ve bir zamanlarn zgr DemokratlarTna (FDP) ait li

beralizmin srt o derece duvara dayanm ki- o keden, "iddeti
reddeden sivil itaatsizlik de yasaddr" trnden yinelemelerden
baka bir ey duyulmuyor. Ceza Yasas'nn gsteri ve yrylerle
* Ziviler Ungehorsam - Testfall fr den demokratischen Rechtsstaat. Wider den
autoritren Legalismus in der Bundesrepublik. Habermasn yazs Peter
Glotzun derledii, Z ivile r U ngehorsam im R echtssaat adl kitaptan evrilmitir.
(Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1983)
116
ilgili blmnn sertletirilmesini savunanlar, son aylardaki
tartmalarda hukuksal iddet kavramm, zor kullanmann tesine
tarp, politik irade oluturma abalarnn geleneksel olmayan bi
imlerini de ierecek ekilde geniletme eilimine girdiler.
Psikolojide seeneklerle dnme zorunluluu bilinen bir ey
dir; bu sefer de, sk sk olageldii zere, bu alternatiflerle dnme
basks hukuki ifadelerin arkasna gizleniyor. Huzur bozucu kaotik-
lerin, kkrtclarn ve kriminallerin tek alternatifi -grev bilinci ve
de alkanlkla seimlere giden, belki partisinin dzenledii top
lantlara urayan, arada bir, 1 Mays ya da 20 Temmuz* kutlama-
lanna katlan sradan bir vatanda- olarak barl gsterici sunulu
yor. Huzur ve dzenin salanmasndan sorumlu otoritenin gznde
egemen olduu sylenenlerin (prasumptives Souvern) demokratik
iradesinin oluum biiminin soluk, ylgn ve disiz bir ehresi
vardr. En iyisi, gsterilerin gvenlik nedeniyle salonlarda
yaplmas, darda yaplanlann ise yetikin, dzgn giyimli vatan
dalarn dzenli yry kolu biimindeki normal grntden sap
mamas ve vilayet nnde yaplan konumayla sona ermesidir. Se
eneklerle dnme tarz, zorla yaratlan ikiliin sahte kesinliinde
gvence aramaktadr. Polisin ilk ansndan sonra hemen evine
gitmeyen ve "ortal sakinletirme" grevini yerine getirdiini
ispat edemeyen "huzur bozucu" bu dnce biiminin bir rn
dr.

I. DEEN PROTESTOCULAR SAHNES

Gerekte Federal Almanyadaki protesto sahnesi, altml

yllann balanndaki Paskalya yrylerinden beri deiti. Benno
Ohnesorgun hibir gereke olmakszn polis tarafndan ldrlme
sinin ardndan, kvlcm lan Berlinden Bat Alman niversitelerine
srayan renci protestolar anlarda hl tazeliini koruyor.
Arada iddete de bavuran bu yeni, renkli protesto eylemleri, Ame
rikan rneklerinden, hatta dorudan Ann Arbordaki, Michigan
niversitesi rencilerinin Amerikanin Vietnama saldrsn pro
* Hitiere kar suikast giriiminde bulunan bir grup yksek rtbeli subayn kuru
na dizildikleri gn. (.n.)

117
testo etmek amacyla 15 Ekim 1965te yerel askerlik brosunu
igal edip, mesainin bitiminden iki saat sonra gzaltna alnma
laryla sonulanan tipik bir sivil itaatsizlik eyleminden esinlenmi
lerdi, Olayn ardndan gndeme gelen duruma hararetli
tartmalara neden olmu ve olay bu nedenle tm dnyann ilgisini
ekmiti.' Daha taze -ve daha duygusal- anmz, ksa bir srede
iddet eylemleriyle sivil itaatsizlik arasndaki aynm -yllarca sr
drlen sert i tartmalara ramen, bu kavramlann belirsizliini
garip bir biimde koruduu kafalarda bile- netletiren terrist ye
ralt rgt RAFla ilgilidir.
Yetmili yllann ikinci yansndan beri farkl bir bileimle, yeni
hedeflerle ve istemlerini ifade etmenin zengin ve uygun form
larndan oluan renkli bir paletle yepyeni bir protesto hareketi ge
limeye balad. Btn bir ehri alt kltr gruplannca gerekletiri
len olaanst canl bir eylemliliin heyecanl ritmine sokan
Bonndaki byk gsteri; Brokdorfda olduu gibi, polis
tarafndan evrilmi olan bir atom santralna kar lke apnda
katlmla dzenlenen yry; Bonn ve Bremende kamuoyu nn
de icra edilen askeri g gsterisine tepki olarak yaplan protesto
eylemleri, atom santral inaatlarnn geici olarak bloke edilmesi
ve Whylde olduu gibi inaatlarn geici igali; planlanan byk
projelere kar alternatif bir yaam biimiyle kar k amacyla
Grohndede anti-atom ky ve Startbahn W estte* barakalardan
oluturulan Httendorf; son olarak, Kreuzberg ve benzeri yerlerde
deerli, korunmaya alnmas gereken eski evler zerinde yaplan
pervasz speklasyon skandalna kamuoyunun dikkatini ekmek
amacyla gerekletirilen ev igalleri rnek olarak verilebilir. Tm
bu eylemlerin ortak zellii, kendiliklerinden ortaya kmalar, he
terojen, dank ve ademi-merkeziyeti tarzda alan taban inisi
yatiflerine dayanmalardr. Ban, evre ve kadn hareketlerinin bu
karm, bir parti gibi yasaklanabilecek bir ey de deildir.
Gelecek sonbaharda Cruise ve Pershing II raketlerinin konu-
landnlmasna kar yaplacak kararl ve bol eitli eylemler imdi-

1. C. Cohen, Law, Speech und Disobedience, H..A. Bedaunun derledii "Civil

Disobedience", New York ,1969 adli kitaptan, s. 165 vd.
* Frankfurt Havaalan "Bat Pisti"ni geniletme almalarna kar giriilen ey
lemler. (.n.)
118
den ilan edilmi durumda; Barikatlar, trafii engellemek iin olu
turulacak insan zincirleri, oturma eylemleri ve sivil itaatsizliin
dier biimleri. "Scak sonbahar" parolas dillerde dolayor ve
imdiden heyecan yaratyor. Basn, sz konusu planlarla ilgili,
milli gvenlii tehdit eden bir saldrgann sava hazrlklarndan
sz edercesine haberler veriyor. Protestocularla ilgili haberler, is
tihbarat tekilatlarnn yabanc birliklerin hareketleri ile ilgili ver
dikleri bilgi muamelesi gryor. Ban kamplar partizan gerilla
snaklar gibi sunuluyor. Ve polis merkezlerinde sava plan ya
parcasna, bilinen senaryolara uygun saldr planlan zerinde
allyor. Krefeldde olduu gibi, bar yrylerin sonrasnda
bir ksm gruplann yarattklar kargaa, kamuoyundaki, devletin te
rrizmle mcadele amacyla geniletip, gelitirdii kontrol ve m
dahale mekanizmasna yeni hedefler sunan hareketin bar hareketi
olduu gibi bir talihsiz izlenimi glendiriyor. Bylelikle, kk,
ama hareketli gruplarn iddet ieren eylemler ile ahlki olarak ge-
rekelendirilen sivil itaatsizlik eylemlerini birbirine kanlan bir
bak as ortaya kyor. Ancak, bu daralm bak asyla,
bugn uygulanan ve gelecekte uygulanmas planlanan protesto bi
imlerindeki yeni sosyal hareketleri karakierize eden unsur
alglanamaz. renci hareketleriyle yaplacak karlatrmann
rettii gibi, srmekte olan protesto hareketi, Almanyada da ilk kez
sivil itaatsizliin, olgun politik kltrn bir unsuru olarak
anlalabilmesi ansn sunuyor. Ve kendinden emin her demokra
tik devlet, politik kltrnn zorunlu bir unsuru olduu iin, sivil
itaatsizlii kendi yapsnn ayrlmaz bir paras olarak grr.
Bence renci ayaklanmaian dneminde pek ok eylemcinin
kendilerine ilikin alglamalan yanl devrimci modellerden esinle
niyordu. Her halkrda, bir protesto eyleminin, yasal snrlarn te
sine getii durumlarda bile, tmyle sembolik olan zellii ere
vesinde kavranmasna olanak veren, demokratik bir cumhuriyetin
anayasal kurallaryla zdeleme eksikti. O zamanlar politik dire
nilerini protesto eylemiyle sava eylemi arasnda belirsiz bir yerde
tutmaya abalayan baz renci liderleri, szmona bir devrimin
taktikileri gibi davranyorlard. tc byle bir belirsizlii ban ha
rekelinde asla grmyorum. Ban hareketinin benim bildiim
aklamalarnda, bar yntemlere sadakat taktik bir anlay ola
119
rak deil, bir ilke olarak savunuluyor. Bilinli olarak yaplan yasal
ihlller biimindeki protesto eylemleri bile, sadece sembolik bir
karakter tamaktadrlar ve ounluun adalet duygusu ve idrak ye
teneine hitap etmek niyetiyle gerekletirilmektedirler. Bugn
hi kimse, fzelerin yerletirilmesinin. Alman halknn, hayati
nemdeki bir kararn politik ve ahlki olarak reddedilmesi dorul
tusunda kazamimas ve harekete geirilmesinden baka bir yolla -o
da olabilirse- engellenebilecei hayaline kaplmyor. Hkmeti
kararn deitirmeye zorlayacak tek ey, meruiyetini kaybetme
riskinin ortaya kmasdr.
En azndan hareketin szclerinin bilmeleri gerektii gibi. Ana
yasann 20. maddesinin drdnc fkrasnda belirlenen direni
hakknn koullar yoksa da, bugn sz konusu olan bar bir di
renit. Peki sosyal bir hareket hukuki syleme uygun davranma
ya zorlanabilir mi? Gnter Frankenbergin ifade ettii gibi, bir ha
reket "terminolojik olarak mlkszletirilebilir mi"? Popler
sylem, "direni" kavramyla sadece protesto konusunun ciddiyeti
ni ifade etmek istemektedir. Direni szc, sivil itaatsizlie ili
kin eylemleri -yani, demokratik hukuk dzenimizin ortak kabul
gren meruiyet ilkeleri referans gsterilerek gerekletirilse de,
biimsel olarak illegal olan eylemleri- ifade ederken, aslnda meca
zi anlamda bile kullanlmamaktadr. Byle bir protesto eylemine
girien kii, kendini, geerli bir kuraln ya da kesinlemi bir poli
tik kararn gzden geirilmesinin koullarn yaratmak ve ounlu
u bu karar zerinde dnmeye zorlamak iin elinde sadece kii-
.sel risklerle ykl olaand yntemlerin bulunmas gibi bir
vicdani sorunla kar karya gryor. Sivil itaatsizlie karar veren
kii, gayri meru olarak grd kararn douraca sonulardan
dolay, anayasada var olan btn kar k yollar tkense bile ey
lemine devam etmektedir. Peki, bu nedenlerle mahkm olma riski
ni gze alarak eyleme girien kiinin davran neden direni ola
rak adlandrlmasn?

2. W. D. Narr, Zwif Thesen zur Gewalt, bkz. R. Steinwegin derledii "Faszina

tion der Gewalf adl kitap, Frankfurt. 1983, s. 30 ve devam.
120
 II. JOHN RAWLSN ADALET TEORS

Demokratik hukuk devetindeki sivil itaatsizlik ile ilgili temel

kurallar bu gerekeden karlabilir. Amerikan ahlk felsefecisi
John Rawls, nl Adalet Teorisi adl eserinde aadaki tanm
neriyor; Sivil itaatsizlik "yasalarn ya da hkmet politikasnn
deitirilmesini hedefleyen, kamuoyu nnde icra edilen (aleni),
iddete dayanmayan, vicdani, ancak yasal olmayan bir eylemde"*
ifadesini bulur. Rawls, hakl bir sivil itaatsizlik eyleminin tamas
gereken arttan sz ediyor; Protesto eylemi, ak biimde ifade
edilebilecek ok ciddi hakszlklara ynelik olmaldr; sonu geti
recek yasal yollar denenmi ve tkenmi olmaldr; ve sivil itaat
sizlik eylemleri anayasal dzenin ilerliini tehlikeye drecek
boyutlara ulamamaldr. RawlsTn teorisi Alman hukukular
arasnda da youn bir biimde tartlmaktadr. *
Tartmasz olan, yurttalarn ounluunun adalet duygular ve
idrak yetilerine ynelik mesajn amacndan dolay ortaya kan
temel koullardr: Sivil itaatsizlik, yalnzca kiisel inan ya da
karlara dayandnlamayacak, ahlki olarak gerekelendirilen bir
protesto eylemidir; ikinci olarak, sivil itaatsizlik, kural olarak nce
den ilan edilen ve polisin devamn kestirebilecei, aleni bir edim
dir; hukuk dzenine kar genel bir itaatsizlik amac gtmeden ku
rallardan birinin ya da birkann kasdi (iradi, planl) bir ekilde
ihllini ierir; ihllin yasal sonularn stlenmeye hazr olmay ge
rektirir; sivil itaatsizlik eyleminde ifadesini bulan ihll sembolik
zelliktedir -buradan da protestonun bar (iddet iermeyen)
aralarla snrlanmas kural kar. Gnter Frankenber bar yn
temler kullanma kuraln yle ifade etmektedir; Bir kural ihllinin
sivilliinden, ancak gerekletirilen ihll ve amalanan protesto
arasnda bir uygunluk varsa ve zellikle bu srete kartlarn ya
da olayn dndaki nc kiilerin fiziki ve psikolojik btnlkle-

3. J. Rawls , Theorie der Gerechtigkeit, Frankfurt, 1975, s. 401.

4. R. Dreier, VVderstandsrecht im Rechtsstaat, Festschrift H.U. Scupin, Berlin
1983, S.573; G. Frankenberg, Zivilier Ungehorsam und rechtsstaatliche Demok-
ratie, Ms. Cambridge 1983. Bu makaleden, burada ifade edemeyeceim kadar
ok yararlandm. Ayrca G. Frankenbergin Sddeutsche Zeitungun 1-2 Ekim
1983 tarihli saylarnda yaynlanan "D er neue Ungehorsam" adl yazsna
baknz.
121
rine zarar verilmiyorsa, sz edilebilir. Dreierin anlayna gre ise,
barlk, zorun kullanld anlarm varln her zaman dlamaz;
Barlk "psikolojik bask ve nc kiilerin hareket zgrl
nn snrlanmas" ile badaabilir.
Ancak, iddet kavramnn yeterli kesinlikle tanmlanma tart
mas, bizi Rawlsin teorisinin ana syleminden uzaklatrma-
maldr. Bugnlerde, hkmetin ve partilerin basn aklamalarna
kulak veren, televizyonlardaki tartmalar ve gazetelerdeki ke
yazlann izleyen ve hukukular arasndaki hkim anlaytan
yardm uman kii, "kanun kanundur" mantnn tesinde bir ey
bulamayacaktr. Devleti ynetenlerin dogmalan ak ve kesindir:
Vicdani gerekeler gstererek yasalan ihll eden birey, kendisine,
demokratik hukuk dzenimizin, tm yurttalann zgrlk ve g
venliinden dolay kimseye tanyamayaca zel haklar tanmak
tadr. Hukuk devletinde sivil itaatsizlik eylemine girienler, hukuk
banm yani en deerli ve krlgan kltrel kazanmlardan birini
tehlikeye sokmaktadr. Geisslere gre bunlar, "demokrasiyi balta
lamaktadrlar".
Buna karlk Rawls, sivil itaatsizliin, demokrasinin ahlki te
mellerinin doru kavranmasnn, tabiri caizse bir denekta olduu
nu iddia etmektedir -Federal Almanyay gz nnde tutarak ekle
yebiliriz ki- bu Alman toprandaki btn sosyal tabakalann
varoluu ve devamna katkda bulunduklar ilk demokratik cumhu
riyetin olgunluk kriteridir; "Benim anladm biimiyle sivil itaat
sizlik sorunu, sadece u ya da bu lde adil demokratik bir devle
tin, anayasay meru olarak kabul eden yurttalar iin ortaya
kmaktadr. Sorun bir grevler atmasyla ilgilidir. Yasama g
cnn ounluk tarafndan belirlenen yasalara (ya da yrtme g
cnn bu yasalara dayanan edimlerine) uyma grevi, kiilerin
kendi zgrln savunma hakk ve hakszla kar direnme g
revi dikkate alndnda, hangi noktadan itibaren balayc deil
dir? Bu soru, ounluk kuralnn anlam ve snrlarna dokunmak
tadr."* Neden demokratik hukuk devletinde ve tam da bu devlette,
sivil itaatsizlik hakl grlmelidir?
Soruya hukuki deil, hukuk felsefesi erevesinde vc Rawlsin
5. R. Dreier, a.g.y, s. 587.
6.. Rawis, a.g.y, s. 400.

122
yantyla tam olarak uyuup uyumadn bilmediim bir yant
vermek istiyorum. Tarttm sorun sadece, modem anayasal dev
letin ahlki bir olumlamaya hem gereksinimi hem de gc olduu
varsaymndan hareket edildiinde ortaya kar. Bu noktada hukuk
devletinin vatandalarndan, hukuk dzenini, cezalandrlmak kor
kusundan dolay deil gnll olarak tanmalann talep eden son
derece yksek meruiyet iddiasndan yola kyorum. Yasaya
ballk, her hukuk dzeninin kendi ile ilgili ortaya att normatif
adalet iddiasnn, makull nedeniyle gnll biimde benimsen
mesinin sonucu olmaldr. Bu benimseme, normalde, bir yasann
anayasal organlarda grlp, tartld ve meclislerce karar-
latnld varsaymna dayanr. Bu yolla yasa, pozitif bir geerlilik
kazanr ve geerli olduu alanda neyin legal davran olduunu be
lirler. Bunu sre iinde meruiyet kazanma olarak adlandryoruz.
Ancak bu, meruiyet kazandran srecin kendisinin, anayasal or
ganlarn yasalara uygun olarak ileyilerinin ve nihayet hukuk d
zeninin btnnn meruiyeti sorusuna yant vermez. Pozitif ola
rak geerli kurallann legal biimde oluturulmasna yaplan
vurgunun burada bize fazla bir yarar dokunmaz. Anayasann, ge
erlilikleri pozitif hukuka uygunluklanna baml olmayan pren
siplerle olumlanabilmesi gerekir. Bu nedenle modem devlet yurt
talarndan, sadece benimsenebilecek deerde prensipler zerine
kurulmu olmas kouluyla ve de o lde, yasalara itaat bekleye
bilir. Ve ancak bu prensipler nda yasal olan, meru olarak
hakl gsterilebilir ya da gayri meru olarak reddedilebilir.
Normatif amalarla yasall meruiyetten ayrt etmek, yeterli
lde gerekelendirilebilen ve benimsenmeyi hak eden meruiyet
kazandrc anayasal ilkeleri bulup karmay gerektirir. Peki bu tr
temel ilkeler. rnein hukuk yolunun herkese ak olmas garantisi,
halkn egemenlii prensibi, yasa nnde eitlik, sosyal devlet ilkesi
gibi temel haklar nasl hakl gsterilebilirler? Bunun iin mantk
hukuku (Vemunftrecht) ve Kant etik geleneinde bir dizi neri
mevcuttur. Bu nerilerin hepsi, sadece genelletirilebilecek bir
kar ifade eden ve bu nedenle, tm ilgililerin iten onayn alabi
lecek normlar merudurlar yolundaki sezgiye uygundurlar. Ve bu
onay, mantkl bir irade oluturma yntemiyle ilikilendirilir; bu
nedenle bu gerekelendirme modeli bugnn gzde tarihsel deer-
123
1er dzenine geri dn anlayn dlar. Bu ahlk teorilerine yak
lammz ne olursa olsun, demokratik bir devlet, meruiyetini saf
Icgaliteye dayandrmad iin, yurttalanndan mutlak deil, sade
ce ilkesel itaat bekleyebilir. Anayasa bu ilkeyi, birinci maddesinin
ikinci paragrafndaki dokunulamaz ve devredilemez insan hak
larnn varln tanyarak kabul eder, Erhard Denniger bu
tanmann, temel haklarn da -anayasann temel ilkeleri gibi- yasa-
larst bir zellik tadklarnn kabuln ifade etmesi gerektiini
savunur. Anayasann 20. maddesinin 3. paragrafnda yaplan
"yasa" ve "hukuk" (Gesetz und Recht) ayrm da bu varsayma da
yanmaktadr. Yasallk/meruiyet kavram ifti ok fazla ktye kul
lanld; bu birok hukukunun ekingen davrannn da nedenidir.
Ama bence, hukuk devleti fikrinin kendisi, birbiriyle balantl bu
iki moment arasndaki sz konusu gerilim ilikisini enine boyuna
dnmeyi gerektiriyor.

m . MERUYETN KORUYUCULARI

Hukuk devletinin kurumlarmda yanlabilir akla ve insann bo-

zulabilecek zellikteki doasna kar gvensizlik vardr. Bu g
vensizlik kontrol mekanizmalarnn ve kurumlatrlan kar n
lemlerin tesine uzanr. nk ne yasal hak arama yollarna uyum
ne de bilimsel itihatlarn otoritesi, biimsel olarak salam gz
ken hukuk dzeninin ve hukuk biliminin ahlki olarak soysuzla
masna engel tekil ediyor. Bu 30 Ocak 1933n* 50. yldnmn
de daha fazla yorumu gerektirmeyecek kadar aktr. Kendisine
sadk kalmak isteyen hukuk devleti paradoksal bir grevle kar
karya bulunuyor. Kurumsal bir biim veremese bile devletin,
legal biimlerde ortaya kabilecek hukuk d bir dzen ihtimalini
srekli olarak korumas ve canl tutmas gerekmektedir. Kendine
kar bu kurumsaliatrlamayan gvensizlik dncesiyle, hukuk

7. E. Denninger, "Alternativ-Kommentar zum Grundgesetz"(Anayasann Alter

natif Yorumu) adl derlemedeki yaz. Darmstadt/Neuwied (yayna hazrianmakta
olan eser).
* Hitlerin seimlerle ve yasal kurallara uygun biimde iktidar ele geirdii tarih,
(.n.)

124
devleti kendi pozitif hukuk dzeninin snrlannn dna tamak
tadr. Paradoksun zm, yurttalann -gei dnemleri ve olaa
nst durumlarda, yasalln yasal biimde ihllini fark edecek ve
gerektiinde ahlki ngrlerle yasal olmayan davranlara gire
cek- duyarllk, karar verme yetenei ve risk alma sorumluluuyla
donatacak bir politik kltrde yatmaktadr.
Sivil itaatsizlik olay sadece bir btn olarak iler haldeki
hukuk devletinde sz konusu olabilir. Ancak byle bir durumda
kurallan ineyen birey, sadece sz konusu ounlua yaplan
arnn snrlar erevesinde kalmak kaydyla, dorudan egemen
yurttan ynetime katlma roln stlenebilir. Direni sa-
vaslanndan farkl olarak, kurallar ihll eden birey, var olan d
zenin demokratik yasalln kabul eder. Hakl grlebilecek sivil
itaatsizlik olana bu birey iin sadece, demokratik hukuk devletle
rinde de yasal dzenlemelerin meru olmayabilecekleri gerekli
inden dolay ortaya kar; burada sz edilen gayri meruluk bi
reysel ahlka, zel bir hakka ya da gereklie ulamann ayrcalkl
bir yoluna gre tanmlanmaz. Tayin edici olan, modem devletin
yurttalar tarafndan gnll olarak tannmas beklentisini gerek-
elendirdii, herkes asndan makul grlebilecek gene! ahlki
prensiplerdir. Burada sz konusu olan, hukuk dzeninin ortadan
kalkt an durumlar deil, her zaman ortaya kabilecek normal
durumdur. nk evrensel ierikli iddialara sahip anayasal temel
prensipleri yaratmak, uzun vadeli, tarihsel olarak hibir ekilde dz
bir hat izlemeyen, ounlukla yanllar, direniler ve yenilgiler
tarafndan ekillenen bir sretir. rnein Avrupada temel hak
larn geliim tarihi, byle gerilemelerle kesilen kolektif bir ren
me sreci olarak anlalabilir. Bu renme srecinin sona erdiini
kim iddia edebilir? Bugn de kendimizi sadece mutlu miraslar
olarak hissedemeyiz. Bu tarihsel yaklamla hukuk devleti tamam
lanm bir yap olarak deil, tersine yaralanabilir, yanlglara s
rklenebilir bir proje, deien koullar altnda yeniden kurulmas,
korunmas, yenilenmesi gereken bir projedir. Bu proje bitmi
olmad iin de, anayasal organlar yanlabilme olaslnn dnda
deildirler.
8. G. Frankenbert, U. Rdel, Von der Volkssouvernitt zu Minderheitenschutz,
Frankfurt 1981.

125
 Buna ek olarak, hakszl tenlerinde hissedenler genel olarak
-parlamento, sendika ya da parti mensubiyetleri, kitle iletiim ara-
lanna ulama imknlan ya da seim kampanyalannda bir yatnm
boykotu tehdidiyle iaret verebilecek tehdit potansiyeline sahip
evrelerle olan balan nedeniyle- zel etkileme olanaklan ya da
yetkileri olan ayrcalkl kiiler deil, an koullarda yaayanlar,
sorunlarla bouanlardr. Bu yzden de, sivil itaatsizliin yarata
ca kamuoyu basks hukuki oluum srecindeki yanllklan d
zeltmenin ve yenilikleri hayata geirmenin son olanadr. Hukuk
dzenimizde yasa tekliflerinin kez grlmesinden, karlan
yasalara kar yarg yolunun aklna dek uzanan ok saydaki
isel dzeltme mekanizmasnn varl, daha farkl dzeltme meka
nizmalarnn dlanmasnn deil, hukuk devletinin ciddi bir dzelt
me gereksinimi duyduunun ifadesidir. Oxford niversitesi hukuk
teorisyeni Ronald Dworkin de sivil itaatsizliin fonksiyonunu bu
A

kritik noktada grmektedir, ilk bakta itaatsizlik olan ey, huku

kun ve politikann srekli bir uyum ve deiiklik srecinde bulun
malar nedeniyle, ksa bir sre iersinde, geciken dzeltmeler ve
yeniliklerin kolaylatrcs olarak grlebilir. Byle durumlarda
sivil itaatsizlik yntemleriyle giriilen yasa ihllleri, diri bir cum
huriyetin kendini yenileme yeteneini gsterebilecei ve de yur-
talan zerindeki meruiyet inancn srdrebilecei vazgeilniez
bir unsuru ilevini stlenen, ahlki olarak gerekelendirilmi dene-
melerdir.9 Temsili anayasann kamunun karlarn ilgilendiren zor
luklar karsnda yetersiz kalmas durumunda, halkn, vatanda
kimliiyle, tek tek bireyler olarak da zgn egemenlik haklarna
sahip kabilmesi gerekir. Demokratik hukuk devleti son tahlilde
meruiyetin bu koruyucusuna muhtatr.

IV. KARILIKLI TDAL

Ahlki ngrlerini ayrcalk deilse de, giritikleri itaatsizlik

9. R. Dworkin, Civil Disobedience, bkz. R. Dworkin (der.), Taking Rights Serio

usly, Cambride, 1977, s. 206.
Almanca evirisi, R. Dworkin (der.), Brgerrechte ernstgenommen, Frankfurt,
1988.
126
eylemlerinin mazur gerekesi olarak deerlendirenler de
yanlabilirler. Bugnn arlatanian mutlaka yannn kahramanlar
deildir, birou yann da dnn arlatan olarak kalacaklardr.
Sivil itaatsizlik ounlukla yaanmakta olan tarihin alacaka
ranlnda geer ve bu durum gnn iinde yaayan insanlarn po
litik-ahlki bir deerlendirme yapmalarn zorlatrr. Smrlan be
lirgin aktiv direnile ilgili deerlendirme yapmak ok daha
kolaydr -hem de zerinden zaman gemesine gerek olmadan.
Stammheim kararlarn,* bir halk mahkemesi** kararndan prensip
olarak neyin ayrdn grmek iin, tarihsel bir dnemin gemi
olmas gerekmiyordu. Direni eylemlerinin meruiyeti de eylemci
lerin motiflerinin ahlki ciddiyetinden karlamaz. Ulrike Mein-
hoffu Sophie SchoUdan ayran vicdanszlk deildi, ama Siyah
Gln Beyaz Glden*** dnya kadar farkl olduu elle tutulur bi
imde akt. Aktif direni durumiannm sivil itaatsizlikle
kyaslanamayacak lde bir kesinlikleri vardr.
Bu belirsizlik, iki tarafa da, sorumluluklar yklemektedir. Ku
rallan ihll eden birey titiz bir ekilde seilen sansasyonel aracn
duruma uygunluunu, eliter bir zihniyet ya da narsist gdlerden,

yani bir kstahlktan kaynaklanmadn iyice tartmaidr. Ote yan

dan devlet, kesin, tarihsel bir yargdan uzak durmal, bugn
yasad davranan ve belki yarin da haksz bir konumda olacak in
sanlara kar saygy muhafaza etmelidir. Hukuk dzeninin varl
ve anlam toptan sorgulanmad iin, devletin yaptrm potansiye
lini tketmekten kanmas daha mmkndr. Karlkl itidalin iki
tarafta da eksik olduu bir politik kltrde nelerin yaanabilecei
ni, milletvekili Schwalba-Hothun nkoullar ve aralar zerine
iyice dnlmemi gsterisinin sonulannda, daha da belirgin bi
* RAF davas sanklaryla ilgili kararlar, (.n.)
** Hitler dnemi mahkemeleri Halk mahkemesi (Volksgerichtshof) diye ad
landrlrlard. (.n.)
*** Ulrike Metnhoff, RAF rgt yneticilerinden olduu iddiasyla mr boyu
hapse mahkm edilmi, sonra da hapishanede dier iki arkadayla ayn gn
l bulunmutu. Olayn intihar m, devletin iledii bir cinayet mi olduu
tartmas hl devam etmektedir.
Sophie Scholl: Alman faizmine kar Beyaz Gl adl bir grup kurarak direni ey
lemine girien renci. Yakalanp kardeiyle birlikte idam edilmitir.
Beyaz glle Sophie Scholl'un grubu, siyah glle, anaristlere gnderme
yaplarak, Baader-Meinhoff grubu anlatlmaktadr, (.n.)

127
imde "kan atma" olaynn yol at hesapsz sz tufannda gr
mek mmkndr. Bu hikyede, generalin arkaik madalyal gs
dnda kan kokan bir ey varsa, o da "iren saldn" iin atlan
ceza lyd.'"
Baarsz bir sivil direni denemesine ynelik bu pervasz tepki
ler daha beterinin olabilecei korkusunu yaratyor. Bu tepkiler,
anayasaya konulan direni hakkyla direnilerin denetiminde oldu
u gibi, pozitif hukuk aralaryla gemlenemeyecek bir olguyu ya-
sallatrmay savunan eletirel hukukulann abalann en azndan
anlalr klyor. Gerekten de yasallatrma iin gzel gerekeler
ne srlmekte: Kimileri sivil itaatsizlii gsteri ve toplant hakla-
rinin radikal yorumu yoluyla yasal erevenin iine almak istiyor
lar;" kimileri ise ayn eyi, ahlk ve hukuk teorilerinin gerekeleri
ni, hukuksal olarak kullanlabilecek hakllk modellerine tercme
yoluyla yapyorlar.' Ama sivil itaatsizlik eylemlerinin legalletiril-
mesi, istenmeyen normalletirme etkisi dolaysyla zaten doru
olmaz. Her tr kiisel riskin ortadan kalkt durumda, kurallarn
inendii protesto eyleminin ahlki temeli sorunlu hale gelir;
byle bir durumda eylemin mesaj etkisi de azalr. Sivil itaatsizlik
yasallkla meruluk arasndaki snrda kalmaldr. Sivil itaatsizlik
ancak byle bir durumda, demokratik devletin merulatrc ana
yasal ilkeleri ile kendi pozitif-hukuki oluumunun btn formas
yonlarnn tesinde bir anlamnn var olduu gerekliini ifade
eder. Bu devlet son tahlilde yurttalanndan, hukuk dzeninin her
kes iin anlalabilir olan meruiyetinden baka bir nedenle itaat is
temekten vazgetii iin sivil itaatsizlik olgun bir politik kltrn
vazgeilemez bir unsurudur.
Rawls ve Dworkin sivil itaatsizlik olaylarnda kat olmayan bir
cezai takibin uygun olabileceini dnmekteler. Grevlilerin
10. F. K. Fromme, Frankurter Ailgemeine Zeitung, 13. August 1983.
11. Th. Blanke, D. Sterzel, Demonsrationsrecht und Demonsrationsfreiheit in
der BRD, Kommitee fr Grundrechte und Demokratie, adl komitenin yaynlad
, Demonsrationsrecht und gewaltfreier Widerstand, adl derleme, Sensbach-
tal, s. 71 vd.
12. Dreier, a.g.y., s. 593: "Yalnz bana ya da bakalaryla birlikte, kamuya
ak, iddete bavurmadan ve politik-ahlki gerekelerle, ar bir hakszla
kar protestoda bulunan kiinin bu protesto eylemi olayn niteliine uygunsa,
yasak bir eyi de yapm olsa hakl gsterilebilir." Dreier'in bu kitaptaki snrlay
c vurgusuna baknz.
128
karar verme srecinde yeterli genilikle hareket alanlar vardr: d
dianame hazrlayp, dava ama karan, bir cezann gerekli olup
olmad, verilen cezann miktar gibi,'* Ancak her durumda,
yarglar sivil itaatsizliin adli sular trnden bir ey olmadn
ak biimde ifade etmelidirler. Demokratik hukuk devletinin yasal
dzeni bu tr olaylarla yklmaz. Devlet yasalln, temsili anaya
sasnn baarszla urayabilecei olaanst durumlarda, onun
meruiyetini savunabilecek bireylere kar geici olarak rafa
kaldryor. Byle bir durumun ne zaman ortaya kabilecei anaya
sal organn belirlemelerine baml klnamaz. Sivil itaatsizlik bu
payesini, demokratik hukuk devletinin bu ar meruluk iddi
asndan kazanr. Sivil itaat.sizliin bu pozitif anlamna itina gstcr-
meyip, kurallar bu nedenlerle ineyen bireyleri adi sulu gibi
takip eden ve sradan sulular gibi cezalandran hkim ve savclar,
otoriter legalizme dmektedirler. Geleneksel, modernizm ncesi
yasal ilikilerden kaynaklanan devlet anlayyla davranan savc ve
yarglar, gelimi, demokratik bir toplumun politik kltrn ve
ahlki temellerini yanl anlyor ve anlamn daraltyorlar.
Otoriter egalizmin savunucular zellikle Cari Schmitte ba
vuruyorlar. Cari Schmitt srekli bir biimde, ideolojik olarak ta
rafsz devletin kavgay nleme fonksiyonunu yerine getirebilmesi
iin, yurttalarn stn bir yetkeye itaatlerinin gerekliliini ne
srer ve kant olarak da Flobbesdaki mezhep atmalarnn neden
olduu i ava hortlan anmsatr. Sz edilen ahsn tezleri
farkl varyasyonlarla srekli tekrarlanr. Ama devlet bakan ya da
lider yerine parlamento bakam ya da anayasa mahkemesine stn
yetke rolnn verilmesi bu tezi daha ikna edici klmaz.'* Demokra
tik devlet elbette yurttalarnn, anayasal olarak korunan bireysel
inanlar karsnda tarafszdr; ancak ayn devlet yasalln ve hu
kuka itaatin genel kabul gren ahlki esaslar karsnda tarafsz
deildir. Yurttalann vicdan, herkesi ilgilendiren konulara da
uzanr. Bu nedenle, kategorik olarak, meruiyete temel tekil eden
anayasal ilkelerin gerekletirilmesi ya da bunlara uyulmas kav
gasnn dnda tutulacak hibir merci olamaz; zellikle de mda
haleci devletin politikalaryla toplumsal yaamn temellerine m-
13. H. Schler-Springorumn bu kitaptaki yazsna baknz.
14. Chr. V. Krockow, Die Versuchung des Absoluten, Die Zeit, 2.9.1983.

Iciiitsuik 129
tiahalesini artrmas gerektii gz nnde tutulduunda. Vicdani
olarak gcrekelendiriien sivil itaatsizlik, anayasal konsensse
uymay taahht etmektedir ve zel inanlarn kabul abalaryla
kartrlmamas gerekir. Mezhep savalar tarihsel rnei tmyle
hataldr; nk bu savalar sonucu devletler dini tolerans, yani
engelleme olmakszn herkesin inancm yaama hakkn ilk kez
kabul etmek zorunda kaldlar. Buna karlk Thoreau ve Martin
Luther King, klelik ve insan haklan ihlllerine kar karken,
kendi bireysel inanlarn mutlaklatrmay hedeflemiyorlar, tersi
ne geerli olan anayasal ilkelerin uygulanma biimini sorguluyor-
lard. Muhtemelen gelecekte bir gn, Berrigan kardeleri ve tm
kitlesel imha silahlarnn yok edilmesi iin sivil itaatsizlik neren
leri bugnknden daha byk bir doallkla bu gelenein iinde
greceiz.

V, BUGNK HAKSIZLIK NEREDEDR?

Elbette ki prensip sorunu, somut sorundan, yani bugn ve bura

da, kurallan ihll etmenin sivil itaatsizlik olarak hakl gsterilip
gsterilemeyecei sorunundan farkl bir eydir. Fzelerin yerle.ti-
rilmesi olayndaki hakszlk, Martin Luther King ve Amerikan
Yurtta Haklan Hareketinin kar ktklar hakszlk tipinden,
yani temel haklarn aka ihllinden farkldr. Her halkrda, h
kmetin aklam olduu savunma ve d politikasna uygun ola
rak izin verdii bir silahlanma nlemini, yaama hakknn, kiisel
dokunulmazln ya da kiiliin zgr gelimesi hakknn ihlli
olarak yorumlamak kolay deildir. Ayn ekilde Vietnam Savana
kar yaplan protestolarn yneldii trden bir hakszlk da sz ko
nusu deildir. Federal hkmet, uluslararas bar koruma sorum
luluunu ihll etmekle sulanamaz. Ancak bar hareketinin en
etkin ve ciddi temsilcilerinden Erhard Epplerin, polemik amacyla
sivriltilmi, ancak iyi dnlm tezleri rnek olarak alnrsa,
sivil itaatsizlik iin farkl gerekelerin karlabilecei bir durumun
varl ortadadr. Epplcr yeni kitabnda tezlerini yle ifade ediyor:
* Amerika'da protesto amacyla bir atom santralna girip, ellerindeki ekilerle
tahribat yapan tarikat mensubu iki karde, (.n.)

130
 Birincisi: Amerika son yllarda yldrma stratejisinde kkl de
iiklikler yapt. Carter hkmetine kadar, gze alnan iki tarafn
da belli lde ykma uramas atom savann nlenmesinin para
doksal koulu iken, imdiki ABD hkmeti, snrl bir atom
savan kazanma yetenei elde etmeye alyor; tabii ki byle bir
sava yapmak iin deil, tersine bu tr bir tehdit potansiyelini
Amerikan koullarna uygun bir barn gerekesi yapmak iin.
kincisi: Alman topraklarna yerletirilmesi dnlen Pers-
hing-II fzeleri, bu anlay erevesinde, hedefi armayan ilk
saldr aralar fonksiyonunu stleneceklerdir. Bunlar birka daki
ka iinde, vSovyet emir kumanda sistemini devre d brakacak
zellikler lamaktalar. Amerika asndan nemli olan, Sovyet SS
20 fzelerine bir kar g oluturmak deil, tersine nkleer bir d
elloda dmann kafasn koparmak" yolundaki inandrc tehdit
tir. Bu nedenle Amerikallar Pershing II ve Marsch fzeleri ile ilgi
li hibir pazarlk giriimine ilgi g.slermiyorlar.
IJncs: Nitelik olarak yeni olan bu tehdit Sovyetleri Alman
topraklarna yerletirilen Pcrshing-II fzelerini ilk hedef olarak tes
pit etmeye zorluyor. Bu ekilde Alman Cumhuriyctinin dev bir
silah deposu olarak halihazrda girdii risk artacaktr -bir nleme
saldrsnn hedefi ve de potensiyel rehini olarak.
Drdncs: Bu somut gelimenin dc tesinde, yeni fzelerin
yerletirilmesi, byk glerin silahlanma yarn durdurmaktaki
yeteneksizliklerini gsteriyor. imdiye kadar toplanan yok etme
kapasiteleri, .sadece teknik bir hata ya da insani bir yanlln
yaplmas durumunda bile, Avrupann ve Dnyann varln ciddi
biimde tehdit edecek boyuttadr. Bu nedenle silahszlanma gr
melerini bugne kadar belirleyen nermeler, yani kendini "gven
liin lmcl topyasnda" ifade eden, in.san bilincinin derinlikle
rinde yerlemi, kendini kabul ettirme anlay deitirilmelidir.'*
Epplerin izah tarz btn ynleriyle yeterli bulunmayabilir,
hatta hkmetin bak, asndan bu yaklam macerac olarak da
deerlendirilebilir; ama buna ramen bu yaklam, sivil itaatsizli
in hakl arka planm olulrrnaya yeterli olacak kadar iyi d.nl-

15. E. Eppicr, Die tdlichc Ulopie der Sicherheit, Hamburg 1983; A. Mechors-
heimer, P. Barth (der.) "Den Atomkrieg fhrbaf und gewinnbar machen?', Harn
bu-g 1983.

I3i
m ve gerekelcndirilmiir. Elbette, hkmetin politikasn baka
bir yoruma dayandrma ve bunu olas tm legal aralarla takip
etme hakkn, -bu politikalara uygun olarak alman kararlarn ve n
lemlerin ne kadar vahim sonulan olsa da- kimse tartma konusu
yapamaz. Ancak Epplerin aklamalar temel alnarak, ok byk
tehlikeler ieren ve tek tek bireylerin yaamn bu kadar derinden
etkileyebilecek, hatta tm bir halkn varln tehlikeye drebile
cek gvenlik kararlarnn, meclisteki snrl bir oy okluuyla
alnmasnn yeterli olup olmad sorusu sorulabilir. Bu kuku
zellikle de "sava nleme straejisinden sava stratejisine" (Gcrt
Bastian) gei biimindeki bir strateji deiiklii durumunda
hakldr.
Kamuoyu aratrmalarndan bildiimiz gibi, yurttalarn NATO
kili Karar'na ilikin dnceleri, hkmet partilerinin bu yln
mart ayndaki seimleri kazanmalarnda belirleyici rol oynamad.
Byle bile olsayd. Anayasa Mahkemesi Hkimi Helmut Simonun
Hannoverde Kiliseler Birliinin toplantsnda ortaya att sorular
geerliliinden bir ey yitirmezdi; "Parlamento, kamuoyu nnde
ak tartmalar sonunda bir yasa karmadan fzeler yerletirilebi
lir mi? Federal devletin, kendi egemenlik haklarn snrlayarak
nasl kullanlacana sadece Amerikan devlet bakannn karar ve
recei tehlikeli silahlar konulandrma yetkisi var midir? (...) Salt
ounluk prensibi (zerinde oylama yaplamayan temel konular
dnda) gerekten de her zaman yeterli midir? Byle bir prensip,
dn olmayan, yani gelecekteki bir ounluk karanyla da dei
tirilemeyecek ve yanl olmalar durumunda, herkes iin lmcl
sonular yaratabilecek vahim kararlar iin de geerli midir?"
Simon, geerli anayasal ilkeler nda, bar hareketinin politik
hedeflerinden hareketle, teknik gelime ve kitlesel yok etme ara
larnn kullanlma program konusunda ounluk prensibine gre
karar verilemeyecei sonucuna ulayor; evet, "kitlesel yok etme
aralannn kullanlmas, bir zamanlar klelik konusunda yapld
gibi, zerinde oylama yaplamayan" temel prensipler kategorisine
alnmaldr.

132
 VI. OUNLUK KURALI NE ZAMAN LER?

Kitlesel yok etme aralarnn stratejik kullanmlarnn planlan

masnda salt ounlukla (ya da seimle) karar verilmesi durumun
da, ounluk kuralnn temel geerlilik koullan ihll edilmi
olmaz m? O halde Simonun fze konulandrlmalar konusunda
verilecek kararla ilgili vurgulad geriye dnn olanakszl so
runu yannda ounluk kuralnn, yerine getirilmemesi bugn artk
bir sorun olan ikinci bir geerlilik koulundan sz edilebilir.
Epplerin, sadece d yaptrmlara gre ekillendirilen, arasal
dzeyde tartlan, kendini kabul ettirme sistemlerinin gvenlik
anlayna ynelttii stratejik eletiri, ban hareketinin seslendirdi
i ok boyutlu, karmak bir endie ve kukular ann argman
larndan sadece biridir. Bu hareket ierisinde bir araya gelen hete
rojen gruplar, sadece atom fzelerine kamuoyu adna hayr
demekle kalmyorlar, birok eye hayr diyorlar: Bunlar ayn za
manda, atom silahlarna, atom santrallanna, dev teknolojilere, kim
yasal evre kirlenmesine, tek bana aletlere ve kimyasal maddele
re dayanan tbba, ehirlerin eski yaplarnn bozulup, pahal
yntemlerle yenilenmelerine, ormanlarn yok edilmesine, kadnlara
ynelik aynmcla, yabanc dmanlna, ilticaclara ynelik po
litikaya vs. hayr diyorlar. Bu btnde ifadesini bulan muhalefet,
bir karara, somut bir nleme, bir politikaya deil, bir yaam bii
mine ve normal diye lanse edilen kapitalist modernlemenin gerek
sinimlerine, bencil bireycilie, maddi gvenlik, rekabet ve kazan
ma deerlerine gre programlanan ve korkunun ve lm gerek
liinin bastrlmasna, yok saylmasna dayanan bir yaam biimine
yneliktir. Bir Wendland Cumhuriyetinin* kunlmas ile ilgili
olsun, byk bir gsterinin bir halk enliine dnmesi ile ilgili
olsun, protestonun biimi bile, bugnk sorunun farkl yasam bi
imlerinin atmas olduunu ortaya koymaktadr. Ama aktarlan
ortak kltrel deerler ve kolektif kimlikler blnrken yaamsal
sorunlarda ounluk prensibi aynen geerliliini srdryorsa, ulu
sal, etnik ya da dini aznlklarla ilgili olduu gibi blnmeler ola
cak, yani ounluk prensibinin asli ileyi ve geerlilik koul-

* Almanyada yaanan bir komn deneyimi, (.n.)

133
lannn zedelendiinin gstergesi olan aynmclk gndeme gelecek
tir.
ounluk kararlan zerinde yaplan sosyolojik incelemeler, po
litik uzlama srelerinin, ounluk kuralnn karar verme basks
altnda uzlama srecini mantkl biimde ilettii koullardan ger
eklen ne kadar uzak olduunun uyarc rneklerini bir araya getir
mektedir,'* Buna ramen aznlklarn kabul ettii ounluk iradesi
nin demokratik karar alma mekanizmasnn en iyi yolu olduunda
srar ediyoruz. Bugn de kimse bu konuda ciddi bir deiiklik
nermiyor. Ancak ounluk kuralnn meruiyetinin korunabilmesi t

iin, asgari birtakm koullarn yerine getirilmesi zorunludur. r

nein, farkl kltrel kkenleri ve kimlikleri nedeniyle doutan
aznlk durumuna den gruplar olmamaldr. Ayn ekilde oun
luun dn olmayan kararlar verememesi gerekir. ounluk
kural ancak belli koullar erevesinde inandrc biimde ileye
bilir. Bu kuraln deeri, kstl zaman vc snrl bilgilenme koul
larnda mmkn kld kararlann, tartmalar sonucu varlan bir
anlamann ya da adil olduu dnlen bir uzlamann ideal so
nularna yaknl ile llmelidir. Bu nedenle Claus Offe oun
luk prensibinin geri dnl bir ekilde uygulanmasn, yani o
unluk kuralnn konusunun, biiminin ve snrlarnn da
ounluun onayna sunulmas biiminde bir uygulama neriyor.
Pershing II fzelerinin demokratik olarak yeterince meru olmayan
konulandrlmas kararma kar yrtlen sivil itaatsizliin hakl
gsterilmesinin bu balamda mmkn olduunu dnyorum.

VII. ZORLA YARATILAN KESNLKLER

nemli politik kararlarn meruiyeti konusunda yurttalarn

gsterdikleri hassasiyetin, bugn Adenauer dnemine gre aikr
16. C. Offe, Poiitische Legitimation durch Mehrheitsentscheidung, Ms. Bielefeld
1983. Ayni makalenin geniletilmi biimi iin, Journal fr Sozialforschung
1982, s.311 vd. baknz.
17. Dou ile yaplan anlamalarn da o dnem snrl bir ounluun kararyla
yapld yolundaki itiraz salam bulmuyorum. Dou ile yaplan anlamalar,
yurttalk haklarnn kabul ya da kitlesel imha aralarna kar ka benzer
bir tarihi-ahlaki perspektifle tartlabilir mi?

134
bir biimde artm olmasn Almanyadaki politik kltrn olgun
luunun bir iareti olarak kabul ediyorum. Buna rnek olarak, h
kmet deiiminin legal yollarla gerekleen, ancak gayri meru
olarak alglanan bir biimine ynelik protesto eylemleri ile hedefi
ve yapl biimi yeterince effaf olmayan nfus saymna kar y
rtlen protesto eylemleri verilebilir. Son aylarda artan meruiyet
talepleri ile katlaan bir legalizm eilimi arasndaki aklk gide
rek artyor. Hkmete Gsteri Ceza Yasasnda yaplan deiiklik,
CDU tarafndan ynetilen eyaletlerde Anayasann 8, maddesi 2.
fkrasnda yer alan itiraz kaydn kendi karlarna kullanma biim
leri ve CSU tarafndan kabul ettirilmeye allan toplant ve yr
ylerde maske takma yasa, yurttalarn temel haklar kullanma
larn, bir devlet lisansnn cretle kullanm derecesine indiriyor.
Bir mstear "scak sonbahar" tartmalar vesilesiyle ak biimde
olaanst hal yasasnn uygulanabilirliini tartyor ve Frankfur
ter Allgemeine Zeitung, barikatlar beraat ettiren hkimi, daha
gerekeli karan grmeden, hem de ismiyle ihbar ediyor.' Yani
imdi, tavizsiz biimde sivil itaatsizliin hangi anlamda hakl oldu
unu anlatma zamandr.
Bu sivil itaatsizlie ardan farkl bir eydir. Byle bir risk st
lenme kararn herkes kendisi vermelidir. Sivil itaatsizlik "hakk",
hakl gerekelerle, meruiyetle yasallk arasnda bir noktada dur
maktadr. Ancak sivil itaatsizlii adi bir sumu gibi takibe kalkan
devlet, otoriter egalizmin sath mailine der. Hukukularn
kard, gazetecilerin yaygnlatrdklar ve politikaclarn benim
sedikleri, yasa yasadr, tehdit tehdittir parolalar, tam da bir zaman
lar hukuk olann hukuk olarak kalmas gerektiini syleyen NS-
Deniz hkiminin mantna uymaktadr. nk, hukuk devletinde
ki sivil itaatsizliin diktatrlklerdeki karlnn bakaldr
olmasna benzer biimde, hukuk devletindeki otoriter egalizmin
karl diktatrln szde-legal baskc ynetimidir. 1945 son
ras herkese malum olan bu hakikat bugn duyulmak bile istenmi
yor. ve d dmanlara ynelik gvenlik anlaynn pozitivizmi
imdilerde, tarihsel dncenin benzer yapdaki bir pozitivizmini
kendine dayanak yapabilir. Yeni tutucu nc ideologlarn pozitif

18. Bkz. 5 Austos 1983 tarihli Frankfurter Allgemeine Zeitung.

135
gemi konusundaki fikir birliini milli grev mertebesine ykselt
melerinden beri, gnmzn sahte olumluluklar gemiinkilcrde
tarihsel sembollerini buluvorlar. Askeri, tarihsel ve esas olarak da
hukuki alanda, ayaklan altndaki zemin kaydka bu kesinlik fikri
ne en kat biimde sarlan ayn zihniyettir. Ve belirsizlik imdiye
kadar, hi kullanlmamak amacyla mkemmelletirilen silahlarla
ilgili olduu kadar daha somut bir var olu edinmcmitir. Sper
glerin, atom anda bile kesin kazanlabilecek savalar biimin
de bir mutlak anlaya dn yolunda olduklar doruysa, bu g
venlik topyasnda, salam demokrasinin, sivil itaatsizliin belir
sizliini ortadan kaldrmak isteyen hukuksal pozitivist yanl
kavran ndaki dnce yaps tekrar edilmektedir. Otoriter lega-
iizm belirsizliin insani zn tam da, demokratik devletin bu
zden beslendii yerde inkr ediyor.

136
SVL TAATSZLN ET VE PRAGMATG
Ronald Dworkin

Grevim, size sivil itaatsizlik konusunda Angloamerikan dnyada

4

yaplan tartmalar zetlemek. ncelikle belirtmeliyim ki, sivil

itaatsizlikle ilgili teori de, pratik de ngiltere ve Amerikada nemli
farkllklar gsterir; nk sorunun iki lkede farkl tarihsel kken
leri vardr. A B D de sivil itaatsizliin ciddi bir sorun olarak ortaya
k uzun bir politik blnmeler dizisi sonucunda olmutur. Ko
nuyla ilgili felsefi bir literatrn oluumuna neden olan ve ulusal
dzeyde bir tartmaya yol aan ilk politik olay klelik krizidir.
* Oworkinin 16.9.1983te Bonnda yapt bu konuma, Thomas Meser, Susan-
ne Miller ve Johane Stasser tarafndan "Wiederstand in der Demokratie, Pro
und Contra" ad altnda yaynlanan kitaptan alnmtr. Verlaggesellschaft, Kln,
1984.
137
Amerikan Savandan nce Kongre, sahiplerinden kaan kle
lere yardmc olan Kuzeylilerin cezalandrlmalarn ngren
Kaak Kleler Yasasn (Fugitive Slave Act) kard. Tabii ki bir
ok insan bu yasay bilinli olarak ihll etti. kinci krizi dini
aznlklar kardlar. Yehova ahitlerinin inanlar bayraa selam
durmay yasaklamaktadr. Ancak Amerikann birok eyaletinin ya
salarnda ocuklarn her sabah okula bayrak nnde sayg duruun
da bulunarak balamalar maddesi bulunuyor. Yehova ahitlerinin
bu yasaya uymay reddetmeleri, Anayasa Mahkemesinin en nem
li kararlarndan birkann k nedenini tekil etti. Ancak sorun
esas olarak bir sivil itaatsizlik olay olarak deerlendirildi.
A B D de sivil itaatsizlik balamnda son yllarda yaananlar
hepimiz biliyoruz. Martin Luther King olayndan sanrm bugn
iki kez sz edildi: Dnyann geri kalan iin Gandhi nasl bir sem
bol oluturuyorsa Amerikallar iin de Martin Lulher King bir tr
sivil itaatsizlik sembol olarak grlmekte ve benimsenmektedir.
King, -i savan kazanlmasndan yz yl sonra- rk iin hl kle
damgasn uygun grenlere kar bir sivil itaatsizlik kampanyas
yrtt. Sit-ins (oturma eylemleri) ve pasif direniin dier biimle
ri 60l yllarn yasa ihlllerini tekil ediyorlard: Bu eylemlerle
Gney eyaletlerindeki Jim Crow Laws diye bilinen (1890'dan beri
rkla temel tekil eden yasalar) korkun yasalar ihll ediliyor
du. Srecin devamnda Yurtta Haklan Hareketi, Amerika'nn V i
etnam'daki savana kar bir protesto kampanyasna dnt: Bu
sava, szlerin de bildii gibi, Amerika tarihindeki sivil itaatsizlik
eylemlerinin en sert dneminin vc olduka ilgin bir felsefi litera
tr akmnn gerekesini oluturdu. John Rawls'in kitabndaki ko
nuyla ilgili blmler bu savaa ynelik eletirel tavrn bir rnei
dir.
Sivil itaatsizliin Ingiltere'deki yakn tarihi daha yoksuldur, ilk
akla gelenler Pasifizm nedeniyle hapse atlan Bertrand Russel,
ondan nceki Suffragetten* ve ii hareketinin ilk dnemleridir.
Ancak tm bunlar sivil itaatsizliin ilkeleri konusunda ulusal d-
zeyde kalc bir tartmaya yol amad. Zaten genelde de Ingilte-

re'de ilkesel tartmalar daha az yaplr; Ingiliz yaam ve Ingiliz

903-1914 yllar arasndaki dnemde varln srdren kadn haklar hareke
ti. (.n.)

138
politikasnn zellikleriyle bu tr ilkesel tartmalar pek uyumaz.
Ancak imdilerde Avrupa'nn geri kalan ksmnda ve Amerika'da
olduu gibi Ingiltere iin de yeni bir vesile ortaya kmtr: Youn
tartmalara ve ciddi korkulara neden olan nkleer silahlar. Konu
mamn banda farkl atma konularna da deinmi olsam, bu
akam sivil itaatsizlik zerine tartrken hepimizi megul eden so
runun bu olduunun bilincindeyim.
Grevim, bu farkl krizlerin ortaya kard teorik tartmalar
szlere sunmak. Yzeysel olarak bakldnda, birok tartmann
terminoloji sorununun tesine gemedii grlmektedir. Politik-
felsefeciler, "sivil itaatsizliin gerekten ne olduu" sorusunu ya
ntlamak iin ok fazla aba harcadlar. Sivil itaatsizlik, politik
amal dier yasad eylemlerden nasl ayrt edilmeliydi? Aslnda
bir hakllk tartmasna girmeye gerek yoktur. nk gerek fark
llklar bulma aray, sadece yzeysel olarak bakldnda termi
nolojik zelliktedir. Bu aray, daha ok deiik durumlar arasnda
var olan ahlki farkllklar bulmak amacyla kullanlan bir arat.
Sivil itaatsizlik konusundaki siyasi teorinin ekirdeini bu farkl
lklar oluturmaldrlar. Yaplan akademik tartmalardan sizlere
sunmak zere karmam gereken en nemli dersin ne olduu soru
sunu yamtlasaydm, kavramlarn tanmlanmasnn hayati nemde
olduunu sylerdim. Bu toplantda konuanlarn birkann yapt
zere, sivil itaatsizlii politik faaliyetin homojen ve tek bir biimi
nin tanm olarak dnp, -ki bu doru deildir- kavramlann ne
mini gzden karma eilimi gsteriyoruz. Buradaki tartmalarda
ok nemli olduklar ortaya kan kavramlar tartmaya alrken,
sizlcrden ifade ettiim olguyu aklda tutmanz rica ediyorum.

ihtiya duyduumuz ilk temel ayrm, sivil itaatsizliin geneline

ilikindir. Sivil itaatsizlik, bu genel balk altnda yapacamz
dier ayrmlardan bamsz olarak, bencillik, fke, vahet ya da
lgnlktan kaynaklanan sradan yasad eylemlerden esastan fark
ldr. Gene sivil itaatsizlik, -ska grmezlikten gelinse de- bir gru
bun rejimin meruiyetini tanmay reddetmesi ya da politik ege
menlik alann tanmamas sonucu belli bir blgede patlayan i
savatan da ayn ekilde farkldr. Sivil itaatsizlik, kendilerini
byle mutlak bir ekilde soyutlamam insanlarn faaliyetleri ile il
gili bir kavramdr. Sivil itaatsizlik eylemine girienler, kendilerini
139
toplumun dnda grmedikleri gibi, bakalarnn da kendilerini
byle grmelerini istemezler. Bunlar hkmetin ve politik birliin
meruiyetini esas olarak kabul ederler; sorumluluktan kamaya
deil, tam tersine, yurtta olarak zerlerine den grevi yerine ge
tirmeye alrlar.
Sivil itaatsizlii aada tartacam farkl biimlerinden soyut
layarak bu genel biimiyle algladmzda, rnein otuz yl nce
ne srlemeyecek bir iddiada, Amerikallarn, sivil itatsizliin,
kendi topluluklarnn siyasi kltrnde resmi olmasa da meru bir
yeri olduunu kabul ettikleri iddiasnda bulunabiliriz. Altmlarn
Yurtta Haklar Hareketine, Vietnam Savana kar yaplan ey
lemlerin genel sonularna gz atan Amerikallarn ancak ok az
bir ksm, bu tr eylerin yaanm olmasndan znt duyacaklar
dr. V e bu ok nemlidir. Ayn eyi, zellikle de bu tr krizlerle
kar karya kalmad iin, Ingiltere iin iddia edemeyiz. Ama
Amerikada sivil itaatsizlik artk korku yaratc bir tasarm deildir.
Sonu olarak gemiin nl sivil itaatsiz eylemleri, politik olarak
merkezde yer alan insanlar ve sol tarafndan olduka olumlu grl
mektedir. "Byle eyler olduu iin memnunuz. Bu eylemler top
lumun kolektif ahlki duyarlln etkiledi. Bu eylemler aracly
la daha iyi bir lke olduk."
imdi bata szn ettiim farkllklar tartmak istiyorum.
Sizlere esas olarak Amerikada yaanan belirli olaylar sraladm ve
bunlarn tmn sivil itaatsizlik kategorisi iinde ele aldm. imdi
farkllklara, her zel durumda eyleyicinin ahlki olarak kar kar
ya kald duruma bakalm. Firar eden bir kleye yardm eden,
ancak byle yapmakla Fugitive Slave Act'i ihll ettiinin bilincinde
olan kuzeyli, yasann kendisinden son derece ahlk d bir ey is
tediinden emindi. Bu insann kiisel btnl ve vicdan yasaya
itaat etmesine izin vermiyordu. Ayn ey, ahlk d olarak grdk
leri bir savata taraf olmak ve ldrme eylemine katlmak zere as
kere gitmeye zorlandklar iin, Vietnam Savana kar protesto
eylemlerine girien baz insanlarn da k noktalaryd. Bu tavr,
yasak olmasna ramen, le yemeklerinde kendilerine dman
olan insanlarn yannda yal hamburger yeme "ayrcaln" kul
lanmak suretiyle, Yurtta Haklar Hareketi ierisinde sivil itaatsiz

140
lik eylemi gerekletiren siyahlarn ahlki yaklamlaryla karla
trabilirsiniz.
Onlar yasann istedii biimde hareket etmeyi reddeden vicdan
larna uygun davranmak iin orada bulunmuyorlard. Sahip olun
mas gerektiine inanlan haklar talep etmek ya da fiilen kullan
mak yolunda genel ahlki bir dev yoktur. Onlar bir baka amala,
belli bir bak asndan ahlk d olduuna inandklar bir politi
kaya -bir aznln ounluk tarafndan ezilm esi politikasna- kar
kmak amacyla davranyorlard. ("ounluk" szcn belki de
zel bir anlamda kullanyorum: demokratik politik bir sistemin po
litik mekanizmasn belli bir sre ellerinde tutanlar anlatmak
zere. Bunlar saysal olarak ounluu oluturmayabilirlcr, ancak
iktidarlarn -kaba bir ifadeyle- demokratik srecin ifadesi olan adil
seimlerle salama almlardr.) Yurtta Haklan Hareketi ierisin
de yasalan ihll edenler ve Vietnam Savana kar protesto ey
lemleri ile ayn eyi yapan insanlarn byk ksm bunu, ounlu
un haksz yere taraftan olduuna inandklan bir politikay
deitirmek iin yapyorlard. Bunlara gre, ounluk kendi kar
n kollayp, hedeflerini gerekletirmeye urarken hakl deildi;
nk bu srete baka insanlarn haklarn ihll ediyordu: Yurtta
Haklan Hareketinde lke iindeki bir aznln, savata ise bir
baka ulusun haklarm. Bu noktay ayrntl olarak tartyorum,
nk eyleyicilerin ahlki k noktalarnn, tarttmz iki tipten
de farkl olduu nc bir sivil itaatsizlik biimi daha vardr; bu
rada direnenler asndan, kar ktklar politikann, yukandaki
anlamda ahlka aykrl ya da hakszl sz konusu deildir.
Bana gre Amerikan fzelerinin Avrupaya yerletirilmesine
kar oluan ve bu toplantya da vesile tekil eden bugnk protes
tolar, bu nc tip sivil itaatsizliin paradigmatik meklerini
oluturuyorlar. Protestolara katlanlarn byk ounluu -hepsi
deil, ancak byk ounluu- deitirmeye altklar politik ka
rarn yukarda szn ettiim zel trden ahlk d ya da haksz
olduuna inanmyorlar. Bunlar raketleri yerletirme kararn veren
ounluun, kendi karlarn gzetip, bir aznln ya da bir baka
halkn karlarn zedeledii bir olay olarak da grmyorlar. Tersi
ne, olayn ahlki adan tmyle farkl zellikte olduunu, oun
luun kendi karlar asndan da, bakalarnn karlar asndan
141
da trajik biimde budalaca bir seim yaptn dnyorlar. Fark
llk, en azndan ilk bakta, u nedenle nemli gzkmektedir.
Sivil itaatsizliin ikinci biimini demokrasi anlay ile ba
datrmak zor deildir: nk ounlua ramen herkesin politik
ve yasal haklarnn varl, ounluk hakknn temel tasarm iin
de bilinen vc geerli bir istisnadr. Bize gre, ounluun bir azn
ln ya da baka bir halkn karlarna zarar verme pahasna kendi
karlarn n plana alma hakk olmamaldr. Ancak, nc tip
sivil itaatsizlik, aka ounluun kendi kannn ne olduunu be
lirleme gcnn bile olmadn da ierdiine gre, ounluk
hakk tasarmna ynelik daha gl bir meydan okumay ifade et
mektedir ve vasilii, elier anlay, hatla totalitarizmi artr
maktadr. Gereklen de byle midir sorusu, toplantmz asndan
mutlaka byk nem tamaktadr. Bu konuya daha sonra tekrar
dneceim. Ancak imdi buraya kadar yaptm ayrmlarla da ili
kili, ama bunlarn hepsinden daha nemli bir farklla dikkatinizi
ekmek istiyorum.

r.

Bir sivil itaatsizlik teorisi gelitirmeye alyoruz ve bu teorinin

elinin ayann olmasn, iinin doldurulmasn istiyoruz. Bu ne
denle teoriyi oluturma srecinde basite kamarnaya zen gster
meliyiz, nk bu, teoriyi ie yaramaz hale getirebilir. Maalc5icf
bugn bir ksmnzn tuzaa dme tehlikesi iinde olduunuza
dair ok sayda iaret aldm, iinde bulunduumuz durum udur:
Sivil itaatsizlik olaylar (burada ok fazla i sava zerinde dn
myorum) insanlarn bir ksmnn erdemli, dierlerinin kt ya da
bazlarnn bilgelik tekelini ellerinde tutmalar, buna karlk baka
larnn cahil olmalar nedeniyle ortaya kmyor. Daha ok, canl
bir adalet duygusuna sahip zgr vc bamsz insanlarn aralarnda
daima yaanacak trden, sadece ayrntlarla ilgili deil, politik elik
ve stratejinin nemli sorunlaryla ilgili ciddi fikir ayniklarmz n e
deniyle dc ortaya kyor. Sonu olarak, sadece insanlann gerek
len ahlki olmayan yasa vc kararlara direnme haklarnn olduunu
vc bu hakkn yasalarn ktl nedeniyle ortaya ktn savunan
142
bir sivil itaatsizlik teorisi oluturmak doru deildir. Byle bir ey
ok basit olurdu; nk ahlki olmayan bir karara kar direnilmesi
gereini herkes kabul eder. Ama bu kabul, yaanmakta olan politik
atmalarda bu prensibin anlam konusunda bir fikir birliinin
olmay gereini deitirmiyor; nk burada ahlki bir sorunun
olup olmad konusunda fikir birlii yok. Byle bir teori sadece
sivil itaatsizlik sorumluluu konusunda zaten ikna olmu kiiler
asndan anlaml grlecek, onlarn dndaki herkes tarafndan
ise, konuyla tmyle ilgisiz olarak deerlendirilerek reddedilecek
tir.
Bu nedenle daha zor olan bir yolu, btn taraflarn uyabilecek
leri ltler koyduu iin, dnce ayrlklarnda herkesin gvenle
kabul edebilecei gerek argmanlar sunan bir sivil itaatsizlik teo
risi gelitirme yolunu semek zorundayz. Ancak bu, kendimizi bir
kararn doruluunu, atmadaki taraflarn hakllna gre belir
lemekten korumamz anlamna gelir. Baka bir deyile, ltleri
mizi dnce ve inanlarn hakllklar iin deil, dnce ve
inanlarn kendileri iin kullanmalyz.
Baarmzn anahtar, aadaki ayrm yapabilmekte yatmak-
tadr, iki soru sormak ve bu sorularn ayr ayr cevaplandrlmalar
konusunda srarl olmak zorundayz. Birinci sorumuz sudur: nsan
larn inanlanna uygun olarak doru davranmalar ne demektir,
yani politik bir karar yanl ya da ahlka aykr bulan insanlann
doru davranlar ne olmaldr? kinci sorumuz ise, hkmetin
temsil ettii ounluk farkl dnrken, insanlarn kendi dnce
lerine gre doruyu yaptklarna inanarak yasay pratik olarak ihll
etmeleri durumunda hkmetin tepkisi nasl olmaldr? Sorular
mz salam bir teori olutururken gereksinim duyduumuz fonnei
zellikledirler, nk bu sorulara her zel durumda, sz konusu
politik atmann esas konusunda ok farkl dncelerde de
olunsa, prensip olarak ayn biimde cevap verilebilir. ounlukta
olanlar birinci sorunun nda kendilerine, "Onlann kanaatinde
olsaydm, benim iin don davran ne olurdu?" sorusunu sorabi
lirler. Aznlkla olanlar ise ayn eyi ikinci soru erevesinde yapa
bilirler: "Politik ktidarn sahibi olsam ve ounluun dncesini
paylasaydm nasl davranrdm?" Bylelikle, tartma konusu olan
ahlki kanaatlerle ilgili bir konsenss salayamasak bile, bu sorun-
143
lam en iyi ekilde zm iin kabaca da olsa bir fikir birliine
varm olmay umabiliriz.

fflI
ilk soruya, zellikle de ikinci soruya verilecek cevap konusunda
ksa konumak istiyorum. lk soruyu gz nnde tutacak olursak
-yani yasalarn yanl olduuna inanan insanlarn doru davranla
rnn ne olaca sorusunu- verilecek yantn, olayn yukarda srala
dm sivil itaatsizlik biimlerinden hangisine uygun dtne
bal olduu grlecektir. nce birinci biimi, yani yasann insan
lardan, vicdanlarnn yapmalarna izin vermedii bir eyler talep
ettii durumu dnelim. Sanrm, ilk soruya birinci tip itaatsizlik
erevesinde verilebilecek cevabn prensip olarak yle olaca ko
nusunda esas olarak anlaabiliriz; tnsanlar yasaya kar k
maldrlar. Tabii ki hemen iki snrlama akla gelmektedir: Birincisi,
kendilerini hl bu toplumun mensuplar olarak gren bu insanlar,
toplumun hakszlk yapt yolundaki kesin inanlarna ramen,
inanlarn byk bir itina ile batan sona yeniden gzden geirip,
dierlerine yanl yaptklarna ikna olmalar iin yeterli frsat ver
melidirler. kincisi, -benden nce konuanlar da zaten hep ayn
dorultuda fikir beyan ettikleri iin, uzun aklamalarda bulunmam
gerekmiyor- iddet ve terr bu yolla hakl karlamaz. Birinin bir
bakasna, yasaya itaat etmesi durumunda yaamak zorunda kala
cana inand hakszlkla karlatrlabilecek bir lde hakszlk
yapmas asla doru olamaz. Birey, kendisi iin talep ettii, zsayg
ve ahlki btnlkten kaynaklanan hakk bakasna da aynen
tanmak zorundadr.
Ancak bu ilk tip sivil itaatsizliin teorimizin ierisinde daha
fazla genel deiiklie gereksinimi yoktur. rnein, bu durumdaki
kiinin, yasay ihll hareketine girimeden nce, kar kt poli
tik karardan dn konusunda bir mit olabilecek, var olan tm po
litik yollar denemesi gibi bir genel snrlama ekleyemeyiz. Birinci
biime uygun sivil itaatsizlik olaylar byk bir aciliyet tarlar.
Kle avcsna, kaan kleyi teslim etmesi istenen kuzeyli, hatta
bayraa sayg duruunda bulunmas istenen renci, muhtemelen
144
yakn bir gelecekte deitirilecei umuduyla yasaya itaat etmeleri
durumunda, telafi edilemeyecek bir zarar grm olacaktr. Peki
hi deilse eyleyicinin eylemini pragmatik olarak tartmas ve gs
terecei itaatsizliin durumu uzun vadede daha da ktletirecei
kanaatine varmas durumunda yasaya uymas biiminde bir snrla
ma getirebilir miyiz? Bylesi bir durumda bile ok dikkatli olmal
yz. Birinin yle dediini dnn: "Vietnam'da masum sivilleri
ldrmelisin ya da bir klenin tutsakla geri gtrlmesine yar
dm etmelisin; nk senin yasaya itaat etmemen, daha ok insann
lmesi, daha ok insann tutsak edilmesine neden olacak bir geli
meye yol aacaktr." Akl banda hi kimse bunu geerli bir arg
man olarak kabul etmeyecektir. Burada ortaya kan ve fail mer
kezli etik (agen-relative morality) olarak da adlandrlan somn zerine
gnmzde gerekten de ahlk felsefesi erevesinde youn tart
malar olmaktadr. Belki insanlann kendi alarndan, "Uzun vade
de daha ok susuz insann leceini bile bilsem, susuz insanlar
ldrmeyeceim" demek biiminde ahlki bir haklar vardr.
imdi, sivil itaatsizliin ikinci biimine geince farkll gre
ceksiniz. Burada Yurtta Haklar Hareketinde yer alan ya da Viet
nam Savana katlmay reddederek deil de askerlik belgeleri
zerine kan dkerek ya da Pentagonun merdivenlerinde oturma
eylemi yaparak sava protesto edenler bize bir rnek sunuyorlar.
Bu insanlar yukanda betimlediim, sivil itaatsizliin demokratik
devlet teorisiyle uzlatrlabilecei zel bir biiminde, haksz bul
duklar bir politikay deitirmek iin eylem yapyorlard. Bunlar
gibi dnen insanlar ne yapmaldrlar? Benim dnceme gre so
runun ilk, genel yant bunlarn inanlarna uygun davranarak zo
runlu gryorlarsa yasay ihll etmeleridir. Ancak burada srarl ol
mamz gereken ve birinci tip itaatsizliktekine oranla daha fazla
pratik anlam olan snrlamalarn says artmaktadr. imdi, politik
imknlarn tmn kullanma ve yasal yollardan btn umutlar t-
keninceye kadar yasay ihll etmeme talebi daha zorlaycdr. Bi
rinci tip iin yanl bulduumuz bir snrlama, ikinci tip iin inan
drc olmaktadr. Birinci durum iin karmak ve kukulu
olduunu sylediim pragmatik yaklamlar dnn. Bunlarn
imdi dorudan bir anlamlan vardr. Bu koullar altnda yasay
ihll edenin eylemini gerekelendirirken, "Byle yaparak o politi-
KK)N/S>'il I la a ts iz k 1 4 5
kay destekliyorsun" yolundaki itiraza verecei "Ahlk d bir po
litikay deitirmek iin bunu yapyorum" karl iyi bir yant ol
mayacaktr.
Bylelikle ikinci tip sivil itaatsizliin incelenmesinde, birincide
az arl olan ya da hibir nemi olmayan snrlamalar gndeme
gelmektedir. Daha tesi burada yeni bir ayrm da kanlmaz ol
maktadr. Sivil itaatsizliin ikinci biiminde sorun bir politikay
deitirmektir
ve bu amala kullanlabilecek kabaca iki strateji var-
__

dr. ilk strateji, kartlan ikna etmeyi hedeflemez. Bu politikay

doru bulan ounluun fikrini deitirmesini deil, tersine oun
luun bu politikay srdrmesi halinde deyecei bedeli olabildii
lde ykseltmeyi, bylece de bedelin ounluk iin kabul edile
mez bir seviyeye ulamasn hedefler. knac olmayan anlayn
ok eitli stratejileri -bedeli ykseltmenin eitli biimleri- vardr
ve bunlarn her biri dierlerinden daha ekicidir. Belli bir politika
dan nefret eden insanlar, ounluu ya bu politikay terk etmek ya
da btn kar kanlar ieri tkmak gibi bir ikilemle kar karya
brakmak yoluyla uygulanan politikann bedelini ykseltebilirler.
ounluun acma hislerinin harekete gemesi durumunda -ki bu
yasalara saygl insanlar iin pekala mmkndr- iknay hedefle
meyen strateji baarl olabilir. Dier ar uta sindirme, korku ve
dehet uyandrma ya da huzuru bozan, maddi zarara yol aan stra
tejiler bulunur: Trafiin engellenmesi, girilerin bloke edilmesi ya
da resmi kurulular ya da devlet memurlarn fiili olarak altrma
ma gibi eylemler bu erevede anlabilirler.
Bunun kart olarak ikna stratejileri, ounlua hl destekle
dikleri bir politikann ykseltilmi bedelini detmeyi deil, daha
ok onlar bu politikann hakszl konusunda ikna etmeyi hedef
ler. Bununla tabii ki sivil itaatsizliin daima bu iki stratejiden biri
ni izlediini sylemek istemiyorum. nsanlarn motifleri, umut vc
beklentileri her durumda karmaktr ve ska bu iki strateji de sz
konusu eyleyicilerin niyetlerini e zamanl olarak etkileyecektir.
Gene de kurmaya altmz sivil itaatsizlik teorisi asndan bu
iki strateji biimi arasndaki analitik ayrm vurgulamak anlaml
dr; nk bu bize aadaki biimde bir hipotezi formle etme
imkn salar. Bylelikle ikna aralarnn varl ve baarl ekilde
kullanlmalarnn sz konusu olduu bir durumda, sivil itaatsizliin
146
ne zaman hakl olabileceini, bu koullann yokluu durumunda
durumun ne olacan ve iknac olmayan stratejilerinin ne zaman
yelpazenin savunuiamayacak noktasna yaklaacaklarn syleyebi
liriz.
Aktr ki ikna stratejileri daha hakl gsterilebilecek zellikte
dirler. Ama bu, ancak ikna metoduna arnn makul ve baan an
snn yksek olduu durumlar iin geerlidir. rnein 60'l yllarda
Amerika'da Yurtta Haklan Hareketi iin durum byleydi. Ameri
kan politikasnn sylemi, on yllardan beri eitlik zerine edilmi
laflarla yklyd ve kinci Dnya Sava rk aynmcl konusun
da toplumun adalet duygularn keskinletirmiti. phesiz syle
minde de, szmona angajmannda da imdiki gibi fazlasyla var
olan ikiyzll inkr etmiyorum. Ama ikiyzlln kendisi
bile ikna stratejileri asndan bir koz olabilir. ounluk, hatta
Gney illerindeki ounluk bile, sivil itaatsizlik araclyla kendi
yasalarn karmaya zorlandnda mahcubiyetten kzaryordu. Po
litik ounluk artk, "Evet biz toplumun bir blmne aa rk
muamelesi yapyor ve bunu savunuyoruz", deyip sonra da hibir
ey olmam gibi kenara ekiemiyordu. Sivil itaatsizlik herkesi,
ounluun birok nedenle yllardr grmezlikten geldii eyi gr
meye zorluyordu. Bylelikle dnceler deiti ve bu deiikliin
en arpc delili, adalet mekanizmasnn, kavgann sonuna doru,
sava kazanlmak zereyken, hareketin dman olmaktan kp
mtcfiki safna gemesiydi.
Ancak bu koullar her zaman yoktur. Bazen koullar, Gney
Afrika rneinde olduu gibi, hibir ekilde uygun olmadndan,
ikna stratejilerinin byk baar anslar yoktur. knay hedefleme
yen stratejilerin hakl olabilecei durumlarn varln tmden ret
mi edeceiz? Peki byle bir durumda ikinci tip meru sivil itaatsiz
lie bavurma yolu kalr m? Ben byle bir yaklamn ok kat
olacan dnyorum. Salam bir alma teorisinin bir paras
olarak, genel ierikteki u ilkeyi savunuyorum: Belirli bir resmi
politikann yukarda tanmladm biimde gayri ahlki ve haksz
olduuna inanan birey, etkin, ikna edici sivil itaatsizlik olanaklar
yoksa ve iddet iermeyen ve baar ansna sahip iknaya dayan
mayan teknikler mevcutsa ve bu teknikler ters etki yaratma tehlike
si tamyorlarsa, bu birey iknaya dayanmayan aralar kullanmakla
147
doruyu yapmakladr. Bu yaklam bazlarnza ok zayf gzke
bilir; ancak ben saylan tm snrlamalarn gerekli olduuna inan
yorum.
imdi nc tip diye tanmladm sivil itaatsizlik biimine
geliyorum. Burada eyleyiciler deitirmeye allan politikann
benim yukanda izahna altm zel biimde haksz olduunu
dnmyorlar. Yani sivil itaatsizlie bavuranlar ounluun sa
dece kendi karlanna gre hareket ettii, bu arada bakalarnn
haklarn ihll ettii fikrinde deiller. Bunlar daha ok kar ktk
tan politikay temelde yanl, ahmaka ve ykc olarak deerlendi
riyor ve hem ounluun hem de kendi karlarnn nerede olduu
nu ounluklan daha iyi bildiklerine inanyorlar.
Burada, nc tip sivil itaatsizlik sz konusu olduunda, ikna-
ya dayanmayan stratejilerin tutarl bir teori erevesi ierisinde
hakl g.sterilebilecei konusunda kukulu olduumu sylemem
gerekiyor. nk szn ettiim teori, farkl kanaatlerin varln
kabul eder, ama batan bunlarn hakl olabileceklerini reddeder. Bu
konuda beni megul eden sorunlar izah etmek iin, bata deinme
diim, Amerikann yakn tarihinde yaanan bir sivil itaatsizlik ola
yndan sz etmek istiyorum. Belki de ksa vadeli en etkin sivil ita
atsizlik eylemi, gney eyaletlerindeki bir ksm yurttalarn ve
memurlarn siyah ocuklar beyazlarn okullanna gndermeme ey
lemiydi. Oysa siyah ocuklar Anayasa Mahkemesinin 1954
ylndaki kararma gre bu hakka sahiplerdi. Bu yolla, bir kuan
nemli bir blmnn gereksinim duyduu eitim engellenmi
oldu. Bunun bu ocuklarn gelecekleri zerinde nemli etkileri ol
duu aktr. Bunu yapan memurlarn motifleri, nc tip diye ta
nmladmz itaatsizliin tipik motifleriydi; yani bunlar, kendi d
ncelerine gre tm toplum iin ok mantksz, yanl olan bir
politikay deitirmeye, ertelemeye alyorlard ve kullandklar
yntem ise bakalarn ikna deildi. Size tarihimizin bu uursuz
blmn hatrlatmam, bu alma teorisinin bu tr durumlar iin
iknaya dayanmayan stratejilere izin vermemesi gerektiine
inandm anlamna gelmesin. Sylemek istediim sadece, kukulu
olmak ve farkl bir anlay savunanlardan imdiye kadar olduun
dan daha iyi argmanlar istemek iin nemli gerekelerimizin ol
duudur.
148
 Bugn burada tabii ki rk ayrmcl ile deil, atom politikas
ile urayoruz. Sorulmadan sylemeliyim ki, lkemin nkleer po
litikasna iddetle karym. Ancak tutarl bir alma teorisinin
buna kar sivil itaatsizlik eylemlerini hakl karp karma
yacan soruturmamz ve her eyden nce bu durumda sonu
alc sivil itaatsizlik stratejilerinin var olup olmadn dnmemiz
gerekiyor. Burada temel bir sorunla kar karya bulunuyoruz.
Neye ikna etmek istiyoruz? Yurtta Haklan Hareketindc olduu
gibi, ikinci tip sivil itaatsizliin eyleyicileri rtk bir biimde var
olan bir inanc Sokretesi bir tarzda su yzne karmaya alyor
lar ve bu noktada ounluun, insann yz kzarmadan reddede-
meyecei bu inanc kabul etmeyi bir ekilde taahht etliine inan
yorlar. Ancak atom politikas alannda, rtk biimde var olan
byle bir inanca paralel bir ey bulmak zordur. Prof. Habermas'
buradaki konumasnda Almanya'da fzelerin yerletirilmesi konu
sunda atmalarn ahlki boyutlarna iaret etti. Ben bu boyutun
imdiye kadar nkleer politikaya kar sivil itaatsizlik eylemlerine
girienlerin ounluunun temel kayglar olduunu sanmyorum.
9 4 ______

rnein Ingiltere'de Graham Commonda atom tesislerinin kuatl

masna katlan kadnlarn byk bir blm, dini gruplarca ne s
rlen ve nkleer silahlarn savunma amacyla kullanlmasna kar
olunduu iin, nkleer silah kullanmyla tehdit etmenin de -hatta
byle bir tehdit bir atom sava tehlikesini gerekten ortadan
kaldrsa bile- yanl olduunu ne sren btnlkl argman
kabul etmiyordu. Bu olduka kat, sezgilere kar bir argmandr.
Atom silahlarna kar kampanyaya kallanlann byk ounluu,
argmanlarn baka bir iddiaya, atom silahlanmasnn ahmaka bir
politika olduu ve bunun bir atom savan engellemeyecei, tersi
ne byle bir tehlikeyi artraca iddiasma dayandryorlar.
Kukusuz, etikle akln argmanann basite kar karya getir
mek ok kaba bir yaklamdr ve ben fzelerin konumlandnlmas-
na kar gerek ahlki gerekse politik argmanlarn var olduu ko
nusunda hemfkirim. Ancak burada sz konusu olan, daha nce
yaptm snflamaya gre ikinci tip sivil itaatsizlik iin szn et
tiimiz olayn merkezinde bulunan zel trden ahlki argmanlar

* Bkz. Habermasn bu kitaptaki yazs, (.n.)

149
deildir. Sz konusu olan, ounluun kendi karlarn n plana
alrken, sayg gstermek ve dikkate almakla ykml olduu ba
kalarnn haklarn hie sayarak gcn ktye kullanmas duru
munda geerli olan argman deildir. Eer yleyse burada oun
lua kar giriilen sivil itaatsizlik eylemlerini samimi bir ekilde,
anayasal yapda rtk olarak var olan hukuksal ilkelerin kabul etti
rilmesi abas olarak sunamaz ve ounluu kendi karlar nede
niyle sorumluluklarn grmezden gelmekle sulayamayz.
Bu ilke sorununun tesinde, sivil itaatsizlik eylemlerini, oun
luun akln bana getirmek iin ikna stratejileri olarak sunma a
basnda bir sorunla daha karlayoruz. kinci tip sivil itaatsizlikte
olduu gibi bu formda da pragmatik argmanlarn byk nem ta
malar gerekiyor ve bu nedenle sivil itaatsizlik eylemlerinin ger
ekten ne lde ikna edici olduunu dnmemiz gerekir. Eer
benim sandm gibi yeni atom fzelerin yerletirilmesine kar en
ikna edici itirazlar -ki byle bir ey, kar tarafn tezlerinin hatal
mantnn, yanl varsaymlarnn, atlan yanl admlarnn
ayrntl bir analizini gerektirir- sadece hkmetin kararlarn
alrken dayand politikann etkileri konusundaki karmak savla
ra ynelikse, karmzdakilcri tezlerimizin gllne inandrmak
iin yaplan politik gsteriler vc trafik engellemeleri ok zayf kal
maktadrlar.
Eer bu doruysa, imdi sivil itaatsizliin bu biimini destekle
yenlerin samimi bir ekilde, bu eylemlerin kartlar iknay hedef
lemediini kabul etmeleri gerekir. Bu eylemler, ok nemli, trajik
bir hata olarak grlen bir politikann bedelini ykseltmeyi
amalyorlar. Bylece bu insanlarn, benim zor olarak nitelendirdi
im soruya, yani tutarl bir sivil itaatsizlik teorisinin bu tr bir ita
atsizlii hakl karp karmayaca sorusuna cevap vermeleri ge
rekmektedir. Atom politikasnn varsaylan tehlikeleriyle sradan
hkmet kararlarnn tehlikeleri arasndaki ak farklla ramen,
benzer bir durumu incelemek yararl olabilir. knay hedeflemeyen
sivil itaatsizlik, baka bir kt hkmet politikasna, rnein kt
iktisat politikasna ynelik olsa hakl gsterilebilir mi? ABD vc n
giliz hkmetleri gnmzde, hem ksa hem de uzun vadede genel
kamusal karlara kar olduuna inandm iin ahmaka olduu
nu dndm iktisat politikalar izliyorlar. (Burada misafir oldu
150
um iin, hali hazrdaki hkmetinizin iktisat politikasna ilikin
bir deerlendirme yapmayacam.) Bu iktisat politikasnn sivil ita
atsizliin ikinci biimi balamnda deindiim ekilde de haksz
olduu birok neden gsterilerek kantlanabilir. Bu politika tmy
le ounluun karlarna hizmet iin gdlse bile yine de aznlk
haklarn ihll etmektedir. Ancak bu iddiay bir kenara brakp, sa
dece ounluun desteiyle izlenen bu iktisat politikasnn, oun
luun kendi karlarna bile uygun olmadn savunsaydk
ounluk monetaristlerin argmanlaryla krletirilmi olabilir- bu
argmanmz gvensizlik ve zorluklar yaratarak, yani bedeli yk
selterek, hl bu politikann en iyisi politika olduuna inanan o
unluu bu politikadan vazgemeye zorlama yolunda bir sivil ita
atsizlik anlayn hakl gsterebilir miydi?
Prof. Hebarmas'n ilgin vurgularnn birounun, bylesi bir
karlatrmay etkisiz klaca dnlebilr. zellikle de onun, ha
yati nemdeki kararlarn salt ya da snrl bir ounluun desteiy
le alnmasnn kararn meruiyetini zedeleyebilecei eklindeki
saptamas zerinde durmak gerekir. Bu ilkeye dayanarak fzelerin
konumlandrlmasna kar, argmanlara dayanmayan bir sivil ita
atsizlii hakl gsterebilir miyiz? Bunun g olduu bellidir.
nk ayn ilkeye dayanlarak hkmetin fzeleri yerletirmeme
yolunda alaca bir karara da kar klabilir. Bu da fzeleri kabul
cime karan gibi bir karardr vc hatta verili koullarda, brakn Prof.
Habermasn talep ettii ezici ounluu, salt ounluu bile bula
mayacak bir karardr. Ksacas gncel alma, benim dnceme
gre, Habermas'n prensibinin amaca uygunluunu pheye d
recek biimde simetriktir. Elbette fzelerin konumlandrlmas po
litikasna kar kanlar, bunun dzeltilemeyecek zararlara yol aa
cana, nk fzelerin varlnn toplumun varoluunu tehlikeye
dreceine inanmaktadrlar. Ama bu, kar taraftaki insanlarn
-ki bunlarn saylarnn biraz daha fazla olduunu kabul edebiliriz-
fzelerin yerletirilmesine kar verilecek bir karar konusunda d
ndklerinin aynsdr. Bunlar byle bir kararn nkleer sava ola
sln artracana vc toplumun varoluunu tehlikeye drecei
ne inanyorlar. Bu durumda, bence -istemeyerek de olsa sylemem
gerekiyor- Habermas'n analizi, hkmetin bir meruiyet ilkesini
ihll ettiini gstermiyor. Ve eer byleyse, ikna hedefi olmayan
151
sivil itaatsizlii hakl gstermek iin bu ilkeye dayanamayz.
Bu tantlamay u anda ok da tatmin edici olmayan bu noktada
kesmek zorundaym. Halihazrdaki tartmalarda zerinde dn
dmz sivil itaatsizlik tipi nc form olabilir ve burada da
kartn ikna etmek diye bir sorunu olmayan bir itaatsizlik sz ko
nusu edilebilir. Ancak bu Habermas'n, Ravvis'dan aktard tanma
uymuyor. Bu form, ounluun en iyi diye dnd bir politika
y uygularken deyecei bedeli ykseltmeyi amalyor. Elbette bu
tespit, bu tr sivil itaatsizlik biiminin yanl olduu anlamna gel
miyor. Politik etiin karmak sorunlaryla ilgili bir konuda yle
basit ve mekanik bir tarzda yzeysel sonulara varamayz. Benim
dnceme gre, yaptmz tartmalarda hl, bu tr sivil itaatsiz
lik konusunda ie yarar bir sivil itaatsizlik teorisinin temel unsur
larndan olabilecek bir tez ne srlemedi.

imdiye kadar bir sivil itaatsizlik teorisinde dikkate alnmas gere

ken iki teme! sorundan biri zerine konutum; Politik bir kararn il
kesel olarak yanl olduuna inanan bireyler bu inanlarnn gerei
olarak nasl davranmaldrlar? kinci soruya ilikin yorumlarm
ok daha ksa tutmak zorundaym. Hkmetler bu insanlann dav
ranlarna nasl tepki gstermeliler? Bu noktada u iki yanl yap
mamaya dikkat etmeliyiz. Birincisi, sivil itaatsizlik eylemlerinin
cezalandrlmasnda srarl olan bir hkmetin, kmsenmeleri ve
cezalandrlmalar gereken malum kt insanlardan olutuu fik
rinden hareket etmemeliyiz. kinci olarak, eylemlerinin hakll
inancyla yola karak, bilinli biimde yasay ihll eden insanlarn
cezalandrlmamalar gerektiini varsaymak biiminde bir kar
yanlla dmemeliyiz. Burada bir mantk elikisi yoktur ve
hatta birok durumda, insanlarn cezalandrlmalar olduka anlam
ldr; bunu onlarn konumunda bizim de ayn eyleri yapacamza
ya da yapmamz gerekmesine ramen sylyorum.
Bunlar iki vahim yanltr. Ancak daha vahim olan nc bir
yanl daha vardr. Sivil itaatsizlik gdsyle yasay ihll eden
birey cezalandrlmamaldr. Herhangi bir nedenle, hatta kiisel

152
kar ya da haysiyetsiz bir amala yasay ihll eden bireyin de mut
laka cezalandrlmas gerekmez. Prof. Hebarmas konu ile ilgili u
ilke konusunda endielerini ifade etti: Yasa yasadr ve uygulanma
s gerekir. Ama hukukular, hatta olduka tutucu hukukular bile
nadiren bu ilkeye gre hareket ediyorlar; nk bunlar da her tr
yasa ihllini cezalandran hibir lkenin, hele de hibir medeni l
kenin olmadn biliyorlar. Adli yarglamada bir takdir hakknn
varl modern hukuk teorisinin asli unsurlanndan biridir. Bu, ceza
kovuturmasndan vazgeilmesini gerektiren ok sayda nedenin
olabilecei birok su iin geerlidir.
Benim dnceme gre yararclk olduka ksr bir genel hukuk
teorisidir; ama gene de adil cezalandrma iin harika bir zorunlu n
koul koyuyor. Uzun vadede toplumu iyiletirmeye katkda bulun
mayacaksa birey cez.alandrlmamaldr. Bu cihetteki birini ceza
landrmak iin yeterli nkoul deildir. Ama bu, gerekli bir nko
uldur ve takibat kararn birok durumda engelleyecek bir kriter
oluturur. rnein Mutlangen polisinin sivil itaatsizlik eylemlerini
grmezlikten gelmesi doru bir karard. Fakat yararclk kriterini
cezalandrma iin zorunlu bir n koul olarak kabul edersek, zor
bir soruyla kar karya kalyoruz: Bir cezalandrmann insanlar
benzer eylemler yapmaktan alkoyaca ve bylelikle toplumun ge
neli iin yaam daha bar ve yararl hale getirecei varsayhrsa,
hkmetin sivil itaatsizlik gdsyle davranan birini cezalandrma
ma hakk var mdr?
Byle bir yaklam birouna semecilik gibi gzkebilir.
Ancak bir kez ilk soruyu, adaletsizliinden emin olduu iin bire
yin yasay ihll ederek doruyu yapt biiminde yantladysak,
bunu savc ve hkimlerin de ceza takibat konusunda karar verir
ken dikkate alabilecekleri ya da almalar gereken bir neden olarak,
hatla bunu yararclk kriterinin geerli olabilecei durumlarda bile
yapmalarn kabul etmemek bana tutarsz gzkyor. Yani bu ok
rahatlkla ceza seviyesini dk tutmann bir gerekesi olabilir, ol
maldr da. ki sorumuzun, yani insanlarn inanlarna uygun bi
imde ne yapmalar ve hkmetin bunlarn eylemleri karsnda
nasl davranmas gerektii sorularnn birbirinden bamsz olduk
larn vurgulamtm. Ama bu sorular o kadar da birbirlerinden ba
msz deiller vc buras tam da bu sorularn karlkl bamhkla-
153
nnm en ak grlebildii noktadr. Tedbir olarak eklemem gerekir
ki, ben kiinin hakknda soruturma alp almamasnda ve nasl
cezalandrlmas gerektii konusunda karar verilirken sadece kii
nin eylem gdsnn dikkate alnmas gerektiini savunuyorum.
Ama konuyla ilgili nemli olan, korkutma bata olmak zere,
baka eyler de vardr; bu yzden, inanlar dorultusunda eyleme
geen insanlann hibir zaman cezalandrlmamalar gerektiini
sylemek, belirttiim gibi arya kamak olur.
ki noktaya daha deinmek istiyorum. Birincisi, biraz nce de
indiim sorunun muhatab asndan tartlmas: Sivil itaatsizlik
eylemlerine girien kiiler cezalandnlmaya aba gstermeli, hatta
cezalandrlmay talep etmeli midirler? Benim konuyla ilgili d
ncem ok basit. Ben Sokrates'in cezasz sivil itaatsizliin tam ol
mad, eyleyici kii teslim olup, "Ben topluluumuzun yasasn
ihll ettim, beni cezalandrn", demedii srece sivil itaatsizliin
gerek olmad yolundaki grne katlmyorum. Bu bak as
nn cazibesini, dramatik ekiciliini gryorum, ama bu bana yan
l ve mulak geliyor. Bu yaklam birinci olarak sivil itaatsizliin
ilk biimi iin geerli olamaz. Kle avclarna yardm etmeyi ya da
kendi dncesine gre gayri ahlki bir savata yer almay isteme
dii iin askere gitmeyi reddeden birey, amacna en iyi ekilde, ey
lemi sakl kalrsa ve hibir zaman aa kmazsa ular. Dier iki
tipte cezalandrlma, bazen arasal deerinden dolay plann bir
paras olabilir. Belki birey, stratejisi yukarda deinilen ikna et
meme yntemi olduu iin cezalandrlmay isteyebilir; byle bir
durumda kii toplumu, kendisinin gayri ahlki bulduu politikay
uygulamasnn tek yolunun onun gibi dnen insanlan hapse
atmak olduunu kavramaya zorlamak istiyordur. Byle bir durum
da sz konusu kiinin cezalandrlmay istemesi anlalr bir eydir.
Ama bu arasal yaklam, cezalandrlma istei yolunda ahlki ya
da kavramsal genel bir taleple kartrmamalyz. Eer bir sivil ita
atsizlik eylemi amacna cezasz ulaabiliyorsa bu tm taraflar iin
en iyisidir.
Sonu olarak belirtilmesi gereken bir ey dc, imdiye kadar
sivil itaatsizlik eylemlerini, yasa ihllleri varsaym erevesinde
tartm olmamzdr. Ancak ilerici bir adan yaklarsak, belki de
bunun byle olmadn greceiz. Prof. Habermas ve dier konu

154
maclar yasallk ve meruiyet arasndaki belirsizlii vurgulayp,
burada iki kart tasanmn sz konusu olabilecei ihtimaline dikkat
ektiler. Anayasalar soyut politik haklar da yasal haklar olarak
deerlendiren Amerika ve Almanya'da ister istemez, yasa nedir so
rusu ortaya kacaktr. Birka yl nce, ABD Anayasasmn, eer
doru anlaD-sa, o dnem genel olarak yasa ihlli olarak alglanan
eylemleri anayasaya uygun olarak kabul edebileceini iddia etmi
tim. Benzer argmanlarn burada da ortaya kmas beni artmaz.
Ve bu lkenin Anayasa Mahkemesi hkimlerinin bu noktay dikka
te aldklarn biliyorum. Ama hukuk teorisinde ska gz ard edil
mi olan bir aynma dikkat etmez.sek, bu olaslktan bir ey kma
yacaktr. Anayasalarn sivil itaatsizlik olarak deerlendirilen
eylemleri gerekten de koruduklar eklindeki argmann mahke
melerin kar yndeki belirlemelerine ramen hl geerli olup ol
madna karar vermeliyiz. Hepimiz, mahkeme ne derse hukuk
odur szn ok iyi biliyoruz. Ama bu iki farkl anlama gelebilir:
Birincisi, mahkemelerin hukukun ne olduunu belirleme konusun
da daima hakl olduklar, kararlannn itihat nitelii tad, yani
mahkeme anayasay belli bir biimde yorumladysa bunun gele
cekte de zorunlu olarak geerli yorum olaca anlamna gelebilir.
Ya da basite, mahkeme kararlarn en azndan pratik nedenlerle
tanmamza ramen, mahkemelerin tek tek olaylarla ilgili yanlabi
lecekleri yolundaki dncelerimizi sakl tutmamz gerektii anla
mna gelebilir. Birinci yaklam hukuksal pozitivizmin yak
lamdr. Bana gre yanltr ve sonu olarak da hukuk devleti
anlayn derinden zedeleyecek bir yaklamdr. Almanyadaki hu
kukularn acil olarak benimsemeleri gereken, doru yorum
landnda yasann muhtemelen sivil itaatsizlii destekleyecei
eklindeki argman, ancak biz bu pozitivist yaklam reddeder ve
-hkimler belli bir olayda hukukun ne olduu konusunda .son sz
syleme hakkna sahip olsalar bile- son szn daima ve mutlaka
doru olmas gerekmedii konusunda srarl olursak etkili olabilir.

155
DEMOKRASLERDE DRENME
SORUMLULUU ZERNE*
Hans Saner

tindc yaadmz yzylda totaliter rejimlerle yaanan tecrbeler

den sonra artk, devlete kar direnmenin farkl yntemleri olmal
mdr? sorusu deil, hangi yntemlerin hangi devlet dzeninde po
litik olarak uygulanabilir, hukuki olarak yasal ya da belki ahlki-
politik adan meru hatta zorunlu olduu tartma konusudur. Po
litik olarak uygulanabilirliin snrlarn anayasal pratik belirler ve
bu pratik anayasa metninde yazl olandan ok farkl olabilir.
Neyin yasal olup olmadn ise sz konusu lkenin yasalarnn b
tnl belirler. Geri yasalarn farkl yorumlan ya da anayasa
larla dier yasalar arasndaki farkllklardan dolay yasallk sorun-
* Hans Saner, "identitt und Widerstand, Fragen in einer verfallenden Demokra-
tie", adl kitaptan evrilmitir. Lenos Yaynlar, 1988, Basel.
156
lan ortaya kabilir; ancak bu tr farkllklar genel olarak yasal
prosedrn kendisince ve balayc bir ekilde zmlenir. Ancak
yasalara ve politik pratie ynelik ahlki tavr allar arasndaki
farkllklar giderecek ve ahlki eilimler iindeki farkllklar her
kes iin balayc ekilde zecek bir merci yoktur. Birisi iin
ahlki olarak balayc olan ey bir bakas iin kukulu ya da
kabul edilemez olabilir. Buna gre de salanan hak ve zgrlkler
ya da konulan smurlamalar keyfi olarak alglanabilir ya da byle
kabul edilebilirler. Ancak bu kabul edilemezliin, keyfiliin l
leri de tarihsel ve toplumsal gelime sreci ierisinde deiime
urar. Bu nedenle uzun bir dnem ahlki-politik beklentiler asn
dan yeterli olan ahlki prensipler, yasalar, kurumlar ve bunlara dayal
pratik, zaman ierisinde ya da birdenbire yetersiz hale gelebilir.
Bu yazda halihazrda var olan direni teorilerini anlatmayacak,
demokratik devletlerdeki somut atmalardan yola karak, kendi
bana yeterli bir teorinin ana hatlarn izmeye alacam. Bu
noktada demokrasinin, temsili ya da ksmen dorudan demokrasi
nin, esas olarak btn unsurlaryla ilediini, yani Rawlsin teori
sinde yapt tanm kullanrsak, tmyle olmasa da "adile yakn
ilikiler"in' sistemi olduunu, ama gene de tek tek bireyler, gruplar
hatta ounluk iin kabul edilemez zorunluluklar ykleyebilecei
varsaymndan hareket ediyorum.

I. "ADLE YAKIN BR SSTEMDE" DREN

a) Halkn belki yzde doksannn zerinde anlat ve anaya

samzda da yazl olan genel askerlik grevi sistemi, belli bir ya
grubu ierisinde bulunan her salkl yurttatan, gerektiinde lke
nin bamszln asker olarak, yani organize edilmi iddet kulla
narak savunmasn talep eder. Yasall tartma konusu olmayan
bu talep ahlki olarak da, salkl erkeklerin var olan btn aralar
kullanarak ocuklar, kadnlar, yallar ve hastalar korumakla y
kml olduklar yolundaki fed^rlk fikri ile hakl gsterilebilir.
Ancak bugn tek tek bireyler asndan bu zorunluluu inandrc

1. Rawls, J; Eine Theorie der Gerechtigkeit, Frankfurt, 1975, s.390.

1-57
biimde reddeden mutlak ahlki bir argmann var olduu da
hemen hemen tartma konusu olmaktan kmtr; Bu argmana
gre birey vicdanyla badatramayaca iin, her ne pahasna
olursa olsun, ldrme emrini kabul etmemelidir.
Demokratik devletlerde konuyla ilgili nerilen ya da uygulanan
zm modelleri birbirlerinden olduka farkldr. Bunlar bizde -ve
diktatrlklerde uygulanan bir yntemle- btn retilerin sulu
muamelesi grmesinden, haksz, yani saldr savalarnda ksmi ret
hakknn tannmasna, etnik ve dini olarak inandrc biimde ge-
rekeicndirilmesi ya da pratik olarak yeterli biimde kantlana
bilmesi kaydyla, reddin prensip olarak kabulne kadar uzanmak
tadr. Ancak bu zmlerin hibiri doyurucu deildir. lk uygula
ma devletin bireyin ahlk anlayna ynelik bir saldrsdr; kinci
si, imdiye kadar hibir devlet kendi savann haksz sava
olduunu ilan etmedii ve hakl sava kavramnn silah teknolojisi
nin bugn ulat dzeyde anlamsz hale gelmesi dolaysyla uy
gulanma ans yoktur. ncs ise retilerin toplumsal olarak
aalanmalarna deilse bile, en azndan horlanan zorunlu hizmet
ykmllklerine yol amaktadr. Bu nedenle ben farkl bir zm
nerisinde bulunuyorum:
Hibir devlet mutlak olarak iyi ve mutlak olarak adil olamaya
ca iin, yurttalarndan ancak mutlak olmayan eylemler talep
edebilir. Mutlak eylemle; dzeltilmesi, geri dn olanaksz, so
nulan itibariyle mutlak ve deitirilemez olan bir eylemi kastedi
yorum. Byle bir eylem ldrme eylemidir. ldrme eylemi dev
letler asndan ultima ratio anlamnda meru olarak grld
srece, devlet insanlara devletleri iin ldrme eylemine
katlmalar yolunda propaganda yapabilir, ancak bunu herkes iin
geerli emir haline getiremez ve askerlik iin kazanmaya alt
her bireyin onayna ihtiyac vardr. Yani, hem ldrmenin hem de
bundan kesin olarak kanmann ahlki olarak gerekelendirildii
bir durumda ortaya kan sorun, ancak bu ekilde zlebilir. Bu
sorunda hukuk ve ahlkn tatmin edici bir uzlamas ancak gnll
askerlik grevi temelinde salanabilir. Fedakrlk dncesi de
ancak byle bir anlayla yani gnlllkle badaabilir. nk
insan ancak kendisini feda edebilir. Baka insanlar feda etmek
onlarn ancak sz konusu bireyin mlk olmalar durumunda
158
mmkndr. Birini kendini fedaya zorlamann ahlkla olan ilikisi,
ancak Verdun Muharebesinin ahlkla ilikisi kadardr; yani byle
bir iliki yoktur. Byle bir durumda hak eitsizlii yaratldna
inananlarn, herkesin seme hakknn olduu byle bir durumda
eitsizlikten sz edilemeyeceini dnmeleri gerekir. Ortada reel
politik bir argman kalyor*, byle bir zmn kk devletler
iin geerli olamayaca. Bu argman kabul grmeye devam ettii
srece, askerlii ret biimindeki sivil itaatsizlik, bireyin toplumun
ounluunun istekleri karsnda ahlki olarak meru gsterilebi
lecek bir eylemi olarak kalacaktr.
Bylelikle olayla ilgili genel soruyu sorabiliriz: Demokratik sis
tem ierisinde ounluun kabul ettii ve devlet iin yaamsal
nemde olan bir yasay bireysel olarak ihll etme eyleminin meru
iyeti sz konusu edilebilir mi? Benim cevabi nerim udur: En
azndan yasann bireyi mutlak sonular olan eylemlere zorlad
durumlarda byle bir meruiyet vardr. Burada eklenmesi gereken
bir nokta, mutlak eylem kategorisinin, sadece bir dev snrlamas
anlamnda deil, ceza yetkisi snrlamas olarak da dnlmesi
gerektiidir. Yurttalarn mutlak sonular olan eylemlere zorlaya-
mayacak olan demokratik devlet, onlar mutlak sonulan olan ce
zalara, yani lme vc mr boyu zgrlkten yoksunlua da
mahkm edemez.
b) Her ounluk demokrasisi iinde, etnik kkeni, dini ya da
dili farkl olan aznlklarn ya da belli zellikleri olan blgelerin
seslerini bastrma, bunlarla ilikilerinde bir ounluk diktatrl
ne dnme tehlikesini barndrr. Bu nedenle gerek bir demokra
sinin asli zelliklerinden birisi aznlklar ve blgesel zellikleri
dikkate almas, onlara zen gstermesidir. Bu zen yerel otonom
idareler, federalizm ve blgeciliin farkl biimleri ve aznlklarn
korunmasna ynelik tedbirler araclyla kurumsallatrlr. Byle
bir zenin snrlarn enerji ihtiyacnn giderilmesi ya da lkenin
savunma yetenei gibi herkesi ilgilendiren ortak karlar belirler.
Burada hkmet kararlarnn ya da halkn ounluunca verilen
kararlarn blgeler ve aznlklarca da kabul, uygulanmas bekle
nir. elikili durumlarda yarg yoluyla zorlamada bulunulabilir.
Bu demokratik pratik, 70'li yllardaki nkleer santral yapm

1.59
tartmalar srecinde baansz kald. KaiseraugsF* bu
baanszlm somut rneidir. Bu deneyim reticidir; nk bu
olayla bildiim kadaryla svirede ilk kez, blgede oluan byk
gruplar birok bilgilendirme aracn ve btn hukuki imknlar so
nuna kadar kullanarak, lkenin dikkatini sorunlarna ekmek
amacyla geerli yasalar, stratejik anlamda bilinli, ama dikkatli
bir biimde, igal hareketleriyle ihll ettiler. Eylemciler ne ihtiya
tespitinin yeterince yapldn, ne de inaatn yan etkilerinin neler
olaca sorusunun akla kavutumIduunu kamuoyuna duyur-
__

mak istiyorlard: inaat belki gereksiz belki de ok riskliydi. o

unluunu blgenin eitli yerlerinden gelen lml yasa
ihllcilerinin oluturduu illegal eylemciler, temsili kamuoyu yok
lamalarna dayanarak halkn byk ounluunun arkalarnda ol
duundan emindiler ve baz kanton hkmetlerinin stratejilerini
olumlu bir tavrla izlediklerini biliyorlard. Eylem, u anda hl
devam etmekte olan ve sonucu belli olmayan bir moratoryuma yol
am bulunmakta.
Yllarca sren bu kavgaya yol aan nedenler yle zetlenebi
lir: Halkn giderek daha byk bir blm, santraln hizmete gir
mesi sonucu blgedeki yaam kalitesinin deceinden, zellikle
Ren Nehrinin st blgesindeki ykn halen yapm sren ya da'
planlanan nkleer santrallar nedeniyle ortalama lleri ok aa
candan ve herhangi bir sava dummunda blge iin ek bir tehli
kenin, konvansiyonel bir savata bile nkleer kirlenme tehlikesinin
ortaya kacandan korkuyordu. Federal dzeydeki kararlar t
myle yasalara uygun alnd, parlamento ounluu pheye yer
brakmayacak bir ekilde santraln yapmndan yana olduu iin,
blge halk asndan yle bir soru ortaya kyordu: Blgesel bir
ounluktan, lke apndaki ounluun faydalanaca ancak ken
disinin zarar grecei bir durumda, lke apndaki ounluun

2. Bisig, M .; Soziale Verteidigung. Eine gevvaltreie Alternative zur militrischen

Verteidigung der Schweiz, Zrich 1976, s. 48-55. - Ledergerber, E. ve Schleic
her, R.: st Kaiseraugst wirklich ntig?, Zrich 1981.
svirenin Basel yaknlarndaki Kaiseraugst adl kyde yapmna balanan
atom santral, 1975 ylnda inaat alannn 11 hafta sren igali dahil, uzun yllar
sren mcadele sonucu durdurulmu, 1985 ylnda inaat firmasnn zararlar
denerek proje iptal edilmitir. Olay sivil itaatsizliin sviredeki nemli dene
yimlerinden birisi olarak tartlr, (.n.)

160
karlarna gre davranmas beklenebilir mi? Ya da yasada yeri ol
masa da federalizm ilkesi, btn hukuki yollarn kullanlp tketil
mesinden sonra, lke halknn ounluunu ikna etmek umuduyla
blge halknn bu tr kararlara kar igal gibi illegal yntemleri dc
kullanarak direnmesini meru klar m? Sorunun hukuki yant
aktr; ancak politik-ahlki yant ak deildir.
Belki aadaki zm modeli tartma konusu edilebilir;
Yasal olup olmamasndan bamsz olarak birinin madur edil
mesini iddet olarak adlandryoruz. Yasal iddet meruiyetini
madur edilen bireyin, daha nce bakasna kar su ilemi
olmasndan alr. Byle bir suun sz konusu olmamas halinde
genel karlar uruna bir maduriyet ancak fedakrlk dncesi,
kamu yarar ya da sadakat gerekesiyle sadece gnll olarak st-
lenilebilir. Madurlarn ounluu asndan byle bir istein sz
konusu olmad durumda, bu tr bir zorlama bir iddet eylemi ola
rak kalr ve meru mdafaa formlar tartma gndemine gelir.
Meru mdafaa eyleminin boyutlarnn, yaanmas muhtemel ma
duriyete ya da bir nkleer santral rneinde maruz kalnan iddete
uygun dmesi gerekir ve ayrntlaryla ilgili bir genelleme
yaplamaz.
Enerji retiminin herkesi ilgilendirdiini, bu nedenle ortak
karar verilmesi gerektiini iddia edenlerin, olayn herkesle ilgisinin
ok farkl olduunu, aslnda haksz bir hiimde farkl durumlar
ifade etmek iin ayn kelimenin kullanldn dnmeleri gerekir:
Bir taraftan herkes iin enerji salanmas sz konusu edilirken,
dier taraftan genelin istekleri uruna bir blgenin madur edilme
si sz konsudur.
c) Son yllarda en ok nc bir olay, NATO kili Karan'yJa
da balantl bir olay tartma konusu edilmektedir. Demokratik
olarak seilmi bir hkmet ve meclis yasal bir biimde silahlanma
karar alyor. Yrrlkteki yasal dzenlemelere gre de halkn
bunu onaylama ya da reddetme hakk yok. Byle bir durumda h
kmetin ve parlamentonun ald karar halkn ketidi kararym
gibi kabullcmnesi gerekmekte. Ancak kamuoyu yoklamalar baz
lkelerde ounluun bu kararlara kar olduunu ortaya koyuyor.
Uzun boylu tartmalar ve protesto gsterilerinin yannda, tek tek
gruplar ya da bireylerce sivil itaatsizlik eylemleri de gndeme gcli-
F I I N / S n i l haalizik !6
riliyor: Sokaklara barikatlar kurulmas, silahlara ve silah retimin
de kullanlan materyale ynelik sabotaj eylemleri ve de protesto
amal vergi vermeyi reddetme eylemleri. Genel soru uydu; Parla
mento ve hkmet halkn ounluunun onaylamad kararlan
uygulayabilir mi ya da bylece demokrasinin zn m zedelemi
olur? Sorunu ciddiletiren bir de zel durum var: Bu tr kararlar
rnein son tahlilde bir halkn varln ilgilendirecek nemdeyse,
gene tek bana hkmet tarafndan alnabilir mi? Tartmalarn
sertlemesinin bir nedenini de yerletirilecek fze rampalarnn bir
sava durumunda muhtemelen kar tarafn atom silahlarnn nce
likli hedefleri olaca tezi oluturdu. Yani ok sayda atom
silahnn konulandrlmas ok sayda saldrya maruz kalnmas
anlamna gelecekti; rampalarn saysnn artrlmayp, eski fzele
rin yenileriyle deitirilmesi durumunda da, uyan zamannn
ksalmas nedeniyle tehlike ykseliyordu. Tehlikenin st boyutu
ise tm bir halklarn ve kltrlerin tamamen yok edilmesidir.
Bu sorunlarn tartlmas birok evrede ahlki tezleri olduka
radikalletirdi. rnein Kiliseler Ortak Konseyinin 1983 yl aus
tos ayndaki toplants srasnda alnan kararda, silahlanma tezinin
dayana olan yldrma anlay "ahlki nedenlerle" reddediliyor ve
politik ve askeri durumdan bamsz olarak, "atom silahlarnn re
timi ve konulandnimas insanla kar bir su" olarak niteleni
yordu. Buradan kan sonu sz konusu karara kar mutlak bir
hayrd. Bu hukukla ahlk arasndaki dm zmyor, Kanln
deiiyle kesiyordu.
Aadaki dnceler belki bir zm iin yol gsterici olabilir:
Her demokratik hkmet ve kurum iktidann snrlarnn olduu
prensibini kabul etmek zorundadr. Bu prensip kurumsal olarak
gler ayrl ilkesi yoluyla hayata geirilmektedir. Ancak gle
rin ayrlm olmas durumunda bile, bilimsel teknoloji anda tek
tek kurumlarm aldklar kararlar sonulan itibariyle mutlak katego
risine girebilirler. Bunlar rnein bir halkn dorudan varoluuyla
ilgili kararlar olabilir: Bir kitlesel yok etme savana girme ya da
byle bir sava hazrlama karan gibi. Hibir hkmet ve kurumun
bu tr kararlar vermeye hakk yoktur. Herkesin lmn ve
yaamn ilgilendiren kararlan ancak herkes birlikte verebilir. Bu

162
nedenle ok nemli sonular olabilecek kararlar halk kendisi
almaldr.
ne srlen tezin geniletilmi hali Kant tarafndan, savaa ve
bara karar verme hakknn halkla olmas gerektii biiminde
ifade edilmitir. Ayn tez Jaspersn son dnem politik yazlarnda,
bir termonkleer sava balamnda yeniden ele alnm ve yle
tartlmtr: Eer demokratik rejim altnda yaayan bir halk kritik
bir durumda erefli lm yerine yaamda kalma ansn seiyor ve
nkleer olmayan silahlanmada daha byk yaama ans gryor
sa, hkmet bu tercihi kabul etmek zorundadr."* nk o baka bir
hkmetin uydusu deil, bu halkn hkmetidir. Hkmetin halka
bu saygy gstermedii durumlarda politik zgrln hl mm
kn olan eylemi, o anda bir eyi engelleyemese de politik bilinte
deiime yol aacak toplu itaatsizliktir.
yi ileyen kurumlaryla salkl demokrasilerde bile, bir tarafta
herkes asndan yasadn, dier tarafta tek tek bireyler, gruplar
ya da ounluk asndan ahlkn olduu durumlar vardr. Sivil ita
atsizlik, bu demokrasinin genel erevesine sadk kalnarak, belirli
noktalarda deiikliklere gidilmesi iin yaplan sembolik zellikte,
yasal olmayan, ancak meru bir ardr. Sivil itaatsizlik, ok
dk dzeyde iddet kullanr; bunu yaparken insanlara asla zarar
vermeme prensibine uyar. Kullanlan dk dzeydeki iddetin,
demokratik dzene de fazla zarar vermemesi gerekir. Demokrasi
ise kendi olgunluunu, bu arlara kulak vererek, kar klan ko
nuda bir konsen.sus olumusa, sz konusu uygulamay ya da
yasay deitirerek ispatlayacaktr.
Rawlsin, yasay ihll eden bireyin demokrasiye sadakatinden
dolay kefaret demeye, verilen cezay stlenmeye, yani yapt
eylemden dolay ayn zamanda pimanlk duymaya ykml
oJmasf yolundaki inanc aslnda demokrasi sofuluundan baka
bir ey deildir. nsan kabul edilemez diye alglad bir eyi, utan-
3. Kant, t: Ueber den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein, taugt
aber nicht fr die Praxis. - bkz. Kant: Kleine Schrifen zur Geschichtsphilosop-
hie, Ethik und Politik, yaynlayan v.K. Vornder, Hamburg 1967, s. 111. - Kant:
Zum ewigen Frieden, 1. Definitivartikel, a.g.y., s. 127.
4. Jaspers, K.: Wohin treibt die Bundesrepublik? Tatsachen, Gefahren, Chan-
cen, Mnih, 1966, s. 162.
5. Rawls, J. a.g.y. s.403 vd.

163
madan ve pimanlk duymadan reddetmeyi de bilmelidir. Byle bir
durumda ceza, denen bir kefaret deil, kanamadmz, ama bu
nedenle olumlamak zorunda da olmadmz, alan hukukun bir
zaferidir.
Btn demokrasiler daha adil olma yolundaki "adile yakn sis
temler" olsalard, sivil itaatsizlik bu denli byk bir sorun olmazd.
Tm demokrasilerde ngrlemeyen ve bu nedenle var olan ku
rumlar araclyla geici de olsa zlemeyecek atmak durum
larn olabilecei kabul edildiinde, sivil itaatsizlik politik pratiin
kurumlar d, gerekli bir dzelticisi olarak hakl gsterilebilirdi:
yasalar adaletin en iyi ekilde gereklemesini engelledikleri sre
ce sivil itaatsizlik eylemcilerini pratik olarak cezalandrmayarak ya
da sivil itaatsizlik hakkm kabul ederek. Yani byle bir hak, meru
iyetini, hibir demokrasinin mkemmel olmad, ancak prensip
olarak "adile yakn bir sistemi" hedefliyor olmas yolundaki kabu
lnde bulabilirdi.

II. "K SREC ERSNDEK

DEMOKRASLERDE" DREN

Aslnda .sorun tam da demokrasi kavramnn ve de bylece her

demokrasinin, "adile yakn bir sistem olarak" olarak kabulnden
kmaktadr. Kavram hetimleyici olarak alglayan kimse, basite
politik gereklii betimleyecek, norm atif olarak alglayan ise bu
nunla optimal bir devlet biimini ifade edecektir. Normatif
alglayan birey, sorunu ilkesel dzeyde tartt iin, demokrasi
softalna decek ve bu durum onun sivil itaatsizlii meru gr
mesini zorlatracak, hatta imknszlatracaktr. Oysa politik ger
eklik, sadece az ya da ok adil demokrasiler arasnda deil, ayn
demokrasinin farkl dnemleri arasnda da aynm yaplmasn ge
rektiriyor. Demokrasinin hep ayn dzeyde adil olmasnn bir ga
rantisi yoktur. Demokrasilerin k ve yeniden dou, kriz vc
hastalk, rme vc lgnla kadar eitli evreleri olabilir. Bu ne
denle sivil itaatsizliin fonksiyonu ve meruiyeti sorununu k
dnemlerindeki demokrasiler iin de tartmak gerekiy.jr. Once
daha zararsz olasl, bu k emarelerinin sistemin temsilcileri-
164
nin baarszl sonucu ortaya kt olasln tartp, sonra
daha tehlikeli olana, kn demokratik yaplarn soysuzlamas
sonucu ortaya kt ikinci olasla geleceim:
a) Bir demokrasinin esas olarak salkl olan kurumlan ierisin
de, yksek mevkileri igal eden birilerinin, balanamayacak ce
haletleri ya da bireysel karlar nedeniyle, "yasalln snrlarn
biraz" amalar, rvet ilerine bulamalar, aka yalan sylem e
leri, g alanlarn geniletmeleri, insan haklarn ihll etmeleri vb,
ender rastlanan eyler deildir. Devlet iindeki bu kadro rme
siyle (kelimenin dar anlamyla deil) genel olarak muhalefet ve
medya, bir de belki mahkemeler ilgilenirler. Byle bir bozulmaya
kar kurumsallam aralar, parlamenter kontroln yannda, poli
tikann alenilii ve de mahkemelerin bamszldr. Ancak bu
kar aralarn kendiliklerinden harekele gemelerinin bir garantisi
yoktur. Byle bir durumda bana gre kamusal direni hukuki ve
ahlki adan bir zorunluluk haline gelmitir. Ancak bu direni
sivil itaatsizlie dnmeyecek, tersine kamuoyu basksyla olay
akla kana kadar tartma zgrl temel hakkn sonuna
kadar kullanmakla yetinecektir. Olayn akla kavuturulmasyla
devletin btnl yeniden salanm olacaktr. Ama tam da bu
srete sulu politikac kamuoyu nezdindeki gvenilirliini, yani
temsilci olarak otoritesini yitirecektir.
Grevinden gnll olarak ayrlmayan ya da azledilmeyen
byle birinin, hukuki olarak temsilci ya da makam sahibi olmasna
ramen, grevde kalna kar yrtlecek kamusal direni meru
mudur? Hukuk ve ahlk ilikisi asndan soru udur: Bir temsilci
nin ahlki-politik btnlne ilikin ak kuku, devlet memuru
vc temsilci olarak byle bir ahsa kar direnii merulatrr m?
Muhtemel bir nermeler zinciri yle olabilir: Temsilciliin
snrl sresi, onun anlamyla deil, organizesiyle ilgili bir sorun
dur. Temsilciliin anlam ise, halkn kendini tek tek insanlar
tarafndan temsil ediliyor hissetmesidir. Bunun n koulu temsilci
ye duyulan belirli bir gvendir. Bu gvenin, temsilcinin iledii bir
sutan dolay kaybolup, temsilcinin kendisinin kalmas durumun
da, temsilciliin anlam genelde deilse de zelde tartmal hale
gelir, yani temel politik bir kurumun z zedelenir. Demokrasi
asndan bu anlam yeniden kazandrmak, nasl davranaca nce
16.5
den bilinse zaten seilemeyecek olan bir temsilciyi korumaktan
daha nemlidir. Eer byle bir dzeltmenin kurumsal bir arac
yoksa, basn ve propagandadan ak zorlamaya kadar deiik yol
lara bavurarak bu dorultuda aba harcamak merudur.
b) Ancak bir demokraside ortaya kabilecek yapsal knt
emareleri, yani devletin kendisinin rmesi, bir ncekiyle
kyaslanamayacak kadar nemlidir. Bu rmenin farkl ehreleri
vardr: Demokrasi grntsnn ardnda yava yava, neredeyse
fark edilemeyecek biimde bir dernek, parti ya da tabaka oligarisi
ortaya kabilir; demokratik g ilikilerinin szmona ef
faflnn arkasnda iinden klamaz karmaklkta g kompleks
leri oluur (rnein bilim adamlarnn merkezinde olduu askeri-
endstriyel-politik bir kompleks); gl parlamento gruplar artk
semenlerini deil, kendilerini finanse edenleri temsil eder hale
gelir; hukuk devleti adna temel haklar yok edilir; gelecekte uygu
lanmak zere, demokrasinin rafa kaldrlp, olaanst halin uygu
lanmasna imkn verecek yasalar kanlr; muhalefet byk bir ko
alisyonun iine alnarak etkisiz hale getirilir; direni hakk
ynetmeliklerle adm adm etkisiz hale getirilir; halkn ounluu
farkl nedenlerle de olsa politikadan uzaklar, politik yaam zeri
ne zmszlk ve ulusal daralmann younlaan sknts bir sis
gibi ker...
Bu boyutta k yaamakta olan bir demokrasi erevesinde,
balangta deinilen olaylar daha zararsz yorumlanabilir ve bun
lara u sorularla zm aranabilir: Neden bu sorunlarn aslnda
mmkn olan zmleri erteleniyor? Kim ya da ne, yasa koyucu
nun -temsilciler ya da halkn- politik istemlerini bu derece etkiliyor
ki, bu katlanlamaz durumun korunmas yolunda karar verebiliyor?
Hangi ekonomik, politik, askeri ve ideolojik karlar asl ama
larn ve karlarn gizleyerek genel askerlik hizmetine zorlama,
nkleer santral yapm, atom silahlarnn yerletirilmesi konu-
lannda bir araya gelip, etkili oluyorlar?
kar birliklerinin ileri derecede karmaklat ve demokrasi
nin temelindeki kn atmann zelliine uygun zmlere
artk izin vermemesi durumunda direnile ilgili yeni sorular ortaya
kar:
rnein, rmekte olan devleti kmeye brakmak gerekir tes
166
pitinden yola klarak direni gerekesiyle her tr aktif direniten
vazgeilebilir mi? Bu "zm" mutlaka teslimiyet anlamna gelme
yebilir, tersine olduka umut verici olabilir. lm ve yeniden diril
me modelindeki yeni bir oluum beklentisine benzer biimde,
rmenin kendisinin de bir dnm noktasna varaca umulur.
Kk birimlerde her eyi yeniden oluturmak zere devletin
btnyle olan politik ilikinin koparlmas bir direni nerisi ola
bilir mi? Bu esas olarak, oluturulan kk topluluklann zaman
iinde bir araya gelmesiyle genelde politik bir yenilenme gndeme
getirilebileceini uman alternatif gruplann reaksiyonudur.
Yoksa devlet iinde ve devlet zerinde, yapsal deiimde
srarl, ak ve adile yakn sistemi yeniden kurmay amalamas ne
deniyle gelenee bal, her zaman legal olmasa da, srekli bir
kansz devrim almas olarak politik alma devam m ettirilme
lidir? Byle bir alma, lllk ve etkinlik unsurlarn gz
nnde tutarak direniin kanl olmayan btn biimlerini kullana
caktr: Yayn ve propaganda, gsteriler, pasif direni, sivil itaatsiz
lik ve politik genel greve dek uzanan ekonomik mcadele gibi bir
dizi yntem.* Bu alma hl, ounlua yaplm bir ar olarak
yorumlanabilir; ancak k srecinde var olan devlete olan sada
kat sarslmtr. imdi byle bir sadakat olsa olsa devletin eski bi
imine ynelik olarak anlarda ya da yeniden kurulma isteinde
dolayl olarak mevcuttur.
Direni biimlerinin bu ekilde geniletilmesine salt teorik d
zeyde itiraz edilebilir;
Bu biimlerden bazlar, rnein yaynclk, eletiri, propagan
da, gsteriler ve grevler normalde ya da koullara bal olarak ya
saldrlar ve bu nedenle de direni biimleri bal altnda tart
lamazlar. Dar anlamyla sadece itaatsizlik direnitir ve onun
dndaki biimler yurtta haklarnn kullanlmas bal altnda in
celenebilirler.
Sz konusu itiraz, demokrasilerin "adile yakn sistemler" olduk
lar varsaymndan hareket edilebilseydi hakl olurdu. Ancak bu

6. Bkz. Saner, H.: Die Kampfmitttel des Brgers in der Demokratie. Zum
Sptvverk des politischen SchriftsellerS Kari Japers.- Bversen, F. in
yaynlad, Philosophie der Politik. Ein Symposium zum 100. Geburstag von
Kar! Jaspers. Wuppertal 1984, s. 61-76.
167
yaklam, insan politik gereklik karsmda krletirir. nk
k srecindeki demokrasinin zellii, verili haklarn kul
lanmn, gizli sansr, kukulu mahkeme kararlar, dorudan ya da
dolayl meslek yasa, toplumsal soyutlamann farkl biimleri gibi
ok boyutlu yldrma yntemleriyle, yasal bir snrlama getirme
den, fiili olarak zorlatrmas ya da engellemesidir. Byle bir du
rumda, var olan ancak kullanlmas istenmeyen zgrlklerin
snrsz kullanm belki de en etkili direni yolu olacak, zaman
zaman yaplan ve arpc hakszlklara iaret eden sembolik eylem
lerden farkl olarak, kmekte olan sistemin alternatifini, yaayan
bir demokrasinin pratiini oluturacaktr.
Bu lde geniletilmi bir direniin meruiyeti ek teorik sorun
lar deil, sadece pratik sorunlar karr. Demokrasinin kusursuz ol
mayaca yolundaki dnce, devletin k ihtimalinin itirafn,
daha adil olma yolundaki ilkesel irade ise yurttalarn sivil hak vc
zgrlkleri kullanlma grevine tahamml ierir. te bu grev
her tr demokratik direniten nce gelir; nk bunsuz bir demok
rasi dnlemez. Tm bu doallna ramen, byle bir grevin
zel olarak ak dille bir anayasa maddesine yerletirilmesi gere
kir; nk k daima mmkndr ve byle bir k gereklik
haline gelince, artk direniin btn iaretlerini tayacak rtk bir
grevi dayanak gstermek pratik olarak zor ya da imknsz ola
caktr.
k halindeki demokrasilerde direniin meruiyetiyle ilgili
kesin snrlamalar getirilebilir gibi gzkmekledir: iddetin ar
maduriyetlere yol aan btn biimleri, yani terr, siyasi cinayet,
kanl devrim olarak i sava, sadece devletin propaganda tekeli,
brokratik oyunlar, tarafl adalet mekanizmas, gizli polis ve topla
ma kamplar gibi iddet aralann kullanarak kiisel bir tiranlk ya
da totaliter bir sistem kurmas, btn yurttalar potansiyel kurban
haline getirmesi durumunda, yani pratikte bir terr ve cinayet dev
letine dnmesi durumunda meru grlebilirler. Keyfi biimde
uygulanan zor, sistemi ve temsilcilerini hedef almas kaydyla her
tr kar eylemi merulatrr. Ancak demokrasinin k statik
bir durum olmayp, diktatrlk ilikilerinin sisteme szmas ya da
diktatrln hazrlanmas ile paralel yryen bir sre olduu
iin, teorik olarak mmkn olann snrlar politik duruma gre
168
gene deiecektir. Bu noktada kl krk yararak davranmaktan ve
bylelikle teorinin yant veremeyecei gerek snr blgelerinde
dengeyi salamaktan baka bir yol yoktur. rnein teorik olarak.
Alman devletini ganimet olarak teslim etmektense, Hitler ve ekibi
ni daha Weimar Cumhuriyetinin ykld dnemlerde bertaraf
etmek daha iyi olurdu denilebilir. Ancak Hitler bandan beri asla
kt bir demokrat olarak deil, bilinli bir demokrasi dman ola
rak ortaya kt iin, bertaraf edilmesi demokratik devletin grev
leri arasnda olmalyd. Fakat devletin demokrasi dmanlarn ber
taraf etme hakkna sahip olmas hi de istenen bir ey deildir;
nk k srecindeki demokrasi, dmanlarn demokratlar
arasnda arayacaktr. O halde bu tr u durumlar iin geride sade
ce, tek tek demokratlarn hem var olan devlete hem de gelmekte
olan tiranla kar direnmeleri ve eylemlerinin hukuki adan
meru gsterilemeyecek sonularn stlenmeleri biiminde zayf
bir umut kalmaktadr.

III. DEMOKRASLERDE DREN N

BR TEORK EREVE DENEMES

imdiye kadar genel bir direni teorisinden hareket ederek

deil, tek tek olaylardan yola karak tarttm. Sonuta genel bir
teorinin ana hatlarnn yle izilebileceini dnyorum:
Demokrasiyi en iyi durumda, halkn egemenliini kabul eden,
ilkesel dzeyde mkemmel olmadn bilen ve gene ilke olarak
daha adil olmak ynnde deimeye istekli bir devlet olarak ad-
landru*, ama ayn zamanda demokrasilerin bu ideal duruma ula
malarnn gereklikle pek mmkn olmadn da kabul edersek,
direniin aadaki boyutlar ortaya kacaktr:
1. Eer demokrasi optimal tanmdaki koullara byk oranda
uyuyorsa, daha fazla adalet amacyla oluturulan kurumlarnm ve
hukuksal yapsnn, bu amac gerekletirmek yerine engelleyici
olmaya baladklarn, ngrlmemi, belki de ngrlemeyecek
atmalarn ortaya kabilme ihtimalini dikkate alyordur. Byle
bir demokrasi, sivil itaatsizlii, yapsnda gerekli olabilecek dzelt
meler iin bir ar mekanizmas olmas nedeniyle ya yasal-
169
latrmah ya da hogryle karlamaUdr ve kendi kn en
gellemek amacyla yuttalar anayasal hak ve zgrlklerini kul
lanmaya tevik etmelidir.
2. k srecine girilmesi durumunda, yurttalarn haklarn
ve zgrlklerini kullanmalar devi nem kazanr. Ancak demok
rasinin k srecinde, nceden doal olarak yaplan eyler ek
olarak direni diye alglanr ve demokratik davran, k halin
deki demokrasiye kart eyleme dnr. Bu nedenle sivil itaatsiz
lik ve demokratik zgrlklerin en geni boyutlaryla kullanlmas
birer direni yntemi olarak gndeme gelir.
3. Demokrasinin k snr diktatrle geitir. Byle bir du
rumda, yasalara gre meru olmayan eylemler demokrasi adna ge
rekli olabilir. kmekte olan devlete bu tr grevler yklemek, de
mokratlara kar savaa ruhsat vermekle e anlamldr. Bu nedenle
bu tr eylemler -ki bunlar var olan yasalara gre artk ceza-
landrlabiiccek eylemlerdir- sadece demokratlarca yaplabilir.
4. Demokrasinin yerini diktatrle brakmas, gerekten siste
mi ve nde gelen temsilcilerini hedeflemesi ve demokrasinin ku
rulmasna hizmet etmesi kaydyla, direniin kanl biimlerini de
merulatrr. Bu direni biimleri meruiyetlerini diktatrlkten
deil, anmsanan ya da amalanan demokrasi fikrinden ve yaan
makta olan baskdan alacaklardr. Tm bu direni biimlerinin
hkm sren diktatrlkte, en azndan fiili olarak ceza konusu ola
caklar ise aktr.
Anlatlmaya allan drt boyut da, direniin geni bir merui
yet zeminine sahip olmasna iaret etmektedir. Bir demokratn
bak asndan u sylenebilir; Devletin optimal demokrasi kav
ramndan uzaklamas derecesinde direnii meru gstermek teorik
olarak kolaylar ve direni biimleri o lde eitlenir. Ancak e
itlilii attka direniin pratik olarak meru gsterilme ans
azalr. Yani teorik meruiyet temeli, pratik meruiyetiyle ters
orantldr: Direniin en gerekli olduu yer pratie uygulanma
ansnn en az olduu yerdir; pratik olarak en kolay uygulanabile
cei yer ise, en az gerekli olduu yerdir.
Bu tespitle sormak istediim son soruya gelmi oluyoruz: Dire
ni devi de, meruiyet temelinin genilemesine paralel olarak
artar m? Yani diktatrlk altnda yaayan insanlarn, demokratik
170
sistemde yaayanlara oranla direni ykmllkleri daha m ok
tur?
Bu, en azndan demokrallann bak asndan byle gzkebi
lir. Ancak gereklikte diktatrlk altnda yaayan insanlara genel
bir eylemli direni devi yklenmesi, bu insanlarn kendilerini kur
ban etmeye mahkm edilmeleri anlamna gelir. Devletin egemenli
inin mutlaklamas lsnde insanlardan sadece, caniyane ey
lemlere katlmamalar ve basky iten onaylamamalar yolunda
genel bir sorumluluk beklenebilir; politik olarak bir eyler yapma
lar deil. lm pahasna deiime deil, hayatta kalma ansna
oynama yolunu semi kiiye, ahlki olarak, aktif direnme bekle
meden, isel direnile var olma hakk tannmaldr. Kahramanlk
yapmak gibi genel bir sorumluluk yoktur. Herkesin siyasi direnie
katlma sorumluluu, denecek bedelin azalmas ve hedefleri ger
ekletirme ansnn ykselmesi ile artar. Bu da ancak insann her
eye ramen iyi kt hayatta kalabilecei sistemlerde geerlidir:
Genel politik direni devinin olduu yer demokrasidir.

171
 94

diktat rlk dnem lerinde

KSEL SORUMLULUK*
Hannah Arendt

(...) ncelikle belirtilmesi gereken kiisel sorumluluun politik so

rumluluktan ayrt edilmesi gereidir. Her hkmet kendinden n
cekinin yaptklarnn ya da yapmadklarnn, her millet ise gem i
te yaplanlann ve de yaplmayanlarn politik sorumluluunu
stlenir. Ve politik sorumluluk stlenen herkes gnn birinde:
"Dnya nndan km: Ah kr talih, onu dzene sokmak iin ne
yazk ki ben domuum"^ deme noktasna gelir.

* "Was heisst persnliche Verantwortung unter einer Diktatur balkl yaz Eike
Geisel ve Klaus Bittermannn "Nacb Auschwitz" balyla yaynladklar kitap
tan alnmtr. Tiamat yay., 1989 Berlin.
1. Shakespeare. Hamlet, 1/5, Orhan Burianin evirisinden alnmtr. MEB Ya
ynlar, stanbul 1989, s. 43. (.n.)
172
 Ancak burada sorumluluun bu biimini tartmak istemiyo
rum. Daha yakndan baknca, atalarmzn, halkmzn ya da insan
ln yaptklanndan, yani bizzat ilemediimiz sulardan dolay
kendimizi sulu hissettiimizi sylemek kiisel bir sorumluluun
ifadesi deil, metaforik (mecazi) bir anlatmdr. Ahlki olarak ba
kldnda, somut bir eyler yapmadan kendimizi sulu hissetmek,
gerekten bir crmn sorumlusu olduumuz halde sululuk duy
mamak kadar yanltr. Savatan sonra Almanyada sululardan
ancak yok denecek kadar az bir ksm pimanlk emareleri gsterir
ken, hibir ekilde sua bulamam insanlann tm dnyaya kendi
lerini nasl sulu duyumsadklarnn gvencesini vermeye al
malarn, ahlki bir aknlk ifadesi olarak deerlendiriyorum. As-
linda kolektif su diye bir ey olmad gibi, kolektif susuzluk da
yoktur; su kavram, sadece kiilere indirgendii zaman anlam
kazanr.
Greli olarak basit olan bu eyler, benim arkn dilisi diye ad
landrmak istediim teori dolaysyla biraz karmaklat. Politik
bir sistemde, farkl devlet organlar arasnda ne trden ilikilerin
hkm srd, dev brokratik mekanizmalarn nasl iledii ve
hangi emir-kumanda kanallarnn mevcut olduu, yani bir politik
sistemin nasl idame ettii betimlendiinde, zorunlu olarak, siste
min kulland her bireyden, yani mekanizmann harekete geiri
lip, iletilmesi iin gerekli olan her diliden sz edilmelidir. Bura
da, hibir brokratik sistemin, hibir kamu hizmetinin vazgee
meyecei ok nemli bir nkoul, bu dililerden her birinin, yani
her bireyin yerinin, sistemin yapsnda bir deiiklie gitmeksizin,
doldurulabilir olmasdr. Soruna bu ekilde yaklaldnda, sistemi
bir btn olarak ayakta tutan insanlarn birey olarak sorumluluklar
ancak ikincil dereceden bir nem tar ve sava sonras davalarda
samklann, "Ben yapmasam bakas yapacakt" biiminde ifade et
meye altklar mazeret haksz deildir,
Kudste Eichmann-Davas'n* izlerken, mahkeme salonunda
* Hitler dneminin "Yahudi sorunuyla ilgili st kademe grevlilerinden biri olan
Adolf Eichmann, 1960 yl mays aynda srail komandolar tarafndan saklan
makta olduu Arjantinden karlp Kudse getirilmi ve burada mahkeme
nne karlmtr. Dnya kamuoyunun ilgisini zerine toplayan davay Hannah
Arendt, Amerikan "The New Yorker" dergisinin temsilcisi olarak izlemi, sonra
da izlenimlerini, tm dava dosyasnn yorumu ile birlikte kitap olarak 1963
ylnda "Eichmann in Jerusalem" ad altnda yaynlamtr, (.n.)
173
grlen bir davann en byk avantajnn, insann arkn dilisi
olma safsatasnn samaln fark etmesi ve tm bu sorunlar
farkl bir bak asndan grmeye zorlanmas olduunu hissettim.
Savunmann bu dorultuda argmanlar sunaca aikrd; Eich-
mann ufak bir diliden baka bir ey deildi, -sann byle d
nyor olmas da pek muhtemeldi ve belli lde de byle dav
rand-. Ancak iddia makamnn, ondan btn zamanlarn en byk
-Hitlerden bile daha kt ve daha nemli- canisini yaratmaya
almas tuhaf ve beklenmedik bir abayd. Yarglar ise doru ve
makul olan yaptlar: Bu yaklam, eer ve fakat sorularn sorma
dan reddettiler; benim dncem de bu dorultudayd. nk,
hkimlerin de aklamaya altklar gibi, duruma salonunda bir
sistem, tarihsel bir eilim, Antisemitizm gibi herhangi bir "zm"
deil, bir insan yarglanr. Ve de sank tesadfen bir yneticiyse,
tam da bu yzden, yani ynetici de bir insan olduu iin ve sadece
bu zelliinden dolay mahkeme nnde bulunmaktadn. Sonu
olarak, mahkemenin sana sorusu, "Siz, u isimli, u doum tarih
li, urada domu, yani herhangi baka biriyle kartn lam ayacak,
hviyeti belli bir birey olarak, sulandnz eylemleri yaptnz m?
Yantnz evet ise, neden?" biimindedir. Sann, "Bunlar yapan,
birey olarak ben deildim; benim kendi inisiyatifimle bir eyler
yapmaya ne iradem ne de gcm vard; ben arkn, yeri bir ba
kasyla doldurulmas mmkn basit bir dilisiydim; benim yerimde
olan herkes ayn eyi yapard; benim bugn mahkeme nnde
olmam sadece bir rastlantdr biimindeki yant zle ilgili
olmad gerekesiyle deerlendirilmeye alinmaz. nk eer
yant: "Ben deil, benim sadece bir dilisi olduum sistem bunu
yapt" biimindeyse, derhal ikinci soru gelir: "Peki siz neden byle
bir dili oldunuz ya da o koullar altnda byle bir dili olarak
kaldnz?" Sann, bir sistemin temsilcisi olarak sululuu ya da
susuzluu aratrlmaya kalklsa, ortaya sonula zavall bir
gnah keisindan baka bir ey kmazd.
Sava sonras davalarnn tmnde mahkemelerin sanklardan
susuzluk kriteri olarak bekledikleri ey, bunlann, (Nazi) hkmet
lerinin merulatrd rmlere katlmam olmalaryd. Katl
mamann sululuun ya da susuzluun hukuki kriteri olarak
alnmas ise, sorumluluk problemiyle ilgili ciddi sorunlar dour-
174
maktadr. nk gereklikte, sadece kendilerini kamusal yaam
dan tmyle geri ekip, her trden politik sorumluluu reddeden
ler, politik crmlere katlmaktan kanabilmi, yani hukuki ve
ahlki sorumluluktan kendilerini kurtarabilmilerdi. Nazi Alman-
yas'mn yenilgisinden beri ahlki sorunlar konusunda iddetli bir
tartma sryor. Ve resmi toplumun btn tabakalarnn bu emsal
siz su ortaklnn aa vurulduu, geerli ahlki deerlerin tm
den knn ortaya konulduu bu srete saysz varyasyonlarla
hep ayn argman ne srlmekte: "Biz, bugn sulu sandalyesin
de oturanlar, aslnda, daha kt eylerin olmasn engellemek iin
duruma katlanan insanlarz; sadece bizler, yani sistem iinde ka
lanlar, olaylar hafifletme ynnde etkide bulunup, hi deilse bir
ka insana yardm etme olanana sahip olduk; hibir ey yapma
yanlar, her tr sorumluluktan kaarak, kendi ruhsal selametlerini
dnrken bizler, elbette ki ruhlarmz satmadan, eytana bedel
dyorduk." Bu yaklam, eer ta balarda Hitler rejimi
yklabilseydi ya da hi deilse bu dorultuda bir giriim sz konu
su olsayd, politik olarak kabul grebilirdi. Ancak, bu tr yak
lamlar dillerinden drmeyenler, ne bir komplo kurmaya yel
tenmiler, ne de byle bir eyi akllarndan geirmilerdi. Eklemek
gerekir ki, burada sz konusu olan insanlar genelde, Hitler rejimi
nin de, Adenauer hkmetinin de uzmanlklarna bavurmadan
ayakta kalamayacaklan devlet grevlileriydi.
Hukuki sorumluluktan farkl olarak, kiisel ya da ahlki sorum
luluk sorunu, sadece rejimin inanl savunucusu olmayanlar iin
vardr. Ancak bu basit gereklik bile, nihayet hesaplama gn
gelip de ortalkta rejimin inanl savunucusu kimsenin olmad or
taya knca, iinden klamaz bir hale geldi. Buradaki en nemli
sorun, yalan da syleniyor olsa, olayn basit bir yalandan ibaret ol
mamasdr. nk, parti yeleri ve hatta S S in sekin mensuplar
bile, rejimin son dnemlerinde politik olarak tarafsz insanlann
iin balarnda bulunduklar konuma gelmilerdi; Drittes Reich d
neminde rejimin daha sonraki crmlerini tm kalpleriyle olumla-
yan insan says ok az, ancak ayn rmler buna ramen icra et
meye hazr insan says olduka fazlayd. Ve imdi, hangi grevde
bulunmu ya da ne yapm olursa olsun, herkes bir bahane bulup,
zel yaama ekilen insanlar en ucuz ekilde sorumluluktan ka-
175
makla itham etmektedir.
Bunlarn bulduklar ahlki gereke ise ehvenier mantna da
yanmakladr. Bu yaklama gre, kar karya bulunduumuz k
tlklerden kn semek bir zorunluluk, byle bir seimi
prensip olarak reddetmek ise sorumsuzluktur. Bu yaklamn
zayfl, ktnn iyisini seenlerin, ktlkten yana karar vermi
olduklarn ok abuk unutmalardr. nc Reich dneminde i
lenen crmler, en iyi niyetle bile, "ehvenier" olarak niteleneme
yecek kadar devasa boyutlara ulat iin, bu yaklamn kesin
olarak iflas ettiini dnebilirdik. Ne yazk ki durum bu deildir.
Daha tesi, totaliter egemenlik yntemleri incelenirse, ehvenier
mantnn, hkmeden elit tabakaya mensup olmayan kiilerce ne
srlmekle kalmayp, terr ve zulm makinesinin asli elerinden
biri olduu tespit edilebilir. Ehvenier denilerek baz ktlklerin
sineye ekilmesi, bilinli olarak ktln kendisinin kabul ettiril
mesinin bir arac olarak kullanlyor. Verilebilecek birok rnekten
birisi, Yahudilcre ynelik imha politikasdr; Yahudilerin topyekn
imhasna balanmadan nce bir dizi Antiyahudi nlem alnmtr.
Bu mnferit nlemlere, her eyin berbat olaca endiesiyle nza
gsterilmi ve bylelikle sonunda, artk daha ktsnn olamaya
ca bir aamaya ulalmtr. Burada, insann kendi deerler siste
mine tmyle ters den gelimeleri fark etmek konusunda basire
tinin nasl balandn gryoruz. Maalesef, insan davranlarn
koullandrmak ve insan, nceden tahmin edilemeyecek derecede
korkun bir biimde davranabilecek bir noktaya getirmek, onu de
neyimden renmeye, yani dnp, deerlendircrerek, kendi
kararn vermeye ikna etmekten ok daha kolay gzkmektedir.
nk insanlar dnp karar vermek yerine, dnce sistemleri
nin derinliklerinde yer etmi olan ve gcreklilikleri artk yaanan
larla deil, sadece i tutarlklaryla llebilecek mantki kategori
ler ve formller kullanmay tercih ediyorlar.
Genel kabul gren kurallara bavurmann artk mmkn
olmad koullardaki karar verme srecinin zorluklarn tarta
bilmek iin, ahlki llerden, genel olarak daha iyi tanmlanm
olduklar iin, hukuki llere gemek istiyorum. Sava sulu-
arnn davalarnda ve kiise! sorumluluk tartmalarnda sanklar
ve avukalJan ilenen crmlerin "hkmranlk tasarruflar" (ee
li 6
menlik eylemleri / Hoheitsakte) olduklar ya da "yce makamlann
emirlerine itaatin gerei" olarak gerekletirildikleri tezine sarl
yorlard. Bu iki kategorinin birbirine kartrlmamas gerekir.
Yce makamlarn verdii emirler (hhere Befehle) yasaldr ve hu
kuki dayanaklara sahiptir. Hkmranlk anlaynn bir sonucu ola
rak kabul edilen fiiller (Hoheitsakte) ise, tmyle hukuki alann
dnda, kimsenin yarglayamayaca eylemlerdir. Hkmranlk
eylemi kavramnn teorik gerekesini, bamsz hkmetlerin
varlnn ya da egemenliinin tehlikeye dt olaanst koul
larda, caniyane aralara bavurmak zorunda kalabilecei anlay
oluturur. Bu teorik erevede devlet eylem i, zmni olarak, meru
mdafaa eylemi ile, yani bireyin varlnn tehlikeye dt ola
anst koullarda bavurabilecei ve cezas olmayan "crmle
kyaslanr. Ancak bu tez, totaliter iktidarlar ve onlann hizmetinde-
kilerce ilenen sulara uygulanamaz: nk bu sular bir zorunlu-
luluun sonucu olarak ilenmemitir; aynca Nazi rejiminin bu tr
caniyane eylemlere bavurmam olsayd yaamaya devam edebi
lecei, hatta belki de sava kazanabilecei ynnde birok belirti
vardr. N e devletin varolu mantna (hikmet-i hkmet!Staat-
srason) ilikin politik teorilerde, ne de devlet fiillerinin hukuki yo
rumlarnda, yasal dzenin tmyle tersyz edilmesi ynnde bir
yaklam yoktur. Hitler rejiminde ise, normal llere vurulduun
da caniyane olmayan hemen hibir devlet fiili yoktu. Sonu olarak
sadece iktidar korumak amacyla istisnai olarak bavurulabilecek
caniyane eylemler, kurald istisnalar deil, tersine Himmlerin
kym programn durdurma emri gibi az saydaki caniyane olma
yan eylem, geerli "hukuk"un istisnalarn oluturuyordu. Gerekte
bu emrin rejimin iine dt aczin itirafndan baka bir anlam
da yoktu.
Benzer biimde, "emre itaat" kavram ya da hkimlerin, byle
bir gerekenin sorumluluktan kurtarmayaca yolundaki kar ar
gmanlar da yerinde deildir. Buradaki varsaym, emirlerin nor
mal olarak caniyane olmadklar ve bu nedenle de asttan (emir
alandan) belli bir emrin caniyane olup olmadn ayrt edebilmesi
nin beklenebileceidir: rnein, aniden ldran bir subayn, dier
subaylarn ldrlmesi yolunda verdii emir ya da sava esirlerinin
ikenceye tabi tutulmalar ya da ldrlmeleri yolunda verilen
F 2N/SV1 Itaalsizk 1 7 7
emirlerde olduu gibi. Hukuki anlamda, uyulmayan emrin, "ak
biimde yasalara aykn" olmas, yasaya aykunlnn," yasak! diyen
bir uyar iareti gibi, verilen emrin zerinde siyah bir bayrak
masna dalgalanmas gerekir." Baka bir ifadeyle, itaat edip et
memeye karar verecek kii iin emrin aka bir istisna olarak
vasflandnlabilir zellikte olmas gerekir ve burada sorun, totaliter
rejimlerde ve zellikle de Hitler rejiminin son yllarnda caniyane
olmayan emirlerin istisna, caniyane emirlerin kural oluturma
lardr.
Alntladm szler, Hitler Almanyasnn kesin crm zerine
kurulmu, szmona yasal dzeninde, "hukuksallk" kelimesine
ikin olan zorluklarn, btn dnyadaki mahkeme heyetlerinin bir
oundan daha fazla bilincinde olan bir srail askeri mahkemesinin
kararndan alnmtr. Mahkeme bu nedenle, karar gerekesinde,
"yasalarla ilgili bilgisi olmasa da, her insann iinde var olan hak
duygusu" olarak ifade edilen allm tarzn tesine geip, "kr ol
mayan her gze batan, talamam ve fesada uramam her yre
i isyan ettiren adaletsizlik"ten sz etmitir. Gayet gzel bir ifade
ama, sorunu zmek konusunda ie yaramyor. nk bu crmle
ri ileyen adamlar, yaadklar lkenin yasalarnn ruhuna ve
lafzna sadklard. Bugn bunlardan hesap sormak, bu insanlardan
iselletirmi olduklar varsaylan "hak duygusunun", inandklar
hukuk dzeniyle elitiini kabule zorlamaktr.
Bu koullar altnda, eylemlerin "hukuk diiliim" aynmsamak
iin, gerekte kr olmayan bir gzden, talap, bozulmam bir y
rekten daha ok ey gerekiyor. Sava sular davalarnn sanklar
ahlki her eylemin yasad, hakl her davrann bir crm
sayld koullarda sorumluluk almlard. Bu nedenle, Kudsteki
yarglarn kararlannda ve dier sava sonras davalarnda ok be
lirgin olarak ne kan insan doasnn bu olduka iyimser yoru
mu, ne yasalarn ne de dnemin hkim eilimlerinin etkileyebildi
i, bamsz bir insani yetiyi, kendini her durumda yeni batan ve
bozulmam bir spontanelikle aa vuran bir karar verme yetisini
varsayar. Belki de byle bir yeteneimiz var ve her birimiz, bir ey
yaptmz zaman kendini yasa koyucu konumuna koyarak dav
ranrz; ancak yarglarn sylemek isledikleri bu deildi. Tm re
torik ayrntlar bir yana braklrsa, demek istedikleri sadece, yz
178
yllarn ak iinde insanda byle bir duygunun yerlemi olduu
ve bu duyumsama yetisinin aniden yok olmu olamayacayd. Bu
varsaymn, nmzde bulunan deliller ve srekli olarak "hukuk
d" bir emrin brn kovalad gerei gz nnde tutulduun
da, olduka kukulu olduunu sanyorum. Bu emirler ne plansz ve
programszd ne de rasgele birtakm crmlerin ilenmesi iin ve
rilmiti. Tersine, "yeni dzenin" kurulmas iin byk bir zenle
ve ok kat bir biimde uygulanmt. V e bu yeni dzen, tam da ke
limenin ifade ettii gibi, sadece korkunluk anlamnda yeni deil,
ayn zamanda ve de zellikle bir dzendi.
Karmzda her tr suu ilemeye hazr bir caniler etesinin bu
lunduu biimindeki yaygn gr ciddi biimde yanltcdr. Hare
ketin sekin rgtleri iinde farkl sayda cani bulunduu ve dehet
eylemlerinin suunu tayan ok sayda insann var olduu doru
dur. Ancak bu dehet eylemleri tipik deildir; daha da nemlisi,
birok eye izin verildii halde, bu tr eylemlerin yaplmas serbest
deildi. Hrszlk ya da rvet almak da yasakt. Ayn ekilde
aments (credo) "her ey serbesttir olan 19. yzyl nihilizminin
modem bir tezahryle kar karya olduumuz gibi bir sonuca
varmak da yanltcdr. Hatta vicdanlarn bu kadar kolayca uyutu-
rulabilmesi ksmen de "her eyi yapmann" hi de serbest olma
masnn dorudan bir sonucu idi.
Olayn ahlki boyutu, olup bitenin "jenosit" diye adlandrlmas
ya da milyonlarca kurbandan sz edilmesiyle kavranamaz -btn
bir halkn imhas trnden olaylara antik dnemde de, modem s
mrgecilik dneminde de rastlanr; iin z ancak her eyin yasal
dzen erevesinde gerekletii, bu "yeni hukukun" temel daya
nan, "ldrmelisin" -ve dmann deil, tehlikeli bile olamaya
cak durumdaki susuz insanlan ve bunu bir zomnIuluktan dolay
deil, tersine, tm askeri mlahazalara, tm yararllk dnceleri
ne aykr olduu iin- eklinde bir emrin oluturduu fark edilirse
anlalabilir. Cinayet program yeryzndeki son Yahudi yok edi
linceye kadar srmeliydi ve savala, Hitlerin sava srasnda sivil
katliamn daha kolay kamufle edilebileceine olan inanc dnda,
hibir ilikisi yoktu; hatta ilemin bar dnemlerinde daha da
byk boyutlarda devam ettirilmesi gerekmekteydi. Ve bu crm
ler, haydutlar, ucubeler ya da zvanadan km sadistlerce deil,
179
yasal geerlilie sahip "Fhrerin szlerine" (Fiihrerworte) bile
inanmayan, toplumun en saygn mensuplarnca ileniyordu.
Parti mensubiyetinden ya da sua dorudan itirakinden
bamsz olarak, tm halkn hangi lde, sadece ve sadece byle
olutuu iin yeni dzene inandn kantlayacak bir kant olarak
-hl byle birey gerekliyse-, Eichmannin, hibir zaman NSDAP
(Nasyonal Sosyalist i Partisi), yesi olmam avukatnn
Kudsteki davada iki kez sarf ettii inanlmaz szler verilebilir:
Ausschvvitz ve dier yok etme kamplannda olup bitenler "tbbi bir
sorundan" ibaretmi. Sanki ahlk, kkl, uygar bir millette k
n yaad bir anda, kendini balangtaki anlamyla plak olarak
aa vurmaktadr: Yani sanki tamamen deiimi bir halkn sofra
adabnn deimesi kadar az sorun karacak, etik normlarn, gele
nek ve greneklerin bir bilekesi olarak.
imdi iki soru ortaya atmak istiyorum. Birincisi ayaklanp,
isyan edememi olsalar da, kendi yaam alanlarnda ibirlii yap
mayan ve kamusal yaamda yer almay reddeden az saydaki
insann dierlerinden farklar neydi? kincisi, sisteme olas btn
kademelerde ve ok farkl grevler stlenerek hizmet eden insanla-
rin, basit birer canavar olmadklar konusunda hemfikirsek, bu in-
sanlan bu davrana iten neydi ve imdi, "yeni dzenin" ve onun
deerler skalasnn yklmasndan sonra, bu davranlarn hangi
ahlki -hukuki deil- gerekeyle mazur gstermekteler? Birinci so
runun yant olduka basittir. Katlmay reddeden ve bu nedenle
ounluk tarafndan sorumsuzlukla sulanan insanlar, kendi ba
larna karar verme cesaretini gsterebilmi olanlard. Bunlarn
byle davranabilmeyi becerebilmelerinin nedeni, daha iyi bir de
erler sistemine sahip olmalar ya da dncelerinde ve bilinlerin
de hl eski adalet ve adaletsizlik llerinin kkl bir biimde yer
almas deildi. Bence olay, bu insanlarn vicdanlannm, deyim ye
rindeyse otomatie balanmam olmasyd: Yani bunlar, doutan
getirildii varsaylan ya da sonradan edinildiine inanlan, her
derde deva hazr reeteler ya da kurallar btnne gre davran
mamlard. Bence ibirlii yapmayanlarn baka bir kriteri vard:
Bunlar, sz konusu yok etme srecine katldklarnda, hangi lde
kendileriyle bar iinde yaayabilecekleri sorusunu sormular ve
hibir ey yapmamayi tercih etmilerdi. Dnya onlarn bu dav-
180
ranlanyla olumlu ynde deiecei iin deil, sadece bu ekilde
kendileri olarak yaamaya devam edebilecekleri iin yapmlard
bu tercihi. birliine zorlandklar durumlarda da lm tercih et
milerdi. Daha ak ifade etmek gerekirse, "ldrmeyiniz!" emrine
gz kapal bir biimde itaat ettikleri iin deil, bir katille -yani
kendileriyle- birlikte yaamak istemedikleri iin ldrmeyi reddet
milerdi.
Bu tr karar verebilmenin nkoulu, ok gelikin bir zek ya da
ok zel bir ahlk anlay deil, basite kendisiyle birlikte yaama
alkanl, yani Sokrates ve Platodan beri, dnmek diye ad
landrdmz, kendi benliimizle srdrdmz o sessiz diyalo
gu srdrmektir. Felsefe yapmann tm temelini oluturmasna
ramen bu tr dnme tarz ne bir uzmanlk ii, ne de teorik bir
sorunla ilgilenmektir. Kendi balanna karar verenlerle vermeyenle
ri ayran izgi, tm sosyal, kltrel ve eitimsel farkllklar ap
razlama keser. Bu adan, Hitler dneminde, saygn toplumun top
tan ahlki knts, bize, bu koullar altnda gvenilecek
insanlarn, savunduklar deerleri yere ge koymayanlar ya da
ahlki normlara ve llere sk sk sanlanlar olmadn ret
mektedir; imdi tm bunlarn akamdan sabaha deitiini ve elde,
herhangi bir eye sarlma alkanlndan baka bir eyin kal
madn biliyoruz. ok daha gvenilir olanlar ise genellikle ku
kucular ve phecilerdir. Kukuculuun iyi bir ey ya da phecili
in salkl olmasndan deil elbette. Sadece bu insanlarn her eyi
sorgulama ve kendi dncelerini oluturma alkanlklar olduu
iin. En iyi tavr alanlar ise, hayatta kaldmz srece, ne olursa
olsun, kendi benliimizle birlikte yaamaya mahkm olduumu
zun bilincinde olanlardr.
Peki evrelerinde olup bitene karmak islemeyen az sayda in
sana ynelik sorumsuzluk sulamasna ne demeli? Sanyorum,
insann, esas olarak politik bir oluum olan dnyaya kar sorumlu
luk stlenemeyecei ar durumlar olabileceini kabul etmemiz
gerekmektedir; nk politik sorumluluk asgari dzeyde dc olsa
politik bir gc gerektirir. Gszln, mutlak iktidarszln ge
erli bir zr olduuna inanyorum.
Dikkatimizi ikinci soruma, yani kendilerinden istenen eyleri
grev olarak kabul edenlere ve bunlann kendilerini hakl karmak
181
iin ne srdkleri ahlki gerekelere yneltirsek, sorun biraz daha
netleir. Gereke hep ayndr: Her organizasyon, stlere ve yrr
lkteki yasalara itaat ister. taat bir erdemdir; hibir .siyasi toplu
luk, hibir rgtl yap itaat olmadan varlm srdremez. Bu ge
rekelerin tm ylesine basit gzkmektedir ki, ierdii yanl
ortaya karmak belli bir abay gerektirir. Burada doru olmayan
"itaat" kelimesidir. Gerekte sadece bir ocuun itaat etmesinden
sz etmek mmkndr; bir yetikinin "itaat etmesi" ise gerekte,
"itaati" talep eden rgt, otoriteyi ya da yasay desteklemesi
anlamna gelir. "taat" kelimesini tm bu durumlar iin kullanrsak
bu kullanm, -Platon ve Aristo dneminden beri- bize, birlikte ya
ayan her insan topluluunun hkmedenler vc hkmedilenlerden
olutuunu, birincilerin emir verdikleri, kincilerin ise bu emirlere
itaat etliklerini syleyen, ok eski poliik-bilimsei tasarma
dayanr.
Burada, bu tasarmlann bizim politik dnce geleneimize
giri nedenlerini tartamayacam; ancak bunlarn, ortak eylemli
lik dzleminde insanlararas ilikiler konusunda var olan daha eski
ve bence daha doru anlaylarn yerine getiini vurgulamak isti
yorum. Bu eski anlaylara gre, ok sayda insan tarafndan icra
edilen her edim, iki blme ayrlabilir: "Yneticinin" yapt ba
lang blm ve artk ortak bir i haline gelen eyi baari)4a so
nulandrmak zere ok sayda insann katld icra blm. Bura
da tayin edici olan, hibir gl insann, niyetlenilen eyi icra eden
baka insanlann yardm olmakszn, iyi ya da kt hibir eyi so
nulandrmayacann bilinmesidir. Burada, "liderin" kendi benzer
leri arasnda ilk olmaktan fazla bir ey olmad bir eitlik tasarm
sz konusudur. Ona itaat eder gibi gzkenlerin gerekte yaptklan
ey, lideri ve liderin giriimini desteklemektir. Bu tr bir "itaat" ol
madan lider aresiz kalrd. Buna karlk, ocuk yuvasnda ya da
klelikte -yani itaat tasanmmm bir anlamnn olduu bu iki alanda
(ki kavram politik dzeye de bu rneklerden yola klarak
tanmtr)- ocuk ya da kle "ibirliini" kabul etmedii takdirde
aresiz kalr. Mutlak hiyerarik dzeniyle, kat bir brokratik r
gtlenmede bile, "dililerin" ve arklarn almasn, allm ol
duu zre yneticilere kar itaat olarak deil, ortak bir giriimin
kapsaml bir biimde desteklenmesi olarak grmek daha anlaml
182
olurdu. Eer lkenin yasalarna itaat ediyorsam, gereklikte onun
anayasasn destekliyorum. Suskun kabulden vazgeip, itaat etmeyi
reddeden isyanc ve devrimcilerin tavrlar, olayn gerek yzn,
yani itaatin aslnda desteklemek demek olduunu aa karmak
tadr.
Bu ekilde bakldnda, diktatrlk ynetimi altnda kamusal
yaamda yer almayanlar, ayn zamanda, itaat prensibine dayan
larak bu tr bir destein talep edildii "sorumluluk" alanlarndan
kanarak diktatrl desteklemeyi reddedenlerdir. Yeterli sayda
insann ne lde etkili olunacam grmek iin herhangi aktif bir
direnie bile kalkmadan bu ekilde "sorumsuz" davranp,
yardm, destei reddetmesi durumunda bu tr hkmetlerin ba
larna neler geleceini bir an iin dnmemiz bile yeterlidir. Bura
da sz konusu olan gereklikle, yzylmzda kefedilen, iddete
dayal olmayan eylemlerden, direni biimlerinden biridir. Yani bu
yeni canileri eylemlerinden sorumlu tutmamzn nedeni, politik ve
ahlki meselelerde itaat gibi bir eyin varolmaydr.
Sonu olarak ibirlii yapan ve emirlere uyanlara, "neden itaat
ettin?" sorusunun deil, "neden destekledin?" sorusunun sorulmas
gerekir. Bu kelime deiiklii, kelimelerin, asli zellii konuan
bir varlk olan insann dnme sreci zerindeki zel ve hkim et
kisini bilenler asndan, anlamsz, semantik bir kelime oyunu de
ildir. Eibettcki kt "itaat" szcn ahlki ve politik dnce
szlmzden karp atmamz byk bir kazan olurdu. Bu soru
lar zerine kafa yormak ise bize zgvenimizi, hatta gururumuzu
-eski zamanlann, belki insanln deil ama insann erefi veya
onuru diye adlandrdklar eyi- bir lde de olsa yeniden ka
zandrabilir.

183
BIRMINGHAM CEZAEVINDEN MEKTUP T r\ ^

Martin Luther King'

Montgomerydeki otobs grevinden sonra Dr. Martin Luther King

Albahamada rkla kar iddete dayanmayan mcadelenin fiili
liderliini stlenmitir. Dncelerinden dolay defalarca hapse
giren Martin Luther King, aadaki mektubu 1963 ylnda Bir
minghamdaki eylemler sonrasnda kapatld cezaevinde
yazmtr. Bir grup din adamnn sulamalarna cevap olarak
yazlan mektupta Martin Luther King iddete dayanmayan yolu
semesinin kiisel ve objektif nedenlerini bir kez daha ayrntl ola
rak tartm aldr. (Almanca basknn giri yazsndan, .n.)

* ing. M.L. King, Why Wie Can't Wait, Bedaunun derledii "Civil Disobedience
in focus", Routiedge edition. New York, London, 1991.
Aim. Martin Luther King, Freiheit, Oncken Verlag Kassel, 1964.
184
 Malin Luther King
Birmingham ehri Cezaevi
16 Nisan 1963
Piskopos C.C.J. Carpenter
Piskopos Joseph A. Durick
Haham Milton L. Grafman
Piskopos Paul Hardn
Piskopos Nolan B. Harmn
Muhterem George M. Murray
Muhterem Edwart V. Ramage
Muhterem Eari Stallings

Sevgili meslektalanrr,

Burada, Birmingham Cezaevinde elime u anda srdrmekte

olduumuz eylemlerimizi "ihtiyatsz ve zamansz" olarak niteleyen
yaznz geti. Yaptklanm ya da dncelerime ilikin eletirilere
nadiren yant veririm. Byle bir ey yapmak istesem, sekreterleri
min btn vakitlerini buna ayrmalar gerekecek, benim ise yapc
ilere girimek iin zamanm olmayacaktr. Ancak iyi niyetli insan
lar olduunuza inanmamdan ve eletirilerinizi ak ve drst bi
imde ifade etmenizden dolay sizlere, duygusalla kaplmadan
objektif bir yant vermeye alacam.
ncelikle aklamak istediim Birminghamda bulunu nede-
nimdir: nk siz de benim burada bir "hariten gazel okuyan
biri" olduum argmanna inanyor gibisiniz. Merkezi Atlanta/
Georgiada yer alan ve btn gney eyaletlerinde temsil edilen bir
rgtn, Gney Hristiyan Liderlik Konferans'nn bakan olmak
onurunu tayorum. Gneyde, gerekli vc mmkn olduu zaman
personelin eitim malzemelerini ve mali olanaklarm paylatmz
yaklak seksen be rgtmz bulunuyor. Bunlardan birisi de
"nsan Haklan in Hristiyan Hareketi" adm tamaktadr. Birka
ay nce Birminghamdaki ubemiz bizden bar bir dorudan
eyleme* hazr olmamz rica etti. Bunlara severek sz verdik ve
zaman geldiinde de bu szmzn gereini yerine getirdik. Bu
* Halkn ya da bir kar grubunun, mitingler, oturma grevleri vb. eylemlerini do
rudan eylem (direct action) olarak adlandryoruz. Kavram zellikle grme
ynteminden olan farkll vurgulamak iin kullanlyor.

185
rada, ekibimden ok sayda elemanla birlikte bulunuyorum, nk
buraya davet edildik. Buradaym, nk rgtsel grevim var.
Bunlann tesinde, Birminghamda bulunuumun gerekesi, burada
adaletsizliin olmasdr. Milattan nce sekizinci yzyln peygam
berlerinin Tanr kelmn memleketlerinin snrlar dna tamak
iin kylerini terk etmeleri, havarilerden Paulusun sa peygambe
rin kutlu mesajn Grek-Romen dnyasnn tm kylerine ve ehir
lerine iletmek iin Tarsustan ayrlmas gibi, ben de Incilin zgr
lk mesajm ehrimin snrlar dnda yaayanlara da ulatrmak
ihtiyacn duyuyorum. Aziz Paulus gibi benim de Makedon
yalIlarn yardm arsna yant vermem gerekiyor.
Buna ek olarak tm ehirler ve eyaletler arasndaki yakn iliki
leri biliyorum. Birminghamda ne olup bittiiyle ilgilenmeksizin
Atlantada elimi kolumu balayp oturamam. Herhangi bir yerde
hakszlk yaplyorsa her yerde adalet tehlikede demektir.
Kanamayacamz ok ynl bir ilikiler ann mahkmu duru
mundayz. Ve tmmz kaderin ayn alna sarlyz. Bugn artk
dar grl, modas gemi "yabanc ajitatr" tezinin mahkmu
olmak lksne sahip deiliz. Amerika Birleik Devletlerinde yaa
yan birisi lkenin baka bir yerinde bir yabanc olarak grlemez.
Sizler u anda Birminghamda srmekte olan gsterileri tees
sfle karlyorsunuz. Ancak bu gsterilere yol aan koullarla ilgi
li benzer bir beyanda bulunmuyorsunuz. Sizlerin, olaylarn sadece
sonularyla ilgilenip, nedenlerine dokunmayan sradan bir sosyal
bilimci gibi davranmak istemediinizden eminim. Kendi payma
sz edilen gsterilerin Birminghamda yaplmasnn zlecek bir
ey olduunu sylemekte tereddt etmiyorum. Ancak daha zc
olan ve benim daha ok vurgulamak istediim, bu ehirdeki beyaz
egemenliinin zencilere baka bir kar yol brakmamasdr.
iddete dayanmayan her kampanyann drt basama vardr:
1) Adaletsizliin varlnn tespiti iin materyalin toplanmas.
2) Grmeler.

3) Oz Arnma.
4) Dondan eylem.
Birminghamda bu aamalann drdn de yaadk. Irk
ayrmclnn bu ehri bir girdaba srkledii ise kimsenin inkr
edemeyecei bir gerekliktir. Birmingham muhtemelen. Birleik
186
Devletlerde rkln en kat biimiyle uyguland ehirdir.
Btn lke bu ehrin polis vaheti rekorunu eline tuttuunu bilir.
Bu ehrin mahkemeleri zencilere ei benzeri olmayan hakszlklar
yapmaktadr. Birminghamda zencilerin evlerine ve kiliselerine y
nelik faili mehul bombalama olaylarnn says herhangi bir ehir-
dekinden ok daha fazladr. Bunlar kat, dehet verici ve
inanlmas zor gereklerdir. Bu koullardan dolay zenci liderler
ehrin yneticileriyle grmeler yapmay denediler. Ancak politik
sorumlular samimi grmeler yapmaktan hep kandlar.
Geen eyll aynda ehrin nemli baz iadamlaryla grme
olana ortaya kt. Grmelerin seyri iinde iadamlar,
dkknlarda rk ayrmc tabelalarn kaldrlmas gibi birtakm sz
ler verdiler. Bu szler zerine Peder Shuttleswort ve nsan Haklar
in Hristiyan Hareketi btn gsterileri durdurma karar aldlar.
Tutulmayan szlerin kurban olduumuzu anlamamz iin hafta
larn, aylarn gemesi gerekti. Dkknlardaki rk tabelalar
kaldrlmadlar. Gemite sk sk olduu gibi bu sefer de umut
larmz yok edilmi ve yaadmz derin hayal krklnn ka
ranlk glgesi zerimize kmt. Bylece, yurttalarmzn vic
danlarna seslenmek zere, fiziki varlmzla iinde yer
alacamz dorudan eylem dnda bir yol kalmamt. Bunun ge
tirecei zorluklann bilincindeydik. Bu nedenle bir zannma sreci
ne girmemiz gerektiine karar verdik. rgtlediimiz alma
gruplarnda, iddete dayanmayan direni biimlerini tartp, kendi
mize tekrar tekrar, "iddet kullanarak yant vermeden, bana uygu
lanan iddete katlanabilir miyim?", "Tutukluluun eziyetlerini
kaldrabilir miyim?" sorularm sorduk. Dorudan eylemimizi, Noel
dnemi bir yana braklrsa en ok alveriin yapld paskalya
gnlerinde balatmaya karar verdik. Dorudan eylemin bir yan so
nucu olarak satlarn nemli lde gerileyeceini ve bu nedenle
seilen zamann iverenleri zorlamak iin en iyi zaman olduunu
dndk. Bu arada mart seimlerinin ok yakn olduu aklmza
geldi ve hemen eylemimizi seim sonrasna brakma karan aldk.
Sn. Connorun seim listesinde olduunu renince, gsterilerin
seim sonulann perdelemek amacyla ktye kullanlmasn n
lemek iin eylemimizi bir kez daha erteledik. Sonuta,
barlmzn tan eylemlerimize seimden bir gn sonra bala
187
ma karar aldk.
Tm bunlar, bizim sorumsuz biimde dorudan eyleme giri
mediimizin kantlardr. Sn. Connorun yenilgiye uramas bizim
iin de ok nemliydi. Bu nedenle eylemimizi, ehre zor durumun
da yardmc olmak amacyla defalarca erteledik. Ancak sonunda,
artk erteleyemeyeceimize karar verdik.
Tabii ki, "Neden dorudan eylem? Neden oturma grevleri, y
ryler ve benzeri eylemler? Grmeler yoluyla zm aramak
daha iyi olmaz myd?" sorulann sorabilirsiniz. Grmeler yolu
na dikkat ekmek konusunda tmyle haklsnz. iddete dayal ol
mayan dorudan eylemin amac zaten budur: imdiye kadar srarl
bir biimde grmelere kar kan ehir ynetimini, sorunu
tartmaya zorlayacak yapc bir gerginlik ortam yaratmak. Eyle
mimiz, sorunlar, kimsenin batan savamayaca bir dereceye
kadar dramatikletirmeyi amalyor. Gerginlik yaratmann iddet
siz direni eylemleri yrtenlerin grevlerinin bir paras olduunu
syledim. Bu sizde ok etkisi yaratabilir. Ancak itiraf etmeliyim ki,
ben gerginlik szcnden korkmuyorum. Ben her zaman, vaaz
larmda da kararl bir biimde iddete dayal, ykc gerginliklere
kar tavr aldm. Ancak gelime iin elzem olan bir de yapc, id
dete dayal olmayan gerginlik vardr, Sokratesin insann mitler ve
yarm hakikatlere olan klece bamllndan kurtulup, yaratc
analizler vc deerlerin nesnel belirleniinin zgr alanna geii
iin dnce dzeyinde bir gerginliin ortaya karlmasn gerekli
grmesi gibi, bizim de iddete dayanmayan eylemler araclyla
toplumda, insanlann rk dmanlnn ve nyarglarn derin kuy-
larndan kurtulup, kardeliin ve karlkl anlayn onurlu doruk
larna ulaabilmelerine yardmc olacak gerginlii yaratmamzn
zorunluluunu grmemiz gerekiyor. te dorudan eylemin amac
kanlmaz biimde grmeleri zorlayacak byle bir kriz durumu
yaratmaktr. Bu nedenle, sizin grmeler yapmak yolundaki
arnza tmyle katlyoruz. Sevgili gneyimizin diyalogla yaa
mak yerine monoloun onulmaz deneyimine akl kalmas ok
uzun srmedi mi?
Yaznzdaki temel bir tespit, eylemimizin erken oluudur. Sk
sk, "Yeni hkmete tedbir almas iin neden yeterli zaman
brakmadnz?" sorusuyla karlatk. Bu soruya cevabm, yeni h
188
kmetin dc eskisi gibi harekete gemesi iin zorlanmasnn gerekli
olduudur. Sn. Boutwellin seilmesinin Birminghama bin yllk
refah getireceine inanmak ac bir yanlg olur. Sn. Boutwcllin
tavrnn Sn. Connora kyasla daha dosta ve daha ak olduu
doruysa da, bu iki adam da rk aynmcl taraftardrlar ve grev
lerini statkoyu korumak olarak gryorlar. Sn. Boutwellden tek
beklentim, ayrmcln kaldrlmasna kar youn direniin ya
rarszln grebilecek kadar aklselim sahibi olmasdr. Ancak o
bunu, eit hak yanllarnn basks olmadan gremeyecektir. Dost
larm! Size, kararl, legal ve iddete dayanmayan bask olmadan
eit haklar mcadelesinde bir adm bile ileri gidemediimizi syle
mek zorundaym. nsanlk tarihi ayncahk sahibi insanlarn bu
ayrcalklarndan ancak ok nadiren gnll olarak vazgetikleri
gerekliinin uzun ve trajik hikyesidir. Tek tek bireylerin ahlki
olarak doru olan fark edip kendi haksz tutumlarndan vazgeme
leri mmkndr; ancak insanlann bir grup olarak ahlki du
yarllklar -Reinhold Niebuhrun syledii gibi- tek tek bireyler
den daha azdr.
Ac deneyimlerimiz bize, ezenlerin ezilenlere zgrlklerini
hibir zaman gnll olarak vermediklerini retti. Ezilenin bunu
istemesi gerekiyor. Aka sylemem gerekirse ben imdiye kadar,
ayrmcln youn acsn ekmeyenlerin "zamanlamas doru"
dedikleri bir dorudan eylem'e katlmadm. Yllardan beri srekli
olarak "bekleyin" szcn duyarm. Zenciler asndan bu sz
cn tandk, acl bir tns vardr. Ancak bu "bekleyin" szc,
daima "hibir zaman" anlamna gelmitir. Bu szck, hayal
krkl hilkat garibesinin doumuna imkn vermek iin, duygusal
stresi bir an iin azaltan bir sakinletiriciden baka bir ey deildir.
Artk, "uzun sre ertelenen adaletin esirgenen adalet olduunu"
grmenin zaman geldi. 340 yldan beri Tann'nm verdii ve anaya
sann kabul ettii haklanmz iin bekliyoruz. Afrikann ve
Asyann halklar uak hzyla politik bamszlklarna doru yol
alrken biz kedeki barda bir kahve ime hakkna kavumak iin
bir kan hzyla yol alyoruz. Gerekten dc, rk ayrmclnn
sivri dikenini teninde hissetmeyenler iin "bekleyin" demek ko
laydr. Ancak kanl etelerin anne-babanz, kardelerinizi keyifle
rine gre lin edip bomalar gibi olaylar yaadysanz; nefret dolu
189
polislerin hibir ceza korkusu olmakszn siyah kardelerinize
kfr ettiklerini, tekmelediklerini, ikence yaptklarn hatta ldr
dklerini grdyseniz; yirmi milyon siyah kardeinizin bu bolluk
toplumunda yoksulluun havasz kafesinde boulmakta olduklarn
grmek zorunda kalyorsanz; alt yandaki kznza televizyonda
reklam yaplan elence parkna neden gidemeyeceinizi
aklamaya alrken birden dilinizin size itaat etmez olduunu ve
kekelemeye baladnz hissedip, siyah ocuklarn elence
parkna girmelerinin yasak olduunu duyduunda kznzn gz
nn yalarla dolduunu, onun taze his dnyasnn ufuklarnda
aalk duygularnn boucu bulutlarnn olutuunu ve beyazlara
kar bilinsiz biimde gelien bir fkenin kiiliini nasl zedele
meye baladm duyumsarsanz; be yandaki olunuzun srarla
sorduu, "Baba beyazlar siyahlara neden bu kadar kaba dav
ranyorlar?" sorusuna nasl yant vereceinizi bilemezseniz; ehir
leraras yolculuklarda, hibir motel yer vermedii iin geceler
boyu arabanzn rahatsz bir kesinde kvrlp yatmak zorunda
kalrsanz; gece gndz grmek zorunda olduunuz "beyazlar
iin", "siyahlar iin" tabelalaryla aalanrsanz; (yanza
baklmakszn) srekli bir biimde nne bir de "John" eklenerek
"Nigger" ya da "Boy" diye arlrsanz; karnz ya da anneniz hi
bir zaman kibar biimde "bayan" hitabnn muhatab olmazsa; gece
gndz bir sonraki dakikann ne getireceini bilmedii iin srekli
tetikte duran, ieriden korkunun, dardan nefretin hrpalad bir
zenci olduunuz gerekliinin eziyetini ekip, bu gereklik
tarafndan takip edilirseniz; tekrar tekrar "hibir ey olmadnz"
yolundaki aalayc duyguya kar savamak zorunda kalrsanz,
beklemenin bize neden bu kadar zor geldiini anlarsnz. nsann,
dayanma gcnn sonuna geldii ve kendisini umutsuzluk ve ka
ranlktan baka bir eyin beklemedii adaletsizlik uurumuna itil
meye arlk raz olmad bir an gelir, Sizlerin, saygdeer baylar,
bizim meru ve artk engellenmesi mmkn olmayan .sabrszl
mz anlayabileceinizi umuyorum.
Yasalar ihll etmek niyetimiz konusunda endieli grnyorsu
nuz, Bu hakl bir endiedir. Biz insanlar hararetle Yksek Mahke-
m enin 1954 ylndaki kararna uymaya ve devlet okullarnda rk
ayrmcln kaldrmaya arrken, sizlerin bizi bilinli yasa
190
ihllcisi olarak grmeniz olduka garip bir durumdur. Belki, "baz
yasalar ihll ederken, dierlerine uymay nasl hakl gstereceksi
niz?" sorusu sorulacaktr. Sorunun cevab basittir: ki trl yasa
vardr: Adil yasalar ve adil olmayan yasalar. Ben Aziz Augustin
gibi, "Adaletsiz yasann yasa olmadn" sylyorum. Peki ikisi
arasndaki fark nedir? Bir yasann adil olup olmad nasl
anlalabilir? Adil yasa, ahlki kurallar ve Tann'nm buyruklanyla
uyum iinde olan, insan yaps bir dzenlemedir. Adil olmayan
yasa ise ahlk kurallarna uymayan yasadr, Aquinolu Thomasn
dedii gibi, kk Tanrsal hukukta ve doa hukukunda olmayan
insan yaps yasadr. nsan aalayan her yasa adaletsizdir. Irk
ajrrmcl insann ruhunu bozduu ve kiiliine zarar verdii iin
tm rk aynmc yasalar adil olmayan yasalardr. Bu tr yasalar,
yapclarna yanl bir stnlk, kurbanlarna ise yanl bir aalk
duygusu verir. Byk Yahudi profesr Martin Buber ayrmcln
ben-sen ilikisinin yerine ben-ey-ilikisini koyduunu ve insan
bir nesneye, bir eye indirgediini syler. Yani rk ayrmcl sa
dece politik, ekonomik ve sosyolojik bak asndan salksz
deil, ayn zamanda ahlki olarak yanl ve gnahtr. Paul Tilich
gnahn bir atk olduunu sylemiti. Aynmclk, insanlarn trajik
alklklar nn (izolasyonlarnn) korkun yabanclamalarnn, deh
et verici gnahkrlnn ak bir ifadesi deil midir? Bu nedenle
insanlar, ahlki olarak doru olduu iin. Anayasa Mahkeme
sinin 1954 ylndaki kararna itaate arrken, ahlka aykr
ayrmclk hkmlerine itaat etmemeye davet edebilirim.
Adil olan ve olmayan yasalara ilikin somut bir rnek inceleye
lim. Adil olmayan bir yasa, ounluun bir aznla dayatt,
ancak kendisini uymakla ykml grmedii yasadr. Bylece, in
sanlara f a r k l davranimas yasallatnimakladr. Adil bir yasa
ise, gene ounluun aznla kabul ettirdii, ancak kendisinin de
uymay istedii yasadr. Bylelikle insanlara e i t davranimas
yasallatrlm olmaktadr.
s

izninizle konuya baka ynden bir aklama getirmek istiyo

rum. Adil olmayan yasa bir aznla dikte edilen, oy verme hakk
olmad iin aznlin etkide bulunma olana olmayan bir
yasadr. rk ayrmc yasalar karan Alabama yasama organnn
demokratik olarak seildiini kim iddia edebilir? Alabama eyale-
191
tinde zencilerin seim listelerine isimlerini yazmalarn engelleye
cek btn yntemlere gz yumulmaktadr. Nfusun ounluunu
oluturmalarna ramen, tek bir zencinin bile kaytl olmad
seim evreleri dahi bulunmaktadr. Byle bir devlette, herhangi
bir yasann demokratik olduu sylenebilir mi?
Bunlar adil ve adil olmayan yasalara ilikin baz rneklerdir.
Bunun tesinde, yasann adil gibi gzkt, ancak uygulan bii
miyle adaletsiz olduu durumlar vardr. rnein ben cuma gn,
yrymz iin izin almadm gerekesiyle tutuklandm. imdi,
yry iin izin alnmasn ngren bir kuraln haksz hibir yan
yoktur. Ancak bu kural, rk ayrmcln devam ettirmenin ve yurt
talara anayasann salad ban gsteri ve protesto hakkn esir
gemenin bir arac olarak kullanlrsa o zaman hakszdr, adil deil
dir.
Umarm, aklamaya altm bu ayrm siz de grebiUyorsu-
nuzdur. Ben rk ayrmclnn fkeli bir savunucusu gibi, yasalarn
inenmesi ya da kanuna kar hile yaplmas iin uramyorum.
Byle bir ey kanlmaz olarak anariye yol aar. Adil olmayan
bir yasay ihll etmek isteyen kii bunu ak bir biimde, sevgiyle
(televizyonda "Nigger, Nigger, Nigger" barlann duyduumuz
Orleans Tl beyaz analar gibi kinle dolu olarak deil) ve byle bir
ihllin getirecei cezay stlenmeye hazr olarak yapmaldr . Ben,
vicdani muhasebe sonucu haksz grd bir yasay ihll eden ve
yurttalarnn vicdanlarn sarsmak ve sz konusu yasann haksz
olduu konusunda gzlerini amak amacyla, cezay kabullenerek
hapse giren kiinin yasaya en byk saygy gsterdiini iddia edi
yorum.
Tabii ki bu trden bir sivil itaatsizlik yeni deildir. Bunun par
lak bir rneini, kendilerini daha jniksek bir yasaya bal
saydklar iin NabukadnezarTn yasalarna itaati reddeden Sed-
rach, Mesach ve Abed-Negoda gryoruz. En grkemli rneini
ise Roma mparatorluunun adil olmayan belirli yasalarna uy-
maktansa a aslanlara yem olmay ya da ikenceye uramay ka
bullenen ilk Hristiyanlarda gryoruz. Bugn akademik zgrlk
gibi bir eye sahip oluumuzu ise, belli lde Sokratesin sivil ita
atsizliine borluyuz.
Unutmayalm ki, HitJerin Almanyada yapt her ey "yasal",
192
Macaristandaki zgrlk savalarnn yaptklar her ey ise
"yasad" idi. Hitler Almanyas'nda bir Yahudiye yardm etmek
"yasad" idi. Ancak o zamanlar Almanyada ya.yor olsaydm
yasad olmasna ramen, kesinlikle Yahudi kardelerime yardm
ederdim. Bugn Hristiyan inancnn deerli ilkelerine kar sava
aan komnist lkelerden birinde yaasaydm, sanyorum aka
bu yasalara itaat etmeme ars yapardm.
Sizlere, Hristiyan ve Yahudi kardelerime iki itirafta bulunmak
istiyorum. Birinci olarak sylemem gereken, son yllarda lml be
yazlarn beni derin bir hayal krklna uratm olmalardr. Nere
deyse zencilerin zgrlnn nndeki byk engelin Beyaz
Yurttalar Meclisi ya da Ku-Klux-Klann deil de, "dzenin" ada
letten daha ok ey ifade ettii, gerginliklerin olmad olumsuz bir
bar eitliin hkm srd olumlu bir bara tercih eden, srek
li olarak, "hedefinizle hemfikirim ancak dorudan eylem yntemi
nizi benimsemiyorum" diyen, babacan bir anlayla, kendinde ba
kasnn zgrl iin doru zaman tespit yetkisi gren, zencilere
tekrar tekrar "daha uygun bir an beklemeleri" dnde bulunan
lml beyazlar olduu sonucuna vardm. yi niyetli insanlarn s
anlaylar kt niyetli insanlarn mutlak yanl anlaylarndan
daha cesaret krcdr. Gnlsz bir kabul, mutlak bir retten daha
yanltcdr.
Ben lml beyazlarn, yasann ve dzenin adaleti geerli klmak
iin var olduklarn, bu grevleri yerine getirmedikleri zaman sos
yal gelimenin akn sekteye uratacak engeller haline gelecekle
rini anlayacan ummutum. imii beyazn gney eyaletlerinde
srmekte olan gerginliin, zencilerin skntsn pasif bir biimde
sineye ektikleri itici olumsuz bir bar dneminden, btn insan
larn insan kiiliinin deerine ve onuruna sayg gsterecekleri
olumlu bir bar dnemine geiin zorunlu bir evresi olduunu an
layacan ummutum. Gerekte bizler, dorudan eylem eylemleri
ne katlanlar, gerginliin yaratclar deiliz. Biz sadece halihazrda
var olan gerginlii su stne karyoruz. yileebilmesi iin deil
mesi ve cerahatli irkinliinin havann ve n doal iyiletirici
gleriyle temas etmesi gereken bir ban gibi, adaletsizliin de
yok edilmesi iin, yaratt tm gerginlikle birlikte nce insan vic
dannn na, kamuoyunun temiz havasna karlmas gereki
yor.
FBON/SivilluatsuUk 193
 Mektubunuzda eylem tarzmzn bar olduunu, ancak iddet
eylemlerini tevik ettii iin reddedilmesi gerektiini savunuyorsu
nuz. Bu iddia manta sar m? Bu, soyguncu yerine, sahip olduu
parann soyguncuyu bu eyleme ittiini iddia ederek, soyulan su-
amak deil midir? Bu, geree olan sarslmaz ball ve felsefi
incelemelerinin, yanltlan kamuoyunu, kendisine zehir bardan
uzatmaya ittii iddiasyla Sokratesi mahkm etmek deil midir?
Bu, emsalsiz Tanr bilincinin ve Tann'nn buyruklarna sarslmaz
inancnn, onu armha gtrdn iddia ederek sa M esihi la
netlemek deil midir? iddet eylemlerine yol aaca gerekesiyle,
insanlarn temel anayasal haklarn talep etme abalarndan vaz
gemelerini islemenin -Federal Mahkemenin de oybirlii ile tespit
ettii gibi- ahlk d bir ey olduunu artk grmeliyiz. Toplumun
grevi, soyulanlar koruyup, haydutlar cezalandrmak olmaldr,
tersi deil.
Ayrca, lml beyazn zaman mitini anlamsz bulup reddedece
ini dnmtm. Bugn beyaz bir Texasli kardeimden mektup
aldm. Mektubunda yle diyor: "Btn Hristiyanlar siyahlarn bir
gn eitlik haklarn alacaklarn biliyor. Ancak siz dini acelecilii
nizde biraz fazla ileri gitmiyor musunuz? Hristiyanln bugnk
kazanmlarna ulaabilmesi iin iki bin yl gemesi gerekti. sann
retisinin kk salabilmesi iin zamana gereksinimi var." Burada
sylenenlerin tm "zaman" kavramyla ilgili trajik bir yanl anla
madan kaynaklanyor. Bu, zamann kanlmaz biimde btn k
tlkleri gidereceine ilikin gereki olmayan garip bir
tasarmdr. Zaman tmyle tarafszdr. Ykc olarak da, yapc ola
rak da kullanlabilir. Kt niyetli insanlarn iyi niyetli insanlara
gre zaman ok daha iyi kullandklanna giderek daha ok
inanyorum. Bizim neslimiz bir gn sadece ktlerin yaralayc
szlerine deil, iyilerin korkun suskunluuna da yerinecekiir. n
sanln hibir zaman kanlmazlk vagonuyla ileriye tanma
dn renmemiz gerekiyor. lerleme TanrTnn iileri olmaya
hazr insanlann yorgunluk bilmeyen abalarnn ve srarl angaj
manlarnn sonucudur. Bu abalarn yokluunda, zaman ancak sos
yal durgunluktan yana olan glerin mttefikidir. Yaratc biimde
kullanmak ve doruyu yapmak iin zamann hep uygun olduunu
akldan karmamamz gerekir. imdi, demokrasi prensiplerini ha-
194
yata geirme ve milletimizin atn kardeliin yaratc methiyesi
ne dntrme zamandr. imdi, ulusal politikamz rk adalet
sizlik batandan kurtarp, insanlk onurunun gvenli doruklarna
oturtmann zamandr.
Bizim Birminghamdaki tutumumuzu ar olarak niteliyorsu
nuz. Meslektalarmn iddete dayanmayan abalarm arlk ola
rak grmeleri bende ncelikle derin bir hayal krkl yaratt. Zen-
ciliin birbirleriyle atan iki gc arasnda bulunduum gerei
zerine dnmeye baladm. Bunlardan birisi, uzun yllar sren
basklar sonucu kendilerine olan saygy ve zbilinci, ayrmcla
uyum salayacak derecede kaybetmi olanlarla, niversite reni
mi yaptklar, ekonomik gvenceye kavutuklar ya da rk
ayrmclndan belli yararlar saladklar iin bilinsiz bir biimde
zencilerin sorunlarna kar duyarsz hale gelen orta snf mensubu
olan az sayda zencinin oluturduu ataletin gcyd. Dieri ise
ac ve nefretin, tehlikeli biimde iddeti onaylamaya eilimli g
cyd. Bu g ifadesini tm lke apnda ortaya kan vc en
tannm Elijah Muhammadn Mslman hareketi olan farkl
siyah milliyeti gruplarda buluyor ve rk ayrmclnn devam et
mesinin yaratt hayal krklndan besleniyor. Bu hareketi, Ame
rikaya inancm kaybetmi olan, Hristiyanln adn bile duymak
istemeyen ve beyaz insann bir "eytandan" baka bir ey
olmadna inanma noktasna gelmi insanlar oluturuyor. Ben, ne
atalet iinde yaayanlarn "teslimiyeti harcketsizliklcri"ne, ne de
siyah milliyetilerin nefret ve umutsuzluklarna ortak olmak istiyo
rum diyerek, bu iki grubun arasnda durmaya altm. Daha iyi bir
yol var: Sevginin ve iddetsiz protestonun yolu. Tanr'ya kr ki,
zenci kilisesi sayesinde iddetsizlik kavram mcadelemize
tanm bulunuyor. Byle bir ey olmasa, eminim gney ehirle
rinde kan gvdeyi gtrrd. Gene eminim ki, beyaz kardelerimiz
bizi "isyanc" vc "yabanc ajitatr" olarak niteleyip, iddete dayan
mayan mcadele biimimizi desteklemeyi reddederlerse, milyon
larca zenci hayal krkl ve umutsuzlua kaplacak ve siyah milli
yetilerin ideolojilerinde teselli ve gven arayacaktr. Ve byle bir
eyin kanlmaz sonucu korkun bir rk sava karabasan ola
caktr.
Ezilenler ebediyen ezilen olarak kalamazlar. Gnn birinde i-
195
erinde zgrlk arzusu yeerir. Amerikan zencisinde de olan
budur. indeki bir ey ona doutan sahip olduu zgrlk
hakkm, dtaki bir ey, ona bu hakk kazanabileceini duyumsatt.
Bilinli ya da bilinsiz, Almanlarn Zeitgeist (dnemin ruh hali)
dedikleri eyin ekimine kaplm olan zenci, imdi Asyadaki,
Gney Amerikadaki, Karay iplerdeki esmer ve sar kardeleriyle
birlikte rk ayrmclnn olmad vaat edilmi lkeye doru hzla
yol alyor. Zenci toplumunu saran bu canl eylem arzusunun fark
edilmesi, ak protesto gsterilerinin anlalmasn kolaylatra
caktr. Zenci, dar vurulmam nefret ve bastrlm hayal
krklklaryla doludur. Kendisini bunlardan kurtarmas gerekir. Bu
nedenle braknz arada bir yrsnler! Valilik nnde gsteri yap
malarna izin verin ve onun neden oturma grevleri ve zgrlk mi
tinglerine gereksinimi olduunu anlayn. Onun bastrlm duygu
larn iddet kullanmakszn ifade etme biimine izin verilmezse,
bu duygular iddet patlamalar biiminde aa kacaktr. Bu bir
tehdit deil, tarihte benzerleri yaanm bir gerekliktir. Bu neden
le siyah kardelerime, "memnuniyetsizliinizden kurtulun" deme
dim. Tersine, bu normal ve salkl memnuniyetsizliin iddetsiz
dorudan eylem yoluyla baka, yaratc kanallara ynlendirilebile
ceini sylemeye altm. imdi beni bu nedenle mi arclkla
suluyorsunuz! tiraf etmeliyim ki, bu bende ilk bata derin bir
hayal knkl yaratt.
Ancak, olay zerine biraz dnnce arc olarak deerlendi
rilmek bende bir memnuniyet hissine yol at, sa sevginin ar bir
taraftar deil miydi? -"Dmanlarnz seviniz; size beddua eden
lere hayr duas ediniz; sizden nefret edenlere iyilik yapnz."
Amos adaletin an bir taraftan deil miydi? -"Brakn adalet su
gibi, doruluk gl bir nehir gibi aksn." Paulus sa M esihin
retisinin an bir taraftan deil miydi? -"sanin iaretini bedenim
de tayorum." Martin Luther bir arc deil miydi? -"Burada du
ruyorum, baka ekilde davranamam. Tanr yardmcm olsun."
John Bnyan arc biri deil miydi? -"Vicdanm kanl bir mezar
haline getireceime, mrmn sonuna kadar cezaevinde kalmay
tercih ederim." Abraham Lincoln bir arc deil miydi? -"Bu mil
let, yars kle, yars zgr olarak var olmaya devam edemez."
Thomas Jefferson da bir arc deil miydi? -"Btn insanlann
196
ayn zelliklerle yaratlm olduklarna inanmak bizim amzdan
ok doaldr," Yani sorun bizim arc olup olmamamz deil, ne
tr arc olduumuzdur. Nefretin mi yoksa sevginin mi ar taraf
lar olacaz? Adaletsizlii devam ettirmek isteyen anclar m,
yoksa adaletin anclan myz? Golgalhadaki dramatik olay
srasnda kii armha gerilmitir. Unutmaynz ki, sz konusu
kii dc ayn sulan, arc olmak suundan armha gerildiler.
Bunlardan ikisi yozlamann arclanyd ve bu nedenle de unutu
lup gittiler. Ama ncs, sevginin, gerein ve iyiliin ar ta
raftar olan sa Mesih gklere ykseldi. Bu anlamda belki de gney
eyaletlerinin, Amerika ve dnyann acil biimde yaratc anclara
gereksinimi var.
Ben lml beyazn bunu anlayacam ummutum. Belki de ok
iyimserdim. Belki beklentilerim ok fazlayd. imdi, baka bir rk
ezen bir rkn ancak ok az sayda mensubunun ezilenlerin derin i
ekilerini ve srarl taleplerini anlayabileceklerini kavradm d
nyorum. Adaletsizliin gl, srarl, kararl bir eylemle yok
edilmesinin zorunlu olduunu dnenlerin says ise daha da az.
Bu nedenle hi deilse baz beyaz kardelerimizin bu sosyal devri
min anlamn kavramalar ve ona katlmalarna mteekkirim. Bun
larn saylar ok deil, ama ok deerli ve baarl insanlar. Ralph
McGill, Lilian Smith, Harry Golden ve James Dabbs gibi kadn ve
erkek kardelerimiz ikna edici, savunucu ve anlayl ifadelerle
mcadelemiz konusunda yazlar yazdlar. Dierleri bizimle birlikte
gneyin isimsiz sokaklarnda yrdler, gneyin kirli, haare kay
nayan cezaevlerinde, onlar "pis zenci dostlan" olarak niteleyen f
keli polislerin kfrlerine ve kt muamelelerine maruz kaldlar.
ok saydaki lml beyaz kardelerinden farkl olarak bunlar, ann
aciliyetini ve rk ayrmcl belasna gl dorudan eylem'le
kar kmann zorunluluunu kavradlar.
zninizle ikinci hayal knklmdan ksaca sz etmek istiyorum.
Beyazlarn kilisesi ve liderlii beni olaanst byk bir hayal
krklna uratt. Elbette ki birka nemli istisna sz konusu. Siz-
lerin her birinizin sorunla ilgili, bizim amzdan ok nemli bir
tavr aldklarn unutmadm. Sizin, muhterem Stallings, geen
pazar gnk ayine, Hristiyan anlayna uygun olarak, zencileri de
davet etmeniz her trl takdirin zerindedir. Aynca bu eyaletin,
197
yllar nce Springhili College! entegre eden Katolik yneticilerini
de kranla anmalym. Bu istisnalara ramen, kilisenin beni hayal
krklna urattn bir kez daha sylemem gerekiyor. Bunu kili
senin her yaptna kar kan eletirmenlerden biri olarak syle
miyorum, Bunu Incili vaaz eden biri, kiliseyi seven, eitimini ona
borlu olan, gcn onun kutsamasndan alan ve ona yaam bo
yunca sadk kalacak biri olarak sylyorum.
Yllar nce aniden ve tmyle beklenmeyen bir biimde Mont
gomerydeki otobs grevinin yneticiliine seildiimde, garip bir
biimde beyaz kilisenin bizi destekleyeceine, gney eyaletlerinin
beyaz papazlarnn, vaizlerinin ve hahamlarn bizim en gl mt
tefiklerimiz olduklarna inanmtm. Gereklikte ise bunlardan
bazlar, zgrlk hareketimizi anlamak istemeyen ve liderlerini
kt gstermeye alan mutlak kartlanmzlard. Bir ksm ise,
cesur olmaktan ok dikkatli olmaya alyor, kilise vitraylarnn
arkasndaki uyuturucu gvenlik ortamnda sessiz kalyorlard.
Yklan hayallerime ramen, Birminghama, bu ehirdeki beyaz
kilise liderliinin davamzn haklln anlayaca vc bizim hakl
ikyetlerimizi derin, ahlki bir sorumluluk anlayyla karar
verme konumunda olan mercilere iletecei umuduyla gelmitim.
Sizlerin bizi anlayacanz ummutum. Ancak yeniden hayal
krklna uradm.
Gney eyaletlerinde kilisenin ok sayda yneticisinin ayinler
de, 3'asa yle istedii iin, inananlar rk ayrmcln kaldran ka
rara uymaya ardklarn duydum. Ama ben, beyaz papazlarn,
"Bu karara uyun, nk entegrasyon ahlki olarak doru ve iyidir
ve zenci senin kardeindir" demelerini beklerdim. Kilisenin, zenci
lere kar aikr adaletsizliklerin ortasnda kenarda duruunu ve ha
vadan sudan eyler vc ikiyzl harcalem laflar ettiini gzlem le
dim. Milletimizin rk ve ekonomik hakszlklardan kurtulma
yolundaki byk kavgasnn ortasnda ben birok papazn, "Bunlar
ncille ilgisi olmayan sosyal sorunlardr" dediini duydum. Ve
maalesef birok kilisenin kendisini, ruhla beden ve dini olan ile
dnyevi olan arasna garip bir ayrm izgisi eken bir "baka
dnya dinine adadn gzledim.
Ksacas yirminci yzyln sonuna, insanlara adaletin daha yk
sek mertebelerine ulamalar iin nclk etmek yerine, byk l
198
de statkoya uymu, kitlenin peinden giden bir dini cemaatle
ulayoruz.
Alabama, Mississippi ve tm dier gney eyaletlerini batan
baa dolatm. Kaynayan yaz gnlerinde ve souk gz sabah
larnda, kuleleri ge ykselen gzel kiliseleri seyrettim. Onlarn
byk, etkileyici teoloji blmlerini grdm. Ve kendime tekrar
tekrar, "Buralara ibadete ne tr insanlar geliyor? Bunlann tanrlar
kim? Vali Barnettin dudaklarndan federal yasaya kar direni
szleri dklrken, vali Wallace isyan ve nefret borusunu alarken
nerdcydi bu insanlar? Yorgun, perian kadn ve erkek zenciler, tes
limiyetin zindanlann terk edip yaratc bir protestonun prltl te
pelerine trmanma karar verdiklerinde bu insanlar neredeydi?" so
rularn sordum.
Evet, bu sorular beni hl megul ediyor. Derin bir hayal
krkl iinde kilisenin bu miskin tutumundan dolay aladm.
Ama inann bu gzyalar sevginin gzyalanyd. nk sadece
derin bir sevginin olduu yerde derin hayal krklklar sz konusu
olabilir. Evet, kiliseyi seviyorum! Onun kutsal duvarlarn seviyo
rum. Zaten baka nasl olabilirdi ki?
Benim olduka seyrek rastlanan zel bir konumum var: Babas,
dedesi ve bykdedesi vaiz olan biriyim. Evet, ben kiliseyi sann
bedeni olarak gryorum. Peki bu bedeni sosyal ihmalkrlmz
ve inansz olarak grlme korkumuzla nasl bu lde lekeleyip,
yara bere iinde braktk!
Kilisenin ok gl olduu bir dnem vard. Bu, Hristiyanlarn
kendilerinin inanlarndan dolay ac ekmeye mahkm edilecek
nemde grlmelerinden sevin duyduklar bir dnemdi. O zaman
lar kilise sadece, kamuoyunun revataki eilimlerini, dncelerini
gsteren bir termometre deil, toplumun geleneklerini dzenleyen
bir s ayarlaycsyd. lk Hristiyanlarn geldii her ehirde iktidar
ilikileri sarslr ve egemenler onlar "bar dman", "yabanc aji
tatr" olmakla sulama abasna girerlerdi. Ancak onlar "gklerde
ki dzenin kolonisi olmak" ve Tanr'ya insandan daha ok itaat
etmek yolundaki inanlanna sadk kalrlard. Saylar snrlyd
ancak inanlar glyd. Vc kartlarnn ezici ounluundan
korkmayacak kadar Tanr ile dolulard. ocuk cinayetleri ve glad
yatr savalar gibi geleneksel melanetlere son veren onlar olmu
lard.
199
 Bugn her ey ok daha farkl. Gnmzn kilisesinin gven
siz sesi genellikle zayf ve etkisiz. Vc kiliselerimiz ne yazk ki o
unlukla statkonun destekleyicisi rolndcler. ehirlerimizin o
undaki ynetimler, kilisenin var olan duruma ilikin bu desteki
tavrndan dolay onun varlndan rahatsz olmak bir yana, kendile
rini daha da gl hissediyorlar.
Ancak Tannnm ilahi hkm kilisenin zerindedir, hem de hi
olmad kadar. Kilise, gemiine g veren kutsal ruhu yeniden
kazanmazsa, inandrcln yitirecek, milyonlarca inanl insann
sadakatini kaybedecek ve 20. yzyl iin anlamsz so.syal bir
kurum olarak bir kenara atlacaktr. Her gn, kilise ile ilgili hayal
krklklar tam bir tiksintiye dnen genlerle karlayorum.
Belki de yine ok iyimserim. Organize din, milletimizi ve dn
yamz selamete ulatrmann arac olamayacak kadar statkoya
bal hale mi geldi? Belki de gvenimi, gzle grlmeyen kiliseye,
dnyann umudu ve gerek isyan oca olarak kilise iindeki kili
seye (ecclesia) yneltmeliyim. Ancak gene de organize din saf
larndan birka soylu insann konformizmi ktrmletiren zincir
lerinden syrlp, zgllk savann aktif taraftarlar olarak bize
katldklar iin Tanrya krediyorum. Bunlar gvenli cemaatleri
ni terk edip, Albany/Georgia sokaklarnda bizimle birlikte yrd
ler; zgrlk iin gney eyaletlerinde tehlikelerle dolu yolculukla
ra ktlar; bizlerlc birlikle cezaevlerine girdiler. Bazlar
kiliselerince dlanp, papazlan vc meslektalar tarafndan ihanete
uratldlar. Ancak, adillerin yenilgi anlarnda bile zafer kazanan
ktlerden gl olduklar inancyla yollarna devam ettiler.
Halkn iinde hamur mayas gibiydiler bunlar. nanlar, Incilin
hakikatini bu kank dnemde rmekten koruyan inan tuzu idi.
Ve bunlar hayal krklnn karanlk danda bir umut tneli
kazdlar.
Kilisenin bir btn olarak bu tayin edici dnemin gereklerini
yerine getireceini umut ediyorum. Ama kilisenin adalete yardma
komamas durumunda bile gelecekle ilgili umutsuz deilim. He
deflerimiz u anda yanl anlalsa bile Birminghamdaki mcade
lemizin sonular konusunda kukum yok. Binningham ve btn
lkede zgrle ulaacaz; nk zgrlk Amerikann hedefi
dir. Aalanp, kt muameleye de tabi tutulsak, kaderimiz Ame
200
rikann kaderi ile ortaktr, ilk gmenler Plymoutha gelmeden
nce biz buradaydk. Jcffersonun kalemi bamszlk ilannn gs
terili szcklerini tarihin sayfalarna yazmadan nce de biz bura
daydk. Dedelerimiz bu lkede iki yz yl boyunca cret almadan
altlar. Pamuu "kral" yapanlar onlardr. Onlar iren aalan
malarn vc vahi adaletsizliklerin eliinde efendilerinin evlerini
kurdular. V e her eye ramen anlalamaz bir canllkla kendilerini
gelitirdiler. Kleliin snrsz vaheti bizi durduramadysa, imdi
ki kartlarmz hi durduramaz. zgrlmz kazanacaz;
nk taleplerimiz Tannnn ebedi istekleri ve milletimizin kutsal
mirasna uygundur.
Bitirmeden nce, yaznzda beni inciten bir noktaya deinmek
istiyorum. "Dzeni salad" ve "iddet eylemlerini engelledii"
iin Birmingam polisine vgler dzyorsunuz. Eer alt silahsz,
bar zenci gencin kudurmu polis kpekleri tarafndan kelime
nin tam anlamyla nasl paralandn grseydiniz byle bir ey
yapmazdnz. V e gene inanyorum ki, polislerin cezaevindeki zen
cilere ne kadar baya ve insanlk d muamele yaptklarn bilsey
diniz; bunlarn gen-yal demeden zenci kadnlara nasl kfrler
ettiklerini, itip kaklklarn, erkekleri nasl dayaktan geirip tekme
lediklerini grseydiniz; toplu yemek duas yapmak istediimiz iin
ikinci kez yemeklerimizi kestiklerini bilseydiniz, onlar vmekte
bu kadar acele etmezdiniz. zlerek syleyeyim ki, polise
yaptnz vglere katlamayacam.
Polislerin gstericilere kamuoyu nnde olduka disiplinli dav
randklar bir gerektir. Yani dtan bakldnda belli anlamda
"iddetten uzak" dururlar. Ama hangi amala? Irk ayrmclnn
lanetli sistemini ayakta tutmak iin. Son yllardaki vaazlarmda s
rekli olarak iddete kar olmann, kullanacamz aralarn, uru
na mcadele ettiimiz hedef kadar temiz olmasnn gerektiini vur
guladm. Bununla, ahlki hedeflere ulamak iin ahlk d aralar
kullanmann yanl olduunu anlatmaya altm. Ama imdi
ahlki aralar kullanarak ahlk d hedeflere ulamaya almann
da en az onun kadar, hatta ok daha yanl olduunu savunmak du
rumundaym. Belki Sn. Connor ve polisleri kamuoyu nnde A l
bany/Georgiadaki polis efi Prichettten daha az iddet kul
lanyorlard. Ancak bunlar iddete bavurmama ahlki aracn
201
ahlki olmayan bir hedef iin, ak rk aynmcln ayakta tutmak
iin kullandlar. T.S. Eliot bu durumu anlatmak iin, kt bir hedef
iin iyi bir eylemi kullanmaktan daha fena bir ihanet yoktur demi
ti.
Ben sizlerin, cesaretleri, fedakrlklar ve insanlk d provo
kasyonlar ortasnda gsterdikleri alas disiplinden dolay Bir
minghamdaki oturma grevine ve dier eylemlere katlan zencileri
vmenizi beklerdim. Gney eyaletleri bir gn gerek kahraman
larnn kimler olduunu kavrayacaktr. Bunlar nclerin yaam
larn ekillendiren korkun yalnzl ve ayaktakmnm dmanca
alaylarn, hedeflerinin bilinciyle ve cesaretle gsleyen James
Meredith gibi insanlardr. Bunlar arkadalaryla birlikte ayrmc
otobsleri kullanmama karar alp, yorulup yorulmadn soranla
ra onurla, "Ayaklarm yorgun, ama ruhum dinlendi" diyen 72
yandaki Montgomeryli kadnn ahsnda temsil edilen yal, ezil
mi, horlanm siyah kadnlardr. Bunlar iddete bavurmadan, ce
saretle lokallerdeki oturma grevine katlp, inanlar urana hapse
girmeye hazr olan gen lise ve niversite rencileri, ncilin gen
vaazclar ve bir dizi cemaat temsilcisidir. Gney bir gn, lokaller
de oturma grevine katlan, Tannnm bu mahrum edilmi kullarnn
gerekte Amerikan ryas ve bizim Yahudi-Hristiyan geleneinin
kutsal deerleri iin isyan ettiklerini ve tm milletimizi kurucu
larnn anayasa ve bamszlk beyannamesiyle atklar demokra
sinin kaynana geri gtrmekle olduklarn fark edecektir.
Bu hayatmda yazdm en uzun mektup (neredeyse bir kitap
bile denebilir). Korkarm deerli zamannzdan epey alacak kadar
uzun. Rahat bir masada yazma olanam olsayd bunun ok daha
ksa olacandan emin olabilirsiniz. Ancak insan gnlerce yalnz
bana bir cezaevi hcresinin bunaltc tekdzelii iinde yaarsa,
uzun mektuplar yazmaktan, tuhaf eyler dnmekten ve uzun
uzun dua etmekten baka ne yapabilir ki?
Mektubumda gerei abartan vc gerekesiz bir sabrszln ifa
desi olan bir ey yazdysam, sizlerden zr diliyorum. Yazdklanm
gerei yeterince aa vurmuyorsa ve kardelikten daha az eyle
yetinecek kadar sabrl olduumu ifade edecek bir ey yazdysam
Tanrdan af diliyorum.
Mektubumu gl bir inanla okuyacanz umuyorum. Dier
202
bir umudum, koullann yakn gelecekle sizlerie entegrasyonun sa
vunucusu ya da eitlik mcadelesinin bir lideri olarak deil, mes
lek arkada ve Hristiyan din kardei olarak bir araya gelmeme
izin vermesi. rk nyarglarn kara bulutlarnn yakn bir gelecek
te dalmas, endieli mensuplarmz arasndaki karlkl anla-
mazhklann youn sisinin kalkmas ve uzak olmayan bir gelecekte
sevginin ve kardeliin parldayan yldzlarnn ltl gzellikle
riyle ulusumuzu aydnlatmas dileiyle.
Ban ve kardelik dilekleriyle
Martin Luther King

203
GANDH VE ALTERNATF HAREKET
TEORDE SATYAGRAHA* - NORMLAR
Johan Gaung'*

Gandhi kelimenin lam anlamyla bir eylem adamyd. Yaarayk-

lerinde yclcrince ilendii gibi, sadece felsefe yapmakla kalmyor,
tersine aktif, eylemli bir yaam srdryordu. Elinizdeki trden bir
kitap, bu zelliiyle bir eylemliliin ifadesi olamaz. Ancak felsefe
ile eylem arasnda bir balant vardr ve bu balant olabildiince
ak bir biimde aada ortaya konmaya allacaktr.
Gandhinin savunduu soyut tasarmlarla, girilii somut ey

' Buradaki anlam Gandhici iddete dayanmayan direni biimi. Kelime anlam
ise "geree ulama abasrdr. (.n.)
** Johan Galtungun Der Weg ist das Ziel (Yo! Hedeftir) adl kitabndan
ksaltlarak evrilmitir. Peter Hammer yay., VVupptertal, 1987. (.n.)

204
lemler arasnda normlardan, nermelerden ve ahlki buyruklardan
oluan bir katman dnlebilir. Bunlarn tm, satyagraha teori
sini oluturur. Dier bir deyile, bunlar satyagraha'y sylem d
zeyinde ifade ederken, satyagraha'mn pratii onun maddelcmi
biimini oluturur. Ancak bu sylemsel biim yalnzca bir dizi fel
sefi dnce ve betimleme deil, daha ok bir ahlki nermeler
manzumesidir. Aadaki sayfalarda, Gandhinin yazlarndan ola
bildii lde ksa bir normlar ve alt normlar listesi karlmaya
allacaktr. Liste atmann kendisini ifade ettii farkl dze
yi esas almaktadr; Genel anlamda atma, atma sreci,
atmann zm. Okur aadaki satrlarda, ieriklerinin nemi
ni vurgulamak zere nlem iaretli olarak yazlm normlar (ya da
daha ok norm nerileri) bulacaktr.

I. GANDHNN ATIMA NORMLARI (N)

/. Hedefler ve atma

N 1.1. atma durumlarnda harekete ge!

N l . l . l imdi davran!
N 1.1.2 Burada davran!
N 1.1.3 Kendi grubun iin davran!
N 1.1.4 atmadan etkilenenlerin onayyla davran!

N 1.1.5 inanlarn dorultusunda davran!

N 1.2. atmann ne olduunu kesin olarak belirle!
N 1.2.1 Hedeflerini ak biimde ortaya koy!
N 1.2.2 Kartlarnn hedeflerini anlamaya al!
N 1.2.3 Ortak ve uzlatmlabiUr hedefleri vurgula!
N 1.2.4 atma asndan tayin edici olgular nesnel ola
rak belirle!
N 1.3. atmaya olumlu yakla!
N 1.3.1 atmann olumlu ynlerini vurgula!
N 1.3.2 almay kartnla karlamann bir vesilesi ola
rak dn!
N i . 3.3 atmay toplumu yeniden ekillendirme frsat
olarak dn!
205
 N 1.3.4 atmay kendini deitirmenin bir frsat olarak

2. atma sreci

N 2.1. atmalarda iddet kullanma'.

N 2.1.1 Yaralayc ya da zarar verici eylemlerden kam!
N 2.1.2 Yaralayc ya da zarar verici szlerden kan!
N 2.1.3 Yaralayc ya da zarar verici dncelerden kan!
N 2.1.4 Kartnn malna zarar verme!
N 2.1.5 iddetin bile korkaklktan daha iyi olduunu unut
ma!
N 2..6 Ktlk yapana bile iyilik yap!
N 2.2. Hedefe/amaca uygun davran!
N 2.2.1 atmaya daima yapc, ileriye gtrc bir unsur
katmaya al!
N 2.2.2 Hedefleri aa karc mcadele biimlerini kul
lan!
N 2.2.3 Gizli deil, ak davran!
N 2.2.4 Mcadeleyi esas hedefe ynelt!
N 2.3. Kt ile ibirliini reddet!
N 2 .3 .1 Ktl krkleyen kurumlarla ibirlii yapma!
N 2.3.2 Ktlkten oluan bir mevki ile ibirlii yapma!
N 2.3.3 Ktlk getiren eylemlere katlma!
N 2.3.4 Ktle kiir kmayan kiilerle ibirlii yapma!
N 2.4. Fedakrla hazr ol!
N 2.4.1 Cezalandrlmaktan kanma!
N 2.4.2 Olaanst durumlarda yaamn vermeye hazr
ol!
N 2.5. Yapay cepheler oluturmaktan kan!
N 2.5.1 Husumet ile kartm birbirlerinden ayrt etmesini
bil!
N 2.5.2 Kii ile statsn birbirlerinden ayrt etmeyi bil!
N 2.5.3 Kartnla ilikini srdr!
N 2.5.4 Kendini kartnn yerinde hissetmeye al!
N 2,5.5 Taraflarn ve tutumlarn belirlenmesinde kat olma!

206
N 2.6. Gereksiz taknlktan kan!
N 2.6.1 Tavrna olabildiince bal kal!
N 2.6.2 Kimseyi kkrtma ve seni kkrtmalarna izin
verme!
N 2.6.3 Kimseyi aalama vc seni aalamalarna izin
verme !
N 2.6.4 atma hedeflerini geniletme!
N 2.6.5 En yumuak atma biimlerini kullan!

S. atmann zm

N 3. l. atmalar zme ulatr!

N 3.1.1. alma srecini uzatma!
N 3.1.2 Kartnla daima paz,arlk yollar ara!
N 3.1.3 Olumlu toplumsal deiimler iin aba harca!
N 3.1.4 nsani deiimler iin aba harca!
- kendinde!
- kartnda!
N.3.2. ze ilikin olmayan eyler zerinde deil, ze ilikin ey
ler zerinde srarl ol!
N .3.2.1 z e ilikin sorunlar konusunda seninle pazarlk
edilmesine izin verme!
N 3.2.2 Oze ilikin olmayan sorunlarda uzlamaya hazr
ol!
N 3,3. Kendini yanlabilir bir insan olarak gr!
N 3.3.1 Yanlabileceini unutma!
N 3.3.2 Hatalarm aka kabul et!
N 3.3.3 Daima ayn fikri savunmann nemli olmadn
bil!
N 3,4. Kartna kar hogrl ol!
N 3.4.1 Kartnn zaaflanndan yararlanma!
N 3.4.2 Kartn kendinden daha kat biimde yarglama!
N 3,4.3 Kartnn sana gvenmesini sala!
N 3.5. Zorlama, ikna et!
N 3.5.1 Daima kabul edilebilecek zmler ara
- kendin iin!
- kartn iin!
207
 N 3.5.2 Kartn bask altna alma!
N 3.5.3 Kartn inandn dnceye ikna et!

Bu buyruklar listesini hazrlamak iin bir taoca iisininkinc

benzer bir yntem kullandm; Gandhinin dncelerini nce par
aladm, sonra da paralar bir dizi nerme halinde sraya koydum.
Bu kusur belki Gandhinin de sk sk byle davranm olmas ger
ekliiyle hogrlcbilir; evet Gandhi de kurallar koymay ve
nermeler hazrlamay severdi. Zaten esas sorun, benim yeniden
yaptm "evirimin" ne derece isabetli olduundan ok, konuya
ilikin genel anlay biimimin Gandhininkiylc ne lde uyutu
udur.
Okuyucu Gandhinin eserlerini incelerken, sunduum buyruk
larn alntlar deil, benim yorumlarm olduunu, sadece normlar
vermekle yetinildii iin de zorunlu olarak ksa tutulduunu ve
Gandhinin anlatm zenginliini aktarmadn fark edecektir. Bu
rada yazlanlar, sadece onun felsefesine yaklam denemeleri ola
rak anlalmal ve okuyucu sylenenlerin arkasnda Gandhinin d
ncesini anlamaya almaldr.

Ote yandan bunlar, insann almal durumlarda -yani hepimiz

iin ve her zaman, hatta bazen bilincinde olmasak bile- belki isel
ve dsal davranlarn sorgulamasna yarayabilecek normlardr.
Bunlarn yardmyla belki sadece kartlarmzda deil, kendimizde
de birtakm eksiklikleri grebilir ve belki yeni dncelere ulaabi
liriz! Maalesef zgn metinleri incelemek her zaman mmkn
deil (zellikle de Gandhi gibi ok yazm birinin metinlerini);
bazen zetlemeler gerekli olmaktadr.
imdi normlara dnp ksaca bunlarn ana mesajlarn zetle
meye alacam. Tm bu normlarn merkezinde atma ve
atma srecindeki tavr yer almaktadr. atma srasndaki tavr
Gandhiye gre genel olarak sosyal davranla, hatta insan dav
rannn btnyle e tutulmaldr. Hatta insann i dnyasna
doru bir adm daha atarak inan, dnce ve duygularna
ulalabilir. nk, Gandhiye gre insan, bilinli olmakla ykm
ldr ve bilinli insan her yerde, kendi iinde ve evresinde
atmalar fark edip alglayacaktr. Byle bir alglama, insan dav
rannn isel ve dsal btn boyutlar zerinde etkili olacaktr.
208
Bu noktada Gandhi, BatTda atmann grnleriyle ilgili yaz
yazanlarn hepsinden daha farkl bir yaklam iindedir; atma
dncesinin ve buna denk den davrann ne olumsuz olmas ne
de nefret ve ykclkla dolu olmas gerekir. Ayrca olumsuz
atma dncesinden uzaklalmas, ideale dn, srtmesiz
bir duruma gei anlamna gelmez. atmalar tamamen olumlu,
sevgi ykl ve diri bir ruhsal durumun ifadesi olabilir. Gandhi bu
gereklii srekli olarak vurgulamakta ve atmalara yaklam
tarzyla bu anlay her seferinde netletirmektedir. Bu nedenle,
"Gandhinin Sosyal Normlar" biiminde bir balk semek pekala
mmknd. Ancak bir Batl iin isabetli bir seim olmazd.
nk bizim anlaymzda vurgu hep atma zerindedir.
Normlarn ne ifade etlii bu arada okuyucu asndan az ok
anlalm olmaldr. atma bir organizma gibidir; Doar, olgun
lar, zayflar ve belki de sadece yeniden domak iin yok olur.
Satyagralu nirV grevi atmay beslemek, ona zen gstermek ve
onu kullanmaktr; onu bomak, varlndan habersizmi gibi dav
ranmak deildir. Satyagrahi, -sa peygamberin de yapt gibi- se
vinle atmann iine dalmaldr. Bu nedenle eyleme ar her
eyin stndedir. Ancak Satyagrahi kendine zel bir misyon yk
leyerek, dnyay dolap, insanlara, "Burada ilgin bir sorun var,
brakn da sizin iin ben zeyim" diyerek, her elikiye burnunu
sokmaya kalkmamaldr. Bulunduu yerden yola kmal, sosyal
ve kiisel konumuna gre davranmaldr. Hakszla kar derhal
harekete geilmeli; politik olarak uygun zamann gelmesi beklen
memelidir. Ve esas olarak eylem yaplmal, bildiri ve yazlarla ye-
tinilmemelidir. Eyleme geilmeli ve evredeki olanaklar aa
karlmaldr. Dikkatleri nmzde duran soruna younlatrmal
ve kendi grubumuz iin eyleme gemeliyiz; eylem grevi ve eylem
hakk sosyal enerji olarak kendi grubumuz iin harcanmaldr.
Ayrca, sz konusu kiilerle ayn kaderin paylald
kantlanmak zorundadr. Bu ise ancak onlarn yaam koullarn
paylamakla ve eylemlerine fiilen katlmakla mmkndr, gazete
lere gnderilen ak mektuplarla yetinilerek deil!
Eylemde i dnya da dikkate alnmaldr. Davran gerek

iddet kullanmayan direni eylemcisi, (.n.)

FMN/Sivil Uaaiiizlik 209
inantan kaynaklanmaldr. Sosyal ama ayn ekilde katlan kii
nin de amac olmaldr; yle ki toplumsal deiim konusunda gs
terilen aba, ayn zamanda kiisel gelimenin arac olmaldr.
Katlm derin bir inantan gelmiyorsa, cesaretle ortaya kma ve
sorunu verimli bir sonuca ulatrmak iin gerekli olan fedakrl
zerine alma yetisi gsterilemez. Bu kat bir kouldur. Buna
karlk Gandhi bir baka noktada uzlamacdr. Kiinin her tr
atmaya, her yerde ve her zaman girmesi gerekli deildir. Bekle
nen, imdi ve burada tavr alnmasdr, bu ondan beklenebilecek
asgari eydir. Burada Gandhinin dnya ideali ifade edilmektedir.
Sarvodaya'da" herkes olduka aktif, ancak tamamen otonomdur,
yani bireysel olarak karar verme hak ve grevine sahiptir ve ne
ar aktif bir merkez ne de uyuuk kenar blgeler bulunmaktadr.
Bir atmann iine girilince ilk dev, atmann ne olduunu
netletirmektir. Gandhinin yazlarndan ve eylemlerinden yola
karak bu sorunun drt nemli kuralndan sz edilebilir; Kendi
hedeflerimiz konusunda net olmak vc kartmznkilerini anlama
ya aba gstermek. Davranlarmz hesaplanabilir klmak, hedef
lerimizi ak biimde ifade etmek ve ze ilikin olmalar kaydyla
hedeflerimiz konusunda srarl olmak. Ayn ekilde, kartmzn
amacn anlamaya almak da bir devdir, hatta onu, onun kendini
anlayabildiinden daha iyi anlamaya almalyz. rnein bir
tartmada, kartna "Dncenizi yle mi anlamalym?" sorusu
nu sormak ve onun savunduu tezi, kendisinden daha net ortaya
koymaya almak, tam da Gandhici bir yaklamdr. Ancak byle
bir ey kstah bir tavrla yaplmamaldr.
ki tarafn da hedeflerinin ve tasarmlarnn gzden geirildii
bu srete, insanlk retisi, satyagrahiye dikkatini iki tarafn
ortak hedeflerine yneltmesini emreder. Ortak noktalar olarak
ifade edilenler, bazen ok beylik laflarm gibi gelebilir, anak
gene de tespit edilmeli ve varlklar alglanmaldr. rnein insann
hayatta kalp, maddi anlamda asgari dc olsa insani bir yaam sr
meyi, dier insanlarla ve inand .eylerle uyum iinde yaayabil
meyi ve asgari de olsa karar verme zgrlne sahip olmay iste
mesi gibi. Daha zor olan, kartn hedefleriyle kendi hedeflerinin

* Halkn gerek demokrasisi, (.n.)

210
uzlatnlabilir olup olmadnn tespitidir. Hatta iki tarafn hedefle
ri ayn olduu halde, olanaklarn snrll nedeniyle bunlann, eko
nominin ilgi alanna giren mal ve hizmetlerde olduu gibi, uz-
latrlamadklar bir durum bile sz konusu olabilir. (Ekonomi ve
ekonomi bilimi tam da bu sorunla, mallarn ktl sorunuyla
urar.)
atmaya girmeye hazrsak ve taraflann "kartlar" biliniyorsa,
hemen iin iine atlama istei ortaya kabilir. Gandhi phesiz
derhal davranma yolunu seer, ancak bunun iin kar taraftan ye
terince olumlu bir yaklam bekler. Arlk, atmann zmn
den sonra belki ortaya kabilecek uzun vadeli, olumlu duruma ve
rilmelidir. atmaya girmek, kartna dmanca bir tavr
gstermek iin deil (byle bir ey belli lde kanlmaz olsa da)
tersine, onu iliki ve atma srecindeki yapc davran yoluyla
daha iyi tanmak iin bir ans olarak grlmelidir. atmay,
doru kullanldnda, daha iyi bir toplumsal ilikilerin kurulmas
iin yararlanlabilecek enerjinin aa kma sreci olarak grmek
ok nemlidir. A ynca btn yoruculuu ve zorluuna ramen,
atma srecinin, kiisel gelime iin bir ans olarak grlmesi de
ayn derecede nemlidir.
Burada Gandhinin, atma teorisiyle insan psikolojisini
tanma konusundaki yeteneklerini gsterdii eklenmelidir. atma
srecindeki davranlar ile ilgili incelemelerim ve kendi taraf oldu
um atmalar srasnda, sk sk insanlarn gzlerindeki evki g
remediim ve atmayla birlikte ortaya kan gerilim, sinirlilik,
fedakrla ve eylem e hazr olma halini alglayamadm olmutur.
atmalarda bizi can skntsndan kurtaracak bir gerginlik ve he
yecan aradmz ve atma bitince de tekrar can sknts hissetti
imizi nasl da unuturuz. Gandhi bunu iyi bilmektedir. Onun ko
nuyla ilgili yaklamn syle zetleyebiliriz; Ortaya kan bu
enerjiyi, toplumsal ve kiisel dzeyde olumlu bir biimde kullan
malyz. Heyecan ve gerginliin pozitif kullanm kendiliinden
olmaz; korunmas, zen gsterilmesi ve insanlara bandan itibaren
atmaya olumlu bir yaklam olarak alanmas gerekir.
Bylece ilgili kii, atmay srdrmeye zihnen hazrlanm ve
deyim yerindeyse sosyal arenaya kmaya hazr hale gelmitir.
Sosyal arenada uyulmas gereken alt kural vardr;
211
 Birinci kural (ki herkesin Gandhi adyla zletirecei bir ku
raldr): iddet kullanma! Bu elbette sadece fiziki iddet kullanmak
tan kanmay deil, szel, psikolojik iddeti ve mlke kar iddeti
de ierir. Bu noktaya ek olarak hemen tipik Gandhici iki snrlama
gelir: Korkaklk, ekingenlik iddetten daha ktdr ve iddet kul
lanmama sadece olumsuz davranlardan kanmay deil, olumlu
davranmay da gerektirir, batta ktlk yapana kar bile!
kinci kural: atma srecinde hangi eylem e karar verilirse ve
rilsin, bunun hedefe ynelik, atmann sona ermesinden sonra or
taya kmas istenen duruma uygun olmas gerekir. iddete dayan
mayan eylem bir anlamda bu ilkenin .sadece bir parasdr:
atmann zmnden sonra iddet deil, iddetten arnmlk
hkm srmelidir. Gandhi daha da ileri gitmekte ve bandan itiba
ren almaya yapc eylemin sokulmasn nermektedir. Ayrca
yaplan her ey, eylem hedeflerini aa vurmaldr, baka bir ifa
deyle, eylemin yksek bir eitici deeri olmaldr. lkenin insan
larnn, kendi hammadde kaynaklarn (rnein tuzu) serbeste ku-
lanma hakkna sahip olmalar isteniyorsa, atma srecinde de,
ulalmaya allan zm dorultusunda davranmak, bylece he
defi aka ortaya koymak gerekir. rnein Gandhi filminde hari
ka bir ekilde gsterildii gibi, ngiliz tekeli zerinden olan dolam
bal yolu kullanmak yerine, yerden bir avu tuz almak. Bir adm
daha ileri giderek unu da vurgulamak gerekiyor: Eer gelecekte
kurulmas dnlen ktlkten arndrlm toplumda gizli eylem
ler istenmiyorsa, tam da imdi, gizli deil ak davranmaya bala
mann zamandr (bunu kartlanmzn bizi yaralayabilecekleri
zayf noktalanmz renmeleri pahasna yapmak gerekir). Konuy
la ilgili bir kk ilave daha: in iinde olmayan, susuz" taraf
larn zarar grmemesine dikkat et -eyleminle dorudan atmakta
olduun taraf hedefle.
nc kural: er glerle ibirlii yaplmamaldr. Bu norm,
atma srecinin temel stratejisini sz konusu etmektedir: Kty
yaralama ya da ona zarar verme abas iine girilmemelidir. te
yandan, asla ona yardm edilmemeli ve onunla ibirlii yaplma
maldr. Burada tipik bir Gandhici asli unsur yaklam sz konu
sudur: Non-cooperation ilkesi insan olarak ktye deil, ktle
ynelik olmaldr. Kt olarak nitelenen bir kurumdaki "ktlk
212
kayna" makamlarla ibirlii yaplmamaldr. Bir adm daha ileri
giderek, er glerle dayanma iindeki insanlarla da ibirlii red
dedilmelidir. Ktlk izole edilmelidir. Ondan (ilgili insan ya da
insanlardan deil) uzaklalmaldr ki, ktlk kimseye ulaa-
masn, kimseye zarar veremesin. rnein faist dnceleri yay
maya alan bir profesrn derslerinin boykot edilmesi, ancak
niversite dnda tartmak ve onu belki bu dnceden uzak
latrmak iin ilikinin kesilmemesi gibi. Byle bir profesrn
derslerini takip etmek ise bir tr ibirlii olacak ve ktl des
teklemek anlamna gelecektir.
Drdnc kural, her eylemin bir bedelinin olduunun bilinme
sidir. Yani bedeli yksek de olsa atmaya girmeye hazr olmak
gerekir. nsann kendini disipline etmesi ve i geliimini ileriye g
trmesi fedakrlk gerektirir. Ama bu, zellikle kar tarafa iin
ciddiye alndn gstermek iin yaplmaldr: Hkm srmekte
olan ktlk o boyutlardadr ki, insan bedeli hapis ya da lm de
olsa ktle kar direnme, ibirlii yapmama yolunu semekte
dir. Non-Cooperation bir devdir ve her devin bir bedeli vardr.
Son olarak, atmay daraltmaya, snrlamaya ilikin beinci ve
altnc kurallar gelmektedir. Non-corporation ve fedakrla hazr
olmak, derin uurumlar aacak bir atma srecine iaret ediyor
lar. Yapay cepheler amay ve gereksiz taknlklar krklemeyi
yasaklayan normlar bu izlenimi zayflatmaya ve atmann idde
tini azaltmaya hizmet ederler. atmann taraflan arasnda, btn
kprlerin atlmasn engellemek, yani temas olaslklarn ortadan
kaldrmamak iin elden gelen her ey yaplmaldr. Bu nedenle k
tlkle kt arasnda ayrm yapmak ok nemlidir. Tek insanlk
retisine gre, sorun asla baka insanlara kar bir kavga sorunu
deildir. nsan, ayrc olana ve insanln ortak deerlerinin geli
mesi nnde engel tekil eden eylere kar savar. Sosyoloji di
liyle ifade edilirse, bu durum kiiyle bulunduu stat arasnda
ayrm yapmay gerektirir. Gandhi, kiiyi olumlamaya alrken,
sahip olduu stat dolaysyla stlendii rolle ibirliini reddeder.
Bu, ilikinin kiisel dzeyde srdrlmeye allmas demektir.
Psikolojik kavramlarla ifade edilirse bu, kiinin kendini kartnn
yerinde hissetmesi demektir. Bu noktada kartnn hedeflerini an
lamak yeterli deildir, kendini onun yerine koyarak, atma sre-
213
cindeki davrann da anlamaya almak, byle bir durumda ben
olsam ne yapardm sorusunu sormak gerekmektedir. Bu belirli bir
esneklii, neyin doru kimin hakl olduunu yeniden deerlendire
cek bir yetenein varln gerektirir. atma olduka dinamik bir
fenomendir; taraflar vc konumlar deiebilirler. Bu durum
almann taraflar ve konumlaryla ilgili bizdeki imaja da
yansmaldr. Kafada deimez izgilere sahip bir atma imajyla
atmaya girilmemelidir; imaj hareketli vc esnek olmaldr.
Altnc kural; atma ortamnn harareti olabildiince dk
tutulmaldr. Mmkn olduunca yasalara sadk kalnmaldr. Pro
testolar ve grme olanaklar sonuna kadar kullanlmaldr. Ancak
tm bu yollarn baarsz olmasndan sonra, non-cooperation, hatta
baz sivil itaatsizlik yntemleri gndeme getirilmelidir. Bu son saf
haya, provokasyonlann ve aalamalarn sarsamayaca kadar bir
i gvene ulalmadan bavurulmamaldr. Kolayca fkeye kaplan
biri, belki sadece kendisini kkrtan ya da aalayan eyleri gre
cektir. Ve kardakiler bu insann ne kadar zayf ve aslnda i ve
gvensiz olduunu fark edeceklerdir. Kiisel gelime ile -kendi
zerinde alarak- bu tr zayflklar giderilebilir. Bir baka
zayflk, atma srecinde hedeflerin geniletilmesidir. Hedeflerin
geniletilmesi bizi gvenilir bir taraf olmaktan karp,
karmzdakini, bu insanlara gvenilmez, en iyisi kat davranp,
hibir noktada taviz vermemek gerekir dncesine getirebilir. Ve
tabii ki, atmann kontrolden kmasn engellemek iin ncelikle
yumuak yntemler tercih edilmelidir (ana-babann yaramaz o
cuklarna kar ncelikle ikna yoluna bavurmalar gibi).
Artk atma olgunlamtr ve deyim yerindeyse ieklenme
dnemine girmitir. Btn olas szler sarf edilmekte, eylemler
yaplmaktadr. Bu noktada Gandhi belki beylik gibi gelen ok
nemli bir norm koymaktadr; atmalar zmlenmelidir!
atmalar ebediyen devam etmemeli, ama stleri kapatlp bir ke
nara da brablmamaldr. zm iin aba gsterilmeli,
atmann kurumlamasna, atma tavrnn sonu gelmeyen gs
teriler ve protesto yrmleri, grevler ve Tanr bilir daha nelerden
oluan bir ritele dnmesine izin verilmemelidir. atmann he
defi daima gerek bir zm olmaldr. Bununla kastedilen, top
lumsal vc kiise! bir deiimdir ve bu kiisel deiim hem insann
214
kendisi hem de karl asndan sz konusudur.
Gandhinin atmayla ilgili dncelerinde, asli ve asli olma
yan eyler ayrm vardr. Asli eyler ciddiye alnmal ve pazarlk
konusu edilmemelidirler. Asli olmayan noktalarda uzlamaya gidi
lebilir. Ayrca, atma srecinde, asli diye dnlen eylerin ger
ekten asli nemde olmadnn (ya da tersinin) ortaya kabilecei
unutulmamaldr.
atmann zmne gtrecek grmeler iin, kendinle ve
kartnla ilgili baz tasarmlarn olmas zaruridir. Buna insann
%

kendini kusursuz hissetmemesi de dahildir, insan yanabileceini

daima gz nnde tutmaldr. Bu, kartmza yaklammz a
sndan da ok nemlidir. Kendi yanllann kabul etmek, kartn
yanln grmeye arma olana yaratabilir. Burada Gandhi ok
nemli bir nerme daha sunmaktadr: atma srasnda ayn fikre
sk skya sarlmak ve "elikisiz kalmak nemli deildir: Sabit
bir dncede srar etmek nemli deildir. nemli olan toplumsal
ve bireysel deiimdir. Gandhinin dncesi son derece diyalek
tiktir: Her ey, toplum, hedefler, taraflar, konumlar, atma nokta
lan ve zmleri deiirler. Baka bir ifadeyle, her ne pahasna
olursa olsun her zaman ayn konumda srar etmek, bir erdem deil
dir ve satyagraha ile badamaz. Madalyonun dier yz,
kartna kar hogrl olmak, zaaflarndan yararlanmamak, ok
kat biimde mahkm etmemek ve gvenle yaklamaya
almaktr.
Sre boyunca asl hedef daima gz nnde tutulmaldr:
atmann zmnn salaml, kalcl, zmn iki taraf
iin de kabul edilebilir olmasna, kar tarafa da benimsenip isel-
letirilcbilmesine baldr. atmann zm, baka szcklerle
ifade edilirse, mutlaka bir fikir deitirme unsuru da iermelidir;
sadece kartn deil, insann kendisinin de muhtemelen zm
tam anlamyla kabullenmi olmas gerekir. ncelikle kartn sa
vunduumuz davaya kazanlmasna uralmaldr. Kartmz, be
nimsemedii bir eye zorlamak, sadece atmann zlmemi ol
duu, er ya da ge tekrar ortaya kaca anlamna gelir. Bu
nedenle Gandhi iin, kendi gr asnn (gereinde zorla) kabul
ettirilmesi tayin edici deildir; onun iin nemli olan, atmann
zm, en iyisi de zmn taraflarca birilikte bulunmasdr.
215
 Bunlar aa yukar Gandhinin atma sorunsalna ilikin d
nceleridir. Bununla Gandhi, bir nermeler sisteminden oluan
politik bir etik sunmaktadr. Bu etii bugnk Batl sper glerle
ve onlarn mttefikleriyle, zellikle de liderlerinin davranlaryla
kyaslayacak olursak, bu normlardan (on drt ana ve elli drt ikin
cil norm) pratik olarak hibirine uyulmad grlecektir. Buras
sz edilen sorunun ayrntlarna inmenin yeri deildir, ayrca bu
ahlki k belirtileri sadece Avrupann dousu ve batsyla
snrl da deildir. Buna ramen, bizim aknlk ve yanlglarmz
dekorunda, Gandhici normlarn mantn bir kez daha zetlemek
istiyorum.
Yeniden baa dnersek: Bat'da hl elikileri rtbas etme ve
ancak atmann katlanlamaz bir noktaya gelmesi durumunda bu
nunla ilgilenme alkanl hkm srmektedir. atmann gr
mezlikten gelinmesi ve ertelenmesi sadece egemen kapitalistlere
zg bir durum da deildir. Egemen Marksistler de bu kusurdan
annm deildirler. Konuyla ilgili bir rnek olarak, harekete ge
mek iin elikilerin "olgunlamasn" beklemek yolundaki Mark
sist anlay vermek mmkndr. Bu tr (zamansal) erteleme
yannda Bat (meknsal) telemenin de anayurdudur: Bat'da,
kendi elikilerini zmeye almak yerine baka halklarn
atmalaryla uramak gibi kkl bir gelenek vardr. Bat politik
etiinde derin kklere sahip olduu anlalan bu anlay, muhteme
len Hristiyanln evrensellik iddasmn bir rndr. Elbetteki
bakalarnn sorunlarna ilgi gstermek yanl deildir. Ancak
bunu kendi grubunu ihmal ederek (ki byle bir aba daha anlaml
olabilecekken) yapmak tmyle farkldr.
Ancak Bat'da atmalarn bu lde yetersiz tanmlanmasnn
nedeni, sadece yukarda anlatlan sorun deil, atma hedeflerinin
kesin izgilerle belirlenmemesidir. Bu elbette, bugnk sosyal ve
global gelecek tasanmlarn ciddi ldeki belirsizliiyle ba
lantldr. Somut olarak gelecee ynelik dnmeye hazr olma
konusundaki yetersizlik, gerek liberal-kapitalist gerekse sosyalist
toplumlarn bugn politik ve ekonomik bir kriz iinde bulunduklar
gerei gz nnde tutulduunda anlalabilir. Ancak bu gerekli
in, atmaya olumlu yaklamn nnde bir engel oluturduu
mutlaka belirtilmelidir.
216
 Bunun dnda bir nokta da almann Bat'da temel olarak
olumsuz bir ey olarak anlalmasdr. atma, "yolumuzun ze
rindeki bir engel!" olarak alglanr ve bu engel kartmzdr, yani
dier parti ya da dier insandr. Ortak dman ya da ortak sorun
arama abas ok nadiren gsterilir. Doann snrll, gemiten
devralnan toplumsal ve global yaplar ya da geleneksel dnme
alkanlklar gibi faktrlerin gz nnde tutulmas yerine, evre
nin dmanla sarl olduu inancyla hareket edilir. Sonu olarak
atmalar, taraf olmann nefret ve ykclkla edeer grlmesine
yol aacak olumsuz anlay ve davranlara neden olur. Yapc
olmak ve kartn bir eyler renilebilecek, iliki kurulabilecek
bir insan olarak grme abalar bir zayflk iareti olarak deerlen
dirilip, insann kendi grubu iinde bile kar tarafn saf bir arac,
hatta bir hain gibi gsterilmesine yol aabilir. atmann, insann
kendini deitirmesinin bir frsat olarak grlmesi fikri de phe
siz yaygn deildir. Yaygn olan, atmann kar taraf deitir
menin bir arac olarak grlmesidir, nk bizim deil kar tarafn
deimeye gereksinimi vardr! atma karsndaki bu hatal
anlaylar Bat dnyasnda iddet kartlnn ciddi bir tavr haline
gelemeyiinin nemli nedenlerini oluturur. Tabii ki bu durum, id
det zerine kurulu Bat devlet yaplarnda atmalarn zmnde
iddet kullanlmasnn ya da sindirmenin doal bir anlay
olmasndan kaynaklanmaktadr. Bugnk nkleer silahlanma
yar gz nnde tutulduunda iddet kartlndan sz etmek,
neredeyse samalamakla e anlaml bir eydir. Tm sindirme siste
mi, sonu olarak evrensel dzeyde yok etmeye hazr olma
anlayna dayanmaktadr. Zaten byle bir olaslk bulunmasayd,
sindirme asla "inandrc" olmazd. imdi birileri kalkp, Gand
hinin iddeti korkakla tercih etmesini gereke gstererek, sindir
me mantnn Gandhinin teorisiyle uyuturulabiieceini iddia
etme cretkrl gsterebilir. Ancak byle bir durumda yneticile
rimiz, eski dnemlerde olduu gibi cepheye gitmek yerine,
snaklarda gizlenecek, iddeti bakalarna kullandrp, kendileri
korkakl tercih edeceklerdir. Bu korkaklk Gandhinin cesaretiyle
elbette kyaslanamaz!
(...) Batda ezenlerin de ezilenlerin de politik kltrleri asndan
geerli olan bir ey, makuln kabul deil, zorlamann esa.s
217
alnmasdr: atma uzlamazlk demektir ve uzlamazln kay
na da kar taraftr. Onun benim yolumda durmaya hakk yoktur,
bu nedenle onu kenara alma hakkna sahibim, onun bunu onay
layp onaylamamas nemli deildir. Kartmn atmann z
mne ilikin evetinden ok yenilgisi nemlidir. Ancak bylelikle,
rekabet kltr ierisinde, kimin gl olduu ortaya kar. Geri
bunun olabildii lde bar yollarla olmas iyi olur (demokratik
rgtlenmelerdeki oylamalarda olduu gibi). Ama ounluk ege
menlii de aslnda bir zor unsuru ierir. Bu egemenlik, kaybeden
aznl (belki % 4 9 u) alnan karar konusunda ikna olmaya deil,
kararn alnma biimine katlanmaya (iyi bir yenilen rolnde kabul
lenmeye) arr. Bu srecin kendisi birok durumda iddetin ge
rekesini oluturur (atom santrallar iin alnan demokratik karar
larn direni nedeni olmalar gibi) ya da ancak iddet kullanlarak
hayata geirilebilirler (Bavyeradaki atom silahlarnn yerletiril
mesi yolundaki kararlarn devlet iddetini rndan karmas
gibi). Baka bir deyile, bizim kltrmzn ana esi olan de
mokrasi bile, Gandhi dncesinin gereklerini yerine getirmemek
tedir.
Gandhinin politik etii ile bizim politik kltrmz arasndaki
mesafe her anlamda ok genitir. Aslnda burada sz edilen norm
lar her gn her yerde yaanmaktadr; ancak ulusal ve devlet dze
yinden ziyade, yerel ve zel dzeyde. Yani Gandhinin etiinin
bizce bilinmemesi deildir sz konusu olan. Biz bu etii, tam
anlamyla bilincinde olmasak da tanyor ve hatta uyguluyoruz.
Gandhide yeni olan, gnlk yaama ait bir etikle, iktidar sahipleri,
gruplar, devletler iin geerli olan etik arasna, Hristiyanlk ve
zellikle de Lutherci Protestanln ektii ekilde, kaln bir ayrm
izgisi ekmeyi reddetmesidir.
Gandhi, sosyal rgtlenmenin her dzeyine uygulanabilecek bir
politik etik yaratmaya alm, mrnn vefa ettii srece bunu
uygulam ve nemli olumlu sonular elde etmitir. O ahlk sem
bol bir dev, bir etik dhi idi. Ancak biz baka bir dnemde ve
muhtemelen hak ettiimiz yneticilerle yayoruz: Ahlki olarak
cce, etik olarak az gelimi, ancak bir seim dneminden dierine
uzanacak genilikte bir dnce ufkuyla snrl ve ancak kendi i-
karlarm kollayacak dzeyde zek sahibi yneticilerle.
218
 Gandhinin lm nedeniyle Einstein unlar sylemektedir;
"Gelecek kuaklar eti ve kemiiyle byle bir insann yeryzn
de bir zamanlar var olduuna ok zor inanacaklardr."

219