Hseyin Gazi Topdemir

Prof. Dr., Ankara niversitesi,

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi,
Felsefe Blm, Bilim Tarihi
Anabilim Dal

bn Sn ve
Yeni Mekaniin
Douu
Trk dnce geleneinin olumasnda ve gelimesinde sekin bir yeri olan bn Sn
(980-1037), ayn zamanda tarihin nde gelen byk bilim ve dn insanlarndan birisidir.
Dou ve Bat felsefesini derinden etkilemi, klasik felsefenin temel temalarn slm
felsefesinin ilkeleri nda yorumlamtr. Felsefesi kadar bilimin deiik dallarnda da
derinlikli aratrmalar vardr. Geni bir yelpazeye yaylan ilgi alannn bir sonucu olarak,
felsefe, astronomi, matematik, fizik, kimya ve tp konularnda eserler yazmtr.
Byk bir filozof ve bilim insan olmasna karn, yalnzca tp alannn bir stad olarak,
uzun yllar Douda ve Batda otorite olarak kabul grmtr. Doktorlarn Kral
olarak Avrupada pek ok katedralin duvarnda resmi bulunmaktadr. Ayn zamanda fiziin
mekanik ve optik alanlarnda yapt almalar da tp alanndaki almalaryla yaracak
dzeydedir. rnein Galileonun modern mekanii kurmasna kadar egemen olan
tilim (Impetus) Kuramnn en gelimi modellerinden birisi bn Snya aittir.

bn Sn, fizik konusundaki grlerini Kitb el-
if, Kitb el-Nect ve El-rt ve el-Tenbht ki-
taplarnda ortaya koymutur. Bu almalarn-
da mekanik veya geleneksel kullanmyla deiim ve
hareket konularn irdelemi, r ac dnceler
ileri srmtr.
bn Sn doal cisimlerin yaplarn, hareket ilke-
lerini ve biimlerini incelemitir. Konu, ele alnan te-
mel sorunlar asndan Aristotelesin fiziinde gn-
deme getirilmi olanlarla snrlanm gzkmekte-
dir. ncelikle madde ve nitelikleri tartlm, daha
sonra deiim kavram ele alnmtr. Hareket de tp-
k Aristoteleste olduu gibi, bir deiim tr olarak
snflanm ve bu balamda hareketin yn zerin-
de durulmutur.
bn Snya gre yn, kendisine doru hareketin
gerekletii eydir. Demek oluyor ki bn Sn her
hareketin bir ynnn ve byklnn olduunu
kabul etmekte ve hareketlerin bir balang noktas-
na ya da bugnk terimlerle belirtmek istersek, bir

88

referans noktasna gre olduunu varsay-
maktadr. Yalnzca bu varsaym bile bn
Snnn modern anlamda bir mekanik
dncesine sahip olduunu gsterme-
ye yeterlidir. Hatta biraz daha ileri gidip,
bn Snnn konuyu eylemsiz bir sistem-
de duran veya bu sisteme gre sabit hz-
la hareket eden bir gzlem erevesi ie-
risinde incelediini syleyebiliriz. nk
bn Sn aka, ynn konumsuz olama- bn Snnn her hareketi dzenli bir ekil-
yacan belirtmekte ve Doal konumun-
dan uzaklama ve ona dnme zellii olan
her cismin doal konumu, cisim iin snr-
landrlm bir yn olur demektedir. min doal yerine dnme isteidir. rne-
Bu aklamada cisimlerin hareketleri-
nin, ya doal yerinden uzaklama ya da do-
al yerine dnme biiminde gerekleti-
i ileri srlmektedir. Burada doal yer ci-
sim iin uzamsal bir snr oluturmaktadr.
Aristoteles fiziinde doal yerin deimedi-
i gz nne alndnda, cismin sabit do- dnda doal bir durum olan hareket et-
al yerinden ancak zorla uzaklatrlabile-
cei ve zorlayan neden ortadan kalktnda
cismin hzla kendi doal yerine dnmek is-
teyecei aktr. yleyse bn Snnn kavra-
yna gre, d nedenle oluan hareket zo-
runlu, doal yere dnme eklinde gerekle-
en hareket ise doal harekettir.
bn Sn bu aklamalarnn ardndan
hareket eden cisimlerin temel zelliklerini
ele alr ve konuyu u ekilde ortaya koyar:
Baz cisimler doalar gerei duraan, baz-
lar ise devingen olurlar. Doal olan udur:
Her cisim doasna uygun doal yerinde
bulunmaldr. Btn cisimlerde bu eilim
vardr, yani her cisim kendi doal yerinde
bulunmak ve doal yerinden uzaklatrl-
dnda ise doal yerine dnmek eilimine
sahiptir. bn Snnn aklamalarnda dik-
katimizi eken bir nokta da doal meyil (el-
Meyl el-Tabi) ve zorunlu meyil (el-Meyl
el-Kasr) belirlemeleridir. Bunlar doal ve
zorunlu hareket kavramlardr.
bn Snya gre, yukar frlatlan tan
tekrar Yere dmesi, stlan suyun sou-
mas veya bir canlnn iradesiyle bulundu-
u yerden ayrlmas doa gereidir. y-
leyse doa gerei gerekleen bir deiim
veya hareket, bilimin konusu olamaz. Do-
laysyla tan Yerde veya merkezde dura-
an olarak bulunmas doas gerei oldu-
undan, niin byle olduu sorulamaz.
Bilim ve Teknik Temmuz 2010
>>>
Benzer ekilde rmcek an doal ola- bn Sn hareketin ynlerinin ve do-
rak rdnden, niin diye sorgulamak al yerlerin snrl olduuna dikkati eker.
gereksizdir. Buna karlk, havada umak- Bu yarg btnyle grnen dnyann te-
ta olan bir tan, byle bir yetisi olmad- maa edilmesiyle (theoria) ulalm bir so-
ndan, niin byle bir durumda bulun- nutur. nk grnen dnyada tip ha-
duu sorgulanmaldr. reket sz konusudur: 1) Yerden yukarya
Bu tmceleri yle u nermeyle zet- doru dikey, 2) yukardan Yere doru d-
leyebiliriz: Her hareket ya zorlamaldr ya ey ve 3) ayn meknda yatay. rnein ta
da doaldr. Burada dikkat eken nokta, yukarya frlatlabilir, bir sre sonra aa-
ya doru decektir. Benzer ekilde A nok-
de bir hareket ettiriciye balamasdr. Zo- tasndayken B noktasna tanabilir. Bu r-
runlu harekette hareket ettirici d bir ne- nekler ynlerin snrl olduunu yeterin-
den, buna karlk doal harekette ise cis- ce aklamaktadr. Doal yerlerin snrll-
meselesine gelince, bu tamamen Aristo-
in tan yukarya doru hareket etme- telesi drt unsur kavramlatrmasyla ilgi-
si bir g tarafndan frlatlmasyken, do- lidir. nk buna gre evrenin Ay-alt ks-
al yerine dnmesinin nedeni arldr. mnda drt unsur bulunmaktadr ve her ci-
Klasik mekanik bilimi veya Newton nce- sim bu drt unsurdan birisinden veya bir-
si hareket anlayn simgeleyen kuvvet- kandan olumak durumundadr. Doal
siz hareket olamaz ilkesi asndan bakl- olarak hangi unsur arlktaysa cisim de o
unsurun oluturduu doal yerde bulun-
tirici gereksinimi, bn Sn tarafndan mak durumundadr. Bu anlamda drt do-
hareket ilkesi olarak kabul edilmitir. al yer olduu aka anlalmaktadr.
Hareketi irdelemeyi srdren bn
Sn, doal ve zorunlu hareketin ardn-
Doal Yer ve Yn
Doal yer kavram, Aristoteles fizii- dan, zorunlu hareketi de bitiik ile ayrk
nin temel bir kavramdr. Buna gre ev- zorunlu hareket olarak ikiye ayrr. Biti-
rendeki btn cisimler arlklarna g- ik zorunlu hareket, rnein atlarn ara-
re bir sral dzen ierisinde bulunurlar. bay ekmesi, ayrk zorunlu hareket ise
En ar olanlar merkezde duraan ola- modern mekanikteki frlatlma hareke-
rak yer alrken, greli olarak daha az ar tidir (projectile motion). Grnen o ki
olanlar onun zerinde sralanr ve en so-
bn Sn zellikle ayrk zorunlu hareket
nunda da en hafif olanlar yer alr. rne-
in toprak ve topraktan olumu her ci-
konusunda son derece ayrntl ve yk-
sim ar olduu iin en altta, ate ve sek dzeyli bir tartma yapmakta, bu ba-
ateten oluan her ey de hafif olduu kmdan r ac bir ngrde bulun-
iin en stte bulunur. Bu dzen doal s- maktadr. Ona gre, frlatlan bir cisim
ra olarak kabul edilmitir. hareket ettiriciden ayrldktan sonra, bir
sre daha yol aldna gre, ortada hare-
keti kalc klacak bir nedenin olmas ve
bu nedenin onu etkileyecek ekilde hare-
ket ettirilende bulunmas gerekir. Bu da
ya hareket edene hareket ettiren tarafn-
dan kazandrlm bir kuvvettir ya da ha-
reket edene bitiik olan etki edicinin ona
Harekete ilikin bu ayrm btn Or- nfuz etmesindendir. Bu noktadan sonra
taalar boyunca ilenerek, Impetus Ku- bn Snnn aklamalar daha da ilgi e-
ram adyla Modern Dneme kadar ka-
kici bir hal alr ve hareket ettiricinin ha-
bul grmtr. Bu dnemde Galileo ta-
rafndan nce kkl bir ekilde dn-
reket ettirdiine etkisinin iki ekilde ge-
me uratlm ardndan da tamamen eceini ortaya koyar. Ona gre etkinin
terk edilerek modern hareket kuram gzlemlenebilecei birinci durum, frla-
oluturulmutur. tlan cismi, ierisinde bulunduu orta-
mn adm adm ilerletmesidir. kinci du-
89
bn Sn ve Yeni Mekaniin Douu

rum ise frlatcnn etkisiyle, frlatlann ortam yararak ilerle- Bylece bn Snnn, hareketin hznn deiimini, gsterilen
mesidir. Ancak daha da nemli olan ise bn Snnn, btn bun- diren ile direnci amak iin uygulanan kuvvet arasndaki ilikiye
lar bolukta tasavvur edilemez demesi, eer bu hareket boluk- balad anlalyor. Baka bir deyile, kuvvet etkisi altnda ger-
ta olursa ona verilen kuvvetin kalc olacan ve kesinlikle dura- ekleen hareketin kuvvet (f) diren (r) bants veya orantsy-
anlamayp kesintiye de uramamasnn gerektiini ileri srme- la ilikili bir hareket olduunu, dolaysyla geen zaman miktar-
sidir. nk ona gre, Kuvve [Potansiyel g] cisimde bulunduu nn da bu orantyla belirleneceini doru bir biimde belirlemi-
zaman ya kalc olur ya da yok olur. Eer kalc olursa, bu durumda tir. Eer kuvvet direnten ok byk ise cismin ortam kat etme-
hareket de srekli olarak kalc olur. si (yarmas) iin daha az zaman, tersi durumdaysa daha ok za-
bn Snnn mekanik konusundaki grleri zellikle bu son man geecektir.
bilgiler nda irdelendiinde, dikkati eken ilk nokta, btn Burada bn Snnn Aristotelesin Dinamik Yasasna bal kal-
hareket trleri iin kuvvetin gerekliliinin benimsenmi olmas- d anlalmaktadr: v=f/r. Bu yasaya gre, hz (v) ile kuvvet (f) do-
dr. Daha nce sz edilen kasr meyil kavramlatrmas anah- ru orantldr. Fazla kuvvet daha fazla hzlanma demektir. Daha fazla
tar bir ifade olmas ve bn Snnn mekanik kuramnn dinamik- hz ise daha az zaman anlamna gelir. Dolaysyla direnli ortamda-
sel aklamayla snrlandn gstermesi bakmndan deer ta- ki hareket ile dirensiz ortamdaki hareket arasndaki farkllk da bu-
r. Yine yukardaki aklamalarndan bn Snnn kasr meyil et- rada ortaya kmakta ve direncin sfr (r=0) olduu durumda, hare-
kisinin kalc olduunu belirtmesi de bir dier dikkat ekici nok- ketin nasl gerekleecei bir sorun olmaktadr. O zamana kadar iki
tadr. Buna gre, eer hareketi engelleyen bir durum yoksa, yani eilim ne kmt: 1) Hz sonsuz olur. 2) Hz tamamen uygulanan
ortam dirensizse, kasr meyil etkisi kesintisiz srecektir. yleyse kuvvete bal bir harekete yol aar.
hareket eden bir cismin durmasnn nedeni ortamn direncidir. Aristotelese gre, ortam dirensiz olursa hz sonsuz olur. H-
Demek ki direnli ortamda cisim bir sre sonra duracak, diren- zn sonsuz olmas ise hareket eden cisim iin zamann gememe-
siz ortamda ve eer olanakl olsayd boluk- si demektir. bn Snya gre, bolukta da ol-
ta ise duraanlk olmayacak, hareket sonsu- sa harekette zaman geecektir, ancak bu za-
za kadar srecektir. man direnli ortamdaki zaman gibi deil,
Bu noktada ak bir yargya ulaabilmek btnyle kuvvetin fazla veya az olmasy-
iin, bn Snnn Aristotelesi mekanii han- la orantl olarak gerekleen bir zaman ola-
gi aamada ve nasl farkl yorumladn an- caktr. Dier bir deyile, uygulanan kuvvet
lamak gerekir. Bolukta hareket dnle- miktar ile bu kuvvete bal olarak kat edi-
meyeceine gre, kuvvenin cisimde bulun- len bo mekn miktar arasndaki oran,
masnn doru anlalmas gerekir. Yukar- harekette geen sreyi belirleyecektir. te,
daki alntda bu ifade kullanldna gre, cis- bn Sny zgn klan da bu savdr. n-
me dardan verilen kuvvet cisme kalc ola- k bylelikle Aristoteles mekaniinin tar-
rak yerlemektedir. Ortam ierisinde hareket tmal bir ynn varsaymsal bir dzlem-
eden cisim ortama aktarlan kuvvet tarafn- de, ancak grnen dnyadaki devinimler-
dan hareket ettirilirken, dirensiz ortamda- den edindii bilgiler nda anlaml hale
ki hareket ancak cisme kuvvetin depolanma- getirebilmitir.
syla, baka bir deyile gdmlenmesiyle olanakl ol- Bu dnsel farklln onun ayrk zorunlu hare-
maktadr. Bu durumda gdmlenmi hareketin niin ket dedii frlatma hareketi hakkndaki dncele-
son bulduunun aklanmas nemlidir. bn Snya rinde de grmek olanakldr. unlar syler: Eer fr-
gre, bu durum ancak yklenen kuvvetin bir neden- latma hareketi, hareket eden cisimdeki bir kuvvet sonu-
den dolay yok olmasndan kaynaklanr. Eer yok ol- cu ise, elbette ortadan kalkmayacak, zayflamayacak
ma, bir nedenden dolay oluyor ise bu durumda ne- veya yok olmayacaktr. nk kuvvet bir cisimde bu-
den, hareketi yok eden bir etki olmak durumunda- lunduunda, ya onda var olmay srdrr ya da yok
dr. Bu etki asla bolukta olamaz. nk bolukta zo- olur. Eer kalc olur ise hareket kesintisiz devam ede-
runlu hareket ne duraan olur ne de durur. yleyse, cektir. Yok olma veya zayflama durumunda ise ya bir
kuvveti drp ortadan kaldran neden, direnlerin nedenden dolay ya da kendi kendine yok olacak ve-
salam ardkldr. Bylece bn Sn, nedeni aka ya zayflayacaktr. Dolaysyla kuvveti tketen neden
kuvvet olan hareketlerin salt bolukta olmadklar s- Aristotelese gre evren (stte)
bolukta veya bo meknda sz konusu olamaz. Bun-
rece, bir sre sonra duracaklarn belirtmi olmakta- El-Knn fi el-Tbn 1593te
dan dolay zorunlu hareket bolukta ne yok olacak ne
dr. Dolaysyla hzlanmann nedeni, cismin diren gs- Arapa olarak Romada baslan de duracaktr. yleyse direnlerin ardkl derece
nshasnn kapa (Altta)
teren ortamda yer deitirmesi veya onu yarmas kuv- derece kuvvetin zorlama etkisini ortadan kaldrmak-
vetidir. Dier bir deyile, bunu yapabilen cisim daha hzl hareket ta ve yok olmasna neden olmaktadr. Fakat bu da hareket mutlak
eder, yapamayan ise yava. Bolukta byle bir durum gereklemez. bolukta olmadka olanakszdr.

90

Bu noktada unu belirtmek gerekir:
Hareketi srekli bir nedene balama-
s dolaysyla modern mekaniksel yakla-
mdan uzaklam olmakla birlikte, bn
Sn, yukarda deinildii zere, konuyu
boluu gerek olarak kabul etmeyip, s-
rekli varsaymsal olarak irdelemesi bak-
mndan modern bir yaklam sergilemi-
tir. Modern dnem mekanii byk l-
de soyutlamac ve idealize etmeye dayal
bir yaklam sergiler ve rnein Galileoyu
(1564-1642) eylemsizlii ifade etmeye g-
tren uslamlama sreci de byle bir yak-
lamn sonucudur.
Dier taraftan dirensiz veya ideal or-
tamda devinimin son bulmayacan be-
lirten bn Snnn modern mekaniin te-
meli olan eylemsizlik ilkesine yakn bir
aklamaya ulatn sylemek olanak-
ldr. Bunun yannda dier bir nem-
li nokta da baz cisimlerin kuvveti depo-
layabildiinden sz edilmesidir. Buna g-
re bn Snnn, cisimlerin farkl devinebi-
lirlik zelliinin bulunduunu ve dolay-
syla farkl zorlamal hareket eilimleri ka-
zandklarn kabul ettii anlalmaktadr.
Ona gre ar cisimler, hafif cisimlere g-
re daha fazla zorlamal hareket eilimi, ya-
ni kasr meyil kazanrlar. nk elimize
bir ta, bir de aa yongas alsak ve bun-
lar ayn kuvvetle frlatsak (ayrk zorlama-
l hareket ettirsek) her biri farkl uzaklk-
lara, rnein ar olan ta, aa yongasn-
dan daha uzaa decektir, nk frlatl-
dnda, frlatcdan kendisini daha uzun
sre hareket ettirecek kasr meyli alabil-
mitir. Baka bir deyile bn Snya gre
ar cisimler daha fazla kasr meyil kapa-
sitesine sahiptir. Aslnda btn cisimler
kasr meyil kazanabilmektedirler, ancak
hafif olanlar hem daha az kapasiteye sa-
hiptirler hem de kazandklarn uzun s-
re koruyamamaktadrlar. Daha ksa mesa-
fede hareketlerinin son bulmasnn nede-
ni de budur.
Bu aklamalardan, bn Snnn kasr seyrini belirlemi ve Bat dnyasn etkile-
meyili arlk ve hzla doru orantl kabul yerek Aristotelesin hareket kuram zeri-
ettii anlalmaktadr. Aklamay forml- ne deiik yorumlarn yaplmasna yol a-
le gsterirsek, Kasr Meyil=Hz (v) x Ar-
lk (w), yani km=v.w olur. Burada arlk
yerine ktleyi koyabiliriz. Bu durumda
forml km=v.m biimine dnr.
Bu ise modern fiziin momentum kav-
ramndan baka bir ey deildir. Momen-
tumun zamana gre deimesi ise kuvve-
ti vereceinden, bu durumda forml, F=d
(m.v)/d.t biimini alr. Bu da Newtonun
ikinci kanunudur.
Drt Unsur ve Nitelikleri
Drt unsur
toprak, su, hava ve ateten oluur.
Bu unsurlar Aristotelesin
evren anlaynn temelini olutururlar.
Aristotelese gre evren tektir, ancak
birbirinden farkl iki ksmdan oluur.
Yerden Aya kadar olan ksm
evrenin Ay-alt, Aydan evrenin snr olan
sabit yldzlara kadar olan ksm ise
Ay-st adn alr.
Ay-alt evren drt unsurdan oluur. Kasr deyiminin inclinatio violenta (hz
Aristotelese gre bu unsurlar
arlklarna gre evrende i ie gemi
kreler eklinde dizilmilerdir.
Ay-st evren ise deiime
uramayan esirden olumutur.
bn Snnn bu aklamalaryla birlikte,
slm dnyasnda bn Bacce (1095-1138),
bn Rd (1126-1198) ve Eb el-Berekt
el-Badadinin (1076-1166) yapt tar-
tmalar hareket kuramnn Ortaadaki
Sayl, Aydn, Dinamik Alannda
Ankara, 1984.
mtr. Kasri meyli impetus olarak evi- Doa -Fizik- Felsefesi, Felsefe Dnyas, Say 39,
ren Ockhaml William (l. 1349) ve Paris-
li Jean Buridan (l. 1358) bu konuda epey
zaman ve aba harcamlardr.
Bilim ve Teknik Temmuz 2010
<<<
zellikle Buridan, frlatlan cisme ak-
tarlan bu impetusun atlan cismin kt-
lesi ve hz ile doru orantl olduunu
ileri srmtr. Buridana gre, impetus
ayn zamanda yar-kalc bir niteliktir.
Dolaysyla cisim bir kez harekete bala-
ynca, kar kuvvet engelleyene kadar ha-
reketini srdrecektir. Buridann tama-
men bn Snnn etkisinde kald ak-
a anlalmaktadr.
El-Badad tarafndan artlan bu ku-
ram Fahrddin er-Razi (1149-1210) ve
Nasrddin Ts (1201-1274) gibi son-
raki slm filozoflarn hayli etkilemi-
tir. Batda bn Snnn bu itici g kura-
m Endlsl el-Bitruc (13. yzyl) tara-
fndan benimsenmi ve daha sonra Ltin
dnyasna girip, Arapa el-Meyl el-
eilimi) olarak evrildii Peter Olivinin
(1248-1298) yazlar zerinde dorudan
etkili olmutur. Bu ifade ekli John Buri-
dan tarafndan impetus impressusa (etki-
leyici itim gc) dntrlerek, modern
fiziin momentiyle ayn olan ktle ve h-
zn arpm olarak tanmlanmtr. Ga-
lileo Galileinin moment iin kulland
impetus da bn Snnn ortaya att bu
kavramdan baka bir ey deildir.
Kaynaklar
Aristoteles, Fizik, ev. Saffet Babr, stanbul, 1997.
Aristoteles, Gkyz zerine, Birinci Kitap,
ev. Saffet Babr, Ankara, 1997.
Cushing, James T., Fizikte Felsefi Kavramlar 1,
ev. B. zgr Sarolu, stanbul, 2003.
Demirel, ahap, bn Sn ve Kasri Meyil Kuram,
Uluslararas bni Sn Sempozyumu Bildirileri,
Ankara, 1984.
bn Sn, aretler ve Tembihler, ev.
Ali Durusoy & Muhittin Macit & Ekrem Demirli,
stanbul, 2005.
bn Sn, Kitb el-if, Fizik I, ev. Muhittin
Macit & Ferruh zpilavc, stanbul, 2004.
bn Sn, Kitb el-if, Fizik II, ev. Muhittin
Macit & Ferruh zpilavc, stanbul, 2005.
bn Sn, IX. Blm: Risaleler, Metafizik iinde,
ev. Alparslan Akgen & M. Hayri Krbaolu,
Ankara, 2004.
Murdoch, John E. & Edith D. Sylla,
The Science of Motion, Science in the
Middle Ages iinde, Yay. Haz.
David C. Lindberg, Chicago, 1978.
Nasr, Seyyid Hseyin, Mslman Bilge,
ev. Ali nal, stanbul, 1985.
Sayl, Aydn Ibn Sn and Buridan on
Projectile Moton,
bn Sn Doumunun Bininci Yl Armaan,
Yay. Haz. Aydn Sayl, Ankara, 1984.
bn Snnn Buridan zerindeki Etkisi,
Uluslararas bni Sn Sempozyumu Bildirileri,
Topdemir, Hseyin Gazi, Aristotelesin
Ankara 2004.
Topdemir, Hseyin Gazi, bn Sn, stanbul, 2009.
Topdemir, Hseyin Gazi, Aristotelesin Doa
Felsefesinin Ortaadaki Yansmalar,
Felsefe Tartmalar, Say 37, Boazii niversitesi,
stanbul 2006.
91