OGUZTEKN

ESKCAGDA
PARA
Antik Nmismatie Giri

ESKAG BLiMLER ENSTTS YAYINLARI 1

ESKlAG BlLlMLERl ENSTTS YAYINLARI : 1

Gzden geirilmi ve geniletilmi

3. Bask

ISBN 975 - 7938 - 00 - 9

izimler:
Sedef okay

Yapm & Datm

Ege Yaynlan
Tel: (0212) 249 05 20

Her trl bilgi iin

Ouz Tekin (yayn sorumlusu)

Eskia Bilimleri Enstits

stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi
34459 stanbul
Tel: (0.212) 514 03 82

lstanbul - 1998
NSZ

Elinizdeki bu alma, konunun uzman olmayan fakat antik sikkele

re ka ilgi duyan kiiler ile niversitelerin ilgili bilimdallarnda re
nim gren renciler iin hazrlanm bir el kitabdr. Kukusuz antik
nmismatiin ilgi alan bu almann kapsam ile karlatrlama
yacak kadar genitir; sikkenin icadndan Bizans dneminin sonuna
kadar olan, olduka geni bir zaman dilimi sz konusudur. Dolay
syla Eski Yunan, Roma, Roma imparatorluk dnemi ehir sikkeleri
ile Bizans sikkeleri antik nmismatiin ura alan iine girmekte
dirler. Genellikle herbiri ayr birer el kitabnn konusunu oluturacak
olan nmismatiin bu dallarn tek bir kitapkta toplamak ister iste
mez birok konunun kapsam dnda kalmasna neden oldu. Fakat,
nmismatikte neyin ne olduunu bilmek ya da ilk adm atmak iin
de yeterli olabilecei inancndaym.
Ayrca, byle bir kitapn yaynlanmas iin bana teklifte bulunan
Eskia Bilimleri Enstits Bakan Prof.Dr. Ali M. Dinol ile yne
tim kurulu yelerine ve basky ok ksa bir sre ierisinde gerek
letiren Graphis Matbaaclk & Tantm Hizmetleri Ltd. ti. 'ne teek
kr ederim.
Yararl olmas dileiyle...

Ouz Tekin
KNC BASKIYA NSZ

Kitabn birinci basksnn birbuuk yl gibi ksa saylabilecek bir

srede tkenmesi zerine Eskia Bilimleri Enstits Ynetim
Kurulu yeni bask iin karar ald. Kitabn yeni basksnn zellikle
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'ndeki Arkeoloji ve Sanat
Tarihi Blm ile Tarih Blm rencilerinin yararlandk/ar bir ders
kitab olmas nedeniyle, mmkn olduunca ksa srede
gerekletirilmesi gerekiyordu. rencilerin de nerileri dorul
tusunda kitabn sonuna Roma ve Bizans mparatorlarnn adlar ve
hkmdarlk yllarn, Roma sikkelerinin arka yzlerinde yer alan
Latince yazlarn Trke karlklarn ve sikkelerde grlen tanr,
tanra ve personifikasyonlar ieren ek bir blm konuldu. Basky
yine Graphis Matbaaclk ve Tantm Hizmetleri Ltd. ti. stlendi.
stanbul, 1995 Ouz Tekin
 NDEKLER

Onsz- . . . . . . . . . . . ... .. . .. . m
kinci Baskya nsz ..... ................ iV

I. Nmismatik Nedir ? ........ 1

il. Dnyada ve Trkiye'de
Nmismatik almalar .... .. .. ....... ......... 1
m. Sikkenin Tanm . .. .......... .. . .......... ................. .. ...... 2
IV. Sikkeden nce-- -- --- ................. 2
V. Sikke Metali ve Sikke Basma Teknii ..... . . . ... .. 4
VI. Sikkenin cad - - - - .... .......................... .. .. 5
VII. Eski Yunan Sikkeleri . ..................................... .... .. ...................... ............. ....... ... . . . .. ....... .. 6
vm. Roma Sikkeleri ....... .. ... .. ..... .............. .. . ...... ... 12
IX. Roma mparatorluu Dneminde
Baslan ehir Sikkeleri ....... .. . .............. ...................... ............... 18
X. BizansSikkeleri ........... ............................ . 20
XI. Ekler ........................................ .................................... .. ................. ....... ....... ......... ..................24
Ek 1: Roma mparatorlar... ... .. ...... ....... ......... .. ............... ...............................................24
Ek 2: Bizans mparatorlar.... .. ......... .... .28
Ek 3: Roma Sikkelerinde Arka Yz Yazlan.. ... 34
Ek 4: Tanrlar, Tanralar ve Personifikasyonlar.... ..... .37
Seme Bibliyografya ... .39
1. Nmismatik Nedir ?
Eski Yunanca nomisma ve latince nummus szckleri
sikke anlamn tamaktadr. Bu szcklerden tretilmi bir
terim olan nmismatik, "sikke bilimi" olarak trkeye ev
rilebilir. Kendisine ura alan olarak nmismatii seen
ve konuya bilimsel bir bakla yaklap, malzemeyi (sikke
leri) metodlu bir ekilde inceleyen kiilere de "nmismat"
diyoruz. Bugn cebimizde tadmz bozuk paralar da bi
rer sikke olduundan, nmismatiin ura alan, icadn
dan bugne dein ok geni bir zaman dilimini kapsamak
tadr. Bilim, en ksa aklamayla, bilinmeyenin bilinir hale
getirilmesi ve bunun iin gsterilen abalar ise; antik sik
keler, gnmzden yzlerce yl nce yaam toplumlar,
uygarlklar ve kltrler hakknda, baka kaynaklardan
renemediimiz ya da renebildiklerimizi dorulayan bgi
leri bize verdiklerinden, "antik nmismatik" bir bilim dal
olarak kabul edilmektedir.
il. Dnyada ve Trkiye'de Nmismatik
almalar
Nmismatiin bugnk durumuna gelmesinde en byk
pay kukusuz ilk koleksiyonculardadr. Daha Roma impa
ratorluu dneminde bile Romallar, kendilerinden nce
yaam eski uygarlklarn sikkelerine ilgi gstermiler ve
onlarn sikkelerini saklamaya balamlardr. Baka uygar
lklara ait eski sikkeleri saklayp, onlar dostlarna hediye
eden Roma imparatoru Augustus'u ilk koleksiyonculardan
biri olarak kabul edebiliriz. Fakat gerek anlamda koleksi
yonculuun balamas ancak 17. ve 18. yzyllara rastla
maktadr.
Giderek kamu mzelerinin kurulmaya balamas ile, bu
mzeler zel koleksiyonlardaki eserleri satn alarak zengin
lemiler ve bugnk durumlarna gelmilerdir.
19. yzyl sonlar ile 20. yzyl balarnda ise, daha nceki
koleksiyon yaynlarna ilaveten, gerek anlamda antik n
mismatik ile ilgili yaynlar yaplmaya balanmtr. O dne-
1
min nl bilim adamlar arasnda, B.V. Head, H. Cohen,
E. Babelon ve F. Imhoof-Blumer'i sayabiliriz.
Artan nmismatik almalarna paralel olarak baz Avrupa
ve A.B.D.'deki niversitelerde de nmismatik dersleri veril
meye balanmtr. zellikle Almanya, ngiltere, Fransa ve
Avustuya'da niversite bnyesinde kurulmu krsler n
mismatik alanndaki faaliyetlerini srdrmektedirler. Bu
arada Atina'da bir Nmismatik Mzesi bulunduunu hatr
latmakta yarar gryorum.
Trkiye'de ise ilk antik nmismatik dersleri 1940'l yllarda
stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi'nde Alman bilim
adam Prof.Dr. Cl. E. Bosch tarafndan balatlm olup,
onun lmnden sonra da, halen kesintisiz olarak srd
rlmektedir. Fakat ne yazk ki lkemiz, yaplan arkeolojik
kazlarda ele geen sikke says asndan btn dnya ge
nelinde belki birinci sray almasna karn, bunlar deer
lendirecek nmismatlar asndan ok yetersizdir. Bu ne
denle niversite eitim ve retim programlarna acilen
nmismatik dersleri konulmal ve hatta byk niversite
lerde, yeterli eleman yetitirildikten sonra, Antik Nmisrna
tik ve slami Nmismatik Anabilim Dallarn kapsayan N
mismatik Blmleri kurulmaldr.
111. Sikkenin Tanm

Sikke; arl ve iindeki deerli maden miktar ayarlan

m, zerinde kendisini basp piyasaya karan ve istendi
inde, tekrar geri almay garanti eden devletin arma veya
iaretini tayan, ufak, yuvarlak (disk eklinde) ve ana
maddesi metal olan bir deme aracdr.
iV. Sikkeden nce

nsanlarn henz yerleik dzene (neolitik) gemedikleri

dnemlerde para dncesi bilinmiyordu. Kendi gereksi
nimlerini kendileri karlamaya altklar iin, mal deii
mi (takas/barter) veya maln deerini saptamak ancak yer
leik dzene geildikten sonra ortaya kmtr. Maln ya da
2
eyann deerinin saptanmas, beraberinde deer dnce
sini ve ona bal olarak da edeer dncesini akla getir
mitir ve giderek bir deiim aracna yani paraya gereksi
nim duyulmutur.
Para, esas olarak alverite ya ela ticarette kullanlan bir
deer ls, deiim ve deme aracdr. tk zamanlarda
para ; tahl rnleri, hayvan, alet vb. eyalardan ibaretti.
Arac olarak kullanlan bu gibi mallar muhafaza etmek, is
tenildiinde hemen kolayca ortaya koyabilmek, gerektii
kadar paralara ayrabilmek ve bir yerden bir yere tamak
g olduundan, zamanla yalnz altn ve gm gibi de
erli madenler para olarak kullanlmaya balanmtr.
Yakn Dou'da yaplan arkeolojik kazlarda ok sayda me
tal paralar bulunmutur. Bunlarn belirli arlkta olmalar,
alverite para yerine kullanldklarna iaret etmektedir.
Yakn Dou'da kullanlan arlk lleri arasnda talan
ton, mina, ekel ve manah' sayabiliriz. Yaklak 30 kg.
arlndaki talanton, Mezopotamya'daki en byk arlk
idi. Sexagesimal (altl) sisteme gre blnmt. Buna g
re : 1 talanton = 60 mina = 3600 ekel idi. Dolaysyla 1
mina = 60 ekel oluyordu. Fakat bu blnme tm Yakn
Dou iin standart deildi ; daha ziyade Mezopotamya'ya
zg olan bu arlk sisteminin baz yerlerde farkllk gs
terdii anlalmaktadr. rnein, Kuzey Suriye'deki Uga
rit'te (bugn Ras amra) 1 talent = 50 mina = 3000 ekel
idi. Ayrca Mezopotamya'da arlk sisteminin ortaya
kmas ve gelimesinde arpa ve buday tanelerine gre
yaplan hesaplamann da rol vard.
Yazl kaynaklardan, sikkenin icadndan birka yzyl n
cesinden beri Ege dnyasnda madenlerin, byk ba hay
vanlarn, ayakl kazanlarn, baltalarn vb. ara gerelerin
para olarak kullanldklarn reniyoruz. Hatta Home
ros'un tlias destannn (llyada) XXIII. kitabnda oyunlarda
verilecek dllerin arasnda el sanatlarnda hnerli bir ka
dn kleden de bahsedilmektedir. Sonu olarak parann,
sikkenin icadndan ok nce de var olduunu ve sikkenin
3
icadnn bu eitlilie son verip, standart bir deme aracy
la ilem grmeyi saladn syleyebiliriz.
V. Sikke Metali ve Sikke Basma Teknii

Antik ada sikke basm iin kullanlan metaller esas ola

rak altn, gm ve bakr/bronz idi. Demir, sikke basm
iin elverili bir metal olmamasna ramen, Peloponne
sos'ta bulunmu birka demir sikke vardr ; ayrca yazl
kaynaklarda 1.. 5. yzyl sonlarnda Byzantion'da (stan
bul), 1.. 4. yzylda da Klazomenai'da (Urla) demir sikke
kullanldna dair bilgiler mevcuttur, fakat gnmze kal
m rnek yoktur. Anadolu'da baslan ilk sikkeler ise altn
ve gm alam bir maden olan elektrondan baslmlar
d. Gnmze kalm ok sayda elektron sikke mevcuttur.
Anadolu'da baslan sikkelerin metali klasik ve hellenistik
alarda ksmen altn, ama daha ziyade gm ve bronz
idi; Roma imparatorluu dneminde baslan ehir sikkeleri
ise genelde bronzdur. Fakat Anadolu topraklar dnda ba
slan Roma'nn asl sikkeleri bronzun yansra altn ve g
mten de baslyorlar<l. Yunanistan'da gm, Roma d
nemine dein en nemli sikke metali idi. Attika'daki nl
Laurion gm madenleri Atina'nn sikke metali gereksini
mini fazlasyla karlyordu. Deerli maden yataklarna sa
hip olmayan kentler ise ithal yoluna gidiyorlard. rnein
gm madeninin bulunmad Aigina, sikke basm iin
gerekli metali ithal etmek zorundayd. Peloponnesos sava
sonunda zor durumda kalan Atina bile bir sre iin gm
sikke basmn brakarak altn sikke basmaya balamtr.
Gerekli metal ise Akropolis'teki tapnaklarda bulunan altn
heykellerin eritilmesiyle elde ediliyordu. Antik ada de
erli maden yataklarnnn tkenmeye balamas ve gide
rek kapanmas karsnda altn ve gm sikke basm azal
m, bakr sikke basm artmtr.
Sikke basmnda ilk darp makinesi gnmzden ancak
yz yl nce (17. yzyl) kullanlmaya balanmtr. Bu tari
he kadar sikke basm elle yaplyordu. Antikada darpha
ne olduka basit bir atlye idi. ierisinde bir rs, ocak, tar-
4
t, kalp aletleri, kalplar ve eki bulunuyordu. Eritilerek
ubuk haline getirilmi metalden kesilen ya da sikke boyu
tundaki yuvarlak s kalplara dklen metalden elde edi
len sikke pulu, stlarak, rs zerindeki yu-
vaya yerletirilmi bulunan n yz kalbnn
stne yerletiriliyor ; bu pulun da tam s st kalp
.
tnde arka yzn hakkedilmi olduu ka
lp tutuluyor ve bu kalbn stne ekile j Sikke
pulu
vurularak, iki kalp arasnda skan pula
kalplardaki resim , iaret veya yaznn k i Alt kalp
mas salanyordu (Res. 1). zerine ekile
vurulan st kalp (arka yz) doal olarak,
alt kalba (n yz) gre daha abuk bozu
luyor ve daha sk deitiriliyordu. Bu yz
den antik adan gnmze kalm ve g-
Rl'si 1
rnte n ve arka yzleri ayn olan baz sikkelerin , ok
dikkatli bakldnda kalp deitirilmesi nedeniyle farkllk
gsterdii anlalabilir. Gnmz nmismatik almalarn
da bir kentin/devletin/hkmdarn belli bir dneme ait
olan sikkelerinin n ve arka yzlerinden (yani kalplarn
dan) ayn ve ayr olanlar saptanarak belli bir kronolojik
dzen iine yerletirilebilmektedir.

v. Sikkenin cad
Tarih kitaplar ilk sikkeleri yapanlarn Lydiallar olduunu
yazmaktadr. Gerekten de sikkenin icadn Lydiallar ile
ilikili grmek iin elimizde yeterli kant vardr. Bu kantla
r iki grupta toplamak mmkndr : yazl antik kaynaklar
ve arkeolojik buluntular. Sikkenin icad ile ilk bilgiyi 1..
5. yzylda yaam ve "tarihin babas" olarak n yapm
olan Halikarnassoslu (Bodrum) Herodotos'tan almaktayz.
Herodotos, ilk kez altn ve gm sikke basan ve kulla
nanlarn Lydiallar olduunu sylemektedir. Herodotos'un
altn dedii gerekte elektron olmaldr. nk ilk sikkeler
elektrondan yaplmlardr. Ayrca 1.S. 2. yzylda yaam
olan Pollux da sikkeyi kimin icad etmi olabilecei soru
suna yant ararken, Kolophonlu Ksenophanes'in szlerini
5
aktarr. Ksenophanes'in sikkenin icad ile ilgili olarak say
d kii ve halklar arasnda Lydiallarn da ad gemekte
dir. Dolaysyla Herodotos'un 1.. 5. yzylda, Ksenopha
nes'in de 1.. 6. yzylda yaad gz nne alnrsa, ver
dikleri bilgileri gz ard etmemek gerekir.
Bat Anadolu'da, zellikle Lydia Krall'nn egemen oldu
u topraklarda yaplan arkeolojik kazlarda ok sayda il
kel formda elektron sikke ele gemitir. Bu sikkelerden
nemli bir ksmnn zerinde Lydia Krall'nn armas olan
aslan ba vardr. Fakat yine ok saydaki sikke zerinde
ise Lydia Krall ile ilikili olmayan eitli tipler vardr. Bu
sikkeleri olasllkla, kendi ticari faaliyetleri iin, tccarlar
basmlard.
Sikkenin neden icad edilmi olduu sorusuna yant ver
mek hem kolay hem de zordur. Bir gre gre sikke, sa
va giderleri (askerlerin creti, silah yapm vb.) veya ka
mu alanlarnn cretlerinin denmesi, kamu harcamala
r(yol, kpr ve bina yapm vb.) ve vergi toplanmas gibi
zorunluluklarn ortaya kard bir deme arac idi. Bir
baka gre gre ise, sikkenin icadnn en basit nedeni,
gnlk ihtiyalar iin yaplan demelerde standart bir
deme aracna gereksinim duyulmas idi.
VII. Eski Yunan Sikkeleri

Sikkenin icad her nekadar Lydia Krall'na mal edilse de,

ona kimlik ve kullanm alkanl kazandran, baka bir
deyile model oluturan Bat Anadolu'daki Ionia blgesi
kentleri olmutur. Bu kentler ise Yunanistan'dan gelenlerce
kolonize edilmiler ve bu yzden de Yunan kltrnn
nfuzu altnda gelimilerdi. Ksa sre iinde sikke basm,
Yunanistan'a , Ege ve Akdeniz'in geni bir kesimine yayl
d. Bu nedenle arkaik, klasik ve hellenistik alarda, Cebe
litark Boaz'ndan kuzey-bat Hindistan'a kadar Akdeniz
dnyasnn eitli blgelerinde baslan sikkeler "Yunan Sik
keleri" ad altnda ele alnrlar. Sikkelerin stndeki yaz
esas olarak eski Yunanca olmasna ramen, baz kentlerin
6
sikkelerinde kendi yerel dilleri ile yazlm yazlara da rast
hmak mmkndr. Fakat bu kadar ok saydaki sikke
gruplarnn tmn "Yunan sikkeleri" ad altnda toplamak
tam anlamyla doru olarak kabul edilemez. nk, bu
denli geni bir yeryz topranda yaayan toplumlarn
kendine zg kltrleri ve yaam biimleri vard. Bastklar
sikkeler de, Yunan modeline gre olmasna ramen, her
eyden nce kendi sikkeleriydi ve bu yzden de baz fark
llklar gstermekteydiler. Dolaysyla Yunanistan dndaki
kentleri ya da toplumlar, yalnzca Yunanca konumalar ve
Yunan kltr etkisi altnda bulunmalarndan dolay,
Yunanl olarak kabul etmek doru bir yaklam deildir.
Nitekim Anadolu'da baslm baz sikkelerde (Aspendos,
Side, Lykia hanedanlar vb. . ) Yunanca olmayan, yerli dilde
yazlm yazlar grlmektedir. Dolaysyla bir klasik Yunan
kenti ile Yunancann konuulduu bir kenti farkl boyut
larn gznne alarak dnmeliyiz.
tik sikkeler, daha nce de dediimiz gibi, Lydiallar tarafn
dan baslmlard. 1904-5 yllarnda Ephesos'daki Artemis
Tapna'nda (Artemision) yrtlen kazlarda eitli kera
mikler, fildii heykelcikler ve mcevher paracklaryla bir
likte yaklak 93 adet ufak elektron (altn - gm alam)
sikke ele gemiti. Bu sikkeler 1.. 7. yzyln ikinci yars
na tarihlendirilmektedirler. Bir ksm Lydia Krall tarafn
dan ve kralln bakenti Sardes'te baslmlard. Fakat bir
ok sikkenin atribsyonu yaplamamtr. Atribsyonu
mmkn olmayan sikkeler, basldklar arlk sistemlerine
gre ayrma tabi tutulmulardr. llk sikkelerin elektrondan
baslma nedeni, Sardes yaknndaki Tmolos dandan do
an Paktolos Irma'nn (Sart ay) alvyonlarnda bu ma
denin doal halde bulunmasdr.
Sikkenin Lydiallar tarafndan icad edilmesinden sonra, sik
ke basm nce Ionia'ya ve giderek Anadolu'nun tm bat
sna ve oradan da Yunanistan'a gemi, ltalya'nn gneyin
deki ve Sicilya'daki Yunan koloni kentlerine kadar yayl
mtr. 1.. 6. yzyln ikinci yarsnda Gney ltalya'da

7
 Sybaris, Metapontion , Kroton ve Kaulonia ilk gm sik
kelerini basmlardr. Gerek talya gerekse Sicilya 'da bu
dnemde altn ve elektron sikke baslmam-
tr. i.. 6. yzyl otalarnda ise Bat Ana
dolu'daki elektron sikkelerin yerini g
m sikkeler almtr. Fakat baz kentler
elektron sikke basmn daha sonra da
srdrmlerdir. Bat Anadolu dnda
elektron sikke baslmamtr. 1.. 7. ve 6. yz
yllarda elektron sikke basan Bat Anadolu kentle
ri arasnda Ephesos, Miletos, Phokaia, Erythrai, Klazome
nai, Kyzikos ile Khios ve Samos'u sayabiliriz. t..6.
yzyl ortalarndan itibaren ise elektron sikke-
nin yerini gm sikkeler almtr. Lydia kral
Kroisos da daha nceki elektron sikke bas
mn brakarak, hem altndan hem gm
ten, yani iki ayr metalden sikke bastrm
tr. Bu sikkelerin n yzlerinde karlkl
duran aslan ve boa protomlar vardr. Arka
yzlerde ise kare ukur yer alr (Res. 2). i..
J.:..., . , 546 ylnda Lydia Krall'na son veren Persler, bir
sre daha Lydia Krall'nn sikkelerini basmaya
ve kullanmaya devam etmilerdir. Daha sonra
zerinde Pers kralnn yer ald altn
(dareikm) ve gm (siglo,,) sikkelerini bas
mlardr (Res. 3).

Resim 4 Yaznn yer ald en erken elektron sikkeler , ze-

rinde aslan ba ve Lide Va!vel ve Katil lejandlar
nn yer ald Lydia sikkeleri ile zerinde geyik ve "Ben
Phanes'in iaretiyim" lejand bulunan Halikarnassos ,Ephe
sos veya Phanai adl bir kente ait sikkelerdir (Res. 4).
Gerekte de ilk sikkelerde, darbedeni gsteren yazdan
ok, bir arma vardr. Giderek sikke zerinde tek bir harf ya
da birka harf yer almaya balamtr. Bunlar genellikle sik
keyi basan kentin ya da halknn adnn ilk harf ya da harf
leridir. rnein Atina sikkelerinde nceleri A0E (Athe) g-

B
iilrken, sonralar AE>ENAIQN(=Atinallarn) ya
zs giilr. Ayn ekilde Ephesos sikkelerinde
nceleri EI>, daha sonra ise El>ECIQN giilr.

Sikke stnde yer alan yazlar bize aadaki bilgi

leri verirler
Resim 5
1 ) Sikkeyi basan kentin, halkn veya
hkmdarn adn,
2) Sikke basmndan sorumlu memurun
(magistratn) adn,
3) Sikke tipini aklayc bilgiyi,
4) Sikke kalpsnn adn,
5) Tarih (ancak hellenistik adan Resim 6
itibaren)
6) Birim (daha ok hellenistik adan itibaren
ve nadiren)
ou kent, sikkelerinin zerinde yer alan tip
leri uzun sre deitiremitir. Baz tipler, on
lar sikke tipi olarak kullanan kentlerin adeta ar
malar haline gelmilerdir. rnein, Ephesos'da ar Resim 7
(Res. 5), Miletos'da aslan, Phokaia'da fok bal, Khi-
os'da grifon, Side'de nar, Atina'da bayku (Res. 6), Korint
hos'da kanatl at, Aigina'da kaplumbaa, Syrakusai'da
Arethusa ba, Metapontion'da buday baa
(Res. 7) gibi.

Bazen sikke tipinin, sikkeyi basan kentin adn

artrd ya da ayn anlama geldii grl
mektedir. rnein eski yunancaya yerel
Anadolu dilinden geen "side" szc nar de
Resin 8
mektir. Side kentinin sikkelerinde bu meyvann yer
almas tesadf deil, bilinli yaplm bir seimdir (Res. 8).
Bu rnekleri oaltmak mmkndr : Selinus kenti sikke
lerindeki yaban maydanozu (=selinon), Rhodos sikkelerin-
q
 deki gl (= rodos/rodor), Phokaia sikkelerindeki fok bal
(= phoke), Melas sikkelerindeki elma (= melon), Trapezos
sikkelerindeki masa (= trapeza), Astakos sikkelerindeki s
takoz (=astakos) tipleri adeta kentlerinin adn sylemekte
dir. Bu nedenle bu tr sikke tiplerine "konuan tip" elenir.
Yukarda bahsettiimiz sikke tipleri, sikke pulu zerinde
hafif kabartma olarak bulunmaktadr, bu normal bir du
umdur. Fakat 1 .. 6. yzylda Gney talya kentlerinin ba
zlarnn (rnein, Metapontion, Sybaris, Kroton) sikkele
rinde tipler bu allm duumun dndadr : sikke tipi bir
yzde kabartma iken, ayn tip dier yzde ukur (intaglio)
olarak ilenmitir.
Hellenistik dnemde ise hem sikke basan kentlerin says
artmtr, hem de tipler eitlenmitir. Dne
min bir zellii olarak sikke zerinde yer
alan yaznn ou kez, sikke yuvarlana pa
ralel olarak ya da sikke boluuna dalm
olarak deil de, dikey ya da dz yazldn
gryoruz. Helenistik dnemin balad 1..
4. yzyln ikinci yarsnda Byk lskender
(III. Aleksandros), Perslerin bir nceki yz
ylda Yunan dnyasna kar yaptklar sald
rlarn ve verdikleri zararn cn almak iin
Perslere kar byk bir sefer dzenlemitir.
Makedonya'dan yola kp, Anadolu zerin-
Resi y den Pers topraklarna girmi ve Persleri b-
yk bir yenilgiye uratmtr. Kendisinin Ma
kedonya'dan Pers ve Fenike topraklarna kadar ok geni
bir alana yaylan darphanelerde bastrm olduu sikkeler
de (tetradrahmi ve drahmi) n yzde Herakles ba, arka
yzde ise tahtta oturan Zeus vardr (Res.9). B. lskender'in
Anadolu'daki ilk darphanesi olaslkla Tarsos idi. Birim ise
esas olarak tetradrahrni ve drahmidir. Giderek sikkelerinde
"kral" (basileus) unvann da kullanr. Bu unvan lmn
den sonra da pek ok kral tarafndan kullanlacaktr.

10
B. lskender'in t.. 323'teki lmnden sonra, egemen ol-
duu topraklar zerinde ok sayda krallklar kurulmu ve
bu krallklarn bastrdklar sikkeler de aa yukar ayn s-
lup ve - 'llayta yaplmlardr. Bu sikkelerin n yzlerinde
esas oL.. ak kraln ba, arka yzlerinde ise ad, unvan ve
epithetleri yer almaktadr. Byk lskender'in lmnden
sonra Hellenistik kralla rdan Msr'daki Ptolema ios,
Suriye'deki Seleukos ve Makedonya'daki Demetrios,
Byk lskender'in kendi sikkelerinin n yznde
kulland Herakles ba (ki gerekte B. lsken
der'in kendisiydi) yerine kendi portrelerini kul
lanmlardr. Trakya kral Lysimakhos ise adeta
krallnn meruluunu gstermek iin Herakles
olarak resmedilmi lskender ban kullanmaya de-
Resi w
vam etmitir. Makedonya krallar n yzde kendi por-
treleri yerine tanrsal ya da mitolojik balar kullanmay bir
sre daha srdrmlerdir. rnein, Antigonos Gonatas,
Pan ban; Doson, Poseidon ban; V. Philippos ise Perse-
us ban kendi portrelerine tercih etmilerdir. Ancak V.
Philippos daha sonra tm realistik zellikleriyle kendi por
tresini kullanmtr. Ptolemaioslar ve Pergamon'daki Atta
loslar, sikkelerinin n yznde, kendi portreleri yerine
uzun sre kurucularnn portresini kullanmlardr. Seleu
koslar'da ise tahta kim getiyse, o kral sikkenin n yzne
kendi portresini koydurmutur. Seleukoslarn bir eyaleti
konumundaki Baktria'da da her kral, Seleukos etkisinden
olsa gerek, bastrd sikkelere kendi realistik portresini
koydurmutur (Res. 10). yleki baz Baktria krallarn yal-
nzca portrelerinden tanmaktayz. Hellenistik krallarn g-
m tetradrahmilerinde arka yz tipleri ok fazla dei
kenlik gstermemesine ramen, daha kk gm birim-
lerde ve bronz sikkelerde tiplerin eitlendii grlmekte-
dir.

11
 VIII. Roma Sikkeleri
Roma'nn geleneksel kurulu tarihi 1.. 753'tr. Fa
kat ilk sikkelerini 1.. 3. yzyln balarnda, yani
bu tarihten yaklak 450 yl sonra basmaya balam
tr. Oysa ltalya'nn gneyindeki Yunan koloni kent
leri daha 1.. 6. yzyln ikinci yarsnda kendi sikke
lerini basmaya balamlard. Roma, 1.. 3. yzyl
iinde iki nemli tehlike ile kar karya kalmtr.
nce Yunanistan'daki Epiros'tan gelen Pyrrhos, daha
Resim 1 1 sonra da Kartacallar. llkinde Pyrrhos, ltalya'da bir
baar elde edemeyince yurduna dnm; ikincisinde
ise uzun sren savalardan sonra Roma, Kartacallar yenil
giye uratarak Bat Akdeniz'in egemeni olmutur.
Yaklak yz yllk bir sreyi kapsayan bu d
nemde, Roma'nn alverite kulland sikke
benzeri ilk deme arac Aes Signatum olarak
bilinen 16 x 9 cm. boyutunda ve yaklak 1.5
kg. arlndaki dikdrtgen bronz paralardr.
Restm 12 Bunlar dkme tekniiyle yaplm olup, zerlerinde
eitli 'tipler yer almaktayd (Res. 11). Baz rnekler
de ise ROMANOM (=Romallarn) yazs vardr.
Gerek sikke olarak ise t.. 3. yy. balarnda daha ziyade
ltalya'nn gneyindeki Campania blgesinde tedavlde bu
lunan ve bu nedenle Romano-Campania sikkeleri olarak
anlan gm ve bronz sikkeleri grmekteyiz. Dkm de
il, fakat darp tekniiyle baslan bu sikkeler ltalya'nn g
neyindeki Yunan kentlerinin sikkelerine ok benzemekte
dir; tek fark Roma'ya ait olanlarda nceleri ROMANO
(Res. 12), daha sonralar ise ROMA yazsnn yer almas
dr.
Bunlarn dnda bu kez yine dkm tekniiyle yaplan iri
bronz sikkeler vardr. 1.. 3. yy. balarnda tedavle kan
ve Aes Grave ad verilen bu sikkelerin tiplerinde ve birim
lerinde nceleri farkllklar olduysa da daha sonra yaplan

12
dzenleme ile tipler ve birimler belli bir sisteme sokulmu-
tur :

-

,
-
Resim 13

Birim : n yz : Arka yz : Deer areti

As Ianus ba gemi pruvas I (Res. 13)
Semis Saturnus ba gemi pruvas s
Triens Minerva ba gemi pruvas
Quadrans Hercules gemi pruvas
Sextans Mercurius ba gemi pruvas
Unda Bellona ba gemi pruvas

fJ
Ana birimin as olduu bu sistemde 1 as = 12 uncia idi.
Romann esas gm sikkesi ise 1.. 3. yzyln son eyre-
inde tedavle girmi olan denarius'tur (Res. 14).
0

Denarius'un yars quinarius, eyrei ise sestertius

adn tayordu . Her nde de n yzde Roma ..
ba, arka yzde atlar zerinde giden Dioskur .,.
kardeler yer alyordu. Deer iaretleri ise denari-
us'ta X, quinarius'ta V, sestertius'ta ise IIS idi. Bu
kez 1 denarius , 10 as'a eitti. Zamanla nce arka
yzlerde, daha sonra ise n yzlerde tip deiiklik
leri olmutur. Denarius, Caracalla tarafndan yak
lak 1.S. 215 ylnda tedavle sokulan 2 denarius
deerindeki gm antoninianus'a kadar Ro
ma'nn en nemli gm sikkesi olmutur. Denari
uslar zerinde zamanla sikke basmndan sorumlu Resim 14

13
 yksek devlet memurlar (magistrat) ve aileleri ile ilgili tip
ler ve yazlar da yer almtr.
Romann esas ve yegane altn sikkesi ise aureus adn ta
yordu. Ancak Caesar dneminden itibaren dzenli olarak
baslmaya balanmtr. Daha nce nemli olaylar nedeniy
le, yalnzca birka kez baslmt.
1.. 82 ile 23 arasnda, yaklak 60 yl boyun
ca Roma'da bronz sikke baslmamtr. m-
paratorluk d neminin belli bal
bronz/bakr sikkeleri olarak as, dupon
dius ve seste11ius 'u gsterebiliriz. Bun
lardan as, bakrdan; dupondius ve ses-
tertius, pirinten (orichalcum) baslmlar
d. Genelde as'n ap ve arl, clupon
dius'tan daha kkt. Sestertius ise, ap
Resi 1 5 olarak, ikisinden de bykt. Her sikkenin ele
gerek aplar gerekse arlklar imparatorluk bo
yunca deiiklik gstermitir. Bu nedenle, bazen, arl
ve ap en yksek noktaya ulam rnekler ile arl ve
ap en aa noktaya gelmi rnekler birbirine karabil
mektedir. Bu gibi durumlarda sikkelerin metal rengi de
ayrt edici bir zellik tamaktadr. As, bakr oldu-
undan, kzlms ya da kiremit rengi ; dupondi
us ve sestertius ta, pirin olduklarndan, sar
bir grnme sahiptirler. 1.S. 4.-5 yzyllarda
baslm olan ge Roma bronz sikkeleri ise
aplarna gre birimlendirilirler : AE 20, AE 25,
AE 30 gibi.
1'"" 1111 J<,
1.. 1 ve t. 2. yzyllarda, zellikle, Roma'nn bir
eyaleti statsndeki Anadolu'nun batsnda, rnein
Ephesos ve Pergamon'da cistophorus ya da kistophorik
tetradrahmi ad verilen byke gm sikkeler baslmtr.
Yaklak 3 denariusa eit olan bu sikkelerin zerinde hel
lenistik dnemde (zellikle 1.. 2 . yzylda) revata olan
"cista mystica" (iinden ylan kan sepet) betimi ile capri
cornus betimleri vardr. Bu sikkeler en son Septimius
Severus dneminde (l.S. 193-21 1) baslmlardr.
14
mparatorluk boyunca, altn ve gm sikkelerin de bas
mna devam edilmitir. Bu arada, yukarda da deindiimiz
gibi, .S. 2 1 5 ylnda, imparator Caracalla tarafndan, onun
adna izafeten (Antoninus) antoninianus ad verilen yeni
bir gm sikke tedavle sokulmutur. Bu sikkenin iinde
ki gm miktar zamanla azaltlm, bakrn
st gm kaplanm ve nihayette tama
men bakr bir sikkeye dnmtr. Anto
ninianus ' !arda n yzde imparator
va rsa , imparatoru n banda n tac
(Res 15); imparator ailesinden bir ka
dn varsa, o zaman bstn altnda bir
hilal yer almaktayd (Res. 16).
Roma'da Cumhuriyet dneminde yllk devlet
btesi ve para basm Senato'nun kontrolu altnday
d. Sikke basmndan fiilen sorumlu memurlar ise kii
den olumaktayd. Bu memuriyet "tresviri auro argento
aere jlando feriundo" ( = IIIVIRI AAAFF) olarak adlandrl
yordu . Yani, "altn, gm ve bronz sikke dkme ve bas
madan sorumlu l komisyon". mparatorluk dneminde
ise sikke basmndan sorumlu memuriyetler eitlilik gs
termektedir. Fakat en byk g ve sorumluluk yine de
imparatorun kendisiydi. Tpk cumhuriyet dnemindeki II
IVIRI AAAFF gibi, imparatorluk dneminde de yllk sei
len memurlardan oluan ve tresviri monetales denen bir
komisyon da grev yapmtr.
Roma sikkelerinin n yzlerinde esas olarak imparatorun
kendisinin ya da ailesinden birinin portresi vardr. Bazen
bir sikkenin n yznde birden fazla portre de grmek
mmkndr. Portre, profilden resmedilir; cepheden res
metme ancak Bizans sikkelerinde grlecektir. Portrenin
evresinde ise, yani sikkenin kenara yakn ksm boyunca
portreye ait u nvan ve isimler yer alr. rnein imparator
Neron'a ait bir sikkenin zerinde yer alan yaz u ekilde
olsun : NERO CLAVD CAES AVG GER P M TR P IMP P
P (Res. 17). Burada ilk olarak imparatorun ad; ikinci ola-

15
 rak da imparatorun ailesinin dahil olduu
gens'in ad (Cognomen) yer almaktadr. CAES,
Caesar unvannn ksaltmasdr. AVG, Augus
tus'a ; GER , Germanicus'a iaret etmektedir.
PM, Roma dininin ba olan Pontifex Maximus;
TR P, devletin sivil iradesinin gc ya da tribun-
Resim 1s luk gc (Tribunicia Potestate) demektir. IMP, Impe-
rator; P P, Pater Patriae yani vatann babas anlamn ta
maktadr. Bunlarn dnda ska grlen ksaltmalardan bi
ri de COS'dur, yani Consl. Genellikle, IMP, TR P ve COS
ksaltmalarndan sonra Romen rakkamyla, bu nvann ka
nc kez alnd gsterilir (r. COS III, TR P II gibi). By
lece sikkenin tarihlendirilmesi de kolaylar.
CAES(ar) ve AVG(ustus) ksaltmalar, imparatorun unvanla
r arasnda yer alabilecei gibi, bazen sikke
zerinde portresi olan kiinin tahtn varisi
(CAES) ya da halihazrda tahtta olduu
nu (AVG) gstermesi asndan nem
lidir. Bazen iktidarda birden fazla im
parator olabilir; o zaman bu durum
AVG'daki G'lerin saysyla belirtilir:
AVGG ya da AVGGG gibi.
mparatorluun ge dneminde ise, n
yzdeki imparatorun adndan nce D N
Resim 19 harfleri bulunmaktadr. Bu harfler, Dominus Nos-
ter (Efendimiz) anlamna gelmektedir. mpara
torun unvanlar arasnda bulunan P F ise, Pius Felix (=din
dar mutlu) anlamndadr.
Roma sikkelerinin arka yzlerinde eitli tipler yer alr : bi
nalar, kpiiler gibi mimari tipler, hayvanlar ya da sembol
ler. Fakat en fazla resmedilenler tanrlar, tanralar ve per
sonifikasyonlardr. En ok sevilen ve kullanlan tanr ve
tanralar arasnda, ba tanr Jpiter, gne ve mzik tanrs
Apollon, ay tanras Diana, g ve kuvvetin temsilcisi Her
kl, sava tanrs Mars, akl ve zanaatn tanras Minerva,
deniz tanrs Neptn, haber tanrs Merkr ile ak tanras
16
Vens' gsterebiliriz. Personifikasyon ise soyut bir kavra
mn insan formunda resmedilmesidir. rnein, Abundantia
(bolluk, bereket), Aequitas (adalet), Clementia (merhamet),
Concordia (uyum, ahenk), Felicitas (mutluluk), Pax (bar)
gibi. Gerek tanr ve tanralar gerekse personifikasyonlar,
ellerinde tuttuklar atribleri sayesinde tanma olana bul
mamza ramen, bazen kendi betimleriyle birlikte.
kendilerini tantan yaz da sikke zerinde yer al
maktadr (Res. 18).
Sikkelerin arka yzlerinde grlen SC harfle
ri, Senato karar anlamna gelen Senatus Con
sulto'nun ilk harfleriydi. Bu harfleri tayan
sikke, Senato karar ile darbedilmiti. Fakat, Se
nato kararn gerektiren nedenler tam anlamyla bi
Resim 20
linemektedir. zellikle Augustus dneminde grlen
bu harfler, esas olarak bronz sikkelerde yer alr, altn ve
gm sikkelerde grlmez (Res. 19).

Gerek cumhuriyet gerekse imparatorluk dneminde sik

kenin ierdii deerli maden miktarnn azaltlmas ya da
benzer dzenlemeler yapldn gryoruz. Fakat nemli
saylabilecek dzen!emeler ya da reformlar arasnda Aure
lianus (1 .S. 270-75) ve Diocletianus'un (1.S. 284-305) re
formlarn gsterebiliriz. 1.S. 3. yzylda bagsteren yk
sek enflasyon nedeniyle para reformu kanlmaz olmutu.
Roma sikkeleri zerinde. darphane adnn, daha dorusu
iaretinin grlmesi ancak 1.S. 3. yzyl ortalarna rastlar.
Darphane iareti, sikkenin arka yznde ve kesim dedii
m i z , t i pin yer a ld zeminin a l t ksmnda b u l u nur.
Darphane iareti dorudan doruya sikkenin basld ken
tin adnn ksaltmas olabilecei gibi, bunun nnde ve so
nunda da birtakm harfler bulunabilir. nde olan harfler
P ( = Pecunia), SM (= Sacra Moneta) ya da M ( = Mone
ta)'dr. Sondaki harf ise, sikkenin, o kentin hangi atlye
sinde, dier bir ifadeyle merkez darphanenin hangi (kan
c) ubesinde basldn gsterir. rnein, SMKB, sikke-

17
 nin, Kyzikos'un (Cyzicus) ikinci atlyesinde basldna ia
ret eder (Res. 20). Yunan alfabesi ile gsterilen atlye ia
retleri, saylar verir (A, birinci; B, ikinci; r,
nc ... gibi). Bu durum daha ziyade im
paratorluun dousundaki darphaneler iin
geerlidir; Bat'da ise latin harleri tercih
ediliyordu. Ge Roma mparatorluk dne
minde faaliyet gsteren darphaneler ve
iaretlerini yle sralayabiliriz: Alexandria:
ALE, SMAL; Antiochia : AN, ANT, ANTOB,
SMAN ; Aquileia: AQ, AQVIL, SMAQ; Arelate: A,
Resim 21
AR, ARL, CON, CONST; Londinium: L, ML, MLN,
PLN, PLON; Lugdunum: LG, LVG, PLG; Sirmium: SM,
SIRM; Roma: R, RM, SMR, ROMA; Serdica: SMSD, SER; Sis
cia: SiS, SISC; Thessalonica: SMTS, TS. TES, THS; Ticinum:
T; Treveri: SMTR, TR, TRE; Carthago: K, KART; Constanti
nopolis (C, CON, CONS, CONOB); Cyzicus (CVZ, SMK);
Heraclea (H, HT, SMH); Nicomedia (NIC, NIC, SMN).
IX. Roma mparatorluu Dneminde Baslan
ehir Sikkeleri

Bu balk biraz uzun gibi grnse de, anlatlmak isteneni

en iyi veren bir balktr. Bu grup sikkelerin, dier yabanc
dillerde de tek bir szckle ifade edilmeleri zordur. Genel
likle, "Yunan imparatorluk sikkeleri" ya da "ehir sikkeleri"
olarak evirebileceimiz daha ksa balklar verilmektedir.
Yani, merkezi ltalya'da bulunan Roma imparatorluunun,
talya dnda egemenlii altnda bulunan ve saylar bey
zn altnda olmayan ehirlerin bastklar sikkeler sz konu
sudur. Basldklar dnem t.. 1 . yzyldan 1.S. 3. yzyla
kadar uzanmaktadr. Bu grup sikkelerin byk ounluu
Yunanca konuan kentler ehirleri tarafndan basldklarn
dan, zerlerinde yer alan yaz yunancadr. ehirler, Roma
imparatorluu'nun egemenlii altnda olduklarndan, onla
ra, Roma devletinin parasn kullanmak yerine, kendi para
larn basmak hakk ya da ayrcal, Roma imparatoru tara
fndan verilmiti. Bu nedenle ehirler, sikkelerin n yzne

18
Roma imparatorunun portresi ile isim ve unvanlarn koy
mulardr ya da koymak zorunda braklmlardr. Arka
yzlerde ise sikkeyi basan ehrin ad, (daha ziyade halk
nn ad) ile o ehrin kendi tipleri yer alyordu (Res. 21
Perge). Bu grup sikkeleri basan ehirlerin ounluu Ana
dolu topraklarnda yer alyordu.
ehir sikkelerinin basm iin kullanlan esas metal bronz
dur. Fakat ltalya dndaki Roma kolonileri ile baz ehirler
gm sikke basmlardr. Roma'nn, kendi sikke gereksi
nimlerini karlamalar iin sikke basmasna izin verdii e
hirler dnda, Dou'daki Roma devlet darphanelerinden
en nemli , Cappadocia'daki Caesarea, Syria'daki Anti
ochia ve Msr'daki Alexandreia'dr.
Yaplan gzlem ve aratrmalar, farkl ehirlere ait baz sik
kelerin n yzlerinin ayn kalptan basldn ortaya koy
mutur. Bu da, baz ehirlerin, sikke kalplarn, merkezi bir
darphanede ya da seyyar darphanelerde hazrlattklarn
gstermektedir.
Sikkelerde genellikle birim yer almaz, fakat baz kentlerde
birim adnn da yer ald sikkeler baslmtr. zellikle
Khios'un bast sikkelerde birim olarak "assarion" ile daha
kk birimlerinin adlar yer almaktadr. Keza 1.S. 3. yz
ylda Anadolu'nun gneyinde de "assarion " biriminin g
rld rnekler vardr. ehir sikkelerinin n yzlerinde
en fazla grlen imparator unvanlar arasnda

nvan : Ksaltmas Latincesi

:EEBAITO:E :EEB AVGVSTVS
AYfOYLTO:E AYf AVGVSTVS
KAILAP K veya KA1 CAESAR
AYTOKPATQP AYT IMPERATOR

ehir sikkeleri, zerlerinde yer alan imparatonn iktidar y

lna gre tarihlenebilecei gibi, sikkenin basld ehrin
19
 kabul ettii eraya (belli bir olayn takvim ba olarak kabul
edilmesi) gre de tarihlendirilebilirler. Fakat era ile tarih
lendirme her zaman ve her kentte grlmez. En nemli
eralar arasnda Seleukos eras (balang t.. 312); Pompe
ius eras (balang t.. 64); Caesar eras (balang t.. 49
veya 48) ve Actium erasn (t.. 31/30) sayabiliriz. Tarihler
iin yunan harfleri kullanlmtr

1 A 7 z 40 M 100 p
2 B 8 H 50 N 200 I:, C
3 r 9 0 60 ...
300 T
4 10 I 70 o 400 y
5 E 20 K 80 n 500 <l>
6 s 30 A 90 0

Bylece, 234 ya I:A ya da sadan sola AI: eklinde

yazlr.

X. Bizans Sikkeleri

Hernekadar, Roma imparatorluu 1.S. 395 ylnda ikiye ay

rlm ve imparatorluun Bizans olarak bildii
miz Dou yarsnn hakimiyeti Arcadius'a
(t.S. 395-408) kalm ise de, Bizans sikke-
leri Arcadius'un sikkeleriyle deii de,
kendisinden neredeyse yz yl kadar
sonr.a tahta gemi olan Anastasius'un
(t.S. 491-518) sikkeleriyle balatlr. Bu
nun en basit ve tek nedeni, gerek Arca-
dius gerekse ondan sonra tahta geen
birka imparatorun sikkeleri yine Ge Roma
Resim 22 sikkelerine benzemektedir; oysa Anastasius'tan iti-
baren sikkeler, zellikle bronzlar, farkllk gster
mektedirler. Bu farkllk, Bizans sikkelerinin Anastasius'tan
itibaren balatlmasnn daha uygun olacan gstermekte
dir.

20
Bizansllar, altn, elektron, gm, billon (adi gm) ve
bronz(bakr) sikkeler basmlardr. Altn sikkenin ana biri
mi solidus 'tur; bunun yars semissis, eyrei ise tremissis
'tir. Solidus'un mr uzun olmasna ramen, semissis ve
tremissis'in basmlar 1.S. 9. yzylda son bulmutur. 1 0.
yzyl9a biri hafif (tetarteron nomisma), dieri ar (bista
menon nomisma) olmak zere solidusun iki tr ile kar
layoruz. 11. yzyln balarnda ise yeni bir altn sikke
tedavle sokulur. anak eklinde ukur bir forma sahip bu
altn sikkenin (scypbate) arl solidus'tan. biraz daha faz
ladr. 1. Alexius (1.S.1081-1118) tarafndan tedavle sokulan
yeni ukur sikkelerden altn olan byperpyron, onun te
biri deerindeki elektron aspron tracby ve krksekizde biri
billon aspron tracby 'dir. Gm sikke olarak Arcadius
dneminden beri bilinen siliqua vardr. Fakat Heraclius
dneminde (1.S. 610-641) be.xagram, III. Leon dneminde
(1.S.717-741) ise miliaresion ad verilen yeni gm sikke
ler baslmtr.Bronz sikkeler, bilinen, geleneksellemi Ro
ma sikkelerinden ok farkl bir anlay ve imaj tamakta
drlar.
Anastasius tarafndan 1.S. 5. yzyln sonunda yaplan sikke
reformu en ok bakr sikkelerde kendini gsterir. En b
yk birimin ad follis 'tir ve sikkenin arka yznde byk
bir M harfi ile gsterilir (Res. 22). Bu iaret, sikkenin 40
nummi deerinde olduunu gsterir. Bunun yars deerin
deki yarm follis, K harfini (= 20 nummi); decanummium
denen eyrek follis, I harfini (= 10 nummi), pentanummi
um denen ve eyrek follisin yars deerindeki birim de E
harfini ( = 5 nummi) tamaktadr.
Bizans sikkeleri, iilik ve bask kalitesi asndan ,
Roma sikkelerinin olduka altndadr.
Sikkelerin n yznde nceleri imparatorun portresi yer
alrken, giderek imparatorun yaknlar da yer almaya ba
lar. Hatta, portre yerine tam figr olarak tasvir etme balar.
n yzde bazen iki, bazen figrn yer ald grlr.
rnein II. Justinus'un (1.S. 565-578) sikkelerinde, n yz-
21
 de, imparator ve kars Sophia yan yana tahtta otururlarken
betimlenmitir . Bizans sikkelerindeki nemli bir portre
resmetme deiiklii de, portrenin Roma sikkelerinde ol
duu gibi profilden deil, cepheden resmedilmesidir. Daha
nceden 3/4 profilden resmedilmi bstleri Ge Roma sik
kelerinden (zellikle il. Constantius'dan itibaren) biliyoruz.
Tam cepheden resmetme ancak 1. Justinianus (.S. 527-
565) ile balar. Profilden resmetme ise bir sre daha de
vam eder, 1.S. 7. yzylda kesilir.
Bizans sikkelerinde n yzde lsa'nn grlmesi il. Justini
anus (1.S. 685-95 ve 705-11) dnemine rastlar . lkonak
lazm dneminde (1.S.yak. 726-842) lsa'nn tasviri kalkar ve
tekrar imparatorlarn bstleri konar. Meryem ise ancak VI.
Leon (1.S. 886-912) dneminde sikkelerde grlr. Bizans
sikkelerinde nceleri n yzde imparator ya da imparator
ailesinden portreler glrken bu gelenek III. Leon dne
minde bozulmutur: miliaresion ad verilen gm sikkele
rin n yznde basamakl bir kaide zerinde ha, arka
yznde ise birka satr halinde yaz
vardr. 1.S. 10. yzylda "Anonim Bronz
Sikkeler" dediimiz, n yzde lsa 'nn
bst, arka yzde drt satr halinde ya
znn bulunduu sikkeler baslmtr
,,,1111 .1_; (Res. 23). tk kez 1. Johannes (1.S. 969-
976) tarafndan baslan anonim sikkele
rin bu biimi yaklak yz yl srmtr; ancak X. Constan
tinus (1.S. 1059-1067) dneminde lsa'nn portresi yerine
imparatorlarn portreleri konmaya balanmtr. 1 1 . yzyl
dan itibaren arka yz tipleri eitlenmesine ramen yine
de sa ve Meryem figrleri ile azizlere ait tasvirler oun
luktadr. Son Bizans imparatoru XI.Constantinus'a Cl.S.
1448-1453) ait gm eyrek hyperpyron sikkelerin n y
znde Isa'nn bst, arka yznde imparatorun bst ve
ad vardr.
Bizans sikkeleri 30 civarnda darphanede baslmtr. Bun
lar arasnda Antiochia / Theuopolis (AN, ANTIX; 'tHET-IP);
22
Cataca (CAR, KAR); Chersonus (XEPCO)NOC); Constanti
nopolis (CON, CONOB); Cyzicus (KYZ); Nicomedia (NI
KO, NIK) ve Thessalonica'y (TES, 8EC) sayabiliriz. Darp
hane iaretleri genellikle .S. 8 .yzyldan itibaren grl
mezler. Ge Roma sikkelerindeki gibi, Bizans sikkelerinde
de yunan harfleriyle gsterilen atlye iaretleri vardr.
Sikkeler zerinde yer alan yaz nceleri latince'dir. t.S. 7.
yzyldan itibaren yunanca harfler de kullanlmaya bala
nr. Artk yaz latince ve grekenin harflerin karm bir hal
alr. Keza unvanla rda da deiiklik olur. Latince
AVGVSTVS'un yerini, " kral " anlamna gelen bASILEl- I S
alr. .S.8. yzyldan itibaren grlen unvanlardan biri de
"despot " anlamndaki ECCTOTHC'tir. Bizans sikkelerinde
grlen yazlardan baz rnekler aadadr
c XC = lsa
IhSl.l S XRIS'tl.lS bASILEl.l bASILE = Krallar kral sa
IhS4 S XRIS't 4S nICA = lsa'nn zaferine
SER4 ChRIS'tl = lsa'nn hizmetkar
EMMANOVHA = Tanr bizimledir.

Bizans sikkelerinde 1. Justinianus dneminden itibaren ve

yalnzca bakr sikkelerde imparatorun tahta k yl grl
meye balar; l.S. 8. yzyl balarndan sonra bu uygulama
kalkar. Romen rakkamlaryla yazlan tahta k yl, bize
ayn zamanda sikkenin basld tarihi verir . Tahta k y
l ile birlikte, genellikle ANNO (= yl) lejand da grlr
(Res. 23) :
Yl 1 = I Yl 6 = veya l.J I
Y l 2 = II Yl 7 = l veya l.J II
Y l 3 = III Yl 8 = il veya l.JIII
Y l 4 = m Yl 9 = III veya l.J IIII
Y l 5 =4 Yl 10 = X
23
x. Ekler

EK 1 : Roma mparatorlar

Aksi belirtilmedike tarihler sa'dan sonradr.

Augustus : 1.. 27- 1.S. 14
Tiberius 14-37
Caligula 37-41
Claudius 4 1-54
Nero 54-68
Galba 68-69
Otho 69
Vitellus 69
Vespasianus 69-79
Titus 79-81
Domitianus 81-96
Nerva 96-98
Traianus 98-1 17
Hadrianus 1 17-138
Antoninus Pius 1 38-161
Marcus Aurelius 161-180
Lucius Verus 161-169
Commodus 177-192
Pertinax 193
Didius Julianus 193
Septimius Severus 193-211
Caracalla 198-217
Geta 209-212

24
Macrinus 217-218
Diadumenianus 218
Elagabalus 218-222
Severus Alexander 222-235
I. Maxtminus Thrax 235-238
Balbinus 238
Pupienus 238
III. Gordianus 238-244
I. Philippus 244-249
II. Philippus 247-249
Traianus Decius 249-25 1
Herennius Etruscus 251
Hostilianus 251
Trebonianus Gallus 251-253
Volusianus 251-253
Aemilianus 253
Uranius Antoninus 253
Valerianus 253-260
Gallienus 253-268
Saloninus 259
Macrianus 260-261
Quietus 260-261
Postumus 260-269
II. Claudius Gothicus : 268-270
I. Tetricus 271-274
Aurelianus 270-275
Vabalathus 271-272
Tacitus 275-276
Probus 276-282
Carus 282-283
Numerianus 283-284
Carinus 283-285
Diocletianus 284-305
Maximianus 286-310
Allectus 293-296
Domitius Domitianus : 296-297
I. Constantius 305-306
Galerius 305-3 1 1
i l . Severus 306-307
Maxentius 307-312
I. Constantinus 307-337
I. Licinius 308-324
II. Maximinus 310-313
il. Constantinus 337-340
Constans 337-350
il. Constantius 337-361
il. Julianus 360-363
Jovianus 363-364
I. Valentinianus 364-375
Valens 364-378
Gratianus 367-383
il. Valentinianus 375-392
I. Theodosius 379-395
Honorius 393-423
Arcadius 395-408
III. Constantinus 407-41 1
26
Corn;tans 408-4 1 1

Maximus 409-41 1

Priscus Attalus 409-4 10 / 414-41 5

Jovinus 41 1 -413
Sehastianus 4 12-413

III. Constantius 421

Jolannes 423-425

ll. Theodosius 402-450

III. Valentinianus 425-455

Marcianus 450-457
Petronius Maximus 455

Avitus 455-456
1. Leo 457-474
11. Leo 473-474
Majorianus 457-461
ili. Severus 461-465
Anthemius 467-472
Glycerius 473-474
Julius Nepos 474-475
Romulus Augustus 475-476
Zeno 474-491
13asiliscus 475-476
Yukardaki listede giirld zere, Roma mparatorluu'nun tahtnda
en uzun sre kalan imparatorlar 11. Tleodosius (48 yl) ile Augustus (40
yl)'tur.

27
EK 2 Bizans mparatorlar
(Anastasi us'tan itibaren)

Tarihler lsa'clan sonraclr.

I. Anastasius 491-518
I. Justinus 518-527
I. Justinus ve I. Justiniams 527
I. Justinianus 527-565
II. Justinus 565-578
II. Justinus ve II. Tiberius 578
II. Tibcrius 578-582
Mauricius Tiberius 582-589
Mauricius Tiberius ve Theodosius 589-602
Phocas 602-608
Phocas ve Heraclius 608-610
Her::clius ve Herac. Constantinus 613-638
Heraclius, Herac. Constantinus ve
Heraclonas 638-641
Herac. Constantinus ve Heraclonas 641
Heraclonas 641
Heraclon::s ve II. Constans 641
II. Constans 641 -6S4
II. Constans ve IV. Constantinus 654-659
II. Constans, IV. Constantinus
Heraclius ve Tiberius 659-668
iV. Constantinus. Heraclius ve
Tiberius 668-681
IV. Constantinus 681-685
II. Justinianus 685-695

28
Leontius 695-698
III. Tiberius 698-705
II. Justinianus (tekrar) 705
II. Justinianus ve Tiberius 705-71 1
Philippicus 71 1-713
II. Anastasius 713-7 1 5
III. Theodosius 715-71 7
III. Theodosius ve III. Leo 717
III. Leon 717-720
III. Leon ve V. Constantinus 720-741
V. Constantinus 741-742
V. Constantinus ve Artavasdus 742

V. Constantinus, Artavasdus ve
Nicephorus 742-743
V. Constantinus 743-751
V. Constantinus ve IV. Leo 75 1-775
IV Leon 775-776
IV. Leon ve VI. Constantinus 776-780
VI. Constantinus ve !rene 780-797
!rene 797-802
1. Nicephorus 802-803
I. Nicephorus ve Stauracius 803-81 1
Stauracius 81 1
1. !'vlikhael 811
I. Mikhael ve Theophylactus 8 1 1-813
V. Leon 813
V. Leon ve Constantinus 813-820
11. Mikhael 820-821
II. Mikhael ve Theophilus 821-829
Theophilus 829-830
Theophilus ve Constantinus 830-835
Theophilus 835-840
Theophilus ve III. Mikhael 840-842

III. Mikhael 842-866

III. Mikhael ve I. Basilios 866-667

I. Basilos 867-868

I. Basilos ve Constantinus 868-870

I. Basilios, Constantinus ve VI. Leon 870-877
I. Basilios, VI. Leon ve Alexancler 877-886
VI. Leon ve Alexander 886-908
VI. Leon, Alexander, VII. Consantinus : 908-91 2
Alexander ve VII. Constantinus 9 12-913
VII. Constantinus 913-920
VII . Constantinus ve I. Romanus 920-921
vr. Constantinus, I. Romanus ve
Christopher 921-924
VII. Constantinus, I. Romanus, Khris-
topher, Stephenos ve Constantinus 924-931
VII. Constantinus, Stephenos ve
Constantinus 944-945
VII. Constantinus 945
VII. Constantinus ve II. Romanus 945-959
II. Romanus 959-960
II. Romanus ve II. Basilios : 960-961
II. Romanus, II. Basilios ve
vr. Constantims 961-963
il. Basilios ve VIII. Constantinus 963

30
II. Nicephons, II. Basilios ve
VIII. Consantinus 963-969

I. loannes, II. Basilios ve

VIII. Constantinus 969-976

il. Basilios ve VIII. Constantinus 976-1 025

YIII. Constantinus 1025-1028
III. Romanus 1028-1034
IV. Mikhael 1034-1041
V. Mikhael 1041-1042
Zoe ve Theodora 1042
IX. Constantinus 1042-1055
Theodora (tekrar) 1055-1056
VI. Mikhael 1056-1057
I. Isaakios 1057-1059
X. Constantinus 1059-1067
Euclokia, VII. Mikhael ve
Constantinus 1067
IV. Romanus, VII. Mikhael,
Andronikos ve Constantinus 1 068-1071
Euclokia (tekrar) ve VII. Mikhael 1071
YIi. Mikhael 1071-1078
VII. Mikhael ve III. Nikephoros 1078
III. Nikephoros 1 078
III. Nikephoros ve Nikephoros
Basilakios 1078
III. Nikephoros 1078-1 080
III. Nikephoros ve Nikephoros
Melissenus 1080-1081
I. Aleksios 1 081-1 1 18
il. loannes 1 1 18-1 1 43

31
I. Manuel 1 143- 1 180
il. Aleksios 1 180-1 18:3
il. Aleksios ve I. Anclronikos 1 183
1. Andronikos 1 183-1 184
1. Anclronikos ve lsaakios Konnenos 1 184-1 185

il. lsaakios ve lsaakios Konnenos 1 185-1 191

il. lsaakios 1 191-1 195
III. Aleksios 1 1 95-1203
il. lsaakios (tekrar) ve iV. Aleksios 1 203-1 204

V. Aleksios 1204
I. Theodore 1 204-1 222
III. loannes 1 222-1 254
il. Theoclore 1 254-1 258
IV. loannes 1 258
iV. Ioannes ve VIII. Mikhael 1 258-126 1
VIII. Mikhael 1261-1272
VIII. Mikhael ve il. Andronikos 1272-1 282
II. Andronikos 1 282-1 295
il. Andronikos ve IX. Mikhael 1 295-1 320
il. Andronikos 1 320-1325
11. Anclronikos ve III. Anclronikos 1 325-1 328
III. Andronikos 1 328- 1341
V. loannes 1 341-1347
V. loannes ve VI. Ioannes 1 347- 1 353
VI. loannes 1 353-1 354
VI. loannes ve Mattheios 1 354
V. loannes 1 354- 1 373
V. Ioannes ve il. Manuel 1 373- 1 376
32
V. loannes, II Manuel ve
VI. Andronikos 1 376-1379
V. Ioannes ve il. Manuel 1379-1 390
V. loannes, il. Manuel ve YIi. Ioannes: 1390
V. Ioannes ve II. Manuel 1 390-1391

II. Manuel 1 391-1399

II. Manuel ve VII . Ioannes 1399-1402

II. Manuel 1402-1421

il. Manuel ve VIII. Ioannes 142 1-1423

VIII. Ioannes 1423-1448

XI. Konstantinos 1448- 1453

Kaynak D.R. Sear, Tbe Enperors cf Rome ad Byzatiun, London

1987.

Yukardaki listeden anlalaca zere tahtta en uzun sre kalan Bizans

i m p a ratorlar I I . B a s i l ios (49 yl) i l e V. Ioannes (49 y l ) ' d u r.
Konstantinopolis'in fethi srasnda tahtta olan son Bizans imparatoru XI.
Konstantinos ise yalnzca 5 yl hkmdarlk yapabilmitir.

33
EK 3 Roma Sikkelerinde Arka Yz Yazlar

ADLOCVT COH Colort'a (askeri birlik) nutuk

ADVENTVS AVG imparatorun var

AEGYPTO CAPTA Msr de geti.

AEQVITAS AVG imparatorun adaleti

ANNONA AVG imparatorun halka buday datm

BONVS EVENTVS iyi olaylar

CLEMENTIA AVG lmparatonn hogrs, merhameti

CLEMENTIA TEMP imparatorun dnemindeki hogr

CLARITAS REIPVB Cumhuriyetin (devletin)

muhteemlii, haars

CONCOHDIA AVGG imparatorlar arasndaki uyum

CONCOHDIA EXERCITVVM Ordulardaki uyum

CONCOHDIA MILITVM Askerler arasndaki uyum

CONSECRATIO Tanrya adanma, tanr mertebesine

erime

DIVA AVGVSTA Tanr mertebesine erien (len)

imparatorie

DIWS AVGVSTVS Tanr mertebesine erien (len)

imparator

FEL TEMi' HEPARATIO Mutlu gnlere dn

FELICITAS PVBLICA Halkn mutluluu

FIDES EXERCITVVM Ordularn sadakati, ball

FIDES MILITVM Askerlerin sadakati, ball

FIDES PVBLICA Halkn sadakati, ball

FOHTVNA REDVX imparatorun bahtiyar, mesut dn

FORTVNAE REDVCI imparatorun bahtiyar, mesut dn

FVNDATOH PACIS Bar salayan

GENIO AVGVSTI imparatorun koruyucu cini

34
GENIO IMPERATOHIS imparatorun koruyucu cini

GENIO POPVLI ROMANI Roma halknn koruyucu cini

GENIVS SENATVS Senatonun koruyucu cini

GLORIA EXEHCITVS :;;anl ordu; ordunun baars, iltianu

GLORIA HOMANORVM Rom;'nn iltiam

INDVLGENTIA AVGG IN CARTH imparatorlarn Kartacaya ho$rs

!OV! CONSERVATORI Koruyucu Juppiter

IOVI STATOR! Dengeyi salayan Juppiter

!OV! PROPVGNATOHI : Koruyan, savunan Juppiter

IVDAEA CAPTA Filistin ele geti

LAETITIA TEMPORVM Zamann mutluluu, sevinci

LIBERTAS AVGVSTA imparatorun zgrl

LIBERTAS PVBLICA Halkn zgrl

LIBERALITAS AVG imparatorun cmertlii

MARS VLTOR intikam alan Mars

MONETA AVG imparatorun paras, darphanesi

PAX AVGVSTI imparatorun bar; onun

dnemindeki bar

PRINCEPS IVVENTVTIS Genler arasnda birinci, nde gelen

PHOVIDENTIAE CAESS Cisarlarn takdiri

PHOVIDENTIA DEORVM Tanrlarn takdiri. ilali takdir

HECTOR ORBIS Dnyann patronu, la

l{El'ARATIO REIPVB Cumhuriyetin (devletin) yeniden inas

RESTITVTOR ORBIS Dnyay yeniden ina eden

RESTITVTOR VRBIS Kenti yeniden ina eden

ROJ\IAE AETEHNAE Ebedi Roma

SAECVLI FELICITAS Mutlu dnemler(l{omann bininci

kurulu enlii)

SALVS AVG imparatorun sal

35
SALVS REIPVDLICAE : Cumhuriyetin (devletin) sal

SECVRITAS AVGVSTI : mparatorun gvenlii

SECVRITAS PERPETVA : Srekli gvenlik

SOL! INVICTO COMITI Yenilmez Sol

SPES AVGVSTA mparatorienin umudu

SPES PVBLICA Halkn umudu

SPQR Senatus Populusque Romanus.

Roma senatosu ve halk

VENVS FELIX Mutlu Vens

VICTORIA AVGVSTI mparatorun zaferi

VICTORIA NAVALIS Deniz zaferi

VICTORIA ROMANORVM Roma'nn (Romallarn) zaferi

VICTORIAE BRIT Britania zaferi

VIRTVS EXERCITI / EXERCITVS Ordunun erdemi, cesareti

VIRTVS MILITVM Askerlerin erdemi, cesareti

VIRTVTI AVGVSTI imparatorun erdemi, cesareti

VN MR Venerata memurla. erefli an

VOTA PVBLICA Halkn and, yemini

36
EK 4 : Tanrlar, Tanralar ve
Personifikasyonlar

Arunon : Libya tanrs

Apollon : Ik, kehanet, mzik ve zanaatlarn tanrs
Ares / Mars : Sava tanrs
Artemis / Diana : Ay ve av tanras
Asklepios / Aesculapius : Salk ve ifa tanrs
Athena / Mineva : Akl ve zekay temsil eder; tarmn ve
el sanatlarnn koruyucusudur.
Daal : Sami tanrs. Yunanllarda Zeus ile e tutulur.
Demeter / Ceres : Verimlilik, tarm ve evlilik tanras
Dionysos / Liber (Bacchus) : arap tanrs
Dioskuroi / Dioscuri : Seyahat edenlerin ve gemicilerin koruyucular
Eros / Cupid (Amor) : Ak tanrs
Hades : Yeralt dnyasnn ve ller diyarnn hakimi
Hekate : Yeralt dnyasnn tanras
Helios / Sol : Gne tanrs
Hephaistos / Vulcanus : Ate ve demir tanrs; metal iilerinin
koruyucusu
Hera / Iuno : Zeus'un kzkardei ve kars; cennetin kraliesi
Herakles / Hercules : G ve cesaretin sembol kahraman
Hermes / Mercurius : Tanrlarn habercisi_ seyahet edenlerin,
sanatlann ve hrszlarn koruyucusu
Hestia / Vesta : Ocak tanras
Hygieia / Salus : Sal tanras
lanus : Gemiin ve gelece(lin tanrs; ift bal.
Daha ziyade Roma Cumhuriyet dnemi
sikkelerinde grlr.
Kybele : Anadolu kkenli bolluk ve bereket tanras:.
Men : Phrygia kkenli ay tanrs
Poseidon / Neptunus : Deniz ve deprem tanrs
Serapis : Msr tanrs
Zeus / Iuppiter : Yunan pantheonunun ba tanrs

37
Personiflkasyonlar :
(tk isim, eer aksi belirtilmemise yunanca, ikinci isim ise latince formudur)

Aeternitas (!at.) : Sonsuzluk, kararllk

Annona (!at.) : Hasat
Clementia (!at.) : Merhamet, efkat, hogr
Dikaiosyne / Aequitas : Adalet
Eirene / Pax : Bar
Eleuthera / Libertas : zgrlk
Elpis / Spes : Umut
Eusebia / Pietas : Dindarlk, hrmet
Euthenia / Abundantia : Bolluk ve bereket
Eutykheia / Felicitas : Mutluluk
Fecunditas (!at.) : Verimlilik
Genius (!at.) : Koruyucu cin
Hilaritas (!at.) : enlik, sevin
Honos (!at.) : Onur, eref
Homonoia / Concordia : Uyum, ahenk
Indulgentia (!at.) : Hogr, merhamet
Iustitia (!at.) : Adalet, hak
Laetitia (!at.) : Sevin, mutluluk
Liberalitas (!at.) : Cmertlik
Moneta (!at.) : Para, darpane
Nobilitas (!at.) : Soyluluk, saygnlk
Ops (!at.) : Salk
Patientia (!at.) : Sabr
Pronoia / Providentia : ilahi takdir
Pudicitia (!at.) : Alak gnlllk
Securitas Oat.) : Gven, emniyet
Tykhe / Fonuna : ans, kader
Uheritas (!at.) : Verimlilik
Virtus (!at.) : Cesaret, erdem

38
Seme Bibliyografya
Genel
Alfkli, M. R. , Atike Nmismatik, Teil I : Theorie und Praxis, Mainz
am Rhein, 1978.
Christ, K . , A tike Nm ismatik. Eifhruf!, uml Bibliof!,raphie,
Darmstadt 19722
Karwiese, S . , Antik Niinizmatie Giri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,
stanbul 1 995.
Gbl, R. , A ntike Numismatik, Mnchen 1978 (2 cilt).

Eski Yunan Sikkeleri

Atlan, S., Grek Sikkeleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1993.
Carradice, I.A.; Price, M.J . , Coiaf!,e in the Greek World, London
1988.
Head, B.V., Historia Numont, Oxford 191 1 .
Imhoof-Blumer, F . , Kleiasiatische Miize, Wien 190 1 -190 2 .( 2
cilt)

.Jenkins, G.K., Ancient Greek Coizs, London 1990 .

2

Kraay, C.M., Greek Cois, London 1966.

Kraay, C.M.; Archaic ad Classical Greek Cois, London 1976.
Kraay, C.M.; Davis, N., The Helleistic Ki[!,doms : Portrait Coizs
ad History, London 1973.
Plant, R., Greek Coi Types aul Their Jdetification, London 1979.
Sear, D., Greek Cois and Their Values, London 1979. (2 cilt).
Seltman, C.T., Greek Coins, London 1933.
Tekin, O., Allfik Niimismatik ve Anadolu. Arkaik .;e Klasik alar,
Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1992.

Roma Sikkeleri
Baydur, N., "Roma Sikkeleri" , Arkeoloji ve Sanat 1 2-13 (1981), s. 19-
25 .

Burnett, A., Coiage i n the Rona World, London 1987.

Crawford, M.H., Coiaf!,e aul Moey mder tbe Roman Repblic,
London 1985.
Foss, C., Rona Historical Coizs, London 1990.

39
Mattingly, H., Roman Coins, Landon 1928.
Sear, D.R., Roman Coins and 7beir Vaules, Landon 1970.

ehir Sikkeleri
Burnett, A.; Amandry, M.; Ripolles, P.P., Roman Provincial Coinage.
Vol.I : From the Death of Caesar to the Death of Vitellus (44 BC-AD
69), Londra-Paris 1992.
Butcher, K., Roman Provincial Coins : A lntroductio to the Greek
Imperials, Landon 1988.
Franke, P.R., Kleirasie zur Rmerzeit. Griechisches Lehe im
Spiegel der Mnzen, Mnchen 1968.
Sear, D.R., Greek lmperial Cois and 7beir Values, Landon 1991 .

Bizans Sikkeleri
Goodacre, H., A Handbook of the Coinage of the Byzantine Empire,
Landon 1967.
Grierson, P., Byzantine Coins, Berkeley-Los Angeles 1982.
Sear, D.R., Byzantine Coins ad 7beir Values, Landon 1987.

Bibliyografyalar
Alfldi, R.M., Antike Numismatik. 2. Bibliographie, Mainz 1982.
Bosch, E., Trkiye'nin Antik Devirdeki Meskukatna Dair Bibliyog
rafya, TIK, Ankara 1949.
Christ, K . , Antie Numismatik. Einfhrug md Bibliographie,
Darmstadt 19722 .
Clain-Stefanelli, E.E., Nmismatic Btbliography, Mnchen 1985.
Grierson, P., Bibliographie Numismatique, Brussels 1979.
Numismatic Literature, (American Numismatic Society yayn).
Tekin, O . , Antik A na(/,o/u Nmismatigi Bibliyografyas / Bihliog
raphy of Anciet Numismatics for Anatolia, Arkeoloji ve Sanat Ya
ynlar, stanbul 1993 .

Dergiler
American Journal ofNumismatics (=AJN) (MNANSnin devam)
Jahrbuch fr Nmismatik ud Geldgeschichte (=JNG)
Museum Notes, American Numismatic Society (= MNANS)
Numismatic Chronicle (=NC)
Revue Numismatique (=RN)

40
Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar

Eskia'da Para - Ouz Tekin

ivi Yazs - Selen Hrn
Eskia'da Yaz Ara ve Gereleri - Bedia Demiri
Eskia'da Spor - idem Drken
Eskia'da Tp - mit Serdarolu
Hititlerin Mektuplamalar - Sedat Alp
Eskia'da Dokuma - smail Fazlolu
Antik ada Aydnlatma Aralar - Sedef okay

Bilgi ve steme Adresi:

Ege Yaynlan
Arslanyata Sokak No: 35/2
Sedef Palas Cihangir / lSTANBUL
Tel / Fax : (02 12) 249 05 20