GSTERGEBLM

YAZILARI

V. DOAN GNAY

Do. Dr. V. Doan Gnay

GSTERGEBLM
YAZILARI

MULTILINGUAL
Klodfarer Cd. 40/6 emberlita- stanbul
Tel: (212) 518 22 78 Fax: (212) 518 47 55

indekiler
nsz Yerine....................................................................................;......................7
]. Szceeme Kuram ve zne......... ................................ ............ ,.................... 13
I. 0. Genel G zlem ler...................................... ....................... ......................13
1.1. Szce T rleri............................................................................................. 19
1.2. Verici - Szceeme lik isi...................................................................... 22
1.2. 1. Adl Kullanm........................... .............................................. .....24
1.2.2. Zaman ve Uzam Kullanm..........................................................29
1.2. 3. Verici - Szee-Alc likisi.....:................................................32
1.2. 4. Szceeme Asndan Dolayl Anlatm................. .....................36
. 3. Gnderge.......................................
41
1.4. Dil Edimi.................................................................................................. ,.,.43
1. 5. Kiplik...................................................
45'
1. 6. Sonu.........................................................................
53
2. Anlatdaki levleri Asndan zne......... ...................................................... 54
2. 1. Tarihe.......................................................................................................59
2 .2 . Yaznsal Gstergebilim zmlemesinde zn e.................. ................ 62
2. 2. I. zne Trleri.................................................................... ........... 66
2. 2. 2. rnekler...................................................................................... 73
2. 3. Anlat zlencesi inde znenin Serveni..............................................75
2. 3. 1. rnekler..........................................................................................79
2.4. Sonu ..........................................................................................................85
3. Kipse! Yaplar inde zne...............................................................................86
3.1, Anlat zlencesi ve Kiplikler.....................................................................90
3. 2. Edimi Koullandran Edim..................................
98
3. 3. Edimi Koullandran Durum..................................
102
3. 3. 1. Gticllk Kiplikleri............................. ,..................................... 103
3. 3. 1. 1. Zorunda Olmak............................................ .......... 105
3. 3. 1.2. stemek...................................................................... 106
3. 3. 2. Edimsel Kiplikler.........................................................................107
3. 3. 2.1. Muktedir Olmak........................................................ 108
3. 3. 2. 2. Bilmek.............................................................
110
3. 4. Durumu Koullandran Edim............................
H
3. 4, 1. Gerekliin Kiplii: Yapmak.................................................... 113
3. 5. rnekler...............................................................
113
3, 6. Durumu Koullandran Durum .............................................................. 118
3,7. Sonu.........................................................................................................120
4. Olmak ve Grnmek Asaldan zne......................................................... 121
4. 1. Kuramsal ereve.............................
122
4. 2. Haberi Okumak...... ...............................................................................123
4. 3. Anlat zlencesi......................................................................................126
4. 3. 1. Eylerim............................
127
4. 3. 2. Yaptrm.......................'Y-.-,........................................................ 129
4. 4. Ya/Olduun/ Gibi /Grn/. Ya/Grndn/ Gibi701/.....................332
4. 5. nandrmak...................................................
136

4. 6. Sonu......................................................................
5. Bir letiim Biimi Olarak Siyasal Sylem.................
5.1. Szceleme ve Szce..............................................
5. . 1. Siyasal Sylemin Szceleme Durumu....
5 .1 .2 . Szce ya da "Bir Ben Var Benden eri".
5.2. letiim Asndan Szceleme Edimi...................
5.2. 1. BEN-zersiz "BENHerin BEKlii.......
5. 3. Sonu........................................................... ..........
6. Br Anlatm ve kna Biimi Olarak Siyasal Afiler .....
6. 1. Grsel Gstergebiim ve Tantm.......................:
6. 2. Seilen Btncenin Genel zellikleri..............
6 .3 . Grsel Anlatm: Gstergeler ve zellikleri........
6. 3.1. Yazlar........................................................
6. 3. 2. Renklerin levi..............,....,......... ,.........
6. 4. Gstergeblimsel Okuma.....................................
6. 5. Sonu......................................................................
7. Bir Tantm Bildirisinin Gstergeblimsel Okunmas
7. ' -!. Gsterge ve Gstergebiim....... ......................
7 .2/Gstergebilimsel zmlemeler.... ...................
7:2. 1. zmleme Dzeyleri................. ...........
7. 3. Grsel Anlatm..................................................
7. 3.1. Betimsel Dzey.... ,.................... ..............
7. 3. 2. Anlata) Dzey....... ................................
7. 3. 3. zleksel dzey.................................... .......
7.4. Sonu...... ..............................................................
Ksaltmalar................ .............................. .........................
Trke - Franszca Szlk.................................. .......... .
Franszca- Trke Szlk.A............................................
KAYNAKA.......................m.........................................

139

140

149
155

.. 157
.. 158
.160
.. 162
.. 164
,. 170
.. 172
.. 176
..181
.. 181
.. 186
186
.. 191
.. 197
.. 200
.. 205
..216
.,218 '
..219
..224
..229

nsz Yerine
Ferdinand de Saussure'n yapsalc dil zmleme kuram zerine
gelien, daha sonra da Prag Dilbilim Okulunun sesbilim alannda yap
t kartlklarndan, Kopenhag Dilbilim Okulumun anlamlama dizge
sinden yararlanarak kendi kuramm oluturmaya alan gstergebilimin
esinlendii kaynaklar bunlarla snrl deildir kukusuz. Algirdas-Julien
Gremas ile birlikte anlan, Paris Gstergebilim Okulu olarak adlandr
lan Avrupa kkenli gstergebilimin geliim kkenleri konusunda ok
deiik alanlardan sz edilebilir. Jean-Marie Floch, gstergebilimin esinlendii, yararland ya da bilgi alveriinde bulunduu kuramlar,
bilim dallar ve yntemlerle ilgili genel soyaacm temel kke ba
lar: Kltrel insanbiim (fr. antropologie), dilbilim ve bilgi kuram (fr.
epistemologie) (1985:45). Bu alanlarla ilgili de birok kuramdan ye ki
iden sz edilebilir.
Kltrel insanbiim in drt nemli ad gryoruz: Marcel Mauss,
Vladimir Propp, Georges Dumezi ve Claude Levi-Strauss. Rus biimcleriden Propp u n evresindeki Clklovski, B. Tomachevski ve Jan
Mukarovki gibi adlar da anmak gerekir. Rus biimcileri, Saussuren
dncesinin temel eleri olan dizge ve ilev kavramlarm almalarmda kullanarak gstergebilimin kuranm oluturmasnda esin kaynak
larndan birisini olutururlar. Bu grupta szn ettiimiz aratrmacla
rn ilevden yola karak dizgeye ulamaya ynelik zmleme yn
temi, gstergebilimcilerce de kabul grr. Propp, kendi gelitirdii biimci yaklamda, anlat (masal) zmlemelerinde ilevden yola ka
rak dizgeye ulamaya alr. Halk masallarn incelerken anlatnn
deimez ve deiken elerinin saptar ve anlatlardaki ilev ve eylem
alanlarn da betimler. Yine ChklovskiYin anlat biimlerinin ana

V. DOAN GNAY

rneke!eri, Tomachevskrnin anlata! sreler ve metindeki izlekleri

betimlemesi gstergeblim iin hareket noktalan olmutur,
Gstergebiimin, budunbilim (fr. ethnologie) konusunda yararlan
d nemli bir kii Claude Levi-Strausstur. Tahsin Yceltin insansal
bilimlere gerek bir bilim nitelii kazandrma yolunda olan byk bir
dnce adam, yapsalcln en nemli nclerinden biri (1982: 58)
olarak tantt Levi-Srauss, Greimas gstergebilim iin nemli bir esin kayna olmutur, Latin Amerikadaki yerli halkn toplumsal yaps
n inceleyen Claude Lev-Straussun budunbilimde yapt almalarn
dan ve yapsalcln budunbilime uygulamasnn sonularndan gstergebilim kendi kuramm oluturmada fazlasyla yararlanr.
Dilbilimde de birka ad gryoruz: Ferdinand de Saussure, Ro
man Jakobson, Nikoai Troubetzkoy, Louis Hjelmsev, Emile Benveniste ve Roland Barthes. Saussuren dilbilimde ilev olarak tanm
lad yap kavramnn, gstergebilimsel zmlemede nemli bir yeri
olmutur. Dilbilim alanndan asl nemli dayanak ise, Saussuren g
rlerini gelitinneye alarak, anambilim, dahas gstergebilimsel
zmlemelere girien Kopenhag Dilbilim Okulunun ve Louis
Hjemslevtin adn anmak gerekiyor. Greimas gstergebilimi anlam so
rununa birok bakmdan Hjemslevtin almalar balamnda yakla
mtr. DanimarkalI dilbilimci, Saussuren gsterge kavramm yeniden
ele alarak, anlamn oluumunu aklamaya alr. Hjelmsley, gsteren /
gsterilen kilisini ve biim / tz kartln da kendi asndan yeniden
dzenler. DanimarkalI dilbilimcinin yapt anlatmn tz ve anlatman
biimi; eriin tz ve ieriin biimindeki drtl katmanlama, anlam
betimleme asndan ok nemlidir. Anlatm ile ieriin birbirini kar
lkl olarak varsaydm belirtmesi ve/ya da anlam ile biimin zorunlu
olarak birbirini ierdiini sylemesi, gstergebiimin, anlamn olu sre
cini tanmlamada kulland en byk destek olmutur.
Gstergebiimin kendi bilimsel dnce biimini ald bilgi ku
ramna gelince; iki okul ve temsilcilerini gryoruz: Viyana mantk okulundan Rudolphe Camap ve Polonya matematik dnce okulundan
Alfred Tarski. Daha sonra olgubilimin (fr. phenomenologie) iki temsil
cisi Edmond Husserl ve Maurice Merlau-Ponty bu sralamada yer al
yor. Yine, Bemard Russel ve Emesi Cassirer gibi aratrmaclar da bu

GSTERGEBLM YAZILARI

balamda anmak gerekir. Bu almalara bal olarak gstergebiim. bir

bakma simgesel mantk ve modem matematik dili ile kendisini 'anlat
yordu. Greimas'm, kendi kuramn olutururken, kavramsal ve biimsel
bir std oluturmada benimsedii varsaymsal ve tmdengeimli yak
lamlarm, simgesel mantn esinlendii bu bilgi kuramna balamak
doru olur.
Bu denli deiik alanlardan beslenen bir kuramn, kendi iinde ye
terli ve tutarl bir bilim olabilmesi iin, daha banda kendine zg bir
kuram olmas gerekir. Bilim olmann ya da bir alanda bilimsel bir in
celeme yapmamn birincil koulu, incelenecek nesneyi belirlemek ve tu
tarl bir zmleme yntemi oluturmak biiminde tanmlanabilir. Ba
langcndan itibaren tutarl bir yntem oluturma konusunda gstergebiimin ayn yaklama srdrd sylenebilir. Bugn de ayn tutar
ll grebiliyoruz.
Gstergebilimin belki de birok kuramdan ayrlan bir yanm da
kendi kuramn oluturmada grebiliyoruz: Bu, inceleme yntemi nes
nesini kendi kendisi iin ve kendi kendisi iinde ele almay amalar.
Yani incelenecek nesne kendi kendine yeterli bir anlam dizgesidir. Yi
ne, Saussure'iin dilbilimde yaptna benzer bir yolla, incelenecek nes
ne, esremlilik ddenimde ele alnr. Son olarak da, incelenecek nes
nenin anlamsal bakmdan tam olarak betimlenebilmesi iin, gstergebili onu "lem bir kavram ulanlan dizgesi ya da bir anlam evreni, hem
de bir eylemler ve deneyler kesiti olarak zmlemeye ynelir (Ycel,
1991: 100-101). Yanlan sonuta her bakmdan tutarl bir zmleme
yntemine ulald sylenebilir.
Greimas'm gstergebiim oluturma evrelerinin de, aratrmacnn
almalarm gz nnde bulundurduumuzda, bir sre iinde geliti
ini sylemek olasdr. Greimas'm almalar l bir aama gsterir.
Greimas, ncelikle szckbilgis ahmalan yapmtr. Anlam incele
mesinde, szcklerin deerlerini ve levlerini koymak ilk planda gelir.
Sonra szcklerin anlam evrelerini ele alan anlambilimde sz edilebi
lir. Bu nedenle olsa gerek, Greimas'm 1966 ylnda yazd Yapsal Anlambilim (Semantique Structurae) kitab, gstergebilimin ilk kitapla
rndan saylsa dadal anlamhiHindir. Son aama da ise, gstergebiim
evresi gelecektir.

10

V. OAN GNAY

Yapsal Aniambilim kitabnda, anlamsal yapnn eklemlenii, d

zenlenii belirlenir ve anlam olgusu, anlamlatna gibi anlam belirleyici
konular irdelenin Greimas bu kitapta anlamla ilgili olarak, u temel d
nceleri belirler: Anlamn temel yaps ncelikle anlam birimleri ara
snda bir eklemlenimdir, ikinci olarak da anlam birimiyle bunlarn an
lam eksenleri arasndaki bamtlann varlyla nitelenen bir bantlar
rgsdr. Her trl anlam betimlemesi, dilin btn dze5rlerinde, bu
tr yapsal bantlar ortaya karma amacm gder. Fransz gstergebilimcinin, 1970 'te yaynlanan Du Sens (Anlam stne) adl almas
genel bir anamlama kuramm ele alr. Yapsal Anlambilira ve Anlam
stne I ve II olarak kan kitaplar ile gelinen noktada, iki farkl yol
ortaya kar: Birincisi Proppun anlatsal ilev zmlemesi, dieri de
Hjehnslevin almalarndan esinlenerek oluturduu ierik zmle
mesi. Ancak Greimas, 1976 3'ilnda yazd Maupassant adl yapt ile
bu iki kuram birletirerek genellemi anlatsallk (fr. narrativite
generalisee) diye adlandrd eye ular (Ycel, 1991:109). Daha n
ceki almalarda ierik zmlemesiyle kendisini snrlandran gstergebilim, bn kitabn yaynlanmas ile, anlam evresi ile anlat ilevlerini
bir arada ele alabilme durumuna gelir. Bu da, kuram asndan yetkin
lie ulama bakmndan nemli bir gstergedir. Szn ettiimiz son
yapt ile, daha nce sz edilen Proppun anlatsal zmlemesi ile
Greimas'm balangtaki ierik zmlemesini birletirilerek daha tm
kapsayc bir zmleme biimine ulalmtr. Kuramn tam ve yetkin
olmasna ynelik, Greimasn yaam iinde yaplan son etkinliklerden
birisi de, alanla ilgili olarak hazrlanan ki ciltlik gstergebilim szl
dr.
Gerek esinlenilen yntemler ve kuramlar gerekse Greimasm ken
di alma sreci, onu zorunlu olarak anlam tanmaya, anlam olu
umunu ortaya koymaya gtrr. Dille ve toplumlar aras iletiimde kul
lanlan gstergelerle ilgilenen ler bilim, anlam olgusunu gz ard
edemez. Yani anlam darda brakarak, dille ilgili deerlendirme ya da
zmleme yaplamaz. Bu da bize gstergebilimin zorunlu olarak an
lam ve onu inceleyen anlambihmi erdiini gsterin
Gstergebilmin, anlam dizgelerini ele aldn dnrsek, ok
geni bir inceleme alan olduunu grebiliriz. Greimas erevesinde ge
lien gstergebilim, genelletirilmi anhusalhk aamasndan sonra

GSTERGEBLM YAZILARI

11

nnde incelenecek ok geni iki alan bulur: Doal diller ve dil d ba

lamlar. Belki de anlam dizgelerinin zmlenmesiyle, inam dnya ve
toplum iinde deerlendirme olasl artacaktr. Anamlamamn oluum
ve kavramn koullan zerinde bir genel dnce oluturabilmek bu ku
ramn temel amacdr. Anlam ve anlamlama olgusunu kendisine zm
leme alan olarak belirleyen byle bir zmleme yntemi iin de; uy
gulanacak bir izlence, kuram ve yntemler btn gereklidir.
Yapsal Anlambilim kitabnn yaynlanmasndan bu yana Avrupa
kkenli gstergebilim, anlam sorunu zerine younlaarak gelimekte
dir. Toplumda iletiim arac olarak kullanlan her trl anlaml btnleri
betimlemek, bu anlaml yaplardaki gstergelerin birbirleriyle kurdukla
r bantlar saptamak temel ilke olmutur. Baka bir deyile, gsterge
bilim; insanlar nasl iletiim kurarlar, bu bilgi aktarmndan anlam nasl
retilir, insanlar bildirilerini nasl olutururlar gibi sorularn yantlan,
yaplan her alma ile yeni boyutlara getirilmitir.
Gstergebilim, anlam evrenini zmlemeyi amalar: Anlam olu
umu, anlam yaratmak, anlamlandrmak gibi soyut durumun dizgeletirilnesi, aa karlmas gibi konular anlamla ilgili ilk akla gelenlerdir.
Bu bakmdan anlamla ilgili ler ey gstergebilimin alanna girer. Genel
izlem (fr. parcours generatif), doal dillerden ya da doal dnyadan ba
msz bir zmleme kurgusudur denilebilir. Anlamn oluumunu geneljzlem kurgusuyla zmek olasdr (Ycel 1991: 107). Bu kurgu l
bir aama ierir: lki, anlamn en derin dolaysyla en soyut dzeyini oluturan gstergesel-anlatsal yaplar. kinci olarak, yzeysel gstergebilimsehyaplan ieren ve onlar bir szceleme srecinden geirerek
syleme aktarmay slenen sylemsel yaplar, nc ve son aamada
ise, belirlenim dzleminde yer alan ve anlamlama asndan doyurucu
bir z meme.al an oluturmayan metinsel yaplar.
Gstergebilimin bugnk ekliyle genel kabul grd zaman ok
yenidir. 1980 ylnda Paris'te toplanan gstergebilimciler, bu bilimin ne
olup ne olmadn kesin izgilerle belirlemilerdir. Ama hemen ekle
mek gerekiyor: Greimas lmnden sonra gstergebilim yeni alan
lara doru gelimekledir. zellikle Jacques Fontanille:n evresindeki
yeni oluumda; inanmak, kantlamak ve kna etmek balamnda yeni ge
liimleri grebiliyoruz. Yani gnmz gstergebiimsel zmleme-

12

V DOAN GNAY

erde, tutkularn gstergebilimsel olarak incelenmesine ynelmdiini

gryoruz. te bu kadar farkldisiplini erden esinlenen, eitli gr ve
dncelerden etkilenen, kendi bilgi kuramn ve snrlarn oluturmu
gstergebilhn, Algirdas-Julen Greimas'm nclnde ve desteinde
bugnk tartlmaz yerine ulamtr. Bat dnyasnda bilimlerst bir
bilim haline gelmitir.
Bizim burada ele aldmz konular da, Greimas gstergebilimi
erevesinde olacaktr. Kuramn soyutluu gz nnde bulunduruldu
undan, makalelerde ya da yazlarda zaman zaman incelenen kuramla
ilgili bilgilere de yer verilmitir. Bazlar idaha nce makale olarak ya
ynlanm ya da sunulmu bildiriler olsa da, hepsinin bir btnlk olu
turduunu syleyebiliriz: Anlamlandrma olgusunu zmlemek ya da
anlama ulaabilmek.
Anlam yaratan, devinim iindeki insandr. O zaman inam tan
mak gerekiyor. nam tanmann tek yolu da rettii szcesine bal olacaktr. Bu szce bir metindir, resim, heykel, konumas srasmdaki
bedensel davram vb.dir. Bu nedenle buradaki almann hemen hepsi
devinim iindeki nam, yani zneyi tanmaya ynelik.
Son olarak dergilerde yaynlanan ya da yaynlanmayan makalele
rin gerektii biimde (baz deiikliklerle, hatta baz yazlarn yeniden
gzden geirilmesi ile) bu kitapta yer aldm belirtmemiz gerekiyor.
almamn her aamasnda yol gsteren hocam Prof. Dr. Aye
Kirama tenlikle teekkr ederim. Yine almam titizlikle okuyarak
grlerim benimle paylaan meslektalarm Nilgl Skmen, mral
Krman ve Sinan Oruouna teekkr ederim.
Buca-zmir, 2002

K Doan Gnay

1. Szceleme Kuram ve zne

1, 0. Genel Gzlemler
Saussuren dilbilimde gelitirdii kuramla ortaya kan, dili ken
di iinde inceleme geleneinin srd bir dnemde, dili d gerekle ilikilendiren yazlar da yaynlanmaya balar. Bu alandaki yazlar iin iki
farkl kaynaktan sz edilir. Bir yanda Fransz dilinin kullanm ile ilgili
almalar, dier yandan da mantksal pozitivizme dayanan (Maingueneau, 1979: 99) dil felsefesi ile ilgili almalar.
Saussuren grlerinden farkl bir durum olan dilin gerek dn
yayla ilikilendirilmesi, dilbilim alanna yeni bir yaklam getirir. Bu in
celemede, gndelik yaamda kullanlan dil, iletiim dizgesi iindeki de
erine gre tanmlanmaktadr. Franszcann kullanmna ynelik birinci
grupta Charles Bally, Gustave Guillaume, Emile Benveniste ve Antoine
Culiolinin ad geer. Emile Benveniste tarafndan 1956 ylnda yazlan
adllarn kullanm ve zellikleri adl alma, dilbilimde yeni bir ala
nn varlm kesin olarak ortaya koyar (Maingueneau, 1979: 99-100).
Szceleme kuramnn balangc olarak Benvenistein bu almas an
lr.
Ayn alana ynelik bir baka kaynaktan da sz edilir. Szceleme
kuram gibi, kullanm iindeki dili incelemeyi amalayan edimbilim akm, mantk ve felsefeden esinlenmitir ve anglo-sakson bir izgide ge
limitir. Hatta burada szn ettiimiz edimbilimin kayna konusunda
da deiik alandan sz edilebilir: Gstergebilm, mantk, felsefe.
Gstergeblim asndan, Charles Sanders Peirce ve Charles William
Morrisin adlan; mantk asndan, Rudolphe Camap ve Bar-Hillel; fel
sefe asndan, J.-L. Austin. J.-R. Searle adlan verilebilir (Fuchs, Le
Goffic. 2001: 32-33). Her iki alma da, aralarnda yntemsel farkllk
lar olsa da, kullanm iindeki dili ele almas asndan Saussuren g
rlerinden ayrlr.

14

V. DOAN GNAY

Dilin bireysel olarak retilmesi ve bildiriyi reten znenin yeri,

konumu ve sorumluluu zerine dayanan szceleme kavramn Emile
Benveniste dili bireysel kullanm haline sokmak (1983: 80) olarak ta
nmlar. Benvenste'i gelitirdii szceleme kuramna gre, konuma
(ya da yazma srasnda) zne, kendine zg bireysel yanlarn szce
sinde yanstarak, bir bakma sylemi kendine mal ederek varlm ve
kimliini ortaya koyar.
Her dilin kendi kullanm olanaklar vardr. Bir eylem, herhangi bir
doal dilde, rnein buyurma edimini ierirken, bir baka dilde buyur
ma ediminin yannda bir baka zellii de ierebilir. Bu nedenle dil kul
lanmnda toplumsal zellii de gz nnde bulundurmak gerekir. Ana
dilin kazanmanda farknda olmasak da bu durum vardr. ocuk anadi
lini renirken szceleme etkinliine bal toplumsal kullanmlar i
letmeyi de renir. znellik toplumsal ilikilerin iinde yer alr
(Portine, 1984: 101). Yabanc dil renmede szckleri yanl olarak
kullanma nedeninin, o dilin, toplumsal kullanm etkinliine uygun ola
rak retilmemesi olduu sylenebilir. Toplumun yeleri, bu toplumsal
kullanma bal olarak kendi bireysel szcelerini retirler.
Her szce, bir bildiri retim etkinliidir. Szce, szceleme aama
snn bir sonucudur. Bu bakmdan szceleme, bir zneyi / szceleme
znesini (fr. sujet de Fenonciation) (Bundan sonra: S), bir alcy, bir
retim anm ve retim yerini varsayar. Ksaca szceleme, szcesiyle il
gili olarak konuan znenin tutumudur denilebilir. Yani konuan zne,
oluturduu szcesi ile kendisini, znelliini ya da nesnelliini de or
taya koyar.
zne, szcesindeki baz belirleyiciler ile szceleme anna gnde
rimde bulunur ve kendi znelliini de rettii szcesinde gstermi olur.
rnein, syleme kaynan, alcsyla ilikisini, sylenenin dorulu
unu, szcenin bir nceki szceyle ilintili olup olmadn belirtebile
cei gibi, kullanlan szceye gre, Snn ruhsal durumu hakknda da
bilgi edinilebilir. Ruhsal olaylar belirtebilecek eylem ya da szck gnplarm, durumuna uygun olarak verici szcesinde kullanr ya da kullanmaz.
Bu tr durumlarn alc tarafndan bilinmesi, hem sylem hem de anlat
zmlemelerinde gereklidir. Bir bakma, znenin kendi bireysel
yanlarm gz nnde bulundurarak,' neler yapabileceini kestirmek in
gereklidir.
Szceleme edimi aamasnda zne, kendisi ile szcesi arasndaki
ilikisini (rettii szcenin iinde olma/olmama, rettii bildirinin so
rumluluunu alma/almama, bildirinin doruluundan sorumlu olma/
olmama), alc ile olan ilikisini (alcsn tamma/tammama, ona doru

GSTERGEBLM YAZILARI

15

dan seslenme/seslenmeme, onunla ayn zaman ve uzam iinde yer

alma/almama, onunla olan iliki dzeyini ortaya koyma/koymama) de
kendi syleminde belirtebilir. Karlkl konumadaki bir SOnn bildi
risini oluturmas ile, varsaymsal olarak bilenen bir okuyucuya sesle
nen roman 3razarmn szcesindeki farkllk bu iliikler balamnda d
nlebilir. Maingueneau'ya gre S, kendi znelliini rettii szce
sinde yedi biimde gsterebilir (1999:13-17):
1. Szceeyen (fr. enonciateur), szcesinin ierisine bizzat szceleme edimine gnderimde bulunan eler yerletirir. rnein aka
sylemek gerekirse, kadn hasta szcesi, rtk olarak ben sana diyo
rum ki... yapm barndrr. Bu szcedeki aka sylemek gerekirse
yaps, dorudan szceleme edimine gnderimde bulunur. Bu tr znel
lik belirten dilsel yaplar S nn varlm ortaya koyar. ;
2. Ne tr szce olursa olsun, her szcenin bir izlei vardr. Her
szce, vericisi tarafndan belirli bir izlee gre oluturulur. zekletirilne (fr. thematisation), verici tarafndan yaplan znel bir etkinliktir.
Yani verici, szcesinin hangi konuda olduunu belirtir, bu konuya uy
gun bir sunma ve szdizimi oluturma biimi gelitirir. Bu durum ok
uzun bir szce iin geerli olabilecei gibi, birka eden olumu bir
szce iin de geerlidir. rnein, ime suyu gibi bir szcenin,
vericinin zlekletirmes ile hangi anlamda kullanld ortaya kar. Bu
rnek deiik biimlerde sunulabilir: te! Aradn ime suyu ile
Sakn ha! ine zehir katmlar, ime suyu! szceleri arasndaki ayrm
izlekseleme ile belirtilebilir. Bu durumda szceeyen deiik k
noktalan (fr. point de repere) seen kiidir. Vurguya bal olarak izlein
deiebilecei birka rnek sralayalm:
Hizmeti kadn mdrmzle konutu.
Hasta annesine bakt.
Kadn doktora gitti.
Gen annesine sevgiyle gld.
Ali daysn anyordu.
Satc adama malm vyordu.
Buradaki szcelerde izlekseleme vurgu ile ortaya kmaktadr.
Her szce bu denli ksa olmayacaktr. Ancak bu tr szcelerde bile veri
cinin izleme gre deiik anlamlar oluturulabilecektir. Buradaki trde
deiik anlamlara gelebilecek szceleri, vericiler, setikleri izlee bal
olarak yeniden oluturabilirler. Daha uzun yapl bir almann da belli
bir izlek balamnda gelitii grlr. Dncelerini bu izlek balamn
da belli bir sra ile alcsna sunar. Ksaca szceeyen, szcesini aktar-

16

V. DOAN GNAY

mada zorunlu olarak bir sunu biimini seer. Bu sunu, deiik biim
lerde yaplabilir. Sunu szcesinin bir esini ne kararak, szdizimde
dilin verdii olanaklar lsnde deiiklik yaparak, vurgu ile ya da bir
baka edimle gerekletirir.
3.
Dnya zerinde var olan bireyi sylemek iin, belirme szcesi1
(fr. enonce-ocurrence) her zaman bireysel bir nesneye gnderimde bu
lunan terimleri iermek zorundadr. Gstergeler dizgesi olarak dil kendi
bana bireye gnderimde bulunmaz. Yalnzca belli bir koul iinde,
belli bir alcya ynelik olarak belli bir verici tarafndan retilen belirme
szcelerinin gndergesi vardr. Szceleme kuram, szceleme ediminin
hangi kullanmda gndergesinin olduunu ya da bireysel yanlarn dilsel
yaplar iine nasl yerletirildiini inceler (Maingueneau, 1999: 14).
Szceleyen iin bir nesneyi, dier nesneler arasndan seip tekil hale ge
tirmeye ynelik anlatm biimlerini kullanma, bakalar ierisinden bir
nesne ya da nesne grubunu tanmlama sz konusudur. zne, bir nesneyi
kendi szcesinde kullanmas ile, hem o nesneyi dierlerinden ayrarak
tekil hale getirmi, hem de nesneler iinden bir tanesini tanmlam olur.
rnein szceleme belirleyicileri (fr. deictique), sylemsel eler (fr.
embrayeur) olarak bu balamda dnlebilir. Tanmlhk, say sfatlan,
belgisiz sfatlar, gsterme sfatlan, zel adlar, seilen nesneyi vericinin
tandm ve alcya da tantmak istediini gsterir. Yani, sylemsel eler verici ile alc arasndaki ilikiyi salayan elerdir. Bir kavramn
verici tarafndan bilindii, szcesinde ilk kez ya da ikinci kez kullanl
d bu biimbirimlerle belli olur. Sylemsel eler anlamdan yoksun
deildir, ancak yorumlanmas zorunlu olarak szceleme durumunu ge
rektirir (Maingueneau, 1999:12). rnein ben ve sen anlambirimcikleri (fr. seme) kiiyi belirten elerdir. Ama sylemsel enin yo
rumlanmas, zorunlu olarak kendi szceleme durumu iinde olacaktr.
Szcede kullanlan birinci tekil kii adl, szce znesini (ama ayn du
rum deiik balamlarda szceleme ve/ya da sylem znelerim de) be
lirtir. Ancak her szce bir tek S tarafndan retilmediine gre,
Sniin szcesini rettii koullan belirten szceleme durumunda (fr.
situation de Tenonciation) retilen her szcedeki birinci tekil kii adl
1 Dommque Maingueneatrnun yapt snflamada ki tr szce vardr (1981: 22-28,
1999 : 10-11): Belirme szcesi ve rnek szce (fr. enonce-type). Belirme szcesi, bir
szcenin bireysel olarak sylenmesini belirtir. rnek szce ise, ayn szcenin deiik
znelerce syleneceini varsayar. Bu durumda rnek szce bir birey tarafndan sy
lenmesi durumunda belirme szcesine dnecektir. Bu snflama baka dilbilimciler
tarafndan yaplan szce-tmce kartlm anmsatyor. Bz de bu almamzda szcetmce kartlm bu balamda ele aldk.

GOSTERGEBLM YAZILARI

17

da deiik szce (ve sylem) znesini gsterir. Bir baka rnekte, bar
dak sobann zerindedir szcesindeki bardak szc, sylemsel e
deildir. nk szcn amalanan gndergesinin ne olduunu bul
mak iin, bu szdzimsel yapnn kullanld szceleme durumunu bil
meye gerek yoktur. Ama, bu barda ahin krd szcesindeki bu
biimbirimi, szceleme durumu ile belirgmleecektir.
Benzer durum deiik rneklerde bulunabilir. Kardan bir adam
geliyor. Adam bir adres soruyor Bu iki szcede, adam kavramnn
kullanm szceleyenin adamla olan ilgisine gredir. rnein, doal
dnyadaki birok kavram, durum ya da eylem iinde adam seilmi
tir. Bylece, o nesneyi dierleri iinden seip tekil hale getirmitir, ikin
ci szcede ise, adam bildiinden, tanmlanm bir biimde kullanm
tr. rnein ikinci szceyi bir adam biiminde srdrmek gereksizdir.
nk verici, alcy kimden sz edildii hakknda bilgilendirmitir,
4. Szceleyen yalnzca gnderge ile yetinmez. Dilin tek amac
szcklerle belirtilen ierikleri tamak deildir. Konumak, yani dilin
kendisi de bir eylemdir. Tad ieriin dnda her szce, alcsna y
nelik olarak bir dil edimini (sz verme, sorma, tehdit etme, nerme, bu
yurma vb.) yerine getirir. Sz vermek, sormak, buyuraiajjc gibi eylemler
edim szcelerini belirtir. Verici, her szcesinde hangi tr edim szcesini
trnde kullandn bildirir. Bn edim tipine uygun olarak szceyle ilgili
eylemlerde bulunur. Her szcenin szdizimsel yapda ak olarak belir
tilen sz verme, soru sorma trnde kendi edmsz gcne (fr. force illocutoire) sahip olduu sylenir. rnein Yemin ederim ki yamur
yayor / Yamurun yadna yemin ederim szcesinde, 'Yemin ed
erim ki ksm edimsz gcn belirtir. Yemin etmek, edimsel (fr.
performatif) bir eylemdir ve ben diyen bir zne tarafndan edim
gerekletirilir ve eylemin ieriinden bu zne sorumludur. Ayrca bu
tr edimsel eylemlerde konumak, eylemin yaplmas ile ayn zamana
denk der.
5. S'nn kendi szcesi ile girdii iliki gz nnde bulundurul
duu lde, farkl trdeki szcelerin szceleme durumlarn gz
nnde bulundurmak gerekiyor. Szceleyen, szcesini mantksal kip
likler (olas, zorunluluk, olanakl, gerekli, olanakl vb.) ulamlarna gre
oluturabilir. rnein, mantksal kiplikler balamnda farkl trden
oluturulmu Hakan'n gelmesi olasdr / Olasdr ki Hakan gelecek
ya da Hakan belki gelecek, Hakan'n gelmesi gerekli, Hakan'n
gelmesi zorunlu szcelerinde iki dzey grlr. Bir yandan Hakan'n
gelmesi sz konusudur, dier yandan ise szceleyenin bu edimle ilgili

18

V; DOAN GNAY

znellii (varsaym, dncesi, beklentisi, olasl vb.) sz konusudur.

Hakan geliyor szcesi, bir neri olarak (olanafchhk kiplii) karsnda
szceleyenin davrandr.
6. Szce iinde kantlaym ilevi olan biimbirimleri de gz
nnde bulundurmak gerekiyor. znenin bireyi kantlamak iin kullan
d biimbirimler kendi yargsn belirtir ve znel bir tutumdur. rne
in Smn varln belirten u tr biimbirimlerden, kalplam sz
celerden sz edilebilir:
aktr ki, ama yine de, ama, amacyla, ardndan, asla, ashnda her
zaman durum byle deildir, ayn biimde, ayn ekilde, ayrca,
bana nann ki, belki, ben bu konuda yle dnyorum, byle
dnldnde, byle olmakla beraber, byle olmakla birlikte,
bylece, bu adan bakldnda, bu nedenle,' buna gre, buna kar
lk, bundan baka (da), bundan u sonu kar ki, bununla
beraber, bununla birlikte, nk, daha sonra, dahas, demek ki,
demek, -den nce, -dii halde, doru, dolaysyla, -e aykr olarak,
-e gre -e zr olarak, elbette, eminiz ki, fakat,.gerekten"!de), geri,
halbuki, hem... hem (de), her eyden nce, her zaman, hi kuku
yok k, iin, ihtimaldir k, ilkin, imdi, -in tersine, -se de, (ok) kesin
olarak, kesinlikle, kukusuz, mademki, -meden nce, -mesi iin,
muhakkak, ne var k, ne... ne, nihayet, o halde, o srada, zaman,
ola ki, olaslk dahilindedir ki, ondan-sonra, onu yaam olmak iin,
oysa ki, oysa, te yandan, yle, yleyse, -sin diye, -sinden nce,
-sine karn, -sine ramen, siz de benim gibi biliyorsunuz kL,
sonra, sonu olarak, sonuta, sonunda, u bellidir k, u da
dnlebilir, u da olanakldr, u-halde, u konuda sizinle ayn
grteyiz, undan eminim(iz) ki, phesiz, tam tersine, tersine,
stelik, ve, veya, ya da tersi, ya...ya da, yadsnamaz ki, yahut, yine
de, zira vb. (Gnay, 2001: 261-263).

7. ounlukla, szceleyen szcesini belirttii eyin dndaki bir

anlam aktarmak iin kullanr. Szceleyenin amac, alcsna sylenen
eyi deil, sylenmek istenen konusunda bilgilendirmek, sylenmek s
tenileni sezdirtmektir. Bu dunun da, sezdirim (fr. sous-entendu) ve
karsama (fr. inference) ile olabilir. Verici ve alcnn daha nce syle
dikleri, aralarndaki ilikiler, mizalar, politik yaplan, szcelemenin
retim zamanna ait atmosferik yaplar da szceeme annda etkilidir.
Szcenin doru anlamlandrlmas iin bnrada saylan durumlar etkili
dirler. Belki de sezdirimlerin anlalmas bu elere baldrlar. Bu e
lerden bazlar dilsel adan belirtilebise de (zaman' belirten kavramlar,
eylem ekimleri, adllar vb.) birou dilsel adan kodlanamaz ve ancak
szceeme durumundan kartlabilir. Bir dildeki szcklerin anlamnda,

GSTERGEBLtM YAZILARI

19

dilin szdzimse ya da ardambilinsel yaplarnda toplumsal deerden

sz edilebilir.
2. 2. Szce Trleri
Szcedeki yklemin anlamsal ierii, znenin yklemle iliki d
zeyini ortaya koyar. Dilbilgisel anlamdaki grn (fr. aspect), kiplikler
ya da eylemin anlamsal zellii, znenin tutumunu dorudan ilgilendi.rir. Dier yandan, her yklem eylem belirtmez. Durumu belirten eylem
ler (olmak, sahip olmak, grnmek vb.), ad stnde belli bir durumu
ortaya koyar. Bu tr eylemler, znenin bir durumunu ya da zelliini,
znenin sahip olduu eyleri ya da znenin bir bakasna ynelik istek
ya da dileini belirtir. Ksaca, kullanlan eylemlerin durum ya da hare
ket belirtmesine bal olarak durum ya da edim szcelerinden sz edilir.
Durum eylemlerindeki zne durum znesi olarak adlandrlr. lemci
znenin bir bakma kart olan durum znesi (fr. sujet detat) ise ken
disi ile ilgili ok ynn ortaya koy(a)maz. Ad stnde, o bir eylem iinde deildir, sadece bir durumu ortaya koymutur, rnein; olmak,
dnmek, gibi grnmek, olarak'geinmek vb. gibi eylemler bir du
rumu aklar. "Ali zgn grnyor55 szcesi, A lrninbir durumunu ser
giler. Bir durum znesi; mutludur, zgndr, rencidir, yaldr, yor
gundur vb. Yani kendisi ile ilgili bir durumu aklamaktadr. Anlat iz
lencesine ve gerek yaama gre durum znesi br "deer nesneye55 (fr.
objet de valeur) sahiptir (mutludur, arabas vardr ya da bir baka du
ruma / nesneye sahiptir) ya da deildir (mutsuzdur, paras yoktur, masal
dnyasnda elindeki byl nesneyi kaybetmitir ya da bir baka nes
neye sahip deildir). Ksaca olmak ve sahip olmak eylemleri ile belirtileblen duraan yapdaki bir zne, kendisi ile ilgili fazla bilgi ortaya
koyamaz. Bylesi znenin sz edilecek ok fazla yn bulunmaz. Bu
tr zneler, alc iin kapal bir kimlik olabilir.
Durum szcelerindeki zne eylemin merkezindedir, yani eylemde
belirtilen dunun zneyi belirtir, rnein "Kadn hastadr5 tmcesinde,
zne oluun merkezindedir (fr. siege du proces). Hasta55 szc z
neyle ilikili anlamsal durumu aklar.
Kart konumundaki edim szcelerindeki zne, eylemin merke
zinde olabilir, eylemi bir baka zne ya da nesne zerinde gerek
letiriyor olabilir. Eylem yapan znenin edim szceleri, durum szcele
rinden farkldr. Eylem iinde bulunan ilemci zne (fr. sujet operateur),
kendisini tanmaya ynelik ipularn syleminde (Burada, sylem kav
ramn daha geni dnmek gerekir. Anlam retmeye yarayan her trl

20

V DOAN GNAY

szel ya da bedensel davranlar bu balamda sylem olarak deerlen

dirmek gerekir.) gsterecek, kendi kimliini daha belirgin olarak ortaya
koyabilecektir. Eylem yapan znenin szceleri her zaman, durum sz
celerinden daha ok bilgi ierir. Bu, bir anlat iin geerli olduu gibi,
her trl sylemsel yaplar iin de geerlidir. Eer bu zne, dinleyicinin
(alcsnn) karsnda ise, szel ve/ya da bedensel eylemlerden yola
karak, onunla rahat iletiim kurmak iin, onu ynlendirmek ya da ondan
bilgi almak iin znenin tannmas gereklidir.
Tmcedeki zne her zaman etken durumda olmayabilir, bir baka
anlatmla, her zne yerine gre klc zne (ilemci zne) ya da etkile
nen zne, durum znesi olabilir. Bu tr anlamsal ilikide znenin, yk
lemiyle arasndaki iliki, canl ve cansz olmasma gredir (Le Goffc,
1994: 138): zne canl bir varlk ise, tr grev stlenir: Neden bildi^ ren (fr. causateur), klc (fr. agent) ya da eylemin merkezindeki kii (fr.
siege) olabilir. rnein: Bahvan otlan yakyor, Terzi kuma kesi
yor gibi tmcelerde bahvan/terz neden bildirir, otlar/kuma ise
nedensel ilikiyi belirtir. Bu szcedeki znenin etkileyici bir grevi var
dr. Edimden etkilenen ise nesnedir. Bu bakmdan btn dz tmleler,
znenin eylenir zerinde gerekletirdii tmce esi ya da znenin
yaptndan etkilenen tmce esi olarak deerlendirilebilir. Bir baka
tmcede Sinan cam krd, Sinan ilemci znedir. Yani, eylemi ya
pan Sinandr. Bu tmcede can gerekletirici bir ilikiyi belirtir.
Szceleme, szcenin reti dunmun belirtir. Ayn szce birok
zne tarafndan retilebilir. Her durumda konuan (szceyi reten zne)
kendi znellii iinde szcesini retir. Yani konuan zne, rettii sz
cenin sorumluluunu zerine alr. Sorumluluunu zerine alan kii ret
tii szce-sylemin znesidir. Konuan zne, d iri sylem e d
ntrerek, zel belirleyicileri kullanarak szcelemenin vericisi duru
muna gelir. Szceyi bireysel lale getirmek de szcelemenin znesi ol
mak ve szcenin sorumluluunu almakla olacaktr. Sylem asndan
zne, szceyi syleme dntren kiidir. Bu dnm srasnda kendi
kimliini, yeteneini ve gcn, syleminde gerektii kadaryla gste
rir. Bu tutumuyla zne, szceyi kendisine mal eder. Sylem zmle
mesinde kabul edilen genel tutum udur: Belli bir sylem iinde kulla
nlan her dilsel yap, kendisini kullananlarn ve bal bulunduklar du
rumlarn, yani balamlarn imgelerini yanstrlar.
Sylem kendine zg zaman ve sylemsel elerin dnda, dil edinileri ile de anlatdan ve ykden ayrlr. Sylemin birou bir ba
kasn larekete geirmeyi amalar.

GSTERGEBLM YAZILARI

21

Szce tmceden ayrdr. Szce iletiim amacyla bir kii tarafn

dan sylenir ya da yazlr. Halbuki tmce dilbilgisi balamnda ele al
nan soyut ve balam d bir rnektir. Yine tmce, dilbilgisi kuralna g
re bir ad dizimi ve eylem diziminden oluan bir yap olarak hazrlanmaldr. Halbuki belli bir iletiim balamnda retilmi bir szce, bit
memi bir yap da olabilir. Yani, dilbilgisi asndan eksik bir tmce,
hatta yanl bir kullanm da szce olarak deerlendirilebilir.
Gemiten sregelen olaylar da imdiki zaman kipiyle anlatlr.
ki yldan beri kitap yazyor.
Yllardr Franszcaya alyorum.
On gnden beri kar yayor.
Tahir Necat GENCAN (1979) Dilbilgisi, Ankara: TDK Yay. s. 279.

Bu tmceler belli bir balam iinde retilmemitir. Bu nedenle

szceleme durumuyla ilgili bilgilere okuyucu (alc) sahip deildir. r
nein iki yldan beri, yazyor = o, alyorum = ben, yllardr,
on gnden beri gibi szceleme belirleyicilerinin konuan zneye bal
olarak bir anlam olacakr. Ancak buradaki tmceler, byle bir balam
dan yoksundur ve dilbilgisinin belirttii biimde dzenlenmi dilsel ya
plardr. Ayn tmceler, belli bir zne tarafndan belli bir uzam ve za
man iinde sylenmesi durumunda szceye (sylem ya da anlat) dn
r. Konumak ya da yazmak, bir szceleme edimi yapmak ve bir szce
retmek demektir.
Tmce balamnda zne, kendine zg, durumlarm ve zellikle
rini tmcenin ykleminde ve tmcenin dier baz elerinde gsterir.
zne ile yklem; kii, say bazen de tr bakmndan birbirleriyle iliki
iindedir. Eril ya da diil olmas (baz diller iin geerlidir), tekil ya da
oul olmas, eylemi yapma armdaki zamansal durumu gibifesnel yn
ler, znenin, tmce balanmdaki nesnel ynleridir.
Bir tmcenin doru olup olmamas dilbilgisi asndan nemlidir.
Tmcenin retildii dile ait dilbilgisi kuralna gre ad dizimi-eylen dizimi-ad dizimfnden oluan bir tmce doru ya da yanl olarak kabul
edilebilir, rnein Bir ocuk aaca kyor., ocuk aaca kyor.,
Bu ocuk aaca kyor. tmceleri dilbilgisel adan dorudur. Ancak,
szceleme asndan bir ocuk, ocuk ve bu ocuk arasnda ayrm
vardr, nk her birinin ndergeleri farkldr. rnein, szl dilde
ocuk ve bu ocuk kullanmnda, vericinin parma, ka ya da eliy
le yapt hareketin anlam da bildirinin ierisindedir. ocuk ya da
bu ocuk kullanmnda, verici ve alcnn bildii bir zne sz konusu
dur. ocuk ya verici ve alcnn yanndadr (grebildikleri bir uzam

22

V DOAN GNAY

dadr) ya da her ikisi de hangi ocuktan sz edildiini bilmektedir. r

nein, iki hekim (verici ve alc olarak) daha nceden kendisinden ko
nuulmu hasta bir ocuktan sz ediyor olabilir. Bu tr durumlarda, durumsal gnderge (fr. reference situationnelle) ya da sylem d
gnderge (fr. reference extra-discursive) sz konusudur. "Balamsal ya
da sylem d gnderge,. szceleme dndaki balam iinde, bir
gndergenin dorudan belirtilmesi ve adlandrlmasdr (Perret,
2000:16). Yukardaki rnekte, ad dizimi (ocuk, bir ocuk, bu ocuk)
gerek dnyadaki bir nesneye gnderimde bulunur. :
1. 2. Verici - Szceleme ilikisi
letiim kurandan asndan, bir bildiriyi alcsna aktarmaya al
an zne, retilen her bildirinin szceleme aamasndan sorumlu bir
kimliktir. Bu sorumluluk, bildirinin retilmesinden baka, bildirisi ile
olan ilikisine gre, ieriinden de sorumlu, olmay gerektirebilir ya da
gerektirmeyebilir. Szceyi kendi szceleme durumu iinde reten S
ile rettii szcesi arasnda, szcenin retilmesi asndan dorudan iliki vardr.
V'' "
Szce, SQ5ye ait dil d bir gereklie (kii, sre ve uzam bak
mndan) yerletirmeyi varsayar. Dilsel yerletirme, szcedeki zneyle
ilgili belirleyicilerde grlr. Szce, dil d gereklik olarak tanmlana
bilecek szceleme durumuna gnderimde bulunan birok e ierir.
Szceleme belirleyicileri (fr. deictiques) olarak; kiiyi belirtenler (kii
adlar/adllan, belgisiz adllar, iyelik adl ve sfatlar vb.), zaman belir
leyicileri (eylemin dilbilgisel zaman, zaman belirteleri vb.), yer ile il
gili belirticiler (yer belirteleri), beemne/beenmemeyi gsteren ey
lemler {sevmek, nefret etmek, beenmek, beenmemek vb.) sralanabilir
(A. Kran, 1995: 195). Bu belirticiler, vericinin varln ve konumunu,
alcsyla olan ilikisini ortaya koyar.
yelik sfatlar bir nesneye sahip olmay belirtir. yelik adllar ise,
bir balama artgnderimsel duruma bal olarak kullanlr. (Benim) ara
bam szcesinde znenin varl, iyelik sfat ve Trkedeki nesnenin
sonundaki iyelii belirten biimbirim ile belirtilir. Ancak iyelik adlm
anlamak, dala nceki bir szceye gnderimi gerektirir: Ayirii ara
bas krmz, seninki yeil szcesindeki seninki (=senin araban) du
rumsa! gndergeden, metin ii.balamdan karlabilir. Bu da bir artgnderimdir.
t.

GOSTERGEBILIM YAZILARI

23

S, szce znesiyle ayn olduu yaplarda, bildirinin retil

mesinden sorumlu zne durumundadr ve kendi syleminde kimlii, z
nellii / nesnellii ile ilgili birok ynn ortaya koyacaktr.
Farkl sylemsel grnmleri zerine alm da olsa, S, toplumsal
deerleri ve kendi ruhsal ynn gz nnde bulundurarak, szcesinin
reminden sorumludur. Szceleme durumu yalnzca yer, zaman, szceleme eyleyenleri, kipsel yaplar, izlek vb. ile snrl deildir. Baka
elerden de sz edilebilir. Szceleme durumu, zneye ait ruhsal yn ile
ilgili olduu gibi, toplumsal ynle de ilgili olabilir. Szcenin retilmesi
aamasnda S, bildiriyi fiziksel anlamda reten znedir. Bu sorumlu
luk seslemenin fizyolojik grnmnden, psikolojik gdlerden gee
rek, szcenin maddi ve sosyal evresine dein uzanr (Maingueneau,
1997: 2). Btn bu ynler retilmi szceye de yansr. Eer S ayn
zamanda szce znesi ise, sylemin fiziksel olarak retilmesinden ba
ka, sylemin anlamndan da sorumludur. S, sylem iindeki szckle
rin dzenlenmesinden brnsel zelliklere, yazl anlatmdaki noktala
ma iaretlerinden kiplerin kullanlmasna,' szceleme durumuna bal
olarak kendi belirleyicilerini semeden szcklerin seimine dein her
trl sylemsel zelliklerden sorumlu olacaktr. Szcelemede (zellikle
szl anlatanlarda) brnsel zelliklerin ne denli nemli olduu bilinir.
Brnsel zelliklerle ilgili ayrt edici ynlere-bakldmda, rnein sz
l dilde nemli bir yeri ve ilevi olan vurgunun, tmcenin sonunu ve
tmcedeki stelenen hangi enin ne-karld alc tarafndan sezin
lenebilir. Tmcenin sonu vurgu ile belirlenir. Buradan baz tmce trleri
de belirlenebilir. rnein vurgusu aa doru olan bir tmce, bildirme
tmcesini (fr. phrase assertive); vurgusu ykselen, sonulanmam bir
tmceyi belirtir. Yine soru tmcelerindeki vurgu dier anlatmlardan
farkldr. Gnlk konumalar dndmzde her eyin szcklerle
belirtilmediini fark ederiz. Bir ses tonu birok szcn yerine geebi
lir. rnein ayn szce: Dorulamaya ynelik, kam belirten, onaylayc,
soru belirten, buyurgan, hkm bildiren, kuru, neride bulunan, yansz,
yinelenen, ikna edici, vurgulanan, srarc, yalanlayan, can skc, ak
lama yapan, sabrszlk belirten, bilgi veren, kkrtc, gvence veren,
kuku uyandran, uyarc, kararszlk belirten, yarg bildiren, kaygszlk
belirten, sulayc, eletirici, vc, szlanma belirten, doshj^j^iakla= ,
m, sinirli bir yant gibi yaklamlarla deiik anlamlar |
biimde sylenebilir. Tmcedeki deiik trden vurgular
zellikler, verici ile alc arasndaki ilikiyi ve vericinin bi
rini de ele verir: Birini arma ile birine yant verme ay
maktadr. Yine dolayl anlatanlarda, aktarlan sylemin

V DOAN GNAY

24

szcesinden biraz farkllk gstermektedir. Serbest dolayl anlatmlar,

alntlan daha vurgulu syleyerek szcedeki di! dzeylerini belirtir.
Her szce, kullanmla ilgili bir dilsel yerletirme ve dil bala
mnda yaplan bir etkinliktir. Kendini yanstma biimleri eitli aama
larda ve dzeylerde olabilir. Verici ile alc arasndaki dilsel ya da did iletiimi belirten szceleme olgusu, vericinin deiik parametrele
rini yanstt bir edimdir. Ancak, baz szceler iki zne arasnda ger
eklemeyebilir. Monolog ve gnlk (fr. jounal intime) tr szcelerin
belirgin bir alcs yoktur. Bir iletiim olgusu olarak ele alndnda, bu
tr szcelerde ayn kiinin hem verici hem de alc olduu kabul edilebi
lir.

1. 2 . 1. Adl Kullanm
Bir szcede, szceleme (bu szcenin bir kii tarafndan gerek an
lamda alcya aktarlmas durumunda sylem znesi iin de benzer du
rum geerli olacaktr) znesi, varln en belirgin biimde adllarla gs
terir.
Benveniste, temel adl (ben, sen, o, ve oullan biz, siz, onlar)
szcelemedeki zellikleri asndan ikiye aymr (1983:99). Bir yanda
szceleme durumundaki adllar (ben, sen) ve dier yanda szceleme du
rumu dnda deerlendirilebilecek nc tekil kii adl. Ksaca,
szceleme durumu temel olarak drt eyi belirtir: S.(ben), szceleme
zaman (imdi), yeri (burada) ve szcelemenin alcs (sen). .Bu-adan
o nc tekil kii adl, szceleme durumu iinde yer almaz ve ben
ile sen adlndan farkldr. Szcelemenin sylemsel eleri (fr.
embrayeur) olan ben ve sen adllar, szceleme durumu iinde ke
sinlikle belli iken, nc tekil kii adl o szceleme iinde belli ola
bilir ya da olmayabilir. Her bakmdan nc tekil (ya da oul) adl,
dierlerinden farkldr. Ben ve sen adl kiiyi belirtirken, o adl
bir szcede kiiyi belirtir ya da belirtmeyebilir. letiim kurmay ve sr
drmeyi belirten iliki ilevi balamnda dnldnde, ben ve
sen adllarnn zorunlu olarak szceleme durumda bulunmas ve gndergelerinin grlebilir olmas gerekirken, o adl iin bu durum ge"erli deildir. O adlnn gndergesi szceleme durumunda grlebilir
ya da^grlemez, szceleme durumunda bulunur ya da bulunmaz. Bu
durum SO^myetkesindedir. Ben v sen konuan (ve dinleyen)
zne olarak syleisel anlamda kii olurken, nc tekil kii adl iin
byle bir zorlama yokturi-Konuan ve dinleyen zneleri belirten snrl
sayda szck grubu (ben, serifvarken, o adlna gnderimde bulunan

GSTERGEBLM YAZILARI

25

ok deiik dilsel yaplar vardr. (O, ocuk, palto, babamn arkada, ki

tap, kedinin kuyruu vb.). Bu nedenle, nc tekil kii adl olan o
adlm Benveniste, kii olmayan (fr. non-personne) olarak tanmlar.
nk bu adl ve deikenlikleri (onun, ona, onunla, onsuz, onu vb.) bir
inam gnderimde bulunabilecei gibi, bir nesne ya da hayvana da
gnderimde bulunabilir. Balam asndan da bu iki grup adl arasnda
farkllklar bulunur. Ben ve sen adl konuan ye dinleyeni belirtir
ken, o adl balamdan kartlabilir. Bu, bazen kurmaca bir anlatda
metin ii gndergeden, sylemde ise artgnderimden (fr. anaphore) karlabilir.
Her dilin kendi kullanm olanaklar ierisinde deiik kullanm bi
imleri olabilir. Trkede, nc tekil kii adl kullanarak da sen ikinci tekil kiisine seslenilebiir. Dildeki baz kullanmlar buna olanak
verir. rnein (sen) naslsn? yerine Bugn kk beyimiz nasl ba
kalm? tr bir anlatmda bunu grebiliriz. Yine Trkede adl yerine
kullanlan nesnenin eril ya da diil olmas sadece nc tekil kii adl
yerine kullanlan erkek ve kadn szcklerinden renilebilir. Yani
birinci ve ikinci tekil kii kullanmlarnn hibir durumunda bu zellik
belirtilemez.
Ben ve sen adllarnn baz ortak yanlarndan sz edilebilir:
Bu iki adl gerek kiilerdir. Yani bir szcede konuan ve dinleyen ki
ilerdir. O ise, szcede kendisinden sz edilen kii ya da nesnedir.
nc tekil kii adl o bir szcede kiiyi belirtebilir, ancak konuma
hakk yoktur. Szceleme durumu deiip, o S olduunda, son du
rumda kendi szcesinin vericisi (ben) olacaktr.
Sevgili Attil,
Sevgi11 zerine yazlan hibir yazy okumadm. Okuyamadm.
Baladklarm oldu, ama srd remedim. nk onun hakknda
kimsenin yaz yazmaya hakk yok gibi geliyordu bana.
erde ve srgnde, olmad 1971-1972 yl pazarlarn ansyorum.
O, lker, ben ve olum tan. Uzun uzun yemek yer ve onu dinler
dik. O sralar iindeki serseriyi nasl bastrmay baardm da
ansyorum.
Sevgi'yi neredeyse pasakl bir militan haline sokacaklar!
Bir tek senin yazn okudum. Sa ol! Sevgi iin de, senin iin de
ant'1 bir yaz! "Ant" nk gerek, hibir abartma, lkletirme
abas yok da ondan. Sevgi'nin abartlmaya, kendinde olmayan
deerlerle bezendirilmeye ihtiyac yoktu! Senin dnda herkes
onun sevmedii bu ey'i yapt.

26

V. DOAN GNAY

Yazy biraz nce yksek sesle lker'e okudum. Birlikte aladk.

Sevgi de alamay bilirdi. O, ikimizin, Dikerle benim, yeryznde
gerekten sevdiimiz ve bizi sevdii iin de onurlandmz, dolay
sz, az eksikli bir insand. Ben Sevgi'yi hep kendisi gibi dndm
yaz yazd pek az aklma geldi. Yaz .yazmak, ounun aksine,
kendini amak gibi bir ey deildi onda. Doald. Belki bu yzden
bir yazar olarak dnmyorum onu. Yazmam, olsayd hi
eksilmezdi!
.
"Sevgi, yecek" ok uzun yllar nce, sabaha kar ankaya
dan, karlar iinde, ete yry iniimizi ansyorum Kzlaya.
Herkes bireyin yitirmiti. Ankaraya bir daha yle kar yamad.
Sao!
Salk, mutlu ve verimli bir 1977 dilerim. (01. 01. 1977)

(zdemir NCE, Atlla Ilhana Mektuplar, Derleme, Otopsi Yaynlan,

Mektup Dizisi, stanbul, 2001).
Burada Sy ve szcelemenin alcsn (sen) bilebiliyoruz. Yine
nc tekil kii adl sevgi =o balamdan karlabilir ve szcelemede yalnzca adndan sz edilebilir. Halbuki S ve alcs, szcelemenin iindedir. Bu durumda ben ve sen adl bir nesneyi belirtmez.
Kiileri belirtebilir. Halbuki onun, o, lker, olum Tan, onu
militan M ine sokacaklardrlar, kendinde olmayan=p, onun,
onda gibi kullanmlar yalnzca metin iin artgnderimle anlalabile
cek nc kii adldr ya da onun belirten baka szcklerdir. rnein
"Sevgi" zerine yazlan hibir yazy okumadm 'szcesindeki o =
sevginin neyi belirttii ancak balamdan kabilmektedir.
Ben ve sen adllar tek bir zneyi belirtir. Szceleme asn
dan bir tek ben ve bu znenin seslendii bir tek sen vardr. Ancak
o adl birok eyi belirtebilir. Yakandaki rnekte o adl, Sevgi,
lker, yaz, oul gibi deiik kii ya da nesneyi belirtmektedir. Bu iki
tr adl arasndaki bir baka farkllk ise, ben ile sen arasnda sra ile
yer deitirme vardr. Ayn durum o iin geerli deildir. Beri ile sen
arasnda znellik balam (fr. correlation de subjectivite) vardr (Perret, 2000: 46). Birisi konuandr, dieri de dinleyen znedir;
Ben ve sen adllanmn oulu olan biz ve siz adlnn kullan
mnda da farkllklar vardr, rnein bilimsel bir makalede S bu a
lmada u durumu ele aldk derken aslnda tek bir kii olarak bunu
sylemektedir. Benzer kullanm siz adl iin de grlebilir. Nezaket ku
rallar iinde sylenilen kullanmlarda sen yerine siz adl kullanlr.
Bunlann dnda kullanlan (aslnda bu kullanmlar iin de geerli olan)

GSTERGEBLM YAZILARI

27

"biz" adlimin kullanmlarnda her zaman ben" adl vardr. MaingueneaEya gre biz ve siz adllar u tr durumlar belirtir (1999: 22-23):
Biz; ben + ben (+ben...)
Biz: ben + sen (+sen.)
Siz: sen + sen (+sen,)
Siz: sen + o (+o...).
zne, birinci tekil kii adl kullanarak kendini ortaya koyabile
cei gibi, nesnelliini belirten baka szck ya da szck grubu kullana
rak da kendini ortaya koyabilin zellikle kendisinin yarln, dnce
sini, savn belirten dilsel yaplan kullanabilir. Sylenenin kaynan be
lirten tmlelerden bazdan unlardr (Le Goffc, 1994: 461): Bana gre,
bana kalrsa, bence, kendim, bizzat kendim, mademki dncemi soruy
orsim, benim dnceme gre, benim bilgime gre, bildiim kadaryla,
benim bilgi kaynaklarma baklrsa, deneyimlerime gre vb. Bir sy
lemde (anlatda ya da konumada) konuan ya da dnen bir kii oldu
u andan itibaren, bir S'n varl kabul edilir, metinde Snn ro
ln slenen (anlatc, S, szce znesi ya da bir baka kii) bir kii bu
dnme grevini de slenmektedir (A. Kran, 1995: 200). Bana gre
diye konuan zne, kendi dncelerini ortaya koyacaktr ve kendi
deer yarglan ile birlikte szcesini oluturacaktr.
"Farkl nedenlerle birok kez dile getirdiim, beni yakmdan iz
leyenlerinse, hakl oiarak biraz sikilmi olabilecekleri, kendim
iin setiim bir doruyu51, ne yazk k burada bir kez daha
yinelemek zorundaym: Benim iin kitap, her zaman mimari bir
btnlk, bir proje tutarll demektir.
(Murathan MUNGAN (1997) Kitap in Bir nsz Drt Kiilik
Bahe iinde, stanbul: Metis Yaynlar, s. 7)

Bu szcede verici (S olarak yazar, szce znesi olarak, bir n

szden alnt olduuna gre, yine yazar) ile ilgili kendi deer yarglarn
ve znelliini yeterince grebiliyoruz.
Sylem iindeki konuan zne iin de benzer durumlar geerlidir.
Kendini anlatmak iin her zaman birinci tekil kii adlm (ya da bunun
denklii bir baka szc) kullanr. Yer ve zaman gibi, kii adllar da,
sylemsel e (fr. embrayeur) olarak adlandrlr.
Her ben adl deiik znelerde farkl kimlikleri belirtir ve yeni
anlamlandrma yaratr. Herkes ben ya da sen diye farkl bir kiiyi
anlatr. Szceleme kuramnda bu adl yerine gre Sy ya da szce
znesini belirtir. Ben dediim kendime bir bakas sen der. Mantk
sal tanmlamaya gre, ben kavram, sen ve o kavramma gre var
dr. Bu bakmdan iki kii ayn szceyi sylemi de olsa, farkl durum

28

V. DOAN GNY

vardr. Gndergeeri, yer ve zaman belirleyicileri farkldr. Her szcede

kullanlan kii (ben, sen, o), yer (buras, burada, oras, orada) ve zaman
(dn, yarn, imdi, biraz nce, biraz sonra) belirleyicilerinin farkl gndergeleri vardr. zne, bildirisinin ieriine gre kendisine, alcsna ya
da bir bakasna gnderimde bulunan adllar, sfatlar ya da baka sz
ckler kullanr.
Birka yi nce, Dou Anadolu gezisine kan bir tandm,
Kars'ta m, Vanda m, yoksa daha baka bir yerde mi, sanat deeri
olabildiince yksek, lemeli bir kap grm, eski mi eski... Evin
sahibini bulmu, "Sana yeni bir kapi yaptrsam, bana kapn verir
misin? demi. Anlamlar. Anlamlar ama, ertesi gn otelin nnde bir yn eski kap" sahibi toplanm.
(zdemir NCE (1993) <4Mersm Idraanyurdu Mdafaas Dinozorca
iinde, stanbul: Telos yaynlan, s. 9)

Bu szcenin retilmesinden sorumlu S zdemir ncedir. Szce

znesi ise, szce iindeki eylemlerden ve durumlardan sorundu ve
Sden farkl bir kiidir: Bir tandktr (yani nc tekil kii). S bir
tandm diyerek kendisini, oluturduu szcesi ve szce znesinle ilikilendirmiir (Yukarda da belirtildii gibi bu tr tutumlar Snn
kendi yetkisi iindedir). Kullanlan zaman asndan, S szcenin do
ruluundan kendisinin sorumlu tutulmayacam gstermitir. Yani, du
yulan gemi zamanla (grm, bulmu, demi, toplanm), kendisinin
olaylardan sorundu olmadm, ancak duyduunu ortaya koymu olur.
Yine szcenin S tarafndan retilme zaman (imdi) ile szcedeki ola
yn getii zaman (birka yl nce) da aklamadan adadabilmektedir.
Ksaca, szceleme zaman ile szce zaman akmamaktadr.
"Okura ulam bir yapt tmyle yazarn deildir artk, bir bakma
ayn yapt da deildir; doru ya da yanl, znel ya da nesnel, tinsel
ya da zdeksel, her trl yoruma ak olmas nedeniyle, ou kez
yazarn be usundan geirmedii, gizli anlamlarla ykl, karmak
bir alandr"
(Tahsin YCEL (1983) Yazn ve Yaam, stanbul: Yol Yaynlar, nsz)

Bu alntda, S (Tahsin Ycel) kendi szcesinde (ve alcsna ak

tardna gre syleminde) szcenin retilmesinden sorumludur. Bu
szcenin znesi, yapttr; ierik asndan da, bir durum szcesi ol
duu grlmektedir. Yani yaptla ilgili bir durumun saptanmas sz ko
nusudur. Bu durumun doruluu ya da yanll da szce znesi (yapt)
ile ilgilidir. S, yalnzca szcenin belli bir szceleme durumundan re
tilmesinden sorunludur (Ancak szce znesi bir nesne olduundan, yo
rumlamadan da bir bakma S sorumludur denilebilir).

GSTERGEBLM YAZILARI

29

1.2. 2. Zaman ve Uzam Kullanm

Szceleme durumu olarak adlandrlan zaman, yer ve eyleyenler
bir szcenin anlalmas iin zorunlu elerdir. Bu e her szcelemede vardr. Bu belirleyicilerin bilinmesi szceleme eyleyenleri (verici
ve alc) iin olduu kadar, szce karsnda bir seyirci konumunda olan,
ancak retilen szceyi anlamaya alan bir kii iin de gereklidir.
Her szce belli bir zaman diliminde ve belli bir uzam (alcnn
szcesini rettii uzam) iinde retilir. Oluturulan her szce, reten ki
i asmdan zel bir konum iine yerletirilmi, yaanm bir durumun
parasdr (Gardes-Tamine, 1990: 8). Her szce yaanlan imdiki za
man iinde relir (retilen szcenin gemiteki ya da gelecekteki bir
zaman diliminde olmas bu durumu deitirmez).
Szceleme konumuna zg yer ve zaman belirleyicileri, bazen
szce iin de geerli belirleyiciler olabilir. rnein bugn diyen bir
Snn szcesi, onun konuma anm (bugn olarak adlandrd g
n) bilmeden anlalamaz. Bugn kavram, dn ve yarn kav
ramna bal olarak iinde yaanlan bir zaman parasn belirtir (Ancak,
szceye ait, szceleme zamanndan farkl bir zaman da kullanlabilir).
S deiik zaman belirleyicileri arasndan imdi, bugn, u anda, u
srada gibi belirleyicileri kendi durumuna uygun olduu iin kullanr.
Gemi ve gelecekle ilgili belirleme de, yaanlan imdiki zaman gz
nnde bulundurularak yaplan bir zaman saptamasdr.
Szceleme asmdan temel zaman, szceleyenin konutuu imdi
ki zamandr. Szceleme edimine bal olarak szceleyen, oluturduu
szcesini belli bir zaman dilimi iine oturtarak alcsma aktarr, rne
in, Bugn kendimi mutlu hissediyorum belirme szcesindeki bu
gn (ve imdiki zaman eylem ekimi) kavramm bilmek iin konuma
zamann bilmek gerekiyor.
Zaman belirleyicilerinin hepsi szceleme zamanna (SZ) bal ol
mayabilir. rnein Hakan bayram ertesi ie balad szcesindeki er
tesi kavram SZ!ye gnderimde bulunmaz. Ertesi blimbirimi, bu
szcedeki szdizimsel yap iindeki noktasal bir zamana (bayram) bal
olarak anlamlandrlr. Ancak, balad eylem zaman, SZ'ye gre ya
plan bir belirlemedir. SZden daha nce olmu bir durumu belirtir. Bu
adan Maingueneau, szcedeki zaman belirleyicilerinin ki trde olaca
m syler (1999:37): Birincisini, belirleyici (fr. deictique); kincisini se,
belirleyici olmayan (fr. non-dectique) biiminde tanmlar. Belirleyici

30

V. DOAN GNAY

ler, SZye gnderimde bulunur. Belirleyici olmayanlar ise, szce iin

deki herhangi bir noktasal zamana (Z) gnderimde bulunur. Belirleyi
cilerde SZ ile Z akr, yani szceleme zaman ile szce zaman st s
te gelmitir. Belirleyici olmayanlarda ise Z ile SZnin, ncelik ve sonrala gre akmad durumlar olabilir.
Szceleyen, bulunduu yer ve konuma gre, szcesinde kulland
nesneleri belli bir uzama yerletirir. Bu nesnelerin kendisine olan uzakh/yakml szceleyenin kulland gsterme sfatlan ve adllanndan
anlalr. Dilimizde kullanlan; "bu, u, o, bunun, unun, onun, bunu,
unu, ona, bunda, unda, onda, bundan, undan, ondan, bunca, unca,
onca, bununla, ununla, onunla, bunun iin, unun iin, onun iin, bu
nun gibi, unun gibi, onun gibi vb. szckleri, szceleyen ile szce
sinde kulland nesnesi arasndaki ilikiyi uzamsal adan bildirir, il
zam gsteren belirleyenler (fr. determinant) ki trde olabilir (Maingueneau, 1999: 34): Durumsal belirleyici (fr. deictique situationnel) ve
artgnderinsei belirleyici (fr. deictique anaphorique). rnein "una
bak szcesindeki "u gsterme sfat durumsal belirleyicidir. Sinan
ok sorumsuz. Bu durum beni zyor szcesindeki bu gstericisi
artgnderimsel belirleyicidir. Ayn biimde "Bu kitab alyorumda du
rumsal belirleyici, "Byk Syencesini okudum. Bu kitab ok sev
dim szcesindeki bu artgnderimsel belirleyicidir. Durumsal belirle
yici genellikle vericinin iletiim durumunda, alcsnn anlamasna yar
dmc olmak iin bedensel davranlarla (jestle, el iareti ile) desteklenir.
Ksaca uzam belirten bu gdergeler, balam ya da dil d durumlara
gnderimde bulunmasna bal olarak alglanabilir. Dil d bir duruma
gnderimde bulunan gsterme sfat ve adllar, vericinin yapaca jestle
desteklenen, konuma zaman ve uzamndaki gerek bir duruma gnde
rimde bulunur. Sylemse! balam iinde kullanlan sfat ve adllar ise,
kendisinden nce ya da sonra gelen bir kavrama gnderimde bulunur.
Belirleyiciler olarak tanmlanan bu eler (iaret sfatlan, yer ve
zaman zarflan vb.), kesin olarak szcelemenin retim koullanna gn
deren elerdir. Szceleme durumu olan kii, yer ve zaman belirteleri
gibi sylemsel eler (fr. enbrayeur) ve belirleyiciler (fr. deictique),
Sniin, syleminde kendi varln ortaya koymasn salar. Szcedeki
belirleyicilerin hepsi konuan zneye, znenin iinde bulunduu yer ve
zamana gre deer kazanan greceli kavramlardr.
Belirteler de uzamsal belirlemeler iin kullanlr. Buras/oras,
yakm/uzak, aa/yukar, solda/sada vb. Bu tr belirteler, vericinin
kendi bulunduu yere gre tanmlamadr. Eer vericinin konumu bilin
miyorsa bu kavramlarn gstergeleri ok belirgin olmayacaktr. nk,

G STERG EBLM Y A ZILA RI

31

hepsi de vericinin bulundua yere gre yapt belirlemedir. Yalnz,

burada, buras, bura" belirleyicisinin iki farkl kullanmndan sz edi
lebilir. Birinci olarak vericinin konutuu yeri belirtir. Buras ok s
cak". kinci olarak da vericinin gsterdii baka bir yeri belirtebilir. r
nein, bir harita zerinde gsterilen bir uzam iin Buras Akdeniz'in
tam ortas saylr gibi bir kullanmdaki buras szc, konuulan
uzam deil haritada gsterilen yeri belirtir.
Uzam belirten bir baka dilsel yap da ite?f szcdr. Verici
tarafndan kullanlan ite belirticisi, alcnn bilmedii bir durumu,
gerek dnyadaki gndergesini gstererek sunma ilevini grr. te
beklediin misafir, ite yeni arabam gibi yaplarda hem uzamsal bir
belirleme, hem de alcya bireyi, bir durumu tantma ya da sunmadan
sz edilir. te szc, bilinen bir nesneyi belli bir uzam iinde tut
maya da yarar. te szc ile verici, ilgili nesnenin alc ile birlikte
grlecek bir uzam iinde olduunu da belirtmi olur.
Zaman belirleyicileri szceyi, Sye gre deil, szceleme anma
gre anlamlandran belirleyicilerdir. Karlkl konumada verici ve alc
ayn zaman dilimi iinde ve ayn uzamda bulunurlar (ancak, verici ile ahc arasnda bir ara yoluyla iletiim sz konusu ise ya da yz yze ko
numadan farkl bir durum sz konusu ise, ayn uzam olmayabilir). K
saca, yer ve kii adllar Sye gre anlamlanr. Karlkl konumada
ben ve sen adllarnn gndergeleri srekli deiir. yleyse,
szceleme durumunun temel esi; kendi iinde bir kartlk olutu
rur.
Szceleme durumu
Kii
Sre
Uzam

Zamana gre belirleme

-

Kiiye gre belirleme

+

Bu tablodan da anlalaca gibi, zaman znenin dndaki bir be

lirlemedir. Ayn anda iki ayr zne konuabilir. Her ikisinin da ortak bir
imdiki zaman vardr. Ancak, iki ayr znenin kendilerine ait iki ayr
ben adl ve bulunduklar yere bal olarak iki ayr burada yer be
lirteci olabilecektir.
Konuan zne ancak szel davran ile tanmlanabilir. Her bildiri,
zne ile ilgili az ya da ok bir ipucu tar. Benzer trde kanallar kullan

V. BOAN GNAY

32

m olsa da, ibir bildiri, dierinin ayns deildir. Bu durumda her z

ne farkl olacaktr (en azndan szceleme yeri ya da zaman deiik ola
bilecektir). Bildirinin retildii balamn yer ve zaman boyutlar, alc
ve bildiri asndan belirleyici zelliklerdir. Yer ve zaman belirteleri
(buras, dn, imdi,..), eylemlerin zaman ile ilgili ekimleri ve zne ile
ilgili durumlardr.
1. 2. 3. Verici Szce-Alc likisi
Dili kendi toplumsal kullanm iinde kullanabilmek, szceleme
in de geerli bir durumdur. Yine, kiinin dili kendi ruhsal durumlar ve
bireysel ynlerine gre semesi ise szcelemenin rahbilimsel ynn
gsterir. Szceleme, konuan bir zne tarafndan sorumluluu zerine
alnm, belirgin bir konum iinde yer alan ve sonunda da bir szce re
timine varan bir sz edimidir (fr. acte de parole). Bir bakas tarafndan
sylenmi bir sylemdir ya da sylem parasdr. Szceleme kuramnda
Benveniste, szceleme edimini, szcelemenin getii durumu ve
gereklemenin aralarm (1983: 81) gz nnde bulundurur. Bu da
sylemin vericisini ve retimle ilgili durumlarn ortaya koymaktadr.
Konuma eylemi gibi, bir bedensel ya da fiziki eylem de yalnzca
bildiri ieriine gre deil, anlatm biiminin gcne gre de ilevi ve
S (eylemi reten kii) ile ilgili znellikleri asndan ortaya konulabi
lir. Ksaca, szl anlatm ile bedensel anlam, aktarlan bildirinin anlam
ieriini oluturur (Ricceur, 1990: 33). Vericinin etkisz edimi olarak be
lirtebilecei anlatmsal zellikler yalnzca doal d snrlan iinde kal
mayabilir. Yani, doal dilin kullanmnda ounlukla doal dili destek
leyici /biimde kullanlan bedensel davran (jestler, mimikler, el-kol ia
retleri vb.) etkisz edimi tutumunu belirlemede nemli ilevler grr.
Anlatm biimi; yazda noktalama iaretleri ile, szl aktanmda ise, ses
tonuyla gerekleir. Szl dille ilgili her trl brnsel zellikler de
szcenin anlam oluumuna yeni ierikler ve anlamsal yaplar katabilir.
S, oluturduu szcenin doru olduunu, szcesine kataca sz
cklerle salayabilecei gibi, szl dildeki baz brnsel zelliklerle de
bu durumu gerekletirebilir, rnein, ses tonunu ykseltme ya da
alaltma, vurgulama, ton ve ezginin kullanlmas ile bir szcenin doru
luu ya da baka zellii belirtilebilir. Yine, her dilde szcenin dorulu
unu belirten, Sm doru sylediini belirten szck gruplan da
vardr. Trkede bir sylemin doruluunu belirten tmlelerden bazJan unlar olabilir: tenlik!e, ak yreklilikle, samimi olarak, iten ol
mak gerekirse, candan olmak gerekirse, samimi olarak, gerei syle-

GSTERGEBLM YAZILARI

33

men isterseniz, yalana gerek yok, onurlu bir ekilde, herkesin bildii
gibi, hi kuku yok ki, muhakkak, gerekten, hakikaten, oysa. Bu tr
szcklerle verici; itenliini;, geree uygun olduunu belirtin bildiri
nin doruluunu slenir.
Dilbilgisel zamanlarla ilgili olarak, sreli ya da snrl grnleri
(fr. aspect) kullanma znenin tutumuna ve olula belirtilen eylemin ya
psna2*5 baldr. Kukusuz, eylemi kullanan zne kendi durumu, beklen
tisi ya da tutumuna gre bir anlatm biimi seecektir. zne, kulland
eylemlerin anlamsal zelliinden, kullanlan dilbilgisel durumlardan ya
rarlanarak, oluturduu szcesindeki durumla ilgili bilgiler de verebilir.
Grn, vericinin szcesindeki eylemle ilgili yanstt tutumu belirten
dilsel zelliktir. Ksaca, eylemin belirttii durumlar aklayan u trden
grler sz konusudur:
bitmemi grn (fr. aspect naccompli) "u anda mektup yazyo
rum", bitmi grn (fr. aspect accompli) Bu filmi daha nce gr
dk", srerlilik grn (fr. aspect duratif) yayorum", "hl uyu
yorsun" Benzer ekilde baz olaslk anlamnda da srerlilik anlam
grlebilir: Tren kam olmal" (Herhalde tren u anda gitmitir),
ocuk televizyon izliyorduk (u. anda televizyon izlediini sanyo
rum), bir an sren grn (fr. aspect instantane) Attan dt", s
nrszlk grn (fr. aspect statlf) Dnya dnyor", balama g
rn (fr. aspect ncohatif) *Roman okumaya balyorum" ve bit
meye ynelik grn (fr. aspect terminatif) Kitab bitiriyorum" gibi
grnleri zne kendi szcesine ve durumuna uygun olarak kul
lanabilir. Eylemlerin grn gibi, olular da alc asndan an
laml olabilmektedir. rnein noktasal oluta (fr. proces ponctuel)
eylem bir kez olmaktadr. Atatrk Selanik'te dodu". Yinelenen bluta (fr. proces repetitif) dzenli olmayan bir yinelenme sz konu
sudur Ayn grmek iin on kez geldim". Son olarak da dzenli
yinelenen oluta (fr. proces iteratlf) eylem dzenli bir biimde yine
lenir: Her akam Ayn' grmeye geidim". Ama, tmcedeki olu
her zaman baka elerle belirtilmektedir. Yani, tmce tek bana
olutan meydana gelmemektedir

2 Yeryznde konuulan ler doai dilde eylemlerin anlamlarndan kaynaklanan zellikleri

olabilmektedir. Baz eylemlerin verici tarafndan syleminde belirtilmesi ile, eylemin
gereklemesi ayn anda olur (anlamak, dmek), baz eylemler anlk durumlar (sra
mak) belirtir. Bazen eylem srerIi kendi anlamnda tar (zge uyuyor, dnya
dnyor). Her eylem bu tr zellikler tamasa da, konuulan ler dilde bu tr zel
likleri olan eylemlerin varl bilinmektedir.

34

V. DOAN GNAY

Szce znesi, szce iinde deiik durumlarda bulunabilir. Yani

aym zne eylemlerin anlamsal ve kullanma bal durumlarna ya da
znenin nesnesi ile olan durumuna bal olarak, szce iindeki zne ko
numunda farkllklar grlebilir. Birok dilbilim kuramndaki zneyle
ilgili snflandrmalarda, eylemle zne arasndaki ilikiye gm yapl
maktadr. Sz konusu iliki, znenin ilevi olarak tanmlanabilir. Bu
balamda, znenin yapt ie bal olarak yaplabilecek bir ilev terimi
klc zne (fr. aget) ya da etkilenen zne (fr. paient) durumundaki
eyleyen-kiinin grnts iinde durum (Adam, 1990: 37) olarak ta
nmlanr. zne (zellikle canl zne) her zaman yapt bir eylemle kim
lik kazanr. Bir zne ile ilgili yaplan yorumlar gerekletirdii eylemler
ile, znenin sylemiyle olan ilikisine gredir. Hatice (Al) kocasn
(A2) oklava (A3) ile dvyor (E) tr bir tmcedeki Hatice, tmcedeki
yaptklarna gre tanmlanabilir. meinbaz mantksal belirlemeler ve
toplumsal bilgilere gre A2, A Fin kocasdr ve A2 erkektir. Al ise
kzgn bir kadndr. A3 mutfakta ounlukla Al tarafndan kullanlabi
len bir aratr. Al, A3 yardm ile eylemi gerekletiriyor. Burada Al,
eylemle (E = dvmek), A2 ve A3 ile olan ilikisine gre bir ilev kaza
nyor. Baz eylemlerin zneleri, edimi kendileri gerekletirmez,
bakasna yaptrrlar. Kz alad tmcesinde alayan kzdr. Ama kz
alatt tmcesinde, zne belli olmasa da, alatma edimini yapan zne
deildir, nesne durumundaki kzdr. Alama eylemim bir bakasna
yaptryor.
Szce znesinin (S, kendi yetkisini ve gcn szce znesine
vermedii durumlarda) yetkisi ve gc snrldr. Yani tmcedeki ey
lemi yapmakla/yapmamakla grevlidir. Bu durumdaki szce znesi,
szcenin retilmesinden, szce le veri ya da szce ile alc arasnda
oluturulabilecek ilikilerden sorumlu deildir. Buna karn, szcenin
somut olarak retilmesinden sorumlu Snn yetkisi ve gc ok gen
itir: Snn, retim aamasnda szcklerin seiminden dzenler (do
ru bir tmce haline getirilmesine), baz eylem ekim zellikleriyle sz
cedeki durum ya da edimle kendi ilikisini ortaya koyar. Yine dilin
olanaklarndan yararlanarak konumasn daha nceki bir durumla ilgi
lendirir ya da ilgilendirmez. Oluturduu szcesini sylem olarak ak
tarmas durumunda, brnsel zelliklerden yararlanarak (ya da yazl
anlatmda noktalama iaretleri kullanarak) szcesine yeni anlam katabi
lir.
Szceyene her zaman tek bir szckle iletiim kurmayacaktr. Bir
balam her zaman sz konusudur. Bu balam szceleme ile ilgili ol
duu gibi, retilen szce ile de olacaktr. Szce asndan balam be-

GSTERGEBLM YAZILARI

35

lirtmek, retilmekte olan szcenin ncesi ve sonrasn bilmek, szcenin

anlalmas iin gerekli olabilir. Bir konumann ncesinin olup olma
d, konuma iindeki eitli zelliklerle belli olur. Verici tarafndan
aktarlan bir szce, dala nceki bir szceye gnderimde bulunduunu
da kulland dilbilgisel zelliklerle belirtebilir. rnein dilimizdeki;
ama, ancak, aslnda, buna ramen, bununla beraber, bununla birlikte,
nk, fakat, halbuki, lkin, ne are k, nedir ki, ne var ki, neylersin ki,
oysa, yleyse, sonuta, u durumda, u halde, stelik, ve, veya, ya da,
zaten, zira vb. gibi szckler bu tr durumu aklamakta kullanlr. Yine
S, sylemin dzenleniini: Her eyden nce, balangta, ilkin, ilk
nce, sonra, ardndan, arkasndan, baka bir deyile, bitirmeden nce,
nihayet, szn ksas gibi anlatmlarla salayabilir.
Her trl iletiimde temel olan, vericinin oluturduu bildiriyi al
csna aktarmasdr. Bu nedenle her szcelemede az ya da ok verici ile
alc etkileim iinde bulunur. Verici ile alc arasndaki etkinlikte
vericinin u tr tutumlar grlr:
Verici, alcsna gre szcesinde yer alr, ona bal olarak szce
sinde bir konum alr. Alcsn tanyp tanmamas, onunla yakm olup
olmamas bu balamda dnlebilir.
Szcesine gre bir durum alr ve bu durumuna gre szcesini olu
turur. zlekletime ve szcesinin iinde bulunup bulunmama, szcenin
iindekilerin sorumluluunu alma almama bu balamda dnlebilir.
Szceleme koullarna gre bir duram alr. Alcsna buyurma,
bilgi verme, esinleme gibi kipsel yaplar szceleyenin kendi tutumlar
arasndadr.
Gerek dnyaya gre szcesini oluturur. Szcedeki nesnelerin
szce ii gndergeerinin yannda, gerek dnyaya gnderimde bulunan
yanlan da vardr. Her durumda, szceleyen; nesneleri, gerek dnyadaki
tand biimlerden yola karak kendi szcesinde kullanacaktr.
Gemi ya da gelecek szcelere gre szcesini oluturur. Her
szce belli bir balam iinde retilir. Bu szce bir nceki ya da bir son
raki szceyi de ilgilendirecek biimde oluturulabilir.
Burada belirtilen her etkinlik szcede z brakr. Yani burada be
lirtilen durumlar szcede belli olur. Bu tr durumlarla verici, szceleme
durumunda ya da oluturduu szcede varlm ortaya koyar. Szce
araclyla verici, alcsyla iliki kurar. Bu iliki de brnsel yanlarla
olabilecei gibi, setii szcklerle de olabilecektir. S, alcs ile olan
ilikisini de szcesinde dilsel elerle belirtebilir. Bir tmcedeki "sen,
senin, sana5 gibi dilsel anlatmlar, vericinin alcyla olan ilikisini ortaya

36

V. DOAN GNAY

koyar. S:nn alcsna ynelik seslenmeler (sen, sana, seni) ya da al

cyla ilikileri belirten anlatn biimleri {Aramzda kalsn, sizi incitme
den, affedersiniz, bana hak verirsiniz sanrm, beni anlayn ltfen, haa
huzurdan, kusura bakmayn, size duyduum saygdan tr vb.) szceleyenin alcs ile etkileim iinde olduunu belirten dilsel yaplardr.
Szceleme durumunun temel eleri, retilen szcenin anlalmas
asndan hem vericiye, hem de alcya ekonomik katk salar. Bugn
seni grmeye geleceim, sonra da buraya geri dneceim diyen bir
zne, u tr bir tmceyi ekonoiik olarak belirtmitir: Burcu 17 Nisan
2002 tarihinde Handemi grmeye gidecek, daha sonra da Burcu evine
geri dnecek. Bu tr uzun bir anlatm yerine, szceleme durumu Burcu
ve Hande tarafndan bilindiinden Hande, Burcunun szcesini anlaya
bilir. Bu elerin tm szceleme durumunu belirtir.

1. 2, 4, Szceleme Asndan Dolayl Anlatm

znenin szcesiyle ilgili ilikisi, uzaklk (fr. distance) kavram
ile aklanr. Bu kavram szce karsnda konuan znenin davran
bakmndan szceleme srecini gz nnde bulundurur. Sre, znenin
kendisi ile szcesi arasndaki greceli uzaklk olarak betimlenir. Uzak
lk, vericinin szcesini hangi dzeyde algladm belirtmesi ile ortaya
kan sylemle ilgili tutumdur (Maingueneau, 1979: 119). Uzaklk
kavram, znenin oluturduu szcesi vastasyla kurduu dnya ile
kendi konumu arasndaki ilikiden yola karak, zne szcesinin ne ka
darna sahip olduunu/olmadm ortaya koyar. Eer, bu uzaklk sfr
ise zne, szcesinin sorumluluunu btnyle alr. Bu durumda S le
szce znesi st ste gelir, tek bir kii olur. Tersine, eer uzaklk ok
byk dzeyde ise zne, szcesini kendi dnyasndan ayr bir para ola
rak grr. zne kendisinden tamamen ayr bir dnyaya bal olarak
szcesini oluturur. Yani zne, szcesinin aktarlmasndan sorumludur,
ieriinden sorumlu deildir. Bu son durum (serbest) dolayl anlatm
larda ve roman anlatsnda geerli genel durumdur.
tr szceleme vardr. Dorudan, gecikmeli ve dolayl szcelene (Perret, 2000:11-13). Dorudan szceleede, verici ve alc yz
yzedir. Her biri konuma boynmca sra ile verici ve alc olur. Baz do
rudan szcelemede verici ile alc domdan grse de, ayn uzamda
deildir. Verici ya da alc iin, belirgin bir dinleyici ve uzam gz nne
gelmez. Telefon konumalar, bir kii ile yaplan grmeler bu tre r
nek verilebilir.

GSTERGEBLM YAZILARI

37

-yk yazmaya 70'!i yllarda baladnz. lk kitabnz Ada Zaman

1979da yaynland. Yirmi yl akn br sredir yazn ortamnn iin
desiniz. Sizinle, bu sreci de kapsayan, bir yolculua kacaz.
Yaamnzn yazyla/edebsyatla beslenen dnemlerine, ykdekiromandaki durak yerlerine bakacaz. Kitapla, okuma giriimiyle lk
yzletiiniz anlara dnelim; o ortama, yaadklarnza, ilk tank
lklarnza...
-Okumaya izgi romanlarla, Sihirbaz Mandrake, Ar Maya, Uanadam gibi izgi roman kahramanlarnn dnyasnda olaanst se
rvenlere dalarak baladm. Okuma hazzn byle kefetttlm. Ki
taplarn, dergilerin girdii, deer verilip nemsendii bir evde g
zm amam, kitabn insan in ihtiya olduunu erkenden ren
meme neden oldu. Babamn devlet memuru olmas yznden o
cukluum 'tayin'lerle, bir ehirden tekine tanmalarla geti. Btn
o hafif, portatif eyalar arasnda kitap sandklarmzn vazgeilmez
yeri olduunu hatrlyorum. Ar karyola balklar atlr ya da satlr
ama kitaplar ncelikle yklenirdi kamyona.
(Feridun ANDA (Mart-Nisan 2002) foci Aral ile Dnden Bugne1'
Adam yk iinde, say: 39, s. 54)

Burada yz yze yaplan bir grme sz konusudur. Her zne

kendi konumasn kendi szceleme durumu iinde yapar. "Ben" adl
sra ile yer deitirir. nci Aral, kendi szceleme durumuna bal olarak
(imdi ve burada) gemite yaadklar durumlar belit uzam ve
szceleme zaman olan imdiki zamana gre yerletirerek anlatmakta
dr.
Gecikmeli szce!ernede. verici ve alc ayn zaman dilimi iinde
bulunmazlar. Yani vericinin szcelemesi, alcmn szceyi anlamlan
drma zamanna gre daha nceki bir zaman diliminde olacaktr. Mek
tup, gecikmeli szceleme iin rnek verilebilir. Birisi mektup yazar,
karsndaki mektubu okur ve geri bildirimde bulunur. Yazl metinlerde
de (gazete, retici yazlar, edebi metinler) gecikmeli szceleme sz
konusudur. Ancak yazl metinlerde alcnn geri bildirimde bulunma
hakk yoktur. Bu son dunun da, ne zaman ne de yer verici ile alcnn
ortak olduu szceleme durumu deildir. Yaznsal anlatmlarda iki
szceleme yeri ve zamanndan sz edilebilir. Birincisi, kitabn basld
yaynevine ait yer ve zamandr. kincisi ise, yazann metni kaleme ald
yer ve zamandr. Gecikmi szceleme iin afi, duvar yazs, aragerelerin zerindeki kullanma talimatlar (buraya basnz, buradan a
nz), genel uyanlar (burada sigara iilmez,: yksek sesle konumaynz)
gibi yaz trleri nek verilebilir.

V. DOAN GNAY

38

Necati Karde,
Mektubunu, piyesini aidim. Hem seni zlediim in, hem de piye
sin bam telime dokunduu iin heyecanlandm.
Piyesi imdi bitirdim; u srada Bedri okuyor. Benim beklediim bir
yola girmi olduun iin belki fazla titizlik gstereceim; ama sen
yine bildiini yap. Sana piyesin deerli taraflarndan, dilinin tadn
dan falan bahsetmeyi lzumsuz buluyorum. Bunlar piyesin oynan
dktan sonra syleriz.
(...)

Trklerin notalar maalesef yok. Rojiden istemek de uzun i. Fa

kat her hlde zmir'de birini bulursun. Yalnz dikkat, bu trkler
sahnede ok zaman alr. Birer kta bence ancak sylenebilir. O da
sahne oyunlaryla. Piyesi durdurmak ok tehlikeli. Piyesi E. Muh
sine verilmesini temin edebilirim. Yazy da piyesin baslnca yaza
rm.
Annene, babana ve kardelerine selam ve sevgiler
Hasretle gzlerinden perim.
(Sabahhatin Eyubol undan Necati CumaUya mektup, Gzel Yazlar:
M ektuplar iinde, Ankara: T.D.K. Yaynlan, 2000, s. 14-115)

Dolayl szcelemede ise. bir konuucu bakalarndan duyduklanu

aktarr. Dolayl anlatm buna rnektir. Bu tr szcelemede iki ayr verici
vardr. Birincisi, bir szce iiretcn; dieri ise, bu szceyi bir bakasna
aktaran kiidir. Ayn biimde ki szceleme durumundan da sz etmek
gerekiyor. Birinci olarak, aktanla syleme ait szceleme durumu; kin
cisi ise aktaran syleme ait szceleme durumu. Yazl ve szl anlatm
lardan baka tiyatro metinlerinde ve filmlerde dolayl szceleme duru
muna rnekler bulunabilir. zellikle anlatbilim asndan, bir anlatda
konuan kii anlatcdr. Ancak anlat iinde anlatcdan baka birok
kii de olacaktr. Anlatbilim asndan, dier kiilerin tm szlerini
anlatcnn anla lana/ok oyucuya aktard kabul edilir (Byle olmakla
birlikte bir romandaki tm konumalarn dolayl anlatm olmad da bi
linir. Bu durumda anlatc silinmi ve konuma hakkn anlat kiilerine
brakmtr. Ama her durumda, bu bilgileri de okuyucuya anlatcnn ak
tard kabul edilir).
S, gerek kendisine (yani szce znesi ile S'nn ayn olduu
durumda) gerekse bir baka zneye ait (dolayl anlatmlarda belirgin
olan, S ile szce znesinin ayr olduu durumlar) bir szceyi alcya
aktarr. Dolayl anlatmda S, szcenin ieriinden sorumlu tutulamaz,
yalnzca szcelemenin retimi (aktanla sylemi kendi sylemi iine

GSTERGEBLM YAZILARI

39

yerletirme ve gerekli dilbilgisel dzenlemeleri yapma) ve aktarmndan

sorumludur.
Dolayl anlatmda iki sylem bir arada kullanlr. Birincisi, Sye
ait olmayan bir baka kiiye ait bir sylem vardr. Bu, 'bir bakasna ait
sylemi bir zne aktarr. Bir bakasna ait sylem, "aktarlan sylem
olarak deerlendirilir, Snn sylemi ise "aktaran sylemedir. Aye:
Senin kitabm almadm. Bu aktarlacak sylemdir. Bu tmce, dolayl
aktarmda Aye 'onun kitabm almadm sylyor / iddia ediyor
eklinde aktarlabilecektir, Sylyor biimindeki bir dolayl anlatmda
S, szce znesinin dncelerini ve sylediklerini aktaryor. Ancak,
iddia ediyor eklindeki tmce ile S kendi ekincelerini de szcesine
yanstm olacaktr. ddia etmek, her zaman ve her yerde geerli ol
mayan bir durumu aklamaya ynelik bir durumdur. Bir anlamda id
dia etme ediminde bulunan kii, bir konuyla ilgili yaygn gre kar
gelitirilmi bir gr olduunu ortaya koyar. O halde aktarlan sy
lemde kullanlan sylemek, demek ile savnda bulunmak, savla
mak, iddia etmek eylemleri, vericinin znelliini belirtmesi asndan
ilgintir. Hakan, herkesin kendisine hayran olduunu iddia ediyor
tmcesinde Hakann bir sav vardr. Bu, bir bakma bir istektir. Herke
sin kendisine ayra olmasm istemektedir. Ancak, S de iddia edi
yor diyerek, gerein tamamen byle olmadm belirtmi oluyor. Bir
bakma bildirinin retiminden sorumlu S ile bildirinin ieriinden
(doruluu ya da yanllndan) sorumlu szce znesi kart durumda
dr. Ama iddia ediyorum ki Hakana herkes hayran eklindeki bir
tmcede, S her iki sorumluluu zerine alm olacaktr. Yine de
pheli bir durum vardr ki, iddia etmek eylemiyle bu durumunu, al
cya bir ekilde yanstm olacaktr.
Bakalarnn dnce ya da szcelerinin sorumluluunu alma de
recesine gre S, farkl szdizimsel biimleri kullanabilir:
1. Dorudan anlatmda, S, sorumluluk alma bakmndan, szn
iine girmeden, bir bakasnn dncelerini aktarr. Aktarlan sylem
ile aktaran sylem birbirinden ayrdr. Ilay: Bu senin kitabn, senin
dedi. ( 'Ilay ve 'dedi aktaran sylemdir, dierleri aktarlan sylem
dir).
2. Dolayl alntlamada, (anlatmada) S, aktarlan sylemin so
rumluluunu da zerine alarak, aktarlan sylemin iinde yer alr. Do
layl anlatmda, aktarlan sylem aktaran sylem iine katlr. Bu kaluada aktarlan zaman, kii ve yer belirleyicileri deiir. rnein, Sinan
bana: "Buradan yarn gideceim iin mutluyum dedi. Dolayl anla-

40

V BOAN GNAY

tnnda Sinan, bana, oradan ertesi gn ayrlm olaca iin mutlu oldu
unu syledi eklindedir.
Sorumluluu zerine alma bildiriyi doru olarak grme ya da do
ruluunu bilme demektir. Belirtelim ki olaylar doru olarak verilmi de
olsa, yalan her zaman olasdr. Ama dorudan alntlamada, vericinin
bildirinin aktarmndan baka sorumluluu yoktur.
Sylemek ve demek eylemleri, aktarlan sylemle ilgili ey
lemlerdir. Bir tr szce yinelenmesi vardr denilebilir. Bu bir bakasnn
szcesi olabilecei gibi, kendi szcesini de yineliyor olabilir. Ben se
nin hrsz olduunu sylemedim eklindekibr anlatmda S , syleme
dii brey hakknda bilgi veriyor. Yani, zne daha nce bir szce ret
mi. Ancak, bu szceyi aktarrken sylenmek istenmeyen eyi de sy
lemi olacaktr. Br eit sylemeden sylemektir. Yani, sen hr
szsn, ama bunu ben sylemedim demektir.
Sylemek edimi, her zaman bir savda bulunmay gerektirir. Ve
rici, szcesindeki eylemin iten olduuna yani syledii eyin doru ol
duuna inamr (Martins-Baltar, 1977: 40). Bu nedenle rnein, Ali uyu
yor szcesinin belirtik (fr. explicite) nesnel bir kiplik olduu sylenebi
lir. Vericinin dncesi Alinin uyuduunu sylyorumdur. Sylemek/Demek tr eylemler, dolayl anlatmlarda S ile szce znesi ayrmm ortaya koyar. Devlet Bakam lkbaharda enflasyon decek
dedi eklindeki bir szcede lkbaharda enflasyon decek savma g
vence veren devlet bakandr. Ama bu szceyi syleyen ilgili devlet ba
kam deildir. Bakann sz bir bakasnca aktarlmtr. Szcesindeki
savnn doruluu, verilen bir szn (birisine sz verme, vaat etme) ya
da edilen bir yeminin doruluu szce znesine baldr.
Bazen S, daha nce syledii bir szcesini yinelemek durumun
da kalabilir. Bu da bir bakma dolayl anlatmdr. Hatta yeniden diyo
rum, sylyorum, yineliyorum tr kullanmlarda. S, kendi
sylemini bir ekilde dolayl anlatmla tekrar etmi olur. Bu, bir tr ak
tarma sylemdir: Ben, imdi burada diyorum ki: Ben benim / ben bu
nu syledim. rnein, diyorum ki bu yanl eklindeki br szcede
S, szceyi aktannakla kalmaz, szcenin doruluu ya da yanllm
da zerine alr. Gerekte diyorum k, sylyorum, yineliyorum, yeni
den diyorum, yeniden sylyorum eklindeki anlatmda S, szcesin
den sorumlu olduunu zellikle belirtmi olur. Ksacas, dorudan akta
rm ile dolayl aktarm arasndaki iliki, bildirinin ieriinin sorumlulu
unu almayla ilgili bir durumdur.

GSTERGEBLM YAZILARI

41

3.
Serbest i sylem (fr. discours iterieur libre) ya da serbest do
layl anlatm (fr. discours indirect libre): XIX. yzyl romanlarnda- g
rlen bir biem etkisidir. Metin iine diyalog deiimini belirten bir e
eklenir. Dolayl anlatn ile bir diyalogun ya da bir i konumann (monologue iterieur) arasnda bir badam (fr. combinaison) vardr. Yaza
na, S olarak sorumluluu yklenmesi sz konusu deildir. Kullanlan
szdizisel yap basit bir tmcedir ya da basit tmcelerin sralanmas
dr. Ali mrldand: Onun yeterince paras var, yaknda beni grmeye
gelir herhalde'.
1. 3. Gnderge
Dilsel birimler iin iki tr gstergeden sz edilir. Bir yanda durumsal gnderge, dier yanda baamsal gnderge (Perrot. 2000:57). Bu
iki tr gnderge iin ksaca u sylenebilir: Sylemsel e durumsa!
gndergcyi, artgnderim ve ngnderin (Bu kavramlar iin Bkz. Gnay, 2001:61-64) ise baamsal gndergeyi ilgilendirir. Sjdemsel e
kavram, durumsal gndergeve gre daha smrldr. Sylemsel e ola
rak yalnzca szceleme durumu iinde ilev gren ok farkl ve ok de
iken gndergelere salip szck eleri dnlr. Yani sylemsel
elerin gndergeleri; kim, nerede ve ne zaman konuuyor sorularnn
yant ile ortaya konulabilir.
Artgnderim ise, sylemsel eye gre ok daha deiik biim
lerde ve ok sayda kullanlabilir. Bir szce zaman, yeri ve bir szceieyeni vardr. Ama ayn szcenin birden ok sayda artgonderimi ve
ngnderim bulunabilir. Bu adan szce iindeki baamsal gnderge,
durumsal gndergeye gre daha fazla olabilecektir.
Sylemin kendi i bilgileri nemlidir. rnein, Sinan ve Burcu
neredeler'r, Kk bey bakkala gitti, kk hann televizyon izliyor",
Yedi numaradaki kk bey bakkala gitti. gndr dar kmay
an kk bey nihayet bakkala gitti". Bu son rneklerde baamsal bir
gndcrgeden (fr. referece contextueIe) ya da sylem ii bir gndergeden (fr. reference inlra-discursive) sz edilebilir. "Kk bey, kk
hanm, yedi numaradaki kk bey, gndr-dar kmayan kk
bey" gibi adlandrmalar, birinci szceye bal olarak tanmlanabilecek
tir. Bu bakmdan artgnderim olarak deerlendirilir. Metin iindeki art
gnderim (fr. anaplore). yani balamn bir imgesinin ortak gdergesel
e ile yeniden ele alnmas balamsa] bir gdergedir (Peret, 2000:17).
rnein Aye ieri girdi. Kk hanm ok heyecanl grnyordu
szcesinde, kk hanm bir artgdcrimdir.

V. DOAN GNAY

42

Dilbilgisel olarak ocuk", bu ocuk", bir ocuk gcl bir gndergeve sahiptir. Gerek dnyada ocuk kavramm belirten her eye
gnderimde bulunur. Yani insan, oturmak iin deil, canl, iki
ayakl, kuyruu yok, erkek, mazotla almaz, yetikin deil,
evlat gibi birok zellik iinden olumlu olanlarn belirttii gcl bir
yapdr. Gcl gnderge (fr. reference virtuel), bir adn szlkteki be
lirtildii biimdir (Perret, 2000:17). Gcl gndergenin kart olarak
edimsel gnderge (fr. reference actuel) vardr. Bu da konuma amadaki
metin ii ya da metin d balamlardan kaynaklanan gndergeerdir.
Btn bunlardan sonra bir szcenin anlalmas her trdeki gndergcnin alc tarafndan da bilinmesine baldr. Yalnz, burada gn
derge kavramm doru tanmlamak gerekiyor. Gnderge, szcenin an
lam deildir. Anlam ile gndergeyi birbirinden ayrmak gerekir. Ayn
ad dizimi iinde bile anlam le gndergenin fark grlebilir. rnein,
stanbul'un fethi ile Konstantinapolisin d gerek dnyadaki
ayn olaya gnderimde bulunur. Gndergeleri ayndr fakat farkl an
lamlan vardr. ki ayn gsterge gerek dnyada ayn nesneyi belirtse de,
anlamlan farkldr. nk, gsterge olarak iki ayn tr sz konusudur.
Burada sz edilen deiik gnderge trleri u trdeki bir izge ile
belirtilebilir:

Artgnderim

Ad dizimindeki
szcklerin dzenlenii

Sylem ii

Sylem d

Verici, syleminde belirtmek istedii eyi iki biimde sunabilir.

Gerek dnyadaki nesneyi sunar, alc da bu nesneyi vericinin sylemi
ile renir. kinci olarak da, alcnn da bildii nesneleri kullanr. zne,
oluturduu szcesinde alc tarafndan bilinmeyen nesneler kulland
nda, nesnelerin banda niteleyenler (fr. qualifants) olarak belgisiz ta
nndk (bir), saju sfatlan (br, iki, ) ya da belgisiz sfatlar (birka, ba
z, bir hayli, ok) bulunur. Bir adam geldi, Elli kii ldrld, iki,

GSTERGfiBLM YAZILARI

43

birka, birok, ok kitap satn aldm'5 rneklerinde bu tr kullanmlar

vardr.
Szceieyen, szcesindeki nesneleri alcsnn da bildiini varsay
d durumlarda kullanr. Eer alc bilmiyorsa, szcesinde bilinmeyen
bu durum dil olanaklar ile aklanr. zne, szcesinde alcnn da bildi
i nesneleri kullanmas durumunda, nesneleri iki biimde kullanabilir.
1. Baamsal (fr. contextuel) bir biimde kullanlabilir. Sylemin
ya da metnin iinde yaratlan evrende, dala nce tanmlanm ya da ad
gemi bir nesne kullanlrken, metmsel balamdan yararlanlr. Ancak
ayn nesnenin lk kullanlmasnda belgisiz sfat, say sfat ya da tanmlk (bir, birisi) kullanlarak, gerek dnyaya, sylem d br gndergeye gnderimde bulunur. kinci kez ayn nesnenin kullanmnda ise
artgnderimden .yararlanlarak metin ii, yani baamsal bir gnderge
sz konusudur.
2, Gerek dnyaya gnderimde bulunur (durumsal gnderge).
Gerek dnyaya gnderimde bulunma da znel ya da nesnel biimlerde
olmaktadr: Nesnel bir biimde; zet adlar (Zeynel Gnay), tek bir nes
ne (ay, gne), maddeler (kum, demir), kavramlar (erdem, zaman), tarih
(16 Nisan 2002): znel bir biimdeki kullanmda, vericiye gre be
lirlenen sylemsel elerle (fr. embrayeurs) (ben, burada, imdi, bugn,
dn. yarn vb.) olabilir ya da vericinin yapt gsterme jestleri le ola
bilir. Ali orada, u kediye bak, ekmei bana uzat.1
1. 4. Dil Edimi
Bir alc, dilsel ya da dil d (brnse eler, bedensel eylemler)
davran ve tutumlara gre S'nii bildirisinde kulland eitli dilsel
birimleri ve dilbilgisel zellikleri deerlendirir; Bu deerlendirme, akta
rlan szcenin her boyutu ile ilgili olacaktr. Vericisini tanma, sylemin
belirttiklerinden baka, belirtmek istediklerini sezme; sylemin ncesi
nin olup olmad gibi ok deiik yanlarla ilgili ipular, S'nin ret
tii szcesinde bulunacaktr.
S'n bildirideki sorumlu olduu durundan yle belirtebiliriz:
Szcklerin iinden kendi dnce ve szcesine uygun olan seer, szcelenc durumuna bal olarak zne, kendi szcesiyle olan ilikisinde,
varlm ak ya da gizli olarak ortaya koyar. Yine, dilin edim boyutunu
stlenir. Dier yandan S, her zaman kendi nesnelliini metninde
gstermek istemeyebilir. Ksacas. ae kendisini metinde gsterme ya
da gstermeme biimini kendisinin szcesiyle olan uzaklna gre be-

44

V DOAN GN AY

lirler. Her trden dil edimi br sylemdir, rnein "Pencereden sarkmak

yasaktr, Sigara iilmez" "Gnde hap alnz" tr dil edimleri birer
sylemdir. Yansz (yani vericinin znellii yokmu gibi) grnse de, bu
szceler dil edimidir. Yasaklama ya da peri olmas onun Sye ait bir
znellik olarak grlebilir.
Bir bakasn etkilemeye ynelik en belirgin sylem, buyrum sz
celeridir. Bu szcelerde; alcnn belli bir ii, edimi yapmas, gerek
letirmesi amalanr. Alc zerine edim yapmay amalayan baka sz
ce rnekleri de vardr. rnein; rica etme, talimat verme, yasaklama,
ltfetme, tepki gsterme bu tr rneklerdir. Bu tr durumlar ieren sz
celer alc zerinde etki yapmay amalar. Ayrca, bu tr edimsel yaplar
yalnzca dil yardm ile de olmayabilir. Yani, bir buyrum dilsel olarak
belirtilebilecei gibi, bir mimik, jest ya da bedensel anlatmla da yapla
bilmektedir. Bir tek eylemi, verici, gerek dilsel gerekse dil d durum
larla aklayabilir ye kendi beklentilerini, alcya kar tutumunu, sy
lerken ne demek istediini gsterebilir:
a. Dar kmanz istiyorum.
b. Size dar kmanz emrediyorum.
c. Dan kmak zorundasnz.'
/ d . knz.
e. Kap orada.
f. Defol!
h. Bir mimikle ayn eylem yaplabilir,
i. Fiziki olarak kiiyi iterek de isteini belirtmi olur.
Bu rneklerde S, farkl dil dzeyleri ve dil ^etilen kullanarak,
bildirisini alcsna aktarmaktadr. S etkisz triind ;ki bir szce ile al
cs zerinde tutumu dier anlatmlara gre da.a baskndr. Ancak bu da
bir bakma kullanlan eylemlerin anlamsal yaplan ile ilgili bir durum
dur. Bu da her dilde snrl saydaki eylemlerle etkisz szceleri olutu
rulabilecektir. Yani her eylemle, alc zerinde etki yapma ansmz
yoktur.
Etkisz edimi, alcdaki beklentiye gre be blme ayrlr (Aus
tin, 199i: 153):
-----a. Aklayc (fr. assertif) szceler: Szcelemein syledii alcy
bir olay hakkndan bilgilendirir (Hava soik).
b. Buyruk (fr. directiO szceler: Szce, belirttii eyil a fann bi
eylem yapmasn isler (Kapy kapatnz).
L

GSTERGEBLM YAZILARI

45

c. Sz verici (fr. promissif) szceler: Szcelemenin belirttii ey*

aliciyi vericinin kart bir eylem yapmaya iter (Bunu dneceim).
d. Bildirine (fr. dedaralif) szceleri: Szcelemenin belirttii ev
rede deiiklikler uyandrr (sizi kan koca ilan edi}rorum). Bu bir tr
uygulayc edimdir. Snn hukuk, erk ve toplumsal etkisinden gelen
ynleri ile oluturduu szcelerdir.
e. Anlatmsal (fr. expressif) szceler: Szcelemenin belirttii bir
olayla ilgili ruhsal bir durumu aklar. Tavr alma davranm belirtir.
(zr dilemek).
Soru szceleri de dil edimleri iinde deerlendirilir. Bu tr szce
ler, alcnn bir edim yapmasn (yant vermesini) isteyen szcelerdir.
Edimsel yaplar, ounlukla kipsel eylemleri (fr. verbes modaux)
ya da bir srece gtren eylemleri ierir (Maingueneau, 1979: 105-107).
Ama bu iki eylem tr dnda durum eylemleri de (fr. verbes detat)
vardr.
Benveniste ve Austin, buyurma (fr. performatif) eylemlerinden
sz ederler. Yani bu eylemlerde, sylemin yapmak ve gerekletinnek
anlam vardr. rnein Size teekkr ederim" szcesi, hem sylenir
hem de eylem (teekkr etmek) gerekletirilmi olur. Ama, Aye, zgeye teekkr ediyor szcesinde bu durum grlmez.
Kiplik eylemler yklemsel ilikiyi deitirir (rn. -A bilmek, zo
runda olmak, istemek). Ali gitmek zorunda szcesinde bu verici tara
fndan belirtilen bir kipsel yapy grebiliyoruz.
L 5. Kiplik
Bildirinin ieriine gre; zne, alcy bir konuda eyleme geir
meye alr, alcya bilgi verir, ona kendi durumunu aklar, kendisi ve
alcs dnda bir baka kii ya da nesneden sz eder ya da onun hak
knda gr belirtir. Bu tr bir zneyi tanmak, verici tarafndan retil
mi szceyi (sylem ya da anlat) incelemekle olabilecei gibi, zellikle
gndergeleriin gerek dnyay ilgilendirdii sylemsel yaplarda, sy
lem d gdergeleri (fr. reference extra-discursive) ve davranlar in
celemek, sylediinin yannda sylemek istediini de gz nnde bu
lundurmakla olabilecektir. zellikle anlamn en kk birimi szck
deildir, fakat dil edimidir (Aktaran Sarfa, 1999:27) diyen Seralen
de belirttii gibi, bir szce ile belirtilmek istenen her ey dilsel yaplarla
olmayacaktr.

46

V DOAN GNAY

Kiplik kuramnn zneyi tanmada nemli katklan olmutur. Kip

(fr. mode) ya da kiplik (fr. modalite) le belirtilen, kullamlan tmcedeki
eylemlerin snflandrlmasna bal bir durumdur. Kipletirme kavram,
szceleme oluunu kavrayabilmek iin kullamlan aralarn zmlen
mesine yardm eder. Mantklar, kiplii; gerekli (fr. necessaire), ola
nakl (fr. possible) ve olas (fr. probable) arasndaki kararszlk olarak
grrler. Szceleme sorunsall iinde, kipletirme (fr. modalisation),
znenin szcesinde belirttii iaretleri aklar (Dubois, 1974: 320). Kul
lanlan eylem, belirte gibi szckler yardm ile S nn kendisini bir
konudan sorumlu tutmas, alcsn sorumlu tutmas, kendisini ya da al
csn szcede belirtilen durumlarla ilgili olarak ykml klmasdr.
Kiplik asndan tmceler farkl biimlerde bulunabilirler (Chiss, F1liolet, Maingueneau, 1992:16-7):
1. Szceleme kiplii (fr. modalite denonciation), konuan zne ile
alc(lar) arasndaki ilikiyi belirler. Szceleme kiplii, kiileraras, top
lumsal ilikinin karldr. Szceleme kiplii, sylem zmleme
siyle iletilebilen sz edimleri (fr. acte de parole) kuramna varabilir
(Maingueneau, 1979: 111). Szceleme kipliinde, konuan zne kendi
deer yargsn rettii szcesine yerletirir. Kiplik anlatmnda eer
kiplik; dnyorum ki, bana gre, benim dnceme gre, bana kalr
sa gibi anlatmlarla zneye gnderimde bulunuyorsa znellik vardr
(Martins-Baltar, 1977: 37). Ben adl ve kipsel bir eylem (rn. D
nyorum k,...) kullanldnda kipsel znellik (fr. subjectivite modale)
belirtik (fr. explicite) durumdadr.
SORU: Sayn Babakanm, zellikle Avrupa Birlii Zirvesinin nihai
bildirisinde Trkiye in aynian blmde baz ifadeler vard. Bu fa
delerden biri de insan haklar konusundayds. Biraz bize bu konu
dan bahseder misiniz?
BABAKAN BLENT ECEVT: Tabi, bu konuda yle fazla sert bir
slup yoktu. Her eyden nce bildiride Trkiye'nin kendini tam ye
lie hazrlama yolunda kararl admlar att zellikle belirtiliyordu.
Sayn Chiracn aklamasnda da bu ayrnt vard. Bundan birka
gn nce Trkiye Byk Millet Meclis'ndeki btn siyas partilerin
katlm ile oluturulan Anayasa Komisyonunun anayasal deiik
likler konusunda byk bir aba harcadn ve bir uyum salad
n belirttik. Anayasamn 37. maddesi bu ekilde ele alnabilecek
hale gelmitir. Eer Anayasa deiiklikleri konusunda Trkiye B
yk Millet Meclisi Genel Kuruiunda da birlik salanacak olursa, Av
rupa Brliine tam yelik yolunda ok byk bir mesafe alm ola
camz belirttim. Gerekten de inancm budur. Trkiyeden
beklentileri deerlendirdiim zaman, bu anayasa deiikliklerinin

GSTERGEBLM YAZILARI

47

sratle, ok ksa srede tamamlanmasnn yararl olaca kansna

vardm. Ankaraya gider gitmez koalisyon partilerinin Sayn Genel
Bakanlar! le greceim. Bu anayasa deiikliklerinin takvimi
zerinde bir gr birliine varabileceimizi dnyorum.
(16 haziran 2001 Ecevitin AB ye ve Aday lkeler Devlet ve Hkmet
Bakan lan Toplantsndan sonra Gteborgda yapt basn toplants)

Dier durumlarda rtk (fr. impicite) bir nesnellik vardr. m.

Bana kalrsa, bana gre, bence.... Yine vericinin znelliini yanstan
ak yreklilikle, itenlikle, aka, kiisel olarak, ahsen, kukusuz, mu
hakkak, herhalde, phesiz gibi belirteler de szceleme kipliini belir
tirler (Sarfati, 1999:22-23).
Dildeki eylemler, her zaman farkl anlamsal gruplar iinde incele
nebilir. rnein, verici; kansn, nesnelliini ve olayn tanmlanmasna
ynelik giriimlerini setii eylemlerle ortaya koyacaktr. Bu eylemler
bir olayn tamna nedenini, bir insann kansn ya da yargsn belirten
eylemlerdir: Sanmak, kabul etmek, farz etmek, fark etmek, sezmek,- gr
mek, semek, kavramak, dnmek, tasarlamak, grmek, incelemek, de
er vermek, tahmin etmek, dikkatle bakmak, saptamak, ortaya koymak,
meydana karmak, inanmak, karar vermek, tahmin etmek, ortaya koy
mak, aklamak, mit etmek, ummak, sanmak, beklemek, kestirmek, be
enmek, sayg duymak, deer bimek, not etmek, gzlemlemek, dn
mek, -i nceden sezmek, varsaymak, iddia etmek, nceden grmek, san
mak, dorulamak, bilmek, phe etmek v. Yukardaki konuma met
ninde, "olacamz belirttim, gerekten de inancm budur ve kan
sna vardm szcelerinde bu tr znellii grebiliyoruz.
Szceleme kiplii (fr. modalite denonciation) bakmndan dilde
kullanlan tmceler genel olarak drt biimde bulunabilir (Cliss, Fiiliolet, Mainguenean, 1992: 16): Tmce bir yarg, bir emir/buyurum, bir
soru belirtebilir ya da bir bildirimde bulunur. Ancak, ayn tmce birden
ok yargy iermez, yani her tmce szceleme kipliinin birini belirte
bilir.
a. Yarg tmcesi, vericinin nesnel deerini ya da bir durum kar
sndaki aknlm belirtir. Bu tr anlatmlar ieren dilsel yaplar, olay
karsnda vericinin tepkilerini aklayan tmce trleridir.
b. Emir ya da buyurum tmceleri, alcnn bir ii ya da eylemi yap
mas iin, verici tarafndan bilgi vermek amacda oluturulan tm
celerdir. Verici tarafndan oluturulan emir tmceleri, br iin ya da ola
yn gerekletirilmesini alcdan ister. Emir ya da seslenme (fr. vocatif),
Snn bir bakasna ynelik biimde oluurduu anlatm biimidir.

48

V. DOAN GNAY

Verici, kendisine ynelik emir tmcesi oluturamaz ya da vericinin ken

disine ynelik emir tmceleri dilek, istek ya da arzuyu belirten anla
tmlardr. 'Gelmesini istiyorum diyen zne, emir olarak sylemitir
ama "gelmek istiyorum (ya da geleyim istiyorum) diyen zne, bir is
teini belirtir, bu tmce bir bildirim tmcesidir (Zaten mantksal adan,
zorlamak ya da stemek edimlerinin her ikisinde de bir zorlama durumu
sz konusudur. Birisinde, (zorunda olmak) dardan gelen zorlama var
dr; dierinde (istemek) ise, kiinin iinden gelen bir zorlama vardr. Bu
bakmdan dilek, istek ya da arzu tmceleri, temelde aym ruhsal yan ile
ilgilidir. kisi arasmdald fark, istein kayna ile ilgilidir). Seslenmedeki
zamansal gnderme, szcelemenin zamansal gndergesidir. Verici tara
fndan bir buyruun alc tarafndan gerekletirilmesi iin alcnn,
mantk ve gstergebilimsel kuramlarn szn ettii drt kiplie sahip
olmas gereklidir. Ksaca alc, verici tarafndan bildirilen buyruun,
kendisinden yaplmasn istenen eyin nasl yaplacam bilmeli (bil
mek), yapabilmeli (-abilmek), yapmak istemeli (istemek) ya da yapmak
zorunda (zorunda olmak) olmaldr. Bu drt kiplie sahip bir zne, ve
rici tarafndan bildirilen bir emri yerine getirir. Alcdan istenilen bir edim (kapy kapatmak) iin, onun nasl kapatldm bilmeli, kapatabi
lecek durumda olmal ve kapatmak istemeli ya da dardan bir istekse
kapatmak zorunda olmaldr.
c. Som tmcesi, vericinin eksik bilgisini dorulamak ya da gider
mek iin alcdan bilgi steyen, bir olgu hakknda bilgilerinin dorulan
masn ya da vanllanmasm belirttii tmce tipleridir. Soru, yant al
mak iin oluturulmu bir szcedir. Kukusuz bir tmce iinde, S:ye
ait sylem edimleriyle lgili ipular birbirine baldr. SO, bir ekilde
alcmn davranm etkilemek iin dili kullanr. Bu etkileme, bir bilgi
renme, bir edimde bulunma ya da alcya bir emir verme biiminde
olmaktadr. Dili, ilevlerin bir arac olarak: yerletirir. Bir szcedeki her
ey, bir biimde vericiyle ilgili durumlardr denilebilir. Syleme istei,
yapma isteinin zel bir durumundan baka bir ey deildir (MartnsBaltar, 1977:38). Alcya aktarlan her sora szce ile, verici alcdan bir
ey yapnasm ister, soruya yant vermesini ister. Bu istek, ok ak bi
imde olabilecei gibi, dilin olanaklarm kullanarak rtk biimlerde de
olabilmektedir. Bylece Kapy kapatnz tmcesi ile verici, alcya
Sizden, kapy kapatmanz istiyorum demek ister. Ancak rtk bir
emir tmcesi olarak deerlendirilebilecek: Saat ka? sorusu, Senin
bana zaman sjdemeni istiyorum/bekliyorum anlam tamaktadr,
d. Bildirme tmcesi, alcsna bilgi verir. Bir olguyu belirten szce
ile snrl br anlatmdr. Sav tmceleri, tonlamadaki gibi, kesinlik ilet-

GSTERGEBLM YAZILARI

49

meyi amalar. "Sav, szceleme iinde, szce znesinin varlm en ge

nel gerekletirmesidir" (Benveniste, 983: 84). Evet' ya da hayr1 sz
ckleri bir bakma savdr.
Bildirme tmceleri bir bakasyla iletiim kurmay amalar. Ya da
bu tr tmceler, alcya birey aklayarak, bir olgunun bilinmesini
salar ya da bir yargy aklar (Le Gofflc, 1994: 251) Trkede bildirme
durumunu aklayan baz eylemler unlardr: Sylemek, barmak, ilan
etmek, anlatmak, karlk vermek, itiraz etmek, dorulamak, eklemek,
bildirmek, salamak, dorulamak, tank gstermek, gerekliine tanklk
etmek, itiraf etmek, mrldanmak, dili dolamak, onaylamak, tasdik et
mek, haykrmak, vermek, vazgemek, kendi istei ile brakmak, doru
lamak, gstermek, tantlamak, ortaya koymak, yazmak, retmek,
aklamak, ifade etmek, garanti etmek, belirmek, yarglamak, gster
mek, inkar etmek, kantlamak, hatrlatmak, tekrar etmek, ortaya koy
mak, altm izmek, telefon etmek, saklamak, kamufle etmek, inkar etmek,
susmak vb.
ddia etmek, savlamak ya da savda bulunmak tr eylemler,
Snn isteini, inancn, szcesinin doruluu konusundaki eminliini
ve srarm aklar. ddiada bulunan S, szce znesinden ve alcdan
daha baskn dunundadr. nk szceyi oluturan odur. Bu savla alcy
ikna etmeye alr ve dncesinin doruluunda srar eder. Siyasal
sylemlerin ounluu bildirim tmceleridir. "Baykal, seim inadndan
vazgeecek" tmcesiyle S, kendisini balam olur. Ama ayn zne,
alcnn kendi tmcesinin kart bir tmceye "Baykal, seim inadndan
vazgemeyecek" tmcesine inanna eiliminde olduunu bilir.
Szceleme zmlemesinde kullanlan deiik kavramlarn ar
mlar, kiplik kavramm daha iyi kavramaya yardmc olur. Bu kavram
lar uzaklk, saydamlk ve gerilmedir (Dubois, 1974: 319-320). Daha n
ceki blmde szn ettiimiz uzaklk kavramm burada yinelemeyece
iz. Ancak szceleme zmlemesinde kullanlan saydamlk (fr.
transparence) ve gerilme (fr. tension) kavramlar da, kiplii anlama a
sndan nemlidir. Bu kavranlan ksaca aklamaya alalm.
Saydamlk kavram ile, Snn varl ya da silinmesi sz konusu
edilir. Snn metnini kendi bak asna gre retme zgrl vardu
ve sonuta szce, znenin isteine ve duruma gre oluturulur.
"/stemek/ kiplii ile dile getirilen niyet, zne ile nesne arasndaki temel
bantdr. Eer, szce br deer nesnesi olarak oluturuluyorsa, zne,
metnine kendine ilikin znel, uzamsal, zamansal zellikleri yerletirip
yerletirmemekte serbesttir (A. Kran, 1995:212). Eitimle ilgili sy
lemlerde (rnein, okul ders kitaplar); gndergesel metinler denilen bi

50

V BOAN GNAY

limsel, eitici ve eitimle ilgili metinlerde; yemek tariflerinde; kullanma

talimatlarnda ya da kssadan hisse gibi anlatmlarda zne kendisine ait
hibir nesnel yn metnin iine koymayabilir. Bu tr metinlerde en st
dzeyde bir saydamlk olacaktr, nk gerek metnin yaps gerekse
kendi tutumundan, S kendi deerlerini ve nesnelliini gstermek
istememektedir.
Gerilme kavramyla, verici ile alc arasndaki bildiri araclyla
oluan iliki sz konusudur. Szcede sz konusu olan gerilme, kullan
lan kipsel eylemler ve szck trleri (belirte, nlem vb.) yoluyla olu
ur. rnein, olmak ve sahip olmak en az dzeydeki gerilmeyi belirtir;
istemek ve yapabilmek vb. gibi yardmc eylemler en geni biimde ge
rilmeyi belirtir.
2.
Szce kiplii (fr. modaite denonce), dorulua ya da yanl
la gre; olaslk, kuku, gerek ya da geree benzerlik vb. gibi man
tksal kiplie (fr. modaite logque) gre vericinin, szcesini nasl yer
letirdiini belirtir (Maingueneau, 1979:112). Szce kiplii, verici - alc
ilikisine dayanmaz. nk szce znesisinin karsndaki alc yine
szce iindeki bir baka kiidir. O zaman szcenin retilmesinden so
rumlu ve belli bir alcya seslenen, Sdr. Bu durumda, verici ve alc
hakknda bilgi veren szceleme kiplii olmaldr (Ancak, szce iindeki
szce znesinin karsnda bir baka alc daha bulunabilir. zellikle anlatsal yaplarda bunu sklkla grrz).
Dildeki deer yargsn (fr. axiologie) belirten her durumda bir
kipsel durum grlebilir. Her dilde, kullanlan baz szckler znellii
de yanstabilir. Osvvald Ducrot, Catherine Kerbrat-Orechionni'nm a
lmalarndan yola kan Georges-Elia Sarfati; szce kipliinin ad, sfat,
eylem ve belirtele ilgili olarak drt gruba ayrlabileceini gsterir (Sar
fati, 1999: 23-26). Adlan da kendi iinde gruplara aymr. Kullanm ola
rak vericinin znelliim belirten adlar (ofr yerine ofr bozuntu
su demek vericinin bir nitelemesini belirtir. Benzer rnekler olarak; in
tikamc, deneki, irkin, tembel, miskin, korkak, dlek vb, adlar ve
rilebilir. E_yenden tremi adlarda da bu durum grlebilir: vngen,
kaak, zgn gibi. Bazen de bir adn farkl biimde sylenmesi znellii
belirtir. Tuvalet yerine; yz numara, kenef, hela, ayak yolu,
abdestlane tr kullanmlar buna rnek verilebilir. Ayn durum eylem
ler iin de geerlidir. lmek yerine; cat ekmek, nallar dikmek, tahtal
kye muhtar olmak, lakkm ralmetine kavumak, vefat etmek gibi kul
lanmlar, vericinin, len kii ile ilgili tutumlarn belirtebilecektir. Baz
szcklerin olumlu ve olumsuz biimleri de znellik belirtir: ocuka /
olgun davran, ocuksuluk / arballk, sorumluluk / sorumsuzluk gi-

GSTBRGEBLM YAZILARI

51

bi. Belli ideolojileri belirten szckler de vericinin kimliine gre olum

lu ya da olumsuz durumlarda kullanlm olabilir. O bir sosj'alist, iiyi
ezmez ya da O bir sosyalist, zenginlerin dmandr, dikkat edin sz
celerindeki "sosyalist szc, vericinin zelliine gre iki farkl yn
belirtir. Ayn durum; Kemalist faist, komnist gibi ideolojileri de be
lirtir.
Sfatlarda da szce znesinin znellliini grebiliriz. Duygusal (fr.
affectif) zne sfatlar olarak; dokunakl, etkili, ilendirici, ho, elen-/
celi, tlaf, gln, acayip rnekleri verilebilir. Deer yargsna ura
mam ve kullanmlar ile znellik getiren sfatlar, byk, kk, scak,
souk, pahal, nemli vb. Deer yargsna uram sfatlar; gzel, latif,
iyi, ho, yararl, hayranlk verici, aalk, alak, iren, gz kamatrc,
trmalayc, skc, sinirlendirici vb. gibi.
znellik belirten eylemler de vardr: Anlatmsal kiplikler (fr. modaie expressve) olarak; ummak, sanmak, (bir ey) beklemek, mit et
mek, gvenmek, istemek, dilemek, ileri srmek, savlamak, arzu etmek,
korkmak, ekinmek, kayglanmak, dilemek, temenni etmek vb. Bilimkuramsal kiplikler (fr. modalite epistemique) olarak; deer vermek, dik
katle bakmak, gz nnde bulundurmak, sayg gstermek, tartmak, d
nmek, sanmak, kansnda olmak, talimin etmek, kestirmek, sayg
duymak, beenmek, sonucuna varmak, karar vermek, kamsmda olmak,
dnmek, yarglamak, -i sanmak, -diii sanmak, emin olmak, -diine
inanmak, -inekte emin olmak, dnmek, inanmak Bu tr rneklerden
de anlalaca gibi, dilde kullanlan szck ya da szck gruplan nes
nel bir anlatm aktarmaya yetmeyebilir ya da her zaman szce iinde
znellii ele veren belirleyiciler bulunur. Gndergese denilen Smn
silindii ya da silinmek zorunda olduu metinler dndaki szcelerde
birok szck, vericinin varlm ele verir trdendir.
Ykmllk kiplikleri (fr. modalite deontique) olarak; izin (ver
mek), zorunluluk (zorunda olmak) ve yasaklama sz konusudur.
Son olarak da kipse! belirtelerden sz edilebilir; belki, kesinlikle,
kesin olarak, kararl bir biimde, geree benzer olarak, grnte, bes
belli, elbette, kukusuz, ak bir biimde, aka, grlr bir biimde vb.
gibi.
Baz tmce tmeyeneri S'ye ait, szcenin genel bildirimi
balamnda bir deerlendirme ya da yarg belirtirler (Le Goffic, 1994:
463). rnein, deerlendirici tmleyen olarak; Bereket versin, ok
kr, iyi ki, neyse ki, krler olsun, ne mutlu, maalesef, elden ne gelir ki,

52

V. DOAN GNAY

eyvah, ne yazk ki, doa! olarak, kukusuz, tuhaf hir ekilde, kart ola
rak gibi belirteleri sayabiliriz.
Szce kiplii, mantksal (Ali'nin gelmesi olas) ya da talimin edici
/ deerlendirici (fr. appreciatif) (Ali orada olursa mutludur. Mutlu, z
gn, yararl, gereksiz gibi deerlendirici eylem ya da sfatlar) olabilir.
Ali Mustafa'nn karamsarlndan endieleniyor" tr bir tmcede,
kipsel zne (AI) S'den (bu tmceyi syleyen zneden) farkldr. Ama
Ali'nin mutlu olduundan eminim." gibi bir bildirim tmcesinde, szceleme kiplii szce kipliinden farkldr (Maingueeau, 1979: 111).
Ayn dunm farkl szcklerle aklanabilir: Ali gelmek zorunda, Ali
muhtemelen gelecek, Ali kesinlikle gelecek, Olasdr ki Ati gelecek, vb.
Alinin gelmesi olas/olasidir ki Ali gelecek tmcesinde olas/olasdr ki" ksm, mantksal kiplii oluturur. Bu yapda da grld gibi,
mantksal kiplik temel tmceden Ali / gelmek" ayrdr. Ama Ali ke
sinlikle oradadr" tmcesinde mantksal kiplik bir belirte ile (kesin
likle) gsterilmitir. Her dilde mantksal ilikiyi belirten birok eylem
vardr. rnein Trkedeki baz eylemler unlardr: Bir yana atmak, ih
mal etmek, ermek, kapsamak, iine almak, gerekmek, gerekli olmak,
kanmak, saknmak, zorunlu olmak, olas olmak, kolaylatrmak, ne
den olmak, yol amak, meydan vermek vb. :
Mantkla dil karlatrldnda dilin kaynaklanma daha zengin
olduu grlr. Bir tek olanakllk kiplii:(fr. modalite de possibilite)
iin ok deiik tmce yaplan oluturulabilir (Maingueneau, 979:
2): a. Bizim gitmemiz olasdr, b. Gitmemiz olanaksz deil, c. Git
memiz olanak dahilinde, d. Belki gideceiz, e. Gidiimiz olanakldr, f.
Herhalde gideriz, g. Gidebiliriz, I. Gideriz belki, i. Gitme olaslmz
var vb.
zellikle nc tekil kii ile kullanlan olaslk durumunda, ey
lemin gerekletiriliyor olmasn sanmak anlam vardr. Geliyor olma
l" (Herhalde u anda geliyordur), Uyuyor olmal" (u anda uyuduunu
sanyorum). nk bu tr anlatmlarda, punukla kendisinden sz
edilen nc tekil kii, szceleme durumunda deildir.
Bildiri ile verici arasndaki mantksal ilikiler (rnein; zorunlu
luk, olaslk, phe, kaygszlk bildiren sylemler) ve greceli olan de
er yarglar (mutlu, zgn, sinirli, heyecanl) da vericiye ait sylemsel
eler ve gstericiler olarak alglanmaldr.: Szcedeki konumsal yerle
tirme, S'n deerlendirmesiyle olur (Gardes-Tanne, 1990:9). zne
kendi deerlerini, aktard szcesinin zerinde toplar: Belki gelecek /
Geleceini sanyorum / Gelecek / Keke gelse / Gelmesini isliyorum /
Ona syle gelsin". Bu anlatmlarda zne, kendi beklentisini de szce-

GSTERGEBLM YAZILARI

53

side yanstmtr. rnein "keke gelse diyen zne ile "ona syle gel
sin diyen znenin o karsndaki durumlar ve beklentileri farkldr.
Birincisi, bir istein gereklemesini zlemle istiyor, kincisi ise, buyur
gan bir durumdadr.
3.
Bildiri kiplii (fr. modalite de message), szdizim ile sylemin
btn karmakl iindeki ilikiyi belirtir. S, szdizimsel durama
bal olarak farkl biimlerde szcesinde yer alr. Bu, ses tonuyla ya da
yazl anlatmda, noktalama iareti ile olacaktr. Gelen Ali'dir; Bu gelen
Ali; Ali, bu gelen o; Ali geliyor.
L 6. Sonu
Bu almada szceleme asndan zneyi ele almaya altk.
Szceleme durumu, her szcenin retim koullarn belirtir. Szcenin al
glanmas birok durumda szceleme durumunu bilmeyle ilintilidir, zellikle sylem tr szcelerde bu durum zorunludur. Ancak anlat t
rndeki szcelerde, szceleme durumu birinci derecede nemli olmaya
bilir.
Vericinin oluturduu szcesinde, kendi varlm ortaya koymas
nn ok deiik yollan vardr. Kendi varlm, farkl dilsel yaplan kul
lanarak belirtir. Belirledii bir izlek balanmda szcesini oluturur.
Belli bir. koul iinde, belli bir alcya ynelik olarak, belli bir verici ta
rafndan retilen her szcenin bir gndergesi vardr. Her szcede belli
bir dil ediminden sz edilebilir, yani sylediinin yannda sylemek is
tediini de, verici, oluturduu szcesi yardm ile belirtir. Deiik kipsel yaplar da vericinin varln belirtir. Belli bir kantlama iine giren
zne, kendi znelliini de szcesinde yanstm olur. Her szce belli bir
balam iinde retileceinden, kendisinden nce ya da sonraki szce
lerle iliki iindedir. Verici de, bu balam gz nnde bulundurarak
kendi szcesini oluturur.

2. Anlatdaki levleri Asndan zne*

Belli bir btnl, uzunluu ve kapall olan yaznsal anlatla
rn incelenmesinde, znenin (ya da kahramann) tannmasna ynelik et
kinlikler birok zmleme kuram iinde nemli yer tutmaktadr. r
nein gstergebilimse incelemelerde (yaznsal, tiyatro, sinema, tutku,
hatta grsel gstergebilimse zmlemeler), izleki eletiride, edebiyat
sosyolojisi tr eletiri ve zmleme biimlerinde zne ve anlatda ge
en kahramanlarn tanmlanmas ve zmlenmesi nemli bir yer tut
maktadr.
Yzeysel yapdan derin yapya doru bir sralama iinde ele ald
biitncesini incelemeye alan gstergebilim, btncesini aamal
bir zmleme ile ele almak ister: Betisel dzey, anlatsal dzey ve
izleksel dzey (Everaert-Desmedt, 2000:29-83). Betisel dzeyde, anlam
etkileri (fr. effet de sens), betilerin (fr. figre) bir metin iindeki ilikile
ri ve dizilileri, yani kurduklar ilikilere gre, anlam deerlerinin snf
landrlmasn gerekletiren likiler a (ftv reseau de relation) ele al
nr. Belirlenim dzleminde yer alan ve anlamlama asndan doyurucu
bir zmleme alan oluturmayan metmsel yaplar, betisel dzeyde ele
alnr. Anlatsal dzeyde, durumlarn (fr. etat) ve dnmlerin (fr.
transformation) art arda gelmeleri (fr. successon), anlatdaki dizilileri
(fr. enclanement) ve bir deerden bir baka deere geii dzenleyen
ilemler dizgesi ortaya konulur. Yzeysel yaplan ieren ve onlan bir
szceleme srecinden geirerek syleme aktarmay stlenen sylemsel
yaplar anlatsal dzeyde ele alnr. zleksel dzeydeki zmleme, an
latnn derin yapsyla ilgilidir. Anlamn en derin, dolaysyla en soyut
dzeyini oluturan gstergesel-anlatsai yaplarn incelenmesi derin yap
dzeyinde gerekletirilir.

* Yaz daha nce ' Gstergebilimse zmlemede zne ve Gc" balnda Pil Pcrgtsrnde (Ankara: A.O. TMER Yay., Kasm 2000, say: 97, {45-65]) yaynlanmtr.

GSTERGEBLM YAZILARI

55

Yzeysel ve derin yap balamnda yaplacak bir zmlemede

retici sreci oluturan szdzimsel ve anlamsal bilekeler, sylemsel
yaplar ve anlatsal yaplar gibi farkl dzeylerde bir okuma ilemine gi
riilir. rnein; oyuncuama (fr. actorialisation), sremselleme (fr.
tempona lisation) ve uzamsallama (fr. spatialisation) sylemsel yaplarn
szdzimsel bilekeleri balamnda ele alir. Durumlara sahip olan ya
da dnmleri gerekletiren, anlatdaki eyleyenlerdir. Yani ikinci d
zeyde, btnce iindeki eyleyenleri, ilevlerine gre tanmlama sreci
sz konusudur.
Metin zmlemelerinde sklkla sorulan kii, kahramann kim ol
duu ne yapt biimindeki sorulardr. Yani bir roman okuyan, bir film
izleyen y da bir tiyatroyu seyreden kiinin ilk yapt ey, anlatnn
kahramann tanmaktr. Bu da normaldir, nk izleyecei ya da oku
yaca anlatda kahramann servenine ortak olacaktr.
Yaznsal gstergebilimin zmlemelerinde, ilev ve aamalara
bal olarak deiik zne trlerinden sz edilir. Bu zne, aym eden (fr.
acteur) olsa da, ilev ya da zmleme srecinin aamalar bakmndan
deiik olduu iin farkl adlarla anlabimektedir. Burada ksaca gstergebilimsel zmlemede kullanlan zne trleri-ele alnacaktr. Bu
balamda, ksa da olsa gstergebilimin eyleyen kuramn oluturmada
esinlendii baz grlerin adlarn da anacaz.
Anlat ve sylem zmlemeleri ya da toplumu, bireyi tanmaya
ynelik deiik bilim dallan, salt zneyi tanmaya ynelik olmasa da,
her durumda kendi almalan balanmda zneyi sorgulam, incelemi
ya da betimlemeye almtr. Bu da doaldr, nk inam tanmay
amalayan her aratrma (yani toplum bilimlerin tamam denebilir) du
rum ya da eylem, iindeki insan betimlemeyi amalamaktadr. Bn da
belli bir konumdaki insan ya da belli bir eylemde bulunan insan tan
mak demektir. Birbirine bal eylemler zinciri olan herhangi bir anlaty
okumaya baladmz andan itibaren birok kii tamnz. Ama biz yaza
rn ba kahraman olarak sunduu kiinin serveni ile kendimizi zde
letirerek, kahramann yaptklarm ve yapacaklarm izlemeye koyuluruz.
Hi kimse anlatdaki betimlemeler iin bir. roman okumay dnmez.
Bu almamzda daha ok yazl anlatlardaki szce zneleri, ya
zar tarafndan yaratlm zneleri tanmaya alacaz. Yazl bir anla
tmdaki zneyi tamma e szl anlatmdaki zneyi tanmann kendile
rine gre kolayl ve zorluu vardr. Marconotnun dedii gibi:
istesek de istemesek de, konuan zne karlkl konuan bir z
ne, yazan zne ise artk karlkl konumayan bir znedir. Yazan

56

V. DOAN GNAY

zne, artk bir zne-renci, hatalar dzeitiimek zere omzunun

stnden metni okunan biridir. Hatalar olan bir znedir. Szn z
nesi, belki olas muhataplarnn seimi asndan snrlanm ve be
lirlenmitir" (1993:37).

Yazan znenin syleyecei her ey okuyucu nnde olduuna g

re yazar, kendini anlatan bir yazar ya da yazann sz ettii kiiyi yapt
eylemlere gre tanmlamak daha kolaydr.
Yaznsal gstergebilim bir kuram ve bilimsel zmleme yntemi
biimiyle, szceleme aamasn da gz nnde bulundurarak metindeki
anlam evrenine girme ve anlat ilevlerini ortaya koymaya alr. Ya
znsal gstergebilimin inceledii anlat kavram, Sy olmasa da, do
rudan szce znesini ilgilendiren bir anlatm trdr. nk anlat ey
lem yapan inam, kendi evresi iinde betimleyen bir sylem tr ola
rak tanmlanabilir. Bu tr (anlatsal) sylemlerde, birden ok zne tr
ve. eylem iindeki znenin birden ok durumu olacaktr. Bu nedenle ge
nel bir betimleme ile zne (zne, durum znesi, gerekletirici zne,
kar-zne gibi deiik durumlardaki anlatnn ba kahraman ya da kah
ramanlar) her durumda anlatnn en bata gelen esidir.
Anlat tr yaplarda, szce znesi ile S ounlukla farkldr. Bu
nedenle anlatlardan yola karak S (yani metnin yazan) hakknda ok
fazla bilgi edinilemez. Aynca sylem/anlat ayrm ortaya konulduun
dan beri, anlatlarda szcelemenin saydaml, yani bildiride konuan
zneye (ve alcya) aif bir belirtinin olmad (Dumortier, Plazanet,
1980:34) kabul edilir. S (yani yazar) anlat tr szcesinde kendisini
belirtmediinden, anlatdan yola karak yazar hakknda ok yetkin bil
gilere ulalamaz3. Anlat sz konusu olduunda, en az ayr ben
J Belki zyaam yksel (fi-, autobiographi que) anlatlarda szceleme znesinin kendisini
belirten izler bulunabilir. Bu tr anlatlarda szceleme znesinin (yazar) ben"i ile szceenemi szcenin (szcelemni szce (ir. enoncialion enoncee), szceleme ile szce
arasndaki aamay belirtir. Bu da anlat kuram asndan anlatmay (fr. naration) kar
lar) znesinin (anlatc) bevinin akt sylenebilir. Yine bir kiinin zyaam y
ksn anlatan yaz trlerine yakn zyaam yksel roman (ir. roman autobiographique) ile birinci tekil kii azndan yazlm romanlardan da sz edilir. zyaamyksel
anlatda, yazarn, anlatcnn ve anlat kiisinin benzerinin st ste geldii sylenebi
lir. Yani bir anlatda bulunabilecek ayn ben kavramnn, tek bir ben olarak bu
lunduu anlatlan belirtir. Bu son iki anlat tr temel alnarak, yazarn yaam ile anla
ty karlatran incelemeler yaplr. Yazarla metin aras ilikileri ele alan bu tr ince
lemelerde yaplan, yazarn yaamndan yola karak yapt yorumlamaya almaktr.
Bu da yazarla ilgili yeni bir bilgi edinme deil, yazarn bilinen yaamyksnn yazd
metindeki konu ve zlekle ne denli rltn ortaya koymaya ynelik br alma-

GSTERGEBLM YAZILARI

57

kavramndan sz edilebilir. Szce-anatnm Sden baka, anlaty me

tin iindeki anlatlana ya da metin dndaki okuyucuya aktaran bir anla
tann ben kavram da vardr. Son olarak da anlatann okuyucuya ak
tard yk ierisindeki anlat kiilerinin, kendi szcelerini oluturur
ken, kendilerinden sz etmeleri durumunda nc bir ben kavramna
ulalr. Burada unu belirtelim: Her ne kadar bir anlatda ayr
benin varlndan sz edilse de, ben ayn dzeyde deildir. Ara
larnda belli bir sraldzenden sz edilebilir. Yazarn beri, anlatann
ve anlat kiisinin bentlerini kapsar biimdedir. Yani, anlatcya ya da
anlat kiisine ben demelerine yazar karar verir. Benzer sralama, an
latc ile anlat kiisi arasnda da .yaplabilir. Okuyucunun karsndaki
kii anlac olduuna ve btn olayn anlatmndan sorumlu olduuna
gre, anlat kiisine konuma hakkm veren anlatcdr. Bu bakmdan
anlatcnn b e ri\an la t kiisinin bencinden daha st konumdadr. Za
ten bu alma, S olan yazardariok szce znesi olan anlat kiisini
tanmaya ynelik olacaktr.
Hemen belirtmek gerekiyor: Anlat kiisi gerek yaamdaki kii
den birok bakmdan farkldr. Bn azndan dsel bir dnyada yaratlm
kattan bir kimliktir. Ama onu yaratan yazar bizim dnyamza aittir ve
yaratt tipler de bulunduumuz toplumdan esinlenerek oluturulmu
tur. Bu konuda Philippe Hamoriun grne katlyoruz: Bir anlat ki
isi kavram, gerek kiiden (fr. personne), zneden ve bireyden (fr.
individu) ayr olamaz (1977:116). Ksacas anlat kiisi btnyle ger
ek yaamdaki kiilerle rtmese de, birok bakmdan gerek kiileri
anmsatan bir kimlik olarak anlalarda yer alr.
Burada ksaca eyleyen (fr. aetant), eden (fr. acteur), anlat kiisi (fr.
personnage), gerek kii (fr. personne), zne (fr. sujet) ve birey (fr.

dr. Her ne kadar Danel Bergez gerek bir zvaamyksn, zyaamyksel roman
ya da birinci tekil kii biiminde yazlm romandan ayracak nesnel ltler yoktur
(1998:25) biiminde bir yaklam getirse de. bizim iin, bir anlatc tarafndan belli bir
bak asyla anlatlan her trl szce bir anlatdr ve gerek yaamla her zaman yzde
yz rtmesi beklenemez. Kald ki, anlatlarda, okuyucunun karsnda olan anlatc,
gerek bir zyaamoyksn aktaran szceleme znesinden farkl olarak, daha nce
den sylenmi szleri yinelememek (hatta anlaty gerek yaamdaki getiini varsay
dmz olaylar gereksiz yinelemelerden, ayrntlardan kurtarmak ve salam bir doku
zerine oturtmak iin] genelde aktarlm bir sylem kullanr (Dumortier, Plazanet,
1980:45-46). Aktarlm sylem, gerek kiinin sylemine katlm yorumu da ierir.
Yani szceleme znesinin kendisini tanmlad szcelerden, ilgili zneyle giHsalkh
bilgiler alnabilirken, dolayl anlatmdaki sz edilen bir zne ile ilgili bilgiler her zaman
ilgili szce znesini belirtmede doru belirtiler vermeyebilir.

58

V. DOAN GNAY

individu) arasndaki aynm ortaya koyalm. Eden, anlatda bir ad

olan ve belli br durum ya da edim szcesinde bulunan-anlat kii
sidir. Eden, anlatda br kii (baba), ortak bir kimlik (kalabalk), sim
gesel bir varlk (insan ya da hayvan) ya da soyut bir kavram (ka
der) olabilir (Greimas, Courtes, 1979:7). Eyleyen, anlat izlencesin
deki ilevine gre bir edenin addr. Anlatdaki edenler ilevlerine
gre; gnderen-gnderen, zne-nesne, yardmc-engelleyici eyle
yenlerinden birisi olabilir. Buradan da anlalabilecei gibi, bir anla
tda snrl sayda (alt tane) eyleyen olmasna karn, snrsz sa
yda eden bulunabilir. Proppa gre eden, bir masalda deiik i
levleri yerine getiren bireyiemi anlat kiileridir, eyleyen ise ayn
eylemi gerekletiren eden snfdr (Aktaran Dumortier, Pazanet,
1980:64). Anlat kiisi (fr. personnage) okuyucunun anlatlarda ad
n rendii, servenlerini izledii kattan kiileridir (Ducrot, Todorov, 1979:286). Anlat kiisi okuyucunun oluturduu bir yap ol
duu kadar metnin oluturduu bir yapdr da Anlat boyunca
okuyucu tarafndan aamal olarak gelitirilen bir anlat gstergesi
dir (Hamon, 1977:119, Dumortier, Pazanet, 1980:73). Ama anlat
kiileri arasnda da baz ayrmlar yaplabilir. rnein Todorov, "her
anlat kiisinin bir karakter olmadn" (1978:183) syler. Bu ba
kmdan anlat kiisi, sunulan zamansai-uzamsa evrenin bir para
sdr. Ama ayn anlat kiisi psikolojik bir betimlemeyle birlikte ka
raktere dnr. Bu nedenle anlat kiisi, karakterden ayrdr, ama
dier yandan da anlat kiisi gerek kiiden (fr. personne) de farkl
dr. Etrafmzda grdmz herkes (gerek) kiidir (personne). Bi
raz zorlamal da olsa, bu kii bir anlatda yer alyorsa, o zaman an
lat kiisi olur. zne, dilbilgisi asndan tmcenin temel esi, an
lat asndan eylemler zincirini gerekletiren anlatnn temel eyle
yenidir. Ruhbiimsel tanmlamada ise, tannan nesnenin kar
sndaki tanyan varlktr (Benac, 1985:192). Son olarak birey ise,
toplumbilimsel bir tanmlamadr, ve toplumu oluturan kiilerin, top
luma gre yaplan bir adlandrmasdr.

Anlat kiileri birok aratrmacnn dikkatini ekmitir. Hatta an

lat zmleme, yorumlama ya da deerlendirmelerinde, kiiyi yapt
eylemlere ve tiplerine gre tanmlamaya birok inceleme kuram ayr
calkl bir yer vermitir. Roland Bartles, anlat kiileri bir betimleme
dzlemleri olutururlar, bu dzlemin dnda, aktarlan kk eylem
ler anlalr olmaktan kar, yle ki, yeryznde anlat kiilerinin ya
da en azndan edenlerdin bulunmad bir tek anlat yoktur denebiliri1
(1988:45) eklindeki gr, anlat ile eyleyenler ve edenler arasndaki
ayrlmaz ilikiyi ortaya koyar. El yordam ile yaplan anlat incelemesi
dnda bir kurama bal olarak yaplan almalarda zne, ounlukla
incelemenin merkezinde olmaktadr. Bu dorudur, nk uzam ya da

GSTERGEBLM YAZILARI

59

zaman gibi anlaty aklayc eler iinde duran ya da eylemde bulu

nan bir zne vardr. Tahsin Yceltin dedii gibi, ''dnya konusunda her
trl bilginin en azndan etkenin ilevi olduu s3rlenebilir: Dnya
nn kendisi (uzam), onu ele alan zne (belli biri) ve her ikisinin de yer
ald zaman (belli bir an). Bu eden birinde en ufak bir deiiklik
oldu mu dnya ayn dnya deildir artk" (1993:17). Buradaki sz edi
len durum her trl anla iin de geerlidir. Anlat kavram da bir zne
nin eylemler zinciri iindeki yapt dsel eylemlerin bir bakasnca
szl ya da yazl olarak alcya aktarlmasdr. Aktarlan bu szl ya da
yazl bildiride bir zne ve bu znenin yapt eylemler yoksa, bu anlat
olmaz, belki betimleme, zdeyi, deneme, yorum, lirik bir iir ya da bi
limsel bir bildiri olur.
Algirdas-Juien Greimasm anlat eyleyenlerim betimleme konu
sunda verdii saydan farkl saylarda eyleyenlerden sz edenler ol
mutur. rnein Vladimir Propp, halk masallarm nceleyerek yedi eyle
yenden, Etienne Souriau tiyatro metinlerini inceleyerek alt eyleyenden
sz eder. Bu tr snflamalarn anlatdaki kiilerin kimlikleri ile ya da
karakterleri ile deil yaptklarna gre olduunu bir kez daha belirtelim.
Karaman-znein anlatdaki ilevi ve konumu, yapt eylemlere bal
olarak tanmlanmas le olacaktr. Kahraman olmak bir eylemi, eylem de
belli bir nitelii varsayar. Btn incelemeler konusunda anlat, masal ya
da tiyatro ile ilgili olarak drt ile sekiz arasnda, deien eyleyen says
verilmitir. Ancak btn bu saptamalarda, deiik adlarla anlsa da, z
ne her zaman ilk srada yer almtr. Bu saylar deise de yaplan kii
ya da eyleyen tanmlamas, kiinin yapt eyleme gre yaplan bir be
timlemedir.2
2. 1. Tarihe
Yaptklar eylemlere gre anlat kiisini tamma, snflama ve ilev
alanlarm tanmlama almalaryla lgili olarak; A. Nikiforov, Vladimir
Propp, Joseph Bedier, Alan Dundes, Etienne Souriau, Claude Bremond,
Algirdas-Julien Greimas gibi adlar anlabilir. Nikiforova gre, kiilerin
masaldaki ilevleri ve dinamik rol deimez. Kii adlar deise de, i
lev ve roller ayn biimdedir. Bu bakmdan Proppm grlerine ya
kndr. Temel anlat kiisi, biyografik ilevlerin taycsdr, halbuki iknci dereceden kii, dolamnn (fi. intrigue) karmak ilevlerini tar
(yani kahramana yardm ya da engelleme ilevi, nesne ilevi ya da kii
lerin isteklerini ieren ilevler). Meletinski ye gre, Greimasm Yapsal
Aniambiliminde sunduu eyleyenierin yapsal modeli, Nikiforovun

60

V DOAN GNAY

modeli ile szc szcne rtmektedir (1970: 205). Bu bakmdan

en azndan Meletinskf ye gre, Nikiforov, Greimasrin ncsdr, eyle
yen emasn oluturmada yararland kiilerden birisidir. Ama
Greimas tarafndan gelitirilen gstergebilimsel zmlemede, Rus biimcileri yannda, dala birok kaynaktan yararland bilinir.
Yaznsal anlatlarn eklemlenimerini belirlemeye alan anlatsal
ilevler zmlemesi ile Propp, masaldaki kiileri, onlarn ilevlerinden,
eylem alanlarndan yola karak tanmaya alr. Yani ona gre masal
daki deimeyen eyleyenleri bulmak in "kiilerin ne yaptklarn bil
mek55 nemlidir, "kim yapyor ve nasl yapyor55 (Propp, 1970: 29) soru
lar bu balamda nemli olmayacaktr. Propp, bu deimeyen ilevlerin
tannmas ile, masallarda 31 ilev ve bu ilevleri gerekletirme bak
mndan 7 tr eyleyen olduu sonucuna varr (1970: 96-97):
1. Saldrgan (ya da kt kii)
2. Ba (ya da Salayc)
3. Yardmc
4. Prenses (ya da Aranan Kii, bazen Prenses yerine: Babas)
5. Gnderen
6. Kahraman
7. Dzmece kahraman
Br masalda birok kii olmasna ramen, Proppun bu snflama
sna gre, ilev bakmndan yedi anlat eyleyen grubu oluturur. Bunlar,
halk masalnn deimeyen eleridir. Bu kiiler ile yaptklar ilevler
arasnda tr durum grlebilir: Bir kii bir ilev yapar, bir kii birok
ilev yapar ya da birok kii tek bir ilev yerine getirirler.
Etienne Souriau da Propp5un yaptna benzer bir yntemle,
210444 dramatik durumu inceleyerek, tiyatronun deimeyen eyleyenle
rini ortaya koymaya alr. Bu eylemleri dramatik eylemler olarak ad
landrr. Meletinskiye gre, Souriau'nun eyleyenler snflamas, hazr
lanmas ve uygulanabilirlii Proppmki kadar net ve ayrntl deildir
(Meletinski, 1970: 210). Bu ilevleri, Souriau astroloji terimleriyle u bi
imde tanmlar (Pavis, 1980: 2):
1. Aslan (eylemi gerekletirmeyi arzu eden zne)
2. Gne (znenin sahip olmak istedii nesne)
3. Toprak (arzu edilen nesnenin yararland ey)
4. Mars (engelleyici, znenin karlat engel)
5. Terazi (arabulucu)
6. Ay (yardmc)

GSTERGBBLM YAZILARI_____________________________________61

Bu alt eyleyen oyundaki ilevi ile var olurlar ve bu altl yapy

yaptklar dramatik ilevlere bal olarak ikili gruplar oluturur. rne
in. aslan ile gne, toprak ile engelleyici ve terazi ile ay yapt bu
gruplar belirtir (.Aktaran, Ducrol, Todorov, 1979: 291). Bu eyleyenler
snflandrmasnda da ilk sray zne almaktadr.
Claude Bremond, btn anlatlar iin geerli olabilecek bir ema
oluturmaya alr: O, yalnzca lalk masallarm incelemekle kalmaz,
her trl anlaty da inceleyerek bir sonuca varmaya alr. zellikle
anlat mant ve insan davranlarnn szdizimi zerinde durur.
Bremondun anlat mantndaki temel kiileri:
1. Kahraman
2. Mttefik (Yardmc)
3. Hasm (Engelle3rici)dr. (Bremond, 1973: 67-80)
Btn anlatlarn anlatsal ekirdek denilen ilevlerden olutu
unu ortaya koyma>ra alan Bremond, bu temel kiilerin anlat iin
deki yaptklar eylemleri yeni bir yaklamla betimler. Aslnda, bu
eyleyen Propp ve Greimasm eyleyenleri arasnda vardr.
almalarnda Nkiforov, Propp, Levi-Strauss ve Souriauhum
ylembil imlerinden yararlanan Grenmim eyleyen mekesi, hepsinin
bir sonucu ve zeti olarak daha tutarl grnr.. Dizisel (Propp) ve di
zimsel (Levi-Strauss) bir inceleme tr ile kendi modelini oluturur.
Greimashn alt eyleyeni Proppun eyleyenlerinin yeniden yorumlanma
sdr denilebilir:
1. Gnderen (Gn)
2. Gnderilen (Gln)
3. zne()
4. Nesne (N)
5. Yardmc (Yrd)
6. Engelleyici (Eng)
Kukusuz, bunlarn yanma, zellikle anlat zlencesi (bundan son
ra: A) balananda kar zne, kar gnderen ve kar gnderilen de ek
lenebilir. Yine de son ekleileler temel anlat kiileri deildirler, ben
zer rnekler dier aratrmaclarn snflamalar iin de geerli olabilir.
Bir anlat iinde olaylar dizisi vardr. Bu olaylar (eylemleri) ya
pan anlat kiileridir. Yukandaki ilevi bakmndan kiilerin (eyleyenler)
hepsi bu eylemleri yapma, dier kiilerle olan ilikileri ksacas, anlat
iindeki ilevlerine gre tanmlamadr.

62

V. DOAN GNAY

Paris gstergebilim okulunun- eyleyen izgesini oluturmada ya

rarland kuramlardan birisi de Fransz dilbilimci Lucien Tesnierein
grleridir. Tesniere 1965 ylnda yaz Yapsal szdizimin eleri
(Eements de syntaxe slructurae) adl kitabnda tmceyi bir tiyatro oyu
nuna benzetir. Bu durumda tiyatronun; olu (eylemi) * edenler (kiileri)
(fr. acteurs) - tmleyelerinin (fr. circonstances) tmcedeki karlklar:
eylem (fr. verbe) - eyleyenler (fr. actants) - tmleyenlerdir (yle bir
szcede: Dn akam (tiimleyen), Hakan (1. eyleyen) arkadana (2. ey
leyen) bir kitap (3. eyleyen) verdi (eylem)" bir tek eyleme, birok eyle
yen ve tmleyen ekleyerek uzatmak olasdr. Ancak tm eyleyenler ve
tnleyenler, eylemle ilikisine gre bu biimde nitendirilirler). Tesnierein snflandrmasna gre zne, tmcenin birinci eyleyenidir (fr. actant premier), anlamsal yapnn hareket noktasdr. Mantk ve anlam ba
kmndan yklemse! ilikinin k noktasdr.
Tesniere, eyleyeni, fiil tarafndan belirtilen olua (fr. proces) kat
lan varlk ya da nesneleri, belirten birimler olarak tanmlar {Aktaran
Dubois, 1974: 8). Bu yaklamda tmce olutan (yklemden) yola kla
rak tannmaktadr. Eylemdeki olu bir edimin var olan durumdan bir
baka biime dnmesini belirtir. Tmcedeki eyleyenler, fiilin oluuyla
belirtilen dnmse! bir edim iindeki herhangi bir rol slenen er
trl kavramlardr. Olu olarak sre (fr. processus) (rn. Uyumak) ve
eylem (fr. action) (rn. Kapy almak) yardr. Bu bakmdan eylem tm
cenin merkezindedir. Bu gr GreimasTn eyleyen mekesine benze
mektedir. Tesniere ;in, eyleyenleri yaptklar ilevlere gre snflamas
gstergebilim iin de geerli olmutur.
Tesniere, dier tmce elerini (yani eyleyenleri) eylemle olan ili.kisine gre deerlendirir. Eyleyen metindeki durumuna gre; klc
(fr. aget) / eden (fr. acteur), nesne i klman, yararlanan ya da ara du
rumunda bulunabilir. Eylemle birinci derecede likili olan, zneyi bi
rinci eyleyen olarak niteler. rnein Burcu, arkadana bir kitap verdi
tmcesinde, birinci eyleyen "Burcudur. Dier yandan arkadana
(yararlanan) vc bir kitap (nesne) szckleri eylemi yapan eyleyenzne deildir, ama bu ki szck grubu da Tesniere'n betimlemesine
gre tmcenin eyleyenleridir.2
2. 2. Yaznsal Gstergebilim zmlemesinde zne
Btn eyleyen betimlemelerinde, temel anlat kiisi znedir. Ad
ne olursa olsun (kii, kahraman, anlat kiisi, eyleyen-zne, edimsel z
ne. aslan, gerekletirici zne vb.) ahe-okuycu asndan birinci de-

GSTERGEBLM YAZILARI

63

recede ilgilenilen kii her zaman znedir. Onun serveni, baars ya da

baarszl izlenilir. znenin etkileimine gre dier eyleyenler ta
nmlanr. rnein Greimasm oluturduu eyleyenler modelinde, yar
dmc ya da engelleyici, znenin yardmcs ya da engelleyicisidir. Yine
nesne, znenin sahip olmak istedii, onda ya da onun araclyla bir du
rum deiiklii yapmak istedii anlat eyleyenidir. Belki Greimashn
emasnda gnderen, nemli bir eyleyendir denebilir. Gnderen, zneyi
ynlendiren, zneden u ya da bu eylemi yapmasn isteyen tek eyle
yendir. Bu nedenle konum olarak eyeyen-zneden daha sttedir.
Greimas, eyleyenlerin kendi aralarndaki etkileimine bal olarak, onla
r anlam eksenine gre deerlendirir. Gnderen, nesne ve gnderilen
arasndaki liki, iletiim eksenini oluturur. (Gnderen ile gnderilen
arasnda tek tarafl bir iliki vardr. Yani gnderilen, gndereni n var
sayarken, tersi doru deildir (Courles', 1991:99). Ama dier eyleyen
gruplarnda eyleyenler karlkl olarak birbirini varsayar). zne ile nes
ne arasndaki etkileim istek (ya da ara3r) eksenini, son olarak da
yardmc, zne ve engelleyici arasnda bir snama (g) ekseni vardr.
Ade temel ilevi olan eyleyen-ze, Anin eitli aamalarnda
Gn ile (eylerim (fr. manipulation) ve yaptrm (fr. sanction) aamala
rnda) ya da nesne ile (edi (fr. competence) ve edim (fr. performance)
aamalarnda) iliki iindedir. Yine A'nin drt aamasnn ikisinde (edin ve edim aamalarnda) eyleyen-zne, kendisine yardm eden (yar
dmc) ya da ona kar kan, onu engelleyen (engelleyici) eyleyenlerle
iliki iindedir. zne, nesne ile etkileimi ncesinde, etkileimi s
rasnda ya da etkileiminden sonra da dier eyleyenlerle iliki iindedir.
rnein, znenin gnderen ile likisi nesne ile etkileimi ncesi ve $onrasmdadr. Yani nesne ile etkileimi srasnda znenin gnderen ile bir
ilikisinin olmad sylenebilir. Yardmc ve engelleyici ile etkileimi
se zne ile nesnenin etkileimi sramca vardr. Yardmc ve engelle
yici. znenin nesneyi kazanmas ya da kazanmamas annda hep vardr.
Genel olarak anlatdan sz edebilmek iin Jean-Miche Adanrm
da belirttii gibi alt temel zellikten sz edilebilir (1991:86-94).
1. Her anlatda brbiriyle likili olaylar art arda gelir. Belli bir
zaman diliminde gelien olaylar, kendi iinde var olabilecek eitli ba
ntlarla (sezdirimler ve karsamalar, artgnderim ve ngnderimier,
anlatnn tmnden karlabilecek eksiltili yaplar, tmceler aras ba
nt eleri, metnin belirticileri gibi) ilikilendirilebilir. Okuyucu, an
lat iindeki birok rtk durumu, yzeysel yapda belirgin olmayan ya
da sezdirimsel olarak verilmi durumu, art arda gelen olaylar ilikilendirerck ortaya koyabilir. Dolam, olaylarn zaman iinde br sraya bal

64

V. DOAN GNAY

olarak diziliidir ve bu durum anlatnn temel yapsn oluturur. Anlat

daki zamansal yn belirtmek iin de bazlar, "zurnan iinde gelien
gndergesel metinler (Ducrot. Todorov, 1979: 378) olarak tanmlar. Bir
baka biimiyle anlat, "genel bir konu btnlnde, deiik kiiler ta
rafndan gerekletirilen, birbiriyle bantl eylemler zincirini anlatan
bir bildiridir. Eer olaylarda art arda gelme durumu yoksa anlatdan sz
edilemez (Dumortier, Plazanet, 1980:36-37). Burada sz edilen art ar
da gelme, deiik eylemlerin ayn metin iinde bulunmas ya da arka ar
kaya yazlmas deil, aksine art arda gelen eylemler birbiriyle iliki iindedir.
2. kinci olarak, bir anlatdan sz edebilmek iin, metnin genelin
den kartlabilecek belli bir izlek gereklidir. Bu zlek, genel bir durumu
belirtebilecei gibi, dar anlamda bir eyleyen zne ve onun yapt edim
leri belirten bir izlek de olabilir. Yaznsal gstergebilimin bir anlaty
zmlemek iin gelitirdii A, durum ve edim iindeki eyleyenin yap
tklar ilevleri betimlemeye dayanr. Bu durumlar ve dnmler belli
bir izlei ortaya koyabilir. Ancak izlek, her durumda kahramann yap
tklarna bal olmayabilir. zlek, okuyucunun metnin tmnden
kartabilecei yani tmn anlamlandrmas ile ortaya koyabilecei bir
sonu, varlabilecek bir yargdr.
3. Her anlat, durum ve edim szcelerinden oluur. Durum szce
leri ve aralarndaki dnm belirten edim szcelerinin varl bir an
lat iin gereklidir. Bu ki tr szce de birbiriyle iliki iindedir. Courtes
anlaty "bir durumdan baka bir duruma gei ya da "birbirini izleyen
farkl iki durum arasndaki dnm (Courtes, 1991:70,72) olarak ta
mnlar. Anlamm balangcnda, zne nesnesinden ayrdr ya da nesnesi
ile birliktedir. Ama anlatnn sonunda bu dunun deimi olarak bulu
nur'4
5. zne le nesnesi arasndaki ilikide. znenin nesnesi ile birlikte ol
mas ya da nesnesinden ayr olmas anlatdaki durandan belirtir. Bu du
rumun tersine dnmesi ya da smesi iin znenin eylemde bulunmas
gerekir. Bu eylemler de anlatdaki dnmlerdir. Anlatml banda o
unlukla nesnesinden ayr olan zne, belirli dnmlerle ona salip o4 zne ile nesnesi arasndaki liki asndan drt tr likiden sz edilebilir: 1. Anlamn

banda nesnesinden ayr olan zne, anlatnn sonunda nesnesine kavu m utur ve anlat
bu ekilde sona erer. 2. Anlatnn banda nesnesinden ayr olan ze, anlat inde ba
zen nesnesine bir ara sahip olsa da, anlat sonunda yine nesnesinden ayr olarak anlat
biter. 3. Anlatnn banda nesnesi ile birlikte olan zne, anlat sonunda nesnesinden ay
r kalmtr, 4. Anlatnn banda nesnesi ile birlikte olan zne, atlal sresince bir ara
nesnesinden ayr kalsa da, anlat sonunda yine nesnesi ile birliktedir ve anlat bu ekilde
sonlanr.

GSTERGEBLM YAZILARI

65

maya alr. Zaten anlatsalhk (fr. narrativite) kavram, bir anlat iin
de, dunun ve dnmlerin art arda' gelerek metinde anlam oluturmas
(Gr. d'Entr., 1988: 14) demektir. Genel metin iinde en fazla yer alan k
sm zne ile nesne arasndaki istek ekseninin belirtildii dnmlerdir.
Aslnda bu dnmler hem Propp'un hem de Greimasm zmleme
lerinde vardr. rnein Propptaki 31 ilevden eksiklik (fr. manque)
(Villa ilevi) ve eksikliin ortadan kaldrlmas (fr. liquiditation du
manque) (XIX ilev) biimindeki ilevler iki durum arasndaki dn
mn ba ve sonudur. Ayn biimde Greimasm zmleme mekesindek gnderen (koullandrc zne) ile zne (gerekletirici zne)
arasndaki anlama (eyletim) ve anlamann deerlendirilmesi (yapt
rm) aamalar dnmlerin ba ve sonunu belirtir. Bu tanmlama da,
yaznsal gstergebilim asndan iki tr szcenin olduunu ortaya koyar:
zne ile nesnesi arasndaki deiik trdeki banty ya da ilikiyi belir
ten durum szcesi ile znenin durumlar aras dnmlerini belirten edim szcesi.
4. Her anlatda belli bir olu (fr. proces) vardr. Yani anladaki olavlar zinciri, bir btnn paras olarak bir arada bulunurlar. Bu d
zenleme de, giri-gelime ve sonu gibi bir sralama izlemelidir. Anlatsal yaplarn leyiiyle ilgili A kuram asndan en yaln bir szce ola
rak ele alnabilecek bir anlat paras ya da metni, eyleyenler (E) arasn
daki bamt-ilev () biiminde (Courtes, 991:76) tanmlanabilir. (El,
E2, E3, ...En). Byle bir tanmlamada en kk bir eylemde bile birden
ok eyleyen iliki iindedir ve edenlerinin says konusunda bir snr
lama olmayacaktr.
5. Szceleme znesi (yazar) tarafndan anlatlacak olayn bir ne
deni olmaldr. Bir anlamda, okurcunun okuduu metinden kendisine
bir pay karmas gereklidir. Bu karm her zaman somut birey olmaya aktr. Ama her durumda okuyucu, okuduu metinden kendine gre
bir kannda buhmabilmeldir. Anlat, ele ald konuyu aklar ve d
zenler. Bu dzenlemede anlatlan olaylar, gerek yaamda gelitikleri
biimde zamanzgisel bir sralama izlemeyebilirler. Aksine, olaylar aras ilikiye bal olarak sebep-sonu ilikisi iinde geliirler. Her anla
t eklemlenmi ve aamaladmlm birok dnm ierir. Bu durum
larn ve dnmlerin art arda gelmesi mantksal bir yol izler (Gr.
dEntr., 1988:16). Yazarn bilinli olarak eksik brakt (sezdirimler) k
smlar ya da okuyucudan beklenilen kanralar da bu manksal srala
maya dayandrdn Eer anlatdaki olaydar arasmda mantksal ya da-sebep-sou tr bir ilikilendirme yaplamyorsa, anlat yetersiz ve baa-

66_________________________________

V DOAN GNAY

nsz olacaktr ya da okuyucudan beklenilen metnin eksik kalm ksmn

doldurma ii gereklemeyecektir.
6.
Okuyucunun anlatdan karabilecei bir etik sonu olmaldr.
Bu sonu, bir bakma gerek yaamla ilgili bir karandr. zellikle,
gndergesi gerek dnyaya ait olan anlatilarm okuyucuya aktarlma ne
deni vardr. Buradaki olaylar, her zaman gerek dnyadaki gndergelerle bire bir orannda akmaz. Sralamada ya da olaylarn geliiminde
yaplan bilinli deiiklikler alcya belli bir etik karm salamak iin
dzenlenmi olabilir. Okuyucu, okuduu metinle verilmek istenilen
karm anlar, satr aralarm okur. Anlamak, olaylarn art arda gelmesini
kavrayabilmek ve anlat asndan btn kavramak, izgisel geliimin
tesinde, btn ve ilikilerin ana paras olarak paralan kavramak
(Adam, 1990:40, 151) demektir.
2*2.1. zne Trleri
AT de zne, anlat boyunca deiik konumlarda bulunabilir. Buna
bal olarak da ilevine gre ayn zne deiik adlarla tanmlanr. Yani
ayn zne; eyletim edin, edim ve yaptrm aamalarnda deiik adlarla
anlabilir. Yine ayn zne, bir baka eyleyenle olan ilikisine gre yeni
bir ad alabilir. znenin gnderenle ve nesne le olan ilikisinde bu du
rum grlr. Eyleyenler iinde dier eyleyenlerin hepsi ile etkileim iinde olan eyleyen, znedir. Durum szcesinde onun bir durumu belir
tilir, zne, gnderenin esinledii eylemi yapmak zorundadr, onun yar
dmcs ya da engelleyicisi vardr vb. Bir A lde temel olarak bir tane eyleyen-zne olsa da, deiik bak as ile, ayr zneden de sz edile
bilir: Eyleyen zneden baka, bu znenin engelleyicisi (ya da kar z
ne), kendi AFnin eyleyen-znesi durumundadr. Bu adan, iki deiik
Ane bal olarak (ya da ayn anlatnn ki ayn kiiye gre yorum
lanmas ile) zne le kar zne (k) arasnda bir yer deitirme sz ko
nusudur. Daha st dzeydeki bir snflamada, gnderen de (zneye i
yaptrmas asndan) kendi anlat izlencesinin znesi konumunda ola
caktr. Ancak gnderenin anlat izlneeesinde eyleyen-zne (yani gnde
ren) bir eylem yapmak yerine bir eylem yaptnnak konumundadr. B
tn bu aklamalardan sonra, gstergebilmsel zmlemede u adlar
daki znelerden sz edilir: Durum znesi (A. sujet detat), edim znesi
(A. sujet de faire), edimsel zne (A. sujet pragmatique), edinli zne (A.
sujet competant), eyleten zne (A. sujet manipulateur), eyletilen zne
(A. sujet manipule), gerekletirici zne (A. sujet operateur), kar zne
(A. anti-sujet), koullandran zne (A. sujet modalisateur), yapm znesi
(A. sujet de faire). Bu znelerin bazlar, ayn rol yapan znenin bir

GSTERGEBLM YAZILARI

67

baka addr. rnein, gerekletirici zne, yapm znesi ve edim znesi

ayn konumdaki zneyi belirtir. Ama znenin bir baka eyleyene ya da
durumuna gre bu tr ayrm gerekli olabilmektedir. rnein, duran z
nesinin karsndaki zne, yapm znesidir; gnderenden ald eylemi
yerine getiren zne, gerekletirici znedir. Edim aamasndaki eylemi
yapmakta olan zne ise, yapm znesidir. Yine eyleten zne ile eyletilen
zne, gnderen ile znenin eylerim aamasndaki ilikilerine gre bir
belirlemedir. Koullandrc zne, gnderenin zneye gre konumunu
belirten bir tanmlamadr.
Burada ksaca yaznsal gstergebilimi ilgilendiren baz zneleri
tanmlayalm:
Durum znesi: Anlatsal yapyla ilgili olarak, gsterge bilim, an
latdaki duruma gre iki tr zneden sz eder: Durum znesi ve edim
znesi. Anlatdaki balang durumu (fr. situation initiale) denilen aa
mada ve yaptrm uygulanm bir e ile ilgili olarak durum znesinden
sz edilebilir (Ancak anlat sresince, deiik eylemlerin ncesi ve son
rasnda da ayn zneyi durum znesi olarak adlandrmak yanl olma
yacaktr).
Durum znesinin kart ya da zamansal olarak, durum znesinin
ncesi ve sonras konumdaki edim znesi, devinim iindeki znedir.
nk anlatda yapt eylemle kimlik kazanr, bir kimlii olur. Bura
daki kartlk, ayn dzeydeki iki znenin eylem yapmas ya da yapma
mas balamndadr. Bir kez daha sylemek gerekirse, her trl eyleyen
tanmlanmasnn, anlatda geen kahramann adna gre deil, anlat
inde sahip olduu ya da yapt greve gre olduunu belirtmek gere
kiyor. Bu bakmdan znenin ad, birinci derecede nemli olmayacaktr.
Edim znesi ile durum znesi arasndaki temel ayrm ise; durum znesi
hakknda okuyucu ok fazla bilgi renemez. Yani, eylem yapmayan ve
bir durumu aklanan, zne kendisi ile ilgili ok fazla bilgi aklamaz.
Kendisine ait fiziki ya da ruhsal durumlar renilebilir ya da kendisinin
sahip olduu ya da olmad nesneleri bilinebilir. (Durum znesi
/olmak/ ve /sahip olmak/ edimleri ile belirtilir). Eylem yapmamasna
bal olarak, durum znesi bir bakma kapal bir zne olarak tanmla
nabilir (Durum znesini tanmaya ynelik almalar, gstergebitimci
lerin son zamanlarda en ok ilgilendikleri konularn banda gelmitir.
Greimasn <(fke>
!y i incelemesiyle balayan bu almalar, deiik
duygu ve tutkularn zmlemeleriyle srmektedir.. Ancak eyleyenlerin
tutkusal ynn ele alnacak almalarda her iki trde zne ile kar
lamak olasdr. Kii bir tutkusunu anlatsnda belirtirken belli bir devi
nim iinde bulunabilir).

68

V. DOAN GNAY

Gcl (ya da eyletilen) zne: Daha nce de belirtildii gibi, eyleyen-zne, ilikili olduu baka eyleyenlere gre (ya da A asndan,
drt aamann her birinde) farkl adlar alabilir. Eyleyen-zne, gnde
renle ilikide olduu eyletim (fr. manipulation) aamasnda gcl zne
(fr. sujet virtuel) olarak adlandrlr: Eyletim aamasnda, gerekleti
rici zneden bir yapmas islenir. Bu bakmdan ayn znenin buradaki
ad, gcl zne olarak adlandrlr. Edim aamasnda ise bu zne ger
ekletirici znedir. lk aamadaki gcl \zne nesneye sahiptir ya da
deildir. Al'nin eyletim aamasndaki bu gcl zne gerek anlamda
bir eylem yapmaz. Ama koullandrc zne (fr. sujet modalisateur) ya
da eyleten zne (fr. sujet manipulateur), gcl zneye bir eylem yapmas
konusunda telkinlerde bulunur. Bu konumdaki durum znesi, eyletilen
zne fr. sujet manipule) olarak adlandrlr. Gnderene bal olarak
eyletimin alcs olarak da tanmlanabilir. Ayn eden fr, acteur), zne
nin nesnesinden ayr olmas ya da onunla birlikte (ona sahip) olmas asndan durum znesidir; ama gnderenin, durum znesinden bir ey
lem yapnasm istemesi bakmndan ise eyletilen znedir.
Eyleten (ya da koullandrc) zne; zneyi etkilemeye alan ey
leyen olarak gnderen de (zne, gnderenin nesnesi olarak dnl
dnde), bir znedir. Bir bakma, eyleyen znenin Ai'sinden daha ge
ni (ve doal olarak znenin Ai sini de kapsayan) yeni bir A dnmek
gerekir. Bu, daha st konumdaki A nin eyleyen znesi, gnderen ola
caktr. Koullandrc zne fr. sujet modalisateur) olarak da adlandr
lan gnderen, her durumda, hiyerarik olarak gerekletirici zneden
daha st konumdadr. Bir bakma, eyleten zne fr. sujet manipulateur)
ile eyletilen zne fr. sujet manipule) birbirine karttr. Bu kartlk, ko
numsal bir durumdur. Yani, ayn dzeydeki iki znenin kartl deil,
iist-ast aras bir kartlk sz konusudur. nk koullandrc zne, nerisi ve telkinleri ile gerekletirici zneyi eylem yapmaya ikna eder ya
da zorlar. Gnderen, eyleyen izgesindeki zneye telkinde bulunmas ya
da onu edimde bulunmaya zorlamas biimiyle koullandrc zne olur.
Eyletim fr. manipulation) aamasndaki gnderen, eyletimdeki i
levine bal olarak eyleten zne olarak da tanmlanr. Bu ayn edenin
fr, acteur) A iindeki yerine gre tanmlamadr, gnderene hibir ye
nilik getirmez, yalnz, gnderenin eyletim aamasndaki addr. Yine
eyletim aamasnda, eyletilen, znenin gndereni (eyletimin gndereni)
durumundadr. Bir baka deyile, gnderenin zneyle oluturulan konu
muna gre yaplan bir deerlendirmedir.
Gerekletirici (ya da ilemci) zne: Durum znesi edim aama
snda, gerek anlamda bir eylemde bulunur. Gerekletirici zne fr.

GSTERGEBLM YAZILARI

69

sujet operateur), belli bir devinim iinde bulunan, gnderenin esinledii

eyi yapmaya ya da yapmaya ynelik edimlerde bulunan bir eyleyendir.
Bir nesneye sahip olmak ya da ondan kurtulmak iin gerek anlamda
eylem yapan bir znedir: Hemen belirtelim ki durum znesi, gnderenle
etkileimi sonunda gerekletirici zne olur. Yani bir bakma nesne ile
etkileimi aamasnda durum znesinin ad ve konumu deiir. Ayn eden, A iindeki konumuyla durum ya da gerekletirici zne olarak bu
lunur.
Eylemi gerekletirme ile lgili kipse1 szceleri (yani u eylemi
yap tr telkin, emir ya da neride bulunan szceleri) koullandrc
zne yapar. Eyleyen-gnderen olan koullandrc zne gerek anlamda
bir eylemde bulunmaz, gerek bir eylemin yaplmasn bir bakasndan
ister. Bu eylemi, gerek anlamda yapan ise gerekletirici znedir. Bu
durumdaki znenin ad edimin gerekletirici znesidir (fr. sujet
operateur de la performance) (Gr. d Ent. 1988:45/ Sonuta yapma ey
lemi ile ilgili ki ayr zneden sz edebiliriz: Eylemin yaplmasn bir
bakasndan isteyen koullandrc zne yannda, eylemi bizzat yapan
gerekletirici zne vardr.
Burada deiik zne trleri anlsa da, bazlar ayn znenin deiik
durumlar karsndaki addr, bazs da Greimasm zne dndaki eyle
yene verdii addr. rnein eyleten zne gnderendir. Gnderen kar
sndaki zne ise eyletilen znedir. Eyletilen znenin engelleyicisi ise,
kar znedir. Zaten eylerim kavram, bir znenin bir baka zne ze
rinde gerekletirdii eylem biiminde tanmlanr. Bunun iin de
eylerim, edim ve edin olgularm tanmlayan koullandran dzleminde
yer alr.
Gerekletirici zne, A nin ikinci ve nc aamasndaki duru
muna gre bir tanmlamadr. zne, gerekletirdii edim ile iliki iin
dedir. Yani, olayn gereklemesi srmektedir. Edim znesi (fr. sujet de
faire) olarak da adlandrlan bu zne, btn ilevini edim (fr. perfor
mance) aamasnda alr. Edim znesi yalnzca belirli zelliklere sahip
olmakla kalmaz, yani durum znesi olarak kalmaz, bir edimde bulunur.
Gerekletirici zne ile edim arasndaki iliki edim szcesini belirtir.
Ancak u durumu da gz nnde bulundurmak gerekiyor: Dmm z
nesi, ncesinde ya da sonrasnda bir gerekletirici znedir. Yani her
durum znesi, bir dnem gerekletirici znedir ya da her gerekletirici
zne bir sre sonra durum znesi olacaktr. Bir nesneye sahip olan zne,
o nesneye sahip olma aamasnda gerekletirici znedir.
znenin farkl tanmlamalar gerekletirecei dunm iin de (nes
ne) geerli olabilir: Kipse! nesne (fr. objet modal) (bundan sonra: kN)

70______________________'______________

V. DOAN GNAY

ve deer-nesne (fr. objet de valeur) (bundan sonra: dN) Adeki farkl

zamanlarda (znenin Anin edin ve edim aamalanndaki sahip olmak
stedii iki deiik trdeki) nesnelere verilen adlardr. ki nesne arasn
daki temel farkllk ise kN, znenin edin aamasndaki sahip olup ol
madm deerlendirdii drt temel kipsel yapy (istemek, bilmek,
muktedir olmak ve zorunda olmak) belirtir. kinci trdeki dN ise eyleyen-znenin, edim aamasndaki sahip olmak istedii gerek nesneye
verilen addr. Bir bakma, zne kNye sahip ise dNye sahip olabilecek
tir. Btn bu durumlar, znenin Adeki drt temel aamaya gre yap
lan tanmlamalar belirtir.
znenin dNye sahip olma biimine gelince, zne le nesne ara
sndaki iliki drt deiik biimde olabilir (Gr. dEntr., 1988:24-26):
1. Ayn zne, gerekletirici (ya da ilemci) zne (fr. sujet operateur) anlatnn banda nesnesinden ayrdr, sonunda se birlemitir. Bu
rada, ilemci znenin dNyi kendine mal etmesi sz konusudur. Buna
elde etme (fr. appropriation) denir.
2. lemci zne, anlatnn sonunda nesnesiyle birlemi olan du
rum znesinden ayr olabilir (iki deiik zne sz konusudur). Burada,
A bakmndan, dNyi bir baka zneye kazandrma sz konusudur.
Yani geili dn(tr)m vardr (fr. transformation transitif). Deer
nesnenin bu ekilde elde edilmesine katk (fr. attribution) denir.
3. Bir zne, hem ilemci znedir hem de balangta dNsine sa
hip, ama anlatnn sonunda nesnesinden ayr olan durum znesidir. Bu
eden (fr. acteur) iin, nesnesinden ayrlmas sz konusudur. Bir tr d
nl ilem (fr. operation refechie) sz konusudur ve bu ilem vazge
me (fr. renonciation) olarak adlandmhr.
4. Son olarak dnmn ilemci znesi, anlatnn banda nesne
sine sahip (onunla birlikte) olan duran znesinden farkldr. Bu, geili
dnmdr ve sahiplikten vazgeme (fr. depossession) olarak tanmla
nr.
Gerekletirici zne, yukardaki snflamadan da anlalabilecei
gibi, her zaman nesneye sahip olmak durumunda deildir, ya da anla
tda bu durum her zaman byle sonlanmaz. Bazen arad nesneye sahip
olur (1), bir bakasna yardm eder (2), ;elindeki nesneyi kaybedebilir
(3) ya da yeni bir durum znesi aranlan nesneye sahip olabilir (4) (Bu
radaki drt durumdan ilk ikisinde, eyleyen nesnenin elde edilmesi, dier
ikisinde de nesneden yoksun kalnmas sz konusudur, ama sahip olma
ve yoksunluk durumunda da farkllk vardr. Eylemin znenin kendi
sinde gereklemesi ya da bir bakas zerinde gereklemesi sz konu

GSTERGEBLM YAZILARI

71

sudur). Ama her durumda, AVnin znesi edim aamasnda bir eylem ya
par. Bu bakmdan, znenin kimliini tanma, daha ok gerekletirici
zne aamasnda olacaktr. nk eylemde bulunan kii kendi kimliim
eyleminde yanstacaktr. Eylem iindeki insan, yani i yapan zne ken
dine zg davranlarm daha ok ortaya koyar. A l deki nesne ile iliki
iinde bulunan zne (edin ve edim aamalarnda) kendi szcesinden
yola karak tanmak daha kolay ve anlaml olacaktr. nk bu A ne
gre bu aamalarda zne bir eylem iindedir ve bu eylemi gerek szel
gerekse bedensel olarak yapmaktadr. Nasl konumac kendi konu
masnda mevcut ise, eylemi yapan da eyleminde mevcuttur (Ricoeur,
1984:9). Bu da, kendisini ele verecek davranlar iinde bulunduunu
gsterir. Gerek yaam anlatsal bir dnya olarak ele alndnda, z
nenin nesnesi ile ilikisi edin ve edim aamalarnda kendini gstere
cektir. Bu da, ounlukla yapt eylemlerde ve konumalarnda grle
bilir. Konumak da bir anlamda eylemde bulunmaktr. Bir baka adan
dnlrse, konuma bir isel eylemdir. Yani, her zne kendine zg
bireysel ynlerim kendi i ve d eylemlerinde gsterebilecektir. AVde
sz konusu olan drt kiplikten ikisine (istemek ve yapabilmek) gre e
itli sylemlerdeki zne trleri vardr.
Kukusuz, durum znesi de kendi szcesinde nesnel yanlarn or
taya koyabilir. Kullanlan zamandan, grecelik ieren sfatlara, kii adllarndan nesnellii aa karan eylemlere dein birok ayrntda
kendi kimliini ortaya koyabilir.
Kar zne: Gerekletirici znenin kart durumundaki bir baka
zne de anlat iinde yer alr. Yaznsal gstergebiUmde bu son zne kar
zne (fy. anti-sjet) olarak adlandrlr. Gerekletirici zne ile kar
zne ayn nesneye sahip olma/olmama konusunda bir iliki iindedir. Bu
iliki;uzlama, ama ounlukla atma biimindedir. Bu iki zne (l =
gerekletirici zne, 02 kar zne) anlat boyunca birbiriyle kart
eylemler iindedirler. Bir anlatdaki znelerden hangisinin zne, hangi
sinin kar zne olduu ise, bak as ile ilgili bir durumdur. Ama
ounlukla yazarn ba kahraman zne .olarak yer alr. nk okuyucu,
znenin servenlerini, baar ve baarszlklarn izler. Ayn anlatda
birinci zne gerekletirici ise, bu znenin karsndaki zne kar zne
dir. Bak as deitirilerek ayn anlat, kar znenin amalar ve bek
lentileri asndan okunabilir ve yorumlanabilir. Bu son durumda l,
2 nin kar znesi olacaktr. Yani, znelerin ilevleri deimi olacak
tr. Bu durumda her anlatda l ve 2 hin anlat izlenceleri ayr ayr
ortaya konulabilir. Bu iki anlat izlencesi tek bir anlat iindedir, tek bir

72

V DOAM GN AY

anlaty olutururlar. Bir baka deyile, her anlat, birbirine bal en az

iki ayr anlat izlencesini iinde barndrr.
Btn anlatlarda l in gerekletirdii izlence, 0 2 'hin tam kar
t olarak tanmlandna gre, l in baars 2nin baarszl,
2 nin baars da Vin baarszl biiminde anlatda yer alr. Bu
bakmdan zne ile kar zne, anlat sresince ayn nesneyle ilgili ola
rak bir atma halindedir ve anlat bu eksende geliir,
Barthes, yazarlarn belirgin olarak iki zneyi ne kardn, bu
nedenle, dier anlat kiilerini okuyucunun ok iyi tanyamadn belir
terek, yazarlar eletirmek iin syledii birok anlat, iki lasm bir
beklenti erevesinde kar karya getirir (1988: 50) aklamas, anla
tlarda en belirgin olarak zne ile kar znenin servenlerinin en n
planda olduunu belirtmek iindir. zne; ile kar znenin (iki hasm)
bir nesne (beklenti) ile ilgili olarak atma yaamalar, anlatmm genel
yapsnn oluturur. znenin nesnesini elde etmeye ynelik almas,
her zaman kar zne tarafndan engellenmeye allacaktr, benzer ey
ler kar zne iin de sylenebilir.
Sonuta ayn anlat iinde, bir tek nesneyi (dN) elde etmeye yneHk iki ayr A vardr, iki ayr ykden sz edilebilir (Elbette kar zne
iin de, d N y elde etmeye ya da kaybetmemeye ynelik, kendi edin aamas le ilgili olarak bir k N den sz edilebilir). Her iki A iin ayr
ayr eyleyen emas oluturulabilir. Bu ki A'de ayn edenin (fr.
acteur), ki ayr A iinde farkl eyleyen olarak bulunduu grlecektir.
Yani Aj iin (Ah znenin yksn belirtir; A 2, kar znenin yk
sn belirtir ~ kt A) oluturulacak eyleyen izgesindeki gnderengnderilen, zne-nesne, yardmc-engelleyici, A I2 de ayn eyleyen ola
rak bulunmayacaktr. A fdeki gnderen ve gnderilen A lfd e bulun
mayacaktr (znenin bir nesneye sahip olmasn isteyen gnderen ile
kar znenin gndereni hibir zaman ayn olmaz5. Ayn durum gnderi
len iin de geeriidir. Ama dier edenler, ilev deitirerek her iki
A de deiik eyleyenler olarak bulunurlar). A } deki zne, A l2 'de kar
zne ya da engelleyici olarak bulunur; A } in yardmcs ve engelleyi
cisi A2 nin (ilevleri deimi olarak) engelleyicisi ve yardmcs olur
lar. Her iki anlatda ayn eyleyen olarak bulunan ise nesnedir. Kukusuz1

1 nein'Courtes, gslergebiiimsei drtgen ile G - ve kt Gn - kt ansndaki iliki

leri ettirgen kipliklerle yle aklar (1991:112): Bir yandan G n - dier yandan kt
G - kt arasnda /yaptrtmak/ (yapmasn yapmak) kiplii vardr. Ama G kt O ya
da kt G - arasnda ise /yaptrmamak/' (yapmamasn yapmak) kiplii vardr. Bu da
G ve kt G n in zneleri ve kar zneleri le ilgili beklentilerini ortaya koyar.

GSTERGEBLM YAZILARI

73

burada da farkllk vardr: Aj de deer nesne olarak varken, A 2>

de
kipsel nesne olarak bulunur.
A l'nin eyleyenleri_____ _________ k tA I nn eyleyenleri

Gn
Gln

N (kN/dN)
Yrd
Eng

- (k Gn)
- (kt Gln)
k 6 (ya da Eng)
N (kN/dN)
Eng :
Yrd (ya da kt )

2. 2. 2. rnekler
Buradaki saptadmz zne trlerim Ali Ka'm biz izgi film
zmlemesinde kulland rnek metinle ortaya koymak istiyoruz. Ka,
HE-MAN adl izgi filmle ilgili olarak yapt zmlemede (1988:4043). ele ald btncesinde, yzeysel ve derin yapy ayrntl olarak or
taya koyar. Bu izgi filmin balangcnda kullanlan ve Ka tarafndan
da incelenen btnce olarak alman u metin, bizim zne trlerimiz iin
de iyi bir rneke olacaktr:
- Ben Adam: Sonsuzluk lkesinin prensi ve glgeler atosunun sr
larnn koruyucusu
- Bu grdnz de Titrek: Korkusuz dostum
- Bana gizli gler verildii gn, sihirli klcm gkyzne kaldrp
u szleri syledim: Glgelerin gc adna, G BENDE ART1K!

6 Her bilim iin sylenebilecek olan henz son halini almam, hala geliim iinde bii

mindeki grler gstergebilim iin de geerlidir. rnein, Ycelin henz tamam

lanmam bir bilim (1990:17) dedii b bilim, zaman zaman kendi kuramn da yeni
leyebilmektedir ya da nceden belirtilen grler yeni aratrmalara bal olarak dei
ebilmektedir. Gstergebilimsel zmlemede kiplik kuramnn ayrntl ele alnmas ile
birlikte yardmc ve engelleyici durumdaki eyleyenlerin varlklar, ilevleri ve konumla
r tartlmaya halanmtr. rnein, Anne Henault "'kiplik kuram, anlamn oluumun
da zorunlu bir e olmad ortaya ktndan, yardmcy eyleyen emasnn temel bir
esi olmaktan kard (1983:59) der. Yani, eyleyen yardmc, ilemci znenin kendi
sinde bulunmas gereken kiplerini ile ilgilidir. Bu bakmdan eyleyen izgestnde olmas
zorunluluktan kmtr. Yine engelleyici ise, anlat izlencesinde kar zne olarak var
dr.

74

V. BOAN GNAY
- Titrek mthi bir kediye, bense HE-MANe dntm ve kainatn
en gl adam oldum.
- Sadece kii bu srr biliyor: Dostlarm olan; byc, General,
Orko.
- Birlikte glgeler atosunun srlarn Sskeietorun ktlk dolu g
lerinden koruyoruz

Bu ksa metinde, burada sz ettiimiz tm zne trlerini, hatta en

az iki anlat izlencesini bulmak olasdr.
Durum znesi: Daha en bataki tmcede Adam (daha sonra HEMAN olduunu reneceiz), bir durum znesidir. Eylem yapmyor,
kendisini betimliyor: Ben Adam: Sonsuzluk lkesinin prensi ve glge
ler atosunun srlarnn koruyucusu. Kendi durumunu aklad bn
szce de Adanda ait bir durum szcesidir.
Gcl ve eyletilen zne: Ama Birlikte glgeler atosunun srla
rn skeletorun ktlk dolu glerinden koruTnak iin gnderenle
yaplan anlama asndan, Adam, gcl zne durumundadr, gnderen
bakmndan ise eyletilen bir znedir.
Eyleten zne: Eyleten zne ya da koullandmc zne (yani gnde
ren) burada grnmyor, ama varl biliniyor. rnein Adanda gizli
gleri veren ve arkadalar ile glgeler atosunun srlarn Iskeletorun
ktlk dolu glerinden koruma grevini veren bir gnderenin varl
m anlyoruz. Gerekletirici zneye bu grevi verebildiine gre, on
dan dala st konumda olduu da sylenebilir.
Edimsellemi zne: Gcl zne, gerekletirici zneye dn
meden nce, edin aamasnda, kendini gnderenle yaplan anlamay
yapabilme konusunda sorgulamas sz konusudur. Ancak birok anla
tda olduu gibi burada da bu aama yzeysel yapda grnmyor. Ku
kusuz, buradaki znenin, eylemi yapabilme konusunda tm kipliklere
sahip olduu anlalyor. rnein gizli glerin verilmesi, gcl z
nenin edimsel zne olarak da baarl ve eylem yapmaya hazr olduunu
belirtebilir.
Gerekletirici zne ve anlat izlencesi: znenin gnderenle
yapt anlama uyarnca atoyu koruduu, korumakta olduu ve koru
yaca, izgi filmin sreklilii asndan grlyor (Ka, 1988:41). Bu
grevi yaparken AdamTn bir edim szcesi olduu kein. Yani atonun
srlarn korumamda ilemci zne olan AdamTn anlat izlencesi buradan
balatlabilir. O zaman Adam, bir nesneye sahiptir (srlan koruma) ve
bunu, kar zneye (burada skeletorun ktlk dolu gleri) kar ko
rumakla ykmldr.

GSTERGEBLM YAZILARI

75

Yardmc: Adan:m birok yardmcs olduunu gryoruz: Titrek

(sihirli kedi), sihirli kl, gizli gler, belki AdamTn dostlan; byc,
General ve Orko.
Kar anlat izlencesi: Kar anlat izlencesi ise Iskeletor ve onun
ktlk dolu gleri asndan olacaktr. Anlalan skeletor ve tonun
gleri (kt ), glgeler atosunun srlan (N) peindedir. Yani (Adam) nesnesine salipken (elinde tuttuklar srlan koruma), kt ayn
nesneye sahip deildir ve onu elde etmeye alr.
Durumlar ve Dnmler: Gerek ve gerekse kt ile lgili ba
z durumlan sezinleyebiliyoruz. Ama ayn ksa anlatda baz dn
mleri grebiliyoruz: ncelikle Adam'm HE-MANe dnmesi, ona
baz nesnelerin (sihirli gcn) verilmesi. Yine kahramanlardaki fiziksel
deiimler ve anlat izlencesi asndan birlikte glgeler atosunun sr
larn skeletorun ktlk dolu glerinden koruma srasnda yaan
lan deiik dolanllar sralanabilir.
2. 3. Anlat izlencesi inde znenin Serveni
Tzvetan Todorov, Norton Friedmandan yararlanarak, bir anlatda
olabilecek dolant (fr. itrigue) trlerini u biimde sralar (Ducrot, To
dorov, 1979; 380-382):
- Yneltilmi dolanllar (eylem, melodramatik, trajik, cezalan
drma, edepsizlik, vgl dolant trleri bu grubun alt trleri olarak be
lirtilir),
- Kiiyle ilgili dolmt&v (olgunlama, geri verme, kantlama ve
soysuzlama dolanllar) ve son olarak da
- Dnce dolanllar (eitim, aa kna, duygulandrc ve d
krkl dolanllar) vardr.
Bu dolanllarn tm, kalraman-zeyi temel alan snflandrma
lardr. Okuyucu, anlatda geen kiileri yaptklarna gre bu tr snfla
malara koyabilir ya da okunan bir anlatdaki kiiyi bu snflarn birisi iinde grebilir. Okuyucunun tanmaya alt kalmamam ilgilendiren
bu dolanllar kiilere ynelik biimiyle ksaca aklamaya alalm.
Eylem dolanlsnda olaylar, art arda sebep-sonu ilikisi iinde ge
liir. Okuyucu hep daha sonra ne olacak? sorusunun peindedir. Bu da
btnyle anlat izlencesi asndan durumlar ve dnmler iindeki
bir znenin serveni demektir. Melodramatik dolanlda, sempatik fakat
zayf bir kahramann mutsuzlukla biten serveni sz konusudur. Ayn

76

V. DOAN GNY

durumda, anlat kahramann baars ile biterse duygusal bir dolanldan

sz edilebilir. Trajik dolanlda, sempatik kahraman mutsuzluundan so
rumludur, fakat bu sorumluluun farkna ok ge varr. Cezalandrma
dolanlsnda, baz olumlu ynleri olsa da, okuyucunun nefretini kazan
m kahramann baarszl ile biten bir anlat sz konusudur. Edepsiz
lik dolanlsnda, kt bir kiinin, cezalandrlmas gerekirken dllendi
rilerek biten bir serveni vardr. vgl dolanlda, trajik bir anlat iin
de, yapt birok tehlikeli eylemlerden sorumlu ve kahramann sonunda
baarmasndan dolay okuyucunun hayranlm ve saygsn kazanm
bir kahramann servenleri vardr.
kinci grupta kiilerle ilgili dolanllardan sz edilebilir. rnein
olgunlama ile ilgili dolanlda, gelien olaylar sempatik fakat saf bir
kahraman olgunlatrr. Geri vermede, sempatik ve saf kahraman kade
rinin deiimi iin urar. Fakat, mutsuzlukla biten kendi sonundan so
rumludur. Kantlama dolanlsnda, sempatik bir kii ok zor durumlar
iinde kendini kantlamaya alr. Fakat sonunda okuyucu, kahramann
bu zorluklar ap amadm ya da bu dnceleri brakp brakmad
n renemez. Soysuzlama dolamnda, olaylar art arda gelir, bata
belli bir dncesi olan kahraman sonunda her eyi brakmtr.
Son grupta dnce temelinde gelien dolanllar vardr. Eitimiz
ilgili dolanlda, olgunlama dolanllarna benzer biimde, kahraman, ge
lien olaylardan kendisine ders kanr. Bu dolanlnn kart d krkl
dolanlsnda ise, kalraman, btn iyi dncelerini terk eder ve mutsuz
luk iinde lr. Aa kma dolanlsnn banda, kahraman kendi du
rumunu bilmez. Olaylarn sonunda renir. Duygulandrc dolantda
kahramann dncesi deil ama davranlar ve inanlar deiir.
Aslnda okuyucu ya da zmlemeeilerin peinde olduktan ey,
bu anlatlarn kendi i yaplarnn yani anlamlandn a srelerinin or
taya konulmasdr. Yaznsal gstergebilim kur jmnda, bir metnin nce
lenmesi, eyleyenlerin yaptklar eylemleri bir btnlk iinde^ zmle
meye dayanr. Anlatdaki eylem rgs en doru biimde Ane daya
narak ortaya konulabilir. "Anlat izgesi (fr. sclema narratif) bir bakma
yaamn anlamn belirleyen bir ereve oluturur, insan etkinliini bir
anlamlama edimine dntrr: Yetilendirici deney, znenin yaama
katlmasn salayan deneydir, belirleyici deney, znenin kendini yap
t eyle glendirmesidir, hem dllendirme, hem onay olarak tanm
lanan onurlandrc deneyse, edimlerin anlamm kesinleerek, gerek
zne niteliini kazanmasn salar (Ycel, 1991: 19). Akne gre me
tindeki kiiler snflandrlabilir, bir kiinin yapt eylemin deeri ve i
levi, znenin gc ve yetenei ya da anlatdaki bir betimlemenin ge

GSTERGEBLM YAZILARI

77

reklilii ortaya konulabilir. Bir A} eylem ve bu eylemleri ilgilendiren

kantlamalardan (fr. argumets) oluur. Bu kantlama kavramm geni
lde deerlendirmek ve alglamak gerekir. Kantlamalar, bir anlat
daki zne ve onun nesnesi ile ilgili her eydir denilebilir.
AMeki eyleyenler her zaman kiiyi belirtmez. Tek farkl olan z
nedir, zne her zaman bir kiiyi belirtir (Kiiletirme sanat le bir hay
vann da zne olabilecei unutulmamaldr). Yine, zne ile nesne her
zaman bir arada bulunmak zorundadr. Biri olmadan dieri olamaz. Ka
ntlamalarla, znenin nesnesi ile olan durumunu (nesnesiyle birlemesi,
ondan kurtulmas, onu elde etmesi vb.) zmesi sz konusudur. Bu
zme ii bir eylemdir, yani anlatnn temelindeki yapma (gerekle
tirme), edimidir (fr. acte de faire). Anlatdaki bu gerekletirme edimi
eitli aamalardan sonra olacaktr.
Anlatdaki dier e3rleyenler, znenin bu gerekletirme aamasna
gre belirir ve anlatda yer alr. rnein gnderen, bir baka aamada
yardmc da olabilir. Bir anlat kiisi gerekletirdii rol ile gnderen,
nesne, zne ya da yardmc olabilir. Hatta ayn eden (kii) anlatnn de
iik aamalarnda farkl eyleyen roln gerekletirebilir. Sonuta, an
latda belli bir rol olan nesneler (insanlar ve ilevi olan dier nesneler),
eyleyen olarak tanmlanr.
AL de yukarda sz edilen alt eyleyenin yeri belirlenmitir. Bu
eyleyenlerin AFin drt temel aamasnda (L eylerim, 2. edin, 3. edim, 4. yaptrm) nemli ilevleri vardr. Gn ile arasnda, iki kiinin
de karma uygun bir szleme yaplr. Gn bir anlamda yaptran zne
dir. Eylemi yapan ise znedir. Bu anlama, znenin kendisinde olmayan
bir duruma, konuma ya da nesneye sahip olmas/olmamas zerinedir.
Bu aamaya ksaca eylerim (fr. manipulation) aamas denir ve ALnin
ilk aamasn oluturur. Talisin Ycel Eylerim ilemi birok insan edi
mini kavrama ve zmleme yolunda kullanlabilecek etkin bir aratr"
der ve ekler; Eylerim birbirini izleyen iki ayr edimden oluur; Koul
landran znesinin genellikle bilisel edimiyle, yapm znesinin genel
likle klgsal edimi. Ama bir yandan her edim bir edinci varsayar, br
yandan koullandmm znesinin (2) edimin ereinin bir donatm ya da
btnleyim yoluyla yapm znesinin (l) edincini dntrmek ister
(1982:67). Gn eylerim aamasnda kahraman bir yandan dN konusunda
bilgilendirirken, dier yandan bu eylemi kahramann yapmas iin tel
kinlerde bulunur. Bu telkin Gnhn ikna etmesiyle yakndan ilgili bir
durumdur.
Yine ALin sonuncu aamas olan yaptrm (fr. sancon) aamas
da zne ile Gn arasndaki bir etkileimin olduu ksmdr. Yaptrm, bi

78

V.

DOAN GNAY

lisel (fr. cognitif) bir dzeye dayanr. Genel anlat asndan, znenin
cezalandrlmas ya da dllendirilmesi, son paragraf ya da son satr
larda grlr ve ounlukla znenin bu durumlardan somaki yaam
hakknda fazlaca bir bilgi verilmez. Bu aama, bataki eyletim aama
sndaki yaplan anlamann deerlendirildii bir durumdur. Gn ile zne
arasndaki anlamann gerekleip gereklememesine gre, Gn zneyi
dllendirir ya da cezalandrr. Her iki durumda zne, eylem aamasn
da deildir. Yani, edilgen bir zne vardn Yapnm aamasnda iki tr
eylem vardr (Adam, 1990:78): zne, nesnesini de alarak Gn!e dora bir
ynelmedir. zellikle, zne baarl olduunda grlen durum budun
Bu, znenin Gn tarafndan dllendirilmesidir (ya da dllendirilme is
teidir). Dier yandan baarszlk durumunda bu eylem tersine iler:
Gn zneye doru giderek yaplan anlamann sonucunu sorar. Bu da
cezalandrmadr.
Anin ikinci ve nc aamalar ise, zne ile G nnin istein ger
eklemesi olan nesne (dN) arasnda bir iliki vardr. Bu iki anlat d
zeyi bir bakma znenin eylemde bulunduu aamalarda. zellikle
nc aama olan edim (fr. performance) aamas, bir anlatda eylemin
gerekletirildii aamadr. Bir durumun (fr. etat) dnmn ger
ekletiren yapma ileminin tm edimdir. Gerekletirilen bu ilem, ii
yapan klc (gerek) bir zneyi (fr. agent) varsayar, bu ilemci znedir
(fr. sujet operateur) (Gr. dEntr., 1988:16). Anlatda en uzun verilen b
lmlerin banda, znenin bir grevi nasl gerekletirdii (yani edim
aamas) belirtilir. Ne denli uzun belirtilirse belirtilsin, edim aamas,
bir Anin dier aamas kadar nemlidir denilebilir. Dier yandan
edin ile edim aamalar arasnda tek tarafl bir varsayma sz konusu
dur. Yani her edim aamas, kendisinden nce gerekleen bir edin aamasm varsayar, ama tersi doru deildir: Edin aamas kendisinden
sonra gerekleecek bir edim aamasn varsaymaz.
Edin (fr. competence) ise, Amin deerlendirilmesi ve anlal
mas zor olan aamas olarak grlebilir. Edim aamasndaki zne ile
nesne arasndaki gerek iliki yerine, soyut bir ilikiden sz edilebilir.
znenin, nesnesi ile bilgi dzeyinde bir etkileimi vardr. Paul Claudel
bir tiyatrosunda Ben hibir ey bilmiyorum ve hibir ey yapamam. Ne
demeli? Ne yapmal? Ben kimim? diye sorar (Aktaran Coquet, 1973:
154). Aslnda bu, edin aamasndaki bir znenin kendisini tanmasna
ynelik bir etkinliidir. Kukusuz, byle bir zne ok fazla yetenee,
kiplie ve eylem yapma gcne sahip deildir. Ama bu szler bir anlat
izlencesinin edin aamasn belirtmesi asndan ilgintir: Edinli zne
(fr. sujet competent), gerekletirebilecei bir An izlemek durumun

GSTBRGEBLM YAZILARI

79

dadr. Yine, edinli zne, bu Anin gerekletirebilmesi iin gerekli

kipliklere sahip olmaldr. Edin, "ilemci zneyle ilikili olan edimin
gerekletirilmesindeki gerekli durumlardr (Gr. dEntr., 1988:17). Edin, znenin kendini tanmaya alt, gcn ve yeteneini snad
aamadr. Anin gereklemesinde zorunlu saylan kiplikler bu aa
mada sz konusudur. Gn ile zne arasndaki anlamann gereklemesi
(eyletim aamas) iin znenin gerekli kipliklere sahip olmas gereklidir.
Bu yetenee ve gc gre zne ilgili eylemi gerekletirir.
Anin edin aamasnda, kendini ortaya koyan ve kendini sorgu
layan bir zne ile kar karyayz. yapan deil, i yapmaya ynelik
bir znedir sz konusu olan. Belki de gnlk yaamda i yapmayan po
litikaclara benzer bir znedir. Bu tr durumlar bir anlat iin geerli
olabilecei gibi gndelik yaamda i yapmadan nce, deyim yerinde ise
ahkam kesen zne iin de geerli bir durumdur. Ancak anlahsal yap
larda bu zne mutlaka bir edim aamasna geer, yani bir ekilde ey
lemde bulunur. Gndelik yaamda ise eylem yapmak isteyen kii, ko
numalarnda bunu sklkla belirtse de, her zaman eylemde bulunmaya
bilir.
Bu durumda A nin birinci (eyletim) ve drdnc (yaptrm) aa
malarnda, ayn zne durum znesidir, nk bir nesneye sahiptir ya da
deildir. Genel olarak, eyletim aamasnda bir nesneye sahip deildir,
yaptrm aamasnda ise sahip olmutur. Bu aamalarda, zne ile nesnesi
arasndaki iliki durum szcesi olarak tanmlanr.
2. 3.1. rnekler
Anlat izlencesini bir gazete haberine uygulayarak aklamak isti
yoruz. Kukusuz, her gazete haberi bir anlat zellii le hazrlanmyor,
ancak bazen haber bir anlat zelliinde okuyucuya sunulabiliyor. Se
tiimiz haber de bu tr bir zellik ieriyor.
Loiipop soygunu
Amerika'nn Pensacol blgesinde, lke tarihinin en lgin soygunla
rndan biri yaand.
Bir markete giren 9 yandaki ocuk Jeffry, ceketinin altnda bir si
lah bulunduunu syleyerek, tezgahtar kzdan btn lolipoplar bir
kesekadna doldurmasn istedi. akna dnen tezgahtar kz
kendisinden istenileni yapt ve kk soyguncu ekerlemeleri ala
rak kamaya balad. Dardaki bisikletinin lastiklerinin indiini g
rerek, onu kar kaldrma brakt ve ara sokaklara dald.

80

V. DOAN GNAY

Ancak kk bir ocuun kendisini soymasn hazmedemeyen kz

gn market sahibi Ron Brovvn, ocuun peine derek ocuu iki
sokak ileride kskvrak yakalad.
ocuk, benzer bir soygunu televizyondaki bir dizide izlediini ve
ok etkilendiini syiedi. Kendisinin de byle bir cesareti gster
mek iin bir soygun yapmay kafasna koyduunu belirterek, bl
gedeki marketleri tek tek incelediini, en uygunun bu market oldu
unu syledi. Soygundan birka gn nce geldiinde marketteki lo
lipoplarn ok azaldn fark ettiini, bu nedenle de yeni rnn
gelmesi iin birka gn beklediini syledi. Her eyin kendi baar
s iin uygun olduu bir anda harekete geerek bylece marketi
soyduunu anlatt.
Ancak bisikletinin lastiklerinin patlamas ve daha hzl koamad
iin kendine kzdn syleyen yaramaz afacan, market sahibinden
de zr dilemeyi unutmad.
Ailesi de, minik soyguncunun iki hafta sonunu markette alarak
geireceini ifade etti.
Sabah Gazetesi, 16 kasm 1998.S.19)

Anlat: Bir gazete haberini anlat olarak alabilir miyiz? Her habe
rin anlat biiminde yazlmad bu nedenle anlat olarak alnamad
doru, ama bazen anlatsal haberler de gazetelerde bulunabilmektedir.
Kukusuz anlat yazm ile gazete yazm ayn biimde olmamaktadr.
Bir anlat iin gerekli; bak as, anlatan, olaylar ve durumlar, olayla
rn birbirini zleyerek gelimesi gibi konular burada da var. Yine, dn
mleri de ok belirgin olarak grebiliriz. Bir metni anlat olarak de
erlendirebilmek iin eyleyenler ile onlarn yapt ilevlerin olmas ge
reklidir. (El, E2, E 3 ,....)
rnein Jeffyran yapt eylemler: Televizyon izleme, soygun
yapma istei, marketleri inceleme, u)'gun market bulma, soygun iin
uygun zaman bekleme (lolipoplarn ok olduu bir zaman), soygun
yapma (silah tayor grnme, kza emir, kzn kendisine verilen emri
yerine getirmesi) kama, bisikletinin lastiklerinin patlamasn grme
(d krkl), bisikletini kar kaldrma koyma (kendine ait izleri orta
dan kaldrma istei), fazla hzl koa mama ve yakalanma gibi eylemler.
Ayn olaylar, kzgn market sahibi Ron Brown iin de karlabilir;
maazasn dzenli altrma, maazasnda insanlar altrma, eksik
nesneleri zaman zaman giderme, gvenlik asndan daha zayf g
rnme, maazasna bir ocuun gelmesi, tezgahtar kz tehdit ederek
maazasndaki lolipoplar zorla para vermeden alma, durumu Brovraun
renmesi, kar atak, ocuu arama ve yakalama.

GSTERGEBLM YAZILARI

81

So olarak da ayn anlat le ilgili Jeffrynin ailesinin yapt ey

lemler (metin yzeyinde ok az olmakla birlikte) yle sralanabilir: Ai
lenin ocuu olmas, ocuklarn topluma yararl insan olarak yetitirme
arzusu, Jeffry'e gerekli nemin gsterilmemesi, ocuklarnn bir soygun
yaptm renme, market sahibinden zr dileme ve Jeffiyi cezalan
drma.
Anlatda devingenlii (fr. dynamisme) salayan durumlar ve d
nmler de yukarda verdiimiz olaylarla salanmaktadr. rnein, ce
saretin kendisinde eksik olduunu hisseden duranznesi, b eksiklii
gidermek iin eyleme kalkr. Sonra eylemi yapmas, kamas kt
O nn onu yakalamas ve ailesinin ;y cezalandrmas da anlat iin
deki dnmler olarak belirtilebilir.
Dolant olarak Jeffry'nin yks, melodramatik bir dolantry ammsatyor. ocuk olmas ve kk yata planlar kurmas asndan kah
raman, okuyucu tarafndan sempatik bulunur. Ama ocuk olup zayf ol
mas ediminin olumsuz bitmesine neden olmutur. Serveni (ailesi a
sndan olmasa da kendisi asndan), olumsuz bitmitir. Eer ailesinin
verdii cezadan sonra yaptnn yanl olduunun farkna vard ise bu
trajik bir dolant olur. Ama bu son durum anlatda belirtilmemitir.
Uzam: Amerikalm Pensacol blgesi. Ayrca blge marketleri,
ara sokaklar, iki sokak ilerisi ya da daha dar anlamda soygunun yapl
d marketler.

Zaman: "lke tarihi bir. ipucu olarak grlmektedir. Yani Ame

rika Birleik Devletlerimin kuruluundan haberin kt ana kadar ki
zaman diliminden herhangi bir zaman olabilir. Yine, gemi zaman da,
olayn, en azndan gazete haberinin yazmndan nce olduunu gsterir.
Ama biz gazete kavramnn tanmndan yola karak, 16 kasm 1998 ta
rihinden nceki bir an olarak deerlendiriyoruz (Aslnda, gazete, 24 sa
atlik mr olan bir iletiim arac olduuna gre, olay zorunlu olarak 15
Kasn 1998 tatilimde olmas gerekir. Ama baz haberlerin zamanla lgili
bir snrlamas olmadndan, gazetecilik asndan ilgin haber olarak
deerlendirilebileceini ve her zaman gazetede boluk doldurma haberi
olarak kullanlabileceini dndmzden, bu haber iin ksaca "16
Kasm 1998 tarihinden nceki bir zaman diyebiliriz).
kinci olarak, anlatdaki olaylarn gerekletii bir zamandan da
sz edilebilir. Yani Jeffryhin televizyon izlemesinden market sahibinin
yakalamasna kadar geen bir zaman ve bu anlat zamannn daha sonra
snda gerekleecek "iki hafta sonu gibi yinelemeli bir zamandan da
sz edilebilir.

82

V; DOAN GNY

zne: Burada temel anlat kiisi olarak; 9 yandaki yaramaz, afa

can ocuk Jeffryyi grrz. Anlat onun servenidir. Kukusuz, bu
Jeffrynm bak as ile ilgili bir durumdur. Ayn olay market sahibi ya
da Jeffrynin ailesi asndan ele aldmzda zneler farkl olacakr.
Durum zne: ocuun televizyonda bir diziden etkilenmesi ve
nesnesinin kendinde olmadnn farkna varmas biimiyle bir durum
znesidir. Yani, zne herhangi bir eylemde bulunmuyor, yalnzca nes~
vnesi ile birlikte ya da ondan ayr olduunu bilmemiz asndan durum
znesidir.
Gc! zne: Eylemi gerekletirmek iin kendinde gerekli kip
liklerin olduunu gren, eylem yapmaya hazr bir zne sz konusudur.
Bu da anlatda ayrntl olarak verilmitir: Kendisinin de byle bir cesa
reti.... birka gn beklediim syledi.
Eyleten zne (Gnderen): Jeffryyi bir market soymaya zorlayan,
onu bu davran yapmaya iten bir zneden sz edilebilir. Bu bir yandan
televizyon dizisine zenme (televizyon dizisinden esinlenilen merak ve
macera), dier yandan da kendisini kantlama olarak tanmlanabilir. z
ledii diziden ocuun kard sonu, onun da televizyon dizisinde
oynayan ocuk gibi kendisini kantlama istei gnderen durumundadr.
Bu bakmdan soyut bir zne olarak kendini kantlama eyleten znesi
(gndereni), durum, gcl ya da ilemci zne olarak bulunabilecek
Jeffryden daha st konumdadr.
Nesne: znenin sahip olmak istedii iki eyden sz edilebilir: Bi
rincisi, cesaretini kantlama; kincisi ise, lolipoplara sahip olma. Ama
lolipoplar alma ok fazla bir nesne olarak grnmyor. nk ocuk
lolipop yerine bir baka ey de isteyebilirdi.
zne nesne ilikisi: Burada, iki eyleyen arasndaki liki elde et
me (fr. appropriation) biimindedir. Bu elde etme, cesaretin kantlanma
s olabilecei gibi, lolipoplarn elde edilmesi biiminde de deerlendiri
lebilir.
Gnderilen: Bu ii yaparak kendini kantlayabilecektir' (baar
mak) ya da kamayamayacaktr (baarszlk).
Yardmc: Koltuunun altnda tadm syledii tabanca. Ama
bu durumu dnebilmesi biraz kurnazlk ve zeki olmay da gerektiri
yor. Yani bir bakma yardmcs da kendisidir (zeka ve kurnazlk bak
mndan). Bir baka adan tezgahtar kz hem yardmc (ocuk, tezgahtar
kzdan btn lolipoplar bir kesekadna doldurmasn istedi. akna
dnen tezgahtar kz kendisinden istenileni yapt) hem de patronuna du
rumu haber vererek engelleyici konumundadr.

GSTERGEBLM YAZILARI

83

Engelleyici: Bisiklet de yardmc olarak dnlmken, tersine

nemli bir engelleyici konumuna dnr. Tezgahtar kzn da yukarda
bir bakma engelleyici olarak dnlebileceini belirttik. zne, eylemi
yaparken yardmc ve engelleyici zne le etkileim iindedir. rnein
tabancasnn olduunu sylemesi, kar zne karsnda kendisini daha
gl klmasn salamtr. Ya da bisiklet, ancak gerek anlamda eylem
yaparken znenin kullanmak istedii bir aratr.
Eyleyen izgesindeki eksenlerin olumas: letiim ekseni olarak
kendini kantlama (Gn), soygun (N) ve baan/baanszlk (Gln) dzlemindedir. stek (aray) ekseni Jeffry () ile soygun (N) arasndadr. S
nama ekseni: tabanca dncesi (kurnazlk) ve tezgahtar kzm olutur
duu yardmc (Yrd), Jeffry () ve bisiklet ve ailesinin oluturduu en
gelleyici (Eng) eyleyenleri arasnda olmaktadr.
Anlat izlencesi: ncelediimiz anlat, zamandizimsel bir sra iz
lemediini gryoruz. rnein, nce zamandizimsel sralama: Eyletim
~ edin - edim - yaptrm biiminde bir sralamay gerektirirken, burada
edim - eyletim - edin - yaptrm biiminde bir sralama ile karlayo
ruz. Yan anlatnn en nemli aamas (edim) ncelenmi olarak veril
mitir. Bu anlatnn zaman sras ile olaylarn olu sras arasnda yazar
tarafndan bilinli olarak yaplan deitirme, anlaty daha ilgin klmak
iin yaplmtr.
Burada eyleme bal olarak (ocuun cesaret denemesi, market
sahibinin ocuu yakalamas ve ailenin ocuu cezalandrmak iin a
ltrmalar) deiik A5den sz edilebilir. Market sahibinin A:si
Jeffryin AF sine kart durumdadr. Okuyucu, doal olarak Jeffryni
AFsini temel alr, nk onun serveni anlatlr. Ailenin A si market
sahibine yakn olmakla birlikte her iki znenin amalar farkldr, bu
nedenle de A leri de farkldr denilebilir. rnein ailenin Aisinde; top
lumsal yaam, ocuk yetitirme ve yaplan suun dzeltilmesi adna
cezalandrma gibi amalar sralanabilir.
Balang durumu: Bir anlat iin sz konusu olan balang du
rumu bizim anlamzda da var. Tek bir tmce: "Amerikanm Pensacol
blgesinde lke tarilinin en ilgin soygunlarndan biri yaand. Ba
lang ksm ile okuyucu anlatya hazrlanr! Burada da okuyucu, olayn
getii yeri ve zaman ile olayn zellii (en ilgin soygunlarndan biri)
verilir. Zaten en ilgin soygunlarndan biri olmas, okuyucu iin me
rak konusu olmutur bile.
Eyletim: Bu aama, znenin yaama katlmasn salar, znenin
gnderenle etkileimi (eyletim) aamas iin u tr bir szlemeden sz

84

V. DOAN GNAY

edilebilir; Gnderen (ocuun kendini kantlama istei yani benlii,

ruhsal yn, macerac yn) zneyi (yine ayn ocua) televizyonda
grd trde bir eylem yapnasm istemektedir. Gcl zne kendisini
bu ie ynlendirir. Kendisinin de byle bir cesareti gstennek iin bir
soygun yapmay kafasna koymas" Ani ilk aamas, yani eylem aamasm belirtir. ocuk benzer bir soygunu...... bylece marketi soy
duunu anlatt paragraf hem eylem, hem de edin aamalarm belirtir.
Edin: Edin aamas ile ilgili olarak ayrntl bilgiler reniriz.
rnein blgedeki marketleri tek tek incelediini, en uygunun bu mar
ket olduunu syledi. Soygundan birka gn nce geldiinde marketteki
lolipoplarn ok azaldm fark ettiini, bu nedenle de yeni rnn gel
mesi iin birka gn beklediini sylemesi edimsellemi znenin edin aamasn ayrntl olarak gsterir. Edimsellemi zne, eylemi ya
pabilmek iin kendisinde tm kipliklerin olduunu anladktan sonra ie
balar.
Edim: Edim, znenin kendim yapt eylerle glendirmesidir.
Metin, balang durumunu saymazsak, ediu aamas ile balar. Tm
kipliklerin (yapabilmek, yapmasn bilmek, yapmak istemek, yapmak
zorunda olmak) kendisinde olduuna inanan zne, gerek anlamda ey
lemi yapmak iin harekete geer. Bir markete giren....ve ara sokaklara
dald tmceleri anlatnn edim aamasn belirtir. Bu aama, her anlat
da en ok ayrntl olarak verilen ksmdr, nk ilemci zne burada
gerek anlamda bir edim yapar.
Yaptrm: Bilisel dzeye dayanan yaptrm edimi, gnderen ile
zne arasndaki bir deerlendirme aamasdr. Fazla koamamas, bi
sikletinin laskleriin patlamas (yani kiplikte /yapabilmek/ ediminin
eksik olduu anlalyor) sonucu zne baarsz olmutur/'Ancak bisik
letinin lastiklerinin... zr dilemeyi unutmad tmcesi yaptrm aama
sn belirtir. Courles, bylesi bir sonlaunay zyaptrm (fr. autosanctio) olarak (1991:99) deerlendirir, znenin kendine kzmas bir
tr cezalandrmadr.'Zaten market sahibinden zr dilemesi bu baar
szln kabul demektir. Asl cezalandrma aileden gelir, ancak bu ba
ka bir A'sii yaptrm aamasdr.
kt : A'yc gre ayr kar zne bulunabilir. ocua gre
kt , market sahibidir. Market sahibi asndan Jeffry, kt 'dr. Aile
bu bakmdan yardmc durumundadr. Aile asndan kt , Jeffry!dir.
Market sahibi belki yardmcdr denilebilir.

GSTERGEBLM YAZILARI

85

kt A(1): "Ancak kk b ir .....ileride kskvrak yakalad tmce

si kar znenin A lsini belirtir.
kt A(2): Son olarak da Ailesi de minik soyguncunun iki hafta
sonunu markette alarak geireceini ifade etti tmcesi bir yandan
dolayl bir yaptrm olmakla birlikte, baka yandan yeni bir A olarak da
deer kazanr. Aile asndan ilemci zne (Jeffry), deer nesneye sa
hiptir (soygun yapmama edimi, iyi bir aile ve toplum bireyi olma edi
mi). sonunda nesnesinden ayr kalmtr (iyi bir toplum bireyi olama
mtr). Aile asndan ilemci zne le nesnesi arasnda bir vazgeme
(fr. renonciation) ilikisinden sz edilebilir.
2, 4. Sonu
Gstergebilimsel zmlemenin en bata gelen amalarndan bi
risi; anlatdaki eyleyenleri saptamak, eyleyenler ile eylemler arasndaki
ilikileri ortaya koymaktr. Nasl, bir okuyucu, okuma edimiyle birlikte
kalramanlarm servenini renmeyi srdrrse, bir zmemeci de
anlatdaki eyleyenlerin servenlerini genel anlat iinde ortaya koymaya
alr.
Gstergebilim, zneyi anlatdaki (belirli bir durumlar ve eylemler
den olan gerek ya da dsel her trl anlaml yap) eylem aamna ka
tlmasna gre deerlendirir. Bu eylemleri yapan kiiler, anlat iinde
dier eyleyenlere gre farkl bir eyleyen olarak bulunur. Her zaman en
nemli ii zne yapar ve deiik eyleyenlerle ilikilerine gre farkl bi
imlerde tanmlanabilir: Gnderen, nesne ya da dier eyleyenlerle ili
kide bulunan ayn zne anlat izlencesi iinde, bulunduu durumlara ya
da yaptklar eylemlere gre drt tr zne biiminde bulunur: Gcl z
ne, edimsellemi zne, gerekletirici zne ve durum znesi. Bu ta
mnlar da anlat izlencesi aamalarna gre yaplan bir betimlemedir.

3. Kipse! Yaplar inde zne*

Szceyi, szce znesinin durumu ve/ya da edimi hakkndaki bil
giler ieren bir sylem olarak tanmladmzda, ilgili znenin yaptk
lar, szcesi ile kendisini baml kld sorumluluklar ya da ykm
llkleri, durumu ya da bir baka zneden beklentisi, rettii szcesinde
belli olur. Szceler aras ilevler ve bantlara gre iki szce arasnda
da (dolaysyla iki szcenin zneleri arasnda) etkileim olabilmektedir.
Bu iki szce arasndaki bant (szce znelerinin birbirini deiik bi
imlerde etkilemesi) kip olarak deerlendirilir ya da iki znenin olu
turduu szceler yardm ile birbirini etkilemesinde kipsel bir durumdan
sz edilir. Belli bir bant iindeki bu tr ikili szcelerde, szcenin biri
sinin dierini (dolaysyla birinci szcenin znesi dier zneyi) nesne
olarak almas ve onu deitirmesi, yani ikinci szceyi belirlemesi, kipsel
bir yapy ortaya koyar. Bu iki szce arasndaki belirleme biimindeki
iliki kiplikle aklanabilir. Bu bakmdan kiplik kavram, szceleme oluunu kavrayabilmek iin kullanlan aralarn zmlenmesine yardm
eder. Oluturduu szce yardm ile, zne kendisini ya da ounlukla alcsm bir durumda belirler ya da bir edimden sorumdu tutar.
Yklemi deitiren bir durum olarak tanmlanan kiplik (fr. modalite), kiinin kendi istei ya da dardan gelen bir baskdan dolay eylem
yapmas, bir baka zne tarafndan yapmaya zorlanmas ya da znenin
kendi yetenek ve isteklerinin ortaya kmasn belirten szcelerdir. Bir
durum ya da edim szcesinin bir baka durum ya da edim szcesini et
kilemesinde, etkilenen szceye betimleyici szce (fr. enonce descriptif),
etkileyene ise kipsel szce (fr. enonce modal) denir (Greimas, Courtes,
1979:124). rnein: Ben (bir) retmenim5 (/olmak/) ve Ben resim
yapyorum (/yapmak/) szceleri betimleyici szcelerdir. Bu iki szcede
bir baka szceyi (ve zneyi) etkileme yoktur. Durum ve edim szceleri

Yaz daha nce Gstergebilimsel zmlemede Kiplikler Kurami ve zne balnda

Dil Dergisimde (Ankara; A.. TMER Yay. 2001, s. 99, [27-53]) yaynlanmtr.

GSTERGEBLM YAZILARI

87

olarak betimleyci szcelerdir. Ama u tr kipsel szcelerde iki ayr

yklemden, dolaysyla iki ayr szceden ve (biri dnda drdnde ayn
zne olmakla birlikte) iki ayr zneden sz edilebilir: Ben ev yaptryo
rum /Yapmak-yapmak = yaptrtmak7/), Ben ey yapmak istiyorum
(/yapmak-istemek8/), Ben ev yapmay bilirim (/yapmay-bilmek/),
Ben ev yapabilirim (ev yapmaya muktedirim) (/yapmaya-muktedir
olmak9/) ve Ben ev yapmak zorundaym (/yapmak-zorunda olmak/).
Buradaki be szcenin ler birinin iki ayr szceden olutuunu grebili
yoruz. Hepsinde ortak ev yapmak (/yapmak/) betimleyici szcesi var
dr10. Ama bu szcenin bir baka szce ile nitelenmesi yani kipletirilmesi sz konusudur. Bu rneklerdeki kipsel szceler, /yapmak/,
/istemek/, /bilmek/, /muktedir olmak/ ve /zorunda olmak/ eylemleri ile
belirtilen szcelerdir (Bu rneklerdeki kem /yapmak/ ediminin, hem
/olmak/ ediminin, hem de kipsel edimlerin olumsuz biimlerini dn
dmzde, iki znenin (betimleyici ve kipsel szcelerin zneleri) ken
disi ve dier zne ile ilgili durumlar hakknda sekiz ayr kipsel ulamn
olduu grlr: Ben ev yapmak istiyorum, Ben ev yapmamak istiyo
rum, Ben ev yapmamak istemiyorum, Ben ev yapmak istemi
yorum: Ben retmen olmak istiyorum, Ben retmen olmamak
' Buradaki kiplikleri ayrmak iin /yaptrtmak/ kipini, iki ayr /yapmak/ kipi olarak d
nebiliriz: /yapmasm-yapmak/. kinci kip (/yapmak/) gnderenin kendi yapt edim iken, birincisi (/yapmasn/) gnderenin lemci zneden yapmasn istedii edimdir.
s Bu eylemleri gerek deerinden ayrmak ve kipsel eylemler olduunu gstermek iin / /
arasnda gsterildi. Yani bir yandan istemek eylemi, dier yandan da /istemek/ ya da
/yapmak - istemek/ kipleri vardr.
9 Franszcadaki Pouvoir, ya da ngilizcedeki can yeterlilik bildiren eylemler Trkeye
e b i l m e k yapabilmek, ya da m uktedir o lm a k biimlerinde evrilir. Kiplik asn
dan ise biz (en azndan bu almada) m uktedir olm ak biiminde kullanacaz. nk ebilm ek biiminde kullanldnda, fa ire (yapmak) edimi ile kullanlan pouvoir fa ire (yapabilmek) ite tek bana kullanlan pouvoir (yapabilmek) eylemleri arasndaki aynm
fark edilemeyecektir. Yine savoir (bilmek) kipi de-bir kipsel deer olarak kullanldn
dan, p o u vo ir (yapabilmek) ile savoir-faire (yapmay bitmek) arasndaki aynm da ok
iyi ortaya konmayabilir. Yani ilgili kipin -e b ilm ek'
y a p a b ilm e k' Trke kart
lklar burada sorun yaratabilecektir. zellikle m p a s p o u vo ir ne p a s fa ir e (yapmamay
bilememek) gibi bir anlatmn Trkesini -e b ilm e k anlamyla vermek olduka zordur.
Kiplik asndan hem bilm ek (fr. savoir), hem y a p m a k (fr. faire), hem de m uktedir ol
m ak (pouvoir) eylemleri bir arada kullanldndan bu tr bir aynm gerekli grn
mtr.
10 Burada verilen rnekler edim szceleri ile ilgilidir. Benzer rnekleri durum szceleri
iin de verebiliriz: /oldurmak/ (o 1masni-yapnak), /olmak-stemek/, /olmay-bmek/,
/olmaya-muktedir olmak/, /olmak-zorunda olmak/ kiplikleri ile durum szceleri de ya
plabilir.

88

V. DOAN GNAY

istiyorum, Ben retmen olmamak istemiyorum ve Ben retmen

olmak istemiyorum gibi. Benzer rnekleri /zorunda olmak/, /bilmek/ ve
/muktedir olmak/ kipleri ile de yazmak olasdr). Bu almada kipsel
szcelerin betimleyici szceler zerindeki etkisi, dolaysyla kipsel zne
le betimlenen zneler arasndaki etkileim, kipsel znenin ve betimle
nen znenin durum ve kimlikleri sz konusu edilecektir.
Kipsel szceler her zaman /yapmaku / ediminin yamnda deiik
kiplerle birlikte var olan betimleyici szcelere gre daha karmak ya
plardr. Betimleyici szcelerden farkl olan kipsel szceler anlat izlen
cesindeki aamalara bal olarak drt trde olabilmektedir (Gremas,
Courtes, 1979:230):
1. Edimi koullandran edim (ettirgen kiplikler, eylerim)
2. Edimi koullandran durum (edin)
3. Durumu koullandran edim (edim, eylem)
4. Durumu koullandran durum (dorulayc kiplikler, yaptrm)
Bu drt duruma bal olarak kipsel znenin kendisi ya da betimle
yici szcenin znesiyle ilgili glarak doruluk, istee ballk, uyma, ge
reklilik gibi deiik iliki biimleri ortaya konulabilir.
BunSar ayn kipliin olumlu/oSumsuz kullanmlar ya da deiik kip
lerin bir arada olumiu/olumsuz bulunmalar ile elde edilebilecek ta
nmlamalardr. Btn bu anlatmlar Aristo'dan beri bilinen: Gerekli,
olanakl, olanaksz, ve olaanlk (fr. contingent) olarak tanmlanan
drt tr kipsel szce (Demougin, 1986:1064) iinde tanmlanabilir.
Felsefe, mantk ve gstergebiiim erevesinde bu kiplikler arasn
daki deiik oluumlarn adlandrlmas ksaca u biimlerde olabi
lir:
/Olmak-zorunda olmak/ : Gereklilik; /Olmamak-zorunda olmak/:
Olanakszlk; /Olmamak-zorunda olmamak/: Olanaklltk; /Olmakzorunda olmamak/: Olaanlk;
/Yapmak-zorunda olmak/: Buyurma; /Yapmamak-zorunda olmak/:
Yas aklama; /Yapmamak-zorunda olmamak/: zin verme;
/Yapmak-zorunda olmamak/: stee ballk;
/OJmaya-muktedir olmak/: Olanakllk; /Olmamaya-muktedir ol
mak/: Olaanlk; /Olmamaya-muktedir olmamak/: Gereklilik;
/Omaya-muktedir olmamak/: Olanakszlk;

!1 Gerekletirme etlimi he: zaman /yapmak/ kipi ile belirtilir. Elbette bu, kipin adidir ve
eylem eren itim bu trdeki yaplar da kapsadn sylemeye hile gerek yok.

GSTERGEBLM YAZILARI

89

/Yapmaya-muktedir-olmak/: zgrlk; /Yapmamaya-muktedir ol

mak/: Bamszlk; /Yapmamaya-muktedir olmamak/: Boyun e
me; /Yapmaya-muktedir olmamak/: Gszlk;
/Olmak-istemek/: Arzu edilebilir; /Olmamak-istemek/: Zararl;
/Olmamak-istememek/: Zararl deil; /Olmak-istememek/: Arzu

edilemez;
/Yapmamak-istememek/: Vazgeme; /Yapmak-lstememek/: sten
yokluu; /Yapmasm-yapmak/: Mdahale etme; /Yapmamasnyapmak/; Engel; /Yapmamasn-yapmamak/: Serbest brakma;
/Yapmasn-yapmamak/: Mdahale etmeme;
[/Yapmak-zorunda olmak/ + /yapmak - istemek/]: Etken boyun
eme; [/Yapmamak-zorunda olmamak/ + /yapmamak-istememek/]:

Edilgen isten;
[/Yapmamak-zorunda olmamak/ + /yapmamak-istememek/: Edil
gen isten; [/Yapmak-zorunda olmak/ + /yapmamak-istemek/]: Et
ken direnme; [/Yapmak-zorunda olmak/ + /yapmamak - isteme
mek/]: Edilgen boyun eme; [/Yapmak-zorunda olmak/ +
/yapmamak - stememek/: Etken boyun ememe; [/Yapmakzorunda olmak/ + /yapmak - stememek/]: Edilgen boyun em e
me; [/Yapmak-zorunda olmak/ + /yapmamak-istemek/]: Etken di

renme;

znenin gnderen ve nesneyle, hatta dier tm eyleyenlerle ili

kisi kiplikler kuram asndan daf2 ele alnabilir. Bu drt tr kipsel ya
plara bal olarak zneleri tanmlamak, gnlk yaamdaki ya da bir an
latdaki olay rgsn daha iyi alglamamza ve daha doru deer
lendirmemize olanak salayacaktr. Bilindii gibi anlat ya da gerek
yaamda kullanlan deiik sylemlerde kipse! yaplar (belirtik ya da r
tk olarak) her zaman vardr. Bizim burada deerlendireceimiz zneler
de hem kurmaca yaplarda hem de gerek yaamda karlalabilecek
kimliklerdir. Bu zneler bazen kendisinin iinde bulunduu durumuyla,
olmak istedii/istemedi, olduu/olmad, grnd/grnmedii bi
imiyle ya da yapmay dnd/dunedii ve asl olarak da yap/yapmad bir eylemle tanmlanabilir. Baz zneler kendi kimliini
bastrarak gerek yanm ortaya koymaz, bazlar olduu gibi davranr,
hatta bazlar da olduundan daha farkl grnmek ister (Bu da ileride
aklayacamz yalan" ile belirtilen durum znesinin kimliidir). Bu
tr zneler deiik yer ve durumlarda farkl adlarla anlabilir: Yaznsal
!~ Aslnda bu durum, gslergebilimsel zmlemede eyleyen zmlemesi ile ortaya ko
nulr. Ancak eyleyen izgesi de kiplik kuram ile bir btndr. Yani kiplik kuram ya
plmadan bir eyleyen izgesin oluturmak yntem asndan tutarsz bir zmleme oaeaktr.

90

V. DOAN GNAY

bir anlatda olabilecei gibi, gazeteye deme veren bir politikac, snfta
ders anlatan retmen, bir futbolcu, pazarda mal satmak iin barp a
ran satc ya da kendisini herkesten stn gren bir kendini beenmi
olabilir. Yani kendi yeteneklerim, gcn ya da durumunu ortaya koyan
zne, bakasn etkileyen zne, var olan zne, grnen zne gibi deiik
kimlikler her zaman etrafmzda bulunabilir. Bunlar sylemlerde oun
lukla edim szcelerindeki znelerde grlebilir. Durum szcelerinde
zne kendisi ile ilgili bir tek durumu belirtirken ya da belirtebilirken, edim szcelerinde, edimin srmesine bal olarak zneler, deiik kim
liklerde olabilir ya da grnebilirler.
Birinci tr kiplik (edimi koullandran edim), birisi koullandnc
zne, dieri yapm znesi olmak zere iki ayr zne arasndaki banty
belirtir. Edimi koullandran durumda ise, bir eylem yapmaya hazrla
nan zne ile nesnesi arasndaki bant elealmr. Durumu koullandran
edimde, gerek anlamda eylem yapan bir znenin, eylemin bitmesi ile
bulunaca durum sz konusudur. Son olarak da, durumu koullandran
durumda, gnderen ile zne arasndaki yapt eylemin yorumlanmasn
ieren bir aama vardr.
Bizim burada kiplikler asndan zneyi tanmlamaya almamz
bir bakma durumu koullandran durum, yani yaptrm aamas olarak
grlebilir. Koullandnc znenin etkiledii ve bir eylemde bulunduu
zneyi, cezalandrma ya da dllendirme iine girmeden, yapt, yap
mak istedii, olduu, grnd durum ve davranlarndan yola ka
rak tanmlamaya ve graplandrmaya alacaz. Elbette edimi koul
landran edimdeki bir koullandnc zne ya da dier aamalardaki zne
trleri de her zaman karlalabilecek kimlikler olarak anlatda ya da
gerek yaamda karlalabilir. Yani buyurgan bir zne, eylem yap
maya niyetli/niyetsiz, yapabilir ya da eylemi yapm (bitirmi) bir zne
de almamz iinde konu edilecektir. Bu da kipsel szcelere bal ola
rak eyleyenlerin tanmlanmas demektir.
3. L Anlat zlencesi ve Kiplikler
En yalnndan-en karmana anlat izlencesi, ilemler (/yapmak/)
ve dunmlann (/olmak/) dnm (ya da dntrlmesi) demektir.
Dntrm, ilikiyi deitiren ve rnein balak durumdan ayrk
durama geirten bir edimdir. Kpleme ise, zne ile bir baka zne ya da
zne ile nesne arasndaki ilikiyi niteleyen ilemdir. Gstergebilimsel
zmlemede kullanlan kiplik kuram, anlat izlencesinin drt aama
sna bal olarak gelitirilmitir. Eyleyenlerin ilevleri ve anlat izlencesi

GSTERGEBLM YAZILARI

91

iindeki dier eyleyenlerle ilikisi kiplikler yardm ile ortaya konabilmektedr. Eyleyen kavram, bir edenin anlat iindeki kipsel deerlerin
kazanlmas ya da kaybedilmesine baldr. Bu kurama gre, her trl
anlatnn drt aamal bir yap oluturduu sylenebilir. Eylemin ger
eklemesi olarak adlandrlabilecek bu anlat izlencesi yalnzca kur
maca bir dnyay (anlaty) zmlemekle snrl deildir. Gerek ya
amdaki her trl eylem in de bu modelin aydnlatc bir ilevi olabilir.
Burada yle bir aklama yapalm; Anla izlencesindeki olay rgsn
kuran insandr. Bu da gerek yaamdan u ya da bu biimde etkilenme
demektir. Anlatda oluturulan ayn olay rgs ve ayn zne trleri ba
zen anlatdakinin benzeri olarak bazen de daha farkl olarak, ilevleri ile
birlikte gndelik yaam iinde de srp gitmektedir. Ksaca bir kurmaca
yapda betimlenen dsel bir znenin benzerini gerek yaamda da
grmek olasdr.
Gstergebilimsel zmlemede kullanlan eyleyenleri, kendi ara
larndaki etkileimleri de deiik kiplikler yardm ile deerlendirmek
olasdr. letiim ekseni denilen gnderen ile gnderilen arasnda /bilme/
kiplii, yani iki eyleyen arasnda /bildinne/ye ynelik bir kipsel durum
vardr. letiim ekseninde gnderen, deer nesnenin durumu hakknda
zneyi bilgilendirir ve ondan bir eylemi /yapmasm-ister/ (Adam,
1991:70). /Yaptrtmak/ (ya da /yapmak-yapmak/) anlamndaki /yapmasm-istemek/ biiminde belirtilen koullandnc edim, dorudan gnde
renin zneyi ikna etmesiyle ilgilidir
Necati Cumalsmn Vur Emri adl oyununda hapisten kaan Halilin
yal ve silahsz bir kadn durumundaki annesi le Onba arasn
daki iletiim biiminde, Onbann meslei ve yapt i gerei e~
linde daha fazla g olmas bakmndan, konumalarnda buyurgan
bir tavr grlr. Bu bazen buyurma biiminde, bazen de telkin ya
da esinleme biimindedir. Benzer durum bir tek kaak kii olan Ha
lil'in bulunduu yeri saran sayca ok askerle birlikte olan Onbamn konumalarnda da grlr. Onbamn konumalarnda
/yaptrtmak/ edimine sklkla rastlanr.
ONBAI: (Bekiye) Evi ara.
ONBAI: (Ana'ya) Szm iyi dinle! Olun gelirse saklamaya
kalkma! Bana aarsn, olunun da ban yakarsn! Kaana
kurtulu yok! Ya teslim olur, giere ieri, gnn doldurur ya da vu
rulur lr! Ona gre davran... Anladn m?
ONBAI: Halil, ev sarld, teslim ol!..
ONBAI: Halil, Silahn boalt, at dar.

(Necati CUMALI, (1983) V ur Emri, Btn Oyunlar 1, stanbul: Tekin

Yaynlar, ss. 163, 166, 181, 182)

92

V BOAN GNAY

Gnderilen zneyi, kendisinde eksik olduu nesneyi belirterek bir

eylem yapmas konusunda ikna etmeye alr ve kendisinin bunu yapa
bileceini (/yapmamaya-muktedir olmamak/ = boyun eme) belirtin Bu
dunm, anlat izlencesinin balangc, yani: iki eyleyenin ilk karlamas
olduu iin iletiim ekseni olarak adlandrlr.
Aadaki metinde, hapishaneden kaan Halil, babasna nasl ha
pishaneye dtn anlatrken, yurdundan nasl ve neden ayrl
dn da anlatmaktadr. Halil'in konumalarnda, inden gelen se
se kar tam anlamyla bir Jboyun eme/ durumu grlr. Kyden
gitmeme konusunda kendisine engel olamamtr. Bu anlatdaki
gnderen, Halil'in iinden gelen sestir
BABA: Kamasaydm evimden!
HALL: Sonu yoktu! Neyimiz var dedim? Sonumuz ne dedim? On
dnm tarla.. Aklim kestii zaman grdm, ne eksek, ne yetitirsek
borcumuza, faizine yetmezdi. Giderim ehirde i tutarm, tarlann
stnden bir boaz eksilir dedim. Toprakta gzm yoktu, kardele
rimi doyursun dedim
( ...)

BABA: Kamayacaktn! Kamayacaktn! Btn kye rezil etmeye

cektin beni!
HALL: Elimde deildi dedim. Elimde deildi. Bir kere aran ol
masn nsan. nsan iinde o sesi bir kere duymasn. Evden kar
dm, ayaklarm kyn bayrna doru giderdi. Bayra varrdm, o
ses, bu sefer aada oseden gelirdi. osenin kysna inerdim. O
ses daha uzaktan gel elerdi. osenin, zmire doru, palamutluklar
arasnda kaybolan iniine arrd beni. oseden geen kamyon
lar, otobsler ryama girerdi. Aklmda ne toprak, ne tarla vard.
Birgn o sesin armasna dayanamadm, kar duramadm, koa
koa gittim..
(Necati CUMALI, (1983) V ur Em ri, Btn oyunlar I, stanbul: Tekin
Yaynlan, ss. 175-176)

Bir eylem yrapma37a koullandrlm zne ile nesnesi arasnda is

tek ekseninden sz edilir ve bu durum /istemek/ kiplii ile belirtilir.
(Daha sonra /istemek/ kipini ayrntl olarak ele alacaz. Burada u ka
darn syleyelim: /stemek/ kiplii bir nesneye sahip olmak ya da ol
mamak isteyen bir znenin varlm ortaya koyan bir kipliktir). Bu du
nunda iletiimin genel yaps bir anlat izlencesinde iki biimde olur:
zne - nesne arasndaki geililik (fr. transitivite) ile gnderen-gnderilen arasndaki iletiim (Henault, 1983:66). zne nesne arasnda /iste
mek/; gnderen gnderilen arasnda ise, /yaplmasn istemek/ vardr.

GSTERGEBLM YAZILARI

93

Son olarak da eyleyenlerden yardmc-zne-engelleyici arasndaki

ilikileri belirten katk ya da snama ekseni ise /muktedir olmak/ kiplii
ile belirtilir (Courtes, 1980:75). Yani yardmcnn /muktedir olma/s du
rumunda, engelleyici /muktedir olmayacak/tr. Muktedir olmak zneye
yardmcs tarafndan salanr, ama engelleyici ise bu kiplii ortadan
kaldrmaya alr.
Gstergebilimsel zmleme, zaman iinde aamal olarak olutu
rulan ve srekli eksiklikleri giderilmeye allan, bylece deiik anlatsal yaplara ve anlam oluturucu btncelere uygulanarak daha kalc
bir inceleme yntemi oluturmaya ynelik bir etkinliktir. Bu grler
den yola kldnda, kuramn balang aamas ile gelinen son durum
arasnda baz farklln ya da deiimin olmas kanlmazdr, zellikle
kiplik kurammn gstergebilimsel zmlemeye nemli katks olmu
ve bu aamadan sonra eyleyen emas yeniden deerlendirilmitir. r
nein bir an latt znenin ve kar znenin anlat izlenceleri olarak ele
aldmzda, ler znenin kendi anlat izlencesini gerekletirmek iin
kendi kipliklerine salip olmas gerekmektedir. Bu da eyleyen emasn
daki yardmc ve engelleyicinin varln ve ilevini sorgulamak demek
tir. Bu son durumda engelleyici, kar zne olarak deerlendirilebilir.
Yine yardmc kavram da znenin kiplikleri asndan ele ahnabilir. Bu
konuyla ilgili olarak Anne Renault kiplik kuram, anlamn oluumunda
zorunlu bir e olmad ortaya ktndan, yardmcy eyleyen ema
snn temel bir esi olmaktan kard (1983:59) der. znenin
/yapmaya-muktedir olmak/ ve /yapmasm-bilmek/ kiplikleri iinde de
yardmcnn ilevleri bulunabilir. Engelleyicinin ise zaten kar zne olarak anlatda bir ilevi vardr. Yani kiplik kuramndan sonra eyleyen
izgesinde all eyleyen yerine drt eyleyenin varl kabul grme ben
ziyor.
iletiim ekseni
Gnd

Kiplikler -------- >

/bilmek/
/muktedir olmak/

zne

<

edim ekseni

Kar zne

V DOAN GNAY

94

Anlat izlencesinin eylerim ve yaptrm aamalarnda gnderen e

zne arasnda buyurma ve yorumlama kiplikleri; edin ve edim aama
snda ise zne e nesnesi arasndaki ilikilerde gcl, edimsel ve ger
ekliin kiplikleri sz konusudur.
Eylerim aamas, ikna edici ilemlerin egemen olduu ve oun
lukla /yaptrtmak/ edimiyle birlikte anlan bir aamadr. Burada, gnde
ren ilemci zneye gre daha etkindir ve zne zerindeki telkinler ve
basklarndan sz edilebilir. Eylerim aamasndaki /bildirmek/ kipi,
gnderenin zneye nesnesi (yapaca edim) hakknda bilgi vermesidir.
Bu bakmdan /bildirmek/ kipi /yapmasm-istemek/ yani /yaptrtmak/ (yapnak-yapmak) kipini belirtir. /Bildirmek/ ya da /yapmasm-istemek/
ikna edici bir tutumdur. Bu aamadaki gnderenin ilemci zne zerin
deki etkisi edimsel (/yapmak/) boyutta ya da bilisel (/bilmek/) boyutta
olur (Courtes, 1991:111).
Necat Cumaf'nn Nalnlar adl tiyatrosunda, Muhtar'm kendi amaiar dorultusunda Dnd Bac'y ynlendirmesi, onu kendi is
tedii gibi davranmas konusundaki davranlarnda tam bir eyietim
aamas sz konusudur. Gnderen.(Muhtar) lemci zneye (Dn
d bac) gre daha etkindir ve daha st konumdadr: Gnderen
nce bir haberi, bir durumu zneye / bildirir.t
MUHTAR: Diyeceimi dinle: u meydann etrafnda, Akkuzuluiar,
sen, ben bunca yldr komuyuz, bunca yllk hukukumuz var.
(...)

MUHTAR: Osman YavaI nasl tanrsn?

DND: (Kendine eki dzen verir) Eh, yle byle.
MUHTAR: Yani nasl?
DND: Ad gibi yava derler, bilmem ki!..
MUHTAR: Sen yle dediklerine bakma.
DND: Kendi de yi smsk pmsk grnr..
MUHTAR: Sen onun yle grndne bakma..
DND: Gayri herkesin iyzn bir Allah bilir.
MUHTAR: Sen onun iyzn benden sor! Onun ad yava ama,
kendi hi yava deil..
(...)

MUHTAR: Sen onun niyetinden haber aldn m?

(-)
MUHTAR: Sen onun niyetini bir bilsen
MUHTAR; Onun niyeti Seheri karmak

GSTERGEBLM YAZILARI

95

Burada gnderen, ilemci zneyi bilgilendirir. Bu bilgilenmenin so

nucunda ilemci zneden bir eylem yapmas istenir; Yani ona bir
eylem yapt itilir. Balangtaki bilise! boyuttan bir sonraki aama
edimsel boyuta gei vardr. Bu bilgilendirmeden sonra gnderen
(Muhtar) ilemci zneden (Dnd) bir eylem yapmasn istemekte
dir.
MUHTAR: Onun iin sen Seherin anasm ya da aabeyisini gr,
Seher! bo bulunup yalnz brakmasnlar.
DND: Bunu sen sylesen daha doru olmaz m?
MUHTAR: Ben sylesem, bakarsn akllarna bir ey gelir, Ya
valarla aram ak, o yzden oullarna Seheri vermelerini iste
mediimi sanrlar.
DND: (Kendine eki dzen verir) Ben kalkp syliyeoek olsam,
bilmem ki...
MUHTAR: Sen syle, ekinme.
DND: Seheri ekemedi, kskand demesinler de.
MUHTAR: O ynden onlar in dorusunu bilir, meraklanma. Hadi
bak, aabeyisi geliyor, hemen syle! Kulan iyice doldur

(Necati CUMALI (983) <cNallar Btn Oyunlar 2 iinde, stanbul:

Tekin Yaynlan, ss. 12,13,16)
Artk ilemci zne eylem yapmaya hazr duruma gelmitir. Ve oyu
nun ilerleyen ksmnda bu eylemi gerekletirdiini grrz.

Edimsel boyutta znenin birey yapnas iin dorudan ynlendi

rilmesi vardr. Ksacas, ettirgen kiplik, bedensel eyleme zorlayan bili
sel kipliklerdir denilebilir. Bilisel boyutta ise bireyle lgili bilgilen
dirme tutumu vardr. Bilisel boyutun edimsel boyuttan nce geleceini
sylemeye gerek yok. nk kii, nce renecek, bilecek sonra da bu
nu uygulamaya koyacaktr.
Gnderen ile yapm znesi arasnda tr /yaptrma/ ediminden
sz edilebilir (Greimas, 1983:74): Birey renmesi iin /yapmak/
(/bilmesini-yapmak/ = /bildirmek), bireye inanmas iin /yapmak/ (inanmasm yapmak/ = /inandrmak/) ve birey yapmas iin /yapmak/
(/yapmasm-yapmak/ = /yaptrtmak/).
________________________________ E yletim ___________
__________________Gnderen le ilemci zne arasndaki iliki__________ __
____ B ilm esin i istem ek ~ B ild irm ek (nesne ve deerler hakkmda bilgi)_____
n a n m a sn istem ek - in a n d rm a k (bilme ile eylem arasndaki liki)
Yapm asn istem ek Y aptrtm ak (gnderen, zne ve eylem arasndaki iliki)

kna edici tutum

96

V. DOAN GNAY

Aslnda her yaptran tr de eyletim aamasndaki gnderen le

zne arasndaki ilikiyi belirtir. Gnderen, zneyi nce bir konuda bil
gilendirir. bu konu ile lgili olarak zneyi ikna eder ve son olarak da bu
eylemi yapmas iin onu zorlar. znenin, gnderenin iknas ile eylem
yapmaya koyulmas bir kipsel durumdur. Bilimkuramsal (fr. epistemique) kiplikler, znenin edin aamasyla ilgili durumu belirtir. "Yorum
sal edimin [edin aamas] sonunda zne, gnderen tarafndan bildirilen
durumu kabul eder. Gnderen ikna edici bir davran (ikna edici edim
/inandrmak/), zne ise bilimkuramsal bir yarglama ile (yani /inanmak/)
yorumlayc bir edimde bulunur (yorumlayc edim = /inanmak/) (Greimas, Courtes, 1979:124).
Edin aamas, anlat izlencesi sreci asndan edim aamasndan
bir nce gelen /yapma/ edimini dorudan ilgilendiren bir aamadr. D
ntrc edimin hangi durumda olduu, gnderenin telkininin nasl
sonulanaca bu aamada belli olur. Edin, /)npna/mn /olu/unu (fr.
etre du faire) belirtir.
Edim aamas ise, ilemci zne asndan eylemin gerek anlamda
yapld aamay belirtir. Yani bir edimi yapmak, /oldurma/ (fr. faireetre) edimi ile gerekleir. /Oldurma/ ulam bir yandan zne ile nesne
arasndaki ilikiyi, dier yandan da dnmleri belirtir.
Son olarak da. /olmann durumu/ denilebilecek (fr. etre de letre)
yaptrm aamas vardr. Bu da bilme ile ilgili bir edimdir. Yaptrm aamasmdaki /bilmek/ kiplii (edin aamasndaki /bilmek/ kipliinden
farkl olarak) yorumlamayla ilgili bir tutumdur. Bataki /bilgilendirmek/
nesnenin durumu ile ilgili iken (gnderen, znenin yapmas gereken
edimi (nesne) konusunda onu bilgilendirir. Bu bilgilenme sonunda ey
leten zne, ilemci zneden bir eylem yapmasn ister), buradaki
/bilmek/ znenin durumu ya da yaplan e^yemle ilgilidir (Yani znenin
bir edimi yapp yapmad konusunda gnderilenden nesneye doru bir
sorgulama biimi sz konusudur: Gnderen, bataki anlamann sonucu
ile ilgili olarak zneyi sorgular, ondari bilgi ister. Bu da bir bakma
bataki yaplmas istenilen eyleme bal olarak ilemci znenin, eyleten
zne tarafndan dllendirilmesi ya da cezalandrlmas ile ilgili bir bilgi
istemedir). ki /bilme/ kiplii arasndaki farkll u biimde de belirt
mek olasdr: Bata her eyi bilen eyleten zne (gnderen) ilemci z
neyi /bilgilendirir/. Sondaki /bilme/de se. bataki durumun tersi sz ko
nusudur. ilemci zne yaplan eylemle ilgili olarak gndereni /bilgilen
dirir/. Bu durumda yaptrm aamasnda zne ile nesne arasnda yoru
mlayc (/bilmek/) edim iin ki farkl sonutan sz edilebilir (Adam,
1990:78). zne baarsz olduunda gnderenin zneye doru gitmesi

97

GSTERGEBLM YAZILARI

(ki bu durumdaki gndereni Courtes yarglayc5 (fr. judicateur)

(1991:99) olarak adlandrlr) ya da zne baarl ise, bu sefer znenin
nesnesini de alarak gnderene doru ynelimi vardr.
a. zne
nesne -> gnderilene doru ynelme (dllendirilme
beklentisi ya da nesnenin verilmesi)
b. gnderen -> zneye doru ynelmesi (bilme durumu).
Yukarda akladmz durumlar bir anlat izlencesinin drt aa
masna bal olarak, kiplikler asndan u biimde izgeletirilebilir:
Eyletsin
Yaptrtm ak

Edin

Edim

Y aptran

Yapmann oluu

Oldurum

Olmann durumu

Gnderen le i*
emci zne arasn
daki liki

lemci zne le i
lemler (kipsel nes
ne) arasndaki iliki

lemci zne le du
rumlar (yani deer
nesneler) arasndaki
iliki

* gnderen le ilemci
zne arasndaki iliki
* gnderen ile durum
znesi arasndaki iliki
B ilm e k (zne ve/ya da
nesne ve/ya da gnde
ren hakknda bilgi)

Y apm ak-zorunda
olm ak
Y apm ak istem ek
Yapm aya m u k te
dir o lm a k
Yapm ay - bilm ek

Yapm ak

in a n d rm a k

Edimsel boyut

Edimsel boyut

Yorumlayc tutum
Bilisel boyut

B ild irm ek (nesne

ve deerler hak
knda bilgi)
B ilm esin i istem ek
Yapm asut iste
m e k (~ u ta n
drm ak)
Yaptrtm ak

kna edici tutum

Bilisel boyut

Bu drt aamadan ikisi (eylerim ve yaptrm) bilisel boyutta yer

alr. Eylerim, gnderen asndan bir ikna etme (/bildirmek/), yaptrm
se bir yorumlama (/bilmek/) iidir. Dier iki aama ise (edin ve edim)
anlat izlencesinin edimsel boyutunda yer alr. Kipler ve eylemin
gereklemesi (/yapmak/) bu aamada olmaktadr. Bir anlatnn bilisel
boyutu, eylemin gerek anlamda yapld edimsel boyutuna kart du
rumdadr.
Aslnda anlat izlencesinde /olmak/ ile /yapmak/ eylemlerinin
kendi kendilerini ya da karlkl olarak birbirlerini etkilemesi sz konu
sudur: /Yapmak/ eylemi, /yapmak/ eylemini kipletirmesinde eylerim
aamasn, /yapmak/ eylemi, /olmak/ eylemi zerine ynlenmesi du
rumda edin aamasn, /olmak/ eylemi, /yapmak/ eylemim kipletimesinde edim aamasn ve son olarak da /olmak/ eylemi, bir bakasnn
/olmak/ eylemini kipletirmesinde dorulamaya ynelik yaptrm aa
masn belirtir.

98

V. DOAN GNAY

3. 2. Edimi Koullandran Edim

Edimi koullandran edim olarak ettirgenlik kipi ile belirtilen eyetim aamas, /yaptrtmak/ kipiyle gsterilir. Bu /yapma/ edimi, ilemci
znenin (yani edin ve edim aamasndaki gibi) durumlar dntrmesi
deil, bir ilemci znenin (bu balamda i yapan gnderen de lemci
zne olarak tanmlanabilir), kendisine sylenilen bir izlenceyi
gerekletirecek bir baka ilemci zne (bu gerek ilemci ya da yapm
znedir) zerindeki uygulamasdr. Bu bakmdan gnderen (koullandnc zne), yapm znesine birey /yaptrtmak/ ister. Bu stek /yaptrt
mak/, alc asndan dandan bir /istek/tir, bir bakma da emirdir;
/Zorunda olmak/. rnein, daha sonra aklayacamz iirden aldmz
sefer eyletmek szcesinde, yapm znesinin, koullandmc znenin
isteine uyarak, sefer eyleme yolunda bir eylem yapnas gerekir. Biz
daa lmedik oul szcesinde yapm znesinin (gnderen tarafndan
belirtilen) bireyi bilmesi yolundaki yapt bir eylemdir.
Birbiriyle ast - st ilikisi iinde bulunan iki zne arasnda, koul
landrn znenin (fr. sujet modalisateur), yani gnderenin, kiplemi z
neye ya da ilemci zneye ynelik bir edimi sz konusudur. Eyletimde
iki ilemci zne iliki iindedir. Bu iliki birinci znenin (yani gnde
ren) ikinci zneyi (yani anlat izlencesindeki gerek zne) etkiledii
biimiyle ast-st aras bir ilikidir. Bu bakmdan birinci ilemci zne,
eylerimin gndereni, ikinci ilemci zne ise gnderilenidir. Gnderen
bir bakasnn yapmas iin yapar (Greimas, Courtes, 1979:143) bii
minde tanmlanabilecek ettirgenlik durumu, anlat izlencesine gre,
gnderen ve znenin iki ayr anlat izlemi (fr. parcours narratif) asn
dan yle aklanabilir: /Yaptrma/ durumunda gnderen kendi anlat iz
leminin edim aamasndadr yani gerek bir eylemde bulunur: Durum
znesini dnmler yapmas iin tevik eder. Bu balamdan gnderen
zneyi /oldurma/ kipliine (fr. faire-etre) getirmesi ile bitecek kendi edim aamasnn sonunda, grevini tamamlamtr. Ama ayn /yaptrt
mak/ kiplii zne asndan, durum znesinden gcl zneye ve ilemci
zneye dnmn balangcdr. Bir bakma bilisel anlamda znenin,
gnderen ile etkileim halindeki eylerim aamasndan edin aamasna
geii belirtir.
Eylerim aamasnda /yaptrtmak/ edimiyle anlatlabilecek bu i
lemler: Gnderen ile lemci zne arasndaki bir iliki ve gnderenin alcy ikna etmesini (/bildirmek/ ve /inandrmak/) belirtir (Gr. d'Entr.,

GSTERGEBLM YAZILARI

99

1988:53). Bu da gstergebilim zmlemelerinde u biimde izgeletirilir:

{
l 2 {2
(3 AN) > } 53
Eyleten zne, yani gnderen (= *) yle bir biimde davranr ki
[/ikna etmek/ (= t*)], eyletilen zne (= 2), bir durum znesinin (= 3)
deer nesnesine (= N) sahip olmasn salar (= 12). Burada ounlukla
2 ile 3 ayn ve tek znedir, ama ilevlerini grebilmek asndan ayr
simgelerle belirtilmitir*14. Oluturulan formlde [x ( >] ksm gn
derenin yapt eylemleri belirtir. Bu eylemler de alcya yaplan bir
buyrum kipi ile belirtilir.
Kiplik kuramndaki drt kiplik ile /yapmak/ ediminin birleimi;
ounlukla gstergebilimsel drtgen yardm ile gsterilir. Bu zgede,
her kede bulunan bir kipsel birleim dier nden farkldr. Bunlar,
ikili ulamlar olarak birbirlerini karlkl olarak varsayan anlambirimciklerdir. Aralarndaki kartlk, alt kartlk, elikinlik, eliiklik, ierme ve varsayma gibi deiik ilikilerle drt ayr anlambirimciin
birbiriyle ilikisi ortaya konulur. rnein /yapmak-zorunda olmak/ ile
/yapmanak-zorunda olmamak/ arasnda, her ikisinde de /yapmak/ edimi
olsa da, birincisinde zorunluluk vardr (Borcumu demek zorunda
ym), kincisinde yoktur (Borcumu dememek zorunda deilim) bi
iminde tanmlanabilir. Bir gstergebilimsel drtgen zerinde belirtilen
deiik kiplikler birbiriyle deiik dzeylerde ilikilidir. Her kiplik bir
yandan kapsaya/kapsanan kipsel yap olarak, dier yandan da gstergebilimsel drtgen zerinde yanstlabilecek ulamlar olarak tanmlanabi
lir (Greimas, Courtes, 1979:231). rnein, ierme ya da varsayma du
rumu kiplikler aras kapsaya/kapsanan biimindeki likiyi aldar.
Eylerim aamasnda da gnderen, zneden her zaman birey yap
masn istemeyebilir. Yerine gre bir ey yapmamasn istemek (ya da
yapmasn istememek) de gnderenin bir istei olabilir. /Yapmakyapmak/ biimindeki gnderenin ilemci zne zerinde uygulad kip
sel yapy gstergebilimsel drtgenle aklamaya altmzda, ayn
eyleyenin en az drt deiik seeneinin olduunu grebiliyoruz. rne
in, /yapnasm-yapmak/ kipsel yaps bir mdahale etmeyi (fr. intervention) belirtir. Ama ayn gnderenin ilemci zneyle ilgili tutumu bir en
gel (/yapmanasm-yapmak/), serbest brakma (/yapmamasm-yapmamak/) ya da mdahale etmeme (/yapmasm-yapmamak/) de olabilir.
lJ : ilev, : zne, N: nesne
14 stek dardan dayatlmadan da zne kendi istei ile davranabilir. B durumda gnde
ren ( )f eyletilen zne ( 0 2) (hatta dunun znesi 3) ayn zne olacaktr.

100 ____________ ___________________ V DOANGNAY

Yapmasn-yapmak

...*

M dahale etme

yapmamasm-yapmak
^

engel

I
--Yapmamasm-yapmamak ______; yapmasm-yapmamak
Serbest brakma
mdahale etmeme
'" '" ' " - A

'

Ab'

ONBAI: Evini arayacaz!

ANA: Neden? Ne oldu?
ONBAI: Bugn hep yalnz miydin evde?
ANA: Btn gn harmandaydm. Az nce dndm.
ONBAI: Sen dndkten sonra gelen giden olmad m eve?
ANA: Kim olsun? Herkes iinde gc,nde. Herkes yorgun. Harman
zaman, kimin kimi arayacak hali var?
ONBAI: imdi grrz!
ANA: Ne grrsnz?
ONBAI: Dediin doru mu, yalan m? (Bekiye) Ara!
ANA: (ikisinin nnde dikilir) Sebep?
ONBAI: Sebebini bulur gsteririz sana!
ANA: Madem evi arayacaksnz, erkeimi niye bulup gelmediniz?
Kadn yalnzken bir erkein evine girildii nerede grlm?
ONBAI: Aksilik etme kadn! ekil nmden!
ANA: Erkeim gelmeden evime kimseyi adm attrmam ben! De he
le sebep ne?
ONBAI: (Artan bir kukuyla) Aksilik etme, ekil dedim sana!
ANA: ekilmiyorum! Gcn yeterse anan yandaki bir kadn
ine de ge.
(Necati CUMALL (1983) Vur Emri? Btn Oyunlar I inde, stanbul:
Tekin Yaynlan, ss. 162-163)

Bu anlatda Ana, %kisinin nnde dikilir) Sebep?" derken belli bir

mdahale (/yapmasn-yapmak/) szkonusudur,
Daha sonra Onba'ya kar direnerek; /yapmamasm-yapmak/
biiminde bir engelleme sz konusudur.
Onbann bekiye ara" demesi, bir mdaheiedir (J'yapmasnyapmak/).
Ancak Ana'mn Onbay a kar duruu se' bir engellemedir
(/yapmamasm-yapmak/).

GSTERGEBLM YAZILARI

101

Anlatnn daha sonrasnda olunun hapisten katn renen

Ana, Onba'nm evi arama isteine ses karmayarak; evin aran
masna izin verir. (Serbest brakma = /yapmamasn-yapmamak/).
ONBAI; Olun nerede?
ANA: Halilimin yzn gren kim! yldr hapiste!
BEK: Kam!
ANA: Ne?... Allahm, bama gelen!..
ONBAI: Yaa! Kam te..
ANA: (Oturduu yerde acsndan sallanr) Allahm, nedir bu kimse
siz kuluna yazdn ile!?
ONBAI: Arayacaz.
ANA: (Bitkin) Arayn...

Gnderen bu drt anlambirimcikten kendisine ve konumuna uy

gun olan biri ile zneyi ynlendirir. Ama ler anlambirimcik gnderenin
deiik ama ve beklentilerini belirtir. Yani, gnderen; emir, rica, ser
best brakma, niyet, tehdit, kkrtma ya da meydan okuma amalarn
dan birisine bal olarak buradaki anambirimciklerin birisi ile zneyi
etkilemeye alr. Dier yandan gnderenin kulland anlambirimcik
de yine bir baka gstergebilimsel drtgende yer alacak ve seilen
anlambirimcik dierlerinden farkl olduu iin anlamsal bir ilevi ola
caktr.
Kipliklerden ikisi (/istemek/ ve /zorunda olmak/), znenin bir ey
lemi kendisinden (/istemek/) mi yoksa dardan gelen bir bask ile
(/zorunda olmak/) mi yaptm gsterir. rnein gnderenin
/yaptrtmak/ kiplii alc asndan /yapmak-zorunda olmak/ biiminde
alglanacaktr. Ama bu zorunluluun da aamalar vardr. Ykmllk
(fr. deontique) kipliinde, /zorunda olmak/ kipi, /yapmak/ kipini etkile
mesiyle vardr. Byece /yapmak-zorunda olmak/ zorunluluk (dardan:
buyurma) anlambirimcii gstergebilimsel drtgende: /yapmamak-zorunda olmak/: yasaklama: /yapmamak - zomnda olmamak/: izin verme;
/yapmak - zorunda olmamak/ keyfilik anlambirimciklerini de ierir
(Greimas, Courtes, 1979:90). Buradaki buyurma edimi, zorunluluk ile
deitirilebilir. Elbette gnderenden gelen bir yasaklama, kendi isteine
brakma ya da izin verme ayn derecede etkili deildir ya da zne bu tr
yaplar karsmda deiik tutumlarda bulunabilir.

102

V. DOAN GNAY

3. 3. Etlimi Koullandran Durum

Greimas edimi, znenin.yapaca kendi edimsel davranlar iin
nvarsayd, /yapmak-islemek/ ve/ya da /yapmaya-muktedir olmak/
ve/ya da /yapmay-bilmek/ olarak tamnlar (1983:53). Anlat zlencesinin
ikinci (edin) aamasnda, edimsellemi znenin (fr. sujet aclualise),
gnderenle yaplan anlamas gerei, yapmas gereken eylem iin ken
disinde drt tr kipliin olmas gerekir: Bir yandan /zorunda olmak/ ve
/istemek/ kiplikleri, dier yandan da /muktedir olmak/ ve /bilmek/ kip
likleridir. Btn bu kipliklere yerinde ve zamannda sahip olan bir zne,
edin aamasnda sz konusu eylemi /yapar/. Yani /istemek/, /muktedir
olmak/, /bilmek/ ya da /zorunda olmak/ bu anlamda birleerek bir btn
oluturan kiplikler deil, /yapma/ eylemi ile deer bulan kipsel edimler
dir. Sonuta edin aamasndaki drt kipliin tamam edim aamasn
daki /yapmak/ eylemini gerekletirir. Bunlardan birinin eksiklii eyle
min gereklemesini engeller. Bu kipliklerin gereklemesi esremi de
olabilir, artsreml de. Her iki durum da zamana yaylr. Bir ii yapmak
zorunda olan gerekletirici znenin, drt kiplii de kendisinde bu
lundurmas gereklidir. Kipliklerden bir tanesinin bile eksik olmas du
rumunda eylem gerekleemez, edim baarsz olur.
Bu kiplikten ikisi (/zorunda olmak/ ve /istemek/) znenin eylemi
gerekletirmeden nceki durumuyla ilgilidir. Bu iki kiplik zne bak
mndan gc! kiplikler olarak adlandrlr. Dier ikisi (/muktedir ol
mak/ ve /bilmek/), /yapmak/ eyleminin gerekletirilmesi ile dorudan
ilintilidir ve edimsel kiplikler olarak adlandrlr (Greimas, Courtes,
1979 :231). Elbette gcl ve edimsek kipliklerin, gerein kiplii /yapma/
edimi ile sonlanmas beklenir. Bu kipliklerin kendi aralarnda yle bir
farkllk ortaya konulabilir: /stemek/, dorudan znenin kendisi ile ilgi
li bir dunundur. Bir baka adan /istemek/ kiplii szce znesini belir
tir, birey isteyen kii znedir ve anlatda hemen fark edilir. /Zorunda
olmak/ kipi ise /istemek/ kipi ile yer deitirebilecek bir kipliktir. Yani,
/yapmak/ edimi znenin kendisinden gelen bir arzu ise /istemek/; dar
dan gelen bir arzu ise /zorunda olmak/ kiplii vardr. Halbuki /bilmek/
ve /yapabilmek/ ise /}rapma/ edimine ynelik olarak vardr. Sz konusu
iki edim, /istemek/ kipliine sahip bir znede bulunabilecek kipliklerdir.
Bu bakmndan /istemek/ kiplii, zne-esne eksenindeki bir dununu
belirtir: zne birey i ister (/istemek/) ya da istemez (/istememek/). Bir
nesneden ayrdr (/olmak-istemek/) ya da nesneyle birliktedir (/olnamak-istemek/). Halbuki /bilmek/ ve /yapabilmek/ dntrc /yapma/

GSTERGEBLM YAZILARI

103

kiplii balamnda anlam kazanr. Bir baka adan da kiplik

(/bilmek/, /istemek/, /muktedir olmak/), dardan gelen bir /zorunda
olmak/ kipliinden farkl olarak, znenin anlatsal edincini belirtir (Adam, 1990:196). Bunlar, znenin kendisinden kaynaklanan kiplikler ola
rak deer bulur. Bir baka adan /bilmek/, /muktedir olmak/ ve
/istemek/ kipleri zerk bir zneye ait deerlerdir, halbuki /zorunda ol
mak/ kipi, kendisinden daha st konumda bir eyleyenle iliki iindeki
zneyi belirtir.
Giicl.ve edimsel kiplikler bir baka biimde de snflandrlabilir:
Geirgen ilikileri belirten (fr. exotaxque) kiplikler (/zorunda olmak/,
/muktedir olmak/, /yapmak/) ile, yaln ilikileri belirten (fr. edotaxique) kiplikler (/istemek/, /bilmek/, /yapmak/). Bu son durumda ben
zer zneleri birletiren kiplikler sz konusudur. Yaln ilikileri be
lirtilenler, edimde ikin olarak bulunan (fr. intrinseque) kipler olarak da
tanmlanr. Geirgen iliikleri belirtenler ise, dardan gelen (fr. extrinseque) kiplerdir. Bir eylemde ikin olarak bulunan kipler dardan kay
naklanan kiplere kart durumdadr. rnein bir znenin /yapmakistemek/ kiplii olmadan /yapmaya-muktedir olma/s durumunda eylem
yapacak znenin kendisine ait istencin olmad, bu edimi dardan ge
len bir bask ile yapaca grlr.
..

3. 3.1. Gcllk Kiplikleri

Gclk, henz bir eylemin olmadn, ancak bu eylemin, zaman
iinde olmaya ynelik bir dunmu olduunu belirtir. Hibir eyin yapl
mad bir zamanda, znenin etkinliini Gani gnderenle yaplan an
lamann gerekletirilmesi iini) belirten gelecee ynelik durumlarda
gcllkten sz edilebilir. Gcllk kipliini yapacak ya da yapmay
arzulayacak olan ilemci znedir. Bu da onun kendi durumu ile doru
dan ilintilidir. Bir edenin "bir ey yapmak /isteme/si ya da yapmak
/zorunda olma/s durumunda ilemci zneden sz edilebilir (Gr. d'Entr.
1988:34-35). Gcllk, zne -asndan'bir sorumluluk alma demektir,
nk henz gerek anlamda bir eylem olmasa da, znenin tutumundan,
/yapma/ etkinliini gelecekte gerekletirecei anlalr. zne kendisini
byle bir duruma hazrlamtr.
Anlat izlencesinde belirtilen drt kiplikten ikisi gcllk kiplik
leri olarak deer kazanr: /Zorunda olmak/ ve /istemek/. Gcllk kip
likleri, edimsellemi znenin tasarlad kipliklerdir. Bu kiplikler i
lemci zneyi tanmlar, onun varlm ve kimliini ortaya koyar.
Gcllk kiplikleri asndan znenin iki durumundan sz edilebilir:
/Zorunda olmak/ - /zorunda olmamak/ asndan bir yasaklama;

104

V. DOAN GNAY

/stemek/ - /istememek/ asndan ise bir isteksizlik vardr. /Yapmak-zorunda olmak/ ve /yapmak-istemek/, ilemci znenin yapaca eylemle
ilgili dzenleme kipleridir (Gr. dEntr. 1988:34). Bu ki kiplie sahip i
lemci zne olarak adlandrlan bir eden (fr. acteur) birey yapmak zo
rundadr. Eyletim aamasnda, gnderen, znenin kendisinden gelecek
/istemek/ kipini, kendisinden gelecek telkin ve bask ile /zorunda olma/ya evirir. Aslnda /yapmak-istemek/ gcl znenin kendisinden
kaynaklanan bir istek iken, gnderenin basks ile ayn durum /yapmakzorunda olmak/ biimine dnr. Yani isel bir sre olan /istemek/
kiplii, dardan gelen /zorunda olmak/ kiplii ile deierek baskya
dnr, /istemek/ ve /zorunda olmak/ birbirine yakn kipliklerdir. Her
kisi de /yapmak-istemek/ edimi balanmdadr. "Eer bir /yapmak-is
temek/ ediminin eyleyen-zesi, gerekletirilecek eylemin znesi ile
ayn ise /istemek/ kiplii sz konusudur; /yapmak-istemek/ kipinin z
nesi, gerekletirilecek eylemin znesi ile farkl ise ve bu zne dierin
den gl /muktedir olmak/ ise, /zorunda olmak/ kipinden sz edilebi
lir (Courtes, 1980:75). Bir baka anlatmla, ayn eden (acteur) hem gn
deren hem de zne ise, kendine dnk bir iletiim (fr. communication
reflechie); bu eyleyenleri deiik edenler stlenmise, geili bir iletiim
(fr. communication transitive) vardr (Gr. dEntr. 1988:35). Birincisinde
/istemek/ kiplii, kincisinde /zorunda olmak/ kiplii egemendir. So
nuta /istemek/ kiplii, dnl bir kipliktir, znenin kendi kendisine bir
ii yapmak istemesidir. Bu da yukarda belirtilen basit kiplikler (fr..
endotaxique) biimindeki gelimeye uygundur: /stemek/, /bilmek/ ve
/yapmak/. Bu kiplikler znenin kendisiyle dorudan ilintilidir ve dar
dan bask gelmeden ilemci zne bir eylemi /yapar/. /Zorunda olmak/
edimi ise, zne zerinde yaplan geili bir edimdir, yani znenin istei
dnda bir bakasndan gelen istek sz konusudur. Bu da geirgen ili
kiler (fr. exotaxique) demlen kipliklerdir. /Zorunda olan/ kii, kendi is
tei iinde ya da dnda, bir eylemi yapmaya /muktedir olmutur/. s
temeden yaplan bir edim vardr (znenin kendisine ramen bir durum
sz konusudur. zne kendisine de dayatmada bulunabilir. rnein bu
diyarlar terk etmeliyim tr anlatmda byle bir dayatmadan sz edi
lebilir), nk /zorunda olmak/ dardan bir etkidir ve isel ya da dsal
etki bakmndan /istemek/ kipinin kartdr. Dier yandan /muktedir
olmak/ her zaman zneyle dorudan ilikili olmayabilir. /Muktedir olan/
zne, ayn eylemi yapmay bilmez (/bilmemek/) ya da istemez (/isteme
mek/).Yani /muktedir olmak/ kiplii, /istemek/ ya da /bilmek/ kipliin
den farkldr.

GSTERGEBLM YAZILARI

105

3. 3 .1 . L Zorunda Olmak
Durum kiplii iinde iki tr znenin varlndan sz edilebilir:
Durumun likilerini biimlendiren (ve doal olarak eylemi, gerekle
tirme kipliindekinden farkl, en azndan ilevi bakmndan farkl olan)
bir koulandnc znenin (gnderen) yannda, bireye sahip ola/olmayan bireyi olan/olmayan bir durum znesi vardr. Bir durumu belir
ten szcede, zneye gre daha st konumda bulunan gnderen ile zne
arasnda bir anlama yaplmtr. Tm kipsel deerlerin ilemci zneye
aktarlmas, bir gnderen yardm le olur. Gnderenin anlat izlencesin
deki konumu budur, ilemci zneyi eyleme geirmekle snrl bir ileti
im biimi vardr. Bu istek de ilemci zneye /zorunda olmak/ biimin
de iletilir.
znenin bir eylemi yapmas konusunda ikna edilmesi ya da zor
lanmas gereklidir. Eylemin yaplmas srasnda, gerekletirici znenin
kendi durumuna ve konumuna bal olarak /zorunda olmak/ ya da
/zorunda olmamak/ durumlarndan sz edilebilir. Daha nce kulland
mz emay bir kez daha alalm ve ilemci znenin /yapmak-zorunda
olmak/ ile ilgili durumunu gsterelim:
{ 2 {2 > (3 A N) } }15
Bu emada ilemci zne, dardan gelen bask ile yaplacak olan
edim [? (2 > (3 A N ) ) } ] blmnde yer alr. Ama bir baka a
dan [{2 > (3 A N ) } } ] ksm yalnzca /yapmak/ edimine denktir.
Bu bakmdan eylerim (bir baka adan edin aamas da) aamas [
(!
12] kmn belirtir ve burada belirtilenlerin tm znenin, gn
deren tarafndan belirttii -/yapmak-zorunda olduu/ eylerdir. Aslnda
gnderen asndan bu bir istek (/istemek/) olsa da, alc asndan bir
zorunluluktur (/zorunda olmak/). Dier yandan ikna olmam bir zne
bir eylemi yapmakta her zaman isteksizdir. Ama ayn zne ayn edimi
kendi istei ile yapmak isteyebilir. Genel anlamda edim, zne ile nesne
si arasnda olmaktadr. Ama /zorunda olmak/ kipi dnldnde, bu
ikili eyleyene gndereni de eklemek gerekir. Coquet, gnderenle ilikili
olmayan bir zneyi zerk zne; gnderenle ilikili zneyi de tred (fr.
leteronome) (ya da ykml) zne olarak tanmlar (984:11). Bu du
rumda /zorunda olmak/ kiinin, tred zneyi ilgilendiren st belirle

u j = Eyleten zne, j = /ikna etmek/. 2 == eyletilen zne, j = durum znesi, N = deer

nesne, 2 Durum znesinin ilemci zne olarak nesneye sahip olmak iin yapt ey
lem.

m ___________________________________

V D O A N G NA Y

yici bir kip olarak ilevi vardr. zne, gnderenin isteini benimserse
/zorunda olmak/ kiplii ortadan kalkar.
/Zorunda olmak/ kiplii, hem durum hem de edim szcelerinde
bulunur. Durum szcesinde /olmak-zoranda olmak/ kiplii ile, edim
szcelerinde /yapmak-zonmda olmak/ kiplii biiminde bulunabilir.
Durum ve yapma edimlerine gre iki tr kipten sz edilebilir: Zorunlu
luk ile belirtilen /yapmak-zonmda olmak/ kipi; gereklilik biiminde be
lirtilen /olmak-zoranda olmak/ (fr, devoir-etre) kipinin kartdr (Greimas, Courtes, 1979:231). Birincisinde edim szcesindeki znenin kiplemesi, kincisinde durum szcesinin kiplemesi sz konusudur. Ge
reklilik durumu, deiik kiplikle aklanabilir (Demougn, 1986: 1064).
rnein gereklilik durumu, nesnel bir geree gnderimde bulunuyorsa
karar verme kipliinden (fr. modalite alethique); znel bir geree gn
derimde bulunuyorsa bilimkuramsal kiplikten; hukukla ya da ahlaki bir
geree gnderimde bulunuyorsa ykmllk kipliinden (fr. modalite
deontiqe) sz edilebilir. Karar verme kiplikleri, bilimsel anlatmlarda
daha oktur, nk bu kiplerde znel durumlar yoktur. Bilimsel anla
tmdaki gerek (fr. verite), insann kendi dncesinden farkl olabilir, o
zaman gerek, bir zmleme sonucunda elde edilen, ve szceleme z
nesinin grlerinin dndaki bir durumdur. Bu zne, yalnzca vard
sonular. znelliini katmadan, yani nesnel bir biimde aktarmakla g
revlidir.
Bir baka kiplik karlatrmas da kiplemi szcelerin yapsyla
ilgilidir. Bu konuda Anne Henault, zne ile nesne arasndaki liki,
/yapmak/ ve /olmak/ ile tanmlanan ve bazen /olmak/ bazen de /yapmak/
tarafnda gerekleen bir anlamsal ulamdr (1983:51) der. Bu da edim
(yapmak) szceleri (enoce de faire) ile durum (olmak) szceleridir
(eonce d'etre). Bylece buyurma olarak adlandrlan /yapmak-zorunda
olmak/ kipse! yaps, gereklilik (fr. necessite) olarak adlandrlan
/olmak-zoranda olmak/ kipse! yapnn kartdr. Buyurmada yklemle
ilikili olan kipetime, kpleer zne zerindedir, gereklilikle, ise
kipleen nesnedir.
3. 3. 1. 2. stemek

/stemek/, kiplik kuramnn temelidir. Bir szcede istek varsa ora

da bir eyleyenden sz edilebilir ve anlat izlencesi oluturulabilir.
/stemek/ kiplii, dorudan znenin kendi istenci ile ilgili olduu iin,
ben ile /istemek/ kipi arasndaki iliki dier kipliklere oranla daha
gldtir denilebilir. Burada, znenin kendisinden gelen eitli ynlerini
grebiliriz. Eylemin yaplmas srasnda gerekletirici zneden, bu kip-

GSTERGEBLM YAZILARI

107

ilklere gre /istemek/ - /istememek/ten (istensizlik) sz edilebilir. 'ste

mek" ve "istememek" edimleri, kipliin varl ya da yokluyla dorudan
ilintilidir (Gr. dEntr. 1988:37). Ksacas /istemek/ edimi dier kiplikle
rin nvarsaymdr, anlatda kiplik vardr, yoksa kiplikten sz edilemez.
Sonuta /bilmek-muktedir olmak/ kiplikleri, bitmemi bir durumu belir
tir ve eylemin sorumluluu bir "ben tarafndan slenilmemi olabilir.
Eyleyen kavramna kiisel bir zneye dntren ise /istemek/ kipliidir
(Coquet, 1973:197). Bir zne tarafndan /istemek/ kiplii ile sorumluluu
alnmam /muktedir olmak/ ve /bilmek/ kiplikleri alc asndan bir
karmaa yaratr. Okuyucu bu durumu yadsr ve birisi, bir bakas gibi
belirsiz bir zneyi bu kipliklerle i1ikiIendirilebilir.
Her ne kadar /yapmak-zorunda olmak/ ile /yapmak-istemek/ kip
likleri birbirinin kart grnse de, bir zne bu kipliin her ikisine de
sahip olabilir. Bu durumda etkin bir boyun emeden (fr. obeissance active) sz edebiliriz. zne, dardan gelen istei kendi istei olarak gr
mtr ya da kendi istei ile birletirmitir. Yine /yapmamak-zorunda
olmamak/ ile tyapmamak-istememek/ kipliklerine sahip bir znenin, edilgen istencinin (fr. volonte passiye) olduu; ya da /yapmak-zorunda
olmak/ ile /3rapmamak-istemek/ kiplerine sahip bir znenin ise etkin bir
direncinin (fr. resistance active) olduunu gsterir (Greimas, 1983:8687). Bu durumlar oaltlabilir. rnein /yapmak-zorunda olmak/ ile
/yapmamak-istememek/ kiplerine salp bir znede,: edilgen bir boyun
eme; /yapmak-zorunda olmamak/ le /yapmak-istemek/ kiplerine sahip
bir znede, etken bir isten; /yapmak-zorunda olmak/ ile /yapmak-istememek/ kiplerine salp bir znede, edilgen bir direnme; /yapmamak-zo
runda olmamak/ ile /yapmamak istemek/ kiplerine sahip bir znede, et
ken bir isten yitimi ve /yapmamak-zorunda olmamak/ ile /yapmak-istememek/ kiplerine salp bir znede, edilgen bir isten yitimi vardr.

3. 3. 2. Edimsel Kiplikler
/Yapmaya-muktedir olmak/ ile /yapmay - bilmek/ ile belirtilen edimsel kipliklerin (fr. modalite de l'actualite), ilemci znenin kendi edinleri olarak bir deeri vardr. Edimsel kiplikler, niteleyen kiplikler
(fr. modates qualifiantes) olarak tanmlanr. lemci znenin eylem ki
pini ve yapma ile ilgili 3reteeini belirtir. Kipsel deerlerin'iletiimi asmda, bu iki edimsel kiplie gre gnderenin bir baka ynnden de
sz edilebilir. Anlatlarda /yapmaya-muktedir olmak/ ve /yapmay-bilmek/ kiplerinin edinilmesini niteleyen edim (fri performance qualifiant)
belirtir (Gr. d'Ent. 1988: 36). N ite d e n edim, temel edimin (eylemin
gerekletirilmesi ediminin) olmas iin zorunlu bir aamadr.

V, DOAN GNAY

108

3. 3. 2* 1. Muktedir Olmak
Bir eyleyenin /muktedir olmak/ kipinin nedenini bulmak iin, an
latda geen dnmleri pzmiemek ve eyleyen olarak bulunmasna
neden olan zel etkinliklerini kendi abas ve ilevi iinde deerlendir
mek gerekir. /Yapmaya-muktedir olmak/ ve /yapmasn-bilmek/ yapma
ediminin iki niteliini ya da farkl nitelemelerini belirtir. Birincisinde
erk olarak znenin yetenei sz konusu iken, kincisinde bilisel adan
znenin durumu sz konusudur. Erk olarak /yapma/ edimine sahip olsa
da, bilme asndan eksiklik sz konusu ise, eylem gereklemeyecektir.
Kukusuz tersi de geerlidir.
/Muktedir olmak/, kiplik kuram bakmndan betimleyici szceler
zerinde etkisi olan kipsel szcelerin kiplerinden birisidir ve bu kiplik
hem durum, hem de edim szcelerinde bulunur. Durum szcesinde
/olmaya-muktedir olmak/ kiplii (fr. pouvoir-etre) ile, edim szcele
rinde /yapmaya-muktedir olmak/ (fr. pouvoir faire) kiplii biiminde
bulunabilir. Durum szcelerinde /olmaya-muktedir olmak/ kiplii ile be
lirtilen olanakhhk (fr. possibilite) anlambirimcii, gstergebilimsel
drtgen yardm ile u tr anlambirimciklerle iliki iindedir: /Olmaya
muktedir olmak/: olanakhhk,; /olmamaya-muktedir olmak/: olaanlk;
/olmamaya-muktedir olmamak/: gereklilik; /olmaya-muktedir olma
mak/: olanakszlk.
Aydn Kezer Trk ve Bat Kltrnde Siyaset Kavram adl yap
tnda Nccolo Machavelli'nn Hkmdar (il Principe) He Yusuf Has
Hacip'n Kutadgu B ilig adl yaptlarndaki, toplumsal yaam kar
latrr.
XV ve XVI. Yzyl Floransasnda lkel kapitalizm filizlenir. Top
lumsal yapda feodalizm zlmeye yz tutar. Feodal soylular sn
fnn boyunduruundan kurtulan halkm bir blm, kendisini alabil
diine smrecek kapitalizmin tuzanda dmeye hazrdr ve Floransann nsan pazarlarnda bir proleter snf oluturur. Bu arada
siyasetin gelecekteki byk aktrleri kapitalistler, eski ustalardan,
aristokratlardan ve ruhban snftan, siyaset sahnesinde yer ve rol
isterler. Sahnenin dndaki, drt aamal toplumsa! hiyerarinin en
altndaki halk tabakas, akn ve periandr. Hele hele Machiaveil'
nin verdii rneklere, yapt tavsiyelere baklacak olursa, halka acmamak elden gelmez.
X. ve XI. Yzyllardaki Trk toplumuna gelince, birbirinden ge
ilmez duvarlarla ayrlm bir snflama ve smflararas bir ekime
sz konusu deildir. Zaman zaman Kutadgu Biligde "kul" ve
karabudun" gibi gruplara rastlanr ise de, bunlarn batda anlal-

GSTERGEBLM YAZILARI

109

d anlamda sosyal birer snf olmadklar grlr. Bundan tr

devletin kimliinde, bir sosyal snfn ve onun karlarnn somutla
t grlmez. Devlet, halkn tamamna, bir baba tavr ite yaklar,
halkn mutlu etmeye alr.
(ELEZER, Aydn (1987) T rk ve B at K ltrnd e Siyaset K avram ,
Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, s. 20).

Bu alntdaki iki toplumu /muktedir olmak/ kiplii asndan kar

latrdmzda, Trk toplumunda halkn snfsz yaamas olanakldr
/olmaya-muktedir olmak/. Devlet yaps bu dzende kurulmutur ve
halkn snfsz 3raamasm istemektedir /olmamaya-muktedir olmamak/.
Kar toplum olarak sunulan talyan toplumunda snfsz toplum durumu
yoktur. Bu olaan bir durumdur: /Olmamaya-muktedir olmak/. Devlet
yaplanmas asndan snfsz toplum olanakszdr /olmaya-muktedir
olmamak/.
Trk toplumu
O lm aya-m uktedir olm ak ^

(olanakhlk)
snfsz toplum
A

talyan toplumu

O lm am aya-m uktedir olm ak

(olaanlk)
sosyal snflarn olduu toplum

O lm am aya-m uktedir olmamak"^ ...........^ O lm aya-m uktedir olm am ak

(gereklilik)
.Devletin toplumu yaplandrmas

(olanakszlk)
Devletin toplumu yaplandrmas

Buradaki karlatrma iki toplum arasnda yaplmtr. Ancak ayn

toplumun, bulunduu konumdan kar konuma geii olarak da dn
dmzde, burada l bir yap sz konusudur. Birinci olarak:
/Olmaya-muktedir olmak/- /olmaya-muktedir olmamak/ - /olmamayamuktedir olmak/ biimindeki bir gei olabilir. Bu durumda snfsz to
plumdan sosyal snflarn olduu bir topluma gei sz konusu olacaktr.
Tersi durumda ise, /olmamaya-muktedir olmak/ - /olmamaya-muktedir
olmamak/ - / olmaya muktedir olmak/ biimindeki geite sosyal
snflarn olduu bir toplumdan snfn olmad bir topluma gei sz
konusu olacaktr.
Benzer anambirimciklerini edim szcelerinde de bulabiliriz. r
nein /yapmaya-muktedir olmak/ kipi le belirtilen zgrlk anlambirimcii: /Yapmaya-muktedir olmak/; zgrlk,; /yapmamaya-muktedir
olmak/: bamszlk /yapmamaya-muktedir olmamak/: boyun eme;
/yapmaya-muktedir olmamak/: gszlk anlambirincikleri ile bir an

V. DOAN GNAY

110

lam evreni oluturur. Eer eyleyen, nesneyi isteine vermeyi biliyorsa

ya da istei geisiz (fr. intranstif) ise gszl (fr. impuissance) ve
bilgisizlii (fr. gnorance) ortaya kar (Coquet, 1973:187).
Y apm aya-m uktedir olmak

(buyurma)

Y apm am aya-m uktedir olmamak

(izin verme)

Yapm am aya-m uktedir olmak

(yasaklama)

> Yapm aya-m uktedir olmamak

(istee ballk)

Eylemin yaplmas srasnda gerekletirici znenin bu kipliklere

gre /muktedir olmak/ - /muktedir olmamak/ (gszlk) (fr. impuis
sance) durumundan sz edilebilir.
3. 3. 2. 2. Bilmek
Anlatlarda nemli bir yeri olan tanma ii (fr. reconnaissance), z
nenin bir nesne, varlk ya da eylem konusundaki /bilmeme/ durumundan
/bilme/ durumuna geii belirtir (Greimas,d 976:75). Bir edimsel kip ola
rak /bilmek/, znenin yapaca eylemle ilgili dzenlemesidir. /Yapmasm-bilmek/ bir anlat izlencesinin gereklemesine ynelik gerekli i
lemleri nceden grme ve programlama yeteneidir. Yani /yapmasmbilen/ zne eyleme geer.
Coquet /bilmek/ ile /muktedir olmak/ arasndaki likiyi birbirini
karlkl olarak varsayar (fr. canonique) biiminde (1973:154) tanmlar.
Elbette /muktedir olmak/ bir biimde /bilmek/ kipini ierir. Yani
/yapmasru-blen/ zne, ayn zamanda /yapmaya-muktedir/de. Ya da
/muktedir olmak/ kipi, mantksal olarak /bilmek/ kipinden sonra gel
mektedir.
znede /bilmek - muktedir olmak/ kiplikleri /istemek/ kipliini et
kilerse, burada /bilmek/ kiplii dzenleyici bir kip olarak bulunur, yani
/istemek/ kiplii /bilmek/ kipliine baml olur. Bu durumda /bilmek/
kipi /istemek/ kipini belirler (Coquet, 1973:188). Bir baka durumda
/istemek/ kipi /bilmek-muktedir olmak/ kiplerini etkilerse, /istemek/ d
zenleyici bir kip olarak bulunun yai /bilmek/ kipi /istemek/ kipine ba
mldr. Bu durumda /istemek/ kipi /bilmek/ kipini belirler (Coquet,
1973:196). Bu iki durumda (yani /istemek/ ile kendini tamtan ben ile,

GSTERGEBLM YAZILARI

/bilmek/ ile kendini tantan ben") ayn dze}'de ve yetenekte deildir.

Coquet, /bilmek/ ve /istemek/ kiplerinin baskn olmas ya da olmamas
durumuna gre tr zne bulunabileceini syler (1973:197):
1. /Bilmemek/ kipliinin /istememek/ kipliini etkilemesinde, var
olan zne le ben dnda bir zneyi belirtir: Bazlar, kimisi, herkes.
2. /Bilmek/ kipinin /istemek/ kipini etkiledii durumda BEN 1
znesi vardr (Buradaki znede /bilmek/, /istemek/ kipini getirir) Yl
lardr politikann iindeyim. Artk milletvekili olmann zaman geldi
diyen bir politika ile uraan kiinin szcesi buna rnek verilebilir.
3.
/istemek/ kipinin /bilmek/ kipini etkiledii durumda BEN 2
znesi vardr (Buradaki znede /istemek/, /bilmek/ kipini getirir) Bunu
ok istiyorum ve yapmalym diyen bir zne.
3, 4. Durumu Koullandran Edim
Kiplie gre, ilemci zne, kendi kiiliini aklayabilecek olan
zel bir yapma biimine giriir. Burada bir gerekletirme kiplii sz
konusudur, nk kipsel deerlerin edinilmesi (fr. acquisition) ile zne,
ilemini gerekletirir. znede gcllkten gereklie doru bir gei
varsa gelmeci (progres) bir anlat vardr (Gr. dEnt. 1988: 36) denebilir.
Ama her zaman anlat baar ile bitecek diye bir kural da yoktur. Edin
her zaman olumlu olmak zorunda deildir, yetersiz ya da olumsuz ola
bilir. Daha nceki almamzda dolant trlerinde kahramann baarsz
olduu melodramatik, trajik, cezalandrma, geri verme, d krkl do
lanl rneklerinde, (Bkz. ss. 75-76) edin aamasnda ilemci znenin
gerekli kipliklere sahip olmadm ya da olamadm syleyebiliriz.

3. 4.1. Gerekliin Kiplii: Yapmak

znenin durumu ya da yapt edimi asndan iki tr szceden
bahsedilebilir. zne ile nesne arasndaki bant (fr. jonction) ilikisini
belirten durum szcelerinden baka, zne ile nesnesine sahip olmak iin
yapt dnmleri belirten edim szceleri (fr. enonce de faire) de var
dr. yapan zne olarak tanmlanan lemci znenin, gerek anlamda
bir eyleme girimesi, yani koullandrc zne tarafndan bildirilen ey
lemi /yapma/s anlat asndan birinci derecede ilgilenilen konudur.
Balangta durum znesi, gc! zne, edimsellemi zne gibi adlarla
tanmlanan eyleyen-zne, /yapma/ edimi ile ilemci zne ya da gerek
letirici zne olur. Btn anlatlarda da /yapma/ edimi en belirgin olarak
bulunur.

112

V DOAN GNAY

Gnderenin telkin ettii bir edimi yapabilmesi iin edinli zne;

elinde tm kozlar bulundurmak zorundadr. "Edinli zne, elbette ger
ekletirecei bir anlat izlencesine sahip olmak zorundadr. Yine edin
li zne, bu anlat izlencesini gerekletirmek iin gerekli zelliklere
sahip olmak zorundadr (Courtes, 1980:17). Yani /istemek/, /muktedir
olmak/ ve /bilmek/ kipliklerine sahip bir zne, gnderen ile yapt bir
anlamay yerine getirebilir. Ama gerek yaznsal anlatlarda gerekse
gerek yaamda i yapan bir zne, her zaman bu kiplilerin hepsine sahip
olmayabilir. Bu kipliklerden bir tanesi bile eksikse, zne istenilen dei
iklii /yapamaz/.
Gerein kiplii (fr. modalite de la realite) /yapmak/ ile, gerek bir
eylem sz konusu olduu belirtilir. Bu da gnderen tarafndan belirtilen
bir edimin ilemci zne tarafndan gerekletirmesidir ya da anlat iz
lencesindeki edincin kullanlmasdr. Temel edimde ilemci zne, du
rumlar' dntrr, yani anlatnn bandaki durum ile sonundaki durum
ayn deildir.
Gerek kipsel edinci belirten kipliklerin (durumu koullandran
edim) gerekse dorulayc kipliklerin (durumu koullandran durum)
dzenlenii ve anlat izlencesinde bulunuu belli bir hiyerarik dzene
gredir. (Courtes, 1991:106). Btn kiplikler iin birbirini tek tarafl var
sayan bir durumdan sz edilebilir. Bylece /olmak/ ve /yapmak/ edim
lerinin gerekleme kiplikleri (fr. modalite realisante) edimselleme kip
liklerini (fr. modalite actualisante) (/yapmay-bilmek/, /olmay-bilmek/
ve /yapmaya-muktedir olmak/, /olma3?a-muktedir olmak/) varsayar.
Benzer biimde edimselleme kiplikleri de gclleme kipliklerim (fr.
modalite virtualisante) (/yapmak-istemek/, /olmak-istemek/ ve /yapmakzorunda olmak/, /olmak-zorunda olmak/) varsayar. Bunu yle bir ema
ile belirtelim:
Edim

E din
Gclleme kiplii

Edim sellem e kiplii

/o tm a sm -b ilm ek /
/o lm a k-iste m ek /
/ dlm aya-m uktedir o lm a k /
/o lm ak-zorunda o lm a k /
/yap m a sn -b ilm ek/
/yapm a k-stem ek/
/yapm a k-zo ru n d a o lm a k / /yapm aya-m uktedir o lm a k /

znenin ortaya kmas

znenin yeti kazanmas

G ereklem e kiplii
/o lm a k /
/y a p m a k /

znenin gerekletirmesi

Bu kiplikler arasndaki varsaymann tersi doru deildir. Yani r

nein gcllk kiplii, kendisinden sonra gelecek bir edimsel kiplii
varsaymaz.

GSTERGEBLM YAZILARI

113

S. 5. rnekler
Bedri Rahmi Eybolumm bir iirinden yola kmak, kiplikler
kuranm aklamaya alalm.
Yollara Yollara
lm eek kurttan korkmaz
Biz daha lmedik oul
Gel bir sefer eyleyelim
Delim yollara yollara
Kaybeyledik dost yzn
Dm dillere dillere
Gel bir sefer eyleyelim
Delim yollara yollara,
Dizimize kara sular inmeden
Gzmze ak perdeler durmadan
Tepemize kara kuzgun konmadan
Gel bir sefer eyleyelim
Delim yollara yollara
Daha daarckta balmz var
Damarda bir deli kanmz var
Ku gibi rpnr canmz var
Gel bir sefer eyleyelim
Delim yollara yollara
(Bedri Rahmi Eybblu , Dol K arah a k r Bol, Bilgi yay., Btn eserle
ri:! , Ankara,1985,2. Basm, s. 132)

Bak as: Bu iirde kiplik, anlat izlencesi ve zneler bakman

dan deiik durumlarda grlebilmektedir. iirde geen iki zneye bal
olarak iki deiik bak as oluturulabilir:
1.
Baba le oul ayn anlat izlencesinin iki eyleyeni olarak gr
lebilir. Baba gnderendir, oul ise (baba ile birlikte) ilemci znedir.
Yani baba iki eyleyen grevini de stlenir. Gnderen durumundaki ba
ba, kendi eyleyen ileviyle yetinmeyip oluyla birlikte ilemci zne ol
maya da adaydr. lemci zne (oul) asndan ok fazla brey sy-

114

V PAN GNAY

leyemiyoruz. Onu, gnderenin tanmlad kadar ile biliyoruz. Onun

szcesi iirde yoktur. Yani oul byle birliktelie (ilemci zne ortakl
na) raz olacak m belli deil. ma baba /vapmasm-yapmak/ (yap
trtmak) gcne sahip bir gnderen olmann yannda /yapmak -isteyen/
bir eyleyen de olmak ister.
2.
kinci olarak da, baba hem gnderen hem de znedir. Bu yakla
mda oul, babann /muktedir olmak/ kipinin dengidir, yani babann
eylemi gerekletirmesinde bir yardmc grevindedir. Baba, yaplmas
gereken eylemle ilgili olarak /istemek/ ve /bilmek/ kipliine (oluna g
re daha )ra olduuna gre, yeterli deneyimi vardr) sahiptir. Ancak
"baba szcn szlksel tanm ve toplumdaki deerleri asndan
ele aldmzda, szcn oluna gre /daha yal/ olmak, (olundan
yardm istediine gre) daha /gsz olmak/ gibi anlambirimcikleri
artrmas nedeni le, /muktedir olmak/ kipi eksiktir diyoruz. Bu da
/yapma/ edimini tek bana gerekletiremeyeceini gsterir (Ama iir
den anlalan zne /yapma/ edimini denemiyor. Yalnzca oulu ikna et
me ilemi var. Hatta ikna etme istei bile istek aamasnda kalyor. Ey
lem aamas iin gerekli anlamann yaplp yaplmayaca bile belli
deil. Anlama henz dilek aamasnda kald iin anlat izlencesinin
edim ve edin aamalarna geilmiyor). Bu yaklamdan yola kt
mzda, baba ile oul arasndaki iliki zne-nesne arasndaki katk ekse
nine gre deerlendirilebilir ve ouun babaya sadece eylemi
gerekletirmede bir katks olaca sylenebilir. Bu son durumda baba
nn bir gndereni, nesnesi ve gnderileni de olacaktr.
Biz, bu son duruma gre (Baba, hem gnderen hem de zne; oul
ise yardmc) iiri deerlendireceiz. Ancak, unutmamak gerekiyor ki,
burada da zne (baba) ile /muktedir olmak/ kiplii (oul) arasnda bir
baka anlat izlencesi oluturulabilir. En azndan zne (gnderen),
/muktedir olmak/ kipine (yani yardmcsn) sahip olabilmek ve onun
desteini alabilmek iin onu kna etmek, zorundadr.
Baba ile ilemci zne arasndaki ilikide, baba asndan daha n
ce belirttiimiz baskc, otoriter ve /yaptrtmak/ edimine sahip bir gn
derenden ok, daha zayf, hatta yalvaran bir eyleten 2ne vardr. Kuku
suz gnderenin her zaman buyurgan ya da zorlayc bir kimlii olmaz,
yerine gre rica ya da yalvarma ile de isteini ilemci zneye kabul etti
rir. Gel bir sefer eyleyelim/Delim yollara yollara dizeleri ile gnde
renin alcdan birey apmasn istemesi/ buyrum deil istemde bulun
ma ve nerme biimindedir. Kullanlan emir kipi buyurmay belirtse de,
zne kendisini de kapsayan bir emir ile baskc bir zne olmaktan, elik
eden bir zne olmaya dnmtr. Ama daha sonraki dizelerde, gele-

GSTERGEBLM YAZILARI

115

ekte olabilecek durumlar anmsatarak ayn yalvarmann biraz tehdit

biimine dntn fark edebiliyoruz.
Gnderenin zneyi etkilemesi ve yaplmas gereken edim: iir
de, gnderenin zneyi ok iyi bilgilendirdiini grebiliyoruz. Bu bil
gilenme daha ok edimsel boyuttadr. Yani bir eyin 3'aplmasna yne
lik bilgilendirme vardr. Ancak bataki "lm eek", dostlan kay
betme" ve daha sonra belirtilen, bulunulan yerde kalnrsa ne tr kt
sonularn kaca tr bilgiler (Dizimize kara sular inmeden/Gzmiize ak perdeler durmadan/Tepemize kara kuzgun konma
dan) ise bilisel boyuttaki bilgilendirmelerdir.
Babann, hangi yeteneklere sahip olduklarm ve bu yeteneklerle
neler yapabileceklerini ayrntl anlatmas hep bilgilendirme ve ikna
balamnda dnlebilir. Tm iirde eyleten znenin (baba), ilemci
zneden (oul) bekledii daha lmediklerini gstermek, yollara d
mek"' biiminde zetlenebilir. Bulunulan uzamda dostlarm kaybetmi
lerdir, bu nedenle de eski dostlar artk onlara deer vermemektedir.
Hatta toplumca dedikodular yaplmaktadr: Kaybeyledik dost yzn
/Dm dillere dillere". inde bulunulan uzamdan yeni bir uzama ge
i arzulamnaktadr. Bu da gnderenin, ilemci zneden yapmasn iste
dii edimdir.
Anlat izlencesi: iirde, anlat zlencesi asndan yalnzca eylerim
aamasnn olduunu syledik. Babann olunu ikna etmek istemesi
gnderen ile zne arasndaki bir ilikiyi ye anlamay belirtir. Bu adan
iirin tamam anlat izlencesinin drt aamasnn yalnzca eylerim aa
mas olarak deerlendirilebilir. Bu durumda anlat izlencesini aama
snn iir dzeyinde olmadm syleyebiliriz. Gnderen, zneyi ikna ile
br eylemi yaptrtmaya alr. Burada baba ile oul arasnda bilgi ver
meye ynelik bir durum vardr. Yani iki eyleyen arasnda
/bilgilendirmece ynelik bir kiplikten sz edilebilir.
iirde edin ve edim aamas ile ilgili bilgiler yoktur. Belki yo
rumlama ile Biz daha lmedik oul szcesi edin aamas olarak de
erlendirilebilir. Yani zne, bu betimleme ile eylemi yapmak iin ge
rekli tm kipliklerin kendisnde/kendilerinde olduunu gstermi olur.
iirin son ksmnda yer alan tehditleri ise, bir bakma eylemin ya
plabileceini gstermektedir (se kullanm bir ikna denemesidir).
Eer ilemci zne, gnderilen tarafndan belirtilen edimi yerine getir
mezse, varlacak sonu da iirde belirtilir. rnein Dizlerine kara sular
inmek, Gzlerine ak perdeler durmak ve Tepelerine kara kuzgun
konmak bunlardan birkadr. Bu da babann olunu ikna etmek iin

V DOAN GNAY

116

taknd bir tutumdur. Yukarda yalvaran bir babadan sz etsek de. bu

rada znesini ikna etmeye alan bir baba (gnderen) vardr. "Eer sen
sylediklerimi yapmazsan (benimle gelmezsen) sonu byle olacaktr5
denilmektedir. Bu da anlat izlencesi asndan bir bakma yaptrm ola
rak deerlendirilebilir.
iirde baba, oluna hep birey (anlama )rapmak) /yaptrtmak/ zere seslenir. Deiik ikna ve kant biimleri kullanlsa da, srekli bir
/yaptrma/ ediminin varl hissedilir. Bu durumda babamn olunun
yapmasn istedii edimi bir gstergebilimsel drtgenle belirtebiliriz:
Y apm ak-zorunda olmak ^

TZ

(buyuma)

" * Y apm am ak-zorunda olmak

(yasaklama)

Mutlu olmak: uzam deitirmek

A

Y apm am ak-zorunda olm am ak ^

(izin verme)
Kendisini gl hissenek: Sefer eylemek

Mutsuz olmak. Ayn yerde kalmak

Y apm ak-zorunda olm am ak

(istee ballk)
Gsz kalmak: stememek

Burada, gnderenin istedii (mutlu olmak: uzam deitirmektir.

Ama zne bunu yapabilecei gibi, kart durumu da seebilir. Bu da
gnderen tarafndan istenilmeyen bireydir ve sonulan onun asndan
istenilmeyen bir durumdur. Uzam deitirmede bir zorunluluk varken,
gsz kalmakta (istee ballk) bir zorunluluk yoktur. rnein yapt
rm aamasnda, bir edimin yaplp yaplmadna gre znenin gnde
ren tarafndan sorgulanmas vardr.
Kiplikler: Kiinin kendi istei ya da dardan gelen bir istein be
lirtilmesi anlamndaki kipsel szcelerin bu iirde olduka fazla kulla
nldm syleyebiliriz. lm eek kurttan korkmaz szcesi, gnde
renin (baba) ve znenin birok eyi kaybettiini belirtir. iir bu durum
szcesi ile balar. Takip eden szce de (Biz daha lmedik oul) du
rum szcesi olmakla birlikte bir edimi de artrr. Bir bakma bu sz
ce, ilemci znenin tm kiplerinin var olduunu aklar. Biz dalla l
medik oul: /Bilmek/ + /istemek/ /muktedir olmak/ kiplerine sahip z
neler).
iirin bamdaki durumu belirten ve bakaldr biiminde sylen
mi szcenin bu yapsna uygun olarak, tm iirde bir eylem yapma
istei grlr. Bataki ki dizenin alm iirin geri kalan ksmn o

GSTERGEBLM YAZILARI

117

luturur. Baba, lmediklerini belirtmek in eylem yapmalar gerektiini

belirtir oluna. Tm kipliklere sahip olan znenin /yapaca/ edim de
iirde en ok yinelenen szcedir: "Gel bir sefer eyleyelim/Delim yol
lara yollara. Bu da uzam deiimine bal bir deiiklik aramas bii
midir. Yani iinde bulunulan durumdan (duraan ve snrl bir uzam
dan); devingen, uzak, olumlu, esenlikli ve ak bir uzama geitir aran
lan.
"Biz daha lmedik oul diyen baba, kipliklere de sahip olduunu
syler oluna. Yani, biz daha lmedik, istediimiz eylemi /yapmaybiliriz/ ve /yapmaya-muktediriz/. Hemen arkadan gelen Gel bir sefer
eyleyelim/Delim yollara yollara dizeleri ile en azndan babann
/istemek/ kipine de sahip olduunu anlyoruz. Bu durumda gnderene
gre, (her ne kadar bu durumu gnderenin azndan rensek de) i
lemci zne bir eylem yapmak iin tm kipliklere sahiptir. Baba da i
lemci zne olmay arzuladna gre, eylemin olumlu sonulanaca an
lalyor. Elbette, burada baba, tek bana ilemci zne olmay arzulamamaktadr. Yani sen ister gel, ister gelme. Ben bu ii seninle de sen
siz de yaparm gibi bir arzusu iir dzeyinde grlmemektedir. Hatta
bu ii tek bana yapmay arzulamad bile sylenebilir. nk iirin
sonuna kadar hep oluna seslenerek birlikte davranmay nermektedir.
iirin genel dzenlenii iinde, nce durum znelerinin nesneleri
ne sahip olup olmad ortaya konur. Baba ve oul (zne), yola kmak
tan (nesne) yoksundur ( V N). Sonra, yaplacak edimler ortaya konur.
Daha sonra edimin gereklememesinin gecikmesi durumunda, zneye
bana gelecekler anmsalr. Son be dizede ise baba, kendilerinde han
gi kipliklerin olduunu, yukarda kapal biimde sylemi olsa da,
yeniden daha ayrntl olarak belirtir. imdi iirde kiplikleri belirten du
rumlar ksaca aklayalm:
Bilmek: Daha daarckta balmz var szcesini bilme kipini aklayan bir szce olarak alyoruz. Daarck, az bulunulan bir nesnenin
sakland koruyucu bir uzam ya da kavramdr. Daarcn yan anlam
ise beyinle ve bilgi ile ilgilidir: Sz daarc gibi. O zaman bu szceyi
bu eylemin nasl yaplaca ile ilgili beynimizde yeterli bilgi var an
lamnda deerlendirebiliriz.
M uktedir olmak: Damarda deli kanmz var tmcesi de bu kipi
daha ak belirten bir kiptir. Deli kan, daha ok genlii ve heyecan be
lirtir. Genlik de enerji demektir. Bu durumda bu eylemin nasl ya
placa ile ilgili yeterli enerjimiz var anlamnda deerlendirebiliriz
(Ancak iirin genelinde ve zellikle 3. blkte bir /muktedir olmak/ kip
lii sezinleniyor).

V BOAN GNAY

118

Daha nce geen baz szcelerde de bu kiplikle ilgili ipular g

rebiliyoruz. "Biz dala lmedik ol szcesinde gizli olarak /muktedir
olmak/ kiplii vardr. lmek, tm yetileri (kiplikleri) kaybetmek oldu
una gre, zne, kendisinin bir eylemi yapabilecek gte olduuna ina
nyor. Yine "Dizimize kara sular imneden/Gzmze ak perdeler durmadan/Tepemize kara kuzgun komitadan szceleri daha sonraki bir du
rumu anlatyor. zne(ler)(in) henz bu durumlarla karlamadna
gre, var olandurumda dier kipliklerle birlikte /muktedir olmak/ kipine
de sahip olduu sylenebilir.
stemek: "Ku gibi rpnr canmz var szcesinin de /istemek/
kipini belirttiini syleyebiliriz. Camn ku gibi rpnmas, iinde bulu
nulan durumdan kurtulmay ok istemek anlamnda olduu gibi, eylem
yapmak isteyen bir zneyi de belirtir. Bu szce de baba asndan iinde
bulunulan durumdan mutlaka kurtulmas gerektiini, bunu ok istediini
aklar. Bu da /istemek/ kipidir. Kukusuz "biz balamnda kullanlan
bir buyrum tmcesinin de /istemek/ kipliini yeterince belirttiim d
nyoruz.
Zorunda olmak: "Kaybeyledik dost yzn /Dm dillere dil
lere szcesi toplumsal bir basky aklar. Yani dostlar kaybedilmi ve
iinde bulunulan toplumdan soyutlanmlardr. Bu da toplumun onlar
kovmaya zorlamas olarak deerlendirilebilir. Toplum, onlarn "gitmele
rini istemektedir. Bu da dardan gelen istektir, yani zneler asndan
/zorunda olmak/tr. Bir baka adan Ku gibi rpnr canmz var
szcesinde de, znelerin cam (belki onuru ya da toplumsal konumu) on
lar bir eylem yapmaya zorlamaktadr. Zaten /zorunda olmak/ ile
/istemek/ kipliinin, birbirine yakn olduunu ve birbirinin yerine ko
nulabileceini belirtmitik. Burada znenin "onuru dardan bir bask
olsa da, ayn zamanda kiinin kendisinden gelen bir durumdur.
Yapmak: iirde drt kez yinelenen "Gel bir sefer eyleyelim/Delim yollara yollara szceleri, yapma isteini aklar. iirde en
belirgin kipliin bu olduu sylenebilir.
3. 6. Durumu Koullandran Durum
Anlat izlencesi asndan yaptrm aamas olarak durumu koul
landran durum dorulayc (ff. veridictoire) kipliklerle aklanr. Ettir
gen kiplikler (edimi koullandran edim) gibi dorulayc kiplikler de bir
bakasna ynelik kipliklerdir. Bu nedenle, anlat izlencesinin edimsel
aamalar (edin ve edim) bilisel aamalarna (eylerim ve yaptrm)

GSTERGEBLM YAZILARI

119

kart durumdadr. Bilisel aamalar, edimin yaplmasn (eylem /yap

mak/ ve znenin sylediklerine /inanmak/) bir bakasndan istemektedir.
Anlat izlencesinin bu iki aamasnda, gerek anlamda bir edim yapl
masndan ok, bilisel dzeydeki edim sz konusudur. Durumu koul
landran durumda, znenin yapt edimle ilgili olarak geri bildirimde
bulunmas, yani gndereni ikna etmesi sz konusudur. Gnderen asn
dan ise /inanmak/ kipliinden sz edilebilir. Yani bataki /inandrma/
ediminden sonra burada znenin, eylemi yapp yapmadna inanmas
gereklidir. nanma kiplii, bilimkuramsal bir kipliktir, yaplan aklama
lara inanma sz konusudur. znenin geri bildirmesine gre gnderen,
u tr yaklamlar sergileyebilir (Greimas, Courtes, 1979:129): Syle
nenlerin doruluum kabul eder (/inanm-olmak/) ya da olaslk iinde
grr (/inannam-olmamak/), sylenenleri olaslktan uzak bulur
(/inanm-olmamak/) ve son olarak da bir phecilikten sz edilebilir
(/inanmanu-olmak/). Burada belirtilen drt durum, kendi iinde aama
l bir bant iindedir. Yani olanakh/olanaksz biiminde kartlk olu
turan aletlque kipliklerin tersine, bilimkuramsal kipliklerde kartlktan
teye aamal bir durum vardr (rnein: doruluunu kabul etmek",
olaslk iinde grmek', olaslktan uzak grmek ve kukuculuk
bir aamal durumu belirtir). Dier 3'andan znenin durum szcesine ka
tlmas olarak /inanma/, doruluk ulamna gre tanmlanm bir bilisel
edim olarak vardr. Bu ulamn, mantksal ve gstergebilimse yaklama
gre iki tr yorumu olabilir: Birincisi, karar vermel ile ilgili bir ulam (ve
/omak-zorunda olmak/ kiplii ile belirtilen olaanln e anlamls ola
rak /inanma/); kincisi de, doruluk terimi ile zerk bilimkuramsal bir
ulam olarak deerlendirilebilir. Olanakh/olanaksz izges ile kesin bir
kartlk oluturan ve nc bir anlambirimciin bu kartlk iinde yer
almad ulam ile; olas/olsyz ulamlarnn kartlndan hareketle,
/inanmak/ kipini, doal dildeki bilimkuramsal ulamn bir adlandrmas
(fr. denomiation) olarak gryoruz (Greimas, Courtes, 1979:77).
Durumu koullandran durum ile sz konusu olan dorulayc (fr.
veridictoire) kiplikte nesneler zerinde bir bilme ii olarak gerekleen
bilisel bir ilemdir (Greimas, 1983:74). Her anlada, /yapmak/ kipini
belirten dnmler sz konusu deildir. Ayn zamanda dutum szcele
rini dorudan ya da dolayl olarak etkileyen /olmak/ kipinin olumlu ya
da olumsuz biimleriyle aklanan szceler, anlatnn banda ve so
nunda zne ile nesnesi arasndaki birliktelik ya da ayn olma durumlarm
aklar. Gerekletirici znenin /yapmak-istemek/, /yapmaya-muktedir
olmak/, /}upmasm-bilmek/ ya da /yapmak-zorunda olmak/ kiplikleri
yannda; durum znesinin de /olmak-istemek/, /olmaya-muktedir olmak/
(olabilmek), /olmay-bilmek/ ve /olmak-zorunda olmak/ kiplikleri var

V. DOAN GNAV

120

dr. Yklemi /zorunda olmak/ olan kipsel szceler, yklemi /olmak/ olan kipsel szceleri biimlendirdikleri zaman karar verme kipliinden
sz edilebilir (Greimas, Courtes, 1979:12). /Omak-zomnda olan/ bir
szcede, znenin durumu, gereklilikle (/olmak-zorunda olmak/), ola
nakszlkla (/olmamak-zorunda olmak/), olanak (/olmamak-zorunda ol
mamak/) ve olaanlk (/olmak-zorunda olmamak/) biimlerinden birisi
ile tanmlanabilir.
3. 7, Sonu
Burada, anlat izlencesinde kullanlan kiplik kuramndan yola
karak zneleri tanmaya altk (ya da nceki almalar da gz nn
de bulundurarak: zne trlerini tanmay srdrdk). Gerek kurmaca
dnya olan anlat izlencesindeki zneleri tanmada, gerekse gerek ya
amdaki eylemi yaptrmaya alan, yapmak isteyen, yapan, yapm olan zneleri tanmada, kiplikleri gz nnde bulundurarak zneleri be
timlemek; zneyi bir edim yapma (yaptrtmak, yapabilmek, yapmay
bilmek, inandrmak, ikna etmek vb.) aamasnda tanmak demektir. Bu
da yapma edimi ncesi znenin konumu ve tutumu ya da bakas le il
gili davran iinde zneyi tanma biimidir.
Bu almada, gnderen-zne ve zne-nesne arasndaki etkileime
bal olarak, gnderenin ya da znenin istek, niyet ya da edimlerine g
re deiik zne trlerini tanmaya altk.

4. Olmak ve Grnmek Asndan zne

Yaznsal gstergebilimin anlat zmlemesinde kullanlan drt
aamas (eylerim, edin, edim ve yaptrm), anlatlarn genel yaplarn
aklamaya ynelik bir durumdur. Bu drt durumun hepsinde zne,
gnderen ile ya da nesne ile etkileim iindedir. Bu almamzda bir
gazete haberini, anlat izlencesinin iki aamasma gre (eyletim ve yapt
rm) zmlemeye ve yaptrm aamasndaki durum znesini tanmaya
alacaz. Yani belli bir eylemi gerekletiren znenin, yaptrm aa
masndaki gndereni ile ilikisi ele alnacaktr. Kuramsal ereve a
sndan. gstergebilimsel zmlemede kullanlan anlat izlencesinde,
drt aama birbirini izler. Sz konusu gazete haberinde de bir anlat iz
lencesinin drt aamasma denk den durumlar bulmak olasdr. Ancak
bizim amzdan, bir durum iindeki znenin konumu ve zne ile gn
deren arasndaki etkileim (bildirme, inandrma, yaptrma, bilme, geri
bildirim, ikna etme) sz konusu edilecektir. Bildirme/bilme ve inandrma/inanma asndan znelerle ilgili kipsel durumlar da gz nnde bu
lundurulacandan, /yaptrtmak/1(yani /yapmasm-yapmak/) ve /olma
nn durumu/ kipliklerine gre setiimiz metin deerlendirilecektir.
Haberde, sz edilen olay (Libya gezisi) olup bittiine gre, bu
haber, anlat izlencesi asndan yaptrm aamasyla ilgilidir denebilir.
Bu da gnderen ile zne arasndaki durumu koullandran durum ba
lamnda olay deerlendirmemizi gerektiriyor. Yani, znenin yapt edimi savunmasn, gnderenin znej sorgulamasn ya da durum iin
deki znenin bulunduu konumu gstergebilim asndan ele alacaz.
Durum znesi tarafndan, gnderene verdii bilgilerin doruluu yanl,
gerek ya da gizli olmasn gstergebilimsel kipliklere gre tartmaya
alacaz.
Kipsel adan, dorulama ulam ve bilgi kuramsal kiplikler yard
m ile znenin /olduu/, /grnd/, /olmad/ ya da /grnmedii/*
Bkz. Dip not; 7.

V. DOAN GNAY

122

durumlar ortaya konulabilir. Savunma ya da yalanlama/donlama

davranlar^ durumu koullandran durum bakmndan /olmak/ ve
/grnmek/* kiplerine gre deerlendirilebilir.
4. . Kuramsal ereve
Gstergebil imsel zmlemede kullanlan anlat izlencesi, eyle
yenler mekesi ve kiplikler gibi betimlemeler gndelik yaam da an
lamlandrmak iin kullanlabilir. Burada yaplacak olan da bir anlaty
zmlemek ve anlamlandrmak iin, gelitirilmi gstergebilimsel
zmleme rnekesi. gerek yaamla ilgili bir haberi anlamlandrmak iin kullanlacaktr.
Bir eylemi deil de, durumu belirten durum szcelerindeki zne
leri tanmak ve tanmlamak, edim szcelerindeki zneleri tanmaktan
dala zor olabilir. Edim szcelerinde, bir eye sahip olmak ya da olma
mak iin eylemde bulunan bir zne varken; durum szcelerinde, bir z
ne bir nesneye sahiptir ya da sahip deildir biiminde tanmlanabilecek
br ilev vardr. Edim szcelerindeki gibi durum szceleri zerinde iki
tr ilem gerekletirilebilir (Courtes, 1995:78): Dntrm (fr.
transformation) ve kipletirme (fr. modalisation). Bu iki ilem ncelikle
edim szceleriyle ilgilidir, ama ayn eyler durum szceleri iin de geerlidir. Edim szcelerinin durum szcelerini belirledii deiik anla
tmlarda, /olmak/ kiplii /yapmak/ kipliine bal olarak dnme.urar. /Olmak/ edimi asndan kipleme, znenin nesnesiyle olan bada
k ya da ayrk ilikisini belirtir. Yani durum szcelerinde, nesnesine
sahip olma/sahip olmama biimiyle ilgili olarak kiplemeden sz edile
bilir. O halde, durum szcelerindeki znelerle ilgili olarak /olmak-istemek/, /olmaya-muktedir olmak18/, /olmay-bilmek/ ve/ya da /omak-zorunda olmak/ kiplerinden sz edilebilir.
Durumu kipletiren durum olarak adlandrlan yaptrm aamasn
daki durum szcelerinin, kipsel yapsn ortaya koyabilmek iin doru
lama ulam (fr. categorie de veridiction) kullanlr. Yani zne le nesne
arasndaki durumsal kiplik dorulayc (fr. veridictoire) olarak belirtilir,
nk zne ile gnderen arasnda, yaplan edimin sonucu ile ilgili- bir
dorulama biimi vardr. Ettirgen kiplikler (edimi koullandran edim)
gibi dorulayc kiplikler de bir bakasna ynelik kipliklerdir. Doru-1
1' Bkz. Dp not: S. Bir yandan grnmek ya da istemek eylemleri, dier yandan da
/grnmek/, /istemek/ ya da /grnmek - istemek/ kipleri vardr.
SBkz, Dip not: 9.

GSTERGEBLM YAZILARI

123

lama ii; bir baka znenin yapt, syledii ya da konumu le lgili bir
betimlemedir. Ancak dorulama kiplii, edimsel deil bilisel bir etkin
liktir (Halbuki anlat izlencesinin edin ve edim aamalarnda bir eylem
yapmayla ilgili edimsel etkinlikten sz edilebilir). Gnderenin bir bil
giyi zneden renmesi bilgi dzeyindedir, eylemsel bir etkinlii ge
rektirmez. Durumu koullandran durum ile sz konusu olan dorulayc
kiplikte "nesneler zerinde bir bilme ii olarak gerekleen bilisel bir
ilemdir" (Greimas, 1983:74). Yani, gazete haberinde ilgili milletvekili
nin sylediklerim dorulama, durumu koullandran durum olarak bilme
dzeyindeki bir ilemdir (Ancak ayn milletvekilinin Libya gezisi ise
edimsel bir eylemdir). Anlat izlencesinin bu iki aamasnda, gerek an
lamda bir edim yaplmasndan ok, bilisel dzeydeki edim sz konusu
dur. Br bakma, znenin yapt edimle ilgili olarak geri bildirimde bu
lunmas, yani gndereni ikna etmesi gibi bilisel bir ilem sz konu
sudur. Bu da znenin verdii bilgilere gre sylediklerinin doru ya da
yanl olmasn belirtir.
4. 2. Haberi Okumak

Biz de, dorulama ulamm, bir gazete haberi balamnda yorum

lamak ve haberden yola karak dununu koullandran durum aamas
ile ilgili olarak zneleri tanmak istiyoruz.
Libya skandalinin kahraman DSPli Alphan kendini savundu: Sa
dece aka yaptm (10)1S
Libya gezisinde eletiri oklarna hedef olan DSP Amasya milletve
kili Gnl Saray Alphan, dn basn toplants dzenledi (11).
Alphan, Meclis heyeti olarak Libya'ya yaptklar ziyaretin basma
yansdnn aksine son derece baarl getiini belirterek, kendini
savundu (12).
Kendisinin gemite Irak, Rusya ve Libyada ticari faaliyetlerde bu
lunduunu ve bu lkeleri iyi bildiini belirten Alphan, Benm son 6*2

19 zmlemeni izde bu metinden alntlar yapacamzdan, almamzda kolaylk olmas

asndan, haberdeki szceleri numaralandrdk. Daha sonra bu szceleri kullanaca

mzda yalnzca numaras ile belirtilecek ya da numaras yannda, konumuzla lgili olan szcenin bir blm alnabilecektir. rnein (14): Birinci haber, drdnc szceyi
(Bykeli kayboldu) belirtir. Bu durumda: 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19; 20,
2 i, 22, 23, 24, 25: 30, 31, 32, 33, 34, 35. 36, 37 olmak zere 24 ayr szcemiz vardr.
Szcelerden 10, 20 ve 30 haberde kufi anlan balklar; 14 ve 33 de alt balklar belir
tiyor.

124

V.

DOAN GNAY

yldr Libya ile hibir ticari ilikim olmamtr. Bundan sonra da ol

mayacaktr dedi (13).
Bykeli Kayboldu (14)
Alphan, Trkiyenin Libya Bykelisinin heyetten dlanmas ve
grmelere katlmamas gibi bir durumun sz konusu olmadn
da belirterek Libya Genel Halk Kongresi Bakan Muhammed E!
Zinat ziyaretin son gn heyet bakan olarak beni ve Bykeliyi
kabul etti (15). Grmeye giderken Sayn Bykelinin arac kay
boldu (16). Onu bulmak iin grmeyi bir saat erteledik, daha son
ra ikili olarak grme gerekleti dedi (17).
Dileri Bakanlmn zelletirilmesi konusunun bir sohbet sra
snda aka olarak ifade edildiini anlatan Alphan, Trkiye'nin bili
nen, sevilen ve d politikay bilen insanlarnn bykeli olabilece
ini syledim. Bu bir akalamadr. Benm kiisel dncemdir,
partiyi balamaz" dedi (18).
Bayan Kaddafiy Antalya Aspendos Festivali iin davet ettiini de
bildiren Alphan, bu davetin resmi sfatla yaplmadm belirterek,
"Bayan Kaddaf'nin gelmesi ve bar deklarasyonu okumas ne b
yk bir boyuttur" diye konutu (19).
zkan Alphann fadesini ald (20)
Babakan Yardmcs Hsamettin zkan, dn, Libya gezisi sra
snda yaratt skandallar sonucu eletirilen DSP Amasya Milletve
kili Gnl Saray Alphan! makamna ard (21). zkan heyetin
Libya temaslar ile ilgili bilgi alrken, eletirilen konularda da Gnl
Saray Alphann ilgisine bavurdu (22).
Alphan grmede, Libya temaslarnn ok olumlu getiini, baz
konularn basn tarafndan arptldn, almalarn medya tara
fndan yanl aksettirildiini syledi (23). Kendisinin Meclis TrkLibya Pariamentolararas Dostluk Grubu Bakan olarak Libyaya
gittiini bildirdi (24). Babakan Yardmcs zkan, Alphantn kendi
sine verdii bilgileri Babakan Blent Ecevite de aktard (Erhan
SEVER) (25)
Babakan, Gnl Hanmdan rahatsz (30)
ANKARA - DSP Amasya Milletvekili Gnl Saray Aiphann Libya
ziyareti srasndaki tutumunun ve basnda hakknda kan haberle
rin Babakan Ecevit'i rahatsz ettii renildi (31). Ecevit'e yakn
kaynaklar, Alphan gitmeden nce uyardklarn ve bu ziyaret iin
tevik etmediklerini belirterek, Alphaan bundan nceki benzer zi
yaretlerde de sorun yarattm kaydettiler (32).
Gazeteci gtrd (33)

GSTERGEBLM YAZILARI

125

Dileri Bakanl da Aiphanm Trkiyenin Trablus Bykelisi

Mfit zdei by-pass etme giriimlerinden rahatsz oldu (34). Dip
lomatik kaynaklar, Trkiyeyi Libya'da zdein temsil ettiini ve
Alphanln Dostluk Grubu Bakam olarak yetkisinin-snrl olduuna
dikkati ektiler (35). Bu arada Dileri'nin heyeti Libyaya gitme
sinden nce uyard ve gezisinin medya asndan dk katlml
tutulmasn stedii renildi (36). Ancak Alphanln beraberinde ok
sayda gazeteci gtrd ve gazetecilerin de isimlerini ziyaretten
ok ksa bir sre nce Trablus Bykeliiii'ne ilettii renildi (37).

Haberin Betimlenmesi: Haber 19 Austos 2000 tarihinde Sabah

Gazetesi tzir basks 22. sayfann en st ksmnda kt. Gazetelerde,
sozceleme znesinin konumu asndan genelde iki tr szce bulunur
(Perret, 2000:52): Rportaj tr szcelerde, sozceleme znesi (S) sy
lemin iinde yer alr. Politik yazlar, haberler ya da baka trden gazete
szcelerinde, S kendi syleminin iinde bulunmaz. Bu tr szcelerde
silinmi bir anlatcdan (fr. narrateur efface) sz edilebilir, incelediimiz
gazete szcesi de kinci tre rnektir. S anlatmnn iinde bulunmaz.
haber bir arada verilmitir. Sadece aka yaptm szcesi
haber arasnda kullanlan en byk puntolarla yazlmtr. Ayrca hab
erde sz konusu edilen milletvekilinin basn toplantsndan alnm orta
byklkteki bir fotoraf da laber kapsamnda verilmitir. Yani, ha
ber ve bir fotoraftan oluan grup tek bir kornada ilgilidir. Yine ikinci
haberin bal (20), patlamay belirten siyah renkli bir grafiksel grn
tnn zerine beyaz puntolarla yazlmtr. Bu da en azndan haberi ya
zan (ve burada ad geen Erhan Sever asndan, gazete haber sorumlu
lar ya da dizgideki grevli asndan) haberin ilgin ynlerinden birisi
dir. (20). szce, Sadece aka yaptm szcesi (10) ve fotoraftan sonra
en ok dikkat eken gstergedir.
Haber, tek bir konu ile ilgili olmasna karn, iinde birden ok ey
hakknda bilgi verilmektedir. Bu bilgileri, zaraandizimsel bir sralamaya
koyduumuzda u tr bir bilgilenme elde edebiliriz: 1. Aiphanm Lib
yaya ziyaret isteini hkmete, dilerine bildirmesi (Bu durum pek
yansmamak! birlikte baz anlatmlardan belli oluyor: (32) bu ziyareti
tevik etmediklerini belirterek...), 2. Alplanm gitmeden nce uyarl
mas (32), 3. Dilerinin u^yans (36), 4. Bu uyarlara ramen ok sayda
gazeteci gtrmesi (36), 5. Gazeteci saysn zamannda elilie bil
dirmemesi (37), 6. Libya gezisi (10, 11, 12), 7. Bykelinin toplantya
katl(a)mamas (16, 17), 8. Dilerinin zelletirilmesi ile ilgili bilgi
verme (18), 9. Bayan Kaddafyi Aspendosa davet etme (19), 10. Gezi
lim baarszl (12. 23), 11. Gezinin skandal olarak deerlendirilmesi

V. DOAN GNAY

126

(10, 21), 12. Dilerinin geziden rahatsz olmas (34), 13. Alphana, yet
ki ve sorumuluklanmn smrarmn hatrlatlmas (35), 14. Alphanm ba
sn toplants (11), 15. Kendisinin gemii ve dnceleri ile ilgili bilgi
verme (13, 18, 24), 16. Medyay sulama (12, 23), 17. Babakan Yar
dmcs Hsamettin zkan'n Alphanla grmesi (21, 22), 18. z
kann bu bilgileri Ecevite aktarmas (25), 19. Ecevitin durumdan ra
hatszl (30, 31). Yani, ayn haber sredizimsel olarak yazlsa idi bu s
ralamay izlemesi gerekirdi. Ama gerek yaznsal anlatmlarda gerek di
er anlatm trlerinde sklkla kullanld gibi, anlat sras (yk za
man) ile zamandizimsel sra (anlatm zamrn) rtmemektedir.
Balklar: Gazete haberinde kullanlan balklar da olduka an
lamldr. Kullanlan balk ve iki alt bal bir araya getirdiimizde
belli bir anlamsal yap oluuyor: "Libya skandalinin kahraman DSPli
Alphan kendini savundu: Sadece aka yaptm (10). Bykeli Kayboldu
(14). zkan Alphanm ifadesini ald (20). Babakan, Gnl Hanmdan
rahatsz (30). Gazeteci gtrd (33). Konumuz, gazete balklarndan
olumu anlaml yapy zmek deil kukusuz. En azndan ilk planda
byle bir amacmz yok. Genel olarak, haber metnini durum szceleri
asndan deerlendirmeyi amalyoruz. Ama bu balklardan oluan
metin de kendi iinde deiik bir anlaml yap olarak grnyor. rne
in balklardan oluan bir metnimizin olduunu varsaydmzda;
Alphanm akasnn bykeliyi kaybetme olduunu, zkann bu ne
denle Alphan sorguladm ve son olarak da babakann rahatszl
ise Alphanm geziye gazeteci gtrmesi1olduu sylenebilir. Ancak
sonradan oluturulmu bylesi bir metnin, gerek metinle tam olarak rtmediini anlyoruz.4
4. S. Anlat izlencesi
Yaznsal gstergebilimde kullanlan anlat izlencesi, eyleyenleri
3'aptkar eylemlere gre tanmlamak ve anlatnn genel dokusunu or
taya koymaktr, biiminde zetlenebilir. Burada, anlat izlencesinin olu
umu ya da aamalarm ele almaktan teye, incelediimiz metin ere
vesinde anlat izlencesinin iki aamasm btncemiz balamnda de
erlendirmek istiyoruz. Ama ncelikle ksaca eyleyenleri tanmlamak
gerekir.
znenin DSP Amasya Milletvekili Gnl Saray Alphan olduu
kesindir. nk okuyucu onun servenini (baarsn ya da baarszl
m) okur. Gnderen konusunda pheler varm gibi grnse de, habe
rin dikkatli okunmasnda gndereni belirten birden ok ipucu bulunabi-

GSTERGEBLM YAZILARI

127

lir. rnein Babakan yardmcs Hsamettin zkan, dn, Libya gezisi

srasnda yaratt skandaHar sonucu eletirilen DSP Amasya Milletve
kili Gnl Saray Alphan makamna ard" (21) szcesinde en az drt
eyleyeni bulmak olasdr. znenin (DSP Amasya Milletvekili Gnl Sa
ray Alphan) yannda, znenin nesnesini (Libya gezisi ve sonrasnda ba
sma yansyan gezi srasnda yaratt skandallar) belirtir. Eletirilen
szc ile kar zneyi (yani bu gezi dolays ile Alphan s eletiren
kimse ya da kimseler) ve son olarak da gndereni bulabiliriz: Hsamet
tin zkan. Ayn durum (20) ve (22) szcelerinde de vardr. fadesini
ald" ve ilgisine bavurdu aklamalar, gndereni ortaya koyar. z
kan, iinde bulunduumuz toplumun herhangi bir bireyi olarak maka
mna armyor yani bandaki sfatla bu ii yapyor. Ancak bir baka
szcede (25) zkam da grevini (yani gnderenin szcln) tek
bana yapmad anlalyor. Babakan Yardmcs zkan, Alphan'm
kendisine verdii bilgileri Babakan Blent Ecevite de aktard szcesi,
kendisinin de bir baka gnderenin szcs olduu izlenimini veriyor.
Bu durumda, hkmet ya da devlet kavramm gnderen olarak alyoruz.
Makama aran kii zneye gre daha gl olduundan, bir tr bu
yurma ile yaptrm aamasnn deerlendirilecei anlalyor. Ancak h
kmet ya da devlet gibi bir eyleye-gnderen, soyut kavram olduundan
bu kavramlar, kendilerine szcler belirlemitir. Yani Hsamettin z
kan kendi gcyle deil, devlet szcs olarak, adnn nndeki sfatla
bu ilemi gerekletirmektedir. Btncemizde babakan ve babakan
yardmcs, gnderenin (devlet) szcleri olarak ilev grmektedirler.
Engelleyicileri (ya da kar-zne) eletirenler szc ile ortaya
koymutuk. Bu grup, yazdan anlald kadar bir yandan basn ve d
ileri bakanl, dier yandan da deiik partilerin szcleri olarak de
erlendirilebilir. Yardmc ise yine Alphan n kendisi grnyor. Yine
bayan Kaddafyi anm (nemli bir i yapma biiminde), basn top
lants (burada kendisini savunma) ve gemii ile ilgili bilgiler de yar
dmcs durumunda deerlendirilebilir. Son olarak da gnderileni, gezi
nin baans ya da baarszl olarak belirtilebilir.
4. 3. 1. Eylerim
Eylerim (fr. manipulation) aamasndaki /bildinnek/ kipi, gnde
renin, zneye nesnesi (yapaca edim) hakknda bilgi vermesidir. Bu ba
kmdan /bildinnek/ kipi /yapmasm-istemek/ yani /yaptrtmak/ kipini
belirtir. /Bildirmek/ veya /yapmasm-istemek/ ikna edici bir tutumdur,
kna etmek /bildinnek/ (yani /bilmesini-yapmak/), /inandrmak/ (yani
/inan ma sim-yapmak/) ile ilikili bir durumdur (Geninesca, 1985:84).

V DOAN GNAY

128

Haberde, anlat izlencesinin ilk aamas olan eyletimle lgili yeterli bil
giler okuyabiliyoruz. zne, gnderen tarafndan /bilgilendirilir/: rne
in (32) de Ecevt'e yakn kaynaklar, Alphan' gitmeden nce uyardk
larm ve bu ziyaret iin tevik etmediklerini belirterek (altn biz iz
dik) szcesi ile bu bilgilendirmeyi ve /yaptrmay/ fark edebiliyoruz. Za
ten bu eylerime gre, gnderen zneyi, yaptrm aamasnda sorgular.
Bu szce, eyleten zne (gnderen = hkmet) ile eyletilen zne (zne =
Alplan) arasnda eylem yaplmadan nce bir anlamalm yapldn or
taya koyar. Burada, ilemci zneye gre daha gl olan gnderenin
(devlet), ilemci zneden bir edimin yaplmamas konusunda bask ve
telkinleri vardr. Bu da ettirgen bir kipliktir ya da bedensel eyleme zor
layan bilisel bir kipliktir.
Her ne kadar Alphan (zne) ile Libya gezisi (nesne) arastada bir
/istemek/ kiplii grnse de (rnein (13) kendisinin gemite Lib
ya'da ticari faaliyetlerde bulunmas ve bu lkeyi iyi bilmesi ve (24)
Kendisinin Meclis Tlirk-Libya Parlamentolararas Dostluk Grubu Ba
kam olarak Libyaya gittiini bildirmesi, /isteini/ ortaya koyabilir),
gnderen ile zne arasndaki anlamada /yapmasm-istemek/ deil,
/yapma masm-istemek/ zerine bir anlama gerekletii anlalyor.
Gnderenin, zneden istediini gstergebilimsel drtgenle aklamaya
altmzda, gnderenin ilk amacnn engelleme olduunu grebi
liyoruz. Ama bir anlambirimcik, dierlerindeki farkllk ve dierleriyle
kurduu iliki balamnda anlam kazandna gre, engellemenin de
gstergebilimsel drtgene gre en az deiik anlambirimcikle iliki
iinde olduunu syleyebiliriz.
Yapmamasm-yapmak
Engel

Yapmasn-yapmamak
Araya girmeme

yapmasm-yapmak
araya girme

yapnamasn-yapmamak
serbest brakma

Bu drtgenden anlalabilecek olan: Alphan (zne) gitmeden uya

rlr (engel), hatta /gitmemesi istenir/ (= /yapmamasm-yapmak/). Ama
bu kesin bir yasaklama deildir ya da bu anlama sonucunda zne (ser
best braklr), eylemin sonunda sorgulanr (araya girme).

GSTERGEBLM YAZILARI

129

4. 3. 2, Yaptrm
/Olmann durumu/ denilen (fr. etre de 3'etre) yaptrm aamasndaki bilme ile ilgili bir edimdir (Gr. dEnt, 1988: 63), Yaptrm aama
sndaki /bilmek/ kiplii (edin aamasndaki /bilmek/ kipliinden farkl
olarak), yorumlamayla ilgili bir tutumdur. Louis Panierin belirttii gibi
yaptrm aamas bilisel bir etkinlik olarak izlencede yer alr (1982:12),
Yaptrm aamas ile /bildirmek/ ve gerei /bilmek/ kipliklerinden sz
edilebilir. Bu kiplikler, gnderenin, ilemci zne tarafndan gerekleti
rilen izlence hakkmdaki yorumsal bir tutumunu belirtir. Yorumcu olarak
gnderen, nce bilginin alcsdr ve sonra kendisine iletilen bilginin
nesnesi zerine bilimkuramsal bir kipletirme gerekletirmek duru
mundadr. Bu anlamda yaptrm, znenin gnderen tarafndan (yapt
eylemlere gre) tannmas demektir.
Durum ve edim szcelerinin kiplemesine bal olarak iki tr kip
likten sz edilebilir: Yaptrma kiplikleri (fr. modalite de faire), gndere
nin niyetiyle ilgili ynlerini belirtir; durum kiplikleri ise, var olma ili
kilerini belirtir (Greimas, 1983:96). Eylerim ve yaptrm aamalarndaki
zne-gnderen arasndaki iliki kipsel adan yle zetlenebilir:
Eyletim

Y aptran

Yaptrtmak

Olmann durumu

Gnderen ile ilemci zne

arasndaki iliki

* gnderen ile durum znesi arasndaki iliki

B ild irm ek (Nesne ve deerler

B ilm e k (zne ve/ya da nesne ve/ya da gnderen hak

* gnderen ile ilemci zne arasndaki iliki

hakknda bgi)

knda bilgi)

B ild irm ek {Bilm esini istem ek)

B ildirm ek (Bilmesini istemek)

n a n d rm a k (inanm asn iste

n a n d rm a k (inanmasn istemek)

mek)

( dU endirilm esiv/cezalandtnlm asm ) istem ek

Yaptrtm ak (Yapmasn istem ek)

kna edici tutum

Yorumlayc tutum

Bilisel boyut

Bilisel boyut

Her iki dzeyde geen /bildirmek/ ve /inandrmak/ kiplerinin z

nesi Gani bilmesini isteyen ya da inanmasn isteyen zneler) farkldr.
Eylerim aamasnda, gnderen, zneden bilmesini, inanmasn ve so
nunda yapmasn ister. Yaptrmda ise, gnderen, ilemci zneden bil
mesini (/bilmek/) ve inanmasn (/inanmak/) ister. zne ise, gnderenin

130

V. DOAN GNAY

yapt edimi bilmesini, kendisine inanmasn ve sonunda dllendiril

mesini ister. Eyletim, gnderen asndan bir ikna etme (/bildirmek/),
yaptrm ise bir yorumlama (/bilmek/) iidir.
Eyletim aamasndaki /bilgilendirme/, nesnenin durumu ile ilgili
iken (gnderen, znenin 3'pmas gereken edimi (nesne) konusunda onu
bilgilendirir. Bu bilgilenme sonunda eyleten zne, lemci zneden bir
eylem yapmasn ister) yaptrm aamasnda yaplan anlama ile ilgili
olarak, gnderen zneden bilgi ister. Buradaki /bilmek/, znenin duru,,nu ya da yaplan eylemle ilgilidir (Yani,; znenin bir edimi yapp yap
mad konusunda gnderilenden nesneye doru bir sorgulama biimi
sz konusudur: Gnderen bataki anlamann sonucu ile lgili olarak
zneyi sorgular, ondan bilgi ister. Bu da bir balama bataki yaplmas
istenilen eyleme bal olarak ilemci znenin, eyleten zne tarafndan
dllendirilmesi ya da cezalandrlmas ile ilgili bir bilgi istemedir). An
lat izlencesinin son aamas yaptrmda, gnderen ile zne arasnda,
eyletim aamasnda yaplan anlamann sonucunun deerlendirilmesi
vardr. Durumu koullandran durumda, gnderen ile zne arasnda,
yapt eylemlerin yorumlanmasn eren bir aama sz konusudur. r
nein (22) ...temaslar ile ilgili bilgi alrken, (...) Gnl Saray
Alpharm ilgisine bavurdu. Burada aka grlyor ki, gnderen
yaptrm aamas ile ilgili olarak zneyi sorgulamaktadr. ncelediimiz
btncemizde, basn toplants (11) ve zkann Aphana grmeleri
(20, 21, 22) geribildirim olarak deerlendirilebilir. Basn toplants ilev
sel olarak, basn toplantsn dzenleyen kiinin (zne) bilgilendirilme
sidir. Kukusuz, (11) ve (20, 21, 22) szcelerindeki bilgilenme biimi
farkldr. Birincisinde (11) znenin bilgilendirmesi varken, dierlerinde
(20,21, 22) gnderenin bilgilenmesi vardr.
Eyletim ve yaptrm aamalarndaki iki /bilme/ kiplii arasndaki
farkll u biimde de belirtmek olasdr: Bata her eyi bilen eyleten
zne (gnderen), ilemci zneyi /bilgilendirir/. Sondaki /bilme/de ise,
bataki durumun tersi sz konusudur,ilemci zne, yaplan eylemle ilgi
li olarak gndereni /bilgilendirir/. Gnderenin istedii (ya da istemedii)
trde eylem yapan znedir ve gnderen, yaplan anlamaya bal olarak
eylemin sonucunu bilmek ister. >
Bilme ve bilgilendirme ile ilgili durum kullanlan balklarda da
ortaya kmaktadr: Anlat izlencesi asndan sz konusu olan iki tr
/bilme/ ediminin ikinci tm, yani znenin gndereni bilgilendirmesini
haber iin seilen balklarda grebiliyoruz. Bu balklarda, (daha do
rusu anlat izlencesinin yaptrm aamasnda) yorumlamaya ynelik bir
bme/bgilendirme vardr. nk zne, yaptrm aamasndan nce bir

GSTERGEBLM YAZILARI

131

eylem yapmtr, ve anlat izlencesi asndan bu durumu geribildirim ile

gnderene bildirmesi (ya da gnderenin bu eylemle ilgili zneyi sor
gulamas) gerekmektedir. Gnderen asndan, bu bildirmenin dorulu
u ya da gvenirlii sz konusudur. Yani gnderen, bir bakma yorum
layc bir tutum iindedir. Bataki yaplan anlamaya uygun olarak zne
tarafndan verilen bilgiler 'yorumlanr. Bu durumda yaptrm aama
snda zne ile nesne arasnda yorumlayc (/bilmek/) edim iin iki farkl
sonutan sz edilebilir (Adam, 1990:78): zne baarsz olduunda gn
derenin zneye doru gitmesi y da zne baanl ise, bu sefer znenin
nesnesini de alarak gnderene doru ynelimi vardr.
a. zne -> nesne -> gnderen: dllendirilme beklentisi ya da
nesnenin verilmesi.
b. gnderen -> zne: Bilme durumu ya da cezalandrma.
Bu iki tutum asndan balklara baktmzda, her iki durumu da
grebiliyoruz. Bu sonu da bize eylemin yaplmas konusunda gnderen
ile znenin ayn trde dnmediini gsterir. Yani szn ettiimiz
yorumsal tutum burada yeterince grlr. rnein (12) "Alplan, Meclis
heyeti olarak Libya'ya yaptklar ziyaretin basma yansdnn aksine
son derece baarl getiini belirterek, kendini savundu tr bir ak
lama da gndereni ikna etmejie ilgili bir bilgilendirme biimidir. "Ken
disini savunmak bir inanmama durumu ile ilgili bilgilendirme biimi
dir.
Birinci balkta, znenin nesnesini (yapt baarl seyahati) de
alarak gnderene dora gitmesi (yani basn toplants dzenlemek de
soyut kavram olan hkmet ya da devleti ya da onun yeleri kamuoyu
nu ve halk iknaya ynelik bir tutumdur) ikna etmesi sz konusudur. Bu
bakmdan "son derece baarl getiini sylemekle, zne kendisi
asndan dllendirilmesi gerektiini dnr. En azndan
dllendirme olmasa da cezalandrlmama istei sezinlenebilir.
kinci balkta ise, gnderenin zneye inanmadn fark ediyoruz.
Burada, gnderenin zneye doru bir ynelimi vardr. Sorgulamaya
ekmek, bir tr cezalandrma olarak deerlendirilebilir. nc balk
ise, ikinci baln devam niteliindedir. Yani gnderen ikna olma
mtr ve bir tr cezalandrma istei sz konusudur. Zaten birinci bala
bakldnda, zne kendisinin "baarl olduunu iddia eder yani bu
kendi grdr ve kna ile gndereni etkilemeyi dener.
Eylerim aamas iin gerekli grnen /yapmay-bilmek/, bilisel
etkinlii olanakl klar yani bilisel bir edince (ff. competence cognitive)
denktir. Yani bir eylemi /yapmak/ iin o eylemin nasl yapldn

132

V. DOAN GNAY

bilmek/ gerekir. Yaptran aamas iin gerekli /omay-bilmek/, nesne

ler zerindeki bilgide var olur ve bilimkuramsai bir edince (fr. competence epi$temique) denk der (Greimas, 1983:97). Bu son durumda,
/yapmay-bilmek/ olmadan /bildirmek/ (yani /bilmesini-yapmak/) ya da
/bilmek/ olmadan /yapmak/ kipliinden sz edilemez.
4. 4. Ya /Olduun/ Gibi /Grn/, Ya/Grndn/Gibi/Ol/
Yaptrm aamasndaki zne, durum znesidir. Yani bir edim so
nucunda bir nesneye sahiptir ya da deildir. Nesnesine sahip (ya da de
il) bir znenin, bu durumu doru, yanl, yalan ya da gizli olarak ta
nmlanabilir. rnein yaplan seyahat baarldr, baarl deildir, ba
arsz grnyor, baarsz grnmyor tr durum szceleri deiik
balamlar iinde gizli, yanl, gerek ya da yalan olabilir.
Burada, sz konusu olan doru ya da gerek (fr. verite) deildir.
nk gazetedeki durum szceleri, kendisinden olan bir gereklie sa
hip deildir (Ancak gerek yaamdaki olayn kendisi ile ilgili olarak
doru ve gerekten sz edilebilir). zne ile nesne arasndaki bu doru
lama biimi yalnzca gazetedeki bilgilerle snrldr. Gerek yaamla rtmeyebilir. Ama gerek anlat, gerekse gerek yaam iinde grnen
ve olan birey gerektir, var olan ama grnmeyen birey ise gizlidir.
Sonu olarak, zne ile nesnesi arasndaki durum yoruma aktr. zne
nin durumu gerekleme (fr. manifestation) olarak tanmlanabilir. Yani
znenin durumu: Grld, anlald ya da yorumland gibidir.
zne iin gerekleme kullanlrken, anlatdaki bir durumu tanmla
mak iinse ikinlik (fr. immenance) terimi kullanlr (Courtes, 1991:
114). rnein, Alphanm savunmas (gerekleme) ile metnin ge
nelinden kan durum (ikinlik) birbiriyle rtebilir ya da tam olarak
rtmeyebilir. Bu da anlat ile gerek durum arasndaki faik ya da z
nelerin deiik durumlarla ilgili deerlendirmesini ortaya koyar. Anla
tda sz konusu olan gerek, gerekleme ve ikinlik dzeylerinin birle
imi ile zmlemenin betimledii gstergebilimsel bir srecin etkisi
olarak vardr, yani kurgusal bir gerektir.
kinlik ve gerekleme iin /olmak/ ve /grnmek/ kipleri kulla
nlr. Bir durum szcesi /olmak/ ya da /grnmek/ edimleri ile kipleir.
Bir bakma /grnmeli/ ile /grnmemek/ izgesi (fr. schema) gerek
lemeyim /olmak/ ile /olmamak/ izgesi ikmlii belirtir (Greimas,
1983:72). Bu iki kiplik ayn zamanda somut (/olmak/) le soyut
(/grnmek/) olgular gibi birbirine karttrlar. Her durum szcesinde,
zne ile nesnesi arasndaki iliki, gerekleme ve ikinlik dzeylerine

GSTERGEBLM YAZILARI

133

gre deerlendirilebilir. Bu da, anlatdaki zne ve durumu hakknda olumlu ve olumsuz biimde deiik grler oluturabilir. Yani zne ve
nesnesi arasndaki ilikide, gerekleme ve ikinlik asndan var olangrnen var olan-grnmeyen, var olmayan-grnen ya da var olmayan-grnmeyen alarndan deiik ilikiler saptanabilir.
Her durum szcesi, gerekleme ve ikinlik balamna gre deer
lendirildiine, durum szcelerindeki zne ile nesnesi, arasndaki gerek
leme (/grnmek/ kt /grnmemek/) ve ikinlik (/olmak/ kt /olmamak/)
aamalarna gre drt trde yorumlanabilir. Durumu kipletiren durum
asndan, dorulamaya ynelik olarak gelitirilen gstergebilimsel
drtgendeki anambirimcikler aras likileri Greimas u biimde tanm
lar (1983:72):1234

Gerekleme
DURUM
-N
likisi

kinlik
D orulann

Var
Var
Yok
Yok
/Grnmek/ /Grnmek/ /Grnmemek/ /Grnmemek/
Yok
Var
Var
Yok
/olmamak/
/olmak/
/olmamak/
/olmak/
G erek

Yalan

Gizli

Yanl

1. Durum szcelerinin gerekleme ve ikinlik bakmndan doru

olmasyla gerek (fr. vrai) belirtilir. Yani /grnmek/ E /olmak/ = ger
ek. Gstergebilimsel drtgene oluturulacak bu izgenin iki ekseni,
kartlk ekseni (/olmak-grnmek/) gerek kavramm verir.
2. Her ikisinin de olumsuz olmas ile yanl (fr. faux) bir durum
szcesi belirtilir. Gstergebilimsel drtgene oluturulacak bu izgenin
iki ekseni, ait kartlk ekseni (/grnmemek-olmamak/) yanll verir.
Yani /grnmemek/ 4- /olmamak/ = yanl.
3. Gerekleme olumsuz (/grnmemek/) ama ikinlik olumlu ise
(/olmak/), gizli (fr. seret) bir durumu belirtir. Gstergebilimsel yer
letirmede belirimlerden (fr. deixis) birincisi (/olmak-grnmemek/)
gizli kavramm verir. Yani /grnmemek/ + /olmak/ = gizli.
4. Son olarak da, gerekleme olumlu (/grnmek/), ikinlik olumsuz ise (/olmamak/) yalan (fr. menonger) sz konusudur. Gster
gebilimsel yerletirmede belirimlerden kincisinde (/grnmek-olmamak/), yalan kavramn verir. Yani /grnmek/ + /olmamak/ = yalan.

134

V DOAN GNAY

gerek

g
i
z
1
i

..grnmemek

olmamak

Jn

Metnimizde bu drt trden en az biimi, deiik znelere, gre

grnmektedir. rnein (12) Alphan, Meclis heyeti olarak Libya'ya
yaptklar ziyaretin basma yansdnn aksine son derece baarl geti
ini belirterek, kendini savundu ve (23) Alphan grmede, Libya te
maslarnn ok olumlu getiini, baz konularn basn tarafndan ar
ptldm, almalarn medya tarafndan yanl aksetrildiini sy
ledi. Bu iki szcede, zne ile kar znenin grlerinin farkl olduu
ortaya kyor. zn asndan gezi, /olmak/ ve /grnmek/ asndan
olumludur. Ama bu basn toplantsnn nedeni ve eletirmeler de zne
nin alcsnn (yani gstergebilimsel tanmlama ile bir yandan gnderen,
dier yanda karl-ze (engelleyici) asndan) zne gibi dnmemele
rinden kaynaklanmaktadr. Sorun /olmak/ ve /grnpek/ kipliklerinin,
her ki taraf asndan farkl yorumlanmasndan kaynaklanmaktadr.
Her anlatda /yapmak/ kipini belirten dnmler sz konusu de
ildir. Ayn zamanda durum szcelerini dorudan ya da dolayl olarak
etkileyen /olmak/ kipinin olumlu ya da" olumsuz biimleriyle aklanan
szceler, anlatnn banda ve sonunda zne ile nesnesi arasndaki bir
liktelik ya da ayr olma durumlarm aklar. Dorulayc kiplik asn
dan gelirilen bir gstergebilimsel drtgeni deiik kiilere gre yo
rumlayabiliriz. .rnein gezinin baars konusunu ele aldmzda:
ncelikle her tr bak asna gre gezi yaplmtr/Olmak/. Ancak baan konusunda deiik yaklamlar vardr. rnein Alphanm kendisine
gre, gezi olumludur (/ o l m a k / )s o n u la n da bunu aklar (/grn
mek/). (23) szcede benzer, drm vardr: Alphan grmede, Libya
-temaslarnn ok olumlu getiini, baz konularn basm tarafndan arp
tldn, almalarn medya tarafndan yanl aksetrildiini syledi.

GSTERGEBLM YAZILARI

135

Alphan !a gre gezi gerektir. Yazda geen eletirenlere gre, gezi

baarl olmamtr (/olmamak/), sonulan da bunu ortaya koyar (/g
rnmemek/). O halde Alplan yalan sylyor. Hkmet asndan, en azmdan yazdan rendiimize gre, gezi baarl olmutur (/olmak/),
ama basma yansyan asndan pheler vardr /grnmemek/. O halde
gizli bir durum vardr ve bu gizi kaldmnak iin Alphan ile grlm
tr. Bu gezide yanl durum yoktur. Eer Alphan bu geziyi yapmam
olsa /olmamak/ ve baarl getiini sylese de /grnmemek/ bu tr bir
yanltan sz edilebilirdi.
Edim kiplii, edim znesinin durumsal bir deiimini belirtir, yani
bu kiplik, znenin kipsel edincini oluturur. Bylesi bir edim znesinin
klc zne (fr. agent) olarak ilevi vardr. Durum kiplii ise, deer nes
nenin durumsal deiimini belirtir, yani durum kipliinde, znenin kip
sel varl gibi bir ilevi vardr. Durum znesi ie, edim znesinin tersi
ne, etkilenen zne (fr. patient) olarak tanmlanabilir. Burada durum sz
celerini belirten /olmak/ edimi ile gstergebilimsel zmlemede kulla
nlan gcl ve edimsel kiplikler arasndaki ilikiyi, btncemiz asn
dan ortaya koymaya alalm. ncelikle /olmak/ edimi, tm kipliklerle
oluturduu en az sekiz kipsel yapy ortaya koyar. Yani /olmak-istemek/, /olmak-zomda olmak/, /olmay-bilmek/ ve /olmaya-muktedir
olmak/ kiplikleri sz konusudur. /Olmay-istemek/ ve /olnak-zorunda
olmak/ ile belirtilen gcl kiplikler daha..zneldir, nk zneye daha
3?akm, zneyle ilgili daha aklayc yanlan vardr. /Olmaju-muktedir
olmak/ ve /olmay-bilmek/ ile belirtilen edimsel kiplikler daha nesnel
dir, nk deer, nesnenin durumunu belirtir (Greimas, 1983:99-100).
Gnderenden zneye yaplan bir telkinde (Olmak-zorunda olmak) zo
runluluk vardr. rnein Alphanm gitmemesi konusundaki telkin" bir
gereklilii belirtir. Ancak bu durum Alphan asndan olaslktan uzaktr
(/olmamak - zorunda olmak/). Hkmet asndan ginemesr bir ola
nak gibi grnse de (/Olmamak - orunda olmamak/), Alplan asndan
gitme" olaan birey olmaldr (/olmak - zorunda olmamak/).
Bir anlat iinde bir durumun ya da edimin gerek ya da yalan ol
duu, anlatnn kendi i gndergeleriyle ortaya konulabilir. Kukusuz
ayn durum gerek yaamda da olabilir ve anlat ile gerek yaam a
kmayabilir. Yani, anlatdaki dorulama ile ilgili yarg iin gerek ya
am yerine, aniatmm i gndergelerini temel almak gerekir. Burada da
biz,.metine gre zneler hakknda deiik grler ne srdk. Yoksa,
gerek yaamla ilgili bir grmz en azndan bn metin balamnda
olmayacaktr. nk biz, zmlememizi bu gazete haberine gre geli
tirdik. Bu bakmdan incelediimiz gazete haberinde, sz edilen millet

136

V DOAN GNAY

vekilinin yaptklar ya da yapmadklarnn doru ya da yanl olmas ve

yalan syleyip sylememesi bu almann dndadr. Bu metinde,
Alphan'm szceleri ile basnn (ve hkmetin) tezleri hep elikili g
rnmektedir. rnein Bayan Kaddafinin bar deklarasyonu okumas
ok nemli olmaktadr55 (/olmak/ + /grnmek/ = gerek). Ama ayn du
rum, basn asndan hep yalan (/grnmemek/ + /olmamak/) ya da gizli
(/olmak/ + /grnmemek/) olarak deerlendirilmektedir.
Gazete yazarnn, yazdklar ile belirli bir gr savunduu do
rudur. Her ne kadar gazetecilikte nesnel olumnas gerektii belirtilse de,
her insan gibi onun da belli bir bak as olacaktr. Bu da yazdklarnda
bir biimde ortaya kabilir. rnein (11) eletiri oklarna hedef olari45.
(12) son derece baarl getiini belirterek, kendini savundu. (13)
bildiini belirten. (15) sz konusu olmadm da belirterek. (19)
davet ettiini de bildiren (...) yaplmadm belirterek (...) diye ko
nutu55. (23) getiini (...) arptldm (...) syledi55 tr anlatmlarda,
metni oluturann kimliini, varln ve znelliim bir biimde grebi
liyoruz. Dolayl anlatn kullanarak, znenin grlerim alcya aktar
mtr. Burada, kipletirici zne ile durum znesi arasndaki kartl
grebiliyoruz. Bir zneye ( l) ait durum kipse! szcesi, bir baka zne
(2) tarafndan retilen ve sunulan bir baka durum szcesi tarafndan
deitirilmeye olanakldr. Byles bir ema, iki S ve alcsnn varl
m belirtir. Bu S5nn alcs, S tarafndan retilmi szceyi onayla
yan koullandnc zne (fr. sujet modalisateur) olarak bulunur (Greimas,
1983:72). Gazetecilerin szcesi, kipsel szce olarak deerlendirilebilir.
4. S, inandrmak
Gnderen le yapm znesi arasnda, tr /yaptrtmak/ edimden
sz edilebilir (Greimas, 1983:74): Birey renmesi iin /yapmak/
(/bilmesini-yapmak/ = /bildirmek/), bireye inanmas iin /yapmak/
(/inanmasn yapmak/ = /inandrmak/) ve birey yapmas iin apmak/
(/yapmasm-yapmak/ = /yaptrtmak/). Aslnda her yaptnm tr de
eylerim aamasndaki gnderen ile zne arasndaki ilikiyi belirtir.
Gnderen, zneyi nce bir konuda bilgilendirir (bu iletiimi salayan lk
etkileimdir, iki zne arasndaki iletiim bilgilendirme le balar), bu
konu ile ilgili olarak zneyi ikna eder (burada bilimkuramsal bir kiplik,
yani inandrmaya ynelik bir etkileim vardr) ve son olarak da bu ey
lemi yapmas iin onu zorlar (bu da verii-gnderen tarafndan yaplan
buyrumsal bir durumdur). Gnderen (verici) asndan /bildirmek/ (yani

GSTERGEBLM YAZILARI

137

/bilmesini-yapmak/), ikna edici bir tutumdur. Ancak alc asndan aym

kipse! durum, yorumlamaya ynelik bir tutum olacaktr.
Snttn iknaya ynelik bir edim (fr. faire persuasif) olan
/inandrmak/ (yani /inanmasm-yapmak/), szcelemenin alcsnn inan
mak edimiyle yantlamr. Bu /inanmak/, yorumsal bir edimdir (fr. faire
interpreatif). Her durumda yorumsal bir durum olan /inanmak/ kipi, ik
na edici bir durum olan /inandrmak/ (ya da /inanmasm-yapmak/)-ki
pine karttr. Birisi ikna ile ilgili bir tutum iken; /inanmak/ alcnn,
kendisine aktarlan bilgiye gre, yorumlama iidir, /inandrmak/,
Snn alcsn bilgilendirmesi ve bu bilginin sonunda kendi grle
rini benimsetmesi iidir. Yani /bildiren/ zne, alcy ikna etmeye alr.
Bu bilgiyi alan gnderilen ise yorumlama ile ikna olmaya alr. Bu du
rumda alc, nce aktarlan eyi bilecek soma da inanacaktr. Greimasn
syledii gibi /bilmek/ inanmak/tan nce gelir (1983:117). Yani bireye
inanmak iin o eyin ne olduunu bilmek ve tanmak gereklidir.
Kiplik asndan znenin, gndereni (alcsn) ikna etmesi ve
kendisini savunmas ile ilgili olarak bilimkuramsal (fr. epistemique)
kiplikten sz edilebilir. Bu kipte, yapm znesi yapt eylem ya da ne
srd nedenleri (basn toplantsnda savunduu grler) ile var olur.
Bu nedenle bilimkuramsal bir kiplikle konuan kii; ahlak, felsefe yani
etiin taycs olarak bulunan bir znedir. Bu da kipsel adan
/inanmak-zorunda olmak-yapmak/ ya da /inanmak-muktedir olmakyapmak/ biiminde deerlendirilir.
Kipliklerle ilgili olarak unu belirtmek gerekiyor: Kipletirme,
szcelerin oluturulduu szdizimsel ilemlerden nce gelen bir durum
dur. zne, iletisi ile ilgili bilgiyi sylemeden nce beyninde oluturur
ken, bildirisinin ieriine gre bir kiptel yapy gz nnde bulundurur.
Sonra bu oluturulan bilgi, szdizimsel bir yap iinde alcsna aktarlr.
Yani /yapma/ ediminden nce, /yapmaya-muktedir olmak/ kipsel du
rumu, alc, kendisinde oluturmutur.
znenin, gnderenin iknas ile eylem yapmaya koyulmas bir kip
sel durumdur. Bilim-kuramsal kiplikler, gnderenin ya da szceleme alcsmm edincidir yani yaptrm aamasnda yer alr. Yorumsal edimin
[edin aamas] sonunda zne, gnderen tarafndan bildirilen durumu
kabul eder. Gnderen ikna edici bir davran (ikna edici edim
/inandrmak/), zne ise bilimkuramsal bir yarglama ile (yani /inanmak/)
yorumlayc bir edimde bulunur (yorumlayc edim = /inanmak/)
(Gremas, Courtes, 1979:124). Yorumlayan znenin bilmesi ve inanmas
ile ilgili olan bilimkuramsal kiplikte, nceden kiplemi yklemi
/olmak/ olan dunun szcesinin st belirlenmesi vardr. Bilimkuramsal

V DOAN GNAY

138

kiplik, bir vericinin ikna etmesi edim karsndaki alcnn, kendisine ak

tarlan bilgileri yorumlamas ile ilgili durumunu belirtir. rnein, met
nimizdeki (20) zkan Alphanm ifadesini ald, (21) Babakan Yar
dmcs Hsamettin zkan (...) makamna ard, (22) eletirilen ko
nularda da Gnl Saray Alphanm ilgisine bavurdu tr anlatmlarda,
alman bilgilerin yorumlanmas ile ilgili durumlar vardr. Bunlar bilimkuramsal kipliklerle aklanabilir. Dier yandan, incelediimiz met
ne gre, aktarlan bilgi ile de ilgili sorunlar vardr. Yani metinden
rendiimize gre, znenin, yapt eylemleri iyi anlatamamas sz konu
sudur. rnein (23) baz konularn basn tarafndan arptldm, a
lmalarn medya tarafndan yanl aksettirildiini syledi tr bir ak
lama, znenin bilgilendirmesinde (en azndan zneye gre) bir eksildik
ya da aksaklk vardr. Bu durumda anlat izlencesindeki gnderenin (bu
rada hkmet) yorumlama ilevi daha nemli grnmektedir. znenin
yapt ejdemle ilgili gnderene yaplmas gereken bilgilendirme, zne
tarafndan yaplmam, bakalar (=kar-zne) tarafndan yaplmtr
denilebilir ve bu yorumlamay daha nemli bir duruma getirmitir. Bu
duruma gre yorumlayc zne, eylemi;yapan znenin ve bakalarnn
sylediklerini yorumlayarak, znenin baars ya da baarszl konu
sunda bir sonuca varabilecektir. Ve sonunda zne; ald bildiriyi doru,
pheli, olaslk iinde ya da olaslktan uzak grebilir.
namn-olmak ^
Doruluk

nanmami-olmamak <
Olaslk

inanmam-olmak
phecilik

inamm-dlmamak
; olaslktan uzak

Alphan tarafndan yaplan aklamann doruluu ya da yanll

bu yoruma baldr. Bu da, gnderenin, kendisine aktarlan deiik bil
gilendirmelere gre yapaca bir seme ve yorumlama iine baldr.
znenin geri bildirmesine gre gnderen, u tr yaklamlar sergileye
bilir (Greimas, Courtes, 1979:129): Sylenenlerin doruluunu kabul
eder (/inanm-olmak/) ya da olaslk inde grr (/inanmanu-olmamak/), sylenenleri olaslktan uzak bulur (/inam-olmamak/), ve Son
olarak da bir phecilikten sz edilebilir (/inanmam-olmak/). Buradaki
gnderende bir phe sz konusudur, bu nedenle de zneden, geri bildi
rimini kendisinin yapmas istenmitir.

GSTERGEBLM YAZILARI

139

4. 6. Sonu
Bu almada, anlat izlencesinin ilk ve son aamalar olan eyletim
ve yaptrm aamalar, incelediimiz gazete haberi balanmda ele aln
m ve anlat izlencesinin son aamas olan yaptrm aamasndaki gn
deren ile zne arasndaki geribildirim zerinde durulmutur. Bataki bir
durum bildirilen, bu konuda kna edilen ve bir eylem yapmas istenilen
zne, anlat izlencesinin son aamasnda, yaplmas istenilen bilgi ile il
gili sorgulanr. Bu da geribildirimdir. Burada, /inanmak/ ve /inandr
mak/ kiplikleri, yani bilimkuramsal kiplikler zmlememizde yardmc
olacaktr.
Yaptrm aamasndaki bir zne, durum znesidir. Yani bir eylem
yapmaz, daha nce yapt bir eyleme gre, yani iinde bulunduu du
ruma gre tanmlanabilir. Bu da /olmak/ ve /grnmek/ bakmndan z
neyi tanmlamak demektir.

5. Bir iletiim Biimi Olarak Siyasal Sylem*

Dil incelemesinde, kullanlan dil ile birey ve verici-bildiri-alc arasmdaki ilikinin aratrlmas nemli bir yer tutar. Verici ile olutur
duu sylem arasndaki ilgi, sylemin aktarlmasndan, anlamlandnlmasna, dil edinimleriyle syleme verilen yeni anlamlardan, verici ile
ilgili ipularna kadar eitli zellikler gsterir. zellikle vericinin ken
di varln ve nesnel yanlarm, oluturduu syleminde grmek her
zaman olasdr. Bu nedenle, sylemin anlamlandmlmasmda, vericinin
kendi konumundan getirdii kiisel zellikler gz nnde bulundurulur.
Bugn sylem incelemesinde iletiim durumlar (fr. situation de communication) ve konuana ait belirleyicilerin (fr. deictique) tanmlan
mas, gerek szceleme kuramlar gerekse edimbilim asndan byk
nem kazanmtr. Bu zellikler yalnzca sylem zmlemelerinde de
il, bildiriim kuramlar, toplumdbilim ve ruhdilbilim asndan da ay
rcalkl olarak ncelenmektedir. Hatta dil edimi (fr. acte de langage) ku
ramnn gelimesi bir lde szceleme kuramnm bir sonucudur (Bkz.
Z. Kran 1981:34).
Siyasal ierikli bir konumay dndmzde, burada belirtilen
durumlarn ne denli nemli olacam grebiliyoruz. Bu almada, siya
sal sylemi, szceleme kuramlar erevesinde ele alacaz. Bir baka
deyile Ferdinand de Saussure'n aratrmalarnda nemli bir yer tutan
di/sz ayrmndaki szn, sorumlu znelerini ve retilme aamasn in
celeyeceiz.

lgili yaz "Siyasa! sylemde letiim: Kim kimin adna konuuyor? bal ile Dit n e r
gisimde (Ankara: A.. TMER Yaynlan. Haziran 1996. Say:44, j76-88] yaynland.

GSTERGEBLM YAZILARI

141

5. L Szceleme ve Szce
Szceleme durumu ve szceleme belirleyicilerinin szcenin anlalmasmdak ilevi ve nemini belirtmek iin u trde bir szce olutu
ralm:
Sevgili yurttalarm! Onlar bu konularda benim gibi ak konu
mayacaktn Benim buradaki tek grevim, size her eyi doru ola
rak, olduu gibi aklamaktr.

Bu szcenin bir siyasal verici tarafndan sylendiini dnd

mzde, bildirinin buradaki ekliyle anlalmasnn biraz zor olduu g
rlecektir. Bir baka deyile, Trke bilmemizin bu tmceyi anlamlan
drmamza yetmediim grrz. Nedeni de aktr: Bu tmce dilbilgisel
olarak anlalr olsa da, iletiim asndan aym anlalr durumu
kormad grlebilir. Szcede geen ve szceleme durumu iinde an
laml olacak baz kavramlarn kimi ve neyi belirttiini bilmiyoruz. Be
lirleyicileri (fr. deictiques) ak deildir. Onlar, bu konu, ben, buras, siz
gibi kavramlar ancak bir balam iinde anlaml olacaktr. Her szce, bir
szceleyeni, bir alcy, zel bir an ve bir yeri varsayan bir szceleme
olgusunun rndr. Szcede bulunan belirleyiciler kendi gerek kulla
nmndan bamsz olarak bir szceleme durumu iinde anlamlanr. K
sacas, bu tmce dilbilgisi bakmndan 3retkin bir anlatmdr. Ama bu
nun, syleme dnmesi iin bir znenin sorumluluu almas ve bir
balam iinde sylemesi gerekmektedir. Benveniste, "bir gstergeler
dizgesi olan dil ile bireyin kulland dil arasnda byk bir ayrm ol
duunu ve birey onu kendine mal ettii zaman, dilin syleme dnt
n" (1982:254-255) belirtir. Gcl anlamdaki dilin bir znesi yoktur.
"Kim konuuyor?" sorusu bu dzlemde geerli deildir. Ne zaman ki dil
bir syleme dnr, o zaman bir znenin varlm kabul edebiliriz.
yleyse bir kii tarafndan oluturulan szce, bir durumun belirtilerini
, tar.
Szceleme kuramndan yola karak u tr bir saptama doru ola
caktr: Sylemi anlamak ve anlamlandrmak iin dilbilgisi kuradan ye
terli deildir. Ksaca, dilbilgisi btnyle dil dnyas iinde kalarak bir
tmceyi deerlendirirken, gerek dnyay da tmcenin (ya da szcenin)
anlalmas iin gerekli olduunu savunan szceleme kuranma gre, bir
szcenin anlalmas szceleme durumunun bilinmesine baldr. Belli
bir zne tarafndan retilen bir szcenin anlalabilmesi iin; belirleyi
cilerini, sylenme nedenini, hangi balamda sylendiini ve syleme

V. DOAN GNAY

142

ortamm bilmek gereklidir. "Doal dilin ileyiim anlamak iin, szdizimsel zmleme gerekli bir kouldur, fakat yeterli bir koul deildir.
Bir szcenin gerek anlamm kavramak iin, szceleme koullan ve betiksel balamn dnda, szceye gerek deerim veren evreyi de dik
kate almak gerekir." (Z. Kran 1981:38). Dier yandan, szcenin anlal
mas, uzunluuna ya da ksalna da bal deildir. Aksine, en ksa sz
ce bile bir balam iinde anlaml olacaktr. "Hayr" szcn Sayn
zal, eski politikaclarn geri dnne hayr anlamnda kullanrken,
Sayn Demirel yasakl Tiirkiye!y e hayr anlamnda kullanm olabilir. O
halde sylemin balam ve sylemin ierii ile ilgili gndergesinin an
lamlandrlmas szceleme durumunun bilinmesiyle olacaktr.
5* 1.1. Siyasal Sylemin Szceleme Durumu
Emile Benveniste'in ve dier dilbilimcilerin szn ettii szce
leme kuramna gre, konuan zne, rettii metnin sorumluluunu alr
ve kendisinden eitli zellikleri metnine katar (Benveniste 1983:82). Bu
kural ler trl dilsel anlan (szce, sylem, anlat) iin geerlidir. El
bette sylem ya da anlat trleri iin de benzer durumlar geerli olacak
tr. Bir tiyatro, yk ya da gazete haber metni iin de burada sylenenler
geerlidir. Yine incelediimiz siyasal sylem de bir szcedir ve bu sy
lemde bildirinin sorumluluunu stlenen zne ile ilgili ipularn gre
biliriz.
Szcelemede, dilin bireysel kullanm sz konusudur: "Bir konu
ucu ve dinleyiciyi, uzam ve zaman gndergesellerini, dilbilimsel ve anlambilimsel eleri ieren bir dil edinimidir" (A.Kran 1981:105). Bir
szce retimi aamasnda, szceleyen, retilmi dil edinimini kendine
mal eder, yani syleme dntrr ve szcenin sorumluluunu stne
alr. nk, "szceleme, dilin bireysel kullanmyla sylem haline d
nmesini varsayar" (Benveniste 1983:80,81). Ksacas szceleme, bir
retim srecidir, dili syleme dntren etkinliktir ve bir szcenin nvarsaymdr. Bildirideki gstericiler szceleme evresinde anlam kaza
nr. Szce durumunda bitmi olan bu soyut aamay kavramak biraz
zordur ama varlm kabul etmemiz gerekir. Bu, metnin retilme aama
sdr ve metni retenin ya da oluturann zelliklerini bu aamada gr
mek olanakldr.
Szceleme znesinin oluturduu szcede her zaman kendisi ile
ilgili eitli zellikler bulunur. Bu znel durumda szcenin sesleminden
(fr. phonation) szceleme znesinin fizyolojik grntsne (sesleme,
duyma), znenin ruhsal gdlenmesinden fiziksel (ses dalgalan) zel
liklerine, toplumsal yanndan somut durumuna dein olduka farkl et-

GSTERGEBLM YAZILARI

143

kenlerden sz edilebilir (Greimas, Courtes 1979:126). Sylemi oluturan

znenin bak as, iinde bulunduu ruh hali, bireysel zellii, fiziki,
sosyo-kltrel yaps, etnik zellikleri, politik gr gibi nesnel zel
liklerini, oluturduu szcesine yanstr (zellikle, her trl gstergenin
ok nemli bir kimlik gsterme biimi olduu siyasal ierikli anlatm
larda bu tr znel yanlarn ne denli ayrt edici eler olduunu syle
meye gerek bile yoktur). Ayn szcn, vurgulanmasndan ya da farkl
ortamlarda kullanlmasndan doabilecek yeni anlamlar olabilir. Konu
ann ses tonundan onun sakin, fkeli, mutlu, heyecanl ya da zarara
uram olduunu syleyebiliriz. Szcn normal kullanl dnda
daha sert, daha yumuak ya da farkl vurgu ile sylenmesi znenin al
cyla olan iliki dzeyini ve kendi znel yanlarm syleminde ortaya
koyar: Daha yakn olma, belli bir mesafe koyma, tamdk olduunu be
lirtme, ll olma, alcs ile ilgili n yargs... gibi amalarla sylen
mi olabilir. Bu tr znel tutumlarn tamam, verici ile sylemi arasn
daki ilikiyi aklar.
Alc, oluturulmu bir metin, karsnda, ne metnin yazaryla (oluturam), ne retilme aamasyla ne' de metnin retimle ilgili tad
izlerle ilgilenir. Metnin okuyucusu ya da bir toplant yerindeki dinleyici
iinbunlar aksesuar tr konu d eylerdir. ounlukla bunlar merak
bile etmez. Halbuki, syleme biimi sylenmi metin kadar anlamldr.
Bir metinin retilme aamas, buradaki anlatmmzla szceleme, re
tilmi metilde, yani szceyle, ok yakn iliki iindedir. nk, szce,
szceleme ediminin bir sonucudur ya da szceleme, szcenin bir nvarsaymdr. Burada, somut ve dinamik dilsel retim sreci olan szcelemeyi, Saussure'n sz ya da Chomsky'nin edinil kavramndan ayr
mak gerekiyor. Szceleme, belli bir balam ve durum iinde szce retme edimidir. Halbuki sz ya da edim, dilin birey tarafndan somut
kullanlmasdr, dilin gereklemesidir (Bkz. Z. Kran 1983:17). Szce
leme kuramyla, belli bir zamanda, belli bir yerde ve belli koullarda
gerekleen bireyin sylemimi! incelenmesi amalanr.
Bir sz reten kii, o metni kendine mal eder, yani syleme d
ntrr. Bu kendine mal etme, szceleme aamasnda kulland kii
adllar, uzam, yer belirticileri, grnler (fr. aspect), tantlayclar (fr.
demonstratifs), belirleyenler (fr. determinants), zneler aras bantlar
ve znenin rettii szce karsmdaki davranm gsteren eitli
kiplikler (fr. modalites) gibi eler yardmyla olur (Arrive, Gadet,
Galmiche 1989:255). Szn belli bir yerde belli bir zamanda ve belli ko
ullarda gereklemesi, yani szceleme aamas, alcnn bu bildiriyi
zmlemesi iin nemlidir. Dilin syleme dntrlmesi, aslnda zne

144____________________________________ ;_________ V. DOAN GNAY

nin szcesinde kendisi gstermesiyle balar. Bu eler ancak szceleme
durumunda anlam kazanr. Yani
size sesleniyorum,
burada unu ak seik sylemeliyim ki,
imdi beni yi dinleyin
diyen vericinin (szceleme znesinin) bildirisi "BEN, BURADA,
MD" belirleyicileriyle anlamldr. Sylemin durumuna gre, verici
kendi nesnel zelliklerini kullanmtr. Aks durumda, belirleyiciler bir
bakas iin anlaml olamayacaktr. Her trl uzam ve zaman belirleyi
cileri, sylemi oluturann durumuna gre dzenlenmitir. te bu an
lamlandrma aamasnda, szceleme kuramnn tanmlad belirleyici
lerin, bir baka deyile, bildirinin gndergesinin (fr. referent) (sylemin
konusu) ve balamnn (fr. contexte) bilinmesi gereklidir. Sylemin
hangi konudan sz ettiinin tesinde, sylemdeki adllarn, yer ve za
man belirleyicilerinin bilinmesi, alc asndan nem kazanr, rnein,
yer belirteci olan "burada kavram, szceleme znesi tarafndan gste
rilen ve konuucunun yaknndaki bir yere gnderme yapan bir dilsel bi
rimdir" (Z. Kran 1981:37). Bir baka deyile, oluturulan sylemin anla
lmas, kullanlan adllarn, yer ve zaman belirtelerinin anlamlandmlmasyla olacaktr. Oluturulan szcelemenin yeri, szcede belirtilen yer
olmayabilir. Her szcede farkl bir yere gnderme yaplabilir. Dier ta
raftan, szceleme znesinin nesnelliim gsterdii sylem, hep zamansal olarak "imdiki zaman"da gerekleir. Bu da szceleme andr. Bu,
ok ksa olabilecei gibi gnleri, hatta aylan, yllan kapsayabilir. D
nemin siyasi parti lideri Blent Ecevit'in 12 Eyll ncesi yapaca (ki
yapamamtr) Trabzon mitingindeki konumas iin partililer ve dan
manlaryla birlikte 15 gn hazrlandm duymutuk. Bu 15 gnlk sre,
szceleme sresini belirtir. Halbuki bu szcenin aktanlma aamas bir
ya da iki saati gemeyecektir.
5.1. 2. Szce ya da "Bir Ben Var Benden eri"
Szceleme iki aamadan oluur, nce szceleme edimim gerek
letirme aamas vardr. kincisi ise, bu szceyi sylem edimi haline ge
tirme aamasdr. Siyasal sylemde, birinci aama parti rgtnce ger
ekletirilir. kinci aama ise parti adma konuanlarca yerine getirilir.
Bireyin, szceleri belli bir balam ve durum iinde gerekletirmesi ola
rak tanmlanan szce ediminde, metnin elerinin aa karlmas amalamr. Bir .szcenin en az iki znesinden bahsetmemiz gerekiyor:
ncelikle yukarda akladmz szceleme znesi her tr bildiride

GSTERGEBLM YAZILARI

145

(metin, slogan, el lan, tantra,..) vardr. Edim olarak szcelemeyi ger

ekletiren bu zne, szcenin retenidir. Baka bir deyile, szcenin iinde bulunmayan ama szcenin retilmesinden sorumlu bir znedir.
Dier yandan szcenin de, bildirideki gerekletirme edimini yapan,
syleme dntren bir znesi vardr: Szce znesi. Bu bize tiyatrodaki
iletiimi anmsatyor: Metin yazan metnin iinde bulunmaz. Grn
oyunda yaratt kiiler yardm ile alcsna aktarr. Yani metnin yazannm eitli grleri bir oyuncu kitlesince belirtilir. Burada bir oksesli
likten (fr. polypionie) sz edilebilir. Ama bu gruptakiler, tek bir kiinin
(szceleme znesinin) grn aktarmakla ykmldr. Siyasal ileti
imde de ayn tr ilikiden sz edebiliriz.
S z c e l e m e
edimi
S z c e i e m e
szceleme znesi
BEN
siyasal parti
rgt

Szce edinil
szce
znesi
meydanda
konuan
politikac
BEN 2

szcenin
dinleyicisi
aktarlan szce
meydanda
fs v 1 e m)
bulunan
fsecmen+diger dinleyici')
SEN 2

Szcelemenin
alcs
SEN
semen
(en genel anlamda)

Her siyasal partinin, kendi deolojisi dorultusunda rettii bir

sylem btn vardr. Bunu sz konusu partice oluturulmu bir iistdil
olarak kabul edebiliriz. Bu stdi, Chomsky'nin anlatmyla edin'dr.
Yani kurallar ve ierii belirlemni bir dildir. Parti adna konuan her
verici, bu edinci, edim haline getirir. Konuucu, var olan stdilden yola
karak kendi sylemini oluturur. Bu da, ierik olarak var olan parti g
rnn syleme dntrlmesidir. yleyse siyasal sylemde, szce
leme znesi szcenin ieriinden sorumludur. Bu ierik parti rgtnn
szceleme edimi sonunda oluturduu en genel balamda partinin her
konuda grn belirten szcedir. Burada siyasal iletiimdeki ayrca
lkl durumu grebiliriz: Siyasal sylemin yaps dier sylemlerden
farkldr. Zira szceleme znesi, szceyi ierik olarak oluturur. Yani
szce znesinin oluturulmu hazr bir szcesi yoktur. rnein, tiyatro
salmesmdc konuan znenin elinde, ieriksel ve szdizimsel olarak ha
zr bir szce vardr. Ama siyasal vericinin elinde szdizimsel olarak ha
zrlanm bir szcesi yoktur. (Ya da konumadan nce kendisinin ha
zrlad bir metin vardr. Ama bunu parti rgt, yani szceleme znesi
hazrlamamtr). Burada ierik bakmndan, aktarlan sylemden (fr.
discours rapporte) sz edebiliriz. Eric Lando\vsk, bu balamdaki szce

146

V. DOAN GNAY

znesini parti szcs (fr. porte-parole) olarak tamnlar (Lardowski,

1980:15). Parti szcs, metni retenle, metnin alcs arasnda iletiim
salayan aracdr. Bu tr aktarlacak szcelerin oluturulmasnda parti
nin ieriksel olarak oluturulmu szcesi dikkate alnr. Partinin lke so
runlarnn zm konusunda bir btn olarak ele alnabilecek bir g
r vardr. Ama o partiden bir kii, bu oluturulmu sylemin tamamn
ya da bir ksmm alarak szce znesi olacaktr. Bu zne de oluturulmu
sylemin aktarlmasndan sorumlu bir znedir. Meydanda konuann
grevi, parti dncesini, eylemini alcya aktarmak ve szceyi sylem
haline getirmektir.
Szceleme ve sylem aamasndan sonra alcya ulaan szcede de
iki tr znenin varlndan sz edebiliriz: Eyleyen Tr. actant) ve Oyun
cu (eden)20 (fr. acteur). Bilindii gibi, eyleyen anlatsal szdizimdeki
(fr. syntake narratif) bir ilevin addr. Oyuncu se bu ilevi yerine geti
ren ve syleminde kendisini gsteren kiidir. Sylem, anlatdan farkl
olduu iin, bu iki ilev de nceden szn ettiimiz szceleme ve sz
ce zneleri tarafndan gerekletirilir. Siyasal partilerin de toplumda ye
rine getirdikleri bir ilev vardr. O halde, siyasal parti eyleyen konu
mundadr. Toplumdaki bu durumu ilevsel olarak gerekletirecek bir
varlktr. Ama bu ilevi gerek ardamda yapan bir oyuncu vardr. Yani
eyleyen parti ise, oyuncu, partinin yetkilisidir, meydanda partinin gr
n alcsna gerek anlamda aktaran kiidir. Oyuncularn srekli de
imesine karn, eyleyenler si$rasal yaama bal olarak hep vardr.
Greimas'm eyleyenler emasnda, eyleyenlerin ilevleri deimez. Ama
bu ilevi yerine getiren kiilerin, her anlatda farkl isimleri vardr, farkl
konumdadrlar ya da ayn isimdeki tek bir kii, duruma gre farkl eyle
yenlerden biri olabilir. (rnein parti deitiren milletvekillerini d
nelim. Bir gn nce A eyleyenin ilevim yerine getirirken, ertesi gn B
eyleyeni iin konuacaktr. Tersi de geerlidir. A eyleyeninin ilevini
bugn B oyuncusu (partilisi) gerekletirirken, yarn bir baka oyuncu
gerekletirecektir. Her akam televizyonda, ayn partinin grnn
farkl kiilerce aklanmas buna rnektir).
Bu yaklamdan yola ktmzda yle bir sonuca varabiliriz:
- 1. Eyleyen durumundaki partinin ilevi (bu ilevi, alcy kna et
ine yoluyla devlet ynetme arzusu olarak tanmlayabiliriz) lk dzlemde
10 Franszca acteur szcn oyuncu olarak aldk. Belki kii de denebilir. Ama siyasa!

sylem de bir tiyatro oyununa benzer: nceden hazrlanm roller, sahneler, biimsel ve
szdizimsel olmasa da, erik olarak hazr sylemler. Meydanda konuanla.sahnede "rol
yapan" oyuncunun levleri birbirine benzer.

GSTERGEBLM YAZILARI

147

birok partililerce (oyuncular) yerine getirilmeye allr^Burada, dev

leti ynetme arzusu, eyleyen; bu ie talip olan parti ise, oyuncu duru
mundadr. Ama bu durumdaki bir eyletim (fr. manipulation) srecinde,
yaznsal gstergebilimin tersine, sonuta oyunculardan (siyasal partiler
den) bir tanesi, oyuncu grevini slenecektik. Ksacas, birok oyuncu-.
dan bir tanesi bu levi (eyleyeni) yerini'getirme olanamrbulaeaktr.
2. kinci dummda, e)4eyen ve oyuncu deimitir. Birinci du
rumda oyuncu olan parti, bu sefer eyleyen grevini slenmitir. Q par
tiye hizmet edenlerin tm oyuncu durumundadr ve tek bir ilevin ye
rine getirilmesi iin urarlar. Burada birinci durumun tersi sz konu
sudur. Yani, oyuncularn hepsi bir eyleyen ilevini yerine getirmekle
ykmldr. Birinci durumda, eyleyeni oyunculardan bir tanesi gerek
letirirken, kincisinde tm oyuncular bir eyleyeni gerekletirmek iin
alrlar.
Her iki durumu szceleme kuramyla da aklamak olasdr: Ey
leyen kavranun szceleme znesi olarak alabiliriz; bu durumda oyuncu,
szce znesi olacakr. Yani eylemi ilev olarak yapan ile eylemi gerek
anlamda yapan ayrmak gerekir. Eyleyen, ilevin yaplmasndan ve e
riinden sorumludur. Oyuncu ise, ilevi yerine getirmekten sorumludur.
Yaplan bir yanlln faturasnn eyleyene (szceleme znesi, parti r
gt) karlmas gerekir; yoksa bir oyuncuya (partinin grn aktar
makla grevli partililerden biri) karlmamaldr. Ama gerek yaamda
bu iki zne hep birbirlerinin yerine konur.
Siyasal iletiimde szceleme znesi tektir. Biz bunu parti- rgt
olarak adlandrdk. Ama szce znesinin okluu kesindir. Ayn ilevi
yerine getiren bir ya da birden ok oyuncu yardr. Zira bir szce zne
sinin grevi, kendi bireysel grn aktarmaktan, bireysel olmaktan
te; bir grubun grn, yani bir partinin grn yanstmaktr.
Szcede geen znenin, metnin reticisi olan zne ile ayn kii
olmas gerekmez. Edim olarak var olan' szceleyen, rettii metinde bu
lunmaz (Greimas, Courtes, l979: 58). , Bu iki zne ounlukla ayn
kiilerdir. Szceyi syleme dntren kii metninde bulunabilir. Siya
sal sylemde konuan, metni ierik olarak oluturan deildir demek ye
rinde olur. Bartlesin yazm metinleri iin sylediinden yola karak
unu diyebiliriz: Meydanda konuan, bildiriyi (ierik olarak) hazrlayan
deildir (Barthes 1977: 40). Meydanda konuan BEN, szcenin sonmluluunu stlenir.-Bu BEN, szceleme znesi olan "BEN"den farkldr.
Bildirinin reticisi deil aktarcs durumunda bulunabilir.

148

V. DOAN GNAY

5. Z iletiim Asndan Szceleme Edimi

Szce znesi, bir bildiri retme kaygs iinde bir takm gsterge
ler retmesi nedeniyle alcyla iletiim kurar. "Szceleme kuram, dili
bir eylem olarak kavramaya alr, kullanm gz nnde bulundurur,
szceyi salt gndergesel ilevi dnda, konuucunun eylemiyle zde
lemesi ve dinleyicide bir etki yaratmas asndan ele alr" (Vardar
1982: 37). Burada iletiimin gereklemesi iin verici ve alcnn ortak
abalarndan sz edebiliriz. Yani bilgi reten verici kadar bu bilgiyi
zmleyecek alc da belirli bir eylem iindedir. Zira tek bana vericinin
abalar iletiim iin yeterli deildir. Bu iletiimde ama, gnlk dildekinden farkldr. Siyasal sylem nceden oluturulmu ve amalanm
bir sylem trdr. Bir edimi gerekletirmeye yneliktir. Bu tr ileti
imde, alcya bilgi vermek deil, bir gr kabul ettirmek amalan
mtr. Gerekte siyasal sylem balamnda, hibir konuucu dinleyici
sini dora olarak bilgilendirmeyi amalamaz. Dora bilgiler kendi parti
grne gre seilip ayklanr. Gerektiinde, doru bilgi bile arplm olarak alcya aktarlr. Burada iletiim asndan da ilgin bir du
rum vardr: Ayn alc grubuna birden ok verici seslenmektedir. Dei
ik vericiler (siyasal partiler) ortak alcda kendi istedikleri dorultu
sunda durum deiiklii (yani kendi partilerine oy verme) istemektedir
ler. Vericinin amac, hangi biimde olursa olsun, alcy etkilemektir.
Seimde alc asndan tercih yapma yine vericinin zelliklerine gre
olmaktadr: Alcma vericiye (parti ve partili) olan gveni, gemi de
neyimleri, iinde yaad evre koullan, vericinin bildiriyi aktarma
daki baars gibi etkenlerin alc zerinde olumlu/olumsuz etkileri ola
can sylenebilir.
Siyasal sylemi halkn nnde syleyenin (szce znesi) grevi,
doru bir iletiim kurmakla balar. Szce znesi, ncelikle alcsyla iyi
br iletiim kurmak zorundadr. Bu da konuan kiinin kendi kiilii ile
ilgili zelliklerini yanstmayabilir. Hatta szceleme znesinin olutur
duu syleme, szce znesi katlmayabilir, zira kendisi retilen sylem
den sorumlu deildir. Halkn karsna yzne takt maske ile k
mtr. Gerek kimlii yoktur orada. Bir bakasmn verdii grevi ye
rine getirmekle ykmldr. Bu durumda, szce znesinin bu tr bir
sylemi deitirme olana yoktur. Deitirdii sylem, parti gr
olmaktan kacaktr. Gerekte meydanda konuan szce znesi, yal
nzca sylemin alcya aktarlmasndan sorumludur. Ama dinleyici, sy-

GSTERGEBLM YAZILARI

149

emin konuana ait olduunu dnecek ve konumalar ile ilgili olarak

konuan hakknda eitli yarglara varacaktr. Alc asndan, metni
syleyen, onu retendir. Ona gre, sylemi aktaran sylemin retilme
sinden ve ieriinden sorumludur. Yani alc, metni aktaran szce z
nesi ile metni reten szceleme znesini birbirine kartrmtr. O kii
ile ilgili yaklamm ncelikle konuma tr ile ilgili olarak kestirmeye
alacaktr. Konumann ieriine gre alc, konuan kii hakknda be
lirli yarglara varabilecektir: Ekonomik konularla ilgili eitli saysal ve
rileri sralarsa alc, konuann ekonomik konulardan anladm; y
netim ile ilgili bilgi verirse, devlet ynetiminden anladm; halkn so
runlarm dile getirip halk azyla konuursa, halktan biri olduunu; ko
numasnda sk sk dini szcklere yer verirse dini inanlarnn tam ol
duunu; eiyle birlikte kp laiklikten sz ederse ada yaam taraftan
olduunu (Bkz, Ycel 1987: 12) varsayacaktr. Oysa, meydanda bu bildi
riyi alcsna aktaran konumac, szce znesidir. Gerekte btn bu d
nceler, parti rgtnn grlerini yanstrlar ya da yanstmaldrlar.
Yine, alcnn beklentileri de, oluturulan sylemde nemli bir et
kendir. Yani ttn ekimiyle ilgisi olmayan bir halka, ttn taban fiyatlanm aklamak ne kadar anlamszsa, dnemin Babakan Tansu iller'n,
halka bir eyler szvermek iin, daha nce byk ehir olmu bir lde
Samsun'u byk ehir yapacam trnden bir aklamada bulunmas da
anlamsz olacaktr. Bu tr sylemler, alcnn beklentisi dnda kalr.
Burada szce znesinin kendi snrlarm aarak yeni sylemler peinde
olduunu syleyebiliriz. Bu da szce znesinin kendi grevini kartr
masndan, parti (ya da devlet) szcl ilevinden ayrlmasndan ve
yetkisini bilmemesinden kaynaklanmaktadr.
S. 2. 1. BEN-zersiz "&E/V"lerin /A/VIii
Bir yazl metni okumaya, szl konumay dinlemeye balad
mz anda bu metnin ya da konumann iinde bir BEN'in varlm kabul
etmemiz gerekir. Sz konusu BEN, szceyi retene ait bir BEN'dir. Bu
nunla birlikte, ikinci bir BEN'den sz edilebilir. Bu, dili syleme d
ntren, Benveniste'in deyiiyle, konuan bireyin kendisinin zne ola
rak ortaya kmasyla oluan znellik (fr. subjectivite) (Benveniste
1982:259) durumundan sorumlu bir kiidir. Bir siyasal sylemde BEN
kavram biraz daha karmaktr. BEN ile belirtilmek istenen syleyen
kii mi yoksa parti genelince benimsenmi genel bir dncenin (soyut
bir varln) belirtisi m? Kim konuuyor? Kendi dncelerini m akta
ryor yoksa bakalar adna m konuuyor? Bu sorulara verilecek cevap
bir kii olabilecei gibi bir topluluk da olabilecektir. zellikle siyasal

150

V. DOAN GNAY

parti balamnda bunu kollektif bir grup olarak alglamak daha doru
olur. Zira pahi kavram ounluu belirtir. Burada, bir siyasal sylemde
bulunabilecek be ayr BEN'i ksaca tanmlamaya alalm.
BEN t: birincisi metnin retiminden sorumlu, onu oluturmakla
grevli biri varlk. Buna kii diyemiyoruz, zira kiilerden olumu bir
toplumsal kimlik sz konusudur. Biz soyut bir varlk olarak kabul ede
bileceimiz parti rgtn szceleme znesi olarak alyor ve BEN 1
olarak tanmlyoruz.
Sylemin reticisi olan parti rgtnn grevi, gnlk konulan,
lke sorunlarm alcya/semene ilgin ve ikna edici bir biimde sun
maktr. Bu ilevi yerine getirirken, hem parti grne ters dmemek,
hem de alc zerinde olumlu etki brakmak gerekir. Ksacas, siyasal
sylemi retenin ilevi nemlidir ve zahmetli bir alma gerektirir.
Hedef kitlenin beklentileri, parti grnn bu beklentilere gre olutu
rulmas lep bu aamada gndeme gelir.
BEN 2: kinci BBN'den halkn karsnda konuan zneyi anlyo
ruz. Buradaki BEN, gerek toplumdaki bask gruplarnca, gerek dier
siyasal partilerce, BEN 1 yerine en ok eletirilen, kendisine ah ol
mayan sylemlerin ieriinden sorumlu tutulan kiidir. BEN 1-tarafn
dan oluturulmu szce, bir baka BEN tarafndan alcsna aktarlr.
Jean-Claude Coquetnin zne snflandrmasna gre, BEN 2, tred
(fr. leteronome) bir znedir (Coquet 1984: 11). Yani bir bakasnn,
gnderenin, ilevini yerine getirmekle ykmldr nk halkn kar
snda konuan, kendi dndklerini deil, kendisinden stn bir zne
nin istekleri dorultusunda, yani parti rgtnce oluturulmu dnce
lere uygun olarak konumak zorundadr.
Eer bir siyasal konumay yapan kii kendini n plana kararak
hep "ben" derse, bu tr, br yaklamn siyasal yaam bakmndan
salkl olmadm drtyoruz, yle ya, halk bir kiiyi dinlemeye gi
diyorsa, A kiisinin.d'eil, A partisinin grlerini dinlemek iin meyda
na gidiyor. Bazen" bir siyasal sylemi aktaran kii, szce znesi olarak
konuurken, isteyerek ya da istemeyerek parti grnn dna kabi
lir. Oluturulmu szce daa sonra parti rgtn g durama sokabile'ekse, partinin yetkili kurullar, o kiinin konumalarnn partlerhfbalanadm syler. Bylece, sz konusu vericinin, ayn anda sz. celeme ve szce znesi olma istei reddedilmi olur. Bu tr yanllkla
ra! yaplmamas iin elbette parti rgtnn bir gr olmaldr. rne
in lkemizdeki bir partinin siyasal yapsn belirtmek in Milliyet ga
zetesinin kulland balk ilginti: Sanki ki SHP. illerin Adet ki
Orta Var: "Karayalmin SHPsi" ve "Profesrlerin S H P ' s i D Y P

GSTERGEBLM YAZILARI

151

ve SHP'li bakanlarn, zerinde anlatklar dzenlemelere Aydn Gven

Grkan, Mmtaz Soysal, Nami aarim ban ektii SHP milletve
killeri kar kt (Milliyet, 23 Nisan 1994, s.l). Burada, parti gr
nn (szceleme znesinin) ne olduu konusunda bir belirsizlik sz ko
nusudur. Bir baka deyile szceleme znesinin grnde kesinlik yok
tur.
Halkn karsnda konuan kii, szceleme znesi olan partinin g
rne bal kalarak farkl trde birey sylemise burada ierik bak
mndan yeni birey yoktur. Bu ierik bir durum balam iindedir ve
birey hakkndadr. rnein, szceleme znesinin, yani parti rgtnn
gr "yerel ynetimlerin glendirilmesi1balammdadr. Bu gr
syleyen parti rgt, yani szceleme znesi "BEN"dir. Ayn ierik, bir
partilinin szce znesi olarak syleminde, "Benim vatandam evin ta
pusunu almak iin Ankara'ya gelmesin." eklinde aktarlacaktr. Konu
an kiinin szcesi yenidir, ama ierik olarak yeni deildir. Ayn kii
meydanda halka iletecei bildirisini'var''olan'"partinin grleri dorultu
sunda oluturarak, halkn karsnda syler. Ama parti rgt, grn
kendisi anlatmaz, parti adna konuacak zneler grubuna aklatr. Ay- nca ayn parti gr, farkl konumaclar tarafmdan da halka sunulabi
lir. Her anlatm biimi yeni olsa da ierik olarak ayndr diyebiliriz! K
sacas, siyasal sylemin sahibi olan parti rgt BEN ile bu .gr al
cya aktarmaya alan BENler (BEN 2) vardr. Ama BEN 2'ler, BEN 1
iin ve BEN 1 iindedir.

Szce znesinin, sylemini daha gl ve-etkili klma isteinden

dolay, aktard sylemde szceleme ve szce olma istei hep yardr.
Siyasal yaplanmada parti bakam, partisi ile kendim zdeletirdiin
den, sklkla BEN adlm kullanr. Bu tr kullanmlarn yanl olduunu
sylemeye gerek bile yoktur. "Szcelerin bir siyasal parti programna
oturtulmu ilkelerin aklanmasn, taulmasn amalamas gerekirken,
znenin birinci tekil kullanmyla, zne ile parti ve parti ynetimi z-deletiriknektedir. zne, partisi ve partilileri adna ykmllklere
girme yetkisini kendisine verebilmektedir. Bu dilsel davran,-Trk siy
asal yaam ve siyasal partilerin liderleriyle ilikileri yeTiderlerin ne
denli etkili olduu gibi konularda ilgin ipular vermektedir" (Ka
1992:37). Parti bakanlan, sklkla "ben" adlm kullanarak, parti rgt
nn (yani metnin ieriinden sorumlu szceleme znesinin) yetkisini e~
mden alm olurlar ve kendileri ile partisini ve parti grn zde
letirme yolundadr. Tansu illerim, Kbrs konusunda grn belir
tirken, ""Ben kimseye sz vermedim. Taviz de. Bunu karanlar yanl,
yanl ve kastl davranmaktadr" (Milliyet 25 Nisan 1994, s.) der. Bura

152

V. DOAN GNAY

da, hangi zne olarak konumutur? Bu tr bir sylemin incelenmesi ile,

siyasal parti bakanlanmn ne lde rgtleri adna konutuklar sapta
nabilecektir. Bu konuda Ali Ka'n ilgin bir saptamas var: "Sayn Ozal
ve Saym nn, sylemlerinde, parti ve partilileri adna konutuklarn
dan daha ok kendi adlarna konumakta, kendi kiiliklerini ne kar
makta, olumlu ya da olumsuz olgular, kararlan, szleri kendilerine mal
etmektedirler. (...) Oysa Sayn Demireltin syleminde durum tam zttr.
Ksaca, sylemlerinde Sayn Demirel'in hemen hemen srekli parti ve
partilileri adna konutuunu syleyebiliriz" (Ka 1992:37). Parti rgt
adna konuulmad zaman, parti gr, bakann szleriyle snrl ka
lacak ve parti bakannm her syledii parti rgtnn gr olarak
deerlendirilecektir.
BEN 3: nc BEN'den halkn karsnda konuan znenin par
tili kimlii dndaki gerek kimliini aklayan bir znenin varln
anlyoruz. Bu zne, BEN 1 adna konumuyorsa, elinde snrsz yetkiler
vardr. Coquet yetkileri snrsz olan bu BEN trn, zerk (fr. autonome) zne olarak niteler (Coquet 1984:11). Bu BEN her trl kiplie
sahiptir: Yani bir ii yapmak istemek, yapabilmek, yapmay bilmek gibi
gc kendinde grr. Ama BEN 1 adna konuacaksa, BEN 3 zne ola
rak konumas doru deildir. BEN 3, BEN Tin grne inanmayabi
lir. Zaman zaman bir partiliye gr sorulduunda, Ben kendi gr
m syleyeyim diyerek konumaya balar. te burada iki BEN'i
(yani BEN 2 ile BEN 3) kartrmamak iin retecei szceleme edi
minin sorumluluunu stlenmi oluyor: "Benim grm sorarsanz,
belediyelerin yetkileri iyice kstlanmak. Her ey merkez hkmetin emde olmal. Ama bit benim kiisel grm. Partimizi balamadm
sylemeliyim
Toplumsal olan BEN 1 adna konuma yetkisi bulunan kiiler,
zaman zaman, kendi zel kiilii olan BEN 3 ile toplumsal olan BEN
l'i birbirine kartrrlar. XIV. Lous, "Devlet benim" (LEtat, cest moi.)
derken, BEN 3, BEN Tin ilevini kendi zerine alarak konumutur. ki
kimliin birbirine kartrld bir BEN adlnn kullanm sz konusu
dur. Tabii bu tr bir znenin salkl olduunu ve doru dnebildiini
sylemek zordur. Bu durum siyasal yaplanmann salkl olmadm
gsterir. J.-L. Austine gre, "Bir szcenin edimsel deeri kimi toplum
sal uzlamalar uyarnca dzenlenir. Kiileri u ya da bu biimde konu
maya gtren zel koullar ve kurallar gereklidir" (Austin 1991:40).
XIV. Louis'nin bulunduu sosyal konum nemlidir. O, devletin btn
yetkilerini kendinde varsayarak bu tr bir sylemi kullanm olabilir.
Halbuki szceleme znesi olan devlettin: (BEN 1); szce znesi olan

GSTERGEBLM YAZILARI

153

XIV. Louis'den (Devletin szcesini aktarmakla grevli oldua zaman

BEN 2), ve resmi kimliinden ayr, sradan kii XIV. Louis'den (BEN 3)
ok daha byk yetki ve sorumluluklar vardr. XIV. Louis'nin yakla
m, lkemizde, gerek iktidara gelen, gerekse muhalefette bulunan parti
bakanlannn szcelerinde grlr. Aslnda bu tr bir kullanmda iki ay
r szcelerae znesi (BEN 1 ve BEN 3) tek bir kii zerinde toplan
mta. Ben kefilim, Anayasay deldirtmem, sizi ben de kurtaramam t
rnden anlatmlar hangi zne tarafndan sylenmitir? Siz LKSAN ola
ynn hesabm benden sorun diyen bir parti bakam hangi tr BENi
kullanmta? Eer BEN 1 adna BEN 2 szce znesi (yani bulunduu
konumun grlerini aktarmakla grevli bir zne ise) olarak kullan
msa, burada BEN 1 sulu duruma dmtr. Yan, bu durumda parti
rgt ya da babakanlk adna kullanmsa, babakanlk sulu duruma
dmtr. kinci durumda zne eer BEN 3 adna konuuyorsa, yani
bulunduu sosyal durumun dndaki kimlii ile konuuyorsa, sulu
kendisidir. Byle sulu bir kiinin toplumsal bir rgtn sorumlusu ola
rak konumas glk karabilir.
BEN 4: Drdnc BEN gerekte BEN 2 tarafndan dile getirilen
BZ balamnda oluturulmu bir znedir. Meydanda konuan zne,
ben yerine biz demeyi tercih eder. Aslnda buradaki biz, BEN I ile BEN
2'den olumutur. Bu tr anlatmda kullanlan BZ adlnda, konuan
kendisinin de dahil olduu btn partililer adna konutuu varsaymn
dan yola kmtr. rnein Sayn Murat Karayalrim Memokratikleme paketi iin hkmetteyiz (Milliyet, 27 Nisan 1994, s. 11) t
rndeki sylemi, BEN 1 ile BEN 2 olabilecek tm partililer adna belir
tilmitir. unu da syleyelim: BEN 1 tek bir zne omasma karn, BEN
2 ok genitir. Tm partilileri kapsar. Ayn ierik farkl konumaclar ta
rafndan farkl biimlerde aktanlabilmektedir. Zaten meydanda konuan
zne kendi adna konumadm sylemlerinde vurgular: Biz sizden
belediyelerinizi daha gl ve daha zengin yapmak iin yetki istiyoruz
trnden bir sylemle konuan kii kendi grlerini deil partisinin g
rlerini aktarmakla ykmldr.
Bu tr kullanmadan yola klarak parti rgtnn yaps ortaya
konabilir. Son dnem Trk siyasal yaamnda, liderlerde genleme
modas adna rgtl davrantan uzak siyasal konumalar gzlenmek
tedir. rnein, 20 Ekim 1991 genel seimlerindeki parti tantmlarnda,
DYP ve RP rgt n plana karlrken; ANAP ve SHP, lideriyle oy
kazanma yolunu semitir: rnein "Kararl kararsz herkes DYP'ye!
DYP tek bana iktidar (Aktel, say: 14, 10-16 Ekim 1991), "Sizi
Anlyoruz. Gelin hep birlikte insanca yaamak iin "Adil bir dzen" ku

154

V. DOAN GNAY

ralm. Refah Partisi. Yeni bir dnya" (Hrriyet, 19 Ekim 1991); "Mesut
Ylmaz: nk yapacak daha ok var" (Aktel, say: 15, 17-23 Ekim
1991), "Farkl olan o (= Erdal nn)" (Milliyet,. 13 Ekim 1991). "Ben
kefilim. Erdal nn" (Milliyet, 18 Ekim 1991).
BEN 5: Son olarak, bir baka BZ kullanmndan sz edebiliriz.
Baz kullanmlarda da konuan zne alcsn da konumasma katarak
"biz" adlm kullanabilmektedir. (Ka 1992:38). Burada, szceleme z
nesi, szce znesi ve ahcmm (alcya sorulmadan) ortak edildii bir kul
lanmdr. Kendi grlerini alcsnn grym gibi davranarak, al
csn da kendi savlarm benimsetir. Yani "ben" + "sen" + SEN bala
nmda kullanlan bir BZ'in kullanm sz konusudur. Bu da parti adna
konuamn alcyla olan ilikisi bakmndan nemlidir. Halkla yz yze
iletiimde daha yaln konuarak sanki halkn adma konuuyormu izle
nimi vermeye her parti zen gsterir. Bunlar, edimsz (fr. illocution)
olarak niteleyebiliriz. Yani "Konuucunun niyetine bal olarak dinleyi
ci zerinde etki yapmaya ynelik edimleri'den (Z. Kran 1981:41) sz
edebiliriz. Buradaki BZ adl, stte belirttiimizden daha genitir. Bu,
ikna etme yntemi ile yakndan ilgilidir. Ksaca bu balamda kullanlan
BZ adlnn iine BEN 1, BEN 2 ve BEN f in muhatab olan SEN 1 ve
BEN 2nin karsndaki SEN 2 dahil edilmitir. Bunu meklendirirsek,
yle bir kullanm vardr: Sevgili vatandalarm. Gelin hep beraber hu
yanllklan dzeltelim. Yerel ynetimlerden balayarak, lkemizi ay
dnla karalm, trndeki bir sylemde:
a. Bir partinin gr olduu iin: szceleme znesi, yani BEN 1
vardr. Parti rgtnn bu ynde bir gr vardr. "Yerel ynetimler
glendirilecektir"
b. Bunu halka aktaran bir szce znesi, bir partili, yani BEN 2
vardr.
c. BEN 2'nin karsnda, meydanda bulunan bir alc vardr. Bu
SEN 2'dir. Bu sylemi aktaran, "gelin, dzeltelim, karalm" trndeki
anlatmla, dinleyiciyi parti grne ortak etmeyi amalamtr.
d. Asl bu bildiri tm halka, semene sylenmitir. Bu da szce
leme znesinin muhatab olabilecek bir SEN l'dir. Yani bu bildiri bir
toplantda sylenmi olsa da, gerekte alcs olarak lkedeki tm se
menler amalanmtr.
Bu tr bir sylemle verici, alcya bir ey yaptrmay amalar.
Kendisi, alcyla birlikte eylemi yapyor grnse de, asl ii alcya yap
trmay amalar. Bir buyurma edimi (fr, ;acte predictif), siyasal sylemin
temel zeliklerindendir diyebiliriz (Adam 1990:187). "Gelin", "yapalm"

GSTERGEBLM YAZILARI

155

trndeki anlatmda, syleyen BEN, eylemi alcsnn gerekletirmesini

ister. "Yapalm trndeki anlatm biiminde BZ znesi olmasna kar
n, bunu bir buyurma edimi olarak, yani "yapnz balanmda algla
mak doru olacaktr. Ama siyasal parti rgt, buyurma kipinin alc
zerinde olumlu bir etki yapmayacan bildiinden, istediini ok yu
muak bir biimde aktarmaya alr.
BENZERSZ "BEN'ERN BENLll:
Yere! ynetimin glendirilmesi ile iigiii bir durumu farkl trdeki BENler n a
sl kullanabilir. Bunu k sa c a u ekilde rnekiendirebiliriz:
BEN 1 '.Parti rgt: "Yerel ynetim ler glendirilecektir".
BEN 2: Partinin grn alcya aktaran ve parti adna konuan verici:
"Benim vatan d am evinin tap u su n u alm ak iin Ankaraya gelm esin, ii bu
lunduu yerde bitirmeli". BEN 1deki gr kendine gre yorum layarak al
c sn a aktarr.
BEN 3 BEN 2deki kiinin partili kimlii dndaki gerek kimliini yanstmak
in kulland zne: "Benim grm sorarsanz, belediyelerin yetkileri iyice kstlanm ak. Her e y m erkezi hkm etin elinde olmal. Ama bu benim
kiisel grm . Partimizi balam adn sylemeliyim".
BEN 4 {= BZ 1} BEN 2deki partili vericinin, BEN 1 ve BEN 2yi tek bir z
ne sayarak oluturduu zne: "Biz { BEN 1 + BEN 2) sizden {-Alc/ s e
m en SE N 1 + SE N 2) belediyelerinizi daha gl ve d a h a zengin yapm ak
iin yetki stiyoruz".
BEN 5 (-B Z 2) BEN 2deki kiinin, BEN 1,
SEN 2} da katarak oluturduu yeni bir zne.

BEN 2 ve alcy (SEN 1 ve

(NOT: Alcya bu tr bir sy
leme ortak olup olmamas sorulmamtr. Gerekte, alcya bir buyurma edimi vardr) "G elin 'h ep berab er bu yanllklar dzeltelim. Yerel ynetim
lerden balayarak, lkemizi aydnla karalm".

5. 3. Sonu
Siyasal sylemdeki BEN szcn, parti rgt olarak alglama
mz doru olacaktr. Aksi durumda szceleme znesi olan bir kii parti
rgtnden bamsz sylemler retirse, Trkiyede parti adna konua
cak birey kalmaz. Bir yn insan kitlesinin parti adna bireysel ko
numalarndan teye gitmeyen sylemlerle alc kandrlm olur. Parti
bakanlannm durumu daha dikkat ekicidir. Zira lkemizde parti ba
kam ile parti rgt zdeletirilmitir. Bir parti bakam, yaplan yol
suzlua ben kefilim diyebiliyorsa burada iki, hatta BENn (BEN X,
BEN 2, BEN 3) kartrlmas sz konudur. Ya da unu sylemek gere
kiyor: "Ben kefilim" diyen kii, partili olarak ve szceleme znesi ola

156_____________________________________

V. DOAN GNAY

rak konuuyorsa, bu yolsuzlua sz konusu bir siyasal gr kefil ol

mutur, demek doru olacaktr.
Gerekte devlette ya da toplumsal bir hareket adna konuan her
kiide, bu tr yanlglar olabilmektedir. Yani o kii, bulunduu konu
mun szce znesi olmas gerekirken, bulunduu konumun firsatlarmdan
yararlanarak, gerek szceleme znesini unutup bireysel davranlarda
bulunabilmektedir. Austin'in grlerinden yola kmak syleyecek olursak, kii, bulunduu toplumsal ortamda, bir kurumdan g alarak ko
nuuyorsa, szceleme znesinin kendisi olmadm bilmesi gerekir. Bir
cumhurbakan, bir babakan konumalarm hemen tmyle okumak
zorundadr. Yanl bir ifade onlarn siyasi hayatlarna son verebilecei
gibi, uluslararas anlamazlklara dahi yol aabilir. Bulunduu konumu
gerei deme veren kii de ayn durumdadr. O kii szceyi aktarmakla
grevlidir. Hatta devlet kuramlarnda, her nne gelenin kurum adna
basma bilgi vermesi yasaktr. nk bu sylemin ieriinden sorumlu
devlet kurumu aktarlan sylemin ieriini aklayamayacak duruma
debilir. Burada bir kii zmir Valisi olarak konuuyorsa, aktard
sylemde BEN 3 olarak bulunmas yanlr. Bu durumda ilevler ka
rmtr, demek doru olacaktr. Gerekte metnin retiminden ve ie
riinden sorumlu szceleme znesi, zmir Valilii gibi soyut bir kav
ramdr. Ayn durum partiler iin de geerlidir. Parti yetkilileri ve zel
likle parti bakanlannm bulunduklar yetkeci ortamdan g alarak
szceleme znesi olma arzusuna kaplmalar yanl bir tutumdur. Devlet
benim demek bireysel olan ben'in (BEN 3) kimseye danmadan BEN 1
adna konumasdr.
Sonuta unu syleyebiliriz: Deikenleri ok olan siyasal sy
lemde her ey belirli dzenlemelere gre yaplmaz. Bu konuda gvenle
bavuracamz hibir dorulama yntemi yoktur. Yapabileceimiz, ye
ni yorumlarla nermelere srdrmekten ibaret olacaktr. Burada sy
lediimiz her eyin siyasi parti adna konuan herkesin sylemlerine
tamamen uyduunu sylemek biraz saflk olur. Ama genel olarak byledir, dersek yanlmam oluruz.

6. Bir Anlatm ve kna Biimi Olarak

Siyasal Afiler *
Son zamanlarda tantmn sunduu er trl olanaktan da yararla
narak alc-semenin karsna kan s3rasal partilerin seimlerde kul
land afilerin anlatm biimi ve dzeyi olduka nemli ynler ortaya
koymaktadr. Trk siyasal yaamnn, baz grsel anlatm biimleri ile
son zamanlarda tant bilinir. 80lerden sonraki siyasal yaamda tan
tma, zellikle de grsel-iitsel tantma arlk verilmitir. rnein, ga
zete ve dier basl ilan trlerinden bir ksm ile yaplan tantm son d
nemlere ait bir etkinliktir. Tantm (fr. publicte) alannda gelien yeni
yaklamlar nda oluturulan her bildiriyi, sradan bir bildiri olmas
nn tesinde, gerek anlamda bir sanatsal rn ve bir sanat yapt olarak
kabul etmek gerekir. Bu almamzda, geen dnemlerde lkemiz siya
sal seimlerinde kullanlan bir grup afii grsellik ilevi ve gstergeblm asndan deerlendirmeye alacaz.
Her trdeki tantm, hedef kitlenin beklentisi ya da hedef kitlenin
ynlendirilmesi biiminde hazrlanr. Buradaki aklamalar siyasa! tamtm iin geerli olduu kadar ekonomi ya da bir baka alanla ilgili tanmlar iin de geerlidir. Her trl tammda, alcy etkilemek ve kendi
bildirisini hedef alc kitlesini etkileyecek bir biimde sunmak temel il
kedir. Bu amaca ulamak in de deiik trden kod, kanal ve bant
(fr. contacte), her trden gsterge biimlerinden birini ya da birden faz
lasn bir arada kullanmak, deiik anlatm biimlerini denemek her za
man yaplmaktadr. Grsel anlatm biimlerinde, rnein dilsel anlatma
gre, kullanlan gstergelerin, kanal, kod ve balamlar farkldr. Bu du
rum, yalnzca siyasal tantmla ilgili deildir kukusuz. Ksaca, alcy
lgili yaz Gstergebilim ve siyasal ai zlmemesi' ad ile I. Ulusal letiim Sempo
zyumu "mmda (A. / Gazi niversitesi, Ankara. 3-5 Mays 2000 (Yayn: Medya ve
K llin I. Ulusal letiim Sempozyumu Bildirileri, [405-427]) sunuldu.

V. DOAN GNAY

158

ikna etmek iin her trl yol ve yntem geerli saylabimektedir. Bu

balamda siyasal ierikli tantm ve propaganda anlatmlarnda da dilsel
gstergelerin yannda deiik gsterge trleri ile bildiriler oluur. Biz,
inceleyeceimiz tantm afilerinde de deiik gstergelerin bir arada
kullanldm ve anlatm biimlerine daha fazla nem verildiini gry
oruz.

, 6. 1. Grsel Gstergebilin ve Tantm

letiim., amacyla retilen her trl gstergenin belirli bir alc iin
ve belirli bir amala retilmi olduunu syleyebiliriz. Genel olarak bir
baka eyin verini alabilecek nitelikte olduundan kendi dnda birey
gsteren nesne, varlk ya da olgu biiminde tanmlanan gsterge szc
, herhangi bir nesnenin, olgunun ya da varln yerini tutan bireydir.
nsanlarn her zaman ve her yerde kendilerini, kendilerine ve bakalar
na kar yanstmakta kullandklar simgesel biimlerdir. Hep sylendii
gibi, insan, doumundan lmne dein her zaman ve her yerde gster
gelerle birlikte yaar. nsan oluturduu ve iletiiminde kulland bu
gstergeler yardm ile kendini bakasna tantr, bakasn tanr, belki
en nemlisi de birlikte yaamay renir. Yaam boyunca onlar re
nir, kendini anlatmakta onlar kullanr. Aslnda tm gstergeleri bir
renme sreci sonunda anlaml hale getiriyoruz. Bu renmede arm,
kartlk ve benzerlik gibi eitli ilikilerden jurarlamhr. zellikle son
zamanlarda toplumda ska kullanlan gsterge trlerinde, kolaylk ol
sun ve daha kolay renilsin diye, arm ve benzerlik ilikilerinden
yararlanlyor. Biz grsel gstergeleri benzerlik ilikisine dayanarak
okuruz. Bu iliki toplumsal, kltrel, bireysel, atyetiim vb. elerle
kurulur ve grsel adan kodlanm ikonografilerle oluur. Bir baka de
yile bu kodlar, grsel klielere, stereotypelere dnr (Kran,
Bker,1999: 27). Dilsel anlatm dndaki ekil, grafik ve fotoraflarda
tm afilerde ortak olan ynler vardr. rnein, setiimiz afilerin d
zenlenmesinde bir benzerlik gryoruz.
nsan, her zaman oluturduu bu gstergeler ve onurt kullanmyla
dorudan ve dolayl biimde ilikin olan kltrel bir dnya iinde ve bu
gsterge topluluu 'yardm ile oluturduu bir anamlama ann orta
snda bulunur. Tm gstergeleri insan anlamlandrmtr, onlarn u }7a
da bu trde kullanlmasna onlar karar vermilerdir. retilen her gs
terge insanlarn kendilerini bakalarna anlatmak ve kendilerini, baka
larm ve doay anlamak, alglamakTin rettikleri birimlerdir.

GSTERGEBLM YAZILARI

159

Gstergebilimin hangi alt evreni olursa olsun, her zaman olutu

rulmu bir metni ya da anlaml bir yapy zmlediini bilmek gereki
yor. nk her durumda gstergebilimse zmleme, anlam reten bir
yapdaki anlamlama ve anlama evrelerini ortaya koymaya alr. Bu
bakmdan siyasal bir bildiri her durumda belirli bir verici tarafndan be
lirli bir alc iin oluturulmu bir bildiridir. Greimasn grsel gstergebilim ve zmleme alan konuunda dzlemsel bir anlatm gereci
olarak kullanlan nesneleri inceleme konusu yapabileceini (Aktaran
ztokat, 1999:136) syler. Bylece bizim almamzdaki siyasal afi
gibi, resim, grafik, fotoraf gibi anlatm, biimleri grsel gstergebilimin
inceleme alanna girerler.
nsanlarn farkl ortam ve balamlarda rettii, anlamlandrd
gstergeler eitli bakmlardan snflandrlabilir. Dil d gstergeler
(gstergebilimse gsterge) olarak; doal gstergeler, belirtiler, grnt
sel gstergeler, belirtkeler ve semptomlar saylabilir. Dil d gsterge
ler, tm gsterge trleri gibi iletiim salama arac olarak kullanlan ve
doal diller dnda kalan her trl gstergelerdir. Bu tr gstergelerde
kullanlan dizge ile gsterge; gsterilen-gsteren arasndaki iliki farkl
lk gsterebilir. Bununla birlikte, amzda dild gstergelerin (gstergebilimsel gstergeler) de kullanlma skl gemie oranla artmr.
Grsel eler, kullanlan mgelerle gsterdiinin yannda gster
mek istedii ile de ilevi olan anlatn trleridir. Bu bakmdan da grsel
anlatm biiminin dier gsterge trlerinden ayr olduu yanlar fazla
dr. Doal dil dndaki gstergelerin dilsel gstergelerden nce alglan
d sylenebilir. Bu gsterge trnn eklemli olmamas alglamay ko
laylatrr (Ama anlamay ve anlamlandrmay kolaylatrdm syle
mek zordur). Ayrca, dilsel gstergeler dndaki gstergelerin, gsteren
ve gsterilen gibi iki ynl olmamas da bu kolaylatrmada nemli bir
etken olarak grlmektedir.
Btn bu aklamalardan anlalan, hangi: snflandrma dizgesi
kullanlrsa kullanlsn, her tr gsterge iletiim amac iin retilir. Belli
bir dizge iinde anlam kazanr ve gstergelerin byk ounluu, re
tildii toplumun gemi birikimi, tarihi, kltr ve sosyal ortamyla ya
kndan ilgilidir.
Deiik grsel anlatm biimleri ile oluturulan tantmda bildiri
nin yerletirildii grsel uzam ve uzam iindeki kompozisyonda simge
ler, yazlar ve dier gsterge trlerinin yerleimi, birbiriyle olan ilikisi,
kullanlan gstergelerin dzanlamlan ve armsal anlamlan, deiik
gsterge trlerinin birbiriyle olan iliki ve uyumu anlamlandrma a-

160

______________________________________ V DOAN GNAY

smdan nemlidir. B uyum ve dzenleme her durumda alc zerinde

olumlu etki yapmaktadr.
6. 2. Seilen Btncem n Genel zellikleri
Siyasal tantm bildirisi anlatmn tznn farkl olduu yaplardan
oluur. Yani, grsel tantm bildirisi sz, bedensel davranlarn yans
tlmas, tantm iin oluturulmu dzenlemede kullanlan oyuncularn
yz hareketleri, k, dekor, giysi, oyuncularn oluturulan sahne iin
deki yeri ve doal dil gibi deiik anlatm biimleri iletiim srasnda
birbiriyle likili olarak bir arada sunulur. Bu denli deiik gstergeler
bir arada sunulmu da olsa, alglama bir dzen iindedir. Alc/semen
bildiriyi bir btn olarak deerlendirir.
Gstergebilim asndan anlam, bir balam iinde kullanlan her
trl gstergenin birbiriyle olan ilikisinden ve aralarndaki kartlktan
domaktadr. Bir resimde, afite ya da fotoraftaki nesneler ve gster
geler bir anlam oluturmak iin, lgili grsel bildirinin genel anlamna
bir katk salamak iin o resmin, gsterinin, fotorafn iinde yer alr.
Yani deiik gsterge tr kullanlm olsa da, siyasal tantm afii bir
btn olarak belirli bir anlam yaratabilecek bir bildiri olarak deerlendi
rilebilir. Seilen afiler bir btn olarak incelendiinde unlar sylene
bilir: DYPnin ilgili seimde kulland ve gazetelere yansyan tam say
fa ilan olarak verdii alt21 afi bir btn olarak ya da tek tek ele alnd
nda, grsel ve szel anlatmn bir kompozisyon iinde tek bir bildiri
olarak aktarldn gryoruz (Geriye kalan iki afi ilk alt afiten fark
ldr). En bata hepsinin dzenlenmesi ayn yaklamla hazrlanmtr.
Hepsinde parti rgt ve parti bakammn fotorafm bir arada kullanla
rak alcya seslenilmitir. Dier yandan rnein DYPnin aktard tm
bildirilerin de kendi iinde gruplandrldmda, bildirilerin tmnn de
bir btnlk oluturduu grlr. Afilerde kullanlan her szce genel
afi iinde bir anlam olduu gibi, tek balarna da bir anlam vardn Bu
balamda ilk alt afi tek bana bir bildiri olarak da deerlendirilebilir.
Bu da ilgili partinin grlerini yanstt bir bildiridir. Dier yandan her
afi kendi iinde, hatta her afiteki szceler de ayr ayr deerlendirile21 Seilen afiler tarafmzca yaplan br deerlendirme ile numaralandrlmtr. alma
mzn sonraki aamalarnda afiler bu numara ile belirtilecektir. l.Ortadirek yeniden
glenecek, 2. Kalknma yeniden balyor, 3. elallk, 4. 10 byk reform, 5. Hepimiz
DYPde btnleelim, 6. 21 Ekim sabah yeni bir Trkiye, 7. Hanedann babakanna
10 som, S. Hazin bir "istikrar" tablosu! (afiler iin hkz. ss. 17S-IS0)

GSTERGEBLM YAZILARI

161

bilir. Bunun nedeni hazrlanan afilerin okuma/alglama biimi bir me

tini alglama biiminden farkldr. nk deiik szceler bir afi iine
grsel boyutu farkl olarak ve birbirinden ayr olarak yerletirilmitir.
Okumada bu farklla bal olarak, rnein bir metni olmmadakinin ak
sine, izgisel olmaktan teye, vurgulanm biim ve yazlan ve arpc
olanlan nceleine biimi ile olacaktr. Bir metindeki gibi batan sona bir
okuma yerine ncelikle fotoraf, parti amblemi ve partiyi belirten k
saltmalar, renkli olanlar, byk puntolu yazlar, deiik renkteki bay
raklar ve kk yazlar iine serpitirilmi deiik renk ve byklkteki
yazlar biiminde olmaktadr. Bir bakma izgisel okuma edimi yapl
mamaktadr. Zaten vericinin de byle bir okumay bekledii sylenebi
lir.
lk planda gze arpanlardan birisi de, deiik renklerin bildirinin
tmnde kullanlm olmasdr. Szel dil ve dier gsterge trn bir
arada veren bildirilerde grafik ve dilsel anlatm bir btnlk oluturur.
Yani, tek bana dilsel anlatm ya da tek bama grsel eler, ayr ayr
kullanlmalar durumunda, hepsinin bir arada kullanld bir bildirideki
kadar etkili olmayabilir. Dier yandan belirli bir balam iinde, ayn
gstergeler bir bildiri iinde kendilerinin aj'rk olarak tadklar anlam
larn dnda da bir anlam tayabilirler. zmlediimiz afilerde baz
dil d gstergeler kullanlsa da ounluk yazl anlatmdr. Ancak ya
zma byklkleri ve kullanlan renklerin de ilevi vardr. Fotoraf, gra
fik, ekil ya da dilsel anlatma dayal bir bildiride gzn alglamas di
erlerinden (yani yazmn alglanmasndan, yazl anlatmdan) farkldr.
DYPnn tantm afilerinde, liderin fotoraf olsa da, asl olarak parti
nin grleri n plana karlmtr. Her tantmda bir izlek ne karl
m. Bu izlekler her afiin ad durumundadr ve punto, renk olarak he
men ilk planda gze arpmaktadr.
Afilerin genel kompozisyonuna baktmzda gerek ya da gcl
biimlerin bir arada kullanldn gryoruz. Bir yanda arlkl olarak
szel anlatm varken, dier yanda kullanlm bir fotoraf ve simgesel
renkler ve dilsel anlatm bulunmaktadr.
Kullanlan fotorafn da genel dzenleme iinde bir yeri vardr,
ancak fotorafn varln belirten, ona dorudan ya da dolayl bir gn
derimde bulunan bir anlatm yoktur. Grsel sylem ile yazl sylem arasmda bir iliki ya da bir koutluk yoktur. Bir ebiimlilikden (fi.
isomorplisme) sz edilemez (Greimas, Courtes, 1979:197). Bu nedenle
de fotoraf afiten karp atlsa byle bir fotorafn var olup olmad
tartlabilir. Ya da fotoraf afiten atlarak yeniden sunulsa hibir dei
iklik olmayaca sylenebilir. Burada, fotoraf ile yaz arasndaki ili-

162

V. DOAN GNAY

kiyi alc/semen kendi bilgi birikimine dayanarak, arm yoluyla olnturacaktr. Bir de szceleme asndan bu szcelerin yandaki fotoraf
tarafndan, yani parti lideri tarafndan sylendii savlanabilir. arm
yoluyla' renilebilecek gsterge ile onun nesnesi arasnda bir ba kuru
labilir. Bylece gstergeyi ya da gndergeyi gren insan hemen dierini
anmsayabilnekte, iki ey arasmda bir benzerlik ilikisi kurabilmekte
dir.
Yazl bir bildiride, kullanlan renkler ilk planda dikkate alnsa da,
her dilsel gsterge belli bir alglamay gerekli klar. rnein soldan saa
doru okumay ve eklemlenmeyi gerektiren bir alglama biimi ile ya
zl bildiriler anlamlandrlabilir. Yazmn bykl ya da kkl,
deiik renklerde olmas, rnein eklemlenmeyi ortadan kaldrmaz. An
cak baz yazlarn byk ya da kk olmas ya da bazlarnn renkli
olmas okuyucunun ncelikle dierlerinden renk, boyut ya da bir baka
zellik bakmndan farkl olan yazlara yneltir. Zaten yaznn biimi ya
da rengi konusunda bilinli olarak yaplan bir bildirinin amac da alc
sn bu ynlere yneltmektir. Dier yandan en kk bir yaz ya da yal
nzca bir rengin kullanld bir yaz iin geerli kural her tr yaz iin
de aynen geerlidir.
6. 3. Grsel Anlatm: Gstergeler ve zellikleri
Grntsel gsterge anlamlandrlmas en kolay gsterge trdr.
Nesnesi, o anda gstergenin (grntnn: fotorafn) yannda olmayabi
lir. Ancak o gsterge yine de anlamldr, gstergeye bakarak bir anlam
karlabilir. Elbette izleyenin, fotorafa konu olan nesnenin gerek du
rumu ile grnts arasndaki ilikiyi ortaya koymasna da baldr. Ya
ni alcnn hi tanmad bir nesnenin fotorafm alglamas biraz zor
olabilir.
Grntsel gstergede (fr. icne), bir yanstma durumu sz konu
sudur. Yani, gsterge kendi nesnesini (grnt) yanstr. Bu tre en iyi
rnek olarak fotoraf verilir. Fotoraf (grnt) gerek nesnesini yans
tr. Sayn Demircim fotoraf, herhangi bir kiiyi deil, DYP liderini
yanstt iin incelediimiz afilerde yer almtr. Fotoraf grnts,
konu ald gerek nesnenin kendisidir. Ancak nesne fotoraf grnt
snde iinde bulunduu gerek zaman ve uzamdan soyutlanm olarak
yer alr. Yani, fotografk grnt ile onun belirttii nesne arasmda ben
zerlik ilikisi vardr.

GSTERGEBLM YAZILARI

163

nceleyeceimiz afilerin lk altismda parti liderinin grntsel

gstergeleri vardr. Bu bilinli seilmi bir gsterge trdr. Her afite
parti bakanmn grntsel gstergesini bir anlam yaratc e olarak
koymutur. Elbette burada kullanlan fotoraf da bir vesikalk fotoraf
tan olduka farkldr. ki tr fotorafn kullanldn grdk. 10 byk
reform, Hepimiz DYP'de btnleelim, 21 Ekim sabah yeni bir
Trkiye afilerinde mask trde bir fotoraf kullanlmtr, dierlerinde
boydan resimler vardr.
Kullanlan grntsel gstergenin belli bir amaca ynelik ve belli
bir anlam yaratmas iin afilerde bulunduunu biliyoruz. Yaz ile ilgili
blm bu afilerin ounluunu oluturuyor. Liderin fotoraf bu ilan
larda daha az yer kaplyor. Ancak sayfadaki yerletirmede gerekli zen
gsterilmitir. Sayfa dzenlemesi iindeki yerinden, yz anlatmna de
in her ey ayrntl olarak dnlmtr. Demirel objektife bakmak
yerine, gazeteye gre sa keye (bazen de sol keye) durmu ve par
tisi ile lgili yazlarn olduu tarafa bakmay yelemitir. Bunu eitli
biimlerde deerlendirmek olasdr. rnein, bir parti bakanmn tek
bama kendisi ile oy toplama istei yerine parti rgt ile, siyasal parti
biiminde oy alma isteim belirttiini syleyebiliriz. DYPde lider ile
birlikte parti rgt ve parti gr ile oy almaya allmaktadr. Ayr
ca parti bakanmn fotoraf olsa da, partiyi ve partinin grlerini ie
ren yaznn belirli bir arl olduunu gryoruz. Bu da yine rgte
dayal bir kampanya yrtldn gsteriyor. Seilen lider fotorafla
rnda bir baka zellikten de sz edilebilir. Btn tantmlarda parti bakanmn fotoraf kullanlm olsa da, ad hi kullanlmamtr. Yine bu
olay DYPnin parti mgesini ne kararak (parti demek okluk ve r
gtl birliktelik demek olduuna gre) bir ekiple bu ie girdiini ve al
cdan bu ekip iin oy istediini gstermektedir. Parti ambleminin kulla
nm skl da partilerin birey ve parti adna oy istediini gstermekte
dir. rnein, setiimiz afilerde partinin simgesi olduka fazla kulla
nldn gryoruz. 1, 2, ve 5 nolu afilerde birer tane; 6da 2, 3Ye 5
ve 4 noTu afite 11 tane amblem kullanlmtr
Dnemi anmsarsak, lke askeri ynetimden yeni kmtr ve sivil
yaama zen duymaktadr. Yine kendisinden nceki merkez san lideri
durumundaki Turgut zam geleneksel siyaseti izlenimine aykr gi
yiminin toplum zerinde yapt etkiyi de gz nnde bulundurabiliriz.
Bu nedenle de, sayn Demirefin giysi biimi bu durumu yanstmaktadr.
DemireTin fotoraf o dnem lkenin i dinamizmine uygun olarak se
ilmitir. Yani ypranm Demirel yerine her zaman ada, ve her za
man dinamik bir lider kimlii ile toplum karsna kmtr. Bu tr bir

V. DOAN GNAY

164

tutumu belirten fotorafn seilmesi parti tantm asndan doru bir

yaklamdr. Btn bunlar Sayn Demire!in daha nce basma yansyan
lacivert takm elbiseli, her zaman ve her yerde takt kravatl devlet adam imgesine kart bir durumlardr. Kafalarda var olan lacivert takm
elbiseli devlet adam imgesi deitirilmitir. Belki de Sayn DemireFde
o zamana dein hi grmediimiz trde bir giysi ile halkn karsna
kmtr. Kullanlan fotoraflarda esenlikli bir durum vardr. Yani fo
toraftaki kii glmsyor izlenimi vermekte ya da glmsemek zere
bir durumdadr. Glmsemeye hazr bir kii alc zerinde olumlu bir
etki yapacaktr. "Ben devletim, her eyi yaparm biiminde zetlenen
bir devlet adaml dncesi yerine daha gler yzl bir devlet adam
imgesi ile alc karsna kmtr. Bunun da halkta olumlu bir izlenim
brakaca kesindir.
Baz fotoraflarda bu sivil yaam ve deiim imgesi daha belirgin
bir biimde gsterilmeye allmtr. rnein, elleri pantolon cebine
kovarak halkn karsna kmak Sayn DemireFin o dneme dein
yapmad ya da yapamad bireydir. Yine, elleri pantolon cebine kok
mak, bir yandan kiinin kendine gvenini belirtirken, dier yandan da
yukarda szn ettiimiz sivil yaama bir gndermede bulunmaktadr.
te yandan el pantolon cebinde olsa da, ceketin dmeleri iliklenmesi
de, sorumluluk alacak belirli bir devlet adam imgesini de anm
satmaktadr. Yani bu fotoraftan anlalabilecek olan; hem halkn iste
dii sivil yaama geii hem de devlet adamlnda olmas gereken be
lirli sorumluluk ve ciddiyeti belirtmesidir. Yani gler yzl devlet im
gesi bu fotoraflarda da vardr ve afilerde kullanlan grntsel gster
geler, toplumun beklentisine uygun olarak seilmitir denilebilir.
Afilerdeki bir baka ortak simge altta yer alan deiik renkteki
bayraktr. Bu bayraklar belki de afilerdeki eylemi belirten tek edir.
(Yine partinin amblemindeki aha kalkm at imgesi ve srcs de bir
devinimi belirtir. Ancak bu afilerde kullanlan bir durum deil, aksine
partinin deimeyen amblemi durumundadr). Dalgalanan bayraklar im
gesini vermesi, deiik renkte olmas belli bir devingenlii belirtiyor.
Zaten zerinde yinelenen haydi szckleri de bu devingenliin, eyle
min belirticileri durumundadr.
6. 3 .1 . Y azlar

Dil, duygularmz ve dncelerimizi ana hatlanyla izen, anlam

btnlnn tam olarak kavranlmasn da i varlmza, i gd
mze, sezgiye, telkin ve yoruma brakan bir simge takmndan baka
birey deildir ve art arda gelmi harfleri yorumlayan, anlaml klan biri

GSTERGEBLM YAZILARI

165

olmazsa hibir deeri yoktur. Dilsel gstergeleri eitli bakmlardan di

er gsterge trlerinden ayrmak gerekir: ncelikle, en sk kullanlan
iletiimin en ok yararland gsterge trdr. Uzlamaya dayanan, ile
tiim amac gdlerek, istenli olarak yapay yoldan oluturulmu dier
belirtke trleri gibi dil gstergelerinin renilmesi, dier gsterge trle
rine (rnein belirti, doal gsterge ve grntsel gstergeye) gre daha
zordur. nk her gstergeyi ayr ayr ve kendi kullanm iinde
renmek gerekecektir. Gsteren ve gsterilen birbirlerine baml olarak
bir dildeki dilsel gstergeyi oluturur. Bir gsterenin gsterileni yoksa,
bu ses grubu bir gsterge deildir.
Afilerde kullanlan dilsel anlatmn da, genel yazm kurallarna
uyduu sylenebilir. rnein, yazmn bir bal vardr, yaz kendi iin
de bir btndr, paragraflar e konular kendi iinde de snrlandrlm
ve dzenlenmitir. ncelediimiz afilerdeki dil kullanmna baktmzda, zellikle balklarda ayrmlara ve ayrntlara az yer verilmi
tir. Demirelin fotorafnn kullanld bu afilerde genel olarak gze
arpan ey, herkesin anlayabilecei bir yalnlkta konularn afilerde
yanstlm olduudur. Yani bu afilerde grsel dzenleme, gerek ya da
gc! birimler, resimler, grafiksel anlamlar ve dilsel gstergelerden oluan bir bildiri karsndayz.
Genel tantmlarda olduu gibi, bu tr tantmlarda sz sanallan,
yan anlamlar ve estetik kayglar tayan anlatm biimleri kullanlr. Yi
ne de alc kitlesinin ok geni olduu varsaylan siyasal tantmlarda
kullanlan dilsel ve grsel anlatmlar alglamak belirli bir younluu
gerektinnez. nk ounlukla oluturulan dnceler ve imgelerde
yananlamiar ya da yorumlama ile elde edilebilecek anlamlandrmalar
pek kullanlmaz ya da kullanlsa bile ok belirgin olanlar kullanlr. lk
anda fark edilen byk punto ile j'azlm yazlarda olabildiince yaln
ve anlalr bir biimde konu ve sorunlarn tanmlanm olmasdr. r
nein, Ortadirek yeniden glenecek, "Kalknma yeniden balyor,
effaflk, 21 Ekim sabah yeni bir Trkiye, Hepimiz DYP'de b
tnleelim, 10 byk reform, Hanedann babakanna 10 soru,
Hazin bir istikrar tablosu! gibi balklarda anlatm dzeyinin ok
yaln olduunu grebil iyoruz. Ancak, ayn afite daha kk puntolarla
olayn daa ayrntl olarak deerlendirildiini gryoruz. Balktaki
konuya, ilgili partinin nasl bir yaklam getireceine merak edenler ay
n afite daha kk puntolarla yazlm yazlan okuyarak bilgi edi
nebilirler.
Kullanlan dilsel anlatmlarda, ounlukla halk/semen adna sz
ce retilmitir. Yani, sen/siz, yap/yapm tr yaklamlann n planda o-

166

V. DOAN GNAY

duunu grebiliyoruz. Bu da szcelerae kuram asndan ilgintir. Bi

lindii gibi, yazl sylemin ya da dil d gstergelerin kullanld her
trl anlatm biiminin szceleme znesi (SO) vardr. Her szce,
szceleyenin kendini dile getirdii, kendi nesnel zellii ile alc kar
sna kt bir anlatm biimidir. Ancak Snn kendi szcesi ile olan
durumunu (yani szcesinin iinde bulunup bulunmama ya da alcsyla
olan ilikisini belirtip belirtmeme) istedii gibi oluturma zellii var
dr. Burada S alcsna dorudan seslenmeyi amalamtr. Hatta S,
kendisini szce znesi ile tek bir zne olmaya araaktadr: "Hepimiz
DYP'de btnleelim. Bylesi bir anlatmda parti rgt ounlukla
partiyi belirtecek be S yerine, alcya sorulmadan alcnn da iinde
olduu bir biz S'y kullanmtr. rnein hepimiz DYPde btn
leelim (3, 4, 6) ve gelin szceleri. Bu tr anlatmn alc zerindeki
olumlu etkisini sylemeye gerek bile yoktur. Zaman zaman da herkes,
tm, siz gibi adllarla szcenin alcsna dorudan seslenilmiim
rnein, gelin (1, 3, 4, 6), herkes (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) gibi. Bitsin bu
oyum szcesi de alcya ynelik bir buyrum olarak bulunmaktadr. El
bette Doru Yol iktidarna evet szcesi de alcya ynelik bir sylem
olarak ilevi vardr. Dier yandan 21 Ekim sabaln yeni br Trkiye ve
Tek bana iktidar szceleri bir savsz (fr. asserton) ve kantlaym
(fr. argumentatif) szceler durumundadr. Br yandan'alcnn da deste
ini isterken, dier yandan da alcy iknaya ynelik nemli savlarda bu
lunulmaktadr.
Setiimiz afilerde alcy, parti rgtnce belirtilen bir eydemi
yapmaya ve bir davran deiikliinde bulunmaya iten anlatm rnek
leri de gryoruz. rnein Gelin, BYK DEMOKRAT TRKYE
iin hepimiz DYP'de btnleelim (3. 6) ve Gelin, yeni DEMOKRAT
BYK TRKYE iin hepimiz DYP'de btnleelim (4) szcele
rinde gelin ve btnleelim eylemleri; Kararl kararsz herkes
DYP'ye (1, 3,4,6), Trkiye'nin kalknmasn isteyen herkes DYPye
(2), 21 Elcimde tek parti iktidar isteyken herkes DYFye (5) ve Drst
iktidar isteyen herkes DYP'yre (7) eksiltili (fr. ellptique) tmcelerinden
kabilecek katlsn, oy versin eylemleri; Gelin kendinize oy verin
(1) szcesinde oy verin biimi; te karar: Doru yol iktidarna evet
(5) szcesinde evet deyin biimindeki beklenti ve Bitsin bu oyun
(2) biimindeki anlatmlar da alcdan bir davran deiikliinde bu
lunmasn istemektedir. Parti amblemindeki at ve srcsnn yannda,
bayraklardaki haydi szckleri ve dorudan alcdan eydem yapmasn
isteyken deiik anlatmlara baktmzda, bildirinin durum szcelerinden
ok, dorudan alcya ynelik edim szceleri, devinim belirten szceler
olduunu sezinliyoruz.

GSTERGEBLM YAZILARI

167

S'nn kendi nesnel ynn, szcesinde gstermedii ya da daha

az gsterdii durumlarda alc asndan kamaldk yaanabilir. Szceleme asndan siyasal sylemleri konu ettiimiz bir yazmzda, bir
siyasal sylemde birbirinden farkl ben znesinin varlndan sz et
mi ve siyasal ierikli bir szcenin S5nn parti rgt olabileceini
sylemitik (Bkz. 5. Bir letiim Biimi Olarak Siyasal Sylem). Siyasal
konuma ya da tantmda kullanlan bir bildirideki tm szcelerin
S!y parti rgt olarak ele aldmzda, liderlerin ilevinin parti r
gtnn grlerini aktarmaktan teye gemeyeceini syleyebiliriz.
Bu grlerimiz DYPnin afileri ile dorulanmaktadr. nk bu sz
celerde (yani tantm afilerinde) parti lideri adna oy istenmemitir.
Ancak ayn szceler, yukarda sylediklerimize kart olarak, bir
baka biimde de yorumlanabilir. Her ne kadar parti liderinin genel afi
te yeri ve varlnn tartmal bir fotoraf bulunsa da, parti liderinin
dorudan oy istemedii doru olsa da, alc semen parti liderinin foto
raf ile afiteki szceleri bir arada deerlendirecek ve bu szcelerin parti
liderine ait olduu ynnde bir gr oluturacaktr. Belki parti rgt
dorudan istemese de, szceleme kuram asndan, alc semen bu
szcelerin S olarak afite fotoraf bulunan parti bakamn grecektir.
Bir grsel e gsterdii ile (ilk planda grlen ve dzanlam diy
ebileceimiz biimi ile) alcya sunulur. Ancak aym gstergenin alc
daki etkileri, onda yaratt anlamlar gstergenin sunduklar ile snrl
deildir. Dzanlamm yannda, tantmda grsel anlatmn dzenlenme
sinden dier gstergelerle kurduu betisel, yananlamsal ya da sanat i
levlerine, gstergenin toplumsal deerinden alcnn kendi nesnelliini
belirtebilecek kltr, ya, cinsiyet, toplumsal katman gibi ynlere dein
uzamr. Belki, sunabilecekleri, grsel gstergenin alcda brakt etkile
rin tmdr, denilebilir.
Tantm ve dier iletiimde kullanlan gstergelerin anlamlandnlmasmda uzamsal bir likiden de sz edilebilir. Yani, denizcilikte kul
lanlan bir flamay da banda grsek bir anlam veremeyiz. lk planda
aklmza gelen yaknlarda bir denizin olabileceidir. Yine ehir iinde
yaban hayvanlarnn geebileceini; belirten bir trafik tabelas grd
mzde yadrgarz. nk, o tabelay daha ok dalk yollarda grd
mzden, tabela ile bulunulan ortam arasnda bir iliki kurmuuzdur.
Rulbilimde uzayda yaknlk denilen bu arm yoluyla renmede
ayn yerde olan eyler birbirini anmsatr (Baymur, 1994:154) lkesi
geerlidir. Demirci'm fotoraf ve DYP!nin afiini bir arada gren se
men, ilgili szlerin DemireFe it olacam varsayacaktr.

168

V DOAN GNAY

Bildirilerde kullanlan balk biimindeki szcelerin dilsel deerle

rini de ele almak gerekiyor. ncelikle BarthesTn szn ettii tantm
metinlerindeki her anlatmn dz anlamyla birlikte yapt armla
rn, yananlamlaryla birlikte var olduu (1964: 41) grnn, bizim afilerimizdeki szceler iin de geerli olduunu sezinliyoruz. Her metin,
ok seslilik ierir ve birden ok okuma biimine aktr. Gstergenin ahcda yaratt dzanlamn dnda, gerek grsel sunumundan, gerek d
zenlenmesinden, gerekse ilgili gstergenin toplumsal ya da bireysel a
rmlarndan kaynaklanan, dzanlamlar dnda tayabilecekleri sim
gesel deerleri, betisel (fr. figratif) ilevleri, yananlamlan ile birden
ok ilevi bir arada tayabilirler. Kiinin ruh zelliklerini de katarak
yapt yorumlamalar, okumaya alt grsel gstergeler bu yn ile
dier gstergelerden olduka ayrdr. Grsel anlatmn bu ynnn alc
zerinde deiik etkiler yaratabileceini bilen tantmclar, grsel anla
tmn bu ynn daha belirgin kullanarak alc zerinde etki yaratmaya
alrlar. Siyasal anlaumlarda seilen hedef kitle ok geni olduundan,
olabildiince yaln bir anlatm biimi kullanlm da olsa, her zaman ya
nanlamlan da ieren anlatm biimleri bu tr tantmlarda yapla gelen
bir tutumdur. Her slogan iin, tamm metni iin anmlardan, yananlamlardan ya da sylenmeden syleme biimlerinden yararlanldm
bilinir. Burada incelediimiz sekiz afiteki, balk olarak deerlendirile
cek yazlana ksa bir deerlendirmesini yapmakla yetineceiz. Kuku
suz, ayn alma afilerde geen tm yazlar iin yaplmaldr ya da ya
plabilir.
1.
Orta direk yeniden glenecek: ncelikle orta direk sz
c, yananlamsal ve armsal deeri olan bir szck. Szck, ilgili
seimden nce Trkiyenin gndeminde uzun sre yer eder. Burada o
dneme ait bir gndermeden sz edilebilir. Yine bu afite de ilgili sz
ckle ne anlald ayrca belirtilmitir: "i, memur, iftiler, kk
esnaf, emekli, dul ve yetimler.
Balkta kullanlan yeniden szc de deiik anlamlamaya el
verili bir durum sergiliyor. Her eyden nce renk olarak farkldr. Pem
be rengi partinin beklentisi, yapmak istedii ve umudu olarak de
erlendirilebilir. Bu durumda, orta direi yeniden glendirme ii parti
nin vaatlerindendir. Yine, yeniden demekle birden ok ey sylenmek
isteniyor olabilir. Hemen ilk akla gelenler: Bizim nceki ktidar oldu
umuz dnemde orta direk gl di, daha sonra bu gc kayboldu,
imdi orta direi yeniden glendireceiz, Orta direk olduka/ok
gl, ama bizim iin yeterli deil, onlar tekrar glendireceiz, Orta
direk bizden nceki iktidar glendirdi ama biz bir daha giilendirece-

GSTERGEBLM YAZILARI

169

iz gibi anlamlan olabilir. Ama her durumda orta direin daha nceki
bir zamanda gl olduunu anlyoruz ve bu parti orta direin yar ol
duu durumu daha da glendirmeyi amalamaktadr.
2. Kalknma yeniden balyor: nceki afite yeniden sz
c zerinde durmutuk. Yine nceki afite yeniden szc pembe
idi, bu sefer pembe olan kalknma szcdr. Yeniden szc
yeil yazlmtr. Partinin hedefi kalknma pembe ile yazlmtr, ancak
bu kalknmann nasl olaca yeil renkte sakldr. Yeil dinsel yn,
yani muhafazakarl belirtir. Bu durumda kalknma yerli sermaye ile
olacaktr. Ya da manevi kalnma ile desteklenecektir biiminde deer
lendirilebilir. Elbette, yeniden szc burada da daha nceden bir
kalknmann olduunu belirtiyor.
3. effaflk: Birinci afite orta direk ile ne anlald belirtil
miti, burada da effaflk ile ne anlald aklanm: Btn karakol
duvarlan camdan olacak. effaflk ile en can ahc bir yn ortaya konu
yor. Ama hemen altta dier effaflk rneklerini de gryoruz.
4. 10 byk reform: Bu balkta, belirtilen reform says ok
nemli olduundan belki de sekiz afi iinde yazlm en byk yaz
puntosu 10 says in kullanlmtr. Elbette, 10 reform deil, bu re
formlar ilgili partiye gre byk reformdur. Bu nedenle de byk s
fat eklenme gerei duyulmutur.
5. Hepimiz DYPde btnleelim: Burada, ahcya/semene so
rulmadan semenin yapmas gerekenler belirtilmitir. Hatta bu bir buyuma edimi ile belirtilmitir: Btnleelim. Aynca ilgili partili tm
alc semeni kendi partisi ile birlik biz olarak grerek hepimizm
yapmas gerekeni de dorudan bize syler. Dier yandan hepimizin
DYP:ye oy vermesi istenmemektedir ya da hepimizin DYPde bir
lemesi de istenmemektedir. Yalmzca btnleme istenmektedir. Bir
leme sonunda ayrlma da olabilir, halbuki btnletikten sonra kopma
zor olacakr. Son olarak da DYP ile birleme ya da DYP ile btn
leme istenmiyor, DYP:de btnleme isteniyor. Bu bakmdan
DYP imgesi korunulacak, snlacak kapal ve esenlikli bir uzam ola
rak i grmektedir.
6. 21 Ekim sabah yeni bir Trkiye: Her ne kadar tm afi
lerde kk puntolarla bu bildiri belirtilmi de olsa, alcnn gznden
kam olabilecei kaygs ile bu afiin bal olacak biimde daha b
yk puntolarla yeniden verilmitir. Elbette, Trkiye hep var, ama 20 fkim seimlerinin sonulanln renilecei 21 Ekim gn ayn Trkiye,
bu partiye gre her zamanki Trkiye olmayacaktr. Gn, sabah ile ba-

170

V. DOAN GNAY

ladma gre ve insanlar uyuduktan sonra ilk bilgileri sabahleyin ala

caklarna gre, bu yeni Trkiye ayn gnn ilk klan ile balayacaktr.
7.
H anedann Babakanna lO soru: Anlalan bu partide 10
saysnn zel bir anlam ve ilevi var. 10 byk reformdan sonra im
di de 10 soru ile yeni bir afiin karsndayz. Reformlarn niceliksel
yn bykl belirtilmi olsa da, sorular iin byle bir betimleme
yaplmam. Belki de somlar kk soru olduklarndan bu betimleme
yaplmamtr. Son olarak da, her ne kadar Hanedanhn Babakanna 10
soruda, sorulann bana, alcya kolaylk olmas iin birden ona kadar
say ile belirtilmi olmasna karn, ayn kolaylk reformlarda unu
tulmutur. Belki de reformlarda her semenin ncelik sras farkl ola
bileceinden byle bir srlamaya gidilmemitir. Semenin reformlardan
en ok istediini birinci sraya koyma ans yardr.
S.
Hazin bir istikrar tablosu!Afiler iinde en karamsar ola
n budur. Bu karamsarlk o denli farkldr ki, dier alt afite renkli olan
deiik renkli bayraklar ya da partinin amblemi dahi burada ve bun
dan nceki afite siyah-beyaz olarak kullanlmtr. Bildiride geen b
yk puntolarla yazlm te masal / ite gerek kartl da karam
sarl artryor. Yine, afiin sonundaki yaz da balk kadar ilgin: Bu
istikrarl ke dur deyin. Son olarak, ilgili partice durumun ciddiy
etini gstermesi asndan kullanlan nlem iareti de incelediimiz afi
ler iinde en byk punto ile yazlm bir gsterge olarak yer alr.
(>. 3. 2. Renklerin levi
Propaganday kitle iin kullanlan bir dil, toplumsal anlatm ve ik
na biimi olarak tanmladmzda, propaganda iin kullanlan her trl
bildirideki her gsterge anlamldr, alc zerinde mutlaka bir etki yara
tr. ncelediimiz bu afilerde kullanlan her rengin ayr bir ilevinin ol
duunu syleyebiliriz.
Afilerde ounlukla ilgili partinin kendi grleri renkler de kul
lanlarak anlatlmtr. Ancak, iki afite Hazin bir istikrar tablosu ve
Hanedann babakanna 10 sora afilerinde, dier parti(ler)in yapt
ya da yapamad durumlar ortaya konmutur. Zaten bu afiler de siyahbeyaz verilerek, afii okumadan rengine bakarak da alcnn bir sonuca
varmas salanmaya allmtr. Balangta gsterdiimiz alt afite
kendi programn anlatrken, son iki afite dier partilere, daha dorusu
iktidara ynelik eletirileri konu enitir. Bu da ilgili partiye gre ka
ranlk bir sonu olduundan renkli vermek gereksiz biiminde yorum
lanm olmaldr.
.

GSTERGEBLM YAZILARI

171

Her toplumun kendi yaam iinde kulland gsterge ile anlam

arasnda doal bir bant vardr. Bu gstergeler anlam yaratmak ve uyarmak iin yetmez; nk anlam gene de bir anlamaya dayanr. Btn
bunlar anlaml klan insandr ve neyin anlaml olduunda anlaabilmek
in gstergelerin anlam konusunda belli bir uzlam gerekir. Neyin an
laml olduu, kiinin okuma tarzna baldr, bu ise kiilerin nasl an
ladna dayanr. Bir toplumdaki gstergenin anlamm (gndergesini)
bilmeden o gstergeyi kullanmak olanakszdr. Kullanlsa da, yanl an
lalmalara neden olabilir. Renklerin eski dnemlerden bu yana simge
sel bir iletiim arac olarak kullanld hep bilinir. Renkler insann fiz
yolojik, ruhsal ve duygusal ynlerine seslenir. Dier yandan, iletiimde
anlam yaratc e olarak da ilevi vardr. Ancak, toplumda iletiim ~
esi olarak kullanlmas iin, dier gstergelerde, olduu gibi, belli bir
uzla gerekir.
ncelediimiz afilerdeki renklerin de anlaml bir ilevi olduunu
syleyebiliriz. DYPnin afilerinde; liderin fotoraf, temel balklar,
parti amblemi, partiyi belirten ba harflerin byke bir yazs, parti
ambleminin stndeki "Kararl kararsz herkes DYPye (1, 3, 4, 6),
"Trkiyenin kalknmasn isteyen herkes DYPye (2)deki parti adnn
ksaltmalar, "te K arar: Doru Yol iktdanna evet (5) yazs, biraz
daha kk punto ile partinin tam ad ile renkteki bayraa yazlm
"haydi szckleri renkli yazlmtr. Bu renkli kullanmlar tm afi
lerde aynen korunmutur. DYP1de, lider kadar, partinin de nemli ol
duu grlmektedir. rnein "21 Ekim Sabah, Yeni bir Trkiye afi
inde, olduka byk bir parti amblemi renkli olarak yerletirilmitir.
DYPnin afilerinde beyaz zemin ve zerine yazlm siyah yaz
lar saymazsak, renk geni bir biimde kullanlmtr. Krmz, pembe
ve yeil. DYPnin parti amblemi iin setii renk krmzdr. O halde,
krmz rengi rgtlk olarak deerlendirebiliriz. Eer bu yaklamla
gidersek afilerde grlen: "Ortadirek yeniden glenecek, "Kalknma
yeniden balyor, "Hepimiz DYPde btnleelim, "10 byk re
form afilerinde, glenecek, balyor, btnleelim ve "10 sz
ckleri de krmz yazlmtr. Bu durumda, ilgili dnceleri parti rg
t olarak yapacam gsterir. Dier yandan her afite kullanlan ve kr
mz renkle yazlm "Yeni bir Trkiye imgesi de, parti rgt olarak
arzulanan br durumdur biiminde yorumlanabilir. Yine benzer biimde,
"hepimiz DYPde btnleelim afiindeki te karar: Doru yol ikti
darna evet szcesi, "10 b}1ik reform afiindeki reform balklarnn
banda iaret olarak kullanlan parti amblemleri, "effaflk afiindeki
drt ana konunun bana iaret olarak konulan parti amblemleri de parti

172

V. DOAN GNAY

rgtnce arzulanan ey ya da belirlenen lkeler olarak deerlendirilebi

lir. Yine, her afite grlen dalgalanan bayraktan birisi yine krmz
dr. Bu da parti rgtn belirttiini varsayarsak bir afiteki parti rg
tn anmsatan ne denli gsterge olduunu grebiliyoruz.
Pembe ise umuttur. Bunu sol kede (bazen en stte, bazen liderin
fotorafma stnde) ters L biimindeki 21 Ekim sabah (yeil) Yeni
bir Trkiye (pembe) yazsnda grebiliyoruz. Yani tm afilerde kul
lanlan pembe renkleri, ilgili parti rgtnn beklentisi ve umudu olarak
deerlendirdiimizde, yle bir sonu kar: Ortadirek yeniden gle
necek, Kalknma yeniden balyor, 21 Ekim sabah yeni bir Trkiye,
Hepimiz DYPde btnleelim afilerindeki yeniden, kalknma, yeni
bir Trkiye ve btnleelim szckleri de pembe yazlmtr. Yine:
10 byk reform afiinde reform adlan, effaflk afiindeki cam
kaplar, ak ynetim, ak toplum, katlmc demokrasi szceleri pem
be yazlmtr. Son olarak, afilere bir devingenlik kazandran 3 bayrak
tan birisi de pembedir. Afilerdeki bu pembeler, DYP rgtnn (yani
krmz rengin) yapmay arzulad, yapmak istedii eyler olarak belir
tilebilir.
Afilerde kullanlan nc renk ise yeildir. lgili partinin merkez
sa tarafta yer almam da gz nnde bulundurarak, yeilin slam di
nindeki kutsall akla gelebilir. Zaten partinin ad da dinsel ynleri faz
lasyla ieriyor. Yine yeil; dinlendirici, huzur verici bir renk olarak de
erlendirilebilir. rnein effaflk balkl afite yeil olarak yazlm
Her ey su gibi berrak olacak sznde ya da 10 byk reform afi
indeki Doru hedeflere birlikte gidiyoruz sznde bir miktar da olsa
dinsel armlar yapyor. O halde, yeil ile hem muhafazakar yn hem
de DYP iktidara geldii zaman toplum huzurlu olacak imgesi verilmi
olmaldr. Bu rengin kullanld yazlar da bizim glmz dorular
niteliktedir. ncelikle her afite kullanlan 21 Ekim sabah tmcesi
yeildir. Yine Ortadirek yeniden glenecek, Kalknma yeniden
balyor, effaflk, 21 Ekim sabah yeni bir Trkiye, Hepimiz
DYPde btnleelim ve 10 byk reform kullanlan bu yazlar da
bizi destekler niteliktedir. bayraktan birisi yeildir. Yine, her afiin
en altnda bulunan tek bana iktidar szcesi yeil zemine beyaz yaz
olarak yazlmtr.
6, 4. Gstergebilimsel O kum a.
Gstergebilim, genel olarak dnyann anlaml bir btn olduu
grnden yola kar (Greimas. Courtes. 1979:339). Bu nedenle de ev-

GSTERGEBLM YAZILARI

173

remizdeki deiik gstergelerin deiik balamlarda bir anlam yaratc

ilevi olduu, rahatlkla sylenebilir. Gstergebilim, her nesneyi iletiim
asndan verici ile alc arasndaki ilikide anlam yaratma ilevi bak
mndan incelemeye alr. Bu adan, bir siyasal tantm afiinin eko
nomik ya da siyaset bilim asndan getirisi ya da gtr gstergebilimin inceleme alan dnda kalr, ama ayn afiin iletiim dee
rini ve anlamlandrma durumunu gstergebilim incelemeye deer bulur.
Gstergebilimin bir alt evreni olarak, son zamanlarda olduka fazla ge
liim alan bulan grsel gstergebilim, adndan anlalabilecei gibi, an
lam yaratan grsel eleri gstergebilim kuramlar asndan deer
lendirmeye alr. Her trl grsel bildiriyi kendi kuram balamnda
zmlemeye, daha yi anlalmasna yardmc olmaya alr. Anlam
yaratan, anlam yaratlmak iin retilmi her tl anlatm biimi bu yn
temle incelenebilir. Sonuta, grsel gstergebilimin her trl tantm ve
siyasal tantmlar zerine de syleyecek sz olaca kesindir. Gs
tergebilim, inceledii hangi gsterge tr olursa olsun, ilgili gsterge
nin, nesnenin ya da simgesel birimin bir anlam btnl iinde hangi
ileve sahip olduu, hangi anlama nasl geldiini aratm. Dilbilimsel
bir anlatmla gsterge ile gnderge arasndaki anlamlama srecini ta
nmlama, betimleme ve ortaya koyma gstergebilim asndan nemli
dir. Grsel olan ile grlebilen arasndaki sapma, oran ve. perspektif ile
gsterilebilir. Tantm fotorafnn alcya sunduu, artc bir kart
lktan doar ve bu kartlkla aklanabilir (Kran, Bker, 1999:29). Bir
okuma olana, metnin anlam katmanlarn kavrayacak tutarl bir yn
temsel yneli olarak insan bilimlerinde kendisine zg salam bir yer
edinmitir.
Yazl ya da grsel gstergebilim, inceleyecei her btnceyi n
celikle bir btn olarak deerlendirir ve anlam katmanlarm ve anlam
lama olgusunu daha iyi ortaya koyabilmek iin kesitlemeye (fr.
sequence) giriir. Her metin (afi, resim, yontu ya da bir mzik paras),
bir btn olarak ele alnmaldr, paralar ancak o zaman anlaml hale ge
lir. Bir btnceyi, yani resmi, afii ya da metni kesitlere ayrmak, an
latnn temel yapsn ortaya koymak iin gerekli bir aamadr. Her ke
ideme ile belirli bir anlamsal yapy ortaya koymak amalanr ve bu
nedenle de bir kesit iindeki anlam yaratc kartlklar ortaya konur.
Gstergebiimsel zmlemede, nesnel bir inceleme iin kesitleme, ke
sitler iinde ve kesitler aras anlam yaratc kartlklar ortaya koymak
ilk yaplacak zmleme giriimleridir.
Anlam, bir gstergede kendiliinden var olmaz. Anlam, bir zne
iindir ve bir durumun balam iindedir, birey hakkndadr, bir alann

174

V. DOAN GNAY

bir paras olarak vardr ve anlamn basit eleri diye brey yoktur. An
lamn oluturulmas gstergeler aras (farkllk, ayrm ya da ayrlk gibi)
ilikiler iledir. Bu ilikiler kavranabilir olmasna karn, belirtik, kendini
kolaylkla ele veren bir yapda olmayabilir. Yorumlama ya da anlamlama ii, anlam oluturan ilikileri ortaya koyabilme ile dorudan ilintili
dir. Onu yaratan ve oluturan alc / okuyucudur. Alglad gstergeler
arasndaki ilikiler an belirleyerek anlam ortaya koyar.
Setiimiz DYPnin afileri arasnda ncelikle, olumlu ve olum
suz olarak bir keideme yaplabilir. Bir yanda l.Ortadirek yeniden g
lenecek5, 2. Kalknma yeniden balyor, 3. effaflk, 4. 21 Ekim
sabah yeni bir Trkiye, 5. Hepimiz DYPde btnleelim, 6. 10
byk reform balklar ile verilen alt afi; dier yanda ise partinin ik
tidarda eksik bulduu ynlerini belirten son iki afi vardr: 7. Hane
dandn Babakanna 10 soru, S. Hazin bir istikrar tablosu!
Keideme 1:
Olumlu
Olumsuz

1.2.3.4.5.6
7 ,8

Buradaki kesitlemenin belirticileri zaten afilerin dzenlenmesin

den belli oluyor. Olumlu afiler hep parti liderinin fotoraf ve renkli olarak verilmiken, son ikisi siyah-beyaz olarak ve parti liderinin foto
raflar olmadan verilmitir. lk alt afite alcya daha gzel eyler su
nulurken, son kisinde pek de ho olmayan eyler sunulmutur. lk alt
afi ile son iki afi birbirinin kart durumunda yerletirilmitir. Bu da
olumlu ve olumsuz ierikleri ortaya koyan bir anlamlama biimidir.
kinci bir keideme ise, olumlu afiler arasnda yaplabilir. Burada
keideme afilerin deien ve deimeyen gstergeleri arasnda olacak
tr. Afilerin btn olarak ele aldmz bu kesidemede, her afite ol
mas gerekli olan ve bizim deimeyenleri5 olarak belirttiimiz grsel
eler ile, partinin deiik konularda aklad grlerinin olduu
deienler ksmdr. Afilerde deimeyenler: Deiik boyut ve afite
bulunma yeri asndan farkl yerde de olsa liderin fotorafi vardr. kinci olarak, partiyi belirten simge (Krmz zemin zerinde, beyaz ola
rak betimlenmi zerinde bir binicisi ile ahlanm bir kr at) ve partiyi
belirten ksaltma ba harfler. Bunlara ek olarak, her afite bulunan ve
renkli ve zerinde haydi szc yazl devingenlik belirten bayraklar
vardr. Son olarak da her afite (hatta afiin birisinin ad olmu) bazen
ters L biiminde bazen de tek bir sra halindeki 21 Ekim sabah yeni
bir Trkiye55 szcesi ile, partinin amblemi, ksaltma ad ve partinin tam
admn yazld uzamn her zaman altnda yer alan Tek bana iktidar

GSTBRGBBILM YAZILARI

175

szcesi afilerin deimeyenleri olarak vardr. Yine, olumlu afilerde

hep yinelenen, "Tek bana iktidar ve 21 Ekim sabah yeni bir Tr
kiye szceleri gelecee ynelik olumlu anlatmlardr.
Metindeki deien e olarak her afiin bal, yani partinin dei
ik konulardaki grlerini aklayan yazlardr diyebileceimiz: Orta
direk yeniden glenecek, Kalknma yeniden balyor, effaflk,
10 byk reform, Hepimiz DYPde btnleelim, 21 Ekim sabah
yeni bir Trkiye szceleridir. Yine, iki siyah beyaz fotoraftaki Hane
dan Tn Babakanna ile Hazin bir istikrar tablosu! szceleri de de
ien eler arasndadr.
Kestleme2:
Deienler
Deimeyenler

Partinin grleri
fotoraf, parti amblemi, ad ve iki szce

Burada deimeyenler parti rgt ve partinin sloganlardr. Bu

bakmdan parti rgt deimeyenler ile alc/semenden deienler iin
oy istemektedir.
Demirelin fotoraflar deiik de olsa; afiin genel yaps, parti
nin belirledii kalplam szler (sloganlar) ve DemirePin giysisi
deimiyor. Bunun eitli nedenleri bulunabilir. zellikle alcda kalc
olmasnn birok nedenlerinden birisi de ayn durumun, imgenin, gs
tergenin ya da eylemin belirli aralklarla yinelenmesidir. Kullanlan slo
ganlar, grsel eler, simgeler ve deiik gstergeler srekli yinelenerek
topluma ait deerler haline getirilmeye allr. Kukusuz, bu yinele
meler ilgili siyasal grubun kendi stdilini oluturmada temel bir ilevi
vardr. Srekli yineleme ile her parti kendi stdilini oluturur ve trde
leri arasnda kendi farkm oluturduu bu tdili yardm ile belirtmeye
alr.
Bu deienler ve deimeyenlerin afi dzenlenmesi iindeki yeri
de ayrt edici bir durumdadr. Deimeyenler, genellikle afiin alt ks
mnda yer almtr, deienler ise, afite st ksmlarda bulunmaktadr.

176

V. DOAN GNAY

Keideme 3:
st
Deienler
Alt
Deimeyenler
Belki biraz zorlamal da olsa, yle bir yaklam getirilebilir: Parti
rgtn belirten deimeyenler alt ksmda yer almtr. Partinin de
itirmek istedii eyler, getirmek istedii yenilikler st ksmda bu
lunmaktadr. Bu da Oy vereceiniz partinin temeli salamdr. Eer yu
kardaki deiiklikleri arzuluyorsanz alttaki partiye oy verin biiminde
yorumlanabilir.
Elbette, burada yaplabilecek baka kesitlemeler de vardr. Foto
rafn kullanm (tam boy ve mask tr), gazete sayfalarnn yatay ve di
key kullanm, renkler, yazlarn byklkleri / kklkleri de ayrt edici zellikler olarak vardr.
Deiik grsel anlatmlarn bir arada sunulduu bir bildiride, gz,
deiik okuma/alglama biimini bir arada yapar. Yani, aym anda sa
dan sola, soldan saa, yukardan aaya ya da aadan yukarya doru
alglama ve okuma biimini bir arada yapar. Bu da, bildiride kullanlan
gstergenin zelliinden kaynaklanmaktadr. Szel anlatmda sesbirim
- biimbirim - szce sralamasndaki bir anlama yerine, burada bir sz. ce olarak grsel gstergenin tamam sz konusudur.

6. 5 Sonu

Partiler, setikleri grsel elerin anlalmasnda hedef kitle olarak

tm semenleri dndnden, tantmlarnda anlalmas kolay bildi
rileri kullanrlar. Yani, alt tabakama anlayabilecei trden bildiriler,
simgeler, dilsel ve grsel anlatm biimleri kullanrlar. Ama aym yaln
bildiri, her durumda yorumlanmaya muhtatr.
Alcya bir bildiri olarak aktarlacak her anlatm biimi deiik
okuma ve anlamlama edimine aktr. Biz de burada, bir siyasal partinin
21 Ekim 1991 tarihinde verdii gazete ilanlarndan birkam grsel gstergebilim asndan okumaya altk. Deiik gsterge trlerinin bir
arada sunulduu bu tr bildirilerde, kesin bir anlam aramak bouna ola
caktr. Gstergebilime gre bizim burada deerlendirdiimiz gstergeler
ve anlaml yaplar, bir baka yaklama gre daha deiik olarak yo
rumlanabilecektir. Bu da normaldir, nk bir bildiri oluturma niyetin
deki insanlar ler eyi dorudan sylemez ya da syleyemez. Syleme
den -sylemek de bir anlatm biimidir. Gstergebiiracilerin, sylem -

GSTERGEBLM YAZILARI

177

zmlemecilerin ya da yommbilimcilerin peinde olduu da sylenme

den sylenilen eylerin farkna varma arzusudur.
Tamunun nemli bir sektr olduu, bir sanat dallm dnt
gnmzde, her trl tantm gibi siyasal tantm da her zaman yeni bi
imleri deneyecek, yeni anlamlama olgular peinde koacaktr. Bu da,
dnen, devinim iindeki insandan beklenen bir davran biimidir.

E K L E R : Z M L E M E D E K U L L A N D I IM IZ A F L E R

7. Bir Tantm Bildirisinin Gostergebilimsel

Okunmas
Gstergebilimin, yeni bir uygulaym alan olarak tantm metinle
rine uyguland gnmzde, yaplan almalardan olduka tutarl
zmlemelere ulald grlmektedir. Biz de bu almada gostergebilin kurammnm ksa tantmndan sonra, setiimiz bir tantm bildiri
sine bu kuram uygulamak istiyoruz.
7. 1. Gsterge ve Gstergebilim
Gstergebiiim nedir? Ksaca gstergeleri inceleyen bir bilim dal
dr denilebilir. O halde, gsterge nedir diye sormak gerekiyor. ok bili
nen bir tanm biz de yineleyelim: Gsterge, bir baka eyin yerini ala
bilecek nitelikte olduundan, kendi dnda bir baka eyi gsteren her
trl nesne, olgu ya da varlktr. Bu tanm, dilbilim iin geerli olduu
gibi gstergebilim, mantk, felsefe ya da bir baka bilim dallan tarafn
dan da kabul edilir. Deiik trde gstergelerden sz edilse de, hepsinin
ortak yn: nsanla insan ve insanla doa arasnda letiim salamaya
ynelik olmasdr. Yani denizcilikte, tantmda, sinemada, bilimsel bir
anlatmda, tutkularmz belirtmede, bir anlatdaki simgesel kullanmda,
mimari bir e olarak, bedensel bir davran biiminde kullanlsa da,
temel zellii iletiim salamaya ynelik olmasdr. Tm gstergelerin
ilevsel adan byle bir benzerliinden ya da ortak yanndan sz edile
bilir.
Ancak, tr asndan, kullanlan kod asndan ya da bir baka a
dan farkl gsterge trlerinden sz edilebilir. rnein, dilsel gstergeler,
dil d gstergeler, doal ve yapay gstergeler biiminde snflandrma
lar yaplabilir. Amerikal mantk Charles Sanders Perce, insamn ileti
im amacyla rettii tm gstergeleri: Kendisi, nesnesi ve yorumlayan

182

V. DOAN GNAY

asndan snflandrr. nsann kulland gstergelerin tmn lkler

biiminde olutumr ve insamn altmalt deiik trde gsterge kullan
dn saptar. almasnn en kalc olan gstergenin nesnesi asndan
yapt snflamadr. Birok yerde gsterge snflamasnda ad geen:
Belirti (fr. indice), grntsel gsterge (fr. icone) ve simge (fr. symbole)
Peircen gstergeyi, nesnesi asndan snflamada bulduu gsterge
grubudur.
Gstergelerin hemen tamamna yakm insanlar arasnda iletiim
kurmak amacyla retildiinden, toplumla dorudan ilintilidir. Yani, ile
tiim amacyla relen gstergeler, kltrel deerler olarak adlandrlr.
Ancak, insanlar bazen de doa ile iletiim kurma yoluna gider. nsanla
doa arasndaki iletiimde kullanlan gstergeleri insan retmez, doada
var. olan bir durumu ya da edimi gsterge olarak deerlendirir ve ona bir
anlam ykler. O halde, insanla doa ve insanla insan iletiimine gre
gstergeleri snflamak olasdr. Doal gstergeler ve yapay gstergeler
bu tr bir snflamay belirtir. Belirtiler ve semptomlar (hastalk belirti
leri) doal gstergelerdir. Kart yapay gstergeler olarak da grntsel
gsterge (icone), belirtke ve simgeleri sayabiliriz. Yapay gstergeler de.
kendi arasnda 5ranstan gstergeler (rnein grntsel gsterge) ve
saymaca gsterge (rnein belirtke ve simge) olarak snflandrlabilir.
Bizim burada ele alp zmleyeceimiz gstergeler, kltrel de
erlerdir. Yani, bu yanyla yapay gstergeler, dier yanyla da dilsel ve
dil d gstergelerdir denilebilir. Ksaca, insanlar aras iletiimde kulla
nlan gstergeler inceleme konusu edilecektir.
ada dilbilimin ncs Ferdinand de Saussuren kuranmda
dilbilimin konusu dilsel gstergelerdir. Bu dnemde insan yaamnda
nemli bir yer tutan dil d gstergeleri inceleyecek bir bilim henz yoktur. nsamn iletiim salamakta kulland her trden gstergeyi in
celeyecek bilim 1960larda geliir. Bu bilimin temel amac da iletiim
salamada kullanlan her trl bildiriyi (dilsel ve dil d) anlam asn
dan zmlemektir. Elbette insanlar aras iletiim dediimiz zaman, kul
lanlan bildiri eitliliinden sz etmemiz gerekiyor. Dilsel iletiim ya
nnda; davranlarmz (beden dili, el kol hareketleri, yz hareketleri
miz), sinema, tutkularmzn dzenlenmesi, her trl biimiyle tantm
dizgeleri, tiyatro, moda, afi, grntsel gstergeler, resim, fotoraf,
mzik yapt, roman, heykel, mimarlk dzenlemeleri gibi ok deiik
gsterge trleri sz konusudur.
nsann iletiim kurmada en sk kulland gsterge tr dilsel gs
tergelerdir. Rolad Barthes'm dedii gibi, dil d gstergeleri ak
lamak iin de dilsel gstergeyi kullanrz. Hatta bu konuda Umberto Eco

GSTKRG EBLM YAZILARI

183

daha da ileri gider ve Dil kltrn temelidir. Dier simgesel dizgeler,

dile gre birer aksesuardr ya da dile bal olarak tretilmi gstergeler
dir (Eco, 1965:48) der. Ancak, insanlarn yaamlarnda bir bildiriyi al
cya aktarmak iin gelitirdii ok deiik kod, kanal ve anlatm biimi
ve buna bal olarak da gsterge tr vardr. Her gstergenin kullanm
yeri farkldr. Yani, ayn anlama gelen iki farkl gstergeden birini die
rinin yerine kullanabilmek her zaman olanakl olmayabilir. Ksaca, her
gsterge trnn kullamm yerleri farkldr ye her trn kendine gre ko
layl ve zorluu vardr.
nsan, her zaman gstergeler, biimler^ simgeler ve imgelerle ev
rili olarak yaar. evresi ile yani bir baka insanla ya da doa ile ileti
im kurmak iin deiik trde gsterge oluturmu ve bunlar iletiim
amacyla kullanmtr. Gstergeye bir anlam ykleyen insandr ve insan
yaam, gsterge kullanmay zorunlu hale getiriyor: Toplumsal bir var
lk olmak, iinde yaanlan toplumca kullanlan gstergelerin anlamm
bilmek ve doru yerde kullanmak demektir. Basndaki bir yazy oku
mak dilsel gstergeyi ve basn dilini bilmekle olacaktr. Sokakta yaplan
bir el hareketinin ne anlama geldiini bilebilmek, toplumca kullanlan
beden dilini ve bu dilin salad simgesel davran renmeye bal
dr. Ksaca insan, yaam boyunca gstergeleri renir, onu kullanr,
onu anlamlandrr. likilerimizi ve davranlarmz ynlendiren, gster
gelerdir. Bu da, renme ile kazanlan bir davrantr.
nsann kulland deiik gsterge trleri olsa ya da bildirilerini
deiik kodlarla aktarsa da, gsterge olarak kullanlmas bakmndan,
yani ilev bakmndan ortak yanlarndan da sz edilebileceim syledik.
Ksaca, insan deiik trde gsterge kullansa da, temel olarak bir anlam
alcsna aktarmay amalar. O zaman anlam nedir? ya da anlam na
sl oluur? sorusu akla geliyor. te burada, gtergebilimden sz et
mek gerekiyor. Gstergebilin, iletiim amacyla oluturulan anlaml
yapnn temelini ortaya koymaya alr. Yani gstergebilim, iletiim
amacyla retilmi bir anlaml yapyla, bir bildiriyle ilgili olarak u so
rularn yantm arar: Bu bildiride, bu metinde, tantmda, sylemde,
heykelde, romanda, vitrayda, sinemada, fkeyi belirten bedensel anla
tmda, grsel anlatmda ya da bu tmcede anlam nasl oluuyor? Ya da:
Bu bildiri sylemek istedii eyi nasl sylyor?. Bu somlara yetkin
yantlar bulabilmek iin insann dnme biimine, mantksal dzenle
melere, davran biimlerine, gstergelerin dzenleni ve ileyi biimi
ne kadar giden bir inceleme sreci gereklidir.
letiim, bir anlamn, belli bir kodla alcya aktarlmas olduuna
gre, iletiimin gereklemesi, verici tarafndan aktarlan bildirinin alc

184

V. DOAN GNAY

tarafndan doru bir biimde anlalmas ile olur. Alc neyin peinde
dir? Gstergenin hangi maddeden yapld, biimi, hacmi ya da g
rnts ile ilgilenmez. Yani, gstergenin plastik ya da kattan olmas
ona farkl bir zellik katmaz. O halde alc, gstergenin neyi belirttiini
renmeye alr. Gstergenin anlamm bilmesine bal olarak bildiriyi
anlayabilecektir. letiim amacyla retilen her bildirinin bir anlam ol
duuna gre, iletiimin gereklemesi asndan anlam en temel edir.
Anlalmann kolayl asndan her bildirinin ayn dzeyde ol
duu sylenemez. Gstergelerin hep bilinen anlamlan ile bildiriyi deerlendinek kolaydr, ancak simgeletirme tr anlatmlarda gster
geleri anlamlandrmak daha zordur. Kolaylk ya da zorluk, bildirinin ta
d kavramn zelliine, nicelik ve niteliine baldr. Niceliksel a
dan, basitlik ya da karmaklk, bildirinin ierdii e saysyla ilikili
dir. rnein dzaniamsal bir bildirinin anlalmas daha kolaydr. Nite
liksel adan basitlik ya da karmaklk ise, kavramn somut ya da soyut
oluuna, simgesel kullanmlara yani yananlamsal ya da armsal an
lamlarla ykl bildirilerin kullanlmasna gre deiir. yleyse gndergesi grlebilen, alglanmas kolay olan nesneleri ilgilendiren bir bildiri
niteliksel olarak daha yaln ve basittir, anlalmas da kolay olacaktr.
Bu tr anlatmlarda gstergeler herkesin bildii ekli ile yani dzanlamsal olarak kullanlmtr. Dzaniamsal yann ar bast gndelik ko
numa, gazete haberi, bilimsel yaz gibi anlatmlarda anlamn alglan
masnda nemli bir sorunla karlalmaz. Ama soyut gndergeleri ve
simgesel kullanmlar ieren bir bildirinin anlalmas daha zor olacak
tr. Sanat ierikli anlatmlarn alc tarafndan anlalmas, yani anlam
landrlmas her zaman kolay deildir. Soyut kavramlar olarak; duygu
lar, ilikiler, dnceler, bildiriyi karmak yapan ve bildirinin anlal
masnda zorluk karan eler arasnda saylabilir. te bu tr yaplarn
zmlenmesinde gstergebilimsel yntem, okuyucuya ya da zm
leyiciye nemli kolaylklar salar.
Dilsel ve dil d gstergeler arasndaki benzerlik, iletiim ama
cyla kullanlyor olmas ve gsterge olarak bir baka eyi belirtmesi olarak aklanabilir. ki tr gsterge arasndaki en temel kartlk kulla
nlan kodlarda grlr. Birisinde dilsel kod kullanlrken, dierinde, al
glama biimindeki farkllktan dolay,; grsel, iitsel ve/ya da grseliitsel kodlardan birisi kullanlr.
Kartlk yalmzca kodla snrl deil. rnein, grsel anlatmda
eklenildikten sz edilemez. Halbuki dilsel gstergenin en temel zellii
eklemli oluudur. Grsel gstergelerin de kendine zg yanlar ve ayrt
edici ynleri vardr. Hatta grsel elerin hepsinin ayn ileve sahip ol

GSTERGEBLM YAZILARI

185

duu da sylenemez. Bir ksm gsterge olarak anlamlandnlrken, bir

ksm da imge olarak ilev grr. Grsel gstergebilimin gnmzdeki
kuramclarndan sveli Gran Sonessona gre, imgeler (fr. figurae)
izgi, a ve ke gibi figrler tar (1992b:l54). Sonesson, imgeyi
gstergeden ayrmak iin lt nermektedir (1992b:l55-156). Birinci
olarak, her birimin gndergesne deil kendisine zerk ltler uygu
lamak gerekiyor. Bir burun, yerine gre imge ya da gsterge olabilir. kinci olarak imgede, dildekine benzer birinci ve ikinci eklemlilikten sz
edilemez. mgede, bir arada bulunan birimler kendi kendilerine birey
belirtmezler. Fakat bir imgede bulunan her birim, imgenin genel anla
mm oluturmada ortak e durumundadr. mgenin eleri, balam
(imge btnl) iinde anlam kazanr. Son olarak da, imgenin mant,
bir tr olaslk belirten alglama biiminin mantdr. O halde, imgeler
de dildekine benzemese de izgi, a, boyut ve madde gibi ayrt edici
yanlar vardr. Ancak bu ayrt edici yanlarn tek balarna bir ilevi yok
tur. Genel imge iinde bir zellik tamaktadrlar.
Dilsel gstergede gsteren ile gsterilen arasndaki iliki saymaca,
buyrultusal ve nedensizdir. Grsel gstergelerde bu durum daha farkl
dr. Gsterge olduuna gre sasnaca ve nedensizlik ilikisi bulunsa da,
bazlarnda benzeme ya da rnek alma trnde bir nedenlilik ilikisi
kurulabilir. mgelerde; benzeim, mekseme, eretileme, dzdeimece
gibi baz figrler yardmyla, iki nesne (yani gsterge (ya da imge olarak
kullanlan nesne) ile gerek dnyada (ya da dilsel dnyada) var olan bir
durum ya da nesne arasnda) bir nedenlilik ilikisi kurulabilir. rnein
benzeim yoluyla yaplan eretileme (fr. netaphore), dzdeimece (fr.
metonymie), karlatrma (fr. comparaison) gibi figrler, birer imgedir.
Bu tr figrlerde gsterge ile gndergesi arasnda, kullanld kltre
bal olarak, belli bir nedenlilik ilikisi kurulabilir. Ksaca iletiimde
kullanlan her trl simge, imge ya da gstergenin oluumunda yararla
nlan benzerlik, kartlk ya da rnekseme tr ilikiler belli bir kltrn
iinde geerlidir. Beden dili, jest ve mimikler, renklerin anlamlan gibi
her trl gsterge, toplumla ve kltrel ortamla dorudan ilintilidir.
Gstergebilime gre, anlam oluumu (fr. semiosis), doal bir ilikiyle
deil, uzlamaya dayal bir tutumdur (Greimas, Courtes, 1979:339). Bu
nedenle anlam salamaya ynelik her gsterge dizgesi belli bir kltrn
paras durumundadr, yani gsterge le nesnesi arasndaki iliki
toplumsaldr. Bu adan, okuma, anlamlandrma gibi tutumlar, insan
akimn ileyii asndan evrensel ve her insanda benzer yollarla olsa da,
anlamn oluumu ve okunan bireyi belli bir kltr erevesinde yo
rumlamak, toplumsal balamda gerekleen bir durumdur.

186

V. DOAN GNAY

7.

2. Gstergebilimsel zmlemeler

Gstergebilim, ele ald btncedeki anlamn oluumunu ortaya

koymaya alr. Anlamn ortaya konmas da belli bir btnlk ve kapa
llk iinde sunulan gstergeler dizgesini bir arada zmlemek, arala
rndaki ilikileri ortaya koymak ve yzeysel yapdan derin yapya doru
bir okuma sreci gerekletirmekle olabilecektir. Ksaca, gstergebilim,
ele ald bildiride anlamn nasl olutuunu ortaya koyabilmek iin, ilk
bakta grlebilen elerden, belli bir ayrntl okuma elde edilecek an
laml yaplara doru giden zmlemelere giriir. zmlemeler, al
cya iki trde bilgi salar: Niceliksel olarak zmlemenin temeli ve
yntemi zerinde aklayc yaklam getirir. Alc bir baka gsterge t
rn anlamada bu yolu izleyerek bildiriyi anlamaya alr. kinci olarak
da, okuma (zmleme) srelerinden yola karak, imgenin yapsn
yeniden oluturmay amalar. Ksaca bir araya gelerek belli bir anlara
salayan gstergeler arasndaki ilikileri her boyutta zmler. Anlalr
olmak ve konusunu daha tutarl ve daha1etkin bir biimde kavramak
amacyla rnekeler oluturur. Bu tr bir okuma, dizimsel aamadan di
zisel aamaya doru bir sra izlemeyi gerekli klar.
1. 2.1. zmleme Dzeyleri

Greimas gstergeblimi, bir anlamlama kuram olmak ve byle bir

kuram gelitirmek ister. Yani, anlamn oluumunu anlatm ve ierik
dzleminde belirleyebilmek, anlamn kavranma biimim ve nasl retil
diini ortaya koyabilmek iin genel bir kuram gelitirir. Gelitirdii
rnekelerle, anlam zmlemesinde yetkin bir kuram olduu herkes ta
rafndan kabul edilmektedir. ok deiik anlaml yaplara uygulanarak
yetkin zmlemeler yaplabilmitir. Bu nedenle olmaldr ki, Sonesson,
gstergebilimi nomohetique22 ve niteliksel bir bilim olarak deerlendi
rir (1992a: 30). Gstergebilim nomothetique olarak kabul edilebilir, n
k gstergeleri anlamlandrmada, benzer durumlar iin geerli ola
bilecek kurallar ve dzenlemeler oluturmaya alr. Gstergebilim n
celikle nitelikle ilgilenir, nicelikle deil; nk gsterge, insanlar ya da
dizgeyi kullanan toplumsal grup iin bir anlam tad srece, gster
genin niteliksel bir ilevinden sz edilebilir.

22 Kanunlar gzden geirmekle grevli bir komisyonun yesi demektir.

GSTERGEBLM YAZILARI

187

Genel izlem (fr. parcours generatif) olarak adlandmlan ve ardanm

oluum, kavranm ve reti srecim aklayan bu rneke aamal
bir yap olarak sunulur. Anlamlamamn eklemlenin! yeri olarak adland
rlan bu zerk yapl aama, doal dnyadan ve doal dilden ayr ide
al bir kurgudur Genel izlemin zerk alan; betisel dzey, anlatsal
dzey ve zleksel dzey olarak adlandrlr.

ANLATISAL
YAPILAR
(zleksel
dzey)
(anlatsal
dzey)
SYLEM SEL
YAPILAR
(Betisel
dzey)

RETC SRE
S z dizimsel Bileke
Derin
Dzey
Yzeysel
Yap

Temel Szdizim: Gstergebilimsel

Drtgen
Anlatsal Szdizim: Eyleyenler
izges ve leyii
Sylemsel Szdizim
Sylemseli eme

Anlamsal
Bileke
Temel Anlam
Deer Y arglar
Anlatsal
Anlam
Sylemsel
Anlam
zlekselleme

Oyunculama Sremselleme

Uzamsallama

Betiselleme

Betisel dzev: Bu aamada ele alman btncedeki gstergeler

szceleme durumu53 asndan yani, gerek dnyadaki kartlklar ile
eletirilerek tanmlanr. Btncenin ilk okunuu ile fark edilebilecek
gstergebilimsel yaplarn betimlendii bu aamada, bildiri, sylemsel
yanyla ele alnr. Betisel zmleme, dorudan gerek dnyadaki nes
nelere gnderimde bulunarak yapldndan en kolay aama olduu sy
lenebilir. Ancak, bir btncenin betisel olarak zmlenmesi daha son
raki iki aama iin gereklidir.
zmlenecek btncedeki kiiler, zaman ve uzam temel ilevleri
yani birincil deerleri ile ortaya konur. Kii ile ilgili olarak; fiziki ve
ruhsal grnm, yapt eylemler, etkileimde bulunduu dier anlat
kiileri deerlendirilir. Zaman asndan; olayn belli bir zaman iinde
yerletirilmesi, anlat zaman ile yk zaman arasndaki farklar ya da
benzerlikler, sre, tarihsel zaman, anlatdaki olaylann zaman iindeki
geliimi (yinelenmesi, skl vb...) ele alnr. Uzam asndan da; nes
nenin uzamda kaplad yer, boyutu, snrlar, olayn getii uzam, yer
deitirmeler gibi durumlar ele alnr.23

23 En ksa anlatm ile szce, sunulan ierik ya da anlatlan ykdr. Szcelem ise: bu ie
riin, yknn, ksaca, szcenin anlatl biimidir.

188

V DOAN GNAY

Anlata! Dzey: Betise! dzeyde yer alan metinle ilgili anlata!

elerin ele alnp incelendii alandr. Anlatsal dzeyde, anlatmn ile
yi biimi ortaya konulur. Eyleyenler emas, anlat izlencesi bu aa
mada gerekletirilir. Anlatdaki kiiler adlarna gre deil, yaptklar i
levlere gre betimlenir. Bu durumda her trl anlatda alt temel eyleyen
bulunur. Gnderen-gnderilen, zne-nesne, yardmc-engelleyici.*
iletiim ekseni
Gnderen
/yaptrtmak/

Nesne
/istemek/
a isteyim ekseni

Gnderilen

buyrum
Yardma
Kiplikler
/bilmek/
/muktedir olmak/

zne

<--------------------Kar zne
(engelleyici)

e(|jm ekseni

Bir anlatda, gnderen ile zne arasnda bir anlama kurulur. z

ne, bu anlamay yerine getirip getirmemesine gre dllendirilir ya da
cezalandrlr. Anlatda geen szceler asndan, durum szceleri ve edim szceleri olarak iki tr szcenin olduu grlr. rnein, zne nes
nesinden yoksundur (durum szcesi) ve gnderen, zneye bu nesneye
sahip olmasn ister. zne, nesneye sahip olmak iin harekete geer (edm szceleri)
Anlat izlencesinin drt temel aamas; eyletim, edin, edim ve
yaptrm olarak belirtilir. Bunlarn ikisinde, gnderen ile zne etkileim
iindedir. Dier ikisinde ise, zne ile nesne etkileim iindedir. Hemen
belirtmek gerekiyor ki, duraan yapl bir btncede anlatsal dzey bu
lunmayabilir. rnein bir resimde, tabloda, fotorafta olaylarn dei
imi, durumlar ve dnmler olmayabilir. O zaman, zmlemenin bu
aamas, inde belli bir devinim olan btnceler iin gereklidir. rne
in, sinema, tiyatro, sylence, roman, masal, gldr, vitray, pantomim
ve baz tantmlar iin geerlidir.
Izleksel dzey: Anlamn en derin, dolays ile en soyut aamasnn
ortaya konduu izlekse aama, gstergebiimcinin en ok nem verdii
zmleme ksmdr. zmlemenin son ve en zor aamas izlekse d-

GSTERGEBLM YAZILARI

189

zeyde gerekletirilir. Bir bakma, btceni derin yapsmda bulunabi

lecek yan anlam, armsal deer, simgeletirme gibi soyut durumlarn
ortaya konulmas aamasdr. Bu aamada, gerek betisel, gerekse anlatsal dzeyde ortaya konulan durumlarn, dnmlerin, nesnelerin, u~
zamlarn ve eyleyenlerin gsterdikleri dnda, gstermek istedikleri a
sndan ele alnr. ncelenen btncedeki anlam tayc eler arasndaki
deiik trden ilikilerin ortaya konmas sz konusudur. Derin yapdaki
zmleme, biimsel ya da belirim dzlemindeki zmleme deil,
dorudan ierik dzeyinde yaplan bir zmlemedir. Bir btncedeki
grnen y a da grnmeyen, birbiriyle ilikili anlambirimcklerin iliki
lerinin ortaya konmas ile anlam belirgin hale getirilebilecektir.
erik dzleminde yaplan izleksel yapsnn zmlenmesinde,
Louis Hjlemslevin gelitirdii dilbilim kuramnn nemli katks ol
mutur. Hjelmslev, dilsel gsterge ile ilgili olarak gelitirdii dilbilim
kuramnda anlamn oluumunu ayrntl bir biimde ortaya koyar. An
lam tayan bir gstergenin; anlatmn biimi, anlatmn tz, ieriin
biimi ve ieriin tz olarak drt paradan olutuunu gsterir. Anla
mn da, anlatmn tz ve biimiyle, ieriin tz ve biiminin ortaklaa
gerekleme aamasnda olutuunu belirler. Her trl gstergeyi, anla
tm ve ierik katmanlarnn bilemesiyle oluan bir yap olarak tanmlar.
derin dzey (anlatm n tz): sesbirim cikler
anlatm dzlemi
yzeysel d z ey (anlatm n biimi): sesbilim ler
belirim dzlem i

________szckbirim ler (bildiriyi oluturan farkh eler)

yzeysel d z ey (ieriin biimi): gstergebirim ier

erik dzlemi
derin dzey (ieriin tz): gstergebirim cikier
A n la tm n B i im i: Dilsel gsterg en in yaz ya da s e s olarak syienm esidir,

S a u ss u re n g sterenine eit bir yapdr (Z. Kran, A; Kran, 2001:143).

A n la tm n T z : Dilin h en z yapsal br zeliik verm edii s e s yndr. Tek
tek sesbirim lerdir. Sesbgisi vardr.
e ri in B i im i: S a u ssu re ' n gsterilen kavram na d e n k d e r. Toplumca
belirlenm i tzn som ut bir biimidir. eriin tznn som utlam asdr. Tzn
som utlam biimi olarak yaznsal, bilimsel, her trl anlatm biimi, konum a t
rnde zam an, kii, uzam , evre, doa, ak, lm gibi tzlerden s z eder. iir, ro
m an, denem e, evre korum a konusunda yazlm bimsel bir m akale vb. tm bun
lar, biimsel bir betim lem ede uygulam a (tzn biim sel olarak belirm esi) olabilir.

190

V. DOAN GNAY

e ri in T z : Dil tarafndan henz yapsal bir zellik kazanm am dil d

gerekliklerdir. T oplum ca kabul edilmi deerlerdir, ieriin tz, nesnel biimde
tanm layabileceim iz anlam dr. Bu nedenle de ncelenm esi ve tanm lanm as dier
bilim dallarna baldr. Bir anlam da ieriin tz, s a d e c e dilbilimce ortaya
konulam az. Toplumbilim, felsefe, ruhbilim, yazn, yazn tarihi, siyaset bilimi vb.; gi
bi alanlarla ilgilidir. eri in t z ya da a n la m n a k la n m a s g ste rg e b ilim c i
iin k a ra r v e rm e d zlem id ir.

Bu belirleme, anlam kuram oluturmay amalayan Greimas

gstergebilim asndan ok nemlidir. Anlam, gstergeyi oluturan
drtl yap arasndaki iliki ile aklanabilmektedir. Anlamn oluu
munda bu yap kullanlmaktadr. Szel dil (metin; sylem vb.) ya da s
zel olmayan dil (mzik, mim, resim, heykel vb. gibi), her trl anlatma
uygulanabilen bu yapda, her gstergesel nesne, anlatmn biimi ile ie
riin biimi arasnda karlkl olarak birbirini varsayan iliki ile belirle
nir (Courtes, 1995:163). Hjelmslev'in anlamla ilgili olarak, Saussureden
esinlenerek gelitirdii en belirgin gr anlamn kartlklardan:ve
kartlk iinde olduunu sylemesidir. Anlamn oluumunu ortaya
koymas asndan bu, nemli bir belirlemedir. ok bilinen renklerle: bu
kartl ortaya koymaya alalm. Beyaz szc, siyah le olan
kartlna, gri ile olan elikinliine, bej le olan iermesine gre
bir anlam kazanacaktr.

Algirdas-Julien Greimas'm anlam zmlemesi iin oluturduu

gstergebilim sel drtgende (fr. carre semiotique) szcn (Greimas,
szc bu balamda anlambirincik (fr. seme) olarak adlandrr) an
lam, dier szcklerle olan farkl trdeki ilikileriyle ortaya kar. Bylesi bir yaklamla: kavramlar aras temel ve mantksal ilikiler, anlamn
temellendii gcl (fr. virtuel) yaplar, ksacas, szcn kullanld
balam iindeki anlamlann (fr. signifcation) sreci ortaya karlabilir.
Bu inceleme tr, anlam zmlemesinin en soyut dzeyidir. Zira, ince
lenecek ler ey metin dzleminde, yani yzeysel yapda bulunma
yabilir.
rnein bir metinde kullanlan herhangi bir anlambirimcik, ayn
metindeki dier anlambirimcikle kurduu deiik trdeki ilikilere gre
anlam kazanr. Herhangi bir bildiride kullanlan bir anlambirimcik, ger-

GSTERGEBLM YAZILARI

191

ek anlamn oluturduumuz emadaki dier szcklerle olan ilikileri

[kartlk (fr. contrariete, opposition), alt kartlk (fr. sub-contrariete),
eliiklik (fr, contradiction, contradictoire), varsayma (fr. supposition),
ierme (fr. implication) ilikileri] ve aralarndaki mantksal dn
mlerle kazanmtr. Bir kavram, kullanld balamda doru anlamlandrabilmek iin; o anlambirimciin dier szcklerden farkl olan ayrt edici yanlar, amlambilimsel zellikleri ve anlam eksenleri (karma
k eksen (fr. axe du comp!exe) ve yansz eksen (fr. axe do neutre) ola
rak iki eksen sz konusudur) zerindeki farkllklarm gz nnde bu
lundurmak gerekir.

7. 3. Grsel Anlatm
Kii, deiik kodlar ya da farkl trde gstergeler kullanarak kendi
bildirisini oluturabilir. Anlalma asndan da, kullanlan gsterge tr
lerinin ve kodlarn alc tarafndan bilimnesi gereklidir. Anlama, gster
gelerin anlamnn, kullanlan kodun ve kanaln alc tarafndan tannma
sna baldr. Bu tr tanmlamalar, bir bildirinin birincil anlam, yani dzanlam iin gereklidir. Ancak bildiriler her zaman dzanlamsal kodla
retilmemektedir. Dzanlamsal olarak retilmi bir bildiri iin yukarda
sylediklerimiz gerekli durumlardr. Simgesel kullanmlar ise, dzan
lamsal kodun zerine gelitirilen ikinci bir kodlamadn Bir bildiri, sim
gesel kullanmlar ieriyorsa ve yorumlama gerektiriyorsa anlama ve an
lamlandrma zor olacaktr. Ksaca, yan anlam ya da armsal an
lamlarn kullanld bildiriler grecelik ierir ve yorum gerektirir.
Yorumlama yaplacak bildiriler simgesel anlamn bol olduu bir
anlatm biimi ise, daha tutarl bir anlam ortaya koyabilmek iin ayrn
tl bir okuma srecine girmek gerekecektir. Eksiltil! anlatmlar, sezdi
rilirler ve armsal anlamlarn kullanld her trl bildiri ayrntl
okumay zorunlu klar. Gnmzde kullanlan tantmlar dnd
mzde, okuyucunun tamamlamas gereken birok anlatm biiminin
kullanldm gryoruz.
te gstergebilin, bu anlamlandrma srecinde gelitirdii kuram
ile okuyucuya yardmc olmay amalar. Gstergebim bu nedenle bir
bildirinin anlalmas iin deiik okuma dzeyleri nermi ve anlam
ortaya koymak iin de farkl yntemler gelitirmitir. Dier yandan, an
lam yaratan her gsterge grubu ayn zellikte olmayacandan, gster
genin kendisinden ya da kodundan kaynaklanan zellikleri olacandan,
genel gstergebilin in alt evrenleri olumutur. Yaznsal gstergebim,
tiyatro gstergebilimi, sinema, tantn, grnt, mimarlk gstergebi-

192

V. DOAN GNAY

lmleri byle bir zorunluluktan domutur. Alt bilimlerdeki gelimeler

srmektedir, rnein; bilisel gstergebiiim, mzik gstergebilimi, hatta
tutkularn gstergebiliminden sz edilebilmektedir.
Biz, bu balamdan yaznsal ve tantm24 gstergebilimlerinden ya
rarlanarak, gnmzde ska kullanlan bir tantm bildirisini gstergebilimsel bir yntemle okumaya alacaz.

24 mgelerin zmlenmesini amalayan bir imge gstergebilimi, imgenin grsel olarak

kullamima zelliini, imgeyi gsterge yapan zellikleri, grsel elerdeki anlamlan
drma biimlerini ve imge tiplerinin anlamlandrmadaki olas dunm ve farkllklarm
ortaya koymaya alr. Grntsel (fr. iconicjue) ve vorumsal (r. plastique) gsterge
ler ve anlamlandrma biimlerine gre imgenin zelliini ele alr. Bylece, imge tiple
rinin olas anlamlandrma deikenlikleri imge gstergebilimi taralndan ortaya konulur
(Soesson, I992a:31, Sonesson, 1996: 23-24). Dilsel ve imgeye dayal bir bildiri olan
reklam btneesni zmlemeyi amalayan tantn gstergebilimi de, genel gostergebilim, yaznsal gstergebilimden ve imge gslergebUminden yararlanarak, kendi blncesindeki anlamlandrma olgusunu ete abr.

194

V.

DOAN GNAY

ncelediimiz tantm, eanlaml olarak, televizyonda,25 grsel ve

iitsel olarak; radyoda, iitsel olarak ve yazl basnda grsel olarak su
nulmaktadr.
Ele aldmz btnceyi genel Akbank tantmlar iindeki yerini
tanmaya altmzda, tek bir afi de olsa, tm Akbank tantmlarn
dan bir rnektir ve tm Akbank tantmlar ile belli bir ilikisinden sz
edilebilir. Tm Akbank tamtmlanm bir styap (fr. superstructre) ola
rak aldmzda, bu tantm styapy oluturan elerden birisi olacak
tr. Eer televizyonda gsterilen film tantmm da iin iine katarsak,
l bir sralamaya ularz. Televizyonda sunulan tamrn bildirisi, b
yk yap (fr. macrostructure) zelliindedir. Bu tantm da televizyonda
sunulan bildirinin bir kesiti, yani kk yap (fr. microstructure) olarak
ilev grr. Akbakn ayn byk yap ile ilgili olarak deiik kk
yapl tantn bildirisini grsel basn iin hazrladm dndmz
de, her tantm bildirisi de televizyondaki byk yapnn alt ulamlar
olarak ilev grecektir. Radyoda sunulan da bir bakma byk yapdr,
yani televizyonda sunulan bildirinin btnnn iitsel olarak sunulma
sdr. Ancak grsel boyut olmadndan! kk yap olarak almakta bir
saknca yoktur. Bu sralamalarda, alt birimler st birimleri oluturur ya
da st birimler alt birimleri varsayar.
styap
Byk yap
K k yap

Tm Akbank tantmlar
Televizyonda sunulan 79 saniyelik grsel-iitsel Akbank tant
m
Gazetede 37,5 x 27,5 boyutundaki 3 deiik grnt ieren Ak
bank tantm ve radyodaki iitsel tantm

25 Televizyondaki tantm bildirisinin dilsel ksm yledir: (Mzik)/ KONUMA: lk g

rte ak byle balad (balk)/ (Mzik nce yavatr, sonra hzlanr) / ARKI: lk g
rte ak byle balad / Ad stnde, yldrm ak (arknn devam) / Hemen evlilik,
hemen balay / Pek abuk geti cicim aylan (ark biter bitmez konuma balar) / K O
NUMA: Koca sever klasik mzik / Kars ise rock pop asit / Birisi ister akam kmak
(BRS STER BOW LNG OYNAMAK) / br evde oturmak (BR BANYO
YAPMAK) / Baylr biri hamburgerle kolaya / br se enginara, patlcanl pilava
(mzikte bir duraklamay belirten uzun vuru) / ARKI: Rya bitti / Anlaarak ayndlar / Gnn birinde karlatlar / kisi de buna ok atlar / TON DEM : Ayn
dnyann nsanlanydlar / Niye burada karlatlar? i Neden acaba? / Neden acaba? (alayc glmseme) / (mzik) YEN B R SE (konuma srasnda mzik srer): Hizmet,
farkl dnyalara sayg duymakla balar / B2, size bu anlayla hizmet vermek iin al
yoruz / AKBANK.

GSTERGEBLM YAZILARI

195

Byk yapda yaplacak her keideme kk yaplan verir. Byk

yap, tutarl bir btndr. Dier tantmlarla girdii iliki (karlatrma
lar, benzerlikler, farkllklar gibi), tantmlar aras bir inceleme de st
yapyla ilgili betimlemedir. rnein, kk yap olarak ele aldmz bu
bildiride de styap (genel Akbank tantndan) ile ilgili ksmlar bulmak
olasdr. ncelediimiz bu bildiride, Akbank logosu ve internet eriim
adresi tm Akbank tantmlarnn ortak yan olduuna gre, bildirideki
styapya gnderimde bulunurlar. Bu iki kesit bildirinin deimeyen k
smlardr. Tm tantmlarda ise, bu iki kesitin dndakiler, bildiriler aras farkllklar belirten ksmlardr.
Her ne kadar gazetedeki tantm bildirisi, styapnn bir kesiti ola
rak sunulsa da, tantmc amacna uygun olarak her bildiriyi kendi iinde
kapal, tutarl ve anlaml bir yap olarak sunar. Okuyucu, dier bildiri
lerden haberli olmazsa buradaki bildiri anlalmaz olabilir. Bu nedenle
incelediimiz bildiri tek bana bir bildiri kabul edilebilir. Buna bal
olarak da, bir anlaml yap olarak ele alnp ayrntl okunmas yaplabi
lir. Biz bu yntemi izleyeceiz. Bir fark da belirtelim: Burada tantm
bildirisi styap durumundaki televizyonda sunulan bildirinin bir kesiti
dir. Ancak bu kesit, bire bir uyuan bir kesit deildir. zlek (fr. tleme)
olarak byk yapmn bir alt birimi olsa da, grnt asndan byk ya
p ile rtmediini sylemeliyiz. Asl bildiride bu resimlerin olduu bir
ksm yoktur. Ama bu durum, tantmda genel anlamda ele alnmaktadr.
Hatta bu tantm televizyon bildirisinin iine yerletirecek olsak, pek
abuk geti cicim aylar arkl anlatmdan sonra, iki kiinin kendi zelliklerinin anlatld blme yerletirmeliyiz. Yani birisi ister akam
kmak, br evde oturmak szlerinin deiik bir yorumudur (Akbankn televizyonda gsterilen bildiriye uygun olarak grsel basn iin
tantm bildirisinin hazrlandm rendik. lgintir, her bildiri de
resimdeki iki kiinin kart isteklerinin olduu blmle ilgili olarak ha
zrlanmtr). Grld gibi, incelediimiz tantm btncesi, genel ta
mlm yaps iinde deerlendirilebilecek zelliktedir.
Eer bu bildiriyi, bir styap olarak ele alrsak, bu bildiriyi olutu
ran alt birimlerden, kk yaplardan da sz etmemiz gerekecektir. Afi,
tablo gibi iletiim salamaya ynelik olarak hazrlanan dizgelerin temel
gstergeleri olan grntnn de oluturucular ya da alt dizgeleri vardr.
Kat, grnt, perspektif, izgi, gibi grsel anlatmn belirleyiciler ola
rak alt birimler ya da oluturucular yannda, grntsel gstergenin
gerek dnyaya dorudan gnderimde bulunmas nedeniyle, bu ksm
daki gstergeler arasnda yaplabilecek alt dizgelerden de sz edilebilir.

196

V. DOAN GNAY

Tantlnn amacna baktmzda, her tantm iin geerli ama bu

rada da sz konusudur. Tantma yaplan markann, dnce yapsnn ya
da felsefesinin alc tarafndan paylalmasn salamak biimindeki bir
amatan sz edilebilir. Belli bir vericinin^ belli bir alc kitlesine ynelik
olarak hazrlanm bu bildiride, alcdan bir eylem yapmas istenmekte
dir. Birok tantmda olduu gibi, dzanlamsal anlatmda ortaya k
mayan, ama bir karm sonucu elde edilebilecek bir anlam sz konusu
dur. Tantnm amac, kullanlan grsel anlatmda ne gsterilir, ne de an
lamsal olarak armda bulunulur. Yani asl yerilmesi istenilen Ak
balk esi, okuyucunun dikkatini ekecek bildirinin merkezindeki e
deildir. Uzamsal dzenlemede, bildirinin merkezi konumuna g
rntsel eler yerletirilmitir. Okuyucunun bak, olumlu bir gnde
rimde bulunan iki resmin genel grn zerinedir. Grsel ve dilsel
gstergelerin bir arada kullanld bildirilerde odaklaym (fr. focalisation) ve alcnn ilgisi ounlukla grsel gsterge zerinde younlar.
Bu alglama biimi, dilsel ve grsel elerin bir arada kullanld bildi
rilerin genel zelliidir. Tantmclar, bu durumu bildiklerinden grsel
gstergelerin tamtnnlann ilevini ayrcalkl olarak ele alr. Bu tr tan
tmlarda, grsel gsterge incelendikten sonra yazlarn okunmasna gei
lir.
Okuyucunun ilk bakta dikkatinin younlat grsel elere
baktmzda, bildirinin asl anacjda ilgili bir durumun olmadn g
rrz. Kullanlan uzam ve zaman ya da kiilerin yaptklar eylemler de
tantmn amacm belirtmez, aklamaz ya da sezinletmez. Kiilerin ba
knda da asl bildiriye ynelik bir tutum grmeyiz. Hatta, kiiler al
cya bile bakmamaktadrlar. Kendi eylemlerinde asl hedefleri duru
mundaki yere bakmaktadrlar. Kendi iiyle ilgilenen iki kiinin grnt
s tantmn odana yerletirilmitir. lgiyi asl bildiri esi dnda
baka bir eye yneltmek, tantmlarda sklkla bavurulan bir durum
dur. Buradaki ama, alcnn olumlu bir konumda yerletirilmi betiler
yoluyla, kendisine de pay karmasn salamaktr. Bir tr meksemeden (fr. analogie) sz edilebilir. Alcdan, kendilerini, resimdeki kiiler
gibi huzurlu, sakin, mutlu ve belli bir ekonomik gce sahip kiiler ola
rak hissetmeleri nerilir. Bu nedenle tamtmlann birounda, okuyucu,
zihinsel bir ilem yapmaya, olaylar yorumlayp sonular karmaya
arlr.
Bu bildirinin anlalmas iin okuyucu, nsel olarak ya da artkbilgi olarak Akbank szcnn ne anlama geldiim bilmek zorunda
dr. O zaman bildiri (hizmet vermek), tantm yaplan kurum arasnda
bir iliki kurabilecektir. Elbette bank szc bir ipucu saylabilir.

GSTERGEBLIM YAZILARI

197

letiini dizgesiyle anlamlama dizgesinin bir arada kullanld bu tan

tmn bildirisi u ekilde belirtilebilir: Kendinizi hangi dnyada hisse
derseniz hissedin, Akbanka gelin. Biz sizi anlarz. Yeter ki siz paranz
bizim bankaya yatrn, yeter ki sizin paranzdan biz para kazanalm. Tek
amacmz budur. Ama bu tr bir bilgi, okuyucunun bir karm olacak
tr.
Tantn bildirisini amalan asndan snflamada tr bildiri ol
duundan sz edilir: Bilisel amalar, duygusal amalar ve anmsal
amalar (Fali, Crivel, Maniak, 1996: 30-31). Tantmak, bildirmek ve
bireyn nesnenin, durumun varlm haber vermek gibi bildirilerde bi
lisel ama vardr. Duygusal amalarda; tantm yaplan nesnenin sev
dirilmesi, alcnn beenisinin kazanlmasn salamak sz konusudur.
Son olarak da esinlemek, nermek, bir konu ya da davranla ilgili ola
rak dnmesini salamak amacndaki tantmlarda anmsal ama sz
konusudur. ncelediimiz tantma baktmzda, bunun anmsal ama
l bir tantm bildirisi olduunu grrz. Okuyucudan, grntsel anla
tmdaki yaamla kendi yaamm karlatrmas ve bu yaam srdre
bilmek iin nerilen davran deiikliini yapmas istenmektedir.
ncelediimiz bildiri ile lgili bu tr genel bilgiler verdikten sonra,
gstergebilimsel yntem iin geerli olan aamal bir okuma srecim
burada gerekletirmeye alalm.
7. 3.1. Betimsel Dzey
Alglama asndan tantm ele aldmzda, dilsel ve dil d gs
tergelerin bir arada sunulduunu grrz. Ancak, alg asndan n
celiin dil d (grntsel gsterge, icone) gstergeler zerine olacam
syledik. Sayfa dzenlemesi, fotoraf, renk kullanm, yazlarn bykl-kk gibi durumlar da alglamada belli bir sra izlememize
yardmc durumlardr. Tantmdaki eler, ilevleri ve alglanma srala
nma uygun olarak drt kesite ayrlabilir. Bu kesitler, tantm bildirisinin
btnn verir. Yani, sralama dizisel (fr. paradigmatique) deil, dizim
seldir26 (fr. syntagmatique).

26 Dizisel iliki bir seme ilemidir. Yani edeerlik, benzerlik, benzemezlik, eanlamllk

ve kart anlamllk durumlarna gre bir seme ilemidir. Dizimsel iliki se birletirme
ilemidir. Bir sozdizim zerindeki eleri kendi aralarnda anlamsal, dilbilgisel ve m an
tksal olarak birletirme ve dizme ilemini belirtir.

198

V. DOAN GNAY

Dizimsel eksen

* ------------------------------------- -----------------------------
Kesit 1

Kesit 2

Kesit 3

Kesit 4

Dilsel gsterge

Grntsel gsterge L

Logo

Adres

Grntsel gsterge 2
1t
Grntsel gsterge n

Birinci kesit, aklamalarn yapld dilsel yaplar belirtir (burada

b3ik ve kk yazlar ile renkli ve renksiz yazlardan sz edilebilir),
kinci kesitte, kendi iinde bir btnlk oluturan ye dizisel bir iliki ile,
yer deitirme durumuna gre deerlendirilebilecek grntsel gster
geler (fr, icone) vardr. Tamtmm logosu yeni bir kesiti oluturur. Son
olarak da tantm veren kuruluun adresi vardr. Bu drt kesit, kendi: aralarmda da ikili birliktelik olutururlar. rnein, dilsel gstergeler ile
ikonlar bir grubu, logo ile eriim adresi dier grubu oluturur. Yine, bu
ikili yaplar da kendi aralarnda geicilik ve kalclk asndan kart du
rumdadrlar. Bununla birlikte, drt birim ezamanl bir sunum inde
belli bir btnlk olutumr. Ezamanl olarak sunulmu olsa da, oku
mada belli bir sralamann izlendii grlecektir. Okuma asndan, 2-34-1 biiminde bir sralama izlenir.
Alttaki Akbank yazs (3. kesit), stteki yazya gre daha nce fark
edilmektedir. Bu ncelik iin baz nedenlerden sz edilebilir: rnein,
krnuz zemin zerine beyaz yazlmas, alcnn daha nce tand bir
logo olmas, ve stteki yazya gre daha ksa olmas ncelik nedenlerindendir. (Dilsel bir e olsa da, Akbank szcnn logo ola
rak kullanlmas ve dorudan bir bankay belirtmesi asndan dil d
bir gstergeye dnt de sylenebilir. Bu durumda logo dil d gs
tergedir ve dilsel gstergeye gre daha nce alglanr). Kullanlan yaz
larn rengi, bykl, kkl ve yerletirilen uzam asndan ayrt
edici yanlar vardr. Logo (Akbank) dnda ilk gze arpan en stteki
yazdr. Grld gibi 2-3-4-1 biimindeki alglamada da, dilsel ve dil
d gstergelerin, hatta dilsel gstergelerde kullanlan yazlarn bykl-kkl ya da renkli olmasna bal olarak, gstergeler arasnda
bir seme ilemi yaplarak okunmaktadr. Farkl trden gstergelerin
kullanld br bildiriyi alglamada gz, ncelikle gstergelerin farkll
m semek ister. Bu nedenle, dilsel gstergeleri alglamadaki gibi her
zaman soldan saa bir sralama izlemez. Alglama asndan insan gz

GSTERGEBLM YAZILARI

199

genellikle yukardan aaya doru bir sralama izler. Bu nedenle, en

stteki yazlarn dierlerine gre bir nceliinden sz edilebilir. Ancak,
hizmet, farkl dnyalara sayg duymakla balar szcesinin alglanmas
yalnzca en stte olmasna bal deildir. Dier dilsel gstergelere gre
daha byk ve renkli yazlmtr. Bu durum da ncelii bu yazya ver
meyi salyor. Balktan sonra, yaz olarak sol alttaki yaz grubu gelir.
B irinci kesitte verilen bilgiler:

Vericinin hizmetle lgili dncesi neri olarak sunulur: "Hiz

met farkl dnyalara sayg duymakla balar"
Herkes tarafndan kabul edilebilecek gene! bir kam: "Her nsa
nn kendine ait bir dnyas vardr.
Vericinin genel kabul gren bu dnceye gre ilk tmceyi
yeniden tanmlama stei grlr: Hizmet o dnyaya saygl ol
makla balar"
Son olarak da vericinin kendi zelliini belirten bir szce var
dr: Biz size bu anlayla hizmet verebilmek iin alyoruz"

Tm tantmlardaki birincil ilev olan kantlama biimini dilsel

gstergelerin oluturduu yapda grmek olasdr. Kantlama bii
mine uygun olarak nce genel kabul gren bir dnce sylenmi,
sonra buradan kendi kantna yneiticl bir tmce ve son olarak da
kendi dncesi sylenmek biimindeki bir kantlama biimi geliti
rilmitir.__________________________________
Fotorafn ncelikli alglanmas, ruhbilimsel ltlerle aklanabi
lir. Gz, temel alglayc organdr. Grme edimi, birok sreci iine alan
bilisel bir sretir. Alglama srasnda gz, deiik hareketler yapar:
izgi boyunca ilerler, durur, geri dner, aa iner, yukar kar. Gzn,
ileri hareketi genelde saniyenin krkta biri (1/40 sn) kadar srer, bunu
izleyen ve yine genelde saniyenin drtte biri (1/4 sn) kadar sren du
raklama srasnda da, baz bilgiler ksa dnemli bellee aktarlr (Gnay, 2001:17). Dil d ve zellikle nesnesini olduu gibi yanstan g
rntsel gsterge, alcnn gerek dnyada daha nce grd kavram
larn sunumunda ise alglama kolaydr. Gz, dilsel gstergelerde belli
bir sra izlerken, dil d gstergelerde olduka deiik sralar izleyebil
mektedir. Yani dil d gstergenin tmnn ayn anda algland sy
lenebilir. Bu nedenle, yaznn alglanmas ve anlamlandrlmasma gre
bir resmin alglanmas daha kolaydr. Dilsel gstergede belli bir ren
me ile kavranlan bir araya getirip okuma durumu sz konusu iken, gr
sel gstergelerden gz, istedii biimde (soldan saa, sadan sola, aa
dan yukarya, yakandan aaya) hareket ederek nesneyi alglayabilir.

200

V. DOAN GNAY

Dilsel gstergede byle bir kolaylk yoktur. Dilin kulland dizgeye

bal olarak soldan saa, sadan sola ya da yukardan aaya belli bir
sra iinde alglamak gerekmektedir.
Grsel gstergenin alglanmas kolay olsa da, anlamlandrlmas
(zellikle simgesel anlatanlarda) dilsel gstergelerden daha zordur. Dil
sel anlatmlarda, szcklerin anlatanlarndan yola karak belli bir an
lamlandrmaya gidilebilir. Ama soyut resim karsnda hibir ey syleyememe durumundan sz edilebilir.
ncelediimiz bildirinin genel zelliine gelince; gazetede olduka
byk bir ksm kaplamaktadr (37,5 cm x 27,5 cm boyutunda). Fiziki
kanal olarak kt zerine yaz ve fotoraf yardmyla alcya sunul
maktadr. Kod asndan dilsel kod, grsel kodu destekler biimde kul
lanlmtr. konografik gsterge iki tanedir, hem birbirinden ayr, hem
de birbiriyle ilikili olduundan birbirine yapk olarak sunulmutur.
Resimlerde birbiriyle hibir ilikisi olmayan, herkesin kendi dnyasn
yaad iki kiinin grnts vardr.
Resimlerdeki iki kiinin, her bakmdan birbirine kart olduunu
gryoruz. Her ki kii de, bir eylem gerekletirir. Kiilerden birisi, v
cuduna bal olarak eylem yaparken, dieri el kol ve birazck da mimiksel (kalarm atma, dikkat gsterme) davranlar sergiler.
Zaman: Belirgin bir zamandan sz edilememektedir. Ancak gerek
evde banyo, gerekse oyun, i dndaki bir zaman dilimi olacandan
varsaymsal olarak akam ya da hafta sonu gibi bir zaman diliminden
sz edilebilir. Yine televizyondaki tantm bildirisini aldmzda birisi
ister akam kmak br evde oturmak szcesi de, zaman asndan
bir ipucu olarak deerlendirilebilir. Toplumsal olarak, yani toplumdaki
art alan bilgisinde, dirilenme zaman her zaman olumlu ve esenlikli bu
dununu belirtir.
Uzam: Resimlerde iki kiinin yaptklar eyleme bal olarak iki
uzamdan sz edilebilir. Seilen uzam gerek dnyaya gnderimde bu
lunmuyor. rnein, zmir Saat Kulesi ya da Antkabir yok. Anlat iin
de deerlendirilebilecek, gndergesi kendi zerine olan iki deiik uzam
seilmitir. Uzam asndan da kartlk vardr. Ama her iki uzam da esenlikli ve olumlu bir dnya sunar.
7.3. 2. Anlatsal Dzey
Bu bildiri bir anlat olarak kabul edilebilir mi? lk planda byle bir
anlat yokmu gibi gzkse de, yakndan baklnca bu bildirinin anla
tyla ilgili bir ksmnn da olduu grlecektir.

GSTERGEBLM YAZILARI

201

ncelikle bu bildiriyi szceleme asndan ele alalm: Paris Gstergebilim Okulumun esin kaynaklarndan birisi olan Emile Benvenistein, bildiriyle vericisi arasndaki ilikiyi ele alarak gelitirdii sz
celeme kuramna gre, iki tr szce vardr: Sylem ve anlat. Benveniste, iki tr szce iin yle bir yaklam getirir: Baz szcelerin gndergeleri gerek dnyaya aittir, baz szcelerin gndergeleri ise kendi
zerinedir. Bir baka deyile, sylem biimindeki szcelerin gnderge
leri gerek dnyaya aittir. Her sylem, szceleme durumu olarak adlan
drlan ben-imdi-burada gndergeleri iinde retilir. Anlat tr szce
lerde gndergeler metnin iindeki bilgilere gre deerlendirilir. Yani,
bir romandaki Bugn annem ld (Albert Camusn Yabanc roma
nnn ilk tmcesidir) tr szce karsnda, Eyvah, yazarn annesi bu
gn lm! diye at yaklmaz. O bir kurmaca dnyadr ve bugn
szc metnin iindeki bir belirlemedir. Ama konferans vermeye gelen
birisi, dinleyicinin karsna kp: Arkadalar bugn bu konumay ya
pamayacam. Annemi kaybettim. derse, dinleyici, roman okurkenki
durum gibi davranmayacaktr. te bu ki tr szceden yola karak sy
lem ile anlat arasnda bir ayrm yaplabilir.
Sylemde, S kendi ^szceleme durumu iinde szcesini retir,
' anlatda ise szce znesi, Sden ayn olarak, kendi durumu iinde sz
cesini, retir. Bu ayrmdan yola karak, elimizdeki tantm bildirisini
sylem ve anlat olarak ikiye ayrabiliriz. Yaz ve grsel eler dikkatli
okunduu zaman, bildirinin iki ksmadan olutuu grlecektir.
Bir yanda: Biz size bu anlayla hizmet verebilmek iin alyo
ruz. Akbank. www.akbank.com.tr. ksm var. Dier yanda ise bildirinin
geri kalan ksm. te bu ayrm, bize, sylem ile anlat ayrmm vermek
tedir. Biz size... ile balayan szcenin, sylem olduunu gsterir.
Biz kavram vericiyi (Akbank) belirtir, Siz kavram ise alc/okuyucuyu belirtir. Yani sylem olarak belirttiimiz ksmn gn
dergeleri gerek dnyaya aittir. Akbank, evremizde grdmz bir
bankadr, bu nedenle gerek dnyaya gnderimde bulunur. Adl olarak
kullanlan biz szc de tantm veren kurumu (Akbank) belirtiyor.
Siz adl, szcenin alcsn belirtiyor. Bir baka adan siz adl,
hem szcenin alcsn hem de farkl dnyalara sahip olan tm insanlar
belirtir. Yani siz szc, resimdeki insanlar, varsaymsal alclardan
ikisi olduuna gre, resimdeki iki kiiyi de iine alacak biimde yerle
tirilmitir.

202

Anlat

Sylem

V. DOAN GNAY

Hizmet, farkl dnyalara sayg duymakla balar

Farkl dnya 1 farkl dnya 2
farkl dnya n
.....
1 :.......
i f ...............
;
Her insann kendine ait bir dnyas vardr. Hizmet O dny
aya saygl olmakla balar
Biz size B U anlayla hizmet verebilmek iin alyoruz; ;
Akbank
www.akbank.com.tr.

Grld gibi, szcenin; belirleyicileri (verici, alc, uzam ve za

man) gerek dnya ile lgilidir.
Anlatya gelince, bir balk ve bu baln konu olduu bir anlat
vardr. Bir anlat, genel olarak aamadan oluur. Balang durumu,
durumlar ve dnmlerin olduu geliim ksm ve biti durumu. Bu an
latda aamay da belirgin bir biimde grebiliyoruz. Balk, ayn
zamanda anlatnn balang durumunu belirtiyor. Konumsal olarak da
resmin altndaki Her insann kendine ait bir dnyas vardr. szcesi de
biti durumunu belirtiyor. Bir bakma her insann kendine ait bir dny
as vardr szcesi, iki grsel enin (fotorafn) dilsel adan yinelen-,
mesidir. Yani iki resim ile bu szce edeerdedir. Bu durumda resimler,
anlatnn ana atsn oluturmaktadr.
Tantm bildirisi

Bu kartlklarn tm, anlat iindeki dizimsel (fr. syntagmatipe)

bir yerletirmedir. Anlat, iki ayr kod ve gsterge tr kullanlm olsa
da tek bir yapy belirtir. Anlatnn bu ikili yaps, genel tamtm bildiri
sinin alt dizgeleri olarak ilev grr. Sylem ile anlat arasndaki kir
baka iliki de, sylemde geen bu szcnn, anlatnn btnn
belirtmesidir. Anlat, syleme eklenmi durumdadr ve anlat olmadan
sylemin anlalmas zor grnmektedir. Bu bakmdan, arasndaki iliki

GSTERGEBLM YAZILARI

203

dizisel (fr. paradigmatique) deil, dizimseldir (fr. syntagmatique). Bir

baka ekli ile sylem evreleyen szce, anlat ise erevelenen szce
dir.
Anlatnn temel izei i:farkllktr. Bu farkllk, yazl aklamada
da belirtilse de, asl olarak her bakmdan birbirinden ayr iki fotoraf ve
fotoraf iindeki gstergelerle ortaya konulmutur.
Anlat ksaca yle zetlenebilir:
Bu dnyada ok farkl nsanlar vardr. Herkesin kendi istekleri,
beklentileri farkldr. Bazs oyun oynarken, bazs kitap okuyup,
banyoda zaman geirir. Bir bakas bir baka zel zevki ile ilgile
nebilir. Bu insanlarn istekleri de farkl olacaktr. nsanlara hizmet
edebilmek iin onlarn zel yaamlarna sayg duymak gerekir.

Anlatblim asndan, her anlatda, kalmaman ya da kahramanlarn

servenlerini belirten durum ve edim szcelerinden oluan bir yap sz
konusudur. Hatta her zne (kalmaman), anlat iinde kar znesi ile bir
likte bulunur. Gerilim de, bu iki znenin ayn nesneyle ilgili paylam
zerine kurulur. Ancak bu anlat, bir tantm bildirisi olarak dzenlendi
ine gre, kurgusu da farkl olmaldr: Tantmn amacm uygun olarak,
anlatda da ba kahraman deil, eit konumda iki kahraman bulunmak
tadr. Gerekten de oluturulan kurmaca yapda, anlat ile ilgili her trl
durumun olmasna karn, bir atma yoktur. Roman ya da yk gibi
kurgularda, her znenin, kar znesi de anlatda yer alr. Yani, bir nes
neye birisi salp olmak isterken, dieri ayni nesneyi kaybetmemek iin
abalayacaktr. Burada ise, tantm amac dorultusunda bir anlat hazr
landndan, kar zne yoktur. Ama, sylemde vericiye aktarlacak
bildiriyi destekleyen bir anlatnn oluturulmasdr. Bu nedenle, anlat
nn sonunda cezalandrlan ya da kaybeden yoktur. Bu anlatda, herkes
kazanmaktadr. Zaten anlat, atmasz bir dnya izlei zerine ge
litirilmitir. Ksaca, buradaki anla edebiyattaki anlatdan farkldr.
nk burada gerekten bir kurmaca dnya yaratma amalanmamtr.
Kar zne olmadan, her zne kendi anlat izlencesini gerekleti
receine gre, her znenin anlat izlencesi ayr ayr oluturulabilir. Bu
iki kiinin eyleyenler emas ksaca u biimde gelitirilebilir: Kadn
znedir. Nesnesi bovling oynamaktr. Bu tr bir oyunu oynamak, ka
dna toplumsal bir stat kazandracaktr. O halde toplumsal konum ya
da stat, kadnn gnderenidir. Biraz zorlandnda, kadn iin yardmc
ve engelleyiciden de sz edilebilir. Kadmn bulunduu fotorafta iki ki
i daha vardr. Birisinin eli aktr. Kadnn deceini-varsayarsak eli
ak olduundan hemen yardmna koabilecektir. Bu nedenle eli ak

V DOAN GNAY

204

kiiyi kadnn yardmcs olarak deerlendirdik. Dier kiinin ise, eli ce

bindedir. Bp kii, davram asndan kadma ilgisiz grnmektedir. O
halde engelleyici deilse bile, en azndan yardmc durumunda deildir.

Kadn
Gnderen

Nesne

Toplumsal Konum

Yardmc

Bowling oynama

-----------------

Eli ak adam

zne

Gnderilen
Kazanma/Kazanamama

---------------

Kadn

Engelleyici

Eli cebindeki kadn.

(Dier resimdeki erkek?)

Erkein zne olduu anlat izlencesinde, kadndakinden farkl ey

leyenler grlecektir. Erkein amac bellidir: Kitap okuyup, zamann
deerlendirmek ya da bilgilenmek istemektedir. Bu tr bir davran,
adama esinleyen kendi isteidir. Yani toplum iinde daha saygn bir yer
edinme, kendi alan ile ilgili bilgi sahibi:olma gibi amalarla kitap oku
maktadr. Erkek kendi anlatsnda tek bana bulunmaktadr. Bu neden
le, belirgin bir yardmc ya da engelleyiciden sz edilemez. Ancak, su
iinde kitap okumak zor olacandan suyu engelleyici olarak alabiliriz.

Erkek
Gnderen"
Bireysel istek

Nesne
Kitap okuma

Yardmc ------------------ - >

Erkek

(el, gz, kitap)

Gnderilen

zne
Erkek

Bilgilenmek/bilgilenmemek

---------------- Engelleyici
Su?t
(Dier resimdeki Kadn?)

Bal temel aldmzda, yeni bir anlat izlencesi oluturabiliriz.

Bu belki de yukardaki iki izlenceyi de iline alan bir yap olacaktr.

GSTERGEBLM YAZILARI_____________________________

Herkes
Gnderen--------------------- Nesne "znel beklentiler

zevkini yapma

205

Gnderilen
Gerekletirme/gerekletirememe

Yardmc---------------------> zneli---------- Engelleyici

?

Herkes
(Seilen iki rnek: Erkek ve kadn)

Bu tr bir yaklamda, engelleyiciler ve yardmclar belirtilmemi

tir, Ancak zne herkes olduuna gre, her znenin kendi yardmcs
ve engelleyicisi de olacaktr.
Her ne kadar bir anlat izlencesinden sz etsek de, anlatda belir
gin olan yalnzca edim aamasdr. Yani; ne eyletim, ne edin ne de yap
trm aamas anlatda belirgin deildir. Ancak, gstergebilim kuram
asndan bir anlatda, anlat izlencesinin bir aamas varsa, dier drt
aamasnn da varlm kabul etmemiz gerekiyor. O. zaman bu aamalar
doldurmak okuyucuya dmektedir.
7. 3. 3, zi ek sel dzey
Tantmlardaki dilsel ve dil d gstergeler ounlukla farkl an
lamlara gelebilecek biimde kullanlr. Her szcn ya da dil d gs
tergenin gerek bir anlam, yani dz anlam vardr. Bu durum, her trl
anlatm iin geerlidir. Tantmda, bu dzanlamsal yan ilk planda alda
gelir ve dzanlamsal yan ile bildiride yer alr. Ancak, sanat ierildi ya
da iknaya ynelik olarak hazrlanan bildirilerde kullanlan gstergeler;
dzanlamsal kullanmn yannda, yananlansal, armsal anlamlan ierecek biimde kullanlr. Yine bildirinin btnlnden oluturula
bilecek karsamalar da bilinli olarak yaplan kullanmlardr. Bu tr
kullanmlar, bildirinin daa farkl yorumlanmasna olanak salar.
Sz konusu bildiri, alcy iknaya ynelik olarak hazrlanan bir ta
ntm bildirisi ise, burada belirttiklerimizin fazlasyla kullanldn soyt lemeye gerek bile yoktur. Yani, kullanlan gstergeler farkl yorumlana
bilecek biimde bildiride yer alr. Tantm bildirisinin baarsnn da bu
tr simgesel kullanmlardan doduu sylenebilir.

V. DOAN GNAY

206

Okuyucunun ilk karlat, belrim dzeyindeki bir bildiridir.

Ancak gstergebilim ncelikle ierik dzlemine ynelir, belirim dzle
mini ikinci dzey olarak grr. Bildiri, belirim dzleminde okuyucunun
karlat tek tek eleri inceleme yerine, anlaml yapy bir btn ola
rak ele alarak birimler aras ilikileri, bir bakma tmce tesi ilikileri
ele alp zmler.
Grsel anlatmda, bildirinin anlam, grnty oluturan elerin
biimsel olarak kartlk ya da benzerlik sonucu bir arada bulunmalarn
dan kaynaklanr. Bizim incelediimiz tantm bildirisi de farkl trden
kartlklar zerine kurulmutur.
1. Biimsel adan yaz ve grnt kartl ilk planda grlebile
cektir. Yine biimsel adan, yazlana bykl ve kkl arasnda
bir kartlk sz konusudur. Grsel adan, yazlarn dil d gstergeye
gre ve sayfa dzenlemesine gre yerletirilmesi de bir kartlk olu
turmaktadr. Bu durum, okuyucunun bildiriyi alglamasnda bir sra iz
lemesi asndan ve fotoraflardaki kiilerle kendilerini zdeletirmesi
asndan yaplan bir durumdur.
2. Tantm bildirisinin st yapya gnderimde bulunan ksm ile bu
bildiriye ait olan ksm arasnda da bir kartlk kurulabilir. Yani kalc
olan (styapy ilgilendirenler), bildirinin alt ksmanda yer almaktadir.
Geici olan, her bildiride deien ksmlar, dzenlemede st ksmda bu
lunmaktadr. Buradan verilmek istenen armsal anlam ise, stteki
bildiri hep deise de alttaki kurum hep vardr. Tm Akbank tantmla
rnda bu kartl genelletirmek olasdr. styap eleri, her tantmn
deimeyenleri, her tantmn bildirisi (byk yap eleri) ise, deien
leri olarak bir kartlk oluturur. Ancak, byk yap asndan ele alman
bu bildirinin deienleri ve deimeyenleri bir arada ortak ve genel bir
adam oluturur.
n .
Deien ~
Deimeyen

gecici
kalc

st
ait

tantm bildirisi (her tantm cn secilen konul ;

Akbank (hertamtmda deimeyen logo ve internet adresi)

3. Szcenin gndergeleri asndan, yani szcelemsel adan sy

lem ve anlat kartlm grebiliyoruz. Sylem, tammm vericisi tara
fndan dorudan alcya seslenilerek oluturulmu ksmdr. Anlat ise,
kurmaca bir yapdr. Anlatnn gndergesi kendi zerinedir, sylemin
gndergesi ise gerek dnyaya aittir. Dier yandan sylem ile anlat arasmdaki kartlk dizisel dzeydeki yer deitirme (fr. substitution) il
kesine bal deil, dizimsel olarak birbirini varsayan, birbiriyle ilikili
bir kartlktr. Okuyucuya iletilen bildiri olarak, tek bir bildiri bii
minde ve e zamanl bir yap olarak sunulsa da, anlamn, syleme gre

GSTERGEBLM YAZILARI

207

bir ncelii olduu grlr. Sylemde geen Bu szc, daha nce

belirtilen ya da aktarlan bir duruma, bireye gnderimde bulunmutur.
Sylemin iinde geen bu szc anlaty varsayyor ve sylemin
anlatya dayal olarak kurulduunu gsteriyor. O halde nce anlat, son
ra sylem biimindeki bir sralamadan, sz edebiliriz. Bu szc hem
ncelik-sonralk kartlm, hem de erevelenen ve ereveleyen sz
ce kartln gsterir. Ksaca, anlat bir kurmaca olarak, sylemi des
teklemek iin oluturulmutur.
Tantm bildirisinin temel ilevi, alcya bilgi vermektir. Her tam
lm bildirisi yzeysel yapda ya da derin yapda bilgi verici bir ileve
sahiptir. Bilgi vermenin temel amac da, alcnn tutum ve davranlarn
deitirme biiminde aklanr. Buradaki sylem, bilgi verici bir ileve
sahiptir. Anlat ise, sylem ile alcdan beklenilen davran deiikliini
inandrmak amacyla yerletirilmitir. an ilevinin baskn olduu bu
tantmda, alcy bir eylem yapmaya itme sz konusudur. Bu da sy
lemle yaplmtr.
Dier yandan sylem ve anlat iinde de yeni kartlklar buluna
bilir. rnein sylemin logo ve dilsel gstergelerden olumas yeni bir
kartl belirtir. Sylemde geen biz ve siz ayrm bir kartlktr.
Yine, anlatnn dilsel ve grsel gstergelerden, olumas kendi iinde bir
kartlktr.
Alat

Sylem

Dilsel gster Grsel gsterge

Dilsel gsterge

Logo/adres

ge
o kadn

o erkek

Biz verici

siz alc

nce

Sonra

erevelenen

ereveleyen

Anlattmz: nsanlar farkldr

Sylediimiz: Biz size hizmet veriyoruz

4.
Asl kartlk anlat iinde yer alan ki ikonografk gsterge ara
snda bulunabilir. Ancak buradaki tm gsterge, davran ve durumlar
kartl belirtmiyor, aksine alternatifini belirtiyor. ki fotorafin ko
nulan ayn, armlar ayndr: Herkes kendi dnyasn yaar. Bu iki
resimde, iki kii, iki nesne ve iki uzam grrz. Bunlar birbirinin kart
gibi olsa da, tantmda bulunma biimi dizisel bir yaklamla birinin ye
rini dieri alabilecek biimdeki seenekler olarak sunulmutur. Yani, al-

V. DOAN GNAY

208

tematif bir seme ii nerilmektedir. Gnmzde yaplan tantmlarn

genel zellii; alcnn rnle ya da yaplan hizmetle ilgilenmesi yerine
tantmla zdelemesi beklenir. Byle bir yaklamdan yola knca, acmn, bu iki durumdan birisi ile kendisini zletirmesi istenmektedir.
Reklam beenen alc, reklamn yaratt olumlu evreni ve dnyapsal estetik anlay paylam olur (Kran & Bker, 1999: 25). Tamum
daki fotoraflarla alcya esinlenmek istenilen dnce de budur.
Kiiler, birbirinin kart olarak yerletirilmi olsa da, anlamn ay
rt edici eler tad aktr. Bay ve bayan olmas, yzlerinin erkek ve
kadm belirtmesi biyolojik bir kartlkr. Bu kartla uygun olarak,
salarndan da sz edilebilir. Kltrel olarak kadn uzun sa, erkek de
ksa sa ile belli bir kimlik izer. Yine resimlerdeki giyim, oyun, banyo
yapma, banyoda kitap okuma, bowling oynama gibi yanlar kltr teme
linde deerlendirilebilir. San uzunluu ya da ksal evrensellik zel
liinde olabilir. Ancak bowling oynamak, lkemizin her yerinde oyna
nan ve bilinen bir oyun deildir. Benzer ey kpkle banyo yapmak ve
kvette ykanmak, kvette kitap okumak iin de sylenebilir. Burada
belirtilenler resimlerdeki belli bir kltrn zelliini tayan ksmlardr.
Bunlann anlalabilmesi iin art alan bilgisine gereksinim vardr. Bu ta
ntmlarn, krsal kesimde burada belirttiimiz gibi anlalmad kesin
dir. Bu da gsterilen resimlerin anlalmas iin gerekli olan art alanbilgisinin eksik olmasndan kaynaklanmaktadr.
Bu iki resimde, yaygn kltrel duruma uygun dmeyen zel
likler daha dikkat ekicidir. Yaygn kltrel tanmlamada; kadn fiziksel
olarak daha zayf, erkekse daha gldr. Ancak resimlerde fiziksel enerjisni gsteren kadndr. Toplumsal olarak belirlenen rollerin davu
rumlar, grnmleri ile fotoraftaki tayclar arasnda bir uyumazlk
sz konusudur. Ksaca, bildirinin yananlamsal boyutta, gsteren ile
gsterilen arasndaki iliki tersyz edilmitir.
K ltre zg a rt alan bilgisi
Y ananlara
D zanlam

Erkek

(gsteren)

(gsterilen)

[G]

(gsteren)

(gsterilen)

Dzanlamsal olarak kadn ve erkek fiziksel olarak bir eylemi

gerekletiriyor. Burada bir sorun yoktur. Ancak yananlamsal boyutta,
toplumsal genel geer deerlerin tersyz edilmesi sz konusudur. Yay-

209

GSTERGEBLM YAZILARI

gm kullanm stteki gibi iken, resimdeki kullanm bunun tersi durum

dadr.
T antm da belirtilen durum
Y ananlara
D zanlam

Kadm

(gsteren)

(gsterilen)

[G]

(gsteren)

(gsterilen)

Tek bana darda top oynayan bir kadn kabul edilebilir. Ancak
iki resmi bir arada gstererek, byle belirgin bir kartlk gsterecek
biimde yerletirmek izleyici asndan dikkat ekicidir. Allm bil
gilerin, yanalam katmannda bozulduunu gryoruz (Erkman-Akerson, 2001:18-19). Ayn durumu, kadm ve duygusal yaam arasnda da
oluturabiliriz. Roman okuma, dsel dnyadan haz alma daha ok ka
dna zg bir davran biimidir (en azndan romann kt dnemde
Avrupa'daki durum byledir). Burada ise erkektir. Yani iki resimde olaan diye bilinen durumlarn tersyz edilmesi sz konusudur. Toplum
sal art alan bilgisinde, duygusal olan (roman okuyan) kadndr. Erkek
daha gerekidir:
K ltre zg a rt alan bilgisi
Y ananlara
D zanlam

Duygusal

Kadm

(gsteren)

(gsterilen)

Duygusal

[Duygusal]

(gsteren)

(gsterilen)

Tantmda bu durum da ters yz edilmitir. Elbette ters yz etme

iinin bilinli yapldn da belirtmemiz gerekiyor.
Tantmda belirtilen durum
Yananlam

Duygusal
(gsteren)

Dzanlam

Duygusal
(gsteren)

Erkek
(gsterilen)
[Duygusal]
(gsterilen)

Erkek ile kadm arasndaki kartlklar yalmzca bunlarla snrl de

ildir. Ayakta olmak gl olmay belirtir. Yatmak ise, gszlk ol
masa da, korumaszlk anlamm belirtir. Burada da bir kartlk sz ko

2X0____________________________________

V. DOAN GNAY

nusudur. Erkek genelde dar kar, kadn ise evde kalr. Ancak burada
yine allm toplumsal kodun alt st edilmesi sz konusudur. Dpha
arpc bir kartlk cinsellik boyutunda grlr. Cinsellik, genelde ka
dna yklenilen bir toplumsal koddur. Erkek genelde giyinmitir. Top
lumsal tanmlamalarda, erkei cinsel e olarak gstermede, belki gm
leinin bir dmesi ak olarak gsterilir. Kadn ise, soyunmu olarak
tantmlarda sklkla yer alr. Ancak burada iki durum btnyle tersyz
edilmitir. Kadmm resminde cinselliim aklayc hemen hibir yan
grnmez. Tek e olarak sam grebiliriz. st ksm plak ve kpk
banyosu yapan bir erkek her bakmdan cinsel bir e olarak gsteril
mitir. Kadn ise allm bilgilerin dndaki bir kimlikle karmza
kar, yani bildiklerimiz tersjniz edilmitir. Kadnn giysisi de burada sy
lediklerimizi iyice ortaya karr. Kltrmze zg art alan bilgisi ola
rak, kadn genelde etek ve ceket biimindeki bir giysi ile belirtilir. Ama
burada, btnyle erkei belirten gmlek ve pantolonla belirtilmitir.
Gmlek ve pantolon, kadnn tantmda yklendii ilevi belirgin biri bi
imde ortaya koyar. ki resimde, tm ilevleri ile erkek ve kadn yer!de
itirmitir.
Her bakmdan tantmdaki grntsel elerin, allm bilgileri
tersyz etme zerine kurulduu sylenebilir. Toplumsal art alan bilgisi
ile rten tek yan yzdeki glmsemedir denilebilir. Kltrel tanmla
mada kadn daha glmseyen bir yze, erkekse daha ask suratl bir y
ze sahip olarak belirtilir.
K ltre zg a r talan bilgisi

Tantmn dayatt bilgi

E rkek

Kadn

E rkek

K adn

Gl

..Gsz

Gsz

Gl

Darda

Evde

Evde

Darda

Yneten

Ynetilen

Ynetilen

Yneten

Toplumda

Evde

Evde

Toplumda

Kalabalk

Yalnz

Yalnz

Kalabalk

Fiziksel e

Cinsel e

Cinsel e

Fiziksel e

Gerek dnya

Dsel dnya

Dsel dnya

Gerek dnya

Kendinkkorumak

Destek aramak

Destek aramak

Kendini korumak

Gmlek-pantolon

Ceket-etek

Gmlek-pantolon

Ask suratl

Glmseyen yz

Ask suratl

Glmseyen yz

GSTERGEBLM YAZILARI

211

Grntlerdeki nesneler arasnda, genellikle iki tr ilikinin oldu

u sylenir (Courtes 1995:237): Benzerlik ilikisi ve kartlk ilikisi. Ta
nm olarak, aralarnda hibir benzerlik olmayan iki nesne aym dizgenin
esi olamaz. Bu iki e arasnda bir benzerlik yoktur. Tek benzerlik
farkl insanlar zel yaamlarn istedikleri gibi geirebilir tr bir aklama balanmda bulabiliriz. Byle bir dizge balanmda iki nesneyi
yan yana yerletirebiliriz. Ancak, tantmda, bu iki resim aym dizgenin
eleri deil, deitirim ilkesine gre, birbirinin yerini alabilecek see
nekler olarak yerletirilmitir.
Burada belirgin olan iliki kartlktr. levsel olarak, bir e kar
t olmadan bir baka eden ayrlamaz. Hjelmslevin anlam kart
lklardan ve kartlk iinde doar szn anmsatan bir kartlk sz
konusudur. Biraz nce sylediimiz gibi, kadn tek bana borvling oy
nar durumda olsa, toplumsal bilgiler balamnda kabul edilebilirken, g
revlerini deitirmi olarak, erkekle kart biimde bir arada bulunmas
okuyucuyu artr. Btn bu durumlardan da anlalabilecei gibi tan
tmdaki grsel anlatm, hem allm toplumsal art alan bilgisi asndan
kart, hem de bu farkl yap kendi iinde birbiriyle kart durumdadr.
zleyicinin ansiklopedik bilgiye dayanarak bir okuma edimi gerekle
tirmesi durumunda, bekledii grntye ulaamayacaktr. Televizyon
daki tantm filminde, kafesi alp evi terk eden kiinin kadn olduunu
da dndmzde, her eyin toplumsal kabul gren durumlarn dn
daki bir kullanm zerine gelitiini syleyebiliriz.
Allm toplumsal art alan bilgisi dndaki bir yerletirme ze
rine kurulmu iki resimdeki edimler, nesneler ve durumlar toplumsal
deerlerini kaybetmilerdir. Toplumsal olarak, ilevi ve deeri bilinen,
ancak kendi konumu dnda kullanlan eylemler, nesneler ve durumlar,
bilinen etkilerini kaybedeceklerdir (Everaert-Desmedt, 1999:8). Toplum
sal bilgilerin kaybolmas, okuyucuda bir aknlk yaratyor. Byles bir
karmaa, kantlama asndan nemlidir. Verici, bu kantlama iinde
kendi bilgisini okuyucuya esinleyip kabul ettirecektir.
Resimdeki olaylarn ve nesnelerin bu biimde yerletirilmesi ve ahcya sunulmas rastlantsal deildir. ok salam bir mantk erevesi
iinde grlmektedir: ncelikle bu bildirinin kadna ynelik olarak ha
zrlandm syleyebiliriz. ada kadn, ekonomik gc olan ve top
lum iinde yaayan kadndr. O zaman bankaya da gereksinimi olacak
tr. Bir nesne, nsan dncesinde bulunan bir nitelie sahiptir. Bu nite
liin alglanmas duygu yoluyla olmaktadr. Zillinde yaratlan bu nitelik,
aym zellie sahip bir baka eyin dncesidir. Top devinimi belirtir.

212

V DOAN GNAY

Bum kullanan kadndr. O halde, devinim iindeki kadnn tantmdaki

grnt ile kendini zdeletirmesi beklenmektedir.
Erkek ve kadnn yaptklar edim iin kullandklar aralar da dik
kat ekicidir. Erkek kitap okurken, kadn bowling oynamaktadr. Kulla
nlan bowling topu ve kitap esini ele aldmzda, erkek ve kadnlarn
belirgin zelliklerine ulaabiliriz. Erkek ve kadnn yapt edimlerde bir
kartlk grlr. Birisi dnsel bir edimi (kitap okumak) gerekleti
rirken, dieri ise eyleme dayal bir edim gerekletirmektedir. Top ile
kitap da kiilerin ruhsal yann ortaya koyacak nesneler olarak deerlen
dirilebilir. Top, kitaba gre daha byk bir nesnedir. Kitap kelidir, du
raan bir yapy simgeler. Top ise yuvarlak olmas asndan devinimi
belirtir. Elden brakld anda top, yer deitirecektir, kitap ise, elden
brakld anda iine kapanacaktr. Bu nedenle top zgrl, kitap ii
ne kapall simgeletirir. Top oynamak iin zel bir dikkate gerek yok
tur, kitap ise hesap iidir. Topun resimdeki durumuna baktmzda, in
sanla son temasm grrz ve alc mgelemsel olarak, bakmasndan
hemen sonra topun elden kacam dnecektir. Yani zgr kalacak
tr.
Top

K itap

Byk

Kk

Brakld anda: Serbest kalacak

Brakld anda: Kapanacak

zgrlk

ine kapanma

Rahat

Hesap

Yuvarlak

Keli

Devinim

Duraan

Scak

Souk

nsanla ksa temas

nsanla srekli temas

Buradaki top nesnesinin armsal olarak, ada kadm sim

geletirdiini dndmzde, yapt edimler ile kimliim ortaya ko
yan bir kadn sz konusudur. Kadnn varl hareketlerinde, sesinde,
fikirlerinde, yz ifadelerinde, giysilerinde, setii evrede, zevklerinde
ortaya kar. Gerekten de kadn, kendi varlna katkda bulunmayan
hibir ey yapmaz diyor John Berger (1986:46). O halde bir tamum da
olsa, kadnn yapt her davram varlna katk salayacak zelliktedir

GSTERGEBLM YAZILARI

213

ya da tantnm, burada belirttiimiz zellikteki ada kadna ynelik

olarak hazrlandn dnebiliriz.
Birisi devingen ve hareketlilii, dieri de duraan bir kimlii simgeletirmektedir. Tersini dnmek zordur. Yani tek bana bir erkein
devinim belirtmesi anlamsz olacaktr. Ancak tek bana olsa da, banyo
da ve plak olmas erkein cinsel yanm gstermitir. Buna karn, ka
dn toplum iinde olsa da, devinim inde olsa da, btnyle cinsel bir
nesne olarak gsterilmemitir. Giyimi lldr. Bu adan erkein yal
nz olup, duraan ve cinsel yan ne karlan grnm, kadm asn
dan u biimde dengelenmitir: Devinim iindedir, toplum iinde bulu
nur, ancak giyimi ile belli bir lllk indedir. John Berger, erkekle
kadmn grme ve grlme biimlerini ele ald bir yazsnda yle der:
Erkekler davrandklar gibi, kadnlarsa grndkleri gibidir. Erkekler
kadnlan seyreder. Kadnlarsa seyrediilerini seyreder. Bu durum, yal
nz erkeklerle kadnlar arasndaki ilikileri deil, kadnlarn kendileriyle
ilikilerini de belirler. Kadnn iindeki gzlemci, erkek; gzlenense ka
dndr. Bylelikle kadm kendisini bir nesneye -zellikle grsel bir nes
neye- seyirlik bireye dntrm olur (Berger, 1986: 47). Bu dn
ceden yola ktmzda, kadnn toplum iinde bulunma nedeni daha iyi
anlalacaktr. Yalmz olmas durumunda seyredildiklerini seyretme
olanam bulamayacaktr.
Olayn gereklemekte olduunu, bitmeye ynelik olduunu gr
mek, alc zerinde olumlu etki yapacaktr. Olayn gereklemesi, baa
rl bir nam simgeler. Olumlu nitelie sahip, deneyime bal bir edimin
alglanmas, zihinde ayn nitelikteki bir baka eyi arnr. Oyunda
kazanma olgusu, alcnn da yapaca ite kazanma olgusunu artrr.
Kz topu atmak zeredir. Erkek de kitapta belli bir sayfaya kadar gel
mitir. Bitmemi bir olaym sonucu, alc tarafndan merak edilir. Bu me
rak duygusu, alcda zevk alma, onu izleme ve kazanmasn grme istei
uyandrr. Tantmda, ilk karlamalarda gz ucuyla yaplan tanklk,
daha sonra bildik birisinin davran gibi alglanmaya balar. Bakasnn
baarsn grmek, kendisinin de baarl olaca dncesini akima ge
tirecektir. Bu tr bir eylemle vericinin amalan da u trde sralanabilir:
Eer bu insanlar gibi baarmama tadna varmak istiyorsanz (farkl ol
ma, tannma, hayranlk), onlarn yapt gibi yapn (benzerlik, iliki) ve
size farkl olduunuzu gsterecek Akbanka gelin (erk5e katlma, uy
gunluk, kimlik bulma).
Seilen renklerin, dekorun ve uzanm da anlama katk salad
aktr. Renklerin kullanm, uzam ve yaplan eylemlere uygundur. JeanClaude Coquetnin dedii gibi renk ya da biim kendi balarna deil,

V. DOAN GNAY

214

gerekletirdikleri ilevler, rnein belirledikleri uzamlar ve olutur

duklar nitel birimler (Coquet, 1982:42) olarak anlama katk salarlar.
Evde huzur bulan ve rahatlamak iin banyo yapan kiinin uzam ve se
ilen renk ve dekor rahatlatcdr. Ancak darda heyecan (oyun, ka
zanmaya baldr ve heyecan beraberinde getirir) arayan bir kadn in
seilen uzam, renk ve dekor, yapt e ve bulunduu yere uygundur.
Daha karanlk, kalabalk ve karmak bir dekor vardr. Bakan kii iin
banyodaki gibi rahatlatc deil, yorucu ve gerilim salayan bir uzam
anmsatmaktadr. Aralarnda farklar olsa da, her iki uzam da kiilerin
zel zevklerini gerekletirdii yerlerdir. Yani, olumlu bir ilevi olduu
kesindir. Kadmn honutluk gsteren durumu, yapt ite baanl olaca
m gsterir. Erkek ask suratl olsa da, yznde belli belirsiz bir g
lmseme grlr. Bu da yapt iten, bulunduu ortamdan ya da oku
duu romandan honut olduunu gsterir. ki uzam arasnda u tr kar
tlklar bulunabilir:
Kadm

Erkek

Eylem in uzam a uygunluu

Kabul edilmi

Kabul edilebilir

Dekor

Karanlk (yorucu)

Aydmbjk (rahatlatc)

Dekor-toplum

Ak (herkese ynelik)

Kapah (bireysel kullanm)

ereve

Snrsz

Snrl

Fiziksel o rtam

Kum

Su

Toplum

Toplumsal

Bireysel

K utlanlan eyann zellii

Yuvarlak

Dz

Y ardm c eya

Yok

Var

U zam adan destek alma

Yok (ayak?)

Var (srt dayanm)

Edim iin kullanlan nesneler ile, uzam arasndaki iliki de bildiri

nin anlam asndan nemlidir. Top bir oyunun aracdr. Oyun kavram
ise en az iki kiiyi gerektirir. Bu nedenle, kadmn yapt toplumsal bir
edimdir ve uzam olarak toplumsal bir yerde bulunmaktadr. Kitap dek
kiinin yapaca bir edimin aracdr. Bu nedenle, adamn yapt edim
bireysel bir edimdir. Okumak iin seilmi belli bir uzama gerek yoktur.
Her yerde okunabilir. Erkek de, tartmal da olsa kvette bu ii gerek
letirmektedir.

215

GSTERGEBLM YAZILARI

Uzamn simgesel deeri, tantmda nemli bir ilev grmektedir.

Kiilerin yapt eylemle, seilen uzam arasnda olumlu bir koutluk
vardr. Bedensel davranlar asndan her iki kahraman da olumlu du
rumdadr. Bu honutluk hem yaplan eyleme, hem dinleme zamanna,
hem de yaanlan uzama gnderimde bulunur^ Seilen uzamlarla tantm
bildirisi arasnda meksemeye dayal iliki kurulabilir: Kiilerin yap
tklar eylemle, bankaya gitme arasnda ve bulunduktan esenlikli uzam
ile, bir uzam olarak "banka arasnda dizdeimece ilikisi vardr. Ya
da mekseme yoluyla okuyucunun bu iki durum arasnda bir iliki kur
mas istenmektedir. Burada var olan bir durum verilir, ancak alc bu du
rumu gelecek zaman iinde dnecektir.
Resimde v a r olan gerek durum

m eksem e yoluyla gelecee ynelik

arm lar

Eylem

Kiiler yapt iten honutturlar

Size nerdiimiz ii yapmaktan honut

kalacaksnz

Zaman

Dinlence zaman (tatil, alma za Bizimle almak sizi dinlendirecektir

man dndaki zaman dilimi)

Uzam

Dinlenilecek ortam (alma ortam Akbak sizin en iyi dinleneceiniz

dnda dinlenmek iin seilebilecek yerdir
en iyi iki ortam)

Anlam, kartlklar zerine kurulmutur. Kart iki insann kart

iki devinimi bildirinin anlamm oluturmaktadr. Bildiride yer alan
farkl dnyalar ve kendine ait bir dnya szceleri de bu farkll
belirginletirir. Kullanlan uzam, dekor, nesne, eylem, kiiler hep bu di
zisel iliki iinde deerlendirilebilecek bir iliki iindedir. Btn bu kar
tlklar, alcya ynelik olarak hazrlanmtr.
Bu tantm bildirisinde var olan durumlarn ksa zeti yle olabiiir:
Herkesin farkl dnyalar vardr (ak)
Siz de bu nsanlardan birisiniz (kapal)
ada kadn, zgr kadndr. Kendine ait bir dnyas vardr (derin

yap)

Sizin de farkl dnyanz olacaktr (kapal)

Bz size sayg duyuyoruz (ak)
Her kesimden insan bizim bankamza geliyor (arm)
Siz de gelin (beklenti)

V. DOAN GNAY

216

Bu beklenti iin belli bir kantlama yoluna gidiliyor. Buradaki ka

ntlama; ucuzluk, salk, hzllk gibi durumlarla deil, yaplan hizmetle
. gsterilmeye allmtr. Yaplan hizmette, insana sayg duyulduu ve
kiilerin farkl olduu dncesinden yola kld alcya esinlenerek
bir kantlama biimi gelitirilmitir. Bu durum da bankadaki bir zellik
le deil, dorudan kiilerin kendi zel yaamlar zerine gelitirilen bir
varsayma dayanmaktadr.
7, 4, Sonu
Dilsel adan btnce (metin, tantm bildirisi, heykel, resim) bir
birini izleyen, sral ve anland btnlerin oluturduu bir dizidir. Bu di
zili; rastlantsal bir durum deildir, aksine S tarafndan bilinli ola
rak, belli bir mantk srasna gre, dilbilgisi ulamlarna ve metnin ileyi
ine gre yaplmtr. Dzenli ve tasarlanm bir btn olan her trl an
laml yaplar; duygu, heyecan, coku, korku ya da insan ruhuna ynelik
daha baka soyut deerleri yaratmaya ya da kullanmaya elverili, anlam
bakmndan da ok zengin gstergebilimsel birimlerdir.
letiim amacyla retilmi anlaml yaplar, deiik amalar iin
retilmi olabilir, farkl kanal ya da kod yardm ile aktarlm olabilir.
Ancak anlaml bir yapnn, gsterdiklerinin yannda, belirttikleri dier
anlamlar da vardr. Bu bir roman iin byle olduu gibi, soyut resimde
ya da mim sanatsnn .yaptklarnda da geerli bir durumdur.
Burada, grsel ve dilsel anlatmn bir arada kullanld bir bildiri
nin zmlemesinde uyguladmz gstergebilim, bir bildiriyi ayrntl
okumaya girien okuyucuya, daha tutarl bir okuma edimi gerekleti
rebilmesi iin, ilk bakta grdklerini dzenleme ve birbiriyle ilikilendirmenin yannda, yzeysel yapda grlemeyecek birok anlam odaklarnm da farkna varmasn salayacak bir zmleme yntemidir.

Ksaltmalar
A: Anlat izlencesi

N: Nesne

Aj: znenin yks

: zne

A2: Kar znenin yks

dN : Deer-nesne

l: Gerekletirici zne

E: Eyleyen
Eng.: Engelleyici

S: Szceleme znesi

Gln: Gnderilen
Gn.: Gnderen

V: znenin nesnesinden ayr ol| mas (ayrklk)

: lev

Y: Yapmak (edim)
Yrd.: Yardmc

j: kna etmek
2: Durum znesinin ilemci zne
olarak nesneye sahip olmak
iin yapt eylem.
kN : Kipsel nesne
k t A l : Kar anlat izlencesi

kt : Kar zne

2: Durum znesi
SZ: Szceleme zaman

Z. Szce zamau
A: znenin nesne ile birlikte olmas (birliktelik)
= > : Edim szcesi
: Dnm

Trke - Franszca Szlk

Aklayc szce: Enonce assertif
A dlandrm a: Denomination
A ktarlan sylem: Discours rapporte
Aldatc: Illusoire
Alt kartlk: Sub-contranete
Anlam ekseni: Axe semantique
Anlam etkisi: Ellet de sens
A nlam oluumu: Semiosis
Anlambrmcik: Seme
Anlam lam a: Signilication
Anlamsal yerdelik: Isotopie lexcale
A nlat izgesi: Schema naratif
A nlat izlemi: Parcours narratif
A nlat kiisi: Personnage
Anlat: Recit
A nlatm sal ilev: Fonction
dexpression
A nlatm sal kiplik: Modalite expressive
A nlatm sal szce: Enonce expressf
Anlatmsal: Expressif
Anlata! bileen: Composant narrative
A nlatsal dilbilgisi: Grammaire narrative
A nlatsal dzey: Niveau narratif
A nlatsal sozdizim: Syntaxe narratif
Anlatsallk: Narrativite
A nlatm a: Narration
A raya girmeme: Non-interventon
A rt a rd a gelme: Succession
Artgnderim : Anaphore
A rtgnderlm sel belirleyici: Dectb
que anaphorique

Arzu edilebilir olmayan:

desirable
A rzu edilebilir: Desirable
Arzu edilemez: Indesirable
Asl: Ventable
Ayrk: Disjoint

Non~

Badam: Combinaison
Bamszlk: Independance
Bant: Contacte, j onction
Balam: Contexte
Balarasal gnderge: Reference
contextuele
Balak (ya da Bitiik): Conjoint
Balang durum u: Situation initiale
Belirim: Deixis
Belirleyen: Determinant
Belirleyici olmayan: Non-deictique
Belirleyici: Deictque
Belirme szcesi: Enonce ocurrence
Belirti: indice
Belirtik: Explicite
Beti: Figre
Betimleyici szce: Enonce descriptif
Betisel dzey: Niveau figratif
Betisek Figratif
Betisellik: Figurativite
Brakm a: Resignation
Bildiri kiplii: Modalite de message
Bildirm e szcesi: Enonce declaratif
Bildirm e tmcesi: Phrase assertive
Bildirmek: Faire-savoir
Bilen zne: Sujet pistemique
Bilgisizlik: Ignorance
Bilimku ram sak Epistemique

220

________

Bilim kuram sa kiplik: Modalite

epistemique
Bilisel boyut: Dimension cognitif
Bilisel edim: Faire cognitif
Bilisel edin: Competence cognitive
Bilmek: Savoir
Bilmemek: Non-savoir
Birey: Individu
Birleim: Combnaison
Boyun eme: Obeissance
Buyrum szce: Enonce directif
Buyurm a edimi: Acte predictif
Buyurma: Prescripton
Byk yap: Macrostructure

D urum znesi: Sujet detat

D urum : Etat
D urum sal belirleyici: Deictique situationnel
D urum sal gnderge: Reference situationnelle
Duygusal: Affectif
Dzdeimece: Metonymie

eliiklik: Contradction, contradictoire

karsam a: Inierence
k noktas: Point de repere
okseslilik: Polyplonie
D eer nesne: Objet de valeur
D eer yargs: Axiologie
Deerlendirici: Appreciatif
Devingen: Dynamique
D ardan gelen kiplik: Modalite extrinseque
D il edimi: Acte de langage
Direnme: Resistance
Dizili: Enchamement
Dizimsel: Syntagmatique
Dizisel: Paradigmatique
Dorulam a ulam: Categorie de veridiction
Dorulayc kiplik: Modalite veridictoire
Dorulayc: Veridictoire
Doruluk: Certitude
Dnl ilem: Operation reflechie
D ntrm (Dnm): Transfonnation
D urum eylemi: Verbe d'etat

V. DOAN GNAY

Eden: Acteur
Edilgen isten: Volonte passive
E dim (yapm) znesi: Sujet de faire
E dim szcesi: Enonce de faire.
Edim: Acte, performance
Edmbilm: Pragmatique
E dim in gerekletirici znesi: Sujet
operateur de la performance
Edim li zne: Sujet performateur
Edimsel gnderge: Reference actuel
Edimsel boyut: Dimension pragmatique
Edimsel
kiplik:
Modalite
de
Pactualite
Edimsel zne: Sujet pragmatique :
Edimsel szce: Enonce perfomatif
Edimsel yaptm m : Sanction pragmatique
Edimsel: Actuel, Performatif, Pragmatique
Edimselleme kiplii: Modalite actualisante
Edimselleme: Actualisation
Edimsellemi zne: Sujet actualise
Edim sz gc: Force iliocutoire
Edimsz: Illocution
Edin: Competence
Edinli zne: Sujet competant
Edinim : Acqusition
Eretileme: Metaphore
Eksiltili: Eliptique
E lde etme: Appropriation
Engel: Empechement

GSTERGEBLM YAZILARI
Ebiimlik: Isomorphisme
Etkilenen zne: Patient
Etkin boyun eme: Obeissance ac~
tive
Etkin diren: Resistance active
Ettirgen: Factitif
Ettirgenlik: Factitivite
Eyleten zne: Sujet manipulateur
Eyletilen zne: Sujet manipule
Eyletim: Manipulation
Eyleyen: Actant
Geirgen ilikileri belirten kiplik:
Modaite exotaxique
Geili dn(tr)m: Transformation transitif
Geili iletiim: Communication
transitive
Geililik: Transitivite
Geisiz: Intranstif
Gelimec: Progres
Genel izlem: Parcours generatif
Genellemi anlatsalhk: Narrativite
generalisee
Gerein kiplii: Modaite de la re
alite
G erek kii: Persorme

Gerek: Vrai
Gerekleebilir: Realisable
Gerekleemez: Irrealisable
Gerekleme kiplii: Modaite realisante
Gerekleme: Manifestation
Gerekletirici (ya da ilemci) zne:
Sujet operateur
Gereklik: Verite
Gerekli: Necessaire
Gereklilik: Necessite
Gerilme: Tension
Gizli: Secret
Gnderge: Referent
Grnmek: Paratre

221
Grnmemek: Non-paratre
G rntsel gsterge: Icone
Grntsel: Iconique
Grn: Aspect
Gstergebilimsel drtgen: Carre
semiotique
Gstergebirim: Sememe
Gsterim: Representation
Gcl gnderge: Reference virtud

Giicl zne: Sujet virtuel

Gclleme kiplii: Modaite virtuaHsante
G cllk kiplii: Modaite de la virtualite
Gszlk: Impmssance
erme: Implication
kin olarak bulunan kiplik: Modalite intrinseque
kinlik: Immenance
knaya ynelik edim: Faire persuasif
letiim durum u: Stuaton de communication
likiler a: Reseau de relation
m geler btn: Figurae
nandrm ak: Farire croire
nanm ak: Croire
stee ballk: Facultativite
stemek: Vouloir
stem eyerek yapm a, istensizlik:
Involontaire
sten yokluu: Absence de volonte
sten: Volonte
lemci zne: Sujet operateur
zin verme: Permissivite
zlek: Theme
zlekletirilme: Thematisation
zleksel dzey: Niveau thematique
Kanlmaz: Indispensable
K antlam a: Argument

222
Kamtlayc szce: Enonce argumentatif
K a ra r verm e kiplii: modalite alethique
K arm ak eksen: Axe du complexe
K ar zne: Anti-sujet
Kartlk: pposition, Contrariete
Katk: Attribution
Kendine dnk iletiim: Communcation refleche
Kesit; Sequence
Klc zne: Agent
Kip: Mode
Kpletirici szce: Enonce modalisateur
Kipletirici: Modaisateur
Kipletirme: Modalisation
Kiplik: Modalite
Kipsel eylem: Verbe modal
Kipsel nesne: Objet moda!
Kipsel szce: Enonce modal
Kipsel: Modal
Kipselleme: Modalisation
Kii olmayan: Non-personne
K oulandm c zne: Sujet modalisateur
K k yap: Microstructure
M antksal kiplik: Modalite logique
M uktedir olm ak (Yapabilmek):
Pouvoir
M dahale etme: Intervention
Neden bildiren zne: Causateur
Niteleme: Qnalfication
Niteleyen edim: Perfonnance qualifant
Niteleyen kiplik: Modalite qualitante
Ni tel ey en :Quali fiant
Odaklaym: Focaisation

V. DOAN GNAY
Olaanlk: Contigenee
Olanak: Possibilite
Olanakl: Possible
O lanakllk kiplii: Modalite de pos
sibilite
M
Olanaksz: Impossible
Olanakszlk: Impossibilite
Olas: Probable
O laslktan uzak: Improbabilite j
Olasz: Improbable
O ldurm a kiplii: Faire-etre
O ldurm ak, oldurum: Faire-etre
Olmak: Etre
O lm am a durum u: Non-etre
O lm am ak Non-etre
O lm ann durumu: fitre de Petre
O luntu: Episode
Olu: Proces
Oluun merkezi: Siege du proces
Oyunculama: Actorialisation
nne geilemez: Ineluctible
rnek szce: Enonce-type
rnekseme: Anaogie
rtk: Implicite
zgrlk: Liberte
znellik balam: .Correlation de
subjectivite
znellik: Subjectivite
znenin ortaya kmas: Instauraton du sujet
znenin yeti kazanmas: Qualificationdu sujet
zyaptnm : Auto-sanction
Raslantya bal: Fortuit
Sahiplikten vazgeme: Depossession
Savsz: Assertion
Saydamlk: Transparence
Serbest brakm a: Laisser faire

GSTERGEBLM YAZILARI

_____________________________223

Serbest dolayl anlatm: Discours

indirect libre
Serbest sylem: Discours mterieur
lbre
Sesbirim: Phoneme
Sesbirimcik: Pheme
Seslenme: Vocatif
S ez dirim: Sous-entendu
Silinmi anlatc: N anateur efface
Sylem d gonderge: Reference
extra-discursive
Sylem ii gnderge: Refrence intra-discursive
Sylemsel e: Embrayeur
Sz edimi: Acte de parole
Sz verici szce: Enonce promissf
Szceleme durum u: Situation de
Penonciation
Szceleme kiplii: Modalite
denonciation
Szceleme znesi (S): Sujet de
Penonciaton
Szceenen: Enoncataire
Szcelenmi szce: Enonciation
enoncee
Szceleyen: Enonciateur
Sre: Processus
Sremseleme: Temporalisation

Uzaklk: Distance
Uzamsallama: Spatiasation

phecilik: Incertitude
Tanm a: Reconnaissance
Tantm: Publicite
Tantlayc: Demonstratif
Tmleyen: Circonstance
T red zne: Sujet heteronome

st kip$elle(tir)me: Surmodalite
styap: Superstructure
Varsayma: Supposition
Vazgeme: Renonciation
Yalan: Mensonger
Yaln ilikileri belirten (basit) ki
plik: Modalite endotaxique
Yanl: Faux
Yansz eksen: Axe du neutre
Y apm a edimi: Acte de faire
Yapmak: Faire
Y apm ann oluu: Etre du faire
Yaptrm: Sanction
Y aptrm a kiplii: Modalite de faire
Y aptrtm ak: Faire-faire
Yarglayc: Judicateur
Yasaklama: Interdiction
Yasaklanm: Interdit
Y er deitirme: Substitution
Yorumsal: Plastique
Yorumsal edim: Faire intepretatif
Y km llk kiplii: Modalite deontique
Ykmllk: Deontique
Z ararl deil: Non-nuisible
Z ararl: Nuisible
Z orunda olmak: Devoir
Zorunlu: Indispensable

Franszca- Trke Szlk

Absence de volonte: sten yoklnn

Acquisition: Edinim
A ctant: Eyleyen
A cte de faire: Yapma edimi
A cte de langage: D1 edimi
A cte de parole: Sz edimi
A cte predicf: Buyurma edimi
A c te ; Edim
A cteur: Eden
Actorialisation: Oyuneulama
Actualisaton. Edimselleme
Actuel: Edimsel
Affectif: Duygusal
Agent: Klc zne
Analogie: mekseme
A naphore: Artgnderim
Anti-sujet: Kar zne
Appreciatif: Deerlendirici
A ppropriatn; Elde etme
A rgum ent: Kamtlama
Aspect: Grn
Assertion: Savsz
A ttibution: Katk
Auto-sanction: zyaptmm
Axe du complese: Karmak eksen
Axe du neutre; Yansz eksen
A se semantique: Anlam ekseni
Axiologe; Deer yargs
C a rre $emiotique: Gstergebilimsel
drtgen
Categorie de veridiction: Dorula
ma ulam
C ausateur: Neden bildiren zne

Certitude: Doruluk
Circonstance: Ttimleyen
Cqmbmai$on: Badam
Combinaison: Birleim *
Com m unication reflechie: Kendine
dnk iletiim
Com m unication transitive: Geili
iletiim
Com petence cognitive: Bilisel edin
Competence: Edin
Com posant narrative; Anlatsal bi
leen
Conjoint: Balak (ya da Bitiik)
Contacte: Bant
Contexte: Balam
Contigence: Olaanlk
Contradiction: eliiklik
C ontradictoire; eliiklik
Contrariete: Kartlk
C orrelation de subjectivite: znel
lik balam
Croire: nanmak
Deictique anaphorique: Artgnderimsel belirleyici
Dectique situationnel: Durumsal
belirleyici
Dectique: Belirleyici
Deisis: Beirim
D emonstratif: Tantlayc
Denominaton: Adlandrma
Deontique: Ykmllk
Depossession: Sahiplikten vazgeme
Besirable: Arzu edilebilir
D eterm inant: Belirleyen

GSTERGEBLM YAZILARI
Devoir: Zorunda olmak
Dimension cognitif: Bilisel boyut
Dimension pragraatique: Edimsel
boyut
Discours indireet libre: Serbest do
layl anlatm
Discours interieur libre: Serbest i
sylem
Discours rapporte: Aktarlan sylem
Disjoint; Ayrk
Distance: Uzaklk
Dynamique: Devingen
Effet de sem: Anlam etkisi
Elliptque: Eksiltil!
Em brayeur: Sylemsel e
Empechem ent: Engel
Enchanem ent: Dizili
Enonce argum entatif: Kamtlayc
szce
Enonce assertif: Aklayc szce
Enonce de faire: Edim szcesi
Enonce declaratif: Bildirme szcesi
Enonce descriptif: Betimleyici szce
Enonce directif: Buynm szce
Enonce expressif: Anlatmsal szce
Enonce modal: Kpsel szce
Enonce modalisateur: Kpletirici
szce
Enonce ocurrence: Belirme szcesi
Enonce perfomatif: Edimsel szce
Enonce promissif: Sz verici szce
Enonce-type: rnek szce
Enonciataire: Szcelenen
Enonciateur: Szceleyen
Enonciation enoncee: Szcelenmi
szce
Epiode; Oluntu
Episteraique: Bilimkuramsal
E tat: Durum
E tre de E etre: Olmanrn durumu
E tre du faire: Yapmanm oluu

225
Etre: Olmak
Explicite: Belirtik
Expressif: Anlatmsal
Factitif: Ettirgen
Factitivite: Ettirgenlik
Faeultativite: stee ballk
F aire cognitif: B ili il edim
F aire interpretatif: Yorumsal edim
F aire persuasif: Iknaya ynelik edim
Faire: Yapmak
Faire-etre: Oldurma kiplii
Faire-etre: Oldurmak, oldurum
Faire-fare: Yaptrtmak
Faire-savoir: Bildirmek
F arire croire: nandrmak
Fam: Yanl
Figurae: mgeler btn
Figratif: Betisel
Figurativite: Betsellik
Figre: Beti
Focalisation: Odaklaym
Fonction d expression: Anlatmsal
ilev
Force illocutoire: Edimsz gc
Fortuit; Raslantya bal
G ram m aire
dilbilgisi

narrative:

Anlatsal

Icone: Grntsel gsterge

Iconique: Grntsel
Ignorance: Bilgisizlik
Illocution: Edimsz
Dlusoire: Aldatc
Immenance: Ikinlik
Implication: erme
Impiicite: rtk
Impossibilite: Olanakszlk
bmpossible: Olanaksz
ImprobabiHte: Olaslktan uzak

226

Improbable: Olasz
Impuissance: Gszlk
Incertitude: phecilik
Independance: Bamszlk
Indesirable: Arzu edilemez
indice: Belirti
Indspensabe; Kamlmaz
Indspensable: Zorunlu
Individu: Birey
Ineluctible: nne geilemez
Inference: karsama
Instauration du sujet: znenin or
taya kmas
Interdiction: Yasaklama
Interdit: Yasaklanm
Intervention: Mdahale etme
Intranstif: Geisiz
Involontaire: stemeyerek yapma,, s
tensizlik
Irrealisable: Gerekleemez
Isomorphisme: Ebiimlilik
Isotopie lexieale: Anlamsal yerdelk
Jonction: Bant
Judicateur: Yarglayc
Laisser faire: Serbest brakma
Liberte: zgrlk
Macrostructure: Byk yap
Manifestation: Gerekleme
Manipulation: Eyletim
Mensonger: Yalan
Metaphore: Eretileme
Metonyroie: Dzdemece
Microstructure: Kk yap
Modal: Kipsel
Modalisatear: Kipletirici
Modalsation: Kipleme
Modalisaton: Kipletirme
Modalite actualisante: Edimsel
leme kiplii

V DOAN GNAY

Modalite alethique: Karar verine

kiplii
Mdalite denonciation: Szceleme
kiplii
Modalite de faire: Yaptrma kiplii
Modalite de lactualite: Edimsel kiplik
Modalite de la realite: Gerein ki
plii
Modalite de la virtualite: Gcllk
kiplii
Modalite de message: Bildiri kiplii
Modalite de possiblite: Olanaklhk
kiplii
Modalite deontique: Ykmllk
kiplii
Modalite endotaxique: Yalm iliki
leri belirten (basit) kiplik
Modalite epistemique; Bilimkuramsal kiplik
Modalite exotaxique: Geirgen ilikileri belirten kiplik
Modalite expressive: Anlatmsal kiplk
Modalite extrinseque: Dardan ge
len kiplik
Modalite intrinseque: ikin olarak
bulunan kiplik
Modalite logique: Mantksal kiplik
Modalite qualifiante: Niteleyen kipik
Modalite realisante: Gerekleme
kiplii
Modalite veridictore: Dorulayc
kiplik
Modalite virtualisante: Gclleme
kiplii
Modalite: Kiplik
Mode: Kip
v v
Narrateur efface: Silinmi anlat
Narration: Anlatma

GSTERGEBLM YAZILARI

Narrativite generalisee: Genel

lemi anlatsallk
Narrativite: Anlatsallk
Necessaire: Gerekli
Necessite: Gereklilik
Niveau figratif: Betisel dzey
Niveau narratif: Anlata! dzey
Niveau thematique: zleksel dzey
Non intervention: Araya girmeme
Non-deictique: Belirleyici olmayan
Non-desirable: Arzu edilebilir ol
mayan
Non-etre: Olmama durumu
Non-etre: Olmamak
Non-nuisible: Zararl deil
Non-paratre: Grnmemek
Non-personne: Kii olmayan
Non-savoir: Bilmemek
Nuisible: Zararl
Obeissance active: Etkin boyun
eme
Obeissance: Boyun eme
Objet de valeur: Deer nesne
Objet modal; Kipse! nesne
Operation reflechie: Dnl ilem
Opposition: Kartlk
Paradigmatique: Dizisel
Paratre: Grnmek
Parcours generatif: Genel izlem
Parcours narratif: Anlat izlemi
Patient: Etkilenen zne
Performance qualifiant: Niteleyen
edim
Performance: Edim
Performatif Edimsel
Permissivite: zin verme
Personnage: Anlat kiisi
Personne: Gerek kii
Pheme: Sesbiimck
Phoneme: Sesbirim

227

Phrase assertive: Bildirme tmcesi

Plastique: Yorumsal
Point de repere: k noktas
Poiyphonie: okseslilik
Possibilite: Olanak
Possible: Olanakl
Pouvoir: Muktedir olmak (Yapabil
mek)
Pragmatique: Edimbilim, edimsel
Prescription: Buyurma
Probable: Olas
Proces: Olu
Processus: Sre
Progres: Gelimeci
Publicite: Tamtm
Qualifiant: Niteleyen
Qualication du sujet: znenin yeti
kazanmas
Qua1ification: Niteleme
Realisable: Gerekleebilir
Recit: Anlat
Reconnaissance: Tanma
Reference actuel; Gncel gnderge
Reference contextuelle: Balamsal
gnderge
Reference extra-diseursive: Sylem
d gnderge
Reference intra-discursive: Sylem
ii gnderge
Reference sitaationnelle: Durumsal
gnderge
Reference virtuel: Gcl gnderge
Referent: Gnderge
Renonciation: Vazgeme
Representation: Gsterim
Reseau de relation: likiler a
Resgnation: Brakma
Resistance active: Etkin diren
Resistance: Direnme

V. DOAN GNAY

228_____________________________

Sanction pragmatique; Edimsel

yaptrm
Sanction: Yaptrm
Savoir: Bilmek
Sctaema narratif: Anlat izges
Secret: Gizli
Seme: Anlambinmcik
Seme: Gstergebrimcik
Semiosis: Anlam oluumu
Sequence: Kesit
Siege du proces: Oluun merkezi
Sgnifcation: Anlamlama
Situation de commmication: le
tiim durumu
Situation de lenonciation: Szceleme durumu
Situation initiale: Balang durumu
Sous-entendu: Sezdirim
Spatialisation: Uzamsallama
Sub-contrariete: Alt kartlk
Subjectivite: znellik
Substitution: Yer deitirme
Succession: Art arda gelme
Sujet actualise: Edimsellemi zne
Sujet competant: Edinli zne
Sujet detat: Durum znesi
Sujet de faire: Edim (yapm) znesi
Sujet de Ienonciation: Szceleme
znesi
Sujet eplstemique: Bilen zne
Sujet heteronome: Tred zne
Sujet manipulateur: Eyleten zne
Sujet manipuje: Eyletilen zne
Sujet modalsateur: Koullandnc
zne

Sujet operateur de la performance:

Edimin gerekletirici znesi
Sujet operateur: Gerekletirici (ya
da ilemci) zne
Sujet operateur: lemci zne
Sujet performateur: Edimli zne
Sujet pragmatique: Edimsel zne
Sujet virtuel: Gciil zne
Superstructure; styap
Supposition: Varsayma
Surmodalite: st kipselle(tir)me
Syntagmatique: Dizimdi
Syntase narratif: Aratsal szdizim
Temporalisation: Sremselleme
Tension: Gerilme
Thematisation: zlekletirilme
Theme: zlek
Transformation transitif: Geili
dni(tiir)m
Transformation: Dntrm (D
nm)
Transitivite: Geililik
Transparence: Saydamlk
Verbe detat: Durum eylemi
Verbe modal: Kipsel eylem
Veridictoire: Dorulayc
Veritable: Asl
Verite: Gereklik
Vocatif: Seslenme
Volonte passiye: Edilgen isten
Volonte: sten
Vouloir: stemek
Vrai: Gerek

KAYNAKA

ADAM, Jean-Michel (1990) Le Texte Narratif, Traite d'Analyse Textuelle

des Recits. Paris: Nathan-Universite.
ADAM, Jean-Michel (1991) Le Recit, Paris: PUF.
ADAM, Jean-Michel (2000) Linguistique Textueile, Paris : Nathan-Universite
ARKIVE, Michel; Franois GADET, Michel GALMICHE (1986). La Grammaire d'Aujourd'hu, Gude Alphabetque de Lmguistique Franaise.
Paris: Flammarion.
AUSTN, John Langshaw (1991) Quand Dire, C'est Fare, Franszcaya evi
ren: Gilles Lane, Paris: Seuil.
BARTHES, Roland (1964) Rhetorique de LImage, Commnnicaon, say:
4, Paris: Seuil, [40-51].
BARTHES, Roland (1973) Le Plaisir du Texte. Paris: Seuil.
BARTHES, Roland (1977) "Introduction lAnalyse Structurale des Recits."
Poetque du Recit iinde. Ortak yapt, Paris: Seuil, [7-57].
BARTHES, Roland (1988) Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri, ev.
Mehmet Rifat, Sema Rifat, stanbul: Gerek Yaynlan.
BAYMUR, Feriha (Prof. Dr.) (1994) Genel Psikoloji, 1. Bask, stanbul: ink
lap Kitapevi.
BEGEZ, Daniel (1998) LExplicaton de Texte Litteraire, Paris: Dunod.
BELLENGER, Lionel (1998) La Force de Persuasion, 2. bask, Paris: ESF
edition, Coll. Formation permanente.
BENAC, Henri (1985) Nouveau Vocahulaire de la Dissertation et des Etudes
Litteraires, Paris: Hachete.
BENYENISTE, Emile (1982, 1983) Probiemes de Linguistique Generale, 2
cilt, Paris: Gallimard.
BERGALA, Alain (1985) Initiation la Semiologie du Recit en images, Pa
ris: Les Cahiers de 1!Audio-visuel,
BERGER, John (1986) Grme Biimleri, ev. Yurdanur Sahnan, stanbul:
Metis Yaynlan.
BERTRAND, Deis (1999) Parler pour Convaincre, Paris: Gallimard, col.
Education/ibrum.
BERTRAND, Deni (2000) Precis de semiotiquc litteraire, Paris: Nathan
niversite.
BOULANGER, Chantal (1996) Jrree Photographque, AS/SA, no: 2, Quebec,
[ 1- 11].

BREMOND, Clade (1973) Logique du Recit, Paris: Seuil.

230___________________ _________________

V. DOAN GNAY

CHISS, Jean-Louis, Jacques FILLIOLET, Dominique MAINGUBNEAU (1992)

Linuistique Franaise. Paris: Hachette.
COQUET, Jean-Claude (1973) Semiotique Litteraire, Paris: Mame.
COQUET, Jean-Claude (1982) LEcole de Paris Semiotique LEcole de Pa
ris, Paris: Hachette.
CQUET, Jean-Claude (1984) Le Discours et Son Sujet, Essaie de Grammaire Modale, 2 cilt, Paris: Klinsieck.
CORNU, G. (1990). Semiologie de Piroage dans la publicite, Paris, Editons
dOrganisation.
.
COURTES, Joseph (1980) Introduction la Semiotique Narrative et Discursive. Methodologie et Application 2. Bask, Paris: Hachette-Universte.
COURTES; Joseph (1991) Analyse Semiotique du Discours. De PEnonce
PEnonciation, Paris: Hachette/Universite.
COURTES; Joseph (1995) Du Lisble au Visble, BruKelles: De BoeckWesmaels.a.
DEMOUGIN, Jacques (-ynetiminde) (1986) Dctionnaire Historique, Thematique et Technique des Litteratures Franaise et Etrangeres, Anciennes et Modernes. 2 cilt. Paris: Larousse
DUBOIS, Jean (1969) Enonce et Enonciation. Langage. 13, Mars, Paris: Didier-Larousse, [92-116].
DUBOIS, Jean, ve bk. (1974) Dctionnaire de Linguistique. Paris: Larousse.
DUCROT, OswaId; Tzvetan TODOROV (1979) Dctionnaire Encyclopedique
des Sciences du Langage. Paris: Seuil.
DUMOR7TER, J.-L., Fr. PLAZANET (1980) Pour Lire Le Recit, Paris/Bruxeles: A. De Boeck, Duculot.
DUMOUCHEL, Paul (1999) Emotions. Essas Sur le Corps et le Social. Pa
ris : Institut synthelabo.
ECO, Umberto (1965) L'oeuvre ouverte, Paris: Editions du Seuil.
ERKMAN-AKERSON, Fatma (2001) Karikatr Yorumu: Art-alan ve iire
Bilgisi Gstergebilimsel Tartmalar iinde, stanbul: Multiingual
Yaynlan, [15-24].
EVERAERT-DESMEDT, Nicole (Nisan 1999) Approche semiotique de
loeuvre de Margitte Gstergebilim Semineri: Grsel Gstergebilim:
Kuram ve Uygulamalar, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Ni
san 1999, Bildiriler iinde, stanbul: .. Edebiyat Fakltesi Fransz Dili
ve Edebiyat Anabilim Dal, [3-15].
EVERAERT-DESMEDT, Nicole (2000) Semiotique du Recit, 3. bask,
Bruxelles : De Boeck & Larcier s.a.
FILALI, J., X. GRIVEL, R. MANIAK (1996) La Publicite, Paris : Nathan.
FLOCH, Jean-Mari (1985) !!Mais qu'est-ce que done la semiotique11 Le Franas Dans le Monde iinde, No: 197, Novembre / Decemhre, Paris: Ha
chette, [44-47],

GSIERGEBLM YAZILARI

231

FLOCH, Jean-Marie (1990) Semiotique, Marketing et Communication. Sons

les Signes, les Strategies, Paris : PUF.
FONTANILLE, Jacques (1999a) Semiotique du Dscours, Limoges : PULIM.
FONTANILLE, Jacques (1999b) Semiotique et litterature, Paris : PUF.
FONTANILLE, Jacques; Claude ZILBERBEG (1998) Tension et signifcation, Liege, Mardaga.
FOUCAULT, Michel (1992) Benn Yaptm, ev. Levent Kavas, stanbul: Ara
Yaynclk.
FUCHS, Catherine, Pierre Le GOFFIC (2001) Szceleme ve Edimbilin ev.
V. Doan GNAY, Anadili Dergisi, zmir: A TMER zmir ubesi
Yaynlan, say: 20, [32-43].
GARDES-TAM1NE, Joelle (1990) La Grammaire 2. Syntaxe, Paris: Armand
Colin, 2. bask.
GENINESCA, Jacques (1985) Intetpreter, Persuader, Transformer Introduetton lAnalyse du Dscours en Sciences Sociales iinde, ortak yapt,
Paris: Hachette/Universite, [71-102].
GREIMAS, .Algirdas-Julien (1966) Semantique Structurale. Recherche de
Methode. Paris: Larousse.
GREIMAS, Algirdas-Julien (1970) Du Sens R Essais Semiotiques. Paris: Seuil.
GREIMAS, Algirdas-Julien (1976) Maupassant Lasemiotique du teste. Pa
ris: Seuil.
GREIMAS, Algirdas-Julien (1980) Les Acquis et les Projets. Preface de A.J.
Greimas1COURTES, Joseph, Introduction la Semiotique Narrative et
Discursive iinde, Paris: Hachette-Universite [5-2.5].
GREMAS, Algirdas-Julien (1983) Du sens II, Essais Semiotiques. Paris: Seuii.
GREIMAS, Algirdas-Juen et Jacques FONTANILLE (1991) Semiotique des
passions. Des etats de choses aux etats d'me, Paris: Seuil.
GREMAS, Algirdas-Julien, Eric LANDOWSKI, ve baka. (1985) Intro-'
duetion 1*Analyse du Dscours en Sciences ociales, Paris: HachetteUniversite.
GREMAS, Algirdas-Julien, Joseph COURTES (1979) Semiotique. Dctionnaire Raisonne de la Theorie du Langage. cilt. I. Paris: HachetteUniversite.
Groupe d'ENTREVERNES (1988) Analyse Senotique des Textes. Lyon:
Presses Universitaires de Lyon, coll. Linguistique et Semiologie.
GNAY, V. Doan (1993) La Technique de Narration Dans la Pece de
Siegfried de Jean Girauduux, Yaynlanmam: doktora tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.

232

V. BOAN GNAY

GNAY; V. Doan (1996) Turquie: Sauvegardee ou perdue? Analyses:

Langages, Texte$ et Sorietes, No;5, Toulouse (France): niversite de ToulouseleMirail, [121-134],
GNAY, V. Doan (2001) Metin Bilgisi, stanbul: Multilngual Yaymlan.
HAMON; Philippe (1977) "Pour un Statut Semiologique du Personnage." Poetique du Rect. ortak yapt, Paris: Seuil, [115-180],
HENULT, Anne (1983) Narratologie. Semiotique Generale, Les Enjeux de
la Semiotique: 2, Paris: PUF.
JOUVE, Vincent(1992) LEffet- Personnage Dans le Roman, Paris: PUF:
KA, AH (1988) HE-MNin Gerek Gc Kimin? Bilim ve Sanat Dergisi,
say: 85, Ankara,[40-43].
KA, Ali (Temmuz 1992) "Siyasal Parti Bakanlannm Konumalar (Bir Siya
sal Sylem zmlemesi)" Milli Kltr iinde, say: 94, Ankara: [34-39],
KIRAN, Aye (Eziler) (1981) "Dilbilim - Yazm likilerinde Yaznsal Gstergebilimin Yeri", EDE iinde, 8, K, Ankara: Hu Fransz Dili ve Edebiyat
Yaymlan, [99-115],
KIRAN, Aye (1995) La Constitution Du Sujet Et De Sa Subjectvite A Tra
vers Le Parcours Generatif, Frankofoni, No: 7, Ankara: [195-217],
KIRAN, Aye (Prof. Dr.); BKER, Seil (Prof. Dr.) (1999) Reklam Metninde
Cumhuriyet mgesi Gstergebilim Semineri: Grsel Gstergebilim: Ku
ram ve Uygulamalar, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Nisan
1999, Bildiriler, iinde, stanbul: .. Edebiyat Fakltesi Fransz Dili ve
Edebiyat Anabilim Dal, [25-36].
KIRAN, Zeynel (1981) "Dilbilimde Yeni Ynelimler: Szckten Syleme"
FDE iinde, 8, K, Ankara: H Fransz Dili ve Edebiyat Yaymlan, [3344].
KIRAN, Zeynel (1983) "Bir nc Dilbilime Doru: Szcelem Dilbilimi"
FDE iinde, 1, Bahar, Ankara: H Fransz Dili ve Edebiyat Yay., [16-23].
KIRAN, Zeynel & Aye KIRAN (2001) Dilbilime Giri, Ankara: Sekin Yay..
KLINKERBERG, Jean-Marie (1996) Pretis de semiotique Generale, Bruxelles : De Boeck & Larcier s.a., Col, Points essais.
LANDOWSKI, Eric (1980) "L'Opinion Publique Et Ses Porte-parole" Documents iinde, G.R.S.L. (Groupe de recherches semio-inguistique), 12, Pa
ris.
LANDOWSKl, Eric (1985) "Du Politique au Poltologique" Introducton
'Analyse du discours en Sciences Sociales iinde, Ortak yapt, Paris: Hachette-Universite. [103-127].
LANDOWSKI, Eric (1986) "Pour une Approche Semiotique et Narratif du
Droit" Actes Semiotiques iinde, G.R.S.L. (Groupe de recherches semiolinguistique), VHI, 71, Paris.
LE GOFFIC, Piere (1994) Grammaire de la Phrase Franaise, Paris: Hachette/Universite.

GSTERGEBLM YAZILARI

233

LINDEKENS, Rene (1976) Essai de Semiotique Visuelle, Paris: Klincseck.

MA3NGUENEAU, Dominique (1979) Initiation aux Methodes de l'Analyse
du Discours. Paris: Hachette-Universite
MAINGUENEAU, Dominique (1981) Embrayeurs et Reperages spatiotemporels. Le Franais Dans le Monde. 160, Paris:Hachette/Larousse :2228.
MAINGUENEAU, Dominique (1997) Elements de Iingistique pour le Texte Ltteraire. Paris: Dunod.
MAINGUENEAU, Dominique (1999) Enonciation en Linguistique franaise,
Pais: Hachette-Superieur
MARCONOT, Jean-Marie (1993) Yaz ve Toplumsal zne ev. Necini Al
pay, Kuram Dergisi, iinde, No:l, stanbul: Kur Yaynclk, [37-39].
MARTINS-BALTAR, Michel (1977) De PEnonceA 1Enonciation, Paris: Didier-Credif.
MELETINSKI, Evgueni (1970) LEtude Structurale et Typologique du Conte,
PROPP, Vladimir Morphologie du Conte iinde. Paris: Seuil, [201-254].
ZTOKAT, Nedret (1999) Grsel Nesnelerin zmlemesinde Gstergebilimsel Yntem Dilbilim Aratrmalar 1999 iinde, stanbul: Simurg
Yaynlar, [135-141]
PANZER, Lous (1982) Remarques de Grammaire Narrative Actes Semiotiques-Bu!letn iinde, say:2, clt:V, Paris: Groupe de Recherches Semoilinguistiques, [12-24].
PAVIS, Patrice (1980) Dictionnaire du Thetre, Paris: Editions sociales.
PERRET, Michel' (2000) Lenonciation en Grammaire du Texte, Paris: Nathan-Universite
PORTINE, Henri (Avril 1984) L5enonciation Le Franais Dans le Monde
iinde, No. 184, [100-102].
PROPP, Vladimir (1970) Morphologie du Conte. Paris: Seuil.
RICEUR, Paul (1990) 'Anlaml Eylemi Bir Metin Gibi Grmek" Toplum Bi
limlerinde Yorumcu Yaklam iinde, ev. Taha Parla, stanbul: Hrriyet
Vakf Yaynlan [27-44].
SARFATI Greorges-Elia (1999) Elements dAnalyse du Discours, Paris: Nathan-Unversite.
SCHMITT, M.-P.; A. VIALA (1994) Savoir-Iire, Precis de Lecture Critique.
Paris: Didier, 5. Bask.
SONESSON, Gran (1992a) Comment le sens vient aux images. Un autre dis
cours de la methode CARANI, Marie De histoire de lart la semiotique
visuelle. Les Nouveaux Cahiers du CELAT iinde, Quebec: Les editions
du Septention, [29-84].
SONESSON, Gran (1992b) Le mythe de la triple articulation. Modeles linguistiques et perceptifs dans la semiotique des images Balat, Michel, DeledalleRhodes, Jaice, & Delcdalle, Gerard, Signs of Humanity LHomme

234

V.

DOAN GNAY

et ses signes. Proceedings of the Fourth congress of the International

Association for Semiotic Studes, Barcelona / Perpignan, MarsApril
1989 iinde. Berlin: Mouton de Gruyter 1992; Cilt: I, [149-156],
SONESSON, Gran (1996) Iconicite de Fimage, imaginaire de Ficoncite - De
la Resssemblance la vraisemblance- et de retour Visio. La revue de l'assciation internationale de semiotique visuelle, Cilt: 1, say:!, Printemps,
Quebec, [23-33],
TAYLAN, E. Eser; A. Sumru ZSOY (1993) Trkedeki Baz Kipliklerin
retimi zerine VEL Dilbilim Kurultay Bildirileri, Yaynlayanlar:
Kamile mer, N. Engin Uzun, Ankaa:DTCF yaymlar, [1-9]
TODOROV, Tzvetan (1978) Poetque de la Prose, Paris: Seuil.
VARDAR, Berke (1982) Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Ankara:
Trk D1 Kurumu Yaynlar.
VARDAR, Berke (ynetiminde) (1988) Aklamal Dilbilim Terimleri S
zl, stanbul/Ankara/ zmir: ABC Yaynlan.
YCEL, Tahsin (1982a) Yapsalclk, stanbul: Ada Yaynlan.
YCEL, Talsin (1982b) Yaznn Snrlan, stanbul: Adam Yaynlan,
YCEL, Tahsin (1987) "Siyasal Sylem ve Balamlan", piroluna Sayg,
ada Dnce iinde, stanbul: Ada Yaynlan. [89-97],
YCEL, Tahsin (1990) Le Projet Semiotique ou La Narativte Generalisee
Dilbilim iinde, Say: 10, stanbul [17-23],
YCEL, Tahsin (1991) Gstergebilim Dilbilim ve Trke iinde, Ankara:
Dil Demei Yaynlan, [106-110],
YCEL, Tahsin (1993) Anlat Yerlemleri, stanbul: Yap Kredi Yaynlan :

MUL TLNGUAL
Klodfarer Cd. 40/6 emberlita- stanbul
Tel: (212) 518 22 78 Fax: (212)518 47 55

DLBLM
. Genel Dilbilim Dersleri/Saussure, 352s.
. levsel Genel Dilbilim/Martinet, 248s..
. Dilbilimin Temel Kavram ve keleri/Berke Vardar, 192 s.
. Filolojinin Oluumu/S. Bayrav, 200 s.
. Yapsal Diibilimi/S. Bayrav, 168 s.
. Yirminci Yzyl Dilbilimi {Kuramclardan semeler)
F. de Satssure, E. Sapr, L. Bloomfeld N.S. Trubetskoy,
G. Guillaume, L. Tesniere, L. Hjelmslev, R. Jakobson,
A. Martinet, Z.S. Harris, N. Chomsky

. Anlambilim/P. Guiraud
. Dil ve Dnce/J. Vendryes, eviren B. Vardar
. Dilbilim yazlan /Berke Vardar
. Dilbilimden yaama / Berke Vardar
. Dilbilimsel Edebiyat Eletirileri/S. Bayrav
. Dile Genel Bir Bak/Fatma Erkman
. Konuma Dili ve Trkenin Syleyi Szl/lclal Ergen.
*Spoken Language and Dictionary of Turkish Articulation/
cla Ergen, 488 sayfa.
. Evrensel Dilbilgisi ve Trke/Engin Uzun
. Gstergebiim Tarmalar/Derlene
. Linguistics for TEFL students/Tercanlolu
. Dictionary of Linguistic Terms.
. Roman Dillerinin Do.ve Geli./S. Bayrav
. Eletiri Kuramlan/Carlonx-Filoux.
. Her Ynyle Tahsin Ycel/Dereme.
. FRANSIZ EDEBYATI/ Berke Vardar, 392 s.
. Edebiyat Yazlar/Grsel Ayta
. Yeni Alman Edebiyat Tarihi/Grsel Ayta
. Edebiyatta Dil Kullammlan/. zni

. Metin Bilgisi/Doan Gnay

. Gstergebilim Yazlan/Doan Gnay .
. Okuma, Anlama, Yonmlama/S. Bayrav ;
. Metinlerle Sylei/ara Sayn.
. Devrimci Dram Yazar G.Bchner/.Sayn .
. Grenzberschreitungen undbergange/.Sayn.
. Biedermann und die Brands!ifter/M Frish,
. Tartuffe/Moliere (Franszca-Trke)
. Chanson de Roland (Edebiyat ve slup Tahlili).
. Ortaa Fransz Edebiyat/S. Bayrav-.
. LAROUSSE Fransz Dili Grameri
. Fransz dilinin sesletimi/Mustafa Durak. :
. Orhan Veli Kank Just for the hell of itTaiat Sait Halman evirisi,
. Yeni Trkiye/J.C.Grew
. Lozan Gnl/J.C.Grew.
. Aziyade/Piere Loti, 240 s.
. Tartuffe/ Moliere (Franszca-Trke)
. Atatrk, Rozaliev (Rusa-Trke)
Rus tarihisi Rozaliev Atatrk u anlatyor
. Sergi Baba/ Tolstoy (Rusa-Trke)
. Yzyl Yaa Yzyl Sev / Rasputin (Rusa-Trke)
. Masallar/Tolstoy (Rusa-Trke)
. Kzkardc, ehov (Rusa-Trke)
. Vanya Day. ehov (Rusa-Trke)
. Vine Bahesi, ehov (Rusa-Trke)
. Ky, Bunin (Rusa-Trke)
. Kzl Kartopu, ukin (Rusa-Trke)
. Gogol/ H. Troyat, ev, Bedia KsemilaJ
. Pukin/ V. . Kuleov, ev. Birsen Karaca
. Tolstoy/ R. Rolland, ev. Tahsin Ycel