BRKA SZ

Dunlopun evirisini sunduumuz bu eseriyle birlikte Hazarlar dosyasn kapatm bulunuyoruz.

Daha nce yaynlam olduumuz L. N. Gumilevin Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar, Peter
Goldenin Hazar almalar ve zellikle M. . Artamonovun Hazar Tarihinden sonra Dunlopun bu
eseri Hazar dosyasn drt deiik adan incelemektedir. Bundan sonra Hazarlar konusunda
okunacak ilave kitaplarla ancak bir iki virgl atlabilir.
Trkiyede Hazarlar konusunda bugne kadar pek ok makale, birka kitap ve bir iki muhayyel
roman yazlmtr. Romanlar zerinde durmayacaz. nk muhayyeldir ve onlara bakarak bir
hkm verilemez. Ancak Arthur Coestlerin Onnc Kabilesi ve K.A. Brookun Hazar Yahudileri
adl almalarn kesinlikle ciddiye almyoruz. Bir kere Coestler Yahudi asll bir romancdr ve
meseleye bir romanc muhayyilesi ile yaklamtr. Akada-mik bir alma saylamaz ve ortaya att
hkmler de konunun uzmanlar tarafndan zaten rtlmtr. Brookun eserine de ok hakl
tenkitler yaplmtr ve akademik bir alma saylamaz. nk kaynak tarayarak, iki ansiklopedi
maddesi okuyarak Hazar tarihi yazlamaz. Bunlarn dnda konuya hissi olarak yaklaan, kurgu-bilim
trnden komplo teorileri ieren almalar da vardr ki, konuya ilgili duyanlar, fakat bolca vakti
olanlar tarafndan takip edilebilir.
Elinizdeki eserin evirisi nmze geldikten sonra, batan sona orijinaliyle karlatrlm ve
gerektii yerlere baz ilave notlar konulmutur. nk yazar, sanki Hazar konusunda uzman kiileri
bir salona toplam da, onlara konferans veriyormu havasyla meseleyi ele almtr. Esasen bu kitaba
ok daha fazla erh konulmas gerekirdi. Dunlop, herhalde kitab okuyacak kiilerin zaten birer
Hazarolog olduunu dnm olsa gerek. Bir de onun stahri, bni Havkal ve Mesdden yapt
alntlarn ngilizce evirilerini fazla gvenilir bulmadmz iin, kendi notlarn muhafaza etmekle
birlikte, bunlar dorudan Arapa orijinalinden kendimiz evirdik. yle zannedildii gibi Batllar bu
ii ok iyi bilir, Arapay mkemmelen bilirler eklindeki kanaat de yanltr. yle ki yazar Arapa
kisra kelimesinin oulu eksireyi Hsrevin oulu yapacak kadar yanl okumalarda
bulunmutur.
Hazar Devletinin Ruslar tarafndan m ykld, yoksa Rus-larn Guzlarla birlikte hareket ederek
ilk darbeyi vurduktan sonra Tuna Bulgarlar zerine yryp, meselenin hallini Guzlara m
braktklar konusu tartmaldr. M. . Artamonovun eserinden Ruslarla Guzlarn mterek bir
orduyla Hazarlara saldrdklarn, fakat birka ehrin zaptndan sonra Hazarlarn iinin bitirilmesi
grevinin Guzlarn omuzlarna yklendiini anlyoruz. Artamo-nov bu konuda yle der: Rus
vakayinmelerinde Svyatoslavn Volga boylarnda ele geirdii topraklar iin Rusyann girdii bir
savatan sz edilmemektedir. Bunun sebebi belki de devletin byk knazn [grandk] kumandasndaki
ana kuvvetlerinin bu savalara itirak etmemesi ve savan dil-civar ve Podonyadaki Svyatoslava
bal gornizonlarla, yeniden zaptedilen blgelerdeki Rus yerleimciler ve Guzlarla srdrlm
olmasdr. ok byk bir ihtimalle pagan Guzlar, Svyatoslavn ekip gitmesinden sonra Ruslarn
yardmyla fethedilen Hazar topraklarnda hakimiyeti ele geirmilerdir. Bu yzdendir ki Arap
yazarlar hibir yerde Ruslardan bahsetmeden, Hazarlarn dman olarak sadece Guzlar
gstermektedirler. Hazarlarn Ruslara kar deil de zellikle Guzlara kar Harezmden yardm

istemesinin sebebi de budur. (Hazar Tarihi, s. 556)

Peki neden Guzlar Hazarlara saldrdlar veya en azndan Ruslarn yannda yer aldlar? Bunun
sebebini yalnzca Guzlarn bir dnem Hazar mparatorluuna vergi vermek zorunda kalmasnda
aramak ok yanltr. nk zellikle devlet dininin Musevilik olarak ilanndan ve ikili kralln
kurulmasndan sonra, hem yerli halka ve reayaya yaplan zulm artm, hem de Yahudi meliklerin
kurnazca politikalar sonucunda Peenekler Guzlara, Guzlar Peeneklere, Bulgarlar Guzlara.. elhasl
o blgede yaayan Trk halklar birbirlerine saldrmak zorunda braklmlar, birbirlerini itmiler,
krmlar, ama sonuta hep krl kan Hazar-yadaki Yahudi ynetim olmutur. Fakat Rus tarihisi
Gumilevin kaydettii gibi, Yahudi ynetim tarafndan ezilen Hazarlar, Rus-Guz ortak saldrs
srasnda kllarn kprdatmamlardr. Nitekim Arap kaynaklarnda da saldr srasnda Hazarlarn
kaanlarnn yannda yle bir grnp, ksa bir atmadan sonra daldklar belirtilmektedir.
Bizansa saldran, Krm hakimiyet altnda tutan, Araplara geit vermeyen bir imparatorluun
savalarnn, dne kadar kendilerine vergi deyen Ruslar karsnda byle ksa srede zlp
dalmalarnn perde gerisinde yatan sebep de, olsa olsa - kanaatimize gre- onlarn artk Hazar
Devle-tini kendi devletleri olarak grmyor olmalardr. Nitekim Arta-monov Hazar Yahudileri
tarihini yazmaya girien Dunlop, Museviliin Hazaryada hangi kahpece rol oynadn
anlyamam-tr. Yahudiler devletin bana gemeyi baarmlard, fakat ynetimle halk arasnda ba
btnyle koparld iin iktidar yava yava ellerinden kayp gitmitir.. demektedir (Age., s. 588).
nk Yahudiler, dinin birletirici bir unsur olduunu anlyamamlard. Guzlarn, Peeneklerin,
Burtaslarn henz pagan (amani), Alanlarn Hristiyan, Bulgarlarn, paral askerlerin (Arsilerin)
Mslman olduu bir lkede, kendisinden ordu karamayan Yahudi ynetimin ayakta durmas zaten
dnlemezdi.
Hazar mparatorluu belki zaman iinde zaten yklp gidecekti, ama henz iki buuk yan
doldurmu (devletlerin tarihinde yzyl bir ya saylr) bir devletin ufak bir d darbeyle yklp
gitmesi, ancak ynetimle halk arasnda kopuklukla izah edilebilir. Fakat kanaatimizce ve Gumilevin
de belirttii gibi Hazar Devletinin zamansz yklp gitmesinin temel sebebi bataki Yahudi
ynetimdir.
randan ve Bizanstan kaarak snmac olarak geldikleri bir lkede, belli bir sre sonra
ekonomiyi ele geirip, iktidar gaspe-den bir aznln, kendi halk ve lkesi olarak grmedii bir
corafyada tutunmak gibi bir derdi de olamazd. Neticede ne olduysa zavall safdil Hazar Trklerine
olmu, Yahudiler bir ekilde Polonyada, Rusyada ve baka yerlerde varlklarn srdrmler, ama
Hazar Trklerinden geriye ancak isimleri kalmtr.
Dunlop, muhtemelen Yahudilerin Hazaryada yaptklarn kastl olarak grmezden gelmitir ve
bugnk modern Mason tekilatnn ilk nvesini oluturan Rahdnlerin (Yahudi rehber tacirlerin)
marifetleri hakknda bir kelime bile etmemitir. Ksacas yazar, baz konular arptmakta, bazlarnn
zerini rtmeye almakta ve ii ancak mtehassslarn merak edecei akademik polemiklerle
geitirmektedir. Ancak, onun grmek istemediklerini Gumilev ve Artamonovdan takip edebilirsiniz.
Gnmzde komplo teorilerinden byk bir haz alan baz kiiler, Hitlerin katlettii Yahudilerin
aslnda Hazar Trkleri olduu, Hazaryann bir Yahudi Devleti ve Hazarlarn da kamilen Yahudi
olduklar eklinde hibir bilimsel geree ve aratrmaya dayanmayan safsatalarla vakit
geirmektedirler. VIII-X. Yzyllarda o blgeyi gezen ve ok yaknnda bulunan Arap corafyaclarn
tamam, Yahudilerin lkede sayca en az nfusa sahip olduklarn, en kalabalk kesimin Mslmanlar,

ikinci grubun Hristiyanlar ve nc grubun paganlar tarafndan oluturulduunu, Yahudi-lerinse en

kk grup olduunu stne basa basa ve mttefiken belirtmektedirler. Rus kroniklerinde ve Bizans
kaynaklarnda Hazarlarn dini ve dini gruplarn oran hakknda hibir kayt da olmad halde,
komplo teorisyenlerin bu tr safsatalar kime sempatik grnmek iin uydurduklar veya bu
safsatalarn kimler tarafndan ortaya atld merak edilmeye deer.
Peki devletleri ykldktan sonra Hazarlara ne oldu? Arap kaynaklarna ve elinizdeki kitapta da
belirtildiine gre, bir ksm yurtlarna geri dnerek hayatlarn srdrdler. Bir ksm Artamonovun tabiriyle Yahudi klkl parazit bir zmreye dnt; bir ksm ise Rusya ilerine
dalarak, Ruslarn dini takibatlarndan katklar iin brodnik dedikleri, daha sonralar Kossak
(Kazak) denilen halkn nvesini oluturdular.
Fakat her halkrda zaman iinde Hazarlarn ynetici kesimini tekil eden Yahudiler toparlanp
devletlerini kurdular; Hazarlarn tebaas olan Bulgarlar, Ermeniler, Grcler vs. etnisitelerini ve
devletlerini gnmzde dahi muhafaza edip srdrmektedirler, ama Hazar Trklerinden geriye
sadece isimleri kald. Bugne kadar ne yazl bir kitabe, ne de bir sanat eseri bulunabildi. Yoksa
Hazar Devleti ve Hazarlar bir serap myd? Bir halkn, bir devletin tarihin gzleri nnde bu ekilde
yok olup gitmesi nadirat-tandr ve eer Hazar konusunda yeni bir alma yaplacaksa bu konu
zerinde durulmaldr.
D. Ahsen Batur

GR
Gibbonu okuyanlar, annesi V. Konstantinle evlenmi bir Hazar prensesi olan VIII. Yzyl Rum
(Greeks) imparatoru Hazar Leoyu hatrlayacaklardr. Bizans yazarlar Hazarlardan ve onlarn o
gnn politikasnda oynadklar rolden mteaddit defalar bahsetmektedirler. rnein, Bosporusdaki
mparatorluk anslyesinden Hazar Kaanna giden mektuplar, Charlemagnenin halefiyle veya
Papayla yapt yazmalarda kullanlanlardan daha zenli altn damgalara sahipti.1

1 Constantine Porphyrogenitus, De Caerimoniis Aulae Byzantinae, ed. Bonn, , 690.

Hazarlarn bizim ilgi alanmza giren bir dier zel ynleri daha vardr. Hazarlarn saldklar
corafya dilin aasndan Kafkasyann kuzeyine, oradan IX. Yzyla kadar Azak Denizine dayanmakta ve hatta batda Kiev ve Dinyeperin ortalarna uzanmaktayd. Onlar, ayn zamanda, douda
Amu-deryaya kadar olan blgedeki kabileleri de kontrol altnda tutmaktaydlar. Yani Hazar lkesi,
Araplarn tabii yaylma sahas zerindeydi. Muhammedin lmnn ardndan (632), halifenin
ordular iki imparatorluun ykntlar zerinden Kafkaslarn doal da snrna ulat. Bu bariyer bir
kez aldnda Dou Avrupa yolu alm oluyordu. Kafkasya istikametindeki Arap ilerleyii,
organize askeri gler tarafndan ciddi oranda nlenmiti. Fazla bilinmemesine ramen, Araplarla
Hazarlar arasnda bir yzyldan fazla sren savalar, tarih ynden byk nemi haizdir.2 Blgede
bulunan Charles Martele bal Franklar Arap istilasn pskrtebildiler. Doudaki bu tehdit ayn
zamanda Avrupa iin de azmsana-mayacak boyuttayd. Gayet sarihtir ki, muzaffer Mslmanlar
Hazar krall tarafndan durdurulmulard. Bu dnemde hl amanist inanca sahip olan Hazarlar,
Orta Asyann gebe veya yar gebe zelliklerini tamaktaydlar. Ancak, daha sonra greceimiz
zere, onlar Msevlie gemilerdir. Tartmaya ak olmakla birlikte, Hazarlar o blgede
bulunmam olsalard, Avrupa medeniyetinin dou uzants Bizansn Araplarca kuatlmasnn
sonular kadar, Hristiyanln ve slamiyetin bugnk tarihleri de bilinenden daha farkl olabilirdi.

2 Underestimated by Cavaignac, Histoire du Monde, t. Vii (Paris

1931), 169.

Yeterli belgelerin mevcut olmas halinde Hazar tarihini yazmak zere imdiye kadar neden
giriimde bulunulmad sorusu sorulabilir. Hazarlarla ilgili olarak Cambridge tarihilerinden J. B.
Bury, Dou Roma mparatorlu Tarihi isimli eserinde bir blm ayrmtr.3 Bu blm, baz ada
kitaplarda yer alan ksm bilgiler ve konuyla ilgili monografilerin mevcudiyetine ramen, sahip
olduumuz en esasl veri olarak telakki edilebilir. Hazarlarla ilgili bilgilerimizin kstl oluu, onlarn
tarihinin ilgi ekici olmamasndan ve bilgi eksikliinden deil, Rumca, Arapa, branice, Sryanice,
Ermenice, Grcce, Rusa, Farsa, Trke ve hatta ince gibi eitli dillerde yazlm ikinci el ve
elikiler ieren mevcut eserlerle almann glnden kaynaklanmaktadr. arkla ilgili tarih
bilgimizin artmasyla, Hazarlarla alkal kaynaklar da hzla birikmeye balamtr. Hazarlar hakknda
bize pek ok bilgiler nakleden Arap tarihi ve corafyaclarn eserleri yaynland. inde
bulunduumuz yzylda ise branice belgeler gn na karld.4 Bylece Hazarlarla ilgili
bibliografya olduka geniledi ve aratrmaclar Hazarlar hakkndaki grlerini neredeyse kaynak
dil kadar geerli olan farkl lisanlarda yaynladlar. Artk durum, Buxtorfun yeterli bilgiyi
bulamad iin Hazar kelimesini ran ah Hsrevin adyla ilintilendirdii dnemden daha farklyd.
Mevcut bilgilerimizin ciddi anlamda oalm olmasna ramen, ilerde grlecei zere, Hazarlarn
tarihini aratrmak ve yazmak yine de kolay olmayacaktr.

3 C. Xiii (London 1912).

4 Eski Kahiredeki bir sinagogun Genizasnn (muhafaza odas) al konuya katkda bulunmutur. Bkz. Paul E. Kahle, Schweich
Lectures: The Cairo Geniza (London 1947), 14ff.

II. Dnya Savandan nce, o sralar Bonn niversitesine bal ark Enstitsnn mdrln
yapan Prof. Paul Kahle ve Brkselden Prof. Henri Gregoire, Hazarlar zerinde birlikte almaya
karar verdiler. Genel kanya gre bu alanda olduka nemli bir eserin ortaya kaca umulmaktayd.
Ancak, maalesef savan patlak vermesi ve gelien olaylar onlarn planlarn sekteye uratt. Devam
eden yllarda Prof. Kahle bana Hazarlarla ilgili bahsi geen aratrmay devralmam nerdi. Bu neri
bana olduka mutluluk vermiti. almam esnasnda Prof. Kahleye defalarca kez danabilme
frsatna sahip olmann avantajn yaadm. Ayrca ona, bana eitli ekillerde birok kez yapm
olduu yardmlardan dolay minnet borluyum. O olmasayd, bu kitap yazlamazd. Gerek dzenleme
ve seimde, gerekse malzemenin sunumunda beni serbest brakt. Bununla birlikte konuyla ilgili ana
meselelerde onun grlerinden etkilendiim muhakkak. Ancak, byle bir almada ortaya kacak
muhtemel kusur ve ifadelerin tm sorumluluu tarafma aittir.
Benim grevim, mevcut malzemelerden faydalanarak, Hazar ulusu ve devletinin mirasn bir btn
haline getirmekti. Harici olarak almamda kullanm olduum belgeler, Prof. Kahlenin Oxforddan
gndermi olduu stahri ve Mesudinin el yazmalar, yine Prof. Kahleden temin ettiim spanyol
corafyac bni Saide ait Hazarlarla ilgili ksa bilgi, ikili Hazar ynetimi konusunda Yakubiye ait
imdiye kadar okunmam bir pasaj ve ayrca yneticilerine teekkr etmek istediim Leyden
niversitesi Ktp-hanesinden, belirlenememi bir tarihteki Hazar mahkemesine ait Farsa el
yazmas bir tutanaktan olumaktadr. Ayrca, bildiim kadaryla bu konuda imdiye kadar
kullanlmayan in kaynaklarndaki Hazarlarla ilgili verilerden yararlandm. lm tm arkiyatlar
ve arkiyat almalar iin byk bir kayp olan Prof. Haloun, bana bu noktada yardmda
bulunmutur. Onun sunmu olduu Rumca pasajlar kolay bulunamayacak trdendir.
Bu almada ele alnacak konular unlardr: Hazarlarn ilk dnemleri; slam ncesi Farslarla olan
ilikileri; Hazarlarla Rumlar arasndaki ilikiler; Araplarla olan savalar; Hazarlarn Msevlii
kabul, X. Yzylda Endls ve Hazarya arasnda yapld iddia edilen yazmalar; Ruslarla olan
ilikiler ve Hazar Devletinin k ve tarihten silinii. Bu konulardan bazlar olduka tartmaldr. Okuyucular zellikle Msevlie ne zaman geildii veya devletin ne zaman tarihten silindii
gibi ana konularda dikkatli olmal ve farkl yaklamlar gz nnde bulundurmaldr. Yine batnn u
noktalarnda Danimarkaya ve douda ine kadar Hazarlarn izi aranmal ve onlarn Msevlie
geilerinin katilii yannda, zaman zaman Hristiyanlk ve Mslmanla da gemi olduklar gzden
geirilmelidir. Ayrca alma esnasnda Arapa metinler, doru ve eksiksiz biimde evrilmeye
allmtr.
Bavurulan makale ve kitaplar arasnda birka, baz noktalardan dolay ne kmtr. Bunlardan
ilki, eski ve sonular itibariyle farkllk arzeden J. Marquarta ait Osteuropaische und ostasi-atische
Streifzgedir.5 Dieri ise Kokovtsova ait Yevreiskokha-zarskaya perepiska v X vekedir.6 Bu iki
kitap, metot ve saha asndan birbirine zttr. Alman yazar tarafndan yazlan, ayrntl ve okunmas
g bir eserdir; ancak, bizim aratrma dnemimizle ilgili olduka nemli grler sunmaktadr. Rus
yazar ise Hazarlarla Endls arasndaki yazmay konu edinen bir dizine kadar kstl branice
dokman temelinde Hazar tarihine ilikin sorular cevaplamaya almaktadr. Tartmann snrl
kelimelerle ve ak bir biimde ortaya konulmas takdir edilir trdendir. Ayrca bu almalara ek

olarak daha nce hi yaynlanmam olan bni Fadlann dil Bulgarlar zerine yazd gezi notlarnn
Prof. A. Zeki Velidi Togan tarafndan dzenlenmi hali mevcuttur.7 Bu kitab Prof. Minorskynin
yardmlar ve vastasyla kullandm. Prof. Minorskynin X. Yzyl Fars corafyasyla ilgili HududulAlemden yapt eviri ve yorumlamalar nemli bilgiler iermektedir.8 Dier taraftan New York
Halk Ktphanesi Slav blmnce hazrlanan ve A. Yarmolinskynin nsz ile 1938de kendilerine
ait Bulletinde yaynlanan Hazarlar bibliyografyasndan bahsetmeden geemeyeceim. Bu
bibliyografyaya Oxfordtan Dr. Cecil Roth sayesinde vakf oldum.

5 Leipzig 1903.
6 X. Yzyldaki Msev-Hazar Yazmalar, Rusya Bilimler Akademisi Yaynlar, Leningrad 1932.
7 Ibn Fadlans Reisebericht, A.K.M., xxv, 3 (Leipzig 1939). bn Fadlann yksnn ingilizce evirisiyle Zeki Velidinin sunumunun kullanl bir zeti, Robert P. Blake ve Richard N. Frye tarafndan bn
Fadlann Risaleleri zerine Notlar eklinde sunulmutur. Byzantina Metabyzantina, , ii (1949), 7-37.

8 E.J.W. Gibb Memorial, New Series x (1937).

Ayrca Artamonov, Poliak ve Zajaczkowskinin Hazarlarn tarihiyle ilgili problemlere farkl bak
alarndan yaklatklar kapsaml almalarndan sz etmem gerekir. Artamonova ait Ocherki
drevneishei istorii Khazar isimli eser 1937 ylnda kmtr.9 Bu kitap, Hazarlarn ilk dnemlerini
kapsamaktadr ve verilen son tarih M.S. 738dir. Yazar, nsznde ark dillerini bilmediinden
bahsedip bir arkeolog gibi yazmakta olduunu sylemektedir. Artamo-nov, zellikle kendi lkesinin
tarihiyle ilintili olduu iin Hazarlarla ilgilenmektedir. Snrlamalara ramen onun almas olduka
objektif bir yaklam sergilemektedir. A.N. Poliak, Artamonovun kitabn Hazaria (branice) bal
altnda 1944te Tel Avivde yaymlamtr (lk olarak Dr. Cecil Rotha ait bir kopyasn grdm ve
daha sonra Kudsl Dr. S. Moragn yardmlaryla kendim iin edinebildim). Kitapta, yazarn daha
nceleri branice Zion isimli bir dergide, Hazarlarn Judaizme Geii (1941) isimli yazsnda
ortaya koyduu teorilerinin gelitirilmekte ve ayrca zellikle bra-nice olmak zere eitli
kaynaklardan yararlanlmaktadr. Bu teorilerden bazlar aada tartlacaktr. Ayrca bu alma
olduka fazla miktarda eletiriye maruz kalmtr.10* Zajaczkowskinin Ze studiow nad zagadnieniem
chazarskim (1947) isimli eseri ise Trk dilbilimcilerin bak asndan yazlmtr.11 Tannm bir
Trkolog olan yazar, hem bu kitapta hem de baz makalelerinde, sregelmekte olan Hazar
terminolojisine, Krm ve Polonyada halen Ka-raimlerce konuulmakta olan diyalektikleri rnek
gstererek nemli oranda k tutmaktadr.12 Zajaczkowski, Karaimleri Hazarlarn gnmzdeki
temsilcileri olarak grmektedir. O, branice belgelerin nemini oaltmaktan te azaltmaya ynelik
bir tavr ierisindedir. St. Andrews niversitesinden Dr. S. Seliga, Lehe almalarmda bana
byk yardmda bulunmutur.

9 kinci bal Etudes dhistoire ancienne des Khazares. Leningrad 1936.

10 M. Landaunun Qiryath Sepherdeki eletirisi, xx (1944), 19-24, branice. A. Eshkolliyi Moznaimde grmedim, xv, 298-304, 375383, Poliakn cevabyla, op.cit., xx, 288-291, 348-352. (branice dergilere ilikin bu referanslar Dr. Monag araclyladr.)
*M. . Artamonov, 1937 ylnda yaynlanan almasnda serdettii grlerini bilhare tamamen deitirerek, evirisi tarafmzdan yaplan
ve yaynlanan Hazar Tarihi isimli daha sonraki eserinde, o gnk grlerim iin okuyucudan zr diliyorum; konuyla ilgili doru bilgiler
burada verdiklerimizdir demek suretiyle fikirlerinden vazgemitir. (Ed)

11 Hazar Sorunu ile ilgili almalar Krakov Leh Akademisince yaymlanmtr. O. Pritsak tarafndan Der Islamda B. 29 (1949), 96103, detayl bir eletirisi bulunmaktadr.

12 Zajaczkowskinin makalelerinde problem jezkowy Chazarow (Hazar Dilinin Sorunu ), Proceedings of the Breslau Society of
Sciences, 1946, ve O kulturze chazarskiej i jej spadkobiercach (Hazar Kltr ve Onun Varisleri), Mysl Karaimska, Breslau 1946.

Sonu olarak Cambridge, Queens Kolejinden Prof. H. W. Ba-ileye, Prof. V. Minorskye ve bu

almay okuyarak eitli ekilde tavsiyelerde bulunup bana yardmc olan Glasgow niversitesinden Prof. C. J. Mullo Weire teekkr etmek isterim. Yine Prof. Philip K. Hitti ve bu almay
Princeton yaynlarna kabul eden ve kitabn basmnda byk bir zen gsteren Princeton niversitesi
Yaynevi Ynetim Kuruluna teekkrlerimi sunarm.

D.M.Dunlop

HAZARLARIN ORTAYA IKII

Eer Avrupa dillerinden getii kabul edilen kimi szckler doru ise, ncelikle Hazar kelimesi,
vurgulamak istediimizden daha geerli ve yaygn bir konumdadr. lk olarak Hussar kelimesi1
Macar (Hungarian) hanedan iin kullanlmtr. te yandan Macar devletinin kurucusu Macarlar ile
Hazarlar arasndaki iliki tarihdir ve kesindir. Almancadaki Ketzer heretik kelimesi, muhtemelen
Msevlerde olduu gibi Hazar isminden alnmtr. Dier yandan ismin menei ve anlam olduka
mulaktr. Genel kanya gre ismin menei Trke kaz (qaz) babo dolamak veya oradan oraya
g etmek kknden gelmektedir ve dolaysyla Hazar=gebe2 anlam ortaya kmaktadr. Slav
dillerinde Hazar kelimesi ile ilgili olarak ilk hecede o nlsnn kullanld eitli szckler
bulunmaktadr. Bunlar Rusada sa rgs anlamna gelen kosa (Wieltmann, 1858) ve Slavcada
kaz anlamna gelen koz (Tzenoff, 1935)3 kelimeleridir. Orijinal ismin Slavca olmamas sebebiyle
bu tr benzemeler salkl gelmeyebilir. Hazarlarn sa rgs kullandklarn veya kaz oban
olduklarn destekleyen ak bir bilgi bulunmamaktadr. Ayrca Hazar isminin branicede o/u sesli
harfleriyle yazlmakta ve kuzari olarak telafuz edilmekte (oulu Kuzarim) olduunu belirtmek
gerekir. Dier yandan Arapada Khazar, Yunancada Khazaroi (Khazareis) bazen Khotzer (Khotzir),
Latince Chazari ve Gazari ve yine Hazar Yazmalar olarak bilinen branice belgelerde Kazar olarak
gemektedir.

1 Askeri bir terim. Birmingham niversitesinden Dr. Alan S. C. Ross, Macarca szlk Barczide kelimenin Srp-Hrvatadaki
husardan geldiini ve bu szcn de Yunanca chosariostan getiini yazmaktadr. Chosarios szcnn ise Hazar anlamna gelen
(latrones et sicarii anlamyla) Khosiarioi ile muhtemelen ayn olduu Reiske tarafndan (Constant. Por., ed. Bonn, , 675) aktarlmaktadr.
Szck, form ve anlam itibariyle Reiske tarafndan Harmenopulostan (14. yy.) aktarlmtr, , tit. 4, 9.

2 Zajaczkowski, Gombocz, Nemeth ve Rasonyi. Zeki Velidi, tanmlama zerine yorum yapmamtr (Ibn Fadlan, 225). O. Pritsak almalar adl eserin eletirisinde Hazarn ein Kollektiv zu qazan olabileceini ortaya atmaktadr.

3 Zajaczkowski, a.g.e.
Genel kanya gre Hazar=gebe aklamas kabul edilebilir durumdadr. Ancak Pelliotun Trke
kazmak fiilinin amaszca dolamak deil de bir eyi kazmak anlamnda kullanld4 ve J.
Denynin5 Hazar isminin bir dan kuzey ksm anlamna gelen Kuz kelimesine, bir yere ait olmay
artran er ekinin eklenmesi sonucu Kuzer, Kuzar ve Kozar eklinde kullanld ynndeki
aklamalar meseleyi karmak hale getirmektedir. Denynin ifadesine ek olarak o/u formlaryla
ilgili aklamalar henz tam olarak netlik kazanabilmi deildir ve eski Ermenice ve Grccede
Hazar kaan ou kez Kuzey hkmdar nva-nyla, Hazarya da Kuzey lkesi olarak
anlmaktadr. Ancak, Hazar ismi Hazar Yazmalarnda Kazar ve Kazari eklinde, branice
Cambridge belgelerinde ise Qazar (kimi zaman Quzar) eklinde gemektedir.

4 Noms Turcs, 207-224 (special article on Khazar).

5 Mel. Emile Boisacq, Annuaire de IInstitut de Phil. et dHist. Or et Slaves, v (1937) Brksel, 295-312.
Birinci sorumuz, Hazarlarn ve Hazar isminin ilk olarak ne zaman grlddr. Hazarlarn
Hunlarla ve Bat Trkleriyle olan ilikileri zerine nemli tartmalar olmutur. Yaygn gre gre

Hazarlar, Bat Trk mparatorluundan kmlardr. Kaynaklarda ilk olarak Hazarlarla, Bat
Trklerinden bahsin azalmaya balad dnemlerde karlalmaktadr. Bu dnemlerde Hazarlar,
Bizans imparatoru Herakliusun glerine katlarak M.S. 627de Farslara kar savam ve Tiflis
kuatmasnda da bulunmulardr. Hazarlarn bu dnemde Bat Trklerinin hkimiyeti altnda olup
olmadklar akla kavumu deildir. Kroniki Theophanes (M.S. 818de lmtr) doulu
Trklere Hazar denildiini belirtmitir.6 Dier taraftan Bat Trkleri, Yunan yazarlarca zel bir ifade
kullanlmakszn Trkler olarak tanmlanmlardr.

6 Bonn, 485.
Sryani tarihiler ise Hazarlardan M.S. 627den daha nce bahsetmektedir. Suriyeli Mikael7 ve Bar
Hebraeus8, kardein otuz bin asker ile Bizans imparatoru Maurice (582-602) zamannda
skityadan batya doru ilerleyip Bizans snrna gelmelerini ve burada ilerinden Bulgariosun Don
nehrini geerek imparatorluk snrlar dahiline yerletiini anlatmaktadrlar. Dierleri ise Alanlarn
lkesi olarak bilinen Barsaliay igal etmiler ve onlar ve blgenin nceki sakinleri byk karde
Kazarigin adndan uyarlanan Hazarlar ismini almlardr. Bu hikye, bahsedilen olaylarn ada
olan Efesli Johnun9 zamanna (lm 586) denk dmektedir. Bylece Hazarlarn VI. Yzyln
sonlarnda Orta Asyadan Kafkaslara gelmi olduklar anlalmaktadr.

7 Chabot, 381, Kol. 1, 9. sra.

8 Ed. Budge, 32b, Kol. 1, 15. sra.
9 Barthold, E.I., art. Bulghar.
Yunan yazar Theophylact Simocatta (tahminen 620), az nce Sryanilerin bahsetmi olduklar
olaylarla ilintilendirilmeleri g olsa da, ayn dnemdeki Bat Trkleriyle ilgili bilgi vermektedir.10
598 ylnda Mauriceye gnderilen bir Trk elisinden bahseden yazar, Trklerin gemite Akhunlara
(Heftalitler), Avarlara ve Siyah Nehir Til olarak adlandrlan blgedeki Uygurlara kar galip
gelmelerini anlatmaktadr.11 Theophylact, Uygurlarn Var ve Hunni isimli iki liderin soyundan
geldiklerini syler. Baka kaynaklarda onlardan Varhonitler olarak bahsedilir.12 Trklerden kap
Batya gelen Uygurlar daha nceki Avarlar gibi karlanm ve bu isimle anlmlardr. Bu durum bir
dier Yunan yazar tarafndan esasen Uygur olan Avarlarn temsilcilerinin 558 ylnda13 Justinian
tarafndan kabul ve daha sonra Dou ve Orta Avrupay yamalaylar anlatlarak dorulanmaktadr.
Eer Uy-gurcadan alnt doru ise halk bilimindeki dev kelimesi bu dnemden itibaren ortaya
kmaktadr.

10 Ed. Bonn, 282ff, Chavannes, Documents, 246ff.

11 Tanmlanmam. Til muhtemelen til ile ayndr. til=Volga. Zeuss burada Volgadan bahsedildiine scak bakmamaktadr. Marquart,
Orhonun bir kolu olan Toladan bahsetmektedir.

12 Menander Protector, Bonn, 400.

13 Menander, ayn yerde., 282.
Theophylact, 598 ylndaki Trk elilii zamannda Asyadan Avrupaya Tarniah, Kotzager ve
Zabender isimli kavimlerin aralarnda bulunduu bir iltica hareketinden bahseder. Bunlar da daha
nce gelenler gibi Var ve Hunninin soyundan gelmektedir ve gerekte Uygur olan ve Uygur kaannn
ynetimi altnda bulunan Avarlara katlmlardr. Esasen bu durum Suriyeli Mikael ve Bar Hebraeus

tarafndan verilen bilgilerde de grlmektedir. Kotzagerlerin Bulgar bir grup olduu phesizdir.14
Zabender ise muhtemelen nemli bir Hazar ehri olan Semenderle ayndr ve dolaysyla Suriyeli
Mikaeldeki Kazarig ile ilikilidir. Grne gre Semender, ismini, igalci kavimden almtr.15
Bylece Hazarlarn ilk olarak Bat Trkleriyle balant kurduklar ve daha sonra Maurice dneminde
Dou Avrupaya ulatklar anlalmaktadr.

14 Cf. Marquart, Streifzge, 488.

15 Benzer ekilde bir dier nemli Hazar ehri olan Belencer, ismini blgeye yerleen gruptan almtr. Aaya baknz.
Daha eski bir gr ise Hazarlarn, Trklerin ykseliinden (550 dolaylar) nce, vaktiyle
Avrupann kysnda olduklarn vurgulamaktadr. Bu gre gre Hazarlar Hunlarn akrabasdr. 448
ylnda Attilaya eli olarak giden Priscus, Akatzir adyla Hunlara tbi olan ve Pontus civar
skityasnda yaayan bir kavimden bahsetmitir ki, bunlar bildiimiz Ak Hazarlardr.16 552 ylnda
yazan Jordanes Akatzirleri sava, tarmla uramayan, srclk ve avclkla geinen bir millet
olarak tanmlamtr.17 Trklerdeki toplum yapsna gre klanlar beyaz ve siyah olmak zere
ikiye ayrlmaktadr. Arap corafyac stahriye gre Hazarlar da siyah ve beyaz olmak zere iki
gruptur. lki Kara Hazardr ve dieri ise adlandrlmamtr.18 Dolaysyla onlarn da Ak Hazarlar
olma ihtimalleri yksektir. Zeuss19 ve Marquart,20 Akatzirlerin Ak Hazarlar olabilecei tezini
dilbilimsel adan imknsz olarak deerlendirmekte ve reddetmektedirler. Marquart daha ileri
giderek tarih adan Akatzirlerin tbi bir rk olarak daha ok Kara Hazarlarla uyumakta olduunu
sylemektedir. Alternatif olarak sunulan bir dier tanmlama ise Akatzirlerin Aga-eri olabilecekleri
dorultusundadr. Eer Zeki Velidinin, Agae-ri ile Hazarlarn yaknl hususundaki dncesi
doru ise, bu yaklam da dierinden farkl deildir.21

16 Priscus, ed. Bonn, 197.

17 Mommsen, 63
18 stahrinin Hazarlarla ilgili yazs 5. Blmde tercme edilmitir.
19 Die Deutschen, 714-15.
20 Streifzge, 41, n. 4.
21 bn Fadlan, xxxi.
nceki gr destekleyen ve detaylca aklanmam olan birka olumlu nokta mevcut. Eer
Hazarlarn Akatzirlerle bir ilikisi yoksa ve onlar ilk olarak VI. Yzyln sonlarnda Bat Trklerinin
bir dal olarak sahneye kmlarsa, onlardan Zakariya Rhetorun 569 ylndaki Sryanice (Syriac)
derlemesinde22 nasl bahsedilebilir? Kafkasyaya komu olan milletlerin isim listesinde geen
Kasar/Kasir tabirleri ak bir ekilde Hazarlarla ilgilidir. Bu, onlarn bir asr kadar nce bu blgede
bulunduklar grn desteklemektedir. Ayrca Ravennal corafyac olarak bilinen (VI. Yzyl)
rdnl Agazirinin, onlarn Hazarlar olduu ynnde destekleyici grleri vardr.23

22 Rubens Duval, cited Chavennes, Documents, 250, n. 4.

23 Pinder ve Parthy, 168.
Ancak Hazarlar hibir yerde yaln biimde Hun olarak tanm-lanmamtr. Priscusun aktard
zere eer Hazarlar 448den biraz evvel Hunlara boyun emilerse, bu durumda onlarn bu tarihten

ne kadar zaman nce var olduklar sorusu ortaya kmaktadr. Bu noktada Zeki Velidinin ark
kaynaklarn temel alarak ortaya koyduu konuyla ilgili dier baklardan bamsz grlerini ele almamz gerekir. O, sadece Mslman kaynaklarnda deil, Wei hanedanna kadar giden (368-558)
ince kaynaklarda da Trklerin ayn en eski izlerini bulmutur.24 Buna gre Hazarlar lider rol oynamaktadrlar ve hatta lkelerinde yerli konumdadrlar.25 Zeki Velidinin Gardiziden aktardna
gre Romal bir memuru ldren Krgzlarn atalar nce Hazar kaannn mahkemesine karlm ve
daha sonra Yenisey civarna giderek yerlemilerdir. Fakat Krgzlarn erken dnemlerde Dou
Avrupada yaam olduklar ve Hristiyanln balangcnda Urallarn gneyinde bulunduklar inanc
ile Zeki Velidi Hazarlar iin erken dnemlerden bahsetmenin bir anakronizm olduunu
dnmemektedir.26 Bunlar, Hazarlarn eski a dnemini oluturmak iin olduka dikkate deer iddialardr. Zeki Velidinin bavurduu temel slam kaynak Gardi-zidir (1050 civar) ve anonim olan
Mucmel et-tevarih vel-ksas27 daha ge dnemlidir (yine de VIII. Yzyl bn el-Mukaffaya ve slam
ncesi Fars kaynaklarna kadar). Fakat grne gre Hazarlarn Hunlardan daha nce var olduklar
gr destek kazanmaktadr. Horeneli Mosesin (V Yzyl) Ermeni Tarihinde 197-217 yllar
arasnda kalan 20 yllk srede Hazarlardan bahsedilmektedir.28 Buna gre Kuzeyli halk olan Kazir
ve Basil krallar Venasep Surhapn ynetiminde, Dou Kafkas snrnda or [Derbent] Geidini
gemek iin bir anlama yaptlar.29 Onlar Kr nehrini getikten sonra Ermeni Valarn byk ordusu
ile karlam ve kuzeye doru srlmlerdir. Daha sonralar Kuzey Kafkas kavimleri bir yenilgi
daha almtr. Valar bu ikinci muharebede ldrlmtr. Onun yerine geen olu, Ermeni ordularn
tekrar muzaffer klarak Hazarlar ve Basillere boyun edirmitir. Her yz kiiden birisi esir alnm ve
bu halklarn Romann yarglama yetkisi altnda olduunu gsteren bir ant dikilmitir.

24 Son Wei kastedilmitir.

25 bn Fadlan, 294. Hazarlarn orijinal ana yurtlar aa Amu-derya olarak gsterilmektedir, cf. bid., 244, 266.
26 Ayn yerde., 328.
27 Ayn yerde., 311.
28 Belgenin kronolojisi karmak. Enc. Brit. (14. bask), s.v. Hazarlarn tarihi 198dir. Volgada 17 milleti yneten ve 178-198 yllar
arasnda Ermenistana giren Hazar Yulufdan bahseden Carmoly (Kho-zars, 10, in Itineraries de la Terre Sainte, Brussels 1847),
muhtemelen ayn olay kastetmektedir. Dier yandan Carmolynin kayna bana pheli grnmektedir.

29 Whistonun 18. yy. evirisinde sub duce ac rege eorum Venasepo Surhaco. Kutschera Hazarlarn iki kralnn kastedildiini dnmektedir (Die Chaseran, Vienna 1910, 38).

Bu veriler olduka gereki grnmektedir ve Kazirler olarak anlan millet Hazarlardr. Ancak
Ermeni Tarihi IX. ya da VIII. Yzyl yerine genel olarak yanl bir biimde V. Yzyldaki Horeneli
Mosese atfedilmektedir.30 Bu, bahsedilen Hazar saldrsna farkl bir boyut kazandrmaktadr.
Horeneli Moses dneminde, Hazarlarn varlyla ilgili yegne kant olmas adna ortaya konulan
veriler, Hazarlardan Hristiyanln ilk dnemi veya ncesinde bahseden ve burada bahsetmediimiz
dier Ermenice (ayn zamanda Grcce31) kaynaklarla ters debilir. Ancak, dier yandan bu
kaynaklar, kesin olmaylar ve onlar destekleyici verilerin az olmas nedeniyle gvenilir olarak
kabul edilememektedir.

30 Moses of Chorene ile ilgili grlerin bir zeti iin A. O. Sarkissi-ann makalesine J.A.O.S., Vol. 60 (1940), 73-81 baknz.
31 Brossetteki Inscriptions Georgiennes M.R.A., 1840, 329. Grcce belgelere bir rnek olarak gsterilebilir.

Mslman yazarlar, Hazarlarn ortaya k tarihine k tutabilecek ciddi miktarda kaynak

sunmaktadr. Bunlarn bir ksm, Araplarn ran fethi ncesi yazlm olan Pehlevice kaynaklardan
yararlanmaktadr. Arap ve Fars yazarlarn Hazarlar hakknda syledikleri eyler eski dnemler de
dhil olmak zere olduka kayda deerdir. Hazar Devletinin Kuzey Kafkasyada gelimekte olduu
dnemde yazlan bu kaynaklar, onlar Orta Asyada Mslmanlarla ilk arpan Trklerden farkl ele
almaktadr. Ancak Hazarlarn adalaryla ittifak oluturduklarn vurgulayan bir pasaj da dikkate
deerdir. bn el-Mukaffa ve arkadalar arasnda geen bir tartmada hangi milletin daha zeki olduu
sorusu ortaya atlmtr. Hazarlarn ve Trklerin Arap yazarlarca, Farslar, Bizansllar, inliler,
Hintler ve Zenciler (Negroes)den sonra sralanmas onlarn o dnemdeki kltr dzeyinin
dkln gstermekte veya en azndan Araplar bu ekilde dnmektedir. Bu durumda Trklerin
ve Hazarlarn pek de iyi bir ne sahip olmadklar anlalmaktadr. Ancak onlar olduka farkl
karakterlerde tanmlanmaktadrlar: Trkler zayf kpeklerdir, Hazarlar otlayan srlardr.32 Bu
dnce her ne kadar olumsuz ise de, Hazarlarn, farkl, hatta nemli bir rk olduu izlenimini edinmekteyiz. Bunun gereklikle ne derece ilintili olduu ise phelidir. erkez tipli Hazarlarn ak tenli,
siyah sal ve mavi gzl olduklar aktarlmaktadr.33 Kara Hazarlarn, Hintlilere benzer koyu tenli
ve gzel olduklarn34 aktaran pasajn haricinde Hazarlar tarif eden tek Arapa kaynak bni Said elMaribidir. Maribi: Kuzeyde 7. iklim civarnda yerleen Hazarlarn lkeleri souk ve nemlidir.
Bu yzden onlar beyaz tenli, mavi gzl, kzl sal, iri vcutludur ve souk bir mizaca sahiptirler.
Genel grnmleri vahidir.35 Bu tanm kuzey halklarnn genel tasvirine ok benzemektedir ve
Hazarlarn erkez tipi ile balantsn hibir biimde desteklememektedir. Halil ibni Ahmedin
tanmna baktmzdaysa Hazarlar Moollar gibi ekik gzldr.36 Bu konuda olumlu bir gr sz
konusu deildir. Hazarlarn bazlar sarn, siyah sal, mavi gzl olabilir, ancak bu tasvirin Hazarya blgesinde yaayanlar iin baskn kt tarihsel olarak dayanak bulmu deildir.

32 bn el Rabbihi, al qd al-Farid, ed. Of A.H. 1331, , 210. Anekdot Fr. Rosenthalden alnmtr, Technique and Approach of Muslim
Scholarship, Analecta Orientalia, 24 (1947), 72.

33 v, 59.
34 stahkrinin Hazarlarla ilgili tanmna baknz. V Blm.
35 Bodleian, MS., , 874, fol. 71, Prof. Kahle ile grmtr.
36 Yakut, Mujam al-Buldan, s.v. Hazar.
Muhammed ncesi dnemde bir defasnda Hsrev Anuir-vanla Arap Numan ibni Mnzir elHirevi arasnda deiik rklarla ilgili bir tartma gerekleir. Fars olan Hsrev Anuirvan, Rumlar,
Hintlileri, inlileri ve dk yaam standartlarna ramen en azndan hkmdarlar ynetiminde
organize olabilen Trkleri ve Hazarlar, Araplardan daha stn olarak tanmlamtr. Hazarlar burada
yine Dounun byk milletleri arasnda gsterilmitir.37 Bu tanmlama daha ok Hsreve gelen in,
Trk ve Hazar elilerine nazaran yaplmtr.38 Ayrca Hsrevin saraynda kimsenin oturmad
Bizans, in ve Hazar hkmdarna tahsis edilmi 3 adet altn taht bulunmaktadr.39

37 bnl-Rabbihi, op. cit. I, 166.

38 Taber, , 899. bn Kurdadbihe gre Hazar ve Alan lkesinden Fars mahkemesine girmek isteyen kiiler Bab al-Abvabda
tutulmaktadrlar (B.G.A., v, 135.)

39 bnl Balkhi, Fars Namah (G.M.S), 97.

Hazarlarn erken dnemleriyle ilgili bilgi veren Arap ve Fars yazarlarna ait yazlar genel olarak
gruba ayrlmaktadr. lki Msev hahamlarnn, ikincisi Byk skenderin, ncs ise Anuirvan
bata olmak zere ardllar ve belirli Ssn krallarnn isimleri etrafnda toplanmtr.
lk gruba ait tipik bir hikaye Yakub tarafndan anlatlmaktadr.40 Babilde dil karmaasndan sonra
Nuhun torunlar, Eberin olu Pelege gelerek yeryzn onunla paylamak isterler. O da in, Hind,
Sind, Trklerin ve Hazarlarn lkeleri, Bulgar lkesi, Deylem, ve Horasan evresini Yafesin
torunlar arasnda paylatrr. Bir dier blmde Yakub bunun devamn yazmaktadr. Pelegin
yeryzn taksim etmesiyle beraber Yafesin oullarndan Amur ibni Tubaln torunlar kuzeydou
istikametine giderler. Togarmann torunlar olan bir dier grup kuzey istikametinde ilerleyip eitli
lkelere dalr ve Burcan (Bulgarlar), Alanlar, Hazarlar ve Ermenilerin aralarnda bulunduu eitli
krallklar kurarlar.41

40 Ed. Houtsama, , 17.

41 Ayn yerde., , 203, cf. Marquart, Str. 491.
Taberye42 gre benzer ekilde Jamr (ncilde Gomer), Maw (Mavg, Magog) Mawday (Madai),
Yawan (Javan), Thubal (Tu-bal), Mash-j (Mash-kh, Meshech), ve Tir-sh (Tiras) Yafesin soyundan
gelmektedir.43 Trkler ve Hazarlar Tirasn torunlardr. 737 ylnda Araplar tarafndan yenilgiye
uratlan Bat Trklerinde ayn yzylda ynetici grup olarak tarihten silinen Trgiler ile
muhtemelen balantlar bulunmaktadr.44 Yine Taber, Mawgh-ghn torunlarnn Yecc ve Mecc
olduunu belirterek bunlarn Hazarlarn ve Trklerin dousunda yaadklarn kaydeder. Bu bilgi,
Zeki Velidinin Gog ve Magogu Norveli ve Arap yazarlardan yararlanarak tanmlama giriimini
boa karmaktadr.45 Mashkh ismi klasik Massagetai (Massag-et)nin tekil halidir.46 A. Bamakov
kendi Hazarlar teorisini oluturmak iin Meshechin Hazarlarla balantl olduunu vurgulamaktadr.
Ancak o, Asya Trkleri olarak deil, Yafes soyu veya Alarodlu olarak niteledii Kafkaslarn
gneyindeki grubu kastetmektedir.47

42 , 217-18.
43 Cf. Gen. 10.2.
44 H.A.R. Gibb, Arab conquests in Central Asia, London 1923, 83ff. Kr. Blm IV, n. 96.
45 bn Fadlan, 196ff.
46 Ayn yerde., 244, n. 3.
47 Mercure de France, Vol. 229 (1931), 39ff
Hazarlarn Yafesle olan bu efsanevi ilikisinin klielemi bir rnts mevcut deildir. Tac elArus, bazlarna gre onlarn Ka-hn (Ma-h veya Ma-h, Meeh yerine) torunlar olduunu aktarr.
Dierlerine greyse hem Hazarlar hem de Sakalibe [Sak-lablar], Thubal (Tubal)dan gelmektedir. bn
el-Fakih48ve Ebul Fidada,49 Belencer ehrinin bnisi olarak Belencer ibni Yafesi grmekteyiz.
Bu durum Belencer ehrine ayr bir etnik kimlik kazandrmaktadr. Tarihte Belencer nl bir Hazar
merkezidir ve hatta Mesd burasn Hazarlarn bakenti olarak tanmlamtr.50

48 B.G.A., v, 289.

49 Ed. Reinaud ve De Slane, 219.

50 Tanbih, 62.
Yafes hikayelerini daha fazla uzatmann gerei yok. ncelikle onlarn Msev kkenleri aktr.
Poliak, yeryznn taksi-matyla ilgili yorumlarndan birinde kuzey ve gney terimlerinin
branice versiyonlarnn Arapa metinlerde grlmeye baladna dikkat ekmektedir.51 ran kkenli
bir efsaneye gre de Efridun, yeryzn oullar Tuc (bazen Tur eklinde, Turan kavmi), Sellem ve
rac arasnda taksim etmitir. Buna gre Hazarlar, Trkler ve inlilerle birlikte en byk oul Tucun
soyundan gelmektedir.52

51 Conversion, 3.
52 Taber, , 229.
Baz hikayeler Hazarlar brahim ile ilintilendirmektedir. Poli-ak, bni Sad ve Taberden,
Keddurann oullar ile kaann da bahsinin getii Hazarlar arasnda, Horasanda gerekleen bir
bulumann yksn aktarmaktadr.53 Bu durum aslnda Temim ibn el-Bahrn Uygurlarn
yaadklar lkeye yapt yolculuun bir blm olan ve Hiam el-Kelbye kadar giden, bn el-Fakihe ait Mehed yazmalarnda da grlmektedir.54 Zeki Velidi, bu noktaya Hazarlarn erken
dnemlerde bu blgede bulunmu olduklarnn bir gstergesi olabilecei iin nem vermektedir.55
Benzer ekilde Cahiz, Horasana yerlemi olan Keddura ve brahimin oullaryla ilgili efsaneden
bahsetmi, ancak Hazarlardan sz etmemitir.56 El-Dimaki, bir gre gre Trklerin, babalar
Arap soyundan gelen brahim ve Keddurann oullar olduklarn sylemektedir. brahimin dier
oullarnn torunlar olan Sodlar ve Krgzlar ise Amu-deryann tesinde yaamaktadrlar. Dimaki,
bu soy ktne fazla itibar etmemektedir.57

53 Loc. Cit.; Khazaria, 23, 142, 148; Cf. bn-Sad, , i, 22; Taberi , i, 347ff.
54 Hisham ibn Muhammed, ibn-al-Faqihin tekstinde (Minorsky, V. Tamim ibn-Bahrs Journey to the Uyghurs, B.S.O.A.S., 1948,
xii/2, 282) geen ve ibn-Sas=Hisham ibn-Lohrasp al-Saib al-Kalbi tarafndan bir otorite olarak gsterilen kii.

55 bn Fadlan, 294.
56 Fadail al-Atrak, ev. C.T. Harley Walker, J.R.A.S., 1915, 687.
57 Ed. Mehren, 262.
kinci grub kaynaklardaki tipik skender hikayelerinde, onun, Msrdan Kuzey Afrikaya yani
Kayravana ilerleyii ve Saba melikelerinden Kandaka ile bulumasnn ardndan kuzeye, karanlklar lkesine gemesinden bahsedilir. Efsaneye gre skender dnnde Yunan snrnda iki ehir
kurdurur ve tekrar douya dnmeye karar verir. Vezirleri, sular pis olan Yeil Denizi gemenin
glyle ilgili uyarlarda bulunurlar. Ancak o, vezirlerine ve engellere ramen Bizans snrn aar
ve Saklablarn lkesine ulaarak onlar itaat altna alr. Sonra yoluna devam ederek Hazarlara ular.
Hazarlar da ona itaat eder ve oradan Trk lkesine geer. Daha sonra Trk lkesinden ine doru
uzanan llerden geerek yoluna devam eder.58

58 Dinawari, Al-Akhbar al-Tiwal, ed. Guirgass ve Kratchovsky, 37ff.

Buna benzer anlatlar gz nnde bulundurduumuzda skenderin Hazarlarla balant kurmu
olduuyla ilgili ifadelere bakarak, onun Hazarlarla Merv ve Herat blgesinde karlam olaca

sonucuna ulaabiliriz.59 Taber, benzer ekilde skender ile Pers hkmdarnn buluma yeri olarak
byk bir muharebenin gereklemi olduu Hazar snr yaknndaki Horasana dikkat
ekmektedir.60 Eer bu durum gerekse, Hazarlarn bir dnem Hazar Denizinin dou istikametinde
yaylma gstermi olduunun nemli bir kantdr.

59 Zeki Velidi, bn Fadlan, 294.

60 , 699.
Esasen skender dneminde Hazarlarla ilgili verilerin tamamna yaknnn hayali olduunu
syleyebiliriz. Nizmnin Hazarlar Ruslarla birlikte kuzeyde yaayan ftih dmanlar olarak gsteren skendernmesi bu duruma bir rnektir.61 Burada Ruslardan bahsedilmesi bariz bir
anakronizmdir. Ruslarn Aa dil ve Hazar civarna gerekletirdikleri tarih saldrlardan haberi
olan XII. Yzyl airinin byle bir dnceye kapld phesiz.62 Halbuki o, Kafkaslarda vuk
bulan mahalli olaylar biliyordu.63 Nizmnin skenderin hikyesine yn vermi olduu aktr.64
skenderin Ruslarla olan savalarna bu tarihten nceki bir dnemde yer veren baka bir yazar
bulunmamaktadr.

61 E.g., Rus efi Qantal, Burtasn okluundan, Hazarlar ve Alanlar deniz ve da gibi bir ordu topladlar. skender, Hazar dandan
in denizine kadar her yerde Trkleri grdm der. Baka bir yerde Rus ordusu Hazarlarla donatlmt deniliyor.

62 Bu konu, aada 9. Blmde tartlacaktr.

63 air Hknye benzer ekilde. Bkz. Blm 9.
64 Cf. Nldeke, Beitage zur Geschichte des Alexanderromans, Denkschriften d. Wien. Akad, B. 38, No. 5, 51-53.
Hazarlarn eski dnemleriyle ilgili Arap ve Fars kaynaklarndan imdiye kadar fazlaca bir bilgi
edinebilmi deiliz. zellikle Hsrev Anuirvan olmak zere eitli Pers hkmdarlar ile Hazarlar
arasnda ba kuran Mslman yazarlara ait pasajlarn bu probleme ve Hazarlara k tutup
tutmayacaklar merakla beklenmektedir.
Keyhsrev zamannda Trkler zerine dzenlenen bir seferden sz edilmektedir. Buna gre
Keyhsrevin kumandalarndan birisi Hazar lkesi zerinden Trklerin lkesine doru yol almtr.
Ancak bu tarih, skenderin ve ayn zamanda yanl bir biimde Trk bahsinin getii hikayenin
dneminden olduka erkendir. Taber65 ve bni Belhni66 aktard hikaye ise daha ge dnemli bir
bulutur.

65 , 609.
66 Op.cit., 45.
Hazar saraynn imdiye dek aklanamam olan hikyesi, Leyden niversitesi ktphanesindeki
Farsa bir belgede bulunmutur.67 Yazar, XII. Yzylda yaayan ve eserini Karahanllara adayan
Muhammed b. Ali el-Katib es-Semerkanddir. Bal Arz es-Siyase f arz erriyasedir.68
Barthold, eserin Karahanl-lar dneminde Mvernnehire dair tek tarih alma olduunu
belirterek, tarih ynne vurgu yapmaktadr.69 Konuyla ilgili blm akc Farsayla zenli bir
ekilde balamaktadr: Hazar hkmdar kaan, iktidardayd. O, mutluluk zmrt- ankasn yakalam olan kartal ve lkeyi byten, genileten ve glendiren zekann doandr.70 Yazar,
hkmdarlarla ilgili baz izlenimlerini belirttikten sonra kaann bir len dzenlediini ve dostla-

ryla birlikte oturduunu anlatmaktadr. Bu kiiler arasnda kaan saygyla selamlayan Dahhak-
Tazinin (Dahhak, eski ran efsanesinde yamac bir bedevidir) oullarndan birisi de vardr ve
kaanla birlikte imeye davet edilmitir. ilmeye balandktan sonra mzisyenler mzik almaya
balarlar ve konu mzikten alr. Arap prense arka arkaya iki soru sorulur. Prens, Mzik
dinlemekten ne anlyorsunuz? ve Dinleyiciler bazen neden bylenir ve mest olurlar? eklindeki
iki soruya cevap verir. Daha sonra misafirinin bilgisi ve saduyusu karsnda aran kaann nc
sorusu, Cennetin yldzlar tozlu eiinizde secde ederken ve yeryznn kral size itaat semerini
vurmuken neden saadet ve refah size srtn dnd? eklindedir. Dahhakn olu bunun, kt
ynetimin bir sonucu olduunu belirtir. Yazar bu noktada bir takm ahlak dersleri karr ve anekdot
son bulur.

67 Catalogus Codicum Orientalium Bibl. Acad. Lugduno-Batavae, , 14, No. 927. Bu bilgiyi St. Andrews niversitesinden A. M.
Honey-mana borluyum.

68 , 368.
69 Trkistan (G.M.S.), 18.
70 Profesr Minorsky bu zor cmlenin evirisini sunmutur.
ark idrakinde olduka ak bir kssadan hissedir bu. Dahhak, vurguland zere efsanede
gemektedir. Olunun mzikle ilgili izlenimleri o dnemin mzik anlay hakknda bilgi verir. Hikye, XII. Yzyl yazar tarafndan kendi hamisini meth- sena amacyla uyarlanmtr.71

71 Karahanllarn Hazarlara zel bir ilgisi var mdr? 6. Blm, n. 125 ad finem.
Dolaysyla burada bizi ilgilendiren konu Semerkandnin Hazarlar ne ekilde sunduudur. Arap ve
Fars kaynaklarnn yan sra dier eserlerde grld zere, Hazar kaan slam ncesi dnemin
byk hkmdar olarak geer ve in ve Ssn hkmdarlaryla ayn dzeydedir. Bu ekilde
gereklii tam olarak ispat edilmeyen yazlarda grdmz kadaryla, eski Hazar kaannn
bykl konusu genel olarak sabittir. O, burada kendisini mzie ve araba vermi bir dinsiz veya
gayr- mslim eklinde resmedilir. Sonraki dnem Hazar kaanlarnda grlmeyen biimde etraf
cariyelerle evrelenmi ve toplumdan tecrit edilmi bir yaam srmtr. Ayrca Arap prensi ona
olduka hrmetkr bir biimde davranmaktadr. Dahas o, bilgili ve itendir ve basit bir mantk
erevesinde insan ilikilerini srdrmektedir. Ancak btn bunlarn, tarih gereklikle hangi
boyutlarda rttn sylememiz mmkn deildir.
Mesdnin VIII. Yzylda iruyann saraynda vuk bulduu belirtilen erken dnemle ilgili bir
olay, olumlu bir kanaat oluturmaktadr. Mesdnin anlattna gre72 hkmdar, saray adamlarndan
birine bir yolculuk esnasnda atas bni Erdeir Babekin Hazarlarn hkmdarn tuzaa drd
nl olay bilip bilmediini sorar. Alnan cevap ise saray adamnn bu olay gayet iyi bildii
ynndedir. Buradan yola karak bu hikayenin halk arasnda gayet iyi bilindii anlalmaktadr.
Bylece Hazarlarn Erde-ir zamannda (226-240) var olduklar kanaati hasl olmaktadr. Arap
tarihiler, Erdeirin73 Hazarlarn istikametinde Kafkaslarn dousunda nemli bir kla olan
Derbendi igal ettiinden bahsederler. Ancak, burada Mesdnin nl tuzakla neyi kastettiini
anlamak zor. Esasen Erdeirle Hazarlar arasndaki iliki ak bir biimde belirlenebilmi deildir.
Mesdnin burada aktarm olduu bilgi, Hazarlarn III. Yzylda var olduklarnn kesin bir kant
saylmaz. br trl Pehlevice olarak kaleme alnan ve Nldeke tarafndan tercme edilen Karnamak
isimli Erdeir tarihinde niin bu olaylardan bahsedilmemektedir?74 Bunun muhtemel cevab,

Mesdnin, dier Pers hkmdarlarnn zamannda vuk bulan olaylardan bahsetmekte olduu
ynndedir.

72 Muruj, v, 124ff.
73 Cf. bn Haldun, ed. of. A.H. 1284, , i, 169.
74 Beitrage zur Kunde der indogermanischen Sprachen, v (1878), 26ff.
Hazarlarn mparator Juliann75 ordusu bnyesinde Erdeir olu apur zerine yrdkleri
eklinde anakronist bir kaytmevcuttur. Ancak Mslman yazarlar bu olaya epey ge dnemlerde
deinmektedir. Taberye gre76 Pers Firuz (457-484), lkesini kuzeydeki kavimlerden korumak iin
ul77 ve Alanlara yakn blgede ta bir ant diktirmitir. Yunan yazar Priscusa greyse, Firuz bunu
465 ylndan biraz nce Kidari Hunlarnn hkmdar Kounkhasa bar ve ittifak talebinde
bulunduunu belirterek yollar ve ayrca kz kardeini Kidaraya e olarak verebileceini de belirtir.
Kounkhas teklifi kabul eder ama kendisine e olarak gnderilen kz, Firuzun kz kardei deil, baka
bir kadndr. Bar salannca kadn, Kidaraya tm oyunu anlatr. Bu duruma sinirlenen Kidara,
intikam almak maksadyla Piruzu baz Pers erafnn kendisine gnderilmesi konusunda ikna eder ve
gelenlerden bir ksmn ldrtp, dierlerini sakatlatarak geri gnderir.78 Bahsi geen acmasz son
da dhil olmak zere Priscusun bahsettii temel olaylarn gerekliinden phe etmek iin neden
yok. Priscus, bahsi geen olaylarn adadr ve Bizans eliliinde yer alarak 465 ylnda Firuzla
grmtr. te burada Pers hkmdar tarafndan kuzeyli bir hkmdara kurulmu bir tuzak sz
konusudur. Acaba bu, Mesdnin aktarm olduu mehur tuzakla ayn mdr?

75 Taber, , 840.
76 , 895.
77 Ermenice Tsurdan Yunanca Tzour (Procopius, Hist. v, iii, 4), kap (=Chor)
78 Ed. Bonn, 220ff.
Devam etmeden nce, Kim bu Kidariler? sorusu zerinde durmamz gerekmektedir. Genel gre
gre Priscus, sonuta Fi-ruzun lmne neden olan Heftalitleri veya Ak Hunlar kastetmektedir.
Burye gre Kidariler Hazar tesinde yaayan ve Dar-yal Geidini tehdit eden Ak Hunlardr.79
Priscus, Perslerin 465 ylnda Kafkaslarn dou snrndaki Yuroeipakh kalesini80 zaptetmi
olduklarndan bahseder. Bu kale Kidarilere kar kurulmutu. Persler, Romadan burann bakmna
yardm etmesini istemilerdir. Priscus, yine baka bir yerde, 468 ylnda Saragurla-rn Persler
zerine yrdkleri bir srada, Kidarilere kar daha nce elde tutulan Hazar Geidi (Derbend)
blgesinde Pers garnizonu ile karlatklarn anlatr.81 Ksa sre sonra 472 ylnda
Constantinoplede bulunan Pers elisi, Kidarilerin malup edildiini ve Kafkaslarn kuzeyindeki
Balaam ehrinin alndn duyurur. Ancak, bu adn uydurma bir isim olduu izlenimi
uyanmaktadr.82

79 Bury, Theodosius, , 7, n. 5.
80 Ayn yerde, 159, Uroeisakh biimi de vardr.
81 Ayn yerde, 161.
82 Ayn yerde, 165.

Buraya kadar ortaya kan verilere bakldnda, V. Yzyldaki Kidariler Hazarlar mdr? sorusu
akla gelmektedir. Kidariler-le Heftalitler arasnda balant kuran gr, ayn zamanda Heftalitlerle
Hazarlarn akrabalk olasln bir kenara atmamaktadr. Heftalitlerde olduu gibi Hazarlarda da
poliandri (ok kocallk) gelenei bulunmaktadr veya en azndan kabul grmektedir.83 Fakat dier
yandan Priscusun yazdklarna gre Kidariler Akat-zirlerden tamamen farkldr. Eer Kidariler
Hazarlarsa, Akatzir-lerin Hazarlar olmad kesindir.

83 Marquart, Historische Glossen, 200; cf. Zeki Velidi, bn-Fadlan, 131.

Firuzun olu olan Kubad da (488-531), Derbendin savunmasyla ilgili kayg duymaktayd. Onun
Kafkasyay koruyabilmek iin tuladan bir savunma duvar yaptrdndan pek ok yerde
bahsedilir.84 Kubad, komutanlarndan birisini Albanya (Arran) ve Grcistan (Curzan)85 ele
geirmi olan Hazarlarn zerine gndermitir. Bu blgenin nemli ksmnn onlardan alnd
anlatlr. Komutannn ardndan blgeye giden Kubad, Arranda daha sonralar nem kazanacak olan
Baylakan, Berdaa ve Kabala ehirlerini kurdurmutur. Aktardmz bu bilgiler, sahasnda bir otorite
olarak kabul edilen Balazuriden (lm 279/891) nakledilmektedir. Ya-kub de bu konuda olduka
dikkat ekici bilgiler vermektedir: Hazarlar, tm Ermenistan zaptettiler. Balarnda bulunan kiiye
kaan denilmektedir. Arran, Curzan, Busfurracan ve Sisacanda onun naibi bulunmaktadr. Pers
hkmdar Kubad tarafndan fethedilen ve bilhare Anuirvana (yani oluna) geen bu iller
Drdnc Ermenistan olarak adlandrlmaktadr. Bab el-Lana bir fersah mesafedeki bu blge 360
kasabay iine almaktadr. Pers hkmdar, Bab el-Ebvab, Tabarsaran ve Belenceri fethetmitir.
Kalikala gibi birok ehri o ina etmi ve buralar Pers kolonisine dntrlmtr. Daha sonra
Hazarlar, Perslerin kendilerinden aldklar blgeleri tekrar fethetmiler, fakat ellerinde uzun sre
tutamamlardr. Romallar onlar yenmi ve Drdnc Ermenistana bir vali atamlardr.86 Verilen
bu bilgilerin ilk blm ak bir biimde Kubadn dneminden bahsetmektedir. Hazar kaannn
naibi olan Beg, Pers-lerce yenilgiye uratlncaa kadar Ermenistan blgesini kontrol altnda
tutmaktayd. Balazuri ve bni Hurdadbeh tarafndan desteklenen bu alntdan ilk bakta tarihsellii
hususunda pheye dmek iin bir neden yok. Bahsi geen naibin ad ve unvanndan, dier Hazar
isimlendirmelerinde de grld gibi, onun kesinlikle Trk olduu anlalmaktadr. Alntnn ikinci
blm ise, Araplarn gelilerinden hemen nce Hazarlarn ge tarihlerdeki snrlar hakknda bilgi
vermektedir. Bu noktada verilen bilgiler nda, Hazarlarn, Kafkaslarn gneyinde srekli bir
mcadele iinde olduklarn anlamaktayz. Bahsi geen dnem ise en ok Kubadn lm tarihi olan
531e kadardr. Dier yandan yine bu bilgilerden, Hazar Kaanlnn ve hatta ifte kralln
varln da renmekteyiz.

84 Baladhuri, 194; ibn-Khurdadbih, 123. Balazuriye gre bu set Hazar blgesindeki irvan eyaletinden Bab el-Lana (Orta
Kafkaslardaki Daryal Geidi) kadar uzanmaktadr.

85 Baladhuri, loc.cit. Cf. bn Kurdadbih, 122: Arran, Curzan ve Sisa-can illeri Hazar Krallndadr.
86 Historiae, ed. Houtsma, , 203-204.
Fakat bunu kabullenmek hayli zor. nk kaan ve naibi, mevcut kaynaklarda farkl adlarla
zikredilmektedir. Trklerde bir kaann varl, onlarn bamsz ve egemen olduklar anlamna gelir.
Hazarlar, ilk olarak Bat Trk konfederasyonu bnyesinde onlarn bir paras olarak grlmlerdir.
Yakubnin aktardklar tam anlamyla doru olarak alglanlacak olursa, Hazarlarn, Bat Trk
mparatorluu ve hatta Trk federasyonu oluturulmadan nce (552) ortaya km olduklar

anlalmaktadr. Hazarlar bu dnem ncesinde batda grlyorlarken, onlarn blgede bir g olarak
ortaya klarnn Bat Trklerinin gerilemesinin akabinde gerekletii dnlebilir. Bat Trk
kaanlarnn hkimiyeti 657 ya da 659 ylnda in tarafndan yenilgiye uratllarna kadar
srmtr.87 Bu noktadan sonra ileri tarihlere doru Hazarlar arasnda kaanlk oluturulduu
dnlebilir.88 Nitekim ileri dnemlerde yaplan aratrmalar Yakubyi destekler niteliktedir.
Yakubden aktarlan bilgiler kuzey halklarna ait ecere eklinde olduka nemli bilgiler iermekte
fakat kaynaklar belirtilmemektedir.89 Ancak, bunun yannda verilen bilgilerin, Hiam el-Kelbnin
sunduu ecere ile balants bulunmaktadr.90 El-Kelbyi Yakubnin bavuru kayna olarak kabul
edebiliriz.91 Bu veriler bize, Hazar ifte krallnn varl ile ilgili ok daha gvenilir bir kronoloji
sunmaktadr. El-Kelbnin ba danman 146/763 ylnda len babasdr. Kendisi de 204/819 ylna
kadar hayatta kalmtr.92 Bu tarihten yzyl gerisi ok eski bir tarih saylmaz. Dier taraftan
Hazarlardan, Kubad ve Anuirvan zamanlarnda (531-579) bahsediliyor olmas da tesadfi deildir.
Saylar oaltlabilecek olan referanslar, Hazarlarn gerekten de bu dnemde tarih sahnesinde
olduklarn kantlamaktadr.93

87 Chavannes, Documents, 267-268.

88 Zeki Velidi (bn Fadlan, 293) Trklerin en eski tarihine (yukar bkz.) ve Hazar devlet yapsndaki kadim izgilere bakarak kaanlk
geleneinin Hazarlarda Bat Trklerinden daha eski olduunu iddia etmektedir.

89 Cf. Marquart, Streifzge, 491.

90 E.g. Taberi, , 218ff.
91 Bkz. yukarda, nn. 53, 54.
92 Brockelmannn aktard tarihler, G.A.L., , 139.
93 Hazarlarla ilgili gerek bir Pehlevi kayd yine bu dneme ait Bah-man Yatda bulunabilir. dnemle ilgili olan Bahman Yat Hazarlarla
ilgili Pehlevinin referans noktasdr. H.W. Bailey, Iranica, B. S. O. A. S., x, i (1943), 1-2.

Taber,94 Anuirvann lkesini drt eyalete ayrdn ve bunlardan birisinin Azerbaycan ve

civarnda bulunan Hazarlarn lkesi olduunu syler. Kafkaslarn dousunda yaayan ul isimli
bir topluluktan bahsedilmektedir. Anuirvan, Ermenistana saldran Hazarlarla ayn halk olma
ihtimali bulunan Belencer ve dier topluluk95 B-n-j-ryi96 yenmi, kurtulanlardan on bin kadar
Azerbaycan dolaylarna yerlemilerdir. Anuirvan, kuzeyden gelen saldrlar nlemek iin Bab elEbvab kalesini ina ettirmitir. Bu kale daha sonra halef lkeler iin de ayn ilevi grmtr.

94 , 894-895, Azerbaycan ve Ermenistann Pers valisine gelen emirlerin bir blm ve her halkrda bir Pehlevi kaynandan.
95 Belki Marquarta uyarak Bulgarn Pehlevice ekli olan Burgar olarak (Streifz., 16) okunabilir veya baka bir yerde getii gibi halkn
adnn W-n-nd-r olarak okunmas da dorudur.

96 Taberinin Leyden edisyonu metninde (burada Nldeke) Abkhaz eklinde, ama Marquart, Streifzge, 16 ve ayn yerde n. 3deki
referanslarla kr.

Anuirvan karakteri, ykclerin ilgisini ekmitir. Kudama97 ve Yakut,98 Anuirvann

Hazarlardan ekindiini ve onlarn kralna bir mektup yazarak bar ve ittifak talebinde bulunduunu
yazmaktadrlar. Yine ayn mektupta evlilik iin bir Hazar prensesini kendisine istemi, kendi kzn da
karlk olarak gnderebileceini belirtmitir. Hazar hkmdar ittifak nerisini kabul etmi,
Anuirvan gelini almtr; ancak karlk olarak gnderdii kz kraliyet ailesinden deildir. Daha

sonra iki kral Baraliya isimli bir yerde buluur ve dostluk havas iinde birka gn elenirler.
Anuirvan bu arada, Hazar kampnn bir ksmnda yangn karttrr ve bundan haberi olmadn
syler. Daha sonra kendi kampn da yaktran Anuirvan, kzgn bir biimde onlarn iyi niyetinden
phe ettiini belirtir. Son olarak da, birbirleri arasnda bir dostluk olduunu, ancak ordular arasnda
bar olamayacan ve araya bir set ekilmesi gerektiini syler. Bu gr uygun bulan Hazar
hkmdar Perslerin Derbendi tahkim etmelerine izin verir. Daha sonra Hazar hkmdarna
Anuirvann evlilik hususunda kendisini kandrdn ve ona kar bir set ina ettiini sylerlerse de,
sinirlenmesine ramen bir ey yapamaz.

97 B.G.A., v, 259ff. Ayn pasaj Balazuride eviri eklindedir.195-196. Hazarlar yerine Trk olarak gemektedir.
98 Buldan, s.v. Bab al Abvab.
Bu veya buna benzer bir hikyenin Mesdnin bahsettii nl tuzak olma ihtimali yksektir. Yunan
Priscusun aktarm olduu Firuzun dneminde ortaya kan olay bu hikyenin temelidir.99 Bu da,
Bat Trkleri kaan Sincibunun (stemi) kzyla evlenen Anuirvana uyarlanmtr.100 Yani
Kafkaslarn savunmas iin Derbend Duvarnn yapmn Anuirvan tarafndan gerekletirilmitir,
ancak ikinci blmde anlatlan olaylar kurmacadr.

99 Yukarya bkz.
100 Kr. Marquart, Historische Glossen, 199.
Bu hikyelerden efsanevi ve tarihi olan arasndaki fark Taber tarafndan sunulan pasajda
mevcuttur:101 Sincibu Kaan Trklerin en cesuru ve glsdr. O, en donanml ordulara sahiptir.
Saylarna ve glerine ramen Heftalitlerin hkmdar W-z-ri o l-drd.102 Hkmdar ldrp
ordularn yok eden kaan, Heftalit lkesinden ganimet toplad. Belencer ve Hazarlar da103
yenerek itaat altna ald. Ancak onlar, daha nce Pers kralnn snrlarna saldrmamalar iin
kendilerine para dediini belirtince, Sincibu byk bir orduyla Derbende kadar indi ve Pers kral
Anuir-vandan daha ncekilere dedii paray kendisine vermesini isteyerek, aksi halde hemen Pers
snrna saldrya geeceini bildirdi. Ancak, daha nce Derbendi takviye etmi olan Anuirvan,
Ermenistan snrnn 5000 adamla korunabilecei bilgisi zerine Sinci-buya ret cevap verdi. te
yandan snrlarn tahkim edildii haberini alan Sincibu, askerlerini alarak lkesine geri dnd.

101 , 895-896, Pehlevide 94. sayfa.

102 Kr. Chavannes, Documents, 226.
103 Abkhaz konusu. Kr. n. 96.
Burada, Kudamann hikyesinde eksik olan bir orijinallik havas sz konusu. Bu balamda bizzat
Hazarlar da dahil olmak zere baz gruplar bnyesinde bulunduran Hazar mparatorluu,
Heftalitlerin yenildii (567)104 ve Sincibunun ld (5755 76)105 zaman olumu olan Pers
kart Bat Trk koalisyonunda yer almtr. Ertesi yl, Bat Trklerinin bir kolu Sincibunun olu
tarafndan Bosporusun Krm ehrini106 (Panticape/Ker) kuatan Utigurlara destek olmak zere
gnderildi. Bu dnemde Bat Trkleri phesiz Kafkaslarn kuzeyinde faaliyet gstermekteydiler.
Ancak Anuirvanla Baraliyadaki buluma ve Kuda-mann anlatt gibi bir Trk ya da Hazar
hkmdar dorulanm deildir.

104 Chavannes, ayn yerde.

105 Chavannes, 242.

106 Menander Prot., ed. Bonn, 404; cf. Chavannes, 241.
Anuirvanla ilgili baka hikyeler de anlatlmaktadr. Der-bend duvar ina edilirken, dan
denize bakan bir yamacnda bir taht ina edilmi. Anuirvan bu tahta oturduunda bir dev grlm.
Dev, Anuirvana bu snrn yedi kere kapanp aldn syleyerek, Anuirvann bu geidi sonsuza
dek kapatacak tek kii olduunu belirtmi. Hikyede yine Anuirvann duvar tamamladktan sonra
Hazar Denizi hakknda bilgi edindii anlatlmaktadr. Hazarlara ait el-Beydann [Berdaa] ky
boyunda drt da uzakta olduunu renen Anuirvan, burasn grmeye karar verir. Dierlerinin,
Hazar Denizinden kuzeye gitmenin ok tehlikeli olduu ve burada kalmas imkansz olan Aslan
Az isimli bir girdabn bulunduu ynnde telkinlerine ramen Anuirvan fikrinden caymaz. Yelken
aan ve girdabn bulunduu yere ulaan Anuirvan gerekten de byk bir tehlikeyle kar karya
kalr. Anuirvan, tm tehlikelere ramen mucizev bir biimde amacna ular ve sa salim geri
dner.107 Btn bu hikyeler, aslnda bize sadece ark azyla Anuirvann Derbendi tahkimini
anlatmaktadr. Geen yer adlar ise daha sonra karmza kacaktr.

107 bn el-Fakih, 289.

Anuirvandan sonra yerine olu Hrmz geti (579-590). Hrmz, yalnzca babasnn
zamannda108 Sincibu Kaanla savamakla kalmam, daha sonra Pers kral olduunda Trklerin
byk kaanndan Hazarlar ve Bizans da iine alan bir koalisyon daveti almtr.109 Hrmz, Roma
imparatoruna babasnn fethettii yerleri bar karl geri iade edebilecei teklifinde bulunmu ve
teklifi kabul edilmitir. Bylece Hrmz kumandanlarn Pers snrndan uzaklaan Hazarlarn zerine
sevkederken, kendisi de baklarn Trklere evirme frsat yakalayabilmitir. Bu hikayede daha ok
Hazarlarla Trklerin ilikisine deinilmektedir. Hazarlarn Bat Trklerine tabi olduklar grlyor.
Hazar-larn bu tarihte baml olduklarna dair hibir iaret grlmemektedir. Pers lkesine saldr
ise Hrmzn on birinci hkmdarlk ylnda (589 olmal) gereklemitir.

108 Dinawari, 69ff. Mirhond, Sincibu Kaan in Kaannn vekili olarak. (transl. Rehatsek, , ii, 375) gsterir.
109 Dinawari, 81. Taber (, 991) Araplarn da ayn zamanda saldrdn eklemektedir.
Hrmz dneminde zellikle Suriyeli Mikael ve Zakariya Rhetor gibi Hazarlar hakknda bilgi ieren
baka eserler de kaleme alnmtr.110 ncelikle VI. Yzyln ilk yarsnda yaam olan Yunan yazar
Procopiusun kendi dneminde Kafkaslarn kuzeyinde yaayanlarla ilgili grlerine deinelim.
Procopiusa gre Hristiyan ve uzun sredir Romann dostu olan Alanlar ve Abhazlar bu blgede
Zihler (Circassians-erkezler) ile birlikte yayorlard. Daha ileride ise Hun topluluundan olan
Sabir Hun-lar bulunmaktadr. mparator Anastasiusun dneminde Hun Ambazuk, Derbendi elinde
tutmu ve ldkten sonra yerine I. Kavad gemitir. Procopius, Sabirleri Kafkas blgesinde saylar
olduka kalabalk olan ve eitli gruplara ayrlm olarak yaayan bir kavim olarak tasvir
etmektedir.111 Ancak, Hazarlar hakknda bu trden bilgi sahibi deildir.

110 Yukarya baknz.

111 Procopius, Hist. I, xxx, 15; v, iii, 5; , x, 9-12; v, x, 23.
Sabir ad burada karmza kan yeni bir terimdir; ancak, Procopius onlardan bahseden ne ilk ne de
tek yazardr. Priscusa gre Sabirler douda Avarlarca yerlerinden edildikleri V. Yzylda (465

ncesi) Avrupa snrlarnda grlmektedirler.112 Jordanes, bir sonraki yzylda onlardan Hunlara
bal iki byk koldan birisi olarak sz edecektir.113 Procopiusun Sabirler hakknda aktardklar,
Theophanes tarafndan dorulanmtr. Ona gre Sa-birler, 514 dolaynda Hazar Kapsn geerek
Kapadokya ve Galatyay yamalamtr.114

112 Ed. Bonn, 158. Kr. D. Sinor, Autour dune migration des peup-les au V siecle. J.A., t. 235 (1946-1947), 1-77.
113 Getica, ed. Mommsen, 63.
114 Ed. Bonn, 249.
Sabirler, Bat Trkleri grnene kadar ve hatta sonrasnda da Perslerin kuzey snrlar boyunca
onlarn dman konumunda olmallardr. Ancak VI. Yzyln ikinci yarsndan sonra kaynaklarda
Sabirlerden bir kavim olarak bahsedilmemektedir. 576 sonrasnda ise Sabirlerden geriye kalan
topluluk Bizansllar tarafndan Kr nehrinin gneyine nakledilmitir.115 Bu dnemde Hazarlarn,
hakimiyetlerini Kafkaslarn kuzeyindeki kabilelere kabul ettirmi olduklar sylenmektedir. Ancak
onlarla ilgili erken dnemli referanslar da phe uyandrmaktadr. Mesd (X.Yzyl), Hazarlarn
Trk Sabirler olarak adlandrldn kaydetmektedir.116 Bu tanmlama Kagarl Mahmudda (XI.
Yzyl) muhtemelen imal olarak bulunmaktadr.117 Aslnda iki grup farkldr.118 Bu durum belki de
en iyi Hazarlarn Sabirleri asimile etmi olabilecekleri eklinde aklanabilir. VI. Yzyln sonu ya
da VII. Yzyln balarnda Kafkaslarn kuzeyindeki kabileler yeniden birlik oluturmulardr. Ancak
sadece Sabirler deil Saragur, Utigur, Semender, Belencer gibi dierleri de eski isimleriyle
anlmamlar-dr. Bunun bir tesadf olma olasl ok dktr.

115 Menander Prot., 394.

116 Tanbih, 83.
117 Kr. Zeki Validi, bn Fadlan, 203.
118 Chazirk ve Savirk, Horeneli Mosese (Moses of Chorene) atfedilmi olan Ermeni Corafyasnda olduka farkldr. (Marquart,
Streifz., 57ff).

Onlarn Bizans imparatoru Heraklius ile balant kurmalarn salayan olaylar, Yunan, Ermeni ve
Grc kaynaklar gibi deiik dildeki eserlerde yer almaktadr. 627 ylnda imparator Heraklius,
Perslerin kar istilasn durdurabilmek iin Tiflise geldiinde, burada kaana bal bulunan ef
Ziebel ynetimindeki Hazarlarla karlar ve Hazar Kaps geilerek yola devam edilir. Gibbon,
Herakliusun Hazarlarca karlanmasn net bir biimde anlatmaktadr.119 Ziebel, olunu 40 bin
askeriyle birlikte imparatorun emrine sunduktan sonra lkesine geri dner. Heraklius, bal Hazar
birlikleriyle Pers snrna doru ilerler. Kn yaklamas ve Pers saldrlarnn iddetlenmesi
Heraklius ve Hazarlar bir sre geri ekilmek zorunda brakrsa da, bilhare ordularyla Pers bakenti Ktesifona doru ilerlemeye devam eden Heraklius, Hs-revin lm zerine Pers bakentinde
bir isyann km olduunu renir. Hsrevin olu hemen Herakliusla mzakereleri balatr ve 628
ylnda Heraklius seferden geri dner.120

119 Decline and Fall of the Roman Empire, c. 46.

120 Theophanes, ed. Bonn, 485ff.; Chavannes, Documents, 252ff.
Ermenice kaynaklar biraz daha farkl bilgiler ieriyor.121 Buna gre Hazarlar 625 ylnda

Ermenistana girmi ve byk bir ganimet toplayarak Derbend yoluyla geri dnmlerdir. Ertesi yl
Hazar hkmdar kendi nderliinde bir sefer daha dzenleyeceini aklamtr. Kabileler ve tm
halk, ovalarda ve dalarda yerleik, gebe ya da yerli, kel kafal ya da uzun sal herkes hareket
emrini beklemek zere hazr bulunacaktr. Zaman geldiinde Hazarlar harekete geerler ve Derbend
kalesini ele geirip ykarlar; burada yamalamalarda bulunarak gneyde Tiflise ularlar. Herakliusla karlamalar da burada gerekleir. ki ordu birleerek Tiflisi kuatr, ancak takviye kuvvet
gereksinimiyle ertesi yl srdrlmesi kararyla kuatmay kaldrrlar. Heraklius, adamlarndan
Andreas 626da Hazarlarla grmeye yollar. Grme sonras 1000 atl askerden oluan bir Hazar
kolordusu Constantinoplee gider. Kuzey Hkmdar ertesi yl (627), kardeinin olu adn
nderliinde daha nce taahhtte bulunduu askerleri gndermi ve onlar Arran ve Azerbaycan
talan etmilerdir.

121 Moses of Kaghankaytuk (Kalankatuk). Bkz. Patkanian, J.A., v, vii (1886), 205ff.; Chavannes, ayn yerde. Horeneli Moses. X.
Yzylda yazmtr (Minorsky, Hudud, 398).

Ayn kaynaa gre Hazarlar, Cebu Kaan ve olunun emrinde 628 ylnda Arrana girmi, Berdaay
aldktan sonra Tiflise ynelmi; ehri evreleyen ve muhasara altna alan Hazarlara ksa zaman
iinde Herakliusun askerleri de destek olarak katlmtr. Ancak ehir bu mttefik saldrsna direnir
ve her iki ordu da geri ekilir. Daha sonra yine Cebu Kaan ve olu ad, Tiflisi ele geirir. ehrin
iki yneticisi Cebu Kaana getirilir ve kaan, onlara olduka acmasz bir ceza verir. eitli
ikenceler uygulanan ve gzleri kr edilen yneticiler ehrin surlarnda tehir edilir. Yine ayn kaynak, Kuzey Hkmdarnn madencilerden ve Kr nehrindeki balklardan vergi aldn
eklemektedir. Ayrca 629-630 yllarnda Hazar hkmdarnn, orpan Tarkan komutasnda 3000 atly
nceden hazrlatarak byk bir istila hareketine girimeye hazrland anlatlmaktadr. O yl 10 bin
Pers yenilgiye uratlm ve istilaclar Ermenistan, Grcistan ve Arran blgesine yaylmlardr.
Btn bu kaynaklar birbirleriyle rttrmeye almaya gerek yok. Aratrmamzda nemli olan
nokta, mmkn olduu ekilde Hazar liderlerin kim olduunu saptamaktr. Herakliusun Hazarlar
olarak adlandrlan doulu Trklerle ittifak kurmak isteyiinden bahseden Theophanes, Hazarlarn
rtbe olarak kaandan sonra gelen komutan Ziebel nderliinde Hazar Kapsn am olduklarn
anlatmakta, Ziebelin olunu Tiflisde Herakliusa takdim ettiini belirtmektedir. Ayn kaynak
Hazarlardan yalnzca Trk olarak sz etmektedir. Ermenice kaynakta, Kuzey Hkmdarnn,
kardeinin olu adn nderliinde askerler yollad ve yine Cebu Kaan ile olunun Arran ve
Grcistan yamaladklar anlatlmaktadr. Buna gre Cebuyla Ziebel, Ziebelin oluyla ad, Kuzey
Hkmdaryla da Hazar Kaan kastedilmektedir. Ce-bunun bir Trk unvan olan Yabgu olduu
muhakkak. (Grcce Jibghu)122 Ziebelin ise bir Hazar yabgusu olduu anlalmaktadr. Ancak bu
gre ciddi itirazlar vardr. Eer Ziebel unvan olarak kaandan sonra geliyorsa, Hazar beyine
tekbl etmektedir. Bu durumda Arap kaynaklarndan rendiimize gre onun, kaanla ayn soydan
olmamas gerekir.123 Ziebel, Cebu Kaan olarak tanmlanmtr. Bir ast nasl en yksek unvan
tayabilir? stelik Ermeni kayna grn olarak Cebu Kaanla, Hazaryann hkmdar olan
Kuzey Hkmdarn ayrmaktadr.124 Bu bilgi, Zi-ebel/Cebunun kaandan sonra geldiini
dnen Theophanesin verdii bilgiyle uyumamaktadr. Aslnda Ziebel, ne Hazar kaandr, ne de
yabgu ve beg gibi bir unvan tamaktadr.

122 Grcce kronikler bu olaylarla ilgili (in Brosset, Histoire de la Ge-orgie, , 227-229) bilgi ierir, ancak Marquartn da vurgulad gibi
bunlar tli bilgilerdir.

123 Bkz. Blm 5.

124 Chavannes, Documents, 255, n. 3.
Ermenice kaynan yazar, bildii bir lidere Cebu unvan vermi ve onu Hazarlarn hkmdar
olarak yanl bir biimde tanmlamtr. Ancak Yabgu Kaan, Sincibu dneminden beri Bat
Trklerinin125 yneticisinin unvandr. Theophanesin sylediine gre Ziebel, Bat Trklerinde
yksek rtbeli bir yneticidir, ancak neticede Trklerin kaanna baldr. Belki de Ziebel, in
kaynaklarnda Takentin kuzeyindeki u ve Talas vadilerine hkim olduu belirtilen Tung Yabgu ile
bir tutulabilir.126 627 ylndaki durumu daha nce grm olduumuz ayn yerdedir: Hazarlar Bat
Trk liderlii altnda hareket etmektedirler. Hazar kaan veya beyinin varl ile ilgili henz bir
kant bulunmamaktadr.

125 Chavannes, 38, n. 5.

126 Marquart, Streifz., 498; Chavannes, Documents, 52.
Bu sonu, yabgu unvannn Hunlara kadar gtrlebilecei, Bat Trkleri ile dier Trklerde127
olduu gibi Avarlarda da grld, ancak Hazarlar arasnda ok nadir kullanld gereiyle
desteklenebilir. Hazarlarla yaplan savalarla ilgili detayl bilgi veren Arap kaynaklarnda byle bir
unvandan sz edilmemektedir. Hazarlarda yabgu unvannn kullanld konusuyla ilgili tek bilgi, Pers
tarihi Mirhondda (XV. Yzyl) gemektedir. Mir-hond, Seluklularn ykseliini anlatlrken Hazar
hkmdarnn Payguyu yabgu olarak grevlendirmi olduunu yazmaktadr.128 Ancak Mirhond bu
konuda bir otorite olarak kabul edilemez. Ayn hikyenin daha erken dnemli olannda Seluklularn
atas (Tukak, bir Guz beyi), Trklerin hkmdar Paygu ile mcadele halindedir.129 Guzlarn
[Ouzlarn] yabgusunun onun st olduu phesizdir.130

127 Pelliot, Korigine des Tou kiue, Toung Pao, 1915, 688, n. 5; Zeki Validi, bn Fadlan, 140.
128 Von Stackelberg, W.Z.K.M., xv, 58e atfen.
129 bn al Athir, x, 162, s. Ann. 432.
130 Bkz. IX. blm.
Dier yandan Ermeni yazar Sebeos, Kuzey lkelerinin Kaan ve onun komutanndan
bahsetmektedir. Komutan, epetuhu (yabgu olduu aktr) Ermenileri de alarak Herakliusa yardma
gitmesi iin grevlendirmitir.131 Bu kaynak, 627 ylnda gelien olaylarla ilgili mulak bir grnm
arzetmektedir. enestan e-petuh tabirinde Sincibuda olduu gibi orijinal bir grnm bulunmaktadr. Sebeosun Sincibu isminin ilk ksmn Sin=in olarak taklit etmi olmas muhtemeldir.
Dier yandan bu durum, 652 dolaylarnda Mslmanlara yardmda bulunduu iddia edilen Ha-kan-
inden bahseden Derbendnmedeki bilgileri onaylar niteliktedir.132 Bu iki pasajn dnda, VI.
Yzyl sonrasnda Sincibu adnda bir Trk liderinin varlyla ilgili bir kant yoktur. Bu addan daha
sonra bahsedilmesi ise muhtemelen bir anakronizmdir.

131 Patkanian, ayn yerde., 196; Chavannes, Documents, 255, n. 3.

132 Ed. Kasem Beg, 494. Kasem Beg, Taberye gre Hazarlarn yaklak 20 yl nce Azerbaycan yamaladktan sonra Araplara
kar mcadele etmek iin in imparatorundan yardm talep ettiini aktarmaktadr. Kasm Begin kastettii Taber, Cerrahn seferinden
bahseden Balaminin Trke versiyonudur. Bkz. Blm. IV.

Bu blm kapatrken, yaplan mevcut aratrmalarda Hazarlarn VI. Yzyl ncesindeki varlyla

ilgili olumlu veriler bulunmadn syleyebiliriz. Hazarlardan ilk olarak, Trklerin ykseliine
tesadf eden ayn yzyln ikinci yarsnda doru bir biimde bahsedilmektedir. Hazarlar, VI.
Yzyln ilk yarsnda hl Bat Trklerinin egemenlii altndadr. Ancak onlar, ayn yzyln
ilerleyen yllarnda grld zere, tam bamsz hale gelmilerdir. Hazarlarn Bat Trkleriyle
olan balantlarnn detaylar tam anlamyla berrak deildir, ancak arada bir balantnn olduu
phesizdir. Buna, Akatzirlerin Hunlarla veya varsayld gibi Heftalitlerle olan ilikilerine
baklarak aklk getirilemez.

HAZARLARIN UYGUR KKENLER ZERNE BR TEOR

Trk ismi, daha nce bahsedildii gibi, Trklerin ilk defa VI. Yzylda byk bir g haline
gelmelerinden itibaren tannmaya balad. Ayn isim, yine ayn aileye mensup olan ve farkl zamanlarda yaayan dier gruplar iin de kullanlmtr. Bu balamda Hazarlar, sanld gibi Fin (FinnoUgor)133 ve Yafetik proto-Kafkasyal134 deil, Trktrler. Hazar liderlerinin unvanlar, onlarda
ifte kralln varl ve buna benzer daha bir ok ey, br trl aklanamazd. Hazarlarla ilgisi
olabilecek dier bir veya birden fazla topluluk olup olmadn aratrmamz gerekmektedir.

133 E.g., Klaproth in J.A., , iii, 160, ayn zamanda daha sonra.
134 Bashmakov, age., N. Slouschz in Melanges H. Derenbourgla kr. Dobnov (Weltgeschichte des jdischen Volkes, Berlin, n. D., v,
247) her ne kadar Hazarlar Kafkaslarn gneyinden geldiini sylerse de hakl olarak onlar Trk kabul eder.

Hazarlarla Uygurlarn akrabalklarna kant olarak baz veriler mevcut. Uygurlar, Trklerin
doudaki imparatorluundan hem daha nceki dnemlerde tarih sahnesine km, hem de dou
hakanlnn yklndan sonra varlklarn srdrmlerdir. Uygurlar hakknda eski Trk
yazmalarndan yararlandmz gibi, ince kaynaklardan da bilgi edinebilmekteyiz. Uygurlarn batdaki varlklaryla ilgili olarak Bizans yazarlarna ait eitli yazmalar bulunmaktadr. Ancak ince
kaynaklara ncelikle gz atmamz daha uygun olacaktr.135

135 Deinilecek olan ince kaynaklar Profesr Haloun sunmutur.

Gibbona gre Hazar, in kaynaklarnda Kosa olarak gemektedir. Gibbon bu noktada kaynak
olarak De Guignese ait mehur Histoire des Huns isimli almay gstermektedir.136 De Guignes,
Kosa terimini 1322 tarihli Wen-hsien tung-kaodan almtr. Burada, Bizans mparatorluu (Fu-lin,
Rum) zerine 766-801 yllar arasnda yazlm Tung-tien isimli bir makale yer almaktadr. Bu
kaynakta bahsi geen dnem, 751 Talas savanda Araplara esir den ve 761de ine geri dnen Tu
Huann anlatsndan olumaktadr.137 Tu Huan, Hazarlardan, Araplarn kuzey komular olarak
bahsetmekte ve ayrca onlar Rum138 (Fu-lin) ve an139 (Suriye) ile balantl Ko-sa Trkleri
olarak anmaktadr. Tang-unun 945 ve 1060 tarihli versiyonlarna gre Kosa Trkleri, Bizans
mparatorluunun,140 Harezmin141 ve Persiyann142 kuzeyinde yaamaktadr. Ayn ad, Harezm
ile ilgili aklamada Ho-sa Trk-lerinin bir deiik yazm olarak grlmektedir.143

136 Decline and Fall of the Roman Empire, c. 46.

137 Hirth and Rockhill, Chao Ju-kua, 108ff: Pelliot, Kes artisans chino-is la capitale abbaside en 751-762, Toung Pao, xxv, (19281929), 110ff.

138 Wen-hsien tung-kao, 339, 19b=Tung-tien, 193, 24a. Profesr Halo-unun evirisi: Suriye lkesi (the country of Chan) Tashihlerin (Abbasilerin) Bat snrnda yer almaktadr. Kuzeyde Ko-sa Trkleri, onlarn kuzeyinde ise yine dier Trkler yer almaktadr.

139 Wen-hsien tung-kao, 339, 3a=Tung-tien, 193, 11b, Hirth tarafndan tercme edilmitir. China and Roman Orient, 83.
140 Tang-shu, 221, Hirth evirisi, age., 56.
141 Tang-shu, 221b, Bretschneider evirisi, Researches, , 93, ve Cha-vannes, Documents, 145.
142 Tang-shu, 221b, Chavannes evirisi, age., 170.
143 Bu, Tu Huandan farkl bir kaynaa iaret etmektedir.
ince kaynaklarda enestan epetuh, Hakan- in, Hazar blgesindeki in faaliyetleri gibi
konular ve Sincibu ile ilgili tartmalara aklk getirecek bir ipucu bulunmamaktadr. Bununla
birlikte sz konusu kaynaklardan, dokuz Uygur kabilesinden altsnn Ko-sa olarak adlandrld
anlalmaktadr.144 Ko-sa terimi, Ko-sa=Hazarlar terimi ile ayn mdr? Bu olduka ilgin bir
denklemdir. Ko-sann a-to Trkleriyle balantl olduunu syleyen E.H. Parker Tang hanedan
tarih yazmalarnn (Tang-unun aktard pasaj kastediyor) Araplarn kuzey dousunda bir Hazar
rkndan bahsetmesinden yola karak, onlarn batya g etmi olacaklarn sylemektedir.145 Bu
durumda Parkere gre ato Trkleri, Bat Trkleridir.146 Paul Pelliot bu konuda baz yazarlar ve
bir takm verileri kant gstererek Uygur kabilesi olan Ko-sann Hazar ile ayn olduunu
sylemektedir.147

144 Chavannes, Documents, 94.

145 A Thousand Years of the Tartars, ed. 2, 198.
146 Age., 180.
147 Noms turcs, 208, n. 1.
Yaztlardan Uygurlarn Trk mparatorluu zamannda var olduklarn bilmekteyiz. 742 ylnda
Uygurlar, Dou Trklerini yok edecek olan ittifaka dahil olmu ve 840 ylna kadar Orhon nehrinde
liderlii ele geirmilerdir.148 Ancak onlarla ilgili veriye, Uzak Douda Muahhar Wei hanedan149
hakimiyeti altndaki federasyonda ve hatta daha erken tarihli Erken Wei hanedan (227-264)150
zamannda rastlanlabilir. Tang-uya gre onlar Hunlar-dan (Hiung-nu) gelmektedirler.151 Bu
bilgiler Bizans yazarlarnn aktardklaryla balantlandrlabilir. Priscusun, Sabirlerin 463
dolaylarnda grnmeleriyle ilgili metninden zaten bahsetmitik. Bu dnemde Onogurlar, Saragurlar
ve sonuncusu muhtemelen Uygurlar152 olan halkn kendilerini tehdit altnda hissetmeleri ve
Romadan yardm istemeleri sz konusudur. Bu halklar Bizansa komu olarak gsterilmekte ve
kendilerini Avarlar olarak niteleyen ancak gerekte Uygur olan kabilelerin 558 ylnda doudan
geldikleri zamanda da yine ayn blgede bulunmaktadrlar.153 Yine aktarlanlara gre yeni gelen bu
kabileler Barsiller, Onogurlar ve Sabirler154 arasnda endieye yol amlardr. Yine benzer bir
kaynakta Avarlarn, Utigur ve Sabirlere saldrdklar anlatlmaktadr.155 Bu durum Uygurlarn ardl
olan baz kabilelerin 465den nce bat istikametinde ilerleyip Avrupa snrna yerlemesine
benzemektedir. Uygurlar 569 ylnda dilin batsnda156 ve 576 ylnda Bosporusu (Ker)157

kuatrken grmekteyiz. Her iki durumda da Uygurlar, Bat Trklerinin hkmranl altnda hareket
etmektedir. Bu sre, grld zere 598 ylnda dier Varhonitlerin Avrupaya ulatnda da
henz tamamlanm deildir.158

148 Minorsky, Hudud, 264.

149 Chavannes, Documents, 87-89.
150 Marquart, Streifz., 45.
151 Chavannes, ayn yerde
152 Priscus, ed. Bonn, 158 Ourogoi, Artamonov, 135de Urogs olarak vermekte fakat daha sonra Ougoroi olarak okumaktadr. Bu
kabilelerin Uygur deil de Ogurlar (?) olduunu iddia etmek gereksizdir. Sonradan Uzak Doudaki Sar Uygurlar ve On Uygurlar bunu
ispatlamaktadr (kr. E.g. Minorsky, Hudud, 264-5, 509).

153 Bkz. Blm I.

154 Theophylact Sim., ed. Bonn, 284 (correct Sarselt)
155 Menander Prot., 284.
156 Age., 301.
157 Ayn yerde, 404; 399 ile kr.
158 Burada, Saragur, Onogur ve Utigur gibi isimlerin ayn bileeni ierdikleri ve srasyla Sar Uygurlar, On Uygurlar (?)
Uygurlar olarak evrilebilecei varsaylmaktadr. Zeki Validi, Ibn-Fadlan, 271 ile karlatrnz.

Uygurlarn tamam Batya ekilmi deildir. Trklerce kontrol edilen blge ierisinde ve hatta
snrlarn tesinde byk bir yenilgi alm yabanc bir nfus grmekteyiz.159 Bat Trklerinin daha
sonra Dou Trkleri gibi, 652-657 yllar arasnda Uygurlarca oluturulan koalisyon tarafndan
ykl tesadfi grnmemektedir. Bat Trklerinden sonra ortaya kan boluun ksa zaman
ierisinde Hazarlarca doldurulduunu bilmekteyiz. Zabender (Semender) ve Kotzager (Bulgarlar)160
gibi guruplarca desteklenen Hazarlar, artk imparatorluk yolunda hzl admlarla ilerlemektedir.161
657 yl ncesi ve sonrasndaki de facto Hazar liderlii, Hazarlarn daha nceleri ynetici konumda
olan bir kabileyi (Ko-sa) temsil ettikleri dnlnce, liderliklerini kolayca kabul ettirebilecekleri
sonucu kmaktadr. Varhonitlerin pheli kaltmlar, onlar, saygnl daha dk olan torunlarna
balamaktadr162.

159 Theophylact, 285te Kolkh zel isminin, bilinmeyen bir Trk ulusundan ziyade, Gibbonun ald gibi (Decline and Fall, c. 42), Uy
gurlarn reisi olarak anlmas gerekir. Marquart, Historische Glos-sen, 170; Chavannes, Documents, 251 ile karlatrnz.

160 I. Blm.e bkz.

161 Hazar Kaanl sorunu, yaklak 558den sonra Avrupa topraklarn talan eden Avar Kaanl (sahte Avarlar) ile balantl grnmektedir. 598 tarihinde gelen Varhonitlerin Avar kaanna katld sylenmektedir; ancak hepsi byle yapm olamaz. Ya a), erken bir
tarihte batda Hazarlar arasnda ynetici bir aile bulunmaktayd (Aina hanedanndan?, Hudud al-lam, 162 ile karlatrnz); ya b)
Hazar Kaanl Varhonitlerin 598deki ikinci akn ile balantldr; ya da c), Hazarlar bir kaanlk kurmulardr (? Avarlaraklit ederek).
Bunlarn iinde, b) kk en olas grnmektedir. lk Hazar bakenti olarak (VII. Blmde Mesdnin metni) Semender (Zabender) ile
karlatrnz. Kaanln tarihi hi phesiz 652657 olaylarnn ncesinde olmaktan ziyade sonrasnda olmal. Dier taraftan, Yakubnin
Hazar kaann ve yardmcsn fark etmesi Araplarn geliinden (yaklak 642) nceki yllar ile ilgili olabilir. 627-630 yllarnda grne
gre hibir Hazar kaan bulunmad iin (I. Blm.e baknz), 657den sonra deilse, grev 630-640 arasndaki on ylda ortaya km
olabilir.

162 Chavannes, Documents, 88n ile karlatrnz. Streifz, 491.

Yeterli kantn bulunmamasndan dolay Hazarlarn Ko-sa Uygurlar olabilecei ynndeki iddia,
neri niteliinde kalmtr. Bu tez, gittike glenmekte olan baz destekleyici hususlarn gz nnde

bulundurulmasyla tartlabilir hale gelecektir.

Hazarya blgesinde Uygurlara ait erken dnemli bir toplumsal snfn varlnn ispat, nceki
blmde bahsi geen Suriyeli Mikael ve Bar Hebraeusun aktard hikyede bulunabilir. Buna gre,
Panguraya veya Puguraya olarak adlandrlan bir halk, Hazar ve Bulgarlarn gelilerinden daha nce
Dou Avrupay fethetmi olan topluluklardan birisi olarak tasvir edilmektedir. Bu durumu
netletirmek iin bir takm giriim ve nerilerde bulunulmutur. Bar Hebraeus, Bruns ve Kirsch gibi
nceki yazarlar Macarlar, Wallis Budge ise Panguryanlar(?) olarak tanmlamtr. Yine Marquart,
Belencer halk163 olarak bir tanmlama getirmitir. Bunlar arasnda en uygunu sonuncusudur.
Ancak Uygurlar iin benzer bir szck ortaya atan Bar Hebraus da bu noktada gz nnde
bulundurulmaldr.164 Dier yandan bunlar, hlihazrda Avrupaya yerleen ve Roma kaynaklarnda
zikri geen Uygurlar olabilirler.

163 Streifz, 491.

164 Bar Hebraeus, ed. Budge, fol. 126a, 1.7 aaya baknz: Iguraya.
Yine bni Fadlana gre Hazar Devletinde en st unvanlardan birisi olan Jawshygh-r terimi
karmza kmaktadr. Bu terimin son blmnn Uygur olma ihtimali yksektir. Terim ise avu
uygur eklinde aklanmaktadr. Ayrntya giren kimi alternatif tanmlamalar da bulunmaktadr.165

165 Zeki Velidi (Ibn-Fadlan, 261), Karahanllar arasnda bulunan iki unvan olan Jawli Bek ile agr Bekin bir birleimi olan Jawlishagirden bahseder. Zajaczkowski, Studies, 34-35, 97, yara, cara uzlatrmaktan hakem, hakim anlamnda -gir eklinde adlarla ilgili
form olan caragiri nermektedir.

bni Fadlann Hazar kaanyla ilgili olarak anlatt trenle,166 Toguzguz hkmdar hakkndaki
bilgiler167 arasnda baz paralellikler bulunduu burada gz nnde bulundurulabilir. Arap kaynaklarnda Toguzguz, genellikle Uygurlar ifade etmektedir.168 Burada Tanr Dalar Uygurlarnn
kastedildii dnlmektedir.169 Onlarn hkmdar, Hazar kaan gibi tek ynetici deildir.
Krallnn btn ileri vezirleri ve mabeyincileri tarafndan yrtlmektedir. Hazar kaan 60,
Toguzguz hkmdar 360 cariyeye sahiptir. Toguzguz hkmdar ylda bir kere halknn nne
karken, bni Fadlana gre Hazar kaan drt ayda bir halk arasnda grlr. Bu esnada, aynen
Toguzguz hkmdar gibi kaana tabi olanlar ona secde ederler. Eer burada bahsedilenler gerekten
Tanr Dalar Uygurlar arasnda uygulanmaktaysa, onlarla Hazarlar arasndaki bir balantdan sz
edebiliriz.

166 V Blm.deki tercmeye baknz.

167 Risalah fi-al-Aqalam (klimler Risalesi)nden, Kprl elyazmalar, 1623, Zeki Validi, Ibn-Fadlan, 263, 268e atfen.
168 Minorskynin bulgular ile desteklenen Marquartn gr, Tamim,
304.

169 Zeki Validi, Ibn-Fadlan, 197n ile kr.

Mevcut Uygur kitabeleri, Uygurlarla Hazarlar arasnda lehe ynnden bir balanty
desteklememektedir. Genel kanya gre Hazar lehesi, az Trkesinin170 kart olan Kir
Trkesine aittir. Uygur lehesi bilindii zere az Trkesidir.171 Ancak Kir Trkesi uzunca bir
dnem geni bir sahada konuulmutur. Eer Uygur-Hazar ilikisi bir biimde kabul edilecekse, dil
konusuyla ilgili tartma bunun aksi ynnde belirleyici bir etken olmamaldr.172

170 Terimler, iki dil grubu arasndaki balca fonetik deiiklikleri gstermesi iin alnan (a)z ~ l(i)r sistemindeki yazmalardan karlmaktadr, Zeki Validi, Ibn-Fadlan, 105 ile karlatrnz. lke, Ramstedte gitmektedir, N. Poppe, Gustav John Ramstedt, Har-vard
Journal of Asiatic Studies, 14 (1951), 319a bkz.

171 rn., Samoylevi, E.I. Turks mak.de.

172 Hazarlarn dili meselesi, daha sonraki blmlerde tartlacaktr.
Bu noktada, Bakrlarla Bulgarlarn ulusal isimlerinin, Kir ve az Trkelerinin arasndaki farka
uygun olarak birbirinin ayn olduundan bahsetmemiz gerekir.173 Kir Trkesinde bil veya bi-el, az
Trkesinde ba olarak geer ve ismin son blm ise -gur, - gir biiminde ayndr. kisi de Be
Ogurlar(Uygurlar) anlamna gelir. Eer bu alnt doru ise, bu blmde Hazarlarla Bulgarlar
arasndaki tartmal balantnn olduka yakn olduuna dair teoriye ilgin bir kant tekil eder.

173 Munkacsinin gr, Zeki Validi, Ibn-Fadlain, 147e atfen.

HAZAR DEVLETNN BRLEMES VE LK ARAP-HAZAR SAVAI (642-652)

ncelikle Hazarlarn nispeten olduka snrl lde gebe bir hayat srdklerini belirtelim. Zaten
daha nce onlarla Kafkas blgesinde karlamtk. Armenian Geographyde geen bir pasajda
Hazarlarn belirlenemeyen bir tarihte dil nehri boyundaki klaklarndan bahsedilmekte ve nehir
ortasnda bir adada yaayan Barsillerin bu tehdit karsnda yerleim birimlerini tahkim ettikleri
anlatlmaktadr.174 Hazarlar bir ara Bulgarlarla sk mttefik idiler.175 Bulgarlar daha uzaklarda
bat istikametinde yerleirken, Hazarlar Kuban nehri vadisi merkez olmak zere dil ve Kafkaslar
arasndaki ky eridini de iine alan blgeye yerletiler. Ancak iki gurup arasndaki ilikiler her
zaman ayn seviyede kalmad. Zamanla Hazar snrlar Bulgarlar istikametinde ciddi anlamda
genilemeye balad ve VII. Yzylda ortaya kan bu gelimeler Hazarlara batda Don ve Kuban
nehirlerine kadar geni bir blgede hkimiyet salama imkan verdi.

174 Ed. Soukry, 26, 16 (Marquart, Streifz., 57, 154e atfen).

175 I. Blm.de yer alan Suriyeli Mikaelin hikayesi ile kr.

Theophanesin aktard bilgilere gre Bulgarlar (Onogundur-lar), liderleri Kubrat nderliinde

Kuban blgesinde gl bir biimde organize olmulardr. Kubrat, 650 dolaylarnda ldnde
geride kalan be oluna birlik iinde olmalarn ve bamsz bir hkmdarlk kurmamalarn
emrederek sahip olduu topraklar brakt, ama oullar bu tavsiyeye uymadlar ve byk karde bay
baba mirasn devralrken, dier kardeler ayrlp gittiler. kinci karde Kotragus Don nehrini geip
Batbayn blgesinin karsna yerleirken, nc karde Asparuh, Dinyesterin batsndaki
blgeleri igal etti. Drdnc ve beinci kardeler ise Tunay geerek uzaklara gittiler. Bundan
dolay Theophanes tarafndan Sabk Sarmatyadaki Berzilyadan kan byk bir ulus olarak
tanmlanan Hazarlar, Karadeniz blgesine yaylarak hkimiyet kurmu ve blge halkn vergiye tabi
klmlardr.176 Bu byk deiim, Asparuhun Tunay geip imdiki Bulgaristan topraklarn
fethetmesiyle 679 ylnda gereklemitir.177

176 Theophanes, ed. Bonn, 544ff; Nicephorus, ed. Bonn, 38ff ile kr. Bury (L.R.E., , 332), bu kaydn olaylar yaklak iki yzyl kadar
daha ge dnemde gsterdii kanaatindedir, ayrca Marquart, Stre-ifz, 505 ile karlatrnz. VII. Yzyl tarihini Minorsky, Huduid, 467 ile
aklda tutmak en iyisi gibi grnmektedir; Burynin ayn yerde 336daki atf ile karlatrnz.

177 Ayn gelenei takip eden (Marquart, ayn yerde, 529) Armenian Ge-ography, Hazarlardan kaan Aspar-hruk (Asparuh)un Tuna
nehrindeki Peuke adasna yerletiini syler (ed. Soukry, 17,5; 25,25, Marquart, Eranshahr, 4).

Bu rivayet, Bulgar szcnn be (Utrigurlar) anlamna geldii ynndeki gr

desteklemektedir. Constantine Porphyrogenitusa gre az nce bahsedilen gelimelerin akabinde
Onogundur ismi Bulgar ile yer deitirmitir.178 Ancak Onogurlar, kendilerinden baz guruplarn
Hazarlara tabi olmasnn ardndan bu yeni ismi kullanmadlar. Bu tarihten nce Bulgarlardan farkl
bir biimde sz edilmektedir.179 Dier isim ise olaylarn anlatld baka bir kaynakta benzer
biimdedir. Bu, belki de Onogur biiminin bir alternatifidir.180

178 De Them., ed. Bonn, 46.

179 Zacharias Rhetorda Burgairei eklinde (Marquart, Streifz., 505).
180 J. Moravcsik, Ungarische Jahrbcher, x, 72-73 (Pritsak tarafndan Zajaczkowskinin tetkikinde belirtilmektedir, Studies, Der Islam,
B.
29, 102).

Hazar tarihine ait en erken olay, Yosefin Cevab isimli bra-nice belgede Hazarlarn W-n-nt-r
isimli bir halk yenmesi ile ilgilidir. W-n-nt-rler sayca Hazarlardan daha fazla olmalarna ramen
onlar karsnda tutunamazlar ve Hazarlar onlar Tuna nehrine kadar takip ederler. Kurtulanlar ise
yazarn yaam olduu dnemde bahsi geen blgede yani Hazar snrnn tesinde ve
Constantinople yaknnda yaamaya balarlar. Bunun Theop-hanes tarafndan anlatlan hikyenin bir
trevi olduu muhakkak. X. Yzylda kaleme alnan Hudud el-Aleme gre Kafkaslarda W-n-nd-r
adnda bir halkn bulunmas, branice yazmada Ono-gondur szcnn W-n-nt-r eklini ald
grn makul klmaktadr. Yine bunlar Bulgar kalnts olarak da dnlmekte-dir.181 W-n-nd-r
ile ilgili olarak Gardizide N-nd-r,182 belki ayn zamanda bnl Esirde W-b-nd-r,183 Hafz-
Ebrda N-ndh-rwayh184 ve Mesdde W-l-nd-r185 eklinde yakn ifadeler bulunmaktadr. Bu
szcklerin yaklak tamam muhtemelen Bulgarlarn eski isimlerine iaret etmektedir.

181 Marquart, Ungarische Jahrbcher, v, 275; ancak buna atfta bulunan Zeki Velidi zdeletirmeyi olduka tartmal bulmaktadr,
Vlkerschaften, 48; Minorsky, Hudud, 465-471deki uzun tartma ile karlatrnz.

182 Ed. Barthold, 98.

183 Tarihsiz, 104.
184 Dorn, Balami, 468nde bahsedilir.
185 Pasaj, tercme halinde verilmekte ve aada VII. Blm.de tartlmaktadr.
Yosefin Cevab balkl belgede Hazarlarn yeni fethettikleri blgeye gelmeden nce nerede
yaadklar konusunda bilgi verilmemektedir. Theophanes, daha nce de bahsedildii zere, onlarn
Sabk Sarmatyadaki Berzilya ilerinden Onogundurlar zerine yrdklerini kaydetmektedir.
Nicephorus, Berzilya yerine Berylia szcn kullanmaktadr.186 Bahsi geen bu iki yer, klasik
corafyada bilinmemektedir. Ancak, daha nce de karlatmz bu isme ark kaynaklar bir aklk
getirebilir.

186 Marquart, Streifz., 490, n. 3, Ber(z)ylia olarak okunmasn nermitir.

Ermeni Tarihinde Basiller Kazirlerle birlikte anlmaktadr. Suriyeli Mikaele gre Hazarlarn
atalar adlarn aldklar Barsal-ya denilen Alan topraklarn igal etmeye gelmiler. Dahas,
Anuirvan ile Hazar hkmdarnn (Balazuriye gre Trk hkmdar) bulumasyla ilgili hikyeyi
nakleden Kudma, bu bulumann Baraliya veya Barsaliyada getiini kaydetmektedir. Byk
ihtimalle Kafkaslarda bir yer ad olan bu szckler ,187 Theophanesin bahsettii Berzilia ile
ilikilendirilmelidir. Ermeni Corafyasnda bat istikametinde188 Derbendin189 kuzeyinde
Varaan adnda bakenti bulunan bir Hun Hkmdarlndan bahsedilmektedir. Birnde Bak ile
Derbend arasnda, bahsedilen blgeyle ayn yer olma ihtimali bulunan Varasan190 isimli bir yer ad
gemektedir. Bu isim, Hazarlarn Msevlie geiiyle ilgili bir branice belgede Var(a)an olarak
gemektedir.191 Varaan (Varasan) Baraliya ile ayn olabilir. Bu tanmlama Minorskye gre
olduka muhtemeldir.192 Kelimenin bu iki eklinin Arapada birlikte nasl grld tam anlamyla
ak deil. Baraliyann, Berzilia ve Barsalia gibi terimlerle eletirilmeye alld gibi,
Ermenice Varaana karlk gelen Warathan da, belki de szcn yerel telaffuzudur. Zeki Velidinin
bak as gz nne getirilince Varach- ve Barsh - szcklerinin bir kabileye ait isim olarak kabul
edilebilebilmesi makul grnyor.193

187 I. Blm.e bkz .

188 Muhtemelen kaynakta geen, dou kuzey, bat da gneydir (Derbendin dousundaki Atil nehri).
189 Ed. Soukry, 27, 14 (Marquart, Streifz., 58).
190 Zeki Validi, Ibn-Fadlain, 298n. Benzer isimdeki baka bir kent olan Varasain ya da Varsain, Araksn daha gneyinde yer alr
(Minorsky,
Huduid, 395).

191 Bkz. VI. Blm..

192 Hud, 453, n. 1.
193 Ibn-Fadlan, 156-157. Armenian Geographyde Hazarlar ile tek bir halk oluturuyor olarak bahsedilen Bulkhklar (Bughkhk) belki
de ayndr (ed. Soukry, 26, 16, Marquart, Streifz., 154, 57 ile kr).

Mevcut belgeler, Barsilia ve Barsilleri Kafkaslarn dou ucunda snrl bir blgeye yerletirmemize
izin vermemektedir. Bildiimiz zere bu ismin dilde gemekte olduu konusunda tartmasz bir
kant bulunmaktadr. Suriyeli Mikael, Barsaliay Orta Kafkaslardaki Daryal Geidinin civarnda

bulunan Alanya olarak tanmlamtr. Sahte-Avarlar (Pseudo-Avars) 558 ylnda aralarnda Sarselt
halknn da bulunduu Avrupann gneydou ularnda bulunan topluluklar tehdit etmitir. Bu ismi
rahatlkla Barselt olarak okuyup Berzilia ile ilikilendirebiliriz. Barsiller daha sonraki Hazaryann
paralarndan biri olarak karmza kar. The-ophanesin Berzilia terimi ile neyi kastettiini anlamak
g ise de, Hazarlarn Bulgarlar zerine ilerlemelerinden nceki durum yine de aydnlatlm
olmaktadr. Esasen Hazarlar, Barsilleri daha erken dnemlerde ynetmi olarak grnmektedir.
Ermeni Coraf-yasnda bulunan ilk pasaj bize bu izlenimi vermektedir. Bir dier pasajda Kuzey
Hkmdar, Hazarlarn reisi, Kaan olarak adlandrlrken, Kuzey Kraliesi ise Barsillerin
lideri, Hatun olarak tanmlanmtr.194

194 Marquart, Streifz., 58-59.

Hazarlarn Bulgarlara kar stnlk saladklar ve bu stnln onlarn daha sonraki
ilerlemelerinde nemli rol oynad muhakkak. Kaynaklar, IX. ve X. Yzylda Orta dilde
Bulgarlarn Hazarlara tbi olduklarndan net bir biimde bahsetmektedir.195 Bu ilikilerin ne zaman
balad hususunda kesin bilgi veremesek de, bu durum, daha nce bahsettiimiz olaylarla balant
oluturabilecek mantkl bir varsaymdr. Eer grnd gibi dil Bulgarlar gneyden kamlarsa,
onlarn Hazar hakimiyetine girmeleri bir miktar zaman almtr. Bu durum, onlarn kimliklerini Azak
Denizinden Kafkaslara kadar uzanan blgede daha nce yaam olan akrabalarndan aldklarna
iaret edebilir.196 Yeni snrlarn almas Hazarlara o vakte kadar haberdar olmadklar bir dizi
frsat ve sorumluluk yaratmtr. Hazarlar, Bulgarn malubiyetinden sonra, daha fazla
ertelemeyecekleri Karadenize kma zorunluluunu yerine getirmi ve bylece ilk defa Bizansn
hkimiyet alanna girmiler ve arkasndan Krm istikametine ilerlemilerdir. Nitekim VII. Yzyln
sonlarna doru Krmda muhkem ekilde yerlemi bir Hazar garnizonunu grmekteyiz.197
Hazarlar, muhtemelen baka noktalarda olduu gibi Krmda da Roma ile dorudan temasa
gemilerdir. Hazarlar bu yeni statlerini zenginliin ve gcn sayesinde edinmilerdi. Hazarlarn,
daha st medeniyetlere has ve nceleri hi bilmedikleri baz elerden aamal bir biimde
etkilenmeye balam olmalar muhtemeldir.198

195 V. Blm.e bkz.

196 Bulgarlar ile Hazarlar arasndaki farklar iin, bni Fadlann Rihlesi ile kr.
197 VII. Blm.e bkz.
198 Muhtemelen Hazarlar, Msevlii Bizansl Yahudilerden almlardr. Aadaki bilgilerle kr
Ayn gnlerde dnyann dier blgelerinde olduka nemli gelimeler yaanmaktayd. Tahminen
641 yl veya biraz ncesinde Arap ordular Kafkaslarn gneyine dayanm ve blgenin kuzey ksm
gittike byyen Mslman yaylmaclnn tehdidi altna girmiti. Henz bahsetmi olduumuz
Hazarlarn bat ynne doru genilemeleri, VII. Yzyln nc eyreinden ziyade ikinci
eyreine oturtulmaldr. Nitekim 642 ylnda istilac Mslmanlar, Hazarlarn elindeki Derbende
(Bab el-Ebvab) dayanmlard.
Araplarn Kafkas bariyerine tadklar slami zaferler, tarihin seyrini ciddi ekilde etkilemitir.
Byk da sralar gneyli istilaclar olduka uratrm ise de, gl ve iyi organize olmu bir
savunmay bir ekilde amay baardlar. Onlarn Hazarlarla karlamalar bu ekilde vuk
bulmutu. Devam eden yzyl ierisinde Araplar Kafkaslarn tesine geebilmek iin defalarca giri-

imde bulunmu ve bazen de baarl olmulardr. Ancak Araplar bu dalk blgede hibir zaman
kendileri iin salam bir zemin oluturamadlar. Olduka gayret gstermelerine ramen, daha sonra
bahsedilecek olan bir istisna haricinde, genel olarak bir takm gelimeler onlara kalc bir zafer
getirmemitir.
slamn ilk zamanlarnda Kafkaslardaki durumu, daha sonra bir biimde Mslman ordularnn
ulam olduu Pirenelerdeki duruma benziyor. Hazarlar da Franklar gibi, istilaclarn gcn kontrol
altnda tutabilecek kadar glydler. Douda Hazarlarla olan mcadele henz bir sonuca
balanmamken, batda vu-k bulan byk bir sava (732), sonucu itibariyle karar noktasna
gelinmesini salamtr. Halifenin yaylmac gc azalmaya baladnda, Hazarya hl ayaktayd.
Kafkaslara kadar eski Pers topraklarn snrlarna katan Araplar, fetihlerini daha teye gtrmeyi
baaramadlar. Araplar birok defa Hazar lkesine saldrlar dzenledilerse de, geri pskrtldler.
Yani kalc olabilmek iin gerekli istikrar salayamadlar. Aralklarla devam eden savan ardndan
bamsz Hazarya, her ne kadar hrpalanmsa da, olduka geni bir araziyi ve ilerde ortaya kacak
olan gc bnyesinde barndrr bir biimde mevcudiyetini korumaktayd. Fetihler sonucu zorla kabul
ettirilmeye allmayan ve toleransl bir din olan slam (Hazar Hristiyanl gibi), bu blgede daha
sonralar geliecektir.199 Vurguladmz zere, Hazar savunmas olduka geni boyutludur. Eer bu
ulus topraklarn bu ekilde savunamam olsayd, Dou Avrupa tarihi ve Rusya Devletinin durumu
tamamen farkl olabilirdi.

199 V. ve VII. blmlerdeki tercme edilmi metinler ile kr.

Derbend civarndaki ilk Arap komutan olduu belirtilen Bu-hayr ibni-Abdullah, beraberindeki
baka bir grevli ile 21/641 ylnda Azerbaycana geti.200 Bir sonraki yl Surka ibni Amr, Halife
tarafndan Derbend zerine gnderildi. Halifenin ayrca gnderdii Abdurrahman ibni Rabia elBahili, Buhayrla ehir civarnda bulutu.201 Buhayrn emrine giren Abdurrahman, Mslmanlarn
ilerlemekte olduklar ve Kafkaslarda ilk defa hakimiyet saladklar bir srada, Derbendde bulunan
Pers komutan ahrbaraza bir mektup gnderdi. Muhabereler sonunda Pers komutan, Aburrahmann
Baba gelii zerine ondan koruma talep etmitir. Daha sonraki bulumada ise ahrbaraz, evredeki
barbarlarla hibir ortak yn olmadn ve Araplarn aleyhine olarak hibir ekilde onlara yardm
etmeyeceini aklad. Ayrca Mslmanlara katlmak istediini ancak hizmetlerinin karl olarak
kendilerinden cizye alnmamasn talep etti. Bu durumda Surka, Mslmanlarla birlikte hareket
edenlerden vergi alnmayacan, ancak dierlerinden btn vergilerin alnacan bildirdi. Daha
sonra Halife mer, Surkann bu kararn onaylad ve bu durum, mcadelenin ok etin getii yerlerde bilhare bu biimde uygulanmak zere gelenek haline geldi.202 Gerekten de bu noktada Pers
hakimiyetinin tamamen ortadan kalkt grlmektedir. Balazuriye gre Romallar ve Hazarlar,
Ermenistan kendi aralarnda taksim etmilerdir.203 Bu,daha nceki statye geri dn anlamna
geliyordu. Grcistan ve Arranda Hazarlarn kontrol ellerinde tuttuklar srada, blgenin bat kesimi
Perslerin geliinden nce bir Roma valisi tarafndan ynetilmekteydi.204 Bu karmak dnemde
Hazarlarn Gney Kafkasyadaki mevcudiyetlerinin bahsi bir yana, Der-bendde bulunan Pers
valisinin bir taraftan kendisine kar honut olmayan Ermeniler ve dier taraftan ortaya kan harici
byk dmanlarca evrelenmi olduunu grmekteyiz.

200 Tabari, , 2635, 2661.

201 Ayn yerde, 2663.

202 Ayn yerde, 2663-2665, Ibn Khaldn, Muqaddimah, ed. Beirut-Ca-iro, 142 ile kr.
203 Baladhuri, 197.
204 Ayn yerde, 194. I. Blm. ile karlatrnz
Taberinin eseri ve Farsaya ksaltlm biimde evirisinden205 daha fazla bilgiler ieren
Balami,206 ahrbaraza ait bir konumadan bahsetmektedir. ahrbaraz veya dier adyla ehriyar,
Hazarlarla Ruslar kastederek iki dman arasnda kaldndan szlanmaktadr. Bunun neyi ifade
ettiini anlamak g; nk Ruslarn bir g olarak ykselii VII.Yzylda deil IX. Yzylda
balamtr. Sanrm bu dnemde Ruslardan bahsetmek bir anakronizmdir. Zaten bu dnemle ilgili
bilgiler de yeteri kadar ak deil. Zeki Velidi, Balaminin bu kaydn, X. Yzylda Mesdnin
bahsettii gibi Ruslarn Hazar savalarnda yer almakta olduklar eklinde aklyor.207 Buna
karlk Marquart, ahrbaraza ait hikyeyi tarihi bir vaka olarak grmemektedir.208 Taberi
tarafndan aktarlan antlama ahrbaraza, Ermenistan sakinlerine (Pers kolonisi) ve Armanlara
(yerli halk) atfedilmektedir. Bu antlamaya blgede aktif rol oynamakta olan Abdurrahman ibni
Rabia, Selman ibni Rabia ve Buhayr ibni Abdullahn ahitlik ettii sylenmektedir. Selman ibni
Rabia veya Atlarn Selman, Abdurrahman ibni Rabiann kk kardeidir. Fakat ahrbarazla
ilgili hikayede daha nce Zl Karneyn Seddine gnderdii adamnn geri dnnde Derbendde
onunla bulutuu eklinde tuhaf bir olaydan bahsedilmektedir. Pers satrabyla aralar iyi olmayan
yerli halkn Kafkaslarn te tarafndaki Hazarlardan yardm alm olma ihtimalleri olduka gereki
grnmektedir.209 Surka Bab igal ettikten sonra baz komutanlarn deiik istikametlere
gndermi, elde edilen baarlar ve yaplan ilerden haberdar edilen Halife de olduka arm ve
sevinmitir. Halbuki Surkann komutanlar hi de baarl deillerdi. Ayrca Sur-ka ksa sre sonra
lm ve yerine Abdurrahman ibni Rabia tayin edilmitir. Halife mer, Buhayrdan hibir haber
alnamamas zerine Abdurrahmana kuzey istikametinde Hazarlarn zerine yrmesini
emretmitir.210

205 R. Paret, E.I. art. Tabari, kr. Zeki Validi, bn Fadlan, 254.
206 Ed. Dorn, 500.
207 Ibn-Fadlan, 253-254; Vlkerschaften, 54-56.
208 Eranshahr, 107.
209 Tabari, , 2665-2671; Baladhuri, 198; ibn-Abd-al-Barr, Istib, 400.
210 Tabari, , 2666-2667; ibn-Hajar, Isbah, , 134.
Taberi, Abdurrahman ibni Rabiann Babda eski Pers satraby-la bir grmede bulunduundan
bahseder. Pers komutan Nereye gidiyorsun? diye sorduunda Abdurrahman ibni Rabia
Belencere cevabn verir. Buras nemli bir Hazar merkezidir.211 ehir, ayn ad tayan bir
nehrin kenarnda212 ve Derbend Geidine uzak saylmayan bir mesafede213 bulunmaktadr.
ahrbaraz, Keke barbarlar el-Babda bizi rahat braksalard der. Abdurrahman ise Araplar da
bundan memnun deil, ama yemin ederim ki, onlar kendilerini btn kalpleriyle bu ie adam
insanlar. Onlar, cahiliye dneminde onurlu ve vicdanl insanlard; imdi ncekinden de onurlular.

Onlar dmanlar yenilene ve doru yola dndrlene kadar asla deimeyecek ve fetihten vaz
gemeyeceklerdir der. Ve bylece Mslmanlarn ilk olarak Hazarya ilerine doru ilerledikleri
aktarlr.214

211 Mesd (Tanbih, 62), Belencerin Hazar Devletinin daha nceki bakenti olduunu syler.
212 Baladhuri, 204; Zeki Validi tarafndan Qoy-su olarak tanmlanr.
213 Belencerin, Artamonovda (Etudes, 93) olduu gibi, Andreyeva yaknndaki Endere kalntlar ile muhtemelen zdeletirilmesi
gerekir. Artamonovun daha sonraki Belencer = Semender denklemi doru deildir. nk Semender Arap kaynaklarnda hep Babdan
(Derbend) daha ileride gsterilmektedir ki, Hazaryayla ilgili iki ok detayl seyahatnamede (Cerrah ibn-Abdullahn 104/722 ylndaki ve
Mervan ibn-Muhammedin 119/737 ylndaki seferi iin aaya baknz) Belencer ve Semender farkl ehirler olarak belirtilmektedir.
Mesd, hem Muruc ez-Zehebde (VII. Blm.de verilen tercmesine baknz) Semenderi eski Hazar bakenti ve hem de Tanbihde dar-
memleke [saltanat ehri] ifadesiyle gsterdii Be-lenceri Hazarya bakenti olarak kaydeder, ama onlar birbiriyle z-deletirmez.
Marquart balangta (Streifz., 16, 492 ile karlatrnz), Belencerin Varaanla ayn olduunu dnmtr. Yukardaki gibi Bulkhk n. 20
ile karlatrnz. Yine Belencer = Varaan olarak dnen Artamonov, Derbendnme de deiik isim olan Balkh gstermektedir. Zeki
Validi, Ibn-Fadlan, 298-299nnde ilgili materyal bulunmaktadr.

214 Tabari, , 2667.

Taberi, Belencere yaplan bu ilk saldrnn (22/642) kaypsz atlatldn ve Arap svarilerin 200
fersah tedeki el-Beydaya kadar ulatklarn kaydetmektedir.215 Bu kayt pheli olabilir. nk
erken dnemlerde Araplar dil nehri zerindeki Hazar bakenti tile (Hazar dili) el-Beyda
diyorlard. Hazarlarn bu blgede 642 ylnda yerleik olduklar kesin, ama bakentlerinin buras
olma ihtimali olduka zayftr.216 Her halkrda Mslmanlarn bu ilk seferde bylesine uzaa
ilerlemeleri abartl bir anlatnn rndr. nk daha sonra sergilenen kuvvetli mukavemete
nazaran Hazar savunmasnn bu noktada beklenmedik derecede zayf olduu phesiz. Arap ordusu,
dmann, tahkim edilmi noktalara sndklarn ve savamaktan kandklarn farketmiti. Arap
tarihiye gre Hazarlar, dmanlarnn lm tamamen gze aldklar ve doast bir biimde
olmasa da ruhani olarak destek bulduklarn anlamlard. Bu, Mslman zaferlerinin kar rk, daha
nce grlmemi ve ani bir felaket karsnda akna dnm, aciz kiiler olarak gsteren
anlatsndan farkldr. Bahsedilen gelimelerde istilaclarn dile kadar ilerlemi olduklar kabul
edilmektedir. Kaynaklar, bahsedilen mesafe konusunda hemfikir grnmektedir.217

215 Ayn yerde, 2668.

216 Mesdye gre (Murj, , 7, aada tercmesi bulunmaktadr), Selman ibni Rabia zamannda Hazar bakenti Semenderden dil
(Volga) zerindeki Atile tanmtr.

217 Balami, 503 ile kr. (Zotenbergin tercmesinde, , 495, vingt pa-rasanges hibir gvenilir elyazmasnda gemez.) Hafiz-i Abru
(Dorn, 581), Turkistan a 200 fersah girildiini syler.

Marquart, el-Beydaya ulalm olduunu kabul etmemekte ve Taberinin Belencere dzenlenen

seferin tarihini yanl verdiini iddia etmektedir. Marquarta gre bu olay 32/652 ylnda
gereklemitir.218 Taberi H. 32 yl ncesi Mslmanlarn fetih hareketlerinin nlenemez biimde
srdn defalarca tekrarlam olmasna ramen, Balazuride 22/642 ylnda Belencere
dzenlenen bir Mslman saldrs hakknda herhangi bir malumat yok. Mar-quart, Belencere
dzenlenen Arap saldrsyla ilgili vermi olduu tarihe bir gereke gstermiyor. Halbuki bni
Haldun, Abdurrah-mann Hazarya ve Belencer zerine srekli saldrlar dzenledii konusunda
kesin bir yargya varmamaktadr.219 Taberi ayrca gayet sarih bir ekilde H.22 ylnda ilk hedef
Belencer olmak zere Ab-durrahmann Hazaryaya dzenledii saldrlarn mteakip yllarda birok

kez tekrarlanacak olan hcumlarn ilk aamas olduunu kaydetmektedir.220 Bu ifade karsnda
Balazurinin sessizlii ve Marquartn obiter dictumu fazla dikkate alnamaz.

218 Streifz., 491.

219 , ii, 138.
220 Tabari, , 2668, 2889-2891.
Arap kaynaklaryla ayr dtmz nokta, Abdurrahmann ldrld byk Belencer savana
kadar Araplarn Hazarlar karsnda kayp vermemi olduklar iddiasdr. Tabi ki bunun inandrc bir
taraf yok. Balami, dzenlenen ilk seferde olmas gerektii gibi Hazarlarn Araplara kayplar
verdirdiinden bahsetmektedir.221 Sonraki saldrlar ve Mslmanlarn kayplar nemsiz olabilir;
ancak, bu noktada Arap geleneinin ak bir biimde vatansever izler tad ortaya kmaktadr.

221 Dorn, 505.

Bir sre sonra Osmann vey kardei Velid bin Ukbe H.24222 ylnda Kfe valiliine atanmtr.
Velid tpk babas Ukbe gibi Mslmanlkta ho olmayan bir ne sahipti. Kuranda Ey inananlar!
Eer bir fsk size bir haber getirirse..223 yetinin onu kastettii sylenir. Velidin gece safahatndan
sonra sabah namaz kldrmas ona kt bir n kazandrmtr. Halbuki Osman onu Kfelileri
frenleyebilecek gce sahip olduu umuduyla atamt. Taberi, atanmasndan hemen sonra Velidin
Azerbaycan ve Ermenistan zerine bir sefer dzenlediini aktarmaktadr. Bab civarnda Selman ibni
Rabiay yanna arm ve onu nc birlik olarak snr istikametine yollamtr. Mslmanlarn
saylaryla ilgili olarak Taberi, Kfede 40.000 asker bulunduunu ve bunlarn dnml olarak
10.000er kii halinde drt ylda bir sefere katldklarn aktarr. Her bir yl iin hazr olan 10.000
askerin bir ksmnn baka blgelerde kullanld dnlrse, Azerbaycanda yaklak 6000 adam
bulunmaktadr.224 Velid, Kfeden ayrldnda ehirde bulunan ihtiyat birlikleri de ona katlmtr.
Velidin bir komutan emrinde 4000 askerle Azerbaycana ve Sel-man ibni Rabiay da 12000 askerle
Ermenistana gnderdii sylenmektedir. Selmann vazifesi blgede bulunan asi halk vergiye
balamakt. Burada Hazarlara kar dzenlenmi herhangi bir seferden sz edilmiyor. Ermeniler
zerine dzenlenen sefer baarldr. Selmann emrindeki kuvvetler Velidle birleerek Musul tarafna ekilmitir. Sefere dhil olan asker says ok byk deildir. Bab ve tesine dzenlenen
nceki seferle Velid ibni Ukbenin dzenlemi olduu sefer arasnda saysal adan karlatrma yapamyoruz; ancak, her iki seferde de Arap ordularnn says bir dierinden farkl deildir.

222 Tabari, , 2804.

223 Sur. 49, 6.
224 Tabari, , 2805.
Velid geri dndnde halifeden bir mektup alr. Mektupta Bizansl bat istikametinde
Mslmanlar sktrdklar, bu yzden Kfeden 9000 askerin alelacele o tarafa kaydrlmas gerektii belirtilmektedir. Velid bir konuma yaparak adamlarna durumu izah eder ve Rum snrna gidecek
gnlllere arda bulunur. Bylece ksa srede Selman ibni Rabiann emrinde 8000 kadar asker
harekete hazr duruma gelir. Selman, emrindeki orduyla Suriyede bulunan komutan Habib bin
Meslemeyle buluarak Rum snrna doru ilerler.225

225 Ayn yerde, , 2807, , 977 ile kr.

Velidin 25/644 ylnda dzenledii bu sefer, Abdurrahmann Babda vermi olduu emrin
kesintiye uramasna yol amamtr. nk meteakip yllarda Velid Kfeden ald yardmlar sayesinde Hazarlara defalarca saldrlar dzenlenmitir.226 Bu dnemde Velid ibni Ukbenin onun eski
gzel gnlerini anlatan bir torunundan bahsedilmektedir.227 Byk olaslkla Selman ibni Rabia bu
dnemde byk kardeiyle ilikilendirilmektedir. Umumi tarihilerden bni Abdlber, Selmann emri
altnda Belencere saldran akik ibni Seleme adnda birinden bahsetmektedir. Askerlere
hayvanlarnn srtnda herhangi bir ganimet gtrmeme-leri sylenmi ve yalnzca ellerinde ve
srtlarnda tayabilecekleri kadar ganimet almalarna izin verilmitir.228 Benzer ekilde Kerbelada Hseyinin yannda bulunan Zheyr ibnl-Kayn ve Be-lencerde zafer kazanan Selmandan
aktarlan szler bu duruma iaret etmektedir. Selman askerlerine, Kazandnz zaferden ve elde
ettiiniz ganimetten memnun musunuz? diye sorar. Onlar cevap olarak Tabi ki memnunuz derler.
Selman ise eer Mu-hammedin soyundan olan kimselerin dneminde hayattaysanz, onlarla birlikte
savayor olmanz size kazandnz ganimetten daha fazla mutluluk versin der.229 Selmana
Hazarlarn Arap saldrlarna kar gsterdikleri tepkide de rastlyoruz.230 Ancak bunlar phesiz
olduka ufak apldr. 22/642 ve 32/652 yllar arasnda Mslmanlar, Azerbaycan ve Ermenistanda
ileri yoluna koyacak kadar fetih hareketleri dzenlemilerse de, Hazaryada elde edilmi byk bir
zaferle ilgili herhangi bir bilgi yoktur.

226 Ayn yerde, , 2891.

227 Ayn yerde, , 2844.
228 Istiab, 558.
229 Tabari, , 291.
230 Ayn yerde, , 2668.
Taberi, daha nce Reyde bulunan Huzeyfe b. el-Yemnn Azerbaycana gnderilmi olduunu
yazmaktadr.231 nk Babda bulunan Abdurrahman zor durumdadr ve ona destek gerekmektedir.
Hazarlarla kar karya bulunan Mslmanlar olduka g durumdaydlar. Ancak dier yandan
snrda bulunan Araplar arasnda bir takm anlamazlklar kmakta ve bu durum onlar daha ag-resif
bir hale sokmaktayd. Bab civarnda mcadeleler devam ederken Huzeyfe b. el-Yemn, Mslmanlar
arasndaki anlamazlklarn giderilmesi iin Kuran yetlerinin birletirilip dzenli bir hale
getirilmesi gerektii kararna varm232 ve daha sonra bu konuda giriimde bulunulmas iin halifeyi
ikna etmitir. Kfeliler ve Suriyelilerin rekabet iinde olduklar iin kutsal metinlerin doru okunmasyla ilgili yaplan tartmalar olduka nemliydi ve bu arada Kfede Osmana kar bir
muhalefet olumaya balamaktayd. Hu-zeyfenin raporunu gnderdii H. 30a kadar Babda henz
bir gevemenin olmad grlmektedir.233 Ancak bahsi geen bu raporda blgede gerginliin artt
aktarlmakta ve phesiz Hazarlar da bu durumdan faydalanmaktaydlar.

231 Ayn yerde, , 2856.

232 Ibn-al-Athr, tarihsiz, 30; Nldeke-Schwally, Geschichte des Qurans, , 47ff ile kr.
233 Tabari, , 2893-2894.
Yezdigirdin Pers ah unvanyla Hazar hkmdarna yazd bir mektuptan bahsedilmekteyse de,

bu mektupla ilgili detay mevcut deildir.234 Srgnde ve glk iinde geen yllarda S-snlerin
son ah, H. 31 ylnda lmnden nce blgedeki eitli glerden yardm talep etmi, ama sonu
alamamtr. Tabe-ri, bnl Esir ve bni Haldun Hazar hkmdarndan da yardm talep edildiini
kaydediyorlar. Endlsl air bni Abdun konu hakknda bilgi sahibidir ve Yezdigird ile Hazarlardan
Aftaslerin yklyla ilgili nl Kasidesinde bahsetmektedir (485/1092).235

234 Ayn yerde, , 2876.

235 Ibn-Badrn, ed. Dozy, 140.
Araplarn Hazarlar en ok terlettikleri saldr 32/652de gereklemitir. lk adm Abdurrahman
ibni Rabia tarafndan atlm; Osmann risk alnmamas talimatn grmezden gelen Ab-durrahman,
seme birlikleri Hazarya ilerine srmtr. lk ve ncelikli hedef Belencerdi. arpmalar
esnasnda Mslmanlara kl ilemedii eklindeki efsaneden daha nce bahsetmitik. H. 32 ylnda
Hazarlar dmanlarna kar bir atakta bulunmak istemi ve bir baskn dzenleyerek bir miktar kayp
verdirmilerdir.236 Geni apl bir arpma riski olmasna ramen, Mslmanlar yenilgiye
uratlmlardr. Bu baskn Belencerin Msl-manlarca kuatld esnada meydana gelen bir olay
olarak aktarlmaktadr. ehrin ok iyi direndii anlalyor. ehir olduka gl ekilde tahkim
edilmiti ve hatta pek ok Mslmann can verdii bir kuleden sz edilmektedir. Her iki tarafn da
mancnk kulland; Araplarn hem mancnk, hem de arrde tabir edilen kk mancnklara sahip
olduklar bilinmektedir. Halbuki Hazarlarda sadece arrde vardr.237 Procopiusun Hazarlarla
akrabal bulunan Sabirlerin kendilerince kale kaplarn krmada kullanlan bir eit tokmak icat
ettiklerini ve bunu Bizansllara da rettiklerini yazmas ilgintir.238

236 Tabari, , 2891; 2668 ile kr; Darband Namah, 494.

237 Ayn yerde, 2892.
238 v, xi, 27ff.
Taberinin vermi olduu bilgilerin nemli bir ksm, bni Me-sudun maiyetindeki bir ksm
Kfelinin akbetleri ile ilgilidir.239 bni Mesud H. 30 ylnda Kurann yeniden tanzimine iddetle
muhalefet eden Kfeli bir dini liderdir. Kfelilerin ortadan kaldrl hususu mulaktr; ancak,
muhtemelen itaatsizliklerinin cezasn ekmilerdir. Kfe isyan sz hem Halife Osmann hutbesinde hem de baka yerlerde gemektedir.240 Ordusunun Hazar-yada bulunuyor olmas Halife iin
dezavantaj oluturmaktayd.

239 Tabari, , 2896.

240 Ayn yerde, , 2893, ibn-Hubayshn alntland 2669 n. ile kr.
Hazarlar, ehir civarnda geen iddetli arpmalardan sonra bir svari grubunun da itirakiyle genel
bir saldrya gemilerdir241 ve detaylar hakknda bilgi sahibi olmadmz bu saldr baarsn iyi
zamanlamaya borludur. Bir dier kaynaa gre Mslmanlarn toparlanmaya alt esnada,
Abdurrahmann askerleri! Cesur olun! Buluma yeriniz cennettir! diye bir nid ykselir.242 Ancak
Abdulrahmann lm Mslmanlar bozulup kamalar iin yeterli olur. Onun lm zerine kardei
orduyu toparlamak ister ve muharebe hengmesi arasnda Selman ibni Rabiann askerleri! Cesur
olun! diye barr. Selman buna Bizi grmek seni zd m? eklinde cevap verir. Dier kaynaklar

ise bozgunun Kfeli kurralardan El-Karsann ldrlmesiyle baladn kaydetmektedirler.243 Tam

drt bin Mslman askeri kltan geirilmiti ve yine de sava meydannda kalanlar zaman zaman
Allahuekber nidlar atyorlard.244 Askerlerin bir ksm Selman ibni Rabia ile Baba kamt.
Dierlerinin ise Gilan ve daha tesine doru katklar anlatlmaktadr.245 Bunlarn arasnda Peygamberin tannm sahabelerinden Eb Hureyre ve Selman el-Fa-risinin de bulunduundan
bahsedilmektedir. Abdulrahmann cesedi sava meydannda kalm; Hazarlar onu alp uygun bir gemiye yerletirmi ve muhafaza etmilerdir. Bunu yapmaktan maksatlar, yenilgiye uratlm bir
dman, sava esnasnda veya kuraklk vuk bulduunda yamur duas etmek iin kullanmakt.246

241 Baladhuri, 204. Bu kuramsal olarak mmkn olmasna ramen, bnl Esire gre (yl yok 32) Bat Trk kuvvetlerinin megul olduunu dnmek iin hibir neden yok. Taberi olay anlatrken bazen Hazarlardan Trkler olarak bahsetmektedir (rn., , 2890) ve bunu
yanl anlayan bnl Esir de Trkler ve Hazarlar diye yazmaktadr.

242 Tabari, , 2668-2669.

243 Ayn yerde, , 2892.
244 Baladhuri, ayn yerde.
245 Paralel tanmlarda bahsedilen Curcan, Tabari, , 2669 ve 2890. nc bir tanm (Tabari, , 2891) bozulmutur.
246 Abdurrahman (Balazuriye gre Selman) ibni Rabiann Belen-cerdeki mezar ile inastandaki (esasen Fergana, H. A. R. Gibb,
Arap Conquests, s. 56 ile karlatrnz) daha nl Kuteybe b. Mus-limin mezar arasnda bir iliki kuran Bahileli airin dizelerinden
bahseden Balazurinin (ayn yerde) referans gsterdii Taberi, , 2669, 2890, her iki kahraman ayn kabileden gstermektedir. her iki
kahramann dost kavim yesi. (Balazuriye gre, Salman ibn-Rabia, Belencerde ldrlen ibir Mslman generaliydi. Balazuri
Abdurrahman ibn-Rabia hakknda hibir ey bilmiyor). Ibn el-Faqh, 287 ile de karlatrnz.

Belencer bozgunu, her ne kadar Arap ordular ksa sre sonra tekrar el-Bab civarnda grlrlerse
de, Arap-Hazar ilikilerinin ilk blmnn sona erdiine iaret etmektedir.247 Halife Osmann
lmnden sonra ortaya kan problemler, askerlerin ilgisini snr ve fetihlerden uzaklatrmtr.
Araplarn kendi i ileriyle megul olduklar sre boyunca Hazarlar rahat kalabilmitir. Geri
Hazarlar kazanlan bu avantaj elbette kullanmaktaydlar, ama bu arada bakentlerini de daha az
tehlikeli bir blge olan dil kylarna tamlard.248

247 Tabari, , 2894.

248 Tabari, , 2894.

IV.
KNC ARAP-HAZAR SAVAI (727-737)249
249 DRDNC BLM N BBLOGRAFK NOT: Bu blmn son ksmlarnda Taberinin Balamiye ait Farsa
uyarlamasndan yararlanlmtr. Bu noktada birka aklayc sz gerekebilir. Balaminin Taberiden yalnzca eviri yapmad olduka
aktr. Yaplan bu eklentiler hakknda henz sistemli bir tehis yaplmamtr. Taberinin sylediklerini kabul etmek ve eklenenleri karmak

iin yaplan giriimler metodolojiden uzaktr. Balaminin Arap-Hazar savana yakn yllarla ilgili vermi olduu detayl bilgiler
kullanlmaldr, ama yine de sz konusu bilgilerle ilgili bir takm zorluklar vardr. Olaylarn sralamas ve isimler konusunda yeterli dikkat
gsterilmemitir. Rakamlar ise genellikle abartl-dr.(deerlendirme iin Dornun metinlerinden rnekler vermekteyiz ) rnein Said ibni
Amrn kahramanlklar gibi baz konular kurgudan ibaret. Geri bu tr sorunlar daha ok aktarmdan kaynaklanmaktadr ama Balaminin
aktardklar ou zaman baka bir yerde temel bulmaktadr. Balami ya da dierlerinin verdii bilginin eer onay yoksa fakat bu bilgi
mantklysa bunu doru kabul etmek durumundayz. Bu noktada neyin mantkl olaca hususuna znel deerler karmaktadr. Olaylar
dizgeleyebilmek iin verilen bilgiye inanlabildii lde ar phecilikten kanmaya altk. Dikkat eken bir dier husus, Mesleme,
Mervan ibni Muhammed ve Emevilerle ilgili abartl efsaneletirme giriimlerinin ve hatta tarih yazmnn daha ok halef hanedanlarn
sempatisini toplamak iin yaplddr.

Mevcut kaynaklara istinaden, Kafkas snrnda oluan bar ortamnn yaklak 30 yl srdn
syleyebiliriz. Araplar arasndaki i politik atmalar onlarn d dnyaya dnk enerjilerini
olduka azaltmt. Dier yandan batya doru yaylan ve Bulgarlar hkimiyetleri altna alan Hazarlar
ise, bu sre ierisinde zaten kendi dertleriyle meguldler. lerlemeleri muhtemelen 60/679
dolaylarnda tamamlanmtr. Ancak Hazarlar bundan bir ya da iki yl sonra Kafkaslarda savunma
pozisyonuna geeceklerdir.

62/681 ncesinde ilk olarak Arran (Albanya)da Varaan Hunlarnn kumandan Alp tarafndan
ynetilen bir saldr ger-ekletirilmitir.250 Alp, muhtemelen Hazar kkenliydi. nk dier ad
olan lutver(Yaltavar, Elteber) onun Hazarlara bal yar bamsz Varaan yneticisi olabileceini
gsteriyor.251 Hun hkmdar tarafndan Ermeni piskoposu Sahaka gnderilen bir mektuptan ve
piskoposun verdii cevaptan bahsedilmektedir.252 Hun hkmdarnn elilerinin isimleri ZirdkinKhursan ve Kat-Hazardr. Minorsky, elilerin isimlerinin ikinci ksmlarnn onlarn uluslarna iaret
ettii grnde.253 682 ylnda bir Alban piskopos, Alp ve askerlerine Hristiyanlk hakknda vaaz
vermi; bundan sonra inananlarca Tengri Han254 olarak tanmlanan Aspan-diat tanrs ve mabetler
yok edilmi; kutsal aalar kesilmi; yerli amanlar yarglanm ve bazlar lme mahkum edilmitir.
Bu durum, her ne kadar Hazarlardan deillerse de, onlarla akrabal bulunan bir halkn din
deitirmesi konusunda Hazarlarn Msevlii benimsemeleri ncesinde olduka nemli bir rnek
tekil etmektedir. Burada, Hazarlarn tarihsel sre iinde Hristi-yanlkla iletiime gemi
olduklarna dair ilk izlere rastlyoruz. Bu kaynak misyon almasnn sonucundan bahsetmiyor. Ancak, genel olarak telkinlere pek itibar edilmedii ve dinin kalc olmad sylenebilir.255 Zaman
zaman kendisi de olduka nemli miktarda katkda bulunmutur. Kimi zaman bnl Esir, Balazuri ve
Yakub gibi baz yazarlar Balaminin eklediklerine atfta bulunuyorlar. Ancak Balami ile bni Asam
el-Kfi arasnda olduka yakn bir benzerlik sz konusu.

250 Marquart, Streifzge, 114, 302, Moses of Kalankatuk, ed. Shahnazarean, , 36a atfen.
251 Zeki Validi, Ibn-Fadlan, 106.
252 Marquart, Streifz., 514.
253 Hudud, 411, n. 1.

254 Marquart, Streifz., 429.

255 Ayn yerde, 302.
Alpin seferini, 65/685 dolaylarnda Hazarlarn Kafkaslarn gneyinde balatacaklar byk istila
hareketinin dnda tutmak gerekir.256 Abdlmelikin (685-705) ilk yllarnda blgedeki Arap
hakimiyeti gevemeye balad.257 Bu ve baz dier sebeplerden dolay Hazarlar Grcistan, Albanya
ve son zamanlarda glenen dini balarna ramen Ermenistana kar saldrya getiler. Geri yerli
halk ilk balarda direnmek istedi, ama bunu baarabilecek kadar gl deillerdi. Grcistan ve
Ermenistan prensi olan Gri-gor Mamikonyan sava srasnda istilaclarca ldrlmt. Hazarlarn
bu sefer neticesinde byk bir zafer kazandklar sylenebilir. Ancak bu giriim, Kafkaslarn
gneyinde hkimiyet kurmak adna yaplm gibi grnmyor. nk hl gndemde olan Arap
tehdidi Hazarlar bu noktada geri adm atmak zorunda brakyordu. Dolaysyla Hazarlar blgeyi
yamalayp topladklar esirlerle kuzeye geri ekildiler.

256 Ayn yerde, 443, Stephan Asolik (Asoghik)e atfen. ev. Dulaurier.
257 Ayn yerde, 514, Levond (Ghevond)a atfen, ed. Shahnazarean, 34, 35.
Taberiye gre 89/707 ylnda iktidarda olan Halife I. Velidin vey kardei Mesleme ibni
Abdlmelik Azerbaycanda birok kaleyi ve ehri fethetmi ve Baba ulamak iin Trklerle
savamtr.258 Eer aktarlanlar doru ise, Hazarlar sz edilen blgede geici bir hakimiyet
kurmu gibi grnmektedir. Babn H. 90 ylnda Muhammed ibni Mervan tarafndan fethiyle ilgili bir
bilgi bulunmaktadr.259 Fakat H. 91 ylnda halefi Meslemenin Azerbaycanda bulunduu ve Baba
ulat da sylenmektedir.260 Meslemenin 95/713te Bab igal ettiini syleyen bir dier metin,
bahsettiimiz ilk nermenin doru olacana iaret etmektedir.261 Her halkrda bu kale-ehrin bir
dnem Hazarlarn kontrol altnda olduu anlalmaktadr.

258 Taberi, , 1200.

259 Caetani, Chronographia, 1088.
260 Taberi, , 1217.
261 Ibn Taghrbardi, , 255.
Hazarlar, Mslmanlara kar muhtemelen ilk saldrlarn mer ibni Abdlazizin halifelii (717720) esnasnda 717 ylnda gerekletirmilerdir.262 Azerbaycan istila edilmi ve bir ksm
Mslman da ldrlmtr. Bunun zerine halife, Rabiann oullar gibi Bahile soyundan olan
Hatim ibni el-Numan gndermitir.263 Bu komutan, istilaclara olduka ar kayplar verdirmi ve
50 Hazar esir ile halifeye geri dnmtr.

262 Kmosko, Araber und Chasaren, 361.

263 Taberi, , 1346.
Bunlar kaytlara geen ilk Hazar esirlerdir. Daha sonralar Arap Halifeliinde bulunan kimi
Hazarlardan bireysel olarak bahsedilmektedir. Bunlardan en tannm olan shak ibni Kun-dac elHazaridir.264 air Buhturinin adadr ve Buhturi ondan birok kez vgyle bahsetmitir.
Buhturi, bni Kundacn el-Bey-da ve Belencerden baka Irak blgesinde de n kazandn
syler.265 Baka bir yerde shak ibni Kundacn atalarndan bahseder ve onun atalarnn Zi-Ruayn

ncesi hkmdarlarnn generalleri olduklarn syler.266 Zi-Ruayn bir Himyeri hkmdar olduu
iin, bu atf Hazarlar daha eski bir dneme kadar tar. Buhturi hatal veya abartyor olabilir; ancak,
burada durum daha nceki dnemlere atfta bulunan anakronizmlerden olduka farkldr. Bu noktada
onun, bni Kundac atalar gibi Hazaryann beyleri arasnda gsterme niyeti olabilir. Bir baka
iirinde Buhturi, bir kahramanlk hikyesi ierisinde bni Kundac methederken onu ta giyen elBeyda meliki olarak nitelemitir. Yine ayn kaynaktan onun babasnn iyi bir Mslman olan Eyp
olduunu reniyoruz.267 Bu metinlerden halifenin ada tebaas arasnda Hazar-yayla ilgili bir
takm ortak kanaatin mevcut olduunu gryoruz. Sonraki blmlerde Mslmanlar arasnda bulunan
dier Hazarlardan bahsedeceiz.

264 Msrl Humavereyh ile Mutemid (Halife 870-892) arasndaki sa-valardaki sekin bir general.
265 Dawan, ed. 1329/1911, , 21-22. Marquart, Streifz., 18 ile karlatrnz. Ayn iir, Kaann toprandaki bni Kundacn kkeninden bahseder.

266 Ayn yerde, , 294.

267 Ayn yerde, , 104; 1. 9 ile karlatrnz.
Olaylarn seyrine tekrar gz atalm. 103/721-722 yllarnda Hazarlarn Alanlara saldrdklarn
gryoruz.268 Bu sralarda snrlar zaten hareketli durumdadr. Sbeyt en-Nehrninin ertesi yl
Ermenistanda Merc el-Hicare269 blgesinde Hazarlarla270 karlamas ve byk bir muharebenin
meydana gelmesi ikinci Arap-Hazar savann balangcdr. Otuz bin kadar271 olduklar sylenen
Hazarlar, byk bir zafer kazanm ve dman kampn ele geirmi; yenilen Arap ordusu da
Suriyeye doru firar etmitir. Halife Yezid ibni Abdlmelik (720-724), Sbeyti sert bir biimde
azarlam; Sbeyt ise cevap olarak, Y emrel-mminin, ben kesinlikle korkaklk etmedim ve
dmanla arpmaktan ekinmedim; die di, mzram krlana kadar, klcm paralanana kadar
sapladm, ama ulu ve yce Allahm ne isterse o oluyor der.272 Ta-berinin bu yenilgi ile ilgili bir
ey sylememesi dikkat ekicidir.

268 Taberi, , 1437; Yaqubi, , 378. Kmosko (ayn yerde), bunun bir ya da iki yl nce Constantinopledaki Araplarn kontrolne kar
bir Hazar tepkisi olduunu dnmektedir.

269 Muhtemelen Ermenistandadr. (Balami, 509), cf. bn -al-Athir, loc.cit.

270 bnl Esir Kpaklarn ve dier Trklerin Hazarlara destek olduklarn sylemektedir ki, muhtemelen bir anakronizmdir; cf. Blm
IX, n. 125.

271 Balami, 510.

272 Ibn-al-Athr, bahsedilen yerde.
Artk slam topraklarn tehdit eden tehlike endie verici bir boyuttayd. Hazarlar geri ekilen slam
ordusundan boalan topraklar igal etmek iin hazrlklara giritiler ve tm glerini bu amaca teksif
ettiler. Cerrah ibni Abdullah el-Hakemi, dmana kendi snrlar dahilinde saldrma talimatyla acil
bir biimde Ermenistan valisi olarak atand (H. 104).273 Cerrahn gl bir ordu ile ilerlemekte
olduunu renen Hazarlar, bir Arap garnizonunun bulunduu Baba geri ekildiler. Bu srada Cerrah
Ber-daaya ulaarak, ordunun dinlenmesi ve arazi lm almalar iin birka gn mola verdi.
Bylece Cerrahi lm terimi sonraki dnemlerde de kullanlmaya balad ve hatta bu terim Balazurinin eserlerinde de gemektedir.274

273 Taberi, , 1453; bn-al-Athr, tarihsiz.

274 Ed. De Goeje, 206.

Cerrah, Kr nehri boyunca, Baba birka mil uzaktaki Rubas isimli kk bir dereye kadar
ilerleyerek burada kamp kurdu. Arkasndan mahalli eflere, topladklar tehizatla orduya katlma
talimatlar gnderdi. Ancak Cerrah, bu eflerden birinin Mslmanlarn yaklamakta olduunu
Hazarlara bildirdiini renmiti. Bunun zerine yardmcsna, birka gn Rubasda kalnacan
orduya ilan etmesini emretti. Ayn ekilde Hazarlara da haber verilmiti. Hazarlarn lanetli Kaann
olu275 yani Hazar Begine bal esas kuvvetleri dan kuzeyinde bulunmaktayd. Mahalli efler
herhangi bir karlamadan ekiniyor ve hasmane tavrlardan uzak duruyorlard. Gece olduunda
Cerrah nceki emrini iptal etti ve Baba doru yrye geti. Gecenin karanlnda o ve askerleri
herhangi bir direni olmakszn ehre ulatlar. Tahta kapdan geerek Narin kalesine girdiler ve
Babl Ci-hadn276 kuzeyinde kamp kurdular. O sabah iki koldan saldrya geildi ve bu birliklere
dman ierisine ilerleyip 24 saat iinde 20 mil kadar uzaklkta ayn noktada birlemeleri emredildi.
Gn boyunca ana kuvvetler hedefe doru ilerledi. Ertesi sabah afak sktnde nceden ilerlemi
olan birliklerle bahsedilen noktada buluma saland. Zafer kazanlmt ve ganimet olarak birok
koyun, sr ve esir ele geirildi. Esirlerden bazlar Hazarlara tbi bulunan Khaydanlardand277
(Kaytak).

275 Darband Namah, 464 n.

276 Farsa Darband Namah, Dorn, 464 n.; Balami, 511, Trke Dar-band Namah, ed. Kasem Beg, 544 ile kr.
277 Belki de Khaydhan ismin bir Farsa ekli, Kaytak ise bir Ermenice eklidir (Zeki Validi, Ibn-Fadln, 191). Yer, Khayzan olarak grnmektedir (Baladhuri, 204, 206; De Goeje on Yaqut, Buldan, v, 251). Dier ekiller kesinlikle yanltr: Cdan (Yaqut, bahsedilen yerde,
Masudi, Muruuj, , 7); Hda, Habda, Canda, Candau (MSS. of Balami, Dorn, 511); Khanda ya da Cabda (Zotenberg, v, 562).

Ertesi gn Kaann olu Barcikin278 emrindeki 40 bin kiilik Hazar ordusu Mslmanlarn daha
fazla ilerlemelerini engellemek amacyla Hamzinden279 harekete geti. Cerraha atfedilen bir
konuma, onun dmanna sayg duymakta olduunu gsterir. Askerlerim, ulu ve yce Allahdan
baka snabilecek ne bir snanz ne de yardm dileyebilecek bir yeriniz var. inizde lenler
cennete gidecek, zafere ahit olanlar ise hem ganimet hem de an elde edecektir.280 Gerekleen
iddetli bir arpmadan sonra Hazarlar yenilerek geri ekildiler. Hazarlarn byk ounluu
katledilmi ve Cerrahn sz verdii gibi byk ganimet toplanmt. Daha sonra ilerlemeye devam
edilerek Hamzin ve Targ-hu281 baarl bir ekilde igal edildi. Cerrah, bu ehirlerdeki ahaliyi baka
blgelere yerletirdi. Bunlardan bazlarnn Gney Kafkasyada Kabalaya gtklerini okumak
olduka ilgintir; nk Balazuri kendi dneminde burasnn Hazar igali altnda olduunu
yazmaktadr.282

278 Balaminin metni, Barjk, Bar-hbl, Barhl, Brhlki nermektedir. Dorn, Brjlkin baka bir olaslk olmas ile birlikte (465), Barjl ya
da Barjenki (466, n. 2) tercih etmektedir. Zotenberg, bir phe ile Barkhebek olarak evirmektedir (v, 271). Dorn (463n) tarafndan
alntlanan Derbendnmenin Trke versiyonunda Paenk eklinde gemektedir.

279 Balami, bnl Esir ve Derbendnmede Hasan eklinde gemektedir ki, bu doru deildir. Baka bir yerde, Meslemeden
bahseden (Dorn, 534) Balamide u ibare var: wa-bigudhasht wa-ba-h-snn [h-snain] shud wa-an du hisar bud. rn, gecikmeden iki
kaleden oluan H-snne gelmitir. Bu, Arapa olmayan bir ismi aklama teebbs olarak grlmektedir. Balazuri (206)de Hamzn
eklinde. Zeki Velidi (Ibn-Fadl(n, 298 n.), H-snni vermekte ve Qaya Kent (Kand) ile zdeletirmektedir.

280 Balami, 512-513.

281 bnl Esiri (104), tarihsiz, yanl okuyan Kmoskonun belirttii gibi Yarghu deil. Targhu, farkl olarak ayn konuda ad geen Se-

menderle zde deildir (Balami, 513-514). Zeki Velidi (ayn yerde), Targhuyu Mahakale ile zdeletirmektedir, Minorsky, Hudud,
452 ile kr.

282 Ed. De Goeje, 194.

Cerrah, mteakiben defalarca tekrarlanan Arap saldrlarnn asl hedefi olan ve daha nce H.
32de kuatlan Belencere ulamt. Bu tarihte Araplarn fethi gerekletirememeleri ehrin sk bir
biimde tahkim edilmi olmasna balanabilir. Ancak bu olayn zerinden 70 yl gemitir ve dier
yandan savunmann daha da zayflad grlmektedir. Cerrahn karlat en ciddi problem yksek
kale duvarlarna birbirlerine balanarak gerilmi olan yk arabalardr. Saldr baladnda, hcum
eden taraf kendisini bu tr glklerin iinde bulmutu. Mcadele glkle devam ederken
aralarndan biri klcn havaya kaldrd ve Ey Mslmanlar, hangileriniz kendisini Allaha
adayacak? diye bard. Arkadalarndan bir ksm ona her ekilde katlacaklarn bildirdi ve lm
iin ant itiler. Niyetlerindeki kararll gstermek iin kllarnn knlarn paraladlar. Sonra
yoku yukar adeta gnei karartan bir ok yamuru altnda saldrya devam ettiler. Aralarndan
bazlar yk arabalarn birbirine balayan ipleri kesmeyi baararak onlar yoku aa srklemeye
baladlar. Ksa zaman iinde hcum yolu temizlenmiti. ki taraf da grtlak grtlaa acmasz bir
ekilde savatysa da mdafiler zayflad ve Mslmanlar ehre sahip oldu.
Belencerdaki bu zafer zerine slam ordusunda her bir atlya 300 dinar kadar ganimet dmesi
Hazarlarn zenginlik ve refah dzeyini gstermesi bakmndan anlamldr.283 Eer ganimeti paylaanlarn says abartlmyorsa 30 bin284 kadardr ki, toplanan ganimetin hayli yksek meblada
olduunu gstermektedir. Ayrca buna, eran beyt l-male (devlet hazinesi) aktarlmak zere bete
bir orannda ayrlan ksm da eklememiz gerekir.

283 Ibn-al-Athr, tarihsiz 104.

284 Ibnl Esirin rakam. Balami savatan nce 25,000 ya da sadece 20,000 kii olarak kaydetmektedir.
Belencerdeki Hazar valisi285 birka adamyla birlikte Semen-dere kat, ei ve olu ise ele
geirilerek kle olarak satla karld. Cerrah 100 bin dirhem verip onlar satn ald ve Hazar valiye bir himaye belgesi gndererek kaybettii eini, ocuunu, kalesini ve irili ufakl btn varln
Mslman egemenliini kabul etmesi artyla geri verebileceini iletti. Geri Hazar valisi bu teklifi
kabul etmitir; ama her ne kadar Belencer bir slam ehri olduysa da, bilhare orada ne gibi
gelimeler olduu sorusu bu anlamay mulak klmaktadr.

285 Balami, 514; mihtar Belencer; Ibn-al-Athr: shib Belencer.

Esasen bu noktadan sonra olaylarn seyri hakknda bilgi sahibi deiliz. Belencerin dnden
sonra Cerrahn bir ksm Hazar aileleriyle birlikte Belencer nehrinde bodurttuu syleniyor.286
Ayrca birok esir ile etrafta bulunan kaleler de ele geirilmi ve buralarn sakinleri baka blgelere
g ettirilmitir. ounluunun kuzeye gtkleri kolayca anlalabilir. Bu olaydan 200 yl kadar
sonra seyyah bni Fadlan dil Bulgarlar arasndaki birka bin Baranjarn yanna gelmitir.
Baranjar/Belencer isimlerinin ayn olduu kukusuz. bn Fadlann grd bu kimseler daha nce
Hazar ehrinden g eden kiiler olarak dnlebilir.287 bni Fadlan dneminde Belencer bir slam
ehrine dntrlm ise de, o burada Talut (Saul) isimli bir gayr- mslimle karlamtr. Bu
durum Hazarlar arasnda erken Msevlemeye iaret etmektedir.*

286 Taberi, , 1453. III. Blm., n. 39 ile kr.

287 Zeki Velidinin ardndan, ayn yerde, 191-192; Ibn-Fadlan, 70 ile karlatrnz.
*Yazar Arap seyyahn gayr- mslim ifadesiyle Msevleri kastettii hkmne acaba nasl varmtr? nk slam nazarnda Mslman
olmayan herkes gayr- mslimdir. bni Fadlann rastlam olduu kii pekala Hristiyan da olabilir. (Ed.)

Cerrah, Belencerden olduka fazla muhafzn bulunduu Wa-bandar288 (Wanandar) ehri ve

kalesine doru ilerler.289 Ancak bu muhafzlar savunma yapacak cesarete sahip deillerdi. Bu
yzden yenilgiyi kabul edip vergi vermeyi tercih ettiler. Arkasndan Se-mendere ilerlemeye karar
veren Cerrah, ehre yaklatnda Be-lencern eski Hazar valisinden daha ileriye gitmenin tehlikeli
olabilecei konusunda bir mektup alr. nk Mslmanlarn hemen tesinde byk bir dman gc
bulunmakta ve ayrca iletiim hatlar dalardaki huzursuz eflerce tehdit edilmekteydi. Cerrah bunun
zerine geri ekilme emri verir ve Arap ordusu dn gzergahnda Kafkaslar geerek, mevsim
ilerledii iin e-kideki klalara dner.290

288 Ibn-al-Athr, bahsedilen yerde. III. Blm., W-n-nd-r vb. ve oradaki notlar ile karlatrnz.
289 Ibn-al-Athr, bahsedilen yerde, 40,000 aileden bahseder (!).
290 Aksi takdirde, Shakka, rn. Ibn-al-Faqh, 288. Bu, Kmoskonun ayn yerde Nizipli Eliastan bahsettii die Stadt abadr. Latince
tercmede (Corp. Script. Christ. Orient.teki E.W. Brooks) urbem Shabbam vardr; ancak doru deildir.

Cerrahn fetihlere ertesi yl devam etme niyetinde olduu grlyor. Cerrah, halifeye bir mektup
yazarak kazanlan zaferlerden bahsetmi; ama Hazarlara tam anlamyla boyun edirileme
diini belirterek destek kuvvet talep etmitir. Fakat baharda Yezidin lm haberi (105/724) gelmi;
yerine geen Hiam, Cerrahn grevini onaylamakla birlikte sadece yardm gndereceini
belirtmekle yetinmitir.
Cerrah, sefer mevsiminin balamasyla birlikte tekrar Hazar-yaya girerek, Daryal Geidi
zerinden Alan topraklarna saldrp yamalam,291 Belencerin daha ilerisinde bulunan baz kale
ve ehirlere saldrlar dzenlemitir. Dzenlenen bu sefer hakknda detayl bilgimiz olmad iin
Hazarlarn nasl bir karlk verdikleri konusunda bir ey diyemiyoruz. Bununla birlikte Cerrahn
106/725 ylnda Alanlara saldrp vergiye balad belirtilirken,292 Hazarlardan sz
edilmemektedir. Cerrah bir sonraki yl halife tarafndan merkeze alnd; Ermenistan ve Azerbaycan
valisi olarak da Cerrahn kardei Mesleme ibni Abdlmelik atand.

291 Taberi, , 1462; Ibn-al-Athar, tarihsiz 105.

292 Taberi, , 1472; Ibn-al-Athar, tarihsiz 106.
Meslemenin atanmas o sralar Hazar snrna verilen neme iaret etmektedir. Esir bir kadnn
olu olan ve bundan dolay tahta geme hakk bulunmayan Mesleme, Emevi gcnn en nemli
destekisi ve dou blgesinin en nemli aktr konumundayd. nk Mesleme Bizans
mparatorluuna yaplan sefer srasnda Hristiyan bakentini bir yldan daha fazla kuatma altnda
tutan (98/716-99/717) orduya komuta etmi; Yezid ibni Muhallebin isyann bastrmt.
Meslemenin yiitlii ve kahramanl bir efsane haline almt.293 Kiilii ve kahramanlklar sadece adalarn294 deil, sonraki nesilleri de etkilemiti.295 te imdi byle bir kii, kfir
Hazarlar zerine slamn zaferini ina etmekle grevlendirilmiti.

293 Mustatraf, transl. Rat, , 682, for Mesleme and a lady of Cairo (Mesleme ve Kahireli bir hanmefendi iin); Ibn-Qutaybah, Uyun alAkhbar, ed. Brockelmann, 211 ile karlatrnz.

294 rn. Hamasah, , 774teki Kumayt.

295 Meslemenin Bizansa seferi, bni Arabiye atfedilen Muhadarat al-AbrOrda ele alnmtr ve Trk airi Nergisinin
Khamsahnda bir blmdr.

Daha nce grevlendirilen mehur Tay kabilesinden Haris ib-ni Amr, Hazar snrnda baz
fetihlerde bulunmu ve kimi kyleri ele geirmiti (H. 107).296 Ancak bu kazanmlarn nemli olduu
sylenemezdi. nk Hazarlar H. 108 ylnda Kaann o-lunun ynetiminde Azerbaycanda
grldler. Onlar Haris ibni Amr karlad ve burada iki ordu arasnda bir sava vuk buldu. Sava
Mslmanlarn zaferiyle sonuland ve Hazarlar Aras nehrinin kar sahiline atldlar. Burada vuk
bulan ikinci atma da Mslmanlarn zaferiyle sonuland. Hazarlarn kayplar bir hayli
fazlayd.297

296 Ibn-al-Athr, tarihsiz.

297 Ayn yerde, tarihsiz, 108.
Bir sonraki sefer mevsiminde (109/727) Mesleme bizzat sahnedeydi. Azerbaycandan geerek daha
nce kaybedilen Daryal Geidini tekrar igal edip Hazarya ilerine doru ilerledi. Ka-ann
direniiyle karlat sylenirse de, esir ve ganimetlerle geri dnmtr.298 Mesdye gre
Mesleme, belirlenemeyen bir tarihte Daryal Geidini savunan kaleye bir Arap garnizonu
yerletirmitir.299 Bu olay belki de bahsettiimiz baarl sefer esnasnda gereklemitir. Mesd,
bu kalenin, byk kaya ktleleri arasnda dar ve derin bir kpr biiminde ina edildiini ve dnyaca
mehur olduunu syler.

298 Ayn yerde, tarihsiz 109, Yaqubi, , 395 ile karlatrnz.

299 Muruj, , 43ff.
Ertesi yl mcadele daha sert bir hal ald. Mesleme, Daryal civarnda kaann ordusuyla karlat.
arpmalar bir ay kadar srd (110/728). Bir ara ok iddetli bir yamur balad ve kaann bu
frsattan yararlanp kat kaydedilmektedir.300 Mslmanlar burada bir zafer elde edildiini iddia
etseler de, bunun tersi olan gr daha geerli durumdadr.301 Daha sonra Mesleme, Grc
hkmdarnn ikametgah olan ve Zl-Karneyn Camii302 olarak adlandrlan yere ekilmitir.

300 Taberi, , 1506; Ibn-al-Athr, tarihsiz 110. Ibn-Taghrbardi (, 297), grne gre yanllkla buna Mudun Seferi adn verir,
aas ile karlatrnz.

301 Michael Syrus, ed. Chabot, , 501.

302 Ibn-al-Athrde, bahsedilen yerde, maslak dhu-al-Qarnayn vardr; Marquart, Streifz., 175 ile kr.
Meslemenin nne, yeteneklerine ve kazand ksm zaferlerine ramen henz Hazarlara tam
olarak boyun ediremedii anlalyor. nk Hazarlar ertesi yl tekrar Azerbaycanda grlrler ve
Haris ibni Amr tarafndan geri pskrtlrler.303 Bu arada Hiam tarafndan merkeze arlan
Meslemenin yerine birka yldr bakentte bulunan Cerrah ibni Abdullah tekrar vali olarak atand.

303 Taberi, , 1526; Ibn-al-Athr, tarihsiz 111.

Cerrahn Hazaryaya ayn yl iinde bir sefer dzenledii sylenir (H.111). bnl Esire gre
Tiflis ve Daryal Geidi zerinden ilerleyerek El-Beydaya ulam ve ehri igal etmitir. Buradaki
kahramanlk yks de ciddi biimde abartlmtr. nk bu dnemde sz edilen baarlarn elde
edilebilecei trden, iddetli ve sistemli bir mcadele gerektiren byk bir sefer dzenlenmemitir.
111/729 ylnda Hazaryaya kesinlikle diz ktrle-memitir. bnl Esirin aktard zere, olduka

kk bir ordu dil boylarnda bulunan El-Beyda ehrine nasl bu ekilde kolayca ular ve dman
snrlar dahilinde kolayca hareket edebilir? Bu arada dier otoritelerin bahsi geen yl ierisinde
Hazaryaya dzenlenen herhangi bir saldr konusunda sessiz kaldklarn da belirtmek gerekir.
Bilhare Halife II. Mervan olarak anlacak olan Mervan ibni Muhammedin dzenledii sylenen
byk sefer konusunda da ayn ekilde karklk sz konusudur.
112/730 senesi belki de Araplarn Hazarlar karsnda en byk yenilgiyi aldklar yl olmutur.
bnl Esirin 111 ylnda meydana gelen olaylarla ilgili verdii bilgilere kukuyla bakmamn cevab
ite bu yenilgide yatmaktadr. H. 112 ylnda 300 bin304 kadar olduklar sylenen Hazar gleri,
kumandan Barcikin komutasnda Daryal Geidine305 ulamtr. Cerrahn k daha nceki gibi
ekide geirdii anlalmaktadr. Berdaaya ilerleyen Cerrah oradan Erdebile geip gelimeleri
takip etmeye balad. nk kuvvetlerinin nemli bir ksm baka blgelerdeydi. Durumu Grcistan
prensi vastasyla renen Hazarlar,306 Varaana kadar ilerleyip ehri kuatma altna aldlar.
Cerrah, Varaan yaknlarnda dmanla karlatysa da ehri kurtaramad. Daha sonra onun
Erdebildeki ana Hazar kuvvetleriyle karlatn gryoruz. Bir yerlinin yaknlarda bulunan
Sabalan dann arkalarna alnp savunma pozisyonuna geilmesi ynndeki tavsiyesine ramen
Cerrah, Marj Erdebil [Erdebil Ovas] olarak bilinen dzlkte savamaya karar vermitir. Ayn
mevkide Hazarlar da Mslmanlarn karsna mevzilenmi ve iki taraf sava pozisyonuna gemitir.

304 Balami, 517.

305 Tabari, , 1530; Ibn-al-Athr, tarihsiz 112.
306 Ayn yerde, 516. Dornun tercmesi (469) doru deildir.
Her zaman olduu gibi, burada vuk bulan arpmayla ilgili gvenilir bilgiler de olduka azdr.
Cerrah mevcut glerini ikiye ayrmt. Onunla kalan Suriyeliler ve mahalli gler yeterli saydayd;
daha nce benzeri grlmemi iddette gelien arpmalar arasnda sava meydannda iki gn
boyunca cenk edecek kadar yrekliydiler.307 Cerrah, sava dzlkte kabul etmekle hata yapmt.
Hazarlar sayca olduka stn durumdaydlar ve ikinci gnn akamnda bu durum kendini daha
belirgin bir biimde hissettirmeye balad. Artk Mslmanlarn durumu mitsizdi. Ordunun moralini
en st seviyede tutan kdemli askerlerin ve kurralarn ou lmt. Ortalk karardnda hayatta
kalanlarn birou bu frsattan yararlanarak Azerbaycan veya baka yerlerde bulunan evlerine
kamlard. afak sktnde Cerrahn evresinde sadece birka yaral ve umutsuz adam kalmt.
Hazarlarn bir saldr daha dzenlemeleri zerine Araplar kamaya baladlar. Cerrahn
yoldalarndan birisi Mslmanlar, cehenneme deil cennete! Allahn yolunu takip edin,
eytannkini deil! diye bard. Bylece bir araya gelme ve toparlanma gcne erien Mslmanlar
lnceye savatlar. Bu srada bozulan birlikleri kumanda etmeye alan Cerrah ldrlm; ba
kesilmi, kadnlar ile ocuklar Hazarlarn eline gemiti. Hazarlar mutlak bir zafer kazanmlard.
ok miktarda ganimet ele geirilmesine ramen, Arap ordusunun neredeyse tamam kltan
geirildii ve hayatta kalanlar da can ekitikleri iin, esir alnamamt. Birka yz kii zaten
kamt. Bu olay zerine hemen Erdebile saldran Hazarlar, ksa bir direniin ardndan ehri ele
geirmi; savalar ldlm, kadn ve ocuklar esir almlardr.308

307 Ibn-al-Athr, bahsedilen yerde.

308 Hazar zaferi Bizansllarca da biliniyordu. Kaann olundan O uios Khaganodan da bahseden Theophanes, ed. Bonn, 720

(M.S. 728) iin 620. Cerrahn Belencerde ldrldn Taberi (, 1531) ve bnl Esir (bahsedilen yerde) de kaydetmektedir. Bunun
nedeni, Hicri 104te baarl Belencer kuatmas ile orada daha nce alnan yenilgi (Hicret yl 32) arasndaki bir karklk gibi grnyor.

Bu felaket Mslmanlar derinden etkiledi. Olduka nl Cerrahn ve askerlerinin kayb derin bir
iz brakt. Hazarlarn acmaszl tepkileri daha ateli bir hale getiriyordu.309 Cerrahn yenilgisi
daha sonraki yllarda Orta Asyada yank bulacak ve konuulacaktr.310 Halife, verilen ar
kayplardan dolay zntlyd. Ancak bu arada Hazarlar ilerlemeye devam ettiler ve Azerbaycan
zerinden Diyarbakr ve Musula ulatlar.311 Hazarlarn halifeden nce davranp kitle halinde
harekete gemeleri endie verici bir durumdu.312

309 Balami, 519.

310 Taberi, , 1531 ve 1595 (Hicret yl 119).
311 Ibn-al-Athr, bahsedilen yerde.
312 Michael Syrus, , 501 ile karlatrnz.
Cerrahn kardei Haccac ibni Abdullah kuzey komutan olarak dnlmt.313 Daha sonra
Hiam, Meslemeyi daha uygun buldu ve Haccacdan vazgeildi. Fakat vezirlerin tavsiyesi zerine
Said ibni Amr el-Harei,314 Suriyede bulunan Menbicden arld. Said daha nce Crcanda
komutanlk yapmt.315 Hiam, Mesleme hazr olana kadar Hazar dalgasn durdurma grevini
Saide verdi. bnl Esire gre Hiam, Said Dimaka geldiinde ona duyduuma gre Cerrah
Hazarlardan kam der. Said ise Hi de deil, Cerrah, kamayacak kadar Allah sevgisine sahiptir.
Nitekim ldrlmtr diye cevaplar. Halife, Peki senin tavsiyen nedir? diye sorar. Said cevap
olarak Kladan 40 atly benimle, takip eden gnlerde de yine 40arl gruplar halinde gnder. Sonra
birlik komutanlarna bana katlmalar iin haber ver diye cevaplar. Bunun zerine Hiam, Saidin
tavsiyesine uyar. Bir dier kaynaa gre Hiam, bizzat Saide sanca vermi ve 30 bin seme asker,
yeterli techizat ve sefer masraf olarak 100 bin dirhem ile kuzeye yollamtr.316

313 Ibn-al-Athr, bahsedilen yerde.

314 Ya da el-Curei. Wellhausen, el-Hareinin Haris ibn-Amrn akrabas olduunu ileri srmektedir (Das arabische Reich, 281).
315 Ibn-Khaldun, , 82.
316 Balami, 520.
Said, El-Cezireye ulatnda Cerrahn ordusundan sa kalanlarla karlat. Van Gl civarndaki
Ermeni ehri Hilat [Ah-lat]a vardnda Hazarlarn egemenlik blgesine ulam oldu. Mslmanlar
bir hamleyle ehri ele geirdiler. Arkasndan Berdaa yolu zerindeki dier kaleler de birer birer ele
geirildi. Said, Ber-daada bir konuma yaparak ortak tehlike karsnda birlik olunmas gerektiini
vurgulad. Ayrca bu konumada zenginlerden, yoksullarn ihtiyalarnn giderilmesi hususunda
yardmda bulunmalar iin arda bulundu. Son olarak herkesin zafer iin dua etmesini istedi ve
Baylakana doru yola kt.
Saidin bulunduu esnada blge sakinlerinden birisi kaann olunun, tarkanlarndan317 birisini
yakn civara mevzilendirdii-ni syledi. Bahsi geen tarkan bu adamn kzlarn kapatmt ve o
srada hem sarhotu, hem de ciz bir durumdayd. Bunun zerine Said bahsi geen kye adamlarndan
birini gnderdi. Mfreze buraya ulatnda tarkan gerekten sarho ve szm durumdayd. kan
atmada Hazar askerleri ldrld veya datlt, bahsi geen kzlar da alnp babalarna teslim

edildiler.

317 Balami, 522: tarkhni az n khod. Unvan, dier Trk halklar arasnda olduu gibi Hazarlar arasnda da kullanlmaktayd ve belki
de onlarn Bat Trkleriyle olan ilikisini gstermektedir. Esas anlamnn demircilerin soyundan gelenler olduu sylenmektedir; Zeki
Validi, Ibn-Fadlan, 276 ile kr.

Bu arada Varaandaki Arap garnizonu zorlu bir kuatma altnda olmasna ramen tutunabilmiti. Bu
kuatmay kaldrmaya karar veren Said, Hazarca konuan bir Persli ile Varaana yardmn gelmek
zere olduu haberini gnderdi. Buradaki kuatmay kaldran Hazarlar Bacarvan kuatmak iin yola
ktlar, ama Saidin yolda olduu haberini alnca tekrar Erdebile getiler. Bacarvanda beyaz atl
birisi318 Saide, drt fersah ilerde be bin Mslman esirin yannda yaklak 10 bin kiilik bir Hazar
ordusunun bulunduunu haber verdi. Bunun zerine Said, adamlarndan brahim ibni Aim elUkayliyi aratrma yapmak zere blgeye gndermitir. Hazarca319 bilmekte olan Ukayli, klk
deitirerek kolayca Hazar kampna girdi. Bu arada Said de drt bin askerle saldr plan
yapmaktayd. El-Ukayli, Hazarlarn gerekten o blgede bulunduklar ve ayrca orada Cerrahn
hareminden bir tarkann tecavzne uram bir kadnn da bulunduu haberini getirdi. El-Ukayli, bu
kadnn kendini korumas iin Allaha niyaz ediini grnce ona hemen yardmda bulunmamak iin
sinirlerine glkle hakim olabildi. Said ve askerleri bu anlatlandan olduka etkilenerek afak
skmeden Hazar kampna ulamlard. Hemen saldrya geen Mslmanlar, kar tarafn
toparlanmasna frsat vermeden kamp kuattlar. Hcum eden askerlerin tekbir sesleri Hazarlar
arasndaki Mslman esirlerin tekbirleriyle kart ve bylece saldr daha cokun bir hal ald.
Saidin askerleri uyanmaya alan dman askerlerine olanca gleriyle saldrmlard. Anlatlana
gre gne ykseldiinde 10 bin Hazar askerinin byk blm katledilmiti. Hayatta kalanlar
kaann olunun yanna kaarak felaketi haber verdiler.

318 Balami, doast bir ziyaretiyi planlyor gibi grnr. bnl Esir (bahsedilen yerde), sadece beyaz at stndeki bir kiiden
bahseder. bni Haldun (, 89), hikayeyi daha mantkl bir ekilde aklamakta ve (Sadin) casuslarndan biri olarak vermektedir.

319 Muhtemelen Hazar asll bir azatl. nk kendisinden baka bir yerde (Taberi, , 1594-1595) el-Hazar (Hazarl) nisbet ekiyle sz
edilmektedir. (orada D.H. Mller tarafndan gereksizce deitirilmitir).

Saidin askerlerinin buna benzer birok baarl muharebesi grlmektedir. Ancak bu gelimeler
zerine Hazarlar 100 bin kadar asker toplayarak Barcik ynetiminde Baylakan civarndaki bir nehrin
yannda kamp kurdular.320 Said, Suriye, Irak ve El-Cezi-reden toplad 50 bin adamla Hazarlar
karlamaya kt. ki ordu arpmaya hazrlanrken Mslmanlar, Hazar saflarnn ortasnda
kaann olunun emirler verdii arabasnn tepesine Cerrahn bann yerletirilmi olduunu
grdler. Bu manzara karsnda Saidin gzleri yaarmt. Said, nna lillahi ve inn iley-hi rcin!
Cerrah gibi bir Mslman kardeimizin ba dinsizlerin elinde bulunduka bizim yaamamz
onursuzluktur dedi. Saldry balatan Said, Cerrahn bann bulunduu ksma doru hamle etti. Bu
arada Barcik de arabasndan inip atna binmiti. Said, bir darbe ile onu yere drd.321 Barcik
etrafna etten duvar ren adamlarnca korunuyordu. Bir dier kaynaa gre Said onun ban kesip
Hiama gndermitir.322 Bu da dier Mslman zaferleri gibiydi. Hazarlar savata zorlanm,
saysz kayp vermi ve byk bir ganimeti arkalarnda brakmlard. Said muzaffer bir biimde
Bacarvana dnd ve toplanan ganimeti hesaplatarak bete birini halifeye yollad. Orduda kii bana
den ganimet 1700 dinar olarak aktarlmaktadr.323

320 Ibn-al-Athr, tarihsiz 112.

321 Kasem Begin Trke Taberisi, bahsedilen eserde, 637de yer alan baz ilave ayrntlar.
322 Yaqubi, , 381. El-Mufaddal ibni Seleme, bu Said ibni Amrn kahramanl ile ilgili Kaann ba ile birlikte geldi ataszn aklamaktadr (Fakhir, ed. Storey, 80). N. 96 ile kr.

323 Balami, 531. Verilen rakam sarih biimde abartl.

Meydana gelen olaylar konusunda orijinal bir kaynak olarak Saidin Hazarlar karsndaki
kahramanlklarna ilikin rivayet elbette ciddi pheler uyandrmaktadr. Mslmanlar ynlendiren
ve Hazarlarn saylar hakknda bilgiler veren esrarengiz svari karakteri, gerek d masalms bir
havaya sahip. Ayrca bu rivayet, kaann ya da olunun Allahn dman324 biiminde tasvir
edilmesi gibi nceki dnemin izlerini tamaktadr. Yine muharebelerden birinin gnn hangi saatinde
gerekletii bildirilmektedir.325 Taberideki ksa ifadeleri genileterek veya Balazurinin Said,
Varaan kuatmasn kaldrp Hazarlar zerine yrd biimindeki grlerini iirerek veren bnl
Esir ve Balami inandrc grnmemektedir. Dahas, Taberi ve Yakub tarafndan aktarlan ve
detaylara girilmeyen sz konusu gelimelerle ilgili hikayenin tamam, olaylarla ayn dnemli ve
kurmaca bir kaynak grnm arzetmektedir.

324 Ayn yerde, 529.

325 Ayn yerde.
Said, ganimeti taksim ettikten sonra Azerbaycandaki Maymad ehrine yrd. Fakat henz ehre
varmadan Meslemenin gnderdii fke dolu bir mektup eline ulat. Mesleme mektubunda yapt
saldrdan dolay ok kzdn ve yerine Abdlmelik ibni Mslim el-Ukayliyi atadn
bildiriyordu.326 Bylece grevden azledilen Said, Meslemenin emriyle Kabalada hapsedildi.
Balami onun, burada Mesleme ile grtn syler. Mesleme ona Hazarlara saldrmamas
konusundaki emre neden itaat etmediini ve niin Mslmanlar tehlikeye attn sorar. Said,
Allahn zafer ihsan edip, dinsiz Hazarlar yok edinceye kadar kendisine hibir emrin ulamadn
syler. Mesleme, Yalan sylyorsun, insanlarn, ldrdn kii saysn duymalarn istedin der.
Said ise Hayr, ben Allahn zaferini arzuladm ve onun iin altm. Bunun doru olduunu Emr
[halife] biliyordur der. fkesi dinmeyen Mesleme Saide hakarette bulunarak ona olduka kaba
davranlmasna neden olmutur. Halifenin armas Saidin banda krlm ve daha sonra Said
Berdaadaki bir hapishaneye gtrlmtr. Hiam gelimelerden haberdar olunca hemen kardeine
memnuniyetsizliini ieren bir mektup gnderdi. Saidi grevden uzaklatrm olan Mesleme,
yamur ve kar yalarnn balad bir dnemde el-Bab ehrinin tesine, Hazarya ilerine doru
ilerlemeye balamt.327 Ancak kaybedilen zamandan dolay sonu getirici iddetli bir saldr
gerekletirme frsat elden kamt. Bu frsat Meslemenin zamansz gayretiyle tekrar yaratlamazd.
Kardeinin yapmaya kalkt ileri renen Hiamn yazd mektupta u ifade bulunmaktayd:

326 Baladhuri, 206; Yaqbi, , 381. Balami ve bnl Esirde farkl.

327 Taberi, , 1531-1532; Ibn-al-Ath_r, tarihsiz 112.
Maymadda karlatnda elinden kardn Hazarlar imdi yeryznde sonsuza dek takip mi
edeceksin?328

328 Baladhuri, 207; Hitti, Origins of the Islamic State, New York 1916, 324 ile kr.
Seferden dnen Mesleme, eski temeninin gnln kazanmak zorunda kald. Halifenin mektubunu
Saide gndererek pimanlk duyduu olaylar iin zr diledi. Bunun zerine Said hapisten karld

ve hl halifenin gzde adam olduu ve onurlandrld-n anlamas iin bir hilat, ailesi ve kendisi
iin eitli hediyeler verildi. O gn kendisine ikta olarak verilen mlkler de daha sonra onun adyla
anlmtr. Mevcut kaynaklar incelediimizde bir biimde efsaneletirilmi olmasna ramen, Saidin
yapt iler gerekten kayda deer boyuttadr. O, muhtemelen Hazarlar karsnda en baarl Arap
komutanlarndan biridir.

112/730 ylnda meydana gelen olaylarla ilgili olarak aktardklarmz Hazarlar tarafndan da
dorulanmaktadr. Erdebilin igali ile ilgili anlarn uzun sre unutulmad grlmektedir. Yo-sefin
Cevablna gre Hazarlar arasnda Msevlik yaylmaya baladnda Hazar meliki bir mabet ina
etmeye karar verir ve bu mabede gelir salamak iin Daryal Geidi zerinden gneye bir sefer
dzenler. Bu seferin ana hedefi Erdebildir. Hazarlar bu seferden altn ve gmlerle dolu bir hazine
elde ederek dnerler ve bunlar Hristiyan kilisesi tarznda tasarlanan bir Msev havras iin
harcarlar. Yosefin Cevab (960) bu eserin hl ayakta olduunu aktarmaktadr.329 Ancak bu hikaye
de, ekil itibariyle bir efsaneyi andryor. nk Hazarlar ibadet iin basit bir adr kuruverirlerdi.
Nitekim bu tr alkanlklar daha sonra Mool Hristiyanlarda da grmekteyiz.330 Kafkaslarn
gneyinden deerli ganimetlerle dnld anlatlmaktadr.331 Bu noktada, Cerrahn malup

edildii byk zaferi Hazarlarn en azndan hl unutmadklarn syleyebiliriz.

329 VI. Blm.e baknz.

330 D.M. Dunlop, The Karaits of East Asia, B.S.O.A.S. 1944, xi/2, 278-279, 286, 287 ile karlatrnz.
331 I. Blm.n sonuna baknz.
Mesleme en byk seferi ertesi yl yani 113/731de tertiplemitir.332 Ona gre zafer henz
uzaktadr. Bu arada Hazarlarn taze gleri Kafkaslarn kuzeyinde toplanmt. Meslemenin daha
nceleri el-Babda brakt Haris ibni Amr, akrabalarndan bin kii kadarnn da yaamakta olduu
ehrin Hazarlarca igaline engel olamamt.333 Dahas mahalli yneticiler de Mslmanlara srekli
ba ars yapyorlard. Bunun iindir ki Mesleme Hayzanda ok sert nlemler almtr. Daha sonra
Mesleme, artlar gerektirdii iin kendi istekleriyle saflarna katlan eski mttefikleriyle birlikte elBaba [Derbend] geti. ehir kalesin-deki Hazarlar kendisini ancak birka gn durdurabildi. Ardndan Hazarya ilerine doru ilerleyen Mesleme, burada ordusunu mevzilendirdi. Muhtemelen riskli bir
giriimdi, ama balangta baarl olmutu. Tecrit edilmi Hazar mfrezeleri ya yok edilmi ya da
kam; sonuta aralarnda Hamzinin de bulunduu birok ehir ve kale ele geirilmiti. Bu arada
ehirlerden birinin sakinleri teslim olmak yerine ehri atee vererek iinde lmeyi tercih etmilerdi.
Daha sonra Belencere gelen Mslmanlar, Belencer dalar334 zerinden Semendere
ulamtlar. Bu ehrin savunmas da Hamzin gibi olduka zayft. Aknclar buradan hayli ganimet
elde etmilerdi.335

332 Taberi, , 1560; Ibn-al-Athr, tarihsiz 113; Yaqubi, , 381 ile karlatrnz. Yaqubi baka yerde (, 395), Hicri 114 vermektedir.
Lammens (E.I. mak. Mesleme), Hazar Devletinden geri ekilmeyi Hicr 115e tarihlendirir.

333 Baladhuri, 207: alf ahl bayt min al-Khazar. ahl bayt ifadesi, Zeki Velidinin dikkati ektii gibi (Ibn Fadlan, 190 n.) neredeyse yaln
halde kesinlikle sekin aileler anlamna gelmez. Balamide (533-534) tarkhanlarn bin adam ibaresi bulunmaktadr (536, Hazarlarn
bin ailesi ile kr).

334 Taberi, bahsedilen yerde. Hudud al-cAam, 47de Hazarlarn bir da-ndan bahsedilmektedir. Zeki Velidi (Vlkerschaften,
44), burasn pheli bir ekilde Kafkasya zirvesi Bogos ile zdeletirmektedir.

335 Zeki Validi, Ibn-Fadlan, 305 (? ibn-Atham al-Kufiden).

Semender ulalan en u noktayd. O civarda Hazarlar ve mttefiklerinin oluturduu ordunun
ancak Allahn bilecei kadar kalabalk olduu haberini alan Mesleme, Cerrahn pozisyonuna
dmemek iin geri ekilmeyi uygun buldu.336 imdi artc geri ekilme balamt.337 Geri
ekilmeden nce kamp adrlar sklmemi ve dman aldatmak iin ateler yaklmt. Ancak askerlerin birou ne savaabilecek ne de yryebilecek durumdayd. Onlar konvoyun en nne, iyi
durumda olan askerler ise en arkaya alnmt. Glkle devam edilen geri ekilme harekat gelmi
olduklar gzergahtan gerekleiyordu. bnl Esire gre Mslmanlar Derbende g bela
ulamlard.338

336 Yukarya bkz.

337 Meslemenin seferinin ricatle sonulandn Bizansllar biliyordu. Theophanes, 721 tarihi iin 626 (M.S. 729).
338 bnl Esirin tasviri (bahsedilen yerde) en ayrntl olandr. Taberi (bahsedilen yerde) (tpk Yakub gibi) bu geri ekilmeden bahsetmez .

Bir sre sonra geitleri takip eden Hazarlar Mslmanlarla karlatlar.339 Mesleme, ordunun sol
cenahna Sleyman ibni Hi-am,340 sa cenahna Mervan ibni Muhammed ve merkezine ise Abbas

ibni el-Velidi341 yerletirmiti. Mahalli kabile reislerinin ynetimindeki birlikler Hazar

saldrlarnn iddetini biraz azalta-bilmilerdi. Araplar ve mttefikleri Emevi sanca342 ile
pozisyonlarn tm gn koruyabilmilerdi. Mervan hareketleriyle dikkat ekmekteydi. Sk sk gzden
kayboluyordu ve hatta bir ara Mes-lemeye lm haberi getirilmiti. Kumandan Hayr Allahm, halifelie ulancaya kadar deil! demiti. Akam olmak zereyken firari bir Hazar askeri Meslemeye
kaann adrl arabasnn343 yerini gsterdi. Mervan bu ie gnll olarak atld; ancak, grev Sabit
en-Nehrniye verildi.344 Bunun zerine kk bir kuvvetin elik ettii Sabit ileri atld ve kaann
arabasnn ilemeli adrn klcyla kesti. Kaan yaralanmt, ama karklktan yararlanp kamay
baard. Bu arada gelimeleri takip eden Mslmanlar son bir hamleyle galebe almay
baardlar.345

339 Bu konuda Theophanesle (n. 88) ayn gr paylaan Taberi ve bnl Esir, Hazarlarla asl savan bu sefer srasnda vuk bulduunu kaydederler. rnein Taberi ve bnl Esire gre Hazar-yadan geri ekilmeden nce kaann olunun ldrlmesi.Ya-kubiye
gre (bahsedilen yerde), sava W-r-?_nda yaplmtr (Ho-utsma, Varsan). Bu, neredeyse kesinlikle Varaandr. rn., kuzey Varasan
(III. nite, n. 17 ile karlatrnz). bnl Asam el-Kufiye gre, sava Derbendde olmutur (Zeki Validi, Ibn-FadlUn, 305). Balami ile
bnl Asam el-Kufinin gvenilir olmad genel kuralna dayanarak ya da Meslemenin halifeyi idaresi (aaya baknz) konusundaki
grn verirken Mervan tarafndan byle bir sava hakknda hibir ey sylenmedii iin tanmn hayali olduu varsaylamaz. Olay iin
bamsz kant var gibi grnmektedir
(n. 96).

340 Halifenin olu. Bahtsz bir kariyeri vard ve trajik bir ekilde Ab-basilerin gelii ile sona erdi.
341 I. Velidin olu.
342 Balami, 534.
343 Zeki Velidi (lbn-Fadln, 120), bnl Asam el-Kfiden kaynakta j-dadah (Zeki Velidiye gre muhtemelen bir Hazar szcdr)
ad verilen arabasnn tasvirinin alntsn yapyor: Zemini eitli hallarla rtlyd. adr rts ipek brokardand ve tepesinde altn bir nar
bulunuyordu. Bir Hazar prensesinin kervanndaki dier arabalar iin, VII. Blm.e baknz.

344 Bu ahsn Hicri 103 ylnda kumandan olmas muhtemel deil gibi grnyor.
345 Balami hem kaann olu Barcikden hem de kaandan sz etmektedir ki, bu kaytla iki Hazar kralndan sz edilmek istendiini
dnemeyiz. bni Kuteybeye gre (Ma_rif, 185), Mesleme Trklerin (Hazarlarn) kaan ile karlam, onu ldrm ve o yl yani
Hicri 113te Derbendi ina etmitir. Kaydettiimiz gibi, Hicri 113 ylnda Hazarlarla bir atma olmu, ama hakann olunun Saidle girdii
savata ldrlp ba halifeye gnderildii gz nnde bulundurulursa, muhtemelen burada bir nceki yl Saidin kazand zafere atfta
bulunulmaktadr. (Nitekim Balazu-ri de (207) bu srada Mervann Meslemeyle birlikte olduunu ve Hazarlara kar stnlkler
sergilediini kaydetmektedir). Dier taraftan, 113 ylnda baka bir Hazar reisinin (Taberi ve bnl Esire gre kaann olu, bni
Kuteybeye gre bizzat kaan) btnyle baarsz geen ve Meslemeyi valilikten eden sefer srasnda ldrlm olmasndan
bahsedilmesi pheli bir durum. Muhtemelen o srada Saidin st rtbeli bir memuru olan Mesle-me bir nceki ylda olanlardan dolay
eref kazanmtr. Kesinlikle Kaann bayla geldi (n. 73) atasz ya da Meydannin Kaann ba ile birlikte gelen kiiden daha
erefli dizesiyle anlatt olayla ilgili olmas gerekir. Freytag, bunu Orta Asyada Hicri 119da meydana gelen bir olayla
ilikilendirmektedir. (Arabum Proverbia, , 195). nk o yl Trklerin (Trgilerin) kaan uranlan bir hezimetten sonra kan ahs bir
kavgada ldrlm ve kendi halk tarafndan yaklmt (Taberi, , 1613). Kaann tuu ile birlikte baz Trklerin balar Hiama
gnderilmitir (ayn, , 1616); ancak Araplarn onun naana sahip olduklar konusunda hibir kayt bulunmamaktadr.

Hazarlarn inhizamndan sonra artk sra Derbende gelmiti. Meslemenin getirtmi olduu
mancnklara ramen ehir saldr ile dmeyecek kadar gl grnyordu. Bunun zerine Mesleme, eski bir yntem olan ehrin sularn zehirleme taktiine bavurdu. Susuz geen bir gn Hazarlara
durumun aresiz olduunu ispatlamt. Hazarlar ertesi gece ehri terkedip kuzeye doru katlar.
Mesleme ve askerleri ehre girdi. Derbend [El-Bab] ehrinin bu tarihten itibaren batan sonra
yeniden ina edilmi ve dzenlenmi olduu grlmektedir. Dimak, El-Cezire, Kfe ve Humuslu
askerler iin ayr bir kla oluturuldu. Ordu iin bir depo ile buday ve arpa ambarlar yapld.

ehre bir vali atand.346 Tahkimat almalar artrld ve giri iin demir bir kap ina

346 Balami, 538.

edildi.347

347 Kmosko, ayn yerde (MS. B.M. Add. 14,642, ed. Brooks, 235) tarafndan bahsedilen Suriye vakayinamesi, Meslemenin ordusundaki talardan ve dier iilerden bahseder.

kinci Arap-Hazar savann son safhas Mervan ibni Muham-med adyla ilikilendirilir. 114
(732)348 ylnn sonunda, Mervan ibni Muhammed 4000 kiiden oluan bir ordu toplad ve
Belencerden geerek Hazarya ilerine kadar ilerledi. Yamur hi durmakszn yayordu. Sava
boyunca Mervann, sefere ismini veren amurun349 atlarn kuyruklarna yapmamas iin kuyruklarn kesilmesi emrini verdii sylenir. Burada daha fazla bir ey yapld hakknda bir bilgi
bulamyoruz. Bu savata birka dman ldrlm; esirler ve ganimet elde edilmitir.

348 Taberi, , 1562.

349 Balami, ayn yerde, n. 51 ile karlatrnz.
Bir sre sonra350 Mervan kuzeni Hiamn huzuruna vard. Mervana neden geldii soruldu.
Mervan, Cerrahn yenilgisinden beri Hazarlara kar alnan nlemleri kabataslak eletirdi. Arada bir
Mesleme hakknda da konutu. Mervan kendisinin tam yetki verilmesi ve 120.000 kiilik bir orduyla
tekrar cepheye gnderilmesi gerektiini nerdiinde, Halife Hiam kuzeyden gelen haberlerin
etkisiyle bu teklifi olumlu karlad. Daha sonra ynetimi ele alan Said ibni Amr katarakt geirmesi
sebebiyle yerine birinin atanmas iin halifeye mektup yazmt.351 Bu yzden Mer-van harekete
geti ve halifelik heyetiyle birlikte Ermenistan genel valisi olarak Kafkas cephesine doru ayrld.

350 bn-al Athir, tarihsiz, 114. Burada Mervann Meslemeyle birlikte dnd kaydnn yanl olduu anlalyor.
351 Balami, 539.
Daha nce kaydettiimiz gibi eer Said iki yldr genel vali idiyse,352 Mervann 117/735 ylna
kadar dnm olmas zayf bir ihtimaldir. Mervan, varndan ksa bir sre sonra Berdaaya 40,
Tiflise 20 fersah uzaklktaki Kasaka yeni bir s kurdu.353 Batan beri, Hazarlara saldrmak onun
amacyd, ancak bunu hemen yapamad. Zaten, Ermenistanda bastrlmas gereken isyankr efler
vard ve bu nemli bir ura gerektiriyordu. Mslmanlarn fethettii ve muhtemelen kaleyi
ellerinde tuttuklar Alanyaya bir keif gezisi de gerekliydi ki,354 tm bunlar Mer-vann bir yldan
fazla vaktini almt. Mervan, esas giriimini, istilay ve mmknse Hazarn istilasn
gerekletirmek iin gereken zaman 119/737ye355 kadar bulamayacakt.

352 Balazuri, 207. Taberi Saidin genel vali olduundan sz etmemektedir. (II.1563,1573)
353 Balazuride byle,( ayn yerde). Balazuri Kisal, Balami Kasl, bnl Asam el-Kfi ise Kask eklinde yazmaktadr ki, muhtemelen dorusu budur. (Zeki Validi, Ibn-Fadlan, 296)

354 Tabari, II, 1573

355 bnl Esir Mervann sefer tarihini (bkz. tarihsiz nsha) Hicri 114 yl olarak vermektedir ki, olduka erken bir tarihtir. Ayn kayd
mkerreren tarihsiz nshann 119uncu sayfasnda da vermektedir. Taberi, Mervann Hicri 119 ylnda sadece Ermenistan ve Azerbaycan
valisi olduunu kaydetmektedir (, 1635); bni Tag-rberdi , 314 ile karlatrnz. Mervann seferinin 199/737 ylnda olduu konusunda
genel bir mutabakat sz konusudur (Arta-monov, 738).

Ordusunu Hazarlara kar harekete geirmek zereyken birden Alanlara saldrmak zere olduunu

ilan etti. Tam bu srada kaann gnderdii bir eli Mslmanlarla bar anlamas yapabileceini
bildirdi. Fakat Mervan Mslmanlar kamptan huruc ilerini tamamlayncaya kadar Hazar elisini
alkoydu.
Bu uzlama dncesi ne olursa olsun, Mervan gibi mnhezim ve tehlikeli bir dmana, onun yurduna
kar kt niyet besleyen bir Mslman generalin uygulad strateji takdire ayandr. Plan aslnda
basit ve orijinaldi. Mervan, nce dmanda bir ok etkisi yaratmak ve hemen arkasndan Derbend ve
Daryal geitleri zerinden e zamanl bir saldr dzenlemeyi planlyordu. lk adm tamamen
baarlyd. imdi emrinde dzenli ordudan ve gnlllerden oluan byk bir kuvvet vard
(muhtemelen 150 000 asker).356 Kendisi ana kuvvetlerle Daryal hatt boyunca ilerledi. Dier
birliklerse Eb Yezid Useyd bni Zafir es-Slemi komutasnda Derbend tarafndan hareke geti.
Kaan ve danmanlar zun bir sre olup bitenlerden bhaberdiler. Eb Yezide Se-menderde
buluma talimat verilmiti. Buluma yeri dikkat ekicidir. Eer Mervan gerekten orada olmu
olsayd, Hicri 113de Semenderden balayan byk bozgunu hatrndan karmazd. Ayn bozgun
Mesleme ve Cerrahn da bana gelmi; hibir Arap ordusu daha ilerisine geememiti.357 Byle
bir direnie ramen Mervann amac ilk frsatta Semendere kadar ulamakt.

356 Balamide byle, 539.

357 Belki de tek istisnas aknc birliklerdi. Daha ileriye bkz.
Belencer kuzey ordusu tarafndan baypas edilmiti. Her iki kol da dmann zayf mukaveti
sayesinde amacna ulat. Semen-dere ulaldnda358 orduya byk bir eki-dzen verildi. Belirttiimiz gibi ordu beyaz elbise - ki Emevilerin rengiydi- ve yeni kllarla359 donatlmt. Bunun
ylesine uzak bir sde nasl baarld konusunda herhangi bir kayt bulunamad. Muhtemelen
Mervan, Semenderden daha ileri gidecei hesabyla sradaki her askere byk nem verdii iin
byk bir kervan hazrlamann yararl olacan dnmtr.

358 Balami, ayn yerde.

359 Zeki Velidinin kaydna gre bni Asam el-Kfide bu ekilde. Ibn- Fadlan, 296 ff.
Hazar elisi son ana kadar adrda alkonulmutu. Sonra Mervan eliyi artt ve onun yannda
Hazarlara kfr ederek sava ilan etti. Bundan hemen sonra, mmkn olduu kadar ok zaman
kazanmak amacayla360 eli karmak bir yoldan geri gnderildi. Sonunda eli hakana ulatnda,
Mervan oktan Hazar topraklarnn i ksmlarna dalmt. Panie kaplan kaan, beyleri artarak
tavsiyelerini istedi.361 Beylerin sunduklar en iyi teklif, bakentten acilen ka ynndeydi. nk
ne Mslmanlara kar koymann bir faydas olacakt, ne de daha byk kuvvetlerin toplanmasn
beklemenin. Kaan bu yzden kuzeydouya, dalara (Urallar) doru ekildi. Bakenti, belli sayda
kuvvetin korumasna brakt. Mervan Semenderden hareket ederek gzergah zerindeki elBeyda362 civarna ulat. Araplar bu ehre Hazar metropol adn verdiler, fakat kuatmay
dnmediler. Aksine daha ileri ynelerek dil nehrinin sa kanal boyunca kuzeye ilerlediler.

360 bn-al-Athir, tarihsiz, 114

361 bnl Esirde Hazar kaan, (ayn yerde), Balazuride ise Hazarlarn reisi (azm) eklinde. Kr. s. 208. Beyler kengei kastediliyor olsa gerek. Daha ileriye bkz..

362 bnl Esir, bni Tagrberdi ve bni Asam el-Kfide byle.

Hazar lkesinin snrlar zerinde, Burtaslara ait yerleim yerleri, dil Bulgarlarnn363
topraklarna kadar uzayan bir mesafeye yaylmt. Her iki millet de o sralar, sonralar olduu gibi,
kaytlarda Hazar mparatorluunun tebaas idi. Burtaslar dorudan Mslmanlarn saldrsna maruz
kaldlar ve byk aclar yaadlar. Rivayete gre yirmi bin aile esir edilerek gneye364 g etmeye
zorlanmtr. Ayrca blge de svarilerin atlarnn ayaklar altnda inenerek hayli zarar grd. 365

363 V Blm.e bkz.

364 Baladhuri, 208; bn- Atham al-Kufi, bahsedilen yerde.
365 Balami 540.
Bu arada, daha nce belirtildii gibi, Hazar ordusu bir Hazar Tarkan ynetiminde Mervan dil366
rmann kar kysndan takip ediyordu. Mervann planlad saldr iin vakit gelmiti. Nehir
kava dmann geiini engellemesi ve gelmesi halinde imha etmesi talimatyla Kevser ibnl
Esved el-Enbari adl bir Suriyeliye braklmt. Mervan dman aralarna aldklar iin, karya
sonra gemeyi nerdi. Kevser (mmkn olduunca) harekete gemekte isteksizdi, fakat general
herhangi bir gecikmeyi kabul etmiyordu. nc Mslman kuvvetlerin gemesi iin dil zerine bir tr
duba kpr367 ina edildii kaydedilmektedir. Kk bir Hazar avc grubuna rastlanarak imha
edildi. lk gece aalar altnda hazrlk yaparlarken368 fundaln orta taraflarndan bir dumann
ykseldii grld. slam ordusu bunun Hazar birliklerine ait olduu kanaatine vard. Kevser ve
askerleri hzla ileri atlarak ani bir ekilde dman kampna ulat ve hzlar sayesinde Mslmanlar
bir zafer kazandlar. Kevser esir alnan kiilerden daha nce karlat nc grubun bandaki
kiinin bizzat Hazar Tarkan olduunu rendi.

366 Ibn-Atham al-Kufi, bahsedilen yerde.

367 Zeki Validi, lbn-Fadlan, 300, n. 1 ile karlatrnz.
368 Burtaslarn yaadklar topraklarn ormanla kapl olduu bni Rusta tarafndan (140) da dorulanmaktadr.
Nehrin her iki sahilinde de baka bir atma olmad. Kevser tekrar generale katld. Hazar kaan
son dzenli birliklerin de yok edilmesi zerine mzakere iin bir elilik heyeti gnderdi. Rivayete
gre Mervan kaana tek bir art kotu: Ya Mslman olacak, ya da lecekti. Eli net bir cevap
getirmek iin gn mhlet istedi. Anlalan kaan fazla uzakta deildi. Srenin bitiminde eli
kaann slam kabul etmeye hazr olduunu bildirmek iin geri dnd.
Kaan kendisine slam retmesi iin birinin gnderilmesini istiyordu. Mervan ona Nuh ibns
Saib el-Esedi ve Abdurrahman el-Havlani adnda iki fakih gnderdi.369 Dinin temel esaslarna
uygun olarak arap imek, domuz eti, murdar hayvan eti yemek ve kan imek yasaklanmt. Kaan
arap ve murdar et konusunda kendisine ruhsat verilmesi talebinde bulunduysa da, yasan kesin
olduu belirtildi. Kaan yine de isteksiz davrand, ama sonunda ister istemez Mslmanl kabul etti.

369 Balami, Ibn-Atham al-Kufi.

Kanaatimizce Mervan Hazarlara da daha nce slam kabul eden dier kk Kafkas prensliklerine
davrand gibi muamele etmek niyetindeydi; fakat Hazarya farklyd. Bu lkeyi kontrol altnda
tutabilmek iin bir Arap genel vali ve daimi gl bir ordu gerekliydi. O sralar Mervan bu ikisini de
yapabilirdi, ama hi de yle yapmad. Muhtemelen kendi lkesindeki siyasi buhranlar sebebiyle
bylesine uzak bir diyarda bu kadar fazla miktarda askeri tutmama dncesi bunda rol oynamtr.

Aksine Mervan, Hazaryay Mslman bir hakan sayesinde kontrol altnda tutmak istiyordu. Hazar
hakannn bakentine dnme isteini memnuniyetle kabul edep, baht- saadet diledikten sonra,
muzaffer ordusu ve kalabalk bir esir grubuyla birlikte gneye doru yola koyuldu.370 Cihat seferi
bylece sona erdi.371 Zor ve gln duruma dme hissinden uzaklamak zordur. Mslmanlar daha
baarl olmalydlar. Elbette Mervann ekilmek iin yeterli sebepleri vard. Bir cihetten onun bu
davran tabii ve mkuld. Hazar-yada dier Kafkas prensliklerinde yaptn yapt. Karlalan
her yeni problem karsnda yeni bir zm baaryla uygulayan ilk Mslmanlarn yaadklar
dnemden farkl bir dnemde yayordu. Gemiini dikkate aldmzda, Mervann politik mantnn
aslnda askeri zeksyla hi de ayn seviyede olmad grlyor ya da yle anlalyor. Artk
Araplar o gne kadar ilerlemelerine engel tekil eden ve kendileri iin tehdit unsuru oluturan eyleri
ortadan kaldrma ansn yakalamlard. Fakat bu ans, onu yaratan kii tarafndan geri itilmi gibiydi
ve bir daha da olmayacakt. Hazaryann kaderinde bir slam eyaleti olmak yazlmamt ve aksine
zamanla baka ellere geinceye kadar Araplarn nnde bir engel ve tehdit olarak kalacakt.

370 Hazarl esirler, el-Lakz ovasndaki Samur ve abiran [rmaklar] arasna yerlemitirilmitir. Burtaslar ise Kahite (Kahetya) gnderilmi; burada balarndaki Mslman emri ldrp kamlar, ancak Mervan tarafndan yakalanarak imha edilmilerdir. (Ba-lazuri, ayn
yerde).

371 Ibn-Taghrlbardi, bahsedilen yerde.

Mervann genel valilik gnlerinden sonra Hazar tarihi dorudan fazla ilgi uyandrmyor.
119/737den sonraki iki ya da yl Serir Avarlar ve dier gruplara372 kar saldrlarla harcand.
Bu arada Hazar kaan bariz bir ekilde kendi haline braklmt. Hazaryada neler olmu
olabileceini Mervana itaat etmeyi reddeden ve muhtemelen 122/740da bekindii kalede kuatma
altna alnan Lakz prensi pas ibni Madarn hareketinden anlamak mmkn.373 Neticede pas
Hazar kaanna kamay dnen birka yandayla birlikte kaleyi terketti. Lakzlarn reisi muhtemelen o civara yeni yerletirilen Hazar esirleriyle temas halindeydi.374 Anlald kadaryla bu
dnemde Hazar hakan neredeyse bamsz bir haldeydi. Eer M.S. 740 tarihi Hazarlarn
Msevlie375 getikleri tarih olarak doruysa, kesinlikle yleydi. Balazu-rinin bir kaydndan
aralarndaki husumet dolaysyla Mslmanlar Hazarlara kar kullanmak amacyla Mervann
irvan-aha dokunmad anlalyor.376

372 Balami, 541ff; Baladhuri, 208ff; Ibn-al-Athlr, tarihsiz 114 ve m-kerreren, tarihsiz 121, nc bir yerde de o ynde ima vardr, tarihsiz 118.

373 Balami, 545; Ibn-al-Athlr, tarihsiz 114 ve tarihsiz 118.

374 N. 121 ile kr.
375 zellikle VI. Blme bkz.
376 Balaldhuri, 209.
lk bakta, kaann 737de Mslman olduu ve yl sonra Msevlie getii ifadesi, dorusunu
sylemek gerekirse, ilgintir.377 Onlarn birbirleriyle378 ilikili olduu zaten sylenmekteydi.
Hazarlarn Msevlie gei tarihini baka bir zaman tartacaz. Bu arada, Hazaryada ncelikli
olarak dini ve politik durum bir ya da iki yl iddetli bir ekilde kmse de, tarihte bu kadar sk
karlalan bir olgunun daha iyi anlalabilir olmas dikkate deerdir. Yahudi kaynaklarndan
rendiimize gre kaann Msevlie geiinden nce huzurunda dzenlenen dini bir mnazarann

Mervann gnderdii fakihlerle yapld sonucuna varlabilir. Klasik metinlerde Bulgar hakanna
slam kabul ettiren kiiden biri olduu kaydedilen Abdurrahman ibni Zbeyrin kaann
huzurundaki tartmaya katlan iki fakihten Abdurrah-man el-Havlaniyle ayn kii olduu
sanlmaktadr.379 Ama tartmadaki baarszlndan sonra Hazaryadan ekilen bu kiinin ans
eseri dil Bulgarlarna gnderildii dnlemez.

377 737 ylnda Msev olmu olmas ok zayf bir ihtimaldir. Yukarda 112/730 olaylar ile karlatrnz
378 Marquart, Streifz., 13.
379 Zeki Validi, Ibn-Fadln, 307.
Bilindii gibi Mervan Hazaryadan dnnden sonra dal prensleri itaat altna almakla meguld
ve dolaysyla kaana kar yeni bir seferi daha sonraya brakmt. Fakat bunu gerekletirdii
konusunda herhangi bir bilgiye rastlamadk. Eyaletindeki Mslman tebaa Haricilerle gr birlii
iinde bulunduundan devlete kar isyan halindeydi. Hiamn lmne kadar (125/743) genel
valilik grevini srdren Mervan, arkasndan II. Velid ve III. Yezidin ksa iktidarlar dneminde ayn
grevde kald, ama bu srada Hazarlara kar herhangi bir hareket gerekle-tirilmedi. Bunun g
toplamakla geirilen bir ara dnem olduu muhakkak. Ama kaann ve beylerinin bahtna Mervan
halifelik makam iin mcadele etmek amacyla 126/774 ylnda bulunduu eyaleti terkedecekti.
Emeviler ve Abbasiler arasnda devam eden taht mcadelesinin Hazarlarn iine yaradn sylersek
sanrm abartm olmayz. Olaylarn seyrinden anladmz kadaryla, yaplan bu darbenin
sonularndan birisi de, Mslmanlarn Kafkasyadaki yayln kesinlikle geciktirmi olmasyd.
Ancak, olaylar baka ynde geliti. 114/732de Hiamn halifeliinde olduu gibi, Mslman
ordular ayn yl iinde hem kuzey Pyreneede hem de Kafkaslarn tesinde mevzilendiler. Bunun
amdaki halife tarafndan belirlenen ve kontrol altnda tutulan kararl bir hareket olduunu gsteren
herhangi bir kant yok, ama Avrupa ve Hristiyanln stanbulun Trkler tarafndan fethi ve Trklerin
Viyana kaplarna dayand gnlerden daha ciddi bir tehdit altnda bulunduu dnlebilir. Neyseki
o yl dzenlenen iki sefer de baarl olmad. Batda Charles Martelin Franszlar, Abdarame
(Abdurrahman ibni Abdullah el-Gafi-ki)yi Tours savanda yendi ve Mslmanlar dalarn380
tesine srd. Kafkaslarda Mervann saldrs baarszla urad. Fakat grdmz zere
119/737de Mervan tekrar Hazaryaya saldrd ve bu defa, eer kaynaklarmza gvenebilirsek,
byk bir baar saland. Eer Hazarya, Mervan ya da yerine gelenlerden biri tarafndan kalc bir
ekilde kontrol edilmi olsayd, phesiz ki mteakip yllarda Don ve Dinyepere byk Mslman
g olacakt. Batda engellenen Araplar, Dou Avrupada muzaffer olmu olabilirler. Hazaryann
masun blgesi ince bir hatt. Geri o ayakta kalmay baarmt, fakat slamn snrlar da Kafkaslarda
bu ynde kalc ekilde salamlamt.

380 Hitti, History of the Arabs, ed. 3, 501, Toursdan sonra bile Mslmanlarn Fransann dier yerlerindeki operasyonlarnn devam
ettiine iaret etmektedir.

V.
ARAP KAYNAKLARINA GRE HAZARLARIN MUSEVLE GELER
Arap kaynaklarnda Hazarlarn Msevlie geileri ile ilgili kesin bir kayt yoktur, fakat en sarih
ve ikna edici kayt, belki de yazmna 332/943te balanan ve 336/947de bitirilen mehur Mu-ruc ezZehebin (Altn Bozkrlar) Bu ehirde (Atil, Hazarn dil nehri zerindeki bakenti) Mslmanlar,
Hristiyanlar, Msevler ve paganlar yaamaktadr eklindeki kayddr. Yahudilere gelince,
melik381 ve maiyeti Yahudidir. Hakan Hazarlardandr. Hazar meliki Harun er-Reid zamannda
Msevlii kabul etmitir. slam lkelerinden ve Rum diyarndan gelen Msevler de ona katlmtr.
nk iinde bulunduumuz 332 (943-44) ylnda Rum hkmdar Armeneus (Romanos) lkesinde
bulunan Yahu dileri Hristiyanla gemeye zorlad ve bu konuda takibat yaptrd iin, Yahudilerin
bir ksm belirttiimiz gibi Rum topraklarndan Hazar yurduna katlar. Hazar melikinin Msevlii
kabul edii meselesini burada anlatacak deiliz. nk o konu zerinde daha nceki kitaplarmzda
durmutuk.382

381 Kitabn bu blmne kadar Hazarlar ve Arap-Hazar savalarndan bahsedildii, sz daha ziyade Hazar hakan zerinde dolat
iin metnin orijinalindeki the king kelimesi hakan olarak evrilmitir. Ancak, Hazaryada Msevliin ksm yaylmasndan ve iktidarn
Yahudilerin hakimiyetine geiinden itibaren bu lkede ikili ynetim uygulanm; Trk asll kaan bir noktada cumhurbakan sfatyla
tepede durmu, ancak ipler babakana tekabl eden melikin elinde olmutur. Arapa kaynaklar bu ikili ynetim konusunda dikkatli
kayt dmler; Trk hakandan bahsedildii zaman hakan, Yahudi kraldan bahsedildii zaman da melik kelimesini kullanmlardr.
Rus tarihiler de bu fark gz nnde bulundurmulardr. Dolaysyla bu blmden itibaren ngilizce aslnda bir ayrm yaplmasa da, biz,
Trke eviride bu nansa dikkat edeceiz. (Ed.)

382 Muruj al-Dhahab, II, 8-9, Bodleiann dzenlemesini gz nne bulundurdum.

Burada Mesdnin kayd bir tahmine dayanmaktadr ve bu tahmin kesinlik kazanm deildir.
Dimakinin eserinde (727/1327) yle deniliyor: bnl Esir, Harun dneminde imparatorun
[Bizans imparatorunun] Yahudileri g etmeye nasl zorladn anlatr. Msevler, zeki fakat
disiplinsiz bir rk bulduklar Hazarlarn topraklarna geldiler ve onlara kendi dinlerini sundular. Yerli
halk bu dini kendi dinlerinden daha iyi buldu ve kabul etti.383 bnl Esirdeki bu kayd inandrc
bulmayan Marqu-art, Mesdnin grn desteklemektedir.384 Endlsl Bekri ise (487-1094),
Vaktiyle ateperest olan Hazar hkmdarnn M-sevlie geii u ekildedir: nce Hristiyanl
benimsemiti; sonra itikadnn yanl olduu kanaatine vararak, valilerinden biriyle saliki olduu din
konusunda sohbete balad. Vali ona, Hkmdarm, ehl-i kitap gruptur. Onlar huzuruna ar ve
bilgi al. Hangisini doru bulursan onun dinini kabul et dedi. Bunun zerine hkmdar Hristiyanlara
bir adam gndererek kendisine bir papaz yollamalarn istedi. Yannda mnazaralar konusunda
deneyimli bir Yahudi vard. Bu Yahudi Hristiyan papaza Amran olu Msa ve ona indirilen Tevrat
hakknda ne dnyorsun? diye sordu. Papaz, Msann bir peygamber, Tevratn da sahih olduu
cevabn verdi. Bu defa Yahudi hkmdara onun (papazn) kendi itikadn tastik ettiini belirterek
Sorun ona, kendisi neye inanyormu? dedi. Kral ona bu soruya yneltti. (Papaz): Ben diyorum ki,

Meryem olu sa-Mesih kelimullahdr ve kendisine Allahn adnn srlar retilmitir diye cevap
verdi. Yahudi, Ben onun syledii eyi bilmiyorum, ama o benim itikadm onaylad dedi. Ne var ki
Hristiyan papaz delil getirmede maharetli biri deildi. Daha sonra hkmdar Mslmanlar davet etti
ve Mslmanlar ona tartmadan anlayan bilgili ve zeki bir adam gnderdiler. Fakat Msev onu
yolda zehirleyip ldrmesi iin bir adam tuttu. Ve Msev Mslman din adam gelmediinden kendi
dinini hkmdara kabul ettirdi. 385Bu hikayenin muhtevas ne olursa olsun, mevcut Arap
kaynaklarnn Hazarlarn Mse-vlie geii ncesinde yaanan dini mnazarayla ilgili klasik bir
anlatm tarzdr. Baka bir nemli Hazar kaynann kaydnn da gz nnde bulundurulmas gerekir
ki, o da Yahudi rivayetlerinin bir zelliidir. Ona gre bu mnazarann yaplmasn isteyen hkmdar
deil, bizzat o kiidir.386 Eer Marquartn tahmin ettii gibi, Bekrinin naklettii bu hikaye
Mesdnin bulunamayan bir eserine dayanyorsa, o takdirde Mesdnin szn ettii hkmdar
huzurunda yaplan bir mnazaray mteakiben gerekleen din deitirme olaynn 809dan (Harun
Reidin lm tarihi) daha sonra olmad bilgisine zaten sahibiz. Bu sonu prensip olarak Msev
geleneklerine ters deil. Yahuda ha-Leviye gre Cos-ri (Kuzari)lerde din deitirme, bundan
bahseden eserinde (ve Yosefin Cevabnn nemli bir ksmnda) Msevlik, Hristiyanlk ve slamn
meziyetleri konusunda 740da yaplan bir mnazaradan sonra gereklemitir. Tarihe baktmzda,
Mesdnin kay-dndaki zaman farkll 50 yldan az olabilir (Harun 170/768de halife oldu); ama
notlarn stnkr kaydeden Mesdnin yazdn gz nnde bulundurursak, olayn Harunun
dneminden birbuuk asr sonra gsterilmesi ok ciddi bir farktr.387

383 Cosmographie, ed. Mehren, 263.

384 Streifz, 6.
385 Kunik and Rosen, 44.
386 Bkz. VI. Blm.
387 Cf. Marquart, Streifz. XXXV
imdi din deitirmenin tarihi ve gerekletii koullar iin Arap kaynaklarndan daha ok kant
gstermek zorundayz. s-tahrnin u szleriyle balamak uygun olur388: Hazaryaya gelince, bu, o
blgenin addr ve bakenti Atildir.389 Atil ayn zamanda Rus ve Bulgar topraklarndan doan
rman addr. Nehir ehri iki paraya ayrr390; bir paras nehrin batsnda olup ehrin byk
ksmn tekil eder. ehrin bir ksm nehrin dousundadr.391 Melik bu rman bat yakasnda yaar.
Melike kendi dillerinde Bek ya da Bak denir. Melikin yaad ksmn uzunluu yaklak bir fersahtr.
evresi surla evrilidir, ama sur alak ve yayvan yaplmtr. Hazarlarn evleri pek az istisnasyla
kee barghlardr.392 arlar ve hamamlar var. Kasabada on binden fazla Mslman ahalinin
bulunduu sylenir. Otuz kadar camileri var. Melikin saray sahilden uzaktadr ve tuladandr.393
Melik kimsenin tula bina yapmasna izin vermedii iin, onun saraynn dnda tula bina yoktur.
Daha nce belirtmi olduumuz surun drt kaps vardr; bunlardan biri nehre nazrdr. Bir dieri
ehrin arka tarafndaki bozkra alr.394 Dier ikisi de bozkra alr. Melikleri Yahudidir. Drt bin
kiilik bir mevkebi olduu sylenir. Hazarlar Mslman, Hristiyan395 ve Yahudidir. Aralarnda
putperest olanlar da vardr. Yahudiler bu gruplar iinde sayca en az olandr. Halkn ounluu

Mslman ve Hristiyandr. Buna ramen melik ve mevkebi Yahudidir.

388 De Goeje, 220-226. Prof. Kahlenin mukayeseli metinlerinden Ches-ter Beattyye ait olan nshay da kullandm.
389 De Goeje Ithil eklinde tashih etmie de, Arapadaki en eski ekli Etil, bazen de Atildir. branice metinlerde -t-l (Reply in L. V.,
ben-Daud), -til (Camridge Nshas) ve ti-l (Eldad ha-Dani) eklinde daima () ile yazlmaktadr. Muruc ez-Zehebin Paris edisyonunda
geen Amul kelimesi ise nemli bir gaftr.

390 Dierlerine gre ehir blmden olumaktadr. Bury, Mesdnin melikin ikamet ettii yer olarak gsterdii bat kesiminin bir
aday da iine ald grndedir. (Eastern Roman Empire, 403)

391 bni Havkal (De Goeje edisyonu, 278), bat kesiminin Atil, dou kesiminin Hazaran adn aldn ilave etmektedir. Baka bir
nshada ise (Kramers, 389) dou kesimi Atil, bat kesimi Hazaran adyla gemekte. Kramers, ad geen eserde De Goejenin kaydnn
yanl okumadan kaynaklandn belirtiyor. bni Havkal baka bir yerde burasnn kk bir ehir olduunu kaydetmektedir (ed. Kramers,
15).

392 Rivayete gre ehrin her iki ksmnn da evleri eskiden ahaptanm. Marquart (Streifz., 18) ve Bury (age.,) byle demektedirler
ama neye istinaden (byk ihtimalle Mukaddesi) bu kayd dtklerini bil-miyorum.ifte ehrin evlerinin ahap olduu sylenmekteydi.

393 Bu kalenin, Don zerindeki Sarkelin inasndan sonra ve kullanlan malzeme itibariyle onun taklidi biiminde yaplm olmas muhtemeldir. Eer Hazarlarn bunu ina edebilecek kadar yetimi elemanlar yoksa, muhtemelen burada Romallardan yararlanlmtr.

394 K.de eklenen cmle.

395 Astel (Atil), Notitia Episcopatuum (Kulakovsky, The Gothic Eparchy, Vasiliev, Goths in the Crimea, 97) olarak bilinen belgede
VIII. Yzylda Constaninople Patrikliine bal Dorostaki bir met-ropolitann idaresinde kilise ehri olarak gemektedir. Ayn belgede
Hazarlardan Khotzeron (Khotziron) biiminde bahsedilir. Burada n oul ekidir. Poliak, Krmda Sudakl Stephenn biyografisinde
George tarkan isimli mahalli bir Hazar beyinin Ortodoks Hristiyan olduunu belirtir. Hazarlar kendi dillerinde ibadet ettikleri bir Hris-tiyan
kilisesine sahiptiler. (Slavic Life of Constantine, Marquart, Streifz, 190)

Putperestlerin detleri en dikkat ekici olandr. Birbirlerine hrmeten secde ederler. Bunlarn
aralarndaki Mslman, Hristiyan ve Yahudilerin dinlerine uymayan eski ananelerine gre hkmleri
vardr.396 Melikin 12000 kiilik bir ordusu vardr.397 Bunlardan biri lnce yerine bakas tayin
edilir. Bu askerlerin sabit maalar yoktur. Yalnzca arada bir czi bir maa alrlar. Sava ktnda
veya balarna bir ey geldiinde melikin etrafnda toplanrlar. Melikin gelir kaynaklar kervanlarn
ve gemilerin korunmasndan, yollardan, denizlerden ve nehirlerden geen ticari emtiadan alnan
rden ve evredeki ahaliden toplanan yiyecek, iecek vs. gibi vergilerden ibarettir.

396 Bu ve dier pasajlardan da anlald zere Hazaryada uygulanan [Talmud] rabbinizmi deil Trk yasalarn uygulamlardr.
397 bni Havkalda (Kramers, 390) bunun yerine Hazarann btn ordusu eklinde gemektedir.
Kraln, halkn malna sahip kma hakk yoktur.398* Onun hazinesi kullanmlara gre belli
miktarlarda tm karayollar ve deniz ve rmaktan alnan vergilere (ard) ve ticarete baldr. Farkl
yer ve blgelerdeki halklarn vergileri krala balanr399 ve tm yiyecek ve iecekleri ieren
ihtiyalarn buradan karlar. Kraln Msevlerden, Mslmanlardan, Hristiyanlardan ve kdemli
kiilerden oluan yedi hkimi400 (hukkam) vardr. nsanlarn davalk durumu olduunda bu yedi
hkim ilgilenir. Gruplarn kendisi krala yaklamaz, sadece bu hkimler yaklar. Mahkeme gn kral
ve hkimler arasnda ne olduu hakknda hkimlerle birlikte cevap veren ve krala ulatran bir szc
vardr. Szc kraln emirlerini hkimlere tar.

398 Kda ayn.

* stahrnin De Goeje edisyonunda byle bir cmle yok. (Ed.)

399 De Goeje, onlara

400 Mesd, Blm VII. Yakut, yanllkla dokuz hakim diye yazmaktadr.
ehrin hi ky yok. Fakat iftlikleri geni. Halk tarlalar ekmek iin yazlar yaklak yirmi fersah

yol gider. Nehirdeki ve bozkrdaki rnlerin bazlarn toplar ve rnlerini ya at arabalaryla ya da

nehir yoluyla ehre getirirler. Ana yiyecekleri pirin ve balktr. lkelerindeki bal ve balmumu onlara
Rus ve Bulgar blgelerinden getirilir. Benzer olarak, dnyann tm blgelerine gtrlen kunduz
derileri sadece Bulgar ve Rus blgelerindeki bu nehirlerde bulunur ve bildiim kadaryla baka bir
yerde de yoktur.
Hazarn dou kesimi [lkenin bakenti]nde tacirler, Mslmanlar yaarlar. Ticaret burada yaplr.
ehrin bat kesiminde melik, yakn evresi,401 ordusu ve sade sakall Hazarlar402 yaarlar. Hazar
dili Trklerin ve ranllarn dillerine benzemez. Hibir halkn dili de bunlarn diline benzemez.403

401 Kda eklenmitir.

402 Marquart (Streifz., 41, n. 2) eigentliche Chazareni gerek Hazarlar eklinde sunarak onlar stahrnin tarif ettii Beyaz
Hazarlar eklinde tanmlamaktadr. Onlar muhtemelen Ak Hazarlardr (I. Blm.deki Akatzirlerle kr.) Zeki Velidi (Jbn Fadlan, 317 vd)
bu szcn Mesdde geen Hazarlarn hizmetindeki Harezmlileri gsterdiini dnerek, bni Havkaldaki el-Hazar el-halisi elHazar el-hullas eklinde okumaktadr; ancak, bn Fadlan s. 270de Marqu-artn kelimeye verdii anlam desteklediini belirttikten sonra
onun bu gr pek tutarl grnmyor. Saf, bozulmam anlamndaki el-halisa tekil eklinden sonra el-hullas oul eklinin hemen kullanlm olmas kesinlikle samalktr; ama muhtemelen Chester Be-attydeki stahr (K) nshasnda geen el-hazar el-has ifadesi bni
Havkaln birinci edisyonunda halisa yerine hassa (ki 2. edisyo-nunda bu kelime deiiktir) eklinde getii iin ifadenin el-hazar elhas yani st tabakaya mensup Hazarlar diye okunmas daha doru olabilir. Hullas, muhtemelen ak, beyaz anlamndaki halisin oul
eklidir. Bkz. Qms. Eer el-Halis ekli orijinal ise Rus kroniklerinde iki defa geen Hvalis isimli halkla karlatrabiliriz. Zeki Veli-dinin
kaydettii gibi Halis/Hvalis Harezmle (lnin rye deitirilmesiyle) ilikili olsun veya olmasn, bu szcn Hazarlar arasnda kullanld
phesiz. Notitia Episcopatuumdaki Khouales (Hvalis), As-tel (n. 14) ve Tumatarkha gibi Doros metropolitanlna baldr ifadesiyle
kr. Vasilyev, Khoualenin dil nehri az yaknlarnda Hazar-yaya bal bir ehir olduunu dnen Kulakovskyyi (age.) takip etmektedir; ancak, Vasilyevin Arap kaynaklarna dayanarak Ruslarn Hazar Denizinde seferler dzenledii gr aada tartlacaktr
(Blm. IX). Ben, Arap kaynaklarnda, ne de baka bir yerde Ruslarn Hazaryada aknlar dzenledikleri Khouale, Hvalis vb. gibi ehir adlarna rastlamadm. dil zerinde Hvalinsk isminde bir yerden bahsedilmektedir. Keza, Howorthn kaydettii gibi (3.c Msterikler
Kongresi, II 139) Menander Protectorda (300, 383) Khlitai veya Kholiatai ve muhtemelen en doru ekliyle Khoaltai (Marquarta gre
Kholiatai=Halac (Holac)lardr) getiine gre Halisler de mevcuttu. Dahas, bu isim yani muhtemelen bu halk, Hazaryann dne dek
varln srdrmtr. Khalisioilarn XII. Yzylda Manuel Comnenusa kar savamakta olduklarndan bahsedilmektedir. (John
Cinnamus, Bonn edisyonu, 107; Vasiliev, Goths, 99)). Vasil-yevin Yunancadan yapt eviriye gre, dier Hunlar yani Macarlar
Hristiyanl benimserken, onlar bu dneme kadar saf haliyle deilse de Msa eriatn uygulamlardr. Ayn yazarn eserinin bir baka
yerinde (Bonn edisyonu, 247) Khalisioilarn Macarlarn tebaas olduklar belirtilmektedir. Bunlarn, bir dnem Hazar ynetiminden
Macarlarn hakimiyetine geen (bu konuyla ilgili olarak VII. Blme bkz.) halk olduu biraz pheli grnyor. Anlalan onlar Hazarlarn
kullandklarn sandmz veya istidlal ettiimiz Msa eriatn ksmen uyguluyorlard. Yosefin Cevabnda geen haragzar halklar
arasnda Hvalis/Halis/Khalislerle bir rpda zdeletirilebi-lecek herhangi bir halk yok, ama mektupta zikredilen Arisular onlar olabilir.
Eer yleyse, Hazarlar zamannda bu halk dil sahilinde yaamaktayd. Arisularn As (Alan)larla zdeletirilmesi nasl uzak bir ihtimalse,
Harezmli Arsiya (Mesdnin aada evirisi verilen metnindeki Arisiya) ile zdeletirilmesi de fazla cretkrlktr. Halis Tarkan
ibaresine dayanarak Hazarlarla Harezmlilerin karanlk ilikilerini aydnlatmaya almak hayalden baka bir ey deildir.

403 K, jumlah Kafiyah\ eklemektedir ki, muhtemelen tamamyla(?) anlamndadr.

* Yazarn bariz biimde Kimak eklinde yazlan kelimeyi hangi Arapa kurala dayanarak Kaymak olarak okuduunu anlalayabilmi deilim. Kelimenin dorusu Kimakdr ve kesinlikle Kaymak okunamaz. Benzeri bir yanl okuyu Yusuf Ziya Yrkann hazrlad
eserde de vardr. (Ed.)

Atil nehrine gelince, duyduuma gre, Krgz topraklarna yakn bir yerde doarak Kaymak* ve
Guz topraklar arasndan geer ve onlar arasnda snr oluturur. Sonra Bulgarn arka tarafndan bat
istikametinde ilerleyerek Rus topraklarna ulancaya kadar tekrar bir kavis izer. Sonra tekrar Bulgar
topraklarndan geip, Burtas lkesini katederek Hazar Denizine dklr. Sylendiine gre Atil,
yetmi ksur kola ayrlr. Nehrin suyu olduka bol ve temizdir. Denize dkldkten sonra iki gnlk
yol boyunca ieride ilerler ve deniz suyunu bastrr. yle ki, tatllk ve berraklndan dolay kn
donar; rengi deniz suyunun renginden ayrlr.
Hazarlarn, bakent404 ve Bab el-Ebvab arasnda Semender denilen bir ehirleri vardr. ehrin

ok ba var. Semenderin, Serir405 aklarna kadar ulaan balar olduu sylenir. Temel meyve
zmdr. Burada Mslman ahali bulunur ve camileri vardr. Evleri aatan yaplmtr ve apraz
dzendedir. atlar yuvarlak, kubbe eklindedir. Melikleri Hazarlarn hakanna406 yaknl bulunan
bir Msevdir. Onlardan Serir snrna kadar olan mesafe iki fersahtr.407 Onlarla Serir hkmdar
arasnda sulh vardr.

404 fma beyneh ibaresi kendinden nce geen ksma aklk getirmektedir.
405 Avar Krall, Minorsky, Hudud. s. 447.
406 Bu ahs, veliaht prensten ziyade (Zeki Validi, bn-Fadlan, 106, elte-ber) muhtemelen Marquartn belirttii gibi merkezi Hazar
ynetimi tarafndan atanm bir tudun yani genel validir. Belencer genel valisi ile kr. (Blm. IV, n. 36).

407 Semenderin bugnk Terek yaknlarndaki Kzlar olduu farzedilir-se (Zeki Validi, Vlkerschaften, 47) mesafenin ok ksa olduu
grlr. Kr. Minorsky, Hudud, 452.

Serir halk Hristiyandr. Tahtn (Serir) ran krallarnn birine ait olduu ve altndan dkld
sylenir. ranllarn egemenlikleri sona erdiinde, bu taht ran krallarndan biri tarafndan tanarak
Serire getirildi. Onun Behram ubinin evladndan408 olduunu duymutum. ktidar u gne kadar
onlarn uhdesindedir. Bu tahtn yllar nce Hsrevlerden* biri iin yapld sylenir. Serir ve Mslmanlar arasnda sulh vardr ve ikisi de birbirinden409 bamszdr. Hazaryada Semender dnda
insanlarn yaad baka bir yer olduunu bilmiyorum410. Burtaslar Hazarlarla snrdatrlar.
Hazarlar ve Burtaslar arasnda baka bir halk yoktur. Onlar Atil (Volga) vadisi boyunca
salmlardr. Burtas, Rusya ve Hazar gibi bir blgenin addr. Serir ise bir ehir veya halk ad
deil, krallk addr.

408 Behram ubin, Ssn Anuirvan ve Hrmz dneminde Kafkas snrnda grevliydi.
* Yazar burada da Kisrann (eski ran ahlar iin kullanlan hitap sz ve unvan) oulu olan Ekasire kelimesini yanllkla Husrevin
oulu zannetmitir. Dorusu kisralardan birisi iin... eklindedir (ed).

409 Kda yalnzca son cmlecik bulunmaktadr.

410 Ak bir biimde Hazar bakentinden ayrdr.
Hazarlar Trklere benzemezler. Siyah saldrlar ve iki grupturlar. Birisi Hintlileri andracak
kadar esmerdir ki, Kara Hazarlar denilir; dieri ise son derece yakkl ve beyazdr. Hazarlardan
kle olanlar, onlarla birlikte yaayan, kendi evlatlarn ve birbirlerini kle haline getirmeyi normal
karlayan putperestlerdir. Onlardan Yahudi veya Hristiyan olanlara gelince, onlar da Mslmanlar
gibi birbirlerini kle olarak kullanmay yasaklarlar. Hazar lkesi balk tutkalndan baka ihra
edilebilecek hibir ey retmez. Kleler,411 bal, balmumu, kunduz derisi ve dier deriler Hazaryaya
dardan getirilir. Hazarlarn ve evre halklarn giysileri mont ve kabandr.412 lkede hibir giyim
eyas retilmez. Bunlar Hazaryaya Curcan, Taberistan, Ermenistan, Azerbaycan ve Bizans
mparatorluundan getirilir.413Politika ve lke ynetimine gelince, en bataki kii Hazar Kaan
denilen biridir. Hazar melikinden daha yetkilidir, ama bununla birlikte onu tahta karan kii Hazar
melikidir.414 Bu kaan atamay istediklerinde, onu getirirler ve boulma noktasna gelinceye kadar
bir ipek fularla (boazn) skarlar.415 Sonra ona Ne kadar sre hkm srmek istiyorsun? diye
sorarlar. O da u kadar yl der. Eer o bu sreden nce lrse, ne l; eer lmezse, belirlenen

srede ldrlr.416 Kaan, sadece tannm bir aileden seilidir.417 Emretme veya yasaklama
hakkna sahip deildir; ama yine de kendisine sayg gsterilir ve huzuruna girildiinde secde edilir.
Melik ve onun ayarnda olanlar dnda kimse ona yaklaamaz. Melik onun huzuruna ktnda, - ki
bu sadece zel durumlarda olur,- onun nnde eilerek yere kapanr ve kaan yaklamasna izin
verene kadar belli bir mesafede bekler. Balarna byk bir felaket gelince hakan sarayndan
karlr. Onu gren Trkler ve onlarla birlikte yaayan putperestler geri dner; ona hrmeten onunla
arpmazlar. Hakan lnce gmlr. Mezarna urayan herkes hayvanndan iner, oraya secde eder.
Kabri gznden kayboluncaya kadar hayvanna binmez. Hazarlarn hakanlarna o kadar itaatkr
olduklar sylenir ki, eer eraftan birisinin ldrlmesi gerekiyorsa ve melik de onun alenen
ldrlmesini istemiyorsa, ona gidip kendisini ldrmesini syler ve o da evine dnp kendini
ldrr. 418Hakanlk, fazla mal mlk sahibi olmayan tannm bir kabilededir. Reislik sras
bunlardan birine gelince onun hal ve vaktine bakmazlar, onu hakan yaparlar. timat ettiim biri, bana
onlarn arlarndan birinde ekmek satan bir gen grdn, hakanlar lnca hakanla ondan daha
layk biri olmadn sylediklerini haber verdi. Ancak, bu gen Mslmanm, hakanlk ise Msev
olan birine verilirmi. Taht ve altn ota [altn kubbe] ancak hakan iin kurulur.419 ehrin dna
ktklar zaman hakann ota melikin adrlarndan daha yksekte kurulur. Hakann ehirde oturduu
yer de melikin oturduu yerden (evinden) daha yksektir.

411 El-zbak szc, civa anlamndadr, ama K nshasndaki er-rakik (kle) kelimesi tercih edilmelidir. De Goeje, ayn yerde, 223 ile
kr.

412 Yalnzca K nshasnda bu son cmle vardr.

413 bn Fadlana gre Guz Trkleri, Amu-deryann gneyinde bulunan slam lkelerindekine benzer biimde giyinmektedirler.
414 bni Havkal rolleri ters evirmekte ve Kaan Bek olarak dnmektedir.
415 inlilerin Tu-cheler hakkndaki rivayetleriyle bariz bir benzerlik. (St. Julien evirisi, J. A. VII iii 1864, s. 332).
416 J.G. Frazerin bu konu zerine Dr. H.G. Farmer sayesinde vakf olduum bir makalesi bulunmaktadr: Hazar Krallarnn
ldrl (Folklore XXVIII, 1917)

417 Yukarda geen cmlenin ayns. Acaba stahr yalnzca bir tekrarda m bulunuyor, yoksa bu Hazar hakanyla ilgili rivayetinde bir
karkln iareti midir?

418 bn Fadlann bir yenilgi sonras Kaann tutumu ile ilgili izlenimidir
419 Altn Kubbe dier eflerin altn adrlarna kyasla daha ok Ka-ann adrl arabas ile ilgili gibi grnmektedir. Bu konudaki
altn adr sahibi olmann bir ycelik belirtisi olmas gibi detaylar Hazarlarla Uygurlar arasnda bir iliki kurulmasna yol aabilir (II. Blm). Yosefin Cevabnda M.S. 900 dolaylarnda Hazarlar arasnda dini kullanm amal bir Msev tapnann bulunduuna iaret
edilmektedir. Ancak dier yandan bunu stahrnin bahsetmi olduu altn kubbe ile ilintilendirmeye kesin bir neden bulunmamaktadr.

Burtas bir blgenin ismidir. Halk aadan yaplm evlerde yaar ve yerleim danktr. Bakirler
iki gruptur. Bir ksm Ouzlarn sonunda, Bulgarlarn arkasnda yaar. Toplam saylarnn 2000 kii
olduu420, kimsenin ulaamayaca aalarn arasnda bir yerde yaadklar sylenir. Dier
Bakirler Peeneklerle komudur. Bakirler ve Peenekler Trk olup Rum (Bizans)a komudurlar.421
Bulgarlarn dili Hazarlarn dili gibidir.422 Burtaslarn farkl bir dili vardr. Keza Ruslarn dili de
Burtaslar ve Hazar-larnkine benzemez.

420 Ayn figr Gardizinin anlatsnda da gemektedir. Buna gre belirsiz bir tarihte 2000 asker ile Hazar ile Kaymak [Kimek] arasnda
bir yere yerlemi olan Bakrlarn atalar Hazar asillerindendir.

421 Bajanak Atrak, Kr. Hudud, 20.

422 Bulgarlarn dilleri uvaaya yakn grnmektedir. Bylece stah-rnin onu Hazar diline benzetmesi doruluk kazanmaktadr.
Bulgar, bir ehrin addr. Bulgarlar Mslmandr ve ehirde bir Cuma mescidi vardr. Suvar
denilen baka bir ehrin yaknnda da bir Cuma mescidi vardr. Bu camide hutbe okuyan kii, bana,
Bulgar ile Suvar ehirlerindeki ahalinin nfusunun on bin kii civarnda olduunu syledi. Bu
insanlarn, klar iinde barndklar ahap evleri vardr. Yazlar ise krlarda hrghlarda (adrlarda) geirirler. Burann hatibi, orada yazn geceleri insann bir fersahtan daha fazla gitmeden sabah
olduunu, kn ise gndzn ksa ve gecenin uzun, dolaysyla kn gndzlerin yaz geceleri gibi
ksa olduunu syledi.
Ruslar gruptur. Bir grubu Bulgara yakndr. Hkmdarlar Kuyaba [Kiev] denilen ehirde
oturur. Bu ehir Bulgar (ehrinden) byktr. kinci grup birincilerden daha uzakta yaar. Onlara
Sale-viyye [Slav] denir. nc gruba ise Ersniyye denilir. Hkmdarlar Ersa adnda bir ehirde
oturur.423 nsanlar [Mslmanlar] ticaret amacyla Kuyaba ehrine kadar giderler. Fakat Ersaya
herhangi bir yabancnn gittiinden bahsedilmez. Ersa halk lkelerine ayak basan (yabanclar)
ldrrler. Ticaret iin su yoluyla gelirler ve iileri ve ticaretleri hakknda hibir ey sylemezler.
Hi kimsenin kendileriyle beraber gitmesine ve lkelerine girmesine msaade etmezler. Ersadan
siyah samur krk ve kurun getirilir. Burtaslarn tilki derileri bu yreden getirilir.424 Ruslar
llerini yakan bir millettir. Zenginlerin cariyeleri kendi rzalaryla efendileriyle birlikte yaklrlar.
Erkeklerin bazlar sakallarn keser, bazlar ise zlf gibi rerler. Elbiseleri ksa kursak (tunik)dir.
Hazarlar, Bulgarlar ve Peeneklerin elbiseleri uzundur. Bu Ruslar, Hazarlara, Rum [Bi-zans]a, Byk
Bulgara ticarete giderler.425 Kuzeyden Ruma komudurlar. Ersallar ok kalabalktr. O derece
gldrler ki, komular Rumlardan hara alrlar. Bulgar halk Hristiyandr.

423 Ersaniye ve Ersa ekilleri kesinlik kazanm deildir. Minorsky, Hudud, 434.

424 Kda eklenen cmle.

425 bni Hurdadbehde olduka detay bulunmaktadr: Saklablarda (Dou Avrupal beyaz rklarn genel ad) Rus tacirlerin ticari
gzergahlarna gelince, onlar Rum Denizine (Karadeniz) siyah tilki derisi ve Saklab lkesinin uzak blgelerinden kllar getirirler. Rum
hkmdar onlardan r alr. Eer Saklablarn nehri olan Don zerinden giderlerse, ayn trden r dedikleri Hazarya bakenti
Hamlicden geerek Curcan (Hazar) Denizine ular ve sahilde istedikleri yere karlar.

Yaklak olarak 320/932de stahr tarafndan tutulan bu ok nemli kayt,426 seleflerine, zellikle
308/920 ya da daha sonra4427eserini kaleme alan Belhye, muhtemelen ok ey borludur, fakat
bunu syleyecek kesin bilgiye sahip deiliz. Ancak kesindir ki, stahrnin verdii bilgiler halefleri
tarafndan yaygn bir ekilde kullanlm ya da kendilerine bu kaytlar temel olarak almlardr.
Ksacas bni Havkaln Hazarya ile ilgili notlar (ki biri De Goeje, dieri Kramersin hazrlad iki
deiik versiyonu mevcuttur) genellikle stahrye aittir.428

426 Brockelmann, G.A.L. 229., 340/951 tarihini vermektedir. De Goeje ise eserin yalnzca yaynnn o tarihte gerekletiini belirterek
318321 yllar arasn gstermektedir.

427 Barthold, Hudud, 15.

428 977de yazan bni Havkal, Hazar bakentinin yklna sebep olan byk Rus seferi hakknda yeni bilgiler vermekte ise de,
genellikle stahrden iktibas yapmaktadr.

Yakut da stahrnin kaytlarndan byk lde yararlanmtr. Yakut, 310/922de dil Bulgarlarna
Halife Muktedir tarafndan gnderilen heyet yelerinden bni Fadlann mahedelerini kaleme ald

eserine istinat ettii iin bu ilk bakta pek belli deildir.429 Fakat bni Fadlann kaytlar genel
haliyle her okuyucunun farkedebilecei gibi bariz tenakuzlar iermektedir. rnein bir yerde Hazar
melikine kendi dillerine Y-l-k veya Bak denildii-ni430 belirtir, baka bir yerde ise adnn kaan
olduunu kaydeder. Ksacas Hazar meselesinin aydnla kavuturulmas konusunda bni Fadlann
notlarnn bir kaynak olarak kullanlp kullanlmayaca phelidir.

429 Buldan II, 436.

430 Y-l-k ekli bir hata olabilir. Zeki Velidinin grleri bana ok ak gelmiyor.
Yakutun Hazarlar hakkndaki makalesinin ilk blmnn s-tahrnin makalesinde bulunduunu
gzleyen ilk kii muhtemelen De Goejedir. De Goeje, her ne kadar eser bni Fadlana atfe-dilirse de,
kitabn mellifinin bizzat Yakut olduunu belirtmektedir.431 Bu tespit genel kabul grmt ve aksi
iin herhangi bir belge yoktu, ama 1921de eserini kaleme alan Kmosko bunu gz ard etmekte
haklyd.432 Kmosko, bni Fadlann Hazarlar konusunda stahryle pek ok hususta ayn gr
paylamakta olduu kanaatindedir. De Goejenin stahrnin eserinin edisyonunda belirttii gibi,
Yakutun eserinin birka sayfasn bni Fadlana dayandrdna kesin gzyle baklyordu. Kmosko,
bunun her ikisinin de ayn kaynaktan faydaland teziyle aklam; bakalar ise bni Fadlann daha
nce olduunu, dolaysyla stahrnin ondan faydalandn belirtmilerdi. Kmosko, stahrnin
kaan konusunda bni Fadlandan daha parlak bir tasvirde bulunmad (yani Yakutun makalesinin
son ksm) gerekesiyle bu gre itirazda bulundu.433 Frhn ve Geza Kuunun aksine, Kmosko
stahrnin bni Fadlandan bilgi almadn sylemekte phesiz ki haklyd ve sebep olarak da
kaan hakkndaki bilgilerin benzerliini gsterdi. Ancak onun bni Fadlan ve stahrnin ayn kayna kullandklar tezi (ki bni Fadlann bir gezgin olarak kendinden ncekilerin eserlerinden
faydalanmad kanaati yaygnd) Zeki Velidinin ortaya kard bni Fadlann Mehed nshas tarafndan rtld.434 Burada bni Fadlanla stahrnin ortak ynlerinin bulunmad grlyor. bni
Fadlann Hazarlar hakknda naklettiklerinin tamam Yakutun risalesinin ikinci blmnde vardr.
Dolaysyla Yakutun kayd ortak kaynaktr. Geri stahr her ne kadar bni Fadlandan faydalandn
belirtirse de, ilk blm kendisinindir, ama o kaan konusunda bni Fad-lann yazdn aynen
koymay tercih etmitir.

431 Wstenfeld ile karlatrnz, Mujam al-Buldan, v, 173: De Goeje Macht mich darauf aufmerksam dass sich dieses Stck aus dem
Re-isebericht des Ibn Fadhln... auch bei Itachri... findet, welchem or die Autorschaft vindiciren mchte, was mir noch zweifelhaft
sche-int.

432 Ayn yazarn u makalesine bkz: Die Quellen Istachris in seinem Berichte ber die Chasaren, Korsi Csoma-Archivum, 1
(1921), 141.

433 Onlarn siyasetlerine gelinceeklinde balayan paragraf.

434 bn Fadlans Reisebericht, A.K.M., Leipzig 1939.
Bu iki kayt arasnda farkllklar var; ama bamsz kaynaklar435 olduklar iin imdilik ikisini de
kullanabiliriz.

435 Professor H. Ritter yle yazar (Z.D.M.G., 1942, 126 n.): Bekannt-lich steht in Yaqut vor diesem Abschnitte noch ein weitere
uber die Hazaren, den er gleichfalls Ibn Fadhln zuschreibt, und der sich auch bei Istahri findet. Durch das Fehlen dieses Abschnittes in
M ist wohl endgltig bewiesen, dass dieser Abschnitt nicht aus Ibn Fadh-ln stammt und das Yaqut ihn flshlich und versehentlich Ibn
Fadh-ln zuschreibt. Ritterin uyars genellikle hakl. Ama Yakutun rivayetinin birinci ve ikinci ksm arasndaki tenakuzlar, onun bir
yazarn orijinal eseri olduu vakasyla rtmemektedir.

Kmosko, stahrnin notlarnn iki ayr blmden olutuu ve bunlardan birinin Hazarlarn
Msevlii kabuln mnferiden M. S. 800lere dayandrd kanaatindedir. Eer bu ispat edilebilirse, o takdirde Hazarlarn Msevlie gei tarihinin 740 yl olduu gr olduka glenir ve bu
olayn 863 (Marquart)436 ve 865 (Vernadsky)437 ylnda gerekletii grnden rahatlkla sarf-
nazar edilebilir. Kmoskonun gr, genel haliyle bni Fadlann Hazarlarla ilgili anlattklarnn
baka bir kaynaa da yand eklindeki yanl kanaatten kaynakland iin rahatlkla rtlebilir.
Geriye onun stahrnin rivayetinin baka bir kaynaktan iktibas ierdii ve eserin ksmen veya
klliyen Hazarlarn Msevlie gei tarihini 800lere dayandrd grnn gzden geirilmesi
kalyor. stahrnin rivayetinin (Yakutdan iktibas edilen ksm deil, tamam) iki blmden olutuu
gr cazip grnyor. stahrnin ele ald ana konular birbirini takip etmektedir. Bunlar, Hazarlar,
zellikle melik (Bak, Beg) meselesi, Atil (Volga) nehri, Semender, Serir, Burtaslar, bilhassa hakanla
ilikili Hazarlar, yine Burtaslar, Bakirler, Bulgarlar ve Ruslardr. Bu konularn tamam Hazarlar
balyla ele alnmakta, nce Hazarlar anlatlmakta, arkasndan komular, kk gruplar ve kuzeyli
topluluklar hakknda bilgi verilmektedir.438 Burtaslardan iki defa sz edilmektedir. Sz gelimi
Hazarlarn ithal ettikleri emtia ve Hazar diliyle ilgili baka tekrarlar ve tenakuzlar da mevcut. stahr, rivayetin sonlarna doru kaann saraynn beg [melik]in sarayndan yksek olduunu
kaydediyor. Halbuki daha nce melikin saraynn tek bina olduunu yazmt. Bu tanmlamalar tamamyla kesin deildir; ama genelde Kmoskonun hakl olduu grlyor ve stahrnin anlatm,
birden fazla kaydn sistematik bir biimde bir araya getirilmi hali gibi grnyor.

436 Streifz., 23.

437 Ancient Russia, (1943) 351, Hazarlarn Musevlie Gei Tarihi, Byzantion, XV, (1941), 76-86.
438 Bu emada muhtemelen alt gruplardan sz edilmektedir. 23, 36.
Tarihe bakldnda, Kmoskonun gr daha pheli grnyor. Kmosko, stahrnin bir yerde
Hazarlarn hi paral askerlerinin olmad, fakat sadece bir tr milisin daha dorusu babozuk
grubun439 bulunduu bir zamana iaret ettiini belirtiyor. Muhtemelen bu grn u cmlelere
dayandrmaktadr: Melikin 12000 kiilik bir ordusu vardr. Bunlardan biri lnce yerine bakas
tayin edilir. Bu askerlerin sabit maalar yoktur. Yalnzca arada bir czi bir maa alrlar. Sava
ktnda veya balarna bir ey geldiinde melikin etrafnda toplanrlar. Daha sonra ayn yazar,
Hazar ordusunun yeniden dzenlenmeye balad 800 yl civarna kadar, bni Rusta ve Mesdden
beri Hazaryada dzenli Mslman ordusunun varln tartyor. Dindalarna kar savamaya
gnderilmeyi istemeyen Mslmanlardan oluan ordunun varl, bu ordunun 145/762 ve 183/799
Hazar istilalarndan sonra halifeliin ncekinden daha gl olmamasna ramen, neden tekrar
Araplara saldrmadn net bir ekilde Kmos-ko iin aklyor. Bunlarn hepsi ok gzel; fakat Hazar
ordusunun 800 yl civarnda yeniden dzenlendii hakknda gerek bir kant yoktur. Mesd, bu
lkeler arasnda yalnzca Hazar melikinin paral bir ordusunun bulunduunu kaydederek, slamn zuhurundan sonra ve olduka uzun bir sre nce Mslman Ha-rezmden gelen ve Arsiya denilen
insanlarn kraliyet ordusunu oluturduunu belirtmektedir.440 Bunlarn geli tarihini tahmin etmek
hayli zor. bni Rusta, Hazar ordusundaki Mslmanlar hakknda ak hibir ey sylemiyor. IX.
Yzyln ilk yarsna ilikin herhangi bir phe olmamasna ramen, hibir durumda kaytlarndan 800
yl civarnda Hazar ordusunun tahmini bir yeniden oluumu anlmaz. Dahas, stahrnin szleri bir
ordunun varln kesin bir biimde gsteriyor.441 stahrnin Hazar kaytlarndan oluturduu izlenim

alnt olsun ya da olmasn, genel olarak kendi zamanndan ok fazla ncesi saylmayacak bir dneme
iaret ettiini syleyebiliriz. Kmoskonun belirttii tarih, bilmediimiz bir sebepten dolay Hazarlarn
800den sonra Mslmanlara saldrlarn kesmesinden itibaren byk bir faslaya iaret etmektedir.
Bak, mantken doru olabilir; fakat Msevlie gei ncesi tarih iin bir mesnet olarak
kullanlmas zor.

439 Insurgenten, Kumosko, age.

440 VII. Blm, bu kelimenin yazl ekli kesinlik kazanm deildir..
441 Marquart tarafndan bu ekilde alnmtr. Streifz., 4.
Eer stahrnin Hazar kaytlarnn verdii izlenim konusunda bir ey sylemek gerekirse, anlatt
eylerin ayn konuyla ilgili olarak bni Rustann anlattklarnn tam tersi olduunu belirtebiliriz. Yine
de aralarnda otuz yldan fazla bir sre olmamal; nk bni Rusta u an Hazarlar hakknda
verdiimiz kaydn 290/903 civarnda derledii ansiklopedisine alm, stahr ise eserini 320/932
ylnda yazmtr. bni Rustann verdii bilgi olduka ksadr:442

442 De Goeje, 139-140.

Peenekler ve Hazarlar arasnda ller ve aal lkelerden geerek 10 gnlk bir seyahat yaptm.
Peenekler ve Hazarlar arasnda ne bir dzenli yol ne de sk patikalar var. Tek gzergahlar Hazara
ulaana kadar bu aal kark lkelerden geer. Hazar bir kenardan byk bir daa (Kafkas) bal,
ayn ekilde snrda Tulas443 ve Avgaz (Abhaz)a uzanan geni bir blgedir. Bu da Tiflis yresine
kadar uzanr.

443 Minorsky, Hudud, 456.

a denen bir melikleri var. En st otorite Hazar kaandr. Hazarlar ona deil, yalnzca adna itaat
ederler. Emretme yetkisi aya aittir. Hkmranlk ve askeri ynden yle bir yetkiye sahiptir ki,
kendisinin stnde hi kimseye hesap vermez. En st yneticileri bir Msevdir ve keza a ve
generaller ve ynetenler onun grnden dar kmazlar. Dierlerinin Trklerin dinine benzer bir
dini vardr.
Bakentleri Sarndr ve onun iinde444 (?) H-b ?-l-(gh) veya H (kh)-??-l-gh [? Hanbal?]
denen baka bir ehir vardr. Ahali k boyunca bu iki ehirde kalr. Bahar geldiinde halk yaylalara
kar ve k yaklaana kadar oralarda kalrlar. Bu iki ehirde, camileri, imamlar, mezzinleri ve
okullar olan Mslmanlar yaar.

444 Ya da stnde veya yaknnda

Melikleri a, hayat artlarna ve maddi imkanlarna gre zengin ve hali vakti yerinde olanlara atl
asker besleme vergisi koyar. Her yl Peeneklere baskn yaparlar, saldrrlar. a, seferin
sorumluluunu bizzat stlenir ve adamlaryla keif gezisine kar. Grnmleri gzeldir. Herhangi bir
yere giderken san-caklaryla, techizatlaryla birlikte giderler ve zrhl elbiselerini giyerler. a, bir
ksm paral, bir ksm tmar askeri olan on bin savasyla birlikte gider. a bir yere giderken
huzurunda davul eklinde bir disk hazrlanr. Onu ann nnde giden bir svari tar. a, diskin
n takip eden ordusunun banda gider. Ganimet aldklarnda tamam ann otann nne
ylr. a istediini seerek kendisine alr. Ganimetin kalann askerler arasnda datlmak zere
brakr.
Burada baz alacak yeni noktalar var. stahrnin bek veya bkna benzemeyen ikincil krala a

dendii syleniyor. bni Rus-taya gre Hazaryann bakenti ne Arap tarihilerinin el-Beydas, ne
de corafyaclarn (rnein bni Havkal) Hazaran veya Atili deil, Sarndr ki, burada baka bir
kasabayla birlikte, muhtemelen Hanbal, Hambal (Hamlic) ile birlikte zikredilmektedir.445
Eserini M.S 1050de Farsa yazan Gardizide de bni Rustann kaydna benzer bir not mevcut.
Gardizi, Hazarlarn ikinci melikine Abad demektedir. Gardizide geen kasaba isimleri, yine baka
bir XI. Yzyl mellifi eref ez-Zaman el-Mervezideki gibi, bni Rus-tann zikrettii isimlere
olduka benzemektedir.446

445 Barthold, 95.

446 Minorsky, Royal Asiatic Society, (Forlong Fund, XXII) 1942.
lk bakta, aslnda a ya da Abad ve dier rivayetlerdeki Bek arasnda bir fark yok. kinci ekil,
grld gibi, sadece Hakan B-h diye kaydeden bni Fadlan ve peh ekline rastladmz Yunan
kaynaklar tarafndan deil, daha sonralar Trklerin kulland Beg veya Bey unvanyla da
dorulanmaktadr. Halbuki a ve Abad meselesi gerek bir glk arzediyor. Bu kelimelerin orijinali zahiri formlarna gre deiik ekillerde okunmu olmakla birlikte, ikinci hecenin ad unvan
olmas gerektii yaygn bir ortak kanaattir.447 Zeki Velidi bunun b-ad olmas gerektiini varsaymtr ki, ba ve Ebe, bni Fadlandaki B-h ve muhtemelen stahrnin Beki ile ayndr.448

447 ad, Ziebelin olu ve yukarda geen Kat-Hazar.

448 bn Faldan, 257, dierleri el-ad (Marquart, Streifz, 24), Ay-ad (Mi-norsky) ve Alp-ad (Zajaczkowski). Munkacsi zaten Ab-ad
nermiti.

Sarn ve Hanbala gelince, daha sonraki Hazaran-Atil gibi ift isimli bir kasaba olmal. Bunu,
muhtemelen bir nehrin iki kar sahilinde bulunan yerleim birimlerinin adlarn birbirinden
ayrdetmek iin verilen bir isim olan Buda-pete ile kyaslayabiliriz. Burada uygulanan eviriyazm
iretidir. Sarn, daha nce kesinlikle Hazar bakentine verilen ve Arapada el-Beyda (Beyaz
Bakent) denilen Sar Kasaba olmal.449 Zajaczkowskiye gre Hanbal (Heb Balign) Tm
Kasaba anlamna gelir.450 Tm Kasaba sznn bni Hurdadbehe gre Hazar bakenti451 ya da
daha akas kasabann dousundaki ticaret merkezi Ham-lic (ya da Hamlik)le ayn olmas
muhtemeldir.452 Sarnn Sak-snla ilikisi konusuna ise daha sonra deineceiz.

449 Zajaczkowski, (O, Pritsak, Der Islam, B. 29 99) ve benzer biimde Marquart, Streifz ve Minorsky, Hudud, 453. Pritsak,(ib 102)
bat ehrini nermektedir.

450 Pritsak, ayn yerde, 99.

451 Kr. n. 44.
452 Marquart, 203, Minorsky, Hudud, 454.
Gardizinin Hazar kaytlar, bni Rustann kaytlarnda olmayan baz eyler iermektedir.
Bunlardan biri, Hazarlarn askeri sistemleri hakknda baka bir yerde bulunmayan ilgin bilgiler
vermektedir. Abad (Abarad) ya da Bey diye kastedilen general (salar), seferde, kamp evrelemek
iin belli bir byklkte ve kalnlktaki ular sivriletirilmi kazklar askerlerin her birinin
tamalar emrini verir. Gardizi, iki kydeki Mslmanlardan kk bir grubun vergiye balandn
da sylyor ve kaytta bni Rustann sessiz kalmasna karn srekli Burtaslara baskn yapldn
ima ediyor. Hazaryada ba-bahenin ok olduunu, gda maddelerinin mebzul miktarda bulunduunu,

lkede ok bal retildiini ve balmumunun buradan getirildiini belirtiyor.

bni Rustaya dnersek, kitabnda sz edilen dier kuzey halklarnn ve Hazarlarla ilgili
anlatlanlarn gerek yazar olmad konusunda genel bir gr birlii vardr. Bu tasvirin byk
lde u an corafi almalar kayp olan Ceyhnnin anlattklarna dayand ikr.453 bni
Rustann kaytlarndan anlald kadaryla Ceyhnnin eserinde kendi dneminden daha nceki bir
tarihin yanl izleri bulunmaktadr. bni Fadlan 309/921de dil boylarndaki Bulgarlar ziyarete
giderken Ceyhn ile karlat. Fakat Ceyhnnin kitabnn ieriklerinin bazlar iin ak farkl bir
tarih sras gsterilir. Britanyann 7 kral tarafndan ynetildii - 827de yedi kralln zlmesiyle
son bulan bir durum,- gibi ayr detaylar bni Rustann kaytlarnda bulunur ve bu detaylar IX.
Yzyln ilk yarsna iaret eder,454 fakat tm halklarn, rnein Peenekler, bandan geen olaylar
daha sonra deil de imdi olmu gibi anlatlr.455 Ceyhnnin kuzey halklaryla ilgili verdii
bilgilerin ana kaynann 231/846da berhayat olan, Yunanllar ve Hazarlar da ieren komular
hakknda bilgiler veren Mslim bni Ebi Mslim el-Cerm olduu Bartholda456 istinaden kabul
edilebilir.457 bni Hurdadbeh, el-Cermnin eserinden haberdard.458 Dolaysyla Ceyhn,
dorudan veya bni Hurdad-beh vastasyla bu eserden faydalanm olabilir.459

453 Baknz: Marquart, Streifz., 24-27; Barthold, E.I., Bulgar; Minorsky, Hudud, xvii, ve Sahte Ceyhn B.S.O.A.S., 1949, xiii, 89-96.
454 Marquart, Streifz., 29
455 Marquart, age., 160.
456 Marquart, Streifz., 28.
457 De Goeje, 105.
458 Masudi, Tanbih, 191.
459 Minorsky, Hudud, xvi.
Her ne kadar bizim belirttiimizden biraz farkl ise de, daha sonraki bir tarihe ait olmas itibariyle,
bni Rustann Hazarlar hakknda verdii bilgilerin el-Cermnin dnemi gibi daha erken bir dnemin
izlerini tad muhakkak. bni Havkalda rastladmz Sarn ve Hanbal ehir adlarnn X.
Yzylda kullanmdan kalkm olmas pek mmkn gzkmyor. bni Fadlan, kendi zamannda
(310/922) Hazarlarn ikinci kralna Kaan B-h dendiini bildiriyor. bni Rusta ise bu ikinci kral a
[Aba-ad, Ebe-ad] olarak kaydediyor. Yunan kaynaklarnda Sarkelin kuruluuyla ilgili bilgiden
anladmz kadaryla ehir bilahere deiik bir adla anldna gre, bu bilgi 833den daha nceki
bir dneme ait olmaldr.460 Ancak bni Rustann kaydnn ne kadar ncesine ait olduunu
kestiremiyoruz. Onun szn ettii iki kasaba daha sonraki Hazaran-Atille ilgili olduuna gre, bu
dnem kesinlikle Hazaryann bakentinin tile naklediliinden daha ncesi olamaz. Yine de bu
nemli olayn Selman ibni Rabia zamannda gerekletii sylendiine gre,461 bni Rustann
kaydnn, Hazarlarn Msevlie gei tarihi olarak gsterilen 740 yl gibi erken bir zamana ait
olmas mantken mmkn.

460 Baknz VII. Blm

461 III. Blm, 43.
Marquart, bni Rustann kaydnn bu kadar erken dneme ait olmasna itiraz etmektedir. rnein
bni Rustada Hazaryann iki ehrinde Mslmanlarn kalabalk olduklar, bunlarn camileri,

imamlar, mezzinleri ve medreseleri bulunduu belirtiliyor.462 Bu bilgi bir ara deerlendirme

olarak kabul edilemez. slamn IX. Yzyln birinci yarmnda Hazaryada zaten yerlemi olduunu
sylemenin uzak bir anakronizm olmad dier kaynaklarn ehadetiyle de teyit edilmektedir. bni
Hurdadbeh (232/846da) Hazarlarn kblesinin Kbe olduunu kaydetmektedir.463 Onun burada daha
nce sz edilen Arsiyalar kastettii kesin grnyor. Arsiyalar kesinlikle kalabalk bir halkt ve en
azndan daha sonra slam kabul etmilerdi. Dolaysyla bni Rustann iaret ettii dini yapya
833den nce sahip olmu olmalar tabiidir.

462 Sreifz, 27.

463 De Goeje, 5.
Hazar meliklerinin Msev olduklar vakasnn Ceyhn veya bir bakas tarafndan daha eski bir
rivayete ilave edildii tartlabilir. Fakat bu durumda dier yeni gelimelerin de mutlaka
yanstlmas gerekirdi. Byle bir bilgiye rastlayamadmz iin bni Rustann Hazarlarla ilgili
kaydnn tek kaynak olarak telakki edilmesi gerekir. Hazarlarn veya en azndan meliklerinin ve yakn
evrelerinin bu eserin yazld tarihte, eer tespitimiz doruysa, IX. Yzyln birinci yarsndan daha
nce, Msev olduklar hkmne direnmek zordur.464

464 bni el-Fakihe gre Hazarlarn hepsi Msevdir ve onlar sonradan Msev olmulardr. Ceyhn vastasyla el-Cirmye kadar
(bkz. Fihrists 154, Minorsky, Hudud XVII) dayanmaktadr.

Burada kiisel bir mahede olmad kaydedilerek bni Fad-lann Hazarlarla ilgili anlattklarnn
verilmesi de gerekir. bni Fadlan anlatt eyleri dil Bulgarlarndan ve muhtemelen ksmen
Badatdan Buhara gibi uzak bir diyara kadar gezen Hazar ibni Batvadan dinlemitir. Hazar meliki
ile onun szde gmetesi Bulgar hakimi Yaltavar (Elteber)465 arasndaki gayr- dostne ilikiler gz
nnde bulundulursa, bni Fadlana bilgi verenlerin pek de Hazarlar lehinde eyler anlatmadklarn
ve hatta olaylar arpttklarn rahatlkla syleyebiliriz. bni Fadlann anlattklarnn bir blmnden
daha fazlasnda sbjektif tasvir dikkat ekmektedir ki, o da yirmi be hanm ve altm odal olan
hakann ailevi durumuyla ilgilidir. Sleyman [peygamberle] kyas edildiinde gerek rakamlar bir
abart olduu izlenimi veriyor. Mama-afih bir sre daha sonra hakann hareminden Mesd tarafndan
da sz edilmektedir.466

465 Zeki Velidi, bn Fadlan, 105.

466 Aaya bkz..
Her biri hakann dman olan bir melikin kzyd eklinde zikredilen yirmi be hanm ifadesini,
Eldad ha-Daninin (takr. IX. Yzyl sonu) nshalarndan birinde hakann yirmi be gmetesi
bulunduu kaydyla ilikilendirmek zorundayz.467 Konu bni Fadlann Bulgar kralnn kzn Hazar
melikinin elinden kurtarmak iin nasl bir gayret sarfettii hususundaki rivayetinde dorudan bir
rnek bulmaktadr ve bunun yazarn bizatihi mahedesi olduunda phe yoktur.468 O halde mesele
fantastik bir tespit olarak verilen kadn says deildir. Bu kadnlardan her birinin birer atosunun
oluu da, iaret edildii gibi, Hazar bakentiyle balantl olamaz. Dier kaytlarda grdmz
zere, dil-den469 biraz uzakta ya da alternatif olarak nehir zerindeki baka bir adada,470 belki
farkl bir dnemde, hem hakann hem de begin kendi mahalleleri veya en azndan iki ayr kraliyet
binas vard. Arapa kaynaklarda byle. branice Yosefin Cevabnda melikenin nedimeleri ve

hadmlarla birlikte kampn dnda bir yerde yaad belirtiliyor ki, olduka muhtemeldir. Esasen
Hazar hakannn da Bulgar Almi gibi bir mehd-i lisi* (hatun) vard, fakat bu durum yanl
bilgilendirilen bni Fadlanda belirtilmemekte-dir.471 Elbette her bir hanmn ayr bir atosu yoktu ve
[saray bahesinde] birer kkleri veya haremde birer blmleri vard. Bu, her birinin hizmetinde
birer hadmn bulunduu kaydndan da anlalmaktadr ve bu hadmn melikin herhangi bir emrini
gz ap kapayncaya kadar hzl bir ekilde yerine getirdii ifadesi bir abartma ise de, tm saray
ehlinin dar bir alanda yaadn varsaymamz gerektirmektedir. Metin, bir btn halinde, Yahudi
meliki gpta ettirecek kadar karsna dkn ve - bni Fadlanda bir kenara atlm yahut varl
yokluu farkedilmeyen bir kii olarak tasvir edilse de,- hakan ise baarsz generalleri cezalandracak kadar her sahada yetkili bir kii eklinde takdim etme gayreti iinde olduu grlyor ki,
muhtemelen hakan bir ha-kim-i mutlak ve zalim bir zorba gibi gsterme arzusundan kaynaklanmtr.
Bulgar hkmdarnn Yahudi metbsuna kar duyduu korku ve honutsuzluktan472 bahsederken
Hazarlarla ilgili baz rz bilgiler bir yana braklrsa, bni Fadlann Hazarlar hakknda anlattklar
zetle u ekildedir:

467 Eldad ha-Daninin anlatm iin baknz VI. blm.

468 bn Fadlan, 78.
469 tahri- bni Hawkal.
470 Mesd, bn Said in abu el Fida, Reinaud ve De Slane edisyonu, 203 n. * Mehd-i li, tarafmzdan ngilizce metinde geen a
principal wife
kelimesinin karl olarak verilmitir ki, Trk geleneinde hkmdarn ilk hanmna bu isim verilirdi. Mehd-i li hatun, veliaht anas olsun
veya olmasn, dier hanmlardan daha stnd ve hkmdarn dier hanmlar onun sznden kamazlard. Kelime anlam olarak
yksek yatak demektir. (Ed.)

471 Hazarlarn Hatunu iin baknz VII. Blm.

472 48, 78.
Hazarlarn hkmdarna Hakan denir. Gezinti iin ancak drt ayda bir dar kar. Buna Byk
Hakan, vekiline ise Hakan Beh derler. Orduyu kumanda ve sevkeden, memleketin ilerini yrten,
halk arasna kan ve harbe giden Hakan Behdir. evredeki hkmdarlar ballklarn ona
arzederler. Her gn mtevazi, sakin ve mahcup, yaln ayak bir vaziyette, elinde bir sopa ile Byk
Hakann huzuruna kar. eri girip selam verince nnde bu sopay yakar. Bunu yaktktan sonra
hakann sana tahtn zerine oturur. Hakan Behe de K-nd-r [Kndr] Hakan473 denen biri vekalet
eder. K-nd-r Hakana da Cavigir denen bir adam vekalet eder.474

473 Zeki Velidi (Ibn-Fadlan, 260) burada K-nd-ryi ism-i tasgiri Knde-cik (aaya bkz.) olan K-nde eklinde okuyarak bunu Macar
unvan Knd, Knda ile ilikilendirmektedir. Zajaczkowski (Studies, 33) ise kndr reis, hakim eklini nermektedir.

474 II. Blm, n.33.

Byk Hakann deti, halk iin meclis tertip etmemek, onlarla konumamaktr. Bahsettiimiz
kimselerden bakas onun huzuruna giremez. Anlamalar ve tayinler yapmak, cezalar vermek,
memleketin idaresiyle megul olmak Hakan Behin vazifesidir.
Adet olduu zere Byk Hakan lnce onun iin yirmi odal byk bir saray yaplr. Odalardan
her birinde onun iin bir mezar kazlr. Daha sonra talar srme tozu haline gelinceye kadar krlr.
Kabrinin ii bununla denir. Bunun zerine de snmemi kire atlr. Evin altndan akan byk bir
nehir vardr.475 Nehri bu kabrin zerinden geecek ekilde dzenlerler.476 Bylece eytan, insan,

kurt ve haerat ona dokunanlasn derler.

475 Yakutun matb metni burada anlalmaz durumdadr: (wa-taht aidat wal-nahr nahr kabir yajri). Frahn, wal-nahr yerine walqabr eklini nermektedir (Khazars, 608). Zeki Velidinin metninde al-dardan sonra nahrin ilave edilmesi anlam dzeltmektedir.

476 Basl metindeki wa-yajaln al qabr fawq dhalika al-nahr (mezar o nehrin zerine kondururlar) Zeki Velidinin metninde
dzeltilmitir.

Byk Hakan gmldkten sonra, kabrin hangi odada olduu bilinmesin diye cenazesini gmen
kimselerin boynunu vururlar. Onun mezarna Cennet derler. Mezarna gmlnce Cen-nete girdi
derler. Ayrca btn odalar zerdz ipekle denir.
Hazar Hakannn detlerinden biri de saraynda daime yirmi be tane kadn bulundurmaktr.
Bunlarn her biri, komu lke hkmdarlarndan birinin kzdr. Kimini rza ile, kimini zorla almtr.
Ayrca odalk olarak gayet gzel altm cariyesi vardr. Hr ve cariye olan bu kadnlardan her birinin
ayr bir kk, tik aacyla kapl kubbeli bir adr vardr. Her kubbeli adrn etrafnda baka bir di
adr vardr. Bunlardan baka, her cariyenin muhafzln yapan bir hadm bulunur. Hakan bu
cariyelerden biri ile cinsi mnasebette bulunmak isterse, onun muhafzln yapan hadma haber
gnderir. Gz ap kapayncaya kadar hadm cariyeyi Hakann deine getirir. Kubbeli adrnn
kaps nnde bekler. Hakan iini bitirince cariyenin elinden tutup alelacele kubbeli adrna gtrr.
Byk Hakan atna binip maiyyeti ile bir yere hareket ederse, dier askerler de hayvanlarna binip
onunla birlikte hareket ederler. Yry esnasnda onunla birlikleri arasnda bir millik mesafe
bulunur. Tebaasndan onu gren herkes hemen nnde secdeye kapanr. O geinceye kadar ban
kaldramaz.477

477 Bkz. Ibn-Fadlan, 60. (Bulgar Yaltavar yalnz dolar. Tebaas kalpaklarn kararak koltuklarnn altna koyup ayakta dururlar).
s-tahrnin Hazaryada halkn secde ettii eklindeki kaydna (ki defa zikredilmektedir) nazaran, azt Bulgarlarla mazlum Hazarlar
arasndaki bu tezat biraz sbjektiftir.

Hakanlarn hkmdarlk sresi en fazla krk yldr. Hkmdarl bu mddeti bir gn dahi aarsa
tebaas ve maiyyeti onu ldrrler. Bu bunad ve beyni suland derler.
Hakan bir yere asker gnderirse, bu askerler herhangi bir ekilde ve hibir sebeple muharebeden
kamazlar. Malup olurlarsa, dnenlerin hepsi ldrlr.478 Kumandanlar ve vekili (Hakan Beh)
malup olup geri dnerse, onlar, kadnlarn ve ocuklarn huzuruna getirtir. Onlarn gzleri nnde
kadnlarn ve ocuklarn bakalarna hediye eder. Keza hayvanlarn, silahlarn ve evlerini de
bakalarna verir. Bazen onlar iki paraya ayrtarak cesetlerini armha gerdirir. Bazen de
boyunlarndan aaca astrr. Nadiren affederek seyis olarak kullanr. 479

478 Ayrca bkz. Mesd, VII. Blm. Saxo Grammaticus, Slavlarda yal [prenslerin] resmi stats ve taht tevars sras hkmdarlarn
cellatlar tarafndan tayin edilirdi demektedir. (Elton evirisi, London
1894, 334).

479 stahr ve bn Fadlan baz hallerde hakann yetkisinden sz etmekte; Mesd ise bu konuda bir kayt dmemektedir.
Hazar Hakannn Etil nehrinin iki tarafnda kurulu byk bir ehri vardr. Nehrin bir tarafnda
Mslmanlar, dier tarafnda hakan ve taraftarlar oturur. Mslmanlarn banda Hakann
memurlarndan Kh-z adn tayan bir Mslman vardr.480 Hazar-yada oturan ve ticaret iin buraya
gelip giden Mslmanlarn hukuki ileri bu Mslman memura havale edilmitir. Ondan bakas
Mslmanlarn ilerine bakamaz ve aralarndaki anlamazlklarda hkm veremez.481

480 Muhtemelen ipek (khazz). bni Fadlandan 20 yl sonra yazan Me-sd, Hazar bakentinde Ahmed ibni Kuya isminde bir Mslman

vezirden sz eder. Muhtemelen bu memurlar mellifin bilgi ald kiilere malumat veriyorlard.

481 stahr baz Mslman hakimlerden sz ederken, Mesd kesin olarak iki rakamn vermektedir. Yukardaki notta sz edilen vezir
buradaki hakimden kesinlikle farkldr.

Bu ehirde Mslmanlarn namaz kldklar ve Cuma gnleri toplandklar bir camileri vardr. Bu
caminin yksek bir minaresi, birka mezzini bulunur. Hazar Hakan Hicri 310/922-23 ylnda
Mslmanlarn Dar el-Babunacda482 bir havray yktklarn duyunca bu caminin mezzinlerinin
ldrlmesini emretti. slam lkelerindeki btn havralarn yktrlmasndan korkma-sam camiyi de
yktrrdm dedi.

482 Ne olduu tespit edilemedi. Zeki Velidinin dedii gibi Marquartn bunu Camomile House ile aklamas konuyu halletmi deil.
Ancak onun sz konusu ismi Endlsle (Dar Adhalbunaj=Adalp-hunslarn saray, Alfonso) ve mer ibni Hafsunun buradaki faali
yetleriyle ilikilendirme gayreti de ikna edici deildir. Zeki Velidi burada kenise kelimesini kilise olarak evirmektedir ki, muhteva
iinde doru deildir. Hazar hakan, muhtemelen kendi hakimiyet alan dndaki bir yerde Mslmanlarn bir sinagogu ykmalarndan dolay
fkelidir. Brutzkusun Encyclopedia Judaicdda Kha-razen maddesinde bu yerin Kafkasyada Cungar Kaps (Bab el-j-nj-r) olduu
varsaym da eitli itirazlara aktr.

Hazarlar ve melikleri Yahudidir.483 Sakalibe [dil Bulgarlar] ve btn komular onun

tebaasdrlar. O, onlara kle muamelesi yapar ve onlar da ona itaatle hizmet ederler. Ona
ballklarn bildirirler, ona itaat ederler. Bazlar Yecc Mecclerin Hazarlar olduunu
sylerler.484

483 Bariz bir abart. Zeki Velidi, Yakutun kulluhum (hepsi) ifadesini kaldrmaktadr.
484 Zeki Velidi, son cmleyi Yakutun ilavesi olarak grmektedir.
Vaka bni Rustann kaydnda da camiler, imamlar, mezzinler ve Mslman medreselerinden
bahsedilirken, Cuma mescitlerinden yalnzca bni Fadlanda sz edilmektedir. Bu, bni Fad-lann
ifadesinin doru olmad ya da onun zamannda slamiye-tin Hazaryada geri planda kald
anlamna gelmez. bni Fadlan, ya haklarnda bir ey duymad iin ya da baka bir sebepten dolay,
yalnzca Cuma mescidiyle ilgilenmi ve dierlerini gzard etmitir. Yirmi yl sonra Mesd Hazar
camilerinden bahsettiine gre,485 bni Fadlann dil boylarnda bulunduu srada bu camilerden
yalnzca bir tanesinin kald dnlemez.

485 Bkz. Blm. VII.

bni Fadlann rivayetinin ilgin yan, dier Arapa kaynaklarn Hazarlardan bahsederken nemle
vurguladklar bir konuyu grmezlikten gelerek, din deitirme hususuna hi deinmeme-sidir.
stahrde belirtildii gibi, meliklerin ve yakn evrelerinin Msevliinin putperest gemilerinden
treyen kurumlarla yan yana olduunu ak bir ekilde gryoruz. Ne ikili krallk Msevliin
kabulyle ilgilidir, ne de hakan kati surette bir Yahudi hahamdr.486 Hakann cenaze treni Alaric
(M.S. 410) ve Atilla (M.S.453)nn487 cenaze trenlerini anmsatmakta ve dorudan eski Trklerle
ilikilendirmektedir.488

486 Hakan isminin branice hakham (akll) ile aklama konusunda baz teebbsler olmusa da, Kasem Beg onu branice kohen hahamla ilikilendirme grnde. Ancak btn bunlarn desteksiz kaldn sylemeye gerek yoktur. Baknz, VI. Blm, n. 46.

487 Zeki Validi, bn Fadlan, 266.

488 J.L. Rasmussenin Hazarlarn VI. Yzylda Danimarka Kral Frode ile savatklar eklindeki tespiti (J. A. , v [1824], 305), tahkiki
imkansz deilse de, zayf bir ihtimaldir. Ne Jordanes ne de Saxo Grammaticus byle bir olaydan bahsederler. Sadece Hunlarla birlikte
sefere giden Akatzirlerin Hazarlar olabilecei gibi olduka zayf bir ihtimale dayanarak Hazarlarn Frodela veya bu ad tad dnlen
bir kralla ilikilendirilmesi mmkndr. sndadr (bn Fadlan, 157). Marquarta gre ise Yosefin Cevabnda geen Varan da okuyuu

mufassal nshaya uygun dmemektedir (Streifz., 20).

Hakann Msevliinin halkn bal olduu eski gelenekleri kkten yok etmeye izin vermedii ak.
Durum yalnzca bni Fadlann anlatt gibi deil, aksine Hazarlarn 780de Tiflisli Abo ve keza
860da Konstantine (Cyril) tarafndan kazanlm pagan bir halk olduu; Babil (Irak)deki Yahudi
akademilerinin Hazarlardan ve yaptklar ilerden haberdar olmamalar, branice Hazar
Yazmalarna gre Hazarlarn Yahudilie yaklam aamalar gibi baka trl nazar- itibare
alnmas zor birka vaka ile kesinlikle ilikilidir. Fakat her ne kadar Rabbinizm olarak tanmlanamazsa da, Hazarlarn detayl ekilde belirtilen Msevlii, tm belgelerin altnda en ufak bir
phe brakmamaktadr. Sadece kendisine zg bilgi veren ve verdii bilgiye baka kaynakta
rastlanmayan Yahuda ha-Levinin belirttii gibi, 740da yaplan dini bir mnazaradan sonra zahiri bir
din deitirme konusunda srar etmenin ho bir yan yok, ama Yahudi etkisinin VIII. Yzyl
ortalarndan nce Hazaryada azalmaya balamas da ancak 860dan sonra daha muhtemeldir.
Hazarlarn elit tabakasnn Yahudi oluunun erken bir tarihte gerekletii kesin grnmekle birlikte,
kantlarn gsterdii zere, durumun bu ekilde devam etmesi pheliydi.

VI.
BRAN KAYNAKLARINA GRE HAZARLARIN MUSEVLE GE
Arapa kaynaklar, din deitirme konusunda Mesdnin nermi olduu Halife Harun Reid
dneminin (M.S. 800 civar) dnda daha belirgin bir tarihe iaret etmemektedir. Yehuda ha-Levinin
1140da orijinal olarak Arapa yazlm olan Hazar balkl bir almasnda ve daha sonra bni
Tibbon tarafndan Cos-ri/Kuzari bal altnda braniceye evrilen eserde 740 tarihi verilmektedir.
Ha-Levinin ok bilinen eseri, Ortaa Msevliinin bir savunmasdr ve eser, yazarn kendi
dneminden 400 yl nce Hazaryada geen bir diyalog eklinde sunulmutur. Bu diyalogda
konuanlar, Hazar meliki ve dierleridir. Ha-Levi, temel ilgi alan tarihi deil, teolojik olan mekn
geniletmekle ilgilenmekte, fakat melikin Msevlie bu tarihte geiini kabul edilmi bir gerek
olarak grmektedir. Kuzari kitab, yalnzca Yahudilik balamna indirgenmeyerek, byk bir sayg
grmtr. Bu kitap, XVII. Yzylda gen Buxtorf ve diyaloglar Platonik konumalarla karlatran
Alman romanc Herder tarafndan incelenmitir. Bu kitap zerindeki almalar, henz yakn
dnemlerde de devam ettirilmitir.
Ha-Levi, Hazarya ve Hazarlar hakknda ksa bir olay naklederek yle der: Bizden farkl dnen
filozoflara ve dier dinlerin mensuplarna (Hristiyanlar hari), ounluun kabul ettii M-sevlikten
sapan aramzdaki rfzlere ne cevaplar sunmam gerektii sorulduunda, aklma bir limin, drt yz
yl nce Msevlii kabul etmi kiiyi kastediyorum, Hazar melikiyle olan sohbetinde ileri srd
deliller ve muhakemeler gelir. Tarih kayt ve bilgilere gre bu kii bir rya grr. Bir melein
kendisiyle konutuu ve Tanr nezdinde amellerin deil, niyetlerin muteber olduunu syledii bu
rya birka kez tekrarlanr. Ama o, Hazar dinine henz ok balyd ve tapnak hizmetlerinde grev
almakta, en iten dileklerle adaklar sunmaktayd. Bu rya, onu gerek iman ve dini aramaya yneltti
ve sonuta kendisi ve kendisiyle birlikte pek ok Hazar Msevlii kabul etti. Yahudi limin delilleri
ve muhakemeleri arasnda bazlar kalbinin derinliklerinden gelen, bazlar da idrakine uygun den

eylerdi. Ben bu eylerin olduu gibi braklmasnn doru olacan dnyorum. Arif olan
anlayacaktr.
Onlar bunu, Hazar melikinin ryasnda amellerinin deil, niyetlerinin Tanr nezdinde muteber
olduunu grmesi ve yine ryasnda makbul amelleri aratrmasnn emredilmesi zerine, itikad
konusunda o dnemin bir filozofuna sorular sormasna balyorlar.
Bundan sonras filozofla melik arasnda geen diyalog eklinde devam ediyor. Ha-Levi yle
devam ediyor: Daha sonra Hazar ona, bir Mslman ve bir Hristiyan aracam dedi... O da
bilgili bir Hristiyan armas iin adam gnderdi.
Metin Hristiyanla yaplan sohbetle devam ediyor ve daha sonra bir Mslman limi armas iin
adam gnderdi deniliyor. nceki gibi onlarn konumalar da verilir. Sonunda lim bir Yahudi davet
edilir ve Yahudiyle birka tartmann ardndan, kitabn ilk blm sona erer. Konumaclarn birbiri
ardna tantlyor olmasna dikkat edilmeli. Hepsinin itirak ettii genel bir tartma yok.
Kuzarinin ikinci blm u mizansenle balar: Daha sonra, Hazar Kitabnda belirtildii gibi,
Hazar, ryasnn srrn ordusunun generaline aar. imdi, ryada ona tekrar tekrar Wariin (kr.
Varaan, Varasan) dalarnda Tanry memnun edecek ameli aramas sylendi. Bylece o ikisi ve
general, deniz kenarnda bir ldeki dalara gitmek iin yola koyuldular. Gece, tm Sab-bat boyunca
dinlenen baz Yahudilerin bulunduu maaraya geldiler ve Yahudiler bunlar grdler. Daha sonra
Yahudiler bunlar dinlerine kabul ettiler ve orada, maarada snnet ettiler. Daha sonra kendi
lkelerine dndler. Kalplerinin Yahudilerin dinine meyilli olmasna ramen, ilerindeki srlarn
da vurabilmek iin gereksinim duyduklar frsatlar yakaladka inanlarn yava yava ikr
etmeye baladlar. Sonunda oaldlar ve aa vurmadan nce ne sakladklarn aka sylediler.
Bylece Hazarlarn geri kalanna stn gelerek, onlar Msev olmaya ikna ettiler. Nasl zengin
olduklar, dmanlarn nasl alt ettikleri, blgeleri nasl hakimiyet altna aldklar ve onlara
gsterilen hazineyi nasl sakladklar da (muhtemelen Hazar Kitabnda) gsterilir. Sylendii zere,
yzlerden binlere ykseldiler (say olarak), eriat sevdiler ve tpk Musannki gibi bir tapnak
kurma dileinde bulundular. Yerli sraillileri onurlandrdlar ve isimlerini kutsadlar. Kral, eriat ve
Peygamberi rendiinde, Yahudiler hakknda sorular sormak zere bilgini kendisinin retmeni olmas iin getirtti. lk soru Tanrya atfedilen isim ve sfatlar hakkndayd. Bu noktadan sonra kitap,
bilginle, kralla arasnda soru ve cevaplarla devam ediyor.
Henz alnt yaptmz paragraf okuduktan sonra, ilk izlenimimiz normal olarak onlarn uydurma
olduu eklinde olacaktr. Kaba doastclk aslnda, kendi kendine bu dnemin bir belgesini
rtmez. Fakat Hazarlar hakknda sylenen eyler yknn tarihi temeli zerinde phe brakyor.
Onlar, Msevlii kabulden nce, iinde dua edilip adaklar sunulan bir ibadethaneye sahipler-mi
gibi gsteriliyor. Bu, Hazarlar gibi din deitirmeden nce kesinlikle pagan olan Trklerle kolayca
telif edilebilecek bir durum deildir. Dahas, bir filozofun - ki burada biz bunun bir amanist papaz
olabilecei kanaatindeyiz,- Hazarlarn kralyla bulunmas zordur. Hazar kral ve generalinin
tannmayan yabanclarn snnet tresine boyun emi olmalar da akl almaz grnyor.
Dier taraftan, ykdeki baz detaylar objektiflik asndan daha olumlu grnm arzediyor. Hazar
hakan ile melikin durumunu gz nnde tutunca, kumandann kral ile yan yana ve eit nemde
gsterilmesi dikkat ekicidir. Varsan Dalar489nda gerekleen sahnenin denizin kenarnda bir
lde getii syleniyor. Varan, ha-Levinin iaret ettii bir mevki olarak, o sralar Hazar snrlar
iinde bulunmamasna ramen, Kafkaslarn dou ucunda, muhtemelen Hazarya yaknlarndaki Kuzey

Varasan ile zdeletirilen Varaan olmal.490 Onun szn ettii maaraya da dikkat etmeliyiz. Bu
maaraya baka bir yerde deinilmi gibi grnyor. Fakat zellikle, ha-Levinin 400 yl nce
gerekleti dedii ya da diyalogun ak iinde aka verilen A.M. 4500, yani M.S. 740 yl gibi
kesin bir tarih, kaydn objektifliini gsteriyor gibi grnyor. Halihazrda ha-Levinin bu bilgileri
nereden ald konusunda kesin bir ey sylenemezse de, onun bunlar uydurduunu sylemek de zor.

489 Varan nehri Yosefin Cevabnda Hazar bakentinden 20 fersah uzaklkta gsterilmektedir. Zeki Velidiye gre bu nehir
Volga delta

490 Varaan iin 3. Blm.e bkz.

Elbette onun edebi deer verdii baz kaynaklar vard. Ha-Le-vi, mracaat ettiini aka
belirtmemi olmakla birlikte Tarihler ve Hazar Kitabna atfta bulunmaktadr. Bir bilginin mantkl sz ve delillerinden hatrmda kaldna gre.. eklindeki ifadesinden ifahi anlatmlara
dayand da sylenebilir. Muhtemel ifahi kaynaklar hakknda daha sonra syleyecek baz eylerimiz olacaktr. Ancak, srarla Hazar Kitab szcn kullanmas, her halkrda byle bir
kaynan gerekten var olduu izlenimi veriyor. Fihrist adl eserin (takriben 987) yazarnn Hazarlarn brani yazsn kullandklar eklinde bir kayd elimizde bulunmaktadr.491 Elimizde hibir
Hazar belgesi olmad iin, ha-Levinin belirttii gibi eer byle eserler var idiyse, bunlarn brani
harfleriyle yazlm olduunu farzedebiliriz. 1206da yazlan Mbarek-ah Tarihinde yle
deniliyor: Hazarlarn Rus alfabesine yakn bir alfabeleri var. Onlara yakn bir yerde yaayan bir
grup Rum bu yazy kullanrlar ve onlara Rus Rumlar denilir. Soldan saa doru yazarlar ve harfleri
bitiik deildir. Alfabe 21 harften oluur.492 Ha-Levinin ada olan Abraham ben-David,Hazar
soyundan gelen kiilerin kendi dneminde Toledoda bulunduklarn belirtiyor.493 Dolaysyla
Msevlie gei konusunda malumat veren Hazar Kitabnn Endlsde de bulunmu olmas kabul
edilemez bir durum deildir.494

491 Flgel, 20.

492 E. Denison Ross, Londra 1927, 46 (R.N. Frye tarafndan aktarlmtr. Notes to Islamic Sources on the Slavs and the Rus
Muslim World, Ocak, 1950, s. 23)

493 Aada verilmi olan eviriye baknz. spanyada Abraham ben-David tarafndan grlen Msev Hazarlarn, Hazar
hkmdarlarnn soyundan gelmi olduklar netlik kazanmamtr.

494 Simon Akiba Baer ben-Yosefe ait (Bodleian Library, Opp. 8, 1103 [ll, fols. 29b-30b) Maaseh ha-Shem isimli almada geen bir
hikayeye gre Abraham ben-Ezra, rabbi Yudann (Yehuda ha-Levi) kz ile evlenir. Ancak bu anlat elbette tarihsel deildir.

Sz edilen Hazar Yazmalarnn ha-Levi dneminde kesinlikle var olduunu gz nnde

bulundurduumuzda, - ki bunlar Kuzarinin nerinden krk veya elli yl nce Endlsl bir hahamn
elindeydi,495- onun bunlar biliyor olmas gayr- tabii grnmyor. Bunun byle olup olmad veya
he-Levinin o mektuplar ne derece kulland, Endlsde mehur bir kii olan Hasday ibni aprut
ile Hazar meliki Yosef arasnda yapld var saylan yazmalarn 961den daha nce
gereklemedii ve her iki metnin de branice olduu konusunda mutabk kaldmzda nazar- itibare
alnacaktr. Hazar Kitab ifadesinin Yazmalardaki ifadelere uygun olmadn, daha da nemlisi,
zellikle ha-Levinin verdii nemli detaylarn, mesela Varsan ziyareti ve 740 tarihinin, mektuplarda
yer almadn belirtmek gerekir.

495 Bkz aada Yehuda ben-Barzillay al-Barsaloni.

Ha-Levinin szn ettii Tarihlerin Hazar Kitabyla ayn ey olup olmad belki kukuludur.

Ha-Levinin, Hazar Yazma-larndan bamsz olduu grlen ve 943/944 ylndan nce yazlm
olan Mesdnin Hazarlarn Msevlemesi ile ilgili kayp belgeleri konusunda496 bilgisinin
olduunu doal olarak varsayabiliriz. Ha-Levi Tarihlerden bahsederken de ayn kaynaa veya
benzeri Arap kaynaklarna mracaat etmi olabilir. Alnt yaplan parada ha-Levinin, argmanlar
verdiini iddia ettii ve baka bir yerde shak Sangari denen bilginin adn Hazaryada zikretmemesi
dikkate deer. Eer ha-Levi, Yazmalarla birlikte Mesdye ya da dier Arap yazarlara tamamen
bal olsayd, muhtemelenshak Sangari isminden habersiz olacakt. Dier taraftan ha-Levi
Mesdden nadiren ald bir para bilgiyi, din deitirme tarihi 740 yln verir. Detaylar ne olursa
olsun Mesdnin kayp belgesinin Muruc ez-Zehebde Hazarlarn Harun Reid zamannda
Msevlii kabul ettikleri ifadesiyle ters den bir ey olmas hayli ihtimal ddr. Bu tarih haLevinin keyfi bir icad deilse, ki bu imknsz gibi grnyor, o takdirde Mesdnin temsil ettii
Arap kaynaklarndan deil, baz Yahudi, muhtemelen Hazar kaynaklarndan alm olmaldr.497

496 Bkz 5. Blm.

497 Msev Hazarlarla ilgili erken dnemli bat kaynaklar ile erken dnemli Msev kaynaklar arasnda bir yzyl kadar sapma
mevcuttur. Aquitaineli Christian Druthmar, Ardeneste bulunan bir manastrn rahipleri iin Aziz Matthewin ncilini yorumlamtr.
Marqu-art, bunun 864 yl veya ksa sre ncesinde yazlm olmas gerektiini savunur. Eser, Marquartn savunduu gibi 864 ncesinde
yazlm olabilir; ancak, gerek tarihin belirsizlii nedeni ile Hazar-larn Msevlie geilerinin VIII. Yzylda gereklemi olduu
vakas ispatlanamaz.

Ha-Levinin Hazarla ilgili kitabnn berbat bir durumda bulunduu ve bunun talihsiz sonulara yol
at eklinde bir gr de var. Buxtorf un Cosri (Kuzari) tetkikinin ana bal Hazar meli-kiyle
sohbet eden yegane kii olarak II. shak Sangari adn tamaktadr. Buxtorf bunu kendi okuyuundan
karm gibi grnyor. Muhtemelen Nahmenides tarafndan zikredilinceye kadar shak Sangari ad
XIII. Yzyldan nce bilinmiyordu.498 em Tob ibni eb Toba (1430 civar) gre shak Sangari,
baz kaynaklarda belirtildii gibi, uzun yllar nce Togarma (Trk)larn lkesinde Hazar melikine
refakat ederek onun Yahudilii semesine sebep olan bir muallimdi. Bu muallimin eriat, Kabbala
ve dier konularda engin bilgi sahibi olduunu gsteren akll cevaplar Arapayla ilgisi olmayan bir
dildeydi. Endlsl air II. Yehuda ha-Levi, olduu gibi onlar toplayarak sonradan braniceye evrilen Arapa bir kitap oluturdu.499 bni em Tobun muakibi II. Gedalya (1587), Sangarinin
cevaplarnn Hazar dilinde olduunu kaydetmitir.500 bni em Tob, ak bir ekilde, bu muallimin
ha-Levinin Cosri (Kuzari)nde Hazar melikine verdii cevaplar olarak gsterilen szlerin, daha nce
Hazaryada faaliyet gsteren shak Sangarinin cevaplar zerine oturtulduunu belirtmektedir. Ancak,
bunlarn Arapa veya Gedalyann belirttii gibi Hazar dilinde yazlm olarak ha-Levinin eline
nasl ulatn tasavvur etmenin gl ortadayken, muallimin Kuzarinin nemli bir ksmn tekil
eden muhakemeler ve delillerinin shak Sangari veya bir bakasndan gemi olduuna inanmak
mmkn deil. Bunlarn tamam, kendisinin de belirttii gibi ha-Levinin iittii baz bilgilere
istinaden, Msevlik hakkndaki bilgilerinden retilmitir. Burada ne mevcut cevaplarn byk
ksmnn szl naklinden sz ediliyor, ne de yazar Kuzaride kendinden nce mevcut olan yazl
cevaplar koleksiyonuna sahip olduundan bahsediyor. Tarihler ve Hazar Kitab hibir ekilde
zel bir hahamn cevaplar gibi kabul edilemez ve hayali olsun, gerek olsun vakayinamelere
mracaat edilmelidir.

498 1263 yl civarnda Castile kral huzurundaki bir grmede. (ed. J. Ellinek, Torat Adonai Temimah, Vienna, 1872); D. Straek,
Firkovi und seine Entdeckungen, Leipzig 1876, 24 n.

499 Sepher ha-Emunoth, Buxtorfu alntlar, Praef.; Straek, age., 23 n. 18 age.

500 Ayn yerde.
bni em Tobun grleri onlara kendi karakteristik zelliini veren Firkovi tarafndan srarla
eletirilmitir. Firkovi, kariyerinin ilk dneminde yazd bir mektupta, II. shak Sangarinin cevaplarnn onlar rabbinizme aykr bulan ve tadil ederek Arapa-ya eviren Yehuda ha-Levinin
eline getiini belirtmitir.501 Yine ayn yazara gre shak Sangari bir Kara idi ve dolaysyla
Karaler sadan nce Filistini terk ederek Hazarlarn geliinden evvel Krma yerlemilerdi.502
Firkovi bu grn sadece belgelere dayandrmyor, stad olarak niteledii ve onunla ayn
grteyim diyerek sz ettii Kara hocasn da referans gsteriyor.503

501 Straekin Almanca versiyonuna bkz , ayn yerde., 16ff, ayn zamanda Harkavy, Denkmaler, 270.
502 Straek, s. 25-26. Firkovi, muhtemelen Cosri (Kuzari)deki bir metne istinaden Karalerin Hazarlarca zellikle desteklendii
grnde. Ancak M.S. 740 gibi erken bir dnemde Karalerden bahsetmek bir anakronizmdir ve gnmzdeki mevcut bilgilere
dayanarak ben onlarn Hazaryada daha sonralar ne ktklar dncesindeyim.

503 Straek, ayn yerde.

Firkovi daha da ileri giderek, shak Sangarinin branice olarak shak Sangari P-g eklinde
okuduu bir kitabesini bulduunu ileri srd.504 Son harflerin Beg of Khazariay gsterdii
dncesinde. Tabi ki inandrc bulunmad iin bu grleri reddedildi.505

504 Baknz Harkavy, Denkmaler, 174, tpkbasm (varak 2).

505 N. Slousehz, Melanges H. Derenbourg isimli kitabnda (Harkavynin Yevrei-kazaki (Rus Yahudileri), 1880i mesnet gstererek)
Abra-ham Peeh efsanesiyle birlikte Polonyada bulunan branice sikkeden bahseder. Lelewel bir makalesinde Harkavy ve Slousehze
ait olduu sylenen sikkenin de aralarnda bulunduu bir dizi sikke zerinde tartmaktadr.

shak Sangarinin einin kitabesi olduu iddia edilen ve kaba brani harfleriyle Sangarith olarak
okunan bir baka kitabe retildi. Bu dzmece kitabelerin yannda, vaktiyle Firkoviin mlkiyetinde
olan ama imdi Leningrad Halk Ktphanesinde bulunan, ithaflar ve benzeri eyler ieren birka
branice elyazmas vardr. Firkovi, dierleri arasndan bir tanesinin metniyle oynayarak David benshak Sangarininki gibi gstermeye almtr.506 Firkoviin shak Sangariye gsterdii ilgi, onun
gn na kartmay istedii konuya aklk getirecei yerde, belgenin varl konusunun pheli
olduu hususunda tabii bir gr birlii dourmutur. Hazarlarn Msevlie geiinin tm hikyesinin Firkoviin onlarn Karalerle balants olduunu gstermeye almas gibi lgnca
sebeplerden dolay pheli blmleri olduu sylenebilir.507 Firkoviin bu ekilde davranmas bir
talihsizliktir. Materyali, Harkavy, Straek508 ve Chwolson509 tarafndan incelenmitir. Bu ve bu tarz
literatr yeterli bir inceleme510 ve zel bir aratrma ister. Harkavy ve Straek, Firkovi yznden
sahtecilikle itham edilirken, konu hakknda henz son sz sylenmemitir. Modern eletirinin nda
dokmanlarn iyi bir analizi Hazarlar hakknda ek bilgi salayabilir.

506 J.A., VI, (1865), 538.

507 Firkoviin amac Karalerin Ortodoks Msevlerden farkl olduklarn ve onlara Hristiyanlar ve zellikle de ar Hkmeti
tarafndan ayrmclk yaplmamas gerektiini gstermektir.

508 Leningrad Halk Ktphanesi Katalogu; Harkavynin Altjdisehe Denkmiiler aus der Krim (M.R.A., 1876) ve Straekin kitabnda
yer almaktadr.

509 Corpus of Hebrew lnscriptions (Rusa ve Almanca tercmeleri)

510 Neubauer ve Munkun (].A., 1865) ksa makalesine baknz.
shak Sangariye gelince, Yahudi geleneklerinde olduu gibi, Hazarlar Msevletirmede aktif rol
oynam olmas, daha sonra hi de yle olmadnn bilinmesi artyla, kabul edilebilir. Eer
gerekse, Sangari adnn nereden geldii Propontisin Asya sahilindeki Sangarius veya Sangara*
kasabasyla aklanabilir.511 Bu duruma gre Sangari, Mesdnin szn ettii muhaceretle birlikte
Hazaryaya g eden Bizansl bir Yahudi olabilir.

511 * Sangarius veya Sangara, eski adyla Adoreus (bugnk Emirda) yaknda, Frigya ile Galatya arasnda bir yerleim birimiydi,
gnmzde Sakarya olarak bildiimiz yerdir. (ed.)
Baknz Marquart, Streifz, 211.

imdi de X. Yzylda Endlsten Hazaryaya gnderilen bir mektupla ve Hazar melikinin cevabn
ierdii sylenen Hazar Yazmalarna dnelim. Bu yazmalarn gereklii ok tartld. Yazmalar,
Hazarlarn Msevlie geii konusunda ana kaynaktr ve Melik Yosefin Cevab denilen ikinci
ksmda detayl bilgi verilmektedir. Akas Yosefin Cevab, konuyla ilgili doru bilgi vermede en
yetkili olan kiinin azndan nakledilen resmi aklama havas tamaktadr. Gerekten de bazen
Hazar meselesi tartldnda, bu iki branice mektubun orijinal olup olmad ele alnmaktadr. Ama
Hazar Yazmalarnn nemi abartlyor olabilir. Gnmzde Hazar tarihini Hasday ve Yosefin
mektuplarna mracaat etmeden de nispeten detayl olarak yeniden kurmak mmkndr. Her iki
mektubun da sahte olduu ispat edilebilirse, o zaman Hazarlarn mevcudiyeti de, belli bir sre
Msev olduklar vakas da pek ok bamsz kaynan ittifaken ahitliine ramen, pheli olmann
tesine geer.
Kokovtsovun 1932de Rusa baslan mkemmel tetkikini esas alarak yapabilecek durumda
olmamza ramen, mektuplarn ayrntl bir eletirisiyle ilgilenmeyeceiz.512 Ama bu iki mektubun,
branice olanlar da dahil konuyla ilgisi bulunan baz belgeleri, ayrca bu konuyla ilintilendirilen baz
temel argmanlarn ierii zerinde durarak, nemli olabilecek bir takm mlahazalarmz ortaya
koyacaz.

512 Yevreisko-khazarskaya perepiska v X veke, Leningrad, 1932.

Kokovtsovnun yapt kana kadar ve hatta ondan sonra dahi, Rusa basksnn temin edilememesi
sebebiyle, Batda Hazar Yazmalar konusunda gen Buxtorfun ta 1660 gibi uzun biri zaman nce
yaynlad metin ve Latince evirisini ieren iki mektup ana bilgi kayna olarak kullanlyordu.
Mektuplar, Buxtorf tarafndan bir arkadann gnderdii Qol Mebasser adl bra-nice kitabn
Kuzari edisyonundan alnmtr. Bunlar Buxtorf tarafndan byk pheyle incelenmitir. Buxtorfun
bu tutumunun altn iziyoruz; nk ondan ncekiler ve sonrakiler, Hazar Ya-zmalaryla
ilgilendiklerinde hep onun gibi davranmlard. Bux-torf, Hazarlar adn ilk duyduunda bu ad ranl
Hsrev (Hos-roy) ile ilintilendirmeye almtr.513 Bu, onun konuya ina olmadn gsteriyor.

513 Buxtorf, Cosri (Kuzari), , i, n. 6.

Buxtorf, ilk bata Hazarlar ve Hsrev (Hosroy) arasnda iliki olduu eklindeki grn
dzeltti,514 ama bu defa da Hazar-yaya mektubu gnderen szde Hasday ibni aprut konusunda
bocalamaya girdi. Abdurrahman en-Nasr dneminde Endlsde yldz parlayan bu kii hakknda u
anda pek ok bilgiye sahi-biz.515 Yahudi asll bu kiinin, Hristiyan bir prensi iyiletirmek,
Endlsde Yahudi edebiyatn canlandran nemli zevat Kurtu-bada tantanal ekilde arlamak,

Babille yazmak ve daha da tesi hem Arapa hem de branice kaynaklar toplamak gibi faaliyetleri
vard. Buxtorf, Ganzn Zemah David adl klasik Yahudi kronolojisine mracaat ediyor ve her ikisi
de XIV. Yzyla ait Hasday Grescos ve em-Tob ben shak aprutu referans olarak kullanyordu.516
Hasday ibni aprutun X. Yzyldaki vaziyeti hakknda hibir fikri yok gibi grnyor. Dolaysyla
XII. Yzylda yaayan Abraham ben-Davidde Hazar Yazmalaryla ilgili bir kayt bulduunda,
metnin tahrif edildiinden phelenmitir. Abraham ben-David yle diyordu:517

514 Buxtorf, Praefat.

515 Baknz: E. Levi-Provenal, Histoire de lEspagne musulmane, T. 1 (1944), 326ff; Gratz, Geschichte der Juden, ed. 3, v, 297,
516 Mr. J. L. Teicher tarafndan bana aktarlmtr.
517 Sepher ha-Qabbalah, ed. Neubauer, Mediaeval Jewish Chromeles (Anecdota Oxoniensia, ), 78. almann tarihi yazarna gre
M.S. 1161dir.

Maribin u kesimindeki Sala kasabasndan, frikiyann [Tunus] cra kesindeki uzak Taharta
kadar btn Afrikaya, Msra, Saballarn lkesine [Habeistana], Arabistan, Babil, Elam, ran,
Curcin denilen Girgailerin lkesi Dedan [?], Taberistan, keza Deylem ve halk tek Tanr inancna
dnen til [Atil]e kadar her yere salm srail oullarn bulacaksnz. Onlarn [tilde yaayanlarn]
krallar Yosef, prens Hasday bar shak ben-ap-ruta518 bir mektup gndererek kendisinin ve tm
halknn rabbi-nik inanc kabul ettiini bildirdi. Toledoda onlarn torunlarn ve bilgelerin
rencilerini grdk ve bize geri kalanlarn da rabbinik inanc kabul ettiklerini anlattlar.

518 Metindeki Bar ve ben iin aaya baknz.

Buxtorfun anlayamad ksma tahrifat kartrld grn ileri srmeye hazr oluu dikkat
ekici bir durum. Hasday ib-ni aprutun tarihi bir kii oluundan bihaber olduu ve Zemah
Davidin dier milletlere yapt atflarla yanl ynlendirildii iin, Abraham ben-Davidin eserinde
rastlad bu pasajn Hazar Yazmalarnn bir teyidi olduunu grememitir. Buxtorfun, mektuplar
batda kabul edilebilir olmasn salayan almalar kmsenemez; ancak, onun pheci yan ok
salkl bir grnm arzetmemektedir. Gnmzde Hazarya konusunda bizi ay-dnlatabilen daha fazla
kaynaa sahip olduumuz iin, elimizdeki bilgiler daha kapsaml ve gerekidir.519

519 zellikle baknz Le Clozel khazare, H. Cregoire, Byzantion, (1937) 225-266

Buxtorfun olumsuz tavr sebebiyle Hazar Yazmalarnn aratrlmasna menfi bir tutum taknlarak
baland sylenebilir. Konu hakknda daha ok ey renildiinde bile duyulan phe hl devam
ediyordu. Buxtorf, tek kayna olan Qol Mebasser hakknda baz stnkr bilgiler vermitir. Kitap
yakndan incelendiinde bilginin temelinin basit olduu grlr. Kitabn yazar, tannmayan bir
Yahudi olan shak Akridir. Akri,1561-62de stanbuldan skenderiyeye giderken, tabi ki Msrda
bulunduu gnlerde, Falaalara ait bamsz bir Yahudi devletinin bulunduu ynnde sylentiler
duyar. 1577de veya sonrasnda konu hakkndaki bulgular Buxtorfun da grd bir kitap halinde
stanbulda yaynlanr.520 shak Akriin Hazar Yazmalarn nereden bulduu maalesef
aklanmamtr. Bu durumda deiik grler var. Mann, aka onun mektuplarn bir nshasn
Kahi-reden aldn sylyor.521 Zaten her iki belgenin de Kahire Geni-zasndan alnd
dnlyordu. Ama Qol Mebasserde ak bir ey sylenmemitir ve bu, yazarn stanbula
dnne kadar mektuplar grmemi olmasndan kaynaklanyor olabilir.

520 The Bodleian kopyalar farkl basklara aittir ve ikisi de tarihsizdir.. (Nos. 1074 and 1098) (1577) almann tarihidir.

521 Texts and Studies, , 8.

Bu aklama kesinlikle tatminkr deildir. Hazar Yazmalarnn grnmnden onlarn Qol
Mebasserin iinde yer almad anlalyor ve baka bir ilaveyi engellemek amacyla Akriin
giriinde onun ilave edildiini gsteren bir notla daha sonra konulmutur.
Akri, skenderiyeden Kahireye varndan sonra Sultan Sleyman zamannda Msr valisinin
hekimliini yapan bir Yahudi haham ziyaret ettiinden bahsediyor. Bu haham Akrie, ksa bir sre
nce valinin Habeistanl prens Ddmrn u yaknlarda sava srasnda Yahudi bir yneticiden
ald yardmdan sz eden mektubunu okurken grdn anlatr. Akri, arkasndan, adn vermedii
baka bir Habelinin stanbulu ziyaret ettiini anlatarak, Sultan Muradn veziri Sinan Paann
Yahudi Krall konusundaki szlerini naklettikten sonra szlerini yle srdryor: Bu szleri
duyduumda ve Hazar kralna gnderilen mektubu ve cevabn grnce, Yahudilerin bir krall
olduuna insanlarn inanmalar iin bunlar demir bir kalemle yazmaya karar verdim.522 Metinde
Akriin mektuplar Msr yerine stanbulda grd belirtiliyor. Her halkrda kitap zaten
stanbulda baslmtr.

522 Kokovtsovdaki Qol Mebasser metnini takip etmektedir.

Landau,523 Gregoire izleyerek Hazar kralna gnderilen mektup ve onun cevab szleri
zerinde durmakta ve burada geen mektup szcnn Hazar Yazmalaryla ilgisi olmad, aksine Habeistanl prens Ddmrn Msr genel valisine gnderdii mektubun kastedildiini
dnmektedir. Bu hatal yaklamn sebeplerini srasyla izah edelim: a) Ddmrn mektubunun
kayna Akriin Sultan Sleyman zamannda (1520-1566) Msra yapt ziyarettir. Akri, szlerine
devamla baka bir Habelinin stanbulu ziyaretini, Sinan Paann szlerini naklediyor. Ddmrn mektubundan bahsetmeye dnmek zorunda olmas iin bir sebep yok; b) Akri, Ddmrn
mektubunu deil, baka bir mektubu grmtr; c) Eer Ddmrn mektubunu kastetmi olsayd,
yukarda gsterildii gibi, dorudan mektup diye sz ederdi. u halde musahhih metnin dzgn
olmas amacyla Hazar kralna yazlan mektup ve onun cevab szlerini ilave etmitir, ama metinde
bir mektup (egereth) kelimesi gemektedir. Orijinal olmal ve eer Akri bu ekilde yazmsa bir
musahhihin onu mektup eklinde deitirmesi iin bir sebebi olamaz.

523 M. Landau, The Present Position of the Khazar Problem, Zion, 1943, l (branice).
Belirttiimiz bu hususlarn Qol Mebasserin deitirildii grn rteceini sanyorum.
Deitirme yapld konusunda da zaten kesin bulgular yok. Landau, XVI. Yzyln sonunda
Constantinopleda bulunan Akriin Hazarlar tandn ve onlarn k srelerinin uzun zaman
nce baladnn farknda olduunu sylemektedir.
Sambation nehri efsanesini bilmesine ramen, sanki hi duymam gibi grnyor. Akri,
yazmalar, gemi zamanda bahsedilmeyen bir Yahudi Krallnn yaad iddiasn ispatlamak
zere kullanmakta olduu izlenimini uyandrmaktadr. Metin olduu gibi bunu dorulamaktadr.
Grne gre Hasday ibni aprut ismi, Akri tarafndan, belirtilen pasajda, ona ina olmayan biri
olarak atlanmtr. Metne yeni ilaveler yaparak asln bozan bir kii, elbette ona ekleme de yapm
olabilir. Onun, Cons-tantinopledaki veya 1574-1577 aras dnemdeki (Sultan Murad dnemi)
herhangi bir yerdeki yazmalarn bir kopyasn grm ve ok ksa bir sre sonrasnda da iyi niyetle
bir kopyasn karm olmas tamamyla akla yakndr.
Akriin almasnda metne yeni ilaveler yaplmas ok byk bir olaslktr. Eer birisi Hazar

Yazmalarnn ilk kez 1577de oluturulduunu ve Qol Mebasserde basldn dnrse, bunu
kantlama sorumluluu kesinlikle ona aittir. Akri, Yazmalar iin tamam XVI. Yzyln sonundan
itibaren ilave edilmi atflar ierdii grlen bir takm eski yazmalar gstermek zorundadr. Bunu
ispatlamak ok zor, hatta imkansz bir grevdir.
Qol Mebasserin yaynlanm basklarnn devamna sahip olmay denediysek de, tatminkr bir
sonu alamadk. Bildiimiz kadaryla Hasdayn mektubunu ve Yosefin Cevabn ieren tek yazma
Oxforddaki Christ Kilisesindedir.524 Bu yazma, Kokovt-sovun basksndan grlebildii ve benim
de ahsen kontrol ettiim gibi, yaynlanm metin ile ok yakn benzerlikler iermektedir. kisi
arasndaki kaltsal balantnn ne olduunu sylemek zor, fakat bu metnin birok defa ima edildii
gibi, basl metnin bir kopyas olmas mmkn deildir. Daha dorusu, Kokovtsovun dedii gibi, bu
yazma, bir basl metin kayna olarak, dorudan ya da dolayl bir ekilde ie yaramaktadr. Ancak
ok eski dnemli olduu ile ilgili bir izlenim oluturmamaktadr.

524 Christ Church Ktphanesinin tanm olduu kolaylk sayesinde bunu, hem Bodleian hem de Glasgow niversitesi
Ktphanelerinden karlatrma imkan buldum.

Christ Kilisesindeki tarihlenmemi yazma gibi bir tane de Leningrad Halk Ktphanesinde
vardr.525 Bu nsha, Yosefin Cevabnn, Christ Kilisesinde bulunan ve Midraik (Eski Ahitin
Arami dili ile yazlan tefsirleri) malzeme ile birlikte Ak-riin basl metninden daha uzun bir
versiyonunu ieren, fakat Hasdayn mektubunda bulunmayan yazmadr. Eski a Hazar-yas
konusunda en alkan renci olan Harkavy, tm titizlii ile bu yazmay inceledi ve nceki
versiyonun kesinlikle orijinal olduu belirtti.526 Maalesef Yosefin Mektubunun mufassal nshas,
muhtemelen 1860larda onu Msrda bulan Firkovi vastasyla Leningrad Ktphanesine geti.527
Fakat nshann Firkovi vastasyla getirilmi olmas aratrmaclarn ona eski zamanlardan kalm
bir belge gzyle bakmalarn engelledi. Yine de her halkrda olayda illa da bir sahtekrlk
olduundan phelenmemize gerek olmad grlmektedir. Onu tetkik eden Chwolson, btn
yazmann tek bir elden kt ve kesinlikle herhangi bir eklemenin olmadn dile getirmektedir.528
Belgenin XIII. Yzyldan kald tahmin edilmektedir.529 Bu nedenle, eer bu zaman tayini tamamen
yanl ve tm bunlarn sorumlusu da Firkovi ise - onun, gerek belgelerde tahrifat ve eklemeler
yapmak gibi allm sahte belge metoduna ramen,- belki de mufassal nshann Akriin basl
metninden epeyce daha eski olduunu hesaba katmak zorundayz. Harkavy, Firkovi ve onun
bulgularna kar sergiledii eletirel tavrna ramen, daha nce de sylendii gibi, Akrideki
muhtasar versiyonun orijinali olduunu kabul etmekte hibir tereddt gstermez. Eer, bir kez iin
Chwolsonun gryle benzeen Harkavynin gr doru deil ise, ou insan Kokovtsovun, her
iki versiyon iin temel olarak kesinlikle ayn orijinal metnin, - ki o da genel olarak mufassal nshada
daha iyi sunulmaktadr-, sz konusu olduuna dair temkinli ifadesiyle530 ayn fikirdedir.

525 Heb. 2. Firkovi Edisyonu, s. 157.

526 Measeph Niddahim, , no. 8.
527 Chwolson, Corpus, German, St. Petersburg, 1882, 143, s. 6.
528 Ayn yerde, 520, (Kokovtsov tarafndan benzer biimde Rusadan alntlanmtr, 1884, 499)
529 Ayn yerde, 143, s. 6.
530 Giri.

Hazar Yazmalarnn, XVI. Yzyln bir sahtekrl olmas, muhtemelen muhtevasndan dolay,
zellikle daha erken zamanl almalarda ona yaplan alelade atflar hususunda ciddiye alnabilir.
Abraham ben-Davide ait olan bir benzerinden zaten bahsettik. Bu tek deildir. Hazarlarn din
deitirmeleri konusunda Yahudi kaynaklarnda sk rastladmz genel atflar bir kenara koyarsak, en
azndan Barselonal Yehuda ben- Barzillayn X. Yz-ylda531 Yosefin Cevabnn gerek bir
alnts olduu grlen ve 1090 ila 1105 yllar arasna tarihlenen Sepher haIttimi gibi erken
dnemli bir belgeye sahibiz532

531 Hazarlarn din deitirmesiyle ilgili en erken branice atf, muhtemelen Kirkisaninin Kitabl Riyad ve-l-Hadaik (937)te yer
almaktadr. Ancak dier yandan Sadiye Gaona ait referanslar daha erken dnemli olabilir.

532 S. Asaf, Jeshurun XI, 9-10 (Poliak, htida), Kokovtsovun metni.

Barselonal Yehuda yle der: Baz belgelerde Aaronun olu, Hazar rahibi (ha-Kohen, byk
ihtimalle ha-Kagan, Kaan)533 Melik Yosefin, Hasday bar Ishaka yazd bir mektubun nshasn
grdk. Mektubun sahici olup olmadn ve Trk olan Hazarlarn din deitirmelerinin gerek olup
olmadn bilmiyorum. Mektuptaki btn yazlanlarn gerek ve doru olup olmad kesin deildir.
Onda yanl fikirler yazlm olabilir veya insanlar yanl fikirler eklemi olabilir, ya da katibin
konuyla ilgili bir hatas olabilir... Kitabmza bunu yazmamzn sebebi, Melik Yosefin Hasdaya
yazd mektubunda Hasdayn onun hangi aileden olduunu, melikin durumunu, atalarnn nasl olup
da Var-lkn kanatlar altnda toplandn (yani Msev olduunu), krallnn ve hakimiyetinin ne
kadar byk olduu eklinde sorularn bulunmasdr. Mektupta btn hususlar yazarak, her sorusuna
cevap vermitir.534 Yazar genel olarak mufassal nshayla ayn grtedir ve Kokovtsovun onun
orijinal metni muhtasar nshadan daha iyi sunduu grn destekleyen Yosefin Ceva-bnn bir
blmyle devam etmektedir.

533 Karlatrnz, Poliak, htida, s. 4.

534 Kokovtsovun bir sonraki metni.
Yosefin Cevab ve Hasdayn Mektubu gibi Hazar yazmalarnn Barselonal Yehuda zamannda
zaten mevcut olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Kokovtsov, Yehudann Hasdayn mektubu hakknda
tek bir sz etmediinin535 doru olduunu, fakat mektubun mevcudiyetinin kesinlikle ima edildiini
sylemektedir. Gereklik pay yksek olsa da doruluu henz kesinlemi deildir. Yehudann
bizzat kendisinin Yosefin Cevab hakkndaki phelerini dile getirmesi ok dikkat ekicidir. Bylece
ilk bakta kukulu bir grn erken bir dnemde benimsenmi olduu gerei, phelerimizi
dorulamaya yeterli olabilir. Fakat hahamn phelerinin ak olmadna ve Buxtorf meselesindeki
gibi, sadece Hazarlar hakknda bilgilendirilmedii anlamna geldiine dikkat edilmelidir.

535 Giri.
Hasdayn mektubu, akrostik bir tarzda yazlmas sebebiyle dikkate deer bir iirle (piut) balar.
yle okunur: Ben, Hasday bar Isaac bar Ezra bar aprut. Menahem ben-Saruk.536 Qol Mebasserin metninde pek kusursuz verilmeyen fakat olduka yeterli olan sonraki isim, X. Yzylda
Hasdayla kesin ilikisi bulunan mehur bir edibe aittir. Akrostik tarzda yazlan iirin devamnn
byk ihtimalle Hasdayn sekreterlii yapan bu kii tarafndan yazlm olduu izlenimini
uyandrmas mantkl grnyor. Kullanlan akrostik tarz, Hasdayn mektubunun Menahem ben-Saruk
tarafndan yazlmadn (byle sylenmesine ramen) kantlamaktadr ve bu nedenle hakikidir, fakat

baka bir adan bu sonuca belki ulalabilir. Landau, Menahemin hl mevcut olan almalarn
Hasdayn mektubu ile karlatrmtr ve yazm stili asndan ona ait olduu konusunda hi phesi
yoktur.537 Bir baka neden, ayn iirin, Harkavy ve E. Deinard tarafndan bamsz olarak gzden
geirilmi olan bir brani(ce) ncil yazmasnda yer almasdr ki, orada apak bir ekilde Menaheme
atfe-dilmitir.538 iirin bu metninin, Qol Mebasserdekinden bamsz olduu grlmektedir.539

536 ben yerine bar, yukarsyla kr.

537 Beitrage zum Chazarenproblem, Breslau, 1938. Landau, Poliakn Ha-zaryasn deerlendirirken, giriin yalnzca Menahem
tarznda olduunu sylemektedir.(Karlatrnz, Hazarya, 21)

538 Landau, op, cit, 2.

539 Karlatrnz, Kokovtsov, Giri.
iir, srarla Hazar melikinin askeri hreti zerinde durmakta; ordularnn muzaffer olmas
temennilerinin yer ald birka satr, zel bir zafere iaret ettii dnlen bir atf takip etmektedir.
Dn imdi, yeryznn stunlarn! Kim grd ya da duydu aynsn?
Hayatta kalanlar, muazzam bir eyi baardlar. Onlar karttlar ve ehri ve iindeki her eyi yok
ettiler.(?)540

540 Veya, gnderildi, karlatrnz, Amos 6, 8.

En Kudretlinin gl kollar onlara yardm etti ve onlarn kurtuluu oldu.
Bu, En Kudretlinin ii ve gnahkr kralla cezasdr.
Landau, gnahkr krallkla daima Bizansn kastedildiini belirterek bu pasajn nemine dikkat
ekmektedir.541 Cambridge Belgesini tartmaya baladmzda bu konuya tekrar dneceiz.

541 Op. Cit, 4.

Hasdayn mektubunun nesir ksm, vgler ve genel szlerden sonra Hazar kralna Endlsn
corafi durumu hakknda bilgi vermekte ve yazar, Hazarya hakknda olmakla birlikte, ayn trden,
anlalmas hayli g baz bilgilerden sz etmektedir. Grne gre, Arapa corafya kitaplarndan
faydalanmtr. Mektubun genel mahiyeti yine de tetkike muhtatr. Yazarn Hazarya hakkndaki
bilgisi, yakn dnemli olmas itibariyle nemlidir. ki Endlsl Yahudinin, Yehuda bar Meir bar
Nathan ve Yosef Ha-garisin yakn zamanda lkeyi ziyaret ettiini syler, fakat onlarla konutuundan
sz etmez. Endlsn doal zenginliklerini ayrntlaryla anlatr ve kendisinden genellikle d
ticarete ilgi duyduunu belirtir. Endlse gelen yabanclar arasnda, Horasanl tccar temsilcileri
olarak grlen nemli kiiler vardr.542 Mektubun yazarnn belirttiine gre bu Horasanllar, - eer
gerekten Horasanl iseler,- Hazaryann bir Yahudi krall olduunu zellikle kaydettilerse de, o, ilk
bata onlara inanmaz.

542 Horosanl elilerin neden Kurtuba sarayn ziyaret ettikleri aklk kazanm deildir.
Mektubun yazar, daha sonra Bizans elilerinden Hazar Mse-vleri hakknda baz szler duyduunu
syler. Metnin bu ksm yle devam ediyor: Onlar (yani Bizans elilerini) konu hakknda (yani
Horasanl tccar elilerin raporu) sorguya ektim ve bana bunun doru ve kralln isminin Hazarya
olduunu syleyerek yle dediler:543 Onlarn lkesi ile Constantinople arasnda deniz yoluyla on
be gnlk bir mesafe var, ama karadan gidildiinde aramzda birok halk yer alr. Bataki kraln ad
Yosefdir. Onlarn lkesinden bize balk, deri (muhtemelen krk) ve her tr ticari mal getiren gemiler

gelir. Bizimle mttefiktirler ve saygyla karlanrlar. Aramzda karlkl eliler gelir gider ve birbirimize hediyeler veririz. Gldrler. Yamac eteler iin bir kaleleri ve bazen darya giden
ordular vardr.

543 el-Hazar metni, aaya bkz.

Burada Hasday, eer gerekten mektubu gnderen kii ise, muhatabnn adn bildii
anlalmaktadr. Yosef, mektubun banda, bu pasaja uygun olarak, Hazarlarn kral olarak
adlandrlmakta, oysa cevabn banda Trklerin (Togarmalarn) kral olarak gemektedir. Bu
karklk editrden kaynaklanm da olabilir.
Yukardaki pasajda, Hazaryann Constantinoplea denizden on be gnlk mesafede olduu
sylenmektedir. Fakat Camb-ridge Belgesinde denizden dokuz gn olarak gsterilen mesafenin doru
uzaklktan biraz ksa olduu dnlebilir. Cambrid-ge Belgesi Constantinoplea olan mesafenin daha
ksa olduunu dnrken, mektubun yazar, dil zerindeki Hazar bakentine olan uzakl kastetmi
olabilir. Bir baka yerde Hazar yo-lu544 olarak adlandrlan ve Karadeniz, Azak Denizi, Don-dil
geidi zerinden dolaan gzergahla bizim metnimizde sz edilen gzergah kastedilmi olmaldr ve
buradaki kale hi phesiz 833de Bizansl mhendisler tarafndan Hazar iin kurulan
Sarkeldir.545

544 Slav Vita Constantini yi mehaz gsteren G. Vernadsky, Ancient Russia, Yale 1943, 350, ile kr.
545 Blm VII.
Hazarlarn grne gre kendi gemileriyle Constantinople ile ticaret yaptklar, burada olduu
kadar baka hibir yerde bu kadar ak ifade edilmemitir. Onlarn getirdii sylenen ticari mallar
arasnda balk ve krkler zellikle zikredilmektedir. Her ikisinin de Hazarlarn slam lkelerine ihra
ettikleri mallar olduunu Arap kaynaklarndan biliyoruz. Hazar askeri gcne tekrar vurgu
yaplmtr.
Mektuptan anladmza gre, Hasday, kendisine anlatlanlardan sonra Hazar melikiyle temasa
gemeye karar vermi, fakat yine kendi ifadesine gre bunu yaparken baz zorluklarla karlamtr.
lk olarak, Mar Isaac bar Nathan, talimatlarla birlikte, Hazaryaya gitmesi iin Constantinoplea
gnderir. Fakat adam yolculuuna devam etmesi iin imparatordan, muhtemelen Constantine
Porphyrogenitusdan gerekli yardm alamaz ve bir sre sonra Hazarlarn lkesine varmadan
Endlse geri dner. Daha sonra Hasday, yine mektuba gre, Hazaryaya Kuds, Mezopotamya ve
Ermenistan zerinden bir mesaj gndermenin mmkn olabileceini dnr. Fakat Saklablardan
olan Gebalimle-rin kralndan546 Kurtubaya gelen bir elilik, planlarnda deiiklik yapmasna
sebep olur. Bu elilikle birlikte gelen ve Hasdayn Hazarlarla ilikiye gemek istediini duyan Mar
Saul ve Mar Yo-sef adndaki iki Yahudi, arac olarak kendisine hizmet etme teklifinde bulunurlar.
Hasday bu teklifi kabul eder. Merkezi Avrupal bir Yahudi olan Yakup veya shak ben-Eliezer eliyle
kar cevabn getirilmesinden mektubun nihayet Hazar melikinin eline ulatn anlyoruz.

546 Kr. Sakalibe.

Arap yazar Mekkri,547 Saklablarn kral Huttu (Otto)nun Kurtubaya gelen bir elilik heyetinden
sz etmektedir. Bu kii, 953-55 yllarnda mparator I. Ottonun elisi olan John of Gorzla
zdeletirilmektedir.548 Saklablardan olan Gebalimler ifadesiyle hangi halkn kastedildii kesin
olarak belirlenememitir.549 Gregoire, Gebalimlerin Galyallar550 olduu grndedir. (Bu kelime

branice okunuu ile Gebhalim olarak sylenmektedir.) Her iki ekli de muhtemelen Sakson
kelimesinden gelen Saklab Alman imparatorunun tebaas olan ve Mekkride Saka-libe olarak
geen halkla zdeletirmek olduka cazip grnmektedir. Hasdayn mektubu bu noktada John of
Gorzun ziyaretine bir imada bulunmalyd. Her ne olursa olsun, Mar Saul ve Mar Yosefin Hasdaya
birka yl nce bir Hazar Msevsinin, ya da en azndan daha nce Hazar kralnn saraynda bulunan
Mar Arman adl birinin Endlse geldiinden bahsettikleri,551 fakat Has-dayn o adamla ilgili
yaptrd soruturmadan bir ey kmad sylenmektedir. Bu olay Hazaryayla muhaverenin ok
seyrek gerekletiini gstermektedir.

547 235; bn Haldun, IV, 143.

548 Karlatrnz, Levi-Provenal, ayn yerde., 383.
549 Kokovtsovda uzun bir tartmas bulunmaktadr, 62, s. 3.
550 Melanges R. Dussaud, 489. Prof. A. M. Honeymann referansna borluyum.
551 Ak bir biimde ba elenu. br trl, Gebalimin lkesine doru (Oratio recta).
Poliakn, Yazmalarn btnyle bir sahtekrlk rn olmad, yalnzca XI. Yzylda Yahudiler
arasnda Hazarlar hakknda bilgi yaymak amacyla dzenlenmi klasik bir edebi rn olduu
eklindeki grnn552 kabul edilebilir bir yan yok. Eer yle olsayd, Hasdayn bilgi toplamak
iin yarm dzine insanla grmesinin ve bundan sz edilmesinin ne gerei vard? Poliakn
zannettii gibi eer onun mektubunun ve Yosefin Cevabnn amac Hazarlar hakknda sradan bir
bilgi vermekse, neden Hasdayn Yosefinkinden daha uzun olan mektubu Hazarlar konusunda daha az
bilgi iermektedir? Eer mektup, Ysefin Cevabndaki Hazarlar konusunda verilen bilgiye bir giri
niteliinde ise, Hazaryayla hibir ilgisi bulunmayan Endls ve Emeviler hakknda gerekleri ve
nemli detaylar anlatan hayli tuhaf bir mektuptur ve nasl yazlp yolland akla yatkn bir ekilde
kabul edilmitir. Bir vaiz veya katip, elbette ki btn bunlar bir kenara atarak, ok daha az zahmetle
Hazaryay anlatma iine giriebilirdi.

552 Conversion, 3; Khazaria, 19: Mektubun yazar 1070-1080 yllar arasnda Endlsde hayattayd. Landau, ad geen eserinde
hakl olarak bunu bir istisna olarak kabul etmektedir.

Poliak, Hasdayn mektubunu eletirirken, onun Arap yazarlarn Hazarlar konusunda yazdklar
corafya ve tarih kitaplarndan kesinlikle haber olmadn ve X. Yzylda Endlsde Has-dayn
pozisyonundaki bir kii iin byle bir eyin dnlemeyeceini ileri srmektedir. Ancak, Poliakn
grnn ikna edici bir yan yoktur. nk aslnda mektubun gnderen kiinin zellikle Hazarya
konusunda553 Arapa corafi eserlere bavurduu anlalmaktadr. Ayrca Kurtuba ve
Constantinopleun enlemi ile ilgili verilen bilgiler de ak bir biimde dorudur. Poliak bu durumu
bir i tezat olarak nitelendirmektedir.554

553 Yukarsyla kr,

554 Conversion, 3.
Poliakdan nce Marquart da benzer grler sergilemitir.555 Marquart, Hasdayn Hazarlar
hakknda bilgi sahibi olduunu belirtmekte ve batdan douya ve tekrar Avrupadan Hazarlarn
bakenti Hamlice ve oradan Hazar zerinden ine kadar uzanan bir gzergah zerinde seyahat
eden Rahdnlerden bahsetmektedir. Bu konuda yetkili bir az olan bni Hurdadbehe gre
Rahdnler Endlsl Yahudilerdir.556 Ancak mektuba bakldnda Hasday, Msev Krallnn

varln Horasanllardan ve Bizansl elilerden renmitir. Marquarta gre bu doru olamaz. Ksr
bir gr. Grne gre Horasanl tacir eliler ile douda maribi (Endlsl), batda marik
denilen Rahdnler ayn kiilerdi. Ancak her halkrda mektubun yazarnn Hazarya hakknda bilgi
sahibi olduu kesindir. Onun bilgi kaynaklar sadece kitaplar deil, ayn zamanda Endlsde azdan
aza dolaan sylentilerdir.557 Onun bir yerde Henz ismini duymadmz krallnz hakknda bu
bilgiyi edinince akna dndm.. eklindeki bir szn de fazla uzaa ekmemek gerekir. Yazarn
Hazarlar ile ilgili bilgi eksikliinden yola karak Mektupun orijinallii hususunda objektif bir
tartma yaratmak zararl olabilir.

555 Streifz., 24.

556 bn Kurdadbih, 153te Ridaniye eklinde. bn el-Fakihde (270) bulunan Ridaniye Farsadan gelebilir. (rahdan, yolu bilmek karlatrnz, Marquart, Streifz., 350)

557 Aaya bkz.

Yosefin Cevabnn bir yerinde istifhamlar yaratan baz noktalar vardr ki, bunlar, Poliak ve
Marquartn serdedilen grleri dorultusunda burada mnasip ekilde tartlabilir. Muhtasar
nshada yle denilmektedir: .. lkenle ilgili aktardklarn ve kralnn soy kt bize ulam
durumda. Atalarmz arasnda da karlkl nezaket ieren yazmalar olmutu. Bu gelimeler bizim
kitaplarmzda hem yazl bulunmakta hem de bahsettiiniz zere tm douda, lkemizin yal
insanlar bunu olduka iyi bilmektedir. Bizler atalarmz arasndaki eski dostluu yenilemeli ve onu
ocuklarmza miras brakmalyz. Bahsettiiniz zere tm douda. sz ak bir anlam ifade
etmemektedir. Hasdayn mektubunun nceki ksmlarnda Endlsle Hazarya arasnda gerekleen
yazmalarla ilgi herhangi bir iaret yok
Elimizdeki bu mektubun yer adlar konusunda hem yanl hem de eksik bilgi ierdii bir gerek.
Landau, Cevapta Has-dayn aratrma ve bilgi kaynann Kurtubaya gelen bir Hazar eliden ibaret
olduunu belirtmitir.558 Ancak elimizde bulunan mektupta bu durumu kantlayan bir bilgi
bulunmamaktadr. Bu durumda mektup, Endlsle Hazarya arasnda eski dnemlerde iliki
bulunduuna deinmekte midir? Cevap, bunun gereklemedii ynnde grnmektedir. Mufassal
nshada geen ayn cmleler farkl anlam ifade etmektedir: Atalarmz arasnda dostluk ve iyi niyet
ieren yazmalar gerekleti. Bu gelimelerle ilgili bilgiler kitaplarmzda mevcuttur ve bunlar
lkemizin yal insanlar tarafndan bilinmektedir. Sizin lkenizin ihtiamn ve kralnn bykln
hep duymaktayz, tanr lkenizin kurucusunu yceltsin ve onu, atalarnn doudaki lkesine egemen
klsn. Bizler atalarmz arasndaki eski dostluu yenilemeli ve onu ocuklarmza miras
brakmalyz. Mektupta bu pasajn devam u ekildedir: Hkmdarmza bizi ynetenin kim
olduunu sylemeliyim. smi Abdurrahman ibni Muhammed (ibni Abdullah ibni Muhammed)559 ibni
Abdurrahman ibni Hakem ib-ni Hiam ibni Abdurrahman... Abdurrahman, Abbasiler zamannda
Endlse gelenlerin 8. kuadr. O, Muaviye ibni Hiam ibni Abdlmelikin oludur. Burada
Mektupun yazar Abbasiler zamannda Endlse yerleen Mslman yneticilerin soy ktn
ortaya koymutur. Bu durum, Yosefin Cevabnda End-lsdeki Mslmanlarn Doudadaki
Halifelie egemen olmalar dorultusunda bir dilek olarak yorumlanmtr.

558 Present Position, 2.

559 Her iki isim de zikredilmelidir.
Hazarlarn, balca dmanlar olan Araplarn iinde bulunduklar politik durum hakknda

mkemmel bir biimde haber sahibi olmadklar elbette dnlemez. Eer Yosefin Cevab gerek
bir belge olarak kabul edilirse, dou Mslmanlarnn yneticileri ile ilgili olduka geerli bilgiler
iermektedir. Bu balamda Mufassal Nsha, Muhtasar Nshaya nazaran daha fazla bilgi
iermektedir ve ayrca yazar, Abbasi ve Endls Mslmanlar arasndaki ilikiyi bilmektedir.
Cevapta geen Atalarmz arasnda dostluk ve iyi niyet ieren yazmalar gerekleti szyle
ilgili ne syleyebiliriz? Hasday, gemite Endlsle Hazarya arasndaki ilikilerden haberdar deil
miydi? Cevap, Hasdayn bundan neredeyse kesin bir biimde haberdar olduu ynndedir.
Gerekten de Hasdayn Mektu-bunda Hazaryayla olan eski iliki bal altnda Yahudi seyyah
Eldad ha-Daninin 880 dolaylarnda Endls ziyaret etmesiyle ilgili bir bahiste bu konuya
gnderme yaplmaktadr. Hazarlarn hangi dili konutuklaryla ilgili bir sorunun hemen arkasndan haDaninin ad zikredilmektedir. Ama, Hazar kralna onun hakknda bir ey bilip bilmediini
sormaktr.560 Ancak elimizdeki Cevap versiyonu bu konuya k tutmamaktadr.

560 Kokovtsov, 70, s.1.

Eldad geekten bir Hazarl myd? Bu en azndan olas grnmektedir. Kaynaklarda onun branice
konumakta srar ettiinin belirtilmesi nemli bir husustur. phesiz bunun baka bir aklamas da
olabilir; ancak, belki de en basit nedeni onun Arapa bilmediidir. Onun kulland baz branice
kelimeler, Kayravan Yahudilerinin Babildeki Zemah Gaona onun hakknda gnderdikleri bir
mektupta yer almaktadr.561 Frankl, bunun Rumca ile balants bulunabilecei ve dolaysyla
Eldadn Rumca konuulan bir lkeden olabilecei grn ortaya atmtr.562 Onun Ka-ralerin bir
ajan olabileceini belirten Gratz ise,563 Eldadn Cons-tantinopleyi ziyaret ettiini ve dil
Hazarlar hakknda burada bilgi edinmi olduunu eklemitir. Bilindii zere Eldad anlatsnda
Simeon ve Manasse oymann yaad yer olarak Hazaris-tana atfta bulunmutur.564 Sylediine
gre Hazarlarn saylar olduka kalabalktr ve vergiye tabi kldklar krallk says 28i bulmaktadr.
Baz Mslman topluluklar da onlara vergi vermekle ykmldrler. Eldadn fantastik anlatsndan
dolay Hazarlar ile ilgili sylediklerine ok fazla itibar gstermemiz gerekmese de, aktarlan
bilgilerin belirli bir ksm dier kaynaklarla rt-mektedir. bni Fadlann, Hazar hakannn
hareminde her biri civar lke krallarnn kzlar olan 25 karsnn bulunduunu belirtmesinden zaten
bahsetmitik. Eldadn baz versiyonlarnda tebaa krallklarn says 28 yerine 25 olarak
gsterilmektedir. Yine Ce-vapta Yosefe tabi 9+15+13 ulustan bahsedilir. Burada 9 rakamnn lke
ii eyaletleri kastettii dnlmektedir.565 Dier 15+13 yani 28 ise Eldadn verdii say ile
uyumaktadr. Eldadn kendi kabilesi Dana gelince, o, kabilesinin Sambation nehri kysnda bir
yerlerde bulunduunu belirtmitir. Gizemli Sambationun, Constantine Porphyrogenitusa gre
Kievle ayn yer olan Samba-tasla566 ve ayrca Dinyeper veya Don567 ile ilikisinin olup olmadn sorgulamak yararszdr. Her halkrda Eldad ha-Dani yzyllar nce Endlse gelmi olan
Hazar Msevlerinden olabilir. Ancak elimizde bulunan Hasdayn Mektubunda Endlse gnderilen
bir Hazar elisi ile ilgili bilgi bulunmamaktadr.

561 Baknz A. Neubauer J.Q.R., (1889), 105.

562 Karlatrnz, ayn yerde, s. 109.
563 Geschichte, 3, v, 239.
564 Baknz aada,

565 Karlatrnz, Constantine Pordan alnt, aada.

566 De. Adnin. Imp, e.9. Karlatrnz, Minorsky, Hudud, 431, n. 3, Rus aratrmac Lashehenkodan bahsetmektedir (Kiev,
Sambatas, Dokladi Akad., S.S.S.R., 1930) ve Sambotasn alm ile 22 farkl aklama vererek ismi Brutzkusun nerdii biimde Hazar
kkene yakn bulmaktadr. Brutzkusa gre Kiev ve Sambat Hazar isimleridir (Chasaren).

567 Karlatrnz, Marquart, Streifz.198.

Burada zlmesi g olan nokta, Cevapn yazarnn Hazarlarn gemite ilikide bulunduklar
devlet szyle Endls Emevilerini mi, yoksa doudaki Emevileri mi kastettii meselesidir. Halife
Memun zamannda (813-833) muhtemelen Badatta Fadl ibni Sehle elik eden bir Hazar elisinin
varlndan sz edilmektedir.568 Grne baklrsa daha nce de ziyaretler gerekletirilmi
olmaldr. Hazarlarn Dou Mslmanlar ile olan ilikileri Cevaptaki yazmalar ve iyi niyet
gsterileri ifadesiyle ok gereki biimde aklanmamaktadr. nk bu ifadenin yazmalar
esnasnda kullanlan bir iyi niyet szc olma ihtimali bulunmaktadr. Brutzkus, bu metinden yola
karak Hazarlarn VIII. Yzylda Emevilerle srdrlen ilikilerinde ellerinde mevcut olan bilgi
birikiminden yararlandklarn sylemektedir.569 Bu, Cevapta yazarn VII. Yzylda Byk
Hazaryann genilemesinden bahsederken kulland ifadenin Bizans kaynaklarnda kullanlan
ifadelerle benzemesini anmsatyor: Elimdeki kaytlara gre atalarmz sayca az olmakla birlikte,
onlara rahmet eden Kutsal Tanr g ve iktidar vermi ki, bu sayede onlar da kendilerinden daha
muktedir ve sayca kalabalk olan pek ok milletle sava stne sava yapmlar. Tanrnn
yardmyla onlar yenmiler ve lkelerini ele geirmiler. Bunlarn bir ksm bugn dahi te-baamzdr.
Benim imdi yaadm lkede (dil nehri boyu) eskiden W-n-nt-r hkm srmekteydi. Atalarmz
Hazarlar geldiler ve onlar yendiler..570 Eer bu kaynak bahsedilen dneme ait ise, yazmnda hangi
dilin kullanld merak konusudur.

568 Zahrl Xdab, , 254.

569 Chasaren, Jehuda ha-Levi Hazar kraln sanki o yzyllk dkmana sahipmiesine konuturmaktadr.
570 Karlatrnz, III. Blm.
Ancak btn bu tartmalarla, asl amacmz olan Hasdayn Mektubunun tarihselliini belirleme
noktasndan uzaklayoruz. Btn yaklamlar bir yana, mektubun Endlsl bir vezir tarafndan
Hazaryaya yollanm olduu en makul sonutur. Tarihi ise Abdurrahmann hkmdarlnn sona
erdii 961 ncesi ve belki de Mekkarinin elilik yl olarak verdii 954 sonrasdr. Mektupta
Msevlerin Mesih yaklamn grenler muhtemelen hakldr.571Mektupta Yosefin hangi kabileye
mensup olduu sorulmaktadr. Cevapta buna bir aklama getirilmemitir. Bunun nedeni, belki de
onun Yahudi soyundan veya bir Yahudi kabilesinden gelmiyor olmasdr. X. Yzylda Hazar
Msevliinin henz mkemmel hale gelmedii gerei bu gr desteklemektedir. Bir Hazar
kralnn, Hasdayn renmek istemesine ramen askerlerinin saysn vermeyi arzu etmeyecei gayet
aktr. Cevabn her iki versiyonunda da nemli oranda kaldrlan satrlar yoksa, - ki u an iin bu
ispat edilememitir,- Mektuptaki sorular ile Yosefin Cevabndaki cevaplar arasnda bariz bir uyum
eksiklii olduu grlmektedir. Sonu olarak bu belgelerin, edebi bir bulgu olmann tesinde yalnzca
kastettii eyleri anlatan yaln belgeler dnlmelidir. Hasdayn mektubunun tarihselliini eletiren
yaklamlar, bunu ispatlayabilecek veriler sunamamaktadr. Gorzlu Johnun Hasday III.
Abdurrahmann saraynda nemli bir mevkide bulduu ve onun kendi mektubunda belirttii grevleri

yerine getirdii dnlrse, bunun ulalan sonucu yani Hasdayn mektubunun tarih olduu
sonucunu gl bir ekilde teyit ettii anlalacaktr.

571 Karlatrnz, Landau, Beitrage, passim.

Yosefin Cevabna gelince, Yosef, ncelikle kendisini cevaplandrmakla ykml bulduu
Hasdayn Mektubunun ana balklarna atflarla balamaktadr. Hazarlarn yakn tarihi ile ilgili ksa bir aklamann ardndan Yosef, arlkl olarak Hazarlarn Melik Bulan zamannda Msevlie
geilerini ele almaktadr. Aslnda bu konu Cevabn ana temasn oluturmaktadr. Daha sonra
Bulann torunu olan Obadya zamanndaki reformasyondan bahsedilmekte ve Msevlik
tantlmaktadr. Yosef, soyunu Obad-yaya dayandrarak, lkesinin ve bakentin tasvirini yapmaktadr.
Hasdayn yzyln sonunda neler olduuyla ilgili sorusunu deerlendirmekte ve son olarak da
Hasdayn Hazaryaya gelmesini umut etmektedir.
Hasdayn mektubunun orijinalliinin Yosefin Cevabnn orijinallii iin geerli olmad aktr.
Jost, uzun sre nce Mektubu orijinal bulduunu belirtmi, ancak Cevabn Arapa kokan bir havasnn
bulunduunu ve dolaysyla Endlste Arapa konuan bir Yahudi tarafndan yazlm olmas
gerektii sonucuna varmtr.572 Steinschneider de yakn dnemlerde Has-dayn Mektubunun
orijinalliini onaylam, ancak Cevabn daha sonralar uyarlandn belirtmi,573 ama neye
dayanarak bu kanaate vardn aklamamtr. Landau, Mektubun onu vezir iin hazrlayan Menahem
ben-Sarukun dier hatlaryla yakn benzerlik gstermesi sebebiyle orijinal olmas gerektiini, Cevabn da orijinal olabileceini, ancak bunun ispat edilemeyeceini kaydetmektedir.574

572 Geschichte, Berlin 1826, v, 365-366. Cevabn uzun versiyonundaki dier Arapa unsurlar sralayan Harkavy, (Measeph Niddahim,
1, no. 10) hakl olarak onun Endlste tekil edilmi olmas gerektii hkmne katlmamaktadr.

573 Geschichtsliteratur der luden (1905), 19.

574 Present Position 3, Landau ak bir biimde Poliakn kendisinin (Landaunun) Cevap ve Mektupun her ikisini de orijinal kabul
ettii eklindeki ifadesini yalanlamaktadr. Landaunun Mektup kadar Cevab da orijinal bulduu eklindeki ayia olduka yaylm ve
yalnzca Vernadskynin Ancient Russia (212)snda deil, ayn zamanda Chadwickin Beginnings of Russian History (41, Vernadskye
atfen) inde de yer almtr.

Genel bir kanaat de (Cambridge Belgesi dnda) Melik Yo-sefin tarih bir kiilik olduunu
gsteren bamsz bir kant bulunmad eklindedir. Bu durum, Mektuba nazaran Cevaba daha bir
pheyle yaklamamza sebep olmaktadr. Hazar hkmdarlarnn isimlerini veren Mslman
kaynaklarnda Hazaryada brani ad tayan bir kraln varlyla ilgili ipucu bulunmamaktadr.
Dahas, Yosefin hakan veya beg olduu da tam olarak akla kavumu deildir. Sadece Hasday
onu bir kumandan olarak tanmlamakla kalmamakta, Yosef de kendisinden ordular tarafndan henz
yenilememi kral diye bahsetmektedir. Yine o Ben, bir nehrin aznda yayorum, Tanrnn
yardmyla nehri koruyorum, nehirden gemileriyle575 gelerek deniz yoluyla Araplarla savamaya
giden Ruslara cefa etmedim, onlarla birlikte savatm demektedir. Bu slup, hakandan ok bir beyin
kulland dil gibi grnyor. Beylik makamnn babadan oula gememesine ramen, o, uzun sreden
beri iktidarda olan bir neslin so

575 Karlatrnz, VII ve IX. Blmler.

yundan geldiini sylyor. Barselonal Yehudann Sepher ha-t-timindeki metinde ise hakan unvan
belirgin bir ekilde zikredilmektedir.
Genel olarak baktmzda Yosefin hakan olduu kabul edilmelidir. Hazaryal hakanlarn Trke

adlarna ilaveten branice saltanat isimlerini de kullandklarn var saymalyz. Mslman kaynaklara
gre savalar kesinlikle beyler idare ederse de, hakann daima ordularn bakumandan mevkiinde
olduu (ki bni Fadlan hakann baarsz bir kumandan, hatta bir beyi grevinden uzak-latrabilecek
gte olduunu belirtmektedir) bir vakadr. Yine ayn kaynaklardan hakann frsat bulduka ve hatta
sava zamanlarnda ordunun banda bulunduunu biliyoruz. Bu balamda Yo-sef, yzbalaryla
birlikte yaadn, Hazar snrlarnda gezintiler yaptklarn anlatmaktadr. Yine ordunun
klaklarndan bahar ve yaz dnemlerinde yeni klalara geilmesi esnasnda hakan da balarnda
bulunmaktadr. Bu trden hareketlilikler belki de byk Yahudi enlikleri mnasebetiyle
yaanmaktayd.576

576 Cevap (L. V): Nisan aynda dar karz ... yzba ve hizmetilerim yola koyulurlar, Kisliw aynn sonunda adak bayram
esnasnda ehre geri dneriz.

Landau, Cevabn orijinal olmadn ispat etmek amacyla bir dizi pozitif sebep sralar: 1)
Cevabda Mslman bir hkmdarn st dzey bir memuruna yazlamayacak trden slam aleyhtar
ar saldrlar vardr; 2) Hazar Devleti tanmlanrken mahalli ve Msev betimlemelere yer
verilmemi; 3) Hazaryann corafi tanmlamasnda eksiklikler var; 4) Dini tartmalarda
muhataplarn kulland inanlmas g bir takm argmanlardan bahsedili-yor.577 Bu savlar
irdelemeden nce Cevabn her iki versiyonu-nunda da bu iddialara uyan ve uymayan yerlerin
olduunu belirtmek gerekir. Mufassal nshaya (uzun versiyona) sonradan baz ilaveler yaplm
olabilmesine ramen - ki Kokovtsov muhtemelen alt ilave yapldn kuvvetli bir ekilde
savunmaktadr,578 -yine de bir btn olarak muhtasar nshaya (ksa versiyona) nazaran orijinallie
daha yakndr. Buna kant olarak muhtasar nshada, mufassal olandan yalnzca zetlenmi baz
alntlarn bulunmasdr. Benzer biimde muhtasar nshada anlamlandrama-dmz ancak uzun
versiyonda baz aklayc bilgilerle birlikte sunularak anlayabildiimiz bir blm bulunmaktadr.
Ksa versiyonda geen pasaj u ekildedir: O gnden itibaren, atalarmn bu dini benimsemesiyle
beraber, srailin Tanrs btn dmanlarna ba edirdi; ister Hristiyan, ister Mslman ve isterse
Pagan olsun, etrafndaki tm dil ve dindeki herkesi hkm altna ald. Bugne dein kimse onlarn
karsnda duramad. Hepsi tbi oldu ve vergiye baland. Metinden karlan anlama bakldnda
inanlmas g bir takm iddialar ortaya atlmaktadr. nk Bizans imparatoru ve halifenin Hazarlara
vergi dedii konusunda hibir kayt yok. Bu durum uzun versiyonda ise u ekilde aklanmaktadr:
Atalarmzn bu dini kabul ettii gnden beri srail Tanrs btn dmanlarmz altetti ve onlar,
Edom krallarn, smail krallarn ve de Msev olmayan btn uluslar etrafmzda toplad. Bu ifade
ksa versiyondakine oranla daha fazla anlalr haldedir. mparatorun ve halifenin Hazarlara vergi
demi olduu iddias olduka akl kartrc bir grnm arz etmektedir. Ancak bu yarg, uzun
versiyondaki anlatyla ilgili marur bir ifade biiminde yansmaktadr. bni Fadlan zamannda Halife
Muktedir tarafndan Bulgarlara bir miktar parann sz verildiini biliyoruz.579 Bu para muhtemelen
hakann rzas ve haberi olmakszn snrlarndan geirilmitir. nk Bulgar kral iin bir kale inas
projesi kesinlikle onun karlarna ters derdi. Muhtemelen Yosef burada, Hazar lkesi zerinden
gelip geen paralar lkeye yollanan hara olarak alglamaktadr.580 Ya da o, Bizans imparatorundan
kuzey halklarna dzenli olarak yollanan hediyeleri Bizansdan gelen vergi eklinde yorumlamaktadr.
Ancak uzun versiyonda da henz tam olarak dorulayamayacamz baz yanlglar bulunmaktadr.

577 imdiki Durum 3.

578 Age., Introd.

579 Ibn-Fadlan, 1,48.
580 Karlatrnz VII. Blm.
Landaunun sralad savlardan ilk olarak metin ierisinde Hristiyan muhatabn mnazara srasnda
slam karalad eklindeki iddiaya bakalm: srailinkiyle kyaslannca smailin dini nedir? Onlarn
cumartesileri yok, kutsal mevsimleri yok, on emirleri yok, kanunlar yok. Onlar temiz olmayan her
eyi yerler.. Hasdaya yazlan gerek bir mektupta bu szlerin neden bulunamayacan anlamak
olduka gtr. branice yazlm olan Cevabn Endlste herkes tarafndan duyulabilmesi ve
mektubu alan kiiyi zor durumda brakmas pek mmkn deil. Hasdayn kendisi Mslman deildir
ve efendisinin dini konusunda hassas olmad da muhakkak. Ayrca slam karalayan ifadeler
Yosefin kendi szleri deil, kendi dneminden ok nceleri, atalar zamannda yaplan bir mnazara
srasnda sarfedilen szlerdir.
Landaunun ikinci savna gelince, eer sraillere has kurumlardan bahsediliyorsa olduka fazla
Yahudi betimlemeleri bulunmaktadr. Yosefin Cevab branice olarak ve stelik Hasdayn
mektubunda kullanlan braniceden farkl bir biimde yazlmtr. Yosefin Cevabnda Erdebile
yaplan bir saldrnn ardndan (tarih olarak Arap kaynaklarnda 112/730 verilmektedir)581 ncil kalba uygun (kavis, amdan vs.) bir Msev tapna ina edildii anlatlmaktadr. Metindeki en
belirgin Yahudi iaretlerini yazarn bahsettii din deitirme sonrasnda Obadya dneminde bir sinagog inaas, okullarn yapm ve Hazarlarn Tevrat, Mina, Talmud ve yin ile tant dini
reformasyondan almaktayz.582Ayrca Yo-sef atalarnn branice isim listesini (Bulan hari)
oluturabilir. nk ben-Eliezer adl bir Yahudiyle temas vard. Dier taraftan Hazarlarn yar
gebe yaam ekilleri gibi Yahudilikle badamayan dier hususlar, onlarn Trk kkenli bir ulus
olduklar ve onlara zg karakteristik izler tadklar gereiyle aklanabilir.

581 Karlatrnz IV. Blm.

582 Bulandan Obadyayann hakimiyetine kadar geen sre iinde (takriben 740-800) Hazaryada Karaliin yaygn durumda olduu
dnlmektedir. Ancak bu muhtemelen ok erken bir dnemdir (takriben 760larda ortaya kan Anan ben-Davidin Karaizmin kurucusu
olduu kabul edilmektedir). Ayn dnem iin Poliak Mse-vlikten farkl olarak brahimin dini eklinde bir sreten bahseder
(Conversion, 3-4, Khazaria, 141-143). Bu ifade Cevapta herhangi bir ayrc iaret kullanlmakszn srail dini eklinde gemektedir.

Yosefin Cevabndaki mahalli tasvirlere gelince, en az Has-dayn Endls hakknda verdii

malumat kadar belirgindir. lk olarak Hazarlarn yar gebelikleri fark edilmektedir. Yosefin
haragzar halklarla ilgili olarak syledikleri Rus kroniklerinde gayet iyi anlatlmaktadr ve583
deiik blgelerdeki halklara dzenli vergiler salnd eklindeki kaydn verdiimiz stahri tarafndan da teyit edilmektedir. stahri ayrca Nisandan itibaren ehirden karz; herkes zm bana,
nar bahesine ve tarlasna gider.. eklinde Yosefin verdii bilgiyi teyit edici bilgiler vermektedir.
Cassele gre584 Cevapda belgenin btnyle orijinalliini ispat etmeye yetecek bir nokta
bulunmaktadr. Bu nokta, Ce-vabn ana blmnde (Din deitirme hikyesi) Hazar melikinin
yannda muhtasar nshada onlarn bakuman olan birisi veya mufassal nshada onlardan bir
generalin bulunduunun zikredilmi olmasdr. Burada kesinlikle Hazar Begine atfta bulunulmaktadr. Kayda deer dier noktalar ise Yosefin dilin azn korumas, Ruslarn Hazar Denizine
inmelerini engellemesi ve Hazar bakentinin e taksimlenmi olmasdr.585

583 VII. Blm.e bkz.

584 Kokovtsov,age., 76, n. 2de bahsedilir.

585 Ayn yerde, 110, n. 38 ile kr.
nc olarak Landau, Hazarya corafyasnn tasvirinde eksiklikler bulunduunu belirtmektedir.
Poliak, Cevapdaki corafi bilginin Tamatarhaya (Tamana) uramak suretiyle Krm yoluyla
Constantinopledan Hazar bakentine seyahat eden bir kiiden elde edilmi olabileceini ileri srm
ve cevabn yazarnn da bu bilgiyi kullanm olacan belirtmitir.586 Hasdayn mektubunda
Horasan, Berdaa ve Bab el-Ebvab taraflarnda Hazaryaya yakn olan ehirler hakknda bilgi
verilmesi rica edildii iin, Hazar-yann dou tarafndaki snrla ilgili herhangi bir bilginin verilmemesi Poliakn da dikkatini ekmitir.587 Cevaptaki bu eksiklik, baka nedenlerle de izah edilebilir.
Horasan ynnde hibir nemli ehir yoktu. Abeskunun kuzeyinde bulunan bir balklk istasyonu
olan Dihistanan Sir588 haricinde, Hazar Denizinin dou kysnda dilin dousundaki belki de
yerleik nfusun yaad tek yer olan Abeskun589 ve Manklak590 yerleimleri En-dlsdeki
birisi iin neden ilgin olsun? Hazar Devletinin dou kylar, ld veya belki Hazarlardan hl
daha kaba olan yar gebe kabile yeleri tarafndan istila edilen otlaklard. Bu tr isimleri
listelemekten daha da nemlisi, Cevapta (uzun versiyon) yapld gibi, Arap corafyac Kudma591
ile ayn gr paylaarak Hazar snrnn Harezm istikametinde Curcana [Gurgen mi?] kadar uzak
noktalara uzandn gstermekti. bni Fad-lann Hazar hakimiyetini kabul edebilen Guz
gebeleriyle Mslman topraklar arasndaki snrn Amu-derya olduunu anladmz rivayetinde
de bu teyit karmza kacaktr.

586 Conversion, 3; Khazaria, 21.

587 Poliak burada grne gre Hasdayn mektubunun gerek olduunu varsaymaktadr.
588 Istakhri, 219. Minorsky (Hudud, 193), Dihistnn-sar olarak okuyor.
589 Gemiler Abeskundan Bab el-Ebvaba ve kuzeybat ynnde dil azna doru giderlerdi (Istakhri, 227, 213 ile kr). Mesd, kendisinin Abeskundan Taberistana gemiyle gittiini sylemektedir (Muruj, , 274).

590 Manklak, Mukaddesiye gre (s. 355 ve orada Binklak eklinde) Hazar snrnda Curcan istikametinde bulunmaktadr. Barthold
(E.I., art. Manqishlak) burasn Abaskunun kuzeyindeki Siyah Kuh ile zdeletirmektedir (Istakhri, 190, 219).

591 B.C.A., v, 259.

Bununla birlikte Poliak, Hazarya ile Harezm arasndaki ticaretten neden hi bahsedilmedii
sorusunu sormaktadr ki, ksacas bunu biz de bilmiyoruz.592

592 V. Altman (Ancient Khorezmian Civilization in the Light of the Latest Archaeological Discoveries [1937-1945], J.A.O.S., 67, 2,
1947), Mseviliin Hazar Devletine VIII. Yzylda Harezm zerinden geldiine inanmak iin nedenler bulunduunu ve Sergei
Tolstovun kaz almalarnda ele geirilen VIII. Yzyla ait sikkelerin Hazarya ile Harezm arasndaki siyasi birlii ispat ettiini
sylemektedir. Onun bu kanaate nereden ulatn bilmiyorum. Tolstovun In the Deserts of Khwarizm (Asiatic Review, 40, 1944, 408414) adl makalesi, Altman tarafndan bahsedilen noktalara hibir k tutmamaktadr.

Landaunun Cevaba yapt itirazlarn sonuncusu, belirtildii gibi, dini tartma srasnda
muhataplarn kullandklar kabul edilemez delillerin ortaya srlm olduudur. Bir hkmdarn
kendi zamanndan yllar nce yaplm teolojik bir tartmay anlatrken kendisinin bizzat katlmad
grlerin doruluunu ve yanllarn ortaya koymak zorunda olmasnn a priori bir sebebi yoktur.
Uydurulmu bir Yosefin Cevabnn yazarnn tartmaclarnn azndan kendi uygun gzlemleri
dile getirmi olabilecei aktr. Hristiyanlarn kendi elleriyle yaptklar esere taptklarn syleyen
fakihin szleri, puta tapmaya ak bir gnderme yapyor gibi grnmektedir ki pek de haksz bir gn-

derme saylmaz; nk VII. Yzylda ve VIII. Yzyl balarnda hl puta tapnma vard.
Cevabn mufassal nshasnda verilen din deitirme tarihine gelince, orada, olayn 340 yl nce
gerekletii aka belirtilmektedir. Halbuki Cevap, eer orijinal ise, Hasdayn Endls hkmdar
Abdurrahman en-Nasrn henz hayatta olduunu belirten mektubundan, ksa da olsa, belli bir sre
sonra yazlm olmal. En fazla 961 veya 962 yllarnda. Cevaba bakacak olursak, son din deitirme
tarihi 621 veya 622dir.593 Henz Hicretten on yl nce Hazaryada ve hatta baka bir yerde bir
Mslman fakihin bulunmu olmas mmkn deildir; halbuki Ce-vapda bu fakihin mnazaraya
tesadfen itirak etmedii, bandan sonuna kadar olayn iinde olduu ifade edilmektedir. Belki de
Landaunun byle bir tasvirin mektubu istinsah eden kiilerce daha sonra ilave edildii grne
katlmamz gerekmektedir.594

593 Sevillal Isidore (Contra ludaeos, , 8; Grtz, v, 63, n. 3) yle yazar: Iudaei mentientes nescio quem regem ex genere Iudaeorum in
extremis Orientis partibus regnum tenere. Harkavy, R.E.J., v, 203 ile kyaslaynz. Bu kayt, Harkavy tarafndan Hazarlarn din deitirmesinin takriben 620 ylnda olduu konusunda teyit amacyla kullanlmtr. Isidorenin tarihleri 570-636dr. Ancak, dier tm kantlar,
daha sonraki bir tarihin lehinedir. VII. Yzyln sonunda Hazarlar hl putperestti: IV. Blm. (Alp Ilutver) ve VII. Blm. (Kher-sones
tudunu) ile kyaslaynz.

594 Belki de 240 yerine yanllkla 340 yazlmtr; Westberg K anali-zu vostonix istonikov, Z. M. N. P., 1908, 34 (Burye atfen, E.
R:E., 408, n. 1).

Konuya bir takm yeni pozitif almlarn getirilmesi gerekiyor. imdi sz edeceimiz basit bir
testin u ana kadar Hazar Yazmalarna uygulanmad kanaatindeyim.595 Mufassal nshada, yaklak yz yerde mazi iin gemi ve birleik zaman vav kullanlrken, sadece bir veya iki yerde geni
zaman vav kullanlmtr. Halbuki Hasdayn mektubunda 50 yerde geni zaman vav kullanlrken,
yalnzca 14 yerde gemi ve birleik zaman vav kullanlmtr. Bu tamamyla farkl bir sluptur ve
buna gre Mektup baka bir kii tarafndan yazlmtr. Dahas, bir kyaslama yapma asndan,
mufassal nshadan hayli deiiklik arzeden ve zerinde fazla alld konusunda bariz izler tayan
muhtasar nshay gsterebiliriz. Hem geni zaman, hem de mazi sigas iin kullanlan vav, ms-tensih
tarafndan mufassal nshann deitirme yaplan her yerinde ve baka yerlerde sk sk kullanlmtr.
Bu durum, bize, Ko-kovtsovun mufassal nshann daha orijinal olduu eklindeki kanaatini daha bir
gvenle teyit imkan salamaktadr.596 Ancak, muhtasar nsha ile mektuptaki cmle yaplarnn oran
olduka farkldr. rnein muhtasar nshada birleik zaman vav 37 yerde kullanlrken, gemi
zaman vav 50nin zerinde kullanlmtr. Bunu bir cetvel halinde u ekilde gsterebiliriz:

595 Bu husus Glasgowda beraber olduumuz srada Dr. John Bowman ile yaptmz bir sohbette nerilmitir.
596 Yukarya baknz.

Geni zaman vav Gemi zaman vav

MEKTUP 48 14
CEVAP (KISA VERS.) 37 50
CEVAP (UZUN VERS.) 1 95
Bu nedenle, mektubun zannedildii gibi ksa versiyonu redak-te eden ayn kii tarafndan redakte
edilmediini rahatlkla syleyebiliriz. Dolaysyla onu dorudan uzun versiyonla kyaslama ve bariz

kullanm fark sebebiyle ayr bir yazarn kaleminden ktn belirtme hakkna sahibiz.
Bu sonutan baka sonularn karlp karlmayaca konusuna dikkatle yaklalmaldr. Genel
olarak, Yosefin Cevabnn daha orijinal ekli olan mufassal nshada anlatlan hususlara kar ileri
srlen iddialarn grnd gibi kesinlik ifade etmedii sylenebilir. slup farkll onun
doruluunu desteklemektedir. Kesinlikle ayn kltr seviyesine sahip olmayan Yahudi dnyasndan
hayli kopmu bir blgede tekil edilen belgelerde byle bir ey normaldir. Genel olarak Cevabn
dilinin Mektubunkinden daha az tumturakl ve zayf olduu597 izleniminin doruluunu gz nnde
bulundurmak gerekir. Cevapta Endlsl vezirin veya daha ziyade katibinin Yosefe vgyle
balayan giriten eser yok. zlenimlerden daha kesin baz eylere de dikkat ekebiliriz. Uzun
versiyonda Arapa kad szc branice daleth [elif-i memdde] ile yazlm ve harf-i tarif
kullanlmtr: kad, ha-kd gibi. Ksa versiyonda ise, Arapann etkisiyle, uzatma iareti olarak elifi memdude yerine nokta ve Arapa harf-i tarif kullanlmtr: kd, el-kd gibi. Bir dier dikkat
ekici husus, Cevapta (uzun ve ksa versiyonda) Hazar ve Hazariim ekilleri harf-i tarifsiz ve yaln
halde kullanlrken, Hasdayn mektubunda bana Arapa harf-i tarif getirilen el-Hazar ekline sk
sk rastlamamz-dr. Cevapta Daryal Geidi eski Farsa ekli olan Dar ln, Has-dayn mektubunda
ise Derbend Geici Arapa Bab el-Ebvb eklindedir. Cevapta ikinci isim de gemektedir, ama
Arapa ismin anlamnn bilinmedii izlenimi verecek ekilde lzumsuz yere kaps kelimesi ilave
edilerek Bab el-Ebvab Kaps denilmektedir.598 Bunlar, Cevabn Arapa konuulmayan bir
evrede yazldnn gerek iaretleri gibi grnmektedir.

597 Benzer ekilde, Landau, Present Position, 3.

598 Shaar Bab al-Abwab (Uzun Versiyon).
Poliakn Hazar Yazmalarnn klasik mektuplarda grlen popler bir Hazarya tasviri olduu
eklindeki gr, -ki biz daha nce bunun gerei yanstmadn belirtmitik, - artk bir kenara
kaldrlabilir ve Mektup ile Cevap arasnda farkn bu durumda beklinilenden daha fazla olduu fikri
en azndan benimsenebilir. Ancak, Mektup ve Cevap grndkleri gibi farkl eller tarafndan
yazlmamsa, bu izlenimi vermek amacyla bir teebbste bulunulmutur. Belgelerin daha erken
tarihli nshalar olabilecei ihtimalini hesaba katarak, - ki bu konuda hibir kant yoktur, - bu hkm
gz ard edemeyiz. Fakat bu durumda takriben 961-1105 yllar arasnda bunlar kimin ve hangi
maksatla uydurmu olabilecei sorular cevapsz kalacaktr. Yosefin Ceva-bnn ounlukla doru
olduunu kabul etmemek gtr.
bni Havkaln 1086 gibi erken bir tarihe ait bir elyazmasnda599 Hazaryadan bahsedilirken Hasday
ibni aprutun adnn gemesi de Hazar Yazmalarnn orijinallii konusunda [bir delil olarak]
farzedilebilir. Metin yle: Hasday ibni shak, bu byk uzun dan [Kafkas], Ermenistann dalar
ile balantl olduunu ve Ha-zarana ve Ermenistann dalarna kadar uzanarak Bizansllarn lkesine getiini dnmektedir. Kendisi, bu ksmlar hakknda iyi bilgilendirilmitir; nk buralara
ziyarette bulunmu ve onlarn byk krallaryla ve devlet erkanyla tanmtr. Bu szcklerin
kayna da alnd yer de belirsizdir. Hasday, mektubunda Hazar-yaya ziyarette bulunma isteini
ifade etmekte ve Yosef de cevabnda bu fikri ho karlam gibi grnmektedir. Her halkrda, bu,
grnd kadaryla, Endlsl Yahudi devlet adamlarnn Hazar-ya meselelerine ilgi duymalar
konusunda Yahudi geleneinin bamsz ve istisna edilemeyecek erken tarihli bir delilidir

599 Bu not, Kramersin bni Havkaln eserinin ikinci edisyonunda temel olarak kulland 479/1086 tarihli Serai elyazmasndaki bir ha-

rita zerinde bulunmaktadr. Kr. Zeki Validi, Vlkerschaften,

50, n. 1.

Yosefin Cevabndaki Hazarlarn din deitirmesiyle ilgili tasvir, Yehuda ha-Levinin Cosri
(Kuzari)sindeki tasvirle umumi bir benzerlik gstermektedir. Her ikisinde de Hazar kral bir melein
kendisiyle konutuu bir rya grr. Her iki hikayede de general (? Bey) kral (Kaan) ile yan yana
olarak tasvir edilir ve yine her ikisinde de bir tapnak (Cevapta ahel, Kuzaride mishkan) kurulur.
Her iki anlatmda da ana konu yaplan din bir tartmadr.600 Tabi ki farkllklar da var. Kuzaride
hkmdarn ad verilmezken, Cevapda ondan Bulan diye bahsediliyor.Cevaba gre Bulan, o ryay
grmeden daha nce bycleri ve putperestleri (ama-nistler) lkeden kovar. Halbuki Kuzari
onun bu srada henz koyu bir amani inan taraftar olduunu belirtir. Dini mnazarann seyri de her
iki anlatmda farkldr. rnein Cevabda tartma srasnda sergilenen muameleleri ieren ksm
zellikle Kuzaride atlanmtr. Tartmann ardndan tapnan inaas konusunda da Kuzari ile
Cevap arasnda farkllk mevcuttur. Ayrca, ha-Levi Cevabda bir sonraki hkmdar olan Obadya
zamannda gerekletirilen din reformla ilgili olarak (herhalde Kuzarinin planna uygun bir ekilde
kartma yapt iin) hibir ey belirtmez. Bu farkllklara binaen ha-Levinin Cevab ahsen
grdn syleyemeyiz, ama muhtemelen kendini diledii gibi davranmakta zgr grmtr. Yine
de gerek Cevap ve gerekse Kuzari, hikayenin ayn umumi ablonunu temsil etmektedir.

600 Hazarlarla Uygurlar arasnda var olduu ileri srlen iliki (II. Blm.) konusunda, Cuveynide Uygurlarn amanizmden baka bir
dine gemeleri ile ilgili olarak hikaye ilgintir. Bu hikaye ile Hazarlarn amanizmden Msevlie geiiyle ilgili olarak anlatlanlar arasnda
dikkat ekici benzerlikler bulunmaktadr. Cuveyninin anlattna gre, bu din deitirmenin sebebi Buku Hann grd bir ryadr. Ayn
ryay hann veziri de grr. Burada da din bir mnazara yaplr. Eski dinin yerli temsilcileri ile tartmaya davet edilen yeni din temsilcileri
arasndaki mnazara ikincilerin zaferiyle sonulanr. Uygurlarn yeni diniyle Buddizmin kastedildii Juveynide olduka ak. Marquart
(Sitzungsberichte d. preuss. Akad., 1912, 486ff), hikayenin temelinin Uygurlarn M.S. 762den ( s. 487) ok ksa bir sre sonra Buku Han
dneminde Maniheizme tarih bir gei yapmalar olduunu ve Cuveyninin muhtemelen bu bilgiyi, din deitirme olayndan bahseden
dilde yazlm Kara-Balgasun kitabesinden aldn (s. 496-97) gstermitir. Yine de, benzerliklere ramen, bir hikayenin dierinden
trediine ili kin hibir olaslk bulunmamaktadr. Rivayetlerin farkl tarih olaylara atfta bulunduunu, birbirine benzeme halinde ise bunun bir tesadf veya daha ziyade her iki olayla balants olan kiilerin beyinlerinde ayn konseptlerin bulunmasndan kaynaklandn kabul
etmeliyiz.

Hazarlarn din deitirmelerinin olduka deiik bir hikayesi, muhtemelen Kahire Genizasndan
alnan ve ilk defa Schechter tarafndan 1912 ylnda yaynlanan, u anki haliyle601 tahminen XIII.
Yzyla ait 100 satrlk bir para olan Camridge Belgesinde olduka farkl bir biimde
anlatlmaktadr.602 Bu belge, kuryeleri deniz yoluyla Constantinoplea gelen isimsiz baka birine
tpk Yosef gibi efendim diye hitap eden mehul bir kiinin Hazar meliki Yo-sefden bir ada
olarak bahseden mektubunun bir arasdr. Yazarn Hazar Devletinden lkemiz, Yosefden de
efendim, vs. diye bahsetmesi, onun Hazarl bir Msev olduunu gsterirken, bu dier kiinin
Hasday ibni aprut olarak dnlmesi doaldr. Ancak, Belgenin Hazar Yazmalaryla ne ilgisinin
olabilecei ak deildir. Kokovtsov, Belgeyi Hasdayn Mektubuna resmen alternatif bir yant olarak
grm ve durumu pheli bulmutur.603 Yazmalarla Cambridge Belgesinin her iki ksm arasndaki karlkl sessizlik zellikle dikkat ekmektediir. Belge, Hasdayn zaten Constantinoplea
eliler gndermi olduunu biliyor gibi grnmektedir, ama Mektuptan ve Cevaptan
bahsetmemektedir. Bu durumda onun Yazmalardan nce yazldn ve elilerin Hasdayn
mektubunda zikredilen shak bar Nathan ve yol arkada olduunu farzedebiliriz. Peki o halde Yosef
neden Ce-vabnda Hasdaya Hazaryadan daha nce gnderilen mektuptan bahsetmemektedir? Ayn
ekilde, eer alm olsayd Hasdayn da Belgeye bir atfta bulunabileceini umabiliriz. Eer Belge

Yazmalardan sonra kaleme alnm ise, Mektuba veya Cevaba, yahut her ikisine birden bir atfta
bulunmas beklenebilirdi.

601 Cambridge niversitesi Ktphanesi, T-S Loan 38.

602 J.Q.R., (1912-1913), 181ff.
603 Op.cit., Introd.
Belgenin Hasdayn zel elisi shak bar Nathann, mektupta belirtildii gibi, daha ileri
gidemeyince, Hazar seferinden vazgeerek Kurtubaya dnmesi sebebiyle Hazaryadan deil
Constantinopledan604 gnderildii farzedilerek belki bu glklerin iinden syrlmak mmkn.
Barselonal haham Jehudann daha nce szn ettiimiz Sepher ha-Ittiminde hem Cambridge Belgesinden hem de Hazar Yazmalarndan bahsettiini aada vereceimiz bu pasajndan
karabilirsek, Dubnovla605 bu konuda anlaabiliriz: Bir Yahudinin Constantinople krallar
namndan [aynen alnmtr] kendi dilinde Constantinoplede yazd; Constantinople krallar ile Kral
Aaron ve keza gayr- Yahudi krallarla Kral Aaronun olu Kral Yosef arasnda geen savalardan ve
yine Hazarlarn ihtida etmelerinden ve mhtedi krallar olduundan bahseden mektubunun bir
inshasn bulduk. Tm bu olaylarn hikayesinin Araplarn kitaplarnda yazlm olduunu iittik.
Constantinopledaki bir Yahudinin dilinin branice606 yerine Greke olmas gerektii ve ayrca
Cambridge Belge-sinin Hazar krallarn, Msevleenler olarak deil batan itibaren Msev olarak
gsterdii, bunun haham Jehudann607 zannettii gibi olamayaca iddia edilmitir. Ancak, bunlar
kk eletirilerdir ve Dubnovun tanmlamas doru olabilir. Cambridge Belgesi kesinlikle
Hazarlarn din deitirmesinden bahsetmekte ve Yosef ve hemen nceki selefleri zamannda
Bizansllarn ve bakalarnn Hazarlarla yaptklar savalar hakknda ok miktarda bilgi vermektedir.
Belge, Constantinopleda yazlsa, ne Hasdayn ne de Yosefin ondan bahsetmemesi gerektii seve
seve anlalabilir. (Hasday kendi mektubunu yazd srada onu alm olduu dnlebilir).

604 Mann, Texts and Studies, , 8, n. 11.

605 Weltgeschichte des jdischen Volkes, v, 481.
606 Mann, loc.cit.
607 Poliak, Conversion, 3.
Ancak bu, Cambridge Belgesinin sunduu dier glkleri zmez. Cevaptaki din deitirme
hikayesi doru ise, - ki yle olmas gerekir,- , o zaman Belgede anlatlan alternatif versiyon iin ne
diyeceiz? Burada, Yahudilerin erken bir tarihte, muhtemelen Ermenistandan Hazaryaya geldikleri
ve yerli halkla kaynatklar anlatlmaktadr. O sralar Hazarlarn banda kral yoktur ve sava
esnasnda seilmi generaller [beyler] tarafndan idare edilmektedirler. Bir defasnda (isimsiz) bir
Yahudi general seilir. Daha sonra bu general gittike Yahudi dinininin dorudan etkisi altna girer.
Makedon (Bizans) krallar ve Araplar olay duyunca o kiiyi uyarmak amacyla eliler gnderirler
(?). Bu eliler muhtemelen dinini deitirmemi olan dier devlet erkan zerinde etkili olurlar ve
bylece din bir mnazara yaplmas kararlatrlr. dinin alimleri bir araya gelip tatmin edici
hibir sonuca varmadan tarttktan sonra, Hazar reisleri, Musann eriat kitaplarnn bazlarnn
Tizul vadisindeki bir maaradan karlarak Yahudiler tarafndan aklanmas gerektii nerisinde
bulunurlar. Bu i layk- vehile yaplr ve sonuta Hazaryadaki Yahudilerin tamam nceki
kaytszlklarn bir kenara atarak dierlerini de kendileriyle birlikte Musevie tarlar. Yahudiler,

Badat, Horasan ve Bizansllarn topraklarndan Hazaryaya gelmeye balarlar ve Hazar Kaanl

kurulur. (Buraya kadar ad verilmeyen) Yahudi liderin ad deitirilerek Sabriel yaplm ve Hazarlarn ilk meliki de o olmutur.
Bu hikayede, Sabrielin ynetiminde gerekleen bu din deitirme, Sabriel, ad belirtilmeyen
vey babas ve ei Sera ile Hazaryada uzun yllardr yaam olan baz Yahudiler tarafndan
gerekletirilen bir reform olarak gsterilmektedir. Schechterin Cambridge Belgesinde yer alan din
deitirme hikayesinin Bu-lann soyundan gelen Obadyann ynetiminde gerekleen din faaliyet
konusunda Cevapta okuduumuz eyin geniletilmi hali olduu eklindeki nerisi, aksi
ispatlanncaya kadar geerlidir. Schechter, grnte baka yerlerde bilinmeyen Sabriel adnn,
Elin kulu, Yahun hizmetkr anlamna gelen Obadyann alternatif bir ekli olan Abdiel,
Abdeelin bozulmu hali olabilecei grndedir. Ancak, bu zekice grn reddedilmesi
gerekmektedir. Belgenin u anda kayp olan ilk ksmnda daha erken bir tarihte gerekleen din
deitirme konusunda bir tanmlama getirildiini varsayamayz. Schechterin Sabrielin Obadya
olduu eklindeki grne katlmak, ya Belgenin baz nedenlerle hakknda hibir ey sylemedii
Bulan dnemindeki tartmann daha sonraki bir tarihte Obadya dneminde tekrarlanm olduunu, ya
da Cevapta yer alan Bulann faaliyeti ile Obadyann haleflerine ilikin hikayenin uydurma olduunu
kabul etmek demektir. Her iki alternatif de havaleli ve olaslk ddr. Dolaysyla Sabrielin Bulann branice ad olduunu kabul etmek zorundayz.
Belki de Cambridge Belgesinde yer alan din deitirme hikayesinin en arpc noktas, onun hemen
ardndan gerekletirilen kurumsal deiiklikler hakknda syledikleridir. Bu kurumsal deiiklik,
kelimenin tam anlamyla ifte kralln oluturulmasdr. Kaanln imdi ortaya kt aka
belirtilmektedir. Din deitirmenin ardndan, lkedeki insanlar bilgin kiilerden birini balarna
ynetici olarak setiler. Kazaria [Hazarya] dilinde ona Kaan [Hakan] derler. Bu nedenle, ondan
sonra ykselen yneticilere bugne kadar Kaan ad verilmitir Belge yle devam eder: Hazaryann byk generaline gelince, adn Sabriel olarak deitirdiler ve onu kendilerine melik yaptlar.
Schechterin dedii gibi, muhtemelen burada Beg makamna atfta bulunulmaktadr.608

608 Op.cit., 189.

Glge bir hkmdarn daha ziyade bilhare kaann varl, her halkrda bir hanedann yerini bir
bakasnn almas anlamna gelebilir ki Mesd de aka byle dnmektedir.609 Ancak bu,
Hazarlar arasnda bir yenilikten ok gebe gemileri ile balantl bir zellikmi gibi
grnmektedir.610 Daha sonralar kaann Yahudi cemaatinin lideri tarafndan eski hanedann bir tr
mabeyincisi gibi baa geirildii ve Yahudiler tarafndan kenara itilen bir hkmdar temsil ettii
dnlebilir, ama Belgede anlatlan bu deildir. Yahudi general, Hazar Devletinin ilk Beyi olarak
iktidar elde tutmak amacyla kaan bir kenara itmemitir. nk (Belgeye gre) ok daha sonrasna
kadar kaanlar hi olmamtr. Bu yanltr ve ispat mmkndr. VIII. Yzyln ilk yarsnda Hazar
kaanlarnn varl konusunda hi phe yok. Nitekim II. Jstinyen bunlardan biriyle tanmtr.611
Tek muhtemel phe bu dnemde Begin mevcut olup olmamas konusundadr ki, onun varl konusu
da neredeyse kesin bir ekilde belgelenmitir. Ancak, Cambridge Belgesi, din deitirmeden sonraki
dnemde, Hazarlarn, muhtemelen Kral Sabriele bal bir hakem gibi bir kaan tayin ettiklerini
sylemektedir. Bu, tarih ilikiyi tersine evirmektedir ve olduka akl almaz bir eydir.612 Dahas
da var. Belgeye gre, ilk kaan, bilgin kiilerden biriydi ki, bunlar muhtemelen biraz nce bahsedilen

Israilin bilginleridir. Ancak,sylendii gibi, Yahudi bir hahamn herhangi bir zamanda Hazar
Devletinin kaan olmu olmas ihtimal snrlarnn tesindedir. Msev hakimlerin din
deitirmeden613 sonra tayin edilmi olmas kuvvetle muhtemeldir, ancak bu dnemde belirtilen
lde kurumsal bir deiiklik sz konusu olamaz. Belge, Bulann hikayesini farkl bir adan ve
branice bir isim altnda vermektedir. Onun Yahudi kkenli olduunu sylemek mmkndr; ancak
daha erken tarihteki Hazar Devletinin kaanlarnn geldii Trk hanedanna mensup olmu olmas
daha muhtemeldir.614 Bulan ne anlama gelirse gelsin,615 isim ak bir ekilde Trkedir. Kaanlk
hakkndaki yanl bilginin sebebi, Belgenin yazarnn Hazar kaanlarnn daha sonraki durumu
hakknda edindii izlenim ve muhtemelen unvann branicede bilgin anlamna gelen hkhm ile
kartrlmasdr. Cambridge Belgesinin bu bulank din deitirme hikayesi sebebiyle gayr- sahih bir
belge olduu sulamas yaplmadan, insan, onun verdii dier bilgileri yani zaten tek referans olan
IX. ve X. Yzyl Hazar savalarn daha byk bir dikkatle irdelemek zorunluluu hissetmektedir.

609 Onun aada zikredilen kayd ile kr., VII. Blm.

610 La royaute double des Turcs (2me Congres Turc dHistoire, stanbul, 1937) balkl bildirisinde, Alfldinin ifte kralln esasen
airetin sa ve sol kanatlarndaki bamsz ynetim sisteminden ktna dair gr belki de dorudur.

611 VII. Blm. bkz.

612 Yosefin Cevabna gre, kaanlk tekrar halkn aslna dnmtr: Oul, babasnn tahtna oturur. Bu, bizim ve yeryznde var
olularndan bu yana atalarmzn geleneidir. Burada Zeki Veli- dinin (Ibn-Fadlan, 270, 274) Hazar kaanlarnn in kaynaklarn- da
mehur bir destan kahraman ve ayn zamanda Trklerin yne- tici hanedannn kurucusu olarak geen Asena (Achena, Ashihna,
Assena)nn soyuna (Chavannes, Documents, ayn yerde; Julien J. A., v, iii, 1864) mensup olduklar eklindeki grn burada gz
nnde bulundurabiliriz. Bu aile, esasen Hiung-nulara men- suptur (Parker, Thousand Years, 129) ve hem Dou hem de Bat Trklerine
(Parker, ayn yerde; Marquart, Streifz., 46) kaanlar ve- rerek ilk Trk imparatorluunun (Tu-keh, Kk Trk) ynetici grubu olmutur.
Zeki Velidi, Karahanllar (lek Hanlar) ve Mool fatihi ingizin mensup olduu Borigin Kayat oymann daha sonralar Asena
hanedannn kollar olduunu tespit etmektedir. Hazar kaanlarnn ayn hanedann bir kolu olduu grnn te- mel mesnedi, Hazar kral
(kaan) Ansann soyundan gelenlerden biridir eklinde Hudu d al-a lam, 50de yer alan bir kayttr. Minorskynin soru iareti koyduu
bu isim, Zeki Velidi tarafndan Asna=Asena olarak okunmaktadrr. nerilen yeni okuma ok caziptir. kinci Hazar kral (Beg) iin bni
Rusta ile Gardizide benzer ekillerin (a, Abad) bulunduu konusunda herhangi bir itiraz yok. Bu formlarn halihazrda bir aklamas
vardr (V. nite). Hazarlarn Gk Trklerle hibir yakn balantsnn olmamasna ramen, Zeki Velidi, Hazarlardaki ynetici ailenin Gk
Trklerin bir kolu olduunu ve hatta Trklerdeki ynetici hanedann ayn aileden geldiini artk kesin bir hkm olarak grmektedir. Hazaryada Asena ailesinin yan sra Orta Asyayla ve hatta Uygurlarla dahi akrabal olan baka kabile gruplar da vard. Elbette bu II.
Blmde izah edilen grle ayn paraleldedir. Bar Hebraeusa gre (Syriac Chronicle, ed. Budge, 81v, col. 1=transl. 232) Seluk Melik
ahn einin Hazarlarn kral Tafragn kz olmas bir ekilde dikkate deerdir. Tafra ak bir ekilde lek Han (Tarkh-i Guzdah,
444) Tamgac ibni Buradr. lek Hanlarnn Uygur meneli olmas imkansz deilse de, (Barthold, Zur Geschichte des Christentums in
Mittel-Asien, 1901, 47ff ile kyaslaynz), bu, asla onlarn Hazarlar olduu anlamna gelmez. Bar Hebraeusun Ase-na ile Hazar Devleti
arasnda bir ba bulunduu konusunda bir ey bilip bilmedii mehldr. Marquart da daha nce Asena soyunun Hazarlara kaan
verdiini belirtmiti (Streifz., 47).

613 Hazar Devletindeki Msev hakimlerden stahri ve Mesd tarafndan bahsedilmitir.

614 Grc Vakaynamesinin Bulkhan 112/730 aknndaki Hazarl komutann ismi olarak verdii sylenmektedir (Poliak, Khazaria, 141;
Bury, E.R.E., 406, n. 1, Z.M.N.P., 1908, Westberge atfen). Bulkhan, ayn olayla ilgili olarak ad zikredilen kumandan Bar-cikin adnn
herhangi bir ekliyle kesinlikle rttrlemez. (IV. Blm., zellikle n. 29 ile kr). Bulkhan doru ve =Bulan ise, bu durumda Bulann
sradan bir bey olmann tesinde Kaann seferine itirak ettiini kabul etmek daha tercihe ayan grnyor.

615 Brutzkusa gre (Enc. Jud., art. Chasaren), Bulan, bilgin anlamna gelmektedir; ancak Zajaczkowski bunu reddetmektedir
(Cultu-re, 3). Poliakn szleri ok yardmc olmaz (Conversion, 4; Khazaria, 141): Bulan, Trk ismi olan balaban ahinin Arapalatrlm (aynen alnmtr) bir formudur - aksi takdirde bu ay - ya da kaplan panterdir. Hazar isminin Bulkhan, Bulcan, Bluan
ekliyle kyaslaynz (nceki not ve VII. Blm). Ayrca, belki de 576 ylnda Bosphorusdaki Bat Trkleri kumandannn ismi olan ton [tung]
Bokhanon (Menander, 404).

Poliak, Cambridge Belgesinin din deitirmenin hemen ardndan gerekleen siyasi deiikle ilgili
szlerini Arap kaynaklaryla teyit etme giriiminde bulunmutur ki, tam bir baarszlk olarak

deerlendirilmelidir. Getirdii yorum ne tarih durumu616 aydnlatmakta ne de Cambridge Belgesinin

burada gvenilir olduunu dnmek iin en ufak bir zemin oluturmaktadr.

616 rn., kendisi, Yakutun Hazarlarla (nceki blm.e bkz) ilgili bulank tasvirinin ikinci ksmn din deitirmeden nceki kaynak olarak
grmektedir. Aslnda bu kaynak biraz nce belirtildii gibi, 922lerde yazlan bni Fadlandr.

O halde, Cambridge Belgesi, ya hibir kaynak tarafndan kontrol edilemeyen ya da gerekten baka
yerlerde okuduklarmzla elien bilgiye sahipse, bu tr durumlarda ona gvenilebilir mi?
Dubnov617 ve ayrca Landau618, yazmadan ok ksa bir sre nce Hazarlarn baka halklarla olan
ilikileri hakknda Belgenin bahsettii tarih vakalardan ak bir ekilde etkilenmektedir. Ancak,
sylediklerinin ne kadar kabul edilebilir? Verilerin byk bir ksm her halkrda kontrol edilemez.
rnein, Yosefin bykbabas Benyamin dneminde Bizansllarla yaplan bir savatan bahsediliyor.
Yine, Yosefin babas Aaron zamannda, Bizans imparatorunun Alanlar Hazarlara kar kkrtt
syleniyor. Keza Yosef zamannda Ruslarn, mparator Romanusun kkrtmasyla Tamatarhaya619
saldrdndan, Hazarlarn da misilleme olarak Bizans topraklarna hcum ettiklerinden, birka kenti
zaptedip, muhtemelen nemli bir merkez olan Khersonese bir hcum gerekletirdiklerinden
bahsediliyor.620 Tm bunlar, Hasdayn mektubunda Bizansl elilerin azndan verilen Hazar
Devleti tanmlamasyla baz ekillerde uyumuyor gibi grnmektedir. Dubnov, din deitirme
srasnda tabiatst bir unsuru devreye sokmad iin Belgenin objektif olduunu belirtmektedir.
Halbuki bu objektifliin baka belgelerle test edilmesi ziyadesiyle arzu edilirdi. Eserini M.S. 947950de yazan Constantine Porphyrogenitusun, Alanlarn Hazarlara kar kullanlabilece-i621
koullar gznde canlandrd dorudur. Ancak, onlarn takriben o sralarda zel bir sebeple
kullanldklarn bilmek zo-rundayz.Hazarlarla Bizansllar arasndaki sava konusunda Camridge
Belgesinin dnda genellikle bir bilgi bulamyoruz.

617 Age., v, 480-481.

618 Present Position, 4.
619 Kokovtsov, age.., 118, n. 4.
620 Aaya bkz.
621 Aada verilen para ile kr.
Kokovtsov, Belgeye baz itirazlarda bulunuyor ve en ok da slup ve muhteva asndan Sepher
Josippona bal olduu noktas zerinde duruyor. Onun iddiasna gre, Cambridge Belgesi, gerek
bir mektup deil bir derlemedir.622Kokovtsovun iddia ettii slup bamllnn mevcut olduunu
sylemek zor.623 Kokovtsovun yine Josippondan etkilendiini dnd olaylara dayanan ierie
gelince, iddia ettii her iki husus da meseleyi fazla ispat etmemektedir: 1) Camridge Belgesinin
yazar elbette sonraki Hazarya adn biliyordu (ki kendisi srekli Qazar-ya eklinde yazmaktadr)
fakat muhatabna onun eski adnn Ar-kanus olduunu sylemeye zen gstermitir. Bu, muhtemelen
Yunanca Urkanous kelimesine kadar gitmektedir. Belge yazarnn bunu nereden bulduunu bilmiyoruz.
Ancak, kaynan Josippon olduu ak deildir. M.S. 1036da bir kaydnda Bar Heb-raeus
Hirkanyay Hazarlarn yurdu624ile zdeletirmektedir ki, her ne kadar Belgedeki bilginin
nereden alndn ispat etmezse de, en azndan yazarn kelimeyi yalnzca Josippondan dn alm
olmasnn dnda baka ihtimalleri de ortaya karmaktadr. 2) Kokovtsovun yazarn Josippona

fiilen dayand konusunda ileri srd bir dier husus, Belgede kraliyet ehrinin ad Qazar
[Hazar]dr ibaresinin gemi olmasdr ki, Ko-kovtsov bunun eserin kaybolmu bir nshasndan
alndn dnmektedir. Daha nce grm olduumuz gibi, burada sz konusu edilen ehrin, kraln
yaad bakentin bat yarsn tekil eden Hazaran olduu muhakkak625.Burada Cambridge Belgesi,
doru bilgi vermektedir.

622 Age., Introd.

623 Landau, Present Position, 4 ile kr.
624 Syriac Chronicle, ed. Budge, fol. 69, col. 1=transl. 195.
625 V. Blm, n. 10 ile kr.
Kokovtsov, Cambridge Belgesinin daha nce zerinde durduumuz Barselonal haham Yehudann
grd ikinci mektupla zdeletirilmesini nazar- itibare almakta, fakat bunu ispat edilmemi
olarak deerlendirmektedir. Belirttii birka nokta, tartlmaz deildir. Kendisi doal olarak
Belgede kaanlk hakknda sylenenlerden de bahsetmekte ve bunu fantastik olarak tanmlamaktadr.626

626 Yukarya baknz.

Gemi zaman yerine geni zaman vavnn Hasdayn mektubuna nazaran Camridge Belgesinde
daha sk kullanld ve bu haliyle Cevabn uzun versiyonunun tersi bir durum sergiledii
gzlemlenebilir:
Geni zaman vav gemi zaman vav
HASDAYIN MEKTUBU 48 14
YANIT (UZUN VERS.) 1 95
CAMBRDGE BELGES 57 8

Bu sonu bariz bir ekilde, Cambridge Belgesi ile Yosefin Ce-vabnn farkl bir kaynaktan
olduunu ispatlamaktadr.
Belgenin tahkik edilebilir tarih malzeme ierip iermediine bakalm. Belge, birka kez Alanlardan
bahsediyor. Kafkasyadaki nl Dar- Alan (Daryal) geidi ve istikm srekli olarak daha nce
Hazarlarn ve Araplarn savalarnda yer almaktadr. Arap kaynaklarnda Alanlarn bu dnemde
bamsz olduklar ve kendi krallar tarafndan ynetildii627 ya da bazlarnn Msev olduuna
ilikin bilgi bulamamamza ramen, Belgenin bu iki gstergesi de kendi iinde olduka gvenilirdir.
Gerek Belgede ve gerekse Yosefin Cevabnda bu konuda zikredilenlere istinaden bir
deerlendirme yapacak olursak, Alanlarn bamszlna vurgu yaplmaktadr veya durumlar
tartma konusudur.628 X. Yzyldaki durum konusunda, elimizde Constantine Porphyrogeni-tusun
De Administrando Imperiodan daha nce atf yaptmz u paras bulunmaktadr:629

627 Bu, muhtemelen Mervann 119/737 ylndaki seferine imada bulunmaktadr. (IV. Blm.de bahsedilen Daryal Geidindeki kaleden
farkl olarak) Alan bakenti Magas, Moollar tarafndan 1239 ylnda yok edilmitir (V. Minorsky, Caucasica , B.S.O.A.S., 1952, xiv/2
ile kr).

628 Aslnda Cevap (Uzun Vers.) tm Alanlarn vergiye tabi olduunu iddia etmektedir.
629 Ed. Bonn, , 80.

10. Hazaryaya, onlara kar nasl ve kimler vastasyla sava yaplmas gerektiine gelince,
yaknlarnda olduklar iin Guzlar onlara kar savaabildiklerine gre Alanya hkmdar da byle
yapabilir. nk Hazaryann Dokuz Klimatas Alanyaya yakndr ve eer isterse Alan onlara akn
dzenleyebilir ve o blgeden Hazarlara byk zarar ve sknt verebilir. Genellikle Hazar Devletinin
tm geimi ve zenginlii bu Dokuz Klimatadan olumaktadr.
11. Khersones Kalesi ve Bosporus Kalesine gelince, Hazarlarla630 bar iinde olmad, daha
ziyade Bizans imparatorunun dostluunu tercih ettii iin, Hazarlar dostluu ve bar muhafaza
etmeyeceklerse, kendisi, Sarkele, Klimatalara ve Khersonese geerken yollar kuatarak ve
beklenmedik bir ekilde saldrarak onlara byk lde zarar verebilir. Yukarda bahsedilen
hkmdar onlar engellemek iin ok urarsa, Khersones ve Klimatalar byk bir bartan
yararlanacak. nk Hazarlar Alanlardan gelecek bir saldrdan korkarsa ve bir ordu ile Khersones
ve Klimatalara saldrma serbestisine sahip olmazsa, her ikisiyle de ayn zamanda savaa
giremeyerek, bar srdrmek zorunda kalacaklardr.

630 N. 141 ile kr.

Camridge Belgesinde imparatorun gemite bir vesileyle Alanlar Hazarlara kkrtt eklindeki
kayt bu alntya istinaden gvenilirlik kazanmaktadr. Ama imparatorun bunu gerekten yapt
konusunda baka bir yerde bir nota rastlamadk.
Bildiim kadaryla, Belgeye gre Yahudi eriatyla ilgili kitaplarn bulunduu bir maarann yer
ald Tizul vadisi veya ovas henz bir yerle zdeletirilmi deil. Derbend Geidi iin Bizansllarn kulland Tzour ve Araplarn kulland Sul kelimesi bu isim iin teklif edilebilir. Din
deitirme hikayesinin deiik bir varyantla teyidi mmkn. rnein Kuzariye gre din deitirme
olay, ksmen baz Yahudilerin Varsan dalarnda Sabbat gnn kutlad bir maarada gemekteydi.
Bu Tizul da Kafkaslarn dou ucundaki ayn yer olmal.
Daha nce belirtildii gibi Hazarlarn X. Yzylda Bizansllarla savatklar konusunda baka bir
yerde dorudan bilgi bulamadk. Muhtemelen X. Yzylda Greke olarak yazlm szde Got
Toparchnn Fragmanlar (Fragments of the Gothic Toparch)631, Got kralnn Krmn kuzeyinde
kendileriyle savat dmann adn vermeden Hazarlara atfta bulunuyor gibi grnmektedir.
Brutzkus, Fragmanlar, Camridge Belgesi ve Hasdayn mektubunun bandaki methiye arasnda zel
bir ba olduunu varsaymaktadr.632 Mmkndr. Daha nce de sylendii gibi, Mena-hem benSarukun iirinin savata Hazarlarn kesin bir zaferini ilan ettiini farz etmek makuldr ve belki de
bunun haberi Cambridge Belgesi vastasyla Endlse ulamtr. Melik Yosef, Hasdayn
gnderdii mektubun bana koyduu methiyeden onun zaferinden haberi olduunu anlam ise,
Kokovtsovun belirttii gibi yazd cevapta ayn zaferden tekrar bahsetmemesi gerekirdi.633 Bir
adm daha atabiliriz. Cambridge Belgesine gre, Ruslarn Romanusun kkrtmasyla Tamatarha
halkna saldrmasndan sonra Hazar Pesah (? Paseah) Bizans topraklarna saldrmtr. Bu isim,
Hazarlardaki Begi anmsatmaktadr (Peh veya hatta Pesah<Pe-sad<Pe-shad<Be-shad (Ebe-shad)
olabilir). brani szckleri olan Bu(o)lsh-tsi hu Pesah hmygr zordur. En son szcn (pheli bir
ekilde Schechter tarafndan the Re-verer (sayg gsteren) olarak tercme edilen) kusurlu olarak
yazlm ve ha-meyuqqar olarak okunmas gereken bir Pual ortac olduu, en azndan aktr.
phesiz, sayg deer Beg Bulsh-tsi diye evirmemiz gerekmektedir. Yksek komutan olarak
Begin mevkisi cmle ile iyi belirtilmi gibi grnmektedir. Belgede yle deniliyor: O, ehri,

bunun yannda da birok ufak ky zaptetti. Oradan Shorsu(nu) ya ilerledi ve ona kar savat.
Shorsununun Khersones olduu ak.634 Belgede, daha Kherso-nesin Hazarlar tarafndan zapt
edildii ifade edildiine gre, burasnn Hasdayn mektubunun banda yer alan methiyede ad geen
ehir olduunu varsayabiliriz.

631 Westberg, Die Fragmente des Toparca Goticus aus dem 10. Jahrhun-dert, M.R.A., 1902.
632 Pismo khazarskogo evreia, Berlin, 1924 (Landau, Present Positi-on, 4de atfen).
633 Ayn yerde., Introd.
634 Kokovtsov, 119, n. 9.
Cambridge Belgesinin tarih bir malzeme ierdii kanaatine varmamza imkan veren baka bir dize
daha bulunmaktadr. Bel-genin din deitirme ve onun ncesindeki olaylar hakknda anlattklarnn
Yosefin Cevabndan farkl, fakat daha sonraki ksmlarda Cosri (Kuzari)de anlatlanlarla genellikle
rttn daha nce belirtmitik. Cambridge Belgesi de farkllklar konusunda tek bana deil gibi
grnyor. Bilindii gibi Hasday da mektubunda, Hazar melikinin kendileri hakknda bir eyler bilip
bilmediini renmek niyetiyle Endlsdeki geleneklerden bahsetmektedir. Hasday muhatabndan
bilgi almak amacyla .. srail (oullarnn) bu lkeye (Hazaryaya) nasl geldikleri sorarak yle
devam ediyor: Atalarmz bize balangta yerletikleri yerin635 adnn Seir Da olduunu
sylemilerdi; fakat Efendim Se-ir Dann yaad yerden uzakta bulunduu bilirler. Byklerimiz,
daha nceleri burann Seir Da olarak adlandrldn; ancak dini takibatlarn arttn ve u anda
sahip olduklar topraklara gelinceye kadar pekok belalara katlandklarn anlatrlar. Bir nceki
kuan szne gvenilebilir yal insanlar, imanszlklarnn cezas olarak nasl bir zulme
uradklarn ve Kalde ordusunun nasl zerlerine fke ve gazapla geldiini anlattlar. eriat kitabn
ve dier Kutsal Yazlar bir maaraya saklamlar ve bu yzden maarada dua etmiler. Kitaplarn
hrmetine, zamanla artk maaray unutup, onu hatrlayamaz hale gelinceye, orada niin dua etmeyi
alkanlk haline getirdiklerini bilemez oluncaya kadar, oullarna sabah akam maarada dua
etmelerini retmilerdir. Ancak, sebebini bilmeden babalarnn geleneini uygulamlar. Uzun bir
zamandan sonra, bunun sebebini bilmek isteyen srailli bir adam km. Kendisi maaraya girmi,
orann kitaplarla dolu olduunu grm ve onlar oradan karp getirmi. O gnden balayarak
eriat renmeye hazrlanmlar. Daha nceki kuaklarn birbirinden dinledii gibi, babalarmz da
bize byle anlattlar. Tm bunlar [ok] eski eyler [hikayeler]dir. Sanrm bu son szler, Hasdayn
Belgenin baz ieriklerini Yosefe basite yeniden anlatm olmas ihtimalini ortadan kaldryor.

635 Hazar Vakaynamesinin bir basksnda, ed. A. Siproni, Tel Aviv, n.d., sizin yerletiiniz yerin demektedir.
Bu nedenle, Hasdayin Endls Yahudileri arasndaki bir gelenei yanstmaya alan mektubunda,
Cambridge Belgesinin Yo-sefin Cevabnda ana hikaye diyebileceimiz anlatmdan baz konularda
farkllk arzeden din deitirme hikayesinin izlerini grebiliriz. rnein, maaraya giren srailli
adam Belgede geen Bulan-Sabriel ile kuvvetli bir benzerlik gstermektedir. Ancak, Belge mevcut
bir gelenei ieriyorsa, bu bir doruluk gstergesidir. Endls geleneinin de ki, onu byle
adlandrmak gerekir, maaray ziyaret meselesinde Kuzaride izini bulmak mmkn..
Belge, Rus kumandan Oleg ve Romanus Lecapenus gibi tarih ahsiyetlerden bahsetmektedir, ama
bunlar meseleyi halletmekten ok daha da karmak hale getirecek ekilde girdirilmitir. Romanus
konusunda Mesdde Yahudilere yapt dini basklarla ilgili baz bilgiler var. Belge ile dier
kaynaklar arasndaki r-tmenin rnei olarak u tasviri verebiliriz: Onlar, topraklarmzdaki

babalarmzn Simeon kabilesinden olduunu sylyorlar, ama bunun doru olup olmadn
bilmiyoruz. Bu, Eldad ha-Daninin Hazaryadaki Simeon kabilesi ve Manasse oyma hakkndaki
rivayetiyle kesin bir benzerlik arzetmektedir.636 Eldadn rivayetinin Carmoly tarafndan nakledilen
baka versiyonunda Belgeyle daha bir yakn paralellik grlmektedir: Simeon kabilesi Itil [Atil]
nehri zerindeki Hazar topraklarnda yaamaktadr. Krallarnn ad Ezekiel [aynen alnmtr]dir.
Bunlar saylamayacak kadar kalabalktr ve yirmi be krallktan hara almaktadrlar. Araplarn
birou onlara hara demektedir. Simeon soyundan gelenler branice, Hazarca ve Arapa
konuurlar; yazl ve szl eriat uygular, szl gelenek ve mantk istidlallerle megul olurlar
vs.637Eldadn bu versiyonu, Zunz638 ile Neubauer639 tarafndan sahte olarak tanmlanmtrtr ki,
bu gre kar kmak iin hibir sebep yoktur. Ezekielin ismi Cevaptaki Hazar kaanlar
listesinde yer almamaktadr ve bir uydurma olmas olduka olasdr.640 Carmoly tarafndan
yaymlanan ve yine sahte olarak nitelenen Aqtan dMar Jacob adl baka bir eserde yle bir cmle
var: Hazarlar Msevlii benimseyince, Simeon onlara katld.641 Eldadn pheli otorite kabul
edilmesi ve Carmolynin yaynlarnn belirsiz zellii sebebiyle, ikisini bir arada almak faydal gibi
grnmekle birlikte, yaplan bu iktibaslar onlarn gerekliini kesinlikle teyit etmemektedir.

636 D. H. Mller, Die Recensionen und Versionen des Eldad had-Dani (D.K.A.W., 1892), Marquart, Streifz., 198, n. 3e atfen.
637 Eldad ha-Dani, Paris, 1838, pereq g.nin sonu.
638 Gesammelte Schriften, Berlin, 1875, , 157-8.
639 J.Q.R., , 114.
640 Bu kaanlardan Zekeriya, Constantinein Hayatnn ksa versiyonunda gemektedir. Aada VII. Blm.e bkz. Steingass, Persian
Dictionary, daha fazla bilgi vermeden lyas adl bir Hazar kralndan bahsetmektedir.

641 J.E., art. Simeon.

Belge, genellikle tarih bir gerei ihtiva ediyor gibi grnmektedir. Doudan gelen Yahudilerin
Hazaryada erken bir tarihte bulunmalar, Sabrielin Hazar Jdaizminin kurucusu olarak Bulanla
zdelii, Hazarlarn daha sonraki savalar (zellikle Begin emriyle Bizansllara kar yaplan
sefer)- tm bunlarn hi phesiz Hazarlar hakkndaki bilgilerimize ilave edilmesi gerekir. Bununla
birlikte Belge, baz pheli ve gerekten yanl bilgiler -rnein kaanlkla ilgili anlatm,vermektedir. Sanrm problemlerin bir ou metnin durumundan kaynaklanmaktadr. Schech-terin
yazmann tarihiyle ilgili tespitinin doru olduunu varsayarsak (XII. Yzyl),642 bu, belge metninin
bozulmas iin yeterli bir sredir. Sanrm Camridge Belgesinin objektiflik ve orijinallik konusunda
baz tenkitler almasnn zt izlenim vermesinden kaynaklanmas bu ekilde izah edilebilir.

642 Ayn yerde., 184.

Hazarlarn din deitirerek Msevlie geii konusunda brani kaynaklarnda anlatlanlara son
noktay koymadan nce, Mannn643 Genizadan alarak yaynlad belli ksmlar hakknda bir eyler
sylemek gerekir. Bunlardan ilki, editrn Hasdayn bir bayana hitab etmesinden Constantine
Porphyrogenitusun ei mparatorie Helenaya gnderdiini dnd tamamlanmam mektubudur.
Hasday, grne gre yazarn Kurtubal Hris-tiyanlara kar iyi niyetlerinden bahsedilmesiyle
kendisinden sz ettirmektedir. 944 ylnda Constantine Lecapenustan kurtulduktan sonra, karsnn
hkmette ok faal olduu bilinmektedir. Constantinopledaki Msevlere msamahakr
davranlmasn rica etmesi hasebiyle mektubun Romanus zamannda Msevlere yaplan takibatn

gerek olduunun baka bir gstergesi olarak grlmesi makuldr. Manna gre ikinci fragman, ad
zikredilmemekle birlikte Constantinee yazlan ve o alim hkmdar uygun bir ekilde ven mektubun
ba ksmdr. Yazar, muhatabnn Halife Abdurrahmana gnderdii bir mektubun Endlse ulatndan bahsetmektedir. Belki bu mektup da Hasday tarafndan yazlmtr. Her iki ksmn da
Hasdayn Mektubu gibi Menahem ben-Saruk tarafndan kaleme alnan ayn belgenin bir paras olduunu belirten Landau, ind olarak Halife Abdurrahmann I. Abdurrahman olduunu varsayan
Poliak haksz yere azarlamaktadr.644 Yukarda uygulanan testin (gemi zaman, geni zaman
vavlarnn kullanm skl), Geniza belgelerinin fragmanlar halinde olmas sebebiyle burada
uygulanmas hayli zor. Bunlar, esasen Cambridge Belgesi645 gibi ayn metne ait deil gibi grnmektedir. Yine de, bir zamanlar Genizada Hasdayn mektuplarnn bir eit koleksiyonu olmu
olabilir. Fragmanlarn varl,Cambridge Belgesinin sahte olmadna dair izlenimimizi kesinlikle
dorulamaya eilimlidir.

643 Texts and Studies, , 21ff.

644 Khazaria adl dergisinde,ayn yerde.
645 Cambridge Belgesi, bir sayfaya 23 satr; Mannn fragmanlar, bir sayfaya 25-26 satr.
Neredeyse netlik kazanan tabloyu u ekilde toparlayabili-riz:112/730dan bir sre nce,
Hazarlarn ynetici kesimi Mse-vliin etkisi altna girmi olabilir ve dolaysyla Yosefin Cevabnda gsterilen tarihin (961den daha nce) reddedilmesi, bununla birlikte Cevaptaki 340 yl
nce ibaresinin muhtemelen 240 yl nce olarak okunmas gerekmektedir ki, bu da bizi Hazarlarn
Msevlii kabul konusunda 721den daha nceki bir tarihe gtrr. 112/730da Hazarlarn
Erdebile dzenledii bir saldrda kendilerine kar kan Arap general Cerrah ibni Abdullah
malup olur ve ldrlr. Halbuki Mervann malup Hazar kaanna slam kabul ettirdii 737
tarihinde olaylar tersine dnmtr. Bundan ksa bir sre sonra ise, Arap ordular geri ekilmektedir
ve kaan, ha-Levinin Kuzaride gsterdii takriben 740 tarihinde gerekleen din bir tartmann
ardndan Msevlii kabul etmitir. ki nesil sonra yaklak 800lerde,646 kaann soyundan gelen
birisi Rabbinizmi kabul eder. Bu olaylarda Bizansn oynad rol zerinde hi durulmamtr ki, bir
sonraki blmde bu husus dikkate alnacaktr.

646 Bunun Arap kaynaklarnda din deitirme konusunda verilen takribi tarih olduu hatrlanacaktr (V. Blm.)
Hazarlarn Msevliini tartrken, X. Yzyl olaylarna bakmak gerekir. Kronolojik ilerleyiimize
119/737 ylndan, hatta o tarihten birazck daha geriye giderek balamalyz. Bu tarih, IV. Blmn
sonunda anlattmz Mervann Hazarya seferinin tarihidir.
Bilindii gibi Heraklius dneminde, yaklak M.S. 627 ylnda, Hazarlarla Bizansllar arasnda bir

iliki vard. O tarihten sonra Bizansl yazarlar IV. Konstantinin olu II. Jstinyen dnemine kadarki
Hazarlar hakknda hibir kayt dmezler. II. Jstinyen, tebaalarna kar son derece acmasz
davrand on yllk bir iktidar dneminden sonra 695de tahttan indirilerek sakat braklm ve
arkasndan Krma srgne gnderilmitir647 Anlald kadaryla Khersonesde sessiz sedasz
birka yl geiren648 Jstinyenin tekrar iktidar ele geirmek istediinin duyulmas halk arasnda
byk endielere yol amtr. Doros (Da-ras)a gitmek zere Krml Gotlarn bakenti
Khersonesden ayrlan Jstinyen, Hazar hakan ile grme talebinde bulundu. Hakan, eski
imparatoru byk bir sayg ile karlad, sylediklerini dinledi ve kendi kzkardeini evlenmesi iin
ona verdi.649 Anlald kadaryla hakann ad Busirdi.650 Kzkardeine ise Theodora ad verildi.
Adndan dolay onun evlenmeden nce Hristiyan olduu anlam karlamaz. Aksine, Theodora bir
vaftiz ad.651 Evlendii tarihte balayan ya da kocasnn yeniden baa gemesiyle ve II. Jstinyen
tarafndan seilen bir isim. nk Jstinyenin nl bir adann hanmnn ad da Theodora idi.652
Kaann izniyle Jstinyen, Ker Boaznn dou kysndaki Thanagoryaya653 - imdiki Tamanhareket etti.

647 Theophanes, ed. Bonn, 566; Nicephorus, ed. Bonn, 44.

648 Muhtemelen M.S. 704e kadar; Bury, Later Roman Empire, , 360 ile karlatrnz.
649 Theophanes, 571; Nicephorus, 46.
650 Bousuros (aada n.12 ile karlatrnz) ya da Ibouziros (Ver-nadsky, Ancient Russia, 251). Zajaczkowski Baziri tercih ediyor;
Pritsak ise IX. Yzylda yaayan Karahanl Bazir Arslan-han adyla karlatryor (Der slam, xxx, 99).

651 V. Constantinein kars Eirenenin durumunda olduu gibi. Aaya bkz.

652 Bury, L.R.E., , 358de byle.
653 Tamatarha (Constantine Por., De Admin. mp., c. 42), A. Krymsky tarafndan (bkz. Pritsak, ayn yerde) Krfez Tarkanl
olarak aklananmaktadr. Tmutorokan ya da Tmutorakan (Russian Chro-nicle, c. 52, vb.); Samker (bnel-Faqih, 271, Marquart, Streifz.,
163; Reply of Joseph, L.V.; Cambridge Document ile karlatrnz, VI. Blm., n. 132 ile karlatrnz.). Theophanes, 545: Phanagouri-an
kai tous ekeise oikountas Ebraious ile karlatrnz.

Bu arada olan bitenden haberdar olan mparator III. Tiberi-us, kaana defalara eliler gndererek
Jstinyenin l veya diri olarak kendisine teslim edilmesi iin byk dller vaadet-mitir. Hazar
kaan da bir sre nce hsn- ikbal gsterdii mttefikini kurban etmeye mheyyadr. Gya
Jstinyeni koruma altna almak iin Phanagoryaya askeri bir kuvvet gnderir. Ayn zamanda
blgedeki tudunu Hazar Papatzese ve Bospo-rusun teki yakasnn hakimi Balgitzese654, eski
imparatordan kurtulmalar ynnde talimatlar gnderildi. Suikast plan, erkek kardeinin bir yakn
tarafndan Theodoraya haber verildi. O da kocasn durumdan haberdar etti. Jstinyen, yakn ilikisi
olduu Papatzesi grmek istedi. Yalnz kaldaklar anda, bir yolunu bulup onu iple bodu. Arkasndan
Balgitzesden de ayn ekilde kurtuldu. Theodoray kardeinin yanna yolladktan sonra,655 kendisi
bir balk teknesiyle birka arkadann kendisine iltihak edecei Khersonese ilerledi.

654 Bu isim genellikle Cambridge Belgesinde Bulsh-tsi ile kyaslanmaktadr. kincisini Zajaczkowski, genel vali anlamnda Bulgi
(Bolgi)tsi, Balgichi olarak okumaktadr (Pritsak ayn yerde bahsetmitir).

655 Nicephorus (47), babasndan bahseder.

Jstinyenin taht yeniden ele geirmek amacyla dier yaptklar bizi burada ilgilendirmiyor.
Mesd, Jstinyenin Hazarlarn davranlarndan holanmad iin yardm almak amacyla yzn

Bulgar hkmdar Terbele dndnden bahsederek olaylar hakknda ksa bir bilgi vermektedir.656
Jstinyen, Bizansda iktidar yeniden ele geirip gvenlii saladktan sonra (M.S. 705) karsn
Hazaryadan getirtmek iin bir filo gnderir. Gemii unutmak isteyen kaan, imparatora bir mektup
yazarak, sanki karsn zorla geri almak istiyormu gibi, gemilerden ou frtnada batan bir filo
yerine iki veya gemi gndermesinden* daha memnun olacan belirtir.657 Mektup imparatora,
Hazaryada bir olunun doduu haberini de getirmiti. Theodora ve kk olu, Bizans bakentine
Theopylact adnda bir vehilhar tarafndan getirtildi. Onlara Augusta ve Augustus adyla ta
giydirildi. Hazar hanmefendisinin stats, Konstantinopleda, kocasnn yannda yer alacak bir
mevkiye ykseltildi. Sylendiine gre kaan da bu ehri ziyaret ettiinde ou kez ayn mevkide
otururmu.658

656 Tanbih, 164.

*M. . Artamonovun Hazar Tarihinde kaann yle dedii belirtilmektedir: Behey ahmak! Hanmn iin iki veya gemi gndermek
suretiyle bunca insann lmne sebep olman gerekmezdi. Yoksa sen onu sava yoluyla m alacan dnyordun? Aha, bir olun
oldu. Adam gnder de onlar aldr!. (ed.)

657 Theophanes, 575.

658 Banduri, mperium Orientale, Paris 1711, , iii, 90daki (Krumbac-here gre yaklak M.S. 750ye tarihlenen) anonim Parastaseis
Sun-tomoi Khronikai=Codinus, ed. Bonn, 166ff. Kaann ismi, Bousirou Gliabarou olarak grnyor ve bu ismin ikinci ksm Zajaczkowski tarafndan Yalbars, Yilbar(s) olarak evrilmektedir, (rn. Cultu-re, 4). Brutzkus, Busir-Gulawarn Kaann kznn ismi olduunu ve
gl toplaycs anlamna geldiini sylemekle galiz bir hataya dmektedir. (Enc.Jud., art. Chasaren).

Jstinyenin nihai dnden nceki olaylarda, Hazar kaan, nemli, hatta sonucu belirleyen bir
rol oynamtr. mparator, Krm sakinlerinden grd dmanln gl etkisini unutmamtr.
710da, yz bin kiilik donanma yollar. Komutanlara Khersones, Bosporus ve dier baz yerleim
birimlerinde yaayan ahalinin kamilen kltan geirilmesini emreder.659 Onlarla birlikte, III.
Tiberius tarafndan srgne gnderilen fakat Jstinyen tarafndan geri arlan iki nemli ahs,
spatharius Elias ve Barda-nes adnda iki gvenilir adamn da gndermiti. Elias, Khersonesin
istirdad halinde ehir valisi yaplacakt. Ancak, Barda-nesin bu sefer heyetinde hazr bulunuu, zel
bir tercihten ziyade, imparatorun baz spheleri olduunu gsteren bir iarettir.660

659 Theophanes, 578.

660 Nicephorus, 50 ile karlatrnz.
Bu rivayet otoriteler nezdinde pek de ikna edici grnmyor. nk grnd kadaryla Krm
sakinlerini cezalandrma ve Khersonese bir vali ikame etme grevleri daha kk bir kuvvetle de
yerine getirilebilirdi. Acaba orada kaandan kaynaklanan ciddi bir tehdit mi vard? Hem Thanagorya
hem de Bosporusda Hazarl yneticilerin bulunduunu kaydetmitik.661 Khersonesde de Hazaryay
temsilen bir tudun (askeri genel vali) bulunuyordu.662 Bu tudun, hi phesiz ki Khersonese
Jstinyenin ehri terk etmesinin ardndan, muhtemelen 704de gnderilmiti. br trl tahtn
kaybeden imparatorun Hazarlarla temasa gemeden nce Dorosa ilerlemesinin gereksiz olduunu
farzetmek zorundayz. Krmdaki iki nemli ehrin ksmen de olsa Hazar kontrol altnda olduunu
sylemek iin yeterince delilimiz mevcut.663 Jstinyenin byk seferi iin geerli neden, imparatorluktan kopma tehlikesi tayan, hatta gerekte Hazarlara gemi olan topraklarn istirdad olabilir.

661 Burye gre (L.R.E., , 358, n.1), Bosporus VI. Yzylda Hazarlar tarafndan fethedilmitir. Bu, ok erken bir tarih. Burynin
elindeki metin (Menander, 404), Bosporusun yaklak 575te Utigurlarla ibirlii iinde (ayn yerde, 399) (Bat) Trklerinin saldrsna

uradn sylemektedir. Buna daha nce II. Blmde deinilmiti.

662 Theophanes, 578; Nicephorus, 51. Tudun, Classen ile I. Bekker adl editrler ve Bury (L.R.E., , 363-364)nin dnd gibi bir
zel isim deil, bir unvandr. Vasiliev (Goths, 85), ince tudunj il komutanndan bir tretme teebbsnden bahsetmekte ve Hazarlarn
bu nvan Orta Asyada gebe bir kabile olarak dolatklar ve inlilerle irtibatta olduklar o uzak tarihte alm olabileceklerini syler.
Tudun, Hazar merkezi ynetimi tarafndan tayin edilen, Bulgarlar arasndaki elteber ya da yar bamsz veliaht prensten farkl olan bir
yneticiymi gibi grnmektedir. Ancak, sistem ak bir ekilde tek biimli deildi. bni Rustaya gre (140), Burdaslar ya da Burtaslar,
Hazarlarn kralna tabi idi ve 10,000 svarilik bir kuvvete sahipti. Reisleri yoktu (ra_s), rn, ne tudunlar ne de elte-berleri vard, ancak her
mevkiide bir ya da iki byk, davalara karar verirdi.

663 Bury, L.R.E., , 359 ile karlatrnz.

Ne olursa olsun, sonular Jstinyen iin felaket oldu. Bizans ordusu Khersonesi hibir direnme
olmakszn ele geirdi. Aralarnda Hazar tudunun da bulunduu nemli zevattan baka bir miktar
ocuk bir kenara ayrld; dierleri kamilen kltan geirildi. Yaplan ya da yaplmakta kusur edilen
ey, bu durumun, Js-tinyenin keyfine gre olmadn kantlamaktadr. Sezonun ge olmasna
ramen, ki o srada Ekimdi, sefer heyeti tutsaklaryla birlikte derhal Bizansa dnmesi gereken birlik
komutanlarnn itaat etmekten baka hibir anslar yoktu. Yelkenleri atklarnda, birok geminin yok
olduu ve tahminen yetmi bin kiinin kaybolduu byk bir frtnaya yakalandlar. Jstinyenin bu
felakete gsterdii tepki, onun akln kardn gstermektedir. Haberler karsnda memnuniyetini
ifade ederek, Khersonesi yerle bir etmek amacyla baka bir donanma yollamak iin hazrlklara
giriti.664 Yine de Khersones ayanlarnn yaklarak veya boularak ikence edilmesinden kendisini
sorumlu grmyordu.665 nk bu olay Krmda olmutu ve onun emriyle yaplm deildi.

664 Nicephorusda byle. Theophanes de bir filonun fiilen gnderildiini ima etmektedir.
665 Bury (L.R.E., , 363), bu grnde kesinlikle yanlmaktadr; Ni-cephorus, 50-51 ile karlatrnz. Theophanesin metninden baz
nemli szckler karlm gibi grnyor.

Krm halk balarna gelecek felaketi haber alnca, akibetleri-ne direnme karar ald. Bir yandan
mdafaa hazrlklar yaparken, bir yandan da Hazarlardan yardm istediler. Khersones genel valisi
Elias ve Bardanes Jstinyene kar bayrak atlar. Bu gelime tam vaktinde Bizansa rapor edildi.
Jstinyen, belki ge de olsa durumun ciddiyetini fark edince, Khersonesdeki durumu mmkn
olduunca hzl bir ekilde eski haline getirmeleri ve aralarnda Hazar tudununun da bulunduu
hayatta kalan baz kiilere eski grevlerini iade etmeleri iin, Bizansn iki nemli ahsnn
bakanlnda bir heyeti ehre yollad. Bu, uygulamas imkansz olan bir programd. Gelenler
Khersonesde huzura kabul edilmediler. Bir sonraki gn heyetteki nemli kiilerin ehre girmesine
izin verildi, fakat orada kltan geirildiler. yz askerden oluan bir g elilik heyetine elik
etmiti. Bunlar sabk tudun-la birlikte Hazarlara teslim edildi ve hep birlikte kaana yolland. Tudun
yolda ld. yz Bizansl tutsak ise onun erefine katledildi, daha dorusu son yolculuunda ona
elik etmesi iin kurban edildiler.666

666 Byle bir uygulama Herodotun skitleri, Hunlar vb.lerinde vard; Zeki Velidi, Ibn-Fadlan, 138ff, 237 ile karlatrnz.
Jstinyenin elilik heyetini katletmesinin ardndan, ilerinden birini imparator olarak semek,
isyanclar iin mantkl bir admd ve bunu hemen yaptlar. Bardanes seildi ve Philippicus nvann
ald. Jstinyen ne olduunu renince, onun cn ok korkun bir ekilde Bizanstaki Eliasn
ailesinden ald ve bir ortaa kuatmas iin gerekli olabilecek her trl donanma sahip bir filo
gnderdi. Bizansl kumandan Maurus, Khersonese yaklanca ehir direncini krmaya giriti ve
Hazar kuvvetlerinin geliiyle birlikte geici bir skunet salanncaya kadar iki nemli kaleyi yerle bir
etmeyi baard. Bardanes, ya da yeni adyla Philippi-cus, sonucun ne olacan bilmedii iin bir

frsatn bulup Hazar sarayna snmt. Maurus da bir sonu alacak kadar kendini gl
grmyordu. Jstinyenin karsna baarsz bir ekilde dnmekten ekindii iin Philippicusu
imparator olarak kabul etmeyi uygun buldu ve adamlar da ayn eyi yaptlar. Fakat kaan, balln
ilan etmi olmasna ve can gvenlii gerekesiyle ya da Philippicus iin kefaret bedeli olarak zorla
bir miktar para alnmasna ramen, ona ihanet etmemeleri iin resmi bir taahht alnana kadar
misafiri brakmay reddetti. Bu para Bizansllar tarafndan tam vaktinde dendi. Kaan baka bir
zorluk karmad ve Philippicus, birka ay gemeden Bizansa kabul edildi. Justin-yen ve olu
lmt.667

667 Theophanes, 583 ile karlatrnz.

Bu olaylar esnasnda Hazar kaannn Krmda geni bir alana yayldn gryoruz. Jstinyenden
yz evirmesi sebebiyle onun son kez tahttan alaa edilmesinin zeminini hazrlad anlalyor.
Bardanes (Philippicus), Hazar destei olmakszn neredeyse yaayamazd. Bylesine buhranl bir
dnemde kaann Bizans mparatorluuna yeni bir hkmdar atayabileceini sylemek hi de bir
mbala saylmaz. Yl, M.S. 711di. Hazarlar Karadenize geleli henz birka on yl gemiti668 ve
iaret edildii gibi gelilerinden birka yl sonra slamn yayln durdurabilecek durumdaydlar.

668 III. Blm ile kr.

Kaydetmek gerekir ki, II. Jstinyen, henz 692de yani tahtndan alaa edilip Hazarlarla temasa
gemesinden nce, Trullan Konslnn Yahudi belasn kknden kazma konusunda bir karar
karmasna izin vermiti.669 Leon saur tahta ktnda, muhtemelen 720de670 yaynlad
fermanlardan biri, btn M-sevlerin Hristiyanla mecburi geii ynndeydi. Bizans Msevlerine uygulanan bu ikenceler, Mesdnin de belirttii gibi,671 Hazarlarn Msevlii kabulyle
ilgiliydi. Leo saur, bir sre sonra olu Konstantini bir Hazar prensesi ile evlendirdi. Bu olay iin
732 yl tarih olarak verilir. Yani slam topraklarnn Arap ve M-sev kaynaklarnda belirtilen byk
Hazar istilasndan bir ya da iki yl sonra. Olaylar sk skya birbirine baldr.672 Konstantinin
gerekte bir Hristiyan olmayan gelini, sessiz sedasz gider. Adnn iak olduu
kaydedilmektedir.673 Dn srasnda vaftiz edil

669 Bury, L.R.E., , 326-327, 388.

670 Bury, age., , 431.
671 V Blmn ba ile kr.
672 Bury (E.R.E., 407), V. Konstantin ile 732de evlenen Hazarl prensesin Merwan tarafndan yenilgiye uratlan kaann kz ya da
kz kardei olmas gerektiini kaydederek yle diyor: Bu dnemde Hazarlar sann ve Muhammedin yolundan baka bir yola ekme
eilimleri bulunmaktayd. Bu dnem, Yosefin Cevabnda Msev-lie dn tarihi olarak gsterdii dnemdir (Bury, ayn yerde). IV
Blm., son ksm ile kr.

673 Constantine Por., De Caerimoniis Aulae Byzantinae, , i (ed. Bonn, 22)deki erh yazcs, belirli bir eit devlet giysisi iin tzitzakion
ismini bir Hazar szc olarak aklamaktadr ve bu, grne gre bunu ilk tantan Hazar imparatoriesinin isminden tretilmitir.
Reiskenin ardndan (Constantine Por., ed. Bonn, , 126-127), Hazar imparatoriesinin Hazarl Leonun annesi Eirene olduu varsaylmaktadr. T_s KHazarikos t_s augoust_s metnindeki szckler, eit bir ekilde Theodoraya da uygulanabilir; yukars ile kr.

mi ve Eirene adn almt. Onun kutsal risaleleri okuduu ve kendini zhde verdii sylenir.674
Kutsal Risaleler ifadesiyle, zellikle Grekede, byk ihtimalle Msev ncili kastedilmektedir.
Eer prensesin Msevlik hakknda bilgi sahibi olduu kaste-diliyorsa, bunu Hazaryada renmi
olabileceini dnmek gerekir. XII. Yzylda Zonaras tarafndan kaleme alnan bir metinde,

prensesin kocas, ne Hristiyan ne Hellene (pagan), ne de Msev, ama tam bir dinsizlik halitas
olarak nitelendirilmektedir.675 Zonarasn, Hazarl karsndan dolay Konstantini, byk olaslkla
bir tr Msev olarak dnd grlmektedir. Bu konuda kesin bir iaret yok, ama belki Konstantin
ve Eirenenin evlilii zamannda Hazarlar arasnda Msevliin mevcudiyeti konusunda delil olarak
kullanlabilir. te yandan 737de iki Mslman fakih tarafndan dini eitim verilen kaann Msev
olduuna dair Arap kaynaklarnda yer alan hibir delil yoktur.676

674 Theophanes, ed. Bonn, 631. Ed. Bonn. , 265.

675 Ed. Bonn. , 265.
676 IV. nite, son ksm ile karlatrnz.
Constantin (V. Konstantin), Bar Hebraeusun belirttii gibi, 740 ylndan itibaren yl hkm
srd ve yaklak 747 ylnda karsn kaybederek dul kald.677 Eirene kocasna IV. Leo olarak tahta
kan, annesinden sonra Hazar lakabyla anlan (775-780 arasnda hkm srmtr) bir oul
vermiti. De Administrando mperioda geen bir pasajda, Hazarlardan bir e alan ve Hazar
kaanyla bir evlilik ittifak yapan bir mparator Leodan bahsedilmektedir.678 Bildiimiz
kadaryla, mparator Leo bir Hazar prensesiyle evlenmemitir. Olu Konstantini evlendirme niyetinde olan da Leo saur deil, kesinlikle kendisi Atinal bir kadnla evlenen IV. Leoydu679. Bu durumda
saray mverrihi Porphyrogenitusun olaylar birbirine kartrd anlalyor680 Ayn pasajda,
Bizans otoriteleri tarafndan imansz ve erefsiz kuzey rkla-rndan biri olarak tanmlanan
Hazarlara ara sra sayg nian olarak, hilatlar, elenkler ve talarn gnderildii bilgisini buluyoruz.
Eer IV. Leo Hazarl akrabalarna bu tr hediyeler yollam-sa, ki bizzat kendisi, - bildiimiz
kadaryla,681- yaprak elenkleri yerli yersiz kullanyordu, bu gayet tabiidir.imdi artk IV. Blmde
braktmz yerden devam edebiliriz. 2. Hazar-Arap sava, kaann bozguna uramas ve Arap
kaynaklarna gre zorla slama gemesiyle sonulanmt. Halifelikte, Marvan b. Muhammedin tahta
kndan nce ve sonra meydana gelen anlamazlklar, Hazarlarn yeniden eski durumlarna
dnmelerine zemin hazrlad.. 134/751de, Abbasiler Hindistann uzak bir eyaletinde kendilerine yer
edinmeye altklar bir srada, oradaki eski dzenin temsilcisi Mansur b. Cumhur yenildi ve
ldrld. Mcadele etmek iin yetersiz olan halefi, Mansurun haremi ve mal varl ile birlikte
Hazaryaya kat.682 Anlalan bu srada Hazar Devleti bamszd.

677 Syriac Chronicle, ev. Budge, 113.

678 Ed. Bonn, 83, 87.
679 Bu, lmn anlatan szlerden kesin gibi grnmektedir, ayn yerde, 84. Bury, L.R.E., , 479 n ile karlatrnz.
680 Gibbon, Leonun ya da daha ziyade babas Drdnc Constanti-nein Chozarlarn [Hazarlarn] kralnn kz ile evliliinden bahsetmektedir ve burada belki de sylenmeden anlalan bir ekilde Constantinei dzeltmektedir (Decline and Fall, c. 53). Gibbon genel
olarak bu Hazar ilikilerini aydnlatmamaktadr ve bu durumda V. Konstantin ismi verilmelidir. Baka bir yerde, kendisi Kons-tantinin
barbar bir e setiini (c. 48) anlatr ki, damadn 13 ya da o civarda bir yata bulunduuna ve elemenin aka kudretli babas
tarafndan yaplm olduuna baklrsa, bu hemen hemen hi olas deildir (Theoph., 614, 631 ile karlatrnz).

681 Ayn yerde, 83.

682 Tabari, , 80.
141/758de Yezid b. Useyd es-Slemi, Abbasi halifesi Mansur adna Ermenistan ynetiyordu.
Darial Geidinde, o dnemde, onun tarafndan bir garnizon kurulmutu. Halifenin yani efendisinin

talimatyla Hazar melikinin kzyla evlendi.683 Hazarlarn yeniden tehlike olacann hissedildiini
farzetmek gerekir ki, sonraki gelimeler da bunun doru olduunu gsterecektir.

683 Yaqubi, , 446; Baladhuri, 210. 737de Merwann temeninin bir oluydu.
Yezid b. Useyd, halifenin isteklerini gerekletirmeye hazrd. Muhteem bir svari birliinin
Kafkas geitleri zerinden Hazar pransesini684 gneye gtrmek zere gittiini biliyoruz. Geline,
tarhanlar,685 ok sayda halayk ve kle elik ediliyordu. Siti, en gzel ipek ve zemini samur
krkleriyle denmi hareketli adrlardan meydana gelen on tenteli arabadan oluuyordu. Yirmi araba da Hazar leydisinin eyizini oluturan altn ve gm kaplar ve dier deerli eyalar
tayordu.686 Evlilik, byk ihtimalle prensesin daha sonra olunun doumunda ld yer olan Berdaada gerekleti.687 Ayn zamanda ocuk da lmt. Dier Hazarlar, lkelerine dnmek zere
bulunduklar yeri terk etmilerdi. Hanmefendilerinin haince ldrld dedikodusu kmt ve
Mslmanlardan adamakll pheleniyorlard. Kaan bu olay bir sava bahanesi olarak
deerlendirdi.688

684 Levonda gre, kaann kzyd (Vernadsky, Anc. Russ., 288, Bros-set, Histoire de la Georgie, , 257, n.1de bahsedilir).
685 Tabari, , 647.
686 Ibn-Atham al-Kufi, Zeki Validi, bn-Fadlaan, 120ye atfen.
687 Tabari, bahsedilen yerde.
688 Taberi bir Hazar prensesininin o sralar Ermenistan genel valisi olan Bermeki Fadl ibni Yahyaya gelin gidiini H. 182-183e
balarsa da, tam tarihin H. 145 yl olduu anlalyor. Taber, Hicri 183de gerekleen Hazar istilas iin alternatif sebepler
gstermektedir. Kaann kz motivasyonu ile burada Hicri 145 ylnn olaylarnn kartrld anlalyor. Marquart, Streifz., 5 ve n., 416 ile
kr.

Hazarlar, Ras Tahran689 adl bir generalin kumandasnda gneye bir saldr dzenlediler.690
Hasnin (Hamzin), Lakz ve Dartial civarndaki Alan topraklar batan baa istila edildi.691 stilaclar,
halifenin topraklarna doru ilerlemeye devam ettiler. Ras Tarhan, genel vali yardmcs tayin
edildi.692 Yezid b. Useyd atmaya girmekten kand. Olanlar duyan Mansur, Suriyeli ve elCezireli yirmi bin kiilik bir kuvveti Yezid b. Useyd ile birlemek zere yollad. Fakat sava
aleyhlerine geliti ve geri ekilmek zorunda kaldlar. Durum imdi tehlikeliydi. Halife, dzenli askeri
kuvvetlerin mevcut olmamas sebebiyle, sra d bir areye zorlanarak, hapishaneleri at ve saylar
yedi bine varan mahkumu silahlandrp kuzeye yollad. Bu askerler arasnda duvarc ve dier
zanaatkarlar vard. Takviye kuvvetleri geldiinde, bunlarn ilk grevi bir dizi istihkamlar kurmak
oldu. Arkasndan buralar hzl bir ekilde garnizonlara dntrld ve Hazarlar bu ekilde
zaptedildi.693 Baka byk bir sava duymuyoruz. ok ksa bir sre sonra, batda kurulan bu
kalelerden biri Bizansllarn eline geti ve btn yaz boyunca (151/768) halifenin kardeinin
hcumlarna ramen istirdat edilemedi. Bu sefer, Hazar kuvvetlerinin, slam ordusunun bir ksmn
oluturmas itibariyle dikkate deerdir.694

689 Yakubide, , 446 (Tabari, , 328, Astrakhan) byle. Yakubi bu kiiden Hazar kral melik el-khazar diye bahsetmektedir. Barthold
(E.., art. Khazar) ve Zeki Velidi (bn-Fadlaan, 218 n.)ye ramen, Yakubide Halis Tarkhan (V Blm., n. 21 ile karlatrnz) ekli bulunmamaktadr. Houtsmann metni, bir bask hatas ile iki not (g) sunmaktadr ve bu bilginlerin ne srd gibi, Halis, Rasn deil
Halbasn farkl bir eklidir. Houtsmann pasaj zerine olan notu basite yledir: (g) Ita cod., Ras Tarkhan metnine dikkatleri ekerek. Eer orijinal ise, Taberinin Astarkan belki de Asn Tarka-n (Mesddeki Arsiyah ile kr.), As Tarkan (E.., art. Tiflisteki gibi Astair

Khain deil) anlamna gelmektedir. Yakubinin Rais Tarkhain formu iin daha fazla kant bulunmaktadr ki, Marquart bir Ermeni
kaynandan alm olabileceini dnmtr (Streifz., 355,
n.2). Ermeni formunun deiik ekilleri, Tarkhan Rai ve Razh Tarkhandr (Streifz., 5, n.1 ve 114). kincisi, Hazarlarn kaannn
Khatiriltber airetine bal ve o isimdeki bir generalin idaresinde byk bir orduyu gnderdiini syleyen Levonddan (ed. Shahna-zarean,
163) alnmtr. Bu nedenle, eer bununla kaan kastedili-yorsa, Yakubi Rais Tarkhaina Hazarlarn kral demekle yanlmaktadr. Burada
grnd gibi, Khatiriltber elteber unvan ieriyorsa da, o, Khazar Beg de deildi. (Zeki Velidi, Khatiriltberi Hazarlar arasndaki soylu bir
aile olarak aklamaktadr, bn-Fadlan, 106). Taberi (bahsedilen yerde), Astarkhan isminin arkasna the Khwa-rizmian (Khwarizmli)yi
ekliyor. Bu da yine Khwarizmin komusundan gelen Arsiyah nermektedir (Masuidi). Vernadskynin varsaylan bir Rus (<Ras)
Tarkhanla (Anc. Russ., 285ff) ilgili gzlemleri, ok tehlikeli grnmektedir.

690 Yakubi olay Hicri 141 ylna tarihlerse de, Taberi Khwarizmli As-tarkhan idaresindeki istila iin Hicri 147yi gstermektedir. Bununla birlikte Taberi (, 318=ibn-al-Athir, v, 212), Bab (Derbend) zerinden Hicri 145te Ermenistana bir Hazar saldrs gerekletiinden sz etmektedir ki, Bar Hebraeus da ayn tarihi vermektedir. (Syriac Chronicle, ev. Budge, 114). imdi anlatlacak olan olaylar
muhtemelen birka yl srmtr. Yakut (Buldain, , 439) hibir tarih vermez.

691 Bar Hebraeus (bahsedilen yerde)a gre, Hazarlar 50,000 kiiyi esir almt. Al-Manbijinin Kitab al-Unwnnda (Agapius of
Mabbug) da ayn rakam yer almaktadr (ed. Vasiliev, Paris 1909, , 543, Kmosko, Die Quellen Istachris etc., Korsi Csoma-Archivum,
1921de bahsedilir).

692 smi, Musa ibni Kaabd (al-Manbiji, bahsedilen yerde).

693 Yaqubi, , 447.
694 Assemani, Bibl. Orient., , 113, Tel Mahreden Dionysius bahseder.
Mehdi, 158/775de Mansurun halefi olarak hilafet makamna oturdu. 780 civarnda, bilahare
Tiflisli Aziz Abo olarak nlenecek olan Badatl gen bir Arap, Grc prensi Nersenin eliinde
Hazar lkesini ziyaret etti. Azizin biyografisi lmnden hemen sonra Grcce olarak yazld.695
Birinci el bir kaynak olmaktan maada, manastr cahilliinde retilmi olmasna ramen, bu kaynak
yolculuun gerek hatralarn iermektedir. Eserin yazarna gre, Nerse, Araplarn intikam
almasndan korktuu iin lkesini terk etmeye karar verir. Karsn ve ocuklarn komu Abhazyaya
gnderdikten sonra, yz taraftarnn banda Hazaryada Dar-yal Geidine doru geri ekilir. Bu
ziyaretle ilgili hibir aklama verilmiyorsa da, amacn askeri yardm temin etmek olduu muhakkak.
Onun Hazarlar tarafndan dostane bir ekilde karlanmasndan, o srada onlarn halifeye bal
olmadklar ve dolaysyla Hristiyanlarla uzlamaya meyyal olduklar anlalyor. Burada, daha eski
bir rivayete gre Hazarya Kuzey lkesi, Hazar kral Kuzey hkmdardr. Grc rivayetinde yer
alan bir efsanede Hazarlar Yecc Meccle ilikilendirilmektedir. Hazarlarn efsanede irkin
suratlar ve hayvani davranlaryla vahi adamlar ve kan emiciler696 olarak tasvir edilmesi,
gezginler tarafndan gzlemlenen bilgiler olmaktan ziyade, daha ok gelenein bir paras olabilir.
Ermeni yazar Kalankatuklu Moses de onlardan, kstah, kaba, kirpiksiz ve tpk kadnlar gibi uzun
sal, dehet verici Hazar halk olarak bahseder.697 Baz Hazar ehir ve kylerinde Hristiyanlar
yayordu ve anlald kadaryla, bir sreden beri Hristiyanlk taraftarlar saygn rahipler
tarafndan vaftiz ediliyorlard. Genel olarak, yazara gre, Hazarlar inanszdrlar, fakat bir yaratan
Tanry tanrlar.698 Hazar kralnn dini hakknda aka hibir ey sylenmez.699 Grc gezginin
dil zerindeki Hazar bakentine ulat ak deil. Onun varndan bir sre sonra, Nerse,
Abhazyaya hareket etmek iin ev sahibinden msade istemi; kaan da bu istei kabul ederek ekibi
birok hediyelerle birlikte yoluna gndermitir. Varacaklar yere ulamadan nce, gn gece
boyunca700 tanrnn olmadna inanan kafirlerin lkesinden701 getiler. Abhazyaya olan bu
mesafeyle ilgili detaylar gvenilir olmal. Belki de Grcler Hazar kraln Atilin gneyinden ok
tede bir yerde kamp yaparken bulmulardr.

695 K. Schultze, Das Martyrium des heiligen Abo von Tiflis, Texte u. Un-tersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,
Neue Folge,
13, 1905e bkz.

696 Schultze, 23.

697 Marquart, Streifz., 44, n.4.
698 Schultze, ayn yerde.
699 Zajaczkowski, Hazarlar arasnda eski Trk geleneklerinin varlna iaret ederek, kraliyet sofrasnda gerek bir karakter olarak
yerini tayin etmeden nce Hazar saraynda Constantinein resmi grevi ve statsne gsterilen ilgiye dikkat ekmektedir (Culture, 4).

700 Schultze, 24.

701 Vasiliev (Goths in the Crimea, 99), yolculuun ay srdn syler.
Hazarlar, VIII. Yzyln sonuna doru, 786 veya 787de, Krml Gotlara saldrdlar. Doros,702
bakenti, ba kaleleri kuatlp fethedildi ve bana bir Hazar tudunu atand.703 Gotlar, piskoposlar
Johnun liderliinde davetsiz misafirlerine kar harekete getiler ve ilk azda baz baarlar bile
saladlar. Neticede, yine de, sava piskopos teslim olmak zorunda kald. Hapisteyken, Hazar
komutannn ocuunu iyiletirdii sylenir.704 Hazarlar Dorosu uzun sre ellerinde tutmadlar.
Fethinden birka yl sonra ehir Bizansllarn elindeydi.705

702 Doros genellikle Mankup Kala olarak bilinen muhteem blge ile zdeletirilmektedir; (Vasiliev, Goths, 47ff ile karlatrnz), ancak imdiki Rus arkeologlar, Eski Kermenin ortaadaki Doros olduunu iddia ediyorlar (bahsedilen eserde, 51, 129 n.).

703 Bahsedilen eserde, 91; 106 ile karlatrnz.

704 Balca kaynak, The Life of St. John of Gothia (Gotyal St. Johnun Hayat)dr (Act. Boll.da). Eser, Vasilievsky, Rus.-Vizant.
ssledova-niya, nin erhleriyle birlikte baslmtr.

705 M.S. 795ten sonra bir Gotya hkmdar iin, Vasiliev, bahsedilen eserde, 105 ile karlatrnz.
Mslman Douya tekrar dnecek olursak, Harun Reidin halifelii -176/786dan itibarenErmenistandaki ard arkas kesilmeyen karklklarla evrelenmiti. Ermeniler Mehdinin lm
zerine ayaklanmlar ve Hadinin ksa saltanat sresince itaat altna alnmadan kalmlard.706
Harun Reidin emrindeki valilerin greve gelii barn kurulmasna yetmedi. Snrn tesinde, Hazarlarn sessizlii tercih ederek halifenin zor durumundan kazan salamaya teebbs etmedikleri
grlmektedir. 180/796da yeni bir vali, Said b. Salm atand.707 Bir sre iin her ey yolunda gitti.
Sonrasnda Said, yerel aristokrasiyi gcendirdi ve sorunlar tekrar balad. Babdaki komutan, Necm
b. Haim adnda biriydi.708 Vali, onun infaz ettirerek yerine baka birini atad. syan bayra aan
olu Saidin adamn ldrd709 ve Hazar melikine mektup gnderip Mslmanlara kar yardm
istedi.710 Hazar meliki bu talebi olumlu karlad ve byk bir orduyla, kaytlara gre 100 bin askerle birlikte Baba geldi.711 stilaclar, direnii kamilen krdktan sonra Kr (Cyrus) rmana kadar
nlerine kan her eyi yakp yktlar. Burada, ancak Harunun ciddi bir ekilde alarma gemesinden
sonra durdular. Harunun ilk tedbirleri bir ie yaramad, ama baz sebepler yznden tehdit de
tamamen ortadan kalkmad. Hazarlar, Mslmanlar kadar Hristiyanlarn yani muhtemelen Ermenilerin
de zarar grdkleri ar tahribatlarndan sonra, ele geirdikleri esirlerle geri dndler. Ksa bir sre
sonra ise sabk genel vali Yezid ibn Mezyed el-eybani tm gleriyle saldrya geti.712 Sonrasnda
Hazarlarn ortadan kalkmasyla, Ermenistan sessizce onun ynetimine boyun eecekti. stilaclar

lkede yetmi gn kalmlard. Hazarlarn Araplara kar elde ettii baarsyla (183/799) ilgili
elimizde bulunan kayt budur.

706 Yaquibi, , 515.

707 Tabari, , 648, olayn neticesiyle ilgili iki alternatif rivayet vermektedir. Birincisi, zellikle daha nceki bir olaya telmihte bulunmakta;
ikincisinde ise, bnel Mneccim astronomun olu anlamnda bir zel isim olmasna ramen, bni Mneccim adnda biri tarafndan davet
edildii belirtilmektedir. Muhtemelen bunun bn el-Necm eklinde dzeltilmesi gerekir. Daha aaya bkz. kinci rivayet tutulmutur. nk
bir kzn hayatn kaybetmesinin Hazar kaanna hilafete kar sava amas iin bahane olmas pek makul grnmyor. Sanrm bu
karklk Hicri 145 ylnda Yezid bin Useyd ve 183de Yezid b. Mezyed adl iki Ermenistan genel valisinin isimlerinin benzerliinden
kaynaklanmaktadr.

708 Yaquibi, , 518.

709 Weile gre (Geschichte der Chalifen, , 158), yaklak olarak Hicri 183deki Hazar istilasnn tarihiler (bnl Esir, bni Haldun ve
el-Yaifii) tarafndan iddia edilen bir nedeni, Hazar kaannn babasnn intikamn almak isteyen bir Arap tarafndan ldrlm olmasyd.
Muhtemelen bu rivayetin kayna, ge dnem yazarlarndan el-Yafiidir (Mirut al-Canm yaklak olarak 750/1349 tarihinde yazlmtr). bnl Esir (v, 54) ve bni Haldun (, 225), Hazar kaanlarndan herhangi birinin bana bu tr bir felaket geldiinden sz etmezler. Hata Vasiliev tarafndan tespit edilmitir. (Goths, 92).

710 Taberi, bahsedilen yerde.

711 De Goeje tarafndan Taberiye dercedilen bn el-Cevzide byle. Ayn yerde. br trl bu rakam, Hazarlarn esir aldklar
Mslmanlarn saysdr.

712 De Goeje (Enc. Brit. ed. x, art. Caliphate), Huzeyme ibni Hazmdan da bahseder. Metinde Yakubinin rivayeti esas alnmtr.
Yezid b. Mezyedin Hazarlar karsnda sergiledii kahramanlklar airler tarafndan vlmtr. bn-al-Athir, v, 55 ile karlatrnz.

Grc kroniinde de kaann kzyla Yezid b. Useyd hikayesine benzer bir destandan sz eden ve
olay 145/762 ylna tarihle-yen bir hikaye gemektedir.713 Kronie gre Grcistan prensi Cuanirin gen ve gzel bir kzkardei vardr. Hazar kaan kzn gzelliinin methini iitince, Araplara
kar Grclere yardm vaadinde bulunarak dest-i izdivacn talep eder. Kzn annesi ve Cu-anirin
kardei bu evlilie iddetle kar karlar. Kz da Hazarlar tahkir edici szler syler. Aradan yl
geer. Kaan, generali Bluan Grcistana gnderir. Bluan, (ki Ermeni rivayetinde Bulcan olarak
geer)714 Cuanirin kalesini zaptederek, onu ve kzkardeini esir alr. Daryal Geidi zerinden
Hazaryaya dnerlerken kz yolda kendini zehirler. Bluan kaann sarayna vararak mstakbel
gelinin lm haberini duyurur. Kaan kzn cesedini grmek ister, ama ceset getirilmeyince ileden
kar ve generalin infaz edilmesi iin emir verir. Generalin boynuna bir ip geirilir ve iki ucu iki
svari tarafndan ters istikamette ekilerek boynu koparlr. Cuanir ise yedi yl tutsak kaldktan sonra
serbest braklr ve prensliine dnmezine izin verilir.

713 Marquart, Streifz., 416ff.

714 Marquart, ayn yerde, 417, n. 2. sim iin, Bulan, Bulkhan ile karlatrnz (VI. Blm., n. 127).
Marquart, Bluann ynetiminde Grcistana yaplan Hazar saldrsn, 183/799daki olaylarla
ilikilendirmekteydi.715 Hikayedeki nemli noktalar gerek grnmektedir. Hikaye, bir kaann
komu lke yneticisinin kzyla mutlaka evlenmek istemesi, bunun iin bir generalin ve hatta bir
Begin lmne veya yaamasna karar vermesi, baka yerlerde rastladmz hikayelerin benzeridir.716 te yandan kaan, grne gre Msev deil putperesttir. Yine de, bu hikaye, kaann
henz din deitirmediine dair kant olarak ileri srlemez.

715 Streifz., 417.

716 Ibn-Fadlan, V. Blm.

Ayn Cuanirin saltanat dneminde, Hazar kralnn kznn olu olan Abhazya prensi Leo,717
Hazarlarn yardmyla Bizansllara kar bamszln ilan etti. Bu, imparatora kar verilen
mcadele srasnda geen birka olaydan biridir.

717 Marquart, Streifz., 422. Barthold, E.., art. Abkhaiz ile kr.
218/833de Hazar begi718 ve kaan, Don zerinde bir kale ina edilmesine yardm etmesi iin
Bizansa bavurdu.719 mparator Theophilus, Hazar topraklarna Azak Denizi ve Khersones zerinden bir deniz filosu yollad. Bizansllar, Don zerinde bir yerde, Yunancada Aspon Hospition
(Constantine Por.) veya Leukon Oikema (Theophanes Con.), Ruslar tarafndan Bela Veja olarak
adlandrlan720 tula bir kale ina ettiler. Hazarlar buraya Sarkel (veya Sarkil) diyorlard.721 Btn
bu isimler aa yukar Beyaz, Sar, Ev veya Kale anlamndadr. Sarkel, bu anlamda, Trkenin
uva lehesiyle aklanabilir.722 stahri ve bni Fadlann ifadeleri de bunu dorulamaktadr.
Hazarlarn dilleri, Trk akrabalarna gre, Trkeden farklyd.723 nk uva dilinde, ou
Trke lehelerinde, rnein Osmanl Trklerinde olduu gibi, , a ve z yerine l, i ve r yer
almaktayd. Lir denilen bir Trk lehesinde uygun deyimi sylemek anlalmayacak trden deildi.
rnein modern uvaada olduu gibi, az Trkesi konuanlar ve Hazarlarn Trke
konumad gerei, herhalde ancak bu ekilde aklanabilir.724 dil Bulgarlarnn dili de
muhtemelen Lir Trkesine baldr ve zaten Bulgar dilinin kesinlikle Hazarlarn-kiyle benzer olduu
sylenir.725

718 Constantine Por., De Admin. mp., c. 42; Theophanes Contin., 122.

719 Tam yeri tespit edilemedi. Vernadsky (Anc. Russ., 305), onu Tsymla rmann azndaki Donun sol kysna yerletirir. Marquarta
gre (Streifz., 474), Donun azna uzanan Sarkeldir.

720 IX. Blm. ile kr.

721 Yosefin Cevab, mufassal nsha: Sarkel (arkil).
722 Zajaczkowskiye gre, bu yaygn rn. AZ Trkesiyle benzer ekilde aklanabilir (Pritsak, Der slam, xxx, 99da bahsedilir),
aaya bkz.

723 V. Blm. ile kr.

724 Barthold, E.., art. Bulghar.
725 V. Blm. ile kr.
Kalenin kuruluuyla, herhalde batdan gelecek bir dmana kar savunma amac gdlmtr. Bu
dmann kim olduu akla kavuturulamamtr. Bizans kaynaklarndan biri tarafndan en
muhtemel grubun Peenekler olduu ima edilse de, onlarn altm yl sonrasna kadar726 Donun
batsna gemi olduklar bilinmemektedir. Bunlarn daha nceki gruplar olduu d-nlmelidir.727
Mesd, Ruslarn 301/913de Azak Denizi ve Don-dil gzergah zerinden Hazara bir sefer
yaptklarn aktard blmde, Guzlara kar askeri kuvvetlerin dzenli bir ekilde mevzilendirildii
gzergah zerindeki bir yerde gl bir Hazar noktasndan bahseder.728 Bunun Sarkel olduu
dnlyor. Ayn zamanda Sarkelin Macarlara kar ina edilmi olduu da d-nlebilir.729
Belki de bu mevkideki Hazarlarn dmanlar zaten o dnemde batya ve Hazaryann kuzeyine
yaylm olan (218/833) Ruslard.730

726 Aaya bkz.

727 rn: Muhaceretlerine kadar dilin dousunda ve Guzlarn batsnda yaayan Trk Peenekler, Hudud al-cAam, 20, 47
tarafndan Asyadaki yerlerini daha erken ve belki de Aslarn eliinde terk eden Kafkasyadaki Hazarl Peeneklerden ayrlr. Zeki
Vali-di, Vlkerschaften, 56-57 ile kr.

728 Muruj, , 18ff.

729 Marquart, bni Rustann, vaktiyle Hazarlarn kendilerini Magyar-lara ve dier komu halklara kar bir hendek ile koruduklarna
ilikin beyanatna (143) dayanyor. Streifz., 28. Zeki Validi, Vl-kerschaften, 51-52 ile karlatrnz.

730 Vasilievde byle, Goths, 109ff; Vernadsky, Anc. Russ., 304. Ancak Bury (E.R.E., 418) daha nceydi.
Sarkel, phesiz her zaman askeri bir garnizondu. Bunun byle olduu Yosefin Cevabnda
belirtilmektedir. Fakat Mukaddesi tarafndan verilen Hazar ehirleri listesinde, Hudud elAlemde731 ve slam kaynaklarnda kesinlikle bu ekilde gememektedir. Dolaysyla Poliakn
Sarkelin drt prenslikten birinin merkezi olduuna dair nerisi, ki ona gre Hazarya blnmt,
kabul edi-lemez.732 Dierlerinin zannettii gibi Hazarlarn bakenti olmas ise daha az
muhtemeldir.733

731 Mukaddesi, iki yerde tekrarlad dokuz Hazar kasabasnn listesini verir (51, 355): Atil, Bulghr, Semender, Suwar, B-gh-nd, Qyshw-y, el-Beyda, Hamlic, Belencer. B-gh-nd iin, Ahmad Tusiye gre Saksn ilinde gelimekte olan bir ile olan Baykend ile karlatrnz (Zeki Validi, bn-Fadlaan, 205te bahsedilir). Muhtemelen Q-yshw-y, Darband Nmahdaki Hazar yer isimlerinden rn: K-ywan
(Kasem Beg, 477) birini temsil etmektedir ya da biri tarafndan temsil edilmektedir. Geriye kalan yedisi daha tandktr. Hudud el-Alem,
grne gre en azndan beinin baka trl bilindii on Hazar kasabasn (50) vermektedir (Atil, Semender, Hamlh ya da Hamlic,
Belencer, Beyda); Minorskynin erhi ile karlatrnz.

732 Poliak (Conversion, 2), Hazar mparatorluunun blndn kantlamaya teebbs etmez ve Hazar Devleti hakkndaki grn deitirmitir, 43-55, ancak 218 ile karlatrnz.

733 rn: Melanges . Derenbourg 72, 76da Slouschz.

Baz Arap kaynaklar, her ne kadar gerek Hazaryay anlatmazsa da, en azndan IX. Yzylda
Araplarn Hazaryaya bak asn yanstan bir hikaye naklederler.734 Hikaye, Memunun mehur
veziri Fadl ibni Sehlin heyetinde yer alan bir Hazar elisinin rivayetidir.735 Rivayete gre ktlk
dneminde, Hazarlar kraln kzkardei Hatunun hikmetli dne uyarak kendilerini Tanrnn
iradesine teslim edip, yardm istemek suretiyle o g dnemden kurtulurlar.736 Hatuna atfedilen bu
szler olduka basmakalptr. Yine de, bir versiyonda Hazarlarn nce aa kraln kapsna, - ki
grne gre Hatunun erkek kardeidir,- sonra byk kraln kapsna bavurmalar tavsiyesi
dikkat ekicidir. Kaan ve Begden sarih bir ekilde ayr ayr sz edilmitir ki, mmeyyiz sfatlar
doru grnmektedir.737 Fadl ibni Sehl, slamn en nde gelen ahsiyetlerindendi ve tabii olarak
Hazar bykelisinin onu ziyaret etmesi gerekirdi. te yandan, Badata giden bir Hazar heyetiyle
ilgili herhangi bir yerde neredeyse hi bir kayt yok. Ayrca, Trk halklar arasnda kadnlarn en
yksek mevkilerde bulunmalar keyfiyetinin Hazar kadnlar iin de geerli olmasna ramen,
olaylarda oynadklar nemli rollerle ilgili herhangi bir iaret mevcut deil. Hikayede Hatun,
siyasetteki baarsndan sonra muhtemelen krall avucuna almtr. En azndan bu detay klliyen
uydurma grlmektedir. Yine de Hatunun konumas Hazarlarn Msevliine delalet etmez.

734 K. Al-Mustajad min Faalat al-Ajwad of al-Tanukhi (. 384/994), ed. L. Paully, Stuttgart, 1939; the Zahr al-Adab of al-Husri (.
413/1022den sonra ve the Siraj al-Muluk of al-Tartushi (l. Yaklak 520/1126)de bulunur. Ancak hikaye Cahize (l. 255/896) kadar
gider.

735 El-Fadln lm yl 202/818den daha sonra deildir.

736 Zahr al-adab, ed. Zeki Mubarak, , 254-255.

737 Siraj al-Muluk, ed. Cairo 1306, 152, Zeki Validi, bn-Fadlaan, 264te bahsedilir.
Irak Msevlerinin, Hazarlarn halifelii ykacana dair umutlar tad sylenir.738 Tehdidin
deiik zamanlarda ne kadar gerek olduunu daha nce grmtk. Afinin* dyle ilgili hikayelerde durumla ilgili baz bilgiler verilmektedir.739 Mutasmn en yetenekli generallerinden biri
olan Usruunal* bu Trk, gzden drlm ve 225/840da btn gc elinden alnmtr.
Tutuklanmasndan az sonra, Musul ve Ermenistan zerinden Ha-zaryaya kamay planlad,
Trkistana ulamay ve oradan da bir ordunun banda halifelik topraklarna geri dnme niyetinde
olduu sylenir.740 Aka, bu fikri gnlnde yaatyordu ya da en azndan muazzam fikirleri
olduundan pheleniliyordu. Bizansllarla yazt ve Hazarlar Mslmanlara kar kullanma niyetinde olduu sylenir. Mahkemeye verildiinde, hakkndaki sulama allmn dndayd. Onun, bir
Mag - haklarndan yoksun braklm Zerdt dininin bir taraftar - olduu ileri srlerek iddialarn
destekler mahiyette bir delil ortaya atld. Bunun Hazarlarla hibir ilgisi yoktur.741 nk bu metne
gre, Mag olarak tanmlanmasna ramen, bu dinin onlarn lkesinde gelitiine dair hibir kant
mevcut deil.742 Hazarlarn Mag olduu ifadesi, spanya sahillerini yakp ykan Vikingleri ve pagan
Ruslar Zerdti yapmakla ayn eydir. Vernadskynin, Hazarlarn orijinal dininin atee tapma olduu
nerisi temelsiz grlmektedir.743

738 Kohut Memorial Volume, 244te Harkavy - branice - Magid, 1877den bahsedilir.
*Yazar Afini burada bir generalin ad olarak gstermekle yanlmaktadr. Afin bir isim deil, tegin, elteber vs. gibi Trklere has bir
unvandr ve prens anlamndadr. Afinin asl ad Haydar b. Ka-vustu. Azerbaycanda kazand zaferlerden sonra Halife Mutasm
tarafndan verilmitir. (ed.)

739 E. M. Wright, Babak of Badhdh and al-Afshn during the years 816-841, Muslim World, 1948, 43-59 ile karlatrnz.
* Usruuna veya Usruana yahut Usru. Babrn Vakannda Urati-pa olarak geen yerdir ki, gnmzde Oratepe eklinde kullanlmaktadr. in kaynaklarnda Su-tu eklinde geer. Oratepe gnmzde Tacikistan snrlar iindedir, ama E. Chavannes, Bat Trkleri adl
almasnda, Marquartn sunduu bir teblie dayanarak, daha nceki grn deitirmekte ve Su-tunun bni Hurdad-behin oturkes
dedii ve Takentin 5 fersah uzana yerletirdii ehir olduunu belirtmektedir. (ed.)

740 Tabari, , 1305.

741 Tabari, khtilaf al-Fuqaha, ed. Schacht, Leiden 1933, 200.
742 Zeki Velidi (bn-Fadlan, 319, n. 1), Hazarlarn arasnda Budistlerin olma olasln belirtir; ancak u hemen hemen bellidir ki, ne Budizm ne de Zerdtlk hibir ekilde onlar derecede etkilememitir.

743 Enciclopedia taliana, art. Chazari.

Kitab el-Agnide744 air Eb Tammamn ilgisini eken bir kle ya da i olanla ilgili atf,
Halifelik idaresinde yaayan Hazar halknn menei sorusunu ortaya karmaktadr. phesiz bu klelerden ok vard. Belki de en bilinenleri, daha nce zikredilmi olan shak ibni Kundac (veya
Kundacik) el-Hazari ve kez Msr valilii yapm olan Tekin ibni Abdullah al-Hazaridir745
(takriben 920 yl). yle grnyor ki her ikisi de, halifenin hizmetinde g kazanm zengin
askerlerdi. Daha nce de ad gemi olan Abdullah ibni Batva* el-Hazari, kaann belki de en
sevmedii elemanyd. 854te slama gemek iin Hazaryay terk eden ve Baba yerletikten sonra
Ermenistan ve Azerbaycan valileri tarafndan bir kuzey kentine iskan edilen alt tabakadan yz aile
vard.746 Baz ensab aratrmaclar, onlarn isimlerinden Hazar kkenli olabilecekleri zerinde

durmulardr.747 Bunlardan bazlar Derben-i Hazaran ehriyle balantldr ve Hazar yahut Arap
kkenli olmasna baklmakszn el-Hazari nisbet eki yaktrl-mtr, ama dierleri safkan Hazarl
olabilir. slam topraklarnda bol miktarda Hazarlnn bulunduu konusunda bir veri mevcut deil, ama
onlarn hayatn eitli safhalarnda slam topraklarnda bulunduklar muhakkak.748

744 xv, 107.

745 Zeki Validi, bn-Fadlan, 109 ile karlatrnz.
* Hazarlarda ayn zamanda bir unvan olarak da kullanlan batva kelimesi uzun tartmalara yol am; konunun lengistik adan
uzmanlarndan P. Golden, kelime zerinde bir sr yorum yaptktan sonra kesin bir sonuca varamam; bunun ba teve yani deve ba
veya deveci ba anlamna gelebileceini, ancak Trklerde deve ad ieren isimlere rastlanmadn belirterek iin iinden syrlmaya
almtr. Bu tr kelimeleri zmek iin herhalde ncelikle Orta ve Asya tarihini iyi bilmek ve ihtimal oralarda yaamak gerekir. Eski
Trklerde ve halen Trkistanda deve veya teve kelimesi isimlerle birlikte kullanlmaz; ama onun yerine bura veya deve yavrusu
anlamndaki Farsadan geme buta kelimesi kullanlr. rnein Butagz Begim eklinde isimlere rastlanmaktadr. Halbuki henz Babr
zamannda Orta Asyada tavac kelimesi kullanlyordu. Tavac sava zamanlarnda orduya asker toplayan, onlarn iae ve tehizatyla
ilgilenen kii demektir. Bu noktadan hareketle batva kelimesi Arapa kaynaklarda IjlkLj eklinde yazld iin konunun uzman
olmayan kiiler bunu batava yani tavac ba yerine bat-va/batwa eklinde tuhaf okuyulara ynelmilerdir. Trklerde veya hatta
dnyann pekok halknda bir insann ad veya lkab yapt ile birlikte anlr veya dorudan onun ad haline gelir. Dolaysyla bni
Batva Kazancbann olu anlamndadr.
(ed.)

746 Shamkur (Baladhuri, 203); Marquart, Streifz., 412 ile karlatrnz.

747 Samani, Ansab (G.M.S.), syf. 198.
748 Samarradaki Hazarlar iin, VIII. Blm., n. 67 ile karlatrnz.
Halife el-Vskn (227/842-232/847) iktidarnn ilk gnlerinde bilim adam Muhammed ibni Musa
el-Harezmiyi Hazarlarn kral olan Tarkana gnderdii sylenir. Harezmi Hazaryay ziyaret etmi
olsa bile, bu ancak bilimsel amal bir ziyaret olabilir.749 Bu kayt sadece Mukaddesi tarafndan
verilir.750 Ksa bir zaman sonra Tercman es-Sellemin Hazaryay ziyareti751 daha gereki bir
vakadr. Sellemin Hazarya seyahati srasnda tuttuu notlarn bu lkeyle balants olmayanlar
burada bizi ilgilendirmiyor; ama artlar hakknda baz eyler syleyebiliriz. Halifenin Trke
yazmalarn yapan Sellemin 30 dil bildii syleniyordu.752 Seyahati, halife iin hazrlanm bir
inceleme raporundan harfi harfine bni Hurdadbehe aktarlmtr. Buna gre Vsk, Yecc-Me-cc
seddinden yarklar alm olduunu rendii iin alarm durumuna gemi753 ve Sellemi oraya
gitmesi ve aratrmas iin grevlendirmiti. Halifeden Ermenistan valisi shak ibni smail euayba hitaben yazlm bir mektup gtren Sellem,754 Kafkaslara doru hareket ederek Tiflise
ular; valiyle tanp, ona el-Vskn talimatlarn bildirir. shak ibni uayb, heyeti dostne
mnasebetler iinde bulunduu Serir hkmdarna gnderir. Bylece ekip Serir lkesinden salimen
Alan hkmdarna ve Filan aha ular. Filan ah, Hazarlarn hkmdar Tarkana ekibin neyle
ilgilendiini belirten bir mektup gnderir. Sellemin raporunda Hazaryayla ilgili bilgiler ok
yetersizdir. Onun ekibinin kraln saraynda sadece bir gn ve bir gece755 ya da be gn756 kald
sylenir. bni Hurdadbeh, Mukaddesiden bir ya da iki yl nce, Hazar hkmdarndan ayn isimle
bahsederse de, bunun doru olduunu dnmek zor. Tarhan, ahs ismi olmaktan ziyade bir Trk
nvandr. Bu kelimeyle, subay nvan olarak birok kez karlarz. Raporda, Tarhan, hem baka
birinin yerine geiriliyor,757 hem de eer Tarhan doru ise, ondan nce Hazar Tarhan758 ve Ras
Tarhanda759 olduu gibi, baka bir isim veriliyor. Mukaddesinin ayn ifadeyi kullanmas, onun

doruluunu tasdiklemi saylmaz. nk Mukaddesi (375/985 civarnda yazlm olduuna

gre),760 hi phesiz Sellemin seyahatiyle ilgili kaynaklarda bulduklarndan faydalanmtr.

749 D. M. Dunlop, Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi, J.R.A.S.,

1943, 248-250 ile karlatrnz.

750 Ed. De Goeje, 362.

751 Zeki Velidi (bn-Fadlaan, 198, n.), Sellemin seyahati konusunda bni Hurdadbeh, dris, Mcmel et-tevarih ve Mukaddesiden faydalanmtr. Bunlara, bni Rusta (149), Kazvini (Cosmography, ed. Wstenfeld, , 128) ve Nveyri (, 374, Idrside bahsedilir) eklenebilir.
Barbier de Meynard, bni Hurdadbeh evirisinde (J.A., 1865, 241, n. 1) yle der: Mukadessy ajoute ici un fait que je nai trouve dans
aucune autre version: Wathiq avait envo-ye precedemment lastronome Mohammed fils de Moua, origi-naire du Khrezm, chez le
Tharkhan, roi des Khozars. Ce voya-geur se joignit Ol moi, vb. (rn: Sallama). Bu, Muqaddasi, ed. De Goeje, 362de sylenen ey
deildir.

752 Ibn-Rustah, 149; ibn-Khurdadhbih, 163.

753 Ayn nedenle Muhammedin uyarda bulunduu bildirilmektedir (Bukhari, ed. Krehl, 60, 7); Qazwini, Cosmography, , 417 ile
karlatrnz.

754 Grne baklrsa Kalankatuklu Moses tarafndan Vskn halifelik dneminde Ermenistann bir valisi, Khazr patgos olarak
anlmaktadr (, 20, Marquart, Streifz., 462de bahsedilir).

755 Ibn-Khurdadhbih, 163.

756 Qazwini, , 128.
757 Kaan, Hazarlarn kral, rn: Yaqubi, , 518 ile kr.
758 IV. Blm. ile kr.
759 Yukarya bkz.
760 Hudud al-alam, 50de de Hazarlarn kralna Tarkhan Khaqan ad verildiini okumaktayz.
bni Hurdadbehin eserinde ada Sellemin seyahatiyle ilgili olarak ana hatlaryla kaydettikleri
konusunda phe etmek iin herhangi bir sebeb yok. Ancak sonradan Sellemin adyla ilikilendirilen ve ona atfedilen deiik rivayetler iin durum biraz farkl. rnein bunlardan birinde
Hazarlar ile Bulgarlar arasnda yer alan ve gya Sellemin seyahati srasnda gemiyle urad
sylenen hi duymadmz bir Koyun Adasndan sz edi-lir.761 Bir bakasnda Hazar kralnn
heyetinde olduu srada Sel-lemin bizzat grd bir tr deniz kzndan bahsedilir.762 Bu hikayelerin hibirine bni Hurdadbehin raporunda rastlanmaz.

761 Qazwini, bahsedilen yerde.

762 Ayn yerde, , 418 ile karlatrnz.
Vskn halife olmasndan bir ya da iki yl nce, gl Uygur devletinin yklmas (M.S.840)
Asyada bir devrime sebep oldu. Bu olayla ilgili sylentilerin halifeye ulat ve daha nce de sz
edilen bir heyeti gndermesine sebep olduu tahmin edili-yor.763 Ancak, Sellemin dorudan Orta
Asyaya deil de Kafkaslara doru yol almas dikkat ekicidir. Yine de bu seyahat halife tarafndan
Yecc-Mecc Seddi ile ilgili olarak tasarlanmtr. Zl-Karneynin (Byk skender) YeccMecc hapsetmek iin yaptrd byk sedden tabi ki Kuranda da bahsedilmekte-dir.764 Eski
zamanlara ait esrarl bir pasaj, Derbend Duvar olarak bilinen (slam ncesi zamanlardan kalma)
Kafkasya istihkamnn ne anlama geldiini aklad.765 Bundan sonra hi phesiz ilk olarak Sellem
Vskn o blgedeki valisine gnderildi. Daha nce de deinilen ve Taberide yer alan bir rivayet
eer Vsk tarafndan bilinmi olsayd,766 onun baklarn Kafkaslara evirmesine yol aabilirdi.

Rivayete gre Derbendin ranl valisi Mslmanlarn kp geliinden bir sre nce skender
Seddine bir ekip yollad. ranl ekip iki yllk bir yolculuktan sonra yorgun argn dndnde
Abdurrahmen ibni Rabia oktan blgedeydi. Seddii gren zat olarak takdim edilen bu kii, bni
Hurdadbehde geen Sellemin rivayetine benzer eyler anlatr.767 Taberinin hikayesinin doru
olduuna pek inanamasak da, Sellemin seyahat dnemiyle ilgili tek kaynak u an iin odur.

763 Marquart, Streifz., 90.

764 Yukarda 18, 91-97.
765 I. Blm. ile kr.
766 III. Blm.de.
767 Birbirini izleyen parlak ve koyu maden (bakr ve demir) yataklar, her iki rivayette en gze arpan zelliklerdir ki, muhtemelen
demir ve erimi pirinten bahsedilen Kuran yetinden etkilenil-mitir. Sellem her halukrda grm olduu bir eyi anlatyor olmaldr.
Zeki Velidiye (bn-Fadlaan, 196 n.) gre, belki de Sellem sonu olarak Tanr Dalarndaki Kulcann kuzeyindeki Demir Kap (Iron
Gate) Talkaya kadar gitmitir. Marquart (Streifz., 86), in Seddinin kastedildii dnrken De Goejeyi (De muur van Gog en Magog,
87) izlemektedir. Count E. Zichy (Le voyage de Sallam Iinterprete, Korsi Csoma-Archivum, , 193ff), Yecc-Me-cc Seddinin
Urallarda bir geit olduunu tespit etmitir; ancak bu pek de muhtemel gibi grnmemektedir. Yine de, stahrinin Chester Beatty
elyazmasndaki bir blmde bu duvarn Arta (Ar-sa)nn te tarafnda bir Rus kasabas veya halk olduuna iaret edilmektedir. (V Blm. ile
kr). Peygamber zamannda sedde yapld iddia edilen baka bir ziyaret, Demr tarafndan, Hayat alHayawan, ed. of Cairo, A.H. 1284, , 478, s.v. Yajuj wa-Majujda anlatlmaktadr.

Sellemin hangi millete mensup olduu ak deil, ama onun bir Arap olduunu varsaymak ne kadar
tabii ise, halifenin hizmetinde bulunan Hazar asll birisi olduu da gz nnde bulundurulmaldr.
Belki de Hazarl bir Yahudiydi.768 Ne olursa olsun, Hazaryaya vardktan sonra Vskn emrini
yerine getirmek iin nereye gideceini biliyordu. Hazar hkmdar tarafndan temin edilen be
rehberden sz edilmektedir ki, uzun bir yolculuk iin nisbeten yksek bir rakam.769 O sralar
Hazarlarn Orta Asyaya ilgilerinin fazla olmad, dolaysyla blgeyle ilgili etrafl bilgiye sahip
olmadklar tahmin edilmektedir. Ne yazk ki Sellemin naklettiklerinden Hazaryann kuzeydou
snrnn ne kadar uzaklara uzandn kestirmek hemen hemen imkansz.

768 Sellem ismine zaman zaman Msevler arasnda rastlanmaktayd, rn: Sellem ibni Ebi el-Hukayk (Yaqubi, , 51).
769 Ibn-Khurdadhbih, 163. Zeki Validi (Vlkerschaften, 52), Hazar
Devletinden sedde iki aylk bir seyahatten bahseder. bn al-Faqh, 298 ile kr.

Ermenistan ve Azerbaycan genel valisinin, bir grup Hazar ailesinin Bab el-Ebvab zerinden slam
topraklarna gemesine izin verdiklerini daha nce belirtmitik. Bu genel vali, Buga el-Ke-birdi.770
Gmenleri eski amkur mevkiine yerletirmi ve halifenin onuruna buraya Mtevekkiliye adn
vermitir. Ayrca Dar-yal Geidi yoluyla gelen ve muhtemelen Hazar kaannn tebaas olan bin
Alan (As) getirttii sylenir.771 Bununla birlikte yaklak ayn sralarda kuzey Tiflis dalarnda bir
grup Hristiyann yaad Senariyeye saldrmtr.772 Buradaki Hristiyanlar ilk saldry
pskrttkten sonra hem Hazar hakan ile hem de Rum imparatoru ve Slav hkmdaryla muhavereye
balamlardr.773 Bu seferler srasnda kendisine bir mdahele olmad, ama daha sonra grevden
alnd grlyor. Bir rivayete gre onun hemehrileri saylan Hazarlarla muhavere iinde olduu
phesiyle grevinden alnd kaydedilmektedir.774

770 Baladhuri, 203.

771 Georgian Chronicle, Marquart, Streifz., 412de bahsedilir.

772 Minorsky, Hudud, 400ff ile karlatrnz.

773 Yaqubi, , 598.
774 Georgian Chronicle, ayn yerde.
Yaklak 833de, daha nce belirtildii gibi, bir Hazar elilik heyeti, Sarkeli ina etme konusunda
Bizanslardan yardm istemek iin Constantinopleu ziyaret etmiti. Ayn asrn daha sonraki yllarnda,
muhtemelen 860da, kaann imparator III. Mikaele gnderdii eli, Hristiyanl retmek amacyla
din adamlar gnderebilecei eklinde olduka deiik bir teklif ald.775 Patrik Photius, imparatora,
himayesindeki rencisi Constantinein Ha-zaryaya gnderilmesini tavsiye etti.776 Mikael teklifi
olumlu karlad. Photiusun Hazaryaya dorudan ve kiisel bir ilgi duymu olmasnn sebebi
muhtemelen kendisinin Hazar asll olmu olmasdr. Belki de bir defasnda imparatorun fkeli bir
saatinde ona Hazar suratl! diye barmas bu ekilde izah edilebilir.777

775 Marquart, Streifz., 13ff; Bury, E.R.E., 486-487; Vernadsky, Anc. Russ., 388. Dvornikin eseri (Les legendes de Constantin et de
Met-hode vues de Byzance, Byzantino-Slavica Supplementa, , Pragne 1933) Zajaczkowski, tarafndan sk sk anlmaktadr.

776 ou kez Slavlarn Apostolu Cyril ad verilir.

777 Symeon Magister, ed. Bonn, 673.
Constantine, Krm zerinden Hazaryaya doru yola koyuldu. Hazar dilini renmek veya baka bir
kaynaa gre branice ve Samarice almak iin bir sre Khersonesde kald778. Ardndan Don-dil
yoluyla779 Atile varp kaann huzuruna kncaya kadar780,- muhtemelen Semenderde781-, Hazar
sahilinden aaya seyahat etti. Hristiyanl savunan kii iin bir zafer saylabilecek bir mnazara
gerekletirildi,782 ama yalnzca iki yz kii vaftiz oldu. Hazar hkmdar zerinde iyi bir etki
brakm olmasna ramen Constantinein grevini baaryla tamamlayama-d aikr. nk bir
sre sonra Constantinoplea geri dnd.

778 Bury, E.R.E., 394, n. 6 ile kr.

779 Szde Hazar Yolu (Vernadsky, Anc. Russ., 350, the Slavic Vita Constantiniden bahseder).
780 Marquart (Streifz., 21), Kaann adnn Zacharias olduundan sz eden bir Vita Constantiniden bahseder. Baka bir yerde hibir
kant bulunmamaktadr.

781 Vernadsky (350), bunu gerekten dorulamaktadr.

782 Ya da tartma serisi. Bury, E.R.E., 395, n. 2 ile karlatrnz.
Dini tartma, kaann huzurunda, bir tarafta Kutsal Kitab ok iyi bilen Msevler ve te yanda
Constantine arasnda geti. Za-jaczkowski,783 Dvorniki mteakiben,784 Hazarlarn Msevlie
zaten gemi olduklarna dair burada dorudan bir kant olmad zerinde dikkatle durmasna
ramen, Msevlerin IX. Yzyln ortalarnda ok nemli ve hatta kaann saraynda messir kararlar
alan unsurlar olduklar sonucunu karmaktadr. te yandan, Constantinein misyonunun raporlar,
Msevlie geiin bir sre daha gereklemediini gstermek iin neredeyse hi kullanlamamtr.
Hazarlarn Msevlemi Trkler olduklar eklindeki zellikleri zihinlerde yer etmitir. Bu,
muhtemelen onlarn Yahudiliinin - ki her halkrda nisbeten snrl sayda olduu muhakkak,- daima
sathi olduu anlamna gelmektedir. 800 yl civarnda yeni bir melikin idaresi altnda gerekleen bir
reformdan bahsedilen Yosefin Cevabnda, onlarn eski pagan dinlerine dnmeye msait olduklar
ima edilmi olabilir. Badatl Abo ve hayli kltrl Constantine gibi ziyaretilerin, lkenin vahi

koullarndan olumsuz etkilenmi olabilecekleri farzedilmektedir, fakat yle olsa bile, bu iki
gzlemcinin Hazaryada ne bulduklarna dair hibir dorudan kayda sahip deiliz. Onlarn, Hazarlar
hakkndaki grleri ve aralarndaki faaliyetlerinin kayd, biyografi yazarnn aslnda kendi
setikleridir. Arap rivayetleriyle zellikle bizim yaptmz aratrmalarla tekrar gzden geirilen
Yahudi rivayetleri arasndaki umumi mutabakata ramen, Abo ve Constantinenin 861 yl civarna
kadar Hazarlar hakknda verdikleri bilgilerin olumsuz tankl fazla bir nem tamyor.785

783 Culture, 4.
784 n. 129 ile kr.
785 Vernadsky ve dierleri, Hazarlarn en son Msevlie geilerini bundan birka yl sonrasna tarihlendirirler.
Artk nemli ve karmak bir meseleye, Hazarlarla Macarlar arasndaki ilikilerin tartmasna
geelim. Bu konudaki bilgimiz, genellikle Constantine Porphyrogenitusun De Administrando mperiosundaki birka blmle snrldr. Bu saray mverrihi, ellibe yl nce, yani 893de, - ki bu
kitabn 948de yazld farzedi-lir,- Hazarlar ve Guzlarn birlikte Peeneklere saldrdklarn ve
onlar dil ile Ural nehirleri arasndaki topraklarndan srdklerini sylemektedir.786 Bu tarih,
bamsz otorite Prumlu Reginald tarafndan yaklak bir tarihle teyit edilmektedir. Reginald, Peeneklerin muhacereti iin 889 tarihini verir.787 Onlar imdi Trkler tarafndan igal edilmi
topraklara getiler ve Bizans kaynaklarnda daima Macarlar olarak zikredildiler. Bu isim kesin
olarak Macar kavimlerinden sadece bir tanesinin ad olsa da, biz onlar Macarlar olarak
yorumlayacaz. Macarlar sra ile ge zorlandlar. Bu, daha nce gzlemlediimiz ayn sretir.

786 De Admin. mp., c. 37.

787 Reginonis Abbatis Prumiensis Chronicon, Minorsky, Hudud, 313, n.2de bahsedilir.
Constantine, Macarlarn, Peeneklerden nce, biri Lebed-yadan (Macar hkmdar veya
voyvodas Lebediasdan sonra verilen bir isim) nehirler arasndaki lke788 anlamna geldii sanlan Atelkuzudan, dieri Atelkuzudan Constantine zamannda (ve gnmzde) Macarlar tarafndan
igal edilen Tuna ortasndaki topraklara olmak zere Peeneklerden nce iki defa ge zorlandklarn kaydetmektedir.789 Yazarmz bize biraz daha bilgi verererek, Macarlarn
Lebedyadayken yl boyunca Hazarlarn mttefiki olarak savatklarn ve Hazar kaannn
Lebediasa soylu bir Hazar hanmefendisini e olarak verdiini belirtmektedir. Fakat bu kadnn olu
olmad. Macarlar Atelkuzuya yerletikten sonra, kaann Lebedias Krmdaki Chelandia (Kalancha)ya ard ve ona, Hazar hkmranl altnda kendi halknn tek yneticisi olmasn teklif ettii
kaydediliyor. Kaan, ayrca Lebediasa, Atelkuzu havzasn vermeyi de vaadediyor. Ama Lebedias,
bunu, kendi yerine Arpad da gz ard ederek, Almut-zese veriyor. 790 Bu durum, tam tersine
Arpad, Constantinenin Hazar tarz791 diye tanmlad seviyeye ykseltiyor ve metne gre belki de
bir tr kaan nvanna tekabl eden zakanos ilan edi-yor.792 Fakat bir sre sonra Peenekler
Macarlara yeniden saldrdlar ve onlar Atelkuzudan batya doru srdler.

788 Marquart, Streifz., 33.

789 De Admin. Imp., c. 37.
790 Ya da Salmutzes.
791 Constantine burada (c.38) belki de uygulamay Hazarlar ve Gktrkler (V. Blm., n. 34 ile kr) arasnda generalin bir kalkan ze-

rinde kotarlna uyarlamaktadr.

792 Zakanos iin, Vernadsky (Anc. Russ., 214), Slav szc zakon, hukuk, kanunu karlatrmaktadr.
Macar glerinin topografisi ve kronolojisini aklamak, Hazarlarla ilikisini izah etmek iin eitli
teebbsler yaplmtr. Bu ilikinin bir zamanlar olduka gl olduuna hi phe yok. Constantine,
bugnk Macaristana glerinden nce, Macarlarn, Hazaryal Kabarlar793 olarak adlandrlan
halkn kabilesiyle kaynatklarn belirtir. Kabar adnn, onlarn orijinal isimlerini mi temsil ettii,
yoksa Macarlar tarafndan verilen bir isim mi olduu pek ak deil. savata yenilen tarafta yer aldklar iin Macaristan topraklarna kamlar ve blge sakinleriyle dostluk iinde oraya
yerlemilerdir. Constantine, bize, onlarn bugnk Macaristana olan gn ncs olduklarn ima
etmektedir. Bu iki halk, birbiriyle o kadar ili dlyd ki, ya da daha ziyade Kabarlar o kadar
etkiliydi ki, Macarlar yeni gelenlerin dilini rendiler ve Constantinenin kendi zamanna kadar bu
byle devam etti.794 X. Yzyln ortasna kadar Macaristanda Hazar dilinin konuulduu gerei,
Lir Trkesine ait eserler tarafndan da dorulanm grnmektedir, tahminen Kabarlarn kulland
Hazar Trkesi tarzndaki bu dilin Macar-cada hl ayrt edilebildii sylenir.795

793 Bakalar Kavars yazmaktadr. Chronicle of Salzburgdaki (Gre-goire, Le nom et Iorigine des Hongrois, Z.D.M.G., B. 91
[1937], 640ta bahsedilir) Cowari ile karlatrnz.

794 Bahsedilen eserde, c. 39.

795 Z. Gombocz, Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der unga-rischen Sprache, M.S.F. -Ou, xxx, 1912 ile karlatrnz. Son zamanlarda J. Benzing, Die angeblichen bolgar-trkischen Lehn-wrter im Ungarischen, Z.D.M.G., B. 98 (1944), 24-27, duruma itiraz
etmitir.

Hazar mparatorluunun IX. Yzylda batda geni bir alana yayld ve kendisine hara deyen
bir takm halklar bnyesinde barndrd unutulmamal. Nitekim Rus vakayinmesinde,796 bir
zamanlar Orta Dinyeperin gneyindeki Polyanlara nehir boyunca ormanlk ve dalk alanda
saldrld ve her kelle iin hara olarak bir kl demeye zorlandklarn okuruz. Vakayinme-de,
bu kllarn iki azl olduu kaydedilmekte ve Hazar hkmdar ve devlet erkan bunu
rendiklerinde ok telalandklar belirtilmektedir.797 nk Hazarlarn kllar tek yanlyd.
Hikaye, tahminen M.S. 859 ncesine aittir.798 Yine ayn vakayi-nmeye gre, bu yl ierisinde
Polyanlar, Severyanlar ve Viyati-ler, Hazarlara, her bir hane iin bir kakm ya da samur krk
dyorlard.799 Kievin Hazarlar tarafndan igali kesindir. Ruz vakayinmesine gre, kentin
sakinleri Hazarlara 862 yl ncesinde hara demilerdir.800 Ama bir sre sonra Kinaz Oleg oraya
yerleti801 ve Kiev Hazar hakimiyetinden kt ki, Yosefin Ceva-bnda Kiev adnn gememesi de
bunu teyit etmektedir. Fakat Hazarlar, gzden kaybolurlarken, varlklarnn izlerini brakmlard.802
Sz geen halklarn, en azndan Viyatilerin, Svyatoslavn Hazarlara her pulluk iin bir miktar para
dediinin sylendii 965 ylna kadar kaana tbi kaldklar grlyor.803

796 C. 12.
797 Hazarlar arasndaki bir ihtiyarlar meclisinden baka bir yerde bahsediliyor gibi grlmyor. Yosefin Cevabndaki lkemizin
bykleri ifadesi, sadece genel bir neme sahip grnmektedir. Yine de IV blm. 112 ve VII. Blm. n. 16n son ksmlar ile karlatrnz.

798 Vernadsky (Anc. Russ., 332), Hazarlarn Kievde ilk olarak 840 yl civarlarnda ortaya ktn dnmektedir.
799 Russian Chronicle, c. 14.

800 Ayn yerde, c. 15.

801 Ayn yerde, c. 18.
802 Kral Belann Meverrihine gre (13. yzyl), Kievliler, voyvodalar Olomun idaresinde Magyarlar tarafndan fethedilmitir (Vernadsky, Anc. Russ., 332). Olom muhtemelen Constantine Por.,daki Almu (Almi, aada n. 170e baknz) ve Almoutzes ile ayndr.
Almuun saraynn Rus Vakayinamesi c. 18de Kiev yaknndaki bir tepede olduu anlalyor. Kievdeki St. Elias katedralinin durumu da
Vakayiname c. 27de Hazarlara balanr. Kievin kurucu efsanesi (c. 15), belli bir Khorivden, rn, belki de Horebden Hazar Msevleri
mnasebetiyle bahseder (Vernadsky, Anc. Russ., 333 ile karlatrnz). Kiev ile balantlarnn daha ileri bir gstergesi szde Hazar
Kapsdr ya da Kapsyd (Gate of the KHazars) (N. Slouschz, in Melanges H. Derenbourg, 79).

803 Chronicle, c. 32.

Macarlarn Macaristana muhaceretlerinin mevcut artlara nazaran IX. Yzyln sonunda gerekletii
hakknda genel bir kan vardr. Tartma konusu olan, onlarn daha nceki tarihleridir. Marquart,
onlarn, (bni Rustann, bir zamanlar Hazarlarn, kendilerini Macarlara kar savunmak iin bir
duvar yaptrm ve hendek kazm olduklarn belirten stnkr bir szne istinaden) Hazarlara
sorun olmalarna ramen,804 Sarkel kalesi tarafndan kontrol edildikleri ve komularna zarar verme
glerini kaybettiklerini farzetmektedir. Donun batsna yerletikten sonra, Macarlar, Hazar kaanna
bal hale getirildiler. Bir kronikte, 862de Tuna zerinde, hatta Alman topraklarnda grldklerinden bahsedilir.805 ncesinde yalnz bir kez 839 civarnda, Tu-nada olduklar sylenir.806
Marquart, 840-860 aras dnemin, Hazarlarla mttefik olduklar ve kaann savalarna katldklar
zamana tekabl ettiini sylemekte.807 Bu nedenle Constantine, Macarlarn Lebedyadayken Hazar
mparatorluuna bal olduklar zaman sresini yl deil yirmi yl olarak sylemi olmal. Daha
sonra, 860 yl civarnda, Peenekler tarafndan Dinye-perden Serete kadar uzanan Bat
Dinyepere, Atelkuzuya kadar itilmilerdir. Bu Hazarlar iin ciddi bir geri ekilmedir ki, Ruslarn
Kieve nasl bu kadar kolay yerletiklerini de aklamaktadr. Kaan, batdaki imparatorluunu
mcadele etmeksizin brakmaya istekli deildi.808 Macarlardan artk hi korkmuyordu ve onlar
Peeneklere ve Ruslara kar glendirmek istiyordu. Bylece, Atelkuzuya yerlemelerinden ksa bir
sre sonra Lebedias artt ve ona Macarlarn kralln teklif etti.

804 Yukarda n. 83 ile kr.

805 Marquart, Streifz., 33, Hinemar of Rheims, Mon. Germ. Scr., , 50.
806 Streifz., 30.
807 n. 156 ile kr.
808 Streifz., 34.
Burynin gr temelde ayndr.809 Macarlar, Peenekler tarafndan Don ve Dinyeper arasndaki
lkeleri Lebedyadan itilmiler, Volgadan ilerleyerek Prud ve Seretin alak ovalar ile Dinyeper
arasndaki Atelkuzuya gemiler ve daha nce de belirtildii gibi, ilk ileri 862de Orta Avrupay
igal etmek olmutur. Bury, Macarlarn Lebedyadan gnn, Constantinenin Krmdan Hazaryaya
giderken Macarlarn basknyla karlatnn rapor edildii 862den nce, fakat 860dan sonra
olmak zorunda olduu kansndadr.810 Burye gre, bu durum, o tarihte onlarn hl eski blgeleri
Lebedyada olduklarn gstermektedir. Constantine Porphyrogenitus, Lebedyadayken yl boyunca
Hazarlar iin savatklarn syler ki, bu, Marquart kadar Bury iin de ok ksa bir zamandr. Bury,
Westbergin 3n 33 eklindeki tashihini benimsemekte ve Kafkaslardan oraya gelilerinin 822826da olduunu tereddtle saptayarak, Macarlarn Lebed-yada 33 yl boyunca bulunduklarn

farzetmektedir.811

809 E.R.E., 423ff.

810 Yukarya baknz.
811 E.R.E., 491.
Bury ayrca, Constantinein bahsettii Lebediasn Atelkuzuya gten nce soylu bir Hazar
hanmefendisi ile evlendii ve ksa bir sre sonra bu olayn kaan tarafndan, yedi Macar kabilesinin
yneticisi olmasn nermesi olarak ele alnd grne katlmaktadr. Bylece Hazarlar, Macarlar
arasnda bir krallk tesis ettiler ve kral olarak Arpad setiler. Bury, ilk adm neden Hazarlarn
atm olmalar gerektiini anlamann zor olduuna dikkat ekmektedir.812 Bu yeni durumu, daha nce
grm olduumuz ve Macar meclisinde hzla nemli bir mevki tekil eden Kabarla-rn Hazaryadan
gelileriyle ilikilendirmeyi nermektedir. Bury, ne Macarlarn Atelkuzuya gnn Hazarlara
gelecek Rus tehlikesini arttrd ve bunun kaana, kendisine tabi bir Macar kral atamasna karar
verdirdiini hesaba katm, ne de, Marquartn Arpadn soyundan gelen krallarn yeni neslinin
Hazarlar (Kabar-lar) olduu nerisini kabul etmitir.813

812 Ayn yerde, 426.

813 Streifz., 52 ve n. neri doru grnmyor. Marquart baka bir yerde (Str., 497), Arpadn babas Almus (byle)un de genere
Turul olduunu dnen Simon de Keza, , i, 19dan bahseder.

Bu belirsiz kaytlardan biri de Gregoire tarafndan verilir ki, o da, Macarlarn Peenekler
tarafndan 894-897 civarnda sadece bir kez yenildiklerini ve yerlerinden edildiklerini syler.814
Din-yeper ve Seret arasndaki sabk yurtlar srasyla Lebedya ve Atel-kuzu olarak adlandrlmtr.
Constantinenin 38. blmnde ard ardna gelen glerden bahsedilmektedir ki, aslnda ayn olayn
iki farkl izahn iermektedir. Bu nedenle Macarlar iin daha erken bir yerleim yeri aramak veya bir
hayal rn olan Lebed-yadan Atelkuzuya muhaceretleri iin bir tarih bulmaya teebbs etmek
gereksizdir. Macarlarn Lebedya/Atelkuzuda Hazarlarla yllna mttefik olduunun sylenmesi,
Gregoirea gre bu tnin treis olarak yanl okunuundan ileri gelmektedir. nk t, 300 demektir.
Macarlar, yz yl Hazarlarn mttefiki olmular ve Constantinenin, onlarn btn savalarnda
dedii gibi, onlarla birlikte savamlardr.

814 H. Gregoire, Le nom et Iorigine des Hongrois, Z.D.M.G., B. 91

(1937), 633.

Bylece Macarlarn 839da ve 862de Orta Avrupay nasl yamalayabildikleri kolayca

aklanmaktadr. Daha ncesinde onlarn varln neredeyse hi duymayz. Fakat Gregoiren dedii
gibi, Hazar hkmranl altnda uzun sre tahminen ayn blgede olmadklar sonucunu karamayz.
te yandan, Dinyeper-Seret blgesinin, tm dnem boyunca Macar blgesi olarak batya ok uzak
olduu grlmektedir. Toponomik ve arkeolojik deliller eliinde Macarlarn uzun sre Rusyann
gneyinde bulunduklarn kabul eden Vernadsky, onlarn, farkl zamanlarda farkl blgelerde
konumlandklarn dnmektedir.815 Ayn yazar, onlarn VII. Yzylda, Bulgarlarn
(Onogundur/Onogurlar) Hazarlar tarafndan kovulmasndan hemen sonra, muhtemelen Kafkaslardan
girmi olduklarna iaret etmekte ve dolaysyla 300 yllk zaman zarfn takribi olarak
gstermektedir. Bu saynn doruluundan hi phesi yoktur.816

815 Vernadsky, Anc. Russ., 240-242.

816 Magyarlar ile Bulgarlar arasnda bir zamanlar sk ilikiler olmal. ok daha sonralar bile Constantine Por., (X. Yzyl) bir Macar
kabilesinin Koutourgermat-ou adn muhafaza ettiini belirtir ki, izaha muhta olmakla birlikte (Minorsky, Hudud, 319 ile kr.) muhtemelen
Bulgarlar arasndaki Kutrigur ile ayndr. (III. Blm). Magyar ve Bakir (Bagird) bir anlamda birbiriyle deitirilebilir isimlerdir (rn.
Marquart, Streifz., 68). Minorskynin
bahsettii Nemethin gr (Hud_d, 318), ikincisinin esasen Kafkasyadan kuzeye doru g eden bir Macar kavmi olduudur (aaya
baknz) ve Moravcsike gre (Minorsky, ayn yerde), bu, Onogundurlarn bat ynne gnderilmeleri ile ayn zamanda ortaya kmtr
(III. Blm. ile kr). bni Fadlan zamannda (310/922), dil boyundaki yerli Bulgar hkmdara muhtemelen Magyar Almutzes ile ayn olmas
gereken Almi ad verilmitir. Magyarlarn Trk kkenine itiraz edildiine gre (J. Szinnyei, Die Herkunft der Ungarn, 1923), bu ayrm,
Bulgarlarn asl kitlesinin kendisini Hazar etkilerinden Magyarlardan ok daha nceki bir dnemde geri ekmesi ve iki halkn batya doru
hareketleri arasnda en az 200 yl bulunmasndan kaynaklanmaktadr.

imdi de, Constantinenin daha nce de ad geen 38. blmdeki, Peeneklerin Macarlar yenmesi
ve lkelerini igal etmesinin etkileri hakkndaki yorumlarn dikkate almalyz. Bu yenilginin
sonucunda Macarlardan bir kolun rana hareket ettiinden ve nceden de biliniyor olan Macarlarn
eski ismi Sabarti-aspha-liyi koruduklarndan bahsedilmektedir. 765 yl civarnda Gney
Kafkasyann amkur blgesini yamalayan Savardiya ve Sa-barti (Savarti) arasnda bir balant
olmal.817 IX. Yzyln sonuna doru Peeneklerin sebep olduu yenilginin ardndan rana doru
hareket eden bir gruptan henz bahsettik. Gregoireun gr, kendisinin de syledii gibi,
Peeneklerin Macarlar sadece bir kez yenmi olmalarna ramen, Macarlarn 896 yl civarnda
abucak yenilmeleri, iki gruba ayrlmalar ve baka baz halklar tarafndan topraklarn terk etmeye
zorlanmalar yznden mi-dir?818 Tam anlamyla sylemek gerekirse, Constantinee gre Macarlar
yenen ve onlardan bir kolun douya hareket etmesine sebep olan halk, en cesur Peenek kabilesi
olarak adlandrlan Kangarlardr.819 Gregoire, Kangarlar, Kabarlar olarak adlandrlan Hazar
kabileleri ile birlikte tanmlar, ki bu eliki iin makulsebepler de vermektedir.820 yleyse bu,
Kabarlar tarafndan yenilgiye uratlmalarnndan sonra yaklak olarak 760da Sabar-tiasphalilerin rana doru hareket etmesi midir? Kabarlar Ha-zaryadan ekilmeye zorlayan isyann
(apostasia), Constanti-nenin de dedii gibi, yaklak 740da Hazar ynetici snfnn Msevlie
geii ile ilkilendiridiini dnmek daha cazip geliyor. Fakat Macarlarn yenilgisi 760dan epey
sonra olmasayd eer, ilerde821 Macarlarn ilk kral olacak Arpad belki de, yaklak 950de,
Constantine zamannda hayatta kalan hibir toruna (erkek) sahip olmayacakt. Arpadn iki torununun
o dnem hayatta olduu gereine dair hibir hakl phe yoktur.822 yleyse Constantinein
bahsettii bu olaylarn, Savardiyenin 760 ylnda veya sonrasnda gerekletirdii aknla neredeyse
hibir ilikisi yoktur. Bu sadece, Macarlarn o dnemde Kafkaslardaki ya da Kafkaslar yaknndaki
varlklarn dorular823 ve ayrca Rus step-lerindeki akrabalarndan herhangi birinin yenilgisiyle
ilgisi olamaz. Constantinenin de bahsettii, ayn halkn rana doru hareketi daha sonra olmutur
ki, bunun slam kaynaklarnda kaydedilmemi olduu grlyor.

817 Baladhuri, 203; Masudi, Muruj, , 75 ile karlatrnz: Siyuverdye. Bu olay, Yezid ibni Useyd [yukars ile kr]in Ermenistandan
ayrld gnlerde meydana gelmitir.

818 Vernadsky (Anc. Russ., 271) bu soruyu eski Norveliler zerinde younlaarak cevaplamaktadr, ama syledikleri ikna edici deildir. Gregoire, age., 635 ile kr.

819 De Admin. mp., c. 37.

820 Age., 638.
821 De Admin. Imp., c. 38.

822 De Admin. Imp., c. 40ta adlar verilmektedir.

823 Hudud al-cAam, 22de (372/982de kaleme alnmtr) Magyar-lardan Kafkasya blgesinde bahsedildii grlr.
Macarlar arasndaki kralla gelince, Gregoire, Arpadn atanmasndaki sebebin, De Administrando
Imperionun 38. blmnde ima edildii gibi olmadn dnmektedir. De Administrando
Imperioda Lebediasn bir yandan erkek ocuu olmamas, dier yandan yalanm olmas gibi zel
sebeplere binaen harekete gemek istemedii belirtilmektedir. Halbuki Lebedias, mparator VI. Leo
tarafndan Bulgar Symeona saldrmas iin arldnda, Bulgar Symeona kar baarsz olmu ve
bu yzden bir kenara ekil-miti.824 Buna karlk, Constantine, Symeona kar dzenlenen baarsz
seferin bandaki kiinin Arpadn olu Liuntis (Lebedias deil) olduunu sylemektedir ki, Bury de
byle bir ilikinin varlna dikkat etmitir.825 Ayrca muhtemelen Lebedias sefer srasnda (895)
artk Macarlarn lideri deildi. Gregoiren dedii gibi, Macarlarn Atelkuzudan son kovulu tarihini
896 olarak kabul edersek, Prumlu Reginalda gvenilebilirse,826 Peeneklerin 889da oktan ortaya
km olmas gerekirdi. Dorudan Hazar mdahalesi iin doru zaman (Kabarlarn, daha nceki
belirsiz bir zamanda Macarlara katldklarn farzedilir), 890 ya da 891den daha sonra
gereklemeyen ilk Peenek saldrsndan sonra olmaldr. Dolaysyla o tarihten itibaren Arpad
deil, Lebediasn hkm srd farz edilmektedir. Dolaysyla Gregoiren sylediinin doruluu
konusunda ciddi phelerimiz var, ama onun asl konu -Constantine, Macarlarn iki deil bir byk
tarihi g olduunu syler - hakkndaki grleri hi phesiz dorudur.

824 Age., 635-636.

825 De Admin. Imp. c. 40; E.R.E., 490.
826 Yukarda n. 141 ile kr.
imdi de, Mesdnin elimizdeki temel eseri Muruc ez-Zeheb (Altn Bozkrlar)dan daha nceki
blmlerde de sk sk atf yaplan baz seme paralarn sunalm. Bu kitaba 332/943da balanm,
336/947de tamamlanmtr.827 Geri Mesd, Ruslarn Hicri IV. Yzylda balayan Hazar (Caspi)
seferinden bahsetmekte, ama Hazar bakentine yaplan bir sonraki o korkun hcum hakknda hibir
ey bilmemektedir.828

827 Brockelmann, G.A.L., , 145. 332/943 tarihi iin, V. Blmn ba ksm ile kr.
828 IX. nite ile karlatrnz.
*Yazarn Mesdnin eserinden yapt eviri baz karklklarla doludur. Tarafmzdan yaplan evirisi yledir ve okuyucunun bu eviriyi
esas almas tavsiye edilir: Bab el-Ebvab halk Hayzan [Hayzak] memleketinden zarar grr. Bu lke halk Hazar hkmdarlarna baldr.
Hazarlarn bakenti, Bab el-Ebvaba sekiz gnlk mesafede yer alan Semender ehridir. Bugn orada Hazarlardan bir grup yaamaktadr.
slam ftuhatnn ilk yllarnda bu ehir Sleyman b. Rebia el-Bahili tarafndan fethedildii iin Hazar hkmdar oradan Etil (Amul/Emil]
ehrine gmtr. Etil ile birincisi arasndaki mesafe yedi gnlk yoldur. u srada Hazar melikinin oturduu Etil ehri, Trk topraklarnn
yukar kesimlerinden akp gelerek Brgr (Bulgar) topraklarna doru kollara ayrlan ve Mayuts (Maeotis/Azak) Denizine dklen byk
bir nehir tarafndan paraya blnr. ehir iki paradr.
Nehrin ortasnda melikin saraynn bulunduu bir ada yer almaktadr. Saray, adann bir kysndadr ve ehrin bir yakasnda gemilerden
teekkl eden bir kprs vardr. ehirde Mslmanlar, Hristiyanlar, Yahudiler ve putperestler yaarlar.

Paris ed., II, 7-14. i) Bab el-Abvab halk, Khaydhan* olarak adlandrlan bir kraln zulmne
katlanmaktadr.829 Bu millet, Hazar imparatorluunun parasdr,830 ki bakentleri Bab ehrinden 8
gnlk mesafede 831 Semender olarak adlandrlan ehirdir.832 Gerek, bu kentin eski zamanlarda
Sleyman ibn-Rabiah al-Ba-hili tarafndan fethedildii833 ve kraln oradan Atil kentine tan-

d,834 oras ile Atil arasnn ise yedi gnlk mesafede olduudur.835 O, imdi Hazar kralnn
yaad Atildedir. ehir, Trkle rin yaad topraklarn daha yksek yerlerinden gelen byk bir
nehrin ayrd blmdr. Bir kol, oradan Bulgar topraklarna doru dar kar ve Maeotis
denizine dklr.836 Kent, her iki sahil zerindedir. Nehrin ortasnda kraln saraynn yer ald bir
ada bulunmaktadr.837 atosu ise adann bir ucundadr.838 Nehrin zerinde, sanki bir kpr
olutururcasna yan yana dizilmi gemiler vardr. ehirde Mslmanlar, Hristiyanlar, Msevler ve
paganlar yaamaktadr...839

829 Paris ed.de olduu gibi Cidan deildir; IV. Blm., n. 28 ile karlatrnz. Mesdye gre (Muruj, , 39), Khaydhan Kafkasya
krallklarnn en tehlikelisiydi (sharr); ancak fetihten beri o ve Bab el-Ebvab arasnda yaayan baz bamsz Araplar bask altnda
tutamamtr. Khaydhan kral Mslman olmasna ve Arap soyundan geldiini iddia etmesine ramen, muhtemelen Trke (?Hazarca) Sl-yfan nvanna sahipti. Minorsky (Hudud, 449, n. 4); Chavannes, Documentste bunu in kaynaklarndaki Se-li-fa nvanyla
karlatrmaktadr.

830 Ayn szck bei (dakhilah f jumlah mulk al-KHazar) Burtasn aasnda kullanlmaktadr. Burada Paris ed. mulk yerine muluk
demitir; ancak doru metin Bodleian MS. Marsh 243te bulunmaktadr (V. nite, n. 1 ile karlatrnz).Ayn szck bei (dakhilah f
jumlah mulk al-KHazar) Burtasn aasnda kullanlmaktadr. Burada Paris ed. mulk yerine muluk demitir; ancak doru metin Bodleian
MS. Marsh 243te bulunmaktadr (V. nite, n. 1 ile karlatrnz).

831 Istahriye gre (219), Babdan Semendere yalnzca drt gn srmekteydi ki, Semender Terek zerindeki Kzlar ise (V Blm., n.
26), bu daha makul grnmektedir.

832 Tanbhte (62) Mesd, Belencerin Hazar bakenti olduunu belirtmektedir. Yakut (Buldan, Semender szcne baknz), elEzheri yani Eb Mansur Muhammad ibni Ahmed, lm: 370/980 (Brockelmann, G.A.L., , 129)e atfen ayn bilgileri verirken, Nasruddin
Ts (J. Greaves, Binae Tabulae, 13) Belencerin bakent olduu konusunda Tanbhdeki kayda katlmaktadr. III. Blm., n. 40 ile
karlatrnz.

833 Kahramanlklar konusunda III. Blm.de bilgi verilen Selman ib-ni Rebia tarafndan Semendere dzenlenen herhangi bir saldr
hakknda kaynaklarda hibir ey yok gibi grnmektedir.

834 Paris ed., tamamnda yanllkla Atil yerine Amul denmitir.

835 stahride byle, 219. Baka bir yerde (227), Atil ve Semender arasnn sekiz gn olduunu sylemitir.
836 Kol Dondur.
837 Mesd, Hazarlarn kralnn (Kaan) bir adada yaad konusunda Yosefin Cevabna katlmaktadr.
838 kinci bir binann kastedilip kastedilmedii ak deildir.
839 Hazarlardan Msev olarak bahsedilmesi buradan itibaren balar. V. Blm.n banda bu konuya deinilmiti.
*Yazarn evirisindeki baz hatalar dolaysyla metnin bundan sonraki ksm Arapa aslndan tarafmzdan dorudan evrilerek verilmitir.
(ed.)

Melikin lkesindeki* putperestlere gelince, bunlar eitli halklardandr. Saklablar840* ve Ruslar

onlardandr. ehrin iki yakasndan birinde yaarlar. llerini, llerin hayvanlarn, alet edevat ve
taklarn yakarlar. Bir erkek ld zaman kars ha-yattaysa onu da onunla birlikte yakarlar. Eer
len kadnsa, kocasn onunla birlikte yakmazlar. Eer len bekar biriyse, lmnden sonra
evlendirilir. Kadnlar cennete girecekleri midiyle kocalaryla birlikte yaklmay isterler.841 Daha
nce belirttiimiz gibi bu det Hintililerde de vardr.* Fakat Hintliler, kadn istemezse onu kocasnn
cesediyle birlikte yakmazlar.

840 Zeki Velidi (Ibn-Fadl_n, 295-331), Saklibenin sadece Slavlarla zdeletirilmediini, ayn zamanda Trk-Finli, Finli ve hatta Almanlarla da zdeletirildiini ileri srmektedir. VI. Blm. ile karlatrnz. Saklibe ile, grnte Saksonlar kastedilmektedir.
* Sakalibe, Saklab kelimesinin ouludur. Bu halkn kimler olduu konusu hayli tartmaldr ve halen de tam olarak zlm deildir.
Konuyla ilgili tartma ve sonular L. N. Gumilevin Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar, I. cilt, M. . Artamonovun Hazar Tarihi ve
zellikle M. Z. Zekiyevin Trklerin ve Tatarlarn Kkeni adl eserinden detayl bir ekilde takip edebilirsiniz. (ed.)

841 Bir Rus reisinin lmnden sonra (Volga) Bulgar topranda yaplan bir trenin bir ahit tarafndan tasviri bni Fadlan tarafndan
verilmitir (87-92).
*Hintilerde bu dete sat ve cevher denilir. Sat, kocas atmada veya savata len kadnn, dman eline gememek iin kendini yksek
bir yerden atarak ldrmesine; cevher ise, kocas len kadnn kendi isteiyle onunla birlikte yaklmasna denilir. (ed.)

Bu lkede hkim kesim Mslmandr. nk melikin ordusu onlardandr.842 Burada onlara Arsi
(Larsi)ler derler843 Hava-rizm diyar ynnden getirilmilerdir. Eski zamanda, slamn ortaya
kndan sonra lkelerinde sava ve veba knca bu insanlar Hazar melikine snmlar. Gl
kuvvetli ve savakandrlar. Melik, savalarda onlara gvenir. Onlar Hazaryada yaplan bir
anlamaya binaen kalrlar. Buna gre Mslmanlar dinlerini rahata yaayabilir, cami kurabilir ve
ezan okuyabilirler. Ayrca melikin veziri de onlardan olmak zorundadr.844 u andaki vezir onlardandr. Ad Ahmed b. Kuyadr.845 Hazar meliki Mslmanlarla savamaya kalkarsa, onlar
[Arsiler] bir kenara ayrlr ve kendi dindalarna kar savamazlar. Ama dier putperest halklara
kar melikle birlikte savaa giderler. u zamanda melik ordusunda 7000 pusatl, tolgal ve zrhl
Mslman svar vardr.846 Ayrca Mslmanlarda olduu gibi mzraklar da vardr. Arsilerin kendi Mslman kadlar vardr. Hazar bakentinde geerli dete gre yedi kad bulunmak
zorundadr.847 kisi Mslmanlar, ikisi Hazarlar iindir. Hazarlarn davalarna bakanlar Tevrata
gre hkm verirler. kisi Hristiyanlar iindir ve onlar da ncile848 gre hkm verirler. Bir tanesi
ise Saklab, Rus ve dier putperest halklar iindir. Putperest geleneklerine, yani akl hkmlere gre
karar verirler.849 Putperestler, daha nce karlamadklar mhim meselerlerle kar karya
kalnca, Mslman kadlara bavururlar. Davalarn da Mslman kadlara getirirler ve slam
hukukuna gre verilen hkmlere uyarlar.850

842 Istahri (V. Blm.) ve aasndaki benzer szck bei ile karlatrnz.
843 Paris ed.de Larsiye (Larisiye), Arsiya (Arislya), Arislya vb. deiik ekilleri vardr. Alanlar iin daha sonraki genel isim olan as,
as karlatrmak doaldr (Mool istilalar zamannda, ayn zamanda da IX. Yzyla kadar erken bir dnemde, Marquart, Str., 172). V.
Blm., n. 21, son ksm ile karlatrnz.

844 Mesd belki de burada abartmaktadr. Aaya baknz.

845 Ya da Guiya, Guvaih, Kuvaih.
846 V. Blm.de stahri ve bni Rusta tarafndan verilen rakamlar, ayrca Mslman tarihilerin sava zamanlaryla ilgili olarak verdikleri
daha yksek rakamlar ile karlatrnz.

847 Ayn yerde stahri ile karlatrnz. Hudud al-alam, 50ye gre, Bu kral, bu ilede [Atil] yedi farkl itikata ait yedi hakime [yneticilere deil] sahiptir. Kullanlan szck (hakim), Mes-dden (audat) ziyade Istahriyi (hukkaam) yanstmaktadr.

848 Yanl bir kavramdr. Rusyadaki Livre Timonnier gibi kiliseye ait bir ifre kastedilmi olabilir (Platonov, Russie Chretienne,
521).

849 Kullanlan szckler, qadaya aqlayahXr. Ibni Fadlanda (20) Guzlardan bahsedilen ksmla karlatrnz: la yadmn lilh bi-dun
wa-la yarjin ila aql, Tanrya da tapmyorlar, manta da bavurmuyorlar.

850 bni Havkaln kayd da bu durumu teyit etmektedir. Aaya bkz.

Bu civarda Hazar melikinden baka hibir hkmdarn paral ordusu yoktur. Bu yredeki tm
Mslmanlar, szn ettiimiz Arsilerden saylrlar. Petperest olduunu belirttiimiz Ruslar ve
Saklablar, melikin ordusu ve kullardrlar.851 Melikin lkesinde Arsilerin dnda Mslman tacir ve
zanaatkrlar da var-dr.852 Bunlar, melikin adaleti ve salad gvenlik sebebiyle buraya

gelmilerdir. Byk bir camileri [Cuma Mescidi] vardr. Minaresinin boyu melikin sarynn
boyundan yksektir.[yurifu al kasrl melik]* Baka mescitleri de vardr ve buralarda ocuklariin
Kuran kurslar bulunur. Eer Mslmanlar ve lkedeki Hristiyanlar aralarnda sz birlii etmi
olsalar, melikin onlara kar kacak gc olmazd.853

851 Biraz tereddt ile Paris ed.in tercmesini deil metnini izledim ve hum iin wa-hum (K)u benimsedim.
852 Bodleian MS. (n. 184) kathri eklemektedir.
* Metinde geen yurifu al... kelimesi Prof. Ramazan een tarafndan yanlla nzrd eklinde evrilmitir. Halbuki Araplar nazr
olmak.. iin yutilli al ibaresini kullanrlar. Yurifu al ise bir eye tepeden bakmak anlamna gelir. Hazar melikinin kendisinin dnda
hi kimseye tula ev yapma izni dahi vermedii gz nnde bulundurulursa, baka bir binann kendi saraynn boyundan yksek oluuna
izin vermesi zaten dnlemez. Metinde Mesd yurifu al ibaresini tesadfen kullanm olamaz ve melikin Mslmanlarn mescidinin
minaresinin kendi saraynn boyundan yksek oluuna ses karamamas, onlarn gerekten ok gl olduklarn gsterir ki, Hazarlarn
Yahudi olduklar veya lkenin bir Yahudi devleti olduu eklindeki iddialarn ne kadar abartlld da bylece kendiliinden anlalm olur. (ed.)

853 Aadaki Mesdden alnan bir sonraki aktarlan blm ile karlatrnz.
*Yazarn evirisi birok hata ierdii iin kendi evirimizi vermeyi uygun bulduumuzu belirtmitik. rnein yazar bu satrlar u ekilde
evirmitir: Sylediimiz ey, Hazar kraln kastetme-mektedir, bizim kastettiimiz Kaandr. Gerek u ki, Hazar-yada bir Kaan vardr
ve gelenee gre bu kaan, baka bir kraln gdmnde ve hanesindedir...

Mesd der ki:

Burada szn ettiimiz hakan deil, Hazar melikidir. nk Hazaryadaki dete gre hakann
nezdinde kendinden baka bir melik bulunmak ve kendisinin ayr bir saray olmak zorundadr.* Hakan
saraynda oturur. Ata binmez; ynetici kesimin ve halkn karsna kmaz. Dar atmn atmaz. Bir
haremi vardr. Herhangi bir ey emretmez, herhangi bir yasak koymaz ve lke ilerine karmaz.854
Ancak, hakan olmadan melik lkeyi ynetemez. lkenin ileri ancak hakan bakentte olduu ve
saraynda oturduu srece yrr. Eer lkede herhangi bir kuraklk olur yahut bir felaket yaanr veya
bir savata hezimete dar kalnr, ksacas balarna bir i gelirse, zdegnlar ve halk tabakas Hazar
melikine mracaat ederek, Bu hakan ve devri bize uursuzluk getirdi; ya onu ldr, ya da ver biz
ldrelim! derler. Melik de bazen hakan ldrmeleri iin teslim eder, bazen bizzat kendisi ldrr,
bazen de ona acr ve haksz yere ldrlmemesi iin arka kar.855 te Hazarlarn o sralarda deti
byleydi. Bu det eskiden de var myd, yoksa yeni mi kt bilmiyorum. Yalnz hakan daima
Hazarlarn ileri gelen bir ailesinden kar. Sanrm melik onlarda eskidir.856

854 Bu ya abartmadan kaynaklanyor ya da daha sonraki zamanlarda gelenee bavuruyor. Ancak Istahri, ayn zamanda da Yosefin
Cevab, Kaann askeri faaliyetlerde yer aldn gstermektedir.

855 Baz durumlarda Kaan da bni Fadlana gre Begin hayatn elden karabilir (V. Blm.).
856 Zeki Velidi, bni Fadlanda (s. 292-295, keza 257 ve 272) Kara-hanllar, Avarlar ve - Ortaa Japonyasnda Mikadonun yan sra
ogun gibi - gayr- Trk halklarda benzeri grlen ifte krallk kurumundan sz etmektedir. Hazar kaan ve Mikado arasndaki paralellie
Schechter de dikkat ekmitir (J.Q.R., , 189). s-partadaki ifte krallk da doal olarak akla gelmektedir. Son zamanlarda Alfldinin
gebe halklar arasndaki kabilelerin bllmesi gibi ordann da ifte rallk tarafndan ynetilmesi geleneinin gzetildii teorisi (O.
Pritsak, Karachanidische Streitf-ragen, Oriens, , 2 [1950], 211 ile karlatrnz) byk kabul grmtr. VI. Blm., n. 123 ile kr.

Hazarlarn tekneleri vardr. Bu teknelerle ehrin yukar ksmndan gelen ve yukar akmlarnda
nehre karan Burtas nehrinde gidip gelirler.857 Burtas sahillerinde yerleik dzende yaayan Trk
halklar vardr. Bunlar Hazar melikine tbidirler. Yerleim merkezleri Hazarya ile Bulgar
arasndadr. Burtas nehri Bulgar taraflarndan akar. Bulgarla Hazar arasnda gidip gelen gemiler bu
nehri kullanrlar...

857 Zavark, zavrakkn oul halidir. Bunlar ok kk tekneler olamaz; nk Hicr 321de (Ibn-al-Athir, v, 86) bir zavrakla Badatdan Ummana kadar baz sorun karan Hanbelilerden sz edilmektedir. Aaya baknz.

Paris ed.,II, 18-23.ii) Ruslar, eitli kollara ayrlan kalabalk bir halktr. En kalabalk olanlar
Luzne858 denilen halktr. Bunlar, ticaret amacyla Endlse, Rumiyyeye [Romaya], Kostantiniyyeye ve Hazara giderler. 300 (912) ylndan sonra her birinde yz kiinin bulunduu yaklak
500 gemiyle gelerek, Hazar nehrine* bitiik Pontus Krfezine girdiler. Burada Hazar melikinin iyi
tehizatl askerleri vardr. Bunlar bu denizden ve Hazar nehrinin bir kolunun Pontus Denizine
dkld kara tarafndan gelenleri defederler. nk gebe Guzlar, bu kara parasna gelerek burada klarlar. Hazar nehrini Pontus Krfezine balayan bu nehir bazen donar. te Guzlar o zaman
atlaryla karya geerler. Byk bir nehirdir; ok katlat iin Guz atlarnn ayaklar altnda kmez ve onlar da Hazar topraklarna geerler. Bazen melikin burada onlar defetmekle grevli
askerleri bu ii yapmaktan ciz kalrlarsa, bizzat melik onlara kar harekete geerek buz zerinden
yryp gemelerini engeller ve lke snrlarndan uzaklatrr. Yazlar ise Trklerin bu nehri
gemeleri mmkn deildir.

858 Bodl. MS. Paris ed.de Lithuanians (Litvanyallar) olarak evrilen al-Luidhainah eklinde. Her zaman al-Luidhghainah okuyan
(Streifz., 342-353) Marquart, Mesdde tekrar (Tanbuh, 141) al-Kudhkanah (De Goeje, bahsedilen yerde, Gotland karlatrarak ikincisi
iin al-Kuidhlainah nermitir) olarak gelen szcn olas aklamalarn tartmtr. Marquart, al-Ruidhainiyah ya da al-Raihdainiyah
ile bir balant bulmak istemitir (VI. Blm., n. 69 ile kr). Ancak Minorsky, zor szc al-Urdmainiyain, skandinavyallar ile bir tutmakta
hakl gibi grnmektedir (E.I., art. Ruis). Leiden MS. 537a (Marquart, Streifz., 330 ff ile karlatrnz) burada Ludhalyah demitir. - Bu
blmde baka bir yerde kendisinin metinlerini bir ya da iki kez izlemitim.
* Dunlop, metindeki bahr al-khazar kelimesini Hazarlarn nehri eklinde tartmal bir tarzda, fakat Nitas veya Naytas krfezini Ker
olarak okumaktadr. (ed.)

Rus gemileri, krfez giriinde grevli Hazar askerlerine yaklanca, Hazar melikine adam
gndererek ele geirilecek ganimetin yarsn vermek artyla topraklarndan geip gitmelerine ve
nehir yoluyla Hazar nehrine gemelerine ve yukarda belirttiimiz gibi Curcan, Taberistan ve dier
Acem lkelerinin denizi saylan Hazar Denizine girmelerine izin vermesi talebinde bulundular. Melik onlara istedikleri izni verdi. Bylece Ruslar krfeze girerek, nehir mansabna ulatktan sonra
nehrin bu kolunda yukar doru ilerleyerek Hazar nehrine vasl oldular ve oradan da Atil ehri zerinden nehrin azna ve Hazar Denizine dklen yerine vardlar. Rus gemileri denize salarak,
sava birlikler Gil, Deylem, Tabe-ristan, Curcan sahilindeki Abeskun, Naffata [Bak civar] ve
Azerbaycan taraflarna daldlar. Azerbaycann Erdebil ehrinden Hazar Denizine kadar olan
mesafe yaklak gnlk yoldur.
Ruslar, oluk gibi kan dktler; kadnlara ve ocuklara tecavz ettiler, ganimet aldlar, aknlar
dzenlediler, yaktlar, yktlar. Sahillerde yaayan halklar, eskiden beri oradan kendilerine hibir
saldr olmad iin dehete kapldlar.859 nk Hazar Deni-zine ancak ticaret ve balk gemileri
gelirdi.

859 Daha nce Hazar Denizine Rus seferleri olmutu.

*Er-Ran=Arran: Azerbaycann eski adyla Albanya denilen imdiki Gence civar (ed.)

Ruslar, Gl, Deylem, Curcan sahili, Berdaa, er-Ran,* Baylekn ve Azerbaycan halklaryla ve bni
Ebis-Sacn kumandanyla860 savatlar. irvann Bak adyla bilinen Naffata ehri sahiline ulatlar. Ruslar, daha nceleri de sahillere dzenledikleri saldrlardan dnerken Naffataya birka
kilometre mesafedeki adalara snrlard. O sralarda irvan meliki Ali ibni el-Heysemdi.861

Ordusunu hazrlad. Teknelere ve tacirlerin gemilerine binerek bu adalara doru yola ktlar. Ruslar
onlara kar saldrya getiler. Binlerce Mslman ldrld ve bouldu. Dediimiz gibi, bu denize
komu olan halklar onlara bir zarar veremeyecei iin Ruslar burada aylarca kaldlar. Halk onlara
kar hazrlklyd ve korku iindeydi. Bu deniz, evredeki halklarn faydalandklar bir denizdi.

860 Abu-al-Qasim Ysuf ibn-abi al-Saj, . 315/928 (Zambaur, 179).

861 Kendisi daha sonra Hazarlara kar yaplan bir savata ldrlmtr (Minorsky, Hudud, 406, Ahmed ibni Lutfullah Mneccimban kaynak gstermektedir, Sahaif al-Akhbar, iii, 174; onun Ebu es-Sacn daha ge ldrldn belirten Cami ed-dvel adl
Arapa eserinin (ki yazar 1113/1702de lmtr) muhtasar Trke evirisi [stanbul, 1285/1868] X. Veya XII. Yzylda kaleme alnan
Tarih Bab el-Ebvab adl eseri kaynak olarak kullanmaktadr.)
* Dunlopun sadece dipnotlarn muhafaza ettiimiz evirisi bandan beri kaanla meliki birbirinden ayrt etmemektedir ve belki de bunu
kastl yapmtr. nk yetkileri elinden alnm kaan Trk, melik ise Yahudi idi. Melik burada tipik bir Yahudi zihniyeti sergilemektedir.
Mslmanlar lkede ounlukta ve gl olduklar iin onlar gcendirmek istememekte, ama Ruslarn galip gelmesi halinde aralarnn
almamas iin de gizlice haber gndererek kendisini garanti altna almaktadr. Artamonov, Hazar Tarihi adl eserinde bu konuya zellikle
dikkat ekmektedir. (ed.)

Ruslar, yeterince ganimet toplayp, sklmaya baladktan sonra Hazar nehri azna ve mansabna
doru ilerlediler. Hazar melikine adam gndererek anlamaya uygun olarak mal ve ganimetlerden
hakkna den payn yolladlar. Gerek Hazar melikinin ve gerekse askerlerinin gemi kullanma
detleri yoktu. Eer br trl olsayd, Mslmanlar iin byk bir felaket olurdu. Arsiler ve
Hazaryadaki Mslmanlar olup biteni renmilerdi. Hazar melikine gelerek, Bu kavimle bizim
aramzdan ekil. nk onlar Mslman kardelerimizin topraklarna saldrdlar; kan dktler, kadn
ve ocuklar kle ettiler!.. dediler. Melik onlar engelleyemezdi. Yine de Ruslara haber gndererek,
Mslmanlarn kendilerine saldrmaya hazrlandklarn bildirdi.* Mslman askerler, nehir boyunca
onlar aramaya baladlar. ki taraf kar karya gelince Ruslar gemilerinden indiler. Mslmanlarn
on be bin atl ve zrhl savas vard. Atil ehrinde oturan Hristiyanlardan bir grup da
Mslmanlarn yannda yer almt. Sava gn srd. Allah Mslmanlar muzaffer kld. Ruslarn
bir ksm kltan geirilmi, bir ksm boulmutu. Mslmanlar tarafndan sahilde ldrlenlerin
says otuz bin civarndayd. Be bin kadar Rus kurtulmutu. Onlar da gemilerine binerek Burtas
snrlarna doru ekildiler. Burtas topraklarna gelince gemileri brakarak kara yoluyla ilerlediler.
Bir ksm da Burtaslar tarafndan ldrld. Kurtulmay baaranlar Mslman Bulgarlara sndlarsa da, onlar tarafndan da kltan geirildiler. O yldan sonra Ruslar bir daha byle bir
harekete kalkmadlar.862

862 Mesd 943 ve 965 yllarndaki mteakip Rus seferleri hakknda hibir bilgi vermemektedir. IX. Blm.e baknz.
Paris ed., II, 58ff.iii) Hazar ile El-Lan [Alan] lkesinden sonra, bu ikisi ile bat arasnda ayn
atadan treyen drt Trk kavmi vardr. Bazlar gebe, bazlar yerleiktir. Ama gl ve savata
zorludurlar. Her birinin ayr bir hkmdar vardr. Her bir lkenin mesafesi gnlerce srer.
Bazlarnn topraklar Puntos Denizine bitiiktir. Bunlar evredeki halklar malup ettikleri iin,
dzenledikleri seferler Roma [Bizans] ve onu mteakiben Endlse kadar ular. Bunlarla Hazar
meliki ve ayrca el-Lan hkmdar arasnda sulh vardr. Topraklar Hazar topraklaryla hemhuduttur.
Bu halklardan ilkine Becni [Becna] denir. Sonra Bacgrd [Bakurt]863 denilen ikinci halk gelir.
Ondan sonraki halkn ad Becnaktr [Peenek] ve savata en zorlu olanlar da bunlardr. Daha
sonrakinin ad ise Nukerdedir.864 Hkmdarlar gebe hayat yaar.

863 Burada belki de Magyarlar kastedilmektedir, n. 170 ile karlatrnz.

864 Belki de Lombardlar kastedilmektedir. Enk_rde (bn-Abd al-Barr, K. al-Qasd wa-l-Amam, Cairo, Hicri 1350, 28), Enku-

berdiyun (bn-Rustah, 128) ile karlatrnz; ancak Marquart hakl olarak Lombardlarn Peenekler ve Magyarlarn yannda ne ii olduu
sorusunu yneltmektedir (Str., 66).

320 (932) ylndan sonra veya o yl bu halklarla Rumlar [Bizansllar] arasnda sava oldu.865
Rumlarn szn ettiimiz bu drt halkn topraklarnn snrnda Valandar [veya Vanandar] denilen
byk bir Yunan ehri vard.866 Bu ehir, dalarla deniz arasnda muhkem bir yere kurulmutur ve
halk kalabalktr. Bu ehir halk szn ettiimiz halklar iin bir engel tekil ediyordu. Yollar dalar
ve deniz tarafndan kesilen bu Trklerin Rum topraklarna gemeleri ancak bu ehir zerinden
mmknd. Trklerin lkesine giden Erdebilli Mslman bir tacire yaplan hakszlk sebebiyle
aralarnda kan ihtilaf yznden sava patla-d.867 Valandardaki Rumlar onlarn geride braktklar
yurtlarn yamaladlar. Pek ok kiiyi esir aldlar, birok yamada bulundular. Onlar, birbirleriyle
savamakla megul olduklar bir srada bu haberi rendiler. Hemen atmaya son verip,
birbirlerine kan bedellerini baladlar ve arkasndan da topluca Valandar ehrine doru yrdler.
Atm bin kadar svarileri vard. Bu sefer, herhangi bir hazrlk yaplmadan tertiplenmiti. Eer
hazrlk yapp, tm askerlerini toplam olsalard yaklak yz bin kiilik biri ordu karrlard. Rum
kral Armenos [Romanos] bu durumu renince, ki bu olay 332 [943/944] ylndayd, Arap kyafetli,
Hristiyanl kabul etmi on iki bin atl ve mzrakl asker ve ilaveten 50 bin Rum askeri yola kard.
Bu ordu sekiz gn iinde Valandara vard ve ehrin karsnda kamp kurarak mevzilendi. Bu arada
Trkler Valandar halkndan birounu ldrm, kalanlar yardm gelinceye kadar surlarn arkasna
ekilmilerdi. Drt Trk hkmdar Hristiyanl kabul edenlerden ve Rumlardan mteekkil bir ordu
geldiini renince, memleketlerine adam gndererek, Hazar, El-Bab, El-Lan ve dier lkelerden
kendilerine gelen Mslman tacirlerden taraftarlar topladlar. Bu drt Trk kabilesi iinde
Mslmanl kabul eden ve ancak kfirlerle yaplacak bir savata saflarda yer alan insanlar da
vard. Taraflar saflarn dzeltip, Hristiyanlaanlar Rum ordusunun n safnda yerlerini alnca,
Trkler arasndaki Mslman tacirler ileri kp onlar Mslmanla davet ettiler. Onlar bunu
reddedince iki taraf birbirine girdi.

865 Mesdyi izleyen bnl Esir, 322/934 vermektedir ve Georgius Monachusa gre 934te Magyarlar Trakyay istila etmi ve
Cons-tantinoplea kadar gelmitir (her ikisi de Marquart, Streifz., 64te bahsedilir).

866 Aaya baknz.

867 Douda slam topraklarndan ve Orta Avrupa topraklarndan gelen tccarlarn varl baka bir yerde dorulanmaktadr, aaya
(bni Havkal) ve VIII. Blm.e baknz.

Mesd, daha sonra Trklerin zaferinden, Valandar zapt etmelerinden ve ganimet iin uzaklara
gitmelerinden nce Cons-tantinoplea komu olularndan bahsetmektedir.
Burada aktardmz pasajlarda anlatlan birinci ve ikinci olaylar zerinde dier blmlerde
durulmutur. Artk nc bir noktaya dikkat ekmek gerekiyor ki, o da 320/932de drt Trk
kabilesinin Valandar ehrine saldrmalardr. Tenbihde868 Mes-d, Valandar kentinin, Bizans
mparatorluunun en doudaki snrnda yer aldn ve ismini, o civarda gebe halde yaayan ve
el-Valandariye diye bilinen Trk halklarna ve biraz nce Muruc ez-Zehebden aktardmz pasajda
sz edilen drt Trk kabilesine verdiini kaydetmektedir. Bu pasajda belirtilenlerden Trklerin
Valandar ehrini zaptettikten sonra onun adyla anlmaya baladklar sonucunu karmamz gerekiyor.
Her iki metinden Mesdnin Bosporusun Avrupa yakasna ve Merkezi Avrupann i ksmlarna
akn dzenleyenlerin bu Trkler olduunu dnd net bir ekilde gryoruz. Valandar adnn
Kafkasyadaki V-n/nd-r, V-b-nd-r, V-n-nt-r vs. gibi869 isimlerle balantl olduunu dnmek iin

baz mesnetler olmasna ramen, Mesdnin szn ettii askeri operasyonlarn orada gereklemesi
imkansz grnyor.870 Gregoiren Valandarn (923de Bulgarlar tarafndan zaptedilen)
Adrianople871 olduu nerisi, Bizansllarn Trklerle karlamak iin sekiz gn ilerledikleri
(Constantinop-ledan?) detayyla ve atmalara ok sayda insann katld gerei ile tamamen
uyumaktadr. Bununla birlikte metnin baka bir eyle kart eklinde genel bir kan vardr. Belki
bir erh eklenmitir. nk baka bir yerde, daha nce bahsetmi olduumuz Macar seferinin
ncesinde, Constantinopledan gelen baz imparatorluk muhafzlarnn Bulgar Symeonun eline
dtnden sz ediliyor. Muhafzlar arasnda her zaman olduu gibi, Hazarlar da vard.872
Symeonun onlar kesilmi burunlaryla birlikte bakente geri gnderdii sylenir.873 Bu vahi
davrann sebebi, onun veya baz adamlarnn Bizans hizmetindeki Hazarlar vatan hainleri olarak
grmeleri olabilir ki, Mesdnin anlatt hikayede belirtildii gibi bu durumda Symeonun
ordusunda Hazarlarn da bulunduu kesindir.

868 Ed. De Goeje, 180.

869 III. Blm. ile kr.
870 Zeki Velidi (Vlkerschaften, 48ff), Valandar ad verilen byk Bizans ehrini Abhazyada bir da kalesi olarak dnmektedir.
871 Age., 642.
872 Aaya bkz.
873 Marquart, Streifz., 521 ile kr.
bni Havkaln rivayeti her zaman olduu gibi,874 stahrinin-kine ok yakndr, ou kez neredeyse
ayndr. bni Havkalda s-tahrinin Hazar yarglaryla ilgili kaydnn arkasna konulan u ok ilgin
ilave vardr.875

874 V. Blm. ile karlatrnz.

875 Ibn-Hawqal, ed. De Goeje, 279ff; ibn-Hawqal, ed. Kramers,
391ff.

.. Melikin hkmleri iinde hurafe kabilinden olanlar da vardr. Mesela Mutezidin hikaye
ettikleri bu kabildendir. Bu hikayeler Mutezid huzurunda anlatlnca, Mutezid, Rasullah yle dedi:
smi yce olan Allah, bir kimseyi bir kavme reis tayin etti mi, o kimse kfir bile olsa, onu adalet ve
istikametle teyit eder dedi.
Bu hikayelerin gzel olanlarndan bir tanesi yledir: Hazaranl876 bir adamn bir klesi var. Onu
oulluk edinmiti. Adamn kendi olu da vard. Fakat daima seferde olur, gurbette gn geirirdi.
Adam, bu satn alnan kleyi tccar komular arasnda, zel sohbetlerde, dostlar ve kardeleri
yannda olum diye arrd. Bu kle, z olunun olmad gnlerde lnceye kadar efendisine
hizmet etti. Delikanl babasnn ldn bilmediinden kleye mektup yazarak babasnn
gndermekte olduu mallar gndermesini istedi. Fakat kle bu istenilen yleri gndermeye
yanamad. Bunun zerine delikanl, Oraya gelecek ve elindeki mallar alacam; nk hepsi
benimdir dedi. Bu olay delikanlnn hzl bir ekilde lkesine dnmesine sebep oldu. Mal konusunda
aralarnda tartma kt. Her biri iddiasn ispat iin deliller ileri sryordu. Birinin ileri srd
delillerin doru olduu kesinlik kazanrken, br kar tarafn delillerini rtecek baka deliller
ortaya atyordu. Bylece tam bir yl geti. Bu halk arasnda ve dier kfir memleketlerinde i byle

uzaynca, mesele hkmdarn grne arz edilirdi. Neticede bir yldan sonra bizzat hkmdar
ihtilaf halletmek iin bir meclis toplad. ehir halk da topland.877 Hkmdar her iki tarafa olay
bandan sonuna kadar bir daha anlattrd, ama birinin lehine karar verebilecek bir kanaat hasl
olmad. Hkmdar delikanlya dnp, Babannn mezarn kesin olarak biliyor musun? diye sordu.
Delikanl, Biliyorum, ama tam kestiremiyorum; nk gmlrken burada deildim dedi. Sonra
davac kleye dnd: Sen babann kabrini biliyor musun?. Evet dedi kle, kendi ellerimle gmdm. Hkmdar, Eer bulabilirseniz, onun kemiklerinden bir ikisini bana getirin dedi.

876 ki paradan ibaret olan ehrin bat yars kastedilmektedir, aaya bkz.
877 Muhtemelen mnazaay duymu olanlar.
Kle kabre giderek onun rm kemiklerinden bir ikisini alp hkmdarn huzuruna getirdi.
Hkmdar, Davac kleden bir para kan alnsn dedi. Kleden biraz kan aldlar ve kemik zerine
damlattlar. Fakat damlalar kemik zerinde durmad. Saa sola akp gitti. Arkasndan delikanldan
kan alnp kemik zerine damlatld. Kemik kan emdi. Kan kemik zerinde kald. Bunun zerine
hkmdar kleyi azarlayarak cezalandrd ve btn mal delikanlya verdi.878

878 Hikayenin konusu, vey oulun tek bana babasnn mezarnn kutsalln bozmak istemesi olmaldr.
Olduka ilkel bir bak asyla kar karyayz. Ancak, Hazarlarn henz Mutezid zamannda
yarglama konusunda byle bir gelime kaydetmi olmalarna ramen, komu halklarn onlar hakknda
ne dndkleri ak bir ekilde grlmektedir. Hikayenin gerek olduunu kabul edersek, Araplarn
kendilerini Hazarlardan daha kltrl bir millet olarak gryor olmalarnn hakl olduu izlenimi
uyanmaktadr. Dier yandan bu hikaye bize Hazar Devletinin Rabbinizmle ynetilmedii konusunda
bir ip ucu vermektedir. nk Rabbinizmde Hazar hkmdarnn bu uygulamasna kesinlikle yer
yoktur.
Tm olaylarda baz detaylarn gereklii phelidir. Bir kere Mutezid, kendi rivayeti bile olsa, bu
hikayeyi ikinci elden alm olmal. Hkmdarn davalara dorudan bakmas, tabii bir olay olmakla
birlikte, stahrinin bni Havkaln rivayeti iine dercedilen hikayesiyle tezat tekil etmektedir. Dier
yandan yarglar davann seyri srasnda muhtemelen hazr bulunmu ve karar aamasnda halkla
birlikte mecliste yer almlardr. Mesdnin zlmesi g konularda fakihlere bavurulduu ve
eriat kurallarnn uyguland ynndeki rivayeti teyit edilmi deildir.879 Fevkalde hallerde
melikin (bek?) devreye girmesi elbette ki mmkndr. Ana rol oynayanlar, muhtemelen iki paradan
oluan ehrin aristokratik bat blm, Hazaranda yaamaktadr.880 stahrinin ehrin dou
kesiminde serp Mslmanlarn yaamad, ancak ahalinin kahir ekseriyetini tekil ettikleri
eklindeki rivayetine ramen, yine de bu aristokrat kesimin Yahudi olduunu syleyemeyiz. Sz
edilen babann olu Bulgaryaya, muhtemelen imdiki Bulgaristanda Tuna civarna
gnderilmitir.881 Mesdden rendiimiz kadaryla Bizansn kuzey snrlarnda ticaretle uraan
Mslman tccarlar bulunmaktayd.

879 Yukarda bahsedilmitir.

880 Kraln ikametgah olarak Hazarn adnn bazen tm Hazar bakenti iin kullanlmas mmkndr, V Blm., n. 16 ile karlatrnz.
Dier taraftan, Hazarn, grnte Farsa oul eki -n ile el-Hazar muadili olarak halk iin kullanlm da olabilir. (I. Blm., n. 61).

881 Marquart, Streifz., 517.

bni Havkaln bu hikayesi, byk olunun Bagrdda (kr. Bac-gird) yaadn, kendisinin de

545/1150da bizzat orada bulunduunu belirten Eb Hamid el-Endlsinin Tuhfetl-Albabda882

anlattklarnda yank bulmaktadr.883 Esasen Eb Hamidin eseri kendi halinde bir seyahatnme
olarak nitelendirilmektedir.884 Ama Bagrdda her biri Isfahan veya Badat byklnde ve
zenginliinde 78 ehrin bulunduu eklindeki bir notla uzlamak olduka zor.885 Ferrandn syledii
gibi, Bagrd Macaristanda dahi olsa, ar bir mbalaa sz konusudur. Eb Hamid, Tuhfesinde
Halifeliin kuzey blgelerine defalarca seyahat ettiini sylemektedir. O, Hazarlarn ve Trklerin
topraklarndaki Sakhsin (Sak-sin)den Harezmahn886 [lkesine] doru defa887 gitmi ve bir
miktar tasvir ettii Romann888 yaknlarnda bulunmutur. Muhtemelen Eb Hamidin yolculuu
Irak ve Suriye dolaylar ile snrl kalmtr. nk doum yeri olan Granada [Grnata] bu blgelere
olduka uzakt. Tufetl-Elbab, verdii bir takm bilgiler itibariyle genel anlamda eitli erken dnem
yazarlarndan derlenmi ve baz ksmlar da uydurulmu izlenimi vermektedir. Bagrdda-ki oul,
burasnn Macaristan veya Rusyadaki Bakr lkesi889 gibi baka bir yer olup olmad bir yana,
tamamen kurmaca olabilir.890 Ancak btn bunlar bir kenara Marquartn Yosefin Ceva-bnn
Tuhfetl Elbaba baml olduu iddias kabul edilemez.891 nk bu kitap 557/1162 ylnda892
yazlmtr, fakat Yosefin Cevab XII. Yzyln ilk yllarnda bilinmekteydi.

882 Ed. Ferrand inJ.A., 1925.

883 Ferrand, 194-195.
884 Brockelmann, G.A.L., yukarda. I, 878.
885 Ferrand, 195.
886 Ya da byk bir ihtimalle buralarda bir yer addr. IX. Blm., n. 59 ile karlatrnz.
887 Ferrand, 87.
888 Ayn yerde, 195.
889 Brockelmann, bahsedilen yerde.
890 Ab Hamidin statsnn mkemmel bir ekilde netletirilebil-mesinden nce kendisinin adn tayan tm kitaplarla ilgili tam bir
inceleme gerekmektedir. Madridten Profesr E. Garca G-mez bu konuda bir alma yapaca sz vermitir.

891 Streifz., 10.

892 Brockelmann, bahsedilen yerde.
Bulgar Symeonun bozguna uratt Bizans hizmetindeki Hazarlardan daha nce bahsetmitik. Rum
bakentindeki Hazar muhafzlardan bni Rusta zamanna kadar dayanan erken dnemlerde sz
edilmitir. Hazar muhafzlar, imparatorluk saraylarnn birisinin kapsnda ellerinde yayla tasvir
edilmilerdi.893 Daha sonraki dnemlerde de Bizans imparatoru Constantine onlardan sk sk
bahsetmektedir. Onlar Ferganal askerlerle894 birlikte hatr saylr bir kayt creti deyerek kk
bir hassa birlii tekil etmilerdir.895 Hazarlar ile Ferganal askerlerin bir arada olmalar ilgintir.
Bu durumla ayn ekilde Samarrada da karlalmtr.896 Constantinede, sann Doumu
festivaline Hazarlar, yoldalar Ferganallar ile birlikte davet edilmilerdir.897 Paskalyada olduu
gibi bu trende de898 Bulgarlar Hazarlardan daha n safta yer al-mlardr.899 mparatorun
hizmetinde bulunan Hazarlarn Mse-vlii semi olacaklarn dnmek imkn dhilinde deildir.

893 Ibn-Rustah, 120.

894 De Caer. Aul. Byz., ed. Bonn, 693.
895 Bury (E.R.E., 228, n. 5), muhafzlardan bir Hazarlnn kabul edilmek iin 302.8.0 dediini hesaplamtr.
896 VIII. Blm., n. 67 ile kr.
897 Age., 749.
898 Ayn yerde, 772.
899 bni Rusta (124), mparatorun merasim blyle Ayasofya kilisesine geliine ilikin olaanst bir betimleme yapmaktadr ki, bu
betimlemeye gre, gsne yaldzl zrh geirmi, yaldzl mzrak ve kalkan tayan 10,000 (!) Trk ve Hazarl svarinin kendisine elik
etmektedir. Marquart, Streifz., 219 ile karlatrnz.

Bu blm Hazarlarn Irakda veya brani yazarlarn hl kullandklar ekliyle Babilde bulunan
baz Msev okullaryla olan ilikilerinden birka rnek vererek kapatabiliriz. Yosefin Ceva-bnda
Hazarlarn mucizelerin sonuncusu yani beklenen Mesihin zuhuru konusunda Efendimize, srailin
bilge kiilerine, Kuds ve Babil rabbilerine itibar ederler eklinde bir ifade bu-lunmaktadr.900
Ancak bunun yannda Hazaryann Esir Prensin otoritesi altna girmi olduunu sylemek gtr.
Yahudi seyyah Tudelal Benyamin (1170 dolaylar) hem Constantinoplede hem de skenderiyedeki
Hazarlardan bahsetmektedir.901 Ancak o da Adler902 gibi Hazarya hususunda sessiz kalmaktadr.
Esir Prensin hkm altnda bulunan Curcan ve Alanya ile Trklerin (Togormim) btn topraklar
hakknda yazarken phesiz M-sev Hazarlar da dahil etmektedir.

900 Kokovtsov (Giri), Suradaki akademinin yaklak 943-953e kadar ilevini srdrdne dikkati ekmektedir. Daha sonra sadece
tek bir Babil akademisi bulunmaktayd ki Yosefin Cevabnda (muhtasar nsha) iaret edilen akademi de odur.

901 VIII. Blm., n. 64 ile kr.

902 Benjamin of Tudela, ed. Adler, Introduction, xii.
Dier taraftan haham Petahyann903 (1185 dolaylar) Badatta kuzey lkelerinden gelen ve
Akademi Bakanyla grmek isteyen Msevlii kabul etmi Meshech ve Magog isimli elileri
grm olduu sylenmektedir. Bunlar, ocuklarna Tevrat ve Tal-mud dillerini retmeleri iin fakir
retmenleri davet etmi-ler.904 Ancak Meshech905 ve Magogun Hazar balantlarna ramen
hibir ekilde burada Hazarlarn kastedildii sylenemez.. Haham Petahya Hazaryadan mnhasran
bahsetmekte ve yalnzca lkeyi sekiz gnde boydan boya getiini, alayan kadn sesleri ve kpek
havlamalar iittiini anlatmaktadr. Ancak brani kaynaklarna gre Hazarlarn Irakda biliniyor
olduklar aktr. Mehur Saadiah Gaon (892-942) onlarn varlndan kesinlikle haberdardr ve
onlardan defalarca bahsetmitir.906 Saadiah, Tire Kral Hiram ifadesini normal bir isim olarak
deil Araplarn yneticisi olarak Halife ve Hazarlarn hkmdar olarak Kaan eklinde bir unvan
olarak aklamaktadr.907 ncilden bir ayeti908 yorumlayan Saadiah, Hazar hkmdarlaryla ilgili
bir gelenekten bahseder. Hazaryada bir kii grevlendirildiinde ona yeni bir grev verilene kadar
nceki grevin ifa edildiini hkmdarna sylemezdi. Saadiah baka bir yerde de Irakdan
Hazaryaya giden shak bar Abrahamdan bahsetmitir. Basral Kara Yafet bni Aliye ait bir pasajda
geen mamzer szc Msev olanlar biiminde aklanmaktadr.909 Bir dier Kara yazar Jacob
ben-Reuben (XI. Yzyl) Hazarlarn Msevlie geileri ile ilgili olarak lkelerden grlmeyen
ve Msev olmayanlara vergi demeyen tek ulus demektedir.910 Dahas, W. Bacher911 Hazar
hkmdarnn din deitirmesi ile ilgili olarak Aramice Tanna dBe Elijah (Elijah Rab-bah, 974

dolaylar)912 referans gstermitir.

903 Ed. Benisch, London, 1856, 46ff.

904 Msrdan giden bilim adamlarndan zellikle bahsedilmitir.
905 Meschech=Saqsn iin, IX. Blm. ile karlatrnz. Petahya ayrca Dinyeperin dousunda bir Kedar lkesinden bahseder. Belki de
her iki durumda da Kitab Mukaddese ait isimlerin kullanm aa yukar keyfidir, Sepharad=Spain ile karlatrnz.

906 Harkavy, Kohut Memorial Volume, 244ff ile karlatrnz.

907 Harkavy, Birunide Hazar kaanndan bahsedildiini grdnden bahsetmektedir (age., 245). Hangi blmden bahsettiini
bilmiyorum.

908 Exodus, 19.9.

909 Yazar Srgn gnlerinde diye ekleme yapyor. Bunun ok uzun zaman nce olduunu sylemek istiyor.
910 Bu iki referans da Harkavy tarafndan yazlan ayn makaleden alnmtr.
911 R.E.J., xx (1889), 144-146.
912 Hazarlarn Msevlii konusunda en erken Latin otorite Druth-marn (VI. Blm., n. 10) tm bu referanslar birok yl ile tarihlendirmesi dikkat ekicidir.

branice kaynaklarn atflar olduka kk boyutludur ve bu da bize Hazarlarn merkezi bir Msev
organizasyonunun denetimi altna girmi olduklarn ispatlamaz. Hazarlar Msevliin merkezinden
uzak olarak tasvir edilmiler ve temel bilgilerin ya da gzlemlerin deil, varsaymlarn konusu
olmulardr. Elimizde bulunan edebi metinlerden anladmz kadaryla, Msev otoritelerinin
tavrlarn ynlendiren etken, Hazarlarn yalnzca corafi adan uzakta olular deildir. Hazarlarn
resmi adan ihmal edilmelerinin nemli bir nedeni, onlarn Msevlii tam anlamyla uygulamyor
olmalardr.
Hazarlarn bir zamanlar Bizansl Yunanllar ile Arap Halifelii dndaki tm komularndan daha
gl olduklar kesin. Yine de, Hazarlar uzun yllar nce tarihten silinirken veya Krmda,
Kafkasyada ve muhtemelen baka yerlerde iz brakan topluluklar tarafndan temsil edilirken,
onlardan zarar gren ya da aslnda Hazar mparatorluu bnyesinde yer alan Bulgarlar ve Grcler
gibi ulusal gruplar, hl berhayattrlar.913 Bir halkn knn nedenlerini incelemek daima ilgin
gelmitir. Hazarlarn durumunda da, sre, zel dikkatimizi hak edecek kadar tamdr. Hazar
Devletinin yldznn parlad dneme ait kaynaklar zayfln herhangi bir doal nedenini belirtiyor
mu?

913 Geen yzylda Krmda, Bahesaray yaknndaki ufutkalede bir Hazar cemaatinin varlndan Munk (J.A., v, v [1865], 544)
tarafndan bahsedilmitir. Zajaczkowskinin, Karalerin Hazarlarn modern temsilcileri olduu gr zaten dile getirilmitir. Karaaylarn,
Hazarlarla en ok ilgisi bulunan Kafkasyal bir grup olduu genellikle sylenmektedir (rnein, Zajaczkowski, Culture, 6, A. Samoylovitch, The Question of the Successors of the Khazars and their Culture - Rusa [Yevreiskaya Starina, x, Leningrad 1924]ten alnt
yaparak). Kafkasyann dal Msevleri iin, Marquart, Streifz., 285 ile karlatrnz. George Sava (Valley of Forgotten People, Faber
and Fa-ber, 1941), dal Msevlere yaplan bir ziyareti anlatr, ama ayrntlar iin gvenilemez.

Hazar tarihini aratranlarn hakim zmrenin dininin Msevlik olmasna ramen, - ki dolaysyla
geliiminin zirvesinde bulunduu IX-X. Yzyl iin bir Yahudi Devleti olduu sylenebilir, - dier
dinlerin de youn ekilde yaandn tespit etmeleri tabiidir. zellikle ordunun nemli bir ksmn
oluturan Mslmanlar, hatr saylr bir siyasi gce sahip olmu olmallar. Devletin bu balamdaki
karmak zellii, herkese tam dini serbesti politikasn temel prensip olarak kabul eden Msev
yneticiler sayesinde uygun bir atmosfer yaratmtr. Bu arada Hazaryann ulat uygarlk seviyesinin rahatlkla abartlabileceini kaydetmek gerekir.914 Dini hogr fikrinin herhangi bir zamanda

ortaya kt ya da km olabilecei kesinlikle sarih deildir. Ancak, bilhare Moollar tarafndan

ynetilen lkelerdekine daha ok benzeyen bir durumun yani deiik itikatlara kar bilfiil
hogrnn ada Hristiyan, hatta Mslman lkelerdekinden bile daha fazla olduunu kabul ederek,
din birliinin olmaynn ciddi bir zaaf sebebi olup olmadn aratrabiliriz. Hazarlarn
Msevliinin milli gcn azalmasna bizzat neden olduu dncesi ksr bir grtr.915 Msev
ynetim tarafndan devlete kazandrlan kozmopolitan zelliin, onun hayatta kalmasn tehlikeye
soktuu ve sonuta yklmasna yol at gr daha ar basabilir.

914 H. Rosenthal, J.E.de yle der: Hazarlar, medenilemi uluslarn tm ayrcalklarndan, iyi oluturulmu ve hogrl bir hkmetten, gelien bir ticaretten ve disiplinli dzenli bir ordudan yararlanmlardr. Banazln, bilgisizliin ve anarinin Bat Avrupada hkm
srd bir zamanda Hazar Krall, kendi adil ve serbest fikirli ynetimi ile vnebiliyordu. (art. Chazars). Munk (loc. cit.) dahi yle
diyor: Les lois des Khazares proclamaient une liberte de cons-cience illimitee.

915 Marquart, Streifz., 27, 5 ile kr.

Bununla birlikte, tarihi adan, grnd kadaryla Hazarlar arasndaki durum, asla hatr saylr
dzeyde gelimeyen Msev-likle ilgisi bulunmayan sebeplerin sonucudur. Mool devletiyle olan
benzerlii zaten belirtilmitir. Ykselilerinin ve siyasi bir g olarak tebarz etmelerinin normal
seyri srasnda, deiik dini grlere bal gruplar henz erken bir tarihte Hazarlarn hakimiyetine
girmilerdi. Hazar Devleti iinde Hristiyanlarn ve Mslmanlarn tahminen byk saydaki
varlklarndan Hazar Msevlii hibir ekilde sorumlu deildir. Bunun uzun vadede zararl olduu
da sylenemez. Greceimiz gibi, Hazar Devletinin k, Bizans ya da Hilafet tarafndan uratlan
hezimetlerin sonucu deildir. Herhangi bir toplu terk ve gayr- Msev dmanlardan birine gitme
gibi bir sorun yoktur. Daha ziyade, Hazar nfusu arasndaki din farkllklar rk farkllklarla birlikte
almamz gerekiyor. nk bu iki unsur kesinlikle Hazar mparatorluunda olduka farkl bir ablon
oluturmutur. Hazaryada bozkrl gebeler, bakent ve dier ehirde yaayan yerleikler (ki elbette
her birinin deiik zellikleri vard) iftiler, bat blgelerinden gelen avclar, Trkler, Yahudiler,
Araplar ve keza Slavlar, Finler yahut ayn soydan gelen insanlar yayorlard. eitli halklardan ve
inanlardan oluan bu konglomerann Ak Hazarlar916 diyebileceimiz ksmen Yahudile-mi
Trklerin oluturduu grece kk bir aristokrat snf tarafndan ynetildii gz nnde
bulundurulmaldr. Dierleri mahalli yneticilerin idaresinde kalrken deiik lke ve ehirleri bir
arada tutan grnte bu snft. Bu tabloyu incelediimizde, dier imparatorluklarda rastlamadmz
bir durum ortaya kmaktadr. Hazarlar tarafndan kontrol edilen topraklardaki nfus elbette ki ok
eitliydi; dier ada devletlerde hemen hemen bir benzeri yoktu, ama deiik zamanlardakinden de
farkl deildi. Etnik veya dini dayanmann olmaynn bu imparatorluun yklnn balca sebebi
olduunu sylemek cretkrlk saylr.

916 V. Blm.de alnt yaplan stahri ile kr.

Mevcut bilgiler baka bir zaaf kaynana iaret etmektedir. Hazar Devletinin geim kaynaklar
snrlyd. rnein Mukaddesi, bakent yaknlarndaki dil bozkrlarndan bahsederken, topraklarn
bo ve kupkuru olduunu, bykba hayvanlarnn veya meyvelerinin bulunmadn
belirtmektedir.917 Mukaddesinin biraz abartt muhakkak. Hazarlarn develerinin olduunu
biliyoruz.918 Bu develer, belki de zel bir trd, kkt ve iki hrgl Bactria trnden
farklyd.919 Baka bir yerde lkede ok miktarda koyun bulunduunu syleyen de yine
Mukaddesidir.920 Hazarlarn binlerce atl savas vard ve dolaysyla ok sayda atlar

olmalyd. Esasen 119/737de Araplarn Hazar Devletini istilas srasnda, Mervann dile doru
ilerlerken ok sayda damzlk at yok ettiini okumaktayz.921 bni Saide gre, Hazarlarn binek
hayvanlar, - muhtemelen atlar kastediyor,- olduka iriydi.922 Bozkrda en azndan yer yer tarm
yaplyordu. Daha nce de belirtildii gibi, gerek Hazar Yazmalar ve gerekse stahri, bakente
atm-yetmi mil uzaklkta bulunan tarlalardan bahsetmektedir. Gardizi de Hazarlarn arazilerinden
(kishtz_rha) bahseder.923 Akdar924 ile pirin925 yetitirilmekteydi. Mukaddesi, esr denilen
kalitesi dk ekmek kullandklarn belirtmektedir.926 Balk, temel gda maddesinin bir ksmn
oluturmaktayd.927

917 Ed. De Goeje, 361.

918 Grne gre Bulgarlarn da yapt gibi (Abu-Hamid al-Andalusi, ed. Ferrand, 238, Qazwniden alnt). Burtaslarda deveden
baka bykba hayvanlar da vardr (baqar) (ibn-Rustah, 141).

919 Zeki Validi, lbn-Fadln, 15, n. 3, bn-Atham al-Kufiye atfen (Sarai

MS. , 241b).

920 Ed. De Goeje, 355.

921 Balami, 540, Zeki Validi, lbn-Fadln, 304 ile kyaslaynz.
922 I. Blm., n. 35le karlatrnz. bni Said, bunun sebebini souk ve yamurlu iklim ile izah etmektedir.
923 Ed. Barthold, 96.
924 DHerbelot, art. Khozarsdan alnt yaplan Mirhonddaki yk ile kyaslaynz.
925 stahrinin V. Blm.de verdiimiz kayd ile kr.
926 Ed. De Goeje, 361, 359 ile kyaslaynz.
927 stahri, ayn yerde.
Yine gerek Mukaddesi928 ve gerekse Gardizi,929 lkede bol miktarda bal retildiini belirtiyorlar.
Gardizi, bu rnlere mkemmel balmumunu da ilave ediyor. Ancak, stahri, Hazar Devletinden gelen
bal ve balmumunun baka yerlerden getirildiini ve yeniden ihra edildiini birok kez
kaydetmektedir.930 Ayrca, Hazarlarda tilki derileri bulunduunu da okuyoruz.931 stahri, deiik
krk trleri ile bal ve balmumunun Hazarlara Rus ve Bulgar topraklarndan geldiini aka
belirtiyor.932 bni Rusta933 ve Gardiziye934 gre, Hazar Devletinin yukar ksmlarndan
dorudan Bulgar topraklarna giden gzergah zerindeki Burtas lkesinde daha fazla bal
bulunmaktayd. Krklere gelince, Bulgar samurlarnn nne935 ve zel bir tilki derisinin bulunduu
Burtas krklerine936 ve mebzul miktardaki zerdeva937 krklerine ramen, byk miktardaki krkler,
elbette ki adn verdiimiz blgelerden farkl olarak Hazar mparatorluunun dnda kalan
Rusyadan gelmi olmaldr. bni Hurdadbeh938 ve daha sonra bn el-Fakih,939 Rus tccarlar
tarafndan nce Constantinople (stan-bul)a daha sonra da Karadeniz, Ker ve Don boazlar zerinden dile ve Hazar bakentine getirilen kunduz derileri ile siyah tilki derilerinden bahseder.940
Kaan ya da onun temsilcisi, Rus tccarlarndan r vergisi alyordu. Bu tccarlar, Hazar Denizinin kar tarafndaki Curcana getirdikleri kl knlar ile krkler dahil btn mallar sattktan
sonra dilden aaya, denize doru yollarna devam ediyorlard. bn el-Fakih, Hazar mzraklarndan
da bahseder.941 Rus tacirlerin her zaman evlerinden uzak blgelere seyahat etmeleri ihtimal ddr.

bni Fadlan zamannda onlar dil Bulgarlar arasnda bulmaktayz.942 stahri943 ve bni
Havkaln944 aka belirttikleri gibi, hi phesiz oradan Hazarn-Atile kadar ilerlemekteydiler.
Mesd, onlarn Hazar bakentinin bir kenarnda yaadklarn belirtir.945 Ticaret muhtemelen
kazanlyd; nk aristokrat Mslmanlar arasnda kuzeyden gelen bu krklere talep vard946;
ancak, gnderilen mallardan alnan vergiler dnda, bunlarn nemli bir Hazar emtias saylp
saylmayaca phelidir.

928 Ed. De Goeje, 355.

929 Ed. Barthold, 96.
930 Ayn yerde.
931 Abu-Hamid al-Andalusi, 212.
932 stahri (ayn yerde) iki yerde kunduz derilerinden bahseder. Bunlardan birinde (ayn ekilde kunduz derileri vb.), Chester Beatty
yazmas. (V. Blm., n. 7 ile kyaslaynz), onun yerine susamuru derile-rini koymaktadr.

933 Ed. De Goeje, 141.

934 Ed. Barthold, 97.
935 Abu-Hamid al-Andalusi, ayn yerde.
936 Ibn-Rustah, 141.
937 stahrinin Chester Beatty elyazmasnda (n. 20), julud al-thaalib al-mansubah ila Burtas ibaresi vardr. Mesd (Tenbh, 63)den,
Burtas-larn siyah tilki derilerinin dnyadaki en iyileri olduunu renmekteyiz. Mesd, dier trler olan krmz ve beyaz tilki derilerinden
de bahseder. Halife Mehdi, tahta kmadan nce Reyde yaarken, krklerin hangisinin daha scak tuttuunu anlamak iin onlar souk bir
gecede az mhrl cam kaplara koyup darda bekletmi ve kap iinde donmadan kalan siyah tilki krknn en scak tutan krk olduu
sonucuna varmtr (!). ok yal bir kii olan Halep kads Bahauddin ibni eddad (. 632/1234), Burtas krknden yaplm bir palto
giyiyordu (ibn-Khallikan, , 530).

938 Ed. De Goeje, 154. V. Blm., n. 44le kyaslaynz.

939 Ed. De Goeje, 270-271.
940 bni Hurdadbehe gre, Khamly madnat al-Khazar (Hamlic bir Hazar ehridir). bn el-Fakihin (agy.) khalj al-Khazar (Hazar
krfezi) ibaresi dzeltilmelidir.

941 Ed. De Goeje, 50 (Zeki Validi, lbn-Fadln, 210da bahsedilmitir.)

942 VII. Blm., n. 195le kyaslaynz.
943 Ayn yerde.
944 Ed. De Goeje, 281; ed. Kramers, 392.
945 VII. Blm.
946 Masudi, Tanblh, 63; n. 24n st ksmyla kyaslaynz.
stahri, Hazar Devletine ulaan baka mallardan da bahseder. Ayn zamanda Ruslarla kurun
ticareti de yaplmaktayd; ancak bu, muhtemelen Hazarl tacirler tarafndan Kievden alnp
getirilmekteydi.947 dilin aa akmlarnda stahrinin szn ettii, b-ni Fadlann da
dorulad948 youn kle ticareti daha da nemliydi. Ruslarn kuzeyden kle getirdikleri muhakkak
ve sk sk Mslman topraklarna getikleri949 Hazar bakentinde950 bir kle pazar olduu da ima
edilmektedir. Bunda alacak bir ey yok; nk ok daha sonralar da Avrupann baka yerlerinde
klelik devam etmitir.951 stahri, kendi ocuklarn kle olarak satmann Hazar Devletindeki
Msevlere, Hristiyanlara ve keza Mslmanlara ters olduunu ve sadece putperestler tarafndan

uygulandn syler.952 Byle bir yerleik gelenee aka hibir itiraz yoktu ve yneticilerin
Msev oluu da buna engel tekil etmemitir. Aksine, klelerin varl ho grlmekteydi ve kleler,
dier pazarla-nabilir mallar gibi aka alnp satlyordu. Kuzeyden uzanan kle gzergahnn daha
sonraki dura, galiba Derbend (Bab el-Eb-vab)deydi.953 Keza ayn dnemde Bat Avrupa, Fransa
ve End-lsde, kuzeyden gneye doru bir kle ticareti devam etmekteydi ve Msevlerin oynad
sylenen roln kt niyetli dmanlarn bir icad olduunu zannetmek954 iin bir neden yoktur.

947 Istakhri, ayn yerde.

948 77, 83.
949 Istakhri, ed. De Goeje, 305, Saklab ve Hazar kleleri ile Khwarizm (Harezm)e ulaan dier Trk uluslarnnkilerden bahseder,
Zeki Validi, bn-Fadlaan, 309 ile kyaslaynz. Ibn-Hawqal, ed. De Goeje, 281 (Khwarizmliler, Bulgarlarn ve Saklablarn topraklarna
aknlar yaptlar, yamaladlar ve onlar esir aldlar) ile kyaslaynz.

950 Itahrinin szleri yledir: Hazarlarn arasnda bulunan kleler, kendi ocuklarnn satlmasna ve birbirlerinin esaretine izin veren
putperestlerdir. (yukarda V. Blm.de bahsedilmitir). Satlar ak bir ekilde Hazarn-Atilde yer almtr. Ebul-Fida (217), Sarayn
(aaya baknz) byk bir kle pazar olduunu syler.

951 skoyada M.S. 1178de ve M.S. 1258 kadar, Cunninghamn Church History of Scotland (1882), , 110una baknz.
952 Ayn yerde, yukarda n. 37de bahsedilen aklamann ardndan.
953 Hudud al-aiam, 36. 40.la kyaslaynz.
954 Maqqari, , 92.
Eer Derbend-nmedeki kayt doruysa, Hazarlar, snr blgesindeki askerlerin maalarn demek
iin Kafkasyadaki gm ve altn955 (veya bakr)956 madenlerini kontrol ediyorlard. Dalarn
kuzey yamacnda yer alan Semender ehri, zengin ve verimli olmalyd. stahri ve bni Havkal,
burann balarndan ve binlerce nar bahelerinden bahsederler.957 Gardizinin iaret ettii gibi
Hazaryann baka yerlerinde de bahelerin olmas gere-kir.958 Hazarlarn madd kaynaklarnn
sistemli bir izahn yapmak aka pek mmkn deildir. Bunlarn en nemlileri phesiz canl
hayvan yetitiricilii ve et retimiydi. Hibirinde de retim fazlas yok gibi grnmektedir. lkeye
getirilenlerden ve ihra edilenlerden farkl olarak, Hazarlarn tek ihra malnn balk tutkal olduu
konusunda elimizde stahrinin dikkat ekici bir kayd bulunmaktadr.959

955 Ed. Kasem Beg. 477: Kzlyar yaknlarnda bir altn (?) madeni ve Terekin kaynanda bir gm madeni bulunmaktayd.
956 Kasem Beg, 465le kyaslaynz.
957 stahrinin rakam (V. Blm.de bahsedilmitir) 4,000dir; ancak, bu say bni Havkaln metninde 40,000e ykselir.
958 Ed. Barthold, 96.
959 stahri, ayn yerde.
Bununla birlikte Hazarlarn tacir olarak sanldndan daha faal olduklar grlyor. Mesdnin
Hazar melikinden bahsederken hi gemisinin olmad, adamlarnn da gemi kullanmay bilmedikleri
eklindeki kayd960 bu balamda yanltc bir bilgidir. Barthold, Mesdnin bu kaydnn Hazar
gemilerinin giriini nlemek amacyla Derbendin sahil ksmnda bir deniz duvar kurulduunu
belirten Hilal e-binin verdii bilgiyle rtmediini tespit etmitir.961 Dahas, Mesdnin
Hazarlardan bahsederken bir yerde onlarn bakentten yukar doru gidi-gelite kullandklar
teknelerinin olduunu sylemesi,962 bir baka yerde ise gemilerin (sufun) Hazarlarla Bulgarlar

arasnda gidip geldiini belirtmesi bir eliki tekil etmektedir.963 Nitekim gemilerle ilgili bir kayt
Mukaddeside de964 vardr ve bni Fadlan Hazar Devle-tinden gelen bir geminin (sefine) Bulgar
karasularna girdiinde Bulgar kralnn (Yaltavar, Elteber) bizzat gelerek r aldn belirtmektedir.965 Bulgarlarn gemileri bulunduuna dair bir kayt yok ve dil zerindeki ana trafiin
Ruslarn elinde olduunu dnmemiz de olduka zor.966 Mesdnin ak beyanatna gre, Hazar
bakentindeki nehrin karsnda her halkrda bir gemi (sufun) kprs bulunmaktayd.967
Mesdden daha nce yaptmz alnt, 301/913teki dilden aaya doru gerekletirilen bir Rus
seferinden bahsetmektedir ve muhtemelen yazarn demek istedii ey, Hazar melikinin istilaclarla
boy lecek bir donanmaya sahip olmaddr. Yazarn yanl bilgilendirilmesi de mmkn.
Mesdnin grnn bariz bir ekilde hl geerli kabul etmek ilgintir.968

960 VII. Blm.de bahsedilmitir.

961 Hilal al-abi ed. Amedroz, 217, E.., art. Khazarda bahsedilmitir. Muhtemelen bu bilgi, Hilal e-abi (c. 390/999)nin ada
yetkililerden bahsettii nl vezir Ali ibn-al-Furat (c. 288/900) dnemine aittir. Bu, esasen Hazarlara kar Anuirvan tarafndan yaptrlan
efsanevi deniz duvar da (al-hait fi-al-bahrdan bahseden Kudama, 261 ile kr.) olabilir. (I. Blm.le kr). Genel olarak, Hazarlarn Hazar
sahillerine denizden yaptklar saldrlardan bahsedilmez (ancak aada IX. Blm. ile kr).

962 VII. Blm.de bahsedilmitir.

963 Ayn yerde.
964 Ed. De Goeje, 365.
965 77.
966 Mesd (Tenbih, 62), byk gemilerin ticari emtia ve her trl mal ile Harezmden ve baka yerlerden dile dzenli seferler
yaptn syler.

967 VII. Blm.e baknz.

968 Sava (n. 1le kr.), Mesdnin Hazar meliklerinin Hazar Denizinde hi gemilerinin olmad; nk Hazarlarn denizci olmadklar
eklindeki kaydn zikretmektedir.

Muhtemelen, Hilal e-binin de belirttii gibi, eer Derbendi tehdit etmiyorsa Hazar gemileri
stahrinin iaret ettii gzergahlar kullanarak sadece dil zerinde deil, szde Hazarlarn olan
Hazar Denizinde seyr- sefer ediyorlard.969 Hasdayn mektubundaki ksa Hazar Devleti
tanmndan lke gemilerinin dil zerindeki bakentten (Don-dil geidini kullanarak) deil, - grdmz gibi,- daha ziyade ok nceleri Bizans imparatoru II. Jstinyenin lkesine geri dnmek iin
gemi temin ettii Karadenizdeki Tamatarha (Thanagorya, Taman, Tmutorakan) limanndan
Constantinoplea kadar gelmi olabilecei anlalyor.970 Azak Denizi ile Hazar Denizinin bazen
Hazarlarn Denizi olarak adlan-drld gz nnde bulundurulmaldr.971

969 Ed. De Goeje, 226-227.

970 VII. Blm.
971 Masadi, Tenbih, 138.
Hazar ticareti karadan da srdrlmekteydi. Sadece Hazar Devleti ile Harezmi972 birbirine
balayan gzergahtan nisbeten kesin bir ekilde bahsetmemize ramen, Hazar Denizinin n tarafnn
evresindeki kervan yolu, her zaman byk lde neme sahip olmu olmaldr. bni Havkaln
rivayetine gre,973 muhtemelen Bulgarda yani imdiki Tuna nehri zerindeki Bulgaristan olarak

gsterebileceimiz yerde bir firmann temsilcisi bulunmaktayd. Msev seyyah Ibrahim ibni Yakuba
(X. Yzyl) gre, Hazarlar, Saklablarn974 dilini konuuyorlard. Eer bu doruysa, bu dili ancak bu
lkeye yaptklar seyahatler srasnda renmilerdir. Mesd, Bizansn kuzey snrlarnda Hazar
Devletinden gelen Mslman tacirlerin bulunduundan sz etmektedir.975 XII. Yzyl seyyah
Tudelal Benyamin de Cons-tantinople (stanbul)da ve ayrca skenderiyede Hazar Devle-tinden
gelen tacirlerle tantn syler.976 Yakub ise Badata ulaan bol miktardaki ticari emtia arasnda
Hazar Devletinden gelen mallarn bulunduunu belirtir.977 Grm olduumuz gibi, Rus tacirler
Hilafete ait ehirlerle dorudan irtibat kurmular ve Yahudi rahdnler,978* Hazar bakenti ile
Badat ve dier Mslman ehirleri ziyaret etmilerdir. Hazarl tccarlar, ticarete katlm
olabilirler. Yakub Hazarlarn Samarrada Trklerle ve Fergana yerlileriyle yan yana yaadklar bir
mahalle veya sokaktan sz etmektedir.979 Bunlarn zel paral askerler olduunu farz etmeye gerek
yok.

972 bni Fadlan kendi ekibinin takip ettii gzergah boyunca dzenli bir trafik olduundan sz etmektedir.Dn. 38le kr.
973 VII. Blm.e baknz.
974 El-Bekri, 39 (Marquart, Streifz., 192de bahsedilir). T. Kowalski, Re-latio brahim ibn-Jakb de itinere Slavico quae traditur apud
al-Bakri (Monumenta Poloniae Historica, Nov. Ser., T.I., v, Cracow 1946) ile kr.

975 VII. Blm.e bkz.

976 Ed. Adler, 12, 76. Ashern edisyonu referanslar karmtr.
977 K. al-Buldain, 234.
978 VI. Blm., n. 69 ile kr.
* Farsa yol bilen, rehber anlamndaki bu szck, Yahudi rahdniler ve marifetleri hakknda L. N. Gumilevin Eski Ruslar ve Byk
Bozkr Halklar adl eserin birinci cildinde olduka detayl bilgi bulabilirsiniz. (ed.)

979 Buldain, 262.

Maml mallara gelince, balk tutkalndan biraz nce sz edilmiti. Bu tutkal muhtemelen dil
boyundaki balklarn avladklar balklardan hazrlanmaktayd. Hazar bakentinde ok sayda
Mslman zanaatkrn bulunduunu en azndan bilmekteyiz.980 Ancak, stahrinin lkede hi giysi
retilmedii eklindeki notu enteresan.981 Hazarlarn giydii gocuklar982 ve tunikler, Mslman
lkelerinden ya da Bizansdan ithal edilmekteydi. Siyasi adan kaana bal olan Ouzlar da
Mslmanlardan giysi almaktay-d.983 Her ne kadar stahrinin syledii kadar btnyle deilse de,
bu nemli sanayinin eksiklii, Hazar imalatnn dk seviyede bir gelime kaydettiini984
gstermektedir ki, bundan baka Bizans ve Hilafetin Hazarya zerinde kltrel ynden etkili olduunu
gsteren emarelere sahibiz.

980 Masudi, VII. Blm.de gemitir.

981 V. Blm.e bkz.
982 stahri (ayn yerde), Hazarlarn uzun ya da bol gocuklar ile Ruslarn ksa ceketleri arasndaki farka iaret etmektedir.
983 Ibn-Fadlan, 25.
984 stahri (213), Astarbdla Hazarya arasnda dzenli bir ticaretin mevcut olduunu ve bunda Astarbd yaknlarnda imal edilen
ipein nemli bir yer tuttuunu kaydetmektedir.

Arkeolog T. J. Arne, Hazar medeniyetinin byk lde Pers tarzlarndan etkilendiini ve

dolaysyla bir noktaya kadar Ssn el ilerinin taklitlerinin Hazaryada bol miktarda bulunduunu
tespit etmitir.985 Ayn arkeolog, Bat Rusya ve svede ortaya karlan ve kemer sslemesinde
kullanlan levhalarn Pers dizaynnn izlerini tadn ve bunlar randan alan Hazarlarn snrl
kltrel etkisiyle imal edildiini de tespit etmitir.986 T. J. Arne, tahminen Bizans meneli olan ve
VIII. Yzyldan sonra Hazar kltrnn etkiledii lkelerde taklidi yaplan tokalardan (kancal byk
ineler) da bahsetmektedir.987 Ancak, tm bunlar, n-mizmatik Zambaurun genellikle sve ve
Rusyadaki arkeolojik yadigrlar arasnda mol miktarda rastlanan Arap sikkelerinin taklitlerinin
dzenli bir ekilde Hazar darphanelerinde yapldna ilikin iddias kadar dikkate deer
deildir.988 Arne, (a) bu tr taklitlerin Hazar topraklarnda neredeyse hi bulunmadn ve ( b)
Smn sikkelerinin sahtesini yapmak iin planlanan bir ta kalbn daima Hazarn etki alanndan ok
tede (Vitebsk) bulunduunu syleyerek Zambaura kar kmtr. Vitebskden gelen bu ta
kalbndan Rus para basm ile balantl olarak Barthold bahsetmitir.989 Elimizde hi Hazar
paras990 olmamas tabi ki bir

985 La Suede et lOrient (Archives dEtudes Orientales, 8), Upsala 1914,

96-99.

986 Ayn yerde, 157.

987 Ayn yerde, 143.
988 E. von Zambaur, Orientalische Mnzen in Nord- und Ost-Europa (Vortrag in der Wiener Numism. Gesellsch., 1902) ve Die
Mnzen der Chazaren (Monatsblatt der numism. Gesellschaft in Wien, v, 1911), Arnede ayn yerde, 86da bahsedilir.

989 Decouverte, 196, R. Hennig, Die mittelalterische arabische Han-delsverkehr in Ost-Europa, Der slam, B. 22 (1935)te
bahsedilmitir.

990 VI. Blm., n. 18 ile kr.

eksikliktir, ama Hazarn-Atildeki ticari etkinliin ilkel takas yoluyla ilerlediini dnmek de
neredeyse imkanszdr. Bununla birlikte Zambaurun grn teyit eden hibir kant ortaya km
gibi grnmemektedir.
Serdettiimiz vakalardan Atilin, kuzey ve gneyin olduu kadar dou ile batnn da nemli bir
ticari antreposu olduu kanaati douyor. Hazar Devletinin refah, bariz bir ekilde, lkenin kendi
kaynaklarndan ziyade nemli ticaret yollarnn kavak noktasnda bulunmasna balyd. Mali
sistemden rendiklerimiz de bunu dorulamaktadr. Vergi yk nisbeten yerli halkn omuzuna
yklenmiti ve asil Hazarlar (Ak Hazarlar) yalnzca askerlik yapmakla ykmlyd. Sk sk mracaat
ettiimiz stah-riye gre melik bireylerin mlkleri zerinde hibir hakka sahip deildi.991
Muhtemelen bu durum sadece Beg iin geerliydi, nk anlald kadaryla hakan, tm halkn
demek zorunda olduu vergilerden ve sabit gelirlerden pay alyordu.992 Her halkrda Beg icra
gcnn bayd ve muhtemelen harcamalar Hazar btesinin en byk ksmn oluturuyordu.
stahri, melikin gelir kaynaklarnn biri kara ve deniz yoluyla lkeye giren mallardan alnan gmrk
ve ar vergileri, dieri imparatorluk bnyesinde cebren toplanan haralar olmak zere iki gelir
kayna olduunu belirtmektedir.993

991 V. Blm., n. 17ye bkz.

992 Ibn-Hawqal, ed. Kramers, 396.

993 Yukarda V. Blm.e baknz.

stahrinin birinci gelir kayna olarak gsterdii vergilere gelince, Rus tacirlerinin lkeye
getirdikleri krk ve kllar iin Hazar hakanna maln onda biri orannda vergi dedikleri daha nce
belirtilmiti. Bu vergilendirme sistemi tm Rus ticareti iin uygulanm gibi grnyor.994 Bunun
genel bir sistem olduu ve muhtemelen lkeye gelen Mslman tacirler iin de uyguland hkmne
varabiliriz. Muhtemelen gmrk gelirlerinin ve mutad vergilerin toplanmas iiyle grevli memurlar
vard ve bni Fadlan zamannda Khazz995 ve Mesd dneminde Ahmed ibni Kuya996 adl biri ayn
makam igal ediyordu. Her ikisi de kesinlikle Begden pek de aa olmayan yetkilere sahipti.
Bunlar Mslmand ve Beg de tabii olarak Msev bir Hazard.997 Ama anlald kadaryla her
ikisi de Mslman hakimlerden deildi. Geri Msev ve Hris-tiyanlar gibi Mslmanlarn da iki
hakimi [kads] vard,998 her ne olursa olsun Khazz ve bilhare Ahmed ibni Kuya kendi alanlarnda
bamszdlar.

994 Ibn-Hawqal, ed. Kramers, 392.

995 V. Blm., n. 99.
996 VII. Blm., n. 199.
997 Ibn-Rustah, Istakhri, V. Blm.e bkz.
998 Masudi, VII. Blm.
ki gelir kaynandan ikincisinin ne olduu Rus vakayiname-siyle de aydnlatlabilir. Daha nce
Slav halklarnn, Polyanlarn ve dierlerinin IX. ve X. Yzylda Hazarlara vergi dediklerini
belirtmitik.999 Hazarlar, tebaa halklardan hane veya pulluk vergisi alyorlard ve bu vergi bir kl
veya kl kn, yahut dier hallerde her pulluk veya kii iin bir miktar para olarak alnyordu.1000
Muhtemelen bu vergi dzensiz bir ekilde toplanyordu ve zaruret halinde veya gerek grld
hallerde vergi salnyordu. Bulgar kral (Yaltawar, Elteber) de ayn ekilde her hane iin bir kl kn
veriyordu.1001

999 VII. Blm.e bkz.

1000 Russian Chronicle, cc. 12, 14, 15, 32.
1001 Ibn-Fadlan, 77, 56 ile kr. Her ev halk, Yaltavarn Hazar vergi tahsildarlarna dedii bir samur derisini balamtr. Yakut
ayn vergiden bahsederken (Buldan, art. Bulghar), muhtemelen yanllkla samur derisi yerine kz derisi demektedir.

O zamanlar bunlar, Hazarlarn tebaa halklarn dedikleri gmrk vergileri ve haralarndan oluan
ana milli gelirinin bir ksmn oluturmu gibi grnmektedir. zellikle ithalata dayal ticari
teebbslerden elde edilen milli hasla phesiz nemli miktardayd. Bununla birlikte, belirttiimiz
gibi, ihracat konusunda hem lkenin tabii zenginlik kaynaklar fazla deildi, hem de milli endstri iin
yeterli hammadde vard. Bu artlar altnda Hazar ekonomisi haddinden fazla yapay grnyor. Her
ey siyasi prestije ve askeri gce dayanyordu. Ticaret erbabndan alnan ar gmrklerin haragzar
halklardan toplanan haratan daha sevimli olmayaca ikr. Her ikisini de toplamak iin en azndan
gce veya g gsterisine ihtiya vard. Slav kavimlerinin ele geirecekleri ilk frsatta Hazarlara
olan bamllklarndan kurtulmaya istekli olduklar Rus Vakaynamesinden anlalmaktadr.1002 bni
Fadlann verdii bilgilerden de merkezi otoritenin imparatorluun dou kesiminde, Bulgarlarla
Ouzlar arasnda artk geerliliini yitirdiini gryoruz.1003 Hazarlar gleri yettii lde ve tabi

ki askeri yoldan fetihlerini srdrebildikleri srece bu sistemin ileyebilecei sylenebilir. Ancak,

askeri gleri bir kez krldnda, tm ekonomi kmeye maruz kalacakt.

1002 C. 15. Platonov, op.cit., 497, 498 ile kr.

1003 36, 48, 78.
Nitekim aynen bu ekilde olmutur. eitli demeler ve gmrk girdilerinin sonuta o dnemde
hazineye girii mecburen durur ve gnlsz halklar bamszlk peinde komaya balarlar.
Zayflam bir merkezi hkumet, daha nce kontrol altndaki stratejik noktalar tekrar igal etmek
veya eski vergileri toplamak iin hemen ordu sevk edemez ki, bu durumda lkenin adam akll dumura
urayan mekanizmasn yeniden iler hale getirmenin imkansz olduu ikr. dil-Kafkasya
arasndaki blgede yer alan kuvvetlerinin sleri tabiat tarafndan daha cmerte dllendiril-seydi
veya retime ynelik zanaatlarda die dokunur bir istidatlar olsayd, Hazarlarn kendilerine kalan
eyleri konsolide edebileceklerini, diplomasi yoluyla geri kazanabileceklerini ya da ayaklandrlan
halklar yava yava yeniden fethedebileceklerini ve eski topraklarndaki siyasi ve ticari sistemlerini
tedrici olarak yeniden kurabileceklerini dnebilirdik. Ama bu artlar eksikti.
Hazar mparatorluu iindeki rk ve din farkllklarn onun dalmasna katkda bulunduu
muhakkak, fakat bu paralanmann asl sebebini tabii snrlar olmayan, kendi bana yetersiz, uzun
vadede kalc bir siyasi istikrar ve ekonomik birlik salamaktan uzak olan bitiik blgelerin birbirine
katlm olmasnda aramak gerekir. Bu topraklar, belli bir sre, garnizonlaryla ehirler arasndaki
blgeleri svarilerin kontrol altnda tuttuu srece muhteem bir gc kullanan askeri bir
demokrasinin, Msevle-mi Hazarlarn hakimiyetinde kalmtr. Hazaryann corafi konumu ve
siyasi ehemmiyetine gelince, daha nce grdmz gibi, o an byk halklarna bir sre meydan
okumutur. Ama bu durum uzun sre devam etmemi, askeri hakimiyet dzeni bozulmu ve daimi
birlik balarnn olmay sebebiyle Hazar Devleti kmtr. Hazar mparatorluu tarafndan igal
veya tehdit edilen daha kk halklarn bazlarnn gnmze kadar hayatta kalm olmas da bu
tezatn bir parasdr. Halbuki bir zamanlar mukayese kabul etmez ekilde1004 komularndan daha
gl olan Hazarlarn ad zar zor hatrlanmaktadr.

1004 Bu szler, Barthold tarafndan Bulgarlara atfta bulunarak Hazarlar iin kullanlmtr. (E.l. art. Bulghar)
Her eye ramen, doudaki ve batdaki ulusal devletlerin benzerlikleri zellikle retici deildir.
rnein, Fransann ya da Pers mparatorluunun tarihi, ykseli ve k dnemleri boyunca
olduka eskiye doru dzenli ekilde izlenebilmektedir. Eski Galya ve ran, gnmzn nemli
topluluklar arasnda hl varln srdren temsilcilerine sahiptir. Aksine Hazar mparatorluu,
uluslararas camiada inanlmaz bir hzla ykselen, belli bir sre neredeyse tarihin akn kontrol
altnda tutan, fakat ayn hzla kp yok olan gebe imparatorluklar anmsatmaktadr. rnein Hun
ve Mool imparatorluklar bu trdendi. kincisinin, byk devletleri geni topraklar iinde yutarak
medeni-lemi dnyann ounu nasl altst ettiini ayrntlaryla bilmekteyiz. Ama sonuta sular
mecrasna dnm ve Moollar, devirmi olduklar Pers mparatorluu ya da bir hanedan verdikleri
in gibi devletlerden ok daha az nemli hale gelmilerdir. Hazarlarn maceras Moollarnkinden
ok daha kk lekliydi. Sava kuvvetlerinin ve kontrol ettikleri blgelerin says, takriben de
olsa, asla bu kadar byk olmamt, fakat ykselileri takdire ynd. Yine de Moollarn veya
kendilerinden nce Hunlarn yok oluu, X. ve XI. Yzyllarnda Hazarlarn yaadklar kaderi
anlamamza izin vermektedir.1005

1005 Rus arkeologlar halihazrda ok sayda Hazar yerleim alannda veya benzerlerinda kaz yaptlar, ama ne yazk ki detayl bilgiye
ulamak zor. zellikle Donetz zerindeki Yukar Saltovda 1914 ylna kadar on iki yl boyunca yaplan kazlarn bir zeti, Rus edebiyatna
atfta bulunularak Arne (op.cit.) tarafndan verilmitir. Poliak (Khazaria, c. 5), buluntularn bazlarn tartr. nemli olmas gereken dier
alma, Bulgarda, (Smolin, Po razyal. drev. Bulgara, Kazan 1926; Minorsky, Hudud, 461, n. 2 ile karlatrnz,) ve Su-varda yaplmtr.
kinci blgede deerli sonularn zaten elde edil mi olduu aktr. Zeki Velidi (bn-Fadlaan, 75 n.) X. Yzyla ait iki katl bir sarayn ve
birok parann bulunduunu A. P. Smirnova atfen bahsetmektedir. Bunlar, yukarda sz edilen Hazarlarn Arap paralarn oaltmalar
sorusuna k tutmaldr. Sovietskaya Archa-eologiya, v (Moscow 1937)de ksa bir not bulunmaktadr. Gnmzde, Yukar Saltovun bir
Hazar blgesi olmas konusunda olduka az bir mutabakat olduu da eklenebilir (Vernadsky, Anc. Russ., 157, 241, 269la kr.; N. Fettich,
Die Metallkunst der landneh-menden Ungarn, Archaeologia Hungarica, 21 (1937) ve A. Zakhanov ve V. V Arendt, Studia Levedica, ayn
seri, 16 (1935)ten bahseder. VI. Blm, n. 105le de kr.

IX.
HAZAR DEVLETNN SONU
nceki blmde Hazar Devletinin zaafnn tahminen nereden kaynaklandn tarttktan sonra,
imdi de onun ayrlp dalmasna ve nihai olarak yok oluuna neden olan olaylar zincirinin izini
srmeyi denememiz gerekiyor. stahri (320/932), Mesd (332/943) ve Hazar Yazmalarndan
anladmz kadaryla Hazar Devleti X. Yzyl ortalarnda gelimekteydi. Cambridge Belgesine
gvenilirse, Hazarlar bu dnemde zellikle Bizansllara kar dikkate deer askeri baarlar
kazanmlardr.1006 Bununla birlikte Ruslarn glerini birletirmesiyle Hazar mparatorluuna
kar bariz bir tehlike gelimeye balamt. Volgann [dilin] aa akmlarna doru
gerekletirilen Rus aknlarnn ne kadar erken balad kesin olarak belirlenememektedir.1007

1006 Yukarda VI. Blm.e bkz.

1007 Balaminin 22/642-643 gibi erken bir tarihte Ruslarn Kafkasya topraklarnda tehlikeli olduklar eklindeki (ed. Dorn, 500) kayd
III. Blm.de tartlmtr. Ruslarn ortaya k tarihiyle ilgili benzeri bir kayt, Yermuk savanda (15/636) Saklablarn Rus kral Kanatir
(ed. of A. H. 1335, , 97) komutasnda Bizans saflarnda savatklarn belirten kayda mehur Futuh e-am (Vakidinin 207/823de yazd
sanlan, ancak Hal Seferlerinden nce yazlm olmas hayli pheli bulunan) adl eserde rastlanmaktadr. Bu, yalnzca bir fantazi-dir.
sim konusunda Nizamideki (Blm. I, n. 61) Kantal ile kr.

Erken dnemde Ruslarn en azndan kltrel adan Hazarlarn etkisi altnda olduklar
grlyor.1008 Gerek Arap kaynaklarnda1009 ve gerekse M.S. 839 (Chacanus) ylnda Bat
mparatoruna gnderilen Bizans elisine ait Latince bir kaytta Rus Hakanndan sz
edilmektedir.1010 Marquartn da ifade ettii gibi, bu unvan Hazarlardan dn alnm olabilir.1011
Dahas, bni Fadlan zamannda (m.s. 922) Hazar Kaannn olduu gibi, Rus kralnn da orduyu
yneten, dmanlarla savaan ve halka kar kral temsil eden bir yzbas (khal_fah) vard.1012
Zeki Velidi, Ruslardaki bu memuriyetin Hazar sisteminden alndndan phe duymamaktadr.1013
Galiba bni Fadlan Rus voyvodalarndan haberdard.1014

1008 Bu konu, Artamonovun Ruslar zerindeki Hazar etkisinden bahsetmesi zerine Rusyada u yaknlarda tartlmtr. (The Times,
12.1.1952ye bkz).

1009 Ibn-Rustah, 145, vb. (Marquart, Streifz., 200le kyaslaynz).

1010 Annales Bertiniani, a. 839, Mon. Germ. Scr., , 434 (Marquart, Str., 202e atfen).

1011 Zeki Velidi (Die Schwerter der Germanen, 32), kaan unvannn Ruslarn Hunlarla olan daha nceki dostluklarndan geldiini
dnmektedir (?).

1012 bn-Fadlaan, 93.

1013 bn-Fadlaan, 253.
1014 N. K. Chadwick, Beginnings of Russian History, 115 ile kr.
Her halkrda Ruslar IX. Yzyldan itibaren Kiev ehri de dahil olmak zere batda Hazar
topraklarnn bir ksmn igal edebilecek kadar glydler. (M.S.. 878?)1015 Artk Ruslarn dilin
aa akmlarna dzenledikleri seferlerden bahsedildiini duymaktayz. Ruslar, 251/864 ile 270/884
yllar arasnda Taberistan hkmdar Seyyid Hasan ibni Zeyd zamannda, Hazar Denizine ulaarak
dou kysndaki Abeskuna baarsz bir saldr dzen-lediler.1016 297/910 ylnda, on alt gemiyle
Abeskuna geldiler ve bu defa bu defa ok sayda Mslman kardlar veya ldrdler; yerleim
birimlerini ve evreyi tahrip ederek yamaladlar.1017

1015 Vernadsky, Ancient Russia, 368 ile kr.

1016 Ibn-Isfandiyar, 199.
1017 Ayn yerde.
Bu gemilerin Hazar sularndaki varl, belki de dil yolunun ak olduu gnlerde, Hazaryadaki
ticari avantajlarla izah edilebilir. Daha nce de belirtildii gibi, lkeden geen Rus gemileri,
yklerinin onda biri orannda vergi demek zorundayd. Eserini yaklak 840 ylnda yazan bni
Hurdadbehin kayd byle; ancak, sz konusu ticaret Hazarlarn bat blgelerinin Ruslarn eline
gemesinden ok sonra da devam etmitir.1018 Abeskuna sefer dzenleyen gemilerin Hazar
Denizine Hazar hkmetinin bilgisi dahilinde ulatn farz etmekte hakl olabiliriz.

1018 stahri-ibn-Hawqal, V. ve VIII. Blm.ler, n. 82 ile kr.

Ancak, durum deimekteydi. Sz edilen Abeskun seferlerinin ikincisinden ksa bir sre sonra, bir
Rus donanmas Hazarl yetkililerden dil su yolunu kullanmak iin izin istemi;1019 Hazar sahillerine
akn dzenleyeceklerini belirten Ruslar, bu izin mukabilinde ele geirilen ganimetin yarsn teklif
etmiler ve teklifleri kabul edilmitir.

1019 Masudi, yukarya baknz.

Gibbon bir yerde yle der: Dnya tarihinde, Hazar sularnda sadece iki donanmay
alglayabilirim.1020 Ona gre bunlardan biri Orta Asyadan1021 gelerek Amu-deryaya indii
sylenen Amiral Patrocles komutasndaki Makedon filosu, dieri ise Moskovann komu
blgesinden Byk Petro kumandasnda Hazar kysna gelen Rus filosudur. u anda szn ettiimiz
Rus silahl gc de, byk lekli bir sava filosuydu. Bu, o dnemde bariz ekilde gl
saylabilecek, her biri iin 100 kii tayan 500 gemiden mteekkil bir donanma idi. Sonucun da
gsterdii gibi, Hazarlarn topraklarn koruyacak kadar gl olmalarna ramen, neden Rus
donanmasnn lkenin i kesimine gemesine izin verdiklerini bilmiyoruz. Belki de Rus seferi
dorudan Hazar sahilindeki Mslman yerleim birimlerine ynelik olduu iin, onlara kar zel bir
sempati beslemeyen Hazarl yneticiler, hibir ey yapmadan kendi hesaplarna nemli bir kazan
salayacak olmaktan ziyadesiyle memnundular. Her halkrda Hazar liderlerinin bu karar, gemite
ei grlmemi olduka tehlikeli bir karar olarak dnlmelidir.

1020 Decline and Fall, c. 46, n. 5.

1021 Gnmzde bu seferin hi yaplmad eklinde pheler de var.
Bylece Ruslar, Hazar sahillerindeki pekok yerleim birimine saldrlar dzenlemi (yaklak
olarak 913)1022, gn boyunca i kesimde ilerleyerek Azerbaycan snrlar iindeki Erdebile
kadar gelmilerdir. Bilhare neler olduunun tasvirini VII. Blmde Mesdnin azndan
dinlemitik. Geri Mesd Ruslarn o olaydan sonra bir daha byle bir harekete teebbs
etmediklerini kaydederse de, eserini yazd ylda (332/943) kendilerine ve dmanlarna sadece
daha az tahripkr sonular getiren bir sefer mnasebetiyle tekrar Hazar Denizindeydiler. 943 seferi,
esasnda byk aplyd. Ruslar, Berdaay zaptederek bir yl boyunca ellerinde tutmulardr.1023
Bir nesil mrnden daha uzun bir sre sonra dahi, onlarn ehir dndaki kamplar hl
hatrlanyordu.1024 Ruslar, bu iteki paylar ancak tahmin edilebilen Hazarlardan ziyade, zayf
dmelerine ve hayatta kalanlar gemilere ekilmeye mecbur eden Azerbaycan hakimi Musafirid
Merzeban ibni Mu-hammede kar direnmekten ciz brakan salgn hastalktan ektiler. Dindar
Mslmanlar ise vuk bulan bu olay yaptklarnn cezas olarak ilahi bir ikab eklinde
deerlendirdiler.1025

1022 Sefer, Rus Igorun (Minorsky, E. ., art. Rus) greve gelmesinden ksa bir sre sonra 301/913te gereklemi olabilir. Mesd,
olayn tarihini verirken Hicri 300 ylndan bir sre sonra demekte, fakat b-ni sfendiyar, age., Hicri 298 yln gstermektedir.

1023 Ibn-al-Athr, v, 134-135; bni Miskaveyh, II, 62-67, Ruslarn Ber-daaya ulatktan sonraki ilerlemeleri konusunda grg
ahitlerine dayanarak olduka nemli bilgiler vermektedir.

1024 Hudud al-aHam, 29, 144. bn el-Fakih, Berdaa civarnda ou harabe haldeki pek ok kyn Ruslar tarafndan igal edilmi
olduunu kaydetmektedir (Kahlenin daktilo ile yazlm evirisinde, Meshed elyazmas., fol. 189a, Z.D.M.G., B. 88 [1934], 43ff ile kr.)

1025 Yaqut, Buldan, s.v. Rus.

Anlald kadaryla Hazarlarla Ruslar arasndaki ilikilerin baka bir aamas, Yosefin
Cevabnda gsterilmektedir. Hazarn-Atildeki yetkililerin bu yabanc sava filolarna dilin aa
akmna alan bir geidi esirgedikleri zaman da olmutur. Daha nce de bahsedildii gibi, belgenin
muhtasar nshasnda Yosef yle der: [Atil] nehrinin denizle birletii geni ve ak yerde yayorum ve gemilerle gelen Ruslarn [Araplara] gemelerine izin vermiyorum, ayn ekilde, kara
yoluyla gelen dmanlarnn da onlarn lkelerine gemelerine izin vermiyorum. Onlarla zor bir
sava yapyorum. Onlara izin versem, Araplarn lkesini Badata kadar yok ederler. Ayn konu
mufassal nshada u ekilde geniletilmi: Nehrin aznda yaadm bilin ve anlayn. Tanrnn
yardmyla nehrin azn koruyorum ve ne gemilerle denizden gelen Ruslarn Araplara kar
gitmesine, ne de karadan gelen dmanlarn [? Bab el-Ebvab]a gelmesine izin veriyorum.1026
Onlarla savayorum. Bir saatliine onlara izin versem, Araplarn lkesini

1026 Lit. to a gate (shaar). Cevabn baka bir yerinde, Shaar al-Abwab, (VI. Blm., n. 111) ifadesi kullanlr.
Badata kadar ve lkesini yok ederler. Anlalan Hazar
kaan M.S. 960larda Ruslarn dilden aaya doru Hazar De-nizine gelmesini engellemeyi
nemli gryordu.
Bu seferlerin Ruslara anlatlacak ykler ve intikam alnacak yenilgiler salad kesin. Daha da
nemlisi, artk Hazar savunmalarnn tr ve gc hakknda iyi bir fikre sahip olmu olmallar.
Anlald kadaryla dilin aa akmna olan allm trafik yine de devam ediyordu.1027
332/943 seferinden sonra Hazarlar kendi paylarna nehri Rus sava filolarna kapatmaya karar vermi

olabilirler. Sz edilen politika deiiklii, belki de yirmi yl kadar sonra Ruslarn Hazaryada
gerekletirdii son ve en byk seferinin bir sonucudur.

1027 N. 13 ile kr.

Rus Vakayinamesine gre, Kievli Ruslarn hkmdar Svyatos-lav, M.S. 965 ylnda hann
(kaann) hakimiyeti altndaki Hazarlar yenilgiye uratp Bela Veja [Akkale] kasabasn ele
geirmi, arkasndan Yaslar ve Kasoglar itaat altna alarak Kieve dnmtr.1028 Bela Veja,
Akkale1029, genellikle Sarkelle zdeletirilmektedir.1030 Ancak, Marquart, burada ad geen
ehrin, daha nceki Arap kaynaklarnda bazen el-Beyda (Beyaz) olarak adlandrlan Hazar bakenti
olduunu grndedir.1031 Vaka Hazar bakentine saldrmak iin bir kara kuvvetinden ok bir
filonun dnlmesi daha doaldr. 965 ylnda Svyatoslav tarafndan kullanlan gemiler konusuna
Vakayinamede deinilmiyor. O sralarda Hazarn-Atilin artk Ruslarn eline gemi olduu
konusunda bamsz bir iaret mevcut.1032 Doal olarak, byle nemli bir konuda Vakayna-mede
bir takm bilgilerin olmasn beklerdik. Sarkelin byle olmu olduunu varsayarak, bir Don kalesinin
zaptnn niin kaydedilmesi ve dier bir olayn karlmas gerektiini anlamak zor. Bu nedenle,
Marquartn gr kuvvetli bir ihtimalle dorudur.

1028 Chronicle, c. 32.

1029 Ya da Beyaz adr, Marquart, Streifz., 3 ile kyaslaynz.
1030 Sarkelin Yunanl muadili Aspron Hospition, benzer bir anlama sahiptir, VII. Blm. ile kr.
1031 Streifz., 1-3; el-Beyda iin III. Blm. ile kr..
1032 Aaya bkz.
Hazaran-Atilin yerle bir edildii muhakkak. bni Havkal, bu konuda stahriye ilaveten 358/968969 tarihlerini vererek, burann Ruslar tarafndan tahrip edildiini birden fazla yerde belirtir. dil
boyundaki Bulgar ilesi hakknda yle der: Buras, bu lkelerin (kuzey blgelerinin) ticaret
merkezi olarak hret yapmt. Ruslar, Hazaran, Semender ve Atili tamamen yok ettikten sonra Hicri
358de buray yamaladlar.1033 Krk ticaretinden bahsederken de yle der: Hicri 358 ylna
kadar byleydi; nk Ruslar [bu yl] Bulgar ve Hazaran yok ettiler.1034 bni Havkala ait nc
bir metin, Ruslarn saldrs ile ilgili bilgisinin kaynan gsterir: Semenderde pek ok ba vard
ve vaktiyle burada 40,000 asma olduu sylenmektedir.1035 Bunu 358 ylnda Curcanda, son zamanlarda orada bulunmu olan bir adama sordum. Adam yle dedi: Eer orada zm ba yahut
bostan varsa, yahut Tanr orada dal stnde yaprak yaratmsa, btn malm yoksullara sadaka olsun.
nk Ruslar buraya geldiler ve burada ne ya zm kald, ne de kurusu. Semender kasabasnda
Mslmanlar ve bakalar otururlard. Burada Mslmanlarn mescitleri, Hristiyanla-rn kiliseleri ve
Yahudilerin havralar vard; ancak, buradan g ettiler. Topraklarnn verimlilii ve mahsulatn
bolluu nedeniyle, tekrar eski haline gelmesi yl srmez.1036 Barthold bu pasajdan 968 ylnn
Svyatoslavn dzenledii seferi deil, bni Havkaln Curcan ziyaret tarihini gsterdii kanaatine
varmaktadr.1037 Hazaryann tahrip edilmesinin ayn yln daha erken bir dneminde vuk bulduu
izlinimini bni Havkaln oluturmu olduunu var saysak bile, tarihler arasndaki uyumazlk
konusunda mutlaka bir aklama yapmak gerekiyor.

1033 Ed. Kramers, 15.

1034 Ed. Kramers, 392.

1035 stahrinin rakam 4,000dir, V. Blm.e bkz..
1036 Ed. Kramers, 393.
1037 E.I., art. Bulghar.
Zeki Velidi, bu pasajda Rus Vakayinamesinde belirtilen1038 Rus istilasnn 965 ylnda
gerekletii konusunda bir kant aramaya teebbs etmekte ve bu durum onu bni Havkaln ya da
ona bilgi veren kiinin szlerini arpk bir ekilde tercmeye zorlamaktadr: Topraklarnn
verimlilii sayesinde ... o eski haline gelene kadar var you yl geti. Bu, asla kabul
edilemez1039 ve sanrm gereksizdir. Marquart, Rus Vakayinamesinde Bela Vejann zapt
edilmesinden sonra Svyatoslav tarafndan itaat altna alnd belirtilen Yas ve Kasoglarn her
halkrda Kafkasyada ya da civarnda yaayan ve muhtemelen Hazarlara tabi olan1040 Kafkasyal
Alanlar (As) ve Keekler (Kaak/Kazak) olduunu gstermitir. Bu nedenle, Vakayinamenin yalnzca
Svyatoslavn seferini doru tarihe, m.s. 965de yerletirmekle kalmad, ayn zamanda askeri
harekatn tm kapsamn da aklad sonucunu karmalyz.1041 Bu arada, eer Kossaklarn
Kasoglar olduu ispat edilebilirse, o zaman bu, Hazarlar ile Kossaklar1042 ilikilendiren eski teorinin belli bir kant olarak kullanlabilir.

1038 bn-Fadlaan, 319, n.

1039 Metin: fa-lan tamdiya thalath sinin.
1040 Streifz., 2, 479. Marquart, Kashak ve K_sak_yah (Tanblh, 184); Ka-sakhia (Con. Por. De Admin. mp., c. 42); Reply of Joseph,
S.V B_sa, L.V. K_sada dzeltilmitir; vb ni dile getirir. Hudda, 48, gre, K_sak, Alanyadayd. Kas_k formu urada da ortaya
kmaktadr; IV. Blm., n. 104le kyaslaynz. V.ye baknz. Minorsky, Transcaucasica, J.A., t. 217 (1930), 73-90.

1041 Grtzin (Geschichte, v, 307) Svyatoslavn Hazar Devletini 965 ylnda (Sarkel) ve yine 968 ylnda (Atil ve Semender) akn
yapmasna ilikin varsaym kaynaklara dayanmamaktadr. Daha aas ile kr.

1042 rn., Fr. Bodenstedtin Vlker des Kaukasus, Frankfurt-am-Main 1848, 238ff. Gr0nbechin bir eletirisi olan Komanisches
Wrter-buchtaki en yeni O. Pritsak, Der slam, B. 30 (1952), 113 ile kyaslaynz.

Marquart daha sonra Svyatoslavn Vakayinamede bahsedilen seferinin sadece Sarkele kadar
uzand grne geri dnmtr. bni Havkaln szn ettii Hazaryann tahribi olaynn esasen
968de vuk bulduu; ancak, bundan sorumlu olanlarn Svya-toslava tabi olan Kievli Ruslar
olmad, bu nedenle de Rus Vaka-ynamesinde bundan bahsedilmedii onun daha sonraki duruuydu.1043 Bunun yannda, Sarkelin Hazarlardan 965 ylnda zaptedil-mesi ve Hazaryann 968de
baka dmanlar tarafndan tahribi sebebiyle Vakayinamede herhangi bir kayt bulunmamas da
mmkn. Ancak, genellikle dier zm n plana kmaktadr. Marqu-artn analizinin de gsterdii
gibi, Vakayinamedeki 965 yl olayyla ilgili kayt, seferin Don kalesinin bulunduu alandan daha
geni bir blgeyi iine aldn gstermekte ve Ruslarn Hazar-yann Kuzey Kafkasya blmndeki
topraklarnda elde ettikleri zaferlere iaret etmektedir ki, bni Havkaln metninden anlamamz
gereken de budur. Bu yllarda Hazar Devletinin batan aa birden fazla tahribi sz konusu deildir.
bni Havkala ramen, Hazaryann fethi iin gsterdiimiz tarihin (965) doruluu, Arap
kaynaklarndaki baka bir metinle de desteklenmektedir.

1043 Streifz., 474.

bni Miskaveyh (. 421/1030), 354/965 ylnda ok sayda Trkn Hazar Devletine saldrdn ve
bunun zerine Hazarlarn Harezm halkndan yardm istediini; ancak Harezmlilerin Msev olduklar
iin onlara yardmda bulunmay reddettiklerini, Mslman olmalar halinde yardma geleceklerini
sylediklerini kaydetmektedir. Hazarlar bu teklif kabul ederler ve krallar hari tamam Mslman
olur.1044 Burada geen Harezm halk konusunda deiik grler ileri srlmtr. Marquart1045,
Harezmliler ifadesiyle aslen bural olan Arsiyalarn kastedildii,1046 Zeki Ve-lidi ise dorudan
Harezmlilerin gz nnde tutulduu grn-dedir.1047 Ancak, metinde geen Trklerin Ruslar
olduu konusunda genel bir mutabakat sz konusudur ve Barthold gibi dikkatli bir yazar dahi burada
Svyatoslavn byk seferinin kastedildii dncesindedir.1048 bni Miskaveyhin bu kayd, daha
sonra Hazar kralnn Mslman olduunu1049 ilave eden bnl Esir (. 630/1234) tarafndan
kullanlmtr. Bunu, Ruslarn Hazar Devle-tini istila tarihinin 965 yl olduu konusunda bamsz
bir delil olarak rahatlkla kullanabiliriz.1050

1044 Ed. Amedroz, , 209. Barthold (E.., art. Khazar)a gre, uyar Sabit ibni Sinandan gelmektedir. kincisi, 365/975 ylnda lmtr
(Brockelmann, G.A.L., , 324).

1045 Streifz., 4.
1046 Tam anlamyla Mesdye gre Harezm blgesinden, VII. Blm.e baknz.
1047 bn-Fadlaan, 320, xvii ile kr.
1048 E.., art. Khazar.
1049 v, 196. Ayn kayt (yanllkla A.H. 254 tarihiyle) Dimaki (. 727/1327), ed. Mehren, 263de de grlyor.
1050 Vasiliev de (Goths, 120 ff) bni Havkaln Hazaran-Atil ve evresinin tahribiyle ilgili olarak verdii 968 tarihini kabul etmekte, ancak Svyatoslavn Bela Veja (Sarkel) zerine tertipledii sefer tarihi iin 963 vermektedir. Westbergden sonra Vasiliev de bu konuda
kehanet trnden Ocak 963 tarihini veren Fragments of the Got-hic Toparch (Blm. VI, n. 144) esas almaktadr. Tevile gre, Hazarlar
962 ylnda (X.Yzylda Peeneklerin glenmesi, Bizansllarn da onlara destek vermesi sebebiyle son bulan, Vasilev, ib. 116)) hakimiyetlerini yeniden diklemek iin ok sayda atl ve piyadeyle Krma saldrm, 10 ehri ve 500den fazla ky harap etmilerdir. 962
ylnn k mevsiminde, Got hkmdar, Svyatoslav ve Ruslardan yardm almak amacyla Kieve doru yola koyulmu ve bahsedilen tarih
olan Ocak 963te geri dnmtr (ayn yerde 130). (Kievdeki Svyatoslava yapld iddia edilen bu ziyaret, olduka riskli bir neridir ve
sadece bir tahmin gibi grnmektedir.) Sonu olarak, Svyatoslav, bir sonraki mevsimde (963), Vakayinamenin belirttii gibi, ancak 965
ylnn ikinci yarsnda Bela Vejay zaptettikten ve Yas ve Kasoglar itaat altna aldktan sonra Hazarlarn zerine yrmtr. Daha sonra,
960larda Ruslar Hazar Devletini yerle bir etmilerdir (ayn yerde 134). - Eer Hazarlar Krma gerekten 962de saldrmlarsa,
Cambridge Belgesinde belirtildii gibi, eer doruysa, daha nce bir tarihte gsterilmesi gereken ayn olay olamaz. - L. Schmidt,
Geschichte der deutschen Stmme bis zum Aus-gang der Vlkerwanderung, Munich 1934, 400 (Vasiliev, ayn yerde, 129 n. da
bahsedilen), Hazarlarn Got kralnn Mankubu kendisine bakent yapmasndan sonra Dorosu 962 ylnda tahrip ettiklerini dnmektedir.

bni Miskaveyhin kaydna ihtiyatla yaklamak gerekir; ancak Bartholdun bunu gayr- tarihi olarak
nitelemesi pek hakl gibi grnmyor. artlarn zorlamas karsnda bir Hazar hkmdarnn geici
olarak Mslmanl kabul ettiini grdk.1051 Buna benzer bir eyin Rus istilasn pskrtmek iin
Mslman yardmnn gerekli olduunda meydana gelmesi en azndan olanaksz deildir. Bu tarihten
sonra Hazarlar hep Mslman olarak gsterilmektedir. Mukaddesi Hazar kasabasndan - Hazaran
olsa gerek1052- bahsederken bir yerde ahalinin oray terkederek sahil kesimine gittiini ve
halihazrda (Mukaddesinin eserini yazd tarihte, takriben 375/985) dnmediini, ancak onlarn
artk Yahudi deil Mslman olduklarn kaydetmektedir. Mukaddesinin Rus istilasn duyduu;
ancak, Hazarann tahliyesini muhtemelen bu olaya balamad gz nnde tutulmaldr. Kendisine
tm zamanlarn en byk corafyacs1053 pyesi verilmesi, muhtemelen pek de iine sinmemi

olarak yazd Hazarya notlaryla fazla telif edilemez ise de,1054 Mukaddesinin bu tahliye ve geri
dnle ilgili kayd kabul edilmelidir. Bu olay, gayr- muteber bir kayna kullanan bni Havkal
tarafndan da dorulanmakta ve nisbeten detayl olarak anlatlmaktadr. bni Havkal,1055 Atildeki
Hazarlarn Ruslardan katktan sonra, bazlarnn Hazar Denizinin dou kysndaki Si-yh-kh
adasna gittiini, dierlerininse gneye doru, 301/913 ylnda Ruslarn o dnemde hkm sren
irvanaha kar kendilerini baaryla koruduklar Nafta kysnn1056 aklarndaki adalardan
birine ekildiklerini belirtmektedir.1057 9 65 Rus saldrsnn ardndan, hayatta kalan Hazar beyleri,
daha sonraki bir irvanah ile irtibat kurmu ve onun yardmn elde etmi gibi grnmektedir.
Nitekim bni Havkal yle devam ediyor:1058 u anda [yani tahminen 376/977 ylna doru],
Bulgarlara, Burtaslara ve Hazarlara, zaten yamaladklar birka harabe dnda Ruslar tarafndan
hibir ey braklmamtr. Her eyin stne tler ve hayal ettiklerinden fazlasna komularnda
buldular. Duyduuma gre [Hazarlarn] ou, ordusu ve halk ile kendilerine yardmc olan irvanah
Muhammed ibni Ahmed el-Ezdinin desteiyle Atil ve Hazarana geri dnm. Onlar, [yani
Hazarlar], onlarla [? Ruslar]1059 bir anlama yapmay ve ktann kendileri tahsis edilecek bir
yerinde onlarn hakimiyeti altnda olmay bekliyor ve mit ediyorlar. Hazarlar bu kadar kt
durumdalarsa, irvan-ahn onlara yardm vermek iin Mslmanl kabul etmeleri artn ileri
srmesi ihtimalden hli deildir.

1051 Yukarda IV. Blm.e bkz.

1052 Muqaddasi, 361; De Goeje ile ayn yerde kr.
1053 Barthold, Turkestan (G.M.S.), 11.
1054 Mukaddesi, gecelerin ksa getii Bulgarn (V Blm.de stahrinin kaydyla kr.) Hazar bakentinden ok Hazar Denizine
daha yakn olduunu belirtiyor; Zeki Velidi de Bulgarlarn nehrin yukar ak-mndaki kasabalarnn tahrip edilmesinden sonra Aa dil
boyunda kurulan yeni Bulgar yerleim birimini gstererek bu bilgiyi savunmaya teebbs ediyor. Ne var ki Mukaddesinin Hazaran-Atil
hakknda ak bir gr yok ve muhtemelen Bulgar blgesi konusunda kafas kark.

1055 Ed. De Goeje, 282.

1056 bni Havkal tarafndan Bab el-Abvab adas olarak adlandrlr. Marquart, Str. 2, n. 1 ile kr.
1057 Yukarda VII. Blm. ile kr.
1058 Ed. Kramers, 397.
1059 Bu, dier metinden aka anlalmaktadr (De Goeje, 286), yani irvanah konusuna parantez iinde ksaca deinilmektedir.
Mukaddesinin Memunun Gurgenc (Curcaniye)den Hazarlara saldrdn ve onlar fethederek
Mslmanla davet ettiini iittii eklindeki kayd da1060 Hazarlarn Harezmle birlikte Mslman
olarak zikredildii ve olayn ayn srada meydana geldii konusunda baka bir referanstr. Bu kaydn
tarih bir kayt olduunu yine reddeden1061 Bartholda gre, burada sz edilen kii halife Memun
deil, Gurgencin ve 995den sonra tm Harezmin hakimi Memun ibni Muhammeddir.1062 Bu
dnemde, Hazar kasabalarnn Gurgenc hakimi tarafndan ard ardna igal edildiini belirten
Mukaddesi, baka bir yerde bu dnemde Harezm ile Hazar tarihi arasnda bir ba olduunu
kaydetmektedir.1063

1060 Ed. De Goeje, 361.

1061 E.., art. Khazar.

1062 Abbasi halifesi Memunun byle bir faaliyeti olduundan hibir yerde sz edilmez. Marquart bu olaya halife Memunun saltanat
dneminde bir yer bulmak iin hayli urar. Dier yandan Mukadde-sinin henz on yl nce Harezmah unvan alan Memun ibni Muhammedden baka biriyle kartrlmas ihtimalini gz nnde bulundurmadan yalnzca Memun eklinde sz etmesi de ayrca artcdr.
(Minorsky, Hudud, 174 ile kr).

1063 Ed. De Goeje, 371 n.

irvanah Muhammed ibni Ahmed el-Ezdi istisna bir ahsiyet olmasna ramen1064, bni Havkaln
Hazarlarn irvandan gelen yardm sayesinde geri getirildikleri konusundaki detayl hikayesinden
phe duymak iin hibir sebep yok. irvanah ile Hazarlar yine temas halinde greceiz. bni
sfendiyarn da Hazar hkmdarn yanllkla irvanah olarak gstermesi muhtemelen tesadfi
deildir.1065 artlar hakknda bilgi sahibi olmadmz iin, Mukaddesinin bilhere bir ekilde
Harezm ile olan balantdan sz etmesi de gz nnde bulundurulmaldr. Yine de Rus istilasndan
sonra Hazarlarn bu Mslman devletlerle olan ilikisi bir speklasyon konusu olarak kalmal.
Ancak, 965 ylndan sonra dil boyunda bamsz bir Msev devletinden artk rahatlkla
bahsedemeyeceimiz kesin. bni Rusta, bni Fadlan, Mesd, s-tahri ve bni Havkalda tasvir edilen
Hazarya tablosu hayli farkllklar iermektedir, ama dier kaynaklarca da teyit edilen ifte krallk,
devletin banda gstermelik olarak bulunan kiinin tecrit edilii ve Msevliin kabul gibi ana
izgiler ayn. Daha sonrasnda ise ne Mslman yazarlar bu tr kaytlar derler, ne de baka
kaynaklar Hazarlardaki karakteristik kurumlarn muhafaza edildii konusunda olumlu bir sz
sylerler. Rus istilasndan sonra geleneksel biimiyle Hazar Krallndan hemen hemen eser
kalmamtr. Dier taraftan, kaynaklarmzn stnkr deindii gibi, artk meclislerinde kesinlikle
yeni etkilerin n plana kmasna ramen, geri dnen Hazarlar arasnda slamiyetin genel kabul
grmesi muhtemel gzkmyor. Bunlar neredeyse hi Rus deildi. Bartholdun sylediine gre1066,
Svyatoslav, oradaki zaferinin ardndan1067 Tuna Bulgarlarna kar Bizansllarla kuvet-lerini
birletirmek amacyla Hazar lkesini terk etmi gibi grnmektedir.1068 Barthold, bu olay Rus
tarihinin nemli bir vakas olarak grmektedir. Ona gre, Ruslar dil boyunda kalsalard, kesinlikle
slam kltrn benimseyeceklerdi.

1064 Barthold, E.., art. Shirwanshah. Minorsky, Hudud, 406 ile kr. Sahib Shirwn Shah unvan (Ibn Hawqal, ed. De Goeje, 250,
254) muhakkak vitium ab auctore commissum (De Goeje) deildir. Buradaki Shirwan Shah daha ziyade bir yer ad olabilir. VII. Blm., n.
253 ile kr.

1065 Loc. cit.

1066 The Discovery of Asia (1925) adl eserinde, Rusa (B. Nikitine tarafndan Franszca tercmesi yaplmtr, Paris 1947, 195).
1067 bni Havkal, Ruslarn terk ettiini aka syler (ed. De Goeje, 14).
1068 Gibbona gre (c. 55), Hazarlar bu sefer srasnda Svyatoslava elik etmilerdir.
bni Havkal ve Mukaddesiden Hazar bakentinin yeniden imar konusunda bir teebbs
olduunu1069 anlyoruz, ama Birun zamannda (. 440/1048) Atil harabe halde olduuna gre,1070
bu teebbs baaral olamam. Herhalde Saksn kasabas Atilin yerini almt. Saksn, muhtemelen
Hazaran-Atil ile zdetir veya en azndan onun yaknndadr ve isim de yeniden canlandrlan eski
Sarnn addr.1071 Saksnn Biruninin zamannda bile var olduundan emin deiliz. Kendisi
bundan bahsetmez.1072 Eb Ha-mid el-Endlisnin (yaklak olarak 1150) Bulgara krk gnlk
mesafedeki Harezmi anlatt XII. Yzylda burasnn gllk g-lstanlk olduu anlalyor ki,

Kazvini de bundan bahseder.1073 Ahmad et-Tasi, Saksnn Trkistanda genilikte emsali olmayan
bir kasaba olduunu hikaye etmektedir.1074 Bu kasabann ad Mool istilas srasnda sk sk geerse
de1075 muhtemelen tabii sebeplerle hzl bir ekilde tarihten silinmitir.1076 Cengiz Hann torunu
Batu, Saray ehrini, daha dorusu Saray- Batuyu onun harabeleri zerine kurdurmutur.1077 Saksn,
aslen Hazarlar tarafndan yaptrlm ve adlandrlm olabilir. (kinci derecedeki Kazvini dnda)
bu ehirden bahseden hibir kaynakta Hazarlarn onu elde tuttuklar veya Msev bir nfusa sahip
olduunun belirtilme-mesi1078 sebebiyle, bunu sadece nemli bir veri olarak grebiliriz.

1069 Zeki Validi, bn-Fadlaan, 206 ile kr.

1070 Yukarda bahsedilmektedir.
1071 Minorsky, 453, n. 5de Westberge istinaden byle sylyor. Poliak (Conversion, 2), Saksnn bugnk Stalingrad (Tsaritsyn)
civarnda olduunu ispat etmeye almakta ve onun 965den nce nemli bir ehir olduunu farzetmektedir. Belki de Don-dil arasndaki
mnakaleyi kontrol eden nemli bir Hazar ehriydi (Vernadsky, Ancient, 215e gre Hamlic) ama kaynaklarda bundan aka sz eden bir
kayt yok. Saksnn 965den nce var olduunu dnen Poliakn dayana, bu eserlerde geen mehur Meeki Saksnla bir ekilde
zde-letiren Harkavyi ((Skazanya yevreiskikh pisatelye o Khazarakh, St. Petersburg 1874, 57, 73, 75te) takip ederek, ehrin adnn
Josippon ve Book of Jasharda zikredilmi olmasdr. Ancak bu olduka pheli bir durumdur. Daha sonraki bir dneme ait olduu sanlan
zdeletirmeye gre Meek=Saksndr. (VII. Blm, n. 272 ile kr).

1072 Zeki Validi, bn-Fadl_n, 206.

1073 Ed. Ferrand, 87, 117. n. 73 ile kyaslaynz. Saksn 40 Ouz kabilesi tarafndan igal edilen byk ve kalabalk bir Hazar
ehri olarak gsteren Kazvinide de (ed. Wstenfeld, , 402) benzer bir kayt vardr.

1074 Zeki Validi, bn-Fadlaan, 205. Ahmad Tusi, XII. Yzylda yaamtr.
1075 Cuveyni (, 31), Cengiz Hann en byk olu olan Cuinin ulusunun Kayalg (? Balkhash Gl yaknnda, Minorsky, Hud_d, 277
ile kyaslaynz) ve Harezmden balayarak Saksn ve Bulgarn en u noktasna kadar uzandn belirtir. Reidddin ise (ed. Blochet, 18)
gedayn Cengiz Hann yerine getiinde Harezmaha kar 30 bin svari gnderdiini, bilhare Kokotay ve Subetay Bahaduru
benzeri bir kuvvetle Kpak, Saksn ve Bulgar zerine yolladn kaydetmektedir. Keza Cuinin olu Batu-han kendi ulusu olan Saksn ve
Bulgardan (Cuveyni, , 205) Mool kurultayna gelmeyi reddetmitir ...

1076 Bakuvide byle (Brockelmann, , 213); Westbergin kayd (Beitrge, 290).

1077 Zeki Velidinin bn Fadlan, 204, no. 1de, muhtemelen Cuveyniden alnt yapan Vassafda byle.
1078 Eb Hamid el-Endls (Ferrand, 116), kendi zamannda Saksnda Mslman alimler, camiler, pazarlar ve saraylar bulunduunu
belirtir. Saksndan getirilen esirler Trklerin (Kpak veya Guzlarn) elindeydi. Tarih, yaklak olarak 545/1150 olmal.

Genellikle Hazar Devletinin ykmna Rus istilasnn sebep olduu sylenir. rnein Ebul Fid
(1273-1331), tahminen 965 ylndaki byk felakete atfta bulunarak, Hazar Devletinden ve Ruslar
tarafndan1079 yklan Hazarlardan bahseder. Modern zamanlarda, birka isim saymak gerekirse,
Kunik1080, Howorth1081 ve Marquart da1082 ayn grtedir.1083 Biraz nce hayatta kalan Hazarlarn lkelerine geri dndkleri konusunda gsterilen kant, bu devletin X. Yzylda bamsz
varlnn sona erdiini belirten ortodoks grle tenakuz tekil etmez. Bununla birlikte, en azndan
Rasmussenden1084 sonra bazlar Hazar Devletinin nihai olarak XIII. Yzyldaki Mool istilas
srasnda ortadan kalkt grnde iseler de, henz yakn bir zamanda Poliak bu gre iddetle
kar kmtr.1085

1079 Ed. Reinaud and De Slane, 203.

1080 Bakri, ed. Kunik and Rosen, St. Petersburg 1878, 73-74 (Westberg, brahim ibn-Yaqb, 79da bahsedilir). Kunik, daha sonra,
Hazar Devletinin varlna devam ettii grn benimsemitir (West-berg, Beitrge,292 ile kyaslaynz).

1081 The Khazars, were they Ugrians or Turks? 3rd nt. Congress of Ori-entalists (1879), , 138.
1082 Streifz., 5, 27.
1083 Profesr Minorsky, XI. Yzylda Moolistandan gerekletirilen kabileler g srasnda Hazarlardan bahsedilmemesinin Hazar
Devle-tinin X. Yzylda nemli bir devlet olarak varlnn sona erdiini gsterdii kanaatindedir.

1084 J. A., , v (1824), 306.

1085 Conversion and Khazaria, passim.
Daha teye gitmeden nce, genel bir gzlem yapabiliriz. Ruslarn Hazar Devletini X. Yzylda
ortadan kaldrdyla ilgili tm kaytlarn son kayna hi phesiz konu hakkndaki szlerini biraz
nce naklettiimiz bni Havkaldr. Ancak, bni Havkal, Orta dilde Bulgarn ortadan
kaldrldndan kesin bir dille sz eder. XIII. Yzylda Mool saldrlar srasnda Bulgarlarn
gelimi bir topluluk olduu muhakkak. Acaba Hazaryann harabaye dn de geici bir olay
myd?1086

1086 Poliak, Conversion, 1 ile kr.

* Konuyla ilgili ve nemli olduu iin Gumilevin Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar adl eserinin I. cildinden bu metni aynen aktaryoruz: ... Hazar Yahudileri gelip dediler: Duyduk ki, Bolgarlar ve Hristiyanlar size gelmiler. Her biri kendi dinini retmek niyetindeymi. Hristiyanlar, bizim armha gerdiimiz kiiye inanyorlar. Biz ise Avraamn (brahimin), shakn ve Yakubun tek Tanrsna
inanyoruz. Vladimir sordu: Sizin eriatnzda ne var? Onlar cevap verdiler: Snnet olmak, domuz ve tavan eti yememek, Cumartesi
gnn mbarek gn kabul etmek. O yine sordu: Sizin lkeniz nerededir? Onlar cevap verdiler: Kudsde. O tekrar sordu: Onun
orada olduu kesin mi? Ve cevap verdiler: Tanr bizim ata larmza fkelendi ve gnahlarmzdan tr bizi eitli lkelere datt.
Topraklarmz ise Hristiyanlara verdi. Bunun zerine Vladi-mir dedi: Farkl bir dinden bahsediyorsunuz, ama kendiniz Tanr tarafndan
tardedilmi ve drt bir yana datlmsnz. Eer Tanr sizi ve eriatnz sevseydi, bakalarnn lkelerine datlmazdnz. Bizim bamza da
ayn ey mi gelsin istiyorsunuz? (ed.)

Rus Vakaynamesi, muhtemelen Kievde, M.S. 986 ylnda Hazar Yahudilerinin Vladimirin
huzuruna karak Msevlie davet ettiklerini belirtmektedir.* Vakaynamede verilen uzun
izahatagre Rus hkmdar kendi dinlerinin en iyisi olduunu ileri sren Latinleri, Bizansllar ve
Mslmanlar da dinler.1087 Baz aratrmaclar bu ksmn Vakaynameye ilave edildii
kanaatindedir.1088 Yine de bu dnemde Hazar Msevlerinin Kievde bulunduklar inkar edilemez
bir vakadr ve Vladimirin vaftiz olmadan nce dinler hakknda bir takm aratrmalar yapm olmas
en azndan bir ihtimaldir. Grtz, olayn gerek olduunu iddia etmitir. Ona gre 965de Hazaryaya
dzenlenen saldrdan sonra, hayatta kalan Yahudiler Bosporusu (Ker) bakent yaparak bir hakann
ynetiminde tekrar organize olurlar ve onlarn misyonerleri Krmdan Ruslara gelirler.1089

1087 Chronicle, c. 40.

1088 Legerin aklamalar, Chronique dite de Nestor, 389 ile kr.
1089 Geschichte, v, 341-342.
Grtz, bu tespiti iin Ruslarn ve M-sh-k prensinin adamlarnn Dnyann Yaratlnn 4746 =
M.S. 986. senesinde Kiev ehrinden Rus Vakaynamesine gre Hazar Msevlerinin Vladimirin
huzuruna varyla ayn ylda din konularla ilgili aratrma yapmak amacyla Tamatarha (Taman)da
oturan Hazar Prensi, Efendimiz Davide geliinden bahseden bir belgeye dayanmaktadr. Bu tarihler
arasndaki iliki dikkate deer. Firkoviin eline geen ve olduka ses getirdii sylenebilecek bu
belgenin buna uygun olarak dzenlendii phesinden kanmak zor.1090 Grtzin deyiiyle Hakan
David ve Krmdaki Hazar Devletinden bahseden baka bir kant yok. Ancak, phelerimiz yersiz
ise, Efendimiz David olarak anlan kii, muhtemelen Hazarlarn hakimiyetinden ancak 988de kan

ve Rus Vakaynamesine gre Mstislavn ynetimine verilen Tamatarhadaki Hazar reisi (hakan
olmas ok zor)1091 olmu olabilir.1092Hazarya ve Hazarlardan daha sonralar da bahsedilir. XI.
Yzyln gvenilir bir tarihisi olan Cedrenusa gre, M.S. 1016 ylnda, Bizans imparatoru
Hazaryaya Ruslarla mttefiken bir ordu sevketmi ve ilk karlamada hkmdar Georgius Tzulu
yenilgiye uratarak lkeyi hzl bir ekilde boyunduruk altna almtr.1093 Bir Hazarn
Hristiyanlara ait olan Georgius adn tayor olmas artc deildir. nk ok daha nceleri (VIII.
Yzyl), George1094 adnda bir tarkan vard ve belirtildii gibi Hazarlar arasnda Hristiyanlk
olduka yaygnd. Tzul ismi, Derbent Geidi zaman zaman bu ekilde adlandrld iin, muhtemelen
Tzur ya da ul balantldr.

1090 J.E., art. Jacob b. Reuben ile kr (ddia edilen yazar Kerli Abraham ben-Simha, Firkovi tarafndan uydurulan bir ahsiyettir).
Dier taraftan Grtz yle der: Jedes Wort dieser Urkunde trgt den Stem-pel der Echtheit an sich (ayn yerde, v, 476).

1091 Aada n. 88 ile kr.

1092 Chronicle, c. 43; c. 52 ile kr.
1093 Ed. Bonn, , 464. Grousset (Lempire des steppes, 237), Georgios Tzoulostan Taman Han olarak bahseder.
1094 Sudak piskoposu Stephenin biyografisi, Poliak, Conversion, 2de bahsedilir.
Bu seferin nereye dzenlendii sorusu biraz nemlidir. Grtz, biraz nce szn ettiimiz belgede
iaret edilen Krm Hazar Dev-letine kar dzenlendii ve kaann ynetimine son verildii grndedir.1095 Kimilerine gre, 1016daki ortak Rus-Bizans seferi Azak Denizi kylarna kadar
ulamtr.1096 Kutschera, Kafkasya blgesinin belirtildii konusunda phe duymamtr. Bu, belki
de Cedrenusun Georgius Tzulun yenilgisinden sonra, Yukar Me-dia hkmdarnn teslim
olduunu nermek zorunda kalmasyla ilgili beyanat tarafndan dorulanabilir. Kutschera, metnimize
g-re1097 ad Sennaherib olan ikincisinin Kafkasyada bir yerde hkmdarlk eden bir Hazar
olduunu varsayar. Her halkrda bir Msev iin pek de kullanmayaca bir ismi hayalinde
canlandrmak zordur.1098 Belki de genellikle, Bizansllarn ve Ruslarn Hazar Devletine kar
dzenledikleri seferin ana hedefinin Kafkasya olduunu dnmekte hakl kartlyoruz. Mstislavn
oraya yerletii 988den sonra Tamatarhada durum belirsizdir.1099

1095 Geschichte, v, 342.

1096 Poliak, Conversion, 1; Khazaria, 210 ile kr.
1097 X. Yzylda Kafkasyada hkmdarlk yapan Hristiyan prensi Sanhirab ibni Sevade el-Senr (VII. Blm., n. 126) ile kr. (V Minorsky, Caucasica IV, B.S.O.A.S., 1953, xv/3, 519, 522, 526).

1098 Talmud Sennaherib konusu iin Sanhedrin, 94b ile kyaslaynz.

1099 Vasiliev, Goths, 134 ile kr.
Rus Vakaynamesinde Hazarlardan Mstislavn kardei Yaros-lava kar Hazarlar1100 ve
Kasoglardan1101 mteekkil bir kuvvetle yrd 1023 seferi mnasebetiyle sz edilmektedir ki,
muhtemelen Tamatarhal Hazarlar kastedilmitir.

1100 Yukardaki n. 63 ile kr.

1101 Chronicle, c. 52.
bnl Esirde de 1030 ylnda Krd Fadlunun Hazarlarn zerine yrd eklinde bir kayt

mevcut.1102 Barthold, Transkaf-kasyada imdilerde Yelizavetopol denilen Gencede1103 hkm

sren eddadi hanedanndan Fadl ibni Muhammedle bu Fadlunu zdeletirmektedir. bnl Esir,
onun Hazarlara dzenledii saldrdan sonra lkesine dnerken, onlarn ani bir hcumuna maruz
kaldn ve on binden fazla asker kaybettiini belirtmektedir. Ayn kaytta Fadlunun ald
ganimetlerin istirdat edildii ve Mslmanlarn tehizatnn yamaland sylenmektedir. Poli-ak,
bir noktada Hazarlarn en enerjik alarndaki gibi dinsiz olduklarn gsterdii iin bu son cmleyi
nemli bulmaktadr.1104 Marquart bu kayd sadece bir bilgi olarak grrse de, Barthold bunu
Hazarlarn tarihte son olarak grn olabilecei belirtmekle birlikte,1105 muhtemelen yanl bir
okuma olduu ve burada Hazarlarn deil, belki Grcler veya Abhazlarn kastedildii kanaatindedir.
Muhtemelen saldranlarn saysnn kalabalk olmas, 965den sonraki tarihte Hazarlarn sz konusu
edilmi olabilecei ihtimalini glgelemitir.

1102 x, 142.
1103 E.., art. Khazar. Gence konusunda daha aa ksmn kr.
1104 Conversion, 1 (Khazaria, 218 ile kr).
1105 Barthold, ayn yerde.
Yaroslavn torunu Oleg, Rus Vakaynamesine gre daha sonralar 1078de hl Tamatarhadayd.
Bir sonraki yl, onun Hazarlar tarafndan yakalanarak, sanki Bizansllar Tamatarhada iktidar iin
vuruan iki tarafa da karym gibi, deniz yoluyla Constan-tinoplea gtrld syleniyor. Aa
yukar ayn sralarda Olegin kardei Roman da Polovesler (Kpaklar) tarafndan ldrlmt.
1083de Bizansdan dnen Oleg, kardeinin lmne yol aan ve ona kar isyan eden Hazarlardan
intikamn al-d.1106 Vaktiyle burada pek ok yabanc topluluu kontrol altnda tutan Hazarlarn
Kpaklar ynlendirmi olmalar mmkndr. Fakat bu olaylarda rol alan iki g ayn deildir.
rnein Kpak-larn 1106daki saldrs Hazar vanla mtereken hareket eden baz Rus beyleri
tarafndan pskrtlmt.1107

1106 Chronicle, cc. 70-71.

1107 Russian Chronicle, s. anno; N.K. Chadwick, Beginnings, 128. Bayan Chadwick kombinasyonun dikkat ekici olduunu belirtirken
kesinlikle hakldr. Daha aa,, n. 151e bkz.

Hazarya ve Hazarlardan 965de balarna gelen felaketten ok sonralar da sz edilmitir. Olaylar

szgeten geiren Barthold, Rusa metinlerin Hazarlardan Ruslarn tebaas olarak bahsettiini
tespit ettikten baka, bu tebaaln yalnzca Krm Yarmada-snn bir ksm ve karsndaki yarmada
iin geerli olduunu ilave etmektedir.1108 Onun bu gr, Hazarlarn XI. Yzylda Krm elden
kardklarn ve akabinde Hazar Denizi ve Aa dil boyu arasna skp kaldklarn belirten
Klaprothun1109 grne prensipte benzemektedir. Bu durumda Hazarlarn Ruslarn zellikle
Hazaryann i kesimlerinde bariz stnlklerinin olmad yerlerde hakimiyetlerini koruduklar
anlamn m karmalyz? Fakat hayatta kalan Hazarlarn geri dndkleri kaydnn dn-da,1110 965
Rus saldrsndan sonra dil ile Kafkasya arasnda onlarn esamesinin bile okunmadn biliyoruz.
dilin aa akmlarnn Ruslarn eline getii konusunda herhangi bir kant olmad iin, Hazar
Devletinin Moollar tarafndan nihai ekilde ortadan kaldrlncaya kadar ortadan kalkmad,
bakent Saksn olmak zere, yalnzca zayflad ve hakimiyet alannn darald iddiasnda bulunmak

kesinlikle tehlikelidir.1111 Akca syleyemesek de, kaynaklarda bu hususu teyit eden bir kayt
mevcut deil.

1108 Barthold, loc.cit.

1109 J.A., , iii (1823), 155.
1110 Yahudi seyyah brahim ibni Yakub, Kunikin belirttii zere, esasnda sanki Hazarlar kendi zamannda (muhtemelen 973) hl
gelii-yormu gibi anlatmaktadr (Bakri, ed. Kunik and Rosen, 74, West-bergin brahim ibn-Yaqb, 79a atfen).

1111 Westberg, Beitrge, 288-292.

Bununla birlikte Hazarlarn XII. Yzyln ge dnemlerine kadar mevcudiyetlerini srdrdkleri
eitli kaynaklar tarafndan dorulanmaktadr. Burada iki ayr belgeden bahsedilebilir. Bunlardan
ilki, Kahire Genizasndan alnan ve Hazaryann siyasi ykseli gnlerinde, 965den nceki tm
olaylar glgede brakan Hazar Msevlii konusundaki gelimelere k tutmas asndan istisnai
ilgiyi hakeden Yahudi belgeleridir. Bunlar iki belgeden ibarettir ve daha nemli olan Mann1112
tarafndan yaynlanmtr ki, u pasaj ierir: El-Afdal adl hkmdarn zamannda, srail halk
iindeki zalimlerin oullar ortaya karak peygamberlii diklemeye giritiler ve szlerinde
durmadlar. Hazaryadaki dalarda Solomon ben-Dugi adnda bir Yahudi ortaya kt. Olunun ad
Menahemdi ve onlarla birlikte Ben Sahalon [?Sahlun] diye bilinen Kudsl Efraim ben-Azariya
adnda bir hatip vard.1113 Bunlar, yakndaki ve uzaktaki, evrelerindeki tm lkelerde yaayan
Yahudilere mektuplar gnderdiler ... Bunlar, Tanrnn Kendi srail halkn tm lkelerden kutsal ehir
Kudsde bir araya toplayaca gnn geldiini ve Solomon ben-Duginin Eliya, olunun ise Mesih
olduunu sylediler. Poliak,1114 Mannn Mena-hem ben-Solomon ben-Dugiyi Menahem benSolomon el-Ruhi veya Disraelinin bir romannda Krdistandaki Amediyede dnyaya geldii ve
1160daki bir ayaklanma srasnda ldrld sylenen sahte Mesih David el-Roi ile
zdeletirdii grndedir. David ismi, Mann tarafndan srail kral olma sevdasndaki birinin
adna uygun decek ekilde aklanmtr, ama ayn kiiye gre el-Roi ve el-Ruhinin el-Dugi iin
gsterilmesi bir hatadr. Geniza belgesi, bu Mesih hareketinin Hazar Devletinde baladn
sylemektedir ve Poliak, David el-Roinin destekileri ile birlikte Kudse gitmek zere Amediyeye
gelen bir Hazar Yahudisi olduu grndedir. Belgenin tarihi ise yalnzca iktidar dneminde Mesih
hareketinin balad sylenen Mslman hkmdar el-Afdaln adnn zikredilmesine
balanmaktadr. Mann, el-Afdal 1094-1121 yllarnda Msrda hkm sren mehur Fatm veziri
olarak gstermektedir. Bu hayli erken tarih baz zorluklar karmaktadr, ama Poliakn nerisi,
muhtemel kken ve nemini aydnla kavuturmak amacyla David el-Roinin lmnden nce
Amediyede vuk bulan kargaa zerindeki karanlk rty kaldrmaya yneliktir.

1112 R.E.J., 71 (1920), 89-93. Ben, Mannn Poliak tarafndan Khazaria, 339da sz edilen Ha-Tequphah, Vol. xxivdeki makalesini
grmedim.

1113 Poliakn nerisi, aadaki nota bkz.

1114 Khazaria, 232ff, 15 ile kr.
Dier Geniza belgesi de Hazaryada takriben 1096 ylndaki bir Mesih hareketinden bahseder. lk
olarak Neubauer tarafndan yaymlanan metin, her hangi bir sonu karlamayacak kadar mulak.
Metinde yle deniliyor: .. ve tm cemaatler harekete geirilmi; oru ve zekatlarla Tanrya geri
dnmt. Ve sylediklerine gre, Hazarya blgesinden 17 cemaat de uluslarn el dememi lne
gitmiti; onlarn kabilelerle buluup bulumadklarn bil-miyoruz.1115 Burada ayrca Kudse

doru bir yry planlanacak gibi grnmektedir. Poliakn belirttii gibi, uluslarn l, Kitab-
Mukaddesde Tanrnn kendi halkn srail topraklarna geri getirmeden nce onlarla yeni bir anlama
yapaca yeri tanmlayan bir tabir olarak geer.1116 Bu ikinci belgeye gre hareketin taraftarlar
onunla ilgili haberleri Bizansa getirdikleri iin, Hazar ve Bizans Msevlii arasndaki bir iliki ima
edilmektedir. Eer Po-liakn Davudun kalkannn Mesih hareketi tarafndan Yahudi halknn yeni
sembol olarak adlandrld teorisi1117 kabul edilebilirse, Orta Avrupadaki Yahudileri dorudan
etkileyen bu byk dalga Hazar Msevliine iaret etmektedir.

1115 J.Q.R., x (1896-1897), 27.

1116 Ezek. 20. 35; Khazaria, 232 ile kr.
1117 Khazaria, 233-234.
Poliak, XI. Yzyl sonlar ile XII. Yzylda Hazaryada bir Mesih hareketinin olduuna dikkat
ekmekte kesinlikle hakldr.1118 Bu hareketin ortaya k sebebi zerinde dururken (hareketin geni
kapsaml olduunu gz nnde bulundurarak), Hazarlarn bana den yeni belalar ve zellikle XI.
Yzylda zalim Kpak-larn zuhurunu dikkate almalyz.1119

1118 Landaunun Poliakn Khazariasn (Qiryath Sepher, xx [1944], 19ff) tenkit ederken olduka kat davrand grlmektedir.
1119 Tarihleme iin, Minorsky, Hudud, 316 (M.S. 1054) ile kr.
Hazarlarn varln srdrdkleri ynndeki ikinci dereceden kant, XII. Yzylda yazlan Farsa
iirlerdir. Nizaminin (takriben 1141-1190) Byk skenderden bahsederken dizelere tuhaf bir
ekilde Ruslar ve Hazarlar da1120 girdirdiine daha nce deinilmiti. Dier taraftan, Nizamnin
yaa daha byk olan ada Hkn (takriben 1106-1190), XII. Yzyl irvanahlarn-dan
Aksatana ithafen yazd mersiyesinde onun yenilgiye uratt Ruslardan ve Hazarlardan
bahseder.1121 Her iki air de hayatlarnn byk bir ksmn Bak yaknlarndaki Gence hkmdarlarnn hizmetinde geirdikleri iin Kafkasya blgesinin mahalli olaylarn iyi biliyorlard.
Hknnin iirlerini inceleyen Hanikov, irvann istilas srasnda Ruslarn Hazarlarn yannda yer
aldklarn tespit etmitir. Hanikov, bu olayn 1135 ila 1193 yllar arasnda vuk bulduunu
belirterek kesin bir tarih verememekte-dir.1122 Hknnin takriben 1175 ylnda Hazarlardan
bahsettii grnde olan Barthold ise, burada Ouzlarn veya Kpaklarn kastedilip edilmedii
phesine dmtr.1123 Halbuki Hkn, baka bir yerde Kpaklardan aka
bahsetmektedir.1124 Niza-mnin takriben 1203de lmnden ksa sre nce yazd son eseri
olarak kabul edilen skendernmesinde, Hazarlar ve Ruslardan bahsederken ayn artlar gz nnde
bulundurduundan ve o dnemde Hazar adnn varlnn bir dier son ada ahidi olduundan
phe edilemez. Hknnin dizelerinden 72 para Rus filosunun desteiyle1125 Kafkas geitleri
zerinden gelerek1126 irvan istila edenlerin kastedildiini dnebiliriz. Onun bir baka dizede
Hazarlar Alanlar olarak gstermesi de dikkat ekicidir.1127 Daha sonraki gnlerde Kafkasyann
gneyindeki mahalli yneticilerin vaktiyle Halifeliin urat kuzeyli istilaclarla boumak
zorunda kalmalar son derece tabiidir. Sabk irvanahlardan Ali ibni Heysemin lm, Krd
Fadlunun kart olay1128 ve Hknnin szn ettii istila rnek gsterilebilir. Tamam 965den
nce vuk bulan bu gibi olaylarda Hazarlarn ismen zikredilmesi dikkat ekicidir.

1120 I. Blm., n. 61e baknz.

1121 V Minorsky, Khaqani and Andronicus Comnenus, B.S.O.A.S.,
1945, xi/3, 550-578 ile kyaslaynz.

1122 Lettre de M. Khanykov M. Dorn, 8/20 May, 1857, Melanges Asiatiqueste, , 120-121.
1123 E.., art. Derbend; ayn yerde, art. Khazar ile kr.
1124 Khanykov, ayn yerde, 117, 121.
1125 Khanykov, ayn yerde, 125.
1126 Ya da Derbentden. irvann Ruslar ve Hazarlar tarafndan istilasnn, bamsz Derbent emiri Bek-Bars ibni Muzaffar
tarafndan balatldna ilikin Pakhomovun nerisini izleyen Minorsky, Khaiqaini etc. 557 ile kr.

1127 Ayn yerde, 127. Baka bir kayt ise (ayn yerde, 132) yledir: Ruslar ve Hazarlar, katlar; nk onun [fatihin] yardm
sayesinde Hazarlarn denizinde akna dndler. Minorsky, B.S.O.A.S.
(1930), 905 ile kyaslaynz. Hemen sonrasnda da (ayn yerde, 133), Bak, onun sayesinde Hazarlardan, Reyden ve Zirigi-rndan hara
talep etmektedir. Son isim muhtemelen Dou Kaf-kasyadaki Zirigarandr. (Minorsky, Hudud, 450).

1128 Her ikisi iin de yukarya bkz.

dil-Kafkasya blgesinin Mool fethinden nceki dneminin byk olay - bir noktada yegane olay
diyebileceimiz vakas,-Rus Vakayinamesinde Poloves diye geen Kpak veya Kumanla-rn ortaya
kdr. Onlar beklenilenden farkl bir tavr sergile-yince,1129 bozkrdaki hakimiyetleri sona
erdi.1130 Harezmli Sen-cer1131 ve Bahmann1132 anlattklarna gre Moollarn bu blgede
boumak zorunda kaldklar yegane dman Hazarlar deil Kp-aklard. Onlarn geliinden nce
Hazar tarihinin en mulak ve karanlk dneminde vuk bulan olaylar ne olursa olsun,1133 artk bir
Hazar Devletinin uzun sre varln muhafaza ettiini dnmek ok zor.

1129 Marquarta gre (Ost.-trk. Dialektstudien, 102, Barthold, E.., art. Kipak) XII. Yzylda, Pelliot, A propos des Comans, J.A.,
x, xv (1920), 148-150 ile kyaslaynz. Muhtemelen ge bir tarih, yukarda n. 114 ile kr..

1130 Mool dnemine ilikin kaynaklarda Det-i Kpak daima Det-i Hazarn muadili olarak kullanlmtr.
1131 History of JalaH al-Din, ed. Houdas, text 48, transl. 81.
1132 Rashld al-Dn, ed. Blochet, 44-45, Juwayni, , 9-11 ile kr. Artk V Minorsky, Caucasica , B.S.O.A.S. (1952), xiv/2, 225te
ngilizce evirisi bulunmaktadr.

1133 Kazvininin kat hkmne gre (n. 68 ile kr.), Saksn bir dnem Ouzlarn eline gemiti; ancak, Kpaklar dier yerlerde olduu
gibi kesinlikle orada da hakimiyeti ele almlardr.

lk kez Kutscherann belirttii gibi,1134 Seluklularn ykseliiyle Hazar Devletinin k

arasndaki ba, ilgin ihtimaller akla getirmektedir ve konu daha da aydnla kavuabilecektir. Zeki
Velidi1135, bni Hassln1136 Kitab Tafdl el-Etrakndan Seluklu Trklerinin kahraman Sercuk
veya Selukun bizzat Hazar kralna saldrd belirtilen bir paraya dikkat ekmektedir. Zeki
Velidinin belirttii gibi, bu olay, bir zamanlar Hazarlarla genellikle Seluklularn aslen mensup
olduklar kabul edilen Guzlar arasnda bir atma km olmasn aka muhtemel klmaktadr. bni
Hassl, Seluklu hakimiyetinin yaylmaya balad dnemde Reyde grev yapan nemli bir Gazneli
memurdu. Kitab, muhtemelen 437/1045 ylndan ksa bir sre sonra vezir Amid el-Mlk1137
tarafndan Turul Beye takdim edilmitir. Dolaysyla yazarn yeni hanedan hakkndaki kabul edilmi
gereklere hrmetsizlik gsterme olasl yok gibidir. Zeki Velidinin zikrettii para tam olarak
yledir: Sultann [yani Turul Bey] soyuna gelince, - Allah onu daim muzaffer eylesin - aslnn
bakalarnnki gibi baz mehul veya klelie kadar giden bir soydan olmamas onun asaletinin beli

bir delilidir. Atalarnn arasnda, klc ile Hazarlarn kralna vuran ve at sakatlanncaya ve yzst
dnceye kadar elindeki ar topuzla ona vuran Sercuk [Seluk] bulunmaktayd. Byle bir i, ancak
hr bir ruh ve Capella [ayyuk] yldznn peinde koan bir yrekle yaplabilir. Ondan [yani, Seluk
veya belki de o eyden, biraz nce bahsedilen i] [Seluk] imparatorluu balam ve davalar
ycelmitir.1138

1134 Chasaren, 104.

1135 bn-Fadlaan, xxvii n.
1136 Abbas el-Azzavinin tahkik ederek nsz yazd Arapa metin, Trke evirisiyle birlikte Profg. erafettin Yaltkaya tarafndan
Belleten, no. 14-15de (stanbul, 1940) yaynlanmtr. Profesr Yalt-kaya, bana bir kopya gnderecek kadar kibard.

1137 Ayn yerde, 45.

1138 Ayn yerde, 49-50.
Buradaki, kle Sebktekinin soyundan gelen Gaznelilere yaplan dolayl atf, dorudur; ancak, bni
Hassl, babasnn kahramanln Seluka maletmi olabilir. bnl Esirde Selukun babas Tukak
ile Paygu denilen Trk hkmdar arasnda geen benzer bir olay hikaye edilmektedir.1139 Bu
sonuncusu, Hazar kaan deil, bni Fadlann1140 szn ettii unvan tayan Oguz yabgusu olmal.
Ayrca, Bar Hebraeus, Tukakn Hazar kaannn komutanlarndan biri olduunu ve lm zerine ocuk yataki olu Selukun kaann sarayna alnp burada yetitirildiini zikreden
Meliknmeden1141 bir alnt nakletmektedir. Daha sonra, Hatun onun kocasna lakaydi
davranlarna kar tavr alnca Selukun ayrlmas gerekli hale gelmitir.1142 Yine, bnl Edmin
Halep Tarihinde Emr Seluk ibni Dukakn Hazar Trklerinin reislerinden biri olduuna ilikin
bir kayt mevcuttur.1143 Bartholdun szn ettii Seluklularn ynetimindeki Ouzlarn nce
Seyhunun (Sir-deryann) aa akmna, daha sonra da Buhara blgesine doru gnn1144 bilinmeyen sebebi Selukun Hazarlarla artk geinemeyeceinin nihai olarak ortaya kmas da
olabilir.1145

1139 x, 162, s. anno 432.

1140 33.
1141 Bar Hebraeus ona Mlk-nme demektedir ki, baka bir yerde ben de bu ekilde kullandm (Zeki Validis bn-Fadlan, Die Welt
des Orients, 1949, 310; Aspects of the Khazar Problem, Transactions of the Glasgow University Oriental Society, x [1951], 42).
Claude Cahen (Le Malik-nmeh et lhistoire des origines seljukides, Ori-ens, (1949, 32-33, nn.), bu eseri ah-nme ile
karlatrmakta ve Turul Beyin 1063de lm zerine Sultan unvan almadan nceki Melik unvan tad dnemde yazlan bu eserin
Alp Arslana ithaf edildiini var saymaktadr.

1142 Syriac Chronicle ed. Budge, text fol. 69, col. 1 = transl. 195.
1143 Zeki Validi, bn-Fadlaan, 143, ayrca xxv. Al-Fakhr, ed. Derenbo-urg, 392 ile kyaslaynz.
1144 Turkestan (G.M.S.), 256.
1145 N. 137de bahsedilen makalelerde, Hazar kralnn Ouzlardan rehin aldn belirtmitim. (Zeki Validi, bn-Fadlaan, 143 ile kyaslaynz). bni Fadlan zamanndaki Selukun bunlardan biri olduunu sylemek aka mmkn deildir.

Selukun oullarnn ismi Mikaill, Yunus, Musa ve sraildir ve Turul Beyin kardei Davud bir
sonraki kuakta dnyaya gelmitir. lk Seluklularn Kitab Mukaddese ait isimlerinin ailenin aslen
Hristiyan olduunu gsterdii dnlmtr.1146 Bu ok muhtemel grnmemektedir. Bu isimlerden
Mikail, srail veya benzerlerinin Orta ada kullanlan Msev isimleri olduu aka

sylenmektedir ve Mslmanlar arasnda bu isimde birine rastlandnda onun yabanc olduuna

hkmedilirdi.1147 Ancak, srail her halukrda bir Hristiyan ismi deildir. Bu konudaki genel kanaat,
Hazarlar arasnda sivrilen ynetici Ouz ailelerinin dini etkilerle bu isimleri aldklar eklindedir.
Kazvininin szn ettii Ouz tapnaklar belki de bir sinagogdu.1148

1146 E.., art. Seldjuks ile kr.

1147 Cahen (op.cit., 42) bu Seluk isimlerini tartr ve (57) Hac srail adnda bir Trkmen beyinden bahseder. Bu ismin muhtemelen
srail bin Selukla bir balants vardr veya benzer bir kkeni bulunmaktadr.

1148 Ed. Wstenfeld, , 395.

X. Yzylda Seluklular Hazarlara balamak pekala mmkndr ama Seluklularn 965de
Ruslarn yapmay beceremedikleri eyi baardklarn ve Hazar Devletinin gerek fatihleri olduklarn dnmek byk bir hata olur. Esas Seluklu ftuhat, ncelikle douda Mvernnehir ve Acem
yurduna, arkasndan da Batya doru olmutur. Eer Hazarlara kar byk zaferler kazanlm
olsayd, herhalde bunlarn izleri kalrd ve Seluklu hakimiyeti baka bir blgede, Hazar Denizinin
batsnda geliirdi. Seluklularn bu taraflara doru ynelmemelerinin sebebi, hi phesiz orada
onlar yutacak bir gcn var olmasyd ki, bu da X. Yzyl sonlarna doru Hazar Devletinin hl
ayakta olduunun baka bir delilidir. Szlerimizi bir kez daha yinelersek, Hazarlar Rus istilasn bir
ekilde atlatmlardr, ama yklp gitmelerini mukarrer klan karanlk olaylar zinciri hl aydnla
kavuturulamamtr. Bu k, daha nce sylendii gibi, muhtemelen XIII. Yzyl Mool
istilasndan nce tamamlanmt.
Gnmzde Dou Avrupada yaayan Yahudilerin veya daha zel haliyle Polonyadakilerin Orta
a Hazarlarnn torunlar olduklar eklindeki teoriye gelince,1149 konuyla ilgili ok az kant
bulunduu iin mesele ancak ksaca gzden geirilebilir ve ulalacak sonucun ancak bir var saym
olmas mukarrerdir. Dou Avrupal Yahudiler arasnda sarn, ak tenli, genellikle mavi gzl
kiilere sk sk rastlanmasnn nedeni akla kavuturulmaldr ve bunun sebebinin gayr-
Msevlerle yaplan yaygn evlilikler olduu eklindeki izahat pheyle kabul edilmektedir. Dou
Avrupal Yahudilerin arlkl nfusunu, eer yerleik deillerse, en azndan daha doudan gelen
Yahudilerin oluturduu bilhassa ne srlmektedir.1150 Bir yandan dou ve gneydou Alman
leheleriyle akrabal ispat edilirken,1151 lengistik adan Yiddi dilinde Batnn etkisi olmadn
gstermeye ynelik aratrmalar yaplmaktadr.1152 Tarihi seyir iinde (Macarlarn belli bir sre
hem Hazarcay, hem de kendi dillerini konutuklar)1153 Macaristana giden Hazarlardan baka,
zellikle Mool istilas dneminde1154 sabk Hazar topraklarndan nemli miktarda nfus transferi
yapld dnlmektedir.1155 Bu grn mmknln

1149 Kutschera, Chasaren, 13-17, antropolog K. Vogta atfen. Poliak bu konuyla yakndan ilgilenmitir. Onun Khazariasnn Giri
Bl-mne ve zellikle 255-270ine baknz. Zajaczkowskinin Polonyal ve Krml Karaleri eski Hazarlarn temsilcileri olarak grdnden daha nce bahsedilmiti.

1150 W.E.D. Allen, History of the Georgian People (London 1932), 323, Ripley, Races of Europeden bahseder.
1151 H. Smith, ayn yerde.
1152 Mieses, Historical Grammar of Yiddish (1924), Profesr H. Smith tarafndan Transactions of the Glasgow University Oriental
Society, v 67de bahsedilir.

1153 VII. Blm.e baknz.

1154 Mool Batunun yaklamas zerine, Kumanlar Macar kral Belaya Hristiyan olmalar kouluyla lkesine girmeye izin verilmesi
teklifinde bulunmular ve sylendii gibi, kleleriyle birlikte 40,000 kiiye izin verilmitir. Bu kiiler daha sonra Macarlara kar Mo-ollara
katldlarsa da (Raverty, Tabaqat-i Nasiri, 1167, n.), Dou Avrupadaki Yahudilerin bu dnemde dindalar tarafndan nemli lde
takviye edilmi olmas daha az muhtemel gzkmektedir.

1155 Macar dk Taksonynin X. Yzylda Hazarlara kendi topraklarna yerlemeleri ynnde teklifte bulunduu sylenmektedir
(Vasiliev, Goths, 100). Hazarlar, Kpaklardan korunmak amacyla Vladimir Monomaha snmlar ve ernigov yaknnda Bela Veja
adn verdikleri bir ile ina etmilerdir (Kutschera, Chasaren, 175). (Bu doru ise, bu Hazarlar daha nce Bela Vejada [Sarkel]
yaamlar ve artk [M.S. 1117] ernigova yerlemilerdir. Brutzkus, Encycl. Jud., art. Chasaren.) Bu olaydan daha nce de Msevler,
muhtemelen Hazarlar (N.K. Chadwick, Beginnings 129), Svyatopolk tarafndan Kieve getirilmilerdi.

gz nnde bulundurarak, birden ok kaynakta Hazarlar hakknda yaplan tanmlamalar dikkate

almak zorundayz1156 ve bu bilgiler doru olsun veya olmasn, Hazar mparatorluunun bata
phesiz ynetici kesimin deiik dinlere mensup oluu gibi, farkl rklar ve fizik tipleri bnyesinde
barndrd muhakkaktr. Ancak, Dou Avrupal Yahudilerin Hazarlarn torunlar olduunu sylemek,
genel olarak1157 bugnk Yahudilerin byk bir ksmn Akanazilerin bnyesine sokmak demektir
ki, zerinde durduumuz konunun ok tesinde bir meseledir.

1156 I. Blm., nn. 34 ve 35 ile kr.

1157 N. Slouschz (Melanges . Derenbourg, 75), daha ziyade Sabbatik mezhep mensuplarn Hazarlarn torunlar olarak grmektedir.

KAYNAKA
a.anno.
Abu-al-FidGeography, ed. Reinaud and De Slaoe, Paris
1840.
Abu-Hmid al-AndalusiTuhfat al-Albdb, ed. Ferrand, Journal
Asiatique, tome 207 (1925). Ad fin.ad finem, at the end. A.H.Anno Hegirae. Ad init.
ad initium, at the beginning.
A. K.M.Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes. A.M.Anno Mundi.
ArneLa Suede et lOrient, Arehives dEiudes Orientales, Upsala 1914. art.article.
AssemaniBibliotheca Orientalis, Rome 1719-1728. BaladhuriFuth al-Bulddn, ed. De Goeje,
Leiden 1866. BalamiChronicle, ed. Dorn, Nachrichten ber die Ghazaren,
Memoirs of the Russian Academy, 1844. Bar HebraeusSyriac Chronicle, ed. and translated Sir E.
A.
Wallis Budge as Chronography, Oxford 1932. BartholdDecouverte de lAsie, French transl. by B.
Nikitine
(Paris 1947) of Bartholds Istoriya Izucheniya Vostoka, 1925. BashmakovUne solution nouvelle
du probleme des Khazares, Mercure de France, July 1931. BaumstarkGeschichte der syrischen Literatr, Bonn 1922.
B. -Band.
B.G.A. 1 Bibliotheca GeograpJorum Arabicorum,

B.R.A.Bulletin of the Russian Academy.

Bretschneider, ResearchesMediaeval Researches from East
Asiatic Sources, 1910. Brock elmamGeschichte der arabischen Litteratur, VVeimar
1898-1902, Leiden 1937, ete. BrowneLiterary History of Persia, London and Cambridge
1902-1930.
B.S.O.A.S.Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London.
Bury, L.R.E.J. B. Bury, A History of the Later Roman Empire from Arcadius to rene, London
1889.
Bury, E.R.E.J. B. Bury, A History of the Eastern Roman Empire from the Fail of irene to the
Accession of Basil I, London 1912.
Bury, GibbonGihbons Decline and Fail of the Roman Empire, edited by J. B. Bury.
Bury, TheodosiusHistory of the Later Roman Empire from the Death of Theodosius I to the Death
of Justinian, London 1923.
BuxtorfCosri (Kuzari), ed. Buxtorf, Basle 1660. e.chapter, or crca.
CarmolyDes Khozars, in Itineraires de la Tene Sainte, Brus-sels 1847.
Carra de VauxLe livre de Vavertissement et de la revision, Paris 1896.
ChabotChronique de Michel le Grand, ed. and transl. J. B.
Chabot, Paris 1899, ete. Chadvvick, BeginningsMrs. N. K. Chadwick, Beginnings of
Russian History, Cambridge 1946. Chavannes, DocumentsE. Chavannes, Documents sur les
Tou-Kiue occidentaux, St. Petersburg 1903. ChronicleRusian Chronicle, transl. Leger,
Publicatiom de
TEcole des Langues Orientales, II sene, xiii (1884). col.column.
Constantine Por.Constantine Porphyrogenitus. Darband NmahKnscm Begs edition in Memoirs
of the Russian Academy, Divers Savants, 1851. Decouvertesee Barthold.
Dorn 1 Nachriclten ber die Chasaren, Memoirs of
Dorn, Balam J the Russian Academy, 1844.
Dubnov, Geschichte-Weltgeschichte des jdischen Volkes,
Berlin n.d. ed.edited by, edition of.
ed. BonnCorpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn. edd.editos.
E.I.Encyclopaedia of islam.
Ene. Jud.Encyclopaedia Judaica.
Eranshahrsee Marquart, Eranshahr.
E.R.E.-see Bury, E.R.E.
Ferrandsee abu Hmid al-Andalusi.
flor.florvint
fol.folio.
FragmenteWestberg, Die Fragmenie des Toparca Goticus,
Memoirs of the Russian Academy, 1902. Frhn, KhazarsVeteres Memoriae Chasarorum, Memoirs
of
the Russian Academy, 1822. G.A.L.see Brockelmann.
Gardzied. Barthold in Memoirs of the Russian Academy,
1897.

Gibb, Arab Conquestsll. A. R. Gibb, The Arab Conquests in

Central Asia, Royal Asiatic Society, 1923. G.M.S.Gibb Memorial Series.
GregoireH. Gregoire, Le nom et Toriine des Flongrois,
Z.D.M.G., B.91 (1937). GrtzGeschichte der Juden, ed. 3.
Harkavy, DenkmalerAltjdische Denkmaler aus der Krim,
Memoirs of the Russian Academy, 1876. Historische Glossensee Marquart, Historische
Glossen. Huddsee Minorsky, Hudud.
Ibn-Atham al-KufiKitb al-Futh, Seray MS. 2956, cited by
Zeki Validi, lbn-Fadln, ete. Ibn-al-Athlr-ed. Cairo, A.H. 1303.
lbn-Fadlnibn-Fadlns Rihlah, ed. Zeki Validi, whom see.
neans section of this text. Ibn-al-Faqhed. De Goeje, Bibi. Geog. Arab., v. Ibn-Hajar, 1sabahalIbah fi Tanyz al-ahbah, Bibi. Ind.,
1856-1873.
Ibn-Hawqal1 ed. De Goeje, Bibi. Geog. Arab., n; 2 ed. Kramers, 1939.
Ibn-IsfandiyrHistory of Tabaristn, transl. E. G. Browne,
Gibb Memorial Series. Ibn-Khaldn-ed. Blq, A.H. 1284. Ibn-Khurddhbihed. De Goeje, Bibi.
Geog. Arab., v.
Ibn-jutaybal, MarifKitb al-Marif ed. VVstenfeld, Gttingen 1850. Ibn-Rustahed. De Goeje, Bibi. Geog. Arab., va. lbn-Sad-Tabaqt, ed. E. Sachau,
Leiden 1904-1917. id.idem.
Itakhried. De Goeje, Bibi. Geog. Arab., i. J.A.Journal Asiatique.
J.A.O.S. Journal of the American Oriental Society.
J.E.Jevish Encyclopedia.
J..R.Jevish uarterly Review.
J.R.A.S.Journal of the Royal Asiatic Society.
JuwayniTarifc/-i Jihn-gushy, ed. Mirza Muhammad in Gibb
Memorial Series. KProfessor Paul Kahles collation of the Chester Beatty MS.
of Itakhri.
Kasem BegDarband Namah (ed.), Memoirs of the Russian Academy, 1851.
Kmosko, AraberAraber und Chasaren, Krsi Csoma-Archivum, 1924-1925.
Kmosko, juellenDie nellen Itachris in seinem Berichte ber die Chasaren, Krsi
Csoma-Archivum, 1921.
KokovtsovEvreisko-khazarskaya perepiska v X veke, Leningrad 1932.
KutscheraDie Chasaren, ed. 2, Vierma 1910. l.lege.
Landau, BeitrageBeitrage zum Chazarenproblem, Breslau 1938.
Landau, Present PositionThe present position of the Khazar problem, Zion, 1942in IIebrew. LatLatin. Legersee Chronicle.
L.V.Long Version of the Reply of Joseph.
Mann, Texts and StudiesTexts and Studies in Jetcish History
and Literatre, Vol. i, Cincinnati 1931; Vol. n, Philadelphia
1935.
Marquart, EranshahrErnsahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenaci, Abhandlungen der

kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttingen, Neue Folge, in, 2, Berlin 1901.
Marquart, Historische GlossenHistorische Glossen zu den
alttrkischen Inschriften, Vienna Oriental Journal (\Viener
Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes), xa, 1898.

Masdi, Murj j and Pavet de Courteille, Paris 1861-1878. Masdi, Tanbihed. De Goeje, Bibi.
Geog. Arab., vra. Minorsky, HuddHudud al-Alam, Gibb Memorial Series. Minorsky, Marvazi
Sharaf al-Zamn T hir Marvazi on China,
the Turks and India, Royal Asiatic Society, 1942. Minorsky, TammTamm ibn-Bahrs Journey
to the Uyghurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
1948, xn/2, 275-305. Mon. Germ. Scr.Monumenta Germaniae Historica: Scriptores. M.R.A
Memoirs of the Russian Academy. MS.manuscript. MSS.manuscripts. M.T.Massoretic Text.
Muqaddasied. De Goeje, Bibi. Geog. Arab., m. n.note. n.d.no date.
Neubauer-VVhere are the Ten Tribes? Jevish uarterly Revieto, i (1889). Nicephorused. Bonn.
Nldeke, BeitrageBeitrge zur Geschichte des Alexanderromans, Denkschriften der Wien. Akad., xxxvm, 5. ob.obiit.
Pelliot, Noms turcs-Faul Pelliot, Quelques noms turcs
dhommes et de peuples finissant en ar, Oeuvres posthumes
de Paul Pelliot, n, Paris 1950. Platonov, Russie Chretienne-S. F. Platonov, La Russie Chretienne in Avaignac, Histoire du Monde, t. vii (Paris 1931). Poliak, Conversion-The Khazar
Conversion to Judaism,
Zion 1941in Hebrew. Poliak, Khazaria-Khazaria, Tel Aviv 1944-in Hebrew. Qms-al-ms alMuht of al-Firzbdi, 4 vols., Cairo
1353/1935.
QazwmiCosmography, 2 vols., ed. VVstenfeld, Gttingen 1848.
Qudmah-ed. De Goeje, Bibi. Geog. Arab., v. Rashd al-Dned. Blochet, Gibb Memorial Series.
R.E.J.Revue des Etudes Juives.
SchultzeDas Martyrium des heiligen Abo von Tiflis, Texte und Untersuchungen zur Geschichte der
altchristlichen Literatr, Neue Folge, XIII (1905).
s.sub.
ser.series.
StraekFirkovitch und seine Entdeckungen, Leipzig 1876.
Streifzge, Streifzsee Marquart, Streifzge.
S.V.Short Version of the Reply of Joseph.
s.v.sub voce
t.tome.
Tabaried. De Goeje and others, Leiden, 1879-1901. Tafdil-Kitb Tafdil al-Atrk, ed. Azzwi,
reproduced by .

Yaltkaya, Belleten, No. 14-15, istanbul 1940. Theophanesed. Bonn.

Theophanes Con.Theophanes Continuatus, ed. Bonn.

Westberg, BeitrageStadt und Volk Saksin, Beitrage zur Klarung orientaliseher uellen ber Osteuropa, Bulletin of the
Russian Academy, 1899. VVestberg, ibrahim ibn-YaqbIbrhms-ibn-Jakbs Reisebericht ber die Slawenlande at dem Jahre 965, Memoirs of
the Russian Academy, 1898. VVestberg, Gothic Toparchsee Fragmente.
W.Z.K.M.Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes.
Yaqbi, Buldaned. De Goeje, Bibi. Geog. Arab., vn. Yqt, BuldanMujam al-Buldn, ed.
VVstenfeld, Leipzig 1866-1870.
Zajaczkowski, CultureO kulturze chazarskiej i jej spadkobiercach (The Khazar Culture and its Heirs), Mysl
Karaimska, Breslau 1946. Zajaczkowski, ProblemProblem jezykowy Chazar6w (The
Problem of the Language of the Khazars), Proceedings of the
Breslau Society of Sciences, 1946. Zajaczkowski, StudiesZe studioo nad zagadnieniem chazarskim (Studies on the Khazar Problem), Polish Academy,
Cracow 1947.
Zambaur Manuel de Genealogie et de Chronologie, Hanover 1927.
Z.D.M.G.Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesell-schaft.
Zeki Validi ~) ibn Fadlan s Reisebericht, AbhandZeki Validi, lbn-FadlnJ lungen fr die Kunde des Morgenlandes, xxv (1939). Zeki Validi, VlkerschaftenVlkerschaften des Chazarenreiches im neunten Jahrhundert, Krsi Csoma-Archivum,
1940.
Zeki Validi, Die Schvverter der Germanenin Z.D.M.G., B. 90 (1936), 19-37.
Zeuss, Die DeutschenDie Deutschen und die Nachbarstamme,
Munich 1837. Zh.M.N.P.-see Z.M.N.P.
ZichyLe voyage de Sallm linterprete, Krsi Csoma-Archivum, 1921. Z.M.N.P.Zhurnal
Ministerstva Narodnogo Prosveschenia. ZotenbergChronigue de Tabari, Paris 1867-1874.

A
Aaron (Melik), 147, 170, 176 Aba-ad, 122 Abbas ibni el-Velid, 94 Abbasi-ler, 102, 155, 193 Abdullah ibni Bata el-Hazari, 205

Abdurrahman el-Havlani, 100, 102 Abdurrahman en-Nasr, 142, 165 Abdurrahman III., 158 Abdurrahman ibni Abdullah el-Gafiki, 103
Abdurrahman ibni Muhammed ibni
Abdurrahman.. , 155 Abdurrahman ibni Rabia el-Bahili,
63, 64, 65, 67, 70, 208
Abdurrahman ibni Zbeyr, 102
Abdlmelik (Halife), 75
Abdlmelik ibni Mslim el-Ukayli,
89
Abeskun, 163, 164, 227, 256
Abhaz-lar, 42, 120, 272 Abhazya, 196, 197, 200
Abraham ben David, 136, 142, 143,
147
Abad, 122, 123 Adrianople (Edirne), 231
Afrika, 31 Afin, 203 Aftasi-ler, 70 Agaeri-ler, 25 Ahlat bkz. Hilat
Ahmed ibni Kuya, 129, 223, 250, 251
Ak Hazarlar, 25, 109, 241, 250 Ak Hun-lar (Eftalitler), 35 Akatzir-ler, 24, 25, 36, 47, 131 Akkale (Bela Veja, el-Beyda), 259
Aksatan (irvanah), 276 Alan-lar, 11, 29, 35, 42, 59, 77, 82, 97, 111, 176-179, 194, 209, 261,
276
Alanya, 60, 97, 178, 236 Alaric, 131 Alban-lar, 74
Albanya (Arran), 36, 74, 75 Alfldi A., 227 Ali ibni el-Heysem, 228, 277 Alman-lar, 152, 215 Almi (Almu), 126, 214 Almutzes, 212,
218
Alp (lutver), 74, 75 Alp Arslan, 279
Ambazuk (Hun hkmdar), 42
Amediye, 274, 275 Amid el-Mlk, 278
Amu-derya, 15, 31, 164, 257 Amur ibni Tubal, 29 Anan ben-David, 162 Anastasius (Bizans imp.), 42 Andreas, 44
Anuirvan bkz. Hsrev Anuirvan Arabistan, 143 Araks (Aras), 60
Arap-lar, 10-12, 15, 16, 24, 27, 28,
31, 33, 34, 37, 50, 62, 63, 101, 120, 202, 241
Asena, 173, 174
Aslan Az (yer ad), 41 Asna bkz. Asena Aspandiat, 74 Asparuh (Bulgar han), 58 Astarabad, 249 akanazi, 282
Atelkuzu, 212, 213, 215, 217, 220
Atil, (til/Hazar Devletinin bakenti), 107, 112, 113, 119, 121, 197, 210, 228, 250, 267
Attila, 24, 131
Avar-lar, 23, 24, 42, 45, 51, 101, 226
Avgaz bkz. Abhaz
Azak Denizi, 15, 61, 151, 200, 201, 247, 270
Azerbaycan, 38, 39, 44, 63, 67-69,
75, 76, 82-89, 113, 205, 209, 228, 258 Aziz Abo, 196
B
Bab el-Ebvab (Derbend Geidi), 37,
39, 112, 163, 164, 220 Bab el-Lan, 37 Babl Cihad, 78
Babil, 29, 131, 142, 143, 155, 236
Babr, 203 Bacarvan, 87, 89 Bacgrd (Bakurt), 229 Bactria, 241
Badat, 125, 157, 171, 203, 227,
234, 237 Badatl Abo, 211
Bahauddin ibni eddad, 243
Bar Hebraeus, 23, 24, 53, 174, 177,
192, 279
Baranjar, 81
Barcik, 78, 84, 88, 89, 174
Bardanes (Philippicus), 188, 189,
190, 191
Barsaliya bkz. Baraliya Barselonal Yehuda, 148
Barsil-ler, 51, 57, 60, 61
Baraliya (Kral), 39 Baraliya (yer ad), 40, 60 Barthold V. V, 33, 124, 246, 260,

272, 276, 279

Basil-ler, bkz. Barsil
Bagrd (Bacgrd), 234, 235 Bakr-lar, 55, 115, 119
Bamakov A., 29
Batbay (Kubratn olu), 58
Bat Trk Hakanl, 22
Bat Trkleri, 23, 24, 25, 37, 39, 40,
31, 42, 45, 47, 51, 52, 188 Batu-han, 268 Baylakan, 36, 87, 88, 228
Bazir Arslan-han, 186 Becnak (Peenek), 229 Becni (Becna), 229
Beg (Bek), 37, 107, 117, 119, 122, 250, 251
Behram Cubin, 112
Bekri el-, 106, 107
Bela (Macar kral), 214, 281
Bela Veja (Sarkel, el-Beyza), 258,
261, 263, 281 Belencer (kabile), 38, 39, 40, 43 Belencer (yer ad) 30, 37, 38, 65,72,
76, 79, 80, 82, 93, 96, 98
82, 113, 149, 150, 157, 161, 171, 176, 180, 184, 187, 189,, 247, 256, 273, 275
Bluan, 199, 200
Bogos, 93
Bonn niversitesi, 17
Bosporus (Ker), 15, 40, 52, 175,
178, 186, 188, 231, 270,
Britanya, 123 Brodnik, 12
Brook K. A., 9 Brutzkus, 157, 179 Brksel, 17
Buda-pete, 122
Buddizm, 168
Budge W., 53
Bugal el-Kebir, 209 Buhara, 125, 279
Buhayr, 65
Buhturi (Arap air), 76
Buku Han, 168
Bulan (Sabriel), 158, 162, 169, 174,
181, 182 Bulgar ehri, 112, 115, 125
Bulgarios, 23
Bulgaristan, 58, 234
Bulgar-lar, 11, 12, 53, 55, 57, 59, 61,
74, 102, 107, 110, 115, 116, 123, 126, 161, 187, 207, 218, 226, 229, 239, 242, 243, 252, 260
Burcan (Bulgar)lar, 29 Burtas nehri, 226
Burtas-lar, 11, 99, 112, 113, 115, 116, 119, 123, 229, 243
C
Cambridge, 16
Camridge Belgesi, 149, 150, 159,.
170-177, 179, 180, 183, 255,
263
Carmoly E., 182 Caspi bkz.Hazar Denizi Cassel, 163 Cavigir, 127 Cebu Kaan, 44, 45 Cedrenus, 271
Cerrah ibni Abdullah el-Hakemi,
77, 81, 82, 85-88, 92, 96, 98, 184
Ceyhani el-, 123, 124, 125 Charlemagne, 15
Charles Martel, 15, 103
Chavannes E., 221 Chelandia, 212 Christ Kilisesi, 146 Chwolson D., 140, 147 Claproth H. J., 273 Coestler A., 9
Constantine Porphyrogenitus, 58, 151, 156, 183, 192, 212, 213, 214, 216, 217, 218, 219,
235,236
Constantinople, 36, 44, 59, 146, 150, 151, 153, 156, 163, 169, 170, 171, 176, 178, 183, 187, 210, 231, 232, 243, 272
Cuanir, 199, 200
Cui-han, 268 Cungar Kaps, 130
Curcan, 113, 116, 164, 228, 236, 243, 260

ingiz-han, 173 orpan Tarkan, 44 u nehri, 45 ufutkale, 239 uva-lar, 201

D
Dahhak- Tazi, 33
Dan (kabile), 156
Danimarka, 18
Dar Alan bkz. Daryal Geidi
Dar el-Babunac, 130
Dar- alan bkz. Daryal Geidi
Daryal geidi, 35, 60, 82, 83, 84, 92,
97, 167, 193, 196, 199, 209 De goeje, 107, 116, 117 De Guignes, 49, 50 Deinard E., 149 Demir Kap, 208 Deny J., 22
Derbend (El-Bab), 34, 36, 39-44,
60, 62, 63, 64, 93, 95, 98, 246 Derbend Duvar, 39, 208
Derbend Geidi (Bab el-Ebvab), 65,
97, 167, 179, 271 Deylem, 29, 143, 227, 228
Dihistan Sir, 163 Dimak, 96 Dimaki, 106
Dinyeper, 15, 103, 106, 214-217,
237
Dinyester, 58 Diyarbakr, 86
Dou Avrupa, 15, 24, 26, 53, 63, 103, 280

E
Eber (isim), 29
Ebu hamid el-Endlsi, 234, 235,
267
Ebu Hureyre, 72
Ebu Tammam, 204
Ebu Yezid Useyd ibni Zafir es-Slemi, 98
Ebul Fida, 30, 268
Edom, 161
Efesli John, 23
Efraim ben-Azariya, 274
Efridun, 30
Eirene (iak), 192
Elam, 143
El-Bab (Derbend), 65, 68, 70, 72, 75, 77, 78, 90, 93, 198, 199, 205, 230
El-Beyda (Berdaa), 41, 66, 76, 84,
99, 121, 259 El-Cezire, 88, 96
Eldad ha-Dani, 126, 155, 156, 181 Elias (Bizans spathariusu), 188,
189, 190 El-Lan (Alan), 229, 231
El-Valandariye (Trk kabilesi), 231
Emevi-ler, 73, 92, 94, 98, 102, 153, 157
Endls, 17, 129, 137, 141, 142, 149,. 152-155, 157, 162-165, 179, 180, 183, 226, 229
Erdebil, 84, 85, 87, 92, 162, 184, 227, 258
Erken Wei, 51
Ermeni-ler, 12, 26, 29, 46, 64, 68, 74, 199
Fadl ibni Sehl, 157, 202, 203 Fadl ibni Yahya, 194
Falaa-lar, 143
Fars (Pers)lar, 22, 27
Fatmi-ler, 275
Fergana, 235, 248 Filan ah, 207 Filistin, 139 Fin-ler, 49, 241
Finno-Ugor, 49
Firkovi, 139, 140, 146, 147, 270 Firuz, 35, 36, 39 Fraehn C. M., 118 Frankl P. F., 156
Frank-lar, 15, 62 Fransa, 252 Fransz-lar, 103
Fu-lin, 50

G
Galatya, 42 Galya, 252 Galyal-lar, 152
Ganz D., 142
Gardizi, 26, 59, 122, 123, 174, 242, 243, 245
Gazneli-ler, 278
Gebalim-ler, 151, 152 Gedelya II., 138 Gence, 272, 276
George Tarkan, 108 Georgius Tuzl, 271 Geza Kuun, 118
Gibbon E., 15, 43, 49, 52, 257 Gil, 227, 228
Guz (Ouz)lar, 10, 11, 46, 164, 178,
201, 212, 228, 278 Grcistan (Curzan), 36, 44, 45, 64,
75, 84, 199, 200 Grc-ler, 12, 83, 197, 239, 272
H
Habeistan, 142 Habib bin Mesleme, 68 Haccac ibni Abdullah, 86 Haci srail (Trkmen beyi), 280
Hadi (Halife), 198
Hafz- Ebr, 59 Hakan beh, 127
Hakan David, 270 Hakan- in, 46, 50
Hakani (air), 276, 277
Halil bni Ahmed, 28
Halis Tarkan, 111 Haloun G., 17
Hamlic (Hanbal), 116, 121, 153
Hamlik bkz. Hamlic
Hamzin, 79, 93, 194 Hanbal, 121, 122, 124
Hanbeli-ler, 227 Hanikov, 276
Harezm, 50, 120, 164, 248, 262 Harezmli-ler, 110 Harezmah, 235, 265 Harici-ler, 102
Haris ibni Amr, 82, 83, 84, 92 Harkavy A., 140, 146, 147, 149
Harun Reid, 105, 106, 107, 133,
138, 198, 199
Hasday Grescos, 142
Hazar ibni Batva, 125
Hazar van, 273 Hazar Kaps, 42, 43 Hazar Leo, 15 Hazar Papatzes, 186
Hazar Tarkan, 99, 100, 207
Hazaran, 107, 168, 177, 234, 260,
264
Hazaran-Atil, 122, 124, 244, 250,
260, 267
Hazar-lar, pek ok yerde.
Hazarya, 12, 17, 22, 28, 45, 63, 66, 76, 82, 90, 93, 96, 100, 101, 102, 107, 11, 113, 116, 124,
130, 133, 136, 139, 141, 1+49,
151,. 153, 154,.157, 158, 164, 168, 170, 171, 181-184, 187, 193, 196, 199, 202, 204, 209, 216, 219, 223, 224, 226, 228, 236, 241, 262, 263,
271, 273, Heftalit (Ak-Hunlar), 23, 35, 36, 40, 47
Helena (mparatorie), 183
Heraklius, 22, 43, 44, 46, 184 Herat, 31 Herder J. G., 133 Hilal e-abi, 246, 247 Hilat (Ahlat), 87
Himyeri-ler, 76
Hindistan, 29,193 Hintli-ler, 27, 28, 113, 223
Hirkanya, 177
Hiam (Halife), 82, 84, 86, 89, 90,
96, 102, 103 Hiam el-Kelbi, 30, 38 Hitler, 12
106
Humus, 96
Hun-lar, 24, 25, 35, 42, 45, 47, 51,
60, 74, 111, 253 Hunni, 24
Huzeyfe b. el-Yeman, 69 Huzeyme ibni Hazm, 199 Hrmz, 41
Hseyin (Hz.), 69
Hsrev Anuirvan, 10, 16, 28, 29,
32, 43 Hvalis-ler, 110

I-
Irak, 88, 203, 235, 236 Isfahan, 234 bn el-Fakih, 30, 243 bn el-Mukaffa, 26 bnl Edim, 279
bnl Esir, 59, 70, 74, 84, 86, 89,
93, 106, 263, 272, 278 bni Abdun, 70 bni Abdlber, 69 bni Asam el-Kufi 75
bni Belhi, 32
bni Erdeir Babek, 34
bni Fadlan, 53, 54, 81, 117-119, 122, 124, 126, 130, 156, 160, 161, 164, 201, 218, 244, 252, 279
bni Haldun, 67, 70 bni Hassl, 278
bni Havkal, 10, 110, 116, 121, 124, 232, 234, 244, 260, 261, 266, 269
bni Tibbon, 133 brahim (Peygamber), 31 brahim ibni Aim el-Ukayli, 88 brahim ibni Yakub, 247
dil Bulgarlar, 81, 99, 102, 117,
125, 201, 244 dil, 10, 15, 32, 52, 57, 60, 61, 72,
84, 99, 123, 126, 130, 151, 163,
164, 197, 201, 212, 241, 242,
243, 255, 269, 273
frikiya (Tunus), 142
lek Hanlar bkz. Karahanllar
lutver, 74
rac (ran), 30
ran (Persiya), 11, 27, 30, 143, 218,
219, 249, 253 sa (Peygamber), 106, 139, 236 shak Akri, 143, 144, 145, 146, 147
shak bar Abraham, 237
shak bar Nathan, 170
shak ben-Eliezer, 151
shak ibni smail e-uayb, 2006
shak ibni Kundac el-Hazari, 76,
204
shak Sangari II., 138, 139 shak Sangari, 137, 138, 139, 140 skenderiye, 143, 145, 248
slam (iyet ), 16, 63 smail (Mslman), 161 spanyol-lar, 17 sparta, 227
srail, 161, 174, 236, 274, 275 stahri el-, 17, 107, 116, 117, 118,
119, 121, 130, 163, 174, 201,
232, 234, 242, 244, 255
Josippon, 177
Julian (mparator), 34
Justinian, 24
Jstinyen II., 172, 185, 186, 187, 188, 189, 191

K
Ko-sa, 50
Kabala, 36, 79, 90, 138, 216, 218, 219, 220
Kabar-lar 213
Kabe, 125
Kafkaslar (Kafkas dalar), 23, 29,
32, 35-40, 42, 59, 60-63, 74, 75, 92, 100, 136
Kafkasya (blge), 15, 25, 27, 36, 57, 64, 96, 102, 130, 177, 218, 231,
239, 255, 261 Kaan Beh, 124 Kahetya, 100
Kahire Genizas, 145, 169, 183, 273
Kahire, 145
Kahit bkz. Kahetya
Kahle P., 17
Kalankatuklu Moses, 196
Kalde-liler, 180 Kalikala, 37
Kanatir (Rus kral), 255 Kandaka (Melike), 31 Kangar-lar, 218 Kapadokya, 42
Kara Hazar-lar, 24, 28, 113

Kara-Balgasun, 168 Karaaylar, 239

Karadeniz, 58, 61, 116, 151, 243
Kayalg, 268
Kaymak bkz. Kimak Kayravan, 31, 155 Kazak-lar, 12 Kazarig, 23
Kazvini, 280
Kedar lkesi, 237
Keddura, 30, 31 Kerbela, 69
Ker (Bosporus), 243 Ker Boaz, 186 Keek (Kaak/Kazak), 261 Kevser ibnl Esved el-Enbari, 99 Keyhsrev, 32
Khatiriltber 195 Khaydan (Kaytak)-lar, 78 Khazz, 250, 251
Khersones (Ker), 176, 178, 180,
184, 187-190, 200, 210
Kpak (kuman, Poloves), 268, 273,
275, 276, 277 Krgz, 26, 31, 111 Krm, 11, 40, 61, 108, 139, 163,
179, 184, 187,-189, 191, 210,
212, 216, 239, 270 Kzlar, 112
Kidara, 35 Kidari-ler, 35, 36
Kiev, 15, 115, 156, 214, 244, 256, 263, 269, 270
Kimak-lar, 111
Klimata, 178
Kmosko, M. 117, 118, 119 Kokotay, 268
Kokovtsov P., 18, 141, 142, 146, 148, 160, 166, 169, 177, 179
Koyun Adas, 207
Kramers J. H., 107, 116 Ktesifon, 43 Kubad, 36, 37, 38
Kuban, 57 Kubrat-han, 57
Kudama, 39, 40, 59, 164 Kuds, 151
Kufe, 67, 68, 70, 71, 96 Kulca, 208
Kuman bkz. Kpak Kuran, 224
Kurtuba, 142, 151, 152. 153, 170
Kuteybe b. Mslim, 72 Kutrigur, 217 Kutschera, 271, 277 Kuyaba bkz. Kiev
Kuzari, 107, 133, 134, 142, 168, 169, 184
Kndr Hakan, 127
Kr nehri, 42, 44, 78, 199 Krd Fadlun, 272, 277
Krdistan, 274

L
Lakz, 100, 101, 194
Landau, 145, 146, 149, 154, 159,
160-163, 165, 175, 183 Lebedias, 212, 216, 219, 220 Lebedya, 212, 215, 217
Leo IV, 192, 193 Leo IV, 219
Leon saur, 191, 192
Levond, 195
Liuntis (Arpadn olu), 219 Luzane, 226

M
Manehem ben-Saruk, 148, 149 Maniheizm, 168 Manklak, 164 Mankub, 263 Mankup Kala, 197 Mann J., 145, 183, 274 Mansur (Halife),
193, 195, 196
Manuel Comnenus, 111 Mar Arman, 152
Mar Saul, 151, 152 Mar Yosef, 151, 152
Marj Erdebil, 85
Marquart J., 18, 25, 38, 53, 59, 64
106, 107, 110, 118, 124, 129, 153, 154, 174, 200, 215, 235, 259, 259, 272
Massaget-ler, 29
Maurice (Bizans imparatoru), 23 Maurus (Bizansl kumandan), 190 Maverannehir, 280

Maymad (ehir), 89, 90

Mayuts (Maeotis/Azak), 220, 22 Memun ibni Muhammed, 265 Mehdi (halife), 196, 198, 243
Mekkari, 152, 157
Melik ah, 174
Memun (halife), 157
Menahem ben-Saruk, 159, 179, 183
Menahem, 274
Menander Protector, 111
Menbic, 86
Merc el-Hicare, 77
Merv, 31
Mervan ibni Muhammed, 73, 84,
94, 96, 98, 99, 100, 101, 102, 184, 193, 242,
Mehed, 30, 118
Mezopotamya 151
Msr, 31, 144, 145, 204 Midraik, 146 Mikado 226 Mikael III, 210
Minorsky V., 18, 20, 60, 74 Mirhond, 46 Mina, 162 Moolistan, 269
Mool-lar, 28, 92, 162, 173, 240,
253, 273, 277 Morag S., 19 Moravcsik 218 Moskova, 257
Mstislav, 270, 272 Mutasm, 203 Mutezid, 232, 233, 234
Muahhar Wei, 51 Muaviye, 155
Muhammed (s.a.v.), 15, 28, 69
Muhammed b. Ali el-Katib es-Semerkandi, 33 Muhammed ibni Ahmed el-Ezdi,
265, 266
Muhammed ibni Mervan, 75 Muhammid ibni Musa el-Harezmi,
206
Mukaddesi, 164, 202, 206, 241,
264, 266 Muktedir (Halife), 161
Musa (Peygamber), 106, 171
Musevi-ler, 21, 28, 30, 105, 112, 114, 120, 125, 150, 158, 191, 210, 244, 262
97, 99, 105, 108, 112, 113, 124, 129, 134, 199, 223, 228, 229, 240, 244, 270
N
Naffata (Bak civar), 227, 228 Narin kalesi, 78
Necm b. Haim (komutan), 198
Nemeth G., 218 Nerse, 197
Neubauer A., 182, 275 Nicephorus, 59
Nizami, 31, 32, 275, 276 Nldeke Th., 34
Nuh (Peygamber), 29
Nuh ibns Saib el-Esedi, 100
Nukerde-ler, 229
Numan ibni Mnzir el-Hirevi, 28
O-
Obadya, 158, 162, 169
Ogur-lar, 55
Ouz (Guz)lar, 115, 248, 252, 276,
279, 280 Oleg (Knaz), 181, 214, 272
Olom (voyvoda), 214 On Uygur, 51
Onogundur (Bulgar)lar, 57, 58, 59,
218
Onogur, 51 Oratepe 203 Orhon n.,, 51
Orta Asya, 16, 23, 27, 86, 174, 208, 209,
Osman (Halife), 67, 70, 71, 72
Paygu, 46
Peenek-ler, 11, 115, 116, 120, 121, 201, 212, 213, 215, 216, 218, 263
Peleg (isim), 29

Pelliot P., 22, 51

Persiya, 50
Pers-ler, 31, 35, 36, 39, 40, 41, 63,
64, 65 Pesah, 180 Petahya, 237 Peuke adas, 58 Philippicus bkz. Bardanes
Photius, 210
Pirene dalar, 62 Podonya, 10
Poliak A. N., 19, 30, 152, 153, 154, 162-164, 175, 183, 202, 267, 274, 275
Polonya, 12, 280
Polyan-lar, 214
Pontus Krfezi, , 24, 228, 229 Priscus, 24, 25, 35, 36, 42, 51 Pritsak O., 19
Procopius, 42, 70
Prud, 216
Puguraya, 53 Pyrenee, 103
Q
Qazar bkz. Hazar
Qol Mebasser, 142, 143, 145, 146,
149
R
Rahdani-ler, 155, 248
Rumiyye (Roma), 226 Rum-lar bkz. Bizansl Rus-lar, 10, 12, 17, 32, 64, 107, 116,
119, 159, 163, 176, 179, 181,
202, 204, 215, 220, 22, 224,
228, 244, 246, 258, 260, 271, 273, 276, 280 Rusya, 12, 113, 243
S-
Saadiya Gaon, 237 Saba, 31 Sabalan da, 85 Sabarti-asphali, 218, 219 Sabir-ler, 42, 43, 51, 70
Sabit en-Nehrani, 94
Sabriel (Bulan), 171, 172, 173, 181, 182
Sahak (Piskopos), 74 Sahte-Avarlar, 60
Said b. Salm, 198
Said ibni Amr el-Harei, 86,87, 88, 89, 96
Sakalibe (Saklab), 30, 31, 116, 129,
151, 152, 222, 224, 247, 255 Saksn, 123, 235, 268, 273
Sakson, 152 Saleviyye bkz. Slav
Saltov, 253
Samarra, 236, 248 Sambatas, 156 Sambation nehri, 146, 156 Samur, 100
Sangara (Sakarya), 141 Sangarius bkz. Sangara
227
Sebeos, 46 Sebktekin, 278
Seir da, 180 Seluk, 278
Seluklu-lar, 46, 277, 278, 279, 280 Se-li-fa, 221 Sellem, 30
Selman el-Farisi, 72
Selman ibni Rabia, 64, 67, 68, 69,
124
Semender (kabile), 43
Semender (ehir), 24, 53, 80, 93, 98, 99, 112, 119, 210, 220
Senariye (yer ad), 209 Sencer, 277 Sennaherib, 271 Sepher haIttim, 147, 160 Sera (isim), 171
Seret, 215, 216, 217 Serir, 101, 112, 119, 207
Severyan-lar, 214
Seyhun bkz. Sir-derya
Seyyid Hasan ibni Zeyd, 256
Shorsunu bkz. Khersones
Simeon (kabile), 156, 181, 182
Simocatta T., 23, 24
Sinan Paa, 144, 145
Sincibu (stemi-han), 39, 40, 41, 45,
46, 50 Sind, 29

Sir-derya, 279 Sisacan (yer ad), 36

Siyah Kuh, 164, 264 Siyah Nehir (Til), 23
Suriye, 50, 77, 86, 88, 235 Suriyeli Mikael, 23, 24, 41, 53, 59, 60
Suvar, 115
Sbeyt en-Nehrani, 77 Sleyman (Peygamber), 125 Sleyman b. Rebia el-Bahili 220 Sleyman ibni Hiam, 94 Sryani, 23
Svyatoslav, 10, 214, 259, 260, 261, 262, 263, 266
Symeon (Bulgar kral), 219, 232,
235 abiran, 100 ad, 44, 45
ahrbaraz (ehriyar), 63, 64 akik ibni Seleme, 69
amkur, 209, 218
an (Suriye), 50 apur b. Erdeir, 34
a-to-lar, 50, 51
eddadi-ler, 272 ehriyar bkz. ahrbaraz
eki, 81, 84
em-Tob ben shak aprut, 142 eref ez-Zaman el-Mervezi, 122 iruya, 34
irvan, 228, 276
irvanah-lar, 101, 264, 276, 277 oturkes, 204 ul (orlular), 35
ul (kabile), 39
T
Tang hanedan, 50
247, 271, 272
Tamgac ibni Bura, 174 Tanr Dalar, 54, 208 Targhu, 79 Tarkan, 207 Tarniah (kabile), 24
Takent, 45, 204 Tay (kabile), 82
Tekin ibni Abdullah al-Hazari, 204
Temim ibn el-Bahr, 30
Tengri Han, 74
Terbel (Bulgar han), 187
Tercmen es-Sellem, 206, 207, 208
Terek, 112
Tevrat, 106, 162, 224, 237 Thanagorya, 186, 188, 247 Theodora, 184, 187
Theophanes, 23, 42, 44, 45, 57-61
Theophilus (mp.,) 200 Tiberius III., 186, 188
Tiflis, 22, 43, 44, 84, 97, 206, 209 Tiflisli Abo, 131
Tiras, 29
Tire Kral Hiram, 237
Tizul vadisi, 171, 179
Tmutorakan, 247
Togan Z.V., 18, 25, 26, 29, 60, 64,
109, 118, 122, 129,173, 174, 208, 222, 256, 261, 262, 278
Togarma, 150 Toguzguz-lar, 54 Toledo, 137, 143 Tolstov S., 164 Tours, 103
Trullan Konsl, 191
Trkiye, 9
Trk-ler, 11, 12, 24, 27-32, 37, 40, 41, 44, 49, 75, 95, 103, 111,
114, 121, 122, 131, 135, 150, 173, 174, 201, 203, 211, 212, 226, 228, 230, 231, 235, 241, 262
Trkmen, 280
Tzour (Derbend Geidi), 179 U-
Umman, 227 Urallar, 98, 208, 212 Uratipa bkz. Oratepe Usruuna, 203
Utigur (Utrigur)-lar, 40, 43, 51, 58, 188
Uygur-lar, 23, 24, 30, 49, 50, 5154,
168, 174, 207
pas ibni Madar, 101 rdnl Agaziri,. 25

V
Valandar (Vanandar), 230, 231 Valar (Ermeni kral), 26
Van Gl, 87 Var, 24

Varaan, 60, 74, 84, 87, 89, 134, 136 Varasan bkz. Varaan
Varhonit-ler, 23, 52, 53 Vask (Halife), 206, 209 Vasiliev A. A., 263 Velid bin Ukbe, 67, 68 Velid I., 75 Velid II, 102
Wabandar (Wanandar), 81 Wariin bkz. Varaan Wei hanedan, 25 Westberg F., 216

Y
Yafes, 29, 30 Yafet ibni Ali, 237
Yahuda ha-levi II., 138
Yahuda ha-Levi, 107, 131, 134, 136,
137, 138, 119, 168, 169, 184
Yahudi, pek ok yerde
Yakubi, 17, 29, 37, 38, 53, 74, 89, 248
Yakut el-Hamevi, 39, 117, 118, 119 Yaltavar (Elteber), 125 Yarmolinsky A., 18
Yas-lar, 258, 263 Yecc-Mecc, 29, 130, 196, 206
Yehuda bar Meir bar Nathan, 150 Yehuda ben-Barzillay, 147
Yehuda, 160
Yelizavetopol (Gence), 272 Yenisey, 26 Yermuk, 255 Yezdigird, 70
Yezid b. Useyd es-Slemi, 193, 194,
195, 199 Yezid ibni Muhalleb, 82 Yezid, 82
Yezin ibn Mezyed el-eybani, 199 Yezin ibni Abdlmelik, 77
Yiddi, 281
Yosef (Hazar meliki), 137, 141, 143, 147, 148, 150, 158-163, 167171, 176, 179, 180, 258
Z
Zabender (Semender), 52 Zajaczkowski A., 19, 20, 122, 211 Zakariya Rhetor, 25, 41
Zambaur E. Von, 248, 250
Zunz, (yazar), 182
Zl Karneyn Camii, 83 Zl Karneyn Seddi, 64 Zbeyr ibnl Kayn, 69 Zl-Karneyn, 208