Bernard Lewis - Ortadou - kibin Yllk Ortadou Tarihi

nsz
1. KISIM 1
2. KISIM Gemis
1 Hristiyanlk ncesi 23
2 Islamiyet ncesi 37
3- KISIM Islamiyet'in Dousu ve Ykselisi
3 Kkenler 57
4 Abbasi Halifelii 84
5 Bozkr Halklanmn Gelisi 97
6 Moollar'm Ardndan 116
7 Barut Imparatorluklar 127
4. KISIM Kesler
8 Devlet
9 Ekonomi
10 Sekinler
11 Halk
12 Hukuk ile Din
13 Kltr
5. KISIM Modern a
14 Mcadele
15 Deisim
16 Etki ve Tepki

17 Yeni Dsnceler
18 Savaslar
19 zgrlkler Notlar
Kaynaka Takvim
Hakknda
Kronoloji
Haritalar
Dizin
153
181
207
238
253
283
315
331
353
365
385
415
453
458
460
462
470
481.
NSZ
Ortadou'nun tarihini tek bir ciltle anlatan, ounluu Islamiyet'in
ortaya ksyla baslayan ya da Hristiyanlk ann
baslangcyla^sona eren birok kitap yazlmstr. Ben kitabma
Hristiyanln ortaya ks ile baslarken iki ama gdyorum. Ilk
amacm, Islam Devleti'nin kurulmas ve Hz. Muhammed'in
grevinin odandaki Islamiyet ncesi Arabistan ile byk Bizans
ve Pers imparatorluklarn tarihteki mtevaz yerlerinden
kurtarmaktr. Yzyllardr Ortadou'yu paralayan ve paylasan bu
birbirinin karst gler yzeysel bir yaklasm hak etmiyor
dorusu.
Ikinci amacm ise, bugn tandmz Ortadou ile blgenin
tarihi belge ve antlar araclyla tandmz eski uygarlklar
arasnda kpr kurmaktr. Hristiyanln baslangcnda, baska bir
deyisle Hz. Isa ile Hz. Muhammed arasndaki dnemde, Pers
Imparatorluu'nun batsnda kalan blgeler Helenlestir-me,
Romallastrma ve Hristiyanlastrma srelerinden srasyla
geerken eski uygarlklarn tm izleri olmasa da anlan kaybolmustur.
Kaybolan anlarn bir blm modern a arkeologlan ve
doubilimcileri tarafndan yeniden gnsma karlmstr.
Ilka'n sonlanndan baslayarak Ortaa'dan modern Ortadou'ya
kadar dorudan sregelen balantlar dikkate deerdir. .
Ortadou tarihinin kaleme alnmas iin yaplan ilk modern
imlerde, tarihin derinlemesine ve kolay anlaslmasnda olmazsa

olmaz deilse bile zorunlu olan siyasi ve askeri olaylarn

tarihesine nem verilmistir. Tarihilere tesekkrlerimle birlikte,
ok gerekmedike siyasi tarihi anlatmadan, zellikle ekonomik,
toplumsal ve en nemlisi kltrel tarih zerinde durdum. Bu baks
asyla, adas kaynaklardan yararlandm; tariheler,
seyahatnameler, belgeler, yaztlar, zaman zaman da ykler ve
VII
siirlerden alntlar yaptm. Kaynaklann var olan Ingilizce evirilerini
kullandm, evirisi olmayanlari kendim evirdim. Yazl
belgelerin yan sra, resimlerin katks da ok nemli oldu. Metinlerden
ve hatta analizlerden ok da kolay elde edilemeyen
grsler saladlar.
Bylesine nemli, zengin ve hareketli bir blgenin iki bin yllk
tarihini bir kitap cildine sdrmaya alsmak, tasd nemin
byk bir ksmna deinememeyi de beraberinde getiriyor. Bu
konuda alsan her arastrmacnn kendi seimini yapmas gerekiyor.
Benim de kendi kisisel seimimi yapmam gerekti. Daha
ok en zgn bulduum olaylara, kisilere ve durumlara nem
verdim. Ne kadar basarl olduuma siz okurlarm karar vereceksiniz.
Princeton niversitesi'deki gen arastrmaclar, David Mariner,
Michael Doran, Kate Elliott ve Jane Baun'a bu kitabn hazrlanmasnda
ve sizlerle bulusmasndaki nemli katklan iin
tesekkrlerimi ve takdirlerimi sunuyorum. zellikle titiz, bilimsel
ve.elestirel yaklasm iin Jane Baun'a sonsuz tesekkrler.
Asistanm Annamarie Cerminaro'ya kitabn ilk taslandan son
durumuna kadar her asamasndaki zenli ve sabrl katks iin
tesekkr ediyorum. Kitabn resimiendirilmesi, editrl ve.yaynlanmasnda
deerli emekleri ve sabrlan iin Benjamin Buchan,
Tom Graves ve dizini hazrlayan Douglas Matthews'e tesekkr
ediyorum. Kitabn hazrlanma srecini hzlandrmak ve
sonucun niteliini artrmak iin ok aba gsterdiler.
Katkda bulunan herkese, kabul ettiim tm nerileri ve fikirleri
iin tesekkr ediyorum; kabul etmediklerim iin ise kendilerinden
zr diliyorum. Bundan da aka anlaslaca gibi,
kitapta olabilecek tm hatalar bana aittir.
BERNARD LEWIS
Princeton, Nisan 1995
viii
1. KISIM

Gn iinde herhangi bir saatte insanlarn, aslnda yalnzca

erkeklerin, bir masada oturup bir bardak ay ya da bir fincan
kahve ierken yannda da sigaralann tellendirdikleri, gazetelerini
okuyup, tavla oynarken bir kenardaki televizyon ya da radyoya
kulak verdikleri kahvehane ya da ayhanelere Ortadou'nun pek
ok sehrinde ska rastlanr.
Ortadou'daki kahvehanelerde zamanlann geiren insanlarn
ds grnsleri Avrupa'daki, zellikle de Akdeniz Avru-pas'ndaki

kahvehanelerdeki insanlardan farkl deildir. Ancak elli yl nce

ayn yerde bulunan insanlardan ok farkl, yz yl nceki
insanlardan ise bambaskadr. Byle bir fark, Avrupa'daki bir
kahvehanede bulunan insanlar iin de sz konusudur ama bu iki
farkllk birbirine benzemez. Avrupal'nn giyim, grns, tavr ve
davranslarnda ortaya kan deisikliklerin neredeyse tamam
Avrupa kkenlidir. Birka istisnas olmakla birlikte, bu deisim
toplumun kendisinden kaynaklanr; istisnalar ise yakn iliskide
bulunulan Amerikan toplumundan etkilenmistir.
Ortadou'da gereklesen deisiklikler ise, bu durumun tam
aksine ds kaynakldr. Ortadoulu'nun kendi geleneklerine tmyle
yabanc toplumlardan ve kltrlerden kaynaklanmstr.
Kahvehanedeki bir masann basnda bir iskemleye oturmus gazete
okuyan adam, kendisinin ve daha nce de anne babasnn
yasamlarn etkilemis olan deisiklikleri tasmaktadr. Hali, tav-n,
ds grns, giyinisi ve davranslan, hatta kimlii ile modern
alarda Ba'dan gelip Ortadou'yu etkisi altna alan son derece
gl ve ykc deisiklikleri simgeler.
Aka grlen ilk ve en belirgin deisiklik giyinis biimindedir.
Geleneksel giysiler giymesi de olasdr ama sehirlerde
buna pek rastlanmaz. Genellikle Bat tarznda gmlek ve pantolon
ya da gnmzdeki gibi tisrt ve kot giyer. Giyinmek, zellikle
dnyann bu blgesinde, yalnzca rtnmek, souktan ve scaktan
korunmak iin deil, kimliini tanmlamak, kkenini gstermek
ve ayn gruptakilerce tannmak iin ok nemlidir. M.. VII.
yy'da peygamber Zephaniah'n kitabnda (1:8), Allah'n "Kurban
gnnde tuhaf biimde giyinen herkesi" cezalandraca
yazyordu. Museviler'in ve sonra da Msl-manlar'n kitaplarnda
inananlarn inanmayanlar gibi giyinmemeleri, kendi ayrt edici
giysilerini giymeleri buyrulur. "Onlar gibi olmamak iin kafirler
gibi giyinmeyin" genel bir uyandr. Hz. Muhammed'e atfedilen
bir hadise gre "basrts, inanszlkla inan arasndaki snr"
olarak kabul ediliyor. Bir baska hadise gre, "dierlerine
benzemeye alsan onlardan biri olur". Yakn zamanlara kadar,
baz yerlerde gnmzde bile, her etnik grubun, her dini
zmrenin, her asiretin, her blgenin ve bazen de her meslek
grubunun kendine zg, ayrt edici br giyinis sekli vardr.
Kahvehanede oturan adamn (Trkiye dsnda) hl bir tr
sapka, belki bir takke ya da daha geleneksel bir sey giymesi
olasdr. Osmanl'dnemine ait mezarlklan grenler, kisinin
yasarken giydii basln mermerden yaplms bir benzerinin
mezar taslarnn zerinde yer aldn anmsayacaktr. Bir kadya
ait mezar tasnda kad sar, bir yenierinin mezar tasnda
katlanms elbise koluna benzeyen zel yenieri basl bulunur.
Mezar taslannda kisinin yasarken yapt meslei simgeleyen
baslk yer alr. Bir kisiyi mezarnda da brakmayan bir ayrmn, o
kisi yasarken ne kadar fazla nemli olduu ortadadr. Yakn
zamanlara kadar Trkedeki "sapka giymek" deyimi Ingilizcedeki
"to turn one's coat" (paltosunu tersyz etmek) seklindeki-eski bir

deyimle ayn anlamda kullanlyordu. De4

yimin anlam dininden dnmek, baska dine gemekti. Gnmzde
Trkiye'de sapka, kasket ya da dindarlarn giydii baslk
gibi pek ok trde sapka kullanld dsnldnde artk bu
deyimin anlamn kaybettii aktr. te yandan Arap lkelerinde
Bat tarznda sapkalar nadir kullanlr, Iran'da bile durum ayndr.
Giyinme tarznn, zellikle de sapkann Batllasma sreci,
Ortadou'nun modernlesme asamalann gstermesi asndan
nemlidir.
Modernlesmenin gereklestii pek ok alanda olduu gibi
giyimde de deisimin baslangc askeriye ile olmustur. Batl
askeri niformalar, reformcular asndan byl bir ekicilie
sahipti. Mslman hkmdarlar, savas alanlarnda ordu-lannn
kafir dsmanlar karssnda pes pese yenik dsmesiyle birlikte,
istemeyerek de olsa dsmanlarnn silahlarnn yan sra,
kurumlarn, Bat tarznda niformalarn ve tehizatlarn da
benimsediler. XVIII. yy sonlarnda Osmanl ordusundaki ilk
reform alsmalarnda Batl silahlan ve talim yntemlerini benimsemelerinin
gerekli olduu dsnlse bile, Batl niforma-lan
benimsemeleri gerekli deildi. Bu, askeri deil toplumsal bir
seimdi. Bu seim, Libya ve Iran Islam Cumhuriyeti de dahil
olmak zere tm Mslman lkelerin modem ordular tarafndan
yaplmstr. Batl silahlarn ve taktiklerin etkileri ve gleri
nedeniyle tercih- edilmeleri bir zorunluluk olmustur, ancak
niforma ve siperli kasket iin herhangi bir zorunluluk olmad
halde hl giymektedirler. Bu tarz deisiklii, siddetle ve net
olarak kars kanlar iin bile Bat kltrnn sregelen ekiciliinin
ve otoritesinin bir kant olmustur.
Askeri niformalardaki en son deisiklik sapkada oldu. ou
Arap lkesinde kahvehanedeki adamn bugn bile, desen ve
rengiyle toplumsal ya da blgesel aidiyetini simgeleyen geleneksel
bir sapka giyiyor olmas mmkndr. Basn rtl5
mesinin sembolik durumu aka ortadadr. Mslmanlar iin
nemli bir nokta da ou Avrupal sapka tarznn siperli olmas
nedeniyle namaz klmaya engel olusuydu. Hristiyanlar'in aksine
Mslmanlar, Museviler gibi bir sayg ifadesi olarak baslar rtl
ibadet ederler. Mslman ibadeti olan namaz, aln yere deerek
secde etmeyi gerektir ancak sapkann siperi bunu engeller.
Ortadou'daki Mslman ordular Batl niformalarn neredeyse
aynsn giymisler ancak uzunca bir zaman Batl sapkalar
giymeyip, geleneksel sapka tarzlarn srdrmslerdir. XDC. yy'm
ilk nemli reformcularndan Sultan II. Mah-mud (padisahl
1808-1839) Arapada "tarbs" ad verilen yeni bir sapka trn,
fesi getirmisti. nceleri kabul grmeyen ve kafir icad olarak
grlen fes zamanla kabul edilerek Mslmanln bir simgesi
haline geldi. Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk

cumhurbaskan Mustafa Kemal Atatrk tarafndan 1925'te fesin

kaldrlmas da tpk kabul edilirken olduu kadar sert tepkilere
yol at. Toplumsal sembolizmin uzman olan Atatrk, fesin ve
geleneksel erkek sapkalarnn yerine Avrupal sapka ve
kasketlerin giyilmesi yasasn koyarken, yap sey kesinlikle bir
otoritenin yersiz kaprisi deildi. Kendisi de, yannda olanlar da,
ona kars kanlar da verdii bu nemli toplumsal kararn
anlamn ok iyi biliyorlard.
Bu trden bir deisim ilk deildi. XIII. yy'da Ortadou'nun
Mslman topraklar Moollar tarafndan fethedilmis, Hz. Muhammed
dneminden sonra ilk olarak Mslman olmayan bir
hkmdar basa gemis ve Mslmanlar askeri alanlarda Mool
yntemlerim benimsemislerdi. Moollann himayesine hi
girmemis olan Msr'da bile Mslman emirleri Moollar gibi
giyinmeye, onlarn tehizatlarn kullanmaya ve Mslmanlarn
adetleri salann ksa kesmek olduu halde, Moollar gibi
uzatmaya .baslamslard. Mslman ordularnn Moollann ni6
formalarn ve tehizatlarn benimsemelerinin nedeni bugn
giydikleri niforma ve siperli sapkalar benimseme nedenlerine
dayanyordu. Bu neden, benimsedikleri seylerin zamanlarnn en
nemli askeri gcnn ds grnsn ve taktiklerini simgeliyor
olmasyd. Moollarn niformalarnn, tehizatlarn ve sa
biimlerinin etkileri 1315 ylna kadar srmstr. Ortadou'daki
Mool hakanlarnn Mslmanl kabul etmelerinin ardndan,
Msr sultan askerlerin salarn kesmelerini, benimsedikleri
Mool tarzn brakmalarm, geleneksel Mslman giysilerini ve
sapkalarn giymelerini emretmisti. Byle bir deisiklik modern
Mslman ordularnda henz olmamstr.
Askeriyeden sonra sarayda deisimler olmaya baslad. Sultann
giysileri Batllarn ayns gibi grnmemesi iin farkllastrmaya
alslms ama ok farkl olmayan yine Bat giysisi gibi grnen
bir deisim geirmisti. Sultan II. Mahmud'un askeri giyim
reformundan nce ve sonra yaplms iki portresi Topka-p
Saray'nda yer almaktadr. Ayn ressamn yapt anlaslabilen bu
iki portrede II. Mahmud ayn an stnde, ayn adan grnr.
Portrelerden birinde geleneksel Osmanl giysileriyle, dierinde
pantolon ve ceket ile resmedilmistir. Atatrk daima yapt gibi
konuyu temelinden ele alarak "Uygar giysiler giyelim" derken
neyi anlatmak istemistir? Eski uygarlklarn giysileri neden uygar
deildir? Atatrk'e gre uygarlk, modernliktir, yani Bat
uygarldr.
Sultandan sonra sarayda da Batl giyim tarz etkili olmustur.
Ilk kez o dnemde siviller iin giyim kanunlar konuldu ve
uyguland. Osmanl saray memurlannn giymeye basladklar
pantolon ve redingot, dier memurlara da yayld. XIX. yy
sonlarnda artk Osmanl topraklanndaki tm devlet memurlan
trl pantolon ve ceketler giyiyorlard. Giysilerdeki bu deisim,
toplumsal yapnn nemli bir deisim iinde olduunun gs-

7
tergesiydi. Yeni giyim tarz memurlardan sonra sehirlerde yasayan
halk arasnda da benimsenmeye baslad. Iran'da bu boyuttaki
bir deisimin gereklesmesi zaman almstr. Osmanl'da
da, Iran'da da isi snfnn ve krsal kesimde yasayanlarn Batl
giysileri benimsemeleri uzun srmstr ve henz tamamen benimsenmemistir.
1979 Islam Devrimi'nden sonra bile Iran Cumhuriyeti
devlet adamlar Batl tarz ceket ve pantolon giymislerdir.
Kravat takmay benimsemeyerek Batl geleneklere ve kstlamalara
kars koydu klann gstermeye alsmslardr.
Kadnlarn giyiminde Batllasmaya ve modernlesmeye kar-' s
direnis gl olmustur. Deisim, ok sonralar yasanmstr, bugn
de olduu gibi, hibir zaman erkeklerdeki orana ulasamamstr.
Mslmanlarn kadn ahlak ile ilgili kurallar bu durumu olduka
kritik bir sorun ve ska gndeme gelen bir tartsma konusu haline
getirmistir. Atatrk bile erkekler iin fesi ve geleneksel sapkalar
yasaklad halde, kesinlikle peeyi yasaklamamstr. Peenin
kaldrlmasn, erkeklerin baslklarnn kaldrlmasndaki gibi
kanuni yaptrmlar deil, toplumsal bask salamstr. Kadn
giyimindeki deisiklik sreci, baska konulardaki gibi farkl kadn
gereklerini ortaya koymaktadr. Kahvehanede kadnlara nadiren
rastlanr, onlar da ounlukla geleneksel giyim tarzna uygun
olarak rtnmslerdir. Ama baz lkelerde, zengin olanlarn
gittikleri pahal otel ve kafelerde modern giyimli, baska bir deyisle
Batl tarz giyinmis kadnlara rastlanr.
Bat karst, radikal lkelerde giyimde gereklesen deisim,
baska bir ciddi deisimi gstermektedir. Bu lkelerde yasayanlarn
tamamen olmasa bile baz Batl giysileri giymesi gibi, devletler
de yazl bir anayasa, bir yasama meclisi ve esitli seim
biimleri kullanarak Batl tarz ceket ve sapka giymis olmaktadr.
Eski Iran'da veya kutsal slami tarihlerinde yer almamasna
s
ramen, Iran Islami Cumhuriyeti'nde durum byledir:"
Kahvehanedeki bir masa basnda, bir sandalyede otururken
braktmz adama dnecek olursak, her iki esya da Bat etkisinden
gelen yeniliklerdir. Antik alarda ve Roma dneminde
Ortadou'da masa ve sandalye kullanlrd ama Arap fetihlerinden
sonra yok oldular. Araplar aacn az, tahtann deerli olduu bir
lkeden gelmislerdi. Yn ve deri bol olduu iin evleri ve tm
binalar dsemekte, giysileri yapmakta bunlar kullanrlard.
Hallarla kaplanms minderlerde ve divanlarda (divan szcnn
kkeni Ortadou'dur) oturur, sslemeler yaplms tepsilerde
yemek yerlerdi. XVIII. yy'n basnda yaplan Osmanl
minyatrlerinde Osmanl saray kutlamalarnda Avrupallarn
figrleri yer alr. Avrupallar ceketleri, pantolonlar ve sapkalaryla
birlikte zerine oturduklar sandalyeleri ile Osmanllardan
ayrlrlar. Osmanllar konukseverlikleri ile tannrd ve Avrupal
konuklann sandalye ile arlamslard ama kendileri kullanmazlard.

Kahvehanedeki adam simdi kahvesini ierken sigarasn tttryor.

Sigara Bat, daha dorusu Amerikan kkenlidir. Ttnn
Ortadou'ya XVII. yy'n basnda Ingiliz tccarlar tarafndan
getirildii ve ok ksa srede popler olduu bilinmektedir. Kahve
ise XVI. yy'da gelmistir. Habesistan'da kan kahve Gney
Arabistan'a oradan da Msr, Suriye ve Trkiye'ye gitmistir. Trk
tarihileri kahvenin Kanuni Sultan Sleyman'n zamannda (15201566) biri Halep'ten, dieri Sam'dan gelen iki Suriyeli tarafndan
getirildiini ve bunlarn Istanbul'un ilk kahvehanelerini atklarn
sylemektedirler.- Kahve ok rabet grmstr, yle ki Halepli
kahvehane sahibinin yl iinde bes bin altn kazand rivayet
edilir. Kahvehane kltrnn olusmas, hem baskaldndan korkan
devlet adamlarnn, hem de bu tr keyif verici maddelerin Islam
hukukuna aykr olmasn
dan kayglanan din adamlarnn telasa kaplmasna yol amst.
l633'te Sultan IV. Murad kahveyi ve ttn yasaklams ve ienlerin
ldrlmesini buyurmustu. Ttnn destekileri ve karstlar
arasndaki tartsmalar srerken, l634'te ttn tiryakisi olmas
nedeniyle grevinden alnarak srgne gnderilen bas mft
Mehmed Bahai Efendi'nin fetvasyla ttn yasal ilan edildi. Ayn
ada yasams Osmanl yazar Katip elebi ttnn yasallastrlmasn
kendi bamll yznden deil, yasak olann daha
ok istek douraca ilkesinden ve halkn yararna yapldn
sylemistir.1
Kahvehanedeki adam gazete okurken ya da birinin okuduu
gazeteyi dinlerken grebiliriz. Gazete, tek tek kisileri ve toplumun
tamamn etkileyen en genel ve byk deisikliklerden biridir.
Gazete, blgenin byk blmnde, Ortadou'da en yaygn
kullanlan dil olan Arapa dilinde baslr. Verimli Hal'de
(Mezopotamya-Suriye ve rdn blgesi), Kuzey Afrika'da ve
Msr'da eski alarda konusulan diller yalnzca dini trenlerde ya
da kk aznlklar arasnda kalmak suretiyle yok olmustur.
Musevilerin dini ve edebi dil olarak koruduklar, modern Israil
devletinde siyasi ve gndelik dil olarak yeniden kullanmaya
basladklar Ibranice tek istisna olarak kalmstr. Iran'da konusulan
eski dilde deisiklikler olmus ama yerini Arapa'ya brakmamstr.
Ancak Islamiyet'in yaylmasyla birlikte Arap harfleri
kullanlmaya baslanms, ok sayda Arapa szck Farsa'ya
gemistir. Farsa'nn basna gelenler, Trke-nin de basna
gelmistir. Ancak reformcu Cumhurbaskan Mustafa Kemal
Atatrk, Trkenin yazmnda kullanlan Arap alfabesinin yerine
yeni Latin alfabesini getirmis ve bylece nemli bir kltrel
deisimi gereklestirmistir. Trki dil ailesinden dillerin
konusulduu Sovyetler Birlii'nin baz eski cumhuriyetlerinde
deTrklerdeki durumun benzerine rastlanr.
10
f
Antik alardan itibaren Ortadou'da yazya rasdanr. Yazr
nn bulunmasndan nce kullanlan simge, isaret ve resim diz

gelerinin gelistirilmesi ile bulunan ilk alfabenin anavatan Or- S

tadou'dur. Ibrani, Arap, Latin ve Yunan alfabeleri, Levant kiysnda
(Dou Akdeniz) yasayan ve ticarede urasan halklarn
ilk alfabelerinden kaynaklanmstr. Alfabe ile metinlerin yazl
mas ve zmlenmesi kolaylasrken, VIII. yy'da in'den ka
dn gelmesi ile yazl metinlerin retimi ve yaylmas ok daha
hzl olmustur. te yandan, Uzakdou'da ortaya kan matbaa
Bat'ya doru ilerlerken Ortadou'ya uramamstr. Ancak mat
baann hi bilinmiyor olmad, Ortaa'da kullanlms bir tr
tahta basks izlerinden anlaslmaktadr. XIIL yy'n sonlarnda
Iran'n Mool hkmdarlarn kat para basma imleri, isi
lere kat para deyip vergilerini altn olarak almak istedikleri
iin paraya kars doan gvensizlik nedeniyle basarl olama
mst. Matbaann Ortadou'ya i in'den deil, Trkiye'den
olmustur. Kafir, lkelerde olanlarla ilgilenmemeyi tercih eden
Osmanl tarihileri, matbaamn icad ile ilgilenmis, Gutenberg
ve ilk matbaa makinesi ile ilgili birka satr bile yazmslard. Or
tadou'ya matbaay 1492'de Ispanya'dan srgn edilen Ispan- ,
yol Musevileri'nin de getirdiine iliskin kaynaklar vardr. Mat- . *j
baa ile birlikte, basl kitaplarla Bat el sanatlarn, dsncele
rini, yeteneklerini ve bunlar retme bilgisini de getirmislerdi.
Museviler'den sonra Mslman olmayan baska topluluklar da
benzer etkilenmeye yol amstr. Bu etkinlikler, halkn tamam
nn kltrn etkileyecek denli gl olamams ama baslang
noktas olmustur. Osmanl arsivlerindeki vasiyetname belgele
rinden, Avrupa'daki Arapa harflerle baslms kitaplan Msl
manlarn satn ald anlaslmaktadr. XVIII. yy'n basnda Istan
bul'da kurulan ilk Mslman matbaasnda Hristiyan ve Muse
vi ustalar alsmslar.
11
Gazetelerin ortaya ks ok sonra olduu halde, Mslman
aydnlar basnn olanaklarnn ve elbette tehlikelerinin farkndaydlar.
l690'da Fas'n Ispanya elisi olan, Vezil-el Gassani
lakapl Muhammed ibn Abdl Vahab, gazetelerden "haberler
yazd sylenen ama sansasyonel yalanlarla dolu yazlar basan
yaz fabrikalan" olarak sz etmistir.2 XVIII. yy'da Osmanllar'm
Avrupa matbaasn bildikleri ileri srlmekteydi. Basn Ortadou'ya
dorudan Fransz Devrimi'nin bir sonucu olarak girmistir.
Ortadou'da baslan ilk gazete, 1795'te Fransz Elilii'nde
baslms olan Gazette Franaise de Constantinople'dir. Fransz
vatandaslar iin baslms olmasna karsn, Fransz olmayanlar-ca
da okunmustur. General Bonaparte araclyla Msr'a ulasmasndan
sonra Kahire'de Fransz gazeteleri ve resmi gazetelerin
basmna baslanmstr. Kahire'de Franszlar tarafndan Arapa bir
gazete karld konusunda bilgiler olmasna karsn, bugne
kadar bu gazeteye rastlanmams olmas, gazetenin hayata
geirilmemis olduunu gstermektedir.
Geleneksel Mslman toplumlarnda hkmdarlar, nemli
deisiklikleri esitli yollarla halka bildirirlerdi. Sikkelerin zerindeki

yazlar ve camilerdeki cuma hutbesi bu ama iin kullanlrd.

Sikkelerde ve hutbelerde hkmdann ad geerdi. Duada
hkmdarlardan birinin adnn sylenmemesi ya da yeni bir ad
eklenmesi deisiklik olduuna isaretti. Cuma hutbesinin devamnda
alnan nlemler ve yeni politikalar anlatlrd ve vergilerin
kaldrlmas kamu yerlerinde yazl sekilde bildirilirdi. Saray
sairleri hkmdar iin vg siirleri yazarlard. Bu siirler kolay
ezberlenebildii ve hzla yayld iin halkla iliskiler amal
olurlard. Resmi tarihilerin yaynlad yazl belgeler nemli
olaylar haber vermek amal kullanlrd. Osmanl sultanlarnn
askeri basanlarn bildiren zafer mektuplar olan fetihnameler
baska bir halkla iliski kurma yoluydu. Yazk ve szl ile12
tisimi ynetime destek iin kullanma deneyimi olan Mslman
hkmdarlar, ithal bir yenilik olan gazeteyi de nasl kullanacaklarn
biliyorlard.
Ortadou'da yerel bir matbaann kurulmas, adas ve rakip
olan iki nemli reformcu ynetici, Msr'da Mehmed Ali Pasa ve
Osmanl Sultan II. Mahmud tarafndan gereklestirilmistir. Baska
konularda olduu gibi bu konuda da Mehmed Ali Pasa nc
olmus, Sultan Mahmud da bir pasann yaptn, bir padisahn
daha iyi yapabilecei ilkesinden hareketle onu izlemistir. Mehmed
Ali Pasa nce Franszca, sonra da Arapa resmi gazete ile Sultan
II. Mahmud ise Franszca ve Trke bir gazete ile ise baslad.
Ortadou'da yaynlanan gazeteler, uzun bir zaman yalnzca resmi
gazeteler oldu. O zamann bir makalesinde, "Gazetenin amac
hkmetin karar ve emirlerini halka bildirmektir."3 szleriyle
anlatlan basnn bu durumu ve islevi, blgede bugn de
srmektedir.
Gazete basmnn Ortadou'daki tarihini yazmak olduka
zordur. Pek. ok gazete birka say yaynlanp kapanms olduundan
tam bir arsiv bulunmamaktadr. Bilindii kadaryla, resmi
olmayan ilk gazete 1840'ta Istanbul'da Trke baslan Ce-ride-i
Havadis'tir. Gazetenin sahibi ve editr, bir ferman elde eden ilk
kisi olan William Churchill adnda bir Ingiliz'dir. Gazete belirli
aralklarla dzensiz olarak yaynlanmasna ramen varln
srdrebilmistir.
Ortadou'ya Krm Savas ile gelen ve o zamana kadar grlmeyen
bir iletisim salayan telgraf, gazete basmnn dnm
noktas olmustur. Churchill, Krm Savas iin blgeye gelen
Ingiliz ve Fransz savas muhabirlerinden biriyle anlasms ve
raporlarn Londra'daki gazetesine gndermesini salamst.
Churchill'in gazetesi, Ceride-i Havadis haftada bes gn kmaya
baslamst. Bylece nce Trkler, sonra da dier Ortadou13
lular ttnden de, kahveden de daha fazla bamllk yapacak bir
alskanla kaplms oldular. Ksa sre sonra Osmanl Imparatorluu'nda
yaygn dili Trke yerine, Arapa olan blgeler

iin Arapa bir gazete karld. Savastan sonra, Arapa gazetenin

yayn sona ererken, Trke gazetenin yayn srd ve onu
baskalar izledi.
1860:ta Istanbul'da Osmanl hkmeti tarafndan, yalnzca
resmi bildirim amal olmayan, ayn zamanda imparatorluun
iinden ve dsndan haberler ve makalelerin bulunduu, gerek bir
Arapa gnlk gazete karld. Ayn zamanlarda, Beyrut'ta Cizvit
papazlar da Arap lkelerinin ilk gnlk gazetesini karmslard,
emperyalistler ve misyonerlerin olusturduu iki byk tehlikeden
sikayet eden Mslmanlar, bu adan haksz da saylmazlar nk
onlara gnlk gazeteyi emperyalistler ve misyonerler vermistir.
Basnn gelismesi gazeteciler ve okurlar iin beraberinde
propaganda ve sansr olmak zere iki nemli sorunu getirdi.
IX. yy sonlan ile XX. yy baslarnda, zellikle Ingiliz isgalinin
uygun kosullar yaratt Msr basta olmak zere, gnlk, haftalk
ve aylk basnda ok hzl ve yaygn bir gelisme oldu. Msr'da
kan yaynlar Arapa konusulan dier lkelerde yaygu> lasnca,
bu lkeler de kendi gazete ve dergilerini hazrladlar. Basnn
gelismesinin etkileri ok byk oldu. Hem lke iinden hem lke
dsndan srekli haber alnabilmesi sayesinde, gazete ve dergileri
okuyan ya da okuyanlan dinleyen sradan insanlarda, yasadklar
sehir, lke, kta ve dnya hakknda ncesiyle
karslastrlamayacak lde nemli bir bilinlenme oldu. Basn
yeni bir siyasilesme ve toplumsallasma da ieriyordu. Krm
Savas ile gelen tek yenilik basn olmams, Batl rneklere uygun
belediyelerin olusturulmas, Bat tarznda devlet finansmannn,
zellikle de kamu borlanmasnn getirilmesi gibi
14
baska yenilikler de olmus ve bunlar gazetelerde yazlmst.
Dilde de ok nemli deisiklikler olmustu, nce Trke ve
Arapa'da, sonra Farsa'da, ilk gazetelerin resmi emirler gibi olan
tarzndan, sonraki yllarda kan ve bugne kadar gelen gazeteci
tarzna doru hzla bir ilerleme olmustu. Modern dnyann
sorunlarn tartsmak iin Ortadou gazetecilerinin artk yeni bir
iletisim ortam yaratmalar zorunlu olmustu. IX. yy'daki gazeteler,
Amerika I Savas, Polonya'nn Rusya'ya direnmesi, Kralie
Victoria'nn Parlamento'yu as konusmas gibi haberleri veriyor
ve bunlar tartsyorlard. Bu tr haberleri verme ve tartsma
gerei Ortadou'nun modern gazetecilik ve siyasi dilinin
olusmasnda olduka nemli bir etkendir. Daha da nemlisi,
Ortadou'da daha nce hi grlmemis yeni ama ok nemli bir
meslein, gazeteciliin ortaya kmasdr.
Gnmzde kahvehanede bulunan tek kitle iletisim arac
gazete deildir. Kahvehanelerde mutlaka bir radyo ve televizyon
bulunur. Ortadou'daki ilk radyo yayncl, Lond-ra'dakinden
yl sonra, 1925'te Trkiye'de baslamstr. Ancak iletisimleri baska
lkelerin denetiminde olan pek ok lkede radyo yaynclnn
baslamas gecikmistir. Radyo yayncl, Msr'da 1934'te
baslams ve 1952 devrimine kadar nemli bir gelisme

gstermemistir. Trkiye 1964'te kurulan ve dorudan devlet

denetiminde olmayan bamsz radyo yayn kurumu ile yine nc
olmustur. Bir lkede radyo yaynclnn bamszl genellikle
siyasi rejime kosuttur. Italyan fasist hkmeti tarafndan 1935'te
Bari'den yaplan Arapa yayn ile dsardan dorudan propaganda
yaynlan baslamstr. Bylece, srasyla Ingiltere, Almanya,
Fransa, ABD ve SSCB'nin katldklar bir propaganda savas
baslams. Bu srada, Ortadou lkeleri de birbirlerine ynelik
radyo yaynlan yapyorlard. Maliyeti televizyonun gelisini
geciktirmis olsa da, bugn televizyon
15
Ortadou'nun her yerine girmistir.
Okuryazarln nemli bir sorun olduu blgede kitle iletisiminin
dorudan konusma yoluyla baslamasnn devrimci bir
etkisi olmustur. 1979 Iran Devrimi, Ayetullah Humeyni'nin nutuklarnn
kasetlerle datlmas ve emirlerinin telefonla verilmesi
zellikleriyle dnya tarihindeki ilk elektronik olarak yrtlen
devrimdir. Hitabet yeni bir boyut kazanms, ncesinde hayal bile
edilemeyecek kadar ok kisiye nutuk verme olana yaratmstr.
Genellikle, radyo ve televizyon yaynlarn lkenin hkmet
biimi ve hkmeti yneten devlet ya da devjet baskan ynlendirir.
Byk olaslkla da kahvehane duvarnda resmi bulunur.
Bat tarz demokrasiyi basaryla alan ve uygulamakta olan az
sayda lkede bu baskan demokratik yollarla seilen bir liderdir.
Bu lkelerde medya devletin grsleri kadar muhalefetin
grslerini de aktarr. Ortadou'nun byk blmnde hkmdar
genellikle otokratik bir hkmetin baskandr. Baz lkelerde
otorite geleneksel ama lmldr ve belli bir lde grs
farkllklarna izin verir. Baz lkelerde ise siyasi ya da askeri
diktatrlerin totaliter dzenleri hkm srer ve medya totaliter bir
fikir birliini temsil eder.
Kahvehanede aslan resim, hkmetin biimi ya da devlet
baskannn otoritesi her nasl olursa olsun, geleneklerden kkl
uzaklasmay ve bir yenilesmeyi simgeler. 1721'de Fran-sa'daki
Osmanl elisi bir yazsnda gelenek olarak kraln baska lkelerin
elilerine portresini verdiini belirtmistir. Ancak "Islamiyet'te
resmin gnah olmas nedeniyle" kendisi baska bir hediye
istemistir.4 te yandan, portre bilinmiyor deildi. Fatih Sultan
Mehmed Italyan ressam Bellini'ye portresini yaptrms, ayrca
Italyan ressamlarnn tablolarndan bir koleksiyon olusturmustur.Fatih'ten sonra yerine geen ve daha dindar olan
16
olu bu koleksiyonu kaldrtmstr. Ondan sonra gelen sultanlar bu
kadar titiz olmadklarndan Topkap Saray'nda sultanlarn ve
dierlerinin genis bir portre koleksiyonu vardr. Modern alardaSii lkelerin Hz. Ali ve Hseyin portrelerinden ve ok olmasa da
Snni lkelerin lider portrelerinden tr Islam ikonografisi
olusmustur. Eski Yunan ve Roma'dan itibaren Avrupa'da

geleneksellesen portreli sikkelere Ortadou'da neredeyse hi

rastlanmaz. Anadolu'daki birka kk Seluklu beyliinin
sikkelerinde emirlerin portreleri grlr ama bunlar da Bizans
geleneklerinin taklidinden baska bir sey deildir.
Kahvehanede baska resimlere rastlanmaz ama erevelenip
aslms bir Kuran ayeti ya da Hz. Muhammed'in bir hadisi kesinlikle
bulunur. Islamiyet on drt yzyldr blgeye hakim en
byk din olmustur. Kuran'daki birka sure ile yaplan cami
ibadeti kolay ve sadedir. Namaz, yaratcya, ilahi ve tek olan
Allah'a ballktr, bir dram ya da sr iermez. Islam geleneinde
siir ve mzie izin verilmez, heykel ve resim de puta tapma olarak
kabul edildii iin yasaktr. Mslman sanatmda soyut ve
geometrik sekiller tercih edilir, sslemelerde ounlukla sistematik
yazlar kullanlr. Cami sslemelerinde yaygn olarak kullanlan
Kuran ayetleri, evler ve kamu binalarnn duvar ve tavan
sslemelerinde de kullanlr. Bat kltrne ait yntemlerin ilk
etkileri sanat alannda olmustur. Ba'dan uzak ve Bat etkisine
kapal Iran'da bile XVI. yy'dan sonra resimdeki glge ve perspektif
kullanm, insan figr izimi Bat etkisinde kalmstr. Islamiyet'in
insan resmini yasaklamasna karsn, uzuca bir sredir Osmanl ve
Iran sanatnda var olan insan figr zelle-sip, kisisellesmis, klise
olmaktan kmst. Hkmdar portrelerinin para, pul ve duvarlarn
zerine konmas hemen kabul grmez ve tutucu lkelerde puta
tapmaya girdii dsnldnden dine kfr saylr.
17
Sanat dallarndan tiyatro Ortadou'da pek etkili olamad
halde, sinema olduka etkili olmustur. 1897'de Italya'dan Msr'a
sessiz film getirilmistir. Ortadou, I. Dnya Savas srasnda
Mttefik askerlerin izledii filmler sayesinde yeni bir iletisim
aracn tanmstr. 1917'de Msr'da yerel filmler ekilmeye
baslams, 1927'de de ilk uzun metrajl film gsterilmistir. Bu tarih
Ortadou'da sinema sanayisinin baslangc olmustur. Gnmzde
sinema sanayisi sralamasnda ABD ve Hindistan'dan sonra
nc srada Msr yer alr.
Batdan gelen yenilikler yle yerlesmistir ki, bunlarn bat
dan alndklan neredeyse unutulmustur. Kahvehanedeki adam
eitimli, ok okuyan biriyse ve gzleri rahatszsa, Ortadou'ya
XV. yy'da gelen Avrupa icad bir gzlk takyordur. Kahvehanedeki
duvar saati ve adamn kol saati, Avrupa'dan gelmistir
ve hl Uzakdou'dan ya da Avrupa'dan gelmektedir. Geen
zamann an be an llebilmesi, toplumsal alskanlklarda gnmzde
de sregelen nemli deisikliklerin belirleyicisi olmustur.
Kahvehanedeki adam arkadaslar ile birlikte kahve ierken,
lmesi gerekmeyen saatlerini blgede ok eskilerden beri oynana
gelen masa oyunlanna aynr. Tavla en favori oyundur,
eitimli kisilerin tercihi satrantr. Ba'ya Ortadou'dan giden bu
oyunlardan satrancn Hindistan'da doduu bilinmektedir. Iki
oyun, Iran'da Islamiyet'ten nce de oynanan oyunlardr. Her iki
oyun, Ortaa'daki Mslman din bilginlerinin irade ve kaderden

hangisinin daha nemli olduu konusundaki tartsmalarnda

prototip ve sembol idi. Hayat, her hamlesini oyuncunun setii,
ngr ve ustalk sayesinde kazanaca bir tr satran mdr?
Hayat, sonucunu zarlarn saptad, kimilerinin sans, kimilerinin
Allah'tan gelen nceden belli yazg olarak kabul ettii," bir tr
tavla mdr?
18
Kahvehanede haberler ve konusmalar ile birlikte' geleneksel ya
da popler Ortadou mzii dinlenir. Bir lde Dou-lulasms
Bat pop mzii de dinlenir ama Bat sanat mziinin dinlenmesi
pek olas deildir. Kltrel ve toplumsal adan en fazla
Batllasms eler arasnda Bat sanat mzii pek benimsenmemistir.
Aralarnda Israil Musevileri ve Lbnan Hristiyanlarnn
olduu Batllasms toplumlarda- Bat sanat mzii dinlenir.
Trk operalar, bestecileri ve orkestralarnn varl batllasmann
Trkiye'de mzik alannda da gereklestiini gstermektedir.
Sanat dallarndan mziin, zellikle de enstrmantal
mziin dile duyarl olmamas farkl kltrlere kolayca girebileceini
dsndrse de Ortadou'da pek ok blgede, Bat sanat
mzii snrl bir dinleyici kitlesi bulabilmistir. Bunun nedeni,
Ortadou'nun sarknn ks yeri olmas olabilir. Bu durum,
deisimin Bat etkisinin dank nce baslayp tamamland mimari
ve resimde, geleneksel biimlerinin neredeyse tamamen yok
olduu edebiyatta; roman, tiyatro ve hatta siir gibi modern
dnyann genel sablonlarna uyan yaplardaki dier sanatlarda
ilgin bir eliski yaratmaktadr. Batllasmann en yaygn olduu
alanlardan biri sanatken, mzik en sonuncu ve en kstl olduu
alandr. Aslmda bir toplumun unsurlar iinde mzik dsardan
gelen bir yabancnn anlayabilecei, kabul edebilecei ve
uygulayabilecei en sonuncu unsur olduu iin bu da belki bir
anlam tasmaktadr.
Ortadou'da bir kahvehaneye girildiinde dikkati ekecek ilk
sey hi kadnn olmamasdr; eer varsa onlarn yabanc olduunu
dsnmek yanls olmayacaktr. Tm masalar grup olarak ya da
yalnz oturan erkeklerle doludur. Kadnlarn yasam-lanndaki
deisiklikler erkeklerin yasadklan deisikliklere gre epeyce az
olmustur. Hatta baz yerlerde geriye doru deisiklikler de
yasanmstr. Bylece ortaya eski ve kkl bir kltre
19
sahip bir blge kmstr. Bu blge, fikirlerin, mallarn ve hatta
ordularn ks noktas durumundaki bir merkez olmustur. Ayn
zamanda da insanlar kendine eken bir mknats olmustur. Bu
ekime kaplanlar haclar, esirler, mritler, fatihler ve de hkmdarlar
olmustur. En nemlisi de blge, uzak lkelerin mallarnn
ve bilgilerin gelip Avrupa'ya gnderildii bir pazaryeri ve
bir kprbas durumuna gelmistir.
nceleri Avrupa'nn, sonra genel anlamda Bat'nn etkisi ile
gereklesen deisim, modern alarda Ortadou'daki bilinlenmenin

temel kaynadr. Blgede modern tarih, yabanc

dnyann tehdidi, esidi durumlarn ve etkilerin basks, zorunlu
ve hzl deisim, kars kslar ve tepkilerin olduu bir seyir izler.
Pek ok adan deisim kkl ve geri dnlemez olmus, daha ileri
gtrlmesinden yana kisilerce desteklenmistir. Baz alardan da
deisim yzeysel ve kstl olmustur. Bugn, blgede bu
deisimleri tersine evirip geri dns yaygnlastrmak isteyen
radikal ve tutucu kesimler vardr. Bu kisiler, Bat kltrnden
kaynaklanan deisimi, blgenin basna gelen XIII. yy'daki Mool
istilasndan bile byk bir felaket olarak grmektedirler.
Humeyni'nin Amerika Birlesik Devletle-ri'ni "Byk Seytan"
olarak adlandrmas, Batnn etkisine kars olanlarn tavrn aka
gstermektedir. Seytan emperyalist deil, ayartcdr. O fethetmez,
tecavz eder. Bat kltrn ykc ve tecavz edici bir g olarak
grp ondan nefret eden ve korkanlar ile onu, kltrler ve
uygarlklar arasndaki srekli ve verimli alsveris iin yeni bir
olanak olarak grenler arasndaki savas bugn de srmektedir.
Ortadou'daki bu durumun nasl sonlanaca belirsizliini hl
korumaktadr.
20
2. KISIM
Gemis
1. BLM
HIRISTIYANLIK NCESI
Bugn Ortadou adn verdiimiz blge, Hristiyanlk ann
baslangcnda, iki byk imparatorluk arasnda, blgenin yazl
tarihinin binlerce ylnda, ne ilk ne de son olarak, paylas-lamayan
bir yerdi. Blgenin, Boazii'nden Nil deltasna kadar uzanan
Dou Akdeniz kysndaki lkeleri iine alan ba yansnn tamam
Roma Imparatorluu'nun bir paras durumuna gelmisti. Bu
blgenin eski uygarlklar yklms ve eski kentleri Roma
valilerinin ya da yerli kukla prenslerin yntemine girmisti.
Blgenin dou yars, nce Yunanllar'rn, sonra da Romallar'in
"Pers Imparatorluu", orada yasayan halkn ise "Iran" olarak
adlandrd baska bir byk imparatorlua aitti.
Blgenin siyasi haritas, hem ds grns hem de temsil ettii
gereklik asndan, bugn olduundan ok farklyd. lkelerin
adlan gibi, zerinde bulunduklar topraklar da gnmz-dekinden
ok farklyd. Bu lkelerde yasayan insanlarn ou, bugn
oralarda yasayanlardan farkl diller konusmus ve farkl dinleri
benimsemislerdi. Bugne gelen baz istisnalar ise, deismeden
korunan eski geleneklerden ok, yeniden farkna varlan eski
uygarlklar bilinli anmsatma abasdr.
Pers-Roma imparatorluklarnn rekabet ve egemenliklerinin
srd ada, kuzeydou Afrika ve gneybat Asya haritas da,
Roma, Makedonya ve Pers imparatorluklarnn egemenlikleri
altna girmeden ok daha nce, gl komsulan tarafndan asimile
olan eski Ortadou imparatorluklar ve kltrleri
zamanndakinden ok farklyd. Hristiyanlk ann baslang-

23
GEMIS
cna dek, varln srdren eski kltrlerden, kendi eski kimliinin
pek ok seyini ve eski dilini koruyarak kalan en eski kltr,
kuskusuz Msr idi.
Tarih ve corafya asndan kesin snrlar izilmis olan Msr,
Nil nehrinin asa vadisi ile deltasn iine alr; dou ve bat
snrlarnda da deniz bulunurdu. Fethedilmeye baslandnda,
Msr uygarl binlerce yllkt ve birbiri ardna Iranllar, Yunanllar,
Romallar tarafndan istila edilmesine karsn, kendi zel niteliini
byk lde korumustu.
Eski Msr dili ve yazs bin yllk srete pek ok deisiklie
urad halde, dikkate deer bir sreklilik gstermistir. Eski hiyeroglif
yazs ve onun halk arasnda kullanlan elyazs (demotic)
Hristiyanlk ann baslad yllarda, yerlerini Kpti yazs alana
dek kullanlmstr. Kpti yazs,' eski Msr dilinin Yunan
alfabesine uyarlanarak evrilen ve halk yazsndan harfler eklenerek
olusturulan son biimidir. Kpti yazsna ilk olarak M.. II.
yy'da rastlanr ve M.S. I. yy'a kadar grlr. Msrllar'n Hristiyanl
benimsemeleriyle birlikte, nce Roma, sonra da Bizans
egemenliine giren Hristiyan Msr'n milli kltr dili olur. Msr'n
Mslman Araplar tarafndan fethi ve" sonraki Mslmanlastrma,
Araplastrma dneminde Hristiyan kalan Msrllar bile
Arapa'y benimserler. Bunlara bugn de Kpti denilmektedir ama
Kpti dili yavas yavas yok olmustur ve gnmzde yalnzca Kpti
Kilisesi'nin ayinlerinde kullanlmaktadr. Tm bu gelismelerle
Msr yeni bir kimlik kazanmstr.
Gnmzde de kullanlan Arapa ad "Msr", Arap fetihleriyle
birlikte gelmistir. Bu ad, Ibrani Tevrat ve dier eski metinlerde
geen Msr'n Sami dillerindeki adlanyla iliski iindedir.
Ortadou'nun Dicle ve Frat uygarl olarak bilinen dier bir
nehir vadisi uygarl, Msr'dan eski olsa bile, Msr devletinin ve
toplumunun birliini de, srekliliini de gsterememek24
HIRISTIYANLIK NCESI
tedir. Blgenin gneyi, ortas ve kuzeyinde, Babiller: Asurlar,
Akadlar, Smerler olarak bilinen farkl dilleri konusan, farkl
halklar yasyordu. Ibrani Tevrat'nda buras, Aram Naharayim,
baska bir deyisle Iki Nehrin Aram olarak adlandrlr. HelenRoma dnyasnda ise ayn anlama geldii sylenebilecek Mezopotamya
ad verilmistir.
Hristiyanlk ann ilk yllannda, blgenin gneyi ve ortas
Persler'in kesin egemenliindeydi. Pers imparatorluunun baskenti
bugnk Badat yaknlarndaki Ktesiphon kentiydi. Badat
ad, "Tanr verdi" anlamna gelen Farsa bir szcktr. Badat,
yzyllar sonra Araplar'n kuraca yeni imparatorluk baskentinin
olduu yerdeki bir kyn addr. Irak, Ortaa Arap-as'nda,
lkenin bugnk gney yansmn Takrit'in gneyinden denize
kadar olan blmnde bulunan bir eyaletin ad olarak
kullanlyordu. Kimi zaman bu eyalet, gneybat Iran'a snr olan

Irak- Acemi blgesi ile karstrlmamas iin Irak- Arabi olarak

adlandrlmstr.
Zaman iinde, Kuzey Mezopotamya Pers, Roma ve bazen de
yerel hanedanlar tarafndan ynetilmis olan paylaslamayan bir
blge olmustu. Blge bazen de, snrlar gneyde Sina l,
kuzeyde Toros dalan, batda Akdeniz, douda Arap l ile
izilen ve Suriye olarak adlandrlan blgenin bir paras olmustu.
Suriye szcnn kkeni ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr.
Herodot'a gre Suriye Asuriye'nin ksaltlms biimidir. Modem
a bilim adamlar bu szcn kayna olabilecek baz yerel yer
adlar saptamslardr. Suriye ad ilk kez Yunanca'da grlr ancak
Helen ncesi metinlerde izine rastlan-mamsr. Bizans ve Roma
resmi diline geen bu Yunanca ad, VII. yy'da Arap istilasndan
sonra neredeyse tamamen kaybolmustur. Avrupa'da, klasik
bilgilere artan ilgi sonucu kullanlmaya baslanmstr. Gemiste
Suriye adyla bilinen blge Arap, ge25
GEMIS
nel anlamda Islam dnyasnda, Sam olarak adlandrlmist. Blgenin
en byk sehrinin ad da Sam'd. Suriye ad corafi yazlarda
nadiren kullanlmstr ve XIX. yy'in ikinci yarsnda Avrupa'nn
etkisiyle yeniden kullanlana kadar ok bilinmezdi.
1865'te Osmanl ynetimi tarafndan Sam vilayetinin ad
olarak resmen benimsenen Suriye, I. Dnya Savas'ndan sonra
Fransz mandasnn kurulmasyla bu lkenin ad olmustur.
Mezopotamya ve Suriye'ye yerlesen Aramllar'm adndan gelen
Aram ad, blgenin eski adlanndan en ok kullanlandr. Mezopotamya
"Iki Nehrin Aram" olarak anlr, kuzey ve gney
Suriye ise "Sam Aram" ve "Zoba (Halep) Aram" olarak anlrd.
(bkz: 2 Samuel 8:6 ve 10:8)
te yandan Verimli Hilal'in bat kolundaki lkelerin adlar
oralarda hkm sren krallklarn ve yasayan halklarn adlandr.
Bunlardan en ok tannan ve hakknda en ok belge bulunan
Kenan, Tevrat'ta ve teki eski metinlerde de anlan gneyde yer
alan topraklardr. Israilliler'in fethedip yerlestikleri topraklar
"Israiloullar'mn topraklan" 0oshua 11:22) ya da "Israil diyar" (1
Samuel 13:19) olarak adlandrlmstr. M.. X. yy'da Sleyman'n
ve Davud'un hkmdarlklarnn yklmasnn ardndan, baskenti
Kuds olan gney Yahudiye, kuzey Israil ve sonrasnda Saniriye
olarak anlmstr. Gney ve Kuzey ky blgelere Fenike ve
Filistiye olarak halklarnn adlar verilmistir. Babilliler'in fetihleri
srasnda kaybolan Filistinliler'in adlan bir daha duyulmamstr.
Bugnk gney Lbnan ve kuzey Israil blgesinde Fenikeliler,
Roma ve erken Hristiyan ana dek kalmslardr. M.. VT.
yy'daki Pers fethinin ardndan srgnden dnenler Yehud olarak
tannan blgeye yerlesmislerdir. Romallar lkenin kuzeyine,
gneyine ve ortasna Yahudiye, Galile ve Samariye adlarn
vermislerdir. Romallar, bugn rdn nehrinin dousunda26
HIRISTIYANLIK NCESI

ki Necef ve Peraea adlaryla bilinen, Tevrat'n Edom'ufia atfen

gneydeki le Idumea adn vermislerdir.
Suriye ile Mezopotamya'da kullanlan Sami dilleri, kendi ierinde
dil ailelerine ayrlmslardr. Bunlardan en eski olan ve ounlukla
Mezopotamya'da kullanlan Akada dil ailesine bal
diller arasnda Babilce ve Asurca bulunmaktadr. Baska bir dil
ailesi olan Kenan ailesi, Fenike dilini ve onun Kuzey Afrika kolu
olan Kartaca dilini, Tevrat Ibranicesi'ni iine almaktadr. Hristiyanln
baslang dneminde bu dillerden pek ou nerey-se
tmyle kaybolmus, onlann yerine yine bir Sami dil ailesine bal
ve birbirine ok benzeyen Arami dilleri gemistir. Fenike dili
Kuzey Afrika kolonilerinde ve Levant limanlarnda konusulmaya
devam ederken; artk Museviler'in ortak konusma dili olmayan
Ibranice ise bir edebiyat, bilim ve din dili olarak yasamaya devam
ediyordu. Babilce ve Asurca tamamen kaybolmustu. Arami dili
uluslararas diplomasi ve ticaret dili olmus, yalnzca Verimli Hilal
ile snrl kalmayp Msr'da, Iran'da ve bugnk gney (dou)
Trkiye'de yaygn olarak konusulmaktayd.
Hristiyanlk dneminin baslangcnda blgeye giren Sami
dillerinden sonuncusu Arapa, Arap yarmadasnn kuzey ve orta
blmnde kullanlyordu. Simdiki Yemen'de yer alan gneybatnn
gelismis sehir kltrlerinde, gneydeki Arap kolonicilerinin
Afrika'ya tasd ve Gney Arapas olarak bilinen
Habese'ye yakn baska bir Sami dili kullanlyordu. VII. yy'da
Arapa'nm blgenin tamamnda hakimiyet kurmasn salayan
byk Arap fetihlerinin ncesinde bile, kuzeyde Irak ve Suriye'ye
Arapa konusanlarn gelip yerlestiklerine iliskin bulgular vardr.
Verimli Hilal'de Arapa yerini Arami'ye brakmst. Bugn de hl
Doudaki kilise ayinlerinde ve uzak kk birka kyde
yasamaktadr.
Gnmzde Trkiye olarak tannan lke, Ortaa'da do27
GEMIS
udan Trklerin buraya gelisine kadar bu ad ile anlmyordu,
sonrasnda bile sadece Avrupa'da bu adla biliniyordu. Hristiyan
ann baslarnda blge iin Anadolu, Asya ve Kk Asya adlan
en yaygn kullanlanlard. Bunlar Ege Denizi'nin dou kylarn
anlatyordu ve sonra da esitli yollarla douya yaylmst. lke
genellikle blnd krallk, sehir ve eyaletlerin adlaryla anlrd.
Blgede hakim dil olan Yunanca, baslca iletisim aracyd.
"Anatolia" ad, Italyanca "Levant", Latince "Orient" szckleriyle
ayn anlamdaki (gnesin domas) Yunanca bir szckten
gelmektedir. Bu adlar, tandklan dnyann snrlar dou Akdeniz
topraklan olan halklarn grslerini tasmaktadr. Daha sonralar
ok uzaklarda, ok daha byk bir Asya olduunu renen
Akdeniz halklar, kendi Asya'larna "Kk Asya" adn
vermislerdir. Yzlerce yl sonra da "Dou" "Yakn" ve Bat
ufuklanndan ok daha uzakta bir Dou ile tansklnda "Orta"
Dou domustur. Yeni daha Uzakdou lkelerinden en nemlisi
Bat'nn Persia olarak adlandrd Iran idi.

Persis ya da Persia ad bir lke ya da milletle deil, bir eyalete

aittir. Pers ya da Fars, ad verilen krfezin dousundaki eyaletin
addr. Persler bu ad tm lkeye vermeseler de blgenin dilini
kullanmslardr. Perslerin kulland ve 1935'te tm dnyada
kabul edilen "Iran" ad, "Arilerin lkesi" anlamna gelen ve HintAri halklarn ilk g zamanlarndan kalma eski Fars-a'daki
"Aryanam" szcnden tremistir.
Ortadou'nun dini haritas, dil ve etnik haritasna gre daha
karsktr. Eski tannlardan pek ounun lms ve unutulmus
olmasna karsn ilgin ve farkl sekillerde yasatlanlar da vard.
Ortadou halklarnn yasadklan gler ve fetihler sonucunda,
nemli bir gc olan Helen kltr ve Roma ynetimi sayesinde
ortaya yeni inanslar kmstr. Romallar arasnda, Roma'da
28
HIRISTIYANLIK NCESI
bile baz Dou kltleri kabul grmst. Ortadou'nun yeni hakimleri
Kk Asya'dan Frigya'l Kibele, Suriye'li Adonis ve Msrl
Isis desteki kazandlar.
Eski tanrlarn ve kltlerin tmnden vazgeilmesi ve yerlerini
tektanrl iki dnya dininin almas, binlerce yl alan uzun bir
srede deil, yzyllara san ksa bir srede gereklesmistir.
Islamiyet ve Hristiyanlk, blgede art arda kan ve birbirinin
rakibi olan iki yeni dindi. VII. yy'da Islamiyet ortaya ksn ve
basarsn, byk lde Hristiyanln ortaya kmasna ve
yaylmasna borludur; tpk Hristiyanln da kendinden nceki
felsefi ve dini akmlara borlu olduu gibi. Islam ve Hristiyan
uygarlklar Ortadou'nun eski geleneklerindeki ortak kklere
dayanmaktadr.
Tektannclk tamamen yeni bir dsnce deildi. M.. XIV.
yy'da Msr firavunu Akhenaton'un ilahilerinde tektannclk dsncesine
rastlanr ama bu tr dsncelerle sk karslasamadndan
etkileri yerel ve geicidir. Ahlaki tektannclk ilk kez
Museviler tarafndan dinin nemli bir paras haline getirilmisti.
Museviler'in ilkel asiret dini inanlarndan evrensel tektannclk
inancna geisleri Ibrani Tevrat'nn kitaplarna yansmstr. Ayn
zamanda bu kitaplarda, puta tapan, ok tanrl komsularnn
kendilerini bu inanlan yznden nasl dsladklan da
anlatlmaktadr.
Modern alarda, gerei bulduklarna inananlar, ona kendi
basanlar sayesinde ulastklarna kolayca inanrlar. Ne var ki eski
alardaki dindarlarn byle bir dsnceye inanmalar mmkn
deildi. Tektann gereine yalnzca kendilerinin sahip olduunu
dsnen Museviler, Allah' semis olduklar fikrini ke-, sinlikle
dsnmeyerek, mtevaz bir biimde, Allah tarafndan seilmis
olduklarna inanmslardr. Aslnda bu seimleri onlara bir ayrcalk
deil, sorumluluk yklyor; hatta bazen tasnmas
29
GEMIS
ok g bir yk getiriyordu: "Dnyadaki tm halklar arasnda
yalnzca sizi bildim. Bu nedenle tm gnahlarnz iin sizi cezalandracam."

(Alnos 3:22)
Tek bir evrensel tanrya inanan ve tapan yalnzca Yahudiler
deildi. Douda, Iran yaylasnda iki akraba halk, Persler ve
Medler, eski paganizmlerini brakms, eninde sonunda iyiliin
kazanacana ve tek bir tannnn ktlkle savastna inanmslard.
Bu dini grsn ortaya ksnn peygamber Zerdst ile
olduu bilinmektedir. Pers dilinin en eski biiminde yazlms
Zerdst kaynaklannda Zerdst'n retilerine rastlanmstr.
Zerdst'n ne zaman yasadna iliski bir bilgi bulunmamasyla
birlikte bu konudaki tahminler yaklask bin yllk farklarla
yaplmaktadr. Zerdst dininin en ok yayld dnem M.. VI.
ve V. yzyllardr. Birbirlerinden habersizce Allah' arayan bu iki
halk, kendi yollannda gitmeyi srdrmslerdir. Onlar bir araya
getiren M.. VI. yy'daki nemli olaylar, yzyllarca dnyay
sarsacak sonular dourdu.
Babil kral Nabukadnezar, M.. 586'daki fetih savaslar ile
Kuds' ele geirmeyi basard. Musevi tapnan ve Yahuda
kralln yktktan sonra o zamanki geleneklere gre, esir ald
halk Babil'e gnderdi. Bu yzyln sonraki yllarnda, o zamanki
Suriye topraklarna ve evresinde hkm sren yeni Pers imparatorluunun
kurucusu Med'li Kiros, Babil kralln fethetti. Bu
topraklarda yasayan fethedilmis halklar arasndan bir grupla
fethedenlerin inanlannda bir benzerlik olduu grld. Kiros,
Museviler'in Israil topraklarna geri dnmelerine msade etti.
Kuds'teki Tapma devlet btesi ile yaptrtt. Tevrat'ta Ki-ros'a
Musevi olmayan bir hkmdara, bundan da te Musevi-ler'e
gsterilebilecek en byk sayg gsterilmistir. Babil'deki
tutsakln ardndan yazlms olan Isaya kitabnn son blmnde
sunlar yazar: "Kores obanm ve tm isteklerimi gereklesti30
HIRISTIYANLIK NCESI
recek: Yerusalim ve tapnan temelleri atlacak." (Isaya 44:28)
Babil'deki esaretin ncesinde ve sonrasnda yazlan Tevrat
kitaplarnn inanslannda ve dsncelerinde, bir blm Iran'n
dini dsnce yasamnn etkisinden kaynaklanan nemli farklar
vardr. En nemlileri; ldkten sonra yarglanma, cennette
dllendirilme, cehennemde cezalandrlma dsncesi; insan-lann
da rol ald iyilik ve ktlk gleriyle Allah ve Seytan
arasndaki kozmik mcadele dsncesi; kutsal tohumdan kp
zaman geldiinde iyilikle ktlk arasndaki savasta iyiliin
zaferi kazanmasn salayacak bir kurtarcnn gelecei dsncesidir.
Tm bu dsnceler, Museviliin son dneminde ve
Hristiyanln ilk dneminde de ok nemiydi.
Musevi-Pers iliskisi siyasi sonular da iermekteydi. Kiros,
Museviler'e iyilik yapms, onlar da Kiros'a ballkla hizmet etmislerdir.
Sonraki yzyllar boyunca hem yurtlarndaki hem de
Roma hakimiyetinde bulunan baska lkelerdeki Museviler'in,
Roma'nn Pers-dsmanlaryla yaknlk ve isbirlii iinde olduklarndan
sphe duyulmustur.
Alman filozof ve tarihi Karl Jaspers M.. 600 ile 300 arasndaki

yllan, birbirleriyle iliskileri olmayan, birbirlerinden uzak

lkelerde yasayan halklarn entelektel ve manevi gelisimleri
asndan "mihver dnemi" olarak nitelendirmistir. Bu dnem,
Iran'da Zerdst'n ve nemli havarilerinin, Israil'de peygamberlerin,
eski Yunan'da filozoflarn, Hindistan'da Buda'nn,
in'de Konfys'un ve Lao-Tse'in birbirlerini tanmadan yasadklar
yllardr. Hindistan'dan gelen Budist misyonerler, Ortadou'da
birtakm etkinliklerde bulunmuslar ancak tannp etkili
olamamslardr. Kiros ve ondan sonra gelenler dneminde Persler
ile Museviler arasnda karslkl iyi iliskiler kurulmustur. Bu
halefler topraklarn Kk Asya'nn Ege kylarna kadar
genisletmisler, Yunanllar ile olan iliskileri ve atsmalan saye31
GEMIS
sinde, Pers Imparatorluu'nun esitli halklaryla ortaya kmaya
baslayan Yunan uygarl arasnda kpr kurulmustur. Yunan
uygarlnn din yerine bilime ve felsefeye dayanmasna ramen
Yunan bilim adamlarnn ve filozoflannn fikirlerinin,
Ortadou'nun, dahas dnyann sonraki dini uygarlklar zerinde
ok nemli etkileri olmustur.
Eski alardan itibaren Yunan paral askerleri ve tccarlar
Ortadou'nun esitli yerlerini kesfederek, bu yabanc diyarlardan
Yunan bilim adamlannn ve filozoflarnn entelektel ilgilerini
ekecek bilgiler getirmislerdi. Pers Imparatoiuu'nun
genislemesiyle Pers hkmetinde Yunan yeteneklerinden faydalanma
olana domustu. Makedonyal Byk Iskender'in
(M.. 356-323) Makedon hakimiyetini ve Yunan kltrel etkinliini
Orta Asya'ya, Iran'a, Hindistan snrlarna ve gneyde
Suriye zerinden Msr'a kadar yayan dou fetihleri yeni bir an
baslangc olmustur. Byk Iskender ldkten sonra, Suriye, Iran
ve Msr'da krallk kurulmustur.
Iskender'in fetihlerinin ncesinde de Iran ile ilgili bilgileri olan
Yunanllar'n fetihlerin sonrasnda Mezopotamya, Suriye ve
Msr' tanma sanslar olmustur. Bu topraklarda, kurduklar siyasi
stnlk sonunda Romallar tarafndan yklms olsa da, kltrel
stnlkleri Roma dneminde bile srmstr. M.. 64 ylnda
Romal general Pompey Suriye'yi ele geirmis, ok ksa bir sre
sonra da Yahuda'y fethetmistir. Antonfus ve Kleopat-ra'nn M..
31'de Aktium savasndaki yenilgilerinin ardndan Msr'n GrekoMakedon hkmdarlar da Roma hakimiyetine girmislerdir. Roma
hakimiyetinin ve Helen kltrnn byk zaferine kars koyma
cesaretini yalnzca. Persler ve Museviler gsterebilmis ve bu
direnisin ok esitli sonular olmustur.
Arsak adl biri, M.. 247 yllannda Yunan ynetimine kars
basanff bir isyan baslatarak tarihte, geldikleri yerin ya da ka32
HIRISTIYANLIK NCESI
bilelerinin adyla Partlar olarak bilinen bamsz bir hanedanlk
kurdu. Makedonya hakimiyetini tekrar kurma imlerinin
ardndan Partlar varlklarn srdrdler. Siyasi bamszlklarn

genisleterek Roma'nn karssnda tehlikeli ve gl bir rakip

olmaya basladlar ama Yunan kltrel etkisine ak kaldlar.
Partlar, Zerdst inancn tekrar canlandran Sasani hanedanlnn
kurucusu Ardesir (M.S. 226-240) tarafndan ykld. Iran'da
hakimiyetin, hkmetin, toplumun bir paras ve devlet dini
haline gelen Zerdstlk, devlet basksyla dini snf ve hiyerarsik
din adaml olusturan; karst inanlarn belirlenmesi ve
bastrlmasyla urasan tarihteki ilk devlet dini saylabilir. Bu
adan Sasaniler'in uygulamalar gerek Partlann gerekse
imparatorluk Roma'snn byk hosgrsyle nemli bir eliski
yaratmaktadr.
Zerdst dini ve rahiplii devletle olan sk ba nedeniyle
byk bir g kazanms ancak devletin yklmasyla birlikte de
zarar grmstr. Zerdst rahiplii kurumu Pers Imparatorluu ile
birlikte yok olmus, Arap fetihleriyle imparatorluun yklmas
Zerdstln uzun bir ks dnemine girmesine yol amstr.
Islam dneminde Iran'n kltrel ve siyasi yasamnn yeniden
dirilmesi srecinde ksten kurtulamamstr. Iran'da Islamiyet'in
yaylsna kars direnisi Zerdst rahiplii deil, muhalefet ve
baskya alskn olan Zerdst karstlar gstermistir.
Zerdst karst dsncelerden bazlarnn Ortadou'da ve genel
anlamda tarihte ok nemli yerleri olmustur. Bunlardan en iyi
bilineni, Roma Imparator luu'nda, zellikle askerler arasnda, ok
benimsenmis olan ve Ingiltere'de bile kabul gren Mitraizm'dir.
Ondan daha ok bilineni ise Maniheizm'dir. Ma-, ni, 216 ile 277
yllan arasnda yasams, Zerdst ve Hristiyan dsncelerinin
birlesiminden olusan bir din kurmustur. Mani 277'de sehit olmus ama
dini yasamn srdrms, hem Av33
GEMIS
rupa'da hem Ortadou'da Hristiyan ve Mslman basklarna
direnmistir. Zerdst karst dsncelerden daha yerel nitelikli ama
ok nemli olan bir baskas Mazdak'tr. VI. yy baslannda Iran'da
yasams ve bir tr dini komnizm kurmus, Islamiyet'te daha
sonraki muhalif Sii hareketlere esin kayna olmustur.
Iran'n dinlerinden biri olan Zerdstlk, imparatorluun kltrel
dnyas dsnda yasayanlara ciddi olarak almams. Baslangta
etnik kkenli olan uygar eski dinlerin tm gibi bu da
olaan bir durumdu. Zamanla siyasi nitelik kazanan, sonra da
kltlerini srdren siyaset ile birlikte ken bu dinlerin tek bir
istisnas vardr. Antik alarda tek bir din siyasi ve corafi ss
yok edildikten sonra ayakta kalabilmis, ikisi de olmadan kkl bir
kendini deistirme sreciyle yasamay srdrmstr. nce
Israiloullan, ardndan da Yahuda halknn Musevi oluslar bu
sekilde olmustur.
Museviler, Roma'ya ve Yunan'a kars olan siyasi direnislerinde
basar gsterememislerdir. Baslangta Makabiler altnda
Suriye'nin Makedonyal hkmdar karssnda basarl olmuslar ve
bir sreliine Yahuda'daki krallklarnn bamszln elde
etmislerdir. Ancak Roma'nn gcne kars koyamamslar ve baz

Persler'in yardmyla pes pese gereklestirdikleri baskaldrlarn

tm bastrlms, sonunda sindirilip kle haline gelmisler,
basrahipleri ve krallar Roma'nn kuklalar olmustu. Yahuda,
Romal bir valinin hakimiyetindeydi. 66 ylnda baslayan en
nemli baskaldn zorlu bir mcadelenin sonunda, isyanclarn
yenilgisi ile sonulanmst. Romallann 70 ylnda Kuds'
fethedip Babil esaretinden kurtulanlarn yapt ikinci tapna
ykmalar bile Musevi direnisini durdurmay salayamamstr.
135'teki Bar-Kohba isyannn ardndan Romallar Museviler-den
mutlaka kurtulmaya karar verdiler. Daha nce Babilliler'in
yaptn'yaparak Musevilerin byk ounluunu esir alp sr34
HIRISTIYANLIK NCESI
gne gnderdiler ama bu sefer onlann imdadna yetisecek bir
Kiros yoktu. Museviler'in tarihi adlan dahi silindi, Kuds'e Ae-lia
Capitolina ad verildi ve yklan Musevi Tapnann yerinde
Jpiter'e bir tapnak yapld, Samariya ve Yahuda adlar kaldrl-di
ve lkeye oktan unutulmus olan Filistinliler'in ad verildi.
Asadaki eski bir Musevi metni Musevi ve baska Ortadou
halklarnn Roma imparatorluk ynetiminin faydalarn ve zararlarn
nasl grdn ak bir biimde anlatmaktadr. Blm
II. yy'da hahamn konusmalarndan alnmstr:1
Haham Yahuda dedi ki: "Bu insanlarn (Romallar) eserleri ne de gzel.
Pazarlar, kprler, hamamlar yapmslar." Haham Yose sessiz kald. Haham
Simeon Bar-Yohai yantlad: "Tm yaptklarn kendi gereksinmeleri iin
yaptlar. Fahiselerini yerlestirmek iin pazaryerleri, kendilerini gzellestirmek
iin hamamlar, vergi toplamak iin kprler yaptlar." Yahuda
konusmalarn yetkililere anlatt ve yetkililer su karar verdiler: "Bizi ven
Yahuda vlsn. Sessiz kalan Yose, Seforis'e srgn edilsin. Bizi sulayan
Simeon idam edilsin."
Romallar, -Museviler ve Yunanllar, birbirlerine benzeyen
nemli bir ynleriyle antik alarda yasayan dier insanlardan
farklydlar. Iste bu benzerlik ve farkllklarn onlarn gelecekteki
uygarlklan biimlendirmelerinde byk etkisi olmustur.
Ortadoulular dnyann baska yerlerinde yasayanlarn da yapt
gibi kendi gruplar ile baskalarnnkini kesin snrlarla ayrrlard.
Bylelikle grup saptanrken yabanclar grup dsnda braklrd.
Gruplasma ve yabancy dslama, insanolunun igdsel
davransdr; hatta esitli hayvan trlerinde de grlmektedir.
Grubun iindekiler ile dsndakiler arasndaki deismez ayrm
ya akrabalk ya kan ya da gnmzdeki etnik kavram ile
belirlenir. Eski alarda iki halk, Museviler ve Yunanllar birbirlerini
farkl sekillerde adlandrrlar: Yunanllar onlardan olmayanlar
"barbar", Museviler de kendilerinden olmayanlan "gen35
GEMIS
tile" olarak adlandrrlar. Aslnda bu adlar byk engelleri simgelerdi
ama yine de bunlar aslmaz deillerdi. Bu zellikleriyle
akrabala ya da kana bal olan daha genel ve ilkel ayrmlardan
farklydlar. Taraflarn karslkl olarak Musevi din ve. kanunlarn,

Yunan dil ve kltrn benimsemeleriyle engeller

aslabilir, hatta kaldnlabilirdi bile. Iki grup da yeni ye aramazlard
ama kabul etmeye de hazrlard. Hristiyanlk ann baslarnda,
Ortadou'da Yahudilesmis gentile'lere ve Helenlesmis
barbarlara rastlanrd.. Eski dnyada Museviler'in ve Yunanllarn
dier halklardan farl bir yanlan da dsmanlarna merhamet
gstermeleriydi. Tevrat'n Yunus kitabnda Asur'un Nino-va halk
iin kayglanlmas ya da Pers savaslarna katilmis olan Yunan
tiyatro yazan Aeskilus'un yenilgiye urayan Persler'in aclann
paylasarak betimlemesi arpc rneklerdir.
Romallar kendilerine dahil olma fikrini yle genisletmislerdi
ki bir ortak imparatorluk yurttasl kavramna kadar ilerletmislerdi.
Yurttaslk kavramn gelistiren Yunanllar olmustu.
Yurttas hkmetin kurulmasna ve yrtlmesine katlma hakk
olan kisiydi. Yunan sehrinin yelii, sehrin kendi yeleri ve
onlarn yerine gelecek olanlarla snrlyd. Yabanc bir kisi yalnzca
o sehirde yasayan yabanc konumuna erisebilirdi. Baslangta
Roma yurttasl da benzer biimdeydi ancak belirli sreler
sonucunda Roma yurttaslannn grevleri ve haklan tm imparatorluk
eyaletlerine genisletilmisti.
Musevi dininin, Helenistik kltrn ve Roma devlet sisteminin
erisilebilir olmas birlikte Hristiyanln domasn ve yaylmasn
salamstr. Birka yzyl sonra, farkl yntem ve ierii
ile Islamiyet ikinci evrensel din olarak domus ve ayn grevi
stlenmistir. Inanlar ve amalan ayn olan, ayn blgede yan
yana yasayan iki ayn dnya dininin atsmas kanlmaz
olmustur.
36
2. BLM
ISLAMIYET NCESI
Hristiyanlk ann yaklask ilk alt yzylm, yani Hristiyanln
dousundan Islamiyet'in dousuna kadar geen sreyi,
hem uygarlklarn hareketlerindeki hem de yasanan olaylar
zincirindeki nemli gelismeler sekillendirmistir.
Ilk gelisme ve birok adan en nemli olan, Hristiyanln
ykselmesi, benimsenmesi ve yaygnlasmas, Persler ve Museviler
dsnda Hristiyanlktan nceki tm dinlerin yok olmas
kaybolmas, en azndan batmasdr. Klasik Helen-Roma paganizmi
bir sre yasams, hatta imparator Julian'n hkmdarl
sresince (361-363) son kez alevlenmistir. Bu dnemin IV. yy
baslarna kadar olan ilk yansnda Hristiyanlk, Roma sistemine
protesto olarak byms ve yaygnlasmstr. Hristiyanlk zaman
zaman hosgr ile karslansa da ounlukla yarglanmas
nedeniyle devletten ayrlmas ve kendi kurumunu, Kilise'yi
kurmas zorunlu olmustur. Kilise kendine zg yaps, sistemi,
hiyerarsisi, liderlii, ynetimi, yasalan ve mahkemeleri ile zamanla
Roma dnyasnn tamamna hakim olmustur.
Hristiyanlk, Imparator Konstantin'in (311-337) Hristiyan
olmasyla Roma Imparatorluu'nu ele geirmis, bir bakma da
Hristiyanlk imparatorluun eline gemistir. Sonrasnda Roma

devleti Hristiyan olmustur. Yeni dinin yaylmas otorite ve ikna

ile salanmstr. Roma'nn byk gc, Justinien dneminde
(527-569) yalnzca Hristiyanln dier dinlere stnln
salamak iin deil, Hristiyanlarn ayrldklar esitli dsnce
akmlarnn devlet onayl retiyi benimsemesini salamak iin
37
GEMIS
de kullanlmstr. O gnlerde artk birden ok Kilise vard. Bu
kiliseler teolojik retilerde anlasamadklar gibi, kisisel, blgesel
ve de milliyeti balarla balydlar.
Ikinci nemli gelisme, Roma Imparatorluu'nun g merkezinin
batdan douya, Roma'dan Konstantin'in dou baskenti
yapt Konstantinopolis sehrine tasnmasdr. 395'te Imparator
Teodosius'un lmesinin ardndan, Imparatorluk Konstantinopolis'ten
ynetilen dou ve Roma'dan ynetilen bat olarak
ikiye ayrld. ok gemeden Bat imparatorluu art arda gelen
barbar istilalar sonucunda ykld. Dou imparatorluu zorluklarn
stesinden gelerek bin yl daha varln srdrd.
Bugn ounlukla Dou imparatorluu iin kullanlan Bizans
ad, eskiden Konstantinopolis sehrinin olduu yerde bulunan bir
yerlesimin adndan gelen ve modern bilim adamlar tarafndan
bulunan bir addr. Asla Bizansllar kendilerine Bizansl demezler,
Romal derlerdi. Roma hukukunun uyguland, bir Roma
imparatorunun hkmdarlnda yasarlard, tabii kk
farklarla... Imparator ve tebaas dinsiz deil Hristiyan-d ve
Bizansllarn kendileri iin kullandklar Romal ad, Latince'deki
"romani"' szcnden deil, Yunanca'daki "rhomaioi"
szcnden geliyordu.
Baz Yunan yaztlarnda "hegemonia ton Rhomaion" (Romallar'in
egemenlii) iin dua ediliyordu. Persler'in ykt ve Romallar'n
tekrar kurduu Edessa prensliinin prensi Yunanca
"Philoromaios" (Romallar'm dostu) unvann almst. Yunanca,
gcnn en parlak olduu zaman bile Roma Imparatorluu'nda
ikinci dil olarak kalmsken, Dou Roma Imparatorluu'nda birinci
dil olmustu. Latince varln srdrmeyi basarmst. Bizansl
Yunanllar'n ve yzyllar sonra halifelik Arapa'snda Latin
terimlerinin izleri grlmstr. Yunanca, uzunca bir zaman
kltrn yan sra devletin de dili olarak kullanl38
ISLAMIYET NCESI
mstr. Dou eyaletlerinde varln srdren Yunanca- dsndaki
diller ve edebiyatlar, Kpti, Arami dilleri, Arapa, Helenisk
bilim ve felsefeden nemli lde etkilenmistir.
nc nemli gelisme, yzyllar nce, Byk Iskender ile
Msr ve Suriye imparatorluklarnda baslams olan Ortadou'nun
Helenlesmesidir. Yunan kltr, Roma devletini de Hristiyan
Kiliselerini de etkileyerek daha ok yaylmstr. Iskender ve
haleflerinin Roma Sezarlarnnkinden ok farkl olan Yunan
monarsileri Dou Roma devletinin hkmet kurumlarn
etkilenmistir. Ilk Hristiyanlar, Yunanllarn eskiden beri ilgilendikleri,

Museviler'! ve Romallar' pek rahatsz etmeyen felsefe

konularna ilgi gstermislerdir. Hristiyanlarn kutsal kitab Yeni
Ahit, Yunanca yazlmst. Eski Ahit'fn de yzyllar nce
Iskenderiye'de yasayan ve dilleri Yunanca olan Museviler iin
yazlms Yunanca evirisi vard.
Gemisteki deisikliklerin etkisiyle gereklesen nemli bir
baska gelisme" de, bugn gdml ekonomi olarak adlandrlabilecek
ekonominin, devlet otoritesiyle planlanma ve ynetilme
dzeninin sregelen gelismesidir. Nehir vadisi toplumlarnda,
zellikle de Msr'da bylesi bir siyasi gelisme olaand. Msr'da,
Iskender'in generallerinden birinin kurduu Ptoleme-us
hanedannda ileri dzeye ulasms bir gdml ekonomi vard.
Hristiyanln ilk -yzyllarnda, zellikle de III. yy'dan itibaren
devlet ticaret, sanayi, retim ve hatta tarm alanlarnda etkinlik
gstermeye baslamst. Devlet dsndaki zel imcilerin
ekonomik etkinlikleri, devlet tarafndan denetlenmis, bir devlet
ekonomi politikas olusturulup uygulanmaya alslmstr. Devlet
pek ok alanda zel imcilerle ticareti tercih etmeyip kendi
olanaklarn kullanmstr. rnein ordu, silah, donatm ve kimi
zaman da niforma gereksinimlerini devlet imlerinden
salamstr. Genellikle ordunun erzak vergi olarak
39
GEMIS
toplanp askerlere tayn olarak verilirdi. Devletin ekonomik etkinliklerinin
giderek artmas zel imcilerin alsma alanlarn
byk lde kstlamst.
Devletin artan mdahalesi tarm alannda da olmus, yavas
yavas tanm alanlar azalmstr. Devletin, topraklarn terk eden
toprak sahiplerini ve kylleri maddi olarak ve baska baz
zendirmelerle topraklarnda kalmaya ikna etme abalar ve bu
konudaki kaygs, imparatorluun ou bugne kadar gelen
kanunlanna da yansmstr. Bu durum, ekonomik mdahaleciliin
nemli savunucularndan Diocletian (284-305) dneminden,
Islami fetihlere, yani ekonomik g ve islevin tekrar salanmasna
kadar, III. ile VI. yy'lar arasnda, byk bir sorun olmustur.
Bizans ve Pers imparatorluktan, VII. yy'n ilk birka on ylnda
yaklasan Islamiyet dalgasna kaplms olsalar da, kaderleri ok
farkl olmustur. Araplar Bizans ordularn ar yenilgilere
uratarak pek ok eyaletlerini ele geirdikleri halde, Kk Asya'nn
merkez eyaleti Yunan ve Hristiyan kalmst. te yandan
imparatorluun baskenti Konstantinopolis ald saldrlara ramen,
onu denizden ve karadan koruyan surlaryla ayakta kalmay
basarmst. Bizans imparatorluu gcn kaybederek klmeye
baslamasndan sonra bile yedi yzyl dilini,1 kltrn ve
kurumlarn zgn biimleriyle srdrerek yasamstr.
Iran'n kaderi ok daha farklyd. Fethedilen yalnzca ds
eyaletleri olmams, baskenti ve topraklarnn tamam da fethedilerek
yeni Arap-Islam imparatorluuna dahil olmustu. Msr ve
Suriye'deki Bizansl isadamlarnn Bizans'a kama sanslar vard
ama Iran'n Zerdst destekilerinin Mslman ynetimine

girmekten ya da gidebilecekleri tek yere, Hindistan'a gmekten

baska seenekleri yoktu. Iran'daki Mslman hakimiyetinin ilk
yzyUannda eski dil ve eski yaz, kk bir aznlk
40
ISLAMIYET NCESI
dsnda, kullanlmayarak unutuldu. Anglo-Saxon dilinin Ingilizce'ye
dnsmesi srecinde yasand gibi fetih dili bile deistirdi.
Iran'n Islamiyet'ten nceki tarihi, modern alarda eski Pers
yazlarnn zmlenmesi alsmalaryla arastrlmaya baslanmstr.
Iran Imparatorluu tarihinde Hristiyanlk ann ilk alt
yzyllk blmnde, Sasani ve Part dnemleri olmak zere iki
byk dnem vardr. Ilk Sasani hkmdar Ardasir (226-240)
Roma'ya yeni bir dizi savas amstr. Ondan sonra gelen I. Sahpur
(240-271) savasta Roma Imparatoru Vaierian' esir alms ve
Valerian esarette lmstr. 1. Sahpur vnd bu basarsnn
resimlerini Iran'daki esitli dalarn kayalanna yontturmustur. At
stndeki Pers sahnn, yerdeki Roma imparatorunun boynuna
ayan koymus olduu bu resimler hl durmaktadr.
Islam halifelii ortaya kana kadar blge tarihine egemen olan
siyasi durum, Pers-Roma, sonrasnda da Pers-Bizans rekabetiydi.
Islamiyet ise bir rakibini ortadan kaldrms, dierine de nemli
lde gcn kaybettirmisti. Bu sonuca byk etkisi olan sonu
gelmek bilmeyen savaslar bir istisnayla kesintiye uramsr. Bu
istisna, yz yldan fazla sren Uzun Bars'tr. III. Sahpur (383388) 384'te Roma ile bans yapmstr. 421-22 yllarndaki ufak bir
snr atsmas hari, VI. yy'in ilk yllarna kadar bir daha savas
olmams, bu tarihlerde baslayan ilk savas ksa aralklarla 628'e
kadar devam etmistir. Bu sralarda da ok yaknda bu iki dsman
glgede brakacak yeni bir g domaya baslamstr.
Modern ve Ortaa tarihilerine gre bu savaslarn temel
gerekesi toprak olmustur. Romallar bu dnemde Persler'in
egemenliindeki Ermenistan ve Mezopotamya zerinde hak iddia
ediyorlard. Romallar imparatorlar Trajan'n fethettiini
syledikleri bu topraklan istiyorlard, bu da Romallar'm, Pers41
GEMIS
ler'in, sonra da Mslmanlar'in ortak retilerine gre buralar
zerinde kendilerine srekli hak tanyordu. Ayrca Bizansllar,
Mezopotamya ve Ermenistan halklarnn byk ounluu Hristiyan
olduundan Hristiyan imparatoruna bal olmalan gerektiini
ne sryorlard. Persler de M.. 525'te Kiros'un olu
Kambiz'in fethettii Filistin, Suriye ve Msr'da bile hak iddia
ediyorlard. Bu topraklan savaslar srasnda zaman zaman ele
geirdiler. Buralarda Persler ya da Zerdstler yoktu ama onlara
sempati duyan Hristiyan olmayan gruplar vard.
Modem tarihiler toprak dsndaki baska nedenleri de bulup
belgelemislerdir. Bunlarn en nemlilerinden biri Dou ile Bat
arasndaki ticaret yollarn ele geirme arzusudur. Akdeniz
dnyas iin in'den ipek, Hindistan ve Gneydou Asya'dan
baharat olmak zere Dou'dan yaplan iki ithalat byk nem

tasmaktayd ve bu mallarn ticareti ok yaygnlasmst. Roma

yasalarnda ticareti mdahaleden koruyacak nlemlere yer veriliyordu.
Bu ticaret Roma ve Bizans'n, in ve Hindistan uygarlklaryla
iliskide olmasn salyordu.
lkeler arasnda ne dzenli bir iliski ne de ziyaret bulunuyordu
ama her ikisinden de ithalat yaplyordu. Romallar ve sonra da
Bizansllar bu ithalat iin altn dyorlard. Hint ba-haraan ve
in ipeine karslk Akdeniz dnyasnn verilebilecek bir seyi
yoktu. Altn her zaman geerliydi ve ok miktarda Roma altn
Akdeniz havzasna yaplan ithalatn karsl olarak Dou Asya'ya
gnderiliyordu. Bu arada, belirli dnemlerde hkmranlklarn
Orta Asya'ya yayan Persler, ipek ticaretinin ks noktasndaki
hakim g olarak araclk yapyorlar ve bu sayede byk kr elde
ediyorlard. Roma dnyas Dou'ya altn aksndan sikayeti
oluyordu ama yine de bu lde bir kayba dayanabilmisti.
Akdeniz'den douya giden en ksa yolun Persler hakimiye42
ISLAMIYET NCESI
tindeki topraklardan gemesi nedeniyle, Pers silahlarnn olmayaca
baska yollar bulamak hem ekonomik hem de stratejik
adan yararl olacakt. in'den sonra Avrasya bozkrlarndaki
Trk topraklarndan Karadeniz ve Bizans topraklarna veya Hint
Okyanusu'ndan geerek gney denizlerine giden yollar var olan
alternatiflerdi. Bu yollar, Basra Krfezi ve Arabistan'a veya
Kzldeniz'den sonra Msr ve Sveys kstandan geerek
Akdeniz'e ya da Yemen'den Bat Arabistan kervan yollaryla
Suriye snrlarna uzanyordu.
Basta Roma'nn ve daha sonra Bizans'n kan, Hindistan ve
in ile ds ticaret balan yaratmak ve korumak, bu sayede Persler
hakimiyetindeki orta blgelerden uzak durmakt. te yandan Pers
Imparatorluu transit yollardaki durumundan faydalanarak Bizans
ticaretini denetim altnda tutup bars zamannda kr salamak,
savas srasnda da yolu kapatmak istiyordu. Bu da her iki
imparatorluun, kendi snrlan dsndaki topraklarda etkin
olabilmek iin srekli mcadele halinde olmalar anlamna
geliyordu.
Iki blgede, tm bu diplomatik, ticari ve nadiren de askeri
mdahalelerin etkisi de kmsenemeyecek derecedeydi. Bu
durumdan ilk nce kuzeyde Trk beylikleri ve asiretleri ile gneyde
Arap beylikleri ve asiretleri etkilenmisti. Ne Araplar'n ne
de Trkler:in blgenin eski uygarlklan zerinde nemli bir etkileri
olduuna dair kant bulunmamaktadr. Ancak daha sonradan
gelen istila dalgalarnda ortaalarda Islamiyet'in merkezi olan
topraklardaki etkileri nemli olmustur.
Hristiyanlk ann ilk alt yzyllk dneminde Araplar ve
Trkler henz imparatorluk smrlannn dsnda, barbar ya da yan
barbar olarak llerde ve bozkrlarda yasyorlard. Romallar ve
Persler, imparatorluklarn genisletirken bile l'ya da bozkr
topraklarn ele geirmekle ilgilenmemisler, hatta onlar43

GEMIS
la yaknlk kurmamaya zen gstermislerdi. IV. yy Romal tarihisi
Suriyeli olan Ammianus Marceilinus bozkr halklar iin
sunlan sylemistir:1
"Tm bu blgelerin halklar vahsi ve savasdr. atsma ve savas onlara
keyif verir. Onlar iin savasta lenler en mutlu kisilerdir. Dnyadan doal
lmle ayrlanlar korkaklkla sulayp hakaret ederler. (XXI-H, 6.44)"
Ammianus Marceilinus, gneydeki l halklarn "dost da,
dsman da olamayacak Araplar" szleriyle anlatmstr (XIV, 4.1).
Bu komsularn silah gcyle fethedilmesi tehlikeli, maliyetli ve
zordu. Bu yzden, iki imparatorluk da yaptklar maddi, askeri ve
teknik yardmlar, verdikleri unvanlar ile bu halklar kendi
yanlarna ekmeye alstklar, genel imparatorluk politikas
sekline getirilecek bir yol izlediler. Kuzeyin ve gneyin asiret
reisleri bu durumu kendi karlarna kullanarak, bir birinin bir
tekinin, bazen ikisinin birden yannda oldular. Kimileri kervan
ticaretinden elde ettii servet ile kendi sehirlerini ya da
krallklann kurdular, imparatorluklann uydularyms gibi, bazen
de mttefikleri olarak siyasi rol stlendiler. Bu imparatorluklar
karlar dorultusunda snr beyliklerini ele geirip dorudan
hakimiyet altna almslarsa da, genellikle dolayl hakimiyeti ya da
msteri devlet konumunu tercih etmislerdir.
Bu ok eskiden kalan iliski trnn kkeni sphesiz antik aa
uzanmaktadr. Romallar M.. 65'te Romal Pompey'in bugn
rdn Hasimi krallnda bulunan Petra'daki Nabat baskentine
yapt ziyaretle l politikalarnn baslangcn yaptlar.
Nabatiler'in yazl dilleri ve kltrleri Arami olduu halde
kendilerinin Arap olduklan bilinmektedir. Petra vahasnda bir
kervan sehri kurdular, Romallar da onlarla kuracaklar iliskinin
dosta olmasn doru buldular. Petra, Roma eyaletleri ile l
arasndaki tampon lke, Gney Arabistan,ve Hindistan ile tica44
ISLAMIYET NCESI
ret yollarna ulasmak iin ok nemli bir komsuydu. M.. 25'te
Imparator Augustus Yemen'i fethetmek iin bir ordu gndererek
baska bir politika denedi. Romallar'a Kzldeniz'in gney ucunda
bir kprbas yaratarak Hindistan yolunu Roma'nn dorudan
hakimiyetine almay amalyordu. Fetih basarl olamad ve
Romallar oraya bir daha sefer dzenlemediler. Yeniden
Arabistan ilerine ordularn gndermeyi denemediler, hatta bars
srasndaki ticari, savas srasndaki askeri gereksinimleri
nedeniyle ldeki snr devletleriyle ve kervan sehirleriyle iyi
iliskiler kurmaya basladlar.
Romallarn bu politikas Arap snr beyliklerinin saysnda
byk bir artsa yol at. Bunlarn birincisi Petra idi, en nemlilerinden
biri de simdi gneydou Suriye'deki Tadmur olan Palmira
idi. Palmira Suriye lndeki bir kaynan etrafnda bulunuyordu.
ok eski alarda oras bir ticaret ve yerlesim sehriydi,
Palmirallar'n Frat zerinde Dura'da bir merkezleri bulunduu
iin Akdeniz ile Mezopotamya ve Krfez l ticaret yolu zerinde

sz sahibi olmalar, onlara bir lde stratejik ve ticari nem

salyordu.
Benzer durum, iki imparatorluun ve Karadeniz'le Hazar
Denizi'nin kuzeyinde, in'e uzanan Orta Asya yolu zerinde de
geerliydi. Bu blgedeki Orta Asya asiretleri arasnda I. yy'in son
eyreinde in'in otoritesine kars baskaldrlar olmaya baslad.
Bu baskaldrnn liderleri arasnda olan ve in tarihileri
tarafndan "Hiung Nu" olarak adlandrlan halkn, Avrupa
tarihindeki Hunlar olduklar bilinmektedir. Pan Chao adl inli
general in'den Orta Asya'ya gereklestirdii seferle baskaldry
durdurarak Hiung Nu'lar ipek yolu zerinden atmstr. Bu kez
inliler daha da ileri giderek, sonralar ad Trkistan olan,
bugnk zbekistan ile bat komsularn iine alan blgeyi fethettiler.
Pan Chao buradan i Asya ipek yolunu in'in denetimi
45
GEMIS
altma ald ve Kan Ying adl elisi nderliinde bir heyeti Romallarla
grsmeleri iin baya yollad. Heyetin 97'de Basra Krfezine
ulast bilinmektedir.
Roma Imparatoru Trajan'n Ortadou'da yaylma politikasn
aklamada, Dou'nun bu ve dier diplomatik ve askeri etkinlikleri
yardmc olmaktadr. 106'da Trajan, Roma ile Petra eski
iliskisine son vererek sehri fethetti. Artk Nabatiler'in lkesi
Provincia Arabia adl bir Roma eyaleti oldu ve Basra'da bulunan
bir Roma Lejyonu tarafndan ynetilmeye baslad. Trajan, Roma
gemilerinin Akdeniz'den Kzldeniz'e geebilmelerini salamak
iin Nil Nehri'nin kanallarn ve kollarn birlestirip
Iskenderiye'den Clysma'ya dek uzanan bir suyolu yaptrd. 107'de
Hindistan'a bir Roma elisi gnderildi, ksa bir sre sonra da
Dou Suriye snrndan Kzldeniz'e bir yol ald.
Tm bu olaylarn iki imparatorluk arasndaki savas baslatan
Partlar' hakl olarak endiselendirdii grlmektedir. Trajan 114'te
baslatt bir seferde iki imparatorluun paylasamad en nemli
blgelerden Ermenistan' isgal etti. Bamsz Hristiyan bir
hkmdar olan Edessa prensi ile anlastktan sonra douya doru
Dicle'den geerek ll'da simdiki Badat yaknndaki byk Pers
sehri Ktesiphon'u fethetti. Bu srada Yahu-diye'de byk bir isyan
kmas bir tesadf gibi grnmyor. 117'de Trajan'n lm
zerine yerine geen Hadrian, Provincia Arabia dsnda douda
isgal edilen eyaletlerden ekildi.
Trajan'n blgede yayld 100 yllarnda, Arap yarmadas
yaklask olarak su durumdayd: I blgelerde dsardan ve ieriden
hibir otorite yoktu, te yandan batda Roma ve douda Part
imparatorluklaryla esitli iliskileri olan kk beyliklerle
evrilmisti. Beylikler Arabistan'dan Yemen'e, oradan da deniz
yoluyla Dou Afrika ve Hindistan'a uzanan ticaret yollaryla
geiniyorlard.
46
ISLAMIYET NCESI
Roma'nn Petra'y hakimiyetine almas nemli bir" politika

deisiklii olmus ve o dnemin gler dengesini bozmustu.

Romallar bundan sonra da Palmira'da benzer bir politika uyguladlar
ama en sonunda bundan vazgeerek bilinmeyen bir
tarihte Palmira'y imparatorluklarna dahil ettiler.
Iran'da Sasaniler'in ortaya kmas ve blgede daha militan ve
merkezi bir dzenin kurulmas ile durum tekrar deisti. Persler de
Arabia'nn kuzeydou snrlarnda birka beylii aldlar. Persler,
III. yy ortalarnda eski bir Arap merkezini, Hat-ra'y ortadan
kaldrdktan sonra, dou Arabistan'n Krfez kys boyundaki
blgelerini isgal ettiler.
Roma tarihilerine gre III. yy'n nc eyreinde Zeno-bia
adndaki (byk olaslkla Arapa Zeyneb) kadn hkmdar,
Palmira'nn bamszln tekrar kazanmas iin son abay
harcamstr. Imparator Aureiian'n gnderdii Roma ordusu
Zenobia'y yenmis ve Palmira bir kez daha imparatorlua katlmstr.
Bu srada Arap yarmadasnn uzak gneyinde nemli deisiklikler
yasanmaktayd. Tarm alanlar olan ve hanedan monarsileriyle
ynetilen sehirleri olan Gney Arabistan, yan l olan
kuzeyden olduka farklyd. Ancak monarsiler yklms, yerini
Himyaritik monarsi ad verilen yeni bir dzene brakmst. Batdan
Habesier ve doudan Persler olmak zere blge ds etkilerin
arpsma noktas olmustu. Habesistan'da baslayan militan
Hristiyan monarsisi, Kzldeniz'in dier tarafndaki gelismelere
doal olarak ilgi gsteriyordu. Persler de onlar iin birbirinden
farkl olmayan Hristiyan ya da Roma etkisine direnmeye her
zaman hazr durumdaydlar.
Bu srete, eski dnyann byk ekonomik ksnden,
zellikle III. yy'dan sonra ticaretin sonlanmasndan Akdeniz
uygarlnn bu uzak ileri karakollar bile etkilenmislerdi. Bulu47
GEMIS
nan Roma sikkelerinin azalms olmas bunun bir gstergesidir.
217'de Hindistan'da len Caracalla'dan sonraki sikkelerden neredeyse
hi bulunamamstr. Bu da IV. ile VI. yzyllar arasnda
Arabistan'n karanlk bir dnem yasadn gstermektedir. Bu
dnem, bedevilesme ve yoksullasma a olmustur. Bu dneme
dein var olan tarm gerilemis, kurulan merkezler azalms ve deve
gerlii yaygnlasmstr. Islamiyet'in ortaya kmadan hemen
nceki zamana iliskin ilk Mslman ykleri bu dnemi ok net
olarak anlatmaktadr.
Arabistan'n gerileyisinin nedenleri arasnda her iki imparatorluun
ilgilerinin yok olmas da gz nne alnmaldr. Iran ve
Roma barsnn srd 384 ylndan 502 ylna kadarki uzun
srede her iki imparatorluk da Arabistan'a, vahalarndan ve
llerinden geen pahal, uzun ve tehlikeli ticaret yollarna ilgi
gstermemisti. Ticaret yollannrn yn deismis, tesvik yardmlar
sona ermis, kervan trafii durmus ve sehirler terk edilmisti.
Ticaretin son bulmasyla gebeliin baslamas, kltr ve yasam
standardn dsrms ve ok uzun sreden sonra ilk kez
Arabistan' uygar dnyadan soyutlamst. Bu durumdan, Arabistan'n

daha gelismis olan gneyi de etkilenmis, buradaki gebe

asiretler daha iyi otlaklar aramak iin kuzeye g etmislerdi. Arap
toplumunda gebelik daima nemli olmustur ama artk daha da
ne kmstr. Mslmanlar bu dnemi "Cahiliye" olarak
adlandrrlar ve bu dnem ile Aydnlk a yani Islamiyet ile
aralarndaki eliskiye dikkat ekerler. Bu dnem, yalnzca
sonradan gelecek olanlara gre deil, daha ncekilere gre de ok
karanlkt. Islamiyet'in ortaya kmas bu adan bir restorasyon
olarak dsnlebilir ve gerekten de Kuran'da Hz. Ibrahim'in
dininin restorasyonu olduu belirtilmektedir.
Hz. Muhammed'in doduu VI. yy'da her sey yeniden deisti.
En" nemlisi Persler ve Bizansllar'in yz yllk bans s48
ISLAMIYET NCESI
recinden sonra yeniden atsmaya baslamalar ve bunun ne
redeyse sonsuz bir savasa dnsmesidir. Iki imparatorluk sa
vas ve rekabet halindeyken bu mcadelenin bir nedeni ola
rak Arabistan bir kez daha ortaya kt ve Arap halklar yeni
den her iki tarafn da sayg ve ilgilerini kazandlar. Nehir vadi
lerinden Basra Krfezi'ne inen yol, bars dneminde, Akdeniz *<
dnyasndan Dou'ya giden en elverisli yoldu. Uzun bir ks- *$
m su zerinde geen bu yol tekilerle karslastrldnda hem
daha ucuz, hem de daha gvenliydi ama Bizansllar ile Persler
yeniden savasmaya basladnda durumu deisti. Mezopo
tamya ve Krfez yolu Bizansllar asndan ok sakncalyd. Bu
yol, Persler tarafndan savas srasnda askeri hareketle, iki im
paratorluk arasndaki bans saylabilecek zamanlarda ise eko
nomik basklarla her an kapatlabilirdi. Bunun iin Bizansllar
Persler'in ulasamayacaklar uzaklkta baska yollar bulma poli
tikasn benimsediler.
nceden de olduu gibi gney l ve denizleri ile kuzey
bozkrlar olmak zere iki nemli seenek vard. Karadan Asya
yolunun tercih edilmesi, Orta Asya bozkrlarnn hanlar ile
Bizans imparatorian arasnda ilgin pazarlklara yol a. Trk
hanlan Konstantinopolis'e elilerini gndermeye basladlar. Bizans
tarihilerine gre, daha kurnaz olan baz hanlar hem Bizans'a
hem de Perslef'e eli gndermislerdir. Ancak hanlar genellikle
Bizansllar' ihanetle sulamslardr. Bizans tarihisi Me-nander,
576'da geen bir olay syle anlatmstr:2
Bir Bizans elisi bana gven mektubu verirken, han tarafndan kendisiyle is
yaparken dsmanlaryla da yapmakla sulanmst. Han, parmaklarn azna
alp sunlar sylemisti: "Sen bir aldatmas ve un tane dili olan o
Romallar'dan deil misin? Simdi azmda olan on parmam kadar dilin var
senin ve birini beni, tekini Avarlar' kandrmak iin kullanyorsun... Kurnaz
szlerle W hile yaparak herkesi aldatyorsun... Ama bir Trk'n yalan
sylemesi tuhaf olur ve grlmemistir de..."
49
?*
GEMIS
Kuzeydeki ve gneydeki patronlar ile msteriler birbirlerini

olduka iyi anlarlard. VI. yy basladnda, gney yolu hem

Persler'in ulasamayaca uzaklkta olduu, hem de esitli seenekler
sunduu iin kuzey yolundan daha nemli olmustu. Eski
kaynaklara gre, ilgili taraflann politikalarn ve uygulamalarn
ortaya koyan syle bir tablo kmaktadr: Bizans, Pers denetiminden
uzak bir Hindistan yolu ams ve yolu ak tutmustur.
Persler de bu iletisim hattn nlemek ve kesmek iin urasmslardr.
Bu arada yol zerindeki esitli halklar bu durumdan
kr salamaya alsmslar, kendi karlar iin yolu ak tutmak
ama Bizansllar'n da yolun denetimini ve tekelini ele geirmesini
engellemek istemislerdir.
O dnemdeki pek ok olay bu rnee uygun gelismistir. Hem
Bizans hem de Pers tarafnda u beyliklerinin yeniden ortaya
kmalar bunlardan biridir. Bizans'n l snrnda bugnk
rdn'n olduu yerde Arap Gassani beylii, Iran tarafnda da
Hira beylii bulunuyordu. Ikisi de Arap't, ikisi de Ara-mi
kltrne sahipti, ikisi de Hristiyan'd ama siyasi olarak biri
Iran'a, dieri Bizans'a balyd.
Yaklask 527'de Bizans Imparatoru Jstinyen, Hira'ya savas
amalar iin Gassaniler'i ikna etti. Bylece Bizans ile Iran'n
basrollerde olduklar bir savas baslams oldu. Gassani beyine
unvanlar verildi ve Roma Imparatorluu'nun "partici"si ilan edilerek
Konstantinopolis'e davet edildi. Roma silah ve eitmenleri
ile birlikte yeterli miktarda da Roma altn verildi. Pers tarafnda
olanlarla ilgili ok fazla bir bilgi bulunmamasna karsn, orada da
ayn seylerin olduu anlaslmaktadr.
Sina Yarmadas'mn gney ksesinin aklarndaki Yotabe
olarak adlandrlan kk Tiran adasnn tarih sahnesine kmas,
bu dnemin ikinci nemli gelismesidir. Eski alardan bu
50
ISLAMIYET NCESI
yana adada transit ticaretle urasan insanlar tarafndan' kurulan
kk bir yerlesim merkezinin olduu anlaslmaktadr. 473'te
adadaki bir asiret reisinin Konstantinopolis'i ziyaret ettii ve onun
ardndan, bazen imparatorluun dostu bazen de dsman olarak
grlen dierlerinin olduuna iliskin bilgiler bulunmaktadr.
Adada yasayanlar hakknda Musevi olduklarna iliskin bilgiler
vardr ama eski Museviler'den mi, sonradan Musevilii
seenlerden mi ya da Yahudi lkesinden yeni gelenlerden mi
olduklar ak deildir. Kzldeniz'de ticaret yapan ada halk
baslangta bamszd ve Bizans'a dsmanlard. VI. yy'da Kzldeniz
ticaretinin ilerlemesiyle birlikte, ada Bizans denetimine
girdi ve kolaylk olmas iin bir Gassani beyine baland.
525'te birtakm ilgin gelismeler oldu. Tiran-Yotabe Musevileri
denetim altna alndlar ama Kzldeniz'in gney ucunda
Himyarites kralnn Musevilii semesiyle yeni Museviler ortaya
kt. Bylece Arabistan'n kuzeybat ksesinde yzyllardr ilk
defa bir Ya-hudi krall kurulmus oldu. Kzldeniz'in iki ksesinde,
her ikisi de Kzldeniz ticareti yapan, her ikisi de Pers
destekisi politika benimseyen bir Yahudi varlnn ayn anda

ortaya kmasnn birbiriyle iliskili olmas gerekir. Bizans ncelikle

Iran'a ynelik bir politika izliyordu. Bizans eylemleri yalnz
Iran' hedef almyordu, Kzldeniz'in bir ucundan dier ucuna
dein Bizans stnln ve ticaret tekelini elde etmek, yerel
gleri boyunduruk altna almak ya da yok etmek amacna hizmet
ediyordu. Kuzeyde Arap dostlanndan aldklar yardmlarla bu isi
kendileri yapyorlard ama gneyde byle bir olanak
bulamadklar iin Yemen'deki Museviler'e ve onlarn dousundaki
Persler'e kars Bizans ile ittifakta olan Hristiyan devleti
Habesistan' kullanmak istediler. O dnemde Habesistan,
Hindistan'a kadar giden gemileri ve Arabistan yarmadasnda
51
GEMIS
bulunan askerleriyle uluslararas ticari g durumundayd. Habesler
yeni Hristiyanlklarnn heyecan iinde Bizansl elileri
hevesle karsladlar.
Ne yazk ki Habesler kendilerine verilen grevde basarl
olamadlar. Baslarda Gney Arabistan'daki son bamsz devleti
ykp yok ederek lkeyi Hristiyanlar'a ve baska ds etkilere ak
hale getirmeyi basarmalarna karsn, bu zaferlerini devam
ettirecek gleri yoktu. Yemen'den teye gitmek isteyerek 507'de
kuzeye giden kervan yolu zerindeki Yemen ticaret merkezi
Mekke'ye saldr dzenlediler. Ancak yenilgiye urayarak
Yemen'deki yerlerini Persler'e braktlar.
Hz. Muhammed'in doduu yllarda Yemen'in basnda bir Pers
satrap bulunuyordu ve lke tamamen Persler'in denetimi
altndayd. Kzldeniz'in gney ksesine yerlesen Pers gc,
Bizans'n Dou'ya ayr ve ak bir ticaret yolu ama politikasn
basarszla uratyordu. Bununla birlikte konunun nemini
tmyle azaltan baska bir gelisme olmustu. Yzyllardr ipek
retimi in'de zenle bir sr olarak sakl tutulmaktayd ve
ipekbceinin ihra edilmesi lmle cezalandrlyordu. Ancak iki
Nesturi kesisinin 552'de in'den Bizans'a ipekbceinin
tohumunu karmay basarmalarndan sonra Kk Asya'da VII
.yy'n ilk yllarnda ipekbcei yetistirme isi gelismisti. in'de
retilen ipekliler daha kaliteli ve gzel olduu iin daha ok tercih
ediliyordu ama artk in'in bu konudaki dnya tekeli sona ermisti.
VI. yy iki rakip imparatorluun zayflamas ve geri ekilmeleri
ile tamamland. Arabistan'dan atlan Habeslerin, Habesistan'daki
rejimleri de sarsld. Bir sre daha direnen Persler, lkelerindeki
taht kavgalar ve Zerdst dini iindeki tartsmalar nedeniyle
baslayan byk dini sorunlar yznden nemli lde gkaybetmislerdi.
te yandan, Bizans Jstinyen'in h52
ISLAMIYET NCESI
kmdarhnn ardndan sorunlar yasamaya baslamfst ve Bizans
Hristiyanl byk kilise tartsmalar ile sarslyordu. Arabistan
yanmadasnn son bamsz g merkezleri durumundaki gney
beylikleri, yerlerini yabanclarn isgallerine brakarak ortadan
kalkmslard.

Bu olaylarn tm Arap yanmadasn nemli derecede etkilemisti.

Bu gelismelerin ardndan Arabistan'a yanlannda yeni
yntemler, dsnceler ve rnler getiren ok sayda yabanc
yerlesmisti. Arabistan'dan geen ticaret yollar, tccarlar ve
rnler, devam eden Pers-Bizans mcadelesinin sonucu olarak
oalmst. Yine kuzeyde snr devletleri ortaya kms, imparatorluk
efendilerine bal olmuslar ancak Arap ailesi iinde kalmaya
devam etmislerdi.
Dsardan gelen bu etkiler Araplar iinde esitli tepkilere yol
amst. Bunlardan bir blm maddi kaynaklyd. Daha sonra
karslasacaklar olaylar asndan ok deerli bir ders olan silah,
zrh kullanmay ve dnemin askeri yntemlerini renmislerdi. |pj
nceden hi bilmedikleri seyleri getirmeye baslayan tccarlar
ilerlemis toplumlarn zevkleri ile tansmslard. Kendilerinden
ilerideki komsulanmn din ve kltrleriyle ilgili bilgi sahibi olan
Araplar, bir lde entelektel, hatta manevi bir etkilenme de
yasamslard. Yazy renerek yeni bir alfabe olusturmuslar ve
dillerini yazmaya baslamslard. Dsardaki yeni dsnceleri almslar,
en nemlisi, ilkel paganizme sahip olan ve yetersiz bulduklan
dinlerinin yerine baska bir din araysna girmislerdi.
Ulasabilecekleri uzaklkta birka din bulunuyordu. Hristiyanlkta
byk bir ilerleme olmustu. Hem Bizans, hem de Iran
snrlarndaki Araplarn ounluu Hristiyan olmustu ve gneydeki
Yemen ve Najran'da da Hristiyanlar vard. Museviler
zellikle Yemen'de, ama Hicaz'n baska yerlerinde bulunuyorlard.
Bunlarn bazdan Yahudiye'den gelmis olan gmenlerin
53
GEMIS
torunlaryd, bazlan ise yeni Musevi olanlard. VII. yy'"da Arabistan'daki
Museviler ve Hristiyanlar tamamen Araplasmslar ve
Arap toplumunun bir paras olmuslard. Pers dinlerini benimseyen
pek olmamst. Dinin fazlaca milli olmas nedeniyle
Persler dsndakilere ok ekici gelmemesini ilgin bulmamak
gerekir.
lk Islam tarihilerine gre, Arapa'da Hanifi denilen bir gaip
puta tapnmay brakmslard ama o dnemin rakip dini
retilerinden hibirini benimsemeye de hazr deillerdi. Hanifiler
yeni Islam dinini ilk kabul edenlerdendir.
54
3. KISIM
Islamiyet'in Dousu ve Ykselis i
Imparator Knstantin (hkmdarl 306-337) Ilk Hristiyan Roma imparatoru ve
Konstantinopolis'in kumcusu.
Istanbul surlar.
I? . Pers imparatoru Saphur'un Roma imparatoru Valerian' esir alsnn resmedildii
vontma f2<5 9-260)
Roma imparatoru Juatiien'in bir zaferi
ansna yaplms bir macklyon (530).

Suriye'deki III. yy'dan

Kubbet-s Sahra'mn
kubbesinin iindeki yaz
ve sslemelerden bir
grnt.
Abdlmelik tarafndan KLid.s'n
Tapmak Tepesi'nde yaptrlan
Kubbet-s Sahra, Islam tarihindeki
ilk byk dini binadr.
Kuds'teki Kutsal Tapmak
Kilisesi. Konstantn zamanna
dayanan onjinal yaps
bozularak defalarca"" restore
edilmistir. Bugnk yaps
Kuds'n 1099'da Hallar
tarafndan ele geirilmesinin
ardndan olusturulmustur.
Amman'n seksen kilometre
dousunda, rdn lndeki
Emevilere ait bir av ksk
olan Kuseyr Amra.
(yukardan itibaren saat ynnde)
Imparator Heraklius'a ait Bizans
sikkesi (610-641); Muaviye'ye ait
Emevi sikkesi (661-680);
Abdlmelik'e ait Emevi sikkesi
(685-705); Harun Resid'e air
Abbasi sikkesi (786-809); bir
Abbasi sikkesi.
-&,
Afganistan'da bugnk
Gazne'deki III. Mesud
iin yaptrlms olan
Zafer Kulesi ant.'
Seluklu veziri Nizam
lmlk'n Hash&siler
tarafndan bir suikast
sonucu ldrlmesi
(1092).
-'-.,:A r^=1099 ylnda Hahfar [arafmdan ele geirilen ve depremlerin adndan 1201 ve 1202'de
yeniden msa ediien; son olarak da 1271'de Mslmanlar tarafndan ele geirilen
Suriye'deki Chevalier kalesi.
*i '
,y,
Kuds'teki Al-Aksa
camisinde Selahaddin'in
minberi.
cf"
Bir Mool

svarisi.
Cengiz Han halk ile konusuyor, 1227'de
lmne kadar Iran'n dousu Moollarn
elindeydi.
de Moollar, Badat'a saldrdlar ve sehri yamaladlar. Bundan sonra Badat, Islam
asndaki eski konumuna ulasamad
r'un Semarkand'daki trbesi.
(yukarda) Sultan 1. (Yldrm) Bayezid
(hkmdarl 1389-1402) (sada) Sultan
II. Murad (hkmdarl 1421-1444,
1446-1451).
1452'de istanbul'da Fatih Sultan (II.) Mehmed tarafndan insa ettirilen Rumeli Hisar
Bellini'nin Fatih Sultan Mehmed portresi.
(yukarda) Fatih Sultan Mehmed rarafmdan 4 minare insa ettirilerek cami haline
getirilen, gnmzde mze olan Ayasofya, Istanbul.
(asada) Isranbul'dak Sultan Ahmet Camisi. l609-17'de insa edilmistir.
Abbas'n mifer:
Macaristan'daki Drava nehrini geen
Kanuni Sultan Sleyman'n ordular.
1526'daki Mola Savasfnda Kanuni
Sultan Sleyman Macar ordusunu
yenilgiye uratt..
yy baslarnda Karadeniz'deki Osmanl
imas.
XVI. yy'daki Ispanyol gemileri.
Osmanl askeri treni.
Osmanl Yenieri askerleri.
3. BLM
KKENLER
Islamiyet'in dousu, kurucusu, ilk kabul edenleri ve inananlar
ile ilgili bilgiler yalnzca Islam hadisleri, metinleri ve tarihi
anlardan edinilebilmektedir. Islamiyet'in ds dnya tarafndan fark
edilmesi ve dsardan bakanlarca ele alnmas uzun zaman sonra
olmustur. Bu adan Islam tarihi de, Hristiyanlk, Musevilik ve
insanln dier byk dinlerinin tarihleri gibi tarihiler iin sorun
olmustur. Ortaa'daki en titiz dindar Mslman ilahiyatlar bile
dini retinin doruluunu ve mkemmelliini tartsmasz kabul
ettikleri halde, kisisel biyografik ve tarihi hadislerin doru olup
olmadn sorgulamslardr. Bu tr kstlamalar olmayan adas
elestirici ilahiyatlar da daha baska sorunlar gndeme
getirmislerdir. Islam tarihinin baslang dnemine ait baska belge,
metin ve yazt gibi bamsz kantlarn bulunamams olmas
nedeniyle bu dnem geleneksel grsler erevesindeki
sorunlaryla bilinecektir.
Mslmanlar asndan her sey kesin ve aktr. Mslmanlarn
tarihsel bilincinin'merkezinde, Hz. Muhammed'in grevi,
savasm ve sonundaki zaferi, Mslman dnyasnn olusmas,
inananlann ve Hz. Muhammed'den sonrakilerin yasadklar,
Kutsal Kitapta geenler ve insanlarn sonrakilere aktarlan anlan
yer almaktadr. Mslman inansna gre Abdullah'n olu

Muhammed krk yasna doru Peygamber olmustur. Bir Ramazan

ay gecesi Hira danda uyumakta olan Hz. Muhammed'e Cebrail
grnerek "Oku!" demistir. Hz. Muhammed nce duraklams,
sonra Cebrail kez daha aym seyi syleyince, "Neyi
57
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
okuyacam?" diye sormustur. Cebrail, "Yaratan Rabbinin adyla
oku! O insan bir kan phtsndan yaratt. Oku! Rabbin en byk
cmerigin sahibidir. O'dur kalemle yazmay reten. O, insana
bilmediini retti." Bu cmleler Kuran'n doksan altnc suresinin
ilk bes ayetidir. Kuran, Arapa bir szcktr, "okuma, ezberleme"
anlamlarna gelir ve Islam inancna gre Allah'n Hz.
Muhammed'e indirdii vahiyleri ierir. Bu ilk ayetlerden sonra
Hz. Muhammed'e pek ok vahiy inmistir. Hz. Muhammed ald
vahiyleri doduu yere, kendi halkna gtrms ve artk puta
tapmamalarn evrensel bir tek tanrya tapmalarn sylemistir.
Hz. Muhammed, 571 ylnda Ba Arabistan'daki Hicaz blgesinin
kk vaha sehri Mekke'de Kureys Arap asiretinde
dnyaya gelmistir. O yllarda yarmadann byk blm yalnzca
birka kervan yolu ile dank vahann olduu bir ld. Halk
ounlukla gebeydi, deve, koyun, kei-yetistirerek, bazen de
rakip asiretlere, vaha ve snr halklarna yaptklar basknlarla
geiniyorlard. Bir ksm olanak bulduklar yerlerde kk apta
tarmla urasr, bir ksm da ds dnyadaki gelismeler tccarlan,
Arabistan'a gnderdiinde ticaret yaparlard. Roma ile Persler
arasnda VI. yy'da kan savas sayesinde Akdeniz ile Dou
arasndaki kervan yolunun kk sehirleri ksa sreliine tekrar
hareketlenmislerdi. Mekke de bu sehirler arasnda yer alyordu.
Grevinin ilk yllarnda Hz. Muhammed'e nce ailesi, daha
sonra da genis evreler inandlar. Mekke'deki ileri gelen aileler, bu
yeni dsnceleri ve kaynaklandklar yeni olusumu spheyle
karsladlar ve muhalif oldular. Onlar iin Hz. Muhammed ve
retisi gerek maddi gerekse dini ynden, hem kendi otoriteleri
hem de varolan dzen iin ciddi bir tehditti. Geleneksel
biyografiler, baz Mslmanlarn bask ve zulm yznden
memleketlerini terk ederek Kzldeniz'in dier yann58
KKENLER.
daki Habesistan'a sndklarn anlatmaktadr. Hz. MuKammed
ilk an'dan on yl sonra, yaklask 622'de, Mekke'nin 350
kilometre kuzeyinde bir baska vahadaki kk Yesrib sehrinden
elilerle bir anlasma yap. Yesribliler Hz. Muhammed ile
beraberindekileri iyi karsladlar, ondan anlasmazlklarnda arabulucu
olmasn istediler, onu ve onunla birlikte Mekke'yi terk
edecek olanlar savunmay nerdiler. Hz. Muhammed ilk nce
yaklask altms aileyi gnderdi, o yln sonbahannda da kendisi
gitti. Hz. Muhammed ile yannda olanlarn Mekke'den Yesrib'e
glerine "hicret" denir ve Mslmanlar hicreti Hz. Muhammed'in
peygamberliinin nisan olarak kabul ederler. Sonralar
bir Mslman takvimi yaplr ve Arap takviminin baslangc

hicret olur. Yesrib Islam dininin ve topluluunun merkezi haline

geldi ve zaman iinde yalnzca El-Medine (Sehir) denilmeye
basland. Yeni toplulua da Arapada topluluk anlamna gelen
"mmet" ad verildi..
Hz. Muhammed Mekke'deki, sehir yneticilerinin baslangta
umursamazlklarna, sonrasnda da dsmanlklarna direnmisti.
Medine'de dini yetkinin beraberinde siyasi ve askeri yetkileri de
alarak yneten kendisi oldu. Medine'deki yeni Mslman devleti,
ksa bir sre sonra Mekke'deki puta tapan yneticilerle savasmaya
baslad. Sekiz yl sren savas sonunda Hz. Muhammed Mekke'yi
ald.
Bunun sonucunda, Hz. Muhammed'in hayat ile ondan nceki
peygamberlerin, Musa ve Isa'nn hayadan arasnda nemli bir fark
olustu. Hz. Musa'nn vaat edilmis topraklarna girme izni yoktu,
halk ilerlerken o lmst. Hz. Isa armha gerilmisti ve Romal
imparator Konstantin, Hristiyanl benimseyip inananlarna g
verene kadar Hristiyanlk bir aznlk dini olarak kalmst. Hz.
Muhammed ise vaat edilen topraklarn ele geirmis, yasarken
g ve zafer elde etmis, peygamberlik otoritesi59
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
nin yannda siyasi otorite de kullanmstr. Allah'n Peygamberi
olarak getirdii dini vahiy vard ve bunu retiyordu. Bununla
birlikte Mslman mmetinin lideri olarak yasalar yapyor, diplomasiyi
ynetiyor, vergi alyor, adalet datyor, savas ve bars
karan veriyordu. Baslangta bir topluluk olan mmet, artk bir
devlet olmustu, bir sre sonra da imparatorluk olacakt.
8 Haziran 632 tarihinde yasamn yitiren Hz. Mu hammed'in
peygamberlik grevi de tamamlanms oldu. Mslmanlar asndan
onun peygamberliinin amac, ondan nceki peygamberler
tarafndan getirilen ama daha sonra arptlms ya da terk edilmis
olan gerek tektanrcl tekrar canlandrmak, puta tapnmay yok
etmek ve Allah'n en son vahyini getirmekti. Mslman inancna
gre o sonuncu Peygamberdi ve lmyle birlikte Allah'n
insanla gnderdii vahiyler tamamlanmst. Bir daha baska bir
peygamber ve vahiy gelmeyecekti.
Bylece manevi grev tamamlanmst ama Kutsal Yasay devam
ettirme ve tm dnyaya yayma amacn tasyan dini grev
hl son bulmamst. Bu amacn tam olarak gereklestirilebilmesi,
bir devlet iinde siyasi ve askeri g kullanlarak yani egemenlik
ile mmkn olacakt.
Hz. Muhammed hibir zaman lml bir insandan farkl olduunu
iddia etmemisti, o Allah'n Peygamberi ve Allah'n kullarnn
lideriydi ama bir insand ve lmlyd. Bununla ilgili
olarak Kuran da sunlan syler: "Muhammed yalnzca bir peygamberdir.
O da kendinden nceki peygamberler gibi lmldr."
Peygamber lmst ve yerine baska bir peygamber gelmeyecekti.
Mslman mmetinin ve devletin lideri artk yoktu,
yerine birinin gelmesi gerekliydi. Bu acil gereklilik karssnda
peygamberin yaknndakiler, aralarndan birini setiler. Bu da,

Mslmanl ilk kabul edenlerden ve en saygn kisilerden bi60

KKENLER
ri olan Ebubekir'di. Ebubekir liderlii iin, Arapa'da hem halef
hem vekil anlamna gelen Halife unvann seti. Anlam ok ak
olmayan bu unvan, bazlarna gre Halifet-l Resul-Allah yani
Allah'n peygamberinin halefi, bazlarna gre de Halifet-l Allah
yani Allah'n vekili demekti. Ebubekir'i devletin basna getirenler
bunu dsnmemis olsalar da, byk halifelik kurumu, yani Islam
dnyasnn en stn egemen makam bylelikle kurulmus oldu.
Islam halifeliinin ilk dnemleri hakkndaki bilgiler Peygamber
hakkndakilerin de olduu gibi yalnzca Islam kaynaklarndan
edinilmistir. teki lkelerin tarihileri, yeni devlet ve
dinin ortaya kmas ve ilerlemesi ile ilgili ilk bilgileri epeyce
sonra vermislerdir. Mslmanlar arasnda bilgiler nesiller boyunca
szle iletilmis, ok daha sonra yazya geirilmistir. Bilgiler
bozularak ve deistirilerek aktarlmstr. Bunun doal nedeni
insan hafzasndan kaynaklanan hatalar olmustur (aslnda bu sorun
okuryazar olmayan bir toplum iin bugn olduundan daha az
nemli olurdu), ancak baska bir nemli neden de ilk Mslmanlar
arasndaki birok bireysel, ailevi ve mezhep aynhklan ve
tartsmalandr. Bu yzden, savaslarn sras ve sonulan gibi en
temel gerekler bile esitli anlatmlara gre deismektedir.
Mslman tarihiler, peygamber ld zaman, Islamiyetin
henz Arap yanmadasndaki baz blgelerle snrl olduunu
belirtmektedirler. Mslmanl kabul eden Araplar da, Verimli
Hilal snrlann biraz asms olsalar bile, snrlydlar. Kuzey Afrika,
Gneybat Asya ve Islam topraklarnda, yani, ileride Arap
dnyas olacak yerlerde henz baska dinlere inanlyor, baska
diller konusuluyor ve baska hkmdarlara itaat ediliyordu.
Blgenin tamam Hz. Muhammed'in lmnden yz yl sonra
insanlk tarihindeki en hzl ve en dramatik deisiklie sah61
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
ne olacakt. VII. yy'n sonlarnda artk ds dnya yeni bir din ve
g ile tansmst. Halifelerin Mslman imparatorluu bazen
Asya'da Hindistan ve in snrlarn asyor, batda Gney Akdeniz
kylanndan Atlantik Okyanusu'na, gneyde Afrika'daki kara
insanlarnn, kuzeyde Avrupa'daki beyaz insanlarn lkelerine
kadar ilerliyordu. Imparatorluun devlet dini Islamiyet'ti ve
Arapa hzla dier dillerin yerine geerek gndelik yasamda
kullanlan baslca iletisim arac oluyordu.
Gnmzde, Islamiyet'in baslangcndan on drt yzyl sonra,
Arap imparatorluu oktan yok olmustur. Ancak yalnzca batda
Avrupa, douda Iran ve Orta Asya hari, Araplar'n fedettikleri
tm lkelerde Arapa esitli biimleri ile hl halk dilidir. Edebi
Arapa da kltr, ticaret ve hkmetin temel iletisim arac olarak
varln srdrmektedir. Din dili olarak Arapa, konusulduu
lkelerden ok uzaklara, sonralar da Arap fetihlerinin snrlannn
tesine ve Asya ile Afrika'nn Arap hakimiyetine girmemis

yerlerine kadar gitmistir.

Islam dini ile Arap imparatorluunun yaylmasnda, fethedilen
lkelerde yasayanlarn da pay olmus, bu halklar hzla Is-lamiyeti
kabul etmis ve bayra altnda girmislerdir. Bada Kuzey Afrika
Berberileri baslarda Arap saldnlarna siddetle kars koymuslar
ancak sonunda onlara katlarak Ispanya'nn fethine ve
kolonilestirilmesine yardm etmisler, daha sonra da onlar
Sahra'nm gneyindeki siyah insanlar Islamlastrms ve smrge
yapmslardr. Douda imparatorluklar yklms ve din hiyerarsisi
zayflams olan Persler, Islamiyet'te yap ve anlam bulmuslar, yeni
dinlerini Orta Asya'nn karma Iran ve Trk halklarna
gtrmslerdir. Ortada yer alan ve uzun sredir Bizans ve Pers
imparatorluklarnn hakimiyetinde olan Verimli Hilal'in dili
Aramice, dini Hristiyan olan halklar ile Msr'n dili Kpti-ce
olan Hristiyanlar, bir imparatorluktan, dier bir imparator62
KKENLER
hun hakimiyetine girmisler ve yeni efendilerinin eskisinden
daha iyi niyetli ve hosgrl olduunu grmslerdi.
Islamiyet'e geis srecf bu lkelerde daha kolay yasanmst.
Araplar'in vergileri, zellikle Mslmanlar iin Bizans'nkinden
ok daha azd. Arap devleti, Konstantinopolis ynetimindeki
Ortodoks olmayan Hristiyanlar'a ve kiliselerine karlan zorluklan
gz ard ediyor, ayn kanunlar dahilinde tm Hristiyanlar'a
hosgrl davranyordu. Partlar ve pagan Roma imparatorlan
zamannda dini hosgr gren, Sasaniler ve Hristiyan
Bizansllar zamamnda ise zulm gren Musevilerin durumu
Mslman Arap devletinde ok daha iyiye gitti.
Arap devleti yneticileri ve ordu komutanlar genellikle Me
dine ve Mekke vaha sehirlerinden oluyordu ama yine de l
kkenlerinden ok uzaklasmamslard. Fetihlerde zafer kaza
nan Arap ordulan ounlukla l insanlarndan olusuyordu.
Araplar'n fetih savaslar, genellikle l gcn ustaca kullan
ma stratejisine .dayanyordu. Bu, daha sonralan Bat'nn deniz
insanlarnn kurduu imparatorluklarn deniz gcn kullanmalanna
benzer bir yntemdi. Araplar iin kendi evleri gibi ^
olan l, dsmanlar iin yle deildi. l Araplar iin tandk,
dost ve kolay erisilebilir bir yerken, dsmanlar iin ssz, tehlikeli,
korkutucu ve uzak. Nasl bir kara insan denizden korkarsa
onlar da lden korkuyorlard. Araplar l acil durumlarda
snak, basar kazandklarnda zafere giden yol ve ikmal, mesaj,
destek gnderme amal bir iletisim yolu olarak kullanyorlard.
Ayrca Arap imparatorluunun Afrika ile Asya'y birbirine
balayan Sveys kstandan geen bir l yolu olan Sveys
Kanal da bulunuyordu.
Araplar fethettikleri her lkede, ln hemen kenarnda ana
askeri slerini ve ynetim merkezlerini kuruyorlard. Sam gibi
yerini beendikleri bir sehir olursa hemen onu baskent yap63
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI

yorlard. Ancak genelde yeni merkezler kurmalan gerekiyordu.

Bu merkezler de imparatorluk ve stratejik gereksinimleri karslamak
zere garnizon sehirler haline geliyorlard. Bunlardan en
nemlileri Iran'da Kum, Irak'ta Kfe ve Basra, Tunus'ta Kayrevan
ve Msr'da Fustat't.
Bunlara, snr anlamndaki eski bir Sami szc olan Arapa
"msr" (oulu amsar) ad verilirdi. Bu ad Tevrat Ibranice-si'nde,
Aramice ve Arapa'da Msr'a verilmistir. Blgelerin ynetiminde
ve Araplastrlmasnda Amsar'tn merkezi bir nemi vard.
Baslangta Araplar kurduklar imparatorluun kk ve tecrit
edilmis bamsz bir aznlyd. Amsar'da Arap ncleri ve dili
egemendi. Her Amsar'n merkezinde bulunan askeri kantonlara
Arap savas-smrgecileri asiret dzeni iinde yerlesmislerdi.
Merkezin etrafnda bulunan dkkan sahipleri, zanaatkarlar ve
teki esnaf olmak zere yerel halktan kisiler, Arap yneticilerin,
askerlerin ve ailelerin gereksinimlerini karslarlard. Zamanla bu
ds sehirler yerlesme, zenginlik ve deer alarak bydler ve
Arap devletine hizmet eden yerli memurlar da ilerine aldlar. Bu
memurlar zorunlu olarak Arapay rendiler ve Araplarn
davranslarndan, zevklerinden ve dsncelerinden etkilendiler.
Genelde, Islamiyetin fetihler aracl ile yayld ileri srlr.
Fetihler ile birlikte smrgelestirme, Islam dininin yaylmasn
nemli oranda etkilemisse de bunu iddia etmek yanls olur nk
fetihlerin temel savas amac Islamiyeti zorla kabul ettirmek
deildi. stelik Kuran bu konuda ok kesindir: "Dinde zorlama
yoktur." (2:256). Bu szler ounlukla, tektann-l bir dine inanan
ve Islam'n onaylad kutsal kitaplara saygl olan kisilerin
dinlerini Islam devleti ve kanunlarna uygun olarak
uygulamalarna msaade edilecei seklinde anlaslmstr. te
yandan fethedilen lkelerde yasayanlar Islam dinini kabul
64
KKENLER
etmeleri iin dsk vergiler ve benzeri seylerle tesvik ediliyorlard
ama zorlanmyorlard. Arap devleti baml halklar Araplastrmaya
ve zmsemeye de abalamyordu. Tam tersine, ilk
fetihlerde Arap olanlar ile Arap olmayanlar (sonradan Islamiye-ti
kabul edip Arapa konusmaya basladklar halde) arasndaki gl
toplumsal engeller korunmustu. Arap olmayan erkeklerle Arap
kadnlarn evlenmelerini hos karslamaz, yeni Mslmanlara
kendileriyle ayn ekonomik, siyasi ve toplumsal haklar
vermezlerdi. Ne var ki Islamiyet'in ikinci yzylnda gereklesen
devrimci deisikliklerle Arap ayrmcl sona ermis, bylelikle
Araplastrma sreci hz kazanmstr.
Arap imparatorluunun askeri fetihlerinden daha ok, fethedilen
yerlerde yasayanlar Araplastrmas ve Islamlastrmas sasrtcdr.
Araplann askeri ve siyasi stnlk dnemi ok ksa
srd ve ksa sre sonra imparatorluklarnn kontroln, hatta
kendi yarattklar uygarlklarnn liderliini baskalarna braktlar.
Yine de hukuklar, dinleri ve dilleri hakimiyetlerinin devam eden
ant olarak kald ve bugn de hl duruyor.

Aslnda byk deisiklik zmleme ve smrgelestirme alsmalan

ile birlikte gereklesmisti. Arap fetihlerini gdleyen
glerinden biri olarak kurak Arabistan yarmadasnn nfusunun
fazlal genel kabul gren bir grstr. Kralln ilk zamanlarnda
pek ok Arap eski imparatorluklarn yklms surlarn asp
fethettikleri verimli topraklara g etmislerdi. Araplar nce
egemen asker snfyla bir isgal ordusu, st dzey memurlar ve
toprak sahiplerinden olusan ynetici bir aznlk olarak gelmislerdi.
Daha nceki ynetimlerin devlet topraklarna ve fetihlerden kaan
gmenlerin topraklanna Arap devleti tarafndan el konulmustu.
Arap devleti bu genis topraklan Arap-lar'a datyor ya da ok
uygun sartlarla kiraya veriyordu. Bu topraklara yerlesen Araplar,
topraklarnda kalan yerli sahiple65
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
rinden daha az vergi veriyorlard. Garnizon sehirlerde yasayan
zengin Arap toprak sahiplerinin topraklarn yerli halk isletirdi.
Arap etkisi, gerek dorudan, gerek Islamiyet'i benimsemis olan
ve ounluu orduya hizmet eden yerli nfus araclyla
sehirlerden evredeki krsal blgelere yaylyordu. Yerli dnmelerin,
toplumsal ve ekonomik adan istedikleri esitlik, safkan
Arap olduklan iddiasnda olanlarca kabul edilmezken, onlar yine
de artan bir hzla fatihlerin dillerini ve dinlerini benimsiyorlard.
Islam egemenliinin ilk yzylndaki siyasi ve askeri deisiklikler,
nemli toplumsal ve ekonomik deisiklikleri de beraberinde
getirmisti. Tm fetihlerde olduu zere Arap fetihleri ile
kamu, zel ve kilisenin sahip olduu donmus haldeki byk
zenginlikler tekrar piyasaya srlmeye baslad. Ilk Arap
tarihilerinin asn masraf ve zengin ganimet ykleri vardr. X. yy
yazarlarndan el-Mesudi fetihlerde ele geirilen byk zenginliklerden
sz etmistir. Mesudi, Halife Osman'n ldrld
gn zel varlnn yz bin dinar (Roma ve Bizans altn) ve bir
milyon dirhem (Pers gms sikkesi) olduunu, mlklerinin de yz
bin dinar hesaplandn ve pek ok at ile deve braktn syler.
Islamiyet'i ilk kabul edenlerden ve erken Islam tarihinin nemli
kisilerinden El-Zbeyr ibn l-Avvam, Irak'ta Kfe ve Basra'da ve
Msr'da Fustat ve Iskenderiye'de evlere sahipti. Mesudi, o
dnemde (Hicri 332/ miladi 943-44) onun Basra'daki evinde
tccarlann ikamet ettiini syler. ldnde hesap edilen varl
nakit elli bin dinar, bin kadn ve erkek kle, bin at ve sz konusu
sehirlerde pek ok evdi. Ayn kaynakta, Peygamber'in
yaknlanndan Talha ibn Ubeydullah el-Taymi'nin Ku-fe'de byk
bir evi olduundan, Irak'taki topraklarndan gnde bin dinar ve el
Sara blgesindeki topraklanndan ise bundan
66
KKENLER
daha ok gelir elde ettiinden sz edilir. Aynca Medine'de tula ve tik
aacndan yaplms bir de evi vard. Yine ayn kaynaa gre ilk
Mslmanlar'dan Abdl-Rahman ibn Avf yz at, bin deve ve on bin
koyuna sahipti. ldnde varlnn drtte biri seksen drt bin dinard.

Zayd ibn Tabit ldnde, baltalarla paralanan altnlar ve gmsler ile

yz bin dinarlk mal mlke sahipti. Yala ibn Munya ldnde yarm
milyon dinar ve yz bin dinarlk arazi ve esitli maddi esyalar vard.1
Sphesiz, bu inanlmaz servetler, ok abartlmstr ama yine de, bir
fatih soylular snfnn ok fazla varlklarnn olduunu, gittikleri ileri
lkelerin tm zevklerinden ve olanaklarndan faydalandklarn ve
varlklarn keyifle harcadklarn gstermektedir.
Yeni dzen, sadece Araplar' deil, onlarla birlikte pek ok
larn da refaha kavusturamamst. Tarihi metinlerde, edebiyat
ta ve zellikle de adas siirde gerek bireylerin gerekse de top
lumsal gruplarn, zamann siyasi, toplumsal ve dolayl olarak
ekonomik gerilimlerine rastlanmaktadr. Bir fetih ve yeni bir
devlet dzeni, nceden iktidar ve servet tekeline sahip olan
nemli gruplar yerlerinden etmesi kanlmazdr. Herhalde
byle bir deisikliin etkisi doudaki eski Pers eyaletlerinde,
batdaki eski Bizans eyaletlerinden daha fazla grlmstr. M
sr ve Suriye'deki yerlerinden olan Bizansl isadamlar eski topraklanyla
halklarn yeni efendilerine brakarak Bizans basken
tine ekilebilirlerdi. Ancak Pers isadamlarnn kaacak yerleri
yoktu. Imparatorluklarnn baskentini Araplar ellerine geirmis
ti ve birka dsndakiler olduklan yerde kalarak yeni devlet d
zeninde kendilerine bir yer bulmaya alsmak zorundaydlar.
Bu yzden Perslerin eski ayrcalkl ve ynetici snfnn, Islam
kltrne ve devletine Bizans sehirlerinin halklarnn yaptndan
daha nemli katklar olmas olaand.
67
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
Baslangta Pers ynetici snflarnn yeni devlet dzenine
uyum gstermis, ayncalklar ve grevlerinden bir blmn
korumus olduklan anlaslmaktadr. Ancak Arap iktidarnn glenmesi,
Arap asiretlerinin byk ounlukla Iran'a yerlestirilmeleri,
saylar zamanla artan Iranl Mslmanlarn Araplarla esit
haklara sahip olmak istemeleri ve aslnda daha ok da sehirlerin
bymesi sonucunda, yeni dzenlemeler yaplms ve bunlardan
kaynaklanan yeni atsmalar olmustu. Eski Bizans topraklarnda
sehir hayat eskisi gibi kalms, deisim daha az olmustu.
Mslman sehirlerin bu hzl ve ani arts beraberinde, daha az
sehirlesmis olan eski Pers Imparatorluu'a atsma ve gerilim
getirmistir.
Islamiyet'in ilk zamanlarnda Islam toplumunun birlii ve
Arap devlenin istikrar iin en nemli tehdit gruplar arasndaki
rekabetten kaynaklanmstr. Bu rekabet, Arap olanla, Arap
olmayan Mslmanlar, hatta Mslmanlar ile tekiler arasndaki
ayrlklardan domams; kuzey-gney Arabistan kkenli asiretler,
erken-ge gelenler, durumlan iyi-kt olanlar, zgr bir Arap
ailenin ocuklar ile zgr bir Arap baba ve yabanc cariyenin
ocuklan arasnda yani Araplar ile Araplar arasnda domustur.
te yandan, zafer kazananlarn yenilenler zerindeki haklarn
uygulamalar, giderek yan Araplar'in saysn artnyordu..
Bu atsmalar, Arap tarihinde bazen dini ya da asiret kkenli,

bazen de kisisel atsmalar seklinde anlatlr. Sphesiz tm

nemli atsmalardr ancak arada baska sorunlarn da olduu
aktr. Baz Arap gruplan arasnda devam eden ve ou kez sert
olan dsmanlk, bir sre sonra Arap olmayan Mslman halkn da
katld bir dizi i savasa yol amst.
Roma ile Iran arasndaki Ortadou ticaret yollarnn paylaslamams
durumu, Arap imparatorluunun kurulmas ile son
bulmustu. Byk Iskender'den sonra ilk kez Orta Asya'dan Ak68
KKENLER
deniz'e kadar Ortadou'nun tamam tek bir imparatorluk ve ticaret
dzeni altna girmisti. Bir dnem Bizans altn ile Iran gms
beraber dolasmda kalmst ve iki para arasndaki kur oram ilk
Islam hukuku iin nemli bir konu olmustu. Bu nedenle de Islam
pazarlarnda sarraflarn nemli bir yeri vard. ok miktarda nakit
paraya sahip yeni ynetici snfn ortaya kmasyla sanayi ve
ticarette byme gereklesti. Tpk Ortaa Avrupas'nn
Vikingler'i gibi, Ortadou'nun Arap fatihleri de paralarn sarayn
ve soylularn zel ilgileri olan stn kaliteli tekstile yatrdlar. Bu
ekonomik gelismeye, zel malikanelerin, saraylarn, kamu
binalarnn, camilerin yaplmas ve yksek maas alan askerlerle
teki yerlesimcilerin ok ve esitli gereksinimlerinin karslanmas
da nemli bir katk yapms olmaldr. Byk olaslkla, hzla
byyen sehirlerdeki huzursuzluk fakirlikten ok krgnlktan
kaynaklanyordu. Ilerinde zengin, yetenekli, hem de iktidar
sahibi kisilerin olduu yan Araplarn krgnlklarnn nedeni
devletin ve toplumun st dzeylerine alnmamalaryd. Basta
Persler olmak zere Arap olmayan dnmeler, kendilerine verilen
alt statden memnun deillerdi ve yeni dinlerinin evrensellik
mesajnn anlatt esitlii istiyorlard.
Bu atsmalar ve ayrlklardan baska, Mslman topraklarnn
byk ve hzl genislemesi de gerilim yaratyordu. Bylece
imparatorluun ve devletin srdrlmesi, ynetilmesi fazlasyla
zorlasyor ve ilk halifeler zor ve aslmaz sorunlarla karslasyorlard.
Rasidun olarak anlan ilk drt halife miras yoluyla deil, seimle
basa gelmistir ve Snni Mslmanlar onlarn dnemlerinden
altn a olarak sz ederler. Dini ve ahlaki rehberliklerinin
kutsall Hz. Muhammed'inkinden sonra ikinci olarak kabul
edilir. Drt halifenin ilki dsndaki katledilmistir. Ikinci halife
Hz. mer ibn el-Kattab' durumundan sikayeti olan
69
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
bir Hristiyan kle ldrmstr. nc halife Hz. Osman ile
drdnc halife Hz. Ali, Mslman Arap isyanclar tarafndan
ldrlmslerdir. Hz. Muhammed'in lmnden yirmi bes yl
sonra, toplum, siddetli muhalefetle paralanyor, devlet de isyan
ve i savaslarla sarslyordu. Tm olaylar fethedenlerle fethedilenler,
yeniyle eski Mslmanlar arasnda deil, Araplar
arasnda meydana geliyordu.
Ksa sre iktidarda kalan Hz. Ebubekir'in, lmnden sonra,

Hz. mer'in 634'te baslayan on yllk, iktidar, Islam devletinin ve

hatta Islam toplumunun ortak tarih bilincinin olusmasnda ok
nemlidir. Hz. Ebubekir'in lm dseindeyken Hz. mer'in
halife olmasn istedii genel kabul gren bir grstr. Hz. mer,
Ashab tarafndan hemen kabul edilmis ve iktidar sresince nemli
bir muhalefet ile karslasmamstr. Yalnzca Hz. Muhammed'in
amcasnn olu ve kz Hz. Fatma'nn esi olan Hz. Ali'yi
destekleyenler muhalifi olmustur. Bu muhalefetin nedeni, bazlar
asndan bir aday olarak Hz. Ali'nin stn zellikleriydi, bazlar
asndan da onun yasal hakk olmasyd. Ancak Arap dnyasnn
byk ounluu Hz. mer'in halifeliini kabul etmistir. Hz.
mer yalmzca birlik ve beraberlii salamakla kalmayp ileride
imparatorluk hkmetinin sistemi olacak temeli de atmstr.
Getirilen yeni bir unvann, otoritedeki deisikliin gstergesi
olmustur. Hz. mer'e halife unvan ile birlikte "Emir l-Mminin"
unvan da verilerek siyasi, askeri ve dini otoritenin sahibi olduu
gsterilmistir. Halifeler en ok bu unvan kullanmslar ve halifelik
kurumunda bu makam bir ayrcalk olmustur.
Hz. mer elli yasndayken ldrlmstr ve kendisinden
sonra gelecek kisiyi sememistir. lm dseindeyken Ashab'dan
ileri gelen alt kisilik bir sura toplayp aralanndan birini
halife semek iin grevlendirdii sylenir. Mekke'nin b70
KKENLER
yk meyye (Emeviler) asiretinden ve ilk mminlerden olusan
Mekke soylu snfnn tek temsilcisi olan Hz. Osman, sura tarafndan
halife seilmistir.
Ilk halifeler, byk bir askeri gce ve dzenli bir orduya bile
sahip deillerdi, Arap asiretlerinden toplanan askerler orduyu
olusuyordu. Halifeler askeri gleri ile deil daha ok Peygamber
halefi olduklar iin ve kisilik zelliklerine gsterilen sayg ile
hkm sryorlard.
Hz. Osman'n kisilik zellikleri, kendisinden nceki iki halifenin
kazand saygnl kazanamamst. Hz. Muhammed'in
lmnden on yl sonra dini ba zayflamaya baslamst ve
Mekke soylu snf aralarndan birinin halife olmasnn frsatlanndan
yararlanmaya alsarak durumu daha da zorlasnyordu.
Gebe asiretleri daima rahatsz eden otorite basks daha dayanlmaz
bir duruma geliyordu.
Hz. Osman 644 ylnda halifelie getirildi. Yzyln ortalarnda
batda Msr ve Suriye, douda Iran ve Irak'n byk blmn
Mslmanlar ele geirmisti. 654-55'te Mslman donanmas
Bizansllara kars byk bir deniz zaferi kazand. Pers
imparatorluu ykld. Savasn geici olarak durmas, asiretleri
kendi istekleri ve hosnutsuzluklan zerinde durmaya yneltti ve
bylece Arap asiretlerinin hareketleri i savaslara yol at.
656 ylnda, Msr'daki Arap ordusundan gelen bir grup isyanc
sikayetlerini iletmek iin Medine'ye geldiklerinde Halife Osman'
ldrerek ilk i savas baslatmslard. Isyanclar 17 Haziran
656'da evine saldrdklar halifeyi ar yaraladlar ve bu saldr ile

ardndan gelen atsmalar Islam tarihinde bir dnm noktas oldu.

Ilk kez bir Islam halifesi Mslmanlar tarafndan ldrld.
Mslman ordularnn arasnda kran krana bir savas baslad. Hz.
Ali isyanclar tarafndan halife seildi.
Hz. Muhammed'in amcasnn olu ve kznn esi Hz. Ali ibn
71
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
ebu Talib, ok ynl ve karmask ilk Islam i savasnda nemli
bir rol oynamsur. Hz. Ali, Hz. Muhammed'in kz Fatma'mn
esiydi ve pek de dikkat ekici zelliklere sahip deildi. Byle bir
akrabalk iliskisi okesliliin geerli olduu bir toplumda nem
tasmazd ama Islamiyet ncesi Arap uygulamasna gre
Peygamber'in akrabas olmas nedeniyle, onun dini ve siyasi
otoritesinin bir blmn devralmak zere aday olabilirdi. Konumu
ve kisilik zellikleriyle kendi basna gl bir aday deildi.
te yandan, Mslmanlar'in ou, seimle gelen halifelerin
yaratt dsknkl nedeniyle Muhammed'in bir akrabasnn basa
gelecei yeni bir devlet dzeninin Islamiyet'in asl zne dns
salayacan dsnerek Hz. Ali'yi destekliyorlard. Bunlar,
baslangta "Siatl Ali" (Ali'nin partisi) olarak, sonra da Sii'ler
olarak anldlar.
Neredeyse tamam ausmalarla geen bes yln ardndan, 66l'in
Ocak aynda Halife Ali de ldrld. Bu sefer katil isyanc
askerler yerine, radikal bir dini grubun temsilcisiydi. Bu olay
ikinci bir nemli mek olmustu.
Suriye eyaletinin valisi Muaviye ibn Ebu Sufyan'n liderliindeki
grup birinci Islam i savasmda zafer kazanan taraf oldu.
Muaviye'nin konumu olduka glyd. ldrlen Halife
Osman'n amcasnn olu olan ve Emeviler'in Mekke kolundan
gelen Muaviye'nin, Islam hukukuna ve Arap geleneklerine gre,
akrabasnn ldrlmesine kars misilleme isteme hakk vard.
Onu Hz. mer vali yapmst ve grevine baslamas son iki
halifenin meydan okumalar ve rekabetlerinden nceydi. Suriye
valisi olarak Bizans Hristiyan ve Islam dnyalar arasmda
becerikli ve disiplinli bir ordusu vard ve kazand savas deneyimiyle
glenmisti.
Hz. Ali ldrldkten sonra olu Hasan, biroklarnn
kendisim yeni lider olarak grmesine ramen, halifelik iddia72
KKENLER
sndan vazgeerek, Suriye'de halife ilan edilen ve tm'imparatorluk
tarafndan tannan Muaviye'nin egemenliine girdi. Muaviye'nin
halifelii ile Islam tarihinde Emevi halifelik dnemi
baslad. Ondan sonra da halifelik, bir ilke olmamakla birlikte
daima babadan oula geerek Emevi hanedannda kald. Muaviye
hayattayken olu Yezid'i veliaht olarak gstererek sonraki
halifelere bir rnek olusturdu. IX. yy yazarlarndan biri yksnde
bu davransn nemi ok ak anlatmstr:
"HalkMuaviye'nin nnde toplanmsken, Yezid hatipler tarafndan Halife
ilan edildi. Halktan bazlar memnun olmaynca, Udra asiretinden biri

ayaa kalkarak klcn knndan ekti ve' "Mminlerin Lideri odur" deyip
Muaviye 'yi isaret ettikten sonra Yezid'i gsterdi ve "O ldkten sonra, bu
olacak" dedi. "Eer itiraz olan varsa, o zaman da bu!" dedi ve klcn
kard. Muaviye, "Hatiplerinprensisin sen" dedi adama.2
Yz yl bile srmeyen Emeviler'in halifeliklerinin ardndan,
Arap islam tarihi geleneine uygun biimde yazlan tarihlerde sert
elestiriler yaplmstr. Siiler'e gre Emeviler zorba ve gaspyd.
Halifelii asl haklan olan Hz. Ali ve olundan zorla alp onlarn
soyundan olanlar ldrerek Islamiyet'in gerek mesajn
reddetmis ve yozlastrmslardr. Snni tarihilere gre de
Emeviler gaspydlar, amalan ve yntemleri dini kaynakl deil,
dnya isleriyle ilgiliydi.
Klasik tarihilere gre Emevi hkmdarl, onlardan nceki
doru yolda yryen hkmdarlann halifelikleri ile onlardan
sonra gelen ilahi olarak benimsenmis halifeler arasnda bir
"krallk" olmustur. Emeviler'e dsman olan Arap tarihiler Muaviye'nin
politik ve diplomatik becerisine iki anlama da gelebilecek
biimde iltifat ederler.
Modern arastrmaclarsa, Emeviler'e daha olumlu bir adan
bakarlar. zellikle tehlikeli ve ykc i savaslar srasnda Islam
devletinin ve toplumunun kararlln ve srekliliini korumus
73
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
olan nemli hkmdarlan hakl bulurlar.
Bu grevi Emevi halifeleri bir dizi uzlasma ve dzenlemeyle
yerine getirerek birlii salamslar, fetih yapmay srdrmsler,
imparatorlua zg toplum, kltr ve ynetim yapsnn temelini
hazrlamslardr. Bunu yaparken Islami mesajnn znden bir
lde uzaklasmay gze almslardr. Hkmdarlarn ldrlmesi
ve i savaslar yznden dini sadakat ve dini otorite bann
saygnl neredeyse yok olacak kadar azalarak yerini Emevi
halifelerinin yaratt "Arap krall" ya da daha dorusu, Arap
ykselisine brakt. Yalnzca anne ve baba tarafndan saf Arap
olanlara ayrcaln ve iktidarn en st dzeylerine gelme olana
tannyordu. Babas Arap olan, annesi Arap olmayan ounlukla
da kle olan Yan Araplar, yalnzca belli makamlara gelebiliyorlar,
en st dzeylere kamyorlard. rnein, Emevi prensi Maslama,
Emevi halifelerinin en byklerinden birinin oluydu ve basarl
bir komutand ama annesi bir kle olduu iin tahttan uzak
kalmst.
Yar Araplar'dan sonra Arap olmayan dnmeler, onlardan
sonra da nfusun ounluunu olusturan Mslman olmayanlar
geliyordu. Ancak Arap olmayanlar, Mslmanl benimsemis
olup olmamalarna baklmakszn, askeri ve siyasi ynetimde yer
alamamalarna ramen Emeviye hkmetinde ok nemli roller
oynuyorlard. Sonraki tarihilerin Emeviler'i suladktan bir
uzlasmayla vergi ve ynetim gibi esitli konularda tslami
grslerden vazgeilerek merkezde ve de eyaletlerde Islami
halifelik tarafndan kertilen imparatorluklarn yapsna,
yntemlerine ve zellikle de personeline dayal bir hkmet

dzeni kurulmustu.
ok zor geirilen bu sre, ahlaki ve silahl direnislere yol
amstr. Silahl direnisleri, Emevi halifeliini dini adan elestiren,
tarikat seklindeki iki grup gereklestirmistir. Bunlardan bi74
KKENLER
ri Hariciler'di. Haricilik, Hz. Ali yanllanndan kk bir .grubun
ilk i savasta ondan ayrlarak ona kars kmasyla baslams. Hz.
Ali'yi bunlardan biri ldrmst. Hariciler, Emeviler'e ve
onlardan sonra gelenlere muhalefet etmeyi srdrdler. Hariciler
asiret bamszlnn en asn noktasnda duruyorlard. Kendilerinin
verdii ve istediklerinde geri alabilecekleri onaylarndan
kaynaklanmayan bir otoriteyi kabul etmiyorlar ve doumu ile
kkeni ne olursa olsun, mminler tarafndan seilecek her
mminin halife olabileceini iddia ediyorlard. Siiler'in grsleri
tam tersineydi ve halifeliin Hz. Muhammed'in soyundan gelenlere
ait ilahi bir hak olduunu ileri sryorlard. Iki taraf da kurulu
dzeni ykp yerine yeni ve daha gerek Islamc bir dzen
kurmaya ynelik ve ounlukla tehlikeli isyanlar kanyordu.
Bu isyanlardan biriyle ikinci i savas baslad. Isyan askeri ve
siyasi etkisi asndan kk olmasna karsn, dini ve de tarihi
adan ok byk bir neme sahiptir. 680'de Hz. Ali'nin olu ve
Hz. Muhammed'in torunu Hseyin, Irak'taki bir isyann nderliini
yapt. Kerbela'da Muharrem aynn onuncu gn Hseyin'in
ailesi ve destekileri bir Emevi gcyle girdikleri savasta
yenildiler. Savasta ve sonrasnda yetmisten fazla kisi ldrld,
bu gruptan yalnz Hseyin'in olu Ali lmedi ve olay aktarabildi.
Siiler'in Islam tarihi grslerini deistiren Kerbela katliam
nedeniyle Muharrem aynn onuncu gn Siiler'in dini takvimine
nemli bir gn olarak geti. Bu gnde Siiler, Hz. Muhammed'in
ailesinin sehit olmasn, ldrenlerin ktlklerini ve
kurtaramayanlarn pismanlklarn anmak iin zveri, kefaret ve
sululuk temal dini trenler dzenlerler. Sii ve Snni Mslman
retileri arasndaki farklar, Hristiyanln rakip kiliselerini blen
farklardan ok daha az ve nemsizdir. Siiler'in zulm ve sehitlik
duygulan, yzyllar boyunca gasp kabul ettikleri hkmdarlarn
egemenliinde bir aznlk seklinde yasa75
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
malan, Snni devlet ile aralarnda psikolojik bir engel olusturmus,
bu yzden siyasi, dini tavr ve davranslarnda farkllk yaratmstr.
Kerbela katliam siyasi bir parti olan Sia'nn dini bir mezhebe
dnsmesini hzlandrd ve ikinci i savasa siddet ve krgnlk
katt. Yeniden Halifelik topraklar yllar boyu sren bir savasla
paralanmasnda Araplar'n dsndakilerin de katks oldu. Bu
nedenle Ali yanllarnn isyan o anda olmasa da, daha sonra en
tehlikesi olmustur. 685 ylnda basa gelen Emevi halifesi
Abdlmelik'in karssndaki en ciddi tehdit Abdullah ibn al-Zbeyr
ve Musab kardeslerin isyan oldu. 683 ylnda Abdullah Hicaz'da
kendini halife ilan etti, bir sre gcn Irak'a dek yayd

imparatorluun teki eyaletlerinde de bir lde tannd.

Abdlmelik ancak Abdullah'n 692 ylnda lmesinin ardndan
muhalefetin stesinden gelerek, monarsik olmaya yolunda ilerleyen
devlet gcn hakim klmay basard.
Abdlmelik (685-705) ve ondan sonra gelenlerin en basarls
olan Hisam (724-743) zamannda Arap tarihiler tarafndan
"dzenleme ve rgtlenme" olarak tanmlanan ok nemli gelismeler
oldu. Persler'den ve Bizans'tan alnan eski ynetim sistemine
yeni bir imparatorluk dzeni getirildi. Ynetim ve muhasebe
dili olarak Yunanca ve Farsa'nn yerine Arapa geti.
Arap tarihinde bu reformlan Abdlmelik'in gereklestirmis olduu
kesin kantlan ile sunulur. 694'te Abdlmelik yeni bir halifelik
altn yaptrmasnn byk yanklan oldu. Roma imparatorlarndan
miras alnan bir Bizans yntemi olan altn sikke dnyada baska
kimsede yoktu. Araplar'n o gne dek yalnzca gms sikkeleri
olmustu, bunlar da eski Pers ve Bizans eyaletlerinde bulduklar
darphanelerde baslrlard. Altn sikkeler eskisinden ok farkl
deildi ve yalnzca hkmdarlarn deismesiyle deisiyorlard.
Araplar, Bizans'tan altn sikke ithal etmeyi
76
KKENLER
de srdryorlard. Bizans imparatoru, Abdlmelik'in atn dinarlarn
bir meydan okuma olarak grd ve buna savasla karslk
verdi. Altn sikkelerin zerindeki Kuran ayetleri bu meydan
okumay aka gstermistir:
Allah'tan baska tanr yoktur, Hz. Muhammed onun resuldr. (9:33)-Allah
birdir Allah uludur. O dourmams ve dourulmamstr. (112:1-3)
Bu Kuran ayetleri, Hristiyan retilerine dorudan meydan
okuyordu ve hicretin 720 ylnda (691-92) Abdlmelik tarafndan
Kuds'n ibadet tepesinde yaptrlan Kubbet-s Sahra'da da yer
alyordu. Cami ve yaztlar dini bir amac gsterirken, zerinde
halifenin adnn olduu kilometre taslar ile yaplan yeni yollar da
bir imparatorluk amacn gstermekteydi. Para ise her iki amaca
da hizmet ediyordu. Artk Bizans Imparatorluu'nun ve
Hristiyanln iddialarna meydan okuyacak yeni bir evrensel
devlet ve dnya dini ortaya kms oluyordu.
Islam tarihindeki ilk byk dini bina, yanndaki Mescid-l
Aksa ile beraber. Kubbet-s Sahra'dr. Artk uyarlama, dn alma
ve dzeltme zaman geride kalms, yeni bir dnem baslamst.
Emevi halifeleri Pers ve Roma imparatorluklarndan bamsz
yeni bir evrensel devletti ve Islamiyet, Hristiyanln devam
deil, yeni bir evrensel dindi. Kubbet-s Sahra'nn konumu, sekli,
en ok da sslemeleri amacn aka gstermektedir. Boyutu ve
sekliyle Hristiyan kilisesiyle yarsarak onu gemesinin
amaland anlaslmaktadr. Cami Islamiyet'ten nceki dinler
Hristiyanlk ve Musevilik iin dnyadaki en kutsal yerde,
Kuds'te yaplmst.
Kuds'n seilmis olmas nemli bir noktadr. Kuran'da Kuds'ten
hi sz edilmemistir. Ilk Mslman metinlerinde Kuds .
ad kullanlmams, Abdlmelik'in kilometre taslan konusunda

olduu gibi ondan sz edilirken, sehirdeki Musevi ve Hristiyan

izlerini silmek amacyla Romahlar'n verdii Aelia ad kullanl77
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
mstr. Islamiyet'in ilk mabedi iin Kuds'te seilen yer daha da
nemlidir. Cami hem Hristiyanln hem de Museviliin kutsal
tarihindeki nemli olaylarnn getii Tapnak Tepesi'ne yaplmstr.
Musevi inancna gre Hz. Ibrahim olunu oradaki kaya
zerinde kurban etmek istemisti, ayn yerde daha sonra da Sleyman
tapnann mihrab bulunmaktayd. Abdlmelik camiyi
buraya yaprarak, onun son dinin mabedi olduunu, Sleyman'n
tapnann yerine gemesiyle de Hristiyanlar'a ve Mu-seviler'e
vaat edilen vahiylerin devam ettiini ve onlarn yanls-lannn
dzelttiini anlatmak istemistir.
Caminin iini sslemek iin seilen ayetler ve dier yazlar da
bu amalan desteklemektedir. zellikle "La ilahe illallah"
ayetinin ska yinelenmesi, Hristiyanlar'n Teslis retisinin
reddedildiini anlatmaktadr ve bu teki yaztlarda da grlmektedir:
"Olu ve orta bulunmayan Allah 'a skrler olsun ki O 'nun kendini koruyacak
kimseye ihtiyac yoktur!"
112. sure ska yinelenen bir baska yazttr: "O, Allah'tr,
tektir. Allah'tr, uludur. O, dourmams ve dourulmamstr.
O'nun esi ve benzeri yoktur, olamaz. "Baska bir ayet de nceki
vahiyleri alanlar iin bir uyandr (Kuran 3:18-19):
"Ey inananlar! Dininizde asrlk yapmayn: Allah hakknda yalnzca gerei
syleyin. Meryem'in olu Isa, Allah'n gerekten peygamberiydi... Allah'a ve
peygamberlerine inann. "" demeyin. Bundan vazgein, sizin iin en iyi
olan budur. Allah tektir, olu yoktur."
Baska bir ayet de yanls yolda olan Musevileri ve Hristiyanlan
uyarmaktadr (Kuran 3:18-19):
"Allah 'tan baska Allab yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de bunu ikrar etmislerdir.
Evet, mutlak g ve hikmet sahibi Allah 'tan baska ilah yoktur.
Allah'n nezdinde hak dini Islam'dr... Allah'n ayetlerini inkar edenler
bilmelidirler ki, Allah'n hesab abuktur."
78
KKENLER
Bunlarn dini anlamlarnn yannda siyasi anlamlarr da var
dr. Yalnzca din imparatorluu hakl yapar ve dini imparator
luk devam ettirebilir. Allah, resul Muhammed ve halifesi ara
clyla dnyaya yeni bir dzen gndermistir. Abdlmelik ye
ni din ile bu dinin dnyadaki liderine adanms olan yapsyla
Islam ile mjdeci dinler arasndaki iliskiyi doruluyor, bunun
la birlikte yeni dinin dier dinlerin dst yanlglan dzelt
mek ve stlerine kmak zere gnderildiini net olarak ifa
de ediyordu.
Abdlmelik'in ardndan basa gelen olu halife Velid de Byk
Sam Camii yapnrken ayn dsncelerden yola kms olmaldr.
X. yy corafyacs el-Mukaddesi ilgin bir konusmadan sz eder:3
"Amcama bir gn dedim ki: Halife Velid'in Mslmanlarn parasn Sam
camiine harcamas yanlst. Bu paray su depolarnn, kalelerin ve yollarn

tamirine harcamas ok daha uygun ve yararl olurdu. Amcam syle

yantlad: Olum, byle dsnme. Velid nemli bir sey yapt. Hristiyanlarn
lkesi Suriye'nin gzel ve ekici kiliselerle dolu olduunu grnce,
Mslmanlar'm bu kiliselere ilgi gstermemesi iin dnyann harikalarndan
biri olan bu camiyi yaptrd. Abdlmelik de kilisenin byk ve hakim
kubbesini grnce, onun Mslmanlar' etkileyeceinden korkmus ve bir
kayann zerine Kubbet-s Sabra 'yi yaptrmst."
Byk olaslkla bu byk cami ve onun Sleyman'n tapnan
anmsatmas nedeniyle bir dnem Kuds, tapnan
Tevrat'taki ad Ibranice Bayt ha-Mikdas'la akrabal aka grlen
Beyt al-Maqdis ad ile tannd. Sonralan bu ad, Aelia da alQuds, "kutsal sehir" olarak tannd. Kuran'da bir ayet (17:1)
Allah'n bir gece Hz. Muhammed'i Mekke'deki Mescid-i Haram'dan
en uzak camiye (Arapas el-Mescid l-Aksa) gtrdn
yazar. Eski bir grse gre "en uzak cami"cennette, baska bir grse gre
ise Kuds'tedir. Mslmanlar ikinci grs benimsemislerdir. Bu ayet
Kubbet-s Sahra'da bulunmaz. Eski
79

ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI

baska bir hadisle de Islamiyet'te Kuds'e kutsallk tannmamas
tam bir eliski olusturmaktadr. Bu hadis yalnz Mekke ile Medine'nin
ktsal olduunu sylemektedir. Bu tartsma yzyllarca
devam etmis ve modern alarda Kuds'n de kutsal olduu
grsne varlmstr.
Amman'n seksen kilometre dousunda rdn lndeki bir
av ksk olan Kuseyr Amra'daki bir duvar resmi daha siyasi bir
mesaj vermektedir. Tahmini olarak VIII. yy'dan kalan resimde,
alt tane kafir hkmdar oturmus durumdaki halifeye itaat
ederken resmedilmistir. Hem Arap hem Yunan alfabesiyle
yazlms olan hkmdarlarn adlarndan drd aka okunabilmektedir:
Sezar, Bizans imparatoru; Roderik, Araplarm 711
ylnda yenilgiye uratt Ispanya'nn son Vizigot kral; Kre-zs,
Pers Imparatoru ve Habesistan imparatoru. Dier iki resim
bozulduu iin tannmayacak haldedir ama bunlarn bir Trk ya
da Hint prensi ve in imparatoruna ait olma ihtimali vardr. Bu
resimlerin ilgin olan yan, o dnemde yenilgiye uratlms
krallar hor grlen esirler seklinde gsterildii halde, burada itaat
eden hkmdarlar seklinde gsterilmesidir. Ancak bu defa
anlatlmak istenen fetih deildir (Habesistan ve in fethedilmemisti),
Islamiyet'in stnlnn, Mslman halifesinin liderliinin
ve herkesin efendisi olduunun dnya hkmdarlar
tarafndan kabul edildiidir.
Son EmeviIer zamannda halifelerle dansmanlar miras aldklar
baz parasal sistemleri yeni bir Islami vergi sistemi haline
getirmek iin urastlar. Sonraki belgelere gre tm EmeviIer
tarafndan "kral" kabul edilen, "dindar halife" mer ibn Abdlaziz'e
bir anahtar rol verilmistir. Ancak bu durumdan sikayetler
tkenmek bilmemis, yar Araplarn ve Arap olmayan
Mslmanlar'in saylarnn, hzla artmasyla birlikte olumsuz grsler

de, oalmst.
80
KKENLER
Edebiyatta da ska grlen bir anlaysa gre, silahl'direnis
yapmayan ve alternatif bir reti iddiasnda olmayanlar arasnda
bile, Islam tarihi yanls bir yne girmisti ve toplumun liderleri
tarafndan gnaha ynlendiriliyordu. Gerekten dindar bir
Mslman asndan bu durum asalayc ve deersiz grd
devlet hizmetinden geri ekilmisti. Devrimci bir deisikliin tam
srasyd ve Islamiyet'in ykselisi derin anlamyla bir tr devrim
nitelii tasyordu. Yeni din var olan retilerin ve kiliselerin
tesindeydi. Ondan nce gelen iki dinin devam deildi. Onlar
asan bir kitap getirmisti. Fetihlerle birlikte basa geen yeni
hkmdarlar eski dini, toplumsal ve siyasi dzeni ykarak yerine
yenisini getirmislerdi. Ideal Islam'da ruhban snf, kilise, krallar,
soylular, ayrcalkl snflar bulunmuyordu. Ancak dine gerekten
inanms olanlarn onu bilinli olarak kabul etmeyenlerden, erkein
kadndan ve efendinin kleden stn olmas seklinde baz doal
ve toplumsal gereklikler vard. Yeni din, bu esitsizlikleri bile
yumusatyor ve insancllasnlyor-du. Eski dnyann tam tersine
Islamiyet'te kle artk mal deil insan olarak grlyor, hukuki ve
ahlaksal bir stat kazanyordu. Henz kadnlar ok eslilik ve
cariyelikten kurtulamamslard, te yandan da sahip olduklar
mlkiyet haklar Bat'da modern alara dek grlmemisti.
Mslman olmayanlar bile esitli toplumsal ve maddi zorluklan
olmasna karsn Ortaa'da, hatta gnmz Hristiyanlnda bile
grlmeyen bir gvenlikten ve hosgrden yararlanyorlard.
Arap savaslarnn fetihlerde kazanlan ganimeti, esit olmasa da,
paylasma ilkeleri vard. ounluu daha fazla ve bazen de atsan
ayrcalklar talep eder ve bunlar elde ederlerdi. . Asiretler,
vahalarda, otlaklarda yasayanlar, byk malikaneler, Mekke
tccarlar da byk sehirlerin zengin ticaret olanaklarndan
faydalanmak istiyorlard. Halife hkmetlerine, zellik81
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
le de nc halife Hz. Osman'a yneltilen sikayetle Islam'n
gereksinimlerinden daha ok, bu gruplarn gereksinimleriyle
ilgiliydi.
Her esit otorite gebeliin verdii zgrle alskn insanlara
yabana geliyor, sknt veriyordu. Devletin ve yneticilerinin
artan gleri Islamiyet'in asl mesajna bir ihanet olarak grlyordu.
Dindarlara ve isyanclara gre amac Islamiyet'e hizmet
etmek olan halifelik bu mesaj srdrmek ve yaymak iin
kurulmustu ve ona otoritesini salayan, Mslmanlar'n zgr
iradeleriyle verdikleri ve geri alabilecekleri onaylaryd. Onlarn
ounluuna gre devlet ise, Islamiyet yerine devleti ve teki
alanlan, Islamiyet'in ykp yerlerini ald eski imparatorluklarn
yntemlerine hzla daha ok benzeyen yntemlerle yneten zengin
ve gl kk insan gruplarnn karlarna hizmet eder
durumdayd. Bazlan bu olay mesru otoriteye kars bir baskaldn

eylemi olarak gryor ve yasalara gre en ar biimde

cezalandrlmas gerektiini dsnyorlard. Bazlanna gre de, bu
bir cinayet deil, infazd ve Islam toplumunun en st makamn
ktye kullanan (Siiler'e gre gaspeden) birine verilmesi gereken
adil bir cezayd. Bu tartsma, sonraki yzyllar boyu esitli
biimleriyle Mslman siyaset kuramn ve uygulamasn
etkileyecekti.
Ilk zamanlarda halifelik, kimin nasl hkm srecei, asl Islam'n
tanm ve tekrar canlandrlmas konulan ortaya atlmstr.
Yalnzca devletin glendirilmesi toplumun birliini salayabilirdi,
te yandan da glenen Islam devletinin Islamiyet'in
etik ve toplumsal inanlarndan pek ok dn vermesi gerekmisti.
Bu srete sert ve srekli bir direnis oldu. Direnis isyanclarn
iktidan ele geirmeleri asndan bazen basarl oldu ama zafer
isyanclarn da, devletin de olsa, her durumda devletin gc daha
da pekiserek Islami devlet idealinden uzaklasp es82
KKENLER
ki Ortadou tarzndaki merkezi otokrasiye doru bir adm daha
gidiyordu. Direnis dneminde birtakm dini mezhepler ortaya
kt. Bu mezheplerin farkl retileri ve destekileri olduu
halde, ortak amalan Islamiyet kurucularnn kkl etkinliini geri
getirmekti. Baslangta Mslman ve Arap yaklask olarak ayn
anlama gelirken, yasanan dini mcadeleler bir Arap i savasyd.
Sonralan ise, Islamiyet fethedilen topraklarda yasayan halklar
arasnda giderek yaylms ve dnmelerin bu hareketlerde
etkinlikleri hzla artms, bazen de hakim rol almslardr. Islam
imparatorluundaki byk kkl hareketlerin tmnn Islamiyet'e
kars deil, Islamiyet'in iinde olmas, Isla-mi dsncenin
sregelen devrimci gcnn ve evrensel an-snn bir kantdr.
743 ylnda Hisam'n lmnn ardndan gelen drt ksa hkmdarlk
ile Emevi halifeliinin hzl sonu gelmistir. kan asiret
kavgalan, younlasan Sii ve Harici mezhepilii ve Iran'n
doudaki Horasan eyaletinde baslayan gl yeni bir muhalefet
sonucunda halifelik Suriye'de bile sorgulanan, dier yerlerde ise
nemsenmeyen bir duruma gelmistir. Sonuncu Emevi hkmdar
II. Mervan (744-750) yetenekliydi ama hanedan kurtarabilmesi
iin artk ok ge olmustu. Douda Islamiyet tarihinde yeni bir
hanedan, yeni bir g ve yeni bir a domaya baslamst.
83
4. BLM
ABBASI HALFELI
Azat edilmis Pers bir kle ve militan bir mezhebin lideri olan Ebu
Mslim 9 Haziran 747 tarihine karslk gelen Hicri 25 Ramazan
129 tarihinde, Iran'n dou eyaleti Horasan'da kara isyan
bayraklarn a. Ebu Mslim ve ondan ncekiler neredeyse otuz
yldr eylemlerine devam ediyor, dinsiz Emeviler'i suluyor, Hz.
Muhammed'in akrabalarnn, zellikle amcas Ab-bas'n soyundan
gelen Abbasiler'in iddialann srdryorlard. Ebu Mslim'in hazr
bir dinleyici kitlesi vard. Iran'daki Mslman halk Emevi

hakimiyetinin neden olduu esitsizliklerle eziliyordu. Uzun bir

zaman ikamet ederek yan yarya Perslesen Arap ordusu ve yeni
yerlesimciler, isyanclar zafer kazanmak zereyken bile asiret
kavgalarna devam ediyorlard. Ebu Mslim, ok gemeden hem
Araplann ve Arap olmayanlarn destei sayesinde Horasan' ele
geirip Iran zerinden batya doru eski Irak eyaletine yrd.
749'da ordular Frat' getiler ve baska bir Emevi gcne kars da
zafer kazandlar. Kufe'deki askerler mezhebin lideri Ebul Abbas'
halife ilan ederek ona el-Saffah unvann verdiler. 749 ve 750'de
Suriye'de ve Irak'ta kazanlan baska zaferler Emeviler'in sonu
hazrlad. Bylece ksa srede yeni halifenin otoritesi Islam
imparatorluunun tamamna yayld.
Sonucu Abbasi halifelerinin Emeviler'in yerine iktidara gelmesi
olan bu mcadele sradan bir hanedan deisimi deil, Is-,
lam tarihinde bir devrimdi.
Gerek-Islam gerek de Bat tarihileri, Abbasi zaferinin bu
84
ABBASI HALIFELII
zeliini kabul etmis ve konuya aklk kazandrmak" iin ok
aba harcamslardr. Tarihin milli ve de rk kuramlarnn etkisinde
kalanlar, Abbasiler'in iktidara gelmelerini, Iranllar'in
Araplara kars kazandklar bir zafer, Emevi Arap Krall'nn
devrilmesi ve Iranlasms Islamiyet etiketiyle yeni bir Iran imparatorluunun
domas olarak grmslerdir.
Hem isyan nclerinin hem de yeni devlet dzeninin nde
gelenleri arasnda Iranllar'n ounluu ve Abbasi siyasi kltrnde
gl bir Iran esinin olmas ilk baksta bu grs destekleyecek
baz gstergelerdir ama sonraki arastrmalarla tarihiler
Araplar'n yenilgisi ve Iranllar'n zaferi kuramlar basta olmak
zere baz nemli konulan deistirmislerdir. 19- yy'da Batl
ve 20. yy'da Iranl baz bilim adamlar "Iran Milli Bilinci"nin
ifadesi biiminde dsnlen Siiliin kkeninin gerekte Arap
olduunu ortaya koymuslardr. Gney Irak'taki karma nfusta
Siilik ok glyd. Siilii iran'a Arap smrgecileri getirmis ve
uzun zaman destek olmuslard.
Iranllar'n yan sra Araplar da Abbasi yanls harekette bulunuyordu
ve aralarnda komutanlar, liderler de yer alyorlard.
Ebu Mslim'in isyan Araplara kars deil, Emevi ynetimi ve
Suriye stnlne karsyd. Kuskusuz etnik dsmanlklar da
etkili olmus ve kazananlar arasnda Iranllar'n nemli bir yeri
vard. Ancak bu hareket hilafet zerinde hak iddia eden bir Arap
iindi ve bir Arap hanedan basa gemisti. Kazanlan zaferin
ardndan devletin st dzey grevlere Araplar getirilmis, Arapa
tek kltr ve devlet dili olarak kalmst. Arap toprakla-n mali
adan ayrcalklyd ve toplumsal adan Arap stnl retisi
devam ettiriliyordu. Araplar yalnzca iktidar gcnden deil, artk
baskalaryla ve zellikle de yarm kan kardesleriyle paylasmak
zorunda kaldklar iktidarn olanaklarndan olmuslard. Emeviler
zamannda devletin en st dzey grevle85

ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI

ri, yalnzca anne baba tarafndan Arap olanlara verilirdi; Abbasiler
zamannda hkmdarn gzdesi olarak saygnlk ve g
kazanlan halifelik saraynda ykselenler, yalnzca yanm kan
Araplar deil, iranllar ve baskalaryd da. Arap krallnn mr,
Arap savaslarnn ayncalkl snf konumundan uzaklasmalar ve
hem baskentte hem de eyaletlerdeki zerk yerel hanedanlarda
Trkler'in iktidara gemesiyle sona erer.
Devrimlerin ounda olduu gibi byk deisiklikler ok
yavas gereklesmis ve hem siyasi deisikliklerden nce hem de
sonra gelmistir. Son Emevi halifesi II. Mervan'n annesi bir Krt
kleydi, I. Abbasi halifesi el-Saffah'n annesi zgr bir Arap-, bu
yzden de kardesi yerine o tercih edilmisti. Ancak annesi bir
Berberi kle olan kardesi, ondan sonra yerini almstr ve el
Mansur (754-775) ad ile esitli ynlerden Abbasi yceliinin
kurucusu saylmstr. Birka istisna hari onun yerine geenlerin
ve sonraki Mslman hanedan liderlerinin babalan ounlukla
nl ve hkmdar, anneleri de genelde adsz ve yabanc
klelerdir.
Abbasi zaferinin nemini zaferi kazandran hareketten ok,
onu izleyen deisikler gstermektedir. Ilk sradaki ve en nemli
deisiklik baskentin, yz yl boyunca Emeviler'in hkm srd
Suriye'den, eski Ortadou'nun byk kozmopolit imparatorluklarnn
arlk merkezi olan Irak'a tasnmas olmustur. I.
Abbasi halifesi el-Saffah, Frat zerinde geici bir baskent kurmus,
ondan sonraki halife el-Mansur da, Dicle'nin bat kysnda
yeni bir kalc baskent kurmustu. Yeni baskent, eski Sasa-ni Pers
baskenti Ktesiphon'un yaknlarnda ve ticaret yollarnn
kavsanda yer alyordu.
Resmi ad Medinet-l Salam (Bars Sehri) olan yeni baskent,
genellikle daha nce ayn yerde bulunan kk Badat sehrinin
adyla anlyordu. Islam dnyasnn byk blmnn li86
ABBASI HALIFELII
derleri olarak Abbasi Hanedan halifeleri bes yz yl -boyunca
Badat'ta hkm srdler. Baslangta imparatorluun gerek
hkmdarlar olan halifeler, sonralar hzl bir siyasi ykmn ardndan,
etkin g baskalarnn genelde de askeri hkmdarla-nn
elindeyken szde hkm srdler.
Abbasiler, iktidar kendilerinden nce ve sonra gereklesen
devrimci bir hareketin sonucunda ele geiren baskalar gibi, bir
sre sonra onlara destek olanlarn istekleri ve amalan ile im
paratorluun ve hkmetin gereksinimleri arasnda bir tercih
yapmak zorunda kaldlar. Uzlasmay ve sreklilii tercih ettiler.
Baz krgnlk ve kzgnlklarla urasmak zorunda kaldlar, Abbasi
zaferinin mimar Ebu Mslim ile yaknnda bulunanlarn pek ou
ldrld. Yaptklar bu tercih asnlk yanllarn ve radikalleri
uzaklastrms ve kendilerine baska ks yolla-n aramalanna yol
amstr. Ancak bu tercihleri Mslmanlar'n ounluunu

memnun etmis ve El Mansur'un yabanc savaslarla i isyanlar

bastrmasn salams, parlak ve uzun bir hkmdarlk dneminde
Abbasi devletinin temellerini atmasna olanak tanmstr.
Bu grevi yerine getirirken El Mansur'a Abbasi egemenliinin
ilk elli ylnda nemli bir etkisi olacak Iranl olarak bilinen
Bermekiler adl bir aile yardm etmisti. Bermekiler, aslnda Belh
sehirndeki Budist rahiplerin soyundan gelen Orta Asya Iranllar
idi. Halid el-Bermeki, Badat kurulduktan ksa sre sonra el
Mansur'un basveziri olmustu. Onun yerine,onun soyundan
gelenler vezirler olarak, 803'te Harun Resid'in hkmdarlnda
gzden dstkleri zamana dek imparatorluu ynetip
gelistirmislerdir.
Baskent Iran'daki eski uygarlk merkezleri civarna nakledilmisti.
Araplarn iktidardaki tekeli son bulmus ve ileri gelen
yneticilerin arasnda Islamlasms Iranllar yer almaya bas87
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
lamslard. Siyasette daha fazla deneyimli olan Iranllar ynetimin
her konumunda bulunuyorlard, devletin ynetimi yalnzca
halifenin stn otoritesine bal olan vezirlerdeydi. Bylece doal
olarak Iran'n etkisi daha da artt.
Sasani gelenekleri yeniden hayata geirildi, Sasani metinleri
Arapa'ya evrildi, devlet ynetiminde ve saray trenlerinde
Sasani-Pers rnekleri alnd. Bu durum, Arap asiret geleneinden
byk lde uzaklaslmas anlamna geliyordu. Ancak bu
gelenek her iki durum iin de yeterli bir klavuz deildi. Ilk kez
Islam devletinde Pers rneine gre kalc ordunun kurulmasyla,
hanedann artk Arap asiretlerinden gelen askerlere baml
olmamas, baskentte Arap etkisini daha da azaltt.
Ilk Abbasi halifeleri pek ok adan kendilerinden ncekilerin
politikalarn gelistirerek devam ettirdiler. Son Emevi-ler
zamannda aka ortada plan baz deisikliklere hzla devam
edildi. Bundan byle halife Arap asiret reislerinin istikrarsz
onaylaryla hkm sren bir Arap "sper seyhi" deil, eski
Ortadou tarznda bir otokratt. Ilahi kkenli olduunu ileri
srd, otoritesini silahl gleriyle salyor, hzla byyen ve
genis bir brokrasi sayesinde hkm sryordu. Bu noktada,
Abbasiler Emeviler'den daha gl olmalarna karsn, dini bir
hiyerarsinin ve feodal snflarn destei olmad iin eski despotlardan
daha gszdler. Bir de inanlannn temel bir kuralna
uygun olarak kaldramayacaktan ve deistiremeyecekleri ilahi bir
kanuna balydlar.
Halifeler bu durumun telafisi ve gszlesen Arap etnik bann
yerine gemesi iin Islam muhafazakarln ve kimliini
vurguladlar; farkl insanlarn yasad byk imparatorluklarna
ortak bir din ve kltr birlii salamak iin urastlar. Sasani
rneinden hareketle halifeliin islevlerini ve otoritesini dine
dayandrdlar, kabul gren ilahiyatlarn ynlendirmesiyle
88
ABBASI HALIFELII

devlet dzenini resmi bir din temsilcileri snfyla desteklemeye

alstlar. Bu toplumsal adan ruhbanlkt. Bu amalan dorultusunda
halifeler kutsal Medine ve Mekke sehirlerini yeniden
kurdular, Irak'tan buralara hal seferleri yaptlar. Baz Mslman
mezhepleriyle bu dnemde pek ok taraftar kazanms olan
Mahicilii arastrmaya basladlar. Halife el-Memun (813-833) ve
ondan sonra gelenler Mutezile adl dini ekoln retisini devletin
resmi retisi olarak benimsetmeye abaladlar ve teki retilere
inananlara zulmettiler. Ancak bu abalan basarl olamad ve
baskaldran Trk askerlerine kars destek arayan el-Mtevekkil
(847-861) Mutezile retisinden vazgeerek genel Snni grsn
benimsedi. Snni ulema ve Snnilik, adaletli Snni bir halife varken
bile, retilerinden taviz vermeden, hkmdarn istediine direnecek
ve stesinden gelecek gteydi. Basarl olamayan Devleti Islami
im bir daha denenmedi. EI-Mtevekkil'den sonra Abbasiler en
koyu dindarl resmi olarak kabul ettiler ve sonra da hibir hanedan
aka Islam dini kurumuna reti dayatmay denemedi.
Abbasi gcnn ulast en tepe nokta olarak kabul edilen Harun
Resid'in hkmdarl dnemi (786-809), aslnda ksn ilk
izlerini de tasmaktayd. Bu izlerden biri, ondan nceki
hkmdarlar zamannda halifeliin siyasi otoritesinin tasrada hzla
zayflamasdr. Abbasi hakimiyetini yalnzca ismen tanyan,
Batdaki Kuzey Afrika ve Ispanya (756-800), kendi kendilerini
yneten hemen hemen bamsz lkelerdi. Badat'tan gnderilen
Trk valisi Ahmed bin Tuln' bamszln ilan edip iktidarn
Suriye'ye de tasynca 868'de Msr da dst. Onun hanedanndan
sonra ayn kkenli dier bir Trk hane-dan basa geti ve ksa bir
dnem dsnda Msr, bir daha Badat'tan ynetilmedi. Msr'da
bamsz bir siyasi gcn olusmas ve zaman zaman Suriye'de de
hkm srmesi sonucunda Irak
89
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
ve Suriye arasnda kimsesiz bir blge ortaya kt ve l kysnda
yasayan Bedevi Araplar yitirdikleri bamszlklarn yeniden
kazanmak iin buralar isgal ettiler. Bedevi Araplar, Suriye ve
Mezopotamya'nn iskan edilmis blgelerine de girip sehirleri ele
geirerek geici hanedanlar kurmaya basladlar.
Bu ykm douda daha farkl sekillerde oldu. Harun Re-sid'in
hkmdarl dneminde Bermekiler'in ortadan kaldrlmas ve
Harun Resid'in iktidar dizginlerini ele geirmesiyle sonulanan i
karsklklar srasnda Abbasi halifelerle Iranl destekilerin ittifak
sarsld. Harun Resid ldkten sonra oullar el-Memun ile el-Emin
arasnda kan atsmalar i savasa dnst. El-Emin'in gc Irak'ta
ve baskentte, el-Memun'un gc de Iran'dayd. Bu i savas Iranllar
ile Araplar arasnda milli bir savasa dnst ve zaferi Iranllar
kazand. Aslnda bu Irak ile Iran arasndaki milli bir rekabetten
daha ok, nceki dnemin toplumsal alkantlarnn devamyd.
Memun dou desteine de gvenerek baskenti Badat'dan Merv'e
tasmak istedi ama Badat ve Irak halknn gl muhalefetiyle
karslasarak vazgemek zorunda kald. Bundan sonra Iran

emellerinin ks yolu yerel zerk hanedanlar oldu. 820'de

Memun'un Iranl generali Tahir, Horasan'da hemen hemen
bamsz bir hanedan kurarak Snni Islam'n bas olarak halifenin
szde hakimiyetini kabul eden ok sayda kisiye
hkmdarlklarndaki lkelerde gerek otoriteden mahrum
olacaklar bir rnek oldu.
Halifelerin dou ve bat eyaletlerindeki gleri bir bakma "de
facto" liderlere hkmdarlk diplomas tanmaktan teye gidemedi
ve Irak'n metropol eyaletindeki otoriteleri hzla azalmaya baslad.
Badat'tan geen deerli ticaret yollarnn denetimi elinde olduu
srece imparatorluun siyasi blnmesi durmus, kltr ve
ticaretin gelismesi srmstr. te yandan baska tehlikeler
gelismeye baslamst. Sarayn asn harcamalar ve sis90
ABBASI HALIFELII
kin brokrasi nedeniyle srekli bir mali kriz kyordu. Tasradan
elde edilen gelirlerinin kaybedilmesi, altn ve gms madenlerinin
tkenmesi ya da yabanclara kaptrlmas sonucunda mali kriz
byyordu.
Para aks sorununa zm arayan halifeler, yerel valilere vergi
toplama yetkisi verdiler. Vergi toplamaya baslayan valiler, bir de
valiliklere ordu komutanlarnn getirilmesiyle, ksa srede
Imparatorluun gerek hkmdarlar haline geldiler. Halifeler,
Mutasm (833-842) ve Vask (842-847) dnemlerinde kendi
generallerinin kuklalan gibiydiler. Generaller istedikleri gibi
halifeyi indirip yerine baskasn geiliyorlard.
X. yy'n baslarnda halife otoritesi tmyle son bulmustu. Irak
valisi ibn Raik'e, amir el mera (Komutanlar Komutan) unvannn
verilmesi bunun gstergesidir. Sphesiz bu unvan Badat askeri
komutannn teki blgelerdeki nceliini belirtmeyi amalyordu
ama ayn zamanda ona halifeye ramen stn ynetme yetkisi
tanyor, halife de devletin ve dinin resmi bas, Islamiyet'in dinsel
birliinin temsilcisi olarak kalyordu. Bat Iran'da bamsz bir
hanedan devletinin hkmdar olan Iranl Sii Bveyh ailesi 17
Ocak 946 tarihinde baskenti isgal etti. Artk halife kendi sehrinin
efendisi deildi, daha da kts, Snni Islamiyet'in liderlii bir
Sii'nin denetimine gemisti. Siiler yalmzca faydal olaca iin
halifeyi'yerinde brakyorlard. Sonralar Siilerin yerine gelen
Snni hkmdarlar zamannda da halifenin bamll srd.
Bu tarihten itibaren 1258 ylnda Moollarin sehri ele geirmesine
kadar halifelik bir unvan, Snni Islami birliin resmi
sembol ve asl hkmranl srdren pek ok askeri yneticiyi
mesrulastran bir otorite halini almstr. XII. yyin sonunda ve XIII.
yyin basndaki ksa bir sre hari, halifeler hkmdarlarn
kuklalar olmuslardr.
91
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
Bveyhoullar'nn Badat'a gelmesi, halifeliin siyasi evriminde
nemli bir dnm noktas olmakla kalmaz, ayn zamanda
Ortadou tarihinde "Iran Intermezzosu" ad verilen nemli bir

dnemi de baslatr. IX. yy'da Arap gcnn zayflamas ve XI,

yy'da Trk gcnn kalc biimde yerlesmesi arasndaki dnemde
Iran'da milli bir canlanma baslamstr. Bu canlanma Iranl
desteini alms Iran hanedanlarna dayanyor, Iran topraklarnda
gereklesiyor, en nemlisi de, Iran milli kltrn ve ruhunu yeni
bir Islami biim seklinde ortaya karyordu. Dou Iran'da ortaya
kan ilk bamsz Iranl Mslman hanedann (821-873) douda
Safeviler (87-903) ve Samani-ler (875-999), kuzey ve batda
Bveyhiler (932-1055) takip etmislerdir. Bu hanedanlarn hepsi
Mslman'd. Yine de bazlar Arap Islami ideallerine sahiplerdi
ve Iran kltrne ilgisiz kalyorlard. Ancak olaylann gelisimi ve
grdkleri destek onlar bir tr Iran fnesansnn gnll veya
gnlsz koruyucula-n yapyordu. Ilerinde en etkin olan
Samaniler'in Bthara'daki baskentleri Iran kltrel canlanmasnn
merkezi olmustu. ou Samani hkmdarnn dneminde Farsa
resmi dildi. Hkmdarlar Iranl bilim adamlarn ve sairleri
destekliyorlard. X. ve XI. yy'da Arap harfleriyle yazlan, Islam
dini ve geleneinden etkilenmesine ramen zellikle Iranl olan
yeni bir Iran edebiyat dodu.
Iran iin bir canlanma dnemi olan Bveyhiler dnemi, Siilii
de canlandrmstr. Ancak her iki dnem de ounlukla yanls
tanmlanmsr. Abbasi halifeliinin kurulmas Sii liderliinde
nemli bir deisiklie neden olmustu. Emeviler dneminde Siiler,
Mslman toplumunun basna geme iddialarn, Hz. Muhammed'in
akrabalna dayandnrken kz Fatma ile olan ba
deil, amcasnn olu Ali'nin soyundan gelmeyi neden gstermislerdi.
Byle olunca da Hz. Ali'nin Fatma'dan baska es92
ABBASI HALIFELII
lerinin soyundan ve hatta Peygamber ailesinin dier-"kollarndan
gelenler de hak iddia etmeye baslamslard. Iktidar iddialar bir Sii
mezhebinde baslayan Abbasiler'in durumu da byleydi. Hz. Ali
soyundan gelen iddialar Abbasi kuzenleri tarafndan
benimsenince Hz. Muhammed'in soyundan Fatma yoluyla
gelmeye daha ok nem verildi ve bu zaman iinde Siiler'in en
nemli dayanaklan oldu. Hz. Ali ve Fatma'nn oullan, torunlar
ve onlarn soyundan gelenler Siiler arasnda "Imamlar" olarak
biliniyordu. Altnc Fatmi imam Cafer el-Sadk'n, 75'te
lmesiyle taraftarlar iki byk gruba ayrlarak oullan Ismail ile
Musa'nn imamlk iddialarn desteklediler. Musa'y destekleyenler,
Hz. Ali'den sonra on ikinci kusaa kadar Musa ile onun
soyundan gelenleri, Islam dnyasnn gerek imamlan olarak
kabul ettiler. Musa ok belli olmayan bir sekilde kayboldu ve on
ikinci imam olarak dnmesi hl beklenmektedir. Snni Islam ile
aralannda ufak farklar olan on iki Imamclarn retileri genelde
lmldr.
Ismail'i destekledikleri iin Ismailiye olarak bilinen dier grup,
Emevi dneminin daha nceki Siiliinin asnlk retilerini
miras alarak bunlar deisen yeni durumlara uyarlamslard.
Sanayinin gelismesi, ticaretin yaygnlasmas, devletin bozulmas

ve askerilesmesi, sehirlerin, genislemesi, toplumun artan esitlilii

ve karmaskl imparatorluun gevsek toplumsal yaps iin
tasnmas zor bir yk oluyor ve genel bir tatminsizlie yol
ayordu. Entelektel yasamn gelismesi, dsnce ve kltr
atsmalar toplumun teokratik dzenine kars tepkilerin doal
ifadesi seklindeki blc eylemlerin kmasn ve artmasn tesvik
ediyordu. DC. yy'n sonunda ve X. yy'n baslarnda bu gerilim
kopma noktasna ulast. Islamiyet'in hkmdarlar, Ismailiye
taraftarlarnn ihanete tesvik eden vaazlar ve Badat'taki ba-ns
mistiklerin ve moralistlerin daha hafif ama etkili elestirileri,
93
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
Dou Arabistan ve Suriye-Mezopotamya'da Karmatiler'ih silahl
isyanlar ile kars karsya kaldlar. Dou Arabistan'daki isyanclar
tecrit edilirken, Suriye ve Mezopotamya'daki Karmati isyanlar
glkle bastrld. Ancak Ismailiye yanllar Yemen'de kazandklar
kalc zaferle iktidara gelmeyi basardlar.
Yemen'den Kuzey Afrika'ya eliler gnderdiler ve 908 ylnda
kz Fatma'nn soyundan geldii iin Hz. Muhammed'in akrabas
olduu iddiasyla birinci Fatmi halifesi olarak Ismaili
Ubeydullah' tahta karacak kadar basarl oldular. Ilk Fatmi
halifesi yalnzca Kuzey Afrika'da hkm srd ama drdnc
halife el-Muiz 969 ylnda Msr' ele geirerek Kahire sehrini
yeni baskent olarak kurdu.
Bylece Ortadou'da ilk kez Abbasi yetkisini ismen bile tanmayan,
stelik kendi halifeliklerini ilan eden bamsz ve gl
bir hanedan basa geti ve tm Islam dnyasnn liderlii
konusunda Abbasiler'e meydan okudu. Bunlar Snni halifeliinin
kuramsal temelini bile kabul etmiyorlard. Fatmiler dini, askeri
ve siyasi eylemlerinin yan sra, dou ticaretini Basra
Krfezi'nden Kzldeniz'e tasyarak Irak' zayflatp Msr' glendirmek
iin basarl bir ekonomik politika izlediler.
Fatmiler ok gemeden Suriye, Filistin ve Arabistan'da da
etkinlik gsterdiler. G ve etkinlik ynnden bir dnem Badat'taki
Snni halifelerini glgede braktlar. Halife el-Mustansir'in
(1036-1094) hkmdarl srasnda Msr'da Fatmi dnemi
en st noktasna ulasmst ve Fatmi Imparatorluu Kuzey
Afrika'nn tmn, Ba Arabistan', Msr', Suriye'yi ve Sicilya'y
iine alyordu. Fatmi yanls bir general 1056-57'de Badat' ele
geirdi ve Fatmi halifesinin hkmdarl Abbasi baskentinin
minberlerinden duyuruldu. Ancak bir yl sonra halife Badat'dan
kovuldu ve Fatmiler'in gc zayflamaya baslad. Bu zlme
sivil ynetimde baslad ve Kahire'de bir dizi askeri
94
ABBASI HALIFELII
otokratn ortaya kmasyla sonuland. Fatmi halifelerin artk
gleri tkendi ve emirlerin kuklalar haline geldiler ve zamanla
mezhep yanllarn desteinden de oldular. Sonunda rejimleri
ykld ve Msr yeniden Snni hakimiyetine girdi.
Fatrmiler'in Msr'daki devlet dzeni en st noktasnda ncekinden

esitli alardan farklyd. En stte bulunan halife,

mutlak bir hkmdard ve taraftarlarnn inancna gre Allah'n
setii bir aileden geliyor ve ilahi iradeyle hkm sryordu.
Merkezi ve hiyerarsik hkmeti brokratik, askeri ve dini olmak
zere kola ayrlyordu. Brokratik ve askeri kolu bir sivil olan
vezire balyd. Din isleriyle de zel olarak grevlendirilen
yetkililer ilgileniyordu. Ismailiye propaganda rgtnden ve
yksek okullardan sorumlu olan bu blmn modern tek partili
devletlerde partininkine benzer bir rol oynad grlmektedir.
Propaganda kolunun hl Badat'daki Abbasi halifesinin szde
denetimindeki dou eyaletlerinde genis bir ajan ordusu vard. Bu
propaganda esitli alanlarda etkinlik gstermistir. Irak'tan
Hindistan snrna kadar srekli kan ayaklanmalar Ismaili
ajanlarnn eylemlerini gstermekteydi.
Fatmi dneminde Msr'da nemli bir ticari ve sanayi gelisme
de olmstur. Askeri gruplara ve Nil'in dzensizliine bal birka
ktlk dnemi hari byk bir refah salanms. Fatmi
hkmetleri imparatorluklarnn refah ve etkinliinin yaylmas
iin ticaretin nemli olduunu en bastan grmslerdi. Vezir
Yakub ibn Kilis ondan sonraki hkmdarlarn da srdrecei
ticari bir atlm yapmst. Msr'da ticaret Fatmi dneminden nce
snrl ve azd. Fatmiler sanayi kollan ve iftlikler kurmus ve
Msr rnlerinin ihracna baslamslard. Bunun yan sra, zellikle
Avrupa ve Hindistan basta olmak zere genis bir ticari iliskiler
a kurmuslardr. Batdaki eski Tunus gnlerinden kalma
Italyan site cumhuriyetleri ile iliskilerine devam etmislerdir. Ba95
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
ti ile Msr arasnda nemli bir deniz ticareti vard ve dou Akdeniz
Fatmi filolarnn denetimindeydi. Fatmiler douda Hindistan'la
nemli iliskiler kurmuslar ve egemenliklerini Kzldeniz'in
iki yanna genisletmislerdir. Hindistan ticaretinin nemli bir
ksm Fatmiler'in Sudan kysndaki Aydhab limanndan geerdi.
Msrl tccarn gittii her yere Ismaili misyonerler de giderdi ve
ksa sre sonra Ispanya ile Hindistan'daki Mslmanlar arasnda
ayn dsnceler grlmeye baslams.
Familer Abbasiler'e kars son zaferlerini kazanmay basaramadlar.
1094 ylnda Fatmi halifesi el-Mustansir'in lmnn
ardndan gleri azalarak artk Abbasiler iin nemli br tehlike
olmaktan ktlar. Basanl olamamalarnn nedenlerinden biri de
Sii enerjisinin On iki Imamclar ile Ismaililer arasndaki atsmaya
harcanmas oldu. Bu sonuncularn, aralarnda Iran'n pek
ok yerel hanedannn da olduu nemli bir taraftar kitlesi vard.
Fatmiler'in Badat'a ynelttikleri en byk tehdit srasnda
Abbasiler'in On iki Imamc Sii Bveyh emirlerinin egemenliinde
olmas ilgintir. Bveyhiler, Sii olduklar halde halife olarak bir
Alevi'yi baslarna geirmediler (On ikinci Imam yetmis yl nce
kaybolmustu) ve Abbasiler'in egemenliini tanyormus gibi
yaparak onlar Snni dnyasnda politikalarna ara olarak
kullandlar.

96
5. BLM BOZKIR
HALKLARININ GELISI
XI. yy baslarken Islam toplumu ve devletinin, iten ie gcn
kaybetmeye basladn gsteren belirtiler vard. Aslnda bunlar,
imparatorluun bir grup zerk blgesel hanedana blnmesi;
halifelerin baskentlerinde bile saygnlk ve g kaybetmesi;
Bizans'tan ve Sasani Iran'dan devir alnan temeller zerinde Islam
imparatorluunun kurduu siyasi ve idari dzenin tamamen
yklmas seklinde XI. yy'dan nce de grlmeye baslamst.
Islami devletin ve halifelerin gerek gc askeri otokratlarn basa
gelmesiyle yok olmus ve Snni Islamiyet'in bas olarak halifenin
dini konumu fazlasyla deer kaybetmisti. Halkn byk
ounluu dier mezhepleri benimsemisler ve Iran'dan Msr'a
kadar uzanan imparatorluun byk blm, hatta halifelerin
sehri bile Sii general ve beyler tarafndan ynetilmeye baslamst.
Ekonomik yasamn ksnn belirtileri daha sonra ortaya
kmstr. Bveyhiler merkezi eyaletlerin refahn ve dzenini
biraz daha srdrdler. Fatmiler Ortaa'da Msr'n tarihindeki
en byk refah dnemini baslatmslard ama douda, daha sonra
da Msr'da zorluklar artarak sryordu. in ile eskiden ok
kazanl olan ticaret, o lkedeki i kansklklar nedeniyle azalarak
son bulmustu. VIII., EX. ve X. yy'da Rusya ve Balk devletleriyle
gelisen ticaret de azalarak XI. yy'da tamamen sona ermisti.
Deerli madenlerin azalmasyla imparatorluktaki ticaret dar
boaza girmis ve yan feodal bir ekonominin gelismesi hz
kazanmstr.
97
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
VIII., IX. ve X. yy kltrel yasamda byk bir entelektel
gelismeye sahne olmustu. Ekonomideki gelismenin sonucunda,
sehirlerin bymesi, zevki, ilgisi ve bos 'zaman olan bir sehirli
nfus olusmustu. Yunan felsefe ve bilim yaznnn Arapa'ya
evrilmesi "Islam Rnesans" kavramm ortaya karmst. Yunan
bilgisi ve Pers bilgeliine kars bir tepki olarak, geleneksel ve
Snni Islam zdeslestii eski Arap edebiyatn yenilemis ve
zenginlestirmisti ama bu kltrel gelisme gvenli ve srekli
deildi. Bir sehir kltr olmasna karsn, sehirli nfusun yalnzca
bir ksmyla snrlyd. Geleneksel Islami yasaysla ve geleneklerle
iliskisi de yzeysel ve belirsiz kalmst.
XI. yy'da ve XII. yy baslarnda ierideki ve dsardaki dsmanlarn
neredeyse ayn andaki saldrlaryla imparatorluun ne
kadar gsz olduu grld. Avrupa'daki Hristiyan gler
Ispanya ve de Sicilya'da saldrya geerek Mslman egemenliindeki
byk topraklar ele geirdi ve sonunda Hallar
Yakndou'ya girdi. Berberiler arasnda Afrika'da baslayan yeni
bir dini hareket, Kuzey Afrika ve Ispanya'da bir Berberi imparatorluunun
kurulmasn salad. Yukar Msr'da bulunan iki
byk Bedevi Arap asireti Hilal ve Sleym, oradan kp Tunus
ve Libya'y geerek Kuzey Afrika'ya bir daha hibir zaman

tamamen kurtulamad byk bir ykm yasattlar. Halifeliin

kuzey snn daha nceki yzyllarda Hazar basknlar ve Bizans
saldrlar ile gcn kaybettiinden Hristiyan Grcler
Karadeniz'den Dastan tepelerine dek giden bir Grc imparatorluunu
tekrar kurarak oradan Mslman topraklarna girmeye
baslamslard.
Doudan byk Asya bozkrlarnn Altay halklaryla gelen
istila dalgas srekli etkileri asndan en nemlisiydi. Mslmanlar
ile Trkler'in karslasmalan ilk kez imparatorluun dou
snrlarnda olmustu. Bir sredir, asker olarak yetistirmek
98
BOZKIR HALKLARININ GELISI
zere kle olarak Trk ocuklarn getiriyorlard. Bu klelere, ev
islerinde ve ekonomik amala kullanlanlardan ayrmak iin,
Arapa'da sahibi olan anlamna gelen Memluk adn veriyorlard.
Trk kleler ilk kez Abbasiler'de, hatta daha da nce imparatorlukta
olmustu ama yaygn olarak halife Mu tasm (833-842)
dneminde kullanlmslardr. Mufasm tahta kmadan nce Trk
askeri klelerinden byk bir g olusturmus, daha sonra da dou
eyaletlerinden toplad verginin bir blmne karslk ok sayda
kle almst. Mutasm'dan sonra Trk asker ve komutanlar daha
ok kullanlmaya baslad. Zaman iinde bu Trkler Iranllar' ve
Araplar' ordudan dolaysyla da siyasi yasamdan uzaklastrdlar.
Trkler askeri snf ele geirerek ve Islam devlet dzeninin de
giderek askerilesmesi ile bin yl srecek bir egemenlik kurma
frsat yakaladlar. Bir Trk asker klesi daha 868'de Mslman
Msr'da ilk bamsz hanedan kurmustu. Msr'da bndan
sonraki devlet dzenlerinin ou Trk kkenli oldu. Iran'da milli
hanedanlar bir dnem daha srd ama en uzun mrl ve
nemlisi olan Samanoullan'nda da zamanla Trk askerleri
artmaya baslad. Sonunda da Samano-ullar hizmetindeki bir
Trk kle tarafndan kurulan Gazneli-ler Trk hanedan (9621186) yerlerine geti.
Bunlar paral asker ya da kle olarak Mslman devle derin
hizmetine girip daha sonra da yerlerine geen asker gruplar ya da
tek askerlerdi. 90'da Islam snrlar dsndaki Trk Karahan-llar
hanedannn halkyla birlikte Mslman olmas farkl nem
tasyan bir olay olmustu. O zamana dek Mslman olanlar, yalnzca
gruplar ya da kisilerdi. Bununla ilk kez, bir Arap tarihisine
gre saylan iki yz bin cadn bulan bir halk, Mslman olmustu
ve Siri Derya'nn dsndaki topraklarda ilk Mslman Trk
krall kuruluyordu. Karahanllar, Islamiyet'i kabul ettikten sonra
Islam ncesi Trk gemislerini unutarak kendilerini
99
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
Ortadou Islam uygarlyla zdeslestirmislerdir.
Trkler'in yeni dinlerini bir btn olarak benimsemeleri, en
basndan beri Trk slamiyeti'nin belirleyici bir zellii olmustur.
Trkler, milli kimliklerini Islamiyet'e gmerek Iranllarn ve
Araplar'n asla yapmadklan bir seyi yaptlar. Bunun nedeni, hem

puta tapmann ve Islamiyet'in snrlarnda karslastklar bu dinin

basit inan younluu, hem de Islamiyet'i kabul etmelerinin onlan
dinsiz akrabalarna kars ilen bir Cihad'a ekmesidir.
Iranllar'in eski Iran'n gemisteki zaferlerinden gurur
duymalarnn ya da Araplar'n putperest Arabistan'n kahramanlk
gnleri anlannn benzeri bir durum Trkler'de grlmemistir.
Islamiyet ncesi Trk tarihindeki devletler, uygarlklar, dinler ve
edebiyat, birka halk siiri dsnda unutulup gitmisti. Trk ad,
Batllar iin olduu kadar Trkler iin de Mslman ile esdeer
olmustu. Trkler'in Islamiyet'e ballklarnn ciddilii ve
gereklii gibisine baska hibir halkta rastlan-mamsr. Bu
yzden, Trk hanedanlarnn korumas altnda byk bir Snni
canlanmasnn baslayp yaylmas hi sasrtc deildir.
Fatmi halifelii, XI. yy'da Msr'dan Bat Arabistan'a ve Suriye'ye
dek uzanan byk bir gt ve iktidan, l kkenli yerel
Bedevi hanedanlaryla paylasyordu. Irak ve Bat Iran'da Iran
hanedanlan hkm sryordu ve bunlardan en nemlisi olan
Bveyhiler orta eyaletlerde yer alyordu. Douda Samanoullar'nn
miras, Amu Derya'nn gneyinde Gazneliler, kuzeyinde
de Karahanllar olmak zere iki hanedan arasnda paylaslmst.
Her iki hanedan da Trk olmalarna karsn birbirlerinden ok
farklyd. Gazneliler basnda bir Trk generali ve Trk Memluk
ordusu olan tipik bir Mslman devletiydi. Karahanllar ise hann
zgr Trk asiretlerini ynetimi altnda birlestirdii bir Trk
devletiydi.
100
BOZKIR. HALKLARININ GELISI
Bu dnemdeki iki byk Trk g ile Ortadou'nun ve bir t
sreliine de Dou Avrupa'nn grnm deismistir. Kuzeyde,
Siri Derya'nn ilerisinde Ouz Trkleri, onlarn da ilerisinde Irtus
rma yaknlarnda Kpaklar bulunuyordu. Kpaklar Siri
Derya'ya kadar ilerleyerek Ouzlar' oradan kovdular. Sonra da
batya doru gittiler, Gney Rusya'y asarak Polovestler ve Kumanlar
olarak bildikleri Dou Avrupa'ya girdiler. Ouzlar yurtlanndan
atldktan sonra Islam topraklarna g ettiler. Adlar-n
kendilerine nclk eden aileden alan Seluklular, bu g
dalgalarnn en nemlisiydi. Seluk ile ailesi Islam topraklarna X.
yy'n sonlarnda girmis, Buhara'ya yerleserek Islamiyet'i
benimsemislerdir. Topladklar ordularla esitli Mslman hanedanlarna
hizmet eden Seluk ailesinin oullan, sonuncu hanedan
olan Gazneliler'den ayrlp onlara kars baslattklar mcadelede
basarl oldular. Seluk'un torunlar Turul ve ar,
Trk ordularn Horasan'a srdler ve Gazneliler'i yenerek byk
sehirlerini aldlar.
Ksa sre sonra Seluklular kendileri iin hareket etmeye
basladlar ve 1037 ylnda Nisabur ve Merv camilerinde adlarna
hutbe okundu. Sonrasnda Dou Iran' geerek baya doru
ilerlemeye basladlar ve hzla byyen ordulanyla Bat Iran'
fethettiler. 1055 ylnda Turul'un ordusu Badat'a girdi ve son
Bveyh emirlerinin elinden sehri ald. Artk yeni bir Islam imparatorluu

domustu. 1079 ylnda Seluklular, Filistin ile Suriye'yi

yerel hkmdarlardan ve gerileyen Fatmiler'den aldlar.
Bizans'tan Anadolu'nun byk bir blmn alarak Iranllar'm ve
Araplar'in yapamadklarn yaptlar. Bundan itibaren Anadolu bir
Mslman Trk topra olarak kald.
Ortadou'da yeni bir dzen kuran Seluklu fetihlerinden sonra,
blgenin byk ksm ilk Abbasi halifeleri dneminden bu yana
ilk kez tek bir otorite altnda toplanmst. Seluklular Sn101
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
ni Mslman'd ve halifeleri szde hkmdarlar olarak korudular.
Bununla birlikte hakimiyetleri altndaki topraklar genisleterek ve
Islam'n szde lideri olmalarn bile kabul etmeyen blc
rejimleri ortadan kaldrarak halifeliin gcn artrdlar ama
imparatorluun gerek hkmdarlar Byk Seluklu
Sultanlaryd. Tarihiler, 1055 ylnda Turul'un Badat' fethetmesinin
ardndan ald Sultan unvann, hakimiyetlerini halifelik
dsnda srdren Bveyhiler ve Gazneliler gibi daha nceki
hkmdarlara atfederler. Ancak bu unvan resmen kullanan ve
paralarnn zerine yazdran ilk hkmdarlar Seluklu sultanlardr.
O zamandan beri en stn gc elinde bulunduranlar
iin bu unvan kullanlmaktadr.
Byk Seluklu Sultanlan, XI. yy'n ikinci yarsnda, halifeliin
Gneybat Asya'daki topraklarnn hemen hemen tamam ile
Anadolu'dan olusan birlesik bir imparatorluu hakimiyetleri altna
aldlar. 1092 ylnda III. Byk Sultan Meliksah ldkten sonra
oullan arasnda i savas kt ve Seluklular'in fethiy-le
duraklams olan siyasi blnme, bu kez de Seluklu ailesinin
esitli kollan ya da subaylar tarafndan devam ettirildi. Bunlarn
en nemlileri Irak, Suriye, Anadolu ve Kirman'daki Seluklu
monarsileriydi ve tm Horasan'daki Byk Sultan'a balydlar.
Bu ekisme ve gten dsme zamannda 1096 ylnda Hallar
Levant'a girdiler. Mslman dnyasndaki danklk nedeniyle
ilk otuz yl istilaclarn isleri kolaylast. ok gemeden Hallar
Suriye'den' Filistin'e girdiler ve Trablus, Edessa (Urfa), Antakya
ve Kuds'te Latin feodal prenslikleri kurdular. Hal-lar'n bu ilk
zaferleri yalnz Akdeniz'in ky blgeleriyle snrlyd. I
ksmlardaki le ve Irak'a bakan topraklarda tepkiler
olusmaktayd. Halep ve Sam'daki Seluklu beyleri pek bir sey
yapamadlar ama hareketin gerek gc daha doudan gel102
BOZKIR HALKLARININ GELISI
di. 1127 ylnda,Seluklular'n hizmetindeki Trk subay Zengi,
Musul'u ele geirdi ve Kuzey Mezopotamya ile Suriye'de gl
bir Mslman devleti kurdu. Olu Nureddin 1.154 ylnda Sam'
ele geirerek Suriye'de tek bir Mslman gc olusturdu ve
Hallar'a kars ilk nemli orduyu kard.
Iki taraf da, Fatmi halifeliinin yklmak zere olduu M
sr'n denetimini almak iin mcadele ediyordu. Bat'da Selahaddin
olarak bilinen, Salah el-Din adndaki Krt subay hem ^

Fatmiler'in veziri hem de Nureddin'in karlarnn temsilcisi

olarak Msr'a gnderildi. 1174 ylnda Nureddin ldkten sonra
Selahaddin, Mslman Suriye'yi ele geirdi ve Hallar'a kars
1187'deki cihada hazrland. 1193 ylnda ldnde Kuds'
almst ve Hallar' dar bir ky seridi hari her yerden karmst.
Hal devlederin bir yzyl direnebilmeleri, Selahaddin'den sonra
gelenlerin aralarnda Suriye-Msr imparatorluunu blmeleri
sayesinde mmkn oldu. XIII. yy'da Memluklar tarafndan
kurulan bir Suriye-Msr devleti Suriye'nin dier devletlerinin ve
hallann sonunu getirdi.
Anadolu'nun Trkler tarafndan isgali Byk Seluklular'n
belirli bir hareketiyle deil, gebe boylar ile gereklesmistir.
Fethin ardndan yeni eyaleti dzenleme grevi Seluk beyi
Sleyman ibn Kutalms'a verildi. XII. yy sonlarnda da Anadolu'da,
merkezi Konya (Ikonium) olan gl bir Trk beylii
kualdu. XIV. yy baslanna dek Anadolu Seluklular'nn esitli
sekillerde hakimiyeti aknda bulundurduu Orta ve Dou Anadolu
yavas yavas Trk topra haline geldi. Doudan gelen Trk
gmenler de gelince, Yunan Hristiyanl yerini Trk ve
Mslman uygarlna brakt.
Doudaki Seluklu devletleri, sregelen mcadeleler ve huzursuzlukla
gcn kaybetmis, yeni i ve ds dsmanlarla kars
karsya kalmslard. Kuzeydoudaki bir bozkr halk olan Kara103
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
hitaylar da Islamiyet snrlarnda belirmislerdi. Mool soyundan
olan Karahitaylar in'den geliyorlard ve ilerideki ok daha byk
bir dsmann ncleriydiler. XII. yy ortalarnda Karahanl-lar'dan
Maverannehr'i alarak Amu Derya'dan Yenisey rmana ve in
snrlarna dek uzanan byk bir imparatorluk kurmuslard. 1141
ylnda Seluklu Sultan Sencer, Katavan Bozkr Savas'nda bu
dinsiz istilaclara yenik dserek kamak zorunda kald. Mslman
ordularnn urad bu yenilgi Hristiyan Avrupas'na kadar
giderek Hallar'n yklan umutlarn diriltti. Gebe Trk boylar
arasndaki isyanlar Seluklu gcnn yok olmasna yol at. 1157
ylnda Sencer'in lm ile imparatorluun hakimiyeti sarsld,
ounluu eski Seluklu subaylarnn hkmdarlnda olan
kk devletlere blnd. Bir sreliine Badat' daki halife bile
bamszlna tekrar kavusarak Snni Islamiyet'in eski
baskentinde bir halifelik devleti kurdu. Daha douda, Aral
Gl'nn gneyindeki Harzem'in Trk valisi Byk Seluklularn
topraklarn miras alabilecek bir devlet kurdu ama ksa sre ayakta
kalabildi.
Trk askeri ve siyasi stnlnn glenmesi ve Trk gleri
ile geen bu'dnemde hkmette, toplumsal yasamda, kltrde,
dinde ve ekonomide nemli deisiklikler gereklesti.
Seluklular ynetimde byk lde Iranllar'a ve oturmus
olan Iran brokrasisine dayanyorlard. Byk vezir Nizamlmlk
dnemin en nemli kisilerinden biridir. Ondan nceki
dnemin iltizam (Osmanl Devleti'nde kamu gelirlerinin kiralanmasna

dayal vergi sistemi) uygulamasndaki feodalizme

ynelimini gelistirerek sistemli bir hale getirmistir. nceki dnemin
yanls uygulamalar para yerine topraa dayanan yeni bir
ynetsel ve toplumsal dzene doru kkl bir deisiklik yasad.
Subaylara tmar olarak Toprak verildi, onlar da belirli sayda
silahl asker yetistirdiler. Tmarlar yalnzca vergi zerinden
104
BOZKIR HALKLARININ GELISI
komisyon alma hakk ile birlikte, gelirlerin kendileri "zerinde de
hak sahiplii veriyordu. Devlet tarafndan Seriat'n izin verdii
kelle ve toprak vergileri dsnda saylar hzla artan vergiler
getirmisti.
Byle bir dnemde toplumsal bir sarsnt yasanmas kanlmazd.
Trk ynetici snfn ortaya kmasyla, Iran soylu snf
yerinden oldu ve giderek fakirlesti. Baslan para miktarnn
azalmasyla esnaf ve tccar zorluk yasamaya baslad.
Ismaili Siiler muhalefetin basn ekiyorlard ama simdi kkten
deismis yeni bir muhalefet ortaya kmst. 1094 ylnda Fatmi
halifesi el-Mustansir ldkten sonra Ismaililer ikiye blndler.
Bir grup el-Mustansir'in Kahire tahtnn veliaht kk olunu,
dier grup daha nce Iskenderiye'de ldrlen byk olunu
tandlar. Baslarnda Hasan Sabbah bulunan Iran Isma-ilileri yeni
Fatimi halifesini kabul etmeyip Kahire ile iliskilerini kestiler ve
inanslarna yeni bir dzenleme getirerek Seluklu topraklarnda
yeni bir siddet ve radikal muhalefet hareketine tiler.
Genellikle Hasan Sabbah'n reformcu Ismaili mezhebine, byk
olaslkla tuhaf davranslar yznden "Hashasi" olarak
anlmaktadr. Ingilizce'de bu szckle ses benzerlii olan,
Hallar' ldren anlamndaki "Assassins" szc kullanlmaktadr.
1090 ylnda Hasan Sabbah, Kuzey Iran'da ssz dalar arasndaki
Alamut'u fethetti. Alamut Kalesi'nde ve Suriye'de kurulan
slerinde tarikatn stadlan tarafndan sadk ve fanatik bir taraftar
grubu kuruldu. Gizli ve esrarengiz bir Imam iin Mslman
prenslere ve krallara ynelik suikast ve terr kampanyas baslattlar.
st dzey Mslman devlet adamlar ile generalleri * ve 1092
ylnda Nizamlmlk "Byk stadlar" tarafndan ldrldler.
Hashasi terr Xffl. yy Mool istilalarnn ardndan durdurulabildi
ve Ismailiye kk bir tarikat haline geldi.
105
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
Hashasiler'in eylemleri, Siiler'in Snni halifelik ve kurumunu
ykmay amalayan son ciddi imlerdi. Bu srete ortaya kan
byk Snni canlanmas Islami yasam, dsnce ve edebiyat
etkiledi. Snni canlanmasnn kkleri gemisin derinliklerine
uzanmaktadr. Dini kurumlar uzunca bir sreden beri devletten
aynlms ve reti, hukuk, eitim ve toplumsal kurumlardaki
nceliklerini kskanlkla srdrmst. Ayrca tm bunlar kendi i
mantna gre gelistirerek, hkmetin ve devletin
gereksinimlerinden ve basklarndan ancak dolayl biimde
etkilenmisti. Bu durumun birtakm avantajlar olmustu ama yine de

tehlikeli bir koordinasyon eksiklii ieriyordu. esitli gruplarn

iktidar mcadeleleri ve ordu komutanlarnn zaferleri, devlet ile
tebaa iliskisini yalnzca vergi ve gce dayal hale getirince, devletle
din arasnda artan bir gerilim olmustu. Halk ile ayn etnik kkenden
gelmeyen askeri snfn halktan ayrlmas ve Snniliin klasik siyasi
kurallarn kabul etmeyen mez-hepilerin en st yetkileri ele
geirmeleri bu gerilimi daha da artrd. Hkmdar ile tebaann
arasndaki son kisisel ve ahlaki balarn kopmas sonucunda
teokrasi kkenli toplumda Islamc gelenek byk bir krize girdi.
Hkmet mezhepiler ve askerlerin ynetimine braklrken, kamu
ynetimi de mesleki ve kltrel nitelii daha ok Islamiyet ncesi
kaynaklara dayanan bir kalemiye snfna brakld. Dini alanda bile
Snni retinin alternatifi olan esitli mezhepler ortaya karak
zellikle sehirlerde byk destek grd.
XI. yy baslarnda, Mslman dnyasnn Sii ynetiminde bulunmayan
tek nemli blgesi Snni Mslman Gazneliler'e ait
Horasan'da da Snni canlanmas baslad. Gazneli Mahmud'u
(hkmdarl 999-1030) yanlarna ekmek zere Siiler'in kararl
ama basarsz abalar oldu ama Gazneli Mahmud, Sii aleyhtn
Snni canlanmasnn ncleri olan Kerami mezhebini
106
BOZKIR HALKLARININ GELISI
destekledi. Grevi Gazneliler'den Seluklular devralarak Snni
canlanmasn batya, Badat ve ilerisine gtrdler. Snniler,
Seluklular'n Badat' ele geirmelerini Sii Bveyhiler'den
kurtulus olarak grdler.
Snni canlanmasnn bilinli ya da bilinsiz olarak amac
vardr. Ilki, Sii devlet dzenlerini ykp tekrar halifelii getirmektir.
Ikincisi, Sii dsncelerinin meydan okumasna kars
Snni savunmas yapmak ve yaymaktr. nc ve en zor olan
ise, Islam'n siyasi yasamnn iine din kurumunu dahil etmektir.
Ilk amaca hemen hemen tamamen ulaslmstr. Douda Bveyhiler
ve dier Sii hanedanlar yklarak Snni Islam'n siyasi
birlii elde edilmistir. 1171 ylnda Fatmi halifeliinin kaldrlmasnn
ardndan, Orta Asya'dan Afrika'ya kadar olan Islam
topraklarnda okunan hutbelerde Badat'daki Snni halifenin ad
duyurulmustur. Militan Hashasiler bile yenilmedikleri halde
dalanndaki kalelerine kapanmslar ve Snni dzeni devirme
amalarna ulasamamslardr.
Trkler'in bunlarn olmasn salayan siyasi tutarllklar, dini
ciddiyetleri ve askeri gleri, onlara Islam dnyasna kafiri yenme
gcn, Anadolu'yu Islamiyet iin fethetme gcn ve Bat
Hristiyan dnyasnn saldnlann pskrtme gcn vermistir.
Siiler'e kars da basarl bir mcadele vermislerdir. Bu mcadele,
Horasan'da Snniliin siyasi olarak yeniden dousuyla baslamstr.
XI. yy baslarnda Snni din ve hukuk adamlar, Fatmiler'in Kahire
ve baska yerlerde kendi davalan iin dini propagandaclar
yetisrdikleri Ismaili misyoner okullarn rnek alarak medreseler
amslardr. Nizamlmlk, Seluklu fet-, hinin ardndan Badat'da
bir medrese ams, sonra da medreseler imparatorluun tm

sehirlerine yaylmstr.
Medrese sistemi, Salahaddin ve ondan sonra gelenler taa107
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
fndan Msr'a yaylmstr. Bu din okullarnda, Snni retmenler
tarafndan Fatmi Msr'n okullarndan ve daha radikal olarak
Hashasiler'in gizli elilerinden gelen retilere bir Snni yant
hazrland ve yayld.
Artk Snni zaferi neredeyse tamamlanmst. Bveyhiler'in ve
Fatmiler'in gszl ve kt ynetimi nedeniyle iki tr Siilik
de inanlrln yitirmisti. Siiliin ruhsal ieriinin byk blm
popler dindarlk dzeyinde Sofilie kayd. Sofiler, buyandan
Snni saflarnda kalrken, bir yandan da Snni devlet ve
hiyerarsisinin souk dogmacl karssnda halklarn sezgisel ve
mistik dinlerini anlattlar.
Dini kurumlar yalnzca canlanmadlar, ayn zamanda ilk Islam
devletindeki konumlarndan ok daha iyi bir yere ulastlar. Eski
alardaki kalemiye snfnn yerini, Medreselerde yetisen yeni
Snni brokrasisi ald. Din adamlar hiyerarsileri iinde, ilk kez
siyasi ve toplumsal dzenin ana unsurlarndan biri haline geldiler.
Trkler, en bastan bu yana kendilerini Islami gc ve inanc
koruyup ilerletmeye adadklar militan zelliklerini hi yitirmediler.
Kafir dnyasna kars Dou snrlarnda baslattklar bu
militan zelliklerini, Bat snrlarna tasyarak Hristiyanlk dnyasna
kars da kullandlar. Islamiyet Doulu kafirler ve Batl
Hristiyanlk ile birlikte ierideki din dsmanlarna kars Savunulduu
srada halifelii de denetimi altna almst. Bu sancl,
uzun ve basaryla sonulanan mcadele Trk egemenlii dneminde
Islam kurumlarn ve toplumunu da etkilemistir. Din, Seluklular
zamannda devlet ve ynetim yapsn etkilemeye baslams,
Snni hiyerarsisinin saygnl, gc, rgtlenmesi, devlet
memurlarnn bile dini eitimden gemesi ve bireysel dindarlklar
hzla artmst. Dini kurumun retileri kural haline gelmis,
tutarll artms, etkisi hem halk hem de devlet iinde
108
BOZKIR HALKLARININ GELISI
yaygnlastrmst. Din ile siyasi otoritenin btnlesmesi' Osmanl
sultanlar zamannda gereklesmistir.
Bu arada, Islamiyet'e kars o zamana dek var olanlarn tmnden
ok daha tehlikeli bir tehdit hazrlanmaya baslamst.
Mool beyi Timuin, Cengiz Han unvan ile uzak kuzeydou
Asya'da zor bir mcadelenin ardndan gebe boylarn bir araya
getirerek Moolistan'n basna gelmisti. 1206 ylnda, Cengiz Han
Mool boylarnn tamamn Onon Nehri kaynanda bir toplantya
ard. Bu toplantda, o dokuz at kuyruklu beyaz bayran at,
boylar da ona kars olan ballklarn bir kez daha yinelediler ve
Dev Mool imparatorluu kurulmus oldu.
Kalan Mool ve putperest Trkler ve de gney Sibirya'daki
orman asiretleri bile izleyen yllarda boyunduruk altna alndlar.
Bozkr halklar Cengiz Han tarafndan byk bir istilaya hazrland.

1218 ylnda kuzeydou Asya'y avucunun iine aldktan

sonra batya yneldi. Generali Cebe Noyan'n basnda olduu
Mool ordular Karahitaylar'n lkesini istila ederek Siri Der-ya'ya
kadar tm topraklan alarak Harizm Mslman Trk Sah-l'na
komsu oldular. Yeni yln baslarnda Moolistan'dan gelen bir
kervan, Siri Derya rma zerindeki snr sehri Utrar'da Harizm
valisinin emriyle pusuya dsrlerek neredeyse tamam
Mslman olan 450 tccar kltan geirildi.
Cengiz Han'n intikam ok byk ve ani oldu. 1219 ylnda
ordularn Islam topraklarna srd. 1220 ylnda Semerkand,
Maverannehir ve Buhara'nn tamamn ele geirdi. Moollar
ertesi yl hibir zorluk yasamadan Amu Derya'yi getiler, Nisabur'u
ve Merv'i alarak Dou Iran' istila ettiler.
1227 ylnda Cengiz Han'n lmnden sonra ksa bir duraklama
yasandysa da, ksa sre iinde yeni han saldry srdrmeye
hazrd. 1230 ylnda Harizm devleti ve ordusunun kalntlarna
yeni bir saldr yapld. 1240'da Moollar Bat Iran'
109
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
ele geirmis, Ermenistan, Grcistan ve Kuzey Mezopotamya'ya
girmislerdi. 1243 ylnda Anadolu Seluklu sultannn ordularn
da yenilgiye urattlar.
Yzyln ortalarnda batya doru yeni bir hareket planland ve
uygulanmaya baslad. Cengiz'in torunu Hlagu o srada Pekin'de
hkm sren Byk Han'n buyruu ile Msr'a kadar tm Islam
topraklarn ele geirerek Amu Derya'y geti. Birka ay iinde
uzun sal Mool atllar karslastklan tm direnisleri, hatta daha
nce kalelerinde her trl saldrgana kars koymus olan
Hashasiler'i bile ezerek Iran' bastan asa getiler.
Sonunda Mool ordulan 1258'de Badat'a yneldiler. Son
halife Mutasm bosuna ve ksa bir direnisin ardndan merhamet
istedi. Sehri yakp yamaladlar ve 20 Subat 1258 tarihinde halife
ile ailesinden bulduklar herkesi ldrdler. Bylece bes yzyldr
Snni Islam'n bas olan Abbasi Hanedan sona erdi.
Yklsnda bile hl Islam'n birliinin simgesi ve hukuki
merkezi olan byk tarihi halifelik kurumunun ortadan kaldrlmas,
yalnzca devletin ve hkmranln ds grnslerinde
deil, bozkr halklarnn son byk istila dalgasnn yol at
deisimle nceki yzyllardan farkl kanallara ynelen Islam
uygarl asndan da Islam tarihinde bir an sonu olmustur.
Ancak halifeliin yklsnn moral etkileri bazlarnn syledii
kadar byk olmamstr, nk halifelik uzun sredir etkinliini
kaybetmisti. Moollarn tek yapt zaten lms olan bir seyin
hayaletini ortadan kaldrmak olmustu. Askeri ve siyasi gler
asndan halifeliin yok olmas pek fark etmemisti. Sultanlk
Islam devletlerinin tmnde hukukular ve dini kurumlar
tarafndan kabul edilmis ve eskiden halifelerin olan dini unvanlar
sultanlar almaya baslamslard.
Mool istilasnn etkileri yol at zarann boyutlar ve yaygnl
asndan da abartlmstr. Mool istilas klasik Islam uy-

110
BOZKIR HALKLARININ GELISI
garlmn rmesi, hatta sonrasnda Ortadou'da grlen toplumsal,
ekonomik, kltrel ve siyasi basarszlklarn tmnn
nedeni olarak gsterilmisti. Ancak tarih, dikkatlice ve gnmzdeki
savas deneyimleriyle birlikte deerlendirildiinde, varlan
yarglar yumusams ve bu grs ya byk oranda deismis
ya da tamamen terk edilmistir. Artk Mool istilasnn ykc
etkilerinin eskiden dsnld kadar byk ve kalc, hatta
yaygn olmad sonucuna varlmstr. Modern standartlara gre
hi sphesiz nemsiz saylabilecek Mool fetihleri o ada
gerekten ykcyd. Baz blgeler tamamen yaklp yklms ve
insansz braklmst. Ancak Moollar o dnemde ve de ondan
sonra Arap kltrnn ana merkezi olan Msr' isgal edemedikleri
iin Msr dolayl olarak etkilenmisti. Yalnzca basknlara urayan
Suriye, 1260 ylndaki Ayn Jalut savasnda, Msr Memkk
ordusunun Moollar' kesin bir yenilgiye uratmasndan sonra,
Msr sultanlna balanarak Mool saldrlarndan konnmus-tu.
Anadolu, Iran'daki Mool varl tarafndan pek ok adan tekrar
biimlenmis ama yine de en byk ve son Islam imparatorluunun
besii olmustur. Iran en fazla zarar grd halde, lkenin
tamam etkilenmemisti. Moollar'a kendi istekleriyle boyun een
gneydeki yerel hanedanlarn istilaclar tarafndan
yamalanmayan sehirleri gelismeyi srdrmstr. Eski Persis olan
Fars yine Iran milli yasantsnn odak merkezi olmus ve Eski
Persepolis'in elli kilometre ilerisindeki Siraz, Moollar'dan sonra
Pers kltrnn canlanmasna tanklk etmisti. Sair Hafz (13201389) ve Sadi (1184-129D, gk bilgini Kutbeddin (lm 1310)
ve pek ok kisinin Iran mimarisinin en byk basars olarak
grdkleri Meshed'deki Gevher Shad camisini insa eden Qawam
al-Din (lm 1439) dnemin nemli kisilerindendir.
Iran'n istila edilen blgelerinde de hzl bir yenilenme germ
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
eklesmistir. Fethin ilk sokundan sonra Mool hanlan' Iran'da
siyasi istikrarl bir dneme izin vermislerdir. Sehir yasamnn, ticaretin
ve sanayinin yeniden kurulmasn tesvik etmisler, yararl
bilim olarak dsndkleri seyleri gelistirmislerdir. 1295 ylnda
Islamiyet'i benimsemelerinin ardndan Islam edebiyatn bile
desteklemislerdir. XIV. yy'da Mslman hanlar grkemli dini
yaplar insa ettirmislerdir. Bir bakma Mool fetihleri Ortadou'nun
sallanmakta olan uygarlna yeni bir yasam vermeye
yardmc olmuslardr. Dou Akdeniz ve Iran uygarlklarn bir
devlet altnda birlestiren ilk. Arap fatihler yeni bir kltrel ve
toplumsal iliski a baslatmslard. Benzer biimde, Moollar da
Ortadou ve Uzakdou uygarlklarn ilk kez bir tek hanedan
altnda bir araya getirerek ticaret ve kltr zerinde etkili
olmuslardr. Moollar'in Avrupa ile yeni ve karslkl faydalar
salayan iliskilere kaplarn amalar sonucunda pek ok
Avrupal, Ortadou'da Mslman olmayan hkmdarlarn olmasn
frsat bilerek in'e giden karayolunu kesfe ktlar. Iranl

tarihi Rasidddin'in (1247-1318) Cami el-Tevarih, farkl uygarlklar

arasndaki bu iliskilerin bir meyvesidir. Bir hekim ve
vezir olan Rasidddin Musevilii brakp Mslmanl semisti.
Olcaytu han ve Gazan han onu evrensel bir tarih derlemesi
yapmak zere grevlendirmislerdi. Rasidddin aralarnda Kesmirli
bir Budist kesis, bir Frank kesisi, baz Iranl bilim adanlan
kabile gelenei uzman bir Mool ve iki inli bilim adamnn
olduu bir ekip kurdu. Bu ekiple birlikte Ingiltere'den in'e
uzanan genis bir dnya tarihi yazd. Rasidddin ve hanlan kendi
uygarlklar dsna kan evrensel bir tarih yazma konusunda
Avrupa'dan bes yz yl nce davranmslard.
Mool Istilalar Irak'a kalc zararlar vermis, Irak ve Badat,
Islam dnyasndaki merkezi konumlarna bir daha kavusamamslardr.Istilann sonucunda ncelikle sivil hkmet devril112
BOZKIR HALKLARININ GELISI
mis, sonra da lkenin refahnn, hatta varlnn bal> olduu
hassas su kanallar kmstr. Yeni devlet dzeninin denetimi ele
geirmesiyle Iran'da refah ve dzenin yeniden salanmasna
karsn, Irak'taki ykm srmstr. Iran'n Mool hkmdarlar,
baskenti Azerbaycan'da kurmuslar, yasadklar Tebriz byk ve
zengin bir sehir haline gelmistir. Irak bir snr eyaleti olmustu;
Bedeviler Moollar'in aklan gediklerden buraya giriyor ama
Moollar gittii halde onlar kalyordu. Frat ve Dicle vadisi,
batda elik ve kum duvaryla Akdeniz lkelerinden kopartlms,
dousunda bal bulunduu Pers merkeziyle evrelenmis ve artk
Dou ile Bat ticareti iin bir yol olmaktan kmst. Ticaret
kuzeye ve douya doru Anadolu ile Iran'a, batya ve gneye
doru da Msr ve Kzldeniz'e yn deistirmisti. Bylece Irak ile
halifelerin sehri gzden dsmst.
Halifeliin yklmasndan sonraki dnemde Ortadou'nun iki
byk kltr blgesi arasnda bir blnme yasand. Kuzeyde
merkezi Iran yaylasnda olan, banda Anadolu ile Osmanl
Trkleri'nin Avrupa'da fethettikleri, topraklara, douda Orta
Asya'ya ve Hindistan'n yeni Mslman imparatorluklarna
uzanan Iran uygarl yer alyordu. Bu lkelerde din ve dilbilimlerinin,
hukukun dili Arapa'yd, ancak Arap edebiyat ok az
biliniyordu. "Iran Intermezzosu" srasnda baslayp Trk hanedanlar
dneminde-srerek Moollar ve sonrasnda yeni bir
rnesans yasayan Mslman Iran gelenekleri sanatsal ve edebi
yasama egemendi. Iran'n dousu ve batsnda, Orta Asya ve
Anadolu'da Trkler arasnda Pers klasiklerinden etkilenen ve
beslenen yeni edebiyatlar ve diller douyordu.
Iran blgesinin gneyinde, batdan ve gneyden Afrika ktasna
inen yollaryla yeni bir merkez olan Msr ile Arapa konusan
eski uygarlk merkezleri ve ihmal edilmis Irak eyaleti bulunuyordu.
Buralarda baz Pers etkilerine sanatta, zellikle de
113
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
mimaride rastlanmasna ramen Pers dili ve edebiyat- pek bilinmiyordu

ve edebi kltr, eski Arap edebiyat izgisinde ilerliyordu.

Moollar ve Trkler siyasi adan her yerde egemendi. Akdeniz'den
Orta Asya ve Hindistan'a kadar uzanan lkelerde Mool
ya da Trk hanedanlar hkm sryorlard. Memlukler'in SuriyeMsr Imparatorluu bile Karadeniz'in kuzeyindeki Kpak
lkesinden getirtilen Trk Memlukler'den olusan bir ynetici snfn
idaresinde bulunmakta ve savunulmaktayd. Daha sonra da
erkezler ve Kafkaslardan gelen baskalar onlara yardm etmisler,
hatta baz yerlerde yerlerine gemislerdi.
Iki blge arasndaki giderek byyen bu siyasi atsma ve
kltr esitlilii anda birlestirici ana unsur dindi. zellikle
Seluklular dneminde Gazali'nin Snnilik ve mistiklii uzlastrmasndan
sonra kendini Sofi sekliyle ortaya-kyordu. XI.
yy'da Snni canlanmas Islam birlestirmek zere epeyce yol almst
ama henz grevini tamamlamamst. Sra gebelere ve
krsal blgelerde yasayanlara gelmisti. Gebeler sivil hkmetin
yklarak byk halk kitlelerinin harekete getikleri bir ada ok
nem kazanmslard. Sofizm zellikle Trk boylarn ok
etkilenmisti. Trkler ilk kez, ounluu Trk olan ve inanlar,
dini retilerin karmask dogmatiklii ile iliskili olmayan
mistikler tarafndan Islamiyet'e sokulmuslard. Gazali'nin
uzlasmas sayesinde teoloji ile mistiklik i ie girmeye baslamst.
Dinbilimciler ile halk kafirlerin fetihleri ve hakimiyetleri
yaknlastrms. Sonrasnda ibadet ve inan biimlerinde ok
farkllklar, kimi zaman aralannda atsmalar olmakla beraber,
Sofiler de dogmaclar da ayn Snni dini uygulamslardr.
Sofi kardeslii, XII. yy'dan itibaren insanln byk blm
iin dini yasamn karakteristik ifadesi olmustur. Sofilik, Islam
birliinin birlestirici unsuru, dini duygu ve balln temel ifa114
BOZKIR HALKLARININ GELISI
desi, giderek de entelektel kltrn, hatta siyasi gc kayna
haline gelmistir. Modern a baslarnda, Mslman Ortadou'ya
egemen olma rekabeti iindeki iki g olan Iran ve Trkiye'nin
basndaki hanedanlar, kkenlerinden gelen Sofi rgtlerin ve
ideallerin byk lde etkisinde kalmslardr.
115
6. BLM
MOOLLARIN ARDINDAN
Halifeliin ykls ve Mool fetihlerinin ardndan Mslman
Ortadou'da Iran, Trkiye ve Msr olmak zere byk g
merkezi ortaya kt. Iran. baslangta putperest, sonrasnda
Mslman olmus, te yandan da Mool kimlii ve geleneinin
nemli unsurlarn koruyan Mool hanlarnn hakimiyetindeydi.
Trkiye, Mslman Trk beylerinin hakimiyetindeydi, sonra bir
dnem Mool hakimiyetini kabul etmis ve Mool Ira-n'nn
kltrnden byk lde etkilenmisti. Msr, ou Trk olan
Memluk sultanlarnn hakimiyetindeydi ve Mool istilasna
direnisinde basarl olmus, ancak pek ok adan dnyann o
dnemdeki efendilerinin etkisinde kalmst. Ortadou'nun kenarndaki

Orta Asya ve Rusya'da kalan teki iki Mool hanl,

Mool dnyasnn politikalarnda ve Islamiyet'i setikten sonra da
Ortadou politikalarnda rol almslardr.
Iran baslca g merkeziydi. Badat' fethettikten sonra kuzeybatya
ekilen Hlagu Han ve sonraki seksen ylda onun yerine
gelenler Iran etrafndaki topraklar ynetmislerdir. stnlklerini
kabul ettikleri Moolistan Byk Hanlanna ballklarnn
gstergesi olarak Iran'n Mool Hanlarna blge hkmdarlar,
Il-han anlamnda Ilhanllar deniliyordu. Ilhanllar Iran'
genel olarak bars bir siyasetle ynetmisler ve Mslmanl
semeden nce bile tm dinlerin mensuplarna esit hosgr
gstermisler, esit olanaklar tanmslardr. Ilhanllar'n temel ds
politikalar fetihlerini batya doru genisletmekti. Anadolu'da
116
MOGOLLAR'IN ARDINDAN
Seluklu sultanlarn yenmisler, Anadolu beyliklerini -Kendilerine
balamakla ve bir isgal blgesiyle yetinmislerdir. Memluk
sultanlna kars daha byk bir mcadele vermislerdir. 1259
ylnda Hlagu Tebriz'den yeni bir kampanya yrtmeye baslayarak
Ermenistan ve Yukar Mezopotamya'y geip, gneye Suriye'ye
ynelerek Halep ve Sam' ele geirdi. Ancak 1260 ylnn
Eyll aynda, Filistin'deki Ayn Calud'da bir Mool nc baskn
birlii Baybars adl bir Kpak Trk'nn komutasndaki Msr
Memluk ordusu tarafndan yenilgiye uratld. Suriye'nin tamam
Msr ordusu tarafndan tekrar ele geirildi. Bunun ardndan
Moollar Suriye'yi almak iin ok urastlar ama her defasnda
Memlukler tarafndan geri pskrtldler..
Bu dnemde Hristiyan Avrupa ile Moollar arasnda ilgin
ama sonu alnamayan diplomatik iliskiler yasanmstr. Bu iliskiler
ortak dsmanlar Mslmanlar'a iki cepheden savas amay
amalyordu ama imlerinden bir sonu alnamad. Msr
Sultan olan Baybars ile Rusya' daki Mool devletinin han Berke
ile aralarnda bir ittifak yaptlar ve Berke bamszln ilan edip
Mslman oldu. Ileride Altnordu Hanl olarak tannacak lkesi,
Kpak Trk nfusa sahip bir Islam devleti olma yolunda
ilerliyordu.
Iran ile Msr atsmas on yllar boyu, Gazan Han'n Islamiyet'i
kabul etmesinden sonra bile srd ve sonunda 1323 ylnda
bans anlasmas yapld. Bu srada Ilhanl krall da onlardan
ncekilerin kaderini yasyordu. 1336 ylnda Ilhanl hkmdar
Ebu Said ldkten sonra Iran tekrar yerel hanedanla-nn
ynetimindeki kk devletlere blnd. Ancak bu devletlerin
mrleri ksa oldu. Orta Asya'da da Moollar'm basna Timur
geti ve Harizm ile Maverannehir'i aldktan sonra, Iran'a girerek
yedi yl iinde lkenin tamamn ele geirdi. Iki kez Altnordu
hann yenilgiye uratt ve Hindistan' bast, Irak' ye117
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
rel hanedann elinden alarak hakimiyetine kattktan sonra Suriye'yi
geip Memluk sultanna egemenliini kabul ettirdi. Anadolu

1394 ve 1400 yllannda Timur'un istilasna urad. Timur

1402 ylndaki Ankara savasnda Osmanllar' ar bir yenilgiye
uratarak Osmanl sultan Bayezid'i esir ald ve 1405 ylnda in
istilasna hazrlanrken ld.
Mool kkenli Trklesmis ve Islamlasms bir asirette doan
Timur'un toplumsal gemisi olduka mtevazyd. Cengiz Han'n
hanedanndan bir prensesle evlenmisti. Karma Mool ve Trk
ordularna Moollar hakimdi ama ordu ounlukla Trkler'den
olusuyordu. Timur'un nceki Mool hkmdarlarnn tersine,
dindar bir Mslman olduu sylenir ya da bu onun iddiasdr.
Gereklestirdii byk ykmlar srasnda Islam dinine ait binalara
ve alsanlara gereken saygy gstermeyi unutmamstr. Fetihleri
Hlagu'nun fetihlerinden daha ykcdr ve Altay istila
dalgalanln sonuncusu olmustur. lmyle, X. yy baslams olan
bozkr halklarnn byk hareketi son bulmustur ama boylarn
akn devam etmis, daha da nemlisi Ortadou'daki gebe
halklar sehir yasamna ve uygarla girmeyi srdrmslerdir.
Timur byk bir fatihti ama bu basarsn imparatorluklar
kurmada bir gsterememisti ve lmnn ardndan genis topraklar
dalmstr. Osmanllar ve Memlukler, Anadolu ve Suriye'deki
hakimiyetlerini srdrmslerdir. Karakoyunlu ve Akkoyunlu
adlarnda iki Trkmen boyu Bat Iran, Mezopotamya ve
Dou Anadolu'nun denetimlerini ele almay basarmslard.
Timur'un soyu hakimiyetlerini ancak Dou Iran'da ve Maverannehir'de
srdrebilmistir. Baskentleri Buhara, Semerkand,
zellikle Herat parlak bir uygarln merkezleri haline gelmistir.
Timur hanedan zamannda mimaride, sanatta, hem Farsa hem
de-dou Trk dillerinde edebiyat ve bilim alanlannda b118
MOGOLLAR'IN ARDINDAN
yk basanlar kazanlmstr. Trk dilinin byk klasik a olan bu
dnemde yazlan eserler Konstannopolis'ten Uzakdou ve
Hindistan'a dek tm Trk halklarnn kltrel gelisimini kalc bir
biimde etkilemistir.
Sonuta Arapa konusulan lkelerde arlk merkezi Irak'tan
Msr'a kaymstr. Hallar dneminde Irak, gsz ve rgtten
yoksun olmas, hem istilaclar hem de tccarlarn gelecei Akdeniz'e
uzak olmas nedeniyle bir Mslman ss olma olasl
yoktu. Alternatifi tek bir rman sulad vadiden olusmas
nedeniylen merkez bir hkmet gerektiren teki ticaret yolu
Msr'd. Zaman iinde Msr Hallar' Yakndou'dan atan yeni
fetih savaslarnn ss haline gelmisti. Memlukler Ilhanl
ordularn pskrtp Arap dnyasnn byk blmn Mool
istilasndan kurtarmalarn salayan kaynaklar Msr'dan elde
etmislerdi.
XII. yy ortalannda Selahaddin'in kurduu Eyyubi hanedan
denetimi yitiriyor, etkin g Trk Merrilukler'in eline geiyor
du. Eyyubi sultanlnn Msr'daki son krizi, Fransz Kral IX.
Louis tarafndan dzenlenen hal seferi srasnda, 1250 yln
da Sultan'n lmyle baslad. Sultann cariyesi Sajar al-Durr'un

(Inci Aac) kriz srasnda saduyusu sayesinde Mslman dev

letinin ve ordusunun istikrarn korudu. Sultann lmn giz
leyerek olu Turan Sultan Mezopotamya'dan dnnceye dek
onun adna emirler verdi. Ksa srede Turan Sah Hal ordusu
nu yenilgiye uratt. Kral Louis cann ve taraftarlarndan bazfcj
j
lann kurtarmak iin aldklarn geri verdi ve ykl bir tazminat $'
demek zorunda kald. Turan Sah' da Baybars komutasnda
ki Memlukler ldrd ve Eyyubi mesrutiyeti grnts vermek
iin Sajar al-Durr'u sultan ilan ettiler. Ancak bu anlaml hareket
leri Suriye'nin Eyyubi beylerine hanedanlarnn Msr'da devril
dii gereini kabul ettiremedi ve hemen ardndan yeni kadn
119
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
"sultan" tahttan inmesini isteyen beyler koalisyonu ile karslast.
Badat'taki halife bile tm bu olan bitenlerle dorudan ilgilenmedii
halde bir kadnn tahta karlmasna itiraz etti. stne
stlk bu kadn kendi haremindendi ve onu Msr sultanna hediye
etmisti. Halife Suriyeli Eyyubi beylerini destekleyerek Msr'daki
Memlukler'e kendilerine bir sultan semelerini buyurdu. Bir Msr
tarihisine gre halife Memlukler'e "Eer iinizde seecek bir
erkek kalmadysa syleyin, biz size gndeririz."1 demisti,
1260 ylnda, Memluk generali Baybars, son Eyyubi'nin lmnn
ardndan kan karsklkta sultanlm ilan etti. Baybars
da Selahaddin gibi Mslman Msr ile Suriye'yi bu kez daha
kalc olacak sekilde tek bir devlet altnda birlestirdi. Yeni devletin
doudaki ve batdaki ds dsmanlarn yenerek yeni bir
toplumsal dzen kurmaya baslad. Selahaddin, Badat'taki Abbasi
halifesinin hakimiyetini resmi olarak kabul etmis ve Msr'n
Snnilie dndn aklamst. Baybars, Badat'taki Mool
fatihlerden kaan bir Abbasiyi kabul edip halifelii Ka-hire'ye
getirdi ve onu ilk glge halife ilan etti. Bu glge Kahire halifeleri
tamamen gszdler ve tek isleri tahta kan yeni sultan iin
tren dzenlemekti. 1517 ylnda Osmanl Trk-leri'nin Msr' ele
geirmeleriyle halifelikleri sona erdi.
Baybars ile haleflerinin yar feodal Memluk sistemi, Eyyubiler'in
Suriye ve Msr'a getirdikleri Seluk sisteminden bir uyarlamayd.
Sistem Mool deneyiminden ve Msr'da yasamaya devam
eden Mool gmenlerinden etkilenmisti. Moollar'n Islam
direnisinin bu kalesinde bile nemli bir saygnl vard. Bir
dnem Memlukler Mool silahlarn, yntemlerini ve hatta davranslarn
ve giysilerini taklit etmislerdir.
Bir Memluk subay mr boyunca ya da daha ksa bir sreliine
bir umara sahip olurdu. Genellikle topraklarnda otur120
MOGOLLAR'IN ARDINDAN
maz, Kahire'de ya da tmarnn olduu blgenin byk sehrinde
otururdu. Sistemde gelir mlkiyetten daha ok nemli olduu iin
Bat feodalitesinde olduu gibi malikaneler, satolar ya da gl
yerel otoriteler gelismemistir.

Memlukler satn alnms kleler olarak Msr'da renim ve

eitim grmslerdi. Baslangta bunlar Karadeniz'in kuzey kylarndan
gelen Kpak Trkleri'ydi ama sonralar aralarna Mool
asker kaaklar, baska rklardan insanlar, Yunanllar, Krtler,
erkezler, hatta Avrupallar bile karsmslardr. Hakim olan snfn
dili Trke ya da erkeze'ydi ve ou, baz sultanlar bile, Arapa
bilmezlerdi. Baybars ve ondan sonra gelenlerin gelistirdikleri
Memluk devleti, askeri ve sivil seklinde ok ince dzenlenmis bir
ifte ynetimin kontrolndeydi. Ikisinin de basnda sivil kadrolu
Memluk subaylan yer alrd. 1383 ylma dek Memluk sultanl
ounlukla babadan oula gemistir. Bu yldan sonra erkez ya da
Ikinci Memluk sultanlnda tahta geenler. en gl komutanlar
olmustur. Bir sultan ldnde, tahta geecek gerek sultan
belirlenene kadar ksa sreliine olu babasnm yerine geerdi.
Msr iin, Avrupa ile yap ve Avrupa'nn Ortadou araclyla
Uzakdou ile yapt ticaret, gerek ticari adan gerek de
kazandrd gmrk vergileri asndan byk nem tasyordu.
Memluk hkmetleri gl olduklar zamanlarda, Msr'a bir
lde refah salayan bu ticareti koruyup tesvik etmislerdi.
Ne var ki, Baybars tarafndan savusturulan Mool tehdidi henz
tamamen yok olmamst.-1400 ve 1401 yllarnda Timur'un TrkMool gleri Suriye'ye girerek Sam' yamalad-^ 1ar. Moollar'n
ardndan gelen veba, ekirge srleri ve basbos kalms Bedeviler
onlarn braktklarm tamamladlar. Memluk sultanl askeri ve
ekonomik gcne inen bu darbelerden
121
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
bir daha asla tamamen kurtulamad.
XV. yy'daki mali ve ekonomik zorluklar, transit ticaretten elde
edilebilecek en fazla paray kazanmaya ynelik yeni bir mali
politikay da beraberinde getirdi. Bu politikaya ynelik olarak
baslca yerel ve transit rnlerin tekellestirilmesi yntemi
benimsendi. Avrupa ykselen fiyatlara tepki gsterdi ve bu durum
Msr'n ekonomik yasamn ok uzun vadeli olarak etkiledi.
Orta ve Dou Anadolu, Konya veya Anadolu Seluk sultanlarnn
ynetimindeydi ve git gide bir Islam devletine dnserek
Yakn ve Ortadou'daki Islam uygarlnn ayrlmaz bir
paras haline gelmisti. Seluk monarsisinin gelismesi sonucunda,
lkeyi fethetmis ve smrgelestirmis olan asiretlerin ve
gebelerin siyasi bamszlklan kstlanms, halkn inanc, din
adamlan tarafndan olusturulan bir hiyerarsinin denetimi altna
alnmst. Mslman hukukular, brokratlar, din adamlan, esnaf
ve tccarlar yeni smrgelesen topraklara yerlesmis ve klasik
Islam'n sehirli uygarln getirmisler, krsal blgelere de Islam
devletinin ve yasamnn geleneksel rneklerini be-nimsetmislerdi.
Seluk devletinde Mool istilasnn sokuyla onarlmaz yaralar
almst. Yaklask yarm yzyl abalad ama XIV yy baslarnda
ykld. Merkezi devlet otoritesinin kmesi ve Anadolu'ya
Moollar'dan kaan yeni Trk gebe aknlarnn baslamas
sonucunda snrlarda tekrar savaslar kt. XIII. yy sonlan ile XIV.

yy'da, Bat Anadolu'nun siyasi ve askeri yasamna snr boyundaki

savaslar, dinde de dervisler hakim oldu. Bat Anadolu'nun
tamamna Trk ve Mslman hakimiyetini yayan Bizans'a kars
yeni bir dalga baslad.
Yeni fetihleri paylasan beyliklerden gl ve byk bir
impartorluk durumuna gelen yalnz biri oldu. Bu beyliin
122
MOGOLLAR'IN ARDINDAN
ad XIV. yy'n ilk eyreinde basnda olan kurucusu Osman
Bey'den gelmektedir. Beylik, Bizans'n Bithynia snrlarnda ve
Konstantinopolis'in savunma hatlarnn ok yaknnda yer almas
nedeniyle daha byk grevler stlenip, daha byk olanaklara
sahip olmus ve baska yerlerden destek bulabilmistir. Osman Bey
ve onun yerine geenler, Bizanshlar'a kars srekli bir snr savas
srdrmslerdir. 1326 ylnda fethettikleri Bur-sa'yt hzl bir
sekilde byyen devletlerine baskent yapmslardr. 1354 ylnda
anakkale Boaz'n geerek Avrupa'ya giren Osmanl gleri,
birka yl sonra Gelibolu'yu, daha sonra da yz yl sresince
Avrupa'daki baslca sleri durumuna gelecek Edirne'yi ele
geirmislerdir. Srplar ve Bulgarlar ile yaplan zellikle Meri
(1371) ve Kosova (1389) savaslaryla Balkan yarmadasnn
byk bir blm Osmanl ynetimine girmis, girmeyenler de
bal olmuslard. Bunun sonucunda da Bulgaristan, Srbistan ve
Makedonya'da kazanlacak zaferler hzlanms oldu.
Osmanllar Avrupa sahnesine yalnzca askeri yoldan kmamslardr.
Avrupa'ya yerlesmelerinin ardndan, ticari rakipleri
Venediklilerle savas durumundaki Cenevizliler, Osmanllardan
askeri yardm talep etmisler, karslk olarak da mali yardm teklif
etmislerdi. adas Bizans tarihisi Kantakuzenos sunlan syler:
"...Cenevizliler ok miktarda para vaadinde bulunarak, bu
iyiliklerinin sonsuza kadar Ceneviz halknn ve senatosunun
kalplerinde kalacan bildirdiler."2 1352 ylnda yaplan ilk
Osmanl-Ceneviz ticari anlasmas ile Avrupa ve Ortadou
tarihinin baslca konularndan biri tekrar onaylanmstr.
Osmanl'nn drdnc padisah 1. Bayezid (1389-1401) tahta
kt srada imparatorluk Avrupa'da ve Asya'da nemli topraklara
sahipti. Bayezid lkesine yeni bir karakter kazandrmay
amalayan olduka hrsl bir kisiydi ve douya ynelip Trk
123
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
beyliklerini art arda yenerek Anadolu'nun tamamn hakimiyeti
altna ald. Osmanl padisahlar, genel bir yaklasmla en basndan
beri "sultan" unvann kullanyorlard. Bayezid bunu zellestirerek,
Kahire'deki "halife"den "Rum Sultan" olarak tannmasn
istedi. Anadolu Seluk sultanlarnn bu eski unvanlar,
Anadolu'nun eski Islami monarsisinde ve hatta Ortadou Islam
Imparatorluunda da iddia tasnmas anlamna geliyordu.
Bayezid'in 1396 ylnda Nibolu'da Balkanlar' kurtarmaya gelen
Bat Avrupa svalyelerini yenmesi onu tesvik etti. Ama ondan
daha gl bir fatihle karslasmst. 1402'deki Ankara savasnda

Timur tarafndan yenilgiye uratlp esir dsen Bayezid, intihar

ederek yasamna son verdi. Osmanl topraklan, Bayezid'in sultan
olduu zamanki snrlanna dek daralmst. Oullar arasnda da bir
i savas tehdidi belirdi ve byk olaslkla toplumsal kkenli olan
bir dervisler isyan baslad. 1. Mehmed 1413 ylnda kardeslerini
yendi. 1. Mehmed ve ondan sonra gelenler bir sre daha esitli
kesimlerin isyanlanyla urasmak zorunda kaldlar.
1. Mehmed tahta kald sre boyunca, Osmanl devletini eski
durumuna getirmek ve pekistirmekle urast. Olu II. Murad
dneminde (1421-1444 ve 1446-1451) nemli ve byk deisiklikler
gereklesti. Yeni topraklar ele geirildi ve Avrupa'da
Srplar, Macarlar, Yunanllar ve Hallar karssnda byk zaferler
elde edildi. Anadolu'da ise daha nce Bayezid tarafndan
fethedilen yerler bir kez daha alnd. Sonrasnda bans ve glenme
dnemine girildi. Osmanllar gerek anlamda bir Islam saray
yasam olusturdular ve yazarlar, sairleri, Mslman bilginlerini
desteklediler. Bu dnemde, edebiyatta Trk milli bilincinin ortaya
kmas dikkat ekici bir gelismedir. Sultan Murad bu bilinci
tesvik etmis, siir bile yazmstr. Sultan Murad zamannda"
Ouzlar'n tarihi ve efsaneleri arastnlmstr. Osman124
MOCOLLAR'IN ARDINDAN
l hanedann Trk asiret geleneine ve efsanelerine balayan,
kkenini Ouz Han'a kadar vardran arastrmalar yaplmstr.
Mslman hanedan devleti ilkesine bal ve Osmanl hanedanna
sadk olan gvenilir komutanlarn ortaya ks ile birlikte tm bu
yeni saray ve hanedan dsnceleri desteklenmistir.
XIV. yy sonlarna doru baslayan, 1430 ylndan sonra da
dzenli biimde devam eden Hristiyan halk arasndan Osmanl
ordusu ve devlet hizmetinde grevlendirilmek zere devsirmelerin
toplanmas Osmanl hanedannn gcne g katmstr. XVTI. yy
Ingiliz tarihi William Seaman'n evirisine gre, XVI. yy
Osmanl tarihilerinden Hoca Efendi olarak da tannan Sadeddin,
devsirme sistemini syle anlatmstr:3
"Sultan vezirlerinden dinsizlerin iinden askerlie uygun cesur ve alskan
genlerin seilip Mslman yaplmasn istemistir. Sultann bu is iin
grevlendirdii kisiler farkl lkelerden yaklask bin kafir ocuu toplayp
asker olarak eiteceklerdir. Bu dinsiz genler dindar kisilerin yannda
olacaklarndan gnllerine Islamiyet'in s dolacak ve sahte dinin kirinden
annacaklardr."
Bu sayede Hristiyan halkn enerjisi ile dervislerin ruhu Osmanl
hanedanna hizmet edecekti. Seluklularn siyasi ve dini
deisiklikleriyle dzenlenen Snni Islam modellerine gre gelisen
devlet ile hl snr boylar geleneinin hakim olduu ordu
arasndaki birlesme sorunlarna uygun bir zm getirilmis oldu.
Osmanl devletinde Islam dini kurumu olgunluk dnemine
ulasms, Snni devletiyle tam bir btnlesme gereklesmistir.
Artk Islamiyet gerek bir kurumsal yapya kavusmustu. Seriatn
onaylad en st dini otoritenin baskanlnda, belirli gleri ve
grev olan profesyonel ve eitimli din adamlannn hiyerarsisi sz

konusuydu. Ileri derecede maddi uygarla sahip olan bir

Mslman devletinde, Islam Seria'n lkenin et125
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
kin hukuku yapmak iin gsterilen tek ciddi aba Osmanllara
aittir. Osmanllar, din bilginlerine ve yarglanna daha nce esi
grlmemis otorite, g ve stat vermislerdi.
1451 ylnda II. Mehmed, babas Sultan Murad'n yerine geti.
Yeni sultana corafi olarak ikiye blnms bir imparatorluk miras
kalmst. Artk Anadolu Ortadou Islam uygarl ile yeniden
biimlenmis ve bu uygarla benzemis eski bir Islam topra
olmustu. Henz ele geirilen Rumeli, hl bir snrboyuydu ve
snrboylannda yasayanlarn davrans ve idealleri ile dervislerin
mistik inanlannn etkisi altndayd. Eski ve yeni iki baskent Bursa
ile Edirne arasnda yeni bir ba kurmak gerekiyordu. Sultann
tahta gemesinin iki yl, kusatmann baslamasnn yedi hafta
ardndan 29 Mays 1453 tarihinde yenieriler tarafndan
Konstantinopolis'in yklms surlarna son bir saldr gereklestirildi.
Son Konstantin, askerleri ile birlikte .savasrken ld.
Hilalli bayrak, Ayasofya'nn kubbesine dikildi, sultan da imparatorluk
sehrine yerlesti.
126
7. BLM
BARUT IMPARATORLUKLARI
Mslmanlarn yzyllardr sahip olmak istedikleri Konstannopolis'i
ele geirmeleriyle birlikte son para da yerine oturmus
oldu. Sultan II. Mehmed, bu fethin ardndan Fatih adn ald. Fatih
Sultan Mehmed, Asya ile Afrika'nn ve onlar sekillendiren iki
gelenein birlesmesini tamamlams oldu. Snr savaslar beylii
bir imparatorluk olurken, lideri de imparator olmustu. Bu zaferle
Osmanl Sultanl Islam'n Bat'ya ynelmesinde ald nc
roln kesinlesiyor ve Islam dnyasnda nemli lde saygnlk
kazanmasn salyordu.
Sultan II. Mehmed'in padisahlnda bundan sonraki dnem
Avrupa ve Asya snrlarna dzenledii fetihlerle geti. Avrupa'da
Mora'daki son Rum despotluklann ald, Srbistan ve Bosna'y
Osmanl topraklanna katt ve Yunan adalannn ounu ele geirdi.
Asya'da Cenevizlilerden Amasra'y, Mslman beyinden Sinop'u
ve Yunan imparatorundan Trabzon'u ald. Ancak daha douya
ilerlemeyi ya da Mslman hkmdarlara kars savas amay asla
istemiyordu.
Sultan II. Mehmed, 1473 ylndaki savasla kendisine meydan
okuyan Dou Anadolu ve Mezopotamya Trkmen hkmdar
Uzun Hasan' yenilgiye uratt. Ancak bu zaferini ilerletmeye
alsmad. Bunun nedenleri, XVI. yy tarihisi Kemalpasaza-de'nin
yazms olduu sultann bir konusmasnda syle anlatlmstr: "Bu
saldns yznden Uzun Hasan'n cezalandrlmas doru oland
nk Islam'n byk sultanlarnn hanedanlan-nn yok edilmesi
doru olmazd."1 Asl nemli olan, sultann,
127

ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI

Avrupa'daki nemli isi olan cihada engel olmasyd."
te yandan Osmanl sultanlar gney ve dou snrlarnn
tesinde nemli deisikliklerin olduu Mslman topraklarna
ilgisiz kalamazlard. XIII. yy'n ortalarndan itibaren Msr ve Suriye'de
hkm sren Memluk sultanlnn ykls bu deisikliklerden
biriydi. Son zamanlarnda Msr sultanl bir tr Arap
Bizans haline gelmisti. Kuzeyde ve douda, Anadolu ve Iran
yaylasnda, Islamiyet'in kltrel ve siyasi liderliini ele geirmis
olan Trkler ile Iranllar arasnda yeni. devletler ve toplumlar
ortaya kyordu. Genellikle Trkler ve Iranllar'n kendi dilleriyle
adlandrlan yeni bir uygarlk olusmaya baslyordu. Suriye ve
Msr'da, artarak doudan gelen byk etkilere ramen eski dzen
korunabilmisti. Eski Islam kltr Arapa sekliyle ok uzun yllar
srmst. lkeyi savunan Memluk askerleri Nil vadisini istilalara
kars korumuslard. ounluu'Memlukler'in oullar ve onlann
yerine geenlerden olusan Suriyeli ve Msrl yetkililer devleti
ynetmis, bununla birlikte de klasik Islam mirasn korumus ve
yorumlayarak zenginlestirmislerdi.
Suriye-Msr sultanl, Timur'la yaplan savas, kt mali ynetim
yznden kaynaklarn kurumas, kuraklk, alk ve veba,
Memluk dzeninin ve toplumunun kmesi basta olmak zere
esitli ds etmenlerle ve i savaslarla fazlasyla g kaybetmisti.
Son darbeler de kuzeyden ve batdan olmak zere dsandan
alnd. Bunlardan biri, Portekizliler'in dou sularna gelmesi sebebiyle
ekonomikti. Portekizliler, Avrupa ile Hindistan arasnda
olusturduklan dorudan deniz yollar sayesinde Msr ticaretinin
nne getiler. Bu durumun gelecekteki etkileri eskiden
dsnld kadar byk olmayacakt. XVI. yy'da Levant'ta ticaret
ok nemli canlanmalar olmustur. Ne var ki, durumun yaratt
ilk etkiler olduka nemliydi. Memluk sultan Kansuh el128
BARUT IMPARATORLUKLARI
Guri (1500-1516) zamannda ticaretin ve gelirlerin azalmas krize
yol at. Venedikliler'in tesvikiyle Hindistan'a bir Msr filosu
kard. Basta birka basar kazanan filoyu Portekizliler yenilgiye
uratt. Bunun ardndan Portekizliler Hint okyanusundaki
Mslman ticaret gemilerini yok etmeye basladlar, hatta Portekiz
gemileri Basra Krfezi ve Kzldeniz'e kadar ilerlediler.
Kuzeyden ise tehlikeli bir askeri darbe alnd. Memluk ile
Osmanl sultanlarnn iliskileri bir dnem dostluk iinde srmst
ama XV. yy'm ikinci yansnda bozulmaya baslad. Iki devlet,
1485 ile 1490 yllar arasnda savastlar. ounlukla Memlukler'in
Osmanlar'a kars stn olduu savaslarda kesin bir sonu elde
edilemedi.
Askeri denge hzla Osmanllar yararna deisiyordu. Bu deisiklikte,
Osmanllar'n byk bir etkinlikle ve hzla atesli silahlan
benimsemeleri byk nem tasyordu. Memlukler ise yeni
atesli silahlara kars istekli deillerdi. Osmanllar'n topraklarnda
madenler bulunuyordu ama Memlukler'in topraklarnda madenleri

olmad iin ithal etmek zorundaydlar. Ancak bu somut

zorluklardan ok daha nemli olan, Memluk emirlerinin, eskinin
onurlu ve yasal silahlarna sahip karak atesli silahlar ve
kullananlan deersiz grmeleriydi. Son zamanlarnda
Memlukler'in birka umutsuz atesli silah edinme abalan olmustur.
Silahlar, siyah kleler ile Memlukler'in yerlilerden olan
ocuklarndan olusan zel askeri birliklere ve paral yabanc askerlere
verdiler ama bunlar yeterli deildi. Osmanllar'n tfekli
piyade ve topulan Memlukler'in mzrakl svari ve okularndan
ok daha stnd.
Osmanllar'n Memlukler'e yaplacak son saldndan nce daha
fazla tehlikeli baska bir Mslman dsmanla savasmala-n
gerekiyordu. Konstantinopolis'in fethinden yarm yzyl sonra
Osmanllar'n karssna Hristiyan deil, Mslman bir rakip
129
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
kt. Bu da Iran'n yeni Safevi hanedan sahlaryd. Bunlar kkl
bir Sii hareketinin ardndan basa gelerek yzyllardan beri ilk defa
Akdeniz ile Orta Asya ve Hindistan kaplan arasndaki blgenin
tamamn iine alan gl bir birlesik devlet kurmuslard. Kayna
radikal Sii retileri olan ve Osmanl snrlannn kuzeybatsna
yerlesen bu militan yeni g, Trkiye'de bir tehdit ve de meydan
okuma olarak grlyor, Iran ve Anadolu yayla-lannn
hkmdarlar arasndaki eski rekabetinin tekrar dirilmesine dini
bir nitelik kazandryordu. Iran'da bulunan milyonlarca Snni
belki de halkn ounluunu olusturuyordu. Osmanl
Imparatorluu'nda en azndan yz binlerce Sii bulunuyordu ve
bunlarn da doudaki yeni Sii rejimine eilimleri olabilirdi. Safevi
sah ve Osmanl sultan, birbirleri asndan kesinlikle hosgr
gsterilmeyecek olan gasp ve din dsmanlaryd. Safevi
ailesinin Trk kkenli olmas ve Trk olan Anadolu'da genis bir
destek grmesi Osmanllar'a ynelik bu tehdidin ciddiyetini daha
ok artryordu.
Osmanllar'n bu tehdide tepkileri erkenden geldi. 1502 ylnda
Sultan Bayezid Anadolu Siileri'nin Anadolu'dan Yunanistan'a
srlmesini buyurdu ve Iran snrndaki glerine seferberlik ilan
etti. 1511 ylnda Orta Anadolu'da Osmanllar'a kars tehlikeli bir
Sii isyan baslad. Yasl sultan ertesi yl tahttan ekilerek yerini
ileride ad Yavuz Sultan Selim olacak olan olu 1. Selim'e (15121520) brakt. ok gemeden Sultan Selim ile Sah Ismail
arasndaki dsmanlk ve rekabet savasa dnst. Iki hkmdar
arasnda savastan nce olduka sert yazsmalar olmustur. Bu
yazsmalan, sultann kltrl beylerin dili Farsa ile, sahn ise
asiret ve krsal kkenlerinin dili Trke ile yapms olmas dikkat
ekicidir.
Savasta Osmanllar zafer kazand. Iran ordusu, 23 Austos
1514 tarihinde iki imparatorluun snrlar arasnda yer alan
130
BARUT IMPARATORLUKLARI
aldran ovasnda, Osmanl yenierileri ve topusu tarafndan ar

bir yenilgiye uratld. 7 Eyll 1514'te sultan, Iran'n baskenti

Tebriz'i ele geirdi. Yavuz Sultan Selim, bu zaferinden sonra,
kendinden nceki sultan II. Mehmed gibi douya ynel-medi.
Sah yenilmis ve gsz bir durumda ama yine Iran'da bir Sii
devletinin lideri olarak brakarak Trkiye'ye dnd. Bundan sonra
iki imparatorluk arasnda zorlu ve uzun bir atsma baslad. Bu
mcadele srasnda, Iran'da Snniler'in, Trkiye'de Siiler'in kanl
bir biimde basnlmalar ortak nefreti ve korkuyu sehit olanlarn
kanyla beslemistir.
Tm bu yasananlar Islam'n liderlii ile Ortadou'nun denetimi
elde etmek urunayd. Mcadele yalnzca savas meydanlarnda deil,
Sii ve Snni inanlarnn arasndaki propaganda savasyla da
srdrld ve Osmanllar'n snrl zaferleriyle son buldu, Osmanllar
Iran imparatorluunu tmyle yok edemediler, ancak
snrlayabildiler. Bylece gneyde Arapa konusulan lkelerin
Osmanl topraklarna katlmas frsat dodu. Osmanllar, 1516-17
yllan arasndaki bir savasla son iki buuk yzyldr Suriye, Msr, ve
Bati Arabistan' egemenliine alms olan Memluk sultanlm yok
ederek, bu lkeleri ele geirdiler. Bu yeni topraklarn alnmasyla
birlikte Osmanl hakimiyeti, gneyde Afrika ve Arabistan'da
Kzldeniz'in iki kysna, douda Hint Okyanusu'na, batda Fas
snrna kadar Kuzey Afrika'da, sonra da XVI. yy'da Irak'a kadar
genisledi. Bu srada Osmanllar, uzun sren bir mcadelenin
ardndan Iranh hkmdarlarn elinde bulunan Irak' ele geirmis ve
Osmanl ordularn Basra Krfezi'ne kadar indirmislerdi. Kutsal
Medine ve Mekke sehirleri de dahil olmak zere Islamiyet'in merkezi
toprak- larnn hakimi artk Osmanl sultanlanydi. Kutsal sehirlerin
hakimiyeti ile saygnlktan, merkezi topraklarn hakimiyeti ile de
sorumluluklan artyordu.
131
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
Osmanllar, Iranllar' yola getirip, Memlukler'i yktklarna
gre artk Avrupa'daki savasa dnebilirlerdi. Imparatorluk Kanuni
Sultan Sleyman dneminde (1520-1566) gcnn en st
noktasna ulasmst. 1526 ylndaki Moha Savas'nda Macaristan
krall ordusu Osmanllar tarafndan bozguna uratld. Kemalpasazade
Osmanl zaferini syle kutlamstr:2
"Muhtesem ordular, ates gibi parldayan kllaryla-lme mahkum ancak
yine de cesur kafirlere saldrdlar. Tpk bir savas bayramndaki sarap
kadehleri gibi krmz renkteler, baslar erguvan iekleri gibi, gzle-riyse
birer akik tas ve elleri de mercan gibipanldyor... Savas, gkyz kan
krmzs oluncaya dek srd..."
Kral zorlu bir savasn ardndan yenilir:
"Sultann buyruuyla yenieri tfekileri dsmana ates atlar... Ve o anda
yzlerce hatta binlerce dsman cehenneme gnderdiler... Kral da hem bu
dnyay hem de br dnyay kaybetmisti."
Bu zaferin ardndan Kanuni Sultan Sleyman'n ordular Macaristan'
geerek 1529 ylnda Viyana'y ilk kez kusattlar. Douda
Hint Okyanusu'nda Osmanl donanmalar Portekizliler'e
meydan okuyorlard. Mslman deniz gc, batda Kuzey Afrika'nn

denetim altna alnmasyla Bat Akdeniz'e kadar ilerlemis,

Atlantik Okyanusu'na ve Bat Avrupa kylarna basknlar
yapmaya bile baslamst. Hristiyan dnyasn bir kez daha
Islamn yaylmas tehdidiyle kars karsyayd. Hal seferleri son
bulmus ve cihad tekrar baslamst. Elizabeth dneminde Trkler'in
tarihini yazan Richard Knolles, Trk imparatorluuna "Dnyann
simdiki belas" derken Avrupa'daki ortak grs ifade ediyordu.
XVI. yy Trkler'in dorua ulastktan sonra gerilemeye
basladklar yzyl olmustur. Orta Avrupa'da ilk Viyana'y alma
abasndan sonra yz elli yl srecek ama sonusuz kalacak kanl
bir mcadele baslad. Bu dnem 1683 ylndaki ikinci Viyana
kusatlmasyla sona buldu. Bu kez, kesin ve tam
132
BARUT IMPARATORLUKLARI
bir yenilgi alan taraf Trkler olmustu. Osmanllar'n douda nce
Msr, sonra Irak'taki slerinden denizdeki gleri devam etti.
Osmanl valileri bir sre Afrika Boynuzu ve Yemen'e yerlestirdiler.
Avrupal Hristiyan dsmanlarn korumak isteyen yerel
Mslman hkmdarlar Gneydou Asya'ya bir Osmanl topu
birlii yollamslardr. Ne var ki, tm uraslar bosayd, Portekiz ile
teki Batl savas gemilerinin karssnda Osmanl donanmas bile
gsz kalyordu. Osmanllar'n yerel Mslman hkmdarlardan
aldklan destee ramen, Bat Avrupa'nn glenmeye devam
eden donanmalar karssnda Gney ve Gneydou Asya'dan
ekilmeleri zorunlu oldu.
Osmanllar, 1571 ylndaki Inebaht deniz savasyla da Akdeniz'de
ilk byk yenilgiye uradlar. Sadrazam Ltfi Pasa Kanuni
Sultan Slayman'a deniz gc sorunuyla ilgili sunlar sylemistir:
"Karaya hkmeden ok olmustur. Kafirler denizde bizden
stnler. Onlar yenmeliyiz."3
Inebaht Savas, Hristiyan Avrupa tarafndan byk bir za
fer seklinde kutland. Ancak bu zafer, Osmanl donanmalarnn
Asya denizlerinde yenilgiye uratlp yok edilmesinin yannda
ok da nemli deildi. Ksa srede Osmanllar Akdeniz'deki
deniz glerini oaltmslar, bylelikle Avrupa'daki toprakla-nn
saldrlara kars koruyabilmislerdir. II. Sultan Selim (1566-1574)
ile sadrazam Skollu Mehmed Pasa'nn Inebah'da batrlan
gemilerin yerine yeni bir donanmann yaplmasyla ilgili
konusmas, bir Trk tarihisi tarafndan syle aktarlmstr: "Sultan
yeni donanmann maliyetini sorduunda sadrazam, "Imparatorluumuz
o kadar gldr ki, istersek atlastan yelkenleri,
ibrisimden halatlar ve gmsten palan olan bir donanma insa
edebiliriz."4 demisti.
Gerekten de donanma yeniden yaplarak Mslman deniz
gc Yakndou ve Kuzey Afrika'da slendi. Sonra da XVII.
133
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
yy'da Akdeniz'e hakim olmay ve Atlantik'e almay srdrd.
Hrisyan Avrupa'ya oranla, Islam dnyasnn gerek gc
nemli derecede zayflamst, ancak Osmanl askeri gc sayesinde

hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar bu gerileyisin henz

farknda deillerdi.
XVI. yy ortalarnda, Kanuni Sultan Sleyman'n sarayndaki
Kutsal Roma Imparatoriuu'nun elisi Busbecq, byk bir Osmanl
gc altnda yasan Hristiyan Avrupa konusundaki endiselerini
syle ifade etmistir:5
"Bizim lebimizde yalnzca Iran hareket etmektedir ve dsman bize saldrmaya
hazrlanrken arkasndaki tehlikeye dikkat etmelidir... Iran yalnzca
kaderimizi geciktirir bizi kurtaramaz. Trkler Iran'la islerini bitirince,
Dou 'nun tm desteiyle boazmza sarlacak. Bunun iin ne kadar
hazrlksz olduumuzu sylemeye dilim varmyor/'
Osmanllar "Iran ile hesaplasmadlar." 19. yy baslarna kadar
dou komsular ve rakipleriyle mcadeleyi srdrdler ama artk
Trkiye de, Iran da Bat'y tehdit edecek halde deillerdi.
Msr Memluk sultanlarnn yapt gibi Iran hkmdarlan da
atesli silahlara pek scak bakmadklarndan, baslangta bu silahlan
almak iin ok istekli deillerdi. Onlar da tpk Memluk-ler
gibi Osmanl tfekilerini ve topusunu grnce yanldklarnn
farkna vardlar. Ancak Memlukler'den farkl olarak yklmams
ve aldklar dersleri uygulama olana elde etmislerdi. XVI.
zellikle de XVII. yy'da Iran sahlan ordulanna tfek ve top
almslard. Venedik, Portekiz ve Ingiltere nemli ikmal kaynaklar
olmustur.
Iranllar baslangta istekli olmamalanna ramen, silah retimini
ve kullanmn ksa srede rendiler. 24 Eyll 1572 tarihinde
Venedik elisi Vincenzo di Alessandri'nin Onlar Konseyi'ne
verdii raporda aklad gzlemi syledir:6
134
BARUT IMPARATORLUKLARI
"Kullandklar silahlar mzrak, kl ve arkebzdr ve silahlara tm dier
lkelerin silahlarndan daha stn, elikleri de daha iyidir. Arkebzle-rin
namlularnn uzunluu ounlukla alt karstr ve yaklask olarak onstan
biraz daba hafif olan glleler atarlar. Bunlar yaylarn ekmeyi ya da
kllarn kullanmay aksatmadan kolayca kullanrlar. Kllarna gerek
duyana dek eyerlerinde asl tutarlar. Arkebz srtlarna astklar ve
kllarn ellerinde tuttuklarndan bir silah kullanmalar tekini
engellemez."
Kl, yay ve atesli silah neredeyse ayn anda kullanabilen
Iranl svarinin resmedildii tablo, gereklesen deisikliklerin
karmasasn basanyla simgelemektedir. XVI. ve XVII. yy'da atesli
silahlar Iran hkmdarlan tarafndan istenmeyerek de olsa
kullanlmaya baslanarak, askerlerinin ounluunu bu silahlarla
donatlmstr. Kusatmalarda, onlar kadar youn olmamakla
birlikte tpk Osmanllar gibi top kullanyorlard. Sahra topusunu
kstl ve genellikle de etkisiz bir sekilde kullanyorlard.
Sah Abbas..(1587-1629), Sah Ismail'den sonraki hkmdarlardan
en ilgin olandr. Sah Abbas'n Osmanl modeline gre
yeni bir piyade ve topu birlii kurmas yapt en nemli istir.
1598 ylnda yirmi alt kisiyle Iran'a gelerek uzun sre sahn hizmetinde
bulunan Robert ve Anthony Shirley adl Ingiliz kardesler,

bu birliin kurulmasnda Sah Abbas'a yardm etmislerdir. Sah

Abbas ilk olarak, Iran'n dou eyaletlerinde pek ok sehri ele
geiren Orta Asya zbekleri'ni durdurdu. Bunu basarabilmek iin
de Osmanllar ile bars yapt ve Grcistan, eski Sa-fevi baskenti
Tebriz ile Azerbeycan' onlara brakt. zbekler'e uygulad
basarl politikas sayesinde doudaki kaybetmis olduu yerleri
geri ald ve yeniden gzn batya dikti. 1603 ylnda Tebriz'i
alarak ilerlemeyi srdrd ve daha nce Osmanllar tarafndan
fethedilmis olan Irak topraklarnn byk bl135
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
mn ele geirdi. l6l6 ylnda Hindistan'da Surat'ta alsmaya
baslayan Ingiliz Dou Hindistan Sirketi, Sah Abbas hkmdarl
zamanndaki nemli bir dier olaydr. Portekizliler o dneme dek
Iran'daki Batl ticaretin neredeyse tamamn ellerinde
bulunduruyorlard, ancak Ingilizlerin bu imini durdurmay
basaramadlar. 1622 ylnda Ingiliz tccarlar bir Iran ordusunun,
1514 ylndan bu yana Portekizliler'in elinde olan Basra
Krfezi'ndeki Hrmz' ele geirmesine yardm ettiler. Bu olay
iin yazlan bir destan ile Iran ordusunun/bu basars kutland.
"Byk" olarak anlan Sah Abbas dnemi Safevi ann zirvesiydi.
Portekiz, Hollanda ve Ingilizler arasndaki Batl glerin
Basra Krfezi ve Hint Okyanusu'ndaki rakip durumlarnn, sahn
yakalayp faydalanmada gecikmedii avantajlar vard. 1597
ylnda Sah Abbas baskenti tekrar tasd, daha nce de Tebriz'den
Kazvin'e tasmst. Baskenti bu defa, doudaki ve batdaki
dsmanlar olan zbekler'e ve Trkler'e kars harekatlarn daha
yakndan izleyebilecei ve daha merkezi bir konumdaki Isfahan'a
tasd, Isfahan'da Sah Abbas zamannda yaplan yeni yaplar sehre
kalc bir gzellik katt ve orada yasanlarn "Isfahan nsf- cihan"
(Isfahan dnyann yansdr) diye gururlanmalarn dorulad.
Safevi hanedan, Sah Abbas ldkten sonra hzla kmeye
baslad. Osmanllar Sah Abbas'n onlardan geri ald yerleri ve
Badat' yeniden aldlar. Iran'n doudaki komsulan olan Afganlar
ve zbekler saldrlarna devam ettiler. Kafkasya snrlarna
Kazaklar'm aknlar yapmaya basladklar srada, ilk Rus heyeti
1664 ylnda Isfahan'a girdi.
O srada kuzeyde uzun dnemde byk nem kazanacak
birtakm gelismeler oluyordu. 1480 ylnda Moskova ar Byk.
Ivan, Rus tarihileri tarafndan "Tatar boyunduruu" olarak
adlandmlan durumdan, bamllktan ve hara vermekten so136
BARUT IMPARATORLUKLARI
nunda kurtulmustu. Ruslar tpk Batdaki Portekizler ve Ispanyollar
gibi, ancak daha basanl bir sekilde lkelerini Mslman
egemenliinden kurtarms ve eski efendilerini kendi topraklarna
geri gndermeye basladlar. Uzunca bir urastan sonra 1552
ylnda Volga Tatarlan'nn baskenti Kazan' ele geirdiler. Bundan
sonra da blge daima Rus ynetiminde kald. Ruslar, Volga
zerinden asa inerek 1556 ylnda Hazar kysndaki Astrakhan

limann aldlar. Artk Ruslar Volga rmann tamamn ele

geirmisler ve Hazar Denizi'nde bir kprbasna sahip olmuslard.
Gneye indikleri srada Mslman dsmanlarnn ounu
yenmislerdi ve Osmanl Krm Tatar topraklarna doru ilerliyorlard.
Bu tehlikenin farknda olan Osmanllar kars koyma
alsyorlar ama sonu alamyorlar di. Osmanllar'n bir sefer dzenleyip
Astrakhan' alma ve donanmalarn Karadeniz'den Hazar'a
kartmak iin Volga ile Don rmaklan arasnda bir kanal ama
planlan da gereklesemedi. Bir sre daha Krm'n Tatar hanlar
Ruslar'a direnerek Osmanl sultanlarna bal kaldlar. Bu sre
boyunca Karadeniz Tatar ve Trk denetimi altnda bulundu.
ounluu gda maddesi ve Dou Avrupal klelerden olusan
nemli bir ticaret Istanbul ile Krm arasnda srd.
te yandan Ruslar da ilerlemeye devam ediyorlard. XVII. yy'da
Astrakhan, Ruslar'in kuzey Kafkasya'nn bamsz Mslman
devletlerine doru yaylma merkezleri haline geldi. Sonra da Volga
ve Don rmaklarnn azlan arasndaki Rus imparatorluk eyaletinin
ynetim merkezi oldu. 1637 ylnda, Karadeniz'deki Trk Azak
deniz kalesi bamsz hareket eden Don Kazaklan tarafndan
fethedildi. Don Kazaklan kaleyi yllarca Trk kara ve deniz
saldrlarna kars ellerinde bulundurdular, ^ sonra da Rus anna
hediye ettiler. Ancak Osmanl Imparatorluu ile savasa girme
tehlikesini gze alamayan Rus an bu hediyeyi kabul etmek
istemedi. Karadeniz'e gidecek Rus yolu he137
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
nz ak olmamakla birlikte artk belliydi.
1602 ylnda Kutsal Roma imparatoru ile Osmanl sultan
arasnda yaplan Zitvatorok Anasmas nemli bir deisikliin
gstergesiydi. Antlasma Habsburg ve Osmanl imparatorluklarnn
snnn izen rman zerindeki bir adada imzalanmst. Bu
anlasma, eskiden yaplanlar gibi zaferi kazanann baskentinde dikte
ettii bir bans olmams, esitler arasnda tam da snrda yaplan bir
uzlasma olmustur. Bu deisiklii simgeleyen baska bir sey de, o
gne dek Trk belgelerinde "Viyana kral" seklinde kmsenen
Habsburg hkmdar iin Osmanl sultanna ait "padisah"
unvannn kullanlmsyd. Osmanllar'n Avrupa'ya girdikleri ilk
zamanlarda gerek anlamda bir antlasma da grsme de
yaplmamst. Dini bir grev olan ve Islam ile kafir dsmanlar
arasnda srekli yaplan savaslar, ara sra ba-nslarla dururdu. Bu
batslar da Osmanllar tarafndan yenilen dsmanlarna Istanbul'da
dikte edilirdi. Sonu olarak Zitvatorok Antlasmas kosullarn
deistiini gsteriyordu. Dolaysyla kavramlar ve yntemler de
deismisti.
Istenmeden verilen esitlik dn ile baslayan XVII. yy bir
yenilginin kesin olarak kabul edilmesiyle son bulmustur. Hristiyan
ve Mslman dnyalarnda askeri ve siyasi g dengesindeki
deisiklik olduka yavas olduu iin derslerin karlmas,
anlaslmas ve uygulanmas zaman almstr. Ekonomik esitsizlik
hemen kavranmamst, ancak kavrans ok derin ve kesin

olmustu. Avrupa'nn ticaret merkezleri, dolaysyla da g

merkezleri okyanuslardaki kesiflerin sonucunda Akdeniz'den
Atlantik'e, Orta ve Gney Avrupa'dan Batl denizci devletlere
kaymst.
Batllar, Ortadou'da ve baska blgelerdeki Islam devletleriyle
olan alsverislerinde nemli stnlklere sahipti. Atlantik
frtnalarna dayanacak sekilde yaplan gemileri, Mslman138
BARUT IMPARATORLUKLARI
lar'n Akdeniz ve Hint Okyanusundaki gemilerinden olduka ar
ve bykt. Gemi yapmclarnn tasarlad, Atlantik'te eitim
alms kaptanlarn ynettii bu gemilerin manevra yetenekleri ok
daha fazlayd ve ifte avantaja sahiplerdi: Bans zamannda daha
fazla ykle daha uzaklara daha dsk maliyetlerle gidebiliyorlar,
savas zamannda da daha fazla top tasyorlard. Bat Avrupa'daki
denizci devletler, Gney ve Gneydou Asya ile Orta
Amerika'daki tropik lkeleri smrgelestirip nceden hi
bilinmeyen ya da Avrupa'da yetismeyen rnler yetistirmislerdi.
Bu devletler, ekonomilerindeki gelismeler ve Amerika'dan gelen
altn sayesinde, Ortadou pazarlarna olduka genis bir rn esidi
sunmaya baslamslard.
Ekonomik kltrde de hzla artmaya devam eden farkllklar,
ticari alandaki deisiklikler kadar nemliydi. XVI. yy'da ve sonrasnda
Avrupa devletleri retici gdml ekonomiler ve merkantilist
politikalarn ynlendirmesiyle, ticaret sirketlerini koruyarak
ekonomik enerjilerini younlastrmaya ve ticari etkinliklerini.
artrmaya baslamslard. Endonezya ve Hindistan'a yalnzca
tccar olarak deil, ynetici olarak da yerlesen Bat Avrupallar,
denizdeki gleri sayesinde baharat ve baska nemli rnlerin
Afrika ile Asya arasndaki ticaretine hakim olmuslar, bylelikle
ticari etkinliklerinin kapsam nemli lde, bymst.
Yalnzca Bat'nn ykselisi, iki dnya arasndaki ekonomik
dengedeki deisiklii aklamada yeterli olmayacaktr. Mslman
gcndeki gerilemenin nedenlerini grmek iin i deisiklikleri
dikkate almak gerekmektedir.
adas Avrupal gzlemcilerin XVI. yy'in ilk yansnda en
grkemli dnemini yasayan klasik Osmanl sisteminde etkin ve
merkezi bir mutlakiyetilik modelini ve rneini grmelerine
sasrmamak gerekir. Eski Avrupa sisteminde yerlesmis ayrcalklara
sadk kalanlar iin sultanlk keyfi ve kaprisli korkun bir
139
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
gt. te yandan Avrupa'nn milli devlette aydnlanms kral
despotizmi an sabrszlkla bekler de Trkiye'de disiplinli bir
modern monarsi olduunu dsnyorlard.
Makyavel ve baska Avrupal siyasi dsnrler Fransz kralnn
gszln Trk sultannn gcyle karslastnrken her iki
lkede de zaman iinde bu iki hkmdann rollerini tersine
evirecek sreler baslyordu. Fransa'da is adamlar sarayn ileri
gelenleri durumuna gelecek, zerk blgeler idari blgeler

olacakt. Kral halk ve lkesi zerinde "Devlet Benim" diyecek

lde g ve otorite kazanacakt.
1520 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'a Hz. Osman'n klc
verildiinde, Karadeniz'den Hint Okyanusu'na, Macaristan'dan
Iran snrlarna dek byk bir imparatorlukta kusursuz bir mutlakiyeti
hkmetin efendisi olmustu. Gc Seriat'n deistirilemez
hkmleriyle snrlyd ama mudak gcn de Sedat'tan
alyordu. Adeta sultann zel kleleri olan hkmet ve ordu, yani
ynetenlerle savasanlar, halk karssnda ayrcalkl ve baskla
sahiptiler ama sultann iradesi karssnda herhangi bir haklar
yoktu. Eski kadrolarn yerine mtevazi kkenlerden gelen yeni
kleler getiriliyor, bylece de g merkezlerindeki babadan oula
geen aristokrasinin gelismesi nleniyordu. te yandan sultana
geri alnabilen tmarlarla bal olan feodal snf da tanm gelistirip
krsal alann refahn salayacak lde gvenlikteydi.
XVI. yy'da Avrupa'y yeni siyasi ve ekonomik gelisme yollarna
iten byk tehdit, Osmanl Imparatorluu asndan herhangi
bir zorluk karmad iin bir motivasyon da yapmyordu.
Avrupa devletleri arasnda yalnzca Trkiye, yeni savas makinesini
organize edecek ve finansmann yapacak merkezi denetime,
insan gcne, topraa ve kaynaa sahipti. Avrupa lkeleri,
youn bir alsma ve ilerleme ana baslyorlard, te
140
BARUT IMPARATORLUKLARI
yanda Trkler ise rahatlarn bozmuyor, hareket etmiyor, dolaysyla
da geri kalyorlard.
Osmanl tarihilerine gre, Imparatorluun ks Kanuni
Sultan Sleyman'n lmyle baslar. Gerekten de XVI. yy'n
ikinci yarsnda Osmanl kurumsal yapsndaki zlmenin ilk
belirtileri ortaya kmaya baslanmstr. Bu belirtileri Osmanl
devlet adamlar XVT. yy sonlarndan Osmanl Imparatorluu'nun
son gnlerine dek yazl olarak tartsmslardr.
Sipahi snfnn bozulmas, ska tartslan bu belirtilerden biridir.
Ilk zamanlannda Osmanl devletinin belkemii olan bu
feodal snf, uzunca bir sre bu nemini kaybetmemistir. Sultann
feodal tmarlardan toplanan askerler yerine, daha etkin ve daha
baml profesyonel "kleleri tercih etmesi ks tetik-leyen
etmenlerden biridir. Baska bir etmen de, savastaki teknolojik
gelismeler nedeniyle daha uzun sreli ve uzman alaylara,
lamclara, istihkamclara ve topulara ihtiya olmas ve bunlarn
feodal svarinin nemini, tmyle yok etmese de, azaltms
olmasdr.
Askerlik hizmeti kosuluna bal olan Osmanl tman devredilebiliyor
ve geri alnabiliyordu. Uygulamada bir sipahinin olu
babasnn umarna sahip olabiliyordu ama bu bir hak deildi ve
askeri hizmet becerisine balyd. Sipahiler srekli bir tmardan
tekine ya da" bir blgeden baska blgeye gnderilirdi. XVI. yy
sonlarnda, tmar sahibi lnce tman sonlandrarak topra
sultann arazisine eklemek yaygnlasmaya baslamst. XVI. yy'dan
itibaren tapu kaytlarnda tmar arazisindeki dss orannda beylik

arazide artsa rastlanr ve zellikle Asya'da daha fazla, Avrupa'da

daha az grlr.
Feodal sipahiler azalrken dzenli ordu da artyor ve orduyu
besleme masraf da gitgide oalyordu. Byk olaslkla, bos
tmarlara el konmasnn ncelikli nedeni de budur. Sultan, hz141
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
la nakit para salamak zere, topraklann gelirlerini toplamakla
urasmak yerine birtakm ayrcalklarla topraklan kiraya veriyordu.
Bunlar askeri deil parasald; kimilerinin kullanma hakkn
verir, kimilerini mltezimlere datrd. Bu haklar baslangta ksa
sreliydi ama daha sonra mltezime mr boyu hak verildi. Bir
sre sonra da amac dsna karak miras braklabilir hale gelmesi
topraa yabanclasmaya yol at. Giderek bu sistem
Imparatorluun tamamnda yaygnlast. Sarayn ileri gelenlerine
ya da gzdelerine pek ok tmar verildi ve bunlar da ayn sekilde
amac dsnda kullanlmaya basland. Sonunda da baz sipahiler
bile tmarlarnn gelirlerini toplamay mltezimlere braktlar.
Toplumsal ve ekonomik gcn kayna iltizamn yerel denetimiydiBu kira szlesmeleriyle tasrada yeni bir mlkiyet sahibi
snf ortaya kt ve yerel olaylarda nemli roller almaya
baslad. Kyl ile devlet arasna girerek gelirin byk blmne
el koydu. Teoride yalnzca mltezim sfatyla topra ellerinde
bulunduruyorlard ama bu yeni toprak sahipleri, devletin
gszleserek tasrann denetimini kaybetmesiyle hem topraklarn
genislettiler hem de gvencelerini arttrdlar, hatta XVII. yy'da
devletin baz grevlerini bile gasp etmeye basladlar.
Osmanl tarihinde bu snfa "ayan ad" verilir. Ayan terimi ok
eskiden beri tasra ya da yrenin ileri gelenleri anlamnda,
zellikle de tccarlar iin kullanlmstr ama artk nemli siyasi
grevleri bulunan eski ve yeni toprak sahipleri toplumsal grubu ya
da snf iin kullanlmaya baslamst. Gasp olarak grlen
ayanlar baslangta direnisle karslastlar. XVIII. yy'da tasra isleri,
hatta tasra sehirlerinin ynetimi, mali ve idari skntlar iindeki
merkezi hkmet tarafndan gitgide mlkiyet sahibi toprak
sahiplerine benzeyen ayanlara brakld.
Feodal sipahilerin ortadireini olusturduklar tasrada bu
142
BARUT IMPARATORLUKLARI
gelismeler olurken, klelik kurumunda da kkl deisiklikler
gereklesiyordu. XVI. yy'in ikinci yansnda, bu deisiklikler,
askere alma politikasndaki bir deisikliin ilk belirtileriyle
baslamst. Yenieri ordusu ayrcalklar olan kapal bir kurumdu.
Yenieriler, baslangta yalnzca Hristiyan tutsak ve kleler
iinden devsirme olarak seilirlerdi.
Yenieri ordusu kurulusundan itibaren Bektasilik tarikatyla
iliskideydi ve bu tarikatn yeleri olan yenierilerin arkadaslarndan
baska aileleri, kslalarndan baska evleri olmazd. Yalnzca
yenieri subaylar, emekli ya da garnizon islerinde alsan
yasl askerler evlenebilirlerdi. Yenieri talimatnamesi anlamna

gelen Kavanin-i Yenieriyan'da bu konu syle anlatlmstr:7

"ok eskilerden beri, yenierilerin evlenmeleri yasaktr. Sultan'n izniyle
yalnzca subaylar ve askerlik iin yaslanms erler evlenebilirler. Yenieriler
cinsel perhiz yaptklarndan onlar iin yaplms kslalarda yasarlar."
Yenieriliin satn alma ve miras yoluyla gemesi yenieri
ordusunun ksn baslatmstr. Baslangta hem devsirme
yntemiyle hem de bu yeni yntemlerle yenieri olunurken,
zamanla devsirme kurumu tamamen yok olmus ve yenieri
evlilikleri artmaya baslamstr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda
bu adet olduka yaygnlasms, II. Selim'in tahta geisinde
de bir hak olarak verilmistir. Bunun ardndan yenierilerin
byk ounluu evlenerek aileleriyle beraber yasamaya
baslamslardr.
Evlilik ocuk sahibi olmak da demekti. Doal olarak, ayrcalkl
gruplardaki babalar, ayn ayncalklan oullan iin de istiyorlard.
Arkas kesilmeyen bu istekler nedeniyle, II. Selim 1568
ylnda yenierilerin oullarm asker adaylan olarak esami
defterlerine yazdrmalarn kabul etti. ocuklara kk bir harlk
ve tayn veriliyor, zaman geldiinde de yenieri ordusuna
alnyorlard. Bu yeni yenieriler gerek klelerden ayr143
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
labilmeleri iin "kle oullan" olarak adlandryorlard Ve devsirme
yntemiyle alnanlar kadar zenle seilmiyor, sk eitim
almyorlard. 1592 ylna gelindiinde yenieri ordusunun ounluu
bu yenierilerden olusuyordu.
Bylece, klelerden asker yapma disiplini bozuldu ve bir daha
dzelmedi. XVI. yy sonlannda Iran ile savaslrken, ordunun
durumu ve kkeni dikkate alnmayarak para karsl adlarn
yazdracak herkese esami defterleri ald. Sultan Murad Han
dnemindeki (1574-1595) durum, tarihi Selanikli Mustafa
tarafndan syle aktarlmstr:8
"Yenieri ve topu alaylar, iftliklerini terk eden iftilere, kyllere, lazlar'a,
Ruslar'a, Museviler'e, ingeneler'e ald. Bunlarn orduya girmesiyle
sayg ve gelenek tamamen kayboldu, devlete sayg gsterilmez hale gelindi.
Hem yetenek hem de beceriden yoksun kisiler iktidar makamlarna geldiler."
Giderek yaygnlasmaya baslayan bu sikayete Kou Bey Risalesinde
de yer verilmistir. Kou Bey, yasad XVII. yy baslarnda
yenieri ordusuna her trl serserinin girdiini syle ifade
etmistir: "Lazlar, Krtler, Trkmenler, ingeneler, dinleri bilinmeyenler,
yabanclar, sehirliler, gerler, surupular, eskiyalar,
katr ve deve srcleri, yankesiciler ve hamallar orduya
katld iin disiplin ve dzen kalmad, gelenekler ve yasa
inendi."9
Kou Bey de Makedonya'da Goria'dan bir devsirmeydi ve
ordunun geldii duruma ok endiselenerek, sultana ordusunu bu
serserilerle doldurmas gerekmediini syle ifade ediyordu: "Hl
Arnavutluk'ta ve Bosna'da cesur insanlar var."
Artk ok geti. XVI. yy sonlarnda mali ve askeri basklar
nedeniyle rasgele ve acele askere seme sonucunda hzl bir

deisim sreci yasanmaya baslams ve ok ksa srede yenieri

ordusunun yaps tamamen deismisti. Devsirme ynteminin
144
BARUT IMPARATORLUKLAR]
braklarak zgr doan Mslmanlar'n alnmas sonucunda, ordu
babadan oula geen ve kskanlkla korunan ayrcalklara sahip
bir kurum durumuna geldi. Orduya alnmak iin baslca yol
mirast ancak esnaf ve tccarlar da yenieri esami defterlerinde
para deyerek yer alabiliyorlard. Szde hl sultann kleleri
olan yenieriler zaman zaman sultann efendileri durumuna
geliyorlard. Asker ad altnda bir tr silahl ete olmuslard. Din
ya da saray kaynakl bir kskrtma ya da kendi karlar ve sz
konusu olduunda sokaklarda dvsmeye hazrlard ama artk
savasta disiplinli bir dsman karssnda duramazlard.
Saraya ve devletin st makamlarna memur yetistiren Enderun
okulu da devsirme ynteminin braklmasndan nemli ve ani bir
sekilde etkilendi. Avrupa'dan gelen klelerin azalmas nedeniyle
Kafkasya'dan kle ithal ediliyordu. Ortadou haremlerinde Kafkas
kadnlarn daima zel bir yerleri vard. zellikle Msr Memluk
sultanlnn ge dneminde Kafkas erkek kleler nemli roller
almslard ancak Osmanl Imparatorluu'ndaki rolleri kk
olmustu ve orduda da kle kurumunda da Avrupa ve Balkan
kkenli klelerin glgesinde kalmslard. Bu durum XVI. yy
sonlarna doru deismeye baslad. Abhazlar, eenler, erkezler
ve Grcler olmak zere Kafkasya kkenliler imparatorluun
ynetici sekinleri iinde ykselmeye basladlar. Hadm Mehmed
Pasa, Kafkasya kkenli ilk sadrazamdr. Grc kkenli bir saray
hadm olan Hadm Mehmed Pasa, 1622-1623 yllarnda drt ay
sadrazamlk yapmstr. Bundan sonra Kafkasyallarn saysnda
byk arts olmus, XVII-XVIII. yy'da pek ou vezir, vali ve
general olmuslardr.
Baskentte gruplann atsmas da esitli sekillerde sryordu.
Bu atsma, bir tarafta imparatorluk ynetiminin her yanna
dalms kle veya zgr insanlann olduu saray ile harem,
145
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
teki tarafta da brokrasinin zgr doanlarnn ve dini hiyerarsinin
destekledii sadrazamlk olmak zere iki kutup arasnda
gereklesiyordu.
Osmanl Islamiyet! ile Hristiyan Avrupa atsmas, genellikle
zamann zgr dnyas ile Sovyetler Birlii arasndaki atsmaya
benzetilir. Bu benzetme yanls da deildir. Bat, iki rnekte de,
srekli atsmann kesin bir zaferle sonulanaca dogmatik
inancnda olan yaylmac ve militan bir toplum ile devlet anlaysna
sahipti, ama bu benzetme daha ileri gtrlmemelidir.
Osmanl Islamiyeti ile Hristiyan Avrupa atsmasnda her iki tarafta
da dogmatizm vard ama Trkler daha hosgrlyd. XVXVI.
yy'da gmenlerin, Lenin'in deyisiyle "ayaklaryla oy verenlerin"
ynleri bugnk gibi Dou'dan Bat'ya doru deil,
Ba'dan Dou'ya doruydu. 1492 ylnda Ispanya'dan kovulup

Trkiye'ye snan Museviler tek rnek deildi. Kiliselerin basks

yznden lkelerinden kaan Hristiyanlar da Osmanl
topraklarna snmslard. Osmanllarn Avrupa'daki egemenlikleri
son bulduunda, yzyllardan beri ynetimleri altnda olan
Hristiyan milletler kltrleri, dinleri ve dilleri, hatta baz
kurumlaryla ayaktaydlar ve ayn milli kimliklerini devam ettirmeye
hazrdlar. te yandan, Ispanya'da Arap ve Balkanlar'da
Trk egemenlikleri son bulduunda oralarda kalan Mslmanlar
iin ayn durum sz konusu deildi.
Osmanl egemenliinden yalnzca Avrupal mlteciler yararlanmyordu,
fethedilmis lkelerdeki kyllerin de durumlannn
dzeliyordu. Osmanl imparatorluk hkmeti dzensizlik ve
atsma olan yerlerde gvenlii ve birlii salyordu. Ekonomik
ve toplumsal adan da nemli sonular sz konusuydu. Toprak
sahibi olan eski aristokrasinin byk ounluu fetih savaslannda
ortadan kaldrlms, sahipsiz kalan topraklar da Osmanl
"askerlerine tmar olarak verilmisti. Ancak umar, Os146
BARUT IMPARATORLUKLAR]
manii sisteminde vergi toplama hakk anlamna geliyordu. Teoride,
tmar sahibi mr boyunca ya da ksa bir sre askerlik
hizmetine anlmazd ve tmarlar miras yoluyla devredilmezdi.
Kyllerin de Osmanllar'n hem mlkiyetin blnmemesi ve hem
de tek elde toplanmama gelenekleriyle korunarak bir tr miras
brakma biimleri vard. Bu sayede, iftliklerinde daha nceki
Hristiyan hkmdarlar zamanndakinden daha ok zgrlerdi.
Daha nceki ve komsu lkelerdekine oranla daha insanca
toplanan, daha dsk vergi dyorlard. Bu refah ve gvenli
ortam, Osmanl ynetiminin daha az ekici olan baska ynleriyle
uzlasmalarn ve Bat'dan gelecek milliyeti dsnce akmna dek
Osmanl topraklarnda sakin ve uzun bir dnemin srmesini
salamst.
XIX. yy sonuna dek Avrupa'dan Balkanlar'a gidenler tarafndan
Balkan kylsnn mutlu ve refah durumundan sz edilmis,
bu durum. Hristiyan Avrupa'daki olumsuz durumla karslastrlmslar.
Bu eliski durum, XV-XVI. yy'da Avrupa'daki byk
kyl isyardan srasnda daha ok dikkat ekmisti. Devsirmelik
ok ktleniyor olsa da olumlu yanlan oluyordu. Devsirmelik
sayesinde en basit bir kyl bile devletin en gl ve st
mevkilerine ykselebiliyordu ve pek ok kyl bunu yaparak
ailelerine de yarar salamst. Dier yanda, adas Hristiyan
dnyasnn aristokrat toplumlarmda bu tr bir toplumsal hareketin
olmas imkanszd.
Osmanl Imparatorluu Avrupa'y pek ok sekilde etkilemistir.
Baslangta, tehlikeli bir dsman olarak Osmanllar'dan korkulmus
ama tehlikenin ardndan da bu korku srmstr. Imparatorluk
reticiler, tccar, sonra da finansrler asmdan zengin
ve almaya devam eden bir pazard ve byk bir ekicilii vard.
Osmanllar'n mhtedi (dnme) adn verdikleri, Avrupa'l tatmin
olmams ve hrsl kisiler, Osmanl olanaklarnn ekici-

147
ISLAMIYET'IN DOUSU VE YKSELISI
ligine kaplms ve Osmanl hizmetinde parlak mesleklere sahip
olmuslardr. Ezilmis olan kyller, efendilerinin dsmanlarndan
umut bekliyorlard. 1541 ylnda yaynlanan bir yazsnda Martin
Luder, agzl toprak sahipleri ve prensler tarafndan ezilen
kyllerin byle Hristiyanlar yerine Trkler'in egemenliinde
olmay isteyebileceklerini belirtmisti. Trk imparatorluunun en
parlak dnemindeki askeri ve siyasi g, kurulu dzenin
savunucularn bile etkilenmisti. Trk tehlikesiyle ilgili Avrupa'da
yazlan eserlerin byk ounluunda Trk sisteminin
stnlkleri ve taklit edilmesinin yararlar anlatlmstr.
Kanuni Sultan Sleyman'n, 5-6 Eyll 1566 gecesi Macaristan'da
Zigetvar kusatmas srasnda adnnda lmesi bir krize yol
at. Savas sryordu, nasl sonulanaca bilinmiyordu ve tahtn
varisi uzaklardayd. Sadrazam sultann ldn gizleme karar
ald. Yeni sultan II. Selim Istanbul'a gidinceye dek Ka-nuni'nin
ksmen mumyalanan cesedi hafta sresince tahtrevanda
tasndktan sonra padisahn ld akland.
Tahtrevannn perdelerinin arkasndan ordularn komuta eden
l sultan yalnzca bir simgeydi. Trk tarihinde "Ayyas Selim"
olarak bilinen yeni sultan, adeta gerilemeye baslayan devletin ve
imparatorluun habercisi olmustu. Osmanl donanmas Hint
Okyanusu'ndan, ordular da Viyana'dan ekildi. Osmanl'nn
gerek ks, ksa sre de olsa Osmanl askeri gcnn
grkemli grnts ile gizlenmisti. Acmasz ve kabili-yedi bir
padisah olan IV. Murad (1623-1640), ondan sonra da basarl iki
sadrazam Arnavut Kprl Mehmed ile olu Kprl Ahmed
(1656-1678) merkezdeki rmeyi durdurmus, hatta birka zafer
bile elde etmislerdi. Trkler'in, yeni sadrazam Kara Mustafa Pasa
zamannda, 1683 ylnda bir kez daha Viyana'y fethetme
imleri oldu.
Ne var" ki, artk ok geti. Bu defa Osmanllar kesin bir ye148
BARUT IMPARATORLUKLARI
nilgi aldlar. te yandan Avrupa asndan artk Osmanl devletinin
gc yerine gszl sorun haline gelmisti. Buna "Dou
somnu" ad verilmistir.
149
4. KISIM
Kesitler

Memlkller'e ait XIV. yy'dan kalma bakr kap

Msr'dan bir tapnak duvar sslemesi
Tebriz'den ipek seccade.
1236 ylnda Kahire'de yaplms ve
astronomi alsmalarnda bilim
adamlarnca kullanlms usturlap.

ada astronomide nemli alsmalar olan iman

bilim adamlar.
XVII, yy'a af bir Farsa up kitabndan
resim.
Sah Abbas, (hkmdarl 1588-1629) dneminden kalma Isfahan'daki Sah Camisi
v egtm minin
yksek Cim
kurumlan
medreselerden
an'daki bir rnek
ibbas'm bir eliyi 1
edisi,
Trkiye'de ilk olarak Istanbul'da
16 yy sonlarnda iki Suriyeli
tarafndan alan
kahvehanelerden biri.
XVII, yy'da Trk tccarlar.
'Lfrr
XVI yy'da Ulu Hasan Pasa'nn
dansman ve haznedar olan, Hasan Aa
adn alan bir Ingiliz (Samson Rowlie).
XVI. yy'da Istanburda bir Yahudi doktor (sada)
ve tccar.
XVII. yy'da Venedik elisi iin Trk ressamlar tarafndan izilen dervis resimlen.
XVIII. yy'da Osmanl hkmei
tarafndan elilikler iin
grevlendirilen bir tercman.
Persler ve Trkler iin avclk uzun sre sosyal,
kltrel ve hata asken- nem tasmstr.
XVII. yy baslarnda ingiliz tccarlar tarafndan Amerika'dan getirilen [tnle tansan
bir Trk
kahvehanesi.
XIII. yy'da Yemen'de bir
kle pazar
XIX. yy'da ldeki bir Arap
kle kervan.
XVI. yy'da Osmanl'da ok sayda
siyah haremaas vard ve beyaz
meslektaslarndan daha gl
durumdaydlar.
XVIII yy'da haremaalarnm bas, Kzla
A&as.
Padisahn annesi, Valide Sukan'a hizmetisi kahve sunarken.
yy'da hizmetisi ile birlikte hamama
bir Trk kadn.
Bir dn trenindeki kadnlar.
nl saraynda Trk kadnlar.
Sadrazamn Avrupal bir eliyi kabul.
Yapm 1755'te tamamlanan Istanbul'daki Nuruosmaniye Camisi.
anni Brindesi'nin Osmanl giysileri;

raas, cce saray soytars ve

maas tablosu.
Giovanni Brindesi'nin XIX. yy Osmanl
askeri niformalar tablosu
^asa'mn Osmanl sadrazam ve Avrupal eli tablosu.
Antoinejean Gros'un savas tablosu.
Hippolite Berteaux'un III. Selim tablosu.
1826'da Yenieri Ocann kaldrlmasndan nce geleneksel Osmanl giysileri
iinde ve sonra Batl [arzdaki giysiler iinde Sultan II. Mahmud.
Msr'n Osmanl valisi Mehmed Ali Pasa, Ingiliz ve Fransz asken ve ceknik
uzmanlarla grsrken.
XIX. yy baskanda kars karsya
gelen Pers ve Rus birlikleri
1853'te Sinop'ta Osmanl
donanmasn yenilgiye uratan
Ruslar.
8. BLM
DEVLET
Mslman hadisleri Hz. Muhammed'in Arabistan'dan kafirlerin
kral ve prenslerine peygamberliini bildirdiini ve onlar
Islam'a davet ettiini sylemektedir. Bu mektuplar pek ok hkmdar,
vali ve piskoposa gnderilmistir, ancak bunlardan en
nemlileri Ortadou'yu paylasms olan Bizans ve ran imparatorlar
Sezar ve Husrev'dir.
Konstantinopolis'teki imparator Sezar, Roma imparatorlarnn
varisi ve de Konstantin'den sonra Hristiyan bir imparatorluun
hkmdaryd. Ayasofya papaz Agapetus'un 530'da Imparator
Jsnyen ile ilgili su ifadesi imparatorluk onuru anlatyordu:1
"Efendimiz, siz baska onurlarn hepsinden yce olan onurunuzla ilk nce
size bu onuru ltfeden Tann'y onurlandryorsunuz. Insanlarn adalet
davasna devam etmelerini salamanz ve bu davann karssnda olanlar
cezalandrmanz iin size g verdi. Siz adalet yasasnn krall altnda
bulunuyorsunuz ve size tabi olanlarn yasal olarak da kralsnz. "
Putperest Roma'da imparator, kral, rahip ve bir bakma da tanr
anlamna geliyordu. Hristiyanla geilmesinden sonra, hkmdar
ilahi olma iddiasn srdrmedi ve imparatorluk ve dini grevleri
arasnda (imperium ile sacerdotium) ayrlk olmasa da, bir snr
kabul ettiler. Incil'de de din ile siyaset ya da modern dilde Kilise ile
Devlet arasndaki farkllk yer almaktadr. ^ Incil'de Hristiyanln
kurucusu destekleyenlerine Sezar'n olan Sezar'a, Tann'nn olan
Tann'ya vermelerini buyurur (Matta 22:21). Imparator Jstinyen de
bu ikisi arasnda kesin bir ayrm
153
KESITLER
yapmstr ve altnc novella'snn inde Konstantinopolis patriine
sunlar sylemektedir:2
"Tanr'nn size baslad hediyeler olan imparatorluk ve papazlk otoritesi
insanln en byk nimetleridir. Imparatorluk otoritesi insani olanlarla,
papazlk otoritesi ilahi olanlarla ilgilenir ama ber ikisinin kayna da ayn
ve tektir, her ikisi de insann yasamn sslerler."

nceki Bizans hkmdarlar tarafndan Imparator, Sezar ve

Augustus gibi Roma unvanlan kullanlrd. Sonralar iki Yunanca
szckle, "Basileus" ve "Autokrator" .olarak adlandrlmaya
basladlar. Bizans'ta imparator Devlet'e kars sorumluluu gibi
Kilise'ye kars da sorumluluk tasrd. Grevi dini otoritelerin tanmlad
"doru grs" (Platon'dan alnma Yunanca "orthe
doxa" terimi) onaylamak ve uygulamakt.
Ilk yzyllarda Konstantinopolis'deki imparatorlar grevlerinin
evrensel olduunu dsnrlerdi. Imparatorluk topraklarnn
hkmdarlar ve Tanr tarafndan gnderilen tek doru dinin bas
olarak grevleri tm dnyaya imparatorluk barsn ve Hristiyan
dinini yaymakt. Imparatora Bizans trelerinde dnya hkmdar
anlamna gelen Kosmokrator ve zamamn hkmdar demek olan
Khronokrator unvanlar verilirdi. Altn sikke olan Solidus ya da
Denarius'tu. Evrensel imparatorluk hkmranlnn isaretleri ve
armalar arasnda en glsyd.
III. yy'daki atsmalar ve kaos sonucunda Bizans imparatorlarnn
elindeki devlet, gszlesmis ve fakirlesmis bir askeri
ve idari sistemle klmst. Konstantin'in baslatt ve ondan
sonra gelenlerin de devam ettii reformlarla imparatorluk
hkmetinin gc ve etkinlii artt gibi, ileride gelecek tehlike
ve yenilgiler karssnda ayakta kalabilme olana da salad.
Gerek baskent, gerek de tasra yeni rgtlenmeden etkilenmisti.
Ynetim, merkezde profesyonel memurlarn yer ald, devlet
gvenlii, savunma, maliye ve ds iliskilere bakan dairele154
DEVLET
re ayrlmst. Imparatorluk eyaletleri kltlerek saylan artrlms
ve her eyalet bir vali ynetiminde drt byk eyalete blnmst.
Valilere byk gler verilmisti. Askeri ve mali alanlarda
nemli derecede bamsz olmakla birlikte, kisisel olarak
imparatora kars sorumlulard.
Yeni sistemin etkinlii nemli lde askeri rgtlenmeye
balyd. Imparatorun kendine ait ileri dzeyde eitimli dzenli
ordusu, ierideki isyanclara ya da dsardaki dsmanlara kars
harekete gemek zere emrindeydi.
Sphesiz en nemli dsman, Imparatorluk otoritesinin tek
rakibi Pers hkmdanyd. Pers hkmdan I. Sahpur 260'ta Romaldar'a
kars kazand bir zaferi anlatan bir yaztta sunlar
sylemistir:3
"Ben, Iran'n ve dier lkelerin Krallar Kral Mazda'ya tapan tanrila- nn
soyundan gelen Iran krallar kral A rdasir'in olu ve Papak 'm torunu
Sahpur'un... Ben, Iran topraklarnn hkmdarym."
Gerekten de Sahpur, Romallar'a karssnda byk bir zafer
kazanmst. Ancak ondan sonraki yzyllarda Roma devleti
rgtlenerek glenmis, Iran'daki devlet ise gcn kaybetmeye
baslamst.
Anusirvan (Byk Ruh) olarak bilinen I. Husrev'in hkmdarl
(531-579) devrimci mcadele ve deisiklik dneminin en
st seviyesi olmustur.

Kendinden nceki hkmdar olan babas Kubad (448-4%; 499531) zamannda Mazdak adndaki Manici bir dini isyancnn
baslatt bir tr komnist hareket, kral tarafndan feodal soylulara
kars bir silah olarak korundu. Husrev belirli bir oranda huzuru
salad. Mazdekiler'i ezerek devleti, hkmeti ve orduyu ^ yeni bir
dzene oturtmay denedi. Baslangta basan salad ve bu
abasndan sonra askeri alanda gl bir dnem baslad.
Ne var ki imparatorluk temelden gszlesmis, feodal yap155
KESITLER
s bozulmus ve yerini cretli srekli orduyla askeri bir despotluk
almst. Ayrcalkl snflar basklklarn vergilerden korurlarken,
dier yandan da krala baml hale geliyorlard. Dolaysyla
yasam saray evresine odaklanmaya baslamst. Henz
deisim sreci tamamlanmamst, eski bamszlk ruhu sryordu.
Husrev'in ardndan soylular taht yine tehdit ettiler. VI.
yy'n yabanc savaslar ve i karsklklar dneminde askeri komutanlar
dahi tmar sahibi olmuslard. Generallerin egemenliinde
yeni bir askeri feodalizm baslad ama yerlesmesine frsat
verilmedi.
VII. yy baslarken Iran Mslman Araplar tarafndan istila
edildii zaman merkezi otorite dalmaya baslamst. Eyaletlerde
babadan oula geen beyliklerin hakimiyetindeydi, ancak
imparatorluk ordularnn ilk yenilgilerinin ardndan bu beylikler
teker teker isgal edilerek halifelerin hakimiyetine girdiler.
Sasaniler'in son yzylnn toplumsal ve siyasi krizine dini
kansklklar da eslik ediyordu. En nemlilerinden birinin Maniciler
olduu esitli Zerdst tarikatlar, kraliyete ve dine meydan
okudular. Bu eylemler tamamen basarl olamadlar ama yine de
Zerdst dini kurumunun otoritesini sarstlar.
Mslmanlarn karslast ve Abbasi halifeliinin esitli siyasi
kurumlarnn temel ald Sasani sistemin durumu byleydi.
Karakteristik zellii grevden alma ve ldrmenin olduu
despotluktu ve bunlar iin Arap fatihlerinin hayranln uyandran
sasal trenler dzenlenirdi. Sistemden kalan bir brokratik daha
vard. Geriye kalan eski Pers feodal soylular askeri adan etkisiz
ve nemsiz hale gelmislerdi. Ancak soylu aileler glerini ve
etkinliklerini brokrasi araclyla koruyorlard. Islam amda
Pers soylu kalemiye snfnn becerileri yeniden sahneye kacakt.
Pers" "krallk kuram dini temeller zerine kuruluydu. Part156
DEVLET
hlar'n tersine, Sasaniler bir tr devlet kilisesi kurmuslard. Bu
kilise kraliyet iktidarn kutsuyor, siyasi ve toplumsal yasamda
etkin rol oynuyordu. Bu durum, ok iyi dzenlenmis ve basnda
bir basrahibin yer ald bir hiyerarsi tarafndan salanyordu.
Basrahip hem dini hem de dnyevi bir otorite durumundayd,
toprak ve ayncalk sahibiydi. Ruhban snfn st dzeylerinde
bulunanlar aristokrasiden geldikleri iin bir tr Noblesse de Robe
(cbbe soyluluu) olusturuyorlard.

ncelikle aristokratik bir toplum olan Sasani Iran'nda stat,

kapal st snflara ye olmaktan gelirdi. Bu tr bir toplumun
kusurlar olduu gibi iyi zellikleri de vard. Bunlarn en basnda,
genellikle Greko-Romen dnyasnda olmayan svalyelik ve sayg
gelenei gelirdi.
VI. yy'daki olaylarla Pers devletinin aristokratik temeli ciddi
bir biimde gszlesmis, Islamiyet'le gelen demokratiklesme ile
de lmcl bir darbe almstr.
Araplar tarafndan yenilgiye uratlan Bizans ve Iran devletlerini
karslastrmak aydnlac olacaktr. Iki devlet arasnda
corafi bakmdan ilgin bir benzerlik vard. Her iki imparatorluun
temelleri de, hakim imparatorluk halknn dil ve kltrnn
hakim dil ve kltr durumuna geldii bir yaylada atlmst. (Pers
ve Zerdstiler Iran yaylasnda, Yunan ve Hristiyanlar
Anadolu'da.)
Iki imparatorluk da dinleri ve dilleri onlarnkinden farkl olan
komsularnn topraklarn denetimleri altnda almslard. Persler'in
Irak'taki, Bizans'n da Suriye'deki tebaalar dilleri Aramice olan
Hristiyanlar'di. Bizansllar Suriye'de kiliseler-deki gruplarn
muhalefetiyle karslasmslard. Zaman iinde bu gruplar kendi
kimliklerini, dini uygulamalarn ve hiyerarsilerini yaratmslard.
Iki imparatorluun baskentlerinin corafi konumlan en
157
KESITLER
nemli farkllklaryd. Anadolu yaylasnn uzak ksesinde,
yksek surlaryla gvenlik altndaki Konstantinopolis'i Arap-lar'n
fethetme imleri basanl olamamst.
Imparatorluk, glerini tekrar toplayp birlestirerek yzlerce
yl daha ayakta kalmay basaracakt. Sasaniler'in Irak'taki baskentleri,
Iran yaylasnn yaknlarndaki Ktesifon ise 637 ylndaki
ilk saldn hareketleriyle kaybedilmis ve sonrasnda da esitli Pers
ordularnn etrafnda toplanacaklan baska bir merkez olmamst.
Araplar yaylma srelerinde birbirinden ok farkl iki imparatorluk
devleti geleneiyle karslasmslardr. Roma ve Pers
geleneklerinden her ikisi de onlan farkl sekillerde etkilemistir.
Gemiste olmus ve gelecekte olacak byk imparatorluklar yutan
istila dalgalan ile Mslman Arap istilalan arasnda da nemli bir
fark bulunmaktadr. Germenler Bat Roma Impara-torluu'nu istila
ettiklerinde, kendi hiyerarsisi, hukuku ve kurumlar bulunan bir
din ve devletle, Hristiyanlk ve Roma Imparatorluu ile
karslasmslard. Istilaclar bu dini ve devleti en azndan ilke
olarak kabul ederek amalanna Roma ve Hristiyan devletinin ikili
yaps iinde ulasmaya alsmslardr. Batl imparator barbar
efendilerinin kuklas haline gelmis, barbarlar da bu kuklaclk
oyununa katlmaktan memnun olmuslar ve sonunda Bat
imparatorluu ykldnda, zaman iinde Almanya'da yeni bir
"Kutsal Roma Imparatorluu" kurulmustu. Bizans' ve Iran' istila
eden Araplar ise ok farkl bir biimde hareket ederek eski
sistemin kurumlann ykms ve kendi egemen kurumlarn
kurmuslardr. Daha sonra Dou'dan gelerek Islam topraklarn

istila edenler, Avrupa'daki Germen istilalarna benzer biimde

davranmslardr. Trkler, hatta din deistirdikten sonra Moollar,
Islam dini kurumlan ile halifelik ve sultanlk dzenini koruyarak,
bunlan karlar dorultusunda kul158
DEVLET
lanmslardr. Batda Latince'nin korunduu gibi, Douda da yeni
efendiler Farsa ve Arapa'y korumuslardr.
Dierleri gibi vergi toplayan ve savasan Mslmanlar, bu
etkinliklerine dinlerini onlardan ok daha fazla karstrmslardr.
Mslman ve Hristiyan deneyimi bu adan derin bir farkllk
ierir. Konstantin'in Hristiyan olusuna dek geen yzyl
sresince bir aznlk olarak Hristiyanlar devlet tarafndan hep
spheli grlms ve genellikle iskence grmsler ve bu dnemde
kendi kurumlann olusturarak Kilise'yi kurmuslardr. Islamiyet'in
kurucusu Hz. Muhammed kendisinin Konstan-tin'iydi. Tm
yasam boyunca Islamiyet din olduu gibi siyasi bir ballkt. Hz.
Muhammed Medine'deki toplumunun, lideri olarak bir devleti ve
bir halk Islamiyet ile ynetmistir. Hz. Muhammed'in yaptklar
tm Mslmanlar'in tarihsel zbilincinin temelini olusturan Kuran
ve hadislere gemistir.
Hz. Muhammed ve ashab asndan Hz. Isa dsnda pek ok
Hristiyan'n iine girdii Tann ile Sezar arasnda seim yapma
tuzana dsme ihtimali olmamstr. Mslman deneyiminde ve
retisinde Sezar yoktu, Tanr devletin basyd ve Hz. Muhammed
onun adna retiyor, hkm sryordu. Peygamber
olarak yerine geecek kimse olmayacakt ve olamazd. Islamiyet'in
dini ve siyasi hkmdar olarak ise ondan sonra halifeler
gelmistir.
Zaman zaman halifenin Kilise'nin ve devletin bas, yani hem
papa hem imparator olduu belirtilmistir. Ancak Bat terimleri ile
yaplan bu tanmlama yanltc olmaktadr. Hristiyan imparatorluundaki
gibi imperium ve sacerdotium arasnda bir ayrm
olmamas, kendi hiyerarsisi ve bas bulunan ayn bir din kurumu
ile kilise olmamas kesindir. Halifelik daima dini bir makam
olarak tanmlanms, halifenin de Peygamber'in mirasn korumak
ye Seriat' uygulamakla grevlendirildii belirtilmistir.
159
KESITLER
te yandan halifenin dini bir grevi yoktu ve gerek eitimiyle
gerek de profesyonel deneyimiyle ulemadan deildi. Grevi din
yorumlamak deil, onu korumak ve tebaasnn b dnyada iyi bir
Mslman olarak yasayarak teki dnyaya hazrlanaca kosullan
salamakt. Bunun iin de Islam devleti snrlan dahilinde
Tann'nn gnderdii Seriat' srdrmesi, bu snrlan savunmas ve
zaman geldiinde tm dnya Islamiyet sn kabul etmeye hazr
olana dek genisletmesi gerekiyordu. Islam tarihinde ilk fetihlere
"aklklar" anlamna gelen Arapa "ftuh" ad verilir.
Halife, bulunduu konumun esitli ynlerini simgeleyen esitli
unvanlara sahipti. Hukukular ve ilahiyatlar ondan ounlukla

imam olarak sz ederler. Askeri ve siyasi otoritesi "emir elmminin"

olarak ifade edilir ve bu en ok kullanlan unvandr.
"Halife" unvan genellikle tarihiler tarafndan kullanlr,
ounlukla da sikkelerin zerinde bulunurdu. Kuramsal olarak ve
Hz. Muhammed'den sonraki birka yzyl da pratik olarak, tek bir
devlet tarafndan ynetilen tek bir Mslman topluluu
bulunuyordu ve bas da halifeydi. Hristiyanln tersine, Islamiyet
egemenlik unvanlarnda, genellikle etnik durum ve toprakla ilgili
bir ad yoktur. Ispanya, Fransa, Ingiltere ya da baska Batl
lkelerde krallann esdeeri bulunmaz. XVI. yy'da Iran sah ile
Osmanl sultan bu unvanlar aralarndaki byk savaslarda
birbirlerini asalamak amacyla kullanlmslar, kendileri iin
kesinlikle kullanmamslardr. Ikisi de kendi lkelerinde
Mslmanlar'in hkmdar ve Allah'n dnyadaki temsilcisiydi.
Dsman, bir isyanc, bir muhalif ya da en fazla yerel bir
hkmdard.
Halifeliin ortaya kt dnemde ilk Mslmanlar su nemli
sorularla yant aradlar: Kim Halife olacak? Nasl seilecek?
Gcnn snrlar ne olacak? Grevden alnabilir mi? Yeri160
DEVLET
ne kim geecek? Ilahiyatlar ve hukukular bu sorular derinlemesine
tartsmslar, din retisinin ve hukukunun ilkelerini ele
almslar ve ilk halifeliin deneyimini rnek gstermislerdir. Siiler
halifeliin Peygamber soyundan babadan oula gemesi
gerektiini iddia ediyorlard. Bu yzden onlara gre Hz. Ali ile
olu Hasan'n ksa sreli hkmdarlklar hari dier halifelerin
tm gaspyd. Snni Mslmanlar ise halifeliin seimle olmas
gerektiini ve Hz. Muhammed'in Kureys asiretinden olan herkesin
halife olabileceini ileri sryorlard. Snni hukukular eski Arap
asiretlerinden yeni bir reisin seilecei bir seimi destekliyorlard.
Semenlerin kimler olaca, saylar ve seim yntemi kesin
olarak tanmlanmamst. Kimi hukukular da yeterliliklerinin ne
olduunu tanmlamadan yeterlilii olan semenlerin oy vermesini
istiyorlard. Bazlar da belirli bir semen saysndan, bes, , iki,
hatta tek bir semenden sz ediyorlard. Halifenin tek bir
semenle belirlenmesinin sonraki asamas halifenin kendisinin
yerine geecek kisiyi semesiydi.
Tm bu tartsma ve retiler, dindar hukukularn siyasi
gerekleri istemeyerek de olsa kabul ettiklerini ortaya koymaktadr.
Bir kurum olarak halifeliin geirdii evrim drt dnemde
incelenebilir. Ilk dnem modern tarihiler tarafndan patri-yarkal
olarak adlandrlr. Snni Mslmanlar'n "doru ynlendirilmis"
halifelik dnemidir. >Bu dnemdeki drt halifeyi nceki halifeler
ya da meslektaslar semistir. Ne var ki, patriyar-kal halifelik ve
beraberinde de seilmis hkmdarlk, i savas ve hkmdarm
ldrlmesi ile sona ermistir. Bunun ardndan halifelik, teoride
deilse de uygulamada, Emevi ile Abbasi hanedanlarnda babadan
oula gemistir.
Ilk halifelerin sahip olduklan g, onlardan ncekilerin ve

sonrakilerin despotluundan olduka uzakt. Gleri Islamiyet'in

siyasi ahlak ve eski Arabistan'n otorite karst tre ve
161
KESITLER
gelenekleriyle snrlyd. Islamiyet ncesi sairlerden Abid ibn elAbras bir siirinde, asireti iin "lakah" szcn kullanmstr.
Eski yorumcular bu szcn bir krala asla boyun ememis
asiretler iin kullanldn belirtmislerdir. Abid'in halkn anlatrken
duyduu gurur, sylemek istediklerini aka anlatmaktadr:
4
Krallarn usat olmay kabul etmediler, asla boyun emediler Ama
savasta yardma arldklarnda memnuniyetle gittiler.
Hakimler ve Samuel kitaplannda anlatlan eski Israilliler gibi,
eski Araplar da krallk kurumuna ve krallara gvenmezler-di.
Etraflanndaki lkelerin monarsi kurumunu bilirlerdi, kimileri
bunu uyarlamaya bile alsmslard. Gney Arabistan devletlerinin
ve kuzey snr beyliklerinin krallan bulunuyordu. Ancak
bunlar Araplar asndan esitli llerde marjinal kurumlard.
Gneyin krallklannn dilleri ve kltrleri farklyd. Kuzeydeki
snr beyliklerinin kkenleri Arap't ama Bizans ve Pers imparatorluklanndan
etkilenmis olduklarndan eski Arap dnyasnda
yabanc bir unsur durumundaydlar.
Suriye snrlarndaki Namara'da bulunan ve en eski Arap yazt
olan 328 tarihli bir mezar tasnda Imrl Kays ibn Amr iin "tac
giyen ve Asad ve Nizar ile krallarn boyunduruk altna alan tm
Araplar'n kral" yazlmstr.5 Sz konusu kral byk olaslkla
snr beyliklerinden birinde hkm srmstr.
Arabistan'n Islamiyet'ten nceki tarihi hakknda olduka az
bilgi vardr ve esitli efsanelerde kaybolmustur. Arap tarihinde bir
monarsi kurma imine rastlanmaktadr. Bu da V. yy sonu ve
VI. yy basnda kurulmus ve ksa srms Kinda kralldr.
Gebe de olsa yerlesik de olsa monarsiye kars Araplar
dsmanca bir tavr taknmslardr. Araplar, vaha sehri olan Mekke'de
bile krallar tarafndan ynetilmeyi deil, zerinde fikir
162
DEVLET
birliine vardklar reisler tarafndan ynetilmeyi tercifi etmislerdir.
Kral anlamna gelen Arapa "malik" szc ilahi bir unvandr
ve kutsaldr ama insanlar iin kullanldnda genellikle
olumsuz bir anlam ierir. rnein Kuran'da despot ve adaletsiz bir
hkmdar rnei olan Firavun iin ska kullanlmstr (18:70,
79). Dier bir kaynakta da Hz. Sleyman ile konusan Saba
Kraliesi "Krallar girdikleri sehirleri yamalayp soylularn
fakirlestirirler," demistir. Ilk Mslmanlar Iran ve Bizans'taki
imparatorluk monarsisinin doasn ok iyi tanyorlard. Peygamberin
kurduu, o ve ondan sonraki halifelerinin ynettikleri
devletin yeni ve farkl olduunu dsnyorlard. Islam'n dini
liderliini yeni bir imparatorluk haline getirmek seklinde
algladklar imlere kars ktlar. LX. yy baslarnda yasams
olan el-Cahiz, Abbasiler'in Emeviler'in yerini almasn hakl bulduu

bir yazsnda Muaviye'yi sulamaktadr:6

"Sonra Muaviye basa geerek "birlesme yl" olarak sz ettikleri bir ylda
Mslman toplumunun, dansmanlarn, Medineliler'le Mekkeliler'in tek
hakimi oldu. Ama birlesme olmad, bunun yerine ayrlma, siddet ve bask yl
oldu. Imamlk Husrev'in krall, halifelik ise Sezar'n despotluu durumuna
geldi."
El-Cahiz bu deisikliklerden Muaviye'yi sorumlu tutarken
zamanndan nce karar vermistir. Ancak son Emeviler dnemindeki
durumu doru deerlendirmistir:
Dansmanlar, yani Sura yeleri iin sylenenler nemlidir ve
ilk Islamiyet'in hatta Islamiyet ncesinin geleneklerini dsndrr.
Islamiyet'ten nce, Arap asiretindeki seyyid ya da seyh
olarak adlandrlan reis, "balayan ve zenlerin" onay olduu
srece makamnda kalabilirdi. Sz konusu kisiler reisi greve
getiren ve grevden alan saygn kisiler ve asiret bykleriydi.
Esitler arasnda birinci olan reis, tartsmalarda araclk yapard.
Gerek komutay kullanmasna yalnzca savas zamann163
KESITLER
da izin verilirdi. Gerek bans, gerek de savas zamannda, grevlerini
yaparken asirete miras kalan gelenekleri yerine getirmesi
gerekirdi.
Yeni asiret reisinin seimi genelde aile yeleri arasndan yaplrd
ama babadan oula geme kural yoktu. Asiret reisi genellikle
soylu bir ailen iinden seilirdi ve bu aile soylu olduu
kadar da kutsal olurdu. Seyh ailesinin soyundan olanlar, yerel bir
ibadet yerini ya da kutsal bir seyi babadan oula saklarlard.
Asiret reisi otorite ile deil daha ok saygnl ile yerini korurdu.
Hali hazrda bulunan monarsi ve hanedana kars olan hareketler,
Islamiyet ile birlikte Islami inancnn mminlerin kardeslii ve
esitlii ilkesiyle ortaya kan aristokrasi karst grsle de
desteklenmisti.
Ilk Mslmanlar halifelii, bir anlamda sper seyhlik gibi ayn
tr otoritenin genisletilmis sekli olarak gryorlard. Seyh artk
tek asiretin deil, birlesik Islam toplumunu meydana getiren tm
asiretlerin reisiydi. Asiret geleneinin yerini de Islam dini ve
hukuku alyordu. Srekli ve yaygn durumdaki savas zamanlar
nedeniyle eski sistemde de var olan komuta grevinin artk yeni
bir nemi vard.
Asiret reisinin zaman zaman "cemaa", yani asiretin ileri gelenlerinin
olusturduu meclise baskanlk etmek grevleri arasndayd.
Meclisin ilk anlam oturulan yerdir, cemaa ise topluluk
demektir. Meclis, eski Arabistan'da bir tr oligarsi konseyi
gibidir. Reis, burada nde gelen dier yelerle beraber adalet
datr, siyasi kararlar verir, gnn konularnn tartslmasna
baskanlk eder, sairleri dinler ve misafir kabul ederdi.
Ilk halifelik dnemine dek bu uygulama srms, sonra daha
trensel hale gelmistir. Halife imparatorluunun genislemesi ve
siyasi yasamnn karmask bir duruma gelmesi sonucunda, artk
eski meclis tarz yeterli olmamaya baslamst. Halife Mu-

164
DEVLET
aviye, kendi yerine olu Yezid'in aday gsterilmesine destek
aramak iin Arap asiretlerinin nemli reislerine heyetler yollamstr.
Muaviye bu hareketiyle yerine Yezid'in gemesinde bir
derece basar elde etmis ama bunu gereklestirmek iin de bir i
savas kazanmak zorunda kalmstr. Hz. mer'in lm dseindeyken
toplad nl sura, yeni halifeyi dansma yntemiyle
semek iin klasik sretir. Klasik olarak nitelendirilmesine
karsn, bu sre bir daha yinelenmemistirDansma grevinin hkmdarlara verilmesinin kant olarak
sklkla Kuran'daki iki ayet (3:153 ile 42:36) gsterilir. Mslman
yazarlar salk verdikleri dansmay, knadklar keyfi kisisel ynetimle
karslastrrlard. Pek ok yerde dansma savunulmustur.
Bunlar arasnda, Peygamberin uygulamalarn ve grslerini
kaydeden hadisiler, Kuran'daki dansma konularn yorumlayanlar,
Farsa, Arapa, Trke yazan ve hem kalemiye hem
ilmiye snfndan olanlar bulunmaktadr. Kalemiyedekiler kendilerine
dansmann, ulema da ulema ile dansmann gerektiini
belirtmistir. te yandan, dansma salk verilirken zorunlu tutulmams;
keyfi ynetim de knanrken, yasaklanmamst. Hkmdar
ya da memurlarnn kisisel otoritelerini daha az deil,
daha ok kullanmalar dorultusunda bir eilim vard.
Hkmetin otoriter bir kimlik almaya baslamas ve basanl
devrimcilerin hayalknklklar esitli klasik yazarlann dile getirdii
bir metinde aka anlatlmstr. Abbasiler'i destekleyen Sudayf,
Abbasiler'in Emeviler'in yerine halifelie gemesinin neden
olduu deisikliklerden yakmarak syle sylemistir: "Paylaslan
ganimetimiz zenginlerin yan geliri haline geldi. Dansmanlk
seklindeki liderliimiz keyfi bir hl ald. Basa gemek iin
herkesin katlmyla yaplan seimlerin yerine veraset geldi."7
En otokratik hkmdarlar zamannda bile bir tr halk meclisi
bulunurdu. Baz hanedanlardan halifelerce halk toplantla165
KESITLER.
n dzenlenir, bu toplantlarda esitli toplumsal snflardan temsilciler,
hkmdarn ya da onun yerine st rtbeli bir memurun
yanna karlr ve dileke vermelerine izin verilirdi. Hamileri
olunan bilginler ve sairler de huzura karlr ve mesleklerinde
ilerleyebilirlerdi. Bu toplantlara i kontrol edenler, srelerle
etkinlik ve bazen de g kazanrlard. Divan- hmayun Osmanl
dneminde bir kurum haline gelmisti. Sultan XV. yy baslarnda
ya da daha nceki bir dnemde, pasalar divanna baskanlk
yapard. Bir sultan ldkten sonra, yerine yenisi gelene kadar
geen srede pasalar kendi baslarna divan toplants
yapabilirlerdi.
II. Mehmed, bu divanlara baskanlk yapmay brakp bu baskanl
sadrazamna devreden ilk padisahtr. Osmanl tarihileri
tarafndan anlatlan bir ykde bu durum syle aklanmaktadr:
"Bir gn bir kyl divana gelir ve heyete "Padisah hanginiz? Bir

sikayetim var." der. Padisah bu olaya bozulunca, sadrazam da

padisaha divana katlmak yerine, bir kafesin arkasndan
toplantlar seyrederek bu tr skntl durumlardan da kurtulabileceini
syler."8
Padisahn divandan ekilmesi, bu yknn doru olup olmamasndan
bamsz olarak, sultann bir kafesin arkasnda
oturduu aka belirtilen II. Mehmed'in usul kurallaryla da
dorulanmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman dnemine dek bu
uygulama srmstr. Kanuni divan toplantlarn kafes arkasndan
seyretmeyi bile brakmstr. XVI. yy'da divan haftada drt kez
dzenli olarak toplanrd. Toplantlara safakta baslanr ve tm
devlet isleri grslrd. Sabahlan ounlukla sikayetler dinlenir,
dilekeler kabul edilirdi. Divann basnda ya sadrazam ya da
grevli vezir olurdu. len dileke verenler ve tekiler gider,
divandakilere yemek hazrlanr ve yeler kalan isleri grsrlerdi.
adas belgelerde, divann tamamen dans166
DEVLET
ma niteliinde olduu ve son sz padisahn verdii .ak olarak
belirtilmistir. Belli konularda sadrazam divann konuyla ilgili
yesinden bilgi alabilir, hatta fikir dansabilirdi, ancak divann
btnne dansmazd. Hukuki konular baskadlara, askeri konular
yenieri aasna, denizcilikle ilgili olanlar da kaptan pasaya
aktarlrd.
Osmanl divan daha kurumsal ve gsterisli zellii ile hem
Osmanl dnemi hakknda daha ok ve doru bilgi vermekte, hem
de genel bir deisiklii ortaya koymaktadr. Ilk nce Trkler,
sonra da Moollar olmak zere bozkr halklarnn, Ortadou'ya
gelmesinin ardndan, Islam tarihinde ilk kez srekli ve dzenli
dansma kurullarnn varl grlmektedir. Iran'n Mool
hkmdarlarnn vezir baskanlnda toplad st dzey
memurlardan olusan byk bir meclis olduu bilinmektedir.
Byk divan anlamnda Farsa divan- buzurg, olarak bilinen bu
kurum, Moollar'in asiret meclisi olan kurultaylarndan gelmis
olabilir. Mool sonras Iran hkmdarlar zamanndaki benzer
meclisin alsmalarna hem Iran'dan hem de dsarda kaynaklar
tanklk ederlerdi. Msr'da da Memlukler zamannda yksek
dereceli emirlerden olusan bir meclis vard, ancak bu meclisten
daha sonraki Memlukler dneminde nadiren sz edilmistir.
Osmanl Imparatorfuu'nda sabit bir toplant saati ve alsma
dzeni olan divan- hmayunun yam sra, belirli yeler tarafndan
Arapa sura kknden gelen mesveret adl baska toplantlar da
dzenlenirdi. Mesveret, divan iin deil, sadrazamn ya da
padisahn belli bir sorunu grsmek iin topladklar askeri ve
dier erkann toplantlar iin kullanlrd. XV. yy'da Balkan
savaslar srasnda bu tr mesveretlerden ska sz edilmistir.
Bunlar XVI. yy ve XVII. yy'da da srms, XVIII. yy sonundaki
krizlerde daha sk toplanmstr. Osmanl tarihini anla167
KESITLER.

tan eski belgelerde Osmanl hanedannn kurulusu da bir mesverete

balanmaktadr. Bu belgelere gre, bir lider semek iin
mesverette toplanan beyler uzun tartsmalarn sonunda Osman
Bey'i seerek kendisinden reis olmasn isterler, o da kabul eder.5
Belki de bu Osmanl devletinin gerek dous yksdr. Bir
efsane bile olsa, ilk Osmanl tarihilerinin byle bir
' efsaneyi seerek hanedan tarihine mal etmeleri byk nem
\ tasmaktadr.
Abbasi halifelerinin otokratik gleri .artarken, Badat'taki
halifelerin kisisel gleri azalmstr. X. yy'dan sonraki zamanlarda
Islam dnyasnn tamamnn tartsmasz hkmdarlar durumundaki
Mminlerin Emirleri'nin kendi lkelerinde, kendi baskentlerinde,
en sonunda da kendi saraylannda komutanlklar
ellerinden alnmstr.
Bu sre genis Islam imparatorluunun uzaktaki eyale derinde
baslams, sonunda da baskentin hemen dsndaki tm eyaletlere
yaylmst. Halifeler eyaletlerde bir sre merkezi hkmeti bir
esit kuvvetler ayrl sayesinde devam ettirebilmislerdi. Maliye,
ynetim ve haberlesme dorudan Badat'a kars sorumlu olan
reislere braklmst. Silahl glerden, snrlarda ve sehirlerde
dzenin salanmasndan eyaletin valisi, vergilerin
\ toplanmasndan, yerel giderlerden arta kalannn Badat'taki
maliyeye gnderilmesinden defterdar, imparatorluk kurye sisteminin
yrtlmesi, olaylarn baskentteki posta ve haberalma
mdrne dzenli olarak rapor edilmesinden de posta kethdas
sorumluydu. Bunlardan biri, bu da genelde vali olurdu, tekileri
denetimine aldnda merkezi denetim zayflar, ounlukla da
sona bulur, valilik zerk, hatta babadan oula geen bir beylik
haline gelirdi.
X. yy baslarnda eski Islam imparatorluunun tamamn babadan
oula geen beylikler olusturuyordu. Bu beylikler, Cu168
DEVLET
ma namazlarnda Badat'ta bulunan halifenin adn anmak, bazen
adna sikke yaptrmak dsnda tm nemli konularda bamszdlar.
Islam dnyasnn liderliini almak zere Abbasiler'e
meydan okuyan ve kendilerine halife unvann veren Fa-timiler ile
birlikte, bu szde hkmdarlk ball da sona ermisti. Bu szde
ballk, Fatmiler'in dssnn ardndan tekrar ortaya kms,
ancak Moollar'n 1258 ylnda Abbasi halifeliinin kalntlarn
yok etmeleriyle tm nemi yitirmisti. Msr Memluk sultanlar bir
sre devam ettirdii glge halifeler soyu, 1517 ylnda Osmanl
fethiyle son bulmustur.
Bundan sonra asl hkmdarlar halife deil, emir olarak
adlandrlan askeri komutanlard, X. yy baslarndan sonra da,
Emirler Emiri anlamna gelen Emir l-mera olmustu. Bu unvan,
Islamiyet'ten nceki Iran'da kullanlan baskomutan iin
komutanlar komutan, basrahip iin rahipler rahibi ve imparator
iin krallar kral ya da sehinsah unvanlarna benzemektedir. X. yy
ortalarnda "kral" (malik) unvana hkmdarlann kendilerini

tantt yaztlarda ve sikkelerde rastlanr. Bu unvan ilk

kullananlar o dnemde basa geen baz yeni Iran hanedanlaryd.
Bunlarn ardndan Seluklular, Selahaddin'in soyundan gelenler ve
daha kk hanedanlar gelmistir. Bu unvan, halifeye, sonra da
sultana esit olmay anlatmyor, baska yerdeki stn bir
hkmdann gevsek hakimiyeti altnda olan yerel bir hkmdar
belirtiyordu. Bu adan, adas Avrupa'da esitli hkmdarlann
Kutsal Roma Imparatoru'nun szde stnl altnda kendileri
iin "kral" unvann kullanmalarna benzemektedir.
Arap dilinin olduka zengin dil varlnn sunduu pek ok
seenek arasndan bu unvann tercih edilmesinin nedenini tahmin
etmek zor deildir. Bu unvan ilk kullananlar, Iran kltrnn
olduu, eski Iran'n monarsi geleneklerinin yasamaya de169
KESITLER
vam ettii topraklarda hkm sryorlard. Iran'da grev yapms
st dzey memurlar araclyla ve saray adab, trenleri ile ilgili
eski Iran yazlarnn evrilmesiyle, Iran'n saray adab ve
unvanlan, Abbasi halifelerinin saraylann etkilemisti. Eski
Iran'daki "sah" unvan henz Mslman hkmdarlarn kabul
etmeyecekleri kadar yabancyd ama Arapa karsl olan "malik"
kabul edilebilirdi. Sonralar kullanlan krallar kral anlamndaki
"malik el-mlk"n eski Farsa'daki "sehinsah"a benzedii aktr.
Hadislerde bu unvana kars klr ve Hz. Muham-med'in "krallar
kral"nn hi kimseye denemeyeceini, yalnzca Allah iin
kullanlabileceini syledii belirtilir. Yine de B-veyhiler,
Abbasiler ve sonraki hanedanlar bu unvan kullanmslardr. Bu
unvann anlam ok akt, eyaletlerin hkmdarlar kralsa,
baskentin hkmdar da krallar kralyd.
Bu deisiklikler sonucunda, tasradan merkeze doru yeni bir
imparatorluk otoritesi sistemi olusmaya baslyordu. Bu yeni
sistem halifelerle iliskili olmasnn yan sra onun, askeri ve siyasi
olaylardaki otoritesinin byk blmn ele geiriyordu.
Seluklu Trkleri'nin gneybat Asya'nn byk blmn
hakimiyeti altna alarak "Byk Sultanlk" adyla bilinen devleti
yaratmasyla bu sre XI. yy ortalarna doru tamamlanms oldu.
Arapa'da "sultan" hkmdarlk ve otorite anlamna gelen
soyut bir szcktr. Bu szck en basndan beri hkmeti ya da
daha genel anlamda otorite sahiplerini belirtmek zere kullanlmstr.
Hkmdann ve devletin genellikle ayn anlama geldii
bir toplumda bu terim hem siyasi otoritenin islevi, hem de bu
otoritenin sahibi iin kullanlmstr. Resmi bir biimde olmasa da
valiler, vezirler, kimi zaman da hem Abbasi hem de Fatmi
halifeler iin kullanlmstr. X. yy'da bamsz hkmdarlarn
uDvan olarak ve hkmdarlar bir st makam tarafndan
170
DEVLET
greve getirilen ve grevden alnabilenlerden ayn tutmak zere
kullanlms ama bu kullanm resmilesmemistir. XI. yy'da, Seluklular
tarafndan benimsenmesiyle resmilesmistir. Seluklularda

yeni bir anlam ve iddia iermeye baslamstr. Islam lkelerinin

tmnn en st siyasi hkmdarl ve halifenin dini
birinclii lsnde, en az ona esit bir otorite anlamn kazanmstr.
1133 ylnda Seluk sultan Sencer'in halifenin vezirine
yazms olduu bir mektupta bu durum ak olarak belirtilmistir:10
"Dnyann efendisinden... Dnya kralln aldk ve bunu inananlarn
liderliinde babadan ve dededen mirasla ve hakktmzla aldk..."
Baska bir anlatmla, hakimiyet Seluk hanedanna aitti, Tanr
tarafndan verilmisti ve dini otorite asndan da halife tarafndan
onaylanmst. Sultanlk da tpk halifelik gibi evrensel ve
benzersizdi. Islamiyet'in tek dini liderinin halife olmas gibi, Islam
imparatorluunun ynetilmesinin, gvenliinin ve dzeninin
sorumluluu da yalnzca sultana aitti. Sultan ile halifenin
arasndaki otorite ayrm ok kesindi. yle ki, Seluklular'n
gsz olduu bir dnemde halife siyasi otoritesini bamsz
olarak uygulamaya kalktnda, sultan ve szcs bunu sultanlk
yetkilerine mdahale olarak kabul ederek protesto etmislerdi.
Halifenin grevlerin en iyisi ve dnyann yneticilerinin koruyuculuu
olan imamlk grevini yapmay srdrmesini, devleti
ynetme grevini de bu grevin verildii sultanlara brakmasn
belirtmislerdi.11
Bu ifte hkmranlk durumu, siyaset ve devlet ynetimi
hakknda yazan Mslman yazarlar tarafndan fark edilmisti. Bu
fark edis, pratik siyaset deneyimleri olanlarn yazlarnda ^ doal
olarak ok aktr, bununla birlikte hukukularn ve ilahiyatlarn
eserlerinde de grlmektedir. Iki grup da bu ayrl, eski HristiyanRoma imperium ve sacerdotium ayrmnda
171
KESITLER
ve modern laiklik-din ayrmnda da grmemislerdir. Sultanlk,
Seriat' en azndan halifelik kadar uygulayan ve Seriat'n koruduu
dini bir kurum olarak grlyordu. Seluklu sultanlar ve halefleri
zamanndaki ulema devlet iliskisi, halifelerin zamann-dakinden
daha yaknd. Ne halife, ne de taraftarian bir ruhban snf seklinde
tanmlanabilirdi. Iranl yazarlar basta olmak zere Ortaa'n
Mslman yazarlar gerek ayrm, biri monar-sik, teki
peygamberlie iliskin olan ama ikisi de dini iki otorite arasnda
gryorlard. Peygamber, Allah tarafndan Allah'n yasasn
yerlestirmek ve yaymak zere gnderilmisti. Peygamber semavi
bir devlet kurmustu, ancak insan ynetimini, otoritesini askeri ve
siyasi yollardan elde eden, uygulayan ve devam ettiren bir
hkmdar yapmalyd. Otoritesi sayesinde, Allah kanunlarndan
bamsz olan ama onlarn aksine olmayan emir verme ve sululan
cezalandrma hakkm kazanrd. Her ada bir peygamberin
olmas gerekli deildir ve Hz. Muham-med'den sonra baska
peygamber gelmeyecektir. Ancak her zaman bir hkmdarn
olmas gereklidir, aksi halde dzen anarsiye dnsr.
Siyasi istikrar ile dini Ortodoksluk iliskisi aka anlaslms ve
ska dile getirilmisti. Mslman yazarlar, bazen Hz. Muhammed'in
bir deyisi, bazen de eski bir Iran bilgelii olarak bu iliski

syle ifade ederler: "Islamiyet (ya da din) ve devlet ikiz kardestir,

biri yokken dieri gelisemez. Islam temeldir, devlet bekidir.
Temeli olmayan ker, bekisi olmayan da kaybolur." Halifeyi
Sultan seer ve atar, sonra da Snni birlik ilkesinin somutlasmas
ve toplumun bas olarak onun egemenliini kabul eder. Iki
makamn fark Walter Bagehot'un ifadesiyle "hkmetin etkili ve
onurlu paralan" seklinde aklanabilir: "Halkn saygsn kazanan
ve koruyan ile bu sayede yryen ve yneten arasndaki ayrm."
Bagehot'un bu szleri Ingiliz anayasa172
DEVLET
s ve Parlamento ile monarsi hakkndayd ama Ortaa Islamiyeti'ne
de uygundur. G sultan, otorite de Halife tarafndan
temsil ediliyordu. Sultan halifeye g veriyor, karslnda halife
de ona yetki veriyordu. Halife hkmediyor ama ynetmiyordu,
sultan ise ikisini de yapyordu.
Bir sre SeIukkt sultanl evrensel ve tek Snni kurum
olarak devam etti ve sayg grd. Seluklu sultanlnn paralanmasnn
ardndan "sultan" unvannn kullanm sklasp yaygnlasarak
bir devletin bas olduunu ve stnde bir hkmdar
tanmadn syleyen herkesin kulland bir Snni unvan oldu.
Ortadou'da XVI. yy baslarnda byk devlet bulunuyordu.
Ikisi, sultanlar tarafndan ynetilen Msr ve Trkiye, ncs de
sahlar tarafndan ynetilen Iran'd. 1517 ylnda Msr'n
Osmanllar tarafndan fethedilmesinin ardndan, sonuncu Abbasi
glge halifesi Kahire'den Istanbul'a gnderildi ve birka yl sonra
da sivil bir yurttas olarak geri dnd. Bundan sonra baska halife
olmad ve baska yerlerdeki kk taklitleri gibi, Osmanl sultanlan
da topraklarnda tek baslarna, her sultann kendi halifesi olduu
byk hkmdarlar olarak hkm srdler. Sultanlarn zaten ok
fazla olan unvanlanna bir de "halife" unvan eklendi. Halifelik,
XVIII. yy sonlarnda ok daha farkl sartlar altnda yeniden
canlanana dek eski nemini koruyamad.
nceki alardan beri git gide artan karsklk ve byklkte
brokratik bir mekanizma, sultanlann ve halifelerin hkmetlerini
destekliyordu. Erken halifelik dnemine ait belgeler, hl
fehlerin ncesindeki gibi Iran ve Irak'da Pers, Msr ve Suriye'de
Hristiyan brokrasileri tarafndan en azndan tasrann
ynetiminin yrtldn, vergilerin salnp toplandn
gstermektedir. Aradaki temel farkllk, simdi gelirlerin yeni Arap
hkmetine gnderilmesiydi. Hkmet uygulamasnn
173
KESITLER
Araplastnlmas, standartlastrlmas ve merkezi bir imparatorluk
ynetiminin kurulmas, ileride Emevi halifeler tarafndan
gereklestirilmistir. Halife Hz. mer, Arap tarih geleneinde temel
amac mali olan, gelen paray kaydedecek, ondan yararlanacaklarn
listesini yapacak, hemen ve adaletli bir biimde datacak
merkezi bir ynetimi, divan kurmustur. Emevi halifesi II.
mer'in brokrasinin gelisimini geciktirmek istedii sylenir.

Eski bir idari tarihi, Hz. mer'den biraz ok papirs isteyen

katibine sunlan sylediini aktann12
"Kalemini keskinlestirip daba az yaz. Bu daba iyi anlaslr." Halife, ok az
papirs kald iin biraz daha isteyen bir memura da sunlar syler:
"Kalemini sivrilt, cmlelerini ksalt ve elindeki papirs idareli kullan."
Brokrasinin gelismesi bu politikalarla geciktirilebildiyse de
papirsn yerine kadn gemesiyle hzla yaylmaya baslamstr.
Arsivlerde yalnzca Osmanl dnemine ait ayrntl kaytlar
olduu halde, tarihiler, brokratik edebiyat ve bugne kadar
gelen pek ok belge brokrasinin eski alarda nasl islediiy-le
ilgili bilgiler vermektedir.
Abbasiler anda ynetim de modem devletlerde olduu gibi
her birinin kendine zg grevi olan, divan adl ksmlara
blnmst. En nemli ksm maliye, haberlesme, vergi salnmas
ve toplanmasyla ilgiliydi. I gvenlik, ordu, bayndrlk, haber
alma, kraliyet kleleri ve klelikten azat edilenler, dini vakflar ve
hayrsever kurumlar dier nemli ksmlardand. Bunlar farkl
dnemlerde ve rejimlerde farkl biimde dzenlenmis ve
genellikle ana baslkta toplanmslard: Para, silahl kuvvetler
ve haberlesme. Bunlarn yan sra, dier divanlar denetlemekle
grevli teftis divanlar bulunuyordu. Bunlar, tam olarak Seriat ile
ilgili olmayan konularda Ortaa Ingiltere-si'ndeki adalet divan
gibi grev yaparlard.
Halifenin, daha sonra da sultann altndaki tm hkmet
174
**
DEVLET
mekanizmasnn basnda vezir bulunurdu. Byk -olaslkla
Arapa olan bu terim bir grev ya da yk alms kisi anlamn
tasmaktadr. Terim, ok daha eski bir Pers szcnden tremis
ya da etkilenmis de olabilir. Ilk kez Abbasiler'in kullanms
olduklar bu makam Sasaniler'i rnek alarak ya da taklit ederek
olusturduklan dsnlmektedir. Vezir, halifeler dneminde
maliyenin, adaletin ve tm ynetimin basyd. Vezirler, ilk
zamanlarda Dou Iranl tek bir soylu aileden seiliyordu, daha
sonra ounlukla kalemiye snfndan gelerek brokratik hiyerarsi
iinde ykseldiler. Ynetimin bas olarak vezir genelde divan
reisleri iinden seilirdi. Vezirlerin grevi sivildi ve askeri
operasyonlara nadiren katlrlard.
Vezirlerin nemi, askeri emirlerin ortaya kmasyla azald.
Bveyhiler vezirlerini bas sekreter ve maliye nazn olarak korumalarnn
yan sra, o da tpk efendisi gibi bir subayd. Sultanlar
zamannda vezirlik yeniden ortaya karak yeni bir neme
kavusmustur. Genelde sultanlar okuma yazmay, hkmet islerinin
yrtld Arapa ve Farsa'y bilmeyen asker olduu
iin vezirlik makam yeni bir nem kazand. Vezirlik, Seluklu
sultanl ile sona erdi. Onlardan sonraki dnemde, askerler her
sey gibi brokrasinin denetimini de ald. Memluk Msr 'nda st
dzey bir asker olan davadar (mrekkepi) brokrasinin basyd.
Davadafin ynetiminde nemli ve yaygn bir brokrasi olustu.

Memluk sultanlar zamannda hkmeti yrtme sorumluluunu

da alan bu brokrasi, sultanln uzun sre yasamasnda etkili
olmustur.
Osmanl sultanlar tarafndan askeri komutanlar iinden bir
grup vezir seilirdi. Avrupa'da basvezir olarak bilinen sadrazam,
askeri, sivil, hatta hukuki alanlarda olduka genis yetkilere
sahipti. Osmanl sadrazamnn maddi kazana, sorumluluklar ve
gc oranndayd. Kanuni Sultan Sleyman'n sadraza175
KESITLER
m Ltfi Pasa yllk kazancnn iki buuk milyon ake olduunu
belirtmis ve sunlar sylemistir: "Skr Allah'a, bu da Osmanl
devletinde yeterli bir miktardr."13 Sadrazam Ltfi Pasa kazancnn
bir buuk milyon akesini mutfak gideri, yanm milyon akesini
hayr isleri iin harcadm, kendine de yarm milyon ake
kaldn belirtir. Iran'n Saf evi sahlarnn da bunlarla kyaslanabilecek
nemli stat ve yetkilileri vard.
Hkmet ynetiminin byk blm gelir ve giderlerle yani
maliyeyle ilgiliydi. Osmanl dnemine, zellikle de XVI. yy ve
sonrasna ait pek ok blgesel ve merkezi arsiv belgesi bulunmaktadr.
Bu belgeler Osmanl mali yapsnn aynnl bir
resmini izmektedir. Ne yazk ki daha nceki Islam imparatorluklarna
ait belge bulunmamaktadr. Dolaysyla tarihiler Osmanl
Ortadousu ve hatta Ortaa Batsmdakilerle karslastrlabilecek
gndelik kantlar elde edememislerdir. te yandan
kimi kk arsivlerde bulunmus, kimi tesadfen ve rastgele
toplanms ok sayda belge bulunmaktadr. Ortaa Islami mali
kuruluslarnn isleyisinin izlenebilecei tarihi, corafi, hukuki ve
ounlukla da brokratik bilgiler vardr.
Abbasiler'in ilk dneminde maliye de ynetimin dier cepheleri
gibi dorudan vezirin sorumluluunda bulunuyordu. Daha
sonra, yalnzca mali konularla ilgilenen daha uzmanlasms bir
memur olmustur. Bu memur, Trk ve Pers ynetimlerinde
defterdar olarak adlandrlmstr.
Islam hukukunun gerektirdii ve pek ok Mslman hkmetin
uygulad gibi biri genel, dieri zel (hassa) olmak zere
birbirinden ayr iki maliye vardr. Bu aynm bazen ok kesin
olmasa da, zaman zaman birincinin aklarnn ikincisiyle kapatldn
gsteren kantlar bulunmaktadr. Genel hazinenin temel
giderlerini baskentteki askeri birliklerin ve hkmdar saraynn
harcamalar olusturuyordu. Halife el-Mamun'un hkm176
DEVLET
darlna ait bir belgede gnde alt bin dinar olduu -yazmaktadr.
Genel hazine hkmdarn siyasi ve askeri lider olarak harcamalarn
karslarken, "zel" hazine Mslman toplumunun dini
lideri olarak yapt harcamalan karslamaktayd. Buna gre,
cihad iin gerekli snr kalelerinin bakm, Mekke'ye hac
masraflar, Seriat uygulamaktan sorumlu kadlarn ve dier din
grevlilerinin maaslar, esirlerin kurtarmalklan, ulak sistemi,

elilerin arlanmas, sairlere ve gerekli kisilere verilen bahsisler

"zel" hazineden karslanrd.
Ilke olarak devletin geliri Islami vergilerden salanrd. Bunlar,
Mslman olmayanlardan alnan kelle vergisi olan cizye, toprak
vergisi olan hara, Mslmanlar'dan alnan asar ya da zekatt.
Salanan gelir genel hazineye aktarlrd. Genel bir uygulama
olarak, bu vergiler "Mukus" ad verilen baska vergi ve resimlerle
desteklenirdi. Hukukularn kars kmasna karsn, tm
Mslman hkmdarlar tarafndan toplanmstr. "zel" hazinenin
geliri halifenin zel malikaneleri ve gelirlerinden salanr, el
koymalar, devlete kalan mallar ve cezalarla da desteklenirdi.
Vergiler mal olarak da, para olarak da alnrd. Eski Sasani
topraklar Iran ve Irak ile daha douda Orta Asya ve Hindistan'daki
uzantlarnda para birimi olarak gms dirhem kullanlrd.
Eski Bizans topraklar Msr ve Levant'ta, Bat ve Gneybat
Arabistan'da para birimi olarak altn dinar kullanlrd. Dirhem
ile dinarn kur fark gms ve altn fiyatlarna gre deisirdi.
Teorik olarak bir dinar on dirheme esitti ama resmi hesaplardan
anlasld kadaryla uygulamada bu oran byk lde deiserek
yirmide bire dsyordu.
Kaynaklarda yerel giderler yapldktan sonra imparatorluk
baskentine kalan net gelirle ilgili pek ok liste vardr ve en es177
KESITLER
kisi el-Hadi'nin hkmdarl (785-786) dnemindendir. Bir dieri
Harun Resid dnemine (786-809) aittir. Daha sonraki halifeler
dnemine ait olanlar da deisiklii ve sreklilii gstermektedir.
Bu verilere gre yaklask olarak bat eyaletlerinin geliri
5 milyon dinar, dou eyaletlerinin geliri de 400 milyon dirhemdir.
Gnmze dek kalan listelerde nakit gelirlerle birlikte mal
olarak alnan vergiler de yer almaktadr. rnein; Fars'tan
150.000 rati ayva ile portakal, 15.000 rati meyve konservesi ve
30.000 sise glsuyu; Kumis'ten 40.000 portakal ve 2000 kle
gms; Sind'den 1000 ift ayakkab, 4000 kusak, 3 fil ve 400
maund (Hindistan'da kullanlan bir l, yaklask 37 kg.) daac;
Isfahan'dan 20.000 rati bal ve balmumu; Ermenistan'dan 20.000
rati tuzlu balk, 58 rati esitli kumas ve 20 hal; Sicis-tan'dan
20.000 rati seker ve 300 kareli kaftan alnmstr. Roma, sonra da
Bizans vergi yntemlerine alsms olan Msr ve Suriye'den alnan
vergilerin nemi daha azdr ve en ok gda maddesi, sonra da
giyim esyas toplanyordu, canl mallar arasnda, develer, atlar,
sahinler ve kleler bulunuyordu.
Sonraki listelerden gelirlerin azald anlaslmaktadr. Kaldrlan
vergilerin yerini para demeleri almstr. Para demeleri
de ekonomik deisiklikler nedeniyle azalmstr. Azalmann
baslca nedeni ordu komutanlarnn, mltezimlerin ve tasra yneticilerinin
aldklan paylardr. Halife el-Muktedir'in 918-19 yl
gelir listesindeki gelir tm eyaletlerden 14.501.904 dinardr. Bu
listede, nceki listelerde olmayan rsum ve el koymalar da yer
almaktadr.

Abbasi halifeliinin gerilemesi ve ynetimin blnmesinden

sonraki listeler sayca az olmakla birlikte, verileri asndan da
gvenilir deildir. Bugne kadar gelen kesin mali bilgiler
Osmanl dneminden ve Osmanl topraklanndandr. Bu178
DEVLET
nun bir rnei 1669-70 yl btesidir. Rakamlar, baslardaki deeri
klasik dirhem olan, sonradan dviz kurlarna gre deisen
ake ile verilmistir. Bu btede Osmanl devletinin tm vergilerden
toplam geliri 612.528.960 akedir. O yln toplam gideri
637.206.348 akedir ve 398.392.602 akesi silahl kuvvetler ile
savas malzemesine; 180.208.403 akesi saraylara; 5.032.512
akesi sultann ailesine ile merkezi hkmetin brolarna;
44.572.831 akesi de esitli baska giderler iin kullanlmstr. Bu
listeler de ncekiler gibi vergilere ve blgelere gre ayrlmstr,
ama farkl olarak ayni mallar vergi geliri iinde bulunmaz. te
yandan "nakit demeler dsnda" imparatorluk atlye ve
mutfaklarna ayni olarak giren malzemelere ve gda maddelerine
ayrntl biimde yer verilmistir.
Mslmanlar devlete kars eliskili bir tutum iindedirler.
Devlet, bir taraftan, dini retilerine gre dzeninin korunmas ve
Allah'n isteinin yerine getirilmesi iin gereken ilahi kkenli
dzenli bir kurumken, dier taraftan da, alsmasna dahil olanlar
zehirleyen, bir sekilde iine girenler asmdan tehlikeli olan kt
bir kurum olarak grlmstr. Hz. Muhammed'e ait olduu
sylenen bir deyise gre devlet ve cennet birlestirilemez. Bir
baska deyise gre hkmet etme isinde gerekli olarak gnah ve
ktlk vardr. Bazen bu grsler hkmet iinde bulunanlar iin
de dsnlmektedir. LX. yy'da Badat'ta bir vezirin sunlar
sylemistir: "Hkmetin temeli gz boyamadr. Eer ise yarar ve
mrl olursa politikaya dnsr."" Bir ykye gre, halife elMansur'un saraynda mutluluun ne anlama geldii hakknda
konusulurken, halifeye gerekten mutlu bir insann olaca
sorulmus. Halife syle yantlams: "Ne o beni tanr, ne de ben
onu." Aka grld gibi bunun anlam, bir insann hkmetle
ne kadar az isi olursa o kadar mutlu olacadr. Islamiyet'in teki
dinlerle paylast hkmetin krsal
179
KESITLER
grntsnde de bu eliski sz konusudur. Bir tarafta sultan ya da
halifeyi, srs olan halknn oban olarak onlar adna Allah'a
kars sorumlu tutan pek ok dini metin bulunmaktadr. Krsal
grntnn tam tersi de Msr'n Arap fatihi Amr ibn l-As'n
syledii belirtilen bir szdr. Amr, onu Msr askeri valisi olarak
tutup gelirlerin basna da baskasn getirmek isteyen Hz. Osman'
syle reddetmistir: "Bu, biri inei saarken benim inein
boynuzlann tutmam olur."15
IX. yy basnda bir Arap edebiyatsnn bir derlemesinde Ortaa'da
Mslmanlarn devletin doas ve amac ile ilgili farkl
grsleri aka ortaya konmustur:10

"Devlete Islamiyet tarafndan drt grev verilmistir: Adalet, ganimet, Cuma

namaz ve cibad. Islamiyet, devlet ve halk, adr, adr direi, ipleri ve
omaklarna benzer. Islamiyet adr, devlet direk, halk ip ve omaklardr.
Hibiri tekiler olmadan ise yaramaz."
"Husrev sunlar sylemistir: Bir lkede su bes sey yoksa, orada durmayn:
Gl ynetim, adil yarg, sabit pazar, bilge hekim ve bir akarsu."
"mer ibn el-Kattab da sunlar sylemistir: Gsz olmadan yumusak,
sert olmadan gl olanlar iyi ynetebilirler."
Klasik Islam devlet ideali ad verilmeyen bir kraln tebaas ile
ilgili syledii su szlerle aka ifade edilmistir: "Kalplerine
nefretle kirlenmemis sayg ve saygszlkla kirlenmemis sevgi
yerlestirdim."
180
9. BOLUM
EKONOMI
Modern alardan nceki toplumsal ve ekonomik tarihi ile
ilgili yeterince arastrma olmad iin Ortadou, ok az anlaslr
ve tannr. zellikle Ortaa Avrupa tarihi gibi baska alanlarla
karslastrldnda, Ortadou tarihi ile ilgili arastrmalarn
yetersizliinin temel nedeni belge sorunudur. Ortaa Bat
Avrupas'nn devletleri geirdikleri evrimle modern Avrupa'nn
devletleri haline geldiinde de pratik amalar iin gereken belge
arsivleri modern alara dek korunarak tarihiler asndan
deerli bir kaynak olmustur. Osmanl Imparatorluu dsndaki
Ortaa Ortadou devletleri, ds istilalar ve i karsklklarla ykldklar
iin, artk hibir gereksinimi karslamayan arsivleri de
korunmadndan dalarak yok olmustur.
Osmanl Imparatorluu, 20. yy'da Bat etkisinin ve idari
yntemlerinin yaygnlasmaya baslamasna dek, Ortaa sonlarndan
itibaren, idari ve siyasi adan kesintisiz olarak varln
srdren tek devletti ve arsivleri de neredeyse tamamen el
dememis haldeydi. Osmanl arsivlerinde yaplan arastrmalar, o
dnemdeki Ortadou tarihini nemli lde aydnlatms, hatta
daha nceki yzyllara ait baz karanlk noktalara bile sk
tutmustur. Osmanl arsivleri ok genistir ve bir o kadar da glkler
ierir. Ortadou tarihinin, zellikle de ekonomik ve toplumsal
tarihinin, ok daha sansl dier alanlarn dzeyine ulasabilmesi
iin yaplmas gereken ok sey vardr.
Yine de, eldeki verilerden hareketle Ortadou toplumlarnn ve
ekonomisinin evrimini ana hatlaryla izmek olasdr. Bu sa181
KESITLER
yede, bunlara paralel olarak deisen siyasi yaplarn aklanmas
da kolaylasacaktr. Tarm, ok daha nceki alardan itibaren en
nemli ekonomik etkinlik olmustur. Blge nfusunun byk
ounluunun geim kayna tarmdr. Yakn zamana kadar
devletin gelirinin nemli bir blm de tarmla geinenlerin
emeklerinden salanmaktayd.
Geleneksel olarak Ortadou tarm iki trdr. Ilki ve daha
nemlisi nehir vadisi tarmdr. Bu nehirler Frat-Dicle, Nil ve

Orta Asya'nn iki nemli nehri Amu Derya ve Siri Derya'dr. Ortadou'nun
teki yerlerinde, Suriye-Filistin kylannda, Suriye
vadilerinde, bugnk Trkiye'nin ve Iran'n baz blgelerinde de
ikinci tr, yamura bal tarm yaplr. Bu tr tarm daha zordur
ve nehir vadisi trne gre daha az rn verir.
Blgedeki nemli bir sorun da orman azl, dolaysyla kereste
eksikliidir. Eski alarda Kuds tapnann yapmnda
Lbnan'daki sedir aalan kullanlmst. Ancak Islam Ortaa
dneminde Ortadou'ya, Afrika'dan ve zellikle Hindistan ile
Gneydou Asya'dan kereste ithal edilmekteydi.
Blgedeki en nemli rn tahld. En eski tahllann ilkel
buday trleri, arpa ve dan olduu bilinmektedir. Ortaa baslarnda
buday daha ok nem kazanmstr. Bugn de benzer
durum sz konusudur. Tarihi bilinmemekle birlikte, Hindistan'dan
pirin getirildii, tarmnn Iran ve Irak'tan Suriye ve Msr'a
kadar yapld anlaslmaktadr. VII. yy Arap fetihleri srasnda
fatihlerin Irak'ta pirince rasadklan ve bunun onlar iin bir
yenilik olduu anlaslmaktadr.
Basra blgesinin fethinde bulunan bir Arap tarafndan anlatlan
yk ilgintir:1
Bir Arap birliince sazlk bir yerde pusuya dsrlen Iranl askerlerden
birinde hurma, tekinde de daha sonra pirin olduu anlaslan iki sepet
kalmst. Arap komutan askerlerine, "Hurmalar yiyebilirsiniz ama die182
EKONOMI
rini yemeyin, o dsmann bize hazrlad bir zehir olabilir, "dedi. Askerler
burmalar yiyip dier sepete dokunmadlar ama bir at pirinci yemeye
baslad. Askerler at zehirlenmeden yiyebilmek iin kesmeyi dsnr-lerken,
atn sahibi acele, etmemelerini, zaman geldiinde gerekeni yapacan
syledi. Ertesi sabah atn lmediini grdklerinde, ateste pirincin
kabuklarn yaktlar. Komutanlar "Allahn adyla yiyin, " dedi. Askerler
pirinci yediler ve ok lezzetli buldular.
Pirin tarm ve tketimi Arap ynetiminde batya yayld.
Arsivlerde baska tahllarn da adlan gemektedir. Bunlar arasnda,
bugn de Ortadou'nun ve zellikle Msr'n baslca besin
maddelerinden olan bezelye, fasulye, mercimek ve nohut
bulunmaktadr.
Iinde ya bulunan bitkiler ok nemliydi ve bu bitkilerin
yalar aydnlatma, sabun yapm ve yemek iin kullanlyordu.
Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde, en nemli ya kayna
olan zeytin nde gelen rnlerinden biriydi. Blgeye doudan
gelen ve Arap-Mslman ynetimi altnda batya giden bir baska
besin maddesi de seker kamsyd. Seker kams Iran'da "Seker" ve
"Kand" olarak bilinirdi. Her iki szck de "sugar" ve "candy"
olarak Ingilizce'ye gemistir. Helen-Roma dnyasnda pek
tannmayan seker yalnzca tp alannda kullanlrd. Iecekler ve
yiyeceklerin tatlandrlmas iin bal kullanlrd. Or-taa'da
retimi Msr'a ve Kuzey Afrika'ya dek yaylan seker, Mslman
Ortadou'nun Hristiyan Avrupa'ya ihra ettii baslca
maddelerden biri oldu. Sekerkams tarm ve plantasyon sistemi

Kuzey Afrika'dan Mslman Ispanya'ya, oradan Atlantik

adalarna, sonra da Yeni Dnya'ya yaylmstr.
Baharat Ortadou'da esitli blgelerde yetistirilir, ayrca Gney
ve Gneydou Asya'dan da ok miktarda ithal edilirdi. Bat
dnyasna Ortadou'dan yaplan bu nemli ihracat, Avrupal
denizci devletler tarafndan Asya'ya bir deniz yolu alarak denetim
altna almasna dek srd. Scak iklime sahip blgelerde
183
KESITLER
yiyecekler, zellikle de et abuk bozulmamas iin tuzlanarak
saklanrd. Bu yntemle korunan yiyeceklerin yenmesi iin baharat
ok gerekliydi.
Hayvanlarn beslenmenin yan sra, ulastrma iin de younlukla
kullanld bu toplumda hayvan yemi de nemli bir gereksinimdi.
Souk iklimli blgelerde giyim iin baslca malzeme
olan deri ve yn, scak iklimlere uygun olmadndan ince giysiler
iin islenebilir rnler gerekiyordu. zellikle tanesi ok
nemliydi. Ketenin, Ortadou'da,, zellikle mumyalarn sarld
bezlere bakarak Msr'da ank alardan itibaren retildii
anlaslyordu. Pamuk, Dou Asya'dan gelmis, ilk olarak Iran'da
rastlanms, oradan da batya tasnmsr. Dut aacyla beslenen
ipek bceinin rn ipek VI. yy'dan sonra Ortadou'da
retilmeye baslamstr. zellikle Suriye ve Iran ipeklileri ok
beenilirdi. Boya ve koku retmekte kullarilan bitkiler de iyi
giysileri tamamlarlard.
Papirs, ok nemli dier bir sanayi rnyd. Nil kylarnda
byyen bir sazdan elde edilen papirs nce parsmen, sonra da
kat bulunana dek Dou Akdeniz dnyasndaki temel yaz
aracyd.
Sebze ve meyve yetistiricilii de olduka yaygnd. Daha
nceki dnemlerde baslca meyveler hurma, incir ve zmd.
Meyvesinin yan sra, sarap retimi iin de yaplan zm tarm
Islamiyet'ten nce ok daha yaygnd. Hurma ise zaten vaha ve
yar l iklimi bitkisidir. Kays ve seftali gibi Ortadou'nun teki
meyvelerinin ou, Iran ve dou kkenliydi. Bat'da halen
enginar, spanak ve patlcan iin ilk geldiklerindeki Arapa ve
Farsa adlar kullanlmaktadr.
Narenciye tanmnn ilgin tarihesi ok net deildir. Birok
Ortadou dilinde portakal iin Portekiz'den (Portugal) tretilerek
Trke "portakal", Arapa "bortakal" ad kullanlr ve Af184
EKONOMI
ganistan'a de benzer adlarla anlr. Aslnda in ve Hindistan'da
daha nceden tannan portakal Ortadou'ya, XVI. yy baslarnda
Portekizliler getirmistir. Pers Imparatorluu'nda narenciye
meyveleri Islamiyet'ten ok daha nce tannrd. Tevrat ve Pers
kaynaklarnda "turun" adnda (Arapa "utruja", Ibranice "ethrog")
gzel iekleri olan kk, eksi, yenilebilir bir narenciyenin
ss iin kozmetikte ve serbetlerde kullanldndan sz edilmektedir.
Farsa "narang" denilen bu meyve, Arapa'ya da "naran"

adyla gemistir. Portekiz'de ve Bat'daki baska lkelerde

buna benzer adlarla anlan yenilebilir tatl bir meyve vardr. Bu
meyve, IX. yy Arap sairi ibn al-Mutazz tarafndan gen bir kzn
yanaklarna benzetilmistir. Ibn al-Mutazz, byk olaslkla o dnemde
Hindistan'dan gelen limondan da sz etmistir. Ortadou'da
hzla yaygnlasan limon, Avrupa'ya gitmistir. Avrupa'da bu iki
meyve halen Pers-Hint adlar kullanlmaktadr. Sphesiz
Ortadou'ya bu meyveleri Uzakdou'dan Mslman kervanclar
getirmisler, Hallar da Avrupa'ya gtrmslerdir.
.Ortadou'ya msr, ttn, domates ve patates gibi hi tannmayan
Amerikan bitkileri, Bat Avrupallar, zellikle Portekizliler
tarafndan getirilmistir. Trk tarihisi Ibrahim Peevi 1635 ylnda
konuyla ilgili sunlar.sylemistir:2
"\nsanin iini bulandran duman ve kokusuyla ttn 1009'da (miladi 16001601) kafir Ingilizler getirmis ve birtakm rutubet hastalklarn
iyilestireceini syleyerek satmslardr. Ksa srede zevk dsknleri ttne
baml bale gelmisler, zevk dskn olmayanlar bile imeye baslamslardr.
Bu bamlla kudretlilerin ve byk ulemann da ou tutulmustur. "
Yakn zamanlarda, kkeni Ortadou olmayan iki bitki de
blgedeki ekonomik ve toplumsal yasam ok etkilemistir. Ortaa
baslarnda bir Arap gezgini in'den ilgin bir yk anlatr:
T 85
KESITLER
"Kaynams suyla iilen bir bitkinin ve tuzun tm gelirinin sahibi kral. Sakh
adndaki bu bitki her sehirde ok pahalya satlyor. Bu bitkinin yapra da,
kokusu da naneden daha ok ve acmtrak bir tad var. Kay- , nanus suya
atlyor. Tm kamu maliyesi geliri, bu bitkiden, tuzdan ve kelle vergisinden
salanyor."
XL. yy'da nl yazar el-Biruni, in ve Tibet'teki ay tarm ve
kullanm ile ilgili daha ok bilgi vermektedir. Iran'a ay ime
alskanln XIIL yy'da Mool fatihlerin getirdii biliniyor ama
fazla yaygnlasmadndan buradan batya ilerlemesi hakknda bir
kant bulunmamaktadr. Iran'da ayn yaygn olarak iilmeye
baslamas, Rusya'dan getirildii XDC. yy basna rastlar. XX. yy'da
Trkiye ve Iran'da devlet tesvikiyle ay tarm yaygnlastrlmstr.
Bunun bu lkelerde yetismeyen kahveye bamll azaltmak iin
yapld dsnlebilir. ay tarm ok nemli olmams, yalnzca
yerel tketim ve biraz da ihracat iin yetistirilmistir. ayla
1700'de tansan Bat Marip, aym ok tketildii bir yerdir.
Buraya ay Fransz ve Ingiliz tccarlar, Kuzeybat Afrika'nn
Avrupa pazarlarna katlmas beklentisiyle getirmistir. Fas'n milli
iecei, nane yapraklanyla yaplan ay olmustur.
te yandan kahve, blgenin tamamnda en nemli iecektir.
Kahvenin, Habesistan'dan' kt, adn bugn de yabani kahve
bitkilerinin yetistii Kaffa'dan ald bulunan kantlar arasndadr.
XTV. ya da XV. yy'da kahve Kaffa'dan Yemen'e getirilmistir.
Msrl bir yazar sunlar sylemistir: "Msr'a Ye-men'de adna
"kahva" denen bir ikinin yayld, Sofi seyhlerinin ve
baskalarnn dua ederken uyank kalmak iin itii haberi geldi."
Yazar, Yemen'e kahveyi Habesistan'a giden bir gezginin

getirdiini anlatr:4
"Aden'e dndkten sonra hastalanan adam getirdii kahveyi iip iyilesti.
Kahvenin halsizlii ve yorgunluu giderip vcudu canlandrdm fark etti.
Kendisi bir Sofi olunca, teki Sofiler de kahve imeye basladlar. Ardndan
halkn tamam, aydnlar da sradan insanlarda imeye basla186
EKONOMI
dlar ve kahve ime alskanl yayld."
Gerekten de kahve ime alskanl yaygnlasmst. 1511'de
kutsal Mekke sehrinde kahve iildii belirlenmistir. Byk bir
olaslkla buradan da lkelerine dnen haclarla birlikte Suriye'ye,
Msr'a, iran'a ve Osmanl topraklarna gitmistir. XIX. yy
baslarna dek kahve Iran'n en nemli iecei olmustur. Bat
dnyas ay in ve Hindistan'dan daha ucuz, daha kaliteli ve
daha bol bulurken, kahve bir sre bir Ortadou tekeli olmustur.
Avrupa'da kahve, kahve ienler ve kahvehaneler kmsenmistir.
Istanbul'daki Venedik elilerinden Gianfrancesco
Morosini 1585 ylnda gittii bir kahvehaneden syle sz eder:
"Bu insanlarn tm, kt giysili, isi gc olmad iin zamanlarn bosa
harcayan kisilerdir. Srekli bir yerde oturarak insanlar arasnda, sokaklarda
ve dkkanlarda, "Kavee" dedikleri bir tohumdan yaplan, olduka
scak kara svy ierler."
1610'da Trkiye'yi gezen Ingiliz George Sandys'in grsleri
ok daha olumsuzdur: "Tm gn kahvehanelerde otururlar ve
"Koffa" adn verdikleri ok scak iecei ierler. Itikleri is gibi
kara renktedir ve tad da ona benzer..." Ne var ki, kahvede de,
kahvehanede de Avrupallarn hosuna gitmisti. retimi ounlukla
Yemen'de olan kahve, ok gemeden Ortadou'nun
Avapa'ya ihra ettii baslca rn oldu. Eskiden ok krl olan
baharat ticaretini kaptran Msrllar iin kahve, gittike byyen
Avrupa pazarnda, baharatn yerine geecek bir rnd.
Avrupa'daki ilk kahvehane, Viyana'da ikinci Trk kusatmasndan
sonra ald. Bu hak istei zerine, Trk hatlan gerisinde
Avusturya istihbaratna yardmc olan bir Ermeni'ye dl olarak
verilmisti.
Kahve ve ayn Ortadou'da bu denli popler olmasnn,
kahvehane ve ayhanelerin nemli toplumsal merkezler olma187
KESITLER
lannn nedeni kolayca anlaslmaktadr. Musevilik ve Hristiyanlk'tan
farkl olarak, Islamiyette alkoll ikiler yasaklanmstr.
Ama yasak tamamen de etkili olamamstr. Siirler'de ve baska
yazlarda youn olarak iki imenin ve hatta ayyasln kantlar
bulunur. Ancak ya zel bir evin yksek duvarlar arkasnda ya da
bir Islam devletinin yasak kapsamna girmeyen Mslman
olmayan halk arasnda, ikinin gizii iilmesi gerekiyordu. Klasik
Fars ve Arap siirinde, meyhane ve meyhanecinin siirdeki
sembolleri, Hristiyan manastr, kesisler ve Zerdst rahipler
olmustur. Hosgrldklerinde bile bunlann gizli olmas zorunlu
olduundan Ortaa Islam sehirlerinde Bat'daki meyhanelerine

benzeyen hibir yer bulunmuyordu. Bu bosluk kahvehane ve

ayhanelerle gideriliyordu. Ksa sre iinde kahvehanelerin ihanet
ve dedikodu, en kts de kumar yuvalan olduu sikayetleri
baslamst.
Blgede ilkel tarm teknikleri kullanlyordu. Daha nceki
alarda kullanlan basit tahta ve tekerleksiz saban, blgedeki baz
yerlerde gnmzde de kullanlmaktadr. Genellikle sabana katr,
kz, ounlukla da at kosulurdu. Zengin nehir vadisi
blgelerindeki tarmda verimli rn almak iin ok abaya gerek
olmazd. Bazen ylda iki rn alnd iin daha sert ve zayf
olan iklimlerin teknolojik icatlar gerektiren glkleri olmazd.
Bu lkelerdeki iki karakteristik olgu, teknolojik gelismelerin
olmamasnn baska bir nedeniydi. Manastrlarda rn yetistirmeye
kendilerini adayan eitimli kisilerin, eitimli iftilerin, niversite
eitimi alms, iftliini idare ederken eitilen, karslast tarm
sorunlar iin eitiminden yararlanan Ingiliz tasra beyinin karsl
bu toplumlarda bulunmuyordu. Ortadou'nun birka istisna
dsndaki eitimli beyleri iftilikle urasmaz, iftiler de'eitimli
olmazd. Genel olarak, tarmdaki teknolojik ge188
EKONOMI
smeyi salayan entelektel disiplin, teknik beceri ve tarmla i
ie olma eksiklii sz konusuydu.
Klasik Islam dnemi, sulama dsnda tarm teknolojisine pek
katk salamamstr ama Ortadou'daki tccarlar ve iftiler
zellikle gda maddesi rnlerinin esitliliinin artmasn
salamslardr. Dou ve gneydou Asya rnlerinin batya gidisi
Islamiyetten nce baslamstr. Eski Irak'ta ve Iran'da Dou Asya
kkenli rnler yetistirilmistir. Daha batda bu rnler, egzotik,
lks ve pahal rnler olarak grlmstr. rnein eski Roma'da
seftali tannan bir meyveydi ve bugnk ad olan "peach" bir
Roma terimi "persicum malum'dan (Iran elmas) gelmektedir. Ilk
kez Islami fetihlerle Bat'da Avrupa'dan, Dou'da in ve
Hindistan'a dek tek bir ekonomik ve siyasi birim olusturulmustu.
Yeni rnlerin kesfedilmesi ve yaylmasnda, byk olaslkla
Basra Krfezi'nden Hint Okyanusu'na ve daha ilerilere giden
Mslman denizcilerin, Orta Asya'da bulunan Mslman
gezginlerin ve askerlerin nemli etkileri olmustur. Islamiyet
dneminde Iran'dan Mezopotamya'ya, Kuzey Afrika'ya ve
Avrupa'ya doru gereklesen hareket, pamuk, enginar, pirin,
karpuz, muz, patlcan, narenciye ve seker kams gibi esitli gda
maddeleri, baharatlar, iplik yapmnda kullanlan rnler, hayvan
yemi, tpta ve kozmetikte yararlanlan bitkileri de ieriyordu.
Ortaa Mslman gezginlerince, her birinin esitli alt trleri
bulunan olduka genis bir rn esitlilii anlalmsr. 1400'de
Kuzey Afrika kylaryla ilgili bir yazda, altms bes esit rn,
otuz ak esit armut, yirmi sekiz esit incir ve on alt esit kays
olduu anlatlmstr.
Ortadou'da en byk beceri, byk nehirlerin sularn koruyarak
datmak zere yaplan olduka hassas kanal sisteminde,

yani sulama alannda sergilenmistir. Bu yalnzca iftilerle

yaplmams, brokratlann ve teknokratlarn da katklaryla ger189
KESITLER
eklestirilmistir. Kimi tarihilere gre, nehir vadisi toplumlarn
merkezi sulama isleri, modern brokratik devletle gdml
ekonominin ekirdeini rneklemektedir.
Tahl kaybn nlemek zere harman, ounlukla orak ile
yaplrd ve tahl yk hayvanlan ya da kleler tarafndan dndrlen
deirmenlerde ya da el aletleriyle havanda tlr-d.
Bugn de blgede baz yerlerde bu yntemler kullanlmaktadr.
Msr'da toprak her yl Nil'in tasd alvyonlar sayesinde
yeniden gbreledii iin gbreye gerek olmazd. Genellikle de en
ok gerek olan yerlerde gbrenin bulunmamas, topran
tkenmesine neden olurdu. Bu durum Irakta nehirlerle gelen tuzlu
birikintilerle daha da oalrd. Dzenin ve bansn hakim olduu
zamanlarda buralar kurutulur ama karsk zamanlarda bu yerlerle
ilgilenilmezdi. iftiler, nehirlerin yeterli su braktktan nehir
vadileri dsndaki topraklan bir yl ekerler, bir yl da nadasa
brakrlard.
Antik alarda dahi erozyon sorunu yasanmst. Ortaalarda
ve gnmzde de durum deismemistir. Gebelerin her sivil
dzen bozulmasnda, lden tarm topraklarna gitmesi, ln
ekilen topraklar aleyhine genislemesiyle sonulanmstr.
ln ilerlemesinin birka nedeni vard. ln genislemesinin
nlenmesi iin savunma hatlanna ihtiya vard. Sivil dzen
kesintiye uradnda l genisliyordu. Daha somut bir neden de
keiydi. Otu kesip yiyen koyunun tersine, kopartp yiyen kei,
otla birlikte topran st tabakasn da kaldrd iin toprak
zayflayarak rzgarla uuyordu. Bunun yan sra, keiler aalarn
kabuklarn da yediklerinden aalan ldryordu. Bu nedenle
rzgara ak hale gelen ovalar yine toprak kaybna uruyordu.
Blgenin byk bir blmnde bu ve baska etmenler-nedeniyle
toprak kayb meydana gelmistir. Bu durum,
190
EKONOMI
modern alarn ekili topraklan, eski alarn arkeolojik buluntulanyla
karslastrldnda aradaki arpc farkla aka grlmektedir.
XIV. yy'da yazan ibn Haldun, "bina, heykel, sehir ve
ky kalntlarndan gemiste byk bir uygarln varolduu
anlaslan Kuzey Afrika'da ykmn hkm srdn" anlatr.5
Mali ve baska belgeler, tarm rnlerinin ve onlardan salanan
gelirlerin Roma'nn son alarndan itibaren azaldn gstermektedir.
Bu durum Arap istilalar zamannda daha da artms,
ksa sreli bir dzelmenin ardndan Islami Ortaa'da da
srmstr. Bu gerilemenin pek ok gstergesi bulunmaktadr.
Ortadou ve Kuzey Afrika'daki birok blgedeki terk edilmis
kyler, iftlikler ve kuyular, retimin dolaysyla da gelirin azalmasnn
belgesel kantlandr. Bununla birlikte, genellikle vergi
yk, tefeciler ve benzeri sorunlarla kyden sehre g ve nfusta

azalma olduu da anlaslmaktadr.

Hkmetin, st snflann ve bir lde de dinin, topra islemeyi
ve isleyenleri asa grmesi, tanmsal retimdeki dssn
nemli bir nedenidir. Islamiyet bir kervan sehrinde domustu. Hz.
Muhammed'in ailesi tccard ve lmnden sonra taraftarlan
fethettikleri byk imparatorluu tm eyaletlerde bir garnizon
sehirleri andan ynettiler. ok gemeden bu garnizon sehirleri,
Islami kltr ve renimin merkezleri oldu ama krsal kesim daha
uzun sreler Islamiyetten nceki eski dinlere bal kald. Zaman
iinde kyller de Islamlastnld ama yine de eski izler silinmedi.
Sehirli Mslmanlann, Mslman olmayan kylleri ynetmesi
rnei, Balkanlar'da ve Hindistan'da yeni Mslman
imparatorfklann kurulmasyla yeniden yasand. Hz.
Muhammed'in hadislerinde ska ticareti vd grlrken, ok
aznda tanma sayg grlr. Benzer biimde, Seriat da sehirlilerin
yasamlanna ve sorunlarna daha fazla ilgi gstererek bunlan en
ince ayrntlanyla inceler ve d191
KESITLER
zenler. Kyllerin durumuyla, vergilerin denmesi dsnda, fazla
ilgilenmez. Devletin ve tarm alanlarnn, tarmdan anlamayan ve
blgelerinin uzun vadeli refahn pek dsnmeyen askerlerin
denetimine giren ekonomi yznden durum ok daha kt bir hl
ald.
Blgedeki topraklarn byk blm yan kuraktr. Tanma ve
bykbas hayvanlarn otlamalarna uygun olmayan bu topraklar,
kei ve koyun yetistirilmesi iin yeterliydi. Bu hayvanlardan et,
yn ve postun yan sra, Ortadou'nun baslca besin kayna olan
st ve yourt elde ediliyordu. Blgeye bin yldr hakim olan
gebe hayvanclk kltr ile ilk ilkel tannn birlesmesi
uygarln baslamasn salamstr, Tarih ncesine dek giden deve
gerlii bedevilerin ekonomisinin ve yasam biiminin merkezi
olmasnn yannda, bans zamannda da, savas zamannda da
nemli bir ulasm arac olmustur. Eski Arabistan'da ok at
olmadndan, atlar adlan ve soylaryla anlrd.
Islamiyet yayldktan sonra Iran, Bizans, sonrasnda da Berberi
hayvanlan kullanan Arap yetistiricileri srlerini olabildiince
genislettiler ve bozkrlarn otlaklarndan fazlasyla yararlandlar.
Avrasya bozkrlarnn gerleri arasnda da atn nemi bykt.
alsmas ya da eti iin az sayda iftlik hayvan beslenirdi. teki
uygarlklar iin nemli olan domuz, Islamiyet'in Musevilikle
paylast bir tabu nedeniyle yasakt. Kimi tarihilere gre,
Mslman fatihler Ispanya'ya, Balkanlar'a ve Bat in'e
ulastklarnda domuz, fethin corafi snrlarn izmistir. Bu
lkelerde yzyllar boyu Mslman egemenliine srd halde,
domuz yetistiren ve yiyenler arasnda Islamiyet kk sal-mamstr.
Kmes hayvanlan et ve yumurtalan iin beslenirdi. Msr'da tavuk
yetistiricilii, Batllar'n ilk grdklerinde hayrete dstkleri bir
teknikle yaplyordu. 1655 ylnda Msr'a giden Fransz gezgini
Jean de Thevenot syle anlar:6

192
EKONOMI
"Kahire'de rastladm ilgin seylerden biri de tavuklar kulukaya yatrlmadan
yumurtalardan civciv karlmas, bu civcivlerin de kiloyla satlmazyd.
Burada yumurtalar lk frna konur ve frnn ss doal sya ok
yakn olduundan civcivler olusarak yumurtadan karlar... Frnlar
azlarna deve ya da kz dsks koyarak strlar ve her gn eskisinin
yerine yeni scak dsk koyarlar... Bazlar bunun iklimi scak olduu iin
Msr'dan baska bir yerde yaplamayaca grsndeler ama Floransa
Byk Dk bunu yapanlardan birini getirtip Floransa'da da yaptrtmstr.
Bunun Polonya'da da yapldn duydum.."
Kuluka makinesi ad verilen bu yntem, Thevenot'nun da
belirttii gibi daha sonra Avrupa'ya da gitmis ve ok yaygn biimde
uygulanmstr. Bat Avrupa'da hayvanclk ile tanm yakn
bir iliski iindeydi ve genelde ayn ellerde bulunuyordu. Ortadou'da
gebeler ile kyller arasnda daha eski alardan
gelen bir atsma ve ayrlk sz konusuydu. Hayvanclk ile tarm
birbirinden ayryd, ounlukla da karstt. Bir kyl gndelik isler
iin birka hayvana sahip olabilirdi ama tasma iin de, eti iin de
hayvan yetistirmek gebenin isiydi. Bu atsma eldeki en eski
Ortadou yklerinden biri olan Habil ile Kabil yksnn
basnda da gemektedir. "Bu kardeslerden biri hayvanclk
yapyordu ve kurban olarak bir hayvan getirmisti. teki kardes
tarmla urasyordu ve doann rnlerini getirmisti. Allah
gebeleri seerek hayvan kurban kabul etti ve doann rnlerini
reddetti. Bunun zerine kyl Kabil, gebe Habil'i ldrd."
Ortadou'nun tarihinde genellikle bunun tam tersi gereklesmis,
yani gebeler kyllere saldrmslardr. Ortadou'da ekili
topraklarn tamam gebelerin yasadklan llerin ok
yaknndadr. Gebeler de sivil otoritenin savunmasnn her
zayflaysnda bu durumdan yararlanmaya hazr olmuslardr.
Uygar topraklarn gney ve kuzey snrlarnda, Arabistan
llerinde ve Avrasya bozkrlarnda imparatorluk olmay bekleyen
gebe krallklar ve beylikleri bulunuyordu.
193
KESITLER
Sanayi iin zellikle de ortaalann en nemli sanayii olan
kumaslk iin hem hayvanclk hem de tarm hammadde salyordu.
Avrupa'ya yaplan kumas ihracatnn nemini Ortadou
kkenli kumas adlan da gstermektedir: Musul'dan Muslin,
Sam'dan "damask" (damascus) ya da teknik terimler olarak
"taffeta" (Farsa taftah) ve "mohair" (mukhayyer) gibi. Minderler,
duvar kaplamalar ve dier dseme esyas da retilen ve ihra
edilen kumaslara dahildi. Deri ve yn gebeler, pamuk ve
keteni kyller salard. nemli hammaddelerden kereste, ok az
bulunduu ve pahal olduu iin ithal edilirdi.
Mineraller de ok nem tasyordu. Metaller madenlerden karlr,
kil ve tas gibileri de toplanrd. Tarih ncesi alardan beri
Ortadou'da bakr, altn ve gms madenleri isletiliyordu. Bronz,
milattan nce bin yl nce Dou Mezopotamya'da, iki bin yl

nce Msr'da yaplyordu. Kalay, uzaklardaki "kalay adalar'ndan

yani Cornwall'dan, demir de Trariskafkasya, Ermenistan ve
bugnk Dou Trkiye'den getiriliyordu. Ortadou madenlerinin
ou antik alarda tkendii iin birok Islam devletinin
gvencesi uzaklardaki lkelerden ve uzak eyaletlerinden
yaptklar ithalatt.
Iran'da, Ermenistan'daki uzak blgelerde, yukan Msr'da ve
Sudan'da maden kalmst ama Ortadou'da, yani Msr ve Mezopotamya'da
neredeyse tmyle tkenmisti. Gms ile altn
baska yerlerden getirtiliyordu. Olaylarn aksn bu madenlerin
aranmas ve getirtildii yollar nemli lde etkilemisti. Afrika
madenleri ve zellikle Sudan ile Msr arasnda kalan snr blgesinde
Assuan'n gneyinde Allaki, Islam dnyas iin en zengin
altn kaynaklanndan biriydi. Altn ve kleler, Mslmanlar'in
Sahra'nn gneyine inme nedenlerinden biriydi. Gms, zellikle
eski Sasani topraklannda olmak zere birok yerde bulunuyordu.
194
EKONOMI
Sanayi teknikleri ilkel haliyle kalmst. Baz istisnalar dsn
da, insan ve hayvan gc tek enerji kaynayd. Icat edilen
ve kullanlan birka kk otomatik makine daha ok oyun
cak gibiydi. Mancnkt ve deirmen, bunlar dsndaki tek ma
kineydi. Bugn de kullanlan, hem su hem de rzgarla alsan /
deirmenler ok eski alardan kalmadr. Ancak deirmenle
rin says Ortaa baslarnn Bats ile karslastrldnda bile
ok azd ve snai amal deil, yalnzca tahl tme ve sula
ma amal kullanlyorlard. Dier makine de, savaslarda tutusturucu
svlarla dolu kovalan dsman gemi ve sehirlerine fr
latmak iin kullanlan mancnklard. Avrupa'dan top ve topu
nun Ortaa'n sonlarna doru ithal edilmesine kadar, manc
nklar, bkmeyle, gerilimle ve en ok gelistirildiklerinde de bir
dizi karslkl arln hareketleriyle kullanlrd. Bu yntem
le, daha byk glleler, daha byk bir kuvvetle, daha uzak- l
lara frlatlyordu. Kalkan, kl, zrh ve haner gibi teki savas
aralar, sanayi retiminde ve uluslararas ticarette mal olarak
nemli bir yere sahipti.
Uygun hammaddeler olmadndan enerji retiminde ilerlenemiyordu.
Bat Avrupa'daki odun ve kmrden ya da pek ok
rmak ve alayandan salanan su enerjisi ile karslastrlabilecek
hibir sey yoktu. Petrol vard ama kartlmas ve kullanlmas
daha ok uzun a'lar sonra mmkn olacakt. Petrol, eski ve
ortaalarda ancak kendiliinden yzeye ktnda kullanlrd.
Petrol, Zerdst Iran'nda tapnaklardaki kutsal alevi yank tutard.
Islam ve Bizans imparatorluklarnda ise petrol, savas silahlan iin
patlayc karsm yapmnda kullanlrd.
Giyinmekten sonra gelen en temel gereksinim barnmakt.
zel ve kamuya ait binalarn insaat, dseme ve sslemesi iin
gereken malzemelerin retimi iin pek ok sanayi gelismisti.
Sehirlilerin gereksinimleri arasnda kap kaak, baska esyalar,
195

4i
KESITLER
kokular, sabunlar, yaz iin mrekkep, parsmen, papirs ve daha
sonralar da kat yer alyordu.
teki uygarlklarda sanayi retimi iin nemli bir itici g olan
ulasm, Islam topraklarnda o kadar nemli deildi. Byk bir
olaslkla odunun ve madenin az olmas nedeniyle tekerlekli
aralar ok az kullanlrd ve onlar iin ok az yol yaplmst.
Kimi zaman tekerlekli arabalarn varlndan sz edilir, hatta
bazen anlatlr ve resimleri izilir ama bunlar olaanst seyler
olarak grlmstr. Fas'n yerlisi olan ibn Batuta, XIV. yy'da
Fas'tan Ortadou yoluyla Orta Asya'ya seyahatinde, bozkrn Trk
halklan arasnda grd tekerlekli arabalar anlatacak denli
nemli bulmustur. XVIIL yy'da Fransz gezgini Vol-ney sunlar
sylemistir:7
"Suriye'nin hibir yerinde tek bir araba olmadn belirtmem gerekir.
Herhalde bu, hkmetin onlara el koyaca iin biranda byk bir kayba
uranlacandan korkulmas yzndendir."
Genellikle ulasm rmak ve denizlerden ya da yk hayvanlar
ile salanyordu. Ilk olarak M. ikinci bin ylda evcillestiril-mis
olan develer 600 kilo tasyor, gnde yz kilometre yryor ve
su imeden 17 gn gidebiliyorlard. Ne var ki, develerin kullanm
her yere uygun deildi. Osmanl malzemelerini tasmak iin
Suriye ve Anadolu'dan getirtilen ok sayda deve Balkanlar'm
rutubetli ikliminde hastalanarak ld iin Os-manllar'n
ilerlemesi aksamst. te yandan, kuru Ortadou ikliminde,
develer gerekten herhangi bir araba ve yol sisteminden ok daha
az masraflyd. Ksa mesafelerde esek ya da katr bile insan ve mal
tasnmas iin yeterli oluyordu. Daha farkl bir konu olan su
ulasm, ok eski alardan itibaren hem Akdeniz ve dou
denizlerinde, hem de i sularda gereklestirilmisti. Roma
tarihilerince yaplan hesaba gre, buday Roma Impa196
EKONOMI
ratorluu'nda karayolundan 120 kilometre tasmak, Akdeniz'in bir
ucundan dierine denizden tasmaktan daha pahalyd. Islam
alarnda da benzer durum sz konusu olmal.
Tekstil retimi aile iinde yaplr, zanaatkarlar evlerinde aileleriyle
ya da kk atlyelerde alsrlard. retim ncelikle
topluluk, aile ve yerel gereksinimleri karslamak iin yaplrd. En
basta hal olmak zere, birka rnn uluslararas ticareti
yaplrd. Sanayi kuruluslar bazen daha byk lekli olurdu.
rnein, Ortaa Msr'na ait belgelerden bir imci tarafndan
gndelik cretle keten isilerinin tutulduklar anlaslmaktadr.
Msr sanayinde nemli bir yeri olan sekerin rafine edilmesinde
de benzer uygulamalar vard. Devlet, bazen tesvik salama, bazen
hkmdarlarn para yatrmlar, bazen de tekeller olusturma gibi
yollarla sanayiye mdahale ederdi.
"Tiraz" byk bir neme sahipti. Klasik Arapa'da tiraz, kral
tarafndan giyilen ya da giyilmesine izin verilen bir esit islemeli

brokar kumas anlamna gelmektedir. Onu yalnzca hkmdarlar

ve hkmdann zel olarak onurlandrmak istedii kisiler
giyebilirdi. Tirazn bir tr seref ve madalya sistemi zellii
tasmas nedeniyle retimi ilk yzyllarda kskanlkla korunan bir
devlet tekeliydi. Tiraz atlyeleri devlete aitti, yneticileri de
devlet memurlaryd. Zamanla bu sanayi de yaygnlast. Kimi
zaman devlet, savas gemisi ve baz silah trlerinin yapm gibi
savas retimlerini de denetim altna alrd.
Devlet fiyatlar belirlemek iin ekonomik yasama mdahale
ederdi. Bu mdahale antik alara, zellikle de byk apl olarak
bunu ilk kez yapan Roma imparatoru Diocletian'a dek uzanr. Hz.
Muhammed'in bir hadisinde "Fiyatlan yalnzca Allah belirler."
(Bu da laissez-faire ekonomisinin ak bir ifadesidir) denilmesine
karsn Mslman yetkililer, ounlukla Ortaa ekonomistlerince
"adil bir fiyat" olarak adlandrlan fiyat
197
KESITLER
belirlemesi yapmaya alsmslardr. Ancak bu politikalarn neredeyse
tamam basarya ulasamamstr. Baz hkmdarlarn fiyat
belirlemesinden de te, tekellesme imleri olmusar. Msr'da
Memlukler'in son dneminde, biber ticaretinden vergi alarak
kazand paralan gren hkmetler, bu kadan yerine tm kr
elde etmek iin biber ticaretini tccarlardan almslardr. Msr
Memluk Sultan Baybars'n (1422-38) devlet tekellerinde asnla
gitmesi, transit ticaretinin bozulmasna neden olmus ve
Portekizliler, Afrika'nn evresinden dolasmak zorunda
kalmslardr.
Islami dnemin dier alanlardakine benzer biimde, sanayide
de gereklestirdii nemli bir gelismesi, esitli blgelerin, bir
tarafta Dou Akdeniz dnyasnn eski uygarlklar ile teki tarafta
Islam mlekiliinde yeni bir gzellii kesfeden Iran dnyasmn
gelenek ve tekniklerini byk bir uyumla bir araya getirmesidir.
Dou ve Bat Asya, XIII. yy'daki byk Mool is-tilalaryla ilk
kez tek bir hkmdarn ynetimine girmis ve Ortadou, zellikle
de Iran, Uzakdou'nun stil ve zevklerine ak duruma gelmistir.
Deerli madenleri arama ve karma alsmalaryla yaygn bir
datm ve deis tokus sisteminin gelismesi tesvik edilmis, ayn
zamanda da kolaylasmstr. Eski Bizans topraklannda altn, eski
Sasani topraklannda da gms olmak zere ayn anda iki ayr
parann kullanlmas, iki madenli bir ekonominin ve bir para
deisim sisteminin gelismesini salamstr. Byk yerlerdeki
byk lekli ticaret gereksinimiyle sarraf snf olusmustur.
Giderek her ticari merkezde grev alan sarraflar, daha sonralar
gelismis bir bankaclk sistemi kurmuslardr.
Kuran'da "Allah almaya ve satmaya izin vermis, ancak faizi
yasaklamstr. Faize basvuranlar cehennem atesinde yanacaklardr..."denilmektedir (2:275). Faiz yasa, Kuran'da ak bir
198
EKONOMI
sekilde dile getirildii gibi hadislerde ve fkhta da vurgulanmstr

ve bir yerde bir tek faiz isleminin otuz zina suundan daha
kt olduu yazlmstr. Faiz yasa Mslmanlar tarafndan
daima ciddiye alnmstr. Gnmzde de hl bankaclk ve
yatrm konusunda gerek mminler sknt ekmektedirler. Pek
ok hukuku ve ilahiyatya gre bu yasak,.yalnzca asr faiz
deil, her trl faiz iin geerlidir. Kuraln byle kat bir biimde
uygulanmas kredinin, bylece de byk lekli ticaretin
gelisimini nleyecekti. Ancak hukukular ve tccarlar baska
konulardaki gibi bu konuda da bir yol buldular. Bu yol ile, teknik
adyla "hile-i seriye" ile yasalar inemeden kredi, ortaklk,
yatnm, hatta bankaclk islemlerini dzenlediler.
Islamiyetin baslca ykmllklerinden biri Mekke'ye hacca
gitmektir ve her Mslman'n en az bir kez gitmesi gereklidir. Bu
yolla uzun mesafeli ticaret gelismistir. Her yl gereklesen hac ile
Islam dnyasnn her blgesinden ok sayda Mslman'n bir
araya gelerek ayn kutsal yerlerde ayn treleri yerine getirmeleri,
ortak bir kimliin yerlesmesi ve srdrlmesi asndan olduka
nemlidir.
Islam dnyasnda ounlukla ok gl olan yerel gelenekler
olduu halde, hemen hemen baslangtan itibaren sehirlerin
uygarlklannda, standartlar, toplumsal adetler ve deerler asndan
Ortaa Hristiyan dnyasnda benzeri olmayan bir birlik
derecesi vardr. Rasid el-Din, "Frenkler yirmi bes dil konusur ve
hibiri dierinin dediini anlamaz." demektedir.8 Mslman
dnyasndaki dil birliine, yani iki dilin, Bat Avrupa'daki
Latince gibi yalnzca kk bir ruhban snfnn dili olarak kalmasna
deil, pek ok dzeyde yerel dil ve lehelerin yerini almasna
alsms olan bir Mslman asndan bu olaan bir yorumdur.
Islam dnyas, fiziki olduu kadar eski ve ortaalarda
esi grlmeyen kltrel ve toplumsal bir hareketlilie sahip
199
KESITLER
olmus ve hem denizde hem de karada uzun mesafelere kadar giden
bir haberlesme a olusturmustur.
Ancak bu yollarn biri korsan, dieri eskiya tehdidi ile tehlikeliydi
ve her ikisi de ok ar ve zahmetliydi. Deniz yolu, kara
yolundan biraz daha ucuzdu ama yine de ikisi de pahalyd. Tm
bu nedenlerden dolay, uzaklara yaplan ticaret, bu bir imin
tehlikelerini hakl klacak derecede pahal rnlerle snrlyd.
Bu adan, modem ticaretin nemli rnlerinden besin
maddeleri, eski zamanlarda kstl bir neme sahipti. Besin
maddeleri ok yer kaplad ve ucuz olduundan, ticareti zahmetine
demezdi. ok masrafl, az krl ve fazla riskliydi. Tketim
iin besin maddesi retimi neredeyse tamamen yereldi. Az
bulunduklar ve pahal olduklan iin kara ve deniz yolu ile
nakliyenin risklerine deen ve uzun mesafeli ticareti yaplan
mal, kleler, lks esya ve nemli madenlerdi.
Ithalata dayanmadan yerel olarak besin maddesi retilebiliyordu.
Ancak demir, altn ve gmsn ne pahasna olursa olsun
ithal edilmeleri zorunluydu.

Uzun mesafeli ve genis boyuttaki insan ticareti temelde Is-lami

dnemdeki bir gelismeydi ve tarihin ac bir cilvesiyle kayna
Islami hukukun insancl etkisiydi. Kle nfus, eski imparatorluklarda,
hatta Hristiyanln ilk alarnda genellikle yerel
kaynaklardan salanrd. Borlu ya da sulu olanlarn kle olmas,
aileleri tarafndan terk edilen ocuklarn "kle olarak" evlat
edinilmeleri ve kendilerini ya da ocuklarn kle olarak satanlar
kle kaynaklarnn srekliliini salard. Islami fetihlerle ve Islam
yasalarnn uygulanmaya baslamasyla tm bunlar son buldu.
Islam hukukularnn biimlendirdii ve Mslman hkmdarlarnounun kabul ettii ilkeye gre her insan zgrd.
200
EKONOMI
Mslman devletin zgr doan vatandaslar, Mslman olsalar
da, kabul edilen dier iki dinden birine inanyor olsalar da, silahl
isyan dsndaki bir sulan ya da borlan olduu iin kle
olamazlard. Terk edilmis olan ocuklar, kle olduklar ispat
edilene dek zgr olurlard. Anne ve babalan kle olan ocuklar
da kle domus olurlard ve zgrlkleri verilinceye dek kle
kalrlard. zgr insanlar, yalnzca bir cihadda yakalanan kafirler
olduklarnda kle yaplabilirlerdi. Bu kosulda kendileri de aileleri
de yasal ganimet kabul edilerek onlar ele geirenlerin mal
olurlard. Kle ailelerden doan klelerin says Ortadou'nun
giderilemeyen gereksinimlerini karslamada yetersiz olduu iin
imparatorluk snrlarna ok uzaklardan getirtilen dinsiz yeni
kleler, ok nemli bir ticaret konusuydu. Bu kleler, zellikle de
gen kadn kleler ok pahalyd ama ticaret zahmetine
deiyorlard. Saraylarda, zengin evlerinde ve baz dini kurumlarda
alsacak hadmlara ok rabet gsterildii iin gen erkek kleler
hadm edilerek fiyatlar artrlyordu. Islami hukuka gre bedensel
zarar vermek yasak olduu iin bu kleler Islam topraklarna
girmeden snrlarda hadm ediliyordu.
Kleler ounlukla Avrupa, Avrasya bozkrlar ve Afrika olmak
zere blgeden getiriliyordu. in, Hindistan ve dier
yerlerden getirilmis kle kaytlar olsa da saylan olduka azd.
Kleler Ortaa' dan modern alara dek dzenli bir biimde bu
kaynaktan geliyordu. Kuzey Afrika ve Mslman Ispanya'nn
nemli kle nfusu, klenin Ingilizce karsl olan "slave"
szcnn tredii Dou ve Orta Avrupa'daki Slav-lar'dan
olusuyordu. Ortaa'da bunlar genellikle Bat Avrupal kle
tccarlar ve araclan salyordu. Osmanllar Balkanlar'a girdikten
sonra, Dou Avrupa'daki araclar devreden kararak kleleri
kaynandan salamaya basladlar. Bat Avrupal klelerin daha
az ama nemli bir blm de Berberi korsan201
KESITLER
lar tarafndan salanyordu. Berberi korsanlar 1627 ylnda Izlanda'y
basarak Cezayir'deki kle pazarna 242 kle getirmislerdi. Bu
korsanlar, 20 Haziran l631'de Irlanda'daki Baltimore balk kyne
de baskn yaptlar. Dneme ait Londra'ya gnderilen bir raporda

korsanlarn esleri, ocuklar ve kadn hizmetileri ile beraber toplam

107 Baltimore'luyu kard belirtilmistir. Olaya sahit olan Peder
Dan adl bir Fransz papaz klelerin limana gtrlsn syle
anlatmaktadr-.9
"Onlarn Cezayir'de satldm grmek ok acklyd. Baba ocuundan,
kadn kocasndan ayrlyordu. Baba bir tarafta satlyor, kadndan da bir
daha bi gremeyecei ocuu ekip alnyordu."
Ayn dnemde Dou Avrupa'daki Tatar hkmdarlar da her yl
Polonya, Ukrayna ve Rusya kylerine baskn yaparak binlerce
gen kleyi Istanbul'a gtryor ve Osmanl Imparator-luu'nun
sehirlerinde satyorlard. Bu ticaret XVIII. yy sonuna dek srms
ve 1783 ylnda Ruslar'n Krm' ilhak etmeleriyle sona ermistir.
Avrasya bozkrlanndaki Trkler, ikinci byk kle grubuydu.
Bu kleler, Islamiyet'in ilk alarndan itibaren Karadeniz'in
kuzeyinden in ve Moolistan'a dek uzanan topraklardan
yakalanmaya ya da satn alnmaya baslanmst. Orta-a'da Dou
Islam dnyasndaki beyaz klelerin byk blm bunlardan
olusur ve zellikle askeri hizmetlerde kullanlrlard. Trk
bozkrnn Mslman olmasnn ardndan bu kaynak kuruyunca,
Kafkasya'da yeni bir kaynak bulundu. Osmanl ve Pers
topraklarna buradan erkek ve kadn, erkez ve Grc kleler
getirildi. XIX. yy'm ilk eyreinde Ruslar'n Kafkasya'y ele
geirmesiyle birlikte bu kaynak da kurudu.
nc ve en uzun sreli kle ticareti Sahra'nn gneyindeki
Afrika'dan getirilen zenci klelerle yaplmstr. Roma anda da
zenci klelere rastlanmstr ve Msr'da antik alardan itiba202
EKONOMI
ren bulunmuslardr. Ancak bunlar genellikle istisna olmuslardr.
Mslman ordularnn Afrika ktasna girmeleriyle ok sayda
zenci kle ithali baslamstr. Kleler nemli yoldan gelmekteydi:
Deniz yoluyla Dou Afrika'dan, Kzldeniz veya Basra
Krfezi'nden Arabistan'a, Iran'a ve daha ierilere; kara yoluyla
Sudan'dan Nil Vadisi'nden Msr'a; Bat Afrika'dan kuzeye doru
Sahra'dan geerek Fas'tan Msr'a dek' Akdeniz kysnn
tamamna. Bir sre bu ikmal yolu da tropik Afrika'da kurulan
Avrupa smrge ynetimiyle nlenmistir. Zenci kleler, sanayide,
ticarette, tarmda ve ounlukla da ev islerinde kullanlyordu.
Zenci kleler, Irak'taki bataklk kurutma alsmalarnda,
madenlerde ve zellikle Nubia ve Sahra'nn tuz ve aln
madenlerinde ve baz retim alanlarnda kullanlmssa da, Ortaa'n
Islam ekonomisi, eski dnyadaki gibi temel olarak kle
emeine dayal deildi.
ok deerli ve pahal olan ve az yer tutan lks mallarn ticareti
de yaplyordu. Tekstil, zellikle de ipekli ve brokar en nemli
mallard. Ipekli, Roma'nn son dneminde ve Bizans, Pers ve
Islamiyet'in ilk alarnda, ticari deeri kadar siyasi nemi de
sahipti. Ipeklinin ithalat, sonralar da retimi genellikle kralln
tekelindeydi. Zaman zaman Barbar prenslere ipekli kaftanlar
hediye verildii iin ipekli ticareti diplomatik bir nem tasyordu.,

Bir sre, ipein doudan ithal edilmesi, getii yerlerin askeri ve

siyasi tarihlerinde nemli bir yere sahip olmustur.
Gney Arabistan'dan ve daha doudan gelen gnlk ve baska
kokulu maddeler dier ticari rnlerdir. Gnlk, Helen-Roma
tapnaklarnda, sonralan da Hristiyan kiliselerinde kullanldndan
ok nemi bir rnd. Baz modern tarihilere gre
gnlk, bir bakma eski dnyann petrol ticaretidir.
Islamiyet'te tapnma ve dua iin gnlk gerekli olmadn203
KESITLER
dan, bu dinin yaylmasyla birlikte gnlk, Islami dnyada deerini
kaybetti. Gnlk ticaretinin azalmasnn ardndan, baharat
ve zellikle Malabar kylarndan gerilen biber en nemli ticaret
rn oldu. Mslman topraklarnda ve tesinde baharat ile biber
iin nemli bir pazar vard. Bu rnlerin ticareti ile urasan
tccarlar ok zengin ve saygn bir topluluk olmuslard.
Hafifliklerine karslk pahal olan deerli taslar da avantajlyd.
Benzer durum, fildisi, deerli aalarn kerestesi ve Romallar
dneminde sirkler iin ok sayda ithal edilen hayvanlar iin de
sz konusuydu.
Ortaa'n doruk noktasnda, Islami Ortadou'daki ticaret,
Avrupa'dakinden daha zengin, daha ileri, daha dzenli ve daha
kapsaml durumdayd. Satacak daha ok rnleri, satn alacak daha
ok paralan ve olduka gelismis bir ticari iliski alan bulunuyordu.
Ancak Ortaa'n sonuna gelinirken roller deisti. Eskiden
sanlann aksine, Ortadou ticareti kesif seyahatleri ve
Portekizliler'in Asya'ya gelmeleriyle sona ermemistir. Bu ticaretin
Vasco de Gama'nn Hindistan'a gitmesinden yz yl sonra bile
srd artk bilinmektedir. Okyanus tesi kesifler de, Ortadou
ticaretinin azalma nedeni deildir. Kesiflerin ekonomik sonulan,
Ortadou'daki deisikliklerin nedeni deil sonucudur. Portekiz'in
Bat Avrupa'da kk bir lkeyken, Do-u'da denizci bir lke
olarak ticari varlk gsterebilmesi ve bir sre egemenlik kurmas
ilgintir. te yandan, Osmanl Trki-yesi, Memluk Msr ve
Safevi Iran gibi byk Ortadou devletlerinin Portekiz ile rekabet
edecek ekonomik gc ya da onu at edecek deniz gcn
bulamams olmalar ok daha ilgintir. Ortadou ticaretinin
gerilemesini kesifler hzlandrms olmaldr, ama ona neden
olmamstr. Tarihiler nedenleri baska yerlerde" aramaldr.
204
EKONOMI
Gerileme yalnzca Islami topraklarla snrl olmamstr. Benzer
durum, Bizans topraklarnda ve daha az oranda olmakla zere
Akdeniz Avrupas'nda, zellikle de byk ticari devletlerin
kuzeybat Avrupa'nn kalknan ekonomilerinin glgesinde kald
Italya'da da gzlenebilir. Gerileme yalnzca Islam dininin
davranslarna ya da Seriat'a da balanamaz nk varlklar daha
nce ticaretin gelisimine engel olmams, yokluklar da Italya ve
Bizans' kurtarmamstr.
Birtakm maddi nedenler aka grlebilir. Avrupa'daki ra

kiplerinin Amerika'da yeni altn ve gms kaynaklan bulduk

lar bir srada, deerli metallerin ve madenlerin bitmesi ya da
istilaclara kaptnlmasyla Islam devletleri maddi skntya ds- '|g
mstr. Doal felaketler ve veba, Islam topraklarn olduu kadar
Hristiyan topraklarn da etkilemesine karsn, Islam topraklar
zellikle Dou'da Moollar'n ve Bat'da Kuzey Afrika'y yerle bir
eden Hilali Bedevileri'nin istilalar yznden fazlasyla harap
olmustu.
Uzun vadede, ds etkilerden daha ykc olan sey belki de,
lkedeki siyasi deisiklikler ve ticaretle ve retimle ilgisi olmayan
askeri aristokrasilerin devlete egemen olmasdr. Italya herhangi
bir fetih ya da bask olmakszn yalnzca daha etkili ve aktif ticari
yntemlerle Akdeniz deniz ticaretini ele geirmisti. Ortadou
tanm ve sanayisi seker ve kahve gibi birka rn hari, artk ihra
edilebilir bir rn fazlalna sahip deildi. Artk Ortadou
tccarlan, Avrupa ile Dou arasndaki transit ticarete
balanyorlard. Bu yzden bu ticaretin baska yollara kaydrlmas
ok neli bir darbedir. te yandan, Batl tccarlar, Bat
Avrupa'daki, mali, ticari ve teknolojik ilerlemeler sayesinde,
Ortadou pazarlarnda egemen olacaklar kaynak ve beceriye
sahip oluyorlard. Osmanl Imparatorluu'nun salad birlik ve
istikrar sayesinde de bu pazarlara kolayca ulasabiliyorlar205
KESITLER
di. Karaya Osmanl ordular, denizlere de Osmanl donanmas
hkmederken pazarlar da sessiz ve sakince Avrupal tccarlar ele
geiliyorlard.
206
10. BLM
SEKINLER
Islami uygarlkta da tarihte bilinen tm uygarlklardaki gibi az
ya da ok ayrcalkl baz snrl gruplarla halkn geri kalan
arasnda farklar olurdu. Bu duruma Klasik Arapa'da zel ve
genel anlamnda "hassa ve amma" ad verilir. Islamiyette esitlik
ilkesi vardr. Bir mminin baska bir mmine doum, soy, rk,
milliyet ve toplumsal duruma gre herhangi bir stnl olamaz.
Dier kardes dinleri gibi klasik Islamiyette de kadn ile erkek,
kle ile zgr, kafir ile mmin arasnda temel bir esitsizlik kabul
edilerek daha asa olanlarn statleri Seriat'la belirtilmistir. Islami
hukuk ve doktrin, mminler arasnda, kabul edilen bu yerlesik
esitsizliklerden baska hibir ayrm kabul etmez. Dindarlk ve
hayr isleri, g, servet ve soyluluktan daha stndr ve insana
onur duyurur.
te yandan, uygulamada burada da tm toplumlarda kanlmaz
olan, varlklarn ocuklarna brakmak isteyen, gce ve
servete hatta renime sahip sansl soydan gelen ayrcalkl
gruplar olusmustur. Osmanhlar'a dek bir aristokrasinin kurulup
yerlesebilmesine yetecek kadar uzun sren ok az sayda siyasi
rejim olmustur. Ortaa'n Islami rejimlerinin ounluu i kansklklar,
daha ok da dstan gelen fetihlerle sona ermistir. Yeni

hkmdarlar, destekileri, akrabalan ve adamlar ile yeni bir g

ve servet aristokrasisi kurmustur. Her fetih, fatihleri ile ayn etnik
kkenden gelenlere belli bir ayrcalk salamstr ama bu
ayrcalk, iki istisna dsnda, ksa sreli olmustur. Istisnalardan
biri, Islami devleti olusturup bir sre ynetmis Araplar, di207
KESITLER
geri de Ortaa sonlarndan modern alara dek neredeyse tamamen
bir siyasi egemenlik ve askeri komutanlk tekeli olusturmus
Trkler'dir. Araplar yerli halkn Araplasms nfusu ile,
Trkler de Osmanl Imparatorluu'nu yneten okuluslu sekinler
ile olmak zere, ikisi de zaman iinde esitli yollarla zgn emik
kimliklerini birlestirmislerdir.
Doumda esitlik ve evlilikte toplumsal stat anlamna gelen
"kafaa" ilkesi, toplumsal snflanmada seriat bilimciler tarafndan
tartslan tek konudur. Ancak bu ilke aristokratik bir ayrca-ln
tannmas deildir. Esit olmayan evlilikler yasaklanmaz ve fkh
uzmanlar arasnda esitsizliin ne olduuyla ilgili bir ortak bir
grs yoktur. Bu ilke ile saygn ailelerin, isterlerse uygun olmayan
evlilikleri nleyerek onurlarm korumalar amalanmaktadr.
Kafaa ilkesi, bir kadnn izinsiz evlenmesini nlemek iin
babas ya da yasal hamisi tarafndan veya ocuk ya da hamilelik
yoksa izinsiz bir evlilii iptal etmek iin kullanlr. Bir kadnn
toplumsal statsnden dsk bir evlilik yaparak ailesinin onurunu
krmasn nlemek iin basvurulur. Fkhlar gre kadn zaten alt
statde olduu iin bir erkek bu tr bir evlilikten toplumsal bir
zarar grmeyeceinden, kendinden asa snftaki bir kadnla
evlenmesine itiraz edilmezdi.
Fkhlar esit statnn belirlenmesi ilgili ok farkl grsler
savunurlar. Kimilerine gre bu kural yalnzca dinle ilgilidir ve
dindar bir kadn kendi isteine karsn dindar olmayan bir erkekle
evlendirilmesinden korumak iindir. Byk fakh Malik ibn Anas,
tm baska alardan "Mslmanlarn Allah'n vahiylerine gre
birbirlerine esit olduklarn" belirtmistir.1 te yandan Islamiyet'ten
nceki Iran'n hiyerarsik fikir ve uygulamala-nndan etkilenmis
olabilecek dier bir fakh ekolne gre kafaa karakter ve dindarlk
dsndaki konulara iliskindir. Soy, meslek, mali stat ve ihtida
etmisler ya da azat edilmis klelerin ocuk208
SEKINLER
lan ve torunlan iin ailelerinin Mslman ya da zgr' olduklar tarih
bu konulardan bazdandr.
Hassa ile amme arasnda yalnzca ekonomik bir farkllk
yoktu, baska bir deyisle farkllk sahip olanlarla olmayanlann
arasndaki fark deildi. teki edebiyatlarda olduu gibi Islami
edebiyatta da yoksul bey ile sonradan grme zengin kavram
bulunuyordu. Ancak ayn derecede kesin olan, nesiller boyu sren
yoksulluun hassa yelii ile uyumlu olmamasdr. Ayn sey
doumda, kkende ve statdeki farkllk iin de geerlidir. Hassa
bir babann ocuu olmak, hassa bir evde byms olmak en

azndan bir hassa statsnn varln getiriyordu. Baska yerlerde

ve zamanlarda da olduu zere toplumsal farkllklar, onlar
olusturan siyasi ve ekonomik gereklerden daha uzun mrl
olabilirdi. Asl g ve servet yok olduunda bile, ardnda
toplumsal stnlk duygusu brakr. Meslek de nem tasyordu ve
Ortaa Mslman yazarlar esitli meslekleri ve zanaatlar
dikkatle snflandrarak toplumsal dzendeki yerlerini
belirlerlerdi.
Belirleyici bir e saylabilecek eitim, Kuran'a ilahi bir sta
t veren, onun yazl olduu dile ve o dili zarafetle kullananlara
sayg gsteren bir toplumda nem tasyordu. nce bir, sonra
iki ve sonra da dil (Arapa, Farsa ve Trke) Ortadou
Islamiyeti'nin nemli" blgelerinin kltrel kimliini tammlyor
ve eitilmis snflara byk lde kltrel ve moral birlik salyordu.
"Genel" nfus pek ok farkl yerel dil ve lehe ile konusuyordu.
"Hassa" ise ortak bir edebi dil, bir klasik gelenek
ve bunlar araclyla da ortak adetlere, davrans ve sayg kurallarna
sahipti. Daha eski dnemlerde, zellikle Abbasi Badat'nda
ve Fatmi Kahire'sinde sekinler snfna girmek iin hakim
olan dinden olmak gerekli deildi; ayn evrede Hristiyan
ve Musevi sairler, bilim adanlan bulunmaktayd ve bunlar yal209
KESITLER
nzca meslektas deil, ayn zamanda arkadas, ortak ve retmenlerdi.
Ancak yurtii ve yurtdsnda dini mcadeleler yznden
davranslar giderek sertlesmeye baslad ve Mslman hukukunun
ngrd hosgrye sahip olmakla birlikte, Mslman olmayan
toplumlar, gerek Mslman toplumundan ayrlarak tecrit
edildiler. Ortaa sonu ve modern a baslannda genellikle
Mslman olmayan hekimler ve baska uzmanlar en st dzeyde
yer alrlarken, farkl dinden olanlar arasnda toplumsal ve hatta
entelektel iletisim nemli oranda azald.
Eski alardan bugne gelen belgeler neredeyse tamamen
hassa'dan kaldndan, tarihi kaytlarn ve bunu temel alarak
yazlan modem tarihin hassa'nn ilgi alanlarn, etkinliklerini ve
endiselerini yanstmas olaandr. Bilim adamlar ancak son yllarda
ayrcalksz toplum, kyl, esnaf ve sehirli fakirlerin yasamlann
incelemeye baslamslardr. Ortaa'dan birtakm ilgin
belgeler kalmstr ama bu alsmaya yalnzca ayrntl arsiv
kaytlarnn bulunduu Osmanl dnemi konu olacaktr.
Islam tarihi arastrmalannda kullanlan kitap, mektup ve baska
belgeler gibi edebi kantlar, brokrasi ve din adamlar olmak
zere genellikle baslca iki kaynaktan salanmaktadr. Brokrasi
kurumu ok eski zamanlardan gelmektedir; belki de Ortadou'dan
kms olabilir. Brokrasi belli pratik gereksinimlere, zellikle
nehir vadisi toplumlarndaki sulama sistemlerinin olusturulmas
ve devam ettirilmesine dayanr. M.. 4000. yln ikinci yansnda
eski Msr krallnda firavunlar bataklklar-kurutmus, sulama
kanallarn yaygnlastrms, sehirler kurmus, Msr'a gerekli olan
kereste ve madenleri getirmek iin kara ve deniz ticareti

yapmslardr. Hkmetin ve ynetimin gelismesi ve tapmaklar ile

saraylarn yaplmas iin bir muhasebe ve defter sistemi
gerekliydi. Bu yeni gereksinimle yaz, beraberinde de yeni
bir'brokrat toplumsal snf olusmus ve kayt tutma, he210
SEKINLER
sap yapma ve bilgiyi aktarma devrimci olaslklar ortaya kmst.
Msr'da brokrasi, firavunlar, Helenist hkmdarlar, Romallar,
Hristiyan Bizansllar, Araplar ve onlarn esitli Mslman
halefleri gibi deisik rejim ve de uygarlklar boyunca srmst.
Brokratik gelenein Babil'e kadar dayand Irak ve
Iran'da da benzeri bir sre yasanmstr. Olarn prototipi grev ve
yetenekleri Tevrat'ta kendi adn tasyan katip Ezra'dr.
Tm bu brokrasiler baz karakteristik eler tasmaktadr.
Belki de en nemli ve kalc olan, bu hkmet biiminin srekli
olmas ve yaz ile yaplmasdr. Mektup ve hesaplar, ynetimde
nemli bir gerekliliktir ve yaz ile hesap bilgisi alsanlarn sahip
olmas gereken zelliklerdir. Klasik Islami edebiyatn nemli bir
ounluu brokratlarca, brokratlar iin yazlmstr ve
kendilerinin mesleki zellikleriyle mesleki endise ve ilgilerini
yanstmaktadr. Bu edebiyatta hiyerarsik bir dzen iindeki bir
brokrasi resmedilir. Her memur, daha st bir makamdan ald
yetkiyle bir greve sahiptir ve grevi tanml, yetkisi snrldr.
Sistemde emir komuta zinciri denebilecek bir durum sz
konusudur ve bu durum ayn zamanda terfi merdiveni olarak
kullanlr. Herkes nnde nelerin olduunu ve istedii terfi iin
yapmas gerekenleri bili'-. Byle bir hiyerarside denetim ve
kontrol bulunur ve bundan da. hesap verme nemli ilkesi doar.
Brokrasinin istihdam ve deme yntemleri belirleyici zelliklerindendir.
Bir brokrat, bir memurdur. Para geliri mirasla
ya da gelir getiren bir varla sahip olmasyla ya da statsy
le olmaz. Gelir kayna olmad gibi, herhangi bir ihsan da al
maz. Bir is karsl cret alr. Daha iyi rgtlenen, daha basar
l brokrasilerde nakit para alr. Hkmdarlar, mali sknt olan
dnemlerde ihsan biiminde deme yapmslardr ve bu da ida- r*
ri bozulmann garantili bir yolu olmustur.
211 \\
KESITLER
Bin yllk srete pek ok hkmet, din, kltr, yaz ve dil
deisikliklerine karsn Ortadou brokrasileri sasrtc bir sreklilik
gstermislerdir. Hristiyanln dousu ile Islamiyetin
dousu arasndaki dnemde, ynetim sistemi blgenin dou
yarsnda Pers, batsnda Helenistik'ti. Irak'n batsnda, nce
Roma, sonra da Bizans hakimiyetindeki topraklarda ynetim dili
Latince deil, Yunanca idi. Bunun Helen monarsilerinin
uygulamasnn devam ettirilmesi olduu anlaslmaktadr.
Msr'daki merkezi ynetimin, bir lde istikrarl, srekli olmas
ve kuru iklim sayesinde ok sayda idari belge bugne kadar
gelebilmistir. Bunlann yardmyla, tarihiler baska yerler iin
olanaksz olan ayrnt okluu sayesinde Roma, Bizans ve Islami

Msr idari srelerini izleyebilmekte, brokrasinin nasl isleyip

deistiini grebilmektedirler. Suriye blgelerinden kalms
bunlarla karslastnlabilecek belge olmasa da, eldeki bulgulardan
buralarda da durumun Msr'dan pek farkl olmad
anlaslmaktadr. O blgelerde de gnlk idari isler, nce Roma,
sonra da Bizans brokrasisi tarafndan Yunanca yrtlms,
hesaplar ve yazsmalar genellikle Yunanca yaplmstr.
Yunanllar'dan ok, Helenlesmis yerliler memurlarn ounluunu
olusturuyordu. Islami fetihler geldiindeyse, bunlann pek ou
Hristiyanlasmst.
Pers Imparatorluumdan benzer bir belge birikiminin kalmamasnn
nedeni iklim sartlar ve siyasi kesintiler olmustur. te
yandan, hem Tevrat hem de Yunanl yazarlardan edinilen bilgilere
gre, Pers imparatorlar zamannda profesyonel bir brokrasinin
var olduu anlaslmaktadr. Daha sonraki Mslman kaynaklan da
olduka ayrntl bir mali kayt sisteminin olduunu
dorulamaktadr. Gelecekte ise yarayaca dsnlerek kaytlarn
toplanarak sistemli bir biimde ciltlenmesi Pers ynetimi
dneminde baslams olabilir. Roma ve Bizans brola212
SEKINLER
nnda kullanlan papirs ciltlenmeye elverisli olmadndan, kitaplar
gibi papirs kaytlan da ounlukla rulo olarak saklanrd.
Daha dayanakl olan deri ile parsmen, Hristiyanln ilk
dnemlerinde artk modern bir sekil almaya baslayan kitaplarda
kullanlrd. Islam topraklarnda kat kullanlmaya baslandnda,
kayt defterleri genel olarak tutulmaya basland.
VII. yy'da Arap Mslman fetihlerinden sonraki durum, brokratik
srekliliin belki de en ilgin rneidir. Pers Imparatorluu
yklms, Bizans'n elinden alnan genis topraklar, yeni bir
Arap Islam imparatorluunun olmustu. Ancak Msr papirslerindeki
bilgilere gre, bu deisikliklere karsn hkmetin
gnlk islerinde bir deisiklik olmamst. Msrl Hristiyan memurlar
ayn kurallara gre ayn vergileri toplamslar, ayn idari
belgeleri yazmslar ve eskisi gibi eski Msr Hristiyan dnemi
tarihlerini atmslard. Her sey eskisi gibi kalms, yalnzca gelirlerin
son hedefi deismisti. Brokrasideki asl deisiklik ancak
yz yl sonra gereklesmistir. Hem Yunanca hem de Arapa
olarak iki dilde yazlms papirsler ok daha sonra ortaya
kmstr. Daha sonra da giderek Arapa belgeler artms, Yunanca
belgeler azalmstr. VIII. yy in sonunda da Yunanca yok olarak,
yalnzca Arapa papirsler kalmstr. Irak ile Suriye'de ve eski
Pers yazsyla dilinin yerini Arapa'nm ald Dou'da da ayn
durum yasanmstr.
Bu deisiklik bile, eski brokratlarn atlarak yerlerine ye
nilerinin getirildiini gstermemektedir. Araplarin gelisinden
ok sonra bile, eski brokrat aileleri mesleki srlarn, zellik
le de hesap tutma gizli sistemlerini korumay srdrmslerdir.
Arap tarihi belgelerine gre, muhasebecilerden baska kimse
muhasebe kaytlarn okuyamad ve memurlar dsnda kim- \ v.*

se yazsmalar anlayamad iin fatih olarak gelen Araplar, hkmeti

devir almak isteyip alamamslardr. Bu yzden Araplar,
213
KESITLER
imparatorluun kesin askeri ve siyasi efendileri olduklan halde,
eski memurlar yerlerinde brakmak zorunda kalmslardr.
Islamiyet dneminin ikinci yzylnda Arap yneticilerin kadrolarna
Arapa retmeleriyle sonunda imparatorluk eyaletleri
arasnda bir lde birlik saglanmsr. Ama bu durum bile eski
brokrat ailelerin yerlerinden atlmas anlamna gelmez, yalnzca
Arapa rendiklerini gsterir. Yeni dille beraber birounun
Islamiyeti benimsemis olmas da kesinlikle herkesin Mslman
olduunu gstermez. Msr'da XIII-XIV. yy'da bile dindar
Mslmanlar Kptiler'in, yani Hristiyanlar'n ynetimde olmalarndan
ve vergi toplamalarndan yaknms ve namuslu bir
Mslman'n vatannda adil bir olana olamadn dile getirmislerdir.
Brokratik gelenein bu. ilgin srar, byk brokrat ya da
katip ailelerin varlnn hem nedeni hem de sonucudur. Geleneksel
tarihte genellikle halifeler, sultanlar, askeri komutanlar,
eyalet valileri, byk politik ve askeri kisilerden sz edilir. Ama
tarihilerin nadiren deindikleri ve ancak belgeler ok ayrntl
incelendiinde grlecek kisilere de en az dierleri kadar nem
vermeleri gerekmektedir. Bu kisiler, genellikle nesilden nesile ve
yzyldan yzyla hkmet islerini yrten, brokrasi soylular ya
da aristokrasisi olmalarn salayan hanedanlk gelenei olusturan
daire mdrleri, maliye denetileri, vergi salanlar ve toplayanlar
gibi kisilerdir. VIII. yy'in basnda bir brokratn baska
brokratlara yazms olduu bir mektupta, devlet ve toplumun
devam ettirilmesine katklarn gururla anlatmaktadr:2
"Allah, sizleri en sekin yerlerde olacak erdem, kltr, saduyu ve bilgi
sahipleri olarak yaratmstr. Sizin sayenizde halifeliin dzeni ve islerinin
doru yrmesi salanmaktadr. Allah 'm devleti insanlara benimsetmesi ve
lkenin gelismesi sizin sayenizde olmaktadr. Hkmdar sizsiz
214
SEKINLER
yapamaz ve sizden baska yetenekti bir kisi bulunamaz. Siz, hkmdarlarn
duyan kulaklar, gren gzleri, konusan dilleri ve vuran ellerisiniz."
Doal olarak, brokratlarn da makam ve gce sahip olan
herkes gibi avantajlarn ocuklarna brakmak istemeleri eitim
alannda nemli sonulara yol at. Islam imparatorlukla-nnda
genel bir snavla memur alma sistemi kurulmams, matbaa ve
barut gibi bu sistem de bir in icadyd ve Islam dnyasna
Bat'dan germisti. raklk yntemiyle memur olunuyordu. Bir
brokrat uygun zamanda olunu, yeenini ya da himayesindeki
birini makamna getiriyor, sradan bir grevle, baslangta
herhangi bir cret almadan ise baslayordu. Sonra o kisi yavas
yavas merdivenleri kyordu. Bu uygulama modem alara kadar
srms ve blgede memurlua aday gsterme, atama ve nerme
gc nemli bir silah olmustur.
Brokraside de baska etkinlik biimlerinde olduu gibi koruma

ve hamilik yeterli olmuyordu. ran bir eitim dzeyine

ve zel uzmanlklara sahip olmas gerekiyordu. Bu nedenle
toplumda brokrat ve eitimli kisiler arasnda nemli bir ba
bulunuyordu. Ortaa Hristiyan Avrupas'ndaki kadar sk bir ba
olmasa da, nemsiz deildi ve ortaalar boyunca artmaya devam
etti.
Ortaa'da Islam dnyasnda iki farkl ve okumus snfla beraber
iki farkl renim ve edebiyat tr ortaya kmstr. Bunlardan
biri olan "adab" tarih, edebiyat, siir ve kltrl bir kisinin
bilip takdir etmesi gereken esitli eserlerden olusurdu. Dieri ise
bilgi anlamna gelen "ilm" idi. Kuran ve yorumu, Peygamberin
hadisleri, Peygamber'in ve kendisinden ncekilerle sahabnn
hayat ve bunlardan doan ilahiyat ve hukuk kardes bilimleri gibi
dini bilimlerden olusuyordu ve ulema snfnn egemenlik
alanyd.
215
KESITLER
Zamanla Bizans ve Pers ynetimleri deistirilerek, uyarlanarak
ve hazmedilerek Araplastnlms ve Islamlastnlmstr. Bozkrdan
gelen istilalarla, nce Trkler'in, daha sonra Moollar'n Ortadou
Islam dnyasna hakim olmalar, sonra da Islam dnyasnn Siiler
ile Snniler, Fatmiler ile Abbasiler ve bu gruplarn iinde
radikaller ile lmllar arasndaki dini atsmalarla paralanmas
sonucunda yeni bir dnem baslad. Yeni dnemde brokratlarn
eitimi ve genel grslerinde dikkatte deer bir deisiklik
meydana gelmistir. Islamiyetin ve zellikle de Islam hukukunun
ve uygulamasnn, brokratlarn yetismesinde ve eitimindeki
nemi daha ok artmstr. Zamanla brokratlar ulema snf
tarafndan salanan dini eitimin rnleri haline gelmislerdir.
Katip olarak bilinen brokratlar, Islam toplumu iinde gl,
ukala ve kalabalk bir grup olarak bulunuyorlard. Katipler,
"darraa" adnda bir tr kaftan olan zel giysiler giyerlerdi ve
sultann ya da halifenin altnda ynetimin bas olan kendi vezirleri
olurdu. Hkmet askerilesmeden nce, makam tekilerden stn
olan bu vezirin makamnn simgesi olan mrekkep hokkas
trenlerde kendisinden nce gelirdi.
Islamiyet'te bir ruhban snfn bulunmad ska belirtilir ve
teolojik adan da dorudur. Islamiyet'te yalnzca kutsanms bir
din adam tarafndan gereklestirilebilecek zel trenler yoktur.
Gerekli bilgisi olan herkes imam olabilir, camide vaaz verebilir ya
da evlilik ve cenazelerde grev yapabilir. Ilkesel anlamda Allah
ile inanana araclk edecek bir ruhban snf bulunmaz ve din
adamlar hiyerarsisi de yoktur. Yasamlarn dini amalara
harcayan kisilerin de geimlerini zanaat, ticaret gibi onurlu
mesleklerle baska bir yoldan salamalar beklenir. Bu adan
Hristiyanlk'tan tmyle farkl olan Mslmanlk, Tapnan yklmas
ye ruhban snfn datlmasyla yeni bir ruhban snf
216
SEKINLER
kabul etmeyerek hahamlar yalnzca hukuku ve retmen olarak

kabul eden Musevilie yaknd. Tahminen III. yy'da derlenmis bir

eserde Tevrat' renip retenler "Onu parlayacak bir ta veya
kazacak bir kazma yapmayn." seklinde uyarlmstr. Mslman
yazlarnda da bu trde uyanlar yer almaktadr.
Ne var ki gerek farklyd, hahamlar da ulema da giderek
amatr statlerini yitirdiler. Zamanla hukukun yaygnlasmas ve
karmask bir duruma gelmesi, onu ynetecek ve ona gre hkm
verecek tam zamanl alsacak uzmanlar gerektirdi. Bunun iin
Mslmanlar da, Museviler de bir sistem kurdular; belirli bir
eitim alan bir renciye retmen ya da retmenleri tarafndan
onun dini bilimlerde uzman olduunu belirten bir bele verilmeye
basland. Din bilimcilerinin ve din rencilerinin maddi
gereksinimlerini karslayacak bir sistemin kurulmas gerekti.
Islamiyet'te ruhban snf olmamasna karsn, ruhban snf olarak
adlandrlmas yanls olmayacak profesyonel ve akademik adan
nitelikli din adamlar ortaya kt. Onlara zel kyafetlerinin en
nemli esi sarklaryd. Sark onlarn simgesi ve ayncalklan
haline geldi ve byle de srd.
Ulema, bir kydeki sradan bir grevliden ya da mahalle camisinin
imamndan, mft ve kad gibi nemli hukuk adamlarna
kadar gidiyordu. Ilke olarak Islamiyet'te Allah tarafndan vahiy
yoluyla gnderilmis olan tek bir yasa olduundan, hukuk, dini
bilim olarak kabul ediliyor ve uygulayclar, da ulema arasnda
bulunuyordu. Aralarnda Seriat' uygulamalar iin hkmdarn
atams olduu kadlar, yasann tartslan bir noktasnda grsne
basvurulan mftler ve devlet tarafndan atanan ve grevi,
Kuran'n btn Mslmanlara emri olan "iyilik yapmak ve
ktlkten kanmak" ilkesiyle tanmlanan ticaret ve ahlak
mfettisleri yer alyordu. XTX. yy'a dek avukatlk Mslman
hukukunda bilinmeyen meslekti:
217
KESITLER
Islamiyetin eski dnemlerinde ulema ile devlet iliskisi uzak ve
bazen de karslkl sphelerle doluydu. Devlet, gerek dindarlara
gre, iyi insanlarn asla karsmamalar gereken bir ktlkt.
Gelirini zorla elde eden devlet iin alsmak asalayc ve bir
bakma da gnah olarak grld iin devletten cret alanlar bu
gnah paylasrd. Dindar ve okumus kisilere ait biyografilerde, o
kisinin devletin teklif ettii bir grevi kabul etmediinin
yazlmasna ok sk rastlanrd. Teklif o kisinin nn, kabul
etmemesi de drsdn gsterirdi. Kady devlet atard. (Islam
folklorunda kad alay konusu olmustur.) Mft bamszd ve daha
ok sayg grrd. Mftye grevi, daha nceki mftlerin ortak
grsleriyle verilirdi ve gelirini ald cretlerden ya da dini
vakflardan elde ederdi. Ulema ve kurumlan byk oranda dini
vakflara dayanrd.
Ulema ve devlet arasndaki resmi olmayan ve yazya gemeyen
gler ayrlnda, Seriat ile ilgili her konuda ulemann ayrcalkl
yetkisi devlet tarafndan kabul edilirdi. Devlete uzak durmalarna
karsn, devletin bu kabul ulemaya, zellikle de kamu

grevlerinde olmayanlara nemli lde otorite salard. Seriat,

Islamiyet'te pek ok kisisel ve toplumsal iliskiyi dzenledii iin
Seriat'n yetkili yorumcular toplumda genis ve stn bir rol
kazanrlard. Halk rehberlik, evlilik, bosanma ve miras gibi pek
ok konuda onlara gvenirdi.
Devlet ve din adamlannn bu iliskisi, daha doru bir deyisle bu
iliski eksiklii uygulamada nemli sorunlara yol amstr.
Ulemann olusturduu kendi siyasal haklar ve grevler doktrini,
imparatorluk yneticileri tarafndan genellikle siyasi olarak
uygulanamaz bulunmustur. Hkmdarlar sk sk ulemann desteine
ihtiya duymuslardr ve kimL?aman bu destee karslk
kendilerinden kutsanms ve efsanelesmis bir gemise dayanan
ideal bir sistem uygulamalan beklenmistir. Snni ulema iin bu
218
SEKINLER
drt halife ile Emevi halifesi II. mer'in, Sii ulema iinse "yalnzca
Hz. Muhammed'in ve halife Hz. Ali'nin uygulamalaryd.
Ulema hibir zaman tam olarak siyasi yasamdan ekilme
mistir ancak zamanla iki taraf arasnda bir bars salanmstr.
Hkmdarlar tarafndan Seriat ilke olarak kabul edilmis, zel
likle tresel ve toplumsal ahlakla ilgili hkmlerini aka i- |t~|.f
nenmemis ve bazen de ulemann grslerine basvurulmus ve
onlara yetkili makamlar verilmistir. Dier taraftan ulema da ka
mu otoriteleriyle ok yakn iliskilerden kanmaya zen gster
mistir. Aralarndan bir makam kabul eden olursa da, bunu is
teksiz kabul etmis ve daha dindar olanlar ona spheyle bak
mslardr.
Bu iliski, ulemay iki gruba blmst. Gruplardan biri as-n
dindard; gerek meslektaslar gerek halk onlar gerein yozlasmayacak
namuslu bekileri kabul ediyorlard. Dier gruptakiler
gereki ve itaatkard. Bu grupta kamu grevi kabul eden ve
bylece ahlaki otoritelerinin oundan fedakarlk edenler yer
alyordu. Ulemann asr dindar ve vicdan sahibi olanlarnn devlet
hizmetinden kanmalar devlet ve din zerinde zararl etkilere
neden olmustur. Popler sempati-devlet hizmetine girmeyenlerden
yanayd ve dini edebiyatta yer alan grslerin ounluu kamu
hizmetinin boykotu lehinde olmustur.
XII-XIII. yy nemli deisikliklere sahne olmustur. Bu dnemde,
Islam dini ve toplumunun varlna kars tehditlerle byk
dini mcadeleler verilmistir. Islamiyet iteki ve dstaki dsmanlarnn
saldrsna uruyordu. Bu tehlikelerden nce saflar
sklasms, Mslman toplumundan nceden ayrlms ve muhalif
eler bir araya gelmislerdir. Devletin sivil ve askeri grevlileri
gittike dinle daha fazla ilgilenmeye baslamslar ve dini snflarn
devlet dsmanl azalmstr.
Mslman yksek eitiminin ana merkezi durumundaki
219
KESITLER
medreselerin, hkmet, din ve buralardaki grevlilerin bir araya
gelmelerinde nemli bir rol olmustur. Baslangta ilk ve orta

dereceli eitim, camilerde ya da camilere baml yaplmst. D0X. yy'da camilere bal dini bilimlerin yksek eitim programlar
bulunuyordu. Bu merkezleri hkmdarlar ve sahslar vakfetmisti.
Kimi byk merkezlerde renciler ile arastrmaclar iin
ktphaneler vard; ayrca da.kimya, matematik, tp, mzik ve
felsefe gibi din ds alanlarda kitaplara yer verilen yar resmi
ktphaneler bulunuyordu. Abbasi halifesi el-Mamun tarafndan,
DC. yy basnda ilk yksek eitim akademilerinden biri olan
Badat'taki nl "bilgelik evi" almst. Bu akademinin
kurulusunda byk olaslkla, Bizansllar'm dini basklarndan
kap Sasaniler'e snan Nasturi Hrisyanlan'nn, Iran'da
Helenistik bilim, zellikle de tp merkezi olan Gondesapur akademisi
rnek alnmst.
Medresenin klasik biimiyle ortaya ks XI. yy'da olmustur.
Medrese bazen bir camiye bal olur, bazen de renci ve
retmenlere kolaylk olmas asndan kendi iinde mescidi
bulunan bamsz bir yer olurdu. Medrese sonralar program ve
mfredat, cretli ve srekli retmen kadrosu, rencilere destek
fon ve kolaylklaryla rgtl bir kolej halini almstr. Medreseler
tpk Ortaa Avrupas'ndaki katedral okullar gibi temel din ve
hukuk retimi veriyorlard ve bu ikisi de Islamiyet'te ayn
btnn paralanyd. Ancak ileride onlar da Ba-t'daki kolej ve
niversiteler gibi renim alms snfn olusmas srecinde nemli
bir rol stleneceklerdi.
Devlet memurlar yeni ve daha derin bir dini drsdk sergilemeye
baslams, profesyonel din adamlan da devlette hizmet
almak, konusunda daha istekli hale gelmislerdi. Osmanl
Imparatorluu'nda Islam din adamlan, hi sphesiz fethettikleri
lkelerde grdkleri Hristiyan dini rgtlerinden esinlene220
SEKINLER
rek, hkmet sisteminin bir paras halini almslardr. Mftler ile
kadlar, devletin atayp ve kendilerine bir yetki alan verdii
memurlard. Din adamlar, bu noktada askeriye ve brokrasinin
yan sra imparatorluk hkmetinin nc kolu duru-mundalard
ve basta seyhlislamn yer ald kendi hiyerarsileri bulunuyordu.
Ulemann devlete yaklasmas kanlmaz olarak halktan
uzaklasmasna yol ayordu. Bu durum da daha nce sahip olduklar
etkinlii byk lde kaybetmelerine neden olmustur.
Sradan Mslmanlar iin ulemann yerine ok daha farkl bir
dindarln temsilcileri olan Sofiler geti. Ortaa sonlarnda
sofiler, her birinin kendi mistik yolu olan tarikatlar halinde
rgtlenmislerdi. "Dervis" olarak da bilinen tarikat liderleri ve
yeleri konvansiyonel Islamiyet'in birok eksiklii gideriyorlar-d.
Dervis trenleri ile toplantlan manevi bir beslenme kayna ve
bazen de insani gereksinimler iin mcadelede yardm ve
dayansma salyordu.
Ortaa Mslman yazarlan, byk olaslkla toplumu ynetenleri
kastederek, genellikle toplumu iki ana gruba ayrrlar:
Askerlerden olusan ehli kl ve brokrat ile dini snflar ieren

ehli kalem. te yandan edebi becerileriyle ya da entelektel

yasayan ama her iki grupta da yer almayan kisiler de vardr. rnein
biyografik ve tarihi literatrde, hkmdann bbi dansmanln
yapms, Islam dnyasnn her yerindeki hastanelerde
alsms ya da arastrmalan ve kitaplanyla n sralara kms kisiler
de vardr. Ortaa Islam tbb aslnda Helenistik kaynaklara
dayanmaktadr ancak Mslmanlarn katklan da olduka nemli
olmustur. Ortaa'da Islam dnyasnn bbi bilgisi ve -uygulama
dzeyi Avrupa'ya kyasla ok stnd.
Ne var ki modern alarn basnda tpta epeyce gerideydiler.
Avrupa.tp kitaplarndan yalnzca birka evrilmisti. o221
KESITLER.
unluu Musevi olan baz Avrupal mlteciler, XV-XVI. yy'da
hekimlik yapmak iin Islam topraklarna gitmislerdir. XV7.I-XVIII.
yy'da Osmanl Hristiyanlanndan tp eitimi almak iin Avrupa'ya
gidip daha sonra memleketlerine dnerek hekimlik yapanlar
olmustur. Kimi reformcu hkmdarlar tarafndan Avrupa
tp okullarna renci gnderilmesi ve lkelerinde tp okullar
alarak yabanc retmen getirilmesiyle, tbbn ortaalardan
beri ok az deisen eski Helenist-Islam geleneinden kurtanlmasma
ancak XK. yy'da baslanabilmistir.
Ehli kalemden, daha doru bir deyisle "ehli szden" olan
nemli bir baska grup da sairlerden olusuyordu. En kk hkmdarlarn
dahi kendisiyle ilgili vglerin kolaylkla ezberlenip
dilden dile yaylmasn salayacak en az bir sairleri olurdu. Daha
byk hkmdarlarnsa bir tr propaganda bakanl olarak
kullandklar bir sair ordular olurdu. Bu vgc sairler, zel
zengin kisiler iin de alsrlar, dnleri, doumlar ve baska
olaylar kutlarlard. Sair ve siir, kitle medyasnn olmad bu
ada, haberlerin yaylmas ve olumlu imaj olusturulmas iin
ciddi bir grevi yaparlard.
Hkmdarn gnlk imajm sairler yerlestirir, gelecee yansyacak
imajn da tarihiler stlenirdi. Ortaalarda ou brokratik
ya da ilmiyye snfndan olan tarihiler, sairlerin tersine
ne yazar ne de serbest saray hizmetlileriydi. Belki de halifeler
dneminde sahip olduklan bamszlklan ve ifade zgrlkleri bu
yzdendi. Sonralar Osmanl Imparatorluu'nda hkmdarlar
saray sairleri gibi saray tarihileri atamaya basladlar ve bylece
Imparatorluk Tarihisi makam olusturuldu. Sultan tarafndan bu
makama atanan kisinin temel grevi seleflerinin imparatorluun
tarihini yazmaya devam etmekti. Varl yzyllar boyu sren bu
makam, Osmanl Imparatoruu'nun son yllarna-dek korunarak
sonuncu imparatorluk tarihisi Osmanl
222
SEKINLER
Tarih Cemiyeti'nin ilk baskan olmustur.
Ressamlar ve hattatlar, astrologlar ve gkbilimciler, mhendisler
ve mimarlar gibi baska meslekler de vard ama bu mesleklerin
ou son yllarda onlar istihdam eden kuruma bir sekilde

balanmslard. Mhendislik ve mimarlk, Osmanl zamannda

neredeyse tamamen askeriyeye aitti.
Ortadou'daki hkmdarlarn da, dnyada baska yerlerde
olduu gibi, bazen istilaclar kovmak ama daima lkede dzeni
korumak ve devlet otoritesini savunmak iin bir ordul-n vard.
Roma Imparatoriuu'nda polis grevleri ve savunma yerel
yedek glerce desteklenen Roma lejyonlanyla salanrd. Lejyoner
says olduka azd ve imparatorluk bans zamannda Iran
snrna en yakn Suriye'de drt lejyondan fazla bulundurmamasna
karsn Avrupa'da Alman snrlarnda sekiz lejyon bulundururdu.
Bu lejyonlann saylan savas dneminde fazlalastnlr,
gerektiinde lejyonlar kaydrlr ya da takviye glerle desteklenirlerdi.
58-66 yllarndaki Ermeni savaslan ve 66-70 yllarndaki
Musevi isyan ok nemli deisikliklere neden olmustu. 10.
lejyon olan Fretensis'in kuzey Suriye'den Kuds'e kaydrlmas ve
bu birliin yeni kurulan Roma Yahuda eyaletinin srekli
garnizonu olmas bunlardan en nemlisiydi.
Yalnzca Roma vatandaslan lejyonlara alnyordu ancak zamanla
vatandasln eyaletlere de verilmesiyle oralardan da asker
alnabiliyordu. Varolan kaynaklardan, Imparatorluun her yerinde
olduu gibi, Kk Asya ve Levant'tan toplanan askerlerin,
doduklan yerde olmamak sartyla blgede grevlendirildii
anlaslmaktadr. Takviye birlikler, lejyonerlere zellikle polislik
konusunda yardm edebilirdi ve bazlan Roma'ya baml
hkmdarlarn bir lde Romallastnlms askerleriydi. Alae
Dromedariorum (deve svarileri) ya da svari okular gibi zel
223
KESITLER
birlikler Romallar'dan meydana gelirdi. l blgelerinden olan
Araplar, bu birliklerde hizmet ederek, Islami fetihler srasnda ok
islerine yarayacak askeri beceri ve yntem deneyimine sahip
olmuslard. Polislik isleri genellikle bir yedek birlie verilirdi.
Halifelik ve sonraki Islami rejimlerin dneminde polis birliklerine
verilen Arapa "surta" ad bugne dek gelmistir.
Pers Imparatorluu'nun askeri gc olduka bykt ve
Roma'ya ciddi bir rakipti. Romal dsmanlan, feodal beyler-ce
salanan kyl erleri ok ciddiye almazlard ama svari paral
askerler ve savas snr halklarndan olusan yedek birlikler
epeyce ciddi konuydu. Ordunun temelini soylular olustururdu ve
mzrakla, okla silahl Pers zrhl svarileri dnemin en nemli
askeri gcyd. Parthlar'n nl oku svarileri ve vur ka
taktikleri Roma'da tannr ve korkulurdu. Atl mzraknn vurus
gcn arttran ve bir lde onu Ortaa baslan savas-lann tank
yapan zengi, Pers ordulanndaki dier bir nemli yenilikti.
Pers Imparatorluu'nda, I. Husrev'in (531-579) hkmdarl
srasnda, zellikle askeri alanda olmak zere nemli deisiklikler
olmustu. Ordu daha az feodal, daha fazla profesyonel hale
gelmisti. Askerler cret ve tehizat paras alyorlar, uzun sreli
sk bir eitimden geiyorlar, ok disiplinli bir biimde
yetisiyorlard. Tek baskomutan yerine, Savunma Nazn, Baskomutan

ve gerektiinde bars elisi olan Eranspahbadh ynetimindeki

orduda, artk generaller, valiler ve subaylar hiyerarsisi
bulunuyordu. Husrev'in ordular, lkedeki i savasa son verilmesi,
snr blgelerinin yatstrlmas, Habeslerin Yemen'den atlmas,
Hun tehdidinin sona erdirilmesi ve Bizans'a karg savasta
Suriye'nin isgal edilip Antakya'nn yamalanmas gibi birtakm
basanlar kazandlar ama Pers ordulan Mslman Arap-laf'n
karssnda tutunamadlar.
224
SEKINLER
Islamiyetten nceki Arabistan'da yetiskin erkekler topluluu
dsnda profesyonel srekli bir ordu, tpk onunla iliskilendiri-len
monarsi dsncesi gibi itici ve uzakt. Kuzey snr blgelerindeki
kk beylerin halklan zanian zaman Pers ya da Bizans takviye
birliklerinde alsrlard. Gneyin daha sakin gelismis
devletlerinde bir tr profesyonel ordurlun varl olasdr ama orta
ve kuzey Arabistan'n byk blmnde ordu savas ya da iin
seferber edilmis silahl kabile halk anlamna geliyordu.
Islam tarihinin ok daha eski zamanlarnda baska bir durum
dikkat eker. Ayr kkenlerden ve ou zaman daha nce atsan
ballklardan gelen kisilerin olusturduu bir dini-siya-si toplumun
reisleri olan Hz. Muhammed ve halefleri, bir kabileden daha fazla
bir seye hkmetmislerdir. nce putperest Ku-reysliler ile, daha
sonra da Hz. Muhammed'in lmnden sonraki fetih savaslaryla
srekli.savas halindeydiler. Uzun sre devam eden ve ok genis
blgelere yaylan fetih savaslan sonunda kanlmaz olarak
uzmanlasma ve profesyonellik salamstr. Arap kaynaklarndan
savasanlar ile savasmayanlar ve savasanlar arasnda uzun dnem
uzmanlar ile ksa dnem askerler arasnda orta ve kuzey
Arabistan'da o zamana dek rastlanmayan bir farklln olduu
anlaslmaktadr. Sonralan Islam hukukularnn formle ettii bir
ilkeye gre cihad grevi savunma yapmak iin salkl Mslman
erkeklerin tamamna, saldn durumundaysa toplumumun
tamamna dser. Fetihler srasnda her kabileden, savasabilecek
erkeklerinden ounu vermesi istenir ve genellikle de kota
gnlllerle dolard.
Henz Mslman ordularnn uzun sreli ekirdeini olusturanlar
dahi tam zamanl alsan profesyonel askerler deiller-^ di;
savasmadklan zaman baska islerle urasrlard. Birka istisna hari
ailelerinden uzakta kslalarda yasamazlard ama ana isleri, geim
kaynaklan savast ve geimlerini fetih savaslarnda
225
KESITLER
r
kazandklar ganimetle salarlard.
Arap ordular, Emevi halifeler zamannda imparatorluun
metropoliten eyaleti Suriye'nin dsnda, sonralar garnizon se
hirleri olan kamplarda yasarlard. Bu garnizon sehirleri arasn> da Irak'ta Basra ve Kufa, Msr'da Fustat, Tunus'da Kayrevan ve
Iran'da Kum yer alyordu. Arap askerler Suriye'de bir ordu birj

liginin olduu askeri blgelere, kuzeyden gneye Hums, Sam,

; rdn ve Filistin'e yerlesmislerdi. Bu blgeler, eski Bizans toprak
blnmesi temeli zerine kurulmuslard. Suriye Arap bir
likleri hem Bizans snrlarna dzenlenen mevsimlik seferlerde
,; hem de Konstantinopolis'e dzenlenen byk seferlerde kulla; nlrd. Giderek yksek deneyimleri, ustalklar ve daha dzen H cret almalanyla, Emeviye halifelerinin Suriye temelli srekli
; ordular niteliini kazanmslard. Irak ve Msr'da yerlesmis olan
Arap askeriyesinde bunlarla karslastrlabilecek bir rgt bu1 Ummuyordu. Onlar asiret milisleri statsnde ve askerlie kars
asiretten sregelen bir hosnutsuzlua sahiptiler.
, Abbasiler, iktidara ykseldikleri ve uzun bir sre askeri des'' tek saladklar Horasan'dan getirdiklerini srekli Suriye ordusunun
yerine yerlestirmeleri dsnda ayn sisteme devam ettiler.
Bu nemli bir deisiklie neden olmustu. lk zamanlarda
Halife ordularnn neredeyse tamamn Araplar olusturuyor
du, Msr'n ya da Suriye'nin yerli halkm askere alma uygula' mas yoktu. Bu halklar Roma ve Bizans hakimiyetinin srd
uzun yzyllar boyunca askerlik yetenek ve isteklerini yitirmis*< lerdi. Durum Imparatorluun dousundaki eski Iran eyaletlerinde
daha baskayd. Batl komsular gibi Iranllar yalnzca yeni
bir imparatorun hakimiyetine girmemislerdi. Ksa sre ncesine
kadar bir imparatorluk gemisleri ve kendilerine has bir askeri
gelenekleri vard. Mslmanl kabul ettikten sonra, Isla226
SEKINLER
mi ordu ve hkmette nemli bir yere sahip olmaya haklar olduunu
dsnyorlard. Ufak tefek farklarla benzer bir durum,
artk Arap ynetiminde olan Kuzey Afrika'daki eski Roma eyaletlerinin
Berberi halk iin de sz konusuydu.
Asiretlere bal Arap olmayan mhtediler, asiretlerin Arap
savas reisleri tarafndan askere alnmaya basland. Alt dzeylerde
kullanlyor ve daha az cret alyorlard. Bu askerlerin
zellikle snr boylarnda nemli rolleri oldu. Ispanya'y fetheden
Mslman Arap ordulannn byk bir blm Kuzey Afrika
Berberilerinden olusuyordu. Orta Asya ve Kuzey Iran halk-lan
daha ihtida etmemis imparatorluk snrlan dsndaki akrabalarna
yeni dini yaymaya ok aba harcadlar.
Bu askerler, alnan ilk byk zaferlerde bile imparatorluk
ordusunun asli yeleri deillerdi. Geri hizmetlerde ve snr boylarnda
grevliydiler ve baskentten uzak tutuluyorlard. Irak'a
Abbasi Horasan glerinin gelmesiyle nemli bir deisiklik oldu.
Nesiller boyunca Horasan'da yasayan Horasaniler, ilke olarak
Arap'lard. Iranl kadnlarla evlenip Iran greneklerine sahip
olmuslard. Ksa sre sonra, dou Iran'dan gerek Iranllar da
onlara katlmaya basladlar.
Abbasiler listelerde adlar olan Araplar'a otomatik denen
askeri aylklar zamanla kaldrdlar. X. yy'dan itibaren orduya
gerekten hizmet edenlere aylk verilmeye devam edildi. Aylk
alarak tam zamanl alsan profesyoneller ve tek bir kampanyaya

katlarak ganimetten pay alan gnlller olmak zere iki tr asker

vard.
Aradan yz yl bile gemeden, Emevi seleflerinin srekli Suriye
ordusundan daha fazla dayanamayan Abbasi halifelerinin
Horasani muhafzlar, yerlerini baska bir esasa gre toplanan ve
Islam devletlerinin bin yl sresince askeri ve siyasi geleceini
sekillendirecek yeni bir orduya braktlar.
227
KESITLER
Yedek birlikler olarak kullanlan barbarlar da, silahl kleler de
yeni deildi. Eski Atina bir sre sehrin mal olan skitli silahl
klelerce korunmustu..Roma'nn ileri gelenlerinden bazlar
barbar kkenli kle muhafzlarn silahlandrmslard. Mslman
hkmdarlar, onlardan nce Romallar'n, Persler'in ve inliler'in
yaptklan ve Batl imparatorluklann yzyllar sonra yapacaklanni
yaparak Imparatorluk snrlar dsndaki "savas rklar" arasndan
da asker toplamslard. Ancak Islam devletlerinin askeri tarihi,
klelerden olusan, baslannda kle generaller olan, sonunda da
kle krallar ve hanedanlar iin hizmet edecek bir orduyla yeni ve
zel bir duruma sahne olmustur.
Ingiliz Paul Rycaut, XVII. yy ortalarnda yapt Trkiye ziyaretinde
sistemin mantn syle ifade etmistir:3
"Trkler kendi cinslerinden, kendilerinin yetistirdii ve eittii insanlarn
kendilerine hizmet etmelerini severler. Onlar kendi erdem ve bitgelik-leriyle
eriskin olana dek yetistirip beslerler. Onlar kskanmadan yetistirip
tehlikesizce de yok edebilirler.
Imparatorluun yksek makamlarna karlacak genleri ya savaslarda
elde ederler ya da uzak lkeler hediye gnderirler. Bu politika ok aktr ki,
bu genler farkl gelenek ve greneklere gre yetismis anne ve babalarndan
nefret edecekler; uzaklardan gelmeleri nedeniyle hibir tandklar
olmayacak; devlet okullarna girdikten sonra kendisine sadk olmak zorunda
yetistirildikleri efendileri dsnda hibir akrabalar, kar iliskisi iinde
bulunduklar hi kimse olmayacaktr."
Bu sistemin kurulma nedeninin, her otokrat hkmdann
nemli bir sorunu olan devlet iinde kendi gcn engellemeyecek
gvenilir askeri ve sivil memur bulmay salamak olduu
anlaslmaktadr. Bu sorun, baska yerlerde, baska yzyllarda,
baska hkmdarlar tarafndan farkl sekillerde zlmstr. Ilk
zamanlardan baslayarak Mslman hkmdarlarca bulunan
zm, yabanc kkenli ocuklar devsirme olarak alp, onlan
yetistikleri kurumdan baskasna sadakat ve ballk duymaya228
SEKINLER.
caklar uzun sreli profesyonel askerler yapmak olmustur. Bu
kisiler uzaktaki eyaletlerden ya da snrlarn dsndan getirilen
yabanclar olduklan iin yerel halk ya .da tebaa ile herhangi bir
akrabalk ve yaknlklar olmad gibi, onlarla konusamazlard
bile. Ailelerinden ve gemislerinden zorla koparlp kltrel
olarak uzaklastrldklar iin grsebilecekleri akrabalar da
yoktu. Her yeni kle asker kusa kendi ocuklan yerine, uzak

yerlerden getirilen klelerden olustuu iin, birgn bir aristokrasi

kurarak otokrat hkmdarn hakimiyetine bas kaldrabilecek yeni
bir askeri g douramazlard.
Ne var ki, sistem kusursuz islemiyordu. Zaman zaman kleler
etnik dayansma gruplan ve hatta geldikleri yer ya da asirete
dayal alaylar olusturuyorlard. zellikle Osmanl Imparatorluu'nda,
kleler aileleri ve memleketleriyle iliskilerine devam
ederler, para ve g elde edecekleri bir makama geldiklerinde, bu
olanaklardan yararlanmalar iin akrabalarn getirtirlerdi. Dier
erkekler gibi, oullarna miras brakmak isteyen kle askerler,
oullarn askerlie alamazlar ama her zaman bir brokratik ya, da
dini bir is ayarlayabilirlerdi. Bu sayede, Ortaa sonlarndaki
byk kalemiye ve ilmiyye ailelerinin temelleri atlmstr.
te yandan sistem olduka basarlyd. Ortadou Islam dnyas,
yaratlan gl rdular sayesinde Hahlar' alt etmisler ve
ok daha fazla tehlikeli olan Moollr' durdurmuslardr. Kle
ordular onlara sahip olan hkmdarlarna bir tek adan hayal
krkl yasatmslardr. Teorik olarak kle askerler hkmdarndan
baskasna sadakat gstermezlerdi ama uygulamada
alaylarna ve komutanlarna gsterirlerdi.. Klelikten gelen
komutanlar, ksa bir srede eyaletlerin, baskentin bile gerek
efendileri haline gelmisler ve artk gsz kalan halifelere egemen
olmuslard. Daha sonra da hkmdar olan baz kle ko229
KESITLER
mutanlar, ou ksa sren hanedanlanm olusturdular.
Islamiyetin ilk alarnda da kle askerler olmustur ama genellikle
onlar zgrlklerine kavusmus klelerdir. Abbasi halifesi
el-Mutasm'n (hkmranl 833-842) kle ordusunu kuran ilk
kisi olduu bilinmektedir. Ordusu Islamiyet'in dou snrlarnn
dsndaki bozkrlarda kk yasta yakalanp askerlik eitimi
verilen Trk klelerden olusuyordu. ou Mslman hkmdar
savasan askerlerini ve garnizon glerini ksa bir sre iinde
klelerden olusturmustu. Islamiyet'in uzak bat blgelerinde,
Kuzey Afrika ve Ispanya'da, uygun olduunca, Avrupa'dan Slav
kleler alnmst. zellikle Fas ve Msr'dan da askerlik iin ara
sra zenci kleler alnrd. Trkler'in Islamlastrl-masndan sonra
artk hukuken mmkn olamayncaya kadar, kle askerlerin
ounluu Trk't. Trk hkmdarlar ise kle askerlerini
Kafkaslar ve Balkanlar'rn Mslman olmayan halklar iinden
alrlard.
Savas tekniklerinin deismesi ve atesli silahlarn kullanlmaya
baslamasyla eski biimiyle kle ordusu artk geersiz olmustu.
En sonuncu byk kle ordusu olan Osmanl Yenierileri XIX.
yy'a kadar srdrmstr ama XVII. yy'n basndan itibaren
devsirme yntemi braklmstr. Ancak bu eski gelenek tamamen
ortadan kalkmamstr. XTX. yy'da da Msrl hkmdarlar yaygn
olarak zenci asker kleleri kullanmslardr. 1863 ylnda Msr
hkmdarnn, arkadas Fransz imparatoru III. Napolyon'a
yardm iin Meksika'ya gnderdii birlikteki askerlerin ounluu

Yukar Nil havzasndan yakalanan zenci klelerdi.

Ekonomik adan servetin temel kaynaklan ve servetin salayaca
gcn kayna ticaret ile toprakt. Brokratik, askeri,
dini ve hatta krallk gibi farkl ynetici sekinler genellikle sermayelerini
ikisinden birine ya da her ikisine de yarrlard.
230
SEKINLER
slami retide baslangtan beri ticaret olumlu grlmstr.
Kuran'da faiz yasaklanrken, ticaret onaylanr. Baska ayetlerde de
ticaretin hukuka uygun ve namuslu yaplmas; arlk ve llerde
hile olmamas; szlesmelerin yerine getirilmesi; borlarn
denmesi konularna yer verilmistir. (Kuran 2:194, 275, 282;
4:33; 6:153; 42:9-11). Ticaretin Kuran'n tarafndan bir yasam biimi
olarak onay grmesi hadisler ile de dorulanmstr.
Kimi hadisler daha da ileri giderek namuslu bir tccarn alp
satabilecei ipekliler, mcevherler, erkek ve kadn kleler gibi
lks esyay da savunur. Hz. Muhammed bir hadisinde, "Allah bir
kisiye servet verince onun, zerinde grnmesini ister." demistir.
Eski bir Sii eserinde imam Cafer el-Sadk ile ilgili olarak anlalan
bir yk daha ilgintir: "Imama, atalarnn basit ve kaba
giyinmesine karsn onun neden ssl giyindii sorulmus. Imam,
atalarnn yasadklar dnemin ktlk zaman olduunu ama onun
bolluk zamannda yasadn ve insann zamana gre
giyinmesinin doru olduunu sylemis."4
Kesinlikle sonradan uydurulmus olan bu hadisler, Islami
metinlerde ska yer verilen sofuluk gerekliliine kars lks yasam
ve lks esya ticaretini kabul ettirmek iindir. Muhammed elSeybani bir yazsnda (lm 804) Mslmanlar iin geimi
kazanmann yalnzca izin verilmis bir sey olmadn, ayn zamanda
bir ykmllk olduunu belirtmistir. Seybani'ye gre
insann ilk grevi Allah'a hizmet etmektir ve bunu doru bir sekilde
yerine getirebilmek iin yeterince beslenmeli, giyinmeli ve
barnmaldr. Bunu salamann tek yolu da alsp para kazanmaktr.
5 Sonra da, insann ancak yasayacak kadarla kstlanmayacan,
lks esya da satn alp kullanmasna izin verildiini
ekler. El-Seybani, sonra da baskalar, Allah'n gznde ticaret ya
da zanaat ile kazanlan parann, sivil ya da askeri hizmet iin
devletten alnan paradan daha iyi olduunu savunmuslar231
KESITLER
dr. nemli klasik Arap yazarlarndan el-Cahiz (lm 869) daha
da ileri giderek "Tccarlara vg, Memurlara Yergi" adl yazsnda
hkmdara hizmet edenlerin kklk, dalkavukluk ve
kararszlklanyla, tccarlarn gvenilirlik, onur ve bamszlklarn
karslastrms ve onlar ktleyenlere kars tccarlarn dindarlklarn
ve bilgililiklerini savunmustur. Allah'n vahiy gndermek
iin tccar bir topluluu semesinin, ticareti bir yasam
biimi olarak onayladn gsterdiini belirtmistir. Ortaalarda
Islam ilahiyatlarnn nde gelenlerinden el-Gazali (lm 1111)
yazlarnda ideal bir tccar portresi izmis ve ticaretin, insann

kendini teki dnyaya hazrlama yollarndan biri olduunu

anlatmstr.
Yksek oranda tarm ekonomisinin egemen olduu bir yerde,
toprak sahipliinin ya da denetiminin siyasi ve kltrel nemi
bykt. Gerekten de klasik Islam toplumunda toprak sahipleri
nemli bir grup olustururlar. Ancak bunun Ortadou balamna
gre tekrar tanmlanmas gereklidir. Bat Avru-pa'daki ve dier
yerlerdeki kk ve bamsz toprak sahibi tr, Ortadou'da da
vard ama pek azd ve tipik deildi. Bamsz kk mlkiyetler,
tarmn byk oranda yapay sulamayla yapld, merkezi
denetimin gerekli olduu, bylece de kolayca merkezi denetime
alnd yerlerde, rahata gelismezler. Blgenin byk blmnde
pek ok trde byk toprak sahiplii vardr. Gemiste de, bugn
de Ortadou'nun tarm kosullarn yazanlar ska "feodal" ve
"tmar" gibi terimleri kullanrlar ama bunlar Bat Avrupa'ya ait
terimlerdir ve anlamlar Bat Avrupa'nn yerel tarihinden
gelmektedir. Ortadou'nun ok farkl toplumsal ve ekonomik
olgulan iin bu terimlerin benzetme olarak kullanlmas yanltc
olabilir.
Bir toprak sahibi iin topraa sahip olmann esitli hukuksal
yollar vard. Islam yasalarna gre bu yollardan biri "mlk"
232
SEKINLER
idi. Ayrntl belgeler bulunan Osmanl dneminde, buna genellikle
sehirlerde ve sehirlerin yaknlarnda rastlanr. Mlk, insaat
arsas dsnda, genellikle meyve bahelerini, bostanlar ve
balan ierir.
Kuramsal olarak devletin bir esit basyla ou tarm arazisinin
byk toprak sahiplerinin elinde bulunduu krsal yerlerde
ya da kylerde bu trde bir sahiplie, rastlanmaz. Islam dneminde
yaplan bu tr en eski bas, halifeler tarafndan kamu
arazisinin, baska bir deyisle yeni kurulan Arap devletinin fetihlerle
ele geirdii topraklarn ilke olarak Mslman kisilere verilmesiydi.
Bu topraklar, eski devletlerin, yani Bizans ve Pers
rejimlerinin eski devlet topraklar ve eski sahipleri tarafndan terk
edilen topraklar olmak zere iki trd. Araplar'in Kuzey Afrika'y,
Levant' ve Msr' fetihlerinin ardndan Bizansl byk toprak
sahiplerinin ounluu malikanelerini terk ederek kamslar ve bu
topraklar devlet mal olmustu. Ekilmeyen ve kullanlmayan "l
arazi" de bas konusu olabilirdi.
Tamam devletin elinde olan bu toprak trleri geri alnamayan
bir basla srekli kisilere veriliyordu. Hizmet ya da duruma bal
olmayan, yasam boyu olan bu bas devredilebilirdi ve miras
braklabilirdi. Islami yasalara gre, bu tr bir bas alan kisi,
kendi yerel halktan vergi aldndan, topra iin kamu maliyesine
vergi vermek zorundayd. Bastan kazand gelir, kyllerden
ald ve devlete verdii vergi arasndaki farkt.
Bizans'n emphyteusis inden alnms olabilecek bu sistem, bir
sre devam etti ama fetihlerin kesilmesiyle sona erdi ve yerini
daha yaygn bir dzenlemeye brakt. Yeni sistem toprak bas

deil, devletin toprak zerindeki mali haklarnn devredilmesiydi.

Bu sistemde devlet kisiye bir blgeden vergi toplama
hakkn vererek karslnda genelde askeri bir hizmet is233
KESITLER
terdi. Ilke olarak subaylar ve dier devlet alsanlarna aylk cret
denirdi ancak devlet hazinelerinde nakit para azaldka subaylara
bu biimde deme yaplmaya basland. Artk bir vergi toplama
sistemi olusturulmas gerekiyordu. Subaylar bu vergileri devletin
borcu karslnda alyorlard.
Ilke olarak bu tr bir bas bir hizmete karslk olurdu. Bas
alan herhangi bir nedenle bu hizmeti yerine getirmezse, mali
haklarn devri sona ererdi. Bu baslar, geici ve snrlyd,
kendisini yaratan neden sona erdiinde geri alnabilirdi, yani daha
nceki halifelerin baslan gibi geri alnamaz ve srekli deillerdi,
devredilemez ve miras braklamazd. Daha son-ralan bunlarn
dsna klarak srekli, devredilebilir ve miras braklabilir hale
gelmis, hizmet verilmedii halde toprak elde tutulmaya devam
edilmistir. Bu noktada, sistem baz alardan Ortaa Avrupas'nn
feodal dzenine benzerlik gstermeye baslamst.
Ne var ki farkllklar benzerlikten daha bykt. Bas alan
kisi Ortaa Avrupas feodal baronunun haklarna sahip deildi.
Tmar topraklarnn halk zerinde vergi toplamaktan baska bir
hakk yoktu ama bu da vergiyi toplamak iin gereken gc
kullanma hakkn veriyordu. Ancak Batl toprak sahipleri gibi
adalet datmazd. Tmar topraklan iinden daha kk tmarlar
veremezdi. zel ordu kuramazd ama son dnemlerde bu da
yaplmstr. Batl feodal barondan farkl olarak genellikle tmar
topraklarnda yasamaz ve onu yar bamsz bir beylik gibi
ynetmezdi.
Bastan ok szlesmeye benzeyen baska tr bir sisteme gre,
devlet bir malikane ya da blgeden alnacak vergileri nceden
kararlastrlan toplam bir tutara satard. Bylece artk devlet ve
memurlar vergi salma ve toplama isiyle urasmazlard. Bu is, bir
asiret reisi, dini bir topluluun bas ya da kazan el234
SEKINLER
de etmek iin ise talip olan bir imciye verilirdi. Bu tr iltizamlar
devlet ya da devlet gelirlerini toplama yetkisi olanlardan
satn alnabilirdi. Mltezim hazineye ya da anlasmay yapt
kisiye, anlasmaya varlan tutan vermekle ykmlyd, vergiyi
toplama yolu kendine braklmst. Tm bu srete devlet,
katlmc deil, denetleyici olan bir vergi mfettisiyle yer alrd.
Topran uzun vadeli refahnda, zel mlkiyet sahibinin ya da
devletin doal bir kan olurdu. Mltezim ncelikle kendi yatrmn
geri almaya, sonra da kr salamaya urasrd. Genellikle
iltizamlar yllk verilirdi.
Siddetin ve kararszln srd hi de az olmayan deisim
zamanlarnda, toprak bas ya da gelir biriminin daha ok artrlmas
eilimi olurdu. Bu durum, byk ve gl bir toprak

sahibinin skntl zamanlarda korumasn daha kk ve zayf

komsular zerinde yaygnlastrmasyla grlrd. Bu, bazen
gnll bir biimde olur, i savas, istila ve dzenin bozulma
zamanlarnda kk toprak sahibi gl komsusundan yardm
ister ve gvence verilen bir gelir karslnda haklarn ona
devrederdi. Zamanla bu koruma uygulamas, byk toprak
sahiplerinin kklerin topraklarna el koymalarna dnst. Bir
rejimi destekleyenlerin devrilmesi ve yerlerine yenilerinin gemesi
kimi zaman ok daha kkl deisikliklere yol at. Byle bir
durumda, toprak ve mali birimler, yeni sahipleriyle devam
edebiliyordu. Genellikle tm birimler tekrar devletin denetimine
giriyor, sonra da baska yollarla yeni kisilere tekrar datlyordu.
Kiralanan devlet topraklanyla zel mlkiyet arasndaki ayrm
ok net deildi. Devlet denetiminin gl olduu zamanlarda
devletin gcnn genisleme yn zel mlkiyet sahibinin
aleyhine olurdu. Siyasi zayflk ve bundan kaynakl olarak
merkezilesmenin bozulmas sonucunda bireyin, devletin gc235
KESITLER
n, hatta topran gasp etme eilimleri artmst. rnein XVII. yy
sonlarnda ve XVIII. yy'da olduu gibi, byle zamanlarda iltizamlar
dahi zel mlkiyet gibi soydan gelen bir sahiplik ya- > plabiliyordu.
"Gasp" ifadesi hem devlet topraklarnn zellesmesi, hem de zel
topraklann devletlesmesi durumu iin uygundu.
Ortadou toplumu balamnda kullanldnda "feodalizm" gibi
"soyluluk" ve "toprak aal" da farkl bir biim almaktadr. te
yandan ara sra kuramsal adan bas, tmar ya da iltizam yoluyla
toprak elde eden ve bunu babadan oula devreden toprak sahibi
bir snfn olustuu da net olarak grlmektedir. Islam
hkmdarlarnn genel eilimleri, bu durumu engelleme, nleme,
geri evirme hakk ve tm gcn, servetin, otoritenin kabul
edilmis bir toplumsal durumdan ya da mirastan ok dorudan
devletten alnmas ynndeydi. Otokrat hkmdarlar ska kendi
iyi niyetleri yerine, toprak sahipleri gibi miras kalan servete ya da
ulema gibi halkn onayna dayanan bu durumlar ortadan
kaldrmaya alsmslardr. Hkmdarlk otoritesinin bir sekilde
gcn kaybettii dnemlerde, varlklarn bu sekilde devam
ettiren gruplar olusmus ve ayakta kalms ama zellikle yeni bir
fetihin ardndan otoritenin yeniden glenmesiyle birlikte bu
gruplar genelde ortadan kaldrlms ya da statlerini
kaybetmislerdir.
Bu mcadele Islam tarihinde sregelmistir. Modern alara
gelindiinde bu mcadele, otokratik devletin lehine ve onu snrlayabilecek
toplumsal gler aleyhine bir gelisim izlemeye
baslamstr. Bu durum, teknolojinin, zellikle de modem iletisim
ve silahlann gelismesiyle olmustur. Bu sayede merkezi
otokrasinin karssndaki engeller de yklmstr. Teorik olarak
geleneksel sistemlerde hkmdann gcnn mutlak olmasna
karsn, uygulamada esitli arac otorite ve glerle snrlanrd.
236

SEKINLER
Modernlesme sonucu bu glerin snrlanmas ve otoritelerin yok
olmasyla, hkmdar snrsz gce sahip olurken, modern
diktatrlerin en kkleri bile, Arap halifelerinin, Pers sahlarnn
ve Trk sultanlarnn en bynden daha gl bir denetime
sahiptirler. Tiranlk konusundaki geleneksel snrlar ortadan
kaldrlmstr. Yeni ya da yenilenen bir tr snrlama yolunun
arayslar henz son bulmamstr.
237
11. BLM
HALK
Ska Islamiyet'in esitliki bir din olmasndan sz edilir ve bu
byk lde de dorudur. Islamiyet'in ilkeleri ve baslangtaki
uygukmalan, Iran'n snfl feodalizmi, Hindistan'n kast sistemi,
Bizans ve Latin Avrupa'nn ayrcalkl aristokrasileri gibi
evresindeki lkelerdeki uygulamalarla kyaslandnda gerekten
de Islam dininin esitlik ilkesi tasd sylenebilir: Islamiyet bu
gibi toplumsal ve asiret farkllklar sistemlerini benim-sememekle
kalmayarak bunlar kesin ve net olarak reddetmistir. Bu konuda
Kuran ok nettir:
"Ey insanlar! Dorusu biz sizi bir erkekle bir disiden yarattk. Ve birbirinizle
tansmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki,
Allah nazarnda en deerli olannz O'ndan en ok korkandr." (Kuran
49:13)
Hz. Muhammed'in szleri, hareketleri ve hadislerle korunan
Islamiyet'in ilk hkmdarlarnn rnekleri doum, soy, toplumsal
stat, servet ve rk ayrcalklarna kars karak rtbe ve serefin
ancak dindarlkla ve Islamiyet'te erdemle kazanlacan
belirtmislerdir.
Bu dsnceler bir gemise sahipti. Incil'deki iyi bilinen bir
paragrafta syle sylenir: "Ne Yahudi ne Yunanl vardr, ne kul
ne azatl vardr, ne erkek ne disi vardr, nk Mesih Isa'da tmnz
birsiniz." (Gal. 3:28) Daha nceki Eyub Kitab'nda da
efendi ve klenin ortak insanlndan sz edilmistir. (Eyub 31:
15)
Ne var ki Museviler, Hristiyanlar ve Mslmanlar asndan
ortak Insanlk, insanlar arasnda belli basl farkllklarn gze238
HALK
turnesine engel deildir. Yukandaki Galatyallar blmnden
alnms cmle etnik, toplumsal ve cinsel ayrmlarn kltc
olduunu ya da yok edilmesi gerektiini deil, bunlann herhangi
bir dini ayrcalk salamadn anlatmaktadr. Cmlenin son
szc inananlar ile inanmayanlar arasndaki dini ayrm aka
ortaya koymustur. din de bireyin deeri, zerklii ve her ruhun
Allah iin nemi konulannda srar eder. ne gre de dindarlk
ve hayr isleri servet, rtbe ve soylu doumdan daha stndr.
Insanlarn esitlii ilkesindeki grsleri ortak olsa da, tarihsel
srete de bu esitlii dindar, zgr, yetiskin ve erkek.olmak
gibi gerekli zellikleri tasyanlarla snrlamslardr. Baska bir

deyisle, her de pek ok nemli adan kleyi, ocuu, kadm

ve inanmayan asa grmstr. nn de bu asa durumun
ortaya kmas ve sonlandrmas ile ilgili kurallar vardr. Kleyi
efendisi azat edebilir; inanmayan gerek dini kabul-edip
inanszlndan kurtulabilir; ocuk naslsa zaman geldiinde
yetiskin olacaktr. Geleneksel din dnyasnda bir tek kadn asa
durumundan kurtulamaz.
dinin inananlar asndan inanmayanlarn durumu kendi
tercihlerinin sonucudur. dinde inanmamann ne olduu ve
alglanmas ile ihtida etmeyen inanmayann durumu arasnda
nemli farkllklar bulunur. Baska konular hakkndaki farkllklar
daha azdr. Kadn ve ocuklar doustan byle olduklar iin
statlerinin deismesi mmkn deildir. din de kle anne
babann ocuu olarak kle domay ve klelik durumunu kabul
ederler. Bu konuda eski kanunlarn uyguland Musevilik ve
Hristiyanlk'ta zgr insanlarn kle yaplabilecekleri baz yollar
vardr. Daha ilk baslarda Islam hukukunda ve uygulamasnda
zgr insanlann kle yaplmas kstlanms ve bunlar savaslarda
ele geirilen gayrimslimlerle snrlanmstr.
Her dinde de bu drt toplumsal esitsizlik durumundan
239
KESITLER
farkl tanmlanan ara durumlar bulunur. Kleyle zgr arasnda
azatllar bulunur, baska bir deyisle, sahibi tarafndan azat edilerek
hukuken zgr olan klenin eski sahibine kars baz grevleri ve
ykmllkleri olur. Yetiskinle ocuk arasnda yeni yetmelik ad
verilen hukuken snrl olup toplumsal bir nem tasyan ara bir
durum vardr. Kadnla erkek arasnda hadm denilen ve serbeste
her iki durum arasnda gidip gelebilen ara bir durum vardr.
Inanmayanla gerek inananla arasnda Allah'n gereinin
tamamna olmasa da bir blmne sa--hip olanlar bulunur.
Sonuncu durumda din arasndaki en nemli farkllklar
ortaya kar. Musevilikte teki, dsandakidir (gentile). Bu kategoride
Hristiyanln ve Islamiyetin inanmayan kavramndan
ok Yunan barbar kavram vardr. Engel aslamaz deildir. Barbar
Helenlestirilebilir, dsardaki (gentile) Musevilestirilebi-lir ve bu
kosulda toplumun yesi olarak benimsenirler (Levili-ler 19:33-4).
Ancak bu beklenen bir deisiklik deildir ve ok da gerekli
olmaz. Museviler ve Helenler iin yabanclar Musevi ya da Helen
olmadan da faziletli olabilirler. Musevi retisi drst olan tm
insanlarn Cennet'te bir yeri olduunu kabul eder. teki tarafta
Mslmanlar ve Hristiyanlar asndan on-lann inanlarndan
olmayanlar ve onlar ihtida etme abalarna kars koyanlar
Allah'n szn ya da nemli bir blmn inkar etmis
olduklarndan bu dnyada cezalandrlr, teki dnyada da
cehenneme giderler.
Kle, kadn ve inanmayan olmak zere yetiskin asa snf,
kadnnn durumu spheli grlmekle birlikte, zorunlu grevleri
olan insanlardr ve aralarnda ok nemli farkllklar bulunur.
Inanmayann asa snftan olmas, kendi tercihidir ve Islamiyet'i

kabul ederek bu duruma son verebilir. Bu kosulda ona tmkaplar

alr. Azatl olarak klenin durumu da deise240
HALK
bilir ama bunun iin hukuki bir srele gerekir ve en" nemlisi de,
bunun olmas kleye deil sahibine baldr. En kts,
cinsiyetlerini kendilerinin de hibir gcn de deistiremeyecei
kadnlarn durumudur.
Bu durum arasnda nemli bir baska fark daha bulunuyordu.
Islam lkelerindeki klelik daha ok aileviydi, ekonomik deildi.
Klelerin ev ve aile yasam iinde bir yerleri vard. Klelikle ilgili
kurallar Seriat'n i kalesi niteliindeki kisisel durum kanununun
bir parasyd. teki tarafta gayri mslimin durumu kisisel deil,
kamusal olduu iin ok daha farkl grlrd. Buradaki snrlama,
kadn ve kledeki gibi, Mslman evinin kutsalln korumak iin
deil, Islamiyet'in stnln Mslmanlar tarafndan yaratlan
toplumda ve devlette srdrmek iindi. Bu gruplarn hukuki tabiyet
durumuna itiraz etmek ya da deistirmeye alsmak zgr ve erkek
Mslman' Mslman evinde kisisel otoritesi ile Mslman
devletteki ko-mnal ncelii olmak zere iki hassas konuda tehdit
edecekti. Asil ve normal doanlar, zengin ve fakir doanlar, Arap
ve Arap olmayanlar, beyaz ve siyah olanlar arasnda kimi zaman
trmanan ve Islam kardesliinin gerek ruhuna ters dsen gerilimi
yok etmek iin Ortaa'n baslarndan itibaren Islam dnyasnda
bir dizi dini ve toplumsal radikal hareket olmustur. Ancak bu
hareketler kadnn, klenin ve inanmayann tabi durumlarn
belirleyen kutsal ayrmlan sorgulamamstr.
Iki gelisme, Islami retinin insancl etkisini baz alardan
azalmstr. Bu gelismelerden biri Araplar'n fethettikleri lkelerde
grdkleri Pers ve Roma uygulamalarnn etkisi, daha gl
olabilecek dieri de hara, fetih ve satr alma yollar ile elde i
edilen kle saysndaki hzl artstr. Kleler iin nemli hukuki
snrlamalar vard. zgr insanlar iin yetkili olan bir makama
gidemezler, sahit olamazlard. Bir kleye kars islenen suun
241
KESITLER
cezas, o su zgr birine kars islendiinde verilecek cezann
yars olduu iin kleler zgr insanlardan daha az saylyorlard.
Kleler az da olsa miras ve mlkiyet konularnda birtakm medeni
haklara sahipti. Islam hukukunda kle de beslenme, tbbi bakm ve
yasllkta bakm haklarna sahiptir. Kad, bu ykmllklerini
yapmayan kle sahibine klesini azat etmesini emredebilirdi. Kle
sahipleri klelerini asn alstrmazlard ve onlara insanca
davranmak zorundaydlar. Sahibinin izniyle bir kle de
evlenebilirdi. Teorik olarak zgr bir kadnla evlenmesi mmkn
olmasna karsn, bu pek olmamstr. Sahibi tarafndan azat
edilmedike kadn klesiyle evlenemezdi. Klelerin azat edilmesi
iin kanunlarca belirlenen pek ok yol vard.
Hicri 31 ylnda (miladi 651-652) Msr'daki Arap ordular ile
gneydeki Nubyallar savastktan sonra imzaladklan bir ateskesle

birbirlerine basknlar dzenlememeyi taahht ettiler. Antlasmaya

gre Nubyallar, Mslmanlar'a ylda 360 kle, Mslmanlar da
onlara mercimek ve et vereceklerdi. Antlasmann son maddesi
syleydi:1
"Mslmanlar'n imamna ylda 360 kle verilecektir. Bu kleler, lkenizin
iyi kalitedeki kleleri olacak, kusurlar olmayacak, hem kadn hem erkek
olacak, ne ok yasl ne de kk ocuk olacaktr. Kleler Assuan valisine
teslim edilecektir. Bir Mslman'n kaak bir klesini barndrr ya da bir
Mslman'veya bir zimmiyi (korunan gayri mslim) ya da Mslmanlar'n
sehrinizde kurduu camiyi ykmaya ya da 360 kleyi vermemeye
kalksrsanz antlasma geersiz olacak. En iyi yarg olan Allah aramzdan
birini seene dek savasmay srdreceiz."
Kimi kaynaklarda bu antlasmada valinin zel kullanm iin
krk kle daha eklendiinden sz edilir. Antlasmann gereklii
spheli olmakla birlikte, antlasma pek ok hukuku tarafndan
geerli kabul edilerek Nubya'nn Mslman imparatorluu
dsnda-hara vererek kalmas iin karslkl karlan gzetmek,
242
HALK
iin kullanlmstr. Mslman topraklarna kle alnmas ve klelere
bedensel zarar verilmesi Mslman kanunlarnca yasaklad
iin lke iinden elde edilebilecek kle ve hadm says
snrlyd ama Mslman topraklan dsndan ikisini de ithal etmek
mmknd. Nubya bunun iin iyi bir kaynakt.
Kleler birok amala kullanlrlard. Islam dnyasnda ekonomi,
Helen-Roma dnyasndaki gibi ncelikle klelie dayal
deildi. Tarm byk oranda zgr ya da yar zgr kyllere,
sanayi de zgr zanaatkarlara dayalyd. Ancak birka istisna
vard>Baz ekonomik projelerde ounluunu siyah Af-rikallar'n
olusturduu klelere ok sayda rastlanrd. Islami-yetin baslang
yllarnda Gney Irak'taki tuz havzalannn kurutulmasnda siyah
klelerin kullanld anlaslmaktadr. Kt kosullar nedeniyle bir
dizi kle isyan kmstr. Siyah kleler, Sudan ve Yukan
Msr'daki altn, Sahra'daki tuz madenlerinde de kullanlmstr.
Klelerin kullanld baslca yerler ev isleri ve askerlik olmustur.
Evlerde, saraylarda, camilerde ounlukla siyah kleler
hizmet etmislerdir. Islam ordularnda asker olarak genellikle
beyaz kleler hizmet etmislerdir. Islam dnyasnn haremlerinde
cariye ya da hizmeti olarak her etnik kkenden ok saydaki kle
kadn iki grev arasnda her zaman ak bir fark olmakszn
hizmet etmislerdir. Kle kzlardan bazlar eitilmis, bir blm
sarkc, mzisyen, dansz olarak yetistirilmislerdir. Bunlar
ounlukla sradan halka deil, sekinlere ait olmuslardr.
Hkmdarn hareminde bulunanlar ve gzde olanlar, hatta
hkmdarlarn anneleri olanlarn perde arkasnda da olsa zaman
zaman devlet islerinde nemli rolleri olmustur.
Modern alara kadar sren klelik kurumu, XTX. yy'da smrge
imparatorluklarnda ve XX. yy'da blgedeki egemen
devletlerde ortadan kalkmstr.
243

KESITLER
Islamiyet ile birlikte kadnlarn eski Arabistan'daki genel durumlarnda
pek ok iyilesmeler olmus, mlkiyet ve baska haklar
kazanmslar, kocalarnn ya da sahiplerinin kt davranslan
karssnda bir lde korunma elde etmislerdir. Islamiyet, putperest
Arabistan'da geleneksel bir uygulama olan kz ocuklarn
ldrlmesini yasaklamstr. te yandan kadnlarn durumu gsz
kalms, davranslar ve greneklerle deisip itici gcn kaybeden
Islamiyet'in zgn mesaj, baska alardan olduu gibi bu konuda
da ktye gitmistir. Kanunen geerli olan ok eslilik, drt kadnla
snrlanmsr ama gl ve zengin olanlar dsnda nadiren
uygulanmstr. Ancak evlilik genellikle kanunen cariyeyle
tamamlanmstr. Evlenmemis olan kle kadnlar sahibinin emrinde
olurdu. zgr olan bir kadn, erkek kle sahibi olabilir ama
zerinde herhangi bir hakka sahip olamazd. F-khlar tarafndan
kadn, kendi haklan olan bir birey gibi deil, aile iinde sahip
olduu rolleriyle, anne, kz kardes, kz ocuk ya da es olarak
tanmlanmstr. Kadna birtakm haklar tannms, mlkiyetle ilgili
baz konulannda erkekle esit olmustu. Kadna dini sular iin
verilen cezalar biraz daha hafif olur, rnein dinden karlma
suuna idam deil hapis ve krbalanma cezalar verilirdi. Ama
kadnlarn bu durumu fkh uzmanla-n asndan ayrcalkl deil,
asa konumda olduklarn gsterirdi. Kadn da kle ile zmmi iin
olduu gibi kanunlarca baz alanlarda kk grlrd. rnein
bir kadn dava iin sahitlikte ya da mirasta bir erkein yansna
esdeer kabul edilirdi. Hosgrye sahip inanmayanlar, Islam
devletinde hosgr-len ve korunan gayri mslim tebaa iin
kullanlan hukuki terimlerle zmmi y da ehl-i zimma, "anlasma
insan" olarak al-drlrd. Bu kisiler, Hristiyanlar, Museviler ve
Dou'da Zerds-tiler idi. Bu kisilerin statlerini belirten zimma,
Mslman hkmdar e gayri mslim toplumlar arasndaki bir
anlasma say244
HALK
lirdi ve bu anlamda aslnda bir kontrat idi. Kontrata gre zimmiler,
baz toplumsal snrlamalar ve Mslmanlar'dan alnmayan
cizye vergisini kabul ederek Islamiyet'in stnln ve
Mslman devletin hakimiyetini tanmslard. Karslnda da can
ve mal gvenlii, ds dsmanlardan korunma, ibadet zgrl ve
islerini yrtmek iin olduka genis bir i zerklik kazanmslard.
Bunlarn sonucunda zimmilerin durumlar klelerden olduka iyi
ancak nemli alardan zgr Mslmanlardan olduka ktyd.
Zimmi topluluklar kadnlarla ilgili kendi kurallarna sahipti.
Musevi hukukunun Islam topraklarndaki yorumu ve
uygulamasnda ok eslilik kabul edilmis, ancak cariyelik durumu
yasaklanp cezalandrlmstr. Btn top-luluklardaki
uygulansyla, Hristiyan hukukunda ikisi de yasaklanms ve bu
sular isleyenler aforoz edilmis ya da baska cezalar almslardr.
Kadn, kle ve inanmayanlarn asa statlerini dzenleyen
hukuk kurallar daima Islamiyet'in yksek ahlaki ve dini ilkelerine

uygun olurdu. Toplumsal gerekleri asndan her de

ounlukla hukuk kurallanndan olduka iyi durumdalard.
Mslmanlardan asada olmalarna karsn, byk servetleri,
ekonomik gleri ve nadiren de olsa siyasi gleri olan zimmi-ler
vard. Erkeklerden asada olmalanna karsn, evlerinde, pazarda
ve sarayda otoriteleri olan kadnlar vard. zgr insanlarn altnda
olmalarna karsn, yzlerce yllk Islam tarihinde kle askerler,
kle subaylar, kle valiler, kle hkmdarlar bile olmustur.
Islam tarihinde, modern a ncesindeki dnemde gayri
mslim tebaann durumu hukuk kurallarnn tanmladklarndan
olduka iyiydi. Hukuk kurallarn sklkla tekrar dzenlenmesinden
snrlamalarn kesin ya da dzenli olarak uygulanmad
anlaslmaktadr. Genellikle Snni ynetimindeki zimmile245
KESITLER
rin durumlar, teki mezheplerin ynetimindekerden daha iyi
olmustur. Pek ok sultan ve halifenin ynetiminde, Museviler de,
Hristiyanlar da Islam imparatorluklarnn ynetiminde idari
grevlerde bulunmuslardr. Genel olarak byle istihdamlann
karssnda olunmad grlmektedir. Bazen Hristiyan devlet
memurlarna kars kampanyalar dzenlendii, baz siddet olaylar
gereklestirildii olmustur ama bu gibi durumlara nadiren
rastlanms, genellikle de bunlar zimmi memurlarn asn ve rahatsz
eden g kullanmlarndan kaynaklanmstr.
Ne var ki zimmilerin asa statde olduklann unutmalarna
izin verilmezdi. Mslman mahkemelerinde sahit olamazlar,
kadn ve klelerde olduu sekilde, tazminatla ilgili konularda
Mslmanlar'm yars deerinde kabul edilirlerdi. Mslman
kadnlarla evlenirlerse cezalan lm olurdu. te yandan, Mslman
erkeklerin gayri Mslim kadnlarla evlenmeleri serbestti.
Zimmilerin kyafederine de snrlamalar getirilmisti ve zerlerinde
durumlann tanmlayacak isaretler bulundurmak zorundaydlar.
Yalnzca katr ve esee binebilirleri ata binemezlerdi. Kanunlara
gre ibadethanelerini tamir edebilirler ama yenilerini
yapamazlard. Bu snrlamalarn daima sk bir biimde uygulanmas
sz konusu deildi ama her an konu edilebilirlerdi.
Zimmiler ok zengin olabilirlerdi ama bu zenginliin salad
siyasi ve toplumsal avantajlardan faydalanamazlar ve zenginliklerini,
siyasi amalarna ulasmak iin birtakm entrikalarda
kullanrlarsa, sonuta kendileri de Islam devleti ve toplumu da
zarar grrd.
Islam devletlerindeki zgr, erkek Mslmanlar genis frsat
zgrlklerine sahiplerdi. Fatihlerce eski imparatorluklara yaylan
Islam dini, devrimci ve ok byk toplumsal deisikliklere yol
amstr. Islami retiye gre, monarsi de dahil, soydan
geecekler trl ayrcalk reddedilirdi. Bu esitilik anlays bir246
HALK
ok adan deistirilip arptlms olmasna karsn, yine-de soylularn
ortaya kmasn engellemis ve liyakat ile amacn dllendirilecei

beklentisindeki bir toplumu koruyacak denli gl

kalmstr. Esitlikilie Osmanl dneminin ilerleyen zamanlarnda
bir lde kstlama getirilmistir. Devlet hizmetinde klelerin
kullanlmasna son verilmesiyle toplumsal hareketliliin yukarya
doru ks yolu kapanms, ulema ve ayan gibi ayncalkl gruplar
da yeni gelenler iin olanaklara snrlandrma getirmislerdir. Ama
ne var ki, XIX. yy baslarnda Osmanl Imparatorluu halknn
iinden fakir birinin g, seref ve zenginlie sahip olma olasl,
devrim sonras Fransa da dahil olmak zere herhangi bir
Hristiyan Avrupa devletindekinden ok daha yksekti.
Genellikle tarihiler yalnzca gl, zengin ve bilgili kisilerle
ilgilendikleri; lkelerin, uluslarn ve alarn tarihini yazarken
yalnzca ayncalkl birka bin kisiyi ele aldklar ve byk halk
kitlelerini gz ard enikleri seklinde elestirilirler. Aslnda bu
elestiri bir bakma hakldr ancak bunda tarihilerin bir suu
yoktur. Roman yazarnn tersine tarihinin elindeki malzeme
kstldr. nk ok daha yakn bir zamana kadar, baz lkelerde
bugn bile, gl, zengin ve bilgili kisiler veya bunlar iin
alsanlar yazabiliyor, bylece de kitaplar, belgeler, yaztlar ve
tarihinin gemisi anlatmak iin arad baska izler, sadece bu
kisilerin arkasnda kalyordu.
Burada da baz istisnalar bulunur. Son zamanlarda tarihilerin
esitli yerlerden toplayp bir araya getirdikleri bilgiler sayesinde,
az da olsa sessiz kitlelerin tarih ve deneyimlerine sk tutulmustur.
Helen-Roma dnyas, Hristiyan Avrupa ve bir lde de Osmanl
Imparatorluu halk snflarnn tarihi asndan ilerlemeler
olmustur. Ama henz Ortaa Islamiyet tarihi asndan bu
arastrmalara baslanamamsta. Sehir ve sehirli nfus247
KESITLER
la ilgili birtakm konular hakknda, toplumsal tarih yerine daha
ok ekonomik tarih asndan birtakm arastrmalar yrtlmstr.
Ortaa Islamiyeti'ndeki sradan insanlarn gnlk yasamyla ilgili
tarih, yaynlanms birka makale ve genelde baska konularda
yazlms kitaplann baz blmlerinden ibarettir. XV. yy'dan
itibaren Osmanl'nn tasra ve imparatorluk arsivleri sehirlerde ve
de kylerde yasayan sradan insanlann gnlk yasanlan hakknda
olduka ilgin ve zengin bir kaynak olmustur. Bu durum Ortaa
asndan imkansz olmamakla birlikte ok zordur. Osmanl
Imparatorluu veya Avrupa devletlerinin arsivleriyle
karslastrlabilecek arsivler yoktur ama yine de, ounluu
Msr'da bulunan nemli sayda belge bugne dek kalmsr.
Edebiyatn baz trleriyle yorumlanp desteklenen bu belgeler
sayesinde "hassa"nn (zel kisiler ya da sekinler), "amme"nin
(sradan insanlar) yasantlaryla ilgili bilgiler renilebilmistir.
Ortaya kan etkin ve ok esitli sehir nfusun nemli bir
kesimini esitli ekonomik dzeylerdeki esnaf ve zanaatkarlar
olusturmaktayd. ounlukla rk ya da din asndan homojen
olmadan loncalarda birlesmislerdi. Bazen de sehirde kendilerine
ayrlan yerlerde yasyorlard. Hassa'nn paralanndan olan askeri,

siyasi ve dini kurumlardaki "daha asa snftan olan, daha az

cret alanlarn yasam sekilleri ve standartlan sekinlerin deil,
sradan halk kitlelerinin zelliklerini tasyordu. Toplumsal dzeni,
bazdan ordunun askeri birimleri, ounluu sehir halkndan yerel
olarak toplanms birimlerden olusan esitli polis gleri
salyordu. Bu polis glerinden "ases'ler gece bekileri ve
"ahdath" gen raklar arasndan toplanan bir tr milis gcyd.
Bu polis glerinin isleri olduka zordu. Bugne gelebilmis az
saydaki Arapa belge, Ortaa Islamiyeti'ndeki yeral248
HALK
ti dnyasnn davranslar, ahlak kurallan ve dilleriyle ilgili bilgi
vermektedir. Katil, hrsz, yankesici, dolandrc gibi sulular
bunlardan bazlaryd. Bazlar da meddah, cambaz, hokkabaz ve
baska gsteri sanatlarndaki kisilerdi, gezici va.zlar ve profesyonel
ykcler de bunlarn arasnda saylabilir. Halkn byk bir
blmne tek salk bakmn salayan, hem hekimlik, hem
disilik, hem de eczaclk ve ruh hekimlii yapan sahte doktorlar
da bunlardandr. By, falclk ve muska yazcl yapanlar da
vard. Bazlar da byk halk kidelerinin gereksinimlerini
karslayacak basit ve ucuz rnleri satan gezici satclard.
Dilenciler, kaynaklarda en sk geen ve en dikkat ekici olan
gruptur. Dilencilerin, dindarlarn sadaka vererek dini grevlerini
yerine getirmelerine olanak tanmalar asndan dini bir islevleri
de vard. Dilenciler mesleklerini yapmak iin, kaynaklarda
sevgiyle dile getirilen esitli hilelere basvuruyorlard. Ortaa
Avrupas'ndaki derbeder insanlarla ilgili daha ok belge
bulunmaktadr ve daha aynnth arastrmalar yaplmstr ama
Ortaa Islam'ndakiler iin bu yaplamamstr.
Arap kltrnde dilencilerin bile siirleri olmustur. Asadaki
siir X. yy'da klasik tarzda yazlmstr:2
"Biz delikanlyz ve karada ya da denizde nemli olan yalnzca biziz. in'den
Msr'a ve Tanca'ya kadar herkesten hara toplarz. Bir yer bize ok scak
gelince hemen baska bir yere gideriz. Islam topraklan ya da kafirlerinki fark
etmez dnyann tamam bizimdir.
Bu yzden yaz karl lkelerde geirir, ks gelince de hurmalarn yetistii
yerlere gideriz.
Biz dilenciler tarikatmdantz ve hi kimse hakl gururumuzu inkar edemez. "
Eskiyalar, ssz dalarda ve l yollarnda zengin kervanlarn
yolunu kesen zel bir gruptu. Bazlar basit eskiyalard ve byle
grlp kabul edilirdi. Gsterdikleri toplumsal tepki nedeniyle
249
KESITLER
baz eskiyalar da, bir tr popler ve hatta edebi klt unsuru haline
gelmislerdir. Eski Arabistan'daki suluk ad verilen (oulu saalik)
"eskya sairler" bunlarn rneklerindendir. Korumasndan yoksun
olarak asiret sistemi dsnda yasayan salik, Ortaa ve modern a
edebiyat tarihilerinin beenisini kazanms bir siir tr
yaratmslardr. Osmanl Anadolusu'nu zellikle XVI. ve XVII.
yy'da harap eden Celali ad verilen eskiya eteleri bunlardan ok

farkldrlar. Topra olmayan kyller, terhis olmus askerler, din

okullarndan mezun issizler ve tatmin olmams daha baskalarnn
olusturduu Celaliler, basar ve n elde etmisler; baz liderleri de
Anadolu folklorunda yer almslardr.
Tarihi bellek sulamay ya da unutmay tercih ettii baska
direnis trlerine pek de scak davranmamstr. Kimi zaman klelerin
efendilerine kars ayaklanmalar bunun rneklerindendir.
Ortaa'n basnda Irak'taki tarm projelerinde alstrlan Dou
Afrikal klelerin ayaklanmalar bunlardan en nemlisi-dir ve 868883 yllar arasnda on bes yl devam etmisr. Imparatorluk
ordulnn yenen isyanclar, Badat'taki halife iin bir sre nemli
bir tehdit durumundaydlar. Msr'da da 1446'da kleler klelere
kars ayaklanmslardr. Tarihiler o yl Kahire dsndaki otlaklarda
Memluk efendilerinin atlanna bakan bes yz zenci klenin
silahlanarak ayaklandklann kaydetmislerdir. Msr tarihilerinin
anlattklanna gre bu kleler kendi kk devletlerini ve
hkmdarlklarn kurmuslardr. "Sultan" unvann verdikleri
liderlerini bir tahta oturtmuslar ve yaknn-dakilere de Memluk
sultannn yksek memurlannn unvanla-nn vermislerdir.
Siyasal ve toplumsal adan Islami dzeni tehdit eden ayaklanmalar,
daha ok amalarna dini aklamalar getiren ama genellikle
ekonomik ve toplumsal doyumsuzluklar nedeniyle yaplms
-halk baskaldrlar olmustur. Hariciler, Islam devletinin
250
HALK
gittike glenen otokratik kimliine baskaldrmalar ve zgrlklerine
ve onurlarna bir mdahale olarak kabul ettikleri her
esit otoriteyi reddeden Arap ya da teki gerlerin desteklerini
almslardr. Peygamber soyundan gelenlerin halifelik iddialarm
ve halifeliin gerek sahiplerinin mesruluunu sorgulayan Siiler,
kendilerini bask altnda ve hakszla urams hissedenlerin
kzgnlklarna bir ks yolu amslardr. VIII. yy'da Abbasiler, X.
yy'da Fatmiler ve XVI. yy'da Safeviler aralarnda olmak zere
baz baskaldrlar, iktidar kazanmslar ama yarattklar
beklentileri karslayamadklar iin taraftarlarnn daha fazla asn
isyanlarna neden olmuslardr. Daha bans olan Sofi tarikatlar
bile halktan aldklan destekle yaygn ve tehlikeli ayaklanmalarda
bulunmuslardr.
Ortaa Islamiyeti, popler grsn tersine, krsal ya da l
uygarl deil, sehir uygarlyd. Tarih gelenei, edebiyat ve
kanunlan ile sehirli sorunlar ele alnms ve sehir durumlar tartslmstr.
Yalnzca Osmanl arsivleri gnlk ky yasam hakknda
bilgi vermektedir. Edebiyata ky yasantsnn girmesi,
zellikle de ky edebiyat daha sonraki zamanlarda grlmektedir.
Topran kullanlmas, kiralanmas, teknoloji ve sulama gibi
konularda az da olsa bilgiler bulunmasna karsn, Ortadou
tarihinde nfusun byk blmn olusturan kyller hakkndaki
bilgiler olduka azdr.
Topra gerekten isleyen kyller, alsmalarnn meyvelerinden
faydalananlardan ayr olarak sessiz olanlardr. Duygu ve

dsnceleri, edebiyatta ve blgenin tarihini anlatan kaynaklarda

bulunmaz. Kimi zaman ky kkenliler tccar, ulema, toprak sahibi,
memur ya da subay olarak toplumun st katmanla-,. rina karlar ve
kyl kimlik ve grslerini terk ederler. Yalnzca birka isyan
lideri ve eskiyann halkla iliskisi devam etmistir ama onlarla ilgili
de fazla bilgi yoktur. Bugn eskiden olmad
251
KESITLER
kadar iletisim arac olduu halde bile, bu lkelerdeki kyllerin
grslerine ulasabilmek bir hayli zordur. Kyllerin duygu ve
dsncelerini yanstan en nemli aralar ataszleri, folklor ve halk
edebiyatdr. Osmanl arsivlerindeki pek ok kaynak, kyllerin
sikayet, tartsma, sorusturma ve kararlaryla yasamlar hakknda
bilgi vermektedir. Kyn hemen tesinde, Ortadou lkelerinin
ounda ok yaknnda, yiyecek, giyecek ve ulasm iin hayvan
yetistirerek geimlerini salayan gebe asiretlerin yasad l
bulunur. Kuzey Afrika'daki ve Gneybat Asya'daki Bedevi
Araplar, Anadolu, Iran yaylalan ve Orta As-ya'daki gebe Trk ve
Iran asiretleri, Kuzeydou Afrika'daki gebe Berberiler'in
ekonomide, dolaysyla da devlette nemli yerleri olmustur.
Sehirleri ve kyleri yneten esitli hkmetlerin gebeleri
hakimiyet altna almaya alsmalarna karsn, onlar hayvan
yetistiricilii ile tarm arasndaki karakteristik farkllk yznden
kendi farkl yasam biimlerini srdrmslerdir. Devlet glyken
gebeler sakin olmuslar, devlet gsz-lesince de bamsz
olmuslar, kyleri, vahalar basmslar, kervanlar yamalamslar ve
nceden tarm arazisi olan topraklarda hayvanlann otlatmslardr.
Bazen de gerek Islamiyet'e dnlmesi gerektiini syleyen yeni
bir din hocasndan etkilenmis ve yerlesim yerlerini ele geirerek
yeni hanedanlar ve krallklar kurmuslardr.
252
12. BLM
HUKUK LE DIN
VII. yy ortalarnda kurulan Islam imparatorluu ile birlikte
Ortadou'daki hakim din Islamiyet olmustur. nceleri fatihler,
yneticiler ve yerlesimcilerin olusturduu kk bir aznln dini
olmus, eski Bizans ve Pers topraklarnda yasamakta olan nfusun
ounluu eski dinlerine sadk kalmslardr. Ne zaman ve nasl
olduu bugn de bilinmiyor olmakla birlikte, ounluk haline
gelen Mslmanlar, blgenin byk ksmnda yaylmaya devam
ederek, ounluklarn bugne dek korumuslardr. Mslman
olmayanlarn yasamas yasak tek bir blge olmustur. Hadislerden
anlasldna gre, Halife mer'in yaynlad bir fermanda,
Mslmanlar iin Hz. Muhammed'in memleketi olan Arabistan'da
yani Kutsal Topraklarda yalnzca Islam dininin var olabilecei,
Museviler'in ve Hristiyanlarn bu topraklardan gitmeleri gerektii
belirtilmistir. Ne var ki, bu ferman Gney Arabistan'
kapsamamstr ve oralarda Hristiyanlk yzlerce yl, Musevilik de
gnmze dek var olmustur.
Mslmanlarn ynetiminde ya da etkisindeki Mslman

olmayan topluluklarn kaderleri, baska blgelerde farkl olmustur.

Gneydeki Habesistan ve kuzeydeki Grcistan ile Ermenistan gibi
Islam Imparatorluu'nun eteklerindeki baz lkeler Hristiyan
karakterlerini korurken, bazlar bamszlklarn bile
koruyabilmistir. Hristiyan Kiliseleri'nin Msr'da ve Mezopotamya'da
saylar giderek azalsa da, ayakta kalmaya devam
edebilmisler, gerek inanc zorla benimsetmeye alsan Bizans'tan
kurtularak baz faydalar bile salamslardr. Dier
253
KESITLER
taraftan Kuzey Afrika ise Hristiyanlk sona ermistir. Orta, dou
ve bat eyaletlerde yasayan Musevi topluluklara Hristiyan
ynetimindekinden ok daha iyi bir konuma gelmelerini salayan,
Hristiyanlara esit bir stat verilmistir. Zerdstiler'in du-amlar
ise, Hrisyanlar gibi yurtdsnda gl dostlarnn tesviki ve
Musevilerin ayakta kalma yetenekleri olmad iin iyice ktye
gitmistir. Bunlardan Hindistan'a kaan bir blm, Par-siler ad
verilen kk bir topluluk olarak bugne dek gelmislerdir.
Iran'daki dindar Zerdstiler kk bir aznlk haline gelmislerdir.
Mslman ynetiminin ilk yzyllannda, devlet gc ve yerlesik
bir ruhban snf disiplinine daha az baml olan muhalif Zerdsti
gruplarn, Iran'n kltrel, toplumsal ve de siyasi tarihinde rolleri
olmustur. Inanlar Ortadou'da ve Avrupa'da Mslmanlar ile
Hristiyanlar'n zulmnden kaynaklanan ve her dinden de
taraftar bulmay srdren Maniciler, bu gruplann en nemlisidir.
Klasik halifeliin merkezi durumundaki Kuzey Afrika ve
Gneybat Asya'da blgenin eski kltrlerinin youn etkisinde
bulunan, Mslman olmayan aznlklar sayesinde zenginlesen,
ancak kendi belirgin ve tannabilir karakterinin yasam biimini,
felsefesini, edebiyatn, bilimini, sanatlarn etkileyen ve
Mslman olmayan aznlklann yasamlarnda bile aka grnen
bir Islam uygarl domustur.
Arapa olan "Islam" szc, "inanann Allah'a teslim olmas"
anlamndadr ve ayn kkten treyen "Mslman" szc de
teslim olma eylemini yapan kisi anlamna gelir. Bu szck, daha
eski alarda, Arapa ve-teki Sami dillerde, btnlk anlam
tasmaktadr. Dolaysyla Mslman kendini tmyle yalnzca
Allah'a veren kisidir. Baska bir deyisle, VII. yy'n putperest
Arabistan'nn oktanrclanyla karslastrldnda bir tektanrcdr.
254
HUKUK ILE DIN
Mslman geleneinde Hz. Muhammed'in grevi bir yenilik
deil, sreklilikti ve oktannclk ile tektanrclk arasndaki uzun
mcadelenin yeni ve artk son asamasyd. Hz. Muhammed,
Mslmanlar iin kitab olan peygamberlerin sonuncusuydu. Hz.
Muhammed, Tevrat, Me2murlar ve Incil kitaplarn getiren Hz.
Musa, Hz. Davud, Hz. Isa peygamberlerin en by ve
sonuncusuydu. Getirdii Kuran eski vahiylerin tmnn
stndeydi ve onlar tamamlyordu. Mslmanla gre Musevilik
ve Hristiyanlk baslangta gerek dinler olarak ortaya kmst,

ayn misyon ve vahiylerin daha nceki asamalaryd. Hz.

Muhammed, Allah'n elisi olduktan sonra eski vahiyler geersiz
olmustu, gerek artk onun bildirisindeydi. Onun kitabnda
bulunmayanlar gerek deildi ve bunun nedeni eski kitaplarn
deersiz koruyucularnca arptlp yozlastrlmasyd.
"Islam" szc, bugn baska anlamlarda da kullanlmaktadr.
Mslmanlara gre dnyann yaralmasndan itibaren var olan tek
gerek din anlamna gelir. Buna gre de Adem, Hz. Musa, Hz.
Davud, Hz. Isa ve tekilerin tm Mslman'dr. Ancak
vahiylerin eski asamalarnda bulunan inananlar farkl adlarla
yasadklar iin Islam daha genel anlamda son asama olan Hz.
Muhammed ve Kuran ile snrldr. Burada bir anlam farkll
bulunmaktadr. "Islam" teriminin birincil anlam Hz. Muhammed'in
Kuran araclyla getirdii, sonraki nesillerin grs ve
uygulamalaryla rendii din demektir. Giderek sonraki
nesillerin Hz. Muhammed'in rettikleri ve ona atfedilen hadislerle
gelistirdikleri karmask din bilimi, hukuk ve grenek
sistemi anlamn kazanmsr. Mslmanlar'n "Seriat" adn verdikleri
kutsal kanunu ve "kelam" adm verdikleri Islami teolojiyi
kapsar. Genel anlamda "Islam" zellikle de Mslman olmayanlarn
kullanmnda Hristiyanlk yerine, Hristiyan dnyasnn
karstdr ve Mslman inan ve toplumunun himayesinde
255
KESITLER
gelisen byk zengin uygarl ifade eder. Bu anlamyla "Islam"
Mslmanlar'in neye inandklarn veya inanmalarnn beklendiinden
ok, aslnda ne yaptklarn, yani, tarihten anlasld
kadaryla ve bugnk haliyle Islam uygarln anlatmaktadr.
"Cami" (mosque) szc, Hristiyan dnyasnda konusulan
dillerin tmne Mslmanlarn ibadet ettikleri yer anlamna gelen
bir szck olarak esitli biimlerle ve farkl yollarla girmistir.
Arapa'da secde edilecek yer anlamna gelen "mes-cid"
szcnden gelmistir ama bu Hristiyan kilisesinin Mslmanlktaki
karsl deildir. Cami bir bina, ibadet edilecek yer,
hem de toplanlacak ve alslacak bir yerdir. Cami, Mslmanlkta
asla kendi zel yaps, hiyerarsisi, yetki alan ve kanunlar
olan bir kurum anlamnda kullanlmamstr. Islamiyet'in baslang
yllannda bir bina bile deil, mminlerin beraber namaz klmak
iin toplandklar bir yerdi. Namaz evde," kamuya ait binalarda,
dsarda ve fetihlerin ilk zamanlarnda fethedilen yerlerdeki baska
dinlere ait, paylaslan veya fatihlerin el koyduklar
ibadethanelerde de klnabilirdi. Bu sekilde ilk kez Sam'daki Aziz
Yuhanna Kilisesi Arap fatihler tarafndan nce paylaslms, sonra
da ele geirilip deistirilmisti. Bundan yzyllar sonra da
Konstantinopolis'teki byk Ayasofya katedrali imparatorluk
camisi haline getirilmisti. Binann kubbesinin stne bir hilal ve
drt ksesine drt minare yaplms, binann iindeki Hristiyan
resimleri ve sembolleri kaldrlms veya zerlerine Kuran ayetleri
yazlmstr.
Caminin ii basit ve sade olur. Imamn grevi yalnzca duada

nderlik etmektir, baska bir dini grevi yoktur. Bu grevi sreci

bilen her Mslman yapabilirdi, ancak uygulamada imamlk
srekli bir meslek makam haline gelmistir. Mim-ber ve mihrap
caminin iindeki en nemli yerlerdir. Genellikle byk camilerde
bulunan mimber, Cuma namazlarnda kul256
HUKUK ILE DIN
lanlan yksek krsdr. Mihrap, Mslmanlar'n namaz klarken
dndkleri kble ynndeki duvarda bulunan girintidir ve duvarn
tam ortasnda bulunduu iin binann simetri izgisini belirler.
Mslmanlar'n toplu namazlar Yaratc'ya gsterilen disiplinli ve
toplu bir boyun eme seklidir. Namazda drama ve esrara, mzik
ya da siir yer almaz. Puta tapmaya benzer bir kfr olarak grlen
heykel zellikle reddedilir. Mslman sanatlar, heykel yerine
soyut ve geometrik izimleri tercih etmis ve sslemelerini yaznn
yaygn ve sistematik bir sekilde kullanmna dayandrmslardr.
Caminin duvarlarn ve tavann ssleyen yazlar, Allah'n, Hz.
Muhammed'in, ilk halifelerin isimleri, besmele ve Kuran
ayetleridir. Mslmanlk'ta Kuran'n metni kutsaldr ve onu
yazmak ve okumak da ibadettir. Kullanlan ok esidi yaz
biimleri, hat sanat ustalarnn ellerinde ok zarif bir gzellie
erismislerdir. Mslman ibadetinin ilahileri, mzii ve ikonlar
olan bu dekoratif metinler, hem Mslman estetiinin hem de
Mslman dindarlnn anlaslmasnn anahtarlardr.
Minare, caminin en ok bilinen ve karakteristik ds ksmdr.
Genellikle ayn bir yap seklindeki minarenin en stnden mezzin
(Arapa'da mu'adhdhin) mminleri namaza arr ve bu an
Mslman dnyasnn birliini ve esitliliini belirler. Kalabalk
sokaklar vcpazar yerlerinde ykselen minare, mminler iin bir
uyan ve isarettir. Dini ve toplumsal sembol her yerde ayn olsa
da, Islam'n her byk blgesinin kendi minare stili vardr ve
ounlukla da, Babil kuleleri, Suriye'nin kilise kuleleri, Msr'n
fenerleri gibi aralannda dini olmayanlann da bulunduu daha eski
bir yapy andrr.
Baska bir adan, zellikle yeni garnizon sehirlerinde Mslman
toplumu ve devletinin merkezi olan Islam camisi, Roma
forumunun ve Yunan agorasnn karsldr. Yalnzca vaiz
257
KESITLER
ve namaz kldran kisinin yer olmayan caminin mimberi, ayn
zamanda memurlarn atanmas ve grevden alnmas, yeni hkmdar
ya da valilerin basa gelmesi, savas, fetih gibi nemli
olaylarn duyurulduu ve nemli bildirilerin yapld bir platformdur.
Garnizon sehirlerinde cami, hkmet binalan ve yerlesim
mahalleleri bir tr kale gibidir ve genellikle mimberden
nemli aklamalar hkmdar ya da vali yapard. Ilk alardan
itibaren Islamiyet'in egemenliinin simgesi olarak mimber-deki
konusmacnn elinde bir kl ya da asa olurdu; eer o yer saldn
sonunda dsmsse kl, kosullu teslim olmussa asa bulunurdu.
Zamanla karmask bir duruma gelen Mslman toplumu ve

devletinde caminin siyasi rol azalsa da tamamen yok olmamstr.

Yeni bir halifenin tahta ks gibi nemli olaylar, yine
mimberden duyuruluyor ve hkmdar ya da valinin adnn
anld hutbe siyasi nemini koruyordu. Hutbede adn anlmas
Islamiyet'te siyasi otoritenin nemli isaretlerindendi.
Kuran'n en ok yinelenen bir ayetinde Mslmanlar'a "Allah'a,
onun Peygamberine ve amirlere itaat etmeleri" buyurulur
(4:59). Bu ayet, hadislere Kuran'a esit bir otorite tand seklinde
yorumlanms ve nesiller boyu Hz. Muhammed'in grsleri ve
uygulamalarn anlatan hadisler azdan aza aktarlms, sonra da
byk derlemeler seklinde yazlmstr. Ancak bunlarn ok az bir
ksm Mslmanlar tarafndan gvenilir olarak kabul edilir.
Ortaalardaki Mslman arastrmaclar baz hadislerin
doruluunu sorgularken, bunu modem arastrmaclar daha
radikal sekilde yapmstr. te yandan, Mslmanlar hl standart
derlemelere Kuran'dan sonra ikinci derecede sayg gsterirler.
Islamiyet'in kutsal kanunu Seriat, Kuran ve hadislerden olusur.
Yzyllardr ilahiyatlarn ve hukukularn sevgiyle
olusturduklar bu grkemli kanunlar, Islamiyet'in entelekt258
HUKUK ILE DIN
el basarlarnn en nemlilerin biri ve Islam uygarlnn dehas ve
karakterinin en iyi simgesi niteliindedir.
Mirza Ebu Talib, XVIII. yy'n sonlarnda Ingiltere'yi ziyaret
eden ve gzlemlerini yazan ilk kisilerden biridir ve Avam
Kamaras'n ziyaretini anlatmstr. Avam Kamaras'nn grevinin
kanunlar karmak ve sululara verilecek cezalan belirlemek
olduu aklandndaki sasknln dile getirmistir. Mirza
okurlarna Ingilizler'in Mslmanlar'n tersine gkten inme ilahi
bir dini kabul etmedikleri iin "zamann, durumun ve yarglarn
deneyiminin gereklerine uygun sekilde" kendi kanunlarn
olusturmak zorunda kaldklann belirtmistir.1
Teoride Islami hukuk sistemi, gezginin anlatt Ingiltere izlenimlerinden
olduka farklyd. Allah'n vahiy yoluyla bildirdii,
Kuran'da ve hadislerde yer alan ve sonra da ilahiyat ve hukukularn
tarafndan genisletilerek yorumlanan kanun, Mslmanlar
iin geerli olan tek kanundu. Hukukun Allah tarafndan
yaratlp Peygamber tarafndan aklandnn kabul edildii yerde
din bilimciler ve hukukular ayn meslein farkl dallarn
izliyorlard. Devlet memuru olmayan, zel kisiler olan Seriat
uzmanlannn kararlar ne resmen balayc ne de ittifakla alnms
olurdu. Devlet tarafndan atanan kad, mahkemesinde adalet
datrd. Kadnn grevi kanunu yorumlamak deil, uygulamakt.
Bu grev mftnnd ve onun fetva olarak adlandrlan kararlan
ya da dsnceleri, kanun olmasa da, hukuki otorite olarak kabul
edilebilir.
Ilke olarak Seriat, zel ve kamusal, bireysel ve toplumsal
olarak Islam yasamnn alanlannn tamamn kapsard. Sedat'n
zellikle evlilik, bosanma, mlkiyete ve miras gibi konularla ilgili
baz hkmleri, mminlerin boyun emeleri beklenen ve devletin

uygulamak iin nlemler ald kesin bir kanun sekline

dnsmstr. Baska alardan Seriat, bireylerin de toplu259
}] j KESITLER
I
TI
i" mun da ulasmalar gerekli olan bir idealler sistemiydi: Seriatn
\ ' hkmetle ilgili siyasi ve mesruti hkmleri bu ikisinin arasn\ da, kimi zaman, kimi yerde birine, kimi zaman, kimi yerde de "
i"*
h dierine daha yakndr.
* Seriat, Mslman hukukular tarafndan iki ana blmde
f , ele alnmstr. Ilki mminlerin kalpleri ve ruhlanyla, yani ahlak
' ve retiyle; ikincisi Allah'a ve insana iliskin ds eylemlerle, yani
bir tarafta ibadet, dier tarafta da sivil, ceza ve kamu kanun
laryla ilgilidir. Kanun bir kurallar sistemi getirmeyi amalar.
, l\ Mminlerin bu kurallara boyun emesi, onlara bu dnyada na< I muslu bir yasam salayacak ve onlan teki dnyadaki sonsuz
1" mutlulua hazrlayacaktr. Bu kurallan ayakta tutmak ve uygu'-' lamak Islam toplumu ve devletinin temel islevidir.
L' Aslnda Islam ve Ba hukuk uygulamas arasnda Mirza Ebu
Talib'in anlattiklanndan daha az keskin bir fark vard. Islam
devletinde Seriat'm insann kanun koyma gcn kabul etme
mesine karsn, uygulamada durum tam tersi olmustur. Geen
'v on drt yzylda Mslman hukukular ve hkmdarlar ilahi
1' t vahiylerin tam olarak cevaplayamad esitli sorunlarla kars/ lasms ve bunlan zmslerdir. Kanun olarak grlmeyen ve
* , sunulmayan bu zmlere, asadan geliyorsa gelenek, yukardan
geliyorsa ynetmelik ve ska olduu zere hukukular' dan geliyorsa da yorum denilmistir. Kutsal metinlerin yeniden
yorumlanmasnda Islamiyet'in hukuk bilginleri en az dier toplumlarn
avukatlan kadar ustalard. Mirza Abu Talib'in kesinlikle
hakl olduu bir konu vard. Yeni bir kanun konmas yaygn ve
sradan bir sey olduu halde, daima neredeyse gizli bir sekilde
yapld iin Avrupa demokrasisinin baslang noktasn
olusturan yasama meclislerine yer yoktu.
Mslmanlar Kuran'n deistirilemeyen metni ve hadislerin
kabul edilmis hkmlerine karsn hukukulann "kurallar za260
HUKUK ILE DIN
manla deisir" ilkesine uygun biimde kanunlarn byk lde
deistirip gelistirmislerdir. Hkmdarn kendi sznn gc ve
ulemann onay olmak zere iki nemli etken bu gelismede
nemli rol oynamstr.
Islam devle Snni hukukularn tanmland biimiyle bir
teokrasiydi. Allah egemenliin, mesruluun ve hukukun tek
kayna, hkmdar da onun arac ve temsilcisiydi. Halifelere ve
sultanlara verilen bir unvan "Allah'n yeryzndeki glgesi"dir.
Mslmanlar devleti yrtebilmek iin uygulamada sofu Mslmanlar
iin de iktidar sahibi olmann, kurallar koymann, ceza

vermenin gerektiini daha ilk baslarda fark etmislerdi. Ancak bu,

ilahi kanuna kars kmadan, onu tamamlayarak gereklestirilecekti.
Arapa'da bu g "siyasa" olarak adlandrlyordu. Siyasa
ilk anlamyla at eitmek ve idare etmek demektir, bugn
politika anlamnda kullanlmaktadr. Daha eskiden ve Osmanl
dneminde hkmdarn Seriat'n verdiklerinden ayrca sahip
olduu yetkiler, ceza ve zellikle de lm cezas verme yetkisi
anlamnda kullanlyordu. Iki tr yetkinin de olmas gerektii
Seriat bilginleri tarafndan onaylanmst. Osmanl sultanlar bir
eyaletin, bir devlet dairesinin ya da monarsinin ve merkezi
hkmetin islerini dzenleyen, kanun ad altmda kurallar
koymuslard. Bir kanun, Sedat'tan nde gelemez ve onun yerini
alamazd ama geleneklere ve hkmdarlarnn fermanlarna
dayanarak Seriat' gncellestirebilirdi.
zellikle Osmanllar gibi daha dindar olan Mslman hkmdarlar,
bu kurallar getirmek ve uygulamak iin ulemann
desteine, en azndan onayna ihtiya duyarlard. Eski alarda
daha dindar ve saygn olanlar devletten uzak durarak devlet
hizmetinin yol aaca ruhsal kirlenmeden kanrlard. XI. yy'dan
itibaren yurtiinde ve yurtdsndaki yeni tehditler nedeniyle
hkmdarlar ve ulema birbirlerine yaklasmstr. Seluklu14
261
I.
KESITLER
lar, daha ok Osmanllar ve baska yerlerdeki adaslannn ynetiminde
zellikle hukukla ilgili ulema, devlet islerine daha ok
karsr oldu ve hkmet mekanizmasnn bir paras haline geldi.
Ancak bu haliyle bile bir Kilise olmadlar ve terimin Hristiyanca
anlamndaki gibi bir Ortodoksluk Islamiyet'te yaratlmamstr.
Islam tarihinde gerei tanmlayan, yanlslar knayan din
meclisleri, papalar, doru inanc Ilan eden, deneyen ve uygulayan
engizisyoncular bulunmamsr. .Islamiyet'teki hukuk ve din
bilginleri olan ulema bireyler olarak ya da okullarda, sonra da
kamu grevlileri olarak dogma olusturup Kuran' yorumlamalarna
karsn, ondan sapmann dine kars gelmek olaca
tek bir dogma bile getirecek bir dini otorite kurmamslardr.
Dolaysyla, onaylanms inan seklini insanlara dayatan bir Kilise
olmamstr. Bu devlet tarafndan yaplmaya alslms ancak
basarl olunamamstr.
Doru inancn evrensel kabul gren snav icma, yani mminlerin
uzlasmas, modern terimlerle bilginler ve gller arasndaki
grs alsverisidir. Bu uzlasmann kuramsal temeli Hz.
Muhammed'in "Benim toplumum yanls olanda anlasmaz." szne
dayandnlr. Bu sz, Hz. Muhammed ldkten sonra, ilahi
rehberliin bir btn olarak Mslman toplumuna gemesi ve
doru olan Islam retisi ve uygulamasnn toplum tarafndan
kabul edip uygulananlar olduu anlamnda kabul edilmistir. Snni
hukukular baz kstlamalarla birlikte, toplumda bilginlerin ve
dindarlarn grs ayrlktan olabileceini kabul etmisler ve

bylece Seriat kanunlarnn farkl mezheplerin olmasn ve

karslkl hosgrlerini dorulamslardr. Hanefi, Safii, Maliki ve
Hanbeli mezhepleri bugne kadar gelmis ve aralarnda Snni
Islam dnyasn paylasmslardr. Bu icma retisiy-le farkllk ve
deisim onaylanp kolaylasrlmstr.
262
HUKUK ILE DIN
Yer ve zamana gre deisen bu tr bir uzlasma daha1 yapsal
ve otoriter olan sistemlerle karslastrldnda tutarsz ve nemsiz
grlebilir. Aslnda Islam'n ilk dnemlerinde bu biimdeydi.
Insann mantna ve kisisel grsne genis bir yer verilmisti.
Buna Seriat'n dilinde itihat ad verilirdi. Giderek deisiklik snn
daralms, en sonunda da ok kk, yerel, marjinal ve nemli bir
istisna olarak yeni olanla snrlanmst. 900 ylndan itibaren,
Siiler bunu kabul etmemislerse de, Snniler arasnda kms tm
sorunlann zld ve "itihat kapsnn kapand" konusunda
bir uzlasmaya varlmstr. Ne var ki her zaman yeni sorunlar
olmustur. Bu sorunlar arasnda, modern alarn basnda atesli
silahlar, kahve, ttn konular ve bugn de birok yeni konu
vardr. Kapnn tekrar almasn savunan hukukular olmustur.
Siiler de kapnn kapandn kesinlikle kabul etmemislerdir.
Onlarn ulemalarna itihad uygulayan kisi anlamna gelen
"mtehid" denilir ve onlar da Snni meslektaslarndan pek de
farkl deillerdi.
Islam hukuk ve teolojisinin ekirdei olan doru davrans ve
inan kurallar, uzlasma ve izin verilebilir bamsz yarg uygulamas
ile olusturuldu ve evrensel olarak da kabul edildi. Gelenee
sayg olan "Snnet" bu olusumun rehber ilkesiydi. Snnet
eski Arabistan'da, asiretin kurallasms gelenekleri ve atalarn
rnekleri anlamna gelirdi. Snnet, Islamiyet'in baslang
dnemlerinde, toplumun canl ve gelisen bir geleneiydi. Ilk
halifelerin ve Hz. Muhamrned'in ashabnn eylem ve politikalaryla
gelismisti. Islamiyet'in ikinci yzylnda daha geleneki bir
grs vard. Gerek hadisleri iletenler tarafndan Hz. Muhamrned'in
emirleri ve uygulamasyla esit grtilen Snnet'in Kuran
dsnda her seyin stnde olduu kabul ediliyordu. Bu grsn
genel olarak kabul edilmesi ve baz inanlrlk dereceleriyle Hz.
Muhamrned'in hadislerinin ortaya konulmalaryla dsnce263
KESITLER
nin, dolaysyla uzlasmann rol azalms ama tamamen ortadan
kalkmamstr. Zamanla ulema, itihat yerine "taklid"e, baska bir
deyisle yerlesik doktrinleri sorgulamadan kabul etmeye baslad.
Bu durum bir esit Islami Ortodoksluk meydana getirdi ama bu
Hristiyanlktaki gibi dini otorite kurumlarnn belirledikleri doru
olan reti gibi deildi, daha dar anlamyla genel olarak kabul
edilen geleneksel reti ve uygulamayd. Sapmalar, duruma gre
bir hata, su ya da gnah olarak karslanyordu.
Bu Ortodoksluu kabul edenler Snni adn ald. Snnilikte
resmen belirlenmis bir dogmaya inan ve dini bir otoriteye itaatten

yerine, bir toplulua ballk ve onun geleneklerinin kabul

sz konusudur. Mslmanlar'in Snnet'ten sapmalar belirlemede
kullandklar teknik terimlerde benzeri komnal ve toplumsal
atflara rastlamr.
Hristiyanlk'taki "dalalet" kavramnn Mslmanlk'taki en
yakn karsl "bida" baska bir deyisle yeniliktir. Gelenekleri
devam ettirmek dorudur ve Snni Islam bununla belirlenir.
Geleneklerden uzaklasmak bida'dr ve doru olduu zel olarak
belirtilmedii srece yanlsr. Hz. Muhammed'e atfedilen
"Yenilik en kt seydir, her yenilik bir icattr, her icat bir hatadr
ve her hata da cehennem atesine gtrr." sz asn geleneki
grs anlatmaktadr. Bir retiye getirilen bida sulamasnn
temelinde yanls olduu deil, yeni olduu bulunur ve Mslman
dininin kusursuz ve son olusu inancyla desteklenen geleneklerin
inenmesi anlamna gelir.
Buna gre Mslman bida kavramyla Hristiyan dalalet
kavram arasnda byk bir farkllk bulunur. Dalalet teolojik bir
sapma, yanls bir reti seimiyken, yenilik, teolojik bir su
olmaktan ok toplumsal bir sutur. Doa yoldan sapma anlamna
gelen "ilhad" ve asrlk anlamna gelen "guluv" iinde ayn sey
sz konusudur. Guluv, Kuran'n ncelikle Museviler'e ve
264
HUKUK ILE DIN
Hristiyanlar'a hitap eden ayetinde yer alr: "Ey ehli kitap! Dininizde
asrya gitmeyin ve Allah hakknda gerekten baskasn
sylemeyin" (Kuran 4:171). Burada geen guluv terimi Islamiyet'in
asrlk olarak kabul ettii Hristiyan inanlarna gnderme
yapmaktadr. Daha sonralar, guluv daha ok Mslman-lar'n
yanlslar iin kullanlmstr.
Topluluk iinde bir ldeki grs ayrlklar zararsz ve hatta
yararldr. Bunu anlatan "Cemaatim iinde grs ayrl Allah'n
ltfudur." sz Hanefi hukuk mezhebinin kurcusu fkh bilgini
Ebu Hanife'ye, sonra da Hz. Muhammed'e atfedilmistir. Seriat
hukukunda kendi ilkeleri, ders kitaplar ve fkh bilginleri olan
ama ortak bir hosgr iinde yasayan esitli mezhepler yer
alyordu. Bazlar retiyle ilgili olan farkllklar ounlukla
trenseldi. Ancak farklln da bir snr vard ve asrya kaanlara
galat (tekili gali) ya da sapknlar anlamna gelen Melahide (tekili
mulhid) ad verilirdi. Bunlar din bilginlerinin ou Mslman
olarak kabul etmezlerdi.
Genellikle din bilginleri izgiyi ekmeleri gereken yeri bilemezler.
Ismaililer gibi radikal ve asrlk Sii gruplar, birok
din bilgini tarafndan Islam'dan dslanmstr. te yandan bunlara,
Mslman toplumlarnn ou tarafndan hosgr gsterilmis,
toplumsal olarak ykc ve siyasi olarak ihanet saylacak seyler
yapmadklar srece Mslman stats vermekte saknca
grlmemistir. Bugn de bu hosgr Levant'taki Aleviler'e,
Drziler'e ve baz Islam lkelerindeki Ismaililer'e gsterilmektedir.
Islam tarihinde ve bugnk Islam dnyasnda Snni olmayan,
lml Sii denilen, nemli bir topluluk iin durumu biraz

daha karsktr.
Mslman hukukunda, Mslman teolojisinde bir snf olmad
iin dalalet yer almaz. Bir Mslman, din bilimcilerinin
asgari gereklerine bile uymazsa inanszlkla, hatta irtidat (di265
KESITLER
ninden dnme) ile sulanr. Mslman din bilimcileri onaylamadklar
retilere kars yeniliki, asrlk ya da sapma seklinde
sulamaya hazr olsalar da, bu sulamalar mantkl sonulara
ulastrmak konusunda istekli deillerdir. Bir retiyi ve ona
inananlar Islam olmamakla sulamak, szde Mslman olan bu
kisilerin kanunun en ar cezasna tabi mrtet olduklarn kabul
etmek demekti. Bir mezhebe mensub olan kisi, baz inanlar
Islamiyet'in aksndan ayrlms olsa bile Mslman'd ve kanunlar
karssnda toplumda, evlilikte, mirasta, tanklkta ve kamu
hizmetinde bir Mslman'n statsne ve ayrcalklarna sahip
olmaya devam ederdi. Savasta, bir isyanda yakalansa bile ona
Mslman olarak davranlarak hemen ldrlmez ya da kle
yaplmazd ve ailesiyle mallar kanunlarca korunurdu. Gnahkar
olsa da inansz deildi ve teki dnyada bir yer bulma midi hl
vard. Islamiyet'teki en nemli engel, Snniler ile mezhepiler
arasnda deil, mezhepiler ile mr-tet'ler arasndayd. Irtidat hem
gnah hem de sutu ve mrtet bu dnyada da teki dnyada da
lanetlenmisti. Suu ait olduu ve ballk borlu olduu toplumu
terk etmek ve ona ihanet etmekti ve cezasn camyla, malyla
derdi. O kesilmesi gereken kuru bir dald.
Irtidat sulamalanna ska rastlanrd ve ilk zamanlarda
"inansz" ve "mrtet" terimleri dini tartsmalarda sk sk geerdi.
El-Cahiz (lm 869), "Ilahiyatlarn dindarl muhalifleri
dinsizlikle itham etmekten baska bir sey deildir." demistir.2
Gazali (lm 1111), "Allah'n yce merhametini hizmetkarlklaryla
snrlayan ve cenneti kk bir ilahiyat kliinin vakf
haline getirecekleri" knamstr.3 Aslnda bu sulamalar uygulamada
bir fayda salamyordu. Genellikle sulananlar ounlukla
rahat braklr, hatta bunlardan Islam devletinde yksek
makamlara gelenler olurdu. Mslman kanunundaki hkm
266
HUKUK ILE DIN
ve cezalar sistematize edilerek dzenli uygulanmaya baslayn
ca irtidat sulamalar da azald. Az sayda din bilimci, inanlar
kendilerininkinden farkl olanlara kars irtidat iin ceza verilme
si taraftaryd. te yandan, her tr yenilie kars olan Suriyeli
fakh ibn Taymiyya (lm 1328) kuskulu gruplarn uyarlma- t 5
E
s ve kt durumlarda zorlayc eylemlerle bir tr karantinaya
alnmas gerektiinden yanayd. Bida'nn asn, srarl ve saldrgan
olmas durumunda, taraftarlarnn Islam toplumundan atlmalar
ve acmaszca yok edilmeleri gerekirdi.
Islam'da tek bir zorunlu, dogmatik Ortodoksluun olmamas, bir
eksiklik deil, Snni Mslmanlar'n kendi inanlarna yabanc ve

toplumlarnn karlar asndan tehlikeli olduunu hissetmeleri

nedeniyledir. Ne var ki, baska dinlere inananlar gibi, Mslmanlarn
da, kendi ilkelerini izlemedikleri, hatta kitaplarna boyun emedikleri
olmustur. Gerek klasik gerek de Osmanl dnemlerindeki rneklerde
hkmdarlarn Islamiyet'in belirli bir" biimini zorla kabul ettirmeye
ve hatta Mslman olmayan tebaalarn zorla Mslman yapmaya
alstklarna rastlanmaktadr. "Sapkn" inanlara sahip kisilerin gerek
dini kabul etmeye zorlandklar ve kars koyduklarnda iskenceyle
ldrldkleri de bilinmektedir. Ancak hosgr de hosgrszlk de
yapsald, baska bir deyisle kanunla belirlenmisti. Allah'n birliini ve
varln inkar edenlere, yani dinsizlere ve oktannllara hosgr
gsterilemezdi. Fetihlerden sonra onlara tannan "ihtida" ya da lm
seenekleri, klelie evrilebilirdi. Hosgr, en azndan inanca sahip
olanlar, baska bir deyisle Islamiyet'in vahiy yoluyla inmis ve gerek
kitab olduuna inananlara gsterilirdi ve bu kisilerin belirli mali ya da
baska snrlamalar kabul ederek uymalarna balyd. Mrtet olana,
yani Mslmanlk'tan kana hibir kosulda hosgr gsterilemezdi ve
cezas lmd. Baz otoriteler pisman olan mrtet iin ceza267
KESITLER
nn hafifletilmesine izin verirken, bazdan da pismanlk halinde
dahi lm cezasndan vazgemezlerdi. Bu kisiler teki dnyada
Allah tarafndan affedilebilirlerdi, ancak bu dnyada kanun
tarafndan cezalandrlmalar gerekirdi.
Ortaa Mslman dogmaclarnn en byklerinden biri olan
el-Asari'nin (lm 935-36) son szleriyle ilgili iki yorum
yaplmstr. Bu yorumlardan birine gre son szleri sunlardr:
"Mekke'ye dnerek dua edenleri kafir saymyorum. Herkes dua
ederken dsncesini ayn yne .evirir, yalnzca ifadeleri deisik
olur."4 Dier yoruma gre de, lrken Mutazile'nin yapt
yanlslklara kfr etmistir. Bu yorumlarn hangisi doru olursa
olsun, ilk yorumun Snni Islam'n doru olan inanca kars daha
gereki genel davransnn ifadesi olduu sphesizdir.
Islamiyet'in sikkelerde yazl olan, minarelerden okunan, her gn
dualarda yinelenen dsncesi Allah'n tek olduu ve Hz.
Muhammed'in onun Peygamberi olduudur, bunun dsndakiler
ayrntdr.
Islam'n bes sartndan birincisi, "Kelimei sahadet", yani imann
aklanmasdr. Ikincisi namaz (salat), zellikle de her gn
doarken, len, leden sonra, gn batarken ve aksam belirli
hareket ve dualarla klnan namazdr. Mslmanlarn dualar
herhangi bir kurala bal deildir, her zaman edebilirler. Ancak
namaz, kadn-erkek her yetiskin Mslman'n grevidir. Ibadet
edecek kisinin temiz olmas, temiz bir yerde bulunmas ve yzn
Mekke'ye evirmis olmas gereklidir. Dua, "Kelimei sahadet" ile
baz Kuran ayetlerinden olusur.
Mslmanlar da, Museviler ve Hristiyanlar gibi haftann bir
gn toplu olarak namaz klp dua ederler (Kuran 62:9-11)Musevi Cumartesisi ve Hristiyan Pazar gibi Mslman Cumas
da toplu ibadet gndr. Musevi ve Hristiyanlar'dakinin tersine

bu-bir dinlenme gn deildir. Kuran'da yazld ve tarihin

268
HUKUK ILE DIN
dorulad gibi pazarlarda ve baska yerlerde daha fazla hareket
gndr. Bunun yannda haftalk tatil kavram da vardr.
Ortaa'da bu uygulamann olduundan sz edilir. Osmanllar
zamannda haftalk tatil daha yaygnlasms ve bugn neredeyse
tm Mslman lkelerde evrensel duruma gelmistir.
Hac, Islam'n bes sartndan ncsdr. Her Mslman en az
bir defa Mekke ve Medine'yi ziyaret etmelidir. Ancak bu Hristiyanlar'm
ve Musevilerin Kuds' ziyaret etmeleri gibi istee
bal deildir, dini bir ykmllktr. Her yl hac Zilhicce aynn
7. ve 10. gn yaplr. Mekke Camii'nin ortasndaki Kabe'nin
tavaf edilmesi ve kurban bayramyla sona erer. Allann Evi
(Beytllah) olarak adlandnlan Kabe, Mslmanlar iin kutsal
sehrin en kutsal yeridir.
Islam tarihinde haccn ok nemli kltrel, toplumsal ve
ekonomik etkileri olmustur. Baslangtan itibaren Islam dn
yasnn her ksesinden toplumsal gemisleri ve rklar birbirin
den farkl olan Mslmanlar uzun yollar kat edip yurtlarn b
rakarak ortak ibadet yapmak zere gelmislerdir. Ancak Antik
dnemde ve Ortaa'da asiretlerin ve insanlarn toplu gle
rinden farkl olan hac yolculuu gnll ve bireysel olarak ya
plan bir yolculuktur. Hac kisisel bir eylem ve kisisel bir kara
rn uygulanmasdr, ok nemli kisisel deneyimlerle sonula
nr. Modern olmayan toplumlarda benzeri bulunmayan bu fi
ziki eylem, en basndan itibaren nemli entelektel, toplumsal
ve ekonomik sonular dourmustur. Zengin haclar yol masraflann
karslayabilmek iin yanlarnda yol boyunca satabilecek'
leri kleler gtrrlerdi. Tccarsa haclar, bunu bir is yolculu- ^
uyla birlestirirler, getikleri yerlerde mal alp satarak esitli l
kelerin pazarlarn, tccarlarn, rnlerini, geleneklerini ve uy-
gulamalann renirlerdi. Bilim adam olan haclar, toplantlara
katlarak, meslektaslanyla tansp kitap satn alarak bilgi ve d269
KESITLER
sncelerin yaylmasn: ve deis tokusunu salarlard.
Hac birbirinden uzaktaki Mslman lkeler arasnda bir iletisim
a olustururdu. Hac ile yeni bir yolculuk edebiya ortaya
kms ve uzak yerlerle ilgili bilgi edinilmesi salanms ve en
nemlisi, daha byk bir topluma ait olma bilinci olusmustur. Bu
bilin, Mekke ve Medine'deki toplu ibadete katlma ve baska lke
ve halklarn Mslmanlar ile birlesme duygusunu pekistirmistir.
nemli sayda erkek ve ok saydaki kadnn fiziki hareketlilii
ile olusan toplumsal hareketlilik, Ortaa Islam dnyasn Avrupa
Hristiyan dnyasnn snfl, ka sekilde hiyerarsik ve youn
yerel geleneklere sahip dar toplumundan ok farkl duruma
getirmistir. Genis ve farkl olduu halde ne Ortaa'da ne de
modern Hristiyanlk'ta asla olmayan birlik, Islam dnyasnda

gereklesmistir. Islam dnyasnn kltrel birlii tek basna hac

ile yaratlmamstr ama teki etkenlerden en nemlisidir.
Oru Islam'n drdnc sartdr. Islami takvimin dokuzuncu
ay Ramazan'da, hastalar, yasllar ve kk ocuklar hari er-kekkadn
her yetiskin Mslman gnesin dousundan batsna kadar
geen srede oru tutmak zorundadr. Cihadda olanlar ve
yolculuk yapanlar orucu erteleyebilirler.
Islam'n bes sartndan sonuncusu, Mslmanlar'in devlete ya
da topluma verdikleri zekattr. Baslangta mminlerden dini
amalar iin toplanan para olan zekat, giderek bir vergi haline
gelmistir. Islamiyet'i kabul edenlerin dini ykmll olarak
sadaka vermesi anlamna gelmektedir.
Olumlu ykmllkler olan Islam'n bes sart, bir Mslman'n
yapmas gereken grevlerdir. Yaplmas gnah olan uzun
bir olumsuz emirler dizisi de bulunmaktadr. Bu emirlerin
ounluu hrszlk ve cinayetin yasaklanmas gibi baslca
toplumsal kurallardr. Bunlar dsnda, domuz eti yemek, alkol,
270
HUKUK ILE DIN
zina ve faiz alma gibi zel dini arsmlar olanlar da'bulunmaktadr.
Musevilik ve Hristiyanlk'ta da yer alan cinsel ve parasal
sular karssndaki endise, onlarda olduundan daha farkl
tanmlanmstr. Domuz eti yeme yasa Musevilik'te de vardr.
Alkoll iki ime yasa yalnzca Mslmanlar'a zgdr.
Domuz eti, alkol, zina ve faiz yasaklan ekonomik ve toplumsal
yasam ok derinden ve yaygn bir sekilde etkilemislerdir ve hl
durum byledir.
"Cihad", ilahiyatlarn ve Aknclarn belirttikleri bir baska
olumlu ykmllktr. Cihad, saldn durumunda, toplumun
tamamnn ve birey olarak her Mslman'n ykmlldr.
Cihad Kutsal savas anlamna gelir ve Kuran dilinde "Allah yolunda
ilerlemek" (fi sebil Allah) demektir. Baz Mslman din
bilginleri, zellikle modern zamanlarda, "Allah'n yolunda ilerlemek"
grevini ahlaksal ve ruhsal anlamda ele almslardr. Ancak
cihad eski otoritelerin ounluu tarafndan Kuran ve hadislerdeki
metihlere dayanlarak askeri bir terim olarak kabul
edilmistir. Seriat kanununda yer alan cihad blmnde savasn
baslatlmas, yrtlmesi, kesilmesi, bitirilmesi ve ganimetin
paylaslmas ince aynntlanyla tanmlanmstr. Cihad yapanlar
kendilerine saldrmadklar srece ocuklan ve kadnlar ldremezler,
esirlere iskence yapamaz, fiziksel bir zarar veremezler,
anlasmalara uymak zorundadrlar. Seriat savasa katlmayanlara
iyi davranlmasm buyururken, zaferi kazananlara
yenilenlerin kendileri, aileleri ve mallan zerinde genis haklar
veriyordu.
Allah ve din iin savasma anlamndaki kutsal savas kavram,
Ortadou iin yeni deildi. Tevrat'n Tesniye ve Yarglar
kitaplarnda pek ok rnek bulunmaktadr. Hristiyan Bizansllar,
Iran'a kars savaslarn, Arap ve sonra da Trk saldrganlar
pskrtme eylemlerini bu sekilde aklamslardr. Ancak bun-

271
KESITLER
lar vaat edilmis topraklarn fethi, Hristiyan dnyasnn Hristiyan
olmayanlarn saldrlarndan korunmas gibi snrl hedefleri olan
savaslard. Genellikle Mslman cihadyla karslastrlan
Hristiyan hal seferleri bile aslnda cihada kars gecikmis, snrl
bir cevap ve bir lde taklitti. Ancak cihadn tersine, asl
amacndan kms ya da tehdit altndaki Hristiyan topraklarnn
savunulmas ya da yeniden fethiydi. Birka istisna hari, Gneybat
Avrupa'nn ele geirilmesi iin yaplan basanl savaslarla,
Kutsal Topraklar' tekrar elde edip Osmanllar'n Balkanlar' daki
ilerlemesini durdurmak iin yaplan basarsz savaslarla snrlyd.
Mslman cihad ise, tm dnya Islamiyet! kabul edene veya
Mslman ynetimine girene kadar srecek snrsz bir dini
ykmllkt. Mslmanln vahiyle gelmis bir din olduunu
kabul edenlere, baz mali ve baska ykmllkleri yerine getirme
kosulu ile dini uygulamalarna izin veriliyordu. Bunu
yapmayanlara, oktannllara ve puta tapanlara da ihtida, lm ya
da klelikten baska seenek kalmyordu.
Mslman kanunlarna gre, dinsizler, dinini inkar edenler,
isyanclar ve eskiya olmak zere drt tr dsmana kars savasmak
mesrudur ve ilk ikisi cihad saylr, farkl kurallan vardr ve
kazananlara farkl haklar verir. Bu zellikle Mslmanlarn eskiya
ya da isyanc olduklannda bile Mslman olmayanlara oranla
baskl olduklar anlamna gelir. Cihadn amac tm dnyann
Islam hukuku altna girmesini salamaktr. Bu zorla din
deistirterek olmaz, din deistirmenin nndeki engellerin
kaldrlmasyla olur. St. Thomas ve St. Bemard'm da Hristiyan
hal seferleri iin buna benzer grsleri vardr.
Kuran cihadda savasanlara iki dnyada da dl vaat eder: Bu
dnyada ganimet, br dnyada Cennet nimetleri. Allah yolunda
lenler sehittir. Mslman hukukular ve din bilginleri ilk
zamanlardan itibaren cihadn kleciler ve yamaclar ta272
HUKUK ILE DIN
rafndan kt kullanlmasnn tehlikelerinin farkndaydlar. Bu
nun iin de gerek cihadn dini motivasyonsuz olamayaca ve
bunun gereklilii konusunda srarla durmuslardr. Cihad hak
kndaki baz erken dnem hadisleri, o zamanlarda bu grevin
nasl alglandn gstermektedir:5
'
"Cennet kllarn glgesindedir." '
"Cihad, dindar ya da gaddar her hkmdarn ynetiminde greviniz- i ^
dir." ' s*
"Bir karncann srmas, bir sehidin cann, silahla vurulmasndan da- *
ha ok yakar. Silahla vurulmak scak bir yaz gnnde souk bir sudan * *
daha iyi gelir." ' j
t
Ska tekrarlanan bir hadis, yenilmelerinden ve kle yapl- F '1
malarndan sonra giderek artan saylarda Mslmanlastnlan ' *

kafirlerle ilgilidir: "Allah, cennete zincirlerle balanarak srk- '

lenenlere hayret eder." < 3
islam tarihinde din uruna kutsal savas ska yinelenen ^ #
ve bazen de hakim olan bir konudur. Cihad, canlln Islam f * ?
dnyasnn snrlarnda srdrmstr. Genellikle Islamiyet'i ye- < * *
ni semis olan snr halklar yeni dinlerini savas ve vaazla snnn
tesindeki ihtida etmemis akrabalarna gtrmeye urasmslar- ^
.dr. zellikle Orta Asya ve Afrika'da, snr beylikleri hkmdar- [i ^
larnn bu yerel cihadlan modern alara dek srmstr. ^f
Cihad kavram, Islam'n merkezi blgelerindeki, daha gelismis kltr ve
politikas olan halklar arasnda bir baz deisikliklere uramstr. Arap
yaylmaclnn Emevi halifeler ynetimindeki zamanlarnda, Islam
ordular Allah'n emirlerini uyguladklarna ve yakn bir gelecekte
bunun tm dnyann Islam egemenliine girmesiyle sona
ereceine inanyorlard. Cihad'n etkilerine ilk maruz kalan
Hristiyanlar olan Bizansllar cihad'a katlanlar asalar ve bu
savas heyecanlarnn nedeninin aslnda ganimet kazanmak
olduunu dsnyorlard. Ancak tamam bu grste deildi.
Imparator VI. Leon, Taktika adl ese273
KESITLER
rinde kutsal savas retisinden ve askeri deerinden saygyla sz
etmis ve Hristiyanlar'in byle bir dsnceyi benimsemelerinin
iyi olacan belirtmistir.
Bu konuda Leon yalnz deildi. 846'da bir Arap filosu Sicilya'dan
kp Tiber'in azna kadar gelmis, Arap gleri Ostia ve
Roma'y yamalamst. Fransa'da bir sinod toplanarak tm
Hristiyan hkmdarlara "Isa'nn dsmanlaryla" savasacak ortak
bir ordu toplama ars yaplmasna karar verdi. Papa IV. Leo,
Mslmanlar ile savasrken lecek planlara ilahi bir dl bile vaat
etti. Papa VIII. Johannes (872-82) kutsal Kilise, Hristiyan din ve
devleti iin savasanlarn gnahlarnn baslanacan ve lenlerin
sonsuz yasama eriseceklerini aklad. Mslmanlarn cihad
kavramn ak olarak gsteren papalarn sehrinde Araplar'm
girmesi ve bu dsnceler, daha sonraki Hristiyan Hal
Sererleri'nin nclleri olmustur.
Ancak ilk baslarda cihad yapld lkelerde bosa harcanan bir
g olmustur. Araplar'm Konstantinopolis'i ve Anadolu'yu
fethetmek iin sren abalan hep basansz kalmst. K. yy geldiinde,
islam hkmdarlan ufak deisiklikler olsa da genel
olarak sabit bir snra ve bu snrn tesinde de sabit bir Mslman
olmayan devletin varlna ve onunla diplomatik, ticari ve bazen
de kltrel iliskilerde bulunma gereine alsmslard. Seriat
asndan dnyay Islamlastrma srekli abasnda yalnzca bir
duraklama olarak kabul edilen ateskes, sonunda Avrupa devletleri
arasnda imzalanan ebedi bars antlasmalar kadar istikrarl ve
kalc bir bars anlasmas haline gelmisti. Mslmanlar Cihad
dsncesinden o denli uzaklasmsa ki, XI. yy sonunda Batl
hallarn Filistin'i isgal edip Kuds' almalan karssnda,
evredeki Mslman lkeler fazla bir tepki vermemislerdi. Hatta

baz Mslman hkmdarlar onlarla dosta iliskiler kurmak, iin

istekliydiler ve bazlan Mslman devletler arasn274
HUKUK ILE DIN
daki rekabetlerde Hristiyan prenslerinin ittifakn araya'cak kadar
ileri gitmislerdi.
Hallara kars saldr niteliinde yeni bir cihad, ancak yz yl
sonra Selahaddin'in liderliinde baslamstr. Bunu baslatan
nedenler, Hal liderlerinden Chatillon'lu Reynald'n kskrtc
eylemleri ve 1182 ylnda Kuds Kral ile Selahaddin arasndaki
bir antlasmay ineyerek Mslman ticaret kervanlarna ve
Mekke'ye giden bir hac kafilesine saldrmas, son olarak da Kzldeniz'in
Arap ve Afrika kylarna bir deniz seferi yapmasdr.
Reynald'n korsanlar bu sefer boyunca Medine'nin limanlar
Yanbu ve El Havra'da Mslman gemilerini yakmslar ve 1183
ylnda da Mekke'nin limanlarndan El Rabig'e kadar gitmislerdi.
Mekke kaplarna dayanan hallar, tpk yzyl nce Roma
kaplarndaki Maribiler gibi, zsaygs olan hibir Mslman
hkmdarn grmezden gelemeyecei bir tehditti. Msr'dan
gnderilen bir filo tarafndan Hristiyan basknclar tamamen yok
edilerek kars sefer baslatld. Selahaddin hem Latin Krall'n
hem de onu kurtarmak iin Avrupa'dan gnderilen yeni hal
seferlerini yendi.
Selahaddin'in cihad hem ama hem de sre asndan snrlyd.
Ondan sonra gelenler, yeniden Franklarla dosta iliskiler
gelistirdiler ve hatta 1229 ylnda Levant'ta kalan Msr hkmdar
el Melik el Kamil, genel bir anlasmann paras olarak Imparator
II. Friedrich'e Kuds' verdi.
Mslman hkmdar ve halklann hallarn gelip gidisleri
ne kars bu kaytszlklarnn en nemli nedeni, onlara gre Is
lamiyet'in btnlne ve Islam toplumunun birliine yne
lik ok daha byk bir tehditle ilgilenmeleri gerekliliiydi. D
nemin Arap tarihileri Levant'ta iki yzyl sren hal varln
nemsemezken, edebi, siyasi ve teolojik yazarlar da neredeyse
['
&
hi sz etmemislerdi. te yandan dnemin yazarlarnn, MsTIS
.1
KESITLER
lman cemaatndaki dini danklk sorunlarna kars byk bir
ilgileri vard. O dnemde, Ismaili Siiler gerek tehdit olarak
grlyordu. X. yy'da Ismaili imamlarnn taraftarlan gl ve
aktif bir devrimci hareket yaratmslard. Aynca Abbasiler ile
Islam dnyasnn liderlii iin rekabet eden bir tr anti-halife-lik
olarak kurduklar Fatimi halifeliini Snni Islamiyet'ten byk
oranda farkl bir reti temeline oturtmuslard. Snni Mslmanlar,
Selahaddin'in basarsn hallan durdurmas ve onla-nn
elindeki topraklarn bir ksmn almas olarak grmyorlard.
Onun basans Msr'daki Fatmi halifeliine son verip Abbasi

halifelerin adnn Msr'n tm camilerinde hutbelerde okunmasyla

simgelenen Islam birliini tekrar salamasyd.
Mslman hanedanlan arasnda Islamiyet'e ve Seriat' uygulamaya
en ok bal hanedan olan Osmanllar, Hristiyanla
kars klasik cihad' yeniden baslatmslardr. Cihad, Osmanl
tarihinin ilk yzyllarnda askeri, siyasi ve. entelektel yasam-da
ok nemli bir konuydu. Osmanl padisahlannn en azndan
Kanuni Sultan Sleyman'a kadar yksek bir ahlaki ve dini ama
duygusu tasdklan grlmektedir.
Osmanhlar'n 1683 ylnda Viyana duvarlan nnde Hristiyan
dnyasna kars sarslan cihadlar, o gnden sonra, ara sra baz
abalar olmakla birlikte, hibir Mslman devleti Hristiyanla
kars onunla karslastrlabilecek bir tehdit olmamstr. Eski tr
yaylmac cihad snrlarda devam etmistir. 1896 ylnda
Afganistan hkmdarlar, o zamana dek Mslman olmayanlar
yasad iin Kafiristan denilen kuzeydoudaki dalk blgeyi ele
geirmek iin bir cihad baslatmslardr. Afgan fethinden ve
yasayan halkn Islamlastnlmasndan sonra lkeye Nu-ristan (sk
lkesi) denilmistir. Islam dnyasnn dier ksesinde Bat
Afrika'daki militan Mslman liderler putperestlere,
Mslrnanlk'tan kanlara ve XIX. yy sonlarnda Avrupal em276
HUKUK ILE DIN
peryalist istilaclara kars cihad ilan ederek savasmslardr. XIX.
yy sonlannda ve XX. yy baslarnda Hristiyan Avrupa devletleri
art arda Mslman lkeleri tehdit ettike en son cihad rnekleri
grlmstr.
Cihad klasik anlays ve sunusu itibariyle savas alannda yabanc
bir dsmanla savasmak anlamna geliyordu. Ancak kafirlere
ya da mesru olmayan rejimlere kars i cihad dsncesi de
yabanc deildi. Tm Snni hkmdarlan gasp, ounlukla da
zorba olarak gren Siiler bunu iyi bilirlerdi. Bu grs kafir
Moollar'in ya da Islamiyet'e ballklar spheli olan szde
Mslman Mool beylerinin ynetimindeki Snniler arasmda da
destek bulmustur. Modern alarda bu grs, yeni bir nem
kazanarak Islamiyet'e ierden ihanet ettii dsnlen modernlesme
taraftar liderlere kars bir muhalefete dnsmstr.
Kafirlere kars klasik cihad bile her zaman evrensel destek
bulamamstr. XIX. yy basnda Osmanl tarihisi Esad Efendi,
1690'da Avusturya savasndaki bir Bektasi'den sz etmistir:
".. .Bektasi gece kamp kurmus Mslman askerlerin yanna gidip, "Behey
budalalar, neden cannz bosuna harcyorsunuz? Yazklar olsun size! Kutsal
savasn erdemleriyle ilgili tm sylenenler ve savasta sehit olmak sadece
samalktr. Osmanl sultan saraynda keyfine bakarken ve Frenkler'in kral
lkesinde yan gelip yatarken, siz bu da basnda niye cannz ortaya
atyorsunuz?" dedi. "6
Sultann fermanyla Bektasi dervis tarikat ortadan kaldrldnda
yazlms olan bu yk doru olmayabilir ama dervis tarikatlarnn
sphesini ve zellikle onlarn Islami reti ve grevlere
ballklarn gstermektedir.

Dervis tarikatlar ile ilgili bilinenlerin ou Osmanllar zamanndandr.

Bu tarikatlarn Osmanl toplumunda kabul edilmis
nemli bir yerleri vardr ve kkenleri, Islamiyet'in ilk alarna,
inanlar ve uygulamalarnn ounluu da Antik alara dek
277
KESITLER
uzanr. Kuzey ve Gney Avrupa'nn Hristiyanlastrln dinsizlerin,
Hristiyan Noel kutlamalan maskesi altnda Roma Saturnalia
ve Viking Yule'unun byk blmn korumalarna benzer
sekilde, daha eski bir kltrn Mslmanlastnlms insan-lan da
eski gelenek ve trenlerini korumuslardr. esitli dervis
tarikadannn inan ve uygulamalannda Msr, Babil ve Iran'n
mevsim trenlerine, eski Ege topraklarnn dans kltlerine, Orta
Asya Trkleri'nin samanizmine ve Yeni Eflatuncular'n mistik
felsefesine rastlanr.
Islamiyet'in dousundan sonraki ilk zamanlarda mhtediler,
ruhsal tatmin bulduklan yeni dinin yetkili taraftarlarnn rehberliini
hos karslyorlard. Ancak bunlar daha ok bilgilenip uzaklastka,
giderek ok sayda Mslman'n ruhsal ve toplumsal
gereksinimlerini karslayamadklar iin bu insanlar da rehberlii
baska ynlerde aramaya basladlar ve yzyllarca bazlan muhalif
Islam gruplarna, zellikle de Siiler'e dndler. Siiler halifelerin,
sultanlarn ve Snni ulemann rehberliindeki Islam toplumunun
yanls yolda olduuna ve doru yola getirilmesi gerektiini
dsnyorlard. Ne var ki, Siiler'in Islamiyet'te devrim yapma
uraslan basanszlkla sonuland. Bazlan bu uraslar srasnda
ezildiler, bazlan da iktidar ele geirmeyi basardklan halde hibir
seyde deisiklik yapamadlar. Siilik gerilemeye devam ettike,
Sofi hareketi etkinliini artrmaya devam etti.
Tamamen bireysel mistik bir deneyim seklinde baslayan Sofizm,
genel nfus iinde ok sayda taraftar toplayarak toplumsal
bir hareket olmustur. Sofiler zamanla tarikatlar halinde rgtlenmislerdir.
Siiler gibi Sofiler de Snni tutumunu resmen
reddetmiyorlard ve Siiler'in tersine genellikle siyasi adan bars
olmuslar ve bazlar devletle iliskiye girerek esitli kollaryla
ba kurmuslardr, rnein Bektasiler'in basndan sonuna dek
Osmanl yenierileriyle sk bir iliskileri olmustur. Snni ibade278
HUKUK ILE DIN
tin ciddilii, bazen de ulemann souk yasalcl Soft tarikatlarnca
tamamlanmsr. Bu anlamda, Sofi evliyalar ve liderleri
Snni retinin Allah ile insan arasnda brakt bosluu doldurmaya
abalamslardr. Snni ulemann tersine, Sofi liderleri
rehber olarak hizmet etmislerdir. Snniler'in aksine ibadet edenin
Allah ile mistik birlie ulasabilmesi iin mzik ve dans kullanmslardr.
Ulema, hkmet mekanizmas iinde yer alrken,
Sofiler halkn iinde kalarak ulemann kaybettii saygnlk ve
etkinlii kazanmslardr.
Sofilik popler ve mistik karakterine ramen, Mslman olan
ve bir lde de Mslman olmayan entelekteller zerinde

giderek artan bir etkinlik elde etmistir. Ortaa Islamiye-ti'nin en

byk din bilgini ve felsefecilerinden biri olan Mu-hammed elGazali (1059-1111) Sofi retilerini Islami gelenein iine
sokmustur. Gazali'nin bazlar Farsa, ou da Arapa olan nemli
eserlerindeki dsnceleri, Islam din bilimlerinin gelisimini
etkilemistir. Gazali, Iran'n dousundaki Horasan eyaletinin Tus
sehrindendir, Nisabur'da ve Badat'ta eitim grmstr.
Nizamlmlk'n Badat'ta kurduu Nizamiye adl medreseye
1091 ylnda retmen olarak atanmstr. Gazali, retmen olarak
atandktan drt yl sonra, istifa edip tm kamu grevlerini
brakms ve dnyadan el ayak ekerek kendini dinin temel
sorunlar zerinde dsnmeye adamstr. On yl sren bu ruh
arastrmas srasnda ilahiyat, felsefe ve hukuk alanlarnda nemli
arastrmalar yapms, Kuds, Mekke, Sam ve Iskenderiye'ye
gitmistir. Sam'daki byk caminin ziyaretilerine Gazali'nin
dsnceleriyle bas basa kald yer gsterilir. Gazali otobiyografik
eserinde skolastik ilahiyatta, rasyonel felsefede ve hatta Sii
retilerinde arayp bulamad gerei, sofizmde bulduunu
sylemistir. Gazali 1106 ylnda doduu yere dnerek orada bir
Sofi tekkesi kurmustur.
279
KESITLER
Gazali radikal deildi ve yazlarnda Siiliin gizemcilii ve
filozoflarn rasyonalizmi karssnda Snnilii savunmustur. Bunun
yannda dneminin baz entelektel eilimlerine sert elestirileri
olmus, onlann entelektalizmlerini, skolastikliklerini
"sistemler ve snflandrmalar, szckler hakknda tartsma"
saplantlarn knams, znel dini deneyime daha ok nem
vermis, bylece Sofi reti ve uygulamasnn bir blmn Islami
retinin iine sokmaya alsmstr. Ondan sonraki nesillerin
kendisine Muhiddin (dinin canlandrcs) unvan vermeleri, bunu
yapmadaki basansnn kamu olmustur.
Kimi Sofi doktrin ve uygulamalar, zellikle de kimi Sofi
retmenlerinin gerek dinle dierleri arasndaki engellerin ve
inan ile hukukun srdrlmesine gsterdikleri kaytszlk,
spheyle karslanmaya devam etmistir. En nemli Sofi sairi
Mevlana Celaleddini Rumi'nin (1207-1273) siirlerinde bugnk
adyla relativizmin bu trne rastlanr. Mevlana Orta Asya'da
Belh sehrinde domus ve Konya'ya yerlesip yasamn orada geirmistir.
Mevlana baz siirlerini Trke ve birkan da o srada
Anadolu'da yaygn olarak konusulan Rumca yazmsr. ounluunu
Farsa yazmstr. Kimi siirlerinde skolastiklerin sofilikte
hoslarna gitmeyen konulara yer vermistir:
Sevgilinizin grnts kafir tapnanda ise
O zaman Kabe 'yi tavaf etmek aka hatadr.
Kabe'de O'nun kokusu yoksa,
O zaman havradadr
Ve havrada O'nunla birliin kokusunu hissediyorsak
O zaman o havra bizim Kabe'mizdir.7
Baska siirinde bu daha aktr:

Ne yaplmal, ey Mslmanlar? Ben kendim de bilmiyorum.

Ne Hristiyanm, ne Musevi, ne Mslman
Ne doudan, ne batdan, ne karadan, ne denizdenim
280
HUKUK ILE DIN
Ne doann tas ocaklarndan ne> de gn yuvarlaklartndanfn
Ne topraktan, ne sudan, ne havadan ne de atestenim
Ne-Hindistan'dan, ne in'den, ne Bulgaristan'dan, ne de Saksn'denim
Ne iki Irak krallndan; ne de Horasan topraklanndanm
Yerim mekanszlktr, izim izsizliktir
Ne bedenden ne de ruh, ben ruhlarn ruhundamm...8
Snni ulemann, zellikle adalet alanndakilerin bu gibi retiler
karssnda Sofiler'i spheyle karslamalar kanlmazd.
Onlar panteist retilere inanarak Allah'n birliini, azizleri ve
kutsal yerlere ibadeti, Islamiyet'in puta tapma yasan inemekle,
byclkle itham ettiler. Allah ile bir olma imkansz
hedefini izlerken Allah'n kanunlarna kars gelmeleri ve baskalarn
da buna tesvik etmeleri, en yaygn sulamayd.
Dervis liderlerinin denetleyebildikleri ve istediklerinde ortaya
karabilecekleri tehlikeli bastrlms enerjilere kars siyasi korkular da
duyuluyordu. Seluklu ve Osmanl sultanlar zamannda dervis
ayaklanmalar olmus ve bazen kurulu dzene nemli bir tehdit
olmuslardr. Devletin bir dervis tarikatn benimseyip liderlerine
ayncalkl bir yer vermesi, byk bir olaslkla bu yzdendi.
Mevlana'nn kurduu Mevlevi tarikat bunlardan biriydi. Mevleviler
tarikatlar isinde en konformist olanlard. Taraftarlar ounlukla sehirli
orta ve st snftand, retileri gelismisti ve resmen onaylanms
retilerden ok az bir sapma gsteriyordu. XVI. yy'n sonunda
Mevleviler, Osmanl sultanlarnn gzne girmislerdi. Ilk kez bir
tarikat seyhi 1648 ylnda Sultan Osman'n k kusanma trenine
katld. Sonralar da baz tarikat seyhleri bu trenlere katlmslardr.
Birbirinden ok farkl dervis tarikatlar vard ve aralannda reJtabet bulunurdu. Bazen yenilik savunucular olarak grlr
lerdi. XVII. yy'da Osmanl Imparatorluu'ndaki dervisler, Snni
ulema tarafndan mzik ve dans gibi fena bir yenilik olarak su- \.
281
KESITLER
lanan kahve ve ttnn yasal olduunu savunmuslardr. XVIII. yy
sonunda ve XIX. yy'n basnda Ingiliz, Fransz ve Rus hakimiyeti
Transkafkasya, Hindistan ve Cezayir'e yayldnda emperyalizme
kars halk direnisi, yzylarca iktidan elinde tutan, her otoriteye
boyun eip bunu reti olarak kabul eden ulema tarafndan de,
dervis tarikatlar tarafndan baslatlmstr.
Eski bir Trk yksnde Mslmanlarn dervislerle ilgili
spheleri ve dervislerin Mslman toplumundan sikayetleri
anlatlmstr: Dervisin biri birgn zengin bir adamn evine gidip
sadaka istemis. Dervisin dindarlndan sphelenen zengin adam,
ondan Islam'n bes sartm sralamasn istemis. Dervis kelimei
sahadet deyip susmus. Zengin dierlerini bilmiyor musun diye
sorunca, dervis, "Siz zenginler hacdan ve zekattan vazgetiniz, biz

yoksul dervisler de namazdan ve oru-tan vazgetik/onun iin

geriye Allah'n birliinden ve Hz. Mu-hammed'in onun
peygamberi olduundan baska bir sey kalmad." demis.
Mslmanlar ve zellikle Mslman devletinde yasayan
Museviler ve Hristiyanlar iin din yalnzca bir inan, ibadet ve
komnal bir rgt deildi. Kimliin temeli, balln ncelikli
odak noktas, otoritenin tek yasal kaynayd. Islam dnyasnda
Araplar, Iranllar ve Trkler gibi etnik milletler, ayrca Msr ve
Osmanl sultanlarnn ve Iran sahlannn lkeleri gibi devletler
vard. Ancak geleneksel Islam devletlerinde bu dsnceler
Avrupa'nn kltrel ve siyasi yasamnda olduu gibi nemli olmamslardr.
Milli liderler ya da hkmdarlar dinin otoritesini ve
kabul edilmis savunucularn ortadan kaldrmak syle dursun,
kstlamay dahi akllarndan geilmemislerdi.
282
13. BLM
KLTR
Ortadou dnyadaki en eski uygarlk blgelerinden birisidir.
Ortadou uygarl, Hindistan ve in gibi baska eski uygarlklarla
karslastrldnda, Ortadou sahnesinin dierlerinden belirgin bir
sekilde farkl iki zellii ok ak bir sekilde grnr.
Bu zelliklerden biri esitlilik, dieri de sreksizliktir. in
tarihinin bin yl boyunca en eski alardan modern zamanlara dek
bir sreklilik sz konusudur. Arada birok deisiklik olmakla
birlikte, eski in ile modern in ayn dilin ve yaznn baska
biimlerini kullanmakta, ayn din ve felsefenin baska biimlerini
izlemektedirler. in uygarlnn en esiri'kaytlarndan bugnk
Halk umhuriyeti'ne dek, birok yerel farkllklar olmus ama in
uygarlnn tm alanlarndaki ortak zbilin srekliliine devam
etmistir. Daha az olsa da ayn durum Hindistan iin de geerlidir.
Hint uygarl in'deki gibi kapal ve homojen olmasa da,
birlestirici bir g olmay srdrmektedir. Hindistan uygarlnda
ve Hindistan'n antik alardan bugne dek kendini sregelendir
varlk seklinde grmesinde, Hindu dini, Nagari yazs, Sanskrit
klasikleri ve kutsal metinleri nemli etkenler olmuslardr.
Eski Ortadou'da bu sekilde bir birlik ve sreklilik bulunmuyordu.
Antik ada da Ortadou uygarlklan ok esitliydi ve
in ya da Nagari, Konfys felsefesi ve Hindu inanlan gibi ^
birlestirici ortak unsurlar yoktu. Ortadou uygarl farkl yerlerde
baslayp farkl izgilerde gelismistir. Ancak bu eski farkllklardan
ok daha nemli olan blgenin kltrel tarihinin s283
KESITLER
reksiz olmasdr. Hindistan ve in'de srekli bir renme geleneiyle
hl gemislerine ait belgeler korunarak renilmeye
devam edilirken, eski Ortadou kaybolup unutulmustur. Dilleri
lmstr, yazlardan kimse okuyamaz. Tanrlar ve ibadetleri az
sayda uzman ve bilim adamnn bildii ok uzaktaki antik bir
ada kalmstr. Hindistan ve in gibi kolektif bir ad olmadndan
nce Ba dnyasnda, sonra dnyann baska yerlerinde

ve son olarak da blge halklan arasnda "Ortadou" ve

"Yakndou", gibi kimliksiz, renksiz ve tamamen rlatif isimlerle
anlmaktadr.
Blgenin srasyla Helenlestirilmesi, Romallastrlmas, Hristiyanlastrlmas
ve Islamlastnlmas srecinde yasad ok
byk deisikler, eski Ortadou kltr ve geleneklerinin yok
olmasnn en nemli nedenidir. Eski Ortadou'nun yazl kltrnn
byk blmn yok eden bu drt srecin bugne dek
gelmis izleri vardr. Islamlastrma VII. yy'dan itibaren blgeyi
biimlendirmistir. Msr, Asur, Babil, Hitit, eski Iran dilleri gibi
en eski diller terk edilmis ve dou bilimciler onlan okuyup
yorumlayarak nce tarihe, sonra da blgede yasayan halklara
tekrar brakana dek hi bilinmemistir. Islamiyet ncesi antik a
ile grlen iliski ok zayftr ve Islami bir dirilisin tehdidindedir.
Avrupa ile bir karslastrma yaplmas daha ak olacaktr. Bat
Roma Imparatorluu'nu yamalayan barbarlar Roma devletinin en
azndan formlann ve yapsn korumaya zen gstermislerdir.
Roma'nn dini olan Hristiyanl benimseyip, dili olan Latince'yi
kullanms ve kendi barbar ynetimlerini Roma imparatorluk
hkmeti ve hukukuna benzetmeye alsmslar, bylece de
yasallk kazanmak istemislerdir. VII-VIII. yy'da Ortadou'da ve
Kuzey Afrika'da Hristiyan Roma Imparatorlu-u'nun-byk
blmn ele geiren Mslman Araplar bu se284
KULTUR
kilde davranmamslardr. Tam tersine kendi dinleri olan Islamiyet'i,
kendi dilleri olan Arapa'y, kendi kutsal metinleri olan
Kuran' getirip kendi imparatorluk devletlerini kurmuslardr. Bu
devletin Mslman olmayan seleflerinden ve komsularndan
etkilenmesine ramen, Islam hakimiyetinin ykselisi, yalnzca bir
kimlik temelini deil, bununla birlikte mesruluk ve otorite kayna
olan yeni bir devletin ve yeni bir toplumun baslangcn
gstermektedir. Yeni kurulan Islam dnyasnda Arapa, Helen
dnyasnda Yunanca'nn, Avrupa'da Latince'nin, gney ve dou
Asya'da Sanskrite ve ince'nin roln stlenmistir. Arapa bir
sre devletin, hukukun, ynetimin, ticaretin, kltrn ve gnlk
yasamn dili olmustur.
Tpk Hristiyan lkelerdeki gibi Islam lkelerinde de eski
dzen yani Arap ve Islamiyet ncesi gemis ounlukla ayakta
kalmstr. Hristiyan lkelerdeki durumdan farkl olarak, Islam
lkelerinde ayakta kalan gemis bir mesruluk tasmyordu. Islam
Arapasnda, Islamiyet ncesi ve Arap ncesi gemisten kalan
szcklere rastlanr. Genellikle bu tr szckler, yerini aldklar
konusma dillerinin zelliklerini korumus olan baz lehelerde
bulunur. Bu durum standart klasik Arapa'da da grlr, hatta
Kuran'da da birka tane vardr. Blgede kullanlms daha eski
dillerinden kalma szcklerin varl sphelidir. Kalnt szckler
ounlukla Islamiyet ncesi daha yakn geme aittir.
Bu trden szckler klasik Arapa'nn ve Arapa ile sekillenmis
dier Islam dillerinin gelisiminde ok nemli rol oynamamalarna

karsn, kltrel adaptasyon sreci asndan nemli

bir kanttrlar. Kimya ve felsefe gibi szckler kolayca tannrken,
Romallar dneminde polis grevindeki "surta" (polis) ve Latince
"exercitusMan gelen "asker" gibi szckler de ok aktr.
Mslmanlar'a Kuran'n ilk cznde gitmeleri buyuru285
KESITLER
lan "el srat el mstakime" (doru yol) ilgin bir rnektir: "srat",
Romahlar'n yolu "strata"dr ve Ingilizce street szcyle
akrabadr. Kimi szckler de eviri yoluyla dolayl olarak alnmstr.
rnein klasik Arapa'da elektrik anlamna gelen "kahraba"
szc Pers kkenlidir. Aslnda kahraba kehribar demektir
ve bu anlamyla da, Bat'da Yunanca amber anlamndaki
"elektron" szcnn anlambilimsel gelisimini gsterir. Mekke
iin kullanlan "Umm al-Qura"nn (sehirlerin anas), Yunanca'daki
"metropolis "ten evrilmis olmas .mmkndr.
Baz istisnalar dsnda, Ortadou ve Kuzey Afrika'nn dil ve
din haritas Ortaa'n sonlarna doru bugnk durumuna
gelmisti. Arapa, Farsa ve Trke olmak zere dil vard ve bu
diller esitli lkelerde ve esitli sekillerde konusuluyordu. Perse
(zaban-i Farsi), lkenin Yunanca, sonra da Bat lkelerindeki
adnn tredii Fars veya Pers eyaletinin dili, Iran'da (lkenin eski
ad), Orta Asya'ya doru douya, simdiki Afganistan' ve
Tacikistan Cumhuriyeti'ni de ieren blgede kullanlyordu. Tacik
ve Afganistan'n iki resmi dilinden biri olan Dari de Farsa'nn
trevleridir; ikincisi de Iran ailesinden gelen Pasti'dir.
Bu dillere akraba olan ve en batdaki temsilcisi Osmanl
Trkesi olan Trke ya da Trki diller, Karadeniz'in kuzey ve
gney kylarndan Pasifik'e kadar Asya'daki genis bir alanda
konusuluyordu. Bu dilin beraberinde kullanlan yerel diller de
vard. Arami ve Kpti dilleri gibi eski kltrlerden kalma ve
genellikle Hristiyan aznlklar basta olmak zere Mslman olmayan
gruplarca kullanlan diller giderek azalmstr. Berberice ve
Krte gibi baz diller de bugne dek gelmis olsalar da, yazlan
olmad iin yazl bir gelenein istikrarna ve srekliliine sahip
deillerdir. Ibranice, Musevi aznlklara ait bir din ve kltr dili
olarak ayakta kalarak, modern alarda konusma di286
KULTUR
li ve sonralan da milli dil olarak tekrar canlanmstr. Klasik grse gre yalnzca edebiyat, uygar sanatlar arasnda
ve yalnzca edebiyatlar saygn kabul edilirdi. Gerek alan
gerekse de besteleyen mzisyenler, kle ya da toplumsal olarak
alt snftan, mzik de siire eslik eden bir arat. Edebi bir balam
iinde bulunduklan iin bugne gelebilen ok az sayda mzisyen
ad vardr. Grsel sanatlar da zanaatkarlann isiydi. ok eski
zamanlarda bunlarn ou Mslman olmayanlardand ve ele
geiren lkelerin yerel halkndan toplanrlard. Islam-lastrmann
artmasyla daha ok Mslman ressam ve mimar kmstr ama
Ortaa'n byk blmnde onlarla ilgili hibir sey

bilinmemektedir. Yzlerce yl sonra, Osmanl Trkiyesi ile Safevi

Iran'nda ressamlar saray evrelerinde saygn bir konuma
gelebilmislerdir. ou isimleri, biyografik ayrntlan ve ayrt
edilebilen eserleriyle tannmstr ve bazdan da okullar aarak
ustalar yetistirmislerdir. Osmanl dneminde ounlukla askerlerden
olan mimarlarn zel bir yerleri vard. Sanat yeteneklerinin
yannda yneticilik ve organizasyon da yaparlar, istihdam
yapan nemli kumluslarda yetkileri olur, devlet, din ve sehrin
baslca gereksinimleri olan saray, kale, cami, han, ev, medrese,
kpr, hamam ve pazaryerleri insa ederlerdi.
Gerek saraylarn gerek de evlerin i mekanlarnda pek mobilya
olmazd. Eski Ortadou'da yaygn olarak kullanlan masa ve
sandalyeler Ortaa'da artk kullanlmyordu. Onlann yerine
gebelerden kolayca salanan deri ve yn kullanlyordu. I
mekanlarda ounlukla hal, silte ve minderler kullanlyor,
dekorasyon iin de tepsi, lamba ve tabak gibi ok miktarda
madeni, cam ve toprak esya kullanlyordu. Ortaa Islamiyeti'nin
sanayi sanatlannn baslcalan dvme ve isleme madeni
esya, boyal seramik ve camdr. Tekstil sanatnn esitli eserlerinin
ve ince islemeli ahsap paravan ve pancurlarn kullanld287
KESITLER
i mekanda yer almslardr.
Arap hakimiyetindeki dnemde ilk resimler dekoratif amal
olarak yaplmstr. Bugne dek gelen Emevi saraylanndaki
freskler bir kltr srekliliinin canl rnekleridir. Teknikleri ve
dekoratif konulan ile Bizans ve Islamiyet ncesi Iran'nn hl
canl olan sanat geleneine benzerler. Ancak baska konularda da
olduu gibi eski gelenekler zamanla asimile olmustur. Sonu
olarak yeni bir sey, temsil ettii uygarlk gibi eski geleneklerle
zenginlesen ama onlarn hakimiyetinde kalmayan, Arap-lar'n
yaratt ve ynettii, Islamiyet'e adanms bir siyasi toplumun
Arap zevkinin ve Islami deerlerinin gereksinimleri dorultusunda
bir sanat gelistirilmistir.
plak kadn figrl eski freskler Islami olarak adlandnlamaz.
Bunlar, Bizansl ressamlann Hristiyan kosmokratrn
izerken kullandklar pozda bir Mslman halifenin tasvirin-deki
gibi, eski konulan yeni amalara uyarlamaya baslamslard. Ksa
srede, Mslman duvar resimlerinde ve i dekorasyo-nundaki.
plak figrler ve de insan figrlerinin yerine dekoratif, zellikle
de kaligrafik sekiller gemistir. Duvar resimlerinin tekrar ortaya
ks yzyllar sonra, Safevi Iran'n saraylarnda, kabul
salonlarnda ve sonra da Osmanl Trkiyesi'nde olmustur. Ileriki
zamanlarda, Islam resmindeki pek ok adan en nemli gelisme
kitaplardaki resimlerdir. Bu sanat Araplar, daha ok da Iranllar
ve Trkler'de yaygnlasmstr. Mslman resmi, insan yz ve
bedeninin resmedilmesiyle ilgili tereddtler giderildii iin
portrelerden olusmustur. Ancak heykel yasakt ve insanlarn iki
boyutlu portrelerine spheyle yaklaslrd.
Trk ressamlar, Osmanl sultanlarnn resimlerini yapmslardr.

Basta Fatih Sultan Mehmed olmak zere, Avrupal ressamlara

portresini yaptranlar da olmustur. Bellini'nin nl Fatih Sultan
Mehmed tablosu Londra'da National Gallery'de bulun288
KULTUR
maktadr. Fatih Sultan Mehmed'in lmnden sonra yerine geen
dindar olu, Sultan Bayezid tablo baska tablolarla beraber
satmstr. Osmanl hkmdarlan tarafndan zel olarak yapt-nlms
olsa da, sultanlarn resmini yapmak resmen yasakt. Birka istisna
dsnda, Mslman hkmdarlan ne para ne de pul zerine
yzlerini resmettirmemislerdir. 1721 ylnda Osmanl elisi olarak
Paris'e giden Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi raporunda syle
demistir: "Buradaki geleneklere gre kral elilere elmaslarla
sslenmis portresini hediye olarak veriyor ama Mslmanlk'ta
resmin yasak olduunu syleyince bana elmas kakmal bir kemer
hediye etti." Mehmet Efendi ald hediyeleri ayrntlanyla
anlatms, kraln ona gsterdii resim galerisine yalnzca iki satr
ayrmstr. Duvarlardaki tablolar onun kltrne ait deildir. te
yandan ok daha iyi bildii bir sanat biimi olan gobleni daha ok
anlatmstr. Bir Avrupa gobleninin gerekiliinden ok
etkilenmistir:3
"Biri sevincini gstermek iin glyor, teki zntsn gstermek iin
bznlenmis grnyordu. Bin korkuyla titriyor, dieri alyor, bir baskas
bir hastala yakalanms grnyordu. Yani, ilk baksta herkesin ne
durumda olduu anlaslyordu. Bu resimlerin gzellii ne hayal edilebilir ne
de anlatlabilir."
Islam lkelerindeki mzisyenler, baz dervis tarikatlar dsnda,
Mslman ibadetinde mzik yer almadndan, Hristiyan
mzisyenlerin, Kilise ve onun yksek makamlarndaki kisilerin
korumasyla elde ettikleri avantajlara sahip deillerdi. Onlar iin
de sarayn ve zengin ailelerin korumas vard ama srekli deildi
ve gllerin kaprislerine balyd. Mslman mzisyenler
standart bir notalama sistemi olusturamadklan iin eserleri ancak
ezberlenerek aktarlabilmistir. Avrupa mzik geleneiyle
karslastrlabilecek bir klasik Islam mzii korunamamstr. Islam
mzii ile ilgili olarak kalanlar, yalnzca genise bir
289
KESITLER
kuramsal edebiyat, yazarlar ve ressamlarn baz mzisyenler ve
mzik olaylann anlatmlar, resimleri, eski mzik enstrmanlar
ve performanslardan hafzalarda kalanlar olmustur.
VI. yy'da klasik Arap siiri, Arabistan yarmadas asiretlerinin
yarattklar ortak dil ve uzun zamandr Arap siirinde en ok
kullanlan anlatm biimi olan kasidenin gelistirilmesi sayesinde
baslamstr.
Gerek Batl gerekse de Arap arastrmaclar, eski Arap siirlerinin
ounluunun zgnlnden sphelenmislerdir. Bugne
dek gelen metinlerden zgn malzemeye sahip olan ok azdr,
bugnk sekilleriyle VIII. yy'daki neoklasik ya da romantik
canlanma dnemi sairlerinin ve filologlarn eserleridir. Isla-mi

dnem siiri de bu elestiriyi almstr. Gereklii spheli olmayan

adas siir, Suriye'de Emevi halifeler zamannda grlmstr.
Suriye'de saray sairleri ve sair halifelerin yazdklar kasideler
bu siirlerin byk ounluunu olusturuyordu. Kimileri Emevi
kasidesinin Islamiyet ncesi kasidenin devam, kimileri de bunun
sonraki neoklasikilerin bilinmeyen gemise yansttklar bir
model olduunu ileri srmslerdir. Emevi dnemine ait kasideler,
eski bir gelenek ve klise olmus bir slup tasmaktadrlar. zgn
haliyle bir vg olan en eski kasidede asiretinin szcs olan sair,
asiretinin, hayvanlarnn ve kendinin erdemlerini ve basarlarn
anlatrd. Geleneksel olarak kaside, g mevsiminden nce
gebelerin bayramlanndaki siir yarsmalarnda okunurdu. Terk
edilmis kamp alanna bakan sairin orada asireti ve sevdiiyle
geirdii mutlu gnleri anlatan erotik bir le baslayan kaside,
vgnn baska asamalaryla devam ederdi. Emevi zaman ve
sonrasndaki saray kasidesinde, asiret deil hkmdar vlrd.
ksmnda ska yinelene baz konular vardr. Sair terk
290
KLTR
edilmis kamp alanna gelir ve anlarnn keyfine dalar;* geride
brakt mutlu gnlerine alar. Onu arkadaslan teselli etmeye
alsr ve tkenmeyen kederi yznden knarlar. Genellikle sair
ayrlk gecesinin uzamasndan sikayet eder, yavas gelen sabaha
sitem eder. Sevgilisi onu ryada ziyaret edebilir ve hatta
konusarak onu dayanlmaz bir uyanklkla bas basa brakr.
ksmnda genellikle, komsu asiretteki sevgilisinin kampna yap
gece kaamaklarn anlatlr. Bu ksm biraz at, biraz da
vgdr. Baska br asiretten, belki de dsman asiretten olan
sevgilisini grmek iin hayatn tehlikeye atarak onun olduu yere
ya da bir kum tepesinin arkasnda bulusacaklan yere gitmek iin
adrlar arasndan gizlice geer. Ikisi de nasl bir tehlike iinde
olduklann bilirler, kadn namusunu korumak isteyen kocas,
babas ya da aabeyinden ve sevgilisiyle arasn bozacak
dedikoduculardan korkar. Sonra da bu ikisine, sevgililere kars
kt. niyetli ama kamu ahlaknn koruyucusu sansrc (rakib) de
katlr.
Kampn dalmas ayrlk temas iliskilidir. Ilkbaharn otlama
mevsimi bittii iin asiret gidecektir. rtkan asirete hazrlanmalann
duyurduktan sonra, adrlar sklr, develer yklenir ve
asiretler farkl ynlere giderek as anlaryla yalnz brakrlar.
Korkulan bu gnn gelisinin, belirtileri de vardr, sert sesiyle
sevgilinin gideceini haber veren ayrlk kusu karga srleri gibi.
Ask siirleri, klasik Islam siirinin en iyi temsilleridir. Evrensel
konusu nedeniyle baska kltrlerden olanlarn da buna erisebilmesi
ok kolaydr. Bu siirler, sevgililerin bulusup aynldkla-r
deisen toplumsal ieriiyle kltrel tarih gibi toplumsal tarihin
sahnelerini de yanstr.
Emeviler zamannda geleneksel kasidenin yam sra, yeni bir
ask siiri tr olarak Hicaz'n erotik siiri ortaya kmstr. Arap291

KESITLER
lar'n byk fetihleriyle elde ettikleri servetler, basta Medine olmak
zere, Hicaz'n sehirlerinde zengin, kltrl, zevke dskn
ve snr tanmayan bir grup ortaya kmstr. Sasaal aristokrasinin
elence merkezi haline gelen kutsal sehirdeki zenginlerin
evlerinde kle kzlar, sarkclar ve danszler, din savaslarnn
sefih oullannn ilgisini ekmek iin zgr Arap kadnlaryla bir
rekabete girmislerdir.
Yalnzca birka bugne gelebilmis Hicaz'da yazlms bu erotik
siirlerin incelenmesinde baz zorluklar vardr. Isimleriyle tannms
olan sairlerden ok aznn divan kalmstr, pek ou daha sonraki
yllardan kalma antolojilerde ve edebiyat tarihlerinde para para
dank olarak yer almstr. Gelenein dnemin kisilerine ve
servenlerine dsrd romantik glgeyle, bu siirlerin
gerekliinin belirlenmesi de zel bir sorun olmustur. Bunlarn
ounun kasidelerin kalan paralar ya da tam bir siir olup
olmad belli deildir. Bu siirlerin konulan kasidenin
blmne benzemekle birlikte, baz farkllklar bulunur. l
sahnesindeki macera, yerini sehirde baska bir evin han-myla
yasanana brakr. Sair, zgr bir Arap kadnndan kasidedeki gibi
st kapal sz eder, kadnn adn gizler ve iffetini ver. Kle ve
meyhane kadnlanndan da aka sz eder.
Erkein cinsel gereksinimleriyle ilgili cmert hkmleri olan
Islam hukuku, yasak ask konusunda ok serttir. Bu durum, Islamiyet
ncesi asiretlerinin zgr yasamlanna kstlama getirmis
ve ask siirinin asrln nlemistir. Halife Hz. mer'in erotik siiri
yasaklams olduu bilinmektedir. Dolaysyla, sairlerin iffete kars
sayglan artms, bylece daha ok karslksz ask acs konusu
kullanlmstr. vnen, duygusuz sevgilinin yerini uzaktan
hayranlk duymakla yetinen iffetli kisiler almstr. Bu kisiler,
sonraki yzylda oullarnn karslksz ask nedeniyle ld
sylenen Udra asiretinden gelen Udri adyla anlmstr.
292
KULTUR
Udri sair de gelenee uyar, geceleri gizlice sevgilisinin .adrna
gider ama bir glck, bir dokunus ya da bir szckten baska bir
sey beklemez. Udriler'in szde "platonik" asklarnn geree ne
kadar uygun olduu tartslr. Fransz arastrmac Regis Blachere,
Udriler ile klasik kaside yazan apknlar arasnda pek fark
olmadn dsnmektedir. Arap arastrmacs Kinani'nin, Udri
temasn sehvetli ask ile yeni dinsel ahlak arasnda bir uzlasma
seklinde tanmlamas olduka isabetlidir.
Islam tarihinde yeni bir a baslatan Emeviler'in yerine Abbasi
halifelerinin gemesi ve baskentin Suriye'den Irak'a tasnmas,
Arap siirinde de ayn etkiyi yaratmstr. Imparatorlua Arap
fatihlerinin asiret aristokrasisi yerine kozmopolit ynetici
sekinler ve toprak sahipleri hakim oldu. Badat'n hiyerarsisi
artmaya baslayan saraynda asiretlerin bas reisleri yerine, doulu
bir hkmdar bulunuyordu. Arap zevkleri ve gelenekleri, basta bir
Arap hkmdar olduu, Arapa devletin, toplumun ve kltrn

tek dili olmaya devam ettii halde, tartsmasz egemen durumda

deildi. Arap kadm sarayda ve sehirdeki eski yerini ve
zgrln kaybederek hareme kapatld. Muhafzlar ve
haremaalan yznden gizli ziyaretler imkansz ol-. masa da
tehlikeli hale geldi. Artk kle kzlar ve cariyeler bunu gereksiz
klyordu. Arabistan' hi grmemis sehirli sairlerin hayali kamp
yerleri iin zlmeye ve hayali sevgililerini vmeye devam
etmesiyle eski edebi modalar biraz daha srd. Gemisteki kimi
konular gerek duruma uydurmaya alstlar. Sylenene gre,
Badatl bir sair, sehirli bir kadna yazd kasidede klise
ifadelerle ondan, teselli etmesi iin zlem dolu yalnz gecelerinde
ryalarna gelmesi iin yalvarr. Kadn da altn dinar gnderirse
bizzat gelip onu teselli edeceini bildirir.
Arap siirinde yeni rzgarlar esmeye baslamst. Islamiyet'i
seenler arasnda, fatihlerin dilini ve dini benimsedikleri halde,
293
KESITLER.
geleneklerini hor gren Iranllar bulunuyordu. Iranl sairler de
Arap siirine yeni temalar ve modalar getirdiler ve ask siiri bunlardan
biriydi. Bu siirlerde genellikle bir kle kza, zellikle de
sehir toplumunun disi unsuru cariyelere hitap ediliyordu. Bu siir
trnde gizlilie nem verilmedii iin gizli bulusma ve ayrlma
baska bir balamda karsmza kar. Mslmanlk'taki zina yasa
etkisini srmemisti ama alkol yasa sryordu. Bu yzden de sair
gizli bulusma ve ayrlmasn kadnlar yerine alkol sisesiyle
yapyordu.
Islam'daki alkol yasama ramen, Arap siirinde yer alan sarap,
Islamiyet iinde gelisen Iran ve Trk siirinde ok daha fazladr.
Mslmanlar iin geerli olan sarap ime, retme ve satma
yasa, Mslman devletin Mslman olmayan vatandas-lan iin
geerli deildi. Bu yzden iki imek isteyen Mslmanlar
kafirlere gitmek zorunda kalyorlard. Arap siirindeki Hristiyan
manastn ve Pers siirindeki Zerdst tekkesi meyhane
arsmlardr. Genel olarak birlestirilen ask ve sarap konulan,
zellikle Iran ve Trk siirinde, kimi zaman dini bir nem
kazanmaktadr. Sofi sairlerinin kullandklar Baks ve erotik
gstergeler insann Allah ile mistik birliini simgelemektedir.
Erotizmi dini amalarla kullanmann Tevrat'ta Nesideler Nesidesi'ndeki
Musevi-Hristiyan geleneirce bilinen daha eski rnekleri
de vardr.
Av siirleri, zellikle Trkler ve Iranllar'da kltrel bilgi asndan
zengin bir baska trdr. Bu siir trnn avcln artk
baslca besin salama kayna olmamasndan ok sonra bile
nemli bir kltrel, toplumsal ve askeri islevi olmustur. Helenistik
dnyann oyunlan ve atletizm yarsmalar Islami ynetimde
kaldrlmst. Gres, deve ve at yanslan, deve ve horoz
dvsleri bir lde halk elendiriyor, at binmek ve ok atmak
gibi askeri sanatlar askerlere mesleki beceriler salyordu. An294
KULTUR

cak avlanmak, spor modem ada gelisinceye dek egzersiz,

elence ve yararl eitimin birlestii en popler aland. Byk
kraliyet avlar, sresi, says ve boyutu asndan zel bir deeri
tasyordu. Modern a ncesinde bu avlar, modern ordular
savasa hazrlayan savas oyunlarna ve manevralara en yakn
alsmalar olarak, ynetme ve rgtlenme, ikmal ve malzeme,
hareket, komuta ve denetim, baska bir deyisle savas deneyimi
kazandryordu.
Bu etkinliklere edebiyatta byk lde yer verilmistir. Sairler
at, deve ve fil gibi binek hayvanlarn, kl, yay, mzrak gibi
silahlarn, sahin, kpek gibi avlanma yardmclaryla avlan-n
ayrntl olarak anlatrlard. Dostluk, rekabet, avclarn asklar,
kovalamacann verdii heyecan, ldrmenin verdii zevki ve
avdan sonraki elence konulanna ayrntlanyla yer verirlerdi.
Siirin toplumsal ve siyasi adan nemli bir islev tasyordu.
ou sairin geim kayna, hiciv, zellikle de vgyd. Henz
gazetecilik, reklamclk, propaganda ve halkla iliskilerin olmad
zamanlarda bunlann tmn sairler stlenirdi. Bu durum sairler
yeni deildi. Roma Imparatoru Augustus'un saray sairlerinden
bazlarnn eserleri genel olarak Roma Imparator-luu'nun, zel
olarak da Roma imparatorunun halkla iliskiler alsmalaryd.
Sphesiz durum ok daha nceki hkmdarlar iin de byleydi.
Sairlerin hkmdarlarn vdkleri kolayca ezberlenip azdan
aza gezen beyitlerle lke apnda onlarn imajlarn
gelistirdikleri Islami Ortaa'da vg sanat en doruk noktasna
kmstr.
Siirsel propagandann olumlu etkisi olduu gibi olumsuz etkisi
de sz konusuydu. Hiciv szcnn Arapa'daki karsl "hica"
szcnn Tevrat'taki by yapmak anlamndaki "hegeh"
szcyle yaknl ilgintir. Hiciv yalnzca hakaret ve yerme
anlam tasmaz, bunu pratik bir amaca yneltir. Asi295
KESITLER
ret hicivcilerinin dsmanca propagandalar daha eskilere, hatta
Islamiyet ncesine dayanr. Hz. Muhammed'in hadislerinden
siirsel propagandann tehlikesinin ve neminin farknda olduunu
gryoruz. Siire kars genel bir hosnutsuzluk vard, rnein en
nemli Arap sairlerinden Imr el-Kays iin "cehennem yolundaki
liderleri" deniyordu. Bu hosnutsuzlua ramen Hz. Muhammed
ona siirle saldranlara tuttuu hicivci ile yant vermistir. Bir
defasnda da hicivi yazan kisi ile birlikte siiri okuyan sarkc kz
ldrlmstr.
Islami an ilk yzylnda saray sairleri tutan Emevi halifelerinden
sonraki tm Mslman hkmdarlar da bunu yapmslar
ve uygulama yalnzca hkmdarlara zg olmamstr. Baska
makamlardaki kisiler de halkla iliskiler ve reklam alsmalar iin
sair tutmuslar ve bylece sairlik kabul gren bir meslek haline
gelmistir. Edebiyat tarihlerinde bu sairlerin dllen-dirilmesiyle
ilgili ayrntl pek ok bilgiye rastlanr. dl genellikle makam
sahibinin durumu ve sairin yeteneine balyd. Benzeri

mesleklerde olduu gibi ayn rn yeniden kullanlabilir, bir

hkmdar iin yazd bir siiri, isvereni deistikten sonra, baska
birine satabilirdi. Sairleri korumalaryla, yani yaygn propaganda
alsmalaryla nl olan hkmdarlar vardr. X. yy'da Kuzey
Suriye'de Hamdani Beyi Seyf el-Devle olduka byk bir sair
kadrosuna sahipti. Bu sairlerin, dikkatsiz tarihileri
yanlmalaryla bugn bile onun iin alstklar sylenebilir.
Fatmi halifelerin onlardan beklenebilecei zere, Fatmi dnya
grsn ve Abbasi halifelerine kars Fatmi davasn yayan
ideolojik sairleri bulunuyordu. Tarihilerin resmi sairlerin
listelerini verdikleri de olmustur. Ortaa'n daha sonraki
zamanlarndan Msrl bir ansiklopedi yazar, Fatmiler'in saraya
bal sair bir kadrosu olduunu ve bunlarn iki gruba aynldn^
yazmstr. Bu gruplardan biri Snnilii ven Snni sa296
KLTR
irler, dieri de Ismaili imamna uygun daha asr vgler yapan
Ismaili sairlerdir.
esitli mezheplerden olan kisiler, isyanclar, siyasi ve baska
gruplarn kullandklar siirsel propaganda, kisisel karlar iin de
kullanlmstr, IX. yy Arap sark kitab Kitab el-Aghanil'de yer
alan iki rnekte siirin ekonomik amalara hizmet ettii de
grlmektedir. Anlatlan bir ykye gre, VIII. yy'da Irak valisi
kamu sulama sistemini genisletmek iin bir araziye zorla el
koymus ve toprak sahibinin adna hareket eden nl sair Farazdak,
valiyi baskclkla sulayan ve ona saldran bir siir yazms.
Bu olayn nasl sonuland ve saire ne kadar cret dendii
bilinmemektedir. Ayn kaynaktan baska bir yk de tamam
anlatlmaya deer lde ilgintir:2
"Pee satmak iin Medine'ye giden Kfe'li bir tccar, siyah olanlar hari tm
peeleri satms. El-Darimi'nin arkadas olan tccar bunu ona an- tatms. O
gnlerde siiri ve mzii brakp inzivaya ekilmis olan El-Dari-mi, tccara
"Sen hi dsnme, ben sana onlar da satrm" demis ve su dizeleri yazms:
Git sor siyah peeliye
Ne yaptn dindar imama?
Namaz iin cbbesini toplamst
Sen cami kapsnda grndnde El-Danmi'nin bestesini de
yapt,siiri ok nl olmus ve herkes onun inzivadan kp tekrar siire
"basladn dsnms. Medine'deki tm kadnlar siyah pee almaya
baslamslar, Irakl tccar da elindeki siyah peelerin hepsini satms. Bu
olaydan sonra, El-Darmiyeniden inzivaya ekilmis. "
Bu, sarkl reklamn bilinen ilk rnei saylabilir.
Ortaa'da Araplar tarafndan ykl siirlerin kullanm
yaygn deildi. Ortaa Avrupas'ndaki ve klasik antik adaki
destan ve baladlarla kyaslanabilecek, resmi edebiyat saylmayan
vezinli ve vezinsiz uzun popler ask ykleri ve baz sa297
KESITLER
vas paralan dsnda bir esere rastlanmaz. Destann Islami Ortadou'da
tekrar domas, Islam ncesi Pers siir paralarnn eski

Pers epik geleneinin bulunduu Iran'da olmustur. Ksmen Pers

milli kltrnn tekrar uyanmas ve yeni bir Mslman Iran
dilinin ortaya kmas, bu gelenein tekrar canlanmasn
salamstr. X. yy sairi Firdevsi'nin eski Iran'n tanrlarnn ve
kahramanlannn servenlerini anlatt uzun siiri Sehname, PersTrk kltrndeki yeri Bat'daki Ilyada, Odise ve Eneid'e
benzerdir. Batdaki benzerlerinde de olduu gibi Sehname'nin de
taklitleri olmus, Farsa ve Trke esitli kalitelerde destanlar
yazlmsr. Orta Asya Trk halklarnn kahramanlk siirleri Trke
olanlarn nemlileridir. Genellikle bir kitabn tamam
uzunluunda, ounlukla da mutsuz asklarn servenleri, Trkler
ile Iranllar'n yaygn olarak kullandklar bir baska anlatn
trdr. Tm bu asklar ve destanlar Mslman kitap resimleme
sanatna byk lde ortam salamslardr.
Arapa'da olay ya da oturum anlamndaki "Makama" tamamen
Araplar'a zg bir edebi trdr. Makama ounlukla hayali bir
anlatc ve bir kahramann konustuklar makamat koleksiyonundan
bir paradr. Bunlar konusma ve anlatm, vezin ve
nesir, vaaz ve tartsma ve mizahla ele alnan byk l-de
toplumsal yorum ierirler. Makamat koleksiyonlar arasnda Arap
edebiyatnn saheserleri bulunur. Farsa ve Ibrani-ce'de makamat
taklit edilmistir ama karakteristik Arap biimi korunmustur.
Farsa ve Trke siirler tamamen Islami'dir. Benzer biimde
byk oranda Islami olan Arap siiri, en erken ve en ge dnemlerinde
nemli bir Hristiyan nitelik-tasmstr. Saylar az olmakla
birlikte Arapa yazan Musevi sairler de olmustur. Genel
olarak Musevi sairler, yalnzca din, bilim ve edebiyat dili olan
Ibranice ile lirik ve dini siirler yazyorlard. Islam lkelerindeki
298
KULTUR
Ibrani siiri yap, konu ve edebi gelenekler asndan Arap rneklerine
benzer.
Makama dsnda klasik Arapa'da baska edebiyat trler de
vard. Deneme sanat olduka gelismis bir dzeydeydi. Roman
olmayan alegorik ykler, daha hafif bir elendirici edebiyat
tryd. Bu ykler hayali olduklar halde, halifeler dneminde
esitli blge ve toplumsal dzeylerdeki yasam canl bir sekilde
yanstrlar.
Mizah bu edebiyatta nemli bir yere sahiptir. Sivri anekdotlar
ve hazrcevaphlk Ortaa Arap yazarlannn baslca zellikleriydi.
Arap edebiyann en kutsal olanlan da dahil olmak zere her
tryle hafiften hafife alay etmek iin hicvi kullanrlard. Buna
rnek vermek gerekirse; halifeler dneminde, tpk baska yerlerde
ve rejimlerdeki gibi devlet memurlarnn ar ve sk tekrarlarla
dolu bir sluplar vard. XI. yy'daki "komik hatalar"
koleksiyonundaki Halep prensinin yks syledir: Prense bal
olan Antakya valisinin biraz safa olan sekreteri, iki Mslman
gemisinin tm mrettebatyla battn efendisi adna prense su
sekilde iletmistir: "Esirgeyen ve Baslayan Allah adna. Allah,
Prens'e kuvvet versin ki iki kayk, yani iki gemi, girdap, yani

dalgalar yznden, devrildi, yani batt ve herkes kayboldu, yani

ld." Halep prensi de valisini syle yantlams: "Mektubun bize
geldi, yani ulast ve biz onu anladk, yani okuduk. Sekreterini dv,
yani ona vur ve yerine baskasn getir, yani onu kov, nk o
ahmak, yani aptaldr. Hosakal, yani mektup bitti."3
Dier bir yk de syledir: Hicri birinci yzylda komik ykleriyle
nlenmis Ashab adndaki kisiye, niin iyi bir Msl-i
man gibi hadisleri anlatmayp bos seylerle urastn sormuslar.
Ashab da kendisinin de hadisleri bildiini sylemis. Onlar da birini
anlatmasn istemisler. O da hadisin kimin azn299
KESITLER
dan sylendiinden baslayarak geleneksel bir sekilde anlatmaya
baslams. "Ibn mer'den duyan Naf bana syle anlatt: Allah'n
elisi, Sahip olanlann Allah'n seilmis kullarndan olduu iki
nitelik vardr, demis." Dinleyenler bunun gerekten doru bir
hadis olduunu belirterek bu iki niteliin ne olduunu sormuslar.
Ashab, "Naf birini unutmustu, ben de dierini unuttum," yantn
vermis.4
Elence edebiyat da klasik Arap edebiyatnn dier trleri gibi
Trke'ye ve Farsa'ya geerek biraz farkl biimlere dnsmstr.
Alegori ve yk epeyce gelismisti. te yandan deneme
tr daha az mizahi ve daha ok ahlak, didaktik nitelikteki
daha ciddi ve daha drst bir toplumun anlatmlar olmustu.
Tiyatro byk olaslkla antik adaki putperest trenlerle
iliskilendirildiinden, Islami Ortaa'da Ortadou'da yok olarak
sonraki birka yzyl bir daha ortaya kmamstr. Pando-mim,
meddahlk, palyaoluk olmak zere dram sanatlarnn yaygn baz
unsurlar vard. Aktrlerce doalama sylenen metinlerle ksa
komik sahnelerden izler de vardr. Genellikle bunlar sradan
halkn popler elenceleriydi, sarayda daha sekin gsteriler
oluyordu. Ne var ki bu sekin gsteriler kimi zaman daha irkin
bir amaca hizmet edebiliyordu. XII. yy'da Bizans prensesi Anna
Komnena, Seluklu sarayndaki aktrlerin gut hastal olan
babas Aleksios Komnenos ile alay ettiklerini sylemistir:5
"Barbarlar, hnerli aktrler onun alaryla dalga getiler. Gut hastal
alay konusu haline geldi. Doktor ve hemsire gibi rol yaptlar ve impara-tor'u
bir yataa yatrarak onunla dalga getiler ve kahkahalar attlar."
XV. yy'da Bizans imparatoru II. Manuel Paleologos, Osmanl
sultan Bayezid'in sarayna yapt ziyaretini anlatrken aktrler,
mzisyenler, sarkclar ve danszlerden sz etmistir.
300
KULTUR
Bir anlatm ve hemen hemen hazr bir metni olan oyun, ilk
kez XIV. yy'da zellikle Msr ve Trkiye'de grlmstr. Bu
oyun trnde karakterler kuklalarla ya da bir perdeye yanstlan
glgelerle canlandrlr ve kuklac tarafndan konusturulurdu.
Genel olarak komik bir ierii olsa da sert bir toplumsal ya da
siyasi yorum ierirdi. Metinleri bugne dek gelen bu tr oyunlar
vardr ve bazlannn yazarlarnn adlan da bilinmektedir.

Antik adan itibaren kuklalar vard. Ortadou lkelerinde

daha popler olan glge oyunlannn Dou ve Bat Asya arasnda
yeni iletisim kanallar aan Trkler ya da Moollar dneminden,
Dou Asya'dan gelmis olmas muhtemeldir.
Avrupa'dan, zellikle de XV. yy sonunda ve XVI. yy basnda
Ispanya'dan gen Museviler'in eseri olduu kesin olan ve
aktrlerin hazr metinlere gre oynadklar tiyatro, Osmanl dneminde
grlr. Musevi, sonralan Ermeni ve Rum gibi Hristiyan
gruplarnn sarayda ve baska kutlamalarda muhtemelen
Trke olarak oyunlar oynadklan bilinmektedir.
Ancak tm bunlarn ok snrl etkileri ve boyutlar vard. Bir
sanat dal olarak tiyatronun ortaya ks XIX. yy'da Avrupa etkisiyle
olmustur.
Siiler'in Hz. Hseyin ve ailesinin Kerbela'da sehit olmasn
temsilen, olayn yldnm olan Muharrem aynn onuncu
gnnde gereklestirilen "taziye" ok arpc bir baska dramatik
gsteri trdr. Taziye, modern Sii dini trenlerinin temeli
olmasna karsn ok yeni bir trdr, en eski olardan XVIII. yy
sonlarndan kalmstr.
ounlukla elendirmek yerine, bilgilendirmek ve eitmek
iin yazlms olan klasik nesir edebiyatnn nemli bir ksm
gemise ait tarih, edebiyat tarihi, biyografi gibi bilgileri aktarmak
ve korumak zere yazlmstr. Islamiyet bir din ve uygar1 *
I
301
KESITLER
lk olarak en basndan itibaren gl bir tarih duygusu tasmstr.
XV. yy'daki Msrl bir bilgin "tarihi" savunurken Allah'n da
tarihi anlattn belirtmistir ki, aslnda Kuran'da pek ok tarihi
yk vardr. "Peygamberlerin senin kalbim glendirecek yklerini
sana anlatyoruz. Bylece gerein bilgisini, mminlere
de t ve uyan getiriyoruz" (Kuran 11:120). Eski hadisler Hz.
Muhammed'in vahiylerinin tarihsel sralamasnn tamamn bilen
ve insanolunun yaratlsndan kyamete kadarki konumunun
farknda olanlarla ilgilidir. Hz. Muhammed'in grevi tarihte bir
olayd; amac ve anlam hafzalara ve kaytlara alnarak korunmus
ve aktarlmstr.
En basndan beri tarihteki alacaklar yerlerin farknda olan
Mslman hkmdarlar, gelecee brakacaklan eylemlerinin
kaytlanna ok nem vermislerdir. Hem kendilerinden nceki
hkmdarlann yaptklanyla ilgilenmisler hem ele kendilerinin
yaptklaryla ilgili kaytlann onlardan sonra geleceklere kalmasn
istemislerdir. Hz. Muhammed ve ashabnn biyografileri ve Arap
asiretlerinin kahramanlk destanlarnn yazlmaya baslanmasyla
tarih yazm baslams, sonrasnda da en ilkel blgede-kiler de
dahil olmak zere, hkm sren tm Mslmanlar hanedanlardan
bir tr tarih kalmstr. Tarih yazm baz lkelerde Islamiyet ile
birlikte baslamsr. Siiler'in grs farkl olmakla birlikte, Snni
Mslmanlar'a gre Allah'n cemaati, Allah'n insanlk iin

tasarladklarnn somutlastrlmasyd ve O'nun ilahi rehberliinde

Allah'n amacmn isleyisini gsterirdi. Tarih, bu adan dinin en
derin sorunlannda ve hukukun en pratik konularnda otorite bir
rehber olmas nedeniyle doru bilinmeliydi.
zetle Mslman asndan kendi tarihi nem tasyordu.
Mslman olmayan lke ve topluluklarn tarihleri ne bu tr bir
rehberdi ne de byle bir deerleri vard. Bu yzden de Mslmantarihiler, Hristiyan Avrupa'da ya da baska bir yerdeki
302
KULTUR
Mslman olmayan tarihi ya da kendi Hristiyan, Zerdsti ve
dier Mslman olmayan atalarnn tarihlerini nemsemezlerdi.
Kuran'da ve hadislerde eski tarihte nemli olan seyler korunmus,
geri kalan tarihe gmlerek unutulmustu.
Muazzam bir zenginlik, esidilik ve genislikteki Islami Ortadou'nun
tarih yazm, imparatorluk, yerel, blgesel ve evrensel
tarihi, gemisin ve gnn tarihini, biyografileri ve az sayda
otobiyografileri, askerler, devlet adamlar, nazrlar, sairler, bilim
adamlan, mistikler, yarglar ve ilahiyatlarn tarihelerini
kapsamaktadr. Bunlardan baska da tarih yazm trleri bulunur.
Islamiyet ncesi kahramanlk tarihi geleneinde putperest
Araplar'in savaslarn ve basknlarn anlatan ykler bulunur ve
Hz. Muhammed'in putperestlere seferleri ve ilk Mslmanlarn
byk fetihleriyle yeni bir biime dnsmstr. Sonralar da vg
ya da propaganda halini alan bu tr tarih yazm, kimi zaman da
Selahaddin'in Arapa biyografisindeki ve Kanuni Sultan
Sleyman'n fetihlerinin Trke yazmlanndaki gibi des-tanms
bir biime dnsmstr.
Hukuksal, hatta bir anlamda da teolojik tarih yazm tr de
vardr. Bu tr tarih yazm, Hz. Muhammed'in szleri ve eylemlerinin
ve "doru yoldaki" halifelerinin kararlannn kaytlarn ve
zellikle kamu siyaseti konularnda Seriatn korunmasna hizmet
eden meklerolarak sunar. Tarih yazm, Abbasiler zamannda
daha gelismis ve edebi bir biiminin, saylan hzla artan
memurlara ynelik olmustur. Bu biimler, onlara daha az dindar,
daha pratik, brokratik ve Mslman olmayan ve zellikle de Iran
rneklerini ieren farkl hkmet rnekleri sunmak iin
kullanlmstr.
Bir dnem, blge ve yazar dikkate alnmakszn, Islami tarih
yazmnn tamam Arapa olmusar. Ortak Islam uygarlnda
ortaya kan yeni edebi dillerle, siir, edebiyat ve tarih yaz303
KESITLER
mnda kltrel zbilincinin yeni sekilleri ortaya konulmustur.
Bununla birlikte baska deisiklikler de olmustur. Snni Islam X.
ve XIIL yy'da mcadele ettii byk dsman karssnda
ounlukla zafer kazanmslardr. Hristiyan hallar pskrtmsler,
dinsiz Moollar' Islamlastrarak asimile etmisler ve Sii
muhaliflerini bastrms ya da yola getirmislerdir. Tm bu gelismelerle
birlikte yasanan byk Snni canlans srecinde uygarlk

biim deistirmis ve kltrel yasam yeni yollarda ilerlemeye

baslamstr. Gereklesen deisiklikler, edebiyata, zellikle de
tarihi edebiyata ak olarak yansmstr. Devlet memurunun
eitiminin nemli bir paras durumundaki tarih bir lde bu
grsle yazlms olmaldr. te yandan, Abbasi zamanndaki
bilgili ve nazik memur, Seluklu sonrasnn medrese renimli
dindar memurundan ok farklyd. Ortaa sonlannda, a-daslan
arasnda, ou nemli Arap tarihisinin asl ilgi alan ve n,
genelde dini bilimlerde olmak zere tarihten baska alanlarda
olmustur. Tarihin asla medrese mfredatna girmemis olmasna
karsn, tarihi medrese mezunu olmaya baslamsu.
Bu deisiklik ok nemlidir. Basta Osmanl Imparatorluu ve
Iran olmak zere, savas sonras dnemdeki daha kalc ve istikrarl
monarsilerde tarih yazma isi devletin ilgi alanna girmis, tarihi,
devletin himayesinde alnarak devlet tarafndan istihdam
edilmistir. Bylece tarihinin, ncelikle gereklere nem veren ve
bunlar yorumlarken drst olmas gereken bir hadis toplayc
zellii tasd zamanlardaki geleneki anlays azalmstr. te
yandan, baz farkllklar olmakla birlikte eski gelenekler devam
etmistir. Osmanl Imparatoriuu'ndaki imparatorluk tarihisi
unvanndaki nemli tarihiler, hkmdarlarnn basan ve
erdemleri ile birlikte, basarszlk ve eksikliklerini de
anlatmslardr. Osmanl tarihilerinin XVII. yy'dan sonra yasanan
Osmanl yenilgileri karssndaki elestirel yaklasmlar bilimKULTUR
. sel drsdk asndan nemli bir rnektir.
Ortaa Islamiyet'inde baska ilimlerde de gelismeler olmustur.
Islamiyet, Hristiyanln tersine, zgn dilini bilmeyenlerin de
okuyabilmeleri iin Kuran'n evrilmesini tesvik etmiyordu.
Mslman otoritelerinden bazlar eviriyi dine kars gelmeye ve
dine kfre es grdkleri iin Kuran'n Trke, Farsa ve teki
Islam dillerine resmi evirileri yaplmamstr. Yorum ad altnda
resmi olmayan baz eviriler yaplmstr. Mslmanlar, anadilleri
baska olsa da, Kuran' kesinlikle ve yalnzca Arapa olarak
okuyup incelemek zorundaydlar. Bu durum, szlk ve dilbilgisi
arastrmalannn gelismesini salamstr. Bu arastrmalar, ncelikle
Kuran'n tm mminlerce anlaslmasn salamay amalamstr.
Bunlar dilbilimlerinde daha nce grlmemis bir gelisme
salamstr. Zaman iinde Arapa gibi teki Islami diller ve Islami
olmayan Ibranice dili bundan etkilendi. Islam lkelerindeki
Museviler, Mslman rneinden hareketle Tevrat', Ibranice'yi
sonradan renenlere erisilebilir yapmak iin Tevrat
Ibranicesi'nde metin ve dil arastrmalar yapmslardr.
Szcklerin farkl anlamlarn ve klasik metinlerdeki rneklerini
veren Ortaa'daki byk Arapa szlkleri nemli bir
basar elde ettiler. Bu anlamda filolojinin temelini olusturan bu
szlkler, alfabetik olarak dzenlenmis basvuru eserleri iin de
rnek olusturmuslardr. Bu szlklerin iinde lkeler, sehirler ve
corafi konularla ilgili bilgiler ieren corafi szlkler ve yzyla,
lkeye ya da meslee gre hazrlanms pek ok biyografik szlk
de bulunmaktadr.

IX. yy ve sonrasndaki fizik, kimya, matematik, astronomi, tp,

eczaclk, corafya, tanm, felsefe ve baska konulardaki nemli
Yunan eserlerinin Arapa'ya evrilmesi arastrmacln, genel
olarak da bilim ve &renimin gelisimi asndan nemli olmustur.
Bu eserlerin katileri Mslman olmayanlarda bulu305
r
KESITLER
nuyordu; kimileri de zel olarak Bizans'tan ithal edilmisti. evirmenler
eski putperestlerin eylemlerini nemsemediklerinden
Yunan tarihilerin evirilerini yapmamslardr. Hem Mslmanlar'n
siir edebiyaan zengin olduu iin hem de siir evirisinin
zorluklar nedeniyle sairlerin eserleri de evrilmemistir.
Hem evirmenler hem de hkmdan ve baska hamileri birincil
olarak fayda salayacak konularla ilgileniyorlard. Bu konular
arasnda sonraki nesiller asndan faydal olacak, bu dnyann
sorunlann zme ve teki dnyaya hazrlanma felsefesi de yer
alyordu. Barbar ve genellikle de ilgisiz olan Bat'da geici, bazen
de kalc olarak yokolan birok nemli Yunan eseri Arapa
evirileriyle tannms, sonra da Latince evirileri yaplmstr.
evirmenlerin ou gerekli dil bilgisine sahip olan Mslman
olmayan kisilerdi. Kimi metinler dorudan Yunanca'dan, kimileri
de Yunanca metinlerin Syriac evirilerinden evriliyordu.
Yunanca'dan baska, Islamiyet ncesi Farsa'dan ve Hinte'den de
eviriler yaplmstr. Latince'den yalnzca bir evirinin yapld
bilinmektedir. Bu kitap, Orosi-us'un tarihesidir ve Ispanya'daki
Mslmanlar'n tarihiyle ilgili nemli bilgiler vermistir.
Yzyllarca pek ilgi duyulmayan Bat'ya ok daha sonra bilim
adamlar ve arastrmaclar pratik nedenlerle yakn ilgi gstermislerdir.
Iki rnek bu yeni ilginin farkl ynlerini gsterecektir.
1560'ta Osmanl sadrazamnn istedii Fransa tarihinin
Trke evrisi 1570'te bitirilmistir ve eviri tek bir metin olarak
kalmstr. Bat tarihi ile ilgili bir alsma bundan sonraki yzyllar
boyunca yaplmamstr. Baha el-Devle (lm 1510) adl bir
Iranl- hekimin Hlasat el-Tecarib (Deneyimlerin zeti) adl
kitab Bati ile ilgili baska bir eserdir. Bu kitapta El-Devle "Ermeni
iltihab" ya da "Frenk vebas" seklinde tanmlad, frengi oldwgu
anlaslan, yeni bir hastalktan sz etmistir. Kitaba g306
KULTUR
re Avrupa'da ortaya kp buradan Istanbul'a ve baska yerlere
yaylan hastalk, 1498 ylnda Azerbaycan'da grlms, sonra da
Irak ve Iran'a yaylmstr. XVII. yy'da artk Avrupa'da baslan
metinlere dayanlarak Trke'de ve Islam dillerinin pek ounda
"frengi" (Frenk hastal) olarak adlandrlan "sifilis" ayrntlanyla
ele alnyordu.
Ortaa Islam biliminin ulast basan, yalnzca Yunan biliminin
alnp korunmas ve daha eski ve uzak Dou unsurla-nnn
benimsenmesiyle snrl kalmamstr. Ortaa Islam bilim
adamlar, abalan ve katklaryla modern dnyaya braktklan

miras byk oranda zenginlestirmislerdir. Genelde kuramsal olan

Yunan bilimine karsn, Ortaa Ortadou bilimi ounlukla
uygulamaya ynelikti. Bu ada kimya, p, astronomi ve tarm
gibi konulardaki klasik miras, Ortadou'nun gzlem ve
deneyimleriyle aklanp desteklenmisti. Buna en gzel rnek
matematik olmustur. "Arap rakamlar" Hindistan'dan gelmis olmasna
karsn,.Ortadoulular, IX. yy'da yeni bir aritmetik gelistirmislerdir.
Yunan geometrisi zerine kurulan ve Hindistan
retilerinden etkilenen Islam geometrisine kadastro, insaat ve
silahta gibi uygulama alanlarnda ve kuramsal olarak pek ok yeni
ve zgn eklemeler yaplmstr. Cebir tmyle ve trigonometri bir
lde Ortaa Ortadou icaddr. Dou'da matematik yazlan ve
Bat'da bos zamanlarnda yazd drtlklerle nl olan cebirci
mer Hayyam (lm 1311) nl mucitlerdendir. zellikle
hekimler olmak zere bilim adamlarnn ounluu Hrisyan ve
Musevi idi. Byk ksm yerel halktand ama aralarnda
Avrupa'daki basklardan kap gelmis olanlar da vard. Ancak
Mslman olan ve olmayan tm bilim adamlar tek bir bilimsel
topluluk olusturmus ve eserleri blgenin ortak Ortaa Islami
uygarlnda yer almstr. nemli Islam yazarlann-dan bazlarnn
eserleri Latince'ye evrilip Avapa'da okunmus
/
307
KESITLER
ve modern bilimin gelismesine nemli katklar olmustur. Bunlardan
biri, Avrupa'da Rhazes adyla tannan, iek hastalyla
ilgili bir eseri olan ve belki de Ortaa hekimlerinin en nemlisi
olan Tahran yaknlarndaki Rey sehrinden Muhammed ibn
Zekeriya el-Razi'dir (lm 920). Avrupa'da Avicenna adyla tannan
Buharah Ibni Sina (980-1037) Latince'ye XIII. yy'da Cremonal
Gerard tarafndan evrilen byk tp ansiklopedisi Tp
Kanunu'nu derlemis ve yzyllarca Avrupa p arastrmalarna
kaynak olmustur.
Bat tp bilimine Ortadou'dan bilimsel katklann yam sra
pratik katklar da olmustur. 1717 ylnda Lady Wortley Montagu,
Edirneli Trkler tarafndan uygulanan iek ass yntemini syle
anlatmstr:6
"Kesinlikle bilmek isteyecein bir seyi anlatacam. Bizde de sk rastlanlan
lmcl iek hastal burada da asnn bulunmasyla tamamen zararsz
duruma getirilmistir. Bu uygulama baz yasl kadnlar tarafndan yaplyor.
Her yl scaklar sona erdiinde, eyll aynda, as olmak isteyenler haber
veriyorlar. On on bes kisi toplannca, elinde ii en iyi iek hastal
maddesi dolu bir ceviz kabuu olan bir yasl kadn as olacak kisiye hangi
damarnn almasn istediini sorup ineyle daman deliyor Insann cann
pek yakmayan bu islemden sonra inenin ucuyla damara zehiri koyup ii bos
bir kabukla kapatyor. Bu sekilde drt bes damar aldktan sonra kisinin
atesi kyor ve iki gn yatakta yatyor. Aslananlar sekiz gnde eski
salklarna kavusuyorlar. Bu ameliyat her yl binlerce kisiye yaplyor.
Fransz elisi, baska yerlerde imelere giden insanlar gibi buradakilerin de
iek ass olmaya gittiklerini sylyor."

Bu durumdan ok etkilenen Lady Mary, sonraki yl kk

olunu aslatmstr. Bu as yntemi daha sonra Ingiltere'ye ve
oradan da Bat'ya yaylmstr.
Uzakdou kkenli iki bulus, edebiyat ve renimin, bylece
de eitimin gelismesine katk salamstr. in bulusu olan katla
tansma, 751 ylnda Orta Asya'da inlilerle bir arpsma
sortunda Araplar'n inli kat reticilerini yakalamalanyla
308
$ if
KLTR \\
olmustur. inliler mesleklerini Islam dnyasna tanttktan ksa
sre sonra, kadn kullanm, sonra da retimi Ortadou'dan
Kuey Afrika'ya yaylms, X. yy baslarnda Ispanya'ya gitmistir.
Papirs, parsmen gibi yetersiz yaz aralarnn yerini alan kat
Ortadou toplumunu birok adan etkilemistir. Hzl ve ucuz
kitap retimi eitim ve arastrmalarda faydal olmustur. Dier
taraftan devlet ve ticaret islerindeki krtasiye islemlerini artrms
ve kolaylastrmstr. Bir Arap tarihisi, Halife Harun Re-sid'in,
devlet dairelerinde yazlanlarn iz brakmadan deistiri-lememesi
ve silinememesi nedeniyle kat kullanlmasn emrettiini syler.
Dier bir Uzakdou bulusu olan matbaay Ortadou Islam
toplumu bu kadar kolay kabul etmemistir. XV. yy'da Avrupa'da
bulunan hareketli harflerle bask teknii Osmanl topraklannda da
ilgi ekmisti. Ancak 1485 ylnda Sultan II. Bayezid matbaay
yasaklamstr. Bu yeni kitap basm teknolojisi birka yl sonra
Ispanya'dan gelen Musevi gmenlerle birlikte geldi. Museviler,
XVI. yy basnda Istanbul ve Selanik'te sonraki yllarda da baska
Trk sehirlerinde matbaalar kurdular. Trke ve Arapa bask
yapmamalar sartyla bu matbaalara izin verildi. Islam metinleri ve
Islam dilleri iin matbaann kullanlmas dine kfr saylyordu.
Byk olaslkla bu yasaa kalemiye snfnn ve hattatlarn
karlar da etkili olmustur. Bu nedenle Musevi matbaalarnda
yalnzca Ibranice kitaplar ve birka Avrupa dilinde kitap
baslmstr. Venedik'te tipografi renmis Tokatl Ab-gar Tibir,
1567 ylnda Istanbul'da bir Ermeni matbaas kurdu. Oxford'da
Balliol Koleji mezunu Sefalonyal Nikodemus Meta-xas da
Ingiltere'den ithal ettii makine ve teknikle 1627 ylnda . bir Rum
matbaas kurdu. Rum ve Ermeni matbaaclara da Musevi
matbaaclarla ayn kstlamalar getirilmisti.
Italya'da XVI. yy basnda Arapa bask yapan matbaalar ku309
KESITLER
ruldu. Bu matbaalarda Dou'daki Arapa konusan Hristiyan-lar'a
Incil'ler, dua kitaplar ve baska dini yaynlar baslrd. "Horologium
Breve" bugne kadar gelen Arapa harflerle baslms en
eski kitaptr ve 1514 ylnda Kilise devletlerinde, Fano'da baslms
bir Hristiyan dualar kitabdr. Dini olmayan baz kitaplar, Ibni
Sina'nn tp kanunu, corafya eserleri ve 1538'de Paris'te Arapa
bir dilbilgisi kitab baslmstr. Klasik Arap metinleri
doubilimcilerin ortaya kmasyla daha ok sayda baslmaya

baslamst. Bunlar arasnda Ortadou lkelerinin zel kitaplklarna

girenler de olmustur.
Ancak XVIII. yy basnda Ortadou'da Arapa harflerle bask
yaplmasna izin verilmistir. 1721 ylnda Osmanl elisi olarak
Paris'te bulunan babasnn yannda olan Said Efendi adl bir gen
bu imi baslatmstr. Matbaann ve yararlarnn nemini fark
eden Said Efendi, Trkiye'ye dndnde, baskentte bir matbaa
kurmak iin sadrazamn desteini almaya urasmstr. Said
Efendi, mesleki ve tutucu muhalefete ramen bunu basarmstr. Ilk
Trk matbaasnn kurucusu ve mdr Ibrahim Mteferrika ile
isbirlii yapt. Mteferrika Macaristan'da domus, Mslman
olmus ve Osmanl devleti hizmetinde alsmst. Mteferrika ile
Said Efendi yazdklar matbaann faydalarn anlatan raporu
sadrazama verdiler. Umulmadk bir destek geldi. Baskent mfts
ve Imparatorluun Mslman hiyerarsisinin bas dini konular
hari Arap harfleriyle Trke kitap baslmas iin fetva verdi.
Kuran, hadisler, Seriat ve Kuran fkhlar baslmas yine yasak. 5
Temmuz 1727 tarihinde Trk matbaasnn kurulmas ve Trke
kitaplar baslmas iin padisah ferman yaynland. Baslangta
makineler ve gereler sehirdeki dier Hristiyan ve Musevi
matbaalardan saland, Musevi dizgicilerden yardm alnd. Sonra
da, Arapa matbaalar bulunan Hollanda'da Leiden ve Paris basta
olmak zere Avrupa'dan maki310
KULTUR
neler ithal edildi. 1729 ylnda ilk kitap olarak iki ciltlik" bir szlk
basld. Szln ilk cildinde padisahn matbaa kurulmasna
izin veren ferman, seyhlislamn matbaann caiz olduunu
belirten fetvas, imparatorluun iki bas kadsnn onay belgeleri
ve matbaann faydalarn anlatan bir yaz bulunuyordu.
1745 ylnda Ibrahim Mteferrika ldnde, dilbilgisi, askeri,
corafya, matematik ve tarih konularnda on yedi kitap baslmst.
Hem kitap says hem de bask adedi ok azd. Ilk iki kitap biner,
ncs bin iki yz ve dierleri de bes yzer adet baslmst. Bu
kitaplar, Islam dnyasnn entelektel yasamnda yeni bir an
baslangcn gsteriyorlard.
Ortadou Islam uygarlnn bulunduu en doruk nokta, insan
uygarlnn o zamana dek ulast en yksek noktayd. O
sralarda esitli konularda Islam uygarlndan nde olan ileri ve
gelismis Hint, in ve daha az olmak zere Avrupa uygarlklar da
vard. Ne var ki, tm bunlar temelde yerel ve en fazla blgesel
uygarlklard. Islamiyet, dnyadaki tm halklara kendilerine
emanet edilen evrensel dorular ve Allah'n son szn
getirmekle ykml olduklarna inanan ilk din deildi. Ancak tek
rk, blge ya da kltrn snrlarn asarak dini bir uygarlk
yaratan ve bu hedefe ulasma yolunda ok ciddi ilerlemeler
gsteren ilk toplum Mslmanlar'di. Islam dnyas, Or-taa'da
uluslararas ok rkl, ok uluslu, polietnik ve ktala-rarasyd.
S. D. Goitein, Islam dnyasnn yer ve zaman asndan bir "ara
uygarlk" olduu doru tepsini yapmstr. Gney Avrupa'da, Orta

Afrika'da, Gney, Gneydou ve Dou Asya'daki ds snrlar tm

bu yerlerin zelliklerini kucaklyordu. Antik ~ a ile modern a
arasnda bulunmas nedeniyle zamanlar aras bir uygarlkt. Musevi
ile Hristiyan ve Avrupa ile Helenistik gemisi paylasyor, onu uzak
lke ve kltrlerin zellikle311
KESITLER
riyle zenginlestiriyordu. Helenistik antik adan modern alara
uzanan yollarda Yunan ya da Latin Hristiyanl'ndan ok
Araplar'n Islam uygarl, modern ve evrensel uygarla doru
ilerleme yolunda umut veriyordu.
Ortadou Islam uygarlnn, gc, yaratcl ve enerjisi azalrken,
o zamana kadar fakir, gsz ve renksiz olan Hristiyan
Avrupa'nn gc artmaya baslamstr. Bu kaybn hzla fark edilip
nedenlerinin arastrlmas ve eski ihtisamn tekrar kazanma istei
Ortadou uygarlnn bundan sonraki gelisimine glge
dsrmstr.
312
189'da Sveys Kanal'mn als.
1893'te Petit Journal adl
Bir Fransz gazetesinden,
Msr'da hami olarak
bulunan ingilizlere bir
gnderme.
1917'de Kuds'ten kan Avusturya askerleri. 1947'de
Kuds'teki Ingiliz mandasnn son gnleri
iye Cumhuriyeti'nin kumcusu Mustafa
al Atatrk.
Atatrk, 1928'de Istanbul'da Latin harflerini
retiyor.
\>%.
t
ie Araplarn Osmanl ynetimine kars ayaklanmas.
1853'te padisahn yeni mekan olan
Dolmabahe Saray.
Davd Roberts'in Kahire'de ipek rccadar
tablosu.
1907'de Istanbul'da Sukan Ahme Meydan'nda Avrupal ve Trk kadnlar.
Mekke'deki Byk Cami ve Kabe.
Kahire'de bir camide namaz klan
Mslmanlar.
1979'da Tahran'da Ayeullah
Humeyni taraftarlarnn gsterisi.
1979'da Iranl kadnlar yeni bir
Islam olusumu oylarken.
Suudi Arabistan'da Bedeviler.
XX. yy'da Ortadou'nun kaderini deistiren
petrol.
"^

Istanbul,-I988.
5. KISIM
Modern a
14. BOLUM
MCADELE
Ortadou'da modern an baslangcn, dnyann her yerindeki
gibi, Bat'nn etkisiyle, daha net bir biimde de Avrupa
emperyalizminin ortaya kmas, yaylmas ve yol at deisikliklerle
anlatmak bir gelenek olmustur. Bu etkinin baslangcna
iliskin farkl tarihler kabul edilmistir. Kimilerine gre,
1798'de Fransz ordusunun Msr'a girmesi; kimilerine gre de
galip Rusya'nn malup Osmanl mparatoriuu'nu imzalamak
zorunda brakt ykc Kk Kaynarca Antlasmas; kimilerine
gre ise l83'te Trkler'in Viyana kusatmasndaki son basarszlklar,
bu srecin baslang tarihidir.
Mslman uygarl, kendisini din ile tanmlyordu. Islam hukukunun
ve Mslman bir hkmetin egemenliindeki lkelerin
tm yani uygar dnya Dar l Islam'd (Islam'n Evi) olarak kabul
edilmisti. evrelerindeki henz Mslmanl benimsememis ya
da Mslman egemenliine alnmams kafirlerin yasad yerler
de Dar l-Harb (Savas Evi) olarak grlyordu. Corafi ve tarihi
belgelerdeki Mslman grs, Islam snrlan dsndaki yerler
arasnda ak bir fark olduunu ifade etmektedir. Islam
dnyasnn dou ve gneyinde bulunan yerlerden bazlarnda
faydal seyler renilebilecek uygar kisiler yasarken, bazlarnda
da barbarlar yasyordu. Ama bunlar hem din olarak Islamiyet'e,
hem de dnya devleti olarak Islam halifeliine rakip olamazlard.
Aralarnda hem uygar hem de barbarlar bulunan bu kafirleri Islam
dnyasna kazandrabilecekleri kisiler olarak kabul ediyorlar ve
bunun kanlmaz olacan dsnyorlard.
315
MODERN AG
Douda bir tehdit bulunmuyordu. Islam dnyas iin Hindistan
ve in'deki byk uygarlklar, nemli bir tehdit olusturmamslar,
hatta hi kars karsya da gelmemislerdi. Doudan Moollarla
gelmis olan putperest istilas ok etkili olsa da, zaman iinde
fatihlerin ihtidalar ve asimile olmalar nedeniyle bir sorun
olmams, hatta Islam dnyasnn nemli bir paras haline
gelmislerdi.
Batda, yani Islamiyet'in kuzeybat snrndaki Yunan, Latin ve
Hristiyan Avapa blgesindeki durum ok farklyd. Mslmanlar
iin burada onlarnkine benzer bir grevi olan ve rakip grdkleri
bir dnya dini vard. Rakipleri de Allah'n son vahyine sahip
olduklar ve bunu tm insanla yayma grevini stlendikleri
inanandaydlar. Hristiyan dnyasnda da Islam dnyasndaki gibi,
bu inancn yaylmas iin pek ok yntem kullanld gibi, bu
uurda savasan byk krallklar ve imparatorluklar kurularak
askeri ve siyasi destek de salanmst. Sonrasnda da Hristiyan
baslca kafir, Hristiyan Avrupa ise Dar l-Harb'n en nemli

simgesi haline geldi. Mslmanlar, Bizansllar eski Yunan ve

Hristiyan Roma'nn miraslar kabul ettiklerinden onlara bir
lde sayg duyarlar ama onlardan korkmazlard. nk Bizans
ile Islam dnyas arasndaki sregelen uzun iliski srecinde
Bizans srekli geriler durumdayd ve 1453'te Trkler tarafndan
Konstantinopolis (Istanbul) alnncaya dek srmst. nceki
yzyllarda Mslmanlar, Bat ve Kuzey Avrupa'daki barbar
kafirlerden korkmamslar ve onlara sayg da duymamslard.
Onlar tehdit olarak grmemis, klelikten baska bir ise yaramayan
kaba ve ilkel insanlar olarak grmslerdi. Bu grslerinin
deismeye baslamas, Hristiyanlar'm kars saldrs, Gney Italya
ve Iber Yarmadas'm yeniden ele geirmeleri, Hal seferleriyle
Hristiyan ordularnn Le-vant'a girmeleri ve Hristiyanlk iin
kutsal olan yerleri almak
316
MCADELE
zere sonusuz abalaryla olmustu.
Mslmanlar, bu iki dnya sistemi arasndaki uzun mcadelenin
ilk bin ylnda genellikle stn gelen taraf oldu. Hallarn
Levant'a lerinden sonra geici, Portekiz, Ispanya ve Sicilya'y
kaybedislerinden sonra da srekli olan bir gerileme olmustu. Bu
gerilemenin telafisi de Trkler'in Gneydou Avrupa'ya i ve
yeni bir Mslman devletinin Hristiyan topraklarnda kurularak
bir dnem Avrupa'nn kalbini tehdit edisi olmustu.
Islam dnyas ile Avrupa arasndaki kltrel ve toplumsal
iliskiler Hal Seferleri'nden nce baslams, Hallar'dan sonra,
daha da gelisip yaygnlasmstr. Islamiyet'in Dou Akdeniz ve
Asya'daki eski uygarlklardan ald ve deistirip uyarladklar ile
kendi yarattklar Avrupa'ya nemli katks olmustur. Ortaa
Avrupas, gelismis ve ilerlemis Akdeniz Islam dnyas uygarlndan
birok sey renmistir. Bunlardan yalnzca birka
Avrupa'da unutulduu halde Mslmanlarn koruyup gelistirdikleri
Yunan bilimi ile felsefesi; in kad ile Hint rakamlar;
pamuk, seker, portakal, limon ve baska birok bitki yetistirme
yntemidir.
Avrupallar, Islam dnyasna uzunca bir zaman yalnzca maddi
ve teknik baz katklarda bulunmustur. Sanat, edebiyat, bilim ve
felsefe alanlarnda Ortaa Avrupas'nn, Mslmanlara verecek
bir seyi yoktu. Olsa bile Mslmanlar nyargl olarak, aslms bir
din ile ilkel bir toplumdan gelecek dsnceleri kabul etmezlerdi.
te yandan Avrupallar'n Mslmanlarn faydal bularak
benimsedikleri birok sey reten el becerileri vard. XV. yy'da
Ortadou'da zaman len saat, grs artran drbn ile teleskop
biliniyordu. Bunlar oraya daha nce gitmis olmas mmkndr.
Avrupa'dan alnan baz besin bitkileri vard. rnein, bugn de
Arapa ve Trke'de fasul317
MODERN A
ye iin Italyan kkenli adlar kullanlmaktadr. Amerika kesfedildikten
sonra, aksi ynde gidenlerden az olsa da Bat'dan ithal

edilen besin maddeleri ve bitkilerde arts olmustur. Bunlardan

bashcalan domates, msr, patates ve en nemlisi de ttndr.
Islam dnyasnn yasam ve de lmne Bat'nn en nemli etkisi
silah ile olmustur. Hal Seferleri'nde istihkam yapmnda
kullanlan Frenk savas tutsaklan yeteneklerini efendilerine
retmislerdi. Halifeye yazd bir mektupta Selahaddin Hallar'dan
ald limanlarda Avrupal tccarlarn olmasna gereke
olarak "aralarnda savas silah getirip satmayan tek kisi olmad
iin onlardan faydalanldm belirtir."1 Bu gelenek Hal Seferleri,
Osmanhlar'n ilerleme ve gerileme dnemlerinden modern
zamanlara kadar kesintiye uramadan srmstr.
Silah ticareti kilise ve devlet tarafndan durdurulmak istenmistir.
Devletler birbirlerini bu ticarete izin vermek ve onu tesvik
etmekle sulamslardr. Bu konuda kilisenin tavn ok akt. XVI.
ve XVII. yy'daki papalk fermanlannda sunlar yazlmstr:
"Trkler'e, Magripliler'e ve baska Hristiyanlk dsmanlarna
silah, tel, demir, kalay, pirin, bakr, kkrt, gherile, at, top ya
da silah ve saldn aralar yapmak iin baska esya, halat, kereste
ve denizcilik gereleri ve baska yasaklanms seyleri satanlar
aforoz edilecektir."2 Ancak hem ticaretin kendisi hem de, onu
engelleme abalar son bulmamsr.
Sphesiz Bat'dan ithal edilen en nemli silahlar, sahra ve
kusatma toplan ile tfek gibi atesli silahlar olmustur. Baslangta
bu kafir sahlanna kars direnilmisse de, bu silahlar Osmanllar
tarafndan yaygn biimde kullanlmstr. Osmanllar bu sayede
Ortadou'daki teki Mslman rakiplerine kars nemli bir
stnlk elde etmislerdi.
Tarihte baska dnm noktalann kesin olarak belirlemedeki
zorluk, Islamiyet ile Hristiyan dnyalan arasndaki g ilis318
MCADELE
kisi asndan da geerlidir. Bu gibi deisikliklerde, yen dzenin
baslangc, her zaman onu aka grnr yapan dramatik
olaylardan daha nce olmus ve eski dzen, ortadan kaldrldktan
sonra da islerliini korumustur. Bu "dnm noktalan" tarihin
gerei olmaktan ok, tarihinin belirlemesi olarak, belirli
llerde yapay ve keyfi olsalar da, Larihi tartsmalara yardmla-n
asndan ok nemlidirler. Islam dnyas ile Avrupa arasndaki
deisen iliskileri belirleyen nemli pek ok olay iinden XVII. yy
sonlarndakileri deerlendirmek yerinde olacaktr.
Viyana surlarn kusatms bekleyen Trk ordular altms gnn
ardndan 12 Eyll l683'te ekilmeye basladlar. Trklerin
Viyana'yi almak zere ikinci kusatmalar ve yenilgileriydi. Iki
kusatma birbirinden ok farklyd. 1529 ylnda Kanuni Sultan
Sleyman'n ordular ilk kez Viyana surlarna gelmisler, tm
Gneydou Avrupa'y ele geirmisler ve Hristiyan dnyasn
tehdit eden yzlerce yllk fetih dalgasnn zirvesindeydiler.
Trkler'in dzenli olarak geri ekilmislerdi ve kesin bir yenilgi
yoktu. Kusatma ile Habsburg ve Osmanl imparatorluklar arasnda,
Macaristan' dolaysyla da Orta Avrupa'y hakimiyet altna

alma mcadelesinin verildii yz elli yllk sre baslamst.

Ancak ikinci kusatma ile beraberindeki yenilgi ok daha farklyd.
nk Trkler'in yenilgisi tartsmasz olarak kesindi. Trk
ordular Viyana'dan ekildikten sonra baska yenilgiler de gelmis,
birok eyalet ve sehir kaybedilerek Osmanl ordular bozguna
uratlmst.
26 Ocak 1699'da Karlofa Antla smas imzaland. Bu anlasma
ile yalnzca Osmanl ve Habsburg imparatorluklan arasnda deil,
genel anlamda Hristiyan ve Islam dnyalan arasnda yeni bir
sre baslams oldu. Deisimi antlasmann hkmlerinde ve
pazarlklarnda grmek mmkndr. Osmanlar asndan ok yeni
bir diplomasi sreci baslamst ve ilk Avrupa'ya
319
MODERN AC
leri iin anlaml bir antlasmayd. ok ciddi bir pazarlk yoktu,
yalnzca zafer kazananlar yenilenlere sartlar ne srmst. lk
olarak l606 ylnda Zitvatorok'ta dsmanla esit kosulda grsms
yapmslar ama Karlofa'da daha dramatik bir deisiklik olmustu.
Osmanllar savas alanmdaki kesin yenilginin ardndan, bars
antlasmasn zafer kazanan dsmanlarnn belirledii sartlara gre
imzalamslard. Yeni bir taktik olarak, malubiyetlerinin
sonularn hafifletmek zere hem onlar iin araclk yapacak hem
de yakndaki komsularnn glerini dengeleyecek, zellikle
Ingiltere ile Hollanda olmak zere Bati Avrupa devletlerinden
yardm istediler. Yeni askeri iliskilere dayal bu diplomasi daha
sonraki yzyllara rnek teskil etmistir. Viyana yenilgisi, Karlofa
Antlasmas ile mhrlenerek Mslmanlar iin Hristiyan gc
karssnda neredeyse kesintisiz ve uzun bir gerileme dneminin
baslangc olmustur.
Osmanllar da durumun farkndaydlar. Yzyl basnda bir
Trk tarihisi sunlar yazmstr: "Bu, Osmanl devletinin kurulusundan
beri benzeri grlmemis lde byk bir yenilgiydi."3
Yenilginin hemen ardndan nedenlerinin tartslmas nemli bir
noktayd. Islami ykselisin ilk gnlerinden itibaren, Islam dini ve
siyasi grsnde, dnyann ve devletin eksik taraflann tartsmak
nemli bir gelenekti. Ancak ilk defa tartsmada "biz" ve "onlar"
yer alyordu. Eskiden, hep zafer kazanan Islam ordularn malup
eden bu "kafirlerin" nasl yendikleri ve onlara neden yenildikleri
tartslyordu. Bu tartsmaya XVIII- yy baslarnda Osmanl resmi
evrelerinde basland, uzunca bir zaman da Osmanl subaylar,
memurlar ve entelektellerinin dar evresinde kald. Halkn
byk blm, ounlukla da i eyaletlerde yasayanlar dnyann
deisen durumundan habersiz kaldlar. Tartsma zamanla st
snftaki halk arasnda ve Hristiyan dnyasnn karssnda uzunca
bir sre Islamiyet'in silahsrl320
MCADELE
gn yapms olan Trklerden tm Mslman dnyasna yayld.
Bu deisim, nce Rus, sonra Bat Avrupa ordularnn ilerlemeyi
srdrmeleri, ok fazla Mslman toprann Avrupa

egemenliinde girmesi ve Islam lkelerinin aleyhine olan ticari

gelismelerle gleniyordu. Ortadou pazarlan, Bat'nn verimli
retimi ve Bat smrgelerinden ucuza malolan ucuz tekstil ve
baska rnlerle dolduruyordu. Eskiden Ortadou'nun Ba-t'ya
ihra ettii pamuk, kahve, seker gibi rnleri artk smrgelerden
salanarak Batl tccarlar araclyla Ortadou'ya ihra
ediliyordu.
XVI. yy basnda Iran'da Safevi hanedan Osmanllar karssnda
yenildii halde, iki yzyldan fazla egemenliine devam etmistir.
Bu dnemde; Osmanllarla askeri, siyasi ve dini mcadelenin
srmesi, Siiliin Iranllar'n ounluk dini olarak kabul edilmesi,
Orta Asya ve Hindistan'daki Mslman lkelerle yeni bir iliski
dzeninin gelismesi, Avrupa ile ticaretin ve onunla birlikte Iran'a
kars Avrupa ticari ve siyasi rekabetinin artmas gibi birtakm
nemli deisiklikler olmustur. Safevi dneminde zellikle resim,
mimari ve sanayi sanatlarnda nemli gelismeler olmustur. Safevi
devleti ve toplumu bu gsterisli grntsnn ardnda hzla
ryordu. Bu durum Iran'n XVIII. yy basnda bat Osmanl,
dou Afgan ve kuzey Rus istilasna uramasyla aa kt.
Zamanla Ortadou Mslman devletleri arasndaki rekabet
kuzeydeki iki byk Hristiyan devletin, Avusturya ve Rusya'nn,
tehdidinde kalmaya baslad. Her iki devlet savaslarla Osmanl ve
Iranllar'dan ciddi toprak ve avantajlar saladlar. Avusturya ilk
olarak, daha nce Trkler'e kaptrdklar es-^ ki Avusturya ve
Macaristan topraklarn geri ald. Avusturyallar, Balkan
yarmadasnda ok ilerlemediler ama Tuna'nn azna kadar seyir
hakkn kazandlar ve Istanbul'un yolu saylan
321
MODERN AG
Morava vadisine girdiler.
Moskova gcnn gneye doru ilerlemesi ok daha nemliydi.
XVIII. yy'da Rus Imparatorluu'nun gneye doru ilerlemesinde
yeni bir asama baslams ama ilk baslarda ok.basarl
olmamst. 1710 ylnda Prut Nehri'ni geerek Osmanl Imparatorluu
'na saldran Ruslar, geri ekilmek ve ele geirdikleri
yerleri terk etmek zorunda kalmslard. Iran'daki karsklktan
faydalanmak isteyen Ruslar, 1723 ylnda Kafkasya blgesine
girerek, Derbent ve Baku sehirlerini' aldlar. Bu sefer Osmanllarla
birlikte hareket etmislerdi. Osmanllar kuzeydeki gibi dou
snrlarnda da Rus ilerlemesini engellemek isterken, Iran devleti
paralanacaksa bir pay almak istiyorlard ama Rus-lar'n basarlan
ksa srd. Askeri komutan Nadir Han'n basarl liderliindeki
Iran hzla toparland. Bat ve doudaki zaferlerinin ardndan,
1736'da hkmdar ldkten sonra sah olan Nadir Han,
Osmanllar', Ruslar' ve Afganllar Iran'dan att ve yeni yerler
fethetti.
Iran ve Osmanl ordularnn kazandklar basarlarna karsn,
Islam devletleri ve Avrupal rakipleri arasndaki gler dengesinde
ak bir deisim oluyordu. Bu durum XVIII. sonlarna
doa iki tarafa da anlaslmst. 176& ylnda Osmanl Imparatorluu'na

saldran Ruslar, bu defa byk bir stnle sahipti.

Rus ordulan nlerindeki herseyi yok ederken, Rus donanmas da
Avrupa evresinden dolasarak Akdeniz'e girerek Suriye ve
Anadolu kylarn tehdit etti.
Kk Kaynarca Antlasmas (1774) ile sonlanan savas Osmanllar
iin ok byk bir yenilgi, Avrupa ile Ortadou arasndaki
iliskiler iin de bir dnm noktas oldu. Bu durum, Rus
ariesi II. Katerina tarafndan "Rusya'nn esini yasamad bir
zafer" seklinde anlatlmstr.
Bu antlasma ile Rusya'nn salad kazanlar toprak, ticaret
322
MCADELE
ve etkinlik olmak zere gapta inceleyebiliriz. Rusya'nn ald
topraklar az olmasna karsn, stratejik neme sahipti. XVIII. yy
baslarnda Azak' alan Rusya, o zamana dek tamamen TrkMslman denetiminde bulunan Karadeniz'in kuzey kysnda bir
kprbas elde etmisti. Rusya, Kk Kaynarca Antlasmas ile
Krm Yanmadas'nn dou burnunda Ker ve Yenikale limanlar
ve Dinyester Nehri aznda Klbururi kalesi olmak zere nemli
iki blgeye daha sahip oldu. Artk, yzyllardr Osmanl
hakimiyetindeki Tatar Hanl olan Kirim yarmadas da bamsz
olacak ve Tatar Han ile ona bal olan Karadeniz'in kuzey
kysndaki beylikler, Osmanl denetiminden ve etkisinden
karlacakt. Bu sayede Ruslarn ilerleyisi ve 1783'te Krm'n
ilhak yolu alms oldu.
Bu sre ok nemli bir deisiklie neden oldu. Trkler
Avusturya ile olan nceki savaslardan sonra baz Avrupa
eyaletlerinden ekilmislerdi ama ounluu nfusu Hristiyan
olan yeni fetihlerdi. Ancak Krm'n durumu ok farklyd. Tatar
olarak bilinen Krm halk aslmda Trke konusan Mslmanlar'di.
XIII. yy Mool fetihlerinden, belki de ondan da nceden
beri orada yasyorlard. Ilk defa eski bir Mslman halk ile
topra Hristiyan fatihlere verilmesi Mslman gururu iin ok
ciddi bir darbeydi. Krm Tatarlar'nn Rus denetimine girmeyerek
bamsz olmalar bir lde bu kk dsrc durumun
telafisiydi. te yandan sultan Tatarlar'n hkmdar olmasa da,
halife olarak zerlerindeki dini otoritesini srdryordu. Ancak
Tatar bamszl da Osmanllarn dini yetki alannda kalmalar
da pek uzun srmemistir.
Kk Kaynarca Antlasmas ile Ruslar ticari avantajlar da kazanmslard. Rusya Karadeniz'de ve Boazlar yoluyla Akdeniz'de
seyir zgrln ve Osmanl Imparatorluu'nun Avrupa ve Asya
eyaletlerindeki deniz ve kara ticaretini elde etmisti.
323
MODERN A
Bu durum, tm Avrupa devletlerinin XIX. yy'da Osmanl Impa ratorlu'na ticari leri iin nemli bir adm olmustu.
Ruslarn salad nc avantaj, Osmanl topraklar iinde
g ve etki elde etmeleri olmustu. Tuna'nn Eflak ve Bodan
(Romanya) prensliklerinde Rusya'nn zel statsnn tannmas

bunlardan en nemlisidir. Ilkesel olarak Osmanl hakimiyetindeki

bu iki eyalet artk bir lde i zerklik ve Rus etkinlii elde
etmisti. Rusya eer isterse, Osmanl sehirlerinde elilikler ama
hakk kazand. Bu da Batl devletlerin uzun sredir istedikleri
ama elde edemedikleri nemli bir ayncalkt. Istanbul'da bir Rus
kilisesinin yaplmas ve "her trl kosulda ye, ni kiliseyi temsil etme hakki" (7. madde) kk gibi grnen
; nemli bir dnd.
t Halife olarak Osmanl hkmdarnn Tatarlar zerindeki dini
otoritesi etkisizdi, ama karslnda Rus ariesine verilen dn
iin ayn sey geerli deildi. Antlasma metnin yalnzca tek bir
Rus kilisesi ile snrl olmasna karsn, kilise adna tem-sil hakk,
kk bir yorumla, Osmanl sultannn Ortodoks Hristiyan
tebaasmn tmne mdahale hakk olacak sekilde genislemistir.
1783 ylnda Krm'n ilhakyla Ruslarn yaylma politikalarndaki
yeni asama baslad. Buradan Karadeniz'in kuzey kylarnda
iki ynde de yaylan Ruslar, daha nce Trkler'in, Tatarlar'n
ve teki Mslman halklarn yasadklar lkeleri ele geirdiler.
1785 ylnda, douda Kafkasya'da bir Kafkas imparatori
luk eyaleti kurarak blge halk ve beyleri zerindeki egemen' liklerini glendirdiler.
Bu durum Osmanl Imparatorluu ile bir savasa neden oldu.
Trkler, 1792 ylnda savasn sonunda Tatar Hanl'nn ilhakj
n ve iki imparatorluk arasnda snr olarak Grcistan'daki Kuban
rman kabul ettiler. 1795 ylnda eski Tatar topraklarnda
324
MCADELE
Odessa liman sehrini kuran Ruslar, Trkler ile bir kez daha savastktan
sonra 1812 ylnda Osmanilar'm Besarabya eyaletini
ilhak ettiler. Mslmanlarn Karadeniz'deki yzyllardr sren
egemenliklerini son erdiren Ruslar, Osmanl Imparatorluu 'nu
doudan ve batdan skstrmslard.
Ruslar, 1794 ylnda Kaar hanedannn iktidarda olduu Iran'
da tehdit ediyorlard. lkede bir lde otorite ve birlik salayan
Kaarlar, Ruslar'a kaptrlan Kafkasya topraklarn geri almak iin
urastlar ama bunu basaramadlar. Iran'n isgal edilmesi
nedeniyle, eski Grcistan Hristiyan krall halknn bir blm,
Mslman fethine kars Rusya'dan koruma istediler. 1801 Ocak
aynda, ar tarafndan Grcistan'n Rus Im-paratorluu'na ilhak
edildii akland. Bu olaydan sonra, 1802 ylnda Grcistan ile
Hazar Denizi arasndaki Dastan, Rus korumas altnda yerel
prenslerin olusturduu bir federasyon oldu. Kk bir Grc
krall olan Imeretya da 1804 ylnda ilhak edildi.
Bu gelismelerin ardndan Rusya'nn Iran'a saldrmas iin yol
alms oldu. 1804-1813 ve 1826-1828 yllar arasnda iki RusIran
savas yapld. Bu savaslarn sonucunda Ruslar, ksmen yerel
hkmdarlardan, ksmen de Iran'dan, ileride Sovyetler Birli-i'ne
bal Ermenistan ve Azerbaycan olacak yerleri aldlar.
Rusya, 1828 ylnda Iran ile imzalad barstan bir ay sonra
1821 ylnda, bamszlk savaslarna baslams olan Yunan-llar'a

destek olmak zere Osmanl Imparatorluu'na kars savas at.

Ruslar 1829 ylnda Edirne'ye girerek nemli avantajlar elde
ettikleri bir bars antlasmas imzalatabildiler. Rusya, iki
imparatorluk arasndaki Balkan ve Kafkas snrlarnda nemli
^kazanlar elde etti, ayn zamanda da, Tuna prensliklerinin iislerinde
etkili oldu ve tccarlar ile deniz ticareti haklarn tekrar
onaylatt.
325
MODERN AG
Ruslar gneye Ortadou'ya doru ilerlemeye devam ederken,
Bat'da yeni bir tehdit ortaya kyordu. XV. yy'n ortalarndan
sonra Avrupa, karadan Rusya'ya, Bat Avrupa'dan denize doru
ilerliyordu. Islam'a kars Bat'da ve Dou'da ilerleme fetihlerle
tekrar baslams, Tatarlar'dan Rusya, Araplar'dan Ispanya ve
Portekiz alnmst. Bu fetihlerden sonraki kars saldrlar, savas
dsman topraklarna gtrd. Ruslar gneye ve douya doru
Asya'ya girdiler, te yanda da Mslman Araplar'dan ve
Magripliler'den yanmadalarn kurtaran Ispanyollar ve Portekizliler
eski efendilerini Afrika'ya ve daha da ilerilere srdler.. Byk
kesif yolculuklar biroklar iin dini mcadele, Hal Seferleri'nin
devam ve ortak Mslman dsmana kars tekrar bir fetih
imiydi. Portekizliler Asya sulanna girdiklerinde, baslca
dsmanlan kendilerini durduramayan Osmanl Imparatorluu,
Msr, Iran ve Hindistan'n Mslman'hkmdarlany-d.
Portekizliler'in ardndan Bat Avrupa'daki teki denizci milletler,
Ispanyollar, Franszlar, Hollandallar ve Ingilizler geldiler ve Afrika
ve Gney Asya'da XX. yy'a kadar srecek bir Bat Avrupa
hegemonyas olusturdular.
Bat Avrupa'nn Portekizliler'in ilk imlerinden sonra,
Gney Asya'daki etkinlikleri genellikle denizcilik ve ticaretle
ilgiliydi ama sonralar siyasi bir egemenlik kurulmas yoluna gidilmistir.
Bu durum o zaman bile Hindistan, Gneydou Asya ve
Dou Afrika ile snrlyd ve Ortadou bundan dolayl olarak
etkileniyordu. Batl devletler Ortadou ile byk oranda ticari
olarak ilgileniyorlard. Istanbul'daki Ingiliz eliliini XIX. yy
baslarna dek blgede Ingiliz ticaretinin nemli arac olan resmi
Levant sirketi isletip finanse ediyordu.
Ortadou, Asya'da Hollanda ve Ingiliz gcnn glenmesiyle
iki taraftan Bat Avrupallarla kusatlmst. Bu gelisme, Kzldemz
ve Basra Krfezi'nden geen baharat ticaretinin byk
326
MCADELE
oranda azalmasn Portekizliler'in daha nce Afrika'nn evresini
dolasmalarndan daha ok etkilemistir. Avrupa imparatorluklarnn
Asya ve Afrika'daki egemenlikleri henz dorudan
Ortadou'ya ulasmyordu ama blgenin stratejik yollarndaki Bat
ilgisi giderek artyordu. Fransasz devrimi ve Napolyon savaslarnn
global zellii bu dsncelere yeni bir islerlik getirdi.
Bat mdahalesi, Franszlar ile Ingilizler'in mcadeleleri ve her iki
lkenin Ruslar'a kars duyduu endise ile Ortadou'nun

merkezine tasnd. Artk Trkler yalnzca Rusya ve Avusturya ile

deil, Ingiltere ve Fransa'nn da aralannda olduu drt devletle
urasmak zorunda kalmslard.
Hal Seferleri'nin ardndan Ortadou'ya dzenlenen ilk askeri
sefer Fransa tarafndan gereklestirildi. 1798 ylnda General
Bonaparte komutasndaki bir ordu o zamanlar Osmanl eyaleti
olan Msr'a girerek lkeyi kolayca ele geirdi ama Fransz isgalini
Filistin'e kadar genisletme imi basarl olmad. 1801 ylnda
Franszlar Msr'dan ekildiler. Bu sonu, Msrllar'dan da,
Trklerden de kaynaklanmyordu, mcadele Fransz ve Ingiliz
gleri arasndayd. Yerel elerin etkisi bunlara aranla daha azd.
Ksa sren Fransz isgalinden sonra, Msr tekrar Trk ynetimine
girdi. Fransz isgali ile Bal bir devletin kk bir ordusunun bile
Ortadou'nun nemli topraklarndan birini kolayca ele
geirebilecei anlasld. Ayrca Franszlarn Msr'dan ks yine
yalnzca baska bir Batl devletin onlar kartabileceini gsterdi.
Bu ifte ders, daha sonralar ok kt sonular dourabilecek bir
durumu isaret ediyordu.
Bat Avrupa lkeleri, XIX. yy'n ilk yansnda Ortadou'da
daha ok ticaretle ve diplomasiyle, zellikle de kendi aralarndaki
rekabetlerle ilgilendiler. Ortadou'daki etkinlikleri, genellikle
iislerine nemli oranda mdahale gerektiriyordu ancak merkezi
topraklara saldrmyorlar, blgeyi kenarlarndan ke327
MODERN AG
mirmekle yetiniyorlard. Franszlar, Ruslar ile Trkler arasnda
imzalanan Edime Antlasmasndan bir yl sonra, 1830 ylnda, o
zaman Osmanl hakimiyetinde zerk bir hanedann ynettii
Cezayir'i isgal ve ilhak ettiler. O sralarda Ingilizler de Arabistan
civarna yerlesiyorlard. 1839 ylnda, Hindistan yolundaki nemli
bir kmr ikmal istasyonu olan Aden isgal edildi. Benzer stratejik
ve ticari endiselerle Ingilizler de Basra Krfezi'ne yerlestiler.
1853 ylnda yerel hkmdarlarla yaplan antlasmayla bu
yerlesme tamamlanms oldu.
Ruslar, yzyln ortalarnda tekrar Osmanl Imparatorluu'na
yklenmeye basladlar ve 1853 Temmuz'unda kargasa iindeki
diplomatik bir bunalm srasnda Tuna prensliklerini isgal ettiler.
Fransa ile Ingiltere Osmanl Imparatorluu'nu destekledi.
Rusya'ya kars 1854 ylnn Mart aynda bir ittifak kuruldu ve iki
yl sren Krm Savas Paris Antlasmas ile sona erdi. Rusya
birtakm dnlerin yan sra, topraklarndan da vermek zorunda
kald. Osmanl Imparatorluunun Avrupa Birlii'ne alnmas,
toprak btnlne ve bamszlna sayg gsterilmesi kabul
edildi. Bu, Bat Avrupal mttefiklerin Trk imparatorluu
topraklarnda ok saylarda yer aldklan ilk savast. Bat ile bu
dorudan iliski ileride ok nemli deisikliklere yol at.
Ruslar Ortadou'da duraklayarak dikkatlerini Orta Asya'ya
ynelttiler ve orada ok ilerlediler. Hazar Denizi dousunda in
snrna kadar olan blge yzyllardan bu yana Buhara Emirlii,
Hokand ve Hive Hanlklar olmak zere Islam Trk devleti

arasnda paylaslmst. Bunlar askeri seferler sonunda hzla Rus

denetimine girdiler. Blgenin bir blm ilhak edilirken, kalan
blm de Rus isgali ve korumasndaki "yerel beylerin
ynetimine brakld.
Ruslar'n Karadeniz'deki etkinlikleri 1856 ylndaki bars antlasmasHIe
kstlanmst. Bat Avrupa Fransa-Prusya savasyla il328
MCADELE
gilenirken, 1870 ylnda, Ruslar bunu frsat bilerek kstlamalardan
kurtuldular. Rusya'nn Osmanllar zerindeki basklar asndan
da yeni bir dnem baslad ve 25 Nisan 1877'de savas kt.
Trkler, merkezdeki mesrutiyet krizi ve tasradaki isyanlarla
urastklar iin Rus ordularnn ilerlemesine kars koyamadlar.
Ruslar baskentten birka kilometre uzaktaki Ayastefa-nos'a
(Yesilky) kadar girerek Padisah ile ok ar bir antlasma yaptlar.
Osmanl Imparatorluu, Bat, zellikle de Ingiliz diplomasisi
sayesinde kesin bir felaketten kurtuldu. Ruslar'n Osmanllar
aleyhine yaylmas 1878 ylndaki Berlin Antlasmas ile snrland.
Ruslar, tekrar douya ynelerek 1881 ylnda ilerlemeye
basladlar ve Kafkasya'ya snr blgelerini ilhak ettiler. Rus ordular
bu on yl sresince Hazar Denizi ile Amu Derya arasndaki
yerlerin denetimini ele geirdiler. 1884 ylnda Merv'i alarak Rus
imparatorluk gcn Iran ve Afganistan'n Orta Asya snrlanna
dek genislettiler.
Dou Avrupa'dan gelen ataklarla doru orantl olarak, Bat
Avrupa da genisliyordu. 1881 ylnda Tunus'u Franszlar, 1882
ylnda da Msr' Ingilizler ele geirdi. Her iki blgede de tpk
Rus Orta Asyas'ndaki gibi siyasi sistemler ve yerli monarsiler
olduu gibi korundu. Ancak askeri isgalle birlikte genel bir siyasi
ve ekonomik denetime girdiler.
Ortadou'daki Ingiliz diplomasisi Hindistan yolundaki yabanc
tehditleri iin bir kalkan seklinde "Osmanl Imparatorlu-u'nun
bamszlm ve btnln koruma" ilkesine dayanyordu ama
saldrlar sryordu. Franszlar ve az da olsa Ruslar Osmanl
Imparatorluu'nda nemli bir yer kazandlar. 1880 ^ylndan sonra,
Ingiltere'nin en byk rakibi olan Almanya da Ortadou'ya,
giderek artan bir ilgi duymaya baslad. Alman hedeflerinin art arda
gelen Osmanl rejimleri tarafndan kabul
329
MODERN AG
edilmesi Ingilizleri huzursuz ediyordu. Alman sanayicileri ve
maliyecileri esitli dnler elde etmislerdi. Osmanl ordusu, Alman
subaylar tarafndan eitiyor ve yeniden yaplandrlyordu.
Imparatorluun Asya topraklar Alman bilim adamlar ve
arkeologlar tarafndan arastrlyordu. Berlin'i Istanbul, Halep,
Badat ve Basra yoluyla Basra Krfezi'ne balayacak olan nl
Badat Demiryolu alsmalarna 1889 ylnda basland.
Ingilizler'in baslangta geici olmasn planladklar Msr isgaline
devam etmelerinin en nemli nedeni, kuzeyden gelen
Alman tehdidi olmustur. Ayn endiselerle, 1907 ynda Iran'n

Rus ve Ingiliz etki alanlanna blnmesi iin Rusya ile anlasma

yapld. Bu anlasma, Almanya'nn Osmanl Ira'ndan douya ve
gneye daha ok ilerlemesini engellemeyi amalyordu.
1911 ylnda, Ruslar'n Iran'n kuzey eyaletlerini ele geirmeleri
yeni bir ilerleme dneminin baslangc oldu. I. Dnya Savas'run
baslayana kadarki srete, baz direnisler olsa da, Iran,
Rus hakimiyetine girdi. Franszlar da bu srada Fas'taki etkilerini
genisleterek 1912 ynda bir manda kurdular. Italya, Franszlarn
Tunus'u ele geirmeleri ve Fas'ta ilerlemeleri karssnda
telaslanarak, 1911 Eyllnde Osmanl Imparatorluu'na savas an
etti. Sonrasnda Osmanllar, Trablus ve Cyrenaica eyaletlerini
ilhak ettiler ve her ikisi de Italyan smrgesi haline
geldiler.
Artk Islami Ortadou XVI. yy'dan beri Avrupa'nn yaylmasyla
iki tarafl olarak kstrlmst. Kuzeyden Ruslar, Trkiye ve
Iran' kstrrken. Bat Avrupahlar da Afrika'nn etrafndan dolasarak
Akdeniz'i asp Arap dnyasna ulasmslard.
330
15. BLM
DEISIM
Ortadou'da Avrupa'nn siyasi ve ekonomik etkinlii ayn
dnemde byk lde artmst. Bu arts, askeri ve siyasi konulardaki
gibi ncelikle bozulan g dengesine balyd. XIX.
yy'da Ortadou, Bat ve Dou Avrupa ile karslastrldnda XVI.
yy'daki ihtisaml dnemine gre olduka gsz duam-dayd.
Bu duruma neden olan pek ok sey bulunmaktadr. Avrupa ile
iliskilerinde, Ortadou, savasn hzla yaratt karmasa ve
silahlanma gereklilii yznden artan bir maliyetle kars karsyayd.
XVI-XVII. yy'daki yksek enflasyon ekonomiyi etkilemis,
sonrasnda da fiyat artslar srmst. Ds ticaret, Gney
Afrika, Gney Asya ve Atlantik deniz ticaret yollar nedeniyle
sarslms, transit ticaretin dsmesi de Ortadou blgesinin nemini
azaltmst. Osmanl Imparatorluu'nun dousundaki lkelerle
ticaret dengesinin bozulmas, Hindistan ve Iran'a doru al-tin ve
gmsn aksnn artmas baska bir etkendi. Bu srelerin
hzlanmasnda, Ortadou'nun, nakliyat, sanayi ve tarm asndan
teknolojik olarak gelismemis olmas da byk rol oynuyordu.
te yandan toprak mlkiyeti sisteminde de deisiklikler olmustu.
Devlet, ynetim ve savas iin artan nakit gereksinimini
karslamak zere geleneksel olan askeri umar sistemini terk etmek
zorunda kalmst. Bunun yerine iltizam sistemini uygulamaya
baslamst ama bu sistemin de hem tasrada hem de merkezde ters
bir etkisi olmustu. zellikle XVIII. yy'da kyler basta olmak
zere nfusta grlen hzl azals bir dier deisiklik331
MODERN AG
tir. Trkiye, Suriye ve Msr nfuslarnn 1800'de 1600'dekinden
daha az olduu belgelerden anlaslmaktadr.
XVI. yy sonuna doru fiyatlar byk lde artmaya baslamst.
Bu durum, Amerikan altn ve gmsnn gelmesinin Ortadou'daki

ykc etkisinin bir grnmyd. Osmanl Imparatorluu'nda

bu deerli madenleri alma gc Bat'dakinden ok,
Iran ve Hindistan'dakinden azd. Iran ipei basta olmak zere, Iran
rnleri, Osmanl topraklarnda da, Avrupa'da da ok ilgi
gryordu. Ancak Avrupa'da herhangi bir Osmanl rnne byle
bir ilgi sz konusu deildi. Avrupa'ya ihra edilen baslca rnler
tahl ve tekstil rnleriydi. Eskiden genellikle retim mallanndan
olusan tekstil ticareti azalmst. Ortadou'dan Avrupa'ya yalnzca
pamuklu bez ihracat bir dnem srmstr. Artk tekstil rnleri
ve Hint kumaslarnn ihracat durmus, durum tersine dnerek,
Avrupa'dan Ortadou'ya ithalat baslanmst. Avrupa'da tekstil
rnlerinin hammaddesi, pamuk, mo-her ve ipek ounlukla
Iran'dan ithal ediliyordu. Osmanl belgelerine gre, Bat'dan altn
ve gms ithal edildii halde, para basmak iin bile lkede yeterli
deerli maden bulunmuyordu.
Bat'dan alnan yeni tahllar tarma az da olsa fayda salamst
ama yine de ekonomik ve teknolojik bir duraklama vard.
Ortadou lkelerinde Avrupa'daki tarm devrimi yasanmams ve
Avrupa sanayi devrimi hi yansmamstr. XVIII. yy ortalar-na
dek Ortadou sanayisinde gelisme grlms ama herhangi bir
teknolojik gelisme olmadan el zanaatlar ile snrl kalmstr. Silah
yapm ve gemi insas, teknolojide ilerlenmemis olmasnn en
nemli iki gstergesiydi. XVIII. yy'da Osmanl Imparatorluu,
Avrupal denizcilik mhendislerinden faydalanms ve Isve ve
Amerika Birlesik Devletlerinden sivil ve askeri amal tekneler
satn almst. Imparatorluk topraklarndaki su kanal ve yol an
gelistirmek iin de imleri olmamstr.
332
DEISIM
Ticaretle ilgili sarlar da Osmanl Imparatorluu ve leki Ortadou
devletleri aleyhine deisiyordu. Ortadou, alan ve gelisen
Okyanus yollarndan etkilenmemis, Osmanl Imparatorluu
iin baslca vergi geliri ve hammadde kayna durumundaki Iran
ipek ticareti, byk oranda Bat Avrupal tccarlann kontrol
altna girmisti. Benzer deisikliklerle Karadeniz'de de Trkler
gsz duruma dsyordu. Rus gcnn Kuzey kysnda
yaylmas nedeniyle blgedeki Dou Avrupa ticareti byk oranda
artmst. Rus tccarlar ve denizciler, Kk Kaynarca Antlasmas
ile kazandklar ticari haklar sayesinde dorudan Osmanl
tebaasyla alsmaya baslamslar ve Trk baskentine hi gitmeden
Boazlar'dan geip Akdeniz'e gitme olana elde etmislerdi. ok
gemeden teki Avrupa devletleri de kendileri iin Ruslar'm
kazandklar haklan isteyip aldlar. Karadeniz tica-retini
Avrupallar'a, zellikle de Yunanllar'a kaptran Trkler'in Avrupa
ticaretindeki paylan da ok dsmstr. Ingiltere ile ticaretleri
XVII. yy ortasnda onda bir, XVIII. yy sonunda yzde bir, Fransa
ile ticaretleri de XVI. yy sonunda yzde elli, XVIII. yy sonunda
ise yirmide bir orannda azalmstr. Bununla birlikte, Avusturya ve
Fransa basta olmak zere ithalatta byk lde arts olmus, ucuz
ve kimi zaman daha iyi olan Avrupa mallan yerli mallarn byk

blmn piyasadan karmstr.

Bu dnemde Avrupa'da Osmanl tarm rnleri, zellikle
Hristiyan Balkan eyaletleri rnleri iin yeni piyasalar almaya
baslamstr. Bu durum, Osmanl nfusu iin ciddi toplumsal sonular
dourmustur. ou Mslman olan esnaf ve zanaatkarlar,
geleneksel zanaatlarn azalmas nedeniyle niteliksiz isi haline
gelmislerdir. te yandan, iftiler, tccarlar ve nakliye-^ iler olarak
Hristiyan aznlklar iin yeni olanaklar domustur. Bunlar, ticaret
yaptklan Avrupa devletlerinin yaknlklan, tesvikleri ve bu yeni
durum sayesinde servet, beraberinde eitim,
333
MODERN AG
dolaysyla da etkinlik ve g elde etmislerdir.
Arap eyaletlerinde meydana gelen ekonomik ks Osmanl
Imparatorluu'nda olduundan ok daha da ar olmustur. Suriye,
Irak ve Msr'da hem tanm arazisi hem de nfus byk lde
azalmsr. Nfus azalmas sehirlerde grlse de, daha ok krsal
kesimde olmustur. Ayrca, sanayide de gerileme olduu
anlaslmaktadr. Sehirlerdeki zanaatkar says ve retim kaliteleri
dsms; ou byk liman da nemini yitirmistir.
Ortadou'da olusan bu deisikliklerin nedenleri arasnda
ounlukla otorite eksiklii, ksmen siyasi nedenler, bir lde
bamsz yerel yneticilerin kmas ve yerli gebelerle ithal
askerlerin tasrada yol atklan ciddi hasarlar yer almaktadr.
Ynetici askeri ve brokrat gruplar ounlukla yerel ekonomik
gelismelere ilgi gstermisler, az da olsa sarfettikleri abalarsa
Avrupa'nn ekonomik karlar yznden engellenmistir. Bu
ks bir lde ekonomik nedenlere, ounlukla da maden, su
ve kerestenin eksik olusuna balyd. Enerjinin ve yaktn azl
nedeniyle sanayinin, nakliyenin ve nemli teknolojilerin
gelismesi snrl olmustur. Ortadou, hayvan kullanmn
kolaylastran gelismis kosum teknikleri, yel ve su deirmeni gibi
ilk teknolojik gelismelerden pek etkilenmemis ve bu konularda
Avrupa'dan olduka gerilerde kalmstr.
Osmanllar'daki gerilemenin nedenleri i deisikliklerle birlikte,
Bat'daki yasanan bilim ve teknolojideki, savas ve bans
sanatlarndaki, ticaret ve devlet ynetimindeki hzl ilerlemelere
ayak uyduramams olmalardr. Trk liderler, bu durumun farkndaydlar
ve sorunun zmne ynelik birtakm dsnceleri
vard. Ne var ki yeni dsnce ve yntemlerin benimsenmesi
konusundaki byk ideolojik ve kurumsal engellerle bas edemiyorlard.
Bu konuda, nl bir Trk tarihisi sunlar sylemistir:
"Bilimsel dalga, hukuk ve edebiyat engellerine arparak k334
DEISIM
rld."1 Yeniliklere ayak uyduramayan Osmanl Imparatorluu,
Sovyetler Birlii gibi onlar tarafndan yok edilmistir.
Osmanllar ile Sovyetler Birlii'nin kaderinin karslastrmasnda
liberalizmin patlayc gleri, eski ideolojilerin iflas, eski
siyasi yaplarn kmesi ve milliyetilik gibi ideolojik ve siyasi

konular dikkat ekicidir. Tm bu konularda Ruslar da, Trkler'in

getikleri yollardan gemislerdi ve onlarn da milli tarihlerinde
yeni bir sayfa aacak bir Mustafa Kemal Atatrk'e ihtiyalar
vard.
Osmanllar'daki gerilemede farkl bir yan sz konusudur.
Ortadou'daki ekonomik gszlk, Sovyetler Birlii'ndeki gibi
merkezi denetimin asrlna bal deildi. Aksine, bu sekilde bir
denetim neredeyse hi bulunmuyordu. Ksmen tasra ve lonca
pazarlar dzeyinde baz ekonomik dzenlemeler olsa da,
Osmanllar ekonomik gcn kullanlmas ve seferber edilmesi
konusunda, Bat Avrupa'nn epeyce gerisinde kalmslar, daha ok
tketim toplumu haline gelmislerdi.
retime ynelik olarak, Bat'da merkantilizmin ortaya kmas,
Avrupa ticaret sirketleri ile onlan tesvik edip koruyan
devletlerin, gerekte pazar glerinin herhangi bir kstlama olmadan
islemekte olduu Dou'da benzersiz olan ve tannmayan
ekonomik enerjilerini yaygnlastrmalarn ve bir ticari rgtlenmeye
kavusmalarn salamstr. Artk Batl ticaret sirketi,
ticarete destek olan hkmetlerin de yardmlar sayesinde yeni bir
g olmustu. Batl tccarlar, sonra reticiler, daha sonra da
hkmetler, ekonomik g ve iradede artmaya baslayan esitsizlik
sayesinde, Ortadou pazarlarn ve sonuta en byk Ortadou
retim sektrlerini neredeyse mutlak bir denetim altna
almslardr.
Bu dnemdeki tekstil ticareti, Bat'daki ilerlemeden etkilenmistir.
Iran ve Osmanl imparatorluklarnn limanlarna Ingiliz
335
MODERN A
tccarlar tarafndan, artan miktarlarda Hint pamuklusu ve baska
kumaslar getirilmistir. Daha ucuz ve daha saldrgan yntemlerle
pazarlanan Bam rnler, eskiden Bat'da ok ilgi gren Ortadou
tekstillerini nce ds, sonra da i pazarlardan karmstr. Bu ticari
iliskideki deisiklii Ortadou'nun geleneksel alskanl olan
kahve ile aklayabiliriz. Kahve ve onu tatlandran seker
Avrupa'ya Ortadou'dan gitmistir. Hollandallar, XVII. yy'n son
eyreinde Cava'da Avrupa pazarlar iin kahve retiyorlard.
Franszlar da Osmanl Imparatorlu u'na Ba Hint
smrgelerinden kahve ihracat yapyorlard. 1739 ylnda Bat
Hint kahvesi, douda Erzurum'a dek gitmisti. Bat'nn smrge
kahvesi daha ucuz olduu iin Kzldeniz. blgesinden gelen
kahve ok byk lde azalmst.
Aslnda bir Dou icad olan seker, ilk kez Hindistan ve Iran'da
rafine edilmisti. Kuzey Afrika, Msr ve Suriye'den Avrupa'ya
ithal ediliyordu ve Araplar tarafndan Ispanya ve Sicilya'ya da
gtrlmst. Burada Bat Hint smrgeleri de iyi bir frsat
yakalamslard. Colbert'in emriyle 1671 ylnda Franszlar
Marsilya'da bir rafineri kurdular ve oradan smrge sekerini
Osmanl Imparatorluu'na ihra ettiler. Bat Hint kahvesi daha ac
olduu iin Trkler seker kullanmaya basladlar ve tketim de ok
byk miktarlarda artt. Msr sekeri kullanyorlard ama Bat Hint

sekeri ok daha ucuz olduu iin ksa srede Ortadou pazarn

ele geirdi. Bir Arap ya da Trk'n XVI-II. yy sonlarnda itii
bir fincan kahve ve sekeri Avrupa smrgeleri retmis ve ithal
etmis oluyordu. Yerel kaynaklar yalnzca scak suyu
salayabiliyordu ve XTX. yy'da Avrupa sirketlerinin Ortadou
sehirlerinde kurduklan yeni tesislerden sonra bu da spheli oldu.
Bat'nn Ortadou'daki ekonomik egemenlii esitli biimlerde
desteklenmis ve devam etmistir. Ortadou rnlerinin
336
DEISIM
Bat'ya ithal edilmesi, koruyucu gmrklerce kstlanms ve ki
mi zaman de engellenmistir. Ancak Ortadou'daki Bat ticare
ti snrsz ve serbest salayan kapitlasyon sistemi ile ko
runmustur. Osmanllar dneminde, "Kapitlasyon" (Latince lis
te anlamna gelen; "blm"; capitula), Osmanl ve teki Msl
man hkmdarlar tarafndan Mslman lkelerinde Hristiyan
devletlerinin tebaalarna tannan iskan ve ticaret hakk ayrca
l iin kullanlrd. Onlar Mslman olmayan tebaann vergi
lerinden muaft. Bu gibi ayrcalklar XTV-XV. yy'da Italyan de!
nizci devletlerine verilmisti. Bu ayrcalklar, XVI. yy'da Fran\
sa'ya (1569), Ingiltere'ye (1580) ve baska lkelere de verdi.
1580 ylndaki bir Ingiliz kapitlasyonunda su hkmlere yer
verilmistir:2
".. .Mslman Imparatoru Sultan Murnd Han, Ingiltere Kraliesi Elizabeth 'e
dostluumuzu gstermek zere, Kralie 'nin tebaasnn ve halknn lkemizde
gven iinde mallarm ve dier esyalarn byk ve kk gemilerle ve
karadan araba ve kervanlanyla getirebileceklerini, kendileri-ne bir zarar
verilmeyeceini, kendi lkelerinin geleneklerine gre hibir glkle
karslasmadan mal alp satabileceklerini... Burada yerlesecek ya da buradan
geecek, evli olanya da olmayan bir Ingiliz'in kelle vergisiya da baska bir
vergi demeyeceini... Ingilizlerin arasnda bir anlasmazlk karsa kendi
eliliklerine basvurabileceklerini... Bu anlasmay ve kutsal bars Ingiliz
Kraliesi koruduu ve uygulad srece bizim de aynsn yapacamz
bildiririz.. "
Bu iliski ticaretle birlikte baska seyler de ieriyordu. Arsiv
dairesindeki pek ok belgeden birisi olan Sultan III. Murad'n
1590 Haziran'mda Kralie I. Elizabeth'e gnderdii mektubun
sonu syledir:3
"Daima atsmada olduun Ispanyol kafirlerine saldrdnda, Allah 'nm
yardmyla zafer kazanacaksn. Bizi gerektiinde islerinden haberdar etmeyi
ihmal etme. Allah 'a skrler olsun ki, biz de bos durmayacak, zaman
geldiinde kafir Ispanyollar' rahatsz etmek iin gerekli nlemleri alacaz
ve mutlaka size yardm edeceiz."
337
MODERN AG
Kapitlasyonlar, Mslman devletlerinin daha da zayflamas ve
Hristiyan komsularyla iliskilerindeki deisiklikler yznden,
baslangta amalandndan daha ok ayrcalk ierir olmuslard.

XVIII. yy sonu ile XIX. yy basnda bir Avrupa devletinin korumas

mali ve ticari byk avantajlar salyordu ve bu uygulama ok
artmst. Daha da ileri gidilerek, Avrupa diplomatik misyonlar
kapitlasyon haklarn asp koruma belgeleri olan beratlar
datmslard. Baslarda bu belgeler, Avrupa konsolosluklarnn
yerel halk arasndan setikleri memur ve ajanlar korumak iindi
ama ksa srede pek ok yerel tccara verilir ya da satlr oldu.
Onlar da korunmus ve ayrcalkl bir stat kazanms oldular. Byle
kt kullanm engellemek iin Osmanl yetkilileri bosuna
urastlar. Sultan III. Selim, XVIII. yy sonlan ile XIX. yy
baslarnda Avrupa devletlerinin konsolosla-nyla bas edemeyince
kalarak Mslmanlar'a deil ama Osmanl Hristiyan ve Musevi
tccarlarna berat verdi. Bu beratlarla belirli ticari, hukuki ve mali
ayrcalklar, basklklar ve Avrupa ile ticaret hakk tannyordu.
Osmanl tebaasn yabanc tebaalarla neredeyse tmyle esit dzeye
getirmeyi amalyordu. Bu durum yeni bir ayrcalkl snfn ortaya
kmasna yol at. Osmanl Rumlar denizcilik yetenekleri ve
olanaklaryla giderek daha stn bir duruma ulastlar. Bu sistem
XIX. yy basnda Mslman tccarlar arasnda da yayld ancak ok
az tccar faydalanabildi.
Tarih boyunca daha karmask ve hareketli yaps olan bir
toplumun ticari etkisiyle canlanan daha basit ekonomi rnekleri
de bulunmaktadr. Ortadou'daki rnekleri deisikliklerden
faydalanan yabanclar ve ajanlard. Yabanc olanlar Avrupallar
idi, ancak Mslman lkelerde dini aznlklann yeleri bas aktrlerdi
ve ounluk toplumu onlan marjinal bulurdu. Bu durumu,
Trke'de Avapal yabanclar iin kullanlan "Frenkler"
338
DEISIM
ve Avrupahlasms olan yerli Levanten nfus iin kullanlan "tatlsu
Frenkleri" terimleri de gstermektedir.
XX. yy basnda, aznlklarn ve yabanclarn mali konularda
arlklar olduka fazlayd. 1912 ylndaki bir listede, Istanbul'daki
krk zel bankacdan on ikisi Ermeni, on ikisi Rum, sekizi
Musevi ve besi Levanten ya da Avrupal idi. Yine baska bir
listede, Istanbul'daki otuz drt borsacdan on sekizi Rum, alts
Musevi, besi Ermeni idi ve hi Trk yer almyordu.
Ermeniler, Rumlar ve Trk Musevileri'ni komsularndan ayran
yalnzca dinleri deil, dilleriydi de. Arapann konusulduu
lkelerde byle bir ayrm yoktu. Museviler ve Hristiyanlar,
Mslman komsularyla ayn dili, Arapay, konusuyorlard.
1830lardan sonra Beyrut limannda ve evresinde yeni Hristiyan
ticari burjuvazisinin ortaya kp gelismesi bu durumun bir
sonucudur. Bylece yzyln ortalarna doru, renim grms,
varlkl ve Arapa konusan yeni bir orta snf domustur. Bu
snfn Hristiyan kimlikleri yznden nemli bir toplumsal ya da
siyasi rol olmamst ama Arapay ok iyi kullandklar iin Arap
kltrnn canlanmasnda ok ciddi katklan olmustur.
Ortadou lkelerinde Bat szmasnn ikinci yolu, iktidar ve
etkinlik makamlanna gelen dini aznlklard. Ruslar, Kk

Kaynarca Anasmas'nn ardndan Osmanl Imparatorluu 'nun

Ortodoks Hristiyan toplumu zerinde bir lde hamilik elde
etmislerdi. Nfusunun ounluu Ortodoks Hristiyanlar, Yunan ve
Balkan eyaletlerinden olusturuyordu ve bunlar Suriye'de ve
Anadolu'da nemli aznlklard. arlarn Ortodokslar zerindeki
hamilii, Ruslar'a Osmanl nfusunun nemli bir _ unsuru zerinde
byk etkinlik veriyordu. Benzer bir hamilii sultann Katolik
tebaas zerinde de Franszlar elde etmislerdi. Saylar Ortodoks
Hristiyanlar'dan az olmasna karsn, nem339
MODERN A
liydi. Lbnan'daki nemli Manini kilisesi de aralarnda bulunuyordu.
Ingiltere, koruyacak bir dini aznlk bulamadndan,
Rus ve Fransz rakiplerine gre olduka avantajszd. Protestan
topluluklar, Ingiliz, Amerikan ve Alman misyonerler tarafndan
saylan arttnlmaya alslsa da, nemsiz derecede azd. Zaman
zaman Ingiliz dsisleri bakanlan Ingiliz korumasn Museviler ya
da Drziler gibi gruplarda yaygnlastrmay denemislerdir. Benzeri
bir dezavantajl durumdaki, Protestan g olan Almanya, bu
durumu korumasn Osmanl Imparatrluu'nun tamamna
genisleterek avantajl hale getirdi.
Dini koruma esitli yollarla yaplyordu. Korunan dindeki
Osmanl tebaasnn refahlar ve karlar korunuyordu. XIX. yy'da
Osmanllar'n gten dsmesi ve Avrupallar1 in kapitlasyon
sistemiyle olusturduklar zor sartlar iinde bu neredeyse Osmanl
iislerinin her alanna snrsz mdahale hakk anlamna gelmeye
baslamst. Osmanl Musevileri'nin ve Hristi-yanlar'nn eitim ve
dinle ilgili gereksinimleri, misyonlar, okullar ve teki renim,
kltr ve toplumsal kurumlar a ile gide-riliyordu. Bunlarm pek
ou Hristiyan, bir blm de Musevi kurumlanyd ve laik olarak
kurulan bazlar aznlklarn yarn sra, Mslman ocuklar da
kabul ediyordu. Ortadou'daki Bat okullarmdan mezun olanlar,
yksek renimlerini de Bat niversitelerinde yapyorlard. XLX.
yy'in ikinci yansndan sonra, Ortadou sehirlerinin bazlannda Bat
kolejleri ald. Hami devletin, kltrel, dolaysyla da siyasi ve
ekonomik etkinliini yaymasnda eitim, nemli bir yol oldu.
Franszlar bu konuda en basarl olanlard. Onlardan sonra da
srasyla Italyanlar, Ingilizler, Almanlar ve Amerikallar geliyordu.
Rus imleri, Ortodoks Hristiyanlar arasnda nemli olmakla
birlikte, dierlerine oranla daha azd. Bat misyonerleri,
Mslmanlar iinde birka mhtedi buldular ama Islam
hukukunda din deistir340
DEISIM
menin cezas lm olduundan, Hristiyan nfus arasnda daha
basarl oldular ve baz Ermeni, Ortodoks ve dier Dou Hristiyanlar
Katolikliin ve Protestanln bir mezhebinden tekine
getiler.
Kuds ve Filistin'deki Hristiyan kutsal yerlerinin korunmas,
Avrupa devletlerinin dinle ilgi nem verdikleri baska bir konuydu.

Bu konudaki tartsmalar, yerel kiliselerde yzyllarca

yaplmst. Bu konuda, Trkler hor gren ama ounlukla etkin
arabulucular olarak davranmslard. Byk devletlerin kiliselerinin
koruyuculan olarak ortaya kmalaryla yerel tartsmalar
da uluslararas atsmalar haline geldi ve Knm Savas'n karan
nedenlerden biri oldu.
Kapitlasyonlar sayesinde Osmanl Imparatorluu iinde genis
bir yetki alan ve gce sahip konsolosluk ve elilikler korumay
salyordu. Bunlarn kendi kanunlar, mahkemeleri, cezaevleri ve
hatta postaneleri bulunuyordu.
Avrupa, Ortadou'daki eitim imlerinde askeri eitime
byk nem veriyordu. Avrupa'nn, askerlik sanatnn Islamiyet'inkinden
stn olduu savas deneyimleri ile grlmst. Bu
yzden, Islam devletleri Avrupallarn rencileri olmak zorundaydlar.
Baz Avrupallar Osmanl Imparatorluu'nda askeri
uzman ve dansman olarak uzun sre kalmslar ve nemli basanlar
kazanmslard. XVIII. yy sonlarna doru artk bu tr bireysel
abalar yetersiz kalyordu. 1793 ylnn sonbaharnda Padisah, bir
mesajla Fransa'dan getirtmek istedii subay ve teknisyenlerin
listesini Paris'e gnderdi. Birka yl sonra Istanbul'dan Kamu
Gvenlii Komitesi'ne daha uzun ikinci bir liste gnderildi. 1796
ylnda yeni Fransz elisiyle birlikte bir grup Fransz askeri
uzman geldi. 1798-1802 savasnda, Osmanllar ve Fransa kars
taraflarda olduklan iin bu isbirlii sona erdi ama daha sonra
mttefik olduklarnda yeniden baslayarak 1806-1807'de
341
MODERN AG
Rus ve Ingilizler'in atiklan savasla en st seviyeye ulast.
Reformcu sultan II. Mahmud'un, 1830'larda silahl kuvvetlerini
modernlestirmek zere Batl devletlerden yardm isteme- * siyle
yeni bir im baslad. 1835 ylnda bir Prusya askeri heyetinin,
1838 ylnda da bir Ingiliz denizcilik heyetinin gelmesiyle XIX. yy
sresince ve XX. yy baslanna dek devam edecek bir iliski baslad.
Daha nceleri buna paralel bir gelisme, Msr'da Osmanl valisi
Mehmed Ali Pasa'nn bamsz bir beylik yaratmaya alsmasyla
baslamst. Mehmed Ali Pasa da zellikle Fransz olmak
zere tek tek yabanc askeri ve teknik uzman toplamst. Napolyon'un
son yenilgisinden sonra 1824 ylnda, askeri personelin
ounun bosta olduu Fransa'dan daha sonra gelmeye devam
edecek heyetlerin ilki olarak bir askeri heyet getirtmisti.
Avrupa gler merkezinden uzaktaki Iran'da deisiklik daha
yavas olmustu. Ingiltere ve Fransa, Avrupa politikasna ilk kez
Napolyon dneminde karsms olan Iran'n ordularn eitmek
zere ilk olarak 1807-1808'de, daha sonra 1810'da heyetler
gndermislerdir. Sonrasnda da orduda eitmen olan Rus, Italyan
ve Fransz subaylarn etkileri snrl olmustur. XX. yy'a dek Iran
ordusunun modernlesmesi baslamamstr.
Genellikle askeri eitimciler basta Ingiltere, Fransa ve Prusya,
sonra da Almanya olmak zere Bat Avrupa'dan gelmistir.
Eitmenlik yapan baz Italyanlar da olmustur. Amerikan I Savas

bitince lkelerinde kendilerine gerek kalmayan baz Amerikal

subaylar, mesleklerini Msr'da srdrmslerdir. Eitmen ya da
dansman olarak Ruslar'n ortaya kmalar ancak XX. yy'da
grlr.
Askeri eitimin sonulan nemlidir. Ortadoulu renciler
Bat'nn kara ve deniz harp akademilerine giderken, Batl subaylarda
Ortadou kurmay okullarnda retmenlik yapms342
DEISIM
lardr. Batllar dansman ve zaman zaman da subay .olarak istihdam
edilmis ve Bat'dan malzeme, silah ve teknoloji ithal
edilmistir. 1950'lerden sonraki neme ve dzeye ulasmamakla
birlikte bu sre, XIX. yy ve XX. yy baslarnn g politikalar
asndan ok nemlidir.
Avrupa devletleri, XIX. yy'da uluslararas ticaret ve maliye
ana girmeye baslayan Ortadou'nun ekonomik i islerine
dorudan kansr olmuslardr. Bu durumdan kaynaklanan deisiklikler
de Ortadou'daki hayat her ynyle etkilemistir.
Yzyllardan beri ihmal edilen tarm alanlarnn genisletilmesi
bu deisikliklerden biri olmustur. Genisleme, gvenlik sartlan
genisletilip toprak tekrar kazanlarak ve baz yerlerde yaygn
sulama sistemleri kullanlarak kolay olmustur. Ihracat amacyla
ipek, pamuk, ttn, kahve, hashas, hurma, arpa ve buday gibi
rnler ekilmistir. te yandan tarmn geim yerine gelir
salamak iin yaplmas ve bununla birlikte hukuk sistemindeki
Batllasma toprak sahipliinde nemli deisikliklere yol ams,
toprakta asiret ya da ky sahiplii azalarak Avrupa tipi mlkiyet
artmstr. Bunun iin ihtiya olan sermaye, yurtdsndan yatrm
ya da bor olarak gelmis, kapitlasyonlar araclyla devlet
denetiminden korunan Avrupa sirketleri, Ortadou lkelerinin
kaynaklarnn kullanmna hakim olmuslardr.
Yabanclann uzmanl ve imcilii hizmetlerin gelismesinde
nemli bir rol almstr. Bunlar rnek olarak, Dou Akdeniz'in
baslca limanlan. Msr, Trkiye, Suriye ve Irak demiryollar,
telgraf, belediye tasmacl, su, gaz, byk sehirlerdeki
elektrik ve telefon verilebilir.
Karadeniz ve Ege Denizi'ne Istanbul'u yerel buharl vapur
sirketleri balyorsa da, Avrupa ile ilk ba yabanc denizyollar
ile kurulmustur. 1825 ylnda alsmaya baslayan bir Avusturya
sirketinden sonra, Osmanl ve Avrupa limanlan ile Imparatorlu343
MODERN AG
un esitli limanlar arasnda tasmaclk yapan Fransz, Ingiliz,
Rus ve Italyan denI2yolu sirketieri gelmistir. 1837 ylnda yeni bir
nemli gelisme olmustur: Avrupa, Ingiliz vapur seferleri araclyla
Sveys'ten Iskenderiye ve Hindistan'a nce posta, sonra
rn ve insan tasmaclyla balamst. Baslangta buharl
vapurlarla i sularda ve arabalarla yeni alan karayollarnda
tasma yaplyordu. 1851 ylnda Msr demiryollarnn yaplmas
ve 1869 ylnda Sveys Kanal'nn almasyla Msr, yeniden

Avrupa ile Gney Asya arasndaki baslca, yol ve dnya trafiinin

nemli bir noktas olmustu. Iran, o yllarda Hazar Denizi ve Basra
Krfezi'nde baslayan buharl vapur seferleriyle Rusya'ya da Bat
Avrupa'ya da biraz daha yaklasmst.
Avrupa'nn mali nfuzu, Krm Savas srasnda yeni bir dneme
girdi. XVIII. yy sonu ve XIX. yy basnda Osmanl hkmetleri
i borla para salamaya alsyorlard. Krm Savas'nn
olanaklar ve gereksinimleriyle, Avrupa para pazarlanndan yeni
bir tr bor almaya yneldiler. Ilk olarak 1854 ylnda Londra'dan
yzde alt faizle milyon sterlin bor alnd; sonraki yl da yzde
drt faizle bes milyon sterlin bor alnd. Daha sonra 1854-1874
yllar arasnda yaklask olarak her yl alnan ds borlar toplam iki
yz milyon sterline ulast. Bu dnemde blgede nemli banka
faaliyetleri de olmustur. nceki yirmi otuz yl iinde, hem ingiliz
hem de baska zel bankaclar esitli Akdeniz limanlarna
yerlesmislerdi. 1850'lerden sonra nemli gelismeler oldu.
Ortadou'da Msr Bankas (1855), Osmanl Bankas (1856),
Ingiliz-Msr Bankas (1864), byk Ingiliz, Fransz, Alman ve
Italyan bankalarnn subeleri ile baskalan kuruldu. Tm
Avrupallar'a ait olan bu bankalar, Ortadou'nun maliyesine hakim
durumdaydlar. I. Dnya Savas'ndan sonra ala-bilen gerek
Trk, Iran, Arap ve Msr bankalarnn toplam maliye islerinin
nemli bir blmn denetim altna almalar da
344
DEISIM
ancak Ikinci Dnya Savas sonrasnda olmustur.
Trkiye riskli ve gsz grld iin ounlukla borlar ok
ar sartlarla veriliyordu. Genellikle para bte ann
kapatlmasna ya da ekonomik olmayan kalknma projelerine
harcanyordu. Bu nedenle 6 Ekim 1875 tarihinde ekonomisi ken
Osmanl devleti anapara ve faizleri deyemedi. Avrupal
alacakllann temsilcileriyle yaplan grsmelerin ardmdan 20
Aralk 1881 fermanyla yabanc alacakllara kars sorumlu ve
onlarn ynetiminde olan "Dyunu Umumiye Idaresi" kuruldu.
Grevi Osmanllar'n kamu borlarnn denmesi iin "borcun
tamam denene dek" Osmanl devletinin gelirlerini tahsil etmekti.
Dyunu Umumiye Idaresi'nde 1911 ylnda 8931 kisi alsyordu.
Bu say, Osmanl Maliye Nazrl'nda alsanlarn saysndan
oktu. Benzer bir iflas yasayan Msr'da 1880 Likidasyon Yasas
ile Msr'n toplam gelirinin yans Msr hkmetinin ynetim
harcamalar, yars da borlarn denmesi iin ayrld. Iki lkede de
bu yzyln ilk yllarnda yeni bor anlasmalar yapld ama bu kez
de alacakllarn yatrmlarn korumak iin kumlan baz kurumlar
parann tmnn ya da nemli bir ksmnn verimli bir sekilde
kullanlmasn salamstr.
Bu deisiklikler olurken, Avrupal imcilerin, onlarn yabanc
ve aznlk temsilcilerine karsn halkn byk blmnn
dummu pek deismemisti. Yalzca bir tek konuda nemli bir
deisiklik olmustu. Yzyllardr yasanan gerileme ve durgunluun
ardndan, XIX. yy'da nfusta ciddi bir arts olmaya baslanmst. Su

veriler bunu aka gstermektedir. Istanbul, Anadolu ve Adalar'n

nfusu 1831 ylnda 6.500.000, 1884 ylnda 11.300.000 ve 1913
ylnda 4.700.000 kisidir. Msr'n nfusu . yaklask olarak, 1800
ylnda 3-500.000, 1846 ylnda 4.580.000, 1882 ylnda 6.800.000,
1897 ylnda 9-710.000 ve 1907 ylnda 11.290.000.kisidir. Krsal
kesim ve sehir nfusunun yasam stan345
MODERN AG
darlarnda fazla bir gelisme olmad gibi gerileme olmustur.
Toplumsal adan st snflardaki Batllasmaya paralel olarak ^ alt
snflarda gelisme olmamas, eski sistemde onlar birbirine balayan
ykmllk, sadakat ve ortak deerler an zayflatarak yeni
atsmalara ve liderliklere yol amstr.
Hristiyan Avrupa ile karslastrldnda, Osmanl Imparatorluu'nun
siyasi, askeri ve ekonomik adan gsz olmas konusunda
birok aklamalar vardr. Byk kesiflerden sonraki
dnemde, Ba dnyasnda gereklesen byk ilerlemeler ve
bunlarn sonucundaki teknolojik, toplumsal, siyasi ve ekonomik
deisikliklerden Islam dnyas etkilenmemistir. Avrupa'nn
ilerlemesi tek basna yeterli bir aklama deildir. Osmanl topraklarnda
da pek ok gszlk belirtileri bulunmaktadr. Bir
tarafta, Avrupa devletleri yeni rollerinin devam iin g ve servet
kazanrlarken, dier tarafta padisahlar glerinin tamamn
baskentte vezirlerine ve saray erkanna, tasrada ise zerk ve miras
yoluyla basa gemis olan yneticilere kaptryorlard.
Gleri bu sekilde erirken, dier yandan da vergilendirme ve
toprak mlkiyeti sisteminde nemli deisimler oluyordu.
Osmanllar'n geleneksel dzenine gre tmar sahibi olan sipahiler,
mali ve askeri bakmdan toprak datm sisteminin merkezindeydiler.
XVI. yy baslannda ve ortalarnda sipahi sistemi en st seviyesine
ulasmst. Ancak sonrakin, XTX. yy baslarnda yok olana
dek gerilemeye devam etmislerdir. nemini yitiren sipahilerin
yerlerine, krsal kesimde mltezimler, savas alanlarnda ise dzenli
askerler gemistir. Sipahilerin azledilmeleri ya da lmeleri
nedeniyle bosalan tmarlar, yeni sipahilere verilmemis, maliyeye
daha ok vergi geliri salamalar iin tekrar imparatorluk
topraklarna katlmslardr. Ne var ki, genellikle bu gelirler
dondan devlet memurlarnca toplanmyor, ilk zamanlar346
DEISIM
da yllk bir tutar zerinden bir mltezime satlyorlard. Daha
sonralar iltizamlarn ktye kullanmalaryla sreler uzams ve
sonunda da malikane sistemi ortaya kmstr. Bu sisteme gre
teorik olarak belirli bir sre iin vergi toplanyordu ama uygulamada
mr boyu sren ve satlabilen ya da miras olarak kalabilen
bir sistem ortaya kmstr. Bu sistem, XVII. yy sonlarna
doru imparatorluk eyaletlerinin ounda yaylarak, XVIII. yy'da,
yok edilmeye alslmasna ramen, genel bir uygulama haline
gelmistir.
Tasrann asl hkmdarlar haline gelen ayan asndan malikane

sistemi, ekonomik bir temel olmustur. Merkezi hkmetin gsz

olusu ve eyaletlerin denetimini kaybetmesi, ayann siyasi g
kazanmasn, hatta kimi zaman zerk yerel hkmdarlar haline
gelmelerini salamst. Iltizamlar, devletten satn alma ya da bas
yollanyla, zaman zaman da otoritelere kars klarak el koyma
yoluyla toprak mlkiyeti haline getirilmisti. Ayan, zengin toprak
sahipleri, tccarlar, bu isin askerlikten daha krl ve daha az
tehlikeli, olduunu dsnen sipahiler, sarayda ve haremde
alsanlar gibi farkl kkenlerden geliyordu. Artk ayan, devletin
tand ve kendi temsilcilerini ve liderlerini seen, mlkiyet
sahibi bir snf olmustu.
Ayann ekonomik gc arttka, yasa ve dzenin srdrlmesi
islevlerini de elde etti, silahl gler olusturdu ve bazlar belirli
blgelerin irsi yneticileri oldular. Istanbul hkmeti de bu
gelismeler karssnda baz tasra sehirlerinin idaresini ve tasra
islerini ayana brakt. Ayann byyen gcnden ekinen sultan
ve hkmeti, 1786 ylnda, onlan sehir ynetimlerinden azledip
yerlerine yeni yneticiler getirmek iin urastlar ama ksa sre
iinde bu abalarndan vazgeerek ayann ynetimini kabul etmek
zorunda kaldlar.
Artk, ayan bir tasra beyi ve kadsndan daha fazlasyd. Ana347 i
il..
MODERN A
dolu'daki yerel beyler XVHL yy baslanndan sonra, ok genis
arazilerin denetimini ele geirmislerdi. Derebeyi olarak adlan', drlan bu beylerin kkenleri farklyd. Aralarnda nceleri mer* kezi hkmetin tasra memurlar olanlar ve blgenin nde ge
len ailelerinin ocuklan bulunuyordu. Derebeyleri, merkezi
hkmet tarafndan hosgrld, kimi zaman da tannd ve ba
badan oula geen zerk beylikler kurarak padisaha itaatle de
il, bir tr vasallkla balandlar. Savaslarda sultann teki bir
likleri ile birlikte hizmet ettiler. Padisah ordulannn byk b
lm zaten bu yan feodal askerlerden olusuyordu. Babali bun
lara mfettis ya da vali unvanlar veriyordu ama onlar aslnda
kendi topraklarnda bamszlard. Anadolu'nun neredeyse ta mam XIX. yy basnda esitli beyliklerin elindeydi. Yalnzca Ka
raman ve Anadolu beylikleri Istanbul'un dorudan ynetimini
de kalmslard.
Benzeri bir gelisme Balkan yanmadasnda da yasanmst.
Vidin valisi Pazvanolu Osman Pasa ve Yanya valisi nl Tepedelenli
Ali Pasa gibi yerel liderler denetimi ele geirmisti ve
, kendi ordularn olusturup kendi vergilerini topluyorlar, kendi
adlanna sikke bastnp yabanc devletlerle diplomatik iliski' 1er iine giriyorlard. Ali Pasa'nn sivil memurlarnn ve askerleV'
rinin ounluu Rumdu. Bylece onlar da bamszln tadn
j ve ona kavusmak iin gereken beceriyi kazanyorlard. Impa\ ratorlukta Arapa konusulan blgelerden Msr, neredeyse tmyle
zerk olmustu. Gney Suriye'de ve Irak'ta merkezi hj

kmetin atad valiler, bamsz hanedanlar gibi hareket edi1 yor, hatta feodal beylerle ve yerel asiretlerle iktidar savaslan' na giriyorlard. Arap yanmadasnda zaten hi yerlesmemis olan
I Osmanl otoritesi, simdi de Vahabi dini hareketi tarafndan bai
sa getirilen Suudi Hanedan'nn tehdidindeydi.
XVIH'. yy'da saraya ait Enderun okulunda, imparatorluun
348
DEISIM
yneticileri ve valileri byk oranda yetismeye devam'ediyor-du.
Bu okulda Kafkas kleler ounluktayd. Ancak buradan,
Kafkasyallar'in bir zamanlar Balkan kkenlilerin tmyle ynetici
sekinler arasna girdikleri anlaslmamaldr. ounluu
yerini korumus olsa da gemiste kleliin geerli olduu teki
alanlardaki gibi, sarayda da Mslman tebaaya yer alyordu.
Devsirme ynteminin braklmasndan sonra, yeni kan ancak
Kafkas klelerden salanyordu. Devlete hizmet edecek uygun
kisilerin says yetersiz olduu iin, nceden bu yana birtakm
unsurlar ayran engeller klerek siviller gemiste askeri ve
idari kle sekinlerinin makamlar olan tasra valiliklerine, hatta
sadrazamlklara atanmaya baslad.
XVIIL yy'da Osmanl sistemindeki sivil meslek yaps, ounlukla
devsirmelerin soyundan gelenlerin alnd brokrasi ve
topluca ulema olarak adlandrlan dini hiyerarsi olmak zere iki
trd. Genellikle tm hizmet alanlarnda kariyer ve mesleklerin
miras yoluyla geme eilimi vard. Bu eilim zellikle de genel
gvensizlik dneminde, aile mallann korumak ve miras brakmak
iin Islam dini vakflar yasasn kullanan ulemada vard. Daha
1717 ylnda usta gzlemci Lady Mary Wort-ley Montagu bu
konuya deinmistir:4
"Bu kisiler hukukta da, dinde de esit lde uzmanlasmslard ve iki bilim
birbirine karsmst:-Tm krl isler ve "din kurumu"gelirleri imparatorluun
gerekten nemli olan bu kisilerinin ellerindeydi. Halknn genel
mirass olmasna ramen Byk Senyr, onlarn paralarna ve topraklarna
dokunamazd ve bunlar kesintisiz biimde onlarn ocuklarna
miras kalrd. Bu durum, imparatorluun tm bilimine ve neredeyse
servetinin tamamna sahip, bu insanlarn glerini gstermektedir. Devrimlerin
aktrlerinin askerlerken, aslnda gerek yazarlar bu kisilerdir."
Padisah bu yeni snfa tasrann denetimini brakyor ve merkezi
gc de onlarla paylasmak zorunda kalyordu. Bu babadan
oula geen mlk sahibi ve ynetici snfn olusumunu
349
MODERN AG
Osmanl sultanlar nlemeye alstlarsa da basarl olamadlar.
Bu gszlk dneminde, vergi toplayan, adalet datan, topraa
sahip olan, tasraya, sonuta da baskente ve hkmdara hakim
olmak amacyla birbirleriyle arpsan yeni unsurlar ortaya
kmstr.
Osmanl tarihinin bu asamasndaki bu gruplar kesin olarak
teshis edilip tanmlanamamslardr. Istanbul'da XVII. yy sonu ve
XVIII. yy'da meydana gelen olaylar etkileyen gruplann ve

karlann atsmalar ok net olmamakla birlikte grlebilmektedir.

Sonralar Babali olarak anlan sadrazamlk makam, bunlardan
biridir. Sadrazam, padisahn ve Imparatorluk Konseyi'nin gerek
gc zayfladka, otoritenin ve hkmetin etki merkezi haline
gelmistir. Sadrazamn altnda gl bir ortak mesleki ball
olan genis bir brokrasi kadrosuyla st dzey memurlar
hiyerarsisi yer alyordu. Genellikle bu makamlara, baskentin,
kkenleri Balkanlar'a kadar giden byk ynetici aileleri sahip
olmustur. Aynca bu makamlar, baskentin ve tasra sehirlerinin
eitim grms, zgr Mslman nfusu asndan da bir meslek
kapsyd.
Imparatorluk saray, vezirliin byk rakibiydi. Mirasla orada
da bir toplumsal grup olusuyordu, ancak Afrika'dan ve Kafkasya'dan
gelen yeni klelerin gl etkinlikleri devam ediyordu.
Afrikallar genellikle hizmet islerinde bulunurlarken, hadmlar
byk gleri olan makamlara kabiliyorlard. Bir hadm olan
Kzlar Aas, Osmanl saraynn en etkin kisilerinden biriydi.
Saray ahalisi hkmdann yanna girebilmek iin denetimi elinde
tutar ve imparatorlukta byk iktidara ulasanlar kendi adaylarn
sadrazamla getirebilirlerdi. Bu saray egemenlii dnemleri,
vezirlie lml bakan tarihilerce "cariyeler ve hadmlar ynetimi"
olarak adlandrlmstr. Yine bu tarihi350
DEISIM
lere gre saray mensuplar ve adamlar agzl, sorumsuz ve
bencildir.
Iktidar mcadelesi, Babali ve saray brokrattan ile saray erkan
arasnda basit bir atsma seklinde grlrse, konu ok basite
indirgenmis olacaktr. Taraflar kendi ilerinde birtakm fraksiyon
ve kliklere ayrlmst. Bunlar bazen aralanndaki snrlan kaldran
geici koalisyonlar yaparlard. Bu mcadelede etkileri olan dier
kar gruplan arasnda yer alanlardan baz-lan sunlardr: Kendi
kartan ve politikalan olan bamsz kurumlar; tasra ve merkez
brokrasisi, yenieriler ve dini hiyerarsi; ounluunun
Istanbul'da ok paraya sahip ajanlar bulunan tasra ayan ve
beyler; tccarlar ve ounluu Rum olan siyasetten uzak
tutulmalarna ramen sarayda da, Babali'de de ortaklar olan
maliyeciler; nemleri ve saylar azalmasna ramen, hl belirli
kritik dnemlerde rol alabilen feodal sipahi kalntlar.
Dnemin birok gzlemcisine gre, saray erkan ve brokratlar,
zgr doanlar ve kleler, Rumelilerve Kafkasyallar hkmet
mekanizmasnn denetimine hakim olmaya urastklar
srada, Imparatorluk lmek zereydi ama lmedi. Imparatorluk,
XVIII. yy'n en karanlk gnlerinde dahi Mslman toprak-lannn
neredeyse tamamnn yabanclarn ya da yerel rakiplerinin eline
gemesine engel olacak gc buldu. Imparatorluun baskentte ve
tasrada hizmet verecek ve onu kendi dzensizlik ve danklnn
en kt sonuclanndan kurtaracak namuslu ve sadk kisiler
bulmay srdrebilmesi ok daha sasrtcdr.
XVIII. yy sonuna doru artk sultan ve dansmanlar yasanan

bunalmn farkna varmslard. Imparatorluun direnci, eyaletlerdeki

isyanc liderlere kars ksa sreli bir hkmranlk sa-"" lamaya
yetse bile, otorite daralmasn ve toprak kaybn engel-leyemiyordu.
Avusturya ve Rusya'ya kars kazandklar kk
351
MODERN AG
zaferlerin kendilerinin gl olmalarndan kaynaklanmadn,
dsmanlannn aralanndaki endise ve anlasmazlklara, Fransa'daki
yeni kanskhn yol a korku ve Prusya yaylmaclna bal
olduunun bilincindeydiler.
352
16. BLM
ETKI VE TEPKI
Yzyllardan bu yana Mslmanlar'n tarihi baks alarnda,
Allah'n gereini tm insanla kazandrmak gibi kutsal bir
grevleri vard. Ait olduklar Islam toplumu Allah'n amacnn
dnyada somutlastrlmas, Islam hkmdarlar da, Hz.
Muhammed'in miraslan ve Allah'tan getirdii mesajn bekileriydi.
Onlar Allah tarafndan, Seriat' uygulamak ve egemen
olaca alan genisletmekle grevlendirilmislerdi. Teorik olarak
bu srecin bir snn bulunmuyordu. XVI. yy'da Mslmanlar'n
Amerika ile ilgili yazd ilk ve uzun bir zaman tek olan kitabn
Trk yazan, Avrupa'nn "Yeni Dnya" adn verdii kesif ve fethinden
sz etmis ve orann Islamiyet ile aydnlanarak Osmanl
topraklarna katlacan umut ettiini yazmstr.
Mslman devleti ile kafir komsular arasnda zorunlu ve
devaml olan bir savas durumu sz konusuydu. Bu durumun sona
ermesi gerek dinin egemenlii ve dnyann tmnn Islam
olmasyla mmkn olacakt. Gerein ve aydnlanmann tek
sahibi olan Islam devleti ve toplumunun evresinde, dinsizlik
karanl ve barbarlk vard. Allah'n toplumunu gzde at-masnn
gstergesi, Peygamber zamanndan itibaren dnyada g ve zafer
kazanmalanyd.
Osmanllar'n Islam ordularnn Hristiyan dnyasnn kalbine
girdikleri XV-XVI. yy'daki byk basarlan Ortaa miras bu
dsnceyi desteklemis ve XVIII. yy'daki geici ama etkileyici
zaferleri de tekrar canlandrmst. Artk kosullarn Mslman
devleti yerine Hristiyan dsmanlannca belirleniyor olduu yeni
durumu ve devletin varln srdrmesinin Hristi353
MODERN AG
yan devletlerin yardmna ve iyi niyetine bal olmasn Mslmanlarn
kabul etmeleri ve bu duruma uyum gstermeleri olduka
ac ve yavas olmustur. Tm tartsmalann en kesin, sonucu savas
alanndaki yenilgidir. Osmanllar'n ilk yenilgisini gsteren
Karlofa Antlasmas imzalandktan sonra, Osmanl yneticileri
Bat yntemlerini arastrma ve taklit etme alsmalarna
mislerdir.
Trkler, baslangta sorunu askeri olarak grp askeri zmler
aramslardr. Savas alanlarnda Hristiyan ordular onlardan

stn olduu iin onlann tekniklerini, eitim yntemlerini ve

silahlarn almak faydal olacakt. XVIII. yy'da Osmanl hkmeti
Avrupa savas yntemleri iin okullar ap Trk subayla n iin
Avrupal eitmenler getirtmisti. Zaman iinde bu kk baslang,
ok byk deisikliklere yol amst. Eskiden dinsiz ve barbar
Batllar'dan nefret etmek zere eitilen gen Mslmanlar, artk
onlar retmen olarak kabul etmis ve onlarn dillerini renip
kitaplarn okumak zorunda kalmslard. Gen Trk subay
adaylan, XVIII. yy sonlarnda, istihkam ve topu okullanndaki
dersleri iin rendikleri Franszca'y baska kitaplar okumak
zere de kullanmslardr. Okuduklar kitaplarda karslastklar baz
dsncelerin topu retmenlerinin rettikleri her seyden ok
daha patlayc olduunun farkna varmslard.
Askeri reformlardan sonra, iki dnyay ayran engellerden
baska seyler de olmustur. Trkler'in uzun zamandr matbaaya
kars srdrdkleri direnis 1729 ylnda knlarak bir matbaa
kurulmas izin kmstr. 1742 ylnda kapalan matbaa on yedi
kitap baslmst. Bu kitaplar arasnda, Avrupa ordularnn askeri
sanatlan ile ilgili bir arastrma ve 1721 ylnda Fransa'da elilik
yapms olan bir Trk'n Fransa ile ilgili olarak yazd kitap
vard.
354
ETKI VE TEPKI
Bat'nn kltrel etkinlii olduka azalms durumdayd. evrilen
kitap says ok azd ve ou askeri ve siyasi konulardayd.
te yandan, Avrupa ihracat Trk'lerin zevklerini kosullandrmaya
baslamst. Dini mimaride, Osmanl imparatorluk camilerinde
bile Avrupa'nn etkisine rastlanyordu. Bir toplumun
doas, durumu ve kendini alglays biimi ile ilgili pek ok sey
mimarisinden anlaslabilir. Modern New York'un gkdelenleri,
eski Msr'n piramitleri ve tapnaklar gibi, Istanbul'un byk
camileri de genisleyen ve mreffeh bir toplumun kendine
gvenini ve gcn anlatmaktadr. Her seyden nce Osmanl
Imparatorluu da, Ortadou'daki selefleri gibi bir Islam devleti
olduundan, karakteristik ve ihtisaml binalarnn istisnas
olmakszn tamam ibadet yerleriydi. Yzyllar boyu sultanlarn
yasadklar Topkap Saray bunlara oranla daha az nemi olan bir
yapyd. Genis bir alam kaplyordu, byk lksleri vard ama
aslnda her biri gsterissiz olan bir dizi kk binadan
olusuyordu: Tahta kan yeni bir sultan kutlayan halkn,
"vnme Padisahm, senden byk Allah var!" seklindeki haykrstan
sphesiz bu ruhu yanstyordu.
Bu durumdaki byk bir deisim, 1755 ylnda Kapal ars'nn
inde insa edilen Nuruosmaniye Camisi ile baslamstr.
Genel olarak bu bir Osmanl imparatorluk camisidir ama
sslemeleri Italyan barok stiline benzemektedir. Osmanl devlet
ve toplumunun merkezindeki bir imparatorluk camisinde, Gotik
bir katedralde arabesk sslemeler olmas kadar sasrtc olan
yabanc sslemeler, azalmaya baslayan kendine gvenin ilk
isaretidir.

XTX. yy'da bu tr isaretlerden daha pek oklan grlmstr.

En ilginci olan, 1853 ylnda insa edilen Dolmabahe Sa-ray'nda
iki deisiklik gze arpar. Bunlardan ilki, sultanlarn ve
mimarlarnn kaynaklarn harcadklan ve ds dnyay etki355
MODERN AG
lemek istedikleri yerin artk bir cami yerine, saray olmasdr.
Ikincisi de, Osmanl binalarn tanmlayan geleneksel deerlerin,
standartlarn ve zevkin tam anlamyla yklmasdr. Dolma-bahe
Saray o dn pastas mimarisiyle, asn sslemeleriyle,
Avrupa'dan ithal edilme konu ve stillerin muhtesem birlesimiyle,
XTX. yy'daki reformlann amalarn ve nereye yneleceini
sasrms anlaysnn bir gstergesidir.
Batnn etkisi ok azd ve Avrupa'nn dsnceleri halkn ok
az bir blmyle snrl durumdayd. Bu snrl mdahale bile
ksd olmus ve bazen de 1742 ylnda ilk Trk matbaasnn
kapatlmasna neden olan gerici hareketlerle tersine dnmst.
Askeri yenilgi tetikleyici olmussa da, Osmanllar'n bir sekilde
ayakta kalmay basardklan, bazen zaferler bile kazandklar
XVTIL yy sresince bunun etkisi azalmst. Bu tahrik, Kk
Kaynarca Antlasmas ile Krm'n elden karlmas ve Franszlarn
Msr' fethetmeleriyle daha byk bir gle yenilenmistir.
XIX. yy'n basndan itibaren, Osmanl Imparatorluu toprak
btnlne ynelik yeni bir tehditle kars karsya kalmst.
Snrlarna doru yryen yabanc devletlerden sonra, simdi bir de
lkenin esitli yerlerindeki yerel liderler ve hareketler zerklik,
hatta bamszlk pesindeydiler. Bunlardan bazlar XVIII. yy'da
ortaya kms olan eilimin, ayann, derebeylerinin ve valilik
olarak gnderildikleri eyaletlerde kendileri iin birer beylik
kapms itaatsiz pasalann kazandklar blgesel zerkliklerin
devam niteliindeydi. Osmanl imparatorluk hkmetinin
baskentin otoritesini tekrar kurma abas direnisle karsland.
Osmanl direnisileri baslangta ciddi basarlar elde ettiler. 1808
ylnda Istanbul'da, derebeyleri ve ayann kurduu bir koalisyon
ile merkezi hkmet yetkilileri ortak bir destek anlasmas
imzaladlar. Bu anlasmay tahta yeni kms olan Os356
ETKI VE TEPKI
manii sultan II. Mahmud istemeden de olsa onaylayarak, XIX. yy
baslarnda, Imparatorlukta feodal ayrcalklar ve blgesel
zerklikleri tanyan bir belge imzalamak zorunda kalmst.
Sultan imparatorluun merkez eyaletlerinde otoritesini yavas
yavas tekrar kurarak glendirmeye baslad ama uzak eyaletlerde
bunu yapmak ok zor oldu. Arabistan, Irak, Lbnan ve zellikle
de Msr olmak zere Arapa konusulan lkelerde baz bamsz
yneticiler gerek denetime sahip olmak iin urasarak, Osmanl
hkmdarna szde ballklarn bildirmekle yetindiler. 18051848 yllan arasnda, Msr valilii yapan nl Mehmed Ali Pasa,
Osmanl sultanna kars diplomatik ve askeri bir mcadeleye
baslad. Avrupal devletlerin mdahalesi zafer kazanmasna engel

oldu ama Msr' zerk ve babadan oula geen bir beylik yapmay
ve modernlesme yoluna sokmay basard. Ondan sonra yerine
geenler de XX. yy ortalarna dek Msr'da hkm srdler.
Osmanl Imparatoriuu'ndaki yar monarsik statlerini belirtmek
zere birka kez unvanla-nnda deisiklik yaptlar. Srasyla pasa,
hidiv, sultan ve sonunda da bamszlklarn ilan edip nce
Osmanl, sonra Ingiltere hkmdarlaryla esitliklerini gstermek
zere kral unvanlarn kullandlar.
XVIII. yy sonlarndan XX. yy ortalarna dek Ortadou'da yz
elli yl sren Bat etkisi' ve egemenlii yasamn her dzeyinde ok
nemli deisimlere neden olmustur. Bu deisimler bir lde
Batl hkmdarlarn ve dansmanlarn eylem ya da mdahaleleri
sonucunda olmustur. Ancak bunlar politikalarnda dikkatli ve
muhafazakar olmak iin zen gstermislerdir. En nemli deisim
Batllar'dan ok Ortadoulu Bat yanllar sayesinde olmustur.
Ortadou hkmdarlarnn ekonomik alandaki dorudan
katklar ok az olmustur. Baz lkelerde, zellikle Msr ve Osil
357
MODERN A
manii Imparatorluu'nda, hkmetler Ba'nn g ve servet
anahtar olarak grdkleri hzl ve zorunlu sanayilesme yoluyla
devlet denetiminde ekonomik kalknma planlar uygulamay
denemislerdir. Bu planlar, XIX. yy'n ilk yarsnda ok byk
oranda ortaya konmus ama srekli etkili olmamstr. XIX. yy'n
ikinci yansnda, hkmetler sulama tesisleri, ulasm ve iletisim
gibi alanlara nem vererek retken ekonomik faaliyetleri zel
tesebbse brakmslardr. Bu yaklasm, tarm dsnda, imcilii
yabanclara ve aznlklara brakmak anlamna gelmektedir.
Ortadou hkmetlerinin abalarnn askeri modernlestirme ve
idari merkezilesme olmak zere iki nemli amac vard. Iice
gemis bu tasarlarla, hkmetin ieride muhaliflere ve ayrlklara,
dsanda da glenmeye devam eden dsmanlara kars
otoritesinin tekrar kurulup glendirilmesi amalanyordu. Hkmetler
bu sonulara ulasmak zere ok ayrntl bir reform
program baslattlar.
Reform, Avrupa'nn silahl gcnn egemenliindeki dnyada
ayakta kalabilme zorunluluu nedeniyle askeri alanda baslad. Ne
var ki, modem ordular kurmak yalnzca eitmen tutup silah alarak
stesinden gelinecek bir eitim ve tehizat sorunu deildi.
Modern ordular iin bir idari reform; eitim grms subaylar ve
bir eitim reformu; orduya malzeme salayacak fabrikalar, yani
bir ekonomik reform; askere verecek para, yani uzun vadeli mali
yenilikler gerekiyordu.
Askeri reformcularn amac, uzun sredir Islamiyet ile Hristiyanhk'
ayran engelde yalnzca bir gedik aarak buradan
gdml ve kstl bir aks gereklestirmekti ama kontrollerinden
kan bir sel meydana getirdiler. Avrupa silahlarn ve tehizatn
getiren kisiler yanlarnda, eski dzeni sarsacak Avrupa
dsncelerini de getirdiler. Diplomasi, ticaret, eitim ve baska
yollarla" gelisen kisisel iletisim bu yeni dsncelerin yaylmas-

358
ETKI VE TEPKI
n salad. Zamanla Ortadoulularn daha ok yabanc dil renmeleri,
evirilerin artmas ve bunlarn matbaa sayesinde oaltlp
datlmas ve 1820 ylndan itibaren haftalk, daha sonra
da gnlk gazetelerin kmasyla bu dsnceler daha byk bir
alana yayld.
Yzyllardr sren stnlk inancnn Batl silahlarn etkisiyle
paralanmas Islam toplumunda derin bir yara at ve ilk ifadesini
reform hareketlerinde buldu. Reformlar, Mslman ordusunun,
bylece de Islam devletinin modernlestirilmesi amacna ynelikti.
Bat uygarlnn teknolojinin kstl alannda kalaca umulan
baz rnleri benimsendi ama ok gemeden yabanc dsnceler,
dahas yabanc devletlerin mdahalesi ok gl bir tepki yaratt.
Baslangta bu tepki dini bir grnsteydi. XVIII. yy'daki
nemli iki yeni hareket, Islam'n Bat'nn giderek artan gcne
kars tepkisini farkl yollardan ortaya koymustu. Ilk baslarda her
iki hareket de Islamiyet'in ksne, dinin saflndan
uzaklasmaya kars yaplan protestolard ve ikisi de yabanclarn
lkeye leriyle ilgiliydi.
Bu hareketlerden ilki Naksibendi dervisleri tarikamnkiy-di ve
Sofi kkenliydi. Ortadou'ya Hindistan'dan gelen Naksibendilik,
ilk basta Arap lkelerine, sonra Osmanl Imparator-luu'na, sonra
da Kafkasya'ya yayld. Msr'da Hintli bir Naksibendi bilim
adam Arapa renmenin yaylmasna ve Msr r-nesansn
baslatmaya alsa ama Fransz istilas yznden basarl olamad.
Arabistan'da bir baska Naksibendi, eski Arap-lar'n yceliklerini
ve onlarn gerek Islamiyet'inin sonradan olan deisikliklerle
arpldn yazmaya baslad. Orta Arabistan'da dnemin ikinci
byk hareketi olan Vahabiler'in ortaya ksnda, bu grs etMi
olmus olabilir. Vahabiler dinin bozulmas ve rmesinin bir
paras olarak kabul ettikleri Sofi
359
MODERN AG
mistikliine de kars kyorlard. Teoride safiyeti, uygulamada
militan olan Vahabiler, Arap yanmadasnn byk bir ksmn ele
geirdiler. XVIII. yy'dan sonra da Mezopotamya snrlarnda
Osmanl Imparatoruu'na kafa tutmaya basladlar. 1818 ylnda
gleri krld, ancak Vahabilik varln srdrd. Arabistan'da
birka defa canland ve teki Mslman lkelerde de dolayl
etkileri grld. Ortadou'da Vahabi retisinin ok taraftar
olmad ama temsil ettii dini canlanma birok lkedeki
Mslman' etkileyerek, Avrupal istilaclar karssndaki mcadele
iin yeni bir militan ruhu katt.
Yabanclar karsisndaki direnisin basnda sultanlar, vezirler,
askerler ya da ulema yerine, bu canlanan hareketlerden birini
temsil eden popler dini liderler yer aldlar ve gl arzular
uyandrarak byk enerji birikimlerine yn verdiler.
Bat'nn etkisine Islam'n verdii yantn sonraki asamas, Rus
Orta Asyas, Ingiliz Hindistam ve Fransz Kuzey Afrikas gibi

smrge imparatorluklarndaki uyum ve isbirlii olmustur. Her

blgedeki liderler, halk, efendilerinin dillerini renerek
ilerlemek iin ihtiya olan modem bilgiye ulasmaya
zendirmislerdir. Henz Ortadou'nun merkezinde yabanc bir
efendi olmasa da, reformcu hkmdarlar ve modem entelekteller
de bu yolu izlediler.
XIX. yy'n reform hareket ve etkinliklerinde aralarnda srekli
bir mcadele olan iki farkl grs dikkat ekmektedir. Grslerden
biri Orta Avrupa aydnlanmasndan kms ve otoriter
reformcularn benimsedikleri dsnceleri getirmisti. Orta Avrupa'
daki rnekleri gibi onlar da halk iin doru olan biliyorlard ve
doru olan yaparken szde popler hkmetin onlara engel
olmasn' istemiyorlard. Bu grse gre, boyun eip seyirci
kalmaya alsms olan hareketsiz ynlarn kendi kaderlerine sahip
kmalar mmkn deildi. Bunun iin, tarihi grev360
ETKI VE TEPKI
leri retmek ve ynetmek olan entelekteller ve askerler tarafndan
eitilmeleri ve ynetilmeleri gerekiyordu.
teki grs Orta Avrupa yerine, Bat Avrupa'dan, ekonomik
ve siyasi liberalizm retilerinden kaynaklanmst. Bu grsn,
nce Osmanl Imparatorluu, sonra da teki lkelerdeki taraftarlarna
gre, lkenin genel kalknmasnn beraberinde insanlarn
gvenceye alnacak haklar vard. Bu da temsili ve mesruti bir
hkmetle salanabilirdi. Batl gcn, servetin ve bykln
temelindeki gerein zgrlk olduu kabul ediliyordu.
zgrlk szc birok anlam ifade ediyordu. Ancak XX.
yy'n basnda, henz Ortadoulular tarafndan, Avrupa siyasi
grslerinin ortaya kmasnn ardndan, ancak lkelerinde
doadan Avrupa ynetiminin kurulmasndan nce, ileride bamszlk
anlamna gelecek sekliyle kullanlmyordu. Vatandasn
hkmetin yasal olmayan ve keyfi eylemlerinden baskl, daha
da gelistirilerek, hkmetin kurulmasna ve yrtlmesine katlma
hakk seklinde, Batl anlamnda kullanlyordu. Bu dsncelerin
ithali, uyumu ve bir lde de uygulanmas XIX. ve XX. yy'daki
nemli siyasi gelismelerden biridir.
Msr'da ve Osmanl Imparatorluu'nda tm atamayla kumlan
ilk dansma meclisi deneyleri tarm, eitim ve vergi konularn
grsmek iin toplandklar XIX. yy basnda yaplmstr. 1845
ylnda Osmanl sultan her eyaletten iki kisi katlacak sekilde bir
eyalet temsilcileri meclisi toplad. Meclis yeler, "saygn,
gvenilir, bilgili ve halk tanyan kisilerden" seilecekti.1 Ancak
tm bu iyi zelliklerine ramen uygulama basarl olamayarak
sona erdi. Ayn durum ksa bir zaman sonra Iran'da da gereklesti.
Sultan, sah ve pasalar bu gibi atanms dansma kurumlaryla
ilgilenirken halktan da daha radikal dsncelerle urasmaya
baslayanlar olmustu. Avrupa'ya gitmis olanlar orada grdkleri
361
MODERN AG
parlamenter hkmete vgler yadnyorlard. O zamana dek

Ortadou'dan Avrupa'ya gidenlerden resmi temsilciler ve rencilere

siyasi srgnler de eklendi.
1860-1870'lerde mesrutiyet dsncesi glenmeye baslad.
1861 ylnda, Osmanl hakimiyetindeki zerk bir hanedan olan
Tunus Beylii tarafndan kabul edilen anayasa, bir Islam lkesine
ait ilk anayasadr. Bu anayasa 1864 ylnda kaldrlmstr ama ayn
eilim srmstr. 1866 ylnda, Msr hkmdan yllna
seilmis olan yetmis bes delegelik bir dansma meclisi kurdu. Bu
srada Osmanl Imparatorluu'nda da mesrutiyet hareketleri
gelismeye baslamst. Ancak bu hareketlerin aktif destekileri
1867 ynda Fransa ve Ingiltere'ye snmak zorunda kaldlar.
Osmanl anayasas, yeni sultan II. Abdlhamid tarafndan byk
bir gsterisle ilan edildi.
Osmanllar'n ilk mesrutiyeti ksa srd. Iki seim yapld ve
padisah canllk belirtisi gstermeye basladnda meclisi kapatt.
Ilk Osmanl meclisi bes ayda yalnzca iki oturum yapabildi ve
meclisin bir daha almasma dek otuz yl geti. Osmanl meclisi,
Abdlhamid tarafndan kapatldktan sonra meclis seimleri
yalnzca Msr'da yapld, birka meclis seildi ve alst. 1882
Ingiliz isgalinin ardndan da bu sre srd. 1883 ylnda karlan
"Kurulus Kanunu" ile snrl semeni ve gc olan, ara sra ksa
toplantlar yapabilen iki yar meclis ald. Bu meclisler, 1913
ylnda birleserek glerini artrdlar, ancak 1914 ylnda savas
knca, seimler de meclisler de sona erdi.
Bu srada baska yerlerde daha radikal gelismeler yasanyordu.
1905 ylnda mesruti Japonya'nn otokrat Rusya'ya kars kazand
zaferle, yzyllardr ilk defa bir Asyal devletin bir Avrupal
devleti yenmesi, ok popler bir mesaj veriyordu. Bu mesaj
Rusya'dan bile duyuldu ve halkn basksyla bir esit parlamenter
rejim kuruldu.
362
ETKI VE TEPKI
Mesrutiyet adeta hemen alnmas zorunlu olan bir hayat iksiri
gibiydi. Iran'da 1906 yl yaznda olan mesrutiyet taraftar bir
isyan sahn bir millet meclisi toplayp liberal bir anayasay kabul
etmesini salad. Iki yl sonra, Osmanl subaylarndan olusan
Jntrkler adl bir grup, padisah 1876 anayasasn tekrar kabul
etmeye zorlayarak Osmanl Imparatorluu'nda ok daha nemli
olacak bir mesruti ve parlamenter hkmet dnemine geisi
salad.
Avrupa etki ve rneinin ve Avmpa ile esit sartlarda bulunma
istei, bu gibi ilk anayasal reformlar dourmustu. Bu reformlar
gerek bor alabilmek gerek de mdahale ve isgali nlemek zere
yaplms uyum jestleri olma zelliini de tasyordu. Ne var ki, bu
amalara ulasmak konusunda pek de basanl olunamad. Hem
Tunus'daki, hem de daha uzun sreli olan Msr'daki parlamenter
deneyimler, kanskla, iflasa, denetim ve isgale doru ilerleyisi
engelleyemediler. Hatta bu srecin hzlanmasn saladklarn
ne srenler olmustur.
Bu srada'Avrupa'daki iki taraftan ilerleme srms tr. Bu yeni

mdahalelere kars Ortadou Mslmanlar'nn gsterdikleri

tepkiler dini terimlerle ifade edilmistir. Hristiyan imparatorluklarnn
ortak tehdidine kars Mslman halklarn ortak cephesi
olan pan-Islamizm, 1860-1870'lerde domustur. Bu harekette,
Alman ve Italyanlar'in kendi halklann ve lkelerini birlestirme
basarlarndan esinlenilmis olmas mmkndr. Trkiye'de,
varln srdren tek bamsz Mslman devleti, Osmanl
Imparatorluu'nun Piyemonte'nin Italyanlar ve Prusya'nn
Almanlar iin yaptklarn yapacana inanlyor ve bu btn
Mslmanlar'n birlii ve dayansmas olarak kabul ediliyordu.
Resmi Osmanl politikas kontroll ve snrl bir pan-Islamizm
oldu. Bu politika, lke iinde sultana baz ihanetler kar363
MODERN AG
ssnda Mslman tebaasna yapt sadakat arlan iin yardm
ederken, lke dsnda da Osmanl olmayan Mslmanlar, zellikle
Avrupa imparatorluklarndaki Mslman tebaa arasnda faydal
oldu. Ancak lke dsndaki pan-Islamizm politikas, resmi olan
Osmanl pan-Islamizm politikasndan daha radikal ve militan bir
yapdayd. Bunu da nemli etkileri olan baz liderler salyordu.
te yandan, o zamanki pan-Islamizm dnemin radikal
sekinlerinin izledii siyasi programlarn temel un-surlan arasnda
yer almyor, Avrupa'dan aldklar liberal ideolojilerin ve yeni "bir
lke ve millet" dsncesinin glgesinde kalyordu.
364
17. BLM
YENI DSNCELER
Eyll 182'de Osmanl Imparatorluu'nun hariciye nazr Ali
Pasa, Paris'te bulunan elisine yazd bir mektupla diplomat-lann
"ufuk turn" olarak adlandrdklar baz bilgileri gnderdi.
Avrupa'nn genel diplomatik durumunu inceledikten ve lke lke
gezdikten sonra, milli birlik mcadelesi vermekte olan Italya'y
anlatt. Ali Pasa mektupta sunlar syledi:1
"Dini ve dili ayn olan tek bir rkn yasad Italya, birliini salamada
nemli zorluklarla kars karsyadr. Su ana dek tm basars dzensizlik \
ve anarsidir. Tm farkl milli zlemler serbest olursa, Trkiye'de olabilecekleri
bir dsn. Az da olsa bir istikrar elde edebilmek iin bir yzyla
ihtiya olacak ve ok kan dklecektir."
Ali Pasa doru kehanederde bulunuyordu ama "bir yzyl"
tahmini gereklerden olduka uzakt. Aslnda bunlar, kehanetten
ok an iyi gzlemleriydi ve bu denli endise duyduu
milliyetilik virs siyasete bulasms, Osmanl Imparator-luu'nu
gszlestirip ykacak sre baslamst. Tarih arastrmalarnda
ok nadir grlen bir kesinlikle, bu srecin kayna, sekli ve
zaman bilinmektedir: Fransz Devrimi ile baslayp Franszlar
tarafmdan yaylms, Osmanl halknn baslangta az olan ama
giderek artan ve zaman zaman hakim duruma gelen bir aznl
tarafndan kabul edilmistir.
Hristiyan Avrupa ile Mslman Ortadou dnyasnn etkilesimi
yeni bir durum deildi. Yzyllardan beri, mal ve teknoloji

alsverisi, kimi zaman ok byk apl olarak yaplyordu. Ortadou,

ok daha nceki alarda Avrupa'ya yeni teknikleri ve
zevkleri retmis ve salamst. Avrupa'nn ekonomik ve askeri
365
->
MODERN AC
adan glendii son dnemlerdeyse, byk hareket bati yerine,
douya don artmstr. Ancak bu durum fazla bir entelektel
zellii olmadan, maddi dzeyde kalmstr. Ortaalardaki
dsnce hareketleri srekli olarak doudan batya dorudur. Bat
Avrupa'nn geri kalms ve fakir toplumlar, astronomi ve kimyada,
matematik ve tpta, felsefede ve ilahiyatta Islam dnyasnn
rencileri olmuslard. Ancak Batl tarihilerce Ortaa olarak
kabul edilen dnemin sonunda, Mslman Dou'nun Avrupa'ya
retecek bir seyi kalmams, zaten Avrupa'nn buna ihtiyac
kalmamst. Yalnzca sanat, resim ve edebiyat alanlarnda baz
nemli olmayan etkiler kalmst. Defoe'nun Robinson Crusoe adl
romannn konusu, Ingilizce evirisi birka yl nce yaynlananms
olmas olas bir Ortaa Arap felsefe romanndan alnmst. Arap
ykler klliyat olan Binbir Gece Masallarnn 1704-1717 yllan
arasnda Franszca evirileri yaynlandktan sonra, neredeyse
Avrupa dillerinin tmnde taklit ve uyarlamalar yaplmst.
Balkanlar'da Trk mzii ve Ispanya'da Maripliler, Avnpa snr
lkelerinin folk ve sonra da sanat mziklerini nemli lde
etkilemisti. Osmanl sefirlerinin Avrupa baskentlerini
ziyaretleriyle, i dekorasyonda, mimaride ve zaman zaman da
giyimde Trk modas yaratlmstr.
Bunun tersi ynndeki entelektel iletisim neredeyse hi
yoktur. Ortaa'da ok daha gelismis ve ileri olan Islam toplumlarna
Avrupa'nn verebilecei pek bir sey yoktu. Ne var ki,
daha sonra maddi g dengesi gibi, entelektel denge de deismistir.
Islam dnyas eski kabul edebilme yeteneini yitirerek
Hristiyan dnyasndan gelecek her seye iin basklk kazanmstr.
te yandan, Avrupa'nn stnlnn erken bir tarihte
kabul edildii askeri konulardaki bilgi ihtiyac Avrupa'dan
karslanmaktayd. Ancak Rnesans, Reform, Aydnlanma ve Bilimsel
Devrim gibi hareketler hi dikkatlerini ekmemis ve hi366
YENI DSNCELER
bir etki yapmamstr. Birka yzyl nce Islamiyet'in kendi Rnesans'
gereklesmis ve Avrupa'ya bile etkileri olmustur. Avrupa
Rnesans'na bir yant ve bir Reform hareketi olmamstr. Bu
hareketlerin tm ve daha sonrakiler, Hristiyan olarak grldkleri
iin gereksiz bulunmus ve nem verilmemistir.
Halklannn dsnce ve eylem srelerinde bir deisiklik
baslatan Fransz Devrimi, Ortadou'da ilk kez nem kazanan bir
Avrupa dsnce hareketi olmustur. Bu, Avrupa'da dsncelerin
Hristiyan terimleriyle anlatlmad ilk byk ayaklanmayd,
hatta baz savunucular tarafndan Hristiyanlk kar-s olduu
ne srlyordu. Avrupa'nn oteli hareketleri ile Fransz Devrimi

arasndaki bir ayrm da, Franszlar'n Ortadou halklar arasnda

dsncelerini yaymak zere adm atmala-nyd. Fransz devrimci
propagandasna ilk tepkiler, az oranda ve Hristiyan tebaa ile
snrlyd. Ancak bunlar arasnda dsnceler ok hzl yaylarak
ksa sre iinde imparatorluun tebaas ile birlikte efendilerini de
etkiledi. Dnemin Osmanl yazarlarnn bir benzetmesini ile "yeni
Frenk dsnceleri, yeni Frengi hastal gibi" yaylmst.
Islam halklar iin esitlik, kardeslik ve zgrlk tamamen yeni
ve tuhaf dsnceler deildi. Kardeslik, mminlerin kardeslii,
aralarndaki esitlik gibi temel bir ilkeydi ve aristokra-tik ya da
etnik ayrcalklarla engellenmezdi. Baska yerlerde olduu gibi
Islam topraklarnda da yzyllar boyunca bu tr ay-ncalklar
olmustu. Ancak bu ayrcalklar, Islamiyet'in bir paras olarak
deil, ona kars kms ve asla Avrupa'daki gibi kabul
edilmemislerdi.
Mminler ile inanmayanlar arasndaki esitlik farkl bir konuydu
ama Islam dininin seilmesiyle irade ds bu kusur ortadan
kalkabilirdi. Kadn ve klenin esit olmayan statleri byle
kolayca ortadan kalkmazd ama bu durum o dnemde de,
367
MODERN AG
daha sonraki dnemlerde de gl bir duygu uyandrmamst.
Azat edilen kleler yksek makamlara kabiliyorlard ve sultann
kleleri birok adan imparatorluun gerek yneticileri
olmuslard. te yandan, kadnlarn vahiyle gelen ve Seriatta yer
alan asa statleri pek net deildi. Mslman kadnlarn baz
mallar iin Bal hemcinslerinin henz sahip olmadklar haklar
olduundan Seriat'in tamamen olumsuz bir etkisi yoktu. Bat'dan
gelen birok kadn ziyareti bu konuyu belirtilmistir.
Bat ynetimi, mdahalesi ya da etkisiyle hukuki cariye klelii
kaldrlms ve fazla bir tartsma yaratmams. Buna oranla
kadnlann zgrl, Batl dsncelerden etkilenmekle birlikte,
Bat'nn mdahalesine ve basksna bal deildir. Bu konuda
kaydedilen ilerleme olduka hararetli i tartsmalarla yaplan i
imler sonucunda olmustur. Gerek geleneksel gerekse de
radikal Islami militanlar, bu ok kstl ilerlemeden bile sikayeti
olmuslardr. Erkeklerin olmasa da, kadnlarn geleneksel
kyafetlerine dnmeleri, Islami canlanmann ok nemli
sonularndan biridir. Devrimden sonra Iran'daki erkekler, Bat
stili giyinmeyip kravat takmayarak Bat'y reddettiklerini gstermislerdir.
Kadnlardan da ok daha fazlas istenmistir.
zgrlk, esitlik ve kardeslie gre, en azndan siyasi anlamyla,
yeni bir szckt. Islami kullanmda "zgr ve zgrlk"
szckleri nce hukuki, sonra da toplumsal bir anlam tasmstr.
zgr bir kadn ya da erkek kle olmayan kisilerdi. Szck,
zorunlu alsmadan ve baska ykmllklerden kurtulmus olmak
gibi baz durumlarda belirli ayrcalklar ve basklklar ifade
etmek iin de kullanld. Mslman geleneine gre uranln
karst zgrlk deil, adaletti. Adalet, tebaann bir hakk deil,
hkmdarn grevi olarak grlrd. Devrimci Fransa'nn

etkisiyle Ba'daki yurttaslk kavram ile beraberindeki katlm ve

temsil ilk kez renilmistir.
368
YENI DSNCELER
Istanbul'daki Fransz elilii daha baslarda bir propaganda
merkezi haline gelmisti. Imparatorlukta konusulan Trke,
Arapa, Rumca ve Ermenice dillerinde evrileri yaplan devrimci
edebiyat, Fransa'dan ithal edilmis veya elilikteki bir matbaada
baslmstr. 1793 ylnda Sarayburnu karssnda demirlemis olan
iki Fransz gemisine Cumhuriyet bayrann ekilmesi byk bir
kutlama ile karslanmst. Bu olay iin Fransz elisi sunlar
sylemistir: "Osmanl ve Amerikan bayraklar ve silahlarn
gnahkar zorbalarn ittifaknda birlestiren dier devletlerin
bayraklan bu iki gemide dalgalanmstr."2 Bu kutlama, Franszlar
ve arkadaslarnn Fransz Sefareti'nde Trk topraklarna diktikleri
zgrlk aacnn etrafnda yaptklar "cumhuriyet kar-manyolu"
dans ile sona ermisti.
Bu olaylar, Trkler'den daha ok teki Avrupa devletlerinin
sefaretlerini endiselendirmisti. Bir Osmanl tarihisinin yazdklarna
gre Rusya, Avusturya ve Prusya birlikte, Trkiye'de
Franszlarn renkli sapkalarn ve baska devrimci amblemlerini
giymelerinin yasaklanmasn istemislerdir. Bu ortak istek karsnda
Babali'den su yant gelmistir:3
"Sevgili dostlarmz, Osmanl Imparatorluu'nun bir Mslman devleti
olduunu sizlere ska ifade etmekteyiz. Aramzda onlarn bu isaretlerine
nem veren hi kimse yoktur. Dostumuz olan devletlerin tccarlar aramzda
misafir olarak bulunur, istedikleri gibi giyinebilirler, buna karsmak
Babali'nin isi deildir. Sizler bosuna endiseleniyorsunuz."
Dier bir Osmanl kayna, Babali'nin yabanc konuklan-nn
baslarna veya ayaklanna giydikleri ile ilgilenmediini belirtmektedir.
Bu ve baska eski kaynaklardan anlasldna gre,
Trkler baslangta eskisi gibi Batl dsncelerin bulasmasna
kars dinleriyle baskl olduklarna inanmslardr.
Ne var ki, ksa bir sre iinde dskrklna urayacaklard.
1797 yl Ekim aynda Campo Formio antlasmasyla Habs369
MODERN AG
burg Imparatoru devrimci Fransa ile bars yapmak zorunda kald.
Antlasmaya gre uzun bir mr sren Venedik Cumhuriyeti son
bulmus, topraklan da Fransz Cumhuriyeti ile Habsburg
Imparatorluu arasnda paylaslmst. Fransa'ya Preveze liman ile
Iyonya Adalar ve Yunanistan ile Arnavutluk kylan verilmisti.
Bu blgede 1797'den 1799'a ve 1807'den 18l4'e kadar ksa sren
Fransz egemenliinin ok byk etkileri olmustur. Yzyllar
boyunca Venedik egemenliinde olan bu topraklarda yasayan halk
Yunanl'yd. Fransz ynetimi zamamnda gereklesmis olan
devrimci ve radikal deisikliklerin Osmanllar'n Mora
eyaletindeki Rum komsularn etkilememesi olas deildir.
ok uzun sredir Franszlar, kendilerini Osmanl Imparatorluu'nun
geleneksel dostlar gibi gsteriyorlard. Eski dost, atk

yeni komsuydu ve bu sok karssnda dosduk duramad. Ksa sre

iinde baskente Osmanl Yunanistan'ndah, Fransz ynetiminde
olan blgelerde gereklesen olaylarla ilgili telasl raporlar
gnderilmeye basland: "Soylularn ayrcalklar ellerinden
alnmyor, kyller zorunlu alstrlamyor, seimler yaplyor,
esitlik ve zgrlk konusmalar serbeste yaplyordu." Bir
Osmanl tarihisine gre en kts suydu: "Eski Yunanistan
devletlerinin dnemini anmsatarak blgedeki Ortodoksla-n
cumhuriyetilik iin kskrtyorlar ve komsu Osmanl devleti
tebaasn da etkilemeye abalyorlard.4
Nfusunun ounluu Mslman olan bir Osmanl eyaleti
Msr' ele geiren Franszlar, burada da eski ihtisaml gnlerden
ve modern zgrlkten sz etmeye basladklarnda artk ders
alnmst.
Bu iki dsncenin esitli karsmlarda esitli zevklere sunulan
bilesimi kars konulmaz olmaya baslamst. Vatandaslk anlamndazgrlk, baslangta snrl bir ekicilii olan alslma370
YENI DSNCELER
dik bir tad vermisti ama Avrupa'dan ithal edilen yeni milliyetilik
ve yurtseverlik dsnceleri ile birlesince ve sadakat ile kimliin,
dolaysyla da ballk ve yasalln determinantlan olarak millet
ve lke dinin yerine geince gc iyice artyordu.
Basta laik sonular olmak zere tehlike muhalefetsiz kalmad.
Sultann hkmetinin Arapa ve Trke yaynlad bildiride
sunlar vard:5
"Franszlar... Cennetin ve dnyann Tanrsnn birliine inanmazlar... Tm
dinleri terk etmislerdir... Onlar... kyamet ve hesaplasma gn, cezalandrma,
imtihan, soru ve yant olmayacakms gibi davranrlar... Onlar tm insanlarn
insanlk asndan esit olduklarna inanrlar; bi kimsenin bir stnl
olmadn ve herkesin kendi ruhundan ve yasamndan sorumlu olduunu
savunurlar. Bu bos inanlar ve sama dsncelerinden hareketle yeni kanun
koymuslardr. Seytan'm syledikle-riniyaparak, dinin temellerini ykms,
yasaklananlar yasal yapms, tutkulu arzularna ulasms, tm insanlar
gnahlarna ortak etmeye alsms, dinler arasnda nifak tohumlar ekmis,
krallar ve devletler arasna fesat sokmuslardr. Yalanlarla dolu sahte
kitaplaryla "Biz size, dininize ve toplumunuza aitiz," demis ve herkesi Seytan
'm bayra altnda birlesmeye armslardr."
Burada Seytan'a ska yer verilmis olmas ilgintir. Kuran'n
son cz (114:5) Seytan'n "insanlarn kalplerine fsldad"
yazmaktadr. Bu durum, XX. yy sonunda Avrupa'nn, sonra da
Amerikan dsnce ve yasays tarznn ekiciliine kars koyma
abalarnda da grlmstr.
Osmanl Imparatorluu'ndaki ve birtakm deisikliklerle Iran
sahlarnn lkesindeki geleneksel toplumsal ve siyasal dzenin
kkeni klasik Islam hukuk ve geleneklerine, bundan da te eski
Ortadou uygarlklarna dayanr. Bu da, teki dini kltrlerdeki
gibi Allah'n son vahyini kabul edenler ve reddedenlere esit
davranmak mantkl ve uygun olmayacandan, esitsizlie
dayanmaktadr. Bunu esit haklar dzeni olarak gsteren,

371
MODERN AG
geleneksel Islam rejimlerinin dini hosgrsn hakkyla ven baz
modern savunucular olmustur ama durum byle deildi. O
dnemde bu tr bir esitlik bir erdem gibi grlmez, grevin
ktye kullanlmas olarak kabul edilirdi. Islam devleti inanmayanlara
esitlik tanmay kabul etmeyerek iktidardaki dinlerin
uygulamasn izlemekteydi. tekilerdeki bu farkl yan, toplumda
inanmayanlara Seriatla tanmlanan, smrlanan ve Mslman
toplumunun ounluunu kabul ettii bir yer veriyordu. Ancak bu
bir esit stat deil, bir hosgr dzeyiydi. Islamiyet'in hosgrs,
eski dinler olarak kabul ettii tektannl olanlarla snrlyd ve
uygulamada, Ortadou'daki esitli mezheplerden olan Musevileri
ve Hristiyanlar ieriyordu. Iran'da kk bir Zerdst toplumu
vard. Osmanl Imparatorluu'nda bu aznlklar "millet" olarak
adlandrlyordu.
Millet bir dine ballyla tanmlanan dini ve siyasi bir topluluktu.
yeleri, o dinin, devlet kanunlar ve karlaryla asmad
srece liderlerinin kanunlarna ve kurallarna uymak
zorundaydlar. Bu dini zgrlk ve komnal zerklik karslnda
Mslman olmayan milletler devlete sadakat borlu olurlard ve
"zimmi" statlerinin eksikliklerini ve snrllklarn kabul
ederlerdi.
Osmanl Imparatorluu'nda Mslmanlar, Rumlar, Ermeniler
ve Museviler olmak zere baslca drt millet vard. Tm de
yalnzca dini terimlerle tanmlanrd. Mslman millete "millet-i
hakime" de denirdi ve arasnda Trke, Arapa, Krte,
Arnavuta, Rumca ve baska Balkan ve Kafkasya dilleri konusanlar
vard.
Rum milleti de ayn lde farkllklar tasyordu. Etnik Yunanllarla
birlikte baska kkenlerden olduu halde Ortodoks
Kilisesi'ne bal olanlar vard: Avrupa'da Romanyallar, Srplar,
Arnavutlar ve Bulgarlar; Asya'da, Batl snflandrmasnda H372
YENI DSNCELER
ristiyan Trkler ve Araplar olarak bilinen Trke ve Arapa konusanlar.
Ermeni milleti homojen zellikteydi ve Ermeni Kilisesi'ne
bal Ermeniler'den olusuyordu. Trke konusan kisi says oktu
ve bunlar Trkeyi Ermeni alfabesi ile yazarlard. Belirli
zamanlarda Suriye Yakubi Kilisesi ve Msr Kpti Kilisesi'ne bal
olanlar da Ermeni Kilisesi ile iliski kurmuslard. Gerek Ermeni,
gerek de Rum milletinde, dier Katolik Rum ve Ermeniler veya
daha sonra her iki milletten de Protestanl seen kimsenin
olmamas nemli bir konudur.
Musevi milleti, Suriye ve Irak'taki Arapa konusan Museviler,
1492 kovulma fermanyla Ispanya'dan kaan ve Ispanyolca
konusanlar, Mora'daki Rumca konusan Museviler ve daha baska
dilleri konusan daha kk Musevi gruplarndan olusuyordu.
Dinlerine gre tanmlanan bu milletlerde esitli etnik ve bazen
de asiret gruplar yer alyordu. Iteki blnmeler de nemliydi ve

brokratik, siyasi, toplumsal ve ticari rekabetlerdeki dayansma

gruplarnn temellerini olusturuyorlard. Bunlar yzyllardan beri
edebi kaynaklarda rastland zere ve bugn de srd gibi
esitli etnik stereotip tipe ve alslms nyarglara neden
olmuslardr. Ancak klasik millet sistemi henz kendi i
mantnda yrd iin bu gibi etnik dayansmalar temel
kimlii tanmlamad gibi, kesin bir ball da belirlemiyor-du.
Bugn bizler tarafndan Araplar ve Trkler olarak adlandrlan,
kendilerine de Arap ve Trk diyenler, ok yakn alara kadar
kendilerini byle tanmlamamslard. Dil Trke bilinse de
Istanbul ve baska sehirlerdeki uygar insanlar, kendilerini Trk
olarak adlandrmazlard. Trk adn Anadolu'nun ilkel kylleri ve
gerleri iin kullanrlard. Benzer sekilde, Msr ve Verimli
Hilal'deki Arapa konusan kisiler dillerine Arapa de373
MODERN AG
dikleri halde, Arap adn l kylarnda yasayan Bedeviler iin
kullanrlard. Sehirlerde yasayan eitimli insanlar, ancak modem
alarda ve Avrupa'daki milliyet dsncelerinin etkisiyle
kendilerini bu etnik terimlerle tanmlamaya baslamslardr.
Doal olarak Osmanl Imparatorluu'nun Hristiyan halklarn
Avapal dsnceler daha ok etkiliyordu. Bu yeni ve gl
milliyetilik dsnceleriyle srasyla Yunanllar, Srplar, teki
Balkan halklar ve son olarak da Ermeniler karslastlar ve
tepkileri olumlu oldu. Mslman olmayan aznlklardan en kk,
gsz ve en az tatminsizlii olan Museviler bile milliyetiliklerini
gelistirmeye basladlar. Osmanl Saraybosna sehrinde
doan ve yasayan, Haham Yehuda Alkalai 1843 ylnda yazd
kitabnda Museviler'in Kutsal Topraklar'a dnp ilahi yardm
beklemeksizin, onu kendi abalaryla tekrar kurmalar gibi yeni
bir dsnceye yer verdi.
XIX. yy'da Osmanl Imparatorluu'ndaki Hristiyan aznlklar
farkl ve uyusmayan hedefe yneldiler. Osmanl devletinde
yasayan Mslman ounlukla ayn haklara sahip esit yurttaslk,
bu hedeflerden biriydi. Avapal devletler, dini ayrm yapmadan
bu esit yurttaslk konusunu Trkler'e dayatyorlard. Ancak baz
durumlarda bu kendi lkelerindeki uygulamalarla eliskili olsa da,
Osmanl liberalleri ve reformcular tarafndan benimsendi.
Bundan daha az dnemim aydnlanms dsnce standartlan
karssnda kabul edilemez ve kltc kabul ediliyordu.
Yalnzca yeni dsnceler yznden deil, yeni refah nedeniyle
de eski esitsizlikler kabul edilemez oluyordu. Devrim ve
Napolyon savaslar srasnda ve XIX. yy'n baslannda Mslman
olmayan toplumlar ounlukla basanl olmuslard. Eitim
dzeyleri Msimanlar'dan daha yksek olduu ve ds dnya ile
daha "kolay iletisim kurabildikleri iin gittike refah dzey374
YENI DSNCELER
leri artyordu. Bylece eski sistemin onlara dayatt siyasi ve
toplumsal asalanmann verdii rahatszlk daha az oluyordu.

XIX. yy sresince Osmanl devletindeki haklarn esitlii, baz

nemli reform fermanlanyla resmen salanms oldu. Sonular
kanunlardaki boyutlarna ulasamams olmasna ramen ok
nemli olmustur.
Osmanl Imparatorluu'ndaki Hristiyan aznlklann artarak
daha fazla bir ilgiyle yneldikleri ikinci hedef bamsz, en
azndan kendi milli topraklar zerinde zerk olmakt. XDC yy'da
ve XX. yy basnda ilk nce Srplar ve Yunanllar, daha sonra
Balkan Yarmadas'nn br halklar kendilerinin milli topraklar
kabul ettikleri yerlerde egemen bamsz devletler kurmuslar ve
hem Osmanllar'n hem de komsularnn topraklara gz
dikmislerdi. Asya'daki Osmanllar'a ait topraklarnn tamamna
dalms olan ama her yerinde aznlk olan Ermeniler'in durumu
daha zordu. Balkan halklarnn, daha sonra da Arap ve
Museviler'in tersine, Ermeniler, Sovyetler Birlii yklp eski
Sovyet Ermeni Cumhuriyeti bamszln almcaya dek modern
alarda hi egemen devlete sahip olmamslard.
Ara sra gndeme geldii halde, srarla zerinde durulan
nc hedef ise, milletlerin eski sistemde sahip olduklan
zerklikleri ve ayncalklan, baska bir deyisle kendi dini yasala-nn
devam ettirme ve uygulama, eitim sistemlerini kendi dillerinde
denetim altna alma ve kendi farkl kltrlerini srdrme
haklarn korumakt. Avrupa icatlarndan, XIX. yy'da askere alma
listenin nemli bir maddesiydi. nceleri silah altna alnmadan
bask tutulmak asalayc bir durumken artk zorunlu
askerlikten bask tutulmak bir ayrcalk haline gelmisti, bu
ayrcalk iin ufak bir bedel olarak askeri hizmet basklk vergisi
altnda eski kelle vergisi deniyordu.
Sonu, itibariyle birbiriyle uyusmayan bu hedefin ksa va375
MODERN AG
dede bile esitli dezavantajlar olmustu. Esit yurttaslk, yksee
kmak gibi daha asa inmek anlamna da geliyordu. 1856 ylnn
Subat ayndaki byk Islahat Ferman ile ilgili olarak adas
Osmanl tarihisi Cevdet Pasa sunlar yazmsr:6
"...Patrikler, memnun deillerdi... Eskiden Osmanl devletindeki toplumlarn
bir sralar vard. Srayla Mslmanlar, Rumlar, Ermeniler ve Museviler
gelirdi. Artk tm ayn dzeye indirilmisti. Bu duruma itiraz eden baz
Rumlar sunlar sylemistir: Devlet bizi Musevilerle ayn yere koydu, biz
Islamiyet'in stnlnden memnunduk."
Rumlar'n bu tepkisi olaand. XVH-XVIIL yy'da Baskentteki
Rum aristokrasisi Osmanl devletiyle hemen hemen ortak bir
iliski kurmustu. Adlarn Istanbul'da yasadklar yerden alarak
Fenerliler olarak adlandrlan soylu aileler, Osmanl hizmetindeki
baz nemli makamlar ele geirmislerdi. Babali Yksek
Tercmanl bu makamlar arasndayd ve dsardan yalnzca bir
evirmenlikmis gibi grnse de imparatorluun gnlk ds
iliskilerini yrtme greviydi. Avrupa'ya gnderilen her Osmanl
sefiri ile birlikte Yksek Tercmanlk'tan bir Rum evirmen de
bulunuyordu ve sefaret islerinin ounu o yapyordu. Ileride

Romanya Krall olacak iki Tuna prensliinin valilikleri de

Fenerliler'in yer aldklar makamlardand.
Bamsz olma istei ve buna ulasma abalan, doal olarak
Mslman olmayan tebaann, zellikle de devletin Mslman
olmayan hizmetkarlannn gvenilirlii ve sadakati ile ilgili spheler
dourmaya baslamst. Bunun sonular ok ar oldu. Ileride
Yunan Bamszlk Savas'na haline gelecek olan Yunan isyannn
baslangcnda Babali Yksek dragoman' (tercman) byk
olaslklar uydurma olan, isyanclarla birlik olduu iddiasyla
asld. 1840'ta Osmanllar'n Atina'da atklan ilk eliliklerinde
bile ilk elileri, gelecekte Londra'daki sefirleri olacak Fenerli
Rum Kostaki Musurus idi. Ne var ki, Osmanl Rumlar
376
YENI DSNCELER
bir toplum olarak Osmanl devletinde sahip olduklar gven ve
g makamlarna bir daha hi sahip olamadlar.
Aznlklarn durumlarnda baska deisiklikler de olmaya devam
ediyordu. XVI. yy'da, Osmanl hkmdarlar, devletin Avrupal
dsmanlarna sempati duymalarndan sphe edilmeyen ama
Avrupa bilgi ve becerisine sahip tek toplum olduklarndan
Museviler'den gerek siyasi, gerek de ekonomik islerde yararlanyorlard.
Ancak Musevi toplumu, Osmanl gcnn kmesinden
btn aznlklardan daha fazla etkilenmistir. Onlar,
Osmanl Hrisyanlan'nn gvendii gibi, Avrupal tccarlarn
ltuflarna ve Avrupal devletlerin korumasna gvenemezlerdi.
Yine onlarn tersine XLX. yy'n ikinci yarsna dek, Hristiyan
toplumlarn canlandran herhangi bir eitim ve kltr canlanmas
yasamamslard. Baskent ve tasrada is ve hkmetteki yerlerini
Rumlar'a, Ermeniler'e ve nemli bir yeni unsur olan Le-vant'n
Arapa konusan Hristiyanlan'na brakmslard.
Bu aznlklar, arasndan Rumlar giderek sphe altna girmeye
baslarken, Arapa konusan Hristiyanlar imparatorluktaki ok uzak
yerlerde yasyorlard ve henz gelecekte sahip olacaklar etkinlii ve
nemi elde etmemislerdi. Bu deisim en ok Ermenilerin isine
yaryordu. Uzunca bir zaman "millet-i sadka" olarak adlandrlan
Ermeniler'i yalnzca Osmanllar deil, Batl arastrmaclar da
Osmanl devletine en sadk aznlk olarak kabul ederlerdi. Onlar da
kendilerinden nceki Rumlar gibi Ba-t'nn eitim ve ticaret
olanaklarn kullanarak zengin olmuslard. Bir Ermeni grubu, XX.
yy'n basna dek, Jntrkler'in Sultan II. Abdlhamid'in despot
ynetimine son vermelerine ve 1908 Jntrk devrimini yapmalarna
yardm etmislerdi. Dev- rimden sonra hkmette bir sre bir
Ermeni dsisleri nazr bile grev yapmst.
Ne var ki, Rumlar iin olduu gibi, Ermeniler iin de eski
377
MODERN AG
ortak iliskiye devam etmek imkanszd. Yeni refah, Rumlar' olduu
gibi onlar da daha iyi bir eitim ve kltr ortamna kavusturmus,
ds dnyadaki dsncelere daha ak duruma getirmisti.
Bat'dan da, Dou'dan da gelen dsnceler, genellikle

birbiriyle atsan ve elisen mesajlar ieriyorlard. Batl dsnceler,

milli bamszlk, liberal demokrasi ve saylan hzla oalan
misyoner okullar sayesinde byyen Hristiyanlk duygusuydu.
Doulu dsncelerse, Rus devletinin koruma nerisi, Rus
devrimcilerinin ihanet mesajlar ve yntemleriydi. Tm bu
dsnceler, iyi kullanlsa da "zimmi" statsnn artk katlanlabilir
olmad kisiler arasndan taraftar buluyordu.
Osmanl gcnn ok ak bir sekilde gerilemesiyle yeni
umutlar dodu. 1876 Bulgar krizi, sonra da Osmanl Imparatorluu'nun
yenilerek yabanc devletlerin i islerine karsmas, bu
umudarn tatmin yollarn gsteriyordu. 1878 Berlin Andasmas'nn
6l. maddesi ile Ayastefanos Antlasmas'nn 16. maddesi
korunuyordu. Bu maddelere gre, Osmanl devleti Ermeniler'in
yasadklan eyaletlerde gereken yerel reform ve dzenlemeleri
yapmak, onlar Krtler'e ve Grcler'e kars korumakla
ykmlyd. Bu konudaki uygulamalarn, denetleyici olan
(Avrupal) devletlerine dzenli bir sekilde bildirilmesi gerekiyordu.
Bu durumun ak mesajn pekistiren olaylar oldu. Bulgarlar da
kendilerinden nceki Yunanllar gibi ayaklanma, bastrlma ve
mdahale yollaryla bamszlklarn elde ettiler. Bu yolu
izleyerek Ermeniler'in de bamsz bir devlet kuracaklar
dsnlyordu. Kskrtmann silahl eyleme dnsmesiyle ok
uzun sredir uyuyan dini ve etnik dsmanlklar tekrar uyand.
1890 ylndan sonra, zellikle 1895-1896 yllarnda Dou Trkiye'de
isyan ve bastrma, terr ve kym hakim oldu ve bu durumdan
ksa sreliine olsa da baskent de etkilendi. II. Sultan
378
YENI DSNCELER
Hamid'in emriyle, Ermeni isyanclar ile onlara yardm ve yataklk
edenleri sindirmek zere yerel basbozuklardan olusan Ha-midiye
birlikleri tarafndan ok sayda Ermeni ldrld. Ancak bu olay
devrimci eylemlerin bastrlmas yerine, tesvikiyle sonuland.
Hristiyanlar (Ermeniler) ile Mslmanlar (Trk, erkez ve Krt
kylleri ve gerleri) arasndaki savas ve basknlar yerel olarak
srd.
Ermeniler'in durumu onlardan daha nce bamszlk mcadelesi
baslatan Balkan Hristiyanlan'ndan daha kryd. ounluk
olduklar kasabalar, kyler ve blgeler ok dankt.
Bulgaristan ya da Yunanistan gibi bir anavatan seklinde biriesmemisti
ve yasadklar her yerde aznlk durumundaydlar. Ermeni
anavatan ile eski baskentleri, arlarn imparatorluuna ilhak
edilmisti. Koruma ve tesvik teklif etmelerine ramen Ruslar,
zgr bir Ermenistan istemiyorlard.
Trkler, Araplar ve imparatorluun dier Mslman halklar,
eski basklklarn kaybetmeye baslamslard ve Avrupa'nn
vatansever, milliyeti, liberal dsnceleri onlar da etkilemisti.
Geleneksel yasallk ve sadakat yapsn zayflatarak eski dzeni
ykan bu dsnceler, nce Bat Avrupa'dan vatanseverlik,
sonra da Orta ve Dou Avrupa'dan milliyetilik seklinde iki
asamal olarak gelmisti.

Geleneksel Islam dnyasnda da, Hristiyan dnyasndaki

gibi, lkeler ve milletler gl bir milli ve blgesel kimlie sahiplerdi.
Ortadou Islamiyeti'nin baslca halk Araplar, Iranllar
ve Trkler, tarihleri, kltrleri, dilleri, edebiyatlar^ ortak
kkenleri, ayrt edici gelenekleri ve davranslarndan olusan milli
miraslaryla gurur duyarlard. Ayrca insann doduu yere kars
doal ball ile gelisen yurt sevgisi, yerel gurur, sla zlemi gibi
duygular Ba'da da olduu gibi, Islam edebiyatnda da vard ama
siyasi bir mesaj iermiyorlard. Batl dsnce379
MODERN AG
lerin etkilerinden nce, milli vatann ya da milletin siyasi kimlik
ve egemenlik unsuru olduu dsncesi bilinmez ve benimsenmezdi.
Mslmanlarn kimlikleri dinleriydi ve dinleri iin onlar
yneten hkmdara ya da hanedana sadakatle bal olurlard.
Islam dnyas iin milliyetilik ve vatanseverlik yabanc kavramlard.
Tarihilerin yazdklarna gre lke ve millet ne egemenlii
kstlar, ne de kimlii tanmlard. Ali Pasa tarafndan da
gzlemlendii gibi, bu dsnceler ykc etkiler yapmstr.
Bat uygarlnda, insann yalnzca doduu yeri doal olarak
sevmesi olmayan, insann vatanna kars siyasi ve gerekirse askeri
grevi anlamna gelen vatanseverlik yerlesmis bir kavramd ve
kkeni eski Yunanistan ve Roma'ya dayanyordu. Ingiltere,
Fransa, sonralar da Amerika Birlesik Devletleri'nde baska iki
dsnceyle iliskili hale geldi: lke nfusunun esitli birimlerinin
bir tek milli ballkta birlesmeleri dsncesi ve egemenliin tek
ve gerek kaynann Kilise ve devlet deil, halk olduu
dsncesi.
Ingiltere ve Fransa'nn farkl din ve dilleri olan halklarnn
birlesik ve gl milletler haline gelmelerini vatanseverlik salamstr.
Avrupa'nn Osmanl gzlemcileri, bu dsncenin, Osmanl
Imparatorluu'nun farkl dini ve etnik toplumlarn anavatanlarna
ve onu yneten Osmanl devletine ortak bir sada-kade
balamak iin kullanlabileceini dsnmslerdi.
Vatanseverlik dsncesi, bu ama iin esitli avantajlar olan
Msr'da biraz daha ge etkili olmustur. Blgenin teki lkelerine
gre Msr, gerek corafya gerek de tarih asndan daha snrldr.
Msr, tek bir nehrin vadisi ile deltasndan olusuyordu.
Islamlastrlms ve Araplastrlms olduu halde, bin yl sresince
sahip olduu bir kimlik ve blgede esi grlmeyen bir homojenlik
ve merkeziyetilik vard. Osmanl sultanlnn szde
egemenliindeki Msr'da zerk bir devlet kuran Hidiv ha380
YENI DSNCELER
nedannn emelleri, lkenin bu yeni vatanseverlik dsncesini
belirlemesine yardm etmisti. Hidivler, ayr bir milliyet ve devlet
olarak tanmlanacak, ayr bir Msr kimlii dsncesini yayacak
bir ideolojiye kars ak bir ilgi duyuyorlard. Batl anlamda bir
millet ve lke olarak XIX. yy'n ok dilli ve oulcu Osmanl
Imparatorluu yerine, Msr' grmek ok daha kolayd. te

yandan bu kimliin kabul edilmesi Msr'da da ok yavas olmus

ve itirazla karslasmstr. Bugn bile Msrhlar'n tamamnn tam
olarak kabul etmis olduu sylenemez.
Yzyln ortalarndan sonra, vatanseverliin ardndan ok
farkl bir dsnce olan milliyetilik gelmis ve daha ileri gitmistir.
Bat Avrupa'da vatanseverlik iyi hizmet grms, bir taraftan lke
ve devlet, teki taraftan da millet tam olarak tanmlanmstr.
Ancak bu durum, Orta ve Dou Avrupa'daki blnms Almanya,
Avusturya-Macaristan'n etnik esitlilii ve arlarn "milletlerin
hapishanesi" gibi farkl kosullara uyum salayamamstr. nk
vatanseverlik bu kosullarda statkonun desteklenmesi anlamna
geldiinden, giderek artan saydaki kisi asndan kabul edilemez
oluyordu. Bu kisilerin gnlk yasamlarna, lke ve stat yerine,
dil, kltr ve ortak soydan gelis olarak tanmlanan millet
dsncesi daha uygundu. Orta Avrupa milliyetiliinin, Bat'nn
liberal vatanseverliinden daha anlaslabilir ve kabul edilebilir
olduu Ortadou gerekleri de bu dsnceye daha yaknd.
Ortadou'ya gelen vatanseverlik ve milliyetilik dsncelerinin,
zgrlk muhalefet hareketleriyle iliskisi bulunuyordu.
Genellikle vatanseverlik varolan siyasi dzeni pekistirirken,
milliyetilik baltalyordu. Vatanseverlere gre lkenin bamszl
kabul edilmis bir gerekti ve zgrlk lkede yasayanlarn
durumlanna iliskindi. Milliyetilere gre devlet baskc, yabanc
olabilirdi; lke ve millet yabanc ve blnms bir yne381
MODERN AG
tim altnda olabilirdi; bu sapmalarn sonu ve milli bamszlkla
birliin elde edilmesi, zgrlk demekti.
' Hristiyan Avrupa'dan gelen dsncelere daha ak olan ve
kendilerini yneten devletin yabanc bir despot olduuna daha
kolay inanan Mslman olmayan kesim, bu yeni dsncelerin
etkisini ilk hissedenler olmustu ve bu durum yalnzca devletle
snrl deildi. Imparatorluun tm Ortodoks Hristiyanla-r'n eski
rejim altnda birlestiren Rum milleti iin de ayn durum sz
konusuydu. Rum Ortodoks Kilisesi'nin Helen olmayan taraftarlar,
XIX. yy'da st makamlarnn neredeyse tamam etnik
Yunanllar'in elinde olan dini otoriteden hosnut deillerdi. Ilk
nce Balkan halklan, sonra da daha az basaryla Suriye'nin Arapa
konusan Ortodoks Hristiyanlar kendi toplum islerinde daha ok
sz haklan ve kendi dini rgtleri olmasn istediler. Rum milletini
iten ie ykan, bu yeni milliyeti eilimler, daha sonra da
Osmanl Imparatorluu'nu ykacakt.
Bat'dan gelen ani etkilere kars Osmanl ve Rus imparatorluklar
tarafndan korunan ve Avrupa'dan daha uzakta bulunan
Iran'da, Batl dsncelerin etkisi ok daha zayf yavas ve ge
olmustur. Sahlar da sultanlar gibi farkl din ve dilleri olan esitli
aznlklan ynetiyorlard ama Iran'da bu aznlklarnn rolleri,
Osmanl Imparatorluu'ndakinden ok daha nemsizdi ve varolan
toplumsal ve siyasi dzen iin Osmanl'da olduu gibi bir tehdit
hi olmamst. Mslman olmayan aznlklarn says Osmanl

Imparatorluu'ndakine gre daha azd, bu aznlklar daha az

zenginlerdi ve daha ok bask altnda bulunuyorlard. Zerdstiler
ile Museviler kltrel adan btnlesmislerdi, yalnzca Farsa
konusuyorlard ve kkenleri Islamiyetten nceki alara
dayanyordu, ancak toplumsal ve hukuki adan tecrit edilmislerdi
ve siyasi gleri yoktu. Ermeniler, tek byk Hristiyan Joplu
muydu ve pek ok konuda durumlan Zerdsti ve
382
YENI DSNCELER
Musevi tebaadan ok daha iyiydi. Ancak onlarn tersine, Iranllar'dan
yalnzca dinleriyle deil, sahip olduklar ayn etnik, dil ve
kltrel kimlikle de ayrlyorlard. Iran'daki Mslman olmayan
topluluklarn kendi ilerinde belirli bir zerk dzenleri olsa da,
Osmanl Imparatorluu'nun milletleriyle karslastrldnda bu
topluluklar ok nemsizlerdi.
Ilk baksta, Mslmanlarn iindeki dini ve etnik aznlklarn
daha nemli olduu dsnlebilir. Kk bir Snni aznl ve
yeni Bahai inancnn daha aktif taraftarlardan olusan bir aznlk
vard ama Snniler sessizlerdi, dierleri de sk kstlamalar altndaydlar.
Iran nfusunun yansndan ou Farsa konusanlardan
olusuyordu, nfusun geri kalan da etnik aznlklardan olusuyordu.
Bunlar, kuzeydouda Trkmenler, kuzeybatda Azeriler
ve Krtler, gneydouda Beluciler, gneybatda Kasgay-lar ve
Araplar idi. Pek ounun dilleri, Osmanl Imparatorluu
snrlarnn tesinde, arlarn Transkafkasya ve Orta Asya smrgelerinde
konusulan Trki dillerin akrabalaryd. Ancak bu
etnik farkllklar Osmanlar'dakinden daha az nemliydi. Bu
aznlklarn tm Mslman, ounluu Sii olduundan, sahip
olduklar dini ballk ve kltrel yaknlk Avrupa'dan gelen yeni
milliyetilik dsncelerinden ok daha glyd.
Tm bunlara karsn Iran, yine de yeni dsncelerden milliyetilik
olmasa da,.,vatanseverlik dsncesini kabul etmeye
daha uygundu. Arap dnyasna haline gelen Msr, Kuzey Afrika
ve Mezopotamya halklannn tersine Iranllar, Islamiyetten nceki
gemislerinin bilincini korumuslar ve basarlaryla gurur
duyuyorlard. Gemisteki anlar, tarihi olmaktan ok efsanevi
olduu halde ok canlyd, sanat ve edebiyatta nemli bir yerleri
vard. Yine Arap dnyasnn tersine kendi dillerini korumuslard.
Dillerini yazarken Arap alfabesini kullanyorlard, Arapa'dan da
pek ok szck almslard ama Farsa, Arap383
MODERN AG
a'dan ok farkl bir dildi.
Iranllar, XVI. yy'da Safevi hanedannn ortaya kmasnn
ardndan tek bir mesruti hkmdar altnda birlesmislerdi. On-lan
komsulanndan ayran sey Fars dili ve kltr, daha ok da
Safeviler'in resmi, sonra da blgenin hakim dini olan Siilikleriydi.
Iranllar'n Siilikleri, Snni komsular Orta Asya'nn Islam
devletleri, Afganistan, Hindistan ve Osmanllar ile srekli bir
atsma yasamalarna neden oluyordu. Iran'a ge gelen

vatanseverlik geldiinde de, Sii radikal hareketlerin Bat, modernlik

ve laiklik aleyhtar liderleri tarafndan sempatiyle karslanmst.
Seymour'un raporuna gre, 9 Ocak 1853 tarihinde "Tm
Rusyalar'n an" St. Petersburg'da Ingiliz sefiri Sir George Hamilton
Seymour ile bir konusmasnda, Osmanllar iin sunlan
sylemisti: "Elimizde hasta bir adam var ve gereken dzenlemeleri
yapmadan elimizden kayarsa ok yazk olur."7 Seymour da
hasta adama iyi davranlarak iyilesmesi iin yardm edilmesi
gerektiini, cerrah yerine bir doktorun gerekli olduunu
sylemisti. Yurtiinde ve yurtdsnda pek ok doktor bulunuyordu
ve bunlar ara sra anlasmazla dsseler de hasta adam
iyilestirmek iin bir miktar ilerlemislerdi. Sakin ve sabrl olarak
basarya ulasabilirlerdi belki de ama bunun iin zamana da, sakinlie
de sahip olamadlar.
384
/
18. BLM
SAVASLAR
Osmanl Imparatorluu yklsna dek geen yz yl askn sre
ierideki ve dsardaki dsmanlaryla savasmstr. XVI. yy
baslarndan itibaren Mslman Ortadou'daki g olmak ve
aralarndaki snn belirlemek iin Iran'la yaplan savaslarn sonuncusu
1821-23 yllarnda olmustur. Sonucunda snrlar kesinlesmis
ve ortak bir komisyon tarafndan izilmistir. Netlik kazanmayan
birka snr izgisi de, Trkiye ve Iran cumhuriyetlerinin
dou snr olarak sonraki yllarda belirlenmistir. Osmanl ve
Iran'n blgedeki hakim g olma mcadelesi her iki lkenin de
yerlerini ds glere brakmalaryla sona ermistir. Yaklask olarak
iki yzyl boyunca, bu ds glerin bazen blge iinde, bazen de
dsnda srdrdkleri rekabet ve mcadele, blgenin siyasi
tarihine hkim olmustur. Osmanl Imparatorlu-u'nun yapt
zorlu ve uzun sren savaslar, bu rakip ds gler ve
himayelerindeki yerel devletler arasnda olmustur.
Imparatorluun iinde bulunan dsmanlarla da ok savaslmstr.
Bu savaslarda karslarndaki, kimileri bamszlk iste
yen milliyeti gruplar ve tm Hristiyan olan ve dsardan yar
dm alan gruplar basar kazanmslard. Osmanl pasalar da Imparatorluk'taki
karsklktan yararlanarak valilikleri olduklar il
lerde kendilerine zerk beylikler kurmak isteyerek isyan kar
mslardr. Mehmed Ali Pasa bunlar arasnda en basarl kisidir ^J
ve szde Osmanl egemenliini kabul ederek, Msr'da yan ba
msz bir devlete hkmeden yeni bir hanedan kurmustur. Irak
ve Suriye'de, daha kk ve ksa sreli olarak byle bir zerk385
MODERN AG
lige sahip baska pasalar da olmustur.
Arap topraklannda yasayan ama Arap olmayan bu pasalarn
ounluu, Balkan ya da Kafkas kkenli Trke konusan
Osmanllar'di. Yalnzca iki alanda Arapa konusan liderler bir tr
blgesel zerklie sahip olmuslard. Hristiyan ve Drzi yerel

liderlerin bir beylik kurduklar, gelecekteki Byk Lbnan

Cumhuriyeti'nin temeli olan Lbnan bunlardan biriydi. Yzyln
ortalarndan itibaren, bu beylik ve etrafndaki Osmanl ynetiminde
bulunan topraklar bir Arap kltr ve ekonomi rnesansna
sahit olmuslardr.
Arabistan yarmadas, zellikle de Osmanllar, Iran ve sonra da
Ingiltere arasnda tartsmal durumdaki Krfez blgesi Arap
hareketlerinin dier alan olmustur. XVIII. yy'n sonuna doru bu
rekabetlerin yerel ve blgesel asiret reisleri tarafndan kendi
lehlerine evrilmesiyle byk bir lde zerklik kazanmslard.
1756 ylnda bastaki Sabah ailesinin iktidar ele ald Kuveyt
(Hinte kale szcnn Arapa ksaltmasdr) prenslii
bunlardan en nemlisidir.
Vahabilik, Osmanl devletinin mesruluuna kars gelen tek
Arap hareketidir. Necid'deki bir din adam olan Muhammed ibn
Abdlvahab, bu hareketin kurucusudur ve Hz. Muham-med'in
gerek ve saf Islamiyeti'ne geri dnlmesini istemis, onu arptp
yozlastran yanls ve kr inanlara, kt uygulamalara ve onlan
destekleyip koruyan rejimlere kars kmstr. Necid'de Dariye
emiri Muhammed ibn el-Suud onu destekleyenler arasndayd.
Muhammed ibn Abdlvahab taraftarlarna retilerini ve atesli
silah kullanmasn rettiini anlatan baz metinler vardr. XVIII.
yy ortalarndan sonra dinin bu yeni savaslar ibn Suud'un askeri
yeteneiyle Arabistan'n byk bir blmn ele geirip Suriye ve
Irak snrlarn bile tehdit ettiler. Dini arndrma abalan, Hz.
Muhammed'in ve ondan son386
SAVASLAR
rakilerin zamanndaki Islamiyet'in ortaya ksnn yenilenmesi
olarak sunuluyordu. Ancak Osmanl Imparatorluu iinde bulunduu
tm skntlara ramen, o gsz halinde, Vahabi Suudi
saldrsn kolayca pskrterek Bizans ve Pers byk imparatorluklarnn
aksine basar kazand. VII. yy'da saldranlar da
savunanlar da ayn silahlan kullanmslard ve XVIII-XIX yy'da
ise Osmanllar'n toplan vard.
Osmanl ordulannn isyanc Bedevilerin stesinden gelebilecek
olan gleri, Avrupallar' kovacak kadar gl deildi. Ds
glerin i isyanlara kansmalar da ds savaslara yol amst.
Dier ds savaslarn nedenleri yabanc devletlerin arasndaki
rekabetti. Rusya ile 1808-1876 yllan arasnda drt defa savasan
Osmanllar, tmnde de toprak kaybetmistir. Batllar'n mdahalesiyle
Ruslar kazandklarnn bir blmnden vazgemeselerdi
Osmanl'nn malubiyeti ok daha kt olurdu.
Bu mdahaleler, Osmanl gerilemesinin, diplomatlarca "Dou
Sorunu" olarak adlandrlan duruma gelmesi gibi nemli bir
deisiklii gstermektedir. Dolaysyla imparatorluun ayakta
kalmas yalnzca Osmanl ordularnn basarl olamayan inat
savunmalaryla deil, bu yeni mdahalelere bal olarak da
gereklesmistir. Avrupa devletleri, Ruslar'n yaylmasndan endise
duyuyordu. Dier taraftan da Osmanl devleti bu rakipleri tanyp

elde ettikleri frsatlardan faydalanma olana kazanyordu.

Osmanllar 1699 ylnda, Viyana'dan ikinci ve son kez ekildiklerinde,
bir yenilginin ardndan imzaladklar ilk antlasmayla
lkelerinin, Avusturya'nn ilerlemesinden duyduu endiseleri
tasyan Istanbul'daki Ingiliz ve Hollanda sefirlerinin dsncelerinden
ve yardmlarndan yararlanmslard. XIX. yzyl sresince
diplomatik mdahale kadar, askeri mdahale de olaan
durumdayd. Franszlar'a kars Ingilizler, devrim ve Napol387
MODERN AG
yon savaslan srasnda, daha sonra da Ruslar'a kars Franszlar,
Trkler'e yardm etmislerdi. Prusyal bir arabulucu, 1829 ylnda
zafer kazanms Ruslar sartlarn yumusatmaya ikna etmisti.
Osmanl mttefikleri olarak Ingiltere ile Fransa, Krm Savas'nda
Rusya'ya kars omuz omuza savasmslard. Ingiliz diplomatik
mdahalesi ile 1878 ylnda Osmanl askeri yenilgisinin
siyasi sonular daha lml hale getirilerek, imparatorluun ykls
bir sonraki yzyla ertelenmisti. Bu srada da, hasta adamn
mirasndan bir n pay alan Batl mttefikler, Osmanl eyaletlerini
dorudan ynetmek yerine daha uzak topraklardaki yerel
ynetimleri ele geirmislerdi.
Iranllar da XIX. yy'da ve XX. yy baslannda, Osmanllarla ayn
tehditlerle kars karsya kalmslard ve isleri ok daha kolay
olsa da, tehlikeliydi. Ksa bir sreliine de olsa Iranllar da, Napolyon'un
saha yardm iin, kuzeyde Ruslar'a kaptnlan topraklar
geri almak ve gneyde Hindistan'da Ingilizler'e saldrmak zere
1806-1807 yllannda Tahran'a bir heyet gndermesiyle, Avrupa
mcadelesine kansms oldular. Franszlar'in bu ilgileri, Tilsit'te
1807 ylnda imzalanan Fransz-Rus barsnn ardndan yok oldu.
Ingilizler ile Ruslar olduklar yerlerde kaldlar. Iran tarihi bir
yzyl askn bir sre Asya'daki en byk iki Avrupa
imparatorluunun rekabeti altnda geti.
Rusya, yerel hkmdarlarn ve sahn aleyhinde elde ettikleri
topraklarla nce Hazar Denizi'nin basnda, sonra da dousunda,
Iran'n kuzey komsusu oldu. Hindistan'da glenen ynetimiyle
de Ingiltere, Iran'm gneydou smnna kosu oldu ve etkinliklerini
de daha telere gtrd. Rus birliklerinin gneye doru
ilerlemesiyle Tahran'da Rus etkisinin artmas sonucunda bu
ilerlemeyi imparatorluk karlanna bir tehdit olarak gren
Ingilizler, Rus yaylmasn durdurmak zere kendi yaylmalarn
genisletmeye alstlar.
388
SAVASLAR
Franszlar ekildi. Almanlar da I. Dnya Savas'nd mttefikleri
olana kadar Osmanl topraklarnda grlmediler. O zamana
kadar Osmanllar'n aksine Iranllar, gneyde Ingiltere ve kuzeyde
Rusya olmak zere yalnzca iki imparatorluk devletiyle kars
karsya kaldlar.
Baz alardan Iranllar'n durumlar Osmanllardan daha
iyiydi. zellikle Ermenistan topraklarn Ruslar ele geirdikten

sonra, dini aznlklar artk nemli olmayacak derecede azalmas

ve daima Iran devletine boyun ememis olan etnik aznlklarn da
yeni bir devlet yaratmak ya da baska bir devletle birlesmek
istemekten vazgemesi, Iran asndan olduka byk
avantajlard.
Sahlar, silahl kuvvetlerini, zorunlu olarak ynetim ve eitimlerini
modernlestirmek ve merkezilestirmek; iletisim alannda
modern bir altyap kurmak ya da baskalarnn kurmasna izin
vermek; asgari lde gereken Bat teknik ve yntemlerini
benimsemek ve kendilerine uydurmak, bunu yaparken de rakip
imparatorluk glerini birbirlerine dsrerek bamszlklarm
korumak gibi baz politikalarnda Osmanl sultanlarm rnek
almslard.
Ne var ki, Iranllar gerek i, gerek de ds politikalarda Osmanllar'dan
daha az basan elde etmislerdir. Iranllar'n askeri ve
sivil reformlar daha az ayrntl olmustur. Merkezilestirme
nlemleri blge ve asiret tavrlaryla gecikmis, kimi zaman da
engellenmistir. Dolaysyla da rakip imparatorluklann ilerlemelerini
engelleme amalarna ulasamamslard.
Rus basks genellikle askeri olmustu, Rus fetih ve ilhak asamalar
da antlasmalarla yasallastrlmst. Ingiltere, anlasma ve
dnlerle belirlenmis daha ok ekonomik ve diplomatik bir nfuz
elde etmisti. Ancak her iki devlet de birbirlerinin yntemlerini
gzard etmemislerdi. Kimi zaman Ingiltere Iran'a is389
MODERN A
tediklerini yaptrtmak iin Hindistan'dan Ingiliz askerleri getirtiyordu.
Rus isadamlar ve diplomatlar da Rus etkinliklerini
artrmaya abalyorlard. Ingilizler, Iran'da 1864 ylnda Hindistan'la
iletisim hattnn bir paras olarak ilk telgraf sistemini
kurdular. 1872 ylnda da bir Ingiliz sirketine Reuter Imtiyaz ile
Iran'n maden kaynaklann gelistirme, telgraf hatt ve bir banka
kurma ve demiryolu insa etme haklar verildi. Karslk olarak Iran
gmrk gelirleri gsterildi ama Iran hkmeti bu imtiyaz, hem
siddetli Rus muhalefeti hem de pratik zorluklar yznden iptal
etti.
Ruslar'n bir basans da 1879'da Rus eitimi alms, Rus silahlanyla
donanms ve ksmen Rus subaylan emrindeki Kazak Tugay'
nn szde sahn muhafzlan olarak kurulmasdr. Ruslar'n
Orta Asya'da ilerlemeleri Kuzey Iran'daki glerini salamlastrarak
gneye doru ilerlemelerinde bir s olmustur. Ingilizler'e
1901'de verilen petrol imtiyaz Ruslar'n ilerlemesinde ve basansnda
tek nemli istisnadr.
1905'te yalnzca Iran'la snrl kalmayan tm blgede nemli
olan bir deisiklik gereklesti. Rus-Japon Savas'nda Rusya'nn
ar bir sekilde yenilmesi, Avrupal bir imparatorluk devletinin bir
Asya milleti karssndaki ilk yenilgisi olmustur. Bu yenilgi
Rusya'da nemli sorunlara neden oldu, 1905 ylnn Ekim aynda
temsili ve parlamenter hkmeti ngren bir anayasa yaplmas
gerekti. Iran dersini almst, arlarn despotluu yenilgiye

uramst. 1889 ylnda kendileri bir anayasa yapan Japonlar zaferi

kazanmslard. Bu rnei izleyen Ruslar da liberal demokrasinin
gcn ve etkinliini gsteriyorlard.
1905 ylnn Aralk aynda Iran anayasal devrimi baslad. Mcadelelerden
sonra, ilk Meclis 1906 ylnn Ekim aynda, Tahran'da
topland ve sahn imzalad anayasay hazrlad. Bu srada
uluslararas durumda Iran aleyhine deisiklikler oldu. Rus390
SAVASLAR
ya ile Ingiltere, Almanya'nn glenmesinden korktuklar iin,
1907 ylnn Austos aynda Iran' kuzeyde Rus, gneyde Ingiliz
etki alanna alacak ve ortada iki devlete ak bir kusak olusturacak
bir anlasma yaptlar. Bunun sonrasnda Iran, sah ile meclis,
gericiler ile liberaller ve Rus ile Ingiliz karlar arasnda bir
mcadele dnemine girdi. Savas 1914 ylnda basladnda Ruslar
da Kuzey Iran' isgale basladlar.
Daha iyi kosullarda baslayan Osmanl 1908 anayasa devrimi,
yeni bir an baslangcn mjdeliyordu. Sultan Abdlha-mid'in
despotluuna son verilmis, otuz yl nce rafa kaldrlms olan
anayasa tekrar yrrle girmis ve zgr seimler ilan edilmisti.
Birbirleriyle kucaklasan Trkler, Ermeniler, Mslmanlar,
Hristiyanlar ve Museviler, yeni bir kardeslik ve zgrlk ann
basladn mjdeliyorlard. Trk tarihisinin 1940 ylnda
yaynlanan bir kitabnda bu devrimle ilgili syle denilmistir:
"Dnyada bunun gibi umut verici ve yine bunun gibi umutlarn bu
kadar abuk bosa kt ok az hareket olmustur."1
Jntrk Devrimi'ni ileriye doru nemli bir adm olarak gren
Osmanl Hristiyanlar ile Avrupa devletleri, onun kendi
planlarna mdahale etmesine izin vermediler ve tam tersine,
karlmayacak bir frsat olarak grdler. Avusturya-Macaristan,
Bosna ve Hersek'i ilhak etti. Bulgaristan bamszln ilan etti.
1896 Yunan-Trk Savas'nn ardndan imparatorlukta zerk stat
verilmis olan Girit de Yunanistan'la birlestiini ilan etti. 1909
ylnda kars devrimci bir isyan kanl bir arpsmayla bastrld.
Italyanlar'n Trablus'a saldrmasyla 1911 ylnn Eyll aynda
yeni bir savaslar dizisi baslad. Bu srada Msr'dan Fas'a kadar
btn Kuzey Afrika kylar Ingiliz ya da Fransz denetimindeydi,
yalnzca iki Osmanl sanca olan Trablusgarp ve Binga-zi
kalmst. Imparatorluk oyununa daha sonra dahil olup hasta
391
MODERN AC
adamn topraklarnda bir kprbas tutmak isteyen Italya, Avrupa
devletlerinden izin alarak br kara ve deniz harekt baslatt.
Ancak Kuzey Afrika'da beklenmedik derecede gl bir Osmanl
direnisi ve yerel direnisle karslast. Ne var ki, ayn yln Ekim
aynda daha yakn yeni bir tehditle karslasan Osmanllar bu
direnise son vermek zorunda kaldlar
18 Ekim 1912 tarihinde baslayan I. Balkan Savas, 30 Mays
1913 tarihinde son buldu. Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan
gibi Balkanl mttefikler Osmanllar'dan byk topraklar elde

ettiler. Arnavutluk da bamsz devletler arasna girdi. 1913 ylnn

Haziran ve Temmuz aylarnda yaplan II. Balkan Savas'nda
Osmanllar kaybettikleri topraklann bir blmn ve zellikle
Meri rmana dek Edirne'yi geri alma sansn elde ettiler ve
buras da bugnk Trkiye'nin Avrupa'daki snn oldu.
Tm bu zorluklara kars byk umutlarla kurulan Jntrkler
demokrasisi sarsld ve 1913 ylnn Ocak ayndaki bir darbeyle
askeri bir diktatrlk basa geti. Sonraki yl, Jntrkler Merkezi
Devletler tarafnda bir dnya savasna kaldlar ve Osmanllar bu
lmne savasta geleneksel dostlar ile dsmanlarn karslarnda
ittifak halinde buldular.
Osmanl Imparatorluu'nun byk devletler arasnda yer
alarak, byk bir devlet olarak yapt son savas Birinci Dnya
Savas idi. Iki Alman kruvazrnn esliindeki Trk savas
gemileri tarafndan, 1914 ylnn Ekim ay sonunda Ruslar'in
Odessa, Sivastopol ve Theodosia limanlar bombardmana tutuldu.
Halife sultan tarafmdan ona ve mttefiklerine kars savas
aan herkese cihad ilan edildi. Ingiltere, Fransa ve Rusya baslca
mttefikti ve Kuzey Afrika, Orta Asya ve Hindistan'da ok
byk Mslman nfuslar bulunuyordu. Trkler ve Alman
mttefikleri, bu Mslman halklarn cihad arsna karslk
efendilerine baskaldracaklarn dsnmslerse de bu ol392
SAVASLAR
mamstr. Osmanllar dou ve gney snrlarnda imparatorluk
Rusyas ve Imparatorluk Ingilteresi'nin gleriyle kars karsya
kaldlar.
Trkler savasn baslarnda basarl oldular ve 1914 ylnn
Aralk aynda Dou Anadolu'da saldrya getiler. 1878 ylnda
Rusya'ya balanan Kars' ve bir sreliine yine Ruslar'dan Iran'n
Tebriz sehrini aldlar. 1915 yl basnda, Osmanl birlikleri
Filistin'den Sina lne girdiler ve Ingiliz isgalindeki Msr'da
Sveys Kanal'na saldrdlar.
Osmanllar'n bu basarlar ksa srd. Douda Ruslar byk
bir gle kars saldrya getiler ve yerel halkn da yardmyla
girdikleri Van'a bir sreliine hkim oldular. Trkler tarafndan
Sveys Kanal'na dzenlenen saldrlan, o srada Hindistan'dan
Basra Krfezi'ne bir birlik gnderen Ingilizler pskrtt. 22
Kasm 1914 tarihinde bir Osmanl liman olan Basra bir Ingiliz
birliince isgal edildi. ncelikli amac Iran'dan gelen petrol boru
hattn korumak olan Ingilizler, bu ilk basarlarndan sonra daha
byk planlar yapmaya basladlar ve 1915 ylnda Dicle ve Frat
nehirlerinde baz yerleri ele geirerek kuzeye, Badat'a doru
ilerlediler.
Osmanllar da bu srada baskentlerinin ok yaknnda daha
tehlikeli bir saldryla karslasmslard. 1915 ylnn Subat aynda
anakkale blgesinde bir deniz hareka baslatan Ingilizler Limni
adasn isgal edip oray bir s haline getirdiler. Boazlar'daki
Osmanl savunma hatlarn yarmay ve Karadeniz'de Ruslarla
birlesmeyi amalayan Ingiliz ve Avustralya birlikleri ilkbahar ve yaz

sresince Gelibolu yarmadasna kartma yaptlar. Ancak 1915 sonu

ve 1916 basnda isleri yolunda ^ giden Osmanllar, Ruslar' Van'dan
karp, Ingilizler'i de Irak'ta yendiler. Sonra da Sveys Kanal'na
ikinci bir saldrya tiler. 1916 basndaki byk bir savasta ar
kayplar veren Ingi393
MODERN AG
liz ve Avustralyallar Gelibolu'dan ekilerek Boazlar'dan geme
iminden vazgetiler. Ancak sonuta mttefiklerin stn gc
galip oldu. 1917 Rus Devrimi'nden sonra Dou'daki bask azalms
olsa da, gneyden gelen Ingilizler'i durdurmak mmkn olmad.
Osmanl Imparatorluu halknn byk blm, tm bu
mcadele ve karsklk ortamnda, etnik ve dini kimliklerini
gzard ederek, devlete ballklarn korumuslardr. Yalnzca
Anadolu'daki Ermeniler ve Hicaz'daki Araplar arasnda bu durumun
istisnalan olmustur. Ermeniler ve Araplar'n da ounluu
kanunlara kars gelmeyen, bars insanlard ve erkekleri sultann
ordularnda hizmet ediyorlard. Ancak bu iki grubun baz
milliyeti liderleri, savas Osmanl yneminden kurtulup milli
bamszl elde etme frsat olarak gryorlard. Bunun sultann
dsmanlan olan Avrupal devletlerin yardmyla olaca akt.
Ruslar 1914 ylnda drt ve 1915 ylnda bes byk Ermeni
gnll birlii kurdular. Baslangta Rus Ermenista-m'ndan olan
bu birliklerde aralarnda asker kaa ve tannms kisiler olan
Osmanl Ermenileri de bulunuyordu. Osmanl parlamentosunun
eski bir Ermeni yesi birliklerden birinin komutanyd. lkedeki
esitli blgelerde Ermeni gerilla eteleri faaliyete basladlar ve
Ermeni halk Anadolu'da Van ve Kilikya'da Zeytun sehirleri basta
olmak zere ayakland.
1915 yl ilkbahannda Ermeni isyanclar Van'n denetimini ele
geirdikleri srada, Ingilizler anakkale'ye girmisler, Ruslar da
doudan saldryorlard. Dier bir Ingiliz birlii de Badat'a doru
ilerliyordu. Osmanl hkmetince, Anadolu Ermeni nfusunun
srlmesine ve baska yerlerde isknna karar verildi. Blgede
buna benzer sert uygulamalar daha nceki alarda da olmustur.
Katolikler, Protestanlar, demiryolu isileri ve silahl kuvvetlerdeki
baz Ermeni gruplar ve aileleri bu srgnn d394
SAVASLAR
snda tutuldular. Anadolu'daki Ermeniler'in ounluu" ve tehlikeli
blgelerle spheli gruplarn dsndakiler bile, srgne ve
onun lmcl sonularna dahil edildiler.
Srgnlerde byk zorluklar yasand. Savas halindeki imparatorlukta
insan gc eksik olduundan, yeterli asker ve jandarma
bulunmad iin yerel halktan seilen gruplara srgnlere eslik
etme grevi verildi. Saylar kesin olmamakla birlikte yz binlerce
Ermeni'nin alk, yorgunluk, hastalk ve hava kosullar nedeniyle
ld bilinmektedir. Yerel asiretler ya da kyller, kendilerine
eslik etmek iin para almayan, alk eken ve disiplinsiz
muhafzlarla isbirlii yapan kyller ve muhafzlar tarafndan da

ok. sayda Ermeni ldrlmstr.

Bu asnlklan engellemek iin Osmanl merkezi hkmetinin
baz abalar olmustur. Arsivlerde yksek Osmanl makamlarnn
Ermeniler'e kars siddetin cezalandrlmas ve engellenmesi iin
telgraftan ve srgnlerde islenen sulardan yarglanan ve hkm
giyen, kimileri de lm cezasna alan bin drt yz kadar askeri
mahkeme kayd bulunmaktadr. Ancak tm bu abalarn etkisi
kstl olmus, Ermenilerle bir zamanki bars komsular arasnda
yllardr biriken etnik ve dini anlasmazlklar yznden durum
daha kt bir hal almsa. Istanbul ve Izmir, srgnden bask
tutulurken, ounluk Osmanl Suriye ve Mezopotamyas'na
srlmstr.
Osmanl ynetimine kars Arap isyan daha iyi planlama, zamanlama
ve destekle yaplmsa. Ermeniler Mslman ounluk
arasnda Trkiye'nin ortasnda yasarlarken, Arap isyan yar zerk
Hicaz eyaletinde baslamst. Burada neredeyse tamam Mslman
olan Araplar vard. Islamiyet'in en kutsal iki yeri olan Mekke ile
Medine buradayd ve bir Arap hkmdar olan Serif Hseyin
bastayd. Blge Osmanl g merkezlerinden uzakta ve Msr'daki
Ingilizler'e yaknd. Arap isyanclarn
395
MODERN AG
ingilizler'e sunacaklar faydal seyler vard. Serif, gizli've uzun
grsmelerin ardndan 1917 ylnda Hicaz'n bamszln ve
sonra da kendini. "Arapkir'in Kral" olarak ilan etti. Bunlar destekleyen
Ingiliz hkmeti, daha nce de Hseyin'e yazdklar
mektuplarda ok ak olmasa da bir Arap bamszlndan
sz etmisti.
Mslman tebaalar zerindeki otoritelerini srdrmek isteyen
Ingiliz ve Franszlar iin birka bin Bedevi basbozuk, dzenli ve
byk ordular iinde askeri nemi tasmyordu ama Trkler'e
kars savasan Arap ordusu ve kutsal yerlerin koruyucusunun
Osmanl sultanna ve szde cihadna kars kmas ok nemliydi.
Arap isyannn zamanlamas, Osmanl ordularnn Arap
eyaletlerinden ekilmesine rastlamst. Araplar'n setikleri
koruyuculardan yana daha sansl olmalar belki de en nemlisiydi.
Ruslar'n yapt gibi, Ingilizler kendi lkelerinde bir devrimle
urasmyorlard ve askeri destek verebilirlerdi. Siyasi vaaderinin
tutulmas farkl bir konu olsa da, en azndan Arap isyanclar
Osmanl misillemesinden kurtarmslard.
1916 yl sonunda Ingiliz birlikleri, Msr'dan Osmanl Filistini'ne
doru ilerlerken, bir dier Ingiliz birlii de Irak'a karak
kuzeye doru ilerlemeyi srdrd. Ingiliz gleri 1917 yl ilkbaharnda
Badat' ve Filistin'de Gazze'yi aldlar. 1917 yl Aralk
aynda Kuds', 1918 yl Ekim aynda da Sam' ele geirdiler. 29
Ekim 1918 tarihinde, gnlk n grsmenin ardndan, bir
Osmanl heyeti Limni Adas'nn Mondros liman aklarndaki
Ingiliz Agamemnon zrhlsna gitti ve sonraki gn ateskes
imzaland.
I. Dnya Savas, ilerleyen Bat karssnda Islam ordulannn

ekilmeleriyle sona erdi ve resmen tarafsz olan Iran yabanc askerler

tarafndan isgal edildi. Osmanl topraklarnda, daha nceki
Krm Savas gibi, bu sonuncu savas da Avrupa ile yakn396
SAVASLAR
lasmay younlastrarak yasanacak deisimleri hzlandrd. Krm
Savas'nm tersine, savastan yenilgiyle klms, Arap topraklar
Ingiliz ve Franszlar'a braklmst. Trkler, zafer kazanms
devletlere yalnzca Anadolu'da meydan okuyarak verdikleri
mcadelenin ardndan bamsz Trkiye Cumhuriyeti'ni kurdular.
Avrupa tarihinde 1918-1939 yllar savaslar aras dnem olarak
adlandrlmasna karsn, kimilerine gre de bu yllar, ayn
savasn iki asamas arasndaki uzun bir ateskes yllandr. Ancak
Ortadou asndan her iki aklama da yeterli deildir. Blge
tarihinde bu yllarn bir ara dnem ya da bir cerrahi mdahale gibi
deerlendirilmesi daha anlaslr olacaktr. Bu dnem, Ortadou
asndan hem iki dnya savas hem de onlarn arasndaki
huzursuz bans yllandr.
Ortadou'nun byk bir ksmnda drt yzyldan beri sren
eski dzenin ks, daha dorusu ortadan kaldrlmas bu dnemin
baslangc olmustur. Osmanllar kendilerinden ncekilerin
alsmalar zerine ayakta kalabilen bir siyasi yap ve isleyen bir
siyasi dzen kurmuslard. Gelistirdikleri olduka iyi anlaslan
siyasi kltrde, yer alan her grup ve birey, durumlan-n,
snrlarn, glerini, en nemlisi de ne alp vereceklerini ve
kimden alp kime vereceklerini ok iyi biliyordu. Osmanl dzeni
zor zamanlarda da' birok zorlua ramen islemeye devam
ediyordu. Hristiyan tebaasnn ounluunun onayn ve ballm
kaybetmis olsa da, Mslman halkn ounluu mesruluunu
kabul etmeye devam ediyordu. Osmanl dzeni son yz
yl iinde kendine gelmeye v dzelmeye baslamst ama I. Dnya
Savas'na girilmesi ve imparatorluun sonunun gelmesiyle bu
gelisme kesilmisti.
XVIII. yy sonunda General Bonapart'n ordusuyla Msr'a gitmesi,
Ortadou'daki olaylann seyrini etkilemis ve Avrupal b397
MODERN A
yk devletlerin karlar, eylemleri ve amalaryla kimi zaman
krizler kmst. En sonunda Osmanllar'n ekilmesiyle yerlerine
blgenin hkimleri olarak Batl devletler geince, imparatorluk
rekabetleri de yeni ve daha dorudan bir duruma geldi. Sz
konusu rekabetlerin dnemi vardr. Ilk dnemde, blge byk
oranda Ingilizler ve Franszlar'in elindeydi ve ikisi arasndaki
mcadele uluslararas iliskilerin baslca konusunu olusturuyordu.
Ikinci dnemde, 19301ar ve 1940'lardaki Ingi-liz-Fransz
hakimiyeti nce Fasist Italya'dan, sonra da Nazi Al-manyas'ndan
yeni tehditlerle karslast. nc dnemde, yani II. Dnya
Savas'nda Almanlar ve Italyanlar bertaraf edildiler. Sonrasnda da
glerini kaybeden Fransa ve Ingiltere hakimiyetlerini de
kaybettiler. Bu gelismelerin ardndan, yeni bir mcadele daha

uzaktaki yabanc devletler olan Sovyetler Birlii ile Birlesik

Devletler arasnda baslad.
Ortadou sahnesi I. Dnya Savas sona erdikten sonra, savasn
dumanlar ve diplomasinin sisleri yok olunca, meydana gelmis
olan byk deisiklikler ortaya kt. Baz deisiklikler, Dou ve
Bat Avrupa imparatorluklarnn hakimiyetindeki insanlara yeni
umutlar vermisti. Rusya'daki devrim, sonrasnda da merkezi
otoritenin azalmas Orta Asya ve Kafkasya tesi topraklarda
liberal milliyeti Mslman rejimlerinin kurulmasna neden oldu.
Gneyde ise Ingiltere ve Fransa hkimiyetleri altna giren Arap
halklarna nce zerklik, sonra da bamszlk vaat ediyordu.
Kuzey Afrika'da milliyeti liderlerin 1918 yl Kasm aynda ilan
ettii Trablus cumhuriyeti, Italya tarafndan da bir sreliine
tanmst.
Ne var ki, ksa bir sre iinde bu umutlar hayal knklyla
sonuland. Kzlordu'nun Orta Asya ve Kafkaslardaki imleri
ve Moskova'nn denetimi tekrar ele geirmesiyle bamszlk
deneyimleri son bulan bu lkelerin tm Rusya'nn yrn398
SAVASLAR.
gesine yerlestirildiler. Yerel hkmdarlarn deviren-Trablus-garp
ve Bingazi'deki Italyanlar da kendi otoritelerini hkim klarak
Italyan smrgeleri oldular ve 1934 ylnn Ocak aynda Libya
adn aldlar.
Bars anlasmalar Gneybat Asya'da Araplar arasnda uyandrlan
umutlar tatmin etmemis ama bosa da karmamst. Verimli
Hilal, Ingiltere ve Fransa tarafndan nceki smrgeler
yerine, yeni snrlan ve adlar olan yeni devletlere blnd ve
bamszlk hazrlklan iin Milletler Cemiyeti'nden yetki alnd.
Sonra da yeni devletler kendilerine uygun modellerde rejimler
kurdular. nce Mezopotamya, sonra da Irak olarak bilinen doudaki
devlet Ingiliz Mandas altnda Serif Hseyin'in olu Kral
Faysal ynetiminde bir monarsi haline geldi. Suriye ve Levant
olarak bilinen batdaki devletin kuzeyi ile ortas Fransz Mandas'na,
Filistin olarak adlandrlan gneyi de Ingiliz Mandas'na
girdi. Manda altndaki bu iki devlet kendi ilerinde toprakla-nn
bldler. Fransa birok kez denemesinin sonucunda Lbnan ve
Suriye adn alan iki cumhuriyet kurdu. Blgelerini ikiye blen
Ingilizler ise, douda Serif Hseyin'in dier olu Abdullah'n
basna getii Trans-rdn adn alan bir Arap emirlii kurdu;
batda Filistin adn alan rdn'n ynetimini ellerine aldlar.
Arabistan'da daha-farkl bir durum vard. Gneybatdaki Ingiliz
kolonisi Aden ve byk blm Ingiliz denetimindeki Basra
Krfezi seyhlikleri hari yarmadann ounluu bamszd.
Vahabi retisinin ikinci seferinde daha basarl olmas sayesinde
Suud Hanedam'nn basa gelmesi, bu blgedeki en nemli gelisme
oldu. 19l4'te savasn baslad sralarda hanedann basnda olan
Abdlaziz ibn Suud Dou Arabistan'a kadar hkimiyetini
genisletti ve Trkler'e kars ihtiya duyduu yardm iin
Ingilizlerle iliski kurdu. Savas bitince de fetihlerini

399
MODERN AG
srdrerek Kuzey ve Gney Arabistan'da yeni yerler ele geirdi
ve bu lkelerin hkmdarlan srgne gnderdi.
Ingiltere'nin Dou ve Gneydou Arabistan'a iliskisinden
haberdar olan Abdlaziz ibn Suud, douda bululan prensliklere ve
seyhliklere kars hibir sey yapmayp yalnzca iki nemli
rakibinin kald Bat ve Gneyba Arabistan'a konsantre oldu.
Bu rakipler, Trkler'e kars olan Arap isyannn kahraman Serif
Hseyin'in Hicaz Krall ile yarmadann gneybat ksesindeki
Yemen Imaml idi.
1924 ylnda ibn Suud, Hicaz'a kars harekete geti ve 1925
sonunda Medine, Mekke ve Cidde'yi ald. Kral Hseyin olu
Ali'nin basa gemesi iin tahttan ekilmisti. Ali lkeyi terk etti ve
ibn Suud 8 Ocak 1926 tarihinde Hicaz Kral ve Necid Sultan ilan
edildi. Kralln adnn Suudi Arabistan olarak deistirildii 1932
ylnn Eyll ayna dek ibn Suud unvann korudu. Bu
gelismelerin ardndan bars sre baslad. Ibn Suud, Iran, Irak,
Trkiye ve uzun tartsmalann ardndan da rdn ile dostluk
anlasmalan yapt.
1934 ylnda Yemen ile yeni bir savas patlak verdi. Ibn Suud,
askeri zafer kazanmalarna ramen, Ingilizler'in arabuluculuuyla
bans anlasmas imzalamak zorvnda kald. Snrlarnda bir
dzenleme elde ederken, Yemen'in bamszl da korundu.
Yzlerce yldr blgedeki hakim g olma mcadelesi veren
Osmanl Imparatorluu ve Iran, 1918 sonunda kendi bamszlklarn
kaybetme riskiyle karslasmslard. Yenilgiye urams
olan Osmanl Imparatorluu'nun baskenti isgal edilmis,
topraklar da zafer kazanms olan dsmanlan ve uydular arasnda
paylaslmaya baslanms. Iran, szde tarafsz olduu halde,
arpsan devletlerin savas alan haline gelmisti. Almanlar,
Trkler, Ruslar ve Ingilizler, bamsz Iran devletini hie sayarak
Iran-topraklarnda faaliyetlerini srdrmslerdi. Bat'nn
400
SAVASLAR
ykselen gc karssnda, onlar iin de teki Asya ve Afrika lkelerinin
kaderini paylasmaktan baska kurtulus yoktu.
Sonuta iki lke de bu kaderlerini farkl sekillerde deistirebilmislerdir.
Bu deisim, 1919 ylnda, ileride Atatrk adn
alacak olan Trk subay Mustafa Kemal'in Anadolu'daki dsman
isgaline kars baslatt ve basnda bulunduu direnis hareketiyle
baslad. Sasrtc zaferlerinin sonucunda isgalcileri kovarak, zafer
sahibi devletler tarafndan padisahn hkmetine zorla kabul
ettirilmis ve ar sartlar getirmis olan bans antlasmasn iptal etti.
Padisahn hkmeti yeni gce katlmay kabul etmeyince,
padisahl kaldrarak cumhuriyeti ilan etti. Atatrk'n basnda
bulunduu cumhuriyet ile genis ve kapsaml bir modernlesme ve
Mslman dnyasnda benzeri grlmeyen laiklesme sreci
baslad.
Iran'da da 1919 ylnda, Iran'n toprak btnl ve bamszln

tanyan, yan sra da etkin bir Ingiliz stnl salayan

Ingiliz ve Iran anlasmas son buldu. Anlasmay kanunlastrmak
zere toplanan Iran parlamentosundan onay kmad. Rusya'nn
Kuzey Iran'da Bolsevik kisvesi altnda tekrar ortaya kmasyla
durum daha karmask bir hal ald. Iran Kazak Tugay subay Rza
Han, anarsi dneminin ardndan 1921 ylnn Subat aynda iktidar
ele geirerek bir diktatrlk kurdu. 1925 ylnda da sah tahttan
indirdi ve kendini sah ilan ederek iktidarn glendirdi. Sonralar
Pehlevi adn alan Rza Sah'n, hanedan, Iran Islam Devrimi ile
yklana dek 1979 ylna kadar devam etti. Rza Sah da Atatrk'n
yapt gibi modernlesme ve merkezilesme politikas uygulad.
Ancak Atatrk'n yapt gibi din ile devlet iliskisini ayrmay
denemedi. Ortadou'daki yalnzca blgede ayakta kalan
bamsz Mslman devletler olmustu. Bir sre salam grnen
Ingiliz ve Fransz egemenliini, yalnzca iki devlet arasndaki
mca401
MODERN AG
deleler tehdit etti. Ne var ki, bu devletlerin Ortadou'da egemenlik
kurma istekleri iki dnya savas arasnda azalmaya baslamst.
Ekonomik olarak gsz olmalar ve isteksizlikleri nedeniyle,
kendilerinden nce imparatorluk kuranlarn sahip olduklar
irade gcne sahip deillerdi.
Her iki devletin artan kararszl, tebaa halklarnda yeni bir
isyan ruhunun ortaya kmasna yol at. Yzyln baslarnda
Rusya'y yenerek anayasal demokrasi ile snai modernlesmenin
canlandrc zelliklerine sahip olduunu gsteren Japonya'dan
sonra, Trkler de galiplerin dayatt anlasmalardan kurtularak
milliyetiliin faydalarn grmslerdi. Asya ve Afrika'da ilk
basarl milliyeti devrimi kazanan Mustafa Kemal komutasndaki
Trk ordularnn zaferi ve galip mttefiklerin karssndaki
basarlan, Bat karssnda onlarn silahlaryla zafer kazanmann
yolunu ilk kez gren Mslman ve dier halklar iin yeni bir
umut olmustu. Islami Osmanl Imparatorluu'ndan sonra,
Modernlesen Trkiye Cumhuriyeti de, bir sreliine Islam dnyasna
yol gstermis oldu ama byle bir niyeti olmayan Atatrk'n
devlet ile dini birbirinden ayrarak hukuk ile devleti laiklestirmesi
ve de sklkla Trkiye'yi Avrupa'nn bir paras haline
getirme amacndan sz etmesi, baslangta onun zaferlerini
alkslayan Mslmanlar'n dsmanln kazandrd.
Arap lkelerin neredeyse tmnde, yeni efendilere kars siddet
hareketleri bas gsterdi. Dorudan ynetim gibi basit bir
politikann yrmeyecei anlaslarak, bunun yerine manda kuran
devletler amalarna Arap hkmetleri eliyle dolayl olarak
ulasmak istediler. Bylece de onlara bir lde bamszlk
tandlar. Bununla birlikte kendilerinin ayrcalkl durumlarn ve
milli topraklarda silahl kuvvet bulundurma haklarn gvenceye
alacak antlasmalar yaptlar.
Ancak bu politika basarl olmad. Mandater devletlerce mil402

SAVASLAR
liyeti isteklere verilen dnler ok kk ve ge oldu. Ant
lasmalar aktif siyasi destei olmayan hkmetler tarafndan ya k
da ortak bir ds tehdide kars yapld. Habesistan'n Italya tara
fndan istila edilmesi, Ingiltere ve Msr' tehdit etmeye baslad
nda 1936 ylnda yaplan Ingiliz ve Msr Antlasmas da by
le bir antlasmayd.
Bir takm milliyeti hareketlerle Araplar'n' hayalknklklan
kendini gsterdi. Mcadeleleri uzun, zorlu ve en azndan siyasi
amalarna ulasmalarnda basarl olmustu. Ksa bir sre sonra
Msr ile Irak resmen bamsz oldular, birindeki himaye, dierindeki
manda rejimi son buldu. te yandan, Irak'ta Kraliyet
Hava Kuvvetleri sleri ve Msr'da kanal blgesinde ile dier
yerlerde askeri slerle Ingiliz varl srd. Yabanc glerin
ekilmesi ve esit olmayan antlasmalann iptal edilmesi konusunda
resmi bamszl gerek bamszla dnstrecek milliyeti
abalar devam etti.
Manda sistemi, Levant devletlerinde daha uzun sre devam
etti. Franszlar, Suriye ve Lbnan'da kalrken, Ingilizler de, rdn
emirine biraz daha fazla zerklik vererek Filistin'de dorudan
ynetimi srdrdler.
Iki blgede de durumu karmask hale getiren seyler vard.
Lbnan, Osmanl Imparatorluu'nun Asya'daki kalntlar zerinde
kurulan yeni Ortadou devletleri arasnda zel bir konuma sahipti.
Lbnan tekilerin tersine, yeni kurulmus bir devlet deildi ve
Osmanl hakimiyetindeki yzlerce yl, genellikle byk
zorluklarla yerlesen ayn bir zerklik geleneine sahipti.
Franszlar, da ve evresindeki zgn Lbnan topraklarna ekledikleri
blgelerle "Byk Lbnan" kurmuslard. Bu ana blgede
genellikle Snni olmayan Mslmanlar ve Hristiyanlar"
yasard ve bu blge uzun zamandr Osmanl dnyasnda sosyal,
entelektel ve bir lde siyasi bamszln sma duru403
MODERN AG
mundayd. Hristiyan iftiler, Beyrut'un kuzeyindeki blgelerde
o zaman tm Ortadou'da tek bamsz toprak sahipleri toplumunu
olusturmuslard. XIX. yy'da da gelisen Hristiyan burjuvazisi
Beyrut sehri ve liman etrafnda yerlesmisti. Yetenek ve
enerjileriyle Arap canlanmasna ok nemli entelektel, siyasi ve
ekonomik katklar olmustu. Tekrar canlanan Mslman
milliyetilii, Hristiyanlar' rn etkisini nemli derecede azaltmasna
ramen, Lbnan bir sre daha Arap dnyasndaki kltrel ve
dini oulculukla siyasi ve ekonomik zgrln tek merkezi
olarak benzeri olmayan grevini srdrmstr.
Arap-Islam dnyasnn tek istisnas olan Lbnan'daki Hristiyan
kalesinden baska, gneyde daha nemli bir istisna ortaya
kmaya baslyordu. Antik alardan itibaren Filistin'de bulunan
Museviler, Roma dneminin sonu geldiinde artk nfusun
ounluu durumunda deillerdi. Musevi nfus, gler ve dini
esinlenmelerle desteklenmeye alslyordu. XLX. yy'n son

eyreinde Dou Avrupa'dan gelen gen Museviler durumu

deistirdiler. Bu Museviler, nce Avrupa, sonra da Ortadou'da
reddedilislerine ve grdkleri zulme kars gelisen ve bir lde
Musevi dini geleneinden, bir lde de yeni milliyeti
akmlarnn Musevi biiminden doan Siyonist akmn ncleriydi.
Gelecekte bu akm devam ettirenlerin kurduklar yerlesim
birimleri Israil devleti olacakt.
Genlerin ve yasllarn olusturduu Musevi toplumu Birinci
Dnya Savas sonunda epeyce bymst. Siyonist imi, 1917
ylnn Kasm aynda Balfour Deklarasyonumla Ingiliz hkmeti
tarafndan resmen tannd. "Museviler'in milli vatannn
kurulmas" projesine devlet destei vaat edildi ve bu konudaki
hkmler Ingiltere'nin Filistin'i ynettii Milletler Cemiyeti
mandasna geirildi. Araplar'n Ingiliz mandasna ve Musevi
varlna-kars mcadeleleri bu vaadin verilmesi ve gereklesti404
SAVASLAR
rilmesiyle zel konuma geldi.
1930'lardan sonra Ortadou'daki Bat'nn hkimiyetinde yeni
bir tehdit ortaya kt. Bu tehdidin kayna isyan eden halk deil,
imparatorluk gcnn iki yeni rakibi Fasist Italya ile Nazi
Almanya idi.
1930'larda blgede liberal ve anayasal kurumlarn bir dnem
sahip olduklar ekicilik etkisini yitirmeye baslad. Aslnda
bunlann iyi islememesi sasrtc deildi. nk bu kurumlar,
kk bir Batllasms sekinler grubu olarak kalmslar ve toplumda
bir btn olarak gerek bir destek bulamamslard. Ayrca
gerek kavram olarak gerekse de grnste hibir etkileri yoktu.
Gemisi canlandramadklan gibi, gnn gereklerine de yant
olamyorlar ve gelecee dair bir umut veremiyorlard. Daha
kts de, artk ok sayda Arap tarafndan Bat Avrupa'daki
nefret edilen imparatorluk gleri gibi grlyorlard.
Farkl bir alternatif sunan Italya ile Almanya, yakn bir gemiste
birok kk devleti zorla zgrlestirip birlestirerek birlik
salamslard. Onlar, durumlarnn ve zmlerinin benzer
kosullarda olduunu dsnenlerin liderleri iin esin kayna ve
rnek olmuslard. En nemlisi de, siyasi, stratejik ve ideolojik
olarak Ingiltere, Fransa ve Filistin'de artmaya devam eden Musevi
varlnn hasmlar olmalanyd.
Hitler basa gekten sonra, 1933 ylnda Ingilizlerin Kuds
Mfts olarak atadklar Hac Emin el-Hseyni, Alman konsolosuna
desteini bildirmis ve yardm teklifinde bulunmustu.
Hac Emin el-Hseyni, Ingilizler ve Musevilerle yllarca sren
mcadeleden sonra Filistin'den ayrlarak Beyrut, Badat ve
Tahran'a gittikten sonra 1941 ylnda Berlin'e ulast. 1941 ylnn
Nisan aynda Rasid Ali el-Geylani adl Irakl bir siyasetinin
askerin de desteini alarak iktidar ele geirerek Mihver lkeler
yanls bir rejim kurduu Badat, mftnn en nemli dura
405
MODERN AG

olmustu. Vichy hkmetinin denetiminde bulunan Suriye'den az

da olsa yardm almst ama Mihver glerinin kurtaramayaca
uzaklkta olduu iin rejimi Ingilizler ve Ingiliz ynetimindeki
birliklerce devrilmisti. Rasid Ali rejimine destek amacyla
Suriye'de, gelecekte Baas partisi olacak ve rakip kollan Suriye'yi
de Irak' da ynetecek olan bir komite kuruldu.
Rasid Ali kaarak Berlin'de Kuds Mfts ile bulustu. Savas
yllannda Mihver devletlerine destekleri ya da onlara sempatileri
olan baz kisiler ileride nl kisiler olmuslardr. Nasr,
Almanya'ya sempatisini ve Alman yenilgisiyle yasad hayalknkln
ifade etmistir. Enver Sedat, Almanya iin gnll casusluk
yaptm belirtmistir. Rasid Ali bile Saddam Hseyin'in
Ira'nda kahraman olarak grlmstr.
Nazi davasna gre asa rktan bir halka Nazi rkl ekici
gelemezdi. Nazi propagandas Sami rk aleyhtarl yerine,
Musevi aleyhtar olduu iin destek grebilirdi. te yandan
Museviler, Almanya'da Naziler ve baska yerlerde onlarn taklitilerinin
zulmleri yznden Filistin'e gmek zorunda kalyor
ve orada Musevi toplumu gleniyordu. Naziler yalnzca bu ge
neden olmakla kalmadlar, Ingilizler Araplar'in iyi-niyetini
kazanabilmek iin Filistin'e te snrlamalar getirirken, Naziler
savas baslayana dek bunu tesvik edip kolaylastrmslard. Yine de
ok sayda Arap, Museviler'i Filistin'den uzak tutmaya alsan
Ingilizler yerine, onlar oraya gnderen Almanlar' tutmuslardr.
Mihver devletleri olanlardan farkl sekillerde fayda salamaya
ugrasular. Ilk nce Fasist Italya, sonra da Nazi Almanya Arap
dnyasndaki genis apl propagandalaryla siyasi dsnr ve
eylemci yeni nesili etkilediler. zellikle de Naziler, Museviler'e
kars nefreti krkleyerek kendilerinin yarattklar sorunu smrmeyibasardlar.
406
SAVASLAR
Mihverlere dns aslnda bir tr nlemdi. Savasn" baslangcnda,
zellikle de 1940-1941'de, Fransa'nn dsmesiyle Rusya'nn
isgali arasnda Ingiltere tek basnayken Mihver zaferikanlmaz
grnyordu. Artk Ortadou'da baslarndaki imparatorluk
devletlerine ballk ve sadakat duyan kisi says ok
azalmst. Irak'n Nuri Said'i, Msr'n Nahas Pasas ve Arabistan'n
ibn Suud'u gibi Ban dostlar olduklar iin vg (ya da yergi) alan
kisiler bile Berlin'le iliski kurmaya urasmslardr. Aldklan ok
saydaki yardm teklifini kabul etmeyen Naziler bu konuda
basarl olamadlar. Mihverler asndan destek ksmen ideolojik
olmasna karsn, "dsmanmn dsman benim dostumdur" ilkesi
geerliliini koruyordu. Bat'nn amansz dsmanlar olmalar
Mihverlerin en ekici yanlaryd. Ileride ok daha farkl bir g
olan Sovyetler Birlii de ayn nedenle, hatta ayn kisilerden destek
alacakt.
II. Dnya Savas'nda iki taraf Ortadou'daki destekilerine
hayal krkl yasatrken, onlar da kendilerini hayal krklna
urattlar. Iki tarafa da az da olsa askeri yardm oldu. Rasid

Ali'nin devrilmesinde ve Ortadou'da Mttefik dzenin devam

etmesinde rdn'n Arap Lejyonu'nun nemli bir rol olmustur.
Almanlar'in "Dou Lejyonlan" adyla topladklar Fransz Kuzey
Afrikallar, Ingiliz Hintlileri, Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinden
Kzlordu askerleri gibi Mttefik savas tutsaklarndan
olusan gnll gler olmustu. Bu glere bu halklann
Almanya'nn isgalindeki Avrupa.'da yasayanlarndan gnlller
de katlmslardr ama bu katlm ciddi bir boyutta ve sayda olmamstr.
Londra'nn pismanlna karsn Filistin'de olusturulan
bir Musevi Tugay, Kuzey Afrika ve Italya seferlerinde rol almakla
birlikte askeri adan nemli olmamstr.
Ortadou lkelerinin Mttefik davasna en nemli katklar
toprak, kaynak ve tesislerinin kullanlmas olmustur. Bu da l407
MODERN AG
kelerin ounluunda, manda ve himaye sartlarnda olusturulan
askeri garnizonlar ile olanakl olmustur. Tarafsz Iran'da da 1941
ylnda ayn anda Ingiliz ve Rus birliklerinin Iran topraklarna
girmeleriyle salanmstr. Savasn sonuna dek tarafszln
koruyan yalnzca Trkiye olmustur. Trk hkmeti, galip
devletlerin yamnda yer alabilmek iin ancak son haftalarda savas
ilan etmistir. Bu durum, bir Trk devlet adam tarafndan su
sekilde ifade edilmistir: "Biz, yemek listesinde deil, konuk
listesinde bulunmak istedik."
Durum Ortadou halklar ve hkmetleri asndan hsranla
son buldu. Almanlar Arap yandaslarn hayal krklna
urattlar. Aslnda Naziler Avrupa'y hedef alms olduklarndan
Ortadou ile gerekten ilgilenmiyorlard. Avrupal dostla-n olan
Fasist Italya'y, Vichy Fransas'n ve 1939 ylnn Aus-tos'undan
1941 ylnn Haziran'na dek Sovyetler Birlii'ni tatmin etmek
iin Ortadou'da koruduklar devletleri gzden karabilirlerdi.
Mttefik kuvvetleri bamszlk ve ekilme szlerine ramen
savas bittii zaman halen Arap lkelerinde bulunuyorlard. Kuzey
Afrika gibi bu lkelerden bazlar halen smrge ynetimindeydiler.
Filistin'deki Museviler bile, Ingiliz makamlarnn,
savasn ncesinde ve sonrasnda Avrupa'da kalan Museviler'in
Filistin'e gitmelerini engellemeye alstklar iin yneticilerine
yabanclasmslard.
Musevi rgtleri'nin, Londra ve Washington'dan Auschwitz'teki
lm kamplarn bombalamalarn istemeleri ve Berlin'deki
Mftlk'n de Alman hkmetinin Tel Aviv'i bombalamasn
istemesi olmak zere savas srasnda savasan taraflara
srekli olarak istekte bulunulmustu. Bu istekler kabul edilmemisti
ama bu ne bir tarafn kt ne de dier tarafn iyi niyetiyle
olmamst. Her ikisinin kabul edilmeme nedeni de ay408
SAVASLAR
nydi: Bunlarm askeri bir amac olamayaca ve savasn kazanlmasna
katk salamayaca iin getirecei riske ve masrafa
demeyecekti.

Sonu olarak, 1939-1945 arasndaki savas yllan Ortadou'daki

her iki taraf asndan da tatmin edici olmad. Mihver devleerin
byk abalarna ve davalanna duyulan byk sempatiye karsn
tepki ok yetersizdi. Vichy hkmetinin isgali altndaki Suriye'de
birka tesis ile 1941 ylnda Irak'taki Mihver yanls darbe,
Almanlar'm tek kazanmlan oldu ama her ikisi de uzun srmedi.
Ingilizler'in Arap milliyetiliinin dostluunu kazanma iminin
sonucu daha da kt oldu. Muazzam askeri varlklarna ramen
Mttefikler ancak hosgrsz bir tarafszlk elde ettiler. Msr'n
nce Italyanlar'a, sonra da Almanlar'a kars savunulmas
Ingiltere'ye ve imparatorluk glerine, Kuzey Afrika'nn kurtarls
da Amerikallar'a braklmst.
Bu byk savas, ilkindeki gibi, yine hzl ve uzun vadeli
deisikliklere yol at. Mttefik ve Mihver propagandaclar
milliyeti hareketlerin tesvik edilmesi konusunda yarsyorlard.
Arap topraklarnda kamp kurup savasan Mttefik ve Mihver
ordular, yanlarnda modem savasn ayrlmaz paralan olan
kaygy ve alslmams bir yasam da getirmislerdi. Artk ok sayda
Arap devleti az ya da ok oranda bamszlk elde etmis ve
ds siyasetlerini uygulamaya baslamst. 1945 ylnda kurulan Arap
Birlii, Ortadou'nun egemen Arap devletlerinin tmn ortak
siyasi amalar iin bir araya getirmisti. Baslangta Ingilizler
tarafndan desteklenen bu proje, ok gemeden onlardan
kurtularak yelerinin zaman zaman atsan amalarna uygun
sekilde gelismisti.
Petroln bulunmas, karlmas ve kullanlmas, bu yzylda
blgedeki en nemli deisikliklerinden biri olmustur ve Ortadou'nun
Rusya ynetimindeki yerlerinde baslamstr. 1842
409
MODERN AG
ylnda Apsheron yarmadasnda ilk petrol sondaj yaplmstr. Rus
Azerbaycan'nda petrol sanayiinin gelismesi ile Pennsylva-nia'daki
Amerikan petrolnn gelismesi yaklask olarak aym zamanda
olmustur. 1863 ylnda Bak'de ilk rafineri insa edilmistir. 18771878 yllannda Apsheron petrol blgesinden Bak'ye ilk petrol hatt
dsenmistir. Rus Devrimi yaklasrken Rusya'nn petrolnn yzde
doksan besi Baku petrol yataklarndan salanyordu. Avrupal ve
Amerikal isadamlan, henz bamsz olan Iran ve Osmanl
topraklarnda ayrcalk kazanmak zere ilk imlere
baslamslard. XX. yy'rn baslarnda Iran sah, aslnda Yeni
Zelandal olan bir Ingiz isadam William Knox D'Arcy'ye ilk
nemli ayrcal tand. Sonra da D'Arcy'nin ayrcal AngloIranian Oil Company tarafndan alnd. Bu, ou Ingiliz, Fransz,
Hollandal ve Amerikan olan imtiyaz sirkederinin imtiyaz hakkm
deyerek Ortadou petroln kartmalarnn ilk rnei olmustur.
Sonralar da srasyla Iran, Irak, Arabistan ve baska yerlerde yeni
byk petrol yataklar bulundu. Bylece Ortadou petrol reten
baslca blgelerden biri oldu.
Ortadou lkeleri bu yeni gelismeyle esitli sekillerde etkilendi.
Kara ulasm, iten yanmal motorun kullanlmaya baslamasyla

kolaylast. nceki yzyllarda hayal bile edilemeyecek

hzda, byk merkezleri birbirine balamak, insanlar, rnleri,
basl malzemeyi ve dsnceleri tasmak artk olanaklyd. Araba,
kamyon ve otobsn, at, esek ve devenin yerini almas; matbaa,
gazete, sinema, radyo ve televizyon gibi Batl iletisim aralarnn
yaygnlasmas ve hzl ekonomik gelisme ile ok uzun menzilli
toplumsal bir deisim baslad.
Franszlarn ve Ingilizler'in Ortadou'dan ne umup ne bulduklar
merak edilebilir. Artk kabul edilen gerek sudur ki iki
devletin de blgeye gidip orada yirmi bes yl kalmasnn en
nemli iedeni stratejik, blgenin askeri tehlikesi ile potansiye410
SAVASLAR
li olmustur. Bu stratejik amacn kapsam, bir tampon,, -bir kavsak,
iletisimde bir merkez noktas, bir s olarak Ortadou seklinde
sunulmustur. Blgeye baskalarnn girmesini engellemek stratejik
amalardan biriydi ve eer Batl gler onlan kovmak iin orada
olmasalard baskalarnn oraya gireceklerinden emindiler.
Franszlar ve Ingilizler iin ok nemli dier bir konu da daha
zengin imparatorluk topraklarn gvence altnda tutmakt.
Hindistan konusunda Ingilizler, Kuzey Afrika konusunda da
Franszlar endiseleniyorlard. Iki devlet de bu topraklarn
Mslman Ortadou'dan kabilecek istikrar bozucu glere kars
korumaya gerek duyuyorlar, buna engel olmak iin de, Ortadou
halklarnn ve lkelerinin imparatorluk kontrolnde ya da hi
olmazsa denetiminde olmas gerektiini dsnyorlard.
Sphesiz daha baska unsurlar da sz konusuydu. O dnemde
Fransz varlndan yana olanlar, Fransa'nn kltrel ve dini
misyonuna, Hristiyan, zellikle de Katolik aznlklarn korunmasna
ve Fransz kltrnn yaygnlastrlmasn desteklemislerdir.
Benzer dsnceler Ingilizler tarafndan da destek
bulmustur.
Zamannda geerli olan emperyalizm yorumunun tersine
ekonomik nedenlerin ok nemi olmad gibi fazla bir ekonomik
beklenti de yoktu. Tam tersine, Ingilizler de, Franszlar da
stratejik ve siyasi amalarna ulasabilmenin yksek maliyetleriyle
ok urasmslardr. Iki devlet de maliyeti olabildiince dsk
tutmaya gayret etmislerdir. nemli bir unsur olarak olduka ge
ortaya kan petroln ileride kazanaca nem bilinmiyordu.
Savaslar aras dnemde petrole kars ilgi ekonomik olduu kadar
stratejikti.
Franszlar'n ve Ingilizler'in Ortadou'daki durumlarnda birtakm
hatalar olmustu. Glerini devam ettirmek iin yapma411
MODERN AG
lan gereken masraftan kanyorlar, muhalefete kars koymak iin
de g kullanmak istemiyorlard. Hem Fransa'da, hem de
Ingiltere'de bir kararszlk, duraklama ve gszlk sz konusuydu.
imin masrafa ve abaya deip demeyecei en basnda
tartsma konusu olmustu. Rivayete gre, Churchill Ortadou'yu

olduu gibi Trkler'e geri vermenin daha iyi olacan

sylemistir; herhalde bu hediye Trkiye Cumhuriyeti tarafndan
asla kabul edilmezdi.
Franszlar'n ve ngilizler'in Ortadou'daki konumu nemini
kaybederken, dier taraftan blge, halen imparatorluk havasnn
agzllk, acmaszlk ve kendini beenme ruh halini tasyan
milletler ve rejimlerden olusan dier dsman glerin
tehdidindeydi. Bu unsurlar iki devlet arasnda yorgunluk, doygunluk
ve kendinden sphelenme duamunu ortaya karmst. Bir
sreliine her ikisi de birbirleri iin olusturduklar tehdidin farkna
varmslard. Her ikisi de hem blgedeki hkimiyetlerine son
vermek isteyen glerden ya da dsardan onlarn yerini almak
isteyenlerden gelen ok daha byk tehditlere, hem de birbirlerine
kars kararsz ve gsz davrandlar.
Kavga ve didismelerin sreklilii de Franszlar'n ve Ingilizler'in
konumunun zayflamasna neden olmustu. Bu durum,
Franszlar ve Ingilizler ve dierlerine kars; Franszlar ve Ingilizler
birbirlerine kars; Franszlar ve Ingilizler kendi kendilerine
olmak zere pek ok dzeyde ve pek ok sekilde yasanyordu.
Bugn karar verme sreci olarak adlandnlan durum, yerel
makamlarla merkezi hkmetler arasnda, toplumsal kkenler,
atsan karlar ve amalarla blnms brokratik fraksiyonlar
arasnda, esitli servisler ve daireler arasmda srarl ve saysz
atsmalarla saptrlyor ve gecikiyordu.
Ortadou'ya bir yap ve koruyucu bir perde salayan Osmanl
Imparatorluu, blgeyi dsardan gelecek tehlikelere kar412 '
SAVASLAR
s korumustu. Artk bu kosullar ortadan kalkmst. Osmanl sisteminin
ve yapsnn yerini sonu olarak tm yklp yok olan
yenileri almst. Koruyucu perde yine var olsa da, Avrupal devletlerin
salad koruma ancak birbirleri iin olduundan, Ortadou
lkelerinin halklarnn ouna pek de fayda salamyordu.
Bu dnemin bilanosu, bir taraftaki Franszlar ve Ingilizler iin
ve dier taraftaki Ortadou halklar iin ne olmustu? Ortadou'daki
Fransz ve Ingiliz glerinin hakim olduu dnem,
modern tarihin en byk zaferlerinden birinden hemen sonra sona
erene dek ne basarmst? Batl devletler ya da Ortadou ve
halklan asndan sonular bir deer tasyor muydu?
En olumlu sonular, byk olaslkla o dnemde en az nem
tasyan hedefler olan ekonomik ve pratik hedeflerle ilgili olmustu.
Sphesiz Ortadou halknn ounluu asndan 1939 ylndaki
yasam, 1918 ylndan ve hatta 1914 ylndan ok daha iyi
olmustur. Nfusun tamamnn olmasa da ounluun yasam
standard ykselmisti. Konfor artms ve yaygnlasms, yasam
sresi eskisine gre uzams, yeni bir altyap kurulmus ve her esit
genel hizmet salanmst.
Ingiliz Hindistan veya Fransz Kuzey Afrikas gibi imparatorluk
ynetiminin dorudan bulunduu yerlere oranla bu yararlar
Ortadou'da daha az olmustu. Ortadoulular emperyalizmin kt

yanlan altnda yasadklar ve nemli avantajlarnn ok azndan

faydalanabildikleri iin sansszdlar. ok az da olsa
faydalandktan bu avantajlar nemli olmustu. Birok adan blge
halklannn durumu 1939 ylnda aka grnr sekilde
iyilesmisti.
Ortadoulularn kazand ok nemli bir fayda da Lbnan ve
Msr dsnda pek bilinmeyen Ingilizce ve Franszca dilleri olmustu.
Modern dnyaya, onun kltrne ve bilimine bu diller
413
MODERN AG
sayesinde erisebilmislerdi. Blge halklar asndan Bat bilimi,
baska bir deyisle modern bilim nemli bir kazan olmustu. Bat
kltr ve toplumsal sonulannn etkileri ok daha farkl olmus,
kimileri tarafndan hevesle karslanrken, kimileri tarafndan da
spheyle karslanms, kimilerince de lanet olarak grlmstr.
Ortadou, Fransz ve Ingiliz hkimiyeti ile liberal ekonomi ve
siyasi zgrlk dnemi yasamsr. Ancak zgrlk snrlyd ve
zaman zaman kaldnlrd. Yine de tm snrlamalara ve iptallere
ramen, ncesinde hi rastlanmams, sonrasnda da rastlanmayacak
denli genis kapsamlyd. Artk Bat tarz kurumlarn
ounluu yok olmus, terk edilmis, hatta sulanmslardr. Ortadou'da
liberal dsncelere ve uygulamalara kars tekrar bir ilgi
domaya baslamstr ve bu deisim blgenin baz lkelerinde daha
uygun bir zemin bulabilir.
Fransz ve Ingiliz hkimiyetinin, ncelikle Batl devletler,
sonu olarak da Ortadoulular asndan en olumlu sonucu,
Ortadou'nun II. Dnya Savas'ndaki rolnden de anlaslaca
zere, istenen stratejik hedefe ulaslmasdr. Ortadou'nun Mihver
devletlere kars savasta s ve destek kurumlar salamas, Bat
iin en nemli hizmeti olmustur. Buna karslk olarak onu Mihver
devletlerin dorudan hkimiyetinden kurtarmalar da Bat'nm
Ortadou'ya en nemli hizmeti olmustur.
414
19. BLM
ZGRLKLER
1945'te Mttefiklerin kazandklar zafer ve Mihver devletlerin
aldklar yenilgi dnyaya hemen bars getirmemistir. Dou ve
Orta Avrupa'da Sovyet Imparatorluu'nun ilerlemesi, Asya ve
Afrika'da Batl smrge imparatorluklarnn gerilemesi bu
blgelerde nemli sorunlara yol amstr. Kaybedilen ve kazanlan
bamszlk, eski nefretlerin canlanmasna ve yenilerin ortaya
kmasna neden olmus ve milyonlarca kisiyi mlteci durumuna
getirmistir. Ortadou da savas sonras ve imparatorluk sonras
karsklklardan nasibini almstr. Blge bans, sklkla ieriden ve
zaman zaman da dsardan dsmanlarla mcadelelerle huzursuz
olmus ve kesintiye uramstr. Ortadou'daki skntlar,
Sovyetlerin Orta ve Dou Avrupa'daki hkimiyetinden ya da
Ingiliz ynetiminin Gney ve Gneydou Asya'y terk ederken
yasananlar kadar zarar verici ve youn olmamstr. Ortadou
sorunlar, byk boyutta olmasa da siyasi ve diplomatik zmleri

bakmndan youn ve zor olmustur.

Ortadou'da da eski smrgeler dnyasndaki baska yerlerde
olduu gibi, halkn bir sreliine ilgilendii tek konu bamszlk
olmustu.
I. Dnya Savas'nn ardndan, Trkiye, Iran ve Afganistan
olmak zere blgenin lkesi tam bamszlklarn kazanms ve
bu konuda da uzun sreli deneyimleri olmustu. Bunlara iki savas
aras dnemde drt Arap devleti, Suudi Arabistan, Yemen, Irak ve
Msr katlmstr. Suudi Arabistan ve Yemen'in bamszl
kuramsal olduu kadar uygulamada da sz konu415
MODERN AG
suydu, ancak- Irak ve Msr, esit olmayan antlasmalarla diplomatik
olarak ve Ingiliz glerinin ve slerinin varlyla askeri
olarak eski hkmdarlarna bal durumdaydlar. Suriye ve
Lbnan da Fransa zorunlu olarak Levant' terk ettikten sonra
bamsz Arap devletlerine katlmstr. 1945 ylnn Mart aynda,
Suudi Arabistan, Msr, Irak, Suriye, Lbnan, Yemen ve prensipte
halen Ingiliz mandasnda olan Filistin blgesinin bir paras
durumundaki Trans-rdn tarafndan Arap Devletleri Birlii
kuruldu. Trans-rdn, 1946 ylnn Mart aynda bamszln
kazanarak rdn adn ald.
Antlasmalar iptal ederek ve yabanc varlna son vererek
szde bamszlklarm gerek bamszlk yapmak bu devletlerin
ilk hedefiydi. Batl imparatorluklarn topraklarndan ekilmesinden
sonra, 1950'li yllarn basnda tam bamszlk sreci
tamamland.
Yine bu dnemde Arap dnyasnn geri kalannda da bu sre
yaylmst. 1951 ylnda Libya, 1956 ylnda Sudan, Tunus ve Fas,
I960 ylnda Moritanya I960, 1961 ylnda Kuveyt 1961, 1962
ylnda Cezayir, 1967 ylnda Gney Yemen (Eski Aden kolonisi),
1971 ylnda Krfez Emirlikleri bamszlklarn kazandlar.
Gney Yemen ve Cezayir basta olmak zere, bamszlklarna
zorlu ve uzun bir mcadeleyle kavusanlar da oldu. Dierleri de
bamszlklarn ounlukla bans yollarla, zaman zaman da
anlasmalarla yaplan sk pazarlklarla kazandlar.
Filistin mandas son bulduktan sonra 1948 ylnda kurulan
Israil dsnda, savastan sonraki dnemde bamszln elde eden
yeni devletlerin tm Arap devletleriydi. 1990l yllarn
baslarnda durumda dramatik bir deisiklik oldu. XIX. yy'da
arlarn ele geirdikleri ve XX. yy'da Sovyetlerin elindeki Kafkas
ve Orta Asya lkeleri, Sovyetler Birlii'nin 1991 ylnda da416
ZGRLKLER
lmasyla, hi beklemedikleri bir bamszla kavustular. Tm
bu lkeler, tarihsel srete Ortadou'nun paras ya da Ortadou'ya
baml olmuslard. Bu lkelerden Grcistan ve Ermenistan
Hristiyan'd ama yzyllarca Trk ya da Iran Mslman
imparatorluklarna tabi olmuslard. Azerbaycan ve bes Orta Asya
cumhuriyeti olan dierlerindeki hkim din Islamiyet'ti; Farsa ve

Trke'ye yakn diller konusuyorlard. Bunlar, Ortadou'daki

gney komsularna tarihi, dini ve kltrel saysz ba ile
balydlar. Ilerinden Tacikistan hem dili hem de kltryle bir
Pers lkesiydi. Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan
olmak zere dier drd Trke ile akraba dilleri
konusuyorlard. Kazaka'nn hari, bu diller arasnda, Irak'tan
Fas'a kadar konusulan Arap lehelerinden daha fazla bir fark
bulunmuyordu ama Araplar'n tersine, Trklerin ortak bir yazl
dilleri yoktu. ok uzun zamandr Ortadou'ya hkim olan ve
politikasn belirleyen Arap dnyasna paralel bir Trk devletleri
dnyas pek ok sey vaat eden yeni bir gelismeydi. Ancak yeni
devletlerin eski deneyimleri onlan milli ve kisisel zgrle pek
hazrlamamst. Sovyetler Birlii'nin dalmasna ramen, yeni
Rus devleti bu cumhuriyetlerle ilgilenmis ve oralarda Rus varln
devam ettirmek istemisti. Trk dnyasnn, bir sre nce Arap
dnyasnn yasad eski imparatorluk efendilerinden kurtulma
deneyimlerini yeniden yasamak zere olduu grlmstr.
Ne var ki egemen bamszln elde edilmesi blgedeki siyasi
skntlara son verememisti. Eski atsmalar srerken, i, blgesel
ve uluslararas dzeylerde yeni atsmalar kmstr. Arap
dnyasndaki yeni bamsz milletlerden Fas ve Msr gibi ayn bir
kimlie sahip eski ve srekli bir tarihsel varlklan olanlarn says
ok azd; ounluu gerek lke gerek de rejim olarak yeni
yaratlmslard. Suudi Arabistan, farkl asiret ve blge
417
MODERN AG
gruplarnn fetihleriyle bir araya geldii halde, homojenlik gibi
bir stnle sahipti. Tamam Arap, tamam Mslman ve dou
blgesi hari tamam Snni idi. Yeni devletlerden pek ou byle
bir avantaja sahip deillerdi. I rekabetler ve nefretlerle
paralanmslard ve bu rekabetlerin isyan, devrim ya da i savas
adn alan silahl atsmalara dnst de oluyordu.
Yerel ve blgesel, mezhepi ve dinci, asireti ve etnik bu rakip
gruplar ile bazen de ayn grubun iindeki rakip fraksiyonlar
arasnda gereklesen en ykc ve uzun olan mcadele Lbnan'da
olmustur. Yabanc devletlerin katklanyla bu mcadeleler ok
daha karmask duruma gelmis ve uzamstr. 1958, 1975-1976 ve
1983-1991 yllarndaki Lbnan i savaslar da bu sekilde
gereklesmistir.
Gney Arabistan da srekli atsmann olduu bir blgedir.
1962 ylnda Msr'n destekledii devrimci bir hareketle Imam'n
geleneksel ynetimi devrilmis ve yerine bir cumhuriyet
kurulmustur. Suudi Arabistan ve Msr gibi ds devletlerin ve
lkedeki kralc ve cumhuriyeti gruplarn mcadeleleri daha uzun
sre devam etmistir. Eski imamlk ile merkezinde Aden olan eski
Ingiliz topraklannn birlesmesiyle 1990 ylnda kurulan Birlesik
Yemen, 1994 ylnda gneyi ile kuzeyi arasndaki i savasla tekrar
sarslmstr. 1965-1975 yllar arasnda paras olduu Umman
Sultanlndan ayrlmak isteyen Dofar'daki uzun sreli atsmaya
Yemenliler de katlmslardr, sahm gnderdii bir Iran birliinin

yardmyla bastrlan bu ayrlk Do-far isyan, o dnemde

Sovyetler Birlii'ne ok yakn bir mark-sist devlet olan Gney
Yemen de dahil olduu iin ok byk nem tasyordu.
Ortadou lkeleri arasnda hkmetlerin muhalif aznlklar ve
blgeleri bastrmak zere g kullandklan baska lkeler de
vardr.-Trkiye ve Irak, Krt aznlklar arasndaki tatminsizlikler
418
ZGRLKLER
ve zaman zaman da ayaklanmalarla karslasmst. Irak", aslnda
lkenin tamamnda ounluk olan orta ve gney blgelerdeki Sii
nfusa kars askeri hareketle karslk vermistir. Sudan'n Arapa
konusulan Mslman kuzey blgesi, ounlukla Arap ve
Mslman olmayan gneydeki Afrikallarla savas durumundadr.
1970 ylnn Eyll aynda rdn'deki Filistin liderlii ile rdn
krall arasndaki anlasmazlk doruk noktasna ulasmas
sonucunda, rdn devletinin otoritesine aka meydan okuyan
Filistin Kurtulus rgt kanl bir yenilgiye uramstr. Tm bu
gelismelerden en kt olan 1990'larn baslarnda, Cezayir'de
gl Islami kktendinci hareket ve liderliin, Cezayir
hkmetinin mesruluuna ve otoritesine kars i savastr.
Bir Arap lkesinin herhangi anlasmazl sonulandrmak iin
baska bir Arap devletine kars silah kullanmamas Arap Birlii'nin
temel ilkelerinden biridir. Arap devletlerinin aralarnda
esitli anlasmazlklar kms, bazen bir devlet komsu devletin
topranda hak iddia ederek orann kendi elinden emperyalist
mdahaleyle alnan milli topra olduunu savunmustur. Msr'n
Sudan, Suriye'nin Lbnan, Fas'n Moritanya ve Irak'n Kuveyt
zerindeki iddialar bu ynde olmustur. 1953 ylnda Msr,
Sudan'n ayr bir egemenlii olduunu kabul ederek zerindeki
iddialarndan vazgemistir. 1970 ylnda Fas da Moritanya'y
tanmstr. Zorlu ve u'zun bir mcadelenin ardndan 1994 ylnn
Kasm aynda Irak, Kuveyt'in egemenliini ve btnln kabul
etmek zorunda kalmstr.
Irak'n snr dzeltmesi ve Kuveyt'in btnnde hak iddia
etmesi seklinde iki ayr iddias olmustur. 1961 ylndaki Irak
tehdidi nedeniyle Kuveyt'e Ingiliz askerleri gnderilmisti. Bylece
bir sreliine de olsa Irak'n ilerlemesi durdurulmus ancak
iddiasna son verilememisti. Suriye'nin Lbnan ve eski Filistin
mandasnn tamam zerindeki iddiasna iliskin sorunlara he419
MODERN A
nz zm bulunamamstr. 1963 ylnda Fas ile Cezayir arasndaki,
1980, 1986-87 yllarnda da Libya ile ad arasndaki ufak
snr atsmalar, yerel dzeyde kalms ve nemli bir genel etkileri
olmamstr. 1990 ylnda Irak'n Kuveyt egemen devletini istila,
isgal ve ilhak etmesi, Arap Birlii'nin ilk byk ihlali olmustur.
Olay Araplar aras atsma seklinde baslayp hzla uluslararas
byk bir kriz haline gelmistir.
Pan-Arabizm ideali dorultusunda zaman zaman egemen Arap
devlederi, bir tr dorudan ama gnll birliktelik aba-' lan

olmustur. 1958 ylnda Msr ve Suriye'nin birlesmesiyle kurulan

Birlesik Arap Cumhuriyeti bunlardan en nemlisidir. Ksa sreli
huzursuz bir birlikteliin ardndan BAC'den aynlan Suriye, 196
ylndan itibaren varln birlik dsnda srdrmstr. Daha ok
Libya'nn baslatt baska ayrlma abalan da sonu vermemistir.
Blgelerini imparatorluklarn terk etmelerinin ardndan kurulan
Arap devletleri, bir iki istisna hari, yapay nitelikli olmalarna
karsn bamsz devletlerini ve toprak btnlklerini korumak
konusunda hayret verici lde srarl olmuslardr. Iki adan
da saysz im olmasna ramen Arap devletleri ne dalms ne
de birbirleriyle birlesmislerdir (Yemen hari).
Blgede yakn gemiste yaplan savaslardan iki tanesi ok
ykc ve uzun olmustur. Bu savaslar, 1948 ylnda Israil ile Arap
devletleri arasnda kan ve bir dizi ksa savastan sonra 1994 ylnda
son bulan savas ve 1980-1988 yllarnda Iran ile Irak arasndaki
savasr.
Israil-Arap savaslarnn kkenleri, Israil devletinin kurulusundan
daha ncesine, Arap liderliinin orada bir Musevi vatan
olusturulma abasn engellemeye alst dneme kadar uzanr.
Bu mcadele, henz o gnlerde Filistin olarak tanmayan
topraklar Osmanl Imparatorluu'a aitken baslamstr. Bu
420
ZGRLKLER
mcadele, Filistin'de Museviler iin milli bir vatan olusturulmas
ilkesinin de yer ald Ingiliz mandasnn uygulanmaya baslamasndan
sonra ivme kazanmstr. 1930-1940'larda Almanya'da
Naziler'in iktidara gelmesiyle birlikte Nazi dsnce ve uygulamalannm
gerek zorla gerekse de baska yollarla dier lkelere
yaylmas durumu kriz haline getirmistir. Avrupa'nn ortasnda
militan bir Sami rk dsmanl, Siyonistler'iri Museviler'in kaderiyle
ilgili fikirlerini dorular nitelikteydi. Durgunluk nedeniyle
ekonomilerinin kmesinden sonra eski snlacak lkelerin
kaplarnn kapanmas, Avrupa'nn, daha sonra da Ortadou'nun
Musevileri'ne gidecek yer brakmayacakt.
1945 ylnda savas bittiinde Avrupa'nn Almanya isgalindeki
yerlerindeki Museviler'in ounluu ldrlms, sa kalan birka
yz bini de genellikle kamplarda yasyorlard. Ba Avrupa'dan
gelmis olanlar lkelerine dnerek pek bir zorlukla karslasmadan
tekrar entegre oldular. Oysa, i karsklklar, yabanc istila ve
isgallerine urayan Dou ve Orta Avrupa lkelerinden gelenler
ok daha byk sorunlar yasadlar; geri dnmek istediklerinde
eski komsularnn siddeti ve dsmanlyla karslastlar. Sonu
olarak da Vaad Edilmis Topraklar'a gitmenin tehlikelerini, onlar
kabul etmeyen vatandaslar arasnda yeni bir bask ve zulm
sreci yasamaya tercih ettiler.
Bu beklenmedik Musevi gmen dalgas, Imparatorluun
yklan stunlarna tutunmaya alsan, Filistin'de ve dier yerlerde
Araplar'n artan fkesinin farknda olan Ingilizler asndan ok
nemli bir sorundu. Iki yl boyunca, Ingiltere hkmetinin baz
lkelerde diplomasi araclyla, ak denizlerde g kullanarak

gelen bu dalgay Filistin mandasnda polisiye eylemlerle

engelleme, durdurma ve pskrtme abalar imleri snrl
oldu. Nazi kymnn dehsetiyle henz saskna durumdaki Bat
dnyasnn Museviler'e kars sempatisi var421
MODERN AG
di. Sovyet blou da Museviler'! kendiyle ilgili nedenler yznden
Ingiltere'ye kars koruduundan diplomatik abalar da sonu
vermedi.
Hindistan'da Ingiliz ynetiminin son bulmasnn ardndan Ingilizlerin
Ortadou'da kalmalarnn asl amac ortadan kalkmst.
Savas sonrasnda fakir ve gsz durumdaki Ingiltere'de yurtii
ve yurtdsnda popler olmayan basarsz bir politikay srdrmek
artk anlaml deildi. Ingiltere hkmeti, ortadan kalkms olan
Milletler Cemiyeti'nden ald manday Birlesmis Milletler'e iade
edeceini 2 Nisan 1947 tarihinde bildirdi ve 15 Mays 1948
Cumartesi gn mandaya son verilmesi karan alnd.
Bir yl daha Filistin'de kalan Ingilizler, bu srede yalnzca
geici bir hkmette grev aldlar. Artk eski manda blgesinin'
geleceinden Birlesmis Milletler sorumluydu. Youn ve uzun
grsmelerin ardndan 29 Kasm 1947 tarihinde Genel Kurul tarafndan
Filistin'in e blnmesi karar verildi. Bu blm, bir
Musevi devleti, bir Arap devleti ve Kuds sehrinin uluslararas
gzetimde olaca bir ayr birim (corpus separatum). Bu karar,
Genel Kurul tarafndan gerekli te iki ounlukla alnmasna
karsn uygulanmas konusunda zorlayc bir hkm bulunmuyordu.
te yandan kararn uygulanmasn engellemeye alsanlar da
olmustu. 17 Aralk'ta, Arap Birlii Konseyi bu blnmeye
gerekirse g kullanarak kars koyacan bildirdi. Manda hkmetine
ve Musevi yurduna kars Filistin liderlii tekrar silahl
direnise geti. Filistin'deki Musevi liderliiyse Birlesmis Milletler
plann kabul etti. Manda "Sabat" gn son bulduundan birka
saat nce harekete geerek 14 Mays 1948 Cuma gn, BM
blnme plannda onlar iin ayrlan topraklarda Israil adn
verdikleri devleti kurduklarn duyurdular. Bir sredir bu devletin
kurulmasn engellemek iin savasan Filistin liderlii, sim422
ZGRLKLER.
di de komsu devletlerin ordulanndan ve uzaktaki Arap-lkelerinden
destek buldular.
Filistin'de savas zamannda azalan Museviler ile Araplar arasndaki
atsmalar, 1947 ylnda tekrar baslayarak manda sona
erdikten sonra da srd. Suriye'den Arap Kurtulus Ordusu adl
gnll bir birlik de Filistin Araplar'na yardm ediyordu. ABD
tarafndan "de facto" ve SSCB tarafndan "de jure" olarak kabul
edilen Israil devletinin kurulmas ve komsu Arap devletlerinin
silahl mdahalesiyle atsma resmen uluslararas bir boyut
kazand. Bylece Filistin iin mcadele, Arap-Israil savasna
dnst.
Bu sartlar altnda yeni devletin dayanabilme sans pek yoktu

ama birka haftalk mcadelenin sonunda durumda nemli bir

deisiklik meydana geldi. Dsmanlar ve deniz arasnda sksms
olan Museviler umulmadk bir g sergilediler. te yandan da
Arap koalisyonu hanedan rekabetleri ile milli rekabetler
yznden gcn kaybetti.
Birlesmis Milletler gzetiminde yaplan hassas ateskeslerle
kesintiye urayan ilk savas aylarca devam etti. Bu aralkl savaslarda
askeri durumda kesin bir deisiklik oldu. Ilk Arap saldrs
karssnda Israil devleti, yalnzca direnmedi, biraz da toprak ele
geirdi. Ileride "Gazze Seridi" adn alacak olan Gazze'de
Msrllar, Seria rmann batsnda ve Dou Kuds'te rdnller,
l Deniz'in dou kysnda Suriyeliler olmak zere Filistin'in
geri kalan ksm komsu devletlerin ordularnn elinde bulunuyordu.
Israil ile komsu Arap devletleri arasnda 1949 ylnn
Ocak ve Nisan aylannda Rodos adasnda ateskes pazarlklar
yaplarak anlasmalar imzaland.
Sonraki onlarca yl boyu, anlasmalarn taraflar arasndaki
iliskiler yalnzca bu anlasmalara gre srd. Arap devletleri
ateskes anlasmalann kabul etmelerinin Israil devletini ve snr423
MODERN AG
larn da kabul etmis olmalar anlam tasmadn kesin olarak
bildirmislerdi. Lbnan ile yaplan anlasma iki tarafn arasndaki
eski uluslararas snn tanyordu. Suriye, Msr ve rdn ile
yaplan anlasmalar yalnzca ateskes hatlann tanyor, siyasi ve
toprak snrlarnn belirlenmesini "Filistin sorununun kesin olarak
zlmesine" brakyordu.1
Israil topraklarnda yasayan, saylan o dnemin Birlesmis
Milletler kuruluslar tarafndan 726.000 olarak tahmin edilen Filistinli
Arap savas srasnda kams, srlms ya da komsu Arap
lkelerine snmst.
Kasn ve srgnn yol at ac ile savasn ve diplomasinin
karmasas ve kararszl iindeki Filistinli mlteciler, II. Dnya
Savas sonrasnda dnyann kanl bir sekilde tekrar sekillenmesi
srasnda Hindistan, Dou Avrupa ve baska yerlerden kaan ya da
vatanlarndan kovulan milyonlarca insann kaderine ortak oldular.
Ancak onlardan farkl ve benzeri grlmeyen bir sekilde, ne
yerlerine iade edildiler, ne de yeni yerlerine yerlestirildiler,
kamplarda tutularak, hem onlar ve hem de onlardan sonraki
nesiller daima vatansz mlteci olarak grldler. rdn bunun
tek istisnas olmustu. Hasimi devleti rman bat yakasnda kendi
isgalindeki topraklan resmen ilhak etmis, sonra da Arap
Filistinliler'in tmne vatandaslk hakk vermisti. Israil de Arap
lkelerinden kaan ya da srlen yz binlerce Musevi'yi kabul
etmisti. Bunlarn durumu giderek younlasan Arap-Musevi
atsmalarnda olduka zor bir hale gelmisti.
Israil ve Arap komsular arasnda zaman zaman toplu olarak,
zaman zaman da ayr ayr yaplacak savas] ann ilki 1948-49
savasyd. Bu savaslarn yaplmasnda her iki taraf da esit sorumlulua
sahipti. Arap devletleri 1948 ve 1973 savaslarn baslatrken-

Israil de 1956 ve 1982 savaslarn baslatmstr. Sorum424

ZGRLKLER
lusunu belirlemenin daha zor olduu 1967 savasnn baslamasna
neden olan olaylarla ilgili daha fazla ok bilgi elde edildike,
taraflarn bir Yunan trajedisindeki gibi, savasa doru yaklasmalarnn
kanlmaz olduu griilmektedir.
1967 savas, bu savaslarn en dramatiiydi. Israil silahl kuvvetleri
alt gnde Msr, rdn ve Suriye ordularyla bir Irak birliini
art arda yenilgiye uratmslard. Israil savasn sonunda rdn
rmann batsndaki manda Filistini ile birlikte gneyde Msr'dan
Sina Yanmadas'n, kuzeyde de Suriye'den Golan Te-peleri'ni ele
geirmisti. Artk Israil'in askeri snrlan Sveys Ka-nal'nda, rdn
rmanda ve Sam'dan 48 km uzaktaki Golan Tepeleri'ndeydi. 1979
ylma dek Sina Yarmadas Israil'in elinde kalmst. O tarihte Msr
e Israil arasnda imzalanan ve bir Arap devleyle yaplan ilk
anlasma olan bans anlasmasyla iki devlet arasnda bans ve normal
diplomatik iliskiler salanms, Israil belirli asamalarla manda
Filistini ile Msr Krall arasndaki eski uluslararas snra
ekilmeyi kabul etmistir. Bir Arap devletiyle yaplan ikinci bars
anlasmas, Israil ile rdn arasnda 1994 ylnn Ekim aynda
imzalanan bans anlasmasdr. Suriye ile de ayn amaca ynelik
grsmeler baslatlmstr.
Anlasmazlk, Israil hkimiyetinin Bat Seria ve Gazze Seri-di'ne
yaylmasyla Filistin liderliinin aktif katlm seklinde yeni bir
boyut kazanmstr. 1949-1967 yllar arasnda Arap Birlii ve
zellikle Filistin'de baz yerleri isgal etmis olan Arap devletleri,
Filistinliler adna konustuklarn ileri srmsler ve Filistinli-ler'in
siyasi srece aktif olarak katlmn tesvik etmemisler, hatta zaman
zaman da engellemislerdir. 1967 ylnda bu devletlerin topyekn
yenilgileriyle bu gibi iddialar sona ermis ve yl ^ nce kurulan, o
gne dek Araplar aras siyasetin arac olan Filistin Kurtulus rgt
yeni bir nem kazanmstr. Filistin Kurtulus rgt tamamen yeni
bir rol elde etmis, Israil karssn425
MODERN AG
daki Arap muhalefetinin simgesi gerileyen asker yerine ilerleyen
gerilla olunca da giderek uluslararas boyuta erismistir. 25 yl
sresince, Filistin Kurtulus rgt liderlii farkl grslerin gerilla
savas, direnis ve terrizm olarak adlandrd bir mcadele
srdrmstr. Filistin Kurtulus rgt'nn ilk ss rdn'de
bulunuyordu. 1970 ylnda rdn krallk hkmetiyle atstktan
sonra Lbnan'a gitmislerdi. Lbnan'daki i savas ve merkezi
hkmetin gcn kaybetmesiyle Filistin Kurtulus rgt
denetiminde bir devlet iinde devlet kurulmustur. Bu dnem, 1982
ylnda Lbnan'a giren Israil ordularnn Filistin Kurtulus
rgt'n lkeden kovulmasn salamasna kadar srd. Sonra da
Tunus'a tasnan liderlik ve karargh 1994 ylna kadar orada kald.
Bundan sonra da Filistin Kurtulus rgt'nn Israil'e kars
mcadelesinin yn deismistir. O gne kadar "ncelikli amalar

propagandayd ve eylemleri dier lkelerdeki Israilli ve baska

hedeflere ynelikti; 1980'lerin sonu ve 1990'larn basnda da
mcadele isgal edilmis topraklara tasnarak "Intifada" ad verilen
yeni bir isyan ve direnis dnemi baslad. Intifada yabanc
lkelerdeki tarafsz hedefler yerine, lke iindeki isgal personel ve
aralarna karsyd ve birincil amac dikkati ekmek deil, isgalin
gcn ve cesaretini krmakt. 1993'te Israil ve Filistin Kurtulus
rgt hkmeti grsmelere baslama ve birbirlerini tanma
karar aldlar. Grsmelerin sonucunda Israil polis ve askerlerinin
Gazze Seridi ve Bat Seria'daki otoritelerinin Filistinliler'e
devredilmesi ile ilgili anlasmalar yapld.
Kanlmaz olarak bu gelismeleri Arap-Israil atsmasnn
uluslararas balam etkilemistir. ABD ile SSCB, 1948-49 yllarnda
yeni Israil devletine diplomatik destek salamslardr. Bu
tarihlerde Stalin, dnyadaki en byk dsman olarak ABD'yi
deil,'Ingiltere'yi gryor; Ingiltere'nin Ortadou'daki duru426
ZGRLKLER
munu sarsmak iin yeni Israil devletinin iyi bir frsat-lduunu
dsnyordu. Amacn gereklestirmek iin de o gnlerde bir
Sovyet uydusu olan ekoslovakya'nn, Israil'e ilk savasndan
ayakta kmasn salayan silahlar satmasna izin verdi. Her iki
tarafn da genel olarak uyduu resmi ambargoya ramen baz zel
ABD kaynaklarndan askeri yardm gelmisti. Franszlar ve
Ingilizler 1956 ylnda, ncesinde Israil'le anlasarak, szde Israil
ve Msr'n arasna girmek iin Msr'a asker gnderdiler. Ancak
isgalci devlete kars sert bir tavr taknan ABD ve SSCB
hkmetleri esitli yollarla Msr topraklarndan ekilmelerini
saladlar.
Bu srada stratejik durum baz radikal deisimlere uramst.
Savastan sonraki yllarda Sovyet basks daha ok Trkiye ve Iran
zerinde oldu ve bu iki lke Sovyet bask ve tehditlerine kars
Amerika Birlesik Devletleri'nden yardm istediler. Ilk baslarda
Ingilizler'in kmekte olan durumlarn desteklemek isteyen ABD,
bunun mmkn olmadn grnce, muhtemel bir Sovyet
saldrsna kars Ortadou'da bir savunma sistemi kurmak zere
Ortadou islerine karsmst. Trkiye ile Yunanistan, 1952 ylnda
NATO'ya girdiler. 1955 ylnda da Irak hkmeti, Iran, Trkiye ve
Ingiltere ile Badat Pakt ad verilen yeni bir ittifak kurmas iin
ikna edildi. O gnlerde Amerika Birlesik Devletleri bu ittifakta
resmi bir yelik yerine gayri resmi bir iliskiyi tercih etti.
Bir Arap lkesinin Batllar'n himayesindeki bir ittifaka alnmaya
alslmasnn verimli sonular olmad. Eski egemen devletler
olan Iran ve Trkiye, Sovyetler Biriii'nin gney snrnda
olduklarndan, gerek gemis deneyleri gerek de gnn gerekleri
nedeniyle kuzeyden gelecek tehdidin farkndaydlar. Bu tr bir
deneyimleri olmayan Arap devletlerinin yakn gemisteki siyasi
tarihleri nce Bat ynetiminden, sonra da Bat isbirli427
MODERN AG

inden kurtulma abalarndan olusmustu. Irak'n Badat Pak-t'na

girmesi, lkede Batl devletlerin hkimiyetine doru bir geri
adm olarak kabul edildi. Basta yeni cumhuriyeti rejime girmis
olan Msr olmak zere, teki Arap lkelerinde bu durum gler
dengesinin Msr aleyhine deistirilmeye alslmas olarak
grld. Sovyetler Birlii 1950'li yllarda Msr ve dier Arap
devletleriyle yakn iliskiler kurmaya alstnda iyi karsland ve
ok gemeden kazand g ve etkinlikle Arap hkmetlerini
antlasma imzalamak ve kendine/s kolaylklar tanmak
konularnda ikna etti.
Birlesmis Milletler'de ve dier uluslararas alanlarda Israil'e
kars Arap davasn diplomatik olarak savunmalar, Sovyet politikasnn
1950'li yllann ortalarndan baslayarak 1960-70'li yllarda
daha da glenen bir zellii olmustur. Arap ordularna
gelismis silahlarla teknik ve lojistik olarak askeri yardm salamslardr.
Bu durum karssnda ABD, Israil ile yeni ve daha yakn
bir stratejik iliski kurmak zorunda kalms ve Israil'in baslca
diplomatik, stratejik ve mali kayna olmustur.
Bu gelismelerle Arap-Israil atsmas, Souk Savas'n en
nemli konularndan biri haline gelmistir. Dier sorunlarda da
yasand gibi Ortadou'da sper devletlerin esitli devletlerin
yannda yer almalar krizlere ve yol atklarna kstlama getirmis
ama dier taraftan da zm iin gerek bir adm atlmasna engel
olmustur. Dnyann baska yerlerindeki paralel bars sreleri iin
olduu gibi, Ortadou bans sreci iin de Souk Savas'n bitmesi
gerekiyordu.
Arap-Israil atsmas, Ortadou devletleri ve halklar arasndaki
savaslar iinde ds dnyann en ok dikkatini eken savas
olmustur. Bunun nedeni ksmen rakip sper devletlerin dorudan
ise karsmalan, ksmen de olaylara kars endise ve ilgidir. Bu ds
kayglar, taraflardan birinin zafer kazanmasna ve ats428
ZGRLKLER
mann kesin bir sonuca ulasmasna engel olmustur. Sert ve ksa
savaslar seklinde sren bu atsmalar, uluslararas mdahalelerle
asla stratejik olmayan zaferler olmak zere taktik zaferleriyle son
bulmustur. Uluslararas kurumlarn atsmay zmek yerine
devam etmeye gtrmesi bu konuda amalanmayan bir sonu
olmustur.
1980-1988 yllar arasnda Iran ve Irak arasndaki savasa tepki
daha farkl olmustur. Onlar, Israilliler ve Araplar gibi gl bir
uluslararas destek alamamslardr. Hatta tam tersine, her iki
devletin de ds dnyada gl dsmanlar olduundan, gerek dier
devletler gerek de uluslararas kurumlar savasa son vermek iin
risk almay ve urasmay gze almamslardr. Bu iki lke
arasnda, tm Arap-Israil savaslarndakinden ok daha fazla can
kayb olan ve II. Dnya Savas'ndan bile uzun sren bir savas
olmustur.
Temelde ok ak ve basit olan Arap-Israil atsmasnda ortada
soru vard: Israil var olacak m? Olacaksa, snrlan ne olacak?

Bu snrlarn iinde kim hkm srecek? ok farkl ynleri olan

Irak-Iran savasndaysa konu daha karmaskt. Bir bakma bu savas,
Saddam Hseyin ve Humeyni gibi iki gl lider arasnda kisisel
bir mcadele olarak dsnlebilirdi ve zaten de byle
gsterilmistir. Etnik adan Araplar ile Iranllar arasndaki bir
mcadeleydi. Ideolojik adan Islamc canlanma ile laik
modernizm (sonradan Saddam Hseyin bu konuda fikir
deistirmistir) arasmda bir mcadeleydi. Mezhep asndan Siiler
ile Snniler arasndaki bir mcadeleydi. Ekonomik adan
blgedeki petrolnn kontrol iin bir mcadeleydi. Bu mcadeledeki
nemli bir baska nokta da hem Iraklar'n hem de
Iranllar'in lkelerine ve kendilerini ynetenlere olan vatansever
ballklaryd. Gneybat Iran'da yasayan Arap aznlk Irakllarla
birlesmemis; Irak'n Sii nfusu da, birka istisna dsnda
429
MODERN AG
Iran devrimi ve rejimine sempati duymamstr.
Iran ve Irak, i ve ds bask altnda olmadklar ve ikisi de
petrol ihra ettii iin henz mali skntlar olmad iin karslkl
olarak ykc savaslarna 8 yl devam etmislerdir. Baslarda
stnl salams gibi grnen Iran, Irak'n ilk saldrsn durdurarak
gl bir kars saldnya gemis ve Irak topraklarna girmistir.
Irak, ABD'den ald byk istihbarat ve lojistik yardmnn
yan sra, zengin Arap lkelerinden de grd destek sayesinde
bu saldny durdurmus ve kendisinin biraz daha avantajl
olduu bir bars Iran'a imzalamay basarmstr.
Saddam Hseyin, Iran karssnda bu yarm zaferi kazanmasndan
ve ds dnya tarafndan onaylanmasndan ald cesaretle
1990 ylnn Austosu aynda Kuveyt'i isgal ve ilhak etmistir.
Saddam Hseyin, baz alardan doru baz alardan da yanls
olan askeri ve siyasi hesaplar yaparak bu iki savas baslatmstr.
Iran'a saldrrken doru dsnerek, hibir blge ve ds devletin
onlan dehsete dsren ve korkutan devrimci bir rejimi
desteklemek iin kln kprdatmayacan hesaplamst. Ancak
te yandan yanls dsnerek, devrim kanskl iindeki Iran'
kolayca ve hzla isgal edeceini hesaplamst. Aradan geen 10
yln ardndan Kuveyt'i isgal ederken bu defa doru ve yanlslarn
dengesi tersti. Kuveyt'i kolayca ve hzla isgal edecei askeri
hesaplan doruydu. Yanls olan, blge devletlerinin onu
destekleyecekleri, en azndan kabullenecekleri ve ds glerin
zorunlu ve etkisiz bir protestodan ileri gitmeyecekleri siyasi
hesabyd.
Bu hataya dnyadaki deisiklii dikkate almamas nedeniyle
dsmstr. 1990 ylnn sonunda, birka ay sonra Sovyetler
Birliinin dalmasna ve Souk Savas'n sona ermesine yol
aacak sreler baslamst. Saddam Hseyin, eskiden oldu430
ZGRLKLER
u gibi bir sper devletin tedbirlilii ile bu tehlikeli servenle
re girmekten kanmyordu ve bu yeni zgrlnden sonu

na faydalanmak istiyordu. Ancak bunun iin demesi gereken

bir bedel olacakt. ok gemeden grecei zere, sper dev
let, blgedeki kurbanlarnn ard dier sper devlete kars
r
kendini korumas iin hamisini aramayacakt.
Blgedeki yeni olusumda ds devletler artk Ortadou'daki
olaylarla ilgili karar vermiyor ve bunlar ynetmiyor oldukla- '
rndan, Ortadou hkmetlerinin eylemleri ve siyasetleri gide
rek isteksizlesen yabanc devletlerin mdahalesini gerektiriyor
du. 1990-1991 arasndaki Kuveyt savas, blgedeki daha nceki
mcadelelerin tersine ds rakiplerce ne kskrtlms ne de uza'
tlmsti; blgesel, hatta Araplar aras bir mcadele olmustu. Bu i
savasa zellikle ABD olmak zere yabanc devleer de karsmslard.
Savas ve sonras, sper devletlerin her ikisinin de Ortadou
iin savastan ekildiklerini gsterdi. nk bir imparator
rol oynamak ya da en azndan blgenin tehlikeli devletlerine
karssnda dierlerini korumak iin birinin gc, tekinin de istei
yoktu.
8 yl sren Iran ve Irak savasyla karslastrldnda, Sad
dam Hseyin'in ordularnn blgesel ve ds devletler-koalisyo
nu tarafndan yenilmesi, ok daha kolay ve hzl olmustu. te
yandan Amerika Birlesik Devletleri ve mttefikleri Irak gleri
ni Kuveyt'ten karmakla yetinmeyip Saddam Hseyin'i ve rejimini
iktidarda brakmslard. Bu sonuca iliskin esitli yorum[
lar yaplmssa da, olduka basit bir nedeni vard. 1991 ylnda [
rejimi ykmak yerine bir baskasn getirmek anlamna geliyor>
du; bu da gemisteki bazs ak, bazs gizli manda ve koruma p"
dnemlerini anmsatacak bir korumaya neden olacakt. O gnlerde
ABD'nin Badat'a bir ynetici konsl yerlestirme niyeti
olmad belirtilmisti ve Amerika'mn Arap mttefikleri de bu431
MODERN AG
nu istemiyorlard. Bylece hkmetlerini koruma ve deistirme
karan Irak halkna brakld. Koalisyon gleriyle Irak arasnda
yaplan ateskesin hemen ardndan bu politikann pratik sonulan
grld. Saddam Hseyin gneyde Siiler'i, kuzeyde Krt-ler'i ve
merkezdeki muhalifleri acmaszca bastrmaya ti.
Ders aka ortadayd; ABD kendinin ve uluslararas toplumun
temel karlarn savunacak sekilde davranacakt; bu karlar da
deneme yanlma yntemiyle tammianacak. Dier taraftan
Ortadou halklan ve devletlerinin baslannn aresine bakmalar
gerekiyordu. Artk Ortadou daha zgr olduu kadar da daha
tehlikeli bir yerdi.
Souk Savas'in bitmesiyle iki sper devletin bazen dsman
olarak, bazen de beraber hareket ettikleri ift kutuplu sistemin
ks, sper devletlerin mdahalesinden ya da kontrolnden
kurtanlms baska yerlerde olduu gibi Ortadou'da da halklan zor

bir seim yapmak zorunda brakmst. Dnynn baska blgelerindeki

rnekleri gibi, sorunlarn zmek iin istemeden ve
zor olsa da harekete geerek yan yana bars iinde yasamay
seebilirler ya da sorunlarn ve birbirlerine kars nefretlerini
dizginlemeden kanl atsmalan seebilirlerdi. Bu kanl atsmalara
girme olaslklarn ve bunu blgenin dsnda deil, iinde
isteyen glerin varln fark etmeleri, Filistin Kurtulus rgt
liderlerinin, Israil hkmetinin ve baz Arap devletlerinin, basta
Amerika olmak zere ds yardmlarla, karslkl olarak birbirlerini
tanma, ortak bir hosgr ve daha pratik olarak, isgal edilmis
topraklann Israil'den Filistin ynetimine verilmesi ilgili
grsmeler yapmalarn salayan nemli bir etkendir.
Arap halklarnn sonuncusu olan Filistinliler, isgal edilmis
blgelerde Israil ynetimine son verilmesiyle ilgili anlasma salanmas
zerine zgrlk hayallerine ulasabileceklerdi. Ne var ki
gemiste Arap halklar arasnda olduu gibi, Filistinliler ara432
OZCURLKLER
snda da aciliyet kazanan yabanc ynetiminden kurtulduktan
sonra kendilerini nasl bir zgrln bekledii sorusuna yant
aranyordu. Yabanc ynetimindeki halklarn kimileri iin ilk,
kimileri iin de tek hedef bu ynetimi sona erdirmekti. Ancak
yabanc bir ynetim altndayken bile o sona erdikten sonra gelecek
rejim konusunda tartsmalar baslamst. Bu tartsma bamszlk
elde edildikten sonra daha acil bir duruma geldi.
Franszlar ve Ingilizler kendilerini rnek alarak yeni devletler
yaratmslar; Franszlar parlamenter cumhuriyetler, Ingilizler
anayasal monarsiler kurmuslard. Ancak efendileri ekildikten
sonra bunlann neredeyse tamam yklms ya da terk edilmis;
blge halklan baska modeller aramaya baslamslard. Mihverlerin
Ortadou'ya ynelttikleri stratejik ve siyasi tehdidin yenilmelerine
neden olmasna ramen, dsncelerinin yeni ortaya kan
milliyeti ve ona bal baska hareketlerde artan bir etkisi olmustu.
Bu yeni dsnce, toplumsal ve siyasi organizasyon biimi
iki nedenle ok ekiciydi. Bunlardan ilki, Bat hkimiyetine
kars olmas; ikincisi, sunulan ideolojilerin ve toplumsal stra|
tejilerrn blgenin geleneklerine ve gereklerine daha yakn ol}
masyd. Toprak tanmlamasnn belirsiz olduu, deisen milli
kimlie sahip lkelerde etnik milliyetilik, vatanseverlikten daha
anlaslabilir bir olguydu. Benzer biimde, otoriter ve radikal
ideolojilerin ekicilii, zgrlk ve liberal dsncelerden
fazlayd. Bat'nn gereksiz ve uygunsuz grlen daha bireyci
formlleri karssnda, kolektif ve komnal kimlikler ve haklar
daha anlamlydlar. Irak'ta ve Suriye'de Msr'da olduundan daha
aktif olan bu etkiler, halen yledirler. Msr'da da daha gl bir
milli kimlik ile daha yaygn ve etkili parlamenter tecrbeye sahip
eski bir liberalizm gelenei vardr.
Israil'in dousunun Birlesik Arap gleri tarafndan engelle-

433
%
MODERN AG
nememesi, Arap lkelerinde derin bir i hesaplasmaya yol ams
ve sorumlu olan yneticilerin ve rejimlerin birka yl iinde siddet
eylemleriyle yklmasna neden olmustu. Ilk rejim Suriye'de
yklmstr. Albay Hsn Zaim, 1949 ylnn Mart aynda
baskanlk ve parlamenter dzenini kansz bir darbeyle sona
erdirmis ve bir dizi darbeyi baslatmstr. Askeri ynetim, parlamenter
rejimin baslamas ve seimlerin yaplmasyla 1954 ylnda
son bulmus ama bu durum ksa srmstr. 1958-1961 yllarnda
Birlesik Arap Cumhuriyeti'nin bir paras olan Suriye, bu birlikten
ayrldktan sonra hzla Baas partisinin diktatrlne girmistir.
rdn'de Filistin'deki Arap yenilgisinin sorumlusu olarak grlen,
daha kts de, Israil'le bars yapmaya alsan Kral Abdullah
1951 ylnda ldrlmstr. Arap rejimlerinin en zayf olarak
grlen Hasimi monarsisi ise bir sekilde ayakta kalabilmis ve
kralln kurucusu Abdullah'tan sonra olu, ondan sonra da torunu
hkmdar olarak basa gemislerdir.
En dramatik deisikliklerin olduu Msr'da, Kral Faruk 195254 yllarndaki bir dizi hareketin ardndan srgn edilmis ve
monarsinin yerine cumhuriyet ilan edilmistir. Ksa bir sre sonra
devrimin lideri General Muhammed Necib indirilerek yerine,
rejim deisikliini planlayan ve gereklestiren "Hr Subaylar"
rgtnn gerek bas Albay Nasr gemistir. Askeri karakterini
kaybetmeye baslayan Cumhuriyeti hkmet, otoriter olmay
srdrmstr.
Arap devletleri de zamanla baska devrimci dalgadan etkilenmislerdir.
Irak'ta, zellikle Batl balar nedeniyle gzden
dsen monarsi 1958 ylnda kaldrlms, yerine bir dizi askeri
diktatr almstr. Irak'ta da Suriye'de olduu gibi ordunun yerini,
Baas'n parti diktatrl almstr. Suriye'de hkm sren partiyle
ortak kkenleri olmasna ramen Baas'n iki kanad birbirlerine
dsmandlar.
434
ZGRLKLER
Israil'e snr olan Arap devletlerinden yalnzca, 1948 askeri
harektnda nemli bir rol olan ve Rodos ateskes anlasmasyla
Israil'le uluslararas snn kabul eden Lbnan demokratik ve
parlamenter sistemini korumus, ama byk lde ds mdahaleler
sonucunda i savasla yklmstr.
Daha uzaktaki, Israil'e snn olmayan Arap rejimlerinden,
Kuzey Afrika'da Libya ve Cezayir ile Gney Arabistan'da da iki
Yemen devrimle yklmstr. Arap yarmadasnda Filistin'deki
atsmaya daha uzak yerlerde ve Fas'ta geleneksel rejimler varlklann
srdrebilmislerdir.
Olayda daha aktif olan lkelerde arka arkaya gelip geen
devrimler ve devrimci rejimler olmustur. Ancak her yeni rejimi
iktidara getiren, Israil'in blgenin ortasnda olmas, tm Arap
dnyasmn dsmanlna karsn ayakta kalmas, hatta gelismesi

temel sorunlan zlemeden srmstr.

Aylarca sren zorlu savaslarn ardndan Israil'in hal ayakta
kalmas, umutsuzluun asr zgvene karssndaki zaferi olarak
grlebilir. Ancak bu grs, sonraki savaslarda daha byk ve
daha donanml ordular karssnda kazand ok daha byk ve
hzl zaferler iin yeterli olmayacaktr.
Kimileri asndan Israil'in kurulmas ve gelismesini Bat emperyalizminin
Arap ve Islam lkelerine kars saldrgan eylemlerinin
devam olarak gryorlard. Bu adan bakldnda Israil,
Bat etkisi, nfuzu ve hkimiyeti iin bir kprbas olmak iin
ok uygundu. Siyonizm emperyalizmin ve Israil Bat gcnn bir
aracyd. Daha sonra da kimileri de bir aklamaya gerek duyarak
Avrupa'nn Sami rkna aleyhtarl dsncesinden hareketle
olaylar ayn lde dramatik ama taraflar rolleri deistirmis
olarak gstermek istemislerdir.
Baskalarnn aklarn aramak ve onlan sulamak yerine kendi
toplumlarnn hatalarn bulmak ve dzeltmekle ura435
MODERN AG
san baz kesimler de taraflarn bilimsel ve teknolojik basarlarna,
toplumsal ve ekonomik yaplarndaki farkllklara, Arap-lar'da
olmayan Israil'in siyasi zgrl gibi ayrntlara dikkat
ekmislerdir. Nfusunun byk ounluunun Ortadoulu olmasna
ramen Israil, yalnzca Batl devletlerin bir arac olarak
deil, Bat uygarlnn bir paras olarak Bat'nn bir paras gibi
grlmektedir. Dolaysyla Israil'in basars, Mslmanlarn
yzyllardr sregelen, Mslman devletlerin fakir ve gsz
olmasna karsn Bat'nn gc ve refah eliskisinin parasdr.
Bu eliskiye esitli yantlar verilebilir. Kimilerine gre baslca
neden danklk ve bir dnemin byk Arap dnyasnn kendi
aralarnda anlasamayan, enerjilerini ksr rekabetler ve
atsmalarla harcayan kk devletlere ayrlms olmasyd ve
zm de pan-Arabizm, yani esitli Arap devletlerinin dar fikirli
politikalarndan daha saf ve soylu olan daha byk bir lkeye
sadakat idealiydi. Emperyalizme kars mcadelelerinde bu ideal
en st seviyesine kmst. Ancak bu ideal, devletler
bamszlklann elde ettikten sonra liderlerin bu grevlerini
kurumlara brakmak konusunda isteksiz olmalan yznden
gerilemistir. te yandan Avrupa, hatta Bat dnyas tarihinde,
lkeler arasnda birlik olmamasnn maddi ve entelektel ilerlemeye
mutlaka engel olmad, hatta baz durumlarda ilerlemeye
katk bile salad grlmstr.
Blgenin aynlms olduu devletler siyasi snf ve blgenin
gerekleri konusunda bilinlenmede bir istikrar saladklann-da,
hkmetler ve halklar milli egemenlik yaps iinde uygulanacak
zm araysna girdiler. Siyasi bamszlk mcadelesi gerilerde
kalmaya baslaynca, ekonomik sorunlar ve daha hzl ekonomik
kalknma gereksinimleri n plana k. Ancak bu sekilde modern
dnyadaki yerlerini alabileceklerini ve modern dsmanlarna
kars koyacak gc bulabileceklerini d-

436
ZGRLKLER
snen bu lkelerin ounluunda ekonomik durum r-yalnzca Bat
ve Uzakdou'nun ykselen ekonomileri karssnda deil, hzla
artan nfusun yasam standardnn dsmesiyle de ktye
gidiyordu.
Bir sre tm bu sorunlara yalnzca sosyalizmle zm arand.
Gelismekte olan lkelerin pazar ekonomisindeki yavas ilerlemeyi
bekleyecek zamanlan olmad ileri srlyor ve bu anlays genel
kabul gryordu. Bununla birlikte siyasi demokrasinin
kararszlklarna ve kansklklanna dayanacak sabrlan da yoktu.
Gereken hzl kalknma ancak gl bir el ve merkezi planlama,
baska bir deyisle otoriter bir sosyalist hkmet tarafndan
gereklestirilebilirdi. Bu grs, zamann Ortadou ve Kuzey
Afrika'daki en saygn devleti olan Sovyetler Birlii rnei ve
etkisiyle daha da gleniyordu.
1950'li yllarda entelekteller arasnda yaylms olan sosyalizmi
iktidara getirenler entelekteller olmamstr. Sosyalizm de
nceki neslin yasad liberalizm gibi zorla tepeden inmisti ve
durumu daha iyi deildi. Msr'da iktidara gelisinin 9- ylnda
Nasrc rejimin bir kararyla sosyalizm getirilmisti. Baska lkelerde
de farkl grslerdeki askeri ve milliyeti rejimler sosyalizmin
hzl ekonomik kalknmann tek yolu olduunu dsnyorlard.
Sosyalizmin esitli trleri vard: Asa yukar Marksist
ve Sovyet tr; Arap sosyalizmi ad verilen dierleri daha insancl,
daha az kat ve Arap kosullarna daha uygun grlyordu.
1990'larm baslannda Marksist sosyalizmin de Arap sosyalizminin
de basarl olmad ve reformcu hkmetlerin genellikle
yanls ynlendirilmis, beceriksiz reformlannn ekonomik kalknmay
hzlandrmak syle dursun, daha da yavaslatt grld.
Ekonomik politikalarn basarl olduu tek alan, geleneksel Islami
dzenin lmllnn ve yeni Batl dzenin zgrlklerinin
baltaland ve yok edildii acmasz diktatrlklerin y437
MODERN AG
klmas alanyd. Bunlann yerlerini, szde sosyalist lkelerdeki
yeni siyasi dzenin en kt rneklerinden, Orta ve Dou Avrupa
modellerinden bazen oralardan ithal edilen uzmanlarn
ynetimiyle taklit edilen esitli totaliter diktatrlkler ald.
Ekonomik politikalar basanl olamadklar halde, hzl bir ekonomik
ve daha hzl bir toplumsal ve kltrel deisim dnemi
yasand. Siyasi adan en aza inen Bat etkisi, baska alardan
artyordu.
En maddi, en kalc ama en az fark edilen Bat etkisi, ou eski
Avrupal yneticiler ya da imtiyaz sahipleri tarafndan yaplan
modern devlet ve sehir hizmetleri alanlarnda grlmstr. Bu
alanda modernlestirme sreleri tersine evrilmemis ya da
saptrlmamstr. Telefon, televizyon, araba, uak, top ve tank top
gibi Batl olan ya da icatlarn kolaylastran Batl felsefelerle
ilgili alanlarda da bir engelleme olmamstr.

Daha sasrtc olan da, Bat aleyhtar olduklarn belirten

devletlerin Bat'nn anayasa ve yasama meclisleri gibi siyasi mekanizmalann
korumalardr. Gerek Islam devletini kurduunu
iddia eden Iran Islam Cumhuriyeti, bunu Islam doktrini ve
tarihinde benzeri olmayan bir biimde yazl bir anayasa ve seilmis
bir parlamentoyla yapmstr.
Blgedeki Batl siyasi dsncelerinin en kalc ve gl olannn
devrim dsncesi olduu sylenebilir. Mslman Ortadou'nun
tarihinde, baska toplumlarda olduu gibi, hkmetlerin
komplolar ya da isyanlarla devrilmesine iliskin pek ok rnek
vardr. Eski bir Islami gelenek de liderlerin siyasi ve toplumsal
sistemdeki kutsal grevlerinin uranl ykarak yerine adaleti
getirmek olduuna inanmaktr. Hkmdara kars gerekli saygnn
snrlarn belirleyen Islam hukuku ve gelenekleri, bir hkmdarn
tebaasnn balln kaybettii ve yasal olarak tahtndan
indirilmesi gereken durumlar ok dikkatle ele ala438
ZGRLKLER
rak tartsmaya aktr.
Islam dnyas iin XVI. yy Hollandas'nda, XVII. yy Ingilteresi'nde
ve XVIII. yy Amerika ve Fransas'nda ortaya kan
devrim dsncesi ok yabanc ve yeniydi. 1905 ylnda Iran'daki
mesrutiyetilerin ve 1908 ylnda da Osmanl Imparatorluu
'ndaki Jntrkler'in kendilerine zg devrimleri Ortadou'da
gereklesen ilk devrimler olmustur. Bunlardan sonra da pek ok
devrim gereklesmistir. XX. yy'n son 10 ylnda blgedeki
devletlerin nemli bir ounluu daha ncekilerin siddet yoluyla
yerlerinden atldklar rejimlerle ynetilmislerdir. Ilk baslarda
yabanc efendilere kars bir milli mcadele verilmis, sonralar da
genellikle askerlerin, hizmet ettikleri ordularn hkmdarlarn
devirmeieriyle gereklesen rejim deisiklikleri olmustur. Btn
bunlar ayn heyecanla, zamanla Ortadou'da bir hkmetin
mesruluuna iliskin olarak en yaygn kabul gren sfat olan
"devrimci" unvannda iddia sahibi olmuslardr.
Rejim deisiklii, baz durumlarda toplumun daha derin hareketlerinden,
en st konumdakileri deistirmenin tesinde, ok
daha derin nedenlerden ve ok daha byk sonulara neden
olarak yaplmstr. 1979 ylndaki Iran Islam Devrimi bunlardan
biridir. Bu devrim, sekli, kkenleri ve kaderi asndan Fransz ve
zellikle de Rus devrimleriyle kyaslanabilir. Iran'da
gereklesenler klasik-anlamda bir devrim gibi grlebilir. Halkn
katlmyla bir kitle hareketinin siyasi ve ekonomik gc
deistirmesi ve byk bir toplumsal deisim srecini baslatmas,
daha dorusu devam ettirmesi sz konusudur.
Fransa'da Bourbonlar ve Rusya'da Romanovlar dnemlerindeki
gibi byk bir deisim sreci Iran'da da Pehleviler dneminde
baslams bulunuyordu. Bunu srdrebilmek iin siyasi
gte bir deisiklik olmas gerekiyordu. Iran devriminde de baska
yerlerdeki devrimlerde olduu gibi deisim srecinin
439

MODERN AG
sapmas ve durmas olaslk dahilindeydi. Farkl ve kimi zaman
eliskili alardan bakan kimi Iranllar, bunun daha ilk asamada
gereklestiini ileri srmslerdir. Devrimci rejim, iktidar elde
ettike onlarn bu grslerine katlanlarn says artmstr.
Iran'daki devrim, devrim ad verilen nceki srelerin aksine,
Islami Devrim adn almstr. Devrimin Paris ve Petrograd
rneklerini nemsemeyen liderleri, tpk sadakiler gibi Avrupa'nm
sol ideolojilerini kendilerine kars mcadele srdrdkleri
kafir dsmann bir paras gibi gryorlard. Onlannki farkl bir
toplumdu, farkl bir kitaba dayanyordu ve farkl tarihi anlarla
biimlenmisti. Yalnzca onlarn mcadele iin kitleleri seferber
edecek gc olduu iin devrimin sembolleri ve sloganlar
Islami'ydi.
Islamiyet sembol ve sloganlardan ibaret deildi ve devrimci
liderler ile szclerinin yorumlayslanna gre" de varlacak
hedefleri belirliyor, en az o kadar nemli bir konu olarak mcadele
edilecek dsmanlan tanmlyordu. Bunlar, lke dsnda
kafirler, lke iinde mrtetler olmak zere tarihten, hukuktan ve
geleneklerden tandk kisilerdi. Devrimcilere gre "mr-tet"
onlarn gerek Islam yorumlarna inanmayan, kafir ve yabanc
yntemleri ithal ederek Islam toplumunu ve onun iinde yasad
hukuk ve inanc ykan tm Mslmanlar ve zellikle de
Mslman hkmdarlard. Iran'daki Islam devriminin ve bu tr
hareketlerin yerlesecei baska lkelerdeki amac, Mslman
lkelere ve halklara yabanc hkimiyetindeyken zorla kabul
ettirilen tm yabanc ve kafir birikimleri yok etmek ve gerek
ilahi kudretin Islami dzenini getirmekti.
Ne var ki Iran'da ve baska yerlerdeki bu devrimcilerin gemislerinin
incelenmesi sonucunda elde edilenler, onlarn Ba-t'y
ve Bat'nm sunduklarn reddederken, propagandalannda-ki gibi
genis kapsaml ve aynm gzetmez olmadklarn ve din440
ZGRLKLER
sizlerin lkelerinden gelen baz seylerin iyi karslanmaya devam
edildiini ortaya koymaktadr.
Bunlardan bazlar ok belirgindir. Iran'daki Islam devrimi
elektronik adaki ilk gerek modern devrimdir. Humeyni milyomarcavatandasna
sesini kasetlerle lke dsndan gnderen ilk
karizmtik hatiptir. Ayn zamanda srgnde olup da yurdundaki
taraftarlarna Sah'n Iran'da gereklestirdii otomatik telefon
sistemiyle ulasan ilk srgn liderdi. (Ama bunu ilk srgn yeri
olan Irak'tan deil, daha sonra Fransa'dan yapabilmistir.) Iran
devrim liderleri resmi ve i savaslarda Bat'nn ya da Ba
taklitilerinin silahlarn kullanmslar, ayrca internet ve uydu
anteni gibi yine Bat'nn hediyesi olan silahlan da ellerinin altnda
bulundurmuslardr.
Iran'daki devrimci rejim Avrupa'dan baska bir alan daha
dn almstr. Sembolleri Avrupal'dan ok Islami olmakla birlikte,
yntemleri ve tarzlar Islami olmaktan ok Avrupal'dr.

Ideolojik adan dsman kabul edilen pek ok kisinin acilen

yarglanarak idam edilmesi, zel mlkiyete byk oranda el
konulmas, yz binlerce erkek ve kadnn srgn edilmesi, iktidarn
pekistirilmesi iin uygulanan siddet, endoktrinasyon ve
bask, Hz. Muhammed ve Hz. Ali rneklerinden ok Robespierre
ve Stalin rneklerine ok yakndr. Islami olmayan bu yntemler,
tam anlamyla devrimcidir.
Iran devrimcileri de Ruslar ve Franszlar gibi kendi lkelerine
olduu kadar dier lkelere de hitap etmisler ve devrimleriyle ayn
kltre sahip lkelerde de byk bir hayranlk yaratmslardr. Doal
olarak bu hayranlk Gney Lbnan'daki Siiler arasmda ve Snni
komsular arasnda zayf durumda kalan ba-^ z Krfez
devletlerinde ok daha fazla olmustur. Hatta bir sre Mslman
dnyasnda Siiliin neredeyse hi bilinmedii blgelerinde de
byk g kazanmstr. Mezhep farkll nemli
441
MODERN AG
olmad iin Humeyni bir Sii ya da bir Iranl olarak deil bir Islami
devrim lideri olarak" grlmstr. Zamannda Paris ve Petrograd'daki
gelismelere ilahi bir heyecanla tepki gsteren gen
Batl radikallerin yapt gibi, Islam dnyasnn her ksesinden
milyonlarca gen, gen olmayan, erkek, kadn da ayn heyecanla,
sonsuz umutla, her trl dehseti mazur grme ve baslama
isteiyle, gelecek iin endiseli sorulan sorarak Islami devrimin
arsna kosmuslardr.
Iran devrimin ardndan zor yllar yasamsr. Halk i atsmalar
ve bask, yabanc savaslar, giderek artan ekonomik kriz yznden
ok ac ekmistir. Baska devrimlerdeki gibi, bazen asnlklar ve
lmllar, baska bir deyisle ideologlar ve pragma-tikler olarak
tanmlanan rakip fraksiyonlar birbirleriyle srekli atsmalardr.
Tm bunlar ve baska deisiklikler nedeniyle Iran tarz Islami
devrim ideali, ekiciliinin tamamn olmasa da birazn
yitirmistir. Baska Mslman lkelerde ortaya kan ve ondan
ilham alan,, etkilenen ya da ona paralel giden Islami devrim
hareketleri de oralarda iktidar iin ciddi, bazen de basarl rakipler
olmuslardr.
Tm bu devrimci rejimlerin, monarsilerin ve geleneksel rejimlerin
ortak yanlan, modernlesmenin onlara sunduu siyasi
mekanizmalar ve ekonomik faydalar korumalar ve kullanmalar
olmustur. Istenmeyen sey ekonomik mekanizmann yabanc
kkeni deil, mekanizmann yabanclar tarafndan kontrol ve
smrlmesi olmustur.
Ortadou rekabetinde, Sovyetler ve ABD de onlardan nceki
Ingilizler ve Franszlar gibi, kendi imajlarnda devlet ve toplumlar
olusturmak istemislerdi. Ancak bu hi de kolay deildi. Otoriter
bir devleti desteklemek bir sorun olmayabilirdi, ama bir Islam
lkesinde Marksist, sosyalist bir rejim yaratmak olduka zor,
Liberal bir demokrasi yaratmaksa fazlasyla zor442
ZGRLKLER

du. te yandan demokrasilerin yaratlmas kadar yklmas da

zordur. Uzun vadede bu durum blge iinde ve dsndaki demokrasilere
yarar salarken, onlarn otoriter dsmanlanna da
zarar vermistir.
Sonu olarak byk glklerle elde edilen bamszln
kullanlmas ve insanlarn kaderlerinin iyilestirilmesi konularnda
temel iki ideolojik grs olustu: Demokrasi ve Islamiyet. Ikisi de
esitli ve rekabeti sekillerde uygulandlar. Mslmanlarn kopya
ya da taklitle kullandklar esitli ithal yntemlerin tm ak bir
basarszla uraynca, zarardan baska bir sey getirmeyen
yabanclarn ve kafirlerin bu yntemleriyle ilgili tartsmalar g
kazand. Mslmanlarn Islam dinine ve hukukuna dnmeleri,
devlet ve toplumu yabanc birikimlerden arndrarak
zbenliklerine kavusmalar ve gerek bir Islami dzen yaratmalar
zm olarak grld.
Dier seenek demokrasiydi. Ancak bars zamanlannda uygulanan
yalnzca en st dzeydeki kk bir grubun ynettii Bat
demokrasisinin taklidi yerine, kyden en tepeye dek kamu
yasamnn her dzeyinde zgr kurumlanyla gerek demokrasinin
uygulanmasyd. Demokratlarla kktendinciler muhalefet-teyse,
kktendinciler ok daha avantajlydlar. ok despot olsa da hibir
hkmetin tamamen kontrol edemeyecei ve baska hibir grubun
rakip olamayaca camilerde ve vaazlarda gereklestirdikleri bir
toplant ve iletisim alar vard. Zaman zaman despot bir rejim
tarafndan rakip muhalefet ortadan kaldrlarak kktendincilerin
yolu almstr. Kktendinciler dsnda toplumdaki tek bir grup,
bamsz eylem yapacak birlik, yap ve olanaa sahip ve blgedeki
siyasi deisimin dier byk motoru olan ordudur. Ordu, esitli
zaman ve zeminlerde, Sudan'daki gibi kktendincik, Trkiye'deki
gibi demokrasi iin harekete gemistir.
443
MODERN AG
Gerek demokratik gerek de Islami zmlerin savunucularnn
kendi ilerinde de byk ayrlklar, hatta zt dsnceleri vardr.
Mslmanlar iinde aktif ve nemli bir aznlk olan Islami
kktendinciler iin yalnzca iktidara gelme arac olmas dsnda
demokrasi gerekli deildir. Demokratlar iinde militan laikler de
Islamiyet'in bir devletin kamu yasamnda oynad geleneksel role
son verme ya da en azndan azaltma isteklerini gizlemezler.
Bat'nn din ve devlet ayrl dsnceleriyle dine dayal Islam
devleti gelenei arasndaki atsmann srecei grlmektedir.
Islam lkelerinde yasanan uzun zgrlk dneminin kadnlar
ve erkekler zerinde silinemeyecek derin etkileri olmustur. Geri
dnsler olsa da Avrupa tarz demokrasi Islam topraklarnda
henz lmemistir ve yeniden canlanman isaretleri grlmektedir.
Parlamenter ve anayasal sistemlerin etkin olmaya baslad
lkeler bulunmaktadr. Ayrca henz daha kk olsa da
ekonomik olduu kadar siyasi liberallesmeye doru admlar atan
lkeler de vardr.
En militan ve radikal kesimlerin ya fark edemedikleri ya da

kabul etmek istemedikleri Avrupa yntemlerinin getirilmesi ve

kabullenilmesi toplumsal ve kltrel yasamda ok ileri gitmis ve
srarla varln korumustur. Geleneksel sanat ilk deisikliklere
sahne olmustur. Kitaplardaki eski minyatr ve binalardaki eski
ssleme gelenekleri XVIII. yy sonlarna doru yok olmaya
baslamst. Bunlarn yerini XIX. yy'da Batllasms lkelerde
baslarda Avrupa rneklerinden etkilenen, sonra da onlarn hkimiyetine
giren rnekler almstr. Eski minyatr ve hat sanatlar
bir dnem daha srms olmasna karsn, birka istisna hari,
zgnlklerini ve prestijlerini kaybetmislerdi. Sanatsal anlamda
toplumun kendini anlatma sekli olarak bunlarn yerine tuvale
yalboyayla izen Avrupa stili ressamlar gemistir. Mimari, ca444
ZGRLKLER
mi mimarisi bile, Bat teknikleriyle birlikte Bat sanat akmlarna
da uyum gstermistir; baz geleneksel Islami rneklere dnme
abalar da bilinli bir neo-klasisizm formunu almstr. Heykel,
Islami sanatsal normlarn deismedii ve Islamiyet'in resim yasann
ihlali olarak grlen tek alan olmustur. Iran'da Sah ve
Trkiye'de Atatrk gibi laik modern liderlere kars olan sulamalardan
biri kendi heykellerini diktirmeleri olmus ve bu putperestlik
olarak grlmstr.
Edebiyatta da sanattakinden daha yavas ve ge bir Batllasmadan
olmustur. Geleneksel edebi biimler, XLX yy ortalarndan
sonra belirli kesimler dsnda braklmstr. Yerlerini Bat'dan
gelen yeni biimler ve dsnceler alarak, geleneksel masal
ve yknn yerine roman ve yk gemis; denemeler ve gazete
makaleleri ortaya kms; modern siir yeni konular ve biimlerle
tm halk katmanlarna yaylmstr. Blgedeki lkelerin tmnde
Modern edebiyan yazld dil bile, Bat etkisiyle geri
dnlemez, ve yaygn bir biimde deismistir.
Avrupa sanat mziinin etkisinin hl ok az grld mzik
alan en az deisiklik olan alandr. Avrupa etkisinin daha derin ve
uzun sreli olduu Trkiye'de, uluslararas n kazanms yetenekli
sanatlar ve Avrupa tarznda besteciler yetismistir. Bat'nn kltrel
bir paras haline gelen Israil'deki sehirler gibi, Ankara ve istanbul
da uluslararas konser sehirleri olmustur. Aynca bu sehirlerde
konserleri doldurup tasracak lde ok ve sadk dinleyici kitleleri
bulunmaktadr. Ortadou'da dier yerlerde Ba mzii besteleyen,
alan ve dinleyenler henz sayca ok azdr. Mzik hl esitli
geleneksel biim-leriyle en yksek dzeyde bestelenmeye,
alnmaya ve halkn ^ byk ounluu tarafndan kabul ve takdir
grmeye devam etmektedir. Son zamanlarda Bat mziinin popler
trlerine kars grlen ilgi, daha ok byk sehirlerdeki kk grup445
MODERN A
lar arasnda kalmstr. Bir kltrn en derin ve mahrem ifadesi
olan mziin yabanc etkilere en kapal kltr alan olmas ok
normaldir.
Kyafet, Avrupa etkisinin ok ak bir sekilde gzlendii bir

alan olmustur. Mslman ordular tarafndan modern silahlarn ve

donanmn kullanlmas bir ihtiya olabilir. ynca savasta kafir
dsmana kars zafer kazanmak zere onu taklit etmenin hukuka
uygun olduuyla ilgili hadisler de bulunmaktadr. Ama kafirin
kyafetini taklit etmek ok farkldr ve hem sembolik, hem
kltrel, hem de dini bir nem tasr.
XK. yy'da Osmanllar subay ve askerleri iin Avrupa tarz
niformalan, atlan iin Avrupa kosumlarn kullanmslar, baska
Mslman devletler de onlar izlemislerdir. Ballasmayan tek sey
baslklar olmustur ki bunun da nedeni nemlidir. Trkiye'de
Islami tutuculuun bu son kalesi, Kemalist devrimle dsmstr.
Avrupa tipi sapka ve kepler, Trk ordusu ile halk tarafndan
kullanlmaya baslams ve bir sre sonra da Mslman
devletlerinin neredeyse hepsinde tm halk ve sonra da ordular
tarafndan benimsenmistir.
Kadnlarn durumu daha farklyd. XEK. yy'da ve XX. yy baslarnda
kadn kyafetinin Batllasmas ok yavas, ok ge ve ok
snrl olmustur. Bu deisim gl bir direnisle karslasms ve
nfusun ok daha kk bir ksmn ilgilendirmistir. Toplumun
esitli katmanlarnda erkeklerin Batl kyafetleri normal
grlrken, kadnlar henz geleneksel kyafetleri iindeydiler.
XX. yy ortalannda nce modernlesmis zengin snflar, sonra alsan
kadnlar ve renciler arasnda Batl kyafetleri giyen kadn
saysnda arts oldu. Bu deisimin tersine dnerek erkeklerden ok
kadnlarn geleneksel kyafetlerine dnmeleri Islami canlanmann
dikkat ekici sonularndan biridir.
Kadnlarn durumundaki deisim, Batl etkisi ya da rnei446
ZGRLKLER
ne dayal deisikliklerin hepsinin en by ve en uzun vadelisi
olmustur. Cariyelik, kleliin kaldrlmasyla birlikte kanunds
olmus, baz yerlerde bir sre daha srse de, kabul edilirli-i ve
yaygnl sona ermistir. ok eslilik basta Trkiye, Tunus ve sahn
devrilisine kadar Iran olmak zere birka lkede yasaklanmstr.
Mslman devletlerin ounluunda yasal olmaya devam etse de,
baz hukuki ve baska snrlamalar getirilmistir. ok eslilik, Sehirli
orta ve st snflar arasnda toplumsal olarak kabul edilemez
olmus; sehirli alt snflarda ise zaten ekonomik nedenlerle hi
olmamst.
Ekonomik gereksinim kadnlarn zgrlnde nemli bir
noktayd. Ilk alardan itibaren isgcnn bir paras olan kyl
kadnlar ve sehirli hemcinslerine yasaklanms baz toplumsal
zgrlklere sahiptiler. Ekonomik modernlesmeyle kadnn el
emeine gereksinim ortaya kms, modern savaslar iin yaplan
seferberlikle bu gereksinin artmstr. Bu durum, zellikle Osmanl
Imparatorluu'nda, I. Dnya Savas'nda erkek nfusun byk
ounluu askere alndnda nem kazanmstr. Iki dnya savas
arasndaki dneme ve sonrasna kadar uzanms olan kadnlarn
ekonomiye katlmas ve neden olduu toplumsal deisiklikler
kadnlar lehine baz hukuksal deisikliklere de yol amstr. Bu

deisiklikler toplumsal yasam ve aile yasamn da etkilemistir.

Kadnlarn eitiminde de nemli gelismeler olmus, 1970-80'li
yllarda pek ok kadn niversitelere yazlarak ncelikle, "kadn
meslekleri" olarak tanmlanan hemsirelik ve retmenlik eitimi
almaya baslamslar, sonra da baska fakltelere ve mesleklere
girmislerdir, Iran'da bile kadn hastalar iin kadn doktorlar, daha
nemlisi de kadn parlamenterler bulunmaktadr.
Baz militanlar, kadnlarn geleneksel mesleklere girmelerine
bile tepki gstermislerdir. Humeyni, kadnlarn erkek o447
MODERN AG
cuklara retmenlik yapmasnn mutlaka ahlakszlkla sonulanacan
byk bir fkeyle ifade etmistir.
Parlamenter rejimlerin olduu lkelerde kadnlarn siyasi
zgrlklerinde nemli gelismeler olmustur. Bu, ordu ya da parti
denetimindeki diktatrlkte, pek de nemli deildir, ikisi de byk
ounlukla erkeklerden olusur. Batllar kadnlarn zgr
olmasnn liberallesmenin bir paras olduunu ve kadnlarn
durumunun otokratik rejimlere oranla liberal rejimlerde daha iyi
olacan dsnmslerdir. Bu varsaym spheli ve genel olarak
yanlstr. Irak ve Gney Yemen, Arap lkeleri arasnda kadnlarn
en ok hukuksal zgrle sahip olduklar yerlerdir ve ikisinin
rejimi de baskcdr. Msr, Arap lkelerinin en ak ve en
hosgrl lkesi olduu halde, orada kadn haklar ok gerilerde
kalmstr. Bu tr toplumlarda byk bir blm erkek ve
muhafazakr olan kamuoyu deisiklie kars koymaktadr. Iran
gibi kktendincilikle ynetilen ya da kk-tendincilerin etkin
olduklar lkelerde kadn haklar konusunda ok nemli
gerilemeler olmaktadr. Kktendincilerin baslca sikyetlerinden
biri olan kadnlarn zgrldr ve geri alnmas programlannn
en basnda yer almaktadr.
te yandan geri dnlmez deisikliklerin olduu ok ak
ortadadr. Seriat yeniden getireceklerini ileri srenler dahi cariyelii
yasallastramayacaklardr. Ortadou sehirlerindeki eitimli
snflar arasnda ok eslilik olasl fazla deildir. Kadnlann
eitiminde kktendinci etkiler ve yneticiler tarafndan
nemli deisiklikler yaplms olmakla birlikte, kadnlar eski cahil
hallerine getirilememistir ve bu da pek mmkn deildir. Islam
lkelerinde de Avrupa ve Amerika'daki gibi kendi kurtuluslar
iin alsan ve seslerini duyurmaya alsan kadnlar bulunmaktadr.
Islam topraklarnda Bat eitimi alms ok sayda
kadn yasamaktadr ve onlarn nemli etkileri grlmeye bas448
ZGRLKLER
lanmstr. Nfusun dslanms yansnn katklaryla Islam kamu
yasam daha zengin olacaktr.
Halk arasnda kendilerinden nceki ve sonraki toplumsal,
hukuksal ve kltrel deisiklikler ok farkl tepkiler yaratmstr.
Tm bu gelismeler pek ok kadn iin kurtulus ve frsat olmus;
pek ok erkek iin gizli olan bir dnyann yolu almstr. Bat

etkisi baz yerlerde hayal edilemeyecek lde servet salamstr.

Bat teknolojisi ve Bat tarz ticaret para kazanmann yeni
kaplann aarken, Bat tketim kltr de bu parann harcanaca
yeni yollar amstr.
Modernlesme, kimilerine gre de Batllasma, fakir ile zengin
arasndaki uurumu iyice bytms, bu uurumu gzle grlr,
elle tutulur yapmstr. Arap yarmadas dsndaki pek ok yerde
artk zenginlerin kyafetleri, yiyecekleri farkldr ve halkn
modernlesmemis kitlesinden farkl toplumsal kurallar erevesinde
yasamaktadrlar. Basta televizyon olmak zere Batl
iletisim aralar, fakirlerin kendileriyle zenginler arasndaki fark
ve daha da nemlisi neleri kardklarn grmelerini salamaktadr.
Baz lkelerin akll ve lml hkmetleri bu hzl deisim
dneminde yasanan kanlmaz huzursuzluk ve sancy daha aza
indirebilmislerdir. Bazlarnda da otokratik rejimlerin ekonomik
yanlslklan yznden durum daha da kt olmustur. Hzla artan
nfusa karslk lkedeki besin kaynaklarnda paralel bir artsn
olmamas gibi ciddi sorunlar ortaya kmstr. Baz lkelerin
ellerinde bulunan nemli kaynaklar da bosa harcanmstr.
Ekonomik skntlarn byk bir blm, lkede dzeni korumak,
lke dsnda da olas dsmanlardan korunmak iin askeriye ve
gvenlie yaplan ok miktardaki harcamalardan kaynaklanmstr.
Ne var ki her sey bu harcamalarla aklanamaz. Bir Fransz haber
dergisinde rportaj yaplan bir Ceza449
MODERN AG
yirli sunlan sylemistir: "Eskiden Cezayir Roma'nn tahl ambanyd
ama artk ekmeklik buday ithal etmek zorunda. Baheler
ve srler lkesi ama et ve meyve ithal etmek zorunda. Doal gaz
ve petrol ynnden zengin ama milyarlarca dolar ds borcu ve
milyonlarca issizi var." Ve bu durumun 30 yllk kt ynetimin
sonucu olduunu da eklemistir.
Cezayir'in petrol geliri az ve nfusu oktur. te yandan gelirleri
byk, nfuslar kk olan lkeler de ekonomilerini altst
etmisler ve halklarm fakirlestirmislerdir. Petrol yataklar olan
lkeler uzun vadede bundan hem yarar hem de zarar grebilirler.
Petrol gelirleri siyasi olarak otokratik hkmetli devletleri mali
basklardan kurtarp glendirirler. Oysa baska lkelerde ayn
mali basklar hkmetleri demokratiklesmeye zorlarlar. Bu
lkeler, petrol zenginlikleri yznden tehlikeli bir sekilde
dnyadaki petrol fiyat dalgalanmalar ve petrol ds enerji
kaynaklar gibi, denetimleri dsndaki etkenlere maruz kalmaktadrlar.
Ortadou'nun basklarndan ve kararszlndan kamak
isteyenler, Ortadou'dan baska yerlerde de petrol olmasn ve
petrolden baska enerji kaynaklar bulunmasn zm olarak
grmektedirler.
Ortadou XX. yy'n son on ylnda iki byk krizle karslasmstr.
Bunlardan biri ekonomik ve toplumsaldr; ekonomik
yoksunluun yol at zorluklar ve bunlarn toplumsal sonulandr.
Ikincisi siyasi ve toplumsaldr: Uyumun, bir devletin islerliini

salayan ve otokratik bir ynetimde bile toplumun onlar

olmadan islevini gremeyecei kabul edilmis kurallarn ve
ilkelerin bozulmasdr. Uyum kaybnn sonulan ve yeni bir uyum
yaratmann zorluk ve tehlikeleri iin Sovyetler Birlii'nin
dalmas iyi bir rnektir.
Ortadou devletleri ve halklar XX. yy'n son on ylnda bu
sorunlar, zmek iin yalnz kalmslardr. Artk yabanc devlet450
ZGRLKLER
ler blgenin islerine kansmyor, hatta asn bir isteksizlik gsteriyorlard.
Avrupa, Amerika ve Uzakdou lkeleri gibi ds dnya
devletleri Ortadou ile konuda ilgiliydiler: Enerji gereksinimleri
iin kaynak; mal ve hizmetleri iin zengin ve genisleyen
bir pazar ve bu ikisini gvenceye almak iin grnste de olsa,
uluslararas hukuk ve dzenin salanmas.
Saddam Hseyin'in Kuveyt'i isgal ve ilhak ile Suudi Arabistan
ve dier Krfez lkelerine kars olusturduu tehdit, ds
askeri mdahaleyi kskrtms ve en st noktasna ulastrmst.
nk ds dnya asmdan iki tehdit sz konusuydu. Ilk tehdit,
blgenin petrol kaynaklarnn, daha dorusu dnya petrol kaynaklarnn
byk bir blmnn saldrgan bir diktatrn tekelci
kontrolne girmesi; ikincisi de II. Dnya Savas'ndan sonra
kurulan uluslararas dzene dnlmesiydi. Ilk kez Birlesmis
Milletler'in bir yesi baska bir lkenin isgaline uruyordu.
Saddam Hseyin'e gz yumulmas, ok gszlesmis durumdaki
Birlesmis Mille der'in eski Milletler Cemiyeti'nin kaderini
paylasmas ve dnyann siddet taraftarlarna braklmas anlamna
gelecekti.
Blgenin iinden ve dsndan byk gler, Saddam Hseyin'i
Kuveyt'ten karmak iin birleserek onun kazanmasna izin
vermediler. te yandan Saddam Hseyin, Irak'tan deil
Kuveyt'ten karlms, lkesindeki hkmet biimine devam
etmesine izin verilmisti. Verilen mesaj akt. Irakllar eer istiyorlarsa
yeni ve farkl bir hkmeti kendileri yaratmak zorundaydlar,
onlar adma bunu baskas yapmayacakt.
XX. yy'n son on ylnda ds gler, daha ok kendi karlarn
gzetmek, yani pazarlarn ve petrol ve Birlesmis Milletlerin
temel kurllanna gereken saygy elde etmek, uluslararas
toplumun karlarn savunmak iin hareket edecekleri mesajn
veriyorlard. Dier taraftan Ortadou'da iki yzyldan be451
MODERN AG
ri ilk defa halklar ve hkmetler kendi kaderlerini belirleyeceklerdi.
Isterlerse beraber yeni blgesel devletler kurabilirler ya
da blge hakimiyeti iin rekabete girebilirlerdi. Belki de Yugoslavya
ve Somali gibi blnerek bir kaosa girebilirlerdi; aslnda
blgede dini grevleri ve milli haklar olduuna inandklarndan
dn vermektense bu yolu tercih edeceklerini aka ifade etmis
hareketler ve kisiler vard. Lbnan'da i savas srasnda
yasananlar tm blge iin bir rnek teskil edebilir. Tpk

gemisteki gibi yeni bir Hal Seferi yaratacak yeni bir cihad
baslatabilirler. Belki de kendileriyle, komsularyla ve ds dnya
ile bir barsa yapmak iin birleserek daha tatmin edici, zengin ve
zgr bir yasam iin maddi kaynaklaryla birlikte manevi
kaynaklarn da paylasabilirler. Modem alarn bu zor dneminde,
Ortadou halklar ve devletleri en doru karar ancak
kendileri verecektir.
452
NOTLAR
1. Ktip elebi, Mizan Al-Haqq (Istanbul, Hicri 1290), sf. 42-43. Ingilizcesi
G. L. Lewis, The Balance Of Truth (Londra, 1957), sf. 56.
2. Abu Abdallah Muhammad' 'Abd Al-Wahhab, Rihlat Al-Wazirfi Iftikak AlAsir, Ed. A. Bustani (Tangier, 1940), sf. 67.
3. - Takvim-I Veka'i, I Jumada 11247/14 Mays 1832.
4. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebzziya (Istanbul, Hicri
1306), sf. 139-146.
1. BLM Hristiyanlk ncesi
1. Sabbath 33b; Bkz. The Babylonian Talmud: Seder Mo'ed, ev. I. Epstein
(Londra, 1930), cilt. I, sf. 156.
2. BLM Islamiyet ncesi
1. AmmianusMarcellinus, ev. John C. Rolfe (Cambridge, Mass.: Loeb
Classical Library, 1963) cilt II, sf. 375 ve cilt I, sf. 27
2. Menander, Excerpta De Legationibus, Ed. C. De Boor (Berlin, 1903), cilt
I, sf. 205-206; Cambridge Medieval History, cilt IVa, sf. 479'daki eviri.
3. BLM Kkenler
1. Al-Mas'udi, Muruj Al-Dhahab, Ed. Barbier De Meynard ve Pavet De
Courteille, Charles Pellat (Beyrut, 1970), cilt III, sf. 76-77.
2. Ibn Qutayba, 'Uyun Al-Akhbar, Ed. Ahmad Zaki Al-'Adawi (Kahire,
1343-8/1925-30), cilt II, sf. 210; Ingilizcesi Ed. ve ev. Bernard Lewis,
Islam From The Prophet Muhammad To The Capture Of Constantinople,
2 (1974), sf. 2733. Al-Muqaddasi, Descriptio Imperii Moslemici, Ed. M. J. Goeje, 2. Bask
(Leiden, 1906), sf. 159.
6. BLM Moollarn Ardndan
1. Al-Suyuti, Hsn Al-Muhadara (Kahire, Hicri 1321), sf. 39.
2. C. Imber, The Ottoman Empire 1300-1481 (Istanbul, 1990), sf. 24.
3. The Reign Of The Sultan Orchan, Second King Of The Turks, Translated
Out OfHojah Effendi, An Eminent Turkish Historian, By William Seaman
(Londra, 1652), sf. 30-31.
453
NOTLAR
7. BLM Barut Imparatorluklar
1. Ibn Kemal, Tevrih-l-I Osman VII Defter, Ed. Serafettin Turan (Ankara,
1957), sf. 365.
2. Kemalpashazade, Mohaczname, Ed. M. Pavet De Courteille (Paris,
1859), sf. 97-1093. Rudolf Tschudi, DasAsafname Des Lutfi Pasha (Berlin, 1910), sf. 32334. Peevi, Tarib (Istanbul, Hicri 1283), cilt I, sf. 498-99-

5. The Turkish Letters O/Ogier Ghiselin De Busbecq, ev. Edward Seymour

Forscer (Oxford, 1922), sf. 112.
6. Ed. Guglielmo Berchet, La Repubblica Di Venezia E La Persia (Torino,
1865), sf. 181; Ingilizcesi A. Narrative f Italian Travels in Persia in The
15th and 16th Centuries (Londra, 1873), sf. 227.
7. Ismail Hakk Uzunarsl, Osmanl Devleti Teskilatndan Kapkulu
Ocaklar, cilt I (Ankara, 1943), sf. 306, Not T deki alnt.
.8. Selaniki Mustafa, Tarib-i Selniki, Ed. Mehmed psirli (Istanbul, 1989), sf.
471.
9. Kou Bey, Risale, Ed. Ali Kemali Akst (Istanbul, 1939), sf. 32; sonraki
alnt sf. 45.
8. BLM Devlet
1. Ed. ve ev. Ernest Barker, Social And Political Thought in Byzantium
From Justinian I To The Last Palaeoiogos: Passages From Byzantine
Writers And Documents (Oxford, 1957), sf. 54-55.
2. Barker, op. cit. sf. 75-76.
3. Metin ve eviri M. Back, Die Sassanidischen Staatsinschriften, Acta
Iranica 18 (1978), sf. 284-85.
4. The Diwans Of 'Abid B. Al-Abras, Ed. ve ev. Sir Charles LyalS (Leiden,
1913), sf. 81, sf. 64.
5. Repertoire Cbronologique D'Epigraphie Arabe, cilt I (Kahire, 193D, No.
1.
6. Al-Jahiz. Rasa'il, Ed. A. M. Harun (Kahire, 1964-65), cilt II, sf. 10-11.
7. Ibn Qutayba, op. cit. Cilt II, sf. 115.
8. Mustafa Nuri Pasa, Netaic l-Vukuat (Istanbul, Hicri 1327), cilt I, sf. 59.
9. Ltfi Pasa, Tevarih-i l-i 'Osman (Istanbul, Hicri 1341), sf. 21;
Yazcolu Ali, Selukname, Agah Srr Levend, Trk Dilinde Gelisme ve
Sadelesme Safhalar (Ankara, 1949), sf. 34'teki almu.
10. 'Abbas Iqbal, Vezarat Dar Ahd-i Salatin-i Buzurg-i Saljuqi (Tahran,
1959), sf. 302.
11. Ibn" Al-Rawandi, Rahat-Us-Sudur, Ed. Muhammad Iqbal (Leiden,
454
NOTLAR
1921), sf. 334.
12. Al-Jahshiyari, Kitab Al-Wuzara Wa'l-Kuttab, Ed. Mustafa Al-Saqqa,
ibrahim Al-Abyari, 'Abd Al-Hafz Shalabi (Kahire, 1938), sf. 53.
13. Ltfi Pasa, Asa/name, sf. 14-15.
14. Hilal Al-Sabi', Kitab Al-Wuzara, Ed. H. F. Amedroz (Leiden-Bevnt.
1904), sf. 64.
15- Al-Baladhuri, Futuh Al-Buldan, Ed. M. J. De" Goeje (Leiden, 1866), cilt
I, sf. 263. 16. Ibn Qutayba, op. cit. cilt I,
sf. 2, 6, 9, 10.
9- BLM Ekonomi
1. ibn A]-Faqih, Mukhtasar Kitab Al-Buldan, Ed. M. J. De Goeje (Leiden,
1885), sf. 187-88.
2. Peevi, op. cit. cilt I, sf. 3653. AkbbarAl-Sin Wa'l-Hind, Ed. J. Sauvaget (Paris, 1948), sf. 18.
4. Ralph sf. Hattox, Coffee and Coffeehouses-. The Origins Of A Social Beverage
in The Medieval Near East (Seattle, Wash., 1985), sf. 14-15'ten
alnt.

5- Ibn Khaldun, Al-Muqaddima, Ed. E. Quatremere (Paris, 1858), cilt I, sf.

272.
6. Jean De Thevenot, Relation D'un Voyage Fait Au Levant (Paris, 1665),
A. Lovell, The Travels Of Monsieur De Thevenot into The Levant (Londra,
1687), blm I, sf. 144'ten alnt.
7. Volney, Voyage En Egypte (Paris, 1825), cilt II, sf. 254.
8. Kari Jahn, Die Prankengeschicbte Des Rasid Al-Din (Almanca eviri)
(Vienna, 1977), Fol. 415 V. (Farsa Metin), sf. 54 (Almanca eviri).
9- P. Dan, Histoire De Barbarie Et De Ses Corsaires (Paris, 1637), sf. 277.
Calendar Of The State Papers Relating To Ireland Of The Reign Of
Charles I, 1625-1632, Preservedin The Public Record Office, Ed. R. P.
Mahaffy (Londra, 1900), sf. 621-622.
10. BLM Sekinler
1. Malik Ibn Anas, Al-Mudawwana Al-Kubra (Kahire, Hicri 1323), cilt IV,
sf. 13-14; Al-Muwatta' (Kahire, Hicri 1310), 3, sf. 57, 262.
2. 'Abd Al-Hamid, Risala ila 'l-Kuttab, Ahmad Zaki Safwat, famharat RaSa'ilAl-Amb (Kahire, 1356/1937), II, sf. 534; Ingilizcesi Ed. ve ev. B.
Lewis, Islam From The Prophet Muhammad To The Capture Of Constantinople
(New York, 1974), cilt. I, sf. 186.
3. Paul Rycaut, The History Of The Present State Of The Ottoman Empire,
4. Bask (Londra, 1675), sf. 45.
455
NOTLAR
4. Abu 'Amr Muhammad Al-Kashshi, Ma'rifatAkbbar Al-Rijal(Bombay,
Hicri 1317), sf. 249.
5. Ibn Sama'a, Al-Iktisab Fi'1-Rizq Al-Mustatab (Kahire, 1938), sf. 16.
11. BLM Halk
1. Metin: Al-Maqrizi, Al-Khitat(Bulaq, 1270/1854), sf. 199-200; ingilizcesi
Yusuf Fadl Hasan, The Arabs And The Sudan, From The Seventh To The
Early Sixteenth Century (Edinburgh, 1967), sf. 23.
2. Abu Dulaf, Qasida Sasaniyya, 17-23. satrlar; ev. C.E. Bosworth, The
Mediaeval Islamic Underworld.- The Banu Sasan in Arabic Society and
Literature (Leiden, 1976), blm 2, sf. 191-92.
12. BLM Hukuk ile Din
1. Mirza Abu Talib Khan, Masir-i Talibi, Ed. H. Khadiv-Jam (Tahran,
1974), sf. 251.
2. Al-Jahiz, Kitab Al-Hayauan (Kahire, 1938), cilt I, sf. 174.
3. Al-,Ghazali, Faysal Al-Tafriqa Bayn Al-Islam Wa'1-Zandaqa (Kahire,
N.D.), sf. 68.
4. Ignaz Goldziher, Vorlesungen ber Den Islam (Heidelberg, 1925), sf.
185-86'daki alnt.
5. 'Ali Ai-Muttaqi Al-Hindi, Kanz Al-'Ummal, blm I (Hyderabad Hicri
1312), Nn. 5350, 5445, 5451, 5987.
6. Mehmed Esad, Uss-i Zafer (Istanbul, Hicri.1293), B. Lewis, Istanbul And
The Civilization Of The Ottoman Empire (Norman, Okla., 1963), sf.
156'daki alnt.
7. Jalal Al-TJIn Rumi, Ruba 'iyyat.
8. Jalal Al-Din Rumi, Divan-i Shams-i Tabriz, No. 31.
13. BLM Kltr
1. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebzziya (Istanbul, Hicri

1306), sf. 109; Franszcas Le Paradis Des Infideles, Ed. Gilles Veinstein
(Paris, 1981), sf. 13.
2. Abu'l-Faraj Al-Isfahani, Kitab Al-Aghani (Kahire, 1372/1953), VII, sf.
13-14.
3. Ghars Al-Ni'ma Al-Sabi', Al-Hafanat Al-Nadira, Ed. Salih Al-Ashtar
(Damascus, 1967), sf. 305-306.
4. Ibn Qutayba, op. cit. cilt II, sf. 55.
5. Anna Comnena, Alexiad, 15.1; ev. E. R. A. Sewter (Londra, 1969), sf.
472.
6. Th 'Complete Letters Of Lady Mary Wortley Montagu, Ed. Robert Hals456
NOTLAR
band (Oxford, 1965), dit I, sf. 338-39.
14. BLM Mcadele
1. Abu Shama, Al-Rawdatayn Fi Akhbar Al-Dawlatayn, Ed. M. Hilmi
Ahmad ve M. Mustafa Ziyada (Kahire, 1926), I/II, sf. 621-22.
2. B. Lewis, The Muslim Discovery Of Europe, sf. 193'ten ahnci.
3. Sthhdar Tarihi (Istanbul, 1928), cilt II, sf. 87.
15. BLM Deisim
1. Abdlhak Adnan (Advar), La Science Chez Les Turcs Ottomans (Paris,
1939), sf. 57.
2. Richard Hakluyt, The Principall Navigations Of The English Nation, cilt
V, sf. 178-83.
3. State Papers 102/61/23.
4. Letters, op. cit. cilt I, sf. 316-17.
16. BLM Etki ve Tepki
1. Ahmed Ltfi, Tarih (Istanbul, Hicri 1290-1328), cilt VIII, sf. 15-17.
17. BLM Yeni Dsnceler
1. Cavid Baysun, Tarih Dergisi 5 (1953), sf. 137-45.
2. E. De Marcere, Une Ambassade A Constantinople: La Politique Orientale
De La Revolution Franaise (Paris, 1927) ciltli, sf. 12-14.
3. Cevdet, Vekyi-i Devlet-i Aliye (Istanbul, 1294/1877), cilt V, sf. 130.
4. Cevdet, op. cit. cilt VI, sf. 280-81.
5. E. Z. Karal, Fransa-Msr Ve Osmanl Imparatorluu (1797-1802)
(Istanbul, 1940), sf. 108; Istanbul arsivlerinden alnt. Sir Sidney Smith,
Acre; CezzarPasa, Ta'rtkh AhmadBasha Al-Jazzar(Beyrut, 1955), sf. 125.
6. Cevdet, Tezakir 1-12 Ed. Cavid Baysun (Ankara, 1953), sf. 67-68.
7. Harold Temperley, England And The Near East: The Crimea (Londra,
1936), sf. 272'deki alnt.
18. BLM Savaslar
1. Hikmet Bayur, Trk Inklb Tarihi (Istanbul, 1940), cilt I, sf. 225.
19. BLM zgrlkler
1. Subat 1949 Israil-Msr Anlasmas, Madde V, Alt Blm 2, Suriye ve
rdn Anlasmalaryla Benzer Hkmler.
457
KAYNAKA
Iki bin yllk Ortadou tarihi iin hem nitelik hem de ierik
asndan ok esitli pek ok kitap yazlmstr. Ortadou tarihini
tamamyla olmasa da byk lde anlatan nemli basvuru
eserleri ve kaynakalar da bulunmaktadr. Bu kitapta ele alnan

konularla ilgili nemli basvuru eserleri, zellikle yeni ve kapsaml

alsmalar ierecek sekilde asada listelenmistir.
1. Kaynakalar ve El Kitaplar
J. D. Pearson, Index Islamicus, 1906-1955. A Catalogue Of articles On Islamic
Subjects In Periodicals And Other Collective Publications. Cambridge,
1958, I, 1956-1960 (Cambridge, 1962); II, 1961-1965 (Cambridge, 1967);
III, 1966-1970 (Londra, 1972); IV, 1971-1975 (Londra, 1977); V, 19761980 (Londra, 1982), Quarterly Index Islamicus (Londra, 1977-).
Denis Sinor, Introduction A I'Etude De VEurasie Centrale, Wiesbaden,
1963.
Jean Sauvaget, Introduction To The History Of The Muslim East- A Bibliographical
Guide, Berkeley & Los Angeles, 1965. (Claude Cahen, Franszca
II. Basm)
J. D. Pearson, A Bibliography Of Pre-Islamic Persia, Londra, 1975.
Diana Grimwood-Jones, Derek Hopwood, J. D. Pearson, Arab Islamic Bibliography:
The Middle East Library Committee's Guide, Hassocks, Sussex,
1977.
Margaret Anderson, Arabic Materials In English Translation: A Bibliography Of
Works From The Pre-Islamic Period To 1977, Boston, 1980.
Claude Cahen, Introduction A I'Histoire Du Monde Musulman Medieval VIIXVSteele:
Methodologie Et Elements De Bibliographie. Paris, 1982.
Wolfgang Behn, Islamic Book Review Index, Berlin/Millersport, PA, 1982-.
L. P. Elwell-Sutxon, A Bibliographical Guide To Iran, Totowa, NY, 1983Jere L. Bacharach, A Middle East Studies Handbook, Seattle & Londra, 1984.
R. Stephen Humphreys, Islamic History: A Frameivork For Enquiry, Princeton,
NJ, 1991.
2. Kronoloji ve Secere
Eduard Von Zambaur, Manuel De Geneaologie Et De Cbronologie Pour
I'HistpireDe Vlslam. Hanover, 1927; II. Basrm, 1955.
458
KAYNAKA
C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties.- A Chronological And Genealogical
Handbook. Edinburgh, 197. H. U. Rahman, A. Chronology Of Islamic
History 570-1000 G.E., Londra,
1989-Robert Mantran, les Grandes Dates De I'lslam, Paris,
1990.
3. Atlaslar
Donald Edgar Pitcher, An Historical Geography Of The Ottoman Empire From
The Earliest Times To The End Of The Sixteenth Century, Leiden, 1972.
Tbinger Atlas Des Vorderen Orients, Wiesbaden, 1977-.
William C. Brice, An Historical Atlas Of Islam, Leiden, 1981.
Jean Sellier, Andre Sellier, Atlas Des Peuples d'Orient, Moyen Orient, Cauca-se,
Asie Centrale, Paris, 1993.
4. Belgeler
Sylvia G. Haim, Arab Nationalism: An Anthology, Berkeley & Los Angeles,
1962.
Charles Issawi, The Economic History Of The Middle East, 1800-1914 (Chicago,
1966); The Economic History Of Iran, 1800-1914 (Chicago, 1970);
The Economic History Of Turkey, 1800-1914 (Chicago, 1980); The Fertile
Crescent, 1800-1914 (New York, 1988).

Kemal H. Karpat, Political And Social Thought In The Contemporary Middle

East, Londra, 1968.
Lewis, Bernard, Islam, From The Prophet Muhammad To The Capture Of
Constantinople, 2 Cilt, New York, 1974.
J. C. Hurewitz, The Middle East And North Africa In World Politics: A Documentary
Record, II. Basm, New Haven & Londra, 1975.
Andrew Rippin, Jan Knappert, Textual Sourcesfor The Study Of Islam, Chicago,
1986.
Norman Stiliman, The fews OfArab Lands (Philadelphia, 1979); The Jews Of
Arab Lands In Modern Times (Philadelphia, 1991).
5. Ansiklopediler
The Encyclopedia Of Islam, Leiden, 1954-.
Encyclopedia Iranica, Ehsan Yarshater. Londra & Boston, 1982-. The Cambridge
Encyclopedia Of The Middle East And North Africa, Cambridge & New York,
1988. The Oxford Dictionary Of Byzantium, New York, 1991.
459
TAKVIM HAKKINDA
Kronolojide yer alan tarihler baslangc Hz. Isa'nn doumu
olan miladi takvime gredir. 1582 ylnda Papa XIII. Gregor'un
hazrlad Gregoryen adl takvim, tarihin esitli dnemlerinde,
dnyann esitli yerlerinde kullanlmstr. Modern alara gelene
dek Dou kiliselerinin ounluu ve Ortodoks Hristiyanlar
tarafndan eski Julien takvimi kullanlmsr; halen de dini takvim
olarak kullanlmaktadr. Gregoryen takvimin 7 Ocak gn
Ortodoks Noeli'dir.
Ortadou'da, Islamiyet'in dousundan itibaren byk ounlukla
Mslman takvimi yani hicri takvim kullanlmstr.
Mslman takviminin baslangc, Hz. Muhammed'in Mekke'den
Medine'ye hicretinin tarihi olan 16 Temmuz 622'dir. Hicri takvim
10 ay 354 gndr. Hicri takvimde gnes ylna uygun bir
dzeltme yaplmad iin aylar mevsimlere uygun deildir. Hac
ve Ramazan orucu gibi nemli dini gnler gnes ylna gre
deisir. Yaklask olarak 103 Hicri yl, 100 Gregoryen yldr.
Ay hesabna dayanana Hicri takvim idari ve mali amalara
uygun olmadndan, Mslman devletler, ilk dnemlerinden
itibaren Hicri ylda, Hristiyan, Iran ve baska takvimlere uyacak
dzenlemelere gitmislerdir. Asadakiler baslca dzenlemeler
olmustur:
1- Trk Mali Yl Maliye:
Hicri tarihi gnes yl ile birlestiren eski mali takvimlerden
uyarlamadr. Ilk kez 1789 ylnda, Osmanl gelirler idaresinde
kullanlmstr.
2- Iran Gnes Yl.
Ilk kez 1925 ylnda kullanlmstr. Hicret ile baslar ancak g460
TAKVIM HAKKINDA
nes ylna gre hesaplanr. Iran gnes yln Gregoryen akvimi-ne
uygun hale getirmek iin hesaplama; 1 Ocak - 21 Mart tarihlerine
622 ve 21 Mart - 31 Aralk tarihlerine 621 eklenerek yaplr.
Mart'n 3. haftasna denk gelen 1 Farvardin Yeni Yldr. Artk

Iran'da yalnzca dini amalar iin kullanlmaktadr.

Musevi takvimi ise, dnyann yaratlsndan itibaren baslar.
Ay esasna gredir. 19 ylda 1 ay eklenerek gnes ylna evrilir.
5756 yeni yl 25 Eyll 1995 tarihinde baslamstr. Israil devletinde
dini ve baska baz amalar iin kullanlr.
461
KRONOLOJI
M.25 Romallar'm Arabistan seferi
30 Hz. Isa'nn armha gerilisi
47-49 Aziz Pavlos'un ilk seferi
54-59 Romallar'n Ermenistan' fethi
63 Roma ve Parthlar bans
65 Pompey'in Petra ziyareti
66-70 Ilk Musevi isyan
70 Romallar'm Kuds' fethi, Musevi isyann bitisi, Tapnan yi106 Arabistan'n Nabatiye'yi ele geirisi
114-17 Trajan'n Parthlar'a kars savas
115-17 Dou eyaletlerindeki 2. Musevi isyan
117 Trajan'n lm, Hadrian'n dou fetihlerini terk edisi
132-35 3. Musevi isyan
l6l Parthlar'n Suriye ve Ermenistan' istilas
197-202 Septimus Severus'un dou seferleri
224 Iran'da Sasani hanedannn basa geisi
226-40 Sasani hanedannn kurulusu
229-32 Pers-Roma savas
231-32 Severus Alexander'in Sasani seferi
240 Persler'in Nisibis'i ele geirisi
241-44 Pers-Roma savas
241-72 Sasani Imparatoru I. Sahpur'un iktidar
242 Mani'nin vaaza baslays
258-60 Pers-Roma savas
260-63 Palmira'da Odenathus iktidan
267 Odenathus'un olu Wahballat ile annesi Zenobia'nn bamsz
hkmdarlar olusu
272 Aurelian'n Palmira'y ele geirisi
296-97 Pers-Roma savas, 297 antlasmasyla Romallar'm zaferinin ka
bul
303 Dioclean'm Hsristiyanlar'a zulm
306 - Konstantinus'un imparator ilan edilisi
KRONOLOJI
310-79 II. Sahpur'un iktidan
312 Milano bildirisi, Hristiyanln yasallans
325 Iznik Konseyi
330 Konstantinopolis'in kurulusu
337-50 Pers-Roma savas
359-61 Pers-Roma savas
363 II. Sahpur'a kars savas
371-76 Pers-Roma savas
381 Konstantinopolis fermanlan, Hristiyanln kabul, putperest
liin yasaklans

384 Pers-Roma bans

395 Theodosius'un lm, Roma'nn Dou ve Bat'ya ayrlmas
503-505 Pers-Roma savas
524-31 Pers-Roma savas
527-65 Justinianus iktidan, Afrika ve Italya'nn yeniden fethi
527-32 Pers-Bizans savas
531-79 I. Husrev iktidan
533 Roma ile Iran sonsuz bans
537 Konstantinopolis'de Ayasofya'nn als
540-62 Pers-Bizans savas
572-91 Pers-Bizans savas
606-628 Pers-Bizans savas, 6l4'te Persler'in Kuds' ele geirisi
622 Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye hicre, Islam a
nn baslays
628 Hudeybiye bans, Heraclius'un ynettii Bizans'n zaferi ve
bans, Persler'in ele geirdikleri yeri Bizans'a iadesi
630 Hz. Muhammed'in Mekke'yi fethi
632 Hz. Muhammed'in lm, Hz. Ebubekir'in ilk halife olusu
633-37 Araplar'n Suriye ve Mezopotamya'y fethi
634 Hz. mer'in halife olusu
635-36 Sam'n fethi
637 Kadisiye savas, Ctesiphon'un dss
639-42 Msr'n fethi
642^46 Iskenderiye'nin ele geirilisi
644 Hz. mer'in ldrls, Hz. Osman'n halife olusu
463
KRONOLOJI
656 Hz. Osman'n ldrls, Islamiyet'in ilk i savas
66l Hz. Ali'nin ldrls, Emevi hanedannn baslangc
674-78 Araplar'n Konstantinopolis'i ilk kez kusatmas
680 Kerbela Savas
691 Kuds'te Kubbet-s Sahra'nn yaplmas
696 Abdlmelik'in imparatorluk ynetimini yeniden yaplanmas
olarak Arap paras karts
705-715 Sam'da Emevi Camii'nin yaplmas
710 Mslmanlar'n Ispanya'ya ks
717-18 Konstantinopolis kusatmas
750 Abbasiler'in Emeviler'in yerine geisi
751 Araplar'n inliler'e kars Talas yaknlarnda zaferi, in savas
esirleriyle kt yapmnn getirilisi
762-63 Mansur'un Badat' kurusu
767 Ebu Hanife'nin lm
809-813 El Emin ve El Memun'un i savas
813-33 El Memun'un iktidan, Arap bilim ve edebiyatnn gelisimi
820 El Safi'nin lm
833-42 El Mutasm'n iktidan, Trk hkimiyetinin baslays
869-83 Gney Irak'ta siyahi kle isyan
910 Kuzey Afrika'da Fatmi Halifelii'nin kurulmas
945 Bveyher'in Badat' isgali
950 Farab'nin lm

969 Fatmiler Msr' fethedisi ve Kahire'yi kurusu

970 (yak.) Seluklu Trkleri'nin doudan halifelik topraklarna i
1037 Ibni Sina'nn lm
1055 Seluklularn Badat' als
1070-30 Seluklularn Suriye ve Filistin'i isgali
1071 Bizansllar'n Malazgirt yenilgisi, Seluklular'n Anadolu'ya gi
risi
1094 Fatmi Halifesi Mustansir'in lm, Ismaili hareketinde bln
me, Hasan Sabbah'n asr kanadn (Hashasin) lideri olusu
1096 Hallar'in Yakndou'ya gelisi
1099 Hallar'n Kuds' als
1111 El Gazali'nin lm
464
KRONOLOJI
1171 Selahaddin'in Fatmi halifeliinin sonunu ilan edisi,'Suriye ve
Msr'da Eyyubi hanedannn kurulusu, 1187 Hattin savas,
Selahaddin'in Hallar yenerek Kuds' als
1220 Moollar'n halifeliin dou topraklann fethi
1229 II. Friedrich'in Kuds' el Malik el Kamil'den anlasmayla als
1244 Mslmanlar'n Kuds' geri als
1250-60 Eyyubi kraliklannn yklmasyla Msr ve Suriye'de Memluk
Sultanl'nn kurulusu
1252 Altnordu Han'nn Mslman olusu
1258 Moollar'n Badat' ele geirisi
1273 Mevlana Celaleddini Rumi'nin lm
1290-1320 Bat Anadolu'da Osmanl beyliklerinin kurulmas
1295 Persli Ilhan'n Mslman olusu
1326 Osmanllarn Bursa'y als
1331 Osmanllar'n Iznik'i als
1354 Osmanllar'n Gelibolu'yu als
1366 Osmanllar'n Edirne'yi als
1371-75 Osmanlilar'n Srbistan' istilas
1389 - KoSova Savas, Srbistan'da Osmanl ynetimi
1400-1401 Timur'un Suriye'yi yakp yks
1402 Timur'un Osmanllar'a kars Ankara zaferi
1406 Ibn Haldun'un lm
1444 Varna Savas, Bulgaristan'da Osmanl ynetimi
1453 Fatih Sultan (II.) Mehmed'in Istanbul'u fethi
1462 Bosna'nn ele geirilisi
1475 Osmanllar'n Knm' als
1492 Hristiyanlar Granada'y als, Museviler'in Ispanya'dan kovulusu,
Kolomb'un bat yolculuu
1498 Vasco de Gama mit Burnu'ndan Hindistan'a gidisi, Arap rehberi
Ibn Macid'in Vasco de Gama'ya Afrika'dan Hindistan'a
rehberlik edisi
1501 Sah Ismail'in Iran'da Safevi hanedann kurusu, Sah Ismail'in
Siilii Iran'n resmi dini olarak kabul edisi
1514 Osmanh-Iran savas
1516-17 Osmanllar'n Suriye ve Msr' als, Memluk Sultanl'n orta465

dan kaldus, Mekke serifinin Osmanl egemenliini kabul

edisi
1520-66 Kanuni Sultan Sleyman iktidar
1521 Osmanllarn Belgrat' als
1522 Osmanilar'n Rodos'u fethi
1526 Moha Savas
1529 Osmanilar'n Birinci Viyana Kusatmas
1534 Osmanilar'n Badat' fethi, Irak' ilk fethi
1539 Osmanilar'n Aden'i als
1552 Ruslar'n Kazan' als
1555 Osmanl-ran savas, Osmanl Imparatorluu ile Iran arasnda
Amasya bans
1556 Ruslar'n Astrakhan' als
1557 Istanbul'da Sleymaniye Camii'nin yapls
1565 Osmanilar'n Malta kusatmas
1571 nebaht Savas
1573 Osmanilar'n Kbns' fethi
1587-1629 Iran'da Sah Abbas iktidar
1589 Osmanl-Iran antlasmasnda Osmanl zaferi
1598 Isfahan'n Iran'n baskenti olusu
1602-27 Osmanl-Iran savaslan
1606 Zitvatorok Antlasmas
1607 Osmanilar'n Iran topraklarndan karls
1612 Isfahan'da Mescidi Sah'n yapls
1630-38 Osmanl-Iran savaslan
1631 Msr, Yemen ve Lbnan'da ayaklanmalar
1639 Osmanilar'n Irak' son kez fethi
1683 II. Viyana kusatmas
1699 Karlofa Antlasmas
1726 Ilk Trk matbaasnn Istanbul'da kurulusu
1733 Osmanl-Iran savas
1736-47 Iran'da Nadir Sah
174347 Osmanl-Iran savas
1768-74 Osmanl-Rus savas
1774 Kk Kaynarca Antlasmas
KRONOLOJI
1783 Rusya'nn Krm' ele geirisi
1789 Reformcu sultan III. Selim'in tahta ks
1794 Kaar Hanedan'nn kurulusu
1795 Kaar sahnn baskent olarak Tahran' almas
1798-1801 Franszlar'n Msr' isgali
1800 Rusya'nn Grcistan' ele geirisi
1803 Vahabiler'in Mekke ve Medine'yi isgalleri, Glistan Antlasmas,
Iran'n Kafkasya eyaletlerini Ruslar'a braks
1803-12 Srbistan'da ayaklanma
1805 Mehmed Ali Pasa'nn Msr hkmdar olusu
1809 Hindistan'dan Sveys'e dzenli deniz seferlerinin baslays
1821-29 Yunan Bamszlk Savas
1826-28 Yeni Rus-Iran savas, Iran'n Ermenistan' Rusya'ya braks
1827 Osmanllar'n Navarin'de yenilisi

1828 Msr'da ilk resm gazetenin basls

1830 Fransa'nn Cezayir'i isgali
1831-32 Istanbul'da ilk resmi gazetenin basls
1839 Ingilizler'in Aden'i als, Glhane Islahat Fermam
1844 Avrupa rneinde Osmanl para reformu
1853-55 Knm Savas
1855 Telgrafn gelisi -. .
1856 Paris Kongresi
1861 zerk Lbnan'n kurulusu
1863 Osmanl Bankas'nn kurulusu
1869 Sveys Kanal'nn als, Istanbul niversitesinin kurulusu
1876-78 Osmanllar'n nce Srbistan, sonra Rusya ile savas
1876 Osmanl anayasasnn ilan, Msr'da ilk gnlk gazete El
Ahram
1878 Osmanl anayasasnn askya alns
1878 Yesilky Antlasmas
1878 Berlin Kongresi, Srbistan, Romanya, Bulgarisan'm bam
szlklar, Avusturya-Macaristan'n Bosna ve Hersek'i isgali,
Rusya'nn dou eyaletlerini isgali
1881 Franszlar'n Tunus'u isgali
1882 Ingilizler'in Msr' isgali
467
KRONOLOJI
1894-96 Ermeni isyan ve bastrls
1897 Osmanl-Yunan Savas
1906 iran'da anayasa devrimi
1908 II.Mesruyet (Jntrk devrimi), Hicaz demiryolunun almas
1911 Italyanlar'n Trablus'u ele geirisi
1912 I. Balkan Savas
1913 II. Balkan Savas
1914 Osmanllar'n Almanya ile ittifak
1916 Hicaz'da Arap isyan, Serif Hseyin'in kral unvan als
1917 Ingilizler'in Badat ve Kuds' isgali, Osmanl
Imparatorluu'nda Gregoryen takviminin kabul edilisi
1918 Arap topraklannda Osmanl ynetiminin sonu
1919 Yunanllarn Izmir'e kmas
1920 Ankara'da Byk Millet Medisi'nin als, Trk Istiklal
Savas'nn baslays, Suriye iin Fransz, Filistin ve Irak iin
Ingili2 mandalannn kurulusu, Ibn Suud'un Necid Sultan
olusu
1922 Mudanya Ateskesi, Ingiliz-Msr antlasmas
1923 Lozan Antlasmas 1924-26
Ibn Suud'un Hicaz' isgali
1925 Pehlevi hanedannn ilk hkmdar Rza Sah'n tahca ks
1926 Ibn Suud kral unvan als
1932 Irak'n bamszln ilan edisi, Ibn Suud'un Suudi Arabistan
Krall'n ilan edisi 1936 Ingiliz-Msr antlasmas ile Msr'n.
bamszln ilan edisi
1945 Arap Devletleri Birlii'nn kurulusu
1945 rdn'n bamszln ilan edisi

1948 Filistin mandasnn sonu, Israil'in kurulusu, ilk Arap-Isra savas

1951 Libya'nn bamszln ilan edisi
1952 Kahire'de askeri darbe, Kral Faruk'un tahttan vazgeisi
1953 Msr'n cumhuriyet olusu
1956 Sudan, Tunus ve Fas'n bamszlklarn ilan edisi, Msr'n
Sveys Kanal'n millilestirisi, Israil-Msr savas, Sveys'e
Ingiliz-Fransz seferi
468
KRONOLOJI
1957 Tunus'un cumhuriyet olusu
1958 Birlesik Arap Cumhuriyeti'nin kurulusu, Lbnan'da i savas,
Irak'ta devrim ve cumhuriyetin kumlusu
196i Kuveyt'in bamszln ilan edisi, Suriye'nin Bklesik Arap
Cumhuriyeti'nden ayrls
1962 Yemen ve Suudi Arabistan'da kleliin kaldnks
1967 Israil-Arap savas, Gney Yemen'in bamszln ilan edisi
1969 Libya'nn cumhuriyet olusu
1970 Nasr'n lm, Sedat'n basa geisi
1971 Krfez devletlerinin bamszlklarn ilan edisi, Arap
Emklikleri Birlii'nin kurulusu
1973 Arap-Israil savas
1975-77 Lbnan'da i savas
1979 Msr ile Israil arasnda bars andasmas, Iran'da devrim
1980-88 Iran-Irak savas
1981 Enver Sedat'n ldrls
1982 Israil'in Lbnan' isgali
1990-91 Irak'n Kuveyt'i isgali, Krfez Savas
1994 rdn-Israil bans andasmas
469
HALITALAR

DIZIN
Abbas, 84, 135, 136
Abbasi Hanedan, 87, 110
ABD, 15, 18, 423, 426, 427, 428, 430,
431, 432, 442 Abdullah bn al-Zbeyr, 76
Abdulaziz ibn Suud, 399, 400 Abdlhamid
(II.), 362 Abdlmelik, 76, 77, 78, 79
Abdl-Rahman ibn Avf, 67 Abgar Tibir,
309 Abhazlar, 145 Abid ibn el-Abras, 162
Aelia Capitolina, 35 Aelia da al-Quds, 79
Afrika, 23, 46, 62, 94, 107, 113, 127, 131,
139, 182, 194, 198, 201, 252, 273, 311,
326, 350, 401, 407, 415 Ahmed bin Tuln,
89 Akadlar, 25
Akdeniz Avrupas, 3, 205 . Akdeniz, 3, 11,

23, 28, 42,- 58, 62, 69, 96, 102, 112, Il?;
130, 138, 184, 196, 203, 317, 322, 323, 330,
343 Alamut, 105 alfabe, 53 alkol, 270, 271,
294 Almanya, 15, 158, 329, 330, 340, 342,
'
381, 391, 405, 406, 407, 421 altn, 9, 11,
42, 58, 69, 76, 91, 139, 154,
177, 194, 198, 203, 243, 293, 331,
Altnordu Hanl, 117 Amerika I
Savas, 15 Ammianus Marceilinus, 44
Amr ibn l-As, 180
Amu Derya, 100, 104, 109, 110, 182, 329
Anadolu, 17, 28, 101, 107, 110, 117, 122,
130, 157, 196, 250, 274, 280, 322, 339, 345,
373, 393, 401 Amsirvan, 155
Arabistan, 9, 43, 51, 65,'94, 100, 131, 153,
l6l, 177, 192, 203, 225, 244, 250, 263, 290,
328, 357, 360, 386, 399, 407 410, 415, 435,
451 Aram Naharayim, 25 Aram, 25, 26
Aramllar, 26
Arapa, 10, 24, 27, 38, 47, 54, 58, 61, 76,
85, 88, 98, 113, 119, 128, 131, 159, 160,
170, 175, 184, 197, 207, 213, 224, 248,
254, 279, 285, 293, 299, 303, 310, 317,
339, 348, 357, 369, 377, 382, 419 "
Ardasir, 41,'155 Arsak, 32 Asuriye, 25
Astrlar, 25
Asya, 23, 28, 32, 42, 49, 61, 69, 87, 98,
102, 107, 113, 123, 130, 141, 170, 177,
182, 189, 196, 204, 227, 252, 273, 280,
285, 298, 308, 317, 321, 330, 344, 372'
383, 398, 415 Atatrk, 6, 7, 8, 10, 335,
401, 402, 445 Augustus, 154, 295 Aurelian,
47 av, 80
Avicenna, 308
Avrupa, 3, 11, 20, 25, 33, 45, 62, 95, 101,
112, 121, 132, 140, 158, 169, 175, 181,
193, 201, 221, 230, 247, 254, 260, 270,
282, 301, 310, 320, 330, 341, 353, 360,
371, 380, 391, 402, 415, 421 . 435440, 451
Avusturya, 187, 277, 321, 323, 327, 333,
343, 351, 369, 381, 387, 391
ayan, 142, 247, 347 Aydhab, 96
AyetuUah Humeyni, 16 Ayn
Calud, 117 Aynjalut, 111
Azerbeycan, 135 Aziz
Yuharma Kilisesi, 256
Babil, 30, 31, 34, 211, 257, 278, 284
Babiller, 25
Badat, 25, 46, 86, 90, 101, 110, 120,

136, 168, 179, 220, 250, 279, 293, 330

393, 405, 427
Baku, 410
Balfour Deklarasyonu, 404 Balkanlar, 124,
146, 147, 191, 192, 196,
201, 230, 272, 350, 366
banka, 344, 390
481
DIZIN
Basra, 43, 46, 49, 64, 94, 129* 131, 136,
182, 189, 203, 226, 326, 328, 330, 344, 393,
399 Baybars, 117, 119, 120, 121, 198
Bayezid (II.), 309 Bayt ha-Mikdas, 79
Bektasiler, 278 Berberiler, 98, 252 Berke,
117 Bermekiler, 87, 90 Beyrut, 14, 339,
404, 405 Beyi al-Maqdis, 79
bilim, 25, 32, 38, 85, 92, 98, 112, 118, 209,
217, 220, 284, 298, 303, 305, 317, 330,
334, 349, 359, 414 Birlesmis Milleer, 422,
423, 424, 428,
451 Bizans Imparatorluu, 77 Bizans, 17,
24, 38, 40, 50, 62, 72, 80, 97, 101, 122,
153, 162, 177, 192, 203, 212, 216, 224,
233, 238, 253, 288, 300, 306, 316, 387
Bizansllar, 38, 42, 49, 50, 63, 123, 157,
211, 220, 271, 273 Bosna, 127, 144, 391
Buhara, 92, 101, 109, 118, 328
Bulgaristan, 123, 281, 379, 391, 392
Bursa, 123, 126 Busbecq, 134 brokrasi,
88, 91, 156, 175, 210, 211,
214, 349, 350 Bveyh ailesi, 91
Bveyhiler, 92, 96, 97, 100, 102, 107,
108, 170, 175
Bveyhoullan, .92
Byk Ivan, 136
cam, 17, 79, 80, 258, 287, 297, 356, 445
Campo Formio antlasmasyla, 369
Caracalla, 48
Cebe Noyan, 109
Cengiz Han, 109, 118
Ceride-i Havadis, 13
cihad, 132, 177, 180, 225, 271, 272, 273,
274, 275, 276, 277, 392, 452
Cizvit papazlar, 14 Clysma, 46
Colbert, 336
ay, 3, 186
eenler, 145
erkezler, 114, 121, 145
in, 11, 31, 42, 52, 62, 80, 97, 104, 112,
118, 185, 192, 201, 215, 249, 281,

308, 311, 328

demokrasi, 378, 402, 443, 444
dervis, 277, 278, 281, 282, 289
destan, 136, 297
devsirme, 125, 143, 144, 145, 228, .230
Dicle ve Frat uygarl, 24
Diocletian, 40, 197
Dou sorunu, 149
Dolmabahe Saray, 355, 356
dnme, 147, 266, 445
Dura, 45
Dnya Savas (U, 18, 26, 330, 344, 389,
396, 397, 398, 415, 447 Dnya Savas
(II.), 398, 407, 414, 424,
429, 451
Ebu Mslim, 84, 85, 87
Ebu Said, 117 Ebubekir, 61,
70 Ebul Abbas, 84
edebiyat, 27, 100, 118, 174, 215, 250, 287,
290, 297, 303, 308, 317, 334, 366, 369
Edessa, 38, 46, 102 Edime, 123, 126, 325,
328, 392 eitim, 106, 121, 139, 144, 209,
215, 217, 220, 279, 309, 333, 340, 350,
354, 358, 361, 375 ekonomi, 39, 192, 243,
338, 386, 414 el-Biruni, 186
el-Cahiz, 163, 232
el-Hadi, 178
el-Mamun, 176, 220
el-Mansur, 86, 87
el-Memun, 89, 90
el-Mesudi, 66
el-Muiz, 94
el-Mustansir, 94, 105
ei-Saffah, 84, 86
el-Zbeyr ibn l-Avvam, 66
Emeviler, 71, 72, 73, 74, 75, 80, 84, 85,
86, 88, 92, 163, 165, 291, 293
Emeviye, 74, 226
Emir l-mera, 169
Eranspahbadh, 224
Ermeniler, 339, 372, 391
Ermenistan, 41, 46, 110, 117, 178, 194,
482
DIZIN
253, 325, 379, 389, 417
Esad Efendi, 277
Farazdak, 297
Farsa, 10, 15, 25, 28, 76, 92,.118, 130,
159, 165, 170, 184, 194, 209, 279, 286,
298, 300, 305, 382, 417 Fas, 12, 131,

186, 196, 203, 230, 330,

391, 416, 420, 435 Fatmiler, 94, 101,
169, 216, 251, 296 Fatih Sultan Mehmed,
16, 127, 288, 289 felsefe, 39, 98, 220, 279,
285, 305, 317,
366 Fenike, 26, 27 Fenikeliler, 26
feodalizm, 156, 236 fetva, 259, 310
Filistin, 42, 94, 101, 117, 182, 226, 274,
327, 341, 393, 396, 399, 403, 4l6,
420, 432 Firdevsi, 298 fizik, 305 Fransa,
15, 140, lO, 247, 274, 306, 327,
337, 341, 352, 362, 370, 380, 388, 392,
405, 411, 439, 441 .Fransz
Devrimi, 12, 35, 367 Franszca,
13, 354, 366, 413 Friedrich (IL),
275 ,
Galle ve Samariye, 26
Gassan beylii, 50
Gassaniler, 50
gayri mslim, 241, 242, 244, 245
Gazan Han, 117
gazete, 3, 10, 12, 13, 14, 15, 410, 445
Gazette Franaise de Constantinople, 12
Gazneli Mahmud, 106
Gazneliler, 99, 100, 101, 102/106, 107
General Bonapart, 12, 327, 397
George Hamilton Seymour, 384
George Sandys, 187
Gianfrancesco Morosini, 187
gebe, 48, 103, 109, 118, 122, 192,
193, 194, 252 gms, 66, 67, 69, 76, 91,
177, 178, 194,
198, 205, 332 Grcistan, 110, 135, 253,
324, 325, 417 Grcler, 98, 145, 378
Habesistan, 9, 47, 51, 52, 59, 80, 186, 253,
403
Habsburg, 138, 319, 369, 370" Halar,
98, 102, 103, 104, 105, 119,
124, 185, 229, 317, 318
Hadm Mehmed Pasa, 145
hadis, 80, 273, 300, 304
Hadrian, 46
Halep, 9, 102, 117, 299, 330
Halid el-Bermeki, 87
halife, 69, 79, 80, 91, 104, 110, 120, 124,
16i, 169, 171, 179, 219, 250, 323 .
Hanifiler, 54 harem, 145 Harici, 83
Hariciler, 75, 250 Haricilk, 75
Harun Resid, 87, 90, 178
Hasan Sabbah, 105

Hashasi, 105
Helen-Roma, 25, 183, 203, 243, 247
heykel, 17, 191, 257, 288 Hristiyanlk, 12,
23, 30, 41, 57, 77, 108,
125, 158, 188, 216, 239, 253, 264, 270,
316, 358, 367, 378
Hicaz, 53, 58, 76, 292, 394, 395, 396,
400 Himyantes, 51 Himyaritik monarsi,
47 Hindistan, 18, 31, 40, 50, 62, 95, 113,
128, 130, 139, 177, 182, 191, 201, 238,
254, 281, 307, 316, 321, 331, 344, 359,
384, 390, 411, 422 Hira beylii, 50
Hisam, 76, 83 Hider, 405 Hiung Nu, 45
Horasan, 83, 84, 90, 101, 102, 106, 107,
226, 227, 279, 281 Husrev (I.), 155, 224
Hlagu, 110, 116, 117, 118 Hz. Ali, 17, 70,
71, 72, 73, 75, 92, 93,
161, 219, 441 Hz. Fatma, 70 Hz.
Hseyin, 301 Hz. Isa, 59, 159, 255 Hz.
Muhammed, 4, 17, 48, 52, 60, 70,
84, 92, 153, 160, 170, 179, 191, 197,
219, 225, 231, 253, 262, 282, 296, 302,
353, 386, 441 Hz. Osman, 70, 71,
82, 140, 180 Hz. mer, 70, 72, 165,
174, 292
483
DIZIN
Irak, 25, 64, 71, 84, 90, 100, 112, 131, 157,
173, 182, 190, 203, 211, 226, 243, 250,
281, 293, 297, 307, 334, 343, 357, 373,
385, 393, 400, 410, 420, 430, 441, 451
Irak- Acemi, 25
Irak- Arabi, 25
ibn ebu Talib, 72
Ibni Sina, 308, 310
Ibrahim Peevi, 185
Ibrani Tevrat, 24, 29
Ibranice, 10, 27, 79, 185, 286, 298, 305,
309
Idumea, 27
Iki Nehrin Aram, 26
Ilhanl, 117, 119
Ilhanllar, 116
Um, 215
imam, 93, 160, 216, 231
Imparator Augustus, 45
Imparator Konstantin, 37
Imparator Teodosius, 38
Imr el-Kays, 296
Imrl Kays ibn Amr, 162

Indi, 153, 238, 255, 310

Inebaht Savas, 133
Ingilizce, 41, 105, 183, 201, 286, 366, 413
Ingiltere, 15, 33, 112, 134, 160, 259, 308,
320, 333, 340, 357, 362, 380, 391, 400,
412, 421, ipek, 42, 45, 52, 184, 332,
333, 343
Iran Devrimi, 16
Iran Islami Cumhuriyeti, 9
Iran, 5, 10, 23, 30, 40, 50, 62, 71, 83, 90,
100, 110, 128, 130, 140, 153, 160, 170,
182, 192, 203, 211, 220, 238, 252, 271,
282, 294, 303, 321, 330, 342, 361, 371,
382, 390, 400, 410, 420, 430, 440
irtidat, 265, 267
Isfahan, 136, 178
Iskender, 32, 39, 69
Iskenderiye, 39, 46, 66, 105, 279, 344
Islam Rnesans, 98
Islamiyet, 10, 29, 33, 40, 55, 62, 72, 80,
91, 100, 112, 125, 131, 157, l60, 171,
180, 191, 202, 214, 220, 230, 240, 252,
260, 270, 281, 290, 301, 311, 320, 341,
353, 367, 371, 387, 395, 417, 440
smailiye, 93; 94, 95, 105
Ispanya, 11, 62, 80, 96, 146, 160, 183,
192, 201, 227, 230, 301, 317, 326,
336, 366, 373 Ispanyolca, 373 Israil,
10, 19, 26, 30, 31, 404, 4l6, 420,
422, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 429,
432, 434, 435, 436, 445 Israilliler, 26,
162, 429 Istanbul, 9, 137, 148, 173, 187,
202, 307,
316, 321, 330, 341, 350, 369, 373,
387, 395, 445 Isaya, 30, 31 Italya, 18,
205, 309, 316, 330, 365, 392,
398, 403, 405, 406, 407, 408
Italyanca, 28
Japonya, 362, 402 Jean de
Thevenot, 192 Jntrkler, 363,
377, 392, 439 Jstinyen, 37, 50,
52, 153
Kafkasya, 136, 137, 145, 202, 322, 324,
325, 329, 350, 359, 372, 398, 407 kat,
11, 184, 196, 213, 308, 309 Kahire, 12, 94,
105, 107, 120, 121, 124,
173, 193, 209, 250 kahve, 3, 9, 18, 186,
187, 205, 263, 282,
321, 336, 343 kalemiye, 106, 108,
156, 165, 175, 229,

309 Kambiz, 42
Kan Ying, 46 Kansuh
el-Guri, 128
Kantakuzenos, 123
kanun, 241, 259, 260, 261, 266, 268, 371
Kanuni Sultan Slayman, 133 Karadeniz,
43, 98, 114, 121, 137, 140,
202, 286, 323, 328, 333, 393
Karahanllar, 99, 100, 104
Karahitaylar, 103, 104, 109 Karl
Jaspers, 31
Karlofa Antlasmas, 319, 320, 354
Karmatiler, 94 Kars, 393 Katerina
(II-), 322 Katip elebi, 10 Kavanin-i
Yenieriyan, 143 Kazakistan, 417
Kazaklar, 136 Kazan, 137 Kazvin,
136
484
kelam, 255
Kemalpasazade, 127, 132
Kerami, 106
Kerbela, 75, 76, 301
Krgzistan, 417
Knm Savas, 13, 14, 328, 341, 344, 388,
396, 397 Kzldeniz, 43, 45, 46, 47, 51,
52, 58, 94, 96, 113, 129, 131, '203, 275,
326, 336 ' Kzlar Aas, 350 Kiros, 30, 31,
35, 42 Klasik Helen-Roma paganizmi, 37
Kleopatra, 32 Kou Bey, 144
Konstantinopolis, 38, 40, 49, 50, 63, 119,
123, 126, 129, 153, 158, 226, 256, 274,
316 Konya, 103, 122, 280 Kostaki
Musurus, 376 kle, 34, 66, 70, 74, 81, 84,
99, 144, 200, 207, 228, 239, 241, 266, 273,
287, 292, 349, 368 Kprl Ahmed, 148
Kprl Mehmed, 148 Kral Abdullah, 434
Kralie Victoria, 15 krallk, 28, 32, 73,
156, 162, 230, 426 Krezs, 80
Ktesiphon, 25, 46, 86
Kubad, 155
Kubbet-s Sahra, 77, 79, 80 Kuds, 26, 30,
34, 77, 80, 102, 182, 223,
269, 274, 279, 341, 396, 405, 422
Kumanlar, 101 kumar, 188
Kuran, 17, 48, 58, 60, 64, 77, 78, 79, 159,
163, 165, 198, 209, 215. 217, 231, 238,
255, 256, 257, 258, 259,' 260, 262, 263,
264, 265, 28, 271, 272, 285, 302, 303,
305, 310, 371 Kureys, 58, 161 Kuseyr
Amra, 80 Kutbeddin, 111

Kuzey Afrika, 10, 27, 6l, 89, 94, 98, 131, 183,
189, 191, 201, 205, 227, 230, 252, 284, 309,
336, 360, 383, 391, 398, 407, 435 ^ Kk
Asya, 28, 40, 52, 223
Kk Kaynarca Antlasmas, 315, 322,
333, 339, 356 Krtler, 121, 144,
378, 383, 432
laiklik, 172, 384
Levan, 11, 27, 28, 102, 128, 177, 223,
233, 265, 275, 316, 317, 326, 377,
399, 403, 416 Libya, 5, 98, 399, 416,
420, 435 Londra, 13, 15, 202, 289, 344,
376, 407,
408 Louis (DO, 119 Lbnan, 19, 26,
182, 340, 357, 386, 399,
403, 413, 416, 424, 426, 435, 441, 452
Macaristan, 132, 140, 310, 319, 321,
381, 391
Makabiler, 34
Makedonya, 23, 33, 123, 144
Malik ibn Anas, 208 Mani, 33
Maniheizm, 33 Manuel
Paleologos (IL), 300 Martin
Luther, 148 Maslama, 74
matbaa, 11, 215, 310, 311, 354, 359, 410
matematik, 220, 305, 307, 311, 366
Maverannehr, 104 Mazdak, 34, 155
Medine, 59, 63, 67, 71, 80, 89, 131, 159,
269, 270, 275, 292, 297, 395, 400
Medinet-l Salam, 86 Medler, 30
medrese, 107, 287, 304 Mehmed (IL), 126,
127, 131, 166 Mehmed Ali Pasa, 13, 342,
357, 385 Mehmed Bahai Efendi, 10
Mekke, 52, 59, 63, 71, 79, 82, 89, 131,
162, 177, 187, 199, 268, 269, 275, 279, .
286, 395, 400 Meliksah, 102 Memlukler,
114, 117, 118, 119, 120, 121,
128, 129, 132, 134, 167, 198
Menander, 49 Mervan (IL), 83,
86 Mescid l-Aksa, 79 Mescid-i
Haram, 79 Mescid-l Aksa, 77
Mevlana, 280, 281
Mezopotamya, 10, 25,'32, 4l, 45, 49, 90, 94,
103, 110, 117, 127, 189, 194, 253,' 360,
383, 399 Msr, 6, 10, 24, 32, 40, 62, 71, 89,
94, 103, 110, 120, 131, 145, 167, 173, 180,
190, 202, 210, 214, 226, 230, 242,
485
DIZIN
250, 275, 282, 301, 315, 326, 330, 342,

355, 361, 370, 380, 391, 403, 413, 420,

433, 448 rrusr, 64
mihver dnemi, 31 milliyetilik, 335, 365,
371, 374, 379,
380, 381, 383, 433 mimari, 19, 321
Mirza Ebu Talib, 259, 260 Mitraizm, 33
modernizm, 429 Modernlesme, 237, 449
Moollar, 6, 91, 109, 120, 158, 17, 169,
205, 216, 229, 277, 301, 304, 316
Moha Savas, 132 monarsi, 140, 162,
14, 169, 173, 225,
246, 399, 434 Muaviye, 72, 73, 163,
164, 165 Muhammed el-Seybani, 231
Muhammed ibn Abdl Vahab, 12
Muhammed ibn el-Suud, 386 Muhammed
ibn Zekeriya el-Razi, 308 Muhammed
Necib, 434 Musevilik, 57, 77, 188, 192,
239, 240,
253, 255, 271 Musevilik, 57, 77, 188,
192, 239, 253,
255, 271
Musul, 103, 194
Musab, 76
Muasm, 91, 99, 110, 230 mft, 10, 217
Mslmanlk, 216, 256, 257, 264, 267,
276, 289, 294 mzik, 19, 220, 257, 279,
282, 287, 289, 290, 445
Nabat, 44
Nabaciler, 44, 46
Nabukadnezar, 30
Najran, 53
Necef ve Peraea, 27
neo-klasisizm, 445
Nikodemus Metaxas, 309
Ninova, 36
Nisabur, 101, 109, 279
Nizamlmlk, 104, 105, 107, 279
Noblesse de Robe, 157
Nubyallar, 242
Ouzlar, 101, 124
Onlar Konseyi, 134
ordu, 39, 45, 63, 91, 106, 118, 125, 140,
145, 174, 178, 225, 234, 274, 327, 448
oru, 270
Osmanllar, 9, 12, 118, 123, 130, 146, 173,
196,201, 261, 272, 318, 320, 330, 340,
353, 362, 370, 383, 392, 446
mer Hayyam, 307
zbekler, 135, 136
Palmira, 45, 47

Pan Chao, 45
Pan-Arabizm, 420
pan-Islamizm, 363, 364
papirs, 174; 184, 196, 213
para, 11, 17, 69, 104, 123, 142, 177, 178,
197, 211, 229, 231, 270, 289, 332, 344,
345, 358, 395, 449 Partlar, 33, 46, 63
Paul Rycaut, 228 Pazvanolu Osman Pasa,
348 Pehlevi, 401 Pers Imparatorluu, 23,
32, 33, 43, 68,
185, 212, 213, 224 -Persepolis, 111
Persler, 25, 30, 41, 47, 50, 58, 62, 69,
76, 157, 228 Petra, 44, 45, 46, 47 petrol,
195, 203, 390, 393, 410, 430,
450, 451 politika, 45, 47, 51, 94, 228,
26l, 363,
402 Polonya, 15, 193,
202 Polovestler, 101"
Pompey, 32, 44 Provincia
Arabia, 46 Ptolemeus, 39
Qawam al-Din, 111
Rasid Ali el-Geylani, 405
Rasid el-Din, 199
Rasidun, 69
Rasidddm, 112
resim, 11, 16, 17, 80, 289, 321, 366, 445
ressam, 287
Rza Sah, 401
Richard Knolles, 132
Robert ve Anthony Shirley, 135
Roderik, 80
Roma, 9, 17, 23, 31, 41, 50, 63, 76, 134,
486
DIZIN
153, 169, 171, 189, 191, 202, 212, 223,
241, 257, 274, 284, 295, 316, 380, 404,
450 Rusya, 15, 97, 101, 116, 186, 202,
315, 321, 330, 344, 351, 362..3S7, 390,
.401, 410, 439
S. D. Goitein, 311
Saddam Hseyin, 406, 429, 430, 431,
432, 451 Sadrazam Ltfi Pasa, 133,
176 Safevi hanedan, 130, 136, 321, 384
Safeviler, 92, 251, 384 Said Efendi, 310
Samaniler, 92 Samanoullar, 99, 100
Samariya, 35
Sami, 24, 27, 64, 254, 406, 421, 435
Samiriye, 26 sanat, 17,' 19, 249, 288, 289,
301, 334,
366, 383, 444, 445 Sasani, 33, 41, 86,

88, 97, 156, 157, 177,

194, 198 Sasanler, 33, 47, 63, 156,
157, 158, 175,
220 satran, 18 Selahaddn, 103,119,
120, 169, 275,
276, 303, 318 .. Seluklular, 101, 102,
103, 104, 107,
108, 114, 125, 169, 171, 261
Semerkand, 109, 118 Sencer,
104, 171 sinema, 18, 410 Sin
Derya, 99, 101, 109, 182
siyaset, 34, 82, 153, 171 Slavlar,
201
Souk Savas, 428, 430, 432
Sokollu Mehmed Pasa, 133
sosyalizm, 437 soylu snf, 71,
105 spor, 295
SSCB, 15, 423, 426, 427
Sudayf, 165
Sultan II. Abdlhamid, 377 Sultan II.
Mahmud, 6, 7, 13 Sultan IV. Murad, 10
Sultan Selim (II.), 133 Suriye, 9, 10, 25,
30, 40, 67, 71, 83, 90, 100, 111, 120, 131,
157, 162, 173, 182, 196, 212, 223, 257,
290, 322, 332, 343, 373, 382, 395, 403,
416, 420, 433
Sleyman ibn Kutalms, -103
Smerler, 25
Snni, 17, 69, 73, 89, 90, 100, 110, 125,
130, 161, 172, 218, 245, 261, 276, 281,
297, 302, 383, 403, 418, 441
Sah Abbas, 135, 136
Sahpur (U, 41, 155
Sahpur, 41, 155
Sam Aram, 26
Sam, 9, 26, 63, 79, 102, 103, 117, 121,
194, 226, 256, 279, 396, 425 seker, 178,
183, 189, 205, 317, 321, 336 Sia, 76 Sii,
17, 34, 72, 83, 91, 92, 93, 96, 97,
106, 107, 130, 131, 219, 231, 265, 279,
301, 304, 383, 384, 419, 429, 442 Siiler,
73, 82, 91, 105, 130, II, 216,
251, 263, 276, 301, 429, 432, 441 siir,
17; 19, 124, 215, 222, 249, 250, 257,
280, 290, 292, 294, 297, 298, 303,
306, 445
Siraz, 111
Takrit, 25
Talha ibn Ubeydullah el-Taymi, 66
tarbs, 6

tarm, 39, 40, 48, 182, 189, 190, 205,

232, 250, 252, 305, 307, 331, 343,
358, 361 Tatarlar,
323, 324, 326 tavla, 3,
18
Tebriz, 113, 117, 131, 135, 136, 393
teknoloji, 251, 343, 365 tektannclk,
29, 255 tektanrclk, 29, 255 teokrasi,
106
Tepedelenli Ali Pasa, 348 Tevrat, 25, 26,
27, 30, 31, 36, 64, 79,
185, 211, 212, 217, 255, 271, 294,
295, 305 ticaret, 27, 39, 42, 51, 62, 82,
90, 112,
121, 137, 187, 198, 200, 216, 230, 275,
309, 322, 331, 343, 358, 377, 449 Timur,
117, 118, 121, 124, 128 Tiran-Yotabe
Musevileri, 51 tiyatro, 18, 19, 36, 301
Topkap Saray, 7, 17, 355 Trajan, 41, 46
Tus, 279 Trkiye, 4, 11, 27, 115, 130, 140,
173,
487
DIZIN
182, 194, 228, 301, 310, 330, 343, 33,
378, 385, 392, 400, 412, 427, 443
Trkmenistan, 417
[tn, 10, 185, 263, 343
Ubeydullah, 94 Uzun
Hasan, 127
meyye, 71
rdn, 10, 26, 44, 50, 80, 226, 399, 400,
403, 407, 416, 419, 424, 425, 426, 434
Vahabler, 359, 360
Vahabilik, 360, 386
Valerian, 41
Vasco de Gama, 204
Vask, 91
Velid, 79
Venedik, 134, 187, 309, 370
vergi, 35, 60, 66, 74, 80, 91, 104, 147,
159, 174, 191, 198, 214, 233, 270, 333,
346, 350, 361 Verimli Hilal, 10, 26, 27,
61, 62, 373,
399 Vezil-el
Gassani, 12 VI. Leon,
273
Vincenzo di Alessandri, 134
Volney, 196
Walter Bagehot, 172
William Churchill, 13

William Seaman, 125

Yahuda, 30, 32, 34, 35, 223
Yahudiye, 26, 46, 53
Yakub ibn Kilis, 95
Yala Ibn Munya, 67
Yehud, 26
Yehuda Alkalai, 374
Yemen, 27, 43, 45, 46, 51, 52, 53, 94,
133, 186, 187, 224, 400, 415, 4l6, 418,
420, 435, 448 Yenieri, 143, 144
Yesrib, 59 Yesnbliler, 59 Yezid, 73, 165
Yotabe, 50 Yugoslavya, 452 Yunanca, 25,
28, 38, 39, 76, 154, 212,
213, 285, 286, 306 Yunanistan, 130,
370, 379, 380, 391,
392, 427
Zayd ibn Tabit, 67
zekat, 270
Zenobia, 47
Zephaniah, 4
Zerdst, 30, 31, 33, 34, 40, 52, 156, 195,
294, 372
Zerdstlk, 33, 34
Zigetvar, 148
Zitvatorok Antlasmas, 138
Zoba (Halep) Aram, 26
488