Hoşgörü Toplumunda Ermeni̇ler PDF

ERCYES NVERSTES YAYINI-153
KTAP ADI
Hogr Toplumunda Ermeniler / Cilt 1V
Erciyes niversitesi
HAZIRLAYANLAR
Prof. Dr. M. Metin Hlag
Yrd. Do. Dr. akir Batmaz
Yrd. Do. Dr. Sleyman Demirci
Yrd. Do. Dr. Glbadi Alan
ISBN:
Takm No: 978-9944-976-10-7
Kitap No: 978-9944-976-14-5
lk Basm:
Ocak 2007
Kapakta Kullanlan Gravr

William Henry Bartlett
Kapak Tasarm
Deniz Doan
Bask ncesi Hazrlk
Bilge Grafik / (352) 232 29 05
Bask
Orka Matbaaclk / (352) 322 17 00
HOGR TOPLUMUNDA
ERMENLER
CLT IV
ERCYES NVERSTES I. ULUSLARARASI

SOSYAL ARATIRMALAR SEMPOZYUMU
Osmanl Toplumunda Birlikte Yaama Sanat:
Trk Ermeni likileri rnei
HAZIRLAYANLAR
Prof. Dr. M. Metin Hlag
Yrd. Do. Dr. akir Batmaz
Yrd. Do. Dr. Sleyman Demirci
Yrd. Do. Dr. Glbadi Alan
NDEKLER
NDEKLER
Ar. Gr. Ramazan ADIBELL
XIX. Asrda Ermeni Cemaatinde Grlen Din Farkllama Sreci ve Kayserideki Yansmalar..............................9
Dr. Recep ELK
Osmanl Brokrasisinde Grev Yapan Ermeniler ..............................................................................................................27

Do. Dr. Recep DUYMAZ
Romanc Gzyle Ermeniler 1 ................................................................................................................................................55

Do. Dr. Remzi KILI
Osmanl Ynetiminde XIX. Yzyl Ermeni Okullar ve Faaliyetleri.................................................................................77

Prof. Dr. Sadk SARISAMAN
Afyonkarahisarda Ermeniler 1910-1914 (eriye Sicillerine Gre) ................................................................................91

Do. Dr. Sait ZTRK
Bir Osmanl Kazasnda Trkler ve Ermeniler: Darende .................................................................................................119

Ar. Gr. Seher BOYKOY
II. Merutiyet Dnemi Osmanl Meclislerinde Ermeni Milletvekilleri ve Faaliyetleri (19081912).........................143

Yrd. Do. Dr. Selahattin D
Trk Ermeni likileri rneinde Trklerle Gayrimslimlerin Ortak Yaama Kltrnn Temelleri ..................173
Do. Dr. Selma YEL / Orhan Gazi DEMRTA
Kayseri Blgesindeki Trkler ve Ermenilerin Sosyo-Kltrel Etkileim ve Dayanmasnn

Szl Tarih Yntemiyle Deerlendirilmesi (Kayseri rnei) .........................................................................................203
Yrd. Do. Dr. Selman CAN
Son Dnem Osmanl Mimarlnda Ermeniler ..................................................................................................................235

Ar. Gr. Serkan GL
Osmanl Devlet Ynetiminde Kltrler Aras letiim rnekleri:

II. Abdlhamitin Ermeni Devlet Adamlar ile likileri ..................................................................................................245
Ar. Gr. Serkan YAZICI
Diyarbakr Sosyal Yaam erisinde ve Devlet Hizmetinde Ermeniler........................................................................257
HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER
Yrd. Do. Dr. Sevin GL
Trk-Ermeni likileri - nternette.......................................................................................................................................275

Dr. Seyfullah KORKMAZ
Osmanl Toplumunda Birlikte Yaama Anlarndan Semeler......................................................................................289

Yrd. Do. Dr. Sleyman DEMRC
Hogr Toplumunda Birlikte Yaamak: Osmanl Toplumunda Gayrimslim Ermeni Vatandalar ve

Hukuk: Kayseri rnei ..........................................................................................................................................................315
Do. Dr. Sleyman KIZILTOPRAK
XIX. Yzylda Msrdaki Ermeniler ....................................................................................................................................327

Yrd. Do. Dr. akir BATMAZ
Abdlaziz ve Boazda Mar Okuyan Ermeni ocuklar .................................................................................................353

eyda GNGR AIKGZ
XIX. Yzyl Kayserisinde Ermeniler ve Kiliseler .............................................................................................................373

ule PERNEK
Birlikte Yaama Kltrnn Mimarlar: Osmanl ve Cumhuriyet Dneminin

Ermeni Kltr ve Sanat Adamlarnn Trk Devrimi ve Trk Devletine Katklar .....................................................389
Do. Dr. Taha Niyazi KARACA
Osmanl Toplumunda Yaama Sanatna Bir rnek:

Yozgatta Trk ve Ermeniler Arasnda Toplumsal Etkileim ve Dayanma rnekleri ............................................413
Do. Dr.Tamilla ABBASHANLI-ALYEVA
Ermenilerle Birlikte Yaayn Azerbaycan Tiyatro Eserlerinde Gsterilmesi ...........................................................427

Dr. . Yb. Ulvi KESER
Kbrsta Sosyal Hayat erevesinde Trk-Ermeni likileri .........................................................................................447

Prof. Dr. Yahya AKYZ
Trk Kurtulu Savanda Fransada Ermenilerin Trkiyeye Kar Propagandalar ve

Trksever Franszlarn Kart Propagandas...................................................................................................................479
r. Gr. Yasemin SARI
Trk Tiyatrosunun Geliimi Ynnde Atlan ilk Admlar ve Ermeni Sanatlarn Rol ..........................................501
NDEKLER
Dr. Yasin aatay SEKN
Balyanlar ve Trk Camileri ..................................................................................................................................................517

Dr. Yaar KALAFAT
Gregorian Trklerin Stratejik Boyutu ................................................................................................................................537

Yldz DEVEC
Tarih Perspektif erisinde Trk-Ermeni likilerinin ada Dou-Bat Ermeni Edebiyatna Yansmas .......547
Yrd. Do. Dr. Zekeriya BAKAL
Trk Ermeni Birlikteliinin iki Farkl Resmi: Trk-Ermeni Birliktelii zerine

Trkede ve ngilizcede Yazlm Edebi Eserler ...............................................................................................................563
Ar. Gr. Zeynep SKEFYEL
Osmanl Devleti Tarafndan Ermenilere Verilen Nian ve Madalyalar ........................................................................573
XIX. ASIRDA ERMEN CEMAATNDE GRLEN DN

FARKLILAMA SREC VE KAYSERDEK YANSIMALARI
Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal

E-mail: adibelli@erciyes.edu.tr; Tel: 0 352 434 49 01-31152
zet
Son yllarda, ou szde soykrm balamnda olmak zere Osmanl Devleti dnemindeki Trk-Ermeni ilikilerini
konu edinen birok toplant dzenlenmi ve birok yazlar
yazlmtr. Bu faaliyetler sonucunda Trk-Ermeni ilikileri
tek perspektife indirgenerek konunun dier ynleri adeta
gz ard edilmitir. rnein XIX. yzylda Ermeni cemaatini
blen din farkllama sreci ve bunun toplumsal dzene
etkileri zerinde neredeyse hi durulmamtr. Oysa bu srecin incelenmesi bize hem Ermeni cemaatini oluturan
insanlarn kendilerini nasl algladklarn hem de yzyllar
boyunca olumu olan birlikte yaama ikliminin zamanla
niin ve nasl bozulduu konularn aydnlatacaktr.
Bu almada, XIX. yzylda Ermeni cemaatini blen din
farkllama srecinin genel izgileri belirlendikten sonra
meselenin daha somut hale gelebilmesi iin o dnemin
tanklarnn beyanlarna dayanlarak bu srecin Kayseride
yer alan Ermeni cemaati zerindeki yansmalar zerinde
durulacaktr.
Giri
Son yllarda, ou szde soykrm balamnda olmak zere Osmanl
Devleti dnemindeki Trk-Ermeni ilikilerini konu edinen birok toplant
dzenlenmi ve birok yazlar yazlmtr. Bu faaliyetler sonucunda TrkErmeni ilikileri tek perspektife indirgenerek konunun dier ynleri adeta
gz ard edilmitir. Mesel XIX. asrda Ermeni cemaatini blen din farkllama sreci ve bunun toplumsal dzene etkileri zerinde neredeyse hi
durulmamtr. Oysa bu srecin incelenmesi bize hem Ermeni cemaatini
oluturan insanlarn kendilerini nasl algladklarn hem de asrlar boyunca olumu olan birlikte yaama ikliminin zamanla niin ve nasl bozulduu konularn aydnlatacaktr.
Bu almada, XIX. asrda Ermeni cemaatini blen din farkllama
srecinin genel izgileri belirlendikten sonra meselenin daha somut hale
gelebilmesi iin o dnemin tanklarnn beyanlarna dayanlarak bu srecin Kayseride yer alan Ermeni cemaati zerindeki yansmalar zerinde
durulacaktr.
Tarih-fenomonolojik metodun sunduu aralarla bu konunun daha
iyi aydnlatlaca kanaatindeyiz. Bu ift kutuplu yntemle tarih balam
hesaba katlarak o dnemde yaayan insanlarn dnyaya baklar, onlarn dnya grleri yani Weltanschanuunglar betimlenecektir. Tarihsel
bir varlk olan insann tarihsel artlar tarafndan ekillendiriliini tarihsel
yaklam ortaya koymakta ve insan aratrma konusu (obje) haline getir11
mektedir. Bu yntem tek bana kullanldnda nemli bir tehlike dourmaktadr. yle ki kendisi de bir insan aratrmac, obje haline dntrd insanlar anlamaya alrken bunlar kendi paradigmas erevesinde,
yani kendi dnce ereveleri (cadres de pense) perspektifinden deerlendirmektedir. nceden sahip olduu (prtablie) bir psikolojik, sosyolojik veya politik okuma szgecinden (grille de lecture) geirilen tarihsel
olgular ister istemez aratrmacnn kendi zamanndan, eitiminden, inanlarndan vs. tevars ettii anlayn snrlar iine hapsedilmi olacaktr.
Tarihsel yaklama fenomonolojik yaklamn eklenmesiyle bu skntnn
ortadan kalkacan dnyoruz. Zira tarihsel aratrmann nesnesi olan
insan ayn zamanda dnyaya belirli pencereden bakarak tarihsel olaylarn
znesidir. Temel prensiplerinden biri nyarglar paranteze almak (epoch/
bracketing) olan fenomonolojik yaklamla nesne (obje) haline dntrlen insan tekrar zne (sje) haline gelmektedir. Bu ekilde hem tarihsel
artlarn insan ne ekilde etkilemi olduunu hem de bir zne olarak insann tarihsel olaylar hangi amala meydana getirmi olduunu aklayabilir ve dolaysyla da daha btn ve tarihsel gereklie daha yakn bir tablo
oluturmu oluruz.
I- Anadoluda Trk Hakimiyetinden nce Ermenilerin Din

Durumu
Ermeniler, kendi i meseleleri ve Sasanilerle yaplan mcadeleler
sebebiyle MS 451 tarihinde yaplan Kadky konslne katlamam, bu
konslden kan Hz. sann iki tabiatl -hem ilah hem de beer- kararn kabul etmemiler ve bylece de Hristiyanln monofizit akmna
intisap ederek Gregorian Ermeni Kilisesini oluturmulardr1. Kendi alfabeleri oluturulmadan nce Ermenilerin resm dili Rumca, idar dili isi
Farsayd. Ermeni Kilisesi bamszln kazanp da MS V. asrda Aziz
Mesrop Grek alfabesinden esinlenerek otuz alt harflik Ermeni alfabesini
icat edince, Sryanceden ve Rumcadan kutsal kitaplar Ermeniceye evrilmi ve bylelikle Ermeni Kilisesi ve etrafnda oluan Ermeni cemaati
din ve kltrel otonomisine kavumutur2.
Seluklu ftuhatndan nce, biri Bagrat Hanedannn elindeki An, dieri de Azdzuruni ailesinin banda bulunduu Varspurgan Prenslii olmak
1
2
12
Davut Kl, Osmanl daresinde Ermeniler Arasndaki Din ve Siyas Mcadeleler, Ankara
2000, s.23.
Mehlika Aktok Kagarl, Kilikya Tbi Ermeni Baronluu Tarihi, Ankara 1990, s.47.
zere Anadolunun dousunda Bizansa tbi iki Ermeni Prenslii bulunmaktayd. Trklerin Bizansa doru aknlar balaynca Vaspurgan Prensi
Senekharim, Bizans mparatoru II. Basil (976-1025) ile anlam ve 1021
ylnda Van Bizansa terk ederek tebaasnn byk bir ksm ile kendisine
tahsis edilen Sivas blgesine g etmi ve bylece de Vandaki Ermeni
Prensliine son verilmitir3.
1045 ylnda ise IX. Konstantinos tarafndan An zapt edilerek Bagratl ailesinin hakimiyetine son verilmi, btn Ermenilerin, Ortodoks
Kilisesine iltihak etmeleri iin tehditte bulunulmu ve Ermenilerin ahap
kiliseleri yaklmtr. Ermeni tarihe Urfal Mateos (1144) bu olay u
ekilde nakletmektedir: (...) Rumlar tazyiklerini daha ok arttrdlar (...) ve
btn Ermenileri batl Kalketon (Kadky) mezhebine sokmak istiyorlard.
Bizans mparatorluunun resm din olan Ortodoksluk haricindeki dier
Hristiyan mezhepler batl kabul edildii iin Gregorian Ermenileri Ortodokslua dndrmek amacyla Rum Ortodoks Kilisesi bunlara srekli bask yapmtr4. Dil, din ve kltrlerinin farkl olmasndan dolay Rum Ortodoks halk ve din adamlar Gregorian Ermenileri hakir grm, kendileri
ile ayn din yin ve uslleri paylamadklar iin Ermenileri aalam ve
bunu her frsatta ortaya koymulardr5. Mesel Kayseri Ortodoks metropoliti Markos, Ermenilere kar daima svp sayyor ve btn kpekleri
Armen diye tesmiye ediyordu6.
XI. asrdan yani Seluklularn Anadoluyu fethinden nce yalnz Ermenilere ait din kurumlara, manastrlara, Ermeni Kilisesine ait bamsz yneticilere rastlamak imknszdr. nk, Ortodoks Kilise anlayna gre ehirdeki tm Hristiyanlarn, hangi milletten olurlarsa olsunlar,
hangi dili konuurlarsa konusunlar, bir tek din ynetime bal olmalar
mecburiydi. Hkim g, idare ve dil Rumlara ait olduu iin, din yinler,
vaftiz, evlenme, cenaze trenleri Rumca yaplyordu. Rumca konuulan
bir ehirde baka ulustan bir piskoposun varl da yabanc din tren uygulanmas da yasaklanmt7.
3
4
5
6
7
Refet Yinan, Seluklulardan Osmanllara Ermeniler, Trk Tarihinde Ermeniler (Temel

Kitap), Hazrlayanlar Azmi Ssl ve Dierleri, Ankara 1995, s.79.
Urfal Mateos, Vakayiname, Tercme Hrant Andreasyan, Ankara 1962, s.112-113; Kr.
Mathieu dEdesse, Chronique, trad. E. Dulaurier, Paris 1858, s.113.
Abdurrahman Kk, Trklerin Anadoluda Aznlklara Din Hogrs, Mill Btnlmzn Kayna: Asyadan Anadoluya Tananlar, Hazrlayanlar Abdurrahman Kk,
Harun Gngr, Ankara 1997, s.37, 561.
Urfal Mateos, a.g.e., s.131.
Kayseri Surp Krikor Lusavori Kilisesi, Trkiye Ermeni Patriklii, stanbul 1986, s.37.
13
II- XIX. Asra Kadar Ermenilerin Din Durumu

XI. asrda Anadolunun fethinden stanbulun fethine kadar (1453) dier gayrimslim halk gibi Ermeniler de o zamana kadar hi grmedikleri
bir kltrel ve din zgrle kavumulardr8. Bizans imparatorlarnn
aksine Seluklu sultanlar gayrimslim halklarn din ilerine kesinlikle karmamlardr9.
slm Hukukuna gre insanlar arasndaki temel ayrm lt din
referanslara dayanlarak oluturulduu iin reaya iki ana gruba ayrlmt; bir tarafta Mslmanlar ve dier tarafta ise zmm diye nitelendirilen
gayrimslimler10. Bu anlaya gre bir kimseyi karde ve yabancdan ayran l olarak din referans kabul ediliyor ve dolaysyla bir Mslman,
dindan, hangi lke, hangi renk, hangi rk veya dilden olursa olsun onu
bir karde olarak gryordu. Bernard Lewisin isabetli olarak tespit ettii
gibi Mslman Trkler bu anlay yle benimsediler ki slm kabul eden
milletler arasnda hibiri kendi ayr zdeliini slm mmeti iinde eritmekte onlardan ileri gitmemitir11.
stanbulun fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmet, Osmanl mparatorluu snrlar dahilinde yaayan halklarn etnik, din ve sosyal durumunun
karmaklnn bilincinde olarak, fiilen Lozan Anlamasna kadar (1923)
yrrlkte kalan millet12 sisteminin temellerini atmtr. Balangta her
birinin banda sivil ve din ilerden sorumlu millet ba adnda din bir
lider bulunan millet oluturulmutur:
1) Millet-i Rum
2) Millet-i Yahudi
3) Millet-i Ermeni: Keldanler, Sryanler, Nesturler ve Yakubler gibi
imparatorluun Ortodoks olmayan btn Hristiyanlar bu millete balanmtr.
Bursann 1326da bakent yaplmasndan sonra merkez ynetimin ayr bir cemaat halinde tekiltlanmalarna izin verdii Ermenilerin
8
Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Tercme Yldz Morgan, 2. Bask,
stanbul 1984, s.204.
9 Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi II, stanbul 1969, s.134-135.
10 Enver Ziya Karal, Non-Muslim Representatives in the First Constitutional Assembly
1876-1877, Christians and Jews in the Ottoman Empire, C. I, Editrler Benjamin Braude
& Bernard Lewis, New York 1982, s.387; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu,
Tercme Metin Kratl, 5. Bask, Ankara 1993, s.326.
11 Lewis, a.g.e., s.327.
12 Lewis, a.g.e., s.333.
14
Ktahyann Osmanl idaresine girmesinden sonra, buradaki ruhan merkezleri Bursaya tanmtr. Fatih Sultan Mehmet, 1462 senesinde Bursa
Ermeni piskoposu Ovakimi bir ksm Ermeni aileleriyle birlikte stanbula
getirterek Ermeni Patrii tayin etmi ve Samatyadaki Sulu Manastr denilen kiliseyi kendilerine Patrikhane olarak vermitir13. Bu sosyal organizasyon yapsal olarak reformlar dnemine yani XIX. asrn ortalarna kadar
olduu gibi kalm ve bu tarihten sonra da Ermeni milleti blnerek yeni
milletler meydana gelmitir14.
III- XIX. Asrdaki Gelimeler

1781den itibaren Roma ve Fransaya bal Katolik misyonerlerin faaliyetleri neticesinde baz Gregorian Ermenilerin Katoliklie meyletmesi
karsnda endie duyun Ermeni Kilisesi, Osmanl hkmetinden misyonerlik faaliyetlerine kar tedbir alnmasn salamsa da bu faaliyetleri
durdurmada baarl olamamtr15. Nihayet Fransann tavassutu ile 22
Aralk 1831de Hagop ukuryan isimli bir papaz, II. Mahmut tarafndan
Katolik Ermeni Patrii olarak atanmtr. Katolik Ermeniler ayr bir millet olarak tannd bu tarih ayn zamanda yaklak bir asr sonra Millet
Sistemine son verecek olan srecin balang noktasn tekil etmektedir.
Trkiyeye gelen ilk Protestan misyonerler British and Foreign Bible Societyye mensuptular. Bu misyoner cemiyet, 1804 ylnda zmire
yerletikten sonra Anadolunun her tarafna misyonerler gndermi, ok
sayda kitap yaynlayarak Anadolu halkna bedava datmtr16. 1818de
American Board of Commissioners for Foreign Missions, Ortadouya bir
misyon kurma karar alm ve bu i iin Piny Fisk ve Levi Parsons isimli iki
misyoneri grevlendirmitir. Protestan misyonerler, 1822de Ortadouya
ynelik faaliyetlerde kullanlacak yaynlar neretmek zere Maltada bir
matbaa kurmulardr. 1824te iki Ermeni din adam Protestanl kabul
etmi ve bunlar ilk misyoner okullarn amlardr. 1831 ylnda ise H.
G.O. Dwight ve William Goodell isimli misyonerler stanbula gelerek
13 Azmi Ssl & Yusuf Hallaolu, Seluklulardan Osmanllara Ermeniler, Trk Tarihinde
Ermeniler (Temel Kitap), Hazrlayanlar Azmi Ssl ve Dierleri, Ankara 1995, s.103.
14 Kemal H. Karpat, Millets and Nationality: The Roots af the Incongruity of Nation and
Stati in the Post-Ottoman Era, Christians and Jews in the Ottoman Empire, C. I, Editrler
Benjamin Braude & Bernard Lewis, New York 1982, s.142-143.
15 Kk, Trklerin Anadoluda , s.571.
16 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s.40; Ilias Anagnostakis & Evangalia Balta, La dcouverte de la Cappadoce au dix-neuvime sicle, stanbul 1994, s.47, 1. dipnot.
15
Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyetlerine balamlardr. stanbula

geliinden ksa bir sre sonra Goodell, Ermeni harfleriyle yazl Trke bir
Yeni Ahit tercmesini tamamlam ve dokuz sene sonra da Eski Ahitin evirisini gerekletirmitir. Bunun yannda Hristiyanlkla ilgili ok sayda
kitap yaynlanmtr. Misyoner okullarnn saysnn giderek artmas zerine okul kitaplar ve geni halk kitlelerine ynelik dergiler hazrlanmtr17.
Grld gibi Protestan misyonerlerin balangta kullandklar metot,
eitim messeselerinin yaygnlatrlmas ve Hristiyan literatrn halka
ulatrlmas olmutur. Ayrca misyonerler, salk hizmetleri alanna da el
atm ve hastaneler kurarak halk kendilerine ekmeye almlardr18.
1846 ylnda stanbul Ermeni Patrii amurcuyan, cemaatinden Protestan olan Ermenileri aforoz etmitir. Fakat buna ramen para yardm
ve eitim kurumlaryla desteklenen ve tevik edilen mezhep deitirme
olaylar hzlanmtr. 1850de Protestan Ermeni cemaat stanbuldaki Gregorian Ermeni Patrikhanesinden ayrlm ve 1859 ylnda ayr bir millet
olarak Osmanl idaresince resmen tannmtr19. Bu srecin sonunda, XIX.
asrn ortalarna kadar btnln muhafaza eden Ermeni milleti bu dnemden sonra blnerek para haline gelmitir; Gregorian Ermeni milleti, Katolik Ermeni milleti ve Protestan Ermeni milleti.
IV- XIX. Asrda Kayserideki Ermeni Milleti

1) Kayserideki Ermeni Nfusu
1021 tarihinde Van igal eden Bizans ordusu, Van gl havzasnda oturan krk bin civarnda Ermeniyi Orta Anadoluya srerek bunlar zellikle Sivas ve Kayseri yrelerine yerletirmitir20. Dier taraftan
Trk hakimiyetinden sonra da Kayseri yresine Ermeniler yerlemeye
devam etmitir. Mesel XV. asrn sonu ile XVI. asrn balarnda Safev
mparatorluunun basksndan kurtulmak iin seksen Ermeni ailesi Dou
Anadolu ve Kafkasyadan g ederek Kayserinin 6 km gneyinde yer alan
17 James Thayer Addison, The Christian Approach to the Moslem, A Historical Study, New
York 1942, s.81-84.
18 Amerikal misyonerlerin Talasta kurduklar hastanesi bu amala yllarca halka hizmet etmitir.
19 Kl, a.g.e., s.164-181; Addison, a.g.e., s.87.
20 Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, 2. Bask, Ankara 1993, s.40.
16
Talasa yerlemilerdir21. Osmanl belgelerinde de Kozandan Kayseriye

g eden Ermenilerden bahsedilmektedir22.
Otuz yllk bir dnemi kapsayan (H.1247-1277/M.1831-1860) Kayseri mfredat defterinde Mslman reaya iin ehl-i slm terimi kullanlmakta, gayrimslimler ise millet terimiyle ifade edilmektedirler. Ortodoks
Hristiyanlar iin millet-i rmiyn tabiri kullanlrken Ermeniler, millet-i
Ermeniyn terimiyle belirtilmektedir23. Bu millet-i Ermeniynnn da kendi iinde bir ayrma tbi tutulduu grlmektedir:
1) Cemaat-i Ermeniyn-u Kaysariyn,
2) Cemaat-i Ermeniyn-u Sisiyn,
3) Cemaat-i Ermeniyn-u arkiyn.
zellikle XVIII. asr Kayseri tarihi alannda uzman olan ngiliz tarihi R. C. Jenningse gre bu ayrm, byk bir ihtimalle Ermenilerin bal
bulunduklar piskoposluk merkezlerindeki farklktan kaynaklanmaktadr.
Buna gre birinci grubu (Cemaat-i Ermeniyn-u Kaysariyn), Kayseriye
ilk yerleen ve stanbul Ermeni Patriine bal olan Ermeniler oluturmaktayd. kinci grup (Cemaat-i Ermeniyn-u Sisiyn), Sis (bugnk Kozan) piskoposluuna bal olan Ermenilerden ibaretti. nc grup ise
(Cemaat-i Ermeniyn-u arkiyn) Erivan yaknndaki Emiyazin piskoposluuna intisap eden Ermenilerden mteekkildi24.
Bu mfredat defterinden ortaya kan dier bir nemli tarih gerek de
Kayserideki Mslmanlarla Hristiyanlarn ayr mahallelerde yaamadklar ve dolaysyla da ehirde gettolamann olmad hususudur25. Daha da
21 Hasan zsoy, XIX. Yzylda Talas ve Talasn Amerikallar Tarafndan Misyon Merkezi
Olarak Seilmesinin Sebebleri, I. Kayseri ve Yresi Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan
1996), Kayseri 2000, s.256.
22 Akif Erdoru, XVI-XVII. Yzyllarda Kayseri Zimmileri, I. Kayseri ve Yresi Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri 2000, s.73.
23 Mustafa Keskin, H. 1247-1277 Tarihli (Kayseri) Mfredat Defterine Gre Kayseri ve Tbi
Yerleim Yerlerinde Nfus Dalm (1831-1860), II. Kayseri ve Yresi Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Kayseri 1998, s.288.
24 Ronald C. Jennings, Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of
Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon, and Erzurum, International Journal of Middle East
Studies, Vol. 7, No. 1 (January 1976), s.30.
25 Jennings, Zimmis (Non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records. The
Sharia Court of Anatolian Kayseri, Journal of the Economic and Social History of Orient
(JESHO), XXI/3 (1978), s.280; Refet Yinan, XVI. Yzyl Sonlarnda Kayseri Mahalleleri ve Nfuslar, I. Kayseri ve Yresi Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri
2000, s.367-376; Keskin, 1247-1277 Tarihli (Kayseri) Mfredat Defteri, s.290; Keskin,
Kayseri Mfredat Defteri 1831-1860, Kayseri 2000, s.IX; Rdvan Yurtlak, 66/1 Numaral
17
nemlisi, Kayserideki farkl topluluklarn mahalleleri yana yana olmayp,

bu mahallelerin ierisinde de bu eitle topluluklara mensup bireylerin evleri yan yanayd26.
Asrlarca sren bu birlikte yaama atmosferi ierisinde Kayseri toplumunun homojen bir yap haline geldiini sylemek mmkndr. XIX.
asrda Kayseri yresini ziyaret eden Captain Fred Burnaby, Trkler ile
Hristiyanlar arasnda byk bir ahengin mevcut olduuna bizzat ahit olmutur27. Ermeniler ve Hristiyanlar da dhil olmak zere Kayseri halknn
tamamnn anadili Trke olduunu btn tarih kaynaklar bildirmektedir28. Kayseri Ermenileri Uurlu, Kaplan, Huda Virdi, ah, Su, Aslan, Yahi, Murat, Kara Gz, Toros, Timur, Kara Bey, ah Bal, Sinan, Hoca Bey
vs. gibi Trke isim tayorlard29. Halk arasndaki tek fark aralarndaki
farkl din geleneklere bal olmalarndan kaynaklanyordu. Kayserideki
topluluklara mensup bireylerin ayn paradigmalara sahip olmas da Kayseri toplumundaki kaynamann (integration) boyutunu gzler nne sermektedir.
Bu fenomeni daha iyi anlamak bakmndan Tozerin verdii bilgiler
son derece nemlidir.
Bizi (Kerope Yakobian adnda yerli bir Protestan Ermeni pastr) eine
takdim etti; fakat evden ayrlncaya kadar (bu kadn) bize hi grnmedi.
Kadnlarn (erkeklerin gr alanlarndan) ekilmesi, bu yre Hristiyanlar tarafndan Muhammedler (Mslmanlar) kadar titiz bir biimde uygulanmaktadr. Gerekten de seyahatimiz boyunca Amerikal aileleri ziyaretlerimiz dnda kadn cinsini hi grmediimiz sylenebilir30.
Bu fenomenin sadece Kayseri Ermenilerine has olmadn tarih kaynaklardan renmekteyiz. 1835 ylnda Trkiyeye gelen Helmuth von
26
27
28
29
30
18
Kayseri eriye Sicili (H. 1067/M. 1657) Transkripsiyon ve Deerlendirme, Baslmam

Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1998, Belge
No: 72/32, s.112.
Lewis, a.g.e., s.354.
Captain Fred Burnaby, On Horse Through Asia Minor, C. I, London 1887, s.148.
emseddin Sami, Kmusl-Alm, C. V, stanbul 1314 (1896), s.3803. Ayrca bkz. Simeon, Tarihte Ermeniler 1608-1619, Tercme Hrand D. Andreasyan, 2. Bask, stanbul 1999,
s.255; Charles Texier, Asie Mineure, Paris 1862, s.554; Henry F. Tozer, Turkish Armenia
And Eastern Asia Minor, London 1881, s.138.
Yurtlak, a.g.t., Belge No: 66/29; Rukiye Yrker Akit, 297 Numaral eriye Sicili (H.
1319-1322/M. 1901-1904) Transkripsiyon ve Deerlendirme, Baslmam Yksek Lisans
Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1998, Belge No: 36/59, 42/66,
89/102, 102/113.
Tozer, a.g.e., s.104.
Moltke (1800-1891) Harbiye Nazr Mehmet Hsrev Paann ba tercman ve Arnavutkyde yaayan zengin bir Ermeni olan Mardrakinin misafiri olmutur. 9 ubat 1836da kaleme ald bir mektupta Alman seyyah
yle yazmaktadr:
Hkim milletin detlerinden ve hatta dilinden o kadar ok ey almlardr ki bu Ermenilere Hristiyan Trkler demek gerekten mmkndr.
Bunlarn din, yani Hristiyanlk, onlarn tek kadnla evlenmesine izin vermektedir. Fakat Trk kadnlar gibi bu kadn da hemen (erkeklerin gr
alanndan) kaybolmaktadr. Ermeni kadnlar dar ktklar zaman sadece gzleri ile burunlarnn st ksm grnmektedir31.
Kayseride yaayan Ermenilerin dnya baklar, ahlk yaplar hakknda dier bir nemli rivayeti ise ngiliz seyyah Henry C. Barkley nakletmektedir:
Otuz-krk yalarnda siyah sakall iri bir arkada, birok defa
Amerikaya gidip orada zengin olmay arzu ettiini, ne ei ne de ocuu
olmad iin bunu baarabileceini; fakat babasnn kendisine izin vermeyeceini syledi! Kendisini, kararlarn tek bana alabilecek yata bir
adam olarak grp grmediini sorduk; fakat o, ahs kanaatini beyan
etmeye almadan bize her konuda babaya itaat etmenin detten olduunu syledi. Yani altm yandaki bir adamn babas hayattaysa ona itaat
etmelidir32.
Haremlik-selamlk ya da daha genel anlamda mahremiyet anlay
ve ocuun babasna snrsz itaati gibi temel eitim prensipleri o dnem
Osmanl kltrnn nemli unsurlarndandr. Asrlar boyu sregelen hogr atmosferi ierisinde yaayan Kayseri halkndan bir Ermeni de bir
Mslmann sahip olduu temel paradigmaya sahip olduunu grmek
gerekten ilgintir. Zaten bu durumu tespit eden Batl seyyahlar bu paradigmaya sahip olmad iin bu olaylara bir anlam verememi ve bu olgular aknlkla karlamlardr.
31 Helmuth von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, Tercme Hayrullah rs, stanbul
1969, s.35; Nejat Gyn, Tuksih-Armenian Cultural Relations, The Armenians in the
Late Ottoman Period, Editr Trkkaya Atav, Ankara 2001, s.24-25ten naklen.
32 Henry C. Barkley, A Ride Through Asia Minor And Armenia, London, 1891, s.138.
19
2.Misyonerlik Faaliyetleri
a-Protestan Misyonerler
Amerikal misyonerler 1854 ylnda Kayseride ilk Amerikan misyon
merkezini, 1870de de Talasta Kayseriye bal bir u istasyon kurmulardr33. Talasa bir hastane, bir erkek okulu, bir de kz okulu kurmak suretiyle eitim faaliyetlerine balamlardr34. Amerikal iki Protestan aile
dnda Kayseride ok sayda Ermeni pastr bulunuyordu. Bunlarn birou ngiltereye giderek misyonerler tarafndan eitilmiti. Nitekim ngiliz seyyah Barkleyi misafir eden yerli Protestan Ermeni pastr, misyon
tarafndan iki yl skoyada eitime tbi tutulmutur35. ncil adam diye
nitelendirilen bu pastrlere bal olarak, her birine misyon tarafndan maa
verilen her iki cinsten, Kitab- Mukaddes okutan retmenler bulunuyordu36. Bu faaliyetler sonucunda ksa srede ok sayda Ermeni Protestanl
kabul etmitir37.
b-Katolik Misyonerler
1884 ylnda Compagnie de Jesus tarikatna bal be Fransz misyoner Kayseride bir erkek okulu kurmulardr. 1891de says yz ellinin
zerinde olan bu okul rencilere, Trke derslerinin yannda Franszca
ve Ermenice dersleri de veriliyordu38. Katolik misyonerlerin faaliyetleri
neticesinde sekiz yz Ermeni Katoliklii kabul etmitir39.
3.Misyonerlik Faaliyetlerinin Ermeni Milleti zerindeki Etkileri

Misyonerlik faaliyetleri neticesinde Ermeni milleti e blnmtr.
Bu durum karsnda bir taraftan daha nce de belirtildii zere stanbul
Ermeni Patrii nlemler almaya alm dier taraftan da Gregorian Er33 zsoy, Kayseriye Amerikal Misyonerlerin lk Gelileri ve Talas Amerikan Kz Okulu,
II. Kayseri ve Yresi Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Kayseri 1998, s.255.
34 Earl Percy, Highlands of Asiatic Turkey, London 1901, s.61-62; Karl Baedeker, Konstantinopel, Balkanstaaten, Kleinasien, Archipel, Cypern, Leipzig 1914, s.2999.
35 Barkley, a.g.e., s.104.
36 Barkley, a.g.e., s.151.
37 Karpat, Ottoman Population Records an the Census of 1881/82-1893, International Journal of Middle East Studies, Vol. IX, No. 3 (October 1978), s.261; Vital Cuinet, La Turquie
dAsie. Vol. VI: LAnatolie centrale Angora, Koniah, Adana, Mamouret-ul-Aziz, Sivas,
stanbul 2001, s.47.
38 Le Conte de Cholet, Armnie, Kurdistan et Msopotamie, Paris 1892, s.61.
39 Cuinet, a.g.e., s.47.
20
meni halkn misyonerlere ve din deitirenlere kar ok sert tepki gstermilerdir. Asrlarca birlikte yaam olan Ermenilerin bir ksmnn Katoliklii, bir ksmnn da Protestanl semesi neticesinde bu insanlarn bir birlerine kar tutumlarnn deitiini grmek ilgintir. XIX. asrn sonlarnda
Kayseride bulunan ngiliz seyyah Henry C. Barkleyin belirttiine gre:
Misyonerlerin en iyi dostlar Trklerdir (...) Misyon almasnn gerek dmanlar Hristiyanlardr. Bunlar, dmanlklarn o kadar ileriye
gtryorlard ki, misyonerler ve hanmlar, en kt dille hakarete ve saldrya uramadan, talanmadan sokaa kamazlard. Sokaklardan geerken zerlerine pislik atlmas, kadn ve ocuklarn kendilerine tkrmesi
bu hanmlarn balarna sk sk gelen hadiseydi40.
Le Conte de Choletye gre de Cizvitlerin tek dman olan Ortodoks
Ermeniler onlar engellemeye alyordu41. Le Conte de Cholet bu dmanln nedenini u ekilde izah etmektedir:
ehrin (Kayseri) ticar hayatnn neredeyse tamamn ellerinde bulunduran ve dolaysyla ok zengin olan Ermeniler, Trk idarecileriyle gayet
iyi geinmektedirler. Bunlar Mslmanlara, Katolik soydalarndan galiba daha yakndrlar. ehrin Latin piskoposu Mgr. Bogos (...) (a gre) tm
bu skntlar (...) Katolik mezhebine geen rkdalarn kskanan Ortodoks
Ermenilerin onlara zarar vermek iin ellerinden gelen her eyi yapmak
istemesinden kaynaklanmaktadr42.
ngiltere, Amerika, Fransa veya Rusya gibi d glerin Osmanl Devletine nfuz etmesinin en iyi destekisi misyonerler olmutur43.
Avrupadan gelen fikirler misyonerlerin kurduklar okullar ve matbaalar
vastasyla tm Osmanl topraklarnda yaylmtr. Bu fikirlerin en nemlilerinden biri olan ve tipik bir Bat icad olan milliyetilik (nationalism)
fikri farkl milletlere mensup bireylerin benlik alglarn yava yava deitirmeye balamtr44. Misyonerlerin atklar okullarda hi Ermenice
bilmeyen Hristiyan ocuklara dardan getirilen retmenler vastasyla
bu dil retilmi45 ve bunlara mill duygular ya da baka bir tabirle azn40
41
42
43
44
Barkley, a.g.e., s.151-152.
Cholet, a.g.e, s.60.

Benjamin Braude & Bernard Lewis, Introduction, Christians and Jews in the Ottoman
Empire, C. I, Editr Benjamin Braude & Bernard Lewis, New York 1982, s.28.
45 Sapancal H. Hseyin, Karaman Ahval-i ctimaiyye ve Corafiyye ve Tarihiyyesi, Ankara
1993, s.193.
21
lk uuru alanmtr46. Bu szde eitim faaliyetlerinin asl amac, Ermeni

ocuklarn, kendilerine bu imknlar sunan cmert milletin menfaatlerini
gerekletirecek fertler eklinde yetitirmek olmutur47. Ancak btn bu
gayretlere ramen misyonerlerin bekledikleri neticeyi elde ettikleri pek de
sylenemez. Ermenileri becerisizlikle sulayan Le Conte de Cholet, 1890
ylnda Kayseri ve evresindeki teebbs edilen isyana hibir Ermeninin
katlmadn esefle beyan etmektedir48.
Nispeten ge bir tarihe kadar Osmanl Devletinde yaayan halklarda ulusal varlklar fikrinin, din ayrmlar stne kna rastlanmamaktadr. Daha nce de belirtildii zere imparatorluktaki milletler, Batllarn
anlad anlamda etnik milletler (nation) olmayp, birer din cemaattiler.
Bu cemaatlere mensup fertler de kendi kimliklerini ifade ederken, rk kkeni deil, din aidiyeti referans alyorlard. Nitekim XIX. asrn sonunda
Kayseriye gelen Barkleyin naklettiine gre:
Anadolu Ermenileri, Ermeni, Katolik ve Protestan olmak zere kendilerini ksma ayrmlard. Onlara gre din bir milliyetti (nationality).
Bu yzden Hayr, ben bir Ermeni deilim, ben bir Katoliim veya Protestanm tr szler ska duyuluyordu49.
Roma Katolik Ermenilerinden ayrt etmek iin Gregorian Ermenilere
kadim Ermeniler denilirdi50. Trkler iin gvur kelimesi ne kadar ar bir
hakaretse, Gregorian Ermenilere de Protestan demek o kadar ar bir hakaretti. Nitekim kendisi de bir Protestan olan Barkley, bu kelimenin onlara
gre en byk hakaret olduunu bildii iin Gregorian Ermenilerin kendisine Protestan demesinden son derece rahatsz olmutur51.
Milliyet-din zdelii Osmanl toplumunda XX. asrn balarna kadar
devam etmitir. Bu zdeliin iyi bir rnei, Lozan Antlamasndan sonra dzenlenen Trk-Yunan nfus mbadelesinde grlmektedir. Bu mbadele esnasnda Yunanistandaki Mslmanlar Trkiyeye, buna karlk
Anadoludaki Ortodoks Rumlar da Yunanistana nakledilmilerdir52. Yani
bu Karamanl Hristiyanlar, anadilleri Trke olmasna ramen Ortodoks
olduklar iin Yunanistana gnderilmilerdir. Dolaysyla yaplan i bir
46
47
48
49
50
51
52
22
Tozer, a.g.e., s.107; Kk, Trklerin Anadoluda Din Aznlklara Hogrs, s.572.
Cholet, a.g.e., s.62. Kr. Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm, stanbul 1974.
Cholet, a.g.e., s.63.
Barkley, a.g.e., s.146.
J. W. Parker, Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia, London 1842, s.220.
Barkley, a.g.e., s.161.
Justin McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, Tercme Bilge Umar, stanbul 1998, s.137.
Trk-Rum mbadelesi deil, daha ok bir Rum Ortodoks ve Mslman

mbadelesi olmutur53.
1915 Ermeni tehciri srasnda genelde tarafsz kaldklar dncesiyle
Katolik ve Protestan Ermeniler tehcirden hari tutulmulardr54. Bu durum, Osmanl idaresinin Ermenileri, tek bir btn olarak grmeyip her bir
Ermeni cemaatini farkl birer topluluk olarak grdn ispat etmektedir.
Eer Osmanl Devletinde Batllarn kabul ettii anlamda, yani etnik anlamda bir milliyet anlay olsayd btn Ermenilerin ayn muameleye tbi
tutulmas gerekmez miydi?
Sonu
Osmanl toplumunun en karakteristik zelliklerinden biri, din referanslar temel alnarak oluturulan Millet Sistemine dayanm olmasdr.
Toplumda yaayan eitli gruplar arasndaki farklar teke, yani din farkllna indirgenerek huzurlu bir ortamn olumas salanmtr. Bu sistem
sayesinde her millet temel zellii olan din farkllk karakteristiini sonuna kadar korumu ve hatta bu sistem, milletlerin, ounluu oluturan
Mslman topluluk ierisinde eriyerek (asimile olarak) kaybolmasn engellemitir. Asrlarca devam eden bu birlikte yaama srecinde toplumsal
kaynama (integration) meydana gelmi ve toplumun btn bireyleri ayn
temel paradigmay benimsemilerdir. Bu temel paradigmaya gre birey
kimliini oluturan temel kriter din aidiyet prensibi olmutur. XIX. asrn
balarnda Kayseride yaayan bir Ermeni ile bir Trk arasnda din hari grnrde hibir fark yoktu. Zira her ikisi de Trke konuuyor, her
ikisi de Trke isim tayor, her ikisi de ayn kltrel ve ahlk deerleri
benimsiyorlard. XIX. asrn ortalarndan itibaren Ermeni milleti blnnce, Katoliklik ve Protestanlk gibi dier dinlere geen bireyler Gregorian
Ermenilere gre artk birer yabanc olmular ve bunlara kar iddetli tepki gsterilmitir. Zira ayn din gelenei referans kabul eden bireyler bizi
olutururken dier din geleneklere mensup bireyler teki ve hatta yabanc
olarak grlmlerdir.
Bugnk paradigmasyla gemii anlamaya alan birok aratrmac,
XIX. asrdaki Batl seyyahlar gibi o zaman insannn temel paradigmasn
kavramadan yanl genelleme yaparak Ermeni diye nitelendirilen insanlar
tek bir btn olarak grm ve bunlar bugnk Ermenilerle zdeletir53 Lewis, a.g.e., s.352.
54 Azmi Ssl & Yusuf Hallaolu, a.g.m., s.104.
23
mitir. Oysa bir Osmanl Ermenisinin zihninde hibir etnik aidiyet fikri
yoktu. Bundan dolay da o, Gregorian Ermeni Kilisesinin bir mensubu
olduu iin kendisini Ermeni olarak tanmlyordu. Katolik ya da Protestan
olduu zaman artk Ermeni olmaktan kyordu.
Sekler dnyann deerleriyle beslenen benlik alglarna sahip bireyler
olarak bu gemiteki paradigmay kavramann zor olduunu kabul etmek
gerekir. Fakat dier taraftan tarih olaylar anlayabilmek iin farkl zamanlarda farkl paradigmalarn var olduunu da gz ard etmemek gerekir.
24
OSMANLI BROKRASSNDE
GREV YAPAN ERMENLER
Dr. Recep ELK
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl; E-mail: drrecepcelik@yahoo.com; Tel: 0 212 440 3127
zet
Ermeniler, Trkler bata olmak zere, imparatorluun tm
unsurlaryla XIX. yzyl sonlarna kadar bar ve gven iinde yaamlar, Osmanl ynetimiyle ilgili hibir ikyet ya
da sorunlar olmamtr. Kendilerine tannan hak ve ayrcalklar baaryla kullanarak hzla gelimi ve refaha kavumulardr. Ayrca Ermeni toplumu Trk-Osmanl kltr,
yaam tarz ve ynetim biimini de benimseyerek Osmanllarn gvenine lyk olmu ve Millet-i Sdka unvanna
hak kazanmtr. Osmanl Ermenileri bu unvan sayesinde
i hayatnda olduu gibi, kamu hizmetlerinde de nemli
yerlere gelmilerdir.
Biz de hazrladmz teblide ariv belgelerinden faydalanlarak ana hatlaryla kamu hizmetlerinde grev yapan
Ermeniler hakknda ayrntl bilgiler vermee alacaz.
Dr. Recep ELK
Giri
Gerek devlete sadakatleri, gerek Trke konumalar ve Trk detlerini benimsemeleri Ermenilerin Osmanl Devletinin eitli hizmetlerine
atanmalarna sebep olmutur.
Ermeni toplumu kendisine tannan hak ve ayrcalklar baaryla kullanarak hzla gelimi ve refaha kavumu, ayrca Trk-Osmanl kltr,
yaam tarz ve ynetim biimini de benimseyerek ksa zamanda Osmanllarn gvenine lyk olmu ve millet-i sdka unvanna hak kazanmtr.
Osmanl Ermenileri bu unvan sayesinde i hayatnda olduu gibi, kamu
hizmetlerinde de nemli yerlere gelmilerdir. Hem merkez devlet tekiltnda hem de yerel ynetim birimlerinde aktif olarak grev yapmlardr.
Ermeniler Osmanl-Trk sanat, kltr ve mziine nemli katklar
yapmlar, nl sanatlar yetitirmilerdir. Bu sanatlar bugn de Trkiye Ermenileri ve Trkler iin vn kayna olarak anlmaktadr. Burada,
dnyadaki ilk Ermeni matbaasnn da XVI. yzylda stanbulda kurulduunu belirtmek yerinde olur. Bylece Ermeniler, Trkler bata olmak zere
imparatorluun tm unsurlaryla bar ve gven iinde yaamlar, Osmanl ynetimiyle ilgili hibir ikyet ya da sorunla karlamamlardr.
XVI. yzylda vezir Mehmet Paa ve XVII. yzylda kaptan- derya
ve sadrazam olan Halil Paa Ermeni asll olup Mslman olmulardr.
1523te Toroslarda Glek kalesinde oturan 165 hane, 50 bekr yaklak
875 kii Ermenidir. Kale hizmetinde altklarndan olaanst vergiler29
den (avarz) muaftrlar. Karaisalda en-Naha kalesinde oturan Ermeniler

de r, cizye ve bd- hava gibi vergileri vermekten muaf tutulmulardr.
Belli ki baz hizmetleri karlnda bu muafiyeti kazanmlardr.
phesiz Osmanl brokrasisinde grev alan Ermeniler bu tebliimizde yer veremeyeceimiz lde fazladr. Daha sonra bu konuyla ilgili daha
kapsaml bir alma yapmak arzusunda olduumuzu belirtmek isterim.
Osmanl Devletinin nemli Mevkilerinde Bulunan Ermeniler

ve Aileleri
1- Dzyan Ailesi
Bu ailenin bilinen en eski yesi Divriili olduu sanlan Artindir.
Kuyumculukla uramtr. XVII. yzylda stanbula gelip yerleerek
bir dkkn amtr. Ksa zamanda sanatndaki mahareti ile tannmtr.
Torunu Mikael Hoca, I. Mahmud zamannda Saray kuyumculuuna tayin
edilmi ve III. Mustafa devrinde de darphane eminliine getirilmitir. Ayn
aileden Mihran Bey 1847de darphane meskkat nazr, 1856da meclis-i
Tanzimat yesi, bir sre sonra da meclis-i maarif mstear olmutur1.
2- Kazzaz Artin Bezciyan
Karsl Hac Bogos adl fakir bir Ermeninin olu olan Artin, Kumkapda
Ermeni Patrikhanesine bal bir okula devam etmi, daha sonra bir ipeki yannda rakla balamtr. Ksa sre ierisinde kendi adna dkkn
sahibi olmu ve bu alandaki baars onun ipekilikle uraan Dzyan ailesinden Ohannesin dikkatini ekmesine ve onu kendi hizmetine almasna
sebep olmutur. Kazzaz Artin 1819da darphane mdrlne getirilmitir2.
3- Balyan Ailesi
Balyanlardan nce de Sarayda baz Ermeni mimarlar grev almtr.
Bunlardan bazlar 1414te Bursada Yeil Cami ve Trbesini yapan Yekyazar Kalfa, Hekimolu Ali Paa Camiin yapan (1734) Arabolu Hac
Melidon Kalfa, Nevehirde brahim Paa Camii ve Kurunlu Camii Mimar (1727) Serkis Kalfa, Fenerdeki Bulgar Ortodoks Kilisesinin mimar
1
2
30
Nejat Gyn, Trkler ve Ermeniler, Ankara 2005, s.78.

Gyn, a.g.e., s.79.
Dr. Recep ELK
Hovsep Aznavor ve Yenikyde Avusturya sefareti yazlk binasn yapan

Hac Mgrd Kalfa (arkyan)dr.
Bu aileden ilk bilineni Kayserinin Derevank kynden Merameti
Bali Kalfadr. stanbula gelmi, hassa mimarlar cemaatine tamirci olarak
girmitir. Olu Kirkor Balyan ebniye-i hassa-i ahane kalfas olmu, bata
Aynalkavak Kasr, Darphane-i mire, Nusretiye Camii gibi pek ok mimar eser yapmtr. Olu Garabed Amira Balyan da II. Mahmud tarafndan hassa mimarlna atanmtr. En nl eseri 1856da tamamlanan Dolmabahe Saray ve Dolmabahe Camiidir. raan Saray ve Beylerbeyi
Saraynn yapmnda grev alan Nikogos Balyan ve Agop Balyan kardeler Garabed Balyann oludurlar. Ayn aileden Senekirim Amira Balyan
da II. Mahmud dnemi hassa mimarlarndandr. En nemli eseri Bayezid
Yangn Kulesidir. Garabedin dier olu Serkis de mimarbalk grevinde bulunmu3 ve Ayazaa Kasr, alayan Camii ve Yldz Saraynn yapmnda grev almtr. Simon Balyan da 1785te hassa mimarlk grevine
getirilmitir. En nemli eseri Maka Silhhanesidir. Ayn aileden son bir
mimar da Levan Balyandr4.
4- Manas Ailesi
Muhtemelen Kayserili, Padiah portreleri yapan bir ressam ailedir.
I. Mahmud, III. Osman, III. Mustafa ve I. Abdlhamitin resimlerini yapan Rafael Manasn talyada tahsil grd sylenmektedir. Ayn aileden Rupen Manas, Gaspar Manas ve Aleksandr Manas da birer ressamdr.
Bu aileden pek ok kii Osmanl Hariciyesinde tercmanlk yapm veya
benzer grevlerde bulunmutur5.
5- Dadyan Ailesi
Ailenin bilinen ilk ahs Arakel Dad, 1795te Saray barutubalna
tayin edilmitir. Oullarndan Simon, Halkal civarnda Azadlu Baruthanesi, Ohannes de Beykoz Kt Fabrikas mdr olmutur. Simonun olu
3
4
Gyn, a.g.e.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Cevdet Belediye, Belge No: 569; Cevdet Askeriye,
Belge No: 44296, rade Meclis-i Vl, Belge No: 4946, .DH, Belge No: 15321, 1525,
63427; Pars Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, nklp
ve Aka Yaynevi, stanbul 1981, s.6-47, 49-324.
Gyn, a.g.e., s.82.
31
Bogos ise Yeilky Baruthanesi mdrlne tayin edilmitir. Ohannes,

aabeyinin lm zerine onun yerine getirilmitir.
a- Artin Dadyan Paa
Barutuba Ohannes Dadyann oludur. Yksek tahsil iin Parise
gnderilmi, dnnde eitli devlet grevlerinde bulunmutur. Bunlar
Paris sefareti bakitabeti, ura-y Devlet ve slahat komisyonu azal, Maliye Nezareti mstearl, orman ve maadin umum mdrl, altnc belediye dairesi reislii, ura-y Devlet azal ve nihayet 1880de getirildii
Hariciye Nezareti mstearldr6.
Artin Dadyan Paa, II. Abdlhamite sunduu lyihalarnda Osmanl
Devletinin yaamasnn dnya sulhu iin nemini belirtip byk devletlerin Osmanl tebaas aznlklar konusundaki faaliyetlerini son derece tehlikeli bulduunu ileri srmtr.
Avrupa devletleri arasnda cerayan eden gmrk tarifeleri ve ticaret
anlamalarna ilikin mzakerelere dair lyihas, Osmanl Devletinin takip edecei d politikaya ilikin grleri ve deerlendirmeleri, Rusyann
Avusturya snrna asker ymas ve Makedonya meselesine dair mevzular
hakknda Dersaadet Rus sefiri ile grmeler yapm, Rusya sefiri Nelidoff
ile yapt grmede Boazlarn tahkiminden bahsedip Ruslarn ngilizlere kar Osmanl Devletine yardma hazr olduu beyannda bulunmutur7.
b- Diran Dadyan Efendi
Artin Paann olu Diran Dadyan da Hariciyede hizmet veren ailenin
dier bir ferdidir. Diran Dadyan, Mekteb-i Sultanyi bitirdikten sonra ikier sene ura-y Devletin fihrist odasnda ve Hariciye Nezaretinin evrak-
ecnebiye odasnda staj grm, ardndan 6 yl alaca tahrirat- hariciye
kalemine girmitir. 1880de Nezaretin telgraf odas mmeyyizliine nakledilmitir. 5 yl sonra Babli istiare odas mmeyyizliine gei yapmsa da birka ay sonra 1886da umr- ehbender serhalifelii grevine
getirilmitir. 11 yl burada grev yapm ve eitli devletlerin nianlarna
6
7
32
Gyn, a.g.e., s.82.

BOA, Y.PRK.HR, Belge No: 9/61, 9/64, 10/52, 14/40; DH-Said, Belge No: 3/216; Abdlhamit Krmz, II. Abdlhamit Dnemi (1876-1908) Osmanl Brokrasisinde Gayrimslimler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal, Ankara 1998, s.32-34.
Dr. Recep ELK
mazhar olmutur. 1897nin ilk gnlerinde memurn-i mlkiye komisyonu

azalna ve 8 yl hizmetten sonra 1904te becayile ura-y Devlet Tanzimat dairesi azalna tayin edilmitir. 1908 devriminden sonra ou II.
Abdlhamit devri brokratlar gibi kadro harici braklmtr8.
c- Arak Dadyan Efendi
1283te stanbulda domutur. Zaptiye Nezareti meclis azas Dadyan Nerses Efendinin oludur. 4 sene Mekteb-i Sultande, bir sre Orman ve Maadin Mektebinde okumutur. Trke, Franszca, Rumca ve
Ermeniceyi okuyup yazmtr. lk memuriyetine Hariciye Nezareti umr-
ehbender kaleminde balam, daha sonra Hariciye Nezareti telgraf odasna gemitir. Nihayet tahrirat- hariciye kalemine naklolunmutur9.
d- Vahran Dadyan Efendi
1272de stanbulda domutur. Barutubazade Dadyan Nerses
Efendinin oludur. zel hocalardan Ermenice ve Nemeyi renmi,
Sultan Mektebinde Trke, Franszca, Latince ve Rumca Hesap ve Kimya okumutur. Usul-i Muhakemat- Cezaiye Kanun- Muvakkat adl eseri,
Osmanlcadan Ermeniceye tercme etmitir. lk grevine tahrirat- hariciye evrak odasnda balam, Adliye Nezareti icra cemiyeti zabt ktiplii
muavinliinde, mahkeme-i temyiz hukuk dairesi zabt ktibi muavinliinde, encmen-i adliye sicil mukayyidliinde, encmen-i adliye snf- evvel zabt ktipliinde, Dersaadet bidayet mahkemesi ikinci hukuk dairesi
azalnda bulunmutur. Son grevi Beyolu bidayet mahkemesi hukuk
dairesi azaldr10.
II. Abdlhamit dneminde grev yapan Zaptiye Nazr Nazm Paann
hazrlad raporda yer alan bilgilere gre Osmanl Devleti hizmetinde bulunan Ermenilerin says aadaki gibidir11:
8
BOA, DH-Said, Belge No: 10/207; .HR, Belge No: 288/18036; .Hus, Belge No: 39/1313
M. 6-28; Krmz, a.g.t., s.34-35.
9 BOA, DH-Said, Belge No: 41/191.
11 Memalik-i Mahrse-i hanede yaayan ve Osmanl Devleti tebaas olan Ermeni cemaatinin genel nfusu dokuz yz ksr bin adede erierek, bunlardan merkez dairelerde ve bal
kurulularnda almakta olanlarn says bine yaklamakta olup, tara meclis idareleri
azalnda, sandk emnliinde, belediye, ar, anam ve rsmat ilerinde ve sair hizmetlerde istihtm olunan Ermenilerin mikdar da l-ekall bunun iki kat olarak tahmin edilirse
devlet hizmetinde grev yapanlarn toplam says dokuz bine ve belki de daha fazlaya vara-
33
Ermeni memurlarn grev yapt daireler

Shhye Nezaret-i cellesi
ura-y Devlet dairesi
Mektib-i Askeriyye-i hane
Defter-i Hkn Nezaret-i cellesi
Dhiliye Nezaret-i cellesi
Maliye Nezaret-i cellesi
Hariciye Nezaret-i cellesi
ehremanet-i cellesiyle mlhakt
Orman ve Maadin ve Ziraat Nezaret-i Aliyyesi
Maarif Nezaret-i c cellesi
Rsmat emanet-i cellesi
Tophane-i mire dairesi ve mlhakt
Ticaret ve Nafia Nezaret-i cellesi ve Ziraat Bankas dairesi
Adliye ve Mezahip Nezaret-i cellesi
Adliye ve Mezahib Nezaret-i cellesi
Bahriye Nezaret-i c ellesi
Hazne-i Hassa-i hane Nezaret-i cellesi
Duyun-i umumiye idaresi
Reji idaresi
Zaptiye Nezaret-i c ellesi
Posta ve Telgraf Nezareti
Daire-i Celle-i Askeriye ve Jandarma ve Fabrika-i Hmayun daireleri
Toplam
Adet
4
5
12
13
15
40
49
58
64
104
109
110
113
147
147
184
202
257
264
284
288
308
2413
Baz Ermeni memurlarn nezaretlere gre dalm yledir:

Shhiye Nezareti
Memuriyet duhl
tarihi
Sfat- memuriyet
Rtbe
Nin
Esm
12 Eyll sene 1277
Hudeyde karantinas
tabbi
Sniye
Drdnc
Doktor Malezyan
Efendi
20 Nisan sene 1295
Akka karantina memuru
Sniye
Drdnc
Simon Malkazoni
Mlhazat
Efendi-i mmaileyh f 20 Nisan sene 96
tarihinde hasbel-icab aa karlm
ve muahharan ryet-i shhiye tababetine tayin olunarak badeh Preveze ve
el-yevm Hudeyde Shhiye tabbidir.
candan, yaklak olarak Ermenilerin yzde birinin devlet hizmetinde istihdam edildikleri
dnlebilir. Bkz. Ermeni Komiteleri (1891-1895), Ankara 2001, s.58-59.
34
Dr. Recep ELK
Memuriyet duhl
tarihi
10 Austos sene
1292
Sfat- memuriyet
Rtbe
Nin
Esm
Trabzon karantina dazcs Sniye
Drdnc
Mlhazat
Elmasyan
Hazine-i Hassa
smi
Mikail Efendi
Artin Zeki Efendi
Mgrd Hekimyan Efendi
Agop Efendi
Kigork Turkomyan Efendi
Sehak Efendi
Naum Efendi
Behran Efendi
Stepan Efendi
Memuriyeti
Hazine-i Hassa Nazr
Emlk- hmayun kalemi
mdr
Emlk- hmayun orman
mdr
Muhasebe mmeyyizi
Emlk- hmayun altnc
ube memuru
Muhsebe kalemi ketebesinden
Muhsebe Kalemi ketebesinden
Mefrt- hmayun ve
depo idareleri mbayaacas
Depo kalemi ketebesinden
Maa
Hizmet-i devlete duhl
Rtbe
24 000
1278
2 500
27 sene 85
Mtemayiz
3 000
28 sene 81
Mtemayiz
1 750
15 Ra sene 92
Sniye
2 500
5 C sene 300
Sniye
950
2 R sene 97
Slise
1 500
13 R sene 98
Slise
800
9 B 303
Slise
1 000
13 Muharrem sene 99
Bal
Osman
Mecid
Murassa
Ohannes Efendi
Hazine-i maliye dava vekili12.
Artin Efendi
Hazine-i Hassa kalfas13.
Bogos Efendi
Hazine-i Hassa kalfas14.
Divan- Muhasebat
Memuriyeti
Divan- Muhasebat mdde-i
umumsi
Esm
Ohannes Efendi
Maa
5 000
Hidmet-i Devlete Tarih-i

Duhlleri
10 Eyll sene 1272
Nian
Rtbe
Osman
l
Mecid
2
12 BOA, .DH., Belge No: 1142/89094.

13 BOA, .DH., Belge No: 1444/89229.
14 BOA, .DH., Belge No: 1444/89229.
35
Memuriyeti
Esm
Maa
Hidmet-i Devlete Tarih-i

Duhlleri
Nian
Rtbe
Osman
Azadan
Onnik Bey
5 000
20 Rebulevvel sene 1290
Azadan
Karabet Efendi
5 000
1275
Sniye
Mecid
2
Maarif Nezareti Dairesi

Maa
Esm
Hizmet-i devlete
tarih-i duhl
Memuriyet
Memur- hzraya
zaman- tayin
Nianlar
Rtbe
Osman
1 425
Mikail
Efendi
Ermenice ktb ve muyene memuru ve Mekteb-i

dad Ermenice muallimi
2 700
Vien
Efendi
Muhasebe mmeyyizi ve
Mekteb-i Mlkiye Usul
Defteri muallimi
Malm olmad
1 Mart sene 98 ve
Saniye
1 Tern-i Evvel sene 99
400
Petri
Muhasebe mmeyyizi ve
Mekteb-i Mlkiye Usul
Defteri ketebesinden
Malm olmad
27 Mays sene 309
Mecid
23 Knn- Evvel sene

97 ve 25 Tern-i Sn
sene 304
Mekteb-i Mlkiye-i ahane

Maa
Esm
Memuriyet
Hizmet-i devlete
tarih-i duhl
Memur- hzraya
zaman- tayin
1 000
Petri Efendi
Veznedar
Malm olmad
4 Eyll sene 99
2 400
Ohannes Efendi
lm-i Servet ve Usul-i

dare muallimi
Malm olmad
21 Tern-i Sn sene 93
Vien Hofuyan Usul-i Muhakemat-

Efendi
Hukukiye muallimi
Malm olmad
13 Tern-i Sn sene 94
1 980
Nian Efendi
2 120
Terziyan Efendi
700
Yosefyan
36
Kimya-y Uzv ve
Maden ve Mekteb-i
Malm olmad
Tbbiye-i Mlkiye Kimya
muallimi
Franszca ve Mekteb-i
Sultan Franszca
Malm olmad
muallimi
Cebir ve Msellest
muallimi
Malm olmad
Nian
Rtbe
Osman Mecid
1 Tern-i Evvel sene 96

Slise
ve 16 Austos sene 97
1 Tern-i Evvel sene
98/1 Tern-i Sn sene Slise
1285
23 Tern-i Evvel sene95
Slise
Dr. Recep ELK
Maa
Esm
1 300
Boyacyan
Efendi
500
700
Hizmet-i devlete
tarih-i duhl
Memuriyet
Franszca ve Mekteb-i
dad Cebir muallimi
Nian
Memur- hzraya
zaman- tayin
Rtbe
Osman Mecid
Malm olmad
10 Knnusn sene 301

Slise
ve 24 Mart sene 303
Ermenice Lisan MualliOhannes Efendi mi ve Mekteb-i dad-i

Cebir muallimi
Malm olmad
19 Tern-i Evvel sene

304
Matyos Efendi
Malm olmad
29 Mays sene 306
Sermubassr
Mekteb-i Sultan
Maa
smi
Memuriyeti
Hizmet-i devlete
tarih-i duhl
Memur- hzralarna zaman-

tayinleri
650
Ohannesyan Efendi
Muallim
Malm olmad
1 Eyll sene 96
1 000
Vien Efendi
Muallim
Malm olmad
21 Mays sene 307
400
Dikran Efendi
Ders halifesi
Malm olmad
18 Eyll sene 301
Nian
Rtbe
Sanayi-i Nefise Mektebi

Maa
2 700
smi
Oskan Efendi
Memuriyeti
Dhiliye mdr ve
Heykeltra muallimi
Hizmet-i devlete
tarih-i duhlleri
Memur- hzralarna zaman-

tayinleri
Malm olmad
1 Knn- Sn
sene 302
Nian
Rtbe
O
Malm
olmad
Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye

Maa
smi
Memuriyeti
Hizmet-i
devlete tarih-i
duhlleri
Memur- hzralarna
zaman- tayinleri
Rtbe
600
Agop Efendi
Tb Kanunu muallimi Malm olmad
16 Austos sene 97
Miralay
980
Antranik Efendi
Hikmet muallimi
Malm olmad
16 Austos sene 97
Miralay
500
Ohannes Efendi
Ter muallimi
Malm olmad
1 Temmuz sene 306
Miralay
500
Hatrsimon Efendi
Franszca muallimi
Malm olmad
22 Eyll sene 303
300
Pervanet Efendi
Malm olmad
25 Knn- Sn sene 308
300
Oseb Celalyan Efendi
Malm olmad
21 Knn- Sn sene 308
Franszca muallim
muavini
Franszca muallim
muavini
Nian
M
37
Hdavendigr Vilyeti
Maa
smi
Memuriyeti
120
Stepan Efendi
Bursa Ermeni Mektebi

Lisan- Osman muallimi
150
Agop Efendi
Karesi dadsi Resim

muallimi
Hizmet-i devlete
tarih-i duhl
Memur- hzra tayin

zaman
Malm olmad
1 Eyll sene 304
Malm olmad
1 Eyll sene 308
Rtbe
Nian
O
Konya Vilyeti
Maa
smi
Memuriyeti
Hizmet-i devlete
tarih-i duhl
Memur- hzraya
zaman- tayini
1 100
Stepan Efendi
Konya dadsi muavin-i

sn, Franszca, Hesab,
Fenn-i Makine muallimi
Malm olmad
24 Eyll sene 308
250
Kirkor Efendi
Konya dadsi Resim

Muallimi
Malm olmad
1 Eyll sene 305
Nian
Rtbe
O
Halep Vilyeti
Maa
smi
Memuriyeti
Hizmet-i devlete
tarih-i duhl
Memur- hzralarna
zaman- tayinleri
300
Mihail Efendi
Marif idaresi ktibi
Malm olmad
29 Knnuevvel sene 308
150
Samuel Efendi
Halep dadsi tabibi
Malm olmad
1 Eyll sene minh.
190
Kivork Efendi
Halep dadsi anbarcs
Malm olmad
1 Ternisn sene minh.
400
Jozef Arsan
Efendi
Antakya Rtiyesi
Franszca muallimi
Malm olmad
29 Haziran sene 305
Nian
Rtbe
O
Trabzon Vilyeti
Maa
1 000
smi
Hizmet-i devlete
tarih-i duhlleri
Trabzon dadsi muavin-i

Leon ahpaz
slisi ve Hendese, Kavnn Malm olmad
Efendi
ve Cebir-i Eskl muallimi
*BOA, Y.PRK.MF, Belge No: 3/7.
38
Memuriyetleri
Memur- hzralarna
zaman- tayini
16 Eyll sene 308*
Nian
Rtbe
O
Dr. Recep ELK
Rsumat Emaneti ve Gmrkler

sim
Memuriyet
Tarih-i Tayin
Maa
Haator Efendi
Bakitabet
7 Knnuevvel sene 1308
500
Haik Aa
Kolcu
Kirkor Aa
Kantarc
1 Mays sene 1307
180
Manuk Efendi
Kolcu
1 Haziran sene 1307
150
Agop Efendi
Kolcu
1 Haziran sene 1307
150
Stepan Efendi
Mtercim
1 Mart sene 1296
320
Kg Efendi
Kolcu
1 Nisan sene 1306
600
Refael Aa
Odac
8 Mart sene 1307
150
Anton Aa
Kolcu
1 Ternisn sene 1304
150
Karabet Efendi
Muhasebe refk- evveli
1 ubat sene 1203
700
Kalos Efendi
Anbar, manifatura ve eya-y aynye memuriyeti
22 Ternisn 1306
600
Agop Efendi
Kolcu
1 Knnsn sene 1307
300
Karnik Efendi
Muayene ktiblii
28 Ternisn sene 1307
250*
150
*BOA, Y.PRK.BK, Belge No: 32/23.
Bogos Efendi
Reji komiserlii muavini15.
Mgrd Arif Efendi
Antakya reji idaresi kontrol memuru16.
Dhiliye Nezareti Matbut- Ecnebiye daresi
smi
Memuriyeti
Maa
Hizmet-i devlete
duhl
Nian
Rtbe
O
Mecid
Nian Efendi
Matbuat- ecnebiye mdr 8 000
Gurre-i Ra sene 1280
Bal, 13 sene 1310
2., selh-i N sene

1307
Simon Efendi
Mdr muavini
3 500
1289
l Snsi, Selh-i Ca
sene 1307
2., 11 C sene 1308
Mihran Efendi
Dier muavini
3 800
1282
l Snsi, 29 M 1302
2., 11 C sene 1304
15 BOA, .DH., Belge No: 1009/79675.

39
Dhiliye Nezareti Matbut- Dhiliye daresi

smi
Memuriyeti
Maa
Rtbe
Nian
Bogos Efendi
Serhalife
1 200
1284
l Snsi, 11 Ca sene 310
Agop Efendi
Ermenice gazeteler mfettii 1 400
1265
Mtemayiz, 6 C sene 1310
Minas Efendi
Hulefadan
17 S sene 1293
Sniye, 10 M sene 310
650
3., 11 M sene 307
Nfus daresi
smi
Memuriyeti
Maa
Artin Efendi
Pasaport kalemi mmeyyizi
Pervanet Efendi
Galata mrr ubesinde

mstahdem
1 500
Nian
Hizmet-i devlete
duhl
Rtbesi
1280
l Snsi, 19 Ca sene 310
Mecid
4., 28 C sene 305
11 N sene 1301*
*BOA, Y.PRK.DH., Belge No: 6/54.
Mihran Boyacyan Efendi

Mrefte kazas kaymakam17.
Ohannes Abdullah Efendi
kodra vali muavini18.
Ohannes Ferid Efendi
Krkaa ve Kesriye kazalar kaymakam, Van vali muavini19.
Dikran Efendi
Palu kazas kaymakam muavini20.
ehremaneti
Maa
Esm
3 500
Minas Efendi
Memuriyet
Yedinci daire-i belediye mdriyeti
Tarih-i memuriyet
18 Eyll sene 302
Hiz olduu
rtbe
l Snsi
Nian
3. Mecid
17 BOA, DH-MKT, Belge No: 826/16.

19 BOA, DH-Said, Belge No: 42/53; DH-MKT, Belge No: 1511/16, 1470/86; .DH., Belge
No: 1246/97627.
20 BOA, DH-MKT, Belge No: 825/10.
40
Dr. Recep ELK
Maa
Esm
Memuriyet
2 000
Andon Efendi
Meclis-i emanet azal
1 500
Murat Efendi
1 100
Mgrd Efendi
600
Antuvan Efendi
600
Stepan Efendi
1 250
Stepan Efendi
Kantar idaresinde veznedarlk
1 Mart sene 307
800
Andon Efendi
Kantar idaresinde mfettilik
1 Mart sene 307
400
Mihran Efendi
Kantar idaresinde mfettilik
25 Nisan sene 308
300
Mgrd Efendi
Kantar idaresinde ktiblik
15 ubat sene 308
500
Andon Efendi
Dokuzuncu daire-i belediye

mhendis-i evvel ktibi
6 ubat sene 296
750
Logom Efendi
Beinci daire-i belediye tababeti 10 Haziran sene 308*
Onuncu daire-i belediye

muhasebecilii
Altnc daire-i belediye muhasebe ktibi
Altnc daire-i belediye tahrirt
kalemi kitbeti
Evrak idaresinde muayenecilik
ve veznedarlk
Tarih-i memuriyet
Hiz olduu
rtbe
13 Mays sene 293
l Snsi
15 Ternievvel sene 291
Slise
1 Temmuz sene 293
Rbia
Nian
3. Osman 3.
Mecid
29 Knnsn sene 287

1 Mart sene 297
*BOA, Y.PRK.H., Belge No: 2/25.
ehremaneti
Artin Efendi
Bakrc esnafnda Antuvann oludur. 1270te Badatta domutur.
Badatta Ermeni ve Keldan mekteplerinde Arapa, Trke, Franszca ve
Ermenice lisanlarn tahsil etmitir. 32 yanda Badat Birinci Belediye dairesi Eczaclna tayin olunmutur. Daha sonra Badat Birinci Belediye
dairesi Gureba Hastanesi Eczaclnda grev almtr21.
crt- Yevmiye ile Fabrikalarla Sir malt Mevkilerinde Mstahdem Olan Amele
Kazganc
-Haskyl Penik Hararves
-Yeniemeli Nazret Abraham
-Haskyl Kirkor Mardiros
Makine fabrikacs
Bitlisli Serkiz Karabet
Tamirt fabrikas
skdarl Nian Karabet
Makine Demirhanesi
Amasyal Ohannes Tasos
41
crt- Yevmiye ile Fabrikalarla Sir malt Mevkilerinde Mstahdem Olan Amele
Fabrikalar renleri
-Bitlisli Kirkor Ohannes
-irvanl Serkiz ahin
-Bitlisli Vartan Serkiz
-irvanl Minas Delli
-Hizanl Tomas Serkiz
-Bitlisli Simo Hao
eki fabrikas
-Beyolulu Agop Murat
-irvanl Sogomon Morsiz
-irvanl Mizro Hano
-irvanl Klo Serkiz
naat- ceddiye fabrikas

-Beyolulu Mardiros
-sitneli Ohannes Kirkor
-Amasyal Hamparsun
-Sivasl Dikran Nerses
-Haskyl Karabet Mardiros
malt dkmhanesi
-Haik Markar
-Haskyl Alkar Karabet
-Haskyl Frenkon Nian
Torpida fabrikas
Yeniemeli Znub Abraham
ura-y Bahriye ayvaz

Hararos Kirkor
Kundak fabrikas
Sivasl Karabet Agop
Fienkhanede duvarc
Artin Bogos*
*BOA, Y.PRK.ASK., Belge No: 93/54.
Duyun-i Umumiye-i Osmaniye Vridat- Muhassasa daresinde

Mstahdem Ermeni Memurlarnn Defteridir
smi
Memuriyeti
Maa
Nazar Efendi
Mhimme mdr
4 500
pekyan Efendi
Dava vekili
2 500
Oryan Efendi
Muhasebe-i ecnebiye kaleminde
300
Matos Efendi
Sevk memuru refk
500
Hizmet-i devlete
duhl
Serkiz Sngcyan Efendi Kuyud- mhimme ve beyiyye refk
250
19 Ra sene 302
Hamparsun Efendi
Galata ubesi istimareci
600
25 B sene 86
Diran Efendi
Pul ve evrak- sahha beyiyye nezaretinde taharr memuru ve nazr

muvini
2 000
24 M sene 91
Onnik Efendi
Bursa duyun-i umumiye nezareti ar drdnc ktibi
400
20 S sene 96
Kirkores Efendi
Bursa duyun-i umumiye mdriyeti sandk memuru
900
19 Ca sene 97
Minas Efendi
Bursa duyun-i umumiye mdriyeti sandk memuru refk
500
18 S sene 307
Hayrabet Efendi
Karahisar duyun-i umumiye sandk memuru
500
Selh-i Ca sene 96
Agop Efendi
Sandkl duyun-i umumiye ikinci ktibi ve sandk emini
500
5 Ra sene 97
Kirkores Efendi
Aziziye duyun-i umumiye ktibi ve sandk memuru
400
23 Ca sene 307
Bogos Efendi
zmir duyun-i umumiye nezareti icmalt ktibi
600
3 S sene 79
Agop Efendi
zmir duyun-i umumiye nezareti tezakir-i mterkime mukayyidi
450
4 C sene 97
Oseb Efendi
Ankara duyun-i umumiye nezareti tahrirt kalemi mbeyyiz-i

evveli
250
Ra 303
Rupen Efendi
Ankara duyun-i umumiye nezareti ar mukayyidi
250
Za sene 307
42
Dr. Recep ELK
smi
Memuriyeti
Hizmet-i devlete
duhl
Maa
Bogos Efendi
Ankara duyun-i umumiye nezareti tahrirt kalemi mbeyyizi
250
12 Ra sene 306
Oseb Efendi
Ankara duyun-i umumiye nezareti sandk emini refk
400
Gurre-i Ca sene 99
Vien Efendi
Murtazabad duyun-i umumiye ktibi
300
12 S sene 98
Mihran Efendi
Mihalick duyun-i umumiye ktibi
300
4 B sene 303
Bedros Efendi
Akda Madeni duyun-i umumiye ktib ve sandk emini
400
Ra sene 95
Vien Efendi
Sungurlu duyun-i umumiye ktib ve sandk emini
400
Sene 94
Mgrd Efendi
Badad duyun-i umumiye nezareti tuz anbar memuru
300
2 Ra sene 300
Aacan Efendi
Zaho duyun-i umumiye memuru
300
10 Ra sene 309
Vien Efendi
Konya nezaretine mlhak Ereli duyun-i umumiye memuru
300
20 B sene 306
Karabet Efendi
Konya nezaretine mlhak Tarsus memlehas baktibi
500
4 Ra sene 95
Karabet Efendi
Konya nezaretine mlhak Hacbekta memlehas anbar ktibi
300
Sene 99*
*BOA, Y.PRK.A, Belge No: 9/4.
ura-y Devlet Tanzimat Daires

smi
Memuriyeti
Maa
Hizmet-i Devlete Duhl
Bedros (Kuyumcuyan) Efendi
Aza
7 500
4 Muharrem sene 1275
Ebru Efendi
Aza
5 000
Nuryan Efendi
Aza
5 000
Rtbesi
Osman
Mecid
Bal
1265
Bal
1273
Osman
Mecid
ura-y Devlet Dhiliye Dairesi

smi
Memuriyeti
Cayan Elyas Efendi
Aza
Maa
5 000

1276
Rtbesi
l
ura-y Devlet Muhkemat Dairesi

smi
Nian Efendi
Memuriyeti
Aza
Maa
8 000
Hizmet-i Devlete Duhl

Gurre-i Rebulevvel sene 1280
Rtbesi
Bal
Osman
Mecid
2*
*BOA, Y.PRK. D., Belge No. 1/61.
43
Kuyumcuyan Bedros Efendi

Feshane-i mire Fabrikatr Kuyumcuyan Ohannes Efendinin oludur. 1251 tarihinde Dersaadette domutur. Sultan Mektebi, Mlkiye dadisi ve zmir Fransz Mektebinde tahsilini tamamlamtr. Rumca, Trke
ve Franszcay okuyup yazar. talyanca konuur. Tahsilini tamamladktan
sonra sanayi ve fabrikalara dair malmat edinmek iin Avrupaya gitmitir.
lk grevine Hazine-i Hassa-i ahanede balamtr. Daha sonra mahkemei ticaret bareisliine, sonra ura-y Devlet nafia dairesi azalna, Ticaret
ve Nafia Nezareti mstearlna, orman ve maadin umum mdrlne,
ura-y Devlet Tanzimat dairesine ve nihayet ura-y Devlet mlkiye dairesi azalna getirilmitir22.
Ohannes Efendi
ura-y Devlet azas23.
Mektib-i Askeriye-i ahane
Ohannes Efendi
II. Ordu Merkez Hastanesi tabib-i snsi24.
Ohannes Efendi
naat- askeriye kalfas25.
Kaymakam Ohannes Bey
II. Ordu etibbasndan26.
Ohannes Efendi
kodra frka-i askeriyesi sertabib binbas27.
Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti
Arslan Kelbogos Efendi
zmit orman sermfettii28.
Haator Efendi
Ankara vilyeti orman sermfettii29.
22
23
24
25
26
27
28
29
44
BOA, DH-Said, Belge No: 93/105; .DH., Belge No: 759/61934.

BOA, .DH., Belge No: 775/63096.
BOA, .DH., Belge No: 922/73124.
BOA, .DH., Belge No: 911/72352.
BOA, .DH., Belge No: 1172/91654.
BOA, .DH., Belge No: 893/71053.
BOA, Y. A. Res., Belge No: 54/6.
BOA, DH-MKT, Belge No: 826/30.
Dr. Recep ELK
Amasyan Efendi
Ziraat mdr30.
Tokatl Arslanyan Dikran Efendi
Ankara vilyeti ziraat mfettii31.
Berberolu Agopyan Mmtaz Efendi
Kosova vilyeti telgrafhanesi memuru mteveffa Artin Servet
Efendinin oludur. 1295 senesinde Kayseri kasabasnda domutur. Ermeni Mektebi, skpte Mekteb-i Edebde, Selanikte Ziraat Ameliyat
Mektebinde okudu. Halkal Ziraat Mektebini bitirdikten sonra 1320 ylnda Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti istatistik kaleminde 300 kuru maala ie balamtr. Bilahare Ereli orman tezkiresi muharrirliine,
Bolu orman tezkiresi muharrirliine, Ereli orman fen memurluuna, Zonguldak kazasnn zlmez mevkii 2. snf orman fen memurluuna, Ereli
orman tezkiresi muharrirlii grevlerinde bulunmutur32.
Ticaret ve Nafia Nezareti ve Ziraat Bankas
Ohannes Efendi
Nafia hukuk maviri muavini33.
Ohannes Efendi
Nafia Nazr34.
Stepan Nubar Efendi
Aydn vilyeti banka ubesi tercman35.
Artin Efendi
Kayserili ar mltezimi Hasador Sseyan Efendinin oludur. 1266
senesinde Kayseride domutur. Ermeni Patrikhanesi Mektebinde tahsil
grm, bir sre Pariste okumutur. lk memuriyetine 1284 senesinde Hariciye Nezareti tahrirat ve ecnebiye odasnda balamtr. Sonra esham-
30
31
32
33
34
35
BOA, DH-Said, Belge No: 2/6.

BOA, DH-Said, 42/167.
BOA, DH-Said, 188-146.
BOA, . DH, 255/98483.
BOA, Y.EEb, 43/38; . DH, 759/61934.
BOA, . DHb, 1033/81386.
45
cedide odasnda, Nafia Nezareti tercme kalemi mtercimliinde, tercme

kalemi bakitabetinde ve nihayet heyet-i fenniye kalemi mmeyyizliinde
bulunmutur36.
Dadyan Simyon Efendi
Zaptiyede divan- temyiz azas. Nerses Efendinin oludur. 1272 senesinde Dersaadette domutur. 11 yl sreyle Pariste tahsil grmtr.
Trke ve Franszca okur yazardr. lk memuriyetine Nafia Nezaretinde
Rumeli Demiryollarnda grev almtr. Sonra turuk ve maabir fen kalemi
ressamlk hizmetine atanmtr. Kasaba demiryolu komiser muavinliine,
Aydn vilyeti umr- nafia mhendisliine tayin edilmitir37.
Adliye ve Mezahib Nezareti
Bogos Efendi
Teke bidayet mdde-i umum muavini38.
Bogosyan Efendi
Adliye Nezareti ticaret mahkemesi icra dairesi memuru39.
Bogosyan Efendi
Adliye Nezareti ticaret mahkemesi muhasebe muavini40.
Ohannes Efendi
Dersaadet istinaf- ticaret reisi41.
Artin Efendi
Temiz mahkemesi azas42.
Bogos Efendi
Mardin sanca ceza dairesi mdde-i umumsi43.
Ohannes Eminyan Efendi
Beyolu bidayet mahkemesi ikinci hukuk azas44.
36
37
38
39
40
41
42
43
44
46
BOA, DH-Said, 5/931.

BOA, .DH., Belge No: 1015/80074.
BOA Y.EE., Belge No: 3610/46.
BOA, .DH., Belge No: 869/69466.
BOA, .D., Belge No: 65/3802.
Dr. Recep ELK
Papazyan Serkis Efendi

Hdavendigr vilyeti mahkeme-i istinaf dairesi azas45.
Agop Efendi
Erturul bidayet mahkemesi hukuk dairesi azas46.
Ohannes Efendi
Ankara adliye mfettii ve mahkeme-i temyiz azas47.
Ohannes Efendi
Dersaadet bidayet mahkemesi azas48.
Ohannes Efendi
Karahisar- Sahip ticaret mahkemesi reisi49.
Glbanolu Ohannes Efendi
Ankara ticaret mahkemesi azas ve tccar50.
Zaptiye Nezareti
Apik Pertev Efendi
Zaptiye Memuru51.
Posta ve Telgraf Nezareti
Artin Efendi
Posta ve telgraf umum mfettii52.
Artin Aram Efendi
ttihad postalar umum mfettii53.
Ohannes Efendi
Mabeyn telgrafhanesi muhabert- ecnebiye memuru54.
Ohannes Lamasyan Efendi
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54

BOA, .D., Belge No: 68/4040; DH-MKT, Belge No: 1334/33.
BOA, .DH., Belge No: 1057/82952.
BOA, .DH., Belge No: 1074/84242.
BOA, .DH., Belge No: 1045/82122.
BOA, DH-Said, Belge No: 59/161 ve 198/312.
BOA, .DH., Belge No: 1016/80182.
47
Yldz Saray telgrafhanesi muhabert- ecnebiye memuru55.

Dikran Acemiyan Efendi
Posta ve Telgraf Nezareti Fabrikas Hevek muallimi56.
Mikail Kuyumcuyan Efendi
Ohannes Kuyumcuyan Efendinin oludur. 1272 senesinde Dersaadet
te domutur. zmirde Fransz Mektebinde Trke, Franszca, talyanca,
Rumca ve Ermeni lisanlaryla Corafya ve Hesap okumutur. lk memuriyetine 1288 senesinde 16 yanda 250 kuru maala Dersaadet postas
memurluuyla balamtr. Galata postanesi pul sat memurluu, Beyolu posta memurluu, Selanik dahil ittihat postalar mdrl ve nihayet
Posta ve Telgraf Nezaretine bal posta meslihi kaleminde grev almtr57.
Kayserili David Efendi
Telgraf ve Posta Nezareti muhabert- ecnebiye kalemi memuru58.
Daire-i Askeriye, Jandarma ve Fabrika-i Hmayun
Haik Efendi
Mekteb-i Sanayi dkmhanesinde grevli59.
Ohannes Efendi
Seraskerlik kalfas60.
Melkon Efendi
Seraskerlik tercme kalemi vekili61.
Ohannes Efendi
Daire-i askeriye mimar62.
Kilitiyan Ohannes Efendi
55
56
57
58
59
60
61
62
48
BOA, .TAL., Belge No: 4/1310 S 8-14.

BOA, .DH., Belge No: 1004/79338.
BOA, .DH., Belge No: 926/73438.
BOA, .Hus., Belge No: 15/1311 S. 19-24.
Dr. Recep ELK
Daire-i askeriye mteahhidi63.

Hariciye Nezaretinde Grev Yapan Ermeniler
No:
Grev yapt birim
sim
Hariciye Nezareti
Aram Efendi -Berdyank ehbenderi
Hariciye Nezareti
Azaryan Manuk
Hariciye Nezareti
Doktor Ayvazyan Efendi
Hariciye Nezareti
Doktor Minas Efendi
Hariciye Nezareti
Doktor Tayan Efendi
Hariciye Nezareti
Elmasyan Efendi
Hariciye Nezareti
Feyzi Kirkor Efendi
Hariciye Nezareti
Hrand Bey
Hariciye Nezareti
Hrand Abraham Bey
10
Hariciye Nezareti
Kapriyel Efendi
11
Hariciye Nezareti
Karaka Rupen Efendi
12
Hariciye Nezareti
Yervant Efendi
13
Hariciye Nezareti
Msy Zoroyan
14
Hariciye Nezareti
Nian Efendi
15
Hariciye Nezareti
Serkiz Efendi -Roma sefiri
16
Hariciye Nezareti
Acemyan Leon Efendi
17
Hariciye Nezareti
Aram Adil Efendi -istiare odas muavini
18
Hariciye Nezareti
Arak Karagzyan Efendi
19
Hariciye Nezareti
Ayvan Efendi
20
Hariciye Nezareti
Ayvanyan Efendi
21
Hariciye Nezareti
Azaryan Efendi -Malta baehbenderi
22
Hariciye Nezareti
Babayan Mihirdat Efendi
23
Hariciye Nezareti
Balyan Serkiz Efendi
24
Hariciye Nezareti
Bedros Efendi
25
Hariciye Nezareti
Bogos Efendi -istiare odas muavini
26
Hariciye Nezareti
Civanyan Nian Efendi
27
Hariciye Nezareti
Dikran ayan Efendi
28
Hariciye Nezareti
Diran Bey -istiare odas muavini
29
Hariciye Nezareti
Doktor Aram Giz Efendi
30
Hariciye Nezareti
Ermenak Efendi -istiare odas muavini
31
Hariciye Nezareti
Fesciyan Aryus Efendi
63 BOA, .DH., Belge No: 1187/92862.
49
No:
Grev yapt birim
sim
32
Hariciye Nezareti
Salyan Efendi
33
Hariciye Nezareti
Haik Efendi
47
Hariciye Nezareti
Hasun Efendi
34
Hariciye Nezareti
Hrand Bey -Belgrad sefareti ktibi
35
Hariciye Nezareti
Hrand Bey -Mesina ehbenderi
36
Hariciye Nezareti
Hrand Abro Bey
37
Hariciye Nezareti
Hrant Noradunkyan Bey -istiare odas muavini
38
Hariciye Nezareti
Hrant amdancyan
39
Hariciye Nezareti
Jakyan Ohannes Efendi
40
Hariciye Nezareti
Gabriyel Noradunkyan Efendi
41
Hariciye Nezareti
Karabet Nazaryan Efendi
42
Hariciye Nezareti
Karagzyan Arak Efendi
43
Hariciye Nezareti
Karakahya Leon Efendi
44
Hariciye Nezareti
Karaka Rupen Efendi
45
Hariciye Nezareti
Kirkor Efendi
46
Hariciye Nezareti
Leon Bey -umur- siyasiyye ube mmeyyizi
47
Hariciye Nezareti
Leon Kastan Efendi
48
Hariciye Nezareti
Mgrd Efendi -Kefalonya ehbender vekili
49
Hariciye Nezareti
Mihran Efendi
50
Hariciye Nezareti
Minas Aram Efendi
51
Hariciye Nezareti
Aram Murat Efendi
52
Hariciye Nezareti
Mgrd Karabetyan
53
Hariciye Nezareti
Msy Parsihyan
54
Hariciye Nezareti
Msy Rupen
55
Hariciye Nezareti
Msy emavonya
56
Hariciye Nezareti
Nafilyan Ohannes Efendi
57
Hariciye Nezareti
Ohannes Kuyumcuyan Efendi
58
Hariciye Nezareti
Ohannes Majakyan Efendi
59
Hariciye Nezareti
Onnik Efendi
60
Hariciye Nezareti
Onnik ParsihyanEfendi
61
Hariciye Nezareti
Pol Tahtacyan Efendi
62
Hariciye Nezareti
Rupen Efendi
63
Hariciye Nezareti
Serkiz Hamamcyan Efendi
64
Hariciye Nezareti
Simon Efendi -Pete ehbender Vekili
65
Hariciye Nezareti
amdancyan Efendi
50
Dr. Recep ELK
No:
Grev yapt birim
sim
66
Hariciye Nezareti
Yervant Rahci Efendi
67
Hariciye Nezareti
Yusuf Arasyan Efendi
68
Hariciye Nezareti
Yusuf Misak Efendi
69
Hariciye Nezareti
Abro Efendi
70
Hariciye Nezareti
Agop Efendi
71
Hariciye Nezareti
Agop Paa
72
Hariciye Nezareti
Agop Gazelolu Efendi
73
Hariciye Nezareti
Agop Makastar Efendi
74
Hariciye Nezareti
Agopyan Parsehyan Efendi
75
Hariciye Nezareti
Akalyan Ohannes Bey
76
Hariciye Nezareti
Andon Efendi
77
Hariciye Nezareti
Andon rac Efendi
78
Hariciye Nezareti
Andon Koeolu Bey
79
Hariciye Nezareti
Andre Hasun Efendi
80
Hariciye Nezareti
Aram Bey -Ligorne ehbenderi
81
Hariciye Nezareti
Aroroni Mgrd Efendi -Kars Kanlar
82
Hariciye Nezareti
Arak Manukyan Efendi
83
Hariciye Nezareti
Artin Efendi -Bkre sefareti baktibi
84
Hariciye Nezareti
Artin Efendi -Hariciye Nezareti mstear
85
Hariciye Nezareti
Artin Efendi bin Oseb Markaryan
86
Hariciye Nezareti
Asador Efendi -tccar
87
Hariciye Nezareti
Avram Efendi -hulefadan
88
Hariciye Nezareti
Azaryan Agop Efendi
89
Hariciye Nezareti
Azaryan Aranuk Efendi
90
Hariciye Nezareti
Azaryan Ohannes Efendi
91
Hariciye Nezareti
Azaryan Pozik Efendi
92
Hariciye Nezareti
Bedros Efendi -Erzurum tercman
93
Hariciye Nezareti
Bedros Berberyan Efendi
94
Hariciye Nezareti
Bedros Kuyumcuyan Efendi
95
Hariciye Nezareti
Bedros Krkhanlyan Efendi*
*Slname-i Nezaret-i Hariciyye, Yayna Hazrlayan Ahmet Nezih Galitekin, stanbul 2003, C. I-IV.
Mihran Aram Efendi

Posta ve telgraf umum mfettii mteveffa Artin Efendinin oludur.
1285te Badatta domutur. 6 sene Venedikte, 2 sene de Pariste oku51
mutur. Trke, Franszca, talyanca, ngilizce ve Ermeniceyi okur yazar,

Rumca ve Arapay konuurdu. 25 Temmuz 1325te 3 bin kuru maala Beyrut vilyeti umr- ecnebiye mdriyetine tayin olunmutur. Sonra
Badat umr- ecnebiye mdrlne atanmtr. Bilhare Midilli sanca
mutasarrf olmutur. Hariciye Nezaretine Midilli adasnn istilas ile ilgili
Yunanllarn kuvvetleriyle ilgili muhtelif lyihalar takdim etmitir64.
Balyan Serkis Efendi
Evkaf- hmayun serdellallnda bulunmu olan Bali Efendinin oludur. 1277 senesinde stanbulda domutur. Mekteb-i Sultande okumutur. Trke, Ermenice ve Franszcay konuurdu. lk grevine Babli
tahrirat- ecnebiye odasnda balam, sonra Tahran sefareti ikinci baktipliine, Tahran sefareti ikinci ktipliine, Bar ve lgn ehbenderliklerine tayin edilmitir65.
Osmanl Devletinde istatistik genel mdrl 1892 ylnda kurulmutur. Genel mdrlk grevini 1897-1903 yllar arasnda Mgrd nabyan isimli bir Ermeni yapmtr66.
Ayrca, Ermeni olaylarnn artt ve tehcirin yapld dnemlerde dahi
Ermenilerden Osmanl merkez ynetiminde st dzey grevlerde bulunan
pek ok kii bulunmaktadr. Tehcir ncesi ve sonras dnemle ilgili olarak
devlet kaytlarna bakld zaman nemli bakanlklarda grev yapan birok Ermeninin grevlerine devam ettii grlmektedir. Hariciye Nezareti
istiare odas muavinliinde Nian Civanyan Efendi, Dhiliye Nezareti sicill-i ahval idare-i umumiyesi mdr Agop Hamamcyan Efendi, stanbul
polis mdriyet-i umumiyesi heyet-i shhiye tabipliinde Dikran Efendi,
Adliye Nezareti ihsaiyat ve mdevvenat- kanuniye mdriyetinde mdr
olarak Serkis Karako Efendi, hazine-i hassa-i hane mdrlne bal
emlk- hakan muhasebe mdriyetinde mdr olarak Agop Efendi, Maliye Nezareti mstear Mihran Efendi, Hariciye Nezareti mstearlnda
Ohannes Kuyumcuyan Efendi, kalem-i mahsus mmeyyizliinde Dikran
ayan Bey67, Nafia Nazr olarak Sinabyan Efendi tehcir ncesi dnemde
grev yapan nemli brokratlardandr.
64
65
66
67
52

Ali Gler-Suat Akgl, Sorun Olan Ermeniler, Ankara 2003, s.95.
Ayrntl bilgi iin bkz. Slname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1327; Slname-i Devlet-i
Aliyye, Dersaadet 1328.
Dr. Recep ELK
Tehcir sonras dnemin devlet kaytlarna bakld zaman da birok

nemli grevde Ermenilerin bulunduklar grlmektedir. Hazine-i hassa-i
ahane mdriyet-i umumiyesi emlk- hakan muhasebe idaresi mdr
Agop Efendi, daire-i sadaret mdevvenat- kanuniye mdr Karako Serkis Efendi, Adliye ve Mezahib Nezareti kanunname-i ticaret komisyonu
reisi (eski Nafia Nazr) Hallacyan Efendi, azas (eski Nafia Nazr ve dava
vekili) Snabyan Efendi, rsumat mdriyet-i umumiyesi kontrol kalemi
mdr Mihran Efendi, Maliye Nezareti tercme kalemi mdr Panosyan Efendi, Ticaret ve Ziraat Nezareti orman mdriyet-i umumiyesi ithalt ubesi mdr Oseb Ekiyan, ura-y Devlet Tanzimat dairesi azas
Hrant Asadoryan Efendi, Ziraat Bankas tefti kalemi mmeyyizi Hrant
Efendi, Adliye ve Mezahib Nezareti mahkeme-i istinaf cnha ksm azas Artin Musticiyan Efendi, Adliye ve Mezahib Nezareti Beyolu bidayet
mahkemesi birinci ceza dairesi azas Misak Mgryan Efendi68 nemli grevlerde bulunan Ermenilerden sadece bir ksmdr.
Ermeniler brokrasi yannda mteahhitlik hizmetlerinde de bulunmulardr. Menderes nehrinin temizlenmesi imtiyaz, biri Ohannes Sabanc olmak zere iki ahsa ihale edilmitir69.
kinci bir rnek ise, Edirne vilyeti dahilinde kan bakr madeninin
Ohannes Humeryan ile ortaklarna ihalesidir70.
68 Ayrntl bilgi iin bkz. Slname-i Devlet-i Aliyye (1333-1334), Dersaadet 1334.
69 BOA, Y.A.Res., Belge No: 53/24, 55/19.
70 BOA, .DH., Belge No: 17/789.
53
ROMANCI GZYLE ERMENLER -1
Trakya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

E-mail: rduymaz@yahoo.com; Tel: 0 284 235 28 24-1243
zet
Osmanl Devletinin kurucular ve yneticileri Trklerdi. Yaklak alt yzyl (1299-1923) hkm srm bu devlet, merkezi
Anadolu olmakla beraber, Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnda
yaam dilleri, dinleri ve kltrleri birbirinden farkl olan pek
ok unsuru da ynetmitir. Bu ok unsurlu siyasal yap, sistemi kknden sarsacak bir sarsntya uramadan, genelde on
dokuzuncu yzyla kadar devam etmitir. Bu yzylda, kendi
hakimiyet alannn dnda ortaya kan baz gelimelerden
sonra, ok unsurlu bu ynetim tarz, nce sarslm, sonra da
kmeye balamtr. Bu k, nce devletin ynetimi altndaki unsurlara, sonra da devletin kurucu ve yneticisi olan
Trklere kukusuz derin aclar yaatmtr. Bu kle beraber,
yz yllarca devam etmi birliktelik ve bunun dourduu gzellikler de sona erip gitmitir.
Yeni kayplarn ve aclarn yaanmasn nlemek iin, bugn
sorumluluk duygusuna sahip sanatlarn grevi, ok unsurlu ynetim tarznn hkm srd yzyllardaki gzellikleri
modern alara tamaktr. Yine sorumluluk duygusuna sahip
bilim adamlarnn grevi ise o gzelliklerin nasl ve niin sona
erdiinin sebeplerini ve sonularn gzler nne sermektir.
amzn yaygn sanat dallarndan biri romandr. Bir romann, yazld dneme ait birey, aile, toplum ve bunlar arasndaki ilikileri dorulukla yanstan bir ayna olduuna dair
grler vardr. Bu aynada biz, ait olduu dnemdeki bireysel
ve toplumsal ilikileri, seilmi tipik ve somut rneklere dayal
olarak seyredebilir, ok karmak bir yapya sahip olan insan
harekete geirici drtleri bir olay rgs iinde daha yakndan tanyabiliriz. Bu kazanm, bize o dneme ait insanlar ve
olaylar daha yakndan tanma ve anlama olanan verir.
alkuu (1922), Pervaneler (1924) ve Hain (1975) romanlarnda Trk-Ermeni ilikilerinin gzel, anlaml ve dndrc
ynlerini ortaya koyan olay paralar, olay ve kahramanlar
vardr. Trk-Ermeni ilikilerine romanc gzyle de bakmak,
bu toplumlar oluturan insanlar daha yakndan tanmaya
kukusuz yardmc olacaktr. Bunun ortaya koyaca gerekler, toplumlar arasndaki ilikileri deerlendirmede her iki
tarafa bir zenginlik kazandracak ve onlar birbirlerine yaknlatracaktr.
Giri
Osmanl Devletinin Siyasal Yaps
Osmanl Devletinin kurucular ve yneticileri Trklerdi. Yaklak alt
yzyl (1299-1923) hkm srm bu devlet, merkezi Anadolu olmakla beraber, Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnda yaam dilleri, dinleri ve
kltrleri birbirinden farkl olan pek ok unsuru da ynetmitir. Bu ok
unsurlu siyasal yap, sistemi kknden sarsacak bir sarsntya uramadan
genelde XVIII. yzyla kadar devam etmitir. Bu yzylda kendi hakimiyet alannn dnda ortaya kan baz gelimelerden sonra ok unsurlu bu
siyasal yap, nce sarslmaya, sonra da btnln koruyamayarak dalmaya balamtr.
Kendi hakimiyet alannn dnda meydana gelen olaylarn banda
Byk Fransz Devrimi (1789) gelir. Bu devrimden sonra ortaya kmaya
balayan milliyetilik duygusu, Avrupada imparatorluk tarzndaki siyasal
yaplar kerttii gibi, Osmanl Devletini de zamanla sarsmaya ve paralamaya balamtr. Bu paralanma ve dalma olaylar srasnda her iki
taraf da kukusuz ac olaylar yaamtr. Bugn bilim ve sanat adamlarna
den grev, aclar deil, uzun yzyllar boyunca devam etmi birlikteliimizin dil, edebiyat ve dier gzel sanat dallarna yansm gzelliklerini
ne karmak ve onlar yaatmaya devam ettirmektir.
57
Ermenilerin Trk Edebiyat Eserlerine Girmesi

Trk edebiyat, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren yeni
trler kazanarak gelimeye devam etmitir. Bat edebiyatyla kurulan yakn mnasebetlerden sonra edebiyatmzda grlen yeni trlerin banda
makale, roman ve tiyatro gelir1. Tanzimat dnemi Trk edebiyatnda yeni
bir tr olarak karmza kan roman, o tarihten itibaren pek ok rnei
yazlarak gnmze kadar gelmitir.
Modern bir edebiyat tr olan romann, yazld dneme ait birey,
aile, toplum ve bunlarnn arasndaki ilikileri yanstan bir ayna olduuna
dair grler vardr. Estetik disiplinde uzun uzun anlatlan bu grlerden
biri olan yanstma kuramna gre roman, birey, aile, toplum, doa ve btn
bunlarn arasndaki ilikileri dorulukla yanstan bir aynadr2. Bu aynada
biz, romann yazld zaman ve mekndaki bireysel ve toplumsal olaylar,
seilmi tipik kahramanlara ve somut rneklere dayal olarak seyredebilir, ok karmak bir yapya sahip olan insan harekete geirici drtleri
bir olay rgs iinde daha yakndan tanyabiliriz. Romann okuyucusuna
salad bu kazanm, bize onun yazld dnem ve mekna ait insanlar,
bireysel ve toplumsal olaylar kukusuz daha yakndan tanma, anlama ve
deerlendirme olanan verir.
Osmanl toplum yapsn oluturan Arap, Arnavut, Bulgar, Ermeni,
Rum ve daha baka unsurlarn Osmanl toplum yapsndaki hukuk, eitim,
ekonomi ve dier sosyal alanlardaki durumlarn aratrp ortaya koyan
almalar yaplmtr3. Sz konusu aznlklarn, Osmanl toplum yapsn1
2
58
Namk Kemal, Celleddin Harzemah, Hazrlayan Hseyin Ayan, Hareket Yaynlar, stanbul 1969, s.11.
Yanstma kuramn anlatan almalar yaplmtr. Sanat bir yanstma olarak grmek yzyllar boyu devam etmi ve zamanmza kadar gelmi bir kuramdr. Bu gr savunanlarn
sk sk bavurduu ayna benzetmesi de dncelerine k tutan aklayc bir benzetmedir.
(...) Sanat eserini aynaya benzetmek yalnz resim sanat iin sz konusu deildi; Sokratesin
dedii gibi irin yapt da bir yanstmayd. (...) Ayna benzetmesini on sekizinci yzylda
D. Johnson edebiyat iin kullanr ve Shakespearei verken, okura hayat dorulukla yanstan bir ayna tuttuunu syler. Daha zamanmza yaklarsak baka rnekler de bulabiliriz.
Stendhal, Krmz ve Siyahta aynaya benzetir roman: Yol boyunca gezdirilen bir aynadr
rorman. Marxist Plehanov iin de Edebiyat ve sanat hayatn aynasdr. Bizde de, rnein,
Recaizade Ekrem, Araba Sevdasna yazd nszde, hikye ve romann birer ibret aynas
olduunu syler. Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Cem Yaynevi, stanbul
1994, s.15, 16.
Cell Nuri, Anasr Meselesi, Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye, Yeni Osmanl Matbaa ve Ktphanesi, stanbul 1331, s.126-137; Tark Zafer Tunaya, Osmanl Nizam, Trkiyenin
Siyas Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1960, s.7-18; Cevdet Kk, Osmanl
da Mslman Trklerle mnasebetleri, kukusuz edebiyat metinlerinde de

konu edinilmitir. Bunun balangc ok eskilere uzanmakla beraber, biz
bu almamzda modern Trk edebiyatnda en yaygn bir edebiyat tr
olan romanda ele alnan Ermenileri ele alacak ve onlar romann aynasnda
gzler nne sermeye alacaz. Szn edeceimiz romanlarda Ermeniler, asl kahraman olarak karmza ktklar gibi, kendilerinden trl
vesilelerle sz edilen yardmc kahramanlar olarak da karmza karlar.
On dokuzuncu yzyln son eyreinden itibaren Ermenileri trl dzeyde konu edinen romanlar yle sralayabiliriz:
YAZAR
ESER
BASIM YER ve YILI
Henz On Yedi Yanda,
1882, 2. Bask, Vakit Matbaas, stanbul

1943, 324 sayfa.
Feltun Bey ile Rakm Efendi,
Krkambar Matbaas, 1292/1876,154

sayfa.
Bekrlk Sultanlk m Dedin?,
stanbul 1294/1878, 81 sayfa.
Karnaval,
Mahedt,
k,
Krkambar Matbaas, stanbul

1305/1889.
Efsuncu Baba,
Marifet Matbaas, stanbul 1340/1924.
Kokotlar Mektebi,
Marifet Matbaas, stanbul 1929.
Mehmet Cell;
Kk Gelin,
Mekteb-i Sanayi Matbaas, Dersaadet

1310/1893; Hazrlayan M. Fatih And,
Enderun Kitabevi, stanbul 1995, VIII+
76 sayfa.
mer Seyfettin;
Pamuk plii (Hikye),
Gen Kalemler Dergisi, C.2, S.4, 13

Mays 1327/26 Mays 1911, s.64-72.
Ashb- Kehfimiz,
Kanaat Kitaphanesi, stanbul 1918;

Btn Eserleri, Hikyeler 3, Hazrlayan
Hlya Argunah, Dergh Yaynlar,
stanbul 1999, s.76-117.
Ahmet Midhat Efendi;
Hseyin Rahmi;
mparatorluunda Millet Sistemi ve Tanzimat, Mustafa Reit Paa ve Dnemi SemineriBildiriler, TTK Yaynlar, Ankara 1994, s.13-23.
59
YAZAR
ESER
BASIM YER ve YILI
Yeni Turan,
Turan Yurdu Kitaplar, Tanin Matbaas,

stanbul 1329/1913, 188 sayfa; kinci
Tab, kbal Ktphanesi, stanbul
1342/1924, 168 sayfa.
Ateten Gmlek,
Teebbs Matbaas, 1923, 2. Basl,

Ahmet Halit Kitabevi, stanbul 1943,
147 sayfa.
alkuu,
stanbul 1922.
Yeil Gece,
stanbul 1928.
Acmak,
Suhulet Ktphanesi, stanbul 1928.
Memduh evket Esendal;
Miras, Meslek Gazetesi,
15 Kanunuevvel/Aralk1924-1 Eyll
1925; Bilgi Yaynevi, Ankara 1978.
Mehmet Rauf;
Halas,
stanbul 1929.
Mfide Ferit Tek;
Pervaneler,
Matbaa-i mire, stanbul 1340/1924;

Hazrlayan Recep Duymaz, Kakns
Yaynlar, stanbul 2002, 176 sayfa.
Peyami Safa;
Matmazel Noralyann Koltuu,
stanbul 1949.
lhan Tarus;
Var olmak,
Varlk Yaynlar, stanbul 1957.
Hkmet Meydan,
Ak Kitabevi, stanbul 1962.
Vatan Tutkusu,
Aaolu Yaynevi, stanbul 1967.
Hikmet Ilgaz;
ark Yldz,
2 Cilt, stanbul 1959.
Orhan Kemal;
Kanl Topraklar,
stanbul 1963.
Kemal Tahir;
Yorgun Sava,
stanbul 1965.
Devlet Ana,
stanbul 1967.
Byk Mal,
stanbul 1970.
Esir ehrin nsanlar,
Adam Yaynlar, stanbul 1993.
Barbaros Baykara;
Nefret Kprs,
Akyar Yaynlar, stanbul 1974, 1982.
Yaar Kemal;
Demirciler ars Cinayeti,
stanbul 1974.
Kimsecik I, Yamurcuk Kuu,
Tekin Yaynlar, stanbul 1980.
Kimsecik II, Kale Kaps,
Toros Yaynlar, stanbul 1985.
Halide Edip Advar;
Reat Nuri Gntekin;
60
YAZAR
ESER
BASIM YER ve YILI
mer Polat;
Saragl,
May Yaynlar, stanbul 1974.
lhan Seluk;
Yzba Selahattinin Roman,
2 Cilt, stanbul 1974, 1975.
Zebercet Cokun;
Hain,
Milliyet Yaynlar, stanbul 1975, 391

sayfa.
Ahmet Gnbay;
Figan,
Tima Yaynlar, stanbul 1979, 250

sayfa.
Turgay Dalolu;
Ermeni Zulm,
Dilara Yaynlar, stanbul 1983.
Mustafa Akgn;
Arda ki Mevsim,
Neden Kitap Yaynlar, stanbul 2004.
Abdullah Ayata;
Anlarda Son Ermeni,
Altn Kitaplar Yayn, stanbul 2004,

2005.
Arif Irga;
Kervan Kran Bir Yldz Hikyesi,
Dnence Yayn, stanbul 2005.
Reha amurolu;
Bir Anlk Gecikme,
Everest Yaynlar, stanbul 2005.
Ayla Kutlu;
Bir Gmen Kutu O,
stanbul 1985.
emsettin nl;
Yukar ehir,
stanbul 1986.
Toprak Kuun Geirmez,
stanbul 1988.
Reha svan;
Gn Olur Devran Dner,
stanbul 1992.
Attil lhan;
Srtlan Pay,
3. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992.
Ylmaz Karakoyunlu;
Salkm Hanmn Taneleri,
Doan Kitap Yaynlar, stanbul 2004.
Gz Sancs,
Doan Kitap Yaynlar, stanbul 2005.
Ylmaz nl;
Giritli Gelin,
Berfin Yaynlar, stanbul 2005, 256

sayfa.
Erdal Erkut;
Asalada Bir Kz Sevdim,
Erko Yaynlar, stanbul 2005, 192

sayfa.
Reha amurolu;
Bir Anlk Gecikme,
Everest Yaynlar, stanbul 2005.
Elif afak;
Baba ve Pi,
eviren Asl Bien, Metis Yaynlar,

stanbul 2006.
Veysel Dikmen;
Byk ller Meydan,
Can Yaynlar, stanbul 2006.
Bu romanlarda Trk-Ermeni mnasebetleri; gndelik hayattaki iyi

komuluk ilikilerinden balayarak, zamanla silhl atmaya varncaya
61
kadar ok eitli dzeylerde ele alnmtr4. Biz bunlardan imdilik sadece

iki tanesi zerinde duracaz. Bu iki roman, Halide Edip Advarn Yeni
Turan ile Reat Nuri Gntekinin alkuu romanlardr. Bunlar sememin nedeni, birincisinin 1915 ylnda yaanan olaylarn hemen ncesinde,
ikincisinin ise hemen sonrasnda baslm olmasdr.
Yeni Turan Romannda Ermenilere Bak

Yeni Turan, edebiyat tarihimizde Mill Edebiyat dnemi (1911-1940)
olarak adlandrlan dnemde Trklk akmn roman diliyle anlatan ilk
edebiyat metnidir5. Romann konusu, kinci Merutiyetin iln (24 Temmuz 1908) edilmesiyle lkemizde oluan serbestlik ortamnda stanbulda
balayan parti ekimeleridir. 1328/1912 tarihinde yazlp nce Tanin gazetesinde tefrika edilen bu kitap yazl tarihinden yirmi yl sonrasnn yani
1932 Trkiyesinin politik ve sosyal gelimesini tasavvur eden, siyas ve
ideolojik bir hikyedir6.
Bu konu, romanda bir olay rgs (vaka) etrafnda anlatlmtr. Anlatc, romann kahramanlarndan biri olan Asmdr. Yirmi be yanda bir
gen olan bu delikanlnn en byk tutkusu, siyasettir. O, siyaseti vatana
hizmet ii olarak anlar. Asmn siyasetle bu kadar yakndan ilgilenmesinin
sebebi, ocukluundan beri, yurdunun karlat zorluklar dizisidir. O
yllarda lkenin bu zorluklar dizisine are bulma iddiasnda olan iki parti
62
Trk tarihinde Ermeni meselesinin ortaya kna dair eitli grler vardr. Onlardan birisi yle dile getirilir: Ermeni meselesinin Mahiyeti: Osmanl-Rus Harbinden (1877) nce
Osmanl mparatorluunda bir Ermeni meselesi yoktu. Fakat bu harple byle bir mesele
meydana geldi ve eitli ekillere girmek suretiyle gelierek imparatorluun yklmasna
kadar srd. Mesele, Rusyann sz konusu harpte, Anadolunun dou kuzeyinde baz Trk
ehirlerini igal ederek bu ehirlerde yaayan Ermenileri istikll amac ile Babliye kar
tahrik etmesiyle balad. Ayastafanos ve Berlin Muahedelerinde Ermenilerin oturduu yerlerde slahat yaplmasna dair hkmler konulmas ve bu hkmlere dayanlmak suretiyle
byk devletlerce Osmanl Devletinin iilerine mdahaleler yaplmas suretiyle devam
etti. Bu esnada Ermeniler de tahrik edildikleri iin kanl olaylar kt. Bu suretle Ermeni
meselesi, en ok Rusyann ve ngilterenin almalar ile devletleraras bir karakter kazanarak Osmanl Devletini uratrd. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, TTK
Yaynlar, Ankara 1988, s.126.
Yeni Turan roman nce tefrika yoluyla baslmtr: Senin (Tanin), No: 42/1435-52-1481, 7
Eyll 1912-25 Terinievvel 1912. Daha sonra kitap eklinde baslr. Trk Yurdu Kitaplar,
Tanin Matbaas 1329, 188 sayfa. nci Enginn, Halide Edip Advarn Eserlerinde Dou ve
Bat Meselesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1978, s.127.
Enginn, a.g.e., s.127.
vardr. Bunlardan birincisi, muhalefette bulunan Yeni Osmanllar, ikincisi

de iktidarda olan Yeni Turan Partisidir.
Asmn amcas Hamdi Paa, Yeni Osmanllar Partisinin en gl simasdr. Onun okul ve silh arkada Ltf Bey ise, koyu bir Yeni Turan
Partisi taraftardr. Siyaset, bu iki eski arkada arasndaki dostluu, zamanla sona erdirmitir. Artk birbirleriyle grmezler; bununla beraber Ltf
Beyin kz Samiye, daha bir sre Hamdi Paann evine gidip-gelmeye
devam etmitir. Asm, ok gururlu bir asker olan ve herkese yz arn yukardan bakan amcasnn bu gen kza gsterdii yaknl ve yumuak
muameleyi bir trl anlayamaz.
Bir gn iktidar deiiklii olur. Yeni Osmanllar iktidara geer ve Hamdi Paa, nemli bir mevki sahibi olur. Asm zel ktipliine getirir. Yeni
Osmanllar, Mecliste ounlukta olmalarna ramen, ok gemeden Yeni
Turan, Partisi, halkn sevgilisi olmaya balar. Bunun en byk sebebi, Trk
kadn kurumlardr. Bunun yannda Yeni Turan Partisi, okullar, kurumlar, gece salonlar gibi meknlarda yardm sevenler, nfusu arttrma, genel
salk ve Trk edebiyat kulb ve benzeri gruplarla geni bir propaganda
faaliyeti yrtr. Eitim grm Yeni Turanl kltrl kadnlar, buralardaki toplantlarda yaptklar konumalarda, kadnlar, artk evlerinin ss,
erkeklerinin sevda amalar olmaktan karr, onlar alkan bir toplum
eleman, bir ana, bir arkada durumuna ykseltirler. Bu konumalar, Yeni
Turan Partisinin toplumda gittike sevilmesine ve ykselmesine yardm
eder.
Asm ve arkadalar, Yeni Turan Partisinin ykseliini engellemenin
yollarn aramaya balarlar. Sonunda en kolay yolu bulurlar. Bulduklar
yol, kadnlarn bu tr kurumlarda erkeklerin arasnda konumalarnn dinimize aykr olduu yoludur. Dini kullanmak yoluyla, halk onlardan soutmaya ve giderek uzaklatrmaya alrlar. Asm, stanbulda Erenky Yeni
Turan Yurdunda, Kaya (Ltf Beyin kz Samiyenin yeni ad) adl bir
kadnn dzenli olarak konumalar yaptn duymu ve onu merak etmeye
balamtr. Bir Cuma gn onu dinlemek amacyla Erenkye giderken
vapurda eski arkada Sabih ile karlar. Sabih ona Kayann almalar
hakknda etrafl bilgiler verir. Merak daha da artar. Erenky Yeni Turan
Yurduna girerken kendi mahallesinin imam Feyzi Efendiyi grr. Hnca hn dolmu olan konuma salonuna birlikte girerler. O gn Kayann
yerine Ouzun konuacan renirler. nce be alt Mevlevi, ney fler.
Ardndan on iki ocuk, Yeni Turan Trksn syler:
63
Ey Yeni Turan sevgili lke

Syle, sana yol nerede...
Asm, Mevlevilerin ney flemesi, ocuklarn Yeni Turan Trksn
sylemesinden sonra, Yeni Turan Partisinin bakan Ouzun ahsnda
Trklerin olgunluk derecesini bulmu bir rneini grr; bir ara kendisinin
de aslnda bu partinin bir mensubu olduunu hisseder; fakat ok gemeden
kendini toplar. Bu arada Ouz, konumasn yapmak zere krsde yerini alr. Szlerine Kardelerim! hitabyla balar. Birka ay sonra yaplacak
seimlerden sz ederek dinleyicilerinin nnde iki yol bulunduunu, bunlardan birincisinin Yeni Turann, ikincisinin ise Yeni Osmanllarn yolu
olduunu syler. Bunlarn hangisini seeceksiniz? diye sorar. Bunlarn ikisi de size kendi yollarnn doru olduunu syleyeceklerdir dedikten sonra
szlerine yle devam eder: Bugn ben, Yeni Turann ocuu sizi Yeni
Turann yoluna aryorum. Doru yol budur diyorum; fakat siz bana bu
yol nerede ve nasl? Diyeceksiniz. Evet,
Ey Yeni Turan, sevgili lke,
Syle, sana yol nerede?
Ouz, Turan yoluna yalnz Turann ocuklarn deil, Trk kardelerini deil, Trkiyenin btn ocuklarn, bu toprakta, (bu) lkede mazisini, hayatn, ecdadn ve tarihini saklayan btn Trkiye toprann
ocuklarn, Krtleri, Araplar, Ermenileri, hepsini aryorum der. Yeni
Turan yolunun bu topraklarda yaayan btn ocuklar iin selamet yolu
olduunu iddia eder. Bu yol, memleketimizi iplikleri kam orap rgs
gibi dalmak ve parampara olmaktan kurtaracaktr. Szlerinde Trkleri
ne karmasnn sebebi, kendi rkn kurtarmak arzusuna teki rklarn
menfaat ve selametlerini de kartrmak istemesidir.
Turan yolunun selmet yolu olduunun ispatna gelince, Trkiyenin
imdiye kadar hangi yollardan geldiine ve bunlardan hangisinin Yeni Turan yoluna benzeyip benzemediine bakmak lzm geldiini syler. Ouz,
bunu anlamak iin dinleyicilerini biraz Osmanl tarihinde kendisiyle beraber dolamaya davet eder.
Trk tarihini devreye ayrr:
64
1) Kurulu/Temel Atma Devri

Bu devrin balangc on drdnc asrdr. Ecdadmz, bu asrdan itibaren Orta Asyaya sonra Avrupaya doru yaylarak Seluklu
mparatorluunun harabeleri zerinde Osmanl Devletini kurmu ve gittikleri yerlerde yol, kpr, hamam ve daha baka bayndrlk ileri yaparak
insanlar adaletle idare etmitir. Kendilerinde bulunmayan edebiyat, sanat
ve meslekleri, Arap ve Farslardan almlardr. Dil, din, rk fark gzetmeden yzyllarca byk bir devlet kurucusu olarak hkm srmlerdir. Bu
deta yeni Amerika binas gibi bir ey!. ok geni topraklara hkmeden
bu kavi, dil ve binas salam hkmetin asl unsuru, temeli, yekpare bir
Trk rkdr. Arap, Arnavut, Bulgar, Ermeni ve daha baka rklar, o temel
etrafnda, toplanmlardr.
2) Byme Devri
Osmanl Devleti, kurulduktan sonra dou, bat ve bilhassa batya ynelerek geni topraklara hkmetmeye balam, bunun doal bir sonucu
olarak Arap, Arnavut, Bulgar, Ermeni ve Rumlar Trk hkmetinin etrafnda toplanmlardr. Bu devir ehzade Sleyman Paa (1316-1359)nn
Rumeliye gemesinden (1354) itibaren Fatih Sultan Mehmet (14131481)in lmne kadar geen devirdir. Bymek devrinde pek ok unsur,
devletin ynetimine ksmen katlmtr. Daha da nemlisi, artk bymek
ve genilemekten asl maksadn ne olmas lzm geldii hususunun gzlerden kaybolmasdr. Ordumuz, merkezden ok uzak lkelerde bulunan
bir ehri veya blgeyi fethettiinde orasn stanbula daha smsk balamadan, baka yerlerin fethine kmtr. Asl maksat, sanki yeni topraklar
kazanmaktan ibaretmi gibi bir grnt verilmitir. Ordunun sefere kmas, savaa girmesi, bazen galip, bazen malup olmas, aylarca hatta yllarca Hilfet merkezinden ok uzak lkelerde konaklamak mecburiyetinde
kalmas, sonunda tekrar merkeze dnmesi ve bunun yllarca byle devam
etmesi, devletimizin iindeki unsurlarn birlemesine ve giderek kaynamasna engel olmutur.
3) Mill Hakimiyet zerine Hkmet Kurmay steme Devri

On dokuzuncu yzyln sonlarna gelindiinde Trkler, hakimiyet-i
milliye esas zerine bir hkmet kurmann lzumunu duymular ve bunun
65
iin almaya balamlardr. Birinci Merutiyetin (1876) iln edilmesinden itibaren Trkler, bu yolda bir hkmet kurmaya alrken, teden beri
hakimiyeti altnda bulundurduu her unsurun hakimiyet-i milliyeden farkl
anlamlar kardn ve giderek kendi hakimiyetini istediini grmtr. O
yllarda Fransa, ngiltere ve Almanyada hakimiyet-i milliyeye dayal bir
devlet ve hkmet kurmak kolayd; fakat Osmanl Devletinde bu mmkn deildi; nk Osmanl Devleti, bir halita iindeydi. Yzyllardan beri
ynetimi altnda tuttuu unsurlar, dil, din ve gelenekleriyle yaamalarna
msaade ettii, asimile etmek siyasetini uygulamad iin o unsurlar, ne
Trklerle, ne de kendi aralarnda yaknlap kaynaabilmilerdir. Milliyetilik duygusu XIX. yzylda Balkanlar yoluyla Osmanl Devletine geldiinde bir ksm Rumlar, Yunanistana, Bulgarlar Bulgaristana, Arnavutlar
Arnavutluka, Araplar da kendi devletlerine balanmak istemilerdir. Btn bu ayrlk talepleri karsnda Trklerin nnde iki yol ortaya kmtr.
Bunlardan birincisi Yeni Osmanllar, ikincisi de Yeni Turanllar yoludur.
Yeni Turanllarn yolunun esas, adem-i merkeziyet dncesidir. Ecdadmz, tarihimizin birinci ve ikinci devirlerinde kuvvetli bir merkeziyet
zerine bina edilmi dil bir Trk devleti kurmu ve bunu yirminci yzyln balarna kadar devam ettirmitir. Yirminci yzyl, milliyetler yzyldr. Geen yzyl boyunca gelien milliyetilik hareketlerinin sonunda
Avrupada aa yukar her millet, kendi devletini kurmutur. Bu milliyetler anda tekrar Osmanl Devleti tarznda bir hkmet kurmak ve devam
ettirmek mmkn deildir. Devleti oluturan anasrn ksm- mhimminde
on dokuzuncu ve yirminci asrn meydana koyduu milliyet hissi son derece-i kuvvetindedir. Memleketimizde yeni bir siyas yap kurarken Trk,
Arab, Ermeniyi, Rumu ve dier unsurlar birbirine balayacak ortak bir
menfaat ve muhabbet yolu bulmalyz.
Yeni Turan, yolunun esaslarn yle sralar:
Her unsur idareye katlmal,
Her unsur dierleriyle iyi ilikiler kurmal,
Her unsur kendi toprandan sorumlu olmal,
Her unsur Trk halifesi etrafnda toplanan merut bir federasyon yapmaya hazrlanmaldr.
Bu federasyon bizi Avrupann ak gzlerinden kurtaracak, baz kardelerimizi ana toprayla kk bir ihtilf, hkmetine kar kk bir
isyan neticesinde yabanc hkmetlerin penesine dmekten koruyacak.
66
Baz yerler dn kk bir yara iken bugn ta kalbimize, canmza kadar

kan bir kangren olmaya balad. Yarn da phesiz birer birer tekiler
balayacak ve bunlar tutmak iin her tarafa dalan Trk, kuvvetini tamamen kaybedecek7.
Yeni Turan Partisinin lideri Ouz, bu dnceleri, II. Merutiyetin
iln edilmesini takip eden yllarda sylemitir. Konumasnda iki ay sonra yaplacan bildirdii seimleri kendi partisinin kazanmasndan sonra
kurulan hkmette Dhiliye Nazr olmutur. ok gemeden savunduu
fikirleri uygulamaya balamtr. Yeni Turan Partisinin kazand byk
baarnn heyecan gemeden baz Trk vilyetlerine, buna Ermeniler
de dahildir, husus imtiyazlar vermek iin kanun lyihalar hazrlamtr.
Ouzun, dnemin siyasal hayatnda bir simge olduunu dndmzde, yorum yoluyla, siyasetilerin Osmanl Devletinin bnyesinde bulunan
aznlklar, bu arada Ermenler hakkndaki grleri, bu konumayla ortaya
konulmutur, diyebiliriz.
Buna gre Yeni Turan romanndaki siyasetilerin bir blm, Osmanl Devletinin ynetimi altnda bulunan btn unsurlara, bu arada, Ermenilere eit gzle bakmlardr. Baz ehir ve unsurlara imtiyaz verilmesi
sz konusu olduunda bunlarn arasna Ermenileri de dhil etmilerdir. II.
Merutiyetin (1908) iln edilmesini takip eden yllarda ortaya konulan bu
tavr, Osmanl Devletinin Ermenileri, siyasetine ve ynetimine katmak
istediinin ve bunu uygulamaya koyduunun romanc diliyle bir ifadesidir. Zaten Osmanl Devleti, bu siyaseti teden beri uygulamtr: Osmanl
tarihinde Ermeni asll 29 paa, 22 bakan, 33 milletvekili, 7 bykeli, 11
konsolos, 11 mderris ve 41 yksek rtbeli memurun grev yapt dikkate
alnrsa, 1914 ylna kadar, iki toplum arasnda hemen hemen hibir sorunun yaanmad ve genel bir tabirle Ermenilerin millet-i sdka olarak
daima deer grd de anlalr8. Ayn anlay ve tavr, Ermeni edebiyatlar tarafndan da ksmen gsterilmitir: Trkiyeli Ermenilerin dnyann hibir yerinde, btn iyi artlara ramen unutamadklar komular,
kyleri, evleri ve Trk dostlar, meydana getirdikleri edebiyat eserlerinde
srekli ana temay oluturmutur. Bu eserlerde derin dssla duygusu hakimdir. Bu da aslnda her iki milletin tarih beraberlikte uyum ierisinde,
bar ve huzurlu bir ortamda yaam olduklarn gstermektedir. yle ya
7
8
Halide Edip Advar, Yeni Turan, kinci Bask, kbal Ktphanesi, stanbul 1924, s.43.
Ahmet Erturul, Ermeni Meselesine Edebiyat Penceresinden Bir Bak, Zaman gazetesi,
07. 05. 2005; Komidos arkyan, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, stanbul 1953.
67
insanlar zulm grdkleri, can gvenlii bulamadklar bir yeri niin zlesinler ki?!..
Yok mu cn zerre rahm-i efkatin
k ldrmek mi yoksa detin?
ekmeden itmem ikyet mihnetin
Cana kr etti kemal-i hasretin
1865te baslan Ermeni harfli bir ark mecmuasndan alnan (...) bu
hicaz ark, ancak bir milletin his ve hayal dnyasn paylamay baarm
ve ortak bir zevki yaayabilen bir kii tarafndan sylenebilir9.
Bu durumda Trkler ile Ermeniler arasnda Birinci Dnya Sava srasnda yaanan ac olaylar, ngiltere ile Rusyann Ermenileri, Trklerin
aleyhine kkrtmalar sonucu ortaya ktna dair gr, hakllk kazanmaktadr.
alkuu Romannda Ermenilere Bak

Trk edebiyatnda 1915 ylnda Trkler ile Ermeniler arasnda yaanan acl olaylardan sonra Ermeni tiplerine yer veren ilk roman, Reat Nuri
Gntekinin alkuu romandr10. alkuu romannn konusu, Feride adl
bir gen kzn evlenmesine gn kala nianlsnn kendisini aldattna
dair tesadfen rendii bir haberle hayal krklna uramas zerine,
bulunduu akraba kknden kamas ve retmenlik yapmak maksadyla
stanbuldan Anadoluya geerek Bursa, anakkale, zmir ve Kuadasnda
retmenlik yapmasdr. Feride, Bursa Merkez Rtiyesine Corafya ve
Resim retmeni olarak atandnda daha grevine balamadan bir przle karlar. Bunu gidermek iin urat ilk gnlerde bir otelde kalr.
Burada bir Ermeni ailesi olan Hac Kalfa ile tanr:
Hac Kalfa, ara sra konutuum dertli bir komumdan baka odama
giren tek insandr. lk gnlerde ekiniyordu. Bir i iin odama girecei zaman kapy vuruyor: Ban rt, hocanm, ben geliyorum diyordu.
9 Erturul, a.g.m.
10 alkuu nce tefrika yoluyla baslr. Vakit gazetesi, 1 Austos-1 Aralk 1921. ki ay sonra
kitap eklinde de baslr. alkuu, Cumhuriyet tarihi boyunca deiik yaynevlerince birok kez baslmtr
68
Ben alay ediyor: Haydi canm, Hac Kalfa, iin mi yok Allah akna,
teklif mi var aramzda? diyordum.
O, atkn ehresini daha atyor:
- Yooo! senin bildiin gibi deildir. slm muhadderatlarnn yanna yle sallapati girilmez, diye bana kyordu.
Muhadderat her halde kadn falan demek olacakt. Fakat hocalk
gururuma yediremediim iin bunu Hac Kalfadan soramyordum. Maamafih alay ede ede Hac Kalfaya bu saygnn manaszln anlatmtm.
imdi aklna estike kapm vuruyor, ekinmeden ieri giriyordu.
Hac Kalfa, glmemin bir trl kesilmemesine evvel kzacak oldu;
fakat sonradan vazgeti:
- Beni kzdrmak iin mahsus yapyorsun; ama kzmayacam, dedi.
Sonra gzlerinde garip bir hznle ilve etti:
- Kafeste ku gibi o kadar sklyorsun bu yalnz odada ki biraz alay
kar, gl, ziyan yok; ahbaplk daha artarsa ben, sana ben bir para da
oynayacam galiba, biraz elenesin iin, anladn m efendim?
Hac Kalfaya ne yazdm anlatmak kabil deildi:
- Yazm pek arpuk urpuk da mek yazyorum Hac Kalfa, dedim;
yarn br gn derse balayacam. ocuklar ayplar sonra.
Hac Kalfa, fotoraf karsnda poz alr gibi sopasna dayand, gzlerinde tatl bir glmseme cevap verdi:
- ocuk aldatyorsun. Hac Kalfa ka baharn yourdunu yemitir, bilirsin sen? Onlar ki hattat gibi sls yazarlar, iki para etmez yazdklar.
Onlar ki byle karnca aya gibi eri br bir ey karalarlar, ne karsa
onlardan kar. Biz devairde ne kadar taban tepmi, ne eit memurlar
grmz, bilirsin sen? Bir derdin var senin, vardr ama, her neyse, onun
oras bizlere dmez. Yalnz yazarken parmaklarn mrekkeple boyamamaa gayret et ki, ocuklara kar asl ayp odur. Haydi bakalm, sen yaz
yazn; ben de tahtalarm fralayaym11.
Feride ile Ermeni ailesi Hac Kalfa arasnda ksa zamanda bir dostluk
kurulur. Hac Kalfa ehrin btn dedikodusunu Ferideye getirdii gibi,
gen kzn Merkez Rtiyesine atanmasyla ilgili kan przleri gidermek hususunda tandklarn devreye sokmak suretiyle yardm da eder.
Bir gn Ferideyi evine davet eder:
11 Reat Nuri Gntekin, alkuu, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul 1964, s.96, 97.
69
Ev bir derin uurum kenarnda. Uurum o kadar derin ki bahesinin

sarmaklarla rtl tahta parmaklna kollarnz dayayp aa baktnz zaman banza bir dnme geliyor. Hac Kalfa ailesiyle beraber ne tatl
birka saat geirdim!
Nevrik Hanm, Samatyalym. Kocas gibi kaba saba, fakat iyi ruhlu,
saf bir kadncaz. Beni grnce stanbul kokuyorsunuz kk hanm
diye boynuma sarlmaktan kendini alamad. stanbulun ad anldka gzleri yaaryor, kocaman gs derin hasret nefesleriyle kalayc kr gibi
kabarp iniyor.
Bu Ermeni ailesinin on drt yanda Hayganu adl bir kz, on iki
yanda Mirat adl bir olu vardr. Hac Kalfa, olunun adn bir hafta
aradktan sonra bulmutur:
- Miratn adna dikkat etmisin? Ne rifane isimdir o. Bulmak iin
bir hata kafa patlattm. ki lisana da uyar. Ermenicesi Mirat, Osmanlcas
Murat.
Mirat, gndelik ilerde mnasebetsiz bir halt yeyip babasn kzdrd
zaman Hac Kalfa onu:
-... sen ne Miratsn, ne Murat; ancak bir meretsin... diyerek azarlar!
ocuk, bu mnasebetsizliklerinden birini, anasnn piirdii yemei
beenmediini syleyerek, Feride evlerinde bulunduu srada yapar. Ermeni Hac Kalfa ona, Trk ataszleri ve beyitleriyle haddini bildirir:
- Hele u miskine bak. Bacak kadar boyu var, trl trl huyu var.
Dilenciye hyar verdilerse beenmemitir, eridir diye sokaa atm. Eek
hoaftan ne anlar? htarlarm semi itibar kulana (!) sok. Yoksa, tektirat
ile uslanmayann hakk ktektir. Sen kim oluyorsun ki Allahn nan ve nimetini beenmiyorsun?!...
Sen seni bil sen seni
Sen seni bil sen seni
Sen seni bilmez isen
Patlatrlar enseni12.
12 Gntekin, a.g.e., s.129. Trk edebiyatnn Ermeni edebiyat zerindeki tesirlerini 1)Ermeni
uglar ve Eserleri, II) uglarla klar Arasndaki Benzerlikler, III) Trklerle Ermenilerin Siyas ve Fikr Mnasebetleri, IV) Ermenilerden Yetien Trk irleri: A) Mesih-i
Ermeni, B) Mirza Can, C) Sarkis Zeki, balklar altnda inceleyen Mehmet Fuat Kprl,
70
Feride ile bu Ermeni ailesi arasndaki btn grme, konuma ve

davranlarnda sradan bir yaknlk ve dostluu aan birtakm deerler
vardr. Bunlarn banda bahelerinde beraber bulunmaktan doan tatl
birka saat geirmek gelir.
Feride ile Hac Kalfann otelde, okulda ve evlerinde ailecek yaptklar
konumalarnda birka sene nce Trkler ile Ermeniler arasnda yaand iddia edilen katliamlardan sz edilmemitir. Dame de Sionda renim
grm Feridenin sz edilen olaylardan habersiz olduu dnlemez.
Yine bunun gibi, kk Ermenilerin youn olarak yaad stanbulun Samatya semtine uzanan Hac Kalfa ailesinin de o olaylardan habersiz olduu dnlemez. Buna ramen her iki topluma ait kahramanlar, romanda
1915 yl olaylarndan hi sz etmemilerdir.
Tarihteki Trk-Ermeni mnasebetlerini anlatan birok edebiyat ve sanat eseri bulunmakla beraber, 1915 yl olaylarn dorudan doruya ele
alan pek fazla eser yoktur.
Trk edebiyatnda Ermeni Kym olarak adlandrlm olgu veya onu
kapsayan sre stne yazlm, olay ayrntl olarak aklamay stlenen
fazla sayda eser yoktur. Btn bu sre, gerek kendi bana, gerekse bugnn Trkiye Cumhuriyetinin biimlenmesi bakmndan ok nemli olduu
halde, edebiyatta yeterince ele alnmam olmas, kendi bana manidar
bir durumdur. Buna karlk, zellikle Kurtulu Savandan bu yana retilmi edebiyatta, bu sre dolaysyla benimsenmi bir tavr yanstan, neredeyse bir serpinti gibi, arada bir ortaya kan eitli szlere rastlamak
mmkndr. Bunlardan ou, sol eilimli olarak tannan yazarlarda bile,
yalnz Ermenilere deil, Osmanl uyruu olmu btn aznlk unsurlara
kar bir dmanlk gden, byle bir tavr aa vuran szlerdir. Kimi durumda, arlkla bu tavrda olan bir yazar, bsbtn zenofobik ve tek yanl grnmemek iin iyi bir Rum veya Ermeniden sz edebilir. Daha seyrek
olarak, gerekleen olaylarn tarih anlam konusunda nesnel denebilecek yorum niteliinde olanlara da rastlanabilir13.
vard neticelerden birini yle dile getirmitir: Trkler sayca ok ve siyasete hkim
bulunduklar gibi, medeniyete de Ermenilerden yksek olduklarndan, Ermeniler, Trk
harsn benimsemek mecburiyetinde kalmlardr. Bunun en byk delillerinden biri de Ermenilerden birok Trk klar yetimesi ve bunlarn sair Trk klar gibi ekseriyetle
Bekta ve Alev olmalardr. Esasen Bektalik tam bir Trk tarikatdr. Fuat Kprl, Edebiyat Aratrmalar, TTK Yaynlar, Ankara 1986, s.268.
13 Murat Belge, Edebiyatta Ermeni Sorunu, Birikim Dergisi, Say 202, ubat 2006, s.28.
71
Trklerin tarihlerinde, hatt yakn tarihlerinde yaadklar ac olaylarn, dmanlklarn zerine gitmemeleri, onlar edebiyat eserlerine yanstp
ebediletirmemeleri nasl yorumlanabilir? Gizlemek istedikleri bir sular
olduu eklinde mi, yoksa tarihlerine kar ilgisizlikleriyle mi?
Kanaatime gre bu konuda en uygun yorumu nci Enginn yapmtr:
Trkler, sava, cihangir bir kavim olarak tarih sahnesine ilk ktklarndan itibaren dmanlaryla savamlardr. Fakat dmanlklarn asla
ebediletirmemilerdir. Bunu bir milletin dnya grnn en nemli belgelerinden olan ve basn, iletiim aralarnn bulunmad eski alarda
bu grevi yklenen szl edebiyatn yaratclarnda gryoruz. Yazl ilk
Trk belgelerinde, Bilge Kaan tam bir mill uyanla dmanlarnn adn
verir. Fakat bu davran, Bilge Kaann in kltrnden faydalanmamas
ve onlara kar sonsuz bir dmanlk gtmesi manasna da gelmez.
nci Enginn, szl edebiyat mahsullerinin o yzyllarda henz yazya gemedii iin eski Trklerin dmanlarnn hangi kavimler olduunu
edebiyat metinlerinde gremediimizi belirtir. Kerem ile Asl halk hikyesinde Kerem ile bir Ermeni papaznn kz Asl, daha domadan nianlanmlardr. ocuklar evlenme ana gelince Ermeni Papaz, sznden
dnerek kzn, Keremden karmaya balar ve byle davranmakla gvenilemeyecek bir kimse olduunu ortaya koyar. Bu hikyede hem Trklerle
Ermenilerin bir arada yaadklar, hem de dmanlk gsterenin Ermeni
olduu bir motif olarak geer.
(...)... Trkn vasf affetmesini ve unutmasn bilmektir. Dmanlk hissini beslemesini bilmeyen Trkler, yaadklar hazin tecrbeleri muhayyile
mahsul eserlere de geirmemiler ve onlar unutmaya bakmlardr14.
Sonu
ok unsurlu bir siyasal yap olan Osmanl Devleti, yirminci yzyln balarnda dalmtr. Bu dalma ve paralanma srecinde yaanan
olaylar, kukusuz edebiyat metinlerine de ksmen yansmtr. Trkler ile
Ermeniler arasnda Anadoluda yzyllarca sren birliktelie ramen bu
dalma srecinde birtakm ac olaylar yaanmtr.
Modern bir edebiyat tr olan romanda Trkler ile Ermeniler arasndaki mnasebetlerin daha ok olumlu ynleri ne karlmtr. Bu iki top14 Enginn, Romanlarmzda Ermeni Tipleri, Mukayeseli Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul 1992, s.220, 230.
72
luluk arasndaki ilikilerin en acl ve tartmal yllar olan Birinci Dnya

Savann ncesinde baslm Halide Edip Advarn Yeni Turan ile hemen
sonrasnda baslan Reat Nuri Gntekinin alkuu romanndaki Ermeni
tipleri, Osmanl toplum yapsnn tarihsel bir unsuru olarak grlmlerdir.
Yeni Turan romannda dnemin siyasetilerinin bir simgesi olan Ouz,
adem-i merkeziyet siyasetini uygulamaya alt gibi, Ermenilerin youn
olarak yaad ehirlere birtakm imtiyazlar vermeyi bile dnmtr.
Bu roman, Trklerin Ermenilere siyaseten yaklamak istediinin roman
diliyle bir anlatmdr. alkuu ise, Ermenilerin gndelik hayatta Trklere yakn davrandklarnn yine roman diliyle bir anlatmdr. Bu romanda
Hac Kalfa, yaramazlk yapan olunu, Trk ataszleri ve tekerlemeleriyle
azarlamaktadr. Bu davran, iki toplumun kltrn en nemli unsuru olan
dil bakmndan birbirine yaklatklarnn romana yansm bir belgesidir.
Bugnn bilim adam ve sanatlarna den grev, gemiteki romanlarmzda grlen bu gzel ilikileri modern zamanlara tamaktr.
73
Kaynaklar
Advar, Halide Edip, Yeni Turan, kinci Bask, kbal Ktphanesi, stanbul 1924.
Belge, Murat, Edebiyatta Ermeni Sorunu, Birikim Dergisi, Say 202, ubat 2006.
Cell Nuri, Anasr Meselesi, Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye, Yeni Osmanl Matbaa
ve Ktbhanesi, stanbul 1331.
karyan, Komidos, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, stanbul
1953.
Enginn, nci, Halide Edip Advarn Eserlerinde Dou ve Bat Meselesi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1978.
__________, Romanlarmzda Ermeni Tipleri, Mukayeseli Edebiyat, Dergh
Yaynlar, stanbul 1992.
Erturul, Ahmet, Ermeni Meselesine Edebiyat Penceresinden Bak, Zaman
gazetesi, 07.05. 2005.
Gntekin, Reat Nuri, alkuu, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul 1964.
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. VIII, TTK Yaynlar, Ankara 1988.
Kprl, Mehmet Fuat, Edebiyat Aratrmalar, TTK Yaynlar, Ankara 1986,
Kk, Cevdet, Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Tanzimat, Mustafa
Reit Paa ve Dnemi Semineri-Bildiriler, TTK Yaynlar, Ankara
1994.
Moran, Berna, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Cem Yaynevi, stanbul 1994.
Namk Kemak, Celleddin Harzemah, Hazrlayan Hseyin Ayan, Hareket Yaynlar,
stanbul 1969.
Tunaya, Tark Zafer, Osmanl Nizam, Trkiyenin Siyas Hayatnda Batllama
Hareketleri, stanbul 1960.
74
OSMANLI YNETMNDE
XIX. YZYIL ERMEN OKULLARI VE FAALYETLER
Do. Dr. Remzi KILI
Nide niversitesi Eitim Fakltesi Yenia ve Yakna Tarihi

E-mail: remzikilic@mynet.com; Tel: 0 388 211 28 02
zet
Trkler ve Ermeniler, Anadolu ya da n Asya olarak bilinen corafyada dokuz yzyl akn bir zaman beraber
yaamlardr. 1326da Osmanllar tarafndan Bursann
alnmasyla Orhan Gazi, Ermenileri Bursaya davet etmitir.
Fatihin stanbulu fethinden sonra 1461de, Ermeni ruhan
reisi Ovakim Efendi stanbula getirilerek Ermeni Patriklii
kurulmutur. Btn Ermenilerin din-ruhan reisi sfat verilerek, Ermeni toplumuna Osmanl Devletinin yaknl,
hogrs ve gveni gsterilmitir.
Yzyllar boyu eitli topluluklar bir arada yneten Osmanl Devleti, farkl etnik yapdan gelen, farkl din ve kltr sahibi olan toplumlara kar geni bir bar ve hogr
anlay ierisinde bulunuyordu. XIX. yzyln balarnda,
Ermeni toplumu, Osmanlnn dier unsurlar gibi, tam bir
serbestlik, huzur ve imkn ierisinde, btn artlardan ve
frsatlardan yararlanarak yaamlarn srdrmler; inan
ve ibadetlerini zgrce devam ettirerek kendi dillerini,
kltrlerini, dinlerini ve sosyal ilikilerini teden beri am
olduklar cemaat okullarnda renmi ve retmilerdir.
Bu bildiride, Osmanl topraklarnda 1811 ylndan 1897 ylna kadar alm bulunan, Ermeni toplumuna ait okullar
ortaya koymak istiyoruz. Her seviyedeki Ermeni okullar,
retmen ve renci saylar, ders mfredatlar, Ermeni
cemaatine salad yararlar, Ermeni toplumunun sosyal
ve kltrel yaamna katklar belirtilecektir.
Ayrca, Osmanl Devletinin bu kurumlara bak as, destei ve katklar, okullara salad imknlar irdelenecektir.
Yine bu okullarn Trk-Ermeni ilikilerine katklar, geliim
ve deiime getirdii yeniliklerin, iki toplumun yzyllar
boyu birlikte yaama srecine olumlu etkilerinini neler olduu etraflca aklanacaktr.
Do. Dr. Remzi KILI
Giri
Trkler ve Ermeniler, Anadolu ya da n Asya olarak bilinen corafyada, dokuz yzyl akn bir zamandr bir arada yaamlardr. Byk
Seluklular ve Trkiye Seluklular gibi, nemli Trk devletleri zamanndan beri Trkler ve Ermeniler beraber yaamlard. 1326 ylnda Osmanllar tarafndan Bursann alnmasyla birlikte Orhan Gazi, Ermenilerin
Ktahyada bulunan ruhan merkezlerini Bursaya nakletmitir1. Fatih Sultan Mehmedin stanbulu fethinden bir mddet sonra 1461de, Bursada
bulunan Ermeni ruhan reisi Ovakim Efendi ile Anadoludan bir miktar Ermeni stanbula getirilmitir. Fatih Sultan Mehmet tarafndan Samatyada
ki Sulu Manastr isimli kilise Ermenilere verilerek, Ermeni Patriklii kurulmu ve Ovakim Efendi Ermenilere Patrik tayin edilmitir2. Btn Ermenilerin din-ruhan reisi sfat tannarak, Ermeni toplumuna kar, Osmanl
Devletinin yaknl, hogrs ve gveni gsterilmitir.
XIX. yzyla gelindiinde nfusu otuz milyonu aan ve bnyesinde eitli din ve millet mensuplarn yaatan, Mslman ve gayrimslim topluluklar barndran Osmanl Devleti ynetiminde, 1839 Tanzimat
Fermanndan sonra yalnzca Mslmanlar grev almamlardr. Ermeniler, Yunanlar, Slavlar, Bulgarlar, Rumlar, Yahudiler, Romenler, Macarlar
ve daha baz kk topluluk mensuplar da, Osmanl devlet ynetiminde
1
2
Erdal lter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1780-1880), Ankara 1988,
s.29.
Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri, Babli Kltr Yaynlar, 7. Bask, stanbul 2005, s.16.
79
st dzey grevler almlardr. Bu geni ve her kesime hitap eden ynetim

anlay farkl kesimlerin bir arada bulunmasn kolaylatrm ve deiik
unsurlardan bir btnlk meydana getirmitir. Osmanl Devleti topraklarnda yaayan topluluklarn, kendi inanlar, gelenekleri ve anlaylar
dorultusunda, kendi kendilerini ifade etmelerine msaade edilmitir. Osmanl Devleti, Trk ve Mslman olmayan topluluklarn alt kimliklerinin
korunmasna ve srdrlmesine izin vermitir3.
Yzyllar boyu eitli topluluklar bir arada yneten Osmanl Devleti,
farkl etnik yapdan gelen, farkl din ve kltr sahibi olan toplumlara kar,
geni bir bar ve hogr anlay ierisinde bulunuyordu. XIX. yzyln
balarnda, II. Mahmut (1808-1839) dnemine kadar Ermeni toplumu, Osmanl Devleti bnyesindeki dier unsurlar gibi, tam bir serbestlik, huzur
ve imkn ierisinde btn artlardan ve frsatlardan yararlanarak yaamlarn srdrmlerdir. II. Mahmut: Tebaamdan Mslmanlar Camiide,
Hristiyanlar Kilisede, Yahudileri de Havrada grmek isterim diyerek,
Osmanl vatandalarnn istedikleri ve mensup olduklar dinin gereklerine hrriyet ierisinde uyabileceklerini belirtmitir. nan ve ibadetlerini
serbeste devam ettiren Ermeni toplumu, kendi dillerini, kltrlerini, din
yaamlarn ve sosyal ilikilerini teden beri am olduklar cemaat okullarnda reniyorlar ve retiyorlard.
Burada, XIX. yzyl boyunca, Osmanl topraklarnda 1811 ylndan
itibaren 1897 ylna kadar alm bulunan, Ermeni toplumuna ait okullar ve faaliyetlerini ortaya koymak istiyoruz. Ermeniler tarafndan alm bulunan her seviyedeki Ermeni okullar, bunlarn retmen ve renci
saylar, ders mfredatlar, okullarn Ermeni cemaatine salad yararlar,
Ermeni toplumunun sosyal ve kltrel yaamna katklar belirtilecektir.
Ayrca, Osmanl Devletinin Ermeni toplumunun eitim kurumlarna
bak as, destei ve katklar, okullara salad frsat ve imknlar irdelenecektir. XIX. yzyl Osmanl Devleti ynetiminde Ermeni okullar,
eitim alannda Trk-Ermeni ilikilerine katklar, geliim ve deiime getirdii yenilikler nelerdir? Ermeni okullarnn Trk-Ermeni toplumlarnn
yzyllar boyu birlikte yaama srecine olumlu etkileri neler olmutur? Bu
hususlara deinilecektir.
XIX. yzyl, tarihilere gre Osmanl Devletinin gerekten en uzun
yzyl olmutur. nk XIX. yzylda Osmanl Devleti, insan hak ve hr3
80
Halit Erturul, Aznlk ve Yabanc Okullar Trk Toplumuna Etkisi, Nesil Yaynlar, stanbul 1998, s.55.
Do. Dr. Remzi KILI
riyetleri konusunda Avrupann da tesiri ile II. Mahmud devrinde birtakm ciddi yenilikler ve deiimler gerekletirmitir. 1826da son derece
bozulmu olan Yenieri Ocann kaldrlmas, 1839da Tanzimat Ferman ve 1856da Islahat Fermannn ilnn grmekteyiz. 1863te Ermeni
Milleti Nizamnamesi hazrlanarak yrrle konulmutur. Bu gelimeler
ve deiiklikler, btn yurttalarn devlet ynetiminde eit ve ortak, hak
ve sorumluluklara sahip olduklarn gstermektedir. Ayrca, 1876da I.
Merutiyetin iln ve 1877-1878de Osmanl-Rus Harbi gibi nemli olaylar, deiim ve batllama yolunda nemli admlar olarak ortaya kmt.
Esasen, Tanzimat dnemi ile birlikte Osmanl toplumunda hzl bir
deiim sreci balamt. Btn gayrimslim cemaatlere, bu arada Ermenilere de en geni haklar ve zgrlkler salanmtr. Millet-i sdka
konumunda olan Ermeniler, Ermeni Milleti Nizamnamesi ile Osmanl
Devletinin en gvenilir unsuru olma zelliini korumaya devam etmilerdir. Ermeni toplumu tarihinde hibir devletten ve hkmdardan grmedikleri ilgiyi Osmanl Devletinden grmtr4. Ermeniler, mill kimliklerini ve varlklarn ancak Trk idaresinde koruyabilmilerdir. Ermeniler,
Osmanl toplumu bnyesinde yzyllardr, huzur ierisinde yaamlard.
Devletin asl sahibi olan Trklerden daha rahat ve gvenli bir ekilde hayatlarn idame ettirmilerdir.
Fatih Sultan Mehmetten itibaren yaklak olarak drt yzyla yakn
ok eitli etnik kkeni ve din inanlar farkl milletleri bir arada ynetmeyi baaran Osmanl Devletinde gayrimslimlerin ve bu arada Ermenilerin de, din ve toplumsal ilerine kesinlikle karlmamtr. Osmanl
ynetiminde Ermenilere birok okullar, ktphaneler ve hatta matbaalar
almasna msaade edilmitir. Ayrca Ermeni genler, XIX. yzyl boyunca tahsil amacyla eitim-retim iin Avrupa niversitelerine serbeste
gnderilmitir5.
Ermeniler, Osmanl Devleti ynetiminde hem din hem de mill adan hr ve rahat bir dnem yaamlardr. Osmanllar zamannda Ermeni Patriklii ok geni yetkiler ile donatlmt. Ermeni Kltr, zellikle
Gregorian Kilisesi vastasyla korunarak srdrlmtr. Ermeni halk da,
Osmanl halklar arasnda refah dzeyi en yksek halklardan bir olarak
4
5
Hamza Erolu, Trk nklap Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul 1982, s.216.
Sleyman Kocaba, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir?, Vatan Yaynlar, 5. Bask, stanbul 2003, s.22.
81
yaamtr. Ermenilerin Hristiyan mezhepleri ierisinde kendilerine has

ayr bir yeri vard6.
XIX. Yzylda Osmanlda Ermeni Okullar

XIX. yzylda Osmanl Devleti bnyesinde her kademede olduu gibi,
eitim kurumlarnda da k iaretleri balaynca, Ermeniler, Rumlar
ve Yahudiler, Anadolu ehirlerinde gerek anlamda birer eitim-retim
seferberliine girmilerdi7. Osmanl Trkiyesi diyebileceimiz Anadolu
corafyasnda, alm olan gayrimslim okullarn yabanclar tarafndan
alm olan okullardan ayr mtalaa etmek hayli zordur. nk gayrimslimler kendi irade ve istekleriyle yabanclarla ibirlii yapmlard8.
Nitekim yabanclarn emperyalist arzularla, misyonerlik yoluyla faaliyet
gsterdikleri Trkiye topraklar zerinde kurduu okullarda, aznlklar da
yabanclara renci, din adam gibi, konularda destek vermilerdir.
Ermeni aznln Osmanl ynetiminde, eitim alanndaki tekiltlanmas, XVIII. yzyln sonlarnda balamt. Bundan nce Ermeni okullar
varsa da ancak, Trkiyenin baz blgelerinde dank halde bulunuyorlard. Kapal cemaat eklinde kendi evrelerinde dil ve din eitimi ve retimi faaliyetleri ierisindeydiler. 1831 yl Haziran aynda William Goodell
ve ailesi, Amerikan Board misyonerleri tarafndan Maltadan stanbula
getirilerek yerletirilmiti. Goodell, stanbulun Bykdere semtinde bir
eve oturmu, Trke ve Arapay mkemmel bir surette renmi bulunuyordu. Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyeti ile grevlendirildii
iin yannda, Ermeni alfabesiyle Trke yazlm bir ncil bulunuyordu.
Goodell, bunu Protestanla yakn ilgi duyan iki Ermeni papazyla birlikte
Beyrutta hazrlamt. Bu ncilin kopyalar krk yl boyunca oaltlarak
datlm ve Ermeniler din bilgilerini bu kitaptan renmilerdi9.
Ermeni okullar konusunu inceleyen Azadyona gre, 1790 ylna
gelinceye kadar Osmanl Devleti iinde, okul nitelii tayan bir Ermeni kurumuna rastlanmamtr. Ancak, Rahip Mateos, Kumkap Ermeni
Kilisesinde Ermeni ocuklarna ve genlerine ders verdiini belirtmekte6
7
8
9
82
Mustafa Ergn, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yaynlar,
Ankara 1996, s.371.
Necdet Sevin, Ajan Okullar, stanbul 1975, s.105.
lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1993, s.13.
Mustafa Dal, Anadoluda Kurulan Yabanc Okullar ve Tesirleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1990, s.3-4.
Do. Dr. Remzi KILI
dir. Tespitlerimize gre ilk resm Ermeni okulu, 1790da inork Mrd
ve Amira Miricinyan tarafndan Galatada izin alnmak suretiyle almtr.
Yine 1790da alan Ermeni okullarndan biri de Mesropyan Okuludur.
Kumkap Kilisesi bapapaz ve Kumkap Mektebi Ermenice retmeni
Erzurumlu papaz Mesrop tarafndan, 1808 ylnda yaynlanan Gramer
muhtrasnda, Patrik Ohannes amarcyann devrinde (1803-1812)
stanbulun btn semtlerinde Ermeniler, cretsiz cemaat mektepleri amlard10, diye belirtilmektedir.
1824 ylnda Patrik Karabet, Ermenice gramer okutan tek okul olan
Kumkap Mektebini Patrikhanenin himayesi altna almtr. Patrik Karabet, 10 Temmuz 1824 tarihinde, Anadoludaki dier Ermeni cemaatlerine
birer talimatname gndererek blgelerinde yeni Ermeni okulu amalarn
emretmitir11. Ermeni toplumunun okullarnn says arttka ve okul eitim sistemi gelitike, Ermeniler eitim kadrosunun kalitesini artrmak iin
1810 ylnda Parise, 1816 ylnda Moskovaya ve 1823 ylnda da Tiflise
renci gndermilerdi12. 1834 ylna gelindiinde Anadolu corafyasnda, Ermeni okulu says 120ye ulamtr. Okullarn saysnn artmasyla
birlikte oluan madd ihtiyac Ermeni esnaf stlenmi ve eitim ilerinin
sorumluluunu ise bir heyet zerine almtr13.
eitli Ermeni kaynaklarna gre Patrik Karabet, 1831 ylnda Ermeni
ileri gelenlerini toplayarak saylar hzla artan okullarn masraflarna katkda bulunmalarn istemitir. Bunun iin de Ermeni i adamlarna masraflar detmek iin baz senetler imzalatmt. Bu okullar mezun verdike,
yksek okullar amak gerei ortaya km, sorunu zmlemek iin de 13
Eyll 1838de skdardaki Cemeran Okulu ina edilerek faaliyete geirilmitir14.
Amerikal misyonerler, Amerikan Ermeni tekiltlarnn yardm ve
Ermeni tccarlarn destei ile Ermeni eitim kurumlarnn, Anadoluda
hzla yaygnlamasn salamay amalyorlard. Bu yntemle, Ermenileri Protestan mezhebine kazandrmak, siyas nfuz elde etmek, hem de
Osmanl topraklarna yerlemek iin Ermeni okullarn kullanmak iste-
10 Sevin, a.g.e., s.109-111.

11 Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaas, C.I, stanbul 1977, s.18.
12 M. Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1990,
s.10.
13 Erturul, a.g.e., s.123.
14 Sevin, a.g.e., s.112.
83
milerdi15. XIX. yzylda Osmanl topraklarnda Protestan Ermeni says

altm bin kadar olmutu. Ermeni cemaati Protestan, Gregorian ve Katolik
olmak zere ksma ayrlmt. Amerikan misyonerleri 1834te stanbul
Beyolunda Ermeniler iin bir ilkokul amlard. Ayrca, Ermeni eitim
sistemini ilkokul, lise ve yksek okul eklinde yeniden dzenlemilerdir16.
Amerikal misyonerler, Ermeni ocuklar iin 1834 ylnda Perada bir
erkek lisesi amlard. Bu okulda eitim alannda, aktif ve katlmc eitim
ynteminin yan sra, ok daha gelimi eitim ara gerelerinden yararlanlmaktayd. Peradaki okulu model alarak, Goodellin ilk rencilerinden
Ermeni Papaz Der Kevork, Haskyde mevcudu drt yz renciyi bulan
bir okul amt17. Bu arada Ermeni Patrikhanesine bal Papaz Bogos
Pisika, skdarda bir baka okul amt. Bogos, ayrca zengin Ermeni
bankerlerden Haskydeki okula madd destek de salamt.
Amerikan misyonerleri stanbulda srdrdkleri eitim faaliyetlerinin yan sra, zmirde de aznlklar iin inan, din eitim, zgrlklerin
arttrlmas gibi faaliyetlere ynelmilerdi. zellikle, Hristiyanlk inanc
ve kltrnn yaylmas iin Maltadan zmire naklettikleri matbaay kurarak, am olduklar okullara daha ok yayn ve dkman salayabileceklerdi18. Ayrca, zmirde 1836 ylnda krk rencisi olan bir Ermeni kz
ilkokulu alm ve ynetimini Ermeni cemaati mensuplar kendi zerlerine almlard.
Bu arada Ruslar da, Ermeniler ile ilgili Osmanl Devletine kar siyasetini, Ermenilerin eitim kurumlar zerinde younlatrmt. XIX.
yzylda bir ksm Ermeni, randan Rusyaya g etmilerdi. Rusya, 1816
ylnda Moskovada Ermeni ark Dilleri Enstitsn kurarak, Ermeniler konusunda daha sistemli bir alma balatmt. Rusya, 1826-1828
yllarnda ranla yapt savalar kazandktan sonra 1828de imzalad
Trkmenay Antlamas ile elde ettii Revan ve Nahivan Hanlklarn
birletirerek, Ermeni vilyetini kurup, ardndan randan yeni bir Ermeni
15 Necmettin Tozlu, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Aka Yaynlar, Ankara
1991, s.73; Erturul, a.g.e., s.122.
16 Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Yaynlar, Ankara
1985, s.94; Erturul, a.g.e., s.123.
17 Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, Arba Yaynlar, stanbul
1889, s.59.
18 Remzi Kl, Osmanl Trkiyesinde Aznlk Okullar, Trk Kltr, S. 431, Yl XXXVII,
Mart 1999, s.153-154.
84
Do. Dr. Remzi KILI
g gerekletirmiti. Ruslar, Kafkasya hakimiyetini saladktan sonra,

kurmu olduu Ermenistan vilyetine, Anadoludaki Ermenilerin de g
etmelerini istemilerdir19.
Ermenileri ayr bir siyas g olarak, Osmanl Devletine kar kullanmak isteyen Rusya arl, bu konuda ngiltere Krall ve Fransa tarafndan da desteklenmitir. Ermeniler bata olmak zere, aznlk okullarnda
gayrimslim genlerine; kendi dilleri, din inanlar ve ibadetleri, tarihleri,
edebiyatlar, kltrleri ve dier mspet ilimler okutulmaktayd. Ermeni
okullarnda eitim btnyle din adamlarnn elindeydi.
Ermeni toplumunda, yoksul rencilere ynelik ilk yatl okul, 1838de
stanbulda Bezciyan tarafndan almtr. Bezciyan tarafndan hazrlanan
ynetmenlikte; Ermeniceden baka dil konuulmamas, rencilere dayak atlmamas, okuyan rencilerin okul idaresinin izni olmadan alnp
sanata verilmemesi gibi, kurallar konulmutu20. Ermeniler, 1840 ylnda ilk
kez Kumkapda Lusaviri adl bir kz okulu amlardr. 1853ten sonra
ise, on drt kiilik bir Ermeni maarif komisyonu oluturmutu21. Ermeni
Anayasas niteliindeki 1863teki Nizamname-i Millet-i Ermeniyan adl
almayla Ermeni eitim sisteminin denetimi, Osmanl ynetimi tarafndan yirmi kiilik Ermeni maarif komisyonuna verilmiti. Bylece Ermeni
eitim anlay din motiften kurtarlarak, mill ve siyas bir grnme brnmtr22.
1859da Ermenilerce yaplan bir istatistie gre, stanbulda krk iki
tane Ermeni okulu ve bu okullarda toplam be bininin zerinde renci
bulunduu belirtilmitir. 1871deki bir aratrmaya gre de, stanbulda
krk sekiz Ermeni mektebinde toplam olarak alt bin civarnda renci bulunmaktayd. Yine Ermeni kaarif komisyonunun 1874 yl verilerine gre,
Anadoluda ilk ve toplam 469 tane ana mektebi seviyesinde, Ermeni okulu
bulunuyordu23. Ermeni okullarnda uygulanan eitim programnda; daha
ok siyas eitime ve beden eitimine nem verilmi, rencilerin kiisel
beceri ve yeteneklerini gelitirmeleri ve hayatta kendi kendilerine yeterli
olmalar amalanmt24.
19 Halaolu, a.g.e., s.27.
20 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayr-i Mslim Tebann Ynetimi, Risale Yaynlar,
23 Sevin, a.g.e., s.113; Erturul, a.g.e., s.124.
85
1893 yl itibariyle Trkiyede 4 085 renciye hizmet veren be kolej

vard. Bunlar; 1852de Harputta Frat Koleji, 1854te Kayseride Talas
Koleji, 1854te Mersinde Tarsus Koleji, 1856da Samsunda Merzifon
Koleji, 1863te stanbul Bebekte Robert Koleji olarak alm eitim kurumlaryd. Lise dzeyinde eitim veren bu kolejlere ilveten, ayrca, seksen adet orta dereceli okul bulunuyordu. Bu okullarn ise on alts yatl kz
okullar idi. lkokul seviyesinde 530 ilkokul vard. Toplam 624 okulda 27
400 civarnda renci bulunmaktayd25.
Sonu
Ermeniler, XIX. yzylda Osmanl Devletinin Avrupa devletleri karsnda gerilemeye balad frsatn kendi lehlerine deerlendirerek, Hristiyanlk ve Ortodoksluk zgrl dncesiyle cidd mesafeler almlardr. Esasen Osmanl lkesindeki her bir aznlk grubu ynlendiren Batl
Hristiyan devletler, eitlik, hrriyet, adalet slogan ile btn Trk ve Mslman olmayan unsurlar kkrtyorlard. Amalar, Osmanl lkesinden
koparacaklar topluluklar kendilerine szde bamsz-smrge yapmak
ve dnya yzeyindeki pazar paylarn artrmakt. Ne yazk ki, yzyllarca
bar, inan ve ibadet zgrl ierisinde yaayan Ermeniler ve dier topluluklarn ou, bu ayrlk rzgarlara yelken ayorlard26.
Osmanl Devleti ynetiminde gerek gayrimslim, gerekse yabanclara eitim kurumu ama imkn verilmi, hatta bu okullarn almas tevik edilmitir. Bu durum her geen gn artarak gelinen noktada, Ermeni
okullarna stanbul ve Anadoluda 1901-1902 yllarnda toplam 104 300
renci devam etmekteydi. Yabanc okullar, aznlk okullarndan baz
ynleri itibariyle ayr mtalaa etmek zordur. Yabanc devletlerin, Osmanl Devletinde am olduu okullara gelince, 1897 ylnda; Fransa 127,
ngiltere 60, Almanya 22, talya 22, Avusturya 11, Rusya 7 ve Amerika
Birleik Devletleri 131 okula sahip bulunuyorlard27.
Osmanl Devleti kendi bnyesindeki aznlklarn eitim ilerini dzenliyor, onlara geni bir msamaha gsteriyordu. Cemaat eitimi; cemaat
veya millet ismi verilen ve Mslman olmayan topluluklarn sahip olduu
eitim tekilt idi. Osmanl lkesinde yzyllar boyunca aznlklar, ibadet ve eitimlerini istedikleri gibi yapyorlard. Bu eitim tekiltna dhil
25 imir, a.g.m., s.98-99.
26 Kl, a.g.m., s.155.
27 George E. White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerika Koleji Hatralar, Tercman Cem Tark Yksel, Enderun Kitabevi, stanbul 1995, s.35.
86
Do. Dr. Remzi KILI
her dereceden okullar, aznlk cemaatleri tarafndan kurulmakta ve cemaat parasyla iletilmekte idi. Osmanl Devleti 1856 ylndan beri -Islahat
Fermanyla- sadece bu okullarn retim usllerini tespit ediyor ve retim elemanlarn tayin ediyordu28.
Osmanl Devleti, kuruluu ve devlet gelenei itibariyle bir Trk devleti ve hanedanldr. 1299 ylndan 1839 ylna kadar -Tanzimatn ilnna dein- 540 yl boyunca Trk-slm anlay ve usl zerine devlet,
Mslman tebaa tarafndan idare edilmitir. Ancak gerek Batda ortaya
kan 1789 Fransz Sanayi nklbnn tesiri sonucu meydana gelen milliyetilik akmlar, gerekse Avrupa devletleri karsnda geri kalmln
verdii skntlar veya basklar sonucu, devlet ynetiminde gayrimslimler
ile Mslmanlar ayn vatandalk seviyesine ve eit haklar ile ynetim
kadrolarna grevlendirme uygulamasna geilmitir.
Yabanc okullar ile aznlk okullar ortak erevede hareket ederek, Osmanl Devleti ierisinde ayrlk hareketlere destek vermilerdir. Misyonerler ile birlikte, Trk mill varlna zararl faaliyetleri sonucu, Osmanl
Devletinin ykln hzlandrmlardr. Ermeni okullar bata olmak zere, aznlk okullar Trk eitim sisteminin modernlemesine, Batl lkeler
tarznda eitim yaplmasna, mspet bilimlerin retim kurumlarnda gelitirilmesine de katk salamtr. Trkiyede, Trk toplumunun deiimi, demokrasinin gelimesi, kadn haklar ve eitimde frsat eitlii gibi
konularda yararl etkileri olmutur. Ayrca, Trkiyede siyaset, ekonomi,
basn-yayn, ynetim sahasnda baz baarl ahsiyetler, yabanc ve aznlk
okullarnda yetimitir.
Osmanl Devleti, yzyllar boyunca; Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnda ok eitli milletleri, toplumlar, eitli din ve mezhep mensuplarn
ynetebilmi bir dnya devletiydi. Bu anlay yzyllar ierisinde, gerek
Trk tarihinin enginliklerinden gerekse slmiyetin hogr anlayndan
kaynaklanyordu. ok geni corafyalarda, uzun mrl, eitli milletleri
ve inanlar bir arada yaatma, herkese sayg ve bar ierisinde muamele
etme hogrs ancak Trklere mahsus zengin bir uygulamadr. Ermeni
toplumu, yzlerce yl Trkler ile bir arada yaayarak varlklarn tam bir
gvenlik ierisinde srdrmlerdi. Osmanl Devletinin yklmasndan bu
tarafa geen sre ierisinde eski Osmanl lkelerinde, 40-45 kadar devlet
ya da topluluk ortaya kmtr. Birou hal Trkn adaletini, eski yzyllarn huzur ve bar ortamn aramaktadr.
28 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, C. VII, Ankara 1988,
s.193.
87
Kaynaka
Dal, Mustafa, Anadoluda Kurulan Yabanc Okullar ve Tesirleri, Baslmam
Doktora Tezi, Erciyes niversitei Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri
1990.
Ergin, Osman, Trkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaas, C. I-II, stanbul 1977.
Ergn, Mustafa, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ocak
Yaynlar, Ankara 1996.
Erolu, Hazma, Trk nklap Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul 1982.
Erturul, Halit, Aznlk ve Yabanc Okullar Trk Toplumuna Etkisi, Nesil Yaynlar,
stanbul 1998.
Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebann Ynetimi, Risale
Halaolu, Yusuf, Ermeni Tehciri, Babli Kltr Yaynlar, 7. Bask, stanbul 2005.
Haydarolu, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara
1993.
lter, Erdal, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1780-1880), Ankara
1988.
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988.
Kocaba, Sleyman, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir?, Vatan Yaynlar, 5. Bask,
stanbul 2003.
Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, Arba Yaynlar,
stanbul 1989.
Kl, Remzi, Osmanl Trkiyesinde Aznlk Okullar, Trk Kltr, S. 431, Yl
XXXVII, Ankara Mart 1999.
Sevin, Necdet, Ajan Okullar, stanbul 1975.
imir, Bilal, Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine, Tarih Boyunca
Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk
niversitesi Yaynlar, Ankara 1985.
Tozlu, Necmettin, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Aka Yaynlar,
Ankara 1991.
White, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerika Koleji
Hatralar, Terc. Cem Tark Yksel, Enderun Kitabevi, stanbul 1995.
Vahapolu, M. Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara
1990.
88
AFYONKARAHSARDA ERMENLER 1910-1914

(ERYE SCLLERNE GRE)
Afyon Kocatepe niversitesi Tarih Blm

E-mail: ssadik@aku.edu.tr; Tel (GSM): 0 542 742 14 93
zet
Ermeni meselesi her ne zaman konunun uzmanlar tarafndan anlsa ncelikle Birinci Dnya Sava ve tehcir akla
gelmektedir. Bu almada Afyonkarahisar zeline inilerek
Birinci Dnya Sava ncesinde Mslmanlarla Ermeniler
arasndaki ilikiler incelendi. Afyonkarahisar sancanda
yaayan Ermenilerin byk ounluunun Afyonkarahisar ehir merkezinde oturduklar ve Trk kltr unsurlarndan byk oranda etkilenmi olduklar grld.
Giri
Trk-Ermeni ilikileri zellikle Trklerin, Anadoluyu yurt edinmelerinden sonra gelime gsterdi. Trk idaresi ncesinde Ermeniler Bizans
egemenlii altndaydlar. Bizansllar, Ermenilerin Ortodoks mezhebine
gemelerini temin edebilmek iin onlar zerinde bask uyguladlar. Hatta
ge zorladlar. Ermeniler, Trk idaresi sayesindedir ki baskdan kurtulup
hogrl bir ortam ierisinde yaamaya baladlar. Bu durum din ve mill
kimliklerini rahata ifade edebilme ve koruyabilme imkn tand.
Aslnda Osmanl Devletinin, din veya kltr birlii oluturmak gibi
herhangi bir asimilasyon politikalar yoktu. Sadece Ermeniler deil, btn
gayrimslimlerden devletin beklentisi, bata devlete tbi olarak isyan giriiminde bulunmamalar ve bunun yan sra vergilerini demeleriydi. Bu
temel kurala uyan gayrimslimler zerinde devletin herhangi bir basks
sz konusu deildi. Bilakis kiilerin mmkn olduu kadar fazla kazanmas ve dolaysyla devlete fazla vergi demesinin salanmas hedeflenmiti.
Bu genel politika dorultusunda Ermeniler de her hangi bir bask ile karlamamlar, buna karlk devlet gvencesi altnda eitli sanat ve ticaret
kollarnda faaliyet gstererek zenginlemilerdi. Trklerin bu hogrl
idareleri Ermenileri Trklerle yaknlatrd. Trk dili ve kltrnden fazlaca etkilendiler.
1453 ylnda stanbulu fetheden Fatih Sultan Mehmetin temel politikas Katoliklik dndaki Hristiyan mezheplerini himayesi ve kontrol
93
altna almakt. Fatih bu dorultuda 1461 ylnda Bursadaki Ermeni Metropoliti Ovakimi stanbula getirerek stanbul Ermeni Patrikliini kurdurdu. Ermeniler ticaret, bankerlik ve zanaatkrlkla uratklar iin giderek
stanbulda ve dier ehirlerde toplanmaya baladlar. Ermenilerin ehir
merkezlerinde toplanmalar, ehirlerin ihtiyalarn karlamay esas alan
Osmanl Devletinin politikalarna da uygun dyordu.
Trklerle Ermeniler arasnda XIX. yzyla kadar belirgin bir rahatszlk yaanmad. zellikle 1878 tarihli Berlin Anlamasndan sonra Ermeniler d devletlerin mdahaleleri ile bamsz bir devlet kurabileceklerine inanmaya baladlar. Ermeni terr rgtlerinden Hnakn 1886da
Cenevrede, Tanak Styun Cemiyetinin de 1890da Tifliste kurulmu
olmas, Ermenilere verilen d desteklerin ynn de gstermekte idi. Ermenilerin Avrupa ve Rusya merkezli tahriklere maruz kaldklar akt.
1882 ylndan itibaren kk apl olarak balayan Ermeni olaylar 1890dan sonra giderek byme eilimi gsterdi. Olaylar kinci
Merutiyetin iln ile beraber bir ara hz keser gibi olduysa da Birinci
Dnya Sava srasnda yeniden alevlendi. Sava ortamndan istifade ile
Anadoluda ok sayda Ermeni ayaklanmas patlak verdi. Osmanl Devleti, lke ierisindeki bu karklklarla beraber sava srdremezdi. nk,
kuvvetlerinin nemli bir blmn ayaklanmalarn bastrlmasna ayrmak
zorunda kalyordu. Baz blgelerde isyanlar bastrlmasna ramen baka
blgelerde yeni ayaklanmalar kmaktayd. Osmanl Devleti srekli kendisini megul edecek olan bu tr bir problemin il nihaye devam etmesine
izin veremezdi. Nihayet dnemin yetkilileri Tehcir kararn almak ve uygulamak zorunda kaldlar.
Biz bu almamzda Trk-Ermeni ilikilerine farkl bir yaklam getirmek istedik. nk, Trk-Ermeni ilikilerini genel hatlar ile irdeleyen pek
ok alma mevcuttur. Fakat, zele inen aratrmalarn says ok yetersizdir. Bu yzden belirli bir dnem iin Afyonkarahisar zeline inerek TrkErmeni ilikilerini irdelemek istedik. Bunun iin de Trk-Ermeni ilikileri
asndan srekli tartmalara konu olan Birinci Dnya Sava dneminin
hemen ncesini setik. Zira, biz bu alma ile en azndan Afyonkarahisar
sanca dahilinde tehcir ncesinde Trk ve Ermeni halklarnn birbirlerine
kar tutumlarn ortaya koymaya alacaz. Trk-Ermeni ilikileri ile ilgili bu tr blgesel ve derinlemesine almalar arttka, paradan btne
gidilmek suretiyle daha ciddi ve gereki sonulara ulalacaktr.
94
1. Nfus
Osmanl dneminde Afyonkarahisarda bulunan Ermeni nfusuyla ilgili XVI. yzyl tahrir defterlerinde bilgilere ulamak mmkndr. Sz
konusu kaytlar incelendiinde Karahisar- Sahip sancanda sadece Afyonkarahisar ehir merkezinde Ermenilerin yaad bunun dnda dier
kaza ve kylerde hi Ermeninin bulunmad grlmektedir1. Ermenilerin
sonraki yzyllarda baz kazalarda da oturmaya balad anlalyor. Ancak, onlarn ne zaman kazalara yerlemeye baladklarn net bir ekilde
tespit edemedik. Bunun iin daha geni almalara ihtiya vardr.
te yandan XVII. yzyldan itibaren Afyonkarahisar ehir merkezinde
Ermenilerin yaad mahallelerde bir art gzlenmektedir2. Bu durum ayn
zamanda Ermeni nfusunun artmasna da iaret olsa gerektir. Tanzimattan
sonra ise youn bir Ermeni nfus artndan bahsetmek mmkndr. Bu
art tabii bir nfus artndan daha farkl grnmektedir. Muhtemelen bu
nfus art, Afyonkarahisarn ticaret kapasitesi dolaysyla baka blgelerden Ermenilerin gelmi olabileceini akla getirmektedir.
XX. yzyl balarnda da Ermeniler umumiyetle Afyonkarahisar ehir merkezinde oturuyorlard. Ancak, Sandklda Dazkr, eyhli ve
Geyiklerde, Bolvadinde shakl ve ayda ve Aziziyede Hanbarnda
bir miktar Ermeni yaamaktayd3. Afyonkarahisar ehir merkezindeki
Ermenilerin krsal kesimde gayrimenklleri bulunuyordu. Ancak, gayrimenkllerini kiraya vererek veya ortaklk ve yarc uslyle iletiyorlard.
Kylerde yerlemi Ermeni yoktu4.
1906 tarihli Hdavendigr vilyeti slnamesine gre Karahisar- Sahip sancanda toplam 265 469 nfus yayordu. Bu nfusun 258 381i
Mslman, 6 502si Ermeni, 586s ise Rum idi. Buna gre toplam nfusun % 97.33n Trkler, % 2.45i Ermeniler ve % 0.22sini Rumlar oluturmaktayd. Ermeni nfusun 6 271i Karahisar merkez ilesinde, 149u
Sandkl kazasnda, 8i Bolvadin kazasnda ve 74 de Aziziye kazasnda
ikmet ediyorlard. Rum nfusun dalnda ise Sandkl kazas ilk sray
1
2
3
4
438 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530) I, Ankara 1993, s.136141, 155-211; Babakanlk Osmanl Arivi, (BOA), TD, No. 147; Tapu Kadastro Kuyud-
Kadime Arivi (TK.KKA.), TD, No: 154, 575; MAP, No: 230.
Mustafa Karazeybek, Osmanllar Dneminde Afyonkarahisar, Anadolunun Kilidi Afyon, Afyon Valilii Yayn, Afyon 2004, s.88.
Latif Dademir, Afyonkarahisarda Trk Yerleim ve Nfusu, Afyonkarahisar Kt I,
Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, Afyon 2001, s.266.
BOA, DH.EUM., 2.b.68/73.
95
alyordu. Sandklda 392 Rum yaarken Aziziyede 114 Rum, Karahisar

kazasnda 59 Rum ve Bolvadinde ise 3 Rum yayordu5.
Justin McCarthye gre ise 1912-1914 yllar itibariyle Afyonkarahisar vilyeti snrlar ierisinde toplam 322 919 kii yaamaktayd. Bu nfusun 313 699u Mslman, 8 415 Ermeni, 714 Rum, 7si ise Yahudidir.
McCarthy, 84 nfusu ise dierleri grubunda zikretmektedir. Onun verilerine gre Ermeni nfusun genel nfusa oran daha da dktr. Buna gre
Trk nfus % 97.14 iken Ermeni nfus % 2.61, Rum nfus ise % 0.22
oranndadr6.
Genelkurmayn yaynlad Trk stikll Harbi adl esere gre Birinci
Dnya Sava balangc Afyonkarahisar vilyeti dahilinde toplam 235 739
nfus yaamaktadr. Bu nfusun 227 659u Trk nfus olup genel nfusun
% 96.57sini tekil etmektedir. kinci srada Ermeni nfus yer almakta olup
Ermenilerin says 7 439dur. Ermeni nfusun genel nfusa oran ise % 3
155tir. Rum nfusa gelince, vilyet dahilinde toplam 632 Rum yaamaktadr. Rum nfusun genel nfusa oran ise % 0.268dir7. Babakanlk Osmanl Arivi kaytlarna gre ise 1915 yl itibariyle Afyonkarahisar sancanda yaayan Ermeni nfus 7 991dir8. Grlyor ki deerlendirdiimiz
btn kaynaklar Afyonkarahisarda Trk nfus orann % 96.5ten aa
gstermemektedir.
Afyonkarahisar Ermenilerinin byk ounluunun Gregorian Ermenileri olduu anlalyor. Tehcir uygulamas srasnda 7 991 Ermeniden
5 769 tanesinin tehcire tbi tutulmas bize Afyonkarahisar Ermenilerinin
mezhepleri hakknda deerlendirme yapma imkn vermektedir. Zira, Katolik ve Protestan Ermenilerin tehcire tbi tutulmadklar bilinmektedir.
ehirde bir de Protestan Ermeni kilisesi bulunmaktadr. Bu bilgilerden hareketle Afyonkarahisar Ermenilerinin yaklak % 72sinin Gregorian Ermenileri olduunu sylemek mmkn olabilir9.
Ermeni ailelerinin ocuk saysna baktmzda arlkl olarak 3-4
ocuklu aileler karmza kmaktadr. ncelediimiz dneme ait eriyye
5
6
7
8
9
96
Hdavendiar Vilyeti Slnamesi, 1324 Senesi, 33. defa, s.606-607; Dademir, a.g.m.,
s.267-268.
Justin McCarthy, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus (Osmanl
Anadolusunun Son Dnemi), eviren hsan Grsoy, Genelkurmay Bakanl Yaynlar,
Ankara 1995, s.75, 91, 95, 102, 103.
Trk stikll Harbi II, Bat Cephesi, 5nci Ksm 1nci Kitap, Genelkurmay Bakanl
Yaynlar, Ankara 1972, s.32.
BOA, DH.EUM., b.68/73.
BOA, DH.EUM., b.68/73.
sicillerinde 38 rnek Ermeni aile zerinde yaptmz deerlendirmelere

gre bu ailelerden, on biri 4, sekizi ise 3 ocuk sahibidir. Dier ailelerin
ocuk saylar ise u ekildedir: Drt aile 1 ocuklu, alt aile 2 ocuklu,
drt aile 5 ocuklu, iki aile 6 ocuklu ve aile ise 7 ocukludur. Buna
gre Ermeni ailelerin yars ve drt ocukludur. Aile bana den ocuk
ortalamas ise 3 605tr. Ayn dneme ait 38 Trk ailesindeki deerlendirmemizde ise Trk ailelerinin de arlkl olarak 3 ve 4 ocuklu olduklar
grld. Bu ailelerin ocuk says u ekildedir: Dokuz aile 3 ocuklu, yedi
aile 4 ocuklu, alt aile 2 ocuklu, alt aile 6 ocuklu, drt aile 5 ocuklu,
aile 1 ocuklu, iki aile 7 ocuklu ve bir aile ise 10 ocukludur. Trklerde
aile bana den ocuk ortalamas ise 3 947der.
Bu almada deerlendirmeye alnan aile saylar kesin hkm vermek iin yeterli olmayabilir. Daha salkl yorumlarda bulunabilmek iin
ok daha fazla ailenin deerlendirmeye alnmas gerekebilir. Ancak yine
de bu almann Trk ve Ermenilerin ocuk saylarnn kyaslanmasnda
bir fikir verebileceini dnyoruz. Buna gre, Trk aileleri ocuk says
asndan Ermeni aileleri ile benzemektedir. Trk ailelerinin Ermeni ailelere kyasla sadece 0.342lik bir ocuk fazlalar vardr. Trklerde birden
fazla kadnla evlilik sz konusu olduundan bu farkn daha bariz olaca
beklentisi mevcut idi. Ermenilerde ise birden fazla kadnla evli olan hibir
aileye rastlanamamtr. Ermenilerin elerinin lmesi durumunda ikinci bir
kadnla evlendikleri grlyor10.
2. Afyonkarahisarda Yaayan Ermenilerin Kullandklar Slale

simleri ve Lkaplar
Aile toplum hayatnn temelidir. Toplum hayatnn ve sosyal ilikilerin balang noktasdr. Aile isimleri ise mensubiyetlerin ve kltrn en
belirgin simgelerindendir. Kiilerin mrleri boyunca, hatta ebediyete kadar tayacaklar bu simgeleri seerlerken kendilerini en iyi ekilde ifade
eden ve anlatan kelimeleri tercih edecekleri aktr. sim olarak seilen bu
kelimeler onlarn mensubiyetlerinin anahtar olacaktr. Bazen bir kii ad,
bazen bir meslek ad, bazen zlem duyulan memleket ad aile ismi olarak
kullanlmaktadr. Dolaysyla aile isimlerinden hareketle ailelerin meslek,
ailev zellikleri ve hatta, asl memleketleri hakknda bilgi sahibi olunabilmektedir.
10 Afyonkarahisar eriyye Sicilleri (AS), Defter No: 640, s.173/295.
97
Afyonkarahisarda yaayan en kalabalk gayrimslim cemaat olan Ermenilerin kullandklar aile isimleri gayrimslim ismi ve Trk ismi olmak
zere iki grupta toplanmtr. Sicillerden tespit edebildiimiz kadaryla.
Ermenilerin slale ad olarak kullandklar gayrimslim isimleri aadaki
ekildedir:
-yan Ekini Alan Slale simleri

Adadyan, Heci Agopyan, Altunyan, Andonyan, Arakilyan, Arapyan,
Arisdelyan, Avadikyan, Avakyan, Arslanyan, Bedikyan, Baronyan, Bedosyan, Bursalyan, Corcalyan, akalyan, ekmezyan, Dedeyan, Duhancyan, Donluyan, Dmeciyan, Haikyan, Hancyan, Heci Kigorkyan, Heciyan, Hobanyan, Ilyan, Kalohyan, Karabogosyan, Karayan, Ktipyan,
Kazayan Kostayan, Krkcyan, Makaryan, Makriyan, Marangozyan, Martamanyan, Mesrobyan, Msrlyan, Mimaryan, Nersisyan, Nikogosyan, Nikosyan, Oskanyan, Papazyan, Pepeyan, Sirobyan;Sarrafyan, ahbazyan,
irinyan, imanyan, Tokatlyan, Topalyan, Torosyan, Ttncyan, Varbatyan, Ylancyan, Yonikyan
-olu Ekini Alan Slale simleri

Aleksanolu, Andonolu, Arakilolu, Aranolu, Avakolu, Bacakolu, Bedikolu, Beterolu, Botekolu, Boyacolu, Bursalolu, Cicakolu,
Corcalolu, arakolu, arkcolu, Debdabolu, Diyarbakrlolu, Diyarolu, Elizolu, Fodiolu, Furuncuolu, Gemciolu, Hatinolu, Hazerolu, Heciolu, Hobanolu, neciolu, sayiolu, zmirli, Kantarcolu, Karaolu, Karaklaholu, Kasapbaolu, Kavukcuolu, Keleolu,
Kaplanolu, Klbosolu, Kostiolu, Kraltunolu, Krekciolu, Krkcolu, Makarolu, Manasolu, Manisalolu, Manikolu, Martamanolu,
Mesrobolu, Msrlolu, Mimarolu, Nebiolu, Nikogosolu, Onanolu,
Oskanolu, Papazolu, Sarolu, Srmaolu, Sobacolu, ahinolu, irinolu, Doanolu, Tatlolu, Tekbacakolu, Terzibaolu, Tokatlolu,
Tombakolu, Topalolu, Torkumolu, Tosunolu, Tufanolu, Uzunolu,
Yagobolu, Yarcolu, Yazcolu, Yementiolu, Yourtcuolu
Yukardaki veriler gstermektedir ki Ermeniler slale adlarn olutururken kiinin bal olduu aileyi ve soyu belirten Ermenice -yan eki
yerine yaygn bir ekilde Trke olu kelimesini kullanmlardr. Tespit ettiimiz slale isimlerinin 75inde olu eki kullanlrken yalnzca 60nda
98
-yan ekinin kullanlm olduu grlmtr.Yine yukardaki bilgiler gsteriyor ki baz Ermeni aileleri kken belirten Ermenice -yan ve Trke
-olu eklerini birlikte kullanmlardr. Arakilyan, Arakilolu, Corcalyan,
Corcalolu gibi.
Ermenilerin, Trklerin tadklar slale isimlerini de kullandklarn
gryoruz. Ermeniler tarafndan slale ad olarak kullanlan Trk isimleri
ise aadaki ekildedir:
Altunyan, Arapyan, Arslanyan, Bursalyan, Corcalyan, akalyan,
ekmezyan, Dedeyan, Duhancyan, Donluyan, Dmeciyan, Hancyan,
Bursalolu, Ilyan, Karayan, Ktipyan, Krkcyan, Marangozyan, Pepeyan, Sarrafyan, ahbazyan, irinyan, imanyan, Tokatlyan, Topalyan,
Torosyan, Ttncyan, Ylancyan, Bacakolu, Beterolu, Boyacolu,
Bursalolu, Cicakolu, Corcalolu, arakolu, arkcolu, Debdabolu, Diyarbakrlolu, Furuncuolu, Gemciolu, Hazerolu, neciolu, zmirli, Kantarcolu, Karaolu, Karaklaholu, Kasapbaolu,
Kavukcuolu, Keleolu, Kaplanolu, Klbosolu Kraltunolu, Krekciolu, Krkcolu, Manasolu, Manisalolu, Msrlolu, Mimarolu,
Nebiolu, Sarolu, Srmaolu, Sobacolu, ahinolu, irinolu, Doanolu, Tatlolu, Tekbacakolu, Terzibaolu, Tokatlolu, Tombakolu,
Topalolu, Torkumolu, Tosunolu, Tufanolu, Uzunolu, Yarcolu, Yazcolu, Yementiolu, Yourtcuolu
Btn bu slale isimleri dikkate alndnda ilgin bir durum karmza
kyor. O da Ermenilerin kendilerine has slale isimleri yerine Trklerin
kullandklar slale isimlerini daha fazla tercih etmi olmalardr. Biz bu
aratrmaya balarken Ermenilerin Trk isimlerini de kullandklar genel
bilgisine vakftk. Ancak byle ilgin bir sonula karlaabileceimizi hi
tahmin etmemitik.
Slale isimleri, Ermeni ailelerinin Afyonkarahisara nerelerden gelmi
olabilecekleri konusunda da bize fikir vermektedir. rnein Bursalyan,
Bursalolu, Diyarbakrlolu, zmirli, Manisalolu, Tokatlyan Tokatlolu, Msrlolu gibi slale adlar bu ailelerin atalarnn Afyonkarahisara
sz konusu yerlerden gelmi olabileceini dndrmektedir.
Yine slale isimlerinde yer alan baz ifadelerden Ermenilerin meslek
durumlar hakknda da baz tespitler yaplabilmektedir. Kaytlar arasnda
geen Altunyan, Duhancyan, Dmeciyan, Hancyan, Ktipyan, Krkcyan, Marangozyan, Mimaryan, Mimarolu, Sarrafyan, Ttncyan, Ylancyan, Boyacolu, arkcolu, Furuncuolu, Gemciolu, neciolu,
99
Kantarcolu, Kasapbaolu, Kavukcuolu, Krekciolu, Krkcolu,

Papazolu, Sobacolu, Tatlolu, Terzibaolu, Yarcolu, Yazcolu,
Yourtcuolu gibi isimler aile adlaryla sz konusu meslekler arasnda bir
balant bulunduuna iaret etmektedir.
Bunlarn dnda belki de en ok rastlanlan slale adlar ise daha ok
nceki nesillerden bir ahsn ismiyle adlandrlarak olumaktadr. Bazen
de slale isimleri aile bireylerinden birinin baz zellikleri veya herhangi
bir zryle ilgili olabilmektedir. Kelbogosolu, Topalolu gibi slale adlar bunlardandr.
ncelediimiz eriye sicil kaytlarnda Ermenilerin, Trklerin kullandklar Kara, Kel, Topal, Pepe, iman, Boyac, Yourtcu lkaplarn kullandklar grlmektedir. Bu lkaplarn tamamnn Trke olmas ayrca
dikkat ekici bir husustur11.
3. Ermeni Erkek Adlar (1910-1914)

Deerlendirmeye aldmz sicillerden tespit edebildiimiz kadaryla
Afyonkarahisarda Ermenilerin kullandklar erkek isimler unlardr: Abraham, Agop, Agya, Aharon, Aksabet, Andon, Apel, Arakil, Aram, Araysak,
Aristakes, Armenak, Arsinakis, Artin, Atam, Avadik, Avadis, Avdis, Okas,
Bogos, Bedros, Pervand, orek, David, Dikran, Eliz, Esteban, Gavonte,
Gazar, Gazaros, Hacik, Haador, Hayk, Hayrabet, Hayazt, Harazat, Horan, Homayak, sador, sayi, shak, Kalos, Kaloset,, Karabet, Karakin,
Karnik, Kaspar, Klbos, Kigork, Kirkor, Kostanti, Ligon, Lutfik, Maksud,
Manuk, Manas, Manyas, Mardiros, Markara, Mgrd, Mihail, Mikail,
Misak, Mosis, Murat, Nazrat, Nikofor, Nikogos, Nikos, Nian Avgos, Ohan,
Ohannes, Oseb, Obek, Penik, Rapail, Sahak, Serabyon, Serkiz, Sirob, Simon, Sorob, Surayek Tatl, Tekfur, Takor, Toma, Toros, Vartan, Varnik, Zakarya
Ermenilerin erkek isimlerinde Trk adlar da kullandklar grlmektedir. Bizim incelediimiz sicillerde Ermenilerin Klbos Murat, Mercan,
Tatl, Maksud, Manas, Manyas, Nian adlarn kullandklar grlmtr.
92 erkek adndan 8 tanesi Trklerin de kullandklar isimlerden olumaktadr. Dier bir ifade ile bizim deerlendirdiimiz sicillerdeki Ermeni erkek adlarnn % 8.695i Trk isimlerinden olumaktadr. Elbette bu kstl
11 AS, Defter No: 647, s.48/12.
100
bilgiler bize kesin bir hkm verme imkn tanmazsa da fikir verebilir
kanaatindeyiz.
Ermenilerin en youn olarak kullandklar erkek isimleri Agop, Artin,
Kigork ve Serkizdir. Bu isimleri Ohannes, Karabet, Esteban gibi isimler
takip etmektedir. Ayrca semav dinlerin hkim olduu toplumlarda farkl
ekillerde kullanlan din kaynakl Abraham (brahim), sayi (sa), David
(Davut) gibi isimleri Ermenilerin de ska kulland grlyor.
Bunlarn yan sra din meneli Heci nvannn ska kullanld grlmektedir. Bu kelime sicillerde umumiyetle Heci bazen de Hac eklinde gemektedir. Mslmanlarn hac grevini yerine getirdikten sonra elde
ettikleri bu paye ile kartrmamak iin Ermenilerin bu nvan Osmanllar
dneminde umumiyetle Heci eklinde kaytlara geirilmitir.
Ermeni isimleri konusundaki tespitlerimizden bir tanesi de slale isimlerine nazaran zel isimlerinde Trk adlarn daha az tercih etmi olmalardr. Oysa slale adlarnda ounlukla Trk adlar kullanmlard.
4. Ermeni Kadn Adlar (1910-1914)

eriye sicillerinden tespit edebildiimiz kadaryla Afyonkarahisarda
Ermenilerin kullandklar kadn adlar unlardr: Agoni, Anna, Antaran, Armenohi, Arosyak, Arasyak, Azino, Aznif, Azadohi, Beromya, Davise, Dikranohi, Dirohi, Giregi, Glizar, Glperi, Haykohi, Haykanos, Horobsima,
Horosya, Horose, Kader, Kalliye, Kereke, Karani, Luseper, Lusye, Makrohi, Maryem, Mariya, Meronik, Marta, Marice, Melekne, Mihrib, Novaret,
Pilok, Pelozik, Perozik, Serpohi, Sima, Sofik, Sofike, Sorik, Sogma, Sultan,
Sultana, Smrd, ehnar, ehnaz, Takohi, Takos, Vartohi, Zarohi, Zmrd
Bunlardan Maryem ve Mariya adlar din kaynakl olup Trklerde Meryem olarak kullanlan ismin aynsdr. Hz. sann annesi Hz. Meryeme
atfen bu isim verilmektedir.
Ermeni kadnlarn ok sayda Trk ismi kullandklar grlyor. Sicillerden tespit edebildiimiz kadaryla Afyonkarahisardaki Ermeni bayanlarn kullandklar Trk isimleri unlardr: Enise, Glizar, Glperi, Nazl,
Nurise, ahnar, Kader Melekne, Sultan, Sultana Smrd, ehnar, ehnaz,
Zmrd.
eriye sicillerindeki isimler zerinde yaplan inceleme sonucunda
Ermeni kadnlarnn en fazla Maryem adn kullandklar anlald. Bunu
Aksabet, Anna, Horopsima, Pelozik, Serpohi, Sultana (Sultan), ehnar gibi
101
kadn isimleri takip etmektedir. 54 bayan adnn 14 tanesi Trklerin de

kullandklar isimlerdir. Sicillerdeki veriler esas alndnda, Ermeni kadnlarn kullandklar isimlerin yaklak % 25.9unun ayn zamanda Trk
ismi olduu anlalmaktadr.
5. Ermenilerin Yaadklar Mahalleler

mer Fevzi Atabekin aktard rivayet dzeyindeki bilgilere gre Ermeniler Afyonkarahisara ilk olarak Sultan Divn zamannda yedi hane
olarak gelip yerlemiler ve daha sonra da saylar artmtr12. Rivayetler
dnda Ermenilerin yaad mahallelerle ilgili en eski bilgilere XVI. yzyl tahrir defterlerinde rastlamaktayz.
Afyonkarahisardaki gayrimslimlerin Tanzimat dnemine kadar genellikle din veya etnik adlaryla anlan mahallelerde yaadklar grlmektedir. Tanzimattan sonra bu mahallelerin varlklarn srdrd fakat pek ok gayrimslimin de Mslmanlarla ayn mahallelerde yaamaya
balad anlalmaktadr.
Ermeniler, XVI. yzyln ilk yarsna ait kaytlarda verilen bilgilere gre Ermeniyan ad verilen mahallede yaamaktadrlar. Ayn yzyln
sonlarnda ise Ermeniyan mahallesinden Kilise mahallesi adyla yeni bir
mahallenin ayrld anlalmaktadr. Bylece Afyonkarahisardaki Ermeniler iki mahallede yaamaya balamlardr. Bu yeni mahallenin ad 1572
ylna ait kaytlarda Kilise mahallesi, 1575 ylna ait kaytlarda ise kilisenin
adna ve bulunduu mevkie atfen Mahalle-i Kilisa-y Ermeniyan13 eklinde zikredilmektedir Ermeni mahallesi saysnn ikiye ykselmesi Ermeni
nfusunun nemli oranda artt dncesini oluturmaktadr.
XVI. yzyln ilk yarsnda merkez kazadaki toplam mahalle says ise
34tr14. Ermeni mahallesi, XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren dneme ait kaytlarda Nasr mahallesi adyla gemektedir. Ancak, XVI. yzyldan itibaren Ermenilerin Trk mahallelerinde de yaamaya baladklar
tespit edilmitir. XVI. yzyln sonlar ve XVII. yzyla ait baz mahkeme
sicil kaytlarnda Ermenilerin Doanc mahallesinde de yaadklarna dair
12 mer Fevzi Atabek, Afyon Vilyeti Tarihesi, Hazrlayan Turan Akkoyun, Afyon Kocatepe
niversitesi Yayn, Afyon 1997, s.119.
13 ler Bulduk, XVI. Asrda Karahisr- Ship Sanca, Baslmam Doktora Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Genel Trk Tarihi Anabilim Dal, Ankara 1993,
s.102.
14 Karazeybek, a.g.m., s.87.
102
kaytlar mevcuttur15. 1 Ekim 1674 (H.1085) tarihli bir mahkeme kaydnda

ise Nasara, Tacahmet, Kefere, Yukarpazar ve Hisarn mahallelerinde
oturan Ermenilerden bahsedilmektedir16.
1842-1851 tarihleri arasn kapsayan baz kaytlardan Tanzimat dnemiyle beraber gayrimslimlerle Mslmanlarn eskisine nazaran daha youn olarak ayn mahallelerde yaamaya baladn anlamaktayz. Nitekim
bu dnemde Ard, Zviye-i Sultan, Hisarn, Karaktib, Molla Bah,
Doanc(lar), Tc Ahmet, Yukar Pazar ve Cmi-i Kebr mahallelerinde
Ermenilerle Mslmanlarn birlikte yaadklar anlalmaktadr17. Ermeniler kendi mahalleri olan Nasr mahallesi dnda dokuz ayr mahallede de
ikmet eder duruma gelmilerdir.
XIX. yzyln son eyreinde Afyonkarahisarda toplam 79 mahalle
bulunmaktayd H.1293-1314/M.1876-1896 tarihli kaytlardan anlald
kadaryla sz konusu mahalleler unlardr:
Akmescid, Arapmescidi(Arap Mescidi), Ard, Aziziye, Baldede
Baeme, Bedrik, Bekiraa, Burmalu, Cami-i Kebir, Canbaba, Cansz,
Cenki, avuba, avular, avuolu, erel, D-i Recep, Damard,
Demir Yalayan, Devedede, Doanc, Efecik, Egeste, Fakih Paa, Gke,
Gl, Gnbat, Gndomu, Hac (Heci) Murat, Hac Abdurrahman, Hac
Ali Olu, Hac Arab, Hac Evtal, Hac Eyyb, Hac smail, Hac Mahmud,
Hac Mustafa, Hac Nasuh, Hac Nuh, (Hac) Nureddin, Hac Suhte, Hac
Yahya, Heci David, Hisarard, Hristiyan, bik, neli, Kadnana, Kahil,
Kala, Karaktip, Karaman, Karamanolu (Abdurrahim Msr), Kavakl,
Kayadibi, Kestemend, Krklar Makam, Kubbel, Kumluk, Marulcu, Mecidiye, Medli, Molla Bahi, Nakilci, Nurcu, Sahablar, Sinan Halife, Sinan Paa, Siyahlar, Sobtoros (Sorobtoros), Sofular, Tac Ahmet, Takapulu,
Tapnar, Voyvoda, Yukar Pazar, Zviye (Zaviye-i Sultan)18.
XIX. yzyln son eyreinde Mslmanlarn ve gayrimslimlerin
birlikte oturduklar mahalle saysnda ciddi bir art sz konusudur. Bu
dnemde gayrimslimler Canbaba, Devedede, Gl, Gnbat, Hac (Heci)
Murat, (Hac) Nreddin, Hristiyan, Heci David, neci, Kadnana, Sobtoros (Sorobtoros) mahallelerinde yogun olarak ikmet ediyorlard. Cmi-i
Kebr, Hac Arab, Hac Mahmud, Hac Nh, Kala, Krklar Makm, Kubbel, Mecidiye, Tapnar, Yukar-Pazar ve Zviye (Zaviye-i Sultan) ma15
16
17
18
Karazeybek, a.g.m., s.88.

AS, Defter No: 514, s.18b/89.
103
hallelerinde ise Mslmanlarla birlikte oturuyorlard19. Grld zere

ehirdeki 22 mahallede farkl oranlarda gayrimslim yaamaktadr ki, bu
durum sz konusu dnemde gayrimslim nfusun art eilimi gsterdiine iaret etmektedir. XIX. yzyl sonlar ve XX. yzyl balarnda gelien
ulam imknlar, zellikle demiryolu ulam ile Afyonkarahisarn ticar
potansiyelinin artmasnn gayrimslim nfusun artnda etken olduu
sylenebilir.
1910-1914 yllar arasndaki dnemin eriye sicillerine gre ise Ermeniler toplam 16 mahallede oturmaktaydlar. Ancak Ermenilerin yaad
mahallelerin tamamnn bunlar olduunu iddia etmek mmkn olmayabilir. Zira, bizim tespitlerimiz mahkemeye akseden davalarla ilgili bilgilere
dayanmaktadr. Dk bir ihtimal olmakla beraber Ermenilerin sz konusu
16 mahalle dndaki mahallelerde de yaam olabilecekleri dnlebilir.
Yine bu dneme ait sicillerde grebildiimiz kadaryla Ermeni nfusun
en youn olduu yer Sorob Toros mahallesidir. Ermenilerle ilgili olan 107
davann 38 tanesinin Sorob Toros mahallesinde ikmet eden Ermenilere
ait olmas bu iddiamz dorular niteliktedir. Ermenilerce alan davalarn
% 35.514 Sorop Toros mahallesinde ikmet eden Ermenilerle ililidir.
Sorop Toros mahallesini 12 dava ile Kadnana, 9ar dava ile Hac Murat
ve Mecidiye mahalleleri takip etmektedir. Bu 16 mahalle alan dava says srasna gre u ekilde sralanmaktadr: Sorop Toros, Kadnana, Hac
Murat, Mecidiye, Gl, neci, Krklar Makam, Hac Davut, Molla Bahi,
Canbaba, Hac Nurettin, Zaviye Sultan, Hac Arap, Kubbeli ve Gnbat
mahalleleridir20.
ncelediimiz sicillerde Ermenilerin ikmet ettiine dair kaytlara rastlanmayan, ancak 1900l yllarn balarnda Ermenilerin yaad bilinen
baka mahalleler de bulunmaktadr. Bu mahalleler, Ard, Cami-i Kebir,
Krklar Makam, Tac Ahmet ve Hac Mahmut, Kale, Hac Nuh, Tapnar,
Yukarpazar mahalleleridir. eriye sicillerindeki kaytlara gre tam bir sonuca ulamak mmkn olmasa da bu durum Ermenilerin yaad mahalle
saysnn azaldna iaret edebilir. Tehcir uygulamas ile Ermeni nfusunun byk oranda nakledildii dikkate alnrsa Ermenilerin oturduklar
mahallelerin saysnn azalmas da anlalabilir bir durumdur.
19 Karazeybek, a.g.m., s.94.

20 AS, Defter No: 640, 641, 642, 643, 644, 645.
104
6. Gayrimslimlerin Hukuk Meseleleri ve eriye Mahkemeleri

6.1. Vekaletname lemleri
Bugnk noterlerde yaplan vekletname ilemleri Osmanl Devletinde
eriye mahkemelerinde gerekletiriliyordu. Bu i iin Ermeniler de Mslmanlar gibi eriye mahkemelerine gidiyor ve kad huzurunda vekletname brakyorlard. Biz vekletname braklmas konusunda 70 davaya
rastladk. Bu 70 davann 58inde Ermeniler, Ermeniyi vekil brakrken 9
davada Ermeniler, Trkleri vekil brakmtr. davada ise Trkler Ermenileri vekil brakmtr. Ermeniler, genellikle veklet tayininde kendi
milletlerinden olan kiileri semelerine ramen azmsanmayacak bir oranda da Trkleri vekil braktklar grlyor. Ermenilerin Trkleri vekil braktklarna dair bir rnek vermek gerekirse Canbaba mahallesinden Hace
Aksabet binti Haci Esteban hukuk ilerini takip etmek zere dava vekillerinden zzet Efendi ibni smail Efendiyi vekil tayin etmitir21. Trklerin
Ermeniyi vekil brakt davalara rnek olarak ise Sandkl kazasnn akr
mahallesinden Manavzade Ahmet Efendi ibni Ali Efendinin mahkemedeki ileri ile ilgili olarak dava vekillerinden Dedeyan Artin Efendi veledi
Esteban vekil tayin ettii grlmektedir22.
6.2. Miras Paylam
Afyonkarahisardaki Ermenilerin miras paylamlarn eriye mahkemesinde gerekletirdiklerine dair ok sayda hkme rastladk. Dier taraftan teden beri gayrimslimlerin zel hukuklarnda bile eriye mahkemelerini tercih ettikleri de bir gerekti. Gayrimslimler kendi aralarnda karar
almak yerine hukuk ilerinin devletin onaynda ve garantisinde olmasn
arzu ediyorlard.
Miras paylamyla ilgili incelediimiz btn davalarda, Ermenilerin
miras paylamnn Mslmanlarn miras paylam ile ayn olduu grlmtr. Yani erkek ocua iki pay verilirken kz ocua bir pay verilmektedir. rnein Mecidiye mahallesinden Diyarolu Heci Gazar veledi Mosis veledi Kirkorun veraseti paylatrlrken kzlar Marien ve Dikroniye
7erden 14 sehm(pay), oullar Nazrat ve Karnike ise 14er sehmden 28
sehm verilmitir23.
21 AS, Defter No: 641, s.53/467.
22 AS, Defter No: 645, s.55/85.
23 AS, Defter No: 645, s.8/13.
105
Veraset davalarnda mahkeme, verasetin ieriini onaylayan bir ilmhaberin bulunmasn art komaktadr. Ermenilerin veraseti meselesinde
bu ilmhaber millet kethdas ve mahalle ihtiyar heyeti tarafndan dzenlenmektedir. rnein Mecidiye mahallesinden Ilolu Tekfur veledi
stepan veledi Heci Gazarn 4 Haziran 1915 tarihinde askerlik grevini
yaparken vefat ettiinde sz konusu ilmhaber Ermeni milleti kethdas
Ohannes ve Mecidiye mahallesi muhtar Kigork ve mahalle ihtiyar heyeti
yelerinden Gagos Papazyan Veledi Kigork ve Karabogosolu Nazret veledi Simon tarafndan hazrlanmtr. Grld zere kiinin tannmas
asndan millet kethdas, mahalle muhtar ve ihtiyar heyetinden iki kii
tarafndan ilmhaber hazrlanmaktadr. len kii Ermeni olduundan doal olarak onunla ilgili ilmhaberin de Ermeniler tarafndan hazrlanmas
uygun olmaktadr24.
6.3. Terekeler
Bu dnemde alt adet Ermeni terekesine rastlanlmtr. Bu terekelerdeki bilgilerle kesin hkmlere varmak mmkn olmamakla birlikte Ermenilerin tereke bana mal varlklar 20 722 kurutur. Mslmanlarn terekelerine bakldnda ise tereke ba mal varl ortalama 24 343 kurutur.
Bu sonuca Mslmanlara ait 65 terekenin incelenmesi sonucu ulalmtr.
Mslmanlara ait 65 terekenin 33 kylere, 32isi ise ehir merkezine
aittir. Ky ve ehir ayrm yaplarak bir deerlendirmeye gidildii zaman
ehir merkezinde oturanlarn kylere oranla daha varlkl olduklar sonucu
ortaya kyor. ehir merkezinde oturanlarn mal varlklar ortalamas 33
318 kurutur. Kylerde oturanlarn mal varlklar ise 15 640 kurutur. Dier bir ifadeyle, ehirler kyllerden 2.13 kat daha zengindir25.
Ermenilere ait 6 terekenin 4 tanesinde seccadeye rastlanlmtr. Mslmanlara ait 65 terekenin sadece 27sinde seccade bulunmakta olup 38
terekede seccadeye rastlanmamtr. Dier bir ifadeyle Mslmanlarn yarsndan fazlasnn evinde seccade yoktur. En fazla seccade avuba mahallesinden Hac Hseyin olu Hac Salih bin Hac Hseyin bin Hasann
terekesinde kmtr. Hac Salihin terekesinde 13 seccadeye rastlanm
olup bunlardan bir tanesi makad seccadesi olup ibadet maksadyla deil
oturma amacyla kullanlmaktadr26. Kylere ait olan 33 terekeden sadece
24 AS, Defter No: 647, s.48/12.
25 AS, Defter No: 640, 641, 642, 643, 644, 645.
26 AS, Defter No: 644, s.149/878.
106
5 tanesinde birer adet seccade kmtr. Geriye kalan 28 terekede seccadeye rastlanmamtr. Kylere ait terekelerden en byk meblaa sahip olan
Ablak kynden ya aittir. 144 000 kuru tutarndaki bu terekede de
seccadeye rastlanmamtr27. Ermenilerin evlerinde seccade bulundurmaya
zen gsterdikleri grlyor. Bu durum, Ermenilerle Mslmanlarn yakn
komuluk ilikisi ierisinde olduklar eklinde yorumlanabilir.
Ermeni terekelerinin 2 tanesinde cura, keman, kanun, ud gibi mzik
aletlerine rastlanlmas Ermenilerin msikye nem verdiklerini gsterir.
Buna karlk 65 Mslman terekesinin hibirisinde mzik aletine rastlanlmamtr. Yine 65 Mslman terekesinin hibirisinde zel ktphaneye
rastlanlmazken 1 Ermeni terekesinde zel ktphane olduu grlmektedir28.
6.4. Vasi Tayini
ncelediimiz eriye sicillerinde, kimsesiz Ermeni ocuklarna vasi
tayini hususunda eriye mahkemeleri tarafndan verilmi 21 dava ile
karlatk. 1 dava da kendine hkmedemeyen babaya vasi tayin edilmesi ile ilgilidir. Mahkeme vasi tayin ettii kiiye grevlerini hatrlatmakta
ve vasinin bu grevleri yapacan mahkeme huzurunda beyan etmesini
istemekteydi. Vasi tayin edilen kiinin anlan grevleri yapacan belirtmesinden sonra mahkeme vasilii onaylamaktayd. Bizim deerlendirdiimiz vesayet tayini ile ilgili 22 davadan 19unda anne vasi tayin edilmitir.
Geriye kalan 3 vasi tayininden 2sinde vesayet amcaya ve 1inde de oula
verilmitir. Annenin vasi tayin edildiini gsterir davalardan bir tanesi neci mahallesinden Soroptoros mahallesinden Avakyan Tokor Efendi veledi Aristakesin lm zerine kk olu Aristakesin vasiliine annesi
Sultan binti Agop getirilmitir29.
Amcann vasi tayin edildii davalardan bir tanesi Mollabahi mahallesinden Heci Kigorkiyan Karnik veledi Mgrd veledi Heci Kigorkun
lm zerine kk kz Horase ile kk olu Agopun vasi tayini ile
ilgilidir. Mahkeme vasi olarak amcalar Heci Mgrd tayin etmitir30.
27
28
29
30
AS, Defter No: 645, s.107/254.

AS, Defter No: 640, 641, 642, 643, 644, 645.
AS, Defter No: 645, s.69/107.
AS, Defter No: 640, s.82/163.
107
Olun vasi tayinine dair olan dava ise Soroptoros mahallesinden Andonolu Heci Karabet Efendi hakkndadr. Heci Karabet Efendinin vesayetine olu Kostanti tayin edilmitir31.
Hac Murat mahallesinden Papazolu Agop veledi Heci Sahakn kk kz Agonik ile ilgili vesayet davasnda ise kk kzn amcaolusu
Sobtoros mahallesinden Papazolu Sakatil Efendi veledi Karabet vasi tayin edildi32.
Sz konusu mahkeme kararlarndan da anlalaca zere, bir gayrimslim ldnde eer reit olmayan kk ocuu var ise vesayet ncelikle anne veya babaya, yok ise kardelere ve yaknlk derecesine gre
dier akrabalara verilirdi.
6.5. Mahkemede ahitlik
Ermenilerle ilgili davalarda umumiyetle Ermenilerin birbirlerine ahitlik yaptklarn grdk. rnein 1 Mart 1918 tarihinde vefat eden Mecidiye mahallesinden Hac Agopyan Ohannes veledi Kirkor veraset taksimi
iin ihtiyar heyetinden gnderilen ilmhaberin ieriinin meru olduuna
dair Hac Murat mahallesinden Toynakolu Bogos veledi Abraham veledi
Bogos, Hac Davut mahallesinden Corcalolu Artin veledi Kalos veledi Artin ve neci mahallesinden Krkcolu Ohannes veledi Abraham
veledi Ohannesin ahitlikleriyle karar verilmiti33. Ermeniler birbirlerini
yakndan tandklar iin birbirlerine ahitlik yapmalar doal karlanmaldr.
7. Ermenilerin Meslekleri
Ermeniler genellikle ticaret veya zanaatkrlk ile urayorlard. Ayrca tp ve eczaclk alanlarnda da etkindiler. rnein 1907 yl itibariyle Afyonkarahisar merkezinde faaliyet gsteren diplomal 5 doktor ve eczacdan
4 tanesi Ermeniydi. Bunlar tabip Arapyan Agop Efendi, eczac Sebetyan
Markara Efendi, eczac Nersisyan David Efendi ve eczac Bogodcuyan
David Efendi idi34. Ermenilerin nemli bir blmnn ticaretle uratklar grlyor. Sicillerde karlatmz kadaryla bakkallk yaparken baka
31
32
33
34
AS, Defter No: 641, s.315/839.

AS, Defter No: 651, s.159/881.
AS, Defter No: 651, s.180/913.
Hdavendiar Vilyeti Slnamesi, 1325 Senesi, 33. defa, s.560.
108
ehirlerde vefat eden Ermenilerle karlalmtr. Ermeniler umumiyetle

ehirlerde oturmakla beraber iftilikle de uramaktaydlar. ehirlerin
yaknnda ve hatta kylerde tarlalar bulunmaktayd. rnein, kaytlarda
grebildiimiz kadaryla Meymenet kynde, Ermenilerin tarlalar bulunuyordu35. Ancak, onlarn tarlalarn bizzat iletmek yerine umumiyetle
yarc veya kiraya verme uslleriyle tasarruf ettiklerini dnyoruz.
Afyonkarahisarda Ermenilerin avukatlk mesleinde de etkin olduklar grlyor. Ermeni avukatlar yabanc irketlerde de grev yapyorlard.
Bizim deerlendirdiimiz kaytlarda Agop Efendi veledi Kirkorun Demir yollarnda dava vekili (avukat) olarak alt grld36. Yine Kayseri Ermenilerinden Avrailolu Atana Efendi veledi Yorgaki Efendi de
Afyonkarahisarda avukatlk yapmaktayd37.
XIX. yzylda Tanzimatla beraber gayrimslimlerin yksek oranlarda
gayrimenkl almaya yneldikleri ve baz mesleklerin tasarrufunu ele geirmeye altklar grlr. Bu durum eriye sicilleri incelendiinde daha
belirgin olarak ortaya kmaktadr.Mesel 1845 ylna ait eriyye sicilinde
karmza kan Kuyumcular sokanda sekiz adet kuyumcu dkkn Mslman bir Trk tarafndan ayr ayr gayrimslimlere satlmtr. Bundan
sonra bu meslein nemli oranda gayrimslimlerin tasarrufuna gemi olmas kuvvetle muhtemeldir.
Afyonkarahisarda Ermenilerin esnaflk meslei zerindeki arln
vurgulayan bir baka vesika Ta Hann 1845 ylnda yenilenen kira defteridir. Buradan anlald kadaryla hann krk odasnda faaliyet gsteren attar, bezzaz, dikici, haffaf keeci ve terzilik gibi meslekleri icra eden
esnafn 26s Mslman, 17si gayrimslimdir38.
8. Eitim ve retim
Ermeniler Osmanl Devleti ierisinde eitim-retim faaliyetlerini
serbeste yrtebilmekteydiler. Her hangi bir engelleme ile karlamalar
sz konusu deildi.
1901 yl itibariyle Afyonkarahisarda Ermeni rtiyesi bulunuyordu. Bu rtiyede yaklak 400 renci okumaktayd. Ayn dnemde ip35
36
37
38
AS, Defter No: 647, s.51/15.

AS, Defter No: 647, s.65/36.
AS, Defter No: 647, s.230/228.
zer Kpeli, Afyonkarahisarda Ticaret, Afyonkarahisar Kt II, Afyon Kocatepe
niversitesi Yayn, Afyon 2001, s.381.
109
tidai mekteplere de Ermeni rencilerin devam ettikleri muhakkaktr. Ancak, iptidai mekteplerde ne kadar Ermeni rencinin renim grdn
tespit edemedik.
Ermeniler ocuklarn kendilerine ait okullarda okutabildikleri gibi
Mslman rencilerin devam ettikleri devlete ait okullarda da okutabiliyorlard. nk Islahat Ferman gayrimslimlere bu hakk vermiti.
Afyonkarahisar zeline inildiinde de bu uygulamay grebilmek mmkndr. rnein 1913-1914 eitim-retim yl itibariyle Afyonkarahisar
dadisinde 4 Ermeni renci renim grmekteydi.
1912-1913 eitim-retim ylnda Afyonkarahisarda alt aznlk iptidai okulu bulunmaktadr. Bunlardan tanesi Ermeni tanesi de Rum
mektebi olarak kaydedilmitir. Ancak, biz Kz-Erkek Rum Protestan Mektebi adyla anlan okula ounlukla Ermeni ocuklarnn devam etmi olduklarn dnyoruz. Zira, ehirdeki Protestan nfusun byk ounluunu
Ermeniler oluturuyordu. ehirde Ermenilere ait bir Protestan kilisesinin
bulunuyor olmas da bu iddiay dorular niteliktedir. Bu yzden Protestan mektebini Ermeni okullar arasnda zikretmenin daha doru olacan
dndk. Bu durumda Afyonkarahisarda 4 adet Ermeni iptidai mektebinden bahsetmek gerekiyor. Protestan mektebi dndaki mektepten 2
tanesinde kz ve erkek renciler birlikte okuyorlar ve karma eitim sistemi uygulanyordu. 1 okul ise sadece erkek rencilere hizmet veriyordu.
Protestan mektebinin Yusuf Ilgarn, 1909 ylnda ngiliz misyoner Jeymis
Maknot tarafndan aldn syledii okul olduunu dnyoruz.
1918 yl itibariyle ise Afyonkarahisarda ikisi erkek, birisi karma olmak zere Ermeni mektebi bulunmaktadr.
Tespit edebildiimiz kadaryla Ermeni ocuklarnn devam ettikleri
iptidai okullarn kurulu tarihleri ve renci saylar ile ilgili bilgiler u
ekildedir:
1. Kilise Mektebi: Bu mektep Devedede mahallesinde bulunan Ermeni
kilisesinin ierisinde faaliyet gsteriyordu. Okulun kurulu tarihini tespit
edemedik. Okulda hangi tarihte ka rencinin renim grdne dair
bilgilere de ulaamadk.
2. Kz ve Erkek iptidai Mektebi: Bu okulun ne zaman ald ve hangi
tarihte ne kadar rencisi bulunduuna dair bilgilere sahip deiliz.
3. Protestan Mektebi: Bu okul ngiliz Misyoner Jeymis Maknot tarafndan,1909 ylnda alm olup iptidai mektep niteliindedir. zmirde
110
oturan Misyoner ngiliz Jeymis Maknot, Karahisar- Sahibte Kubbeli mahallesinde sahibi olduu arsalar zerinde Kz ve Erkek ptidai Mektebi ile
yannda mabet ve papaz ikmeti iin bir bina yaptrmak istemitir. Jeymis
Maknot 1908 ylnda mracaatta bulunmutur. Yaplan mracaat Maarif
Nezaretinin 7 Ekim 1908 tarihli yazsyla ura-y Devlete havale edilmi, 2 Haziran 1909 tarihinde sadrazam tarafndan Padiah iradesine arz
edilmitir. Ayn gn okulun almasna izin veren Padiah iradesi ktndan, bu okulun 1909 veya en ge 1910 ylndan itibaren faal olduunu
syleyebiliriz.
Ermeni ocuklarnn devam ettikleri rtiyelerin kurulu tarihleri ve
renci saylar ile ilgili bilgiler ise u ekildedir:
1. Erkek Ermeni Mektebi: Rtiye derecesinde olan bu okul, 1600
(H.1009)ylnda ruhsatsz olarak almtr. lk aldnda iptidai mektep
niteliindedir. 1869 tarihli Maarif Nizamnamesinin aznlklarn da rtiye
aabilmelerine imkn tanyan dzenlemesinden sonra rtiyeye dntrldn dnyoruz. Bu okula 1898-1899 (H.1316-1317) eitim-retim ylnda 180 renci devam etmitir. 1900-1901 (H.1318-1319) eitimretim ylnda ise renci says 182dir. 1895 ylnda bu okulda Recep
Efendi adl bir Mslmann retmen olarak grev yapmas ilgi ekicidir.
2. Ermeni Erkek Rtiye Mektebi: Bu okul da rtiye derecesinde olup
1882 (H.1300) ylnda ruhsatsz olarak almtr. 1898de (H.1316) 13,
1899da (H.1317) 130, 1900de (H.1318) 135 ve 1901 (H.1319) ylnda ise
140 rencisi bulunmaktadr.
3.Ermeni Kz Rtiyesi: Bu okul 1892 (H.1310) ylnda ruhsatsz olarak almtr. Okulda 1901 (H.1319) ylnda 70 renci renim grmekteydi.
1913-1914 eitim-retim ylnda Afyonkarahisardaki Ermeni rencilerin saysnn 500 civarnda olduu anlalyor. Net rakam veremememizin en nemli sebebi Protestan rencilerden kaynaklanmaktadr.
Protestan rencilerin milliyeti bilinmedii iin tam saylar veremiyoruz.
Ancak ehirde toplam olarak 590 gayrimslim renci olduu biliniyor.
Bu rakama idadi rencileri dhil deildir. Bu rencilerden 329u erkek
ve 109u kz olmak zere 438inin kesin olarak Ermeni olduu biliniyor.
Fakat 51i erkek ve 26s kz olan Protestan okulundaki toplam 77 rencinin milliyetleri belli deil. Biz bu rencilerin kahir ekseriyetinin de
Ermeni olduunu dnyoruz.
111
Afyonkarahisarda milliyetlere gre renci durumlar dikkate alnrsa Ermenilerde kz renci saysnn toplam renciye orannn % 25 olduu grlyor. Dier bir ifade ile rencilerin % 75ini erkekler oluturmaktadr. Kz rencilerin erkek rencilere oran ise 1/3 eklindedir. Yani
okullarda erkek renciye karlk bir kz renci bulunmaktadr.
Genellikle Ermeni kkenli olduklarn varsaydmz Protestan rencilerin % 33.76sn kz renciler, % 66.24n ise erkek renciler
oluturmaktadr. Dier bir ifade ile Protestan okulunda iki erkek renciye
karlk bir kz renci renim grmektedir. Bu bilgilerden hareketle Ermenilerin Protestan grubunun Gregorian grubuna gre kzlarn tahsil grmeleri konusunda daha titiz davrandklar sonucuna varlabilir.
Rum renci says ise toplam 75 olup bunun 49u erkek, 26s ise kzdr. Bu bilgiler nda Rumlarda kz rencilerin toplam renciye oran
% 34.6dr. Erkek renciler ise % 65.4 oranndadr. Rum okullarnda yaklak olarak iki erkek renciye karlk bir kz renci bulunmaktadr.
Ayn dnemde Afyonkarahisardaki devlete ait iptidai mekteplerinde
okuyan Mslman rencilerin toplam says 3 917dir. Bu rencilerden
3 592si erkek, 325i kzdr39. Buna gre Mslmanlardaki erkek rencilerin oran % 91.7 iken kz rencilerin oran ise % 8.3tr. Dier bir ifade
ile 10 Mslman renciden ancak 1 tanesi kzdr. Ermenilerde bu oran en
aa 1e 3 eklindeydi. Ermenilerin kz ocuklarn Trklere gre kat
daha fazla okuttuklar anlalyor.
Bahsedilen dnem itibariyle Afyonkarahisarda toplam 11 Ermeni
retmenin grev yapyor olmas Ermenilerin eitimin btn alanlarnda
faaliyet gsterdiklerinin ak bir ifadesidir. Bu 11 retmenden 8 tanesi
erkek 3 tanesi bayan idi. Okullarda grev yapan 1i bayan 3 erkek toplam 4 Protestan retmenin ise milliyeti belli deildir. Yine bu dnemde
Afyonkarahisarda 2si bayan ve 1i erkek olmak zere 3 de Rum retmen grev yapmaktadr40.
Yukarda verdiimiz bilgiler gayrimslim ocuklarna eitim hususunda hibir engelleme yaplmad, Bilakis okumalarnn tevik edildiini
gstermektedir. Ermeni okulunda Mslman retmenlerin ve Mslman
39 Slname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316, s.1042-1403; 1317, s.1184-1185; 1318,
s.1322-1323; Slname-i Vilyet-i Hdavendigr, 1318 Senesi Defa 33, s.335-337, 1332;
Yusuf Ilgar, XX.Yzyln lk eyreinde Afyonkarahisar ehrinde Eitim- retim, VI.
Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyumu (10-11 Ekim-202), Afyon Belediyesi Yaynlar, Afyon 2002, s.535.
40 Ilgar, a.g.b., s.540-543.
112
okulunda da Ermeni retmenlerin grev yapmalar Osmanl Devletinin

gstermi olduu engin hogrnn bir ifadesidir41.
9. Kiliseler
Afyonkarahisarda yaayan gayrimslimlerin byk ounluunun
dinsel adan Hristiyan, milliyet bakmndan da Ermeni olduu biliniyor.
Bilindii gibi Ermeniler genel olarak Gregorian mezhebine mensup olduklar halde Avrupal devletlerin Osmanl lkesinde elde ettikleri ticar ve
kltrel imtiyazlar erevesinde yrttkleri misyoner faaliyetleriyle bir
ksm Protestanlatrlm, bir ksm da Katolikletirilmitir. Nitekim ehir
merkezinde Protestanlara ait kilise ve okul bulunmas misyonerlik faaliyetleriyle oluan bu mezhepsel deiimin Afyonkarahisarda da gereklemi
olduunu gstermektedir. Bu mezhepsel deiimin sadece Protestanlkla
snrl kalp kalmad konusunda net bilgilere sahip deiliz. Ancak, Afyonkarahisar Ermenileri arasnda Katolikliin de yaylm olduuna dair
herhangi bir bilgiye rastlayamadk.
Afyonkarahisardaki Hristiyan cemaatin mezhepsel dalm konusunda net verilere sahip olmasak da ehir merkezinde eitli tarihlerde
tane kilisenin ina edilmi olduu anlalmaktadr. Bu kiliselerden birisinin
Protestan kilisesi olduu bilinmektedir. Kiliselerden en azndan bir tanesinin Gregorian kilisesi olduu da kesindir. Bu kilisenenin hangi tarihler arasnda birlikte varln devam ettirdikleri bilinemiyor. Ancak, 1302
(M.1885) tarihli Hdavendigr vilyeti slnamesine gre, merkez kazada
2 kilise bulunmaktadr42. Bu tarihte kiliseden bir tanesinin artk faaliyet gstermedii anlalyor. Faaliyet gstermeyen kilisenin Protestan ve
Gregorian kiliseleri dndaki nc kilise olduu anlalyor. Fakat, bu
kilisenin hangi mezhebe ait olduu bilinmemektedir.
Bu kiliselerden en bynn Kale eteklerindeki Meryem Ana Kilisesi olduu sanlmaktadr. Kilisenin kalntlar hal mevcuttur. Bu kalntlar
Kale mahallesinde Afyonkarahisar kalesinin gney eteinde bulunan harabe halindeki bir evin temel ksmnda bulunmaktadr. Bir avlu ile evrilmi olan bu evin mtemilatnda kilise kalntlarnn yan sra Ermenilere
ait yazl talar ile Bizans dnemine ait ilemeli talar bulunmaktadr43.
41 1895 ylnda Ermeni iptidai mektebinde Recep Efendi adl bir retmen grev yapyordu.
Sleyman Gner, Afyon li Tarihi II, Afyon 1991, s.82.
42 Hdavendigr Slnamesi, 1302 Senesi, Defa 12, s.478.
43 Afyonkarahisar Arkeoloji Mzesi Envanter Kayd, Envanter No: 03.00.0/1.0.
113
Gnmze kalntlar dahi ulaamayan dier kiliselerden birinin Protestan kilisesi olduu ve Ulu Camii yaknlarnda bulunduu, nc kilisenin
ise gnmzdeki Cumhuriyet lkretim Okulunun bulunduu mevkide
olduu anlalmaktadr. 1914 tarihli Afyonkarahisar ehir merkezindeki
mahalleleri, ibadethaneleri ve mezarlklar ieren harita da bu bilgilerimizi dorulamaktadr. Bu haritada iki tane kilise gsterilmitir. Kiliselerden
birisi Meryem Ana Kilisesi olup kale eteinde yer almaktadr. Dier kilise
yani Protestan Kilisesi ise Ulu Cami yaknndadr44.
10. Kilise Vakf

Dier taraftan Afyonkarahisarda yaayan gayrimslimlerin de Mslmanlarn vakf sistemi gibi din kurumlar oluturduklar grlmektedir.
Aratrmalarmzda Kilise Vakf vakfiyesine ulaamadk. Ancak, mahkeme
kaytlarndan ve basnda yer alan resm duyurulardan kilise vakf hakknda
bir ksm bilgiler elde edebildik. Bu kurumla ilgili tespit edebildiimiz en
eski kayt Haziran 1740 (H.1153) tarihli bir mahkeme kayddr. Sz konusu
kaytta yer tarifleri yaplrken dolayl olarak Eski Kuyumcular arsnda
Kilise Vakfna ait bir dkkndan da bahsedilmesi45, vakfn bu tarihte mevcut olduunu gstermektedir.
13 Haziran 1784 (H.1199) tarihli bir mahkeme kaydndan Kilise evkfna ait yemeniciler ve yemiiler iinde dkknlar46, Nisan 1806 (H.1221)
tarihli bir baka kayttan ise Yukar Bedestende kiliseye vakfedilmi dolap
tabir edilen bir dkkn47 olduu anlalmaktadr. Afyonkarahisardaki Gavur Hamam olarak bilinen Millet Hamamnn Ermeni Kilisesi Vakfna
ait olduu grlmektedir48.
Bu vakfn, XX. yzyln balarna, hatta Ermeniler Afyonu terk edene kadar varln devam ettirdii anlalyor. Nitekim Ocak 1912 (H.1330)
tarihli bir vakf kaydnda Kprba mevkiinde Kilise Vakfna ait bir dkkn olduu belirtilmektedir49. Basnda emvali metruke mallar arasnda
44 Afyonkarahisarda mahalleleri, mezarlklar ve ibadet yerlerini gsteren R.1330 (M.1914)
tarihli haritann bir rnei Afyonkarahisar Mze mdrlnde bulunmaktadr.
45 Afyonkarahisar Vakf Eserleri I, Hazrlayanlar Mustafa Karazeybek, Yusuf Ilgar, Zelkif
Polat, Afyon Kocatepe niversitesi Rektrl, Afyonkarahisar 2005, s.294.
46 AS, Defter No: 555, s.26b/68.
47 AS, Defter No: 558, s.7b/8.
48 kaz, 12 ubat 1341/ 1925, No: 470-471.
49 Afyonkarahisar Vakf Eserleri I, s.114.
114
saylan Millet Hamamnn 1925 ylnda Mill Emlak tarafndan sata karld haberleri yer almtr50.
Gayrimslimlerin de Mslman ahalide ska rastlanlan ekilde din
hizmetler iin mlk vakfettikleri grlmektedir. Mesel 25 Temmuz 1894
(H.1312) tarihli bir mahkeme kaydnda Heci Murat mahallesindeki bir evin
satlp parasnn Kilise Vakfnn parasna katlmas artyla vakfedildii ve
vakfiyesinin dzenlendii belirtilmektedir51.
Sonu
Belgelerden tespit edebildiimiz kadaryla XVI. yzyldan beri
Afyonkarahisarda Ermeniler yaamakta idi. Ermenilerin genellikle ehir merkezlerinde yaadklar anlalmaktadr. ncelediimiz dnemde
Afyonkarahisarda herhangi bir Ermeni kyne tesadf edilmedi. Ermeniler genellikle ticaret veya zanaatkarlk ile urayorlard. Umumiyetle
ehir ve ile merkezlerinde oturmakla beraber iftilikle de megul oluyorlard. ehirlerin yaknnda ve hatta kylerde tarlalar bulunmaktayd.
Ermeni nfusunun zellikle Tanzimattan sonra artt gzlenmitir.
Bunun sebebi 1838 tarihli Balta Liman Ticaret Anlamasndan sonra Avrupallarn Trkiyedeki i ticarete de egemen olmaya balamasndan kaynaklanmaktadr. Batl irketler ticar faaliyetlerini lke ierisine yayarlarken gayrimslim unsurlarla ibirlii yapyorlard. Afyonkarahisarn kara
ve demir yollar kavanda bulunuyor olmas ticar nemini arttryordu.
Bu yzden Ermeniler byle bir merkezde toplanmay ekonomik sebeplerden dolay tercih ediyorlard. Ancak, incelediimiz dnemde Ermeni nfusu toplam nfusun % 3n zerine kamamtr. Bu Ermeni nfusunun
yaklak % 72sini Gregorian Ermenilerin oluturduunu sanyoruz.
Ermeni nfusundaki yaklak % 38lik Protestan ve Katolik dalm
Avrupallarn misyoner faaliyetlerinin ne kadar etkili olduunu ortaya koymaktadr. Bu % 38lik blmnn byk ounluunu ise Protestan Ermeniler oluturmaktadr.
ncelediimiz dnemde Ermenilerin aile ismi olarak ounlukla Trklerin kullandklar aile isimlerini tercih ettikleri grlmektedir. Kadn ve
erkek adlarnda da Trk adlarnn oka yer ald mahede edildi. yle
ki Afyonkarahisar Ermenilerinin kadn isimlerinin drtte biri Trk ad idi.
50 kaz, 12 ubat 1341/ 1925, No: 470-471.
51 AS, Defter No: 626, s.31a/87.
115
Ayn zamanda Ermenilerin Trkler tarafndan da kullanlan Hac lkabn

Heci eklinde kullandklar grld. Ayrca, Trkler arasnda da yaygn
olan kara, kel, topal gibi lkaplar da kullandklar tespit edildi.
ncelediimiz dnemdeki eriye sicillerindeki bilgilere gre Ermeniler toplam 16 mahallede oturmaktadrlar. Yine bu dnemine ait sicillerde
grebildiimiz kadaryla Ermeni nfusun en youn olduu yer Sorobtoros
mahallesi idi. Soroptoros mahallesi mtemekkinleri tarafndan alan btn davalarn Ermeniler ile ilgili olmas bu mahallede sadece Ermenilerin
oturduu dncesine ynelmemize de yol ayor.
Yaptmz bu aratrma Afyonda Ermeniler ve Mslmanlar arasnda Osmanl ynetiminden kaynaklanan bir dmanlk olmadn ak bir
ekilde ortaya koymaktadr. Ermeniler Trk avukatla, Trkler de Ermeni
avukatla almakta hibir saknca grmyorlard. Vekil tayin etmede de
mensubiyet art aranmyordu. Kiiler tandklar ve kendilerini en iyi ekilde savunacak olan kiiyi vekil seiyorlard. Devlet nazarnda da Mslman-Ermeni ayrm sz konusu deildi. Eytam sand sadece Mslman
ocuklar koruyan bir kurulu deildi. Ermeni ocuklar ile ilgili ilemler
de yapyordu.
116
BR OSMANLI KAZASINDA
TRKLER VE ERMENLER: DARENDE
Do. Dr. Sait ZTRK
Osmanl Aratrmalar Vakf; E-mail: saitozturk@hotmail.com; Tel: 0 212 513 40 33
zet
XIX. yzyln ortalarndan itibaren ortaya kan Ermeni meselesinin siyas yz, yzyllar boyu yan yana yaam her
iki milletin, Trkler ve Ermenilerin sosyo-ekonomik ve kltrel ilikilerini, etkileimlerini inceleme frsat vermemitir.
Hlbuki zellikle Anadolu topraklar zerinde her iki milletin birbirleri ile ok sk mnasebetleri olmu, birbirlerini
etkilemitir.
Osmanl yneticileri deil sadece Ermenileri btn aznlklar, ilh mesuliyet perspektifinden muameleye tbi
tutmular, bu uygulama ho gr ve msamaha ortamnn domasna yol amtr.
Tebliimizde konu edineceimiz mekn Darendedir.
Darendede tehcire kadar belli sayda Ermeni yayordu.
Demografik younluklar fazla olmasa da, kazann sosyal
ve ekonomik hayatnda hatr saylr bir yere sahip idiler.
Trkler ve Ermeniler, Darendede msamaha iinde birlikte
yaamlar, hayat birlikte kucaklamlar, birbirlerinin derdi
ile dertlenmiler, mutlu gnlerini birlikte paylamlardr.
Hatta tehcire tbi tutulan Ermeni komularnn arkalarndan alamlar, onlar ta Halepe kadar yolcu etmiler, tehcir sonras da bu gzel mnasebetleri devam etmitir.
Tebliimizde Darende zelinde, Trklerle i ie yaayan
Ermenilerin nfus, iktisad imknlar, Mslman Trklerle
beer mnasebetleri, tehcir srasnda olup bitenler, tehcirden sonra her iki toplumun insan mnasebetleri vb.
konular ele alnacaktr.
Do. Dr. Sait ZTRK
Giri
XIX. yzyln ortalarndan itibaren ortaya kan Ermeni meselesinin
siyas yz, yzyllar boyu yan yana yaam her iki milletin, yani Trkler
ve Ermenilerin sosyo-ekonomik ve kltrel ilikilerini, etkileimlerini inceleme frsat vermemitir.
Hlbuki, zellikle Anadolu topraklar zerinde her iki milletin birbirleri ile ok sk mnasebetleri olmu, birbirlerini etkilemitir. Bu konuda
tankla mraacat edeceiz. Biri yabanc dier ikisi ise Osmanl paasdr.
1835-1839 arasnda Trkiyede bulunan Helmuth von Moltke stanbul da Osmanl seraskeri Husrev Paann Ermeni tercman Mardiraki ve
ailesinden yle bahseder;
Bu Ermenilere hakikatte, Hristiyan Trkler denilebilir. Rumlarn kendi zelliklerini korumalarna karlk bunlar Trk detlerini, hatta dilini
benimsemilerdir. Dinleri onlarn, Hristiyan olarak tek kadnla evlenmelerine izin verir, fakat onlar Trk kadnlarndan fark edilemez, ayrlmaz. Bir
Ermeni kadn sokakta sadece gzlerini ve burnunun st ksmn gsterir,
dier tarafn kapatr1.
Kzm Karabekir Paa ocukluk hatralarn anlatrken Vanda tant Ermenileri yle anlatr;
1
Helmuth von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, Tercme Hayrullah rs, stanbul
1969, s.35.
121
1886 (1302)da Vana gittiimiz zaman ilk Ermeni olarak amz grdm. Sonralar da ailesini ve dier Ermeni ailelerini, yakndan ve
ilerinden grdm ve tandm. Klk kyafetleri, ev hayatlar, yemekleri,
eyalar Trklerinkinin aynyd. Ermeni kadnlar beyaz araf giyerlerdi. Mslmanlar gibi grnmekten kanrlard. Erkeklerin kyafetleri de
bizimkilerden farkszd. Paa o tarihlerde drt yanda idi. Paa devamla;
Ermeni zenginleri yanlarnda hal mutemed olarak Trk bulundurmay
tercih ettii gibi, Trkler de ilerinde bir Ermeniyi Trkten farksz olarak
kullanyorlard. Hacca giden bir Trk evini barkn bir Ermeniye emanet
ettii gibi, yerinden uzaklaan bir Ermeni de varn younu bir Trke brakrd2.
Cemal Paa;
Trklerle Ermeniler arasndaki dostluk her trl hududu aard. Anadolu kylerinde oturan bir Trk, ticaret ileri dolaysyla uzak yere gitse, ailesinin hak ve namusunu komusu Ermeninin nezaret ve vesayetine
brakr ve Ermeni de ayn itimad Trk komularna kar gstermekten
ekinmezdi3.
Merhum Nejat Gyn hoca Trkler ve Ermeniler adl eserinde yle
diyor; Kadkydeki Ermeni dostlarmz her bayram bizi ilk tebrike gelenler olurdu, biz de Paskalyada onlara gider, tebrik eder, ikramlara mazhar
olurduk. Teyzem 1978de vefat ettiinde de yine ayn dostlar Eyp Sultan
Camiine gelmiler, sevgili Fahriye Hanmcn (Abra)n cenazesinde
gzyalarna boulmulard4.
Be asr boyunca Trklerle Ermeniler arasnda bu bark ortamn tesisinde phesiz Osmanl yneticilerinin byk pay vard. Osmanl yneticileri deil sadece Ermenileri, btn aznlklar ilh mesuliyet zaviyesinden muameleye tbi tutuyor, bu uygulama ho gr ve msamaha
ortamnn domasna yol ayordu.
II. Mahmudun 1837 ylnda umnuda yapt bir konuma Osmanl
sultanlarnn gayrimslim topluluklara baklarn ve takndklar hogrl tavr yanstan iyi bir rnektir;
2
3
4
Kzm Karabekir, Ermeni Dosyas, Yayna Hazrlayan Faruk zergin, stanbul 1994, s.1213.
Cemal Paa, Hatralar, Hazrlayan Behet Cemal, stanbul 1959, s.333; Ayn hatrat Ahmet
Zeki zger tarafndan yeniden yayna hazrlanmtr. stanbul 2006, s.330.
Nejat Gyn, Trkler ve Ermeniler, Ankara 2005, s.15.
122
Do. Dr. Sait ZTRK
Siz Rumlar, siz Ermeniler ve siz Yahudiler hepiniz Mslmanlar gibi

Allahn kulu ve benim tebaamsnz. Dinleriniz baka bakadr. Fakat hepiniz devlet kanunlarnn ve irade-i ahanemin himayesindesiniz. Size tarh
edilen vergileri deyin. Bunlarn kullanlacaklar maksatlar sizin emniyetiniz ve refahnzdr.
Sultann baka bir konumasnda;
Ben tebann Mslmann camide, Hristiyann kilisede, Musevsini
de havrada fark ederim. Aralarnda baka gna bir fark yoktur. Cmlesi
hakkndaki muhabbet ve adaletim kavidir ve hepsi hakiki evldmdr.
Osmanl sultanlarnn zerlerinde hissettikleri bu ilh sorumluluk,
yani tebaya Allahn bir emaneti olarak bakan anlay (Reya ve beray
ki, vedyi-i Cenab- kibriydr5), farkl din ve milliyet kimliine sahip kesimlerin bir arada yaamalarn mmkn klan bir slbun gelimesine de
yol amtr. slm literatre Maksd- eria olarak giren yani slmn
asl gayeleri olarak tanmlanan prensipler de, bu konuda Osmanl sultanlarnn uygulamalarn ilzam edici bir rol stlenmitir. Bu prensipler bu gn
de btn insanln ortak paydalar olarak ele alnabilir. Zira gvenlik gerekesiyle dnyann birok corafyasnn igal altna alnd, kitle kymlarnn her gn sergilendii, alk, susuzluk ve sefaletin birebir yaand,
tekinin hayat hakknn btnyle iptal edildii bir zaman aralnda bu
ilkeler insanln huzur ve sknuna hizmet eder. Bunlar;
1- Cann muhafazas
2- Akln muhafazas
3- Neslin muhafazas
4- Maln muhafazas
5- Dinin muhafazas6
Bu dibaceden sonra konuya gemek istiyorum. Tebliimizde konu edineceimiz mekn Darendedir. Darende zelinde, Trklerle i ie yaayan
Ermenilerin nfus, iktisad imknlar, Mslman Trklerle beeri mna5
I. Sultan Ahmetin btn Anadolu ve Rumeli vilyetlerine gnderdii adaletnamede geen

bu ifade aslnda btn Osmanl sultanlarnn ortak bak asyd. Bu yzden ou ferman
vb. kaytlarda bu ve mradifi ifadelere rastlanlmaktadr. Bkz. Babakanlk Osmanl Arivi
(BOA), Mhimme Defteri, Defter No: 78, s.897.
Meksdu-eria, DA, C. 27, s.425.
123
sebetleri, tehcir srasnda olup bitenler, tehcirden sonra her iki topluluun
insan mnasebetleri vb. konular ele alnacaktr. Darendede tehcire kadar
belli sayda Ermeni yayordu. Demografik younluklar fazla olmasa da,
kazann sosyal ve ekonomik hayatnda hatr saylr bir yere sahip idiler.
1- Demografik zellikler
Darendenin nfus yaps duraan bir zellik arz eder. Klasik dnem
boyunca bu zelliini koruyan ehrimiz, on dokuzuncu yzylda da her
hangi bir gelime kaydedemeden XX. yzyla yetersiz nfus ile girmitir.
Cumhuriyet dneminde ise, ehrin kt iktisad imknlar dolaysyla evre
il, kaza ve metropol ehirlere daim bir g vermitir.
Osmanl idaresi altnda bulunduu dnem ierisinde Darendede ciddi
bir nfus farkll grlmemitir. Mevcut kaynaklardan elde edilen bilgiler bu gerei dorulamaktadr.
Darendenin geneline yansyan nfus yetersizlii, kazada yaayan
zmmler iin de geerlidir. Ayrca, Darende merkezinde ve kylerinde
gayrimslim aznln nfusu, Mslman nfusa gre nemsiz saylacak
derecededir. Yerleim birimlerinin ounluunda zmmler yaamamaktadr. XX. yzylda ehir merkezindeki bir gayrimslim mahallesi dnda
dier baz mahallelerde dank bir ekilde, kylerde ise sadece Aud kynde zmmler yaamaktadrlar.
1530 tarihli mufassal tahrir defterindeki verilere baklrsa ehirde 11
mahallede yaklak olarak 2 445 kii yaamaktadr. Bunun 226s gayrimslim olup, ehir nfusunun % 9una tekabl etmektedir7. Ayn tarihli bir
baka icmal tahrir defterinde ehrin toplam 2 601 nfusu iinde 226s zmm olduu kaytldr8. 1548 tarihli dier bir tahrir sonularna gre ehirde
2 969 kii yaamaktadr. Gayrimslim nfus tahmin olarak 236dr9.
XVI. yzylda kylerin tamam nahiyelere bal gzkmektedir. Gayrimslim bulunan kyler, Ovack nahiyesine bal Aud ve Handaros
(Han- Toros), Grn nahiyesine bal merkez nahiye, Karahisar, Sarukaya, Sazcuaz- Sufla kyleridir.
XVI. yzyln ilk yarsnda Ovack nahiyesinin iki kynde bulunan
zmm nfusta ksm bir art gereklemitir. Grn nahiyesine bal ky
7
8
9
BOA, Tapu Tahrir Defteri (TTD), Defter No: 408, s.796-806.

BOA, TTD, Defter No: 387, s.964-965.
BOA, TTD, Defter No: 252, s.132-140.
124
Do. Dr. Sait ZTRK
ve merkez nahiyede yaayan zmm nfus ise 1530daki saysn koruyamam 1548 saymnda dmtr. Grn merkezde 1530 ncesi tahrirde 550 olan zmm nfus 1530da 950ye ykselmi, 1548de ise nemli
oranda bir d ile 364e inmitir. Buna karlk Grn merkezde Mslman nfus kademeli bir artla 250den 473e kmtr. nahiye genelinde
1530 ncesi tahrir ile 1548 arasnda % 13 orannda bir nfus art gereklemitir.
Tablo 1: XVI. yzylda Darende nahiye ve kylerinde gayrimslim nfus
Aud zmm
Handaros zmm
Toplam zmm nfus
Genel nfus
1530 ncesi
1530
(408 Nolu Defter)
(387 Nolu Defter)
Ovack nahiyesi
597
900
76
80
673
980
3 773
4 634
1548
(252 Nolu Defter)
788
110
898
4 924
Grn nahiyesi
Grn zmm
Karahisar zmm
Sarukaya zmm
Sazcuaz- Sufla zmm
Toplam zmm nfus
Genel nfus
550
45
245
240
1 080
2 168
950
50
250
250
1 500
2 602
364
38
232
240
874
2 447
Darendenin XVII ve XVIII. yzyldaki nfus yaps ile ilgili ayrntl

dkmanlara sahip deiliz. Dolaysyla bu dnemlerde zmm nfus rakamlarn tespit edemiyoruz.
Darendenin XIX. yzyldaki nfus yaps ile alkal nemli veriler
bulunmaktadr. 1247/1831 tarihli nfus saym nemli ayrntlar verirken
gayrimslimler bu saymda gzkmemektedir. Bu saym sonularna gre
Darende ehir ve kylerinde 4 215 Mslman erkek nfus tespit edilmitir.
Bu rakama kadnlar da eklediimizde yaklak olarak 8 430 Mslman
nfusun yaadn tahmin edebiliriz. Yaklak % 10-15 orannda gayrimslim nfusun bulunduunu varsaydmzda 1830lu yllarda Darende
125
merkez ve kylerinde 800-1200 civarnda zmm nfus olduu dnlebilir10.

1840 ylna ait temettuat defterlerindeki verilere gre (her vergi mkellefi bir hane ve her hanede ortalama 5 kiinin bulunduu varsaymyla)
ehrin tahmin nfusu 7 475tir. ehir merkezinde 1i gayrimslim olmak
zere 21 mahalle vardr. Mslmanlara ait 6 mahallede de dank halde
gayrimslim aznlk bulunmaktadr. 1264 tarihli bir belge zmmlerin bir
mahallede toplu, dier mahallelerde dank olarak yaadklarna iaret etmektedir11.
Tablo 2: Temettuat saymlarna gre gayrimslim nfus
Mahallesi
Ali Fak
Hane
Nfus
15
Cami-i Kebir
32
160
Hac Hasan
13
65
Hac Muhammed
35
Tahtal
15
Yazl
13
65
Zmm mahallesi
133
665
ehir toplam
204
1 020
96
480
300
1 500
Aud ky
Genel toplam
XX. yzyl balarnda Darendede Ermenilerin yaad ve kilisenin

bulunduu yere Kilise mahallesi ad verildiine hatralar iaret etmektedir12. Kaytlara gre ehrin en fazla nfus barndran mahalleleri arasnda
Ermeni mahallesi de bulunmaktayd. Bu dnemde Aud ky zmmlerin
youn olarak yaadklar bir kyd. Burada 480 zmm yayordu. Temettuat saym sonularna gre ehirde 1 020, Aud kynde 480 olmak zere
yaklak 1 500 gayrimslim nfus tespit edilmektedir.
10 Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara 1943,
s.153.
11 BOA, A.MKT., Belge No: 132/61.
12 smail Arkan, Mahallemizdeki Ermeniler, stanbul 2001, s.29.
126
Do. Dr. Sait ZTRK
1852 tarihli bir nfus defterine gre, ehirde toplam 20 mahallenin

7sinde gayrimslim bulunmaktadr. Defter, ehrin nfus yapsnn nemli ayrntlarn aklyor. Toplam hane ve mahalle says, her mahalledeki
ocuk, gen, ihtiyar says ve gayrimslimlerin cizye durumlar, sz konusu defterde incelenmektedir. Verilen bilgilere gre bu tarihte 206 zmm
hanesinde tahmin 1030 civarnda zmm bulunuyordu13. Mslman hane
says ise 2 057 idi.
Osmanl slnamelerinin demografik yapyla ilgili verilerinden istifadeyle Darende nfusunun etnik farkllklarn izlemek mmkndr. Slnameler erkek nfusu verdiinden toplam nfus bu saynn yaklak iki
katdr14.
Tablo 3: Slnamelere gre gayrimslim nfus
Yl
1287/1870
1288/1871
1289/1872
1298/1880
1300/ 1882
1306/1888
1308/1890
Mslman
(Erkek)
6 523
8 212
8 218
7 784
7 532
8 109
8 207
Gayrimslim
(Erkek)
1 036
1 179
1 179
1 080
1 044
1 097
974
Toplam
Toplam Nfus
(Erkek)
Gayrimslim
7 559
2 072
9 391
2 358
9 397
2 358
8 864
2 160
8 576
2 088
9 206
2 194
9 181
1 948
Genel
Toplam
15 118
18 782
18 794
17 728
17 152
18 412
18 362
1306/1888 tarihli slname nfusun etnik bileiminin btn ayrntlarn veriyor. Kaytlara gre, toplam nfusun % 90dan fazlas Mslmandr.
Ermeni nfus gayrimslim nfusun tamamna yaknna sahip. Katolik ve
Protestan nfus toplam 60 kiidir.
Tablo 4: 1306 tarihli slnameye gre nfus
Kadn
Protestan
30
Erkek
25
Toplam
55
%
% 0.19
13 Osmanl Arivinde tespit ettiimiz bu defterin numaras zayi olmutur.

14 1287 Tarihli Sivas Vilyeti Slnamesi, s.50; 1288 Tarihli Sivas Vilyeti Slnamesi, s.56;
1289 Tarihli Sivas Vilyeti Slnamesi, s.88; 1298 Tarihli Sivas Vilyeti Slnamesi, s.142;
1306 Tarihli Sivas Vilyeti Slnamesi, s.219, 254-255; 1308 Tarihli Sivas Vilyeti Slnamesi, s.203-204.
127
Kadn
Erkek
Toplam
Katolik
% 0.02
Ermeni
1 291
1 471
2 762
% 9.65
slm
1 2561
13 246
25 807
% 90.14
Toplam
13 883
14 746
28 629
% 100
Vital Cuinete gre 1890 ylnda Darendenin toplam nfusu 27

163tr. Bunun 21 174 Mslman geri kalan 5 989u gayrimslimdir.
ehir nfusu 1 300dr. Bunun 800 Mslman geri kalan 150 Ermeni, 90 Protestan, 49 Katolik, 211 Ortodoks olmak zere gayrimslimdir15.
Vital Cuinetin gayrimslim nfus ile ilgili verdii rakamlar iirilmi rakamlardr.
emseddin Sami, Darendenin kyleri ile beraber 18 500 toplam nfusundan 2 000 kadarnn Ermeni, geriye kalann Mslman olduunu
kaydeder16. Kemal Karpat ise, Darende kazasnn nfusu ile ilgili olarak
kyleri ile beraber 16 601 Mslman, 2 276 Ermeni, 53 Protestan olmak
zere toplam 18 930 rakamlarn verir17.
XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren srf nfusu belirlemek maksadyla ve daha modern yntemlerle yaplan saymlarda net bilgiler elde
edilmektedir18. Darendenin 1300/1882 ve 1320/1902 yllarnda yaplan
nfus saym sonular aada tabloda verilmitir. 1902 ylnda yaplan
nfus saym sonular 1882 ylnda yaplan sayma gre daha yksektir.
Bu saymda yerleim birimi says artmtr19. 1882de 1 387, 1902 ylnda
1 932 gayrimslim nfus bulunuyordu.
Tablo 5: 1300 ve 1320 tarihlerinde nfus
Saym
tarihi
1882
ehir
Gayrimslim
Kadn
724
Erkek
663
Gayrmslim toplam
1 387
Genel nfus
8 467
15 Vital Cuinet, La Turque Dase, Paris 1892, C.1, s.693-694.

16 emseddin Sami, Kmsul-Alm, C.3, s.2087.
17 Kemal Karpat, Ottoman Population Records and Census of 1881/1882-1883, IJMES, IV,
No: 2, 1978, s.266; lbeyi zer, Darende Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri, s.42.
18 BOA, DH.SN.M., Belge No: 6/79.
19 BOA, DH.SN.M., Belge No: 6/79, 6/51.
128
Do. Dr. Sait ZTRK
Saym
tarihi
ehir
Gayrimslim
Kadn
910
1902
Gayrmslim toplam
Genel nfus
Erkek
1 022
1 932
9 994
345
498
690
938
9 538
18 692
Aud ky
1882
1902
345
440
Bu saymda kylerin toplam nfusu 9 538dir. Etnik olarak toplam nfusun 8 848i Mslman, 690 gayrimslimdir. Gayrimslim nfus krsal
kesimde % 7.2dir. 1902 ylnda yaplan nfus saym sonular ise 1882
ylnda yaplan sayma gre daha yksektir. Bu saymda yerleim birimi
says artmtr. 23 yerleim birimi daha eklenmitir. Yaklak iki katna
kan nfus, yerleim birimi saysnn yksekliinden kaynaklanmaktadr.
Gayrimslim nfus sadece Aud kynde olup toplam 938 nfus barnmaktadr20.
2- Darendede Gayrimslimlerle Sosyal Mnasebetler

Darendenin Ermeni aznl yzyllar boyu Mslmanlarla i ie yaamlardr.
Darendede yaayan Ermeniler, toplu olarak yaadklar bir mahallenin dnda dier Mslman mahallelerinden bazlarnda birka haneden
ibaret olmak zere dank ekilde yayorlard21. Dolaysyla i ie mnasebetler sz konusu idi.
Darendeli aznlk, aynen Mslmanlar gibi meru dairedeki her trl faaliyetlerini serbeste icra etmilerdir. Mslmanlarla rahata diyalog
kurmular, alverilerinde, konu komu mnasebetlerinde, lm, doum,
dn, bayram gibi toplumsal faaliyetlerde komuluk hukukuna riayet
etmilerdir. lenlerin yaknlarna taziye ziyaretlerinde bulunulmu, dnler, bayramlar tebrik edilmi idi. Ramazan ve Kurban bayramlarnda
Ermeniler, Mslmanlarn evlerine tebrike giderler, kendileri de iyi karlanrd. Dnlerde Ermeni komular ayr tutulmaz davet edilirdi. Kn
zenginlerin evlerinde atklar sohbet odalarnda Ermeniler de bulunurdu.
Darendenin XX. yzyln balarndaki durumu ve zellikle Ermeniler
20 BOA, DH.SN.M., Belge No: 6/51.
21 Arkan, a.g.e., s.33.
129
ile Mslmanlarn birbirleriyle olan mnasebetleri zerinde duran smail

Arkann kaleme ald hatratta bu scak diyalou gryoruz22:
Ramazanlarda bazu byklerle beraber biz ocuklar, Nacarn olu
Artin, Mahir Ustann olu kk Sevo, Demircinin oullar Suren, Arzu,
Bakho, bazen Antranik, Napo, dnme Raif Aa ve Mslman ya da Ermeni tekiler hem uradan buradan gevezelik eder hem de kar byk
mezarlkla Kumtepe ar yeri dousunda hkmet Konann yannda
topun atlmasn beklerdik. Daha topun ateini grnce sesini almaya vakit
olmadan Ermeniler evlerine, Mslmanlar iftara koardk23.
Tehcir karar gerei, Darendeden ayrlmak durumunda olan Ermeni
komularn uurlayan, onlarn hznlerini paylaan bir komuluk ilikisi
sz konusu idi. Ermeni ve Mslman birbirinin kap komusu ve dert orta
idi. Ortak hatralara sahiplerdi. Uzun sre memleketlerinden giden Ermeni komularn da unutmuyorlard. Hatta tehcir olunan yere kadar Ermeni
komularn ya da yakn tankl olan Ermenileri, Mslman tandklarn
gtrd olmutur. Tehcir sonras Halepe tanmaya karar veren Kirkor
Ustay yakn tankl olan Yenice kynden Mehmet Aann yeenleri
Halepe kadar gtrmt. Kirkor Ustann temiz i yapt sonralar da
kazada konuulur, yad edilirdi. Bir i iin ya da hacca gidenlerin Halepe
yerleen Darendeli Ermeni komularn ziyaretleri de srmtr24.
Tehcir srasnda sorumluluk stlenen mdr Ahmet Efendi, Ermenilere hep insanca davranm, onlarn incitilmesine izin vermemitir. Hi birinin canna, rzna, malna ve parasna dokunmam, zarar vermemi, onlar
teslim edilmesi gereken yere incitmeden gtrmtr. Hatta mdr Ahmet
Efendi kasabada sanatlarn lmemesi iin elinden i gelen meslek erbab
birok Ermeniyi tehcir d tutmay baarmtr.
Tehcire tbi tutulmayp Darendede kalan Ermenilere dokunulmuyordu. Evlerinin kaplarn kilitlemeye bile ou zaman gerek grmyorlard.
Hatralar onlardan bahsederken;
...meslekleri, dkknlar, yerleik ileri vard. Sevkyattan kurtulanlar,
ite ne gzel, kklerden byklerden yeter sayg gryorlard. Mslmanlarn hemen hepsinden daha iyi bir hayat sryorlard25.
22
23
24
25
Arkan, a.g.e..
Arkan, a.g.e., s.36
Arkan, a.g.e., s.53.
Arkan, a.g.e., s.11
130
Do. Dr. Sait ZTRK
Darendeli Mslmanlar eskiden beri Ermenilerden kz alrlar ancak

kz vermezlerdi. Kz vermeme din bir zorunluluk idi.
Kadnlar birbirleriyle scak diyalog kurarlard. Ermeni-Mslman ayrm yerine komuluk mnasebetleri n plana kard. Mslman kadnlar ba aryan, kolu burkulan ocuklarn tedavi ettirmede, hamilelik ve
doumlarda ebelik yapan Ermeni kadnlara gitmede tereddt etmezlerdi.
Cumhuriyetin ilk yllarnda Gelin Aba (yal ya da yalla dnm Ermeni kadnlara Gelin Aba (abla) deniliyordu) diye tannan yal Ermeni kadn bunlardan biri idi. Gelin Aba din fark gzetmeden komularna
yardmda bulunurdu. Mslman kadnlar, mayal tandr ekmei piirmede
usta olan Ermeni kadnlara ekmek piirtirlerdi. stelik bunun bir bedeli
yoktu. Uygun bir ikram yaplrd. smail Arkan hatratnda:
Deirmencinin olundan bize geen evinde ok gzel, kolay snan
bir tandr vard. Ermeni, Mslman kadnlar yumak yapmaya, ince uzun
oklavalarla onu amaya, pien nar gibi gzel ekmekleri Gelin Abann elinin altndan almaya, hem de olduka scak bu yerde ene almaya gelirlerdi26.
smail Arkan hatratnda kendisinin ocukluk yllarnda bir gn parma incindiinde tedavi iin Gelin Aba dedii Ermeni kadnn kendi evlerine misafir ediliini yle anlatr;
...souka bir gn, akam yemekten sonra idi. Gelin Aba gece oturmasna bize geldi. zelden daha zel bir kabul grd, anamla pek dosta
baktlar. Kz tavas ile getirilen ate, krsnn tandrna konmu, herkes ekebildiince kaln yorgan karnna, gsne kadar getirmiti. Gelin Aba krsnn st gzne misafir edildi. Bir yandan hal hatr sorarken
Gelin Aba oturdu, ayaklarn herkes gibi yorgann altna uzatt, yerleti.
Bu misafirlikten olduka skntl idim. Baka hanm komular da vard.
Torus anasn brakm evlerine dnmt. Konumalar srerken krsnn stne ceviz, kavurga, eitli pestiller, meyve, leblebi, peksimetler,
zmler yld. Yal teyzelere ve Gelin Abaya kahve yapld. ay o zamanlar yaygn deildi. Gelin Aba kardalarm gibi beni de ok severdi.
Ondan hep glmser yz grdk. Bir aralk smeyil yle biraz yakn
gelsene diyerek beni yanna ard. Can skntm artmakta idi. Okad,
bebek yakalar gibi tuttu, sol yanna oturttu. Bouka sesi ile de herkesle laflarn srdryordu. Anamla scak scak gzletiler, bir hamam tas
iinde sabun ve scaka su geldi. te imdi anlald, iimiz vard. Anam
26 Arkan, a.g.e., s.41.
131
gndzden durumu anlatm, onu arm olacakt. ki gn nce Tepede

olu Artinle itiirken, el akalar yaparken beceriksizce parmam incitmitim. ok aryordu ve imiti. Gelin Aba i parmam yakalamt
bile. Bol sabunla ovuturuyordu, sktryordu. Bastrdka parmamn
acs dayanlamayacak dzeye kyordu. Aklmca bu incinmenin neden
ileri geldiini anlamasnlar istiyordum. Diimi skyor, yutkunuyordum.
O hem bu ikenceyi srdryor hem de hanmlarla uradan buradan beni
bastrrcasna yksek sesle sohbetler ediyordu. Bir sre canm yaktktan
sonra ii aklayarak, Sen bizim olana (olana) bu elinle mi vurdun,
demez mi? Ayn sz durmadan yineliyor ve sabunlu yerleri bastryordu.
Ara verdi, ceza sona ermiti. ok sklmtm. Gelen bezi sk sk sard,
ularn balad. Esmer, kemikli ellerin tedavisi bitmiti. Yanndan nasl
ayrldm, svtm, anmsamyorum. Sabah kalktmda parmamn ii
gitmi, ars durmutu27.
Darendede Ermeniler ile Mslman ahali arasndaki mnasebetlerde
din farkndan kaynaklanan bir ayrm grlmezdi. Birbirlerinin dkknlarna giderler, akalarlar, sohbet ederlerdi. Yan yana dosta alrlard.
Darende arsnda Mslmanlarn i yerleri ile gayrimslimlerin i yerleri
kar karya ya da yan yana idi.
XX. yzyln balarnda Darende ticar hayatnda nemli bir yere sahip olan Hac Ahmet Aa ile blgede yapt i ve ahsiyetiyle gven kazanm olan Demirci Kirkor Ustann birbirine gvenleri sonsuzdu. smail
Arkann hatratnda bahsettiine gre, ihtiya duyulduunda birbirinden
dn 30-50 altn aldklar oluyor, aralarnda herhangi bir yaz ve senete
gerek grmyorlard28.
Tohmann dousuna yaplan arnn karsndaki camiinin yapmnda alan kalfa ve iilere Ermeni baz ustalar (iye, Simon, Nian) yol
gstermilerdi. Pek ok camiin minaresini de Ermeni ustalarn yaptklar sanlmaktadr. eyh Hamid-i Veli Camii, Taceddin Camii, ksrk(?)
Kprs yanndaki camii ve Ulu Camiinin minareleri gibi.
Darendeli Ermeniler bir hakszla uradklarnda haklarn mahkemelere mracaat ederek alyorlard. Ohannes isimli Ermeninin annesine ait
olup, ancak Darende mfts tarafndan zabtedilmi olan bir bahe ve ev
1861 ylnda geri alnmt29. Bor-alacak ilikilerinde grlen bir haksz27 Arkan, a.g.e., s.40-41
28 Arkan, a.g.e., s.52.
29 BOA, A.MKT.DV., Belge No: 204/68.
132
Do. Dr. Sait ZTRK
lk mahkemelere mracaat edilerek gideriliyordu. 1861 ylnda Darendeli

Ohannes ile lyasn baz ahslarda bulunan alacaklar tahsil edilmiti30.
Buna benzer rnekleri oaltmak mmkndr.
Yneticilerin icraatlarnda bir suistimal grldnde tahkikat yaplyordu. 1861 ylnda Darendeli Artini hapse attndan dolay kaza mdr
Mustafa Necati Efendinin sorgulanmas iin Sivas mutasarrfna talimat
gnderilmitir31. Mdrn iddia edildii gibi bir ikence uygulad sabit
olursa derhal azledilerek yerine mnasip birinin tayini Sivas mutasarrfna
yazlmtr32.
Zaten ilgili kaytlar (ahkm defterleri, eriye sicilleri vb.) btn Osmanl lkesinde zayfn gl karsnda korunmaya alldn, en kk bir hakszln ve ikyetin cevapsz kalmamasna zen gsterildiini,
hukukun uygulanmasnda etnik ayrmcla gidilmediini gstermektedir.
Gerberin aratrmalarnda XVII. yzyl Bursasnda mahkemeye her kesimden mracaatlarn olduu, ancak kan sonularn ounlukla alt tabakann lehine olduu tespit edilmitir. Ayn tetkik gayrimslimlerin Mslmanlar aleyhine at davalarda % 85 orannda gayrimslimler lehine
sonulandn belirtmektedir. Halep valisinin Dhiliye Nezaretine yazd 8 Muharrem 1329 tarihli raporda Antakyadaki mtegallibe gruhundan
sz ederken zt- smileri bilirler ki, bendenizin burada takip ettiim meslek avmn istifay- hakka kdir, havassn ifay- hakka mecbur olmalar
emelinden baka bir ey deildir diyordu33.
Vergi konusunda Darendeli Ermenilerin 1848 ylnda vukubulan ikyetlerine gre Darendenin sekiz mahallesinde Ermeniler bulunmaktayd.
Bunlardan birinde Ermeniler oturmakta idi. Dier mahallelerde ise beer
altar hane halinde dank halde ve Mslman ahali ile birlikte bulunmakta, bu nedenle vergilerini de kark olarak demekte idiler. Durumun
aleyhlerine olduu iddiasyla Patrikhaneye mracaat etmiler, Patrikhane
de Meclis-i Valya yapt itiraz zerine Sivas valisine durumun dzeltilmesi talimat verilmitir34.
30
31
32
33
34
BOA, A.MKT.DV., Belge No: 218/20.

BOA, A.MKT.UM., Belge No: 504/67.
BOA, DH-D., Belge No: 44-1/30, s.6.
BOA, A.MKT., Belge No: 132/61.
133
3- Aud Kilisesinin Tamiri ve Tahta an alnmas Msaadesi

Osmanl Devleti, slm Hukukunun zmmlere tand hak ve hrriyetler erevesinde din hrriyeti tanmtr. Bu erevede zmm tebaann
yaad yerleim birimlerinde ibadetlere, mabedlerinin tamir ve termimine de msaade edilmitir. Bu ilem kadim binann esas zerinde yaplyor,
binann geniletilmesine msaade edilmiyordu.
Aud, Darendede zmm Osmanl tebaasnn yaad birka kyden
biri idi. Buradaki kilisenin tamire muhta durumda olmas zerine, kilisenin tamir edilmesi ilgili makamlara arz edilmi, durum deerlendirilmi, eyhlislmdan bir karyede vak kenise-i kadim harab oldukta erbab, heyet-i asliyesine nesne ziyade etmeksizin vaz- kadimi zre tamire
kdir olurlar m? El-Cevab olurlar diye fetva alnarak tamire msaade
edilmitir. Kilisenin tamirinde iki art ne srlmtr; birincisi binann
eski konumu zere yaplmas, ikincisi fukaradan para tahsil edilmemesi
idi. Bu artlarda tamir msaadesi evast- Recep 1247/Aralk 1831 senesinde Darende naibine ve voyvodasna bildirilmitir35.
1273/1856 ylnda ise ayn kyn kilisesinde yin vaktini duyurmak
iin tahta an alnmas msaadesi Patrik tarafndan arz edilmitir36.
1320/1902 ylnda da Darende Kilisesinin tamiri yaplmtr. Bu tarihte verilen kaytlara gre daha nce mevcut olan Aud Kilisesinin ksmen
yanm olmas hasebiyle eski temeli zerine 25x18 m. llerindeki kilise
ile 10x8 m. llerindeki kiliseye ait hcre, kyn 784 nfustan oluan Hristiyan halk tarafndan 15 365 kuru keif creti ile tamir ettirilmitir. Bu
tamir, kilise ve hcresinin yerden 3 m. yksekliine kadar kalntlar bulunan duvarlar zerine yaklak 5 m. daha ilve yaplarak gerekletirilmitir. Kilise ve hcresinin toplam 19 adet penceresi olduu kaydedilmitir37.
4- Darendede htida Hareketleri

htida din deitirme manasna gelir. Bu terim daha ok gayrimslimlerin Mslman olmas anlamnda kullanlr. Zmmlerin slm semeleri
gerek Mslman toplum gerekse ynetici tabaka tarafndan iyi karlanm, tevik edilmitir. Hatta yeni Mslman olanlara elbise paras verilmi,
35 BOA, Cevdet Adliye, Belge No: 1462.
36 BOA, Mhimme Defteri, Defter No: 78, s.35.
37 BOA, Y.A.RES., Belge No: 117/41.
134
Do. Dr. Sait ZTRK
taltif edilmitir. Osmanl Arivinde yeni Mslman olanlarn taltifleriyle

alkal ok sayda belge vardr.
Darendede zmm ahslarn slm seerek Mslman olduklar grlyordu. Tehcir sonras iyice azalan Ermeni nfusun btn ho grye
ramen zerlerinde daha fazla bir bask hissettiklerini sylemek mmkndr. Mslmanl semelerinde yaadklar blgede tedirgin edilmemelerinin rol olduu sylenebilir. Sonradan Mslmanl semi zmmleri
Mslman halk bilirdi.
Hair Aann olu Babayan bunlardan biri idi. Yakn zamanlarda Babayan Mslman olup Ali adn alm ve ar Camiinin bakm ve temizliini stlenmi idi. Babayann dier kardei Mahir Usta iyi bir marangoz
ve mobilyac idi. Mesleini Selanikte bir akrabas yannda renmiti.
Mahir Usta da Mslmanl semi Mahir adn almt. 1935-1938 yllarnda eyh Hamid-i Veli Camiinin minberini yapmt. Asl onun adn
yaatan brahim Paa mahallesindeki camiiye yapt kanatl ceviz kap
idi. Kapda u drtlk halen Mahir Ustay belgelemektedir:
Ltfu Hakka mazhar oldu kibet
htida etti gelip Usta Gazar
Ahmet-i Mhir diye nam verdiler
Sanatnda olduu iin pr-hner.
Ta Beli mahallesinden Boyac Ali Aa da sonradan Mslman olmu Darendeli Ermenilerden biri idi. Ermeni ad bilinmiyordu. Ermeniler
Ali ismini Eli olarak telaffuz ettiklerinden Eli Aa diye de sz edilirdi.
Ali Aa pamuk, yn iplik ve bez boyard. arda sobaclar ve tenekeciler
arasnda dkkn bulunuyordu.
Grnden gelmi ve Mslman olmu bir dier Darendeli ise Demirci Sar idi. Demirci ustas idi. Ad bilinmez herkes onu Sar olarak bilirdi. Olu ve torunlar ticar faaliyetlerini halen srdrmekte ve memleketin
hatr saylr ve gvenilir kiileri arasnda bulunmaktadr.
Darende hkmet Kona yaknnda evi bulunan Kalayc Mustafa
adndaki ahsn kendisi veya babasnn sonradan Mslmanl setii bilinir. Bu zat da mesleinde tannan bir kii idi.
135
Cami hocas olan Hafz Aann Mslmanl kabul etmesinde

n ayak olduu ve evlendii Gelin Aba diye bilinen kadn da sonradan
Mslmanl seenlerdendi.
5- Aznlklarn ktisad mknlar

XIX. yzylda Ermeni ve Rum aznln refah seviyeleri Mslman
kesimden daha yksek olduu bilinmektedir. Avrupa tccarl avantajlarndan faydalanmlar, bat lkelerinin i alemiyle yakndan temasa gemilerdir. 1839 ylnda imzalanan ngiliz-Osmanl Ticaret Anlamasndan
sonra da bu aznlk grubunun ticar hayatta pay ve tesirleri ykselmitir38.
Ticar serbestlie kimse mdahale etmemitir. Darendede son zamanlara kadar yaayan hibir Ermeninin ticar faaliyetlerine engel olunmam,
dier Mslman ticaret ve zanaat erbab gibi faaliyetlerinde serbeste hareket etmitir. Darendeli zmmler kendi aralarnda serbeste ortaklklar kuruyordu. 1852 ylnda Darendeli iki zmm ahs kurduklar irketi feshetmiler idi39. ifah beyanlara baklrsa yakn zamanlara kadar Darendede
ticar ve sna faaliyette Ermeniler etkin rol stlenmilerdi40.
XIX. yzylda Avrupa tccarl yapan Darendeli tccarlara rastlamak
mmkn idi. 1858 ylnda Avrupa tccar olan Darendeli amlolu Karabet bunlardan biriydi41. Darendede sakin Tatarolu Artin ayn yllarda
(1859) Avrupa tccar idi42. Bunun dnda yurt ii ticarete katlan ok sayda tccar grlyordu. Sinop gmr zerinden mal ithal ve ihrac eden
Darendeli tccar daha XIX. yzyln ortalarndan itibaren faaliyette idi43.
Darendenin kt iktisad imknlar sebebiyle yakn ve uzak blgelere yerleerek buralarda ticar faaliyetlerini srdren pek ok Darendeli tccara
38 Bu konuda detayl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, XIX. Yzylda Anadoluda Ermenilerin Sosyal ve ktisad Durumlar Hakknda Baz Belgeler, Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, C. 1, Say 1, Elaz 1987, s.239 vd. Ayrca bkz. Benjamin Braude, Millet
Sisteminin lgin Tarihi, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Ankara 2000, s.134137; Salahi Sonyel, Hristiyan Aznlklar ve Osmanl mparatorluunun Son Dnemi,
Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, s.195.
40 Ali Sezegen, Darende Tarihi, Baslmam Lisans Tezi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, Ankara 1971, s.34.
43 BOA, A.MKT.NZD., Belge No: 224/10, 78.
136
Do. Dr. Sait ZTRK
rastlamak mmkn idi. Mesel Bedros adnda dier Darendeli bir zmm
ahs 1857 yllarnda skilipde ticaretle urayordu44.
Darende ehir merkezinde ve kylerde yaayan gayrimslimlerin iktisad durumlarn temettuat defterlerinde yer alan verilerden hareketle inceleyeceiz. Dolaysyla 1840l yllarda Darendede bulunan zmm nfus
incelenecektir.
Bu tarihte Darendenin Ali Fak, Cami-i Kebir, Hac Hasan, Hac
Muhammed, Tahtal ve Yazl mahalleleri ile Aud kynde gayrimslim
bulunmaktadr. Ayrca Darende merkezde zmm nfusun younlukta yaad bir Ermeni mahallesi bulunmaktadr. Fakat kaytlarna ulalamadndan deerlendirme d kalmtr. Ermeni mahallesi dnda Aud ky
ve ehrin dier mahallelerinde 166 vergi mkellefi bulunmaktadr. Buna
mterekler dhil edilmemitir. gayrimslimlerin 1844 ylnda elde ettikleri gelirin kaynaklar itibariyle dalm yledir:
Darendede yaayan gayrimslimlerin gelirlerinin nemli bir ksmn
(% 82.6) ticar ve mesleki gelirleri oluturmaktadr. Hlbuki ticar ve meslek gelirler itibariyle genel ortalama % 70dir. Zmmlerin ounun ticar
ve meslek gelirleri bulunmaktayd.
u biliniyor ki zmmler genelde zanaat ve ticaretle urayorlard.
Meslekleri, dkknlar, yerleik ileri vard. Genellikle kazanl meslek
sahibi idiler. Geni, bol eitli dkknlarda i yaptklar sylenirdi. Kalayclk, demircilik, deirmencilik, bez dokumacl, marangozluk gibi
meslekler icra ederlerdi. Ermeni meslek erbab civar kylerin taleplerini
de karlard. erilik Darendede pek fazla itihar bulmasna ramen Ermeniler bu ii yapmazlard. Mslmanlardan daha iyi bir hayat srdkleri
sylenebilir.
Darende merkez ve krsal alanda ekilebilir alanlarn toplam 6 664
dnmdr. Topraklarn % 76.6 gibi nemli bir oran krsal kesimde bulunmaktadr.
Gayrmslimlere ait toplam 200 dnm45 zira topraklarn 43.5 dnm ekili, 32 dnm nadas, geri kalan 125 dnmde ise bahecilik yaplmaktadr. Arazilerin ve bahelerin bykl kk lekli iletme tipine
girmektedir. Ekili araziler 1.5, 5, 10, 11 dnm, baheler ise 0.5, 1, 2 dnm byklktedir.
45 Darende merkezde Ermenilerin toplu yaad mahalleye ait temettuat defterine ulalamadndan buradaki veriler bu mahalle dnda yaayan Ermenilere ait verilerdir.
137
Beslenen hayvanlar kk ve byk ba hayvanlar ile yk hayvanlardr. Arclk yaplmaktadr.

Tablo 6: Gayrimslimlerin gelir kaynaklar
Kaynaklar
Zira gelir
Kuru
9 947
% 16.2
727
% 1.18
Meslek ve ticar gelir
50 767.5
% 82,6
Toplam
61 441.5
% 100
Hayvan geliri
Darendeli zmmlerin 1840l yllarda meslek ve ticar faaliyet alanlar ise yledir; abac, amele, attar, basmac, baytar, boyac, cllah, anc,
eri, rak, ifti, ulha, deirmenci, demirci, doramac, halla, hamal,
hizmetkar, rgad, kalayc, katrc, kazanc, kei, kizir, kuyumcu, merkepi,
pamuku, pnarc, ta, teba, terzi, tccar, yapc, zurnac.
6- Vergi Yk ve Vergi Dalm

1844te vergi yk, verg-yi mahsusa, cizye ve r vergisi olmak
zere vergi eidinden olumaktadr. Darende ehir ve krsal alanda bu
vergi eidinden salanan toplam vergi miktar 113.422 kurua bali
olmutur. Bunun 83.760 kuruu (% 73.8) verg-yi mahsusadan, 8 355 kuruu (7.4) cizyeden ve 21 307 kuruu (18.8) rden salanmtr.
Bir mukayese asndan Rumelide Ahyolu kazasnn krsal kesiminde
vergi ykn oluturan kalemlerin toplam vergi iinde oranlarna baktmzda u oranlarda gelitii grlmektedir; verg-yi mahsusa % 57.4,
cizye, % 12, r % 30.646.
Darendenin krsal kesiminde en az miktarda r vergisi yk Aud
ky reaya kesimindedir. rn tahsil edildii toplam mezru haslat iindeki pay kyler genelinde % 11.2dir. Bu oran Aud ky reaya kesiminde
% 14.6ya kmtr. Aud ky zmmleri tarm d faaliyetleri sebebiyle
en az haslat ve en az miktarda r ile dikkati ekmektedir.
46 Bkz. evket Kmil Akar, 19. Yzylda Edirne Eyaletine Bal Ahyolu Kazasnn Sosyal ve
Ekonomik Yaps, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1991, s.26.
138
Do. Dr. Sait ZTRK
Tanzimat idarecileri tarafndan rf vergiler yerine ikame edilen ve

1256/1840 ylndan itibaren tatbik edilmeye balanan ve An-cemaatin vergi, Verg-yi Mahsusa, Verg ve Komuca alnan verg gibi muhtelif adlar
verilen Verg-yi mahsusa, herkesin az ok kazanc gzetilerek tevz edilen
ve dikey eitlii salayabilme zellii gsteren genel bir vergi niteliini
tayordu.
Darende ehir merkezinde kayt d Ermeni mahallesi hari geri kalan
6 mahallede bulunan 71 hane gayrimslimlerin verg-yi mahsusa durumu
yledir. Bunlardan 5 hane vergi demesi yapmamtr. Geri kalan 66 hanenin toplam haslas iinde vergi oran % 12.6dr. Bu oran ehir genel
ortalamasnn altndadr. Mahalleler itibaryla oranlar % 8.5-19 arasnda
deimektedir. Hane bana ortalama 47.2 kuru vergi dmektedir. Hane
bana den vergi ise ehir genelinde 36.6 kurutur. Hane bana daha
yksek miktarda verg-yi mahsusa veren gayrimslim kesim, yllk kazanlarna gre daha az vergi demektedirler.
ehir genelinde 36.6 kuru olan vergi, dier baz Anadolu kentlerine
gre olduka dktr. Mesel, ayn dnemde Bilecik ehir merkezinde
119 6847, Bursa ehir merkezinde 1842 ylnda 50.24, 1847 ylnda ise
60.39 kuru idi48.
Darendeli gayrimslimlerin cizye ykmllkleri itibariyle ayrm ise
aada grlmektedir. Bu tabloyu zmmlerin refah seviyelerini gsteren
bir tablo olarak da deerlendirmek mmkndr.
1840l yllarda Darende ehir merkezinde 6 mahallede, kylerde ise
sadece Aud kynde gayrimslimler bulunmaktadr. ncelememiz dnda kalan ehir merkezinde bir gayrimslim mahallesi daha vardr. Bu mahalleden kaynaklanan eksiklii 1261 yl cizye defterini kullanarak tabloyu tamamladk49. ehirde bulunan 364 cizye mkellefinden 10 020, Aud
kynde bulunan 183 cizye mkellefinden 5 325 kuru cizye bedeli tahsil
edilmitir. ehirde cizye mkelleflerinin % 4.9u en yksek dzeyde cizye
bedeli dedikleri halde, Aud kynde bu oran % 6.6dr. En dk bedel
deyenlerin oran ehirde daha yksektir.
47 Said ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, stanbul 1996, s.178.
48 Salih Aynural, Tanzimat Dnemi Bursann Sosyo-Ekonomik Yaps, Yaynlanmam Doentlik Tezi, stanbul 1994. s.104-105.
49 BOA, ML.VRD.CMH., Belge No: 517. Darendenin gayrimslim mahallesine ait temettuat defterine ulalamamtr. Bu sebeple 1261 yl cizye defteri kullanlarak btnlk salanma yoluna gidilmitir.
139
Dolaysyla Aud ky zmmleri ehirde bulunan zmmlerden daha

yksek gelire sahiptirler.
Tablo 7: deme gcne gre cizye ykmlleri (%)
Al
Evsat
Edna
Toplam
ehir merkezi
% 4.9
% 70.9
% 24.2
% 100
Aud ky
% 6.6
% 74.3
% 19.1
% 100
ehir merkezinde gayrimslim tebaa arasnda toplam 364 cizye ykmlsnden 18i yksek, 258i orta ve 88i dktr. En fazla cizye ykmls zmm mahallesinde bulunmaktadr. Yksek cizye ykmls
zmm mahallesinde 16, Cami-i Kebir mahallesinde 2 kiidir. Fakat bu iki
cizye mkellefinin cizye bedeli yazlmamtr.
Hac Muhammed mahallesinde muaf bulunan 2 kii sabi yani ocuk
yata olduundan cizye mkellefi saylmamtr. Yine Yazl mahallesinde
1 alamaz durumda (amelmande), 2 yetim kii de muaf addedilmitir.
Cami-i Kebir mahallesinde 2 cizye mkellefinin durumu ise belirsizdir.
Bunlardan biri iin cizye-i eriyesi olmadna dair erh verilmitir. Dieri iin her hangi bir aklamaya gidilmemitir.
Cizye deme ykmllerinin en fazla sayda bulunduu grup grld gibi orta seviyede bulunanlar olup btn mkelleflerin % 70.9unu
meydana getirmektedir. Cizyede tatbik edilen bu tasnifin, kiilerin gelir ve
servet durumlarna gre yaplmas nedeniyle toplum iinde yksek, orta
halli ve dk gelir gruplarn da yanstm olmaktadr. Bu balamda gayrimslim tebaann % 71inin orta gelir grubunda olduklarn syleyebiliriz.
Orta cizye ykmllerinin en fazla bulunduu mahalle zmm mahallesidir.
Bu dnemde yksek dzeyde cizye ykmllerinden 60, orta dzeyde
olanlardan 30, dk dzeyde olanlardan 15 kuru cizye alnmakta idi.
Buna gre sadece yerli halkn dedii cizye toplam 10 020 kurutur.
140
Do. Dr. Sait ZTRK
Tablo 8: deme gcne gre cizye mkellefleri

Ky
Ali Fak
Cami-i Kebir
Hac Hasan
Hac Muhammed
Tahtal
Yazl
Zmm mahallesi
Toplam
%
Mkellef says Al
7
0
55
2
29
0
7
0
7
0
14
0
245
16
364
18
4.9
Evsat
Edna
0
7
41
12
24
5
5
2
5
2
10
4
173
56
258
88
70.9
24.2
Belirsiz Muaf Cizye bedeli

105
2
1 410
795
2
180
180
3
360
6 990
2
5
10 020
Krsal alanda gayrimslim halkn ikmet ettii yerleim birimi sadece

Aud kynn reaya mahallesidir. Aud kynde yaayan gayrimslim
cizye mkellefi says 183tr. Gayrimslim cizye mkellefinin deme
glerine gre yaplan tasnife gre orta seviyede cizye mkellefleri en fazladr. Orta seviyede cizye mkellefleri ehirde de en yksek idi. Aud kynde orta seviyede cizye mkellefi says toplam 136dr. Yksek deme
gcne sahip mkellef says 12, dk seviyede mkellef says 35tir.
Cizye ykmllnden muaf olanlarn says 2dir. Bunlar fakir ve yardmla geinmektedirler.
Cizye hukuku gerei kategoride tahsil edilen cizyenin en dk
miktar fert bana 15, orta seviyede 30, en yksek miktarda olan 60 kurutan tahsil edilmitir. 183 cizye mkellefinden tahsil edilen miktar 5 325
kurutur.
ehir merkezinde bulunan hane reisleri iinde orta derecede deme
gcne sahip cizye mkellefi oran ile kyleri karlatrdmzda yaklak oranlarda olduu grlmektedir; ehirde % 70.9, gayrimslimlerin yaad tek ky olan Aud kynde % 74.3 orannda olduu grlmektedir.
ehirde yaayan zmmlerde Al olarak cizye deyen 18 kiidir. Kylerde
ise 12 kiidir50.
Cizye ykmllerinin ya limiti 12-80 arasnda deimektedir. Ya limiti ehir merkezinde 13-65, kylerde 12-80 arasndadr51.
50 Bu rakamlara, kaydedildikleri defteri inceleme imknmz olmayan, ehirde yaayan 133
Ermeni vergi mkellefi dhil deildir. Bu adan sz konusu rakamlar ihtiyatla kullanmak
gerekmektedir.
51 BOA, ML.VRD.CMH., Belge No: 517, s.2.
141
II. MERUTYET DNEM OSMANLI MECLSLERNDE

ERMEN MLLETVEKLLER VE FAALYETLER
(19081912)
Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits

E-mail: seherboy@yahoo.com; Tel (GSM): 0 505 397 43 62
zet
alma, youn siyasal gelimelerin yaand hareketli bir dnem olan II. Merutiyet dnemi parlamenter yaamnda Ermeni
milletvekillerinin her ynyle incelenmesine ynelik olacaktr.
Ksa sreli bir Merutiyet dnemi sonras otuz yl sren meclissiz idare, Trk siyasetinin ikinci parlamenter dnemini temsil
eden II. Merutiyetin 1908 ylnda ilnyla son bulmutur. Bu yeni
dnemde drt meclisin topland grlmektedir: 19081911,
1912, 19141918 ve 1920. Bu dnemlerden drdnc dnem,
mtareke koullarnn ve Anadoluda gelien ulusal hareketin
izlerini tamas ve bu dnem meclisinde Ermeni ye bulunmamas itibariyle dierlerinden farkllk gsterdii iin ilk yasama
dnemi, meclisin Ermeni yeleri ve bu yelerin meclis ierisinde
ve yasama srecindeki faaliyetleri noktasndan hareketle ele alnacaktr.
Merutiyet meclislerinde yer alan aznlk gruplar temsilcileri iinde, Ermeni yelerin siyasal yap ierisindeki yeri hem dnemin
i-d siyasal gelimeleri hem de dnemin en etkin ve nemli siyasal kuruluu ttihatlarla ilikileri bakmndan nemlidir.
almada, Ermeni milletvekillerinin lkedeki Ermeni nfusa ve
dier aznlk gruplarna oranla temsil durumlar ve temsil oranlarnn farkl dnemlerde gsterdii ivme; siyasal tutumlarna
ve faaliyetlerine yn veren sosyal nitelikleri; Ermeni toplumunun gerek talep ve eilimlerini ne lde temsil edebildikleri;
hassasiyet gsterdikleri konular ve balca talepleri; eitli konulardaki grleri, muhalefet gsterdikleri ve destekledikleri
noktalar; hkmet politikalarna ynelik eletirileri ve bu eletirilerin dzeyi; gerek birbirleriyle, gerekse Trkler ve dier aznlk
gruplarndan yelerle hangi konularda ortaklklar ve farkllklar
gsterdikleri; yasama srecindeki faaliyetleri; 1908, 1912, 1914
seimleri srecinde yaanan gelimelerin Osmanl ynetimine
ynelik tutumlarna nasl yansd; siyasal tutumlar ve cemiyet
ile olan ilikileri; ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Hrriyet ve tilaf
Frkasnn Ermeni milletvekilleri tarafndan nasl grld; iktidar ve muhalif gruplarn Ermeni temsilciler zerindeki etkisi;
Ermeni ihtillci hareketleriyle balantlar deerlendirilmeye allacaktr. Mzakere tutanaklarnn yer ald Mebusan Meclisi
Zabt Cerideleri; Mebusan Meclisi Kanun Teklifleri ve Encmen
Mazbatalar; dnemin iktidar ve muhalefetinin grlerini yanstan gazeteler, milletvekillerinin zlk dosyalarna ilikin ariv
malzemesi; dneme ilikin anlar ve zgn nitelikteki aratrmalar alma srecinde kaynak malzemesi olarak kullanlmtr.
Giri
Osmanl mparatorluu, tarihsel sre ierisinde ok uluslu, ok dinli,
ok dilli, ok kltrl yapsyla, birlikte yaama sanatnn en gzel rneklerini vermitir. mparatorluun ok uluslu yapsnn yansd kurumlarn
banda, yasama organ olarak faaliyet gsteren Merutiyet dnemi meclisleri gelmektedir.
Merutiyet dnemi Osmanl meclislerinin en nemli zellii, kozmopolit yaps olmutur1. Bu yap gereince, eitli milletlerden gayrimslim
Osmanl vatandalar, siyasal sistem ierisinde yksek oranlarda temsil
edilme olanana sahip olmulardr. Bunun bir baka boyutu da, imparatorluk siyasetini belirleyen dn akmlarndan biri olan ve ttihatlarn
temsil ettii Osmanlclk dncesidir. Bu dnce, imparatorluk ierisindeki farkl dinsel ve etnik gruplar arasnda Osmanlclk siyaseti ekseninde
ortak birliktelik salamak amacna ynelik olup, Trk ve Trk olmayan
btn aznlk mensuplarnn tm Osmanl milletinin temsilcisi olarak meclis ats altnda bulunmalarn ngrmekteydi.
1
lber Ortayl, dnemin ok uluslu imparatorluklar olan Avusturya-Macaristan monarisi

ve Rus Dumasn rnek vererek, bu kozmopolit yapnn XIX. yzylda yalnz Osmanl Devletine zg bir zellik olduunu belirtmektedir. Buna gre, Avusturya-Macaristan
monarisinde ek, Hrvat, Sloven, Slovak, Polonez, Rumen gibi aznlk unsurlarn parlamentoda temsil oranlar ok dk iken; Rus olmayan milletlerin Rus Dumasnda temsili,
zel stat ile salanmtr. Ortayl, lk Osmanl Parlamentosu ve Osmanl Milletlerinin
Temsili, Kanun- Esasnin 100. Yl, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara 1978, s.170.
145
te Osmanl kozmopolit yaps ve bu yapnn bir uzants olarak ortaya kan Osmanlclk dncesinin etkisiyledir ki; Merutiyet dnemi
meclisleri, hkim unsur Trkler yannda Arap, Rum, Ermeni, Bulgar, Srp,
Arnavut, Krt gibi aznlk gruplar temsilcilerinin ayn at altnda birletikleri meclisler olmutur. Bu srete Osmanlclk siyasas, gerekten ttihatlarn bekledii gibi farkl etnik unsurlar birletirici bir rol oynam
mdr? Yoksa, d etkenlerle de beslenen yapay bir Osmanlclk grnts
altnda imparatorluun k srecini hzlandrm mdr? sorusuna verilecek yant ise, Osmanl mparatorluunun k srecinde ok uluslu
yapsnn belirleyici olduu gereini ortaya koyar niteliktedir.
Trkiyede anayasal ve parlamenter sistemin geliim srecinde, I. ve
II. Merutiyet dnemlerinin nemli bir yere sahip olduu grlmektedir.
23 Aralk 1876 tarihli ve Kanun- Esas ad verilen Osmanl Anayasas2,
bu srete Osmanl parlamenter sisteminin hukuk dayanan tekil etmitir. 1876 Kanun- Esassine gre Meclis-i Umum ad verilen Osmanl Parlamentosu, Ayan Meclisi ve Mebusan Meclisi olarak iki organdan
olumaktayd. Bylece, Kanun- Esasnin ift meclis sistemini getirdii
grlmektedir.
Osmanl mparatorluunun ilk parlamenter denemesi olan I. Merutiyet dnemi Osmanl Parlamentosu3, iki dnemden ve birer toplant ylndan olumaktadr. Meclisin birinci dnemi, 19 Mart 1877de balam
ve 56 birleim sonunda 28 Haziran 1877 tarihinde sona ermitir. 13 Aralk
1877de balayan ikinci dnem ise, 29 birleim sonunda 14 ubat 1878
tarihinde son bulmutur4.
2
3
Suna Kili, A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri (Sened-i ttifaktan Gnmze),
Trkiye Bankas Kltr Yayn, stanbul 2000, s.43-55.
I. Merutiyet dnemi Osmanl parlamentosu iin bkz. Hakk Tark Us, Meclis-i Mebusan
(1293-1877), C.1-2, stanbul 1939, 1954; Sina Akin, I. Merutiyet Meclis-i Mebusan,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.XXV, Ankara 1970, s.19-39; Akin, I. Merutiyet Meclis-i Mebusannn Ele Ald Balca Sorunlar, Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXVI, Ankara 1970, s.101-122; hsan Gne, Trk
Parlamento Tarihi, Merutiyete Gei Sreci I. ve II. Merutiyet, C.1, TBMM Vakf Yayn,
Ankara 1997, s.73-222; okun ok, 1876 Tarihli Osmanl Anayasasnn 1876-1908
Yllar Arasnda Uygulanp Uygulanmad Konusu, IX. Trk Tarih Kongresi Bildiriler II,
Ankara 1988, s.1171-1175.
hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanl Meclis-i Mebusan
(1877-1920), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yayn, Ankara 1998, s.185-186.
146
lk mecliste birinci dnemde 69 Mslman, 46 gayrimslim toplam

115 ; ikinci dnemde ise, 59 Mslman, 47 gayrimslim toplam 106 milletvekili meclis faaliyetlerine katlmtr6. Bu oranlar, toplam nfus ierisindeki oranlaryla karlatrldnda; gayrimslim milletvekili saysnn, toplam nfus ierisindeki oranlarna gre daha yksek dzeyde temsil
edildiklerini gstermektedir7.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava dolaysyla ilk meclisin youn eletirilerine maruz kalan II. Abdlhamitin, Anayasann kendisine verdii
yetkiye dayanarak ubat 1878de meclisi kapatmas zerine Merutiyetin
birinci dnemi sona ermitir. Ksa sreli I. Merutiyet dnemi sonrasnda
otuz yl sren meclissiz idare, Kanun- Esasyi eitlik, zgrlk, hrriyet
simgesi haline getirmi; Trk siyasetinin ikinci parlamenter dnemini temsil eden II. Merutiyetin 1908 ylnda iln edilmesiyle son bulmutur.
Bu yeni dnemde, drt meclisin topland grlmektedir. Drt toplant ylndan oluan ilk yasama dnemini (1908-1911), tek toplant ylndan oluan ikinci dnem (1912), be toplant ylndan oluan nc dnem (1914-1918) ve tek toplant ylndan oluan drdnc dnem (1920)
izlemitir8. Bu alma kapsamnda, II. Merutiyet dnemi I. ve II. yasama
5
5
6
7
8
ln- Cumhuriyetin 80. Yldnmnde, 1908 Seimleri ve Mebusan Hatralar, Hazrlayan Zafer Toprak, C.10, Tarih ve Toplum Kitapl, Austos 1988, s.5.
Akin, I. Merutiyet Meclis-i Mebusan, s.22. II. dnem Meclis-i Mebusan ye says,
baz kaynaklarda 56s Mslman 40s gayrimslim olmak zere toplam 96 olarak verilmitir. Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, Risale Yayn, stanbul 1996, s.161.
Erylmaz, a.g.e., s.159.
II. Merutiyet dnemi Osmanl Mebusan Meclisinin yasama izelgesi (I. ve II. dnemler)
kinci Merutiyet dneminin ilk meclisi, Aralk 1908de toplanm; Ocak 1911de dalmtr.
Birinci dnem Mebusan Meclisi, drt toplant ylndan olumaktadr.
I. toplant yl
Balang tarihi: 4 Kanunuevvel (Aralk) 1324 (1908) Cuma
Biti tarihi: 8 Austos 1325 (1909)
Birleim: 1-140
II. toplant yl
Balang tarihi: 1 Terinisani (Kasm) 1325 (1909)
Biti tarihi: 15 Haziran 1326 (1910)
Birleim: 1-125
III. toplant yl
Balang tarihi: 1 Terinisani (Kasm) 1326 (1910)
Biti tarihi: 21 Mays 1327 (1911)
Birleim: 1-114
IV. toplant yl
147
dnemleri, meclisin Ermeni yeleri ile bu yelerin meclis ierisinde ve

yasama srecindeki faaliyetleri noktasndan hareketle ele alnacaktr.
II. Merutiyet dnemi meclislerinde Trk, Arap, Arnavut, Rum, Ermeni, Musev, Bulgar, Srp, Ulah, Krt etnik gruplarndan temsilcilerin
yer ald grlmektedir. I. ve II. dnem yasama meclislerindeki yelerin
saysal dkm yledir9:
Etnik kkeni
Trk
Arap
Arnavut
Rum
Ermeni
Musev
Bulgar
Srp
Ulah
I. Dnem
170
67
31
24
13
4
4
3
1
II. Dnem
177
45
17
15
10
4
5
2
1
Balang tarihi: 2 Terinievvel (Ekim) 1327 (1911)

Biti tarihi: 5 Kanunusani (Ocak) 1327 (1911)
Birleim: 1-40
kinci dnem Mebusan Meclisi, bir toplant ylndan olumaktadr.
Balang tarihi: 5 Nisan 1328 (1912)
Biti tarihi: 23 Temmuz 1328 (1912) Balkan Savalarnn balamas nedeniyle yeni meclis
iin yaplacak seimler ertelenmi, meclis sresiz olarak kapanmtr.
Birleim: 1-47
Ezherli, a.g.m., s.187-188; Birinci dnem Mebusan Meclisi drdnc toplant yl biti
tarihi olarak, 5 Kanunusani 1327 tarihi verilmekteyse de; burada, balang tarihi ile biti
tarihi arasnda bir tutarszlk grlmektedir. Bu kayt, Mebusan Meclisi zabtlarnda da ayn
ekilde gemektedir. Bununla birlikte, tarihler arasnda bir tutarllk salanmas asndan
5 Kanunusani 1328 tarihi daha uygun dmektedir. Feroz Ahmad ile Dankwart Rustowun
makalesinde de, birinci dnem meclisinin biti tarihi Ocak 1912 olarak verilmitir. Bkz.
Feroz Ahmad-Dankwart Rustow, kinci Merutiyet Dneminde Meclisler (1908-1918),
Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, C.1, S.4-5, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul 1975-1976, s.245.
Tablo iin bkz. Fevzi Demir, II. Merutiyet Dnemi Meclis-i Mebusan Seimleri 19081914, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1994, s.209. 1908 genel seimleri dolaysyla Tanin gazetesinin Osmanl mparatorluunun nfusu hakknda vermi olduu rakamlara gre; 30 milyona yakn imparatorluk nfusunun 20 ksur milyonu Mslmanlardan,
2 ksur milyonu Rumlardan, 1 ksur milyonu Ermenilerden, 700 bini ise Musevlerden
olumaktadr. Tanin, 12 Terinisani 1324; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler
(1859-1952), Arba Yayn, stanbul 1952, s.164-165.
148
Etnik kkeni
Krt
Toplam
I. Dnem
6
II. Dnem
5
323*
282
*Zafer Toprak, II. Merutiyet dnemi ilk meclisinde; 142 Trk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Musev, 4 Bulgar, 3 Srp, 1
Ulah olmak zere toplam 226 temsilcinin bulunduunu kaydetmektedir. Toprak, a.g.e., s.7. Ancak burada btn yelerin toplam, 225
ktndan; verilerde bir eksiklik olduu grlmektedir.
Tablodan da grlecei zere, 1908 seimlerinde Meclis-i Mebusana

13; 1912 seimlerinde ise 10 Ermeni temsilci gnderilmitir. Ancak, 24
Kasm 1909daki ara seimde Halep sancanda ura-y Devlet yeliine
atanan Hac Mustafa Beyin yerine Ermeni Artin Bogezenyan Efendinin
atanmas ve Tekfurda mebusu Agop Babikyann 1909da lm zerine
yerine Agop Boyacyann getirilmesi nedeniyle, I. dnemde toplam 15
Ermeni milletvekili yer almtr. Bununla birlikte ikinci dnemde milletvekili saysnn 10a dmesi; ttihatlarn, muhalif safta yer alan temsilcileri tasfiye etme ve yeniden setirmeme politikasnn bir uzants olarak
grlmelidir. Nitekim 1908de Kozandan seilen Hamparsum Boyacyan,
ttihat ve Terakkiye kar Hrriyet ve tilaf Frkas ile anlaan Hnak rgt yesi olduu iin10, ikinci dnemde milletvekili seilemeyecektir11.
Hnak-ttihat ayrmasna karlk Tanak-ttihat anlamasnn12 da,
meclislerdeki Ermeni yelerin temsil durumlarnda etkili olduu sylenilebilir. Bu da, meclislerdeki Ermeni temsilcilerinin saysnn en az deiime
10 Hamparsum Boyacyan, Hnaklarn stanbul tekiltnn banda bulunmutur. Sadi Koca, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Altnok Matbaas, Ankara 1967,
s.157.
11 Demir, a.g.t., s.61. Hamparsum Muratyan, 1908 seimleri ncesinde Ermeni milletvekili
adaylarn belirlemek iin kurulan ve Patrikhane grlerini yanstan Merutiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti adndaki dernein bakanln da yapmtr. Bu dernein bana
Hnak olan byle bir kiinin getirilmesi, Hnaklar ve Patrikhane arasndaki yaknlamaya
iaret etmektedir.
12 Arsen Avagyan, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Ermeni Siyas Partileri Arasndaki likiler, eviren Ludmillo Denisenko, Ermeniler ve ttihat ve Terakki birliinden atmaya,
Aras Yayn, stanbul 2005, s.69-73, 92-102. ttihatlar ve Tanaklar arasndaki olumlu
ilikilere karn; iki tarafn idealleri birbirine zttr. Cemiyet, btn dinsel ve etnik cemaatleri Osmanl ats altnda toplamak isterken; Tanaklar, yerel zerklik ve hatta bamszlk
talebi ierisinde olmulardr. Feroz Ahmad, ttihatlarn Osmanl mparatorluundaki
Rum, Ermeni ve Yahudi Cemaatleriyle Olan likileri, ttihatlktan Kemalizme, Kaynak
Yayn, stanbul 1986, s.150; Salhi R. Sonyel, ngiliz Gizli Belgelerine Gre Adanada
Vuku Bulan Trk-Ermeni Olaylar (Temmuz 1908-Aralk 1909), Belleten, C. LI, Say
201, Aralk 1987, s.1257-1258.
149
uram olmasnda kendini gstermektedir. Bu konuda Araplar, Mecliste

Ermenilere kendi paylarndan fazla temsilcilik verildiini ileri srmlerdir13.
Meclislerdeki saysal durumunu bu ekilde ortaya koyduumuz Ermeni toplumunun temsilcisi olan Ermeni yelerin siyasal yap ierisindeki
yeri ise, Merutiyet meclislerinde yer alan dier aznlk grubu temsilcileri ierisinde, hem dnemin i-d siyasal gelimeleri (Ermeni sorununun,
Dou Sorununun bir paras olarak gndemde tutulduu, Ermeni milliyeti ve ihtillci hareketlerinin younlat dnem); hem de dnemin en
etkin ve nemli siyasal kuruluu olan ttihatlarla ilikileri bakmndan
nemli bir yer tutmaktadr.
Ermeni milletvekillerin yasama srecindeki faaliyetlerine gemeden
nce, kendileri hakknda ksaca bilgi vermek yerinde olacaktr. Burada
ncelikle, Ermeni yeler hakknda ayrntl bilgiler veren biyografilerin
bulunmamas itibariyle sz konusu kiiler hakknda yeterli bilgiye sahip
olunmadn belirtmek gerekmektedir.
II. Merutiyetin I. ve II. dnemlerinde Mebusan Meclisinde yer alan
Ermeni milletvekilleri unlardr14:
Ad
Seim evresi
Devresi
Agop Babikyan Efendi
Tekfurda
Agop Boyacyan Efendi
Tekfurda
I, II. dnemler
Artin Bogezenyan Efendi
Halep
I, II, III. dnemler
Bedros Hallayan Efendi
stanbul
I,II,III. dnemler
Hamparsum Boyacyan (Murat) Efendi*
Kozan
I. dnem
stefan racyan Efendi
Ergani
I,II,III. dnemler
stefan Ispartalyan Efendi
zmir
I. dnem
Karabet Paayan Efendi
Sivas
II. dnem
Karakin Pastrmacyan Efendi
Erzurum
I, II. dnemler
Kegam Dergarebetyan Efendi
Mu
I, II, III. dnemler
13 Ahmad-Rustow, a.g.m., s.255. Milletvekillerinin etnik kkenlerine gre tekrar seilme durumu iin bkz. Demir, a.g.t., tablo:4, s.211.
14 Listenin oluturulmasnda, Meclis-i Mebusan Zabt Cerideleri, Ezherli, a.g.m., s.203-220;
Ahmad-Rustow, a.g.m., s.265-284ten yararlanlmtr.
150
Ad
Seim evresi
Devresi
Krikor Zohrab Efendi
stanbul
I, II, III. dnemler
Nazaret Dagavaryan Efendi
Sivas
I. dnem
Trayan Narl Efendi
Gelibolu
I, II. dnemler
Vahan Efendi
Mara
I. dnem
Vahan Bardizbanyan
zmir
II. dnem
VahanPapazyan Efendi
Van
I, III. dnemler
Varteks Serenglyan Efendi
Erzurum
I, II, III. dnemler
Virmiyan Efendi
Van
II, III. dnemler
*1895te Sasun isyanna nclk eden Hamparsum Boyacyan, ldrlmekten korktuu iin baz yerlerde kimliini saklayarak Murat
takma adn kullanmtr. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, TTK Basmevi, Ankara 1985, s.147. Bu nedenle Mebusan zabtlarnda da,
Hamparsum Muratyan olarak gemektedir. Esat Uras, bu kiinin Temmuz 1890da stanbulda yaplan Kumkap gsterisini idare eden kii
olduunu belirtmektedir. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayn, stanbul 1987, s.461.
Ermeni milletvekillerinin uratklar meslek ve bal bulunduklar siyasal grlerin, Meclisteki tutumlarna yansmas itibariyle nem tad grlmektedir. Meslek adan bakldnda; I. ve II. dnemdeki Ermeni
yeler arasnda, bakan, diplomat, doktor, avukat, ir, yazar, ziraat mhendisi gibi hem devlet hizmetinde idareci olarak alan; hem de eitli
meslek gruplarna bal olan kiilerin olduu grlmektedir. Devlet brokrasisinde yer alan yelerin says, Ayan Meclisindeki gibi fazla olmamakla birlikte15; Bedros Hallayan Efendi (1871-?), II. Merutiyet dneminde
Hakk Paa ve 1912 Sait Paa kabinelerinde Nafia Nazr olarak yer alan
tek kii olmutur16. Agop Babikyan17 (1856-20 Temmuz 1909) avukat-diplomat; Krikor Zohrab18 (1861-1916), avukat-ir-yazar-gazeteci; Nazaret
Dagavaryan19 (1863-?), ziraat mhendisi; Agop Boyacyan ve Karabet Paayan, doktor olarak Mecliste yer alan dier Ermeni yelerdir.
15 H. Aliyar Demirci, kinci Merutiyet Birinci ve kinci Yasama Dneminde (1908-1912)
Osmanl yan Meclisinin Ermeni yeleri ve Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar I. Trkiye Kongresi Bildirileri, C.1, ASAM Yayn, Ankara 2003, s.304-308.
16 Y. G.ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler (1453-1953), Yeni Matbaa, stanbul 1953,
s.235; Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, eviren Nuran Yavuz, Kaynak Yayn,
17 ark, a.g.e., s.236-237; Hdavendigr Onur, Ermeni Portreleri, Yayn Yeri ve Tarihi Yok,
s.26.
18 Osmanl Meclisinde Bir Ermeni Mebus Krikor Zohrab, ykler, Aras Yayn, stanbul
2001, s.158-166; ark, a.g.e., s.234-235.
19 Onur, a.g.e., s.53; ark, a.g.e., s.238.
151
Ermeni milletvekillerinin dnemin egemen siyasal kuruluu olan ttihat Terakki Cemiyeti ve muhalefetle olan balantlar ise, siyasal kimliklerini yanstmas asndan nem tamaktadr. Bu balamda bir ksm
ttihat; bir ksm da ttihat Terakkiye muhalefet eden liberaller saflarnda yer alrken; ilerinde siyasal tutumu belirsiz olanlar da vardr. Feroz
Ahmad-Dankwart Rustowun makalesinde yer alan listede, Karakin Pastrmacyan, stefan Ispartalyan, Kegam Dergarabetyan, Vahan Papazyan,
Virmiyan, Vahan Bartizbanyan, Trayan Narl, Karabet Paayan, stefan
racyan Efendiler; siyasal tutumlar hakknda bilgi sahibi olunmayan
mstakiller grubunda gsterilmitir20.
Bu dnemde meclisin i yapsnda iktidar-muhalefet ilikilerini belirleyen balca eksen vardr. Bunlardan birincisi, ttihat ve bunun dndaki partilere mensup olmak; ikincisi, milletvekillerinin etnik dalm;
ncs, modernleme taraftarl ve aleyhtarldr21. Bu durum, 19081912 dnemi meclislerindeki Ermeni milletvekilleri asndan deerlendirildiinde; ana belirleyicinin, ttihat ve liberal olmak yani milletvekillerinin bal bulunduklar siyasal gr olduu grlmektedir. Bununla
birlikte, ttihat ve muhalif kanattan yelerin kendi etnik sorunlar etrafnda birleebilmeleri dolaysyla, etnik dalmn da bu srete belirleyici
olduu sylenilebilir.
I. ve II. dnemlerde, muhalefet safnda yer alan liberallerin ounlukta olduu grlmektedir. Meclisin I. dneminde toplam 13 yeden 9u
liberal, 3 mstakil, 12si ttihat iken; II. dneminde toplam 10 yenin
7sinin liberal, 1inin mstakil, 2sinin ttihat olduu grlmektedir22.
1908-1912 dneminde Mecliste yer alan Ermeni yelerden Vartkes
Serenglyan23, Krikor Zohrab, Karakin Pastrmacyan, Vahan Papazyan
Efendiler Tanak; Hamparsum Boyacyan Efendi Hnak rgtleri mensubu; Agop Babikyan, Artin Bogezenyan, Agop Boyacyan ve Bedros Hal20 Ahmad-Rustow, a.g.m., s.265-284.
21 kr Haniolu, Osmanl mparatorluunda Temsil ve kinci Merutiyet Dnemi Meclisleri, stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yll IV, stanbul
1989, s.67.
22 Mebusan Meclisi yelerinin siyasal tutumlarna gre dalm iin bkz. Demir, a.g.t., tablo:7, s.219.
23 Vartkes Efendi, Kanun- Esasnin 35. maddesinin deitirilmesine ilikin kanun tasars
grmelerinde, Erzurumdan milletvekili seildii zaman ttihat ve Terakkinin programyla deil, Tanaksutyun Frkasnn programyla seilmek istediini belirtmitir. Meclis-i
Mebusan Zabt Cerideleri (MMZC), D. 1, .4, C.2, s.464.
152
layan Efendiler koyu ttihat; Nazaret Dagavaryan Efendi, Hrriyet ve

tilafn kurucularndan ve ilk yneticilerindendir24.
Meclis tartmalarnda, Ermeni yelerden Vartkes Serenglyan ve
Zohrab Efendilerin sosyalist kimlikleriyle n plana ktklar grlmektedir. Bu konuda zaman zaman fikir ayrlklarna da dmlerdir. Meclisin ikinci yasama dneminde gerekleen sava vergisi kanun tasars
grmelerinde, Zohrab Efendi, verginin geici olmayp asl vergi olmas
itibariyle bu vergi iin sre tayininin sz konusu olamayaca eklindeki
grlerinden dolay, Vartkes Efendi tarafndan sosyalistlik prensibine aykr hareket etmekle sulanmtr25.
Grld zere, siyasal bakmdan Meclisteki Ermeni yeler arasnda trde bir yap olduu sylenemez. Bu da, Osmanl Ermeni toplumunun
siyasal gruplamasn yanstmaktadr. Buna gre Ermeni toplumu Tanaklar, Hnaklar ve Patrikhane evresinde toplanan zengin din adamlar grubu olmak zere siyas gruba ayrlm durumdadr. 1887de Cenevrede
Rusya Ermenilerinin kurmu olduu Hnak Komitesi, Osmanl siyasal
yaamnda pek fazla nfuza sahip bulunmazken; 1890da Tifliste kurulmu olan Tanak Komitesi, ihtillden nce Abdlhamit istibdadna aka
kar koyduklar iin ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan imparatorluk
ierisindeki Ermenilerin temsilcisi olarak grlm ve siyasal alanda daha
geni nfuza sahip olmutur26.
Bu tablo, ttihatlarn Mecliste istedikleri ekilde egemenlik kuramadklarn gstermekle birlikte; ttihatlar, yalnz kendilerine kar muhalefet saflarnda yer alan deil, Ermeni ihtillcilerin de Meclise szmalarna engel olamamlardr. Varteks Serenglyann, 1895te Vanda kan
Ermeni isyanna27; Karakin Pastrmacyann28 da (Erzurum), 1896da d24 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler II. Merutiyet Dnemi, C.I, Hrriyet Vakf
Yayn, stanbul 1988, s.573-574.
25 MMZC, D.2, .1, C.2, s.222-223.
26 Ahmad-Rustow, a.g.m., s.254-255. Ermeni Hnak ve Tanak Komitelerinin kurulmas, programlar, faaliyetleri iin bkz. Esat Uras, a.g.e., s.426-531; Ermeni Komitelerinin
Amalar ve htill Hareketleri (Merutiyetin lnndan nce ve Sonra), Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, Ankara 2003, s.10-131; Koca, a.g.e., s.121169; Grn, a.g.e., s.128-168.
27 Vartkes Serenglyan, 1895 Van isyanna katlma suundan idama mahkm edilmise de;
ngilterenin aracl ile cezas mebbede evrilmitir. Demir, a.g.t., s.61.
28 lk dnem Mebusan Meclisinde Ermeni yesi olan bu kii, Birinci Dnya Sava srasnda etesiyle Kafkas cephesinde Trklere kar arpm, byk zulmlerde bulunmutur.
Uras, a.g.e., s.573; Grn, a.g.e., s.163.
153
zenlenen Osmanl Bankas basknna katlan ihtillciler olduu grlmektedir29.

Bir ksmnn da, Osmanl Devletine ihanet edebildii sava yllarnda
ortaya kmtr. Sava, iki taraf ilikilerinde yeni bir sayfann almasna yol amtr. Birinci Dnya Savann balamasyla birlikte, Mebusan
Meclisindeki Ermeni milletvekili hemen cepheye koarak etelerinin
bana geeceklerdir. Sava ierisinde, Erzurum mebusu Karakin Pastrmacyan (Garo takma adyla), Kozan mebusu Hamparsum Boyacyan
(Murat takma adyla), Van mebusu Vahan Papazyan30 etelerinin (Hao ve
Tro eteleri) bana geerek faaliyet gstermilerdir31. Yine sava srecinde, Ermeni eylemcilerine kar alnan nlemler erevesinde tutuklanarak
asker mahkemelere sevk edilen kiiler arasnda, Ermeni milletvekillerinden Vartkes ve Zohrab Efendiler yer almtr32.
Meclis tartmalarnda Ermeni milletvekillerine bakldnda, en ok
sz alanlarn Krikor Zohrab, Vartkes Serenglyan, Hamparsum Boyacyan, Nazaret Dagavaryan, Bedros Hallayan olduu grlmektedir. Dier
Ermeni yeler, Trkeyi iyi bilmedikleri iin tartmalarda etkili olamamlardr33.
Ermeni milletvekillerin mecliste en ok zerinde durduklar ve iddetle savunduklar konularn banda, btn Osmanllar iin hak ve grevler
konusunda yasalar nnde eitlik ve zgrlk yer almaktadr. Toplanma,
tasarruf, basn-yayn, eitim, dnce, dernek kurma, i brakma, dolam
zgrlklerini, bu erevede ve Kanun- Esasnin salad haklar nazariyesinden savunduklar grlmektedir.
29 Grn, a.g.e., s.163

30 Osmanl Meclisinde Van milletvekili ve savata ete komutanl yapm olan Papazyan,
Ermenice VEM dergisinde yaynlad hatralarnda, daha sava balamadan nce komitelerin ald karar gereince, Rus ordusunun Osmanl topraklarna saldrs annda, onlarla
birlikte Dou cephesinde Trklere kar sava karar alndn ve ona gre hazrlklar yapldn yazmtr. Koca, a.g.e., s.188.
31 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s.578-579; Koca, a.g.e., s.96.
32 Falih Rfk Atay, Zeytinda, Bate Yayn, stanbul 1981, s.66. Ayrca Atay, Vartkes ve
Zohrab Efendilerin, Van Divan- Harbine gtrlmeleri srasnda ttihat Terakki fedailerinden erkes Ahmet ve Nazm etesi tarafndan ldrldklerini, bu nedenle am Divan-
Harbinde yarglanarak idama mahkm edildiklerini kaydetmektedir. Atay, a.g.e., s.66-67.
33 Avagyan, a.g.m., s.54. Meclisin 2. dneminde, ikisi de Erzurum temsilcileri olan Vartkes
ve Pastrmacyan Efendilerin seim mazbatalarna, Trke okuyup yazma bilmedikleri iin
kar klmsa da; Meclis bu iddialar geri evirmi ve mazbatalar kabul etmitir. Tunaya,
a.g.e., s.575.
154
II. Merutiyet dneminde, meclisten geen yasalardan anayasa deiiklikleriyle ilgili olanlar dnda kalan Kamu Toplantlar Kanunu, Basn
ve Yayn Kurulular Kanunu, Grevler Kanunu, Serseriler ve Zanl Kiilerle lgili Kanun, Mslman Olmayan Vatandalarn Askere Alnmalaryla lgili Kanun, Cemiyetler Kanunu; Ermeni yeler tarafndan Osmanl
unsurlarnn hak ve zgrlklerini kstlad gerekesiyle eletirilmitir.
Gerekte bu kanunlar, ttihatlarn hkmete daha merkeziyeti yap kazandrma ve imparatorluk ierisinde yaayan eitli unsurlar Osmanllatrmak suretiyle farkl rk gruplar arasndaki ayrlklar kaldrarak birlik ve
btnlk salama politikasnn uzants olmakla birlikte; hkmete, izlemi olduu siyasetten memnun olmayanlarn balataca kar hareketleri
nlemek frsat verdii iin 1908 Devrimiyle tannan zgrlkleri kstlayc olarak grlmtr34.
Gsteri, miting eklindeki kamu toplantlarn dzenleyen ctimaat Umumiye Kanun Tasars, kamu protesto gsterilerini snrlandrd
noktasndan eletirilmi; kii hak ve zgrlkleri kapsamnda deerlendirilmitir. Ermeni yeler bu konuda, tam bir ittifak ierisinde grlerini
ortaya koymulardr. Toplandklar ortak nokta, toplant hakknn ve fikir
serbestisinin Kanun- Esas, Merutiyet ve bunlarn salad hrriyetin
en nemli esaslarndan biri olduudur. Bununla birlikte meclisteki konumalarndan anlalaca zere, bu hak snrsz bir hrriyet anlayyla deerlendirilmemekte; toplant ncesi nitelii hakknda hkmetin haberdar
edilmesi, kanuna aykr hareketleri men etmek suretiyle asayi ve emniyetin korunmas iin ihtiyat tedbir olarak gerekli grlmektedir35. Bu da,
sz konusu kiilerin hrriyetlerden yana olmasna karn; bu hrriyetlerin,
bakalarnn hrriyetlerini snrlayacak ekilde kullanlmasna kar olduklarn gstermektedir.
Yine toplant hakk kapsamnda, bu hakkn yeniden dzenlenmesi hususunda hkmetin icraatlarna ynelik eletirilerde bulunmulardr. Bu
konuda Zohrab Efendi, Sadrazam Hseyin Hilmi Paann, bu gibi toplantlarda ortaya kabilecek uygunsuz durumlara kar bir tedbir olarak
hkmetin bu hakk kaldrmaya veya snrlandrmaya yetkili olduu ynndeki aklamalarna, icra kuvveti olan hkmetin salhiyeti asndan
kar kmtr. Ona gre, hkmet yalnzca sokaklarn gvenliini ve d-
34 Ahmad, a.g.e., s.84-85.

35 MMZC, D.1, .1, C.2, s.135, 139-140, 143-144, 147.
155
zenini korumakla ykml olup toplant hakkn snrlandracak nitelikte

bir kanun koymaya yetkili deildir36.
Zohrab Efendi, toplant hakknn kabul konusundaki grlerinden
dolay Biga mebusu Arif Beyin, bu grlerinin Ahrar Frkas programnda yer almas ve kendisinin de bu frka mensubu olmas itibariyle kiisel
menfaatleriyle hareket ettii ynndeki sulamalarna, Osmanllk kimliini ortaya koyar nitelikteki zah etsin. Biz burada Osmanlyz, biz burada
menafi-i hususye takip etmiyoruz. Osmanl mebusuyuz, biz bundan baka
bir ey deiliz37 szleriyle karlk vermitir.
Toplant hakknn ateli savunucusu olan Zohrab Efendi, insanlarn
siyas grlerinden dolay sulanmasn ve hkmetin bu hususta kaytsz
kalmasn da iddetle eletirmitir. Bu konuda kendisinin, Serbest gazetesi bayazar Hasan Fehminin38 katledilmesi ve katilinin yakalanamam
olmas itibariyle bunun sebeplerini Dhiliye Vekletinden soran bir takrir
verdii grlmektedir. 25 Mart 1325 (1909) tarihli bu takrirde, baka bir
Ermeni ye olan Kozan milletvekili Hamparsum Muratyann da imzas
vardr. Bu takrirde, olay merutiyet, fikir ve vicdan hrriyeti asndan Hasan Fehminin siyas sfatna ve gazeteciliine ynelik siyas bir su olarak
deerlendirilmekte; hkmet, katillerin henz yakalanamam olmas itibariyle asayii salamada yetersiz grlerek eletirilmektedir39.
Ermeni milletvekilleri, basn ve yayn kanun tasars erevesinde de,
basn serbestisini savunmulardr. Vartkes Efendi, karlacak gazeteler
iin belli miktar depozito verilmesi hkmn, basn serbestisi ve aydn
fikirli olanlarn nne engel tekil etmesi itibariyle eletirmi; Osmanl lkesinde mevcut din ve mezhepten birine yaplacak saygszlktan dolay
gazete sorumlu mdr ve makale sahipleri hakknda verilecek cezalarn
arttrlmasn teklif etmitir40.
Zohrab Efendi ise, hukuku sfatyla cezalarn arttrlmasyla sularn
azalm olaca grne katlmamakla birlikte; zararl yaynda bulun-
36 MMZC, D.1, .1, C.2, s.150-152.

37 MMZC, D.1, .1, C.2, s.152.
38 Hasan Fehmi, Ahrar Frkas yelerinden, ttihat aleyhtar gazeteci. Ahmet Rzann
Pariste kard Meveret gazetesinde alm; 1908 devriminden sonra, ttihat aleyhtar yaynlar yapan Serbest gazetesini karmtr. 7 Nisan 1909da Galata Kprs zerinde
ldrlmesi, 31 Mart Ayaklanmasnn balangc olmutur. Ahmad, a.g.e., s.205.
39 MMZC, D.1, .1, C.2, s.651-654.
40 MMZC, D.1, .1:, C.3, s.334, 563-564.
156
maktan dolay hkmetin gazete kapatma salhiyeti olmadn savunmutur41.

Basn tartmalar erevesinde grlen yabanc piyangolarn gazetelerde yaynlanmas konusunda, Ermeni yeler arasnda farkl grlerin
ortaya kt grlmektedir. stanbul milletvekili Hallayan Efendi, halkn
aldatlmamas ve menfaatlerinin korunmas noktasndan hareketle, Trayan
Narl Efendinin yabanc piyangolarn gazetelerde yaynlanmasnn menedilmesi ve buna aykr hareket eden gazete sahibi ve sorumlu mdrnn
cezalandrlmasna ilikin teklifini desteklerken; Zohrab Efendi, devlet tarafndan tannm olmas ve parann lke ierisinde kalacak olmas itibariyle iktisad adan lke ierisinde piyango bileti satlmasnn su tekil
etmediini belirtmitir42.
Ermeni milletvekillerinin kii hak ve zgrlkleri kapsamnda ele aldklar haklardan biri de, iiler iin grev hakknn tannmas olmutur43.
Ekonomik alanda, alma hayatna ilikin dzenlemeler ve ii-iveren
ilikilerini dzenleyecek yasalar erevesinde grev hakkn da, toplumun
menfaati ve ii haklarnn korunmas asndan mer bir hak olarak savunmulardr.
Ermeni yelerin ii haklar konusundaki grlerinin, sosyalist eilimlerinin izlerini tad grlmektedir. Bunlardan Zohrab Efendi ve
Hamparsum Muratyan, ii haklar, alma koullar ve cretlerini belirleyen szlemeyi hukuk kaidelere aykr bulurken; ii haklarnn sosyalizm ile korunmas yolunda grler ileri srmlerdir. Sermayeye kar,
alan kesimlerin haklarn korumas itibariyle sendikalarn gereklilii, bu
konuda Avrupa sendikalar ve iileriyle ortak kar iin bir araya gelinmesi ve uzun sreli-az cretli alma koullarna kar grev hakknn iilere
tannmas yolundaki grlerini; hakszlklar karsnda insan haklarnn
koruyucusu ve hrriyet savunucusu bir sistem olmas itibariyle sosyalist
nazariye ile ortaya koymulardr. Bu kapsamda, Dhiliye Nazrnn sendika tekili aleyhindeki yaklamn da eletirmilerdir44.
Ermeni yelerin, tabii haklar ve meden haklar kapsamnda deerlendirdikleri haklardan birinin de, telif hakk olduu grlmektedir. Bu konudaki ortak grleri, dnce ve kalem rn olan her trl esere telif
41 MMZC, D.1, .1:, C.3, s.565-566, 660.
42 MMZC, D.1, .1:, C.3, s.579-580.
43 Meclislerde ii haklar tartmalar iin bkz. Mesut Glmez, Meclislerde i Sorunu ve
Sendikal Haklar (1909-1961), teki Yayn, Ankara 1995.
44 MMZC, D.1, .2, C.1, s.691-695.
157
hakk verilmesi, fiyat bedelinin her mellifin kendi taktirine braklmas,

bu konuda hibir mdahalede bulunulmamas noktasnda toplanmaktadr.
Ermeni milletvekillerinden Nazaret Dagavaryan, Agop Boyacyan ve Zohrab Efendiler tarafndan, hocalarn verdii derslerin rencileri tarafndan
bastrlp satlmas, kiinin manev haklarna saldr olarak eletirilirken;
hocaln toplum ierisinde parlak bir mevki tekil etmemi olmasna iaretle, hocalarn madd ynden takviye edilmesi ve haklarndan istifadesinin salanmasnn, meslein erefi asndan gereklilii zerinde durulmutur45.
Ermeni yelerin, seyahat-dolam zgrl erevesinde Pasaport
Kanununa kar ktklar grlmektedir. Kanunun 1. maddesine gre, Osmanl lkesinden yabanc bir lkeye gidenler pasaport almaya mecburdur.
Zohrab Efendi, bu maddeyi, kii hrriyetini ve tabii haklarn snrlandran
istibdada zg bir uygulama olarak eletirmitir46.
Kii hak ve zgrlkleri kapsamnda deerlendirilen bu kanunlar yannda, serseriler ve zanl kiiler hakkndaki kanun tasars da, kiisel eylemleri snrlandrd ve Kanun- Esasnin gerei olan kii hrriyetinin her
trl saldrdan korunmas gerektii noktasndan hareketle Ermeni yeler
tarafndan eletirilmi; kii dokunulmazlna aykr bir uygulama olarak
deerlendirilmitir. Bu balamda, zellikle serserilii sabit olan kiiler iin
nizamname dahilinde alnacak tedbirlere47 kar kmlar; sorumluluun
hkmette olduuna iaretle, ceza yerine, bu tr kiilerin slah edilmeleri
ve topluma kazandrlmalar, serserilie yol aan sebeplerin ortadan kaldrlmas gereini vurgulamlardr48.
Grmeler srasnda baz yelerin grlerini ortaya koyarken, stibdat ve Merutiyet devirlerini hr fikirlerin ilemesi asndan karlatrd grlmektedir. Hamparsum Muratyan, nizamnamede yer alan dayakla
terbiye hususuna kar karken; ncelikle serserilie yol aan sebeplerin
kaldrlmas gerektiini stibdat ve Merutiyet devirlerine atfta bulunarak
ortaya koymutur. stibdatta hr fikirlerin bask altna alnmasna ramen,
o fikirleri hazrlayan koullarn devam etmesi itibariyle fikirlerin de kalkmadn; hrriyetle birlikte fikirlerin zgrce ifadesi suretiyle karklk45 MMZC, D.1, .2, C.1., s.588-595.
46 MMZC, D.1, . 2, C.2, s.512-513.
47 Bu tedbirler; zabta tarafndan nezarette tutulma, baka yerlere gnderme, dayakla terbiye
etme, istihdam edilmeleri halinde cretlerini snrlandrma.
48 MMZC, D.1, .1, C.2, s.534-535, 542, 556-557.
158
larn nlendiine iaretle zamanla sebepler kalktka serseriliin de olmayacan belirtmitir49.

Ermeni yelerin nizamnamede kar ktklar hkmlerden biri de, 15
yan tamamlamam ocuklarn serserilik yapmalarnda anne-baba veya
velisinin sorumlu tutulmasdr. Muratyan Efendi, ancak, Amerikada olduu gibi kltr ilerinin Osmanl lkesinde de mecbur klnmas halinde velisinin sorumluluunun kabul edilebileceini ileri srerken; Nazaret Dagavaryan, Avrupada serseri ocuklar iin oluturulan koloni agriko benzeri
ziraat iftliklerinin tatbiki suretiyle bu ocuklarn orada almaya mecbur
edilmesi teklifinde bulunmutur50.
Meclis tartmalarnda, kavmiyet-milliyet, dinsel-mezhepsel ayrcalklar konusunda Ermeni yelerin byk bir hassasiyet gsterdikleri grlmektedir. Bu hassasiyetlerini yansttklar konulardan biri, kavmiyet
ve milliyet esaslarna dayal cemiyet kurma hakknn tannmas olmutur.
1876 Anayasasnda 1909da yaplan deiikliklerle cemiyet kurma hakk
tannm51 ve bu hak, 16 Austos 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu ile dzenlenmitir. Bu kanunla, cemiyet kurma hakk getirilirken; yasalara ve
genel ahlka aykr, devlet btnln ve unsurlar arasndaki ba bozucu, kavmiyet ve cinsiyet esaslarna dayanan cemiyetlerin kurulmas yasaklanmt. Ermeni yelerin, kanunda en ok kar ktklar ve eletirdikleri
husus da, rksal temele dayanan ya da bir millet ismi tayan cemiyetlerin
kurulmasn yasaklayan 4. maddesi52 olmutur. Bu madde zerindeki grmeler, layiha maddeleri zerindeki tartmalarn odak noktasn oluturmutur.
Cemiyetler kanun tasars erevesinde yaplan grmelerde Ermeni
yeler, cemiyet tekilinin hkmet tarafndan serbest braklmasn savunurken; 4. maddeye, gizli faaliyetlere yol aacak olmas itibariyle rejim ve
hrriyete zarar verecei noktasndan kar kmlar ve ayr milletlerden
olumu bir siyas cemiyet yerine, ayr millet iinden ayr cemiyetler olumasnn, btn unsurlarn hak ve eitlii asndan nemini vurgulamlardr.
49
50
51
52
MMZC, D.1, .1, C.2, s.534-535, 542, 595-596.

MMZC, D.1, .1, C.2, s.615-616.
Kili-Gzbyk, a.g.e., s.88.
Meclis-i Mebusanda tartlan Cemiyetler Kanunu Layihasnda 4. madde yledir: Kavmiyet ve cinsiyet esas ve nvanlaryla siyas cemiyetler tekili memndur. Gne, a.g.e.,
s.465. Cemiyetler Kanunu hakknda Dhiliye Encmenince kaleme alnan esbab- mucibe
mazbatas ile Layiha Encmeninin hazrlad taslak iin bkz. Gne, a.g.e., s.463-468.
159
Bu konuda Vartkes Efendi, insanlardaki en nemli hissiyatn, milliyet

olduuna iaret ederek Merutiyetin iln edilmesinde ve muhafazakrlara, irtica taraftarlarna kar korunmasnda Ermeni ihtill cemiyetlerinin
nemini vurgulamtr. Bu grlerinden dolay kendisine yneltilen koyu
milliyeti sulamalarna ise, 1910daki bir konumasnda, Ben asla
nasyonalist deilim. Pek iyi bilirim ki, zellikle Ermeni milleti Osmanl
memleketinden baka hibir yerde yaayamazlar. Benim fikrimi yanl telakki ediyorsunuz. Anlyorsunuz ki, ben kart Ermeniyim, asla Ermenilikten
baka bir ey dnmyorum. Hlbuki ben sizden ziyade Trkm, Trkten
ziyade Trkm szleriyle kar km; Trk milletvekilleriyle milliyetilik
konusunda tartmalara girmitir53.
Zohrab Efendi de, cins ve mezhep slah gibi zel menfaatlerin temini
iin alan cemiyetlerin meru olduunu savunurken; bask ile birlikteliklerin meydana getirilemeyeceini, aksine ayrlklarn derinleeceini
belirterek bask ve zora dayanan uslleri Osmanl birlii asndan eletirmitir54.
Burada, ttihat Terakki ynetimi ve Ermeni yeler arasnda, Osmanlclk dncesi erevesinde farkl yaklamlarn ortaya kt grlmektedir. Milliyet ve kavmiyet esasna dayal olarak kurulacak siyas cemiyetlerin yasaklanmas, ttihat ve Terakki ynetimince merutiyetin getirdii
zgrlklerden yararlanarak zgrlkleri ortadan kaldrmaya veya lke
birliini bozmaya ynelik rgtlenme hareketlerini kontrol altna alabilecek yasal ereve, Osmanl birlikteliine aykr hareketleri nlemek
suretiyle unsurlar arasnda birlik salamaya ynelik bir uygulama olarak
grlrken; Ermeni milletvekilleri, gizli cemiyetler tekili ve gizli faaliyetlere yol ama tehlikesi itibariyle Osmanl unsurlar arasndaki ayrmay derinletirerek Osmanl birlikteliini tehlikeye drecei noktasndan
hareketle, bu uygulamaya kar kmlardr.
Ermeni yelerin, tasardaki cins ve kavmiyete dayanan siyasal rgtlerin yasaklanmasna gsterdikleri tepki; bir bakma merut sistemin getirdii zgrlklerden ve yeni dzen anlayndan yararlanmak suretiyle
ulusalc amalarnn gerekletirilmesi iin bu cemiyetleri bir basamak
olarak kullanmak istediklerini gstermektedir55.
53 MMZC, D.1, .1, C.5, s.446-448.

54 MMZC, D.1, .1, C.5, s.454-455.
55 Gne, a.g.e., s.470.
160
Ermeni milletvekillerinin kavmiyet-milliyet eksenli eletirilerine konu

olan kanun tasarlarndan biri de, Sicil-i nfus kanun tasars olmutur.
Kanun tasarsnn 3. maddesi56 erevesinde, milliyetin nfus tezkeresine
yazlp yazlmamas hususu uzun tartmalara yol am; Ermeni yeler tarafndan bu husus, Osmanl birliktelii, Osmanllk hissiyatn zayflatmas
asndan deerlendirilmitir.
Ermeni milletvekilleri, herkesin ait olduu milliyetin nfus tezkerelerine yazlmasnn, Osmanl birlikteliine engel tekil etmeyeceini ileri srerken; insanlardaki en nemli hissiyatn, milliyet olduunu nemle
vurgulamlardr. Bu konuda Hamparsum Muratyan Efendi, bir milliyete
sahip olmann Osmanl olmaya engel tekil etmediini, Hangi mezhebe salik olursa olsun ben Ermeniyim. Byle Ermeni olmaklk, hibir vakit benim
Osmanl olmaklma engel deildir. Bu noktada nazar- dikkatinizi celbederim. Bizim iimizde milliyetler vardr. Arap Araptr, erkez erkezdir,
Rum Rumdur. u halde her ne mezhebe tbi olursa olsunlar zikredecek
olursak daha esasl bir ta stnde bina yaplm olur szleriyle ortaya
koymutur57.
Yine, doan ocuun meru olup olmadna ilikin esaslar ortaya
koyan 18. madde zerindeki tartmalarda da, kendi dinsel-mezhepsel ayrcalklarn srdrmek istediklerini ortaya koymulardr. Vartkes Efendi,
maddeyi Hristiyanlk kaidelerine uygunluk noktasndan eletirmi; Hristiyan ocuklarn meru olup olmad konusunda ruhan meclisin karar
verebileceini belirterek Hristiyanlar iin doum meselelerinde, muhtarlarn, vaftiz olan ocuklarn doum ve vaftiz gnnn kayt edildii kilise
defterlerine mracaat etmeleri teklifinde bulunmutur. Buna gre muhtar,
kilise defterlerine mracaat edecek; iki ahit ile beraber kilise meclisinde
mhryle onu alp hkmete gsterecek; bu suretle ocuun doduu gnden meru olup olmad anlalacaktr58.
Tartmalar kapsamnda Hamparsum Muratyan Efendi, gayrimer
olarak dnyaya gelmi ocuklarn, toplumda mer olmayan kii olarak
56 3. madde yledir: Nfus sicili, kadn ve erkein isim ve hretiyle mezhebini slm, Musev, Hristiyan mezheplerinden hangisine mensup bulunduunu, babasnn isim ve doum
yeriyle annesinin ismini ve vilyet ve kaza itibariyle doum tarihini ve yerini ve ikmetini
ve sanat ve sfatyla okur-yazar olup olmadn, seim salhiyetini, mensup olduu askerlik dairesini, boyu ile gz ve ehrenin byk, sakal ve san rengini, evli ise ei, anne
ve babasnn hayatta olup olmadn, askerlik sene ve devresini kamer ve mal yl olarak
kayt tarihini ierecektir.
57 MMZC, D.1, .2, C.2, s.266.
58 MMZC, D.1, .2, C.2, s.419.
161
dlanmamas iin bunlarn da kayd yaplarak mer saylmalar noktasnn encmen tarafndan dikkate alnmasn talep etmitir59.
Mecliste, gayrimer ocuklarn nesebsiz kiiler olarak grlmesine
kar kan ve bunlarn topluma kazandrlmas yolunda grler ortaya
koyan Ermeni milletvekillerinden biri de, Zohrab Efendidir. Zohrab Efendi, Ceza Kanununun baz maddelerini deitiren kanun tasars grmelerinde, tasarnn zinaya ilikin 201. maddesinde zinann su saylmasna
ve bu su iin neslin temizliinin korunmasndan sorumlu olmas itibariyle
kadnlara daha byk yaptrm getirilmesine kar km; bu maddenin,
aile namusunu temin etmek yerine ihll edeceini ileri srmtr. Zinada
kadn ve erkein rol konusunda asl sorumluluun kadnlara yklenmesini kabul etmeyen Zohrab, slmiyette ok elilik olmasndan hareketle
zinada en byk kabahatin erkeklerde olduunu ileri srmtr. Ona gre,
Kanun- Esasnin getirdii eitlik ilkesinin gerei olarak hi bir ocuk,
anas veya babas belli olmadndan dolay veled-i zina tabiriyle toplumda
ayplanmamal, dlanmamal; anne veya babasnn cezasn ekmemeli;
dier ocuklarla eit haklara sahip olarak himaye edilmelidir60. Ermeni
tarihilerden Pars Tulac, 7 ubat 1993 tarihli Cumhuriyet gazetesinde,
yazar Ahmet Mumcu ile Zohrab Efendi arasndaki fikr benzerlie dikkat
ekmitir. Tulacya gre Zohrap, Osmanl parlamentosunda kadn haklarn savunan ilk kii olmu; insan haklar ve demokrasinin ateli bir ekilde
koruyuculuunu yapmtr61.
Zina tartmalarnda, Artin Bogezenyan Efendi de, cemiyetin esasnn aile ve ailenin temel direinin iffet ve sadakat olduunu belirttikten
sonra, kadn-erkek eitlik kaidesine gre kadnlarn haklarnn korunmas
gerektiini, zinada kadnlar batan karmas itibariyle erkeklerin daha
sulu olduunu ileri srm; zinada kadn ve erkein eit derecede cezalandrlmasn talep etmitir62. Bylece Osmanl Meclis-i Mebusan, zinay tartan ilk meclis olmu; erkeklerin egemen olduu mecliste Ermeni
yeler, kadn haklarn savunmulardr.
Ermeni milletvekillerin zerinde durduklar konulardan biri de, devletin mal itibar ve erefinin korunmas olmutur. Devlet maliyesinin durumu asndan ileri srlen grlerin banda, memurlarn slah ve devlet dairelerinde gereksiz masraflarn kstlanmas yer almtr. Bu konuda
59
60
61
62
MMZC, D.1, .2, C.2, s.423-424.

MMZC, D.1, .3, C.5, s.400-403,
Cumhuriyet, Uur Mumcu ve Zehrab Efendi, 7 ubat 1993.
MMZC, D.1, .3, C.5, s.390-392.
162
Ermeni yeler, devlet tekilt hakknda esas tekil edecek ve nezaretlerin

ka daireden olutuu ile tekiltn ka memurla idare edileceini gsterecek bir tekilt kanununun gerekliliini, bte tetkiki asndan tad
neme iaretle vurgulamlardr63.
Hallayan Efendi, memurlarn slah meselesini, memuriyet iin nicelik ve niteliksel olarak seim yapma taktiri ve masraflar, bte olarak iki
adan ele alp deerlendirmitir. Ona gre birincisi, yrtme yetkisi dahilinde olmasna karlk; masraflar konusunda karar vermek meclise aittir.
Memur maalar konusunda, maliyenin durumuna uygun dmeyen
harcamalarn kesilmesinde Ermeni yelerin ittifak ierisinde olduklar grlmektedir. Zohrab Efendi, mlkiye memurlarna emeklilik ve iten karlma durumunda verilen maalar, israfa yol at noktasndan eletirmi;
bir emeklilik nizamnamesinin esas kaidelere uygun surette dzenlenmesini, israfn nlenmesi iin gerekli bir tedbir olarak teklif etmitir64.
Zohrab Efendinin devletin mal itibar asndan ele ald konulardan birisi de, borlar ve borlarn zamannda denmesi olmutur. Ona
gre, borlarn hak sahiplerine zamannda denmemesi ve tahsil edilecek
alacaklardan borlarn verilmesi, devletin mal itibarna indirilen bir darbedir. Buna karlk hkmetin, kendi borlarn vaktinde deyen bir hkmet olmas gerekmektedir65. Yine Riyaset-i Celileye hitaben yazd bir
takrirde, 1324 mal ylndan 1325 mal ylna devreden borlarn dzenli
denmesinin, Merutiyet hkmetinin en bata gelen grevi olduunu ve
bu borlarn zamannda denmesi iin istikraz tekliflerinin kabul edildiini
belirtmi; bu borlara karlk bulmak zere gerekli tedbirlerin dnlmesi iin konunun Maliye encmenine havalesini teklif etmitir66.
Ermeni yelerin, maliye politikas konusundaki grlerinin bir baka
boyutunu da, herkesten kazancna gre vergi alnmas, adil vergilendirme
oluturmutur. Kyl haklarnn korunmasna ynelik dzenlemeler erevesinde iltizamn kaldrlmas, aar vergisi iin tahmis uslnn67 uygulanmas, byk toprak sahiplerinin vergilendirilmesini savunurken; Musakkafat Vergisi Kanunu68 (Bina Vergisi Kanunu) mnasebetiyle yaplan
63
64
65
66
67
68
MMZC, D.1, .1, C.2, s.516-517.

MMZC, D.1, .1, C.2, s 529-530.
MMZC, D.1, .1, C.2, s 216-218.
MMZC, D.1, .1, C.2, s 445-447.
Be yllk iltizam bedelinin toplanmas.
Emlk Vergisi, Osmanl dneminde arazi ve bina vergisi adyla ayn kanun ierisinde dzenlenmi iken; Merutiyet dneminde, bina vergisi, Musakkafat Vergisi olarak ayrlm-
163
tartmalarda, herkesin kazancna gre verginin tespit edilmesi grn

ileri srmlerdir. Buna gre, kazanc yksek olanlardan yksek; dk
olanlardan dk vergi alnmaldr.
Bina Vergisi Kanunu tartmalarna, sosyalistlik ve kapitalistlik sylemlerinin damgasn vurduu grlmektedir. Ermeni milletvekillerinden
Vartkes, Zohrab, Muratyan Efendiler; Maliye Nazr Cavit Beyin ne kadar
yksek vergi konursa o zaman servet mahvolur, fabrika almaz, kapitalist
olmaz eklindeki szlerine karlk, sosyalistlik nazariyesinden hareketle
ne kadar yksek vergi alnrsa o zaman lke ilerler grnn savunuculuunu yapmlar ve serveti ok olanlardan fazla vergi alnmasnn, sefaletin
azaltlmas, fakirlerin rahatlatlmas asndan nemini vurgulamlardr69.
Mecliste Ermeni yelerin en ok kar ktklar konularn banda ise
gayrimslimlerden askerlik bedeli alnmas gelmektedir. Bu konudaki tartmalar, tahsil-i emval kanun tasars (Vergi Tahsil Kanunu) ve Muvazenei Maliye Encmeni Mazbatas grmelerinde balamtr. Ermeni milletvekilleri, grmeler srasnda, Mslmanlarn askerlik hizmeti yapmakta
serbest olmalarna karn; bu serbestiyetin gayrimslimlere tannmam
olup onlardan askerlik bedeli alnmasna, Osmanl lkesinin birliini bozacak ve unsurlar arasndaki eitlii ortadan kaldracak bir uygulama olmas
itibariyle kar kmlardr.
Hallayan Efendi, askerlik bedelinin Kanun- Esasnin Mslman ve
gayrimslim unsurlar arasnda tayin ettii eitlik ilkesine tamamen aykr
olduuna iaretle, bunu, bedel-i asker ad altnda alnan bir tr hara olarak nitelendirirken; Nazaret Dagavaryan Efendi de, Kanun- Esas zerine
yemin ettiimiz gnden itibaren bu mlke artk Trkiye denmeyip Saltanat- Osmaniye denmektedir ve bundan byle bu mlk, yalnz Trkn, Arabn olmayp btn gayrimslimin, btn ahalinindir szleriyle70, Osmanl
bayra altnda yaayan Ermeni milletinin, btn Osmanl vatandalar
gibi nakd bedel ile deil kendi canlaryla vatan savunmasnda yer almak
istediklerini vurgulamtr.
Yine bu konuda Zohrab Efendi, baz Mslman milletvekilleri tarafndan kendilerine yneltilen vergi vermemek suretiyle Hristiyanlara mal
menfaat salamak sulamalarna kar; meseleyi kardelik, vatan savuntr. 1931 ylnda ise, Bina Vergisi Kanunu karlarak binalarn vergilendirilmesi yeniden
dzenlenmitir. Arazi ve bina vergileri, 1936 ylndan itibaren zel idarelere devredilmi;
1970 ylnda, her iki vergi Emlk Vergisi Kanunu ile yeniden dzenlenmitir.
69 MMZC, D.1, .2, C.4, s.276-279.
70 MMZC, D.1, .1, C.4, s.417-429.
164
mas, siyaset meselesi olarak grdklerini Bugn btn bu memleket iinden tefrikalar kaldrmak istiyoruz. Kavmiyet, milliyet vesair birtakm bu
gibi eyleri men etmek iin urayoruz. Biz beraber yaamak istiyoruz.
Beraber yaamak cihetini renmek iin de, lmek lzmdr szleriyle dile
getirmitir71. Bylece meselenin, Osmanl kardelii ve Osmanllk asndan ele alnp deerlendirildii grlmektedir.
Ermeni yelerden Vartkes Efendi de talebeler, zenginler, ruhaniler, hocalar gibi baz kiilerin askerlikten muafiyetini, eitlik ve kardelik ilkeleri
asndan eletirmi; eitli unsurlarn birbirine yaklamas, birbiriyle karde olmas iin alim, ruhan, zengin herkesin askerlik yapmas gerektiini
vurgulamtr72.
Grld gibi Ermeni yeler tarafndan askerlik yapmak, vatann ve
haklarn korunmas iin her Osmanlnn kutsal ve erefli bir vazifesi olarak
grlrken; askerlik bedeli, vatann birliine kar ilenmi bir su, merutiyete, adalete, hrriyete, eitlie vurulan darbe olarak ele alnmtr.
Ermeni milletvekillerinin, Meclisin I. yasama dneminde hkmete
ynelik eletirilerde bulunduklar ve merut dzene ballklarn vurguladklar konulardan biri de, Nisan 1909da Adana ve evresinde Mslmanlar ile Ermeniler arasnda ortaya kan olaylar olmutur. Mecliste uzun
tartmalara yol aan bu olaylarn, Trk-Ermeni ilikileri asndan ele alnp deerlendirildii grlmektedir.
Adanada meydana gelen olaylar zerine tartmalar, Adana valiliinden gelen ve Adana ve evresindeki karklklarda Ermenilerin sorumlu olduunu bildiren telgraf mnasebetiyle balamtr. Mecliste Ermeni milletvekilleri Dagavaryan (Sivas), Kigam (Mu), Muratyan (Kozan),
Babikyan (Edirne), Vartkes (Erzurum), Vahan (Van) Efendiler tarafndan
verilen 18 Nisan 1325 tarihli takrirde; olaylarn kmasnda Adana valisi
ve Dhiliye mstear Adil Beylerin sorumluluuna iaretle bu kiilerin
Divan- Harpte muhakeme edilmeleri, kimsesiz ve madur durumda olanlarn iaesi iin yardmda bulunulmas, gasp edilen mallarn sahiplerine iadesi, yanm binalarn zararnn tahkik edilerek defterlerinin dzenlenmesi
iin karma ve tarafsz komisyonlar tekili talep edilmitir73.
Ermeni milletvekilleri tarafndan bu eylemlerin, merut rejimi ykmaya ve unsurlar arasndaki birliktelii, eitlii ortadan kaldrmaya ynelik
71 MMZC, D.1, .1, C.5, s.189-191.
72 MMZC, D.1, .2, C.4, Say 131-133.
73 MMZC, D.1, .1, C.3, s.110.
165
hareketler olarak deerlendirildii grlmektedir. Tartmalar erevesinde, valinin telgrafnn yalan ve sahte olduu, olaylarn irtica taraftarlarnca
kkrtld, pek ok Hristiyann madur edildii, yabanclarn vurulmayp Ermenilerin hedef alnd, hatta Dhiliye mstear tarafndan valiye Ermenileri vurunuz, ecnebilere dokunmaynz diye telgraf gnderildii
dile getirilmi; konunun, asayiin salanmas ve oradaki muhtalara yeterli
yardmn yaplmas noktasndan aciliyeti vurgulanmtr74. Olaylarn kmasnda hkmetin sorumluu zerinde duran Vartkes Efendi, olaylarn
sebebinin, blgedeki kaymakam, vali, mutasarrf gibi yerel glerin Merutiyet aleyhtarl olduunu ileri srm ve olaylarn kmasnda sorumlu
olan evrelerin rf idare ile Meclis tarafndan cezalandrlmasn istemitir75.
Mecliste Adanada yaanan olaylar, Ermeni yeler arasnda bu ekilde yank bulurken olaylarn sebeplerinin yerinde incelenmesi ve sonularn rapor halinde meclise sunulmas iin Adanaya bir heyet gnderilmesi kararlatrlmtr. Adanaya gidecek heyetin iki yesinin, Mebusan
Meclisinden seildii grlmektedir. Bu iki yeden biri, Ermeni milletvekili Agop Babikyandr76.
Edirne milletvekili Agop Babikyan adna yazlan raporda77, Adanadaki
olaylarn 31 Mart Olay ile balants zerinde durulmu, yeni rejime ve
merutiyete ballklarndan dolay Ermenilerin, Merutiyet idaresi altnda
karlar sarslan muhafazakr evrelerin saldrlarna maruz kaldklar ileri srlmtr78. Feroz Ahmad, olayn bu ekilde merut dzene ynelik
bir hareket olarak grlmesine katlmamakta, bunun geerli olmas iin
stanbul ve dou vilyetlerinde de Ermenilere ynelik saldrlarn olmas
gerektiini belirterek olaylar, yabanc mdahalesini kkrtma gdsne
balamaktadr79. Esat Uras da olaylarn, devletin iinde bulunduu kark74 MMZC, D.1, .1, C.3, s.111-116.
75 MMZC, D.1, .1, C.3, s.70-71, 132.
76 MMZC, D.1, .1, C.3, s.405. Meclis-i Mebusandan bir Ermeni yenin bulunmasna karlk, Meclis-i Ayandan hibir Ermeni ye heyette yer almamtr. Demirci, a.g.m., s.310.
77 Grn, Babikyan Efendinin meclise takdim etmek zere hazrlam olduu raporun, lm dolaysyla mecliste grlemediini kaydetmektedir. Grn, a.g.e, s.176. Ahmad da,
Babikyann raporunun 1909da meclise sunulmu olmasna ramen; 1919da yaynladn belirtmektedir. Ahmad, a.g.m., s.154.
78 Adana Cinayeti, Agop Babikyann Raporu, stanbul 1919 (Ermenice)den aktaran, Uras,
a.g.e., s.557-558.
79 Ahmad, a.g.m., s.154-155. Ayan Meclisinde bulunan Ermeni ye Gabriel Narodunkyan
Efendi ise, Adanadaki olaylar incelemek zere kurulan tahkikat heyetinin almalar
166
lktan yararlanmak suretiyle yabanc mdahalesini salayarak Kilikyada

Kk Ermenistan kurmak amal olduunu belirtmektedir80.
Olaylarn Meclisteki tartmalar srasnda da, Gmlcine milletvekili smail Bey, olaylar srasnda ncelikle eliliklerin muhafaza altna alnmasnn yabanc mdahalesine meydan vermemek iin alnm bir tedbir
olduunu ileri srmtr81.
Adanada yaanan olaylarla ilgili meclis tartmalar erevesinde,
olaylar srasndaki kayplar da sz konusu olmutur. Zohrap Efendi ile baz
arkadalarnn, 20-30 bin kadar Ermeninin olaylarda telef olduu eklindeki iddialarna karlk; Dhiliye Nazr Ferit imzal 26 Nisan 1325 tarihli
tezkirede, olaylarda l ve yaral says hakknda bilgi verilmitir. Burada
Mslmanlardan 1 924 l, 533 yaral; gayrimslimlerden 1 455 l, 382
yaral olduu bildirilerek ileri srlen iddialarn geree aykrl ortaya
konulmaya allmtr82.
Adana Olaylar dolaysyla, bu olaylar srasnda madur olanlarn durumlarnn iyiletirilmesine ynelik baz kanun tasarlarnn meclise geldii grlmektedir. Bunlardan biri, Adana Olaylar srasnda ldrlen veya
hkmen idam olunanlarn tasarrufunda bulunan arazi ve vakflarn geride
kalan ve mirass bulunan yetim ve dullarna karlksz ve harsz intikaline ilikin kanun tasarsdr. Vartkes Efendi, tasar kapsamnda mirass
bulunmayp hkmete kalan arazilerin de, yetim ve dullara bakan hayrl
kurululara verilmesini teklif etmitir83. Yine bu erevede olmak zere,
rk-mezhep ayrm yaplmakszn zarar grenlere meclisten 30 bin lirann
ayrlmas kararlatrlm; yarallarn tedavisi, halkn beslenmesi hususlarna nem verilmi; olaylara sebebiyet verenlerin cezalandrlmas iin,
Rumeli subaylarndan bir asker mahkeme tekil edilmitir.
Burada Ermeni yelerin ileri srdkleri Ermeni yetimlerine ve dullarna bakan kurulularn banda, Ermeni hastane ve yetimhanelerinin geldii Meclis grmelerinden izlenmektedir. 1326 senesi Dhiliye Nezareti
btesi mnasebetiyle yaplan grmelerde, Vartkes Efendi, Ermeni milletinin ekmi olduu skntlar ierisinde yetimleri ve kimsesiz kalanlar
80
81
82
83
hakknda olumlu dncelere sahip olup, heyetin vard sonularn doru olmad dncelerine kar kmtr. Demirci, a.g.m., s.310-311.
Uras, a.g.e., s.550-551.
MMZC, D.1, .1, C.3, s.112-113.
MMZC, D:1, :1, C.3, s.318. Babikyan adna yazlan raporda Adana ve civarnda lenlerin
says olarak, 21 bin kii gsterilmitir. Esat Uras, a.g.e., s.557; Grn, a.g.e., s.176.
MMZC, D.1, .2, C.3, s.291-292.
167
korumas itibariyle Ermeni hastanelerinin nemine iaret etmi; hastaneler

ne kadar oalr ve hkmet ne kadar ok yardm yaparsa, o kadar faydal olacan dile getirmitir. Bu konuda Sivas milletvekili Dagavaryan
Efendinin imzasnn bulunduu 13 Mays 1326 (1910) tarihli takrirde de,
Ermenilere ait Yedikule ve Hasky hastane ve yetimhanelerinin kuruluundan beri hkmet tarafndan verilmekte olup, iki yldr ksmen kesilen
ekmek ve et bedelinin eskiden olduu gibi yeniden verilmesi talep edilmitir84.
Ermeni milletvekillerinin, asayiin salanmas noktasnda genel aflara kar ktklar grlmektedir. Vartkes Efendi, Adanada yaanan olaylar dolaysyla iki unsur arasndaki anlamazln kaldrlmas ve barn
salanmasnn nemini belirtmekle birlikte; barn, bu ite masum olan
halk iin salanmas, su sahiplerinin ise cezalarn ekmesi gerektiini
belirtmitir85. Bu konuda Zehrap Efendi, Merutiyetin ilnn izleyen dnemde karlan aflar kapsamnda aflarla asayi temininin yanl bir siyaset
olduuna iaretle, yalnz siyas sulularn deil zulmlerde bulunanlarn,
cinayet sulularnn da bu kapsama alnmasn eletirirken; Kigam Efendi
de, Mu ve Diyarbakr taraflarnda firarda bulunan ekiyalarn cezalandrlmamas halinde asayiin salanamayaca ve kii haklarnn savunulamayacan dile getirmitir86.
Ermeni milletvekillerinin, verdikleri soru nergeleriyle hkmetin denetlenmesinde etkili olduklar grlmektedir. Zohrab Efendinin Hicim vapur facias hakknda Bahriye, Ticaret ve Nafia Nezaretlerinden istizah87,
Sivas Mebusu Dagavaryan Efendinin, Anadoluda hkm sren sr vebasnn tedavisi iin ne gibi tedbirler alndna dair Ziraat Nezaretinden
soru takriri88, buna rnek tekil etmektedir. Zohrab Efendinin istizah talebinde bulunduu tarihte, Nafia Nezareti banda kendisi de bir Ermeni
olan Bedros Hallayann bulunduu grlmektedir89. Zohrab Efendinin,
kazann hata, ihmalkrlk, noksanlklar sonucunda gerekletii sulamalarn kabul etmeyen Hallayan Efendi, bu konuda, yolcularn kurtarlmasna almayan kaptan, tayfa ile keifname talep etmeden gei izni veren
Zonguldak liman idaresinin sorumluluklarna iaretle bunlar hakknda ge84
85
86
87
88
89
MMZC, D.1, .2, C.5, s.477-478.

MMZC, D.1, .1, C.5, s.363-364.
MMZC, D.1, .1, C.6, s..532.
MMZC, D.1, .2, C.1, s.111-114.
MMZC, D.1, .2, C.4, s.52-58.
Nafia Nazr Cavit Bey, Balkan Savalarnn balamas nedeniyle Maliye Nezaretine getirilmi; Hallayan Efendi de, onun yerine Nafia Nazr olmutur. Ahmad, a.g.e., s.132-133.
168
rekli ilemin yaplacan belirtmitir. Yine Hallayann Nafia Nazrl

dneminde, Dersim milletvekili Ltfi Fikri Bey tarafndan imendiferler,
yollar, limanlar, arazi sulama gibi nemli meseleler hakknda soru takriri
verilmitir90.
Ermeni yelerin, lke sorunlarna ilikin olarak da hkmet uygulamalarn zaman zaman eletirdikleri grlmektedir. Sadrazam brahim Hakk
Paann, hkmetin i-d siyasetine ilikin beyanat, Ermeni yeler tarafndan eitli ynlerden eletirilmitir. Hamparsum Muratyan Efendi, hkmetin Adana olaylar karsnda ald tedbirleri, Merutiyet ve Kanun-
Esas ruhuna aykr olarak yetersiz bulurken; Zohrab Efendi, hkmetin
Arnavutlukta ortaya kan olaylar asker harekat ile bastrma politikasn,
lke menfaatleri iin zararl bir siyaset olarak deerlendirmi ve bu ekilde iddet politikasna ynelmek yerine, olaylara yol aan nedenlerin iyice
tahlil edilip ona gre tedbirlerin alnmas gerekliliini belirtmitir91.
Grmeler srasnda Vartkes Efendinin, Dou Anadolu vilyetleri
iin Ermeni vilyetleri tabirini kullanmas, Ermeni yelerin de milliyeti
akmlarn izlerini tadklarn bir kez daha ortaya koymaktadr. Mu milletvekili lyas Sami Beyin Ermeni vilyetleri olmad, Osmanl Devleti
olduu eklindeki szlerine, Krdistan oluyor da Ermenistan niin kabul
etmiyorsunuz? Sen Krtsn. Krdistan var da, Ermenistan yok mu? Ben
Ermenistan diye dava etmiyorum, Ermenistana Padiahlk talep etmiyorum. Bunlar hep Krtlere olsun diyerek karlk veren Vartkes Efendi, Van
ve Bitlis dolaylarnda artan ekiyalk olaylarna kar hkmetin gerekli
tedbirleri almas gerektiini belirtirken, bu ekiyalklardan Ermeni unsurlarn sorumlu grlerek ezilmemesi gerektiini vurgulamtr92.
Kanun- Esasnin 35. maddesinin deitirilmesine ilikin kanun tasars tartmalar srasnda da, Ermeni yelerin, meclisin hkmet zerindeki denetimini snrlayaca ve mill hakimiyeti ihll edecei noktasndan
bu tasarya kar ktklar grlmektedir93. Padiahn hkmet ile meclis
90
91
92
93
MMZC, D.1, .2, C.3, s.24-35.

MMZC, D.1, .3, C.1, s.322-330, 438-439.
MMZC, D.1, .3, C.1, s.367-373.
35. madde, ilk haliyle, hkmet ile Meclis arasndaki anlamazlkta hkmet kararnda
srar ettii ve meclis bu teklifi ret ettii takdirde Padiaha meclisi databilme hakkn verirken; 1909da yaplan deiiklikle, Meclisin Padiah tarafndan datlmas engellenerek
yasama organ glendirilmitir. Yasama organnda denetimini yitirmekte olan ttihat ve
Terakki Cemiyeti, hkmet ve meclis zerindeki denetimini srdrmenin yolunu, Meclisin
feshinde; Meclisin feshini de, 35. maddenin eski haline getirilmesinde grm ve buna
ilikin nergeyi, Aralk 1911de Sadrazam Sait Paa araclyla meclise sunmutur.
169
arasndaki mcadelelerde tarafsz olmasnn nemini vurgulayan Vartkes

Efendi, hkmetin hibir kayda bal olmadan serbeste hareket etmesinin, meclis aleyhine olacan; meclisin grevinin, hkmeti kontrol etmek
olmas itibariyle fesih hakknn, bu kontrol, mill hakimiyeti ve meclisin
nfuzunu ortadan kaldracan ileri srmtr94. Karabet Paayan Efendi
de, deiiklik teklifinin dorudan hkmetten gelmesinin, bu maddenin,
milletin vekili olan meclisin feshi suretiyle icra kuvvetinin elinde bir alet,
olaanst bir kuvvet olarak kullanlacan gsterdiini belirtmitir95.
kinci dnemde denetim asndan en nemli giriim ise, stanbul milletvekili Hallayan Efendi ve arkadalarnn ttihat ve Terakkinin iktidardan dmesinde etkili olan Halaskr Zabtan Grubu96 hakknda verdikleri
nerge olmutur. 21 Temmuz 1328de Meclis-i Mebusan bakanlna verilen bu nergede, Halaskr Zabtan Grubu hakknda Harbiye Nezaretinden
istizah istenmitir. Ancak Meclisin kapatlmas dolaysyla, bu istizah takriri Mecliste grlememitir97.
Ermeni milletvekillerinin, askerlik mensuplarnn siyasetle uramalarnn yasaklanmas hakknda Asker Ceza Kanunnamesine ek kanun tasarsna verdikleri destek, askerlerin siyasette yer almasndan yana olmadklarnn bir gstergesidir. Bu konuda, lkenin korunmasnda ve Merutiyetin
elde edilmesinde ordunun oynad role iaret etmekle birlikte; siyas frkalarn kendi siyas vazifelerini, ordunun da Merutiyetin bekisi ve vatan
kurtarcs olarak kutsal vazifesini gereince yerine getirmesi iin askerlerin siyas cereyanlardan, siyas frkalarn da askerden arnmas gerekliliini vurgulamlar ve askerlerin siyasyattan uzak tutulmas iin alnacak
nlemler konusunda grlerini ortaya atmlardr98.
Grld gibi, II. Merutiyet dnemi Osmanl meclislerinde birok
konuda Ermeni milletvekillerinin etkili olduklar grlmektedir. Grmeler srasnda, anayasal sisteme ballklarn ortaya koyan Ermeni yeler,
zaman zaman milliyet ve bamszlk lklerini, dinsel-mezhepsel ayrcalklarn srdrmek isteklerini aa vuran sylemlerde bulunmular ve
94 MMZC, D.1, .4, C.2, s.464; MMZC, D.2, .1, C.1, s.446-448.
95 MMZC, D.2, .1, C.1, s.452.
96 Halskr Zabtan Grubu, 1912 Mays ve Haziran aylarnda stanbulda birtakm subaylar
tarafndan kurulmutur. Makedonyada isyan eden birliklerle ve stanbulda Hrriyet ve
tilaf ile balantlar vardr. Amalar, askerlerin siyasetten ekilmesini salamak, iktidar
ttihat ve Terakki Cemiyetinden almak ve yasal hkmeti geri getirmek olmutur. Ahmad,
a.g.e., s.134.
97 MMZC, D.2, .1, C.1, s.616-617, 637; Tunaya, a.g.e., s.229-230.
98 MMZC, D.2, .1, C.1, s.555, 562, 571-574.
170
bu suretle, Merutiyetin salad zgrlk ortamndan kendi karlar

dorultusunda yararlanmak istediklerini gstermilerdir. Dnemin, Ermeni ihtillci hareketlerinin younlat bir dnem olduu ve mecliste yer
alan Ermeni yelerin bazlarnn da bu hareketler ierisinde bizzat yer aldklar gz nne alndnda ise, bu kiilerin, ayrlk sylemlerini mecliste aka yansttklar grlmemektedir. Milliyet zerine tartmalarda
da, Osmanllk kimliini n plana kararak daha lml bir tavr ierisinde
kalmlardr.
Bununla birlikte, etnik eitliliiyle, grnte gerek bir Osmanllk
tablosu izen Mebusan Meclisi, ayn zamanda trde olmayan bir yapy,
blgeselcilik ve milliyetilik tartmalarn beraberinde getirmitir. Dolaysyla kozmopolit yap, ttihatlarn istedikleri gibi Osmanl sistemini
glendirmek, Osmanl birlikteliini salamak bir yana; her unsurun kendi
karlar dorultusunda ortaya att zmlenemez sorunlarla yapay Osmanllk grnts altnda imparatorluun paralanmasn hzlandrmtr.
Batl bir yazar tarafndan sylenen u szler, tespitimizin doruluunu
destekler niteliktedir. Memleketin ihtiyalarn gz nne almadan,
byk ve geni lde bir parlamentarizm idaresinin genler tarafndan
oluumunu seyreden Avrupa, Trkiye iin baka yklma sebepleri hazrlamaya lzum grmedi. eitli unsurlar, o byk ldeki hrriyetle, fikir
ve emellerini daha kolay uygulayabileceklerdi99. Bylece, temelinde Osmanlclk dncesi yatan Merutiyet meclisleri, birliktelikten ayrmaya
uzanan bir yapy yanstm; bu durum da, eitli unsurlarn birletirilmesi
iin yasalarn yeterli olmad, ancak, ortak karlarn olmasyla birlikteliin salanabilecei gereini aka gzler nne sermitir. te bundan
sonraki srete, ortak karlarn salanmas noktasnda ulus kavram n
plna kacak ve Trklk akm g kazanacaktr.
99 Tunaya, nsan Derisiyle Kapl Anayasa, Arba Yayn, stanbul 1988, s.26.
171
TRK ERMEN LKLER RNENDE

TRKLERLE GAYRMSLMLERN ORTAK
YAAMA KLTRNN TEMELLER
Kahramanmara St mam niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-mail: dogusselahattin@yahoo.com; Tel (GSM): 0 532 599 24 06 (i) 0 344 219 11 99
zet
Bu bildiride, Trklerin Ermenilerle ortak yaama kltrnn tarih, sosyal ve din-tasavvuf temelleri zerinde durulacaktr. Trklerin, hakimiyetinde yaayan gayrimslimlere, zellikle Ermenilere kar gstermi olduklar engin
msamahann, geleneksel Trk hogrs, mistik yorumlu slm anlay ve nihayet Millet Sistemi zerine bina edildii grlecektir. Avrupann siyas amalarla Osmanllara
dayattklar Tanzimat ve Islahat hareketlerine bakldnda,
aslnda yaplan dzenlemelerin, kkl birer inklp olmad, sadece eskiden beri mevcut olan temel baz haklarn
yazya geirilmi halinden ibaret olduu da grlecektir.
Anadoluda geleneksel Trk msamaha ve toleransnn
olumasnda, slm deerlerin yan sra Trk toplumunun,
baka din ve etnik unsurlarla bir arada yaama yeteneklerinin rfilemi olmas, temel unsur olmutur. Osmanllarda bu temel, Millet Sistemi eklinde kurumlamtr.
Trk mistisizmi, slmiyeti, Trk toplumunun hogr
meziyetleriyle birletirerek, dinler st ve evrensel bir felsefe retmitir. Bu dnce ikliminden gelen bn Arab,
Mevlna Celleddin Rum, Yunus Emre, Hac Bekta Veli
ve eyh Bedreddin gibi suflern telkin ettii ve gayrimslim kitleler tarafndan da paylalan prensipler, Anadoluda
toplumsal ahenge byk katklar yapmtr. Bu bildiride,
Kayseri ve Mara kad sicillerinden de rnekler verilerek,
Trklerle Ermeniler arasnda ortak yaama kltrnn sosyal bir kesitinin verilmesi dnlmektedir.
Giri
Seluklu ve takiben kurulan Osmanl Devletinin, Trklerin doudan
getirdii mill ve meden unsurlarla, batdan alm olduu deerlerin oluturduu bir sentez, tarihi bir terkip olduunu belirten Fuat Kprl1, bu
medeniyetlerin teekklnde, Ermeniler de dhil olmak zere, Anadoluda
birok yerli unsurun da katks olduunu ifade etmi olmaktadr.
1204teki Drdnc Hal Seferine katlan Katoliklerin, stanbulu
fethi ve yamalamas, Hristiyanlk dnyasn dou-bat diye ikiye ayrrken, znike tanan Hristiyanlk merkezi, Anadoluda Trklerle yakn
temas iin bir dnm noktas olmutur. Ayn ekilde Anadolu Trkl
de benzer bir akbetle, Mool istilasyla sarslnca, Konya-znik yaknlamas, halklar birbiriyle kaynatrmaya vesile olmutur. Bu Trk-Bizans yaknlamas, Trk destanlarna da yansmtr. Bizans Saray ile
Trk saray arasnda akdedilen evlilikler nemlidir. Aydnolu Umur Paa
Destannda: kzmdan birini alsana, dedi Bizansl. Paa onlar grd,
gzleri kamat... O zaman yle dedi: nsan kzn biraderine nasl verir?
Tekfur kardeimdir, kz kzm, bizim dinimizde yoktur byle i2. Trklerle
Hristiyanlar arasnda bu i ie gemilik grntsn ou zaman ortak
1
2
Mehmet Fuat Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, TTK Yaynlar, Ankara

1999, s.110; Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, TDB Yayn, Ankara 1993,
s.191.
Michel Balvet, Ortaada Trkler, eviren Ela Gntekin, Alkm Yaynevi, stanbul 2005,
s.142.
175
olan halk inanlar ve ibadetleri perinler; by, eskatoloji, veli-aziz klt,

hatta Mslmanlarn da Hristiyanlar gibi arap imesi ve ikonlarn nnde
diz kmesi gibi Osmanllarn son zamanlarna kadar gelen rnekler var.
Mesel stanbulda surlardaki kiliselerde, Kara Meryem gnnde Hristiyan ve Mslman kadnlarn o gn beraber olmas, bu kaynamann gzel
rneklerindendir3. XV. yzylda Alman seyyah Schiltberger, Hristiyanlarn, Mevlnann mridi, emseddin Tebrizye kendi ulu kiilerinden biri
gibi sayg gsterdiklerine iaret eder4.
Anadoluda eitli ehirlerde bulunan mumyal cesetler ve birtakm
heykeller XII. yzyldan beri Mslman ve Hristiyanlar iin mterek bir
ziyaretgh olmu, ayn sre Balkanlarda da devam etmitir. Her kesimden
ziyaretinin geldii bu tr yerlerde Mslmanlar iin cami, Hristiyanlar
iin de kilise vard. Trklere gre bu cesetler sahabelerden beri Mslman
ehitler, Hristiyanlara gre de kendi azizlerine aitti. Bylece halk arasnda
da iki din arasnda bir atma olmadan, F. W. Hasluckun kaydettii iki
tarafl ziyaretghlar oluuyordu. Herhangi bir hastalktan kurtulmak iin
Mslman hocalara bavuran Hristiyanlar olduu gibi, rahiplere mracaat
eden Mslmanlar da vard.
XVI. yzylda her iki din arasnda kesin bir ayrm yapacak bilgiye
muktedir olamayan Arnavutlar, Pazar gn kiliseye, Cuma olunca da camiye giderlerdi. XIX. yzyl sonlarnda, ok sayda Mslman ve Hristiyan her gn Bekta tarikatnn kurucusu Hac Bekta Velinin trbesini
ziyarete geliyor, yerli Hristiyanlar onu Aziz Haralambosla zdeletiriyor. Bu inan dorultusunda trbeye girerken Hristiyan ziyaretiler ha
karyor, Mslman haclar ise bitiikteki camiye gidip ibadet ediyor. Her
iki kesim ayn ekilde iyi karlanyor5. Anadoluda Hac Bekta Veliden
baka Balkanlarda eyh Bedreddin, Gl Baba ve Sar Saltuk en nemli
ortak azizler olarak asrlarca kutsanmlard. Fuad Kprl, Ahmet Yaar
Ocak, F. W. Hasluck, I. Melikoffun aratrmalar, bu ortak azizlerin rnekleriyle doludur.
Suf dervilerin ak ve hogrl ideolojisi, Anadoluda daha Konya
Seluklu Sultanl bnyesinde bir slm-Hristiyan uzlamas yaratmay
baaran gl ahsiyetler tarafndan XIII. yzyldan itibaren yayld. Mevlev tarikatnn piri Mevlna Celleddin (1207-1273), Bekta hareketinin
3
4
5
lber Ortayl, Osmanly Yeniden Kefetmek, Tima Yaynlar, stanbul 2006, s.37.
J. Schiltberger, The Bondage and Travelsten naklen Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve
syan, eviren Ela Gntekin, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2002, s.20.
Balvet, eyh Bedreddin, s.V.
176
lideri Hac Bekta Veli (l.1271), Anadoluda bulunduu srada Trk tasavvuf hareketinin yneliine byk lde damgasn vuran bn Arab
(1165-1240), bu ahsiyetler arasnda en nemli olanlardr. Yine serbest
din dncelere sahip Trkmen kitlelerinin ve bunlara yn veren Yunus
Emre (l.1308) gibi Trkmen eyh ve dervilerin bu ortak yaamay tevik
eden araclar rolnde olduu tarih bir vakadr.
eriat kat ekilleriyle Tanrnn korkutucu Celal cephesine dayanrken, mistik anlay onun gzellik Cemal vasfna dayanr. Bylece kiiler
de temsil ettikleri gre gre hepsi ayn tanr ve din benimsemede birbirleriyle atrlar. Bu anlayn mmessilleri olan Trk mutasavvflarn,
Hristiyanlarla olan ska temaslar ve mnasebetleri ok nemlidir. Keza
sufler, en geni ve serbest felsef dncelere sahiptirler. Osmanl Balkanlar gibi XII ve XIII. yzyl Anadolusunda nfusun byk blm Hristiyandr ve Trk sufleri konumlarn buna gre belirlemek durumunda
kalmlard. Bu ortam hesaba katmamak, Trk tasavvufuna ve en nemli
temsilcilerine byk bir evrensellik, hatta mezhepler ve dinler st bir nitelik kazandran alan derinliinin bir blmn gz ard etmek anlamna
gelir. Bu adan bakldnda dinleri birletiren batn ilmi, ibadet ve dogma
farkllklarndan nemlidir ve ruh nasl biimlerin stndeyse, suf de din
snrlarnn tesindedir.
Seluk Trkiyesinde yetien mutasavvflardan Mevlnann dinler
arasnda nasl bir yaknlama havas yaratt birok kaynakta zikredilmektedir. zellikle eserlerini Farsa, Trke ve Greke yazm olmas
btnletirici, birletirici felsefesini gstermektedir. Ne olursan ol yine
gel felsefesiyle timsalleen Mevlna, eitli din, mezhep ve tarikatlara
mensup geni bir mrit kitlesine sahipti. Hristiyan rahipleri ile dostane
mnasebetlerde bulunuyor, kilise ve manastrlarn ziyaret ediyordu. Hatta
Hristiyanlarn meyhanelerine kadar giderek onlarla sohbet ediyordu. lh
vecdini sema ile ifade etmesi de onlar kendine cezbediyordu. Trl din ve
mezhep mensuplar dinlerin ve peygamberlerin hakikatini onun sayesinde
rendiklerini sylyor, cenazesine kendi mukaddes kitaplar ile birlikte
katlyorlard. Mevlevler, her kavmin bir peygamberi, her mezhep ve tarikatn bir eyhi tazim ettiini oysa Mevlnay btn din ve mezhep mensuplarnn sevip saydn vnerek sylyorlard. Onun mritleri arasnda
Hristiyan mimar, ressam ve rahipler de bulunuyordu. Mevlna sayesinde
slmiyeti kabul eden 18 binden fazla Rum, Ermeni ve Yahudinin bulun-
177
duu kaydedilir6. Bu konuda Menakbul-Arifnde, zellikle Mevlnann

tesirinde kalan Ermenilerden bahsedilmektedir7.
Mevlna, yaradann ak her yerde ve ister Mecus, ister Yahudi, ister
Hristiyan, btn insanlarn zerindedir der. Tasavvufa gre, samimi bir
kafir, mrai (iki yzl) bir mmine evla idi. Tecrit olmu Hristiyanlarn,
stanbuldaki Patriklik otoritesi ile ruhan balarnn giderek gevedii bir
ortamda, bu kadar hogrl bir eyhin peinden gitmenin ve Ermenilerin esnek ve herkese ak Mevlev retisiyle zdeletirdikleri slm dinini benimsemenin ekicilii bykt. Mevlevlerin badatrmac ruhu
hakikati arayanlarn yoluna girenlerin manev cemaat iinde biimsel
din farkllklar nemsiz sayma eilimindeydi ve bu durum ihtiday kolaylatryordu. Bylece Anadoluda balatlan dervi tarikatlarnn uzlatrc nitelii, fethedilen halklar arasnda slmn baarsnn nemli nedenlerinden biri olmutur. Keza Mevlna hayran ve mridi olmann art
Mslmanlk deildi. Osmanl Devleti, Anadoludan miras ald manev
kuvvetler sayesinde milliyet, slmiyet ve insaniyet duygularn tam bir
ahenkle terkip etmesini baarmtr. Mevlna, Mesnevisinde; dinle neyden
un hikyet etmede, ayrlklardan ikyet etmede feryadyla balarken, Yetmi iki millet srrn bizden dinler, biz, iki yz millet ve mezhebi tek perdede
birletiren ney gibiyiz. Yine baka bir gazelinde, pergel gibi bir ayamla
eriat stnde salamca durduum halde, dier ayamla yetmi iki milleti
dolayorum8 eklinde seslenmesi, onun ne kadar evrensel bir dnceye sahip olduunu gsterir. Mevlnann bu inanc, dnya ilerine deer
vermekle beraber ondan kanmas, para gibi insanlar klten eylerden
tertemiz kal ona kar beslenen sevgiyi, saygy attrmtr. O derece hreti, n yaylmt ki o artk yalnz Seluklu Devletinin snrlar arasnda
kalmayarak Bizanstan ta Semerkanta kadar btn slm memleketlerinde biliniyor, seviliyordu. Zaten o tarihte Asya saltanatnn banda Trkler
bulunuyordu. Farsa yazm olmasna ramen btn okumular, bu dili
iyi bildikleri iin Mevlnann eserlerini asl kaynandan okuyabiliyorlar,
ondan zevk ve keyif alabiliyorlard. ranl yallarn, her ky ve kasabada hemen her evde Kuranla birlikte Mesnev bulundurmas, kutsal bir
gelenek olarak devam etmekte imi. Hindistan ve Pakistandaki Mevlna
6
7
8
Ahmet Eflak, Ariflerin Menkbeleri, eviren Tahsin Yazc, MEB Yayn, stanbul 1989,
C.II, s.31; C.I, s.531.
Eflak, Ariflerin Menkbeleri, C.I, s.530.
Fruzanfer, Mevlna Celaleddin, eviren F. N. Uzluk, MEB Yaynlar, stanbul 1963,
s.IV.
178
sevgisinin bizim lkemizden az olmamas, bu tarih sreten kaynaklansa gerektir. Hindistan Devletinin kurucusu, Mahatma Gandi, her zaman
Mevlnann Mesnevsinden u beyti okurmu: Biz birletirmek iin geldik, ayrmak iin gelmedik9.
Ortaa Trkiyesinde Hristiyanlarn nemli manastrlar vard. Konyada Akmanastr, Mevlnann da sk ziyaret ettii bir yerdi10.
Eflaknin bilgi verdii Konyadaki Eflatun manastr11, Mslman-Hristiyan ortak yaama kltrnn canl bir rneidir. Manastrda kilise ve
bir de cami bulunmakta, Mevlna da ylda bir geceyi bu camide dua etmekle geirirdi. Manastr, cemaatlar aras bir buluma yeri olma zelliini
XIX. yzyla kadar srdrmtr. stanbulda Balkl Kilisesi, Yenikap
Mevlevhanesine her yl zeytinya gnderirdi. Eflaknin anlattna gre
Mevlnann cenaze treni, badatrmaclk yolunda ok ilerlemi bir
toplum manzaras sergilemektedir. Hristiyanlardan, Yahudilerden, Ermenilerden, Araplardan, Trklerden vb. btn milletler, btn din ve devlet
sahipleri hazr bulunuyordu. Her biri kendi detleri zere kitaplar ellerinde nden gidiyorlar, Zeburdan, Tevrattan, ncilden ayetler okuyorlard12.
Hatta gvenlik gleri, bu gayrimslim gruhu datmak istiyor, fakat muvaffak olamyorlard.
Dinler st inancn gr bir sesle iln eden Yunus Emre: btn dinler
bizim iin makbuldr demitir. Samimi k kendini herhangi bir ibadet yerinde rahat hissedebilir, nk o yerin her kesinde ve her zaman canann
bulabilir: Bir dem varur mescitlere yz srer anda yirleri/Bir dem varur
deyre girer incil okur ruhban olur. Bu tavr gayrimslimlere kar ok ak
bir yaklam dourur. Gkyznde sa ile Tur danda Musa ile...............
ol Muhammed mahbub ile araym Mevlam seni.. diye devam eden dizelerinde Yunus Emre, semav dinin de peygamberine eit mesafede bulunmaktadr. Yunus, yetmi iki millete bir gzle bakmay insanln kemali
sayyor ve bu umdeler ayn misyonu gnmze kadar tayordu13: Yetmi
iki millete bir gz ile bakmayan/ erin evliyas da olsa hakikatte asidir.
9 Fruzanfer, a.g.e., s.VIII.
10 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Naklar Yaynevi, stanbul 1980,
C.II, s.493.
11 Eflak, a.g.e., C.I, s.321, 609.
12 Eflak, a.g.e., C.II, s.13-14; Balvet, eyh Bedreddin, s.19.
13 Yunus Emre, Risalet: Risaletn-Nushiyye ve Divan, Editr Abdulbaki Glpnarl, stanbul
1965, s.156; Abdulbaki Glpnarl, Yunus Emre, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul 1991,
s.17.
179
Yunusun; yaradlan severim yaradandan tr hogr umdesiyle

talanm yaklam, Tanzimat dnemi edebiyatmzda ve halk tiyatrosunda
da grlr. rnein Karagz-Hacivat ortaoyununda, Yahudi ve Hristiyan
tiplemeleri, sadece onlarn konuma biimleri ve grntleriyle karakterize edilir. Hibir kmseme niyeti yoktur, nk Osmanllar, bir kimsenin
rkndan veya dininden dolay aalanmasna izin vermemitir. Gerekten
de bizim edebiyatmzda, kltrmzde, Ermenilerle ilgili akalar, aalayc laflar pek yoktur.
XIII. yzylda Anadoluda tasavvufi hayatn nde gelen bir baka temsilcisi, bn Arab; Bir zamanlar benim dinimden olmad iin komumu
sulardm. Ama imdi kalbim btn biimlere ak; o artk ceylanlar iin
bir ayr, keiler iin bir manastr, putlar iin bir mabet, hac iin bir
Kbe, Tevrat levhalar ve Kuran kitabdr. Ben ak dinini vazediyorum ve
hangi yne ynelirse ynelsin bu din benim dinim ve imanmdr demitir14.
Tad felsef ve tasavvuf fikirlerinin anlalamamasndan dolay slm dnyasnn dier toraklarnda eyh-i ekfer olarak telin edilen bn Arab, Anadoluya geldiinde eyh-i ekber nvanyla anlmtr. Seluklularn,
Hristiyan tebaalarna kar gayet derecede hogrl olmalarna ve onlarla sk ilikiler ierisinde olduunu grnce arm, bu konuda aknln Sultan Keykavusa mektupla ifade etmitir15. bn Arabnin kiliseye
giderek vaaz etmekte olan papaz dikkatle dinledii ve sonra da itiraz ettii
konuda tarttna dair rivayetler de bulunmaktadr16. bn Arabnin fikirlerinde Hz. saya verdii nemden dolay rakiplerinin onun yeri kilisedir
demelerine yol amtr.
Mistik ahsiyetler, Seluklu ve daha sonra da Osmanl dnyasnda ok
gl ve kalc etkiler brakmlard. nk burada hkmdarlar dervi etkinliinin siyasal iktidar tartma konusu yapmamas gibi kesin bir artla
suflere ou zaman ltufkr davranmtr. Ayrca bu sufiler, kkeni Orta
Asyaya uzanan ve evrenselcilikten rahatsz olmayan Trk-Mool geleneinden rahatszlk duymamlar, aksine kendi inanlarnda bu anlayn iz-
14 Balvet, eyh Bedreddin, s.1.

15 Claud Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, E Yayn, stanbul 1994, s.251;
Balvet, eyh Bedreddin, s.6.
16 Balvet, eyh Bedreddin, s.10; Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi,
C.II, Naklar Yaynlar, s.492.
180
lerini grmek mmkndr17. Anadolunun din ve tasavvuf tarihiyle ilgili

almalaryla bilinen Michel Balvete baklrsa, XIII. yzylda Anadolu
nfusunun bete drd gayrimslim olan ve eitli dinlerden, Mslman,
Budist, amanist Trklerden geni bir hogr yelpazesi iinde bir arada
yaad bu durum, bn Arab ile gayrimslimler arasnda bir yaknlama
sebebi olmutur18.
Suflik, mistik mesajn evrenselliini eitli diller kullanarak ifade etmeye ok scak bakmtr. 1330larda yazan k Paa, Garipnamesinde
Ermenice ve branice dizelerin yan sra, Allah lafz yalnzca Arapa, Farsa ve Trke deil, ayn zamanda Rumca olarak da yer alr. Farkl kltrden insanlarn, insan olarak birbirleriyle anlamalar gereini vurgular ve
yle bir hikye anlatr: Bir Arap, bir Acem, bir Trk ve bir Ermeni birlikte
yola karlar; bir yerden zm satn almak isterler, fakat birbirine bu isteklerini dil ayrl yznden anlatamaz, kavga ederler. Sonra zm gelince
her biri isteklerinin ayn olduunu grr. k Paa, bu hikyeyi anlattktan sonra; insanlar bir evdendir, bu cmle mevcudat muhtelif dmtr,
illa mahlukat Tanr birliine ermek iin ikilikten kamak gerek hikmetini
ifade eder19. Mevlna gibi k Paann bu szleri, o dnemde zellikle
banazlktan uzak sufi-dervi evrelerinde, din ve etnik bakmdan kark
Anadolu toplumunda uzlama ve kaynama gereini ifade etmektedir.
Orta Asya aman ve airet gelenekleri ile slm deerleri tasavvuf anlay iinde zgn bir sentez halinde kaynatran zerk bir tasavvuf akm
olan Bektaler, badatrmac ve evrensel dncelerini, btn Osmanl
dnemi boyunca, Mevlevlerden ok daha geni apta yaymay baarmtr. Hac Bekta Veliden kaynaklanan bu dnce, faaliyetlerinin bir blmn zellikle gayrimslimlerle temaslara ayrmtr.
Anadoludaki Trk yaylmasnn mzrak ba olan Bekta trndeki
derviler, daha asker fetih balamadan nce, mutasavvflarn yayd mistik evrenselciliin ekiciliine kaplan Hristiyan yandalar kazanabilmilerdir. Hristiyan-Bekta ilikileri Osmanl dneminde geliecek ve tarikat
17 Balvet, eyh Bedreddin, s.2. Btn dinler ayn elin be parma gibidir, Tatarlarn tek kaygs, topraklarnda Tanrya tapldn bilmektir. Eer Hana sdksanz ve belirlenen harac dyorsanz....... ruhunuza kimse karamaz, XV. yzylda bir Ramazanolu beyi, sa
ile Muhammed arasnda tercih yapmak istemez ve Tatarlar say kibirli bir peygamber
olmakla sularlar, nk o, dier tanrlarla bir arada olmay hi istemez. Bu badatrmac
gelenek hakknda, Kprl, Melikoff ve Ahmet Yaar Ocak, eitli eserlerinde bir hayli
bilgi vermektedirler
18 Balvet, eyh Bedreddin, s.3.
19 kpaa, Garipname, Hazrlayan Kemal Yavuz, TDK Yayn, Ankara 2001, s.149.
181
mensuplar gayrimslimlerle yakn balar kuracaktr; amalar arasnda

onlar slma dndrmek phesiz vardr ama, ou zaman slma eklen balanmay zorunlu klmadan dinler st bir anlayla mistik temaslara
ncelik verirler. Bu duruma imparatorluun son dnemlerine kadar gayrimslim kaynaklar tanklk etmektedir: Bektaler, karma ibadet yerlerini,
ritellerin bir birine karmasn destekler, saflarna Hristiyanlar kabul
ederler, rahiplerle dzenli temas halindedirler ve kimi zaman aka evrenselci nitelik tayan tzkler hazrlarlar.
Seluklu ortamnn badatrmac uygulamalarnn mirass gibi grnen ve buraya kadar zikrettiimiz nemli sufilerin fikirlerine dayand
anlalan eyh Bedreddin de (1358-1416) doup byd Rumelide Hristiyan dnyas ile hep i ie olmutur. Babas Trakyay fetheden gazilerden biri, anas eski bir Hristiyandr. Ei de Hristiyan olacaktr gelini de.
Ayrca o, Mslman bir aznln Hristiyan kitlelerle srekli temas halinde
olduu darl-harpte domutur. Rumelideki ilk gaziler olan Hac lbeyi
ve Gazi Ece ile onlarn silh arkadalaryla akraba olduu ne srlr20.
Papazlara ynelik: Dinde ayrysak nola iy srr- Hak/Rabbimz birdr kamumuz abd-i Hak diyen eyhin, gayrimslimlerden de birok hayran bulunmaktayd21.
Aile tarafndan Mevlevlere, tasavvuf adan bn Arabye balanan
ve muhtemelen Bektalerle kaynam bir hareketin kurucusu olan eyh
Bedreddin, Avrupada doan birinci kuak Trklerdendi. Bir gazi ile bir
Hristiyan annenin olu olan Bedreddin, Ortaan sonunda Balkanlarda
barnda kurulmakta olan Trk-Osmanl dnyasnda nemli bir rol oynamasn salayacak birok miras kimliinde barndryordu. Mritlerinin
en kalabalk olduu ve varlklarn hal ksmen koruduklar yerler, devletin
Avrupa tarafndaki topraklar, Balkanlard. Balkanlarda slm be yzyl
boyunca ounlukta kalan Hristiyan halklaryla i ie, bir kltr kaynamas ve doktrin badatrmacl halinde yaad. Bu durum uzun sre sz
konusu halklar arasnda bir denge ve konsenss de salam oluyordu.
Ar ar ilerleyen toplu bir olgunlamann sonucunda ve gl mistik
ahsiyetlerin etkisiyle 1000 ylndan sonra Anadoluda iki dinsel grup, Bizansllardan ve Ermenilerden oluan Hristiyan grup ile Trklerin baskn
olduu Mslman grup tek bir corafyay paylamakla yetinmek ve dn20 Balvet, eyh Bedreddin, s.38; Sencer Divitiolu, Osmanl Beyliinin Kuruluu, Eren
Yayn, stanbul 1996, s.48.
21 Simavna Kadsolu eyh Bedreddin Menakb, Yayna Hazrlayan Glpnarl-Sungurbey,
Eti Yaynevi, stanbul 1967, s.90.
182
sel bir yerleik anlayla ilerine kapanmak yerine, Seluklu dneminden

itibaren karlkl bir tahlil sreci balatmlar, birbirlerine ayna tutmular;
karlkl alverileri iinde kimi zaman eitli ibadetleri kaynatrarak
yeni bir dinler st dzen kurma gibi kktenci, arzular gelitirmiler ve bu
sre, sonunda gerek bir dinsel i ie geie yol amtr.
Bizansn kt ynetimi, Hristiyan mezhepler arasndaki anlamazlklar, Mslman-gayrimslim dostluunda nemli rol oynamtr. Hatta
balangta Trkler, Ortodoks rahipleriyle de anlaarak Anadoluya Trkmenleri yerletirmilerdir22. Uzun Hasan, yeni yaplmakta olan iki Ermeni
kilisesine madd yardmda bulunmutu23. Osmanl Devletinde, zellikle
gneydouda bulunan Sryanler, ayn din ve mezhepten olduklar iin,
zaman ierisinde Ermenilemilerdir. Ermeniler her dnemde varlklarn
korumulardr.
Rum Patrikhanesinin Romadan ayrlmasndan sonra Ortodoksluun Bizans topraklar zerinde hzla yaylmas ile Ermeni Kilisesinin
Romadan ayrlmas ve Gregorianln Ermeniler arasnda kolay ve abuk yaylmas arasnda byk benzerlik vardr. Bizce Ortodoks kilisesinde olduu gibi Gregorian kilisesinde de Romadan ayrlmann tek nedeni
inan fark deildir. Hatta bu ayrlmalarda siyasal nedenlerin daha ar
bast sylenebilir. Bu siyasal nedenler, Ermeni din bakanlarnn, Ermeni Devletinin ve Ermeni Kralnn, Romann din nfuzundan kurtulmak istemesinde odaklanr. Dier yandan Roma ile Ermenistan arasndaki
coraf uzaklk bu ayrlmay kolaylatran baka bir nedendir. Ortodoks
Rum Patrikhanesi dalmken Fatih tarafndan yeniden kurdurulmutu.
Bursa metropoliti Ovakimin Patrik seilmesi (1461), bunlarn durumlarn dzeltmiti. Daha sonra Osmanl snrlarndaki Sryan, Habe ve Kpt
kiliselerinin sorumluluu da Ermeni Patrikhanesine verilmitir. stanbul
Ermeni Patrikhanesinin farkl yan, yine ayn Padiah tarafndan fakat ilk
kez kurulmu olmasdr. Ermeni tarihinde ve din hiyerarisinde, hi yeri
olmad halde stanbul bir Patriklik, hem de btn Ermeni milletini yneten bir Patriklik olarak tekiltlandrld. Bu, slm Hukukuna kesinlikle
aykr ve slm dnyasnda grlmeyen bir olay olduu gibi, Hristiyan
22 Paul Wittek, Mentee Beylii, eviren Orhan aik Gkyay, TTK Yaynlar, Ankara 1999,
s.5, 7, 11; Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK Yayn, Ankara 1999, s.77-79; Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Ankara 1965; Yavuz Ercan, Trkiyede
XV ve XVI. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuk, tima ve ktisad Durumu, Belleten,
C.XLVII, Say 188, Ankara 1983, s.1126.
23 W. Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, eviren T. Byklolu, Ankara 1948, s.96, 105.
183
dnyasnda da pek az grlen bir olaydr24. Osmanllarda Fatihten itibaren

kurumlaan Millet Sistemi sayesinde, geni bir corafyada dank halde
yaayan Ermeniler, stanbul bata olmak zere Osmanl lkesinde bir araya
gelerek, bir millet bilinci ve onuru sayesinde yaamaya balamlard25.
Balkanlarda Katolik tahakkmne ve mezhep atmalarndan ok
ekmi yerli halk, Trk hakimiyetini tercih ettiklerini her frsatta dile getirmilerdi. Trkler ile Macarlar mcadele halinde iken, Srp Kral Brankovi
Macar Kral Hunyadiye muzaffer olursanz bize ne yapacaksnz sorusuna; Katolik mezhebini kuracaz cevabn almt. Oysa Osmanl Padiah
ona; Her mescit yannda bir kilise bulunacak, herkes dininde ve ibadetinde
serbest kalacaktr demiti26.
Bizans mparatorlar, Mslman Arap ve sonra da Trk istilasna kar,
dou snrlarn korumak iin Ermenileri kalkan olarak ularda yerletirirlerken, balayan hal seferleri srasnda Trklerin Dou ve Anadoluya
hkim olmalar sonucu gneye inerek, ilk kez ukurovada bir Ermeni
Devleti kurmulard27.
Anadolu ve Balkanlarda hakimiyet kuran her Trk devleti zamannda gayrimslimlere ve zellikle Ermenilere geni bir msamaha gsterilmitir. Anadoluya ilk kez Danimendliler ve Seluklu fatihler tarafndan
getirilen Trk slm, Anadoluda ncelikle Ermeniler arasnda yaylmt.
Balkanlardaki slm anlay, Hristiyanln Bizans ve Ermeni biimleriyle ok uzun sre (sekiz yzyldan ok) birlikte yaama deneyiminden
gemitir.
Bu durumda Seluklularn ve Osmanllarn Trk slm, coraf ve
insan gelime alan asndan srekli olarak Hristiyanlar i ie olmutur.
Mekn iindeki bu giriftlik Anadolu ve Balkan slmna greceli doktrin
esneklii ve kltr badatrmaclndan oluan o ok zel rengini verenlerin deneyimini byk lde etkilemitir.
24 Ercan, Trkiyede Gayrimslimler, Belleten, 1983, s.1134; Yavuz Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Turhan Kitabevi, Ankara 2001, s.89.
25 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Aa Yaynlar, stanbul 1992, s.107;
Ercan, Trkiyede Gayrimslimler, s.1133.
26 Turan, Trk Cihan Hakimiyeti, s.530.
27 Urfal Mateos, Vakyiname ve Zeyl, eviren H. Andreasyan, Ankara 1962, s.50; Osman
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat, stanbul 1971, s.69, 190-191; Faruk Smer, ukurova Tarihine Dair Aratrmalar, Tarih Aratrmalar Dergisi, C.I, 1963,
s.4-19.
184
Beylik dnemi toplum ve kltr evresinde dinlerin ve halklarn uzlama gereine inanc, 1354te tutsak Gregory Palamasn banazl karsnda, Osmanllarn tutumunda, ak ifadesini bulmutur28.
Bu arada ayn dnemde Anadoluda kurulmu eitli Trkmen
Beyliklerinin, Trkmen kitlelerinin ve bunlar arasnda ok kuvvetli birer
din telkin edici olan Trkmen eyh ve dervilerinin din yelpazeleri ok
geniti ve gayrimslimleri de iine alan geni bir dnce dnyalar vard.
Hatta Papa, Bizans mparatorlar ve talyan ehir devletleri ile ittifaklar
kuran ve din banazlk tamadklarn grdkleri, Karamanolu Alaaddin
ve Uzun Hasan gibi Trkmen hkmdarlarn Hristiyanla davet ettiklerine dair kaytlar vardr. Uzun Hasann Trabzon Pontus Hanedanyla akraba olduunu da hatrlayalm. Keza birok Seluklu ve Osmanl hanedan
yelerinin rakip Hristiyan devletlerin saraylarndan gelin getirmeleri, bu
yaknlamay perinlemitir.
Mslman olmayan halkn vicdan zgrl, Seluklular dneminde Bizansa kyasla daha geni oldu. Ermeniler, asrlarca Bizans
mparatorluunun ve Rum Ortodoks Patrikhanesinin basks altnda kald ve her frsatta Rumlatrlmaya alld. Doal olarak Ermeni toplumu
Bizansa kar oldu. Arap istilas ve Hal Seferleri gibi olaylar Anadoluda
ekonomik ve sosyal knt yaratnca Seluklu Trklerinin adilne ynetimleri, din zgrlk tanmalar, hatta onlara sayg duymalar, Trk
toplumunun duygularn yanstan, Mevlna, Yunus Emre ve Hac Bekta
gibi suflerin her trl din ve rk ayrln bir yana brakan insancl davranlar ta o dnemlerden itibaren Ermenilerin ihtidalarna sebep olmutur.
II. Gyaseddin Keyhsrevin evlendii Grc Prensesi Konyaya gelirken,
bir papaz ve kendisine ait kutsal eyay da birlikte getirmiti. Kaynaklarn belirttiine gre Prenses iin Sarayda kk bir de kilise yaplmt29. Sz konusu Prensesin daha sonra kendi isteiyle Mslman olduu
Menakbul-Arifnde kaydedilmitir30.
Trkiye Seluklular hkmdarlarndan, II. Kl Arslan, I. Keyhsrev
ve en parlak dneminin temsilcisi olan I. Alaaddin Keykubad, Bizansla
pek sk mnasebette bulunmak, hatta Bizansta yaamak bakmndan o geleneklere ina idiler. Alaeddin Keykubad, Yassimen Savan kazan28 Bkz. Selahattin D, Osmanl Devletinin Douunda Sosyal Kurulular, Baslmam
Doktora Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1999, s.189, 357.
29 Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.257; Turan, Trk Cihan Hakimiyeti,
s.483; Gregory Ebul-Farac, Tarih, C.I, eviren . R. Dorul, Ankara 1945, s.543
30 Eflak, a.g.e., s.98, 152, 288.
185
dktan sonra Kayseriye dndnde, Mslman alim ve eyhleri ile birlikte Hristiyan papazlar da kendisini karlamlard. Ermeni kaynana
gre Mslmanlarn tebrikine katlamayan ve geride kalan Hristiyanlar,
bir tepe zerine km; bunlar gren Keykubad, onlarn arasna girmi,
merasimlerinde an almalarna ve ilhler sylemelerine msaade etmi
ve enlik iinde ehre girmi idi. Meclisinde Hristiyan alimler de ok itibar gryorlard31. Seluklularn bu serbeste halleri, komu saraylarn
mutaassp muhitinde tabii hi ho karlanmyor, onlarn eski putperestlie, mecusilie dnp dnmedikleri soruluyordu. Ayrca, mmin bir Mslman olan Halep emiri Nureddin Zengi, Seluklu Sultanlarn bu derece
hogrl olmalarn anlayamamtr. II.Kl Arslann gerek bir mmin
olduuna inanmad iin onun, elisinin nnde kelime-i ehadet getirmesini art komutu. Seluklularn Hristiyanlarla dosta ilikiler kurmas,
Halife tarafndan da knanmtr32.
II. . Keykavus zamannda, Hristiyan daylar devlet ilerinde ok nfuz kazanmlard. Seluk Sultanlar Hristiyan daylarn Saraylarnda barndrm ve onlar zerinde hibir din baskda bulunmamtr. 1256 ylnda
Keykavus, Sultan Han yenilgisini duyunca karsn ve Hristiyan daylarn yanna alarak Alanya taraflarna gitmitir. Eflak; Keykavusun Saraynda Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda din tartmalar gerekletiini,
sultann suallerine Mevlnann ciddi cevaplar verdiini kaydederek, Hristiyanlarn Seluk Sarayndaki younluklarn teyit etmitir. Ebul-Ferec,
Keykavusun 1258de Barsuma (Malatyada) Manastrn ziyaret ederek
rahiplere bir takm vaatlerde bulunduunu yazar33.
Hal kaynaklar, Keykavus ve II. Kl Arslan bata olmak zere
birok Seluklu Sultannn ve bu arada Ramazanolu ve Karamanolu
gibi baz Trkmen Beylerinin de gizli Hristiyan olduklarn kaydetmeleri, Ortaada Hristiyan taassubunun ne derece ileri boyutta olduunu
gsterirken, Mslman yneticilerinin de o derece din banazlktan uzak
bir hogrye sahip olduklarn gstermektedir34. Ayn banazlk, gayrimslimlere tand geni tolerans anlayamayan Papa II. Piusun, Fatihi
stanbulun fethinden sonra, Hristiyanla davet etmesiyle de grlm-
31 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.192; Turan, Trk Cihan Hakimiyeti,

s.484.
32 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.192; Balvet, eyh Bedreddin, s.20.
186
tr35. Ortaada batllarn Trklerin bu geni din msamahalarna byle bir mana vermeleri taassuplar icab idi. Mesel Moollardan kap
stanbula snan Keykavusun olu da zorla Hristiyan yaplm ve Melik
Konstantin adn almt36.
Anadoluya hkim olmaya balayan Trklerin engin merhameti karsnda Hal zihniyetinin ok zor durumda kald anlalmaktadr. Bir Hal kroniinde; Rumlarn zulmnden kaan bin Hal Mslman oldu.
Ah merhamet sen hyanetten daha zalimsin! nk Trkler, Hristiyanlara
yardm ve efkat gstererek dinlerini satn alyor; bununla beraber asla
onlar din deitirmeye zorlamyorlard37.
bn Bib, Anadoluda be dil konuulduunu syler. Osman Turana
gre bununla Trke, Farsa, Rumca, Ermenice ve Sryance kastedilmitir. Bu arada halklar arasndaki kaynama o dereceye varmtr ki, Rumlar
ve Ermeniler kilise yinlerini Trke yapyorlard38.
Bizansl sanatlar ve memurlar Anadolu Seluklularnn maiyetinde
alrlarken, Yahudi, Mslman ve Hristiyan bilginler de Sicilya krallarnn korumas altnda ibirlii yaparlard. ki bal kartall Bizans bayrann Konyada da dalgalandrlmas ve bu semboln Seluklu mimarsinde
kullanlmas, iki bal kartal ve ahinin silh ve armalarda kullanlmas
ayn zamanda Mslman-Hristiyan kaynamasnn en nemli sembol
oluyordu. Yine Anadolu Seluklular, zerlerine hem sa ve Meryem Ana
tasvirleri, hem de ayetler basl sikkeler kullanmlar, hatta ta zerine yontulmu resimli mezar talarna rastlanmtr. Konyada, ranllardan, Rumlardan, Araplardan, Orta Asyadan vb. alnm vergi terminolojisi ve Saray
unvanlar kullanlyordu39.
Bizans dneminde Ermenistandan ukurovaya kadar olan blgelerde yaylan Ermeniler, stanbulda bir ruhan merkez kuramadklar gibi
stanbula da ok sayda yerleememilerdi. Oysa fetihten sonra ok sayda
Ermeninin ehre yerletirildiklerini gryoruz. Yavuz ve Kanun dnemlerinde Dou Anadolu ve Kafkaslardan birok Ermeni, stanbula gelip yerletiler. Padiahlar da bizzat usta, kuyumcu, sarraf ve sanatkr Ermenileri
stanbula getirerek yerletirdiler. Bylece stanbulda kalabalk bir Erme35 Halil nalck, Dou Bat (Makaleler I), Cantekin Matbaaclk, Ankara 2005, s.48.
36 bn Bib, El-Evamirul-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye (Selukname), Hazrlayan M. ztrk,
Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1996, C.II, s.161.
39 Balvet, Ortaada Trkler, s.60.
187
ni toplumu olutu40. Bizansa karlk Osmanl dnemi, stanbul Ermenileri

iin adeta bir altn devir olmutur. stanbul zaman iinde dnyada Ermeni
nfusunun en kalabalk olduu ehir haline gelmiti. Fethedilen yerlerden
Ermenilerin stanbula getirilmesi, kendilerine verilen nemi de gsteriyordu. 1577 ylnda yaplan bir saymda alnan sonulara gre stanbulda
485 camiye karlk 743 kilise bulunuyordu. XIX. yzyla gelindiinde
stanbulda 150 bin Ermeni yayordu. Bu tarihlerde ehirde, Mslman
olmayan halk, oktan say bakmndan aznlk durumuna dmt41.
Byk Seluklular dneminde dosta geen Trk-Ermeni ilikileri,
Anadolu Seluklular zamannda da srm olmal ki, Ermeni (veya dnme) vezir, Sinop donanmasnda komutan ve idibalarn varl bunu
gstermektedir42. Seluklu Devletini, sarsan byk ve korkun Babaler
isyan, ancak Ermeni asilleri ve Frank valyelerinin yardm salanarak
bastrlmtr43.
Seluklular zamannda, gndelik hayatta Ermenilerin ticaret, el sanatlar, tarm yaptklar, zellikle zm yetitirdikleri, deirmencilik yaptklar, vakfiyelerdeki kaytlardan anlalmaktadr. Yine hal ve dokumaclk
yaptklar seyahatnamelerden anlalmaktadr44. ehirlerde yaayanlar
zellikle ticaretle uramaktaydlar. Cacaolu Nureddin vakfiyesinde, eitli Trk pazarlar yannda Ermeni pazar da gemektedir. Ermeni pazarnda kebap evinin bulunmas, yine Konyada bir Ermeni esnafnn kasaplk
yapmas, ortak yaama konusundaki gzel rneklerdir45. Bunlarn dnda,
Osmanllar dneminde olduu gibi, slmn yasaklad alkoll ikilerin
ticaretini yapabildikleri, Konyada Ermenilerin gittii bir meyhaneden anlalmaktadr46.
Seluklularn k srecinde, zellikle Osmanl Devletinin kurulu
dneminde nemli hizmetlerini bildiimiz Ahi-esnaf tekilt, her zanaat
ubesinde Ermeni statlarn veya raklarn almasna imkn vermitir.
40 Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, s.80.
41 Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, s.89; Erylmaz, Osmanl Devletinde Millet
Sistemi, s.23.
42 bn Bib, a.g.e., C.II, s.529; Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklularnn nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol, TAD, C.II, s.122.
43 Cahen, a.g.e., s.144; Turan, Seluklular Tarihi, s.228.
44 Metin Ersan, Seluklular Dneminde Trk-Ermeni likileri, Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Nobel Yayn, Ankara 2003, s.66.
45 Ahmet Temir, Krehir Emiri Caca Olu Nureddinin 1272 Tarihli Arapa-Moolca Vakfiyesi, TTK 1989, s.125; Eflak, a.g.e., C.I, s.164-165.
46 Cahen, a.g.e., s.210.
188
Bursann en eski hayatnda Ermeni esnafa bol bol rastlamaktayz. Bursa

rneinde grld zere, Bizans ahalisinin (Rumlarn), Ahi tekiltnn almasna ayak uyduramadn, fakat Ermenilerin bu konuda ok
yatkn olduklar anlalmaktadr47. Mistik bir renk tayan, Sasasaniler zamannda kurulan ve daha sonra da Abbas halifeleri tarafndan organize
edilen ftvvet tekilt, Anadoluda Ahi Evren tarafndan Ahilik adyla
tekiltlanmtr. Bir esnaf ve sanatkr zmresini de ifade eden Anadolu
Ahi tekilt, bnyesinde Ermeni esnaf ve sanatkrlara da yer vermesinde bu mistik yn etkili olmaldr48. Mevlna ve onun yanndakiler de ilk
zamanlardan beri ftvvet ehli ile kaynamlard. Mevlnann en nemli
hayran, Mesnevnin yazlmasna sebep ve Mevlevlerin kutbu olan Ahi
Hsameddin elebi, Konya Ahilerinin piri Ahi Trkn oluydu. Mevlevi
kaynaklarnda da sk geen bir kuyumcu esnaf olan Salahaddin Zerkub da
bir Ahi ileri geleni olmasna ramen, Mevlnann en has mridi idi49. Ahi
tekke ve zaviyelerinde, Mevlev sema, musiki ve dier ritellerin ayns
tatbik edilirdi.
Osmanl Devletini kuran airetin ok erken dnemde, Ermeni Beli,
Yarhisar, Domani, St ve Bilecik dolaylarnda hayvanlaryla birlikte,
yaylak-klak hayat yaadklarn biliyoruz. Kaynaklarda Ermeni Da,
Ermeni Derbendi adyla da anlan yaylak sahada, Osmanllarn daha ilk zamanlarnda Ermenilerle mnasebet halinde olduklar anlalmaktadr. Yazn hayvanlaryla birlikte yaylaya kan Trkmen airetinin arlklarn,
dnte tekrar almak zere, Ermeni komularna braktklar anlalmaktadr. Bu hizmetin karlnda sonbaharda dnen Trkmenler hal, kilim,
peynir ve koyun vererek anlam oluyorlard. Ermeni Derbendi denilen
yer bugn, Pazarck ile Bozyk arasnda bulunup eskiden yol zerinde
idi50.
Fatih dnemine kadar Osmanlda gayrimslimlere zerk bir stat tannmtr. Din adeta ikinci derecede dikkate alnm, hatta Bizansa akn
yapan kuvvetler ierisinde Hristiyan komutanlar da yer almtr. Osman
Bey zamannda gayrimslimlerle alveri yaplm, hatta Osman Bey gay47 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, C.I, Cem yaynevi, stanbul 1977,
s.484.
48 Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, nklap Kitabevi, stanbul 1983, s.186.
49 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s.95; Glpnarl,
Mevlnadan Sonra Mevlevilik, s.305.
50 R. Paul Linder, Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, eviren Mfit Gnay,
mge Kitabevi, Ankara 2000, s.52; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, TTK
Yayn, Ankara 1988, s.102.
189
rimslim komularnn dnlerine katlarak hediyeler bile gtrmtr51.

kpaazadeye gre Osman Beye Hristiyanlarla niin iyi geindii sorulduunda, Osman Bey; komularmzdr, biz bu ile garip geldik geldiimiz zaman onlar bizi ho tuttular. imdi bize dahi gerektir ki bunlara
hrmet edelim demitir52. Tunadan Frata kadar uzanan sahada bir imparatorluk kuran ve merkeziyeti politikasyla merkezka kuvvetlerin tepkisini eken, Ankara Savanda da bu kuvvetlerin ihanetini gren Yldrm
Bayezidin ehzadelerine sa, Musa, Sleyman, Mehmed gibi semav
dinin kurucusunun adn vermesi bir tesadf olmasa gerektir.
Osmanl dnemine geildikten sonra Anadoluda Rumca bilmeyen
Rum ve Ermenice bilmeyen Ermeni halkn varl baz kaynaklarda belirtilmektedir. Bu da hibir zaman Trklerin asimile faaliyetinde bulunmadklarn gstermektedir. Balkanlarda da Mslman Bonak, Arnavut ve
Pomaklarn varl ve bunlarn Trklememeleri de bunu gstermektedir.
Osmanllar, ftuhatnda, istimalet politikasn esas almlar idi.
Osmanl Devletinin toplumsal, siyas ve idar yaps rk esasna gre
deil, Millet Sistemi denilen, dnce ve inan temeline gre rgtlenmiti. Millet, sadece farkl dil ya da rk belirten bir kavram deil, bir sosyal
tekiltlanma, bir ruh hali ve tebaann birbirine bakn ifade eder. Batnn
Pax Ottomana (Osmanl nizam) tabiri, Osmanl dzenine tbi milletlerin
bu idare altndaki uyumunu ifade eder. Ekalliyet (aznlk) sz, Osmanl
devlet hayatnda son zamanlarda kullanlmaya balanmtr53. Dolaysyla,
Osmanllarda nfus, Mslman ve gayrimslim olarak iki snfa ayrlmt, ancak bu eriatn koyduu bir snflandrmadr ve toplumdaki gerek
toplumsal ve ekonomik ayrlklar yanstmaz. Mslman ve gayrimslim
tccarlarla sanatkrlar gerekte ayn snftandlar ve hepsinin haklar aynyd. Zengin Yahudi, Rum ve Ermeni tccarlar Mslmanlar gibi giyinir,
ata biner ve davranrd. Padiahlar, III. Murat dneminde olduu gibi, zaman zaman gayrimslimlerin Mslmanlarla ayn biimde giyinmelerini
yasaklayan yasalar kararak eriatn artlarn yerine getirmek isterdi, ama
bu fermanlar etkisiz kalrd. Mesel, gayrimslimlerin krk giymeleri yasakland halde, bu iin ticareti tamamen onlarn elindeydi54.
51 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebann Ynetimi, zmir 1988, s.1519.
52 kpaazade, kpaazade Tarihi, Hazrlayan Ali Bey, Matbaa-i Amire, stanbul 1332,
s.12-16.
53 lber Ortayl, Osmanl Bar, Ufuk Yaynclk, 3. Bask, stanbul 2004, s.29.
54 smail Eren, Hamdiye Kreevlankovi ve Eseri, stanbul niversitesi. ktisat Fakltesi
Mecmuas, C.17, stanbul 1960.
190
Osmanlnn klasik anda bu konuda bir snrlandrmann olduuna

dair bir belgeye henz sahip deiliz. III. Murata ait 4 Eyll 1577 tarihli bir
fermanda giyim konusundaki kstlamann Fatih zamannda da olduu belirtilmitir. Buna ramen XV. yzyl sonlarna kadar Osmanl Devletinde
gayrimslim halkn da byk lde giyini, mesken yapma ve davran
serbestisi iinde olduunu tahmin edebiliriz. nk XV. yzyl ortalarnda Trkiyeye yerlemi olan Musevlerden sak Zarfati, Almanya ve
Macaristandaki Yahudileri Trkiyede oturmaya davet etmi ve bunun nedenlerini yle anlatmtr:....Burada en iyi elbiseleri giyebilirsiniz, herkes
kendi asma ve incir aacnn altnda oturabilir. Hristiyan egemenliinde,
ocuklarnz mosmor dvlme tehlikesi ile kar karya brakmadan asla
mavi veya krmz renkli elbiseler giydiremezsiniz...55. slm Hukukuna
gre gayrimslimler, Mslmanlardan daha byk ve yksek ev yaptramazlarken, bu dneminde byle bir yasak sz konusu olmamtr. Ancak
Mslmanlar iin kutsal saylan yerlerde ve civarlarnda mesken yapma
yasa konmutur. Bununla birlikte seyahat zgrl de tamd.
hayat dnda mahallede deiik dinde olanlar kentin ayr blgelerinde, kilise veya sinagoglar etrafnda kendi din nderlerinin bakanlnda yaarlard. Osmanl kentlerinde her zaman, birbirinden ayr Mslman,
Hristiyan ve Yahudi mahalleleri olmutur. ingenelerin de dinleri ne olursa olsun, ayr cemaat olarak kendi mahalleleri olurdu. Karlkl ticar ve
meslek alverileri konular, her iki topluluu daha da kaynatrrd. Mslman erkekler gayrimslim kadnlarla, kadn dinini deitirmek zorunda
kalmakszn evlenirlerdi; ancak, ocuklar Mslman olmak zorundayd56.
Zmmlerin giyim kuam, kilise yinleri ve an almalar gibi konular
Seluklular dneminde de gndeme gelmi, geni bir zgrlkle karlanmlard. Ayn ekilde gayrimslimler, Osmanl ordusunda askerlik, sipahilik, topuluk yaptklar gibi, donanmada da grev almlard. Ayrca ok
nemli resm ilerde de grev almlardr. Hassa mimarl, tercmanlk,
hassa tabiplii diplomatik iler yannda daha sonralar da valilik, bakanlk
gibi en st devlet grevlerinde bulunduklarn biliyoruz.
Aile hukuku erevesi iinde gayrimslimler arasndaki evlenme ve
boanma tamamen kendi din adamlarnn yetkisine braklmtr57. ki zmm arasndaki evlenme ve boanmayla ilgili olarak hemen hemen btn
55 Ercan, Trkiyede Gayrimslimler, s.1140.
56 Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003, s.157.
57 Ercan, Trkiyede Gayrimslimler, s.1145.
191
belgelerde u kayt vardr: Bir zmmye erinden kasa veya bir zmm avret
almalu ve boamalu olsa, aralarna rahib-i mezburdan baka hi kimse
girmeye ve karmaya.
Mahalle imamlarnn zmm iftlerin nikhlarn kydklar da grlmtr. Hatta bunlardan birinde evli gayrimslim erkek veya kadn ikinci
kez evlenmitir. Bunun gibi kilise yasalarnda da uymayan durumlar yasaklanmtr. Kadlara zmm iftleri boama yetkisi verilmitir. Nitekim
15 Ocak 1584 tarihli bir eriye sicili kaydna gre kad, iki zmmyi boayp ellerine hccet vermitir58.
Arazi-yi haraciye tabir edilen topraklarda gayrimslimler ba, bahe
ve dier toprak mlklerine sahip olup, zgrce tasarruf hakkna sahiptiler. Batine ad verilen ve mlkiyet zere Hristiyanlarn tasarruf hakkna
sahip olduklar iftlikler dikkat ekicidir. Kira ile toprak tasarrufu genellikle tmar eklinde olurdu. Osmanllarda Hristiyan halka pek ok tmar
verilmiti. Bu konuda tapu defterlerinde bir hayli kayt vardr. Bu arada
rahiplere bile tmar verildii olmutur59.
Tahrir defterlerinin ortaya koyduu gibi, Hristiyan nfusunun azald XV. yzyldan nce Anadoluda nemli Rum, Ermeni nfus blgeleri
mevcuttu ve Seluklu dneminde bu gruplar daha da geniti. Mesel Karamanl Rumlarn bir bakiyesi olarak Konya civarnda Sille, XX. yzyla
kadar bir Rum-Trk Mslman kasabas durumunu saklamtr. Derenin
bir taraf Rum, br taraf Mslman mahallelere aitti ve bu insanlar kutsal
yerleri ortaklaa ziyaret ederlerdi60.
Zmmler dil bilmeleri yznden ticar hayatta ve devlet hizmetinde
ok avantajl yerler edinmilerdi. ngiliz konsolosu Palgrave 1868de bir
raporda unlar yazyordu: Trkiyedeki Hristiyanlarn Mslmanlara kyasla refah iinde olmalarn, onlarn daha enerjik, alkan ve erdemli
olmalarna yormak yanltr. Gerek u ki, alkanlk, doruluk, namusluluk ve drst i karma bakmndan Mslmanlar amaz biimde, Rum
ve Ermeni hemehrilerinden kesinlikle bir gmlek stndler. Ama ne var
ki Mslmanlar muazzam bir ykn altnda sistematik olarak ezilmilerdir ve ezilmekteler. Hristiyanlar ise Osmanl Devletinde ayrcalkl durumlarn srdrerek son yzyldan beri srekli olarak zenginlemilerdir.
58 Ankara eriye Sicili (AS), Defter No: 1, Belge No: 1036.

59 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Tapu Defteri, Defter No: 154, s.165, 172, 178.
60 nalck, Dou Bat (Makaleler I), s.149.
192
Zenginlemeleri de ok su gtrr speklasyonlarla, apak hilelerle ya da

tefecilikle olmutur61.
Kuyumculuk, sarraflk, bankaclk, hekimlik ve mimarlk gibi iler
genellikle zmmler tarafndan yrtlmtr. Bu arada gayrimslimler
ierisinde kuyumculuk ve sarraflkla uraan en nemli nfus, Ermeniler
idi. XIX. yzyln ikinci yarsnda stanbulda tahvil ve hisse senetleri borsasnda egemen olanlar, stanbul ve lkenin sair yerlerinde kk sanayi
tecrbesini geirmi olanlar Ermenilerdi.
Namk Kemal, memur olmak bize ne fayda salad? Biz skntlar
iindeyken Hristiyanlar sanat ve ticaretle urap Avrupa seviyesine geldiler diye yazyordu62. Gerekten eriye sicillerine bakldnda, Namk
Kemalin serzeniinde ne kadar hakl olduu grlmektedir. Mesel Ermenilerin youn olarak yaadklar yerlerden olan Maraa ait kad sicillerinde, incelediimiz belgelerde, Trk halk genellikle tarm, hayvanclk
ve memuriyetle uramaktadrlar. Oysa Ermenilerden, veresesine kalan
miraslarn nemli miktarn gayrimenkl, para, eitli ticarethaneler, irketler oluturuyordu ki bunlardan bir tanesinin ngiltereye kadar uzanan
ticar faaliyetleri vard. XIX. yzylda Marata be yesi bulunan sanayi
ve ticaret odasnn yesi Ermeni idi63.
1912de stanbulda kaytl 40 zel bankerin hepsi gayrimslim iken
12si Ermeni idi. Hatta lkedeki maden iletmelerinde bunlara pek ok ferman verildii grlmektedir. Tanzimatla getirilen eitlik ilkesi gereince
adliye, eitim, belediye ve maliye ileri ile barutuluk, mimarlk, sikke
darb yani darphane ileri, Ermenilerin elindedir. Onlara Ermeni amira
snf denir. Artin Dadyan Paa, Hazine mstear, Maliye bakan oldu.
Abdlhamitin gzdesi idi. Osmanl Millet Sistemi iinde konumlarndan
memnun, Ermeni milliyetiliiyle ilgisi olmayan Osmanl idiler64. Reformlarla bir sivil brokrasi yaratld ve zellikle Ermenilere byk lde
yer verildi. Parlamenter hayata geildiinde de mecliste gayrimslimler
mebus ve bakan olarak grev yaptlar. ngiliz parlamentosunda bir Hintli, bir Afrikal; Fransz parlamentosunda bir Cezayirli mebus olmamasna
61 Bilal imir, Osmanl Ermenileri, Ankara 1986, s.15.
62 Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarn Hukuk Durumu, TTK Yayn, Ankara 1989, s.155.
63 D, Mara eriye Sicillerine Gre ehirde Mslman-Ermeni Mnasebetleri,
Kahramanmarata Ermeni Sorunu Sempozyumu, Kahramanmara Stimam niversitesi Yaynlar, Kahramanmara 2002, s.133-134.
64 Ortayl, Osmanl Bar, s.123; G. Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk
Durumu, s.155.
193
ramen, Osmanl parlamentosunun nerdeyse yarsnn gayrimslim oluu

dikkat ekicidir. 1905ten sonraki arlk Rusya Dumalarnda bile Rus olmayan milletlerin dk oranda temsili zel bir stat ile salanmt65.
1844 ylnda dilerinde grev yapanlarn % 71i Mslman, % 29u
gayrimslim idi. I. Merutiyetten sonra bu oran yar yarya, 1893te ise
Mslman oran % 43e dt. Pek ok gayrimslim yurt dnda eli
olarak Osmanl Devletini temsil ediyordu. Mesel, 1854te Topkap civarnda doan fakir bir Ermeni genci, ald bursla Mekteb-i Sultande
okumutu. Bu kii geelecein Ermeni Patrii Ohannes Ararunidir. Yine
baka bir rnek, Divan- Hmayun tercmanlar iinde Sahak Abro Efendi, Osmanlcasnn zenginlii ve yapt telif ve tercmelerle iktisat ilmine ait Trke karlk bulduu yeni kelimeleriyle tannr.66 lk dnemlerden
itibaren tercmanlk ilerini yrtrlerken, tercmanlara geni yetki ve
vergi muafiyetleri tannyordu. Osmanlnn Balkan topraklarndaki brokratlarnn ezici ounluunu gayrimslimler oluturmutu67.
Cemaatler kendilerine tannan ayrcalklara uygun olarak kendi din
kurulular, hastaneleri ve darlacezeleri yannda okullarn da kurmular
ve eitimlerini din kurulularna bal olarak, kendi dillerinde ve devlet
denetimi dnda srdrmlerdi. 1863te yrrle giren Ermeni nizamnamesine gre, Gregorian Ermenilerin ba olan Patrik, btn Ermeni
meclislerinin bakan ve yrtme organdr. 1868de alan Galatasaray
Lisesinde okuyan gayrimslimlerin ou Ermeni idi. Bununla birlikte
gayrimslimlerin asker okullara girmeleri de kolaylatrlmt. Ayrca
Ermeni Patrii, alan Ermeni okullarnn tefti edilmemesini isteyecek
zgrle de sahipti. 1868de kurulan ura-y Devletin (Dantay) 41
yesinden 28i Mslman, 13 gayrimslim idi. 1864te yrrle giren
vilyet nizamnamesiyle mlk idarenin her kademesinde seimle oluan
idare meclislerinde Mslmanlarla birlikte gayrimslimlerin temsilcileri
de yer alyordu68. Btn bu gelimeler Tanzimat dnemiyle birlikte karlan yasalarla kararlatrlm idi.
ktisad hayat ellerinde tutan ve zellikle Ermeni, Rum ve Yahudiler
bir de zaman zaman vergi konusunda maktua balannca, bu onlar iin
bir bakma iktisad zerklik olmutur. Ayrca daha geni anlamda idar ve
65 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda ktisad ve Sosyal Deiim, Turhan Kitabevi,
Ankara 2000, s.213-14.
66 Ortayl, Osmanl Bar, s.26-27.
67 Ortayl, Osmanl Bar, s.196-199.
68 Bozkurt, a.g.e., s.160; Erylmaz, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, s.13, 86.
194
din zerklikleri de vard. Btn bu zerklikler, Ermenilerin uzun Trk

egemenlii srasnda dil, kltr ve milliyetlerini yitirmeden yaamalarna
en byk neden olmutur. Bu durum ayn zamanda imparatorluk iinde
bir birlie ve kaynamaya engel olmu ve knt dneminde Ermeniler,
bamszlk isteyerek imparatorluktan ayrlmak isteyen dier uyruklarn
etkisinde kalmlard.
Bu arada yarg karsnda Mslman-gayrimslim ayrm yaplmamas nemlidir. ltizam, emanet, kavga, hrszlk ve yol kesme ile ilgili
davalara da ister zmmler arasnda isterse Mslman ile zmm arasnda
olsun dorudan doruya er mahkemelerce baklmtr. Duruma srasnda Mslman-gayrimslim arasnda bir fark gzetilmemitir. Zmmler de
byk bir kolaylkla ve istedikleri zaman haklarn aramak zere Mslmanlar mahkemeye verebilmitir69.
Kuds, Osmanl idaresine geip de, Yavuz Selim 1516da bir ksm
devlet adam ve askerle ehre girdiinde, Kuds Ermeni Patrii III. Serkis
de Sultan karlamaya kt ve 1517 tarihli bir fermanla bunlara ok geni
ayrcalklar verildi70. Osmanl Padiahnn bu fermanla Hristiyan tebaasna tand ayrcalklar, insanlk tarihi iinde ve insan haklar konusunda
gerekten vgye deer niteliktedir.
slm Hukukunda yeni bir kilise yaplmas kesinlikle yasakken, hatta
onarm bile pek ok kayt ve artlara balanmken, Fatihten 60 yl sonra
Yavuzun Kudste yeni bir Ermeni Patrikhane kurdurmas ok nemlidir.
Kudse atanan Ermeni Patrii III. Serkise verilen fermanla Ermenilere
tannan ekonomik, sosyal, dinsel ve idar konularda haklar en kesin ve
gvenilir biimde salanmtr71. Bizans dneminden beri Rumlar Ermenilere zulmediyorlard. Kudste de Ermeni Kilisesine mensup topluluklara Rumlar yine kt davrannca, Osmanl ynetimi buradaki Ermeni
Kilisesinin yetkilerini arttrmtr. Bunun dnda eski Suriye ve Msr valilerinden Osman Paa (l.1686) Balkanlardaki kyne papaz kardeleri
iin bir kilise yaptrmt. Sokollu Mehmed Paa da Ortodoks rahibi olan
kardei iin bir kilise ina ettirmiti. Tanzimatla birlikte kilise inasna
msaade eden fermanlardan sonra bizzat Sadrazam, 80 bin kuru vererek yardm da ediyordu (1831). Trkler bu srada Hristiyan vatandalara
69 Bkz. D, 25 Numaral Kayseri eriye Sicili, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erciyes
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1994.
70 Yavuz Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, TTK Yaynlar, Ankara 1987, s.16; Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, s.109.
71 Bkz. Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, s.15-17.
195
kiliseyi yaptnz keke bir de 4 minare ekleseydiniz diyerek duygularn

ifade ederken, Manastrl bir Hristiyan da byle devam ederse, Trklerin
bizimle yortu edeceklerine, bizim de onlarla iftara oturacamza eminim
demitir72.
Trk toplumu ile Ermeni toplumu arasnda dil, kltr, edebiyat ve mzik gibi ortak duygu ve dncelerin paylald ok rnekler vardr. ki
ayr Kitap mensubu olmalarna ramen, her iki toplumun da din deerlerinde ortak hurafeler, batl inanlar geleneksellemi detler bulunmaktayd. Ermeni harfleri ile yazlm, metni Trke bir edebiyat tr gelimitir.
Biz mzik aletinin eliinde gezginci Ermeni klarn syledikleri halk
hikyeleri arasnda Krolu, k Garip, Kerem ile Asl gibi geni kitlelere mal olanlar bulunmaktadr. Ermeni klar (gusanlar), Pir Sultandan
Karacaolana kadar, ozanlarn iirlerini terennm ederlerdi. Anadoludaki
mahall azlar kullanarak yresel ezgi ve trkleri, len ve dnlerinde sylerlerdi. Trke yazd veya ezberledii iirleri ilkin kemene
eliinde icra eden Ermeni gusanlar, daha sonra Trk sazn benimsemi
hatta zamanla mahir saz imaltlarnn Ermenilerin arasndan kt grlmtr73. Ermenilerin Trk msiksi ve tiyatrosuna olan hizmetleri de
kayda deer. Bugn Trk sanat mziinde icra edilen pek ok arknn
gftesini yazan ve bestesini yapanlar arasnda Ermeniler bulunmaktadr.
Trk ataszleri de Ermeniler arasnda aynen, Trke olarak kullanlmtr74. Halen bugn bile hibir lke, baka milletlerin folklorunda bu kadar
younlukla anlmaz. Namus sznn Yunanca nomostan geldiini hatrlamak, Anadoluda bir arada yaayan btn toplumlarn bu konudaki ortak
tutumunu grmek iin yeterlidir.
Tarihte Trklerle Ermenilerin arlkl olarak Anadoluda dosta yaadklarnn en belirgin vesikalar szl edeb rnlerle, Ermenilerin bizzat
kendi alfabeleriyle yazya geirdikleri ok eitli yazl rnlerdir. Bundan
baka pek ok Ermeni, Arap harfleriyle Trke eski Trk edebiyat (manzum, nesir vd.) rnleri vermilerdir. ki halk arasndaki dil ilikilerinin
karlkl gelimesi phesiz Ermeni harfli Trke eserlerin vcuda getirilmesinden ok nce teekkl etmi olmaldr. Byk ehirlerde yaayan
Ermeniler, aktif olarak kltr, ticaret ve meden hayatn hatta ksmen idar
72 Bozkurt, a.g.e., s.41.
73 Zeynelabidin Makas, Trk Halk Hikyelerine Ermenilerin Bak Alar, Ermeni Aratrmalar I.Trkiye Kongresi Bildirileri, C.III, Ankara 2003, s.121.
74 Ahmet Kankal, Ermeni yklerine Gre Osmanl Trk Toplumunda Ermeniler, Ermeni
Aratrmalar I.Trkiye Kongresi Bildirileri, C.III, ASAM, Ankara 2003, s.119.
196
sistemin iindedirler ve bu yzden devlet dili olan Trkeyi iletiim ve yayn dili olarak kullanmlardr. Bu arada Ermenilerin matbaay stanbulda
Trklerden ok nce kullandklarn belirtmeliyiz75.
Trklerle Ermenilerin bir arada yaamasnn det olduunu ve her iki
toplumun da birbirlerinden ikyeti olmadklarn gsteren bir Ermeni
vecizesi dikkate deer;... bizde pek uzunca boylu hak, kanun, hukuk dzenlemez hayatmz; yzlerce yllk birikmi ahbaplklar komuluklar, mertlikler ve ahte vefalar tayin eder devammz76. Anadolu sevda trklerinde
rastladmz: Benim sevdiimde din var, iman yok, gnl ferman dinlemez
gibi szler, bir arada yaayan Trk ve gayrimslim genler arasndaki gnl ilikilerinden bahseder ki, Trklerde derin din taassubun olmadn
gsteren ve tarihten gnmze kadar gelmi rneklerdir77. Ner, tarihinde;
er nikhla evlenen Trkmen unsurlar iin hazr ev, hazr avrat bulup,
gep saray gibi evlerde oturavardlar diye yazar78.
Sonu olarak bakldnda, baz istisnalar hari tutulacak olursa,
Anadoludaki Ermeniler ile Mslmanlar arasnda dn ve yaay asndan ok byk farkllklar yoktur. Bu da asrlarca ayn devletin ats
altnda, kk ky, mahalle mahalle, kap komu bir yaamaktan kaynaklanmaktadr. Mslmanlar daha ok devlet idaresinde yer alp, tarm ve
hayvanclkla urarken, onlar ticaret ve snai alannda faaliyet gstermi;
bylelikle bir toplumun birbirini tamamlayan paralar gibi hareket etmilerdir.
Nihayet btn Trkiye tarihi boyunca genel bir gzle bakldnda, Trklerin gayrimslimlere ve bu arada Ermenilere yaklamn II.
Mahmudun bu szleri zetlemektedir: Ben tebaamn Mslmann camide, Hristiyann kilisede, Musevsini de havrada fark ederim. Aralarnda
baka gna bir fark yoktur. Cmlesi hakkndaki muhabbet ve adaletim kavidir ve hepsi hakiki evldmdr79.
Tarihi adan bakldnda fethedilen lkelerin insanlarnn, hkim
milletlerin ynetimi altnda kimliklerini koruyamadklar ve kaybolup git75 Bu konuda ve Ermeni harfleri ile yazlan Trke kitaplarn isimleri iin bkz. Metin Kutalm, Ermenice ve Ermeni Harfli Trke Eserlerin Trk-Ermeni likilerindeki Yeri,
Ermeni Aratrmalar I. Trkiye Kongresi Bildirileri, Ankara 2003, s.133.
76 Kankal, a.g.m., s.100; Makas, a.g.m., s.122-125.
77 Bu tr hogr rnekleri ile ilgili bkz. H. Adams Gibbons, Osmanl mparatorluunun
Kuruluu, 21. Yzyl Yaynlar, Ankara 1988, s.67.
78 Mehmet Ner, Kitab- Cihannma, Hazrlayan Faik Reit Unat, TTK Yaynlar, Ankara
1949, C.I, s.159.
79 Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara 1954, s.100.
197
tikleri grlr. Oysa Osmanllar, Bizans ve dier devletlerin yenik den

insanlarn kltrel ynden asimile etmek ya da kleletirmek yoluna gitmedikleri gibi, dinlerini deitirmek iin bask da yapmamlard. Eer
aksi olsayd, bugn Ermeni diye bir toplum kalmayacakt.
198
Kaynaka
Ariv Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi, Tapu Defterleri, Defter No: 154.
Ankara eriye Sicilleri, Defter No: 1.
Tetkik Eserler
Ahmet Eflk, Ariflerin Menkbeleri, eviren T. Yazc, C.I-II, MEB Yaynlar,
stanbul 1989.
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, C.I, Cem Yayn, stanbul
1977.
kpaazade, kpaazade Tarihi, Ali Be Neri, Matbaa-y Amire, stanbul 1332.
kpaa, Garipname, Hazrlayan Kemal Yavuz, TDK Yaynlar, Ankara 2001.
Balvet, Michel, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 2002.
__________, Ortaada Trkler, eviren Ela Gntekin, Alkm Yayn, stanbul
2005.
Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Tekiltnn Kuruluu, Konya 1991.
Bozkurt, Glnihal, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu, TTK
Yaynlar Ankara 1989.
Cahen, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, E Yaynlar, stanbul 1994.
Divitiolu, Sencer, Osmanl Beyliinin Kuruluu, Eren Yayn, stanbul 1996.
D, Selahattin, Osmanl Devletinin Douunda Sosyal Kurulular, Baslmam
Doktora Tezi, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri
1999.
__________, Kayserinin 25 Numaral eriye Sicili, Baslmam Yksek Lisans
Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1994.
__________, Mara eriye Sicillerine Gre ehirde Mslman-Gayrimslim
(Ermeni) Mnasebetleri, Kahramanmarata Ermeni Sorunu
Sempozyumu, Kahramanmara Stimam niversitesi Yaynlar,
Kahramanmara 2002.
Ercan, Yavuz, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Turhan Kitabevi, Ankara
2001.
__________, Kuds Ermeni Patrikhanesi, TTK Yaynlar, Ankara 1987.
__________, Trkiyede Gayrimslimler, Belleten, 1983.
__________, Trkiyede XV ve XVI.Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuk, tima
ve ktisad Durumu, Belleten, C.XLVII, S. 188, 1983.
Eren, smail, Hamidiye Kreevlankovi ve Eseri, stanbul niversitesi ktisat
Fakltesi Mecmuas, C.17, stanbul 1960.
Ersan, Metin, Seluklular Dneminde Trk-Ermeni likileri, Dnden Bugne
Trk-Ermeni likileri, Nobel Yaynlar, Ankara 2003.
Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin Ynetimi, zmir 1988.
199
__________, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Aa Yaynlar, stanbul 1992.

Fruzanfer, Bedizzaman, Mevlna Celaleddin, eviren F. N. Uzluk, MEB Yaynlar,
stanbul 1963.
Gibbons, H. Adams, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 21. Yzyl Yaynlar,
Ankara 1988.
Glpnarl, Abdlbaki, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, nklap Kitabevi, stanbul
1983.
__________, Yunus Emre, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul 1991.
Gregory Ebul-Farac, Tarih, eviren . R. Dorul, C.I, Ankara 1945.
Hinz, W., Uzun Hasan ve eyh Cneyd, eviren T. Byklolu, Ankara 1948.
bn Bib, El-Evamirul-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye (Selukname), C.I-II, Hazrlayan
M. ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996.
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Kuruluu Klasik a (1300-1600), Yap
Kredi Yaynlar, Ankara 2003.
__________, Dou Bat (Makaleler I), Cantekin Matbaaclk, Ankara 2005.
Kankal, Ahmet, Ermeni yklerine Gre Osmanl Trk Toplumunda Ermeniler,
Ermeni Aratrmalar I. Trkiye Kongresi Bildirileri, III. Cilt, ASAM,
Ankara 2003.
Kaymaz, Nejat, Anadolu Seluklularnn nhitatnda dare Meknizmasnn Rol,
TAD, C.II.
Kaynar, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara 1954.
Kprl, Mehmet Fuat, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK Yaynlar, Ankara
1999.
__________, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, TDB Yaynlar, Ankara 1993.
Kutalm, Metin, Ermenice ve Ermeni Harfli Trke Eserlerin Trk-Ermeni
likilerindeki Yeri, Ermeni Aratrmalar I.Trkiye Kongresi
Bildirileri, Ankara 2003.
Linder, R. Paul, Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, eviren M. Gnay,
mge Kitabevi, Ankara 2000.
Makas, Zeynelabidin, Trk Halk Hikyelerine Ermenilerin Bak Alar, Ermeni
Aratrmalar I. Trkiye Kongresi Bildirileri, III. Cilt, Ankara 2003.
Mehmet Ner, Kitab- Cihannma, Hazrlayan Faik Reit Unat, C.I, TTK Yaynlar,
Ankara 1949.
Ortayl, lber, Osmanl Bar, Ufuk Kitap, stanbul 2004.
__________, Osmanly Yeniden Kefetmek, Tima Yaynlar, stanbul 2006.
__________, Osmanl mparatorluunda ktisad ve Sosyal Deiim (Makaleler I),
Turhan Kitabevi, Ankara 2000.
Simavna Kadsolu eyh Bedreddin Menakb, Hazrlayan A. Glpnarl, Eti
Smer, Faruk, ukurova Tarihine Dair Aratrmalar, Tarih Aratrmalar Dergisi,
C.I, 1963.
imir, Bilal, Osmanl Ermenileri, Ankara 1986.
Temir, Ahmet, Krehir Emiri Cacaolu Nureddinin 1272 Tarihli Arapa-Moolca
Vakfiyesi, TTK Yayn, Ankara 1989.
200
Turan, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Naklar Yaynlar, stanbul
1980.
__________, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat, stanbul 1971.
__________, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Ankara 1965.
Urfal Mateus, Vakyiname ve Zeyl, eviren H. Andresyan, Ankara 1962.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C.I, TTK Yaynlar, Ankara 1988.
Wittek, Paul, Mentee Beylii, eviren Orhan aik Gkyay, TTK Yaynlar, Ankara
1999.
Yunus Emre, Risalet-i Nushiyye ve Divan, Editr A. Glpnarl, stanbul 1965.
201
KAYSER BLGESNDEK TRKLER VE ERMENLERN

SOSYO-KLTREL ETKLEM VE DAYANIMASININ
SZL TARH YNTEMYLE DEERLENDRLMES
(KAYSER RNE)
Do. Dr. Selma YEL*

Orhan Gazi DEMRTA**
*Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi; E-mail: selmayel@gazi.edu.tr; Tel: 0 312 212 64 70-3802
**Avukat; E-mail: gdemirtas@mynet.com; Tel: 0 312 222 84 83
zet
Bu almada Ermenilerin ve Trklerin yzlerce yl birlikte
dostluk ve hogr ierisinde yaamalarnn sonucunda
oluan kltrel etkileimi, dostluu ve dayanmay szl
tarih yntemi kullanarak hali hazrda yaamakta olan kiilerin ya bizzat kendi gzlemleri ya da nceki nesillerden
aktarm yoluyla derleme yoluna gidilmitir. Bu amala Yukar Talas mahallesinde ikmet etmekte olan 82 yandaki
Karnik Teke, 75 yandaki ei Viyan Teke, Surp Krikor Lusvori Gregorian Ermeni Kilisesi ynetim kurulu bakan 65
yandaki Atik Erkuyumcuyla grlmtr. Bu grmelerden elde edilen bilgiler madd kantlarla desteklenmitir. Ayn szl tarih yntemi uyarnca Kayseri Barosuna kaytl ve Talasta ikmet etmekte olan Avukat Ali Demirtan,
95 yanda vefat eden babas Gazi Demirtatan dinlemi
olduu Talas Ermenileri ve Trkleri arasndaki ortak sosyal yaama dair baz anlar nakledilecektir. Ayn ekilde u
anda 85 yanda olan Aye Demirtan anlarna da yer verilecektir. Aratrmamza konu olan hususlar unlardr:
Ortak yemek kltr; ortak gelenek, grenek ve sosyal
hayattaki benzerlikler; ortak yaamda dostlua, paylama
dair anekdotlar; Tehcirde Trk aileleri tarafndan himaye edilmi Ermeni aileler ve ocuklar ve bugn Talas ve
Kayseride yaamakta olan Ermenilerden Karnik Teke, Atik
Erkuyumcu ve ulalacak dier kiilerin Ermeni meselesine
bak alar stnde durulacaktr.
Bu alma ile gemiten gnmze Ermeni ve Trkler
arasndaki madd ve manev paylam deerlerini bir nebze de olsa tank ifadeler ve kantlarla ortaya koyarak gnmz Trkiye Ermenileri ve Trkler arasnda Cumhuriyet
dnemi ile birlikte yeniden tesis edilmeye balanm olan
dostlua ve kardee yaamaya katk salamak amalanmtr.
Giri
1960 Ankara doumlu olmama ramen ocukluum, ilk genliim
Kayseride geti. Evimiz hali hazrda ibadete ak tek kilise olan Surp Krikor Lusvori Gregorian Ermeni Kilisesinin ok yaknnda olan Cafer Bey
mahallesi, Etliki sokaktayd1. Bundan dolay da 1960l yllarda ok az sayda kalm olan ehirdeki Ermeni aileler ile komuluk, arkadalk ve dostluk ilikileri iinde yaandna ahit oldum. ocukluk arkadam Marnik
(Marne)ti. Ablalar iek ve styan, anneleri Topal Maryam (Meryem);
annemin, yengemin, halalarmn arkadalaryd. Bu durum 1966-1967lere
kadar devam etti. Hatrladm kadaryla ok yakndk. ok sk evlerine
giderdim, onlar da bize gelirlerdi. Oyun grubumuzun lideri Marnikti. ok
gl bir karakterdi, lider oydu, o ne isterse onu oynardk. Bazen krlr kserdik. Ama asla onun bizden farkl bir dine mensup olduunu dnmez
ve bunu vurgulamazdk. Annemlerin de onlara kar nyargl olduklarn
hi grmedim.
Marnik ve ailesi 1967de stanbula tandlar, ok zldk, alayarak
ayrldk. 1973 ylnda evin byk kz styan, annemi ziyarete geldiinde
nasl hasret ve gzyayla kucaklamlard? Bugn gibi hatrlarm. Sonraki
yllarda, biz o mahalleden tandk, ama ne zaman terziye ihtiyacmz olsa,
yine Toros Teyzenin gelinine, eski mahallemize giderdik. Toros Teyzenin
1
Bu sokak, Hsamettin etinbulutun Kayseri Belediye Bakanl yapt yllarda (1980li

yllar) balatt geni apl imar ve iskn politikalar sonucunda yklarak, zerine geni bir
cadde yaplmtr.
205
yan hatrlamyorum, ama ok yalyd. Yalnz unu iyi biliyorum,

1979da mahallede kalan tek Ermeni aileydiler. ki torunu stanbulda yatl okuyordu. Toros Teyzenin hi grmediim olu Beyrutta alyordu,
ya da bize yle sylyorlard. Sadece gelin ve kaynvalide Kayserideydi.
Toros Teyzenin klasik Kayserili kaynvalideler gibi gelinini ekitirirken
syledii u sz hi unutamam.
Srf beni deli etmek iin mama diyor. Ben, byle syleme, anne de
diyorum dinletemiyorum.
Gelin hanmn adn hatrlamyorum ama ok gler yzlyd. Bu ekitirmeyi duyar, ama istifini bozmadan yine mama demeye devam ederdi.
Ben niversitedeyken, onlarn da Beyruta tandklarn duydum. Sonradan, Ermeni ailelerin ocuklarnn stanbuldaki yatl okullarda eitildiini rendim. Beyrut ve Lbnan ise ASALA terr rgtnden dolay hi de
iyi eyler hatrlatmayacakt. Ama her zaman ocukluk arkadam ve komularmz dndmde iimde hep ayn szy hissedecek, kulaklarmda
da yengemin szlerini duyacaktm.
Hi gvur gibi deildi, bu gvurlar
Bu sempozyumda ve yakn zamanlarda yaplm ve yaplacak dier
bilimsel almalarda, sanrm artk bu sorunun da cevab verilmeye allacak. Kltr, rf, det olarak Trklere bu denli benzer yaant iinde olan
baka gayrimslim unsur var m? Bu benzerlik nereden kaynaklanyor ve
nasl teekkl etmi2?
Yazl tarihe gre 1071den ibaren beraber yaamaya baladmz Ermenilerle aramzdaki benzerlikleri tespit hususunda szl tarih yntemi
ile aratrma yaptk. Bazen hadiselerin tanklarndan, bazen de nakledilen
kii/kiilerden Kayseri, Talas, Develi ve Ekrek Ermenilerine dair bilgi alarak, ortak yaamn srlarn bulmaya altk. mit ediyoruz ki, az miktarda da olsa bu hususta baarl olabilelim.
Bu hususta Abdurrahman Kk kapsaml bir eser ortaya koymutur. Daha detayl bilgi
iin bkz. Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 2. Bask, Ankara 2003; Ramazan Adbelli,
19-20. Yzylda Kayseri ve Civarnda Hristiyan Gruplar, IV.Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003, s.8. Bu benzerlii u ifade de
teyit etmektedir. Kayseri nfusunun Mslman-Ermeni, Ermeni-Katolik, Ermeni-Protestan
ve Rumlardan olutuunu bildiren emsettin Sami, bunlarn () cmlesi lisan-i Trk ile
mtekellimdir ve sima ve ahlk ve dete bir farklar yoktur demektedir.
206
Birok kaynakta da ifade edildii zere, Kayseri hibir zaman szde

Ermenistan snrlar iinde gsterilmemitir3. Fakat Birinci Dnya Sava
esnasnda, Kayseride de ciddi bir Ermeni cemaatinin varl bilinen bir
gerektir. Bizzat Trkiye Ermeni Patrikhanesinin yaynlam olduu eserde, 1890l yllarda Kayseri sancann genel nfusu yle verilmektedir;
-Mslman
-Ermeni Gregorian
-Ermeni Katolik
-Ermeni Protestan
-Rum Ortodoks
-Toplam
136 590
43 318
1 575
1 800
25 449
208 7324
1914 resm devlet istatistiklerinde Kayseri genel Mslman nfusu 184

292 olarak verilirken, Ermeni Nfusu 50 174, Rum nfus ise 26 590dr5.
Kayseri Ermenileri tehcirde Malatya zerinden Musul ve Halep civarna
sevk edilmilerdir. 31 Aralk 1918de karlan kanun ile de geri dnmelerine msaade edildiini grmekteyiz6. Bu kanun dahilinde ka Ermeninin yeniden Kayseriye dndn tespit etmek mmkn deildir. Ancak,
mtareke ile aslen Kayserili olmayanlarn da blgeye yerletikleri bilinmektedir7. Fakat hemen sonrasnda bu defa kendi istekleri ile Kayseriden
3
4
6
7
Bu hususta detayl bilgi iin bkz. Ramazan Tosun, Kayseride Ermeni Olaylar, Kayseri
1997.
Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, Trkiye Ermeni Patriklii, stanbul 1986, s.27;
Salih zkan, Kayseri ve Yresinde Aznlk ve Yabanc Okullar II. Kayseri ve Yresi
Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1988), Kayseri 1988, s.359. 1308-1309 Tarihli (1890-1891) Ankara vilyet slnamesinde ise Kayserinin nfusu yle verilmektedir;
Kayseriya ehri 49 498 nfusa amil olup, bunun 31 252si slm, 2 419u Rum, 14 082si
Ermeni ve 813 Katolik, 921i Protestan milletlerinden ibarettir.
Sleyman Beyolu, 1914-1922 Yllarnda Kayseride Yaanan Baz Skntlar, II. Kayseri
ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1988), Kayseri 1988, s.85; Ali Gler,
Kayseride Demografik Durum (1831-1914), III.Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu
Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Kayseri 2000, s.208-209. lgili kaynakta da ayn rakamlar
verilmektedir. Birinci Dnya Sava esnasnda Kayseriden 45 036 Gregorian Ermeninin
tehcir edildii grlmektedir. 4 911 kii tehcir d braklmtr. Bu hususta geni bilgi iin
bkz. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri, 4. Bask, stanbul 2004, s.96; Tosun, a.g.e., s.2425.
Halaolu, a.g.e., s.76-104; Tosun, a.g.e.,s.82-83.
Bunu bizzat Arsak Albayacyan teyit etmektedir. Bkz; Kayseri ve Surp Krikor Lusavori
s.37
207
ayrlmaya balarlar. stikmet ukurova, ya da stanbuldur. 27 Eyll 1919

tarihli Fransz Yksek Komiserliinden Dileri Bakan Pichona giden
raporda, bu gle ilgili detayl bilgi verilmekte olup, Kayseri Katolik piskoposunun blge Ermenilerini ge tevik ettii belirtilmektedir8. Lozan
Antlamas sonrasnda Ermeni Patrikhanesinin de bu ynde takip ettii
politikalar sonucu, btn Anadoludaki Ermeniler, stanbula g etmeye balarken, Kayseri de bundan nasibini almtr. Arak Alboyacyana
gre;
1924te Kayseride 2653 Ermeni yaamakta olup, bunun da ancak yars Kayserilidir. 1932de bu say 1600e inmitir. Bunun da yine ancak
554 Kayserilidir9.
Geen yllarla birlikte nfus srekli azalmtr. 21 Ekim 1945te yaplan genel nfus saymnda Kayseride anadiline gre Ermeni olduunu
syleyen 136 erkek, 165 de kadn bulunmaktadr10. Mezheplerine gre tasnif yapldnda Gregorian olan erkek nfus 40, kadn nfus ise 45tir11.
1960larda, 800 civarnda grnen nfus, hzl bir g sonucunda bugn
12 kiiye dmtr12.
Aratrmamza kaynak kii olan Karnik Teke cemaatin en yal yelerinden birisi olup 1928de Talasta domutur. Kendi ifadesi ile Talastaki
hayatlar ve komular ile ilikileri yledir;
Besicilik yapardk, Kayserideki kasaplara verirdik. 1-2 hafta sonra
eksiksiz paray verirlerdi. Ermeni hakk yenmez, gnahtr derlerdi. imdi
byle insanlar kalmad, dolandrclk artt. Besi alr, hemen arkasndan
paray getirirlerdi13. Bir defasnda 100 lira fazla deme yapld. Paray
8
9
10
11
12
13
Tosun, a.g.e., s.86-87.

Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, s.37. 1937de Kayseriyi ziyaret eden E. H.
King, Surp Krikor Lusavori Kilisesinin ibadete ak tek kilise olduundan bahisle, cemaatin giderek daha da azalmas halinde, kilisenin kapanp, yklacan iddia etmektedir ki,
bugn bu kilisenin hal ibadete ak olmas sanrm en iyi cevaptr. Bkz. Kayseri Surp Krikor Lusavori Kilisesi, www.virtualani.freeserve.co.uk (08.04.2006 tarihinde indirildi)
21 Ekim 1945 Genel Nfus Saym, Babakanlk statistik Genel Mdrl, Ankara 1949,
s.101. Bunlardan bir ounun tehcirde domu olduunu doum yerlerinden karabilmekteyiz. Doum yeri olarak Irak, Suriye ve Msr gsterenler vardr. Elbette ki tehcirde,
Msra Ermeni gnderilmemitir. Baka nedenden dolay buradan da Kayseriye gelenler
olmas mmkndr.
21 Ekim 1945 Genel Nfus Saym, s.25.
Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, s.37.
Karnik Teke, bunun iin Erzurumdan besi getirdiklerini sylyor. Ali Tuzcu da bunu dorulayarak, pastrma, sucuk yapm iin gerekli eti, Kayseri ve evresinden temin edemeyen
reticiler her sene Erzurum, Kars ve Sivas yresinden 50 000-60 000 adet manda ve sr
208
arac olan aban Aaya iade ettik. O da koyunlar satt ahsa paray
vermi.
Adam bize yle bir pusula gndermiti. Allah gnlnzden rak etmesin, sen de bu istikmet olduka, Allah seni bu doruluktan al koymasn.
Karnik Teke, konumasnda ska tekrarlad zere yine yineliyor, yle
drst adamlar vard eskiden, sahtekrlk yok idi. imdi yok onlar. Ayn
zamanda inallahsz konumuyor ve akc bir Kayseri ivesi kullanyor. Kz
ya da olan everenler, gelip bizden bor alrlard, gzn harman sonunda
da borlarn derlerdi. Hi vermeyen olmazd, biz de faiz almazdk14.
Kadir Kolsuz, 1944 Talas doumlu ve stanbul niversitesi Yksek
Gazetecilik Okulu mezunu. Hali hazrda Talas, Tablakaya mahallesinde
oturuyor. 1949dan itibaren Talasn sosyal hayatn ok iyi hatrlyor15.
50, 100 aile vard. Yukar Talasta Peni ve Panos arkadalarmd. lkokulu beraber okuduk. Amerikan Kolejine st gtrrdm. Mr. Wilson
okul mdr idi. Biz Ermeni ocuklarla Talas Merkez lkokulunda kark
okurduk, oradan mezun olduk. Fakat Peni ve Panos koleje kabul edilirken
benim mracaatm, Trkeyi yeterli bilmiyor gerekesiyle reddedildi. Zaten, Ermeni ocuklar ya burada koleje ya da Tarsus ve stanbula giderlerdi16. Fakir olduum ve okulun aidatlarn demede zorlanacam iin mi,
yoksa gerekten Trkeyi yeterince kullanamadm iin mi koleje kabul
edilmedim? Fakat bunu kendime hep sordum, Peni ve Panos benden daha
m iyi Trke konuuyorlard diye.
satn alrlard demektedir. Geni bilgi iin bkz. Ali Tuzcu, 19. Yzyl Balarndan 20.
Yzyln lk eyreine Seyyahlarn Gzyle ve Konsolosluk Raporlarnda Kayserinin ktisad Yaps, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000),
Kayseri 2000, s.540-542.
14 Vacit mamolu, 20. Yzyln lk Yarsnda Kayseri Kenti: Fizik evre ve Yaam, I.
Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri 2000, s.123;
20. yzyln ilk yarsnda Kayserideki aileler, bir tr kendi kendine yeten ekonomi iinde
yaamlarn srdrmlerdir. Ba ve bahelerin yaygn kullanm, kylerde yakn iliki,
ailelerin sahip olduu evcil hayvanlar bu tr ekonominin birka belirtisidir. Mslmanlar
toprak sahibi veya tccardrlar. Rumlar da ticaretle zellikle Avrupa ile yaplan ticaretle
urarlard. Hizmet sektr ve kuyumculuk, marangozluk, terzilik, kavaflk, halclk ve
pastrmaclk gibi el sanatlar ounlukla Ermenilerin elindeydi. Bu ifadeden de anlalabilecei gibi hayvanclk ve buna bal gelime gsteren pastrma imalatnda sz sahibi
olan Ermenilerdir.
15 Hseyin Cmert, 19. Yzyl Vergi Kaytlarnda Talas, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Kayseri 2000, s.98. 1880 ylna ait arazi ve bina
kayt defterlerine gre Talasta Tablakaya caddesi mevcuttur.
16 Kadir Kolsuzun kolej ve tehcir uygulamas ile ilgili anlar olduka geni yer tuttuu iin
buraya alnmamtr.
209
Bu ifadelerden de anlalaca zere grnte dostluk ve arkadalk

olmakla birlikte, uygulamada hakszla uradn dnenler de vardr.
Fakat Kadir Kolsuzun anlar hep byle olumsuz deildir. Bilhassa da
daha sonraki anlattklar byk lde Karnik Tekeyi dorulamaktadr.
Talasta yaayan Ermenilerin ekserisi bedel deyerek askere gitmemilerdir. Karnik Beyin babas ve kaynpederi gitmi olabilir. Karnik Bey
ve babas, bizim tarla ortamzdr. Tarla, Balkolu deresinde Yukar
Talastayd. Byk bir tarlayd. Buraya beraberce burak ekiyorduk. Karnik Beyin babas Sarkis17 ya da halk arasndaki adyla Zmbat Aa, tarlaya bize yemek getirirdi. Yemekleri, zellikle de keteleri ok gzel olurdu.
Evimizin et ve kuyruk ya ihtiyacn onlar karlar, biz de onlara ihtiyalar olan arpa, burak vb. yem gnderirdik. nk ortaktk. Her eyi fazla
fazla gnderirlerdi. Asla ortakl suistimal etmediler, biz de etmedik. Ama
nyarg yine de vard.
Babam bir gn bir yk karpuz gnderdi Zmbat Aann evine. Kapy
Karnik Beyin yeni evlendii ei Siyon (Meryem) at. Bu esnada Zmbat
Aann Allah, Allah diye barmalarn duydum. Dnmde babama
karak adama gvur, gvur diyorsunuz, ama adam Allah diye baryor dedim. Babam, olum Allah hepimizin Allah dedi18.
Kadir Kolsuzun hatralarnda Talasl Ermeniler ve Amerikan Koleji
olduka nemli yer tutuyor. Trklerden kimse ift demiri yapamazd, onlar
yaparlard diyor.
Hali hazrda Kayseri Barosu avukatlarndan olan 1946 Talas doumlu
Ali Demirta da, 1915 doumlu babas Gazi Demirtatan duyduu kadaryla, Talastaki binalarn atlarn her zaman Ermenilerin onardn sylyor. Talasn zenginleri onlard; ayakkabclk, marangozluk, sarraflk,
dokumaclk, cehri yetitiricilii bunlarn elindeydi diyor. Kadir Kolsuz.
Talasta cehri tarlalar vard, zel yetitirip satarlard. Ayrca ihracat rn olarak kullanrlard diye de ilve ediyor19. Ticaretin bu denli yaygn
17 Cmert, a.g.m., s.88. Serkis isminin yazln bu ekilde vermekle birlikte kaynak kiilerimizin tamam Sarkis olarak telaffuz ettikleri iin bu ekilde alnmtr.
18 Belki de alar boyunca btn kutsal dinler arasndaki atmann sebebini bu kk hadise
aka gsteriyor.
19 Cehri, kk boya imaltnda kullanlyor. Tosun, a.g.e., s.37. Kayseride retilmekte olan
Bnyan hallarnn motiflerinin yanstlmasnda renk ok nemlidir. Bkz. www.evdose.
com/tur/zemin/hali/zemhal 0055.html (10.04.2006 da indirildi).
Mehmet Somuncu, Cehri retimi ve Ticaretinin 19. Yzylda nemi, Erciyes niversitesi ktisad ve dar Bilimler Fakltesi Dergisi, Say 22, Ocak-Haziran 2004, s.99-125.
Meyvesi boya hammaddesi olarak kullanlan cehri bitkisi, XIX. yzylda Anadoluda yay-
210
olduu bir yerde doal olarak zengin ve gl i adamlar da kacaktr.

Dnyann en byk petrol hissedarlarndan olan Glbenkyan, Talasl olup
Siyan Tekenin day diye hitap ettii syleniyor20.
Kadir Kolsuz, Yukar Talasta byk bir ar olduunu, buradaki dkknlardaki mal eitliliinin Kayseride olmadn sylyor. Gerekten
Nahit Srr rik de Kayseri ile ilgili izlenimlerini aktardg eserinde bunu
doruluyor. Yukar Talasta olduka byk bir ardan sz ederek buradaki zengin Rum ve Ermenilere ait konaklara dikkat ekiyor21.
Yukar Talasta bulunan bu ar imdi harabe olmu, eski aaas ile
uzak yakn alkas yok gibi grnyor Bu dkknlar yok olurken Talas
ekonomisi de ciddi zarar grm. Kadir Kolsuz, ocukluunda Talastaki
bu arnn Kayseride bile olmadn, aksine oradan Talasa alverie
gelindiini sylyor ki, kaynaklar da bunu doruluyor22.
gn olarak yetitirilmekteydi. Bitkinin yetimesi asndan doal artlarn ok uygun olduu Kayseri yresi ise o dnemde Anadoluda cehrinin en iyi kalitede ve en ok retildii
yre idi. retilen cehrinin bir blmnn sat lke iinde yaplrken, byk ksm bata
ngiltere olmak zere tekstil endstrisinin gelimi olduu eitli Avrupa lkelerine uzun
yllar ihra edilmitir. XIX. yzylda retilip ticareti yaplan cehri, Kayseri halk iin byk bir gelir kayna idi ve bu ynyle de yre ekonomisi asndan nemliydi. Cehri,
XV-XVI. yzyllarda Kayseri ve evresinde Trk, Rum ve Ermeni dokumaclar tarafndan
kullanlmaktayd. eitli ap, gz ta, karaboya, yemek tuzu, bikromat gibi mordanlarn
katksyla yn sar-yeil renklere boyamaktadr. Cehri, iftiler tarafndan toplandktan
sonra Ermeni tccarlar tarafndan alnarak zmire satlmaktayd. ehrin evresinde geni
plantasyonlar ve Talas civarnda da Ali dann yamalarnda cehrilikler bulunmaktayd.
Hamilton (1842-1926), bu bitkinin Anadolunun byk blmnde yaban halde yetitiini, Kayseri blgesinde ise nereye gidilirse gidilsin bir kltr bitkisi olarak retildiini ifade
etmektedir. lkenin yllk toplam cehri retiminin 2/3nn Kayseriden karland ifade
edilmektedir 1938 Kayseri Ticaret ve Sanayi Odasnn yaynlam olduu verilere gre
cehri retimi halen devam etmekle birlikte, retim miktarnda byk d gzlenmektedir.
20 Nahid Srr rik, Kayseri, Krehir, Kastamonu, stanbul 1955, s.36. Yazar da Talastan ihracat-ithalt yapldn doruluyor. Erdal afak, Cehennemim Kapsn Aralayan Adam,
Sabah 28 Nisan 2006. Kalust Glbenkyan 1869da stanbul skdarda dnyaya gelmitir.
Fakat ailesi Kayserinin Talas blgesindendir. Eitimini tamamladktan sonra petrol iine
girmitir. 1928de Irak Petrolrum Companynin kuruluu esnasnda % 5 hisse almasndan
dolay Bay % 5 olarak da nlenmitir. 1955te vefat ettiinde en az 3 milyar dolarlk bir
servet brakmtr ki, bunun da nemli bir blmnn Ermeni vakf ve derneklerine aktarlmasn salamtr.
21 rik, a.g.e., s.37. Avrupa ve stanbula g etmi olan zengin Rum ve Ermeniler debdebe
iinde yazlar Talasa gelir, tatil yaparlarm. Glbenkyann Ali dana yemekler ve adrlarla kt syleniyormu.
22 Talas Tarihi, www.talasbeldesi.com (30.03.2006da indirildi); Cmert, a.g.m., s.96.
Talastaki iyerleri ve dkknlar Esvak- Sultan semtinde kaytl olup, bu semtteki kaytl
dkknlar unlardr: 14 adet eitli maaza, 24 adet bakkal dkkn, 1 adet ehsab dkkn,
211
Kayseri Ermenileri ve Trkler ile ilgili hatrlarn derlediimiz dier

kaynak kiilerden birisi olan Atik Erkuyumcu, Surp Krikor Lusavori
Gregorian Ermeni Kilisesi Ynetim Kurulu Bakan olup, 1936 Kayseri
doumludur. 70 yanda ve Kayseri Lisesi mezunudur. Babas Abraham
Atonyan Felahiyeli olup, Dede Homparsum, nam- dier Hasan avu,
Atik Beyin ifadesiyle Felahiyede hatrl bir adam. Tehcire tbi tutulmuyorlar. Ayn ekilde Karnik Teke de ailesinin tehcir d olduunu sylyor. nk babas, seferberlikte 7 yl askerlik yapm, dedesi de 30 yl
Yukar Talasta muhtarlk yapm. Fakat yine de tehcir srasnda Atik
Beylerin arazisine el konmu. Yaklak 15 yl nce bu araziler iin dava
amlar. Haclar karakol kumandan olan Hamdi Keskin, bunlarn dedeleri Osmanlya silh ekmemilerdir diye ahitlik yapyor. Fakat mahkeme
tamamen lehte geliirken, Atik Bey vazgeiyor. nk bu araziler zerine Yunanistandan gelen mbadiller yerlemiler ve huzursuz oluyorlar.
Bu srete Felahiye Belediye Bakan Hac Kesici, Atik Beylere parasal
olarak destek oluyor. Ayn dnemde, kilisenin mtemiltnda yaayan ve
bugn ahin Sucuklarnn sahibi olan shak Fazlolu ve oullar Salih,
brahim Fazlolu ailesinin yannda alk yapan Homes Demir, ailesinden geri kalan Hasan da civarndaki arazileri geri alyor23.
1948 Kayseri doumlu 58 yandaki Avukat Hamdi N. Gncer de
ailesinin uzun yllar Atik Erkuyumcunun ailesi ile ortak olarak besicilik
yaptklarn, kimsenin dierinin hakkn suiistimal etmediini sylyor.
Zaten, ocuklar arasndaki halen devam eden sk dostluk da bunu doruluyor24.
6 adet berber dkkn, 1 adet zeyvaneci dkkn, 4 adet terzi dkkn, 4 adet kuyumcu dkkn, 3 adet dhanc dkkn, 6 adet kasap dkkn, 2 adet nalbant dkkn, 7 adet kundurac dkkn, 1 adet peneci dkkn, 2 adet frn vb., 187 adet ticar iyeri bulunmaktadr.
Esvak, al-veri yaplan semt, pazaryeri anlamna gelmektedir.
23 Tehcir sonrasnda isyan etmemi Ermenilere ait tanmazlarn iadesi karar gereince bu
mmkn olabiliyor. 80 yalarnda 15 yl nce vefat eden Homes Demir, bekr olduu ve
maln da kiliseye balayamad iin miras yeniden devlete kalyor.
24 Bu aratrmay yaparken zellikle bu ortaklk konular ok ilgi ekici gelmiti. Daha sonra
yaptmz aratrmada Nazmi Tokerin valilik yapt dnemde her aznlk mensubu sanat
erbabnn yanna ya muhakkak rak ya da ortak olarak Mslman birisini alma zorunluluu
getirdiini rendik. Ancak bu uygulamadan sonra bilhassa pastrma imaltnda Trklerin
de sz sahibi olmaya balamalar mmkn olabiliyor. Ancak, 19. yzyl Kayseri ekonomik
hayatn anlatan eserlerde birok Trk-Ermeni i ortaklklarna rnekler verilmektedir. Bu
hususta geni bilgi iin bkz. aban Bayrak, 18-19. Yzylda Kayserinin Ticar Hinterland, IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri
2003, s.73-81.
212
Atik Erkuyumcu, canl Kayseri tarihi gibi konuuyor. Hafza ok gl, tarihleri net belirtmese de Kayseri sosyal ve ekonomik hayat ile ilgili
olarak isimler verebiliyor. Erciyes niversitesi, Kayseri Tarih Aratrmalar Merkezi uzman 1946 Kayseri doumlu Hseyin Cmertin de teyit
ettii zere, zellikle terzilikte Ermeni ustalar byk sz sahibi gibi grnyorlar. Atik Erkuyumcunun hatrlayabildikleri unlardr;
- Etliki Glbek Aa ve ei Nazl Kuyumcu: Mehur bir terzi dkkn olup, iyerleri Yahiler Hamamnn oradaym.
- Kula Bedros: stikll lkokulunun orada faaliyette bulunuyormu.
Hem erkek, hem de kadn terzisi. 1938 Kayseri doumlu kriye nl de
srekli bu terziye gittiini sylyor.
- iman Bedros: Dkkn yeni yaplan Yahiler Hamamnn oradaym.
- Terzi Vahan: Bahebanda eiyle alyormu.
- Paris Terzisi: Hem kadn, hem erkek terzisi olan Gazer Usta, ehirde en popler terzilerdenmi. Valiler ve st dzey memurlar ona gelirlermi.
- Artin iek: Erkek terzisi olup, babalar anakkale gazisidir. Dkknlar Kazanclar arsndaym.
- Dede k: Erkek terzisidir. Dkkn Belediye hannda bulunmaktaym. Ustas ise mehur Geyingr olup, belki de mehur terziler iinde Mslman olup, ra Ermeni olan tek kiidir.
1938 Kayseri doumlu kriye nl de Bahebanda Terzi Gllnn
rakln yapm. Gll sonradan Mslman olmu. Kayseri nin ileri gelen aileleri Adem Aann kzlar ve gelinleri de buraya gelirlermi.
Aratrmay yapmamda byk yardm olan Kayseri Barosu avukatlarndan Gazi Demirtan, hali hazrda Talasta ikmet etmekte olan 1916
doumlu 90 yandaki babaannesi Aye Demirta da mahallelerinde oturan
Anjil, Aneyik, Zarih, Armin ve Lucinden diki nak renmi. 20 gn
srekli evlerine gitmi. En ufak ayrmclk grmemi. Benzeri aklamay kriye nl de yapyor. Cafer Bey mahallesinde kiliseye ok yakn
oturduklarn, komular olan Ermeni kzlarndan kanavie ilemeyi ve
dantel rmeyi rendiini sylyor. Hatta Kayseride amakarna olarak
ifade edilen hamur ilerinden erite kesmesini de yine ayn ekilde onlarn
rettiini ifade ediyor.
213
Atik Erkuyumcu, Kayseri mimarsinde nemli bir yere sahip olan ta

ilemeciliini yapan ustalar da hatrlyor:
- Setrakmor, nam- dier Osman Usta, en mehurlardan birisi,
- Serkis Demir, bir dier ta ustas,
- Behet Usta, kilisenin karsndaki ta ev onun eseri.
Bugn olduu gibi o dnemlerde de birinci snf sucuk, pastrma
imalt yaplyor. Ohonnes Samsa bunlardan birisi. Martoullar ve Mesiya Gazeryan da bu iteki dier imaltlar. Gncler de ayn imalt iinde
olan Trk meneli ailelerden. Bu imaltlar, o yllarda kilisenin nndeki
sokakta sralanm dkknlarda hizmet veriyorlar.
Demirci ustalarndan en mehuru atl Horen Usta olup, Atik Bey,
mkemmel bir iilii olduunu ve Kayseride ok tanndn sylyor.
Yeri eski sanayideymi. Birok ra bugn orada faaliyete devam ediyor.
Bnyanl Hac Emmi bunlardan sadece biri.
Karnik Erkuyumcu, (Atik Beyin vey amcas) Kayserinin en maruf
sarraflarndan olup, Hacnn radr. Sarraf Hac Mslmandr, ama annesi Ermeni asll Glhanm olup, Mslman olmutur. Atik Erkuyumcunun
ifadesine gre, Glhanm Erkuyumcunun babas Kayseri mutasarrfl
yapmtr25.
Gerek terzilik, gerek kuyumculuk, demircilik ve ta ustalnda, sucuk pastrma imaltnda Ermeniler ve Rumlarn sz sahibi olduunu btn
kaynak kiilerimiz dorularken, Karnik Tekenin bununla ilgili anlatt
olay, Mslmanlarn bu i alanlarna ge girmesini bir nebze de olsa aklar gibi grnyor.
- Talasl gencin biri kt kanaat para biriktirip, bir ayakkab alm. Hoca
genci arp niye bunu giyiyorsun, gavur mal demi. Byle diye diye o
zamanlar Trkleri geri koydular bacm. Ama imdi ne adamlar yetiti.
Asrlar boyunca, Trk asker olsun, ehit olsun anlaynn Trkleri
geri braktn bundan daha gzel aklayan bir anekdot olabilir mi bilmiyorum.
25 6 Temmuz 1897de, Kayseri sanca mutasarrfl yardmclna Ermeni Hamanuyan
Agop Efendi, 5 Haziran 1899 tarihinde de Aleksiyan Servet Efendi tayin edilmilerdir.
Atik Beyin kastettii bunlardan biri olmaldr. Bkz. Tosun, a.g.e., s.35; Mustafa Keskin,
Mehmet Metin Hlaga, Gemiteki zleriyle Kayseri, Erciyes niversitesi Yayn, Kayseri
2006, s.137. lgili kaynakta 19. yzylda Kayseride Mslman ve gayrimslim unsurlar
arasnda sz sahibi olunan sanat dallar gsterilmektedir. Bu bilgiler de kaynak kiilerimizin ifadeleri ile uyumludur.
214
Atik Erkuyumcunun anneannesi evde boma rak imal ediyor. Kuru

zmden de arap yapyor. Atik Bey anneannesinin mkemmel imalt
olduunu sylyor. Anneannesinin ad Diremar, fakat halk arasnda ok
sevildii iin Melek Hanm diye hitap ediliyor. Ayn zamanda hal modeli
izerek, uygun ekilde renklerini belirliyor.
Ermeniler arab genelde zerzemi dedikleri bodrum katlarnda imal
ediyorlar. Buralarda hevenklik zm, kavun, karpuz, havu, gilaburu, turu saklanyor. arap da burada yaplyor. Testilere peynir baslarak, ters
evrilip, topraa gmlyor. Buna basma mlek peyniri deniliyor. krye nl, yaklak on yl nce vefat eden kaynvalidesi Hatice nlnn
de ayn ekilde meyve sakladn ve peynir yaptn sylyor ve ilve
ediyor, o tatlar kalmad artk.
Atik Erkuyumcu da, Kadir Kolsuzun anlattklarn doruluyor. Cehri
boyas imalt, Ermenilerin kontrol altndayd diyor. Haclarn, Kartn
blgesinde doal cehri yetiirmi. Ermeniler merkeplerle getirip halclara
satarlarm26. Ermeni kadnlar ayn zamanda iyi hal ve kilim dokurlarm.
Homes Demir, yazlar ipek hal imal edermi. krye nl de, ayn durumun Trkler arasnda da yaygn olduunu sylyor, ama bu durum daha
ok 1950lerden itibaren sz konusu olmu.
Yemek kltr arasnda da byk benzerlik olduu, btn kaynak kiilerimizce dorulanyor. Kimin, neyi, kimden aldn tespit etmek imknsz gibi grnyor. Aye Demirta, komular Zarihin Talas Amerikan
Kolejinde a olduunu ve kendilerine kadayfa benzeyen lezzetli bir
tatl ikram ettiini, koleje st tayan ocuklara da bundan verdiini sylyor. Pastrma ve sucuk ortak kltr unsuru olarak kabul gryor. Atik Erkuyumcu, kuru et sizden, emen bizden, birletirdik, pastrma kt diyor.
Pastrmann kuru et hali, Orta Asya meneli, fakat emen ne zaman, nerede
ilk olarak kullanlm tespit etmek zor27.
Mant ve su breini her iki kesimde de gryoruz. Kaynak kiilerimizden Kayseri Ekrek kynden Zakarya Mildanolu, 1950 doumlu olup
56 yanda. Aabeyi Tercan, uzun yllar Pnarbanda doktorluk yapm.
Ei ebinkarahisarl Mslman bir aileden geliyor. Baldznn ei vefat ettiinde, Zakarya Beyin kzkardei cenaze evine orba, tavuk, pilav ve bir
26 Tuzcu, a.g.m., s.536-540. Kayseri o yllarda d lkelere yapt satmdan en byk geliri
cehri, kkboya ve kitreden elde etmekte olup, en fazla sat yapt lkeler ise Hollanda,
Fransa, ngiltere ve Almanyadr. Bu ticaret zaman iinde azalsa da 1940l yllara kadar
devam etmitir.
27 www.pastrmam.com, trkishtime.org (03. 10.2005 tarihinde indirildi.)
215
tencere mant ile yourt getiriyor. Mant geleneinin Kayseri dnda da

devam ettirildiini buradan anlyoruz. Kabak, biber dolmas, mumbar dolmas, yaprak sarmas her iki mutfakta da mevcut.
Trkiyenin ok az blgesinde bilinen kabak iei dolmas da ayn
ekilde, her iki mutfakta biliniyor. Tatllardan aside, ama baklava, nevzine de yine ayn ekilde ortak kltr unsuru olarak uygulanmakta.
Ermeniler bilhassa keteyi gzel yapyorlar. Bunu Kadir Kolsuz da,
krye nl de doruluyor. Karnik Teke yine bununla ilgili bir anekdot
naklediyor.
-Bir Ermeni, bir Trk, bir Rum bir Ramazan gn Talasta ardak
bana karlar28. Mslman mant, Rum pastrma, Ermeni olu da kete
getirmi. Onlar yemek yerken, iki kii stlerine gelip, orucuz ama deyip
yemee ortak olmular. Daha sonra da, Mslmann mants, Ermeninin
ketesi, Rumun pastrmas, kaypak Mslman dinden karr, ifadesi yaygnlam.
Kssadan hisse karmamz gerekirse, hangi yemei, hangi milletin
daha iyi yapt da bu ekilde vurgulanmaktadr. Mant her iki millet arasnda ok sevilmekte. Atik Erkuyumcu, Nubar Glbenkyann hal telefon
ederek, Kayseriden svireye uakla mant istediini sylyor.
Karnik Teke son derece renkli bir kiilik. Pastrma ile ilgili anlatt
bir baka anekdot var ki, Kayseride farkl ekillerde ifade ediliyor.
-Ermeni bakkal bir okka pastrma aldrm, dizlerine vurarak dvnrken, bir taraftan da yle diyormu, pastrmann gittiine yanmyorum
da, ya alan imdi kesmeyi de bilmez rezil ederse diye zlyorum29.
Yemek kltr dndaki rf detler de ok benzemektedir. Trklerde, slmiyet sonras grc usl yaygnlarken, ayn durum Ermenilerde de Hristiyanlk sonrasnda geerli hale dnmtr. Beik kertmesi ve
kk yata evlilikler, her iki toplumda da mevcuttur. Evlenilecek kiinin
7 gbek yabanc olmas esas ise, Ermeni kltrnde geerlidir30.
Karnik Teke, evliliklerde anne ve babann gelin olacak kz beenmesinin esas olduunu ifade etmektedir. Atik Erkuyumcu da benzer aklamalar yapmtr. Nianllar tek balarna gremezlermi. Bu uygulama
28 Cmert, a.g.m., s.98. Yine ayn defterde ardak Ba ismi de gemektedir. Gemi yllardan itibaren burasnn mesire yeri olduu anlalyor.
29 Abdullah Satolu, Kayseri Pastrmacl, Kayseri 1960, s.17de, ayn olayda bakkal
stanbula pastrma gtren bir Trk olarak gstermektedir.
30 Kilise bu kural getirmitir. Bkz. Kk, a.g.e., s.260.
216
kriye nlye gre, her iki toplum iin de geerlidir. nce sz kesiliyor,
yani kahve iiliyor, nian gn belirleniyor. Nianda tak taklyor. Aileler,
durumlarna gre anlaarak dn tarihini belirliyorlar. Dnn balamasna yakn gelinin eyizi grcye karlarak, sergi yaplyor. Dn devam ederken de eyiz damat evine gnderiliyor. Kayseri Trk ailelerindeki
uygulamalar da yakn zamanlara kadar bu ekildedir. Damadn kirvesi ya
da sadc (Ermenilerde gnka-hayz) dn ynettii gibi, ayn zamanda
olan evinin en byk sz sahibi oluyor. Bu manev akrabalk daha sonra
babadan oula intikal ederek devam ediyor.
Dnler byk sofalarda yaplp, mahall olarak klarnet, ud, keman,
def gibi enstrmanlar alnyor. Kadnlar ve erkekler ayr ayr oturarak eleniyorlar. Dn 3-4 gn sryor. Kna gecesi, gvey hamam ve tra ile
gelin hamam uygulamalar yine her iki toplulukta da icra ediliyor. Gelin
Pazar gn karlyor, Trkler Perembe de alabiliyorlar. Gelinin yolunu
keserek bahi isteme genelde uygulanyor. Geline kuak balama Ermenilerde yok. Dnlerde daha ok orba, pilav, kavurma, su brei, halama
et, Ermeni ketesi ve baklava ikram ediyorlar.
Gerdek sonras, gelinin araf annesine gtrlerek, bahi ya da hediye alnyor. Bir hafta sonra da gelin grmeye gidiliyor. Bu da her iki
toplumdaki ortak uygulamalardandr.
krye nl, dnlere her iki tarafn da birbirlerini davet ettiklerini, hatta kilisedeki nikh trenine giden Mslman komular olduunu
sylyor.
Gelin mutlaka kaynpederin evine alnyor. Byk aile tipi o yllarda
her iki toplumda da geerli gibi grnyor. Gelin bazen yllarca konumayarak gelinlik yapyor31. Bu uygulama, Trkler arasnda da geerliliini
yakn zamana kadar muhafaza ediyor. Gelinliin sona ermesi iin msaade
verilerek, altn bilezik ya da hediye alnmas gerektiini syleyen Karnik
Teke, yine ilgin bir anekdot naklediyor.
Bir Ermeni gelini, 3 yl gelinlik yapp konumuyor. Bu gelin ahraz
(dilsiz) diyerek, olan yeniden evlendiriyorlar. Yeni gelen gelin eve girerken, ocaktaki stn tatn grerek yle diyor;
- Sar gelin, ahraz gelin, stn tayor savursana;
Eski gelin ilk defa konuarak yle karlk veriyor.
31 Bkz. Zeki Arkan, Trk-Ermeni Kltr likileri zerine, Bilim ve Akln Aydnlnda
Eitim Dergisi, Nisan 2003, Yl 4, Say 38.
217
- Geline bak geline, u gelinin diline, attan inmeden bak undaki

dile.
- sene oldu ben geleli daha duymad kimse sesimi32.
Uzun yzyllar birlikte yaamann getirdii bir zenginlik olsa gerek,
hem Trk hem de Ermeniler ocuklarnn isimlerini koyarken aile byklerinin isimlerinden seim yapmaktadrlar. rnein Karnik Teke, oluna
kendi aile bynn ismini vermitir. Trklerden farkl olarak, isim koymada vaftizlik uygulamas gze arpmaktadr. Bu kii ayn zamanda manev byk baba roln de slenmektedir.
Lousalk, albasma, ocuun krkn karma her iki toplumda da halen yaatlan inan ve geleneklerdendir33. Abdurrahman Kk ise daha
ok vaftiz treni zerinde durmaktadr34. Kayseri halk arasnda ocuun
krkn karmaya, banyo ve dualarla hali hazrda devam edilmektedir.
Aynen Mslman Trk hanmlarnda olduu gibi Ermeniler arasnda da erkekten kama (az ve yz kapama) mevcuttur. Yabanc erkeklere
kar mesafe vardr. Benzer ekilde erken yalarda her iki toplumda da barts kullanma vardr. Bunu 1927 Kayseri doumlu Siyan (Meryem)
Tekenin hayatnda da gryoruz. Kendisi Kayseri ivesiyle bu durumu
yle anlatyor;
Okul sabahtan lene kadard, lenden sonra evdeydik. Karkt okul, Ermeni, Mslman. Hepsi kard. Bitirdik desem yalanm.
Beinci snfa getim, babam, byle bama yamak koydurdu, Mdr
Bey de dedi ki, imdi artk bunlar kalkt, yamak falan dedi, babam
da beni ekti ald. Beinci snfa getim, drtten bee getim, okutmad
babam, mtaaspt babam35.
Benzer bir uygulamann krye nlnn hayatnda da olduunu
gryoruz. Baarl bir renci olmasna ramen ve hatta retmeninin
onu retmenlik mesleine yneltmek istedii de bilinmesine ramen,
annesi kznn yeterince okuduunu dnerek drdnc snfn sonunda okuldan almtr.
32 Bu yknn anonim olma ihtimali son derece gldr. nk gelinlik yapma, sadece
Trklerde ya da Ermenilerde deil, Mslman toplumlarn genelinde rastlanlan bir durumdur.
33 Arkan, a.g.m.; http://yayn.meb.gov.tr
34 Kk, a.g.e., s.245.
35 Milliyet, 06 Kasm 2003 Perembe.
218
Yas rengi Ermenilerde bugn btn dnyaca da kabul edildii zere siyahtr. Zaten normal gnlk hayatlarnda da Ermeni kadn ve gen
kzlar, krye nl tarafndan da teyit edildii zere genelde siyah
giymektedirler. Omuzlarnda da el rgs siyah al vardr. Cenazenin
defin edilmesinden sonra ya kilise ya da cenaze evinde taziyeye gelenlere ay kahve ikram edilmektedir. E dost komular bir hafta cenaze
evine yemek getirmektedir. Ayn uygulama bugn Trkiyenin drt bir
tarafnda olduu gibi Kayseri halk arasnda da yaatlmaktadr. Atik
Erkuyumcu, Karnik Teke ve krye nl bu durumda Mslman,
gayrimslim ayrt edilmediini, herkesin stne den sorumluluunu
yerine getirdiini sylemektedirler. Vefat eden kiinin krknc gn her
iki toplumda da dualarla anlmaktadr. Ermenilerde rzklk ad altnda
genelde kete ve meyve suyu mezara gtrlp dualar eliinde ikram
ediliyor, sene-yi devriyesi de ayn ekilde yaplyor. Yine din farkll gzetilmeksizin btn komular bu trenlere davet ediliyor. Kayseri
blgesi Trk halknda ise vefat eden kiinin ilk Perembesi, krknc,
yetmi ikinci ve sene-yi devriyesi anma gnleri mevcut olup, genelde
mevld okutularak yemek verilmektedir. Vefat eden kiinin arkasndan
kurban keserek hayr yaplmas daha ok Ermeni kltr ve inancnda
grlebilirken, fakire fukaraya giysi ve yiyecek yardm yaplmas hali
hazrda her iki toplumda da grlebilen uygulamalardr.
Gregorian Kilisesi olarak Kayseri Surp Krikor Lusyovori
Kilisesini rnek alrsak eer, Katolik ve Protestan kiliselerinden ak
olarak farkl olduunu teyit etmek durumundayz. Geleneksel kilise mimarsine sahip olmakla birlikte yerler tamamyla hal kapl olup, ahap
sralara yer verilmemi. Sadece en arkada iki sra mevcut. Bunlar da
ayakta ya da yere oturarak ibadet edemeyecek durumda olanlar iin
konulmu36.
Gregorianlarn inan ve ibadet ekliyle ilgili en detayl almay
Abdurrahman Kk Hoca yapm olduu iin bu konuyla ilgili bilgi36 Ramazan Adbelli, 19-20. Yzylda Kayseri ve Civarnda Hristiyan Gruplar Arasndaki
likiler, IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri
2003, s.4. MS 451 tarihinde yaplan stanbul-Kadky toplantsna katlmam, bu konsilden kan Hz. sann iki tabiatl olduu grn benimsememilerdir. Ermeni Kilisesi, bu
grn ztt olan Hz. sann tek tabiatl olduu grn kabul etmitir. Bylece Ermeniler, Kadky Konsilinden sonra Hiristiyan dnyasnda ayr bir Hiristiyanln temsilcisi
olarak Gregorian Ermeni Kilisesi olarak anlmaya balamlardr.
219
lere Ermeni Kilisesi ve Trkler isimli kaynaktan ulamak mmkndr.

Atik Erkuyumcu kilise giriinde bizim aknlmz grnce, cami
gibi kendi ibadet hanelerine de ba rtsz ve ayakkabyla girmenin
mmkn olmadn syledi. Hal zerinde diz kerek ve alnlarnn
secdeye demesi ile ibadet ettiklerini sylyor. Aynen Mslmanlarda
olduu gibi kadn ve erkeklerin ayr blmlerde ibadet edebildiklerini
ve ayrca kadnlarn makyajsz, ba rtl ve uygun bir kyafet ile kiliseye girebileceklerini belirtiyor. Kilise giriindeki sol ya da sa blmdeki ahap parmaklklarla ayrlm vernedon denilen blmn kadnlarn ibadeti iin ayrldn belirtiyor. Aadaki on sekizinci yzylla ait
gravrde bu durum grlmektedir37.
Fakat son yllarda, kilise daha ok turistik amal kullanld iin Atik
Erkuyumcu bu kurallarn birouna artk dikkat edemediklerini sylyor.
Atik Erkuyumcu, Zakarya Mildanolu ve ksa bir sre grtmz
Kastamonulu altm yandaki Eskiya stepanyan kendi inanlarnda biri
sabah, dieri akam namaz olmak zere iki vakit namaz klndn sylyorlar. Fakat son yllarda bu ibadeti yapan ok az kii kalm olduunu da
belirtiyorlar. Bilindii gibi Gregorian Ermenilerinde oru ibadeti de mevcuttur. Abdurrahman Kk Hoca bu hususta da detayl bilgi verdii iin
konuya girme ihtiyac duymadk. krye nl, onlarn orucu bizden ardr, uundurma tutarlard demektedir. zellikle de komusu gen kzlarn
beenilmek iin bu orucu tuttuklarn sylyor.
Kltr olarak her iki milletin ne denli birbirlerine benzediklerinin
belki de en nemli delili Siyan Tekenin kendi ifadesi ile seferberlikte
(Birinci Dnya Sava) asker olan babasna ait olan fotoraf ve fotorafn
arkasndaki ifadelerdir.
Yukardaki ifadelere bakarak Ermeniler ve Trkler arasnda en ufak
bir ayrmclk olmadn ve sradan Kayserili bir Trk askerinin ailesine
syleyebilecei szlerin dile getirildiini grebiliriz.
Uzun yzyllar i ie yaam bir toplumda din farkll olsa dahi evliliklerin ve aklarn kanlmaz olduu bir gerektir. Bunu sorduumuzda
yakn zamanlara kadar, genellikle gnl rzas ile kz vermediklerini, kama ya da karlmay da ho grmediklerini, ancak bu grn son yllarda ortadan kalktn sylediler. Fakat gemi yllarda iki toplum arasnda
kabul grmeyen aklar mutlaka yaanm olmal ki, Karnik Teke bir Trk
37 http://www.virtualani.freeserve.co.uk/kayseri/turkish.htm,
220
Resim 1.
Kayseri Surp Krikor Lusyovori Kilisesinin XVIII. yzyla ait gravr
221
Resim 2.
Siyan Tekenin babasna ait olan fotoraf
222
Sevgili validem,
Hayli oldu. Selam hatr ile ellerinden perim. Beni dahi sual ederseniz, vcudum
shhatte olup, sizlerin de shhatte olmanz Cenab- Haktan niyaz eylerim. Kaynlarn
her ikisinin de fotorafn aldm. ok memnun oldum. Fotorafn almazdan evvel
mektubu aldm. Onun iin ben size yazamadm. Benim iin hi merak eylemen Ben
ok rahatm sizden baka bir (giderim..kederim) yoktur. Eyp Aaya selam eder ellerinden perim, hanesi tarafna selam ederim. Hsn Efendiye hanesi tarafna selam
ederim. Madama selam ederim. Geline selam ederim. ocuun gzlerinden perim.
Mehmet Aaya hanesi tarafna selam ederim. Sultan Hanmn ellerinden perim.
Ubderis Aaya, Sarkis Aaya, Artin Aaya haneleri tarafna selam ederim. Cmle
sorup sual edenlere selam olunur. ocuumu serbest brakman, sahip olunYadigar
olarak fotorafm gnderiyorum. Baka yazacam olmayp, baki dua olunur.
stefan Grasty
Siyan Tekenin Babasna Ait Olan

Fotorafn arkasndaki mektubun Osmanlca ve Trke grnts
223
gencinin bir Ermeni kzna olan akn anlatan, aslnda Harput yresine ait
olan u trky sylyor.
Bahelerde mor meni,
Verem ettin sen beni,
Ya sen slm ol Ahik,
Ya ben olam Ermeni
Yukardaki msralarda bir Trk gencinin Ahik isimli Ermeni gen kzn slma davetinin yan sra gerekirse kendisinin de ak uruna din deitirebilecei ifade edilmektedir. Fakat buradaki istein ok kolay gerekletiini sylemek zordur. En azndan Mslman bir gen kzn bir Ermeni
genciyle evlenmesi yakn zamanlara kadar neredeyse imknsz gibidir.
krye nl kendisi on, on bir yalarnda iken yaklak olarak
1948lerde komularnn akrabas olan Agopun, Cafer Bey mahallesinden bir Mslman kza sevdalandn, din deitirmeyi de kabul etmesine
ramen, bu evlilie kz tarafnn onay vermediini sylyor. Gen daha
sonra kara sevdaya derek lyor. krye nl halen bu olay zlerek
hatrlyor.
Zakarya, Jale Mildanolu evlilii daha yakn zamanda 1980de gerekleiyor. Tabi yine de Jale Mildanolunun baba ve annesinin onayn
almas evlilikten sonra mmkn olabiliyor. Bu evlilikte her iki taraf kendi
inancn yaamaya devam ediyor, din deitirme sz konusu deil. Atik
Erkuyumcunun iki yeeni Ohannes Keeci ve Mgrd Kaya da Mslman kzlarla evleniyorlar ve herkes kendi dininde yaamaya devam ediyor.
Atik Erkuyumcunun kardei Garip Erkuyumcu38 Mslman bir bayanla evlenip din deitiriyor. Atik Beyin Armoni adl bir baka akrabas da ayn ekilde Tevfik adl bir genle evlenip Mslman oluyor. Atik
Erkuyumcunun iki halas da Trk genlerle evlenmiler. Bir halas Yahya38 Trkiye Boks Federasyonu Merkez Hakem Kurulu, Avrupa ve Dnya Birlikleri Hakem
Komitesi yesi Garip Erkuyumcu, 1996da bokstaki stn hizmetleri nedeniyle Trkiye
Mill Olimpiyat Komitesi Fair Play Konseyi, Fair Play dl olan eref diplomasn almtr. Atik Beyin ifadesiyle Kayseri Beden Terbiyesi eski mdr yardmcs ayn zamanda
Dnya Boks Federasyonu yesi ve Dnya Boks Hakemi Celal Sandaln hocasdr. Bu hususta detayl bilgi iin bkz. Milliyet, 19 Temmuz 2002, www.gsgm.gov.tr, www.turkboks.
gov.tr, www.fairplayturkiye.com
224
l Musahacl kynde Kpeli ailesine, dieri de Felahiyede Ksrlar ailesine gelin gitmi. krye nl de u anda stanbulda olu, gelini ve torunu ile yaayan, daysnn ei olan doksan yalarndaki Hikmet Yengesinin
aslnda bir Ermeni kz olduunu sylyor. Aile iinde bu durumun telaffuz edilmediini, hatta gelininin bile Hikmet Yengenin hikyesini bilmediini sylyor. Tabi bunlar normal artlar altnda gerekleen evlilikler.
Zira Kadir Kolsuz ve krye nlye gre, tehcirde birok Ermeni kz ve
kadn Trk aileler tarafndan himaye altna alnarak evlendiriliyorlar. Bu
hususta ileri Bakanlndan mutasarrflk ve valiliklere gelen genelge
dorultusunda hareket edildii anlalyor39.
Karnik Tekenin sylediine gre dedesi uzun yllar muhtarlk yapt,
babas da seferberlikte asker olduu iin tehcirden muaf tutulmular. Belgeler Karnik Tekeyi doruluyor40. Ayn zamanda Siyan Tekenin babasnn da seferberlikte 7 sene askerlik yaptn sylyorlar.
Atik Erkuyumcu da yer ve isim belirtememekle birlikte benzeri olaylarn yaandn, zellikle Mengcek ky halknn Ermenilerden birok aileyi himaye ettiini sylyor. krye nl ise komusu Solmaz
ve styann anne-babasnn tehcirden bir Trk aile tarafndan himaye
edilerek kurtulmu olduklarn sylyor. Kadir Kolsuz da, aile byklerinden duyduu kadaryla Trk aileler tarafndan himaye altna alnan birok
Ermeni kadn ve ocuk olduunu, bunlardan ounun Talasta bilindiini sylyor. Hatta 40-50 kadn byle kalmtr diyerek abartl bir rakam
veriyor. Bunlarn iinde en iyi bilineni jandarma olarak Yozgatta grevli
iken, kimsesiz bir Ermeni ocuunu evlt edinen Arif Hoca dr. ocua Ali
ismi veriliyor. nceleri Gvur Ali diye hitap edilirken, evrede ok sevilip
saylmaya balaynca ve de Talasn nde gelen ailelerinden birinin kz ile
evlenince Mslman Aaya dnyor. Kadir Kolsuz bu ekilde be
yalarnda evlt edinilip, yetitirilip evin olu ya da yeenleri ile evlendirilen Ermeni kz/olan ocuklar olduunu sylemektedir.
Btn kaynak kiilerimizin hatralarnda dostluk, arkadalk ve komuluk ilikilerinin halen saygyla muhafaza edildiini, fakat zellikle de
bayramlarn ve Ramazana verilen nemin ayr bir yer tuttuunu grdk.
39 BOA, DH. FR., Belge No: 55/18; Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 1995, s.85.
40 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s.10. Tehcir karar, btn Ermenilere amil deildir. Baz
artlar tayanlar bunun dnda tutulmutur. Bunlar hasta ve mlar Katolik ve Protestan
mezhebinden olanlar, askerler ve aileleri, memurlar, tccarlar, baz amele ve ustalardr.
Karnik Teke ailesinin durumu askerlikle badayor.
225
Atik Erkuyumcu, annesi Penik Hanmn (lkab Osmanl Hanm)

Ramazanlarda iftar yemekleri hazrlayp, hali hazrda Kayserinin tannm sanayicileri ve esnaflar arasnda olan Ruhbalar, Gpgpleri,
Bamyacoullarn Talastaki evlerinde arladklarn sylyor. Karlkl
olarak bu ziyaretlerin yapldn vurguluyor. Karnik Teke de annesi Virkin
Hanmn kete yaparak Ramazan aynda oru tutan komulara dattklarn ve ou zaman da iftar yemei dzenleyip komular ardklarn
sylyor. Ramazanlara sayg duyulduu iin yiyeceklerin fiyatnda indirim yapldn belirtiyor. Komularmz da bize aynsn yaparlard. Doumlarda, nianlarda, dnlerde ve lmlerde ayn gelenekler ve detler
erevesinde itenlikle bu mahaller karlkl uygulanrd diye de ilve
ediyor Karnik Teke.
1955lerde Kayseri st ynetim erkan vali, emniyet mdr kiliseye
bayramlamaya geliyorlar. 1966lardan itibaren Ermeni cemaati stanbula
gittii iin bu uygulama artk devam etmiyor. Ancak, Atik Erkuyumcu
2004 Nisan ortalarnda ahin Sucuklarnn sahibi Mehmet ahin, Mehmet Duymaz, Mustafa Suludere, Vahti elik ve stanbuldan gelen Mateos Gzolu ile daha birok kiinin katlm sonucu kilisenin oturma salonunda krmz yumurta bayramn kutladklarn sylyor. krye nl,
Paskalyada Ermeni komularnn yumurta ve rek getirdiklerini, ayrca
kurban kestiklerinde etli bulgur pilav piirip komulara dattklarn sylyor. Ramazanlarla ilgili en ok hatrlad ise, en ufak bir ekilde de olsa
komularnn bir ey yeme ya da imelerine ahit olmamalar. Son derece
saygl davranrlard diyor. Frndan ekmek piirtip getirirken her iki kesimin de komulara ikram ederek eve gtrdn belirtiyor41.
Ramazanlarla ilgili en arpc hatray ise Avukat Ali Demirta, babas Gazi Demirtatan naklederek anlatyor. Gazi Demirta genliinde
Talas Hamurkesen mevkiinde (1945li yllar olmas gerekiyor) bir Ermeni sarrafn tarlasn keserlemek iin Tablakaya ve Kiiky mahallesinden
kesercilerle ie gelmiler. Ermeni tarla sahibi keserleme ii bitince, atyla
41 Tuzcu, a.g.m., s.528-529. Kayserinin XVIII. yzyl sonlarndaki durumunun da benzer ekilde olduunu kaynaklar doruluyor. Avrupal seyyahlardan birisi bunu yle ifade ediyor;
Trk, Mslman, Rum, Yahudi herkes birbirine misafir olarak gidiyor. Bayramlarda birbirlerini ziyaret ediyorlar. Yahudiler, fazla aralarna girmiyorlar. Gregorianlar da Mslmanlar gibi sabah-le-akam ibadet yerlerine gidiyorlar. Kayserideki ev sahiplerimyeni dostlarm bu sorunu temelinden zmler, bar iinde yayorlar. Ev sahibim Tanr
huzurunda her insann tarak dileri gibi eit olduunu, her Peygamberin de Allahn
elisi olduklarn, bunlar arasnda bir elikinin olmayacan, barn ve uyumun daha
mantkl olacan bana aklad. Ev sahibim Trkt, Kayserinin de hem tccar hem de
din grevlisinin olu idi.
226
gelerek sizin paranz evde vereceim demi. Eve gitmiler, para beklerken
ev sahibi buyurun sizi misafir edeyim, orucunuzu burada an demi. Bu
incelik onlar ok artm. Yemekten sonra daha da ok olmular, nk
Ermeni ev sahibi namaz ben kldracam diyerek gruba imam olmu. Bu
olay en az yarm saat anlatan Gazi Demirta, oluna byle Mslman olan
Ermenilerin evre basks nedeniyle kendilerini gizlediklerini sylermi.
Kadir Kolsuz da benzer ekilde kaynpederi Mehmet Cann 40 yl
Talas Tablakaya mahallesinde muhtarlk yaptn, 1986da 87 yanda
ldn sylyor. Mehmet Can da Ermenilerden camilere gelerek vaaz
dinleyenler olduunu nakledermi.
Komuluk ilikileri erevesinde dnlerde ve ocuk doumlarnda
hediye gtrldn kaynak kiilerin hepsi de doruluyor. Karnik Teke
ailesi, Kadir Kolsuzun aabeyinin dnne gelerek altn takyorlar. Benzer ekilde Atik Erkuyumcunun dnne gelen Trk ahbaplar da hediyelerle gelmiler. Avukat Hamdi N. Gncer de snnet dnne gelen
Abraham Aann olu Aram Koza (Topal Hac) nn iki onluk para ve bir
ksele renginde yaplm, nadiren bulunan, belki de kendisinin yapt bir
futbol topu hediye getirdiini sylyor.
Kadir Kolsuz, komuluk ilikilerinde dayanmann ok nemli olduunu sylyor. Berber Mircann Talas Yukar mahallede berber dkkn vard. Mslman berber yok, onlar genelde ift sryorlar. Mircan,
Trkler tarafndan da ok seviliyor. Bizin kuaktaki herkesin Mircanla bir
hatras vardr. Mircan, daha sonra Talas meydannda dkkn at. Tra
25 kuru. Fakat bizde para nerede? Tra olmam lzm, Pazartesi okula
gideceiz. Annem uradan bir karpuz gtr, seni tra etsin dedi. Utana
skla aresizlik iinde gidip, Mircan Abi, u karpuzu yiyeceksin, beni de
tra edeceksin dedim. O, senin bana hakkn geiyor, bu karpuz 10 tra
eder karln verdi. Zaten para kimde vard ki? Bu yzden bizim kuan ocuklarnn birounu bedava tra ederdi. Tabi Mircan da 1955-1960
aras yllarda stanbula gitti.
Kadir Kolsuzun Mircanla ilgili anlar niversite eitimi iin
stanbula geldiinde de devam ediyor.
Biz stanbula okumak iin gittik. Ben yurda giremedim. Mecburan
Tarlabanda Sular daresi arkasnda ev tutacam. Bir bayan kt. Fransz asll bir Ermeni kz idi. Bana kefil gsterebilir misin dedi. ranl pansiyonerler vard. Oday tutmak zorundaydm. Hemerilerimden biri git,
Mircan bul, Tarlabanda bir berber dkknnda kalfa olarak alyor
227
dedi. Mircana gittim, derdimi anlattm, bana kefil olmay kabul ederek,
pansiyonun sahibi kza, kz erif, bunlar benim kardeim, evi bunlara vermeyip de kime vereceksin dedi. erif de sen syledikten sonra, ev senin
olsun karln verdi42.
Komuluk ve dostlukla ilgili hatralar karlkl olup Avukat Hamdi N.
Gncer de babas Ahmet Gncerden duyduklarn naklediyor.
Merhumun Setrakmor, nam- dier Osman Usta isminde, okumas yazmas olmayan bir orta vard. Osman Usta, stanbula tannca da bu
ortaklk devam etti. Babam kendisine hal gnderir ama stlerine kalitelerini gstermek amacyla 1 izik, 2 izik, 3 izik atard. Setrakmor Usta
da iziklere gre hallar deerlendirerek satard. Bu ticar ilikiler uzun
yllar devam etti. Hatta mtereken stanbulda gayrimenkller edinerek,
stanbul Paabahenin hissedar olmular. Cavid Akansu da bu ikili ortakla dhil olmu.
Setrakmar Ustann lmnden sonra bir gn olu Kirkor, bana telefon ederek, babamn kasasndan Paabahenin hisse senetleri kt, sizin
mi, bizim mi diye endieye kapldk diye sordu.
Karnik Tekenin de sk sk ifade ettii gibi o yllarda ticaret ve ortaklklar gven esas zerine kuruludur. Biraz nceki hatrada da grld
gibi ikinci kuak oullar da bu dostlua ihanet etmezler, hatta aralarnda
zorla da olsa Trk-Ermeni dmanl yaratlmaya allsa bile.
Hamdi N. Gncer de Kadir Kolsuz gibi niversite eitimi iin
stanbula gelenlerdendir. Tabii ki buraya gelince eski dostlarn ziyaret
etmek ister. Gerisini kendi ifadesinden takip edelim.
Tabii ki eski dostlarm ziyaret etmek insan bir vazifemdi. Karakye
gittim. Orada erkezky Mezecisi diye mehur bir yerleri vard. rendiime gre Kenan Evren de oradan alveri yapyormu. Kirkor Aabey,
bana Hamdi okuyup da ne yapacaksn, ite niversite buras, para basyoruz, gel iin bana ge dedi. Bu denli scak bir dostluk vard.
Sadece erkekler arasnda deil, kadnlar arasnda da dostlua verilen
nem hissedilmektedir. Yine Hamdi N. Gncerin babasndan dinledii
olay yledir:
42 Mircann olu Talas Amerikan Kolejini bitirerek Amerikaya giderek zengin olmutur.
Mircan yanna arr. O da New Yorka olunu grmeye gider. Oluyla hasret giderdikten sonra bindii takside kalp krizi geirerek vefat eder. Ama hatralar bugn Kadir
Kolsuzda ok canl olarak yaamaya devam ediyor.
228
Babam anlatrd, bizim Abraham Usta (Topal Abraham) adnda ok

yakn bir aile dostumuz varm. Srtnda heybeyle gezerek tarak satarm.
Bakmsz ve giyimine pek dikkat etmeyen birisi olmasna ramen, lafazan
ve i bitirici olduu iin olan everme, kz gelin etme ilerinde hep bunu
arrlarm. Kapdan kovsalar pencereden ieri girerek, kz mutlaka almay baarrm.
Babam evlenir. Bir gn akamzeri kap alnr, tabii ki yeni gelin
kapy aamad iin babaannem aar, gelen Abraham Ustadr ve ba
keye misafir edilir. Yeni gelinin surat aslr. Kendi kendine bu dilenci
klkl adamn evimizde ne ii var diye sylenirken, babaannem mdahale
ederek; kzm bana bak, bu adam, bu ailenin bir parasdr. Bir gn belki
sen gidersin ama o kalr der43.
Gerekten de Abraham Aaya verilen nem daha sonra oluna da
gsterilecektir. Hamdi N. Gncer yle devam etmitir:
Abraham Aann oglu Aram Koza (Topal Hac) kundura imaltsyd. Devaml okuyan aydn bir kiiydi. lmnden sonra babam cenazesini
stanbula gtrmt. Fakat ok istememize ramen biz oullar babalarmzn dostluk ilikisini ayn dzeyde gtremedik.
Ermeniler tiyatro oyunlarna da Trk komularn davet etmektedir.
Aye Demirtan naklettiine gre Talas Harman mahallesindeki Ermeni Kilisesinde dzenli olarak oyunlar sergilenmektedir. Aye Demirta, bu
oyunlar seyrederken ok elendiklerini sylemektedir44.
43 Tuzcu, a.g.m., s.529. Ayn seyahatnamede bu hususlarn da zerinde durulmaktadr. Seyyahn ifadesi u ekildedir: Beni Talasta ve Kayseride misafir eden Trk, Ermeni ve Rum
aileler arasnda tam bir uyum var. Misafir odalarna ve sofralarna kadnlar girip oturamyor. Misafirlikte beni meraklandran baz olaylar oldu. Zenginler Trk evinde, iyerinde
en ar grevi yapan, zaman zaman iyeri sahibinin kzd bir Rum iisini sofrada sa
yanna oturtuyor. Ermeni ve Rum evlerinde bu durum da Trk iiye uygulanyor. Kimse
inadndan dolay bir harekete ve ayrma tbi tutulmuyor. Evlerinde hizmeti ve uak bulundurmuyor. Yalnz madd gideri orannda evlerine ksz ve fakir ailelerin ocuklarn
yanlarna alyorlar. Aile fertlerinden ayr tutmuyorlar. Bunlar belirli bir yaa gelene kadar
meslek sahibi yaplyor ve evlendiriliyor, iyeri alyor. Bu uygulamann 1940l yllarda
Kayseride devam ettirildiini kaynak kiilerimizden kriye nl de doruluyor.
44 Benzer ekilde anneannesi Talasl Ermenilerden olan ve sadece bir defa grebildiimiz,
u anda Dou Anadoluda stajyer hekimlik yapan Klodys Toros da Talasta Ermeni cemaatinin zellikle Paregentan bayramlarnda tiyatro oyunlar sergilediklerini duyduunu
ifade etmitir. Bunlardan da Talasta sosyal hayatn 1915lerde dahi ok canl olduu sonucunu kartabiliriz. Paregentan, Nevruza benzer bir bayramdr. Bu hususta geni bilgi
iin Kk, a.g.e. Ayrca www.minidev.com sitesinden de bayramlar konusu incelenerek,
Nevruzla Paregentan arasndaki benzerlikler tespit edilebilir.
229
Aye Demirtan naklettiine gre, Talas Amerikan Hastanesinde

alan mrolu lkapl Ermeni, doktorlara yardm etmekle grevlidir.
Talastan hastaneye gelen hastalara her trl yardm ve ilgiyi gstermitir.
Dadr adl Ermeni Hanm da uzun yllar bel ft tedavisinde evreden
gelen hastalara yardmc olmaya almtr.
u ana kadarki rnek olaylardan ve hatralardan varlan sonu ak bir
ekilde yledir:
Ermeni ve Trkler arasndaki dostluk, arkadalk, komuluk yzyllar
boyunca olduu gibi, bu durum tehcir sonrasnda da devam etmitir. Ayn
dili konumular, ayn duygularla mutlu olmular ve zlmlerdir. O halde ne olmutur da, bu iki dost millet dnya kamuoyu karsnda birbirlerine dman hale getirilmilerdir? Bunu yine en iyi Karnik Teke ve Atik
Erkuyumcuyann ortak olarak sylemi olduklar u szler gsterecektir
sanrm:
Bu ite ne Artinin ne de Ahmetin kabahati yok. Yahudinin nifak,
ngilizin altn, Rusun silh bu iki kardei dman etti. Yahudi, Osmanl Sarayna Ermeni girdii iin kskanp Ermenilerden nde gelenlere
Sivasa kadar senin diyerek kkrtt. Rus da ben sana silh vereceim
Trke vur, dedi. ngiliz altn vereceim, dedi. Fransa da bu koalisyonu
destekledi.
Birbirine yzyllarca dosta davranan bu iki milletin birbirine dman
edilmeye allmasna ramen Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren bu
dostluun yeniden tesis edilmeye balandn kaynak kiilerin tanklklar
ile ksmen de olsa ortaya koymu olduumuzu mit ediyoruz. Son sz olarak Zakarya Mildanolunun Trk ve Ermeni milletinin bir arada ve bar
iinde yaamas dileklerini ileterek sunumu bitirmek istiyorum.
230
Kaynaka
21 Ekim 1945 Genel Nfus Saym, Babakanlk statistik Genel Mdrl, Ankara
1949.
Adbelli, Ramazan, 19-20.Yzylda Kayseri ve Civarnda Hristiyan Gruplar
Arasndaki likiler, IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu
Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003.
Arkan, Zeki, Trk-Ermeni Kltr likileri zerine, Bilim ve Akln Aydnlnda
Eitim Dergisi, Nisan 2003, Yl 4, Say 38.
Bayrak, aban, 18-19. Yzylda Kayserinin Ticar Hinterland, IV. Kayseri ve
Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri
2003.
Beyolu, Sleyman, 1914-1922 Yllarnda Kayseride Yaanan Baz Skntlar, II.
Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1988),
Kayseri 1988.
Cmert, Hseyin, 19. Yzyl Vergi Kaytlarnda Talas, III. Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Kayseri 2000.
Halaolu, Yusuf, Ermeni Tehciri, 4. Bask, stanbul 2004.
mamolu, Vacit, 20. Yzyln lk Yarsnda Kayseri Kenti: Fizik evre ve Yaam,
I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996),
Kayseri 2000.
Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, Trkiye Ermeni Patriklii, stanbul 1986.
Keskin, Mustafa, M. Metin Hlaga, Gemiteki zleriyle Kayseri, Erciyes niversitesi
Yayn, Kayseri 2006
Kk, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 2. Bask, Ankara 2003.
Milliyet, 06 Kasm 2003 Perembe.
Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Yayn, Ankara 1995.
rik, Nahid Srr, Kayseri, Krehir, Kastamonu, stanbul 1955.
zkan, Salih, Kayseri ve Yresinde Aznlk ve Yabanc Okullar II. Kayseri ve
Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1988), Kayseri
1988.
Satolu, Abdullah, Kayseri Pastrmacl, Kayseri 1960.
Somuncu, Mehmet, Cehri retimi ve Ticaretinin 19. Yzylda Kayseri
Ekonomisindeki nemi, Erciyes niversitesi ktisad ve dar Bilimler
Fakltesi Dergisi, Say 22, Ocak-Haziran 2004.
afak, Erdal, Cehennemin Kapsn Aralayan Adam, Sabah 28 Nisan 2006.
Tosun, Ramazan, Kayseride Ermeni Olaylar, Kayseri 1997.
Tuzcu, Ali, 19. Yzyl Balarndan 20. Yzyln lk eyreine Seyyahlarn Gzyle
ve Konsolosluk Raporlarnda Kayserinin ktisad Yaps, III. Kayseri
ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (0607 Nisan 2000), Kayseri
2000.
231
nternet Adresleri:
www.evdose.com/tur/zemin/hali/zemhal, www.fairplayturkiye.com,
www.gsgm.gov.tr, http://yayn.meb.gov.tr, www.minidev.com,
www.pastrmam.com, www.talasbeldesi.com, www.turkboks.gov.tr,
http://www.virtualani.freeserve.co.uk/kayseri/turkish.htm
232
SON DNEM OSMANLI MMARLIINDA ERMENLER

Atatrk ni. Gzel Sanatlar Fakltesi Temel Eitim Blm

E-mail: selmancan@hotmail.com; Tel: 0 442 231 50 95
zet
Osmanl mimarlnn son dnemine ilikin olarak yaplan almalarda, gayrimslim mimarlarn n plana karldklar grlmektedir. zellikle Ermeni aratrmaclar,
XIX. yzylda ina edilen binalarn ounluunun Ermeni
mimarlara ait olduunu belirtilmektedirler. Bilimsel bir temelden uzak bu iddialar, kendi iinde de elikilerle dolu
bilgiler iermesine ramen, sanat tarihi literatrne girmi
bulunmaktadr.
XIX. yzylda Osmanl Devletinin yeniden yaplandrlmas
almalarna paralel olarak mimarlk tekilt da deiime
uram ve 1831de hassa mimarlar oca kaldrlarak yerine ebniye mdrl/binalar mdrl tekilt kurulmu ve imar ve ina almalarnda, plan ve projelerin
hazrlanmasnda merkez olmutur. Mimarlk tekiltnn
yeniden yaplandrld bu dnemde bina ina ve onarmnda uygulanan esaslar da deiime uram ve mnakasa (ak eksiltme) sistemine geilmitir.
Bu sistemle rekabet ortamnda binalarn dk maliyetle
yaplmas amalanmtr. Bu da madd birikimleri bulunan
ve finans kaynaklarna yaknlklar ile tannan Ermeni mimarlar, gelir seviyesi dk olan yerli mimarlar karsnda
ne karmtr. Bu mimarlarn isimleri yaptklar binalar ile
ilgili olarak dzenlenen masraf defterlerinde ve bor pusulalarnda sk sk getii iin, yapnn plann hazrlayan
mimarlarn bunlar olduu dnlmektedir. Oysa bina
planlar ihalelerden nce hazrland iin, gerek mimarlar ile plan uygulayanlar farkl kiilerdir. Yani Ermeni mimarlar ina ettikleri yaplarn ounluunda mimar deil
mteahhitlik ilevi stlenmilerdir.
Osmanl arivlerinde uzun sredir yaptmz almalar
sonucu Ermeni mimarlarn son dnem Osmanl mimarsindeki gerek konumlar ortaya karlmtr. Bu almalarda Ermeni mimarlara mal edilen pek ok yapnn asl
mimarlar inaat kaytlarndan tespit edilmitir. Sunulacak
bildiride mimarlk tarihimizin nemli bir dnemine ilikin
ariv belgelerine dayal bir deerlendirme yaplacaktr.
Giri
Osmanl Devletinde, mimarlk tekiltnn kuruluundan itibaren,
ihtiya duyulduu oranda gayrimslim (Ermeni ve Rum mimarlar gibi)
mimarlara da grev verilmitir. Bunlarn says tekilt ierisinde srekli
olarak belli bir oranda snrlanmam ve deiik dnemlerde farkl saylara ulamtr. Osmanl arivlerinde imdiye dein tespit edilebilen mimar halifelerinin listelerine gre; XVI. yzylda saylar gemeyen1
gayrimslim mimarlarn Hassa mimarlar oca ierisindeki oran XVII.
yzyln ilkyarsnda % 47.5e kadar km ve ayn yzyln sonunda bu
oran % 9a dmtr2. XVIII. yzyla ait elimizde hassa mimarlar ocann mevcudunu gsteren bir liste bulunmamaktadr. Ancak, bu yzylda
birtakm imar faaliyetlerinde gayrimslim mimarlarn isimlerinin ska
gemesinden dolay gemi yzyllara oranla saylarnn artt yolunda
bir kanaat vardr3.
XIX. yzyl bana ait tespit ettiimiz bir listede mimar halifelerinin
says 52 kiidir4 ve lm olan mlzm Yani kalfann dnda hi bir gay1
2
3
4
Erhan Afyoncu, XVI. Yzylda Hassa Mimarlar, Prof. Dr. smail Aka Armaan, zmir
1999, s.200.
Fatma Afyoncu, XVII. Yzylda Hassa Mimarlar Oca, Ankara 2001, s.63.
Sinan Gler, 18. Yzylda Hassa Mimarlar Tekilt, 18. Yzyl stanbulunda Sanat
Ortam, Sanat Tarihi Dernei Yayn 3, stanbul 1998, s.145-151; Mustafa Cezar, Sanatta
Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, s.110.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Cevdet Maarif, Belge No: 5481, 27 aban 1216/2
Ocak 1802.
237
rimslim mimarn isminin gememesi dikkat ekicidir5. Bu belge nda, hassa mimarlar oca ierisindeki gayrimslim mimarlarn saysnn
XVIII. yzylda artmad, aksine XIX. yzyla gelinceye dein tamamen
azald anlalmaktadr. Mimarlk tekiltnn XVII. yzyl sonlarndan
itibaren dzeninin bozulmaya balamas, atama ve azillerde liyakatin gzetilmemesi, ocak ierisinde istenilen vasflarda eleman eksikliini dourmutur. ktisad nedenlerle de mimar kadrolarnn says artrlamad gibi
mmkn olduunca mevcut kadrolar azaltlmaya allmtr. Bununla
birlikte XVIII. yzylda gerekli imar faaliyetlerinin bir ksmnda kullanlmak zere maa denmeyen, mlzm oca ismiyle anlan ve belirli bir
derece, unvan ve kadroya sahip olmadan, ulufeli ocak mimarlar dnda
(haric ez-tertib) hizmetleri karlnda kendilerine deme yaplan bir grup
oluturulmutur6. Gayrimslim mimarlarn ounluu bu grup ierisinde
yer aldndan doal olarak XIX. yzyl bana ait tespit ettiimiz hassa
mimarlar oca listesinde isimleri gememektedir.
Hassa mimarlar ocann 1831de kaldrlndan sonra kurulan ebniye
mdrl dneminde de grevli mimar halifelerinin ierisinde gayrimslim mimarlarn yer almad grlr. Ebniye mdr Seyyid Abdlhalim
Efendinin 1834 ylnda hazrlad bir rapora gre tekilt ierisinde krk
akn mimar halifesi vardr ve bunlarn iinde gayrimslim yoktur7. Yalnzca ebniye mdrl ierisinde 1848 ylnda Ebniye Meclisi oluturulduunda tekilt dndan tecrbeli Rum ve Ermeni kalfalar meclis azas
olarak atanmlardr. Ebniye meclisinde grev verilen gayrimslim kalfalar unlardr:
Ermeni milletinden; Kirkor, Minas, Kk Ohannes Kalfa,
Rum milletinden; Panayot, Todori, Onikos Kalfa. Bunlarn yansra
gerektiinde grmelere katlacak olan Rum milletinden Ohannes ve stefan Kalfa8.
Ebniye meclisinin kuruluundan sonra uygulanmaya balanan mnakasa (ak eksiltme) ad verilen ihale sistemi ile yaplarn inasnda uygulanan prosedr tamamen deitirilir. Bu sistemde, inas dnlen bir
yap, plan ve projeleri ebniye mdrlnce hazrlandktan sonra tahmini
5
6
7
8
Yani kalfann hari ez-tertib (ocak iin dzenlenen maa kaytlarnn dnda) 3 akelik
yevmiyesinin mlzm Mehmed Erefe verilmesi kararlatrlr.
Cezar, hassa mimarlar ocanda meydana gelen boalmalara mlzm ocandan atamalar
yapldn belirtmektedir. Cezar, a.g.e., s.45.
BOA, HH, Belge No: 26244.
BOA, .Mes.Mh., Belge No:175, 7 C.emaziyehahir 1264/11 Mays 1848.
238
bir bedel ile ihaleye karlmaktayd. Belirlenen bedel zerinden en dk fiyat teklif eden mteahhide bir mukavele ile yaplacak i teslim edilmekteydi. naat malzemelerinin piyasasn ellerinde bulunduran, ticaret
erbab Ermeni ve Rum kkenli mimar kalfalar iin bu durum nemli bir
frsat oluturur. Yaplan hemen her ihalede gayrimslim kalfalar yer alrlar.
Ayn anda birka ii stlenen mteahhitler, her yapnn bana kendi adlarna mezuniyet Pusulas (yeterlilik belgesi) sahibi birini brakmak durumundaydlar. Ancak, mteahhitlerin grevlendirdikleri kiiler ounlukla
byle bir belgeye sahip olmayan, cemaatlerine mensup kiiler olmaktayd.
Eminnndeki Ahielebi Camiinin tamiratn stlenen stefan Kalfann
grevlendirdii Kiryako, yapy istenilen ekilde tamir etmedii ve harcamalar olduundan fazla gsterdii tespit edildiinde, 20 Mart 1853 tarihinden itibaren, elinde mezuniyet pusulas olmayanlarn bu tr ilerde
kullanlmas kesin olarak yasaklanr9.
Baz durumlarda ihale yerine tercih sistemi de kullanlmaktayd. zellikle saray ve kasr gibi, inasnda yksek miktarda harcama yaplmas
gereken binalarda bu durum sz konusuydu. Sermaye birikimi olmayan,
ounluu orta ve alt seviye gelir grubuna dhil ailelerden gelen, kendi
geimlerini dahi zor temin edebilen yerli mimarlarn bu tr bir uygulamada yklenici olmalar olduka gt. Mimarlk tekilt ierisinde grev
alanlarn uzun srelerle maalarn alamadklar, yalnzca kefini yaptklar
binalardan haklarna den czi harlarla ilerini yrtmeye altklar bilinmektedir. Osmanlnn son bamimar Seyyid Abdlhalim Efendi bu durumu Sultan II. Mahmuta bildirir ve Mslmanlar arasnda artk kimsenin
mimarlk mesleini tercih etmediini, ilerde mimar sknts ekileceini
vurgular10.
Devletin son iki yzyl iinde durumlar srekli ktye giden Mslman mimarlarn yannda gayrimslim mimarlar, baz almalar nedeniyle
ykml olduklar vergilerden muaf tutulup, zel haklara sahip olabilmekteydiler. skdar Selimiye Camii mimar Foti Kamyanos Kalfaya verilen
muafiyet berat, bu uygulamaya gzel bir rnektir. 1805 tarihli berat ile Foti
Kalfann elde ettii haklar unlardr: Gayrimslimlerin demek zorunda
olduklar btn vergilerden muaf tutulur. Kii dokunulmazl salanr.
st-ba aranamaz, klk kyafetine mdahale olunamaz, evine zabta ve
kolluk kuvvetleri giremez. Seyahat ve yol serbestisi ve ayrcalklarndan
istifade eder. Yarg muafiyeti verilir. Olaan mahkemelerde yarglanamaz,
9 BOA, A. MKT. MVL., Belge No: 65/14, 9 C.hr 1269/20 Mart 1253.
10 BOA, HH, Belge No: 26244.
239
ancak Divan- Asafde (Yce Divan) yarglanabilir11. Muafiyet beratlarnda elde edilen haklar babadan olu ve yakn akrabalara da geebiliyordu.
Foti Kalfa gibi Kirkor Balyan da Sultan II. Mahmut dneminde muafiyet
berat sahibi olur ve lmnden sonra sahip olduu muafiyet beratna istinaden damad Ohannes ve olu Karabete de birer muafiyet berat verilir12.
Yaanlan btn bu gelimeler, Ermeni kalfalarn XIX. yzylda n
plana kmasn salar. zellikle Balyan ailesi, nesil boyunca saraya
yakn olarak ok sayda yapnn mteahhitliini stlenmilerdir. lerinden Serkis Balyana, Sultan II. Abdlhamit dneminde sermimar- devlet unvan verilir13. Bu unvan aslnda 1831 ylnda kaldrlmtr14. Serkis
Balyann saraydaki zel balantlar sayesinde ahsna ait olmak zere
verilmi bir payedir ve Osmanl mimarlk tekiltnn bandaki en st dzey mimar anlam tamamaktadr.
Ermeni asll kalfalar ile Trk mimarlar arasnda srekli bir ekime de sz konusudur. Kendi menfaatleri uruna baarl Trk mimarlar
Saraydan uzak tutmaya altklar da bir gerektir. 1827-1829 yllar arasnda bamimarlk yapm olan Krml Mahmut Aann grevden uzaklatrlmas Kirkor Balyann bir oyunuyla meydana gelir. Kirkor Kalfa
ve Mahmut Aa arasndaki gerginlik Heybeli Ada Deniz Harp Okulunun
1827de inas srasnda balar. Sultan II. Mahmut her ikisinin hazrlad planlardan Mahmut Aannkini tercih eder. Pars Tulacnn Kirkor
Balyana ait olduunu belirttii yapnn15 gerekte mimarln Krml
Mahmut Aa yapar16. Ksa bir sre sonra Kirkor Balyan, Mahmut Aann
Sultan II. Mahmutun atlar iin 1829da Tarabyada yapm olduu ahrn inasnda alan iileri ayarlayarak yapnn atsnda uygun olmayan
malzeme kullandrr ve ahrn ats be on gn sonra yklarak on bir atn
11 Kemal Beydilli, III. Selim Devrinde Verilen Baz Muaf ve Msellemlik Beratlar Hakknda: Foti Kalfann Berat, Osmanl-Trk Diplomatii Semineri (30-31Mays 1994),
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrmalar Merkezi, stanbul 1995, s.86.
12 BOA, Cevder Maarif, Belge No: 4451, Evst- C.evvel 1251/10 Eyll 1835; HH, Belge
No:27724, 1251/1835.
13 BOA, Cevdet Dhiliye, Belge No: 62375, 27 R.evvel 1295/31 Mart 1878.
14 BOA, Cevdet Saray, Belge No: 2860, 1247/1831.
15 Pars Tulac, Osmanl Mimarlnda Balyan Ailesinin Rol, stanbul 1993, s.46.
16 BOA, HH, Belge No: 29310, 1243/1827-28.
240
lmne sebep olur17. Bunun zerine Sultan, Mahmut Aay grevden

uzaklatrarak ailesi ile birlikte Bursaya srgne gnderir18.
Son dnem Osmanl mimarlk tekiltnn yapsal deiiminin, bina
ina ve onarmndaki srelerin yeterince bilinmemesi ve ariv kaytlarna
inilip ihale artnamelerinin incelenmemesi birok binann gerek mimarnn gn yzne kmamasna, mteahhitliini yapan kalfalarn binalarn
mimarlar olarak alglanmasna sebep olmutur. Ariv belgelerinden tespit
ettiimiz bir ksm yapnn gerek mimarlar unlardr: Sultan II. Mahmut
Trbesi Garabed Balyann19 deil mhendis Abdlhalim Efendinin20,
Bayezit Yangn Kulesi Senekerim Balyann21 deil Seyyit Abdlhalim
Efendinin22, Rami Klas Kirkor Balyann23 deil Seyyit Abdlhalim
Efendinin24, Ortaky Camii Nikoos Balyann25 deil Seyyit Abdlhalim Efendinin26, Mecidiye Klas (Takla) Serkis Balyann27 deil
ngiliz mimar William James Smithin28, Yldz Hamidiye Camii Serkis
Balyann29 deil Rum Nikolaki Kalfann30, Sarayburnu Antrepolar Simon Balyann31 deil August Jasmundun32 eseridir.
Ermeni kalfalar yaptklar ilerde yolsuzluklara kartklarndan XIX.
yzyln sonuna doru gzden dmeye balarlar. Sultan II. Abdlhamit
dneminde birok yap ina eden Alman August Jasmund, Bayndrlk
Bakanlnn (Nafia Nezareti) kadrolarnn Ermeni alanlarla doldurulmasndan dolay kendi alannda Ermenileri karsnda bulduunu, ilerin grlmedik bir ekilde- daha ok kulis arkalarndaki grmelerle yrtldn, bu yzden de devlet iin yaplan binalarn rezil olmasna ramen
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Ahmet Ltfi, Tarih-i Ltfi, Cilt 2, stanbul 1291, s.163.

BOA, Cevdet Maarif, Belge No: 5525, 22 Cemaziyelevvel 1245/19 Kasm 1829.
Tulac, a.g.e., s.278.
BOA, D, Belge No: 3, 22 Rebiylahir 1255/5 Temmuz 1839.
BOA, MAD, Belge No: 8959, s.59, 21 Ramazan 1241/29 Nisan 1826.
BOA, HH, Belge No: 29041-C, 27 Safer 1248/25 Haziran 1832.
BOA, EVd., Belge No: 13498, 3 Zilhicce 1264/31 Ekim 1848.
Tulac, a.g.e., s.534
BOA, HH.EBA., Belge No:1/4, 23 Safer 1267/ 29 Aralk 1850.
Dolmabahe Saray Arivi, Evrak No: II/ 989.
BOA, P.PRK.ML., Belge No:10/65, 29 evval 1307/18 Haziran 1890.
241
teslim alndn belirtiyor33. Devlet bamimar payesiyle onurlandrlan

Serkis Balyann dahi, 1882de balatlan ve 1886da sonulanan bir soruturma sonucu Sultan Abdlaziz ve II. Abdlhamit dneminde yapt
yaplardan toplam yz bin liray akn bir mebla zimmetine geirerek34 byk inaat yolsuzluu yapt anlalmaktadr. Soruturma neticesinde hakknda alan dava ile btn mal varlna el konmasna35 ramen,
Ekim 1888de Sarayn badoktoru Mavroyani Efendinin aracl ile II.
Abdlhamit tarafndan affedilir36. 1890lardan sonra Ermeni kalfalarn Osmanl mimarlndaki etkileri de sona erer. Bunda gerek yaptklar yolsuzluklarn, gerekse dnemin siyas gelimelerinin etkisi byktr37
33 Mehmet Yavuz, Mimar August Jasmund Hakknda Bilmediklerimiz, Sanat Tarihi Dergisi, Aydoan Demire Armaan, Say XIII/I, C.181-205, zmir Nisan 2004, s.197.
34 BOA, Y.PRK.AZN., Belge No: 2/49, 17 evval 1303/19 Temmuz 1886.
35 BOA, Y.PRK.AZJ., Belge No: 13/44, 26 Temmuz 1304/7 Austos 1888.
36 BOA, Y.MTV., Belge No: 54/38.
37 ngilterede Serbest Frkann iktidara gelmesiyle Ermeni meselesinin canland, Osmanl
lkesinde hizmetli olan Ermeni ve Rumlarn memleketin zararna altklarndan memuriyetlerden uzaklatrlmalar ve Hariciyede Franszca yerine Trke kullanlmas hakknda
bkz. BOA, Y.EE., Belge No: 127/57, 20 Rebiylahir 1308/3 Aralk 1890.
242
OSMANLI DEVLET YNETMNDE KLTRLER ARASI

LETM RNEKLER: II. ABDLHAMTN ERMEN
DEVLET ADAMLARI LE LKLER
Ar. Gr. Serkan GL
Erciyes niversitesi Yozgat Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-maili: serkanebu@yahoo.com; Tel (GSM): 0 535 777 35 69
zet
Osmanl Devletinin son dnem Padiahlarndan II. Abdlhamit, birok adan en fazla tartlan Padiahlardan
birisi olmutur. Abdlhamit hakkndaki en nemli tartma konularndan birisi de onun Ermenilerle olan ilikisi
olmutur.
Abdlhamit, Ermenilere kar iddet uygulamak ve onlar
katletmekle sulanm bir Padiahtr. Kendisinin Ermenilere sempatiyle bakmad ve onlar bir tehdit olarak grd sylenegelmitir. Burada sorulmas gereken soru
u olmaldr: Abdlhamit gerekten koulsuz bir Ermeni
dman myd? Bu sorunun cevab, Abdlhamitin Ermenilerle bireysel ilikileri incelendiinde ortaya kacaktr.
Abdlhamit, saltanat esnasnda birok Ermeni devlet
adamna grev vermi ve hatta onlarla bireysel dostluklar
bile kurmutur.
Sunacam bildiride, Abdlhamit dneminde grev alm
baz Ermeni devlet adamlar ile Abdlhamitin bu devlet
adamlaryla kiisel ilikilerine deinilecektir. Bu sayede,
Abdlhamitin Ermenilere kar olan yaklamnn koulsuz
bir dmanlk deil, iinde bulunulan dnemin bir sonucu olduu grlecektir.
Ar. Gr. Serkan GL
Giri
Ermeni Meselesinin uluslararas bir mesele olarak ve ciddi bir biimde ortaya kt zaman olarak 1878 Ayestefanos Anlamas ve Berlin
Kongresi kabul edilmektedir. Sultan II. Abdlhamitin saltanatnn ilk yllarna rastlayan bu anlamalardan sonra, Ermeni Meselesi uzunca bir sre,
Osmanl Devletinin gndemini megul etmitir.
Sultan Abdlhamitin tahtta kald 33 yllk sre iinde Ermenilerin
defalarca isyan hareketlerine kalkt grlmektedir. Mesele yle bir hal
almtr ki; sorun Osmanl Devletinin bir i politika konusu olmann tesine gemi ve Osmanlya kar uluslararas bir kampanya ekline dnmtr. Bunun temel sebebi olarak, mevcut uluslararas siyas rekabeti ve
g mcadelesini grmek yanl olmayacaktr.
Byk devletler, Ermenileri dnya kamu oyunda Osmanlya kar koulsuz olarak destekleme yoluna gitmilerdir. yle ki; Ermenilerin kard isyanlar sonrasnda Osmanl Devletinin ald tedbirler, Ermenilerin
katliam eklinde duyurulmutur. zellikle Sultan Abdlhamit tam bir Ermeni dman ve katili olarak gsterilmitir. Bunun bir gstergesi olarak ta
kendisi Kzl Sultan olarak adlandrlmtr1.
Bu noktada akla gelen soru udur: Sultan Abdlhamit gerekten bir
Ermeni dman mdr ve Ermenileri katletme politikas m takip etmitir?
Bu sorunun cevab son derece kapsaml olarak ele alnabilir. Ancak burada,
1
Joan Haslip, Bilinmeyen Sultan II. Abdlhamit, stanbul 2001, s.250.
247
bu sorunun cevabn bulmamza yardm edebilecek sadece baz rnekler

verilecektir. Doaldr ki; Abdlhamiti Ermeni dman olarak deerlendirebilmek iin yapt eylemlerin buna uygun olmas gerekmektedir. Fakat
Abdlhamiti yakndan incelediimizde durumun bahsedilenden son derce
farkl olduunu gsteren birok rnekle karlamaktayz.
Bir millete kar, koulsuz bir dmanla sahip bir kiinin eylemlerinin buna uygun olmasn beklemek son derece doaldr. Fakat Sultan
Abdlhamitin Ermenilerle olan kiisel ilikilerine bakld zaman, onun
Ermenilere kar kesin bir dmanlk duymak bir tarafa, Ermenilere kar
byk bir gven duyduunu sylemek yanl olmayacaktr. rneklerle grlmektedir ki; Sultan Abdlhamit devlete kar isyan iinde olan Ermenilerle devletine bal Ermeniler arasnda kesin bir ayrm yapmtr.
Sultan Abdlhamit devrinde, ok sayda Ermeni devlet adam ve brokratn Osmanl Devletinin deiik kurumlarnda grev yapt bilinmektedir. Bu devirde merkez dairelerinde grev yapan Ermenilerin says
2 633 olarak belirlenmitir2. Bunlar Maliye, Hazine-yi Hassa, Hariciye,
Dhiliye, Adliye Nezaretlerinde vs. grev yapmlardr. Bunlar arasnda
birok nazr ve st dzey brokrat bulunmaktadr. Merkez ynetiminin dnda, tara idaresinde de binlerce Ermeni memur devlet grevinde almaktadr3.
Aslnda Ermenler uzun yllar boyunca Osmanlda devlet hizmetlerinde bulunmulardr. Ancak XIX. yzyl Ermeniler iin altn bir devir olmutu. zellikle, Osmanl devlet ynetiminde nemli grevlerde bulunan
Rumlarn Yunanistann bamszlndan sonra gzden dmesi, Ermeni
devlet adamlarnn nn iyice amtr. Ermeniler de hizmetlerinden ve
devlete olan ballklarndan dolay millet-i sdka olarak adlandrlmaya
balanmtr4.
2
3
Aye Tozduman Terzi, Osmanl Maliyesinde Sz Sahibi Nazr, Uluslararas TrkErmeni likileri Sempozyumu, stanbul 2001, s.21.
Abdlhamit dneminde tarada Ermeni memurlarn says, altklar daireler vb. iin bkz.
Mesrob Krikorian, Armenians in the Service of the Ottoman Empire 1860-1908, London
1977. Ayrca Abdlhamit dneminde tarada grev yapan Ermeni brokratlar ile ilgili deerlendirme iin bkz. lber Ortayl, II. Abdlhamit Devrinde Tara Brokrasisinde Gayrimslimler, Osmanl Devletinin 700. Kurulu Yldnmnde Sultan II. Abdlhamit Dnemi Paneli, Bilge Yaynclk, 2000.
Ercment Kuran, Tarihte Trkler ve Ermeniler, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu-II, C.38,
Ankara 2001, s.617. Ercment Kuran burada Ermenilerle Trklerin birok detlerinin ve
zevklerinin ortak olduunu ve Ermenilerin pek ok alanda Osmanl Devletinde hizmetlerde bulunduunu belirterek, bu nedenlerle XVIII ve XIX. yzyl Osmanl belgelerinde
millet-i sdka olarak adlandrldklarn sylemektedir.
248
Ar. Gr. Serkan GL
Sultan Abdlhamitin Ermeniler hakknda hatralarnda yazm olduu satrlar, onun Ermenilerin Osmanldaki durumunu nasl grdn gstermektedir: Bizi Ermenilere eziyet etmekle sulamak glntr. mparatorluumuzun tarihine gz gezdirilirse Ermenilerin her zaman ok zengin
olageldikleri tespit edilebilir. Bu hususu yakndan bilenler Ermenilerin,
Mslman tebaamzdan ok daha zengin olduklarn teyit edeceklerdir.
Her devirde Ermenilerin, vezirlik dhil, memuriyette en yksek mevkilere
kadar geldikleri grlmtr. Memurinin te birini Ermenilerin tekil ettiini sylesem, hi de izam etmi olmam5. Abdlhamit bu ekilde devam
eden hatralarnda, Ermenilerin Osmanl iinde sahip olduklar uygun durumu ak bir ekilde dile getirmektedir.
Sultan Abdlhamit Ermenilere kar en fazla zulm eden Padiah olarak
sulanmasna karn, Ermeniler en fazla onun devrinde st dzey grevlere
gelmilerdir. Bunlar arasnda en dikkat ekici olanlar, Abdlhamitin zel
hazinesine yani Hazine-yi Hassaya nazrlk yapm olan Agop Kazazyan,
Ohannes Sakz ve Mikail Paalardr. Bunlarn dnda Artin Dadyan Paa
ve Gabriel Noradunkyan dikkati eken dier isimlerdir.
Agop Kazazyan Paa (1832-1891), Abdlhamit dneminde hizmet eden Ermeni devlet adamlar arasnda en dikkat ekici ahsiyetler
arasndadr. Hem devlet hizmetinde bulunduu nemli grevler hem de
Abdlhamitin gvenini ve dostluunu kazanm olmas nemlidir. Agop
Paann fakir bir aileden geldii ve yksek renim grmedii kaynaklar
tarafndan belirtilmektedir6. Buna karn ilerinde gstermi olduu baar
sayesinde sivrilmeyi baarmtr.
Agop Kazazyan deiik memuriyetlerde bulunduktan sonra Osmanl Bankasnn Trke muhabere kalemi mdrlne atanmtr. Burada
almalar ve baarlaryla dikkat ekmitir. zellikle bankada meydana
gelen bir uslszl ortaya karmasnn yldzn parlatt sylenmektedir. Bu zellikleriyle dikkat eken Agop Kazazyan, Osmanl Bankas genel
mdr Forster tarafndan Abdlhamite tavsiye edilmitir. Abdlhamit,
Agop Kazazyan Hazine-yi Hassa mdrlne getirmitir. Bu mdrlk
18 Nisan 1880 tarihinde nezarete evrilmi ve Agop Kazazyan nazrlk
grevine getirilmitir. Daha sonra kendisine 1 Mart 1887 tarihinde Hazine-yi Hassa Nazrl yannda Maliye Nazrl grevi de verilmitir7.
5
6
7
II. Abdlhamit, Siyas Hatralarm, stanbul, 1999, s.72.

Y. G ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, stanbul 1953, s.156. Ayrca
bkz. Levon P. Dabayan, Sultan Abdlhamit ve Ermeniler, stanbul 2001, s.272.
Terzi, a.g.e., s.22-23.
249
Hazine-yi Hassa Nazrl grevinin Padiahn ahs itimadn kazanm

olan kiilere verilmesi nedeniyle, Agop Kazazyann bu greve getirilmesi
son derece dikkat ekicidir8.
Agop Kazazyann Hazine-yi Hassa Nazrlna gemesiyle birlikte
topraklarn ve gelirlerin artrlmas iin emlk-i mdevvere yani devredilmi topraklar meselesi ortaya kartlmtr9. Sultan Abdlmecit dneminde Emlk- Hmayunun Maliye hazinesine devredilmesi srasnda baz
emlkn gzden karld ve bakalarnn elinde kald grlmt. Bu
topraklarn tekrar Hazine-yi Hassaya kazandrlmas yoluna gidilmitir10.
te bu grevin yerine getirilmesi konusunda Agop Kazazyan son derece
nemli bir grevi yerine getirmitir. Osmanl Devleti iinde birok arazinin ayrca gmrn Hazine-yi Hassaya katlmasn salamtr.
Agop Kazazyann takip ettii politika nedeniyle birok devlet adamnn tepkisini ektii belirtilmektedir. Bu nedenle deiik vesilelerle
Abdlhamite ikyet edilmitir. Sadrazam Sait Paa uygulanan politikalara tepkisini u ekilde dile getirmektedir: Buna dellet edenlerin hizmetlerini Padiaha hizmet-i sahihe addedemiyorum. Buna mpteni idi ki drdnc defa sadaretim zamannda Hazine-yi Hassa Nazr Agop Paann
bu yoldaki hizmetini taktir etmezdim11.
Abdlhamitin Agop Paa hakkndaki ikyetleri dikkate almad
ve onun icraatlarn taktir ettii, Abdlhamitin kendi ifadeleriyle sabittir. Abdlhamit, Kazazyan hakknda u ifadeleri kullanmaktadr: byk
bir servet yapabildimse ormanlarmn, arazimin geliri sayesinde olmutur.
Agop Paa ok dirayetli bir maliyecidir. Mlkm gayet iyi idare etmi,
senede 500 000 lira (altn) gelir getirecek hale koymutur. Husus ehasa
ve vakflara ait olmayan araziyi Sultan mal olarak iln etmek fevkalade
bir fikir olmutur12.
Burada dikkat edilmesi gereken husus; Agop Paann uygulad politikadan ziyade onun grevini Padiahn istedii ekilde icra etmesi ve
bunun Padiah tarafndan aka taktir edilmesidir. Zaten Sultan Abdlhamit, Agop Paaya kar taktirini sadece szlerle ifade etmekle kalmamtr. Kendisine Sultan Abdlhamit tarafndan ikinci rtbeden Mecidiye
8
9
Dabayan, a.g.e., s.273.

Vasfi enszen, Osmanoullarnn Varlklar ve II. Abdlhamitin Emlk, Ankara 1982,
s.41.
10 enszen, a.g.e., s.41.
11 Mehmet Sait, Sait Paann Hatrat, Cilt.2, stanbul 1328 (1910), s.216.
12 enszen, a.g.e., s.43.
250
Ar. Gr. Serkan GL
nian, birinci rtbeden Osman nian, vezirlik rtbesi, Murassa Al-i Osman, Murassa Mecidiye ve mtiyaz nianlar verilmitir. Bunlarn dnda,
Padiahn Agop Paaya baka ihsanlarda da bulunduu bilinmektedir.
Abdlhamit, Agop Paaya kendi emlkndan Selanikte ve Niantanda
arsalar vermitir13.
Sultan Abdlhamit ve Agop Paa arasnda yaanan ve iyi bilinen bir
diyalog, ikisi arasndaki yakn ilikiyi de ortaya koyar niteliktedir. Sultan,
Agop Paaya, Saray knda nereye gittiini ve ne yaptn sorar. Buna
cevaben Agop Paa; ata binip gezinti yapmay sevdiini syler. Bunun
zerine Sultan Abdlhamit kendisine bir at hediye eder. Agop Paann
lm de bu attan derek olmutur.
Sultan Abdlhamit, Agop Paann lmnden son derece mteessir
olmutur. Ba mabeyincisi Ragp Beyi Paann validesine gndermi ve
ona her trl ihtiyacnn karlanaca bildirilmitir. Padiahn, Paann
vefatndan dolay ok zgn olduunu renen Agop Paan annesi: Bir
olum ld ise dieri sadr. Allah Padiahmza uzun mr ihsan eylesin
demitir14.
Genel olarak bakldnda, Sultan Abdlhamitin Agop Paaya kar
olan taktir ve tevecchnn sebebinin sadece Paann, Padiahn servetini iyi idare edip, Padiaha ok para kazandrmak olmad grlebilir. Elbetteki, Agop Paann hizmetleri kendisinin Padiah tarafndan taktir edilmesini salamtr. Ancak Padiah, Agop Paaya kar byk bir gven
gibi insan hislere de sahipti. Ayrca ikili arasndaki diyaloglar ve Paann
lm zerine Padiahn tavr, onun Paaya kar kiisel bir sempati duyduunun gstergesidir.
Agop Paann lmnden sonra yerine yine Ermeni bir devlet adam olan Mikail Paa (1842-1897) Hazine-yi Hassa Nazr olarak atanmtr. Mikail Paa, Babli tercme odasnda balad memuriyet hayatna
ura-y Devlet nafa dairesi, Galata Gmr Nezareti, Beyrut Rsumat
Nezaretinde devam etmi, Meclis-i Rsumat ve ura-y Devlet yeliklerinde bulunmu, Cemiyet-i Rsumiye bakanl yaptktan sonra Maliye
Nezareti mstear olmutur. Mikail Paa, 1888 ylnda yeni kurulmu olan
Ziraat Bankas genel mdrlne getirildi. Burada gstermi olduu baarlar sayesinde Mikail Paa, hkmetin ve Sarayn dikkatini ekmitir.
13 Terzi, a.g.e., s.24.
14 ark, a.g.e., s.159.
251
Mlkiye Mektebinde de dersler vermekte olan Mikail Paa, 1891 ylnda

Hazine-yi Hassa Nazrlna tayin edilmitir15.
Mikail Paa da selefi Agop Paa gibi Hazine-yi Hassann gelirlerini
artrmak iin byk gayret gstermitir. Memleket dahilinde birok araziyi ve imtiyaz Emlak- Hmayuna dhil etmitir. Abdlhamitin, Mikail Paann hizmetlerinden son derece memnun olduunu Padiahn u
szlerinden anlyoruz: Mikail Paa da daha iyi bir idarecidir. Byk
irketlere verilen imtiyazlar sayesinde gelirimizi artrmaya muvaffak olmutur16.
Sultan Abdlhamit, Mikail Paaya hizmetlerinden dolay birinci dereceden Al-i Osman nian vermi, 1893 ylnda da vezirlik rtbesi vererek
paala ykseltmitir. Bunlarn dnda Altn Liyakat, Altn ve Gm mtiyaz madalyalar ve Murassa Mecid nianlar da kendisine verilmitir17.
Mikail Paann ardndan Hazine-yi Hassa Nazrlna Sakz Ohannes
Paa (1836-1912) getirilmitir. Ohannes Paa memuriyet hayatna Babli tercme odasnda balamtr. 1863te matbuat mdr sfatyla Maarif
Vekletinde tercme ve tahrirat kalemine geirildi. Sonrasnda 1868de
ura-y Devlet tesis edildiinde, muhakemat ubesinin birinci ksm mavirliine, ayn senenin sonunda da ayn urann azalna seilmitir.
Vazifesinde gsterdii baarlar, onun 1871 tarihinde ay kadar bir sre
Hariciye Vekletinin umum ktiplii gibi ar ve nemli bir makamn
vekleten kendisine verilmesini salad. 1872de Ticaret Bakanl mavirlii, 1877de henz oluturulan Mlkiye Mektebinde Siyaset, ktisat
veya Servet-i Milel ve Usl-i dare dersleri hocal yapmtr. Nihayet
1879da muhasebat dairesinin umum savcl (17 sene devaml ekilde)
gibi nemli mevkilerde grev yapmtr.1897de Hazine-yi Hassa Nazr Mikail Portakal Paann vefatndan sonra, Sultann iradesiyle mezkr
idarenin bana geti18.
Ohannes Paann grevde bulunduu srada Badat-Basra deniz tatlarnn iletilmesi ve Badat-Musul petrollerinin imtiyazlar Hazine-yi
Hassaya balanmtr. Bu gibi gelir getiren abalara ramen Hazine byk sknt iine girmi ve byk bte aklar ortaya kmtr. Bunun
15
16
17
18
Terzi, a.g.e., s.25.

enszen, a.g.e., s.43.
ark, a.g.e., s.161.
ark, a.g.e., s.163.
252
Ar. Gr. Serkan GL
zerine Hazine-yi Hassann gelir kaynaklar borlarla birlikte Maliye hazinesine devredilmitir19.
Dneminde yaanan btn skntlara ramen, Ohannes Paann hizmet ve gayretleri Padiah tarafndan taktir grmtr. Kendisine birinci
rtbeden Mecid nian ve Altn Liyakat madalyas, Murassa Osman, Murassa Mecid, Murassa ftihar nianlar verilmitir. 1907 ylnda da vezirlik rtbesi verilmitir. Paa kendi isteiyle 1908 ylnda Hazine-yi Hassa
Nazrlndan ayrlmtr. Sultan Abdlhamit, Mikail Paay ksa bir sre
sonra Ayan Meclisi yeliine semitir. Ancak kendisi salk durumunu ve
yalln ileri srerek bu grevi kabul etmemitir20.
Sultan Abdlhamitin Ohannes Paay kendisi istifa edene kadar grevinde tutmas ve sonrasnda Ayan Meclisi yesi semesi son derece dikkat ekicidir. Daha nce bahsettiimiz gibi Agop ve Mikail Paalarn grev yapt dnemde Hazine-yi Hassa olduka krl ve istikrarl bir ileyie
sahipti. Bu nedenle ad geen nazrlar Padiahn zel taktirlerini kazanmlardr. Ancak Ohannes Paann dneminde Hazine iflas noktasna gelmitir. Buna karn Sultan Abdlhamitin Paay grevinden almadn
hatta birok nian ve rtbeyle taltif ettiini gryoruz. Ohannes Paa kendisi istifa ederek grevi brakmtr. Sonrasnda Padiah kendisine Ayan
Meclisi yelii teklif etmitir. Bu durum, Abdlhamitin Ohannes Paaya
duyduu kiisel gven ve yaknln bir gstergesi olarak grlmelidir.
Abdlhamit dneminde Ermeniler sadece Hazine-yi Hassada grev
yapmamlardr. Ermeni devlet adamlar zellikle Hariciye Nezaretinde
nemli vazifeler ifa etmilerdir. Bunlar arasnda ilk dikkati ekenler Gabriel Noradunkyan ve Artin Dadyan Paa gibi isimlerdir.
Gabriel Noradunkyan (1852-1941) Fransada eitimini tamamlam
ve 1875 ylnda Hariciye Nezaretine girmitir. Gabriel Paa, Hariciye
Nezaretinde deiik kademelerde yllarca hizmet vermitir. Bu hizmetlerinden dolay kendisine Ul ve Bal nianlar verilmitir21. Abdlhamitin
Gabriel Paann hizmetlerini taktir ettii bilinmektedir. Abdlhamit, Gabriel Paay Ayan Meclisine seerek kendisine verdii nemi ortaya koymutur. Ancak, Gabriel Paa, Abdlhamit tahttan indirilirken bu durumu
Abdlhamite bildiren heyetin iinde yer almtr. Deien artlarn bir sonucu olan bu durumun Abdlhamitte byk bir znt ortaya kardn
19 Terzi, a.g.e., s.27.
20 Terzi, a.g.e., s.28.
21 ark, a.g.e., s.155.
253
sylemek mmkndr. Abdlhamit, Gabriel Paann 1912 ylnda Hariciye Nazr yaplmasn uygun bulmadn belirtmitir.
Artin Dadyan Paa (1830-1901) Osmanl Hariciyesinin en nemli Ermeni devlet adamlarndan birisidir. Fransada yksek renim gren Artin
Paa, Hariciye Nezaretinde deiik grevlerde bulunmutur. Yapt hizmetler taktir edilen Paa, ura-y Devlet yeliine seilmi ve ormanlar ve
madenler genel mfettiliine getirilmitir. Daha sonra Maliye Nezareti
mavirliine tayin olmutur. Yapt hizmetlerin Abdlhamit tarafndan
taktir edildii ve Artin Paann Abdlhamit tarafndan Hariciye mstearl grevine getirildiini gryoruz22. Son derece hassas bir dnemde
bylesine yksek ve nemli bir greve getirilmesi nemlidir. Ksa bir ara
vermesine ramen bu grevde uzunca bir sre kalmas nemli bir durumdur. O dnemde st dzey bir devlet adamnn makamn bu kadar uzun bir
sre koruyabilmesi ancak Sultan Abdlhamitin isteiyle olabilirdi. Artin
Paa ile beraber alm olan Galip Kemal Bey anlarnda, Abdlhamit
gibi titiz ve hassas bir Padiahla, Artin Paann ok uyumlu altn
belirtmektedir. Artin Paa millet ilerinin en buhranl olduu dnemlerde bile Sultan teskin etmi ve sorumluluk almtr. Bu yzden Sultan
Abdlhamitin daha da sevgisine mahzar olmutur23.
Osmanl brokrasisinin bir grevlisi olmamasna ramen, Ermeniler arasnda byk politik gc olan Patriklerle ilgili bir rnek vermek
yerinde olacaktr. Ormanyan Efendi 1896 ylnda Ermeni cemaati umum
meclisi tarafndan Ermeni cemaati Patrii olarak seilmitir. Padiah tarafndan bu karar onaylanmtr. Bunun zerine Patrik Ormanyan teekkr
iin Padiahn huzuruna kmtr. Ormanyan Efendi bu ziyaret esnasnda
Sultan Abdlhamitten siyas sulardan mahkm 1 200 Ermeninin serbest
braklmas iin ricac olmutur. Padiah, Patrikin bu isteini kabul etmitir. Ayrca idama mahkm edilmi olan 30 Ermeninin cezas mebbede
evrilmitir24.
Sonu
Sonu olarak; Sultan Abdlhamit dneminde bahsi geenler dnda
birok Ermeni devlet adam Osmanl brokrasisinde grev yapmtr. Binlerle ifade edilecek sayda Ermeninin Osmanl idaresinde hem de ok st
22 ark, a.g.e., s.148.
23 ark, a.g.e., s.150.
24 Dabayan, a.g.e., s.311.
254
Ar. Gr. Serkan GL
dzeyde grev yapmas gereiyle Abdlhamitin bir Ermeni dman olarak gsterilmesini ne ekilde ele almalyz?
Abdlhamit dneminde Ermenilerin Osmanl Devletinin birok yerinde isyanlar kard ve hatta Osmanlnn bakenti stanbulda Padiahn
bizzat kendisine suikast giriiminde bulunduunu gz nne aldmzda,
Osmanl Devletinin bu trl faaliyetlere kar nlem almasnda anlalmayacak bir durum yoktur. Ancak bu arada dikkat etmemiz gereken nokta;
btn bu olaylara ramen, Sultan Abdlhamitin devletine bal Ermenilerle isyanclar arasnda kesin bir ayrm yapmasdr.
Sultan Abdlhamit dneminde Ermeniler Osmanl devlet ynetiminde tarihte hi olmad kadar yer almlar ve ok nemli makamlar igal
etmilerdir. Bunlardan birou Padiahn kiisel gvenini ve taktirini kazanmlar ve hizmetlerinin karln da daima grmlerdir. ok uzun
bir tarihsel gemie dayanan Trk-Ermeni ilikileri son zamana kadar kltrler aras etkileimin en gzel rneklerini sunmutur. Bu etkileimin bir
paras ve sonucu olan Ermeni devlet adamlarnn Osmanl devlet ynetiminde nemli grevler almalar, zerinde dikkatle durulmas gereken bir
konu olarak karmza kmaktadr.
Son sz olarak; Abdlhamitin Ermenilere kar koulsuz bir dmanlk
beslediine dair bir kant ortaya konulamaz. Aksine Sultan Abdlhamitin
Ermeni devlet adamlarna kar byk gven duyduu ve onlarn bilgi ve
becerilerinden sonuna kadar yararlandn sylemek iin elimizde fazlaca
kant mevcuttur.
255
DYARBAKIR SOSYAL YAAMI ERSNDE

VE DEVLET HZMETNDE ERMENLER
Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-mail: syazici@sakarya.edu.tr; Tel: 0 532 769 40 64
zet
Diyarbakr Sosyal Yaam erisinde ve Devlet Hizmetinde
Ermeniler balkl bu bildiri, Diyarbakr sosyal hayatnda
Ermenilerin durumundan balayarak, vilyet genelinde
kamu hizmetinde bulunan Ermenileri konu edinmektedir. Bildirinin hazrlanmasnda 1893 tarihine ait Diyarbakr
vilyetinde devlet hizmetinde alan Ermenilerin listesini
gsteren resm bir cetvel (tablo) esas tekil etmitir. Devlet hizmetinde bulunan Diyarbakr Ermenilerinin isimleri,
maalar, grevleri, nceki grevleri (bir ksmnn), rtbe
ve nianlarn gsteren bu cetvel, ehirdeki kamu yaamnn doru anlalmas asndan nemli bir belgedir. Bu
kaynan yan sra Babakanlk Osmanl Arivinden farkl belgelerle ve yerli-yabanc birok eserle Diyarbakrda
devlet ileyii iinde Ermenilerin durumu ortaya konulmaya allmtr. Ayrca Diyarbakrda Ermenilere ait eitim
kurumlar, basn-yayn faaliyetleri gibi itigal ettikleri dier
i kollar, Diyarbakr gnlk yaam iinde hak ve zgrlkler asndan durumlar, Ermeni cemaati iinde birbirleriyle ve devlet kurumlaryla olan ilikileri ele alnan konular
arasndadr.
Giri
Osmanl mparatorluunun birok milleti bir arada yaatabilen yaps
iinde, Ermeniler devletin Mslman tebaas ile en yakn ilikilere sahip
unsurdu. Gerek devlet hizmetinde gerekse gnlk yaamda i ie gemi
bu yap imparatorluun tm ehirlerinde gzlemlenebilirdi. Diyarbakr
rneinde de Ermeniler, ehir yaamnn her basamanda karmza kmaktadr.
XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln ba itibariyle ahalisi, Trk, Krt,
Ermeni, Keldan, Rum, Sryan ve Yahudi unsurlardan oluan Diyarbakr, Ortadou iin geit noktasnda bulunduundan tarih boyunca var olan
stratejik nemini muhafaza etmekteydi. Akkoyunlular gibi byk devletlere bakentlik yapan ehir, tarih boyunca farkl unsurlarn bir arada yaayabildii ok kltrl bir alan olmutur. Bu unsurlardan biri olarak ehir
nfusu iinde kabaca % 10-20 arasnda bir arla sahip olan Ermeniler,
Diyarbakr sosyal yaam iinde ve devlet kademelerinde nemli bir yere
sahip olmulardr.
Diyarbakrda Ermenilerin, yerleim alan olarak genellikle ehir
merkezlerini tercih etmelerine ramen ky yerleimleri iinde de Ermenileri grmekteyiz. Evliya elebinin verdii bilgilere gre 1655-1656da
Diyarbakrda yedisi Ermeni, krk yedisi Mslman elli drt mahalle bulunmaktadr1. XX. yzyla gelindiinde 1902 yl Osmanl slnamesine
1
Nejat Gyn, Diyarbakr, TDVA, Cilt 9, s.464-472 (468).
259
gre, Diyarbakr vilyetinin idar blnm 3 sancak, 14 kaza, 58 nahiye,

3 177 ky eklindedir2. 1914 ylnda Diyarbakrda kylerin din gruplara
gre dalm ise Ali Emirnin verdii rakamlarla yledir3.
Diyarbakrda kylerin din gruplara gre dalm
Mslman karyeleri
2 871
Gayrimslimlerle muhtelit karyeler
296
Gayrimslim karyeleri
183
Yekun
3 350
Diyarbakrda Ermeniler, dier kentlerde olduu gibi arlkl olarak

ticaretle urayorlard, ancak ticaret dnda Ermenileri birok farkl i
kolunda grmek de mmkndr. Osmanl idaresinde, 1540larda Mslmanlarn dinen yapamayaca meyhanecilik gibi ileri yrten Ermeniler, bu dnemde ekonomik anlamda byk kazanlar salayan ve byyen bir sektr olan baclkla da ilgileniyorlar, bunun yan sra 1566da
Diyarbakrda hayvancln merkezi olan koyun pazar mukataas brahim adl bir Ermeniye veriliyordu4. Ancak Ermeniler arasnda iftilik,
maden iilii ve hamallk gibi madd anlamda dk seviyede ilerle uraanlar da vardr5. Genel olarak ticar faaliyetleri kuyumculuk ve maden
iletmecilii gibi gl sermayeler gerektiren ve byk kazanlar salayan
ilerdi6. Dnemi yaayan ve anlarnda yer veren Mustafa Akif Ttenk, 93
Harbinden sonra Diyarbakrda ticaretin byk oranda Ermenilerin eline getiini dile getiriyordu. Yabanc dil bilgileri ve Avrupal tccarlarla
olan iyi ilikileri sayesinde ithalt ve ihracat ilerini de onlar yrtyordu7.
Ermenilerin ellerinde bulundurduklar ticaret hacmi konusunda dorudan
bilgi sahibi olmasak da 1900l yllarda Diyarbakr ihracatnn 242 800,
ithaltnn 274 100 Osmanl liras dzeyinde olmas bize Ermenilerin sermaye birikimleri ve zenginlikleri ile ilgili bir fikir verebilir8.
2
3
4
5
6
7
8
1320 Senesine Mahsus Slname-i Devlet-i li Osmaniye, 1902, s.649.

AL EMR, Osmanl Vilyet-i arkiyyesi, stanbul 1918, s.32.
Gyn, a.g.e., s.467.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Y.PRK.AZN., Belge No: 14/5.
evket Beysanolu, Kltrmzde Diyarbakr, Ankara 1992, s.10.
Gyn, a.g.e., s.468.
260
Ermeniler, Osmanl Devletinin iyi eitim alan unsurlarndan biridir.

Fakat eitimle ilikileri bununla snrl deildir. Eitim kurumlarnda, okul
mdrl-mdirelii ve retmenlik yapan birok Ermeni ile ilgili kaytlar Babakanlk Osmanl Arivinde yer almaktadr9. Burada bahsi geen okullar bazen bizzat Ermeniler tarafndan alan, bazen de Katolik,
Protestan gibi Hristiyan mezheplerinin misyonerlik faaliyetlerini yrten
okullardr. Katolik misyonerlii erevesinde Diyarbakrda 1, Mardinde
2, Protestan misyonerlii erevesinde Diyarbakrda 1 okul bulunmaktayd10. Azmi Sslnn, Baghdjiandan aktard (ngiliz Mavi Kitabnda da
yer alan) 1901-1902 stanbul Ermeni Patrikhanesinin statistiine gre,
Diyarbakrda drt Ermeni okulu vard11. Yine ayn istatistiin kullanld
bir baka eserde Osmanl Devleti bnyesinde toplam 803 Ermeni okulu
ve bu dnemde Diyarbakra bal Paluda sekiz Ermeni okulu daha mevcuttur12. Ermenilerin atklar okullar arasnda, 1911de almasna ruhsat
verilen mdiresi Srmeliye Hanm13 adnda Ermeninin olduu, Ermeni
Kz Okulu da bulunmaktayd14. Bu okullarn alanlar, arlkl olarak
Ermeniler olmakla birlikte, eitim sonunda Ermeniler, bat dillerini ve kltrn renerek mezun oluyordu. Bu okullarn retmenlerinden bazlar
kimi zaman, gerek eitim ve retimde genleri ihtille sevk edecek yntemlere bavurmalar gerekse devlet aleyhinde yasak yayn bulundurma
ve yaynlama sularndan ceza ileme tbi tutulmulardr. ng Ermeni
Mektebinden 25 retmen bu tr bir crmn paras olarak mahkemeye
sevk edilmilerdi15.
Mesrob Krikorian, Armenians in the Service of the Ottoman Empire
adl kitabnda Ermenilerin Diyarbakr, Sivas ve Elaz gibi ehirlerde dikkate deer lde Salk ve Polis tekiltlarnda yer aldklarndan bahsetmektedir. Krikoriann aktard bilgilere gre Ermeniler yurt dnda tp
eitimi aldktan sonra bu blgelere geri dnmektedir16.
9 BOA, DH-D, Belge No: 30-1/37.
10 Ayten Sezer, Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Yeni Trkiye Mart-Nisan
2001 (Ermeni Sorunu zel Says), Ankara 2001, s.948-960,.
11 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s.46.
12 Azmi Ssl, Fahrettin Krzolu, Refet Yinan, Yusuf Halaolu, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara 1995, s.141-142.
13 Bu isim Takvim-i Vekayide Amelya Hanm olarak anlmaktadr
14 BOA, DH-D, Belge No: 30-1/37.
15 BOA Y.PRK.AZN., Belge No: 20/68. Bu belgede stte bahsedilen 25 retmenin isimleri
bulunmaktadr.
16 Mesrob Krikorian, Armenians in the Service of the Ottoman Empire 1860-1908, Scotland
Amerika 1977, s.106.
261
Ermeniler gnlk hayatta karlatklar birok sorunu devlet mahkemeleri aracl ile zme kavutururdu. Mahkemeler dil bir ekilde
davalar hkme balar, bu durum daval ya da davacnn milliyetine bal
olarak farkllk gstermezdi. Bu davalarn bazlarn rnek olarak sunalm.
Erganide, Ermeni kilisesine ait olan bir araziye baz kiilerin sahip kmas zerine alan davada mahkeme, arazinin kiliseye ait olduunu doruluyor ve iadesine karar veriyordu17. Bir baka vakada, Amerikaya gitmelerine yardmc olunaca umuduyla kandrlan ve paralar alnan Ermeniler
devlete ba vuruyor, sulular yakalanp mahkeme nne karlyordu18.
Taraflar, gergin ilikiler iinde olan iki Hristiyan mezhebi ruhanileri olan
bir baka anlamazlkta, Keldan kilisesinin, daha nce kapal olan, Ermeni kilisesine bakan pencereleri atrmas, bir anlamazlk vesilesi oluyor,
bunu haber alan polis ve jandarma yetkilileri her iki tarafn ruhan reisleri
ile grerek meseleyi olay kmadan zme kavuturuyordu19. Davann
her iki tarafnn da Ermeni milletine mensup olduu bir baka rnekte de
adaletin tecelli ettiini grmekteyiz. Ergani madenindeki bir olayda, maden iletmecilerinden Ohannes, madene tahsis edilen paray, kendi yanda
bulunan Ermenilere kullandrmas ve yine bu durumdan baka Ermenilerin madur olmas zerine adl takibata uruyordu20. Zaman zaman dile
getirdiimiz olaylarda mahkemeye sevk olunan herkesin ceza almadn
ve bazlarnn susuz bulunduunu da gsteren birok ariv belgesi vardr.
Bunlardan birinde, 1890 ylnda Mardinli Kazazyan Osib ile kardeine isnat edilen sularn gerei yanstmad Diyarbakr valisi Hamid Beyin
bir telgrafnda dile getiriliyordu21.
Hak ve zgrlkler asndan Diyarbakrda, Ermenilerin sahip olduklar imknlardan biri de gazetelerdi22. Devlet izniyle ve tasarrufunda karlan baz Ermeni gazeteleri de mevcuttu. Gazete kurma isteiyle devlet
makamlarna bavuran Ermenilerin istekleri gerekli yasal ilemin ardndan
ruhsat verilerek kabul ediliyordu. 1865te, bir yz Trke bir yz Ermenice harflerle baslacak olan Diyarbakr adl gazetenin kmasna karar
17
18
19
20
21
22
BOA, A.MKT., Belge No: 545/34.

BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 617/37.
BOA, Y.MTV., Belge No: 43/19.
Ermeniler 1832den 1970lere kadar, stanbulda 350, zmirde 38, bunlarn dnda saylar 20ye ulaan dier il ve ile merkezlerinde 70 kadar, Ermenice gazete ve yayn neretmitir. Sezer, a.g.e., s.63-66.
262
verilmitir23. Ayrca 1909da Palulu Hemeyan Aromyan adl ahsn Ghan

adn tayan Ermenice bir gazete karma talebi de kabul edilmitir24.
Diyarbakrn sosyal hayat iinde Ermenilerin din konularda da skntlar olmad, her mezhebin yararlanabilecei kiliselerin mevcut olduu grlmektedir. Osmanlnn bu konuda toleransa dayal yaklam bu
ehirde de srmektedir. Hatta Nejat Gyne gre ehirde hibir kitab
dine mensup olmayanlar dahi vardr25. Gayrimslim vatandalarn din
vecibeleri yerine getirmelerinde sorun olmad gibi, mezhep deitirmek
isteyenlere de anlay gsterilmekte idi. 1851 ylna ait bir belge, Serkis
adnda bir Ermeninin mezhep deitirmesine ve Antalyadan memleketi
olan Diyarbakra gitmesine izin verilmesinden bahsediyordu26. Yine bu
tarihlerde, Diyarbakrda birok Ermeni, Rum mezhebine (Ortodoks) gemek istemi, bu talep devlete, Rum milleti defterine kaydolunarak bu
taleplerinin kabul edilmesi eklinde ariv devlet yazmalarna yansmtr27.
Diyarbakr ehri, camileri, kiliseleri, havralaryla din bakmdan
Anadoluda bu dnemdeki renklilii yanstmaktayd. Kendi ibadethaneleri
bulunan her mezhep, buralarda zgrce din vecibelerini yerine getirebiliyordu. Diyarbakr Ermenileri de birok kiliseye sahipti. Kent merkezinde
tarih boyunca 22 tane kilisenin varlndan haberdarz, ancak bu kiliselerden 8 tanesi ayaktadr. Salam olan 8 kiliseden de yalnzca 1 tanesi
alr durumdadr. Bunlarn 14 tanesi, cemaatlerinin kaybolmu olmas ya
da ilevini yenilerine devretmesi nedeniyle yklm ve yok olmutur. Bu
kaybolan kiliselerin 12 tanesinin hangi cemaate ait olduu bilinmemektedir. Bilinenlerinse 6 tanesi Ermeni cemaatine aittir. Gnmzde28, Meryem
23
24
25
26
27

BOA, ZB, Belge No: 330/76.
Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s.26.
BOA, HR.MKT., Belge No: 44/75.
Davut Kl, Osmanl daresinde Ermenilerin Arasndaki Din ve Siyas Mcadeleler, Ankara 2000, s.89.
28 Nuren Mazcya gre, kitabn basld yllarda Trkiyede 33 kilise alr durumdadr, bunlardan drt tanesi, Krkhan, skenderun, Kayseri ve Diyarbakr olmak zere stanbul dndadr. Mazc, Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni, stanbul 1987,
s.141. Kltr Bakanlnn Diyarbakr kiliseleri hakknda verdii bilgilere gre, Mart
Thoma, Meryem Ana, Krklar Kilisesi, Mart Pityon Kilisesi Diyarbakrn nde gelen drt
kilisesidir. http://www.kultur.gov.tr/portal/destinasyon_tr.asp?belgeno= 47281&belgekod=45868& baslik=Detay (28. 07. 2004).
263
Ana Kilisesi, az saydaki Sryan cemaati tarafndan kullanlmakla birlikte

aktif durumdadr29.
Osmanl Devleti ou zaman kiliselerin yapm ve onarm masraflarn stlenmitir. 1919 ylna ait bir belgede Ergani kazasnda harap halde
olan kilisenin, hali harapta terki mnasip olmayaca gerekesiyle gerekli
btenin hazrlanmas ve gereinin yaplmas Meclis-i Vkelca kararlatrlmtr30. Ancak phesiz bu bilgiyi 1919 ylnn siyas koullar iinde
deerlendirmek gerekmektedir.
Ermeni Sorunu iinde nemli bir nokta olan kilise ve ruhanlerin faaliyetleri, Diyarbakr olaylarnda da kendisini gstermitir. Kiliseler, Ermenilerin Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan kurma dnceleri
ortaya kana kadar mtevaz meknlar iken bu sreten sonra yaplar,
byklkleri iktidar ve g sembol olarak grlm, Diyarbakrda Kk Kilise diye anlan kilise, Ermenilerce yktrlarak an kulesi eyhmatar Camisinin minaresinden yksek olmak zere yeniden ina edilmitir31.
Diyarbakr Ermeni olaylar ve Ermeni isyanlar derinlemesine incelendiinde grlyor ki, bahsi geen kiliselerin bazlar, kimi zaman bir propaganda toplantsnn yapld yer, kimi zaman bir silh deposu, kimi zaman
da firarlerin saklad bir snak olarak karmza kmaktadr.
Diyarbakrda Kamu Hizmetinde Ermeniler

XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra Ermenileri, byk-kk birok devlet grevinde de grmeye balamaktayz. Osmanl Devleti, millet-i
sdka olarak adlandrd Ermenilere birok kamu hizmetinde grev vermitir. Tahsil ve yeterliliklerine gre devletin st makamlarna ykselen
Ermeniler, Osmanl devlet sisteminin bir paras olmulardr.
evket Beysanolunun, Mustafa Akif Ttenkten aktard cmlelerde mahkeme, meclislerde, polis ve jandarma hizmetlerinde birok Ermeninin bulunduu, hatta valinin tercmannn bile Dikran isimli bir Ermeni
olduu belirtiliyordu. Ttenk; Dikran adl bu kiinin, Ermenilerin devlet
makamlarna yansyan ilerini tarafl bir ekilde aktararak, bu kurumlar
yanltc bir takm faaliyetler iinde olduunu belirtiyordu. rnein, Ermenileri ihtill dncelerine sevk edecek propaganda unsurlar ieren
29 Orhan Cezmi Tuncer, Diyarbakr Kiliseleri, Diyarbakr 2002, s.13.
30 BOA, M. V., Belge No: 215/92.
31 Beysanolu, a.g.e., s.10.
264
Ermenice sahnelenecek bir tiyatro oyununun, sakncasz olduunu bildirir

raporlar vermesinden bahsetmektedir32.
Bu noktada elimizde olan Babakanlk Osmanl Arivine ait bir belgede verilen bir cetvel, Diyarbakrda, kamu hizmetinde alan birok
Ermeni hakknda detayl bilgi vermektedir. 30 Austos1893 tarihinde hazrlanan bu belgeye gre, Ermeniler uzun sreden beri devlet hizmetinde
bulunmular, bunlardan kimi yksek devlet hizmetleri yrtm, dolgun
maalar alm ve hizmetleri nispetinde devlet nianlaryla dllendirilmilerdir. Bu tablo, 47 devlet grevlisinin memuriyete giri tarihlerini, o
tarihteki grevlerine balang tarihlerini, maa miktarlarn, rtbelerini,
nianlarn, isimlerini ve bu kiilerle ilgili ilve aklamalar iermektedir.
Bu isimleri tek tek saymak yerine bunlar iinden genel durumu yanstan
14 tanesinden bahsetmek istiyorum. Tablodaki ahslardan 16 tanesi fahr
olmak kaydyla maasz, bir tanesi aidatla ve kalan 30 tanesi maal olarak
almaktadr.
Diyarbakr vilyeti dahilinde mstahdem Ermeni memurlar33
Mlhazat
Nianlar
Esami
Rtbeleri
Miktar-
Maalar
Memuriyet-i hazralarna zaman- tayinleri
Hizmet-i devlete
tarih-i duhulleri
Diyarbakr sanca
Evvelce daire-i
mezkrede muvazzaf
aza idi.
Mahkeme-i istinaf
hukuk dairesi azasndan Handanyan
Karabet Efendi
Evvelce daire-i
mezkrede muvazzaf
aza idi
Salise
Fahr
3 Nisan 1309
Mehul
Mahkeme-i mezkre
ceza dairesi azasndan Boyacyan Osib
Efendi
Fahr
3 Nisan 1309
Mehul
Be on seneden beri
bu azalkta bulunur
Meclis-i idare-i
vilyet azasndan
Minasyan Ohannes
Efendi
4.
Osman
Salise
Fahr
1 Nisan 1309
Mehul
Evvelce mlga
Diyarbakr ticaret
mahkemesi ikinci
kitbetinde de
bulunmutur
Merkez bidayet
mahkemesi hukuk
dairesi zabt ktibi
Tuhman Efendi
300
1 Temmuz 1304
Mehul
32 Beysanolu, a.g.e., s.10.

33 BOA, Y.PRK.DH., Belge No: 6/94.
265
Mlhazat
Nianlar
Esami
Rtbeleri
Miktar-
Maalar
Hizmet-i devlete
tarih-i duhulleri
Mahkeme-i mezkre ceza dairesi

zabt ktibi Haadur
Efendi
300
16 Terinisani 1305
Mehul
Siverek kazas
bidayet mahkemesi
mstantk muvini
Bedros Efendi
300
12 Austos 1307
Mehul
Kazay- mezkr
bidayet mahkemesi
azasndan dier
Bedros Efendi
225
12 Austos 1307
Mehul
225
3 Nisan 1305
Mehul
Diyarbakr muhberat- ecnebiye

efd* Amaysan
Efendi
900
Rebiylevvel 1884
Diyarbakr ba
mdiriyet kalemi
muhasebe ktibi
David Efendi
650
Cemaziyelevvel 1892
Mehul
Diyarbakr muhaberat- ecnebiye ser

memuru Altunyan
Efendi
570
Recep 1890
Mehul
Mumaileyh Adana
efd sabk olup 3
Kanunevvel sene
306 tarihinde tayin
olmutur.

memuru Kazamir
Efendi
570
Mehul
Halep muhaberat-
ecnebiye memuru
olup 5 Haziran 305
tarihinde tayin
olunmutur.
Diyarbakr muhaberat- ecnebiye

memuru stefan
Efendi
500
Mehul

ser memuru Dikran
Efendi
500
Evvelce kaza-i
mezkr mukvelat
muharrirliinde
bulunmutur.
Lice kazas bidayet

Evvelce kaza-i mezkr
mahkemesi azasandk eminliinde
sndan Aleksandr
bulunmutur
Efendi
Recep 1302
Mehul
Mehul
*Bu terim, Franszcadan gemitir ve chef de station tabirinin ksaltlm halidir. Mesrop K. Krikorian bu ahs 1892 ylnda Diyarbakr telgraf
servisinin mdr olarak takdim etmektedir. Krikorian, a.g.e., s.23.
266
Nianlar
Rtbeleri
Miktar-
Maalar
Hizmet-i devlete
tarih-i duhulleri
Mlhazat
Esami
Kalozmon tahaffzhanesi memur-

sabk olup 18 Nisan
1309 tarihinde tayin
olunarak kendisi Rum
milletindendir

memuru Aristidi
Efendi
400
Mehul
Musul muhaberat-
ecnebiye memuru
olup 20 Terinievvel
304 tarihinde tayin
olmutur.

ser memuru Aram
Efendi
400
Mehul

ser memuru Zoryan
Efendi
380
23 Nisan 1306
Mehul
Diyarbakr muhaberan- ecnebiye

memuru makinecisi
Agop Efendi
400
Zilkade 1281
Mehul
Ergani telgraf
avuu Oakim Aa
285
Eyll 1301
Mehul
Diyarbakr telgraf
musul muhrerat
Ohannes Aa
142
16 ubat 1302
Mehul
Diyarbakr telgraf
Musul muhrerat
Artin Aa
142
7 Kanunusani 1306
Mehul
Maden sanca
Rtbeleri
Miktar-
Maalar
Hizmet-i devlete tarih-i

duhulleri
Maden sanca
muhasebe ba ktibi .
Artin Efendi
400
6 Terinisani sene 307
1 Austos sene 97
Maden sanca
ketebesinden
Aleksan Efendi
225
24 ubat sene 307
15 Eyll sene 87
Mlhazat
Esami
Muhasebeci vekletinde bulunmaktadr.
Nianlar
267
Mlhazat
Banka azalnda da
bulunmaktadr
268
Nianlar
Esami
Rtbeleri
Miktar-
Maalar
Hizmet-i devlete
tarih-i duhulleri
Maden sanca
hazine dava vekili
stepan Efendi
Aidatla
1 Haziran sene 306
1 Eyll sene 97
Maden sanca
mahkeme-i bidayet
azasndan Bedros
Efendi
360
3 Nisan sene 309
sene 89
Maden sanca
hukuk aza mlzm
Agop Efendi
270
6 Nisan sene 303
6 aban sene 303
Maden sanca meclis idare azasndan

.
Mardiros Efendi
Fahr
sene 308
1 Mart sene 97
Maden sanca
meclis-i beled azasndan Murat Aa
Fahr
14 Mart sene 301
14 Mart sene 301
Maden mhendisi
Aram Efendi
1500
ubat sene 304
Mart sene 304
Maden polis memuru Karabet Efendi
300
sene 305
Mart 906
Palu kazas meclisi

idare azasndan
Mgrdi Aa
Hamise
Fahr
5 aban sene 303
17 aban sene 90
Palu kazas sanduk

emini vekili Agop
Efendi
360
9 Mays sene 309
9 Mays sene 304
Palu kazas meclis-i

beled azasndan
Sahak Aa
Fahr
1 Mart sene 306
1 Mart sene 306
Palu mahkeme-i
icra mbairi Gabriel .
Efendi
160
1 Kanunuevvel sene 95
1 Kanunuevvel sene 95
Mlhazat
Mstantk memuriyetinde de bulunmaktadr.
Nianlar
Esami
Rtbeleri
Miktar-
Maalar
Hizmet-i devlete
tarih-i duhulleri
Palu mahkeme-i
bidayet azasndan
Bogos Efendi
225
1 Mart sene 308
1 Mays sene 85
Palu meclis-i beledi

azasndan Donabet
Aa
Fahr
1 Mart 306
1 Mart sene 306
Palu meclis-i idare

azasndan Bakdasar
Aa
Fahr
15 Nisan sene 307
15 Nisan sene 307
ermik kazas meclis-i idare azasndan

Minas Aa
Fahr
1 ubat sene 307
13 Nisan sene 98
ermik kazas
mahkeme-i bidayet
azasndan gu
Efendi
225
sene 308
sene 298
ermik kazas meclis-i beled azasndan Mahsa Aa
Fahr
29 Austos sene 306
29 Austos sene 306
ng nahiye azasndan Murat Aa
Fahr
22 Mays sene 307
22 Mays sene 307
ng nahiye azasndan Bogos Aa
Fahr
22 Mays sene 307
22 Mays sene 307
Maden sancann bakiyesi
Mlhazat
Esami
Nianlar
Rtbeleri
Miktar-
maalar

duhulleri
ng nahiyesi
meclis-i beled
azasndan Ohannes
Aa
Fahr
11 Terinievvel sene 301
269
Mlhazat
Nianlar
Esami
Rtbeleri
Miktar-
Maalar
ng nahiyesi
meclis-i beled
azasndan Karagz
Aa
Fahr
11 Terin-i Evvel sene

301
ng nahiyesi
meclis-i beled azasndan Serkis Aa
Fahr
Hizmet-i devlete
tarih-i duhulleri
Mardin sanca
Mlhazat
Esami
Nianlar
Rtbeleri
Miktar-
maalar

duhulleri
On seneden beri
telgraf memuriyetinde mstahdem olup
Mardine 8 Temmuz
sene 308 tarihinde
tayin olunmutur.
Mardin telgraf ikinci

muhabere memuru
Mgrdi Rasim
Efendi
380
8 Temmuz sene 308
Esasen Ermeni-i
Kadim milletinden
olup Sryan-i Kadim
Patrikhanesine
mntesip ve mtereddittir.
Nusaybin kazas
bidayet mahkemesi
azasndan Herbo
225
Mart sene 309
Bunlarn dnda Diyarbakr duyun-i Umumiyyesinde bir, maden reji

idaresinde bir, Cizre duyun-i Umumiyyesinde yirmi olmak zere yirmi
be Ermeni daha devlet hizmetindedir34. Bu kiilerin grevlerini, maalarn, rtbe ve derecelerini bilmek phesiz ilgi ekici, ancak bundan daha
da ilgin olan bu kiilerin sahip olduklar grevlerin stratejik konumudur.
Bahsettiimiz cetvelde Ermeniler, kimi zaman polis memuru, kimi zaman
telgraf mdr, telgraf memuru, belediye meclis yesi, il idare meclisi yesi, d haberleme sorumlusu gibi eitli grevlerle karmza kmaktalar.
Bu durumun, Ermenilere duyulan gveni yanstmasnn yan sra, devlet
eliyle bu toplulua kar gerekletirilecek bir katliam veya herhangi bir
ekliyle art niyetli bir crmn ilenmesini imknsz klmaktadr. Grld zere iletiim, icra ve yarg makamlarnn eitli kademeleri Ermeni
34 BOA, Y.PRK.UM., Belge No: 35/125.
270
milletinden kamu alanlaryla doludur. Mesrop Krikorian da, ilerinden

bazlar bu cetvelde bulunanlar olmak kaydyla nemli mevkilere gelmi
25 kadar Ermeni hakknda benzer bilgiler vermektedir. Kendisinin verdii
bilgiler byk lde bu cetvelde yer alan bilgilerin salamas niteliindedir35.
Diyarbakrda Ermenilerin, eitli kamu hizmetlerinde grlmesinin
yan sra, milletvekillii seimlerinde de yine Ermenileri grmekteyiz.
1912-1914te yaplan seimlerde Diyarbakrdan bir Ermeni milletvekili
seilmitir. Bu milletvekili, stepan rakyandr36.
Grld zere devlet kurumlarnda eitli grevler alan Ermenileri, Birinci Dnya Savana kadar geen srete birok istenmeyen olay
gerekletirmelerine ramen, Osmanl Devleti, kurumlarna almaya ve
istihdam etmeye devam etmitir. Ancak bunlarn iinden bazlar, devlet
aleyhinde baz fiillerde bulunmu ve bu yzden de haklarnda takibat balatlmtr. rnein, 1916 ylnda ng nahiyesi telgraf mdr olan bir
Ermeni, askere alnmas gereken birok Ermeniye, devlet yazmalarn
szdrp firar etmelerini salayarak, 300 nefer alnmas beklenen blgeden
yalnz 8-9 kii bulunabilmesi zerine, hakknda adl ilemlere balanmtr37.
Bu noktaya kadar Diyarbakrn sosyal yaam ierisinde Ermenilerin, gerek ticar, gerekse kamu hizmetindeki faaliyetleri, gnlk yaamlar,
din kurumlar, adl ve resm kurumlarla ilikileri hakknda eitli rneklerle durumlarn aklamaya altk. Bahsettiklerimiz, daha ok Ermeni
Meselesi olarak adlandrdmz srecin ncesinde, srasnda ve sonrasnda Ermenilere kar iyi niyet tadn gstermektedir. Buna bir rnekte
1895te Diyarbakrda yaanan olaylarn ardndan, 9 Aralkta tm gayrimslim ruhanlerinin, bu olaylarla bir ilikileri olmadn beyan ettikleri
bir belgede, Osmanlnn bu toplumlara neler kattn kendileri; dinimiz
ve mezhebimiz, lisanmz, mal ve can ve rzmz hkmet-i seniyenin keyf-i
himayesinde szleriyle ifade ediyorlar ve Mslman halktan, aziz komularmz ahali-i slmiye eklinde bahsediyorlard38. Osmanl Devletinin,
1-3 Kasm 1895teki olaylardan on gn sonra yardmda bulunmak zere
35 Krikorian, a.g.e., s.24.
36 Recep Karacakaya, Kaynakal Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), stanbul 2001,
s.127-142.
37 BOA, DH.EUM.EMN., Belge No: 90/64.
38 BOA, Y.PRK.AZN., Belge No: 15/1.
271
Mslman ve Ermeni fakirlerin listesini istemesi, devletin her eye ramen iyi niyetini muhafaza ettiinin bir baka gstergesidir39.
Ermeni Meselesi konusunda, emperyalist devletlerin politikalar gz
ard edildiinde, zerinde yaadmz topraklarn neredeyse her yerinde
yaanan ac ve sanc asrlarca ayn lkenin zenginlik ya da yoksulluu ve
tm koullar iinde beraberce yaam iki toplumun birbirinden ayrlmasnn, etle trnan ayrlmasnn sanclar olarak deerlendirilebilir. Ancak
bu iyi niyetli yaklam, diyalog temellidir. Bugn bu sempozyumda da yaplmak istenen gibi, fakat diyalog kelime kknden de anlalaca zere
karlkl gerekletirilen bir fiildir. Taraflardan biri soykrm, mill tarihi
olarak alglad mddete de diyaloun gereklemesi olanakszdr.
39 BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 636/20.
272
TRK-ERMEN LKLER NTERNETTE-
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Rus Dili ve Edebiyat Blm

E-mail: sevinc@erciyes.edu.tr; Tel: 0 352 437 49 01- 334 56
zet
Gnmzde bilgiye ulamak, onu kullanmak ve paylamak
iin Internet siteleri hz, zaman tasarrufu ve rahatlyla n
planda gelir. Konu yelpazelerinin genilii, istenilen bilgiye ulamann mmknl ve kolayl da taktir edilen
dier bir zellik saylr. Buradan yola karak dzenlenecek
sempozyumun konusunu Internetteki arama motorlarnda Trk, ngiliz ve Rus dillerinde ortak kullanlan google,
altavista, yahoo, alltheweb sayfalarnda taradm. Ayrca
sadece Rus dilli arama motorlarndan en ok kullanlan ve
yaygn olan yandex.ru ve rambler.ruda da arama yaptm.
Ama gnmzn gncel konusu haline gelmi ve dnya kamuoyunu ilgilendiren Trk-Ermeni ilikileri hakknda
taraflarn; yani Trklerin ve Ermenilerin, bunun dnda ise
dier nc taraf diye tanmlayacamz kiilerin yazdklarn gzden geirerek bir istatistik bilgiyi ortaya koymak.
Kimlerin ne yazdklarn, konuya hangi adan yaklatklar
ve tutumlarnn ne ekilde belirttikleri, tabii ki belirli ama
ve hedefler belirlendikten sonra kapsaml bir almadr.
Sunumun amac bu deildir. Buradaki ama ismi geen
bu sitelerdeki yazlarn says, yazarlar, balklar ve arlkl
olan trleri; yani gazete, kitap, konferans, makale veya zel
yaklamlar: fikir beyanlar, anketlerin cevaplandrlmas,
forumlar, mektuplar, duyurular, yazlan ve yaynlananlarn,
ylece de konu ile ilgili televizyon programlarnn, sinema
ve dier belgesellerin tartlmas vs. Bu tarama ve derlemelerden sonra her iki toplumun ve nc taraflarn (tabii onlara etki eden eyler de gz ard edilemez) konuyla
ilgili yaklamndaki benzerlik ve farkllklar da ortaya konulabilir.
Tarihi, tarihiler deil halk yaratr. Tarihisi, edebiyats, dilcisi, sosyologu, iktisats, hukukusunun anlatacaklaryla
birlikte sradan insanlarn birlikte paylatklar yaamdan
bahsetmekle de tarihimize yaplan nyarg yok edilmeli,
kendi iimizde deil herkesle konumak, paylamak iin
gnmzn frsatndan yararlanlmaldr. ok saydaki
materyalleri tararken dnya kamuoyunu, farkl uluslar
etkilemede her Ermeninin sadece bunu yaptna kanaat
getirilir.
Giri
Gnmzde bilgiye ulamak, onu kullanmak ve paylamak iin nternet siteleri; hz, zaman tasarrufu ve rahatlyla n planda gelir. Konu yelpazelerinin genilii, istenilen bilgiye ulama olana ve kolayl da takdir
edilen dier bir zelliktir. Buradan yola karak sempozyumun konusunu
nternetteki google, altavista, yahoo, alltheweb gibi internet arama motorlarnda Trke, ngilizce ve Rusa dillerinde konuyla ilgili taramalar yaptm. Ayrca sadece Rusa arama motorlarndan en ok kullanlan ve yaygn
olan yandex.ru ve rambler.ruda da tarama yaptm. Ama gnmzn gncel konusu haline gelmi ve dnya kamuoyunu ilgilendiren Trk-Ermeni
ilikileri hakknda taraflarn; yani Trklerin ve Ermenilerin, ayrca nc
taraf diye tanmlayacamz dier kiilerin yazdklarn gzden geirerek,
elde edilen bilgiler nda istatistik verileri ortaya koymaktr. Tabii ki belirli ama ve hedefler belirlendikten sonra kimlerin ne yazdklar, konuya
hangi adan yaklatklar ve tutumlarn ne ekilde belirttikleri olduka
kapsaml bir almadr. Bunu gz nnde tutarak daha arlkl genel deerlendirmeler yapmaya allacaktr. Bu tarama ve derlemelerden sonra
her iki toplumun ve nc taraflarn -tabii onlara etki eden eyler de gz
ard edilemez- konuya ilikin yaklamlar arasndaki benzerlikler ve farkllklar da ortaya konulacaktr.
277
Arlkl olarak Rusa kaynaklar zerine yaptm aratrmada istatistik verilerini yle sralayabiliriz1:
Yahoo: Trk-Ermeni ilikileri (- )
isimli aramann sonular 711 dosya, Trklerin Ermenilere yaklam
( ) 1 320 dosya, Ermenilerin Trklere yaklam ( ) 1 450 dosya, sadece soykrm ()
404 000 dosya, Ermeni soykrm ( ) 121 000 dosya olarak
tespit edilmitir.
Google: Trk-Ermeni ilikileri (- )
isimli aramann sonular yaklak 198 dosya, Ermeni-Trk ilikileri
( ) 860 dosya, Trklerin Ermenilere yaklam ( ) 183 000 dosya, Ermenilerin Trklere
yaklam ( ) 216 000 dosya, sadece soykrm
() 2 200 000 dosya, Ermeni soykrm ( ) 638 000
dosyadr.
alltheweb: Trk-Ermeni ilikileri (- )
isimli aramann sonular yaklak 13 300 dosya, Ermeni-Trk ilikileri
( ) 1 130 dosya, Trklerin Ermenilere yaklam ( ) 306 000 dosya, Ermenilerin Trklere yaklam ( ) 929 dosya, sadece soykrm
() 109 000 dosya, Ermeni soykrm ( ) 556 dosya
eklinde tespit edilmitir.
altavista: Trk-Ermeni ilikileri (- )
isimli aramann sonular yaklak 718 dosya, Ermeni-Trk ilikileri
( ) 14 400 dosya, Trklerin Ermenilere yaklam ( ) 1 320 dosya, Ermenilerin Trklere yaklam ( ) 1 460 dosya, sadece soykrm ()
404,000dosya, Ermeni soykrm ( ) 121 000 dosyadr.
.ru: Trk-Ermeni ilikileri (- )
isimli aramann sonular yaklak 3 585 dosya, Ermeni-Trk ilikileri
1
Bilgiler, 10-25 ubat 2006 tarihleri arasnda yaplan aramalardaki tespitlerdir.
278
( ) 22 738 dosya, Trklerin Ermenilere yaklam ( ) 49 101 dosya, Ermenilerin Trklere

yaklam ( ) 73 526 dosya, sadece soykrm
() 887 471 dosya, Ermeni soykrm ( ) 161 406
dosya olarak belirlenmitir.
rambler.ru: Trk-Ermeni ilikileri (- )
isimli aramann sonular yaklak 598 dosya, Ermeni-Trk ilikileri (- ) 1 213 dosya, Trklerin Ermenilere
yaklam ( ) 834 dosya, Ermenilerin Trklere yaklam ( ) 4 560 dosya, sadece soykrm
() 33188 dosya, Ermeni soykrm ( ) 5 313 dosya
olarak tespit edilmitir.
Rakamlara dikkat edildiinde sempozyumun konusu balkl aramann gnmzde bu etkinlii dzenleme gerei douran iddialar karsndaki zaruretini bir kez gsteriyor.
alma, nternette ayn konunun farkl boyutlar ve anlatmyla derlenen bir ierik arz ettiinden konudan konuya atlamalarn zarureti douyor. Bu adan konular arasndaki sramalar da bu bildiriye zg bir husus
saylabilir.
ncelikle Trke kaynaklardan kyaslama eklinde ok ksa bahsetmek uygun olacaktr.
Trk-Ermeni ilikilerine dair Trke taranan sayfalarda, tarihsel sre ierisinde konunun tarih, hukuk, siyas, sosyal, asker, toplumsal,
ekonomik, salk, din ve dier ynleri ele alnarak deerlendirilmektedir.
Trke kaynaklarn konuya gsterdikleri hassasiyet, kullanlan ifadelerde
bile fark edilmektedir. yle ki, birok metinde Ermenilerden Ermeni asll Trk vatandalar diye bahsedilmektedir. Ayrca sk sk konuyla ilgili
ariv belgelerine deinilmesi ve Trk-Ermeni ilikileri ile ilgili bir ihtisas
kitapl ve ariv oluturulmas dncesinin gndeme getirilmesi de yine
bu hassasiyetin bir gstergesidir. Bu pencereden bakldnda Yzyla Girerken Tarihe Dosta Bir Bak, Trk-Ermeni likileri Sempozyumu gibi
bilimsel etkinliklerin dzenlenmesi de takdir edilecek konulardr.
Fakat son yllarda Trk Tarih Kurumu, Trk-Ermeni likileri Aratrma Merkezi, Trkiye Byk Millet Meclisi genel kurulu gibi kurumlarca
279
konunun irdelenmesi ve incelenmesi Ermenileri aka rahatsz ettiini

belirten yazlara da rastlanmaktadr. Bu trl etkinlikleri alaya almalar,
Trklerin ge kalm tepkisi, tarihi yeniden yazma abalar gibi ironik yaklamlar sergilenmektedir. Trk tarihileri ve bilim adamlarnca konunun
aslnn dnya kamuoyuna duyurulma ynndeki almalarn durdurmak,
duraklatmak ve engellemek iin eitli yntemlere bavurulmaktadr.
Ermeni Diasporas, Trklerin konuya yeni bir bak as getirmelerini,
soykrm kabul etmi parlamentolara saygszlk olarak deerlendirip bu
lkeleri de zan altnda brakma abas ierisindeler. Btn bunlar deerlendirildiinde, kar tarafn konuya tek ynl bak sergilemesi, gerekleri ortak deerlendirmeden kanmas, durumu en ok zorlatran hususlar
arasndadr.
Ermeniler Trk tarafnn yaklamn her ne kadar kendi sylemleriyle
ge kalm bir yaklam diye tanmlayp Trk tarihilerinin ve bilim adamlarnn bu veya dier aratrmalarna kar sert tepki gsterseler de bu tepkilerde tedirginlik, endie ve bir korku sezilmektedir. Yllardr tek tarafl
alp ardklar konserinde imdi karlarna bir kar taraf km ve bu
da onlara byk bir endie vermektedir. Konuyu saptrmaya almalar,
Ermeni tarihileri veya bilim adamlarnn bu endiesinin bir gstergesidir.
Mesel soykrmn reddi ile ilgili Trk tarihilerinin, siyaset bilimcilerinin,
akademisyenlerinin yazlarna tepkilerini, bu gne dek soykrm tanm
lkelere saygszlk yaplyormu gibi farkl ynlere ekerek, yalanc iddialarla kandrdklar lkelerin de, zaman ierisinde zor durumda braklabilineceinin uyarsn veriyorlar. Nedim Kayann dilde Internette yer
alan Ermeni Soykrm Hakknda Mit2 yazs Ermenilerce ok byk tepki
almaktadr. Bizans, Seluk ve Osmanl mparatorluklarnda Ermenilerin
yeri, rol, siyas ve din tutumlarn verilere dayanarak ksa ve z bir biimde anlatan bu makalede, aslnda onlarn uluslararas arenada bir maa
konumlarn da gndeme getirmektedir.
15-17 Mart 2006 tarihinde 24 lkeden bilim adamlarnn katlmyla
stanbul niversitesi tarafndan dzenlenen Trk-Ermeni likilerine Yeni
Bir Yaklam adl sempozyum da geni yank bulmutur. Konunu asker,
sosyal ve psikolojik boyutunun ele alnd bu sempozyuma Ermeni tarafndan her hangi bir davetli katlmamtr. Bunun sebebini tarihi Prof.
Ruben Safrastyan, Noev Koveg gazetesinde3, Trkler Ermeni Soykrm
Konusunu Tarih Bir Tartma Boyutuna ekmek stiyorlar balkl yaz2
3
http://www.karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc025
http://noevk-1.hosting.parking.ru/article.asp?n=43&a=5
280
snda; Trk tarihileri ile konunun her hangi bir dzeyde olursa olsun ilm
tartmas her eyden nce Ermeni soykrmn kabul etmi lkelere saygszlk olur diye aklamaktadr. Safrastyan, kendisinin yan sra Ermenistan Bilimler Akademisinin bakan Aot Melkonyan ve Soykrm Mzesi
mdr Lavrenti Barsegyann da davet edildii bu sempozyuma katlp
katlmama konusunu, Ermeni tarihi bilim adamlarnca tartmaya almas gerektiini belirtmi ve Ermeni tarihinin trajik sayfas diye adlandrd bu konunun tartlacak bir ynnn olmadn bildirmitir. Sempozyumda soykrm iddialarn rtmeye altklar iin mahkemelerce
yarglanma emri altnda olan Yusuf Halaolu, ABDden Justin McCarty
ve ngiliz aratrmac rving gibi isimlerin de itirak etmesinden rahatsz
olduunu ima eden Safrastyan, bu lnn dnya bilim evrelerince ok
ciddiye alnmadn da fikirleri arasna eklemitir.
Rusa kaynaklarda tklanan her sayfada, 1894-1923 yllar arasnda
Trkiyede soykrma hasredilmektedir yazsyla balayan bir metinle kar karya kalyorsun. Konu yelpazesi ise, bata soykrm iddialar olmak
zere, her eyi kapsamaktadr. Taranlan kaynaklarda altnn zellikle izilmesi gereken ey, Ermeni ovenizmiyle zehirlenmi bir tutkunun hkim
olmasdr. Ermenilerce veya Ermenilerin etkisi altnda olan kiilerce yazlan hibir kaynakta nefretsiz, kinsiz bir yorum yoktur. Yllarca yaanlan
bir corafyada geen ocukluk, yetikinlik, yallk, sevinler, aclar, gnlk yaam uralar hi olmam izlenimi vardr.
23 Eyll 1991 tarihinde zgrln iln eden Ermenistan, devlet
siyaseti olarak soykrm ana madde haline getirdi. Azap eken bir halk
imajyla dnya arenasna atlma taktiinin hazrlanmas ve uygulanmas,
dier konularn zerine izik ekmekle mmknd. Ancak, ok saydaki
kaynan taranmas sonucunda, uzun bir gemie sahip birlikte yaanlan
gerekleri anlatan bir ok kaynak bulunmasna ramen, kendi iddialarn destekleyen yazl kaynaklar yok denilecek kadar azdr. Bu kaynaklara
kiisel gnce veya anlar da dahildir. Bu noktadan bakldnda, iddialarn yelpazesinin geniliinin bir prensip olmad, aamal kat edilen bir
siyasetin uygulan olduu gerei ortaya kmaktadr: Madd tazminat,
Byk Ermenistan vs.
23 Austos 1990 tarihindeki Ermeni parlamentosunun deklarasyonunda geen Osmanl mparatorluunda ve Bat Ermenistanda 1915
ylndaki soykrmn yapldnn uluslararas dzeyde itiraf iin Erme-
281
nistan Cumhuriyeti her trl faaliyeti ve gayreti destekleyecektir4 ifadeleri

ve BMTnin 53. genel toplantsnda Ermenistan Cumhurbakan Robert
Koaryann Soykrm hibir zaman unutmayacaz, tm dnya bu trajediyi hatrlamaldr, bu olay cezasz kalmtr, uluslararas arenada yeterli
yanks bulunmamaktadr ifadelerini kapsayan konumas, kendinden nceki Ter-Petrosyan dnemindeki lk ilikileri kritikletirmitir.
Kandillideki Ermeni Kilisesinin ba papaz Dikran Gevorkyan bu
konumann hemen ardndan Kanal 6da Koaryann bu ifadelerinde baz
dzeltmeler yapm ve Soykrm ve tehcir farkl kavramlardr. O dnemin nde gelen isimleri emperyalist glerinin elinde ara olmulard.
Patriarkn bile siyasete karmas kanmca byk bir hata demitir. Konuma, siyas ierikli dnemin olaylarnn anlatm ve Gevorkyann dnyaya bakldnda sadece Trkiyede Ermenilerin kendi mill deerlerini
ve kimliklerini daha ok koruyabildiklerine dikkat ektii ifadelerle devam etmektedir. Bu dnyada yaanan bir gerektir. nk yurtdndaki
Diasporaya Ermeniler, isim deiiklii yaptktan sonra girebilirler. Bunun
altnda yatan neden ise oradaki byk kltrlerin kk kltrleri yutma
gayretinde olmasdr. Diaspora Ermenileri de ok iyi bilmektedirler ki
Amerikada Ermeniler Pazar ayinlerini bile ngilizce yapmaktalar ve ortada unutulan ve kaybolan bir dil vardr.
22 Mays 1999 tarihinde Cumhuriyetin 75. yldnm dolaysyla
stanbuldaki Ermeni Patrii II Mesropun yapt konumadaki u konumalar dikkat ekicidir: Osmanl dneminde Sulatan Fatih Mehmet tarafndan 1461 ylnda Ermeni Patrikliinin almasna dikkatleri ynelterek
farkl dinlere ve kltrlere somut rnek gstermektedir. Tarihte ne Fatihe
dek ne de ondan sonra bir dinin taycs dier dine ait bu denli st bir
kurumun yapm, faaliyeti iin imkn salamamtr. Mehmet Fatih mparatorluk snrlar ierisinde Ermenilerin gelenek ve greneklerini, din
inanlarn ifa etmeleri iin imkn salamtr. lk patriimiz Hovagim
Bursinskiden balayarak 83 Ermeni Patrii bu grevi yerine getirmitir.
Dnyaya baktmzda gnmzde bile 538 yl ncesinde yaplm bu hogr ve sayg ok az grlmektedir.
Yine internette, 16 Mays 2006 tarihinde dzenlenecek Umum Dnya
Ermeni Kongresi ile ilgili ok sayda dosya bulunmaktadr. Burada TrkErmeni ilikilerinden deil, bkmadan usanmadan konuulan soykrm iddialar ve Diasporann faaliyetleri ve planlarndan bahsedilmektedir. lk
4
http://noevk-1.hosting.parking.ru/article.asp?n=43&a=5
282
ve orta retim okullarnda ideolojik propagandaya arlk verilmesi, Ermeni olmann benlik uuruna yerletirilmesi ve dilin korunmas ynnde
mesajlarla dolu programyla Byk Ermenistan ideasnn hayata geirilmesini ana madde olarak kabul eden Dnya Ermeni Kongresinin temel
amac, Trk-Ermeni ilikilerinde soykrmn kabulnn yollar ve aralarn ortaya koymaktr.
MCB SNG blgesinde Ermenilerin bamsz gazetesi Noev Kovegin
13.04.2006 tarihli saysnda Ara Abramyan, Umum Ermeni Sorunu: Soykrmn Yaralarn Sarmak balkl yazsnda Ermeni Uluslararas Hukuk
ve Siyaset Bilimi Enstitsnn Moskovada yaynlad Hukuk bilimleri doktoru Yuriy Barsegov tarafndan hazrlanm olan Ermeni Soykrm,
Trkiyenin Sorumluluklar ve Dnya Kamoyununun Grevleri, Belgeler
ve erhler adl ciltlik kitabn tantmn yapmaktadr. Tantmda, Trk
niversitelerinde Ermeni soykrm konusunun ders mfredatnda yer
alacayla ilgili konu ele alnmakta ve olduka farkl boyutta deerlendirilmektedir. Uygulamann, Amerikan basksyla emri vaki uygulanmaya
baland ve 3 Ocak sayl Agos gazetesinin haberlerine gre hava kuvvetleri emekli generali Erdoan znel bakanlnda bir komisyonca deerlendirilip uygulamaya konulacandan, znelin konuyla ilgili niversite
rektrlklerine yazl mektup gnderdiinden bahsedilmektedir. Aslnda
burada hkmetin niversitelerle ibirlii erevesinde konuyu gncel tutmasndan doan bir endie sezilmektedir5.
Taranan kaynaklar arasnda sosyolojik bakmdan zerinde durulmas
gereken bir dosya6 da, 2001 ylnda Sosyolog Gevork Pogosyan ve Ferhand
Kent bakanlnda TESEY merkezince yaplan bir sosyoloji aratrmasdr. Trkiyenin 68 vilyetinden 34nde, Ermenistann 11 vilyetinden
21inde yaplan ve 1219 Trk ile 1000 Ermeninin katlmyla gerekleen,
iki ulusun bir birini ne kadar tand, ilikileri ve ileriye ynelik durumlarn ortaya koymak iin yaplan bu almann sonularnn deerlendirildii
ve Gevork Petrosyann yapt yorumlar ieren bu yazda baz gerekler
saklanamamtr. Ermenilerin sayca ok olmas ve denizle evrili corafyasnn olmas gibi sonular Ermeni sosyolog garip bulsa da, Byk Ermenistan hayalinin yazl kaynaklarda ne kadar geni yer aldn gz ard
etmitir. Tannm Ermenilerden arl Aznavur ve Matilda Manukyann
isminin anlmas da sosyologu artan bir baka konudur.
5
6
http://www.armenia.ru/azg/20030215/2003021507.shtml<BR< a> />

http://www.iravunk.com/rus/2004/print/c4802.html
283
Ermenilere, Trkler sorulduunda olduka detayl bilgilerin ortaya

ktndan bahsedilmektedir. Abdlhamit, Enver Paa, Talat Paadan
balayarak Demirel, Tansu illere kadar 60-70 arasnda isim yer alm
ve bunlardan futbolcu Hasan a, sanat Tarkan en popler isim gibi ifade edilmitir. Burada da bir gerek ortaya kmaktadr. Ermeniler Trkleri
ok da ilgilendirmiyor. Birlikte yaama veya evlilik gibi konularda, Ermenilerden % 98i ocuklarnn Trk ile evlenmesine kar karken, tam
tersine yaplan ankette tm Trkler bu konuya olumlu bakmtr. Sosyolog Pogosyann konuya bak Ermenilerin Trkiyede yaam ve yayor olmas ve Trklere hibir zaman zarar vermemesine balarken, byle
denmemesi iin bir sebebin yokluundan te Trklerde ovenizm ve insan
sevgisinin arln gz ard etmitir.
Anket deerlendirmesinin sonucu daha ilgintir. Soykrmn Trkiye
resm makamlarnca kabul edilmesi veya edilmemesi, onun Avrupa ailesine entegrasyonunu belirleyecek bir konu olarak grlmektedir. ki konu
arasnda kurulan bu ilgiyi anlamak mmkn deildir.
Ermeniler ve Trkler arasnda yaplan bu anket sonucu bile, her iki
ulusun bir birini tanmadn ortaya koymaktadr. Tarihten akp gelen
kin ve propagandalar bugnk kuaklar birbirine yabanc hale getirmitir. Sitelerde Ermeni konusu ile ilgili btn lkelerden uzman olan bilim
adamlarnn katlmyla objektif ve bilimsel bir yaklama ar hakimdir.
Konuya Ermeni ve yabanclarn gzyle bakldnda gereklerin gz ard
edilmemesi istenmektedir.
Edebiyatta konunun yansmalarna gelince, taradmz onlarca sayfada Trk edebiyatlar Ermeni air ve klarnn sanatnda bu bahsettiimiz motifleri inceliyorlar. Mesel: Dr. Ahmet Erturulun Ermeni Meselesine Edebiyat Penceresinden Bir Bak adl makalesinde Trkiyeli Ermenilerin dnyann hibir yerinde, btn iyi artlara ramen unutamadklar
komular, kyleri, evleri ve Trk dostlar, meydana getirdikleri edebiyat
eserlerinde srekli ana temay oluturmutur. Bu eserlerde derin dassla
duygusu hkimdir. Bu da aslnda her iki milletin tarih beraberlikte uyum
ierisinde, bar ve huzurlu bir ortamda yaam olduklarn gstermektedir. yle ya, insanlar zulm grdkleri, aalandklar, can gvenlii
bulamadklar bir yeri niin zlesinler ki?!.. diye yazmaktadr7.
Gzellik peinde olan bir sanat olan edebiyat bile Ermenilerin bu ideolojisine, propagandasna ncllk etmektedir. Trke sitelerde Trk ve
7
http://www.zaman.com.tr/?hn=171006&bl=yorumlar&trh=20050507
284
Ermeni edebiyatnda, halk sanatnda, k edebiyatnda dostluk motifleri aranrken Ermeni edebiyatnda olumlu Trk karaktere tesadf edilmemektedir. Bunun dnda dier edebiyatlara da etki yaparak kendi aclarn
beeri ac seviyesine kaldrmlard. Umarm kitabm bir katalizator olmayacaktr diye yazsyla karmza kan aslnda nc taraf gibi grnen spanyol yazar Gonsalo Guaro Ermeni Soyaac8 kitab hakknda ok
sayda yaz vard. Ermenistan Yazarlar Birliinin bakan Levon Ananyan
spanyol yazarn konuya yaklamn; Haktan yana, hakikat peinde olan
yazarlarn asrn balarndaki Ermeni trajedisine duyarsz kalamamasna
balasa da yazarn kendisi Ermeni Soyaac roman nasl dodu sorusunu
yle yantlar: Terez Jindro Agapyan isimli svireli bir Ermeni kadnla
tanan yazar kadnn Ermeni trajedisiyle ilgili anlattklarna bigane kalamam ve bu cinayet sakl kalmamal ve bunu dnya bilmelidir diyerekten
kollar svamt. Birinci Dnya Savana katlmayan spanyann duyarl
yazar Ermeni kadnn anlattklarndan ar etkilenerek materyal toplar
ve bu konuyu bir romanda kurgular. Romann kahraman babas Trk, annesi Ermeni bir kadndr. Kadn damarlarndan akan Ermeni kannn basksyla, Ermeni soyaacn arar. Yazar David Muradyan Adalete yollar
sadece vicdann parlamentosu olan edebiyat yol aar. eitli edebiyatlara
bizim acmza ortak olduklar iin minnettarz. Bu gn bu spanyol edebiyatdr..
talyan yazar ve Dou Hristiyan kiliseleri zerine aratrmalar ile
tannan bilim adam Covanni Guayatann da Ararattan gelen lk: Armin Vegner ve Ermeni Soykrm (Moskova, 2005) kitab hakknda geni
yazlar yer almaktadr. Ermeni edebiyatnda Trk kelimesi diye aranan
kaynaklar son derece zcdr. Burada kastedilen zlme, Trk imajna
yaktklar olumsuz izgiler deildir. Bir ulusun sanat bu demli ideolojik
silaha evirip, evresine, milletine, genliine ve geleceine kin dolu,
nefret dolu bir edebi miras brakmasdr. (1809-1848)
eserlerinde onun yad Trk ve Azeri yazarlar halkalar dostluundan bahsederken Araks rmann te tarafndaki barbar Trkler diye Azerilerden
bahseder ve halknn onlarn her an hucum edip onlar yok etmesi korkusuyla yaadn yazar. Tarihe bakldnda Abovyann yaad yllarda
hi bir problem yoktu. Fakat edebiyat tarihileri ve eletirmenler konunun
tarihine bakmakszn burada da uydurma bir yol takip etmilerdir. Ermeni airi Mkrti Peiktalyann (1828-1868) iirlerinde karanlk gecelerde
8
Kitap spanyolcadan Ermeniceye Meri Sukiasyan tarafndan evrilmi ve Californiya

niversitesinden Prof. Richard Ovannisyan sonsz yazmtr.
285
bahsettii tehlikelerin de Trkleri ima ettii belirtilir. Durum ayn. Garegin

Servandztyann (1840-1892): Toros Axbar adl kitabnda Ziledeki Ermenilerin hepsinin Trke konutuklarn Ermeni edebiyatlar bir basknn
sonucu olarak aklar, bu insanlarda mill Ermeni ruhunun ldn yazarlar. Sovyet dnemi Ermeni edebiyatnda da bu motif devam etti. Yazarlar roman kahramanlarnn ocukluklarndan, anlarndan bahsederek bu
konuyu unutturmadlar ve gncel tutmaya gayret ettiler. Vahan Totovents
(1894-1938) yklerinde terk etmek zorunda kald yerlere zlemini dile
getirerek hasretinin sebeplerine deinir.
Tarihi, tarihiler deil halk yaratr. Tarihisi, edebiyats, dilcisi, sosyologu, iktisats, hukukusunun anlatacaklaryla birlikte sradan insanlarn birlikte paylatklar yaamdan bahsetmekle de tarihimize yaplan
nyarg yok edilmeli, kendi iimizde deil herkesle konumak, paylamak
iin gnmzn frsatndan yararlanlmaldr. ok saydaki materyalleri
tararken, dnya kamuoyunu etkilemede her Ermeninin sadece bunu yaptna kanaat getirilir.
286
Kaynaklar
1. http://www.google.com
2. http://www.altavista.com
3. http://www.iravunk.com/rus/2004/print/c4802.html
4. http://www.zaman.com.tr/?hn=171006&bl=yorumlar&trh=20050507
5. http://www.souzarmyan.ru/k2analnews.php?Action=Full&NewsID=1957
6. http://www.armenia.ru/azg/20030215/2003021507.shtml<BR< a> />
7. http://noevk-1.hosting.parking.ru/article.asp?n=43&a=5
8. http://www.karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc025
9. http://noevk-1.hosting.parking.ru/article.asp?n=43&a=5
287
OSMANLI TOPLUMUNDA BRLKTE YAAMA

ANILARINDAN SEMELER
Erciyes niversitesi, lahiyat Fakltesi

E-mail: skorkmaz@erciyes.edu.tr; Tel: 0 536 346 15 74
zet
Bu aratrmada, Osmanl ho grs ierisinde birlikte
yaam olan toplumlarn zellikle de Ermenilerin eski
gnlere dair hatralarndan semeler bir araya getirilmitir.
Bunlardan ilki Amerikal yazar Leonard Ramsden Hartillin
Men Are Like That isimli eserine konu olan, Ohannes Apresyan isimli bir Ermeni subayn belgesel niteliindeki
anlarndan tebli balna uygun nitelikte olanlarndan
semelerdir.
Ohannes Apresyan, babasnn varlkl bir Ermeni tccar olduundan, Ermenilerin halkn zengin tabakasn oluturduklarndan, kylerinin yar yarya Trk ve Ermenilerden
meydana geldiinden bahsetmekte ve ocukluk arkadalarnn ounun da Trk olduunu sylemektedir.
kinci srada, nceleri Darendede yaayan, sonradan 1915
ylnda karlan skn Kanunu gerei Halepe (ki o zaman
Halep, en emin ve mreffeh ehirlerden biri idi) yerletirilen Ermenileri, Darendelilerin unutmadklar ve bir i iin
ya da hacca gidilerinde Halepte onlar ziyaret ettiklerine
dair hatralar anlatlmtr
Bu aratrmada sralanan onlarca hatra gsteriyor ki tm
insanlar Osmanl Devleti dahilinde, birlikte huzur ve bar
iinde yaamlardr.
Giri
Bu bildiride, Osmanl ho gr ierisinde birlikte yaam olan insanlarn, zellikle de Ermenilerin bizzat yaadklar ve baka tanklarca da
dorulanm anlarndan semeler bir araya getirilmitir. Sz konusu hatralara konu olan olaylar, Erzurum, Kars, Darende, Gemerek ve zvatan1
evresinde gemitir.
I- Bir Ermeni Subayn Anlar

Sunacaklarmn ilki, Amerikal yazar Leonard Ramsden Hartillin
Men Are Like That isimli eserine konu olan Ohannes Apresyan isimli bir
Ermeni subayn anlarndan semelerdir:
Adm Ohannes Apresyandr. 1892 ylnda Sua blgesindeki Kakandi
kynde dodum. Annemi hatrlamyorum. Babam emlk ve iftlik sahibi
varlkl bir insand..
Birinci Dnya Harbinden nceki devrede bu blgedeki emlk sahipleri ve ticaret adamlar Ermenilerdi. Byk apta emlk sahip olmalar ve
ticareti ellerinde bulundurmalarndan tr Ermeniler halkn varlkl ve
yksek tabakasn tekil etmekteydiler...
Benden biraz daha byk olan aabeyim ve dier birka Ermeni ocuk dnda ocukluk arkadalarmn hepsi iftliimizde obanlk yapan
1
Eski ismi ukurdur.
291
Trk ocuklaryd. Trklerin ou fakir insanlard, bazlar kylerde yaar

ve sahip olduklar kk tarlalarn srerek iftilik yaparlard. Byk bir
ksm da gebe atalarnn yaadklar hayat eklini deitirmemilerdi.
Bunlar, mevsimlere gre deien otlak yerlerini bulmak iin srlerini,
ovalardan dalara, dalardan ovalara srerlerdi.
Evden okula, okuldan eve yrymde bana katlan arkadalarmn
bazlar da yine kymzdeki Trk ocuklaryd.
Sua kasabasnn halk, kym Kankandi gibi yar yarya Trkler ile
Ermenilerden oluuyordu. Yal bir Trk evimize arp, ona evimize
girip bir yerde saklanm olan tehlikeli bir ylan yakalattmz hatrlyorum. htiyar Trk, ylann birka kere grnd odann ortasnda bada kurup oturdu. Yanna ii bo bir torba koydu. Koynundan bir Kuran
karp sakin ve monoton bir sesle okumaya balad. Biraz sonra ylan
ortaya kt. Ara sra duraklayarak ve kafasn kaldrarak ihtiyarn sesinin
ahengine uygun bir ekilde srnmee balad. Elinin uzanaca bir yere
varnca, ihtiyar Trk, sesinin ritmini bozmadan Kuran okumasna devam
ederken yavaa elini uzatp ani bir hamle ile ylan kafasnn gerisinden
yakalad. Bir an sonra da ylan, elindeki torbann iine girmiti. Bu anlattklarm gibi Trklerle ilgili dier pek ok olaylar (1905 ncesi) ocukluk
gnlerimi renklendirmitir2.
Bu kitapta sralanan anlarn hepsinin bu ekilde birlikte yaama sanat ans olamadn sylemek isterim. nk, 1905ten sonra zellikle arlk Rusyas, Fransa ve ngilterenin Trk vatan dahilinde huzur ve
refah iinde yaayan Ermenileri, Trklerin aleyhine tahrik ve tevikleri3
sebebiyle birlikte mutlu yaama ortam bozulmutur. Bir Ermeni subayn
bizzat yaad anlarndan oluan bu kitap, baka bir yn ile de yz binlerce savunmasz Trkn Ermeniler tarafndan katlediliinin belgesidir.
Ohannes Abresyan, katlettikleri kimselerin, kendilerine kar savamaya
km kimseler olmadklarn, silhsz ve savunmasz insanlar olduklarn
sylemektedir. te, kitabn farkl sayfalarndan setiin dier bir ka an2
3
Leonard Ramsden Hartill, Men Are Like That, The Bobbs-Merrill Company, Indianapolis
1926, s.1-15; eviri Kerim Cengiz Kevenk, nsanlar Byledir, Baylan Matbaas, Ankara
1978, s.1-9.
Ayrntl bilgi iin bkz. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, Babakanlk Devlet
Arivleri genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Yayn No: 15, Ankara 1998;
Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ocak Yaynlar, Ankara 1997, s.98-120;
Mehmet Saray, Trk-ran likileri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk
Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999, s.100, 104.
292
sn da, benzeri olaylarn tekrar yaanmamasn dileyerek burada arz etmek

istiyorum.
Leonard Ramsden Hartill, arkada olduu Ermeni subay Ohannes
Apresyann anlarn tespit etmeye karar veriini u ekilde anlatmaktadr:
...rnein bir gezimizde ran ve Ermenistan snr yaknlarnda iine
girilebilir, ayakta kalm tek binas yar ykk bir cami olan, harabe halindeki Trk kynde gecelemek zorunda kalmtk. O gece Ohannese bu
ky ve bu kyn tahrip edilmesine dair bir ey bilip bilmediini sordum.
Soukkanllkla ve sanki nemsiz bir ey sylyormu gibi Evet dedi. Bu
kyn yklmasna ve yamalanmasna ben de yardm ettim. Harabeler
arasnda urada burada grdn insan kemiklerinin sahiplerinin ldrllerini gzlerimle grdm. Bu kyde bir Trk vard.. Yalca bir adamd.
Bu Trk gibi cesur ve kahraman adam mrmde grmedim4...
Yer ve tanklarla dorulanacak nitelikte bir olaylar dizisi olduunu gren Leonard Ramsden Hartill, Ohannesi anlarn anlatmaya ikna eder ve
bunlar bir kitap haline getirir.
Ermeni subay Ohannes Apresyan anlatyor:
Bahsettiim olay gibi olaylar, Tanak hkmetine, Trklere kar
yaplacak bir misilleme hareketi iin aramakta olduklar bahaneleri vermiti. Tatar Trklerine kar alan sava ksa zaman iinde tam bir yok
etme sava halini ald. nsann aklnn alamayaca ve kelimelerle ifadesine imkn olmayan korkun eyler oldu. Benim de katlm olduum
bu hareketlerde grm olduum sahneler ve tank olduum olaylar beni
hasta etti. Maalesef harp insanlarn korku, nefret ve melunluk hislerinin
boald korkun bir eydir.
Trklerin Trkiyedeki Ermeni meselesini, Ermenileri srmek5 suretiyle hallettikleri gibi, biz de Ermenistandaki (kontrolmz altna giren
yerlerdeki) Trk problemini halletmee giritik. Trklerin kamalarna
imkn verecek yollar ve da geitlerini tutarak kapattk. Hemen yok etme
iine giritik. Birliklerimiz, birbiri ardna kyleri kuatyordu. Topu atei ile izbe ky evleri ta ve toprak ynlar haline getiriliyor ve kyller
4
5
Hartill, a.g.e., nsz; Kerim Cengiz Kevenk, a.g.e., s.III.

Her ne kadar an sahibi burada srmek kelimesini kullanmsa da buna katlmamz mmkn deildir. nk Osmanl Devleti, Ermeni skn Kanununu kararak o gnlerde Osmanl Trk vatannn en emin yerleri olan Halep ve yakn blgelerine Ermenileri iskn
etmitir.
293
kyde barnamaz bir hale gelip, ky dndaki krlara kamaya balaynca da tfek mermileri ve snglerle ilerini tamamlyorduk. Hi phesiz
ki Trklerin bazlar kaabildiler. Bunlar ya dalarda kendilerine snacak bir yer bulabildiler veyahut da snr (kontrolmz altndaki blgeyi)
ap Trkiyeye katlar. Geri kalanlar ise tamamen ldrld. Bylece
Nahcivandan Akilkeleke kadar btn snr blgesi, Ar dann eteindeki scak ovalardan kuzeydeki souk da yaylalarna kadar her yer, yerle
bir edilmi Trk kylerinin dilsiz kalm harabeleri ile doldu. imdi bu
kylerde, buralarda kalm insanlarn kemiklerini bulmak iin giren kurt
ve akallarn ulumalarndan baka bir ses duyulmaz.
Bu kylerden birinin zapt edilip yama edilmesi srasnda vuku bulan
bir olay karlkl kin ve nefretin ne derece byk olduunu gsteren bir
misaldir. Dev yapl bir Tatar (Trk) vard. ok gzel dvyordu. Bir ky
evinden frlayp elinde bir tfekle bir grup Ermeni askerinin ortasna atldn ve tfeinin dipii ile askerleri saa sola dattn grdm. Her
taraftan zerine ate ediliyor, fakat o Allah Allah diye haykrarak tfeini
savuruyor ve evresini dolduran bir sr Ermeni askeri ile savayordu.
Askerlerden birisi sngsn Trkn gsne saplamay baarmt. Sngnn ucunun adamn srtndan ktn grdm. Trk ise vcuduna girmi olan sngy tayan tfei namlusundan yakalamt. Ermeni asker
de tfeini Trkn vcudundan kurtarmaya alyordu. Bu bouma srasnda Ermeni hesapszca ona yaklanca, Trk birdenbire tuttuu namluyu
brakp Ermeniyi grtlandan yakalad. Bu esnada dier Ermeni askerler
bu iki dvnn etrafnda bir halka yapm kahkaha ve haykrmalarla
onlar tevik ediyorlard. kisi birden yere dtler. Bu srada dv seyretmekte olan Ermenilerden biri yerden koca bir kaya paras yakalayarak
Trkn kafasna indirdi. Trk kafasna yedii kaya ile dvmeyi brakp
sessiz ve hareketsiz kalmt. Sngleyen Ermeni ayaa kalkp Trkn vcudundan sngsn ekip kard. Sngy dudaklarna gtrd, scak
kan yalayp, tatl tatl diye bard.
Bir gece, ksa bir sre nce bir Tatar Trk ky olan bir harabenin
yanndan geiyordum. Yklm evlerin birinin nnde bir ate yaklmt.
Atee doru yrdm. Atein etrafnda bir grup Ermeni askeri oturuyorlard. Aralarnda da henz ocuk denecek yata iki Trk kz vard. Kzlar
yere melmi ve ara sra gelen hkrklarla sessiz sessiz alyorlard. Krlm ev eyalar ve Trk ky evlerinin dier malzemesi etrafa salmt.
Keza orada burada ller de yerde yatyordu.
294
Kzlar kurtarmak iin maalesef ge kalmtm. Fakat bu zavalllara

elimden gelen yardm yapmak istedim. Kendi lisanlar ile hitap ederek artk korkmamalarn syledim. Benden kendilerine bir zarar gelmeyeceini
sadece kendilerine yardm etmek istediimi anladklar zaman straplar
yine boalarak ackl ekilde hngr hngr aladlar. Askerlerden korku
ve dehete kaplmlard ve onlarn yannda kzlar teselli etmee imkn
yoktu. Kzlar yanma alarak oradan uzaklatm ve zaferlerinin kendilerine
salad nimeti ellerinden aldm zanneden askerleri de irkin bir ruh
haleti iinde braktm. Bir iki kilometre tede yine ayn akbete uram dier bir Mslman Trk kyne geldik. Karanlk basmt ve geceyi orada
geirmeye karar vermitim. Yanmdaki yiyecei Trk kzlaryla paylap
harap olmu kyde biri kendim dieri de onlar iin ayr ayr barnacak
birer yer buldum. Az sonra uyumutum. Gece yars, devaml bir ekilde
alayan bir ocuk sesi ile uyandm. Ay hayal meyal etraf grmemi
salad ve bana burada cerayan etmi olan dier bir faciann btn ayrntlarn gsterdi. Alayan ocuun sesini rehber alarak grnnden
bir Trk ailesinin evi olduu anlalan bir ev ykntsnn avlusuna geldim.
Avlunun kesinde l bir kadn yatyordu. Grtla kesilmiti. Kadnn stnde bir yanda kadar bir kz ocuu duruyor ve l kadnn memesinden
st emmee alyordu. ocuu kucama alp cebimde kalm olan ekmek
parasn su ile slatp doyurabildiim kadar ocuu doyurmaya altm.
Sonra da ocuu o gece bakmalar iin ayr bir odaya yerletirmi olduum iki Trk kznn yanna braktm. Ertesi gn bir frsat kmasndan
faydalanarak bu talihsiz ocuu Amerikan yetimhanesinde yetitirilmek
direktifi ile Karsa yolladm. Trk kyleri bu ekilde temizlendikten sonra
ben de tekrar Karstaki eski alayma katldm6.
Ermeni subay Ohannes Apresyan, blgelerindeki Trklerin kkn
kazdklarn7 ifade ettikten sonra, bir insan olarak zntsn aa vurup, katlettikleri insanlarn savunmasz zavalllar olduunu da u ifadeleri
ile dile getirmitir:
Ben yle katliam sahnelerine tank oldum ki buralarda ldrlm
yerde yatan insanlarn says, sonbaharda bir ormanda yere den yapraklarn says gibiydi. Bunlar koyunlar gibi biare ve savunmasz insanlard.
Bunlar harpte len askerler gibi, silhlar ellerinde, atee atele karlk
vererek ve cesaretle arparak lmemilerdi. Bunlar zavall ve aresiz insanlarn lmesi gereken ekilde, kalpleri ve zihinleri lmn kendisinden
6
7
Hartill, a.g.e., s.204-210; Kevenk, a.g.e., s.167-170.

Hartill, a.g.e., s.217; Kevenk, a.g.e., s.179.
295
daha korkun olan korku ve dehetle dolu olarak lmlerdi. Byle bir katliamn yapld yerde toprak rmeli ve topran zerindeki gk ilelebet
kararmaldr. Hlbuki bu yerler gene de gnein scak nlar ile snmakta ve her yerde olduu gibi bu yerlerin de stn mavi gk kaplamaktadr.
Burada kular yine tmekte ve iekler ayn gzellikte amaktadr8.
II- Robert Dunnun Anlar

Ermeni subay Ohannes Apresyann (bir nceki balk altnda) dile getirilen anlarn, Amerikal yazar Robert Dunn, Word Alive A Personal Story
isimli eserinde dorulamaktadr. Robert Dunn, Birinci Dnya Savana
katlm ve Amerika Fevkalde Komiseri Amiral Biristolun haber alma
subay olarak grev yapmtr. Bu grevi esnasnda Dou Anadolu, Rusya
ve Kafkasyada alm olan yazar, Ermeni ordusu komutan Drastamat
Kanayann, -ksa ad ile Dronun- daveti ile Ermenilerin asker bir hareket
eklinde yapmakta olduklar Trk kylerini birer birer yok etme (soykrm) iine (grg tan) misafir bir devlet subay olarak katlmtr9.
Robert Dunn, sz konusu eserinin 21. blmnde zetle grd u
gerekleri anlatmtr:
..Ermenilerin, politik kontrollerini geniletirlerken Trk kylerinde
yaptklar tahribatlar.. Amerikan halkna aklanmam hakikatlerdir. Ermeni Generali Dronun yapt bir harekta katldmda bunlara bizzat
kendim de tank oldum10...
Erivanda bulunduum gnlerde, Ararat dann eteklerinden devaml
olarak silh seslerinin geldiini duyuyordum. Trk-Ermeni atmas sanki balkonumun hemen nnde cerayan ediyordu. Fakat bu arpmalar
bizzat mahede etmem, Ermeni ordusu haber alma brosunda Ermeni
bir yzbaya rastlamamla gerekleti. Subay glmseyerek Adm Merrimanov, General Dronun (Drastamat Kanayann) emir subayym. Yarn
birliklerimize evrak gtrmek iin Karabaa gideceiz. Sizleri de elik
etmeniz iin davet ediyorum dedi.
Dro (Drastamat Kanayan), Ermeni ulusal lideri, efsanelemi ete
ba, imdi ise Ermeni ordusu bakomutan idi. 1915 ylnda arlk Rus or8
9
Hartill, a.g.e., s.218; Kevenk, a.g.e., s.180.

Robert Dunn, World Alive A Personal Story, Crown Publishers, Inc., New York 1952, Copyright 1956, by the estate of Robert Dunn, Library of Congress Catalog Card Number 567189, s.347-365; Kevenk, a.g.m., s.259.
10 Dunn, a.g.e., s.347; Kevenk, a.g.e., s.259.
296
dusunun Erzurumu igal etmesi srasnda (Trklere verdii byk zararlar sebebiyle) Grand Duke Nicholas tarafndan (yanaklarndan) plerek
madalya ile dllendirilen eteler reisi.. Altnc hissim bana git Droyu
gr diyordu.
...Nihayet Dronun (Drastamat Kanayann) kararghna ulatm.
Beni toprak zeminli bir odaya yerletirdiler. Ertesi sabah ay ierken Dro
ve adamlar bir haritay masann zerine yaydlar. Plan zerinde grlerek Mslman Trk kylerine kar bir harekat dzenleniyordu.
Dronun kuvvetleri 60 kiilik birlikler halinde, ekseriyeti svarilerden
oluan gruplar halinde ifadelerini ieren raporumu Amiral Bristol yaknda okuyacakt11.
ul (Djul) denen bir kyn ad oradaki herkesin azndayd. Dro hareket saat srecek, ky tarafndan kuatyoruz dedi. Merrimanov
da The man on foot will not shoot, but use only the bayonets: piyadeler
ate etmeyecekler, sadece sngleri ile i grecekler diyordu. Dro da moral bakmndan diye ekledi. Devam ederek, Mslmanlara bizim zalimliimizin stn olduunu gsterip kendilerine dehet salmamz gerek dedi.
Bu askerlere mi yoksa sivillere mi yaplacak diye sordum.
kisi arasnda bir fark yok dedi Dro. niforma giysin veya giymesin
hepsi de silhl diye ekledi.
Kadnlar ve ocuklar ne olacak diye tekrar sordum
Kaabilirlerse dierleri ile birlikte kaarlar dedi12.
Ykseke bir tepeden ula bakmaktaym. Ky sis ve duman sardndan bir ey gremiyordum. Aalardan top patlamalar ve makineli
tfek sesleri iitiliyordu. Bu seslere srlarn brmeleri ve kpeklerin
havlamalar karyor fakat bir ey grlmyordu. Nihayet sis ve duman
almaa balarken nce yavatan balayp, gitgide artmak zere insan
lklar da duyuluyordu. Bu arada aalar arasndaki bir cami ve dar
yollar grnmeye balad.
...Topun bandaki Ermeni, topu tekrar tekrar doldurup (kye doru)
atelerken her atelemede dier erler komik hareketlerle kap kayalklarn arkalarna saklanyorlard. Atlarn grlts ile bunlarn mermileri,
dere ve sel yataklarndan beyaz dumanlar saarken kyden ykselen kadn
feryatlarn duyulmaz hale getirmiti.
11 Dunn, a.g.e., s.350-354; Kevenk, a.g.e., s.260-261.
12 Dunn, a.g.e., s.358; Kevenk, a.g.e., s.261.
297
Nihayet topu atei durdu. Ben de hemen atma atlayp, at ula srdm. Kasaba halen yanmaktayd. Sert allklarla kapl dik bir yamatan
inerek aalar arasna serpilmi, ilerinden duman kmakta olan evlerin
bulunduu dzlk blgeye ulatm. Silh arkadalarm kyn hayvanlarn, birka kz ve koyunu kyn harman yerine doru gtryorlard13.
Evlerden cesetler karlmaya baland. lk grdm dz siyah sal,
iri gzl, gzel bir kz ocuu cesedi idi. 12 yalarnda gzkyordu. Harman yerindeki anz zerinde, srtst yatyor, ldrld srada yemek
yedii kaptaki yemeklerin etrafa salm olduu grlyordu. Srtnda
grdm yarann etrafnda ok az kan phts olduundan srtndan snglenmi olduunu tahmin ettim. Gsnde de bir mermi yaras iin kk
saylacak kan kmas vard. Anlalan sngnn k noktas olan dier
bir yaradan km olan kan da el rgs (ya da dokumas) kumatan yaplm elbisesi zerinde phtlamt.
Ardndan kaln kumatan yaplm bir ceket ve ksa pantolon giymi
ya 10 ya da daha kk yalarda olabilecek bir olan ocuu ls grdm. Kulbelerin arasndaki yolda yzkoyun yere yatm durumdayd.
Gtrrken yere dp krlm, iinde hamur bulunan bir kap, uzanm
olan elinin az tesinde duruyordu. Boynunun hemen altndan giren bir
sng bel kemiine saplanmt.
Etrafma baktmda pek ok yetikin insan cesetlerinin saa sola salm olduklarn grdm. Cinayet.
Yanma Dronun Almanca bilen albay rtbeli bir subay geldiinde,
ul kasabasnda canl hibir varln braklmam olduunu rendim.
Albay, kap da canlarn kurtaramayan Trklerin tamamnn ldrldn syledi14.
ou evlerinin iinde gel de gr dedi.
Kahretsin, benim midem yle eyi kaldrmaz dedim.
Bir tanesi niformal bir Trk subay, bunu kesin grmelisin dedi.
Akta bir caminin avlusunda bulunan aalarn altnda idik. Havada
para, altn vs. bulmak iin Ermenilerin sngleri ile delik-deik edilmi
yataklardan salan pamuk ve yn tanecikleri uuuyordu. Etraf ter ve
yank kokusu kaplamt.
13 Dunn, a.g.e., s.361; Kevenk, a.g.e., s.261-266.

14 Dunn, a.g.e., s.361.
298
Szne inanmyorum diyerek peinden, zerine iviler aklm bir

kapya doru yrdm. Ermeni albay kapy aralayarak bana yol gsterdi.
eri girip cesedi incelememi bekledi.. Dilerimi skp odaya girdim. Bo
ve plak bir odayd ve odann orta yerinde sinekler vzldyordu. Kap
arkamdan kapandnda bu sineklerin yerde srtst yatan ve zerinde bandaki sarktan baka bir ey bulunmayan cesedin zerinde uutuklarn
anladm. Adamn yznden geriye ne kalmsa -bir dipik darbesi ile ieri
kmt- ondan anladma gre 50 yalarnda gzkyordu. zerinde
bir niforma var idiyse bu karlp gtrlmt. Para para edilmi
tenasl aletlerini grnce kendimi g zapt ederek dar frladm.
Yerde tozlar iinde bulduum bir ocuk oyuncan -dvme bakrdan
yaplma kk bir rdek- yaplan apuldan bu da benim paym olsun diye
alp kardaki ayrda akan dereye doru yrdm. Burada bir adr kurulmu ve kendilerine katlm olan baka etelerden gelmi acayip suratl Ermeni adamlarla birlikte Dronun kurmay heyeti akam yemeklerini
yiyorlard. Gece battaniyemi ekilmi bir buday tarlasna serip kendime
bir yer hazrladm. Hemen yanmda ar ordusu apoletleri olan, glmsemeyen fakat yuvarlak ve gzel simas ile Rus olduunu belli eden gen bir
temen oturmutu. ngilizce olarak bana merhaba, Amerikan donanmas
subay msnz diye sordu ve hemen ekledi bu eit maceralardan (katliamlardan) holanyor musunuz? Bu soruyu aka ediyormu gibi sormutu
ve cevap vermeme frsat vermeden ben holanmyorum dedi. Ama yine
de onlarla berabersin dedim. nsann yaamas lzm, baka seeneim
yok diye cevap verdi. Niin General Wrangelin ordusunda savamyorsun? eklindeki soruma ise Burada uldan kalkp oraya kadar gitmeme
imkn yok dedi.
ul kasabasnda ka kii yayordu diye sordum.
Sekiz yz kii kadar dedi ve esnedi.
Burada (ulda) hi Trk subay grdn m?
Hayr efendim, daha gn domadan buradaydm. ldrlenlerin
hepsi de kyl elbiseli Trklerdi dedi.
Gn doarken kilometrelerce uzaktaki kylerinden gelen Ermeni kylleri, ulu istila ettiler. Erkekleri, dnk olayda yara alm olduklarndan topallayarak yryebilen kyn sr ve koyunlarn srp gtryor,
kadnlar da bir zevk ve nee ierisinde harabe haline gelmi evlerde ne
bulurlarsa yama ediyorlard. Kyn her eyini toplayp, heybelere, gmlere doldurup gtrdler.
299
Ardndan klavuzumla birlikte plak ovada kuzeye doru saatlerce srecek olan yolculuuma baladm. Yolda yrrken bir ara dnp arkama
baktm. Geride ran snrna doru uzanan blgede bir ok yerlerden ktn grdm toz ve dumanlar daha pek ok Mslman Trk kylerinin
(tpk uldaki) akbetini belirtiyordu15.
III- Darendelilerin Anlar

nceleri Darendede yaayan, 1915 ylnda karlan Ermeni skn
Kanunu gerei Halepe (ki o zaman oras, Osmanl Devletinin en emin
ve en mreffeh ehirlerden biri idi) yerletirilen Ermenileri, Darendeliler,
gidite uurlamlar ve ardnda da unutmamlar ve bir i iin ya da hacca
gidilerinde Halepte onlar ziyaret etmilerdir16.
Ermenilerle ilgili olarak 1915 ylnda o gnn artlar gerei karlan
kanuna Tehcir Kanunu denilmesi hatadr. Kanun skn Kanunudur. Olay,
deprem ya da heyelan sebebiyle tehlikeli bir yerden alnp emin yere nakledilen insanlarn durumuna benzer bir durumdur. Devlet, Ermeni vatandalarn, vatann merkezinde -kalbinde- emin bir yer olan Halep ve evresine
yerletirmitir.
Halepe uurlama ve Darendede birlikte mutlu yaam anlar:
Halep yolcusu. Gne ykselmekte, azdan stmaya balamakta. Yolcu
edecekler de yolcular da vaktin pek gemesini istememekte. Srcler ise
sabrsz. Erken kp yol almak gerekiyor...
Gidecek kadnlarn ve yolcu edeceklerin ellerinde bkk bkk renkli,
beyaz mendiller, gzleri dolu dolu. Kadnlar birbirlerini avutur gibi koklamaya doymamakta. Uurlayan Mslman tazeler, srclerden biraz
saknarak ayrlanlarla son kucaklamalarn yapmaktalar. Bunca yllar
beraber yemi, imi, birbirlerine ikramda, hizmetlerde bulunmularn,
ac tatl gnlerde karlkl yardm grmlerin boulan hkrklar. ki
tarafl birbirine iyi dilekler, tembihlemeler... Grlemeyenlere selam
brakmalar... Sabahn alacakaranlnda hazrlanm azklar, knlarla,
paketlerle yerlerine veriliyor. Un helvalar, peynir helvalar iyi an olsun
diye ekerle yaplmt. nce undan (kepei alnm) tereyanda pimi
lokumlar, gevrek gevrek... Peynirli, spanakl, tereyanda kzarm brek15 Dunn, a.g.e., s.358-363; Kevenk, a.g.e., s.261-266.
16 smail Arkan, Mahallemizde Ermeniler, stanbul 2001 s.1-14, 94; Ahmet Akgndz-Said
ztrk, Darende Tarihi, stanbul 2002, s.357.
300
ler. Gnlerce srecek yollarda bunlar tok tutard ve abuk bozulmayacak

eylerdi. Altn sars dut pestilleri ile seme ceviz ii koyanlar da olmutu.
Yolcu kadnlarn kalanlara verdikleri kk kolye, yzk, nazarlklar, mendiller, eldivenler, oraplar...
Hayvanlar tek sra yola yukar yrmeye balad. Az sonra yol batya
doru yneliyor, Heyike doru ilerliyor. Yolcular, kadn ve erkek, onlarn
sanda solunda, zgn dikkatli. En arkada uurlayanlar. ocuklar aralarnda zplyorlar17...
ki hafta sonra srcler dndklerinde, yolcularn herhangi ekya
ya da edepsiz basknna uramakszn Antepe selamet hastalksz ulatrdklarn ve oradan da Halepe gtrerek gvenilir kimselerle tantrdklarn sylemilerdi18.
Yal ya da yalla dnm Ermeni kadnlarnn hepsine Gelin Aba
(Abla) derdik. Bunlardan birisi mahallede adeta merkezdi... Souka bir
gn, akam yemekten sonra idi. Gelin Aba, gece oturmasna bize geldi.
zelden daha zel bir kabul grd, anamla pek dosta baktlar. Kz tavas ile getirilen ate krsnn tandrna konmu, herkes ekebildiince
kaln yorgan gsne kadar getirmiti. Bir yandan hal hatr sorarken Gelin Aba oturdu, ayaklarn herkes gibi yorgann altna uzatt. Baka hanm
komular da vard. Torus anasn brakp evlerine dnmt. Konumalar
srerken krsnn stne ceviz, kavurma, eitli pestiller, meyve, leblebi,
peksimetler, zmler yld. Yal teyzelere ve Gelin Abaya kahve yapld.
ay o zamanlar yaygn deildi. Gelin Aba kardelerim gibi beni de ok
severdi. Ondan hep glmser yz grrdk19...
smail Arkannn Mahallemizdeki Ermeniler isimli eserindeki anlar,
Trk ve Ermenilerin birlikte, uzun yllar mutlu bir yaam geirdiklerini ve
birbirlerinin kltrlerinden son derece etkilendiklerini belgelemektedir.
IV- Hallacyan (Bedros) Efendi

Nafa Nazr Noradokyan Efendi istifa edince yerine konacak bir
Ermeni vatandaa lzum grlmt. Araya araya Hallayan buldular.
Avrupada hukuk doktoras yapmt; Trke biliyordu. Ermeni komitaclardan hibirine mensup deildi, Osmanllk idealine bal grnyordu.
17 Arkan, a.g.e., s.1-11.
18 Arkan, a.g.e., s.14.
19 Arkan, a.g.e., s.39-40.
301
Gzel, uzun bir sakal yzn sslyordu. Yeni fikirli idi. Bu meziyetlerini
gz nne alan Osmanl hkmeti, Hallacyan Efendiyi Nafa Bakanlna
getirdi20.
Osmanl mparatorluunun Nafia Nazr Hallacyan Efendi, ii ciddiye ald. Bakanlarn en devaml ve en alkanlarndan biri oldu. Memurlarna heybetli tavrlarla nutuklar verdi. Kendisine balanan mitleri boa
karmad ve Osmanllk politikasna bal kald. lk icraat ile en ateli
milliyetilere bile parmak srtt. Haydarpaada bir al treni (kat resmi) yaplyordu. Alman direktr Kau, vkeldan, rfekadan, yerliden ve
ecnebiden mrekkep byk bir heyet huzurunda nutkunu okumak zere
ayaa kalkt. Birdenbire, kulaklara, almadmz, bilmediimiz bir dil
arpt. Bu ne tuhaf Almanca idi! Hayr, herkes aldanyordu. Bir kelime
Trke bilmeyen direktr Kau imdi Babli slbuyla Trke bir nutuk
sylyordu, yani elindeki kttan okuyordu! Gzlerim Hallacyana gitti.
O baklarnda bir zafer tebessm ile marur sakaln okuyordu. Sonra
bana izahat vererek aynen yle dedi:
-..Bu herifler Osmanl topraklarnda bulunuyorlar, burada alp
para kazanyorlar. Bir resm katta (resm al treninde) resm nutuk
Trke olmak lzm deil mi? Trkeden baka bir sz syletmem, hepinizi berbat ederim dedim. Nutku Almanca harflerle yazdrttm, Trke
okuttum21...
Bulgaristan Kral Ferdinand, Sultan Reat ziyarete geldii zaman
Hallacyan Nafia Nazr bulunuyordu. Osmanl bakanlar ierisinde Ferdinand zerinde en ok etki yapan, unutulmaz bir hatra brakan phesiz
Hallacyan idi22.
Bu andan Osmanl toplumunda Ermenilerin her hakka sahip olduklarn anlyoruz.
V- 1900-1915 Yllar, Gemerek, at ky ve Szr

G. G. Demiray diyor ki:
Ben Gemerekliyim. Benim aile tarihim Gemerekin tarihiyle zdetir.
Yal kiilerden dinlediime23 ve yaptm aratrmalara gre Osmanl d20
21
22
23
Hseyin Cahit Yaln, Tandklarm, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002, s.155.
Yaln, a.g.e., s.156.
Yaln, a.g.e., s.156-157.
Fikri Cadolu, Glhanm Demiray -Babaannem-, Fatma nalm -Anneannem-, Hayriye
Kuyucu -Ermeni kkenli, shak avula evli, en iyi komumuz-, Kiraz Demiray -Annem-,
302
neminde Gemerek ve evresinde olduka bir Ermeni nfusu bulunmaktadr. O zamanlar Gemerekin orta yerinde ta yap kiliseleri vard. Trklerle
karde karde geinip gitmektedirler. 1877-1878 Osmanl-Rus Savana
kadar gze batan bir olay yaanmamtr. Rahattr Ermeniler. Servet sahibidirler. zellikle nalbantlk, kuyumculuk, ticaret meslekleri onlarn elindedir. Trkler daha ok tarmla uramakta ve askerlik yapmaktadrlar.
XIX. yzyln sonlarna doru arlk Rusyasnn destei ile Tanak
ve Hnak rgtlenmeleri balam, Kayseri Talastan bu yana Amerikan
misyoner propagandalar24 bir Ermeni devleti kurma fikrini yrede yaayan Ermeni toplumuna alamaya durmutur. Bu gizli, ak almalar
meyvelerini Birinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda vermeye balamtr. Tam savan iinde, Gemerek ve evresinde bir Ermeni isyan kendini gstermitir. zellikle Tanak Ermeni militan genler ve bunlarn
arkasna taklanlar Ermeni bayra aarak yryler dzenlemiler, Trk
mahallelerine yer yer zarar vermilerdir. Bu bulank ortamda dostluklar,
komuluklar, kardee ilikiler snm, Ermeni devleti kurma hayalleriyle
gz dnm topluluklar olumu, bunlar Trk halkna fke ve kin kusarak
meydan okumaya balamlardr. Gemerek ve evresinde iddetli arpmalar olmutur. Dendil Kayalklar silhl Ermeni etelerinin barna haline gelmi, gnlerce karlkl boumalar yaanmtr. Her iki taraftan da
ok sayda insan lmtr. Yine Szrda Ermeni eteleri tarafndan birok
Trk ldrlmtr.
Hatta dalk at kynde kanl savalar olmu, at geici bir sre
evreye kin kusan Tanaklarn ordugh haline gelmitir adeta...
...Evimizin bir yesi bildiimiz srekli konuumuz saygdeer Hayriye Kuyucu (Hayriye ablamz) Gemerekli bir Ermeni papaznn kzdr.
Gemerekten shak avula evlenmitir. O, bu olaylar yaadn bize sk
sk anlatrd ve unlar sylerdi: Bu isyan edenlere Doudan mektuplar
gelir unlar unlar yapacaksnz diye talimatlar verirlerdi. Babam papaz
olduu iin ondan gizlemezlerdi. Ama babam barr arr bunun sonunun kt olacan sylerdi. Yapmayn, etmeyin diye yalvarrd. Ama onlar
bayrak aarak, barp ararak yrrler, Ermenistan kurmak iin etraf kkrtrlard. Hayriye Kuyucunun kz kardeleri, daha sonra Parise
Hatun Bac -Ermeni kkenli... yardmsever bir komumuzdu- vb
24 Bu benzeri faaliyetlerden olarak Kayseri, Yozgat,, Talas ve Gemerekte ve mevk-i sirede birer komite tekil edip Ermeni camaat ezhann taht eylemek ve posta vurmak ve
kat-i tarik ve katl-i nufs etmek gibi bir takm harekt- ihtilyyeye Ayrntl bilgi iin
bkz. Hseyin Nazm Paa, a.g.e., s.27.
303
yerlemilerdir.. Kardelerini grmek iin zaman zaman nn dneminde

Parise gidip gelmitir. Anlattna gre; kendisinin Trkiyeye dnmemesi iin kardeleri ok aba sarf etmiler, kym ve ldrme szleriyle onu
usandrmlardr. O da onlara unlar sylemi: Ben de sam, ite sizler
de sasnz, Pariste rahat bir hayat sryorsunuz. Toplu bir ldrme olsayd imdi burada bir arada olur muyduk? demitir25.
imdi M. Gner Demirayn ans ile o gnlerin tarih olaylar arasnda balar u ekildedir:
Birinci Dnya Sava balarken Ermeniler, gruplar halinde Rus ordusuna katlarak zel Ermeni taburlar tekil etmiler ve Osmanl Devletine
kar fiilen savaa girmilerdi. Cephe gerisine zellikle Dou ve Orta
Anadoluda kalabalk ekilde yaayan Ermeniler kilisenin nclnde
silhlandlar. Eli silh tutan Trklerin cephede bulunmalar, geride kalanlar tamamyla savunmasz brakt. Van, Erzurum, Erzincan, Sivas ve
Yozgatta kasaba ve kylerde Mslmanlar vahice ldrlyordu. Tanak
Komitesi ise yandalarna verdii talimatlarla, Rus ordularnn snr getiinde ve Osmanl ordular geri ekilmeye baladnda her yerde isyanlar
karmalarn istemitir26..
Erzurumda, Kafkasyadan gelen Tanak delegelerinin de katld
Ermeni toplantsnda alnan kararlardan drdncs u idi:...Trk ordusu ricat eder, yahut ilerleyemeyecek duruma gelirse, etelerin ellerindeki
programa uygun olarak ordu gerisinde faaliyete gemeleri... Kararlar aynen uygulanr. Bu sz konusu drdnc maddede belirtilen ortam 1914n
sonundan itibaren ok belirgin bir duruma gelince Ermeni ihtill ve terr
faaliyetleri rndan kar. Artk cephede savaan Trk ordusunun gerisinde emniyet kalmamtr. Van, Erzurum, ebinkarahisar, Sivas, Gemerek
ve benzer yerlerde Ermeni eteleri derhal faaliyete geer. Kyler, kasabalar yaklr, masum savunmasz Trkler katledilir27...
25 M. Gner Demiray, http://www.mudafaai-hukuk.com.tr/test/okuyucu/8_gunerdemiray.
htm
26 Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Cilt I, Genelkurmay ATESE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yayn, Ankara 2005, s.123-129; Saray, Ermenistan ve
Trk-Ermeni likileri, s.55-59; Kk, a.g.e., s.115, 121; Metin Ay, Ermeni Tehciri
Konusunda Yeni Perspektifler, Trkiyenin Ermeni Meselesi Sempozyumu, Celal Bayar
niversitesi ve Manisa Yresi Trk Tarihi ve Kltrn Aratrma ve Uygulama Merkezi,
Manisa 23-25 Mays 2002.
27 Ahmet Tetik, Belgelerin Diliyle Gerekler, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 19141918, Cilt I, Genelkurmay ATESE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yayn, Ankara
2005, s.V-VII.
304
te M. G. Demirayn naklettii anlarda sz edilen Gemerekteki

Ermeni isyannn sebebi de budur. Ardndan sunacam zvatan (ukur)
evresinde geen anlar da Gemerek olaylarnn, baka bir ifade ile savaan
Trk ordusunun gerisindeki emniyeti bozma ve askerimizi iki ate arasnda brakma hareketinin28 bir uzantsdr.
VI- nceleri zvatanda Yaam Olup 1923 Ylnda mzalan

Lozan Antlamas Mbadele Hkmleri Gerei Yunanistana
G Etmi Olan Kimselerin Anlatt Anlar ve Bunlar
Dorulayan Beyanlar
1914 yl ortalarnda Gemerek ve at kynde isyan balatan Ermeniler, ekya mangalar oluturup, bunlar evrenin stratejik yerlerine yerletirmeye baladlar.
Amalar, evredeki Mslman kylerine saldrlar yaparak Osmanl
emniyet kuvvetlerinin bir ksmn Gemerek-at-ukur istikmetine ekmek suretiyle, Ruslarla sava halinde olan Trk birliklerine gnderilecek
destek kuvvetlerini azaltmak ve Trk savunma hattn iki ate arasnda brakmakt29. Bu durumu, Mustafa Kemal Atatrk, Amerikal gazeteci Clarence K. Streitin sorusu zerine u cmleleri ile izah etmiti:
...Rus ordusu, 1915te bize kar taarruzunu balatt bir srada o
zaman arln hizmetinde bulunan Tanak Komitesi, asker birliklerimizin gerisinde bulunan Ermeni ahalisini isyan ettirmiti. Dmann say ve
malzeme stnl karsnda ekilmeye mecbur kaldmz iin kendimizi
daima iki ate arasnda kalm gibi gryorduk. kmal ve yaral konvoylarmz acmasz bir ekilde katlediliyor, gerimizdeki kprler ve yollar tahrip ediliyor ve Trk kylerinde terr hkm srdrlyordu. Bu cinayetleri
ileten ve saflarna eli silh tutabilen btn Ermenileri katan eteler, silh,
cephane ve iae ikmallerini, baz byk devletlerin daha sulh zamanndan
itibaren kendilerine kapitlasyonlarn bahettii dokunulmazlklardan istifade ve bu maksada matuf olarak byk stoklar husule getirmeye muvaffak olduklar Ermeni kylerinden yapyorlard30...
28 Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, s.55, 196.
29 Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, s.55-57, 117, 196.
30 Atatrkn Mill D Politikas, Mill Mcadele Dnemine Ait Yz Belge, C. I, Kltr
Bakanl Yayn, Ankara 1994, s.259-276; Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri,
s.117, 196.
305
te bu terr eylemleri kapsamnda olarak, 1915 yl baharnda bir

Ermeni nc birlii, saldrlar yapmak gayesiyle Gemerekte yaptklar31
plan erevesinde, at kynden kalkarak zvatan istikmetinde ilerlemeye balar..
Saylar 300 geen Ermeni ekya birlii, ukur-Talk arasndaki
hkim ve son derece stratejik bir yer olan Murat Tepesine yerleip pusu
kurar. lerinde bir de kadn vardr.
O yllarda (1914) ukur, Kayseriye bal bir ky. Nfusunun yars
Mslman Trk, yars Hristiyan Trk. ukurda sadece Trke konuuluyor.. da, tepe, yer... tm isimler Trke. Trke dnlyor, Trke
anlatlyor, Trke yazlyor.. Mslman kelimesi pek fazla kullanlmyor.
Hristiyanlardan birisi Mslman dinine getii zaman Trk oldu diyorlar.
Mslman olsun Hristiyan olsun, dnlerine beraber gidiyorlar, vefat
eden olursa l evinde beraber alyorlar. Kyn hocas Hasan Efendi ile
kyn papaz her gn bir araya geliyorlar, sohbet ediyorlar, eer kyde
bir hasta varsa elden gelen tedavinin yaplmasnn yan sra, hoca da papaz da ziyaret ediyor ayn hastay. Zaman zaman yakn kyler arasnda
gre msabakalar yaplyor. Mslman-Hristiyan beraberce gidiyorlar
grei seyretmeye... ukurdan da gree kan pehlivanlar oluyor. Mslman olsun Hristiyan olsun, kan pehlivanlar lehine tezahrat yapyorlar,
yenene alk tutuyorlar. Kyde birka tane ky odas var, en mehuru da
Hseyin Beylerin odas. Akamlar ky odalarnda toplanp Trk, Hristiyan beraberce sohbet ediyorlar. Odada Hristiyan shak, gzel sesiyle trk
sylerken dierleri dinliyor... Hristiyanlarla Trkler beraber ava gidiyorlar, imece olduunda tm ky halk katkda bulunuyor.. ukur kynde
fakirlik, yoksulluk var ama bunun yannda, farklln gzellii ve birlikte
yaamann mutluu da hkim..32
31 O yllarda, Gemerek ve evresi yllardan beri sregelen komitaclarn planl almas sonucu Ermeni ihtill merkezi ve silh deposu haline gelmiti. 28 Kanunusani 1895 tarihinde
Londradan Plangazyan tarafndan gnderilen bir mektupta u ifadeler dikkat ekmektedir:
Gemerek etrafnda bulunan on be pare Ermeni ky ahalisi ne hal iindedir ve Jirayir
(nam- dier Mardiros) vastasyla tertip edilen kuvve-i ihtilliye el-yevm vazifelerine devam ediyorlar m?.. (Vereceiniz malmat zerine) orann komitelerine daha ziyade kuvvet
veririz. Bu mektup ve Gemerekteki dier Ermeni ykc faaliyetleri iin bkz. Hseyin Nazm Paa, a.g.e., s.17, 18, 27, 28, 30, 34, 39. 58, 59.
32 Yallarn Anlatmlar; (Hanifinin ehit edildii yllarda ukurda yaam olup mbadele
gerei Yunanistana gidenlerin) Lorisaya Bal Karditsa lesinin Kapodokika Beldesinde 16.06.1984 Ylnda Video Kasetine (Sesli-Grntl) Anlattklar Anlar, Ercan Almc
zel Arivi, Kayseri.
306
1915 Mart aynda ukurda tm erkekler, ya anakkale cephesine ya

da Erzurum cephesine gittikleri iin kyde sadece kadn, yal ve ocuklar
kalmt. Osmanl idarecileri, bu gibi yerlerin tmden tme savunmasz
kalmamas iin bir karakol kurmulard. Ama karakoldaki jandarma says
ok mahdut idi. Bu skntl dnemde jandarmaya yardmc olmas amacyla kyden bir ya da iki kiiyi korumac olarak grevlendiriyordu. te
ukurlu Hseyin Bey ve Seyit Halil Aa olu Hanifi Bey de bu ekilde
ukurda korumac olarak grevlendirilmiti33.
ukura yaya bir buuk saatlik bir yerde o yllarda Hristiyan bir ky
olan Talkn arazi bekisi, Gemerek-at-Kavak ky tarafndan gelen bir
Ermeni ete birliinin, Hasan isminde birini vurduklarn ve Murat Tepesi zirvesine kmakta olduklar haberini kye ulatrr. Korumac Hseyin
bey ve Hanifi Bey, bu haberi alr almaz hemen atlarna binerek o istikmette yola karlar34.
Niyetlerinin ukura yaplacak bir Ermeni ete saldrsn nlemek ve
durdurmak olduu bellidir.
Erzincan-Erzurum hattnda Trk ordusunun ok zor durumda olduu
gnlerde, ordumuzu iki ate arasnda brakmak35 ve cephe gerisine dair
telaa kaplmalarn salamak amacyla, Tanak ileri gelenlerinden sonra
da Franszlardan da Gemerek-at evresi Ermenilerine, evredeki Mslman kylere basknlar yapmalar36 hususunda emir ve talimatlar verildii
anlalmaktadr.
O yllarda ukurda yaam olup, mbadele ile Yunanistann bir kyne yerlemi olan Hristiyanlarn bizzat video kasetinde sesli anlattklar
ve kyn yallarndan dinlenen anlara gre olaylar yle gelimitir:
Hseyin Bey ve Hanifi Bey, Murat tepesi istikmetinde ilerlerlerken
ayn anda gafil avlanmamak iin yan yana yrmeyi brakp 200- 300 metrelik aralkla iki yandan ilerlemeye balarlar. Hanefi Bey, el iareti yaparak
Hseyin Beye orada beklemesini, kendisinin ise ilerleyeceini bildirir ve
atn zirveye doru srer. Tepe zirvesinde bulunan Ermeniler, kendilerine
yaklamakta olan ve farkl ynlerdeki altlar grrler ve kuatldklarn zannederler. Biraz sonra da ilerinden iki kii kendilerine yaklamakta
olan Hanifiyi uzaktan tanr... Tanyanlar, Hanifinin babasna ait deir33 Yallarn Anlatmlar; Almc, Hanifinin Trks, Erciyes, S.307-308, Temmuz-Austos 2003, s.52.
34 Almc a.g.m., s.52.
35 Saray, a.g.e., s.55-56, 196; Tetik, a.g.e., s.V-VII ve devam.
36 Saray, a.g.e., s.55-56, 196; Ahmet Tetik, a.g.e., s.V-VII ve devam.
307
mende uzun yllar ii olarak alm olan iki Ermenidir. at-ukur aras
yolu iyi bildikleri iin saldr etesine klavuz olduklar anlalmaktadr.
Aralarnda geen ksa konumalardan sonra Ermeniler Hanifiye birden
yle seslenirler:
Hanifi!.. bilirsin baban Seyit Halil Aann ok ekmeini yedik, sofrasna gnlerce oturduk...
Hanifi, korunmasz bir yerdedir, ilerideki kayay kendine siper almak
iin atn srer. ete ierisinde bir de bayan vardr.
Bu esnada ete iinde bulunan bu Ermeni kadn, ate eder ve att
kurun Hanifinin alnna isabet eder ve Hanifi Bey o anda ehit olur (Mart
1915).
Hanifinin, dp ehit olduunu gren dier bir Ermeni, koup zerini arar ve yeleindeki cep saatini alarak kaar37.
Haber, ukura hemen duyulur. ounluu ocuklarn ve kadnlarn
oluturduu kalabalk Murat tepesi istikmetinde yollara derler.
Koar ayak, yalnayak, toz toprak iinde ilk gelenlerin banda
Hanifinin kz kardei Aye (Arboan) Hanm vardr... Hanifinin babas
Kayseride olduu iin cenaze gmlmeyerek bir gn bekletilir...
ehidin defninden alt ay sonra Hanifiyi vuran Ermeni kadnn babas, Seyit Halil Aaya haber gndererek, Seyit Halil Aann evinde yirmi
gn misafir kalan bir Ermeni olduunu, Hanifinin saatini geri vermek istediini syletir. Seyit Hali Aa da saati istemediini bildirerek grmek
istemez38....
Bir yllk evli olan Hanifinin hanm Balc kz Fadime, aylk kz
Leyliyi barna basp u at syler:
Talkn yolu yokuu
Murat tepesi Adaa kar
Hanifinin tebdili at
37 Yallarn Anlar; (Hanifinin ehit edildii yllarda ukurda yaam olup mbadele gerei Yunanistana gidenlerden) Giryaki Panagidodis ve Arkadalarnn Anlar, Ercan Almc
zel Arivi, Kayseri.
38 Almc, a.g.m., s.52; 16.06.1984 tarihli a.g.e., Video Kayd ve zel ariv.
308
Taklkn yolu arpa

Gr at gelir grpa grpa
Hanifi de ehit dm
Ellerini rpa rpa
Samanlkta sar saman
Hanifinin hali yaman
Kayseride babas var
Bir gnlk dursun aman
Belinde kua sar
Alnndan akar kan
Ana ben biliyom
Hanifi gelmez gayr
Kara adrl babam
Gamgalara kart atam
Yce gnlm yce
Geti Hanifi bu dnyadan
Aman noldu bize nldu
Sarard gl benzim soldu
Talktan haberci gelmi
Hanifi de ehit oldu
Ameleri ameleri
Leylim ksz demeleri
Hanifiyi dmde grdm
Kapya bayrak ekenleri39.
39 Almc, a.g.m., s.52.
309
Olay Kayseriye bildirilir. Asker birliin gelmesi zerine ete ormanlk alanda gizlenir.. Daha sonraki aylarda bu Ermeni etesinin ukur yaknndan getii, aralarndaki bayann doum yapt, ete reisinin adamlarm tehlikeye sokar diyerek bebei bodurup ldrtt, sonra da Adana
tarafna geerek Fransz ordusuna katldklarna dair haberler gelir.
Szn burasnda, mbadele gerei ukurdan Yunanistana giden shak .?n azndan 1910lu yllarn yaam anlarndan ksa bir blm
sunmak istiyorum:
Biz Trkiyede iken Trklerle beraber ava giderdik. Tfeim var
idi. Bir gn Pastekin Astos, ben, kalabalk ava gittik. Hasan Kahyalarn krnn meterisine vardk. Hazmn olu Hac da geldi. Meteriste
drt kii olduk. O gn bir erkek keklik vurdum. Keklii, o gn hi vuramam mmglsmn Mustafaya verdim. Bir gn Hseyin Beylerin
odasnda, bir gn Karaksenin olunun odasnda, bir gn Delibeylerin
Ali Efendinin odasnda, dier gn Solakn olunun odasnda beraber
olurduk. Davet edip arrlar, oynatrlard. Kye byk bir adam geldii
zaman Karsantlnn Kosti keman (saz) alar ben de trk syler oynardm. Bir gn yine beni Hseyin Beylerin odasna ardlar. Orada alp
rp, (bir eyler) iip trk sylyoruz, Trklerden Hristiyanlardan hep
beraber hendek emeye gedecekler. Trklerin hepsine ok ok selam ederim40...
Yine mbadele gerei Yunanistana gidenlerden Girayki Panagidodis
Trkiyeden ayrlndan 38 yl sonra, 1960l yllarda eski ky ukura
ziyarete geldi. Hayatta kalan arkadalarn buldu. Birlikte mutlu yaam
anlarn yad ettiler. ukurlular onu sevinle karladlar ve pek ou evinde misafir etmek iin seferber oldu. ok srar eden Mehmet Arslangiray
40 Bu anlar o gnlerin ukur az ile shak ..?n dilinden (yaklak) u ekildedir: Biz
Trkiyedaykene Trkiyada Trklerinen barabar ben ava giderdim. Tfeam vard. Bir
gn Pastein Astos, ben, kalabalkh, ava getttik. Hasan Kaagli krnn meterisine
vardhk. Orya Hazmng olu Hac da geldi. Meteriste drt dene olduk. Ong ben bir
erkek keklik vurdum.. mmsnn olu da var idi hi vuramam, keklii mmsnng
Mustafaya verdim.. Haydi balm, bong smbegilin odasnda, bon Garakseni Olunun odasnda, bon Delibalng Ali Efendinin odasnda, Solang Olunun
odasnda olurduk, byle gtrrler oynatrlard.. Sora ke byk bir adam geldiinde
de Garsantln Kosti, keman alar ben de trk arr oynardm Bir gn aam beni
smbein odasna ardlar, orada alp rp, iiyokh trk sylyohk. Trklerden
Hristiyanlardan hep beraber hendek atmaya gedecekler,.. Trklerin hepsine oh oh selam ederim. 01.07.1984te Yunanistann Lorisa line Bal Karditsa lesinin Kapodokika
Beldesinde ekilmi Video Kayd (Sesli-Grntl An Anlatm), Ercan Almc zel Arivi, Kayseri.
310
(Ak Memet)n evinde misafir kald. O yllarda hayatta olan Hseyin Bey
(Hseyin Kayhan), Rza Efendi (Rza Kayhan), Halil brahim Kaplan, Ali
Koncaolu ve daha pek ok eski arkadalar ile sohbet etti. Hoca Abdullah
Efendi (Abdullah Karakse)yi ziyaret etti ve ona iyi dileklerini iletip yanndan ayrlrken hocam bizler iin de Allaha dua et dedi.
Yunanistana gidenlerin evltlarndan bir grup (ikinci kuak), 2002
ylnda zvatana bir gezi dzenlemilerdir. Bu gezi esnasnda pek ok
birlikte mutlu yaama ans dile getirilmi ve her iki tarafn byklerinden
duyduklar, hafzalarda kalan ayn trkler birlikte sylenmitir.
VII- Kzm Karabekirin Dilinden Ermenilere Dair Anlar

Gmrde Tanaklarla sulh muahedesi akti esnasnda Ermeni sulh heyeti bakan Hanisyan sordu: Harborda41 ne yaptnz ki Erivanda bize
dedi ki:
Parise delege gndereceinize Erzuruma gnderin de Trklerle anlan, aksi halde iiniz haraptr. Cevap olarak ben de:
Ermeni masum insanlarna da bir efkat hissi ile acdm, siyas
entrikalara kurban gideceklerinden bizimle dost olmalar ve katliamlara
nihayet vermeleri iin aracln rica etmitim. Demek General Harbord
insan vazifesini yapm. Bu hususlar bizzat bir mektupla da rica etmitim.
Bunu da hatrlarsnz dedim. Hanisyan iini ekerek:
Samimi szlere inanmadmzn cezasn bu gn ektik dedi. Ben de
ona cevap olarak:
stikllinize en evvel biz hrmet etmitik, bu gn de en ackl vaziyetinizde dmanl ilerletmiyor, mevcudiyetinize kastetmiyoruz. Ermeni
edebiyatnn esasn Trk dmanl deil, Trk dostluu yapmazsanz
Ermeni milletinin istikllini daha byk felkete atarsnz dedim. Hanisyan sz verdi42.
41 General Harbord, 1919 ylnda, Ermeni meselesini yerinde incelemek zere Amerika Birleik Devletleri tarafndan Trkiyeye gnderilen heyetin bakandr. General, Kilikyadan
karak Erzurum, Kars, Revan ve Nahcvan blgelerini gezmitir. Amerikaya dnnde, Ermeni meselesine dair hazrlad raporunu Bakan Wilsona takdim ederek Byk
Ermenistan gezdim fakat iinde bir Ermeni grmedim demi ve Kzm Karabekir Paann
Ermeni mezalimine dair verdii raporu gazetelerinde iln etmitir. Geni bilgi iin bkz. Kzm Karabekir, 1917-1919 Arasnda Erzincandan Erivana Ermeni Mezalimi, Hazrlayan
mer Hakan zalp, stanbul 2000, s.139-155.
42 Kzm Karabekir, a.g.e., s.153-169.
311
Kzm Karabekir Paann bizzat General Harborda syledii ve ardndan verdii rapordan alnan u cmleleri de burada zikretmekte fayda
gryorum:
Ermeniler bu gn bir politika aletidir, iyi dnmyorlar veya Tanak
komiteleri halk dnmeye brakmyor. Bizimle dmanlktan vazgesinler u veya bu devletin politikasna alet olmayarak bizimle anlasnlar.
Hududun te tarafndan kap gelenlerden ve gerekse biarelerin feryadndan anladm ki; Ermeni milletinin ierisinde kk salm eteciler, kesip
yakmakta hal ber-devamdrlar ve bunlarn bu cinayetlerini tasvip ve insanln gzne aksini gstermek iin her tarafta kuvvetli fikir yayanlar
da vardr; fakat itikadmca komitecileri aralarndan defetmedike ve siyas entrikalardan uzaklamadka Ermeni milleti, ne kendisi ve ne de aralarnda yaayanlar rahat ve emniyet grmeyeceklerdir... Trk her zaman
sznde durmutur. Maatteessf bize verilen szde duranlar azdr43.
Sonu
Ermeni subay Ohannes Aprasyann babasnn ekonomik durumunun iyi olduuna ve Trk arkadalarna dair anlar, Hallacyan Bedros
Efendinin Osmanl Devletinde Bayndrlk bakan olmas ve Trkeye
sahip kmas, Ermeni etelerinin ukurlu Hanifiye; Gnlerce sofranza
oturduk, ok ekmeinizi yedik... diye seslenmeleri, Hanifiyi vuran Ermeni kzn babasnn, daha nceleri Hanifi Beylerin evinde gnlerce misafir
kaldn bildirmesi, Darende ve dier yerleim yerlerinde karlkl iyi
komuluk ilikileri ve benzeri anlar, Osmanl toplumu ierisinde Trk ve
Ermenilerin birlikte huzurlu gnler geirdiklerini belgeleyen delillerdir.
Trk dostluk, himaye ve hogrsn taktir eden pek ok Ermeni olduuna inanyoruz. Kzm Karabekir Paann Ermenilere tleri, gz
ard edilmemelidir.
43 Kzm Karabekir, a.g.e., s.155.
312
Kaynaka
Akgndz, Ahmet-ztrk, Said, Darende Tarihi, stanbul 2002.
Almc, Ercan Hanifinin Trks Erciyes, S.307-308, Temmuz-Austos 2003.
Arkan, smail, Mahallemizde Ermeniler, stanbul 2001.
Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Genelkurmay ATESE ve
Genelkurmay Denetleme Bakanl Yayn, Cilt I-II, Ankara 2005.
Atatrkn Mill D Politikas, C. I, Mill Mcadele Dnemine Ait Yz Belge, Kltr
Bakanl Yayn Ankara 1994.
Ay, Metin, Ermeni Tehciri Konusunda Yeni Perspektifler, Trkiyenin Ermeni
Meselesi Sempozyumu, Celal Bayar niversitesi ve Manisa Yresi
Trk Tarihi ve Kltrn Aratrma ve Uygulama Merkezi, Manisa,
23-25 Mays 2002.
Demiray, M. Gner, http://www.mudafaaihukuk.com.tr/test/okuyucu/8_gunerdemiray.
htm
Dunn, Robert, World Alive A Personal Story, Crown Publishers, Inc., New York 1952,
Copyright 1956, by the estate of Robert Dunn, Library of Congress
Catalog Card Number 56-7189.
Hartill, Leonard Ramsden, Men Are Like That, The Bobbs-Merrill Company,
Indianapolis 1926, eviri Kerim Cengiz Kevenk, nsanlar Byledir,
Baylan Matbaas, Ankara 1978.
Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi I-II, Babakanlk Devlet Arivleri genel
Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl, Yayn Nu: 15, Ankara
1998.
Kzm Karabekir, 1917-1919 Arasnda Erzincandan Erivana Ermeni Mezalimi,
Hazrlayan mer Hakan zalp, stanbul 2000.
Kk, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ocak Yaynlar, Ankara 1997.
Saray, Mehmet, Ermenistan ve Trk-Ermeni likileri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2005.
__________, Trk-ran likileri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu,
Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999.
Tetik, Ahmet, Belgelerin Diliyle Gerekler, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri
1914-1918, Cilt I, Genelkurmay ATESE ve Genelkurmay Denetleme
Bakanl Yayn, Ankara, 2005.
Yaln, Hseyin Cahit, Tandklarm, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002.
313
HOGR TOPLUMUNDA BRLKTE YAAMAK:

OSMANLI TOPLUMUNDA GAYRMSLM ERMEN
VATANDALARI VE HUKUK: KAYSER RNE
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-mail: sdemirci@erciyes.edu.tr; Tel: 0 352 437 49 01-33308
zet
Kayseri eriye sicillerindeki kaytlardan hareketle kaleme
alnm olan bu alma ariv belgeleri/bilgileri nda
yakn dou devlet anlayn ksa bir ekilde irdeledikten
sonra alma konumuzun ilgilendii kadaryla Osmanl
toplumunda yaayan gayrimslim Ermeni vatandalarn
hak arama mcadelelerini, adalet araylarn ve toplum
ierisinde ikyete konu olan hususlara ynelik isteklerinin
nasl ele alnd konusunu Kayseri rneinde incelemektedir. Bu aratrma ile Osmanl sosyal hayat ierisinde yaayan insanlarn karlam olduklar sorunlar ile ilgili hak
arama ve hakk teslim etme anlayn Mslim-gayrimslim erevesinde ortaya koymak ve bu ekilde gerek yurt
ii ve gerekse yurt dnda konu ile ilgili yerlemi yanl
kanaatlere konunun snrlar erevesinde bilimin ve bilim
insannn ihtiya duyduu metodolojiyi kullanarak toplumlararas hogr ve birlikte yaama anlaynn tarih
temelleri erevesinde mtevaz bir katkda bulunmaktr.
Giri1
Kltr ve medeniyet hayatmzda nemli bir yer igal eden hogr
ou zaman kusurlara gz yumma, farkl dnce ve kltrlere sayg gsterme, affedilebilecek her eyi affetme eklinde tarif edilir. Fakat bakalarnn hukukunun sz konusu olduu bir yerde hogr adna msamaha
gsterme, kimsenin hakk olmamaldr. Birey olarak bizler kendimize ait
konularda fedakrlkta bulunabiliriz; fakat kamunun hakkn kiilere tek
tarafl olarak balama hogr ierisinde deerlendirmek yanl olmakla
kalmaz, o ayn zamanda topluma kar ilenmi bir su olarak deerlendirilir.
Hogr ve Cumhuriyet ile ilgili bilimsel bir etkinlikteki konumasnda Toktam Ate hogrye dair kendine zg u tanmlamay yapar:
Hogr, bir insann kendinden farkl dnceleri, farkl inanlar, farkl
bir yaam tarz olan, farkl deerler sistemi olan insana ya da insanlara
sevecen bir tavr gstermesi demektir. Yani hogr, farklla, bakasna
tahamml etmek demektir. Ama bu nasl tahamml? Lanet olsun gibisin-
Bu tebli; Trk-Ermeni likilerinin Bar Yn: Tokat, Amasya, Sivas ve Kayseri llerinde Trk-Ermeni Ortak Yaam ve Dostluuyla lgili Anlatlarn Aratrlmas ve Sonularn
Diasporadaki Ermenilerin Eserlerindeki Verilerle Karlatrlmas isimli TBTAK-2006
destekli proje erevesinde hazrlanmtr.
317
den, kerhen bir tahamml deil, sayg duyarak, sevgi duyarak, sevecen bir
tahamml demektir2.
Hogr Toplumunda Birlikte Yaamak eklinde isimlendirdiimiz
tebliimizden mlhem olarak syleyebiliriz ki Osmanl Devletinin de bu
anlamda en nemli zellii hi phesiz, semav dine mensup, farkl
dilleri konuan ve farkl kltrel kkenleri olan milletleri 620 ksur yl
idaresi altnda ynetebilmi olmasdr. Osmanl hkmdarlar ada lkelerde grlmedik ekilde Mslman ve gayrimslim tebaasna inan ve
ibadet zgrl tandlar. Bu devlet ve hakimiyet anlaynn bir sonucu olarak snrlar ierisindeki Hristiyan ve Musev vatandalarna kendi
inanlarnn gereine gre yaayabilme imknn sundular3.
Trkiye Ermeni Kilisesi Metropoliti Kirkor Damadyann hogr ile
ilgili bir yazsnda Byk Seluklu Hkmdar Melikah hakknda Ermeni
Tarihi Urfal Matheosun tarihe not den u szlerine atfta bulunarak
Trk toplumundaki hogr ve birlikte yaamann tarih temellerine de
dikkat eker: Sultann yrei Hristiyanlara kar efkatle dolu idi. O getii memleketlerin halkna bir baba gzyle bakyordu. Ermeni katolikosu
Barsef, Melikahn yanna gitti. Katolikos baz yerlerde Hristiyanlarn
tazyik edildiini, Allahn kilisesiyle, ruhanlerden vergi istenildiini syledi. Sultan huzuruna kabul ettii katolikosa iltifat etti ve onun btn arzularn yerine getirdi. Btn kilise, manastr ve ruhanleri vergiden muaf
tuttu4.
Osmanl idaresinde Ermeni Patrikliinin din otoritesi, devletin genileyen snrlarna dorudan orantl bir ekilde geniledi; stanbul Ermeni Patrii, yeni fethedilen topraklarda yaayan Ermeni cemaatinin da din
lideri oldu. Fatih Sultan Mehmedden sonra Osmanl saltanatnda bulunan
hkmdarlar, vermi olduklar beratlarla Patriklerin grev ve yetkilerini
tanmlard. Patriklik beratlarndaki hkmlerden anlalyor ki Osmanl
hkmdarlar Ermeni cemaatinin din, itimai yaam dzenleme ile cemaat iindeki miras ve aile hukuku konularna mdahale etmediklerini
fakat hukuk konularda gayrimslim Osmanl vatandalarnn diledikleri
taktirde kad mahkemelerini kullanmalarna msaade etmilerdir. Devlete
Patriklere ve maiyetlerine tannan cizye, avrz ve teklif-i rfiye muafi2
3
4
Toktam Ate, Hogr ve Cumhuriyet, Osmanlda Hogr Birlikte Yaama Sanat, Yayna Hazrlayan Mustafa Armaan, Gazeteciler ve Yazarlar Vakf Yaynlar, stanbul 2000,
s.77.
Bkz. Bahaeddin Yediyldz, Protokol Konumalar, Osmanl Hakimiyet Anlay, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C.XI, stanbul 1989, s.293 vd.
Kirkor Damadyan, Osmanlda Hogr Birlikte Yaama Sanat, s.176.
318
yeti vs. muafiyetler, Ermeni cemaati ruhanlerine ve makamlarna duyulan

sayg ve hogrnn bir baka ifadesi olarak karmza kmaktadr5.
Bu konuyla ilgili kad mahkemesine intikal etmi ve bilimsel almalara konu olmu ok sayda mahkeme kayd bulunmaktadr. Birlikte yaama sanatna gzel bir rnek olmas bakmndan Kayseri kad defterlerine
kaytl 1645 tarihli bir dava rneini hep birlikte incelemeye alalm.
Kayseri ehri Selald mahallesi sakinlerinden Sefer veled-i Kanber, Manas veled-i Yagub ve Murat veled-i Mgrdn kad mahkemesine giderek
Babuk veled-i Arizman hakknda avrza mteallik vergisini demediini
ifade ederek hakknda kadlk nezdinde ikyette bulunmalar ile ilgilidir.
Davaclar ikyetlerinde Babuk veled-i Arzman Selald mahallesinin avrz defterine tahrir-i cedit esnasnda tahrir emini tarafndan kaydedildiini
ve mahallede vergiye tbi mlk olduunu dolaysyla kendisinden avrz
vergilerini talep ettiklerini fakat bu demeyi reddettiini dile getirirler.
Babuk veled-i Arizman bunun zerine kad tarafndan sulamalarn doru
olup olmad konusunda sorgulanr.
Babuk veled-i Arizman kad nnde durumunu ayrntlarna girerek
aklar ve aslnda avrz vergisini demekle mkellef olduunu ve mahallenin avrz defterine kaytl bulunduunu fakat tahrir-i ceditte haric-i defter olarak kayd edildiini ifade eder. Bu erevede ekonomik durumunun
da uygun olmadn merkez (stanbula) idare nezdinde dile getirir. Bu
giriiminin neticesinde avrz vergilerinden muaf tutulur ve Kayserideki
Gebe lyas mahallesinde El-hac Ahmet elebinin ina etmi olduu
emenin bakm ve onarm ilerini yrtmek zere merammeti kayt
edildiini kad mahkemesinde dile getirir.
Mahkemelerin ileyii gerei verilen bilgilerin doruluuna ynelik
bir delilin olup olmad Babuk veled-i Arizmandan sorulmas zerine
konu ile ilgili fetvay delil olarak kadya sunar. Eldeki deliller erevesinde Babuk merammeti olarak kald srece avrz vergilerinden muaf
olduu ve davaclarn da bu yzden davalarnn dtne hkmedilir. Bu
rnekte dikkatimi eken husus hi phesiz Mslman olduundan phe
edilmeyen El-hac Ahmet elebinin kamunun yararna yapm olduu bir
emenin zaman ierisinde oluabilecek bakm ve onarm ihtiyalarn giderme karlnda Ermeni milletinden Babuk veled-i Arizmann avrz
vergilerinden muaf tutulmu olmasdr6.
5
6
Damadyan, a.g.e., s.176-177.

Bkz. Sleyman Demirci, Complaints About Avriz Assessment and Payment in the AvrizTax System: An Aspect of the Relationship Between Centre and Periphery. A Case Study
319
Damadyann da ifade ettii gibi aralarndaki ilikileri srdrmek isteyen toplumlarn her eyden nce tarihlerindeki mspet olaylar hatrlamalar gerekir. Bu anlamda toplum hayatnn deiik ynlerinde grdmz Trk-Ermeni ilikilerinde bilim dnyas iin olduu kadar halktan
insanlarn dikkatine sunulmas ve deerlendirilmesi gereken birok tarih
kayt vardr. Tarihte u ya da bu ekilde cerayan etmi ve insanlara karlkl aclar vermi olaylar birinci plana karmak yerine, bu mspet ve yapc
olaylarn hatrlanmas mutlak surette yararl olacaktr7.
Son zamanlarda gndemini bir hayli megul eden Osmanl toplumundaki gayrimslim Ermeni vatandalarn durumu ile ilgili yaplm olan taktire ayan birok almada belki n plana karlmayan bir hususu hibir
siyas ya da ideolojik tarihilik anlayna sapmadan Osmanl kad mahkemelerine intikal etmi birka dava konusu ve sonular erevesinde incelemeye alacaz. Hukukun stnl, hak arama ve hakk teslim etme
izgisinde Kayseride yaayan Ermenilerin 1900l yllarn banda verdikleri hukuk mcadelesine ynelik rneklerden elde edeceimiz sonular
konuya ilgi duyanlarn deerlendirmelerine sunmaya alacaz.
Bu ksa deerlendirmenin maksad Osmanl sosyal hayat ierisinde
yaayan insanlarn karlam olduklar sorunlar ile ilgili hak arama anlaylarnn nasl olduunu Mslman ve gayrimslim erevesinde deerlendirme kapsamna almak ve bu ekilde gerek yurt ii ve gerekse yurt
dnda konu ile ilgili yerlemi yanl kanaatlere konunun snrlar erevesinde bilimin ve bilim insannn ihtiya duyduu metodolojiyi kullanarak toplumlararas ilikilere ynelik kk bir katkda bulunmaktr.
Bilindii gibi devlet unsurun bir arada bulunmas ile varlk kazanabilir. Bunlar; lke, insan topluluu, siyas ve hukuk tekiltlanmalardr.
Devlet yetkileri ynetenler aracl ile ynetilenler zerinde kullanlr8. Bu
noktada devletin gc siyas ve hukuk bir tekiltn elinde toplanmtr.
Millet, bireyleri ok sayda olan geni bir ailedir. Bir aile bynn ocuklarna gsterdii sevgi, efkat ve hogr ile devlet idaresinde bulunan
kiilerin yani iktidar sahiplerinin ynettiklerine kar besledikleri duygu
ya da adaletin datld ceza mahkemelerinde grevli hukuk adamlarnn
verecekleri kararlar arasnda ayrmcl artran farklar olmamaldr.
Bu yzden devlet ynetiminde bulunan idarecilerin gerek adaleti tesis
7
8
of Kayseri, 1618-1700, Journal of Economic and Social History of the Orient, 46.4/2003,
s.470.
Damatyan, a.g.e., s.177-178.
Yusuf Ouzolu, Osmanl Devlet Anlay, Eren Yaynlar, stanbul 2000, s.10-24.
320
edebilmeleri iin yaplmas gereken ey hi phesiz, u veya bu ekilde

toplumun dna itilmi kyda-kede tek bana kendi halinde toplumdan
kopuk olarak yaayan insanlarn da kimsesi olmasdr. Bu balamda onlar
bekleyen grev hakszla urayanlara yardmc olmakla kalmayp ayn
zamanda hakszla sebep olanlarn da hukukun ierisinde kalnarak cezalandrlmalarn salamaktr.
Bu erevede kendisinin ei tarafndan sokaa terk edildiini 279 numaral Kayseri kad mahkemesi kaytlarndan grdmz bir gayrimslim Ermeni kadnnn hak arama mcadelesini hep birlikte grelim.
Kayseri ehri Selman mahallesinde oturmakta olan Glizar binti
Karabetin ei Haci veled-i Yenos tarafndan zorla kap dar edilir. Kendisinin gndelik hayatn idame ettirmesine ynelik bir demenin de yaplmamas zerine zor durumda kalr ve konunun hukuk erevesinde halledilmesi iin Kayseri kad mahkemesine maduriyetinin giderilmesi ve
kendisine nafaka demesi iin ei aleyhinde dava aar. Durumu inceleyen
mahkeme Talas ky Salar mahallesinden Henri olu Serek ve stanbullu
olu mahallesinden Manuk olu Serkiz ahitleri huzurunda 14 Mays 1903
tarihinde Haci veled-i Yenosu ei Glizar binti Karabete nafaka demeye
mahkm eder9.
Benzer bir rnek yine Kayseri ehri Kiikap mahallesinde grlmektedir. Duka olu Agop veled-i Haci Karabet demiryolu hattnda almak
zere Konyaya gider, fakat belgeden anlald kadaryla ei ve ocuklarn ihmal eder. Bu yzden ei Marya binti Karabet konu ile ilgili kad
mahkemesine giderek kendisini ihmal eden ve 3 yandaki olu ile 4 ve 7
yalarndaki kzlar Makabi ve Levapeze madd bir destek salamayan
einden ikyeti olur ve konunun kad marifetiyle halledilmesini talep
eder. Bunun zerine kadlk bahse konu kiinin bu ihmalinin madd durumunun iyi olmam olmasndan m, yoksa kiisel ihmalinden mi kaynaklandn renmek zere Agop veled-i Haci Karabeti tanyan ve Ermeni
milletinden olan iki kiiyi konu ile ilgili bilgilerine bavurmak zere mahkemeye arr. Bilgilerine bavurulan Eslempaa mahallesinde oturan
ncirciolu Artin veled-i Agop ve Tos mahallesinden Hamamciolu Artiv
veled-i Asvador mahkemedeki ifadelerinde Agop veled-i Haci Karabeti
tandklarn ve madd durumunun ailesine bakmaya elverili olduunu
ifade ederler. Yaplan bu aratrmalar neticesinde Marya binti Karabet ve
ocuklarnn maduriyetini giderecek ekilde Agop veled-i Haci Karabet
9
Kayseri eriye Sicili (KS), Defter No: 279; Belge No: 89, s.102.
321
17 Eyll 1903te eine nafaka demeye mahkm edilir.10 Burada dikkati

eken husus Osmanl-Trk hukukunun tarafszl ile din ve milliyet ayrm yaplmakszn madur olan herkesin hakkn arama ve alma ynnde
hukuk mahkemelerine gvenmesi ve bu gvenin de boa kmamasdr.
nc rneimiz yine Kayseri ehrinde yaamakta olun Ermeni Mihran veled-i Kaspar ile Abdulbaki olu Yakup Aa arasndaki bir alm-satm
davasn konu edinmektedir. Kayseri kad sicillerine yansd kadaryla
olay u ekilde geliir. Kayseride Sleyman mahallesinde oturmakta olan
Mihran veled-i Kaspar, Sasik slm mahallesinden Abdulbaki olu Yakup
Aaya 49 uval sabun satar. Satn alnan sabunun arlnn o zamanlar cari olan arlk birimi zerinden 410 batman olmas beklenmektedir.
Bu al-veri iinde Yakup Aa tarafndan Mihran veled-i Kaspara yine
o zamanlar iin kullanlmakta olan para birimi zerinden 10 250 kuruluk nakd bir deme yapar. Fakat Yakup Aann satn alm olduu sabun
miktarnn demeyi yapt miktardan daha az olduunu tespit etmesi zerine durumdan Mihran veled-i Kaspar haberdar eder ve yapm olduu
fazladan demenin kendisine geri iadesini talep eder. Fakat Yakup Aa
bekledii olumlu yaklam Mihran veled-i Kaspardan gremez. Bunun
zerine meselenin hukuk ierisinde halledilmesi iin Kayseri kad mahkemesine mracaat ederek sz konusu fazladan demenin kadlk marifetiyle
tarafna iadesinin salanmas iin Mihran veled-i Kaspardan davac olur.
Resm srecin tamamlanmas zerine daval ve davac kad mahkemesine
arlrlar ve kad her iki taraftan da olayn geliimini dile getirmesini ister.
Bu ekilde kad kendisine intikal eden ikyete konu olan hususun ve pek
tabii olarak da Yakup Aann iddialarnn doru olup olmadndan emin
olmak ister.
Mihran veled-i Kaspar mahkemede Avukat Varteris olu Bardenet
veled-i Hacik tarafndan savunulur. Kendisine kadlka sorulan sorulara
vermi olduu cevapta bahse konu bu iki kii arasnda byle bir alm-satm
olduunu teyiden ifade eder. Tam bu esnada bizler hemen unu dnmeye
balayabiliriz. Mahkeme olay tespit eder. Daval ve davac ynyle durum
deerlendirilir ve neticede madur olan tarafn maduriyeti giderilir. Fakat gelimelerden durumun yle olmadn grmekteyiz. Mihran veled-i
Kasparn avukat Varteris olu Bardenet veled-i Hacik mahkemeye usl
ynyle itiraz ederek konunun bir ticaret konusu olduunu ve bu yzden
de davann ticaret mahkemesinde grlmesi gerektii ynnde kad mahkemesine itiraz eder. Bu yzden kad davay drr ve davann ticaret
10 KS, Defter No: 279, Belge No: 109, s.125.
322
mahkemesinde grlmesine karar verir11. Kad sicillerindeki kaytlardan

sonras gelimeleri takip edemiyoruz fakat burada nemli olan husus
Kayserideki gayrimslim Osmanl vatanda Ermenilerin hibir can ve
mal endiesine mahal vermeksizin hukuku kullanabilmenin yannda kendi
menfaatleri sz konusu olduunda da hukuk haklarn kullanabilme adna
zamanmzda srekli olarak deiik vesilelerle dile getirilen hukukun stnl erevesinde hukuk bilgisini sonuna kadar kullanabilme zgrlklerinin kendilerine salanm olmasdr.
Son rneimiz iki toplum arasndaki tarih dostluk, hogr ve samimiyetin ifale uramadan nce ne denli gzel bir seyir ierisinde olduunu
gsteren bir baka dava konusu. Muhtemelen bu rnei grdkten sonra
insann gerekten de bu medeniyet ile ilgili kalem oynatan ilim ehlinin
insanln yaayan son adas demelerindeki hakll bir kez daha grme
frsat yakalyor.
Kayseri ehri Snk mahallesinde ikmet etmekte olan Ermeni milletinden Yozgatl olu Aleksan veled-i Elhanek, Eskibedestan mahallesinde
oturmakta olan Bac olu Ahmet Aadan 14 Ocak 1899 tarihinde o dnemde cari olan para birimi zerinden olmak zere 5 Osmanl liras (lira-i
Osman) bor para alr, fakat paray geri deyemeden lr. Bunun zerine
sz konusu bor para Ahmet Aa tarafndan ei Glisna binti Simyon ve
ocuklarndan istenir, fakat ei ve ocuklarnn byle bir bortan haberleri olmad iin borcu sahiplenmek istemezler. Bunun zerine alacan
mahkeme kanalyla tahsil etmek zere Ahmet Aa kad mahkemesine Glisna binti Simyon ve ocuklar aleyhinde dava aarak sz konusu parann kadlk marifetiyle tarafna denmesini ister. Bunun zerine daval ve
davaclar mahkemeye arlr. ki taraf da konu ile ilgili dinlenir. Daval
Glisna binti Simyon mahkemedeki ifadesinde einin borcundan haberi
olmadn fakat mahkemeye ibraz edilen belgeden grld kadaryla
einin borcunun olduunu kabul eder. Bu durum karsnda parann hemen tahsil edilmesi gndeme gelecektir. Fakat Glisna binti Simyonun
mteveffa einden Serkiz, Ohannes, Haykaz, Karbir ve Artin isimlerinde
5 olu ile Haykano isminde bir kz vardr ve bunlardan Artin, Haykano
ve Karbirin henz ok kk olduklarndan tr onun adna sz alan
avukat Muhyiddin (vekil-i musahhar Muhyiddin) ailenin madur olmamas iin Artin, Haykano ve Karbirin ergenlik ana gelinceye kadar
sz konusu demenin ertelenmesini mahkemeden talep eder. Durumu deerlendiren mahkeme 4 Mays 1902de vermi olduu kararla demeyi
11 KS, Defter No: 279, Belge No: 120, s.134.
323
davac Ahmet Aann aleyhinde olacak ekilde ocuklarn ergenlik ana

kadar erteler12.
Aksine birok rneklerin olmasna ramen Mill Mcadele ncesi
stanbulun igal yllar srasnda, birok yerli Rumun taknlklar yaparak
Trk dmanln krkledii bir ortamda, yzyllarca Osmanlnn adalet
anlay ve hogr emsiyesi altnda stanbulda huzur iinde hayat srm hakperest bir Rum olan Alerko Mandacnn, elinde tespihi, banda
fesi ile dolaarak: Ben bu fesin altnda dodum, bunun altnda lrm!
diyerek soyda dier Rumlara muhalefet edip onlarla yaka paa mcadele
etmesi farkl bir adan birlikte yaama sanatnn simgesi olarak karmza
kmaktadr13.
Sonu
Sonu olarak burada sadece bir ka rneini verebildiimiz, Kayseri
kad mahkemesi kaytlardan grnd kadaryla Osmanl toplumu ierisinde Kayseri rneinde de olduu gibi insanlarn hak arama ve hukuku
kullanmada din ya da rk anlamda bir ayrmclk ile karlamadklarn
ve hatta drdnc rnekte grdmz ekliyle farkl inan sisteminden
ve Ermeni milletine mensup bir ahsa bor para veren Ahmet Aann toplumun ezici ounluunu temsil eden bir unsurdan gelmi oluyor olmasna
ramen, alacann tahsil edilerek kendisine verilmesi ynndeki giriiminin olumlu neticelenmemi olmas ve alacann gayrimslim Ermeni
ocuklarn ergenlik ana gelinceye kadar ertelenmesi bize Osmanlda
hogr ve birlikte yaamann sosyal hayatta bir kltr haline geldiini
gsteren en salam tarih delillerindendir. Vatandan hukuk skntlar ile
ilgili problemlerini mahkemelere getirmesi ve orada kalc zmler ile sonulandrlm olmas ancak alar aan devlet anlaylarnn en mmeyyiz vasflar olarak kabul gren ve gnmz insannn birok skntsna da
zm getirebilecek sevgi, efkat ve hogr medeniyetinin sahip olduu
iklim artlarnn yeermesi ile mmkn olabilecektir14.
12 KS, Defter No: 279, Belge No: 2, s.5. Ayrca bkz. Sleyman Demirci, Justce For All:
Muslms And Non-Muslms Settlng Dsputes at The Kadis Court in Kayseri, C.1900, Revue dHistoire de lUniversit de Balamand/Chronos-the History Journal of the University
of Balamand, Cilt 14, Lbnan 2006, ISSN 1608 7526 yaynda makale.
13 Necati Gngr, Bir Taralnn stanbul Nostaljisi, Ylmaz Yayn, stanbul 1992, s.9.
14 Bkz. Sleyman Demirci, State and Society in the Middle East. Living Together in an
Islamic Society: Non-Muslim Armenians in the Ottoman Empire and Law: The Case of
Kayseri (As Reflected by the Sharia Court Records of Kayseri), 11-16 Haziran 2006 ta-
324
rihleri arasnda rdnn bakenti Ammanda yaplan kinci Dnya Ortadou almalar
Konferans/WOCMES2na ngilizce olarak sunulan tebli.
325
XIX. YZYILDA MISIRDAK ERMENLER
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-mail: skiziltoprak1@yahoo.com; Tel (GSM): 0 535 779 95 45
zet
Ermeniler, Osmanl Devletini oluturan Rum, Bulgar, Arnavut, Arap, Trk vb. unsurlardan biri olarak lke snrlar iinde, grece geni zgrlklere ve haklara sahiptiler. Ermeniler, Osmanl Millet Sistemine gre, zel vakflar aracl
ile din, eitim ve salk hizmetlerini, merkezi otoritenin
herhangi bir kstlamasna maruz kalmadan, kendi balarna organize ediyorlard. Bu balamda, Yabanc lkelere
gitmek, oralarda eitim grdkten sonra tekrar Osmanl
Devletine dnerek brokraside grev almak konusunda
herhangi bir engelle karlamyorlard. Bu ekilde, bata
hariciye nezareti olmak zere, dier brokratik birimlerde grev alan ve zamanla nazrla kadar ykselen birok Ermeni asll Osmanl tebaas vardr. Hatta bunlardan
bazlar, mesleklerindeki baarlar nedeniyle, ok taktir
toplamtr. Bunlarn oullar, torunlar veya ailenin dier
bireyleri baba-dede mesleini uzun yllar devam ettire
gelmilerdir. III. Selim (1789-1807) zamanndaki Dadyanlar,
II. Mahmut (1808-1839) zamanndaki Dzoullar, Balyan
aileleri gibi, Msrda da nemli makamlara gelen Ermeni
milletine mensup aileler vardr. Bu durumun bir benzerini Kavalal zamannda ve sonrasnda Msrda da grmek
mmkndr. rnein Abroyan, Yusufyan ve Nubaryan ailelerine mensup eitli fertler, Msr brokrasisinde nemli
makamlara gelmilerdir.
Bu tebliin bata gelen amac, Msrn modernleme abalar srasnda, devleti meydana getiren unsurlardan biri
olan Ermenilerin Msrdaki yeni politikalara katklar ve
rolleri olacaktr. Ayrca Mehmet Ali Paann tevikleriyle
Msra yerleen Ermenilerin altklar meslekler, kurduklar vakf, okul gibi hayr kurumlarna deinilecektir.
Giri
Msrda Ermenilerin varl VII. yzyln balarna kadar geri gider.
Bu dnemde Msr ordusunda asker olarak bulunan Ermeniler vard. Fatimiler zamannda XI. yzylda Msrdaki Ermenilerin says 30 bin civarndayd. Hatta bu yzyln sonunda vezirlik makamna kadar ykselen ve
bu makam ocuklarna brakan Ermeni asll mehur devlet adamlar da
vard. Eyyubilerden itibaren nfuzlar azalmaya balayan Ermeniler, bir
cemaat olarak varlklarn Memlklar zamannda da srdrdler. XIV. yzyldan itibaren Msrdaki Ermeni kilisesi Kuds Ermeni Patrikhanesine
balyd. Msrn Osmanllarca fethedilmesinden sonra da bu durum devam etti1. XIX. yzyln bandan itibaren, Msrda Mehmet Ali Paann
giritii reformlar ve ekonomik gelimeyle beraber Msrdaki Ermeni nfusu greceli olarak ok hzl artt. Mehmet Ali Paa giritii kalknma
hamlesi ve reformlarn baarya ulamas iin yeterli sayda uygulayclara, yani teknokrat ve brokratlara ihtiya duyuyordu. Bu ihtiyacnn nemli bir ksmn Ermeni asll kiilerden karlamaya karar verdi. phesiz ki
Ermenileri semesinin baz pratik nedenleri vard2.
1
2
Avedis K. Sanjian, The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion, Cambridge, Massachusetts; Harvard University Press, 1965, s.154-156.
Mehmet Ali Paa devrine ilikin bilgiler ounlukla Rouben Adaliandan faydalanlarak
yazlmtr. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. Rouben Adalian, The Armenian Colony
of Egypt During the Reign of Muhammad Ali (1805-1848), The Armenian Review, Vol.
XXXIII, No: 2-130, June 1980, s.115-144.
329
Bu tebliin bata gelen amac, Msrn modernleme abalar srasnda, devleti meydana getiren unsurlardan biri olan Ermenilerin Msrdaki
yeni politikalara katklar ve rolleri olacaktr. Ayrca Mehmet Ali Paann
tevikleriyle Msra yerleen Ermenilerin altklar meslekler, kurduklar vakf, okul gibi hayr kurumlarna deinilecektir. mparatorluk devlet yapsnn Fransz htillinden itibaren milliyetilik hareketleriyle zlmeye balad dnemde, Mehmet Ali Paa Msrda bu gelimelerin
tersine bir deneyime giriti. Valisi olduu Msrda gl bir idar yap
oluturmaya karar verdiinde imparatorluk dzenini, hatta baz alanlarda
Osmanllar taklit etmeye koyuldu. Bu balamda, Ermeni milletine mensup zanaatkr, brokrat, tccar ve sarraf gibi meslek sahiplerini Kahire ve
skenderiyede toplamaya balad. Bu makalede Paann bu politikasnn
sebepleri ve XIX. yzyl boyunca sren etkileri konu edilmektedir. Ayrca, Ermeniler Paann yenilik hareketlerinde ne gibi roller aldlar? XIX.
yzylda Msrda hangi alardan etkin oldular? Bu sorulara cevaplar aranacaktr.
XVIII. yzyln sonuna gelindiinde stanbuldaki Amira snf devlet
tekellerinin nemli bir ksmnda imtiyaz sahibi olmutu. Tophanede silah
yapm idaresinde Dadyan ailesi 1795ten itibaren nesilden nesile geen bir
konum elde ettiler. Bunlarn oullar, torunlar veya ailenin dier bireyleri
baba-dede mesleini uzun yllar devam ettiregelmilerdir. III. Selim (17891807) zamanndaki Dadyanlar, II. Mahmud (1808-1839) zamanndaki
Dzoullar, Balyan aileleri gibi, Mehmet Ali idaresindeki Msrda baz
sekin Ermeniler bir takm grevlere soyundular. Paa onlara bakentteki
ilevlerine benzer roller verdi. Dou Akdenizde yldz parlayan Msrda
yeni bir sosyo-ekonomik altyapy onlarla kolayca kuracan dnyordu. Yusufyanlar, Abroyanlar, Akyanlar, Glbenkyanlar ve Cevahirciyanlar Paann bu beklentilerine olumlu katklar salamlardr. Hatta, sz
konusu beklentilerin tesinde Msrn politik yapsnn deimesinde de
aktif rol aldlar. Ksacas, Msrdaki Ermeniler Arap toplumuyla da uyum
iinde olmakla beraber batdaki yenilikleri sosyal ve kltrel yaama tamakta da bir arac olmulardr3.
Bir Ermeni ailesinin dnne katlan Sir Richard F. Burtonun gzlemlerinde bunu
grmek mmkndr. Bkz. Sir Richard F. Burton, (ed. Isabel Burton), Personal Narrative of
a Pilgrimage to al-Medina and Meccah, New York, 1964, Vol. I, s.123.
330
I. Mehmet Ali Paa Paa ile Balayan Hareket: Kariyer ve

Zenginlik in Msra Giden Ermeniler
Msr, 1805 ylnda Mehmet Ali Paa (1805-1848)nn vali olmasndan itibaren, siyas ve ekonomik adan gl ve atlmc politikalarn
uygulanmasna sahne oldu. Sanayi alanndaki yatrmlar ve tarmdaki iyilemeye bal zenginleme ile birlikte Svey Kanalnn almas Msr
bir cazibe merkezi haline getirdi. Kzldeniz ve Dou Akdenizde ticari
faaliyetlerin art gstermesi, Osmanl Devleti iinden ve dndan ok sayda mteebbisin ve tccarn dikkatini Msra yneltti. Bunun sonucunda, ok sayda Avrupal, bata ngiliz ve Franszlar olmak zere, zellikle
skenderiyeye ticari faaliyetlerde bulunmak amacyla yerletiler4. Fransz igali srasnda, yani 1798-1801 yllarnda skenderiyenin nfusu 8
bin civarnda iken, Mehmet Ali Paann tersane kurmas, su kanallar ve
fabrikalar kurmasndan sonra ehrin nfusunda birdenbire byk artlar
oldu. Kent, Msr iinden ve Osmanl Devletinin dier kentlerinden de
byk gler almaya balad. Osmanl Devleti tebasndan olan Ermeni
ve Rumlar da skenderiyeye yerlemeye baladlar5. Hatta skenderiyeye
g edenlerin ou, Osmanl Devletine mensup gayrimslim tebaa idi6.
ukurova blgesinde yaayan Ermeniler, XIX. yzyln sonlarnda batya
g etmeye baladklarnda, Msr zerinden gidiyorlard. Bazlar orada
bir mddet kalyor yaknlarnn yanlarnda alyorlard. Bylece Msrda
nemli sayda bir Ermeni cemaati olutu. Bunlar kendi dillerinde gazeteler
de kardlar. ngilterenin Msr igalinden sonra Msra g eden ve
orada Osmanl Devleti aleyhine, yayn faaliyetlerine girien Ermenilerin
saysnda artlar oldu7. Babli de kendi tebaasndan olan Ermeni, Yahudi
4
5
6
Bu arada vurgunculuk peinde koan bir ok yerli ve yabanc tccar da skenderiyeye g

etmeye balamt. Daha fazla bilgi iin bkz; Robert Ilbert, skenderiye Kozmopolit Bir
Kent Miydi?, Paul Dumont-Francois Georgen (Der.), Modernleme Srecinde Osmanl
Kentleri, ev: Ali Berktay, stanbul; Tarih Vakf Yaynlar, 1999, s.155.
Msra yerleen Ermeniler iin bkz; Babakanlk Osmanl Arivi, Bab- Ali Evrak Odas
Mmtaze Kalemi-Msr 3-C/68. Ayrca bkz: Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul; Belge Yaynlar, 1987, s.449.
Bu dnemde, Kosnolosluklarn tespit ettikleri rakamlar da gerei yanstmyordu. Kendi
vatandalar diye nitelediklerinin en az te biri Osmanl vatanda idi. Robert Ilbert bu tahmini aprazlama yntemine gre tespit ettiini belirtiyor. Daha fazla bilgi iin bkz; Robert
Ilbert, a.g.m., s.156.
Msr Fevkalede Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paa, Msrdaki Ermeniler ve kardklar
gazetelerdeki zararl yaynlar hakknda baz raporlar kaleme almtr. Bunlarn bir ksm
iin bkz: Babakanlk Osmanl Arivi, Bab- Ali Evrak Odas Mmtaze Kalemi-Msr 3C/68.
331
veya dier gayrimslimlerin Msrda yerlemesine veya ticaret yapmak

zere orada geici olarak ikamet etmesine engel karmyor ve ayrma tbi
tutmuyordu8.
XIX. yzylda, Msrdaki ilk Ermeni nesli Yeiazar Amira ve Garabet
Kalustiyan tarafndan temsil edildi. Bunlar Msr idaresinde grev aldlar.
lk grevleri ekonomik alan kapsyordu. Anadolunun balca iki farkl
blgesinden gitmilerdir. lk grup zmirden gitmitir. Bunlar zmirde kk dkknlar bulunan esnaf ve zanaatkrlardr. Bununla birlikte, imparatorluun dier nemli kentlerinde kurulu ticarethanelerinin bu kentteki
ubesi vastasyla ticaret yapan kk iletme sahiplerini de bu grup iinde
grmek mmkndr: Abroyanlar ve Yusufyanlar gibi. Ayrca, yabanc tccarlarla balants olan veya onlarn Anadoluda acentaln yapanlar da
bir liman kenti olan zmirde bulunuyorlard. rnein, Bogos Beyin kardei Bedros Yusufyan Tiriestede kurduu firmann zmirde bir ubesini
amt. Avrupada Pierre George adyla i yapan Bedros Venedik, Viyana,
Manchester gibi ticaret kentlerinde pamuk, ttn ve dier ihracat rnlerinin alm-satmn yapyordu. kinci Ermeni tccar grubu Dou ve
Anadoludan Msra gitmitir. rnein Yeremyanlar ve Yeiazar Amira
Ein kentinden, Garabet Kalustiyan Vandan Hampartsum Amira Krikoryan (l. 1840) emikezekten gitmitir. Sarrafba Kevork lnce 1832 ylnda Tokattan giden Krikorian onun yerine gemitir. Akhisarl Metzador
Konstantin (l. 1846) seraskerbann sarraf idi. Sarraf Hagop Aa Hovsepyan (l. 1860) ve 1830lu yllarda sandk emini olan Havece Melkon
ise Diyarbakrl idi. Cihadiye nazrnn sarraf Aleksan ise Badatl idi9.
Bunlarn nemli bir ksm ise bir-iki nesil nce stanbul veya zmirden bu
kentlere gitmilerdi. rnein Bogos Beyin ve Abraham Glbenkyann
babas Kayserili idi. Oradan zmire gitmilerdi. Anadoludan gelen Ermeniler krsal burjuvaziyi temsil etmektedirler. Bunlar kk lekli ticar
faaliyetlerini Msrn gelien ekonomik yapsyla paralel olarak bytmek
amacnda olan ve Akdenizin sunduu imknlardan faydalanmak isteyen
tccarlard10. Saysal olarak bakldnda birinci gruptakiler ikincisine nispeten aznlktayd. Ama brokraside grev alma ve ekonomik etkinlik bakmndan durum tam tersiydi denilebilir.
stanbul ve zmir gibi ticar faaliyetlerin youn olduu kentlerden
Msra g eden, nispeten kent burjuvazisi diyebileceimiz grup ise Av8 Robert Ilbert, a.g.m., s.156.
9 Rouben Adalian, a.g.m., s.125.
332
rupa daki firmalarla uzun ailev balantlar olan tccarlard11. Bunlarn

Msrn ekonomik faaliyetlerini dzenleyen kurumlarda grev alan aile
bireyleri sayesinde, daha avantajl bir konumlar vardr. Bununla birlikte,
Msr iindeki ekonomik faaliyetleri Paann hemen her alanda kurduu
devlet tekeli sayesinde biraz snrldr. Ama bunlar d ticaret yaptklar
ve batl firmalarn faydalandklar kapitlasyonlar erevesinde hareket
ettikleri iin nispeten avantajlydlar. nk firmalar Avrupal firmalarla
i yapyordu, kimi zaman da onlarn Msrdaki acentasydlar. Mehmed
Ali Paa devrinde oluturulmaya allan Msr orta snfnn en iyi rneklerini Ermeni tccarlar arasndan gstermek mmkndr. te yandan,
bunlarn bir ksm Msrn orta snfndan zamanla st snfa sramlard.
Politik olarak da st snfla iyi ilikileri olan, idarede grev alan ve bir
anlamda Hidivlerin yeni siyasetlerine yn veren hatta, uygulayan onlard.
Bu pozisyonlarn 1950li yllarn bana kadar yani, Nasr dnemine kadar
korudular diyebiliriz12.
1830lu yllara kadar Msrdaki Ermeni topluluu Mehmet Ali
Paann salad olanaklar erevesinde balca alanda ekonomik faaliyet iinde bulundular: Tarm, zanaat ve ticaret. Mehmet Ali Paa zamannda tarmla uraan Ermenilerin Msr ekonomisine en nemli katks;
yeni teknikleri getirmeleri ve bunun sonucunda retimde verimliliin artrlmasna katkda bulunmalardr. Ayrca, yeni rnlerin tantlmas, tarmsal retimde eitlilik salanmas ve pazar iin retim mantnn yerlemesine katklar da olmutur.
I.1. Tarm Alanndaki Faaliyetleri

Msrda en nemli tarm rn olan pamuk, balca alc lke durumundaki ngiltere ve Fransaya satlmaktayd. Bu d ticaretin bata gelen
alc firmas Briggs and Co. (Briggs ve ortaklar) irketi idi. Mr. Briggs
irketini kurmadan nce, ngilterenin Msr elilii grevinde bulunmutu13. Bogos Bey ile de yakn ailevi balar vard. Bogos Bey ise Msr
11 Ayn yer.
12 Nasr 1956 Svey Krizinden sonra Svey Kanaln milliletirmesinin yannda Msrda
faaliyet gsteren Yunan, talyan, Ermeni, Suriyeli Hristiyanlar ve Yahudilerin ekonomik
hayattan ekilmesini salad. Daha fazla bilgi iin bkz. M.W. Daly (ed.), The Cambridge
History Of Egypt, Vol. II, Modern Egypt, from 1517 to the End of the Twentieth Century,
The Cambridge, 1998, s.309-310, 339-340.
13 Briggs Msrdaki Ermenilerle aras iyi idi ve onlar destekliyordu. Hatta aralarnda
Hekekyann da olduu baz Ermeni genlerin Avrupadaki eitimlerine de finans salad.
333
Hkmetinde ticaret nazrl yapyordu. Msrdaki Ermeni tccarlarn

bu balantlar kullanarak pamuk ticaretinden byk pay alp almadklar
hakknda kesin bilgilere sahip deiliz. Bu durum teknik olarak da pek imkn dahilinde deildir. nk Mehmet Ali Paa hem retimi hem de sat
denetimi altnda tutup devlet tekeli yapmt. Bu bakmdan pamuk devlet tarafndan toplanp Msrda acentalar olan batl irketlere dorudan
satlyordu. Ancak, Bogos Beyin kardei Bedros Yusufyan Triestedeki
firmas araclyla Msrdan pamuk alyordu.
Ermeni tarm mteebbislerinin en baarl olduu rn mandalinadr. Hatta bu rn Msrdaki ilk reticisinin adyla ou arap lkesinde
adlandrlmaktadr: Yusuf Efendi. Yusuf el-Ermeni 1826 ylnda Mehmet
Ali Paa tarafndan Fransann Roville kentine ziraat eitimi iin gnderilmiti. Yusuf eitimini tamamlayp dnerken Maltaya uram ve oradan mandalina fidanlar alarak Msra gtrmtr. Mehmet Ali Paann
bahelerine bunlar dikerek Msrdaki ilk retimin denemesine girimitir.
Paa bu yeni meyvenin lezzetini ok beenmi ve ubradaki dier bahelerinde de bu meyve aalarnn dikilmesini emretmitir. 1835 ylnda
Nabarohda bir Ziraat Mektebi aan Paa bu okulun bana Fransz M.
Grandjeani getirmitir. Yusuf el-Ermeni de yeni ziraat tekniklerinin halka
anlatlmas konusunda ihtiya duyulan tercmanlk grevine getirilmitir.
M. Grandjeanin grevinden ayrlmasndan sonra Yusuf el-Ermeni onun
yerine gemitir. Bu ziraat okulu her iki idareci dneminde de pek baarl olamamtr. Ancak mandalina retiminde ok baar salamtr. Yusuf
el-Ermeni makamn kaybetmi ve okul ubraya tanmtr. Mandalina
retimindeki baar hem Yusuf el-Ermeninin hem de mandalinann adn
Yusuf Efendi olarak deitirerek yaygnlatrmtr14.
I.2. Zanaat Alanndaki Faaliyetleri

Msrdaki Ermeni zanaatkarlar ounlukla XIX. yzyln balangcndan itibaren stanbul ve zmirden gelen ailelerden oluuyordu. Msrdaki
elverili i koullar dier bir ifadeyle yksek cretler, daha az rekabet ve
gittike artan nfus bu zanaatkarlarn stanbul ve zmir gibi ticaret ve zanaat bakmdan gelimi kentlerde kazandklar tecrbelerine yeni bir atlm
Bkz. Ahmed Abdel-Rahim Mustafa, The Hekekyan Papers, Political and Social Change
in Modern Egypt: Historical Studies From the Ottoman Conquest to the United Arab Republic, ed. P.M.Holt, New York, 1968, s.68.
334
imkn sunmutur. Elbette Mehmet Ali Paann hrsl yatrmlar ve Ermeni elitleri ile kurduu dosta ilikiler de bir baka motivasyon kayna idi.
1827 ylnda, marangoz, demirci ve duvar ustas ve dier zanaakarlardan oluan 200 kadar Ermeni Kahireye geldi. 1820 ila 1830 yllar arasnda 10 adet yazmac dkkn Ermeniler tarafndan Kahirede iletiliyordu.
Ermeni kadnlar stanbulda nak eitimi alp Msra geliyordu. Dier
taraftan ayakkabclk konusunda yetenekli Ermeni zanaatkarlar Msrda
rabet gryordu. Bu gelenler Mehmet Ali Paann planlar erevesinde
aldklar davet ve yeni alan ve gelimekte olan bir Pazar iin retim becerilerini kara dntrmek isteyen giriimci ruha sahip kiilerdi15.
Ermeni zanaatkarlarn iddial olduklar bir alan da kuyumculuk idi.
1864 ylnda skenderiyede ok kk fakat ticaret ve zanaat alannda etkili bir Ermeni topluluundan sz edebiliriz. yle ki 45 Ermeni zanaatkar
dkknndan 8i kuyumcu idi. Bunlarn 6s da stanbuldan gelen kiilerce
iletiliyordu. Mehmet Ali Paann saraynda ok sayda Ermeni kuyumcu
vard. Hatta Cevahirciyan ailesi sarayn resmi kuyumcusu olarak Mehmet
Ali Paa, brahim Paa ve Said Paa zamanlarnda grev yapt. 1830lu yllarda Havece (Hoca) Yeia Cevahirciyan, Cevahirciba yani bakuyumcu
idi. Yeia Cevahirciyan, muhtemelen Parsi Aa Cevahirciyann akrabas
idi. Parsi Aann olu Stepan Aa Kevork Bey Yeremyann kzkardei
ile evlendi. Kevork Beyin kz da Nubar Paa ile evlenmitir. Abbas Hilmi
II Paann hidivlii srasnda sarayn bakuyumcusu yine bir Ermeni idi:
Hovhannes Bey Nakhnukh16.
Msrdaki Ermeni zanaatkarlar her zaman mesleki bakmdan etkilerini srdrmlerdir. I. Dnya Sava ncesinde, Msrda Mehmet Ali
dnemindeki parlak gnlerini geride brakan ve geri planda kalan belki de
bu yzden Avrupa ve Amerikaya giden brokratlara karlk Ermeni asll
zanaatkarlar mesleklerini srdryorlard. Bunlar hatta yar-Msrl olarak
adlandrlyordu17. Msr ekonomisinde faaliyet gsteren Ermenilerin kayda deer bir ksm da sarraflardr. Bunlar sarraf olarak adlandrlr ama,
bankerlik, mtiyaz sahibi, taeron ve vergi toplaycl yani mltezimlik
de yaparlard.
Osmanl mparatoluunun eitli kentlerinden Mehmet Ali Paa dneminden itibaren Msra gelen ok sayda tccar, zanaatkar ve brokrasi15 Rouben Adalian, a.g.m., s.120.
17 Charles Issawi, Egypt An Economic And Social Analysis, Londra, 1947, s.35.
335
de grev bekleyen ii eitimli memur adaylar vard. Bunlar iinde sayca

az ancak grece cemaat balar kuvvetli Ermeniler Msrda etkili alanlarda bulunmay baardlar.
Msrdaki Ermeni toplumu ve tccarlar arasnda dikkate deer birisi
de Vandan giden Garabet Aa Kalustiyan (1790-1864)dr. 1812 ylnda
Bulak gmrk binasnn idarecisi idi. Bulak gmrnde Garabet Ermeni
yardmclar ve Trk hamallar altrd. Tarihi El-Cebert bu durumu kritik
ederken kapitlasyonlar sebebiyle yerli tccarlarn %10 gmrk vermek
zorunda kalmasn buna karlk Avrupal Hristiyan tccarlarn %2.5 gibi 4
kat dk bir avantaja sahip olduklarn bildirmektedir. Ancak Garabetin
istihdam ettii Trk ve Ermenilerin verimli altklarn da vmektedir18.
I.3. Ticaret Alanndaki Faaliyetleri

Msrda zellikle Ermeni aile zenginlik ve ticaret bakmndan gze
arpmaktadr: Yusufyanlar, Nubaryanlar ve Abroyanlar. Bunlarn baz ortak zellikleri vardr. lk olarak de zmirden Msra gmlerdir.
kinci olarak, her aileye mensup bireylerin ou ticaretle meguldrler.
Bazlar ilerini daha profesyonelce yapyor ve d ticaretle urayordu.
Ayrca, bazlar devlet memuriyeti tecrbesine de sahipti. Birka elebi
unvan alm kiilerdi19.
Ermeni tccarlarn ou bankerlik ile ticareti birlikte yapyorlard. Ticaretten elde ettikleri kazanc Mehmet Ali Paann finans ihtiyacn karlamak iin ikinci bir kez daha deerlendiriyorlard. Paaya ilk olarak
bankerlik hizmeti veren Yeiazar Amira idi. Yeiazar 1825 ylnda lnce,
Mehmet Ali Paa banekrlik hizmetlerinin devam ettirilmesi amacyla, dier kardelerini davet etti. Bu maksatla Yeiazarn yeenini Ermenistann
batsndaki Ein kentine gndererek dier yaknlarn ikna ederek Msra
getirmesini istedi. Bylece Aleksan Missakyan (l. 1848 Tuscany) ve Hagop Missakyan (l. 1858) Paann verdii bankerlik grevini srdrdler20.
Yeiazar sermayesini stanbuldan Msra getirmiti. Dier bankerler
ise sermayelerini Msrda yaptklar dier ilerden elde ettikleri gelirlerden saladlar. Bogos Garabedyan saraya finans salayan bir memurdu.
18 Abd al-Rahman al-Jabarts History Of Egypt, -Ajib al-thr fl-Tarjim wal-Akhbr(ed. Thomas Phlipp-Moshe Perlmann), Stuttgart, 1994, c. IV, s.157, 221.
19 Rouben Adalian, a.g.m., s.134-135.
336
Kirkor ve Mkerti Reyisyan kardeler Nil nehrindeki ulam firmasnn

gelirleri ile zenginletiler. Takvor Paa Hagopyan (1827-1880) kariyerine kk bir memur olarak balad Msrda skenderiyedeki Ermeni
toplumunun liderliine kadar ykselmiti. Hagop Akyan (1819-1887)
servetini Msrda oluturan bir baka Ermeni banker ve emlak zenginidir.
Babasyla birlikte Talas kentinden Msra g etmitir. Msrdaki devlet
okullarndan birinde tahsil hayatna balamtr. Ayn zamanda kereste ithalat yapan babasnn firmasnda da alma hayatna atlmtr. Bu srada
Msr ynetimi ile yakn ilikiler kurmutur. Hatta, bu ilikiler olu Bogos
Bey Akyan zamannda en st seviyeye km ve daha sonra Hidivlik
makamna ulaan Tevfikin yakn arkada olmutur21.
Bu Ermeni sarraflarn servet elde etmelerinde iki unsur gze arpmaktadr. lk olarak Mehmed Ali Paa ailesinin yeleri olan prenslerle iyi
iliki kurup onlarn finansal ihtiyalarn karlamlardr. kinci olarak d
ticaretten elde ettikleri kazanlardr. daha garantili grdkleri bankerlik
alannda iletmilerdir. Bunun yannda d ticaretten elde edilen gelirler
yabanc altn ve gm paralardr. Bunlar alm-satm ileminde Msrn
her yerinde geerli olmakla birlikte kk al-veriler de elverili bir mbadele arac olmad iin Msr para birimine deitirilmesi konusunda
sarraflara bavurmak artt. Mehmet Ali Paa bir ok kez para ile ilgili
reform denese de tam baarl olamamt. Ksacas d ticaretten elde edilen yabanc altn ve gm paralarn deerlerinin tespiti ve deiimi iin
sarraflar vazgeilmezdi. Bu noktada Ermeni sarraflar nemli bir ileve sahipti22.
I.3.a. Emlak Speklatrleri ve Yeni Toprak Zenginleri

Msrda zel toprak sahiplii 1837 ylndan itibaren karlalan bir
durumdur. Bu tarihten itibaren Mehmet Ali baz yksek grevlilere ve kendisine hizmeti geen ahslara hibe olarak toprak vermitir. Bundan nce
tm topraklar devlet mlk olarak grlyor ve topran kullanm hakkn
elinde bulunduran ahslarn tam bir mlkiyet hakk sz konusu deildi.
Sadece valinin soyundan olan yeler gerek anlamda zel mlk edinebiliyordu. Valinin ailesine mensup kiilerin sahibi olduu bu tr verimli tarm
21 Rouben Adalian, a.g.m., s.122-123.
22 Rouben Adalian, a.g.m., s.123; Fawzy Mansour, Development of the Egyptian Financial
System up to 1967: A Study in the Relation between Finance And Socio-Economic Development, Kahire, 1970, s.8.
337
arazilerine de iftlik ad verilmekteydi. Dier kiilerin elde ettii araziler

ise iltizam olarak grlyordu. Mteahhid adyla anlan mltezimler sahibi olduklar topraklar kyllere kiralar rnn genellikle yarsn paylarlard23.
1820li yllardan itibaren baz Ermenilerin toprak ve emlak iine girdiini gryoruz. Hzla kalknmaya balayan Msr ekonomisi tarm merkezli byd iin toprak alm-satm speklasyona ak bir ticaret alanyd.
Yukarda da belirtildii zere Mehmet Alinin valiliinin son yllarna kadar zel mlkiyet anlay olmad iin ahslar bir mlk edindiklerinde
bunu ocuklarna miras brakmak konusunda bir garantileri yoktu. Osmanl Devletinin dier yerlerinde olduu gibi bu durum ahslarn mlk
edinmesini kstlamakla birlikte tamamen engellemiyordu. ahslar elde
ettikleri mallar vakf kurumu vastasyla miraslarnn kullanm salama imknna mracaat ediyorlard. Msrdaki Ermeni sekinleri Kudse
bal kiliselerini dorudan Msrdan idare etmek ve ayn zamanda ortak
sorunlar olan mlkiyet sahipliini de kuracaklar vakf vastasyla zme
yoluna bavurdular. Bylelikle Msrdaki zengin Ermenilerden nemli
gelir elde eden Kuds Patriklii bir kazan ve otorite kaybna uram oluyordu. Gerek Kuds Ermeni Patriklii gerekse Msr Ermeni Kilisesi elde
ettikleri gelirleri emlak yatrmnda deerlendiriyorlard. Beklendii gibi
Msrdaki Ermeni kilisesinin vakf kurma dorudan idare edilme taleplerine kar kt. Bu sorun Bogos Beyin abalarna ramen ok ge zme
kavutu24.
Kamu leri Nezaretinde alan memurlar ayn zamanda toprak yatrmna da giritiler. Sulama yatrmlarna ilikin projeleri yrten kurumda almak onlara hangi arazilerin nasl deerlenecei konusunda birok
ipucu veriyordu. Onlar da bu avantajlarn kullanarak ok akll (!) yatrmlar yaptlar. Sulama kanallar, ulam yollar gibi kalknma projeleri
ncesinde ok deersiz olan arazileri ok uygun fiyata alp proje gerekletikten sonra yksek bir fiyata satp yeni arazi yatrmlarna yneliyorlard. Mehmet Ali Paa ve ardndan gelen vali/hidivler dneminde devlet
katnda memur olanlar bu ekilde kolayca zenginleme imkn buldular.
Bu durumdan yararlanan Ermeni memur/banker arazi speklatrleri vard.
23 Helen Anne B. Rivlin, The Agricultural Policiy of Muhammad Ali in Egypt, Cambridge,
1961, s.64-7.
24 Kuds Ermeni Patriklii ile Kahire Ermeni Kilisesi arasndaki uzlamazlklarn detay iin
bkz. Avedis K. Sanjian, The Armenian Communities in Syria Under Ottoman Dominion,
Cambridge; Harvard University, 1965, s.156-160.
338
Onlarn en nemli avantaj kamu ileri nezaretinin banda Bogos Beyin

olmasyd. Bogos Bey kendi ofisinde ekillenen projelerin ipularn Ermeni cemaatinden yaknlarna ileterek onlarn servetlerinin artmasna ve yeni
alanlara yatrm yapmalarna imkn veriyordu. Bogos Bey gerek kendi giriimcilii, gerekse gelien Msr ekonomisinin sunduu imknlarn yani
projelerin banda olan yetkili bir kii olarak verdii tavsiyelerle dostlarna
byk kazanlar salad. Ayrca kendi adna da byk servetler kazand.
Bogos Bey bu yarta ilk srada ise ikinci srada Dikran Paa dAbronun
babas Stepan dAbro gelir. Mehmet Ali Paa devrindeki sulama ve ina
ilerini yrten Dhiliye Nezareti kamu ileri idaresi meclisinin yelerinden olan Stepan dAbro mlk edinme konusuna Bogos Beyden daha nce
balamtr. 1865 ylnda Dhiliye Nazr olarak grev yapan Bogos Nubar
Paadan daha fazla mlke sahipti.
Nubaryanlar ve Stepan dAbro aileleri yannda edindikleri mlkler
sayesinde zenginleen baka Ermeniler de vardr. Takvor (Tekfur) Paa
Hagopyan ve Garabet Aa Kalustian sonraki sradadrlar. Dier bir dikkat
eken toprak zengini Abraham Paa Partodur ki o da tm zenginliini
babas Parto Aa Glbenkyann brakt mirasa borludur. Msrdaki
ilk Glbenkyan, Paro Aann kardei Abraham Glbenkyandr. Aslen
Kayserili olan Abraham zmirde iken Bogos Nubarn zel retmenliini yapmt. Bogos Bey Msra gittikten sonra hocasn aile yelerine zel
ders vermek zere davet etti. Dier sekin ailelerin ocuklarna da zel
ders veren Glbenkyan harislii ve alkanl sayesinde hatr saylr bir
birikime kavutu. rencisinin de desteiyle birka yl iinde zenginleti
ve Mehmet Ali Paann bankerlerinden biri oldu. Kendisine ettii hizmetlerden memnun olan Paa ona Garbi kyndeki kymetli bir araziyi hediye
etti. Bu mlk Abraham Glbenkyann yeni yatrmlarna ve zenginlemesinde yeni bir dnm noktas oldu25.
Zanaat snfndan olanlar valinin sarayna i yaparak glenmilerdir.
Tccarlar ve taeronlar arasndan baarl olanlar bankerlik ve emlak iine
giritiler. Bunlarn bir ksm ayn zamanda brokraside de grev aldlar.
Baarl brokratlar arasndan nazrlk makamna kadar ykselenler oldu.
Bu saylan snftakilerden ne kanlarn hemen hepsi Bey ve Paa unvanlar aldlar.
339
II. Ermenilere Kar Msrllarn Eletirileri

Ermeni brokratlarn bu ekilde hzla zenginlemeleri ve brokraside
n planda bulunmalar eitli kskanlklara sebebiyet vermi ve doal olarak baz tartmalara ve sulamalara da yol amtr.
Tarihi el-El-Cebert Ermenileri Mslmanlara tercih ettii iin srekli olarak Mehmed Ali Paay sulamaktadr. Ermeniler hem Msrl
deil hem de gayri-mslimdirler. Tekel ynetimlerine Ermeni aslllarn
getirilmesi ona gre byk bir yanllktr26. Mehmet Ali Paa, Msr
ekonomik, sosyal ve idar adan yeniden ina ederken bu atlmlar eski
brokrat snfla yapamayacan bildiinden yeni, Avrupadaki gelimeleri
iyi kavrayan bir kadroya ihtiya duymu ve bu noktada bat tarz eitim
alm Ermenilerin iine yarayacan kefetmiti. Bu yeni ynetici kadro
El-Cebert gibi ulema snfndan gelmedii iin arkalarnda sosyal-kltrel bir etki grubu yoktu. Onlarn balantlar Avrupa lkeleriyle idi. Zaten
Msr modernletirmek isteyen Paann Avrupa ve zellikle Fransa ile
ilikilerini gelitirmek hedefiydi. Bu bakmdan Ermeniler tercih nedeniydi.
Paa onlarn bulunduklar makamlarn avantajlarn kullanarak zenginlemelerinden de rahatsz deildi. nk onlar kazandklarn yine Msrda
yeni yatrmlara dntryorlard. Bu da Paann devlet eliyle yapt
hamlelere paralel idi. Zaten istedii anda onlarn mallarn msadere etme
imknna sahipti. Sz konusu kiiler gayri-mslim ve Msr dndan olduklar iin denetim altnda tutulmalar nispeten daha kolayd. Msrl brokrat veya ileri gelen ailelerden yenileme politikalarna katk salayacak
kiiler bu teorik yaklam nedeniyle aranmam ve istihdam edilmemitir.
Bu durum da yukarda belirtilen nedenlerden dolay anlalabilir hatta yerinde bir politik tercihtir.
te yandan, XIX. yzyln ortalarndan itibaren Msr idaresinde grev
alan ve hzla zenginleen Nubar Paa iin de eitli sulamalar yaplmtr.
Nubar Paann kendi karlar peinde kotuu onu yakndan tanyan bazlar tarafndan dile getirilmitir. Gazi Ahmet Muhtar Paa da Babliye
yazd raporlarda Nubar Paann ngiliz yanls tavrlarna ve kendi kiisel karlarn nemsemesine deinmitir27. Sir James Rennel anlarnda
26 El-El-Cebert, Abd al-Rahman al-Jabarts History Of Egypt, -Ajib al-thr fl-Tarjim
wal-Akhbr- (ed. Thomas Phlipp-Moshe Perlmann), Stuttgart, 1994, c. IV, s. 252.
27 Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Esas Evrak, 129/7. Gazi Ahmet Muhtar Paann Nubar Paa hakkndaki raporlarndan birisi de budur. Nubar Paann ilk Reis-i Nzzarlk
grevinden ayrlmasndan sonra kaleme alnmtr. Burada Nubar Paa hakknda ksa fakat
kapsayc ve baarl bir kritik yaplmtr.
340
Nubar Paann Msra bir ngiliz gibi yabanc olduunu belirtmektedir28.

Msrl milliyeti yazarlar, ngiliz igali ve buna yol aan politikalarda pay
sahibi olduu iin Nubar Paay sulamaktadrlar. Hatta bazlar, Nubar
Paann katld baarl projelerde onun adnn gemesini bile gizlemeye
almaktadrlar. rnek olarak, Msrl modern dnem tarihisi Abdurrahman el-Rfii, brahim Paann olu Prens Mustafa Fazl Paann bakanlnda 1857 ylnda kurulan Mecidiye Vapur irketinde bakan yardmcs olarak grev yapan Nubar Paann adn bilinli olarak belirtmemitir29.
te yandan ngilterenin Msr igal etmesinden sonra, Nubar Paann
nazr veya nazrlar reisi olduu srada yazlan baz raporlarda, Nubar
Paann Ermeni asll olduunu vurgulayan ifadelere rastlanmaktadr30.
Nubar Paa rneinde grld zere bu ekildeki -sulayc- ifadelerde
bulunma tercihi, Trk yazar ve idareciler yannda, Msrl yazarlarda daha
ska rastlanmaktadr.
III. Mehmet Ali Paa Sonrasnda Ermeni Brokratlarn Gzden

D
Msrda ticari alanda faaliyet gsteren Ermeni ailelerin ocuklar
idar yapda rol almaya baladlar. lkenin yenileme abalar ierisinde
Franszca, ngilizce gibi lisanlar ok iyi konumalarnn da katksyla batdaki gelimeleri yakndan takip eden bu yeni nesil hemen her alanda grev
alma imknna sahipti. D ticaret yapan irketlerde tercman olarak grev
yaptklar gibi devlet dairelerinde de ayn grevi yapyorlard. Bilgi ve yetenekleriyle kendilerini kantlamalarndan sonra bizzat yetkili makamlara
tayin ediliyorlard. nceki neslin tek eksii Arapa bilmemeleriydi. Artk
yeni nesil hem Arapa hem de Trke bilme imknna sahipti ve bat lisanlarna ilaveten bu dilleri de bildiklerinde nemli makamlara gelmeleri
nispeten daha kolayd. rnein Aristakes Altun-Divri Vaka-i Msriyenin
1840taki ba editr idi.
Mehmed Ali Paa, ihtiya duyduu brokratlar yetitirmek iin Kahire Kalede yeni bir okul at. Burada stn baar gsteren renciler
Fransaya daha ileri bir eitim iin gnderiliyordu. renciler arasnda
28 Rodd, Social And Diplomatic Memories (Second Series) 1894-1901; Egypt And Abysinnia, s.31.
29 Talhami H. Ghada, Egypts Civilizing Mission: Khedive Ismails Red Sea Prov-
ince, 1865-1885, Baslmam Doktora Tezi, University of Illinois, 1975, s.8.

30 Babakanlk Osmanl Arivi, rade Msr, 1253, i No: 1
341
Ermeni sekinlerin ve Mehmet Ali Paann ocuklar da vard. Baz ailelerin ikinci ve nc Ermeni nesli bu okulda ve Paann sarayndaki
zel eitimlere katlma imknna sahip oldu. Bogos Paa Avrupaya gidecek rencilerin Msrdaki eitim ilerine memur olunca hem yaknlar
hem de kendi ocuklarna bu imkn kullanma ans tand31. Bat tarz
eitim bilinci ve alt yaps olan Ermeni renciler de bu ans iyi kullandlar. Briggsin himayesinde ngiltereye de Msrdan renci gnderildi32.
1826 ylnda Avrupaya gnderilen ilk renci grubu 44 kiiden oluuyordu. Bunlarn 4 tanesi Ermeni idi. Artin rakyan, kardei Husrev (Khosrov) rakyan, Stepan Demirciyan ve Yusuf Effendi el-Ermeni. Bunlarn
hepsi 1831 ylnda Msra geri dnd.
Msra 1810lu yllarda g eden Ermenilerin ocuklar yani, ikinci
nesil 1820li yllarda 10lu veya 20li yalardaydlar. Bunlar nce Msrda
aldklar zel bat tarzl eitim sayesinde Fransa ve ngiltere gibi lkelere gitme frsatn elde ettiler. 1830larda yksek eitimlerini tamamlayp
Msra dndklerinde brokraside kilit noktalarda grev aldlar. Hzla
modernlemeye alan Msrda inaat, sulama, yol ve fabrika yapm gibi
alanlarda sorumluluk aldlar. Ayrca Msrda modern tarzda kurulan tm
okullarda aktif olarak rol aldlar. Bu arada d ilikilerde tercmanlk ve
diplomatlk gibi grevlerde de tercih edildiler. 1841 ylnda Mehmet Ali
Paa Fransa ve ngilterenin Osmanl tarafna arlk vermesiyle i ve d
politikasnda yeni parametreleri dikkate almak zorunda kald. Artk Fransz ve talyanlara kar daha dikkatli ve mesafeli olmak art olmutu. Hatta,
ngilterenin bunlar karsndaki global gcn hesaplamak ve ona gre
Suriye de dhil olmak zere Dou Akdeniz, Sudan ve Kzldeniz sahillerinde yeni bir politika gelitirmek gerekiyordu.
Mehmet Ali Paann salk sorunlar ortaya knca oullar brahim
ve Abbas arasnda valilik makamn ele geirme mcadelesi balad. brahim Osmanl Devleti ordularna kar baar kazanm n ve karizmas olan bir gl bir kiilikti. Uygulad politikalar sebebiyle Mehmet
Ali Paann ynetim tarzn en iyi devam ettirecek vali adayd. Abbas ise
babasnn uygulad politikalardan rahatsz olan, yenileme hareketlerine
ayak uyduramayan ve daha dorusu bu konuda kendilerinin ihmal edildiini gren geleneksel dncelere sahip memurlard.
31 J. Heywort-Dunne, An Introduction to the History of Education n Modern Egypt, Londra,
1939, s.169.
32 J. Heywort-Dunne, a.g.e., s.181.
342
brahim Paann valilik makamna gemesi birinci grubun baars

gibi grnse de bu sevinleri uzun srmedi. brahim Temmuz 1848de elde
ettii makam mrnn dolmas sebebiyle ayn yln Kasm ayna kadar
srdrd. Msrdaki reformlardan rahatsz olan sekinler Abbas Paann
etrafnda toplanmlard. Bunlar hem reformlara hem de uygulayclarna
karydlar33. Abbas Paa vali olunca beklendii gibi tm yabanc memurlara kar bir tavr taknd. Ermeni memurlar da tm yabanclar gibi grevlerinden alnmaya baland. Ancak Abbas Paann da valilii ok uzun
srmedi 1855de Said Paa vali olunca tekrar eski tecrbeli ve yetenekli
memurlar brokrasinin st makamlarnda grevlendirmek zere geri ard. Fakat Mehmet Ali Paann 1820li ve 1830lu yllarda balatt brokrat yetitirme, tecrbe ve daha iyi donanm iin batya gnderme yntemi artk ok iyi ilemiyordu. Eskiler pozisyonlarn koruyorlard ancak
yeniler iin ak alanlar pek bulunmuyordu. Bu bakmdan bir kesintiden
sz etmek mmkndr. smail Paa da daha nce grev yapm yetenekli
Ermeni brokratlardan faydalanmtr. dar reformlarn yaparken zellikle Nubar Paann dikkate deer katks olmutur. Nubar Paa ve onun
ekibinde yer alan Ermeni asll memurlar sz konusu reform ve imar faaliyetlerinin hazrlk ve uygulama aamasnda Paann hizmetinde bulunarak nemli roller almlardr34.
te yandan, Msrdaki Ermenilerin brokratik ve ekonomik alandan
ekilmelerini hzlandran bir baka gelime de Urabi Paann balatt
milliyetilik hareketiyle olmutur. Urabi Paa 1879dan itibaren ba rol ald Vataniler hareketinde Msrda yabanclar olarak adlandrd kesimler
iinde Ermenileri de saymtr. Msrdaki Trklerin ordu ve idarede Ermenilerin ise brokrasi ve ekonomik alandaki pozisyonlarna kar aka srdrlen tepkiler Urabinin temel sylemleri arasndayd35. Ermeniler doal
olarak bu tepkiler sebebiyle ynetimde grev almaktan kanmlar hatta
Msrdan uzaklaarak Avrupa ve Amerika ktasna gitmeye balamlardr.
1882 ylnda ngiltere Msr igal edince durum biraz deimitir. 1940l
yllarda ticaret, sanayi ve zanaat alannda faaliyet gsteren 20 bin civarnda Ermeni Msrda yayordu36. Nasrdan sonra bu say iyice dmtr.
Bugn 6 bin civarndadr.
33
34
35
36
M.W. Daly (ed.), a.g.e.,s. 264-5.

Charles Issawi, Egypt at Mid-Century: An Economic Survey, Londra, 1954, s.29-30.
Charles Issawi, a.g.e.,s. 17.
Charles Issawi, a.g.e.,s. 166.
343
III.1.a. Nubar Paa (1824-1899)

Nubaryanlar, 1850li yllarda balayan -inili kl bir seyir izlese de
bir sreklilik gsteren- Ermeni ve dier yabanclara kar tutuma ramen
etkisini uzun yllar srdrebilmitir. Bu bakmdan ksaca Nubaryan ailesinden bahsetmek yerinde olacaktr.
Nubar 1825 ylnda zmirde dodu. Ailesi bundan ksa bir sre nce,
Karabadan Osmanl Devleti topraklarna g etmi ve zmire yerlemiti37. Nubarn ailesi ticaretle geimini salyordu ve dnemin koullarnda
aydn olarak nitelendirilebilecek lde idi. Nitekim, ailesi Nubara ilk ve
orta eitimini yurt dnda yapma imkn salad. svire ve Fransada bir
mddet eitim aldktan sonra 15 yanda tekrar zmire dnd. Burada iki
yl kaldktan sonra, Msrn Ticaret ve Hariciye Nazr olan days Boos
Yusufyan tarafndan 1842 ylnda Msra davet edildi. Nubar, Msra
gittikten ksa bir sre sonra, ikinci katip sfat ile Mehmet Ali Paann
hizmetine girmitir. Bogos Bey Nubar ile dier iki kardeini Msra getirdi. En bykleri olan Garabed (Charlo) tercman ve katip olarak 1830lu
yllarda Mehmet Ali Paann yannda alt. 1839 ylnda daha ok gen
iken ld. Dier iki erkek karde Arakel ve Nubar Msrda kariyer basamaklarn hzl admlarla kma ans buldular.
Arakel Bey Nubar (1826-1859) kariyerine brahim Paann yannda tercman olarak balad. Ticaret Nazrlna kadar ykseldi. Abbas bu
iki kardei birden grevden ald. Ancak daha sonra Berlin ve Viyanadaki
temsilcisi olarak grev verdi. Said Paa vali olunca iki karde de Msra
geri dnd. Said Paa Arakeli Sudan Seferi srasnda yanna ald ve daha
sonra da Sudan valisi yapt.
Nubarn Franszcaya mkemmel denebilecek bir dzeyde vakf olmas, onun Msrda brokraside kolayca yer edinebilmesini temin etti. nk
Mehmet Ali Paa zamannda idar alanda balatlan yenileme toplumsal
yapnn dier alanlarnda hzl bir ekilde yol alyordu. Gerek brokraside, gerekse ticari faaliyetlerin youn olduu kent merkezlerinde, zellikle
skenderiyede, Fransz yaam biimi dilden balayarak tartmasz stnlk kazanmt. rnein skenderiyede yaayan nfusun resmen Msrl
saylan ok byk bir blm yalnzca Franszca konuuyordu38. Bu ba37 Nubar Paa hakknda daha fazla bilgi iin bkz. S. Kzltoprak, Kriz Dneminde Osmanl
Brokrasisinde Ermeniler: Nubar Paa rnei, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri,
(editrler: dris Bal, Mustafa Cufal), Ankara; Nobel Yayn Datm, 2003, s.173-187.
38 Robert Ilbert, a.g.m., s.160.
344
kmdan Franszca bilen ve batda ok iyi bir eitim alm olan Nubar, 1844
ylnda days ldkten sonra katip ve tercman olarak Msrda almaya
balad. Nubar ayrca, Msr Demiryollar tekilatnda da baarl grevler
yapt. 1844 ylnda eitim almak zere Genovaya gitti. 1849da Msra
dndnde demiryollar ve ticaret dairelerinde grev ald. Kardei Arakel
de ayn ekilde Nubarla birlikte almaktayd. Hatta ksa bir zaman sonra, kendisini baarlaryla ne karan Nubar, Mehmet Ali Paann olu
brahim Paann yannda, danman sfat ile Avrupa ve stanbulda resmi
temaslara katlma frsat da yakalad. Abbas Paann valilii (1848-1854)
zamannda, Fransz yanls olarak bilinen iki kardein kariyeri sekteye urad. nk Abbas Paa, Fransz yanls politikalardan ayrlarak ngilizlere
yaklamay tercih etti39. Bu politik ortamda Fransz ekolnden gelen Arakel azledildi. Nubar da gzden dt. Bununla da yetinmeyen Abbas Paa
iki kardei Kahireden uzaklatrarak Viyana ve Berline memur olarak
gnderdi40.
Said Paa (1854-1863)nn valilii srasnda Nubar tekrar Msra dnd. Svey Kanalnn yapm srasnda nemli roller stlendi. Bu srada
ortaya kan sorunlarn zm iin Nubar, Babli ve Fransz hkmeti
nezdinde grmeler yapt. Bu grmeler neticesinde, 1864 ylnda, Napolyon IIIe Msrn 84 milyon Frank demek kouluyla irket zerindeki
haklarna sahip olabilmesini kabul ettirdi.
Bundan sonra kariyerinde hzl admlar att. Bir sre eli olarak grev
yaptktan sonra 1865 ylnda Msr Kamu leri Nazr oldu. 1866 ylnda
Hariciye Nazr oldu. 186 ylnda da Ticaret Nazrl grevine getirildi.
Nubar Paa Kevork Bey Yeremyann kz Fulik ile evlendi. smail Paa
(1863-1879) zamannda Avrupal ve Msrl hakimlerden oluan Karma
Mahkemelerin kurulmas projesini stlendi. Bu grevlerinde gsterdii
gayretler neticesinde, Nubara Osmanl Devleti tarafndan bir ok rtbe
verilmitir. Bu rtbelerin en nemlisi ve sonuncusu, 5 Eyll 1873 tarihinde
verilen vezirlik rtbesidir41. Nubar bundan sonra Paa nvan ile anlmaya
baland.
39 Fatima Ilmuddin Abdulvahid, Tadavvur el-Nakl vel-Muvsalt el-Dhiliyye f Msr f

Ahdil-htill el-Biritn 1882-1914, Kahire: El-Heyet el-Msryye el-Amme lil-Ktb,
1989, s.43.
40 M. Sabry, Nubar Paa, slm Ansiklopedisi, Ankara: Milli Eitim Bakanl, Cilt. IX,
s.337.
41 M. Sabry, a.g.m., s.337. Ayrca bkz; Salname, stanbul, 1304.
345
1876 ylndan itibaren yaklak 7 yl boyunca Msrdaki Karma mahkemelerin kuruluu ve ileyiinde alt. Ayn zamanda Avrupal byk
devletlerle Msrn yapt grmeleri yrtt42. ayr dnemde Msr
(Nazrlar Reisi) Reis-i Nzzar oldu:I) 28 Austos 1878-20 Eyll 1879, II)
10 Ocak 1884-8 Ocak 1889, III) 16 Nisan 1894-12 Kasm 1895)
Nubar Paa, Hidiv smail zamannda Msrn en gl politik figrleri
arasndadr. ngilterenin Msr igal ettii srada da etkin bir politik role
sahiptir. Yukarda da belirtildii gibi bu dnemde iki kez Reis-i Nzzarlk
yapmtr. Olu Bogos Nubar I. Dnya Sava sonras kurulan Ermeni Ulusal Delegasyonunun banda olarak Paris Bar Konferansna katlmtr.
Onun olu Arakel 1955 ylnda lmtr. Msrda Paa unvann kullanan
son Ermeni kiidir.
Abroyanlar arasnda iki nemli isimle karlamaktayz. Arakel Bey
dAbro Nubar Paann danman olarak 1866-183 yllar arasnda grev
yapt. smail Paa ile birlikte Sudan Seferine katld. Bu srada Massava
valisi tayin edildi. Etiyopyada ordusu zor durumda olan Prens Hasana
yardma giderken ld. Dikran Paa dAbro kariyerine katip olarak Nubar
Paann yannda 1868 ylnda balad. 14 Mays 1891-15 Nisan 1894 tarihleri arasnda Hariciye Nazr oldu. Nubar Paann kz Ziba ile evlendi.
Dikran Paa dAbro Msr Hkmetinde en son nazrlk makamn koruyan kiidir43.
IV. XIX. Yzyl Sonunda Msr Ermeni Cemaati

Msrdaki Ermeni aristokrasisi cemaat ii evlilikler yoluyla ortaya
km ve glenmitir. Kariyerlerindeki baarlarna orantl olarak ykselen ailelerin ikinci nesli kendi ilerinde evlenerek sahip olduklar sosyal,
ekonomik ve politik konumlarn daha ileri bir aamaya tamaya altlar.
Bu konuda olduka baarl oldular denebilir. Artin Paa rakyan ve Josef
Bey Hekekyan birbirlerinin kz kardeleriyle evlendiler44. nk her ikisinin de ailesi Katolik Ermenilerin ileri gelenleriydiler. Apostolik cemaat
iindeki balar dierlerine nispetle daha girift idi. Cevahirciyanlar zanaat
snfndan iken tccar snfndan Yeremiyanlar ile evlilik ba kuruyorlard.
42 M. Bey Rifaat, The Awakening of Modern Egypt, Londra 1947, s.118-21.
44 Ahmed Abdel-Rahim Mustafa, The Hekekyan Papers, Political and Social Change in
Modern Egypt: Historical Studies From the Ottoman Conquest to the United Arab Republic, ed. P.M.Holt, New York, 1968, s.70.
346
Yeremiyanlar ayn zamanda profesyonel/brokrat snftan Nubaryanlar ile

de evlilik ba kurmutu.
Msrdaki Ermeni cemaati iinde sekler liderlerin ortaya kmas
1830lu yllara rastlamaktadr. 1834 ylnda Kuds Patriklii tarafndan
atanan Msr Ermeni Piskoposu Gabriel Marashtsi, Kudsten bamsz
hareket edeceini iln etti. Bu bakaldr ayn zamanda, Msrdaki Ermeni toplumundan salanan maddi gelirler ve kilise kurumlarndan elde
edilen kira vb. gelirlerin Kuds tarafndan artk kontrol edilemeyecei
anlamna geliyordu45. Nitekim 1852 ylnda, stanbul Ermeni Patrikhanesi
ile kurulan diyalog sonu verdi. Bu tarihte alnan ferman ile Msr Ermeni Kilisesi, Kudsten bamsz olarak dorudan stanbula baland. 19.
yzyla kadar Osmanl Devleti, ana hatlaryla Hristiyan unsurlarn iki
millet iinde grmtr: Ermeni ve Rum milleti. Hristiyanln erken devirdeki iki ana kolundan biri olan diyofizit inanca sahip olan Ortodokslar
Rum milleti iinde telakki edilerek stanbuldaki Ortodoks patrikhanesine
baland. Dier yandan, bata Ermenilerin byk ounluu olmak zere,
Suriyeli Yakubiler, Msrdaki Kptiler ve Habeiler gibi monofizitler ise
stanbuldaki Ermeni Patrikhanesine balandlar. Ermeni Patrikhanesinin,
Ermeni olmayan Hristiyanlar zerindeki otoritesi kat zerindeydi. Maruniler, Nesturiler, Yakubiler, Kptiler ve Habeiler zerinde teorik bir
yetkiye sahip olan Ermeni patrikhanesi, Ermeniler zerinde ise tam bir
otoriteye sahipti46.
Nubar Paann 1879 ylnda, Msr reis-i nzzar (babakan) olmasndan sonra Kuds Patriklii ile Msr kilisesi arasnda zlemeyen daha
ok kiliseye ait bina ve arazilerin kira gelirlerinden kaynaklanan sorunlar
zerinde bir uzlama saland47. 1907 ylnda Kahire ve skenderiyede
yaplan seimlerle Msrdaki Ermeni toplumunun ruhani ve sivil meclisi
seildi. Tutucular ve laikler arasndaki sorunlar ile Kuds Patrikliinden
kaynaklanan atmalar bundan sonra byk lde zmlenmi oldu48.
45 Avedis K. Sanjian, The Armenian Communities in Syria Under Ottoman Dominion, Cambridge; Harvard University, 1965, s.157-158.
46 Avedis K. Sanjian, a.g.e., s.33; Vartan H. Artinian, The Formation of Catholic and Protestant Millets in the Ottoman Empire, The Armenian Review, Vol. XXVIII, No: 1-109,
Spring 1975, s.3; H.A.R. Gibb- Harold Bowen, Islamic Society and the West, Vol. I, Oxford, s.251.
47 Nubar Paann Msrdaki hayat ve grevleri hakknda bkz., Sleyman Kzltoprak,
a.g.m., s.174-175.
48 Avedis K. Sanjian, a.g.e., s.160.
347
Msrdaki Ermenilerin brokratik ve ekonomik alandan ekilmelerini

hzlandran bir baka gelime de Urabi Paann balatt milliyetilik hareketiyle olmutur. Urabi Paa 1879dan itibaren ba rol ald Vataniler
hareketi ile Msr Msrllarndr slogan etrafnda toplad kalabalk
halk kitlesiyle yabanclara kar ak bir tutum taknd. Urabi Paann
sloganyla harekete geen Msrllar temel olarak ngiliz, Fransz ve talyan
gibi Avrupal tccar ve memurlara karydlar. Ama yabanc kartl gittike geniledi. Urabi Paa, Msrda yabanclar olarak adlandrd kesimler
iinde Ermenileri de saymtr49. Bu balamda, Msrdaki Trklerin ordu
ve idarede Ermenilerin ise brokrasi ve ekonomik alandaki pozisyonlarna
kar aka srdrlen tepkiler Urabinin temel sylemleri arasndayd50.
Sonu
Msrda Mehmet Ali Paann ykselmesi ve ekonomik ve politik idarenin glenmesi ile Ermeni asll brokrat, tccar snfnn etkinlemesi
paralel bir biimde olmutur.
Ermeni asll brokratlar ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda
Msrda nemli makamlara gelmitir. Nubar Paa da bunlardan biridir.
Mehmet Ali Paann daveti ile Msra giden orada ekonomik ve politik
roller stlenen Ermeniler adan nemlidir. lk olarak Ermeniler, Osmanl Devletini oluturan unsurlardan biri olarak lke snrlar iinde bir
takm zgrlklere ve haklara sahiptirler. Bu haklar sadece yazl metinler
olarak grlmemelidir. Uygulamada da bu haklar hibir engelleme olmakszn dier unsurlar tarafndan kullanld gibi Ermeniler tarafndan da
kullanlmtr. kinci olarak Ermeniler, sadece Osmanl Devletinin merkez tekilatnda deil, Msr gibi eyalet-i mmtaze olarak Osmanl siyasal
sisteminde yer alan bir yerde nemli makamlara gelmitir. nc olarak,
Osmanl topraklarnda dnyaya gelmemi olmasna ramen, Karabadan
g ederek Osmanl tabiiyetine geen Nubar Paa, bir nyarg ve engelleme ile karlamakszn devlet hiyerarisinde kolayca ykselme ans elde
etmitir.
Sonu olarak, Osmanl Devleti iinde Ermeniler, merkezi brokraside nemli mevkiler elde etmeleri yannda, tarada da liyakat ve ehliyet
49 Charles Issawi, a.g.e., s.29-30.
50 Urabi Paa hareketi hakknda daha fazla bilgi iin bkz., S. Kzltoprak, Msrn ngiltere
Tarafndan gali ve Osmanl Devletinin Diplomasi Mcadelesi: 1882-1887, (Baslmam
Doktora tezi), Marmara niversitesi, 2001, s.131-156.
348
szgecinden getikten sonra, en st makamlara gelmilerdir. Bu ekilde

ykselmeleri srasnda, merkezi ynetimin herhangi bir engellemesi ya
da nyargl yaklam olmamtr. Mehmet Ali Paa ile balayan Msrn
modernleme ve kalknma atlmlarnda Ermeni brokrat ve mteebbis
snfn kayda deer katklar olmutur. Osmanl brokrasisinde grev alan
dier etnik unsurlarla kyaslandnda onlar da benzer baarlara imza atmlar, zaman zaman da yolsuzluk ve haksz kazan elde etme gibi benzer
sulamalara muhatap olmulardr.
349
Kaynaklar
Ariv Vesikalar
Babakanlk Osmanl Arivi; Bab- Ali Evrak Odas Mmtaze Kalemi-Msr 3-C/68.
Yldz Esas Evrak, 129/7.
rade Msr, 1253.
Tetkik Eserler
El-Cebert, Abd al-Rahman al-Jabarts History of Egypt, -Ajib al-thr fl-Tarjim
wal-Akhbr- Editr Thomas Phlipp-Moshe Perlmann, Stuttgart 1994.
Abdulvahid, Fatima Ilmuddin, Tadavvur el-Nakl vel-Muvsalt el-Dhiliyye f Msr
f Ahdil-htill el-Biritn 1882-1914, El-Heyet el-Msryye el-Amme
lil-Ktb, Kahire 1989.
Adalian, Rouben, The Armenian Colony of Egypt During the Reign of Muhammad
Ali (1805-1848), The Armenian Review, Vol. XXXIII, No: 2-130,
June 1980.
Artinian, Vartan H., The Formation of Catholic and Protestant Millets in the Ottoman
Empire, The Armenian Review, Vol. XXVIII, No: 1-109, Spring 1975.
Burton, Sir Richard F., Editr Isabel Burton, Personal Narrative of a Pilgrimage to
al-Medina and Meccah, New York 1964.
Daly, M.W., (ed.), The Cambridge History of Egypt, Modern Egypt, from 1517 to the
End of the Twentieth Century, Vol. II, Cambridge 1998.
Ilbert, Robert, skenderiye Kozmopolit Bir Kent Miydi?, Paul Dumont-Francois
Georgen (Der.), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, ev: Ali
Berktay, stanbul; Tarih Vakf Yaynlar, 1999.
Ghada, H. Talhami, Egypts Civilizing Mission: Khedive Ismails Red Sea Province,
1865-1885, Baslmam Doktora Tezi, University of Illinois, 1975.
Gibb, H.A.R., - Bowen, Harold, Islamic Society and the West, Vol. I, Oxford. 1969.
Heywort-Dunne, J., An Introduction to the History of Education In Modern Egypt,
Londra, 1939.
Issawi, Charles, Egypt An Economic And Social Analysis, Londra, 1947.
__________, Egypt at Mid-Century: An Economic Survey, Londra,
1954.
Kzltoprak, Sleyman, Msrn ngiltere Tarafndan gali ve Osmanl Devletinin
Diplomasi Mcadelesi: 1882-1887, (Baslmam Doktora Tezi),
Marmara niversitesi, 2001.
__________,Kriz Dneminde Osmanl Brokrasisinde Ermeniler: Nubar Paa
rnei, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, (editrler: dris Bal,
Mustafa Cufal), Ankara; Nobel Yayn Datm, 2003.
350
Lane, William Edward, An Account of the Manner and Customs of the Modern
Egyptians (Written in Egypt during the years 1833-34-35), Londra:
East-West Publications, 1978.
Mansour, Fawzy, Development of the Egyptian Financial System up to 1967: A Study
in the Relation between Finance and Socio-Economic Development,
Kahire 1970.
Mustafa, Ahmed Abdel-Rahim, The Hekekyan Papers, Political and Social Change
in Modern Egypt: Historical Studies From the Ottoman Conquest to the
United Arab Republic, Editr P. M. Holt, New York 1968.
Rfat, M. Bey, The Awakening of Modern Egypt, Londra 1947.
Rivlin, Helen Anne B., The Agricultural Policiy of Muhammad Ali in Egypt,
Cambridge 1961.
Sabry, M., Nubar Paa, slm Ansiklopedisi, Cilt. IX Mill Eitim Bakanl,
Ankara.
Sanjian, Avedis K., The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion,
Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1965.
Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987.
351
ABDLAZZ VE BOAZDA MAR OKUYAN

ERMEN OCUKLARI
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-mail: sbatmaz@erciyes.edu.tr; Tel: 0 352 437 49 01-33311
zet
Abdlaziz, klasik dnceyi temsil eden bir Osmanl ehzadesi idi. Ancak tahta geii ile birlikte btn beklentilerin
aksine Tanzimat ve Islahat Fermanlarn, tebann istisnasz
olarak refahn salamak maksadyla karlm olan btn
kanunlar tandn aklamtr. Bylece daha ehzadeliinden itibaren Mslman ahali kendisini bir kurtarc olarak beklerken tahta k ile beraber gayrimslim tebann
da gnln fethetmekte gecikmemiti. Dier Osmanl Padiahlarndan farkl olarak halknn iinde olmaktan ekinmemi, yapt btn yurt ii ve yurt d seyahatlerinde
Mslman ahali kadar Hristiyan ve Yahudi ahalinin de byk ilgisi ile karlamtr. O da buna kaytsz kalmam, gittii her yerde slm meknlarn yannda Ermeni, Rum ve
Yahudi mekteplerini, fakirlerini ziyaret etmi onlara ihsanlarda bulunmutur. Hatta stanbula ulatnda kendisini
karlayan Ermeni ocuklarnn okuduu marlar onu ok
etkilemi ve bu ocuklar daha sonra buldurarak marlar
Trke olarak onlardan yeniden dinlemitir. Bu teblide
Sultann zmir, anakkale, Gelibolu ve stanbul seyahatlerinde Ermeni, Rum ve Yahudi ahali ile ilikileri, dnemin
kaynaklarndan da yararlanlarak ele alnmtr.
Giri
Abdlazizin Osmanl tahtna geii yabanc devlet adamlar tarafndan temkinli karlalacak bir olay olarak grlrken ahali iinse tam
aksine kayglar mide dnmt. Onu yabanclar daha ok yenilikten
uzak klasik dnceyi temsil eden ynyle tenkit ediyorlard. Lamouche
onun slahat aleyhine olmakla tanndn ifade ederken1 Joan Haslip ise
ok mtevaz ve basit zevklere sahip olduu yenilikten ziyade muhafazakr
temayll bir kimse olarak tanmlyor ve pederinin vcut verdii icraat
tenkit ettii, tasvip etmediini ifade ediyordu2. Gerektende ehzade Abdlaziz, bilhassa Abdlmecid devrinde stanbulda balayan alafranga hayata ramen ananelere bal kalan, hayat tarznda eski usul tercih eden bir
yan hep vard. Alaturka musikiden, pehlivan ve horoz grelerinden, Veliaht Dairesinde, Kurbaal Derede cins hayvanlar yetitirmekten byk
zevk alyordu3. Sultann ehzadeliinden itibaren ald eitimin elbette
ki eksik ynleri vard. Ancak o btn her eyin farknda idi ve bunun telafisi iin elinden geleni yapyordu. O dnem Sarayda ve Mhendishane-i
Hmyunda hocalk yapan L. Gardey, Abdlaziz Allahn kendisine emanet ettii btn vazifeyi bidayetinden itibaren laykyla yerine getirmek
iin yeterince bilgi ve tecrbe kazanamamasndan dolay duyduu zn1
2
3
Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, C.3, stanbul 1994, s.418.

Joan Haslip, II. Abdlhamid, Tercme Zeki Doan, stanbul 1998, s.49.
Halk ehsuvarolu, Sultan Aziz -Husus, Siyas Hayat, Devri ve lm-, Hilmi Kitabevi,
Ankara, s.6.
355
ty birok defa ifade etme samimiyetini gstermitir. Byle bir itirafta

bulunmakla, kendi konumunun stne ykselme ihtiyac hissettiini ortaya
koyar4 der. Gerekten de Topkap Saraynda, Kubbealtnda kurulan tahta ktktan sonra ilk yapt ilerden biri Islahat Ferman ile Tanzimat-
Hayriyenin esaslarn benimsediini aklamak olmutur5. Sadrazam Kbrsl Mehmet Paaya hitaben yazlan Hatt- Hmyunda, tebaann istisnasz olarak refahn salamak maksadyla karlm olan kanunlar teyit
ettiini, tasarrufa da riayet edilerek maliyenin dzene konulacan, ordu
ve mttefik devletlerle dostluun gerektirdii mnasebetlerin devam ettirileceini ve anlamalara sayg gsterileceini ilan etmitir6. L Gardey
Abdlazizin bu dengeli ve hassas yaklamn u ekilde anlatr:
adalet, eitlik ve emniyet prensiplerini devam ettirme ve daha da
gelitirme hususunda kesin iradesini iln etmek suretiyle Abdlaziz, batmakta olan devlet gemisini grd. Temkinli ve enerji dolu bir kaptan olarak
onun kumandasn ele ald. Setii devlet adamlarnn kendisine lykyla
yardm etmesiyle bu gemiyi kurtard ve gvenli bir yere srd7.
Abdlmecit dneminde aldklar siyas haklar kaybetmekten korkan
gayrimslim ahali iin bu gelime bir sevin vesilesi olmutu. Abdlaziz
artk her gittii yerde Mslman ve gayrimslim herkes tarafndan sevin
gsterileriyle karlanyor, o da seyahatlerinde zellikle Ermeni Rum ve
Yahudi Mekteplerini, fakirlerini ziyaret ediyor onlara trl ihsanlarda bulunuyordu.
a. Abdlaziz zmirde: Vive le Sultan!

Sultann byk bir heyecanla kt Msr seyahatinin balad gn
takvimler 3 Nisan 1863 gsteriyordu. Geziye Abdlaziz, yeni Msr Hidivi smail Paann stanbul ziyaretinde hediye ettii Feyz-i Cihad gemisiyle katlmt8. Ayn gemiye olu ehzade Yusuf zzeddin Efendiyi,
Fuad Paay, Mabeynci Yaver Beyi, Hasan ve Halid Beyleri, zel tabibi
4
5
6
7
8
L.Gardey, Voyage du Sultan Abd-ul-Aziz de Stamboul au Caire, Paris 1865, s.XX.

brahim Necmi, Tarih Edebiyat Dersleri, C.2, Matbaa-i Amire, stanbul 1920, s.30.
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.7, TTK Yay., Ankara 1988, s.2-3.
Gardey, a.g.e., s.XX.
A.Kemal Akst, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, Ahmet Said Matbaas, stanbul
1944, s.9. Bu gemi smail Paa tarafndan Abdlazize sunulmu olup Osmanl donanmasnda vazife almaya balamasyla ad Sultaniye olarak deitirilmitir. Bu konu ile ilgili
olarak bkz. akir Batmaz, Osmanl Donanmasnn Devrine Mukayeseli Bir Bak (Abdlaziz- II Abdlhamit-V Mehmet Reat), XV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 2006.
356
Abdlazizin gezilerinde kulland Feyz-i Cihad (Sultaniye) Yat

Boazda demirlemi halde
Marko Paay Baktip Mustafa Efendiyi, Hseyin ve Beir Paalar,

Muhtar Beyi, Ressam M. Massonu, saray hizmetlilerini, imamlar, birka
Zhaf Askeriyle sipahi ve korumalarla kaptan Mehmet Paay da almt9.
Dierleri Mecidiye, Taif, zmir, Kars, Gemlik ve Peyk-i eref gemileriyle
geziye itirak ediyorlard10. Ayrca Peyk-i Zafer ve Fethiye Kalyonlar,
Malakof ve Beyrut Korvetleri ise dierlerinden evvel yola kmlardr.
Geziye ehzade Yusuf zzeddin Efendiden baka ehzade Murad, Abdlhamid ve Read Efendiler de itirak etmilerdir11.
stanbuldan yola ktktan sonra ilk olarak Sakz adas nlerine ulaan gemiler burada bir mddet beklemi ve buradan skenderiyeye doru
yola koyulmulardr12. Bu seyahatin btn gelimelerini dnemin gazeteleri ayr ayr ele alnarak cokulu ifadelerle anlatmlardr. Buna gre, 7
Nisan Sal gn skenderiyeden gnderilen telgrafta, havann letafetinden
dolay zahmetsiz bir yolculuk yapld padiah ve ehzadelerin shhat ve
afiyet iinde olduklar bildirilerek kendilerini karlamak iin hazrlanan
gz kamatrc alay ve enliklerden bahsedilir13. 9 Nisan Perembe gn
trenle skenderiyeden Kahireye hareket edilmitir14. Her ne kadar Hi9 Gardey, a.g.e., s.1-2.
10 Akst, a.g.e., Gardey, a.g.e., s.2.
11 Tercmn- Ahvl, 16 evval 1279 (5 Nisan 1863). Ayrca Tercmn- Ahvl dier kaynaklardan farkl olarak bu saysnda Gemlik Gemisinden bahsetmez.
12 Rznme-i Ceride-i Havdis, 18 evval 1279 (7 Nisan 1863).
13 Tasvr-i Efkr, 20 evval 1279 (9 Nisan 1863); Rznme-i Ceride-i Havdis, 19 evval
1279 (8 Nisan 1863). Tercmn- Ahvl, 20 evval 1279 (9 Nisan 1863).
14 Tercmn- Ahvl, 23 evval 1279 (12 Nisan 1863).
357
div smail Paa, bu seyahatle muhtariyetini geniletme konusunda nemli

bir kazanm elde etmise de Msrla ilikilerin gelitirilmesi de Osmanl
asndan nemli bir sonu olarak ortaya kmtr15. Vakanvis Ahmed
Ltf Efendide eserinde skenderiye ve Msrda li-eclil-istikbl ahli
tarafndan icr edilen sr- meserrt fevkal-de idi eklinde bahsetmektedir16. Ayrca Ahmed Cevdet Paa, bu seyahatin nihayetinde Mslman
ahalinin Padiah lgnca selamlamas ile bu ana kadar uygulanla gelen
sayg ve tazimle kark adetlerin deitiini u ekilde ifade eder:
te hkmdrna tazim hussunda dahi Osmanllar ile Avrupallarn detleri yekdierine zdd- tmdr. Avrupada barup ararak alklamak hkmdra hrmetdir Bizde ise, bil-akis halk balarn nlerine ep samt-u skt zre durmak en byk tazim u ihtirmdr. Hatt Padiahn yzne dikkatli bakmak ciz grlmez Pdiahlara tazm in
skt zre durmak dahi teden ber ber-vech-bl rf det-i Osmniyan
iken Sultan Abdlaziz Han hazretlerinin Msrdan avdetlerinde bu rf
det birdenbire tebeddl etmitir17.
Gerekten Abdlaziz, Msr seyahatinin gidi ve dn yolculuunda urad btn limanlarda Mslman ve gayrimslim ahali tarafndan byk bir sevgi tezahr ile karlamtr. 19 Nisan Pazar gn
skenderiyeden ayrlarak stanbula doru yol alan Osmanl filosu Rodos
ve Sakz Adalarna uramadan doruca sradaki liman olan zmire hareket etmitir. Sultann dn yolculuunda zmire urayaca gnler ncesinden btn gazetelerde yaynlanm ve zmirde yerli ve yabanc btn
ahali Padiahn gelmesi dolaysyla yaplacak olan gsterilere hazrlanmaya balamlardr18. Pazartesi sabah Beyrut Vapuru zmir nlerine gelerek
Padiahn geliini haber vermitir19. talyan donanmasndan bir kta kapak
ile korvet ve karlama yapmak iin kale nnde bulunan Peyk-i Zafer,
Sinop, Beyrut ve Gemlik gemileri ile Navara isimli Avusturya frkateyni
15 Bu seyahate ilikin daha geni bilgi iin bkz. Mehmed Memduh, Mirat- uunat, Ahnin
Matbaas, zmir 1328; Hseyin Hfz, Sultan Aziz Devri, 38 Numaral Matbaa, stanbul
1326; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir 13-20, Yayna Hazrlayan Cavid Baysun, Ankara 1986;
Ahmed Cevdet Paa, Marzt, Hazrlayan Yusuf Halaolu, stanbul 1980.
16 Vakanvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C.X, Yayna Hazrlayan Mnir Aktepe, Ankara
1988, s.88.
17 Cevdet Paa, Marzt, s.58.
18 Abdlazizin zmire geliini dnemin gazetelerinde cokulu ifadelerle bahsedilmektedir.
Tasvr-i Efkr, 4 Zilkade 1279 (22 Nisan 1863); Rznme-i Ceride-i Havdis, 6 Zilkade
1279 (24 Nisan 1863); Tercmn- Ahvl, 3 Zilkade 1279 (21 Nisan 1863).
19 Gardey, a.g.e., s.212.
358
ve bir de ngiliz beylik gemisi bir hat zerine dizilerek karlama trenine hazrlanmlardr. zmir Valisi, mahalli memurlar, asker amirler, ehrin
ileri gelen eraf, gayrimslim cemaatlerin reisleri, Nizamiye askerleri ile
Mslman ve gayrimslim mektep ocuklar iskele bana inip sayg ile
durarak, padiahn geliini beklemilerdir. Padiah zmire gelecei iin,
stanbuldan zaptiye neferleri de istenmitir. Saat 07.15te Padiahn binmi olduu Feyz-i Cihad, Mecidiye isimli vapurla birlikte zmir nlerine
gelmitir. Ad geen gemilerden ve sahildeki tabya ve dier yerlerden toplar atlm, askerler ve btn mektep ocuklar dua etmeye balamlardr.
zmir valisi Ahmed Paa padiahn vapuruna giderek Sultan Azizin huzuruna kmtr. Bir saat sonra da Serasker Fuad Paa karaya kp hkmet
konana giderek ehzadeler ve devletl efendiler geride kalp yetiemedikleri iin, Padiahn zmire terifinin ertesi gne ertelendii haberini
vermitir. Bu haber zerine ahali dalarak ehrin sslenmesiyle megul
olmutur. Padiahn geliinden birka gn evvel her yer defne dallaryla
sslenmiti. Kla nnden Punta burnuna kadar olan yerler bayraklar, iekler, turalar, avizeler, aynalar, resimlerle donatlmtr. O gece zmirin
btn evleri ve sokaklar kandillerle aydnlatlm ve eitli fiekler atlmtr. ar ve pazarlar ak bulunarak trenler icra edilmitir20.
21 Nisan Sal gn btn ahali sahillerde gzlerini aarak padiahn
geliini beklemilerdir21. Sabahleyin orada bulunan deniz komutanlar vapur- hmyuna gelerek Fuad Paann yol gstermesiyle padiahn huzuruna kmlardr. Saat 03.30 sralarnda Sultan Aziz ehzadelerle birlikte
filikaya binerek yeniden yaplm, zeminine uka denmi, etraf ieklerle ssl ve zerine krmz-beyaz rtler ekilmi iskeleye kmtr22.
Gardey bu an u ekilde anlatr:
Top sesleri susup ta Abdlaziz yere ayak basnca Maallah, Sefa geldin,
Allah balasn, ok yaa, Seni Allah gnderdi, Ho geldin, Allah sana
uzun mr ihsan etsin! fadeleri Konaka kadar Sultana refakat ediyordu.
Bir sre dinlendikten sonra maiyet alay demir yolunun biti yerine gitmek
zere tekrar yola dt. Bylece ehri bir utan bir uca aacaz Tts
yanyor, iekler havalarda uuuyor; kollar, apkalar, kasketler sallanyor; atlar tarafndan ezilme pahasna baz Rumlarn, Sultann bacaklarn
ve ayaklarn pmeye gittikleri grlyor. ster Mslman olsun ister Hris20 Yahya Baeci, Sultan Abdlazizin Msr Seyahati, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 2003, s.47.
21 Tercmn- Ahvl, 12 Zilkade 1279 (30 Nisan 1863).
22 Rznme-i Ceride-i Havdis, 11 Zilkade 1279 (29 Nisan 1863).
359
tiyan birok yerde okul ocuklar ilahiler okuyor; kiliselerin nlerinde din
kyafetleri ile bulunan papaz adaylar ile birlikte papazlarda hkmdarnn zerine Allahtan rahmet yamas iin dua ediyor; enlikli selamlama
mzikleri alnyor, herkes kendinden geiyor, her yerde sevin lklar
duyuluyor, Trke, Rumca, Ermenice, branice, talyanca, Franszca, ngilizce ksaca her dilde ifade edilen yaasn! lklar iitiliyor23.
Sultan Azizin zmiri ziyareti grld zere Mslman ahali kadar Hristiyanlar da memnun etmiti. Bu Osmanl ahalisi iin pekte alk
olunmayan trden bir olayd. Ahmed Cevdet Paa Abdlazizin zmire
geliinde gayrimslim ahalinin sevin gsterilerini u ekilde anlatr:
Zt- hne Msrdan avdetlerinde zmire urayub burada ise muhtelif milletler mevcut olduundan cmlesi byk alklar ile istikbl etmiler, hatt madamalar ve madmuazeller sokaklarda diz kerek: Vive le
Sultan! Deyu armlar24.
Padiah kendisi iin sevin naralar atan veya dualar eden tebaasnn
sadakati ve kendisine gsterdikleri ilgiden dolay son derece memnun oluyor ve normal terifat kaidelerinin dna karak kimi zaman bir Rum tccarnn evini kimi zaman ise tarih meknlar kendince ziyaret ediyordu.
b. Efeste Bir Osmanl Sultan

Padiah iskeleye knca kurbanlar kesilmi, dualar edilmiti. Memurlar ve askerler padiahn geecei yerlerde sayg duruunda bekliyorlard.
Halk, ruhan liderler padiah grdkleri iin seviniyorlard. Kla meydanna getirilmi olan mektep ocuklar da dualarda bulunmulard. Sultan
Aziz nce hkmet konana gelmi daha sonra demir yolu istasyonunda
nceden hazrlanm olan daireye gelerek bir mddet istirahat etmi ve
buradan arabayla Efese geilmitir25. Buras demir yolunun son noktasdr. Seyahatte Sultann hemen yan banda bulunan L. Gardey bu an u
ekilde anlatr:
Tren garndan kan Sultan kahvehanelerin arasndan geerek Efesin
zerinde ykseldii tepecii temaa etmek zere bir sre duraklyor, daha
sonra kalabal yararak adrna ynelip su kemeri ve ykntlarn zerinden geip gidiyor. Bu esnada din adamlar ve ocuklar ilahi sylyor.
24 Cevdet Paa, Marzt, s.58.
360
Merakllardan birou elbiselerinin ok sade olmasndan dolay Sultann

Sultan olmasndan phe etseler bile bunlarda alk tutuyor26.
aramba gn sabahleyin iddetli bir deprem olmu, sarsnt srasnda Fransz ve talyan konsolosluklar nnde alan Osmanl mzii aniden
durmutur. Gergin bir bekleyiten sonra her ey normale dndnde Sultan Aziz, Feyz-i Cihad vapuruna zmirde bulunan dost devletlerin konsoloslarn kabul eder27. Padiah konumasnda noktaya deinmitir:
lk olarak, mttefik ve dost devletlerin temsilcilerini grmekten duyduu hakiki sevin; kinci olarak, ziraat, ticaret ve sanayi yoluyla halk
mutlu klma ynndeki byk kayg ki seyahati yapmasndaki ama da
budur; Son olarak da, lkelerinde oturan yabanclarn (ecnebilerin) refahna katkda bulunma ve onlar ile Trk tebas arasndaki iyi ahengi git gide
daha fazla temin etme ynndeki srekli arzu. Sultan Aziz, Fuad Paay
kendi adna hem gelite hem de dnte, dnk tezahratlara gzel katklarndan dolay konsolos efendilere teekkr etmeye gitmekle grevlendirmitir28.
23 Nisan Perembe gn birok resepsiyon gereklemitir. Birok
din temsilcinin de katld ve iltifat grd bu resepsiyonlar hakknda
L.Gardey u bilgileri verir:
O gn birok resepsiyon gerekleti. Farkl kltrlerin temsilcileri ve
ileri gelen baka birok kii Sultanlk salonunda tevecchle karlatlar.
Bu kabullerde tercmanl Fuad Paa ile M. Abro yapt. Sivil, askeri ve
din grevlilerin hepsinin Sultann etrafnda toplanm bulunduu esnada
Padiah gndz gerekletirdii faydal grmeleri vgsn tayan bir
konuma yapt.
Sultan Aziz bu konumasnda, btn amacnn, istisnasz tm Mslman ve Mslman olmayan halkn rahat ettirmek olduunu ve bunun
gereklemesinden emin olmak iin bu seyahatleri yaptn sylyordu.
Tercman- Ahvalde yaynlanan bu konuma u ekildedir:
Daima efkrmz her suretle memleketimizin tezayd-i mamuriyetine
ve her snf tebamzn mtesaviyen istikmal-i hsn-i hal ve mutluluuna
masruftur. Byle memalikimizi seyahat ve sunuf- teba-i sadkamz bizzat
ryetten muradm, ancak bu mniyye-i hayriyede olduumu iraedir. Cenab- vahiblmale teekkr ederim ki memleketimiz her gne terakkiyata
361
msait ve ahalisi ise sdk- taviyyet ve hsn-i kabiliyyetle her eye msaid
olmala Devlet-i Aliyemizin mesail-i masrufe ve himem-i matufesinin az
vakit iinde netice-i asar- hayriyyet-disarn greceimi eltaf- ilhiyyeden memul ve temenni etmekteyim29
Bu konuma yapldktan sonra Sultan Aziz, klann iine terif ettiinde Katoliklerin ruhani reisinin padiahn nnde eilerek yardm talep
etmesi zerine, zmirde yaplmakta olan Katolik kilisesi iin de 50 bin kuru ihsanda bulunmutur. Sultan zellikle bu seyahatlerinde sk sk yabanc devlet temsilcilerine gayrimslim tebaa ile Mslman tebaa arasndaki
ilikilerde oluturulan dostane havann bozulmamas iin elinden geleni
yapacan aklamak olmutur. Zira Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn
Mslmanlar zerinde yaratt olumsuz hava ancak bu ziyaret ve gezilerle dalabilirdi O akam Sultann emri zerine ve onun adna Bahriye Nazr Mehmet Paa tarafndan, Peyk-i Zafer gemisinde konsoloslara, ecnebi
harp gemilerinin komutan ve subaylar ile baz ileri gelen ahslara yemek
verilmiti30. Gardey bu an u ekilde anlatr:
Yemek srasnda Mouette isimli geminin tayfalar yedi kere Vive le
Sultan! (Yaasn Sultan) diye barrken, Zenobie isimli geminin toplar atlyordu. Yol boyunca sra halinde dizilen deniz erleri silahlarn kuanmlard. Buraya koup gelen binlerce seyirci heyecan dolu ho geldin
lklar atyordu. enlik muhteem ve samimiydi. Demet, ta ve gne
eklindeki binlerce alev, liman ve rhtmlar gndz gibi aydnlatmt. Sultann Peyk-i Zafere gndermi olduu sultanlk musikisi Norma ve Barbier
de Sevillenin paralarn alyor ve halk Sultan Azizi alklyordu31.
24 Nisan Cuma gn Abdlazizin emri ile zmirin ihtiyalarnn listesini karmak zere zel bir masa oluturulmutur. Karlat muhteem manzara karsnda adeta bylenen Sultan, zmir ahalisinin ihtiyalarnn karlanmasn irade buyurur. Gardey o gn yaplan hazrlklar ve
Sultann ihsanlarn u ekilde anlatmaktadr: zmirden memnun kalan
Sultan, ehrin ihtiyalarn gidermek istedi. Sultan Aziz, hem demir yolu ile
katedralin tamamlanmasna ve Birun- Abad yolunun gzelletirilmesine
hem de zor durumda olduunu rendii dier byk ilere yardmda bulunacaktr. Sultann sivil ve din messeselere brakt balar insanlar
honutsuz deil mutlu klmas iin adalet ve eitlikle datlmas gerekmekte idi. ounluu oluturan Mslmanlarn tamir edilmesi gereken cami29 Tercmn- Ahvl. 12 Zilkade 1279 (30 Nisan 1863).
362
leri, okullar var. Sultann ltfne bildirilmesi gereken tekkelere, fakirlere,

hastanelere, Konan alanlarna vs. te btn bunlara 345 000 kuru
verilecektir. Rumlardan daha az olan Katoliklere zel bir ilgiye lyk olan
katedralden dolay yinede bunlardan daha fazla verilecektir. Katolikler,
Saint Marie Okulu, Saint Antonie ve Saint Roch Hastaneleri vs. yerler iin
120 000 kuru verilecektir. Rumlara 80 000, Ermenilere 65 000, Yahudilere 40 000 ve Protestanlara 15 000 kuru tahsis edilecektir.
Ayrca demir yolu alanlarna 100 000 kuru, Birun- Abad yoluna 10 000 kuru. Jokey kulbne 20 000 kuru ve Kayserili Vali Ahmet
Paaya 150 000 kuru tahsis edilmitir. Herkes iin ve her yerde Sultann
Has hazinesinin bu ekilde aldn gren maiyeti u ekilde barma
temaylndedir. Bize ne kald? Size, mitle birlikte Mslmanlar kadar
gayrimslimler, yani herkes tarafndan raz olunan hkmdarnzn ve
efendinizin ismini grme mutluluu kalacaktr32.
Gazetelerde Cuma gn selamlk resminden sonra zmirden stanbula
hareket edilecei, yolda Midilli adas ve Kala-i Sultaniyye (anakkale)ye
uranlaca haberi veriliyordu33 Ancak donanma, seyahatin yirmi nc
gn yani 25 Nisan Cumartesi sabahleyin zmirden ayrlabilmitir. Sultan
Aziz sabahleyin zmirden hareket etmeden nce Fransa ve talya amirallerine ikinci, Avusturya amiraline nc rtbelerden birer kta mecidiye
nian vermitir34. Feyz-i Cihad saat 02 sralarnda zmirden hareket etmitir. Onun hareketiyle kaleden toplar atlmaya, rhtm boyunu dolduran
halk silahlar atmaya, dualar okumaya balamtr35. Dost devletlerin harp
gemileri Feyz-i Cihad kaleye kadar uurlamtr36. Midilliye uramadan Saat 06 sularnda Seddlbahirden geerek saat 08.00 de anakkale
nlerine gelinmitir. Sultan Aziz o gn ve ertesi pazartesi gn zamann
vapurda dinlenerek geirmitir. Gardey, Sultann anakkaledeki temaslarn u ekilde anlatr:
Pazartesi gn sabahtan itibaren maiyet alaynda bulunan gemilerden biri Kumkaleden balayarak Seddlbahr ve Naraya kadar srasyla btn kaleleri dolat. Kalelerin iyi bir vaziyette muhafaza edilmesi ve
bunlar koruyan askeri birliklerin hibir eksiinin olmamas padiahn
32
33
34
35
36
Gardey, a.g.e., s.251.

Rznme-i Ceride-i Havdis, 5 Zilkade 1279 (23 Nisan 1863).
Akst, a.g.e., s.23.
Tercmn- Ahvl, 12 Zilkade 1279 (30 Nisan 1863).
363
iradesi idi. Zrhl sava gemilerinin zorunlu kld yeni hcum ve savunma
yntemleri buralarda yakn zamanda tatbik edilecekti37.
28 Nisan Sal gn sabahleyin Sultan Aziz karaya kmtr38. Padiah grmek iin halk sahile dolarak dualar etmi, sevin gsterilerinde
bulunmulardr39. Sultan Aziz hkmet konanda hazrlanm olan daireye geldikten sonra orada bulunan kaleleri gezmitir. Buradaki byk
ve eski toplar inceler. Bunlardan birisinin iine 17.5 kyye barut konarak
padiahn huzurunda atelenir. Sultan Aziz antika olan bu toplarn muhafazalarn emretmi, buradan sonra kendisi iin hazrlanan Ota- ahaneye
terif etmitir. Mahalli memurlar, komutanlar ve dost devlet konsoloslar
huzura kabul edilir. Kala-i Sultaniyedeki kaleler serasker Fuad Paa tarafndan da gezilerek restorasyonlar iin gerekli emirler verildi. 28 Nisan
Sal gn Sultan Azizin saat 08 sralarnda anakkale nnden hareket
ederek Geliboluya yneldii haberi telgrafla Babliye bildirilir40.
c. Ermeni, Rum ve Yahudilere Datlan Atiyyeler

Gelibolu, Osmanl Devletinin kuruluunda Balkanlara geite oynad stratejik roln yannda Bizansla cihat sahasnda olmas mnasebetiyle de saysz gazi dervi ve alperene mezar olmutu. Bu nedenle donanma
Gelibolu nlerinden geerken isimleri gemilerin seyir defterlerinde srasyla kaydedilen btn bu mezarlar gemilerden her biri iin atlan bir pare
topla selamlanrd. Bu esnada btn mrettebat gemi imamnn nnde
gvertede toplanr ve herkes iini brakarak birer Fatiha okurdu. Osmanl
Devletinin yklna kadar devam eden bu dete gre ilk olarak Rumeliye
ayak basan Trk kumandan Sleyman Paa iin yaplrd. Buradan sonra
srayla Yazczde Muhammed ve kardei Ahmed-i Bican Efendilerin, Akba Baba, Gazi Fazl ve Ece Beyin, Nara burnunda yatan Nara Babann,
Akba Babann kabirleri ayn ekilde selamlanrd41.
Abdlaziz Geliboluda bu adet-i kadimenin btn gereklerini yerine
getirmitir. Gardey onun Geliboluya ilk adm atyla balayan gelimeleri
u ekilde anlatr:
37
38
39
40
41
Gardey, a.g.e., s.285-286.

Takvim-i Veky, 15 Zilkade 1279 (3 Mays 1863).
Bu konuyla alakal olarak Tarihi Deniz Arivinde bulunan ihb- Bahr Seyir Defterinden
istifade edilmitir.
364
Sultann kendisini ziyaret edeceinden emin olan Gelibolu hi uyumayarak gece ile sabah iskelesini tamir etmek, onu hal ve yeilliklerle
sslemek, sokaklarn kumla kaplamak, duvarlarn bayraklarla donatmak, marlarn tekrar etmek, nutuklarn hazrlamak ve nihayet rhtmlarda maiyet alaynn geecei gzerghn tamamna yerlemekle geirdi.
Sultan, memleketin durumu hakknda bilgi almak ve ehrin ihtiyalarnn
kendisine sunulmas iin bir sre sarayda kald. Daha sonra resm maiyet
alayn istirahate gnderen Sultan, birka mabeynci ve yaverle krda bir
gezinti yapmak zere dar kyor. Gezi Bolayrda son buluyor. Burada
Sultan Orhann olu olan Sleyman Paann kabri bulunmaktadr42.
Sleyman Paann kabrini ziyaret edip le namazn kldktan sonra
saat 08e doru Fener civarnda Namazgh denilen mevkide hazrlanm
olan adra terif eden Sultan Aziz, orada baz yerli memurlar huzuruna kabul etmitir. Sultan Aziz, daha sonra byk kimselerden Yazczde
Muhammed Efendi Trbesini ziyaret etmitir43. Muhammediye adl eserin mellifi olan Yazczde Muhammed Efendi, II. Murat devri gazi dervilerinden olup ayn zamanda Hac Bayram- Velinin talebelerindendir.
Sultan Aziz, Geliboluda iken Mslman ve gayrimslim ahaliye birok
ihsanlarda bulunmutur. Geliboluya ait atiyyeler hakknda Babliye gelen tahrirat yledir:
Bolayr ve Gelibolu kasabalarnda ulema, eyhler ile drt milletin
mektep ocuklarna ve fakirlerine yz on alt bin kurutan on sekiz bin
kuru bizzat seraskerlerin eliyle verilmi, geriye kalan seksen sekiz bin
kuru dahi eyhlere ikier yz ve drt milletin mektep hocalarna yz elli,
hatipler ile papazlara yz, cami hademelerine elli, drt milletin mektep
ocuklarna sekiz ve fakirlerine yirmi beer kuru pein olarak elden datlmtr.
ncelikle Sultan Aziz ziyaret ettii yerlerde bulunan tekkelerin
trbedarlarna atiyyeler datmtr. Bunlardan ilki Yazc zade Muhammed Efendi hazretlerinin trbedarna 5 000 ve burann 50 adm ilerisinde
yatan kardei Yazczade Ahmed-i Bican Efendinin trbedarna 2 000, Sleyman Paann trbedarna da 2 000 kuru verilmitir. Geliboluda bulunan tekkelerin eyhleri, derviler, limler ve buradaki camilerin ihtiyalar
iin 11 500, slm mektebi rencilerine 775, Mekteb-i Rdiye ve dier
slm mektebi rencilerine 9 910, Rum mektebi rencilerine 1 200,
365
Rum, Ermeni ve Yahudi Sbyan mektepleriyle fukarasna 28 988, fukara-y

slmiyeye 15 132, Rum fakirlerine 2 295, slm fakirlerine 2 720, muhacirin fukarasna 3 900, Telgraf Mdrne 2 000, telgraf hademesine 3 000,
Karantina hizmetlerine 2 000, Liman reisine 2 000, zabitan ve zaptiye askerine birer aylk 5 650, Mahkeme hademesine 6 000 kuru verilmitir. Bu
ihsanlarn toplam 100 000 kurutur44.
Grld zere Sultan Aziz Geliboluda Ermeni, Rum ve Yahudi Mektep rencileriyle fakirlerine Mslman ahali ile hibir ayrm
yapmakszn ihsanlarda bulunmutur. Datlan atiyyenin te biri Ermeni, Rum ve Yahudi Mektep rencileriyle fakirlerine verilmitir. Feyz-i
Cihad ve maiyetindeki dier gemiler 30 Nisan perembe gn seher vakti stanbula doru hareket ederek ayn gn akam Byk Ada nlerine
gelmilerdir. l Mays Cuma gn saat 10.30 da Adalar nnden stanbula
hareket edilmitir45. stanbulda her tarafta hazrlk yaplmaktadr. Askeri
mevkilere ve Yedikule semtinde baz mevkilere toplar yerletirilmi, Mslman olan ve olmayanlarn mektep ocuklar ssl elbiseleriyle sahillere
dizilmitir. stanbul ahalisi de sahilleri doldurmutur. Halk, skdar ve
Tophane taraflarnn yksek mahallelerinde toplanmtr. Boazii ahalisi
dahi vapur ve pek ok kayklarla Dersaadet, Kadky, skdar ve Beikta
arasndaki deniz yzn doldurmutu. Ahali says 20-30u geen vapurlarla padiah karlamaya kmlardr. Donanma Adalardan hareketle ilk
olarak Zeytinburnu tarafna gelmiti. nce oradaki toplar mjdeyi verir46.
Gardey, stanbula yaklarken yaananlar u ekilde anlatr:
stanbuldan bizi karlamaya gelen Kl Ali isimli geminin iinde seyahatimiz boyunca devleti idare etmi olan yksek rtbeli memur ve paalar
bulunuyordu. Bunlar hkmdarn yokluunda duyduklar esefi ve onu geri
grmekten dolay duyduklar memnuniyeti ifade etmenin sabrszl iinde idiler. Mutlu bir ekilde Abdlazizde sadk vezirlerine seyahatinin baz
sevinli anlarn anlatyor ve onlar gemide tutuyordustanbula girite
sadece nian madalyalar ile kordonu ve klcn tayan Abdlaziz, geit
treni sandalna biniyor ve dosdoru babas Sultan Mahmut tarafndan
ina ettirilen Tophane Camiine yneliyordu. Gzergh zerinde deniz, bir
sv deil elleri, ayaklar, sesleri ve hareketleriyle, her trl vastayla en
canl ilgilerini harekete geirerek Padiah alklayan binlerce seyircinin
bulunduu geni bir arenaya dnmt. Padiahn sandalnn dmenini
44 Baeci, a.g.t., s.64-65.
45 Tercmn- Ahvl, 15 Zilkade 1279 (3 Mays 1863).
46 Takvim-i Veky, 15 Zilkade 1279 (3 Mays 1863).
366
her zaman elinde tutan Kaptan Paann krekileri olmasa bu insanlar

Sultann mantosunun eteini pmek iin getii yerlere atlrlard47.
Zeytinburnundan saray- hmayun yaknna, skdardan Fenerbahe ye kadar olan mevkilerden, Devlet-i Aliyyenin ve dier devletlerin
gemilerinden ve askeri mevkilerden top ve tfek atlar yaplyordu. Sahillerde saf balayarak sayg duruunda olan Asakir-i ahane ile Mslman ve gayrimslim tebaann mektep ocuklar Padiahm ok yaa diye
baryorlard48. Padiah grmek isteyen pek ok kimseler hazrlanm
olan irket-i Hayriye vapurlar ile padiah karlamaya kmlar ve sevin gsterilerinde bulunmulardr49.
Gardey, Sultan karlayanlar arasnda bulunan Mslman ve Gayrimslim mektep talebeleri ile ilgili u bilgileri verir:
Her yerden daha ok burada, inanlar farkl olsa da, gne gibi mparatorluun btn sakinleri zerine himaye ve hsn niyetinin nlarm
yayan Hkmdara kar ayn sayg ve sevgi etrafnda birleen milletlerin
kaynamas grlyordu. Trk okullar, Yahudi okullar, Hristiyan okullar, Ermeni okullar, Yunan okullar, Katolik okullar, Hristiyan Doktrini Kardelerinin okullar, Avrupa apkalar, Osmanl takkeleri, stanbul
yamaklar, Paris kaputlar, Asya gmlekleri, Avrupa giysileri, ite bunlarn hepsi burada sultanlarn saraynn kaplan nnde bu gruplardan her
birinin kendi dilinden duygularnn iddetini ifade etmenin farkl tarzlar
ierisinde yollad canl tebrikleri ve scak temennileri ayn memnuniyetle kabul eden Sultan Abdlazizin baklar altnda ayn duygularn etkisiyle yan yana bulunuyordu. Dolmabahenin arz ettii tablo, Mslmanlar ile gayrimslimlerin, vatandalarla yabanclarn bu uzun ve unutulmaz
gezintilerde Abdlazizi durmadan selamladklar gnl ile ruhtan gelen
sevginin bir demeti gibi deerlendirilebilir50.
Tercman- Ahvl ve Rznme-i Ceride-yi Havdis Gardeyin anlattklarn u ekilde tamamlar:
Saraya gelen Sultan Aziz burada, idaresindeki btn yksek vekilleri
huzuruna kabul etmitir. Halk bir haftadr karlama hazrlklar yapyordu51. Sultan Azizin dn nedeniyle evler ve sokaklar onar ve yirmier
kandillerle donatlmt. Caddeler de eit eit kandil, avize vs. ile ss47
48
49
50
51

Tercmn- Ahvl, 15 Zilkade 1279 (3 Mays 1863).
367
lenmiti Hatta birka caddede hazrlanm olan onar yirmier bin kuru
deerindeki avizeler be yzden fazla idi52. Byk kk herkes ev ve dkknlarn nlerini defne dallar, iekler, limon, portakal ve fidanlar ile sslemiti. Pek ok sokaklar ss ile donatlmt. Asmaaltnda bulunan pirin
tccarlarnn maazalarnn bulunduu yol avize, ayna, saat ve iekler
ile sslenerek bir nefis salon ekline konulmutu. Hasrclar sokann
sslemesi de byleydi53. Galata ve Beyolu taraflarnda grlen avize ve
kandil ve eitli ekil ve suretlerde gaz donanmas dahi pek mkellef ise de
stanbulda pirini ve hasrc esnafnn yerleri msait olmad halde bu
konuda 100-150 bin kuru sarf ederek gsterdikleri zahmet dier hepsinden fazlayd. Sokaklara Osmanl sanca ile Osmanlca ve baka dillerde
Yaasn Padiahmz yazan levhalar aslmtr54.
d. Sultan ve Boazdaki Ermeni ocuklar

stanbula geliinin ikinci gnnde Abdlaziz, Beyazt Meydanna gitmiti. Burada karlatklarn Gardey u ekilde anlatr:
Bu kalabalk ve zengin mahalleler arasnda ahsnn konu olduu bu kadar iten ve canl tezahratlar karsnda ok belli bir ekilde
duygulanm olan Sultan, kalbi memnun ve mutmain bir vaziyette Beyazt Meydanna geliyor. Buradan da bu meydana ve seraskerliin avlusuna hkim olan kke varyor. Bir miktar bilgi aldktan sonra Harbiye
Nezaretinin avlusunda Fuad Paann emri zerine toplanan garnizon
alaylarndan bir kann manevra ve silah atlarnda hazr bulunuyor.
Kkn etrafna hkim olan canll grp yemei etrafnda
yanklanan mzik bandolarn, alk seslerini ve arklar duyan Abdlaziz, dn Marmara Denizi ortasnda ve Boazda giyinileri ve arklaryla
dikkatini eken Ermeni ocuklarn hatrlyor. Bunlar tekrar dinlemek ve
gemilerinde syledikleri marlarn Trkelerini dinlemek istiyor. Onun bu
iradesi annda yerine getiriliyor ve Patrikhane bu kadar gurur verici bir
olaydan tr mutluluk duyuyor55.
Bylece Sultan Azizin seyahatleri Mslman ve gayrimslim tebaann sevgi gsterileri arasnda gemiti. Bir yandan Osmanl Devleti iktisad ve siyas alkantlar yaarken dier taraftan ise zellikle yabanc eli
52
53
54
55

368
Dnemin stanbulundan bir kesit.
ve devlet adamlarnn beklentisinin aksine btn ahali Sultann huzurunda

adeta kenetlenmiti.
369
Kaynaka
a.Ariv Belgeleri
Deniz Mzesi Arivi (DMA), ihab- Bahr Seyir Defteri.
b.Gazeteler
Rznme-i Ceride-i Havdis;
Takvim-i Veky;
Tasvr-i Efkr;
Tercmn- Ahvl;
18 evval 1279 (7 Nisan 1863).

19 evval 1279 (8 Nisan 1863).
5 Zilkade 1279 (23 Nisan 1863).
6 Zilkade 1279 (24 Nisan 1863).
11 Zilkade 1279 (29 Nisan 1863).
12 Zilkade 1279 (30 Nisan 1863).
15 Zilkade 1279 (3 Mays 1863).
20 evval 1279 (9 Nisan 1863).
4 Zilkade 1279 (22 Nisan 1863).
16 evval 1279 (5 Nisan 1863).
20 evval 1279 (9 Nisan 1863).
23 evval 1279 (12 Nisan 1863).
3 Zilkade 1279 (21 Nisan 1863).
10 Zilkade 1279 (28 Nisan 1863).
12 Zilkade 1279 (30 Nisan 1863).
15 Zilkade 1279 (3 Mays 1863).
c. Kitap, Makale ve Tezler

Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, 1320, Yay. Cavid Baysun, Ankara 1986.
Ahmed Cevdet Paa, Marzt, Haz. Yusuf Halaolu, stanbul 1980.
Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C.X, Yay. Mnir Aktepe, Ankara 1988.
Aksun, Ziya Nur, Osmanl Tarihi, C.3, stanbul 1994.
Akst, A. Kemali, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, Ahmed Said Matbaas,
stanbul 1944.
Baeci, Yahya, Sultan Abdlazizin Msr Seyahati, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
Kayseri 2003.
Batmaz, akir, Osmanl Donanmasnn Devrine Mukayeseli Bir Bak (AbdlazizII. Abdlhamit-V. Mehmet Reat), XV. Trk Tarih Kongresi, Ankara
2006.
Gardey, L., Voyage du Sultan Abd-ul-Aziz de Stamboul au Caire, Paris 1865.
Haslip, Joan, II. Abdlhamid, Trc. Zeki Doan, stanbul 1988.
Hseyin Hfz, Sultan Aziz Devri, 38 Numaral Matbaa, stanbul 1326.
brahim Necmi, Tarihi Edebiyat Dersleri, C.2, Matbaa-i Amire, stanbul 1920.
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.7, TTK Yay., Ankara 1988.
370
Mehmed Memduh, Mirat- unt, Ahnin Matbaas, zmir 1910.

ehsuvarolu, Halk, Sultan Aziz -Hususi, Siyas Hayat, Devri ve lm-, Hilmi
Kitabevi, Ankara.
371
XIX. YZYIL KAYSERSNDE

ERMENLER VE KLSELER
eyda GNGR AIKGZ
Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesi

E-mail: seygun@erciyes.edu.tr; Tel: 0 352 437 49 01-35157
zet
Kayseride uzun yllardan beri varolan Ermeniler, kent kimliinin biimlenmesinde nemli rol oynamlardr. Ermeniler arasnda Hristiyanln yaylmasn salayan ve Gregorian mezhebini kuran Krikor Lusavoriin o dnemde
Kayseri baepiskoposu olmas, kenti Ermeniler iin zel
klmaktadr. XX. yzyln ikinci yarsna kadar Kayseride
bir Ermeni nfusundan bahsedilebilir. Kayseri Ermenileri,
kent merkezinde daha ok; i kale ve d surlar arasnda
ve Talas, Germir, Develi, Gesi vb. evre yerleimlerde kimi
zaman kendi mahallelerinde, kimi zamansa Rum ve/veya
Trklerle birlikte yaamlardr. Ticaret ve zanaat ile uraan Ermenilerin byk ounluunun kulland dil Trke idi. zellikle Tanzimat Fermanndan sonra ve misyonerlerin de etkisiyle eitime verdikleri nem artm, kent
merkezi ve evresinde sosyal ve kltrel yaama da katks
olan okullar ina etmilerdir. Tanzimat Fermannn kente
yansyan en arpc grntleri kiliselerde izlenebilmektedir. Osmanl mparatorluunun Fermandan nce, bir ok
toplumu bir arada tutmasn salayan ve eriat hkmlerine gre iletilen Millet Sisteminde; gayrimslimlerin yeni
kilise ina etmeleri yasaklanmt. Eski kiliselerin onarm
iin Padiahtan izin almak ve bu onarmlarda bir takm
artlara uymak zorunda olan gayrimslimler iin, yeni kilise yapabilmenin ok byk nemi olduu kukusuzdur.
Yap sanat ile uraan ve ticar ilikileri nedeniyle farkl
mimar rnekleri de grme ansna sahip olan Ermeni ve
Rumlar, bu birikimlerini, ekonomik gleri ve aralarndaki
dayanmann da desteiyle rahatlkla mimarlerine aktarm ve kentin ehresini deitirmilerdir.
eyda Gngr AIKGZ
Giri1
Kayseri, Ermeniler iin tarih boyunca nemli bir kent oluunu din
nedenlere borludur. Hristiyanln Ermeniler arasnda yaylmasn salayarak Gregorian mezhebini kuran Krikor Lusavori, Kayseri baepiskoposudur. Pagan imparatorluun tm iddet ve yasaklar srerken, yksek
Hristiyanlk biliminin retildii Kayseri, Anadolunun en byk din
merkezi ve tm tara kiliselerinin bakenti olmutur2. Buna karn, Hristiyanln resmen kabul, Ermenilere, kendi din rgtlenmelerini salama zgrl getirememitir. Bunun nedeni, eski Ortodoks kilisesinin bir
kentteki tm Hristiyanlar, ulus ya da dil fark gzetmeden tek din ynetime bal klmasyd. Bizans ynetimine tbi Ermeniler de, Anadoludaki
tm Hristiyan toplumlar gibi; Rumlarla ayn kiliseleri kullanm ve Rumca ibadet etmilerdir. Rumca konuulan bir kentte; baka ulustan bir piskoposun varl da, tren yapmas da yasaklanmt3. Pek ok topluluun
kltrn yitirerek yok olduu bu sistemde, Ermenilerin durumu Kadky
konseyinden sonra deimitir. Konseyde; monofizitizmi kabul eden ve
1
2
3
Bu alma, Kayseri ve evresindeki XIX. Yzyl Kiliseleri ve Korunmalar in neriler

balkl doktora tezine dayanarak hazrlanmtr. Tez, blgedeki Rum ve Ermeni kiliselerini
kapsamakta olup yaplar; plan, kesit, cephe rlveleri ve koruma sorunlar ile birlikte ele
alnarak incelenmitir. Sempozyumun erevesine uygun olmas bakmndan burada mimar ayrntlara deinilmemitir.
stanbul Ermeni Patriklii, Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi 1986, s.31.
Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, s.35.
375
alnan kararlara kar kan Ermeniler sapkn iln edilmitir4. Ardndan gelen bask ve saldrlar kimliklerini daha da korumalarna, kendi dillerine,
kilise ve yinlerine sahip kmalarna neden olmutur. Ancak, yasaklar,
din kurumlarn oluturmalarn engellemi, Alpaslan tarafndan 1067de
gerekletirilecek fethi ve Danimendoullarnn kente egemen olmasn
beklemeleri gerekmitir5. Kendi kiliselerine sahip olduklar bu dnemde,
Ermeni ba Patriklii Tomarzada konumlanm ve Kayseri, stanbul Ermeni Patrikhanesine baland XVII. yzyla kadar bapiskoposluk makam olmutur 6.
Ermeniler, bal olduklar devletlerin iskn politikalar gerei, tarih
boyunca yer deitirmek zorunda kalmtr. Bizans Devleti tarafndan
III. yzylda Kafkaslardan Toroslar evresine gnderilen Ermenilerin
Kayseriye yerlemesi bu dnemde gereklemitir. yle ki Ermeni tarihi Horenli Movsese gre kentin bu dnemden kalan eski ad Mazaka,
Ermenicedir7 stanbulun fethi ve Kbrsn alnmas da, Kayserili Ermeniler iin g demekti8. Kayseride uzun asrlardan beri var olan Ermeni
nfusun nemli bir blm, yine bir zorunluluk nedeniyle Kayseriye gelenlerden olumaktadr. Bunlar, ah Abbasn 1603te Osmanllardan ald; Tebriz, Erivan ve Nahcivandan rana gitmeye zorlad ancak, rana
deil de Kayseriye yerleen Ermenilerdir9.
Kayserinin demografik yaps zerinde yrtlen almalar, aile says, ya da kimi zaman sadece erkek, kimi zamansa toplam nfusun dikkate alnmas, kent merkezi ya da merkez ve evresinin birlikte deerlendirilmesi gibi nedenlerle, birbiriyle rtmeyen bilgiler vermektedir. Bu
konuda almalar bulunan Glerin, ayrntl ilk bilgilere adres gsterdii
1892-1893 tarihli nfus saymna gre; Kayseri sancann toplam nfusu
183.339 olup bu saynn 35 819u (% 19.53) Gregorian Ermenidir10. Kayseri Ermeni piskoposluk blgesinin 1897 yl kaytlarna gre; 2 500 aile
4
T. Soykan, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, topya Kitabevi, stanbul 2000,

s.211
5 Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, s.36.
6 K. Damadyan, Aziz Aydnlatc Grigor ve Kayserinin Ermeni Kilisesi Bakmndan nemi, Uluslararas Anadolu nanlar Kongresi Bildirileri, 23-28 Ekim 2000, Ankara 2001,
s.189.
7 Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, s.31.
8 K. Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar-Zamanlar, Meknlar, nsanlar,
Aras yaynclk, stanbul 2003, s.165.
9 Pamukciyan, a.g.e., s.114.
10 A. Gler, Kayseride Demografik Durum, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri 2000, s.207.
376
eyda Gngr AIKGZ
olmak zere; Ermenilerin toplam nfusu 14 760tr. Kent merkezini esas

alan bu saymda; 75 aile Katolik, 175 aile Protestandr. 1905-1914 arasnda, iinde gayrimslimlerin de yer ald komisyonlarca, her kaza, vilyet
ve kyde yaplan nfus saymna gre ise, Kayseride 184 292 Mslman
ve 50 174 Ermeni yayordu11. Buna karn 1910 ylnda Kayseri sanca
iin Patrikhanenin kard istatistikte; kentteki Ermeni Kilisesi yesi 40
000dir. 31 ruhan blgeyi kapsayan kentte, 30 kilise ile 2 000 Katolik, 2
000 de Protestan Ermeni bulunmaktadr12.
Geleneksel Osmanl ehirlerinde; genellikle her cemaat, iinde ibadethanelerinin de bulunduu kendi mahallelerinde dierlerinden byk
oranda yaltlm halde yaamaktayd. Kendi okullar, hastaneleri, vakflar
vard. ar, pazar gibi ortak kamusal alanlar, karlkl etkileimin daha
ok gerekletii yerlerdi13. Buna karn, gayrimslimler, icazet aldklar
taktirde, Mslman mahallelerinde oturabiliyorlard. Ancak, cami, trbe,
mektep gibi yerlerin yaknna yerlememeleri art aranyordu14. Bu konuda Erdoru, farkl bir grle; Osmanl Devletinde siyas bir yaplanma
endiesiyle gayrimslimlerin kendilerine ait mahallelerde yaamalarna
izin verilmediini, Mslmanlarla ayn mahallelerde yerletirildiklerini
belirtmitir15.
Cami, kilise, havra ve ou zaman da bitiiindeki okul etrafnda oluan mahallelerin ynetimi, XIX. yzyln ilk yarsna kadar imam, papaz
ya da hahamn sorumluluundayd16. Kadya bal olan din adamlarnn
yneticilik yetkisi, II. Mahmutun reformlaryla azalm; ancak gayrimslimlerin yaad ky veya mahallelerde idar bir deiiklik yaplmam,
1864 Vilyet Nizamnamesi uygulanncaya kadar eskisi gibi papaz veya
kocabalar ynetimi devam etmitir17.
Anadolu kentlerindeki gayrimslimlerin, Trklerin geliiyle genellikle ehrin i kale ve d surlar arasnda yerletii grlmektedir18. XIX.
11 Ramazan Tosun, Kayseride Ermeni Olaylar, Kaytam Yayn No:2, Kayseri 1997, s.24.
12 A. Safrastyan, stanbul Ermeni Patriklii Tarafndan Trkiye Adalet ve Mezahib Nezaretine
Sunulmu Ermeni Kiliseleri ve Manastrlar Listeleri ve Takrirleri 1966.
13 Soykan, a.g.e., s.186.
14 Soykan, a.g.e., s.151.
15 Mehmet Akif Erdoru, 16-17. Yzyllarda Kayseri Zmmleri, I. Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumu Bildirileri, 11-12 Nisan 1996, Erciyes niversitesi, Kayseri 2000, s.73.
16 lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahall dareleri, TTK Basmevi, Ankara 2000,
s.107.
17 Ortayl, a.g.e., s.109.
18 Mehmet Karagz, XVI-XVIII. Yzyllarda Kayseri ehrinin Fiziki Grnm ve Mahallelerin Durumu, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri
377
yzylda Kayseride bulunan 75 mahalleden Eslempaa, Fruncu, Genlik,

Batman, Dader, Emir Sultan, Harput, Karabet, Konaklar, Karakii, Kyykan, Mrekebi, Puegan, Sayac, Snkc, Sleyman, Tavuku ve Tutak Ermeni mahalleleriydi19. Baldkt, Bekta, Grc, Hac Kasm, Hac
Mansur, Hasan Fakih, Hasinli, Hisayunlu, Kiikap, Oduncu, Rumiyan,
Selald, Sisliyan, Sultan, arkiyan, Ts ve Varsak ise Ermenilerin, Rum ya
da Trklerle birlikte yaad mahallelerdi20. Farkl kaynaklarda; Kiikap,
Baheba, Kazl, Boyackap21, iremenli, Baheba, Seten ve Bezrenn
mahallelerinde22 Ermenilerin bulunduu belirtilmitir.
XIX. yzylda Kayseriye bal 112 ky ve bu kyleri oluturan 114
mahallenin 23nde Ermeniler, 5inde Mslmanlarla Ermeniler, 1inde
Mslman, Rum ve Ermeniler, 15inde de Rumlarla Ermeniler birlikte
yaamaktayd23. Ermenilerin merkez dnda yaad yerler ise, eitli kaynaklarn verdii bilgilere gre yle zetlenebilir: Talas, Tavlusun,
Germir, Gesi, Erkilet, Darsiyak, Derevenk, Balgesi, Nirze, Bnyan, Mancsn, Muncusun, omakl, Ccn, ncesu, Tomarza, Karacaren, Yenice,
Stl, Gmedi, Tahan, Sazak, libe, ayroluk, Yadburun, Musahacl24, Gergeme, Karacaren, Develi, Pnarba, Ta, sbile, Kazlgmedi,
Mason, Madaz.
Kayserili Ermeniler Orta adan beri esnaf olarak zellikle kuyumculuk, dericilik ve -Marco Polonun da taktirini kazanan- halclkla tannmtr. XVII. yzylda zellikle Venedik ve Amsterdamda etkili olan bu
snf, uluslararas ticaretteki etkinliinin azalmaya balad XIX. yzylda, Anadolu ticaretine ynelmitir25. Simeona gre, XVII. yzyl balarnda ehirdeki 500 Ermeni hanesi arasnda zengin tccarlar ve naml kocalar
olduu gibi, yoksullar da fazladr. Bunlar genellikle terzi ve kaftancdr26.
ehre 1890da gelen Kont de Cholete gre ok zengin olan ve neredeyse
1998, s.257.
19 M. Keskin, 1247-1277 Tarihli Kayseri mfredat defterine gre Kayseri ve tbi yerleim
yerlerinde nfus dalm (1831-1860), 1998. II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu
Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri. s.291-292
20 a.g.e., s.291-292
21 R. Kevorkian, ve P.B. Paboudjian, Les Armeniens en Ottoman, 1992. Arhis Yaynevi, Paris,
s.219
22 Svajian, A Trip through historic Armenia, 1983. Greenhill Publishing, Newyork, s.55
23 M. Keskin, s.290
24 R. Kevorkan, P.B. Paboudjan,s.220
25 a.g.e, s.220
26 H.D. Andreasyan, Simeon Tarihte Ermeniler 1608-1619, 1999. iviyazlar, stanbul,
s.254
378
eyda Gngr AIKGZ
tm ticarete hkmeden Ermeniler, Trk yetkililerle iyi ilikiler iindedir ve

Mslmanlara, Katoliklerden daha yakndrlar27.
Kltrn nemli gstergelerinden olan dil ile ilgili olarak, seyyahlarn
ou, ehir iindeki Ermenilerin kendi dillerini bilmediine tank olmutur. XVIII. yzyl sonlarnda Efkere, Gesi, Belagesi, Nize, Muncusun ve
Derevenk kylerinde ise Ermenice konuulmaktadr28. Ancak, dier kylere nazaran, fazla yabanc gelenek edinmemi tek ky olan Efkerede dahi
Trkeyle kark bir Ermenice kullanldn belirtmek gerekir29.
Kayseri Ermenileri eitime nem veriyordu. stanbuldaki Kayserili
Ermenilerden toplanan balarla yaplan Baheba mahallesindeki kz
lisesi, 1800de Surp Asdvadzadzin Kilisesi yaknnda kurulan Hayguhiyan Enstits, Surp Hagop Okulu, 1826da Surp Krikor Kilisesine bitiik
yaplan Sarkis Gmyan Lisesi30, Efkeredeki yatl ve gndzl lise31,
kentteki okullar arasnda en bilinenleriydi. 1898 Maarif Slnamesinde,
Kayseride biri yksek okul, dierleri lise olmak zere 12 Ermeni okulu kaytldr32. Bunlardan biri Katolik Emmanuelian Enstits, dier ikisi
Protestan cemaatine ait okullardr. Develideki Roupinian Okulunun Tiyatro Grubu, Mesrobyan Okulunun yaynlad Hektograf isimli dergi ve
kentte karlan epor (1910) ve Nor erunt (1912) gazeteleri33 Kayseri
Ermenilerinin sosyal yaps hakknda fikir vermektedir.
Osmanl Ermenileriyle ilgili almalar, misyonerlik zerine eilmeyi
de gerektirmitir. Amalar, kimi zaman yorumland gibi; yksek medeniyetli bir devlet kurmak34 ya da eitilmi bir orta snf yaratmak35 olsun ya
da olmasn, getirdikleri yeni alkanlklarla imparatorluktaki Hristiyanlar
arasnda bir burjuva tabakasnn gelimesine yol atklar phe gtrmez.
Peder Elnathan Gridleyin 1827de geldii Kayseri36 de misyonerlerin
ilgisini eken ehirlerdendir. 1852de American Board of Commisioners
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
O. Eravar, Seyahatnamelerde Kayseri, 2000. Ticaret Odas yayn, Kayseri s.214

H.D. Andreasyan, s.309.
J. Varjabedian, efkere.com
Kevorkan,, Paboudjan, s.21
ayrda, M., Kayseride Sultan II. Abdlhamit dnemi bina ve kitabeleri, 2000, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, s.47
S. zkan,Kayseri ve yresinde aznlk ve yabanc okullar, 1998. II. Kayseri ve Yresi
Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, s.360
Kevorkan, Paboudjan, s.220
Barkley, H., A ride through Asia Minor and Armenia, 1891, John Murray, London, s.150
W.M. Ramsay, Impressions of Turkey, 1897. Hodder and Stoughton, London s.227
U. Kocabaolu, Kendi belgeleriyle Anadoludaki Amerika, 2000. mge Yayn Ankara
s.29.
379
for Foreign Missions (ABCFM) tarafndan gnderilen Amos ve Caroline

Fransworth37 iki yl sonra Bat Trkiye Misyonuna bal olarak Kayseri
istasyonunu kuracaktr. Talasn misyon istasyonu olmas ise 1870e rastlar38. Everek, Muncusun, omakl, Zincidere, Stefana, Rumdigin, Aziziye,
Magharolu, Mentee, Urnej, Gaziler, Ccn, epni, Efkere, Fenese, ncesu, Kayaba ve Kkky u istasyonlar39 olarak misyonerlerin kazanmlardr.
Devletin dayand temel ilkelerde kkl deiiklikler neren Tanzimat Ferman, imparatorluktaki dier toplumlar gibi, Ermenileri de millet
olmaktan karp vatanda ya da ekalliyet konumuna tamtr40. Bu stat
deiiminin aznlklar iin en byk getirisi, kendilerini rahat ifade edecekleri bir ortam sunmasyd. Fermandan nce; yaadklar yerler, yap
yapma koullar, giyim kuam, evlenme, cenaze vb. trenleri ve ibadet
biimlerini kstlayan sistemin zlmesi, en somut karln mimarde
bulmutur. Yerel olandan uzaklap Avrupa izgisine yknen, zemini salamlatka daha da antsallaan bir mimardir bu. Gerekli ekonomik gcn de varolduu dnlrse; yzyllardr imparatorlua mimar ve yap
iisi yetitiren Kayserinin bu deneyimde zorlanmad grlebilir. levi
ve tad sembolik deerler bakmndan kiliseler bu gelimelerin en ak
gzlenebilecei yap trn oluturmaktadr. Tanzimattan nce yeni kilise
ina edemeyen, Padiahn verecei izinle, eski kiliselerini onararak bugne tayan yap reticileri hnerlerini koulsuz sergileyebilecektir artk.
Tanzimat ve ardndan Islahat Fermanlarnn yan sra, bu reformlarla
beslenen misyonerlik de ehrin sosyal altyaps ve mimar grnmn olduka etkilemitir. Okul ve hastaneler misyoner faaliyetleriyle desteklenen
yap trlerinin byk blmn oluturmaktadr41. Kayseride de misyonerler eitim alanndaki almalaryla dikkat ekmektedir. Ancak konu
kilise olduunda, farkl grler ortaya kmaktadr. Mslmanlardan ge37 M. Hlag, 19. Asrn ortalarnda Kayseride airet olaylar II. Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri, 1998, s.200
38 H. zsoy, Kayseriye Amerikal misyonerlerin ilk gelileri ve Talas Amerikan Kz Okulu, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri
1998 s.365.
39 G. Alan, Amerikan Boardun Anadoludaki tekiltlanmas erevesinde Kayseri istasyonu ve u istasyonlarn kuruluu ve geliimi, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu,
Erciyes niversitesi, Kayseri 2003, s.46
40 G. Bozkurt,Gayrmslim Osmanl vatandalarnn hukuk durumu (1839-1914), 1996, TTK
Basmevi, Ankara, s.70
41 www.ktuvakfi.org.tr/gorusler4.htm
380
eyda Gngr AIKGZ
len tepkiler nedeniyle misyonerlerin kilise amak gibi

dinsel almalarnn fazla
ilerleme
gsteremedii,
bunun yerel yneticilerin
anlayyla ilikili olduu
belirtilmitir42. Buna karn, Amerikan Board 1893
ylna kadar 436 ibadethane amay baarmtr43.
Kayseride 1861de iki Protestan Kilisesi almken,
1898de 8 ve 1910 ylna
gelindiinde kilise says
19a ulamtr44. Bu kiliselerden biri Zinciderededir
(Fotoraf 1). Kilise, Zincidereli Protestanlarn ibadet
Fotoraf 1: Zincidere Kilisesi
ettikleri evin harabiyeti nedeniyle 1883te Babliye
bavurmalar zerine yaplmtr45. Bavuruda, yapm masraflarnn yardmlardan elde edilen 300 Osmanl liras ile karlanaca da belirtilmitir.
levini yitirdikten sonra eitli amalar iin kullanlan yap, bugn, birka
geleneksel eya ve fotorafn sergilendii bir mzedir. Blgedeki kilise
mimarsinden farkl tasarm ve krmz rengi ile dikkat ekmektedir.
mparatorluktaki tm gayrimslim cemaatlere ayn ortamn sunulduu bu dnemde, Kayseride pek ok Ortodoks ve Gregorian kilisesi yaplm, Hristiyanlarn yaad mahalle ya da kylerin hemen hepsinin bir
kilisesi olmutur46. Kayserideki Ermeni kiliselerinden bugne ulaanlar,
kent merkezi, Tavlusun, Darsiyak, Efkere, Germir, Develi, Gesi, Nirze ve
Tomarzada bulunmaktadr.
42 G. Augustinos, Kk Asya Rumlar: 19. yzylda inan ve etnisite, 1997, Ayra Yaynevi,
Ankara, s.196-197
43 . Kantarc, www.ktuvakfi.org.tr/gorusler4.htm
44 G. Alan, s.53-54
45 Adl.Mzhp. 76/5 1310 M 5-10.
46 A. Aktan, Osmanl belgelerine gre Kayserideki gayrimslim tebaann durumu, 2000,
III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri, s.14
381
Kent merkezinde, Kiikapda bulunan Surp Asdvadzadzin Kilisesi

1835te yaplm olup 1875 ve 1885 yllarnda onarm grmtr47. Birinci
Dnya Savana kadar ilevini srdren yap sonralar depo, sergi salonu,
belediye ve zabta karakolu olarak kullanlmtr. Bugn, Genlik ve Spor
l mdrlne bal spor ve resim, mzik, yabanc dil kurslar verilen bir
merkez olarak deerlendirilmektedir (Fotoraf 2).
Yine kent merkezindeki Surp Krikor Lusavori Kilisesi 1859 ylnda
ina edilmi 1883-1885 yllar arasnda onarm grmtr. 1902-1903 yllarnda kilisenin ii svanarak altn kaplanm ve kadnlara mahsus blm
ile st kat koro ve ibadet yerleri geniletilmitir. Birinci Dnya Savandan
sonra baz ufak tefek onarmlarla 1919da tekrar almtr48. Halen kilise
olarak kullanlan yap Anadolu Blgesinde ibadete ak tek Gregorian
kilisesidir (Fotoraf 3, 4).
Tavlusundaki 1835 tarihli onarm ferman bulunan kilise bugn herhangi bir kullanmla deerlendirilmemektedir. Darsiyaktaki kilisenin,
kyde bulunan Surp Andreas ve Surp Toros kiliselerinden49 hangisi olduu
bilinmedii gibi yapnn Rum kilisesi olma ihtimali de bulunmaktadr50.
Efkere Surp Stepanos Kilisesi (Fotoraf 5) 1691 yl ve 1718-1760
yllar arasndaki muhtelif elyazmalarnda anlmaktadr51. Bugnk kilise, 1871de yaplm olup52 1886da onaylanan bir onarm bavurusu bulunmaktadr53. Kubbesi mevcut olmayan yap, etkileyici giri cephesi ve
i bezemeleriyle dikkat ekmektedir. Germirdeki XIX. yzyl kilisesinin
bugn sadece; apsis ve bat duvar ile yan duvarlarnn bir ksm ayaktadr.
Develideki 1895 tarihli Surp Toros Kilisesi, 1978de cami olarak kullanma alm, ayn yl minare eklenmitir. 1999da Vakflar genel mdrlnce balatlan tadilt ve restorasyon almalar 2002de tamamlanmtr (Fotoraf 6).
47
48
49
50
51
52
53
A. Alboyacyan, Badmootiun Hye Gesaria, 1937, Cairo.

P. Tulac, stanbul Ermeni Kiliseleri, 1991. Pars Yayn Ltd., stanbul, s.268
Kevorkian ve Paboudjian, s.223.
Konuyla ilgili ayrntl tartmaya tezde yer verilmitir
efkere.com
A. Alboyacyan,.
Aktan, a.g.m., s.14
382
eyda Gngr AIKGZ
Fotoraf 2: Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Fotoraf 3: Surp Krikor Lusavori Kilisesi
383
Fotoraf 4
Surp Krikor Lusavori Kilisesi
Fotoraf 5
Surp Stepanos Kilisesi
Fotoraf 6: Surp Toros Kilisesi
1835 tarihinde yapmna izin verilen Tomarzadaki Surp Bogos Bedros Kilisesi54 zgn ilevinin ardndan srasyla, Toprak Mahsulleri Ofisi
deposu, sinema ve belediye deposu olarak kullanlmtr (Fotoraf 7, 8).
Din kimlikler zerine kurulu bir sistemin zlmesinin, belki de en
fazla din yaplarla temsil edilmesi, ironik bir rasyonalite barndrmaktadr.
Bu dnemin Kayserisini anlatan seyyahlar bir Hristiyan kenti55 imgesin54 C.Adl.2885 Ra 1251.
55 Naumann, s.214.
384
eyda Gngr AIKGZ
den sz etmektedir artk. yle

ki, an sesleri ve kubbelerin
zerindeki halar, slmn gcnn azalmasna bal olarak,
Alparslan zamannda yklan kiliselerin yeniden douu olarak
yorumlanmtr. Yabanc gzler, birka minare dnda, kilise kompleksleri ve ta evlerden
oluan bir kent56 grmektedir
burada.
Fotoraf 7, 8
Surp Bogos Bedros Kilisesi
56 Schweinetz, s.114
385
Kaynaklar
Aktan, Ali, Osmanl Belgelerine Gre Kayserideki Gayrimslim Tebaann Durumu,
III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri
2000.
Alan, Glbadi, Amerikan Boardun Anadoludaki Tekiltlanmas erevesinde
Kayseri stasyonu ve U stasyonlarn Kuruluu ve Geliimi, III.
Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu, Erciyes niversitesi, Kayseri
2003.
Alboyacyan, A.,. Badmootiun Hye Gesaria, Cairo 1937.
Andreasyan, H. D., Simeon Tarihte Ermeniler 1608-1619, iviyazlar, stanbul
1999.
Augustinos, G., Kk Asya Rumlar: XIX. Yzylda nan ve Etnisite, Ayra
Yaynevi, Ankara 1997.
Barkley, H., A ride through Asia Minor and Armenia, John Murray, London 1891.
Bozkurt, Glnihal, Gayrmslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (18391914), TTK Basmevi, Ankara 1996.
ayrda, Mehmet, Kayseride Sultan II. Abdlhamit dnemi bina ve kitabeleri, I.
Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi,
Kayseri 2000.
Damadyan, K., Aziz Aydnlatc Grigor ve Kayserinin Ermeni Kilisesi Bakmndan
nemi, Uluslararas Anadolu nanlar Kongresi Bildirileri, 23-28
Ekim 2000, Ankara 2001.
Eravar, O., Seyahatnamelerde Kayseri, Ticaret Odas yayn, Kayseri 2000.
Erdoru, Mehmet Akif, 16-17. Yzyllarda Kayseri Zmmleri, I. Kayseri ve Yresi
Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri 2000.
Gler, Ali, Kayseride Demografik Durum, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu
Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri 2000.
Hlag, Metin, 19. Asrn ortalarnda Kayseride Airet Olaylar, II. Kayseri ve
Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri
1998.
Kantarc, enol, www.ktuvakfi.org.tr/gorusler4.htm.
Karagz, Mehmet, XVI-XVIII. Yzyllarda Kayseri ehrinin Fiziki Grnm
ve Mahallelerin Durumu, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu,
Erciyes niversitesi, Kayseri 1998.
Kayseri ve Surp Krikor Lusavori Kilisesi, stanbul Ermeni Patriklii, stanbul 1986.
Keskin, Mustafa, 1247-1277 Tarihli Kayseri Mfredat Defterine Gre Kayseri ve
Tbi Yerleim Yerlerinde Nfus Dalm (1831-1860), II. Kayseri ve
Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri
1998.
Kevorkian, R., P.B. Paboudjian, Les Armeniens en Ottoman, Arhis Yaynevi, Paris
1992.
386
eyda Gngr AIKGZ
Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, mge Yayn, Ankara

2000.
Naumann, E., Vom Goldenen Horn zu den Quellen des Euphrat, Verlag von R.
Oldenbourg Yaynevi, Leipzig 1893.
Ortayl, lber, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahall dareleri, TTK Basmevi, Ankara
2000.
zkan, S., Kayseri ve yresinde aznlk ve yabanc okullar, II. Kayseri ve Yresi
Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi, Kayseri 1998.
zsoy, Hasan, Kayseriye Amerikal Misyonerlerin lk Gelileri ve Talas Amerikan
Kz Okulu, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri,
Erciyes niversitesi, Kayseri 1998.
Pamukciyan, K., Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar-Zamanlar, Meknlar,
nsanlar, Aras Yaynlar, stanbul 2003.
Ramsay, W.M., Impressions of Turkey, Hodder and Stoughton, London 1897.
Safrastyan, A., stanbul Ermeni Patriklii Tarafndan Trkiye Adalet ve Mezahib
Nezaretine Sunulmu Ermeni Kiliseleri ve Manastrlar Listeleri ve
Takrirleri, 1966.
Soykan, T., Osmanl mparatorluunda Gayrimslimler, topya Kitabevi, stanbul
2000.
Svajian, S., A Trip Through Historic Armenia, Greenhill Publishing, Newyork 1983.
Tosun, R., Kayseride Ermeni Olaylar, Kaytam Yayn No:2, Kayseri 1997.
Tulac, Pars, stanbul Ermeni Kiliseleri, Pars Yayn Ltd., stanbul 1991.
Varjabedian, J. Preserving the History of Efkere, Turkey www.efkere.com.
387
BRLKTE YAAMA KLTRNN MMARLARI:

OSMANLI VE CUMHURYET DNEMNN ERMEN
KLTR VE SANAT ADAMLARININ TRK DEVRM VE
TRK MLLETNE KATKILARI
ule PERNEK
Kaynak Yaynlar Atatrkn Btn Eserleri Genel Yayn Ynetmeni

E-mail: suleperincek@ulusalkanal.com.tr; Tel: 0 212 292 21 08 0 535 661 93 11
zet
Osmanl toplumunu oluturan en nemli aznlklardan
biri olan Ermeniler, sanat ruh ve beceriyle Osmanl dneminde birok ilke imza atmlardr. Kltr ve sanat hayatmza byk katklarda bulunmulardr. Daha sonra bu
gelenek Atatrk dneminde de srmtr.
lk Batl anlamda tiyatro, ilk kadn tiyatro oyuncusu, ark
Musiki Cemiyeti adl ilk mzik derneinin kurucusu, ilk
heykeltra, Bahriye Mektebinin ilk keman retmeni,
ilk piyano retmeni, ilk kadnlar korosunun kurucusu,
sahneye kan ilk kadn opera sanats, Trk dilinin ilk
etimolojik szlnn yazar, ilk Trke mizah dergisinin
yayncs, usta mimarlar, Cumhuriyet dneminin ilk Hristiyan milletvekili, Mill Mcadele dneminde destek olanlar,
Trk Dil Kurumunun bauzman, Trk Ansiklopedisinin redaktr ve dierleri
Bizim Ermeniler.
Yaamlar ve yaptlar. Bugn yaayan ailelerinin tanklklar.
ule PERNEK
Giri
Sanat ve kltr yaamn aynasdr. nsann bilincini belirleyen, toplumsal varldr. Sanat da yaadn dnr, bunun yksn ve romann yazar, yaadnn resmini yapar, yaadnn mziini notaya dker.
Sanatnn toplumsal pratii ve yaad toplum ile onun yaratt yapt
arasnda sk bir ba bulunur. Sanatnn eseri, yaad tarihe tanklktr.
Osmanl ve Cumhuriyet dnemindeki Ermeni kltr ve sanat adamlarn incelerken, bu tankla bavuracaz.
Osmanl Sistemi
lk nce Osmanl Devletinin bir tanmn yapalm. Osmanl, khneyen Bizans imparatorluu ve Mool istilalaryla sarslan Seluklu imparatorluu corafyasnda bir atak yaparak n ald. Bizans, egemen olduu
topraklarda haydutlarn yamalarn nleyemezken Osmanl, tarm ve ticaretin gvenliini salayarak geni tarm alanlarn retime at. Zenginlik
birikimi iin gerekli ortam yaratt. Tarm ve zanaat retiminde gerekletirdii bu byk sramayla byk bir feodal imparatorlua dnt.
Sosyal yaamda da dzeni salad. Toplumu bir arada tutan Padiaha
ve beylere bamllk bilinciydi. Padiahn kulu olmak ve beylerin himayesinde bulunmak, mmetin kimliini belirliyordu. Cemaatler, etnik gruplar
391
bu feodal bamllklar temelinde vard. Mensubiyet buna gre tanmlanyordu.
Asyann Birlikte Yaama Kltr

Kapitalizm ncesinde, milliyetiliin henz domad devlet rgtlenmelerinde, Padiahn ve feodal beylerin kendi hakimiyet sistemlerini
korumalar ve gelitirmeleri her eyden nde gelir. Bu sistem, bir ynyle
farkl etnik grup, din ve mezheplerden gelen toplumu bir arada bar iinde
yaatma sistemidir. Padiahn ve beylerin siyasal ve ekonomik hakimiyeti
bu sayede devam eder. Bir arada yaatma kltr, btn imparatorluklar
iin geerlidir. Paxa Romana denen Roma bar da buna dayanr. Ancak
Roma bir yana, imparatorluklarn asl corafyas Asyadr. Etnik ve dinsel
topluluklar bir arada tutma ve yaatma da, esas olarak Asya kltrdr.
Asya corafyasnda kavimler srekli harmanlanm, biz kavram kan bayla deil, siyasal birlikle tanmlanmtr.
Osmanlnn kkeninde de byle bir Asya imparatorluk kltr vardr.
Osmanl mparatorluunun 600 yl akn srmesi ve iinden dnyada bir
ilkin, Kemalist Devrimin domasna yol amas bir rastlant deildir. Bu
adan Trk, ran, in ve Rus devrimleri arasndaki tarihsel balantlar
da dikkat ekicidir. Asyann byk imparatorluklarna beik olan bu corafyalar, ayn zamanda bir bamsz yaama gelenei de yaratmlardr.
Birlikte yaama ve bamsz devlet gelenei, bu lkelerde demokratik devrimler iin nemli bir birikim yaratmtr. Asyann btn nc atlmlar
bu corafyalarda gereklemektedir. Osmanlnn ayrt edici zelliklerinden biri de bu kltrdr.
Irksal adan az karm toplumlarda nemli uygarlk birikimleri ve
ataklar grlmyor. rnein Eskimolar. Btn byk milletler, eitli kavimlerin birbirine karmas ve birbirini zmsemesiyle olumutur, btn
byk ve zengin kltrler, eitli kavim ve kltrlerin kaynamasnn rndr.
Osmanl Dneminde Ermeniler

Osmanl mparatorluunun kuruluunda Ermeniler, Anadoluda ve
Kafkasyada kk beylikler halinde, Karamanoullar ve Ramazanoullar Beyliklerinin idaresinde yayorlard. Osman Bey dneminde Bizans
zulmnden korunmak iin kendilerine Bat Anadoludaki ilk din merkez392
ule PERNEK
lerini Ktahyada kurma izni verilmitir. Orhan Gazi, Bursay bakent

yaptnda Ermeni Patrii buraya gelmitir. Bu dnemde Ktahyadan ve
Eskiehirden Bursaya ok sayda Ermeni g olmutur. Fatih Sultan
Mehmet de Ermeni piskoposu Ovakimi 1461de stanbula getirerek Ermeni Patrii tayin eder ve Rumlara verdii imtiyazlar onlara da tanr.
stanbulda Ermeni nfusu oalr. Ermeniler, Rusya Ermenilerine
gre kltr ve sanat alannda daha geni ve serbest olanaklara kavuurlar.
Yavuz Sultan Selim zamannda Tebrizden birok sanatkr stanbula getirilir. Ermenilerin ou Trk detlerini benimser, iyi Trke konuurlar.
Osmanl Devletinde Millet-i Sdka yani sadk millet olarak adlandrlrlar. 1835te drt yl Trkiyede kalan Alman generali Helmuth von Moltke
Ermenilere, gerekte Hristiyan Trkler denilebilir diye yazar.
Osmanl mparatorluunda Ermeniler birok devlet ilerinde grev
almlar. Bezirganba, Padiahn ahs hazinesinin yneticisi, haremin
alveri ileri sorumlusu, kilerciba, saray terzisi, saray fotorafs, saray kuyumcusu, vergi toplaycs, yarg, noter, mfetti, irket-i Hayriye
yneticisi, bankac, mstear, eli, milletvekili olmular; hariciye, darphane, baruthane, posta-telgraf nazrl yapmlardr. Balkan Savalar srasnda Hariciye Nazr bir Ermenidir.
Osmanl matbaaclnn gelimesinde nemli katklar olmutur.
1567de stanbulda matbaa aan Tokatl Apkar Tbirden sonra tarihi Eremya elebi, Merzifonlu Krikor, Sivasl Parseh ve Hagop kardeler, Trakyal Apraham, Arabolu adyla bilinen Einli Boos Arabyan,
Ohannes Mhendisyan, Haik Kevorkyan, Rafael Kazancyan bu alandaki
nemli adlardan. Boos Arabyan Trke nesih ve talik yazlar tretti,
bunlar ileride onun adyla anld. Serpuunda pirinten Matbuat nian takma imtiyaz verildi. Takvimhane-i Amirenin yneticiliine atand.
lk Trke gazete Takvim-i Vekayiyi ve bu gazetenin Ermenicesini bast.
Daha sonra oullar da matbaacl srdrdler. Matbaalar yannca Trke yaz kalplarn Bahriye Nezaretine devrettiler.
Mhendishane-i Bahri-i Hmayun mderrislerinden mhendis Kevork un olu olan Ohannes Mhendisyan Trklerin Gutenbergi olarak
anlr. Amerikadan getirdii alet ve makinelerle 1844ke Darphane-i Amire tarafndan sipari edilen kaimeleri bast. Galvano, stereotip ve inkografi yntemlerini ilk uygulayan Mhendisyan olmutur.
Kevorkyan, Ahmet Mithat Paann nerisiyle 2 200 paradan oluan
Osmanlca alfabeyi 1 600 paraya indirdi. 30 Temmuz 1899 tarihli kdam
393
gazetesi 16 punto yeni eit hurufat hazrlanmasn duyururken bilime ve

sanata katklar nedeniyle Haik Efendiyi taktir ediyor ve sanat faaliyetinin devamn diliyordu. Haik Efendi, 1923te Cumhuriyetin ilnndan
sonra da Maarif madalyas ile dllendirildi.
Duvar takvimleri Kevork Zartaryann buluudur. Ayrca Osmanl
Devletinin renkli ve ok byk boyutta 24 paradan oluan haritasn da
yapmtr.
Garabed Biberyan Pera adl harital sigara kdn bulmutur.
Yervant Msrlyan ilk kez fasikl halinde kitap yaymlama sistemini
getirdi. Ermeni matbaaclar tarafndan sendikal basm rgtleri de kuruldu.
Bunlardan en nemlisi Matbaa ileri Meslek Birliidir. Trk ve Ermeni matbaa iilerinin katldklar birlik sayesinde i saatleri 10-12 saatten
sekize inmi, cretleri iki kat artmtr. Birlik 31 Mart olayndan sonra
1909da kapand.
Kraln Saltanat ve Ahali
Kral saltanat srer
Papa ona da hkmeder
Asker ikisi iun de kavgaya gider
Ehali n de besler
Amele drdne de hizmet ider
Avukat beini de birbirine drr
Eczac altsn da zehirler
Hekim yedisini de ldrr
Mezarc sekizini de gmer
Papaz dokuznn da gnahn af ider
eytan onun da kabul ider
Hac Eyvhad onbirine de ehemmiyet verir
Karagz topna da gler
Hikmet balkl bu iir Ermeni harfli Trke mizah gazetesi Hayalin
8 Aralk 1873 tarihli altnc saysnda yaymlanmtr. Aslnda o dnem
Osmanl toplumuna gerekten ayna tutmaktadr. Arap harfli Trke Hayal
gazetesi 30 Ekim 1873te Rum asll Kayserili gazeteci ve evirmen Te394
ule PERNEK
odor Kasap Efendi tarafndan karlmaya balanm. Ayn gazetenin Ermeni harfli Trkesi de 3 Kasmda yaymlanmtr. Kasap Efendi, daha
nce ilk Trk mizah dergisi Diyojeni 1870de karm, yayn birka kez
iindeki yazlar nedeniyle yasaklanm, 10 Ocak 1873te tamamen kapatlmt. Dergide Namk Kemal, Ali Bey, Ebzziya Tevfikin hicivleri de yaymlanrd. Daha sonra 5 Nisan 1873te ngrakl Tatar karm, ancak
o da kapatlmt. Hayal gazetesinde Matbuat kanun dairesinde serbesttir
diye Kanun- Esasyi eletiren bir karikatr yaymlad iin Kasap
yl hapis cezas alr. Grld gibi kraln saltanatna dokununca ahalinin etnik kkeni Rum, Ermeni ya da Trk olsun, hangi dil ya da alfabe
kullanlsn fark etmiyor. Trk karikatrnn nclerinden Nian Berberyan da bu dergide izmektedir. II Abdlhamit ve Abdlazizin basklarn
eletiren karikatrist Harutyun Hekimyan, Boboaz Bir Adem adl Trke
mizah dergisi karan (1852) Hovsep Vartanyan Paa, stanbul yaamn
btn ynleriyle ele alan, toplumsal kurulular, aydnlar, din adamlarn,
tccarlar, hekimleri, aile yapsn, ary, zellikle cemaatine mensup kiileri hele zenginleri, aalar acmaszca eletiren Hagop Baronyan dier
mizah ustalardr.
Din Ayr, Mhkem Kardaz

Osmanl mparatorluundan gnmze kadar yaymlanm Ermenice gazetelerin says 600den fazladr. Anadoluda yaymlananlarn nemli
bir blm Trkedir. Anadolu da i ie geme elbette ok daha youn
yaanm.
Din ayr, mhkem gardaz
Senin bahtna benzerik
Gol bir, el bir eliyek, birlikte dak
Ayrlgda, nazik bir goluz
1882de len Ermeni k Emirin bu drtl aslnda durumu yanstmaktadr.
Bizim trklerimizde de benzer duygular dile getirilir.
395
Ahiki yolladm Urum eline

Eser bad- saba zlfn teline
Gel seni gtrem slm iine
Serimi sevdaya salan o Ahik
Aman o Ahik, civan o Ahik
Vardm kiliseye baktm hana
Mail oldum ardndaki sana
Gel seni gtrem slm iine
Vardm kiliseye ha suda dner
Ahiki kaybettim yreim yanar
Ben dinen dnsem el beni knar
Bu Harput trksnn tehcir yllarnda yakld sylenmektedir.
Ak bu, ferman dinlemiyor. Dinleri ayr ama gerek kardeler, bahtlar
birbirine benzer. k olmalar da, k diline, sazna dmeleri de ok
doal.
Bahelerde mor meni
Verem ettin sen beni
Ya sen slm ol Ahik
Ya ben olam Ermeni.
u ad verilen, bir mzik aletinin eliinde gezginci Ermeni klar
da Krolu Destann, k Garipi, Kerem ile Asly da Anadolunun
danda, bayrnda anlatrlar. Bazen bir ktas Ermenice, bir ktas Trke.
Bazen btnyle Trke. Kul Eflz, Kul Agop, Kevkeb, Gan, u Civan, Bidar, Lisan, Server, Nam Anadoluda yetimi Trke syleyen
396
ule PERNEK
ularn en bilinenleri. Kadn ulara da vara denilirdi. stanbulda

da k kahvelerinde fasllar dzenlenir, hep birlikte sylenir, en gzel ve
sylenmemi sze ulalmaya allrd.
1884te Bursay ziyaretinde nl Trk bestekr Hac Arif Beyin dikkatini Ermeni kilisesi korosunda ilhler syleyen kk bir ocuk eker.
14 yanda stanbula gelen, dnemin ustalarndan ders alan, 1943e kadar
da stanbulda yaayan Bimen en hal radyolardan, televizyonlardan bize
seslenir. Soyadn da, onu zel olarak Ankaraya arp dinleyen, u nl
Krdili Hicazkr arks nedeniyle Atatrk vermi.
Yzm en, hatram en, meclisim en, mevkiim glen
Dilim en, hem revim en, hemerim en, hem demim en
Nasl en olmasn gnlm, bu bezm-i iy irette
en en, syleyen en, yar agya en
en olmayan bir sanat bunlar syleyebilir mi? Bu enlikte kavimlerin bir arada yaama kltrnn kukusuz nemli bir pay var.
Ermeni Bimen enin ya fark ve belki de din fark tanmayan u arks da, ayn kltrn rndr:
Bilirim, daha pek kceksin
Gnlm seni sevdi, ne diyeceksin
Ne bir istina, naz edeceksin
Gnlm seni sevdi, ne diyeceksin
Kendi icad olan notalarla birok Trk bestecisinin eserlerini kayda
geiren, Hamparsum Limoncuyan (1786-1839), Sarayda grev aldklar
iin aa sfatn alan Nikaos Aa (?-. 1890), Astik Aa (1833-1912),
Tatyos Aa (1855-1913), Osmanlnn son dnemini yaayan, birok Trk
sanats gibi Cumhuriyet dneminde de Trk mziine katklarn srdren Levon Hancyan (1857-1947), Artaki Candan (1885-1948), Udi Hrant
Emre (1901-1960) ve dierleri.
Elbette bu arada hal Trk zilleri ad altnda retimi srdren, Samatyal Zilciyan ailesini anmadan gemek olmaz. Topkap surlarnn arkasn397
daki atlyede gelitirdikleri ve aile srr olan zel bileimle yaptklar ziller
birok nl orkestra ve cazc tarafndan ayn adla bugn de kullanlyor.
Bahriye Musiki Mektebi, Bahriye Nazr Cemal Paann desteiyle 17 Mays 1916da kuruldu. stanbulda ilk orkestray kuran Kirkor
Sinanyann olu, ttihat ve Terakki, ehitler ve Prens Sabahattin marlarnn bestecisi Harutyun Sinanyan piyano, Vahram Mhendisyan da ilk
yllarndan balayarak keman retmenlii yaptlar ve birok renci yetitirdiler. Mtareke yllarna kadar sren bu alma, Cemal Paann yurtdna kmasyla iyice aksamaya balad, hocalarn bir blm paralarn
alamaynca ayrld. Sinanyan ve Mhendisyan en son terk edenler oldu.
Uzun sre fahr olarak altlar.
1924te yeni bir Bahriye Mektep Bandosu ve Orkestras kuruldu. Bu
okulda, daha sonra stikll Marnn armonisini yapan Edgar Manas da
rencilere pratik armoni dersleri verdi. Manas, tehcir yllarnda 19121921 arasnda Darl-Elhanda armoni, kontrpuan ve piyano retmenlii
yapyordu. Cumhuriyetin ilnndan sonra 1923ten 1933e kadar Belediye
Konservatuarnda armoni ve kompozisyon dersleri verdi, kadnlar korosunun ve orkestrasnn da ynetmenliini yapt. Birok yaptnn yannda be Ermenice, be de Trke Ahmet, Kara Tavuk, Akn, Yal Havas,
Dama kma adl arks vardr. Trke besteledii Vatan arks, Tepeba
Tiyatrosunda 160 kiilik orkestra korosuyla 1933te icra edildi.
Tehcir Yllarnda stanbulda Sanat

Yl 1915. Talat Paa, Dhiliye Nazr. Harbiye Nezaretinin banda da
Enver Paa var. stanbulda Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin hemen yan
banda Enver Paann nerisiyle yeni bir kurum da almalara balar.
Merkez Ordu Sinema dairesi. Banda bir Leh Yahudisi Sigmund Weinberg
vardr, yardmcs da ilk Trk sinemacs, o zaman temen olan Fuat Uzknay. lk konulu film ekmek iin gerekli izinler alnr. Arak Benliyann
Mill Operet Kumpanyasnda gsterilmekte olan Dikran uhaciyann
besteledii, librettosunu Takvor Nalyann yapt Leblebici Horhor Aa
opereti. ounluu Ermenilerden oluan Benliyan topluluuyla da anlalr. Ancak ekimlerin ilerledii bir aamada ba roldeki oyunculardan
birinin lmesi zerine yarm kalr. Benliyann baka bir oyunu Himmet
Aann zdivac ekilmeye balanr. Bu kez oyuncularn nemli bir blm sava nedeniyle askere arlnca, 1916da balanan film, Uzknay tarafndan ancak 1918de tamamlanr. Dikran uhaciyann, 1875te Rama398
ule PERNEK
zan aynn ilk gnnde sahnelenen, o zamandan bu yana da aryalar dilden

dile dolaan, halk mziinden esinlenerek bestelenmi Leblebici Horhor
Aa operetini daha sonra Muhsin Erturul, Ateten Gmleki ektii yl
Kemal Film adna ilk kez sessiz olarak 1923te, sesli olarak da ikinci kez
1934te tekrar beyaz perdeye aktarmtr. 1934 yapm Leblebici Horhor
Aa filmi 1934 Austosunda Lidoda yaplan 2. Venedik Film Festivaline
katld ve onur dl ald.
Muhsin Erturul sahneye ilk Odeon Tiyatrosunda kmt. Ufak
roller alyor, pek de beenilmiyordu. Brakmak zereydi ki, oyuncu arkadalarndan Vahram Papazyann srar zerine Avrupaya gitti. O nedenle
Papazyann Muhsin Erturulun yaamnda zel bir anlam vardr. 20 Kasm 1922de evirdii stanbulda Bir Facia- Ak filminde dier birok
Ermeni sanatnn yannda ilk sahne arkadalar Vahram Papazyan, Onnik
Binemeciyan da oynad.
uhaciyan, Trkiyede ok sesli mziin nderi, geleneksel Trk
msiksi ezgilerine armoni ve Bat tekniini uygulayan ilk besteci, ark
Musiki Cemiyeti adl ilk mzik derneinin kurucusu. lk Trke operann, ilk Trke operet Arifin Hilesinin bestecisi. Batl kaynaklar ondan
Trkiyenin Verdisi, Dounun Offenbach diye sz eder. Abdlhamit
Bat kopyacl adna geri Sarayda Verdinin vatan sevgisini ileyen
operalarn izliyordu, ama o kltr ve sanatn yerli retimine karyd.
Namk Kemalin Vatan yahut Silistresinin, Ahmet Mithatn erkes zdenleri ve engisinin sahnelendii Gedikpaa tiyatrosunu kapatyor; o da
yetmiyor, iki yl sonra da 400 belediye avuuyla bir gecede yktrp yerle
bir ediyordu.
uhacyan da Namk Kemallerle, Ziya Paalarla, Ahmet Vefiklerle,
Tevfik Fikretlerle ayn kara listedeydi. Geri II. Abdlhamit iin 1897de
Hamidiye Marn bestelemiti, ama Vatan yahut Silistre, Zeybek Opereti marlar da vard; halkn iinden konular, halk mziini kullanyordu. Leblebici Horhor Aa opereti Yunanistandan Msra, ngiltereden
Almanyaya Romanyaya birok lkede sahnelendi.
Ermenilerin Trkiyede yalnz Bat tiyatrosunun Trkiyeye yerlemesine deil, geleneksel tiyatronun olumasnda da katklar olmutur. Trke oynayan Ermeni tiyatro adamlar iin Metin And ylesine bizdendirler
ki, onlar Trk sayyoruz diyor. Dierleri zaten bir sre sonra Trkiyeden
kopmutur. 1870de Trke oyunlar oynama tekeli Sadarazam Ali Paann
desteiyle 10 yllna, yeni tiyatrolar ama, oyun saysn artrma gibi baz
399
koullarla ura-y Devlet umum tezkeresi ve artnamesiyle Gll Agopa

verilir. Bir eit devlet tiyatrosu. Gll Agop, Beyoluna gitmekte zorlananlar iin Gedikpaada ve skdarda tiyatro am, kadnlar iin ayr
oyunlar dzenlemi, kafesli localar yapmtr. Bu localar bile Osmanl toplumunda kadnlarn yeri konusunda byk tartmalara yol amt.
Aslnda Ermeni kadnlarnn sahneye kmas, Ermeni toplumu iinde
de ho karlanmyordu. Ya 12-13 yanda ocuklar ya da Ermeni olmayan
Hristiyan kadnlar oynatyorlard. lk kadn oyuncu, stepan Ekiyann
Mhrdardaki tiyatrosunda sahneye kan asl ad Agavni Hamoyan olan
Fannidir. Gnll oyunculardan sonra ilk profesyonel kadn tiyatro sanats Arusyak Papazyandr. Trkesi de ok iyiydi.
Ermeni oyuncularn telafuzlarnn bozuk olmas eletiriliyordu. Namk
Kemal ve Ali Bey, Osmanl Tiyatrosunda Ermeni oyunculara ders vermi,
syleyi yanllarn dzeltmilerdi. Tiyatroyu gelitirmek iin kurulan komitede Namk Kemal de yer almtr. Fasulyeciyann kurduu topluluk
Edirnede Vatan yahut Silistreyi oynarken iki kadn oyuncu Hiranu ve
Hratya arasnda gerektiinde vatann kurtarmak iin erkek klna girip
cepheye koacak kadar gz pek ve vatansever Zekiye roln kim oynayacak diye anlamazlk kar. Zekiye, halk tarafndan ok tutulduu iin
paylalamayan bir karakterdir. Yahudiler ve Avrupallar Hiranuu, Trkler dierini tutarlar.
Vatan yahut Silistre oyunu halkn byk cokusuna yol aar. Namk
Kemal, Nuri Bey, Ebzziya Tevfik, Ahmet Mithat srgne gnderilir. bret gazetesi kapatlr. Gazetenin yneticisi Sarafyan ve stanbulda oyunu sahneleyen Gll Agop tutuklanr. Bir sre sonra braklrlar ama artk
stibdat dnemi balamtr. Mcadele bitmez. Namk Kemalin Zavall
ocuk oyunu, onun ad yazlmadan sahnelenir. 1876da srgndekiler geri
gelince mevsim yeniden Vatan yahut Silistreyle alr. 1877de OsmanlRus Savann yaratt havayla Sohum Muzafferiyeti, Bir Trk Kahraman, Plevne Vatan arks, Osmanl Mar gibi oyunlar ve kantolarla halkn
vatanseverlik duygularna uygun den oyunlar sahnelenir.
Gll Agopun tekelinin dnda kalan operetler, operalar, tulat tiyatrolar geliir. Oyunlarda Jn Trklerin etkisiyle vatan sevgisi, Osmanllk,
zulme ve smrye kar bakaldrma ileniyor; erkeklerin elence kadnlarna, kumara ikiye dknlkleri, sindirilmemi Batllama, yzeysellik, zentiler eletiriliyordu. Gll Agop, 1882de Saraya alnr, kendi
400
ule PERNEK
isteiyle din deitirir. 1884te Fasulyeciyann ynetimindeki Gedikpaa

Tiyatrosu yktrlr.
Bu dnemin Gll Agoptan baka nemli tiyatro adamlarndan biri
de Mardiros Mnakyandr. Gll Agoptan sonra, zellikle istibdat dneminde tek bana tiyatro almalarn srdrd gibi, Merutiyetin ilk
yllarnda Trk yazarlarn nemli yaptlarn sahnelemitir. Zor dnemlerden geilir, oyunlar Zaptiye Nazrlna gnderilir, sansr grevlilerine
armaanlar, rvetler verilir. Oyunlarda tarih verilmez, olaylar Hindistan,
Afganistan gibi yerlerde geer, adalet, ihtiyar, burun kelimeleri karlr.
Tiyatro oyuncusu aprastyan bir ara skdarda bir dans okulu aar, ayak
oyunlar iin izin ister. Grevli, oyunun onayl basksnn olup olmadn sorunca aprastyan grevlinin nnde dansetmeye balar. Grevli alay
ediliyor sanar, fkelenir.
1908de Hrriyetin ilnyla yasaklanan sahne sanatlar almalar
daha ilk aydan balar. Tanzimat dneminin yasaklanan oyunlar sahnelenir, yeni oyunlar yazlr. Ermenilerin elinde olan oyunculua herkes zenir,
sahneye kma istei balar. ttihat ve Terakkinin liderleri de bu eilimi
destekler. Oyunlarn gelirleri, yeni sava gemisi alnmas iin devlete ya da
orduya, yoksullara balanr.
Demokratikleme her alanda kendini gstermektedir. 1909da ttihat
ve Terakki bir tiyatro oyunu dzenler. Oyuna kadnlar da gelmek ister ve
kabul edilirler. Ancak gericiler ellerinde baklarla tiyatroyu kuatrlar.
Bu srete yalnzca kadn seyirci deil, Mslman kadnlarn sahneye
kmas da tartlmaya baland. Trkenin dzgn kullanmna zel bir
nem veriliyordu. Halit Ziya Uaklgil ve smail Mtaktan ders alan Eliza
Binemeciyan ve Knar Svacyan ok dzgn Trke konuuyorlar, Trk
kadnn baaryla canlandryorlard. 1920de Temaa dergisinin yapt
bir aratrmada Osmanl temaa hayatnda mmessil ve mmessilelerden
birincilii kime verirdiniz? sorusuna gelen yantlarda Eliza Binemeciyan
birinci, Rait Rza ikinci olmutu. Bir oyunda Eliza Binemeciyan yurtdna gidince, yerine 1920 ylnda ilk kez Afife Jale kt. Ancak kadnn
sahnede yerini alabilmesi, Cumhuriyetten sonra gerekleti.
Yine Tehcir yllarna bakarsak, Mnakyan Darlbedayide ders veriyor, Tatbikat Sahnesinde oyunlar sahneliyordu. Madam Binemeciyan,
Benliyan, Kkyan, Siranu gibi bir dizi topluluk, kumpanya faaliyetini
srdryordu.
401
Kavim ve Dinler Arasndaki Hogr Ortam

Btn bunlar neden anlattk? Amacmz, 1915te alnan ve uygulanan
tehcir kararnn ncesindeki durumun toplumsal ve kltrel adan saptanmasdr. En son sahne sanatlarnn geliiminde de net bir biimde izledik.
Tehcir ncesinde Osmanl toplumunun sanatsal rnlerinin tanklna ba
vurduumuzda Ermeni soyunu krma gibi bir fikrin krntsna bile rastlanmaz. Brakn onu, Tehcir yllarnda bile Ermeni sanatlarn yaptlar, Ermeni sanatlarla filme ekiliyordu, sahneleniyordu, devletin ve ordunun
en nemli okullarnda retmenler ders veriyordu.
Osmanl toplumu iinde rk ayrmcl olmad gibi, Ermeniler sanat ve kltr hayatnn en etkin kesimiydi. Bu konumlar, kavim ve dinler
arasndaki hogr ortamn gsteren ok nemli bir kanttr. Bu ortam,
emperyalizmle ibirlii yaparak baltalayanlar da vard kukusuz. Ermeni
ayrlk terr ile dinci banazlk; hogr koullarn iki cepheden tahrip
etmekle urayorlard.
Talat Paa; memleketimize iltica yoluyla gelen bu millet Osmanllardan iyi kabul grm ve kendilerine daima vatanda muamelesi yaplmtr. () her unsurdan daha ziyade msterih ve mesut yaamaktayd diyor.
ttihat ve Terakkinin 1917 Kongresindeki konumasnda da unlar vurguluyor:
Ermeniler asrlardan beri bu devletin bayra altnda yaayan bir unsurdur. Haric ayrlk telkinlere kendilerini kaptrncaya kadar bir mesai ve bar unsuru olarak devletin tevecch ve korumasndan tamamyla
istifade etmilerdir. Memleketimiz hakkndaki ihtiraskr gayelerini temin
iin Hristiyan unsurlar ayaklandrmay alkanlk edinmi olan Ruslar,
XIX. asrn ortalarnda Ermenileri tahrike balamlar ve birtakm Ermeni hayalperestlerini kendilerine fesat ve ihtill aleti olarak hazr bulmulardr. () Zaman zaman cret ettikleri isyanlarla devletin gailelerini
artrdklar gibi kendi milletlerini de felketten felkete sevk etmilerdir.
stibdat zamannda hrriyet mcadelesi eklinde yine ayn maksada hizmet etmek suretiyle alan Ermenileri biz Osmanl hrriyetperverleri,
Merutiyeti tesis mcadelesinde en tabii ortak saym, kendileriyle el
ele vererek onlar siyas haklardan tamamyla istifade ettirmitik. Nfuslar nazar dikkate alnmayarak yan ve Mebusan heyetinde birok ye
bulundurduklar gibi, uray Devlet yelii ve btn devlet ubelerinde
pek mhim mevkilerin kendilerine verilmesinden ekinilmemitir. 1909
senesi 31 Martnda stanbulda patlayan irtica memleketin her tarafn,
402
ule PERNEK
Arnavutluku, Arabistan, Anadolunun ou vilyetlerini sarm; yer yer

vuku bulan hrriyet aleyhindeki ihtillleri bastrmakla megul olunduu
srada talya Harbi ve Balkan hezimetleri devletin mevcudiyetini tehlikeye
atmt. Hariten ve dahilden maruz kaldmz tecavzlerin Merutiyeti
bomak kastyla yapldn grdkleri halde Ermeni komitecileri yine ham
hayallere kendilerini kaptrdlar, gereklemesi imknsz ayrlk emelleri
arkasnda Avrupada heyetler dolatrmaya koyuldular. Ermeni meselesi
bu vaziyetteyken Harb-i Umum ortaya kt. () Bu byk badirede vatana hyanete cret edilebilmesi uzak grldnden Ermeniler de dier
vatandalar gibi ordu kadrosuna alnm ve kendilerine silh da datlmt. Harbe mdahalemiz zamanna kadar sknu muhafaza eden komiteciler, Ruslar hududumuzu tecavzle baz yerlerimizi igal altna almaya
balaynca skndan ihtille, sadakatten isyana getiler. () Hkmet-i
seniye stanbulda Patrike ve komiteye mensup mebuslara vaziyetin vahametini izah ile engelleyici tedbirler almalarn tavsiye etmi ve neticesini
bir buuk ay daha beklemitir. Ancak ordunun nnde Van ve arkasnda da
Zeytun ihtilli vuku bulduktan sonra ordu kumandannn gsterdii lzum
zerine her tarafta aramalar balamtr. () Silhlar, bombalar, infilk
maddeleri elde edilmi ve bunlarn mhim ksm manastrlarda, kiliselerde
bulunmutur. Bu suretle yanlar ve arkas tehdit altnda bulunduu ortaya
kan ordunun selmetini temin iin harp mntkalar haricine nakil muamelesi balamtr. () Silh elde isyan edenlere kar kendisini mdafaa
etmek her devletin hakkdr. Bu hak ngiltere ve Fransada olduu gibi
bizde de mevcuttur.
Talat Paa, 1 Kasm 1918de ttihat ve Terakkinin son kongresinde
yapt konumada tehcir konusunda geni bir aklama yapyordu ve unlar ekliyordu: Vukua gelen hadiselerin mesuliyeti her eyden evvel onlara
sebep olan tahamml edilemez hareketleri yapan unsurlara aittir. phesiz bundan btn Ermeniler, btn Rumlar mesul deildir. Fakat devletin
hayat ve memat kararn verecek bir byk harp esnasnda ordularnn
hareket serbestisini ihll eden, arkada isyanlar kararak memleketin selametini, ordunun emniyetini tehlikeye dren hareketlere msamaha edilememesi tabii ve zaruriydi.
Nitekim, tehcir uygulamas 24 Nisan 1915te, ngiliz ve Fransz emperyalistlerinin Gelibolu yarmadasna yapt karma harektndan bir
gn nce balamtr. Birinci Dnya Savann konusu da bilindii gibi
Osmanl mparatorluunun emperyalist devletler arasnda paylalmasy403
d. Eer anakkalede ve dier cephelerde vatan savunulmasayd, Kurtulu Savann baarya ulama koullar yaratlamazd.
Buna karlk Ermenistann ilk babakan Ovanes Kaaznuninin saptad gibi amasz ve abartlm talepler doal olarak yerini ac bir hayal
krklna terk edecekti. Trkler ne yaptklarn biliyorlard ve pimanlk
duymalarn gerektirecek bir husus bulunmamaktadr, sonradan anlalaca zere bu yntem, Trkiyede Ermeni meselesinin temelli zm
asndan en kesin ve en uygun yntemdi. Biz Trkiyede grlt kardmzda, bu grlt sayesinde byk devletlerin dikkatlerini Ermeni konusuna ekeceimizi sanyorduk ve onlar bizim lehimize arac olmaya zorlayacamz sanyorduk. imdi ise byle bir aracln ka para ettiini
artk biliyoruz.
Ermeni tarihi Lalayan, Trkiye Ermenilerinin kurtarlmas meselesi de, Tanaksutyunun ve dier kardevrimci Ermeni rgtlerinin yardmyla, arkasnda arizmin kendi emperyalist tasarlarn hazrlad ve
uygulad bir paravanayd. (...) Trkiye Ermenileri, emekileri Sultann
basklarna defalarca kar kmlard. Ancak burada da arlk ajan
Tanaksutyun ve dier milliyeti Ermeni rgtler araclyla, var gcyle
emeki Ermeni ynlarnn ulusal kurtulu hareketlerine gem vurmaya ve
Trkiyeye kar savanda onlar kendi karlar iin dizginlemeye alyordu.
Ermenilerin, Cumhuriyet Kltrnn Olumasna Katklar

Kavimleri bir arada tutan Osmanl mparatorluunun dalmas ve bunun ykntlarndan yepyeni mill bir devletin doumu artk kanlmazd.
Kurtulu Sava boyunca adm adm kurulan, Cumhuriyetin ilnyla hzla
ina faaliyetine geilen, yeni siyas ve toplumsal dzen, yeni demokratik kltrn de birlikte getirdi. Mazlumlar dnyasnn baarya ulaan bu
ilk devriminin kltr, aslnda XIX. yzyllarn ortalarndan beri Osmanl
topraklar iinde yaayan btn ileri unsurlar tarafndan birlikte yaratld.
Cumhuriyet kltrnn olumasna Ermenilerin yapt katk nemlidir.
Bu byk devrimci atlm basit bir ynetim biimi deiiklii deildi.
Artk mmet deil, millet vardr. Milleti oluturan etken rk ve mezhepler, etnik kkenler deil; siyasal badr, kltrdr. Ne mutlu Trkm diyene bir siyasal bamszl ve onuru, ona kastedenlere ba kaldrarak dile
404
ule PERNEK
getirmektedir. Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk milleti

denir.
Atatrk, bazen kendi el yazsyla yazd, bazen dikte ettii Medeni
Bilgiler kitabnda yle demektedir: Bugnk Trk milleti siyas ve itima camias iinde kendilerine Krtlk fikri, erkeslik fikr ve hatta Lazlk
fikri veya Bonaklk fikri propaganda edilmek istenmi vatanda ve millettalarmz vardr. Fakat mazinin istibdat devirleri mahsl olan bu yanl
tevsimler, birka dman aleti, mrteci beyinsizden maada hibir millet
ferdi zerinde teellmden baka bir tesir hasl etmemitir. nk bu millet
efrad da umum Trk camias gibi ayn mterek maziye, tarihe, ahlka,
hukuka sahip bulunuyorlar. Ayr ve kesretli cemiyetlere malik olduklarn
iddia etmi ve bu yzden Trklerle birleip bir millet tekil etmemi olan
Araplar -hem de dinlerini kabul ettiimiz halde- acaba bugnk esaretlerinden memnun mudurlar?
Bugn iimizde bulunan Hristiyan, Musev vatandalar mukadderat
ve talihlerini Trk milliyetine vicdan arzularyla raptettikten sonra kendilerine yan gzle, yabanc nazariyle baklmak meden Trk milletinin asil
ahlkndan beklenebilir mi?
Atatrk daha sonra ksaca her millete uyabilecek millet tanmn verir:
a) Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan,
b) Beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvafakatte samimi
olan,
c) Ve sahip olunan mirasn muhafazasna beraber devam hususunda
iradeleri mterek olan insanlarn birlemesinden vcuda gelen cemiyete
millet nam verilir.
Artk, kaderlerini Trk milletinin kaderiyle kendi arzularyla birletiren ve ortak yaratlan mirasa sahip kan Ermenilerimiz de has Trk vatandalardr.
Sizler Gibi Bu Vatann ocuuyum

Bizim Ermenilerimiz, Kurtulu Savanda emperyalizme kar vatan
savunmasna katlmlard. stanbuldan Anadoluya silh karlmasnda
nemli katklarda bulundular.
405
Fransz Vapur Kumpanyas mdr iktisat Kali Efendi; Sizi hakl

buluyorum, mcadelenizin bykln biliyorum. Bu topra severim.
Ailem burada yaad ve mutlu oldu. irketin bei bana ait olmak zere, dokuz vapuru var. Son vapur da elden kana kadar sizinle alacam diyerek, o zamann emperyalizme kar zel rgtlenmesi olan MM
Tekiltna (Mahsus- Mill Tekilt) destek oldu. Ayn irkette alan
Pandikyan, Terziyan ve Karabet Hogasyan M.M. Tekiltnda etken grev
aldlar. MMin liderlerinden Kemal Koer 1946da yaymlanan Kurtulu
Savalarmzda stanbul kitabnda yle anlatyor:
Terziyan ok igzardr. Cephaneliklerle vapur arasndaki ok g ilerde arkadalara refakat ederdi. Hogasyan, vapurlarn sevkinde deerli
hizmetler ifa etmitir. Papazyan, La Fransez vapur irketinin faal ve temkinli yesidir. O en aprak durumlarda uzlatrc bir siyaset takip ederdi.
Birka dil bilir; munistir ve samimidir. Sevkiyat programlarnn projelerini
hazrlar, tetkike arz ederdi. Papazyan vapurlarda ve cephanelerdeki ilere
kimseyi kartrmazd.
Mill Mcadeleye silh ve cephane gnderme iini rgtleyenler arasnda tilaf Devletleri ba tercmanlarndan Bykdereli Tavit Sehakkuli
ve Anadolu Kava liman avuu Karabet Efendi de vardr. MM grubu
silh karma iinde Tavit Efendinin yardmc olabileceini saptar. lyas
Sami Efendinin ilikiye gemesine karar verilir. Yapaca ii iin para teklif eder. Tavit Efendi paray ret eder. Ben her eyimi Trklere borluyum.
Trk okullarnda okudum, yetitim, oralardan feyz aldm. Size yardm etmek benim vazifem der. Taka ve gemilerin denetimini ngilizlerden nce
kendisi yaparak Boazdan kolayca gemesini salar. Bir keresinde glk
karan bir Trk gmrkye barr: Yazklar olsun sana, utanmyor musun! Vatan elden gidiyor. Sen ngilizlere hizmet ediyorsun. Ayp!
Davutyan, uzun yllar Ankarada Atatrke hizmet eden Marizaruhi
stepanyann enitesi. Mill Mcadelenin balad yllarda igal kuvvetlerinin gmrk mfettii. Bir muhbir, Davutyana Sadkzadelerin gemisiyle sandklarn iinde silh karldn iletir. O gnlerde nemli bir
haberdir. Davutyan, hemen askerle limana gider. Gvertedekiler telala
ambara iner. O da arkalarndan. Orada Ruen Kaptan, igal kuvvetleri
ba tercmanlarndan Tavit Efendiyi ve henz kamufle edilmemi sandklar grnce durumu anlar. Tam tutuklamak zere askerleri aracakken
aklna ocukluunun Aye Ninesi gelir. ehit olan Davut adl torununun
hasretini biraz gidermek iin okul nlnn cebine elma, ayva koyan,
406
ule PERNEK
onu pp koklayan Aye Nine. Babas ldnde yarm brakt eitimin

tamamlamas iin en iyi tarlasnn yllk gelirini onlara veren Aye Nine.
Bunlar da baka Aye Ninenin torunlaryd. Yapamazd.
Ben de sizler gibi bu vatann ocuuyum. Dedelerim de babam da bu
topraklarn ocuuydu. Onlar burada dodular. Burada yaayp, burada
gmldler. Ben burada gmleceim. Her ne kadar grevim u anda sizi
tutuklamaksa da, grevin de fevkinde kutsal bir varlk mevcuttur ki; onun
adna vatan diyoruz. Bu itibarla mterek vatanmzn selameti yolunda,
bu andan itibaren beraber alacaz.
Fotoraf sanatmz Ara Glerin babas da anakkale gazisidir. Eczac er olarak katld savata bacandan yaralanr. Onunla her zaman onur
duymutur. Etrafna sk sk sorar ben bu vatan iin savatm, yaralandm.
Sen ne yaptn
Ber Keresteciyan Mtareke gnlerinde Osmanl Bankasnn mdr. Mustafa Kemalle Selanikten tanyorlar. Keresteciyan, Atatrkn
arkada Sadettin Ferit Beye Paa hazretlerine iletmek zere nemli bilgi
verir: Bindii vapur Boaz dnda bir ngiliz torpidosu tarafndan batrlacak. Bu bilgi zerine alnabilecek nlemler alnr, pusulasz Bandrma
vapuruyla kydan kydan giderek sa salim Samsuna ulalr. Bu durumda Ali Kemal mi daha Trktr, yoksa Keresteciyan m?
Sakarya Sava srasnda, toplarn ateleme meknizmalarn el altndan satlan stanbuldan almak iin gereken para Mustafa Kemalin bir
ricas zerine Keresteciyandan salanr. Bankadaki btn parasn eker
verir. Kersteciyan, ayn zamanda Hill-i Ahmer (Kzlay) ikinci bakandr.
Mill Mcadele boyunca sandk sandk ila ve salk malzemesi yannda Anadoluya silh dhil, ihtiya olan ne varsa gnderir. Zaferden sonra
Keresteciyan Ziraat Bankasnda uzman olarak alt. Cumhuriyet dneminin ilk Hristiyan milletvekili olarak meclise girdi. Atatrk 1934te ona
Trker soyadn verdi. Taksimdeki Cumhuriyet Antnn komisyonunda
da grev yapt. Atatrkn Trker soyadn bir Ermeni vatanseveri iin uygun bulmas, Trk tanmnn ok zl ve kuvvetli bir ifadesidir. Trk, bir
rk deil, fakat bir millettir. Trkiye Cumhuriyetine bal olan ve yrei
bu millet, bu halk iin arpan herkes, Trktr.
Trkenin ilk etimolojik szln hazrlayan Osmanl dilbilimci Bedros Keresteciyann (1840-1909) mirasna ocuklar, torunlar da
Cumhuriyet dneminde sahip kt.
407
Reat Nuri Gntekinin Bakanlk mfettii sfatyla teftie gittii zaman nnde saygyla eildii, retmenlerin retmeni diye nitelendirdii dilbilimci, Trkolog, eitimci Istepan Gurdikyan (1865-1948) ve Kevork imkeyan ve Agop Martayan (1895-1979) 1932deki I. Trk Dil
Kurultayna zel arlydlar. Aslnda Yunus Nadinin Kurultay ncesinde yazd gibi Bir vatanda oturan insanlarn, o vatann efrad olarak
mterek bir dil etrafnda toplanmalar pek tabii bir zarurettir. Bir vatann
rk ve din fark olmakszn hukukta msav olan vatandalar, vatandaln zarur icab olan dier ilerinde de mterek saylrlar. Bu nedenle
Trk Dili Tetkik Cemiyetinin yaymlad beyannameye gre, rkan Trk
ve dinen Mslman olmayan vatandalar da vatandalk vahtetinin en
salam ifadesi olan dil iinde hak itibariyle olduu gibi, vazife itibariyle
de msavi ve mterek sayarak kadn-erkek btn yurttalar cemiyetin tabii azas iln ediliyordu.
Agop Martayan, o srada Sofyada. Atatrkle ok ncelerden, Kafkasya cephesinden kamayan bir subay olarak amdan tanyorlar. Sofyada
da Trk dili ve kltr zerine almalarn srdryor. Orhun Yaztlaryla
ilgili bir yazs Cumhuriyet gazetesinde yaymlanm. Atatrkn zel olarak onun da gelmesini istemesi zerine btn brokratik engeller alyor.
lk Kurultayda Trk, Sumer ve Hint Dilleri Arasndaki Rabtalar, ikincisinde Trk Paleo Etimolojisi konulu tebli sunuyor. lene kadar Trk Dil
Kurumu ba uzmanl grevini yapt. Ankara niversitesi Dil ve Tarih
Fakltesinde Dilbilim Tarihi ve Genel Dilbilim okuttu. Trk Ansiklopedisi kurucularndan, badanman ve baredaktr. Dilin sadelemesine ve
ada kavramlar karlayacak bir bilim ve kltr dilinin yaratlmasna
alt. Atatrk ona Dilaar soyadn verdi. Olu Vahe Dilaar btn yaantmz Atatrkn yaantsyla ilgiliydi diyor, stanbula gidecei zaman
biz de tanrdk. Eski cephane sandklarna kitaplar konur, zel trenle giderdik. Akamlar sk sk Atatrkn sofrasna konuk oluyor.
Mill Birlik ve Beraberlik

Ayn sofrann, ayn vatann ocuklarydk. Kaderimiz birdi. Onlarla
bir sorun o gn de olamazd, bugn de yok. Emperyalizmin elinde oyuncak olanlarla, hangi etnik kkten gelirse gelsin. o gn de sorunumuz vard,
bugn de vardr. ster Trk, ister Krt, ister Ermeni kkenli olsun, AB kapsna balananlar: Trk Devrimini, mill devletimizi ve mill birliimizi
ykmaya kalkanlar, aslnda siyasal adan ayn soydandrlar.
408
ule PERNEK
Trkiyede bugn vatan savunma kararll tayin edicidir. 1914-1923

arasnda vatanmz, ona gz dikenlere kar savunduk. Kurtulu Sava
yaptk. Gerekirse yine yaparz. Kurtulu Savalar hakldr. Emperyalizme
boyun emeyiz. Bugn alnmas gereken tavr budur.
Bugn Ermeni soykrm yalan Trkiyeyi blme ve Kuzey Irakta
kurdurulan ikinci srail Devletini lkemiz topraklarna doru geniletme
planyla balantl olarak gndeme getirilmektedir. Osmanl mparatorluu
zamannda balayan hrriyet ve bamszlk mcadelesiyle, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Devrimiyle bir millet oluturan Trkmz, Krdmz, Ermenimizi, btn milletimizi smsk birletirmek greviyle kar
karyayz. nk biz gol bir, el bir eliyek, birlikte dak!
409
Kaynaka
Afetinan, Medeni Bilgiler ve Atatrkn El Yazlar, Atatrk Kltr ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988.
And, Metin, 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul.
__________, Merutiyet Dneminde Trk Tiyatrosu, Yap Kredi Yaynlar.
__________, Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu, Yap Kredi Yaynlar.
Atatrkn Btn Eserleri, Kaynak Yaynlar, stanbul.
eviker, Turgut, Geliim Srecinde Trk Karikatr, stanbul, 1986.
Ertrk, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas.
Gemiten Gnmze Trk Mzii, 3 Kitap, 1. Bir Operetti Yaamak, 2.
Direklerarasndan Peraya, 3. Yldzlar Derken, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, stanbul.
stepanyan, Torkom, Hepimize Bir Bayrak.
Kaaznuni, Ovanes, Tanak Partisinin Yapaca Bir ey Yok (1923 Parti Konferansna
Rapor), 10. Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 2006.
Kaygsz, Mehmet, Trklerde Mzik, Kaynak Yaynlar, stanbul 2000.
Koa, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklardan Beri Trk-Ermeni likileri,
Truva Yaynlar, Ankara 1970.
Koer, Kemal, Kurtulu Savalarmzda stanbul, 1946.
Kololu, Orhan, Trke D Basn, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi, C.1.
Lalayan, A. A., Tanak Partisinin Kardevrimci Rol (1914-1923), 2. Basm, Kaynak
Madat, A., Operalar Avrupada Temsil Edilen Bir Yurttamz: uhacyan, Perde
ve Sahne, 1 Mart 1944.
Onaran, lim erif, Muhsin Erturulun Sinemas, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
1981.
zn, Nejat, lk Trk Sinemacs Fuat Uzknay, TSD Yaynlar, stanbul 1970.
ztrk, Kzm, Trk Parlamento Tarihi Aratrma Grubu, Trk Parlamento Tarihi
TBMM IX. Dnem (1950-1954), C.VII (zgemi), Trkiye Byk
Millet Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara 1998.
Pamukciyan, Kevork, Mizah Hayal Gazetesinin Ermeni Harfli Trke Basks, Tarih
ve Toplum, Haziran 1987.
__________, Zamanlar, Meknlar, nsanlar/Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar,
Aras Yaynclk, 2003.
Perinek, Dou, Orta Asya Uygarl, Kaynak Yaynlar, stanbul 2005.
__________, Parti ve Sanat, Kaynak Yaynlar, stanbul 1995.
Perinek, ule, Bizim Ermeniler, 2000e Doru Dergisi, 12 Nisan 1987.
Salk, Selahattin, Kurtulu Savann Gizli rgt, MM Grubu, Kaynak Yaynlar,
stanbul 1999.
en, Bimen, Klasik Trk Msiksi Koleksiyonu.
410
ule PERNEK
Talat Paa, Hatralarm ve Mdafaam, kinci Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul

2006.
Tulac, Pars, Osmanl Trkiyesinde Ermeni Matbaacl, Tarih ve Toplum, ubat
1991.
__________, Mehterhaneden Bandoya, Cem Yaynevi, stanbul 1986.
Trk Halk Mzii Szl Eserler Antolojisi, TRT Trkiye Radyo-Televizyon Kurumu
Mzik Dairesi Bakanl, Ankara 2000.
411
OSMANLI TOPLUMUNDA YAAMA SANATINA BR

RNEK:YOZGATTA TRK VE ERMENLER ARASINDA
TOPLUMSAL ETKLEM VE DAYANIMA RNEKLER
Erciyes niversitesi Yozgat Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-mail: karaka@erciyes.edu.tr; Tel (GSM): 0 544 463 01 60
zet
Yozgat ehri apanoullarnn eitli etnik kkenden insanlarn blgeye getirilmesi ile XVIII. yzyl balarnda
oluturulmu bir ehirdir. Bu adan ehirdeki Trk ve Ermeni toplumlarnn sosyo-kltrel etkileimleri, toplumsal
yaantdaki deiimlerini tespit etmek, Osmanl ehrinde
sergilenen birlikte yaama sanatna mikro bir yaklam olacaktr.
Yozgat, Orta Anadoluda Trk ve Ermeni nfusun youn
olarak yaadklar yerlerden biridir. eitli blgelerden i
g yolu ile ehirde bir araya gelen ve iki farkl toplum
oluturan Trkler ve Ermeniler farkllklarna ramen bir
arada yaayabilecekleri bir alan oluturmay baarabilmilerdir. Siyasal olaylarn ortaya kard etkiler darda
brakld taktirde, ehirde her iki kesim byk bir zaman
dilimini birlikte huzur ierisinde geirmilerdir.
Bu teblide; iki farkl toplumun yaant alanlar, aile yaplar, toplumsal ve kltrel anlamda etkileimleri, komuluk
ilikileri ve zellikle eitli doal afetler ve skntlar karsnda sergiledikleri yardmlama tavrlar belgelerle tespit
edilmeye allacaktr.
Giri
Yozgat ehri Trk-Ermeni ilikileri ve Ermeni isyanlar asndan
zellikle incelenmeye tbi tutulmas gereken bir blgedir. nk buradaki Ermeni nfusunun oluumu tamamen memnuniyet esasnda bal kalmtr. ehirde Ermenilere kar gsterilen ho grnn bir sonucu olarak
1800l yllarn banda henz 1 000 kii1 olan Ermeni nfusu 1914 yl
saymlarna gre 13 736 kiiye ulamtr2. Bu da gstermektedir ki, Ermeniler ehirden g etmeyi deil, sreklilii olan bir ekilde ok deiik blgelerden Yozgata gelerek yerlemeyi tercih etmilerdir. Nitekim Yozgata
gelen Charles Texier, Poujoulat, Kinnier, Cuinet, Perrot gibi birok seyyah ehirdeki Ermenilerin rahat yaantlar ve zenginliklerine dair bilgiler
vermilerdir3. ehirde olabildiince varsl bir ekilde yaayan Ermenilerin
Trklerle toplumsal ilikisi ve dayanmaya ynelik tavrlar bu tebliin
konusunu oluturmaktadr.
1
2
M. Baptistin Poujoulat, Voyage Des lAsie Mineure En Mesopotamie, A Palmyre En Syrie

En Paletsine Et En Egypt, Paris 1840, s.293.
Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics,
The University of Wisconsin Press, Wisconsin-London 1985, s.172-173; Yozgat ehrindeki
demografik yap ve yllara gre nfus deiim oranlar ile ilgili alma iin bkz. Taha
Niyazi Karaca, Yozgat ehrinde Demografik Yap, IV. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003, s.307-321.
Yozgata gelen seyyahlarn ehir yaants hakknda verdii bilgileri ihtiva eden alma
iin bkz. Karaca, 19. Yzyl Avrupa Seyyahlarnn Gz le Bir Anadolu ehrinin SosyoEkonomik Yaps, Do. Dr. Gnay alar Amaan, Editr Mehmet nba, Erzurum 2004,
s.150-163.
415
1-Toplumsal Etkileim
Osmanl dneminde din gruplar cemaat ya da millet olarak adlandrlmlardr. Toplumsal etkileimden kast ise Osmanl dnemi tabiri ile bir
cemaatin yaam tarznn dieri zerindeki etkisidir. Bu etkinin ne ekilde
olduu ehre ait eriye sicilleri ve seyyahlarn hatralarndan tespit edilebilmektedir.
a-Aile Yaants ve rf-Adetler

ehre gelen seyyahlarn zerinde durduklar en nemli konu her iki
cemaatin yaam tarzlarnn, rf ve detlerinin birbirlerine olan yaknl
olmutur. Bu adan verilebilecek ilk rnek, her iki cemaatin aile yaantlarnn muhafazakarlk asndan birbirlerine yakn olmasdr. Fred Burnaby
dier ehirlerde yaayan Ermeni kadnlarnn d dnya ile balantlarnn
ok rahat olduunu fakat Yozgat Ermenilerinin aile yaantlarnn Mslman Trk etkisi ile muhafazakar bir ekle brndn belirtiyor4.
Baka bir seyyah ve aratrmac olan Charles Texier Ermeni ve Trk
aile yapsnn ortak ynlerinden bahsediyor. Texierin belirttiine gre her
iki toplumda da aile ii yaant benzerlik gstermekte ve kadnlar kocalarna kar ar hrmetkr davranmaktadrlar. Aile reisine duyulan hrmetten
dolay her iki toplumda da kadnlar kocalar ile ayn sofrada yemek yemezler. Oullar da ayn ekilde babalarna kar Trk geleneklerine gre davranrlar ve babalarnn yannda asla ubuk imezler. Texier bu benzerliklere
deindikten sonra esas vurgusunu her iki toplumun birbirleri ile asla kavga
etmeden geinmelerine getirir ve ahalinin beeri ilikilerinin hsn-i mnasebet zere olduundan bahseder5.
ki toplumun aile yaantsnda etkin unsurun Trk rf ve gelenekleri
olduu her iki seyyahn da ortak tespitidir. Bu tespit baka bir belge ile
de kuvvetlendirilebilir. Babakanlk Osmanl Arivleri kaytlarndan tespit ettiimiz belgede; Ermeni cemaati kiliselerinde iki blm olduunu ve
kadnlara ait olan blmn tamire ihtiyacndan bahsederek bunun iin izin
istemektedirler ki6, belge kilisenin haremlik ve selamlk olarak yapldn
gstermektedir.
4
5
6
Fred Burnaby, At Srtnda Anadolu, eviren: Fatma Takent, stanbul 1999, s.148
Charles Texier, Kk Asya, III, Mtercim Ali Suad, Matbaa- Amire, stanbul 1340, s.46.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Hariciye Nezareti Mektub Kalemi, Belge No: 32/70.
416
Dier taraftan Ermeni din inanlarnn yaant tarzlar zerindeki etkileri tamamen kaybolmamtr. Kendilerini Avrupaya daha yakn hisseden Ermeniler yemeklerini masa zerinde yerlerken Mslmanlar yerde
yemeye devam etmektedirler7.
Sosyal ilikilerde gzlenen etkilerden en dikkat ekenlerden biri de
Ermenilerin arap reticilii ve sofralarnda arap bulundurmalarnn Mslmanlar tarafndan ho grlmesi, hatta bacln Mslmanlar arasnda
da ok yaygn olmas idi. Her ne kadar Mslmanlar arap imiyorlarsa da
Hristiyan misafirleri ile ayn masada bulunduklarnda ve onlar arladklarnda ikram etmek iin evlerinde arap bulundurabiliyorlard8. Bu da Hristiyanlarn Trk cemaati zerindeki etkisinden kaynaklanyor olmaldr.
b-Mimar Yaplar ve Binalar

Toplumsal etki asndan dnldnde her iki toplumun ortak kltrel deerlerini yanstan en nemli elerden biri hi phesiz ki mimar
yaplardr. ehirdeki mimar yaplarn tasvirleri yine seyyahlar tarafndan
yaplmaktadr. Seyyahlara gre Yozgat mimar yaplar ve zellikle evlerinin grnts asndan tam bir Avrupa ehrine benzemektedir9. Evlerin Mslman ve Hristiyanlara ait olanlar tamamen ayndr. Yap olarak
birbirlerinden farklar yoktur10. Bu evlerin hemen tamam iki katl geni
baheli ve kiremit atldr11.
badethaneler hari olmak zere dier meknlarn biimlendirilmelerinde de Avrupa etkisi gzlenmektedir12. Yozgatn tamamnda grlen
ev tiplerinde daha ziyade geleneksel Trk ev planlarnn kullanld grlmektedir. Bunlar Sofal, Drt Eyvanl, Ke Odal plan tipleridir13.
Evlerin Trk tipinde fakat i sslemelerinin bat tarz resimlerle yaplm
olmas ehirdeki Ermenilerin etkilerinden kaynaklanyor olmaldr. Bunun
en somut rnei seyyahlarn hibir ehirde gremediklerini syledikleri
7
8
9
10
11
12
13
George Perrot, Souvenirs Dun Voyage En Asie Mineure, Paris 1867, s.385-393.
Perrot, a.g.e., s.385. Ayrca bkz. Henry F. Tozer, Turkish Armenia and Eastern Asia Minor,
Longman&Co., London 1881, s.83.
Tozer, a.g.e., s.80-81.
Texier, a.g.e., s.46.
Vital Cuinet, La Turquie DAsie, Paris 1891, s.297.
Avrupa etkisinin Anadolu ilerine ve Yozgata kadar uzanan etkisi iin bkz. Rhan Ark,
Sanatta Batllama Srecinde Balkan-Anadolu Beraberlii, Balkanlarda Kltrel Etkileim ve Trk Mimarsi Uluslararas Sempozyumu Bildirileri, Cilt 1, Atatrk Kltr Merkezi
Hakk Acun, Tm Ynleri le apanoullar ve Eserleri, Ankara 2005, s.190.
417
byk ar idi. ki katl ve bir yz boydan boya caml olarak yaplm bu

ar tam anlam ile bir aheser grntsnde idi14.
Sosyal yaantnn nemli meknlarndan biri de hamamlardr. Osmanl toplumunda Hristiyanlar ile Mslmanlarn ayr hamamlar bulunmaktadr. Yozgattaki uygulama biraz fakldr. Hristiyan ve Mslman hamamlar ortaktr. ehre 1837 ylnda gelen Hamiltonun ifadelerine gre,
hamamlar ehirdeki sosyal yaantnn en renkli ve elenceli ksmlarn
oluturuyordu. Bu sebeple hamamlar muhteem gzellikte binalar olarak
yaplyorlard15.
Hamiltonun verdii hamam rneinde dikkat eken nokta iki farkl
cemaatin hamam elence mekn olarak kullanmas ve birbirlerini dlamamalardr.
Binalarn sslemeleri ve i dekorasyonlar Ermeni sanatlara aitti. Konaklar resimlerle ssleniyordu. Hatta Trkiyede ok nadir olan ii
resimli camilerden biri Baavu Camii 1800-1801 ylnda Yozgatta yaplmtr16. Caminin i duvarlar manzara arlkl resimlerle sslenmiti. Ayn ekilde apanolu Camiinin d mahfili de resimlerle sslenmi
bir ekilde yaplmtr17. Cami iinin sslenmesi hi phesiz ki, ehirde
yaayan Ermeni sanatlarnn Mslman toplum zerindeki etkilerinden
kaynaklanmaktadr.
c-Giysiler
Toplumlararas ilikilerde zerinde durulmas gereken dier bir husus giysilerdir. Yine seyyahlar tarafndan tespit edildiine gre Ermeni
kadnlar ile Mslman kadnlarnn giyimleri arasnda pek fark bulunmamaktadr. Kadnlarn tercih ettii en mehur giysi Salta marka elbiseydi.
Venedikten getirilmi olan ve kadifeden yaplm olan bir eit hrkadr.
Bu elbisenin yakas ve kollar ipeklerle sslenirdi. Bu elbise Yozgatn
zengin Mslman Ermeni ve Rum kadnlar arasnda rabetteydi. Daha
dk gelirlere sahip olanlar da entari, fistan, malah, fermaniye, ferace
trlerini giyerlerdi18.
14
15
16
17
18
Burnaby, a.g.e., s.137; Tozer, a.g.e, s.81.

William Hamilton, Researches in Asie Minor, Pontus and Armenia, London 1842, s.386
Acun, a.g.e., s.258-261.
Cami resimlerinin ayrntl tasvirleri iin bkz. Acun, a.g.e, s.101-144.
smail Cansz, Osmanl Dneminde Yozgatta Sosyal ve Kltrel Hayat, Osmanl Devleti
ve Bozok Sanca, Yozgat 2000, s.227-228.
418
Erkeklere gelince onlar da genellikle setre giymektedirler. Dier elbiseler ise alvar, ceket, cepken, cemedan, palto, sako, aba, erkek saltasdr19.
ehrin souk iklime sahip olmas ayrca krk giyeceklerin bol miktarda
kullanlmasna yol amtr. Cenova, Rumeli, kuzu, nafe gibi eitleri kullanlmtr20.
Her iki toplumun da giysilerinde belirgin bir ayrm gze arpmamaktadr. Zenginliklerine gre giysinin kalitesi ekillenmektedir.
d-simler ve Lkaplar
Sosyal ilikilerin dier bir boyutunu da isimler ve lkaplar oluturmaktadr. Ermenilerin, Mslman ounlukta bir toplumda yaamalar
onlarn kullandklar isimlerde belirgin deimelerin olduunu gstermektedir. Kadnlara konulan Mslman isimler; Sultan, pek, Mavi, Glkz,
Melek, Gll, Yosma, Elmas gibi isimlerdir. Erkeklere konulan isimler ise;
Arslan, Ayvaz, Ate, Burak, Bahadr, Civelek, Hac, Hdr, skender, Kaplan, Murat, Rstem vs. isimlerdir. Bu isimlerden baka zellikle erkeklere
lkaplar da taklmtr. Bunlar; Balta, Bakla, nce, Kara, Kii, Kahya, Kafadar, Kalfa, lmez, iman, Kocaolan, Krpe vs. lkaplardr21.
e-Mahalleler
Yozgatta iki farkl cemaat olarak yaayan Trk ve Ermenilerin yaama alanlar olan mahaller de i ie gemi bir durumdadr. 1844 ylna ait
temettuat defterlerine gre Yozgattaki mahallelerin byk oranda karma
bir yapya sahip olduu tespit edilmektedir. Medrese (123 hane), Takpr
(260 hane), Mutafolu (148 hane), atak (267 hane) ve Nohutlu mahalleleri yalnzca Mslman nfustan olumaktadr. Tekye (250 Mslman,
199 Ermeni hanesi), stanbulluolu (130 Mslman, 63 Ermeni ve 48 Rum
hanesi), Kseolu (108 Mslman, 238 Ermeni hanesi), Tuzkaya (68 Mslman, 186 Ermeni) mahalleleri karma yapdadr22.
19
20
21
22
Cansz, a.g.e., s.228.

Cansz, a.g.e., s.230-231.
Cansz,, a.g.e., s.226.
1844-1845 yl Yozgat temettuat defteri zerine yaplan bir alma iin bkz. Ahmet Akgndz, Said ztrk, Yozgat Temettuat Defterleri I-III, Yimpa Holding Yayn, stanbul 2000.
Ayrca dier bir alma iin bkz. Z. Ahmet Badatl, Tanzimat Dnemi Yozgat Kasabasnn Sosyo-Ekonomik Yaps, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi,
stanbul 1991.
419
Bu karma yap Yozgattaki iki farkl unsurun i ie yaadn ve komuluk ilikilerini devam ettirdiini gstermektedir ki, bu ilikilerin mal ortaklna kadar gitmesi de birbirlerine olan gvenlerini gstermektedir23.
Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan vukuat raporlar ve eriye sicillerindeki kaytlar dikkate alndnda her iki kesimin birbirlerine kar iledikleri su miktarnn yok denecek kadar az olduu grlebilir. Nitekim
1882-1887 yllarna ait olan 2 numaral eriyye sicilindeki kaytta bir yaralama hadisesi grlmektedir24. Bu defterdeki kaytlarda her iki toplumun
birbirlerine mahkemelerde vekillik yaptklar da tespit edilebilmektedir25.
George Perrot, iki toplum arasndaki ilikilerin bir deerlendirmesini
yaparken Yozgatl Hac Ohannesin Mslman arkadalarndan bahsetmektedir. Ohannesin yalnzca ehir merkezinde deil, evre kylerde de
birok arkada vardr ve bunlar ehre geldiklerinde kendisini ziyaret etmeden ayrlmamaktadrlar26.
Yukarda belirttiimiz rnekler dorultusunda Yozgat ehrinde Trk
ve Ermenilere dair bir toplumsal etkileim betimlemesi yaplacak olursa
denilebilir ki; her iki toplum da etkin zellikleri dorultusunda dierini
etkilemilerdir. Trklerin Ermenileri aile, rf, gelenek ve yaam tarz asndan belirli bir etkide brakt, Ermenilerin de Mslman Trkleri sanat
ve mimar uygulamalarda etkiledii tespit edilebiliyor.
2-Toplumsal Dayanma rnekleri

Yozgat ehrinde ortaya kan grnt Mslmanlarla Hristiyanlarn
iyi komuluk ilikileri yaadn ortaya koymaktadr. Byk toplumsal
felketlerde bu komuluk ilikilerinin dayanmaya dnt olaylar da
yaanmtr. Bu dayanmaya dair vereceimiz ilk olay 1874 ylna ait ktlk felketi ile ilgilidir.
1874 ktlnda binlerce insan ve hayvan alktan hayatn kaybetmitir27. Hamiltona gre bu ktlk srasnda 100 000 ba sr ve 150 000 insan
23 Karaca, Ermeni Sorununun Geliim Srecinde Yozgatta Trk-Ermeni likileri, Ankara
2005, s.43-45.
24 Hatice Yzgeer, 2 Numaral Yozgat eriye Sicilinin Transkripsiyonu ve Deerlendirilmesi (H.1299-1304/M.1882-1887), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 2005, s.297.
25 Yzgeer, a.g.t., s.298.
26 Perrot, a.g.e., s.385-393.
27 1873-1874 ylna ait bu ktln grg ahitlerinden biri de 1852 doumlu Ankaral Halime
amrd. 1952 ylnda anlattklarna gre ktlk ylnda onbinlerce koyun telef olmu,
420
lmtr28. Bu kadar byk bir ktln ortaya kard tahribatn nne

zamannda geemeyen hkmet, Anadolunun dier illerinden hayrseverlerin yardm etmeleri konusunda gazetelere iln vermiti29. Hkmet bu
ktl ancak halkn yardmlar, dier illerin gnderdii ve ngiltereden gelen yardmlarla biraz olsun hafifletebilmiti30. Fakat blgedeki etkiler uzun
sre devam etmi, ktlk dier yllarda da eitli vesilelerle yaanr olmutu. te bu sre ierisinde Ermeni zenginlerinden Papazyan Hamparsum
hkmetin talebi olmad halde Keskin kazasndaki ihtiyac karlamak
zere karlksz olarak yardm ve hizmette bulunmutu. Hamparsumun
bu davran karsnda hkmet onu taltif etmeye karar vermi ve nc
dereceden nian ile dllendirmiti31.
Dier bir dayanma rnei 1910 ylnda Girit Meclisinin Yunan
Kral adna yemin etmesi zerine yaanmt. Olay protesto etmek iin
Trkler ve Ermeniler byk bir dayanma ierisinde protesto mitingleri
dzenlemilerdi. Mitinge 20 000 Osmanl vatanda katlarak, hep bir azdan Osmanlla ballklarn haykrmlard. Mitingde Kirkor ve Nersis
adlarndaki iki Ermeni vatandan konumalar iki cemaatin tek yumruk
olduunu gsteriyordu32.
yi komuluk ilikilerinin ve dayanmann belki de en anlaml rnei tehcirden dnen Ermenilere Mslmanlarn yapt yardm olmutur.
1918 Ekiminde Ermenilerin geri dnleri iin kararname kartldnda
binlerce Ermeni tekrar Yozgata dnmt. Hkmetin gerekli yardm ilk
28
29
30
31
32
zengin olmalarna ramen yiyecek hibirey bulamamlar, sprge tohumu ve kuru otlarla
yaantlarn devam ettirmek zorunda kalmlard. Ktlk ylnda Ankarada gnde bin kiiden fazla lm olmu ve sokaklar cesetlerle dolmutu. Bkz. Kemal Balum, Bebin Ylda
Nereden Nereye Ankara, Ankara 1992, s.25.
Tozer, ktln oluumunu u ekilde anlatyor: lk sorun 1873 ylndaki kuraklk sebebi ile
mahsl azalm ve takip eden Kasm-Aralk aylarnda iddetli yamur yam ve Ocakubat aylarnda ok iddetli kar ya olmutu. Talihsizliin en ar ekli ehirlerde yaanmt. nk yiyecek rezervleri kullanldndan hi bir ey kalmam ve kar ya yollar kestiinden bahara kadar kanlmaz alk ehirde yaayanlar tketmiti. Bkz. Tozer,
a.g.e., s.45-93.
BOA, A. MKT. MHM, Belge No: 476/13.
Diyarbakr valisi smail Hakk Paa ehrin ihtiyacn karlamak zere zahire ve hayvan
gnderilmesi iini zerine alarak almalara balamt. BOA, A.MKT.MHM., Belge No:
74/23. Ktlk zerine Levant Herald gazetesinin yaynlar zerine ngilterede bir miktar
yardm toplanm ve blge iin harcanmak zere hkmete teslim edilmiti. Levant Herald
gazetesinin ktlk yardm ile ilgili gazete haberleri iin bkz. The Famine in Asia Minor, its
History, Compiled From the Pages of the Levant Herald, Constantinople 1875.
BOA, Y.PRK.BK., Belge No: 12/43.
Karaca, a.g.e., s.182.
421
hamlede yapamamas zerine Ermeniler zor durumda kalmlard. te bu

noktada Yozgatl Mslman komular devreye girerek yardm kampanyas balatmlar ve Ermenilerin iaelerini temin etmeye almlardr33.
Sonu
1914-1918 yllar arasnda korkun olaylar oldu. Bu korkun olaylar
milyonlarca insann lmne neden olan Birinci Dnya Savann ta kendisiydi. 1915 ylnda Trkler ve Ermeniler arasnda da yaadklar yzlerce
yllk birlikteliin en gergin ve olumsuz dnemi yaand. 1915e gtren
etkenler ve 1915te nelerin olduunun anlalmas iin her iki toplumun
yzlerce yllk birlikteliklerinin iyi deerlendirilmesi gerekir. 1915 yl ya
da Ermeni ihtill hareketlerine bal olaylar bir kenara brakldnda aka grlmektedir ki, Anadolunun en muhafazakar ehirlerinde bile Ermenilere kar bir husumet duygusu gelimemitir. Tam tersine her iki cemaat
eitli alardan birbirleri zerinde etkilerde bulunmulardr.
Bu ehirlerden bir olan Yozgat, i g yolu ile nfusunu olutururken
apanoullar uyguladklar vergi muafiyeti ile Ermenilerin de blgeye
gelmesini saladlar. 1878 ylna kadar ehre gelen btn seyyahlar Ermenilerle Trklerin uyumlu birlikteliinden bahsetmilerdir. Bu seyyahlar
arasnda, n yarglarla ve propagandalarn etkisi ile Anadoluya gelen ve
Yozgatn durumunu inceleyen Fred Burnaby vardr. O da blgeyi gezdikten sonra Avrupada yaplan propagandalarn ne denli yalan ve utanmazlk
eseri olduunu hatralarnda dile getirmitir.
Uzun sren bar dnemlerinde toplumlar aras uyum batl devletlerin
mdahaleleri ile bozulmutur. Bamszlk iin mcadele eden Ermeniler
kahraman, Trkler ise katil olarak tasvir edilmitir. Yaplan propagandalarda Trklerin yzlerce yldr Ermenileri ldrmek iin frsat bekledii
zellikle belirtilmitir. Fakat ehir yaantsna ynelik yaplan mikro almalar bu propagandalarn ne denli byk bir yalan zerine kurulmu olduunu da ortaya koymaktadr. Trkler ve Ermeniler yzyllarca dmanlk
iinde deil, iyi komuluk ilikileri ierisinde yaamlardr. Belgeler bunu
gstermektedir.
33 Karaca, a.g.e, s.227.
422
Kaynaka
Ariv Vesikas
Babakanlk Osmanl Arivleri:
Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi, Belge No: 32/70
A.MKT.MHM., Belge No: 74/23, 476/13
Y.PRK.BK., Belge No: 12/43
Tetkik Eserler
Acun, Hakk, Tm Ynleri ile apanoullar ve Eserleri, Ankara 2005.
Akgndz, Ahmet-Said ztrk, Yozgat Temettuat Defterleri I-III, Yimpa Holding
Yayn, stanbul 2000.
Ark, Rhan, Sanatta Batllama Srecinde Balkan-Anadolu Beraberlii,
Balkanlarda Kltrel Etkileim ve Trk Mimarisi Uluslararas
Sempozyumu Bildirileri, Cilt 1, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar,
Ankara 2004.
Badatl, Z. Ahmet, Tanzimat Dnemi Yozgat Kasabasnn Sosyo-Ekonomik Yaps,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, stanbul
1991.
Balum, Kemal, Bebin Ylda Nereden Nereye Ankara, Ankara 1992.
Burnaby, Fred, At Srtnda Anadolu, eviren Fatma Takent, stanbul 1999.
Cansz, smail, Osmanl Dneminde Yozgatta Sosyal ve Kltrel Hayat, Osmanl
Devleti ve Bozok Sanca, Yozgat 2000.
Cuinet, Vital, La Turquie DAsie, Paris 1891.
Hamilton, William, Researches in Asie Minor, Pontus and Armenia, London 1842.
Karaca, Taha Niyazi; 19. Yzyl Avrupa Seyyahlarnn Gz ile Bir Anadolu ehrinin
Sosyo-Ekonomik Yaps, Do. Dr. Gnay alar Amaan, Editr
Mehmet nba, Erzurum 2004.
__________, Yozgat ehrinde Demografik Yap, IV. Kayseri ve Yresi Tarih
Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003.
__________, Ermeni Sorununun Geliim Srecinde Yozgatta Trk-Ermeni likileri,
Ankara 2005.
Karpat, Kemal, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social
Characteristics, The University of Wisconsin Press, Wisconsin/London
1985.
Perrot, George, Souvenirs Dun Voyage En Asie Mineure, Paris 1867.
Poujoulat, M. Baptistin, Voyage Des lAsie Mineure En Mesopotamie, A Palmyre En
Syrie En Paletsine Et En Egypt, Paris 1840.
Texier, Charles, Kk Asya III, Mtercim Ali Suad, Matbaa- Amire, stanbul 1340.
The Famine in Asia Minor, Its History, Compiled From the Pages of the Levant
Herald, Constantinople 1875.
423
Tozer, Henry Fanshawe, Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, Longman&Co.,
London 1881.
Yzgeer, Hatice, 2 Numaral Yozgat eriye Sicilinin Transkripsiyonu ve
Deerlendirilmesi
(H.1299-1304/M.1882-1887), Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Kayseri 2005.
424
ERMENLERLE BRLKTE YAAYIIN AZERBAYCAN

TYATRO ESERLERNDE GSTERLMES
Do. Dr.Tamilla ABBASHANLI-ALYEVA
Osmangazi niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

E-mail: aliyevatamilla@ogu.edu.tr; Tel: 0 222 239 37 50-2728
zet
Azerbaycann tarih kitaplarnda Ermenilerin bu topraklara nasl gelip yerletikleri hakknda saysz kaynaklar vardr. Bunlardan sadece birini okumak bile yeterlidir: Dalk
Karabag: Tarihi Faktlar, olaylar (Bak: lim neriyat, 1989).
Kitab Azerbaycann nl tarihisi Ord.Prof. Aliyev yazmtr. Bu eserde belirtildii gibi, Ermenilerin Kafkaslarda hi
zaman topraklar olmamtr. Onlar Azerbaycan Trklerinin
topraklarna sahiplenerek burada Ermenistan adl bir lke
kurmulardr. Dalk Karabadaki Ermeniler ise Trkiyeden,
randan ve Suriyeden gelenlerdir ki, onlar da Ruslar buraya yerletirmiler. Ermeniler hem Azerbaycann komuluunda, hem de Azerbaycann tam kalbinde Karabada
dnyann hi yerinde olmadklar kadar ok rahat ve sakin
yaamlar. Ancak her zaman kendilerini Azerbaycan adl
bir topran kanuni sahibi saym, Ruslara gvenerek bu
topran mark ocuu olmulardr. Hmanist Azerbaycan Trkleri her zaman onlarla insanlk etiine emel ederek
yaamlardr. Bunlar da ir ve yazarlarn eserlerine yansmtr. Azerbaycann nl limi Prof. Dr. A.Sultanl yazyor
ki, szl edebiyat dneminde din dramlarda Ermeniler
bile itirak edermi. Azerbaycann ve Dounun ilk tiyatro
yazar M. F. Ahundovun eserlerinde Azerbaycanda yaayan Trklerin Ermenilere dostluk ilikileriyle yaklatklar
belirtilir. Kzl Ordunun (1920. yl, 28 Nisan) Azerbaycan
igal ettii dnemlerde Azerbaycann Cumhurbakan,
ayn zamanda Gazi Mustafa Kemal Atatrkn de dostu olan nl Azerbaycan yazar ve hekimi N. Nerimanov
Bahadr ve Suna adl tiyatro eserinde Trk-Ermeni dostluundan bahseder ve biri Trk evld (Bahadr) biri Ermeni
kz (Suna) olan genlerin din inanlar yznden kavumamalarn lnetler ve zntsn dile getirir. Sovyet
dneminin en gl tiyatro yazar C. Cabbarl 1905. ylda
eserinde 1905te Ermeni-Trk savan kaleme alarak bu savan her iki halkn sradan insanlar tarafndan arzulanmadn yazar, ayn zamanda nc bir kuvvenin bu sava
tevik ettiini de belirtir. nc taraf ise ar Rusyasdr.
Azerbaycan baslan kitaplarn ounda her dnemlerde
Azerbaycan Trklerinin Ermenilere ve burada yaayan btn milletlere karde olarak yaklat srarla vurgulanr. Bu
da Trklerin byk hmanizmini gsterir.
Do. Dr. Tamilla Abbashanl ALIYEVA
Giri
Bu gn Azerbaycan Cumhuriyetinin en nemli ve arl problemi
olan Karabag problemi sadece bu lkenin problemi olmaktan km, ister Batnn, isterse de Dounun gndeminde oturan nemli bir meseleye
evrilmitir. ok siyasetiler ba sndrsa da helelik bu meseleye aydnlk
getirilmemitir. Bele grnr ki, bir ata sznde denildii kimi bu hamur
ok su aparacak. Bazi siyaset adamlar bu ii lbirente benze diyorlar. Aslnda ise bu lbirenti onlar izmiler. Kafkaslar ve Dounu sakin grmek
istemeyen dnya siyaset adamlar, tabii ki, bunlarn banda Amerika ve
Avrupa dayanr, onlar bu sular ok bulandracaklar, nk iyi biliyorlar
ki, bulank suda balk tutmak daha rahattr. Eer Ermeniler hibir haklar
olmayan Karaba: -Bu bizim dede-baba topraklarmz deyirse ve Ermeni
Lobisinin elinde oyuncak olan Amerika ve Avrupann siyaset insanlar
onlarn naz ile oynuyorsa, bu meselenin hak-adalet yolu ile zlecei
mkle evrilecek. Konumuzda ele aldmz tiyatro eserlerindeki olaylar
Karaba kylerinde ba verdiyi iin mutlaka Karaban gemiine kk
bir ziyaret etsek, iyi olur.
Tarih kitaplarnda okuyoruz ki, bu gn Azerbaycan topraklarnda biz
zamanlar Alban devleti yerleirmi (M 3. asr). O zamanlar orada hem
Alban meneli, ayn zamanda savdeyler ve gargarlar da olmu ve onlar
phesiz ki, Karabada yaamlar. Alimler bele hesap edipler ki, Alban
diyalektleri Dastan dillerine aittir, Hatta Udinler 1 Pyotra mektup gnde429
rirken byle yazyordu: -Biz avganlarz (yani albanlarz) milliyet itibarile

Udileriz. Ermenistan Ermen etnosunun vatani deildir, bunlar bu topraklara gelmedirler. Eski Ermeni halk Yukar Frat vadisinde, tahminen M.. 1
bin ylln birinci yarsnda teekkl tapmlar(1). Yunan tarihisi Heredot
yazyor ki, Ermeniler Ermeni yaylas denilen yerin yalnz Bat hissesinde
mesknlamlar. Ermeniler ok ge zamanlarda Kafkaslarda grnmeye
balamlar. ran devletinin kmesi onlarn Douya doru irelilemesine
erait yaratmtr. Ermeniler Merkezi Ermeni yaylas zerinde nezareti
gzlendirmiler. Yunan tarihisi Strabon Ermenilerin tecavzkarlndan
yazyor: Ermeniler tecavzkarl ile Midiyallardan, beryalilardan...
suriyallardan toprak kopardlar, arazilerini genilendirdiler. (A.g.e. s.24)
Ama sonradan bunu Ermeni dilli vilyetlerin birlemesi kimi yazdlar.
Nispeten ksa mddet arznda Ermeniler irelileyerek arazileri igal etmi,
yerli halini sktrmaa balamlar. Sonradan iklc Ermeniler Kr-Aras
nehrinin arasndaki topraklar igal etmi, Albaniyaya Ermeni Albaniyas
demiler. M..66 senede Romallar .Tigran darmadan ettiginden sonra
hibir Byk Ermenistan olmamtr. Bu zaman Ermenistan igal ettii birok topraklardan el ekmitir. Ermeni ar zlerini Roma halknn
dostu ve mttefiki iln etmitir. Bu ise Ermenistann Romadan tam asl
olmas demek idi. M..37.senesinde Roma ve Parfiya arasnda imzalanm senete gre Ermenistan Parfiyaya, ayn zamanda Mezopotamyann
idaresine geir. Ermenistann taliyi o dnemim paralar zerinde de z
aksini bulur. Orada Ermenistan arlnn devrilmesi, Romann Ermenistan zerinde galebesi, Roma mparatorunun ayaklar altnda oturmu kadn, kz eklinde aman isteyen Ermeni sava resimleri var. 1-2 asrlarda
Ermenistanda Roma askerleri vard, m..358 a kadar Ermeniler Romallara vergi vermiler. 1-1V asrlarda Byk Ermenistan hic cre iklclk
ede bilmezdi, nk ya Romadan, ya Parfiyadan asl idi. Btn Kafkaslarn Romaya tbi olduu halde yalnz Albaniya mstakil kalmtr. V111
asrda Arap ikl sonucunda Alban arl ker. Ahalinin bir hissesi Gregorianlatrlr, sonradan ise Ermeniletirilir. Ama insanlarda Alban ruhu
kalmt ve Allbaniya arl Artsak arazisinde kismen barpa edilmitir.
Kadim Albaniyann yerinde X11-X111 asrlarda Haen knyazl ykseldi. Albaniya ar Hasan Celaln zamannda (1215-1261) bura daha da geliti, burada Gandzasar manastr kompleksi ina edildi.
Azerbaycann nl bilim adam Z. Gyovun Karabagn gemiine seyahat adl eserinde okuyoruz: Karabagda yaayan Ermeniler mene
itibari ile kola ayrlr: Birincisi Fars dilli Ermenilerdir. Bunlar sadece
430
Karabaga degil, Bat Azerbaycana ve irvana da grlmler. Eer

X1X asrn evvellerinde Karabagn Dalk hissesinde 2 Fars dilli Ermeni
ky vardysa, 30-cu yllarda bu kylerin say 20-ye atr. Fars dilli Ermenilerin Karabaga grlmesi Rusya-ran Savann 1828-de bitmesiyle
ilgili balyor. Trkmen ay Bar Antlamasnnn15-ci maddesinde yazlr
ki, bu Antlamadan geen bir yl sresince Ermeniler Aras nehrinden geerek istedikleri yerde yaaya bilerler. lgi eken ise budur ki, Ermeniler
yl beklemeden Rus Ordusu ile bire Kuzeye geir ve Karabagn eitli
blgelerinde mesknlarlar, sanki Dede-baba topraklarnda olduu gibi.
1828-1830-cu yllarda Ruslar Kafkaslara randan 40 bin Ermeni grdler. Rus meneli N.N.avrov yazyor ki, 1828-in yalnz ay sresince
Arazdan 8249 Ermeni ailesi geerek Karabagn Dalk blgesinde, Gyce
gl civarnda, irvanda yerleti. Gelme Ermeniler yerli ahalinin elinden
200 bin desyatin yani 2 milyon manatlk toprak sahesini alarak z ellerine
geirdiler. Rus bilim adam V.L.Veliko yazyor ki, Gelme Ermeniler yerli
Mslman ahalisinin an-hretine zarar vurdular, bununla onlar gelecekte bu topraklardan kovmak siyasetini yrtrdler. Ermenilerin ikinci kolu
Karabagn yukar hissesinde mesknlatlar. Onlar 10 bine yakn idiler,
Trkiyeden- Rus-Trk Sava bittikten sonra Edirne Bar Antlamas ile
Kafkaslara grlmtler. ounu Grcistana, bir hissesi Karabaga grld. Onlar hem yerli ahalini, ayn zamanda randan gele Ermenileri
incitirdiler. Ermenilerin 3-c kolunu asrlarla Ermenileme prosesine maruz kalan yerli Albanlar idi. Z. Gyovun yazdna gre o dnemde Karabagda Hrstianlk yaylmt. Karabagn ova hissesinde slm yaylrd.
Karaban Kuzey-Batsnda btpesetlik idi. Bu kaos zaman Arap Hilfeti
ile Bizans mperiyas Kafkaslar urunda mcadele ediyordular. Ermeni
diplomatiyas bundan istifade etti, Araplarn tarafnda durdu. lkeni z
din himayesine geirmeye alt. 699-da Ermeni Katalikosu lya Halife
Abdulmelike mektup yazd ki, lkemiz acizane Sizin tbiliinizdedir. Biz
de Albanlar da saya inanrz. Ama Albanlar Roma mparatoru ile konumaya gedir ki, onlarla bir dinde olsun. Siz bunu dikkatinizden kenarda
koymayn ve onlar cezalandrn. Arap Halifesi de lyann sadakatini
yksek kymetlendir, ona yardm ediyor. Yardm bundan oluur ki, kyam
kaldrm Albanlar Ermenilerin dinini kabul etmesini lyaya havale ediyor. Ermeni Katalikosu Halife Abdulmelikin gnderdii kounla Berdeye
gelir, Alban Katalikosunu ve onun hemfikirlerini idam ettirir, byk Meclis arr, karar kabul ediyor ki, Alban kilisesi Ermeni Grigoyan kilisesine
tbi olacak. Yeni seilen Katalikos Ermenilere sadk kalacana yemin etti.
431
yldan sonra yine toplant oldu, btn Karabagl rahip ve Yepiskoplarn

dilinden iltizam alnd ki, eer onlar Grigoryan mezhebine sadk olmasalar, kafir iln olunacaklar. Ele o zamandan X1-X11 asra kadar Garabagda
nce Grigoryanlama, sonra Ermenileme prosesi geddi. Bunlar X1-X11
asrlarda Karabagda yaayan Ermenilemi Albanlar idi. Aratrmaclar
.P.Petruevski, .O.Orbeli, N.Y.Marr, T.Ter-Grigoryan, M.Barhudaryan ve
birok alimler Karabagda aratrma aparrken hakl olarak Karabagn Dalk hissesinin Albaniyann-Azerbaycann ayrlmaz hissesi hesap etmiler.
V asrdan X1X asra gibi Ermeni tarihcileri doru olarak bu topraklarn
Alban arazisi olduunu yazmlar. X-X1 asrda Karabagn Dalk hissesinde Han feodal Devleti yaranm, X111 daha da gelimitir. Karabagn
dzen ve Dalk hissesinde yaayan ahali arasnda zgeleme sebebi iin
bir nece amil vard. Bunlardan en nemlisi Karabagn dzen hissesi Azerbaycan kimi slm kabul etmiti,, Dalk hissesi Grigorinlamaya maruz
kald, burada Hrstian mefkuresi formalard. Din ayrlk iktisad-siyas
ayrlk yaratmt, dzen ve dalkta yaayan halk her zaman bir-birile iliki kururdu. Rus arizmi her zaman Parala, hkmranlk et siyasetini
yrterek V111 asrdan balayarak Karaba Hanln paralamak, burada kk Ermeni-Hristian devleti yaratmak istiyordu. 19 Mays 1783-de
knyaz G. A.Potyomkin 2. Yekatrnaya yazyordu: Frsat olan gibi Karabagda hakimiyeti Ermenilere verecek,bunlar vasitesiyle Asyada Hrstian
devleti kuracaz. Bu barede Ermeni meliklerine gsteri vermiim (3).
Sonradan Ruslar Karabag aldklarndan daha buran Ermenilere vermediler. 1917-ci yl htillndan sonra Dalk Karabagn Ermenistana birletirmek hakknda kompaniya baland. Yzlerle Ermeni Ermenistandan
gelerek Karabagda Trkler aleyhine ie baladlar. 1918-de 22 Haziranda
uada Ermenilerin 1 Kurultay oldu. Karabag mstakil Kurum oldu, Mill uras seildi. Lkin bu revan Ermenilerini temin etmedi. Onlar istiyordular ki, Karabag Ermenistana katlsn. 1920 c yln Maysnda Dalk Karabag Ermenilerinin 1X kurultay arld. Halkn fikri sorulmadan
bir grup Ermeni Karabagn Dalk hissesinin Ermenistana birletirilmesi
hakknda karar kard. 5 Temmuz 1921 de Karabagn Dalk hissesi z
talihini Azerbaycanla balad.
Azerbaycann nl tarihs Ord.Prof. Dr.. Aliyevin Dalk Karabag
adl kitabnda ok deerli fikirler var ve o bu fikirleri dnyann ok nl
alimlerinin fikirleri ile birge takdim eder. O fikirlerden biri Ermenilerin
her zaman Byk Ermenistan yaratmak ideyasdr. Yzden rak Ermeni
alimcikleri her zaman Byk Ermenistann haritasn iziyor ve gya
432
kayp olmu topraklar geri almak iin gece-gndz mcadele edeceklerini

sylyorlar. Bu haritada sadece yakn komularn topraklar deil, uzak
komularn da topraklar var. Bu harita denizden denizedir, ierisine Azerbaycan, Grcistan, Trkiye, Rusya, ran ve Suriye topraklarn da alr. .
Aliyev dnyann en nl bilim, devlet ve siyaset adamlarnn Ermeniler
hakknda fikirlerini vermekle onlarn i dnyasn ustalkla ayor, bunlar
gelecek konulardr, mutlaka aratrlacak.
imdi ise esas konumuza geek.
Biz yukarda yazlarda Ermenilerin Azerbaycan topraklarna nasl geldiklerini ve bunlarn Azerbaycanda z evlerinde olduklar gibi ok rahat yaadklarn anlattk ve bu yerde yalnz Azerbaycann deil, btn
Trk Dnyasnn nl iri olan B.Vahabzadenin bu iirini hatrlatmamak
mmkn deil:
Biz yakn olmuuz kadimden yakn,
O kadar yakn ki, bizim dalarn,
Glgesi dp dr sizin dalara,
Ben efsus demirim ten alara,
Bahnn keman bizi aladb,
Cebbarn ceh-cehi sizi aladb.
Babam baban ile dost olup ancak,
Dostluk dan bir kelime danmazdlar.
Biri-birimize di kcrtarak
Dostluktan deyiriz imdi o ki var. (4)
ir burada Azerbaycan Trkleriyle Ermenilerin asrlarca bu toprak da
bir karde gibi yaadklarn sylyor.
Biz Ermenilerle toplum halnda yaaman en gerek rneini gstermek iin Azerbaycann nl tiyatro yazar C. Cabbarlnn 1905-ci
ylda eserini gtrdk. Elbette bu konuda Azerbaycanda ok sayda eser
var, ama bu eser bizim arayacamz sorulara o kadar doru, drst cevaplar veriyor ki, o biri eserlere mracaat etmeye lzum grmedik, Aslnda C.Mehmetkuluzadenin Kamanca eseri baresinde de birka keli433
me demeyi dnyoruz. C. Cabbarl Sovyet yazar hesap olunur, yani

eserlerinde en fazla Sovyet dnemi vlr, onun halklar gzel gnlere
ulatrd okuyucularn nazar-dikkatine attrlr. Ama biz 1905-ci ylda
eserinde bu tebligat az grdk, yazar en fazla Kafkaslarda yaayan iki
karde halkn mehriban, dostluk eraitinde yaamasndan sohbet ar. Yazar bu dostluu Sovyetlerin ayana balasa da aslnda bu dostluk Sovyetlerden nce de vard. C. Cabbarlnn yaradclgn inceleyen Prof. Dr.M.
Arif yazyor: 1929-cu ylda C. Cabbarl Kafkas halklarnn meden birliyi
aylnda itirak etmiti. O Grcistan ve Ermenistana gedmi, ehir ve
kyleri gezmi, karde halklarn hayat ve meieti ile tan olmutur(5). M.
Arif bu deerli incelemesinde C. Cabbarlnn eserinin niye mehz 1905-ci
yl olduunu aklyor. Onun fikrince, 1905-ci ylda Azerbaycanda- en
fazla Bakda Trk-Ermeni krgn oldu, ama bu krgn birden-bire, nedensiz ba vermedi. Artk mrnn sona erdiini gren ki bal koca kartal
mrn srdrmek iin halklar bir-birine kar kaldrd. Bu hakta Rus yazar M. Gorkinin gzel bir fikri var. M. Gorki Kafkas olaylar hakknda
makalesinde yazyor: Tufeyliler (arn etrafnda halkn emeini yiyip almayanlar nazarda tutulur) can vermekte olduklarn ve lmlerinin yaklatn hiss ederler, ama onlar yaamak istiyorlar ve halk iradesine kar
becerdikleri gibi, erefsizcesine, korkakasna ve biabrcasna mcadele
ediyorlar. Onlar acktan acga Ruslar Yahudilerin, Polyaklar Finlerin, Tatarlar (Azerbaycan Trkleri nazarda tutulur) Ermeni ve Ruslarn, acndan
kazeplenmi avam kylleri renci ve hatta ocuklarn stne kpek gibi
kskrdrlar. Beer tarihinde, hibir lkede bizim lkede olduu gibi hkim
snf hakimiyeti elinde saklamak iin bu kanl gnlerde olduu gibi hayasz, kobutcasna mcadele etmemiler (6)
C. Cabbarl bu eserini ahsi mahedesi esasnda yazmtr ve ona gre
de eserdeki olaylar, kahramanlar, Karabagda toplum halnda yaayan Trk
ve Ermeni halklarnn rf-detleri, dostluklar olduka canl kmtr. C.
Cabbarl Edebiyat gazetesine verdiyi msahibesinde diyor ki, ...Ben Grcistan, Ermenistan ve Dalk Karabagda olduum zaman btn milletlere mensup olan insanlara rast geldim. Bunlar sakince sosyalizm kuruluu
ile, yani kendi hayatlarn yaamakla megul idiler. Ben kcerilere tesadf
ettim. Hayvan srsnn yannda bir Azerbaycanl kadn yermekte idi.
O, adrasz idi. Sonra baka bir kadna rastladm. Bu Ermeni kadn idi.
Bu kadnda aynen Azerbaycanl kadn gibi giyinmiti. Onlar bir-birinden
ayrmak zor idi. Ev eyalar, ilettikleri aletler, arklar danslar hepsi
ayn. Aslnda bu iki halk ayn halk olutururdu. yle ise, bu halklar sene434
lerce kanl vurulara ne mecbur etmiti. Bu meseleni derinden renmeye

baladm. rendim ki, bu iki karde halk azatlk urunda mcadeleden
uzaklatrmak ve smrgecilik siyasetini srdrmek iin Rus ar bu yolu
semi, iki karde halk bir-birine kar mcadeleye kaldrmlar (7)
1905-ci ylda tiyatro eserinde esas konu halklar dostluunu n
plana karmaktr. M. Arif yazyor: Eserin esas konusu ile ilgili olarak
C. Cabbarl 1905-ci ylda Azerbaycanda cerayan eden mrekkep olaylar ierisinden esas hatt doru semi, eserin esas dramatik sjetini de
bu hat zerinde kurmutur (8) C. Cabbarl bu eserinde gsterir ki, Trk,
Ermeni, Grc ve Rus emekileri snf ve talice bir-birlerine yakn olduklar olduklarndan onlar arasnda hibir ztlk yoktur; ar hkmeti ve
ona hizmetilik yapan burjuaziya inkilapi harekata mani olmak iin karde halklar bir-birile savatrr. M. Arif eserinde (unutmak lzm deil ki,
eser 1956-c ylda baslmtr) I.V. Stalinden rnek getirir. Stalin yazyor
ki, arn siyaseti Parala ve hkm ettir. ar bu grgnlar sadece Rus
olmayan milletler arasna salmamtr. O ayn zamanda Ruslar yaayan
Gomel, Kiinyov ehirlerinde de salmtr. Stalnn fikrince ar taht-tacn korumak iin bu krgn hazrlyor. Onun fikrince, ar uru olmayan
Mslmanlar (her zaman Rusyada Mslmanlara byle bakmlar) din
Ermenilerin stne kaldrmlar. fadeye bakn! uuru olmayan Mslman
ve her zaman Din olan Ermeni! Bu Din Ermeni bu gn dinlikten
km, dnyada Terr rzgar estirir, din Ermeni szde Ermeni soykrmn Avrupa Parlamentolarnda kabul ettirdi. Din Ermeni Karaba ald
ve bu gn Trkiyeden, Grcistandan toprak istiyor, Karabag azm gibi,
Nahvan da benimdir diyor. Stalinin din Ermenisi sadece bu gn
deil, asrlarla sbut etmi ki, o kadar da din deil. Fikrin devam:-ar uuru olmayan Mslmanlara silh paylamtr, Polis ve Kazaklara (aslnda
bu Kazaklar Kpaklardan dnmedir- Bak: M. Adci, Yavan lnn kokusu)(9). Mslman elbisesi geydirerek Ermenilerin stne saldrmtr.
Bakn, o dnemlerde Din Ermenilere kalbi aryan Stalin 1941-1945-ci
yl -ci Cihan Savanda da bir daha kantlad ki, Din, Yazk Ermenilere mnasebeti ok iyidir ve buna gre de Ahskann etrafnda yaayan
ve gz topraktan doymayan dinc Ermenilerin yerini genilendirmek
iin (bunun baka nedenleri de var) buradaki Ahska Trklerini bir gecenin
iinde vagonlara doldurup Sibiryaya, susuz-yeilliksiz Kazakistan sahralarna srgn etti.
C. Cabbarlnn 1905-ci ylda eserinde birok halkn ve snfn nmayendeleri var. Unutmadan deyek ki, o dnemlerde Kafkaslarda en fazla
435
milletlerin yaad yer Azerbaycan ve onun bakenti Bak idi. Biz bunu
bariz rneini C. Cabbarlnn eserinde grrz. Bu ayrca bir konudur,
biz sadece Trk ve Ermeni ilikilerine, bu ilikilerin dostluk ve komuluk
zerinde durduuna dikkat yetireceiz. Tekrarlamaa ehtiyac yok ki, bu
karde krgnn ar Rusyas salmtr. Tarih sbut etti ki, sonradan da
Rusyann eli ile 1918, 1988-de yeniden karde grnlar oldu, ama unutmak lzm deil ki, Ruslarn deirmenine Danakstyn partiyas da su
dkt. Ayn zamanda Ermenilerin dnyalarca nl Terr tekiltlar da
Danakstyn Partisi ile el-ele vererek dnyann neresinde Trk grdyse
de hi eye bakmadan katliam etti ve bu iki halk arasnda mnasebetleri
her zaman gerginlretirti, dostluk rzgarn beikdece bodu. Unutmak lzm deil ki, dnyada iki ey seilmiyor: Ata-Ana ve Komu. Bu Allahn
eli ile olan bir eydir. Komu komu ile doruluk, adalet erevesinde yaamaldr. Trkiye,Rusya, Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan... Bunlar
tarihten her zaman komu olmular, isteseler de istemeseler, dost olsalar,
dmen de olsalar... Ama dmeniliktense dost olsalar daha iyi deimli?
Bizim mdriklerimiz hep byle demilerGel, gel kim olursansa gel...,
Sevelim sevilelim... Mevlane, Yunus, Nizami, Nesimi byle demi...
Konudan uzaklamayalm. C. Cabbarlnn eserinde tesvir ettii komular talihin yapt komuluktur. Allahverdi Ermeni, mamverdi Trk...
Karaban Tu adlanan kynde komudurlar, bunlara sadece komu demek azdr, sanki bir evde yaayan iki karde... Allahverdinin ocuklar
mamverdinin evindedir. Yemekler bir yenilir, tavuklar bele z hinlerinde
deil, komunun hininde yumurtluyor. Eserden rnek: Glsm (mamverdinin kars, Trk): Nebat bac (Allahverdinin kars, Ermeni), iki gndr il tavuk yine fal aparr, belki sizin hine geldi.
Nebat:-Hine bak, ay Glsm bac, dn hinden iki garip yumurta buldum(10).
Eserdeki nl kahramanlardan olan Eyvaz Ermenidir, Nebatla Allahverdinin oludur. Yine de kardeliye bir rnek. Eyvaz Bakya gedecek,
yol stndedir. Nebat ba onu uurlamaa karp ve bazi ilerini Glsme havale ediyor:-Sen Allah, Glsm bac, hayvanlar gelende onlar
yemle, ben Eyvaz uurluyum. Glsm: -Dana gelip, yemlemiim, o birileri de feragat eylerim. Sen rahatsz olma, iini gr (Yine orada, s.112).
Bize yle geliyor ki, eserden getirilen bu rnekler her eyi aktan-aa
sylyor. mamverdinin olu Bah Allahverdinin kz Sonaya ktr.
Yazar Sonann szleriyle ayr-ayr milletin nmayendeleri olan bu insan436
larn sima ynnden de bir-birine okarl okuyucunun nezerine attrlr. Elbette, belki de bunlar bir-birlerine ok benzemiyorlar, ama insanlar
bir-birlerini sever, sayg gsterirlerse, onlara yle geler ki, sanki bir-birine
benziyorlar. Sonann szlerine dikkat yetirek: Sona:- Bak, bu babamn
sakal, bu mamverdi daynn sakal, bu babamn yz, bu da onun yz.
Gerekten hi fikir vermemiim, babam ile mamverdi daym ne kadar birbirlerine benziyorlar! Evet, evet... (Her ikisini pyor).(11).
Ara-sra kyde Ermeni ile Ermeni arasnda anlalmazlk olanda byle
bunu nizamlayan da Trkdr. Mes: Sona komular Haykanuun danasnn gzne selbe atarak onu sakat etmitir. Haykanu sava iin Allahverdinin stne gelir, ama Trk mamverdi buna raz olmuyor, kadn sakinletirip evine uurluyor veya: Trk bu savan iinde komusu Ermeni
Aram grr, ona diyor ki, A gede, niye o arvada (Aramn annesi nezerde
tutulur) be-alt kpy (para anlamnda) gndermiyorsun? Kalp el-amanda (zor durumda). Ahr o gn gcnen ta-ba elemiim, bir batman buday
vermiim, be girvenke de arpa; kartrp el deirmeninde ekiptir (12).
Buradan byle bir sonu kyor ki, Trk-Ermeni ailesine o ailenin olundan yani en aziz adamndan olundan bele yakndr. Yukarda syledik
ki, Sona Ermeni olduu halda Ermeninin hayvann sakat etmi. Ne iin?
nk bu hayvan onun can kadar sevdii Trk Bah iin ektiyi karanfil
ieini yemiti. Meer bu iki halkn dostluu iin rnek deyilimi?
Yukarda yazdk k, ar Nikolay toprann alt-st altn olan
Azerbaycandan rahatlkla el ekmek fikrinde deil. O dnr ki, inklp
olursa, bu yal tike onun azndan ka bilir. Yal tikeni kayp etmemek
iin arn hizmetileri hep yollar aradlar ve sonuta buldular: Trklerle
Ermenileri bir-biriyle savatrmak! Bundan gzel yol ne ola bilir!? Eserdeki Rus Gubernatorun szlerine dikkat yetirek: -Durumdan kacak birce
yol var:- Yerli Tatarlarla (Azerbaycan Trkleri nezerde tutulur) Ermenileri
mill savaa atmak, bylece inklb ikinci plana ekmektir. Ermeniler en
ihtill millettir (yani durmadan kavga karan) Bunlar aradan karsa, o
birilerin de kuvveti sarslm olur. Trk ve Ermeni burjuaziyas arasnda
savaa neden olacak noktalar vardr (C. Cabbarl. a.g.e., s.118)
C. Cabbarlnn 1905-ci ylda eseri konu ynden ok zengin eserdir.
Dorudur, eserde en nemli konu Halklar dostluudur ve bunun da banda Trk-Ermeni dostluu durur. Umumilikte gtrsek, bu dostluk daha geni alan kapsyor. Burada sadece bu iki halkn dostluu deil, Rus, Grc,
Yahudi ve baka halklar da var. Ayni zamanda arn Rusyasnn bu halk437
lara mnasebeti var ve Rusya bunlarn hi birini delicesine sevmiyor, onun

azack ve yalanc sevgisi madd meraklar zerindedir. Eer Azerbaycan
petrol unu sona kadar kullanrsa, Azerbaycan onun dostudur, yarn petrol
yoksa, dostluk da yok! Bu gnk gibi. Eserde htilln karsnn alnmas,
Ruslarn bu gnk duruma mnasebetleri, Azerbaycan Trklerinden Petrol
Milyoncularnn Ruslara rvet vermesi, ara ya ekmeleri, Ermeni zenginlerinin aynan Ruslarala iyi mnasebetleri, ihtille darbe iin Eyvazn
bacs ile evlenme, Eyvaz dile tutmak, onu yalanc Mill Kahraman etmek, becermedike onun bana fesatlar amak bunlar ayr-ayrlkta bir
konudur, ama yine de unutmadan demek lzmdr ki, bunlarn da fazlas
Trk-Ermeni dostluunun evresinde dolanr, ne kadar yakn ve uzak olsalar da... Rus Gubernatoru bir kepe ile birka kazan kartrr. Mesel,
Gubernatorun zaman-zaman Trkiyede gya Ermenilerin bana getirilen
felketleri (aslnda bu felket hi olmamt, bu gnk szde Ermeni soykrm gibi) sylemekle atein stne petrol dkmeyi de ihmal etmiyor:
Elimde olan btn vasitelerle Mslmanlarn hain katillerden korunmasna alp, Trkiyedeki ilerin ksasnn burada alnmasna yol vermeye
cem (135) Byle szler zaman-zaman zengin Ermeni ve Azerbaycanl
Trklerin de dilinden kyor: Ermeni Agamyann dilinden: Trkyeye
fikriniz gedmesin. Dilerini kraam, hepinizi vere rem pulemyotun azna (14). Daha bir rnek: -Dmenler Trkiyedeki ilerinden doymayp
burada da ilerini devam ettirirler (15). Bu Trkiyeden balayp gelen
tarihi savatr. Ermeni milletini bastrmak isteyenleri tarih ve Ermeni milleti karka (karnca anlamnda) gibi ezecektir (16). Rus arnn korkutan
mesele Azerbaycandak Trklerle Ermenilerin dostluk halnda yaamalardr. Ne edip, ne yapp almak lzmdr ki bunlar her zaman bir-birleri
ile savasnlar. Gubernator bunu ok gzel becerir. Mesel, Trkleri grrken Emenileri onlarn yannda, Ermenileri grrken Trkleri ktleyir.
Trk Bahadr beye diyor ki Agamyan senin neft buruklarn hasara alp
kendi adna geirecek, onlar (yani Ermeniler) Byk Ermenistan plannn
bir hissesini hayata geirirler, onlar sizi buradan kovacaklar ve ya Ermeniye de aksini sylyor. Ermenilere Tatarlarn (yani Azeri Trklerinin) vah millet olduunu sylyor ve Ermenilere bunlardan ihtiyatl olun, lzm
gelerse, size hem silhla, hem asker vererek yardm ede bilirim, kimseye
sylemeyin-diyor (17). imdi Gubernator ayn eyleri Trklere de sylyor:-Mslmanlara bir az silh vermek lzmdr, lzm gelerse kazaklar
da bir az yardm etsinler (18). Belli olur ki, ortada Trk ve Ermenilerden
lenleri Kazaklar-yani Rus askerleri ldrmler.
438
Eserdeki Aamyan Azerbaycanda kazand serveti korumak iin her

yolu deneyir. Trk-Ermeni sava, Trkn sevdii kz oluna almak, Ruslarn hizmetiliini yapmak ve s. Agamyan gemide oturup gemici ile dava
ediyor. Aslnda onun bu toprakta hibir hakk yok, ama bu azm gibi neyinki burada servet kazanr, ayn zamanda buradaki fakir insanlar ldrr.
Aamyanlar z milletinin nmayendelerinin beyinlerini ykayarak Trklerin onlara dman olmalarn ne kadar sylese de hi faydas yok, bu iki
halkn sade insanlar yine bir-birine karde gibi bakyorlar, dostluklarn
devam ettiriyorlar. Eserde iki halkn dostluu Eyvaz ve Bahnn szlerinde ok gzel ifade olunup. Mesel, Eyvaz z milletinden olan Aamyana
mracaat ediyor: -Siz kzmayn, cenap Aamyan. Bu szlerle bana tasir
edemezsiniz. Benim hakikat sandm kitap da Trk, Ermeni sz yoktur,
ii var, fabrikant (fabrika sahibi) var. Bincilerle karde, ikincilerle dmanm (19); Bir baka rnek: -Eyvaz: -O atein iindekiler kimlerdir?
Korumal bir eyi olmayan a, yoksul ktle, var-yokunu iki kuruna verip
atr; lkin kime? Karde kardee (20). Ermeni Allahverdinin fikrince: Ara yerde halk verdiler grna (21). Ne kadar hakl bir sz. Eserin sonunda dar aacna geden Eyvaz Anne ve bacsn Ermeni akrabalarna deil,
Trk Bahya emanet eder. Bu iki halkn dostluu iin bundan gzel ne ola
biler?!
Eserde iki gencin Trk ve Ermeninin sevgisi de bu halklarn ne
kadar kaynayp-kavutuunu gsterir. Ermeni kz Sona ile Bah bir evde
bym ocuklardr. Artk bymler, sevginin ne olduunu tatmlar.
Onlarn bu temiz, saf ak anne ve babalarnn da kalbini sevin hissiyle
doldurur. Aamyann olu Haykaz Sonaya k olur, aslnda bu ak deil, sadece olarak Trk seven bir kz onun elinden almak, Trk-Ermeni ilikilerini bozmaktr. Haykaz Sona ile evlenir, onun kuru cismini alr,
ama Sona kalbini Bahya verir. Eyvaz bacsnn bir Trkle evlenmesini
sevinle karlyor, biliyor ki, bu Trkn ailesi senelerce onlarn komusu olmu, sevin ve kederlerini onlarla paylamlar. O bu ak sevinle
karlyor, korkmadan Agamyana sylyor: - Onun (Sonann) sevdii bir
Trkdr. (22). Aamyana gre ise:- Trkler bizin din dmanmz, millet dmanmz, kan dmanmzdir(23). Agamyana gre, Sonan Bahya vermek Ermenilerin mill namuslarna kar kara bir leke, bir hiyanettir
(24). Agamyamnn olu da aynen babas gibi dnr: - Benim evime dmen bir Trkn sevgisini tayp getirmek?! ki millet bir-biri ile kan davas ederken bir dmeni sevmek, bir Ermeni kz iin namussuzluk,hem de
mill namussuzluktur (25). Eyvazn Aamyana ve Haykaza verdii cevap
439
onlarn banda yldrm gibi akr. Bizim Trklerle hibir dmanclmz yoktur. Bizim dmanmz Trkler deil, sizler- yani Aamyanlarsznz. Biz Trklerle kardeiz, siz bizi bir-birimize dmen ediyorsunuz,
bizim savamz mill sava deil, snf savatr (26). Olu Eyvaz kurtarmak iin kz Sonan Agamyann oluna veren Allahverdi sonda peimanlk ekiyor: - Ahmak gibi, kz vermedim mamverdinin oluna, hi
olmazsa, atas atas ile, kardei kardei ile tay idi. Gtrdm z elimle kz
saldm oda (27). Haykazla zorla evlendirilen, ama her zaman ona nefret
eden, kalbi Trk Bahda kalan Sona yegne olunun adn ilk aknn ansna Bah koyur, oluna bakarak bu szleri diyor: - Bahmn btn mutlu
gnlerimden bana kalan bir senin adndr, bir de Bahdan alp bu gne
koruyup sakladm tardr. (28) Hasta ve mrnn son gnlerini yaayan
Sonann tek arzusu olu Bahnn elini Bahnn eline vermektir. Sona
son arzusuna da atr. lgi eken meselelerden biri de odur ki, Bah da
kznn adn Sona koymutur. Yani bu o anlama gelir ki, Bahlar, Sonalar
lp getse de bu iki komu halkn dostluu yaayacak.
Azerbaycann nl yazar Celil Mehmetkuluzadenin Kamanca eserinde de Trklerle Ermenilerin bir yerde yaamalar, dostluklar gsterilir.
C.Mehmetkuluzade 1906-c ylda ok nl satirik dergi olan Molla Nasrettin dergisini yaymlamaa balad ve o gnden sonra onu yaratclnda
halklar dostluu konusu husus nem tamaa balad. Yazar bu adavetin
arkasnda kimlerin durduunu iyi anlyor ve yazyordu: Bu iki komunun
adavetini aratrarak grdk ki, bunlarn her ikisi susuzdur. Nasl oluyor
ki, senelerce karde gibi dolanan bu iki komu birden-bire yrtc hayvan
olup bir-birinin canna daratlar. Rus-Japon savanda yenilen Rusya
Kafkaslarn bu iki gl halk arasna adavet sald ki,onlar z dertlerine
mptel olsunlar ve Rusyann politikasna karmaa zamanlar olmasn.
Ermenileri Trklerin stne kkren teke Rusya idi. Bu lkelerin aydnlar ok altlar ki, bu adaveti sndrsnler, ama adavet uzun yllar devam etti, binlerce gnahsz insann musibetine neden oldu (29). Yazarn
Kamanca (Keman) eseri de bu mcadelenin mantg devam olarak meydana gelmitir. Eserde ok keskin bir sosyal-siyas mesele: iki komu halkn
asrlardan beri gelen kardelik, dostluk tarihini lekeleyen kanl, ar bir
dnem z aksini bulmutur. Azerbaycann nl roman yazar, uzun dnem Azerbaycan Yazarlar Birliyi Bakan vazifasnda alan M. Hseyn
bu eser hakknda yazyor: Kemanca eserinde Molla Nasrettinin (C. Mehmetkuluzade nezerde tutulur) bir defa da olsun duda kamyor (yani glmyor). O burada ne glyor, ne alyor. O yalnz derin hayala dalp teec440
cpten ve teessften geni alm gzleriyle karde halklarn hayatndaki

bu facieni seyir ediyor (30). Eserin esas kahramanlar Kahraman Yzba
ve Bahdr. Kahraman Bey Trk, kemanca alan Bah Ermenidir. Yine de
Trk-Ermeni savadr, her taraftan binlerce gnahsz adam lmtr. imdi Kahraman Bey ormanda tesadfen aya sakat elinde keman olan Bahn esir alrlar. Kahraman Beyi birce ey dndrr: -Ermeniler ne kadar
onun yiit, gen dostlarn kanlarna boyamtr. imdi o da Bahn ldrecek, dostlarnn kann alacaktr: Biz onlarn be-on da-masn ldrmz, bes Necefkulu kimi yiidi bir de nereden bulacaz? irzad nereden bulacaz? Misirhan ka Ermeniye deimek olar?(31). Eserdeki
Kahraman hi de kan ien bir insan deildir, gnahsz insanlarn Ermenilet
tarafndan katliam edilmesi, grn ve talanlar onu zor duruma drp.
Kahraman yzba tora dm ve aldanmtr. Ama en iyisi odur ki, onun
kalbindeki insan hisler, gzellik duygusu lmemitir. Eer lseydi o, msiknin ecazkar sihrine dmez ve gnahsz bir insan-Bahn ldrerdi.
Bah ayn zamanda onu Azerbaycan-Trk msiksi ile evsunlayr ve bu da
Kahraman Beyin kafasn iyi anlamda kartrr. O Ermenilerle sevgi ve
hogr iinde geen gnleri hatrlyor. Gah da onun yadna ehit arkadalar, ate iinde kalan ve talan olunmu evler geliyor. Yzba birden-bire
onlar kztrp bir-birinin stne salan insanlara nefret ediyor, onlara lanetler ediyor, derin zdrap yayor. Bahnn beklenilmeden ele gemesi
gerilmi asaplar bir az da geriyor. Ksas hissi en yksek hadde atyor.
Onlar btn gnahlar hibir suu olmayan sakat Bahnn stne dkmeye alrlar. lm ba stnde gren Bah da alyor ve onu bu durumda gren Trkler: - Evet, alarsan, alarsan. Bu saat ban koyun ba gibi
keseceyiz. imdi bak, korkutan yoluk cceye (civ-civ anlamnda) benziyorsun. Ama vallahi, frsat bulsan Mslman kanna yerikleyen Ermenilerden birisin (32). Birden-bire kanl faciaya geden olaylarn yn deyir.
Buna neden Bahnn sade, doal hareketleri elinde tuttuu keman neden
olur. Belli oluyor ki, Bah mrn Azerbaycan Trklerinin hayr ilerinde, dnlerinde geirmitir. Bu sakin, mtavazi insan her cr adavetten
kenardr. O bu mnakieni yaratanlara nefret ediyor, onlara lanet yadrr.
Bah lm ayanda bele gelecee olan inamn kayp etmiyor. Bu adavetin aradan kalkacana, yine de dost, karde olacaklarna inanyor. Hatta o
Nevruz Beyden: -Seni and viryorum bizi yaradan Allaha. Bu keman Kazanc kynde benim Muu balama ver deye rica ediyor. Bahnn cok
gzel keman ustas olduunu bilen Kahraman Bey ondan bir ey almasn
rica ediyor. O da Azerbaycan Trkleriinin ok sevdikleri msikni Rast
441
alyor. Bu msiknin tesiri altnda Kahraman Beyin kalbindeki kazap, ksas hissi dalp gediyor. Yadna ten gnler, akansz-kadasz
zamanlar,Ermenilerle birlikte geirdii ho, sakin gnler dr. Bir az nce
Bahn paralamaa hazr olan Kahraman Bey deiir, o ittihamdan savunana evrilir. Artk onun sesinde ksastan daha fazla giley-gzarlk duyulur. Kahraman Bey diyor: - Ay balam, Ermeni bizden ne istiyorsun? Sar deilsen ki? Bir de grm, bizden niye el gtrmyorsun?(33). Bahnn: - Aa, ben ne yaptm ki? Sz Kahraman Yzban daha fazla zor
durumda brakr. Onun mill adavete ve mnakie ile hibir ilikisi olmayan fakir, elsiz-ayaksz kemancacya el kaldrmaa gc yetmiyor. Kahraman Yzba kalbinde ba kaldran insan hislere hakk kazandrmak iin
iki bal szler konuur: - Siz gman ediyorsunuz ki, ben bu sakat Ermenini
ldrmekle kazebim souyacak?! eytana pabu dikiyorlar. Bu sakat da
keman barna basp ne emellerden kyor. Haramzade ele alyor ki,
ten gnler yadma dr. Allah Ekber (34). Azerbaycan Trklerinin
ruhunu, zevkini, msiksini iyi bilen, manev ynden bu halka yakn olan,
durumun iyilie doru deyitiini gren Bah yeni bir hava Segah Zabul
alyor. ten gnleri insann karsna koyan msiknin sedalar altnda
Kahraman Yzbann iinde iki kuvve- adalet ve er, adavetle kardelik
duygular. Bana gelen facieler, musibetler, kanl sava sahneleri, ehit
olmu arkadalarnn ruhu Kahraman Beyi intikama, ksasa seslese de,
Ermeni ve Azerbaycan Trklerinin manev yaknlnn simgesi olan musiki, byk tarihi dostluktan haber veren ten gnler ise kardelie, bara
sesliyor. Bu iki zt kuvve uzun zaman arpr, gah o, gah o biri yenilir, ama
sonda fitne karlk ne kadar gl olsa da derin kklere malik halklar dostluunun karsnda geri ekilir ve yenilir (35). o yere ular ki, kadar
Kahraman Bey duygulanr, Bahn vmeye alr. Ama birden-bire ehit
arkadalar gz karsnda duruyor ve o Bahya barr: -Ermeni kemann gtr ve git. Yoksa seni de, kendimi de ldrrm. k git (36). Kahraman Bey silhn atar. Keman eserini inceleyen Prof. Dr. H. Alimrzeyev
yazyor: Bunu okuyan insan anlyor ki, Kahraman Bey bu olaydan ona
eline silh almayacak, hi zaman elini karde kanna batrmayacak. Onun
-Bu saat seni de, kendimi de ldrrm ve Ey namert dnya szleri ok
dndrcdr.(37). Kahraman Beyin dedii szler gnahn anlam,
dahilen deyimi bir insann feryad, tvbesidir. Kahraman Beylerle Bahlarn derdi ayndr. Kahraman Bey Ey namert dnya demekle bu adavet
tohumunu sepenleri kast ediyor. Kemana- iki karde halk Trklerle
Ermenileri birbirine balayan yreklerinin, rf-detlerinin, manev anla442
ylarnn birliini gsteren simgedir.. Asrlar boyu bir yerde yaam, ar,
zor gnlerde bir-birine arka-dayak olmu, hayr-eri, derdi-kederi bir olmu Trk ve Ermenilerin bir-biri ile kanl adavet etmeye esaslar varm?
Tabii ki yok! Her iki halk kenardan denilen fitne-fesada uymamal, yine de
hayatlarn bar, hogr iinde srdrmelidir. Fikrimizi C. Cabbarlnn
kahraman ihtiyar Bahnn szleriyle bitiriyoruz Onlar komu idiler. ki
klfet: bir Azerbaycan Trk, biri Ermeni. Onlarn yaay da bir idi, ileri bir, grleri bir,dertleri bir, sevinleri bir, dilekleri bir,emekleri bir idi.
ocuklar bir evde byr,mallar bir yerde otluyor, tavuklar bir hinde yumurtluyordu...(38). Veya: ...Ver elini Sona, ver elini Bah! Gemiin
kanl tarihi bu eski mezarlkta ebedi gmlsn. Yeni kardelik dnyasnn
krlmaz kollar sizin ellerinizi, iki karde halkn birlemi hayat gibi, ebedilik birletirsin...(39).
443
Dipnotlar
1. aliyev. Dalk Karaba. Bak, Elm neriyat,1989, s.21
2. . Aliyev. a.g.e.,s.24
3. XVIII asrn 1 yarsnda Ermeni-Rus mnasibetleri, 2 cild, 2 blm, Yerevan,1967,
s.204-205
4. B.Vahabzade, Sandktan Sesler, Bak, Tefekkr, 2002, s.57.
5. M. Arif. C. Cabbarlnn yaratclk yolu. S.M.Kirov adna ADUnun neri,
Bak,1956,s.180.
6. M. Gorki.Seilmi eserleri (Rusca), 23 c cilt, Moskova, 1953, s.333-334
7. Edebiyat gazeti, 30 Mays 1934, numara 9
8. M. Arif. a.g.e.,s 184
9. M. Adc. Yavan lnn Kokusu.
10. C. Cabbarl. 1905-ci ylda, Eserleri 2-ci cild, Bak, Azerner, 1968, s.112
11. C. Cabbarl, a.g.e.
12. C. Cabbarl, a.g.e., s.172
21. C. Cabbarl. a.g.e., s.170
23. gs. yer.
24. gs. yer
27. C. Cabbarl. a.g.e.,s.161
28. C. Cabbarl. a.g.e.,s.189
29. H. Alimirzeyev.Problemler,karakterler dramaturgiyas.Bak, Yazc, 1979, s.248
30. H. Alimirzeyev. a.g.e., s.249
31. C. Memmetkuluzade. Kemanca. Eserleri, 2-ci cilt, Bak, Azerner, 1984, s.103
32. C. Memmetkuluzade, a.g.e., s.105
444
35.
36.
37.
38.
39.
H. Alimirzeyev. a.g.e., s.254

Kemanca, s.107
gs. yer
C. Cabbarl, a.g.e., s.117
C. Cabbarl, a.g.e., s.191
445
KIBRISTA SOSYAL HAYAT EREVESNDE

TRK-ERMEN LKLER
Maltepe Asker Lisesi retmen

E-mail: ulvi.keser@gmail.com; Tel: 0 232 234 40 96
zet
Osmanl mparatorluunca Kbrs adasnn fethedilmesi
srasnda Trklere yardm ettikleri bilinen Ermenilerin nfusu, ngilizlerin aday devrald 1878 ylna gelindiinde
sadece 150 kadardr. Birinci Dnya Sava dneminde eitli ekillerde art gsteren Ermeni nfusu zellikle kinci
Dnya Sava sonrasnda adann drt bir yanna dad ve
Trklerle i ie bir hayat srmeye baladlar. 21 Aralk 1963
tarihinde Kbrsl Rumlarn Yunanistann desteiyle Megali
deay gerekletirmek ve Enosise ulamak gayesiyle balattklar Trkleri yok etme planna kadar adada sakin bir
hayat srmekte olan ve sosyal hayatn her alannda faaliyet gsteren Ermeniler, artan basklara dayanamayarak
aday terk etmeye baladlar. zellikle ticar hayatta kendilerini gsteren ve Kbrs Trk toplumunu Kayseri sucuu
ve pastrmasyla tantran, onlarla komuluk ilikileri iersine giren, zellikle din bayramlarda tandklaryla beraber
olmay tercih eden, olaylarn patlak verdii dnemde her
art altnda Trklere yardm etmeye alan ve Rum propagandalarna alet olmayan Ermeniler 1963 sonrasnda adadan ayrlarak bata ABD, ngiltere, Avustralya ve Kanadaya
g ettiler.
Bu alma zellikle 21 Aralk 1963 tarihine kadar Kbrsn
sosyal hayatnn ayrlmaz bir paras olan Ermenilerin Kbrs Trk halkyla olan sosyal, ticar, kltrel ve insan ilikilerini ortaya koymaya alacaktr.
Giri
Adn, kna iei olarak bilinen Kyprostan, mitolojide Kinirosun kzndan, ak tanras Kipristen veya bakr manasndaki Latince Cuprum
kelimesinden ald sylenen Kbrsn bir baka isim kayna da Kbrsta
bol miktarda yetien Kypros bitkisidir1. Baz kaynaklara gre ise tuzlandktan sonra kurumas iin bir ahr kapsna gerilen kz derisine benzeyen
biiminden dolay bu ad ald ifade edilmektedir2. Ayrca adn Yadana,
Kittim, Cypr ve yine bakr anlamna gelen zabar kelimesinden ald rivayet edilen3 ada, Dou Akdenizde jeopolitik konumuyla Avrupa, Asya ve
Afrika arasnda kilit noktadadr4. Coraf, fizik, kltrel, folklorik deerler gz nne alnnca ada, Anadolunun bir parasdr.5 Ada, 9 251 km2
yzlm ile6 Dou Akdenizin en byk, Sicilya ve Sardunyadan sonra
1
2
3
4
5
6
Sir George Hill, A History of Cyprus, Volume I, Cambridge University Press, Cambridge
1949, s.1; Halil Fikret Alasya, Kbrs Tarihi ve Kbrsta Trk Eserleri, Ankara 1964, s.13;
Robin Parker, Aphrodites Realm, Zavallis Press, Lefkoa 1962, s.9.
Lawrence Durrel, Ac Limonlar; Kbrs-1956, Belge Yayn, stanbul Eyll 1992, s.27.
Ahmet zyurt, Hep Scak Bir Ada; Kbrs, Atlas Dergisi, Say 15, stanbul Haziran 1994,
s.32.
Pierre Oberling, The Cyprus Tragedy, Rstem and Brothers Press Yayn, Lefkoa 1989,
s.3.
BOA. 030.01.64.394.7.
Atilla Atan, Kbrs-Yeni Bir Trk Devletinin Douu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,
Say 14, Ankara Nisan 1986, s.56.
449
Akdenizin nc byk adas olup, ok eski ve zengin bir tarihe sahiptir7.

Kbrs adas; Fenikeliler, Egeliler ve Frekler zaman zaman adaya yerlemi olsalar da etnik ounluunu Anadolu insannn oluturduu ve
Anadolu insannn g ettii bir adadr8. te yandan adada Ermenilerin
VI. yzyldan itibaren bulunduklar bilinmektedir9. 395-1191 yllar arasnda Kral Moris ynetimindeki 3 000 Ermeni askeri adaya gelerek ilk
Ermeni nfusunu oluturur. Osmanl Vakanvisi Abdurrahman eref Bey
ise sadece Kbrstakiler iin deil, Anadoluda yaayan Ermenilerin genel
karakteri konusunda unlar ifade eder10;
...Ermeniler ehl-i silh ve kavgac olmadklar iin kendi ileriyle,
sanatla, ticaretle uramlardr. Vergilerini zamannda vererek devlete
kar vazifelerini tamamyla ifa ettiklerinden hkmete hibir glk karmamlardr... Mlayim tabiyatlar ve hayat tarzlar hasebiyle Trkn
asl mayasna ve karakterine intibak ettiler. Trklerle et-kemik misali hem
halk, ham menfaat, hem nasip oldular. Bu itibarla devlet Ermenilere gveniyor ve inanyordu...
14 Mart 1489 ylnda Venedik idaresine geen Kbrsta Rum, Ermeni
ve Maronitler11, Ortodoks ve Yunan basksyla Yunanllatrlm bir halde Kormakitis, Aromatos, Aya Marina ve Karpasya kylerinde kle hayat yaarken12, adann 1571 ylnda fethiyle her alanda tam bir serbestlik
kazanrlar ve bu durum adann ngilizlere verildii tarihe kadar devam
eder. Lefkoann 9 Eyll 1570 tarihinde fethi srasnda Ermenilerin Baf
Kapsn aarak Trk askerlerini ieriye aldklar bilinmektedir13. Adaya
7
8
9
10
11
12
13
Glay n, Kbrsta slm Hakimiyeti ve Seluklular Zamannda Kbrs ile Ticaret likileri, Dou Akdeniz niversitesi, Kbrsn Dn Bugn Uluslararas Sempozyumu,
Lefkoa 1991, s.29.
Afif Erzen, Kbrs Tarihine Bir Bak, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Milletleraras
Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi, Ankara 1971, s.82.
www.http.cyprus.gov.cy/cyphome.
Bayram Kodaman, Ermeni arks ve Ermenilerin Trklere Bak 1891-1990, Dou
Akdeniz niversitesi, Kbrsn Dn Bugn Uluslararas Sempozyumu, Dou Akdeniz
niversitesi Yayn, Lefkoa 1991, s.107.
Arif Alagz, Kbrs Tarihine Coraf Giri, Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi Trk Heyeti Teblileri, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1971, s.25.
Hilmi Klgn, Tarihsel Perspektif inde Enosis Hareketine Bir Bak, Gvenlik Kuvvetleri Dergisi, Say 2, Lefkoa Temmuz 1987, s.25.
Baf Kaps civarnda bulunan Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi de o dnemden kalma
olup manastra bitiik haldedir. Signor Hayrabed Melikyan ailesinin kanun miraslarna ait olan bu manastr 40tan fazla odas ve birbirinden gzel kemerleriyle Lefkoann
Trk tarafnda tarih bir eser niteliinde olmasna ramen bugn ne yazk ki terk edilmi
450
kan Trk askerlerine kar Ermenilerin gsterdii ilgi son derece kayda
deer bir durumdur14. Fetih sonrasnda yaplan saym ve kayt ilemi (tahrir) sonrasnda adada kadnlar ve ocuklar haricinde 14-50 ya arasnda 85
000 Ermeni, Rum, Maronit ve Kpt olduu ortaya kar15. Fetih sonrasnda adada Trk ynetiminin Rumlara olduu kadar Ermenilere gsterdii
hogr, dengeli ve adil bir ynetim olarak kendisini gsterir16. Osmanl
durumdadr. Maalesef ayn kilise Viktorya sokanda Baf Kaps ve Arap Ahmet Camisi
arasndaki stratejik konumu nedeniyle yllar sonra EOKA mensubu Rumlarn asker ss
haline gelir. Hemen bitiiindeki ayakkab fabrikasnn sahipleri de belki de zorla ve baskyla bu ekilde davranmaya yneltilir ve civardaki Trk ailelerine kar saldrlar balatlr.
Kilisede grevli olan baz Ermenilerin bu eylemlere katlmalar neticesinde tutuklanmalar
sonucunda zellikle Rumlarn Trkler Ermeni din adamlarn tutuklad eklinde sansasyonel kamuoyu oluturma abalar artmaya balar. Sz konusu Ermenilerin Lefkoada din
trenler haricinde hibir ekilde farkl amalarla kullanlmayan Bayraktar Camiinin minaresinin EOKA tarafndan havaya uurulmasna, ayn ekilde Baf ve Larnakada manev deere haiz yerlere yaplan saldrlara sessiz kalmas da Trkler arasnda tepki toplar. Ermeni
Kilisesi ve bitiiindeki Alpha ayakkab fabrikasnda olaydan hemen sonra yaplan incelemelerde bizzat bulunan mit Sleyman ise duvarlarda son 24 saat ierisinde kapatlm 2
byk delik bulunduunu, ayrca kiliseden ayakkab fabrikasna girii salayan bir baka
geidin ise karton kutularla kapatldn, fabrikann iinde de ayn ekilde gizli geitler
bulunduunu ve bunlarn da karton kutularla kapatldn, bu durumu 2 Trk ve 1 ngiliz
mimarn da teyit ettiklerini belirtir. Konuyla ilgili 30 Ocak 1964 tarihli ve 5 numaral yaz.
Kbrs Trk Mill Arivi (KTMA), Klasr (K) No: 61, 1970-E. Papouran, Kipros Gueghzi,
1903, s.63 ve 68den aktaran Sir George Hill, A History of Cyprus, Volume I, Cambridge
University Press, Cambridge 1949, s.3.
14 Robert Stephens, Cyprus-A Place of Arms, Pall Mall Press Yayn, Londra 1966, s.36.
15 Arhimandrit Kiprianos, Excerpta Cypria: Istria Hronoloiki Tis Nisu Kibro, Venedik 1788,
s.345.
16 Kbrsl Ermeni hukuku ve ir Nubar Maksutyan da deiik dnemlerde yaymlad makalelerde adada Trk hogrs zerine rnekler vererek Trklerin Hristiyanlara gsterdii
engin hogry vurgular ve Trklerin yabanc dinlere olan saygsn dile getirerek Trk
yneticilerin gereksinim duymadklar Latin kiliselerini Venedik dnemindeki gibi ahr,
ambar, depo vs. gibi amalarla kullanlmamas ve sadece dini amalara hizmet etmesi kouluyla adadaki Hristiyan toplumlara verdiini belirtir. rnein Lefkoann 9 Eyll 1570
tarihinde fethedilmesinden hemen sonra Lefkoal Ermeniler Kbrs Beylerbeyi Muzaffer
Paaya bavurarak Notre Dame de Tyre kilisesinin kendilerine verilmesini talep eder. Venedikliler tarafndan yllarca tuz ambar olarak kullanlan Notre Dame de Tyre kilisesi de
Ermenilere devredilir. Girne yaknlarndaki Alevkayas blgesinde bulunan kilisenin yannda oradaki Soup Megar adl Ermeni manastrna da Muzaffer Paaya gnderilen 27
Nisan-25 Mays 1571 tarihli fermanla vergi muafiyeti tannr. Deprem sonrasnda yklan
bu manastr 1811-1814 dneminde tekrar ina edilir ve 1895 ylnda Lefkoa Ermeni kszleri Fonu tarafndan devralnarak yaz kamp olarak kullanlmaya balanr. Sz konusu
bu manastr da halen Trk tarafnda kalmakla beraber bakmsz bir haldedir. 1881 ylnda
bu manastr yanna Ermeniler tarafndan yeni bir kilise edilmesine de msaade edilir. Ermeniler bu karara o kadar ok sevinirler ki ina edilen kilisenin giriine astklar mermer bir
levha zerine Osmanl turasyla beraber Padiahn ismini de yazdrrlar. Soup Megar ma-
451
topraklarnda yaayan gayrimslimler ehl-i zimmet olarak adlandrlmaktadr. Adann fethiyle beraber bu sz konusu zimmetlenmi insanlar da kendilerine verilen haklarla huzur iinde yaarlar. Osmanl dnemi hibir zaman Ermeniler asndan kaba ve baskya dayal bir zulm dnemi olmaz.
Dengeli, hogrl ve uyumlu bir ynetim sistemiyle Ermenilerle Trkler
ayn adada gzel komuluk hayatnn rneklerini verir. Vergilerini vermek
ve hizmet mkellefiyetlerini yerine getirmek artyla adada kendi dillerini konuma konusunda hibir sknt ekmeyen, kendi dillerinde Osmanl
makamlarna problemlerini aktarmakta bir mahzur grmeyen bu insanlar
ayrca kendi din rgtlenmeleri iinde ibadetlerini de yapabilmektedirler.
Bu duruma tepki gsterenler ise sadece Rumlardr17;
...alacak ey, Lefkede Ermeniler, Rumlardan ok Trklerle der
kalkar, laf zellikle almadka Anadoluda olanlardan sz etmez, bize
kar herhangi bir dmanca tavrlarna rastlanmazd. Yoksa yle deildi
de ben mi yle anmsyorum? Ama rahmetli babamn lmnden bir yl
nce ngiltereye gittii dnemde, Agopun saatler harcayarak gidip onu
grp hasret gidermesine bakarsak galiba aklmda kalanlar yanl deil...
ngiltere Smrgeler Bakan Chamberlaine de adaya Ermenilerin yerletirilmeleri konusunda...Ermeniler, adadaki Kbrsl Hristiyanlar tarafndan da sevilmemektedir. Bu nedenle burada Ermeni gmenlerden bir
koloni oluturulmas toplum tarafndan olumlu karlanmayacaktr der18.
Yllar boyu Rumlardan eitli alanlarda eziyet ve sknt grm olan Ermeniler, Trklerle beraber bir hayat tercih eder ve komuluk ilikileri
geliir. Dnem ierisinde cemaatler arasnda evlilikler de sz konusudur.
Ayn ekilde boanmalar da karlkl tespit edilen koullara uygun olarak yaplr. Komuluk ilikileri iinde ayn mahallelerde yaayan ve dkkn aan bu insanlar emlk alverii de yaparlar. Lefkoada Ali Aa ve
Osman Aa, ayn kazadaki bir evi krk Bogos ve Bedrosa satarken,
Debbahane mahallesinde Mehmed bin Mustafa da dkknn Kazganc
Aaci Gavriyele 800 kurua satar19. te yandan beraber yaama sanatn en
gzel yanstan bu insanlar arasnda da problemler kar. rnein 1800l
yllarda Lefkoada Serkiz ve Artin isimli iki Ermeni karde, baz Mslnastr 1642 ylndan itibaren her trl vergiden muaf tutulur. Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet
C. Gaziolu, Kbrsta Trkler 1570-1878, Cyrep Yayn, Lefkoa Aralk 2000, s.398-399.
17 Nazm Beratl, Lefke Sevgilim, Ik Kitabevi Yayn, Lefkoa Nisan 2002, s.25.
18 CO.67/101/21466dan Salahi R. Sonyelin New Cyprus dergisinde (Kasm 1986) yaymlanan makalesinden aktaran Ahmet C. Gaziolu, Kbrsta Trkler 1570-1878, Cyrep Yayn,
Lefkoa Aralk 2000, s.399.
19 Nuri evikel, Kbrsta Osmanl Miras, 47 Numara Yayn, stanbul Nisan 2006, s.198.
452
manlarn mallarna haksz yere zarar verdikleri ve gasp ikyetiyle El-hac

Hasan ve El-hac Mehmed tarafndan stanbula ikyet edilir20.
6-16 Haziran 1801 tarihinde aday ziyaret eden Cambridge niversitesi profesrlerinden Edward Daniel Clarke da adadaki Ermenilerle ilgili
olarak...Zengin bir Ermeni tccar olan Sarkisin evi oryantal ihtiamn
en yksek dzeyini tamaktadr. Her ynyle adeta bir saraydr. Daireleri sadece bol ve ferah deil, ayn zamanda iyi dnlm bir incelik
ve zarafetle sslenmitir. Yerler nakl yastklarla delidir der21. Yabanc
gezginler de varlkl Ermeniler ve Rumlarn sosyal hayatlarndan ok etkilenirler. rnein Mariti, Lefkoadaki bedestenle ilgili olarak, Buras belli
bal Trk, Rum ve Ermeni tccarlarnn i yeridir demektedir22. Osmanl
dneminde Sarayda Trke, Rumca ve ngilizce bilen Saray tercman
olarak Ermeniler de almaya balar. 1821 Yunan htilline kadar grev
yapan bu tercmanlar vergi ileri, Osmanl hkmeti ile Kbrs Beylerbeyi
arasndaki yazmalar eitli ayrcalk ve haklarla donatlm olarak yerine
getirir. Bu tarihten sonra bu Ermeni tercmanlar, sadece tercme faaliyetleri yaparlar ve devlet kademelerine mdahalede bulunmalar engellenir23.
zellikle 1900l yllarn banda ngiliz smrge ynetiminin Trke tercmanln yapan H. A. tcyan da bu tercmanlardan birisidir24. Bu
arada 1839 tarihli Glhane Hatt- Hmayunu sonrasnda Ermeniler ilk defa
temsil imkn bulurlar ve stanbuldan atanan kaymakamn bakanlk ettii Divana Ermeniler ve Maronitler de bir temsilci gndermeye balarlar25.
1841 ylnda adada 75 000-76 000 Rum, 32 000-33 000 Trk, 1 200-1 300
kadar Maronit, 50 kadar Avrupal Roman-Katolik ve 150-160 civarnda da
Ermeni yaarken, 1881 tarihinde yaplan saymda Ermenilerin nfusu 154
olarak ortaya kar26.
20
21
22
23
evikel, a.g.e., s.198.

Gaziolu, a.g.e., s.399.
Gaziolu, a.g.e., s.400.
1821 Yunan htilli dneminde adadaki Frenkler, Maronitler ve Ermeniler de dhil olmak
zere adada kesici aletlerin tanmas yasaklanr. Gaziolu, a.g.e., s.330, 358.
24 Ahmet An, Kbrs Ermenileri Tarih ve Toplum, Ekim 2000, Say 202, s.30.
25 An, Kbrs Trk Kltr zerine Yazlar, Kvlcm Yayn, No: 5, Austos 1999 Lefkoa,
s.24.
26 Bu Ermenilerin ada sathna dalm ise Lefkoada 88, Orini (Da)de 5, Deirmenlikte
2, Mausada 1, Limasolda 6, Larnakada 14, Bafta 1,Girnede 37 Ermeni olmak zere
toplam 154tr. Kbrstaki Ermenilerin says 1921 ylnda 1 197 iken bu say 1931 ylnda
3 337ye ykselir. Sz konusu 2 180 kiilik veya % 182.14lk art zellikle 1922-1928
dneminde yaanan mlteci aknyla doru orantldr. Ayrntl bilgi iin bkz. Hamet Muzaffer Grkan, Bir Zamanlar Kbrsta, Galeri Kltr Yayn, Lefkoa 1996, s.33-34, 91.
453
A- Kbrsta ngiliz daresi

Dou Akdeniz ve evresi, Ortadou ve Hindistandaki kar ilikileri
ve politikas asndan stratejik neme haiz Kbrs adasnn ngiltere asndan tek kusuru, Osmanl mparatorluuna ait olmasdr. 3 Mart 1878
tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlamas27 sonrasnda Ruslarn ilerlemesini nlemek maksadyla ngiltere, Osmanl Devletine yardm talebinde bulunur28 ve Kbrsn geici olarak kendisine devredilmesini ister29. 4
Haziran 1878de30 Hariciye Nazr Safvet Paa ve ngiliz elisi Ostan Henry Layard arasnda Yldz Saraynda iki maddelik niha antlama imzalanr31 ve yllk 92 986 Sterlin icar karlnda Kbrs mader-i aslisinden ve
au-i efkat ve merhametten ayrlp ngiltereye verilir. Ancak ngilizler
bu paray da Kbrstan toplayp derler32.
Birinci Dnya Sava Dnemi Kbrsta Ermeniler

1909 Adana olaylar sonrasnda Anadoludan ayrlan baz Ermeniler de
adaya ynelir ve farkl blgelerde kendilerine yurt edinirler. Bu dnemde
adaya gelen Ermeniler adada 8 000 kiilik bir nfus oluturarak Limasolda
Armenahor, Bafta Armenu, Mausada Spathariko, Girnede Kornokepos
kylerini kurarlar33. Adaya ikinci Ermeni g dalgas 1915 Ermeni Tehciri
dneminde yaanrken, bunun hemen ardndan 1921 tarihli Ankara Anlamas neticesinde, zellikle ukurova blgesini tahliye eden Ermenilerin
bir ksm da adaya g eder. te yandan Ekim 1916dan itibaren, zellikle anakkale cephesinde esir alnan Trk askerleri, Gazi Mausann
Karakol esir kampna getirilirler34. Esir kampnn emniyeti ve gvenlii
iin Ermeni kampndaki Ermenilerden de istifade yoluna gidilir. Osmanl
saflarnda arprken esir den Suriyeliler ve Irakl Araplar ile Ermeniler
de bu kampa getirilmelerine ramen, kamptaki zor artlardan kurtulmak
27
28
29
30
31
32
Mufassal Osmanl Tarihi, 6. Cilt, stanbul, 1963, s.3224-3227.

Colin Thubron, Journey Into Cyprus, Middlesex 1986, s.217
Uluslararas likiler Ajans, Kbrs Gereinin Bilinmeyen Ynleri, stanbul 1992, s.24.
brahim Artu, Kbrsta Sava ve Bar, Kasta Yayn, stanbul 1989, s.31.
Achille Emilianides, Histoire De Cyprus, Paris 1963, s.90.
Salahi R.Sonyel, ngiltere Dileri Bakanl Belgelerine Gre: Osmanl Padiah Abdlhamit 48 Saat inde Kbrs ngilizlere Nasl Kiralad?, Belleten, Cilt XLII, Say 165168, Ankara 1978, s.741.
33 Ahmet An, Kbrs Trk Kltr zerine Yazlar, Kvlcm Yayn, No: 5, Austos Lefkoa
1999, s.14.
34 Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Keser, a.g.e., Lefkoa 2000.
454
isteyen veya yaplan propaganda sonucu kandrlanlar ngiliz kampndan

ayrlarak Ermeni kamplarna getirilirler35. Bu iki dnem arasnda da bir
grup Ermeninin adaya gelmesi sz konusudur. Franszlar tarafndan 1916
ylnda Msrda oluturulan Ermeni Dou Lejyonunun Kbrsta tekrar
faaliyete geirilmesi ve bu Ermenilerin ukurova blgesinde Trklere
kar kullanlmas amal giriimler sonrasnda farkl yerlerden toplanan
Ermeniler nce Port-Saidde toplanr, daha sonra da aileleriyle Kbrsa
getirilirler36. ngilizlerin msaadesiyle Mausann 24 kilometre kuzeyinde deniz kysnda, meskenin olmad, su kuyular bulunan yer seilir.37
Ermeni kampnn Karakol blgesindeki ngiliz esir kampna yaknl38 ve
iki kamp arasndaki blgenin savan balamasyla beraber asker eitim
alan olarak kullanlmas Fransz ve ngilizlerin bu konuda da ibirlii ierisinde olduklarn gsterir. ngilizlerin tek itiraz adaya Port Said kampndan Ermeni kadnlarn ve ocuklarn getirilmemesi konusundadr39. Dou
Lejyonu Talimatnamesiyle40 kampn faaliyete getii ilk dnemde 200er
kiilik 6 lejyon bl41 ve 160 Araptan oluan mevcut daha sonra 5 000e
ular42. Ancak Fransz subaylarn,43 Ermenilere scak davranrken Ermenilerin Trikomo kyn basp soymalar ve bir ngiliz askerin ldrlmesi
gerginlii arttrr44. Bu arada Fransz kamplarndaki Ermenilerin istihbarat,
casusluk ve jurnalcilik almalar aday yaanmaz hale getirir45. Ayrca
Rumlarn Ermenilere yardm ederken Trk esir kampn ta yamuruna
tutmalar da barda tarr46. Olaylar zerine ngiliz yksek komiseri tek
35 ATASE, Klasr No: 2680, Dosya No: 210, Fihrist No: 1-31.
36 Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Keser, Kbrs 1914-1923 Fransz Ermeni Kamplar,
ngiliz Esir Kamplar ve Atatrk Kbrs Trk, Akdeniz Haber Ajans Yayn, No: 17,
Lefkoa 2000.
37 ATASE, Klasr No: 2680, Dosya No: 210, Fihrist No: 1-37, 1-59, 1-60, 1-61, 1-62, 1-63,
1-64, 1-65.
38 ATASE, Klasr No: 2680, Dosya No: 210, Fihrist No: 1-37, F.1-59, 1-60, 1-61, 1-62, 1-63,
1-64, 1-65.
39 Kapyal, a.g.d., s.108.
40 mer Sami Coar, Musa Dann teki Yz, Milliyet 21.6.1992.
41 erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi-1, Ankara Kasm 1991, s.99.
42 Atase, Klasr No: 2680, Dosya No: 210, Fihrist No: 1-24 ve Klasr No: 2680, Dosya No:
210, Fihrist No: 1-3.
44 Altay Sayl, Kbrs Polis Tarihi, Lefkoa 1985, s.258.
46 Ali Nesim, Mustafa Nuri Efendi, Yeni Kbrs, Nisan 1990 Lefkoa, s.28.
455
yetkilinin valilik makam olduunu belirtir ve buraya snrlamalar getirir47.

Bu Ermeni ailelerden bazlar daha sonra geri dnmeyerek adaya yerleir.
Sz konusu bu Ermenilerin gelmesi sonrasnda tercih ettikleri yerleim
blgeleri ise Trk arlarna yakn yerlerdir. Bylece Trklerle Ermeniler
Anadoludan sonra Kbrsta da bir arada yaamaya balar. Daha sonraki
dnemde ise Limasol, Larnaka, Mausa, Lefkoa ve Bafta yerlemeye
balayan Ermeniler artk sradan insanlar deil ekonomik, sosyal ve devlet
hayatnda sz sahibi doktor, di hekimi, veteriner, sivil savunma uzman,
bankac ve tercman gibi mesleklerle ngiliz idaresinde sz sahibi olmaya
balar.
Lozan Anlamas Sonrasnda Kbrs

Lozan Antlamasnn hemen sonrasnda antlama hkmleri ngiltere
tarafndan 6 Austos 1924 tarihinde tasdik edilir48. O gne kadar Trk tebaas olarak grlen Kbrsl Trklerden ngiliz uyruuna gemek veya Trk
tbiiyetine sahip olarak aday terk etmek seeneklerinden birisini kabul
etmeleri istenir. Sonuta yaklak 7 000-8 000 civarnda Kbrsl Trk de
Trkiyeye g eder49. Bu dnemde ngiliz ynetimi okullara ve camilere
Trk bayra aslmasn, 19 Mays ve 29 Ekimlerde bayram kutlamalarnn
yaplmasn, Trkiyeden kitap getirtilmesini yasaklar50;
...Adada 23ten fazla ortaokul vard. Bir tek ortaokul ve lise brakyor
Lefkoada ve bana anakkalede dizinden kurun yaras alan Mr. Wood
diye birisini getiriyor. Bu Mr. Woodun kars da Ermeni51.
Ancak ngilizlerin bu davrannn arkasnda ngiliz idaresinin zellikle Kbrsl Trkleri sindirmeye ynelik olarak planl bir giriimi sz konusudur52. Kbrsta ne olup bittii konusunda Trk hkmetinin bilgisi
47 The Cyprus Gazette, 4 Temmuz 1915, Say 9020, Karar No: 13067; The Cyprus Gazette, 3
Eyll 1920 Lefkoa.
48 Murat Sarca, Erdoan Tezi, zer Eskiyurt, Kbrs Sorunu, stanbul niversitesi Hukuk
Fakltesi Yayn, stanbul 1975, s.7.
49 Grkan, a.g.e., s.91.
50 TMT Limasol kadrosundan Mehmet Y. Manavolu ile 25 Austos 2004 tarihinde Girnede
yaplan grme.
51 Sz konusu bu Ermeni kadn bugn bile Kbrsta o dnemi yaam Kbrsl Trkler tarafndan tepki eken davran ve uygulamalaryla ve Trk dmanlyla tannmaktadr.
Belki de adada olumsuz bir model oluturan tek Ermeni de bu kadndr.
52 TMT Limasol kadrosundan merhum Macit Aydnova ile 13 Temmuz 2003 tarihinde
Girnede yaplan grme.
456
vardr ve bu konuyla ilgili olarak Kbrstaki konsolosluk kanalyla ayrntl raporlar hkmete ulatrlmaktadr53. Ancak Trklerin boaltt i
alanlarn doldurmak zere Anadoludan yaklak 1 300 vasfsz Ermeni de
Kbrsa gider ve Larnakada karaya ayak basar. Bu gelenler tccarlar, esnaflar yannda el emeiyle alan ustalar ve vasfsz insanlardan olumaktadr. pek dokumacs, terzi, marangoz, hal ustas, ayakkabc, gm,
bakr ve altn ustas, basmac, yemenici, kazaz, krk, aktar, sara, tfeki, ync, mobilyac, tenekeci ve tarak ustalar arlar doldurur. Adada
Trk toplumu idaresizlik, ar borlanma, israf, gnn koullarna ayak
uyduramamak ve gler54 sonrasnda mal varln kaybederken verimli
topraklar, tarm alanlar, iftlikler ve mandralar el deitirir ve Ermenilerle Rumlarn olur. Ayrca Rumlar ve Ermeniler ticar hayatn kalbinin att
merkezlerde dkknlar ve evler yaptrmaa balar. Bu dnemle ilgili olarak o dnem tarih retmenlii yapan smet Konur u ifadeleri kullanr55;
Hkmet, Kbrs Trklerinin mazi ve istikbalini hi dnmeden,
bilhassa son senelerde onu madur edecek baz icraatta bulunuyor, pek
ak hakszlklara meydan veriyor ve 65 000 kiilik bir Trk kitlesini ayn
ada zerinde yaayan birka bin kiilik bir Ermeni ktlesinden de aa
tutarak onu birok ilerinde adeta sfr gibi kullanyor Mesele bu kadarla da kalmad, araya Ermeniler de karm ve Trklerden inhill edilen
yerlere bunlar sokulmutur. imdiki halde memurlar arasnda hatr saylr miktarda Ermeni memurlar vardr. Binaenaleyh memurlarn tasnifi iin
tekil edilen komisyonda bir Ermeni memurun da bulunuunu pek tabii
buluyoruz. Evet ama mesele onda deil, bize yaplan muamelededir. Bu
komisyonun bir tesadf eseri olmas akla gelmez. nk bunlarn birisi
ngiliz, birisi Rum ve birisi Ermenidir
Kbrsta ticar hayat yava yava Ermenilerin eline gemeye balamtr. Daha sonra adaya g eden Ermeniler arasnda ise birka fotoraf, matbaac, araba tamircileri ve demeciler de bulunmaktadr. Birka dil
bilmeleri ve idar faaliyetlerdeki kvrak zeklar sayesinde pek ok Ermeni
de bankalardan adliyeye, zel teebbsten polis ve asker tekiltna kadar
farkl alanlarda grev almaya balar. Bylece gazeteci, doktor, mhendis,
mimar, veteriner, bankac, psikiyatr, maliye uzman ve avukat kendi i
yerlerini amaya ve iveren konumuna girmeye balar. Kbrsl Trklerin
farkl sebeplerle ortadan silinmesi sonrasnda retmenlikten polislie ka53 Kbrs Konsolosluunun 14 Eyll 1938 tarihli raporu. BOA.030.10.124.887.3.
54 Grkan, a.g.e., s.96.
55 smet Konur, Kbrs Trkleri, Remzi Kitabevi, stanbul 1938, s.90.
457
dar pek ok alanda ngilizce art getiren ngiliz idaresi, Ermenilere devlet
dairelerinde yeni i imknlar yaratr. lgin bir nokta ise Ermeniler arasnda ngiliz dneminde ufak apl da olsa siyas gr ayrlklarnn ortaya
kmasdr. ngiliz idaresinin de desteini alan varlkl tccar Ermeniler,
adada istikrar bozan bu unsurlar ada dna kartmak iin teviklerde
bulunur ve bu tip insanlara parasal destek bile salanr56.
Bu dnemde Lefkoada karmza kan bir baka Ermeni ise gazeteci
Mehmet Remzi Okan ve gazetesi Sz aleyhine dava aan ngiliz Muhipleri
Cemiyeti yesi Sait Mollann avukat Baron Ameryadr57. Baron Amerya
ayn zamanda gazeteci Mehmet Remzi Okann kap komusudur. Mehmet
Remzi Okann bir yazsyla ilgili olarak alan davada58 ngiliz mahkemesi Mehmet Remzi Okan hakaret sulamasyla iki ay hapse mahkm eder.
4 Temmuz 1926 gn Girne kalesine gnderilen Mehmet Remzi Okann
ardndan gazetesi de hafta kapanmak zorunda kalr. Ayrca Baron Amerya, gazeteye haciz koydurmak ve maduru keye sktrmak amacyla
ok yksek bir mebla talep eder59. cretin denmesi sonrasnda gazete
tekrar yayn hayatna balar.
Lefkoada ilk Ermeni okulu 1887 ylnda Msr, ngiltere ve
Fransadan Ermenilerin finansman desteiyle almtr. Daha sonra da
Trkiye doumlu Krikor ve Garabed Melkonyan kardelerle Melikyan ve
Ouzonian ailesi tarafndan mal destek salanan ve Melkonyan Enstits
olarak bilinen merkez 1924 ylnda hayata geirilir60. Okulda Yunanistan,
ran, Lbnan, Birleik Arap Emirlikleri, Etiyopya ve Amerika da dhil olmak zere yirmiden fazla lkeden renci bulunmaktadr61 ve okuldan 1
500 civarnda Ermeni ocuk istifade eder. Bu okul 2005 ylnda alnan bir
kararla kapatlr62. Ermeniler tarafndan 1934 ylnda tesis edilen bir baka
hayr kurumu ise AYMA olarak bilinen Ermeniler Birliidir.
56 Bu Ermeniler dnda dier Ermenilerin de ada dna kartlmas konusunda makarios ile
Berch Tilbiyan arasnda gizli anlamalar yapld da o dnem ileri srlenler arasndadr.
Kbrs Trk Enformasyon dairesinin Osman Uzunolu tarafndan hazrlanan 17 Eyll 1965
tarihli Kbrs Ermenileri Hakknda Bir Rapor balkl almas. KTMA, Klasr No: 61,
1970-E.
57 Ali Nesim, Batmayan Eitim Gnelerimiz, KKTC Mill Eitim ve Kltr Bakanl Yayn, Lefkoa 1987, s.82.
58 Nesim, a.g.e., s.82.
59 Nesim, a.g.e., s.82.
60 www.hayem.org/indeks.htm.
61 Dilbilimci Pars Tulac da Melkonyan Enstits mezunudur.
62 www.hayem.org/indeks.htm.
458
kinci Dnya Sava Sonrasnda Kbrsta Ermeniler

Kbrsta Ermenilerle Trklerin dosta ve iyi komuluk erevesinde devam eden ilikileri daha sonraki dnemde de artarak devam eder.
zellikle 1915 Ermeni Tehciri sonrasnda adaya gelmi olan Ermeniler
mkemmel ve aksansz bir Trke konumaktadrlar63;
...Kbrsl Trkler, Ermenilere her zaman sayg gstermilerdir.
Kbrsn Trk kesimlerinde Ermenilere kar her zaman iten bir sevgi sz
konusudur. Bugnk nesilden binlerce Kbrsl Trk ocukluklarn kendi
yatlar Ermenilerle ayn mahallelerde geirmitir. Binlerce Kbrsl Trk
Ermenilerle adadaki ngiliz Okulunda64 ve Amerikan Akademisinde snf
arkada olmutur. Pek ok Ermeninin bugn bile Trk tarafnda tanmaz
mal vardr. Bu tanmazlar Kbrsl Trklerin gzetimi altndadr...
63 Rum basklar sonucu Lefkoann Trk kesiminde kalan evini brakp gitmek zorunda
kalan Haig Assadouriyan isimli Ermeni de BM Bargc araclyla doup byd
blgeye tekrar gelir ve evini ve eyalarn Trkler tarafndan korunmu olarak bulduu
iin son derece sevinir ve Kbrsl Trklere mteekkir olduunu belirtir. 50 yldr yaamakta olduu Lefkoann Trk blgesini Rum basklar sonucu brakmak zorunda kalan
82 yandaki Katherina Bohdjaliyan olu Michele Bohdjaliyan gndererek evinin ve eyalarnn emniyette olduunu renir. Ayrca Garabet Medazouniyan, Kohanig Shahinian
ve baka Ermeniler de yllarca yaadklar Trk blgesine geerek evlerini ve eyalarn kontrol ederler. Bu Ermeni kadnlardan birisi duygularn Yllarca Trk blgesinde ve
Trklerle beraber yaadm. Buradaki Trkleri ok iyi tanyorum ve onlardan ne bana, ne
de eyalarma bir zarar gelmeyeceini biliyorum diyerek aklar. Ayn ekilde Mgrd
Balyan, Konanig ahinyan, Haig Assaduryan ve Vahan Muratyan isimli Ermeniler de Trk
blgesine gelerek Viktorya sokandaki evlerinden baz zel eyalarn alrlar ve evlerini
ayn ekilde muhafaza edilmi grmekten memnun olduklarn belirtirler. te yandan 4 ubat 1964 tarihli Cyprus Mail gazetesinde zellikle Viktorya sokanda oturan Ermenilerin
evlerini Trklerin basklar sonucunda ve zorla boaltmak zorunda kaldklar iddia edilir;
ancak bu haber bizzat Ermeniler tarafndan yalanlanr. Special News Bulletin, 24 Nisan
1965, 2 Haziran 1964 ve 5 Haziran 1964 Lefkoa. KTMA, Klasr No: 61, 1970-E.
64 Bu okulun rencilerinden birisi de Rauf R. Denktatr. Okul, 1939 ylnda 3-4 retmenin
nezareti altnda 13-14 yalarnda Ermeni, Trk ve Rum rencilerden oluan 30 kiilik bir
grupla Londraya bir gezi de dzenler. 1941 ylnda okul sava nedeniyle Girneye tanr.
Rauf R. Denkta da dier arkadalar gibi ancak hafta sonlar Lefkoaya ailesinin yanna gidebilir. 1943-1944 dneminde Rauf R. Denkta ayn okula yurt retmeni ve birinci
snf retmeni olarak dner. Ayn yllarda okulda daha nceki yllarda olduu gibi Trk,
Rum, Ermeni ve Maronit renciler bulunmaktadr. Rauf R. Denkta daha sonraki dnemde tekrar Londraya gitmek istediinde ona sicil belgesi verecek olan kii ise tapu dairesi
genel mdr Bayramyan olur;...Bayramyanla babam ok iyi dosttular. Ailece tanyorduk. Bayramyanlar bize gelir, biz de onlara giderdik. Buralarda ne yapyorsun? sorusunu
cevaplandrdm... Beni odasna ald ve kendisi daktilo bana geerek bana ok gzel bir
karakter belgesi verdi. yi anslar diledi. Zorlukla karlarsan bana gel. dedi... Rauf. R.
Denkta, Karkot Deresi, Akdeniz Haber Ajans Yayn, Aralk 1999 Lefkoa, s.19-20, 57.
459
zellikle ngiliz Okulu vastasyla balatlan ve daha sonra btn ada

sathna yaylan bir baka faaliyet ise izcilik faaliyetleridir. Trk Lisesi mdr smail Hikmet Beyin de desteiyle Trk Lisesi ve bu okul dndaki Trk genleri arasnda faaliyetler hzlandrlr. 30-40 kiilik bir grup
ayrca para kazanabilmek dncesiyle giriimler de balatr. Bu konuda
uygulanan yntem ise Ermeni ocuklarn yaptklaryla ayndr; sokaklarda
boyuna aslan kk bir kutu iinde orap, kibrit, dme gibi kk eya
sat yapmak65. Trk, Rum ve Ermeni okullarnn izcilik kollar arasnda
Lefkoa/Atalasada da yarmalar dzenlenir.
Bu dnemde de ticar faaliyetlerin byk bir ksm Ermeni tccarlarn
elindedir. Ermeniler, zellikle ticaret hayatnda Kayserililere has zellikleri rehber edinirler. Son derece elleri skdr, boa para harcamaktan holanmazlar, sermayenin en ksa zamanda ve risksiz olarak artmasna gayret
gsterirler ve sebatkrdrlar. Hi enmezler ve bkknlk gstermezler.
Belki de en nemli zellikleri birbirlerine son derece bal olmalardr66;
...Atl Ermeni bezirganlar Lefkoa sokaklarnda dolard. Veresiye
verdiklerinden tutunmulard. Ermeni, yalnz Ermeniden alveri eder,
Trkler ise Ermeniden ve Rumdan. Lefkoa sokaklarnda Ermeni dilenciye
rastlanmad sylenmekteydi. Lefkoada ve Larnakada okullar vard.
ngiliz arabalarnn ve Riley bisikletlerinin acental Ermenilerde idi. slim onarcl, bezirganclkla ie balayan Ermeniler zengin olmulard...
zel talyan Okulu, ngiliz Okulu ve Larnakadaki Amerikan
Akademisinde okuyan Ermeniler de Rumlardan ziyade Trk rencilerle
arkadalk kurmay tercih eder67. Her ne kadar Kbrsl Trklerle ok iyi
komuluk ilikileri ierisinde olsalar68 da konu alveri olunca Ermeniler
sadece birbirlerini destekleme konusunda titiz davranrlar69;
...rnein Saraynnde eskiden kr Kayann berber dkkn yannda bir kahvehane vard. Kahvehanede yanmzda oturan Ermeni, ani65
66
67
68
Fazl Plmer, Anlar, Cyrep Yayn, Lefkoa 2001, s.16-17.

Hseyin zdemir, Kbrsta 60 Yl, Volkan Yayn, ubat 1997 zmir, s.10.
Rauf zhun ile 29 Ocak 2006 tarihinde Ankarada yaplan grme.
Lefkoada Ermeniler arasnda belki de en fakiri olarak nitelendirilebilecek bir kii daha
sz konusudur; ancak Kbrsl Trklerle ok yakn ve scak bir iliki ierisinde olan bu
kii neredeyse lnceye kadar gerek kimliini aklamaz, Kbrsl Trk bir ailenin kzyla
evlenir ve adada yaayanlar arasnda Ermeni olduu pek bilinmez. Rauf zhun ile 29 Ocak
2006 tarihinde Ankarada yaplan grme.
69 KKTCnin ilk Cumhurbakan Rauf R. Denktatan aktaran Erten Kasmolu, Eski Gnler
Eski Defterler, zmir 1986, s.13.
460
den kalkar, Gidek bir sigara alak da gelek. diyerek Ermeni bakkaldan
sigarasn alr gelirdi. Kahvehanede sigara satld halde ve kendisine
Buradan al, efendi. denmesine ramen o Yok, ben veresiye alr der ve
Saraynnden kalkp taa Baf Kapsndaki Ermeni bakkala gidip sigarasn alr ve geri dnerdi. Tabii bunun orada konumalar olurdu. Trkn
Trk desteklemedii vurgulanrd. Bu da ocukluk yllarmda benim aldm ve unutamadm mesajlardan biriydi...
Ermenilerin birbirlerini alveri balamnda da desteklemeleri Kbrsl Trkler tarafndan gzlemlenen ve bilinen bir durumdur;70
Ermenilerin kendilerinden olan insanlarla alveri yaptklarn, bir
kibrit kutusu almak iin bile olsa Trk bakkaldan deil de bir iki kilometre
uzakta olan Ermeni bakkala gidip aldklarn biliyorum. Bugnk Arasta
sokandaki dkknlarn ounun Ermenilere ait olduunu Kbrsta bilmeyen yoktur. Kbrsn en ilek caddelerinden biri olan Lefkoann uzun
yoludiye tabir edilen yerde birok dkknn da Ermenilere ait olduunu gryorduk. Kbrsta yaayan btn Ermenilerin Trklerden daha iyi
Trke konutuklar bir gerektir.
Ticaret hayatnn el deitirmesiyle beraber zellikle kaza merkezlerinde, tabelalarnda sonu -yan ekiyle biten Garabyan, Menokyan, Damadyan,
Malukyan gibi pek ok maaza bulunmaktadr. Belli bal kuyumcu, terzi,
manifaturac, fotoraf, hal satcs ve okkaclarn neredeyse tamam Ermenilerdir ve Trk gelenek greneklerini de devam ettirmektedirler71;
...Bir Trk kadar, hatta diyebilirim ki bir Trkten daha gzel Trke
konuurlard. Yallar Ermenice bilmiyordu. Aramzda yaam bu Ermeniler Trk det ve ananelerini ve yemek eitlerini benimsemiler, yemekleri sevmiler, yemiler. Trk msiksi ile elenirlerdi. Aralarnda tannm
mzisyen ve bestekarlar yetimiti. Kbrsa gmen olarak geldiklerinde
ngiliz hkmeti, Trk mahallesinde bo bulunan evleri kiralayp, her evin
byklnce iki, , drt aileyi bir arada yerletirmi. Ermeniler, Kbrs hayatna uyum salamaa balaynca i kurma, kazan temin etmek
iin ura verdiler. Dier kazalarla temas kurarak Larnaka, Leymosun ve
Mausaya daldlar ama ounluk Lefkoaya yerletiler. ok gemeden
tm Kbrsta dnyaca tannm acentelikler elde ettiler. Araba, bisiklet,
radyo, snma ve yemek piirme sobalar, saatler, ev eyalar, fotoraf ma70 Rauf zhun ile 29 Ocak 2006 tarihinde Ankarada yaplan grme.
71 Turhan Zihni, Anlarla Sabuncu Kaspariyan, Kbrs Mektubu Dergisi, Kbrs Trk Kltr
Dernei Yayn, Eyll-Ekim 2004, Cilt 17, No.5, Ankara, s.42-44.
461
kineleri, daktilolar, kumalar, hallar ve daha nice saylamayacak kadar

ok temsilcilikler elde ettiler. Yeniden zengin olup lks hayat yaamaya
baladlar...
Lefkoada ad en ok bilinenlerden birisi ise Aram Uzunyan ve ailesidir. Bu aile irketi Kbrsa ilk defa eitli marka otomobil ve deiik
elektrikli ev aletleri getiren ailedir. Adann mimar dokusunda kendisini
gstermeye balayan yeni bir tarzla beraber, zellikle sanat alannda ve
mzikte yetenekli mzisyenler de boy gstermeye balar. Bu Ermeniler
arasnda ud stad olarak bilinen Keam Celalyan da bulunmaktadr. Trk
mzii alan ve alaturka Trk mzii seslendiren Celalyan gibi Ermeni
mzisyenler, ayrca koro, grup ve topluluklarda da grev alrlar. Trk sanat mzii ve kanun stad ekerci Keam Celalyan, Aralk 1963 tarihine
kadar Zeki Taner, Mustafa Kenanla beraber pek ok radyo ve televizyon
program yapar ve halk konserlerine katlr72. Bir dier mzisyen ve Kbrsl Ermeni sanat ise keman virtz Vahan Bedelyan ile rencileri
Manuk Parikian, Levon ilingiryan ve Hartun Bedelyandr. Ayrca piyano
retmeni Sirvart ilingiryan, kardiyolog Vate Kalbiyan, yazar Ohannes
hmeliyan, hreti dnyann drt bir yanna yaylm Larnakal gmlek
imalts Stefan Harutunyan, adaya ilk sinemay getiren Vahe Nigogosiyan, ressam Vartan Tayan da nemli simalardr73. Ayrca avukat ve tarihi Nubar Maksutyan da zellikle 1940l yllarda Kbrstaki Trk gazete
ve dergilerinde Kbrs tarihi ile ilgili makaleler yaymlar.
Lefkoada Kbrsl Trkler ve Ermeniler

Lefkoada yaayan ve i yapan Ermenilerin hemen byk bir ksm Arap Ahmet mahallesi, Yediler mahallesi, Viktorya soka ve Korkud
Efendi mahallesinde yaamaktadrlar. Bu semtte ayrca ynetici konumundaki Trkler, yksek rtbeli devlet memurlar, zengin ve varlkl aileler de
yaamaktadr74. Lefkoada Ermenilerin rabet ettikleri bir dier mahal ise
72 Ahmet An, Kbrs Ermenileri, Tarih ve Toplum, Ekim 2000, Say 202, s.30.
73 An, a.g.m., s.29.
74 Ayn blgede Osmanl dneminde de yksek rtbeli devlet memurlar, kadlar ve paalar Ermenilerle beraber yaamlardr. Maritinin ifadesiyle, Lefkoada yaayan Rum ve
Ermeni ailelerinin birok bireyinin buradaki merkez hkmette eitli grevleri vardr.
Ayrca adada Trk dneminin son yllarna gelindiinde Lefkoay ziyaret eden Avusturya
Aridk Louis Salvator da gezi notlarnda Ermeniler her yerde Trklerle kaynamtr
der. Giovanni Mariti, Travels in The Island of Cyprus, Cambridge 1909, s.45; Archduke
Louis Salvator, Levkosia, The Capital of Cyprus, Londra 1983, s.18den aktaran Ahmet C.
Gaziolu, Kbrsta Trkler 1570-1878, Cyrep Yayn, Aralk 2000 Lefkoa, s.400-401.
462
Kkliftlik blgesidir. Bu blgedeki Ermeni evlerinin kendine has bir

mimarsi vardr ve hepsi sar kesme talardan ina edilmitir. Kbrsl Trklerle her zaman iyi ilikiler ierisinde bulunan Kbrsl Ermenilerden birisi
ise Lefkoa Trk Lisesi mzik retmeni ve lisenin bandosunu altran
Vahan Bedelyan Efendidir75. Ancak adann drt bir yannda konserler vermek suretiyle ada halkna hoa vakitler geirten, Kbrsl Trklerin mzik
bilgisi ve kltrn artran ve liseli rencilere gelecee ynelik bir altn
bilezik kazandran Bedelyan Efendinin grevine sudan bir sebeple son
verilir76. Ancak bu duruma tepki gsterenler de olur77;
Btn talebenin zerine titredii bandosunun son zamanlara kadar
muallimi bulunan kymetli mzik hocas Bedelyan Efendinin vazifesine niin birdenbire son verilerek lisenin mziksiz brakldn sorup renmek
isteyen saduyulu talebeye baz... muallimlerin mdrn az ile syledikleri sama sapan szlere iimiz szlayarak kulak misafiri olduk...
Bedelyan Efendi ise mzik eitimine ve almalarna ara vermez ve
Kbrsl Trklere keman dersleri vermeye devam eder78. Lefkoann Arasta
blgesinde ve Bandabuliyada esnaflk yapanlar arasnda ayrca ibrikiler
de bulunmaktadr79. Ancak belki de en ilgin mesleklerden birisi, bir Ermeni aile tarafndan yaplan lokmaclktr. Bugn zellikle Ege blgesinde
son derece yaygn olarak yaplan ve zellikle din bayramlar ncesinde
hayr iin yaplp fakir fukaraya datlan lokma da Kbrsa bir Ermeni
aile tarafndan getirilmitir. Lefkoa, Arastadaki bu kk lokmac dkkn Aralk 1963 tarihine kadar almaya devam eder80. Daha sonra Lidra
caddesi zerinde geiler kapatlp bir barikat oluturulduundan, buras o
tarihten sonra Lokmac Barikat olarak isimlendirilecektir81;
75 Kbrs Erkek Lisesi, 1933-1934 Yll, Kbrs Erkek Lisesi Mecmuas, Birlik Matbaas,
Lefkoa 1934.
76 Hseyin zdemir, Kbrsta 60 Yl, Volkan Yayn, ubat 1997 zmir, s.18-19.
77 Hakk Sha, Lisenin Atletizm Msabakalar Bize Neyi Hatrlatt? Halkn Sesi, Lefkoa 6
Mays 1949.
78 Ahmet An, Kbrs Ermenileri Tarih ve Toplum, Ekim 2000, Say 202, s.30.
79 rnein eski Lefkoann sosyal hayat erevesinde lm ve ahret hayat balamnda yaplan hazrlklar arasnda mezar testileri ile ibriklerin satn alnmas ilk sradadr. Bu ibrikleri
yapanlar ise genellikle Kkliftlikte otura Ermeni zanaatkarlardr. ller isbaho ilif ad
verilen liflerle ve Trablus sabunu ile ykanrd. Lefkoa doumlu Hizber Himmetaalardan
aktaran Tuncer Bakan, Kbrs Trk Halkbiliminde lm, KKTC Mill Eitim Kltr
Genlik ve Spor Bakanl Yayn, No: 36, Ankara 1997, s.11.
80 Glten Tuncel Keser ile 10 Ocak 2006 tarihinde Anamurda yaplan grme.
81 Glten Tuncel Keser ile 10 Ocak 2006 tarihinde Anamurda yaplan grme.
463
...Lokmac Barikatnda, Arastada kuma satan Ermeni tccarlar

vard. Bize ok gvenirlerdi, biz de onlardan veresiye alveri yapardk.
1.5 sene boyunca Rum tarafnda ngiliz kantinlerinde altm. Lokmac
Barikatndan daha yukarda bulunan kantinde beraber altm Ermeni
arkadalarm vard. Ayrca Trk mahallesinde de Ermeni arkadalarm
vard. Trk mahallesinde oturan; ancak Rum blgesinde alan Ermeni
arkadalarm da vard. Birinin annesi retmendi. ok iyi insanlard. Demek ki onlar da korkuyorlard ki ie korkarak gider gelirdik. arda ok
Ermeni esnaf vard. Ayakkablarmz, kuma, bez ihtiyacmz onlardan
alrdk. Yourtumuz da bir Ermeni satcyd.
Komumuz Sirvat Hanm ok iyi bir hanmd. Trklerin din bayram
geldiinde bizleri ziyaret eder ve hediyeler getirirdi. Annem yllarca onlarn yanlarnda alt, tye giderdi. Sirvat Hanm annemle bize her zaman hediyeler, babama da sigara yollard. Tam Trk dostuydular. Annem
onlarn yannda 1960lara kadar alt. Daha sonra bu Ermeni ailesi de
Londraya kat82.
Trablustan getirildii iin Trablus sabunu olarak bilinen sabunlar
ise zellikle l ykamada kullanlr ve sevap kabul edilir. Giriimci bir
Ermeni olan Kaspariyan tarafndan Kbrsta da imal edilmeye balayan
bu sabunlar daha sonra Ermeni ustalardan grerek Trkler de retmeye
balar83;
Gemi o eski yllarda insann vcut temizliinde kullanlan tek rn
sabun idi. Trk, Rum sabuncular olduu gibi her iki toplum arasnda sabunlar ok satlan Lefkoada bir de Ermeni sabun imalts vard ocukluumdan hatrladm Ali Efendi ile Kaspariyandr. Kaspariyann
sabun yapan yeri ve evi Lefkoa ierisinde Avni Efendi sokanda Karaka
Bahesi yannda ve Memduh Fuat Bey (tapu-kadastro memuru)in evi idi...
ki katl olan Kaspariyann evi dou ile bat arasnda iki kol tutuyordu.
Avni Efendi sokanda bulunan ana kapdan girildiinde alt blm ve bir
ksm st blm imalthane olarak kullanlyordu. Geriye kalan st katnda dul kz kardei ve kz kardeinin iki kz ile ikmet ediyordu. Ailenin
oturduu blme Laleli Camii sokandan girilirdi, byk bir bahesi vard. Kaspariyan kimdi? Kaspariyan, Anadoluda domu bym, Trk
ekmeiyle yaam bir Ermenidir... Trkiyeden kaan Ermeniler birok
lkeye daldlar... Babamn anlattna gre bazlar kat ya tenekeleri82 Kbrsl Trklerde kamak fiili bugn bile gitmek manasnda kullanlr.
83 Turhan Zihni, Anlarla Sabuncu Kaspariyan, Kbrs Mektubu Dergisi, Cilt 17, No: 5,
Kbrs Trk Kltr Dernei Yayn, Ankara Eyll-Ekim 2004, s.42-44.
464
ni altnlarla doldurmu ve zerlerini kat yala rterek gizlemiler... te

Kaspariyan bu ekilde kaan ve Kbrsa gelen Ermenilerden birisiydi...
Kaspariyan imalthanesinde ilkel yntemlerle, ham madde olarak zeytinya ve soda kullanarak sabun yapard. Banyo ve amarda kullanlan
bu sabunlar Afrodit resmiyle ssleyerek sata srerdi ocukluumda
her hafta Kaspariyan imalthanesine gider ve sabun kiri alrdm. Sabun
kalplar yaplrken artan tam beyaz veya yeil olmayan kirli muhallebi
gibi bir madde idi. Kadnlar amar ykamada sabunla beraber ekonomik
ve etkili olan bu sabun kirini de kullanrlard. ok az para ile, Kaspariyan
gtrlen kab doldururdu. Kaspariyan 1963 toplumlararas arpmalar
balaynca aramzda fazla kalmad. Ailesiyle Rum kesimine tand. Evi,
imalthaneyi senelerce ok iyi ilikiler iinde yaad bir Trk ailesine
emanet etti. Sz yerinde ise, zaten oktan ykn alm ve zengin olmutu.
Rum kesiminde evler yaptrd. Kz kardeinin kzlarn evlendirdi. Ermenilerle evlendirmiti. Burada brakt iki katl ev zamanla ok harap olmu, bakmszlktan kullanlamaz hale gelmiti. Tehlikeli duruma girince
belediyenin ikazyla yktrlmtr. imdi Kaspariyan sabun imalthanesi
ve evinden eser kalmamtr...
Akdeniz ikliminin hkim olduu Kbrsa -Trodos dalar hari- neredeyse hi kar yamaz; ancak Kbrsl Trklerin ilk defa karlatklar kar
hoaf84 da Ermeniler tarafndan adaya getirilmitir85. Kbrsa Kayseriden
bir Ermeni vastasyla geldii bilinen, dana etinden yaplan86 ve but pastrmas olarak da adlandrlan Kayseri pastrmas da zellikle Rum ve Ermeni
lokantalarnda ok rabet grr87.
...Kbrsta ilk pastrmay Ermeniler yapmlardr. Lefkoada ortaokula devam ettiim yllarda eski Kadnlar Pazar sokanda kr Veysinin
ticarethanesi yannda, konusunda ok tutunmu ve ok sat yapan Ermeni
84 Kar hoaf bugn de Anadolunun pek ok yerinde byk bir itahla yenilen bir serinletici
durumundadr. zellikle yazn scak gnlerinde ferahlamak maksadyla genellikle yksek
zirvelerden ve karlk ad verilen nispeten gne grmeyen ukurlardan toplanan karlarn
kyller tarafndan kesilerek uvallara konmas ve yerleim merkezlerine getirmesiyle kar
hoaf hazrlanr. Karn erimemesi iin zerine genellikle am dallar rtlr. Bylece am
dallarnn kokusu da kar hoafna siner. Bir bakr sahan iine konulan belli ldeki kara
ayrca birka kak pekmez eklenir ve daha sonra kakla yenilir.
85 Kemal Altnkaya ile 20 ubat 2006 tarihinde zmirde yaplan grme.
86 Ermeni ve Kbrs Trk mutfa neredeyse ayn denecek kadar benzerlik gstermektedir.
Yllarca beraber yaam topluluklarn birbirlerinden etkilenmemeleri de sz konusu olmadndan zellikle mutfak kltr i kebap, kokore, pastrma, farkl turu eitleri, souk
ve scak mezelerde benzerlikler gsterir.
87 Zihni, a.g.e., s.43.
465
bir pastrmac vard. Bir de Larnakada ilkokula devam ettiim yllarda

sucuk cinsi pastrma yapan bir Ermeniyi hatrlyorum. Her gn bu evin
yanndan geerek okula giderken pastrma ve sarmsak kokularndan bunalyor, sratli admlarla uzaklayordum...
Ticar ve kltrel hayatn dnda sosyal hayatn bir paras olarak karlkl komuluk ilikileri, cenaze, ba sal, dn, nian, snnet, bayram gibi zel gnlerde karlkl ziyaretler yaplr, taziye ve ba sal
dilekleri iletilir. Komular birbirlerine yardmc ve destek olur88.
...Ermeni komularmz ok iyi insanlard, karr grrdk. Komumuz Viktorya vard, annesi ok hastayd ve babas da berberlik yapard.
Viktorya benim mahalleden arkadamd ve bana bir bilezikle bir mont
hediye etmiti. 1950li yllarda. Ayrca Lefkoann zenginlerinden Sirvak
Hanm ve kocas Gasparyan vard. Annem Lefkoada onlara temizlie
giderdi. Trk dostuydular ve evlerinde her zaman Trkleri altrrlard. Sirvat Hanm ile kz kardei bitiik evlerde oturuyorlard. 1963 ylnda
hadiseler baladnda Rumlar bunlardan silh almak iin tehtitle para
isterler. Evlerine devaml tehdit mektuplar gnderilirdi. Para alamaynca
da bu Ermeni ailesi Rumlar tarafndan ldrld...
Mausada Kbrsl Trkler ve Ermeniler

Ermenilerin Lefkoadan sonra en youn yaadklar yer Mausadr.
Buradaki Ermeniler de ekseriyetle esnaftr ve ticaretle uramaktadrlar89.
Mausada fotoraflkla uraan Agopyan isimli bir Ermeni vard.
Kilo ile kuma satan ve okkac olarak bilinen Ermeniler vard. Mkemmel
Trke konuurlard. ok gzel stanbul Trkesi konuurlard. Ayrca
terzilik yapan Garabet usta vard. Ermeni terziler, apkaclar, okkaclar
vard. Okul apkalarmz hep onlardan alrdk. Biz Kbrsl Trkler olarak
hep onlardan alveri yapmay tercih ederdik. Yukar Marata da Kirkor
isimli son derece esprili, gler yzl, cana yakn bir Ermeni vard. ardaki Trk esnafla tavla oynamay ok severdi. Talar dizdikten sonra
illaki bir tanesini kenara koyar veya elinde tutard. Ya Kirkor neden byle
tek ta tutuyorsun? diye sorulduunda da Ya zelzele olursa diye cevap
verirdi. Tavla oynamay ok sevdiinden oyunun bozulmasn ne olursa
olsun hi istemezdi. Trkiye ve Trklere kar hibir olumsuz dncele88 Glten Tuncel Keser ile 10 Ocak 2006 tarihinde Anamurda yaplan grme.
89 Kemal Altnkaya ile 20 ubat 2006 tarihinde zmirde yaplan grme.
466
ri yoktu; ancak patrt grlt balaynca (21 Aralk 1963 sonras) hepsi
br tarafa geti.
Ermenilerle beraber adada yaayan Kbrsl Trklerin ortak dncesi
ise hibir problem, sknt, nyarg ve olumsuz hareketler olmadan huzur
iinde yaadklardr90.
...Mausadaki frndan ikisi Ermenilere aitti. Ermenilerle Trkler
arasnda neredeyse hi problem yoktu. lkokula gittiimiz gnlerde o albenili kck ekercikleri yapanlar Ermeni ustalard. Trk takmlaryla
malar yapan kendi takmlar da vard.
Dier Blgelerde Kbrsl Ermeniler ve Trkler

Mausa ve Lefkoa dnda dier kasabalarda da nispeten az sayda
Ermeni mevcuttur. Ticaretle uraan Ermenilerin tarm ve ziraat faaliyetleriyle ise pek bir ilgileri sz konusu deildir. Bu kasabalardan birisi de
adann su kaynaklar en zengin blgesi olan Lefkedir91.
...Rumlardan sonra, kasabann kk bir Ermeni kolonisi vard. Bugn sevgili Hseyin Uskurinin altrd dkknn yerinde Lefkenin en
popler Ermenisi olan Agop ile aabeyi Tomasn manifaturac dkknlar
vard. Anneleri Varteni Hanm (beyaz sal, ak yzl, hep karalar giymi,
az bol altn dile dolu yal bir kadn) her ikindi giyinir kuanr, koluna
antasn takarak misafirlik turlarna kard. Genizden gelen bir Dou
Anadolu azyla mkemmel Trke konuurdu. Zaten i Trkeye geldiinde Agopun da bizden fark yoktu. Yalnz Tomasn Lefkoada oturan
kars ve ocuklar Lefkeye geldikleri zaman farkl bir dil konutuklarn
anmsamaktaym. Artk Ermenice miydi konutuklar lisan, yoksa basbaya Rumca m? Orasn bilemem. Atnis Hanm ve Nian aklmda kalan
dier Ermeniler. Niann burnunda koca bir ark ban izi vard ve bundan dolay Burnu Yenik Ermeni diye anlrd.Yoksa Nian ile Burnu Yenik
iki ayr kii miydiler? Sanrm ki bunlar 1915 olaylarnda Anadoluyu terk
edip adaya gm bahtsz insanlard... Ermeniler de bir bakma Lefkenin
yerlileriydiler...
90 Mustafa Baer ile 20 ubat 2006 tarihinde zmirde yaplan grme.

91 Nazm Beratl, Lefke Sevgilim, Ik Kitabevi Yayn, Lefkoa Nisan 2002, s.24.
467
Lefkede zellikle Cyprus Mining Corporation (CMC) adl maden

iletmesinde alan Trkler ve Ermeniler de vardr. Genellikle ticaretle
uraan Ermeniler, Lefkede de ayn ile meguldrler92;
...Zamann en nl maazas Himonidisinkiydi. Himonidisten sonra
en ok alan kuma maazas Agop ve Tomasnki olmalyd. Tomas ok
sevimli biri deildi, ama bu iki Ermeni kardeten Agop, Lefkenin gllerinden biriydi. Mthi akac, devaml gler yzl, dazlak bir adamd. Babalarn anmsamam. Anneleri Varteni Teyze de Agop kadar sevimli bir insan
olup hanmlarn leden sonras toplantlarnn vazgeilmezleri arasndayd. Tomas bilmem ama Agop, Kbrsta yaayamad, Londraya gt.
Orada da Lefkelilerle dp kalktn iitiyorum.
Lefkede Ermeniler, Trklerle sosyal ve kltrel iliki iinde olduklarndan Lefke halk edebiyat erevesinde Lefke Sayklamalar isimli iirde
olduu zere bu Ermenilerle ilgili pek ok rnek vardr93;
3- Evlerde klhanlar hurma dal str
Hamam gn Takuyi hep knalar yakard.
12- Raflar boald diye tnmazd Ermen Baba
Sard sigaray fago ile yakard.
29- Ermeni Lccan vard; demircilerin piri
Gndz kazandn meyhanede yakard.
32- Gololambi Bahesi inciriyle nlyd
epeevre bcekler lambalarn yakard.
33- Sz olmazd iine ofr Bai Yanninin
Dmene geer gemez bir cigara yakard.
34- Bann stne yoktu kasap Yangonun
Salih Hafzdan sonra hep tepeden bakard.
38- Ud Bedros olmadan olmazd dn dernek
Birka kadeh atnca sze beste takard.
43- Kuyruk acs vard Trkten Kr Ermeninin
92 Beratl, a.g.e., s.217.
93 Toplam 136 satrdan oluan bu iirin sadece ilgili beyitleri alfabetik sralamaya gre verilmitir. Harid Fedai, Kbrs Trk Kltr Bildiriler I, zyurt Basmevi, Mays 2002 Lefkoa, s.499.
468
Atatrk denildi mi dilerini skard.

54- Eva peri kzyd Kontarini Doktorun
ile ile yn satar, gelene ho bakard.
59- Ahilli, meknyd Yahudi gmenlerin
Halk bu kalantorlara gpta ile bakard.
Bugn Kbrs Rum kesiminde kalan Lefkara kynde de Osmanl
dneminin hazine mstearlarndan Yahya Efendi ve ailesi yaamaktadr.
Nevard ve Azadui isimli iki kz ve Agop isimli bir olu olan Yahya Efendi
ve ailesi krtasiyecilik ve fotoraflk yapmaktadr. Lefkaradaki bir baka
aile ise tenekecilik ve kalayclk yapan Garabet ailesidir. Baba Garabetin
en gzel zellii yanna Trk raklar alarak onlar da birer kalayc ustas
olarak yetitirmesidir94.
Adann belki de 1963 ncesi en kark ve ok uluslu kasabas Girnedir.
Rumlar, Trkler, ngilizler, Ermeniler yannda Maronitler de ounlukla bu
blgede yaamaktadr95. Limasol ise Kbrsn ikinci byk ehri olmasna
ramen ok fazla Ermeni bulunmamaktadr. Bugn itibaryla Limasolda
250 civarnda Ermeni vardr. Burada 1939 ylnda alm Sourp Kevork
Kilisesine ait bir okul vardr. Larnakadaki Sourp Stephanos Kilisesi ise
1909 ylnda hizmete girmitir.
Larnakada da Trkler asndan durum dier merkezlerden pek farkl
deildir. Otelcilik, matbaaclk, ticaret Ermenilerde ve Rumlar; helvaclk,
ksecilik, sebzecilik, enginarclk, kazanclk ve balklk ise Trklerdedir96. Blgenin en byk sanayi tesisi olan dme fabrikas ise bir Ermeniye aittir97. Larnakada bulunan Amerikan Akademisi, Trk ve Ermeni
rencileri yaknlatran bir okul olur98;
1936-1937 dneminde akademide ok samimi ikiz Ermeni arkadalarm vard. Beraber tenis oynar, gezmelere giderdik. ok samimi olduumuz
94 Mehmet Ali zmen, Lefkara ve Lefkarallar, zyurt Matbaaclk, Girne 2005, s.10.
95 1881 Nisan aynda yaplan nfus saymnda Girnenin nfusu 621 Trk ve 701 farkl unsurlar olmak zere toplam 1 322dir. ngilizlere devri ncesinde Girne, Lefkoa ve Bafta
Trklerin nfusu Rumlara gre fazladr ve Girnenin ilk belediye bakan da bir Trktr. Trklerin blgeyi terk etmeleri, kylerden Rum ailelerinin gelmesiyle Trkler burada
aznla der. Hamet Muzaffer Grkan, Bir Zamanlar Kbrsta, Galeri Kltr Yaynlar,
Lefkoa 1996, s.27.
96 Hseyin zdemir, Kbrsta 60 Yl, Volkan Yaynlar, ubat 1997 zmir, s.39.
97 zdemir, a.g.e., s.39.
98 Feyyaz Hamidolu ile 12 Aralk 2005 tarihinde zmirde yaplan grme.
469
Trke retmenimiz Gasuni vard. Larnakada komumuz olan Ermeni

Onnik ailesi vard. Onlarla da ailecek grrdk. Limasolda Madamn
Koleji diye bir okulda Antin isimli ok samimi bir snf arkadamz vard.
Alveri yaptmz pek ok Ermeni manifaturac ise Lefkoadayd. Babam polis mdr olduu iin Ermeni esnaf bana hep Ne zaman istersen
gel al, ben parasn babandan alrm derdi. Lefkoada o zamanlar bir Ermeni niversitesi vard ve ben arkadalarm grmek iin oraya gittiimde
beni koruyup kollarlard.
Spor Faaliyetlerinde Kbrsl Trkler ve Ermeniler

1910 ylnda kurulan Lefkoa Trk Futbol Oca; Rum, Ermeni ve
ngilizlerden oluan bir karma takma kar ilk man 1916 ylnda yapar. 1934 ylnda kurulan Kbrs Futbol Federasyonu Kipriaki Omospondia
Bodosferu (KOB) da Lefkoadan Apoel99, Trust, Olimpiakos ve Lefkoa Trk Spor Kulb ile Limasoldan Ael ve Aris, Larnakadan Epa ve
Mausadan Anorthosis takmlarnn katlmyla ortaya kar. Bu tarihten
sonra Ael ve Epa kulplerinde Trk ve Ermeni futbolcular beraber oynamaya balar. rnein 1938 ylnda yaplan futbol turnuvalarnda Trk
Lisesi, Larnaka Rum Lisesi, Amerikan Akademisi yannda Melkonyan ve
Samuel Ermeni Mektebi de bulunmaktadr100. Adada Trklerle Ermeniler
arasndaki dostluk ilikilerine teden beri tepki gsteren Rumlar ise bu futbol turnuvalarndan birisinde Ermeni takm Kayzakn ampiyon olmasndan hemen sonra Ermeni tccarlara kar ticar ambargo uygulamaya balar. Bunun sonucunda da Kayzak takm faaliyetlerine son vermek zorunda
kalr.101 te yandan 1946-1947 sezonundan itibaren ilk Ermeni futbol takm olan 1934 tarihli Ayma102 Ermeni takm da lige dhil edilir103. Ermeniler genellikle etinkaya ve Yenicami gibi Trk takmlarn desteklerken,
Trkler de Rum takmlarna kar Ermeni takmlarn destekler104. Bu dnemin Ermeniler ve Trkler asndan en kayda deer olay ise Mays 1950
99 Apoel ve Omonia takmlarnda Trk ve Ermeni futbolcularn yan yana futbol oynadklar
da ileri srlmektedir; ancak bu takm esasnda Rum takmlardr. Mustafa Baer ile 20
ubat 2006 tarihinde zmirde yaplan grme.
100 KTMA, Ses, 14 Sonkanun 1938, Say 128.
101 Kbrsn spor tarihi konusunda ayrntl bir aratrma Ahmet Sami Topcam imzasyla 6-9
Temmuz 1989 tarihinde Halkn Sesi gazetesinde yaymlanr.
102 AYMA ifadesi esasnda Armenian Young Men Association ifadesinin ba harflerinden olumaktadr ve Gen Ermeniler Birlii anlamna gelmektedir.
103 Rauf zhun ile 29 Ocak 2006 tarihinde Ankarada yaplan grme.
104 Rauf zhun ile 29 Ocak 2006 tarihinde Ankarada yaplan grme.
470
tarihinde Beyruta giden Lefkoa futbol karmasnn (2-2) ve (1-1) biten iki
ma yapmasdr. Kafilede be Trk futbolcu bulunmaktadr105. te yandan
Ermeni, Rum ve Trk futbolculardan oluan Kbrs karmasnn yapt ilk
ve son yurtd karlamas ise srailde gerekleir. Bu arada etinkaya
da sraile gitme hazrl yapan Kbrs karmasyla 3 Mart 1954 tarihinde
yaplan ma (4-1) kazanr106. 7 Mart 1954 gn Kbrsa gelen srail mill
takm ise Trkiye Futbol Federasyonu hakemlerinden Faik Gkayn ynettii mata Kbrs karmasn (5-1) yener. 10 Mart 1954 tarihinde yaplan
ma (3-2) srail kazanr107. 4-9 Mays 1954 tarihinde sraile giden Kbrs
karmasnda be Trk futbolcu yannda Apoelden andri, Lello, Anastasiades, Nikui, Epadan Aram, Omoniadan108 Psillo Pezoporikostan Daki,
Anorthosisten109 Mancallo, Koo, aylo ve Aymadan Sarkiz olmak zere
Rum ve Ermeni futbolcular da bulunmaktadr. 6 Mays 1954 gn yaplan
Kbrs-srail B mill ma (2-2) sona erer. Hemen iki gn sonra yaplan
ma ise srail (2-1) kazanr110.
Kbrs Cumhuriyeti Dneminde Kbrsl Ermeniler ve Trkler

Kbrs Cumhuriyetinin 16 Austos 1960 tarihinde iln edildii dnemde adada 3628 Ermeni yaamaktadr111. Bu Ermenilerden 2500
Lefkoada, 800 Larnakada, 250si Mausada, geriye kalanlar da kylerde yaamaktadrlar. Bu dnemde Maronitler, Latinler (Franszlar ve Venedikliler) ve Ermeniler din gruplar olarak kabul edilir ve Trk veya Rum
kesimlerinden birine ait olmalar konusunda bir referandum yaplr. 1077
Kbrsl Ermeni bu referandum sonrasnda Rumlar lehine oy kullanrken,
be Ermeni de Trkler lehine oy kullanr112. Bylece Kbrstaki Ermeni cemaati, Kbrs Cumhuriyeti Anayasasnn 2. maddesinin 3. bendine uygun
105 Ycel Hatay, Futbolda Trk-Rum (1934-1955), Mavi Basn Yaynlar, Lefkoa 2000, s.65.
106 Hatay, a.g.e., s.80.
107 Hatay, a.g.e., s.80.
108 Bu aratrmann tamamlanmas aamasnda grlen baz Kbrsl Trkler zellikle
1940l yllar sonrasnda Ohamya isimli bir Ermeni takmndan ve Trklerin de bu takm
desteklediklerinden sz ederler; ancak bu takmla ilgili fazla bir bilgiye ulalamamtr.
Omonia isimli Rum takmyla bir isim benzerlii ve yllar sonra bir kavram kargaas olmas ihtimali de gz nnde tutulmaldr.
109 Bu takm geen yl Trabzonsporu Avrupa kupa malarndan eleyen takmdr.
110 Hatay, a.g.e., s.80.
111 KTMA, Klasr No: 61, 1970-E.
112 Lefkoada 737 Ermeni, 281 Maronit ve 1870 Latin, Limasolda 69 Ermeni, 35 Maronit,
59 Latin, Mausada 64 Ermeni, 18 Maronit, 15 Latin, Larnakada 203 Ermeni, 8 Maronit
ve 57 Latin, Girnede 4 Ermeni, 704 Maronit ve 12 Latin Rum toplumu yesi olduklar y-
471
olarak kendilerine verilen hakk kullanr ve Rum cemaatine ilhak ederler.

Ermenilerin byk bir ksmnn tccar ve sanatkr olmalar, i yerlerinin
neredeyse tamamnn Rum tarafnda bulunmas ve Trklere kar giriilen
Rum saldrlarndan etkilenmemek iin Rum blgesine g hareketi hzlanr. Buna ramen alt-yedi aile Lefkoann Trk tarafnda kalp burada
yaamay tercih eder113. Ortaya kan bu sonu Kbrsl Trkler arasnda
herhangi bir hayal krklna sebep olmaz ve ilikiler daha nceki ekilde
devam eder. Ancak bu gnlerde EOKA basks giderek iddetini arttrr
ve Rum taleplerini karlayamayan Ermeniler tehtitlerle aday terk etmeye
balar. lk etapta aday terk etmek zorunda kalan aile says 200 civarndadr. Rum basklarna kar koymaya alan Petrosyan ve Chakariyan
ailelerinin kadnlar ise ibret olsun denilerek EOKA tarafndan nce tecavze urar, sonra da ldrlr114. 26 ubat 1964 gn Lefkoann Rum
kesiminde Luiza Bedrosyan ve annesi Samandciyan Bedrosyan da EOKA
nnde oy kullanrken Lefkoada 4 Ermeni ve 1 Latin ve Larnakada 1 Ermeni Trk olduu
eklinde oy kullanr.Ayrntl bilgi iin bkz. www.http/hayem.org/indeks.htm.
113 Bu Ermeni aileleri Posta sokak, No: 3te oturan ve Trk Cemaat Meclisi ae ve Malzeme
dairesinin yardmlaryla yaayan 60 yandaki Viktorya Kamuyan, Kamil Paa sokak, No:
12de yalnz bana yaayan 75 yandaki Annik Sahinyan, Tanzimat sokak, No: 15te oturan 65 yandaki Arak Nalbantyan, 60 yandaki Arak Nalbantyan, Agh Efendi sokak,
No: 20de oturan 63 yandaki Artin Kirkor, 60 yandaki Artin Kirkor, Kkliftlikte
oturan emekli devlet memuru Nian Nisanyan, Laleli Cami soka,.No: 2de oturan Lskan
Kabriel, Artin doyan ve Artin doyandan olumaktadr. Nian Nianyan haricindeki btn
Ermeniler Kbrsl Trklerin yardmlaryla ayakta durmaktadrlar. Arak Nalbantyan doup
byd evden ayrlmamasnn sebebini; Trkler bana kendi boazlarndan kestikleri yiyecei veriyorlar. Eski defterleri kartrarak gemite olan messif hadiseleri tekrarlamaya
ne lzum var? Btn bunlar tehdit ve bask neticesidir der. Ayn blgeden g eden Ermeniler ise Kohonig Shohiniyan, Katherina Bohdjalian ve 2 olu, Garabet Medazounian ve
ailesi, Haig Agaduryan ve ailesi, Mgrd Bulyan ve Vahan Muratyandr. Gmen Brosu
kaytlarna gre 1960-1963 dneminde Ermeni nfusunun yaklak % 27si olan yaklak
1 000 Ermeni g eder. Olaylarn patlak verdii ilk gnlerde ise 160 Ermeni g eder. Orta
halli ve fakir insanlar olan bu Ermeniler arasnda geimini el emeiyle karlayan pek ok
sanatkr da bulunmaktadr. Ada dna g etmeyi tercih eden Ermeniler ise Lefkoadaki
Rus bykeliliinin devreye girmesi sonrasnda her seferinde 500-600 kii tama kapasitesi olan 2 Rus gemisi ile Ermenistana gider. Daha sonraki dnemde de yaklak 200
Ermeni ailesi Kbrstan ayrlr ve zellikle Lbnan, ngiltere, Amerika Birleik Devletleri
ve Suriye bata olmak zere farkl lkelere g eder. Olaylarn durulmas sonrasnda ada
dna g eden baz Ermeniler Kbrsa dnmelerine ramen memur statsnde olanlarla
hkmet meknizmalarnda grev yapanlarn bu grevlerine kaldklar yerden devam etmelerine msaade edilmediinden, bu insanlar tekrar ada dna gebilecek madd kaynak
buluncaya kadar perian bir vaziyette ortalkta kalr. Sokaklarda yatp kalkan bu Ermeniler
dnda bazlar da ngiliz slerinde kalacak yer derdine der. KTMA, Klasr No: 61,
1970-E.
114 Special News Bulletin, 22 Mays 1964 Lefkoa.
472
tehtitlerine kar kt ve antajla kendilerinden istenen paray demeyi reddettikleri iin evlerinde ldrlr. Ayrca Yebruhi Lusarriyan isimli
yal Ermeni kadnn da evine zorla girilir. Yal kadn karmay baaramayan EOKA mensuplar evi talan eder, ykte hafif pahada ar ne varsa
alp gzden kaybolur. Trklere kar olumsuz davranlar grlen tek Ermeni ise Zafer Sinemasnda almakta olan Belipaadr. Bu Ermeninin
1963 olaylar dneminde Rumlara Trklerle ilgili bilgi szdrd anlalr
ve Trk kesiminden uzaklatrlr115.
21 Aralk 1963 tarihinde Akritas Plan erevesinde EOKA mensuplar tarafndan adada balatlan saldrlarda Trkler kadar Ermeniler de zarar
grmeye balar. Rum propagandalarna araclk etmeyen, antaja boyun
emeyen, hara vermeyen Ermenilerin evleri bombalanr, pek ou ldrlr, ev ve dkknlar yamalanr ve yaklr, lmle tehdit edilir ve
paralar gasp edilir116. Bu arada bapiskopos Makariosun Ermenileri de
Trklere kar kkrtma politikas erevesinde Ermeni genleri zorunlu
askere almaya balamas Ermenilerin tepkisini eker ve bu uygulamaya bir
son verilmesi istenir117.
Bu dnemde Kbrsl Rumlarn ve Yunanllarn tahrik politikalar artarak devam eder. zellikle 21 Aralk 1963 sonrasnda Kbrs Rum ve Yunan gazeteleri 1915 Tehcir Kanunu ile ilgili maksatl ve yanl yaynlarla
Kbrsl Ermenileri Trklere kar kkrtmaya devam eder118. Olaylarn
Kbrsl Ermenileri Trklere kar kkrtma halini almas zerine Kbrsl
Trkler de mill bir davann maksatl olarak istismarn engellemek amacyla harekete geer ve kar propaganda giriimleri hzlanr119. 21 Aralk
1963 sonrasnda Trklerin temsil edilmedii fiilen ortadan kalkm Kbrs
meclisinde 1915 olaylarnn 50. yldnm nedeniyle zel oturumlar yaplr ve Kbrs Rum hkmeti tarafndan zel heyetler oluturularak Erme115 Rauf zhun ile 29 Ocak 2006 tarihinde Ankarada yaplan grme.
116 rnein Lefkoann Trk blgesinde yaayan Koharig Shahiniyan isimli 60 yandaki bir
Ermeni kadn Yeilhat civarndaki Paphos Street (Baf Soka)ten evine gelirken 4 Rum
tarafndan yolu kesilir. Baf Kapsnda karanlk bir keye ekilen yal kadn burada ciddi
bir ekilde darp edildikten sonra Kanadal BM askerleri tarafndan kurtarlr. Polis tarafndan gzaltna alnp tutukland belirtilen saldrganlar ise ayn gn yal kadn tekrar takip
ederler. Ertesi gn alveri yaparken Andreas ve Petrakis isimli 2 Rum polis tarafndan
yolu kesilen Koharig Shahiniyan Lefkoann Rum kesimine gemesi halinde bir uvala konulup karldktan sonra ldrlecei eklinde tehdit edilir. KTMA, Klasr No.61,
1970-E.
117 Special News Bulletin, 3 Ocak 1965.
118 Special News Bulletin, 30 Nisan 1965.
119 KTMA, Klasr No.61, 1970-E.
473
ni ileri gelenleriyle irtibata geilir. Adada Ermenileri kkrtmaya ynelik giriimlerin artmaya balamas zerine Kbrsl Ermeni ileri gelenleri
bir araya gelir ve yaptklar toplantda adada ve Trkiyede yllardan beri
huzur iinde bir arada yaayan insanlar rnek gstererek itidal tavsiye
ederler120. Bu arada Berch Tilbian isimli Kbrsl Ermeninin Trkiyeyi
sulayc aklamalar yapmas zerine Nurshak Nalbantyan isimli Ermeni
kadn buna, Trkler her zaman yiyeceklerini benimle paylatlar. 50 yl
nce meydana gelmi olaylar kullanmann kime ne faydas var? Trklere
kar bu davranlarn tek sebebi Rum tehtitleridir diyerek cevap verir121.
Bu arada Victoria Kamyan isimli bir baka Ermeni kadn da ayn konuyla
ilgili olarak...50 yl nce meydana gelmi zc olaylardan bahsetmesek
daha iyi olur. Berch Tilbian122 Kbrsta domutur. Bu olaylar nasl bilebilir ki? Rum tarafnda yaayan Ermeni kadnlarn Rumlar tarafndan
vahice ldrlmelerini nasl bu kadar abuk unutabilir ki? Rumlar ellerindeki Ermeni tutsaklar istedikleri gibi konumaya zorlamakta serbestler, fakat 50 yl nceden bahsetmek hi de ho deil aklamasn yapar123.
Ayn gn aklama yapan Artin doyan ve ei de Trkenin kendi ana
dilleri olduunu, Trklerle Ermenilerin adada bar ve huzur iinde beraber yaadklarn, u andaki btn glklere ramen Trklerin Ermenilere gerek madd, gerekse yiyecek yardmnda bulunduklarn belirtir124. 14
Austos 1965 tarihinde Mausada daha nce EOKA tehtitlerine maruz
kalan Makar Cherchadiyan isimli Ermeniye ait bir yedek para dkkn
havaya uurulur125. EOKA basksndan bunalan Ermeniler ne yapacaklarn bilemez duruma gelirler126;
Bu ekilde kendilerini beklemedikleri bir bask ve terr havas iinde
bulan Ermeniler, istemeyerek Rumlarn siyas propaganda vastas durumuna dmler ve bazlar gerek televizyonda ve gerekse basnda zaman
zaman Trkler aleyhine beyanatlar vermek ve toplantlar dzenlemek mecburiyetinde braklmlardr. Ermenilerin btn bu hareketlerinin byk
bask ve tehdit sonucu olarak yapld bilinmesine ramen, Lefkoann
Trk kesiminde rahat ve huzur iinde yaayan Ermeniler, soydalarnn bu
122 Sz konusu kii daha sonra Rum Cemaat Meclisinde milletvekili olarak grev yapar. Baz
resm kaynaklarda ismi Berj olarak verilmektedir.
124 KTMA, Klasr No.61, 1970-E.
125 Special News Bulletin, 17 Austos 1965.
126 Kbrstaki Ermeni Cemaati balkl rapor. KTMA, Klasr No: 61, 1970-E.
474
hareketlerini telin etmeyi bir insan grev saymlar ve 25 Nisan 1965 tarihinde gazete muhabirlerine verdikleri beyanlarla hislerini aklamlardr... Hadiselerin ilk gnlerinde Trk kesiminde bulunan baz Ermeniler,
Rumlarla ibirlii yapmlar ve ellerindeki telsiz cihazlar ve telefonlarla
Rumlara bilgi vererek, Trkleri imha iin giritikleri saldrlarda kendilerine yardmc olmulardr... Durum bu merkezde olduu halde, Trkler
hibir zaman Ermenilere kar dmanca hisler beslemediler ve dmanca
muamelede de bulunmadlar. nk Kbrsta Trklerle Ermeniler senelerce ahenkli bir ekilde kardee yaamlardr. Hadiselerin balamasndan
sonra Trk tarafnda kalan Ermenilere Trkler yine kardee muamele
etmiler, kendilerine iae ve yiyecek dhil her trl yardmda bulunmulardr...
Tanmaz mallarn Trk tarafnda brakarak kendilerini EOKAnn
insafna brakan Ermeniler ayrca geride braktklar mallaryla ilgili olarak dokuz kiilik bir ynetim kurulundan oluan Yerlerinden Olan Ermeni
Mal Sahipleri Cemiyeti isimli bir dernek kurarlar. Tehtitler karsnda ne
yapacaklarn bilemeyen Ermeniler ise antajlara daha fazla dayanamaz ve
nce Rum kesimine, daha sonra da ada dnda zellikle ngiltere, Amerika, Fransa ve Kanadaya g etmeye balarlar.
Sonu
Ermenilerin arlkl olarak adaya gelmeye baladklar 1915 sonrasnda Trklerle aralarnda neredeyse hibir problem yaanmamtr. rnek
alnabilecek kadar gzel, uyumlu ve bar ierisinde komuluk ilikileri
yaanm ve adada Trklerle Ermeniler arasnda zellikle Rumlara kar ad konulmam bir dayanma yaanmtr. Ermeni nfusu adada 1963
ylna kadar geen srete 150 ile 3000 arasnda deimitir. Bu konudaki tek istisna ise 1916 ylndan itibaren adaya getirilen Legion DOrient
mensubu Ermenilerin aileleridir. Bu Ermeni aileler de zaman iinde farkl
lkelere g ettiklerinden ortalama nfus 3000 civarnda olmutur.
te yandan 21 Aralk 1963 tarihinde EOKAnn balatt saldrlar
srasnda adadaki Ermenilerin korunmas ve tanmaz mallarnn emniyet
altna alnmas Kbrsl Trkler yannda adada konulanan Kbrs Trk
Kuvvetleri Alay tarafndan gerekletirilmitir. Bugn adada tamam Kbrs Rum kesiminde olmak zere 2000 civarnda Ermeni yaamakta ve etnik
kimliklerini korumak balamnda byk bir gayret sarf etmektedirler. Gerek KKTC ve gerekse Trkiye, Ermenilere ynelik iyi niyet hareketini her
475
zaman gstermektedir. Bunun son rnei ise 20 Temmuz 1974 Bar Harekat sonrasnda Lefkoann Trk kesiminde kalan eski Ermeni tanmazlaryla Melikyan-Ouzounian lkokulu ve Sourp Asdvadzadzin Kilisesinin
tekrar Ermenilere devredilmesidir.
476
TRK KURTULU SAVAINDA FRANSADA

ERMENILERIN TRKIYEYE KARI PROPAGANDALARI
VE TRKSEVER FRANSIZLARIN KARIT PROPAGANDASI
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi

E-mail: yahyaakyuz@yahoo.com; Tel: 0 312 363 33 50-3214
zet
Tarih, tarihilerin uratklar, fakat, onlarn ortaya koyduklar bulgular toplumlarn bilmelerine, ilgilenmelerine
gerek olmayan bir sosyal bilim deildir. Tarih gerekleri
bilmek toplumlarn bugn bar aramalarna engel olmaz,
aksine toplumlararas bara hizmet eder. nk, tarihin
bilinmesi, toplumlarn birbirlerine kar giritikleri hakszlklarn, iftira ve karalama kampanyalarnn, savalarn ve
yaanan karlkl aclarn bilinmesi demektir. Eer bunlar
bilinirse, bugn gemiten ders alnarak ayn hatalara dmekten kanlp bar iinde yaamann deeri daha iyi
anlalabilir. Buna en gzel rnek, daha dne kadar birbirleriyle acmaszca savaan Fransz, Alman ve ngiliz milletlerinin hem tarihlerini iyi inceleyip okullarnda ocuklarna
retmeleri, hem de bundan byle bar ve ibirlii iinde
yaamann deerini anlayp Avrupa Birliini kurabilmi
olmalardr.
Bildirimizde, esas olarak, zerinde altmz 1919-1922
yllar arasnda Fransada yaynlanan gazetelerden ve baz
Franszca kitaplardan vs. yararlanlmtr.
Konu u alt balklar altnda incelenecektir.
1. Trk mill kurtulu hareketinin douu ve Ermeni propagandas
2. Paris Bar Konferans ve Ermeni propagandas
3. Trk-Ermeni Sava ve Ermeni propagandas
4. Trk-Fransz Sava ve Ermeni propagandas
5. Trksever Franszlarn kart propagandas
Bildirimizin sonunda bir sonu ve genel deerlendirme ile
baz resimler ve karikatrler yer alacaktr.
I. Trk Mill Kurtulu Hareketinin Douu ve Ermeni

Propagandas
Fransz kamuoyu, Mustafa Kemalin adn ilk kez 1919 Temmuzunun
balarnda Ermeni kaynakl haberlerden duydu. Trkiyedeki Ermeni Patrii ve din adamlarnn Fransz basnna gnderdikleri iki telgraftan birini
yar resm ve etkisi byk Le Temps gazetesi, dierini de byk gazetelerden Le Figaro yaynlad. Bu telgraflar kamuoyunu endieye sevkedecek
nitelikteydi:
Birinci Telgraf:
Elde ettiimiz kesin bilgilere gre, Dou Ordusunun eski genel mfettii, halen bakaldrm bulunan ve Dou Anadoluda duruma hkim olan
Mustafa Kemal ile yine bakaldranlardan eski Bahriye Nazr Raufun
tekil ettikleri alaylarla milis kuvvetleri Ermeni Cumhuriyetine saldrmak
iin Erzurumda toplanyorlar. Silhlar tamamen alnmayan Trk ordusunun elinde her trl imkn var. Ermeni Devletinin kurulmasn engellemek iin Kafkas Ermenilerini katletmeyi tasarlyorlar. Tehlike cidddir.
Mdahale ediniz.
481
kinci Telgraf:
Hristiyanlar yeni bir katliam karsndadr. Urmiye kadn ve ocuklarndan sa kalanlar da tehlikededir. Nestur ve Ermeni halklar derhal
yardm istiyorlar. Gecikme kt olacak1.
1919 ylnn sonuna kadar Fransz basnnda Mill Mcadelenin
douu ve gelimesi konusunda Ermeni kaynakl daha birok telgraf
ve haberin ktn gryoruz. Bu haberleri yle zetleyebiliriz: Bar
Konferansnn Trk meselesini zmekte gsterdii yavalk ve galip
devletlerin arasndaki uyumazlklar, ekimeler nedeniyle Trkler cretlerini artrp imdiye kadar kltan kurtulabilen be on bin Ermeniyi de
ldrmek istiyorlar. 1918in galipleri, gecikme yznden, Dou sorununu
kendi karlarna ve esaretten kurtarlan dier halklarn menfaatine uygun
ekilde zememe tehlikesi ile kar karyadrlar. Zaferin meyveleri toplanamayacaktr. Eli abuk tutmal, kprdamaya balayan Trkiyeye derhal
mdahale etmelidir.
1919un Temmuz ay balarnda Fransz basnnda yer alan bu haberler Trkiyede hangi olaylara ilikindir? Bunlar esas olarak 21/22 Haziran
1919 gecesi Mustafa Kemalin Amasyada hazrlayp yaynlad Amasya
Genelgesi ile ilgilidir.
Bu genelgenin ilk maddesi yledir2:
1. Vatann btnl, milletin bamszl tehlikededir.
2. stanbul hkmeti zerine ald sorumluluun gereini yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gibi gsteriyor.
3. Milletimizin bamszln yine milletin azim ve karar kurtaracaktr.
Genelgede, Dou illeri adna 23 Temmuzda Erzurumda bir kongre
toplanaca da duyurulmaktadr.
te, Ermeni propagandas, Trk mill kurtulu hareketinin douunu
ve amalarn Fransz kamuoyuna yeni bir Ermeni katliamna hazrlk gibi
gstermi ve 1919 yl boyunca kamuoyunu etkilemeyi baarmtr.
1
2
Le Temps, 11 Juillet 1919, s.2; Le Figaro, 13 Juillet 1919, s.1.

Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), Ankara 2004, s.21-22 (Yayha hazrlayan Zeynep
Korkmaz)
482
II. Paris Bar Konferans ve Ermeni Propagandas

Mttefik devletler (balcalar: Fransa, ngiltere, Rusya, talya, ABD)
Ermeni haklarndan ve bir Ermeni Devleti kurulmas gereinden ilk kez
1917 Rus ihtillinden sonra sz etmeye balamlardr. Bu konuda Wilson,
Lloyd George ve Clemenceaunun baz demeleri zikredilebilir. Ancak, bu
vaat ve demelerin samimilikten yoksun olduu aktr. Zira daha 1916da
ngiltere, Fransa ve Rusya gizli anlamalarla Trkiyeyi Ermeni haklar gibi bir kavram akllarnn ucuna getirmeden aralarnda paylamlar,
Dou Anadoluyu Rusyaya balamlard.
u var ki Ermeniler, Rusyada ihtill kmasndan yararlanarak 1918
balarnda Erivanda bir Ermeni Cumhuriyeti kurmay baardlar ve
Aharonian Cumhurbakan setiler. Mttefiklerin bu devleti hemen deil
de 1920 banda fiilen tanm olmalar onlarn samimiyetsizliini gsteren baka bir rnektir. Her ne ise Ermeniler, devletlerinin snrlarn geniletmek iin Mttefiklerin 1918deki vaatlerine bel baladlar. Aslnda,
onlarn ordularnda gnll olarak arpmlard. yle ki, Mttefik ordularnda yer alan Ermenilerin saysnn 200 binden fazla olduu baz Batl
tarihilerce belirtilmektedir3.
Bu nedenle, Mttefikler Birinci Dnya Savandan galip knca,
Ermenilerin, paralanacak olan Osmanl pastasndan nemli bir pay alabilecekleri umutlar kuvvetlendi. Bu amala, Mondros Mtarekesinden
sonra diplomatik faaliyetlerde bulunmak ve propagandaya girimek zere
Parise ayr heyet gnderdiler: Boghos Nubar Paann bakanlndaki
Avrupa Mill Ermeni Delegasyonu, Aharoniann bakanlndaki Ermeni
Cumhuriyeti Delegasyonu ve Ermeni Patrii Monsenyr Terziann bakanlnda din adamlar delegasyonu.
Birinci Dnya Savan siyas olarak sonulandrmak iin 18 Ocak
1919da Pariste bir Bar Konferans almaya balad.
Ancak, Pariste bulunan Ermeni heyetlerinden hibirinin Bar Konferansnda srekli temsilcilii kabul edilmedi. Aharonian, 1919 ubatnda Le
Tempsa verdii demete, Bar Konferansnn dnda braklmak Ermeni
ulusu iin ok ac bir hayal krkl olmutur der4. Ermeni tarihisi Pasdermadjian da Panama ve Liberya gibi gy savaa katlm devletler bile
3
4
Trkkaya Atavn bulduu belgeler: Trklere Kar 200 Bin Ermeni Savat, Hrriyet
gazetesi, 31 Ekim 2005, s.1 ve 22.
Le Temps, 27 Fevrier 1919, s.4
483
Konferansta daim temsilci bulundururken, Mttefikler iin dereler gibi

kan aktan Ermenistann temsil edilmemesinden yaknr5.
Fakat Ermeniler Bar Konferans ncesi ve Konferans srasnda
Fransada youn bir propagandaya giritiler ve isteklerini ilk kez, resm
olarak aklamalar iin, 26 ubat 1919da Konferansa kabul edildiler.
Ermenilerin hak iddialar ve istekleri ile bunlarn dayanaklar ne idi?
Fransz kamuoyu ve Bar Konferans nnde Ermeniler hak iddialarn, milliyetler prensibi ile hiss-tarih delillere dayandryorlard.
a) Milliyetler Prensibi
Ermeniler isteklerini milliyetler prensibine dayandryorlarsa da, bazan, Fransz Ermeniseverleri bile, Dou Anadolunun birok yerinde Ermenilerin aznlkta bulunduklarn ileri srerek geni bir Ermeni mparatorluu kurmaya bu prensibin yetki veremeyeceini sylyorlard. u
halde, Ermeniler daha ziyade hiss, manev ve tarih deliller ileri srmek
zorunda kalyorlard.
b) Hiss-Tarih Deliller
Bu deliller birka sloganda toplanmaktadr:
aa) Ermenistan Douda medeniyetin ncsdr slogan
Paris Aydnlar Ermeni Birlii bakan A. Tchobanian, Aralk 1918de
verdii bir konferansnda der ki: Sylevime Douda Yunan-Latin medeniyetinin ncs olarak Ermenistan baln koydum. (...) Ermeni sorununu her ele alta, kanmca, bu forml tekrarlamak, bu tezi hatrlatmak
kesinlikle gereklidir, nk yalnzca bu forml Ermenistan faciasnn nedenlerini aklyor ve zmn gsteriyor. Ermenistann urad zulm,
daha gl bir halk tarafndan esir edilip ezilen bir halka reva grlen
zulm deildir; bu barbarlk ile en gzel insanlk kltr arasndaki mcadeleden bir sayfadr. lk kez Yunanistann dnyaya rettii ve modern
devirlerin Yunanistan Fransann savunup yayd hr dnce ile Dou
despotizminin karanlk zihniyeti arasndaki eski mcadeledir; iki lemin,
iki ayr anlayn, iki ayr prensibin mcadelesidir ve yeni biten Byk Sava bu mcadelenin ok nemli ve kesin bir safhasdr.
5
H. Pasdermadjian, Histoire de lArmnie, Paris, 1964, s.419; Revue des Etudes Armniennes, 1920, Tome I, Fascicule 2, s.139
484
Ermenistan asrlardan beri, gc lsnde, fakat btn ruhu ve sarslmaz iradesiyle ite bu mcadeleyi vermektedir (...)6
bb) Ermenistan Fransaya akrabadr slogan
ubat 1920de, Paris niversitesinde Profesr Charles Brun, Ermenistan lehinde Fransz Komitesi yelerinden yazar ve milletvekili Gaston
Deschampsn bakanlnda yaplan ve Boghos Nubar Paann da hazr
bulunduu konferansta bu akrabala deinir: Ermenistan yzyllar boyunca medeniyetin nbetisi olmu ve ynn her zaman Fransaya doru
evirmitir. Son Ermeni krallar Fransz Hanedan Lusignanlara mensuptu. Ermeniler uzak, ztrap eken fakat sadk kardelerimizdir ve bu halk,
istilcya kar zayf ve silhszdr7. Ermeni propagandasna gre Ermenistan Dounun kk Fransasdr8.
cc) Ermenilerin zihn stnl slogan
Ermenilerin zihn stnlne gelince, bu da ok sk ortaya atlan bir
slogandr. rnein, Toulouse kentinin byk gazetesinde bir yazar, Ermeni
zek ve yaratcdr, ve maharet isteyen bir i onun yapabilecei itir; Osmanl ise o lde dar grl ve ksrdr demektedir9.
dd) Mazlum Ermenistan slogan
Ermeni propagandasnn en ok kulland ve en etkili grnen slogan budur. Mazlum Ermenistan ve katliamlar temas her zaman, fakat zellikle Trk mill uyan srasnda Fransz ve dnya kamuoyunun nne
srlmtr. Gnmzde de (2006) en ok ilenen slogan budur.
Bar Konferansnda kendilerine genie bir imparatorluk bitirebilmek iin Ermeni propagandas ana izgileriyle, mazlum Ermenistan slogann u ekilde kullanmtr: Zihn bakmdan geri, politik bakmdan barbar
bir rk olan Trkler, stn bir rk, meden ve alkan bir halk olan Ermenileri katletmitir, katletmektedir10. Bu yzden, Ermeni rk yer yer aznlkta kalm olabilir. Ancak, bu nedenle Ermenilere istedikleri topraklar
6
Denys Cochin, A. Tchobanian, B. Bareilles, (...), La Renaissance de lOrient, Paris 1919

s.18
7 Le Temps, 10 Fvrier 1920, s.1
8 La Croix, 30 Avril 1920, s.1
9 La Dpche (de Toulouse), 21 Juillet 1918, s.1
10 Madame Captaniann bir kitabndan, Le Temps zikrediyor, 24 Janvier 1920, s.3
485
vermemek adalete smaz; katliamlarn kurbanlar da hesaba katlmaldr;

yoksa bu, barbarln hakka, kaba kuvvetin adalete stnln onaylamak demek olur.
Fransz kamuoyu, ilk zamanlarda, Ermeni isteklerini bu adan ele
almaya eilimli idi. stelik kamuoyu katliamlardan yalnzca Trkleri sorumlu tutmuyor, bunda Prusya parma gryordu. Le Petit Parisienin
1918 sonunda stanbulda yaptrd bir ankette de bu belirtiliyor: Bir buuk milyon kurban..... Byle katliamlar tesadfen ve tam bir tekilt olmadan yaplamazd. Bunlar, metot lkesi Almanya, ilm, stratejik ve hemen
hemen asker ekilde ynetti. Enver Paa, Talt, Cemal ve ttihat btn
haydutlar cellttr, fakat mareal Liman von Sanders, celltlarn efidir11.
u halde, mazlum Ermenistan slogan ile Ermenilerin Fransada kamuoyunun desteini kazanmas kolayd. Ancak, Ermenilerin ve Fransz
dostlarnn verdikleri yalan yanl ve elikili bilgiler kamuoyunun sorunu
bu adan deerlendirmesini geni lde engelledi.
Yukarda akladmz gibi, Ermeniler Bar Konferans nnde isteklerini ilk kez 26 ubat 1919da dile getirdiler. Fransann o tarihlerde
yar resm ve en cidd gnlk gazetesi olan Le Temps, 28 ubat gnk bayazsnda Ermenilerin Bar Konferansnn nndeki isteklerine ilikin u
deerlendirmeleri yapt:
Ermeni rk, ztraplarnn kendisine hakettirdii rvan nihayet alyor. ki Ermeni delegesi, Boghos Nubar Paa ve Msy Aharonian byk
Devletler Konseyi nnde isteklerini akladlar. Onlarn hak iddialarn
zel bir karlama bekliyordu. Mazlum bir halkn temsilcileri zaten herkesin sempatisini nceden kazanmt.
Bu nazik ve duygusal ifadelerden sonra Le Temps, delegelerin ileri
srdkleri istekleri ele alyor ve onlarn hakl olup olmadn tartyordu:
Ermenilerin istekleri Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas, Erzurum ve
Trabzon illerini iine alyor ve yalnzca Diclenin gneyindeki Krt blgeleriyle Ordu-Sivas izgisinin batsndaki Trk blgelerini darda brakyor.
te yandan Ermeniler Kilikya (ukurova)y da, yani Akdenize kadar uzanacak, zellikle Mersin ve skenderun limanlarn kapsayacak blgeyi de
istiyorlar. Bylece Ermeni Devleti, Toroslardan ve Sivas yaylasndan itiba-
11 Le Petit Parisien, 2 Janvier 1919, s.1
486
ren Kk Asyann (Anadolunun) btn dou ksmn igal etmi olacak,

Karadeniz ve Akdenizde kys bulunacak.
Ermeni delegeleri, Karadeniz konusunda Yunan hkmeti ile anlatklarn, bylece Yunanistann Trabzonu istemeyeceini ilve etmektedirler. Buna karlk, Fransann tarih bir rol oynayaca ve baz haklar
ortaya ataca Kilikya ve skenderuna ilikin Ermeni iddialar ise Fransa
hkmeti ile anlalmadan ileri srlyor.
Le Temps, Ermeni delegelerinin isteklerinin ok abartl olduunu,
Van hari Anadoluda hi bir yerde Ermenilerin ounluk tekil etmediklerini, Van ilindeki Ermeni ounluunun da pek zayf kaldn syledikten ve bu konuda Ermeni kaynaklarn zikrettikten sonra delegelere
u tavsiyede bulunur:
Ermeni nfusunu, youn bir kitle tekil edecei kk bir vatanda m
toplamaya almal, yoksa her tarafta aznlkta bulunaca bir imparatorluk kesip bierek bu nfusun daln kesin hale mi sokmal? Kk bir
vatan ile geni bir imparatorluk fikri arasnda Ermeni delegeleri dn imparatorluk lehinde konutular. Kendi vatandalarnn menfaati ynnden
baka bir yol semeleri dnlebilir12.
Dier Fransz gazetelerinde kan yaz ve yorumlar da Ermeni delegelerinin isteklerini hakl bulmaz. yle ki, Kurtulu Sava boyunca
tamamen Trk dmanln ve Ermeni-Yunan dostluunu meslek edinen
Auguste Gauvain bile bayazarln yapt Journal des Dbats gazetesinde Ermeni isteklerinin ortaya konduu ekliyle kabul edilemeyeceini yazmtr13.
Ayn 1919 yl ubatnda Fransz kamuoyunun Yunanllarn Anadolu
ve Trakya konusundaki isteklerini iten alkladklar bir gerektir. Oysa,
yukarda ksaca grld gibi, kamuoyu Ermeniler iin duyduu sempatiye ramen onlarn hak iddialarn desteklemiyordu. Fransz gazeteleri,
Yunanllarn Bat Anadolu ve Trakyada Rum nfusuna ilikin istatistiklerini hi tartmadan yaynlarken, Ermeni delegelerinin iddialarn istatistiklerle rtmek iin zel bir aba gsteriyorlard. Yunanllarn rakamlar sanki
daha m geerli, istekleri Ermenilerinkinden daha m gereki idi?
Fransz kamuoyunun Ermeni isteklerine pek scak bakmamasnn balca nedeni vardr: nce Ermenilerin Yunan Babakan Venizelos gibi
Fransada ok sevilen, kurnaz, ibilir bir diplomatlar yoktu, Bilakis, Erme12 Le Temps, 28 Fevrier 1919, s.1
13 Journal des Dbats, 1er Mars 1919, s.1
487
ni diplomatlar ve propagandaclar Trk antlamas ile ilgili isteklerinde

beceriksiz davranyorlar, gaf stne gaf yapyorlard. kinci olarak Ermeniler
Kilikyay da istiyorlard. Oysa 1919 boyunca, zellikle bu yln ilk aylarnda Fransz kamuoyu Le Tempsn da belirttii gibi, Fransann Kilikyada oynayacak tarih bir rol bulunduunu dnyor ve bu blgenin Fransaya
verilmesini istiyordu. Nihayet Ermeni istekleri kamuoyuna ar, dolaysyla samimiyetten yoksun ve gereklemesi olanaksz grnmt.
III. Trk-Ermeni Sava ve Ermeni Propagandas

10 Austos 1920de imzalanan Svres Antlamasna gre Trkiye,
Erivanda kurulan Ermenistan Cumhuriyetini hr ve bamsz bir devlet olarak tanyordu. Bu devletin snrlarnn belirlenmesi ABD Bakan
Wilsonun hakemliine braklmt.
Fransz kamuoyu, Ermeniler iin igdsel denebilecek scak bir sempati duymakla beraber, gen Ermeni Devletinin ok g durumda bulunduunu gryordu. Le Journal gazetesinin deyimiyle, Ermenistana
verilmesi dnlen blgeler Trk milliyetilerinin genel karargh deil
miydi14?
Bu nedenle, 1920 Ekiminde gazeteler Trk-Ermeni savana ait ilk
haberleri vermeye balaynca kamuoyu buna amad. Zira, 1920 yl bandan beri kamuoyunda Trkler lehinde bir tutum ve kanaat deimesi
meydana gelmekteydi; yle ki, Svres Antlamasn kamuoyunun byk
ksm onaylamamt. Kamuoyunun bu antlamaya ynelttii eletirilerden biri onun bar deil sava antlamas olmas idi. Le Tempsn dedii
gibi, devir artk Nuhun gemisinin Ar dana yanat devir olmad
ve btn Dou Anadolu Mttefiklerin etki alan dnda kald iin Ermenilere herhangi bir yardmda da bulunulamazd15.
Trk-Ermeni savann neden kt ve nasl gelitii konusunda Fransz kamuoyuna pek fazla bilgi ulamamtr. Ermeni propagandas da kamuoyunu pek etkileyemedi. nk bu sava, Yunanistanda Franszlarn
nefret ettii eski Kral Konstantinin tekrar tahtna dn ile ilgili olaylarla ayn zamana rastlad: 1920 ylnn btn sonbahar boyunca herkesin
kafasn hemen tamamen Yunanistan olaylar igal ettii iin Ermenistan
sava Fransz basnnda fazla bir yer tutmad. te yandan, Yunanistan olay14 Le Journal, 10 Mai 1920, s.1
15 Le Temps, 10 Novembre 1920, s.1
488
lar sonunda Fransz kamuoyu Trkiye lehine kesin bir dn yapt iin
ister istemez Ermenilere olan sempatisinde de azalma grld.
IV. Trk-Fransz Sava ve Ermeni Propagandas

Trk Kurtulu Sava srasnda Kilikya ve Suriyedeki Fransz kuvvetlerinin bakomutan bulunan General Gouraudnun Aralk 1920de dedii gibi,
Fransa, 1919da Kilikyada bir Ermeni politikas izlemitir16. Fransann bir
sre byle bir politika izlemesi Ermeni propagandasnn etkisiyledir.
Fransann, Ermeni propagandasna let olan Kilikya politikas balca
iki dorultuda kendini gsterir:
a) Ermenilere Asker Harekta Yer Verilmesi

Yine General Gouraud, emrindeki alt taburdan nn Ermeni taburu olduunu syler. Ermeni kuvvetleri dnyann drt bucandan koup
gelen binlerce Ermeni gnllsnden olumutu. Bu kuvvetler tabiatiyle
Fransz niformalar giyiyor, Fransz bayra altnda arpyorlard. Fakat
zel bir sancaklar da vard.
b) Kilikyann dar Ynden Ermeniletirilmesi

1918de ve 1919un son gnlerine kadar Fransa hkmeti
Kilikyaya, baka deyile ukurova ve civarndaki olduka geni bir blgeye Ermenistan demekteydi. Fakat aslnda Fransa buralar kendisi ele
geirmek iin planlar yapyordu. Buna ramen Babakan Clmenceau,
Suriye ve Kilikya iin Suriye ve Ermenistan Yksek Komiseri unvanyla Georges Picotyu idareci tayin etmiti. Ali Fuat Cebesoy, hatralarnda
Picotnun 1919 sonlarnda Sivasa geldiini, Mustafa Kemalin kendisini
tadn ileri srd Ermenistan... Komiseri unvann reddetmeye raz
olmas zerine kabul ettiini yazar17. te yandan, Kilikyadaki Fransz
idare makamlar Ermenistan Fransz idarecileri adn tayordu18.
16 LAsie Franaise, Janvier 1921, No.188, s.9

17 A. F. Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s.269-271
18 Journal Officiel de la Rpublique Franaise, 25 Dcembre 1920, s.3995 (Chambre des Dputs)
489
Fransa hkmeti, Kilikyann idar ileri iin geni lde Ermeni memur kullanyordu: Polis, demiryollar, posta vs. gibi nemli hizmetlere Ermeniler atanmt.
Olaylarn gelimesi sonucu Mart 1921den itibaren cidd biimde
Trk-Fransz yaknlamas grlnce Ermeni propagandas bu kez, Ermenilerin ounluk tekil ettii Kilikyann Trklere geri verilmemesi iin
aba harcamaya balad, bir takm kitap ve brorler yaynlad. Bunlardan
E. Altiarn Kilikya Sorunu ve Fransann Yakn Doudaki Gelecei
balkl kitabn zikredelim19. Ancak, Ermeni propagandasnn basnda artk bir tek yazs bile kmyordu, nk Fransz kamuoyu 1921 ylnda
hemen hemen tm itibariyle, hkmetin Trklerle anlap Kilikyay boaltmasn istiyor, Kilikya savalarnda Ermeni tahriklerinin ve propagandasnn pay olduunu anlam bulunuyordu.
20 Ekim 1921de imzalanan Ankara Anlamas ile Franszlar Kilikyay
boaltmaya balaynca Le Temps, Beyruttaki bir okuyucusunun aadaki
mektubunu yaynlad. Bu mektupta, Trk-Fransz savann sona ermesini
bile Ermeni propagandasnn kendi karlar iin nasl kullanmaya alt
grlmektedir:
Kilikyann boaltlaca (Fransann Ankara Anlamas gereince
Kilikyay Ankara hkmetine geri verecei) haberi duyulur duyulmaz,
blgede, Ermeniler arasnda sinsi bir propagandann iledii seziliyordu;
bu propagandann amac onlarn endielerini artrmak, onlar aklszca
baz hareketlerde bulunmaya itmek ve bylece, Ankara Anlamasnn Ermenilere ve Hristiyanlara salad can gvenlii vs. gibi gvencelerin
gy yetersizliini ortaya koymakt.
Bu ekilde bir propaganda yapld izlenimi, ok sayda Suriyeye
gelen Ermeniler arasnda alan cidd bir anketin sonularyla da kuvvet
kazanyor. Daha imdiden anketten kesinlikle anlalyor ki, Kilikyann
boaltlmas onlara, teden beri, dardan, rnei grlmemi bir katliam
ve apulculuun iareti eklinde anlatlm.
Oysa, Trklerin, iln ettikleri sknet isteklerine tamamen uygun ve
drst hareketleri, dnya kamuoyunu tahrik ederek Kilikyay boaltma
iini ve Ankara Anlamasnn uygulanmasn nlemek iin iddet hareketlerinden medet uman ar eilimli politik komiteleri hsrana uratt.
19 E. Altiar, Le Problme de la Cilicie et lAvenir de la France au Levant, Prface de F. JeanDesthieux, Paris 1921.
490
Ancak, bu propaganda kampanyasnn daha imdiden kt sonular

verdii, canlarn tehlikede sanan birok zavall insann ev-barklarn, brakarak yollara dt ve Suriyeye cidd glkler kard da gerektir20
Le Temps, Kilikyann boaltlmas bitince, bir ba makalesinde, blgedeki Hristiyanlarn says hakknda bilgi verdi: Kilikyann tamamen
Hristiyanlarn oturduu bir lke olduu, Fransann bu yeri Mslman
bir devlete geri vermekle kt bir harekette bulunduu syleniyordu. Oysa,
son iki aydaki devir teslim ileri Hristiyanlar tam olarak saymaya imkn
verdi. Bunlardan 49 884, baz kt propagandaclar tarafndan kandrlarak veya tehdit edilerek kesin veya geici ekilde g ettiler. 3 828i ise
yerlerinde kald. Genellikle 300 000 kiinin oturduu tahmin edilen bir
lkede topu topu 53 712 Hristiyan varm21.
V. Trksever Franszlarn Kart Propagandas

Baz Trksever Fransz yazarlar, Ermeni propagandasna kar bir propaganda gelitirmilerdir. Bu yazarlar, kymlarn iki toplum arasnda karlkl olduunu, fakat Ermeni propagandasnn baskn karak Fransz ve
20 Le Temps, 8 Janvier 1922, s.3.
21 Le Temps, 6 Janvier 1922, s.1.
491
teki Batl kamuoylarn etkisi altna aldn, Trklerin ise tezlerini Batda savunma imknlarna o lde sahip olmadklarn ve propaganda yapmay da bilmediklerini sylerler. Ermeni ve Yunan-Rum propagandalarna
kar Trkleri savunan Franszlar, esas olarak baz nl yazarlarla, Birinci
Dnya Savanda Douda Trklere kar arpm, fakat onlarn savata
mertliini, asil tutum ve davranlarn grm, Douda eitli toplumlar,
rklar gzlemi eski Fransz subay ve askerleridir (eski muharipler).
Bu tr yazarlarn banda Pierre Loti, Claude Farrre ve Lon Rouillon
gelir. Pierre Loti u olay nakleder:
1896 katliamlar srasnda Anadolu ehirlerinden birinde, Fransz
bayra altndaki Konslle mmkn olduu kadar fazla Ermeni toplayan Fransa Konsl, civarda olup bitenleri anlamak iin terasa kar kmaz arkasnda iki kurun kulaklarnda vzlar. Ban evirince ne grsn?
Komu bir evden Ermeninin teki ona nian almyor mu? Sinsi saldrgan
yakalannca demi ki: Trkler sulansn diye ve konsllerinin lm ile
Franszlar onlara cephe alr umuduyla ate ettim22. Bir Paris gazetesinin
stanbul muhabiri de katliamlar yle aklar: Trkler Ermenileri katletmilerse, Ermeniler de Trkleri ayn ller iinde ldrmlerdir. Aradaki tek fark, Ermeninin kan aknca lemi ah vahlaryla doldurmas, oysa
Trklerin almay susarak beklemeleridir23.
Bu konuda Claude Farrre ve baka birok Trksever zikredilebilir.
Biz eski muhriplerden Lon Rouillonun kitabndan birka paragraf almakla yetineceiz.
Lon Rouillon, Birinci Dnya Savanda Fransann Yakn Dou ordusunda bulunmu, Trkleri tanyp sevmi eski bir muhariptir. 1919 sonlarnda terhis olup Fransaya dndnde lkesinde Ermenilerin, Yunanl
ve Rumlarn Trklere kar acmasz bir propagandaya giritiklerini ve
Franszlar yanlttklarn grnce buna kar kmak istemitir. Rouillon,
Trklere kar giriilen yalan ve iftira kampanyalarna kar byk Fransz
gazetelerine baz yazlar gndermi, fakat yaynlatamamtr. Rouillon, ancak baz kk tara gazetelerinde Trkler lehine birka yaz yaynlatabilmitir. Fakat o, bilgi ve belge toplamay srdrm, hazrlad bir kitab
Aralk 1920de ve 1921de olmak zere iki kez bastrmtr.
Rouillonun kitab Pour la Turquie, Documents (Trkiye in, Belgeler) baln tar ve kk boy 124 sayfadr.
22 Loti, La Mort de Notre Chre France en Orient, Paris 1920.
23 Le Gaulois, 20 Dcembre 1920, s.1.
492
Rouillona gre, Fransa, Avrupa ve btn dnya, efsanev Ermeni katliam hikyelerinden zntye kaplyor; Trklere kar btn iddia ve yaktrmalar denetimsiz geerli kabul ediyor. te bu nedenledir ki, mazlum
Ermenistan efsanesi domutur ve Ermeniler mukaddes kurbanlar, onlarn
gy celltlar da canavarlar olarak grlmtr. Yazara gre aksini ispata
almak ok g ve nazik bir itir, nk, efsanelere, n yarglara, nceden edinilmi fikirlere kar yaplacak bir ey yoktur.
Yazar, Fransz ve Avrupa kamuoyunun bu konudaki yanl saplantlarn, gerek durumu bilmemesi, Ermenilerin, bu arada ngilterenin kamuoyunun bilgisizliini smrmesi, Trklerin de kendilerini savunmamalar
ile aklar: Zavall, pasif ve drst Trkler! Bilgisizliimizi aydnlatmaya
almayp bu bilgisizliin yalnzca Yunanllar tarafndan deil, Ermeniler, ngilizler tarafndan da smrlmesine ses karmyorlar. Btn sulamalara kar en kk bir direnme, en kk bir dzeltme yok. Tabi,
byle yazlm (mukadderat) deyip geiyorlar!
Rouillon, Fransann ve Avrupann bu bilgisizlii nedeniyle, bir de
ayn dinden olduklar iin Ermenilerin korunmas ile uratn syler.
Ona gre, Ermeniler, Rum ve Yunanllar, Yahudiler ticaretle uramakta,
Trkleri smrerek zenginlemektedirler. Rouillon der ki;
Ermeniler ok tutumludur. Yunanllar gibi ticarete de giritiklerinden
tez zenginleirler. Trkler ise fakir tarmcdrlar ve ekseriya bor almak
iin onlara bavururlar. Ermeniler ok yksek faizle Trklere bor verir,
sonunda borlular paray deyemeyince ve garanti de gsteremeyince,
mallarna ipotek konduu iin Ermeniler mallar sattrr veya ellerine
geirir. Trkler bylece abucak mal ve mlklerinden olur. Bazan birok
kyde, hatta illerin bir ksmnda bu tr olaylar grlnce, bunalan Trkler
bazan ayaklanr ve alacakllarn ldrr. Savatan nce baz Alman ajanlarnn da onlar ayaklanmaya ittiini syleyelim24.
Rouillon ve teki Trksever Franszlar, Ermenilere kar giriilen
olaylarda metot lkesi Almanyann parmann bulunduunu syler. Bu
konuda unlar yazar:
Almanyann tm Osmanl lkelerini ele geirebilmesi iin Ermenilerin
ortadan kaldrlmalar gerekiyordu. nk, Yahudilerden bile kurnaz olan
byle rakipler varken Almanya bu amacn gerekletirebilir miydi25?
24 Rouillon, Pour la Turquie, Documents, Paris 1921.
25 Rouillon, a.g.e.
493
Sonu ve Genel Deerlendirme

Trk Kurtulu Sava srasnda Ermenilerin Fransada giritikleri
Trkiyeye kar propaganda balca drt olayla ilgili olarak gelimitir:
Bunlardan Paris Bar Konferans ile Trk-Ermeni sava konularndaki
propaganda eitli nedenlerle etkilerini pek gsterememitir. Fakat Mill
Hareketin douu ile Trk-Fransz savana ilikin propaganda amacna
ulamtr. yle ki, Trk Mill Hareketinin Fransz kamuoyuna Ermeni
katlimna yeniden balang eklinde tantlmas kamuoyunda Trkiyeye
kar olumsuz etkilerini uzunca sre hissettirmitir.
Kukusuz, Ermeni propagandasnn Fransz kamuoyunu etkisi altna
almasnda Trklerin kendi davalarn ve olaylarn gerek yzn kamuoyuna iyi tantamamalar da ok nemli bir etkendir. Ermeni propagandasna kar propaganda esas olarak kimi Trksever Fransz yazarlar tarafndan yaplmtr.
Asl amac tarihsel bir aratrma olan bildirimizin gnmzle de sk
ilikileri vardr:
Bugn de Ermeniler Bat dnyasnda ok etkili bir propaganda faaliyetleri ile soykrm dnyaya duyurmaya ve Trkiyeye kabul ettirmeye
almaktadr. Birok lkeye soykrm antlar diktirmekte, Fransa, svire,
Kanada vs. gibi lkeler soykrm siyas ulusal meclislerince karttklar
(ya da karmaya altklar) karar ve kanunlarla gerek kabul edip, aksini
syleyenleri cezalandrmaktadrlar. Bylece tarihi tarihiler deil, seimle gelen politikaclar yazmaktadr. Bu gelimeler, insanlarn ve uluslarn
aratrma, tarafsz kalma, zgrce dnme ve farkl ifade gibi en temel
haklarna ve sorumluluklarna byk bir darbe vuracaktr.
Oysa tarihin tarihiler tarafndan yazlmas gerekir. En iyi yntem
ise, farkl grteki eitli uluslarn tarihilerinin Trk ve yabanc arivlerinde beraberce alp ortak bir sonuca varmalar ya da farkl sonularn
ve farkl yorumlarn beraberce yaynlamalardr. Ermeniler ve Batl hkmetler Trk tarihi ve yetkililerince nerilen bu ynteme srt evirmektedirler.
Bir yazarmz Fransann gnmzdeki tutumunu yle deerlendirmektedir: Domalarla ve tabularla mcadele gelenei olan bir lke dnlmesi ve sylenmesi yasak bir blge yaratyor, bir anlamda ortaa
hortlatyor26!
26 Haluk ahin, La France Irrationnelle, Radikal, 10 Mays 2006.
494
Fakat, Fransada, Bat lkelerinde kimi tarihiler lkelerindeki politikaclarn bu tutumuna kar kabilmektedirler. rnein, Mays 2006da
Fransann nde gelen 19 tarihisi Fransz hkmetinin soykrm onaylatmak iin hazrlad yasa tasarsn utan verici ve fikir zgrl nnde
bir engel olarak deerlendirmi ve tepki gstermilerdir27. Bu bize, Trk
Kurtulu Sava srasnda Ermeni propagandasna kar kan kimi Fransz
yazarlar anmsatmaktadr. Bir farkla ki, gnmzde bu Fransz tarihiler
bu tutumlarn Trk tezini savunmak iin deil, farkl dncelerin de sylenebilmesi iin sergilemektedirler.
27 Fransz Tarihilerden Soykrm Tepkisi, Milliyet, 8 Mays 2006 (Paristen Sabetay Varolun
haberi)
495
Kaynaklar
Bildirimizin Kayna Esas Olarak u Kitaptr:
Akyz, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 2. Bask, Ankara 1988, 406 s.+Belgeler
Metinde kullanlan kaynaklar:

Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1927), Yayna Hazrlayan Zeynep Korkmaz,
Ankara 2004.
Cebesoy, Ali Fuat, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953
Cochin, Denys, A. Tchobanian, B. Bareilles, (...), La Renaissance de lOrient, Paris
1919
E. Altiar, Le Problme de la Cilicie et lAvenir de la France au Levant, Prface de
F. Jean-Desthieux, Paris 1921.
Fransz Tarihilerden Soykrm Tepkisi, Milliyet, 8 Mays 2006 (Paristen Sabetay
Varolun haberi).
Journal des Dbats, 1er Mars 1919, s.1.
Journal Officiel de la Rpublique Franaise, 25 Dcembre 1920, (Chambre des
Dputs).
LAsie Franaise, Janvier 1921, No: 188
La Croix, 30 Avril 1920
La Dpche (de Toulouse), 21 Juillet 1918
Le Figaro, 13 Juillet 1919
Le Gaulois, 20 Dcembre 1920
Le Journal, 10 Mai 1920
Le Petit Parisien, 2 Janvier 1919
Le Temps :
27 Fvrier 1919
28 Fvrier 1919
11 Juillet 1919
10 Fvrier 1920
24 Janvier 1920
6 Janvier 1920
8 Janvier 1920
10 Novembre 1920
Loti, La Mort de Notre Chre France en Orient, Paris 1920.
Pasdermadjian, H., Histoire de lArmnie, Paris, 1964
Revue des Etudes Armniennes, 1920, Tome I, Fascicule 2.
Rouillon, Pour la Turquie, Documents, Paris1921.
ahin, Haluk, La France Irrationnelle , Radikal, 10 Mays 2006.
Trkkaya Atavn bulduu belgeler: Trklere Kar 200 Bin Ermeni Savat,
Hrriyet Gazetesi, 31 Ekim 2005.
496
497
498
TRK TYATROSUNUN GELM YNNDE ATILAN

LK ADIMLAR VE ERMEN SANATILARIN ROL
r. Gr. Yasemin SARI
Kocaeli niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Plastik Sanatlar Blm

E-mail: ysmnsari@gmail.com; Tel: 0 262 511 56 80 (174)
zet
Uzun sre ayn devlet ats altnda birlikte yaam olan
Trk ve Ermeni toplumunun kltrel yaplarna deinerek
birbirleriyle etkileimlerini tiyatro sanat balamnda ele
almak ve XIX. yzyln gereki benzetmeci Avrupa tiyatro
anlayna dayal geliim gsteren Trk tiyatro sanatnn
temelinin atlma srecinde, iki toplumun etkinliklerini ortaya koymaktr. Ayrca bu tiyatro anlaynn Tanzimatta
benimsenmesiyle yeni bir ynelie giren, Trk tiyatro sanatnn gelime srecine k tutmak ve Ermeni sanatlarn Trk tiyatrosu zerinde oynad olumlu rol vurgulamaktr.
Osmanlda bir kltr etkinlii olarak Trk ve Ermeni toplumlarnda tiyatronun yeri, tiyatro anlaylar ve bu anlaylarn Trk tiyatrosunda yansmalar, 1839-1923 dnemi
Trk tiyatrosunda; yazarlar, oyuncular, tiyatro yaplar, tiyatro gruplar deerlendirilerek bu dnemde Sarayn tiyatroya kar tutumu, kurumsallama sreci ve bu srete
etkin rol oynayan kiiler ele alnarak zellikle Ermeni sanatlarn Trk tiyatrosunun gelimesindeki katklar zerinde
durulacaktr.
Trk tiyatrosunun geliim yks balamnda Trk ve
Ermeni toplumlarnn kltrel etkileimleri deerlendirilerek, tiyatro sanatnn kurumsallamasnda ve gnmz
Trk tiyatro anlaynn belirlenmesinde Ermeni sanatlarn etkin bir rol stlendikleri sonucuna varlmtr.
r. Gr. Yasemin SARI
Giri
Trk ve Ermeni toplumlarnn birliktelikleri XI. yzyla kadar inmektedir. Aratrmalar, Abbas Ordularnda hizmet eden Trk komutan ve ailelerinin Ermenilerle ilikileri olduunu gstermektedir. Ancak Trk ve
Ermeni toplumlar arasnda gerek anlamda youn ilikiler, Byk Seluklular n ran zerinden Anadolu ve Kafkasyaya ynelmeleri ile balamtr.
Byk Seluklu ve Anadolu Seluklular sonras Anadolunun kontrolnn Osmanllara gemesiyle, sonular ve etkileri bugne ulaan, youn
ve karmak iliki balam olur. Ermenilerin, Osmanl ynetimiyle birlikte
Bizans ve kendi krallklar dneminde bile grmedikleri siyas bir istikrar,
dzen ve gven ortamna kavumu olduklarn sylemek mmkndr.
Osmanl mparatorluu, ykselme dneminde coraf snrlarn Avrupa ilerine doru genilettike; ister istemez Avrupa ya da klasik ifadesiyle
Bat ile ilikileri artmtr. Bu asker-coraf ilerleyi, Bat ile hem ticar
hem de sosyal, kltrel etkileimlere yol amtr. Ancak XIX. yzyla kadar, bu etkileimler kalc ve geni apl olmamtr. Batya duyulan ilgi,
ncelikle Saraydan kaynaklanm ve doal olarak Osmanl Padiahlarnn
kiisel tercihlerine gre biimlenmitir. Fatih Sultan Mehmetin 1480de
Venedikli sanat Gentile Belliniye portresini yaptrmas, 1543te Osmanl-Fransz Antlamas erefine stanbula gnderilen bir orkestrann
Sarayda 3 konser vermesi, 1582de ehzade Mehmetin snnet dn
503
iin dzenlenen enliklerinde bale ve pandomim gsterilerinin yer almas1,

hem bu ilikileri hem de bu ilikilerin temel yapsn, k noktasn ortaya
koymaktadr.
Aslnda daha 1700lerin sonunda zamann doldurmu gzken Osmanl mparatorluu2 bu dnemde kendini yenileme abasna girmitir. Bu
abalarn temelinde imparatorluu korumak ve eski gcne kavuturmak
amac yer almaktadr. Ancak, imparatorluu kurtarmak adna atlan admlarn ve abalarn ne lde yeterli olduu tartmaya aktr. Bu admlarn
bile, bir sre sonra Osmanlnn kontrolnden karak Avrupann byk
asker ve ekonomik glerinin isteklerine gre ekillenmeye balad grlmektedir.
1839da Sadrazam Reit Paann Glhane Hatt- Hmayununu okumasyla balayan ve Tanzimat olarak adlandrlan, Trk kltr tarihine Batllama olarak geen dnem; Trk kltr deiim evrelerinin en nemli
halkalarndan biridir. Deiimin temel amac, Avrupada ulalm olan
bilimsel ve kltrel sreci Osmanlda da gerekletirebilmek iin Batya
almak, Batnn gelitirdii tekniklerden yararlanmak ve bu yntemleri
benimsemek olmutur. Tanzimatla balayan, eitli zorluk ve kesintilere
ramen 1908de II. Merutiyetin ilnyla devam eden deiim sreci; ynetim biiminde, ekonomik yaamda olduu kadar, kltrel ve sosyal yaamda, en nemlisi sanatta, geleneksel izgiden apayr bir geliime zemin
hazrlamtr. zellikle stanbulda yaayan gayrimslimler doal olarak
bu deiimleri kolaylkla zmsemi, Bat yaam biimi ve kltrnn
Osmanlda yaylmasnda byk rol oynamlardr.
Batllama olarak adlandrlan bu sre, Batl toplumlarn kurumlarn, ileyi dzenini, yaama biimini hazr model olarak alp kullanmak
olarak alglanmtr. Avrupada geliimi salam olan rasyonel, eletirel
dnce sistemi ve bilimsel yaklam tam olarak kavranamadndan yenileme, toplumun tm kesimlerinde etkili olamamtr. Bu dnem iin ncelikle vurgulanmas gereken nokta, st ynetici snf ile halk arasndaki
sosyal uurumdur. Ziya Gkalpin (1876-1924) resm medeniyet ve halk
medeniyeti olarak tanmlad bu uurumu pek Aksr, antropolog Ro1
2
Sevda ener, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Tiyatrosu, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1998 s.19-20.
1789 Fransz Devrimi ve ardndan Napolyonun Avrupa Krallklar, zellikle Rusya ve
Avusturya zerindeki etkileri nedeniyle zaman kazanlm olduu eitli tarihiler tarafndan ifade edilmektedir.
504
r. Gr. Yasemin SARI
bert Redfieldn byk ve kk kltr ifadesini kullanarak tanmlamtr3.

Toplum yani halk, iinde bulunduu derin ekonomik bunalm, gvensizlik
ortam ve srekli olarak yaanan toprak kayplar nedeniyle Osmanlnn,
yani resm medeniyetin bu yenileme abalarn phe ile karlam, dolaysyla bu deiimleri zmsememitir. Osmanl (byk kltr) ile halk
(kk kltr) arasndaki iletiimi salayabilecek, iki snf arasndaki balayc ilev gren, ara kurum ya da kltr niteliindeki din snf (ulema)
ise tutucu yaps nedeni ile bu deiim abalarna iddetle kar kmtr.
Tm bu nedenler, yenileme (slahat) hareketlerinin toplumsal destekten
yoksun kalmasna yol amtr. Ayrca Osmanlnn bu deiimleri lkenin
tamamna yayabilecek ne ekonomik gc, ne de ulam ve iletiim olanaklar vardr.
Osmanl mparatorluunu kntden kurtarmaya ynelen Tanzimat
aamasnn yeterince baarl olmad, amaca ulalamad bir gerek olsa
da, yenileme ve Batllamada nemli admlar atld, adalamada da
yeni yollarn ald kabul edilmelidir. En azndan bu sreler sonucunda,
Trkiye Cumhuriyetinin ihtiya duyaca baz hayat, siyas, asker, ekonomik, kltrel kurumlarn temellerinin atlm olduunu grmekteyiz.
Trk tiyatrosu denilince ou kiinin aklna Bat etkisindeki Trk tiyatrosu gelir. Daha nce bir Trk tiyatrosundan sz edilemeyeceini, Trk
topluluklarnn tiyatro konusunda eitli evrelerden gemediini, Anadolu Trklerinin tiyatroyla XIX. yzylda tantn dnmek yanl olur.
Trk tiyatrosu denince, ilkel Trk topluluklarna kadar inen bir gemiin
dnlmesi gerekmektedir. Tiyatronun kkenini; tiyatronun temel ilkesini4 grebildiimiz ilkel insann av oyununa5, baka bir deyile ilkel
insann doayla ve tanmlayamad glerle iliki kurabilmek iin yapt
trenlere6 dayandracak olursak; Trk tiyatrosunun izi Orta Asya Trklerinin aman trenlerindeki canlandrmalara kadar gidebilir. Ancak bu bildiride, Trk tiyatrosunun geirmi olduu evrimlerden ok; Batllama dneminde Trk tiyatrosunu kurumsallamaya gtren srele ilgilenilecek
ve bu srete batl toplumlarla iliki kurmada kpr oluturan Ermenilerin
kayda deer etkinliklerinden sz edilecektir.
3
4
5
6
pek Aksr, Trk Resmi ve Eletirisi 1900-1950, Yaymlanmam Doktora Tezi, Mimar
Sinan niversitesi, stanbul 1983, s.13.
Taklit, eylem, topluca katlma.
zdemir Nutku, Dnya Tiyatrosu Tarihi 1, Remzi Kitabevi, stanbul 1985, s.17-18.
Sevda ener, Tiyatronun Kaynana likin Kuramlar, Oyundan Dnceye, Gndoan Yaynlar, Ankara 1993, s.10-12.
505
Metin And, yapt incelemelerde ve aratrmalarda, 1838de stanbul

da iinde eitli gsterilerin yapld iki amfiteatr bulunduunu, yksek
fiyatlara ramen; salonlarn dolup boaldn, bu gsterilerin Saray tarafndan desteklendiini ortaya koymaktadr. Sarayn (Sultan III. Selim,
II.Mahmut, Abdlmecitin, bir lde Abdlaziz ve II. Abdlhamitin)
Bat tiyatrosuna gsterdii ilgi; tiyatronun geliimin, kolaylatrmann
yan sra, uygun ortam da hazrlamtr. Sarayn bu tutumu, tiyatroya tutucu evrelerden gelecek olan tepkilerin de nne gemitir.
Sarayn yan sra devlet adamlarnn da, Bat modeli Trk tiyatrosunun geliiminde nemli katklar bulunmaktadr. Sadrazam Ali Paa, Gll
Agopun Osmanl tiyatrosunu, tand 10 yllk ayrcalkla, hemen hemen
bir devlet tiyatrosu konumuna getirmitir. Ahmet Vefik Paa Bursa valilii
srasnda bu ehirde bir tiyatro kurmu; Ziya Paa, Adana valilii srasnda
tiyatro almalarn desteklemi; tiyatro yazar Ali Bey de eitli ehirlerdeki mutasarrafl srasnda tiyatro almalarn tevik etmitir7.
Bununla birlikte Batl anlaytaki sanat ortamnn oluumu, temelde
yabanc elilerin etrafnda gelimitir ve bu noktada Franszlar8 ba ekmektedir. Bugn Yirmisekiz Mehmet elebinin gerekletirdii Fransa
gezisi, Batya alan ilk pencere olarak kabul edilmektedir. Mehmet elebi
dndkten sonra Fransadaki hayat, krallarn saray yaantlarn ve trenlerini anlatarak Fransa saray yaamna kar duyulan hayranln temelini
atmtr9.
Tanzimat ncesi ve sonrasnda kurulan eliliklerimizden, Batllamaya katk salayacak bilgi aktarmalar istenmiti. Bu eliler, raporlarnda
Bat tiyatrosuyla ilgili aydnlatc bilgiler verdikleri gibi, yurda dndklerinde grdkleri tiyatro almalarnn uygulanmas iin aba gstermilerdir.
7
8
9
Trk Tiyatrosu Tarihi, s.299, http://turkoloji.cukurova.edu.tr/ANSIKLOPEDI/tiyatro.pdf.

Fransann Osmanl zerindeki etkileri yalnzca ekonomik alanda deil, toplumsal yapnn
deimesinde de nemli rol oynamtr.
Gnsel Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Hacettepe niversite Yaynlar, Ankara 1977, s.15-16.
506
r. Gr. Yasemin SARI
Bat tiyatrosuyla tanmamzda, bunlarn dnda yeni gelimekte olan

basn-yaynn10 da nemli katks bulunmaktadr11. Basn da tiyatro almalarn benimsemi; tiyatro duyurularna, haberlerine, eletirilerine, hatta
oyun metinlerine yer vermi, zellikle de Avrupadaki tiyatro yaam zerine bilgiler vererek, kamuoyu oluturulmasn salamtr.
Batl anlamda Trk tiyatrosunun temeli olan Osmanl tiyatrosunun
geliimindeki etkenlerden sonuncusu; gayrimslimler (zellikle Ermeniler) ve dardan temsil vermek zere gelen yabanc tiyatro ve opera topluluklardr. zellikle bu sonuncu etken, dnemin tiyatrocular iin bir tr
okul yerine gemitir.
Hristiyan olular Ermenilerin, Osmanl Devletinde tiyatronun nc
kimliini tamalarnda belirleyici olmutur. Batdan opera, operet gibi sanat dallarnda eserler ve ustalarla birlikte, tiyatro da ithal edilmi ve Ermeni toplumunun evresinde gelime gstermitir. lk tiyatro gsterimleri
Trklerin youn olduu stanbul yakasnda deil de Beyolu yakasnda
balamtr. 1830lu yllara rastlayan dnemde seyirci sahneye, arklar,
rontlar, monologlar, hatta cambaz ve sihirbazlarla altrlm, Ramazan
bayramlarnda Aramyan Topluluu12 ve Gedikpaa Tiyatrosu bir elence yaam oluturmutur. Bu almalarn ierisinde yetien, tiyatro bilgi
ve grgsn kazanan Gll Agop; Trke oynanan, zamanla Mslman
Trk oyuncularn katlaca bir tiyatronun nemini anlamtr. Kurduu
Asya Tiyatrosunu Osmanl tiyatrosuna dntrerek, stanbul yakasnda eski bir sirk ve tiyatro binas olan Gedikpaa Tiyatrosunda temsiller
vermeye balamtr. Daha ok yabanc tiyatrolarn merkezi olan Beyolu
yerine, Trklerin ounlukta olduu bir blgede alan tiyatro, bu sanatn
Trk toplumunca zmsenmesi ve seyirci saysnn arttrlmas bakmn10 stanbulda ilk olarak 1 Kasm 1831de Takvim-i Vaky ile yaynlanmaya balayan gazeteler ve 1840da herkesin kitap tabettirmesine izin verilmesiyle (ksa sre sonra kitap yayn
iin Padiahn izni zorunlu klnmtr) Osmanlnn yenileme hareketleri ve Batdaki siyas, bilimsel, ekonomik gelimeler, dnce sistemleri, doal olarak da Bat sanat halk
tarafndan renilmeye balamtr.
11 Metin And, Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu, Bankas Kltr Yaynlar,
Ankara 1972, s.30.
12 1846da Ohannes Kasparyan tarafndan Beyolunda kurulan Aramyan Topluluu
topluluk olarak profesyonelliin temellerini atmas, tiyatro binalar kurmas, halka

ynelik olmas, Trk geleneksel tiyatrosuna yakn bir slpta oyunlar vermesi, Ermeni kzlar sahneye kararak bu alanda nclk yapmas bakmndan nemlidir.
Dier nemli topluluklar arasnda ark (Aravelyan) Topluluu, zmirde Vaspuragan Topluluu, ark Tiyatrosu ve kapatlmas sonucu oluan Asya Kumpanyas
bulunmaktadr.
507
dan nemli bir ilevi yerine getirmitir. Ancak bununla yetinmeyen Gll
Agop, her trl rekabete kar korunmak ve halkn desteinden yararlanmak iin 1870te bir tekel ferman da almtr. Bylece mzikli oyunlar
dnda tm Trke temsillerin tekeli, 10 yl iin Gll Agopa verilmitir.
Bu ayrcala karlk Gll Agop, dzenli temsiller vermeyi ve Galata,
skdar, Beyolu gibi stanbulun eitli yerlerinde tiyatrolar amay stlenmitir. Gll Agopun, Trk oyun yazarlarnn yreklendirilmesinde,
Mslman Trk oyuncularnn sahneye kmasnda, seyircinin yetimesinde, Bat tiyatrosunu tanmasnda byk hizmetleri olmutur. Bu noktada,
Bat modeli Trk tiyatrosunun temeli olan Gll Agopun kurduu Osmanl tiyatrosunun bir kumpanya deil, irili ufakl topluluklar, sanatlar,
yazarlar ve olaylardan oluan bir tarih olduunu belirtmek gerekmektedir13.
Verdii hizmetlerden ve yetitirdii rencilerinden dolay Sarayn
himayesine alnan Gll Agop ve tiyatronun sanat kadrosunun ou, teknik ve sahne grevlilerin hemen hepsi Ermeni aslldr. Topluluk, kendisine tannan ayrcalk gerei sadece Trke oyunlar oynamas gerekirken,
Trke oyunlara eit sayda Ermenice oyunlara da yer vermitir14. Bu durumda ortaya kan grnm Osmanl tiyatrosunun iki ayr dilden, iki ayr
kltrden bir tiyatro olduudur. Gll Agop, bir Osmanl vatanda olarak
ncelikle Trke temsillere, Trk seyircisine ve yazarlarna nem vermitir. Hatta yeni balayan bu tiyatro anlayna Mslman oyuncu bulmak
iin gazeteye iln vererek, Mslman oyuncu kadrosu oluturma ynnde giriimde bulunmutur. Ancak ait olduu Ermeni toplumuna, basnna,
izleyicisine kar olan sorumluluk anlay ve en nemlisi, sanat kadrosunun ounun Ermeni olmasndan kaynaklanan izlenim zorluu; Gll
Agopu Ermenice oyunlar sahnelemeye yneltmitir.
Ald ayrcalkla, mzikli oyunlar dnda stanbulda Trke oyun
oynama tekelini elinde bulunduran Gll Agopun Osmanl Tiyatrosu, bir
noktada farkl tiyatro yaklamlarnn geliimi iin de engel oluturmaktayd. Ancak Gll Agopun tekel fermannda ak bulanan iki tiyatro grubunun15 oluturduu rekabetle Gll Agopun tiyatrosu sarslm; zellikle
13 Sevan Ataolu, Dar Alanda Ksa Paslamalar, Gr, stanbul Austos 2001, s.74-77.
14 And, Osmanl Tiyatrosu: Kuruluu-Geliimi-Katks, Ankara niversitesi Dil ve Tarih
Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1976, s.9.
15 Bunlardan ilki tuluatlardr. Tuluat oyuncular metinsiz, doalama oynadklarndan tekelin kendilerine kar uygulanamayacan belirterek Tuluat Tiyatrosunu kurmular;
balangta, Gll Agop Tiyatrosunun oynam olduu oyunlar kendi slplaryla sahnelemilerdir. Bunda ncl, nl ortaoyuncusu Kavuklu Hamdi, Hayahane-i Osman
508
r. Gr. Yasemin SARI
Dikran uhaciyann Opera Tiyatrosuna kar kurtuluu, mzikli oyunlar

oynamakta bulmutur. Gedikpaa Tiyatrosunun ykl16 ve tekelin sresinin sona erip tekrar yenilenmemesi zerine birok yeni topluluk kurulmutur. Hem o an hem de Merutiyet tiyatrosunun nemli tiyatro
adamlarndan Mardiros Mnakyan, nce Osmanl Tiyatrosu adn srdrm; topluluu daha ok Osmanl Dram Kumpanyas olarak tannmtr.
lk balarda Gll Agopun oyun seimine yakn yol izlerken, gerek kendi
tiyatro anlay, gerek istibdat artlarnn zorlamas17 sonucunda yerli veya
edeb deeri olan oyunlara rabet etmeyerek Fransada kapc romanlar
denilen ucuz romanlardan adaptasyonlarla ikinci, nc derece melodramlar sahnelemitir18.
Gll Agopun ayrcalnn sadece stanbul iin geerli olmas, baka
illerde tiyatronun geliimine n ayak olmutur. Dnemin nemli giriimlerinden olan Ahmet Vefik Paann Bursa valilii srasnda kurduu; kadrosunda stanbuldan gelmi olan Fasulyeciyan Efendi, Ahmet Fehim ve Kk smail Efendilerin de bulunduu Bursa Tiyatrosu bu duruma rnektir.
yi seilmi ve hazrlanm, halka tiyatro sevgisini alayacak oyunlarla
birka yl Bursada dzenli temsiller verilmise de, kendisini ekemeyenlerin ihbar etmesi zerine Ahmet Vefik Paa soruturma iin geri arlnca
almalar durmutur.
Cumhuriyetin kurulu yllarna kadar Mardiros Mnakyan bata olmak zere, Magakyan, Fasulyacyan, Benliyan, Bedros Atamyan, Eliz Binemeciyan, Aliksanyan Efendi gibi Ermeni sanatlar da Trk tiyatrosunun
temel talarn oluturmada nc oldular. Onlar obanyan, Baltazar, Sisak, Eliza Binemeciyan, Knar ve Aznif Hanmlar izledi. Temsillerine ounlukla Trke olarak devam eden kumpanyalar, birok Trk gencinin de
tiyatro alannda isim yapmasna neden olmulardr19.
Geleneksel Trk tiyatrosu ile Bat tiyatrosu arasnda ilk bakta iki
nemli ayrlk grlmektedir. Bunlardan ilki geleneksel Trk tiyatrosunda
yazl bir metin olmay, ikincisi de yerleik bir mekn ve sahne dzeni-
16
17
18
19
Kumpanyasyla Aksarayda kurduu bir tiyatroda yapmtr. Tekeldeki ikinci ak kap

ise, tekel d braklan mzikli oyunlardr. an nl bestecisi Dikran uhaciyan, Opera
Tiyatrosu adyla kurduu toplulukla daha ok kendi mzikli oyunlarn, bu arada eviri
mzikli oyunlar oynamtr.
Osmanl Tiyatrosunun oynanan Ahmet Mithat Efendinin engi ve erkez zdenler oyunlar saraya jurnal edilir ve Gedikpaa Tiyatrosu bir gecede yktrlr (1884).
I. Merutiyetin ilnyla bir rahatlama olduysa da, bu ksa srer.
Trk Tiyatrosu Tarihi, s.300, http://turkoloji.cukurova.edu.tr/ANSIKLOPEDI/tiyatro.pdf.
Ataolu, a.g.m., s.74-77.
509
ne sahip olmamas20; buna karn Bat tiyatrosunun bir metne bal olarak
sahne zerinde, bir tiyatroda oynandr.
1839 yl Tanzimatn benimsenmesinin yan sra, stanbulda tiyatro
binalarnn yaplmas nedeniyle Bat tiyatrosu gelenei iin de bir balang yl olarak kabul edilebilir. stanbulun birok semti bata olmak zere,
Yldz ve Dolmabahe Saraylarnda, zmir, Bursa, Adana ve Ankara gibi
kentlerde tiyatro binalar yaplm ve zel tiyatro topluluklar kurulmutur. Ayn yl, Pragda bir dergide u bilgiye yer verilmitir: Bilindii gibi,
stanbulun bir sredir iki anfiteatr ile talyan operalarnn da oynand
bir tiyatrosu var. imdi de ngiliz gazeteleri bu yaknlarda alan ve Trk
oyunlarn oynayan bir baka tiyatronun szn etmektedirler. Bu ilk Trk
tiyatrosu olup gelimesi imdilik kukulu gzkse de bir ulusal tiyatronun
temelini oluturmaktadr21.
1840da biri Bat modeli tiyatro anlay, ikisi sirkler, biri de geleneksel Trk tiyatrosu iin toplam drt tiyatro kurulmutur22. lk iki tiyatro
binas, o dnemde ok moda olan sirk topluluklar iin yaplmtr. Bu topluluklardan en nemlisi olan Souillier Sirki iin yaplan bina ise; bir sre
sonra Gedikpaa Tiyatrosu, sonraki adyla da Osmanl Tiyatrosu olarak
karmza kmaktadr.
1859da alan Sultan Abdlaziz dneminde yanan Dolmabahe ve
1889da alan ve bugn mze olarak kullanlan Yldz Saray tiyatro sahnelerine ramen, Saray kendi tiyatro topluluunu oluturamamtr.
Tiyatronun temel elerinden biri de izleyicidir. Tanzimata kadar
Karagz, Meddah, Ortaoyunu ile tanm olan Trk izleyicisinin kendisi
iin yeni olan, Bat modeli tiyatronun izlenim biimini birden anlamas
beklenemezdi. Tiyatroya yalnzca elenmek iin giden dnemin izleyicisi
mutlaka glmeye koullandndan, oyun esnasnda hi de ho karlanmayacak davranlar sergilediini gsteren kaytlar bulunmaktadr.
20 Tiyatronun kaynanda, izleyici oyunculardan ayr deildir ve gsteri alann evreleyerek,
oyuncunun yaknnda zaman zaman da oyunun iinde bulunmaktadr. zleyici de bir eit
oyuncudur ve oyun alan ve izleyici arasnda hibir snr yoktur. Anadoludaki ky seyirlik
oyunlarnda izleyici-oyuncu iieliini izlemekte, Trk tiyatrosu tarihi iinde bu i ieliin
en baarl rneini Ortaoyununda grmekteyiz. Buna karn, ereve sahne anlayna
sahip Bat modeli tiyatro anlaynda izleyici-oyuncu iielii ortadan kalkmakta, izleyici
ve oyuncu arasnda mesafe olumakta, tiyatronun temel ilkelerinden topluca katlmann
gereklemesi zorlamaktadr.
21 And, Osmanl Tiyatrosu: Kurulu, s.19.
22 Petra de Brujn, Moliere On The Turkish Stage, s.1, http://www.let.leidenuniv.nl/tcimo/
tulp/Research/pdb2.pdf.
510
r. Gr. Yasemin SARI
Moliere gibi nemli yazarlarn eserlerine srekli yer veren Ahmet

Vefik Paann tiyatro izlemeyi retmek iin uygulam olduu yntem;
izleyici konusunda fikir verecek niteliktedir. Basnda kan bir haberde;
Paaya yneltilen sulamalar arasnda, halk zorla tiyatroya gnderdii,
kendisi el rptnda halkn alklamasna izin verdii, kendisi alklamam da halktan biri oyunu ve sanaty alklamsa Paann o kiiyi uluorta azarlad23 yer almaktadr24.
Dier bir rnek ise ilk zamanlar oyun izleme kurallarn retmek iin
el ilnlarnda uyarlarn bulunmasdr. Bu ilnlardan birinde; yerlerin numaral olduu, baka yere oturulmamas, perde aralarnda yemek imek
iin gidilecek yerler, grg kurallar, salonda sigara iilmeyecei, grlt
edilmeyecei gibi konularda bilgiler verilmektedir.
Bu dnemde kadnlarn tiyatroya gitmesi ho karlanmadndan, kadn izleyiciyi bu profil dnda tutabiliriz. Kadnlar ya kendilerine zg
temsillere gitmekte ya da tiyatroda kafesli bir blme arkasndan oyun izlemekteydiler. Kurduu tiyatronun poplaritesini arttrmak iin Gll Agop,
kadn izleyicilerin oyunlar izleyebilecei ayr bir blm oluturmann
yan sra; kombine bilet sat gibi yenilikler de getirmitir. Gll Agopun
1879da yaptrd kafesli localarn, tiyatronun bulunduu blge halk
tarafndan ho karlanmadn grmekteyiz25. Ancak ilgin olan; kadn
zerinde titizlik gsteren toplum, oyunun ierii ne olursa olsun ocuklarn tiyatroya gitmelerinde herhangi bir saknca grmemektedir.
Aslnda, basnda srekli eletirilen Tanzimat izleyicisinin bu durumundan sadece kendisi sorumlu deildir. Burada izleyiciden ok tiyatrolarn yneticilerinin de byk sorumluluu bulunmaktadr. Gvenlii salamas beklenen kolluk grevlilerinin grevlerini yapmadklar bilinmektedir26. Tiyatronun elenceden ok bir kltr yeri olduu ne kadar sylenirse
sylensin; oynanan oyunlarn dili, oynan, oyuncularn dili halka tiyatro
sevgisini tam olarak alayacak nitelikte deildir.
Bu noktada tiyatronun karsna kan en nemli sorun dil sorunudur.
Oyuncularn ounun Ermeni olmasndan kaynaklanan telaffuz sorunu
nedeniyle Osmanl (Gedikpaa) Tiyatrosunda Ali, Fehmi, ehab, Namk
23 Ahmet Vefik Paann Bursa Valiliinden alnmasnn gerekeleri arasnda bu nedenlerde
bulunmaktadr.
25 And, Osmanl Tiyatrosu: Kuruluu s.101.
511
Kemal ve emseddin Samiden27 oluan, Bursada da Ahmet Vefik Paa

ynetiminde kurullar oluturulmu28; bu kurullar dnemin en nemli sorunu olan sahne dili ve telaffuz konusunda kalc bir zm getirme abasna
ynelmitir.
Tam profesyonel olan ve baka bir uralar olmayan dnemin oyuncularnn zaman zaman ekonomik sknt ektikleri ve bunu da sahnede
izleyiciye aktardklar grlmektedir. rnein Ekiyan, 1862-1863 dneminde sahneye karak izleyiciye para alamad konusunda yaknm;
bunun zerine Ermeni zenginleri oyuncuya aylk balamlardr29. Daha
sonra da Ermenilerin oyunculara ve tiyatroya eitli biimlerde ekonomik
destekte bulunduklarn gryoruz.
slmn etkisi ile Trk kadnnn toplum iindeki yerini bulamay
Trk kadnnn tiyatro oyuncusu olarak ne kmasn engelleyen nedenlerdendi. Tanzimat dneminde kadn karakterleri, zellikle Ermeni veya
baka etnik kkenli Hristiyan kadnlar oynamtr. stelik o yzylda Osmanlya Bat tiyatrosunu sokan Ermeniler arasnda bile kadnn sahneye
kmas kolay olmamtr. Ermeni Patriklii ve Ermeni toplumunun tutucu kesimi kadnn sahneye kmasna engel olmutur. lk balarda ancak
12-13 yalarndaki Ermeni kzlar sahneye kabilmitir. lk Ermeni kadn sahne sanats, 1856da asl ad Agavani Hamoyan olan Fannidir. lk
profesyonel kadn oyuncu ise, 14 Aralk 1861de sahneye kan Aruzyak
Papazyan olmutur30.
Tanzimatla balayp 1914te kurulan, 1934te stanbul ehir Tiyatrolar adn alan Darlbedayinin kuruluuna kadar olan dnemde Trk
tiyatrosu nemli gelimelere sahne olmu; ancak bu gelimeler dier alanlarda olduu gibi belli bir kesime ulaabilmi, st ynetici snf (byk
kltr) ve halk (kk kltr) arasndaki sosyal uurum bu alanda da kendisini gstermitir. Tanzimat ve sonras Osmanl aydnlar, toplumun modernlemesi iin bir takm yollarn yannda tiyatroyu da bir ara olarak
grmler ve kullanmlardr. Osmanl aydn iin tiyatro Batl olmann
bir ltdr. Dolaysyla toplumun kendi geleneksel tiyatrosundan kurtulup Batl tiyatro beenisine kavumas modern toplum olmann gerei
27 Karnik Stepanyan bu kurulu daha geni tutmaktadr: Ali Bey, Kemal Bey, Ekrem Bey,
Ahmet Mithat Efendi, Ebuzziya Tevfik, Bedri Bey, Sami Bey, Hamit Bey, Rfat Bey, Nuri
Bey, Mahmut Nedim Bey, Halet Bey, Hoca Hakk vb.
28 And, Osmanl Tiyatrosu: Kurulu, s.121-123.
29 And Stepanyandan aktarmaktadr. And, Osmanl Tiyatrosu: Kuruluu, s.134.
30 And, Osmanl Tiyatrosu: Kurulu, s.147-148.
512
r. Gr. Yasemin SARI
olarak dnlmtr. Bu noktada tiyatroya bir eitim arac, yol gsterici

olarak yaklalmtr. Batl olmann gerei olarak Bat modeli tiyatro anlaynn olduu gibi benimsenmesi ve Trk tiyatrosunun geliimini belirlemesi; gelecein Trk tiyatrosunun kendi kkeninden kopuk gelimesine
neden olmutur.
Ne var ki, o gne kadar kurumsal bir yapya sahip olmayan Trk tiyatrosunun geliimi ynnde nemli admlar atlmtr. Bu noktada Ermeni
sanatlarn etkin rol oynadklarn, Trk tiyatrosunun kurumsallamasna
giden yolda nemli grevler stlendiklerini ve byk oranda baar saladklarn grmekteyiz. Ancak bu, Trk tiyatrosunu kurucularnn Ermeniler
olduu anlamna gelmemektedir. Gnn koullar ve Ermeni toplumunun
Trk toplumuna yaknl dikkate alndnda; Bat model alnarak biimlenmesi amalanan tiyatronun geliimini, Trk geleneklerini yakndan tanyan Mslman olmayan bir kltrn ynlendirmesi doaldr.
513
Kaynaklar
Aksr, pek, Trk Resmi ve Eletirisi 1900-1950, Yaymlanmam Doktora Tezi,
Mimar Sinan niversitesi, stanbul 1983.
And, Metin, Osmanl Tiyatrosu: Kuruluu-Geliimi-Katks, Ankara niversitesi Dil
ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1976.
__________, Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu, Bankas Kltr
Ataolu, Sevan, Dar Alanda Ksa Paslamalar, Gr, stanbul Austos 2001.
Brujn, Moliere on the Turkish Stage http://www.let.leidenuniv.nl/tcimo/tulp/
Research/pdb2.pdf
Fuat, Memet, Balangcndan Bugne Trk ve Dnya Tiyatro Tarihi, Varlk Yaynlar,
stanbul 1984.
Nutku, zdemir, Dnya Tiyatrosu Tarihi 1, Remzi Kitabevi, stanbul 1985.
__________, Sahne Bilgisi 2, zlem Yaynlar, stanbul 1984.
Renda, Gnsel, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Hacettepe
niversite Yaynlar, Ankara 1977.
Ssl, Azmi, Trk Tarihinde Ermeniler, Kafkas niversitesi Rektrl, Kars 1976.
ener, Sevda, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Tiyatrosu, Trkiye Bankas Yaynlar,
stanbul 1998.
__________, Tiyatronun Kaynana likin Kuramlar, Oyundan Dnceye, Gndoan
Trk Tiyatrosu Tarihi, http://turkoloji.cukurova.edu.tr/ANSIKLOPEDI/tiyatro.pdf
514
BALYANLAR VE TRK CAMLER
stanbul niversitesi
E-mail : cagatays@istanbul.edu.tr; Tel: 0 212 226 11 00-25386
zet
Trk ve Ermeni toplumlar arasnda, yzyllardan beri sregelen iliki, diyalog ve ibirlii, mimarlk alannda da
kendini gstermitir. Osmanl mparatorluunun eitli
dnemlerindeki antsal mimar eserlerin ortaya konulmasnda iki kltr arasndaki gl iletiim nemli bir rol
oynamtr.
zellikle, bakent stanbulda ina edilen mimar eserlerde,
Anadoludan gelen birok Ermeni yap ustas ve kalfasndan da yararlanlmtr. Bu ustalarn bir ksm, hem sahip
olduklar sanat yetenekleri, hem de kiisel ilikilerdeki baarlar nedeniyle, Saray evresinde de taktir kazanmlar
ve mimarba seviyesine kadar ykselmilerdir.
Bunlarn arasndan, Karamann Belen kynden stanbula
gelen Ermeni kkenli Balyan ailesi, Osmanl mparatorluu mimarsinde nemli bir yere sahiptir. Sultan III. Selim
zamannda isimleri duyulmaya balayan Balyan ailesi yeleri, yaklak 200 sene mparatorluk iin almlar ve zellikle II. Mahmut ve Abdulmecit dnemlerinde, ok sayda
saray, kk, cami ve kilise ina etmilerdir.
Bu almada, zellikle, Balyanlarn tasarladklar din yaplar zerinde durulacaktr. Bu amala, stanbulda ina ettikleri, Dolmabahe Camii, Ortaky Camii, Aksaray Valide
Camii ve Tophane Nusretiye Camii, gerek strktrel, gerek
meknsal adan incelenecek; Hristiyan ve Ermeni kkenli
Balyan ailesinin, Mslman ve Trk kltrnn en nemli
mimar yaps camiye yaptklar katklar tartlacaktr.
1. Giri
Ondokuzuncu yzylda Osmanl siyaset, sanat ve bilim ortamn ekillendiren en nemli olay hi kukusuz Tanzimatn ilndr ve ou aratrmac tarafndan, Batllama hareketinin resmlemesi olarak yorumlanmaktadr1. Ynetim deiiklikleri ou kez uygulamalar ile o lkenin
mimarsini ve kentsel grntsn de deitirmitir2. Tanzimatn deiim
program da, mimarlk alanna arlkl biimde yansmtr. Dnem yaplarnda plan kurgusu, yap malzemesi ve slp anlay asndan nemli
yenilikler gzlenmektedir3.
Tanzimat, Avrupay model alan bir deiim ve yenileme dnemidir.
Yenilikilerin tercih ettii slp da, doal olarak Bat kkenli Neoklasik
arlkl bir slptur. Bat kltrn simgeleyen sanat akmlar, XIX. yzyl stanbulunda devletin resm sylemi durumuna gelen ve Tanzimatla
belgelenen Batllama hareketiyle rtmektedir. Tanzimat Ferman, birok alanda kendi deerlerinden retmek yerine, Batdan devirmeyi tercih
etmitir. Bu nedenle fikir ve uygulamalar ile geni halk kitlelerine ulaa-
1
2
3
Aygl Ar, Balyanlarn Eitimleri zerine Notlar, Afife Batura Armaan-Mimarlk ve

Sanat Tarihi Yazlar, Literatr Yaynlar, stanbul 2005, s.65.
Cengiz Can, Tanzimat ve Mimarlk, Osmanl Mimarlnn 7 Yzyl: Uluslarst Bir
Miras, 25-27 Kasm 1999, YEM Yayn, stanbul 2000, s.130.
Can, a.g.m., s.131.
519
mam, fakat mimarlk alanndaki sonular zellikle stanbul mimarsinde

iz brakmtr4.
Tanzimatn ilk yirmi ylnda Fossati gibi yabanc mimarlar, takip
eden yllarda ise Levanten ve gayrimslim mimarlar, dnem mimarsi zerinde etkili olmulardr5. Ermeni Balyanlar da sz geen gayrimslim mimarlar arasndadr ve hassa mimar olmalar sebebiyle de ok sayda XIX.
yzyl yapsnn mellifidirler. Sultan III. Selim iin alan Krikor Amira
Balyandan balayarak hepsi hassa mimar olarak almlardr6.
Balyanlar zerine kapsaml aratrma ve yorumlar bulunan Prof. Dr.
Afife Baturun belirttii gibi: Batllamann ieriini ve programlarn
kavramak, nasl alglandn renmek, eilim ve zlemlerini tanmak konusunda Balyan Mimarl nemli ipular vermektedir7.
2. Balyan Ailesi
Tanzimatn iln, o dnem hassa mimarl grevini yrten Balyan
ailesini de dorudan etkilemi olmaldr8. Nitekim, Balyanlarn gerekletirdii tm eserlerde dnemin tercihi olan Batl slplar belirgin biimde gze arpmaktadr. Balyanlar, Osmanl mimarsinin son dneminde
Bat semecilii ynnde gelien deiim srecini hzlandrmlar, 4 nesil
boyunca toplam 6 Padiahn hizmetinde ok sayda eser vererek dneme
damgalarn vurmulardr.
Ermeni kkenli bir Osmanl ailesi olan Balyanlar, birok aratrmacya
gre, XVIII. yzyl sonunda Kayserinin Derevenk kynden stanbula
gmlerdir9. stanbula gen ve Sarayn emrinde almaya balayan
5
6
7
8
9
Ar, Balyan Ailesinin Mimarlnda Palladio zleri, Electronic Journal of Oriental Studies, C. IV, No: 3, Utrecht University, Utrecht 2001, s.1-2; Ekmeleddin hsanolu, Tanzimat ncesi ve Tanzimat Dneminde stanbulda Darlfnun Kurma Teebbsleri, 150.
Ylnda Tanzimat, Ankara 1992, s.389.
Can, a.g.e., s.136.
Doan Kuban, stanbul Bir Kent Tarihi, TET Tarih Vakf, stanbul 1996, s.374-375.
Afife Batur, Balyan Ailesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. II, TET Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1994, s.36.
Ar, Balyanlarn Eitimleri zerine Notlar, s.65.
Ar, Balyanlarn Eitimleri zerine Notlar, s.65; Seluk Batur, Balyan Ailesi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.IV, letiim Yaynlar, stanbul, s.1089-1090;
Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar, Biyografileriyle Ermeniler,
C.IV, Editr Osman Kker, Aras Yaynclk, stanbul s.90.
520
Dlger Bali Kalfann drt ocuu olmutur ve ocuklar onun adndan

tr Baliyan ya da Balyan ismiyle anlmlardr10.
Balyan soyadn tayan bu mimarlar, yaklak 100 yl boyunca birbirlerini izleyerek, verimli ve stanbulun XIX. yzyl mimarsinde etkin bir
meslek yaam srdrmlerdir. Nitekim, XIX. yzyl boyunca hassa mimar olarak alan Balyanlarn toplu yap listesi incelendiinde yaklak
olarak dnemin resm yapm program ile karlalmaktadr11.
Mimarlkta Batya alma abalar kapsamnda XVIII. yzylda gerekletirilen ilk denemelerin ardndan; taklit srecinin hzland ve hissedilir bir beeni deiikliinin yaand XIX. yzylda, Balyan adnn
etkinlik kazanmaya balad grlmektedir. Bu beeni deiiklii, ge
dnemin her yapsnda olduu gibi, gelenee en ok bal olmas beklenen
camilerde de izlenmektedir.
3. Osmanl Cami Mimarsi

Osmanl mimarlnda cami yaps, kbik bir gvde ile camiye kimlik
kazandracak ve sembolik anlamn oluturacak kresel bir rtden meydana gelmitir.
Panteon ve Ayasofyadan sonra, kubbenin d sembolizminin deil
fakat i mekn yaratma niteliinin zerinde duran Trkler olmutur12. Osmanl camilerinin kubbeyi kabullerinin ana nedenleri, merkez ema aray, aydnlk mekn ihtiyac ve strktrel sorunlara verdii tutarl cevaptan
kaynaklanmaktadr. zellikle Osmanl camisinin imparatorluun Mslman dnyasndaki konumu ve gc dolaysyla tad simgesel anlam,
onu antsal olmaya zorlamtr. Bu antsallk aray strktrel adan gelimenin yolunu am; kubbe de bu araya rt eleman olarak katkda
bulunmutur13.
10 S. Batur, Balyan Ailesi, s.37.
11 S. Batur, Balyan Ailesi, s.36.
12 Aras Nefti, Batllama Dnemi Osmanl Cami Mimarsinde Strktr Analizi, Osmanl
Mimarlnn 7 Yzyl: Uluslarst Bir Miras, 25-27 Kasm 1999, YEM Yayn, stanbul
2000, s.137; Doan Kuban, Trk ve slm Sanat zerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar, stanbul 1982, s.104.
13 Jale Erzen, Mimar Sinan Cami ve Klliyeleri, ODT Yayn, Ankara 1991, s.18-19; Leyla
Baydar, Bat Tesirine Kadar Osmanl Mimarsinde Estetik Kriterler, Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi, Ankara 1986, s.30; Mzeyyen orbac, Tasarm Yardmc Aralar Inda Gnmz Cami Yapsnda Oluan Biimsel Dnme likin Bir alma,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1998, s.64-66.
521
Bu katk ylesine byk bir katkdr ki, kubbe, Osmanl mimarlnda yapnn btn biimlenmesini yneten ana e olmutur. Kubbe yapy
talandrmakta, tm strktrel ve meknsal yapy ekillendirmekte, fakat
onlardan bamsz olarak kendi kimliini iln etmemektedir. Bu haliyle
Osmanl kubbesi, tarihin strktrel adan en son ve en tutarl aamas olarak kabul edilmektedir14.
Klasik dnemde ulalan bu son noktann ardndan, Batl slplarn
etkisi altnda gelien dnemde, kubbeler yksek kasnaklara oturtulmaya
ve camilere dey bir grnm verilmeye allmtr15. Batllama dnemindeki mekn etkisinin Klasik dnemden ayrlan en nemli taraf i
mekn ve ktlede, yapnn dey boyutunun daha abartlm olmasdr16.
Osmanl cami mimarsinde Bat etkisi, Sultan III. Ahmet dneminde
girmeye balamtr. Bu devirde Avrupada Rokoko slplar hakimdir. Artk Klasik dnem Osmanl mimarsi eleri ve duvar kalem ileri yerlerini
Batdan ithal Rokoko ve Barok detaylara ve sslemelere brakmaya balamtr. lerleyen yzyllarda, bu deiim yalnzca Barok ve Rokoko ile snrl kalmam, Neogotik, Neoklasik gibi eklektik slplarda yeni mimar
anlayndaki yerlerini almlardr17.
Gayrimslim Balyanlarn stanbulda tasarlad Tophane Nusretiye,
Dolmabahe Bezmialem Valide Sultan, Ortaky ve Aksaray Pertevniyal
Valide Sultan Camileri de, hem sz edilen bu eklektik slplarn, hem
de XIX. yzylda yaanan mekn, strktr ve ssleme ile ilgili deiimin
incelenebilecei nemli rnekler olarak gze arpmaktadr.
4. Balyan Ailesinin Camileri

4.1.Tophane Nusretiye Camii (1826)
Sultan III. Selim dneminde, Tophane-i Amirede ina edilen Arabaclar Camiinin 1823teki Firuzaa Yangnnda yanmasnn ardndan, ayn
yerde II. Mahmud tarafndan yaptrlan camidir18. Nusretiye Camiinin
14
15
16
17
Kuban, Mimarlk Kavramlar, YEM Yaynlar, stanbul 1992, s.64.

orbac, a.g.t., s.78.
Kuban, Kent ve Mimarlk zerine stanbul Yazlar, YEM Yayn, stanbul 1998, s.75.
M. Ece aldran Ik, XVIII ve XIX. Yzyl stanbul Camilerinde Antik eler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1991, s.42-43.
18 Pars Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, nklp ve Aka
522
kompozisyonunun Barok karakterine karn, caminin ayrntlar o zaman

moda olan Ampir19 slbundadr20. Barok ile Ampir slplar arasnda bir
gei yaps olarak da kabul edilen cami mimar Krikor Amira Balyann
en tannm yaptdr21. Krikor, III. Selim ve II. Mahmud dnemlerinde
ina edilmi belli bal kamu yaplarnn ve saraylarn mimar olarak, Balyan ailesinin ilk kuann en nemli kiiliidir22.
Nusretiye Camiini oluturan ana elemanlar unlardr:
-Kare planl ana ibadet mekn (harim) ve ona takl okgen planl bir
mihrap nii,
-Harimin dou ve batsnda, ie kapal, da ak yan galeriler,
-Harimin giri tarafnda ie ak bir galeri ve ona takl son cemaat
yeri,
-Cami giriinin dou ve batsnda iki katl Hnkr Kasr.
Yukarda sralanan bu elemanlarn her biri zerk bir birim grnmndedir ve yapnn genel kompozisyonu da bu zerk birimlerin gruplamasndan meydana gelmitir. Ktle kompozisyonu, Hnkr Kasrnn dou
ve bat ksmlar arasndaki birka nokta hari, genel itibariyle mihraptan
geen aksa gre simetriktir23.
Harimi rten pandantifli yksek kubbe, boyutu asndan kompozisyonun en belirleyici elemandr24. Kubbe kasnann oturduu byk
ask kemerli beden duvarlar, kelerde kasnak hizasna kadar ykselmemekte, pandantifler ask kemerleri boyunca alarak kelere balanmaktadr (ekil 1). Ke ayaklarnn zerinde, ii bo, szde arlk kuleleri
bulunmaktadr. Bu soan formlu szde arlk kuleleri ve bunlar kubbe
kasnana balayan kvrml payandalar, kasnak pencereleri arasndaki
kaideleri bombeli pilasterler25, takn ask kemerleri ve kemerlerin oturduu dekoratif konsollar, son cemaat yerine kan iki kollu Barok tarznda
19 Napoleonun egemenlik yllarnda (1804-1814) ortaya kan ve etkisini mimarlkla dekoratif sanatlarda gsteren antik Yunan, Roma ve Msr etkili yeni klasik slp, Sultan II.
Mahmud dneminden (1808-1839) itibaren Osmanl mimarlna da yansmtr.
20 Kuban, Kent ve Mimarlk zerine stanbul Yazlar, s.75.
21 A. Batur, Nusretiye Camii, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.VI, TET Tarih
Vakf Yaynlar, stanbul 1994, s.105.
22 A. Batur, Balyan Ailesi, s.37.
23 Tulac, a.g.e., s.30.
24 A. Batur, Nusretiye Camii, s.105-106.
25 Duvardan hafife knt yapan ve taycla katks olmayan, kaideli ve balkl stun
benzeri dekorasyon esi.
523
ekil 1 ve 2. Nusretiye Camii ve kasnak evresine ait detay.
kvrml merdivenler, hep barok mimarnin izlerini tamaktadr (ekil 2).

Fakat yapda, bu ve benzeri elemanlarn dnda, asl dikkati eken, Barok
deylii vurgulama abasdr. Bu da kubbe kasna ve kresindeki oran
ykseltmeleri ile salanmtr.
Anlalaca zere, harimin d cephesindeki elemanlarda sregelen
Trk Barok anlayna olduka sadk kalnmtr. Ama genel planlamada ve
harim dndaki meknlarda Ampir slp arlk kazanmaktadr. rnein
Hnkar Kasrnn sade dikdrtgen sveli pencereleri ile son cemaat yeri ve
yan revaklarn yuvarlak kemerleri Ampir slbuna uygun tasarlanmtr.
D cephede birok antik e ssleme amal kullanlmtr. zellikle
abartl palmet26 motifleri dikkat ekicidir. Palmet motifi, son cemaat yerinin kubbelerini tayan kemerin ortasnda, cmle kapsnn stndeki
kitabede, cmle kapsnn iki yannda bulunan kaplarn ve beden duvarlarndaki st sra pencerelerin zerinde yksek kabartma olarak yer almak-
26 Bir orta eksenin iki yannda simetrik olarak dzenlenmi, birbirinden ayr duran yapraklardan oluan, palmiye yaprann soyutland bitkisel bezeme.
524
tadr. Akant27 ve girland (askelenk)28 motifleri ile stun balklarndaki

voltler29 de camide ska kullanlan dier antik eler olarak grlmektedir.
Ampir slbun asl baskn olduu yer ise i mekndr. zellikle akant
motifi ok eitli tarzlarda allmtr. Ana kubbede ve onu destekleyen
yarm kubbelerde altn yaldzl akant motifi alak kabartma olarak ilenmitir. Yine alt sra pencerelerin zerinde de akant motifi grlmektedir.
zellikle mihrap ve minber evresinde olmak zere, akant, girland ve palmet motifleri i meknda ska tekrarlanmakta; pilaster ve yarm stun
balklarnda voltler bulunmaktadr.
Cami, bnyesinde barndrd ok saydaki antik mimar enin de
etkisiyle, Baroktan Ampire ynelite bir gei yaps olarak deerlendirilebilir. Nusretiye Camiinde oranlarn deitii, dikey geliimin abartld
gze arpmaktadr. Bu, ana ktlenin kare tabanl prizma grnmnden
minarelerin inceliine kadar birok noktada dikkati ekmektedir. Nusretiye Camii, malzeme ve konstrksiyon ynnden bir btnlk arz etse de,
gerek meknsal biimlendirme, gerekse cephe dzenleme asndan iki
ana blme ayrlm gzkmektedir: Harim ve Hnkar Kasr.
XIX. yzylda ina edilmi baka camilerde de grlen bu farkllk,
dier anlamlarnn yan sra din ve siyas iktidar ayrm kavramnn da
bir anlatm saylmaktadr30. Bunlarn dnda, Nusretiye Camii, drt sral
pencere dizilerine sahip cephesiyle, Klasik Osmanl mimarl pencere dzeninin son rneidir31.
4.2. Dolmabahe Bezmialem Valide Sultan Camii (1853)

Sultan Abdlmecidin annesi Bezmialem Valide Sultan tarafndan, hayr eseri olarak Garabet Amira Balyana yaptrlmtr32. Sultan II. Mahmud,
27 Antik Yunan ve Roma mimarlnda, Korint ve kompozit dzendeki stun balklarnda
bulunan, ular kvrk yaprak biimindeki ayrt edici bezeme esi.
28 ki nokta arasna yay eklinde aslm yaprak ve ieklerden oluan, elenk biiminde bezeme esi.
29 yon stun balarnda grlen spiral biimli karakteristik e.
30 A. Batur, Ortaky Camii, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.VI, TET Tarih Vakf
31 A. Batur, Nusretiye Camii, s.106-107.
32 elik Glersoy, Dolmabahe-alar Boyu stanbul Grnmleri III, stanbul Kitapl, stanbul 1984, s.19; A. Batur, Dolmabahe Camii, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi,
C.III, TET Tarih Vakf, stanbul 1994, s.88.
525
Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinde hassa mimarl yapan Garabet,

ailenin srekliliinde ve etkinliinde kilit noktada olan kiiliktir. Mimarlk
tarihine adn Dolmabahe Saraynn Mimar olarak yazdrmtr33.
Caminin en belirgin biimsel zellii net bir kurgu ve geometriye sahip olmasdr. Bu yapdaki geometri egemen tasarm, Ampir veya Neoklasik slbun en btncl rneklerinden biridir. Harim kare planl, kubbeli
yksek bir kitledir. Hnkar Kasr ise, dikdrtgen planl, prizmatik alak
bir kitledir. Harim ve Hnkar Kasr, ilevlerine de bal olarak ayr ayr
tasarlanm ve sonradan birletirilmi gibidir34.
Harim, kare bir plan zerinde kurgulanmtr. Kare plann keleri 1
metreyi bulan genilemelerde vurgulanmtr. Bu ekilde bir baldaken35
strktr yaratlmaya allmtr. Harim blmnn beden duvarlar byk tayc kemerlerle sonlanr ve kubbe, pandantifler araclyla bu duvarlarn stne dorudan doruya oturur. Yapnn drt cephesindeki byk
tayc kemerlerin kuvvetle belirtilmesi ve pandantiflerin yapnn dnda
aka gsterilmesi baldaken imgesini glendiren dier zelliklerdir36.
Tayc kemerlerin iindeki dairesel pencere dzenlemesi, baldakenin
geometrik kurgusuna, kendine zg bir davurumla katlmaktadr ve bu
geleneksel strktrn grsel alkanlklarn deitiren bir neridir (ekil
3). Kemer iinin biimlenmesi, cephede de bir l blnme ile karlanmtr37.
Ke ayaklarnn zerinde ve pandantiflerin ucundaki szde arlk
kuleleri ise kurulmaya alan baldaken strktr ile elimekte, kurguyu
zayflatmaktadr. Bu, yapnn geneline hkim Ampir ve Neoklasik slplarla da elimektedir38.
Caminin genelinde buna benzer bir uyumsuzluk, minarelerin plan
iindeki yerleimlerinde de grlmektedir. Hnkar Kasrnn iki ucundan
ykselen minareler, geometrik kurgudan bamsz konumlar ile yapnn
btnlne zarar vermektedir.
Hnkar Kasr, daha nce de belirtildii zere, ibadet d meknlara
belirli bir zerklik kazandrlma abasnn bir rn olarak olduka sade
33 Tulac, a.g.e., s.338.
34 A. Batur, Dolmabahe Camii, s.88.
35 Kubbe ya da piramidal atyla rtl, kare, okgen veya daire planl, stunlarla tanan,
farkl ilevlere hizmet eden kk, ak strktr.
526
ekil 3. Dolmabahe Camii tayc kemerleri iindeki dairesel pencere dzenlemesi.
bir grnmdedir. Zaten zellikle bu cami, Dolmabahe Saray ile arasndaki grsel ve fiziksel ilikisi nedeniyle ayr bir siyas kimlik tamaktadr.
O dnemde devlet protokol, Cuma Selaml Merasimini bu meknda
gerekletirmektedir39. ki katl ve klasik mimar elere sahip Hnkar
Kasr cephesindeki sslemeler de, sz edilen bu resm kimlik nedeniyle,
saak korniindeki40 trigylph41 motifleri ve st pencerelerin zerine almak olarak yerletirilmi gen alnlklardan ibarettir.
zetle cami, asal geometrik biimlerin kullanld emas, yarm daire kemerleri, alnlkl pencereleri ve bir lde bezemeden arndrlm
cepheleri ile dikkati eken arbal bir grnme sahiptir. Caminin iinde,
yer yer Barok karakter de gsteren Ampir slbunda bir dekorasyon vardr.
39 Glersoy, a.g.e., s.66.

40 Yap cephelerinin en stnde, at seviyesindeki profilli yatay knt. Katlar arasnda ayrc, profilli cephe esi.
41 z yiv.
527
Palmet ve akant motifleri ile Lesbos42 ve on kymationlar43, i meknda

kullanlan balca antik elerdir.
4.3. Ortaky Camii (1854)

stanbulu dnyaya tantan simgeler arasnda yer alan Ortaky Camii
ile ilgili aktaracaklarma gemeden nce ksa bir anm paylamak istiyorum. Mimarlk Fakltesinde rencilik yllarmda, Ortakyde dolarken,
stanbula yabanc bir arkada yanma yaklam ve abi burada yle bir
cami varm ki, stanbula gelip de onun fotorafn ekmezsen dvyorlarm, nerededir bu aabeycim, biliyorsan gster de, imdi dnte evdekilerle papaz olmayalm demiti. Serde mimarlk rencilii olduundan
arkada alm ve sadece bir sokak temizdeki camiye bizzat gtrm ve
gezdirmitim. Ardndan da kendi kendime dnmtm, stanbulun en
hareketli, kalabalk ve grltl noktalarndan birinin tam gbeinde olmasna ramen, bu denli yalnz ve sessiz olabilmeyi nasl baaryor diye.
Ortaky Camii, Dolmabahe Saraynn yapld ve kentin antsal dokusunun Boaziine doru kayd yllarda, bu hareketi simgeleyen yaplardan biri olarak gerekletirilmitir44. Camii, Abdlmecid tarafndan,
Nigoos Balyana yaptrlmtr45. Balyan ailesinin akademik eitimden
getii iddia edilen ilk bireyidir ve ksa mrne (32 yanda tifodan lmtr) ramen, olduka verimli bir meslek hayatna sahiptir46.
Dolmabahe Saraynn muayede (bayramlama) salonunun ve saltanat kaplarnn tasarm, kendisine atfedilen Nigoos Balyan, ailenin
Krikordan balayarak benimsedii Neoklasik ve Ampir slplarndan tarihi semecilie geii balatan, tm denemelerini bu ynde gerekletiren bir mimardr47.
Cami, Nusretiyede de olduu gibi, tasarm anlay asndan birbirinden net bir biimde ayrlan Barok egemen Harim ve Ampir slplu Hnkar
Kasr blmlerinden olumaktadr. Ortaky Camiini Nusretiyeden ay-
42 Lesbos kymationu, stteki dbkey blm knt yapan dalgal bir kornitir. ounlukla
kalp biimli yaprak motifleriyle sslenmitir.
43 on kymationu, yumurta dizisi ya da on ovolosunun dier ad.
44 A. Batur, Ortaky Camii, s.168.
46 Tulac, a.g.e., s.172.
47 A. Batur, Balyan Ailesi, s.38.
528
ekil 4 ve 5. Ortaky Camii ve yuvarlak kemerli pencerelerden bir detay.
ran, bu iki blmn planda oran olarak birbirine eit byklkte dnlm olmasdr.
Harim, yksek beden duvarlar zerinde belirgin bir kubbeyle rtldr. Kubbe, kvrml payandalara sahip sar bir kasnak zerinde, olduka
sade bir yapdadr. Kasnak zerinde, yaygn olarak pencerelerin bulunduu aklklar, kabartma rozetlerle bezenmitir.
Pandantifler ask kemerleri boyunca alalarak kelerdeki kulemsi
elemanlara balanmaktadrlar. Statik adan gerek bir arlk kulesi olmayan bu elemanlarn stnde dekoratif figrler bulunmaktadr48.
Beden duvarlar, Osmanl cami geleneinde olduu gibi kelerde
kubbe kasna hizasna kadar ykselmemektedir. Beden duvarlarn oluturan akln de ibkey olarak dzenlenmi; ibkey yzeyler
arasnda yer alan gml kolonlar belirgin bir ekilde ne karlmtr
(ekil 4). Bu kartlk, cephe hareketliliini kuvvetlendirmekte ve Barok
bir espriyi yanstmaktadr49. Bu Barok iaretin yan sra, sz edilen kolon48 A. Batur, Ortaky Camii, s.169.
529
larn strktrel deil dekoratif nitelikte tasarlan, cepheye Gotik bir etki
de vermektedir50.
Harimin d cepheleri, kompozit bir slpla tatan oyma ve kabartma
sslemelerle youn bir biimde ilenmitir. Bu konuda sadece yuvarlak
kemerli pencerelere gz atlmas bile bu konuda yeterince fikir vermektedir (ekil 5). Pencereler arasndaki pilasterlerin stun balklarnda yer
alan palmet motifi, kemerler zerindeki Lesbos kymationu ve pencerelerin hemen stndeki kornite ise on kymationu ve guttalar hemen dikkati
ekmektedir.
Dolmabahe Camiinde olduu gibi geni ve yksek pencereler sayesinde, cami i meknnda olduka aydnlk bir ortam olumaktadr. Yap,
adeta deniz manzaral bir saray pavyonu grntsndedir51.
Harim blmlerinin tersine Hnkr Kasr ok sade tasarlanmtr. Buradaki bezeme eleri, zeri bask kemerli pencerelerin evresindeki sade
silmeler52 ile salonlardaki gen ve dairesel alnlklardr. Yine, meknlar
arasnda dikkati eken bu farkllk, din ve siyas iktidar ayrm kavramnn
bir anlatm olarak yorumlanabilir. Bu blmdeki klasik biimlenmeden,
harim blmnde sergilenen kompozit slba gei, Barok stilde tasarlanm oval giri merdivenleri araclyla gerekletirilmektedir.
Ortaky Camii, mimarnn genel tarihi-semeci yaklamndan kaynaklanan nedenlerle, kompozit ve Klasik Osmanl mimar geleneinden
tamamen kopuk bir yap sergilemesine ramen; bugn bulunduu mekna
kimlik kazandran yaps ve byk aklklarla paralanarak saydam bir
nitelik kazandrlm cephesi ile dikkati ekmektedir.
4.4. Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camii (1871)

Sultan Abdlazizin annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafndan Agop
ve Sarkis Balyana yaptrlan camidir53. Valide Camiinin mimar olarak
baz kaynaklar, talyan asll Pietro Montaninin de adn vermektedir54.
50 Tulac, a.g.e., s.340.

51 Yldz Demiriz, Ge Dnem Osmanl Mimarsi, http://istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/
gecdonem.htm.
52 Duvar yzeyi zerinde hafif kntl olarak yer alan erit biiminde, srekli giden bezeme
esi.
53 Tulac, a.g.e., s.233.
54 Tahsin z, stanbul Camileri, C.I, TTK Yaynlar, Ankara 1962, s.149.
530
Cami, keleri zeminden balayarak ykselen kulelerle vurgulanm

kare bir ana ibadet mekn ve buna ekli, iyice ieri ekilmi bir son cemaat
yeri ile Hnkar Kasrndan olumaktadr.
Valide Sultan Camii, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mimarsinde etkili olan eklektik mimarnin, din yaplar kategorisinde
en karakteristik rneklerinden biridir55. Fakat genel anlamda, o zamana
kadarki tm XIX. yzyl camilerinden farkl bir tasarm ve bezeme anlayna sahiptir. Camide Gotik ve Oryantalist etki arlkl olmakla beraber
ok sayda eklektik slp kullanlmtr. rnein, sivri kemerli pencerelere
sahip cephe dzenlemesi, Gotik; yapnn genelindeki youn girift bezeme
anlay, Barok; ssleme detaylarndaki istiridye formlar, Rokoko; yksek kasnakl kubbe, Rnesans ve cephedeki slm sanatna ait sslemeler, Oryantalist etkiler tamaktadr. Erken Osmanl ssleme sanat iinde
i meknda kullanlm olan dilimli sivri kemerli niler de, Valide Sultan
Camiinde cephede grlmektedir56. Bu uygulama i mekna zg dekorasyon ilkelerinin cepheye yansmas biiminde ifade edilebilir ve Valide
Sultan Camiinde karlalan yeniliklerden birisidir.
En fazla dikkati eken bezeme younluu, ke kulelerinde grlmektedir. Mukarnasl ya da dz niler, ke pilasterleri ve eitli yldz
motifleri bu kulelerde yer alan balca bezeme eleridir. Kuleler soan
biimli dilimli birer tepelikle sona ermektedir. Kulelerin bu tip tepeliklerle
vurgulanmas da, daha ok Hint mimarsi rneklerinde rastlanan bir uygulamadr57.
Caminin mihrap cephesi ile ona bitiik dier iki cephelerdeki pencere aksn barndran orta blmler, kma yaparak ne alnm ve yzeyi
bezemeli gen bir alnlkla sonlandrlmtr. Cami cephesinde, geleneksel ask kemerleri grlmemekte; ierideki strktrden bamsz bir cephe
giydirilmesi ile karlalmaktadr. Bu tasarmda kubbe adeta geri plana
alnmtr. Onalt kenarl okgen kasnak, geometrik yaps ve dekorativizmi ile kubbenin bilinen imgesini deitirmitir58. Kubbenin geri plana aln-
55 Orhan Meri, Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camii ve Klliyesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1997, s.205.
56 Turgut Saner, XIX. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, Pera Turizm ve Ticaret,
57 Saner, a.g.e., s.65.
58 A. Batur, Valide Camii, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. II, TET Tarih Vakf,
531
masyla, caminin mimarsinde aranan antsallk cephedeki byk gen

alnlklarla yakalanmaya allmtr.
Caminin kubbesi, yapdaki dey etkiyi artran yksek bir kasnak zerine oturmaktadr. Yksek okgen kasnakl kubbesi alt yapdan koparlarak
bamsz bir dzenleme ile konumlandrlmtr (ekil 6). Kubbe karldnda, caminin ana kitlesi bozulmamakta; herhangi bir sivil mimar rnei
gibi gzkmektedir (ekil 7). okgen kasnan her yzeyinde birer Gotik
pencere ve yzey kelerinde pilasterler bulunmaktadr.
Kubbe altndaki mekn, ask kemerlerinin intradoslar59 ok geni tutularak yanlara doru almtr. Bylece kubbenin byk olmayan apna
ramen, daha geni bir merkez mekn elde edilmitir60.
Valide Camii, Viyanadaki 1873 Dnya Sergisi iin hazrlanan ve ayn
tarihte stanbulda baslan Usul-i Mimar-i Osman adl kitapta, Neotrk
slpta bir eser olarak sunulmutur. Fakat, yapda ilk bakta bile gzden
kamas olanaksz olan Gotik espri ve Trk-slm mimarsine ait olmayan
detaylar, bu iddiay geersiz klmaktadr61.
Kuban, Pertevniyal Valide Sultan Camiini, eski kentin ortasna tmyle yabanc aksanlar getirmitir demekte, Gotik ve Oryantalist karm
cephesini garip olarak nitelemektetir62.
zetle yap, batl ve doulu slplarn birlikte kullanld eklektik
bir biimde tasarlanmtr. zellikle d sslemede, Oryantalizm ve Gotik,
ortak bir etkiyi paylaan iki ana unsur olarak belirmektedir63. lk bakta,
strktrel vurgu ve mekn etkisi anlamnda tartmaya ak zmleri ve
birbirinden farkl, ok sayda slbu bnyesinde barndrmas gibi nedenlerle, karmak ve tutarsz bir yap kimliine sahip gzkse de, Pertevniyal
Valide Sultan Camii, farkl zevklerin baarl bir sentezi ve dnem mimarsini ynlendiren deerli bir rnek olarak da yorumlanabilir.
5. Sonu
Osmanl cami mimarsinin, Klasik dnem iinde ne denli baarl
eserler vermi olduu bilinmektedir. zellikle strktr ynnden bir hayli
59
60
61
62
63
Kemer i srt ya da yz.

A. Batur, Valide Camii, s.361.
Saner, a.g.e., s.64.
Doan Kuban, stanbul Bir Kent Tarihi, s.373-375.
Saner, a.g.e., s.118.
532
ekil 6 ve 7. Pertevniyal Valide Sultan Camii ve kubbesi kartlm hali.
gelimi olan bu mimarnin kubbeye verdii nem bilinmektedir. Kubbe,

yapnn btn biimlenmesini yneten ana edir.
Kubbeli yaplarn deerlendirilmesinde balca ltlerden birisi kubbenin geometrik ve strktrel karakterinin yap biimini ne ynde etkilediini saptamaktr. Klasik Osmanl mimarsinde, kubbenin tanmas fil
ayaklara aktarlarak, duvarlara olan ihtiya ortadan kaldrlmtr. Bu sayede, kubbenin yatayda ve deyde bymesi salanmtr.
Bu aratrma kapsamnda incelenen XIX. yzyla ait drt camide ise,
batl slplarn uygulanmas adna, fil ayaklarn terk edildii; buna bal
olarak da mekn rten kubbe apnn dt grlmektedir. Bu durum,
i meknda greceli bir klmeyi beraberinde getirdii gibi, antsallk
anlamnda da zayflamaya neden olmaktadr.
Yine, ana ibadet mekn nne yerletirilen Hnkar Kasr blmnn
krma at gibi sivil mimarye zg elemanlarla zm, giri cephelerindeki antsallk ifadesine zarar vermitir. Zayflayan antsallk, Pertevniyal
Valide Sultan Camiinde olduu gibi gen alnlk ya da benzeri antik elerin kullanm ile salanmaya allmtr.
Dnem slplarnn beklentilerine paralel olarak, meknda dey etki
yaratma adna, kubbenin ykseltilmi bir kasnak zerinde zm, kubbe
ile ana ibadet hacmi arasndaki btnl etkilemitir. Harim ile Hnkar
533
Kasr tasarmlarndaki anlay farklar ve rnein Dolmabahe Camiinde

grld gibi minarelerin genel ktle kompozisyonu iindeki tartmal
konumlar da bu btnl etkileyen dier unsurlar olarak dikkati ekmektedir.
Kubbenin ykselmesine bal olarak, ktle kompozisyonundaki oranlar deimitir. rnein Nusretiye Camiinde olduu gibi, kubbe ve ana
ktleye bal olarak, minareler de ykselmi ve ince bir grnm almlardr. Bu ve benzeri uygulamalar, klasik dnem ile Batllama dneminin
cami mimarsine yaklamlar arasnda ritm ve oran ynlerinden farkllklara neden olmutur. Bir anlamda yapnn bileenleri arasndaki oransal
disiplin deimitir.
Osmanl cami mimarsinde vurgulanmas gereken bir dier nokta da,
antsallkla ilikili olarak, kubbe boyutlarnn, camiyi ina ettiren kiinin
statsne gre deitii bilgisidir. Gemite vezir camilerinde kullanlan
kubbe boyutlar, yeni dnemde seltin camilerinde kullanlr hale gelmitir.
Bu alardan bakldnda drt caminin de, mimar antsallk, kompozisyon, strktr ve stat belirleme anlamnda, Klasik Osmanl mimarsinden farkl bir tutum iinde davrandklarn sylemek ok da yanl olmayacaktr.
Bu farkl tutum, cephe dzenlemeleri ve bezemeleri anlamnda da ok
belirgindir. Cephe dzenlemelerinde farkl derinlikte ktle hareketleri ve
plasterler, kat silmeleri, pencere sveleri gibi prekast elemanlarla gerekletirilmi zengin cephe sslemeleri, Klasik Osmanl cami mimarsine yabanc yeniliklerdir. Mimarn bu yenilikleri kullanmadaki baars, rnein
Dolmabahe Camiinde olduu gibi ask kemerlerine paralel yerletirilen
dairesel pencerelerde olduu gibi yapya zgnlk ve hareket kazandrabilmektedir.
Sonu olarak Balyanlar, XIX. yzyl Osmanl mimarsine damgasn
vurmu bir ailedir. Osmanl mimarsinin son dnemindeki eklektik yaklamlara baz denemeleri ile yn vermiler ve zellikle baarl ekip almalarnn sonucunda, mimardeki deiim srecini hzlandrmlardr.
Eitimlerini Hassa Mimarlar Ocanda alm Krikor ve olu Garabet
Balyann eserlerinde, Osmanl mimar geleneinin izleri daha ok korunmutur. Yurtdnda mimarlk eitimi aldklar iddia edilen Garabetin
oullarndan balayarak ise Bat slp ve biimleri, ailenin eserlerine daha
fazla hkim olmutur. lk kuaklarn, Barok etkili Neoklasik yaklamlar, ileriki kuaklarda yerini tarihi-semeci yaklamlara ve nihayet yeni
534
bir slpmu gibi tantlan ve Neotrk ad verilen denemelere kadar uzanmtr. Burada unutulmamas gereken, ar ssl, semeci-kompozit yaplar, geleneksel cami kompozisyonundaki antsallktan uzak olular ve
biimsel btnlk konusundaki zayf noktalar nedeniyle oka eletirilen
bu drt caminin, an ortak zevkini yanstan yaplar olduu gereidir.
Bu adan bakldnda da Balyan ailesi, mimar yorumlama ve sentezleri tartlsa da, Tanzimat sonras dnemin gerekleri ile balantl olarak,
Batdaki gncel akmlar takip etmi ve imparatorluk bakenti stanbula
uyarlama konusunda iyimser denemelerde bulunmulardr.
535
GREGORAN TRKLERN STRATEJK BOYUTU
Dr. Yaar KALAFAT
Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM) Kafkasya Aratrmalar Masas
zet
Biz bu bildirimizde, Trkln, din kimlik olan Gregorian
Trkler olarak da tezahr etmi olaca zerinde ksaca
durup, Hristiyan Trkler stratejimizin olmaynn ne denli
mill kayplarmza yol atn, buradan hareketle Hristiyan Trkler stratejimizin olmas halinde, gnmzde ne
derece stratejik avantajlar salam olacamz zerinde
duruyoruz.
Bir ksm Trklerin gemite Anadoluda, gnmzde
Azerbaycanda Gregorian mezhepli Trkler olduklarn, dil
onomastik, toponomi, mitoloji, yaayan halk inanlar ve
halk edebiyat itibariyle ksa dokunmalarla ortaya koyuyoruz Bu konuda yaplm tespitlere birka yeni ilve de
daha bulunuyoruz.
Yakn gemite, Hristiyan Trkler bu arada Gregorian
Trkleri stratejik bir obje olarak almadmz iin, Gregorian Trk Kilisesi ve Gregorian Trk eitim mfredatmz
olmam, Ermeni eitim mfredat ve kilise, misyoner ynlendirmeleri ile Gregorian Trkler Ermenilemekle yzlemilerdir. Giderek Ermenilerin karm olduklar isyanlar
ve onlara uygulanan tehcir dnemlerinde de, Gregorian
Trkler Gregorian Ermenilerin kaderlerini paylamak zorunda braklmlardr. Bylece Trklk kart bir hareketi
engellemek noktasnda rol almas beklenilebilecek olan
soyca Trk inan itibariyle Gregorian olan bir potansiyel
Trkln karsna hasm olarak karld iin, hasmn
glenmesinde katkda bulunmulardr.
Ermeni stratejisiler ayn filmi bu kez Karaba olaylarnda
sergilemilerdir. Haperest Trkler olarak bilinen Gregorian inanl Azerbaycan Trkleri, Ermenilerle birlikte soydalar olan ve fakat inanlar farl olan Mslman Azeri
Trklerine kar savatrlabilmilerdir.
Bildirimizde vermek istediimiz mesaj, Hristiyan Trkln bir paras olan Gregorian Trkler, Kresel Gn Ortadou ve Kafkasya politikalar itibariyle, Trkln ortak
karlar adna stratejik bir objedirler.
Dr. Yaar KALAFAT
Giri
Ermeni ulusunun kimlii, onu oluturan unsurlar itibariyle muhtelif
vesilelerle bir ekilde gndeme gelmi, fakat ilgili btn ynleri ile ele alnp Trk ulusal kimlii asndan irdelenmesine yeterince gidilememitir.
Son dnemde yaplmaya balanlan bir ksm nemli almalara ramen1
Trk-Ermeni ilikilerinin ideolojik derinliklerine inilebilmesi, konunun
tekrar aratrlp gn na karlmas gerekir ki, Trk-Ermeni ilikilerinde gn deerlendirirken, ilmei olaylarn gemiinden alp gelecee
bak alar gelitirmek gerekmektedir. Bu trden almalara, messeseleerek sreklilik kazandrlabilmesi bakmndan Ermeniler biz Trklerden
ok kere bir adm maalesef ileride olmulardr2. Bu yaplanmann gerekletirilememi olmas, Trk-Ermeni siyasetinde ortak stratejinin belirlenebilmesinde Trkiye ve Azerbaycan ihtiyac karlayabilecek nitelikte
organize olamamlardr. Uzmanlarn bir araya gelebilmeleri ve tema retmeleri, ancak vesilelere bal olabilmitir. Bu durumun bir sonucu olarak
Mahmut Niyazi Sezgin, Anadolu Trklnn Kayp Halkas: Gregorian Trkler, kibinyirmi, 15 Kasm 2005, S.15, s.62-72; Yaar Kalafat, Trk-Ermeni likilerinde Siyas ve Kltrel Boyut, Ermeni Aratrmalar, S.12-13, K 2003-lkbahar 2004, S.12-13,
s.59-93.
Hacal Necefolu, Ermenistanda Gelecek Tasarm almalar, Trk D Politikas Sempozyumu, 29-30 Nisan 2004 Kars, Editr Hacal Necefolu, Kars 2005, s.101-112.
539
da Azerbaycanda yaplan ve konusu Gregorian Trkler olan almalar3,

Trkiyede takip etmek kolay olmamtr.
Biz bu yazmzda, Ermeni ulus kimlii ile karmza karlan toplumun, etnik kimlik olarak mitolojik Hay kavmine balan, Hay kavminin Kafkasyada yaamakta bulunduu Haystann ok daha kuzeyindeki
yksek lke anlamna gelen Ermenistan ismi ile yurt anlamnda btnletirilmesi ve nihayet Hristiyanln mezheplerinden bir mezhep olan
Gregorianln, Ermenilii nasl mill mezhep haline getirildii zerinde
fazla durmayacaz. Ermeniliin bu boyutu inceleme konumuzu dolayl
ilgilendirmektedir.
Ermenilerin tarihin muhtelif dnemlerinde farkl corafyalarda kk
adacklar halinde sahneye klar, Gregorian mezhebi ile izah edilebilir.
Zira Ermeniler byk bir rkn kolu olmadklar gibi, gmen bir rk da
deillerdir. Ermenilerin birbirlerini naks eden iddialar eklinde; Urartular,
Hititler, Friklerle, Traklarla balantlandrlmalarnn izah da burada yatmaktadr. Ermeniler Gregorian mezhebini tamamen ve sadece kendilerine
mahsusmuasna sahiplendikleri nispette ve srece bu inanca mensup olan
halklar Ermeniden saym ve bu halklarn gemilerini de Ermeni gemii
olarak alglayp yanstmlardr. Ermeni ulus inaas zihniyetinde var olan
bu husus, Alban-Ermeni kltrel miras ilikileri itibariyle de grlmektedir. Gregorian kilisesinin ilk kurucusu ve Kafkasyada Hristiyanln ilk
banisi olma adna, bu kavim Trkistan meneli bir halk olan Albanlarn da
kltr mirasn sahiplenmek istemilerdir4.
Konumuzu dorudan ilgilendirmemekle beraber, zerinde durduumuz inaas sren Ermeni ulus kimliinin mitolojik boyutu ile, bat Trklnn ulus kimlii ve Anadoluda var olma mcadelesinin balantl bir
yakas da, vaat edilmi topraklar inanc meselesidir. Ermeniler kendilerini
Tanr tarafndan seilmi bir halk ayn zamanda Nuh Peygamberin gemisinin Ar dana oturmas ve Nuhun torunu Haykn atalar olduunu iddia ederlerken, ncilde geen cenneti sulayan drt rma Kr, Araz, Dicle
ve Frat olarak alglarlar. Bu nehirlerin getii topraklarn Tanr tarafndan
Kalafat-Sezgin, Ablanlar Tarihi ve Ermeni Kltr Stratejisi, kibinyirmi C.1, S.12, Ermeni Sorunu zel Says, Nisan 2002; Kalafat, Albanlardan Gnmze Azerbaycan Trk
Halk Kltrnde Devamllk, Gemite ve Gnmzde Ablanlar, 29 Nisan-3 Mays 2001,
Bak 1991, s.157-161.
Kalafat- Sezgin, a.g.m.; Kalafat, Ablanlar Tarihi ve Ermeni Kltr Stratejisi, Siyas Tarihi
ve Kltrel Boyutlar ile Ermeni Sorunu, kibinyirmi Dergisi, S.12, s.16-26.
540
Dr. Yaar KALAFAT
kendilerine vaat edilmi olduuna inanrlar5. Bu topraklar, Saltuknamenin;

Raviler aydur, Peygamber buyurdu ki: Cennette Tuba aacnn altndan
akan drt rmak vardr. Bunlar; Seyhun, Ceyhun, Frat ve Nildir diye belirttikleri topraklardr. Bylece bat Trkl Anadolu ve mtemilat ile,
Azerbaycan ve mtemilat, ulusal kimliinde vaat edilmi topraklar mitolojik inanc yer alm olan srailin gneyden ve Ermenistann kuzeyden
kskac altnda olup, penenin veya kskacn kollar ABDnin elindedir6.
Bu itibarla sper gcn dnya hakimiyetinde blgesel aktrlerden birisi
Gregorianlk ise, phe yok ki Gregorian Trkler bu nokta itibariyle de ayrca nem arz eden bir faktrdrler7. Gnmzde saldrganl ile varln
srdrmee alan 200 deiik etnik unsurdan oluan8 bu kimlikte Ermenice olarak bilinen dilin olumas da, bu kltr ortamnn bir rndr9.
Ermeniler, Gregorian inanl her toplumu Ermenilik adna sahiplenme
stratejisini gtmlerdir. Buradan, hareketle Gregorian kilisesi cemaatinin
sahip olduu siyas ve ekonomik potansiyel ile ok kere de mahall rgtlenmelerle yerel gvenlik glerini Ermeni milliyeti adna sahiplenmilerdir10. Ermenilik bir kken deil bir din emsiye kimliinin addr11. Bu
emsiye kesimlerinden birisi bir ekilde inisiyatifi ele alp, cemaatte zamanla oluturulacak ulus kimliine kendi adn vermitir. Anonim ve farkl
etnik unsurlarn ortak rn olan cemaat imzal genel kltr, sanat ve bu
arada dil, bu yapay millete mal edilmitir. Ermeni ulusunun oluturulmasnda iki yntem vardr. Bunlar; sahiplenerek asimile etmek ve asimile
olmayanlar, yani Ermeni etnik milliyetine direnenleri siyas hudutlarnn
dna atmaktr. Gregorian Tatarlarn, Gregorian Farslarn durumlar ikinci uygulamann ve Erivan Gregorianlarnn karsnda direnen Karaba
5
Rouben Torossian, The Contemporary Armanian Nationalist Movement, s.25-26dan aktaran Sezgin, a.g.m.
6 Kalafat, Trkiye Kuzeyden Ermenistan Gneyden srail Tehtidi Altnda, kibinyirmi
Dergisi, 15 Kasm 2023, S.3, s.14-18; Byk Ortadou Projesi, srail zne Trkiye Nesne kibinyirmi Dergisi, Mart 2004, S.30, s.42-46.
7 Kalafat, Misyonerlik-Aznlk Okullar Gergefinde Gregorian Trkler, Trk Dnyasna
Baklar, Prof. Dr.Mehmet Saraya Armaan, Derleyen Halil Bal, Muhammet Erat, stanbul
2003, s.377-385.
8 I. M. Diakonoff, The Pre-History of The Armenian People, New York 1984, s101-130dan
aktaran Sezgin, a.g.m.
9 Kegam Kevorpyan, Mitolojik Evrim Tarihi, stanbul 2000den ktaran Sezgin, a.g.m.
10 Kalafat, Misyonerlik Aznlk Okullar ; Kalafat, Kltrel Kreselleme, Dinler Aras
Dialog ve Mono Milliyetilik, Dinler Tarihi Aratrmalar III, Hristiyanlk Dn Bugn
ve Gelecei, Ankara 2002 s.563-567.
11 Sezgin,a.g.m.)
541
Gregorianlarnn durumu ise, birinci uygulamann rnekleridir12. Nitekim

Karaba Gregorianlarnn Haperest Trkler olarak bilindiklerini Rus kaynaklarndan biliyoruz13. Ayrca Karaba Gregorianlar ile Erivan Gregorianlarnn fizik antropoloji itibariyle gsterdikleri farkllklara ramen,
Karaban bir ksm Gregorianlarnn Azerbaycan Trkl ile gsterdii
antropolojik mterekler de tespit edilmitir. Gregorianln sadece Hay
kavmine ait olmadnn anlalmas, Trk kltrl ve fakat vernakler
dilli dou ve gneydoulu bir ksm airetlerle ilgili olarak ileri srlen
Ermeni kkenli iken sonradan Krtletiler gibi aslsz iddialara da zm
getirmi olacaktr. Gregori, Hristiyanlk adna evrensel bir dinin tebliini
yaparken, blge halklarndan etnik kkeni veya ana dili farkl olsa da, bu
ilh duyuruya icabet eden eitli halklar Gregorian olabildiler. Zamanla
bu inanc semi bir ksm halk, slmiyete girmi veya slm inanl iken
Gregorianl semi olabilir. Bunun anlam din deitirmektir. Son yzylda Ermenilik milliyet olarak sahnelenilmektedir. Trkn Gregorianl
semi olmas, balangta/dnemi itibariyle milliyet deil, din deiimi
olarak ifade edilebilirdi.
Bylece denilebilir ki, ulus devletlerinin zmseyemedikleri bir ksm
Gregorianlar etnik milliyetilik adna dlayan Ermenistan ile Muhammed olmayan Trkleri dlayan bir Trkiye vardr. Bu arada Gregorian
Trklere sahip klamam bu soydalar planl bir ekilde, Ermeni ulusunun inasnda onlarla kader birlii yapmaya itilmilerdir14. Tebasna dil ve
din serbestisi tanyan Osmanl Devletinde, Gregorian cemaat, din hayatn kiliseleri merkezli yaarlarken, cemaati, eitli halklardan Gregorian
inanllarla birlikte Gregorian Trkler de oluturuyorlard. Bunlar, Trk
soylu, doal olarak da Trk dilli, balangtan itibaren de hi Ermenice
bilmeyen Trklerdi. Gregorian kilisesi Trkler baznda milliyetlere gre
oluturulmamlar ve buradan hareketle de bir Trk Gregorian kilisesi
yoktu veya tarafmzdan varl bilinmemektedir. Bu tespitimize ahitlik
yaparken Ermeni seyyah Simeon, Anadolu Ermenilerinin byk bir ksmnn anadilleri Trkedir demektedir15. Kilise okullarnda bat tipi eitim
gelitii nispette, etnik kimlik olarak heterojen olan cemaate, Ermeni Hayk
12 Kalafat, Mono Milliyetilik ve Mill Kilise, Sekizinci Asker Tarih Semineri, stanbul 2427 Ekim 2001, Ankara 2003, s.113-116; Kalafat, Karaban Gregorian Trkleri, Dnya
Azerbaycanllar Dergisi, 2003, s.2, 59-60.
13 Kalafat-Nazmi Gl, nportance of Folklore in Shaping the Identity-Ermenian Culture and
Cultural dentity, History of the Caucasus, The Scientific-Public Almanas, Bak 2001.
14 Kalafat, Misyonerlik Aznlk Okullar
15 Simon, Tarihte Ermeniler l608-l619, stanbul, 1999dan aktaran Sezgin, a.g.m.
542
Dr. Yaar KALAFAT
tarihi, dili, sanat, ksaca kltr verilerek, cemaat; Ermeni Hayk kimlii
istikmetinde homojenletirilmeye baland.
Bahtiyar Tuncay Musa Kalankatlnn Gyaseddin Geybullayevenin
Azerbaycanda yaptklar aratrmalarla Hunlardan itibaren, Kafkasyada
Trklerin Gregorian mezhebi kapsamnda, zamanla nasl Ermenilik bnyesinde mtala edildiklerini anlatmaktadrlar. Musa Kalankatl, Albanlarn
Tarihi isimli eserinde, Albanlarla birlikte Eftalitler, Abdallarn Hristiyanlatrlmalarn, keza Kpak Trklerinden Gargarlarn da bu dnemde Hristiyan olduklarn anlatrlar. Ayn eserde Azerbaycana V. yzylda gelen
Gor ve Gazan isimli 2 Trk hannn halk ile birlikte Hristiyanl kabul
ettikleri aklanmaktadr. Ermenistan ve Grcistan arivlerindeki Ermeni
alfabeli ve Trk dilli edeb eserlerin yaynlanmalar o dnemde balamtr. Bilhassa din metin rnekleri oktur16.
Ermeni alfabesinin oluumuna dair rahmetli hocamz M. Fahri Krzolu ve daha sonra da Abdurrahman Kk hocamz bilgi verirlerken,
bu alfabedeki Trk harf karakteri zerinde de dururlar17. Bahtiyar Tuncay,
Ermeni alfabesinin gelime srecini anlatrken, bu alfabenin V. yzylda
olutuunu Trklerin bu blgede Hristiyanla giriinin ok daha evvel
olduunu belirtiyor ve Demeli, Ermeni grafikal, Hristiyan mezmunlu
Trk edebiyat V. Esrden tespit edilmeli idi. Ya da ibadet ve maarifilik
baka dilde olmal idi demektedir18. Biz bu filmi Osmanl Gregorianlarnda
da gryoruz. Bu kltrel aksiyon, XIX. yzyldan Ermeni siyas aksiyonu ile birleecektir. Osmanlda anadili Trke olan Gregorian Trkn
iinde yaad toplumun dili, soydalar Trklerin dili olan Trke olduu
iin, onlarn kilise dndaki sosyal hayatlarnda fazla etkilenme ve ihtiya
duyma doal olarak olmuyordu. Bu sre 1850lerden sonra batnn Osmanlnn Anadolu topranda mttefik aramas dneminde hzland19. Tpk bugn ABDnin Ortadouda yerli halklardan mttefik aramalar gibi
misyonerlik hareketleri ile ekillenmeye yz tuttu. Etnik menei farkll
merkezli olmasa da, isyanlara kar olan ve olmayan Gregorianlar vard.
Gregorian inanl halk misyoner okullar marifeti ile silhlandrlrken ve
batnn Osmanl Devletinde grevli bir ksm diplomatlar, Gregorian asi16 Bahtiyar Tuncay IV-VII Esrler ve Ondan nceki Trk Dilli Edeb Numunelerimiz, 525.
Gazet, 12 Yanvar 2002.
17 Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ankara 1996; M Fahreddin Krzolu,
Ablanlar Tarihi zerine, Ankara 1994, s.49.
18 Tuncay, a.g.m.
19 Kk, a.g.m.
543
lere arka karlarken, istismar ve alet edilen Gregorian halkn arasnda eitli etnik kkenliler, bu arada bahsi geen Gregorian Trkler de vard. syanlarda Muhammed ve sev Trkler, ayaklanan ve ayaklanmay bastran
taraflar olarak kar karya getirilmilerdi. Tpk Anadolunun fethinde,
Mslman Ouz Trklerinin karlarnda, Bizans ordusu saflarnda Hristiyan Kpak Trklerini grmeleri gibi...Nihayet Ermeni tehciri yaplacak,
aradan geen 3 eyrek asra ramen, Orta Dounun bir ksm Gregorianlar
hal Trkeyi anadilleri gibi kullanmay srdreceklerdir.
Misyonerlik faaliyetleri sonucu Ermeni halk ihtilafl inan kesimine blnmeden evvel, kendilerini tantrlarken, ben bir Ermeniyim demiyor, Gregorianm diyor, kendisine Katolik denilmesini hakaret olarak
alglyordu20.
Gregorian kilise cemaati Katolik misyoner faaliyetlerinin etkinliini
anlatlrken, Ermeniler Katolikletiler denilmektedir21. Ermeni adn kendi
tekeline alan Hay kavmi, Gregorian Hristiyanlk emsiyesi altnda, tm
Hristiyanlarn kltrel mirasndan hareketle kimlik oluturuyor, daha
sonra bu kimlii siyas ve iktisad alanda kullanmay srdryordu. Hlbuki bir dnem Ermeni ad, blge veya yre karlnda kullanlyordu.
Kuzeyli, Konyal, Adanal gibi22. Bu kimlii btn katlmc halklarla birlikte Gregorian Kilisesi oluturuyordu. Bu grmz Monte Melkonian
da paylamaktadr23.
Anadoluya Trklk, Mslman Trklerden yzlerce yl nce hocam
Kagarlnn belirttii gibi; klansz ve kaansz dnemde gelmi, bir ksm
Anadoluda slma girerlerken, bir ksm da Ortodoks veya Gregorianl semilerdir24. Gerek Seluklular dneminde, gerekse Osmanllar dneminde, gayrimslim kategorisinde deerlendiren bu Trk topluluklar,
bylece Mslman st kimlii ile ifade edilen Trklk dairesinden karlarak, Mslman olmayan Trk olmayan kesimlerle zdeletirilmilerdir.
Bylece Gregorian mezhebine bal Trklerin, tpk Bulgar Trklerinin
Slavlatrlmasna benzer bir srele Haylatrlmas, dier bir deile,
20 Ramazan Adbelli, XIX. Asrda Ermeni Cemaatinde Grlen Din Farkllama ve
Kayserideki Yansmalar, Osmanl Toplumunda Birlikte Yaama Sanat: Trk-Ermeni
likileri rnei, 20-22 Nisan 2006 Kayseri.
21 Ahmet Refik, Hicr 13. Asrda stanbul, 1932. s.31-32den aktaran Sezgin a.g.m.
22 Kk, a.g.e., s.2.
23 Monte Melkonian, The Right to Struggle, San Foncisco 1993, s.26dan aktaran,.Sezgin.
a.g.m.
24 Yaar Kalafat, slmiyete Anadoluda Giren Trkler, Mill Kltr, Eyll 1986, S.54,
s.32-40.
544
Dr. Yaar KALAFAT
bugnk anlamda Ermenilemeleri sreci yaanmtr25. Dnemindeki bu

gelimenin farknda olan Osmanl ynetiminin, Ankara ve Kayseri Sancakbeylerine hitaben yazdklar fermanlarla, Anadoludaki Gregorian Trk
ailelerinin ocuklarnn Gregorian Kilisesindeki Ermeni papazlarca manastrlarda Ermeniletirmeye kar uyarldklar bilinmektedir26.
Gregorian Kilise cemaat kltr ierisinde Trkenin izlerini kelime
varl, gramer kurallar, alfabe etkilenmesi itibariyle grebildiimiz gibi,
halk inanlar ve bilhassa kolu koyunlu mezar talar itibariyle de gryoruz27.
Btn bunlardan sonra sylenilebilir ki, Trklk, Bulgaristanda Bulgar Trkleri ile Evlad Fatihann ihtilafa drlmesi deneyimine ramen,
Anadolu ve Azerbaycanda yaanlan Mslman ve Gregorian Trk ihtilafn da nleyememitir.Orta Dou ve Kafkasyada beklenilen vaat edilmi topraklar hesaplamasnda, unutulmamas gereken husus Gregorian
Trklerin,Trkln bir paras olduklardr. Trk ulus kimlii zerinde
alanlar, uzun sre Trkl slmiyetle snrl tutulmulardr. Mill
kimliklerinde dini milliletirerek sahiplenen gemiin birlikte yaadmz
bir ksm halklar ise, Trk kimlik mimarlarnn bu ihmalinden stratejik
avantaj salayabilmilerdir. Trk kimlii adna sadece slmiyetle snrlandrlmayan bir strateji belirlenebilmelidir. Bu strateji; Ortodoks Bulgar
Trklerini, uva Trklerini, Yakut Trklerini,Hristiyan Tatarlar olan Mielleri, Gagauz Trklerini, Krm, Azerbaycan, Grcistan ve g etmi olan
Anadolu Ortodoks Trklerini de kapsayabilmelidir. O taktirde Gregorian
Trklerin Stratejik nemleri daha net grlebilecektir.
25 Sezgin. a.g.m.
26 Hasan Fehmi, Anadoluda Gregorian ve Ortodoks Trkler, lk, C.4, S.21, s.173182den aktaran, Sezgin, a.g.m.
27 Kalafat, Trk-Ermeni likilerinde Siyas ve Kltrel Boyut.
545
TARH PERSPEKTF ERSNDE TRK-ERMEN

LKLERNN ADA DOU-BATI ERMEN
EDEBYATINA YANSIMASI
Yldz DEVEC
Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi, nsanla Kar Sular Aratrma Enstits

E-mail: yildizdeveci@yahoo.com; Tel (GSM): 0 542 654 21 02
zet
Bu almada Ermeni edebiyatnda yaratlan Trk imgeleri
incelenecektir. Aratrmalar Ermeni edebiyatnda yaratlan Trk imgesinin oluumunda Birinci Dnya Savann,
Ermeni Tehcirinin, Ermeni Kilisesinin, iki lke arasnda
diplomatik ilikinin olmamasnn, Ermenilerin uzun yllar
Osmanl Devleti himayesinde aznlk bir grup olarak yaamas ve daha birok olayn nemli bir etkisi olduunu
gstermektedir. Bunlarn yan sra gemiten gnmze
kadar gelen Ermeni edebiyatnn oluumunda doal olarak siyas, sosyal ve ekonomik nedenlerin de nemli bir
katksnn olduunu unutmamak gerekmektedir.
Yldz DEVEC
Giri
Bu almada, tarih perspektif ierisinde ada dou ve Bat Ermeni edebiyat yazarlarnn eserlerinde yarattklar Trk imgesi ve yaratlan
negatif Trk imgesinin oluumunda nelerin etkili olduu incelenecektir.
Baz eserlerden hareketle Ermeni yazarlarnn Trk ve Trkiye alglamas
ortaya konmaya allmtr. Bu makale Ermeni edebiyat konusunu tm
ynleriyle anlatma iddiasnda deildir. Genel olarak sanatn bir dal olan
edebiyatn gerek ilevini yerine getirmesi ve toplumlararas diyaloga katkda bulunmas dileiyle kaleme alnmtr.
Bilindii gibi Ermeni toplumu Anadolunun en eski halklarndan biridir. Ermeni toplumu gemite birok devlete bal olarak kk beylikler
ve prenslikler eklinde yaamtr. Tarih boyunca Persler, Romallar, Bizansllar, Araplar, Seluklular, Moollar (lhanllar), Osmanllar, ranllar
ve Ruslarn hakimiyetine girmilerdir.
Fransz tarihi Ren Groussete gre, Trk-Ermeni ilikileri ilk defa
104510461 yllar arasnda balamtr. The Kingdom of Armenia adl
eserin yazar ngiliz tarihi Mark Chahin ve Vahan Kurkjian2 da Grousset
gibi Trklerle Ermenilerin ilk karlamalarn XI. yzyla dayandrmakta1
2
Ren Grousset, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi, Aras Yaynlar, stanbul 2005,
s.571.
Vahan Kurkjiyan, A History of Armenia, Armenian General Benevolent Union of America,
1958.
549
dr3. Oysa Grousset, Chahin ve Kurkjian, Seluklu Trklerinin dolaysyla

Mslman Trklerle Ermenilerin ilk karlat dnemi esas almaktadrlar. Bu ynyle XI. yzyl Mslman Trklerle Ermenilerin ilk karlat dnemdir. nk Trkler Anadoluya Mslmanl kabul etmeden
nce yerlemeye balamlard. rnein Seluklular 1018 ylnda Anadolu
kaplarna, Azerbaycana geldiklerinde orada kendilerinden nce gelmi
baz Trkmen gruplarna rastlamlardr. Onlarla birlikte Anadolu snrlarn geerek kk bir Ermeni Prenslii olan Vaspurakana yani Van gl
havzasna girmilerdir4.
Grld gibi Trklerle Ermenilerin ilk karlamalaryla ilgili olarak kesin bir bilgi olmamakla beraber, bu karlamann erken tarihlerde
gerekletiini sylemek mmkndr. (6-7. yzyllarda Kimmerler-Sakalar)
Yakn tarihlere bakldnda ise XV. yzylda Trk-Ermeni likileri
konusunda Esat Urasn Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi adl kitabnda nemli bilgilerin olduu grlmektedir. Uras, bu eserinde Fatih Sultan Mehmet dnemini zellikle vurgulamaktadr.
Fatih Sultan Mehmet, stanbulu aldktan sonra, srf kendi teebbs
ile Ermenilerin Bursadaki ruhan reisleri Hovakimi stanbula getirerek,
Rum Patrikliinin yannda, bir de Ermeni Patriklii kurmu ve Ermenileri
bu Patriklik ile idare etmitir5.
XV. yzyldan itibaren Ermeniler stanbula yerlemeye balam ve
Kumkap, Yenikap, Samatya, Narlkap, Edirnekap, Balat Kaps6 gibi
semtlerde ikmet etmeye balamlardr. XVI. yzylda ise Yavuz Sultan
Selimin aldran Sava srasnda randa yaayan birok Ermeni7 yazar,
ir ve sanaty stanbula getirdiine deinilmektedir. Bu dnemlerde
Trkiyede yaayan Ermenilerin ticaret ve sanatla uratklar ve askerlikten muaf olduklar iin nfuslarnn srekli artmakta olduu ve toplumsal
bir ilerleme gerekletirdikleri grlmektedir.
3
4
5
6
7
Mark Chahin, The Kingdom of Armenia, Curzon Press, England 2002.

Erdal lter, Dou Anadoludaki Ermenilerin ve Dier Gayrimslimlerin Devlet Himayesine Alnmalar (XVI. Yzyl), Ermeni Aratrmalar, Say 18, 2005, s.75.
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987, s.149.
Uras, a.g.e, s.149.
Detayl Bilgi iin bkz. Uras, a.g.e.
ran Ermenileri; randa Tanak gruplarnn da etkisiyle eitli rgtler, din ve siyas kurulular, zellikle Ermeni tarihi zerinde almalar ile dikkati ekmekte ve katliam konusu hakknda ayrntl bilgiler hazrlayarak dnya kamuoyuna ran aratrmaclar ve bilim
adamlar aracl ile duyurmaktadrlar.
550
Yldz DEVEC
XIX. yzylda Ermeniler, Trkiyede ticaret ve sanat alannda rahat

bir yaam srdrrken bir yandan da devlet ilerinde grev almaya balamlardr. III. Selim zamannda Dadyanlar, II. Mahmud dneminde ise
Dzoullar, Balyan ailesi8 gibi Ermeni vatandalar nemli grevlerde
bulunmulardr. Birok Tanzimat ve Merutiyet devri devlet adamlarnn
danmanlar Ermenidir. II. Mahmud dneminden itibaren Avrupaya gnderilen renciler arasnda birok Ermeni ailenin ocuklar da bulunmaktadr9.
Bunun yan sra Osmanl Devletinde asker alanda paa, siyas alanda st dzey brokrat, bakan, milletvekili, bykeli ve bakonsolosluk
gibi grevlerde birok Ermeni vatanda grev almtr. Yine 1912-1915
yllarnda Balkan Savalar srasnda Osmanl Devletinin Dileri Bakan
Gabriel Noradunkyan adl bir Ermenidir.
Sonu olarak, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava (93 Harbi) ile birlikte
Trk-Ermeni ilikilerinin birok nedene bal olarak bozulmaya baladn ve bu bozulmann Birinci Dnya Savayla birlikte hzlandn syleyebiliriz. Bu ilikinin bozulma nedenlerini genel hatlaryla yle sralamak
mmkndr;
Siyas ve din nedenler,
Sava koullar,
D mdahaleler,
Ermeni siyas partilerinin kurulmas,
Ermenilerin bamszlk zlemi,
Ermeni isyanlar ve Ermeni terr,
Trk-Ermeni ilikilerinin ksaca tarihsel geliimine bu ekilde deindikten sonra Ermeni edebiyatnda Trk imgesinin oluumunda nemli etkileri olan yaznsal eserlere deinilecektir. Bu nedenle daha ok Bat Ermeni
edebiyatndaki yazarlar ve onlarn eserlerinden yararlanlacaktr. Bilindii
gibi Ermeni edebiyat Dou Ermeni Edebiyat ve Bat Ermeni Edebiyat
olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Byle bir ayrmn yaplmasnda siyas ve
coraf faktrlerin nemli bir etkisi bulunmaktadr.10
8
9
Uras, a.g.e., s.150.

Ahmet Kankal, Ermeni yklerine Gre Osmanl-Trk Toplumunda Ermeniler, Ermeni
Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi Bildirileri, III. Cilt, s.98.
10 Birsen Karaca, Ermeni Edebiyat Sekisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, s.1.
551
Kltrel balamda tarih ve edebiyat arasnda ok yakn bir iliki vardr.

Toplumlarn tarih iinde geirmi olduu deneyimler kendilerini ifade etme
biimi olan edebiyatlarna da yansmtr. rnein XVIII. yzyl Alman
romantizmi blnm bir Alman siyas corafyasnn bir araya gelmesinde
yaanan sancnn sonucu olarak ortaya kmtr. Bunun gibi Trk-Ermeni ilikilerinin tarihsel geliimi de Ermeni edebiyatnn geliimini nemli
lde etkilemitir. Yzyllar boyunca bir arada yaayan bu iki toplumun
ilikilerinde yaanan krlma Ermeni edebiyatnda yansmasn bulmutur.
Tarih-Edebiyat etkileiminin nemine binaen tebliimin bundan sonraki
ksmnda Ermeni edebiyatnda Trk imgesi zerinde durulacaktr.
Trk-Ermeni ilikilerinin olumasnda ve ekillenmesinde yazn eserlerinin nemli bir etkisi vardr. rnein iir, roman, an, mektup, gnlk,
hikye, efsane vb. yazn trlerinde yaratlan imgeler kuaktan kuaa aktarlr ve gnmze kadar gelirler. Bu yazn trlerinin kuaklar zerinde
olumlu olduu kadar, olumsuz etkileri de bulunmaktadr. rnein yllar
nce yazlm bir eser aracl ile Trk-Ermeni toplumlarnn farkl din
ve etnik yapya sahip olmalarna ramen bir arada nasl yaadn, her iki
toplumun birbirinden nasl etkilendiini ve benzeri gelimeleri renmek
mmkndr. Bu ynyle edebiyat adeta kuaklar aras bir kpr vazifesi
grmektedir.
Bugn ada dou ve Bat Ermeni edebiyatnn temsilcileri arasnda,
Zaven Biberyan, Ara Gler, Mgrdi Margosyan, Mgrdi Armen, Kevork Pamukciyan, Yervant Gobelyan, Kirkor Ceyhan, Aram Andonyan,
William Saroyan, Antan zer, Ruben Maoyan, Toros Toranyan, Sergey
Vartanyan, Hagop Mntzuri, Agop Arslanyan, Aram Pehlivanyan, Aret Gcr, Arman uhacyan, Boos Levon Zekiyan ve Hamesda nemli bir yer
tutmaktadr11. ada Bat Ermeni edebiyatnn temsilcilerinin byk bir
ksmn stanbulda yaayan Ermeniler dier ksmn ise dnyadaki dier
Ermeni yazar ve irleri oluturmaktadr.
Ermeni yazarlarn byk bir ksm yk ve romanlarna konu olarak
Anadoluda yaayan Ermeni ve dier etnik gruplarn hayatlarn, stanbulu
ve tehcir yllarn ele almtr. Ayrca yukarda isimlerini saydmz yazarlar eserlerinde Trklerden de bahsetmilerdir.
Bu almada sadece birka yazarn eserleri zerinde durulacaktr. Birincisi Mgrdi Armenin Hegnar emesi adl eseridir. Mgrdi Armenin
gerek ad Mgrdi Grigori Harutyunyandr. Armen, 1936 ylnda kaleme
11 Karaca, a.g.e., s.21.
552
Yldz DEVEC
ald Hegnar emesinde sadece Trk toplumunu deil Ermeni toplumunu da ar bir dille eletirmektedir.
Hegnar emesinin ana temas Ermeni bir kadn ve Ermeni bir gen
arasndaki yasak aktr. Bu akn yasaklanma nedeni Ermeni Hegnarn
evli olmasdr. Bu nedenle Ermeni kadn, dnemin Trk kadnlarnn giydii araftan giyerek bir bakma kendini kamufle edip gizlice sevgilisi
Varosla buluur. Zamanla bu durumu fark eden Ermeniler bir Trkle bir
Ermeni arasnda ak yaandn sanarak bu konuda trl yorumlarda bulunmaya balarlar.
Kukusuz, Trkler de bizler gibi Allahn kullar, Allahlar bizimkinin
ayns... Fakat baka bir inanca sahipler, baka bir kandan gelmeler. Bir
Hristiyann bir Mslman kadnla ba kurduu iitilmi ey midir? Buna,
ne Ermeni, ne Trk, ne de baka biri raz olur. Aile kurmalarna kim karar
verebilir? Ermeni kendi inancndan olur, bunun zerine teki Ermeniler
onu ldrrler, ayn davran Trkler iin de geerlidir.
-Her ky kemiklerini, kendi kpekleri iin saklar. Bu ok eski bir
ataszdr, diye devam etti. Trk kadn Trk erkei iin, Ermeni kadn
Ermeni erkei iin dnyaya gelir12.
Yasak akn tm toplumlarda ayn ekilde yorumland ve genellikle
kt sonla bittii, zellikle de iki farkl toplumdan olan insanlar arasnda
bir akn daha da tesi bir evliliin sz konusu olamayaca temas roman
boyunca ele alnr. te Mgrdi Armenin roman da bu ynyle Ermenilerin Trkleri bazen din merkezli olarak tekiletirebildiini gsteren bir
ipucudur.
Yine ada Bat Ermeni edebiyat temsilcilerinden olan Mgrdi
Margosyan da Syle Margos Nerelisen? adl eserinde Trklerden bahseder. Ermeni tara edebiyatnn yaayan temsilcisi olarak bilinen Margosyan, yklerinde doduu yreleri, Diyarbakr zellikle de 1940l ve
1950li yllarda Diyarbakrdaki sradan insanlarn gnlk yaamlarn sunar. Trklerin yan sra Ermeni, Sryan, Keldan, Prot, Krt ve Yezidlerin
sradan hayatlarn ele alan Margosyan, birden fazla etnik grubun tek at
altnda fakat bir o kadar uzak olan yaamlarn konu edinir. Margosyan bu
eserinde zellikle Birinci Dnya Savann kendisi ve ailesi zerindeki etkilerine deinmi ve ailesinin iinde bulunduu durumdan, dolayl olarak,
Trkleri sorumlu tutmutur13.
12 Mgrdi Armen, Hegnar emesi, Aras Yaynlar, stanbul, s.79.
13 Mgrdi Margosyan, Syle Margos Nerelisen?, Aras Yaynlar, stanbul 1995, s.104.
553
ada Ermeni edebiyatnn nemli bir baka yazar olan Kirkor Ceyhan (1926 Zara-1999 Bonn) da eserlerinde Trk imgesini ilemitir. Kendisi bir Cumhuriyet dnemi ocuu olarak ve en nemlisi de Cumhuriyetin
onuncu ylnda lke apnda yaplan kutlamalar Zara leinde grerek;
Atatrk dnemini ocukluk, smet nn dnemini genlik ve delikanllk,
Adnan Menderes dnemi ve sonrasn da olgunluk anda grp yaayarak ahit olmu ve bu dnemlere ait mhim ipular brakmtr.
Ceyhann kaleme aldklarnn ou, zellikle Osmanl dnemine,
seferberlik ve sevkiyat yllarna aittir. Ceyhan, 1965te ailece Ermenistan
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine g etmi, ancak on ay sonra geri dnerek Beyolunda terzi dkkn amtr. 1980de terzilii brakm ve
emekli olmutur. 1982de Fransaya ocuklarnn yanna g eden Ceyhan, 1988de Almanyaya yerlemi ve Bonnda vefat etmitir.
Kirkor Ceyhan, gerek kendi bandan gerekse anne ve babasnn bandan geen ac ve tatl hadiseleri Trke yk kitabyla bizlere aktarmtr. Seferberlik Trkleriyle Bydm adl yk kitab, yazarn Trke
baslan ilk eseridir. Yazar bu eserinde, Cumhuriyetin ilk yllarnda 1930larn banda Zarada olup bitenleri anlatmaktadr. Kendi bandan geen
olaylar yerel azla aktarmay zellikle tercih etmi ve bunu da byk bir
baaryla gerekletirmitir.
Zaraya zg azla kaleme alnan ve Trke olarak yaynlanan ikinci
eseri Atn Nallad Felek Dt Peimize adn tamaktadr. Yazar bu eserinde de, Mslman olsun gayrimslim olsun, Zara insannn hayatndan
kesitler sunmaktadr. Bu eserde babasnn kendisine anlatt olaylara da
yer vermitir.
Kirkor Ceyhan eserinde sk sk yresel terimlere ve Ermenice kelimelere yer vermitir. Bu da her defasnda okuyucunun kitabn arkasndaki
szle bakmasna ve ister istemez konudan uzaklamasna neden olmaktadr. Bu eserde yine Ermeni yazarlarn karakteristik zelliklerinden biri
olan z yaam yksnden yola klarak yazlmtr. z yaam yklerinde ise daha ok ocukluklarnda yaadklar sradan ve belki de edebiyat
dnyasnda ou zaman ilenmeyen konular ele alarak bir bakma da kendi farklarn ortaya koyma amal bu tr eserler meydana getirmilerdir.
Ceyhan, eserlerinde st kapal da olsa seferberlie gndermelerde
bulunmu ve bir bakma iinde bulunduklar durumun tek sulusu olarak
seferberlii grmektedir.
554
Yldz DEVEC
Bu nasl bir itir, bu nasl gazaptr? Gide de gelmeyesin seferberlik,

kahr ile gazap olasn e mi, diye alar dururdu anam. Biz kardeler, etrafna
r, yzmz asar, zaman zaman da beraber alardk14.
Ceyhann bir baka eseri ise Kapy Kimler alyordur. Bu eserde de
Ceyhan tehcir yllarnda, ailesinin ve sevkiyata tbi olan dier Ermenilerin bandan geen olaylar konu etmektedir15. Bu yazar da eserinde dier
adalar gibi 1915 olaylar ve tehcirin kendisi ve ailesi zerinde negatif
bir etki yarattn anlatmaktadr.
Eserlerinde Trk imgesini ele alan yazarlardan biri de William
Saroyandr. ada Bat Ermeni edebiyatnda nemli bir yere sahip olan
Saroyan, Bitlisten Amerikaya g etmi Ermeni bir ailenin ferdidir16.
William Saroyann en nemli eseri olarak deerlendirilebilecek olan
dlekler Cesurdur adl kitabnda anlatlanlar kendilerini yaadklar yere
ait hissetmeyen insanlarn sorunlarn ele almaktadr. Kendi toplumunu
deli olarak dier toplumlardan ayran yazar delilikten te, biraz da ait olduu toplumu bu ynyle dier toplumlardan farkl ya da stn gstermeye
almaktadr.
Bakalarn gzlemlediim zaman, yani baka ailelerin ocuklarn,
kendi ocuklarm ve Armenak Saroyanla Takuhi Saroyann drt ocuundan biri olan kendimi dnrm. Bakalarnn ocuklarnn ne kadar
akl banda, terbiyeli, becerikli, saygl ve ne yapacaklarnn kestirilebilir
olduunu, buna karn benim halkmn ocuklarnn, insanlar hayretten
hayrete drdn grr, aar kalrm. teki ocuklar kim olduklar,
bu dnyadaki yerleri ve yapp ettikleri konusunda fevkalade rahattr. Oysa
biz Ermeniler iin bu ta en bandan beri mthi bir mcadeledir. Sonunda,
belki de hepimizin deli olduu hkmne vardm, ama trmarhaneye kapatlacak trden deil. Bizler fkemizi, toplum ya da tp yetkilileri zerimize
varmadan bastrmay biliyoruz. imizde kak olmayanlar parmakla gsterilecek kadar azdr. Bunu aa yukar hep byle olduumuz anlamnda
sylyorum; yani eskisine gre daha beter olduumuz sanlmasn17.
14 Kirkor Ceyhan, Seferberlik Trkleriyle Bydm, Aras Yaynclk, stanbul 1998, s.23.
15 Ahmet Kankal, Ermeni yklerinden Trke Yaynlananlar zerine, Mill Eitim Dergisi, Say 157, K 2003, s.213-225.
16 William Saroyan 31 Austos 1908de Kaliforniya eyaletinin Fresno kasabasnda dnyaya
gelmitir. 1939 ylnda The Time of Your Life oyunuyla Pulitzer dln kazanan Saroyan,
bu dl kiisel gerekelerle reddetmitir.
17 William Saroyan, dlekler Cesurdur, Aras Yaynlar, stanbul 2001.
555
Ermeni edebiyatnda ve Ermeni toplumunun belleinde Trk imgesinin oluturulmasnda tarih etkenlerin yan sra psikolojik etmenlerin etkisinin olduu da bilinmektedir. Bilindii gibi Ermeni toplumu yllar boyunca Osmanl Devletinin bnyesinde aznlk olarak yaamtr. Bugn
Ermeni evreler tarafndan ileri srlen gre gre, bu durum Ermenilerin ounluu psikolojik bir bask grubu ya da potansiyel dman olarak
grmelerine neden olmutur. Oysa ileri srld gibi bunun tek nedeni
sadece Osmanl Devleti bnyesinde aznlk olarak yaam olmalar deildir. nk Ermeniler tarih boyunca bulunduklar coraf blge itibariyle
Bizans, Roma, Pers, Arap, Seluklular gibi byk imparatorluklarn snr
blgelerinde yaamlar ve ou zaman bu devletlerin ekimelerinin arasnda kalmlardr. Bu durum da toplum olarak psikolojilerini ister istemez
olumsuz etkilemitir.
Grld gibi ada dou ve Bat Ermeni edebiyatnda yaratlan
negatif Trk imgesinin oluumunda birok etken bulunmaktadr. zellikle
Diasporadaki Ermeni yazarlarn eserlerinde nefrete varan negatif tutumun
asl nedeni dank halde bulunan Ermeni toplumunu tek bir ama dorultusunda tek at altnda toplayabilme isteidir. Bunun iin de ortak bir
dman yaratlmas gerekmektedir. Erol Gka, Diasporann bu tutumunu
yle ifade etmektedir;
Diaspora Ermenileri iin, yaadklar zengin Bat lkesinin kimliine
sarlmak dnda, bir ulusal kimlik ans yoktur, ama grup (cemaat) kimlikleri asndan Trk dmanl ve intikam duygular kurucu bir ileve
sahip olabilir. Grup kimliine sahip olmann ve maduriyet psikolojisinin
avantajlarn Trk dmanl sayesinde yaayabilirler. Hayatlarnda hi
Trkiyeyi ve hatta bir Trk grmemi olan ikinci nesil ve sonraki Ermeni
nesilleri iin her ey hayal olduundan, Trk dmanlnn boyutlarn
hayal biimde arttrarak byle bir kimlik inas kolayca gerekletirilecektir18.
Bu gruba verilebilecek en uygun rnek ise Trklere kar nyargl
bir tutum sergileyen ve dier eserlere oranla biraz daha sert bir dille kaleme alnm olan Hillin Glgesinde Bir Ermeni Kzn Yazgs adl eserdir.
Kitabn yazar David Kherdian 1931 ylnda Wisconsinda dnyaya gelmitir. Yazar eserinde, annesi Veron Dumhejiann bandan geen olaylar
kaleme almtr. Romann kahraman olan Veron, 1907 ylnda Afyonda
18 Erol Gka, Ermeni Sorununun (Gzden Kaan) Psikolojik Boyutu, Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001, s.128.
556
Yldz DEVEC
dnyaya gelmitir. Veron, Sevk ve skn Kararnn kmas zerine ailesiyle birlikte Suriyeye sevk edilmitir. Burada annesini kaybeden Veron,
daha sonra Birecikte bir Trk ailesinin yannda kalmtr. Bu esnada babasn da kaybetmi ve tandklar vastasyla tekrar Afyona getirilmitir.
Artk Afyonda yapamayacan anlayan Veron, zmire yerlemi, ancak
burasnn da Yunan igaline uramas ve arkasndan da tekrar Trklerin
eline gemesi zerine, nce Midilli adasna, oradan da Atinaya gitmitir.
Buradayken, Amerikada bulunan bir Ermeni ile evlenmi ve Amerikaya
g etmitir. Evliliinden bir olu ve bir kz dnyaya gelmitir. te bu
evlilikten dnyaya gelen olu David, annesinin kendisine anlatt ve sevkiyat yllarnda Afyondan Halepe kadar giden ailenin karlat zorluklar, biraz da Osmanl Devleti ve Trklere nefret duygular iinde kaleme
almtr19.
Eserlerinde tehcir yllarn konu alan yazarlardan biri de Hamasde
mahlasl Hampartsum Gelenyandr. 1895 ylnda Harputda dnyaya gelen Hamasde Gvercinim Harputta Kald adl eserinde doup byd
yerlere olan hasret ve zlemini dile getirerek, Anadolu ky hayatn usta
bir biimde ele almtr. Hamasdein ky edebiyat, hayatn dna itilenlerin, toplumdan hatta doadan kovulanlarn edebiyat olarak da deerlendirilmektedir20.
Ermeni tara edebiyatnn nde gelen isimlerinden biride 1886 ylnda
Armdanda doan Hagop Mntzuridir. Mntzurinin Armdan (Armudan)
adl eseri 1966 ylnda Ermenice yaynlanmtr. Trkeye iki blm olarak Armdan Fratn te Yan ve Atina Tuzun Var m? adyla yaynlanmtr. Mntzurinin bir dier eseri ise Kapand Kirve Kaplardr. Mntzuri
eserlerinde genellikle ky hayatn, kendi ocukluk yllarn, kar-koca ilikilerini ve tehcir yllarn ele almaktadr. Ayrca blgede yaayan Ermeni,
Krt, Trk ve Rumlarn kltrel olarak birbirlerine ne kadar benzedikleri
zerinde de durmaktadr.
Ermeni edebiyatnda Trk imgesinin oluumunda kilisenin de nemli
bir faktr olduu bilinmektedir. Zaven Biberyan Babam Akaleye Gitmedi
adl kitabnda Ermeni kilisesinin Ermeni cemaati zerindeki etkisini okuyucuya yanstarak ada Mgrdi Margosyan gibi hem Ermeni toplumuna hem de Trk toplumuna eletiriler yneltir. Romanda zellikle stanbul
Ermenilerinin 1940 ve 1950li yllardaki hayatlarndan bir kesit sunulmak19 Kankal, a.g.m., s.213-225.
20 Kankal, a.g.m., s.213-225.
557
tadr. Yazar, bu eserinde natralizme zg olan gzlem, ktmserlik, insan,

sanat toplum iindir, mekn ve tasvir gibi ncelikli elere yer vermitir.
rnein; eserde srekli ilenen fakirlik temas okurun kafasnda bir karamsarlk olumasna neden olmaktadr. Eserde Varlk Vergisi uygulamasndan
dolay varn younu kaybeden bir baba konu edilmektedir. G koullar altnda yaayan aile bireyleri iinde bulunduklar durumdan babalarn
sorumlu tutmaktadrlar. Ailenin babas vergisini dedii iin, akrabalar
tarafndan enayi muamelesi grr ve hi kimseden yardm alamaz. Dier
yandan, evin olu Baret 3.5 yllk nafia-ihtiyat askerlii gnlerinden sonra
geri dndnde hibir eyi brakt gibi bulamaz ve bu durum psikolojisini olumsuz etkiler. Giderek daha da iine kapanr, evresine ve ailesine
yabanclamaya balar21.
Zaven Biberyann bir dier eseri ise Yalnzlardr. Yalnzlar romannda siyas iktidarn deimesiyle birlikte toplumun da hzl bir dnm
geirmeye balad 1950li yllarn balarnda, bata insanlar, sonra da
Trk, Ermeni, Yahudi, Rum topluluklar arasndaki iletiimsizlii ve sonuta oluan tahribatn getirdii yalnzlamay konu etmektedir. Trk-Ermeni toplumu arasnda hissedilmeye balanan kopuun yan sra aznlklarn topluma bir trl karamad ayn ekilde ounluk konumundaki
Trklerin de srekli kendi iinde gruplat vurgulanmaktadr. Biberyan,
1950li tarihlerde Cumhuriyet Halk Partisinin yerine Demokrat Partinin
iktidara gelmesiyle Trkiyede yaayan aznlklarn en ok da Ermenilerin
bu durumdan duyduklar rahatszlklar stanbul Erenkyde, geim sknts yaayan, sradan bir Ermeni ailesinin bak asyla anlatmaktadr.
Grld gibi Ermeni yazarlarn romanlarnn getii meknlar genel olarak stanbul, zmit, zmir, Gmhane, Erzincan, Sivas, Tokat, Malatya, Harput (Elaz), Diyarbakr, Adyaman, Urfa, Afyon, Konya, Adana
ve Halep ehirleri ve kylerdir. Yazarlarn eserlerinde zerinde durduklar
temalar ise 1915 olaylar, tehcir, iletiim sorunu, yozlaan aile ve komuluk ilikileri, dnemin siyas yaps, etnik gruplar vb. konulardr.
Ermeni romanlarndan yola karak ortaya koymaya altmz Trk
algsnn oluumunda sadece romanlarn deil hikyeler, iir kitaplar, piyesler, resim sergileri ve filmlerin de nemli bir etkisi vardr. Bu nedenle
burada Trk dmanl ieren sz konusu filmlerin birka tanesinin isimlerini vermekte yarar vardr:
21 Zaven Biberyan, Babam Akaleye Gitmedi, Aras Yaynlar, eviren Sirvant Malhasyan,
stanbul 1998.
558
Yldz DEVEC
Ar Dana Dn (Back to Ararat), Ar Da areti (Ararat Beckons), Halkm Nerede? (Where Are My People?), Dalardaki Karanlk
Orman (Dark Forest in the Mountains), Tarih Ermenistan (Historical Armenia), Gizli Holokost: 20. Yzyln lk Soykrm (The Hidden Holocaust:
The First Genocide of the 20th Century), Unutulmu Soykrm (The Forgotten Genocide), Ermeni Davas (The Armenian Case), Musa Danda Krk
Gn (Forty Days of Musa Dagh), Ermeni Soykrm, Osmanl mparatorluu Ermeni Nfusunun Yok Edilii 1915-1923 (The Armenian Genocide,
Annihilation of the Armenian Population of the Ottoman Empire 19151923), Mayrig (Anne), Glden Gelen Sesler: Gizli Bir Soykrm Hakknda
Bir Film (Voices from the Lake: A Film About the Secret Genocide) 22.
Mayrigin ynetmeni Henri Verneuildir. Ermeni asll Fransz vatanda olan Henri Verneuilun gerek ismi Ashot Malakiandur ve 1920 ylnda Anadoluda domutur. 1996 ylnda tm hayat boyunca sinemaya
yapt katklardan dolay Fransann Oscar saylan Cesar onur dln
almtr. Filmin barollerini mer erif ile Claduia Cardinale paylamlardr. 1991 ylnda ekilen film Ermeni soykrm iddialarnn perdeye yansd en nemli filmlerden biri olarak grlmektedir. Film 1921 ylnda
Fransaya gen bir ailenin gurbette ektikleri skntlar ile ilgilidir. Trkler yine kt adam rolndedir. Her ne kadar izleyici says ile ynetmenini
hayal krklna uratmsa da, Mayrig Trkiye kart Ermeni faaliyetlerinin sinemadaki en nemli odak noktalarndan biridir. Dnyann birok
ehrinde Franszca olarak gsterilen filmin ngilizce alt yazl versiyonu da
mevcuttur. Mayrigin datmn svire ve Fransa firmalar stlenmitir.
Bir dier film ise Ararattr. Filmin ynetmeni Kanadal Ermeni kkenli Atom Egoyan 1960 ylnda Msrda domutur. Filmin ngilizce ve
Ermenice versiyonu bulunmaktadr. Filmin ana temas soykrmdr. Trk
askerlerinin Ermeni kylerine girerek kadnlara tecavz ettii, gen kzlar
soyarak dans ettirdikten sonra zerlerine benzin dkp yakt sahneler
bulunmaktadr. Araratta yk, film iinde film kurgusuyla anlatlmaktadr.
Her toplumun edebiyatnda belli bal baz konular etkisini uzun yllar srdrmtr. te bu devamllk Ermeni edebiyatnda da genel olarak
1915 olaylar olarak karmza kmaktadr. Bugn sadece Trkiyede deil yurtdnda da Ermeni edebiyatyla ilgili yazlan eserlerde 1915 olayla22 Sedat Lainer, Ermeni Propagandas ve Ermeni Sinemas, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say
24, Nisan 2002, s.49-68.
559
rnn konu edildii grlmektedir. zellikle yurtdnda yaayan Ermenilerin edeb eserlerinde Trk nefretinin ve Trk dmanlnn ileri boyutlarda olduu ve Trklerin tekiletirildii grlmektedir. Trklerin edebiyat
yoluyla bylesine tekiletirilmesi, toplumlar aras iletiim grevi stlenen
edebiyatn doasna uymamaktadr.
Sonu olarak bugn Ermenistanda yaratlan Trk imgesinin oluumunda Birinci Dnya Savann, Ermeni Tehcirinin, Ermeni Kilisesinin
ve siyasetin nemli etkisi bulunmaktadr. Bunlarn yan sra gemiten gnmze kadar gelen Ermeni edebiyatnn oluumunda doal olarak siyas,
sosyal ve ekonomik nedenlerin de nemli bir katksnn olduunu unutmamak gerekmektedir.
560
TRK-ERMEN BRLKTELNN K FARKLI RESM:

TRK-ERMEN BRLKTEL ZERNE TRKEDE VE
NGLZCEDE YAZILMI EDEB ESERLER
Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi

E-mail: zekeriyabaskal@yahoo.com; Tel: 0 356 252 16 16-32 64
zet
Bu bildiride Trk-Ermeni birlikteliinin yansmalar Trkede ve ngilizcede hemen hemen ayn dnemlerde
yazlm beer edeb eserden hareketle tartlacaktr. Bu
edeb eserlerde sz konusu birlikteliin yansma alanlar,
bu birlikteliin hangi erevede algland ve bu algda
edeb eserlerin yazarlarnn iinde bulunduu sosyal ve
siyas yapnn rol tartlacaktr. Trk-Ermeni ilikileri gibi
hassas bir konuda edeb eserlerin de en az tarih eserler ve
hatta olaylar kadar rol oynad ve kamuoyu oluturduu
tezi savunulacaktr.
Giri1
Trk-Ermeni ilikileri, Trkiyenin devlet olarak d politikada ve
yurt dnda yaayan Trklerin gnlk hayatlarnda karlatklar ve bu
gne kadar zmn kolay olmadnn anlald problemli bir alandr.
Bu problemin balangcndan itibaren olumasnda, gelimesinde ve zlmez bir hale gelmesinde her iki tarafn dndaki glerin katks olduu
kadar; ortak tarihi, beraber yaanm yzyllar ve birliktelikleri yeterince
vurgulamayan, btn bunlar her iki toplumun bu gnne ve geleceine
hi bir faydas olmayan bir nostaljiden ibaret gren ve daha da nemlisi
ok kk ve ge bir tarihsel dnemi genelletirip tm ortak tarihe ve asl
nemlisi gelecee bu dar adan bakan anlayn da katks vardr. Bar
iin savatan daha ok emek gereklidir ifadesi phesiz bu konu iin de geerlidir. Bu amaca ulaabilmek iin gerek politik, gerek kltrel aralarn
her birini kullanmak yaplmas gereken bir zorunluluktur. Bu yaz, Trklerle Ermenilerin ortak tarihi zerine Trke ve ngilizce yazlm eserlerin belli ynlerini, Trk-Ermeni ilikilerine yapmas muhtemel olumlu ve
olumsuz katklar asndan inceleme abasdr.
Trk-Ermeni birliktelii zerine yazlm eserleri bir ka adan tasnif
etmek mmkndr. Bunlardan en kolay olan eserin yazld dildir. kinci
1
Bu tebli TBTAK tarafndan desteklenen Trk-Ermeni likilerinin Bar Yn: Tokat,

Amasya Sivas ve Kayseri rnekleri adl proje kapsamnda hazrlanmtr. Proje kapsamnda ngilizce ve Trke yazlm Trk-Ermeni ilikilerini konu edinen dier eserler de incelenecektir.
565
bir tasnif kriteri de yazarn hangi gruba ait olduudur. nc bir tasnif
kriteri olarak yazarlarn Trk-Ermeni birlikteliinin frtnal dnemlerine
olan zamansal uzaklklar kullanlabilir. Bu yaznn sonunda syleyeceim
eyi, tezi ifade etmek asndan yukardaki kriterler balamnda bata ifade
etmek gerekirse aadaki tespitleri yapmak mmkndr. Bu yaznn daha
geni bir almann paras olduundan bu tespitlerin ihtiyatla alnmasn
da belirtmek istiyorum.
Genel olarak Trk-Ermeni birliktelii hakknda yazlan eserlerden
ngilizce yazlm olanlar bu konu hakknda Trkler asndan daha kat,
daha kindar, diyaloa kapal, kar taraf dmanca genellemelerle niteleyen ve Trk-Ermeni birlikteliinin en temel konularnda bile son derece
bilgisiz bir tutum iindedirler.
Ayn konuda Trke yazlm eserlere bakldnda Trk-Ermeni birlikteliinin frtnal dnemi dier eserlerde olduu gibi nemli bir yer tutmasna ramen, bu eserlerde daha anlayl, dmanlklardan ok dostluklar n plana karan, insanlar deimez kategoriler iinde deil zamana,
mekna ve kiiye gre deerlendiren bir tutum sz konusudur. Her iki tutumun elbette birtakm nedenleri vardr. Bunlardan en nemlileri edeb esrelerin belli bir okur kitlesi iin yazlmas ve aslnda yazarn okuru etkiledii kadar okurun da yazar etkilemesi szkonusudur. Bu konuda ngilizce
yazan bir yazar, daha balangta dilin imknlarn ve kltrel kalplarn
kullanmaya aktr.
Yukardaki tezleri destekleyebilecek eserlerden biri Micheline Maharonian n eseridir. 2000li yllarda Batda yazlm ve Dou hakknda,
Mslmanlar hakknda, hatta Trkler hakknda olumlu eyler syleyen ve
son derece baarl olmu ok az eser vardr. ngilizce yazan bir yazar ya
ister istemez baarszlk riskini gze alacak ya da dalgalarn akna doru
krek ekecektir. Baat kltr ve o kltrn taycs olan dil, yazar ister
istemez belli ynde zorlayacaktr.
Trke ve ngilizce yazlm eserler arasnda yukardaki tespitleri dayandrdmz eserler unlardr: Michelin Maharoniann Three Apples Fell
from Heaven ve 2004te kan Day Dreaming Boy; Abraham Hartuniann
Neither to Weep nor To Laugh; Peter Najariann Daughters of Memory;
Franz Werfelin Forty Days of Musa Dagh; Peter Balakiann Black Dog of
Fate; Adam-Bagdasariann Forgotten Fire; Nancy Krikoriann Zabelle
ve Mae M. Derdariann Vergeen. kinci grupta ise Mgrd Margosyann
Gavur Mahallesi, Biletimiz stanbula Kesildi, Syle Margos Nerelisen;
566
Kirkor Ceyhann Atn Nallad Felek Dt Peimize, Seferberlik Trkleriyle Bydm adl eserleri saylabilir. Bu yaz daha geni bir almann
sadece kk bir parasdr ve bu yazda ngilizce yazlm ve pek ok
ynyle tipik olan bir eser zerinde durulacaktr.
2001 ylnn ilk aylarnda, Amerikada kitap raflarnda Trklerin hi
de yabancs olmad bir bal tayan bir kitap belirdi: Gkten Elma
Dt2. Bu kitap, atalar Trkiyeden gm gen bir Ermeni Amerikal yazarn ilk eseriydi. Ksa srede roman, pek ok yazar kskandracak
bir ne kavutu. lkenin en nemli edeb tantm dergilerinden biri olan
New York Times Book Review kitab okuyucularna vc szlerle tantt3,
Ulusal Halk Radyosunda eser tartld4, kitabn yazar imza gnlerine,
radyo konumalarna davet edildi. Kitap, yazar ve yaync asndan bakldnda tam bir baar yksdr. Ancak kitab incelediimiz zaman, edeb
olarak ok baarl bir eser olmadn, zaten eserin deerlendirmelerinin
de bu ynne ok az deindiklerini, yazarn Berkleyde rendii yazma
tekniklerini, Amerikan dizilerinin insan yormayan ve her be dakikada
bir reklam aras veren filmler rahatlnda okura sunduunu gryoruz.
Kitab asl nemli yapan, Amerikallarn korkun Trk (terrible Turk) imgesinden ve yine XX. yzyln banda Anadoluya yoldan sapm Ermeni
kardelerini tekrar hidayete erdirmek iin gelmi misyoner mektuplarndan bildiimiz, medyada esitli ekillerde gizli veya ak bir tarzda ifade
edilen ve biraz da zamanlama asndan ilgin bir tesadfle 11 Eyll sonrasna gelmesiyle oluan rzgarn ynnde imgeler sunmasdr. Romana,
ve bu imgelerin kurduu st dile gre- Edward Said buna Oryantalizm
diyor- Trkler Mslmandr -romanda Muhammed ve Trk e anlamldr- ve Trklerin insanlk adna, yok denecek kadar az deerleri vardr. Bu
kabuln de 11 Eyll sonras hkim olan havada, kitap iin art bir deer
getirmesi szkonusudur. Ksacas roman, Avrupallarn ve Amerikallarn
Trklerle ilgili bilin altlarnda yatan ve deiik eserlerde defalarca ifade
edilen kalba uygun olduu iin, ya da Amerikadaki insanlarn 11 Eyll
sonras iyice kronikletirilen ancak eskiden beri ve zellikle Avrupadan
tevars ettikleri beklentilerine cevap verdii iin baarl olmutur.
2
3
4
Micheline Aharonian Marcom, Three Apples Fell from Heaven, (Gkten Elma Dt),
Riverhead Boks, New York 2001.
Margot Livesey, Three Apples Fell From Heaven Book Review, The New York Times
Book Review, April 22 2001.
Eser 30 Nisan 2001 tarihinde Alan Cheuse tarafndan Ulusal Halk Radyosunda (National
Public Radio) tantld. http://www.npr.org/features/feature.php?wfId=1122255 (28 Mays
2004)
567
Roman, Ermenilerin ve Trklerin XX. yzyln banda yaad aclar anlatma iddiasyla yola kyor. Belli bir anlatc ya da baskn bir anlatm tarz yok. Okura ksa epizotlar halinde bazen bir Ermeni kadnnn
yaamndan bir kesit, bazen bir Amerikan elisinin lkesine gnderdigi bir
mektup, bazen de Allahuekber dalarnda len Trk askerleri sunulmu.
Eserin temel ekseni Trk-Ermeni ilikileri.
Romann nl olmasnn en nemli nedeni belli imgeleri glendiriyor olmasdr demitik. Trklerle ilgili akla gelebilecek ve Trkleri teki olarak ekillendirecek btn geler hemen romann ilk on sayfasnda
kyor karmza. Daha ikinci sayfada yazar Mezopotamya bceklerinin
kan itiini, ncillerin yakldn, altnlarn gmldn sylyor. Ayn
sayfada zindancnn haremine kapatlm kzlar boalm kiliseler...
ve harap olmu matbaa var. Btn bunlar, daha ikinci sayfadan itibaren
okurun zihninde Hristiyan-Mslman, zengin-fakir, meden-ilkel kartlklarn oluturuyor. Ancak yazar, bunu zaten aka da syletiyor kahramanlardan birine. Sayfa 5te bir Ermeni kadn kendilerinin o kpeklerden
(Trklerden) daha meden olduunu sylyor. Yine hemen romann banda yazar, gsz savunmasz bir Ermeni kadn olan Anagulu bir ka
kalem darbesiyle okurla zdeletiriyor: Evde erkek olmad iin arya
yumurta almaya giden Anagule, Amerikallarn aklna hemence pis yal
adam (dirty old man) ifadesini getiren iren bir yal Trk cinsel tacizde
bulunuyor. Kadn insanlarn adam dorad baklarn bilendii ardan
eve dnerken, yazar perdeyi o ngiliz Hasta filmindeki acmasz hemire
sahnesinden ya da Gece Yars Expresi filmindeki Reyhannin sesiyle zenginletirilen ve Trklere has ve tercme edilemez, otantik bir hava katlan
o tecavz sahnesine ok benzeyen bir sahneyle kapatyor: Yani minareler
ve ezanla. Bunun, okurda, zaten birka sayfa nce yazarn aka belirttii Hristiyan-Mslman kartln yaratacan tahmin etmek iin uzun
okur tepkisi ya da okur alglama tahlillerine gerek yok. Nitekim Ermenilerle Trklerin ve baka pek ok din ve etnik rengin bir arada yaad o
zengin tarihi grmezden gelen veya kendi kltrndeki ve toplumundaki
n yarglardan dolay gremeyen Alan Cheuse 30 Nisan 2001de Ulusal
Halk Radyosunda roman XX. yzyln banda Trkiyedeki Hristiyanlarn katledilmesini inceliyor eklinde sunuyor.
Roman boyunca okur, Trkler hakknda insann tylerini rperten
onlarca imge ile babaa kalyor. Kz ve hanm, ikenceler sonras ldran Ermeni profesr eve gtrmeye alrken Trkler iki adm tede
glyorlar (s.13). Amerikallara hemen Yahudi soykrmn (Holocost)
568
hatrlatan bir betimlemeyle lnn zerinden elbise almak gnah olduu

iin, elbiselerini almak istedikleri insanlar nce soy(uyorlar) (s.56), hayvanlarla cinsel iliki kur(uyorlar) (s.168), insanlarn cinsel organlarna
ellerini sok(uyorlar) mcevher aramak iin (227), kadnn karnn yarp
ouunu kar(yorlar) (s.236).
Trk-Ermeni ilikileri sz konusu olduunda akla gelebilecek ilk konulardan biri, Ermenilerce XX. yzyldan nceki tarihin nasl deerlendirildiidir. Bu konu, gerekten de Trk-Ermeni ilikilerini daha salkl bir
dzleme ekebilecek bir arla sahiptir. Bu eserde, her nedense yazar,
tarihe 1453le balyor. Trklerin Ermenilerle ok daha nce ta Trklerin
ilk Anadoluya geldiinde karlamasna ramen, Ermenilerin Trklerle
ilikisinin tarihini 1453ten balatmann, phesiz eserin genel anlam erevesiyle ok yakn ilikisi var. Avrupallar iin stanbulun fethi bir anlam ifade eder ve nemlidir, ancak Ermeniler iin bu nasl bir anlam ifade
eder. Bunun Ermenilerin Trklerle ilikilerine ve hatta kendi tarihlerine,
maalesef, toplumuyla ve tarihiyle zdeleememi smrge aydn ya da
yar aydn bak asyla, yani bakasnn perspektifinden kendi tarihine
bakmaktan baka aklamas yoktur. Yazar yle diyor: Seluk Trkleri XV.
yzylda stanbulu fethetti. Uzun yllar biz onlarn millet-i sdka sydk.
Sadk, alkan 1894 Sasun kym hakknda ya da Adana kym hakknda hi dnmedik(s.163). Yazarn kendi baz ald tarihten balasak
bile 450 yllk bir devreyi alelacele atlamas ve itiraz olarak ok da eskiye
gitmeyen 1894 tarihini getirmesi, yazarn bu konuda ok rahat olmadn
ve aslnda stanbulu fethedenin Seluk Trkleri deil, Osmanl Trkleri
olduunu farketmeyecek kadar tarih bilgisinden mahrum olan okuru aldattn sylemek temelsiz bir yarg olmasa gerek. Yazara gre, Ermenilerle
Trkler arasndaki olaylar, belli bir tarihin ve olaanst sosyal ve siyasal artlarn dourduu geici olaylar deil, Trk halknn inancndan ve
karakterinden kaynaklanan doal bir sonutur. Nitekim iyilik ve ktlk
kavramlarnn felsef zmlemesinin yapld blmde Trk imaj, ylan
imajyla zdeleir (s.45-47).
Trklerle ilgili olumsuz gelerin en younlat alan, yine Oryantalist eserlerde oka grlen bir alan olan kadn konusudur. rnein Trk
bir anne yle diyor: Kadn ac ekmek iin yaratlmtr. nk Havva
zayft ve biz hepimiz zayfz. Havva... eytana daha yaknd. Senin grevin
dinlemek, itaat etmek. Dncelerini asla gstermemelisin. Sadece dinle, itaat et. (s.74) Ayn dnce, kadnn eytana yakn olduu, nerdeyse
ayn cmlelerle sayfa 201de de tekrar edilir. Mustafann kars, kocasnn
569
dnn dnrken ok gl bir lseverlik duygusuyla lm arzulayarak ve bu ldrme eyleminin Trkler tarafndan rahata yaplan bir
eylem olduunu ima ederek yle der: Savatan sonra gelecek Mustafa ve
kardeleri. Vcudumu yere koyacaklar, bam kurbanlk koyun gibi geriye
bkecekler, deri gerilecek ve abucak ikiye ayracaklar. (s.201) Trklerden kamak iin atda saklanan ve ldran bir Ermeni delikanls olan
Sargisin, bir Trk genci olan Hakana duydugu homoseksel ilgiyi anlatrken kulland szler de romandaki kadn imgesini yanstmas asndan
nemlidir: Senin kadnn olabilirdim. Ayaklarn ykar, gnde be kez senin
iin namaz klabilirdim (s.212). Yazar, ayn ekilde galiba televizyonda
grd ve iilerin Muharrem aynda yaptklar bir gelenei de ilgin ve
yanl bir ekilde aktaryor: 1903te anne lm deindeydi. Evdeki kadnlar rtlerini taktlar ve gece gndz dvdler kendilerini onun iyilemesi icin (s.74). Bu rnek yazarn Osmanllarda ya da Trkiyede byle bir
gelenein olmadn ya da iilerin sz konusu riteli birilerinin iyilemesi
iin yapmadklarn bilmeyecek kadar yazd konuya yabanc olduunu
gsteriyor.
Peki, yazar romanda iyi Trklerden ve ortak yaanmlklardan hi
bahsetmiyor mu? Kars ocuk istedii iin bir Ermeni ocuuna acyp
evltlk olarak alan isimsiz jandarma (s.64) ayn ekilde bir ocua acyp
evltlk edinen isimsiz Krt kadn (s.65), Allahuekber dalarnda donan
Trk askerleri (s.121-125) insann tylerini rperten onlarca olumsuz imgenin yannda ok snk kalyor. Kitapta farkedilen en bariz ortak yaant
da yzyllardr hamamda cinsel iliki kuran ve hi bir ey yokmu gibi
davranan Trk, Ermeni ve Krt erkekleri (s.167-168).
phesiz btn bunlarn olumlu bir amaca hizmet etmesi ve az da olsa
Trk-Ermeni ilikilerini, ya da yabanclarn ve Ermenilerin Trklere bakn etkilememesi imknsz. Tevfik Fikret, Halit Ziyann bbrlenerek, O
azizim! Muhakkakki hayat romanlar yapyor dediini anlatr. Umud edelim ki bu tr eserler Trk-Ermeni ilikilerinin belirleyicisi olmasn. Edebiyat eletirmeni, bu tr eserlerin olumsuz yanlarna ve elikilerine iaret
ederek, tarihte grlm bar birlikteliklerden biri olan Trk-Ermeni
birlikteliinin olumlu ynlerini n plana karabilir ve bylelikle, edebiyatn medeniyet tarihinin bir paras olmas durumuyla, medeniyet tarihine
ya da yarnn medeniyetine olumlu bir katkda bulunabilir.
570
OSMANLI DEVLET TARAFINDAN

ERMENLERE VERLEN NAN VE MADALYALAR
Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

E-mail: zcumhur@sakarya.edu.tr; Tel: 0 264 346 03 77-78
zet
Osmanl Devletinde, form ve ekil itibariyle gnmz anlayndaki nian ve madalyalarn ihdas edilmesi XVIII. yzyln son eyreinde gereklemitir. Nian ve madalyalar,
devletin varl, birlii, btnl ve geliiminde stn
gayret, hizmet ve zveri ile alarak baarya ulaan ve
bu baars ile toplumu st dzeyde etkileyen kiilere verilen bir semboldr. Bu semboln verilmesindeki ama, bir
yandan kiiyi taltif etmek ve onurlandrmak, dier yandan
ise toplumun dier bireylerini zendirerek ayn baarya
ulamaya tevik etmektir. Bu erevede Osmanl Devleti
Millet-i Sdka olarak isimlendirdii Ermenileri, hsn-i hizmetlerinden tr eitli dnemlerde nian ve madalyalarla taltif etmitir.
Bu bildiride Osmanl Devletinin eitli vesilelerle Ermenilere verdii nian ve madalyalara birtakm rnekler
verilerek, Trk-Ermeni mnasebetlerine etkileri zerinde
durulacaktr. Bata Ermeni katagikosu, Patrik, piskopos ve
papazlar olmak zere din adamlarna; devlet hizmetinde
bulunanlara, murahhaslara ve Ermeni ileri gelenleri ile
stn gayret ve hizmetleri grlen Ermeni cemaati mensuplarna olmak zere ok sayda kiiye nian ve madalya
tevcih edilmitir. Osmanl Devleti tarafndan kendi milletinin mer istekleri hakknda ciddi mdafaada bulunduu
iin Ermeni Patrii nian ile taltif edilmi, Padiahn doum gn mnasebetiyle takdim edilen dua kesesini ileyen Ermeni hanmlara Sanayi madalyas ve efkat nian
verilmi, Van kalesinin tamirindeki gayretleri sebebiyle
Van mfts ile beraber Ermeni murahhasasna da nian
tevcih etmekten geri durulmamtr. Babakanlk Osmanl
Arivinde bulunan belgelerde bu trden birok rnee
rastlamak mmkndr. Bu husus, Osmanl topraklarnda
huzur ve sknet, adalet ve gven iinde uzun yllar hep
birlikte yaayan Trk ve Ermeni toplumlarnn dikkat ekici
bir zelliidir.
Giri
Osmanl Devleti, dnya tarihinin en uzun mrl imparatorluklarndan biri olarak ktada, ok geni topraklar zerinde hkm srmtr.
Devletin en nemli zellii, adalet ve liyakat ilkelerini esas alan bir devlet
felsefesi ve hogrl yaklam ile her dinden ve her milletten insanlar
asrlarca ayn devlet ats altnda huzur ve mutluluk ierisinde yaatmay
baarm olmasdr. Osmanl idaresinde slmiyetten baka dinlere inananlarn, farkl inan ve kltre sahip insanlarn ahs haklar kanunlarla
korunmu, kanun nnde hibir gruba iltimas geilmemi ve bask uygulanmamtr. Her cemaate rf ve detlerine gre bir dzen kurma imkn
veren, cemaatleri her trl din ve dahil ilerini dzenlemekte serbest brakan Osmanl Devletinin birlikte yaama sanatndaki baars inkr edilemeyecek bir tarih gerektir.
Ermeniler arasnda eskiden beri cari olan mehur bir sz vardr; Trkn itimat ve tevecchn bir kere dahi olsa kazanacak olursan, kfidir.
O sana btn varl ile balanr, nk taktir kudreti onda mevcuttur1.
Gerekten de Osmanl Devleti zveri ile alarak baarya ulaan, bu baars ile toplumu etkileyen kiileri din ve milliyet ayrm yapmakszn
taktir etmekten geri durmamtr. Devlet hizmetinde yararllk, ballk ve
fedakrlk gsterenleri eitli hediye ve dllerle taltif etmi, bu suretle
1
Y. Gomidas ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler (1453-1953), stanbul 1953, s.12.
575
sadakatlerinin devamn temine almtr. Hazineden byk harcamalar

yaplarak nian ve madalyalar imal ettirilmi ve datlmtr.
Kelime anlam ile belirti, iaret, hedef, almet-i farika, ayrcalk gibi
anlamlara gelen nian devletin varl, birlii, btnl ve geliiminde
stn gayret ile alarak kiisel baarya ulaan ve bu baars ile toplumu st dzeyde etkileyen kiilere verilen bir semboldr. Bu semboln
verilmesindeki ama, bir yandan kiiyi taltif etmek ve onurlandrmak, dier yandan ise toplumun dier bireylerini zendirerek onlar ayn baarya ulamaya tevik etmektir2. Madalya ise bir muharebenin veya mhim
bir hadisenin hatras olmak zere madenden hazrlanm niann addr3.
Osmanl Devletinde ilk nian III. Selim devrinde verilmitir. Hkmdarn 1798 yaznda Fransz donanmasn yakan Amiral Nelsona gnderdii
kymetli talarla ssl elenk ilk nian olarak kabul edilir4. Bunu 1801de
karlan Hill nian izlemi ve mehur Vaka-i Msriyye madalyas5 da bu
tarihte karlmtr.
2
T. Nejat Eralp, Osmanllarda Nian ve Madalya, Trkler, C. 13, Ankara 2002, s.683-686.
Madalya, madalyon ve nian kavramlar birbirine kartrlmtr. Osmanl Devleti baz madalyalarn nian olarak, baz nianlarn da madalya olarak zikretmitir. Madalya ile nian
arasndaki fark tanmlamak her zaman kolay olamamtr. Her ikisi de ilevi asndan
birbirine ok benzemektedir. Birka istisna dnda madalyalar yekpare olarak para gibi
baslmlardr. Nianlar ise birok parann birbirine montesi ve kuyumculuk teknikleri ile,
kymetli talar ve mine iilii kullanlarak meydana getirilmilerdir. Bilhassa ilk dnemde
baz Osmanl madalyalar yekpare olarak Darphane-i Amirede basldktan sonra zerlerine kymetli talar ilve edilmek suretiyle nian haline sokulmulardr. Metin Erreten,
Osmanl Madalya ve Nianlarndaki Baz Farkl Tipler, http://www.turknumismatik.org.
tr/turkce/yayinlar/bultenler/bulten03940/makale16_tr.html, 28.03.2006.
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.II, stanbul 1993,
s.377. lk gerek rnekleri Roma devletinde grlen ve kelime olarak talyanca medaglia szcnden treyen madalyalar, metal zerine darp edilmi sikkeler gibi, devletin ve
yneticilerinin simgelerini tayan bir ekilde dllendirme vastas olarak kullanlmaya
balanm, bir mddet sonra pek ok lkede ve bilhassa yeni an balamasyla birlikte
Avrupada yaygnlamtr. Erreten, a.g.e., s.12.
O zamana dek kiileri onurlandrmak iin sunulan hediyeler, genellikle yabanc elilere
verilen hilat (eref cbbesi), altn enfiye kutusu veya at ile snrlyd. Yksek kalitedeki
samur krkler ise Osmanl devlet erkan iin kullanlyordu. Nelsonun elengi deeri itibariyle Osmanl Padiahlarnn ve st dzey brokratlarn kavuunu ssleyen sorgulara
benziyordu. Nelsonun elengi ile ilgili detayl bilgi iin bkz: Edhem Eldem, ftihar ve
mtiyaz, Osmanl Nian ve Madalyalar Tarihi, stanbul 2004, s.16-23.
21 Mart 1801de Canope Muharebesinde Fransz ordusu, Osmanl-ngiliz ittifak karsnda yenik dm ve 27 Haziranda imzalanan bir atekes ile Franszlarn Msr terk
etmeleri salanmtr. 27 Austosta ise Msrdaki son Fransz kalesinin dmesiyle, bu
topraklarda yeniden Osmanl hakimiyeti tesis edilmiti. ngilizlerin desteiyle kazanlan
bu baarlar, yeni bir madalya ihtasn gndeme getirdi ve 1801 tarihli Vaka-i Msriyye
madalyas ngiliz kumandan, subay ve askerlere datld. ngilizce The Sultans Medal for
576
Nianlarn resm bir konum almalar ise II. Mahmut (1808-1839) dneminde olmutur. 1839da Abdlmecitin hkmdar olmasndan itibaren
nian, Osmanl Devletinde artk iyice yerlemi, nianlar nizamnameye
balanarak beratlar ile birlikte verilmeye balanmtr. Nian- ftihar, nian- mtiyaz zellikle hkmdarn adn tayan Mecid nian bu dnemin
nemli nianlardr. Abdlaziz dneminde karlan nianlarn en nemlisi
ise nian- Osmandir. II. Abdlhamit dneminde ise bunlara ilve olarak
nian daha grlmektedir. Bunlardan ilki 1876 ylnda karlan efkat
niandr. Bu nian sava zamannda, tabii afetlerde ve barta fedakrlkla
alm, gayret ve stn baar gstermi bayanlara verilmek zere hazrlanm olmas bakmndan nem tamaktadr. Bu nian 1879da karlan
ve bilim, askerlik, ynetim alannda stn hizmet gsterenlere verilen nian- li-i mtiyaz izlemi, 1895te ise dnemin son nemli nian olan Hanedan- l-i Osman karlmtr. Osmanl soyundan niana lyk grlenlerin yan sra, yabanc devlet adamlarndan ve hanedanlarndan Osmanl
Devletine madd ve manev yaknl grlenlere verilmitir6.
Yeni nianlar karlmas Sultan V. Mehmet Reat zamannda da devam etmi bu dnemde retmen, ilim ve sanat adamlarna verilmek zere
1912de Maarif nian7, Meziyet nian, Ziraat Liyakat nian ve Meclis-i
Mebusan nian karlmtr. Nianlarn karlmas form ve ekilleri, ne
zaman taklabilecei ve hangi kstaslarla kimlere verilebilecei Abdlmecid dneminden itibaren nizamnamelere balanmtr. Nianlar hakknda
nce irade karlm, daha sonra nizamnameler hazrlanarak yrrle
girmi ve nian verilmeye balanmtr8.
Bu erevede Osmanl Devleti, vatanda olan Ermenilere nian ve
madalyalar vererek onlar taltif etmekten geri durmamtr. Zaten, yzyllar boyu Osmanl Devleti idaresinde byk bir itimat ve gven kazanarak
nemli devlet kademelerine ykselmi olan Ermeniler tarihlerindeki en is-
Egypt adyla bilinen, altn ve gm olarak darp edilmi bu irice madalya, bir ama iin
verilmi olan ilk Osmanl madalyas olarak kabul edilmektedir. Eldem, a.g.e., s.40-41.
6 Eralp, a.g.m., s.683-684.
7 Yksek asker okullardan, Hukuk Mektebi ve Darl Muallimnden mezun olan rencilerden birincilere altn ve ikincilere gm olarak verilmektedir. Celil Ender, Maarif Madalyas, Toplumsal Tarih, Say 26, stanbul 1996, s.43-45. Ayrca Tbbiyeden baar ile
mezun olan rencilere, okuldaki hocalara ve yardmclarna, hastanelerde yardmc olan
talebelere verilen Tababet nian da mevcuttu. Ender, Osmanl mparatorluunda Tabiblere Verilen Tababet Nianlar, Tp Tarihi Aratrmalar, Say 5, stanbul 1993, s.132-140.
8 Eralp, a.g.m., s.684.
577
tikrarl ve huzurlu yllar yaamlard9. Ermeniler, dier gayrimslimlere

nazaran Trklerle en ok kaynaan10 cemaat olduundan kendilerine millet-i sdka unvan verilmiti. Bu sadk millete her devirde sosyal, iktisad,
siyas hayatta verilen hak ve mevkiler, Osmanl Devleti snrlar dndaki
ne Ermenilere ne de dier aznlklara verilmemitir. Bu hususu vesikalandran birok Ermeni, Trk ve yabanc belge bulunmaktadr. Hatta birok
Ermeni yazar bile bu durumu itiraf etmekten kendilerini alamamlardr11.
9
1839 Glhane Hatt- Hmayunu ve 1856 Islahat Fermanndan sonra, Ermenilere gsterilen
gven oald gibi, verilen imknlar da arttrlmtr. Dileri de dhil olmak zere eitli
bakanlklar, genel mfettilikler, mstearlklar gibi en st dzey grevlere getirilmilerdir. Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Atatrk Aratrma Merkezi,
Ankara 2000, s.15. Osmanl tarihi Ermenilerden 29 paa, 22 bakan, 33 milletvekili, 7 bykeli, 11 bakonsolos ve konsolos, 11 retim yesi ve 41 Osmanl Devletinin yksek
kademelerinde grev yapan memur kaydetmektedir. Bunlardan bazlar Dileri, Maliye,
Ticaret ve Posta bakanl gibi nemli grevlere getirilmilerdir. Davut Kl, Osmanl daresinde Ermeniler Arasndaki Din ve Siyas Mcadeleler, Avrasya Stratejik Aratrmalar
Merkezi Yaynlar, Ankara 2000, s.52.
10 XIX. asrn son eyreine yakn bir dnemde stanbulda bulunan ve iyi bir gzlemci olarak
buradaki yaay anlatan Edmondo de Amicis, Ermenilerin Trklerle kaynatklarn u
benzer cmlelerle ifade etmektedir: Ruh ve iman bakmndan Hristiyan, dou ve cismaniyet bakmndan Asya Mslman olan Ermeniler, sadece husus bir inceleme asnda g
deil, ayn zamanda ilk bakta Trklerden ayrmakta glk arz ederler. nk Avrupa
kyafetini henz benimsememi olanlar, pek kk farklarla Trk gibi giyinirlerdi. Baz
husus renklerle, bu milletin ayrc iareti olan eski byk uha bal da hemen hemen
hi giymezlerdi. Grn itibariyle de Trklerden pek farkl deillerdi. Kendilerini munis
bir tebaa ve hrmetkr bir dost olarak gstermek suretiyle, Trlerin itimadn kazanmlardr. Yabanc erkee, Mslman evi kadar sk skya kapanan Ermeni evinin kadnlar, Trk
kadnlar gibi giyinirlerdi. Ziya Kazc, Osmanllarda Hogr, Trkler, C.10, Ankara
2002, s.221-232.
11 Trk hakimiyetindeki btn yzyllar boyunca Ermenilerin mill kimliklerini muhafaza
edebilmelerinin en nemli sebebi, Osmanl Devletinin bu idar yapsdr. Millet Sistemi
Ermeniler iin her zaman faydal ve iyi ileyen bir sistem olmutur. Ermeni Kilisesi mill
inanlarna olan sadakatlerini korumak suretiyle Ermenilerin kimliklerini himaye etmitir.
Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence 1918, Berkeley and Los
Angeles 1967, s.25.
Saylar gittike oalan Ermenilerin byk bir ounluu Anadoluda bulunuyor ve ekseriyetle ticaretle megul oluyorlard. stanbulda bulunanlarn vaziyetinin nispeten daha
iyi olmasnn sebebi devlet makamlarn igal eden Ermeni vatandalarnn kendileri ile
yakndan alkadar olmalarna atfedebiliriz. Bunlar elbette ki, cemaatlerinin rahatl ve
refah iin ellerinden geleni esirgemiyor, nfuzlarn kullanyorlar ve ok kere de nazlarn
geirebiliyorlard. Birok Ermeni messeselerinde Saray tarafndan senelik yardm balanm olmas hatrlardadr. Bundan ayr hkmet byk yortularda hastanelere ekmek, et ve
en zarur olan maddelerin gnderilmesini emrederdi. Buna karlk kiliselerde hkmet iin
ayr dualar yaplrd. Yksek makamlar igal etmi olan Ermeni vatandalar memleketlerine ve vatanlarna sadakatle hizmet ettikleri mddete, hkmet de karlk olarak yardmn
eksiltmemitir. ark, a.g.e., s.240-241.
578
Osmanl Devleti millet-i sdka olarak isimlendirdii Ermenileri,

hsn-i hizmetlerinden tr eitli dnemlerde nian ve madalyalarla taltif
etmitir. Bata Ermeni katagikosu ve Patrikleri olmak zere din adamlarna; devlet hizmetinde bulunanlara, murahhasalara ve Ermeni ileri gelenleri
ile stn gayret ve hizmetleri grlen Ermeni cemaati mensuplarna olmak
zere ok sayda kiiye nian ve madalya tevcih edilmitir. Osmanl Devleti tarafndan kendi milletinin meru istekleri hakknda ciddi mdafaada
bulunduu iin Ermeni patrii nian ile taltif edilmi, Padiahn doum
gn mnasebetiyle takdim edilen dua kesesini ileyen Ermeni hanmlara
Sanayi madalyas ve efkat nian verilmi, Van kalesinin tamirindeki gayretleri sebebiyle Van mfts ile beraber Ermeni murahhasasna da nian
tevcih etmekten geri durulmamtr. Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan belgelerde bu trden birok rnee rastlamak mmkndr. Bu husus,
Osmanl topraklarnda huzur ve sknet, adalet ve gven iinde uzun yllar
hep birlikte yaayan Trk ve Ermenilerin birlikteliklerinin dikkat ekici bir
zelliidir.
Nian ve Madalya ile Taltif Edilen Ermeni Patrikleri

Ermenilerde din ile milliyet, kilise ile Ermeni kimlii i ie girmitir; ikisi bir ve ayn saylmaktadr12. Ermeni Kilisesi, din grevleri ve sorumluluklarnn yannda, kendisini Ermeni milleti iin mill ve siyas bir
otorite olarak kabul etmi, kilise ve banda bulunan din adamlar Ermeni
toplumunun hayatna ekil ve yn veren en byk g olmutur13. stanbul Ermeni Patrikhanesinin 1461 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan
kurulmasnn ardndan Ermeni din adamlarnn ve Patriklerinin nfuzu artmtr14. Mslman bir Sultann bir Hristiyan Patriklii tesis etmesi ise,
daha nce benzeri grlmemi bir olay olarak tarihe gemitir.
Osmanl Devleti Ermeni Patrik ve din adamlarnn sadakatlerini ve
ballklarn temin etmek maksadyla kendilerine greve gelmeleri ile
birlikte eitli derecelerde nianlar tevcih etmitir. stanbul Ermeni Patrii bulunan Matteos uhacyann 1848de istifa etmesi zerine yerine
tayin olunan Piskopos Agopa sorumlu olduu hususlar belirten bir nian12 Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ankara 1997, s.1-2.
13 Hsamettin Yldrm, Ermeni htillci Hareketlerinin Douu ve Geliiminde Ermeni Dininin Rol ve nemi, Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu (Kars-Subatan 17-21 Haziran 1991), Ankara 1992, s.255-262.
14 stanbul Ermeni Patrikliinin kuruluu ile ilgili olarak bkz. Canan Seyfeli, stanbul Ermeni
Patriklii, Kuruluu ve Tarihten Gnmze dar Yaps, Ankara 2005.
579
hmayun tevcih edilirken15, 1858de Emiyazin katagikosluuna tayin

olunan Matteosa ise birinci dereceden Mecidiye nian verilmiti16. Katagikos vekili Piskopos Makar, ktibi Kalo, mhrdar Andriyas ve hazine memuru Mgrd da yine eitli derecelerde Mecidiye nianlar ile
taltif edilmilerdir17. Ermeni eski Patrii bulunan Kevorka, grev yapt
sre boyunca gsterdii iyi hizmet ve sadakati dolaysyla ikinci dereceden
Mecidiye nian ile dllendirilmitir18. zellikle Patriklerin greve balama ve biti dnemlerinde bu trden nianlar verilmek suretiyle, Ermeni
liderlerin ve dolaysyla da cemaatin devlete olan sadakat ve ballklarnn
devam salanmaya allmtr.
1869 ylnda stanbul Ermeni Patrii seilen Mgrd Krmyan19,
hayatn Ermeniler arasnda milliyetilik fikirlerinin gelimesine ve nihayetinde bamsz Ermenistan Devletinin kurulmasna adamt. Osmanl
Devletine kar olan menf tutumuna ramen det olduu zere Patriklik
makamnda bulunduu iin kendisine de 1873 ylnda emsaline nazaran birinci rtbeden bir Mecidiye nian tevcih edilmitir20. Mgrd Krmyann
pek ok fotorafnda gsnde tad bu nian hemen gze arpmaktadr.
1874 ylnda Patriklik makamna ykselen Bapiskopos Nerses Varjabedyan, Patrikliinin ilk yllarnda Trk hkmetine kar lml bir politika
takip etmeyi benimsemiti. Patrik tam sadakatini hkmete ispat edebildii
taktirde bu durumun kendi lehine olacan dnyordu21. Nitekim 187715
16
17
18
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Y. EE., Belge No: 36/115.

BOA, A.DVN.MHM., Belge No: 27/51.
BOA, A.DVN.MHM., Belge No: 27/56.
BOA, .HR, Belge No: 177/9740; A.DVN., Belge No: 156/3; A.DVN.MHM., Belge No:
30/85.
19 Detayl bilgi iin bkz. Fikrettin Yavuz, Ermeni Katagikosu Mgrd Krmyan ve Ermeni
Meselesindeki Rol, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sakarya 2004.
20 BOA, .HR., Belge No: 244/14503.
21 Antranig Chalabian, General Andranik and The Armenian Revolutionary Movement,
USA 1988, s.23. Ermeni Patrii Nerses, 1876 ylnda Millet Meclisi urasna sunduu
bir mektupta, ayet gnmze kadar Ermeni milleti, millet olarak muhafaza edildiyse ve
inancn, kilisesini, dilini, tarihini ve kltrel deerlerini muhafaza ediyorsa tm bunlar
Trk hkmetinin Ermeni milletine gsterdii himaye, yardm ve hayrseverlik sayesindedir. Kader Ermenileri Trklere balamtr. Bundan dolay Ermeniler devletin sava ve
ar imtihan gnlerinde buna kaytszca davranamaz. Aksine her zaman olduklar gibi ona
yardm etmeye mecburdur. Vatann seven Ermeni, devlete yardm ederek, Ermeni milletine
hizmet ve yardmn en iyisini gtrecektir. Zira Osmanl mparatorluunun savunulmas
Ermenistann, Ermeni Dininin, Ermeni okullarnn, mlkiyetinin, aile, eref ve haysiyeti-
580
1878 ylnda Osmanl topraklarnn Ruslar tarafndan igal edilmesi zerine Patrik Nerses, Sultana ve Osmanl vatanseverliine balln birka
kez bildirmiti22. Bu sebeple kendisine Padiah tarafndan birinci derecede
Osman nian verilmiti23. 22 Austos 1877de Padiah tarafndan kabul
edilen Nersese nian bizzat Padiah tarafndan takdim edilmitir. Kabul
esnasnda Padiah, Ermeni milletinden memnun olduunu nk onlarn
yzyllardr Osmanl Devletine olan sadakatlerinden vazgemediklerini
belirtmitir24.
Patrik Nerses Varjabedyan 1884 ylnda lnce yerine eski Erzurum
murahhasas Harutyun Vehabedyan 1885te Patrik seilmiti. Trkiye Ermenilerinin durumunun slah iin Avrupadan umut ve medet beklemenin
faydaszlna inanan Patrik Vehabedyan muhafazakr bir politika izlemeyi tercih etmiti25. Sadakati dolaysyla 1885te bir nianla taltif edilmiti26.
Vehabedyan, 1888de Kuds Patrikliine tayin olununca zmit Manastr
ba rahibi Horen Akyan (1888-1894) stanbul Ermeni Patrii seilmi-
22
23
24
25
26
nin savunulmasdr demitir. Grld gibi, Ermeni Patrii Ermenilerin Osmanl Devleti
iersinde sahip olduklar haklar sayesine benliklerini muhafaza ettiklerini ok iyi biliyordu.
Yldrm, a.g.m., s.258.
Bilal N. imir, British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880), C. I, Ankara 1989,
s.XIV. Patrik Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan her Ermeninin Trk savana
madd destek vermesi gerektiini ve Ermeni genlerinin saldrgan Ruslarla savamak iin
gnll asker olarak Trk ordusuna katlmalar gerektiini belirtiyor ve Ermeni halkna
yle sesleniyordu: Trk savana katlmayanlara katlmalar gerektiini sylyorum. Haydi, vazifemizde asla baarsz olmayalm ve gne kadar temiz olan samimiyetimizde
tereddt etmeyelim. Haydi, kahramanca gayret gsterelim ve hkmete yardm etmek iin
byk aba sarf edelim. Biz Ermeniler, Trk idaresini severiz ve asla ondan ayrlmak istemeyiz. Chalabian, a.g.e., s.24.
Erdal lter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1780-1880), Ankara 1988,
s.121.
Nersesin takip ettii siyaseti beenmeyen Mgrd Krmyan, Abdlhamitin bu balarna ve teekkrlerine istinaden, koyunlar kestiler ve onlarn kemiklerinden gerdanlk
yaparak obann boynuna astlar diyerek nian alan Nersesi ar bir dille eletirmitir.
Fakat burada ilgin olan kendisinin de bir Osman nianna sahip olmas ve bunu devaml
surette zerinde tamasdr. Yavuz, a.g.t., s.52-53.
Patrik Vehabedyan, Trk dostu olarak tannd iin ne komiteci Ermenilerin ve ne de
ruhban snfnn tevecchlerine mazhar olamad. Ancak bununla birlikte, Vehabedyan drst karakteri sayesinde Ermeni halknn, Sultan Abdlhamitin ve Bablinin gvenini
ve itibarn kazanmakta fazla gecikmemitir. Gerekten de Babliye vilyetlerdeki Ermenilerin askerlik vergisine 3.5 kuruluk bir ek vergi konulmasn telkin ederek, Sultan
Abdlhamitten Kuds Ermeni Manastr iin 40 000 liralk bor szlemesi elde etmeyi
baaran Vehabedyandr. O zaman kadar Osmanl tebaasndan hi bir cemaatle byle bir
szleme yaplmamtr. Trkler-Ermeniler ve Avrupa, Hazrlayan Bayram Kodaman, Isparta 2003, s.35.
BOA, .DH., Belge No: 952/75297.
581
tir27. Patrik Akyan, akl banda biriydi. Ermeni ruhan liderlerinin gsterdii isyan yolunun kar yol olmadn anlam bulunduundan ekingen
davranyordu28. Hatta Hariciye Nazr Sait Paann, Londra bykelisi
Rstem Paaya 9 ubat 1889 tarihinde yazd gizli bir yazya gre, Ermeni Patrii, Toriyan adnda bir rahibi Ermeni tahriklerine kar mcadele
iin Avrupaya gndermeye bile karar vermiti29. Anadoluda kan eitli
isyan olaylar yznden Osmanl Devletinin zor gnler yaad bu devirlerde Ermeni cemaatinin sadakatini ve balln temin etmek daha da
nem kazanmt30. Bu sebeple stanbul Ermeni Patrii Horene Altn ve
Gm mtiyaz madalyas takdim edilmi31, bylece Ermeni cemaatinin
devlete olan ball temin edilmeye allmtr.
1894teki seimlerin sonucunda ise stanbul Ermeni Patrikliine
Matteos zmirliyan seilmitir32. Patrik zmirliyan, Padiah tarafndan ilk
kabulnde Trkiyedeki btn Patrikler tarafndan eskiden beri sylenmesi det olan szler yerine, protokol uslne uymayan ve nezaket kurallarn
aan szler sylemitir. Gazette General de Munichde yer alan habere
gre, Sultann seimi onaylamasna karlk patriin teekkr edecei
yerde kilise ve milletine kar vazifesini ifa edeceini belirtmesi zerine
Sultan, Patrik zmirliyann szn sert bir ekilde keserek, onun sadk bir
bende olmaya almas, Ermenilere de rahat durmalarn tembih etmesi
gerektiini sylemitir33. Padiah, patriin nezaket kurallarn aan szlerine manidar ifadelerle karlk vermitir: Hakknzda tarafma iyi bilgilerin,
mspet iaretlerin gelmesi ve Patriklik ykmllkleri iin yeteneklerinizin
grlmesi neticesinde tayininizi onaylyorum. Bana verilen bu bilgilerin
salaml ve devlete olan sadakatinizi, hal ve hareketlerinizde mahede
edebildiim zaman sizi lutf- hmayunuma mazhar klacam. Bu szler27 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.270.
28 Hocaolu, Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, s.117.
29 Osmanl Belgelerinde Ermeniler (OBE) Ocak 1889-Ocak 1890, C. 7, stanbul 1988, Belge
No: 11.
30 Ermeni komitecilerini Osmanl Devleti aleyhinde tahrikten vazgemesi iin ngiliz hkmetini ikna etmeye alan Londra Sefirine de bu maksatla bir nian verilmitir. BOA, Y.PRK.
EA., Belge No: 17/80. Ermenilerin fesat hareketlerine kar grevlerini yapan Mslman
memurlarn dllendirilmesi olaan bir durumdu, fakat Ermeniler hakknda doru beyanatta bulunmalarndan dolay Muta anl Manastr rahiplerinden Karabet, Lavi ve Parsih
Efendiler de maa ve sadakat madalyas ile taltif edilmilerdi. BOA, A.MKT.MHM., Belge
No: 696/22, 696/26.
31 BOA, Y.PRK.UM., Belge No: 26/71.
32 OBE (3 Aralk 1894-21 Aralk 1894), C. 24, stanbul 1990, Belge No: 145.
33 OBE (11 Ocak 1895-7 ubat 1895), C. 26, stanbul 1990, Belge No: 47, 70.
582
den sonra Sultan Abdlhamit, zmirliyan maiyetiyle birlikte gndermi

ve ilk resm kabulnde her patrie verilmesi det olan Mecidiye niann da
vermemitir34. ngiliz bykelisi Sir Currienin, Patriin Sultan tarafndan kabul hakknda 18 Ocakta verdii raporda u bilgiler yer almaktadr:
Sultann kabul ettii Patrik Ermenilerin strap ektiinden bahsedince
sultan fesat rkdalarn yola getirmenin Patriin grevi olduunu sylemi, resm kabul iki dakika srmtr. Kabulden sonra baka bir odada
kahve ikram det iken bu da yaplmam, Mabeynden Mnir Paa patriin burada beklemesine lzum olmad hakknda Sultann emirlerini
bildirmitir. Kabulde Patrik belirli bir souklukla muamele grm ve det
olan nian da kendisine verilmemitir35.
Patrik zmirliyann stanbul Ermeni Patriklii grevinden ayrlmasndan sonra, Babli, onun Patriklii zamannda mevcut bulunan sivil ve
din meclislerin yerine, din adamlarndan ve 8 lik yeden mteekkil karma bir meclisi geici olarak grevlendirmiti. Bu karma meclis Kumkap
Patrikhanesinde toplanm ve Bartholomeos Efendi, yeni Patrik seilene
kadar, Patrik kaymakam sfatyla Patrik zmirliyann yerine getirilmitir.
Mnhal bulunan Ermeni Patrikliine yenisinin bir an nce seilmesini
mteakiben Patrikhane Dahil Nizamnamesinin tadil ve slah meselesi
ortaya kmtr36. Tayini takip eden Cuma gn, Bartholomeos yeni seilen meclis yeleriyle birlikte Yldz Sarayna gitmitir. Cuma selamlnda huzura kabul edilmi ve ksa protokol konumalarndan sonra Sultan
Abdlhamit ona Byk Mecidiye nian ve maiyetindeki papazlara ve dier
ileri gelenlere de deiik rtbelerde nianlar ihsan etmitir. Patrik vekili
bulunan Bartholomeosun huzura kabul onun iin byk bir eref olmutur. Zira Patrik vekillerinin huzura kabul edilmeleri Padiahlarn usllerinden deildi. Bu vaziyet Trkler zerinde olduu kadar Ermeni cemaati
zerinde de ok iyi tesir yapmtr37.
Toplanan karma meclis zmirliyandan sonra stanbul Ermeni Patriklii ne Maakya Ormanyan (1896-1908) semitir. Ormanyan, Osmanl Devletinden yana bir tutum takip etmitir. Ermenilerin menfaatini
Trk hakimiyetinden yana gren Ormanyan, Patrik olur olmaz devlete
ve Padiaha balln bildirmitir. Ermeni Kilisesinin ve Ermenilerin
34 Trkler-Ermeniler ve Avrupa, s.41.
35 Bilal N. imir, British Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), C.III, Ankara
1989, No:369.
36 BOA, Y.A.RES., Belge No: 83/29.
37 Trkler-Ermeniler ve Avrupa, s.48.
583
kaybolan itimadn Trk devleti ve Trk milleti nazarnda tekrar kazanmaya almtr. Patrik Ormanyan, II. Abdlhamitin tahta knn 25.
yldnm mnasebetiyle Allaha kr yini yapm, ayrca Ermenilerin
Osmanl Devletine ballk sebeplerini aklayan konumasnn ardndan
Padiahn iyilii iin dualar okumutur38. Kendi milletinin meru istekleri hakknda ciddi mdafaada bulunmas dolaysyla Ermeni Patrii Ormanyan Efendiye 1897 ylnda birinci rtbeden Mecid nian39 ve birinci
rtbeden Osman nian40 verilmiti. Kapkethdas Abraham Efendiye
de ikinci rtbeden nian- Osman takdim edilmiti. Patrik Ormanyana
verilen nianlar bunlarla snrl kalmamt, 1902de altn mtiyaz madalyas41 ile Murassa42 Osman nian takdim edilmi43, ran hkmeti tarafndan da kendisine birinci rtbeden ir-i Hurid nian tevcih edilmitir44.
Ormanyann Patriklikten ekilmesi zerine eski Patrik Matteos zmirliyan
4 Kasm 1908de ikinci kez stanbul Patrikliine seilmitir. Adet olmasna ramen uygunsuz tavrlarndan dolay ilk seferinde verilmeyen Mecid
nian ikinci kez Patrik seilmesi zerine kendisine takdim edilmitir45.
Bundan sonraki dnemlerde de seilen Ermeni Patriklerine uygulanan gelenek zerine nianlar verilmeye devam edilmitir46.
38 lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Nisan 2003, Yl: 4,
Say 38, s.75-89.
39 BOA, .TAL., Belge No: 108/1314-062.
40 BOA, Y.MTV., Belge No: 166/76, 166/107; .TAL., Belge No: 118/1315R-007. Patrik Ormanyan yapt almalar ile devlet tarafndan dllendirilip takdir edilirken ayn destei kendi cemaatinden grememiti. BOA, Y.MTV., Belge No: 166/76. Ermeni komiteleri,
Kalas ve brail Ermeni papazlarn kiliselerdeki yinleri srasnda stanbul Ermeni Patrii
Ormanyann ismini anmamalar hususunda tehdit etmilerdir BOA, Y.PRK.EA., Belge
No: 33/101. Nitekim, Hnak Komitesi tarafndan gnderilen bir tehdit mektubunda Ermeni Patrii Ormanyann istifasn geri almamas istenmi, eer istifasn geri alr veya
bu mektuptan dolay Ermeniler hakknda bir takibatta bulunursa kendisini katledilecei
yazlmtr. BOA, Y.A.HUS., Belge No: 405/11.
Ermeni Patrii Ormanyan kendi mezhepdalar tarafndan tehdit edilmi olmasndan dolay
ngiliz Sefirinden yardm istemek zorunda kalmtr, BOA, Y.MTV., Belge No: 165/249.
41 BOA, .TAL., Belge No: 268/1319N-027.
42 zeri kymetli talarla bezeli, sslenmi olan nianlar iin kullanlr bir tabirdir.
43 BOA, .TAL., Belge No: 276/1320M-015.
44 BOA, .TAL., Belge No: 242/1318L-83. ran ahnn kendisine verdii bu nian kabul
etmek ve takabilmek iin Ermeni Patrii Ormanyan izin istemitir, BOA, Y.PRK.AZN.,
Belge No: 21/55.
45 BOA, .TAL., Belge No: 458/1326Za-021, 171/1326Za-15. Yazlan yazdan sadece Ermeni
Patrikliine tayin olunan zmirliyan Efendinin emsallerine uygun olarak taltif edilmesi
gerektii bildirilmiti. BOA, .HUS., Belge No: 15/1326ZA-9
46 Ermeni Patrii Toryan Ai, BOA, .TAL., Belge No: 461/1327C-09; Ermeni Patrii Eraroni Efendi, BOA, .TAL., Belge No: 478/1330C-03.
584
Osmanl Devleti tarafndan sadece stanbulda bulunan Ermeni Patrik ve din grevlilerine deil, ayn zamanda Kuds47 ve Sisteki48 Ermeni
Patrikleri ile kilise (Emiyazin) ve Ahtamarda49 bulunan Ermeni katagikoslarna da eitli rtbelerden nianlar tevcih edilmitir.
Ermeni leri Gelenlerine Verilen Nianlar

Osmanl Devleti bnyesinde adeta altn yllarn yaayan Ermeniler
arasndan pek ok aristokrat aile kmtr. Kuyumcu Dzyan ailesi, mimar
Balyan ailesi50, tekstilci Bezciyan ailesi, ressam Menas ailesi, mhendis ve
diplomat karan Dadyan ailesi akla ilk gelenlerdir. zellikle ticaret ve sarraflk alanlarnda isimlerinden sz ettirmeyi baaran Ermenilerin bu yetenekleri Sarayn dikkatinden kamam bir mddet sonra darphane idaresi
Ermenilerle dolmutur. Sarraf ve darphane idaresine memur edilmi Ermeniler arasnda en nde Dzyan ailesi gelmektedir. Boos Dzyan 1839dan
1853e kadar Darphane-i Amire bakuyumcusu olmutu. 1840l yllarda
Dzolu Boos tarafndan hazrlanan ve Saraya takdim edilen bir nian
albm vardr. Sultan Abdlmecid dnemine ait olan albm, 401 objeyi,
ait olduklar kii, rtbe veya mevkiye gre tanmlyordu. Albm, 1820lerden 1840larn sonuna kadar, Osmanl almetlerinin geirdii deiim ve
bunlarn yapmnda tr maddenin kullanldna iaret etmektedir51. Bu
aileden Garabet Dz 1850lili yllarda ftihar nian ile dllendirilmi ayrca rtbe-yi balay alarak askerin selamna hak kazanmt. Bu gne kadar
hibir reayaya yaplmayan bir iltimast. Yabanc devletler tarafndan da
verilen nianlar hesaba katlrsa ald nian says on ikiyi gemekteydi52. Darphane emini ve II. Mahmutun kiisel sarraf olan Bezciyan Artin,
47 BOA, .HR., Belge No: 32/1454, 68/3332, 69/3358; Sadaret Amedi Kalemi (A.AMD.),
Belge No: 19/54
48 BOA, .MSM., Belge No: 34/972.
49 BOA, .DH., Belge No: 1198/93772.
50 Osmanl Devletinin Bamimar olan Kayserili Balyan ailesi, 200 sene saray mimar olarak hizmet etmilerdir. En mehurlar Kirkor Amira Balyan, Senekerim Balyan, Garabet
Amira Balyan, Nikoos Balyan, Agop Balyan ve Sarkis Balyandr. lk iki kuak Balyanlar
Osmanl mimarsinin zelliklerini tayan eserler yapmken, dier 4 kuak ise Avrupadan
ald eitime gre mimar ve evre dzenlemesi gerekletirmilerdir. Balyan ailesi ile ilgili olarak bkz. Afife Batur, Balyan Ailesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.II,
stanbul 1994, s.35-41; Seluk Batur, Balyan Ailesi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi, C.IV, stanbul 1985, s.1089-1090.
51 Eldem, a.g.e., s.90-93.
52 ark, a.g.e., s.61.
585
Tasvir-i Hmayun53 yksek nianna lyk grlmt54. Bylece kendisi

Tasvir-i Hmayunun ilk sahiplerinden biri olmutur. Yine Saray kuyumcularndan olan Kevork Yeramyana, 1846da Sultan tarafndan nian- ftihar tevcih edilmiti55.
Ermeniler sadakatleri nedeniyle i hayatnda olduu gibi kamu hizmetlerinde de nemli mevkilere geldiler. zellikle Yunanistan Devletinin
kurulmasndan sonra Sarayda ve dilerinde Rumlara verilen grevlerin
Ermenilere aktarlmasndan sonra Ermeniler, Osmanl Devletinde valilik,
mfettilik, elilik hatta nazrlk gibi grevlere getirilmeye baland56. Ermenilerin kendini gsterdii alanlardan birisi de hi phesiz hariciye memuriyetleri idi. XIX. asrn ortalarna kadar maslahatgzar, mavir, ktip
ve tercman olarak vazife gren Ermeniler, ayn asrn ikinci yarsndan
sonra daha yksek mevkilere ykselerek eli ve umum konsolos olarak
grevlendirilmilerdir. Bu Ermenilerden biri olan Sahak Abro, uzun seneler Hariciyede alm ve Ali Paann sadrazamlnda Saray arivinin
birinci tercmanln yapmtr. Haric mektuplama ubesinin reislii ile
Hariciye veklet-i umum ktiplii grevlerini yrten Sahak ikinci dereceden Mecid ve Osman nianlar ile taltif edilmitir57. Ermeni asll m53 II. Mahmut zamannda (1808-1839), yenieri vakasn mteakip sar ve pembe kabartma
gller ve bu gller arasnda, ortalarnda birer elmas bulunan mavi ieklerle evrelenmi
bir saha iinde, Padiahn asker niformal bir minyatrn havi Tasvir-i Hmayun nian
karlmaya baland. Fildii levhalar zerine yaplmakta olan Tasvir-i Hmayunlar tahsil
iin Avrupaya gnderilmi olan Sabuh Menas ve onun kardei Maksud Menas, Abdlmecid ve Abdlaziz zamanndada Jozef Menas, Vensan ve Abdullah Efendiler yaparlard.
Artuk, Osmanl Nianlar, s.10-11.
Osmanl saray iin muhtelif ressamlar almtr. Sabuh Menasn yapt resimlerden memnun olan Padiah, kendisine beinci rtbeden Mecidiye Nian tevcih etmitir. ark, a.g.e.,
s.137-140.
54 Gomidas ark, Bezciyan Artinin niana lyk grld olay u ekilde nakletmektedir:
Trk-Rus Harbinden sonra Trkiye harp masraf olarak taksitte demesi lzm gelen
bir ykl para meselesi vard. Birinci ksm gya Rus mparatoru tarafndan hibe edilmi.
kinci ksmn vadesi bitince Babli indinde olan sefir bu meblan bir an evvel denmesini
talep etmi. Fakat, devlet hazinesi bu borcu veremez derecede bulunduundan, vezirleri
byk tela iinde kalmlar. Bezciyan Artin Sultana giderek bu parann birka gnde deneceini vaat etmi. Bezciyan yerli ve yabanc tccarlarn arp kendilerinden faiz mukabili lzm olan paray istemi. Tccarlar bir olup derhal derler, ertesi gn Ruslara olan
borcu tamamen demiler. Bundan gayet memnun olan Sultan Mahmut bittabi Ermenilere
kar itimadn ve emniyetini arttrm ve Bezciyan eliyle istenilen her eyi ihsan buyurmu.
ark, a.g.e., s.66.
55 ark, a.g.e., s.69.
56 Mim Kemal ke, Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu 1914-1923, stanbul 2003, s.114
57 ark, a.g.e., s.130-132.
586
him siyas simalardan biri de Manuk Azaryandr. 1876 Hersek htillinde

ve Trk-Rus Harbinde Balkan ordularnda diplomatik kurye olarak vazife grm ve 1878de Trk esirlerini stanbula getirmek zere Bkree
gitmitir. 1909da Hariciye Nezareti mstearlna ykselmitir. Birinci ve ikinci rtbeden Mecid, birinci rtbeden Osman nianlaryla taltif
olunmutur. Vezirlie kadar ykselen Ermenilerden biri de Artin Dadyan
Paadr. Sultan II. Abdlhamitin sevgi ve gvenini kazanm olan Artin
Paann siyas hayatnn en uzun ve en verimli devresi Hariciye mstearl olmutur. Buna mukabil birok rtbe ve nian sahibi olmutur58.
Hariciyede grev yapan Ermenilerden Ohannes Kuyumcuyan Paa
hukuk mavirlii yardmcs vazifesiyle alm ve drdnc dereceden
Mecidiye nianna lyk grlmt. 1899-1908 tarihleri arasnda Roma
eliliinde birinci sekreter olarak alan Ohannes bu vesile ile nc
dereceden Osman ve ikinci dereceden Mecid nianlarn almt. 19091913e kadar Hariciye vekleti baktip muavinlii vazifesinde bulundu
ve 1910 tarihinde sultan tarafndan hediye edilen Hanedan- Osman niann Kral Alberte vermek zere Belikaya gnderildi. Bu mnasebetle
birinci snf Leopold nian da kendisine verildi59.
Bykelilik grevini yrten Ermenilerden biri olan Hovsep Misakyan Efendi, Osmanl ariv belgelerinde Yusuf Misak Efendi olarak gemektedir. Berlin, Roma, Paris ve Hollanda bykeliliklerinde eitli grevler yapan Misak Efendiye Osmanl Devleti tarafndan deiik rtbelerden pek ok nianlar verildii gibi, Avusturya Devleti tarafndan kendisine
nc rtbeden Karondfer nian60, Yunan Devleti tarafndan drdnc
rtbeden Sver nian, Prusya Devleti tarafndan Karon ve talya Devleti
tarafndan Saint Moris de Lazar nianlar verildi. spanya Kralna hediye edilen Byk Osman nian mnasebetiyle, kendisine spanya Devleti
tarafndan61 ve stanbuldaki Fransa sefareti heyetine nianlar ihsan buyrulmasndan dolay da Fransa Devleti tarafndan drdnc rtbeden birer
kta nian verildi. 1890da ikinci rtbeden Osman nianna nail oldu62.
58
59
60
61
Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, s.65, 190-192.

ark, a.g.e., s.153.
BOA, SAD, 1, 660.
14 Aralk 1881 tarihinde, spanya Devleti tarafndan, Paris bykelilii baktibi Misak
Efendiye, Atee Hoci Efendiye ve Read Beye nianlar verilmitir. BOA, .HR., Belge
No: 336/21621.
62 BOA, SAD, 1, 660. Dier hariciye mensubu Ermeniler iin bkz. Sinan Kuneralp, Son
Dnem Osmanl Erkan ve Ricali (1839-1922), stanbul 1999.
587
Ermeniler Hazine-i Hassa idaresinde de grev almlard. Hazine-i

Hassa nezaret olarak adlandrlr ve balarnda hkmdarn ahs emniyetini kazanm nazr unvanl bir kii bulunurdu. Bu zat ayn zamanda
Sarayn btn masraflar, saraya mensup olanlarn cretleri ve bunlarn
denmesi iiyle megul olurdu. Agop Kazazyan Paa, Ermeni memurlar
arasnda nemli bir yer igal etmiti. Yksek tahsili olmad halde hesap
ilerinde gsterdii maharet kendisini ksa zamanda yksek mevkilere eritirmiti. 1887de ald birok niandan ayr bir de Papa IX. Piusun Patrik Azaryann eliyle verdii Saint-Gregoire nian vard. Agop Paann
vefatndan sonra Hazine-i Hassa Nezaretine 1891de Mikael Portukal
Paa nazr tayin edildi. Hizmet ve gayretlerini taktir maksadyla Sultan,
Paay 1893te vezirlie ykselterek kendisine Mecidiye, mtiyaz ve Liyakat nianlar tevdi etmiti63. 1897de Portukal Paann vefatndan sonra
Sultann iradesiyle Hazine-i Hassa Nazrlna tayin olan Sakz Ohannes
Paa da grev yapt sre ierisinde farkl rtbelerden birok nian ile
taltif edilmiti.
Dhiliye Nezaretinde grev alan Ermenilerden Garabet Artin Davut
Paa, birok nianla taltif edilmiti. Ayrca kendisine Napolyon tarafndan
Legion dHonneur ve Papalk makam tarafndan Saint-Gregoire nianlar verilmitir. Gayretli almalar dolaysyla Krikor abanyan drdnc
dereceden Mecidiye nianna lyk grld gibi Papa tarafndan Saint-Gregoire nian ile mkafatlandrlmtr. Yine Dhiliye Nezaretinin
eitli kadrolarnda grev yapan Ermenilerden Dernersesyan Haadur,
Servet Palacyan; Nafia Nezaretinde alan Mgrd Sinapyan, Kevork
Pokarat, Mgrd Hekimyan; Adliye Nezaretinde grev yapan Sarkis Karako; hkmet doktorlarndan Andon Paa Nafilyan, Dr. G. Yakupyan,
Dr. Horasanczade Mikael; Saray fotorafl yapan Abdullah kardeler;
matbuat alannda Hovhannes Mhendisyan ve Garabet Keiyan deiik
rtbelerden birok nian ve madalya ile dllendirilen Ermenilerdendirler.
Mhendisyan 1888de hazrlad harf albmn II. Abdlhamite sunmu
ve bu suretle drdnc snf Mecid nian ve Sanayi-i Nefise madalyas ile
taltif edilmiti64.
63 ark, a.g.e., s.157-159, 160-161.

64 Pamukciyan, a.g.e., s.313-315.
588
Nian ve Madalya Verilen Dier Ermeniler

Osmanl Devleti, bu ekilde yksek mevkilerde grev yapan Ermenilere nian ve madalyalar tevcih ettii gibi, sadakat ve hsn-i hizmetleri
dolaysyla da birok Ermeniye nianlar verilmitir. Kendilerine nian ve
madalya tevcih edilen Ermenilerin banda murahhasalar gelmektedir65.
Murahhasa olarak tayin edilmeleri dolaysyla Ermenilere nian- hmayunlar66 tevcih edildii gibi, bunlarn devlete olan sadakat ve ballklarnn devam ve gerekletirdikleri iyi hizmetlerin karl olarak da birtakm nianlar verilmitir. Erzurum Ermeni milleti murahhasas piskopos
Kirkoris, memuriyeti srasnda iyi ve gzel hareketlerde bulunduundan
dolay taltif edilmitir67. Van Kalesinin tamirindeki gayretleri sebebiyle
Van mfts smail Efendi ile birlikte Ermeni murahhasas Kaprile nian
tevcih edilmitir68. Van mfts smail Efendi ile birlikte herkesten ziyade
gayretleri grlen Van ve tevabi-i Ermeni milleti murahhasas Kaprilin
sadk ve ittifaka yarar biri olduuna bu byk tamirat hizmeti baka bir
delil olmutur. imdiye kadar yaplan tamirat iin bir hizmet nianesi olmak zere kendisine Mecidiye nian verilmesi uygun grlmtr69. Ermeniler yalnz bar zamannda deil sava zamannda da devlete hizmet
etmilerdi. Krm Harbindeki hizmetlerinden dolay 1857 ylnda Arapkir
murahhasas srail ile Erzurumda bulunan Ermeni ileri gelenlerinden Hasrofolu Serkiz ve Moaholu Artine70 eitli rtbelerden nian verilmitir.
65 Murahhas kelime olarak, ruhsatl, izinli anlamna gelmektedir. Devlet ya da bir teekkl
veya bir kurum adna salahiyetli olarak bir yere, birinin makamna gnderilen kimse demektir. Murahhasa ise Ermeni Piskoposlarna verilen isimdir. Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara 1996, s.684. Murahhasa terimi, stanbul Ermeni
Patrikliinin Osmanl vilyetlerindeki en st mevkide olan din adamlar iin kullanlmtr. Her ne kadar szlklerde Ermeni piskoposu iin kullanld eklinde geerse de, murahhasa olarak atananlar arasnda bapiskopos ve rahipler de bulunmaktadr. Seyfeli, a.g.e.,
s.90.
66 stanbul ve ona tbi olan mahallerdeki Ermeni milletinin din ilerini ihtiyarl dolaysyla
yrtemeyen Esvaradorun yerine Ermeni murahhasalarca tayin edilen Matyosa verilen
nian- hmayun. BOA, A.DVN.MHM., Belge No: 1A/87. stanbul Ermeni Patrii Matyos
Piskoposa yazlan nian- hmayun ile kendisinin grev ve sorumluluklar anlatlmtr.
BOA, Y.EE., Belge No: 36/115.
67 BOA, HR.MKT., Belge No: 84/35.
68 BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 229/78, 233/49.
69 BOA, .DH., Belge No: 338/22191.
70 BOA, A.DVN.MHM., Belge No: 21/72; A.AMD., Belge No: 75/33; A.DVN., Belge No:
123/79. Orduda iyi hizmetleri grlen Erzurumum Mslman ahalisi ile Ermeni milletinden bazlarna Mecidiye nian ve madalyalar verilmesi zerine bu madalyalardan Rum
milletine de verilip verilmemesi konusu gndeme gelmitir. BOA, A.MKT.MHM., Belge
No: 138/31.
589
Osmanl memleketlerinde grev yapan pek ok Ermeni murahhasa, piskopos ve rahipleri eitli ekillerde kendilerine nian ve madalya verilmek
suretiyle taltif edilmilerdir.
Anadolunun pek ok ehrinde Ermeni olaylarnn zuhur etmesi zerine bu blgelerde, huzur ve gvenlii temin etmek isteyen Osmanl Devleti,
Ermeni tebaasnn sadakat ve ballna daha ok ihtiya duymutu71. Bu
erevede 1895 tarihinde Muta bulunan anl (Surp Garabet) Manastr rahiplerinden Karabet ve arkadalar fesat hareketlerinden bulunan Ermeniler hakknda doru beyanatta bulunmaktan ekinmemilerdi. Ancak
Karabet, Lavi ve Parsih Efendiler Ermeniler tarafndan tahkir ve tehdit
edilmeye baladlar. Devlete sadakatini beyan eden Mulu papaz Parsih
Efendi Ermeniler tarafndan ldrlrken, kaymakam Reit Beyin eyalar ve paras gasp edilmi ve Mesud avu da katledilmiti72. Osmanl
hkmeti gerekli tedbirleri ald gibi, Ermeniler hakknda doru bilgiler
verdiklerinden dolay anl Manastr rahiplerinin maa ve Sadakat madalyas ile taltif edilmelerine karar vermiti73.
Yine sadakat ve hizmetlerinden dolay Erzurum meclis azasndan Ermeni milleti vekili Hce Aacan ve sandk emini Karabet74; Aydn vilyeti
meclis-i idare azas Bercoyan Karabet ile zmir Ermeni milleti Kapukethdas Kazdalyan Dikran Efendilere75 nian tevcih edilmitir. Ermeni
Patrikhanesi meclis-i cisman reisi bulunan Mahsd Simon Beye Altn
71 1895-1896 yllar daha ok Anadolunun eitli yerlerinde kan Ermeni isyanlar ile bilinmektedir. Hlbuki Osmanl Devleti bu tarihlerde de daha evvelden olduu gibi Ermeni
cemaatinin ihtiyalarn karlamakta ve zor durumda kaldklarnda yardma yetimekteydi.
1895 tarihinde alnan bir kararla Ermeni Katolik Patrikhanesinin mal sknt iinde bulunduunun Patrik tarafndan Sultana bildirilmesi zerine hazineden 100 bin kuru verilmesi
Meclis-i Vkelca kararlatrlarak Sultana arz edilmi ve bu parann denmesi kabul
edilmitir. OBE., C.39, No: 75. 1896da ylba dolaysyla evvelki yllarda olduu gibi
Padiahn ihsanlarndan olarak Rum Patrikhanesine 75 000, Ermeni Patrikhanesine 40
000 ve Ermeni Katolik Patrikhanesine 25 000 kuru verilmesi iin harekete geilmitir.
Dhiliye Nezareti btesinde tahsisat olmadndan Maliye tarafndan yeni bteye gerei
kadar aktarma yaplmas hususu Sadrazam Cevat Paaya bildirilmitir. OBE., C.26, No:
112.
72 anl Manastrnda toplanarak Kaymakam Reit Beyin para ve eyasn gasp ve Mesud
avuu katleden Ermeni etesini Erzincanda murahhasa vekili Kevork Efendinin arkadalaryla beraber tahrik ettikleri anlalmtr BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 696/26.
73 BOA, A. MKT.MHM., Belge No: 696/22, 696/26.
74 BOA, A.MKT.UM., Belge No: 527/76, 529/30. Rum milletvekili Yorgi de bu mnasebetle
taltif edilmitir.
75 BOA, DH.MKT., Belge No: 1388/73, 1521/88.
590
mtiyaz madalyas ihsan buyrulmutu76. Edirne redif deposunun inaatna

para yardmnda bulunanlardan Edirne meclis-i idare azas Alaaddin ile
Ermeni Kalos Efendi de yine taltif edilenler arasndayd.
Osmanl Devleti grevlerini titizlikle yerine getiren retmenleri de
unutmamt. Osmanlcann Ermeni tebaas arasnda yaygnlatrlmas
iin kitap tercmesi ile megul olan Andon Alik Efendi ile stanbuldaki
Ermeni Mektebinde Osmanlca retmeni olan Mihran Efendiye nian
verilmiti77. 1891 ylnda Ermeni Katolik cemaatine ait ksz ve fukara kz
ocuklar iin hizmet veren okulun retmenlerinden ne Sanayi madalyas tevcih edilmitir78. Padiahn doum gn mnasebetiyle Ermeni Katolik Patrii Azaryan Efendi tarafndan Padiah II. Abdlhamite bir
dua kesesi takdim edilmiti. Bu dua kesesinin Ermeni Katolik cemaatinin
ksz ve fukara kzlar mektebince ilenmi olduu bildirilmiti. Bunun
zerine Padiah, bu okula uygun bir surette yardm edilmesini ve bu keseyi kim ilemi ise onun Sanayi-i Nefise madalyasyla taltifini emretmitir.
Bunun zerine okula hkmet tarafndan gnlk otuz kyye79 et ve elli
kyye ekmek verilmesi kararlatrlmt. Bu olduka nemli bir yardm
olduundan baka bir ey tahsisine gerek grlmemi ancak yine herhangi
bir ihtiya olursa bunun da karlanabilecei bildirilmiti. Keseyi ileyen
okul retmenlerine Sanayi madalyas ile birlikte efkat nian tevcih edilmitir80.
Ermeni Katolik Hastanesi doktorlarndan Eterya Valis81 ve Zartar ve
Zehrab82 Efendilere nian- Mecid ita edilirken, Ermeni Katolik Rahibe
Mektebi eczacs Jozef Hekimyan Efendiye de drdnc rtbeden Mecid
nian verilmiti83. nl bir gz hekimi olan Dikran Acemyan, 1899da
nc snf Osman ve Mecid nianlar ve 1900de de mtiyaz madalyas
ile taltif edilmiti. Dikran Allahverdi Bandrma ve evresinde ortaya kan
kolera salgn zerine blgeye gitmi ve ald tedbirler sayesinde birka
ay zarfnda hastaln nn kesmiti. Yapt bu hizmetlerden tr Me76
77
78
79
80
81
82
83
BOA, .TAL., Belge No: 19/1310L-092.

BOA, .DH., Belge No: 1121/87654; .DH., 1126/87984.
BOA, .DH., Belge No: 1223/95701.
Tart llerinden birinin addr. Bunun yerine okka da kullanlr. l miktar ehir ve
kasabalara gre deimekle beraber en yaygn olarak kullanlan 1.282 gramdr. Pakaln,
a.g.e., C. II, s.723.
BOA, Y.EE., Belge No: 5/167.
BOA, .DH., Belge No: 1198/93772.
BOA, .TAL., Belge No: 161/1316-047.
BOA, .TAL., Belge No: 220/1318R-051.
591
cid, Osman ve Liyakat nianlar ile mkafatlandrlmtr. Ayn zamanda

Yunan ve Srp hkmetleri tarafndan da Sen Jorj ve Sava nianlar ile
taltif edilmitir84.
Sonu olarak, Osmanl topraklar en batan beri eitli din ve inanta olan insanlarn bir arada yaadklar ve giderek birbirlerine daha ok
kaynatklar bir grnme sahiptir. Devletin kendisine tabii olan bu topluluklardan bekledii ise devlete ve Padiahlarna sadakat ile bar ve dzenin devamyla snrlyd. Bunlarn tesinde Osmanl Devleti fethettii
topraklarn halknn din inanlarna, kltrlerine, geleneklerine, iktisad
uralarna karmamt. Onlar alageldikleri sosyal ve ekonomik hayatlarndan koparp, devletin tayin ettii kurallar ierisine sokmamt.
Osmanl Devleti, bnyesindeki topluluklara hogr ile davranm, onlara
geni zgrlkler bahetmitir. Fethettii topraklarda kendisinden sonra
oluan devletlere kyasla en mkemmel sicile sahip olan Osmanl Devleti,
yine de gayrimslim aznlklarn bask altnda tutulduu iddialarna maruz
kalmaktan kurtulamamtr.
zellikle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kan ve halen daha gndemdeki yerini koruyan Ermeni iddialar bu konuda ilk srada
yer almaktadr. Hlbuki Osmanl Devleti grevini yerini getiren, devletine sadakatle hizmet eden veya en azndan bu ynde bir gayret ierisinde
olan Ermenileri pek ok devirde taltif ve taktir etmekten geri durmamtr.
Asaletten, mevki ve rtbeden ziyade sadakat ve liyakat temeli zerine kurulu olan nian ve madalyalarla taltif edilen Ermenilerin says hi de az
deildir.
84 Pamukciyan, a.g.e., s.4-5, 15-16.
592

Hoşgörü Toplumunda Ermeni̇ler PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hoşgörü Toplumunda Ermeni̇ler PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ERCYES NVERSTES YAYINI-153

Kapakta Kullanlan Gravr

ERCYES NVERSTES I. ULUSLARARASI

Osmanl Brokrasisinde Grev Yapan Ermeniler ..............................................................................................................27

Romanc Gzyle Ermeniler 1 ................................................................................................................................................55

Osmanl Ynetiminde XIX. Yzyl Ermeni Okullar ve Faaliyetleri.................................................................................77

Afyonkarahisarda Ermeniler 1910-1914 (eriye Sicillerine Gre) ................................................................................91

Bir Osmanl Kazasnda Trkler ve Ermeniler: Darende .................................................................................................119

II. Merutiyet Dnemi Osmanl Meclislerinde Ermeni Milletvekilleri ve Faaliyetleri (19081912).........................143

Kayseri Blgesindeki Trkler ve Ermenilerin Sosyo-Kltrel Etkileim ve Dayanmasnn

Son Dnem Osmanl Mimarlnda Ermeniler ..................................................................................................................235

Osmanl Devlet Ynetiminde Kltrler Aras letiim rnekleri:

Diyarbakr Sosyal Yaam erisinde ve Devlet Hizmetinde Ermeniler........................................................................257

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

Yrd. Do. Dr. Sevin GL

Trk-Ermeni likileri - nternette.......................................................................................................................................275

Osmanl Toplumunda Birlikte Yaama Anlarndan Semeler......................................................................................289

Hogr Toplumunda Birlikte Yaamak: Osmanl Toplumunda Gayrimslim Ermeni Vatandalar ve

XIX. Yzylda Msrdaki Ermeniler ....................................................................................................................................327

Abdlaziz ve Boazda Mar Okuyan Ermeni ocuklar .................................................................................................353

XIX. Yzyl Kayserisinde Ermeniler ve Kiliseler .............................................................................................................373

Birlikte Yaama Kltrnn Mimarlar: Osmanl ve Cumhuriyet Dneminin

Osmanl Toplumunda Yaama Sanatna Bir rnek:

Ermenilerle Birlikte Yaayn Azerbaycan Tiyatro Eserlerinde Gsterilmesi ...........................................................427

Kbrsta Sosyal Hayat erevesinde Trk-Ermeni likileri .........................................................................................447

Trk Kurtulu Savanda Fransada Ermenilerin Trkiyeye Kar Propagandalar ve

Dr. Yasin aatay SEKN

Balyanlar ve Trk Camileri ..................................................................................................................................................517

Gregorian Trklerin Stratejik Boyutu ................................................................................................................................537

Trk Ermeni Birlikteliinin iki Farkl Resmi: Trk-Ermeni Birliktelii zerine

Osmanl Devleti Tarafndan Ermenilere Verilen Nian ve Madalyalar ........................................................................573

XIX. ASIRDA ERMEN CEMAATNDE GRLEN DN

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

I- Anadoluda Trk Hakimiyetinden nce Ermenilerin Din

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

Refet Yinan, Seluklulardan Osmanllara Ermeniler, Trk Tarihinde Ermeniler (Temel

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

II- XIX. Asra Kadar Ermenilerin Din Durumu

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

III- XIX. Asrdaki Gelimeler

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyetlerine balamlardr. stanbula

IV- XIX. Asrda Kayserideki Ermeni Milleti

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

Talasa yerlemilerdir21. Osmanl belgelerinde de Kozandan Kayseriye

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

nemlisi, Kayserideki farkl topluluklarn mahalleleri yana yana olmayp,

Kayseri eriye Sicili (H. 1067/M. 1657) Transkripsiyon ve Deerlendirme, Baslmam

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

3.Misyonerlik Faaliyetlerinin Ermeni Milleti zerindeki Etkileri

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

Barkley, a.g.e., s.151-152.

Cholet, a.g.e, s.60.

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

lk uuru alanmtr46. Bu szde eitim faaliyetlerinin asl amac, Ermeni

Ar. Gr. Ramazan ADIBELL

Trk-Rum mbadelesi deil, daha ok bir Rum Ortodoks ve Mslman

HOGR TOPLUMUNDA ERMENLER

Dr. Recep ELK