Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

1 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar

29 Mar, 08:04 (Cumartes , 29 Mart 2014, 08:04:59)

Yazdr

Tweet (https://tw tter.com/share)

B r ncek yazmzda, Hardy-We nberg Denges 'n n bas t ama etk l matemat ksel fades n grmtk. Bas te,
herhang b r gen frekansn, fenot p (f z ksel zell k) frekansn veya genot p (genet k zell k) frekansn b ld m z
srece, deal ve evr m n sregelmed b r poplasyonda d er tm genler n (aleller n) frekansn bu dengen n
matemat sayes nde hesaplayab l r z.
Pek , bu anal z sadece evr m n sregelmed poplasyonlarda m yapab l r z? nk eer yleyse, bu HardyWe nberg Denges neredeyse tamamen e yaramaz b r denge demekt r. B l yoruz k var olan tm poplasyonlar
yava ya da hzl b r ek lde evr mlemekted r. Evr m mekan zmalar, ster stemez poplasyonlarn heps ne etk
etmekted r. Dolaysyla eer k sadece evr m n olmad poplasyonlarda e yaryorsa, Hardy-We nberg' n
leyeb lece b r poplasyon bulmamz mkansz demekt r. nk doada evr mlemeyen veya evr m
mekan zmalarndan muaf h b r tr yoktur ( nsan bunu b r m ktar krab ld yse de, tamamen krmaktan ac zd r).
Neyse k durum bu de l. Darw n'den sonrak yzlerce ve b nlerce evr msel b yologun, mhend s n, matemat k n n
ve stat st k b l mc n n hesaplamalar ve anal zler sayes nde bugn Hardy-We nberg Denges 'n bozacak kuvvetler n
etk ler n n ne olduunu hesaplayab l yor ve bu kuvvetler n etk s altnda poplasyonlarn nasl evr mleeb lece n
b l yoruz. te bu noktadan sonra, her b r yazmzda b r evr m mekan zmasnn etk s n ele alacaz (ve d erler n
etk s z varsayacaz) ve bu mekan zmann evr me olan etk s n matemat ksel olarak anal z edece z. Yan b r ncek
yazmzda verd m z ve aada tekrarladmz engeller (kurallar) tek tek ykacaz. Tab bunu yaparken, b rok
ter m ve yan anal z de renece z. Bu sebeple, baz mekan zmalar b rden fazla yazda ele almamz
gerekeb lecek. md , daha fazla lerlemeden nce normalde Hardy-We nberg Denges n deal koullar tekrar
hatrlayalm:

1. Mutasyonlar olmayacak.
2. Doal Se l m olmayacak.
3. Genet k Srklenme olmayacak (poplasyon sonsuz byklkte olacak).
4. Gen Ak ve Genet k G olmayacak.
5. Rastgele Olmayan ftleme (Akrabalar Aras reme) olmayacak.

Krmzyla vurguladmz g b bu yazmzda mutasyonlarn olmamas gerekl l n ortadan kaldracaz ve

mutasyonlarn etk edeb ld poplasyonlarda evr m n nasl led ne bakacaz. ncel kle, mutasyonlar daha y
anlamamz gerek yor. Neyse k , bu konuyu detaylca ele aldmz b r yazmz mevcut: Evr m Mekan zmalar - 8:
Mutasyonlar (http://evr magac .org/makale/114). Daha fazla lerlemeden nce mutlaka mutasyonlar, nasl
olutuklarn ve etk ler n bu yazmz okuyarak anlamanz tavs ye eder z. Bu yazmzda n matemat ksel boyutuna
odaklanacaz.

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

2 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

Mutasyonlar Nasl Sayyoruz?

Mutasyonlarn nasl olutuunu yukarda verd m z makalem zden reneb l rs n z. Ancak mutasyonlar olutuktan
sonra bunlar nasl sayyoruz? nk eer k mutasyon skln bel rlemek st yorsak, mutasyonlar sayab lmem z
gerek yor. Bunu nasl yapacaz?
Bunun bas t (ksa) ve karmak (uzun) olan b rok farkl yntem var. rne n etrafnzdak mutasyon skln
kolayca saymak stersen z, otozomal baskn hastalklar tayan b reyler sayp, toplama oranlayab l rs n z. rne n
a len zde 4 k varsa ve bunlardan b r nde ccel k, m yoton k d strof , tberl skleroz g b b r hastalk varsa (ya da
uradak l stedek (https://en.w k ped a.org/w k /Category:Autosomal_dom nant_d sorders) herhang b r hastalk),
mutasyon oran 0.25 demekt r (1/4 oranndan tr). nk bu hastalklar ek n k b r gende meydana gelen
mutasyon sonucu hastalk yapc unsurun baskn hale gemes yle oluur. Dolaysyla d grne (ya da genel
olarak f z ksel zell klere) bakarak bu mutasyonlarn an etk ler n derhal greb l r z. Ancak hemen fark edeb lece n z
g b , bu hastalklarn says aznlktadr; dolaysyla bu pek de etk l b r yntem de ld r.
Bunun b rka sebeb vardr: yukarda verd m z yazdan da greb lece n z g b , mutasyonlarn ez c b r ounluu
etk s z (ntr) ya da neredeyse etk s zd r. Dolaysyla vcudumuzda mutasyonlar meydana gelse b le, bunlarn ok
ok ok az b r ksmn dardan gzleyeb l r z. nk b rounun h b r f z ksel etk s yoktur. Verd m z bu saym
yntem n n b ze aret ett neml b r nokta da budur zaten: etrafmzda srekl c dd genet k hastalklara sah p
nsanlar grmey z; nk an etk l mutasyonlar c dd m ktarda aznlktadr.

Mutasyonlar tesp t etmek n kullandmz genet k d z leme yntemler nden rnek b r sonu...

Bu durumda daha etk l b r ynteme ht yacmz var. te bu yntem, genet k anal z yntemler d r. Ancak burada bu
yntemler n detaylarna g recek yer m z yok; nk ok kapsaml zahlar gerekt r yor. Fakat buraya tklayarak

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

3 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

(http://evr magac .org/fotograf/54/5320) bu yntem n b r uygulama alann greb l rs n z. Bas te, mutasyona urayan
b r gen n genell kle baz uzunluu de r ve bu sebeple arl de r. Bu arlk farklarn kullanarak mutasyona
uram gen d z ler n tesp t edeb l r z. Pek ya mutasyon sadece b r nkleot t de t r yorsa ve dolaysyla arl
etk lem yorsa? te bu durumda da ncel kle gen d z ler ne (genom har talarna) bakarz; sonrasnda da stat st k
yntemler kullanarak mutasyon frekanslarn tesp t eder z.
Uzun lafn ksas, mutasyonlar saymak n ok fazla yntem m z vardr ve bu yntemler n her b r ayr b rer makale
olmay hak edecek kadar detayldr. Dolaysyla bunlar md l k b r kenara brakalm. Bu ksmdan renmem z
gereken nokta, mutasyonlarn meydana gelme m ktarn b leb l yor olmamzdr. nk bu b lg y , sonrak
basamaklardak hesaplarmzda kullanacaz.

Mutasyonlar Ne Kadar Sk Meydana Gel r?

Bu konu halk arasnda, hatta b l m cam asnda b le, olduka yanl anlalmaktadr. Akadem k dnyaya g rd n zde,
evr mle lg l konularda "Mutasyonlar ar nad r meydana gelen olaylardr." lafn sk duyarsnz. Ancak bu c dd b r
hatadr. nk cmle, eks k kurulmaktadr; dolaysyla yanl anlalmalara neden olmaktadr. Cmlen n dorusu u
ek lde olmaldr: "Nkleot t bana meydana gelen mutasyon says ar kktr." te bu ek lde fade ed ld nde
doru olur. Ne demek sted m z zah edel m:
Mutasyon oran (Yunancada "m" harf ) le fade ed l r. Bu say, b rok tr n nanlmaz kk b r saydr. Mesela
10-9 veya 10-8 g b saylar, mutasyon oranlar n olduka yaygndr. Bu saylar, 0.000000001 g b ufack saylardr.
Yok denecek kadar kk! Bu ne demekt r? Mutasyonlar neredeyse h meydana gelmez m ? Ama bu pek doru
gelm yor? nk b l yoruz k , var olmu btn canllarn, var olmu btn zell kler b r noktada meydana gelm ,
ufak de mlere neden olmu mutasyonlarla ve sonrasnda bunlarn se l m yle var olmutur. Mutasyonlar
poplasyona yen genler, yen zell kler, e tl l k katmaktadr. Sonrasnda bu e tl l n avantaj salayanlar
se lmekted r ve trler de mekted r. Eer mutasyonlar ar nad rse, bu kadar gen b r e tl l k nasl var olab l r?
Bu saylarn bu kadar kk olmasnn neden , bu saylarn b r mler d r. rne n 10-9 says, b r canlnn 1 adet
hcres ndek tek b r adet nkleot t zer nde mutasyon meydana gelme olasldr. B l m nsanlar genell kle
mutasyon oranlar n bu b r m (nkleot t bana den mutasyon orann) kullandklar n, mutasyon oranlar da
ar seyrek g b alglanmaktadr. Halbuk b r canlnn b r hcres er s ndek nkleot t saysn dnecek olursak, bu
say b r anda anlaml hale gelmekted r. Gerek b r rnekten yola kalm:
-8
nsanlarn ve empanzeler n hcreler nde bulunan sahtegenler zer ndek mutasyon oranlar () 2.5 x 10
c varndadr. Yan hcreler m zdek her b r nkleot tte, her b r m toz blnme srasnda 0.00000025 mutasyon
meydana gelmekted r. y de bu ok sama de l m ? 1 mutasyon anlamldr; ancak "yarm mutasyon" ya da
"0.00000025 mutasyon" ne anlama gel r? Bu sadece b r sklk orandr. Kyas yapmak amacyla bu ek lde, tek b r
nes l (ya da tek b r m toz blnme) hesaba katlarak ver l r. B r d er de le, nsan hcreler nde tek ve bel rl b r
nkleot t zer nde mutasyon meydana gelmes n yaklak 4.000.000 adet m toz gerekmekted r. Bunu nasl
hesapladk?
Tek b r nkleot tte mutasyon olumas n gereken m toz says = 1 /

rne n, daha net anlamak asndan, eer k deer n z 0.1 olsayd, 1 mutasyon meydana gelmes n ortalama
10 nesl n gemes gerek rd (1/0.1 hesabndan tr). Dolaysyla mutasyon oran ne kadar dkse, 1 mutasyonun

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

4 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

sab tlenmes n gereken nes l says o kadar fazla olacaktr.

16
Y ne de pek mantkl gelm yor, de l m ? Aslnda hcreler m z mrmz boyunca yaklak 10 adet (10 katr lyon)
m toz blnme ge r r. Dolaysyla 4 m lyon blnme, bu saynn yannda h t r. Ancak y ne de yeter nce fazla de l
g b . Bunun sebeb , halen tek b r nkleot t dnyor olmamzdr. nsan genomunun genel nde, tm nkleot tler
dnecek olursanz, bu say b r anda anlaml hale gelecekt r.
nsan genomunda (her b r hcren z er s nde) 3.200.000.000 adet nkleot t bulunur. Yukarda szn ett m z
says, bunlarn her b r ndek mutasyon orandr. Dolaysyla bu k sayy arptmzda, genom bana her b r m toz
blnmede meydana gelen mutasyon saysn buluruz:
Her b r hcredek toplam mutasyon oran ( ) = N
*
g
baz
Burada N

, hcredek nkleot t saysn fade eder. Dolaysyla nsan n b r hesap yapacak olursak:
baz
g, nsan = 3.200.000 x 0.00000025

g, nsan

= 800

Her b r hcrem zde m toz blnme bana 800 mutasyon! md konumaya baladk! B r de bu hesaba toplam
m toz saysn ve stat st k hata paylarn ekled m zde, nsann Molekler Genet s ml ders k tabnda bel rt ld
g b , mrmz boyunca her b r gen m zde toplamda 100 m lyon la 10 m lyar arasnda mutasyona meydana
gelmekted r! Saylar b r anda ba dndrc hale geld ! 10 m lyar mutasyon! Bunda da b r hata var g b , de l m ?
Var zaten, mutasyonun kend s b r "hata". B r kopyalanma hatas. Evr mde hatalara yer olsa da, bu kadarna yer
olamaz. nk bu kadar fazla mutasyonun b r anda b r kt b r b yok myasal, annda denges z hale gelecek ve hem
kend n , hem de bulunduu hcrey yok edecekt r. Zaten bu saylar da vcudumuzda b r ken mutasyon says
de ld r. Bu saylar, vcudumuzda meydana gelen mutasyon saysdr. Meydana gelmekle b r kmek (ya da "kalc
hale gelmek") arasnda c dd b r fark vardr.

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

5 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

Evr msel srete tm hcreler n b yok myasal tepk me d z ler dah l nde, zell kle gen kopyalanmas srasnda bu tr
mutasyonlar ayklayacak tam r mekan zmalar mevcuttur. Bu mekan zmalar, kopyalanma srasnda nkleot tler tek
tek okuyarak kopyalama lem n n doru yaplp yaplmadn kontrol eder. Hata varsa da derhal dzelt lmes n
gereken b yok myasal sreler balatr. Bu mekan zmalar olduka baarl almaktadr; ancak kusursuz de ld rler
(belk "kusursuza yakn" olarak tanmlanab l rler tab ). Aslnda yaptklar zor de ld r: 4 nkleot t tak p ederek her
sefer nde doru nkleot t n karsna doru nkleot t n geld n tak p etmek. Bu bas t b r , ok karmak b r
b yok myasal srec gerekt rm yor, dolaysyla kusursuza yakn leyeb l yor. Ancak kusursuza yakn le "kusursuz" da
ayn eyler de l. Aradak fark, var olmu, var olan ve var olacak tm e tl l e neden oluyor.
Bunu kelebek etk s g b dneb l rs n z. Ufack b r nkleot tte meydana gelen hatann bu dzeltme
mekan zmasndan kamas, genomda kalc b r de me neden oluyor. Benzer ek lde, m lyarlarca mutasyon
srasnda bu hatalarn says arttka, gzden kaan bu de mler e yarar ve de kl k yaratab l r hale gel yorlar.
Dolaysyla mutasyonlar meydana geld kler nde b r anda 5. gz, 8. ayak, 4. kafann kmasna neden olmuyor.
Yaplan stat st k anal zler, dzeltme mekan zmalarnn etk s de hesaba katldnda, her b r nsan sperm
hcres nde 1.6-6.4 mutasyon tandn gstermekted r. B rey baznda baktmzdaysa, her b r m z
anne-babalarmzdan toplamda 56-160 mutasyon aras fark le yaamaktayz! Bu saylar belk tr lyonlar kadar
byk de l; ancak prat k olarak 0'a e t olan saylar kadar da kk de l. Dolaysyla d kkate deer m ktarda
mutasyon her nes lde poplasyonumuzda b r k yor.

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

6 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

Tab k bu saylar, kullanlan ver lere gre de eb l yor. Fakat bu saylar, olduka tutucu, dolaysyla muhtemelen
gere yanstan ver lerden derlenm saylardr. u anda, b z bunu yazarken, s z bunu okurken b le vcudunuzdak
hcrelerde mutasyonlar ve tam rler meydana gel yor, belk bazlar dzeltme mekan zmasndan kayor ve kalc
oluyor. Dolaysyla yle veya byle mutasyonlar m zde bulunuyor ve srekl b r k yorlar.
Yalnz b r sknt daha var: her mutasyon evr msel anlam tamyor. Evet, vcudumuzda her nes lde onlarca
mutasyon b r k yor; fakat bunlarn heps evr msel anlam tamyor. Kolunuzda ya da bacanzda meydana gelen b r
mutasyonun evr msel b r anlam yok, nk gelecek nes llere aktarlamyor. Eer k bu mutasyonlar sperm/yumurta
hcreler n zde, test s/yumurtalklarnzda veya reme sonras z gotun lk b rka blnmes nde meydana gel rse,
evr msel anlam tayan mutasyonlar hal ne gel yor. Yoksa kulanzda meydana gelen b r mutasyonun pek b r
anlam yok evr m asndan... Belk kansere ya da baz hastalklara neden olab l r; ancak gelecek nesle
aktarlamayaca n evr msel b r anlam tamaz. Sadece remeyle lg l blgelerde meydana gelen mutasyonlar
evr msel anlama sah pt r.
te vcut hcreler nde de l de, reme organlar, hcreler ve z gotta meydana gelen mutasyonlar hesaba katacak
olursak, en kt ht malle her b r nes lde ortalama 2 mutasyonun poplasyonumuza dah l olduunu
hesaplamaktayz. Bu b le devasa b r say. Dnya apnda her sene 130 m lyon bebe n doduu dnlrse,
poplasyonumuzun ne kadar hzl de t daha kolay anlalab lecekt r.
Son olarak, baz d er cansz ve canllardan da rnekler vereb l r z. rne n genlere sah p ama cansz varlklar olan
v rslere baktmzda tek b r gn er s nde her b r v rste 1.000-70.000 aras mutasyon sab tleneb ld n
grmektey z. Bu sebeple v rsler ar hzl evr m ge r yorlar ve onlarla mcadele etmek tam b r ba belas.
Bakter lerde bu oranlar daha dk. Ortalama koullarda, mehur E. col bakter ler nde her 6-14 gnde 1 adet
mutasyon sab tlenmekted r. Tab bakter ler ok hzl blneb ld kler n, ok hzl b r ek lde nes l
atlayab lmekted rler. Bu konuyla lg l olarak "Evr m' Deneyle Gzlemek ve renmek steyenlere: Lensk Deney
(http://evr magac .org/makale/214)" balkl makalem z okunab l r.

Zararl Mutasyonlar
Bu kadar mutasyon b lg s ver p de, u mehur "zararl mutasyonlara" de nmemek olmaz. nk nsan
dnmeden edem yor: Mademk mutasyon oranlar bu kadar yksek, bu "Mutasyonlar zararldr." dd as ne kadar
doru? lk olarak u grlmel : bu dd a doru olsayd, etrafta canl kalmazd. Ancak en bas t genet k deneyler nden
b le mutasyonlarn skln grmek mmkn. Dolaysyla mutasyonlar var ve srekl gerekle yorlar. Bu durumda,
dd a hatal olmal: mutasyonlar zararl olamaz, en azndan byk b r ksm zararl olmamal.
Gerekten de yaplan matemat ksel anal zler ve prat k deneyler ayn sonuca aret ed yor: 1999 ylndak b r
almaya gre, nsanda her b r nes lde meydana gelen 128 mutasyondan ortalamada 1.3 tanes zararldr. Ger
kalanlar ntr veya ntre yakn faydal mutasyonlardr. 2000 ylnda yaplan b r almaya gre, nsanlarn her b r
nesl nde meydana gelen 175 farkl mutasyonun sadece 3 tanes zararldr, ger kalanlar se ntrdr. Ayn durum
meyve s nekler nde de (Drosoph la melanogaster) geerl d r. 2007 tar hl b r almaya gre her nes lde meydana
gelen 37 mutasyondan ortalama sadece 1.2 tanes zararldr. Zaten evr msel srete bu sebeple s l nme t p
mutasyonlara kar mekan zmalar evr mlet dnlmekted r. Y ne 2007 tar hl b r aratrmaya gre meyve
s nekler ndek tm mutasyonlarn %58' ntrdr.

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

7 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

8 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

An etk l mutasyonlar sonucu oluan f z ksel b r bozukluk, Oll er hastal...

Grleb lece zere, mutasyonlar korkulacak unsurlar de ller. Onlar anlamamz ve nasl altklarn alglamamz
gerek yor. Ancak ondan sonra mutasyonlar hakknda argmanlar gel t reb l r z. Aks takd rde dd alarmz tamamen
bo olacaktr.
Genel olarak baktmzda, mutasyonlarn ortalama etk s n n evr msel uyum baarsn azalttn grrz. Bunun
neden ou mutasyonun zararl olmas de l, zararl olan mutasyonlarn uyum baarsn ok fazla drmes d r.
Yan aznlk b r mutasyon, ok c dd zarar vereb lmekted r. rne n b rok genet k hastalk mutasyonlar dolaysyla
olur. Bu sebeple ortalama etk de uyum baarsn drecek ek lde olmaktadr. Bu da evr m kartlar ve b l m
dmanlar tarafndan arptlan b r gerekt r. Mutasyonlarn ortalama etk s n n dezavantajl olmas, evr m n
gerekleemeyece anlamna gelmez. nk evr m zaten spes f k b r ortamda, spes f k baarlar salayan
varyasyonlarn se lmes yle lg l d r. Mutasyonlarn ortalama etk s , evr m n g d atyla dorudan lg l de ld r.
Yazmzn banda verd m z d er mutasyon yazmzda da detaylaryla bahsett m z g b , an etk l mutasyonlarn
ou zararldr; ancak mutasyonlarn ou an etk l de ld r. Mutasyonlarn ou ntrdr.
Bu yazmz burada noktalandracaz. Mutasyonlarn matemat ksel anal z ne ynel k genel b r g r yapm olduk.
B r sonrak mutasyonlarn Hardy-We nberg Denges zer ndek etk ler ne bakmaya balayacaz. Bylece bu
mutasyonlarn poplasyonlar nasl de t rd n anlayacaz. Daha neml s , mutasyonlarn tek bana evr me
neden olamayacan matemat ksel olarak spatlayacaz.
Umarz faydal olmutur.
Yazan: MB (Evr m Aac)
Kaynaklar ve ler Okuma:
1. Evolut onary Analys s, Jon Herron ve Scott Freeman
2. Evolut on, Douglas Futuyma
3. Organ c Evolut on for Advanced Students Ders Notlar
Et ketler:

Payla & yorum yap

Tweet (https://tw tter.com/share)

12.7.2014 03:31

Matemat ksel Evr m - 4: Mutasyon Oranlar Evr m Aac

9 -> 9

http://evr magac .org/makale/506

12.7.2014 03:31