M duo

PHI TRI NG SAI

Chia s ebook : http://downloadsach.com/
Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi

1. LM VIC NG
2. NGUYN TC HNH PHC CC I - THUYT V LI
3. CHNG TA C S HU CHNH MNH KHNG? - CH NGHA T DO C
NHN^[Libertarianism: ch trng ti a ha t do c nhn, mi quyn li dnh cho c nhn. Th
hin trong kinh t l chnh sch Laissez-faire, trong chnh tr l nn chnh tr ca ng Cng ha.
Chng ti tm gi khuynh hng ny l ch ngha t do c nhn, nhng ngi theo khuynh hng
ny l ngi ch trng t do c nhn (libertarian) phn bit vi: Ch ngha t do dn ch
(liberalism): ch trng t do nhng mong mun xy dng v pht trin mt khung nguyn tc, th
ch chung nhm m bo nhng gi tr t do chung cho mi ngi. y l quan im ca ng Dn
ch. Nhng ngi theo quan im ny tm gi l nhng ngi t do dn ch (liberal).]
4. THU TR GIP - TH TRNG V O C
5. NG C MI QUAN TRNG - IMMANUEL KANT
6. L L BNH NG - JOHN RAWBS
7. TRANH CI V CHNH SCH CHNG K TH[26]
8. AI XNG NG VI TH G - ARISTOTLES
9. CHNG TA N NGI KHC NHNG G - LNG TRUNG THNH KH X
10. CNG L V LI CH CHUNG
CH THCH

Gii thiu
L cun sch trit hc u tin trong b sch Cnh ca m rng, Phi tri ng sai tuy l mt cun
sch i hi nhiu suy lun, nhng gi tr m tp sch mang li cho nhng c gi kin nhn l v
gi.
tp sch ny, tc gi Michael Sandel s m x nhng vn tng khuy ng nc M mt thi,
nh v b bi ca tng thng Bill Clinton, vn v hn nhn ng tnh trong nc dn ch nh
M, hun chng no cho nhng chin s ti Iraq,...
Di gc nhn ring bit ca chnh tc gi v ca cc trit gia ni ting nh Aristotles, Immunuel
Kant, John Stuart Mill, John Rawls,... Quyn sch khng c gng chng minh trit gia no nh
hng ti trit gia no trong lch s t tng chnh tr, mc tiu ca quyn sch l mi gi c gi
xem xt cn trng quan im v cng l v s xem xt mang tnh ph bnh ca mnh, xc nh
mnh ngh g, v ti sao li vy.
y l 1 cun sch kh c. Tuy nhin, phn thng dnh cho nhng c gi kin nhn thc s l
mt tri to vng. c cun sch ny xong, bn s nhn nhng vn mu thun, tri ngc xung
quanh bn di con mt khc: Hiu v Thu o.
Trong cuc sng, iu ng - Sai, Phi - Tri lun lun tn ti song song. Cng 1 vn , c
ngi ni ng, ngi bo Sai, ngi khng khng ni Phi, ngi qu quyt l Tri. Mi ngi 1
quan im, ai cng c l. Tuy nhin, cch hnh x ca mi ngi hon ton khc nhau v hu nh
nhng cch hnh x khng h c 1 chun gi l php l hay o c no c. Tt c phn quyt
i khi khng nm u, nhng nm tri tim.
m bo khi c xong cun sch ny, bn s nhn, x l nhng s vic xung quanh mt cch c l
tr v im m.
Tc gi
Michael J. Sandel sinh ngy 5/3/1953, l Gio s i hc Harvard, trit gia chnh tr M. ng c
bu lm vin s Vin hn lm Ngh thut v Khoa hc Hoa K nm 2002. ng tng l thnh vin y
ban o c sinh hc ca Tng thng George W. Bush.
Gio s Sandel c nhiu tc phm khc nh Ch ngha t do v gii hn ca cng l (1998), Bt mn
trong nn dn ch (1996), Trit hc: Cc tiu lun v o c trong chnh tr (2005), v L l chng
li s hon ho: o c trong thi i k thut di truyn (2007).
Cc tc phm ca ng c dch ra 15 ngn ng nc ngoi. ng cng vit nhiu bi bo cho cc
tc phm ln nh Atlantic Monthly, The New York Times.
ng c i truyn hnh Nht Bn NHK v i BBC Anh quc mi din thuyt v cc ch o
c v cng l.
Nhn xt

Michael Sandel - c l l gio s i hc ni ting nht M - mang li s minh bch v o c

cho s la chn m chng ta phi i mt, vi t cch l cng dn trong x hi dn ch. ng ch
ra rng s chia r chnh tr khng phi gia cnh t vi cnh hu m gia nhng ngi nhn ra
khng c g qu hn quyn c nhn v la chn c nhn vi nhng ngi tin vo mt nn chnh tr
phc v li ch s ng. - Bu in Washington
Quyt lit, d hiu, v y tnh nhn vn, cun sch ny thc s l mt cun sch lm thay i ngi
c. - Publisher Weekly
Kant kt lun: ch tnh dc trong hn nhn mi c th trnh c h thp phm gi con ngi. Ch
khi c hai ngi hin dng c bn thn mnh cho ngi kia - khng ch n thun l kh nng tnh
dc, tnh dc khi mi khng b phn i. Ch khi c hai ngi chia s vi nhau c con ngi, th
xc v tm hn, cho d tt hay xu v trong mi phng din, tnh dc mi dn h n s ha hp
gia con ngi. Kant khng ni tt c cc cuc hn nhn u mang li s ha hp kiu ny. V ng
c th sai khi ngh s ha hp nh th khng bao gi c th xut hin ngoi hn nhn, hoc quan h
tnh dc ngoi hn nhn ch l s tha mn tnh dc. Nhng quan im ca ng v tnh dc nu bt
ln s khc bit gia hai tng hay b ln ln trong nhng cuc tranh lun ng i - gia s
ng mt cch khng b tri buc v tinh thn tn trng t ch v nhn phm con ngi.
Khi suy ngm o c bin thnh chnh tr, khi phi xc nh nhng lut l no iu chnh cuc sng
chung ca chng ta th n s cn cc cuc tranh lun n o, vi nhng lp lun v rc ri khuy ng
tm tr cng chng. Cuc tranh lun v cu tr ti chnh v gi ct c, s bt bnh ng thu nhp v
chnh sch bnh ng tuyn dng, ngha v qun s v hn nhn ng tnh u l cht liu cho trit
hc chnh tr. Chng nhc chng ta kt ni v bin minh cc phn xt o c v chnh tr ca mnh,
khng ch trong gia nh v bn b m cn trong cc on th qun chng.

1. LM VIC NG
MA H NM 2004, siu bo Charley qut t vnh Mexico qua Florida n i Ty Dng. Cn
bo khng ch lm 22 ngi cht v tn tht 11 t la m cn gy ra mt cuc tranh lun v gi ct
c.
Mt trm xng Orlando bn ti nc 2 la vi gi 10 la. Do thiu in chy t lnh hay
iu ha vo gia thng tm, nhiu ngi ch cn cch mc hu bao ra tr. Cy ci b bo git dn
n nhu cu ca cy v sa mi nh tng cao. Nh thu ra gi 23.000 la dn hai cy ra khi
mi nh. Cc ca hng bnh thng bn my pht in nh gi 250 la by gi ht gi 2.000 la.
Mt c b by mi by tui chy bo vi ngi chng cao tui cng c con gi khuyt tt phi tr
160 la mt m cho bung tr gi bnh thng ch 40 la.
Nhiu ngi dn Florida tc gin v gi tng vt. T USA Today chy tt Kn kn sau bo. Mt
c dn, khi c bo gi 10.500 la dn mt cy sp xung mi nh ca mnh, cho rng tht
l sai tri khi ai c trc li trn kh khn v au kh ca ngi khc.
Chng l bang Charlie Crist cng ng : Ti tht kinh ngc v mc tham lam trong suy ngh
ca nhng k sn sng li dng nhng ngi au kh trong cn siu bo. Florida c lut chng gi
ct c v sau siu bo, vn phng chng l bang nhn c hn hai nghn khiu ni. Mt s dn
n nhng v kin thnh cng. Nh tr A Days Inn West Palm Beach phi tr 70.000 la tin
pht v bi thng cho vic tng gi qu mc.
Nhng ngay c khi Crist bt u thc thi lut chng gi ct c, mt s nh kinh t cho rng php lut
v s phn n ca cng chng ang b hiu sai. Thi Trung c, cc nh trit hc v thn hc tin rng
vic trao i hng ha phi c iu chnh bi gi chnh ng - c xc nh bi truyn thng
hoc gi tr ni ti ca vt. Nhng trong x hi theo c ch th trng, cc nh kinh t thy rng
gi c c thit lp bi cung v cu. Khng tn ti ci gi l gi chnh ng.
Nh kinh t trng phi th trng t do Thomas Sowell gi gi ct c l mt cch din t mnh lit
v cm xc nhng v ngha v mt kinh t, hu ht cc nh kinh t khng quan tm n bi v n c
v qu rc ri khi dnh vo. Trong bi bo ng trn t Tampa Tribune, Sowell tm cch gii thch
gi ct c gip ngi dn Florida nh th no. ng vit Gi ct c l khi gi cao hn nhiu so vi
mc gi mi ngi quen thuc. Tuy nhin, mc gi m bn quen tr khng phi l th bt di bt
dch v mt o c. Chng cng chng c bit hay hp l hn cc mc gi khc do hon cnh th
trng to ra, gm c hon cnh ca cn bo ny.
Sowell lp lun vic tng gi nc , nc ng chai, chi ph sa cha mi nh, my pht in, v
gi thu phng tr em li li ch l hn ch ngi tiu dng s dng nhng th v tng ng c
cc nh cung cp t nhng ni xa xi cung cp hng hp>a v dch v cn thit nht sau cn bo.
Nu ti nc c gi 10 la khi dn Florida phi i mt vi s c mt in trong ci nng thng
Tm th cc nh sn xut nc s thy tht b cng sn xut v vn chuyn thm nc n.
Sowell gii thch mc gi ny khng bt cng, n gin chng ch phn nh tha thun gia ngi
mua v ngi bn v gi tr nhng th trao i.
Jeff Jacoby - nh bnh lun theo xu hng kinh t th trng - s dng nhng l l tng t chng li
lut gi ct c khi vit trn t Boston Globe: Khng phi gi ct c l mc gi th trng phi gnh
chu. Chng c s tham lam hay trng trn g c. l cch phn b hng ha v dch v trong x

hi t do. Jacoby tha nhn rng gi leo thang gy ra cm gin, c bit khi cuc sng mi ngi
bng ri vo tnh trng khn qun do cn bo khng khip gy ra . Nhng cn gin d ca cng
chng chng th bin minh cho vic can thip vo th trng t do. Bng cch u i nhm thc y
cc nh cung cp sn xut thm hng ha cn thit, gi ct c l u nhiu hn khuyt. Kt lun ca
ng l: Ch trch cc nh cung cp [kn kn] cng khng y nhanh c tc phc hi ca
Florida. Hy tinh thn kinh doanh ca h lm iu .
Chng l Crist (ng vin ng Cng ha, sau c bu lm thng c Florida) vit bi trn t
Tampa bo v lut chng gi ct c: Trong trng hp khn cp, chnh quyn khng th lng chng
ngi dn phi tr gi trn tri khi h phi b ca chy ly ngi hoc tm kim nhu yu phm
cho gia nh sau siu bo. Crist bc b quan im coi mc gi tng tn lng tm phn nh s
trao i tht s t do: y chng phi th trng t do bnh thng ni ngi mua t do la chn
tham gia th trng v gp g ngi bn, khi gi c c tha thun da trn quan h cung cu.
Trong trng hp khn cp, ngi mua b p buc, khng c t do. H bt buc phi mua nhng th
thit yu nh ch an ton.
Cuc tranh lun v gi ct c pht sinh sau siu bo Charley t ra cu hi kh v o c v php
lut: Vic cho php ngi bn hng ha v dch v li dng hon cnh thin tai a ra bt c mc
gi no m th trng chp nhn c sai khng? Nu sai, lut php nn x l vn ny nh th no?
Liu chnh quyn c nn ngn chn tnh trng gi ct c, ngay c khi lm vy l can thip vo s t
do la chn thng v ca ngi mua v k bn?

Phc li, t do, v o c

Cc cu hi trn khng ch cp n cch con ngi i x vi nhau, chng cn lin quan n php
lut v cch t chc x hi. l nhng cu hi v cng l. tr li, trc ht chng ta phi khm
ph ngha ca cng l. Tht ra, chng ta bt u lm iu ny. Nu theo di cuc tranh lun v
gi ct c, bn s nhn thy cc lp lun ng h hay chng i lut chng gi ct c xoay quanh ba
tng: ti a ha phc li, tn trng t do, v cao o c. Mi tng ch ra mt cch suy ngh
v cng l khc nhau.
L l chung ng h th trng t do da trn hai yu t - phc li v t do. Th nht, th trng thc
y phc li ca ton x hi bng cch to ra ng c mi ngi lm vic chm ch, to ra hng
ha m ngi khc mun (theo cch ni thng thng, chng ta thng nh ng phc li vi s
giu c v mt kinh t, mc d phc li l mt khi nim rng hn, bao gm c yu t phi kinh t l
s giu c v mt x hi). Th hai, th trng tn trng t do c nhn; th trng khng p t mt
gi tr nht nh cho hng ha v dch v m mi ngi t do la chn gi tr trao i. Khng
ngc nhin, phe phn i lut chng gi ct c vin dn hai l l quen thuc v th trng t do ny.
Phe ng h iu lut ny phn ng ra sao? u tin, h lp lun rng li ch ca ton th x hi
khng th c p ng bi mc gi qu cao trong thi k kh khn. Ngay c khi gi cao to ra
ngun cung hng ha di do hn, li ch ny phi c cn nhc trc ni kh ca nhng ngi
khng kh nng tr mc gi cao nh th. i vi ngi giu, tr nhiu tin cho xng hoc nh tr
trong cn bo c th gy ra mt t phin toi; nhng i vi nhng ngi khng giu, gi cao nh th
c th gy ra ni kh thc s, c th khin h li ni nguy him ch khng th chy trn n ni
an ton. Nhng ngi ng h lut chng gi ct c cho rng bt k tnh ton no cng phi xt ti

ni au n v bt hnh ca nhm ngi khng tin tr cho nhng nhu cu c bn trong trng
hp khn cp.
Th hai, phe ng h lut chng gi ct c cho rng trong iu kin nht nh, th trng t do khng
thc s t do. Nh Crist ch ra: Ngi mua khng c t do m b cng p. H bt buc tr tin
cho nhu cu thit yu nh ch an ton. Nu bn cng gia nh ang chy bo, vic tr gi ct c
cho nhin liu hoc ni tr n khng thc s l trao i t nguyn. iu ny hi ging tng tin. V
vy, xem liu lut chng gi ct c c cng bng hay khng, chng ta cn xt cc nh gi i
nghch nhau v phc li v t do.
Nhng chng ta cng cn phi cn nhc mt s lp lun khc. a s cng chng ng h lut chng
gi ct c v mt iu g c tnh bn nng hn l phc li hoc t do. Mi ngi b l kn kn nhng k kim chc trn s tuyt vng ca ngi khc - xc phm v mong mun chng phi b
trng pht, ch h chng c li lc g. Tnh cm nh vy thng b gt i v b xem l nhng xc
cm c bn, khng nn xen vo chnh sch chung hoc php lut. Nh Jacoby vit, Ch trch cc
nh cung cp [kn kn] cng khng y nhanh c tc phc hi ca Florida.
Nhng cn phn n vi nhng k bn gi ct c khng ch l s tc gin v thc. N gi ln mt lp
lun v mt o c rt ng quan tm. Phn n l cm gic tc gin c bit khi bn tin rng nhng
k nhn c iu chng khng xng ng c hng. Phn n l s tc gin vi iu bt cng.
Crist chm vo ngn ngun o c ca s phn n khi ng m t mc tham lam trong suy
ngh ca nhng k sn sng li dng nhng ngi au kh trong cn siu bo. ng khng kt ni
quan st ny vi lut v gi ct c mt cch r rng. Nhng n trong nhn xt ca ng l iu g
ging lp lun sau y, lp lun v c tnh:
Tham lam l tnh xu ca loi ngi, c bit khi n khin con ngi khng quan tm n au kh
ca ng loi. Khng ch l tnh xu, tham lam cn i ngc li o c cng dn. Trong thi k
khn kh, mt x hi tt ko mi ngi li gn nhau. Thay v ra sc kim li, con ngi quan tm
n nhau. Mt x hi m ai cng li dng hng xm ca mnh trc li lc kh khn khng phi l
x hi tt. Do qu tham lam l tnh xu m x hi tt nn loi tr nu c th. Lut chng gi ct
c khng loi b lng tham, nhng t nht hn ch lng tham th hin trng trn, v biu hin vic x
hi khng chp thun n.
Bng cch trng pht ch khng ban thng cho hnh vi tham lam, x hi khng nh c tnh hy
sinh v li ch chung. Vic ghi nhn sc mnh ca o c trong lp lun v c tnh khng c ngha
l khng khng o c lun c t trc cc tiu ch khc. Bn c th kt lun trong mt s
trng hp l mt cng ng b siu bo nh hng c th cho c qu hng li - cho php gi ct
c - vi hy vng thu ht mt i qun nhng ngi sa mi nh v cc nh thu t xa n, thm ch
vi ci mt v mt o c l khng trng pht c lng tham. Sa cha mi nh trc v kt cu
x hi sau. Tuy nhin cn ht sc ch rng, tranh lun quanh lut chng gi ct c khng ch n
gin v phc li v t do m cn l v o c, v vic tu dng thi , tnh tnh, phm cht ca c
nhn - nn tng ca mt x hi tt p. Mt s ngi, k c nhng ngi ng h lut chng gi ct
c, khng hon ton ng tnh vi lp lun v o c y v lp lun ny mang tnh phn xt nhiu
hn lp lun v phc li v t do.
Vic xem xt liu mt chnh sch c y nhanh tc phc hi kinh t hay thc y tng trng
kinh t khng lin quan n vic nh gi s thch ca ngi dn. C th gi nh mi ngi u

thch thu nhp tng ch khng gim, v khng nn phn xt cch h chi tiu tin ca mnh. Tng t
th, xem xt trong hon cnh b p buc liu ngi dn thc s c quyn t do la chn hay
khng khng i hi phi nh gi la chn ca h. Cu hi t ra ch l liu, hoc mc no,
mi ngi t do hn l b cng p.
Ngc li, lp lun o c da trn phn xt rng tham lam l tnh xu m chnh quyn nn ngn
chn. Nhng ai s nh gi iu g l o c v iu g l xu xa? Chng phi l cng dn ca cc
x hi a nguyn u khng ng v nhng iu nh vy sao? V phi chng tht nguy him khi
p t cc phn xt o c vo trong lut php? Khi i mt vi nhng lo lng nh vy, nhiu
ngi cho rng chnh quyn nn trung lp trong vn ci tt v thi xu, chnh quyn khng nn c
gng c v thi tt hay ngn cn thi xu.
V vy, khi thm d phn ng v gi ct c, chng ta thy mnh b kt gia hai hng: Chng ta b
tn thng khi c nhng k c c th chng khng xng ng c hng; chng ta ngh lng
tham kim chc trn au kh ca con ngi nn b trng pht, ch khng phi l khen thng. Tuy
nhin chng ta lo lng khi phn xt v o c dc th hin trong lut.
im kh x ny ch ra mt trong nhng vn ln trong trit hc chnh tr: Mt x hi cng bng
c nn tm cch thc y o c cc cng dn khng? Hay php lut cn gi vai tr trung lp gia
cc quan nim o c i nghch nhau, cng dn t do la chn cho mnh li sng tt nht?
Theo cc l l trong sch gio khoa, vn ny chia r t tng chnh tr c i v hin i. mt
kha cnh quan trng, sch ng. Aristotle vit rng cng l c ngha l cho mi ngi nhng g h
xng ng c c. V xc nh xem ai xng ng vi ci g, chng ta phi xc nh nhng c
tnh no c gi tr v mt o c v xng ng c tn dng. Aristotle cho rng chng ta khng
th xc nh u l mt th ch cng bng nu khng phn nh c ngay t u cch sng ng ao
c nht. Vi ng, php lut khng th trung lp vi vn cch sng tt p.
Ngc li, cc trit gia chnh tr hin i - t Immanuel Kant th k th 19 n John Rawls th k 20
- li cho rng cc nguyn tc cng l nhm xc lp quyn ca chng ta khng nn da trn bt k
quan nim c th no v o c, v li sng no l tt nht. Thay vo , x hi cng bng tn
trng quyn t do la chn quan im sng ca bt k cng dn no.
V vy, bn c th ni cc hc thuyt cng l c i bt u bng o c, cn cc l thuyt hin i
bt u bng t do. V trong nhng chng ti, chng ta khm ph u nhc im ca cc l thuyt
ny.
Nhng ngay t u nn nhn thy l tng phn ny c th lm chng ta lc li. V nu chng ta xem
xt cc lp lun v cng l trong cc vn chnh tr ng i - cc lp lun t nhng ngi bnh
thng ch khng phi t cc trit gia - chng ta s thy mt bc tranh phc tp hn.
ng l hu ht cc lp lun ca chng ta u lin quan n vic thc y s thnh vng v tn
trng t do c nhn, t nht l b ngoi. Nhng bn di nhng lp lun ny, v i khi xung t
vi chng, chng ta thng xuyn nhn thy mt h thng nim tin rt khc - v nhng c tnh no
ng c tn vinh v tng thng, v li sng no mt x hi tt p nn khuyn khch.
Mc d coi thnh vng v t do l quan trng nht, chng ta khng th loi b hon ton cc phn
xt v cng l. Nim tin rng cng l lin quan n o c n su. Khi ngh v cng l dng
nh ta khng th khng ngh v cch sng tt nht.

Thng tch no xng ng vi hun chng T tm?

Trong mt s tnh hung, vn c tnh v tn vinh qu r rng khng th ph nh c. Hy
xt cuc tranh lun gn y v vic ai iu kin nhn hun chng T tm (Purple Heart). T
nm 1932, qun i Hoa K trao tng hun chng ny cho binh s b thng hoc thit mng trong
chin trn. Bn cnh s tn vinh, ngi nhn hun chng c u i c bit ti bnh vin cu
chin binh.
K t u cuc chin hin nay Iraq v Afghanistan, ngy cng nhiu cu chin binh b chn on
mc chng ri lon do stress hu sang chn (post-traumatic stress disorder) v c iu tr bnh
trng ny. Triu chng l c mng nh k, trm cm nng v t t. t nht ba trm ngn cu chin
binh c bo co b chn thng tm l hoc trm cm nng. Mt s ngi ng h xut rng cc
cu chin binh ny cng nn c nhn hun chng T tm. L do l chn thng tm l cng gy
suy nhc nh nhng vt thng trn thn th, nn nhng binh s chu tn thng kiu ny phi
c nhn hun chng.
Sau khi vn c y ban T vn nghin cu, nm 2009, Lu Nm gc cng b rng hun chng
T tm s ch dnh cho binh s b thng. Cu binh b ri lon tm thn v chn thng tm l khng
tiu chun, mc d h hi iu kin c min ph iu tr y t v nhn h tr tn tt t chnh
quyn. Lu Nm gc a ra hai l do: ri lon do stress hu sang chn khng phi do hnh ng c
t pha qun ch, v triu chng kh chn on mt cch khch quan.
Quyt nh ca Lu Nm gc c ng khng? L do khng tht thuyt phc - chnh h cng cho nh
vy. Trong chin tranh Iraq, mt trong nhng thng tch ph bin nht khin binh s c nhn
hun chng T tm l thng mng nh, xy ra do n gn. Nhng khng ging nh trng bom n,
ting n khng phi l chin thut c ch ca i phng nhm gy tn tht. Kiu b thng ny
(ging nh stress hu sang chn) l hu qu ph ca cc hot ng chin trng. V mc d cc ri
lon tm l kh chn on hn gy chn tay, nhng thng tn do chng gy ra c th li hu qu
nng n v lu di hn.
Khi cuc tranh lun v hun chng T tm lan rng, ngi ta thy vn thc s nm ngha
ca hun chng v c tnh no m hun chng tn vinh. Khng ging cc hun chng qun s
khc, hun chng T tm tn vinh s hy sinh, ch khng phi lng dng cm. N khng yu cu
phi c hnh ng anh hng, m ch cn vt thng do qun ch gy ra. Vn l nn xem xt loi
vt thng no.
Mt nhm cu chin binh c tn Hun chng qun cng T Tm phn i vic trao hun chng
cho chn thng tm l, h cho rng iu ny lm gim gi tr ca danh d cao qu ny. Pht ngn
vin ca nhm ni rng mu phi l yu t ct li. ng khng gii thch l do ti sao khng nn
xt thng tch khng mu.
Nhng cu i y thy qun lc chin Tyler E. Boudreau ngi ng h vic nn tng hun chng
cho cc chn thng tm l - c mt phn tch thuyt phc cho cuc tranh lun ny. ng quy ti
phe i lp l c thi coi cng thng tm l th hin s yu ui - mt thi thm cn c
trong qun i. Chnh nn vn ha i hi tnh cch cng rn cng khuyn khch mi ngi nghi
ng rng bo lc chin tranh c th lm tn hi nhng bn lnh mnh m nht... ng bun thay,

chng no vn ha qun i ca chng ta cn coi thng - d kn o - nhng vt thng tm l

trong chin tranh, th khng chc nhng thng binh s c nhn hun chng T Tm.
V vy, cuc tranh lun v hun chng T tm khng ch l tranh ci mang tnh y t quanh cch lm
th no xc nh tnh xc thc ca thng tch. Trung tm ca bt ng l quan nim i nghch
v o c c nhn v lng dng cm trong chin tranh. Nhng ngi khng khng ch nn cng
nhn vt thng mu tin rng chn thng tm l th hin tnh cch yu ui, khng xng ng
c tn vinh. Nhng ngi tin rng chn thng tm l cng t yu cu lp lun rng cc cu
chin binh chu chn thng dai dng v trm cm nng cng hy sinh v t quc ca h, v hon
ton xng ng c tn vinh nh nhng binh s b ct chn tay.
Cuc tranh lun quanh vn hun chng T tm minh ha logic v mt o c trong hc thuyt
cng l ca Aristotle. Chng ta khng th xc nh xem ai xng ng c nhn hun chng nu
khng hi hun chng tn vinh gi tr g. V tr li cu hi ny, chng ta phi nh gi nhng
quan nim i lp v tnh cch v s hy sinh.
C th lp lun hun chng qun cng l trng hp c bit, c ngun gc t o l v danh d v
phm gi ca thi c i. By gi, hu ht cc lp lun v cng l ca chng ta ni v cch thc phn
phi ca ci, hay nhng gnh nng ca thi k kh khn, v lm th no xc nh cc quyn cng
dn c bn. kha cnh ny, yu t phc li v t do chim u th. Nhng lp lun v ci ng v
ci sai ca cc l l kinh t thng dn chng ta quay tr li cu hi v mt o c ca Aristotle:
con ngi xng ng vi iu g, v l do ti sao.

Cm gin gi cu tr
Chng ta cng xt s cm phn ca cng chng trong cuc khng hong ti chnh 2008-2009. Trong
nhiu nm, gi c phiu v bt ng sn tng. Ngy phn xt n khi bong bng nh t n tung.
Cc ngn hng v t chc ti chnh Ph Wall kim hng t la qua cc v u t phc tp c
m bo bi cc khon th chp gi tr nn v gi tr. Nhiu cng ty Ph Wall mt thi l nim t
ho nay bn b sp . Th trng chng khon chao o, gy thit hi khng ch cho cc nh u t
ln m cn nhng ngi M bnh thng, ti khon lng hu ca h mt hu ht gi tr. Tng ti
sn ca cc gia nh M gim i 11 nghn t la trong nm 2008, bng tng sn lng xut khu
ca c, Nht Bn, v Anh trong mt nm.
Thng Mi nm 2008, Tng thng George W. Bush yu cu Quc hi thng qua gi cu tr 700 t
la cho cc ngn hng v cng ty ti chnh ln ca M. iu ny c v khng cng bng v Ph
Wall kim c li nhun khng l trong thi k thun li v gi y khi mi th xu i, li yu
cu ngi np thu chi tin. Nhng dng nh khng c gii php no khc. Cc ngn hng v cng
ty ti chnh pht trin ra qu ln v bm r vo mi lnh vc ca nn kinh t n ni s sp ca
chng s ko theo ton b h thng ti chnh. Chng qu ln khng th cho sp c.
Khng ai ni rng cc ngn hng v qu u t ng c cu tr. Cc v th chp thiu cn trng
ca h (c cc quy nh thiu cht ch ca chnh ph to iu kin) to ra cuc khng hong
ny. Nhng gi y, sc khe ca ton b nn kinh t ni chung ng quan tm hn s cng bng.
Quc hi min cng thng qua s tin cu tr.
Sau , xut hin v tin thng. Ngay sau khi tin cu tr bt u c bm xung, cc ti liu r
r tit l tin tc mt s cng ty nhn tin ti tr t chnh ph chi hng triu la tin thng cho

cc gim c iu hnh. V vic nghim trng nht l American International Group (AIG), cng ty
bo him khng l ang bn b vc ph sn do cc khon u t y mo him ca b phn cc sn
phm ti chnh. Mc d c chnh ph gii cu vi khon tin khng l 173 t la, cng ty
thng 165 triu la cho cc v gim c chnh b phn nhanh chng to ra khng hong. By
mi ba nhn vin nhn c tin thng t 1 triu la tr ln.
Tin tc v khon tin thng lm cng chng ng ng ni gin. Ln ny, s phn n khng phi
v ti nc 10 la hoc gi phng tr cao ngt. y l khon tin thng ln ly t tin thu ca
dn dnh cho nhng thnh vin ca b phn khin h thng ti chnh ton cu sut sp . C g
khng n vi v vic ny. Mc d chnh ph Hoa K hin nm gi 80% c phn ca AIG, b
trng ti chnh van ni trong v vng tng gim c iu hnh AIG do chnh ph b nhim hy b
khon tin thng. V tng gim c tr li: Chng ti khng th thu ht v gi nhng ngi gii
nu nhn vin tin rng tin lng ca h tip tc b B Ti chnh M iu chnh mt cch c on.
V tng gim c tuyn b cn phi c cc nhn vin ti nng y i cc khon n xu, em li li
ch ca ngi np thu, l nhng ngi xt cho cng l ch s hu phn ln cng ty.
Cng chng phn ng gin d. T bo l ci New York Post chy mt dng tt to chim trn mt
trang bo th hin tnh cm ca nhiu ngi: ng vi vng nh th l khn tham lam. H vin
Hoa K tm cch thu li khon tin thng bng cch ph duyt mt o lut nh thu ti 90%
khon tin thng tr cho nhn vin ca cng ty nhn gi cu tr ln. Di p lc ca Andrew
Cuomo, tng chng l bang New York, 15 trong tng s 20 quan chc hng u ca AIG nhn tin
thng ng tr li tin thng vi tng gi tr ln ti 50 triu la. C ch ny phn no xoa
du cng chng, v khin Thng vin khng thng qua o lut thu trng pht. Nhng tnh tit ny
khin cng chng khng sn lng chi thm tin x l hu qu m gii ti chnh to ra.
S gin d ch yu l cm gic bt cng. Ngay c trc khi vn tin thng n ra, cng chng
do d v mu thun i vi gi cu tr. Ngi M b ging x gia nhu cu phi ngn chn cuc
khng hong kinh t gy hi cho tt c mi ngi v nim tin cho rng vic bm nhng khon tin
ln xung cho cc ngn hng v cng ty u t b ph sn l iu v cng bt cng. trnh thm
ha kinh t, Quc hi v cng chng chp nhn. Nhng xt v mt o c, iu ny chng khc
g tng tin.
n di ni tc gin v gi cu tr l nim tin v gi tr o c: Cc gim c iu hnh nhn c
tin thng (v cc cng ty nhn c cu tr) khng xng ng. Nhng ti sao khng? L do c v
t r rng hn thot tng. Hy xem xt hai cu tr li kh d - mt cu lin quan n s tham lam,
cu kia hn quan n s tht bi.
Mt nguyn nhn gy phn n l khon tin thng dng nh thng cho s tham lam, nh tiu
trn t bo l ci. Cng chng cm thy iu ny l khng th chp nhn v mt o c. Khng
ch khon tin thng m c gi cu tr dng nh l phn thng ch khng phi trng pht hnh
vi tham lam. Cc thng nhn y cng ty ca mnh, v c t nc vo tnh trng ti chnh cc
k nguy him do u t liu lnh theo ui li nhun ngy cng ln hn. Nht y ti li nhun
trong thi hong kim, h khng thy c g sai tri vi khon tin thng hng triu dollar ngay c
sau khi cc khon u t ca h tiu tan.
Khng ch bo ch m c cc quan chc cng ln ting ph phn lng tham (vi li l tao nh hn).
Thng ngh s Sherrod Brown (tiu bang Ohio) cho rng hnh vi ca AIG sc mi kiu ngo, tham

lam v ti t. Tng thng Obama ni AIG ri vo tnh trng ti chnh khn cng do s khinh sut
v lng tham.
Vn ca quan im ph phn lng tham l n khng phn bit c tin thng ly t gi cu tr
sau cuc khng hong vi tin thng do th trng em li vo thi thnh vng. Tham lam l tnh
xu, mt thi xu, mt s hm li qu v m qung. V vy, tht d hiu khi thy mi ngi
khng mun tng thng hnh vi ny. Nhng liu c l do no cho rng nhng ngi nhn phn
thng t gi tr cp c mc tham lam ln hn no vi vi nm trc, lc h i xe xn v cn
lnh nhiu tin thng hn?
Thng nhn, ch ngn hng, v cc nh qun l qu u t c s vt v. Tm kim li nhun ti
chnh l cch kim sng ca h. Th trng chng khon pht hay suy chng tc ng g ti khuynh
hng ngh nghip hay lm hng i tnh cch ca h. V vy, nu thng cho lng tham bng tin
cu tr l sai, th chng phi thng khi th trng pht t cng l sai? Cng chng ni gin vo
nm 2008, khi cc cng ty ti chnh Ph Wall (mt s nhn cu tr t tin thu ca ngi dn) chi
16 t la tin thng. Nhng con s ny cha bng mt na s tin thng trong nm 2006 (34 t
la) v 2007 (33 t la). Nu lng tham l l do by gi h khng xng ng c nhn tin
thng, vy c s no ni h xng ng vi s tin thng trc kia?
im khc bit r rng l tin thng ly t gi cu tr l tin ca ngi dn ng thu, trong khi
cc khon thin thng nhn c trong thi k thun li n t cc khon thu nhp ca cng ty.
Tuy nhin nu s gin d da trn nim tin rng khon tin thng l khng xng ng th ngun chi
thng khng phi mang tnh quyt nh v mt o c. Nhng n cung cp mt manh mi: l do
tin thng ly t tin dn np thu l v cc cng ty thua l. iu ny a chng ta n nguyn
nhn chnh ca ni tc gin. S phn i thc s ca cng chng M i vi tin thng - v gi
cu tr - khng phi l phn thng cho lng tham m l phn thng cho tht bi.
Ngi M kh chu vi s tht bi hn l lng tham. Trong x hi do th trng dn dt, nhng
ngi giu tham vng c k vng s theo ui mnh m quyn li ca mnh, v ranh gii gia li
ch c nhn v s tham lam thng m nht. Nhng ranh gii gia thnh cng v tht bi li r rng
hn nhiu. V tng ngi thnh cng xng ng c tng thng l nim ct li ca gic m
M.
Khng cp n lng tham, Tng thng Obama hiu rng tng thng s tht bi mi l ngun
gc su xa ca bt mn v phn n. Trong thng bo gii hn mc lng ca nhn vin iu hnh ti
cc cng ty nhn gi cu tr, Obama nu ln ngun gc s gin d:
y l nc M. Chng ta khng coi r ca ci. Chng ta khng ghen ght ai thnh cng. V
chng ta tin chc rng thnh cng phi c khen thng. Nhng iu lm ngi dn kh chu - v
hon ton chnh ng - l cc nhn vin iu hnh c khen thng v tht bi, c bit khi tin
thng ly t tin ng thu ca dn.
Mt trong nhng tuyn b k l nht v gi cu tr l ca Thng ngh s Charles Grassley (tiu
bang Iowa), mt ngi theo trng phi bo th ti chnh[1]. Khi ni tc gin ang cao tro, trong
cuc phng vn trn i pht thanh Iowa, Grassley ni iu lm ng cm thy phin lng nht l vic
cc v gim c iu hnh t chi nhn bt k trch nhim no v tht bi. ng s ngh v h tt hn
mt cht nu h bt chc ngi Nht, n trc ngi dn M ci u ni Ti xin li, ri sau
t chc hoc i t t.

Grassley sau gii thch mnh khng ku gi cc v gim c t t. Nhng ng thc s mun h
nhn trch nhim v tht bi, phi cm thy n nn, v xin li cng chng. Ti khng nghe thy
cc v gim c lm iu ny v iu ny khin c tri trong qun ca ti kh lng chi thm tin cu
tr.
kin ca Grassley khng nh linh cm ca ti: s gin d i vi gi gii cu khng phi ch yu
cha vo lng tham, nhng g xc phm thc cng l ca ngi M l tin thu ca h c s
dng thng cho s tht bi. Nu iu ny ng, vn cn cu hi liu quan im v gi cu tr
c hp l khng. Liu gim c iu hnh v quan chc cao cp ca cc ngn hng v cng ty u t
ln c b li gy ra cuc khng hong ti chnh khng? Nhiu ngi khng ngh nh vy. iu
trn trc y ban quc hi iu tra cuc khng hong ti chnh, h khng nh mnh lm tt c
nhng g c th vi thng tin c c. Cu tng gim c iu hnh Bear Stearns - mt cng ty u
t ti Ph Wall sp trong nm 2008 - cho bit ng suy ngh rt nhiu v vic mnh c th lm
bt c iu g khc i khng. ng kt lun mnh lm tt c nhng g c th. n gin l ti
khng th lm bt c iu g... c th thay i tnh hnh m chng ta phi i mt.
Tng gim c cc cng ty thua l khc cng ng nh vy, khng nh h l nn nhn ca mt
cn sng thn ti chnh m h khng th kim sot ni. Mt thi tng t nh th vi cc nhn
vin tr tui - nhng ngi c mt thi k kh khn trc cn gin d ca cng chng v tin
thng ca h. Khng c bt k ai thng cm cho chng ti, mt ngi bun bn chng khon
Ph Wall ni vi phng vin tp ch Vanity Fair. C nh th chng ti khng lm vic chm ch.
n d sng thn tr thnh ting lng ca gi cu tr, c bit trong gii ti chnh. Nu cc v gim
c iu hnh ng khi ni rng s tht bi ca cc cng ty l do tc ng kinh t ln gy ra ch
khng phi do quyt nh ca h, th iu ny s gii thch ti sao h khng th hin s hi hn m
Thng ngh s Grassley mun nghe.
Nhng n cng t ra mt cu hi su sc v s tht bi, thnh cng v cng l.
Nu tc ng kinh t mang tnh hy dit chu trch nhim gy ra thm ha ti chnh nhng nm 2008
v 2009, c th cho rng chnh tc ng ny cng to ra khon li ngon mc trong nhng nm
trc ? Nu mt ma l do thi tit xu, th thi k hng thnh ti sao tr tu, ti nng v lao
ng cc nhc ca nhn vin ngn hng, ngi bun bn chng khon, v cc v gim c iu hnh
Ph Wall li em cc khon li nhun kch x?
i mt vi s phn n ca cng chng v vic chi tin thng cho s tht bi, cc gim c cho
rng cc khon tin ny khng hon ton do chnh h quyt nh, m cn l sn phm ca nhng tc
ng ngoi tm kim sot ca h. H c th ng. Nhng nu iu ny ng, c l do chnh ng t
cu hi cho lp lun ca h v nhng khon lng thng khng l trong thi k hng thnh. Chc
chn khi chin tranh lnh kt thc, qu trnh ton cu ha th trng thng mi v th trng vn, s
bng n my tnh c nhn v Internet v hng lot cc yu t khc gip gii thch s thnh cng ca
ngnh cng nghip ti chnh trong thi k hng thnh vo thp nin 1990 v trong nhng nm u
ca th k 21.
Nm 2007, lng tng gim c ti cc tp on ln M nhiu gp 344 ln lng ca ngi lao ng
bnh thng. Vy th da trn cn c no - nu c - m cc v gim c xng ng nhn lng nhiu
hn nhn vin ca mnh? Hu ht h lm vic chm ch v cng hin ti nng trong cng vic ca

mnh. Nhng hy xt iu nay: Nm 1980 lng gim c ch nhiu hn lng cng nhn 42 ln. C
phi gim c thi 1980 km ti v li hn gim c thi nay chng?
Hay phi chng lng phn nh iu g ngu nhin khng lin quan n ti nng v k nng?
Hoc so snh mc lng gim c Hoa K v vi cc quc gia khc. M, gim c cc cng ty
hng u kim c trung bnh 13,3 triu la mt nm (d liu 2004-2006), chu u l 6,6 triu
la v Nht l 1,5 triu la. Gim c Hoa K c lng gp hai ln gim c chu u, gp chn
ln gim c Nht? Phi chng nhng khc bit ny cng phn nh cc yu t khng lin quan n
n lc v ti nng m cc v gim c em vo cng vic ca h?
S tc gin i vi gi gii cu lan ta khp Hoa K vo u nm 2009 chng t quan im ph
bin rng nhng k ph nt cc cng ty mnh iu hnh bng cc quyt nh u t mo him khng
xng ng c thng hng triu la. Nhng cc lp lun v tin thng t ra cu hi ai xng
ng nhng g vo thi k thnh vng. Phi chng nhng ngi thnh cng xng ng vi tin
thng m th trng tng thng cho h, hay tin thng ph thuc vo cc yu t ngoi tm kim
sot ca h? V c nhng ng no v ngha v tng h ca cng dn - trong thi k thun li v
kh khn? Ngi ta s thy cuc khng hong ti chnh s vn cn nhc nh cng chng tranh lun
v nhng cu hi ln hn ny.

Ba phng php tip cn cng l

Cu hi mt x hi c cng bng khng chnh l hi cch phn phi nhng iu chng ta c
thng - thu nhp v s giu c, trch nhim v quyn li, quyn lc v c hi, chc v v danh d.
Mt x hi cng bng phn phi nhng th ny ng cch, mi ngi nhn ng phn mnh ng
c hng. Nhng cu hi kh khn l ai xng ng c hng g, v v sao.
Chng ta bt u vt ln vi nhng cu hi ny. Khi suy ngm v s ng sai ca gi ct c, tiu
chun ca hun chng T Tm v gi cu tr, chng ta xc nh ba cch phn phi: phc li, t
do, v o c. Mi cch a ra mt cch suy ngh v cng l khc nhau.
Mt s cuc tranh lun ca chng ta phn nh s bt ng v ngha ca vic ti a ha phc li x
hi hoc tn trng t do hay khuyn khch o c. Nhng cuc tranh lun khc lin quan n bt
ng v vic phi lm g khi xy ra cc cuc xung t v l tng. Trit hc chnh tr khng th gii
quyt trit cc bt ng ny nhng c th nh hnh cc lp lun ca chng ta, v cung cp cho
chng ta - vi t cch cng dn ca mt x hi dn ch - nhng la chn r rng v mt o c cho
cc gii php chng ta a ra.
Cun sch ny khm ph u, nhc im ca ba cch suy ngh v cng l. Chng ta bt u vi
tng v ti a ha phc li. i vi cc x hi theo c ch th trng, tng ny l khi im rt
t nhin. Nhiu cuc tranh lun chnh tr hin i l v vic lm th no thc y s thnh vng,
hoc ci thin tiu chun sng ca con ngi, hoc thc y tng trng kinh t. Ti sao chng ta
quan tm n nhng th ny? Cu tr li r rng nht l chng ta ngh rng s thnh vng lm cho
chng ta - tng c nhn hay ton x hi - khm kh hn. Ni cch khc, thnh vng quan trng v
n ng gp vo phc li ca chng ta. tm hiu tng ny, chng ta ni v thuyt v li, mt
hc thuyt l gii su sc nht vic ti sao v bng cch no chng ta nn ti a ha phc li, hay tm
kim hnh phc ln nht cho nhiu ngi nht (theo li cc trit gia theo thuyt v li).

Tip theo, chng ta xt mt lot hc thuyt kt ni cng l vi t do. Hu ht cc hc thuyt ny

nhn mnh phi tn trng cc quyn c nhn, mc d chng vn bt ng vi nhau v quyn no
c coi l quan trng nht. Trong cc nn chnh tr hin i, tng cng l c ngha l tn trng t
do v cc quyn c nhn t nht cng quen thuc nh tng ti a ha phc li ca thuyt v li. V
d, Tuyn ngn Nhn quyn Hoa K (US Bill of Rights) a ra mt s quyn t do - bao gm quyn
t do ngn lun v t do tn gio, m ngay c s ng cng khng c vi phm. V trn th gii, t
tng cng l c ngha l tn trng mt s quyn ph qut ca con ngi ngy cng c chp nhn
rng ri (v l thuyt l th, mc d thc t khng phi lun lun c nh th).
Cch tip cn cng l bt u t t do l mt trng phi ln. Trn thc t, mt trong nhng lp lun
kh nhn nht trong thi i ca chng ta nm lng chng gia hai pha i nghch, phi t do kinh
t[2] v phi cng bng. Cm u phi t do kinh t l nhng ngi t do theo thuyt th trng m nhng ngi tin rng cng l l phi tn trng v bo v nhng la chn t nguyn ca nhng ngi
tn thnh tui thnh nin. Phi cng bng gm cc nh l thuyt theo khuynh hng qun bnh [3].
H cho rng th trng t do khng cng bng cng chng t do. Theo quan im ca h, cng l i
hi cc chnh sch iu chnh nhng khuyt tt x hi v kinh t tt c mi ngi c c hi thnh
cng bng nhau.
Cui cng, chng ta xt hc thuyt coi cng l gn vi o c v li sng tt p. Trong chnh tr
ng i, cc thuyt o c thng c coi l ca nhng ngi bo th vn ha v bo v thn
quyn. tng t ra lut v o c l iu ng nguyn ra vi nhiu cng dn trong cc x hi t
do, v iu ny dn n nguy c thiu khoan dung v cng ch. Nhng nhiu phong tro chnh tr trn rt nhiu thc h - ly nim cm hng t khi nim mt x hi cng bng phi khng nh
mt vi c tnh v quan nim v li sng tt p. Khng ch phong tro Taliban, m nhng ngi
theo ch ngha bi n v mc s Martin Luther King a ra quan im ca mnh v cng l t cc
l tng o c v tn gio.
Trc khi c gng xt cc hc thuyt v cng l, tht ng t cu hi: cc lp lun trit hc din tin
nh th no - c bit trong lnh vc d gy tranh ci nh trit hc o c v chnh tr. Thng
chng bt u t nhng tnh hung c th. Nh chng ta thy trong cuc tho lun trc v gi ct
c, hun chng T Tm v gi cu tr, cc nhn xt v chnh tr v o c thng i nghch
nhau. Thng th bt ng ny sinh gia phe ng h v chng i trong cng lun. i khi bt ng
pht sinh gia c nhn chng ta, khi thy chnh mnh b ging x hoc mu thun v mt vn o
c kh khn.
Nhng chnh xc l lm th no chng ta c th l gii qu trnh i t nhng phn xt i vi tnh
hung c th n nhng nguyn tc cng l m chng ta tin rng nn p dng cho tt c mi tnh
hung? Tm li, l gii o c bao gm nhng iu g?
xem l gii o c din tin nh th no, chng ta xt hai tnh hung - mt tnh hung l cu
chuyn mang tnh gi nh xut hin trong nhiu cuc tho lun ca cc trit gia; tnh hung cn li
l mt cu chuyn c tht v mt bi kch o c v cng au n.
Hy cng xt tnh hung gi thit trit hc trc. Ging nh tt c nhng cu chuyn cng loi, n
bao gm mt kch bn c lc bt s phc tp trong thc t chng ta c th tp trung vo vn
trit hc.

Xe in t phanh
Gi s bn l ngi iu khin xe in lao trn ng lay vi tc 96km/h. pha trc, bn thy
nm cng nhn ang lm vic trn ng ray. Bn c gng dng xe, nhng khng c. Phanh
khng n. Bn cm thy tuyt vng, v bn bit nu tai nn xy ra, nm cng nhn s cht (gi s bn
bit chc iu ).
t nhin, bn nhn thy ng r bn phi, trn c ng mt cng nhn ang lm vic trn
ng ray. Bn nhn ra mnh c th b li xe in sang phi, ch git cht ng mt cng nhn,
nhng cu c nm mng sng khc. Vy bn s lm g? Hu ht mi ngi s ni: B li. Mc d
cht mt ngi v ti tht bi kch, nhng s ti t hn nhiu nu nm ngi cht. Hy sinh mt
mng ngi cu nm mng c v l vic ng phi lm.
By gi xt phin bn cu chuyn xe in khc. Ln ny, bn khng li xe m l ngi ng trn cu
theo di (Ln ny, khng c ng nhnh r phi.) Xe in ang lao bon bon trn ng, cui ng
vn l nm cng nhn. Ging trn, phanh khng n. Xe in sp m vo nm cng nhn. Bn cm
thy bt lc v khng th ngn chn thm ha ny - cho n khi bn thy mt ngi n ng rt to
bo ng cnh bn trn cu. Bn c th y ng bo t trn cu xung ng ray m xe in ang
lao ti. ng bo cht, nhng nm cng nhn s c cu (bn c th t mnh nhy t cu xung,
nhng bn qu gy chn c xe in).
Liu vic y ng bo c phi vic ng nn lm khng? Hu ht mi ngi s ni Tt nhin l
khng. y ngi xung ng ray l cc k sai tri.
y ai t trn cu xung v lm ngi cht c v l mt iu khng khip, ngay c nu hnh
vi ny cu nm mng sng khc. Nhng iu ny a ra mt cu v o c: Ti sao nguyn tc
dng nh ng trong trng hp u tin - hy sinh mt ngi cu nm ngi - dng nh
khng ng trong trng hp th hai?
Nu s lng l quan trng, nh phn ng ca chng ta trong trng hp u tin cho thy - ngha l
cu sng nm mng ngi tt hn mt - th ti sao chng ta khng p dng nguyn tc ny trong
trng hp th hai v y ng bo? C v tn nhn khi lm cht ng bo, ngay c khi c l do chnh
ng. Nhng m (cn) cht mt ngi bng chic xe in c t tn nhn hn khng?
C l l do lm cho vic y cht ngi l sai tri v s dng ngi n ng trn cu tri vi ch
ca ngi . Xt cho cng ng ta khng la chn can d vo. ng ta ch ng .
Nhng ngi cng nhn lm vic trn ng ray ph cng c l do tng t. Ngi ny cng khng
la chn can d vo. Anh ta ch lm cng vic ca mnh, khng tnh nguyn hy sinh mng sng
trong trng hp xe in mt phanh. C th lp lun rng cng nhn ng st sn sng chu nguy
c hn mt ngi qua ng. Nhng chng ta hy gi nh rng sn sng cht trong trng hp khn
cp cu mng sng ca nhng ngi khc khng thuc phm tr cng vic v ging nh ngi
qua ng ng trn cu, cc cng nhn cng khng nht tr hin tng mng sng ca mnh.
C l s khc bit v mt o c khng nm trong hu qu m nn nhn gnh chu - trong c hai
trng hp nn nhn u cht - nhng nm trong ch ca ngi ra quyt nh. L ngi iu khin
xe in, bn c th bo v quyt nh chuyn hng xe in ca mnh bng cch ch ra bn khng c
gy nn ci cht ca ngi cng nhn trn ng ray ph, mc d iu ny c thy trc;

mc ch ca bn vn s t c, bi nu thn may mn mm ci, nm cng nhn c cu v c

th ngi th su cng vn cn sng.
Nhng iu tng t cng ng trong trng hp y. Mc ch thc s ca bn khng phi l ci
cht ca ng bo. Tt c nhng g ng bo cn lm l chn ci xe in li, nu ng bo c th lm
nh vy v bng cch no cn sng, bn s rt vui mng.
Hoc c l, khi suy ngm li, hai trng hp ny b cng mt nguyn tc chi phi, c hai lin quan
n mt la chn c ch tm ly i mng sng mt ngi v ti cu mng sng nhiu ngi khc.
C l s min cng ca bn khi y ng bo trn cu ch n thun l s do d, s ngp ngng m
bn nn vt qua. y cht mt ngi bng chnh tay ca bn c v c c hn nhiu so vi b li xe
in. Nhng lm iu ng khng phi lun lun d dng.
Chng ta c th kim tra tng ny bng cch thay i cu chuyn mt cht. Gi s bn - ngi
ng xem - c th khin ng bo ng cnh ri xung m khng phi y; tng tng ng ta ang
ng trn mt ca sp m bn c th m bng cch b tay li. Khng phi y m vn t cng kt
qu. Khi th b tay li c phi l vic ng phi lm khng? Liu v mt o c, iu ny c t
hn vic b li xe in sang phi khng?
Tht khng d gii thch s khc bit v mt o c gia nhng trng hp ny, ti sao b li c v
ng, nhng y ngi trn cu xung l sai. Chng ta cm thy tht p lc khi phi a ra l gii
thuyt phc v cch phn bit chng; v nu khng th, khi phi xem xt s phn xt ca chng ta v
vic ng cn lm trong tng trng hp. i khi chng ta ngh rng l lun o c l cch thuyt
phc ngi khc. Nhng cng l cch phn loi cc nim tin o c ca chnh chng ta, hiu
ra iu chng ta tin tng v l do ti sao.
Mt s tnh hung o c kh x pht sinh t cc nguyn tc o c mu thun nhau. V d, mt
trong nhng nguyn tc trong cu chuyn xe in l chng ta nn cu cng nhiu mng sng cng
tt, nhng mt nguyn tc khc li ni git mt ngi v ti l sai tri, ngay c khi c l do chnh
ng. ng trc tnh hung m vic cu c nhiu mng sng li ph thuc vo vic c git mt
ngi v ti khng, chng ta phi i mt vi mt tnh th kh x. Chng ta c gng tm ra nguyn
tc c tnh u tin hoc thch hp vi hon cnh hn.
Cc tnh hung kh x v o c khc pht sinh bi chng ta khng chc chn cc s kin s din
ra nh th no. V d cu chuyn chic xe in mang tnh gi nh c lc i tnh bt nh gia
cc la chn m chng ta gp phi trong cuc sng thc. Chng gi nh rng chng ta bit chc
chn bao nhiu ngi s cht nu chng ta khng b li - hoc khng y ngi. iu ny lm cho
nhng cu chuyn nh vy tr thnh nhng nh hng hnh ng khng hon ho. Nhng chng
cng l cc cng c hu ch cho vic phn tch o c. Bng cch b qua cc yu t ngu nhin iu g xy ra nu cng nhn nhn thy xe in v nhy trnh kp thi? - cc v d mang tnh gi
thuyt gip chng ta c lp nhng nguyn tc o c ang xt v kim tra nh hng ca chng.

Ngi chn d Afghanistan

By gi xt tnh hung o c kh x c thc, mc d hao hao cu chuyn gi nh v xe in,
nhng phc tp do khng chc chn s vic s xy ra nh th no. Thng Su nm 2005 ti
Afghanistan, mt i c nhim gm h s quan hi qun Marcus Luttrell v ba lnh bit kch hi

qun khc thc hin nhim v b mt trinh st mt vng gn bin gii Pakistan tm kim mt th
lnh Taliban c quan h mt thit vi Osama bin Laden. Theo tin tnh bo, g th lnh ny ch huy
140-150 tay sng trang b ha lc mnh v ang trong mt ngi lng min ni kh tip cn.
Ngay sau khi i c nhim chim c v tr trn mt trin ni nhn xung ngi lng, bng nhin
xut hin hai nng dn Afghanistan, trong c mt cu b khong 14 tui cng khong mt trm
con d. Nhng ngi Afghanistan ny khng mang v kh. Cc binh s M cha sng v ra hiu cho
h ngi bt xung t, sau tranh lun tip theo nn lm g. Mt mt, hai ngi chn d dng nh
l thng dn khng v trang. Mt khc, nu c th, c nguy c h s thng bo v s hin din
ca binh s M cho Taliban.
Khi bn binh s tnh ton cch x l, h nhn ra mnh khng c dy thng, v vy khng th tri
nhm ngi Afghanistan c thi gian i tm mt ni n nu mi. S la chn duy nht l git
hoc th h i.
Mt trong nhng ng i ca Luttrell lp lun cho vic h st: Chng ta ang tha lnh cc ch huy
cao cp hot ng trong vng ch hu. Chng ta c ton quyn lm mi th cu mng sng chnh
mnh. Mnh lnh qun s rt r rng. Khng tun th l sai lm. Luttrell b ging x Thc tm ti
bit anh ta ng, ng vit trong hi k. C l chng ti khng th th h i. Nhng vn ca ti
l ti c mt linh hn khc, mt linh hn C c gio v linh hn ny chim trn tm tr ti. C ci
g c th thm trong u ti rng hnh quyt ngi khng v trang l sai lm ln. Luttrell khng
gii thch linh hn C c gio ca ng ngha l g, nhng cui cng, lng tm khng cho php ng
git nhng ngi chn d.
ng b l phiu mang tnh quyt nh v vic th h i. (Mt trong ba ng i ca ng b phiu
trng). l mt iu ng s phi hi tic.
Khong mt ting ri sau khi th ngi, bn binh s pht hin mnh b mt nhm 80 n 100 chin
binh Taliban trang b AK-47 v sng phng lu bao vy. Trong cuc sng c lit sau , c ba
ng i ca Luttrell thit mng. Cc tay sung Taliban cng bn h mt my bay trc thng tm cch
gii cu i c nhim, lm thit mng tt c mi su binh s trn my bay.
Luttrell - b thng nng - may mn sng st do ln mnh xung sn ni v b ti mt ngi lng
ca b tc Pashtun cch hn 11km, c ngi dn bo v trc Taliban cho n khi c cu.
Trong hi k, Luttrell ln n l phiu khng git nhng ngi chn cu ca mnh, ng vit v tri
nghim ny trong mt quyn sch: l quyt nh ngu xun nht i ti. Ti hn mt tr. Ti
thc s b l phiu m ti bit l hnh vi k vo bn n t hnh ca chng ti. t nht, l
cch ti nhn li khonh khc hin nay. L phiu ca ti c tnh quyt nh, v iu ny s cn m
nh ti cho n cht.
iu to nn th kh x ca ngi lnh l s khng chc chn v nhng g s xy ra nu h th
ngi. Liu h ch i chn cu tip hay s i bo cho Taliban? Nhng gi s nu Luttrell bit th
nhng ngi chn cu s dn n mt cuc chin m mu khin 19 ng i b mng, bn thn b
thng nng, v nhim v tht bi? Liu ng c quyt nh khc khng?
Khi Luttrell nhn li, cu tr li tht r rng: ng nn git hai ngi chn cu. Vi hu qu thm khc
sau , tht kh khng ng . T gc v s lng, s la chn ca Luttrell tng t trng hp
xe in. Git cht hai ngi Afghanistan s cu mng sng ba ng i v mi su binh s khc
c gng gii cu h.

Nhng tnh hung ny ging phin bn cu chuyn xe in no? Liu git ngi chn cu ging vic
b li xe in hn hay ging vic y ng bo t trn cu xung hn? Vic trn thc t Luttrell d
on c him ha m vn khng th khin mnh h st thng dn khng mang v kh cho thy
tnh hung ny ging phin bn y hn.
V trng hp h st ngi chn cu dng nh c l do mnh hn so vi trng hp y ng bo
t trn cu xung. iu ny c th bi v chng ta nghi ng rng - xt n hu qu - nhng ngi
chn cu khng phi l ngi ngoi cuc v ti m l cm tnh vin ca Taliban. Xt cu chuyn
tng t sau: Nu chng ta c l do tin rng ng bo trn cu chu trch nhim lm hng h thng
phanh ca xe in vi mc ch git cht cc cng nhn trn ng ray (hy gi nh rng h l k
th ca ng bo), l l o c ca vic y ng bo xung ng ray s c v mnh m hn. Chng
ta vn cn bit thm k th ca ng bo l ai v ti sao ng ta mun git h. Nu chng ta bit c
cc cng nhn trn ng ray l qun khng chin Php v ng bo l mt tn pht xt c tm cch
git h bng cch lm hng phanh xe in, khi y ng bo cu h s tr nn thuyt phc v
mt o c.
Tt nhin c th nhng ngi chn d Afghanistan khng c thin cm vi Taliban m l ngi
trung lp trong xung t, hoc thm ch l k th ca Taliban, nhng b Taliban buc phi tit l s
hin din ca binh lnh M. Gi s Luttrell v ng i bit chc chn nhng ngi chn cu khng
gy hi, nhng s b Taliban tra tn v l v tr ca h. Ngi M c th h st nhm ngi chn
d hon thnh nhim v v bo v bn thn mnh. Nhng quyt nh lm vy s gy nhiu au
kh hn (v v mt o c cng gy nhiu tranh ci hn) l nu h bit hai ngi chn d l gin
ip Taliban.

Tnh hung o c kh x
Rt t ngi trong chng ta phi i mt vi s la chn khc nghit nh tnh hung m nhng binh
s trn ni hay ngi chng kin xe in mt phanh phi i mt. Tuy nhin, qu trnh vt ln vi
tnh hung kh x ca h lm sng t cch vn dng lp lun o c, k c trong cuc sng c nhn
ca chng ta hay trc cng lun. Cuc sng trong cc x hi dn ch y ry bt ng v ng v
sai, cng l v bt cng. Mt s ngi ng h quyn ph thai v nhng ngi khc coi ph thai l
git ngi. Mt s tin rng cng bng i hi phi nh thu ngi giu, gip ngi ngho, trong
khi nhng ngi khc tin rng nh thu nhng ngi n lc ht mnh kim tin l bt cng. Mt
s bo v chnh sch bnh ng c hi tuyn dng trong tuyn sinh i hc nh cch sa cha nhng
sai lm trong qu kh, trong khi nhng ngi khc coi l mt hnh thc k th ngc khng cng
bng, gy bt li cho nhng ngi xng ng c nhn vo do chnh thnh tch ca h. Mt s
ngi phn i vic tra tn nghi phm khng b v l hnh vi o c ng khinh khng xng
ng vi mt x hi t do, trong khi nhng ngi khc chp nhn v l phng sch cui cng
ngn chn khng b tn cng.
Kt qu bu c ph thuc vo cc bt ng ny. Ngi ta u tranh vi nhau trn cc bt ng ny
trong ci gi l chin tranh vn ha. Xt n nim am m v cng ca cc cuc tranh lun v
vn o c quy m i chng ca chng ta, chng ta d ngh rng nim tin o c ca mnh
lun lun c nh, bi s gio dc hay c tin ca chng ta - nhng th nm ngoi tm vi ca l tr.

Nhng nu iu ny ng th nim tin o c l khng th thuyt phc c, v nhng iu chng

ta tranh ci trc i chng v cng l v quyn s chng khc g l mt chui cc xc nhn mang
tnh gio iu, mt cuc chin thc h.
Ti t nht l nn chnh tr ca chng ta n gn vi tnh trng ny. Nhng khng nht thit phi
vy. i khi, mt l l c th thay i suy ngh ca chng ta. Sau lm th no m chng ta c th
tm ra con ng ca mnh qua vng t cc mt i lp: cng l v bt cng, bnh ng v bt bnh
ng, quyn c nhn v cng ch?
Cun sch ny c gng tr li cu hi trn. Mt cch bt u l ch n cch nim tin o c xut
hin mt cc t nhin khi ai i mt vi mt vn o c kh khn. Chng ta bt u t mt
kin, hoc phn xt v iu ng phi lm: B li xe in vo ng ray ph. Sau chng ta
trnh by cc l do cho phn xt ca mnh, xc nh nguyn tc nn tng nm bn di: Th hy
sinh mt mng cu sng nhiu mng hn. Sau , khi i mt vi tnh hung mu thun vi
nguyn tc , chng ta ri vo tnh trng ng vc: Ti ngh cu cng nhiu ngi cng tt l iu
lun lun ng, nhng vic y ng bo t trn cu xung (hoc h st nhng ngi chn cu khng
v trang) c v l sai tri. Cm nhn sc mnh ca nhng ng vc v p lc sp xp li suy
ngh l ng lc ca trit hc.
i mt vi s cng thng ny, chng ta c th thay i kin ca mnh v vic ng phi lm, hoc
xt li nhng nguyn tc ban u chng ta tn thnh. Khi gp phi tnh hung mi, chng ta tr ti
tr lui gia cc phn xt v nguyn tc ca mnh, xem li tng th trong mi tng quan. S bin i
ca tm tr - t th gii hnh ng sang a ht ca s suy l v quay ngc li - l mc ch ca suy
ngm o c. Cch thai nghn cc lp lun o c nh vy - cch bin chng gia phn xt ca
chng ta v tnh hung c th v cc cc nguyn tc suy ngh ca chng ta - c mt truyn thng
lu i.
N khi ngun t cc cuc i thoi ca Socrates v trit l o c ca Aristotle. Nhng bt k
truyn thng c xa, n vn m ra cho nhng thch thc sau:
Nu mc tiu ca suy ngm o c l tm kim mt s ph hp gia phn xt chng ta a ra v
nhng nguyn tc chng ta khng nh, th th lm cch no m suy ngm o c c th dn chng
ta n cng l, hay chn l o c? Ngay c nu chng ta thnh cng trong cuc i trong vic
khp trc gic o c vi nguyn tc ca mnh th liu chng ta c th t tin kt qu khng phi l
mt m cc thnh kin nht qun vi nhau?
Cu tr li l suy ngm o c khng phi l n lc theo ui n c, m l c gng ca i
chng. N cn c mt ngi i thoi - c th l bn, hng xm, ng ch, ng bo. i khi cuc
i thoi mang tnh tng tng hn thc t, khi chng ta tranh lun vi chnh mnh. Nhng chng
ta khng th khm ph ngha ca cng l hoc cch sng tt nht ch thng qua vic t xem xt ni
tm.
Trong tc phm Cng ha (Republic) ca Plato, Socrates so snh cc cng dn bnh thng vi mt
nhm t nhn b giam gi trong hang ng. Tt c nhng g h nhn thy ch l nhng ci bng nhy
ma trn tng, mt s phn nh ca cc i tng m h khng bao gi c th nm bt c. Trong
tc phm ny, ch cc trit gia mi c th tro ln khi hang ng ra nh nng ban ngy, anh
ta nhn thy mi th ng nh bn cht ca chng. Socrates cho rng. nh nhn thy nh mt tri, ch

trit gia mi ph hp vi vic dn dt cc c dn hang ng, nu bng cch no trit gia b nm

tr li bng ti ni h sinh sng.
Quan im ca Plato l nm bt ngha cng l v bn cht ca li sng tt p, chng ta phi
vt ln nhng thnh kin v thi quen trong cuc sng hng ngy. ng ng, ti ngh vy, nhng
ch mt phn. Nhng tuyn b v hang dng ch ng phn no. Nu suy ngm o c c tnh bin
chng v dch chuyn ti lui gia phn xt chng ta a ra trong cc tnh hung c th v nhng
nguyn tc hnh thnh nn nhng phn xt, n cn kin v nim tin, d l cc b v th s, lm
sng t vn . Mt trit l khng b bng ti trn tng tc ng ch c th c trong mt mi trng
v trng khng tng.
Khi suy ngm o c bin thnh chnh tr, khi phi xc nh nhng lut l no iu chnh cuc sng
chung ca chng ta th n s cn cc cuc tranh lun n o, vi nhng lp lun v rc ri khuy ng
tm tr cng chng. Cuc tranh lun v cu tr ti chnh v gi ct c, s bt bnh ng thu nhp v
chnh sch bnh ng tuyn dng, ngha v qun s v hn nhn ng tnh u l cht liu cho trit
hc chnh tr. Chng nhc chng ta kt ni v bin minh cc phn xt o c v chnh tr ca mnh,
khng ch trong gia nh v bn b m cn trong cc on th qun chng.
i hi cao hn vn l cc trit gia chnh tr, c thi c i ln hin i, nhng ngi suy ngh thng
qua nhng tng thi sinh kh vo cuc sng cng dn: cng l v cc quyn, ngha v v s ng
, danh d v s tn vinh, o c v php lut - i khi bng nhng cch cc oan v ng ngc
nhin. Aristotle, Immanuel Kant, John Stuart Mill v John Rawls s xut hin trong quyn sch ny.
Nhng th t h xut hin khng phi theo thi gian. Cun sch ny khng phi gii thiu lch s t
tng m l cuc hnh trnh suy ngm o c v chnh tr. Quyn sch khng c gng chng minh
trit gia no nh hng ti trit gia no trong lch s t tng chnh tr, mc tiu ca quyn sch l
mi gi c gi xem xt cn trng quan im v cng l v s xem xt mang tnh ph bnh ca mnh,
xc nh mnh ngh g, v ti sao li vy.

2. NGUYN TC HNH PHC CC I THUYT V LI

MA H NM 1884, bn thy th Anh lnh nh trn mt thuyn cu sinh nh Nam i Ty
Dng, cch t lin hn mt ngn su trm kilomet. Con tu Mignonette chm sau bo, v h phi
s dng thuyn cu sinh, trn ch c hai hp c ci mui v khng c nc ngt. Thomas Dudley
l thuyn trng, Edwin Stephens l thy th trng, Edmund Brooks l thuyn vin, v theo bo ch
th tt c u l nhng ngi n ng tuyt vi.
Thnh vin th t - cu b th vic mi by tui Richard Parker - l tr m ci v y l chuyn hi
hnh di u tin ca cu. Parker ng thy th b qua tt c li khuyn ca bn b, nghe theo kht
vng mnh lit ca tui tr vi hy vng chuyn i s gip cu tr thnh ngi n ng ch thc.
ng bun thay, iu ny khng tr thnh hin thc.
Trn thuyn cu sinh, bn thy th ngng v pha chn tri, hy vng mt con tu i qua v cu h.
Trong ba ngy u tin, h n mt mu c ci nh. Vo ngy th t, h bt c mt con ra. H
cm c nh con ra v cht c ci cn li trong vi ngy k tip. Trong tm ngy sau , h chng
cn g n.
By gi cu b th vic Parker nm gc chic thuyn cu sinh. Cu b ngoi tai li khuyn ca
nhng ngi khc, ung nc bin nn kit sc v l dn. Vo ngy th mi chn, thuyn trng
Dudley ngh rt thm xc nh ai s cht nhng ngi khc c sng. Nhng Brooks t chi,
v cuc rt thm khng c tin hnh. Ngy hm sau h vn khng nhn thy con tu no. Dudley
bo Brooks quay mt i v ra hiu cho Stephens rng cn git cht Parker. Dudley cu nguyn, bo
cu b l n lc cht v sau dng dao xp m vo tnh mch cnh ca cu b. Brooks dt
khi s phn i ca lng tm v cng chia s mn n khng khip. Trong bn ngy, ba ngi
n ng n xc v ung mu cu b th vic.
V sau h c cu. Dudley m t s vic ny trong nht k vi cch ni trnh gy chong: Vo
ngy th 24, sau ba n sng, cui cng cng nhn thy mt con tu. Ba ngi sng st c a
ln tu. Khi tr v Anh, h b bt gi v a ra ta. Brooks tr thnh nhn chng pha nh nc.
Dudley v Stephens b a ra xt x. H thoi mi th nhn vic git cht v n tht Parker. H tuyn
b lm vy trong tnh th bc thit.
Nu l thm phn, bn s phn quyt nh th no? n gin, t kha cnh php lut qua mt bn
v gi nh bn c hi xem vic git cu b th vic c chp nhn c v mt o c khng?
Lp lun ng h mnh m nht cho rng vi tnh cnh nguy khn lc , cn phi git mt ngi
cu ba ngi cn li. Nu khng ai b git, tt c bn ngi u cht. Parker. kit sc v au m, l
ng vin hp l, v d sao cu b cng s cht sm. V khc Dudley v Stephens, cu b khng
phi nui nng ai. Ci cht ca cu khng li cnh v ga con ci.
Lp lun ny hng chu t nht hai phn i: Th nht, ngi ta c th hi rng xt trn tng th, liu
li ch ca vic git cu b th vic c ln hn thit hi (ph tn) khng k c khi tnh s mng sng
c cu v hnh phc ca nhng ngi sng st v gia nh h th mt hnh ng st nhn nh vy
c th gy hu qu xu cho ton th x hi - chng hn lm suy yu quy tc chng li vic git ngi,

hoc khuyn khch ngi dn c xu hng thay tri hnh o, hoc lm cc v thuyn trng kh
tuyn dng ngi th vic.
Th hai, ngay c sau khi xt mi kha cnh v thy li ch cao hn ph tn, chng l chng ta li
khng c cm gic sai tri khi git v sau n tht cu b th vic khng c kh nng t v v l do
no nm ngoi tnh ton ph tn v li ch x hi? Chng l li khng phi l sai tri khi i x
vi con ngi theo cch - khai thc im d b tn thng, ly i mng sng khi ngi khng
nht tr - cho d lm nh vy khin nhiu ngi c li?
Vi bt k ai kinh hong trc hnh ng ca Dudley v Stephens, l l phn i u vn cn nh
nhng. L l ny chp nhn gi nh ca thuyt v li l o c ct ch cn nhc gia li ch v
ph tn, v n gin l l ny ch mun tnh ton hu qu y hn m thi.
Nu ci cht ca cu b th vic ng phn n v mt o c, lp lun phn i th hai r rng hn.
N bc b tng vic ng nn lm ch n gin l xt hu qu - tnh ton ph tn v li ch. o
c l ci g hn th na - mt th lin quan n cch i x thch hp gia con ngi vi con
ngi.
Hai cch suy ngh v v thuyn cu sinh minh ha hai cch tip cn cng l i nghch nhau.
Phng php tip cn th nht cho rng o c ca hnh ng ch ph thuc vo kt qu; sau khi
nh gi tt c cc yu t, vic ng nn lm l hnh ng no to ra trng thi kt qu tt nht. Cch
tip cn th hai ni rng xt v mt o c, kt qu khng phi mi quan tm duy nht; chng ta
phi tn trng mt s ngha v v quyn nht nh, cho d kt qu c ra sao i chng na.
gii quyt v thuyn cu sinh cng nh nhiu tnh hung kh x t cc oan hn thng gp
phi, chng ta cn phi suy ngm mt cu hi ln ca trit hc o c v chnh tr: o c l vn
m mng sng v tnh ton li ch - ph tn, hay l c nhng ngha v o c v quyn con
ngi nht nh qu c bn n ni chng ng trn mi tnh ton thit hn? V nu c cc quyn c
bn nh th - tc l chng c tnh t nhin, thing ling, bt kh xm phm v tuyt i - lm th no
chng ta c th xc nh c chng? V iu g lm cho chng tr thnh quyn c bn?

Ch ngha v li ca Jeremy Bentham

Jeremy Bentham (1748-1832) c quan im cc k r rng vi vn trn, ng khinh mit gi
tng quyn t nhin l v ngha. Trit thuyt ng a ra c nh hng su rng. Thm ch n
tn ngy nay, n vn tc ng mnh m ti suy ngh ca nhiu nh hoch nh chnh sch, kinh t
gia, gim c iu hnh, v c cc cng dn bnh thng trong x hi.
Bentham, trit gia o c, nh ci cch lut php ngi Anh, l cha hc thuyt v li [4]. tng
chnh ca hc thuyt ny rt n gin v trc quan: Nguyn tc o c cao nht l ti a ha hnh
phc, trong mi cn bng tng th gia hnh phc v au kh. Theo Bentham, vic ng nn lm l
bt c vic g ti a ha s hu ch. ng coi hu ch l bt c iu g to ra hnh phc hay hnh
phc, v bt c iu g ngn cn au kh hoc bt hnh.
Bentham a ra nguyn tc ca mnh bng chui l lun sau y: Chng ta u b chi phi bi cm
xc au kh v hnh phc. Nhng xc cm ny l ch nhn tuyt i ca chng ta. Chng chi phi
chng ta trong tt c mi th chng ta lm v cng xc nh nhng g chng ta s lm. Cc tiu
chun ng sai gn cht vo ch nhn. Tt c chng ta u thch hnh phc v ght au kh. Trit

thuyt v li cng nhn v coi iu ny l c s ca i sng o c v chnh tr. Ti a ha hu

ch l nguyn tc khng ch cho c nhn m cn cho cc nh lp php. Trong vic quyt nh xem
cn ban hnh o lut v chnh sch no, chnh quyn nn lm iu g ton th cng ng hnh
phc nht. Theo Bentham, cng ng l mt c th h cu, l tng th cc thnh vin to nn
cng ng. Do cng dn v cc nh lp php t hi cu hi sau: Nu chng ta cng tt c nhng
li ch t chnh sch ny v tr i tt c cc ph tn, chnh sch s to ra hnh phc nhiu hn hay
au kh nhiu hn?
Lp lun ca Bentham v nguyn tc ti a ha tnh hu ch c dng mt li khng nh qu quyt:
Khng c cn c no c th ph nh n. ng tuyn b mi lp lun o c phi hon ton da trn
tng em li hnh phc ti a. Mi ngi c th ni mnh tin vo mt s ngha v v quyn tuyt
i v xc thc. Nhng h khng c c s bo v cc ngha v v quyn ny tr khi h tin rng
tn trng chng s ti a ha hnh phc ca con ngi, t nht l trong di hn. Bentham vit: Khi
mt ngi c gng chng li nguyn tc hu ch, ngi s s dng mt cch v thc cc suy din
t chnh nguyn tc hu ch. Nu c hiu ng, tt c nhng mc mu v o c ch l bt ng
v cch p dng nguyn tc ti a ha hnh phc v gim thiu au kh ca thuyt v li, ch khng
phi v chnh bn thn nguyn tc. Bentham hi, Mt ngi c th no di chuyn c tri t
khng? C th; nhng u tin ngi phi tm ra mt qu t khc ng ln trn. V theo
Bentham, nguyn tc v li l tri t duy nht, tin duy nht, khi im duy nht cho tt c cc
lp lun o c.
Bentham ngh nguyn tc v li ca mnh l mt ngnh khoa hc v o c c th ng vai tr c s
ci cch chnh tr. ng xut nhiu d n nhm ci cch chnh sch hnh pht theo hng hiu
qu v nhn o hn. Chng hn d n Panopticon, mt nh t vi mt thp kim sot trung tm cho
php gim th quan st t nhn m t nhn khng nhn thy. ng xut nh thu t nhn (l tng
nht l chnh ng) iu hnh Panopticon, ngi qun l nh t thu c li nhun t lao ng ca t
nhn, t nhn lm vic mi su gi mi ngy. Mc d b ph quyt, k hoch ca Bentham c
cho l i trc thi i. Nhng nm gn y tng ny li hi sinh Hoa K v Anh, vi cc
xut thu cng ty t nhn xy dng v qun l nh t.

Qun l ngi n xin

Bentham xut n ci thin c ch qun l ngi n xin bng cch thit lp cc tri t bn t
cung t cp dnh cho ngi ngho. K hoch tm cch gim bt s hin din ca ngi n xin trn
ng ph ny l mt minh ha sinh ng v logic ca thuyt v li. u tin Bentham thy vic gp
ngi n xin trn ng ph lm gim hnh phc ca ngi qua ng. i vi ngi nhn hu,
hnh nh ngi n xin s gy nn ni au cm thng; cn vi ngi lnh lng l cm gic gh tm.
D th no i chng na, vic gp ngi n xin lm gim li ch ca cng chng. V vy, Bentham
xut a ht nhng ngi n xin ngoi ng vo tri t bn.
Mt s ngi c th ngh rng iu ny khng cng bng vi ngi n xin. Nhng Bentham khng
loi b li ch ca h. ng tha nhn mt s ngi c th coi vic i xin n hnh phc hn lm vic
trong tri t bn. Nhng ng lu nu c mt ngi n xin hnh phc v khm kh, th cn rt nhiu
ngi khn kh ng thng. ng kt lun rng tng ni au kh ca ton b cng chng ln hn
bt c iu bt hnh no m nhng ngi n xin cm thy khi b a vo tri t bn.

Mt s c th quan ngi vic xy dng v iu hnh cc tri t bn s khin ngi ng thu phi chi
thm tin, lm gim hnh phc v do ko theo gim li ch ca h. Nhng Bentham xut cch
m bo t ch ti chnh cho k hoch qun l ngi n xin ca mnh. Bt k cng dn no gp
ngi n xin c quyn bt v a ngi ny vo tri t bn gn nht. Sau khi b gi , mi ngi
n xin s phi lm vic tr ph tn sinh sng ca mnh, h s ng tin vo ti khon t gii
thot. Ti khon ny c dng tr tin n, qun o, ging, chm sc y t, v mt khon bo
him nhn th trong trng hp ngi n xin cht trc khi ti khon c thanh ton ht. Nhm
khuyn khch cng dn khng ngi kh a ngi n xin vo tri t bn, Bentham xut tin
thng hai mi shilling cho mi ln bt c ngi n xin, v d nhin khon tin ny s b tnh vo
ti khon ca ngi n xin.
Bentham cng p dng logic v li phn chia phng trong tri, gim thiu s kh chu t nhn
phi chu ng t cc bn lng ging ca mnh: Xp nhm A cnh nhm B nu nhm B min nhim
vi nhng bt tin do nhm A gy ra. V th, chng hn Xp cnh nhng ngi in la ht sut
ngy hoc nhng ngi cc k lm iu l nhm cm ic... Cnh nhm gi mi dm v ph n d
di l nhm cc b gi, v nhm c hnh th bin dng, Bentham xut cnh nhm m. Mc
d xut nghe c v khc nghit, mc tiu ca ng khng mang tnh trng pht. Bentham n gin
ch mun thc y li ch chung bng cch gii quyt vn lm x hi bt hnh phc.
Chng trnh qun l ngi n xin ca ng khng bao gi c thng qua. Nhng tinh thn v li n
cha trong vn sng v pht trin n tn ngy nay. Trc khi xem xt mt s v d hin i v t
tng v li, tht ng xem liu trit hc ca Bentham c b phn i khng, v nu c th trn c s
no.

Phn i 1: Quyn c nhn

Nhiu ngi cho im yu nht ca thuyt v li l khng tn trng quyn c nhn. Bi ch quan tm
ti tng s ca s tha mn, thuyt ny c th ch p ln c nhn. i vi ngi theo thuyt v li,
c nhn cng quan trng, con ngi cng c ngha nhng ch trong ng cnh s thch ca mi
ngi phi c t tng quan cng vi s thch nhng ngi khc. Nhng iu ny c ngha l
logic v li, nu p dng nht qun, c th chp nhn vic i x vi con ngi theo nhng cch vi
phm nhng g chng ta ngh l chun mc phi tn trng, nh trng hp sau y:

Nm tn C c cho s t
Vo thi La M c i, ngi ta nm gio dn cho s t u trng lm tr gii tr cho m
ng. Hy tng tng ngi theo thuyt v li tnh ton nh sau: Tt nhin gio dn au kh v b
s t v v x xc. Nhng hy xt n ton b nim hnh phc n pht r ca nhng khn gi c v
ngi c u trng. Nu ngi La M hnh phc trc cnh tng bo lc ny th cn c
s no ngi theo thuyt v li ln n hnh vi c c ny?
Ngi theo thuyt v li c th lo lng tr chi ny s kch ng thi quen bo lc trn ng ph La
M, hoc dn n s s hi v run ry ca cc nn nhn tim nng m mt ngy no cng c th
b nm cho s t. Nu nhng hiu ng ny ln, chng c th ln t hnh phc m tr chi ny to
ra, v l l do ngi theo thuyt v li cm tr chi. Nhng nu nhng tnh ton ny l l do
duy nht chm dt vic git gio dn mt cch tn bo tiu khin, liu c thiu mt th g
quan trng v mt o c khng?

Tra tn c chnh ng khng?

Mt cu hi tng t pht sinh trong cc cuc tranh lun gn y l tnh chnh ng khi tra tn nghi
can khng b trong qu trnh thm vn. Xt kch bn qu bom hn gi sau y: tng tng bn
ng u chi nhnh CIA a phng. Bn bt c mt nghi can khng b m bn tin rng hn c
thng tin v mt thit b ht nhn s n Manhattan trong ngy hm . Thc t l bn c l do
nghi ng y chnh l k t bom. Thi gian tri qua m k ny khng tha nhn hoc tit l v tr
qu bom. C nn tra tn cho n khi g khai ra v tr qu bom v cch tho cht?
Lp lun chp nhn tra tn bt ngun t thuyt v li. Tra tn lm au n v d nhin lm gim ng
k hnh phc hay ch li ca k tnh nghi. Nhng hng ngn ngi v ti s mt i mng sng khi
qu bom pht n. V vy, bn c th ni, trn c s thuyt v li, tra tn mt ngi m ngn chn
c ci cht v s au kh trn din rng l hnh ng ng n v mt o c. Lp lun ca cu
Ph Tng thng Richard Cheney, rng vic s dng cc k thut thm vn khc nghit vi nghi can
Al-Qaeda gip ngn chn mt cuc tn cng khng b tip theo vo Hoa K, l da trn logic
thuyt v li.
Khng phi tt c ngi theo thuyt v li lun lun ng h tra tn. Mt s ngi phn i tra tn
da trn nhng cn c thc t. H cho rng vic ny khng hiu qu, v thng tin khai thc c
trong qu trnh tra tn khng ng tin cy. V vy, gy ra ni n au, nhng cng ng cng chng
c an ton hn: tng lng ch li khng tng ln. Hoc h lo lng rng nu nc M dng bin
php tra tn, lnh M s b i x khc nghit hn khi b bt lm t binh. Sau khi xem xt mi yu t,
kt qu ny thc s c th lm gim s hu ch tng th m vic s dng cc bin php tra tn em
li.
Nhng quan ngi mang tnh thc t ny c th ng, c th sai. Tuy nhin cc l do phn i tra tn
hon ton tng thch vi suy ngh ca thuyt v li. H khng khng nh vic tra tn con ngi c
bn cht sai, m ch cho rng tra tn s gy tc ng xu, tm li l li bt cp hi.
Mt s ngi v mt nguyn tc phn i tra tn. H tin rng iu ny vi phm nhn quyn v khng
tn trng phm gi bn trong ca con ngi. L l chng tra tn ca h khng ph thuc vo cc tnh
ton kiu v li. H lp lun quyn con ngi v phm gi con ngi c c s o c nm ngoi
tnh hu ch. Nu h ng, trit thuyt ca Bentham l sai.
Thot nhn, kch bn v qu bom hn gi c v ng h lp lun ca Bentham hn. S lng ngi
cht dng nh to ra s khc bit v mt o c. Ngi ta c th chp nhn ci cht ca ba thy
th trn thuyn cu sinh trnh vic st hi cu b th vic v ti. Nhng nu hng ngn sinh mng
v ti gp nguy him nh trong kch bn bom n chm th sao? Nu con s l hng trm ngn mng
sng th sao?
Ngi theo thuyt v li cho rng ti mt mc nht nh, ngay c nhng ngi ng h quyn con
ngi hng hi nht cng s cm thy rt kh khn v mt o c khi khng nh th mt s
lng ln ngi dn v ti cht cn hn tra tn nghi phm khng b duy nht bit ni t bom.
Tuy nhin, nh mt cch kim nghim l lun o c ca thuyt v li, trng hp bom n chm li
gy hiu nhm. N c ngha chng minh rng s lng l quan trng nht, do nu nhiu mng
sng ang b e da th chng ta nn sn sng b qua s n o v nhn phm v quyn con ngi.
V nu iu ng, th cui cng o c l s tnh ton ph tn v li ch.

Tuy nhin, kch bn tra tn khng cho thy rng trin vng cu c nhiu mng ngi c th bin
minh cho vic gy au n khng khip cho mt ngi v ti. Hy nh rng k b tra tn ( cu tt
c nhng ngi khc) l nghi can khng b, trn thc t l k b tnh nghi ln k hoch t bom.
vng v o c ca trng hp tra tn k ny ph thuc ch yu vo tnh chnh xc ca gi nh k
thc s chu trch nhim cho him ha m hin chng ta ang tm cch ngn chn. Hoc nu
ngi khng chu trch nhim nh bom, chng ta gi nh hn c hnh vi khng khip khc ng
b i x khc nghit. Trc gic o c trong kch bn bom hn gi khng ch l vic phn tch ph
tn v li ch, m cn lin quan n tng bt v li cho rng nhng k khng b l ngi xu v
ng b trng pht.
Chng ta c th thy iu ny r rng hn nu thay i kch bn bng cch loi b yu t ti li gi
nh. Gi s cch duy nht nghi can khng b khai l tra tn c con gi b bng ca hn (c b
chng bit g v cc hot ng xu xa ca ng b), v mt o c c chp nhn lm th khng? Ti
nghi ng rng thm ch ngi ng h thuyt v li nhit thnh nht cng s rng mnh trc nim
ny.
Nhng phin bn kch bn tra tn ny thc s l bi kim tra tt dnh cho nguyn tc v li. N t
qua mt bn trc gic cho rng d sao i na k khng b cng ng b trng pht (bt k thng tin
thu c c quan trng n th no), v buc chng ta phi nh gi php ton li ch ca thuyt v
li.

Thnh ph hnh phc

Phin bn th hai ca kch bn tra tn (lin quan n c con gi v ti) gi nh n truyn ngn
Nhng ngi ri b Omelas (The Ones Who Walked Away from Ornelas) ca Ursula K LeGuin.
Truyn k v thnh ph Omelas - thnh ph ca hnh phc v l hi, mt ni chng c vua cha v
n l, chng c qung co, mua bn c phiu, chng c bom nguyn t.
Chng ta s thy ni ny qu mc phi thc t, tc gi cn k cho chng ta mt iu na: Di tng
hm ca mt cng th hoc trong hm ru ca mt t dinh khang trang no Omelas c mt
cn phng. Cn phng ch c mt ca ra vo c kha v khng c ca s no c. V c mt a tr
ngy di, suy dinh dng, b b qun trong cn phng. B sng c i trong cnh au thng. Tt c
dn c Omelas u bit b ... h bit b hn .
Tt c mi ngi u bit hnh phc ca mnh, v p thnh ph, tnh bn thn thit gia h, sc
khe con em h... k c v ma bi thu v thi tit thnh ph, ph thuc hon ton vo ni kh au
ca a tr. Nhng nu a tr c a ln nh sng mt tri, thot khi cnh ti tm, c tm
ra, nui dng an i - v r y l mt iu t t - th tt c s thnh vng v v p ca Omelas s
suy tn tc khc. l nhng iu khon tha thun. Nhng iu khon c th chp nhn c
v mt o c khng? L l phn i th nht i vi thuyt v li ca Bentham, vn nhn danh
quyn c bn ca con ngi, ni rng khng th chp nhn c - ngay c v s thnh vng ca mt
thnh ph. Vi phm quyn ca a tr v ti, ngay c v hnh phc ca s ng l hon ton sai tri.

Phn i 2: ng tin chung o gi tr

L l ca thuyt v li to ra mt ngnh khoa hc v o c, da trn vic o m, tng hp v tnh
ton hnh phc bng cch cng dn cc s thch m khng a ra phn xt. S thch ca mi ngi

u quan trng nh nhau. Tinh thn khng phn xt ny tht hp dn. V trin vng c c mt ngnh
khoa hc gip a ra mt la chn c tnh o c truyn cm hng cho nhiu t tng kinh t
hin i. Nhng tng hp cc s thch, cn phi o chng trn cng mt thang gi tr. tng li
ch ca Bentham a ra mt thang o c - mt ng tin chung. Nhng liu c th quy i tt c cc
gi tr o c vo mt ng tin duy nht m khng lm mt mt g trong qu trnh quy i khng?
Lp lun phn i th hai nghi ng iu ny, tc l khng th quy i mi th vo mt ng tin
chung.
nghin cu phn i ny, chng ta hy xem xt cch p dng logic thuyt v li trong phn tch
li ch - ph tn, mt phng php ra quyt nh c nhiu chnh ph v tp on s dng. Phn
tch li ch - ph tn c gng tm ra mt la chn hp l v chnh xc trong hon cnh x hi phc tp
bng cch quy i tt c ph tn v li ch thnh tin so snh.

Li ch ung th phi
Ti Cng ha Sc, cng ty thuc l Philip Morris c doanh s ln v y vic ht thuc ph bin v
c x hi chp nhn. Quan ngi v ph tn chm sc sc khe do t l ht thuc tng, chnh ph
Sc gn y xem xt tang thu thuc l. Phn bc li, Philip Morris a ra bn phn tch li ch - ph
tn v tc ng ca vic ht thuc ln ngn sch quc gia Sc.
Bn phn tch cho thy vic ht thuc l gip chnh ph thu c nhiu tin hn. L do: mc d ngn
sch tn nhiu tin hn chm sc y t cho nhng ngi ht thuc khi h cn sng: nhng h li
cht sm, v v th tit kim cho chnh ph mt khon ng k trong vic chm sc sc khe, lng
hu, v tin nh cho ngi cao tui. Theo nghin cu ny, khi cc tc ng tch cc ca vic ht
thuc c xem xt, bao gm thu thuc l v khon tit kim do ngi ht thuc l cht sm, mi
nm nh nc thu c 147 triu la.
Bn phn tch li ch - ph tn l mt thm ha trong quan h cng chng ca Philip Morris. Mt nh
bnh lun vit: Cc cng ty thuc l quen vic ph nhn thuc la git ngi. Vy m gi y h
cn khoe khoang v n. Mt nhm chng ht thuc l ng mt qung co trn bo, v bn chn
mt t thi trong nh xc c buc ngn chn mt bng gi 1.227 la - khon tin chnh ph Sc
tit kim c khi mt ngi nghin ht thuc l cht.
i mt vi s phn n v giu ct ca cng chng, tng gim c Philip Morris xin li, ni rng
bn nghin cu hon ton b qua cc gi tr c bn ca con ngi v iu ny khng th chp nhn
c. Mt s ngi ni bn nghin cu ca Philip Morris minh ha s in r v o c ca vic
phn tch li ch - ph tn v cch t duy kiu v li. Xem ci cht v ung th phi l c li tht l
mt chnh sch nhn tm vi mng sng con ngi. Bn cnh tc ng ti chnh, bt k chnh sch
ht thuc l c o c no cng phi xt hu qu vi sc khe cng ng v li ch ca con ngi.
Tuy nhin, ngi theo thuyt v li khng tranh ci s xc ng ca nhng hu qu ln hn ny - ni
au kh v bt hnh, cc gia nh au bun, nhng mng sng b mt i. Bentham pht minh ra khi
nim hu ch nm bt mt cch chnh xc v vn nhng iu chng ta quan tm trn mt thang
duy nht, k c gi tr mng sng con ngi. i vi ngi ng h Bentham, bn phn tch kia khng
ph hy danh ting ca nguyn tc v li m ch l cch p dng sai lm.
Mt bn phn tch li ch - ph tn y hn s b sung thm cc tnh ton o c xc nh tn
tht ca ngi ht thuc cht sm v gia nh ca h, v sau cn nhc vi khon tit kim m

ngi ht thuc cht sm em li cho chnh ph. iu ny a chng ta tr li cu hi liu tt c cc

gi tr c th quy thnh tin c khng. Mt s phin bn phn tch li ch - ph tn c gng lm
nh vy, thm ch t gi tin cho mng sng con ngi. Hy xt hai trng hp s dng bn phn
tch li ch - ph tn lm cng chng phn n, khng phi v khng tnh tin mng sng con ngi,
m v lm th.

N bnh gas
Trong nhng nm 1970, Ford Pinto l mt trong nhng mu xe nh bn chy nht ti Hoa K. Tht
khng may, thng nhin liu ca mu xe ny d n khi b xe khc m t pha sau. Hn nm trm
ngi cht trong cc v tai nn xe Pinto, v lng ngi bng nng cn nhiu hn th. Khi mt trong
nhng nn nhn bng kin Ford v li thit k, th ha ra cc k s ca Ford nhn thc c mi
nguy him ny. Nhng gim c cng ty tin hnh phn tch li ch - ph tn v xc nh li ch
ca vic sa cha (gim s lng t vong v ngn chn tai nn) khng tng xng vi chi ph trang
b thm cho mi t mt thit b an ton gi 11 la.
tnh ton li ch nu trang b thm thit b an ton, Ford c tnh c 180 ngi cht v 180 b
bng nu khng c thit b an ton. Sau tin hnh nh gi: tn tht ca mt ca t vong l 200.000
la, mt ca thng vong l 67.000 la. Ngoi ra cn tnh thm s lng v mc thit hi khi
xe Pinto b chy, v tnh ra li ch tng th khi lp thm thit b an ton s l 49,5 triu la. Nhng
ph tn lp thm thit b cho 12,5 triu xe s l 137,5 triu la do cng ty kt lun rng ph tn
nng cao an ton cao hn nhiu so vi li ch.
Khi nghin cu bn phn tch ny, bi thm on cc gin d v phn quyt Ford phi tr nguyn
n 2,5 triu la tin n b thit hi v 125 triu la tin pht (s tin ny sau gim xung
cn 3,5 triu la). C l cc v bi thm coi vic cng ty nh gi mng sng con ngi l iu sai
tri, hoc c th h ngh 200.000 la l gi qu thp. Ford khng t ngh ra mc gi ny m ly t
mt c quan chnh quyn Hoa K. Trong nhng nm 1970, y ban quc gia Qun tr an ton ng
cao tc (National Highway Traffic Safety Administration) tnh ton tn tht ca mt ca t vong tai
nn giao thng. Xt vic mt nng sut lao ng trong tng lai, ph tn y t, ph tn tang l, ni au
v bt hnh ca nn nhn, y ban ny tnh mt ca t vong gy tn tht 200.000 la.
Nu bi thm on tc gin v mc gi (ch khng phi v nguyn tc) th ngi theo thuyt v li
c th ng vi h. Rt t ngi chp nhn cht trong mt v ng xe vi gi 200.000 la. Hu
ht mi ngi u c kht vng sng. o hiu qu y v tnh ch li ca mt ca t vong
giao thng, ngi ta s phi tnh c tn tht v hnh phc trong tng lai m nn nhn khng c
hng ch khng ch tnh thu nhp mt i v ph tn tang l. Vy th, mng sng con ngi c gi
thc s l bao nhiu?

Gim gi bc cao nin

Khi c gng tr li cu hi ny, C quan Bo v mi trng Hoa K (EPA: Environmental
Protection Agency) cng chm ngi mt cn tc gin v mt o c nhng theo kiu khc. Nm
2003, EPA gii thiu mt phn tch li ch - ph tn ca tiu chun nhim khng kh mi. C quan
ny nh gi mng sng con ngi cao hn Ford nhiu, nhng ph thuc vo tui: 3,7 triu la
mt mng ngi do khng kh sch hn, nhng mng sng c gi qu 70 tui ch c gi 2,3 triu

la. Nm pha sau s khc bit trong nh gi l mt tng v li: cu mng sng ngi gi lng ph
hn cu mng sng ngi tr (ngi tr sng di hn, v do hng nhiu hnh phc hn).
Phe ng h ngi cao tui khng chp nhn iu ny. H phn i vic gim gi bc cao nin v
cho rng chnh quyn khng nn nh gi mng sng ngi tr cao hn ngi gi. Do qu nhiu
khng ngh, EPA nhanh chng loi b mc chnh lch ny v rt bn bo co li.
Nhng ngi ch trch thuyt v li dng nhng v vic trn nh bng chng cho thy phn tch li
ch - ph tn l sai lm, v rng vic dng tin nh gi mng sng con ngi l sai tri v mt o
c. Ngi bo v vic phn tch li ch - ph tn khng ng vy. H cho rng x hi thc ra ra
hy sinh nhiu mng sng v ch li chung. Mng sng con ngi c gi - h nhn mnh th - cho
d chng ta c tha nhn hay khng. V d, vic s dng t chc chn lm nhiu ngi cht - hn
bn mi ngn ngi cht mi nm ti Hoa K. Nhng iu khng lm x hi chng ta t b
t. Trn thc t, iu khng a chng ta n ch h thp tc ti a. Trong cuc khng hong
du m nm 1974, Quc hi Hoa K ban hnh gii hn tc ton quc l 88km/gi. Mc d mc
ch l tit kim nng lng, gii hn tc lm gim s lng t vong do tai nn giao thng.
Trong nhng nm 1980, Quc hi bi b hn ch ny v hu ht cc tiu bang tng tc gii hn
ln ti 104km/ gi. Ngi li xe tit kim c thi gian, nhng t vong do tai nn giao thng tng
vt. Khi , khng ai lm phn tch li ch - ph tn xc nh xem li ch ca vic li xe nhanh c
nhiu hn tn tht sinh mng khng. Nhng mt vi nm sau, hai nh kinh t lm. H xc nh li
ch khi t gii hn tc cao l thi gian di chuyn n cng s nhanh hn, tnh ton li ch kinh t
ca thi gian tit kim c (mc lng trung bnh l 20 la mt gi) v chia khon thu c ny
cho tng s ngi cht gia tng. H thy rng, i ly iu tin nghi l li xe nhanh hn, ngi
M nh gi mt cch hiu qu mi mng sng l 1,54 triu la. l li ch kinh t ca vic li
nhanh thm 16km/gi, tnh trn mi ca t vong do tai nn giao thng.
Nhng ngi ng h vic phn tch li ch - ph tn ch ra rng: bng cch cho php li xe 88km/gi
ch khng phi 104km/gi, chng ta ngm nh gi mng sng con ngi l 1,54 triu la - t hn
nhiu so vi con s 6 triu la - mc gi thng c c quan chnh quyn M s dng trong vic
thit lp cc tiu chun nhim, cng nh quy nh m bo sc khe v an ton. Th th ti sao
khng ni thng iu ra? H lp lun rng nu khng th trnh khi vic nh i mt mc an
ton no ly li ch v tin nghi th chng ta nn tnh to chp nhn, v nn so snh ph tn vi li
ch mt cch c h thng nht c th - thm ch nu iu c ngha l nh gi mng sng con
ngi.
Ngi theo thuyt v li coi xu hng khng dm nh gi mng sng con ngi l thch thc chng
ta cn khc phc, mt iu cm k cn tr mi ngi suy ngh minh bch v la chn hp l. Tuy
nhin i vi pha ch trch thuyt v li, s bn khon ca chng ta xut pht t mt iu g quan
trng v mt o c - l quan im cho rng khng th o m v so snh tt c cc gi tr v
hng ha bng mt thang o duy nht.

Tr tin cho ni au
Mt s nh khoa hc x hi c t tng thc nghim th gii quyt tranh chp kh nhn ny.
Trong nhng nm 1930, nh tm l hc x hi Edward Thorndike c gng chng minh gi nh ca

thuyt v li: c th quy i tt c nhng iu mnh thch v khng thch - c v s iu nh vy vo mt thang gi tr chung (mt ng tin chung th hin hnh phc v ni bun).
ng tin hnh kho st vi nhng thanh nin nhn tin cu tr ca chnh ph, hi h mun nhn bao
nhiu tin chu ng rt nhiu kiu tri nghim khc nhau.
V d: Bn mun nhn bao nhiu tin B nh mt rng hm trn? hoc B ct mt ngn chn?
hay n con giun t cn sng di 15cm? hoc Dng tay bp c cht con mo i lc? hoc Sng
trn i ti mt trang tri Kansas, trong vng mi su kilomet khng c thn trn no.
Bn ngh tri nghim no t nht, tri nghim no r nht? Di y l bng gi thu c t
cuc kho st ca ng (thi gi nm 1937):
Nh rng: 4.500 la
Ct ngn chn: 57.000 la
n giun: 100.000 la
Bp cht mo: 10.000 la
Sng Kansas: 300.000 la
Thorndike ngh pht hin ny ng h tng rng c th o v so snh tt c mi th trn cng mt
thang gi tr. ng vit: Bt k mong mun hay s hi lng no u l mt thc th, tn ti mc
no v do vy u o c c. Cuc sng ca con ch, con mo hay con g... phn ln c xc
nh bi s khao kht, thm mun, ham mun v s hi lng ca chng... V mng sng con ngi
cng nh vy, cho d khao kht v mong mun ca con ngi nhiu hn, tinh t v phc tp hn.
Nhng tht v l khi so snh cc mc qui n trong danh sch ca Thorndike. Liu chng ta c th
thc s kt lun rng nhng ngi c hi coi vic sng trang tri vng Kansas kh chu gp ba
ln vic n su; hay l nhng tri nghim ny khc bit n mc khng th so snh chng vi nhau?
Thorndike tha nhn c ti mt phn ba s ngi c hi ni rng khng i no h chp nhn
chu ng nhng tri nghim kinh tm ny, d c tr bao nhiu i chng na.

N sinh trng St. Anne

Khng th chng minh hay bc b mt cch rch ri quan im cho rng c th quy i tt c cc gi
tr o c v mt gi tr chung duy nht m khng hao ht g. Nhng y l mt trng hp na
khin tng ny b hoi nghi. Trong nhng nm 1970, khi ti l hc vin cao hc Oxford, nam
sinh v n sinh hc trng ring. Cc trng n c quy nh kht khe khng cho khch nam ng
qua m phng n. Nhng ti nghe n cc quy nh ny him khi c thc thi v d b vi phm.
Hu ht nhn vin ca trng khng cm thy c bn phn thc thi nhng quan nim truyn thng
v o c gii tnh. Ngy cng c nhiu p lc ni lng quy nh ny, v y tr thnh mt ch
tranh lun ti trng n sinh St.Anne.
Mt s thnh vin ln tui l ngi trng truyn thng. H phn i vic cho php khch nam li
qua m trn c s o c truyn thng; h ngh vic cc c gi tr cha lp gia nh qua m vi
bn trai l v o c. Nhng thi th khc, v cc v ny cm thy xu h khi ni tht l do phn
i. V vy, h chuyn th lp lun ca mnh sang kiu thuyt v li: Nu khch nam li qua m,

ph tn ca trng s tng ln. Bn c th bn khon v sao li th Vng, h mun tm, v iu

tn nhiu nc nng hn. Bn cnh , h cho rng Chng ta s phi thay vi tri ging thng
xuyn hn.
Nhng ngi mun thay i tha hip vi phe truyn thng nh sau: Mi n sinh c th c ti a
ba khch qua m mi tun, min l mi v khch phi tr nh trng khon ph tn 50 xu mt m.
Ngy hm sau, bo Guardian git ngay tiu : N sinh St. Anne -50 xu qua m. Ngn ng o
c khng c dch y sang ngn ng ca thuyt v li. Ngay sau , quy nh ny, cng
nh khon ph, b xa b.

John Stuart Mill

Chng ta xem xt hai phn bc nguyn tc hnh phc ln nht ca Bentham: (1) s khng tn
trng phm gi con ngi v cc quyn c nhn, v (2) khng th quy i mi gi tr o c qua
mt thang o hnh phc v ni bun. Lm sao phn ng li trc hai l l phn bc ny?
John Stuart Mill (1806-1873) tin rng c th p tr c. L th h sau Bentham, ng c gng cu
thuyt v li bng cch thay i theo hng nhn vn hn, t tnh ton hn thit hn. Mill l con trai
James Mill, mt ngi bn v mn ca Bentham. James Mill dy con nh, v cu b Mill tr
thnh thn ng. Cu hc ting Hy Lp khi ba tui v ting Latin lc ln tm. Nm mi mt tui,
cu vit lch s ca lut La M. Nm hai mi tui, anh b suy nhc thn kinh, v b trm cm
trong nhiu nm. Ngay sau anh gp Harriet Taylor, lc l mt ph n c chng vi hai con,
nhng b v Mill tr thnh bn thn. Khi chng b qua i hai mi nm sau, b v Mill kt hn.
Mill ghi nhn Taylor l ngi bn ng hnh tr tu v cng tc vin c lc nht gip ng sa i
hc thuyt ca Bentham.

L l t do
Mill n lc vt v vit bi nhm lm tng thch cc quyn c nhn vi trit thuyt v li ca
Bentham m ng chu nh hng t cha mnh. Cun sch Bn v t do (On Liberty, 1859) ca ng l
tc phm bo v t do c nhn kinh in trong th gii Anh ng. Nguyn tc chnh l ngi dn phi
c t do lm bt c iu g h mun, min l iu ny khng gy hi cho ngi khc. Chnh ph
khng c can thip vo t do c nhn vi l do bo v chnh bn thn h, hoc p t kin v
li sng tt nht cho a s. Mill cho rng x hi ch nn xt cc hnh ng c tnh hng n ngi
khc. Min l ti khng lm hi bt c ai khc, Ti tuyt i c lp. Ti l ch nhn tuyt i ca
c thn th ln tm hn.
Lp lun v quyn c nhn ny dng nh i hi mt diu g mnh hn tnh c ch - iu m n
bin minh. Hy xt: Gi s a s ght v mun cm mt tn gio nh. Chng phi vic cm s to ra
hnh phc ln nht cho ng ngi nht sao? ng, nhm thiu s b cm s au kh v tht vng.
Nhng nu nhm a s ng v thc s th ght nhm tn gio nh, hnh phc tp th ca a s
ln hn hn ni au kh ca nhm thiu s. Kch bn ny cho thy c v tnh c ch khng phi l
nn tng ng tin cy cho t do tn gio. Nguyn tc t do ca Mill dng nh cn mt c s o
c chc chn hn nguyn l v li ca Bentham.
Mill khng ng vy. ng nhn mnh trng hp t do c nhn ph thuc hon ton vo yu t
sau ca thuyt v li: Hon ton ph hp khi ni rng ti t b bt k li th no thuc v l l ca

ti bt ngun t tng quyn tru tng ca con ngi - l th c lp vi tnh hu ch. Ti coi li
ch l mc tiu cui cng ca tt c cc vn o c, nhng phi l li ch trong phm vi ln nht,
cn c trn li ch vnh cu ca con ngi l mt thc th tin b.
Mill cho rng chng ta nn ti a ha li ch - khng phi trong tng trng hp ring l - m l v
lu v di. V ng lp lun tn trng t do c nhn s dn dn mang n hnh phc ln lao nht cho
loi ngi. Cho php a s bt ming nhm bt ng chnh kin hoc kim duyt cc nh t tng t
do c th ti a ha li ch ngy hm nay, nhng v lu di s khin x hi ti t hn (t hnh phc
i).
Ti sao chng ta li cho rng v lu v di, bo v t do c nhn v quyn bt ng chnh kin s
thc y phc li ca ton x hi? Mill nu mt s l do: Quan im bt ng c th ng, hoc
ng phn no, v do gip hiu chnh quan im thnh hnh. V thm ch nu khng c th,
em kin ch lu tranh bin vi nhng tng khc s lm kin ch lu khng tr nn gio iu
v thnh kin. Cui cng, mt x hi p cc thnh vin kh kh gi truyn thng v quy c c th
ri vo tnh trng x cng mt hiu qu, mt i sc sng thc y x hi pht trin.
Nhng suy on ca Mill v vic t do em li li ch cho x hi c v hp l. Nhng chng khng
th l c s o c c tnh thuyt phc ca quyn c nhn, t nht vi hai l do sau: Th nht, vic
tn trng quyn c nhn v mc tiu thc y tin b x hi khin cc quyn ny tr thnh con tin
ca nhng bt trc. Gi s chng ta gp mt x hi t c hnh phc lu di bng phng php
chuyn ch. Phi chng ngi theo thuyt v li kt lun rng, trong x hi , v mt o c khng
cn quyn c nhn? Th hai, l l ca thuyt v li khng cho rng vic xm phm quyn ca mt ai
l sai phm i vi mt c nhn c th, bt k iu ny nh hng sao n phc li chung. Nu a
s bc hi tn ca mt tn gio nh, thuyt v li khng xem l s bt cng vi tn c th,
m ch coi vic ny n thun gy ra hu qu xu - chng hn khng khoan dung c th lm ton th
x hi thit hi?
Mill c cu tr li cho nhng thch thc trn, nhng iu li a ng vt ra ngoi phm vi o
c ca thuyt v li. Theo Mill, buc mt ngi sng theo phong tc, quy c hoc kin hin hnh
l sai, v iu ngn cn anh ta t c mc tiu ti thng ca cuc i con ngi: s pht trin
ton din v t do cc kh nng ca ngi . Mill l gii s tun th l k th ca li sng tt p.
Nng lc nhn thc, phn xt, kin sng sut, hot ng tinh thn, v thm ch c u tin o c
ca con ngi ch c vn dng khi a ra mt s la chn.
Ngi lm bt c iu g v l truyn thng th khng c s la chn. Ngi khng c kinh
nghim thc t trong vic nhn thc hoc mong mun iu g tt p nht. Tinh thn v o c
ging nh c bp, ch c ci thin nu c s dng... Nu cho php ton b hoc mt phn th
gii ln k hoch cho cuc sng ca mnh, ngi ch cn n nhng nng lc bt chc ca loi
vn. Con ngi t do la chn cch sng ca chnh mnh, s dng tt c nng lc ca mnh.
Mill cng tha nhn tun theo truyn thng c th gip mt ngi d sng hn v khng gp nguy
him. Nhng im khc bit ca anh ta vi t cch mt con ngi l g? ng hi. Khng ch lm
g, m c cch anh lm cng quan trng.
V vy, hnh ng v kt qu khng phi l tt c. Phi xt n c tnh cch. i vi Mill, mong
mun c nhn khng quan trng vi nhng mun n mang li so vi tnh cch n phn nh. Mt

ngi no m chnh bn thn khng c ham mun v xung lc l ngi khng c tnh cch, cng
chng khc g mt ng c hi nc.
S tn dng nhit thnh ca Mill vi quyn c nhn l im c bit nht trong tc phm Bn v t
do. Nhng cng l mt loi d gio. V ng h tng o c hn l tnh hu ch - cc tng
v tnh cch v s hng thnh ca loi ngi - n khng thc s c xy dng trn nguyn tc ca
Bentham m thc s i nghch, bt chp Mill tuyn b iu ngc li.

Hnh phc ln hn
Phn ng ca Mill vi lun im th hai phn bc thuyt v li - quy chuyn tt c cc gi tr vo
mt thang o duy nht ha ra cng da trn tng o c, khng l thuc vo tnh hu ch. Trong
tiu lun V thuyt v li (Utilitarianism, 1861), vit ngay sau khi xut bn Bn v t do, ng c
gng chng minh ngi theo thuyt v li c th phn bit hnh phc no c gi tr hn hnh phc
no.
i vi Bentham, hnh phc l hnh phc v kh au l kh au. C s duy nht nh gi mt
tri nghim tt hn hay t hn mt tri nghim khc l cng v thi gian hnh phc hay au kh
n to ra. Ci gi l hnh phc ln hn hoc c ngha cao qu hn l hnh phc to ra s vui sng
mnh hn v lu di hn. Bentham cng nhn khng phn bit c phm cht ca nim vui. Khi
lng ca hnh phc bng nhau ng vit, Chi ghim (push-pin, mt tr chi ca tr con) cng tt
nh lm th. Thuyt v li ca Bentham hp dn phn no chnh l nh tinh thn khng phn xt
ny. Hy coi s thch ca ngi dn nh chng vn th m khng phn xt gi tr o c ca s
thch . Tt c s thch u c coi bnh ng. Bentham ngh tht qu t ph nh gi mt hnh
phc c bn cht tt hn mt hnh phc khc. Ngi thch Mozart, k khc thch Madonna. Ngi
thch ba l, k khc thch chi nm bng. Ngi c sch trit hc Plato, k khc c tp ch khiu
dm Penthouse. Bentham hi: Ai c th ni hnh phc no ln hn, c gi tr hn, cao thng hn
nhng hnh phc khc?
Vic t chi khng phn bit hnh phc ln v hnh phc nh gn kt vi nim tin ca Bentham
rng tt c cc gi tr u c th c o v quy i trn cng mt thang gi tr. Nu cc tri nghim
ch khc nhau mc hnh phc hoc ni au m chng to ra - ch khng phi l cht lng, th
ngi ta c th o n bng mt thang o no . Nhng mt s ngi phn i thuyt v li im
ny: h tin rng mt s hnh phc thc s ln hn nhng hnh phc khc.
Nu mt s hnh phc ln hn nhng hnh phc khc th ti sao x hi li nh gi tt c cc s
thch u nh nhau, ni chi n vic em cng tt c cc s thch li? Hy nh li vic nm gio dn
cho s t n u trng La M. Mt l do phn i cnh tng m mu ny l vic ny vi phm
quyn ca cc nn nhn. Nhng l l phn i khc na l n to ra mt th vui thp hn ch khng
phi mt hnh phc cao qu. Phi chng s tt hn nu thay i ch khng phi p ng nhng s
thch ny?
Ngi ta ni rng nhng ngi Thanh gio[5] cm tr th ch cn gu b xch khng phi v tr ny
lm gu b au m v kiu hnh phc ca ngi xem. Tr chc gu khng cn l mt th tiu khin
ph bin, nhng chi g v chi ch vn cn sc thu ht ln, v mt s iu lut ngn cm cc tr
ny. Mt lp lun bin minh cho cc lnh cm l ngn chn s tn bo vi ng vt. Nhng lut ny

cng phn nh mt phn xt o c rng hnh phc pht sinh t trn chi ch l ng gh tm, v
mt x hi vn minh nn cm. Bn khng cn phi theo Thanh gio cm thng vi kt lun ny.
Bentham tng hp tt c cc s thch - bt k gi tr - trong vic xc nh php lut phi nn nh th
no. Nhng nu nhiu ngi thch chi ch hn xem tranh Rembrandt [6], x hi c nn u t vo
u trng ch ch khng phi bo tng ngh thut? Nu hnh phc no thp v h cp, ti sao
ngi ta tnh c n trong vic quyt nh iu lut no nn c ban hnh?
Mill c gng bo v thuyt v li trc lp lun phn i ny. Khng ging Bentham, Mill tin c th
phn bit gia hnh phc ln v hnh phc nh - tc c th nh gi cht lng, khng ch mc ,
cng cc c mun ca chng ta. V ng ngh rng c th phn bit bng cch ch da vo
thuyt v li m khng da vo bt k tng o c no khc.
Mill bt u bng cam kt trung thnh vi cc tn iu ca thuyt v li: Hnh ng l ng nu n
c xu hng thc y hnh phc; hnh ng l sai nu c xu hng to ra bt hnh. Bi v hnh phc
l nim vui c mong i v khng c au kh; bi th bt hnh l s au kh v thiu vng nim
vui. ng cng khng nh l thuyt v s sng l nn tng ca l thuyt o c ny, c th l,
hnh phc v khng b au kh l mc ch duy nht ng c khao kht. Tt c nhng th ng
c khao kht l do hnh phc vn c trong bn thn chng, hoc do chng l phng tin thc
y hnh phc v ngn nga s au kh.
Mc d khng nh hnh phc v au kh l tt c, Mill tha nhn mt s hnh phc c mong
mun hn v c gi tr hn nhng hnh phc khc. Bng cch no chng ta bit c nhng hnh
phc no c cht lng cao hn? Mill xut mt th nghim n gin: Trong hai nim vui, hnh
phc c mong mun hn l hnh phc c a phn nhng ngi tri nghim c hai hnh phc
thch hn - khng v bt k cm gic ngha v o c no phi thch n.
Th nghim ny c mt li th r rng: N khng xut pht t tng ca thuyt v li rng o c
ph thuc mt cch n gin v hon ton vo nhng ham mun thc s ca chng ta. Bng chng
duy nht cho thy iu g c mong c l mi ngi thc s ham mun n, Mill vit. Nhng nu
l cch phn bit cht lng gia cc nim vui, th nghim ca ng dng nh l ch ngm
ca l l phn i sau: Chng phi chng ta i khi thch hng th hnh phc nh hn hnh phc
ln sao? Chng phi i khi chng ta thch nm n trn sofa xem phim hi kch tnh hung
(sitcom) thay v c Plato hoc i xem opera sao? Hoc c th no a thch nhng tri nghim d
tha mn m khng xem xt chng c c bit dng gi khng?

Shakespeare v Gia nh Simpsons[7]

Khi tho lun vi sinh vin v lp lun hnh phc ln, hnh phc nh ca Mill, ti a ra mt phin
bn th nghim ca mnh. Ti a cho sinh vin ba chng trnh huyn hnh gii tr ph bin: mt
trn u trong chng trnh u vt gii tr th gii (World Wrestling Entertainment, mt quang
cnh bo lc trong nhng ngi c gi l u s tn cng nhau bng gh xp); mt on c
thoi trong Hamlet ca mt kch s chuyn din Shakespeare v mt trch on trong Gia nh
Simpsons. Sau ti hi hai cu hi sau: Chng trnh gii tr no bn thch nht v Chng trnh
gii tr no bn ngh c gi tr nht?

v mc thch th, Gia nh Simpsons lun nhn c nhiu phiu nht, kch Shakespeare ng k
sau (Mt s sinh vin dng cm th nhn am m xem u vt). Nhng khi hi chng trnh no c
cht lng cao nht, kch Shakespeare c phiu p o.
Kt qu ca th nghim ny t ra mt thch thc cho th nghim ca Mill. Nhiu sinh vin thch
xem Gia nh Simpson, nhng vn ngh kch Shakespeare to ra hnh phc ln hn.
Phi tha nhn rng, mt s c th ni Shakespeare l tt hn bi v h ang ngi trong lp hc v
khng mun trng c v phm tc. V mt s sinh vin lp lun rng Gia nh Simpsons, vi s pha
trn tinh t cc bnh lun x hi vi s ma mai, hi hc nh bi ngh thut ca Shakespeare.
Nhng nu a phn nhng ngi xem c hai u thch Gia nh Simpsons hn, th s rt kh
Mill kt lun kch Shakespeare c cht lng cao hn.
Tuy nhin Mill khng mun t b tng rng mt s cch sng cao qu hn hn nhng cch sng
khc, ngay c nu nhng ngi c cch sng kh tha mn hn. Ngi c phm c cao hn
kh cm thy hnh phc hn, c kh nng chu nhiu au kh hn ngi bnh thng; nhng bt
chp nh th, ngi khng bao gi thc s mun ri xung tnh trng m anh ta cm thy l mt
cp tn ti h cp.
Ti sao chng ta khng mun nh i mt cuc sng gn vi cc phm c cao c cho mt cuc
sng mn nguyn thp hn? Mill cho rng l do kh d l tnh yu t do v c lp c nhn, v kt
lun rng iu hp dn ph hp nht l mt thc v phm gi, m tt c loi ngi u c d t
hay nhiu.
Mill cng tha nhn i khi, di nh hng ca s cm d, thm ch con ngi tt nht cng c
lc thch hnh phc nh hn hnh phc ln. Mi ngi c lc ch mun lm c khoai ty ngi gh
bnh. Nhng iu ny khng c ngha l chng ta khng phn bit c gia Rembrandt v phim
b truyn hnh. Mill vit iu ny trong mt on ng nh: Th lm con ngi khng mn nguyn
cn hn tr thnh mt con ln tha mn; th lm Socrates khng mn nguyn cn hn tr thnh mt
k ngc tha mn. V nu k ngc, hoc con ln c kin khc, l bi v chng ch bit kin
ring ca mnh.
Biu t v nim tin vo phm c con ngi nghe tht hp dn. Nhng khi da vo , Mill lc
khi tin thuyt v li. Khng cn coi ham mun thc t l c s duy nht phn xt iu g cao
qu v ci g tm thng. By gi tiu chun xut pht t mt tng v nhn phm con ngi - th
c lp vi mong mun v ham mun ca chng ta. Nhng hnh phc ln khng phi bi v chng la
thch chng hn; chng ta mun chng bi v chng ta nhn bit chng c gi tr hn. Chng ta nh
gi cao tnh ngh thut trong Hamlet khng phi v chng ta thch v kch ny hn cc chng trnh
gii tr c gi tr ngh thut thp hn, m bi v n khuyn khch phm c ca chng ta v lm cho
chng ta ngi hn.
Cng nh vi quyn c nhn, bng hnh phc ln, Mill a bo v thuyt v li trc li buc ti
thuyt ny quy tt c mi th v cch tnh ton hnh phc v ni bun th thin, nhng ch bng cch
vin dn tng o c v phm gi v c tnh ca con ngi - nhng th c lp vi s hu ch.
Trong hai trit gia v i thuc trng phi v li, Mill nhn vn hn, Bentham nht qun hn.
Bentham qua i vo nm 1832, th 84 tui. Nhng ngy nay nu n London, bn c th gh thm
ng. Trong di chc, ng ngh bo qun, p, v trng by xc mnh. V bn c th thy i hc
London, ng vi b trang phc quen thuc vn ngi trm ngm trong mt t knh.

Ngay trc khi cht, Bentham t hi mt cu hi nht qun vi trit l ca mnh: Ngi sng c th
s dng ngi cht lm g? ng kt lun rng c mt cch l dng thi hi cho mc ch nghin cu
gii phu. Tuy nhin i vi cc trit gia v i, tt hn l nn bo tn th xc tht truyn cm
hng cho cc th h trit gia tng lai. Bentham xp mnh vo loi th hai ny.
Tht ra, khim tn khng phi l mt nt tnh cch r rng ca Bentham. Khng ch hng dn chi
tit vic bo qun v trng by thi th mnh, ng cng ngh bn b v cc mn gp g hng
nm vi mc ch tng nh ngi sng lp ra h thng o c v php lut mang n hnh phc
ti a, v khi gp g nhau, h nn a Bentham n tham d cng. Nhng ngi ngng m ng
thc hin ngha v . Biu tng t ng, nh Bentham gi, c trao cho Hip hi Bentham
quc t trong nhng nm 1980. V chnh thc th ci xc p ca Bentham vn c y ti cc
cuc hp ca hi ng qun tr ca trng i hc, bin bn ghi ng hin din nhng khng biu
quyt.
Mc d Bentham ln k hoch cn thn, vic p u ng b li, do , hin nay ng c mt ci
u nn t sp , ch khng phi u tht. u thc ca ng, by gi c bo qun trong mt phng
nh, c trng by mt ln trong mt ci a t gia hai chn ng. Nhng sinh vin ly trm
ci u v sau tr li cho trng i hc ly tin chuc lm t thin.
Ngay c trong ci cht, Jeremy Bentham cng thc y li ch ln nht cho nhiu ngi nht.

3. CHNG TA C S HU CHNH MNH

KHNG? - CH NGHA T DO C
NHN^[Libertarianism: ch trng ti a ha t
do c nhn, mi quyn li dnh cho c nhn. Th
hin trong kinh t l chnh sch Laissez-faire,
trong chnh tr l nn chnh tr ca ng Cng ha.
Chng ti tm gi khuynh hng ny l ch ngha
t do c nhn, nhng ngi theo khuynh hng
ny l ngi ch trng t do c nhn
(libertarian) phn bit vi:
Ch ngha t do dn ch (liberalism): ch trng
t do nhng mong mun xy dng v pht trin
mt khung nguyn tc, th ch chung nhm m
bo nhng gi tr t do chung cho mi ngi. y
l quan im ca ng Dn ch. Nhng ngi theo
quan im ny tm gi l nhng ngi t do dn
ch (liberal).]
MI THU V, tp ch Forbes cng b danh sch bn trm ngi M giu nht. Trong hn mt
thp k, cha ca Microsoft-Bill Gates III-ng u danh sch. Nm 2008, Gates vn ng u v
tp ch Forbes c tnh ti sn ca ng khong 57 t la. Nhng ngi khc cng trong danh sch
l nh u t Warren Buffett (ng th t, vi 50 t la), nhm ch nhn ca Wal-Mart, cha ca
Google v Amazon, ch nhn cc cng ty khai thc du, ch tch cc qu u t, cc ng trm bt
ng sn, ngi sao truyn hnh Oprah Winfrey (xp th 155, vi 2,7 t la), v xp cui bng l
ch tch New York Yankees George Steinbrenner (1,3 t la).
Nhng ngi giu nht nn kinh t M tht qu giu c, ngay c trong lc khn kh, n ni ch l t
ph cng cha lt c vo danh sch Forbes 400. Thc t l nhm 1% dn s giu nht s
hu hn mt phn ba tng ti sn ca c nc, nhiu hn tng ti sn ca nhm 90% dn s ngho
nht. Nhm 10% dn s giu nht chim 42% tng thu nhp v nm 71% ti sn c nc.

Tnh trng kinh t bt bnh ng Hoa K su sc hn bt k quc gia dn ch no khc. Mt s

ngi ngh rng bt bnh ng nh th tht bt cng v mun nh thu ngi giu gip ngi
ngho. Nhng ngi khc khng ng , h cho rng bt bnh ng kinh t - nu nh khng c
nguyn nhn t bo lc hay gian ln m thng qua la chn ca mi ngi trong nn kinh t th
trng - khng phi iu bt cng.
Ai ng? Nu ngh cng l c ngha l ti a ha hnh phc, bn c th ng h vic phn phi li
ca ci trn c s sau y: Gi s chng ta ly 1 triu la ca Bill Gates v pht cho mt trm
ngi ngho, mi ngi c 10.000 la. Tng hnh phc c th s tng. Gates s chng tic tin
l my trong khi mi ngi nhn tin s c c nim hnh phc tuyt vi. Tng nim vui ca h s
tng nhiu hn ni bun mt tin ca Gates.
Ci logic kiu v li ny c th pht trin n ch ng h cch ti phn phi thu nhp hon ton cc
oan, l chuyn tin ca ngi giu cho ngi ngho cho n khi ng la cui cng chng ta
ly ca Gates lm ng bun ngang vi nim vui ngi nhn tin c c.
Kch bn Robin Hood ny chu t nht hai phn bc - mt t chnh nhng ngi theo thuyt v li,
mt t bn ngoi. Phn bc u tin lo ngi mc thu cao - c bit thu thu nhp - s khng khuyn
khch mi ngi lm vic v u t, dn n nng sut suy gim. Nu nn kinh t suy thoi, s c t
ca ci ti phn phi, mc li ch tng th s gim. V vy, trc khi nh thu Bill Gates v
Oprah Winfrey tht nng, ngi theo thuyt v li s phi hi lm th c khin nhng ngi ny lm
vic t i, kim tin t hn, v hu qu cui cng l s tin dng ti phn phi cho ngi ngho
gim i. Phn bc th hai t nhng tnh ton hn thit qua mt bn v cho rng nh thu ngi
giu gip ngi ngho l khng cng bng v vi phm mt quyn c bn. Theo phn i ny,
ly tin ca Gates v Winfrey khi h khng ng - ngay c v mt l do chnh ng - l cng ch.
Vic ny vi phm vo quyn tiu tin t do ca h. Nhng ngi phn i vic ti phn phi thu
nhp v nguyn nhn ny c gi l ngi theo ch ngha t do.
Nhng ngi theo ch ngha t do ng h th trng b gii hn v phn i s iu tit ca chnh
ph, khng phi v tnh hiu qu ca nn kinh t m v t do ca con ngi. nim ch o ca h
l mi con ngi chng ta c quyn t do c bn- l quyn lm bt k iu g vi ti sn ca mnh
min l chng ta tn trng quyn lm nh vy ca ngi khc.

Nh nc ti thiu
Nu l thuyt v quyn ca ch ngha t do c nhn l chnh xc th rt nhiu chc nng ca nh
nc hin i l bt hp php v vi phm quyn t do. Ch nh nc ti thiu - m bo vic thc thi
giao ko, bo v ti sn t nhn khng b trm cp v gi gn ha bnh - mi ph hp vi l thuyt v
quyn ca ch ngha t do. Bt c nh nc no lm nhiu hn th l bt cng v mt o c.
Ch ngha t do c nhn bc b ba loi chnh sch v lut php m cc nh nc hin i thng ban
hnh:
1 Khng ch ngha gia trng[8]. Ngi theo ch ngha t do c nhn chng li nhng lut l gip bo
v chnh bn thn h trc cc tn hi. Chng hn lut bt i m bo him khi i xe my. Ngay c
khi li xe gn my khng i m bo him l thiu thn trng, v ngay c khi lut i m bo him
cu mng sng v ngn nga chn thng, s no, ch ngha t do c nhn cho rng lut ny vi
phm quyn t do chp nhn nhng ri ro nht nh ca c nhn. Chng no khng c bn th ba b

tn hi, chng no ngi i xe my t mnh tr ha n y t, nh nc khng c quyn ra lnh h

phi phng trnh nhng ri ro no.
2. Khng c lut v o c. Ch ngha t do c nhn phn i s dng sc mnh cng ch ca lut
php khuyn khch o c hoc nhn mnh phn xt o c ca a s. Nn mi dm c th b
nhiu ngi phn i trn kha cnh o c, nhng iu khng th bin minh cho iu lut ngn
chn ngi trng thnh t nguyn tham gia. Trong mt cng ng, a s c th khng chp thun
ng tnh luyn i, nhng iu khng bin minh cho iu lut cm ngi ng tnh t do la chn
bn tnh cho bn thn h.
3. Khng ti phn phi thu nhp hay ti sn. L thuyt v quyn ca ch ngha t do c nhn ph
quyt bt c iu lut no i hi mt s ngi phi gip ngi khc, bao gm vic nh thu
ti phn phi ca ci. Mc tiu vic ny l ngi giu h tr ngi km may mn, thng qua tr
cp chm sc y t, nh hoc chi ph gio dc. Cng vic ny phi c nhn thc hin, chnh
quyn khng c bt buc. Theo ch ngha t do c nhn, thu ti phn phi l mt hnh thc
cng ch, thm ch l trm cp. Nh nc bt ngi np thu giu phi h tr cc chng trnh x
hi cho ngi ngho cng chng khc g mt tn trm ngha hip cp ca ngi giu chia cho
ngi ngho.
Trit l ch ngha t do c nhn khng th hin r rng trong chnh tr. Ngi bo th [9] ng h chnh
sch kinh t t do thng ng hnh vi ngi theo ch ngha t do c nhn trong cc vn vn
ha nh cu nguyn trng hc, cm ph thai, v hn ch ni dung khiu dm. V nhiu ngi ng
h h thng phc li x hi li gi quan im ca ch ngha t do c nhn trn cc vn nh quyn
ng tnh, quyn sinh sn, t do ngn lun, tch ri chnh quyn vi tn gio.
Trong thp nin 1980, t tng ca ch ngha t do c nhn tr nn ni bt qua cc bi hng bin
ng h th trng, gii hn nh nc ca Ronald Reagan v Margaret Thatcher. Vi t cch l hc
thuyt tri thc, ch ngha t do c nhn xut hin trc, i lp vi nh nc phc li. Trong tc
phm Hin php t do (The Constitution of Liberty, 1960), trit gia v cng l kinh t gia ngi o
Friedrich A. Hayek (1899-1992) lp lun bt k n lc no thc y bnh ng kinh t s cng ch
v ph hoi mt x hi t do. Trong tc phm Ch ngha t bn v t do (Capitalism and Freedom,
1962), kinh t gia ngi M Milton Friedman (1912-2006) cho rng nhiu nhim v ca nh nc
(m chng ta tha nhn) thc ra xm phm quyn t do ca c nhn mt cch bt hp php. An sinh
x hi hoc bt k chng trnh hu tr bt buc no ca chnh quyn l mt trong nhng v d in
hnh ca ng: Nu mt ngi thch sng gp, tiu xi hng th ngay by gi, c tnh chn li sng
kham kh khi v gi, th chng ta c quyn g ngn khng cho h lm th?, Friedman ct vn.
Chng ta c th ku gi ngi tit kim cho cuc sng v gi, nhng chng ta liu c quyn
cng bc khng cho ngi lm iu anh ta la chn khng?
Friedman phn i lut v lng ti thiu trn c s tng t. Chnh ph khng c quyn ngn chn
ngi s dng lao ng tr bt k mc lng no, d thp, nu ngi lao ng chp nhn. Chnh
quyn cng xm phm t do c nhn khi ra lut chng phn bit i x ni lm vic. Nu ngi s
dng lao ng mun phn bit i x trn c s chng tc, tn gio hoc yu t no khc, chnh
quyn khng c quyn cm h lm vy. Theo quan im ca Friedman, quy nh nh vy r rng
can thip vo quyn ngi dn t do thc hin giao ko t nguyn vi nhau.
i hi giy php hnh ngh cng l s can thip sai tri vo quyn t do la chn. Nu th ct tc
cha qua o to mun cung cp dch v khng chuyn nghip, v nu mt s khch hng sn sng

chp nhn ct mt ci u gi r, th chnh quyn khng c cm giao dch ny. Friedman m rng
logic ny cho c cc bc s. Nu ti mun mc c chi ph m rut tha, ti phi c t do thu bt
c ai ti chn, cho d ngi c chng ch hay khng. S tht l a phn mi ngi mun bo m
bc s ca mnh c nng lc, th trng c th cung cp thng tin . Thay v da vo nh nc cp
giy php hnh ngh cho bc s, Friedman ngh bnh nhn c th s dng dch v nh gi c
nhn nh Consumer Reports hoc Good Housekeeping.

Trit l th trng t do
Trong tc phm V chnh ph, nh nc v iu khng tng (Anarchy, State and Utopia, 1974),
Robert Nozick a ra lun im trit hc bo v nguyn tc ca ch ngha t do c nhn v thch
thc nhng tng cng l phn phi quen thuc.
ng bt u bng tuyn b cc c nhn c quyn qu mnh m v su rng n ni h t cu hi
v vai tr c chnh quyn, nu c. ng kt lun ch nh nc ti thiu - gii hn trong vic bo
m thc hin cc giao ko v bo v ngi dn chng li v lc, trm cp v gian ln l hp l. Bt
k nh nc no ln hn, vi phm quyn con ngi - bt ngi dn khng c lm vic n vic kia
- l bt cng.
Ni bt trong s nhng vic m khng ai b buc phi lm l gip ngi khc. nh thu ngi
giu gip ngi ngho l cng p ngi giu. iu ny vi phm quyn h mun lm g ty
thch vi ti sn ca mnh.
Theo Nozick, bt bnh ng kinh t nh vy khng c g sai tri. Vic nhng ngi trong danh sch
Forbes 400 c c t la trong khi nhiu ngi khc khng xu dnh ti khng cho php bn kt lun
tnh trng nh th l cng bng hay bt cng. Nozick bc b tng cho rng phn phi cng bng
ch bao gm mt m hnh no , chng hn nh thu nhp bnh ng, li ch ng u, hoc chia u
theo nhu cu c bn. iu quan trng l cch phn phi ny xut hin bng cch no.
Nozick bc b cc l thuyt v cng l c tnh khun mu ng h s la chn ca con ngi trong
th trng t do. ng cho rng cng bng trong phn phi ph thuc vo hai yu cu: cng bng
trong ti sn ban u v cng bng trong chuyn giao.
Yu cu u tin xc nh xem ti nguyn bn s dng kim tin c phi l s hu hp php ca
bn khng. (Nu lm giu nh bn hng n cp, bn s khng tha mn yu cu ny). Yu cu th
hai xc nh xem liu bn kim tin hoc thng qua trao i t do trn th trng hoc t qu tng
ngi khc t nguyn tng bn khng. Nu p n cho c hai cu hi l c, bn ng c hng
nhng g bn c, v chnh quyn khng th ly i nu bn khng ng . Min l khng ai khi u
bng ti sn phi ngha, bt k phn phi no l kt qu ca mt th trng t do u cng bng, cho
d cui cng mi ngi c bnh ng vi nhau hay khng.
Nozick tha nhn khng d dng xc nh liu ti sn ban u lm nn tng cho tnh trng kinh t
ngy nay) l cng bng hay bt chnh. Lm sao chng ta c th bit c liu c bao nhiu phn
trong phn phi thu nhp v s giu c ngy nay bt ngun t s cp ot t ai v ti sn ca
ngi khc mt cch bt hp php thng qua v lc, trm cp, la o cc th h i trc? Nu c
th chng minh c rng nhng ngi giu nht c c ti sn do bt cng trong qu kh - chng
hn do bun n l da en hoc tc quyn s hu ca th dn da , th sau theo Nozick, c th
khc phc bt cng trong trng hp ny qua thu, tin bi thng, hoc cc phng thc khc.

Nhng iu quan trng cn ch l cc bin php ny nhm khc phc nhng sai lm trong qu kh,
khng phi mang bnh ng ln hn cho chng ta.
Nozick minh ha s in r (ng quan nim th) ca vic ti phn phi bng mt v d gi thuyt v
cu th bng r v i Wilt Chamberlain, ngi m tin lng vo u nhng nm 1970 khong
200.000 la mi ma gii. V by gi Michael Jordan mi l siu sao trong lng bng r, chng ti
thay v d ca Nozick bng Jordan, cu th di Chicago Bulls, kim c 31 triu la vo nm
2009. S tin Jordan kim c trong mt trn u cn nhiu hn Chamberlain kim c trong c
ma.

Tin ca Michael Jordan

Gc sang mt bn bt k thc mc no v ti sn ban u, hy tng tng Nozick xut bn thit
lp cch phn phi thu nhp v ti sn ban u theo bt c mu hnh no bn cho l cng bng - mt
phn phi bnh ng hon ho. By gi ma bng r bt u. Nhng ngi mun xem Michael
Jordan thi u b 5 la vo mt ci hp mi khi h mua v. Jordan c ly s tin trong hp.
(Trong cuc sng thc t tt nhin tin lng ca Jordan c ch s hu i bng tr t doanh thu
ca i. Nozick n gin ha gi nh ny v cho nhng ngi hm m tr tin trc tip cho Jordan
chng ta tp trung vo kha cnh trit hc ca vic trao i t nguyn).
V nhiu ngi ho hc xem Jordan chi, rt nhiu ngi mua v v chic hp y p. Do cui
ma gii, Jordan kim c 31 triu la, nhiu hn so vi bt c cu th no khc. Kt qu l s
phn phi ban u - mt trong nhng iu bn xem xt l cng bng - khng cn na. Jordan c
nhiu v nhng ngi khc c t hn. Tuy nhin, cch phn phi mi pht sinh thng qua s la chn
hon ton t nguyn. Ai c cn c phn nn? Khng phi nhng ngi tr tin xem Jordan thi
u, h t do la chn mua v. Khng phi nhng ngi khng thch bng r v nh, h khng chi
mt ng xu no cho Jordan. V d nhin khng phi Jordan; anh chn chi bng r kim bn
tin.
Nozick tin kch bn ny minh ha hai vn vi cc l thuyt theo khun mu ca cng bng trong
phn phi. u tin, t do gy ri lon cc mu hnh. Bt c ai tin rng bt bnh ng kinh t l
khng cng bng s phi can thip vo th trng t do mt cch lin tc v lp i lp li hy b
nh hng ca cc la chn ca ngi dn. Th hai, can thip theo cch - nh thu Jordan h
tr cc chng trnh gip ngi c hon cnh kh khn - khng ch o ln kt qu ca giao dch
t nguyn, m cn vi phm quyn s dng thu nhp ca Jordan. N buc anh phi ng gp t thin
ngc vi ch ca mnh.
Chnh xc th nh thu thu nhp ca Jordan c g sai? Theo Nozick, nguyn tc o c phi ng
trn tin bc. vn ny, ng tin rng, t do ca con ngi l cao nht, ng l gii nh sau: nh
thu thu nhp chng khc g lao ng cng bc. Nu c quyn ly i mt phn thu nhp ca ti,
nh nc cng c quyn ly i mt phn thi gian ca ti. Thay v ly chng hn 30% thu nhp ca
ti, nh nc cng c th trc tip bt ti dnh 30% thi gian lm vic cng ch. Nhng nu c th
buc ti phi lao ng, chng phi nh nc c quyn s hu ti sao?
Gi li kt qu lao ng ca mt ai tng ng vic ly i thi gian v ra lnh ngi thc
hin rt nhiu vic khc nhau. Nu ngi ta buc bn phi lm cng vic nht nh, hoc lm vic
khng c tr lng trong mt khong thi gian nht nh, h quyt nh bn phi lm g v nhng

g bn lm khng theo mun ca bn - tt c iu ny khin h tr thnh ch nhn mt phn ca

bn.
Dng l lun ny a chng ta n im o c then cht ca ch ngha t do c nhn: tng t
s hu. Nu ti l ring ca bn thn mnh, ti phi s hu sc lao ng ca ti. (Nu mt ai khc c
th ra lnh cho ti lm vic, ngi s l ng ch v ti s l n l). Nhng nu ti s hu sc lao
ng ca mnh, ti phi c hng thnh qu lao ng (Nu ngi khc c hng thu nhp ca
ti, ngi s s hu sc lao ng ca ti v do s s hu ti). l l do ti sao, theo Nozick,
nh thu mt phn trong khon lng 31 triu la ca Michael Jordan gip ngi ngho vi
phm quyn ca anh. iu ny c ngha nh nc hoc cng ng s hu mt phn Jordan.
Ngi theo ch ngha t do c nhn thy mt s lin tc v mt o c t thu (ly thu nhp ca
ti) sang lao ng cng bc (ly sc lao ng ca ti) ri n ch n l (ph nhn vic ti s
hu chnh bn thn mnh):
T s hu - B chim ot
con ngi - b bin thnh n l
lao ng - b cng bc
thnh qu lao ng - b nh thu
Tt nhin, ngay c cch tnh thu thu nhp cc oan nht cng khng ly 100% thu nhp ca ai .
V th cc chnh quyn khng i hi chim ton b quyn s hu cc cng dn np thu ca mnh.
Nhng Nozick vn cho rng nh nc s hu mt phn chng ta - phn no th tng ng vi phn
thu nhp chng ta phi np h tr cc hot dng bn ngoi chc nng ca nh nc ti thiu.

Chng ta c s hu bn thn mnh khng?

Vo nm 1993, khi Michael Jordan tuyn b gii ngh, ng h vin i Chicago Bulls tan nt ci
lng. Sau anh li ti sut v dn dt Bulls v ch thm ba ma gii na. Nhng gi s, trong nm
1993, Hi ng thnh ph Chicago (c th l Quc hi), gim bt au kh cho ngi hm m i
Chicago Bulls biu quyt yu cu Jordan chi bng r trong 1/3 ma tip theo. Hu ht mi ngi
s xem iu lut ny bt cng, vi phm quyn t do ca Jordan. Nhng nu Quc hi khng th bt
Jordan quay tr li sn bng r (d ch mt phn ba ma gii), th h c quyn g buc anh phi b
mt phn ba s tin anh kim c nh vic chi bng r?
Nhng ngi ng h vic phn phi li thu nhp thng qua thu c rt nhiu lp lun phn bc logic
ca ch ngha t do c nhn. Nhng hu ht cc phn bc ny u b phn bc li.

Phn i 1: Thu khng t nh lao ng cng bc

Nu b nh thu, bn lun c th chn lm vic t i v np thu thp hn; nhng nu b buc phi
lao ng cng bc, bn khng c s la chn .
Ch ngha t do c nhn tr li: Vng, ng th. Nhng ti sao chnh quyn buc bn phi la chn
th? Mt s ngi thch ngm cnh hong hn, trong khi nhng ngi khc thch cc hot ng tn
tin nh i xem phim, ra ngoi n ung, cho thuyn... Liu c nn nh thu nhng ngi thch
ngm cnh t hn nhng ngi thch cc hoi ng tn tin?

Hy xt iu tng t sau: Mt k trm t nhp vo nh bn, v ch c thi gian ly hoc ti vi

mn hnh phng tr gi 1.000 la hoc 1.000 la tin mt bn giu di tm nm. Bn c th hy
vng g nh cp ti vi, bi v sau bn c th la chn xem c chi 1.000 la mua ti vi hay
khng. Nu k trm nh cp tin mt, g s chng cho bn la chn nh vy (gi nh l qu mun
tr li ca hng ti vi). Nhng vic mt ti vi (hoc lm vic t hn) khng lin quan g n quan
im ny, tn trm (v c chnh quyn) sai trong c hai trng hp, bt k nn nhn c th lm iu
g gim thiu thit hi.

Phn i 2: Ngi ngho cn tin hn

Ch ngha t do c nhn tr li: C l vy. Nhng y l l do thuyt phc ngi giu t nguyn
h tr ngi ngho thng qua s la chn ring t do ca h. Khng th bin minh cho vic buc
Jordan v Gates lm t thin. Cp ca ngi giu chia cho ngi ngho l n cp, cho d l
Robin Hood hay chnh quyn.
Xt vic tng t sau: Mt bnh nhn phi lc mu cn mt qu thn ca ti nhiu hn ti (Gi s
ti c hai qu thn) nhng khng c ngha l ng ta c quyn ly i qu thn ca ti. Nh nc
cng khng c quyn ly qu thn ca ti cho ngi bnh nhn , cho d nhu cu ngi c cp
bch n my. Ti sao khng? Bi v l ca ti. Khng th tc i quyn cn bn ca ti lm
nhng g ti mun vi nhng g ti s hu.

Phn i 3: Michael Jordan khng chi mt mnh. Th

nn anh n nhng ngi gp phn vo thnh cng ca
anh.
Ch ngha t do c nhn tr li: ng l thnh cng ca Jordan ph thuc vo ngi khc. Bng r
l mn th thao ng i. Mi ngi khng th tr 31 triu la xem anh nm bng mt mnh
trn sn trng. Anh khng bao gi c th lm c iu m khng c ng i, hun luyn vin,
trng ti, truyn hnh, cng nhn bo dng sn vn ng... Nhng nhng ngi ny c th
trng tr lng cho cng vic h lm. Mc d kim t hn Jordan, h t nguyn chp nhn lm vic
vi mc lng . V vy, chng c l do g ni Jordan n h mt phn thu nhp ca anh. V
thm ch nu Jordan thiu n ng i v hun luyn vin, vn rt kh bin minh cho vic nh thu
thu nhp ca anh nhm cung cp thc phm cho cc nh t bn hoc cho ngi v gia c.

Phn i 4: Jordan khng thc s b nh thu m

khng c s ng ca anh. L cng dn trong mt nn
dn ch, anh c mt ting ni trong vic a ra cc lut
thu m anh l ngi np.
Ch ngha t do c nhn tr li: ng thun dn ch cha . Gi s Jordan b phiu chng li lut
thu, nhng lut ny vn c thng qua. S Thu v s khng bt anh np ch? Hn nhin l khng
ri. Bn c th tranh lun rng do sng trong x hi ny, Jordan ng (t nht l ngm nh) phc
tng a s v tun th php lut. Nhng liu iu ny c ng ngha vi vic: l cng dn sng trong

x hi, chng ta phi vit cho a s mt tm sc trng, v ng trc vi tt c cc lut, cho d bt

cng?
Nu vy, a s c th nh thu thiu s, thm ch tch thu ti sn tri vi mun ca h. Quyn c
nhn c ngha g? Nu bin minh cho vic ly ti sn, phi chng ng thun dn ch cng bin
minh cho vic ly i t do? Liu a s c th tc i quyn t do ngn lun, t do tn gio ca ti;
v l cng dn trong x hi dn ch, ti phi nht tr vi quyt nh ca a s?
Ch ngha t do c nhn d dng phn bc bn lun im u tin. Nhng cc lun im sau kh
phn bc hn:

Phn i 5: Jordan may mn

Jordan c thin ph chi bng r v may mn sng trong mt x hi qu trng kh nng nm bng
vo r. Cho d c vt v luyn tp ra sao i chng na, Jordan cng khng th yu cu c thng
v thin ph ca mnh, hoc v sng ti mt thi i khi bng r c a chung v l ngh kim bn
tin. Nhng nhng iu ny khng phi do anh to ra. V vy v mt o c kh c th ni rng anh
c quyn gi tt c s tin mnh kim c nh thin ph. Cng ng khin mi vic cng bng hn
thng qua thu thu nhp v li ch chung.
Ch ngha t do c nhn tr li: im phn i xoay quanh vic ti nng ca Jordan c thc s l
ca anh khng. Tuy nhin, dng lp lun ny tng n nguy c. Nu khng xng dng hng li ch
t kt qu ca vic mi gia ti nng ca mnh, th Jordan khng thc s s hu chng. V nu anh
khng s hu ti nng v k nng ca mnh, th anh cng khng thc s s hu mnh. Nhng nu
Jordan khng l ca ai, th ai l ch ca Jordan? Bn c chc mun trao cho cng ng chnh tr
quyn s hu cc cng dn ca mnh?
nim v quyn t s hu kh hp dn, c bit cho nhng ngi tm kim mt nn tng vng chc
cho quyn c nhn. tng rng ti thuc v chnh bn thn mnh ch khng thuc v nh nc
hoc cng ng chnh tr, l cch gii thch l do ti sao tht sai lm khi hy sinh quyn ca ti v
phc li ca ngi khc. Hy nh li s min cng ca chng ta khi y ng bo t cu ri xung
chn chic xe in mt phanh. Chng ta ngn ngi y ng bo v nhn ra rng cuc sng ca ng
bo thuc v chnh ng ta? Nu t ng bo nhy xung (v cht) cu cc cng nhn trn ng
ray th s c t ngi phn i hn. Xt cho cng l cuc sng ca ng ta. Nhng cuc sng ca
ng ta khng phi th chng ta c th ly v s dng, ngay c khi c l do chnh ng. Cng c th
lp lun tng t trong trng hp cu b th vic bt hnh. Nu Parker chn hy sinh cu on
thy th khi cht, hu ht mi ngi s ni cu b c quyn lm th. Nhng nhm thy th kia
khng c quyn gip mnh sng m ly i sinh mng khng thuc v h.
Nhiu ngi phn i nn kinh t t do vn vin dn tng v quyn t s hu trong cc lnh vc
khc. iu ny c th gii thch s hp dn bn b ca ch ngha t do c nhn, ngay c i vi
nhng ngi ng h h thng phc li x hi. Hy cng xem xt tng t s hu ny xut hin
trong tranh lun v t do sinh sn, o c tnh dc, v cc quyn ring t.
Ngi ta thng ni chnh quyn khng nn cm nga hay ph thai, bi v ngi ph n nn c t
do quyt nh lm g vi c th ca chnh h. Lut php khng nn trng pht ngoi tnh, mi dm
hoc ng tnh luyn i - v ngi trng thnh phi c t do la chn bn tnh cho chnh mnh.

Mt s ng h th trng mua bn thn ghp vi l do ti s hu c th mnh, v do phi c

t do bn cc b phn c th. Mt s m rng nguyn tc ny bo v quyn tr t[10] (t st c h
tr). V lm ch cuc sng ca chnh mnh, ti phi c t do kt liu cuc sng khi mun, v thnh
cu mt bc s sn lng (hoc bt c ai khc) h tr. Nh nc khng c quyn ngn chn ti s
dng c th mnh, kt liu cuc sng khi ti mun th.
tng chng ta l ring ca chnh mnh cn th hin trong nhiu lp lun v t do la chn. Nu
ti s hu c th, cuc sng v con ngi ti, ti phi c t do lm bt c iu g ti mun vi
chng (min l ti khng lm hi ngi khc). Mc d hp dn, tng ny khng d p dng n
tn cng. Nu b cm d bi nhng nguyn tc ca ch ngha t do c nhn, bn hy xt ba trng
hp di y xem mnh s eo ui ch ngha ny n mc no:

Bn thn
Hu ht cc nc cm mua bn ni tng cy ghp. Ti Hoa K, ngi ta c th hin, nhng khng
c bn thn trn th trng t do. Nhng mt s ngi cho rng phi thay i lut ny. H ch ra
hng ngn ngi cht mi nm do ch i ghp thn - v ngun cung cp thn s di do hn nu
tn ti mt th trng thn t do. H cng cho rng nhng ngi cn tin nn c t do bn thn
nu mun.
Mt lp lun cho php mua bn thn da trn nim t s hu ca ch ngha t do c nhn: Nu s
hu c th chnh mnh, ti phi c t do bn b phn c th ca ti khi mun. Nh Nozick vit:
im mu cht ca khi nim quyn s hu vi X l quyn quyt nh nhng g s c lm vi
X. Nhng t ngi ng h vic bn ni tng thc s hiu trn vn logic ca ch ngha t do c nhn.
y l l do: Hu ht nhng ngi ng h th trng mua bn thn u nhn mnh tm quan trng
o c do cu c nhiu mng sng, v thc t hu ht nhng ngi hin tng mt qu thn c th
sng n vi mt qu thn cn li. Nhng nu bn tin rng c th v cuc sng ca bn l ti sn ca
bn, khng nhn xt no di y thc s quan trng. Nu bn s hu mnh, bn c quyn s dng
c th mnh ty thch l l do bn bn mt phn c th mnh. Mng sng bn cu c hoc vic
tt bn lm khng cn l im ng quan tm.
xem v sao nh vy, hy xt hai trng hp sau: u tin, gi s ngi mua tim nng qu thn
qu gi ca bn khe mnh hon ton, ng ta tr bn (hoc nng dn mt quc gia ang pht trin)
8.000 la, khng phi bi v ng ta rt cn cy ghp ni tng, m v ng l ngi mi gii mua bn
b phn c th ngi cho cc khch hng giu c. C nn cho php mua bn thn v mc ch ny?
Nu tin vo quyn t s hu, bn s rt kh ni khng. iu quan trng khng phi l mc ch m
l quyn t mnh nh ot ti sn ring theo cch ty thch. Tt nhin, bn c th gh tm vic bun
bn b phn ni tng c th kim li v ch ng h vic mua bn thn v mc ch cu mng.
Nhng nu bn gi quan im ny, cch bo v th trng thn ca bn s khng da trn tin ca
ch ngha t do c nhn. Bn s phi tha nhn rng chng ta cha c quyn s hu khng gii hn
vi cc b phn c th mnh.
Xem xt tip trng hp th hai. Gi s mt nng dn ngho trong mt ngi lng n c th lm
bt k vic g cho con vo i hc. kim tin, ng ta bn thn cho mt ngi giu M cn
c ghp thn. Mt vi nm sau, khi a con th ca ng chun b vo i hc, mt ngi mua
khc n gp v a ra mc gi rt cao cho qu thn th hai. ng nng dn c nn c t do bn
nt qu thn, ngay c khi bn i s cht? Nu l l o c ca vic mua bn c quan ni tng da

trn khi nim v quyn t s hu, cu tr li phi l c. Tht k qui khi ngh rng ng nng dn s
hu mt qu thn ca mnh nhng li khng s hu qu thn kia. Mt s c th phn i l khng ai
c bn mng v tin. Nhng nu con ngi s hu bn thn v cuc sng ca chnh mnh, th ng
nng dn c quyn bn qu thn th hai ca mnh, ngay c khi phi i c mng sng. (Kch bn
ny khng hon ton mang tnh gi thuyt. Nm 1990, mt t nhn nh t California mun tng
qu thn th hai ca mnh cho c con gi. y ban o c ca bnh vin t chi).
D nhin hon ton c th ch cho php mua bn nhng ni tng dng cu mng v khng gy
nguy hi n mng sng ca ngi bn. Nhng mt chnh sch nh th s khng da trn nguyn tc
t s hu. Nu tht s s hu c th v cuc sng ca mnh, chng ta c ton quyn nh ot vic
c nn bn cc b phn c th ca chng ta vi bt k mc ch g, chu bt k nguy c no.

Tr t
Nm 2007, bc s Jack Kevorkian 79 tui c phng thch khi mt nh t Michigan sau tm nm
th n v tim thuc c cho cc bnh nhn b bnh nan y mun c cht. c ra t, ng
ha khng h tr bt k bnh nhn no t st.
Trong nhng nm 1990, bc s Kevorkian (cn c gi l Bc s T thn) vn ng cho lut
tr gip t t v thc hin nhng g ng rao ging, gip 130 ngi kt liu cuc sng ca mnh. ng
b buc ti, a ra ta v b kt n git ngi mc hai ch sau khi ng a cho chng trnh 60
Minutes ca i CBS mt on phim quay cnh ng hnh ng, tim mi thuc c vo mt ngi
n ng b chng t lit thn kinh vn ng hnh h. Tr t l hnh vi bt hp php Michigan (tiu
bang ni bc s Kevorkian sinh sng) cng nh trong tt c cc tiu bang khc, ngoi tr Oregon v
Washington. Nhiu quc gia cm tr t, v ch rt t (ni ting nht l H Lan) chp nhn hnh ng
ny.
Thot nhn, cc l l ng h tr t c v l mt ng dng mang tnh gio khoa ca trit l ch ngha
t do c nhn. i vi ngi theo ch ngha t do c nhn, cm tr t l bt cng v: Nu cuc sng
ca ti thuc v chnh mnh, ti phi c t do kt liu. V nu ti chp nhn mt tha thun t
nguyn vi mt ai gip ti cht, chnh quyn khng c quyn can thip.
Nhng trng hp cho php tr t khng nht thit ph thuc vo tng t s hu, hoc cuc sng
ca chng ta thuc v chng ta. Nhiu ngi ng h tr t khng s dng quyn t s hu, nhng
ng h nhn danh phm gi v lng t bi. H ni rng bnh nhn b bnh nan y ang v cng au
kh, th h i sm cn hn bt h chu ng au n ko di. Ngay c nhng ngi lun tin
chng ta c ngha v chung phi bo v mng sng con ngi cng kt lun rng mt thi im
no , nim t bi ln hn bn phn phi thc hin. Vi bnh nhn b bnh nan y, cc l l ca ch
ngha t do c nhn ng h tr t vn mc mu vi lp lun v t bi. nh gi nh hng o c
ca tng t s hu, hy xt trng hp tr t khng lin quan n bnh nhn b bnh nan y. R
rng y l mt trng hp k l. Nhng iu ny cho php chng ta nh gi mt mnh logic ca
nh ngha t do c nhn, m khng b nim nhn phm v t bi xen vo.

ng thun n tht ngi

Nm 2001, c mt cuc gp g k l mt lng vng Rotenburg, nc c. Bernd-Jurgen Brandes,
mt k s phn mm 43 tui, tr li mt qung co trn Internet tm kim mt ngi t nguyn

b git v n tht. Qung co ny c ng bi Armin Meiwes, mt k thut vin my tnh 42 tui.

Meiwes khng treo tin bi thng, ch qung co l mt tri nghim. Khong hai trm ngi tr
li qung co ny. Bn ngi n trang tri ca Meiwes d phng vn, nhng quyt nh
khng tham gia. Nhng khi gp v cng Meiwes nhm nhi c ph, Brandes ng . Meiwes git
v khch ca mnh, x tht, bo qun trong ti nha t trong ngn t lnh. n khi b bt, K n
tht ngi lng Rotenburg chn hn hai mi cn tht ca nn nhn t nguyn, mt s c nu
vi du liu v ti.
Khi Meiwes c a ra x, s khng khip ca v n cun ht cng chng v lm ta bi ri. c
khng c lut x vic n tht ngi. Bn bin h cho rng khng th kt ti git ngi bi v nn
nhn t nguyn tham gia vo ci cht ca chnh mnh. Lut s ca Meiwes ngh khch hng ca ng
ch c ti duy nht l git ngi theo thnh nguyn - mt hnh thc tr t c mc n ti a nm
nm. Ta n c gng gii quyt vn hc ba v kt n Meiwes ti ng st v pht t tm nm
ri. Nhng hai nm sau, Ta phc thm bc b, coi n ny qu nh, v kt Meiwes n chung thn.
Trong on kt k l ca cu chuyn khng khip, k git ngi n tht n chay trng trong t, vi
l do trng trt theo kiu cng nghip l v nhn o.
V n tht ngi gia nhng ngi trng thnh t nguyn t ra th thch cui cng cho nguyn tc
t s hu ca ch ngha t do c nhn v cc tng cng l t nn tng trn . l mt dng
tr t mc cc oan. V v ny khng c g lin quan n vic lm gim ni au ca mt bnh
nhn b bnh nan y, n ch c th c bin minh trn cn c chng ta lm ch c th v cuc sng
ca chnh mnh, v c th lm bt k iu g mnh mun. Nu mnh ny ca ch ngha t do c
nhn l ng, ngn cm vic b n tht t nguyn l bt cng, vi phm quyn t do. Nh nc khng
th trng pht Armin Meiwes cng nh khng th nh thu Bill Gates v Michael Jordan gip
ngi ngho.

4. THU TR GIP - TH TRNG V O

C
NHIU CUC TRANH LUN SI NI NHT v cng l ca chng ta xoay quanh vai tr ca th
trng: Th trng t do c cng bng khng? C hng ha no m tin cng khng th mua, hoc
khng th dng tin mua? Nu c, nhng hng ha l g, v ti sao mua bn chng li l sai tri?
L l ng h th trng t do thng da trn hai mnh - mt v t do, mt v phc li. Mnh
u tin theo lp lun ca ch ngha t do c nhn: Cho php mi ngi tham gia trao i t nguyn
trn th trng l tn trng quyn t do ca h; nhng lut can thip vo th trng t do xm phm
t do c nhn. Mnh th hai l l l ca ch ngha v li: Th trng t do thc y li ch chung;
khi hai ngi thc hin giao dch, c hai u c li. Chng no tha thun ny lm li cho h m
khng lm tn hi ngi khc, tng li ch ca ton x hi s tng.
Ngi hoi nghi th trng khng tin hai mnh ny. H cho rng la chn trn th trng khng
phi lun lun t do nh thot tng. V h cho rng mt s hng ha v tp qun x hi s b bng
hoi hoc xung cp nu c th dng tin mua bn.
Trong chng ny, chng ta xem xt kha cnh o c trong vic tr tin cho hai loi cng vic
khc nhau: chin u v mang thai. Suy ngh v u im, khuyt im ca th trng trong nhng
trng hp c tranh chp nh th s gip chng ta lm r s khc bit gia cc l thuyt hang u v
cng l.

Cch no cng bng - bt lnh hay thu i lnh?

Trong nhng thng u ca cuc Ni chin M, cc cuc i tun hnh cng tnh cm yu nc
ng vin hng chc ngn ngi cc bang min Bc tnh nguyn gia nhp qun i Lin bang [11]
(min Bc). Nhng vi trn thua ti Bull Run, sau l tht bi ca tng George B.McClellan trong
n lc chim Richmond vo ma xun nm sau, ngi min Bc bt u nghi ng kh nng kt thc
sm cuc chin. Cn phi tuyn thm qun, v vo thng 7 nm1862, Abraham Lincoln k lut qun
dch u tin. Lc min Nam p dng ch qun dch ri.
Vic bt lnh i ngc li ch ngha c nhn vn n su vo ngi M, v ch qun dch ca
min Bc a ra nhng b ln i vi truyn thng : Bt c ai phi tng qun nhng khng
mun i u c th thu mt ngi khc nhp ng thay mnh.
Qung co thu ngi tng qun thay c ng y trn cc t bo, mc thanh ton cao nht l
1.500 la, mt khon tin ng k vo thi im . Lut qun dch ca phe Lin minh [12] (min
Nam) cng cho php thu ngi thay th, to ra khu hiu Chin tranh ca ngi giu; Chin
trng ca ngi ngho, ch trch ny cng xut hin min Bc. Thng 3 nm 1863, Quc hi
thng qua mt lut qun dch mi tm cch gii quyt ch trch trn. Mc d khng loi b quyn
thu ngi i lnh thay, d tho cho php ngi b bt lnh np mt khon ph 300 la cho chnh
ph khi tng qun. Mc d ph min qun dch xp x tin lng mt nm ca mt ngi lao
ng khng c tay ngh, iu khon ny gip ngi lao ng bnh thng c th tr ph min qun
dch. Mt s thnh ph v cc ht tr cp mc ph ny cho ngi b bt lnh ca h. V cc cng ty

bo him x hi cho php khch hng tr tin bo him hng thng cho mt hp ng c th tr ph
trong trng hp b bt qun dch.
Mc d c nh em li s min tr vi mc gi hp l, nhng kha cnh chnh tr, ph ny khng
c qun chng a chung bng ch ngi thay th. C l iu ny ging vi vic chnh ph t
gi mng sng ca con ngi (hoc nguy c t thng) bng tin. Tiu nhiu bo vit: Ba trm
la hay mng sng ca bn. S tc gin i vi ch qun dch v khon ph 300 la lm
bng ln cc cuc bo ng chng li cc nhn vin tuyn qun, ng ch nht l cuc bo lon
qun dch thnh ph New York vo thng 7 nm 1863, ko di trong vi ngy v cp i hn mt
trm mng sng. Qua nm sau, Quc hi ban hnh lut qun dch mi, loi b ph min qun dch.
Tuy nhin quyn thu ngi thay th vn c gi li min Bc (mc d min Nam khng gi li)
trong sut cuc Ni chin.
Cui cng, c tng i t lnh qun dch thc s chin u trong qun i min Bc. (Ngay c sau
khi thc thi ch qun dch, phn ln qun i l lnh tnh nguyn, ng lnh v lng cao v nguy
c b bt lnh). Nhiu ngi trng qun dch do bc thm b trn hoc c min tr khuyt tt.
Trong s khong 207.000 b bt qun dch, tr ph min tr, 84.000 thu ngi thay th v ch c
46.000 ngi thc s nhp ng. Trong s nhng ngi thu ngi thay th c Andrew Carnegie v
JP Morgan, cha ca Theodore v Franklin Roosevelt, cc tng thng tng lai Chester A. Arthur v
Grover Cleveland.
H thng tuyn qun thi Ni chin c cng bng khng? Khi ti t cu hi ny, hu ht sinh vin
ni khng. Khng cng bng khi ngi giu c th thu ngi khc i chin u thay. Ging nh
nhiu ngi M phn i trong nhng nm 1860, h coi h thng ny l mt hnh thc phn bit giai
cp.
Sau ti hi cc sinh vin xem h ng h c ch no: qun dch hay qun i tnh nguyn nh qun
i M ngy hm nay? Hu nh tt c ng h qun i tnh nguyn (hu ht ngi M cng vy).
Nhng iu ny t ra mt cu hi kh: Nu h thng thi Ni chin khng cng bng bi v cho
php ngi giu thu ngi khc i chin u, th cng c th p dng chnh l l phn i ny vi
qun i tnh nguyn? Tt nhin phng php tuyn m khc nhau. Andrew Carnegie phi t tm v
trc tip tr tin cho ngi thay th; cn qun i by gi tuyn m nhng ngi lnh chin u
Iraq hoc Afghanistan, v nhng ngi np thu chng ta cng chung sc tr tin thu h. Nhng
vn l l do : nhng ai khng mun i lnh thu ngi khc chin u h v mo him mng sng
ca h trong cc cuc chin tranh ca chng ta. V vy, s khc bit v mt o c y l g? Nu
h thng thi Ni chin cho php thu ngi thay th l bt cng, th chng l qun i tnh nguyn
li khng bt cng sao?
nghin cu cu hi ny, chng ta t h thng thi Ni chin sang mt bn v xem xt hai cch
tuyn qun ph bin: qun dch v th trng.
hnh thc n gin nht, qun dch tuyn lnh bng cch yu cu tt c cng dn iu kin tham
gia; hoc nu khng cn thit phi l tt c, th bc thm xc nh ai l ngi c tuyn. y l h
thng Hoa K s dng trong hai cuc th chin. Chin tranh Vit Nam s dng kiu ch qun
dch khc, phc tp hn v min qun dch cho sinh vin v nhn cng trong mt s ngnh ngh, cho
php nhiu ngi khng phi i chin u.

S tn ti ca ch qun dch thm du vo thi phn i Chin tranh Vit Nam, c bit
trong cc trng i hc. Phn no l gii quyt tnh trng ny, Tng thng Richard Nixon
ngh hy b ch qun dch v vo nm 1973, khi Hoa K gim dn s hin din ca mnh Vit
Nam, tt c lnh qun dch u b thay bng lnh tnh nguyn. Do vic nhp ng khng cn mang tnh
bt buc, qun i tng lng v cc li ch khc thu ht binh s cho nhu cu ca mnh.
Qun i tnh nguyn, nh cch gi by gi, s dng th trng lao ng m qun - ging nh
nh hng, ngn hng, ca hng bn l, v cc doanh nghip khc. T tnh nguyn c ci g gy
nhm ln. Qun i tnh nguyn khng ging nh b phn cu ha tnh nguyn, trong mi ngi
phc v khng nhn tin, hoc nh n t thin, ni mi ngi t nguyn ng gp thi gian. y l
mt qun i chuyn nghip, binh lnh lm vic nhn lng. Binh s l tnh nguyn vin ch vi
ngha l ngi lao ng c tr lng trong bt k ngnh ngh no cng l tnh nguyn vin.
Khng ai b bt nhp ng, v cng vic c thc hin bi nhng ngi ng lm i ly tin
lng v li ch khc.
Cuc tranh lun v cch thc tuyn qun ca mt x hi dn ch bng n d di nht vo thi chin,
nh cuc bo lon qun dch thi Ni chin v cc cuc biu tnh thi Chin tranh Vit Nam. Sau khi
Hoa K s dng h thng qun i tnh nguyn, vn cng l trong tuyn qun khng cn c
cng chng ch . Nhng cc cuc chin tranh do M tin hnh ti Iraq v Afghanistan lm sng
li cuc tho lun cng khai v tnh ng n ca vic m qun theo c ch th trng ca mt x
hi dn ch.
Hu ht ngi M ng h qun i tnh nguyn, v chng mun quay li ch qun dch (vo
thng 9 nm 2007, trong chin tranh Iraq, thm d ca vin Gallup cho thy t l ngi M phn i
vic khi phc li ch qun dch l 80/18%). Nhng cuc tranh lun mi v qun tnh nguyn hay
qun dch lm chng ta i mt trc tip vi mt s cu hi ln trong trit hc chnh tr - cu hi v
t do c nhn v ngha v cng dn.
tr li nhng cu hi ny, chng ta hy so snh ba cch m qun, chng ta c qun dch, qun
dch vi iu khon cho thu ngi thay th (h thng thi Ni chin), v h thng th trng. H
thng no cng bng nht?
1. Qun dch
2. Qun dch cho php thu ngi thay th (h thng thi Ni chin)
3. H thng th trng (qun i tnh nguyn)

Trng hp qun i tnh nguyn

Nu bn theo ch ngha t do c nhn, cu tr li tht r rng. Qun dch (chnh sch 1) bt cng v
l cng ch - mt hnh thc n l. iu ng nh nc s hu cng dn ca mnh v c th
lm g vi h ty thch, k c buc h phi chin u v hy sinh mng sng trong chin tranh. Ngh s
ng Cng ha Ron Paul - ngi theo ch ngha t do hng u - gn y tuyn b chng li li
ku gi phc hi ch qun dch trong Chin tranh Iraq nh sau: n gin v r rng, qun dch l
ch n l. V tu chnh n 13[13] quy nh ch n l l bt hp php, v nghim cm tnh trng n
l khng t nguyn. Mt ngi lnh c kh nng b cht khi l lnh qun dch, khin qun dch l mt
dng n l nguy him.

Nhng ngay c nu khng coi qun dch tng ng vi ch n l th bn vn c th chng qun

dch vi l do n hn ch quyn t do la chn ca ngi dn, v do lm gim hnh phc chung.
y l l lun chng qun dch ca thuyt v li. So vi h thng cho php thu ngi thay th, qun
dch lm gim phc li ca ngi dn bng cch ngn chn hai bn giao dch thun li. Nu Andrew
Carnegie v ngi thay th ng mun c mt giao ko, ti sao ngn cn h lm vy? S t do tham
gia trao i dng nh lm tng li ch ca mi bn m khng lm gim li ch ca bt c ai khc.
Do , vi ch ngha v li, h thng thi Ni chin (chnh sch 2) tt hn ch qun dch thun
ty (chnh sch 1).
Tht d dng thy cch gi nh ca thuyt v li ng h l gii v th trng. Nu cho rng mt giao
dch t nguyn lm li cho c hai bn trao i m khng gy tn hi n bt k ngi khc, bn s
dng l gii ca thuyt v li cho php th trng chi phi.
Chng ta c th thy iu ny nu so snh h thng thi Ni chin (chnh sch 2) vi qun i tnh
nguyn (chnh sch 3).
Cc lp lun logic cho php ngi b bt lnh i thu ngi thay th cng ng h gii php th
trng: Nu bn cho php thu ngi thay th th ti sao li bt qun dch trc? Ti sao khng n
gin ch tuyn qun qua th trng lao ng? Hy thit lp mc tin lng v li ch no cn thit
thu ht c s lng v cht lng binh s cn thit, v cho ngi ta t la chn c nhn cng
vic ny hay khng. Khng ai b p buc nhp ng tri vi nguyn vng, v nhng ngi sn lng
phc v c th quyt nh xem nhp ng c hn nhng la chn khc khng, sau khi xem xt mi
kha cnh.
V vy, i vi ch ngha v li, qun i tnh nguyn dng nh l gii php tt nht: Cho php mi
ngi t do la chn. Nhng ngi mun nhp ng c mc lng m bo li ch ca h, v
nhng ngi khng mun nhp ng khng b thit hi v b p nhp ng tri mun.
Ngi theo ch ngha v li c th phn bc qun i tnh nguyn tn km hn so vi qun i qun
dch. m bo qun i v c lng v cht, binh s tnh nguyn phi c lng v li ch cao hn
binh s b buc nhp ng. V vy ch ngha v li c th quan ngi rng nim vui tng ln do binh
lnh c tr lng cao s b ko xung do ni bun ca ngi np thu by gi phi tr nhiu hn
cho vic tuyn qun. Nhng phn i ny rt khng thuyt phc, c bit khi phi p dng cc kiu
qun dch (c hoc khng cho php ngi thay th).
Nghe tht k l khi khng nh trn c s thuyt v li, chi ph ly t ngi np thu cho cc dch v
cng ch khc (chng hn nh cnh st v phng chy cha chy- c th c gim bng cch bt
buc chn ra mt nhm ngi ngi ngu nhin thc hin cc nhim v ny vi lng di mc th
trng tr; hoc chi ph bo tr ng cao tc s gim nu yu cu mt nhm ngi np thu (c
la chn do bc thm) hoc t mnh thc hin cng vic hoc thu ngi khc lm thay. S bt bnh
do phi chu cc bin php cng ch c th s vt qu li ch ngi np thu c c do cc dch
v cng r hn.
V vy, theo l lun ca c ch ngha t do c nhn v ch ngha v li, qun i tnh nguyn dng
nh l la chn tt nht, h thng thi Ni chin ng th hai, v qun dch l cch m qun t c
mong mun nht. Nhng c t nht hai phn bc vi suy ngh ny. Mt phn i v cng bng v t
do; phn i kia v o c cng dn v cng ch.

 Phn i 1: Cng bng v t do

Phn i u tin cho rng i vi nhng ngi c t la chn, th trng t do khng hon ton t
do. Hy xt mt trng hp cc oan: theo ngha no y, quyt nh ng di gm cu ca ngi
v gia c l mt la chn t do; nhng chng ta khng nht thit coi s la chn l t do. Chng
ta cng s phi l nu gi nh ng ta thch ng di gm cu hn ng trong nh. bit la chn ca
ngi phn nh s thch ng di gm cu hoc l do khng c tin thu nh, chng ta cn phi
bit v hon cnh ngi . ng ta lm iu ny mt cch t do hay v khng cn cch no khc?
C th hi th vi cc la chn ca mi ngi trong th trng ni chung, bao gm c vic la chn
cc loi cng vic khc nhau. iu ny p dng nh th no i vi vic tuyn qun? Chng ta
khng th xc nh c qun i tnh nguyn l cng bng hay bt cng m khng bit nhiu v
tnh trng x hi hin ti: Tn ti bnh ng v c hi mt mc hp l, hay mt s ngi c rt
t la chn trong cuc sng? Liu ai cng c c hi vo i hc, hay vi mt s ngi, cch duy
nht hc i hc l nhp ng?
Theo quan im th trng, qun i tnh nguyn hp dn v trnh cng p tng qun. Nh th nhp
ng tr thnh vn ng thun. Nhng mt s ngi sn sng nhp ng cng c th ght tng qun
nh nhng ngi khng nhp ng. Nu ngho i v bt li kinh t ph bin, nhp ng n gin ch
phn nh vic khng c nhiu c hi khc.
Theo phn i ny, qun i tnh nguyn khng phi hon ton t nguyn nh thot tng. Thc t
trong c th c yu t cng ch. Nu trong x hi khng c nhiu la chn tt khc, nhng
ngi la chn nhp ng c th b tnh trng kinh t p buc. Khi , s khc bit gia qun dch v
qun i tnh nguyn khng phi l qun dch c tnh bt buc cn tnh nguyn c tnh t do; m l
ch mi cch tuyn qun s dng mt hnh thc cng bch khc nhau: php lut (trong trng hp
u tin) v p lc kinh t (trong trng hp th hai). Ch khi c tng i nhiu la chn trong vic
xc nh cng vic t t th mi c th ni rng nhp ng v lng cao phn nh s thch ca ngi
dn ch khng phi do x hi qu t la chn.
mt mc no , thnh phn giai tng ca qun i tnh nguyn ngy nay minh chng r rng
phn i ny. Xt t l thnh phn giai tng trong qun i: chim t l ln bt thng l thanh nin
t tng lp thu nhp thp v trung bnh (thu nhp gia nh trung bnh t 30.850 la n 57.836
la). T l t nht l t nhm 10% dn s ngho nht (nhiu ngi thiu cc iu kin gio dc v k
nng tin quyt) v nhm 20% giu c nht (nhng ngi t cc gia nh thu nhp trung bnh trn
66.329 la). Trong nhng nm gn y, hn 25% tn binh c tuyn dng thiu bng cp 3. V
trong khi 46% dn s c trnh i hc, ch c 6,5% trong s binh lnh t 18 n 24 tui tng
hc i hc.
Trong nhng nm gn y, thanh nin trong cc gia nh thng lu ca x hi M khng sn sng
nhp ng. Tn ca mt cun sch gn y v thnh phn giai tng trong lc lng qun s din t
chnh xc vn ny: S vng mt khng th bin minh ca tng lp trn trong qun i Hoa K
(Unexcused Absence of Americas Upper Classen from Military Service). i hc Princeton, trong
s 750 sinh vin tt nghip nm 1956, phn ln (450 ngi) nhp ng; nm 2006, trong s 1.108 sinh
vin tt nghip ch c 9 ngi nhp ng. Cc trng i hc u t khc cng c mu hnh d liu
tng t. V ngay ti th quc gia, ch c 2% cc ngh s c con nhp ng.

Ngh s Dn ch Charles Rangel, i din khu Harlem - mt cu chin binh c nhn huy chng
trong Chin tranh Triu Tin - xem iu ny khng cng bng v ku gi khi phc ch qun
dch: Khi no ngi M cn phi ra chin trng th tt c mi ngi phi tham gia, khng ch
nhng ngi tham gia ch v hon cnh kinh t, b thu ht bi khon lng qun nhn hu hnh v
cc u i gio dc sau ny, ng ch ra thnh ph New York, tnh bt tng xng v t l giai
tng trong tn binh l cc k ln. Trong nm 2004, 70% binh lnh tnh nguyn ca thnh ph l
ngi da en hay gc Nam M, c tuyn t cc cng ng c thu nhp thp.
Rangel phn i chin tranh Iraq v tin rng khng nn khai chin nu con em cc ngh s khng chia
s gnh nng ca cuc chin. ng lp lun do bt bnh ng c hi trong x hi M, cch tuyn qun
theo kiu th trng khng cng bng vi nhng ngi c t la chn:
Tuyt i a s binh s tham chin ti Iraq l dn ngho trong cc khu ni th hay cc vng nng
thn, ni mc lng qun dch (40.000 la) v hng ngn la h tr gio dc l rt hp dn. i
vi nhng ngi c th la chn vo trng i hc, nhng u i nh vy - i li nguy c mt
mng - khng c ngha lm.
V vy, phn bc u tin vi qun i tnh nguyn tuyn qun theo c ch th trng lin quan ti
bt cng v cng ch; bt cng do phn bit giai cp v cng ch do tnh trng kinh t buc nhng
ngi tr tui mo him mng sng i ly mt nn gio dc i hc v cc li ch khc.
Ch phn i cng ch khng phi phn i qun i tnh nguyn ni chung. Lp lun ny ch
phn i ch tuyn qun tnh nguyn trong mt x hi bt bnh ng su sc. Xa b bt bnh
ng, v nhng phn i s bin mt. Chng hn hy tng tng mt x hi hon ton bnh ng,
trong mi ngi c c hi gio dc tng ng nhau. Trong x hi , khng ai c th phn nn
rng la chn nhp ng khng t do m v p lc kinh t.
Tt nhin, khng c x hi no hon ton bnh ng. V vy, nguy c b cng ch lun treo bn
trn s la chn ca mi ngi trong th trng lao ng. Mc bnh ng no l cn thit m bo
s la chn trong th trng l t do ch khng b cng ch? S bt bnh ng cc iu kin nn
tng ca x hi ln n mc no th s lm suy yu s cng bng trong cc thit ch x hi da trn
s la chn c nhn (chng hn qun i tnh nguyn)? Cn m bo iu kin no th trng t
do thc s t do? tr li nhng cu hi ny, chng ta cn phi xem xt cc trit l o c v
chnh tr t t do - ch khng phi li ch - lm trng tm ca cng l. V vy, chng ta hy tm
dng vn ny cho n khi chng ta chuyn sang Immanuel Kant v John Rawls cc chng sau.

Phn i 2: o c cng dn v cng ch

By gi chng ta xt l l th hai phn i vic tuyn qun nh th trng - phn i nhn danh o
c cng dn v cng ch.
Phn i ny ni rng ngha v qun s khng ch l mt cng vic khc m l ngha v cng
dn. Tt c cc cng dn phi c ngha v phng s t quc. Mt s ngi chia s quan im ny cho
rng ngha v chnh l vic nhp ng, trong khi ngi khc ni ch cn tham gia cc t chc khc,
chng hn Ha bnh M[14], Tnh nguyn M[15], hoc Dy hc v nc M[16] l . Nhng nu l
ngha v cng dn, tht sai lm khi mua bn trn th trng vic nhp ng (hoc vic tham gia cc t
chc trn).

Hy xem xt mt ngha v cng dn khc: ngha v bi thm. Khng ai cht v thc hin nhim v
ny, nhng b gi vo bi thm on c th tht phin phc, c bit nu xung t vi cng vic
hoc cc nhim v khc. y vy m chng ta khng cho php thu ngi thay th tham gia bi thm
on. Chng ta cng khng s dng th trng lao ng to ra mt h thng bi thm on tnh
nguyn trong c ngi lm ngh bi thm chuyn nghip v c tr lng. Ti sao khng lm
vy? Di gc l lun th trng, hon ton c th lm th. Ch ngha v li c th chng li vic
bt buc tham gia bi thm on bng l l chng qun dch: Cho php mt ngi bn rn thu
ngi thay th tham gia bi thm on s lm li cho c hai bn. B i ngha v bi thm bt buc
cn tt hn na: dng th trng lao ng tuyn dng s lng cn thit cc bi thm tiu chun
cho php ngi mun lm bi thm c c hi v ngi khng thch khng phi lm.
Nu th th ti sao chng ta li b qua li ch m th trng bi thm em li cho x hi? C l chng
ta lo lng s c rt nhiu v bi thm c hon cnh xut thn khng thun li, v do cht lng
cng l s b nh hng. Nhng khng c l do chng minh ngi giu lm bi thm tt hn ngi
ngho. Trong mi trng hp, lun lun c th iu chnh tin lng v li ch (nh qun i
thc hin) thu ht nhng ngi c gio dc v k nng cn thit.
L do chng ta bt buc tham gia bi thm on on khng c thu ngi thay th l tt c cc
cng dn phi cng nhau gnh vc trch nhim m bo cng l ti ta n. Khng ch n gin b
phiu, cc v bi thm - vi v vn tri nghim cuc sng khc bit - s cng nhau cn nhc cc bng
chng v php lut a ra nhng phn xt cn trng. Ngha v bi thm khng ch n gin l
cch gii quyt v n. cng l hnh thc gio dc v th hin quyn cng dn trong x hi dn
ch. Mc d trch nhim bi thm khng lun lun khai sng dn tr, tng mi cng dn u c
ngha v phi thc hin trch nhim ny bo m mt kt ni gia ta n v nhn dn.
C th ni tng t v ngha v qun s. Cc l l cng dn ng h ch qun dch cho rng ngha
v qun s cng nh ngha v bi thm, l trch nhim cng dn; n th hin, v tng cng quyn
cng dn trong x hi dn ch. Theo quan im ny, vic bin ngha v qun s thnh hng ha cng vic chng ta c th thu ngi khc lm - lm bng hoi l tng cng dn. Theo phn i
ny, thu ngi chin u thay l sai tri, khng phi v khng cng bng vi ngi ngho m bi v
n cho php chng ta thoi thc ngha v cng dn.
S gia David M. Kennedy din t lp lun ny theo cch khc, ng cho rng lc lng v trang
Hoa K ngy nay rt ging i qun nh thu, ng l qun i chuyn nghip, c tr lng
b tch ra khi x hi m qun i ny phc v mc ng k. ng khng c h thp ng c ca
nhng ngi nhp ng. Lo lng ca ng l vic thu mt nhm nh cng dn chin u trong cc
cuc chin tranh cho php nhng ngi cn li thoi thc trch nhim. N ct t mi lin kt gia
a s cng dn trong x hi dn ch v nhng ngi lnh chin u nhn danh h. Kennedy nhn xt
rng Xt t l so vi dn s, lc lng qun s hin ang ti ng bng 4% lc lng ginh chin
thng trong Th chin th hai . iu ny lm cho cc nh lm lut tng i d dng a nc M
can d vo cc cuc chin tranh m khng cn bo m s nht tr su rng ca ton x hi. Lc
lng qun s hung mnh nht trong lch s gi y c th tham chin nhn danh mt x hi chng
thm quan tm n cuc chin . Qun i tnh nguyn min cho hu ht ngi M trch nhim
chin u v hy sinh cho t nc mnh. Mc d mt s ngi xem y l mt thun li, vic khng
phi chia s s hy sinh gian kh cng lm xi mn trch nhim chnh tr:

Tuyt i a s ngi M khng c nguy c do phi nhp ng ra chin trng thu mt s ng

bo km may mn hn thc hin nhng vic nguy him trong khi a s tip tc cng vic ring ca
mnh, khng b nguy him v khng b gin on.
Mt trong nhng tuyn b ni ting nht v ngha v cng dn trong ch qun dch l ca JeanJacques Rousseau (1712-1778), nh l lun chnh tr thi Khai sng sinh ra Geneva. Trong tc
phm Kh c x hi (The Social Contract, 1762), ng lp lun rng bin mt ngha v cng dn
thnh loi hng ha trn th trng khng lm tng, m lm suy yu t do:
Khi vic phc v x hi khng cn l cng vic chnh ca cng dn, v h mun ng gp tin hn
l t thn phng s, th nh nc khng cn xa s sp . Khi cn phi ra tin tuyn, h tr tin cho
ngi khc ra trn v li hu phng... Trong mt quc gia hon ton t do, cc cng dn t mnh
lm mi th v khng bao gi i thu; min bn n chuyn np tin c min tr ngha v, h
thm ch cn tr tin c c quyn t mnh hon thnh ngha v. Ti i ngc li quan im
chung: Ti tin lao ng cng ch cn t mang tnh cng bc hn l thu.
thc mnh m ca Rousseau v quyn cng dn, v s thn trng ca ng vi th trng c th rt
khc bit vi gi nh ngy nay ca chng ta. Chng ta c xu th xem nh nc, cng vi php lut
v cc quy nh rng buc l c khuynh hng bt buc, trong khi xem th trng vi vic trao i t
nguyn l c khuynh hng t do. Rousseau ni iu ngc li, t nht khi ang ni n s mng
cng dn.
Nhng ngi ng h th trng c th bo v qun i tnh nguyn bng cch bc b thc mnh
m ca Rousseau v quyn cng dn, hoc bng cch ph nhn s lin quan ca n n ngha v
qun s. Tuy nhin, nhng l tng cng dn ng nu ln vn c nhiu ngi hng ng, thm
ch trong mt x hi do th trng iu khin nh Hoa K ng h qun i tnh nguyn kch lit ph
nhn vic rt cc n l mt i qun nh thu. H ng khi ch ra rng nhiu ngi tng qun do
lng yu nc thc y, khng ch bi lng v cc li ch khc. Nhng ti sao chng ta coi vic ny
quan trng? Min l cc chin s lm tt cng vic ca mnh, chng ta cn g quan tm n ng c
ca h? Ngay c khi khng dng th trng tuyn qun, chng ta thy kh m tch c ngha v
qun s khi quan nim c v ch ngha yu nc v o c cng dn.
Hy th xt: iu g thc s l im khc bit gia qun i tnh nguyn hin i v qun nh thu?
C hai u c tr tin chin u. C hai li ko ngi tham gia bng cch ha hn tr lng cao
v cc ch li khc. Nu th trng l cch m qun thch hp, lnh nh thu c g sai?
Ngi ta c th tr li lnh nh thu l cng dn nc ngoi, ch chin u v tin, trong khi qun
i tnh nguyn Hoa K ch nhn ngi quc tch M. Nhng nu th trng lao ng l cch m
qun thch hp, khng r ti sao qun i M phi phn bit i x trong vic thu lnh trn c s
quc tch? Ti sao khng ch ng tuyn m binh s l cng dn cc quc gia khc, nhng ngi
mun c vic hn v c nng lc? Ti sao khng to ra binh on lnh l dng t cc nc ang
pht trin - ni tin lng thp v khng c nhiu vic lm tt?
i khi ngi ta cho rng binh s nc ngoi t trung thnh hn so vi lnh M. Tuy nhin, quc tch
khng m bo v lng trung thnh trn chin trng, v nh tuyn dng c th kim tra ngi nc
ngoi xc nh tin cy. Khi chp nhn quan im qun i cn s dng th trng lao ng
m bnh, v nguyn tc chng c l do g hn ch cng dn cc nc khc c iu kin tham

gia; tr phi bn tin rng nhp ng l trch nhim cng dn, mt biu hin ca quyn cng dn.
Nhng nu tin th, th bn c l do nghi ng gii php th trng.
Hai th h tri qua sau khi chm dt ch qun dch, ngi M t ra ngn ngi khi p dng n
tn cng logic th trng trong vic tuyn qun. Binh on l dng Php c truyn thng lu i
trong vic tuyn dng binh s nc ngoi chin u cho nc Php. Mc d c lut nghim cm binh
on tuyn m bn ngoi nc Php, Internet lm hn ch ny v ngha. Qung co tuyn dng
trn Internet bng mi ba ngn ng by gi thu ht lnh mi t khp ni trn th gii. Khong mt
phn t qun s binh on c tuyn t cc nc M Latin, v mt phn ngy cng ln n t
Trung Quc v cc quc gia chu khc.
Khng thnh lp binh on ngoi quc, nhng Hoa K tin mt bc theo hng . i mt vi
mc tiu tuyn dng khng t khi cuc chin Iraq v Afganistan ko di, qun i bt u tuyn
dng ngi nhp c nc ngoi ang sng ti Hoa K c th thc tm thi. Cc u i bao gm
lng hu h v nhanh chng nhp quc tch. C khong 30.000 ngi cha l cong dn hin din
trong lc lng v trang Hoa K. Chng trnh mi s ni lng iu kin t c dn thng tr c th
xanh n ngi nhp c tm thi, sinh vin nc ngoi, v ngi t nn.
Tuyn dng lnh nc ngoi khng phi l cch duy nht p dng l l th trng. Mt khi xem ngha
v qun s l cng vic ging nh bt k ngh nghip no khc, khng c l do g cho rng ch c
chnh ph mi c i thu. Tht ra, hin nay Hoa K thu cc doanh nghip t nhn bn ngoi thc
hin nhiu nhim v qun s quy m ln. Cc nh thu qun s t nhn ng mt vai tr ngy
cng tng trong cc cuc xung t trn th gii, v hin din rt ng k trong qun i M ng ti
Iraq.
Vo thng 7 nm 2007, Los Angeles Times cho bit s lng ngi c cc nh thu t nhn tr
lng ti Iraq (180.000 ngi) vt qu s qun nhn Hoa K n tr (160.000 ngi).
Nhiu nh thu thc hin cng vic h tr hu cn khng chin u: xy ng cn c, sa cha xe
c, cung cp nhu yu phm v cung cp thc phm. C khong 50.000 ngi l nhn vin v trang
c nhim v bo v cn c, on xe vn ti, cc nh ngoi giao v nhim v ny thng khin h
phi chin u. Hn 1,200 nh thu t nhn b git Iraq, d vy h khng tr v trong quan ti
ph c, v h khng c trong danh sch t s ca qun i.
Mt trong nhng cng ty qun s hng u l Blackwater Worldwide. Tng gim c iu hnh Erik
Prince - mt cu bit kch hi qun c nim tin mnh lit vo th trng t do, ng bc b kin gi
cc chin binh ca mnh l lnh nh thu, mt thut ng ng xem l vu khng: Prince gii thch:
Chng ti ang ng gp cho b my an ninh quc gia cng ging nh Fedral Express lm cho
ngnh bu chnh. Mc d nhn c cc hp ng ca chnh ph tr gi hn 1 t la cung cp
cc dch v ti Iraq, nhng Blackwater thng tm im gy tranh ci. Vai tr ca cng ty ny
c cng chng ch ln u tin vo nm 2004, khi bn nhn vin ca cng ty b phc kch v
cht Fallujah, hai thi th b treo trn mt cy cu. V vic khin Tng thng George W. Bush ra
lnh cho thy qun lc chin tin vo Fallujah, tin hnh mt trn chin ln v tn km vi qun ni
dy. Nm 2007, su nhn vin bo v Blackwater n sng vo mt m ng qung trng
Baghdad, git cht 17 thng dn. Nhn vin bo v tuyn b h b bn trc, v sau c min
truy t theo php lut Iraq - theo cc lut l do c quan qun qun M t ra sau khi xm chim.
Nhng cui cng cc nh thu b B T php M kt ti ng st, v s c ny khin lnh o chnh
quyn Iraq yu cu Blackwater chm dt hot ng ti y.

Nhiu ngh s Quc hi cng nh dn thng phn i vic thu cc cng ty hot ng v li nhun
nh Blackwater thc hin cc hot ng qun s trong chin tranh. Phn ln nhng ch trch tp
trung vo s v trch nhim v s lin quan ca cc cng ty ny n vic ngc i t nhn. Mt vi
nm trc tai nn bn nhm ca Blackwater, nhiu nh thu t nhn t cc cng ty khc c hnh
vi ngc i t nhn ti nh t Abu Ghraib. Mc d cc binh s lin quan b a ra ta n binh, cc
nh thu t hhn khng b trng pht.
Nhng gi s Quc hi tht cht quy nh cc cng ty t nhn hot ng trong lnh vc qun s
c trch nhim hn, m bo nhn vin ca h c cng tiu chun ng x c p dng cho binh s
Ho K. Liu khi vic s dng cc cng ty t nhn tin hnh cc cuc chin tranh cho nc M
c cn b phn i na khng? Hay l c mt s khc bit v mt o c gia vic tr tin thu
Federal Express chuyn th v thu Blackwater thc hin cc nhim v nguy him trn chin
trng?
tr li cu hi ny, trc tin chng ta phi gii quyt vn sau: ngha v qun s l ngha v
m mi cng dn c trch nhim phi thc hin, hay ch l mt cng vic kh khn v ri ro nh
nhng cng vic khc (v d khai thc than) m th trng lao ng iu tit? V tr li cu hi
ny, chng ta phi t cu hi tng qut hn: Cng dn trong mt x hi dn ch phi c nhng
ngha v cng dn no, v nhng ngha v pht sinh t u ra? Cc l thuyt cng l khc nhau
a ra nhng cu tr li ring. Chng ta s c c mt v tr tt hn quyt nh nn bt qun dch
hay thu ngi i lnh mt khi chng ta khm ph c s v phm vi ngha v cng dn trong phn
sau ca cun sch. Tip theo, hy cng xem mt cch s dng th trng lao ng gy tranh ci khc.

Thu mang thai

William v Elizabeth Stern l mt cp v chng c ngh nghip n nh sng Tenafly, tiu bang
New Jersey, ng l nh ha sinh, b l bc s nhi khoa. H mun c con, nhng khng th c con
chung, t nht nu khng mun gy ri ro cho sc khe ca Elizabeth - ngi b bnh a x cng. V
vy, h lin lc vi mt trung tm cha v sinh c cung cp dch v mang thai h. Trung tm chy
qung co tm kim cc b m mang thai h - l ngi ph n sn sng mang thai em b, khi sinh
ra s trao con cho ngi khc i ly tin cng.
Mt trong nhng ngi ph n phn hi l Mary Beth Whitehead, mt ph n 29 tui c hai a
con, v l v ca mt nhn vin v sinh. Thng 2 nm 1985, William Stern v Mary Beth Whitehead
k hp ng. Mary Beth ng th tinh nhn to vi tinh trng ca William, mang thai a tr,
v tr con cho William sau khi sinh. C cng ng t b quyn lm m, do Elizabeth Sterri c
th nhn con nui, v phn mnh, William ng tr cho Mary Beth 10.000 la (s tr khi trao
con), cng vi chi ph y t. (ng cng tr khon l ph 7.500 la cho trung tm cha v sinh do dn
xp tha thun).
Sau vi ln th tinh nhn to, Mary Beth mang thai, v thng 3 nm 1986, c sinh mt b gi. Gia
nh nh Stern, chun b t sn ci tn Melissa cho c con gi h sp c nhn. Nhng Mary Beth
Whitehead cm thy khng th xa ri a tr, v c mun gi li con. C mang em b b trn sang
Florida, nhng nh Stern c lnh ca ta n yu cu c giao a tr. Cnh st Florida tm thyMary
Beth, em b c trao cho gia nh Sterns, v cuc u tranh ginh quyn nui con din ra ta
n bang New Jersey.

Quan ta s thm phi quyt nh c nn bt buc thc thi hp ng hay khng. Bn ngh vic ng
phi lm l g? n gin ha vn , hy b qua cc vn php lut m tp trung vo cc kha
cnh o c. (Ha ra thi im , tiu bang New Jersey khng c lut cm hoc cho php hp
ng thu). William Stern v Mary Beth Whitehead tha thun mt hp ng, v mt o c,
c bt buc phi thc hin hp ng ny khng?
Lp lun mnh m nht ng h vic thc thi hp ng l: tha thun l tha thun. Hai ngi trng
thnh nht tr v mt tha thun c li cho c hai bn: Wlliam Stern c c a con rut, v Mary
Beth Whitehead kim c 10.000 la cho chn thng mang thai.
Phi tha nhn y khng phi hp ng thng mi thng thng. V vy, bn c th do d trong
vic buc thi hnh v hai nguyn nhn sau: Th nht, bn c th nghi ng rng s ng sinh con v
trao con ly tin ca ngi ph n l do thiu thng tin. Liu c y c bit c cm gic ca
mnh vo thi im t b a con khng? Nu c khng bit, mi ngi c th lp lun rng ban u
c ng v s bc thit ca nhu cu tin bc, v do khng c kin thc v iu s xy ra khi phi
chia ly vi con.
Th hai, bn c th hon ton phn i vic mua bn tr em, hoc vic thu kh nng sinh sn ca
ph n, cho d c hai bn t nguyn ng lm vy. C th lp lun rng vic mua bn ny bin tr
em thnh hng ha v khai thc ph n bng cch coi sn ph v vic mang thai l mn hng kinh
doanh.
Thm phn ta s thm R. Harvey Sorkow - ngi xt x v Baby M (tn v n) - khng b
thuyt phc bi c hai phn i trn, ng ng h vic phi thc thi tha thun, vin dn tnh thing
ling ca hp ng. Tha thun l tha thun, v ngi m rut khng c quyn ph v hp ng
n gin ch v c thay i kin.
Thm phn phn bc c hai phn i. u tin, ng bc b quan im coi tha thun ca Mary Beth
l khng t nguyn, s ng thun ca c v mt l do no l sai lm:
Khng bn no c u th mc c. Mi bn c th m bn kia mun. Gi thc hin dch v c
hai bn ng v i n c tha thun. Khng bn no p bn no. Khng bn no c chuyn
mn p bn kia vo th bt li. Khng c s bt tng xng trong qu trnh thng lng.
Th hai, ng bc b quan im coi vic dng tin thu ging vic bn tr em. Thm phn cho rng
William Stern - ngi cha - khng mua em b ca Mary Beth Whitehead, ng tr tin cho dch v
mang thai a con ca mnh. Khi sinh ra, ngi cha khng mua a tr. N l con - thc s
v mt di truyn sinh hc. ng khng th mua th l ca mnh. V c th thai vi tinh trng
ca William, em b l con ca ng - l khi im suy din ca thm phn. V vy, khng c v
mua bn tr con no y c. Khon tin 10.000 la tr cho dch v (mang thai), khng phi tr
cho sn phm (a con).
Thm phn Sorkow khng ng vi kin coi vic cung cp dch v nh th l khai thc ph n.
ng so snh mang thai ly tin vi vic bn tinh trng. V n ng c php bn tinh trng, ph n
phi c php bn kh nng sinh sn: Nu nam gii c th cung cp cc phng tin sinh sn
th ph n cng phi c php lm vy. Nu khng c quyn lm th - ng ni - l ph nhn
quyn bnh ng ca ph n trc php lut.

Mary Beth Whitehead xin phc thm bn n Ta n Ti cao New Jersey. Vi kin nht tr, ta ti
cao lt ngc phn quyt ca Sorkow v tuyn b hp ng thu l v hiu. Nhng ta cng trao
quyn nui dng b Baby M cho William Stern vi l do l iu tt nht cho a b. Khng xt
ti hp ng nhng ta n tin rng gia nh Stern s nui dng b Melissa tt hn. Nhng ta khi
phc quyn lm m ca Mary Beth Whitehead, v yu cu ta cp di xc nh quyn thm con.
Khi vit kin ca ta n, Chnh n Ta n ti cao Robert Wilentz ph nhn hp ng thu, ng
cho rng n khng thc s t nguyn, v cu thnh hnh vi bn tr em.
Trc tin, s ng thun b sai lm:
Tha thun mang thai v trao a tr khi sinh ca Mary Beth khng thc s t nguyn, bi v c
khng thc s am hiu: Ngi m tham gia hp ng trc khi c bit c sc mnh ca mi
dy mu t gia c vi a b. C khng bao gi c c mt quyt nh hon ton t nguyn v
am hiu, bi v r rng bt c quyt nh no trc khi sinh a b u c bn l thiu thng tin.
Khi em b c sinh ra, ngi m c iu kin tt hn la chn vi y thng tin. Nhng lc
, quyt nh ca c khng cn t do m b cng bch bi s e da ca mt v kin, v s hp
dn ca 10.000 la tin thanh ton khin quyt nh ny cng khng hon ton t nguyn. Hn
na, nhu cu v tin bc lm ph n ngho s chn tr thnh b m mang thai h ngi giu c,
hn l ngc li. Chnh n Wilentz cho rng c iu ny cng thch thc tnh cht t nguyn ca cc
tha thun nh vy: Chng ta nghi ng vic cc cp v chng v sinh thu nhp thp s tim c
ngi c thu nhp cao thu mang thai h.
V vy, s ng thun sai lm l mt trong nhng l do lm hp ng v hiu. Nhng Wilentz
Cng a ra l do th hai cn bn hn nhiu:
B qua nhng vn nh c y cn tin n mc no, cng nh tm quan trng ca vic c c
hiu c hu qu khng, chng ti cho rng s ng thun ca c khng thch hp. Trong mt x hi
vn minh c mt s th tin khng th mua c.
thu tng ng vi vic bn con, Wilentz lp lun, v bn con l sai, cho d c th t nguyn,
ng bc b lp lun coi tin l khon thanh ton cho dch v mang thai ch khng phi dng mua
a tr. Theo hp ng, khon tin 10,000 la ch c tr khi trao con v Mary Beth t b quyn
lm m.
y l vic bn mt a tr, hoc t nht bn quyn lm m a tr, yu t gim nh ch l ngi
mua l cha a b... Ngi trung gian do ti mt v li nhun thc y v mua bn. Cho d cc
bn c t tng no lm ng c i chng na th ng c li nhun vn c vai tr ch yu chi phi
giao dch ny.

Hp ng thu v cng l
Vy ai ng trong v Baby M - ta s thm yu cu thc thi hay ta phc thm tuyn b hp ng
v hiu? tr li cu hi ny, chng ta cn nh gi nh hng o c ca hp ng, v hai phn
bc chng li hp ng thu.
L l ng h thc thi hp ng da trn hai l thuyt v cng l m chng ta xt trc y - ch
ngha t do c nhn v thuyt v li. Trong v ny, ch ngha t do c nhn cho rng hp ng phn

nh s t do la chn; vic giao kt hp ng gia hai ngi trng thnh tha thun l tn trng
quyn t do ca h. L l ca thuyt v li i vi hp ng ny l thc y li ch chung, nu c hai
bn ng , c hai u c c li ch hay hnh phc t tha thun, nu khng ng , h s khng
c c. V vy tr khi chng minh c tha thun ny lm gim ch li ca ai (v thit nhiu
hn li cho cc bn), nu khng th giao dch song phng cng c li (hp ng thu) cn phi
c tn trng.
Cc phn i l g? Chng c thuyt phc khng?

Phn i 1: S ng thun sai lm

Phn i u tin (tha thun ca Mary Beth Whitehead khng thc s t nguyn) t ra cu hi v
iu kin la chn ca mi ngi. Chng ta ch c th t do la chn khi v ch khi chng ta khng
b p lc qu mc (chng hn do nhu cu tin bc), v chng ta c thng tin hp l v cc la
chn khc. Tuy nhin mi ngi vn tranh ci vi nhau v vic th no l qu mc, hay mc thiu
thng tin n u. Nhng trng tm ca l l l xc nh xem khi no mt tha thun c xem l t
nguyn l thc s t nguyn, v khi no th khng. Cu hi ny ni cm trong v n Baby M, v
cng xut hin trong cc cuc tranh lun v qun i tnh nguyn.
Trong v ny, ng lu l cuc tranh lun v iu kin nn tng cn thit s ng thun ny c
gi tr tht ra ch l s ci c trong gia nh ca mt trong ba cch tip cn v cng l m chng ta
ang xt trong cun sch ny - cch tip cn cho rng cng l c ngha l tn trng t do. Nh chng
ta thy, ch ngha t do c nhn l mt thnh vin ca gia nh ny. N cho rng Cng l l tn
trng la chn ca ngi khc, min l la chn ny khng vi phm quyn ca bt k ai khc. Cc l
thuyt khc trong gia nh xem cng l l s tn trng t do nhng t ra mt s hn ch i vi
iu kin la chn. Ging nh Chnh n Wilentz trong v Baby M, chng cho rng la chn c
thc hin di p lc hoc trong trng hp khng thng tin l khng thc s t nguyn. Chng
ta s c kin thc nh gi cuc tranh lun ny khi chng ta chuyn sang trit l chnh tr ca
John Rawls - mt thnh vin ca phe t do (freedom camp) bc b lp lun ca ch ngha t do c
nhn v cng l.

Phn i 2: S xung cp v hng ha phm cht cao

Cn l l th hai phn i hp ng thu - c mt s th tin khng mua c, chng hn nh
con ci v kh nng sinh sn ca n gii - th sao? Vic mua bn nhng th ny sai im no? Cu
tr li thuyt phc nht l: coi con ci v thai k nh hng ha l h gi chng, hoc khng nh gi
chng thch hp.
Nm di cu tr li ny l mt tng ln: Cch ph hp xc nh gi tr hng ha v tp qun
x hi khng n gin do chng ta quyt nh. Vi hng ha thng thng, chng hn nh xe hi v
l nng bnh, cch ph hp xc nh gi tr l s dng, lm ra hay bn chng v li nhun.
Nhng tht sai lm nu xem tt c mi th l hng ha nh vy. Chng hn vic xem con ngi l
hng ha c th mua i bn li l sai tri. l bi v loi ngi l nhng con ngi xng ng
c tn trng, khng phi i tng s dng. Tn trng v s dng l hai ch nh gi khc
nhau.

Trit gia o c ng i EIizabeth Anerson p dng kiu lp lun ny trong cuc tranh lun
v thu. B lp lun hp ng thu h thp gi tr tr em v sn ph v xem h nh hng ha.
B nh ngha h thp gi tr l xem mt ci g theo mt phng thc xc nh gi tr thp hn
phng thc ph hp vi n. Chng ta nh gi mi th khng ch l t hay nhiu, m cn theo
cht lng cao v thp. Yu hoc tn trng ai ngha l nh gi ngi theo cch cao hn ngi
ch n gin s dng ngi ... Vic thu mang tnh thng mi h thp gi tr tr em v xem tr
em l hng ho. N s dng tr em nh cng c to li nhun ch khng phi nhng sinh linh ng
c yu thng v chm sc.
Anderson cho rng vic thu mang tnh thng mi cng h thp gi tr ngi ph n v xem c
th h l my v bng cch tr tin cho h ct t quan h mu t. N thay th chun mc
cha m trong qu trnh chm sc con tr vi chun mc kinh t chi phi qu trnh sn xut hng
ha. Anderson vit, bng cch yu cu cc b m mang thai h kim ch bt k tnh cm mu t
no vi con tr, hp ng thu chuyn i ci thai ca ngi ph n thnh mt dng thai nghn
c th b tc ot.
Trong hp ng thu, [ngi m] ng khng to lp hoc c gng to lp quan h mu t vi
a con mnh sinh ra. Thai k ca c tht k l, bi v c phi chuyn hng n khi ci kt m tp
qun x hi ng h mt cch ng n; mi lin h tnh cm vi a con mnh.
im ct li trong l l ca Anderson l tng hng ha khc loi nhau; do tht sai lm nu
nh gi tt c hng ha theo cng mt cch - theo kiu l cng c sinh li nhun hoc i tng s
dng. Nu ng, tng ny gii thch ti sao c mt s th khng nn mua bng tin.
L lun ny cng t ra mt thch thc i vi thuyt v li. Nu cng l ch n gin l vn ti
a nim vui, gim thiu ni bun, th cn c mt cch duy nht o c v nh gi mi hng ha v
nim vui hay ni bun chng gy ra cho chng ta. Bentham pht minh ra khi nim tnh li ch cho
chnh mc ch ny. Nhng Anderson lp lun rng vic nh gi tt c mi th theo li ch (hoc
tin) h thp gi tr cc hng ha v tp qun x hi - k c tr em, bo thai, v vic nui dy con
ci - l nhng th ng ra phi c nh gi chun mc cao hn.
Nhng chun mc cao hn ngha l g, v lm th no chng ta c th bit phng thc nh gi no
ph hp vi hng ha v tp qun x hi no? Mt p n bt u vi tng t do. V con ngi c
kh nng t do, chng ta khng nn b s dng nh vt, m phi c xem xt vi phm gi v
tn trng. Cch tip cn ny nhn mnh s khc bit gia ngi (xng ng c tn trng) v
vt hay s vt (i tng s dng) l s khc bit c bn trong o c.
Ngi bo v v i nht cho cch tip cn ny l Immanuel Kant, trit gia chng ta xt trong chng
sau. Mt cch tip cn khc i vi chun mc cao hn bt u vi tng rng cch ph hp
nh gi hng ha v tp qun x hi ph thuc vo mc ch v mc tiu ca cc tp qun ny. Gi
li quan im ny, khi chng vic thu, Anderson cho rng cc tp qun x hi v mang thai
thc y mt cch ng n mt mc tiu: dy tnh cm gia ngi m vi a con trong bng.
Mt hp ng i hi cc b m khng c to lp mi lin kt ny l xc phm danh d, nhn
phm v n ko c ra khi mc tiu ny. N thay th chun mc mu t vi chun mc sn xut
thng mi, vic xc nh cc chun mc ph hp vi tp qun x hi bng cch c gng nm bt
mc tiu hoc mc ch ca nhng tp qun chnh l trng tm trong l thuyt cng l ca
Aristotle. Chng ta s xem xt phng php tip cn ca ng trong chng sau.

Cho n khi xt nhng l thuyt v o c v cng l , chng ta khng th thc s xc nh c

nhng hng ha, tp qun x hi no nn do th trng chi phi. Nhng cuc tranh lun v vic
thu, ging nh cc l l v qun i tnh nguyn, cho chng ta mt ci nhn s lc v nhng g
ang b e da.

Thu mang thai h nc ngoi

Melissa Stern, tng ni ting vi tn gi Baby M, va mi tt nghip i hc George
Washington, chuyn ngnh Tn gio. Trn chin php l ni ting tranh quyn nui c tiu bang
New Jersey tri qua gn hai thp k, nhng cuc tranh lun v vic mang thai h vn tip din.
Nhiu nc chu u cm thu ly tin. Ti Hoa K, hn mt chc tiu bang hp php ha vic
ny, khong mt chc tiu bang cm, trong khi cc tiu bang khc tnh trng php l ca vn
ny khng r rng.
Nhiu cng ngh sinh sn mi thay i ngnh kinh doanh thu theo chiu hng lm trm
trng thm tnh hung kh x v mt o c. Khi chp nhn mang thai ly tin, Mary Beth
Whitehead cung cp c trng ln t cung. Do c l ngi m sinh hc ca a con trong bng.
Nhng cng ngh th tinh ng nghim (IVF) c th mt ngi ph n cung cp trng v ngi
ph n khc mang thai. Gio s qun tr kinh doanh Deborah Spar ca Trng Kinh doanh Harvard,
phn tch nhng li th thng mi ca kiu mang thai mi ny. Theo truyn thng, nhng ngi
c hp ng thu v c bn phi mua trn gi c trng cng t cung. By gi h c th ly
trng t mt ngun (trong nhiu trng hp, t ngi m nh trc) v t cung t ngi khc.
Spar gii thch s tch bch trong chui cung ng khin th trng thu tng mnh. Bng cch
loi b cc lin kt truyn thng gia trng, t cung, v m, vic mang thai h gim cc ri ro v mt
php l v tnh cm xut hin trong trng hp thu truyn thng v cho php mt th trng mi
pht trin mnh. Khng cn cc rng buc trn gi t cung km trng, nhng ngi mi gii
phn bit hn vi nhng ngi thu h chn, tm kim trng c nhng c im di truyn c
th v t cung gn vi mt tnh cch nht nh. Cc bc cha m tng lai khng cn phi lo lng v
nhng c im di truyn ca ngi ph n h thu mang thai con mnh, bi v h c th tm thy
nhng c im ngi khc.
H khng quan tm n vic c y trng nh th no, h khng lo lng c y s i con sau khi sinh
hoc ta n s thin v c ta. H ch cn mt ph n khe mnh, sn sng mang thai v tun th cc
quy nh c th: khng ung ru, ht thuc, tim chch ma ty trong thai k.
Mc d vic mang thai h lm tng ngun cung nhng ngi thu tng lai, nhng lng cu
cng tng. Ngi thu by gi nhn khong 20.000 n 25.000 la mi ln mang thai. Tng chi
ph (bao gm c chi ph y t v php l) thng thng khong 75.000 n 80.000 la.
Khi gi c leo thang, khng c g ngc nhin khi thy cc bc cha m tng lai bt u tm kim cc
la chn c chi ph thp hn. Cng nh cc sn phm v dch v khc trong nn kinh t ton cu,
dch v mang thai h by gi c th c thu nc ngoi vi chi ph thp. Nm 2002, n hp
php ha vic thu ly tin vi hy vng thu ht khch hng nc ngoi.
Thnh ph Anand min Ty n s sm tr thnh trung tm mang thai h ging nh Bangalore
l trung tm tr li in thoi. Vo nm 2008, hn 50 ph n thnh ph ny mang thai h cho
cc cp v chng Hoa K, i Loan, Anh, v cc ni khc. Mt bnh vin cung cp nh , y

ngi gip vic, u bp, bc s cho 15 ph n mang thai h cho khch hng trn khp th gii.
Khon tin nhng ngi ph n ny kim c (t 4.500 n 7.500 la), thng nhiu hn thu
nhp trong 15 nm ca h, v h mua nh hoc cho con mnh i hc. i vi cc bc cha m
tng lai, s sp t Anand thc s l mn hi. Tng chi ph khong 25.000 la (bao gm c chi
ph y t, thanh ton cho ngi thu, v my bay kh hi, tin khch sn cho hai chuyn i). Khon
tin ny ch bng mt phn ba chi ph nu thc hin Hoa K.
Mt s ngi cho rng thu thng mi ngy nay t gy phin h v mt o c hn v sp t
dn n v kin Baby M. V ngi thu khng cung cp trng, ch cung cp t cung v mang thai
h nn ngi ta c th lp lun rng a con trong bng khng phi a con rut ca c. Theo quan
im ny, khng c em b no b bn, v yu cu i con t c kh nng thc hin.
Nhng vic mang thai h khng gii quyt c tnh th kh x v o c. C th ng l lin kt
gia a b vi ngi ch mang thai h khng su m nh vi ngi mang thai h cung cp c
trng. Nhng chia ba vai tr ca ngi m (m nui, ngun cung cp trng v ngi mang thai) thay
v chia hai khng gii quyt c cu hi ai xng ng l m.
C chng th vic thu mang thai h nc ngoi - xut hin mt phn do cng ngh th tinh ng
nghim - lm vn o c du i trng thy. Chi ph gim i ng k cho cha m tng lai, v
li ch kinh t to ln (so vi mc lng a phng) m ngi mang thai h n kim c khin
ta khng th ph nhn rng thu mang tnh thng mi c th lm tng li ch chung. V vy, theo
quan im ca ch ngha v li, tht kh tranh lun khi vic mang thai thu ang ni ln nh mt
ngnh cng nghip ton cu.
Tuy nhin, vic thu mang thai nc ngoi trn quy m ton cu cng to ra nhng mn kch gay
cn v mt o c. Suman Dodia, mt ph n 26 tui ngi n mang thai h cho mt cp v
chng ngi Anh, trc kia lm hu bn vi mc lng 25 la/thng. Vi c, kh nng kim c
4.500 la cho cng vic mang thai chn thng hn l hp dn n mc hu nh khng th cng li
c. Tuy nhin, vic c gi ba con ca mnh nh v khng bao gi i khm bc s cho thy
s au xt cho vai tr mang thai ca mnh. Nhc n vic mang thai thu ca mnh, c ni, Gi ti
cn thn hn hi mang thai con rut. Mc d li ch kinh t ca s la chn ca c khi mang thai
thu l r rng, nhng chng ta kh m gi iu ny l t do.
Hn na, vic to ra mt ngnh cng nghip mang thai thng mi quy m ton cu - chnh xc l
nh mt chnh sch c ch cc nc ngho - lm tng ngh thu l h thp danh d, nhn
phm ph n, coi c th v kh nng sinh sn ca h nh mt loi hng ha.
Tht kh tng tng c hai hot ng no ca con ngi li khc bit nhau hn mang thai v chin
u. Nhng nhng ph n mang thai h n v ngi lnh m Andrew Camegie thu i lnh
thay ng trong cuc Ni chin c iu ci g chung. Suy ngh nhng im ng n v sai tri
trong cc tnh hung ca h gip chng ta i mt vi hai vn chia r cc khi nim cng l cnh
tranh nhau: Cc la chn chng ta thc hin trong th trng t do c mc t do n u? V c
hay khng nhng gi tr, hng ha khng th dng tin mua v th trng khng th tn vinh
nhng phm cht cao ca chng?

5. NG C MI QUAN TRNG IMMANUEL KANT

NU TIN VO NHNG QUYN PH QUT CA CON NGI, c l bn khng phi ngi
theo thuyt v li. Nu ai cng ng c tn trng, khng phn bit h l ai, sng u - th vic
xem h ch n thun l cng c m ng hnh phc l sai tri. (Nh li cu chuyn a b suy
dinh dng sng trong hm kn v li ch ca thnh ph hnh phc).
Bn c th bo v quyn con ngi v tn trng con ngi s ti a ha li ch v lu di. Tuy nhin
trong trng hp , l do bn tn trng quyn khng phi l tn trng ngi nm gi chng m
lm nhng iu tt hn cho mi ngi. Mt cch ln n kch bn a b khn kh l lm gim ch
li ton th, v cch ln n khc coi l mt sai tri o c thuc v bn cht: s bt cng cho a
tr.
Nu khng da trn tnh c ch, vy th c s o c ca cc quyn ny l g? .Ch ngha t do c
nhn a ra mt cu tr li kh d: Con ngi khng nn c s dng nh phng tin em li li
ch cho ngi khc, bi lm nh.th l vi phm quyn c bn: quyn t s hu. Cuc sng lao ng,
con ngi ca ti ch thuc v mt mnh ti. Ton th x hi khng th ty tin s dng chng.
Tuy nhin nh chng ta thy, tng t s hu khi c p dng n tn cng th ch ngi theo
ch ngha t do c nhn quyt lit mi c th a thch ni - mt th trng t do hon ton, khng c
h thng bo him gip nhng ngi rt li pha sau; mt nh nc ti thiu loi b tt c cc
bin php nhm gim bt bt bnh ng v thc y li ch chung; s trit tn dng s ng thun
n mc chp nhn vic t lng m phm gi con ngi nh ng thun n tht ngi, bn thn lm
n l.
Ngay c John Locke (1632-1704) - nh l thuyt v i v quyn s hu v chnh quyn hn ch cng khng khng nh quyn t s hu khng gii hn. ng bc b quan im cho rng chng ta c
th t b cuc sng v t do ca chnh mnh nu thch. Nhng thuyt v quyn bt kh xm phm
ca Locke li vin dn n Thng , gy tr ngi cho nhng ai tm kim c s o c ca quyn
m khng da trn gi nh tn gio.

Quan im v quyn ca Kant

Immanuel Kant (1724-1804) a ra quan im khc v ngha v v quyn - mt trong nhng quan
im trit hc mnh m v c nh hng nht tng c a ra. Quan im ny khng ph thuc
vo tng chng ta s hu chnh mnh, hay cho rng cuc sng v t do ca chng ta l mn qu
t Thng . ng coi chng ta l nhng thc th c l tr, c phm gi v xng ng c tn
trng.
Kant sinh nm 1724 ti thnh ph Knigsberg (ng Ph), v cht , th gn tm mi tui, ng
xut thn trong mt gia nh trung lu. Cha l nh sn xut yn cng, v cha m ng l nhng
ngi Pietist[17] - mt gio phi Tin lnh nhn mnh n cuc sng tn gio bn trong v phi lm
vic tt.
ng hc ti i hc Knigsberg t khi 16 tui v hc rt gii. Trong khong thi gian , ng lm
gia s, v sau khi 31 tui, ng c cng vic mang tnh hc thut u tin l ging vin khng c

lng, ng c tr tin da trn s lng sinh vin hin din trong lp ca mnh, ng l mt ging
vin chm ch v c sinh vin yu thch, ging khong hai mi bui mt tun vi nhiu ch ,
bao gm siu hnh, logic, o c, php lut, a l, v nhn chng hc.
Nm 1781, khi 57 tui, ng xut bn cun sch i u tin ca mnh, Ph bnh l tnh thun ty
(The Critique of Pure Reason), trong thch thc hc thuyt ch ngha kinh nghim v nhn thc [18]
gn vi David Hume v John Locke. Bn nm sau, ng xut bn Nn tng siu hnh o c
(Groundwork for the Metaphysics of Morals), tc phm u tin trong lot sch v trit hc o c
ca ng. Nm nm sau khi Jeremy Bentham xut bn Nguyn tc ca o c v php lut
(Principles of Morals and Legislation, 1780), quyn Nn tng ca Kant chm ngi cho mt chin
dch ph bnh nng n ch ngha v li. Quyn sch nhn mnh o c khng phi l s ti a ha
hnh phc hay bt k mc tiu no khc m l s tn trng con ngi nh nhng mc ch t thn.
Tc phm Nn tng ca Kant xut hin ngay sau Cch mng M (1776) v ngay trc Cch mng
Php (1789). ng iu vi sc p v mt tinh thn v o c ca hai cuc cch mng ny, tc
phm cung cp mt nn tng vng chc cho iu m nhng nh cch mng th k 18 gi l nhn
quyn, v l th m chng ta u th k 21 gi l nhn quyn c tnh ph qut.
Trit hc ca Kant kh hiu, nhng ng v th m s. N lc hiu tht ng gi, v iu thu c
rt ln. Tc phm ny a ra mt cu hi ln: Nguyn tc ti thng ca o c l g? V trong
qu trnh tr li cu hi , xut hin mt cu hi khc cng cc k quan trng: T do l g?
K t , p n ca Kant cho nhng cu hi trn ph bng ln trit hc o c v chnh tr. Nhng
nh hng mang tnh lch s khng phi l nguyn nhn duy nht chng ta quan tm n ng.
Thot nhn c v d nn, nhng trit l ca Kant thc s h l nhiu suy ngh hin i v o c v
chnh tr, ngay c nu chng ta khng nhn thc c iu . V vy, hiu Kant khng ch l mt
tri nghim trit hc m cn l cch thc nh gi mt s gi nh ln tim n trong i sng chung
ca chng ta.
S nhn mnh vo phm gi con ngi ca Kant truyn cm hng cho quan nim ngy nay v cc
quyn con ngi ph qut. Quan trng hn na, l gii v t do ca ng xut hin trong nhiu cuc
tranh lun v cng l ca chng ta ngy nay. Trong chng u tin ca cun sch ny, ti phn bit
ba phng php tip cn cng l. Cch tip cn ca ngi theo thuyt v li cho rng cch xc nh
cng l v iu ng nn lm l hi xem lm iu g tng li ch ti a, hay tng hnh phc ca
ton th x hi. Cch tip cn th hai kt ni cng l vi t do. Ngi theo ch ngha t do c nhn
a ra mt v d cho cch tip cn ny. H ni rng s phn b thu nhp v ti sn cng bng l bt
c phn b no pht sinh t vic trao i t do hng ha v dch v trong mt th trng t do. Can
thip vo th trng l bt cng - h cho l th - bi v iu ny vi phm quyn t do la chn ca c
nhn. Cch tip cn th ba cho rng cng l c ngha l cho mi ngi nhng g h xng ng c
nhn v mt o c - phn b mi th tng thng v thc y o c. Nh chng ta s thy
khi chuyn sang Aristotle (chng 8), phng php tip cn da trn c tnh ny kt ni cng l vi
s phn nh v li sng tt p.
Kant khng chp nhn cch tip cn u tin (ti a ha phc li) v cch tip cn th ba (thc y
o c), ng ngh rng c hai cch tip cn ny u khng tn trng t do ca con ngi. V vy,
Kant l ngi ng h mnh m cch tip cn th hai - kt ni cng l v o c vi t do. Nhng
tng t do ng a ra rt kht khe - kht khe hn so vi quyn t do la chn khi chng ta mua bn
hng ha trn th trng. Kant lp lun rng nhng g chng ta thng ngh v t do trn th trng

hay s la chn ca ngi tiu dng khng phi t do tht s bi v n gin ch lin quan n
vic tha mn nhng ham mun m chng ta khng la chn ngay t u.
Ngay di y, chng ta s n vi tng cao qu v t do ca Kant. Nhng trc , hy xem ti
sao ng cho rng ngi theo thuyt v li sai lm khi coi cng l v o c ch l vn ti a ha
hnh phc.

Cc rc ri vi vic ti a ha hnh phc

Kant bc b thuyt v li. ng cho rng bng cch xc nh quyn da trn nhng tnh ton v iu
g s to ra hnh phc ln nht, ch ngha v li khin quyn d b xm hi. Ngoi ra cn c mt vn
su xa hn: c gng rt ra nguyn tc o c t nhng ham mun nht thi ca chng ta l cch
ngh sai lm v o c. iu g khin nhiu ngi vui thch khng hn ng. Thc t l vic
a s, cho d tht ng, v cng a thch mt quy tc nht nh cng khng lm cho quy tc ny tr
nn cng bng, Kant lp lun o c khng th da trn nhng yu t n thun mang tnh kinh
nghim, chng hn nh cc mi quan tm, s thch, ham mun, v nhu cu nht thi ca con ngi,
ng cho rng nhng yu t ny lin tc bin i v l thuc, v vy chng kh c th lm c s cho
nguyn tc o c ph qut, chng hn nh quyn con ngi ph qut. Nhng c bn hn ca
Kant l vic t nguyn tc o c trn nn tng cc s thch v ham mun - ngay c ham mun
c hnh phc - cng l s hiu lm o c. Nguyn tc v hnh phc ca thuyt v li chng
ng gp cht no vo vic xy dng o c, v vic lm cho mt ngi hnh phc rt khc vi
vic lm ngi tt p; v vic lm ngi y thn trng hoc sc so trong vic tm kim u th
ca mnh hon ton khc vi vic lm ngi c c hnh.
t c s o c da trn mi quan tm v ham mun s hy hoi chn gi tr ca o c. N
khng dy chng ta cch phn bit ng sai, m ch l lm th no tnh ton gii hn.
Nu ham mun v nhu cu khng th ng vai tr c s o c, vy c th l iu g?
Mt trong nhng kh nng l Thng . Nhng khng phi l cu tr li ca Kant. Mc d theo
o C c, Kant khng t nn tng o c trn mt ng thing ling no c. ng lp lun chng
ta c th n c nguyn tc ti thng ca o c thng qua vic thc hin iu m ng gi l
l tr thc tin thun ty. xem, theo Kant, lm cch no chng ta c th suy l ra cc quy tc
o c, by gi chng ta hy cng khm ph mi quan h cht ch gia nng lc suy l v nng lc
t do ca chng ta m Kant pht hin ra, Kant cho rng tt c mi ngi xng ng c tn
trng, khng phi v chng ta s hu chnh mnh m v chng ta l nhng con ngi c l tr, c kh
nng suy ngh; chng ta l nhng thc th t ch, c kh nng t do hnh ng v la chn. Kant
khng ni chng ta lun lun thnh cng trong vic hnh ng c l tr hay la chn mt cch t
ch. i khi chng ta lm c nhng i khi li khng, ng ch ni chng ta c kh nng suy ngh
v t do; v tt c mi ngi u c kh nng ny.
Kant sn sng tha nhn kh nng suy l khng phi l kh nng duy nht chng ta c. Chng ta
cng c kh nng cm nhn hnh phc v au kh. Kant tha nhn chng ta l nhng sinh vt c kh
gic v l tr. Vi Kant kh gic c ngha l chng ta c phn x vi cm gic, cm xc ca mnh.
V vy, Bentham ng - nhng ch ng mt na. Bentham ng khi ni chng ta thch hnh phc v
ght au kh. Nhng ng sai lm khi nhn mnh nhng cm xc ny l ch nhn tuyt i ca

chng. ta. Kant cho rng l tr l ch nhn tuyt i, t nht trong mt s thi im. Khi l tr chi
phi nh, chng ta khng b thc y bi ham mun tm kim hnh phc v trnh kh au.
Kh nng l tr ca chng ta gn b vi kh nng t do. Khi kt hp li, hai nng lc ny lm chng
ta khc bit, v khin chng ta khng cn ch l mt loi ng vt.

T do l g?
hiu trit l o c ca Kant, chng ta cn phi hiu ng nh ngha t do l g. chng ta thng
ngh t do l khng c g ngn cn iu mnh mun lm. Kant khng ng vy. ng c mt khi
nim nghim ngt v kht khe hn v t do.
Kant l gii nh sau: Cng nh th vt, khi chng ta tm hnh phc v trnh au kh, chng ta khng
thc s hnh ng t do. Chng ta l n l ca s ham mun v kht khao ca chnh mnh. Ti sao?
Bi v bt c khi no chng ta tm kim cch tha mn ham mun ca mnh, tt c mi th chng ta
lm l v li ch ca mt mc ch cui cng no nm bn ngoi chng ta. Ti lm vic ny
xoa du cn i ca ti, vic khc gii cn kht ca ti.
Gi s ti ang c gng quyt nh s gi kem hng v g: Ti nn gi kem Vani, s c la, hay c
ph rc vn ng thng caramen? Chnh ti c th ngh mnh t do la chn, nhng tht ra nhng
g ti lm l c gng tm ra hng v no ph hp nht vi s thch ca ti - s thch m ti khng
la chn ngay t u. Kant khng ni tha mn s thch l sai lm. ca ng l khi lm vy, chng
ta khng hnh ng t do, m hnh ng theo mt quyt nh bn ngoi chng ta. Sau tt c, ti
khng chn ham mun i vi v c ph. Trong ti c sn ham mun .
Mt vi nm trc y, Sprite c mt khu hiu qung co: Tun theo cn kht ca bn. Qung
co ca Sprite (hn l tnh c) cha mt quan im ca Kant. Khi ti ung chai Sprite (hoc Pepsi
hay Coke), ti tun theo mnh lnh ny, ch ti khng t do. Ti p ng ham mun m mnh
khng chn. Ti tun theo cn kht ca mnh.
Ngi ta thng tranh lun v vai tr ca t nhin v gio dc trong vic hnh thnh hnh vi. Liu
ham mun ung Sprite (hoc ung c ng khc) c m ha trong gene di truyn hay b
qung co tc ng? Vi Kant, cuc tranh lun ny khng quan trng. Cho d hnh vi ca ti thuc
v bn nng sinh hc hay do x hi tc ng, hnh vi ny khng tht s t do. Hnh ng t do, theo
Kant, l hnh ng t ch, v hnh ng t ch l hnh ng theo quy tc t ti nh ra cho chnh
mnh, khng theo mnh lnh ca t nhin hoc quy c x hi.
Mt cch hiu ca Kant v hnh ng t ch l xt mt i lp ca t ch. Kant pht minh ra t
ngoi tr[19] ni v mt i lp ny. Khi hnh ng ngoi tr, ti hnh ng theo quyt tm c
nh ra bn ngoi ti. y l mt minh ha: Khi bn th qu bng billiard, n ri xung mt t.
Khi ri, qu bng khng hnh ng t do, chuyn ng ca n b cc quy lut t nhin chi phi,
trong trng hp ny l quy lut trng lc.
Gi s ti ri (hoc b y) t nc ta nh Empire State. Khi ti lao v pha mt t, khng ai ni
rng ti hnh ng t do, chuyn ng ca ti b trng lc iu chnh, ging nh qu bng billiard.
Gi s ti ri trng v lm cht mt ngi khc, v mt o c, ti khng chu trch nhim trc
trng hp t vong bt hnh ny, cng ging nh v mt o c qu bng ri t mt cao rt ln
vo u v lm mt ai cht. Trong c hai trng hp, i tng ri - ti v qu bng billiard - u

khng hnh ng t do m b trng lc chi phi. V khng c s t ch nn khng c trch nhim

o c.
Do , y l s lin h gia t do nh s t ch v tng ca Kant v o c. Hnh ng t do
khng phi l la chn phng cch tt nht t c mc tiu nh; l la chn chnh mc
tiu - la chn m con ngi c th thc hin v qu bng billiard (v hu ht ng vt) khng th.

Ngi v vt
By gi l 3:00 sng v ngi bn cng phng ti trng i hc hi ti sao bn phi thc khuya suy
ngm v tnh hung kh x v mt o c lin quan n xe in mt phanh.
vit mt tiu lun tt cho kha hc Nhp mn o c, bn tr li.
Nhng ti sao phi vit mt tiu lun tt?, bn cng phng ca bn hi.
c im cao.
Nhng ti sao quan tm n im?
c c mt cng vic tt trong lnh vc ngn hng u t.
Nhng ti sao phi nhn c mt cng vic trong lnh vc ngn hng u t?
mt ngy no tr thnh mt nh qun l qu phng h.
Nhng ti sao phi tr thnh mt ngi qun l qu phng h?
kim c nhiu tin.
Nhng ti sao phi kim c nhiu tin?
c n tm hm thng xuyn, l th t khoi. Cui cng th t vn l mt sinh vt kh gic.
l l do ti sao t thc khuya suy ngh v ci xe mt phanh.
y l v d v iu Kant gi l quyt tm ngoi tr - quyt lm iu g v li ch ca ci g khc,
ci g khc li v li ch ca ci g khc na, v c nh vy. Khi hnh ng ngoi tr, chng ta
hnh ng v li ch ca mc tiu bn ngoi chng ta. Chng ta l cng c, khng phi tc gi nhng
mc tiu mnh theo ui.
Kant quan nim t ch hon ton tri ngc vi iu ny. Khi hnh ng t ch, theo quy tc t
mnh t ra cho bn thn, chng ta lm mt ci g v chnh n, c mc tiu t thn. Chng ta
khng l cng c cho mc ch bn ngoi chng ta. Chnh kh nng hnh ng t ch mang phm
gi n cho cuc i con ngi. l s khc bit gia ngi v vt.
i vi Kant, tn trng phm gi con ngi c ngha l i x vi con ngi nh mt mc ch t
thn. y l l do ti sao tht sai lm khi s dng con ngi v li ch chung, l iu m thuyt v li
chp nhn. y ng bo xung ng chn ci xe l s dng ng ta nh phng tin, v do
khng tn trng ng ta nh mt mc ch t thn. Ngi theo thuyt v li thi k khai sng (chng
hn nh Mill) c th t chi y anh bo, ch v lo lng v hiu ng th hai - s gim bt cc ch li
v lu di (mi ngi s khng dm ng trn cu...). Nhng Kant khng nh nguyn nhn khng
y ny l sai lm. N vn coi ngi c th l nn nhn ny nh mt cng c, mt vt, mt

phng tin n thun em li hnh phc cho ngi khc. Cho php anh bo sng, khng phi v
chnh anh ta, m nhng ngi khc c th qua cu m khng chn ch.
iu ny gi ln cu hi v iu g lm mt hnh ng c gi tr do c. N a chng ta t
tng t o c bit kht khe ca Kant ti khi nim o c cng kht khe khng km.

o c l g? Hy xt ng c
Theo Kant, gi tr o c ca hnh ng khng tnh n hu qu ca hnh ng, m nm trong
inh ca hnh ng. iu quan trng l ng c, v ng c phi thuc v mt loi no . iu
quan trng l lm vic ng v n ng, ch khng phi v mt s ng c khng ni ra.
Kant vit: Mt nh tt khng phi do nhng g n tc ng hay thc hin. N tt trong chnh bn
thn n, cho d n c thnh cng hay khng. Ngay c nu... nh ny hon ton thiu quyn nng
t n mc ch; nu n lc ti a vn khng thc hin c bt k iu g c... th n vn s
ta sng nh mt vin ngc qu v chnh bn thn n c gi tr y .
bt k hnh ng no tt v o c. Tun theo quy tc o c cha , hnh ng phi c
thc hin v li ch ca quy tc o c, v ng c em gi tr o c cho hnh ng l ng c
ngha v, theo Kant c ngha l lm iu ng v mt l tr ng.
Trong khi ni rng ch c ng c ngha v c gi tr o c, Kant khng ni chng ta c ngha v
c th no. ng vn khng ni cho chng ta bit nguyn tc ti thng ca o c yu cu g. ng
ch n gin nhn xt rng khi chng ta nh gi gi tr o c ca hnh ng, chng ta nh gi
ng c ch khng phi hu qu ca n.
Nu hnh ng theo mt s ng c khc hn l ngha v, v d nh t li, th hnh ng ca chng
ta s thiu gi tr o c. Kant cho rng iu ny ng khng ch i vi t li m cn vi bt k n
lc no p ng mong mun, ham mun, thch v kht khao ca chng ta. Kant i lp nhng
ng c c tnh xu hng nh th vi ng c ngha v. V ng nhn mnh ch nhng hnh ng
v ng c ngha v mi c gi tr o c.

Ngi bn bng tnh ton v Better Business Bureau

Kant a ra mt s v d phn bit gia ngha v v xu hng. V d u tin l ngi bn hng
khn ngoan. Mt khch hng t kinh nghim, chng hn mt a tr, n ca hng tp ha mua mt
bnh m. Ngi bn hng c th tnh tin bnh m cao hn gi bnh thng v a tr s khng
bit. Nhng ngi bn hng nhn thc c nu mi ngi bit mnh bt cht a tr theo cch ny
th ca hng tp ha s khch. V th, ng quyt nh bn bnh m vi mc gi bnh thng m
khng tng gi. V th ng bn hng lm vic ng, nhng v nguyn nhn sai. Nguyn nhn duy
nht ng giao dch trung thc vi a tr l bo v danh ting ca mnh. Ngi bn hng hnh ng
trung thc v li ch c nhn, v hnh ng ny khng c gi tr o c.
Mt v d ca thi hin i tng t v d ngi bn hng khn ngoan ca Kant l chin dch tuyn
dng ca Better Business Bureau (BBB) New York. tm kim cc thnh vin mi, i khi BBB
ng mt qung co trn mt trang trn t New York Times vi tiu Trung thc l chnh sch tt
nht. V cng c li nht. Dng qung co h l ngay ng c cng ty i hi.

Trung thc. N cng quan trng nh bt k ti sn no khc. V mt doanh nghip giao dch trung
thc, minh bch, v hp l khng th khng pht t. n vi Better Business Bureau cng hng
ti mc tiu ny. Hy cng tham gia vi chng ti. V hng li t mc tiu .
Kant s khng ln n Better Business Bureau: c v kinh doanh trung thc l iu ng khen ngi.
Nhng c mt s khc bit o c rt quan trng gia s trung thc v li ch ca trung thc v
trung thc v li ch ca doanh nghip. Trung thc kiu th nht l lp trng nguyn tc, trong khi
kiu th hai l lp trng khn ngoan. Kant cho rng ch lp trng nguyn tc mi ph hp vi
ng c ngha v - ng c duy nht to nn gi tr o c ca hnh ng.
Hoc xem v d sau: Mt vi nm trc, i hc Maryland tm cch chng li tnh trng gian ln lc
ang lan rng bng cch yu cu sinh vin k cam kt khng gian ln. tng ng lc, sinh vin
k cam kt nhn c th gim gi 10 n 25% cho hng ha mua ti ca hng a phng. Khng
ai bit c bao nhiu sinh vin cam kt v li ch gim gi ti ca hng bn pizza. Nhng hu ht
chng ta u ng l s trung thc c mua ny khng c gi tr o c. (Vic gim gi c hoc
khng c cng trong vic gim t l gian ln, tuy nhin cu hi o c l: liu trung thc v mong
mun c gim gi hoc c nhn phn thng c gi tr o c khng? Kant s cho rng
khng).
Nhng v d ny chng t s hp l ca Kant rng ch ng c ngha v (lm iu g bi n ng,
khng phi bi v n thun tin hay hu ch) mi mang li gi tr o c cho hnh ng. Nhng hai
v d tip theo a ra s phc tp trong tng ca Kant.

Vn sng
V d u tin ca Kant lin quan n ngha v phi bo v mng sng ca chnh mnh. V a phn
mi ngi u c kht vng sng, ngha v ny him khi xut hin. Do hu ht cc bin php
phng nga chng ta lm bo v mng sng chnh mnh thiu gi tr o c. Tht dy an ton v
kim sot mc cholesterol trong mu l hnh ng khn ngoan, khng phi hnh ng o c.
Kant nhn ra tht rt kh bit nhng ng c no thc y mi ngi hnh ng. V ng tha
nhn c hai ng c trch nhim v xu hng (inclination) cng c th xut hin. ca ng l ch
ng c ngha v - lm iu g bi v n ng, khng phi v n hu ch hay lm tha mn - mi
mang gi tr o c cho hnh ng, ng minh ha tng ny vi v d t t.
Hu ht mi ngi tip tc sng bi v h yu cuc sng, khng phi v h c ngha v phi lm vy.
Kant a ra mt trng hp ng c ngha v xut hin, ng tng tng mt ngi kh s khn
cng, tuyt vng n mc khng cn mun sng. Nu ngi vn gi vng ch bo v mng
sng ca mnh, khng v mun m t b ngha v, th khi hnh ng ca anh ta c gi tr o
c.
Kant khng i hi rng ch nhng ngi khn kh mi c th thc hin ngha v bo v mng sng
ca mnh. Yu i v kht vng sng l l do chnh ng. Kht vng mun sng khng lm suy yu
gi tr o c ca hnh ng gi mng sng ca ai , min l ngi ny ghi nhn ngha v bo v
mng sng ca chnh mnh, v lm iu vi l do ny trong u.

o c k lnh m

C l v d kh khn nht cho quan im ca Kant lin quan n nhng iu ng coi l ngha v gip
ngi khc. Mt s ngi c lng thng ngi v vui sng khi gip ngi khc. Nhng vi
Kant, lm vic tt vi lng t bi cho d ng v cho d t t khng c gi tr o c. iu ny c
v tri khoy. Phi chng vui sng khi gip ngi khc l khng ng? Kant s ni ng th.
ng chc chn khng ngh hnh ng vi lng trc n l sai. Tuy nhin, ng phn bit gia ng c
gip ngi khc - lm vic thin mang li nim vui v ng c ngha v. V ng cho rng ch
ng c ngha v mi to ra gi tr o c ca hnh ng. T bi v v tha ng khen ngi v ng
vin, nhng khng ng knh.
Nhng th th ci g khin hnh ng lm vic thin c gi tr o c? Kant a ra kch bn sau:
Hy tng tng ngi giu lng trc n ca chng ta chu ng mt ni bt hnh to ln dp tt tnh
yu ca anh ta vi nhn loi. Anh tr thnh mt ngi lnh m, thiu s cm thng v lng t bi.
Nhng con ngi c tri tim bng gi y vt qua s lnh m ca mnh v gip ng loi.
Khng c bt k ng c xu hng no, anh lm vy ch v li ch ca chnh ngha v. Gi y,
ln u tin, hnh ng ca anh ta c gi tr o c.
iu ny dng nh l mt phn xt k l. Phi chng Kant c bin k lnh m thnh mt mu
hnh o c? Khng, khng hn th. Ly lm vui khi lm vic ng khng nht thit lm suy yu
gi tr o c ca hnh ng. Kant bo chng ta rng iu quan trng l nhng hnh ng tt c
thc hin bi v l iu ng phi lm - bt k n c lm chng ta vui hay khng.

Anh hng ti cuc thi nh vn

Xt v vic xy ra vi nm trc y ti cuc thi nh vn quc gia Washington, DC. Mt cu b
mi ba tui c yu cu nh vn t echolalia - c ngha l c xu hng lp li bt c iu g nghe
c. Mc d cu b nh vn sai, cc v gim kho nghe nhm v ni cu b nh vn ng, v cho
php cu b tin vo vng trong.
Khi bit mnh nh vn sai, cn b n gp v ni vi gim kho. Cui cng cu b b loi khi
cuc thi. Tiu ca cc t bo ngy hm sau tuyn b cu chng tr tui trung thc l anh hng
ca cuc thi chnh t, v nh ca cu xut hin trn t New York Times. Cc v gim kho ni ti
rt chnh trc - cu b ni vi cc phng vin th. Cu ni thm mt phn ng c ca mnh l:
Ti khng mun cm thy chi bn.
Khi ti c li cu b trn bo, ti t hi Kant s ngh sao. Tt nhin khng mun cm thy chi
bn l ng c c tnh xu hng. V th, nu l ng lc cu b ni tht, dng nh n s lm
suy yu gi tr o c trong hnh ng ca cu b. Nhng iu ny c v qu khc nghit. V nh
th ch nhng ngi v cm mi c th thc hin cc hnh ng c gi tr v mt o c. Ti khng
ngh y l ca Kant.
Nu l do duy nht cu b ni tht l trnh cm gic ti li, hoc trnh danh nu sai tri b
pht hin, th hnh ng ni tht ca cu b khng c gi tr o c. Nhng nu cu ni tht v bit
l iu phi lm, hnh ng ca cu c gi tr o c bt k lm th c thm nim vui hay s
tha mn hay khng. Chng no cu lm ng v l do ng th cm gic vui sng v iu mi
khng lm suy yu gi tr o c ca hnh ng.
Cng ng nh v d ngi giu lng trc n ca Kant. Nu ng ta gip ngi khc ch n gin
v iu lm ng vui th hnh ng thiu gi tr o c. Nhng nu ng nhn ra ngha v phi

gip mi ng loi v hnh ng theo ngha v , th nhng nim vui c c t hnh ng

khng lm gim gi tr o c.
Trn thc t, ngha v v xu hng thng cng tn ti, Phn loi ng c ca chnh bn thn mnh
kh, ni chi n vic xc nh r rng ng c ca ngi khc. Kant khng ph nhn iu ny.
ng cng khng ngh ch ngi chn i lng d st mi c th thc hin hnh ng c gi tr o
c. Mc ch trong v d ngi chn i l c lp ng c ngha v, n khng b s ng cm
hay lng t bi che khut. V mt khi hiu ng c ngha v, chng ta c th xc nh nhng c
im ca hnh ng tt to ra gi tr o c cho hnh ng - c th l cc nguyn tc ch khng
phi hu qu.

Nguyn l ti thng ca o c l g?
Nu o c c ngha l hnh ng theo ng c ngha v, vn cn phi xt ngha v i hi iu g.
Xc nh iu ny, theo Kant, l tm hiu nguyn tc ti thng ca o c. Nguyn tc ti
thng ca o c l g? Mc ch ca Kant trong tc phm Nn tng l tr li cu hi .
Chng ta c th tip cn cu tr li ca Kant bng cch quan st cch ng kt ni ba tng ln: o
c, t do v l tr. ng gii thch nhng tng ny thng qua mt chui cc i lp hoc nh
nguyn lun. Chng c v kh hiu, nhng nu nhn r tnh song hnh gia cc khi nim i lp
ny, bn ang trn ng hiu r trit l o c ca Kant. Di y l nhng cp i lp cn nh.
i lp 1 (o c): ngha v - xu hng
i lp 2 (t o): t ch - ngoi tr
i lp 3 (l tr): mnh lnh tuyt i - mnh lnh gi thuyt
Chng ta khm ph i lp u tin gia ngha v v xu hng. Ch ng c ngha v mi khin
hnh ng c gi tr o c. ti c gng gii thch hai i lp kia.
i lp th hai m t hai cch xc lp ch khc nhau: t ch v ngoi tr. Theo Kant, ti t do ch
khi ch ca ti c xc lp t ch, b chi phi bi quy tc do ti t t ra cho bn thn mnh. Mt
ln na, chng ta thng ngh t do l c th lm nhng g mnh mun, theo ui c vng m
khng b cn tr. Nhng Kant a ra mt thch thc mnh m cho cch ngh v t do ny: Nu ngay
t u bn khng t do chn nhng ham mun, th lm th no bn c th ngh mnh t do khi mu
cu chng? Kant t thch thc ny trong i lp gia t ch v ngoi tr.
Khi ch ca ti c tnh cht ngoi tr, n c xc nh t bn ngoi ti. Nhng iu ny nu ln
mt vn kh khn: Nu t do l iu g cn hn vic theo ui ham mun v xu hng th lm
sao li c th th c? Chng phi tt c mi th ti lm u b thc y bi nhng ham mun hay
xu hng no do nh hng ca bn ngoi sao?
Cu tr li hon ton khng r rng. Kant nhn xt mi s vt, hin tng trong thin nhin u
tun theo cc quy lut, chng hn nh lut tt yu t nhin, cc nh lut vt l, lut nhn qu.
Chng ta cng b chi phi nh vy. Chng ta xt cho cng l cc sinh vt t nhin. Con ngi khng
c min tr cc lut t nhin.
Nhng nu c kh nng t do, chng ta phi c kh nng hnh ng theo mt s quy tc khc vi
quy lut vt l. Kant cho rng tt c hnh ng b chi phi bi cc kiu quy lut khc nhau. V nu

hnh ng ca chng ta ch b cc quy lut vt l chi phi, th chng ta s khng khc g qu bng.
V vy, nu c kh nng t do, chng ta phi c kh nng hnh ng khng theo mt quy tc c
bn ngoi p t ln chng ta, m theo cc quy tc chng ta t nh ra cho chnh mnh. Nhng nhng
quy tc nh th n t u?
Cu tr li ca Kant: t l tr. Chng ta khng ch l sinh vt kh gic, b chi phi bi nim vui v
ni bun do gic quan mang li, chng ta cng l con ngi c l tr vi kh nng suy l. Nu l tr
quyt nh ch ca ti, th ch ny sau s tr thnh sc mnh la chn - i lp vi cc
mnh lnh ca t nhin hoc s lch lc. (Ch Kant khng khng nh l tr lun chi phi ch,
ng ch ni chng no ti c kh nng hnh ng t do theo quy tc ti t ra cho bn thn, th l
trng hp l tr chi phi ch ca ti).
Tt nhin, Kant khng phi trit gia u tin cho rng con ngi c kh nng suy l. Nhng tng
ca ng v l tr - ging nh quan nim ca ng v t do, o c - c bit kht khe. i vi nhng
trit gia ca ch ngha kinh nghim, bao gm ngi theo thuyt v li, l tr hon ton l cng c. N
cho php chng ta xc nh phng tin mu cu mc tiu - mc tiu m l tr khng cung cp.
Thomas Hobbes gi l tr l Ngi d ng cho nhng ham mun. David Hume gi l tr l n
l ca nim am m.
Ngi theo thuyt v li xem con ngi c kh nng suy l, nhng ch l l tr cng c. L tr lm
vic - theo thuyt v li - khng phi xc nh mc tiu no ng gi phi theo ui. Nhim v ca
l tr l tm ra cch ti a ha li ch bng cch p ng nhng mong mun nht thi ca chng
ta.
Kant bc b vai tr l thuc ny ca l tr. Vi ng, l tr khng phi n l ca nim am m. Nu l
tr ch hng ti am m, Kant ni, chng ta ch cn tnh bn nng. tng ca Kant v l tr - l tr
thc tin, kiu l tr lin quan n o c, khng phi l tr cng c m l l tr thun ty thc tin,
ng trn tt c, bt chp tt c mc tiu thc nghim.

Mnh lnh tuyt i v mnh lnh gi thuyt

Nhng l tr lm iu ny nh th no? Kant phn bit hai cch l tr ra lnh cho ch, hai kiu mnh
lnh khc nhau. Loi mnh lnh quen thuc nht l mnh lnh gi thuyt. Mnh lnh gi thuyt l l
tr cng c: Nu mun X th hy lm Y. Nu mun doanh nghip c danh ting, hy i x trung
thc vi khch hng.
Kant i lp mnh lnh gi thuyt - th lun lun c iu kin - vi mnh lnh v iu kin: mnh
lnh tuyt i, Kant vit Nu hnh ng tt ch vi t cch mt phng tin t mt th g
khc th mnh lnh l gi thuyt. Nu hnh ng tt trong chnh bn thn n, v do cn mt ch
ph hp vi l tr, th mnh lnh l tuyt i.
Thut ng tuyt i c v kh hiu, nhng ngha khng khc nhiu so vi cch s dng thng
thng ca thut ng ny. Kant ng tuyt i l v iu kin. Chng hn khi mt chnh tr gia
ph nhn tuyt i mt v tai ting b co buc, ph nhn ny khng ch mnh m m cn v iu
kin - khng c bt k l hng hoc ngoi l. Tng t, mt ngha v tuyt i hoc mt quyn tuyt
i l th c p dng bt k hon cnh no.

Vi Kant, mnh lnh tuyt i ra lnh mt cch r rng - khng xt n hoc ph thuc vo bt c
mc tiu no khc. N khng lin quan n ch ca hnh ng v kt qu c on, m lin
quan ti hnh thi v nguyn tc gc ca n. V nhng g c bn l tt trong hnh ng ct khuynh
hng tinh thn, bt chp kt qu l g i chng na. Kant lp lun ch mnh lnh tuyt i mi
iu kin l mnh lnh ca o c.
Gi xut hin kt ni gia ba cp i lp song song. c t do theo ngha t ch, ti hnh
ng khng theo mnh lnh gi thuyt, m theo mnh lnh tuyt i. iu ny li mt cu hi ln:
Mnh lnh tuyt i l g, v n ra lnh no cho chng ta? Kant ni chng ta c th tr li cu hi
ny t tng mt quy tc thc t m t bn thn n ra mnh lnh tuyt i v khng cn bt k
ng c no khc. Chng ta c th tr li cu hi t tng ca mt quy tc lin kt chng ta - cc
sinh vt c l tr, bt chp mi ngi c mc tiu ring. Vy chng l g? Kant a ra mt vi phin
bn hay cng thc cho mnh lnh tuyt i, m ng tin rng tt c ch ti cng mt ch.

Mnh lnh tuyt i I: Ph qut ha chm ngn ca

bn
Phin bn u tin ca Kant c gi l cng thc quy lut ph qut: Hy ch hnh ng theo
nhng phng chm m bn ng thi mong mun chng l nhng quy lut ph qut. Kant nh
ngha phng chm l quy tc hay nguyn tc to nn l do cho hnh ng, ng ni trong thc t,
chng ta nn hnh ng theo nhng nguyn tc m chng ta c th ph qut ha m khng b mu
thun. xem ca Kant l g, hy xem xt mt vn o c c th: C bao gi ng khi ha
mt iu bn bit s khng th gi li?
Gi s ti v cng cn v v th hi bn vay tin. Ti hon ton bit r mnh s khng th tr n sm.
V mt o c liu c th chp nhn c vay, ti ha cui s tr tin ngay; mt li ha ti
bit ti khng th gi? Liu li ha cui c nht qun vi mnh lnh tuyt i khng? Kant ni
khng; tuyt i khng. Cch c th thy li ha cui mu thun vi mnh lnh tuyt i l c gng
ph qut chm ngn m ti nh hnh ng theo.
Chm ngn trong trng hp ny l g? Mt iu g i khi th ny: Mi khi c ai cn tin,
anh ta s xin vay mt khon v ha s sm tr n, mc d bit mnh khng th lm iu . Nu
bn c gng ph qut v ng thi thc hin theo chm ngn ny, Kant ni, bn s khm ph ra mu
thun. Nu mi ngi ha cui khi cn tin, khng ai c th tin tng li ha. Thc t, s khng cn
ci gi l li ha, ph qut vic ha cui s ph hy quy tc gi li ha. Nhng sau bn s khng
bao gi c th vay c tin bng cch ha hn. iu ny khin ha cui sai tri v mt o c v
khng phi l mnh lnh tuyt i.
Mt s ngi thy phin bn mnh lnh tuyt i ny ca Kant khng thuyt phc. Cch thc ph
qut ny c nt tng ng cch ngi ln hi tr em khng xp hng hay ni tranh lt S ra sao
nu ai cng lm th?. Nu mi ngi ni di th sau khng ai c th tin ai, v tt c chng ta
cng au kh. Nu l iu Kant ni, ng a ra mt lp lun duy hu qu - loi b tt c li
ha cui khng phi v nguyn tc, m v tc ng xu ca n.
Khng ch c nh t tng John Stuart Mill ch trch Kant. Nhng Mill hiu sai Kant. i vi
Kant, vic xem th liu ti c th ph cp chm ngn hnh ng ca ti v tip tc hnh ng theo
chm ngn hay khng khng phi l cch suy on v hu qu c th xy ra. l cch th

nghim xem liu chm ngn ca ti c ph hp vi mnh lnh tuyt i khng. Mt li ha cui
sai tri v mt o c khng phi v n s lm suy yu nim tin (mc d rt c th n gy ra hu qu
). N sai bi v ti t nhu cu v ham mun (tin trong trng hp ny) ca ti ln trn nhu cu
v ham mun ca nhng ngi khc. Th nghim ph qut a n mt pht biu o c c tc
ng mnh: l cch kim tra xem hnh ng ti nh thc hin c t s thch v hon cnh
c bit ca ti ln trc ca nhng ngi khc khng.

Mnh lnh tuyt i II: i x vi ngi nh mc ch

t thn
nh hng o c ca mnh lnh tuyt i tr nn r rng hn trong cng thc th hai ca Kant,
cng thc coi con ngi l mc ch. Kant gii thiu phin bn th hai ca mnh lnh tuyt i nh
sau: Chng ta khng th t cc quy tc o c trn nn tng li ch, mc ch, hoc mc tiu c th
no, bi nu lm th quy tc o c ch c tnh tng i vi ngi c nhng mc tiu . Nhng
gi s c mt ci g m bn thn s tn ti ca n c mt gi tr tuyt i, c mc ch t thn.
Th trong n, v ch trong n m thi, c nn tng cho mnh lnh tuyt i.
iu g c th c gi tr tuyt i, c mc ch t thn? Kant tr li: nhn loi. Ti cho rng con
ngi v ni chung tt c sinh vt c l tr, tn ti nh mt mc ch t thn, khng ch n thun l
phng tin ch ny hay ch kia ty tin s dng. Kant nhc chng ta, y l s khc bit cn
bn gia ngi v vt. Ngi l sinh vt c l tr. Ngi khng ch c gi tr tng i, ngi c mt
gi tr tuyt i, mt gi tr ni ti. l cc sinh vt l tr c phm gi.
Dng l lun ny ca Kant dn n cng thc th hai ca mnh lnh tuyt i Hnh ng theo cch
lun coi nhn loi, cho d chnh bn hay ngi khc, nh l mc ch, ch ng bao gi ch l
phng tin t mc ch y l cng thc coi nhn loi nh mc ch.
Xt li v d li ha cui. Cng thc th hai ca mnh lnh tuyt i gip chng ta xem ti sao n
sai, t mt gc hi khc. Khi ti ha tr bn s tin m ti hy vng c vay v bit mnh s
khng th tr, ti ang thao tng bn. Ti s dng bn nh phng tin ly tin, khng i x vi
bn nh mt mc ch ng phi tn trng.
By gi xem xt trng hp t t. iu th v cn ghi nhn l c git ngi v t t u tri vi
mnh lnh tuyt i vi cng mt l do. Chng ta thng ngh git ngi v t t l cc hnh vi rt
khc nhau v mt o c. Git ngi l ly i sinh mng ca ai , tri ngc vi ch ca ngi
trong khi t t l s la chn ca ngi mun cht. Nhng quan nim ca Kant - xem nhn loi
nh mc ch - coi git ngi v t t l nh nhau. Nu git ngi, ti ly i mng sng mt ai v
li ch ca chnh ti -cp ngn hng, cng c quyn lc chnh tr ca ti, hoc lm ti ht tc gin.
Ti s dng nhng nn nhn nh phng tin v khng tn trng con ngi nh mc ch. y l
l do ti sao git ngi vi phm mnh lnh tuyt i.
Vi Kant, t t vi phm mnh lnh tuyt i ht nh git ngi. Nu ti kt thc cuc sng ca ti
thot khi tnh trng au n, ti s dng bn thn mnh nh phng tin lm gim ni kh
ca chnh mnh. Tuy nhin, nh Kant nhc nh chng ta, ngi khng phi l vt, khng phi
th g ch c s dng nh phng tin. Ti khng c quyn tc ot i mng sng ca
chnh bn thn ti hay ca ngi khc. i vi Kant, t t v git ngi l sai vi cng l do. C hai
u xem ngi l vt, v khng tn trng con ngi nh mt mc ch t thn.

V d t st a ra mt c tnh ca iu m Kant coi l ngha v tn trng ng loi ca con ngi.

i vi Kant, t trng v tn trng ngi khc n t cng mt nguyn tc. Chng ta ai cng c
ngha v tn trng ny do con ngi c l tr, l sinh vt mang nhn tnh. iu ny khng c quan h
g vi vic ngi l ai.
C mt s khc bit gia tn trng v cc dng tnh cm khc ca con ngi. Tnh yu, s cm
thng, tnh on kt, v ng cm l cc tnh cm ko chng ta n gn mt s ngi hn nhng
ngi khc. Nhng l do chng ta phi tn trng phm gi loi ngi khng lin quan g n tt c
nhng tnh cm trn. Tn trng kiu Kant khng ging tnh yu, s cm thng, tnh on kt hay s
ng cm, S quan tm ti ngi khc v nhng tnh cm trn lin quan n mt con ngi c th
no . Chng ta yu thng ngi bn i v cc thnh vin trong gia nh mnh. Chng ta cm
thng vi nhng ngi mnh quen bit. Chng ta on kt vi bn b v ng ch ca mnh.
Nhng tn trng kiu Kant l tn trng nhn loi ni chung, v kh nng l tr ging ht nhau bn
trong tt c con ngi. iu ny gii thch ti sao vi phm vi chnh ti cng ng b phn i nh vi
phm vi ngi khc. N cng gii thch ti sao cc nguyn tc tn trng kiu Kant thch hp vi cc
hc thuyt v quyn con ngi. Vi Kant, cng l i hi chng ta bo v quyn con ngi ca tt c
mi ngi, bt k h sng u hay mc chng ta quen bit h, n gin ch v h l con ngi,
c l tr, v v th ng c tn trng.

o c v t do
Chng ta by gi c th thy cch Kant kt ni o c vi t do. Hnh ng c o c l hnh
ng v ngha v - v li ch ca quy tc o c. Quy tc o c bao gm mnh lnh tuyt i, mt
nguyn tc i hi chng ta phi tn trng con ngi - c mc ch t thn. Ch khi hnh ng theo
mnh lnh tuyt i, ti mi hnh ng t do. Bt c khi no hnh ng theo mnh lnh gi thuyt,
ti hnh ng v li ch ca mc tiu bn ngoi p t. Nhng trong trng hp , ti khng thc s
t do, ch ca ti khng phi do chnh bn thn ti m do yu t bn ngoi xc lp, do nhu cu hay
bi nhng mong mun, c vng nht thi ca ti.
Ti c th thot khi s chi phi ca t nhin v hon cnh nh hnh ng t ch - theo quy tc ti
t t ra cho chnh mnh. Quy tc phi l v iu kin bt k c vng v mong mun c th ca
ti. V th, c s kt ni gia khi nim khe kht v t do v o c ca Kant.
Hnh ng t do (t ch), v hnh ng c o c (theo mnh lnh tuyt i) l mt v ging nhau.
Cch suy ngh v o c v t do ny khin Kant ph phn mnh m ch ngha v li.
N lc t nn tng o c trn mt s mi quan tm hoc mong mun c th (chng hn nh hnh
phc hoc ch li) tht bi hon ton. Nhng g h khm ph ra khng phi l ngha v, m ch l s
cn thit phi hnh ng v mt s li ch. Nhng bt k nguyn tc no da trn li ch chc chn
mang tnh c iu kin v khng th tr thnh quy tc o c.

Cu hi cho Kant
Trit l o c ca Kant c tc ng mnh m v su rng, tuy nhin li c v kh hiu, c bit l
lc ban u. Nu tm hiu n y, bn c th ny sinh mt vi thc mc. Di y l bn cu hi
c bit quan trng.

 CU HI 1: Mnh lnh tuyt i bo chng ta i x vi tt c mi ngi vi s tn trng, nh

mt mc ch t thn. iu ny c ging Quy tc vng (Hy lm cho ngi khc nh ta mun h
lm cho mnh) ca C c gio khng?
P: Quy tc vng ty thuc vo cch mi ngi mun c i x nh th no. Mnh lnh tuyt
i i hi chng ta tch khi nhng s ngu nhin v tn trng con ngi l sinh vt c l tr, bt
k h mun g trong mt tnh hung c th.
Gi s bn bit anh trai mnh cht v tai nn xe hi. Ngi m gi yu ang nm trong vin iu
dng ca bn hi thm ngi anh trai. Bn b ging x gia vic ni cho m s tht v quan ngi
tnh trng sc khe ca b. Bn bn khon gia vic ni cho m s tht hay trnh cho b b sc bng
cch giu tin bun i. Vic ng phi lm l g? Quy tc vng s hi Bn mun c i x nh th
no trong tnh hung tng t th?. Tt nhin, cu tr li cn ty. Mt s ngi mun trnh i
nhng s tht khc nghit vo nhng giy pht mong manh, trong khi nhng ngi khc lun mun
s tht, cho d au n n u. Bn cng c th kt lun, nu trong tnh cnh ca m, th mnh
khng c bit cn hn.
Tuy nhin vi Kant, tht sai lm khi t cu hi ny. Cm nhn ca bn (hoc m bn) trong tnh
hung ny khng quan trng, vn l i x vi con ngi nh sinh vt c l tr, ng tn trng.
y l trng hp m s cm thng c th ch v mt hng v tn trng kiu Kant ch theo hng
khc. Theo quan im mnh lnh tuyt i, la di ngi m v s quan tm n cm gic ca b
c cho l s dng b nh phng tin b va lng ch khng phi tn trng b nh sinh vt c
l tr.
CU HI 2: Dng nh Kant cho rng thc hin ngha v v hnh ng t ch l mt v ging
nhau. Nhng sao li th? Hnh ng theo ngha v c ngha l tun theo mt quy tc. Lm th no
m tun th mt quy tc li tng thch vi t do?
P: Ngha v v t ch i cng nhau ch trong trng hp c bit duy nht, khi ti l tc gi ca
quy tc ti c ngha v tun th. Phm gi ca ti - mt ngi t do - khng ch ti l i tng
tun th quy tc o c m ch ti l tc gi ca quy tc ny... v tun th n ch trn c s ny.
Khi tun th mnh lnh tuyt i, chng ta tun theo quy tc chnh mnh chn. Nhn phm con
ngi chnh l nm kh nng ngi to ra quy tc c tnh ph qut, mc d vi iu kin l bn
thn ngi chu s chi phi ca chnh quy tc ngi to ra.
CU HI 3: Nu t ch c ngha l hnh ng theo quy tc ti t ra cho chnh mnh, iu g m
bo tt c mi ngi s chn cng mt quy tc o c? Nu mnh lnh tuyt i l sn phm ch
ca ti, phi chng nhng ngi khc nhau s a ra cc mnh lnh tuyt i khc nhau? Dng
nh Kant cho rng tt c chng ta s chp nhn cng mt quy tc o c. Nhng lm th no ng
c th chc chn nhng ngi khc nhau s khng suy ngh khc nhau, v dn n cc quy tc o
c khc nhau?
P: Khi mun tun theo quy tc o c, chng ta khng la chn nh bn v ti, nhng con
ngi c th, m l nhng hu th c l tr, l ngi tham gia trong ci Kant gi l tr thc tin
thun ty. V vy, tht sai lm khi ngh nhng quy tc o c l do chng ta - nhng c th - nh
ot. Tt nhin, nu suy l t nhng li ch, mong mun, v mc tiu c th, chng ta c th dn n
bt k nguyn tc no. Nhng y khng phi l nguyn tc o c, ch l nguyn tc khn ngoan.
Nu p dng l tr thc tin thun ty, chng ta b i nhng mi quan tm, li ch c th ca mnh.

iu ny c ngha tt c mi ngi p dng l tr thc tin thun ty s c cng mt kt lun - mnh

lnh tuyt i duy nht (c tnh ph qut). Do , ch t do v ch theo quy tc o c l mt
v ging ht nhau.
CU HI 4: Kant cho rng nu o c khng ch l vn tnh ton khn ngoan, n phi c
hnh thc mnh lnh tuyt i. Nhng lm th no chng ta c th bit o c nm bn ngoi cuc
chi ca quyn lc v li ch? Liu chng ta c chc chn c mnh c kh nng hnh ng t ch,
vi mt ch t do? Nu cc nh khoa hc khm ph ra (v d thng qua hnh nh chp no hoc
khoa hc thn kinh nhn thc) rng chng ta khng c ch t do: iu c bc b trit l o
c ca Kant khng?
P: T do ca ch khng phi l iu m khoa hc c th chng minh hay bc b. o c cng
th. Con ngi ng l sng trong th gii t nhin. Tt c mi th chng ta lm u c th c
miu t di nhn quan vt l hay sinh hc. Khi gi tay b phiu, hnh ng ca ti c th c gii
thch qua c bp, t bo thn kinh, khp thn kinh, v cc t bo. Tuy nhin, n cng c th c
gii thch theo ngn ng ca tng v nim tim Kant cho rng chng ta phi hiu chnh mnh t c
hai lp trng - lp trng sinh l v lp trng th hin tc nhn con ngi (Human agency) t do.
tr li thu o cu hi ny, ti cn phi ni thm mt cht v hai lp trng. Chng ta c th xt
tc nhn con ngi v cc quy tc iu chnh hnh ng ca mnh trn hai phng din. y l cch
Kant m t hai lp trng: Sinh vt l tr... c hai quan im khi xem xt mnh v t c th bit
quy tc chi phi... tt c cc hnh ng ca mnh. u tin anh ta c th xem mnh thuc v th gii
kh gic (sensible world), phi tun theo cc quy lut t nhin (ngoi tr); v th hai, anh ta thuc v
th gii gi nim (intelligible world) - tun theo cc quy tc c lp vi t nhin, khng da trn
kinh nghim m ch da trn l tr.
S i lp gia hai lp trng trn ng dng vi ba i lp chng ta tho lun:
i lp 1 (o c): ngha v - xu hng
i lp 2 (t do): t ch - ngoi tr
i lp 3 (l tr): mnh lnh tuyt i - mnh lnh gi thuyt
i lp 4 (lp trng) th gii kh gic - th gii gi nim
L thc th t nhin, ti thuc v th gii kh gic. Hnh ng cua ti c xc nh theo quy lut t
nhin v cc quy lut nhn qu. y l cc kha cnh hnh ng con ngi m vt l, sinh hc, v
thn kinh hc c th m t. L sinh vt c l tr, ti sng mt th gii gi nim. y c lp vi
quy lut t nhin, ti c kh nng t ch, c kh nng hnh ng theo quy tc ti nh ra cho chnh
mnh. Kant cho rng ch ng trn lp trng th hai (gi nim), ti mi c th xem bn thn mnh t
do: t do l c lp vi cc quyt nh c ngun gc t th gii kh gic (v y l iu lun c
quy cho l tr).
Nu ch l thc th kh gic, ti khng c kh nng t do; vic thc hin ch c th b mt s quan
tm hoc mong mun quy nh. Tt c cc la chn l la chn ngoi tr, b vic theo ui mt mc
tiu no chi phi. ch ca ti khng bao gi l nguyn nhn u tin, ch l kt qu ca mt vi
nguyn nhn c trc, l cng c ca mt (hoc mt .vi) xung lc hoc lch lc.

Chng no cn ngh mnh t do, chng ta khng th ngh n bn thn mnh nh mt thc th n
thun da trn kinh nghim[20]: Khi suy ngh mnh t do, chng ta chuyn mnh vo trong th gii
gi nim v ghi nhn tnh t ch ca ch cng vi kt qu ca n - o c.
V th - quay tr li cu hi - lm th no c mnh lnh tuyt i? Ch v ngh t do lm cho ti
tr thnh thnh vin ca th gii gi nim. kin cho rng chng ta c th hnh ng t do, chu
trch nhim o c v hnh dng ca mnh v tn trng nhng ngi khc chu trch nhim v mt
o c cho hnh ng ca h i hi chng ta xt mnh theo quan im ny - quan im tc nhn,
khng ch n thun l i tng. Nu bn thc s mun chng li khi nim ny v cho rng t do
v trch nhim o c ca con ngi l o tng hon ton, th l l ca Kant khng th chng
minh bn sai. Tuy nhin, s kh c th hiu chnh mnh, hiu c ngha ca cuc sng m thiu
vng cc khi nim v t do v o c. V, Kant cho rng, bt c quan nim no nh th, chuyn
chng ta ti hai lp trng - lp trng tc nhn v lp trng i tng. V mt khi thy nh hng
ca hnh nh ny, bn s thy ti sao khoa hc khng th chng minh hay bc b kh nng t do.
Hy nh rng, Kant cng tha nhn chng ta khng ch l sinh vt c l tr. Chng ta khng ch sng
trong th gii gi nim. Nu chng ta ch l sinh vt c l tr, khng phi tun theo quy tc v nguyn
tc ca t nhin, th khi tt c cc hnh ng ca chng ta lc no cng ph hp vi s t ch
ca ch. Bi v chng ta ng thi sng trn c hai lp trng - th gii tt yu v th gii t do nn lun tn ti mt khong cch gia nhng g chng ta lm v nhng g chng ta phi lm, gia
iu c lm v iu l ra phi lm. Mt cch khc din t iu ny l ni rng o c khng
phi l kinh nghim. N c mt khong cch nht nh vi th gii. N a ra cc phn xt v th
gii. Cho d tin tin n u, khoa hc khng th chm n cc vn o c, bi v khoa hc vn
hnh trong th gii kh gic.
Kant vit, Tranh lun nhm bc b t do l iu bt kh thi i vi nhng trit l su sc nht cng
nh l tr ca nhng ngi bnh thng nht. Kant l ra c th b sung thm rng c ngnh khoa
hc thn kinh nhn thc cng khng th lm c iu ny - cho d ngnh ny tinh vi n u. Khoa
hc c th nghin cu bn cht v tm hiu th gii kinh nghim, nhng khng th tr li cc vn
o c hay bc b ch t do. l v o c v t do khng phi l khi nim kinh nghim.
Chng ta khng th chng minh chng tn ti, nhng chng ta khng th cm nhn cuc sng o
c ca mnh m khng gi nh trc chng.

Tnh dc, s di tr v chnh tr

Mt cch tm hiu trit l o c ca Kant l xem cch ng p dng trong mt s vn c th.
Ti mun coi ba lnh vc - tnh dc, s di tr, v chnh tr. Trit gia khng phi lc no cng l
chuyn gia gii nht v cch p dng l thuyt ca mnh trong thc t. Nhng cc ng dng ca Kant
tht th v v s ng n ca mnh v gip soi ri ton b trit l ca ng.

Kant chng li quan h tnh dc ty tin

Quan im ca Kant v o c tnh dc mang tnh truyn thng v bo th. ng phn i mi kiu
quan h tnh dc ngoi quan h v chng. Cho d tt c quan im ca Kant v tnh dc thc s bt
ngun t trit l o c ca ng th iu ny khng quan trng bng cc tng c bn chng phn
nh - chng ta khng s hu chnh mnh v khng c hnh ng ty thch, ng phn i quan h
tnh dc ty tin (ng coi l quan h tnh dc ngoi hn nhn) - cho d hai bn ng thun - v

lm nh th l h thp phm gi vi c hai pha, ng ngh tnh dc ty tin ng phn i v n ch

p ng mong mun tnh dc, khng phi tn trng nhn tnh ca ngi tnh.
Ham mun ca ngi n ng vi ngi n b khng phi hng v c y vi t cch l mt con
ngi m v c l mt ngi n b, rng vic c l mt con ngi khng can h g ti ngi n
ng; ch gii tnh ca c mi l i tng cho s ham mun ca anh ta.
Ngay c khi quan h tnh dc ty tin m c hai bn u tha mn th mi ngi trong h lm
danh bn cht con ngi ca nhau. H dng con ngi nh cng c p ng dm tnh v khuynh
hng lch lc ca h. (V l do chng ta s ni n sau, Kant cho rng hn nhn nng tnh dc ln
cao bng cch a n vt ln trn s tha mn th xc v kt ni vi phm gi con ngi).
Chuyn sang cu hi liu mi dm c o c hay khng, Kant hi vi iu kin no th vic s
dng kh nng tnh dc ca chng ta l ph hp vi o c. Cu tr li ca ng, trong tnh hung
ny v cng nh trong cc tnh hung khc, l chng ta khng c i x vi ngi khc hoc bn
thn nh cc i tng n thun. Chng ta khng c s dng chnh mnh mt cch ty thch.
Tng phn r rt vi quan nim t s hu ca ch ngha t do c nhn, Kant khng nh chng ta
khng s hu chnh mnh. Yu cu o c rng chng ta i x vi con ngi nh mc ch ch
khng ch l phng tin gii hn cch chng ta i x vi c th v chnh chng ta. Ai
khng th ty s dng chnh mnh v ngi khng phi vt, ngi khng phi l ti sn s
hu ca chnh anh ta.
Trong nhng cuc tranh lun hin nay v o c tnh dc, nhng ngi vin dn quyn t ch cho
rng c nhn cn c t do la chn cch s dng c th ca mnh. Nhng y khng phi l v
t ch ca Kant. Tht nghch l, quan nim v t ch ca Kant p t mt gii hn nht nh ln
cch chng ta i x vi bn thn. Bi v, nh chng ta ni trn, t ch l b iu chnh bi quy
tc ti t ra cho chnh mnh - mnh lnh tuyt i. V mnh lnh tuyt i i hi ti i x vi tt
c mi ngi (bao gm c bn thn ti) vi s tn trng - nh mt mc ch, khng ch n thun l
phng tin. V th, i vi Kant, hnh ng t ch i hi chng ta i x vi chnh mnh vi s
tn trng. Chng ta khng th s dng c th mnh ty thch.
Th trng mua bn thn khng c ph bin vo thi i ca Kant, nhng ngi giu c th mua
rng ngi ngho cy. (Cy rng (Transplanting of Teeth), bc v ca nh bim ha Anh ni ting
th k 18 Thomas Rowlandson,v cnh trong phng khm ca nha s, trong nha s nh rng t
ming ngi no ng khi trong khi nhng mnh ph giu c ch i cy ghp). Kant coi y l
hnh vi vi phm nhn phm. Mt ngi khng c quyn bn chn tay, thm ch mt ci rng. Lm
nh vy l coi chnh mnh nh vt, mt phng tin thun ty, mt cng c kim tin.
Kant phn i mi dm vi cng l do. Vic cho php mt ngi v li nhun m chp nhn b s
dng nhm tha mn ham mun tnh dc ca ngi khc, t bin mnh thnh i tng ca i hi
ng ngha vi vic... bin ngi thnh vt tha mn th tnh, ging nh tha mn cn i
bng mt ming tht b. Con ngi khng c bn mnh v li nhun, ngi khc s dng
nhm tha mn nhu cu tnh dc ca h. Lm nh vy l xem ngi nh mt vt thun ty, mt
i tng s dng. Nguyn tc o c c bn l con ngi khng phi l ti sn ring ca mnh
v khng th ty tin s dng c th mnh".
Cch Kant phn i mi dm v tnh dc ty tin h l s i lp gia s t ch nh ng quan nim
( ch t do ca c nhn c l tr) v hnh ng ng thun ca cc c nhn. Cc quy tc o c m

chng ta khm ph qua vic thc hin ch ca mnh i hi chng ta xem nhn loi - chnh bn
thn mnh cng nh ngi khc - khng ch l phng tin n thun m l mt mc ch t thn.
Mc d yu cu o c ny da trn s t ch, n loi b mt s hnh ng m nhng ngi trng
thnh ng thun thc hin, l nhng hnh ng tri ngc vi phm gi con ngi v lng t
trng.
Kant kt lun ch tnh dc trong hn nhn mi c th trnh c h thp phm gi con ngi. Ch
khi c hai ngi hin dng c bn thn mnh cho ngi kia - khng ch n thun l kh nng tnh
dc, tnh dc khi mi khng b phn i. Ch khi c hi ngi chia s vi nhau c con ngi, th
xc v tm hn, cho d tt hay xu v trong mi phng din, tnh dc mi dn h n s ha hp
gia con ngi. Kant khng ni tt c cc cuc hn nhn u mang li s ha hp kiu ny. V ng
c th sai khi ngh s ha hp nh th khng bao gi c th xut hin ngoi hn nhn, hoc quan h
tnh dc ngoi hn nhn ch l s tha mn tnh dc. Nhng quan im ca ng v tnh dc nu bt
ln s khc bit gia hai tng hay b ln ln trong nhng cuc tranh lun ng i - gia s
ng mt cch khng b tri buc v tinh thn tn trng t ch v nhn phm con ngi.

Ni di k git ngi c sai khng?

Kant chng i quyt lit vic ni di. Di y l v d in hnh v hnh vi thiu o c trong
quyn Nn tng. Gi s k st nhn n trc ca nh bn tm kim mt ngi bn ca bn ang
trn trong nh. Ni di k git ngi c ng khng? Kant ni khng. Phi tun th ngha v ni tht
cho d c bt k hu qu no.
Benjamin Constant, trit gia Php cng thi vi Kant gi lp trng khng khoan nhng vi vn
ny. Constant cho rng ngha v ni tht ch c p dng vi nhng ngi xng ng vi s
tht, v chc chn tn st nhn khng xng ng. Kant p li rng ni di k git ngi l sai,
khng phi v n c hi cho hn, m bi v n vi phm nguyn tc s tht: m bo tnh trung thc
trong li ni l ngha v chnh thc ca bt k ai, cho d ngi hoc bt k ai khc phi chu tn
hi ln lao n u i chng na.
Phi tha nhn vic gip tn st nhn th c l cc k tn hi. Nhng hy nh, vi Kant, o
c khng phi l v hu qu m l v nguyn tc. Bn khng th kim sot c hu qu hnh ng
ca mnh - trong trng hp ny l ni s tht - v hu qu b nhiu yu t ngu nhin tc ng.
Chng hn bn bit ngi bn ca mnh s k git ngi ang trn ng tm n nn ln khi
nh qua ca sau. Kant ni l do bn phi ni tht khng phi v k git ngi xng ng vi s tht,
hay li ni di s c hi cho hn. M l v li ni di - bt k li ni di no vi phm bn cht
ca s ng n... Do vy, chn tht (trung thc) trong tt c cc tuyn b l quy tc l tr thing
ling v cc k nghim ngt chi phi v iu kin mi th, khng tha nhn bt k ng c c nhn
no.
iu ny c v k l v cc oan. Chc chn chng ta khng c ngha v o c ni vi lc
lng S.A ca pht xt c rng Anne Frank[21] cng gia nh c ang trn trn gc. C v nh s
nhn mnh ca Kant v vic ni tht vi k st nhn hoc l s p dng sai mnh lnh tuyt t hoc
chng minh s in r ca n.

Mc d c v khng hp l, ti mun a ra mt s l lun bo v kin ca Kant. Mc d khc

Kant, nhng cch ti bo v vn mang linh hn hc thuyt ca ng, v ti hy vng lm sng t hc
thuyt ny mt cht.
Hy tng tng mnh trong hon cnh c ngi bn np trong t qun o v k git ngi ng
ca. D nhin bn khng mun gip tn st nhn thc hin k hoch th c ca mnh. l gi nh.
Bn khng mun ni bt c iu g k git ngi ln ra ngi bn. Cu hi l, bn ni iu g?
Bn c hai la chn. Bn c th hon ton ni di: Khng, c y khng y. Hoc bn c th ni
mt s tht nhng gy hiu nhm: Mt gi trc y, ti thy c y trn ng, ng trc ca
hng tp ha.
Theo quan im ca Kant, chin lc th hai chp nhn c v mt o c, nhng chin lc th
nht th khng. Bn c th coi iu ny l lt vt qu. Nhng v mt o c m ni, u l s khc
bit gia mt li ni v mt k thut l ng nhng gy hiu lm v mt li ni di hon ton?
Trong c hai trng hp, bn u hy vng nh la k git ngi hn tin rng ngi bn khng
trn trong nh.
Kant cho rng c s khc bit ln. Hy xt li ni di v hi - nhng li ni thiu thnh tht khng
nghim trng, i khi c ni ra v lch s, trnh gy tn thng. Gi s mt ngi bn tng bn
mn qu. Bn m ra v thy mt c vt xu m bn s khng bao gi eo. Bn s ni g? Bn c th
ni, p qu!. y l li ni di v hi. Hoc bn c th ni, i bn khch so qu! hoc Ti
cha bao gi nhn thy ci c vt no nh th ny. Cm n nh. Ging nh li ni di v hi, nhng
tuyn b ny c th khin ngi bn ngh nhm l bn thch ci c vt. Tuy nhin nhng li ni ny
vn ng.
Kant s phn i li ni di v hi, bi iu ny to ra ngoi l cho quy tc o c xt v mt hu
qu. Khng lm tn thng cm gic ca mt ai l mc tiu ng ngng m, nhng iu ny
phi c thc hin sao cho nht qun vi mnh lnh tuyt i iu ny i hi chng ta phi sn
sng ph qut ha nguyn tc hnh ng ca mnh. Nu c th a ra ngoi l bt c lc no chng
ta ngh rng mc ch ca mnh l sc thuyt phc, th c tnh tuyt i ca quy tc o c s
mt i. Ngc li, nhng tuyn b ng nhng gy hiu lm khng e da mnh lnh tuyt i theo
cch nh th. Trn thc t Kant tng vin n s khc bit ny khi phi i mt vi mt vn ring
ca ng.

Kant c bo v Bill Clinton khng?

Mt vi nm trc cuc tranh lun vi Constant Kam gp rc ri vi Vua Friedrich Wilhelm II. Nh
Vua v cc nhn vin kim duyt coi nhng bi vit ca ng v tn gio l lm danh o C c v
yu cu ng cam kt kim ch trong bt k tuyn b no v ch ny. Kant tr li vi mt tuyn b
cn trng n tng t: L b ti trung thnh ca B h, trong tng lai h thn s chm t hon
ton tt c cc bi ging cho i chng, hoc cc tiu lun lin quan n ch tn gio.
Kant bit rng, vo thi im ng tuyn b, nh vua khng c kh nng sng lu hn. Khi nh vua
cht vi nm sau , Kant t coi mnh c gii thot khi li ha vn rng buc ng l thn dn
trung thnh ca B h. Kant sau gii thch ng la chn li ni ca mnh k lng nht, V
vy ti khng b tc ot t do... mi mi, m ch b tc ot khi B h cn sng. Bng cch

trnh thng minh ny, con ngi mu mc cho tnh trung thc ca ngi Ph thnh cng trong
vic khin nhn vin kim duyt nhm ln m khng ni di h.
Tht qu t m? C l th. Nhng c s khc bit v mt o c gia li ni i c v cch n
trnh kho lo.
Hy xem cu Tng thng Bill Clinton. Khng nhn vt ni ting no M trong nhng nm gn y
m chng ta cn nh tng la chn t ng v a ra li ph nhn cn thn hn ng. Trong chin
dch tranh c tng thng ln u tin, khi c hi liu ng tng s dng thuc kch thch cha,
Clinton tr li mnh cha bao gi vi phm lut chng thuc kch thch ca M v tiu bang ni mnh
sinh sng. Nhng sau ny ng tha nhn ht th cn sa khi hc ti Oxford, Anh quc.
Li ph nhn ng nh nht ca ng theo kiu ny l phn ng vi cc bo co rng ng c lm
tnh trong Nh Trng vi n thc tp sinh 22 tui Monica Lewinsky: Ti mun ni mt iu vi
nhn dn M. Ti mun cc bn nghe... Ti khng c quan h tnh dc vi ngi ph n , c
Lewinsky.
Sau ny ngi ta pht hin Tng thng c gp g tnh dc vi Monica Lewinsky, v v b bi dn
n th tc lun ti. Trong phin iu trn, mt ngh s ng Cng ha tranh ci vi mt lut s ca
Clinton, Craig Gregory, v vic liu li ph nhn quan h tnh dc ca tng thng c l li ni di
khng:
H ngh s BOBINGLIS: Tha ng Craig, Tng thng c ni di ngi dn M khi ni Ti khng
bao gi lm tnh vi ngi ph n ? Tng thng ni di ng khng?
CRAIG: Tng thng lm lc v gy tht vng.
INGLIS: Ch mt cht, ng y c ni di khng?
CRAIG: Vi ngi dn M, Tng thng lm h hiu lm v khng ni cho h bit s tht ti thi
im .
INGLIS: Ch ch, v th ng s khng tin v c nhn Tng thng khng nh... rng khng tnh
hp php hoc chi tit k thut no c php lm lu m i chn l o c. Tng thng c ni di
ngi dn M khng khi pht biu Ti khng bao gi lm tnh vi ngi ph n ?
CRAIG: Tng thng khng tin mnh lm iu v bi v cch... cho ti gii thch, tha ngi h
ngh s.
INGLIS: Tng thng khng tin mnh ni di?
CRAIG: Khng Tng thng khng tin mnh d ni di, bi v khi nim v tnh dc ca Tng thng
l theo nh ngha trong t in. Trn thc t c i iu ng c th khng ng , nhng trong tm
tr ca mnh, nh ngha ca Tng thng khng...
INGLIS: OK, ti hiu l l .
CRAIG: OK.
INGUS:Tht tuyt, by gi ng ngi trc chng ti v rt li tt c, tt c li xin li ca Tng
thng.
CRAIG: Khng.

INGLIS: ng ang rt li ht, ng khng?

CRAIG: Khng, ti khng rt.
INGUS: V by gi ng ang quay tr li l l - c nhiu l l c th a ra y. Mt trong s l
Tng thng khng lm tnh vi c ta. l khu dm, khng thc s l lm tnh. By gi th ng
dy ni vi chng ti hm nay, rng Tng thng khng c quan h tnh dc vi Monica
Lewinsky?
CRAIG: Ci m Tng thng ni vi nhn dn M l mnh khng c quan h tnh dc. V ti hiu
ng s khng thch nh th, tha ngi H ngh s, bi v ngi s xem n nh mt th thut bo v,
mt cu tr li n trnh. Nhng quan h tnh dc c nh ngha trong mi cun t in theo mt
cch nht nh, v Tng thng khng c loi tip xc tnh dc nh th vi Monica Lewinsky... V
vy, ng ta lm ngi dn M tht vng? Vng. c phi l sai? Vng. ng trch ch? ng th.
Lut s ca Tng thng, cng nh chnh Clinton tha nhn, rng mi quan h vi c thc tp sinh l
sai, khng thch hp, ng trch, v rng tuyn b ca Tng thng l lc li v gy tht vng cho
cng chng. iu duy nht ng t chi tha nhn l Tng thng ni di.
Li ph nhn c g sai? Li gii thch c th khng n gin ch l trn kha cnh php lut, vic
ni di khi tuyn th - trong khi cung khai hay trc ta l c s cho ti khai man. Tuyn b ca
Clinton khng phi l tuyn th nhng c chiu trn truyn hnh cho cng chng M. V c ngi
cht vn ca ng Cng ha v lut s bo v Clinton u cho rng im mu cht nm vic xt
xem Clinton ni di hay ch l lm lc v gy tht vng. Cuc tranh ci ny la quanh ch L (Lieni di) - Tng thng c ni di khng - ng h t tng kiu Kant cho rng c s khc bit ng
k v mt o c gia mt li ni di v mt s tht gy hiu lm.
Nhng iu khc bit l g? Mc ch l nh nhau trong c hai trng hp. D ni di tn st
nhn ng trc ca hoc a ra mt thng tin gy hiu lm, nh ca ti l nh la hn rng
ngi bn ca ti khng trn trong nh. V da trn l thuyt o c ca Kant, chnh nh, hoc
ng c, mi quan trng.
Ti ngh s khc bit ny l: Mt s thoi thc cn trng s th hin s tn trng i vi ngha v ni
tht, theo cch m li ni di hon ton khng th hin. Bt c ngi no vt v trong vic to ra mt
li ni v mt k thut l ng nhng gy nhm ln (trong khi mt li ni di n gin s c hiu
qu tng t) tn trng quy tc o c - cho d li ni c quanh co.
Mt s tht gy hiu lm bao gm hai ch khng phi mt ng c. Nu ti ch n gin ni di k
git ngi, ti hnh ng v ng c bo v ngi bn ca ti khng b hi. Nu ti ni vi k git
ngi l ti mi nhn thy ngi bn ca hng tp ha, ti hnh ng theo hai ng c: bo v
ngi bn ng thi tun th ngha v ni tht. c hai trng hp, ti theo ui mt mc tiu ng
ngng m - bo v ngi bn. Nhng ch trong trng hp th hai ti theo ui mc ch ny theo
cch ph hp vi ng c ngha v.
Mt s ngi c th phn i, rng ging mt li ni di, mt li ni ng nhng gy hiu lm
khng th c ph qut ha m khng mu thun. Nhng xem xt s khc bit: Nu mi ngi ni
di khi i mt vi k git ngi ng trc ca hoc mt b bi tnh dc ng xu h, th sau
khng cn ai tin vo pht biu nh vy, v chng v dng. S tht gy hiu lm cng th. Nu mi
ngi thy mnh trong mt tnh th nguy him hoc kh x u s dng cch ni vng quanh, mi

ngi s khng nht thit phi tin h, Thay vo , mi ngi s hc cch lng nghe nh lut s v
phn tch pht biu cn thn ti tng t. y chnh l iu xy ra khi bo ch v cng chng
quen thuc vi cc ph nhn cn thn n tng t ca Clinton.
Kant khng cho rng trong kiu v vic ny, bng cch no vic mi ngi phn tch tng t li
ph nhn ca cc chnh tr gia vn tt hn so vi chng c ai tin tng vo cc chnh tr gia. s l
mt l l hng ti kt qu. ca Kant l mt li ni tht gy hiu lm khng p buc hay tc ng
ln ngi nghe theo cch li ni di trng trn thc hin. Hon ton c th mt ngi lng nghe cn
thn c th pht hin ra.
Vy c l do kt lun rng, theo l thuyt o c ca Kant, pht biu ng nhng gy hiu lm vi k git ngi ng trc ca, nhn vin kim duyt ca Ph, hay cng t vin c bit - v mt
o c l chp nhn c theo cch m ni di khng chp nhn c. Bn c th ngh ti lm
vic qu vt v bo v Kant t v tr khng hp l: khng bao gi bo cha c kin ca Kant
cho rng tht sai lm khi ni di k git ngi ng trc ca.
Nhng s khc bit gia mt li ni di trng trn v mt s tht gy hiu lm s gip minh ha hc
thuyt o c Kant v s ging nhau ng kinh ngc gia Bill Clinton v Kant.

Kant v cng l
Khng ging Aristotle, Bentham v Mill, Kant khng c tc phm ln v l thuyt chnh tr m ch
c mt s bi tiu lun. y vy m l l v o c v t do xut hin trong nhng bi vit v o
c ca ng c nh hng su rng ln t duy v cng l. Mc d Kant khng ch ra nhng tc ng
c th, l thuyt chnh tr m ng ng h bc b ch ngha v li vn ch trng cng l da trn kh
c x hi.
Trc tin, Kant bc b ch ngha v li, khng ch trn phng din l c s cho o c c nhn
m c trn phng din l c s cho php lut. Theo quan im ca ng, hin php cng bng c
mc tiu lm hi ha t do ca mi c nhn vi t do ca tt c nhng ngi khc. N chng lin
quan g n vic ti a ha li ch, vn khng c can thip vo vic nh r cc quyn c bn.
V mi ngi c quan im khc nhau v mc tiu hnh phc v nhng g l hnh phc, nn tnh
ch li khng th l c s ca cng l v cc quyn. V sao khng c? Bi v vic t quyn trn
nn tng ch li s i hi x hi khng nh hoc xc nhn mt quan nim v hnh phc ni tri hn
nhng quan nim khc. t hin php trn c s mt quan nim no v hnh phc (chng hn
quan nim a s) s ln t mt s gi tr ca nhng ngi khc, iu ny khng tn trng quyn mi
ngi theo ui mc ch ring ca mnh. Kant vit: Khng mt ai c th buc ti phi hnh phc
theo quan nim v hnh phc ca ngi , bi v tng c nhn c th tm kim hnh phc cho ring
mnh theo bt c cch no ngi y cm thy ph hp, min khng xm phm n quyn t do ca
ngi khc lm iu tng t.
c im c bit th hai trong l lun chnh tr ca Kant l coi cng l v quyn bt ngun t kh
c x hi - nhng mt kh c x hi vi nhng lt lo gy lng tng. Trc , cc nh t tng
v kh c, k c Locke, lp lun rng chnh quyn hp php sinh ra t kh c x hi gia nhng
ngi n ng v ph n, ti mt thi im no , cng quyt nh vi nhau v cc nguyn tc chi
phi cuc sng chung ca h.

Kant coi kh c khc hn. Mc d chnh ph hp php phi c da trn mt kh c ban u,

khng c cch no khc, chng ta cn gi nh kh c ny..., thc s tn ti nh mt thc t, bi v
khng th khng nh th. Kant cho rng kh c ban u khng c thc m ch c trong tng
tng.
Ti sao to ra bn hin php cng bng t mt kh c tng tng ch khng phi mt kh c
thc? Mt l do l tnh thc t: Tht rt kh c th chng minh v mt lch s, trong lch s xa xa
ca cc quc gia, c tn ti bt c kh c x hi no. L do th hai l trit hc: Nguyn tc o c
khng th ch bt ngun t s kin mang tnh kinh nghim. Cng nh quy tc o c khng th da
trn li ch hay mong mun ca c nhn, nguyn tc cng l khng th da trn li ch hoc mong
mun ca cng ng. Vic ngy xa ch mt nhm ngi ng v hin php khng lm cho
hin php cng bng.
Loi kh c tng tng no c th trnh c vn ny? Kant ch n gin gi n l mt
tng ca l tr, m d sao cng rt thc t, v c th buc tt c cc nh lp php a ra cc iu
lut nh th bi ch thng nht ca ton b quc gia, v buc mi cng dn nh th ng .
Kant kt lun hnh ng ng tp th mang tnh tng tng ny l th nghim tnh ng n cho
bt k iu lut no.
Kant khng m t cho chng ta bit kh c tng tng ny ra sao v n to ra nguyn tc cng
l g. Gn hai th k sau, John Rawls - mt trit gia chnh tr ngi M s c gng tr li chng.

6. L L BNH NG - JOHN RAWBS

A PHN NGI M cha bao gi k kh c x hi. Trn thc t, cng dn nhp tch l nhng
ngi duy nht M (khng k cng chc) thc s ng tun th Hin php -mun nhp quc tch
h bt buc phi tuyn th trung thnh. Nhng ngi cn li chng bao gi c yu cu, hay thm
ch ngh, a ra li ng . Vy ti sao chng ta c ngha v phi tun th php lut? V lm th
no c th ni chnh quyn tn ti trn c s s ng ca ngi dn n qun l?
John Locke cho rng chng ta ngm ng thun. Bt c ai hng li ch t mt chnh quyn, ngay
c vic i trn ng cao tc, cng ngm chp nhn php lut v b php lut rng buc. Nhng ng
thun ngm l hnh thc ng khng r rng. Tht kh hnh dung v mt o c lm th no vic
i trn ng li ng ngha vi vic ph chun Hin php.
Immanuel Kant vin dn n s ng gi thuyt. Lut php ch cng bng nu c ton th cng
ng chp nhn. Nhng iu ny qu tht cng l la chn kh hiu cho mt kh c x hi thc s.
Lm th no tha thun mang tnh gi thuyt thc hin gi tr o c thay cho tha thun tht?
John Rawls (1921-2002), trit gia chnh tr ngi M a ra cu tr li xut sc cho cu hi ny.
Trong tc phm Hc thuyt cng l (A Theory of Justice, 1971), ng lp lun rng cch suy ngh v
cng l l hy hi xem chng ta s ng thun nhng nguyn tc no trong v th bnh ng ban u.
Rawls l gii nh sau: Gi s chng ta cng t tp li (cng ging nh chng ta by gi) la chn
cc nguyn tc qun l cuc sng chung cho tt c mi ngi: vit ra mt kh c x hi. Chng ta
s chn nhng nguyn tc g? C l s rt kh c c s ng thun. Nhng ngi khc nhau tra
thch cc nguyn tc khc nhau, phn nh cc li ch, gi tr o c, nim tin tn gio v v th x
hi rt khc nhau. Ngi giu, k ngho; ngi c quyn th v ng bn b, k thp c b hng.
Mt s l thnh vin cc nhm thiu s v chng tc, sc tc, hoc tn gio; nhng ngi khc th
khng. Chng ta c th thng lng bng cch tha hip. Tuy nhin, tha hip cng c th phn
nh u th mc c ca ngi ny so vi ngi khc. Khng c l do no cho rng mt kh c x
hi c c theo cch ny s cng bng.
By gi xt suy tng sau: Gi s khi t tp la chn cc nguyn tc, chng ai bit tnh trng x
hi ca ai. Hy tng tng chng ta la chn sau bc mn v minh - tm thi ngn khng cho
chng ta bit ai l ai. Chng ta khng bit tng lp, gii tnh, chng tc, dn tc, chnh kin hay tn
gio ca bt k ai. Chng ta cng khng bit li th v bt li ca bt k ai -khe hay yu, c hc
vn cao hay ai b hc gia chng, sinh ra trong gia nh hnh phc hay gia nh tan v. Nu chng ai
bit bt k thng tin g nh th, thc s chng ta s la chn t mt v tr bnh ng ban u. V
khng ai c v th thng lng cao hn nn cc nguyn tc chng ta ng s l cng bng.
y l tng ca Rawls v kh c x hi - mt tha thun gi thuyt v v th bnh ng ban u.
Rawls ku gi chng ta t hi: chng ta - nhng ngi c l tr v t li - s la chn nh th no
nu trong hon cnh . ng khng gi nh tt c chng ta u c ng c t li trong cuc sng
thc, ch l chng ta t qua mt bn nim tin ca mnh v o c v tn gio cho mc ch suy
tng. Chng ta s chn nhng nguyn tc no?
u tin, ng l gii chng ta s khng chn ch ngha v li. Pha sau bc mn v minh, mi chng
ta c th ngh, Theo nhng g ti bit, cui cng ti rt c th tr thnh thnh vin ca mt nhm
thiu s b p bc. V khng ai mun ri ro tr thnh tn C c b nm cho s t nhm mua vui

cho m ng. Chng ta cng s khng chn chnh sch kinh t hon ton t do - nguyn tc ca ch
ngha t do c nhn cho php ngi dn c quyn gi li tt c s tin h kim c trong mt nn
kinh t th trng. Mi ngi c th ngh: Ti c th may mn tr thnh Bill Gates, nhng cng
hon ton c th tr thnh mt ngi v gia c. V vy, tt hn ti nn trnh mt h thng b mc
cho ti ngho m khng gip g.
Rawls cho rng hai nguyn tc cng l s xut hin t kh c mang tnh gi thuyt ny. Nguyn tc
th nht m bo quyn t do c bn nh nhau cho tt c cng dn, nh quyn t do ngn lun v t
do tn gio. Nguyn tc ny ng trn mi cn nhc v li ch v phc li ca ton x hi. Nguyn
tc th hai lin quan n s bnh ng v x hi v kinh t. Mc d khng i hi phi co bng thu
nhp v ca ci, nguyn tc ny ch cho php tn ti nhng bt bnh ng v x hi v kinh t nu
nhng bt bnh ng ny phc v li ch ca nhng thnh vin yu th nht trong x hi.
Cc trit gia tranh ci v vic liu cc bn tham gia kh c x hi mang tnh gi thuyt ca Rawls
c la chn nhng nguyn tc m ng ni h s chn khng. Di y chng ta s thy ti sao Rawls
cho rng hai nguyn tc y s c chn. Nhng trc khi chuyn sang cc nguyn tc ny, chng ta
hy xt mt cu hi: Liu s thc nghim gi tng ca Rawls c l cch ng suy ngh v cng
l khng? Lm th no m nguyn tc cng l li c th bt ngun t mt tha thun khng bao gi
thc s din ra?

Cc hn ch v mt o c ca kh c
nh gi nh hng o c ca kh c gi thuyt ca Rawls, cn phi bit gii hn o c ca
kh c thc. i lc chng ta cho rng khi hai ngi c mt tha thun, cc iu khon ca tha
thun ny hn l cng bng. Ni cch khc, chng ta gi nh rng hp ng bin minh cho nhng
iu khon m n to ra. Nhng khng phi nh vy, t nht t n khng lm c vy. Hp ng
thc t khng phi cng c o c c lp. Ch vic bn v ti i n tha thun khng khin
tha thun cng bng. Vi bt c hp ng thc t no, ngi ta lun lun c th hi Nhng g
h ng thun c cng bng khng?. tr li cu hi ny, chng ta khng ch n gin hng s
ch vo chnh hp ng m cn c mt s tiu chun cng bng c lp.
Tiu chun nh th n t u? C l bn ngh n t mt kh c ln hn, c t trc - chng hn
nh hin php. Nhng hin php cng gp vn tng t nh cc tha thun khc. Thc t hin
php c ton dn thng qua khng chng minh c cc iu khon ca chng cng bng. Hy
xt Hin php Hoa K nm 1787. Mc d c rt nhiu u im, Hin php ny vn c t vt nh chp
nhn ch n l, v im hn ch ny tn ti cho n cuc Ni chin. Vic c cc i biu ti
Philadelphia v sau l cc tiu bang ph chun khng lm cho hin php ny cng bng.
Ngi ta c th lp lun sai lm ny c th bt ngun t mt thiu st trong s ng thun. N l
ngi M gc Phi khng nm trong Hi ngh Lp hin, ph n cng th (n gii ginh c quyn
b phiu sau mt th k). Chc chn mt hi ngh mang tnh i din hn s to ra mt hin php
cng bng hn. Nhng l ch s phng on. Khng mt kh c x hi thc t hay hi ngh lp
hin no, d mc i din n u, c th m bo to ra cc iu khon hp tc cng bng cho
x hi.
Vi nhng ngi tin o c bt u v kt thc vi s ng thun, iu ny c v l mt lun im
kh nghe. Nhng khng phi ton b lun im u gy tranh ci. Chng ta thng hi cc giao dch

mi ngi thc hin c cng bng khng. V chng ta qu quen thuc vi tnh ngu nhin c th dn
n nhng giao dch xu: mt bn c th l nh m phn tt hn, hay c v th thng lng cao
hn, hoc bit nhiu thng tin hn v nhng th c trao i. Cu ni ni ting ca Don Corleone
trong tiu thuyt B gi, Ta s a ra mt ngh m hn khng th t chi m ch (theo hnh thc
cc oan) rng p lc lun ln vn, mt mc no , xung quanh hu ht cc cuc m phn.
Tha nhn rng hp ng khng m bo cng bng trong cc iu khon ca n khng c ngha l
chng ta c th vi phm hp ng ty thch. Chng ta bt buc phi thc thi ngay c mt tha thun
bt cng, t nht l ti mt thi im no . S ng thun l quan trng, ngay c khi n khng hon
ton cng bng. Tuy nhin, s ng thun mang t tnh quyt nh hn so vi i khi ta ngh. Chng ta
thng nhm ln gia tnh o c ca s ng thun vi cc ngun ngha v khc.
Gi s chng ta c mt tha thun: bn giao cho ti 100 con tm hm v ti s tr bn 1.000 la.
Bn i bt v em tm n, ti thng thc ngon lnh, nhng t chi tr tin. Bn ni ti n bn
tin. Ti hi ti sao? Bn c th vin dn n tha thun gia hai ngi nhng bn cng c th vin
dn n li ch ti va hng th. Bn c th ni ti c ngha v hon tr li ch m nh bn ti c
hng.
By gi gi s chng ta c tha thun tng t, nhng ln ny khi bn nh bt v mang tm n
trc ca nh ti, ti i . Ti khng thch tm hm na. Bn vn c gng ly tin. Ti ni: Ti
khng n bn bt c iu .g. By gi, ti khng c hng li. Ti thi im ny, bn c th vin
dn n tha thun ca chng ta, nhng bn cng c th vin dn n vic bn lm vic chm ch th
no bt tm hm vi k vng ti s mua. Bn c th ni ti c ngha v phi tr v nhng n lc
bn thc hin thay ti.
By gi hy xem liu chng ta c th tng tng c mt trng hp ngha v ch da trn s ng
thun, khng c thm sc nng o c ca vic tr cho li ch hay tr cng cho vic bn lm cho
ti. Ln ny chng ta c tha thun tng t, nhng ngay trc khi bn b thi gian bt tm hm, ti
gi cho bn v ni, Ti i . Ti khng mun tm hm na. Ti c cn n bn 1.000 la
khng? Bn vn ni Tha thun l tha thun v nhn mnh rng hnh ng ng ca ti to
ra mt ngha v cho d khng c bt k li ch hay s tr cng no y?
Cc hc gi ngnh lut tranh lun vn ny trong mt thi gian di. S ng thun c th t to ra
mt ngha v hay cn c thm mt s yu t nh hng li hay tr cng? Cuc tranh lun ny h l
cho chng ta iu g v o c ca hp ng m chng ta thng b qua: cc hp ng thc c
sc mnh o c chng no n thc hin hai l tng: t ch v c i c li.
Vi t cch l cc giao kt t nguyn, hp ng th hin quyn t ch ca chng ta, nhng ngha v
chng to ra c sc nng v chng c tnh t p t - chnh chng ta t nguyn nhn cc ngha v. L
cng c hai bn cng c li, hp ng da trn l tng c i c li; ngha v thc hin chng
pht sinh t ngha v tr cng cho nhng li ch ngi khc mang n cho chng ta.
Thc t, hai l tng t ch v c i c li khng d thc hin. Mt s tha thun, cho d t nguyn,
khng em li li ch cho c hai pha. V i khi chng ta c ngha v tr cng cho mt li ch ch
n gin trn c s c i c li, ngay c trong trng hp khng c hp ng. iu ny ch ra cc
gii hn v mt o c ca s ng thun: Trong mt vi trng hp, ng thun khng to ra
mt ngha v c tnh rng buc v mt o c; trong mt s trng hp khc cn c th khng cn
n s ng thun.

Khi ng thun khng : Th bng chy v nh v sinh

b r r
Xt hai trng hp chng t s ng thun khng thi l cha : Khi cn nh, hai a con trai ca
ti su tm th bng chy v trao i vi nhau. a ln bit nhiu v cc cu th v gi tr ca th
hn. N i khi thc hin cc giao dch khng cng bng vi a em, chng hn i hai th khng
gi tr ly mt th qu him. V th ti a ra quy nh l khng c thc hin v trao i no cho
n khi ti ph chun. Bn c th ngh y l gia trng, m ng l th. ( l mc ch ca gia
trng). Trong trng hp ny, trao i t nguyn c th khng cng bng.
Vi nm trc, ti c bi bo v mt trng hp cc oan hn: nh v sinh trong cn h mt ga
ph cao nin Chicago b r r. C thu mt nh thu sa cha vi gi 50.000 la. C k hp ng
tr ngay 25.000 la v tr dn s tin cn li. V vic b khm ph khi c n ngn hng rt
25.000 la. Cc nhn vin quy giao dch hi ti sao c cn rt nhiu tin th, v c tr li mnh
phi tr th sa cha. Cc nhn vin ngn hng lin lc vi cnh st, bt gi nh thu v lng tm
v hnh vi la o.
Tt c nhng ngi ng h hp ng hng hi nht cng tha nhn vic i ti 50.000 la sa
cha nh v sinh l cc k bt cng, cho d hai bn t nguyn chp nhn. V vic ny.minh chng
hai im gii hn v mt o c ca hp ng: u tin, hnh ng tha thun khng m bo tnh
cng bng ca hp ng. Th hai, s ng thun cha to ra mt lun im rng buc v mt o
c. Hon ton khng cn l cng c hai bn cng c li, hp ng ny xem thng l tng c
i c li. Ti ngh, iu ny gii thch ti sao rt t ngi ni c b c ngha v v mt o c phi
tr s tin qu ln kia.
Ngi ta c th tr li v sa cha nh v sinh bt lng ny khng phi l hp ng thc s t
nguyn, m thuc kiu bc lt, trong mt nh thu v lng tm trc li t mt c b - ngi
khng c nhiu thng tin. Ti khng bit cc chi tit ca v vic, nhng chng ta v li ch ca l
lun, hy gi nh rng nh thu khng p buc c b, v rng c b cn minh mn (d c khng c
nhiu thng tin v tin cng sa cha) khi c ng vi tha thun ny. Thc t l tha thun t
nguyn khng m bo vic trao i cc li ch ngang bng hoc tng ng nhau.
Ti trnh by s ng thun khng phi l iu kin cho bn phn o c; mt tha thun bt
cng hon ton khng th m bo cc bn cng c li, m c tnh t nguyn cng khng th bo
cha c. By gi ti mun a ra mt mnh c tnh khiu khch hn: S ng thun khng phi
iu kin cn cho bn phn o c. Nu tnh cng c li r rng, c th tha mn lun im o
c v tnh c i c li m khng cn hnh ng ng thun.

Khi ng thun khng quan trng: Nh ca Hume v

nhng ngi lau knh xe
David Hume - trit gia Scotland th k th 18 - tng phi i mt kiu v vic nh vy. Khi cn
tr, Hume vit bi ph bnh gay gt cc kin ca Locke v kh c x hi.
ng gi n l mt vin tng trit hc cha bao gi c v s khng bao gi c th tr thnh hin
thc v mt trong nhng hot ng huyn b v kh hiu nht c th c tng tng ra. Vi

nm sau , Hume c mt v vic thc s kim nghim quan im phn i vic coi s ng thun l
nn tng ca bn phn ca ng.
Hume s hu mt ngi nh Edinburgh. ng cho ngi bn James Boswell thu v ngi ny li
cho mt ngi khc thu. Ngi thu li ny thy cn sa cha cn nh. ng ta thu mt nh thu
thc hin m khng hi kin Hume. Nh thu tin hnh sa cha v gi ha n cho Hume. Hume
t chi tr tin vi l do ng khng ng thun, ng khng thu nh thu. V vic c a ra ta.
Nh thu tha nhn cha c s ng thun ca Hume. Nhng cn nh cn sa cha, v ng thc hin
cng vic.
Hume cho l mt lp lun ti. L do i tin ca nh thu ch n gin l cng vic cn thit
phi lm, Hume trnh by th trc ta. Nhng iu ny khng phi l li gii thch hp l, bi v
theo chnh quy tc ny, nh thu c th n tt c cc ngi nh Edinburgh v lm nhng g mnh
ngh cn phi c thc hin, m khng c s ng thun ca ch nh... v a ra cng mt l do cho
nhng g ng ta lm - cng vic l cn thit v ngi nh v th s tt hn. Nhng Hume cho l
mt hc thuyt hon ton mi v... chng th bin h c.
Trong v sa cha ngi nh ca ng, Hume khng thch hc thuyt ngha v thun ty da trn li
ch. Nhng lp lun phn i ca ng tht bi v ta n phn quyt ng phi tr tin.
Trong v ca Hume, ngi ta cho rng v mt o c, mi ngi c ngha v tr cng cho ch li
pht sinh khi khng c s ng thun. Nhng quan im ny c th d dng trt vo chin thut bn
hng gy p lc v cc lm dng khc. Trong nhng nm 1980 v u thp nin 1990, nhng ngi
lau knh xe tr thnh ni m nh trn ng ph thnh ph New York, cm trong tay cy lau nh
bng bt bin v mt x nc, h s xut hin khi mt chic xe hi ngng li trc n , ra knh
chn gi (thng khng xin php li xe) v sau i tin. H hot ng trn l thuyt bn phn da
trn ch li m nh thu ca Hume vin dn. Tuy nhin, trong trng hp khng c s ng , ranh
gii gia thc hin mt dch v v cho ko xin tin thng nht nha. Th trng Rudolph Giuliani
quyt nh chm dt nn nhng ngi lau knh xe v ra lnh cho cnh st bt gi ho.

ch li hay ng thun? Sa xe lu ng ca Sam

Di y l v d khc v s nhm ln c th xy xa khi khng phn bit r rng ngha v da trn
s ng thun hay da trn li ch. Cch y nhiu nm, khi l sinh vin cao hc, ti li xe xuyn
quc gia vi vi ngi bn. Chng ti dng ti mt trm ngh Hammond, Indiana, v i vo mt
ca hng tp ha.
Khi quay tr ra, chic xe ca chng ti khng n my. Khng ai trong chng ti bit sa xe. Nhng
trong khi ang bn khon khng bit phi lm g, mt chic xe dng cnh chng ti. Trn thnh xe
treo bin Xe sa xe lu ng ca Sam. Mt ngi n ng, c l l Sam xung xe. ng n gn
chng ti v hi liu c cn ng gip khng. y l cch ca ti ng gii thch. Ti tnh 50 la
mt gi. Nu ti sa c chic xe trong nm pht, cc v tr ti 50 la. Nu ti sa trong mt gi
v khng th sa c, cc v s vn tr ti 50 la.
Xc sut ng sa c l bao nhiu? Ti hi. ng ta khng tr li thng, nhng bt u chui
xung gm xe. Ti khng chc phi lm g. Ti nhn sang nhng ngi bn xem h ngh g. Sau
mt lc, ngi n ng chui t bn di gm xe ra v ni, H thng nh la vn n, nhng vn c
bn mi lm pht cn li. Cc v c mun ti m ca-p kim tra my khng?

Ch mt cht ti ni. Ti cha thu ng m. Chng ta cha a ra bt k tha thun no. Ngi
n ng rt tc gin v ni, Cu mun ni l gi s by gi ti sa c xe cho cu, khi ti chui
xung kim tra di gm xe cu s khng tr tin cho ti?.
Ti ni: li l chuyn khc.
Ti khng i vo s khc bit gia ngha v da trn s ng thun v ngha v da trn ch li. V
l do no ti khng ngh iu l cn thit. Nhng cuc tranh lun vi ngi sa xe Sam lm
ni bt ln mt nhm ln ph bin v s ng thun. Sam tin rng nu ng sa c xe (khi ng
chui xung gm xe), ti hn n ng 50 du la. Ti ng . Nhng nguyn nhn ti c th n ng l
v ng thc hin mt li ch c th - sa xe cho ti. ng suy din rng bi v ti n ng, ti phi
(ngm) ng thun thu ng. Nhng suy lun y l sai lm. N gi nh mt cch sai lm rng bt c
khi no c mt ngha v, th phi c mt tha thun - mt hnh ng ng thun no . N b qua
kh nng l ngha v c th pht sinh m khng c s ng thun. Nu Sam sa c xe t, ti hn
n ng v nguyn tc c i c li. Khi ch n gin cm n ng v li xe i c v khng cng
bng. Nhng iu ny khng c ngha l ti thu ng.
Khi nghe k cu chuyn ny, phn ln sinh vin ca ti ng rng trong trng hp ny ti khng
n Sam 50 la. Nhng nhiu ngi ngh vy vi l do khc ti. H lp lun v ti khng thu Sam
(mt cch r rng) nn ti khng n v thm ch cng s khng n ngay c khi ng sa c xe ca
ti. Bt k khon tr cng no cng ch l hnh vi ho phng, thng cng, khng phi l ngha v.
V vy cc sinh vin ng h ti, khng phi bng cch chp nhn quan im bao qut v trch nhim
ca ti, m bng cch khng nh mt quan im cht ch v s ng thun.
Mc d chng ta thng c xu hng suy din rng s ng thun c trong tt c cc lun im o
c, tht kh thc c cuc sng o c m khng tha nhn sc nng c lp ca nguyn
tc c i c li. Hy xem xt mt hp ng hn nhn. Gi s sau hai mi nm sng chung thy, ti
khm ph ra v ti c ngi n ng khc, v mt do c, ti c hai c s khc nhau cho s phn
n v o c. Mt da trn s ng thun: Nhng chng mnh c mt hn c. Em th
nguyn. Em bi c. C s th hai vin dn s c i c li: Anh rt chung thy. Chc chn
anh khng ng b i x nh th. y khng phi l cch p li s chung thy ca anh, v.v... C
s th hai khng vin dn v cng khng cn ti s ng thun. N hp l v mt o c, ngay c
nu chng ta khng c hn th, nhng sng chung vi nhau qua tng y nm.

Tng tng ra hp ng hon ho

Nhng v vic bt hnh khc nhau cho chng ta bit iu g v gi tr o c ca hp ng? Hp
ng c c gi tr o c nh hai l tng khc nhau: t ch v c i c li. Nhng phn ln hp
ng khng p ng nhng l tng ny. Nu ti lm n vi ai c v th thng lng cao hn,
tha thun ca ti c th khng hon ton t nguyn m b p lc hay trong trng hp cc oan l
b cng p. Nu ti m phn vi ngi c nhiu kin thc v nhng th ang trao i, tha thun
c th khng phi l hai bn cng c li. Trong trng hp cc oan, ti c th b gian ln hoc la
gt.
Trong cuc sng thc, mi ngi c hon cnh khc nhau. iu ny c ngha chc chn c s khc
bit trong v th thng lng v kin thc. V chng no iu ny cn ng, th t bn thn tha
thun khng m bo s cng bng ca tha thun. y l l do ti sao hp ng thc khng th l

cng c o c c lp. Ngi ta lun c th hi: Nhng nhng iu h ng thun c cng bng
khng?
Nhng hy tng tng mt hp ng gia nhng ngi c v th v kin thc bnh ng, ch
khng bt bnh ng: nhng ngi c hon cnh ging nhau. V tng tng i tng ca hp
ng ny khng l vic sa cha ng nc hoc cc v lm n bnh thng, m l nhng nguyn tc
chi phi cuc sng chung ca chng ta, xc nh quyn v ngha v ca cng dn chng ta. Hp
ng nh th, gia cc bn nh th, s khng c ch cho s p buc hay la di hay li th bt cng
khc. Cc iu khon, cho d l g, cng s cng bng, v u im ca chnh tha thun .
Nu c th tng tng c mt hp ng nh th, bn n vi tng ca Rawls v hp ng
mang tnh gi thit trong v th bnh ng ban u. Bc mn v minh m bo s bnh ng v quyn
lc v kin thc theo ng yu cu v tnh trng ban u. Bng cch bo m khng ai bit v tr ca
ti trong x hi; th mnh hay im yu; cc gi tr hoc mc tiu ca ti, bc mn v minh ny m
bo khng ai c th trc li, cho d v tnh, nh v th thng lng tt hn.
Nu cho php bit trc thng tin ca c th ai , th kt cc s c tnh thin v bi cc yu t ngu
nhin ty tin... Nu tnh trng ban u l to ra cc tha thun cng bng, cc bn phi c v th
nh nhau v c i x bnh ng nh ngi c o c. Tnh ngu nhin phi c khc phc nh
iu chnh cc hon cnh ca trng thi hp ng ban u.
iu tr tru l hp ng mang tnh gi thuyt ng sau bc mn v minh khng phi l mt dng
nht nha ca mt hp ng thc, v v th l mt th t c gi tr o c; n li l mt dng thun
khit ca hp ng thc, v do l mt th c nh hng o c mnh m hn.

Hai nguyn tc cng l

Gi s Rawls ng: Ngh v cng l l hi xem chng ta s chn nhng nguyn tc g trong trng
thi bnh ng ban u, ng sau tm mn v minh. Cc nguyn tc no s xut hin?
Theo Rawls chng ta s khng chn ch ngha v li. Pha sau bc mn v minh, chng ta khng bit
v tr ca mnh trong x hi, nhng chng ta thc s bit rng mnh mun theo ui mc ch ca
bn thn v mun c i x vi s tn trng. Trong trng hp chng ta l thnh vin ca mt
dn tc hay tn gio thiu s, chng ta khng mun b p bc, thm ch nu iu ny mang n nim
vui cho a s. Khi bc mn v minh c vn ln v cuc sng thc t bt u, chng ta khng
mun thy mnh l nn nhn ca s n p tn gio hay phn bit chng tc. t v chng li
nhng nguy c , chng ta s loi b ch ngha v li v ng nguyn tc bnh ng v quyn t
do c bn cho tt c cc cng dn, bao gm quyn t do tn ngng v t do t tng. V chng ta
c th khng nh rng nguyn tc ny c u tin hn tt c n lc ti a ha li ch chung.
Chng ta s khng hy sinh cc quyn v t do c bn v li ch x hi v kinh t.
Chng ta chn nguyn tc khng ch bt bnh ng x hi v kinh t no? phng ri ro ri vo
cnh ngho, thot u chng ta c th ng h phn phi thu nhp v s giu c ngang bng nhau.
Nhng sau chng ta pht hin ra mnh c th lm tt hn, ngay c i vi nhng ngi di y
x hi. Gi s bng cch cho php bt bnh ng mc nht nh, chng hn nh lng bc s cao
hn lng ti x xe but; chng ta c th ci thin tnh cnh nhng ngi km th - bng cch gia
tng kh nng tip cn dch v y t ca ngi ngho. Cho php kh nng ny xut hin, chng ta p

dng iu Rawls gi l nguyn tc khc bit: ch cho php nhng bt bnh ng kinh t v x hi
no lm gia tng li ch ca cc thnh vin km may mn nht trong x hi.
Chnh xc th ti sao ch ngha qun bnh[22] l nguyn tc khc bit? Tht kh ni, bi v tc dng
ca s chnh lch tin lng ph thuc vo hon cnh kinh t v x hi. Gi s lng bc s cao hn
khin dch v chm sc y t cc vng nng thn ngho kh tt hn. Trong trng hp , khc bit
v lng c th ph hp vi nguyn tc ca Rawls. Nhng gi s lng bc s cao khng tc ng
n dch v y t vng xa Appalachia, m li ch khin cho c thm nhiu bc s phu thut thm
m khu Beverly Mills. Trong trng hp , theo quan im ca Rawls, mc chnh lch v lng
s rt kh bin minh.
Th cn v khon thu nhp ln ca Michael Jordan hay ti sn khng l ca Bill Gates th sao?
Nhng bt bnh ng ny c ph hp vi nguyn tc khc bit khng? Tt nhin, hc thuyt ca
Rawls khng c mc ch nh gi mc lng ca ngi ny hay ngi kia c cng bng khng;
mc ch ca hc thuyt l cu trc c bn ca x hi, cng nh cch phn b quyn v ngha v, thu
nhp v ca ci, quyn lc v c hi.
Vi Rawls th vn cn hi l liu ti sn ca Gates c c to ra trong mt h thng m xt tng
th, vn hnh v li ch ca nhng ngi yu th nht khng. V d, ti sn ny c chu mt mc thu
ly tin nh thu ngi giu nhm cung cp dch v gio dc, y t v phc li cho ngi ngho
khng? Nu c, v nu h thng ny lm ngi ngho kh hn so vi h thng chia u tt c, th s
bt bnh ng ny ph hp vi nguyn tc khc bit.
Mt s ngi nghi ng liu cc bn trong tnh trng ban u c chn nguyn tc khc bit khng.
Lm th no Rawls bit c, ng sau bc mn v minh, mi ngi s khng nh cc, sn
sng mo him sng trong mt x hi bt bnh ng vi hy vng ngoi c ln lp trn? Nh c
ngi thm ch la chn x hi phong kin, sn sng chp nhn ri ro tr thnh mt nng n khng
c t vi hy vng c th tr thnh mt v vua.
Rawls khng tin nhng ngi chn nguyn tc qun l cuc sng c bn ca mnh s la chn
nhng c hi . Tr khi h bit mnh l nhng ngi yu thch ri ro (mt tnh cch b bc mn v
minh che khng ai nhn thy), mi ngi s khng c vi mc ri ro cao. Nhng trng hp
ca Rawls v nguyn tc khc bit khng da hon ton vo gi nh cho rng mi ngi v tr ban
u s s ri ro.
Nm di bc mn v minh l mt lp lun o c c th c trnh by c lp vi thc nghim
gi tng ny. tng chnh l s phn phi thu nhp v c hi khng nn da trn cc yu t ngu
nhin xt t quan im o c.

Lp lun ngu nhin v mt o c

Rawls a ra l l ny bng cch so snh mt s l thuyt cng l cnh tranh nhau, bt u t cng
l ca h thng qu tc phong kin. Ngy nay, khng ai bo v cng l ca ch phong kin hay h
thng ng cp. Rawls nhn xt nhng h thng nh th bt cng bi chng phn b thu nhp, ca
ci, c hi v quyn lc theo s ngu nhin v dng di. Nu c sinh ra vi dng di qu tc, bn
c nhiu quyn lc v ca ci hn con ci ca nng n. Nhng bn khng th lm g thay i c
hon cnh khi sinh ca mnh. V vy, tht khng cng bng nu tin ca bn ph thuc vo
tnh ngu nhin ny.

X hi kiu th trng khc phc tnh ngu nhin ny, t nht mc no . Ngh nghip c
m rng vi ngi c ti nng cn thit v to ra s bnh ng trc php lut. Cng dn c bo
m quyn t do bnh ng c bn, v th trng t xc nh cch phn phi thu nhp v ti sn. H
thng ny - th trng t do vi bnh ng c hi mang tnh hnh thc - tng ng vi l thuyt ca
ch ngha t do c nhn v cng l. N tt hn x hi phong kin v phn tng giai cp v bc b h
thng cp bc c nh ph thuc vo dng di.
V mt lut php, h thng ny cho php tt c mi ngi phn u v cnh tranh. Tuy nhin trong
thc t, cn lu c hi mi thc s cng bng. R rng ngi c gia nh h tr v gio dc tt c li
th hn nhng ngi khng c. Cho php tt c mi ngi tham gia ng ua l mt iu tt.
Nhng nu mi ngi bt u t im xut pht khc nhau, cuc ua ny khng cng bng. Theo
Rawls l l do v sao phn phi thu nhp v ca ci trong th trng t do vi bnh ng c hi
mang tnh hnh thc khng th c coi l cng bng. S bt cng r rng nht ca h thng t do c
nhn l cho php chia phn khng hp l do nh hng t nhng yu t rt ngu nhin theo quan
im o c.
Mt cch khc phc bt cng ny l sa cha nhng bt li v x hi v kinh t. Ch nhn ti [23]
n lc lm iu bng cch ci tin bnh ng c hi mang tnh hnh thc n thun. Loi b
nhng tr ngi trn con ng dn ti thnh cng bng cch cung cp c hi bnh ng gio dc nh
nhau, con nh ngho c th cnh tranh trn c s bnh ng vi con nh giu. Thnh lp chng
trnh Khi pht Ti nng[24], dinh dng tui th v cc chng trnh chm sc sc khe, chng
trnh gio dc v o to ngh nghip - bt k th g cn thit thit lp cng mt im xut pht
cho tt c mi ngi, bt k tng lp hay nn tng gia nh nh th no.
Theo ch nhn ti, vic phn phi thu nhp v ca ci nh th trng t do ch cng bng khi mi
ngi u c c hi pht trin ti nng nh nhau. Ch khi tt c u c chung vch xut pht th mi
c th ni ngi chin thng cuc ua xng ng phn thng ca mnh.
Rawls cho rng quan nim nhn ti khc phc c cc li th c tnh ngu nhin v mt o c
nht nh, nhng vn cha t c cng l. V ngay c khi bn a mi ngi n cng mt im
xut pht, t nhiu vn d on c ai s chin thng trn ng ua - nhng ngi chy nhanh
nht. Nhng tr thnh ngi chy nhanh khng hon ton l vic do mt mnh ti lm ra. V mt o
c, iu ny cng ngu nhin nh vic c sinh ra trong mt gia nh giu c.
Ngay c khi hon ton loi tr c nh hng ca ngu nhin x hi, Rawls vit, h thng nhn
ti vn cho php phn phi ca ci v thu nhp ph thuc vo s phn b kh nng v ti nng thin
bm
Nu Rawls ng, ngay c mt th trng t do vn hnh trong mt x hi c c hi bnh ng gio
dc cng khng to ra mt phn phi thu nhp v ca ci cng bng. L do: Ai c th g l kt
qu ca x s t nhin, v di quan im o c, kt qu ny c tnh ngu nhin. Chng c nhiu
l do hn cho php phn phi thu nhp v ca ci da vo phn phi cc ti nng thin bm ch
khng phi s phn lch s v x hi.
Rawls kt lun do cng mt nguyn nhn (d mc t hn) khi nim cng l ca ch nhn ti
cng khng hon thin nh khi nim ca ch ngha t do c nhn, c hai t vic phn phi cn c
trn cc yu t ngu nhin v mt o c. Mt khi chng ta gp kh khn trong vic xc nh cch
phn phi do nh hng ca tnh ngu nhin v mt x hi hoc s may ri thin bm, chng ta s b

rng buc phi chu ng nhng nh hng ca yu t khc. T gc o c, c hai u mang

tnh ngu nhin nh nhau.
Rawls lp lun: Mt khi chng ta nhn thy s ngu nhin v mt o c lm hng c l thuyt v
cng l ca ch ngha t do c nhn v ch nhn ti, chng ta khng th tha mn khi thiu mt
quan nim qun bnh hn. Nhng quan nim ny l g? N l th khc phc bt bnh ng c hi
gio dc, hay l th hon ton khc khc phc s bt bnh ng thin bm? Nu chng ta bn
khon bi thc t l mt s ngi chy nhanh hn nhng ngi khc, chng ta c nn buc ngi
chy nhanh phi i i giy tht nng khng? Mt s ngi phn i ch ngha qun bnh cho rng
ngoi x hi th trng nhn ti ch c mt hnh thc khc l co bng - bt ngi ti nng phi chu
thm cc vt cn.

Ni khip m ch ngha qun bnh

Truyn ngn khoa hc vin tng Bergeron Harrison ca nh vn Kurt Vonnegut din t ni lo lng
ny. Cu chuyn bt u: l nm 2081, ri cui cng mi ngi bnh ng... Khng ai thng
minh hn ngi khc. Khng ai d nhn hn ngi khc. Khng ai khe mnh v nhanh nhn hn
ngi khc. S bnh ng trit ny c thc thi bi cc c v ca Tng Co-bng-c-hi
Hoa K (the United States Handicapper General). Cng dn no c tr thng minh trn mc trung
bnh c yu cu theo my thu kim sot tm thn tai. C hai mi giy, my pht ca chnh
quyn gi ti mt ting n to ngn chn h li dng u th ca b no.
Cu b mi bn tui Harrison Bergeron, thng minh, p trai v c nhiu nng khiu hn ngi
bnh thng v do vy phi eo mt my thu rt nng. Thay v eo mt my thu nh, cu b eo
trn tai mt my thu to ng. D ngy trang cho v p trai ca mnh, Harrison phi eo mt qu
bng cao su trn chp mi, co tri lng my, v nhum en hm rng trng bc ca mnh. V
gim th lc ca mnh, cu phi mc mt b gip kim loi nng. Trong i sng bnh thng,
Harrison phi eo ph trng 30 kg.
Mt ngy, Harrison b tt c ph trng trong mt hnh ng anh hng thch thc chnh th bo cha
qun bnh. Ti khng lm cu chuyn mt hay bng cch tit l kt thc. Hn r lm th no cu
chuyn ca Vonnegut nu bt s phn i quen thuc i vi l thuyt cng l ca ch ngha qun
bnh.
Tuy nhin thuyt cng l ca Rawls khng b phn i kiu . ng cho rng co bng khng phi l
cch thay th duy nht cho x hi th trng nhn ti. Nguyn tc khc bit ca Rawls khc phc
nhng phn b khng ng u ca ti nng v thin ph m khng gy cn tr ti nng. Lm th
no? Khuyn khch nhn ti pht trin v s dng ti nng ca h, nhng vi iu kin l phn
thng m cc nhn ti kim c trn th trng thuc v ton th cng ng.
Khng cn tr nhng ngi chy nhanh nht, cho php h chy ht sc. n gin ch cn tha nhn
trc rng chin thng khng thuc v mt mnh h, m cn c chia s vi nhng ngi khng c
thin ph tng t. Mc d nguyn tc khc bit khng i hi phn phi bnh ng thu nhp v ca
ci, nhng a ra mt tng v bnh ng mnh m, trn y cm hng.
Nguyn tc khc bit th hin mt s tha thun lin quan n ti nng bm sinh nh mt loi ti sn
thng thng v phi chia s v li ch ca chnh s phn b d n xy ra nh th no. Nhng ngi
c tri u i cho d h l ai, ch c th c hng li t may mn ca mnh theo nhng iu

khon ci thin tnh cnh nhng ngi khng may mn. May mn tri ph khng ch n thun dc
dng kim li bi v h ti nng hn, m trang tri cc chi ph gio dc, o to v s dng
thin bm ca h theo nhng cch gip nhng ngi km may mn. Khng ai xng dng vi
nng lc thin ph ln hn hay ng c hng mt khi u thun li hn trong x hi. Nhng
iu khng c ngha l ngi ta nn loi b nhng khc bit ny. C mt cch x l khc. Cu
trc c bn ca x hi nn dc sp xp sao cho cc ngu nhin ny c th vn hnh v li ch nhng
ngi t may mn nht.
By gi xt bn l thuyt v cng l trong phn phi cnh tranh nhau:
1. H thng ng cp phong kin: Phn cp c nh da trn dng di.
2. T do: Th trng t do vi c hi bnh ng mang tnh hnh thc.
3. Ch nhn ti: Th trng t do vi c hi bnh ng cng bng.
4. Qun bnh: Nguyn tc khc bit ca Rawls.
Rawls cho rng ba hc thuyt u t vic chia phn trn cc yu t c tnh ngu nhin theo quan
im o c - s ngu nhin ca dng di hay u th v x hi, kinh t, hoc ti nng v kh nng
thin ph. Ch nguyn l khc bit trnh c vic phn phi thu nhp v ca ci da trn cc yu t
ngu nhin. Mc d lp lun v tnh ngu nhin v mt o c khng da trn lp lun v tnh trng
ban u, nhng chng tng t nhau trn kha cnh sau: C hai cho rng, khi suy ngh v cng l,
chng ta nn loi ra hoc t sang mt bn nhng s kin mang tnh ngu nhin v con ngi v v
tr x hi.

Phn i 1: Phn thng

Nguyn tc khc bit ca Rawls gp hai phn i chnh. Phn i u tin: Phn thng th sao? Nu
nhn ti ch c th c tng thng t ti nng ca mnh vi iu kin phi gip nhng ngi
ngho nht, s ra sao nu h quyt nh lm vic t i, hoc khng pht trin k nng ca mnh ngay
t u? Nu mc thu cao hay chnh lch lng nh, liu nhng ngi l ra l bc s phu thut s
chn nhng cng vic n gin hn khng? Liu Micheal Jordan s khng cn c gng khi nhy
nm bng na hay anh s gi t sn bng sm khng?
Rawls tr li: c phn thng, nguyn tc khc bit cho php bt bnh ng thu nhp, min iu
ny gip ch cho nhiu ngi bt li nht. Tr lng cao hn cho cc CEO hoc gim thu cho ngi
giu ch tng tng sn phm quc ni (GDP) l cha . Nhng nu phn thng ny to ra s
tng trng kinh t c th ci thin tnh trng nhng ngi di y x hi, th nguyn tc khc
bit cho php.
iu quan trng cn nhn thy l s chnh lch tin lng c phn thng khc vi vic ni
ngi thnh cng c c quyn v mt o c vi thnh qu lao ng ca h. Nu Rawls ng, bt
bnh ng thu nhp ch cng bng chng no chng kch thch n lc tr gip cc hon cnh kh
khn, khng phi v cc CEO hay ngi sao th thao xng ng kim nhiu tin hn cng nhn nh
my.

Phn i 2: N lc

iu ny a ta n l l phn i th hai mang tnh thch thc hn: N lc th sao? Rawls ph

quyt l thuyt cng l ca ch nhn ti vi l do ti nng thin ph ca mi ngi khng phi
th h t lm ra. Nhng nhng ngi lm vic chm ch, n lc trau di ti nng ca mnh th
sao? Bill Gates lm vic bn b v kh khn pht trin Microsoft. Michael Jordan b ra v s gi
tp mi gia k nng bng r ca mnh. Mc d ti nng v thin ph, h c xng ng vi phn
thng do n lc ca mnh mang li khng?
Rawls tr li ngay c n lc cng c th l thnh qu ca mt s dy d tt, Ngay c s sn sng
n lc, c gng, v do xng ng theo ngha bnh thng cng ph thuc vo gia nh hnh phc
v hon cnh x hi.
Cng ging nh cc yu t khc gp phn vo thnh cng, n lc chu nh hng ca tnh ngu
nhin m chng ta khng th k cng. C v kh nng n lc ca mt ngi chu nh hng bi k
nng tri ph, cng nh nhng con ng tri rng trc anh ta. Nu nhng th khc ging nhau,
ngi no c nhng yu t trn, kh nng phn u bn b s tt hn.
Nhiu sinh vin ca ti phn i l lun ca Rawls v n lc. H tranh lun rng thnh tch ca
mnh, k c vic vo Harvard, phn nh cng sc ca ring h, khng phi cc yu t mang tnh
ngu nhin v mt o c nm ngoi tm kim sot ca h. Nhiu ngi nghi ng bt k l thuyt
v cng l no cho rng v mt o c chng ta khng xng ng vi nhng phn thng do n lc
ca chng ta mang li.
Sau khi chng ti tranh lun v kin ca Rawls v n lc, ti tin hnh mt cuc kho st khng
khoa hc lm. Ti ch ra ngnh tm l hc cho rng th t sinh nh hng n n lc v s phn
u, chng hn n lc thi vo Harvard. Cc bo co cho rng con trng c thi lm vic tt
hn, kim tin tt hn v t nhiu thnh cng hn con th. Nhng nghin cu ny gy tranh ci, v
ti khng bit kt qu c ng khng. Nhng ch th cho vui, ti yu cu sinh vin no l con trng
gi tay. Khong 75 n 80 phn trm sinh vin gi tay. Kt qu cc cuc thm d ti thc hin gn
nh nhau.
Khng ai cho rng mnh c cch no tr thnh con trng. Nu mt ci g c tnh ngu nhin
v mt o c nh th t sinh c th nh hng n xu hng c gng lm vic chm ch v tn
tm ca chng ta, th Rawls ng. Ngay c n lc cng khng th l c s ca s xng ng v mt
o c.
Mt ln na lun im cho rng mi ngi xng ng vi phn thng v n lc v chm ch, li
b nghi ng vi nguyn nhn sau: d thng vin dn n n lc, nhng ngi ng h ch nhn
ti khng thc s cho rng ch n lc khng thi c th l c s ca thu nhp v s giu c. Hy xem
xt hai cng nhn xy dng.
Mt ngi khe mnh rn ri, c th xy dng bn bc tng trong ngy m khng ch mt git
m hi. Ngi th hai yu t gy g v khng th b cng lc hai vin gch. Mc d ngi ny lm
vic cc k chm ch, nhng vic anh ta lm trong mt tun th ngi ng nghip c bp lm mt
ngy l xong. Khng ngi no theo ch ngha nhn ti c th ni ngi cng nhn yu nhng chm
ch xng ng c tr tin nhiu hn, v n lc nhiu hn ngi cng nhn khe mnh.
Hoc xt Michael Jordan. S tht anh luyn tp cc k chm ch. Nhng mt vi cu th chi bng
r luyn tp cn chm ch hn. Khng ai c th ni nhng ngi ny xng ng c c hp ng
ln hn hp ng ca Jordan v l phn thng qu trnh luyn tp vt v ca h. V vy theo ch

ngha nhn ti, mc d ni v n lc nhng thc t chnh s ng gp hoc thnh tu mi xng ng

c thng. Cho d thi lm vic c l vic ring ca chng ta hay khng, ng gp ca chng
ta ph thuc - t nht mt phn no - vo thin ph m chng ta khng th t k cng.

Bc b s xng ng o c
Nu l lun o c v tnh ngu nhin trong phn b ti nng ca Rawls ng, th c mt kt lun
ng ngc nhin: Cng l phn phi khng phi l vn thng cho nhng ngi xng ng v mt
o c.
ng tha nhn kt lun ny tri ngc vi cch suy ngh bnh thng ca chng ta v cng l: C
mt xu hng ph bin gi nh rng thu nhp v ca ci, v ni chung nhng iu tt p trong
cuc sng phi c phn phi theo s xng ng v mt o c. Cng l l hnh phc do phm
cht sinh ra... Gi y cng l vi t cch l s cng bng bc b quan nim ny.
Ravvls lm xi mn quan im ca ch nhn ti bng cch gi ln s hoi nghi vo tin c bn
ca n - nu chng ta loi b cc ro cn x hi v kinh t trn con ng dn ti thnh cng th c
th ni mi ngi xng ng vi nhng phn thng do ti nng ca h mang li.
Chng ta khng xng ng vi v th ca mnh trong h thng phn phi ti nng thin ph, cng
nh im xut pht ca chng ta trong x hi. kin chng ta xng ng vi tnh cch tt cho php
mnh n lc trau di kh nng cng c vn ; bi v tnh cch ph thuc rt ln vo nn tng gia
nh v hon cnh x hi khi cn th u - iu chng ta khng th chn c. Khi nim xng ng
khng p dng y.
Nu cng l phn phi khng phi l vic khen thng cho s xng ng v mt o c, th c phi
iu ny c ngha l nhng ngi lm vic chm ch v chi ng lut khng c yu sch v
nhng phn thng h nhn c nh n lc ca mnh? Khng, khng hn th. y Rawls nu ra
mt s phn bit quan trng nhng tinh t - gia xng ng v mt o c v iu m ng gi s
c php theo k vng hp php. S khc bit l: Khng ging lun im v xng ng, s c
php c th ch ny sinh mt ln khi mt s lut chi nht nh u vo . N khng th cho
chng ta bit cch thit lp cc quy tc ban u nh th no.
Xung t gia xng ng v o c v s c php l nguyn nhn c bn trong nhiu cuc tranh
lun nng nht v cng l ca chng ta: Mt s ngi ni rng tng thu nh vo ngi giu l tc
ot ca h th h xng ng c c; hoc coi tnh a dng chng tc v sc tc l mt yu t trong
tuyn sinh i hc tc i li th ca nhng ng vin c im SAT cao - li th m v mt o
c h xng ng c hng. Nhng ngi khc ni khng - v mt o c, mi ngi khng
xng ng c hng cc li th ny; u tin chng ta phi quyt nh lut chi (mc thu, cc
tiu chun trng tuyn) nn nh th no. Ch khi chng ta mi c th ni ai c quyn c th g.
Xem xt s khc bit gia tr chi may ri v tr chi k nng. Gi s ti mua x s. Nu trng
thng, ti c php nhn tin thng. Nhng ti khng th ni mnh xng ng trng thng, bi
v x s l tr chi may ri. Ti khng dng c tnh hay k nng ca mnh chin thng trong tr
chi.
Gi tng tng Boston Red Sox[25] chin thng trong gii World Series. Vi kt qu th, h c
php nhn cp. Nhng h c xng ng chin thng hay khng li l vn khc. Cu tr li ph

thuc vo cch chi ca h. H thng ra (v d do trng ti thi sai ti mt thi im quyt nh)
hay bi v h thc s chi tt hn i th, th hin phm cht v k nng tuyt vi trn sn?
Tr chi k nng, khng ging tr chi may ri; c th c s khc bit gia ngi c php thng
v ngi xng ng thng. l bi v tr chi k nng tng thng cho s kh luyn v th hin
mt s c tnh nht nh, Rawls cho rng cng l phn phi khng phi l khen thng c tnh hay
s xng ng v mt o c. Thay vo , n l s p ng k vng hp php pht sinh khi cc quy
tc ca cuc chi c t ng v tri. Mt khi cc nguyn tc cng l thit lp nn cc iu khon
ca hp tc x hi, ngi dn c hng cc li ch h kim c theo quy nh . Nhng nu
c yu cu np thu mt phn thu nhp gip nhng ngi c hon cnh kh khn, h khng
th phn nn vic ny gy cho h tn tht v nhng g h xng ng c hng.
Khi , mt k hoch phn phi cng bng tr li cho cu hi con ngi c quyn c hng g; n
p ng k vng hp php ca h do cc thit ch x hi thit lp. Nhng nhng iu h c php
c khng t l v cng khng ph thuc vo gi tr ni ti ca h. Cc nguyn tc cng l iu chnh
cu trc c bn ca x hi... khng cp n s xng ng v mt o c, v khng c xu hng
phn phi phn chia tng ng vi n.
Rawls bc b vic ly s xng ng v mt o c lm c s cho cng l phn phi trn hai cn c.
u tin, nh chng ta thy, nhng ti nng (ca ti) cho php ti cnh tranh thnh cng hn
nhng ngi khc khng hon ton do ti t to ra. Nhng s ngu nhin th hai cng khng km
phn quyt nh: ti bt k thi im no, nhng phm cht m mt x hi nh gi cao cng ngu
nhin v mt o c. Ngay c khi ti c mt ti nng duy nht, khng c g phi bn ci, th hon
ton c th phn thng gt hi c t ti nng ny cng ph thuc vo tnh ngu nhin ca cung
v cu. x Tuscany thi Trung c, ha s v bch ha rt c trng vng, trong khi th k 21
California, lp trnh vin my tnh mi c gi. K nng ca ti kim c nhiu hay t tin ph thuc
vo vic x hi mong mun nhng g. V iu ny ph thuc vo phm cht, c tnh mt x hi
mun tng thng.
Hy xem xt s khc bit v tin lng nh sau:
Lng bnh qun gio vin Hoa K khong 43.000 la/nm. David Letterman din gi chng
trnh tr chuyn m khuya kim c 31.000.000 la/nm.
Chnh n Ta n Ti cao Hoa K lohn Roberts c tr 217.400 la/nm. Thm phn Judy, ngi
ph trch chng trnh truyn hnh thc t, kim c 25.000.000 la/nm.
Mc lng chnh lch ny c cng bng khng? Cu tr li ca Rawls ph thuc vo vic liu chng
c xut hin trong mt h thng thu v ti phn phi vn hnh v li ch ca nhm ngi ngho
khng. Nu ng; Letterman v thm phn Judy s c php hng khon thu nhp ca h. Tuy
nhin, khng th ni thm phn Judy xng ng kim nhiu gp trm ln so vi chnh n Roberts,
hoc Letterman xng ng kim nhiu gp by trm ln gio vin. Thc t vic tnh c sng trong
mt x hi tr lng hu h cho cc ngi sao truyn hnh l s may mn ca h, khng phi iu h
xng ng.
Nhng ngi thnh t thng b qua cc kha cnh tnh c ny trong thnh cng ca mnh. t nht
trn kha cnh no , nhiu ngi trong chng ta may mn c cc phm cht m x hi tnh c coi
trng. Trong x hi th trng, tht ng gi nu c ti kinh doanh. Trong x hi quan liu, kh nng
kt thn d dng v thun li vi cp trn mi ng gi. Trong x hi dn ch i chng, tht ng

gi nu n nh khi xut hin trn truyn hnh, v c kh nng ni chuyn ngn gn, hp dn. Trong
x hi thch tranh tng, rt c ch khi i hc trng lut, c k nng l lun v din gii c im
LSAT cao.
Chng ta khng th tc ng n vic x hi ca chng ta tng thng nhng gi tr no. Gi s
chng ta - vi ti nng ca mnh - khng sng trong mt x hi cng ngh tin tin, a tranh tng
nh x hi chng ta, m trong mt x hi sn bn, mt x hi chin binh, hay mt x hi tng thng
nhng phn thng cao qu v uy tn nht cho nhng ngi c th lc tt nht, hoc sng o nht.
Ti nng cua chng ta s ra sao? R rng, chng s khng a chng ta vn xa. V khng nghi ng
g na, mt s ngi s pht trin nhng k nng khc. Tuy nhin, liu chng ta c t xng ng hay
thiu gi tr hn chng ta by gi khng? Cu tr li ca Rawls l khng. Chng ta c th nhn c
t hn, v ng nh th. Nhng khi c hng t hn, khng v th m chng ta gim gi tr i, t
xng ng hn nhng ngi khc. iu ny cng ng vi nhng ngi thiu v tr c uy tn trong
x hi chng ta, v nhng ngi c t nhng nng khiu m x hi chng ta tnh c coi trng.
V th, khi chng ta c li do lut chi thng cho kh nng vn dng ti nng ca mnh, th tht
sai lm v ngo mn khi cho rng chng ta xng ng nht sng trong mt x hi nh gi cao
nhng phm cht chng ta c d tha.
Woody Allen a ra im tng t trong b phim Stardust Memories. Allen ng vai mt nhn vt
tng t nh chnh bn thn ng - mt din vin hi ni ting c tn Sandy, gp g Jerry, bn hng
xm hi b by gi l mt ti x taxi bt c ch.
SANDY: Cu ang lm g vy? Cu lm sao th?
JERRY: Cu bit ti lm g khng? Ti li xe taxi.
SANDY: , trng cu n m. Cu li xe taxi th c lm sao?
JERRY: Ch. Nhng nhn ti so vi cu...
SANDY: Cu mun ti ni iu g? Ti l a tr trong khu ph hay k chuyn ci, phi khng?
JERRY: .
SANDY: Vy, v vy, chng ta, cu bit y, chng ta sng trong mt x hi nh gi cao chuyn
ci, cu thy khng? Nu cu ngh v iu theo cch ny - (hng ging) nu ti l ngi da
Apache, nhng ngi khng cn din vin hi, phi khng? Nu th ti l k tht nghip.
JERRY: Vy h? , thi no, iu khng gip t cm thy tt hn.
Ngi li xe taxi khng thay i trc l l ca ngi din vin hi kch v tnh ngu nhin theo
kha cnh o c ca danh vng v tin bc. Xem s khn kh ca mnh nh vn ri khng an i
c ngi ti x. C l nguyn do trong mt ch nhn ti, phn ln mi ngi ngh rng thnh
tu ln phn nh nhng g chng ta xng ng, mt tng khng phi d dng nh . Liu cng
bng trong phn phi c th c tch hn ra khi s xng ng v mt o c l mt cu hi
chng ta khm ph trong nhng trang tip theo.

Cuc sng c khng cng bng?

Vo nm 1980, khi Ronald Reagan tranh c tng thng, kinh t gia Milton Friedman cng v Rose
(ng tc gi) xut bn quyn T do la chn (Free to Choose) - mt tc phm rt n khch. Quyn
sch bo v nn kinh t th trng t do v tr thnh mt cun sch gio khoa - thm ch mt
thnh kinh - cho cc nm Reagan ti nhim. bo v nguyn tc kinh t t do chng li s phn i
ca ch ngha qun bnh, Friedman c mt s nhng b ng ngc nhin, ng tha nhn nhng
ngi ln ln trong gia nh giu c v hc cc trng tt c li th khng cng bng so vi nhng
ngi khng c nn tng u i. ng cng tha nhn nhng ngi - d khng t mnh to ra - tha
hng ti nng v thin ph c mt li th khng cng bng so vi nhng ngi khc.
Tuy nhin khc Rawls, Friedman nhn mnh chng ta khng nn c gng khc phc bt cng ny.
Thay vo , chng ta nn bit cch sng chung vi n, v hng nhng li ch n mang n: Cuc
sng vn khng cng bng. Tht hp dn tin rng chnh quyn c th khc phc nhng g t nhin
to ra. Tuy nhin, cng tht quan trng nhn ra chng ta c hng tht nhiu li ch t
nhng, bt cng m chng ta phn nn.
Khng c g cng bng... khi Muhammad Ali sinh ra c nhng k nng ng tr thnh v s
quyn anh c khi... Chc chn khng cng bng khi Muhammad Ali c th kim c hng triu
la trong mt m. Tuy nhin, phi chng s bt cng hn vi nhng ngi thch xem ng nu, v
mt s l tng bnh ng tru tng, Muhammad Ali khng c php kim c nhiu hn trong
trn u.
Trong tc phm L thuyt v cng l, Rawls bc b li khuyn v s tha mn m quan im ca
Friedman phn nh. Rawls tuyn b mt chn l quen thuc m chng ta thng lng qun: Cch
mi th vn hnh khng quyt nh cch chng nn c vn hnh.
Chng ta nn phn i lun im rng trt t trong cc th ch lun lun c nhc im v s phn
b ti nng thin ph v s ngu nhin ca hon cnh x hi l khng cng bng, v s bt cng ny
c tnh tt yu d con ngi c sp t ra sao i chng na. i khi suy ngh ny c xem nh ci
c b qua s bt cng, nh th t chi chp nhn s bt cng tng ng vi vic khng th
chp nhn ci cht. S phn b thin ph khng cng bng m cng chng bt cng, cng chng bt
cng khi ai c sinh ra trong x hi vi mt v tr c th no . y n gin l nhng s kin
t nhin. u l cng bng v bt cng l cch m cc th ch i ph vi nhng s kin .
Rawls xut cch chng ta i ph vi nhng s kin ny bng cch ng chia s s phn vi
mi ngi, v [t mnh] tn dng s ngu nhin ca to ha v hon cnh x hi khi lm vic g
l v li ch chung. Cho d cui cng c thnh cng hay khng, l thuyt ca ng th hin mt
nghin cu hp dn nht trong lch s ngnh trit hc chnh tr M v mt x hi bnh ng hn.

7. TRANH CI V CHNH SCH CHNG K

TH[26]
CHERYL HOPWOOD khng xut thn trong gia nh giu c. c mt ngi m n thn nui
dng, c phn u tt nghip trung hc, cao ng cng ng v i hc bang California
Sacramento. Sau c chuyn ti tiu bang Texas v np n vo Khoa Lut i hc Texas - khoa
lut tt nht tiu bang v l mt trong nhng khoa lut hng u c nc. Mc d c im trung bnh
l 3,8, lm kh tt bi thi vo trng lut (c im so snh [27] l 83)), nhng Hopwood khng trng
tuyn.
C gi da trng Hopwood suy ngh mnh trt tht khng cng bng. Mt s th sinh c im trung
bnh, im thi thp hn c vn trng tuyn ch v h l ngi M gc Phi hay gc Mexico. Nh
trng c chnh sch chng k th u tin cho cc th sinh nhm thiu s. Trn thc t, tt c th sinh
nhm thiu s c im thi xp x im thi ca Hopwood u trng tuyn.
Hopwood kin v ny ln ta n lin bang v cho rng mnh b phn bit i x. Trng i hc phn
bc rng mt phn s mnh ca khoa l tng s a dng v chng tc v dn tc trong ngnh lut
Texas, khng ch trong cc cng ty lut, m cn cc c quan lp php v ta n tiu bang. Michael
Sharlot, trng Khoa Lut ni: Lut php trong x hi dn s cc k ph thuc vo vic x hi sn
sng chp nhn phn xt ca ta n. S kh t c iu hn khi tt c cc nhm cha c i
din trong cc c quan thc thi cng l. tiu bang Texas, ngi M gc Phi v gc Mexico chim
ti 40% dn s, nhng t l lm vic trong ngnh lut ca nhm ny thp hn rt nhiu. Khi
Hopwood np n, Khoa Lut i hc Texas p dng chnh sch tuyn sinh chng k th vi mc
tiu c khong 15% lng trng tuyn l ngi nhm thiu s. t mc tiu ny, i hc Texas
t im chun cho th sinh nhm thiu s thp hn im chun cho nhm khng phi thiu s. Nhn
vin trng i hc tranh lun: tt c cc sinh vin nhm thiu s trng tuyn ni chung kh nng
lm vic, v hu nh sau khi tt nghip, h u vt qua k thi vo lut s on. Nhng ch l li
an i nh vi Hopwood, c vn tin mnh b i x khng cng bng, v l ra phi trng tuyn.
V Hopwood kin chnh sch chng k th khng phi v kin u tin kiu th, v cng s chng
phi v cui cng. Trong hn ba thp k qua, ta n vt ln vi cc vn hc ba v mt o l
v php l m chnh sch chng k th t ra. Nm 1978, trong v Bakke, Ta n Ti cao Hoa K
ng h (vi t l st sao) chnh sch tuyn sinh ny ti Khoa Y, i hc California ti Davis. Trong
nm 2003, mt phn quyt st sao ca Ta n Ti cao cho php s dng chng tc l mt yu t xt
tuyn trong v vic lin quan n Khoa Lut, i hc Michigan. Trong khi gn y c tri cc
tiu bang California, Washington v Michigan kin ngh b phiu chng vic tru i chng tc trong
gio dc v vic lm. Cu hi vi ta n l liu chnh sch chng k th trong tuyn dng v tuyn
sinh c vi phm iu khon bo v quyn bnh ng ca hin php Hoa K hay khng? Nhng chng
ta hy hin php sang mt bn tp trung vo vn o c: C bt cng khng khi a yu t
chng tc v dn tc vo qu trnh tuyn dng hay tuyn sinh?
tr li, trc tin cng xem xt ba l do ng h chnh sch chng k th chng tc v dn tc: sa
cha s thin lch trong cc bi thi chun, bi thng cho sai lm trong qu kh v thc y tnh a
dng.

Khc phc s thin v trong cc bi kim tra

Mt nguyn nhn xt thm yu t chng tc v dn tc l sa cha nhng yu t thin v kh
d trong cc bi kim tra. T lu kh nng d bo mc thnh cng trong hc tp v ngh nghip
ca bi kim tra SAT[28] v cc dng bi kim tra khc b tranh ci. Trong nm 1951, mt ng vin
cho chng trnh tin s ti Khoa Tn gio, i hc Boston c im GRE [29] rt thng. Chng thanh
nin Martin Luther King, ngi sau ny tr thnh mt trong nhng din gi v i nht trong lch s
Hoa K, t im di trung bnh trong phn thi t vng. May mn thay, ng trng tuyn.
Mt s nghin cu cho thy ni chung trong cc bi kim tra chun ha, sinh vin da en v gc Ty
Ban Nha c im thp hn sinh vin da trng, k c khi hiu chnh bi thi cho ph hp vi giai
tng kinh t. Nhng bt k nguyn nhn gy ra chnh lch im kim tra, vic s dng bi kim tra
tiu chun d bo mc thnh cng trong hc thut i hi phi xem xt im s ny cng vi
nn tng gia nh, x hi, vn ha, v gio dc ca th sinh. Mt bi SAT 700 im ca mt hc sinh
hc trng cng ngho khu South Bronx c ngha nhiu hn so vi bi thi c cng im s ca
mt hc sinh nh giu hc trng tt trong khu thng lu Upper East Side Manhattan. Tuy nhin,
vic xt im thi cng vi nn tng chng tc, dn tc v kinh t ca sinh vin khng thch thc
quan nim trng cao ng v i hc nn nhn nhng sinh vin ha hn nht v mt hc thut; n
gin y ch l mt c gng xc nh tim nng hc thut ca c nhn chnh xc hn.
Cuc tranh lun v chng k th ch yu trn hai c s sau: lp lun b p v lp lun v s a
dng.

B p nhng sai lm trong qu kh

Lp lun b p coi chnh sch chng k th l phng thuc cho nhng sai lm trong qu kh. Theo
, sinh vin thiu s cn c u tin b p cho s phn bit i x trong qu kh khin gi
y h b bt li mt cch bt cng. Lp lun ny coi trng tuyn nh mt li ch cho ngi nhn v
tm cch phn phi li ch ny sao cho c th b p c s bt cng trong qu kh v nhng nh
hng dai dng ca n.
Nhng l l b p b nhng ngi ph bnh phn bc nh sau: nhng ngi hng li khng nht
thit l nhng ngi tng chu kh au, v nhng ngi tr tin b p t khi l ngi chu trch
nhim v sai lm cn c sa cha. Nhiu i tng hng li t chnh sch chng k th l sinh
vin thiu s nhng tng lp trung lu, khng phi chu hon cnh au kh nh thanh nin ngi
M gc Phi v gc Latin sng ti khu chut. Ti sao mt sinh vin ngi M gc Phi sng khu
ngoi giu c Houston li c u i hn c gi Cheryl Hopwood, ngi c l tht s kh khn
hn v kinh t?
Nu trng tm l gip ngi bt li, cc nh ph bnh cho rng chnh sch chng k th cn phi
da trn tng lp, khng phi chng tc. V nu u tin chng tc c dng b p cho s bt
cng ca ch n l v phn bit chng tc trong qu kh, lm sao c th cng bng khi bt nhng
ngi nh Hopwood, vn chng lin quan g n s bt cng trong qu kh y, phi gnh chu?
Liu l l b p cho chnh sch chng k th c th phn bc li kin ny hay khng ph thuc
vo khi nim trch nhim tp th phc tp: v mt o c, chng ta c trch nhim sa cha nhng
sai lm do th h i trc gy ra khng? tr li cu hi ny, chng ta cn phi bit thm v cch

pht sinh ngha v o c. Chng ta gnh vc ngha v ch vi t cch c nhn hay phi gnh mt
vi ngha v vi t cch l thnh vin cc cng ng vi nhng c tnh lch s? V chng ta s n
vi cu hi ny trong phn sau cun sch, gi hy tm t n sang mt bn v chuyn sang l l a
dng.

Thc y s a dng
Vi l l a dng, chnh sch chng k th khng ph thuc vo khi nim trch nhim tp th gy
tranh ci. V cng khng ph thuc vo vic chng minh bn thn cc sinh vin thiu s c u
tin trong tuyn sinh b phn bit i x hay b bt li. Trng tuyn khng c coi nh phn
thng cho ngi nhn m l phng tin nhm t ti mt mc ch xng ng v mt x hi.
C s v s a dng l mt l l nhn danh li ch chung - li ch chung ca chnh trng hc v ca
c x hi. u tin, trng i hc mong mun c c mt cng ng sinh vin pha trn nhiu
chng tc bi v iu ny cho php sinh vin hc hi t nhau nhiu hn so vi khi tt c sinh vin c
cng nn tng. Do vic ch nhn sinh vin t mt vng ca t nc s lm gii hn tim nng tr tu
v vn ha, nn y l l l th nht ng h tnh a dng v dn tc, chng tc, v giai tng. Th hai,
l l a dng cho rng vic gip nhm thiu s b bt li m nhn v tr lnh o trong nhng lnh
vc cng v ngnh ngh s thc y mc tiu dn s ca trng di hc v ng gp cho li ch
chung.
a dng l mt trong nhng l l thng xuyn c cc trng cao ng, i hc a ra, Khi phi
i mt vi v kin ca Hopwood, trng Khoa Lut i hc Texas trch dn mc tiu dn s m
chnh sch chng k th ca khoa nhm ti. Khoa Lut c mt s mnh l nng cao s a dng trong
ngh lut Texas v cho php ngi M gc Phi v gc Latin m nhn vai tr lnh o trong chnh
quyn v gii lut gia. ng cho bit nh bin php ny, chng trnh chng k th ca khoa thnh
cng: Chng ti thy sinh vin nhm thiu s tt nghip t khoa chng ti tr thnh cc quan chc
c bu, lm vic ti cc cng ty lut hng u, tr thnh ngh s tiu bang hay quan ta lin bang.
Trong phm vi no , ngi nhm thiu s lm vic trong cc c quan quan trng Texas thng
l sinh vin c ca chng ti.
Khi Ta n Ti cao M x v Bakke, i hc Harvard gi mt bn tm tt thn-hu-ca-ta[30] bo
v chnh sch chng k th trn quan im gio dc. N ni rng im trung bnh v im thi u vo
khng bao gi l tiu chun xt tuyn duy nht. Nu thnh tch hc tp xut sc l tiu ch duy nht
hoc tiu ch chim u th, i hc Harvard s mt i rt nhiu sc sng v tr tu xut sc... V th
cht lng ca cc hot ng gio dc dnh cho tt c sinh vin s gim st. Trong qu kh, a
dng c ngha l sinh vin n t California, New York v Massachusetts; th dn v nng dn;
ngh s violin, ha s v cu th bng , nh sinh hc, s gia v ngi nghin cu vn hc c in;
ngi mi gii chng khon, cc hc gi v cc chnh tr gia tng lai. By gi, trng i hc
cng quan tm n s a dng v chng tc v dn tc.
Mt cu nng dn t Idaho c th mang ti Harvard iu g m mt ngi Boston khng th em
n. Tng t, mt sinh vin da en c th mang n mt iu g m sinh vin da trng khng th
mang n. Cht lng hot ng gio dc ca tt c cc sinh vin i hc Harvard ph thuc mt
phn vo nhng khc bit trong nn tng v v b ngoi ca cc sinh vin.

Cc phn bc nhm vo l l a dng a ra hai kiu phn i - mt mang tnh thc t, mt mang
tnh nguyn tc. Phn i mang tnh thc t nghi ng hiu qu ca chnh sch chng k th. Vic u
tin theo chng tc s khng mang n mt x hi a nguyn hn hay gim thnh kin v bt bnh
ng m hy hoi lng t trng ca sinh vin nhm thiu s, lm gia tng thc nhy cm v chng
tc nhiu pha, lm cng thng mu thun chng tc, v khi gi ni on gin trong nhng nhm
da trng thiu s cm thy h cng phi c u i. Phn i kiu ny khng cho rng chnh sch
chng k th l bt cng, m cho rng chnh sch ny li bt cp hi hoc kh t mc tiu.

u tin chng tc c vi phm quyn?

Phn i mang tnh nguyn tc cho rng: mc d mc tiu lp hc a dng hay mt x hi cng bng
hn l v cng tt p v chnh sch, chng k th c th rt thnh cng trong vic t c mc tiu
ny, nhng s dng chng tc hay dn tc l yu t trong xt tuyn l khng cng bng. L do: lm
iu vi phm quyn ca nhng th sinh nh Cheryl Hopwood, nhng ngi b t vo th bt
li trong cnh tranh khng do li ca bn thn.
Vi thuyt v li, phn i ny khng c nhiu trng lng. iu ny ph thuc vo li ch v gio
dc v x hi do chnh sch ny to ra c ln hn s tht vng do b trt ca Hopwood v nhng th
sinh da trng c im mp m im chun khng. Tuy nhin, nhiu ngi xut chnh sch chng
k th khng theo thuyt v li; h l nhng ngi theo ch ngha t do dn ch kiu Kant hoc kiu
Rawls vn tin rng ngay c mc tiu ng thm mun cng khng th b qua quyn ca c nhn. i
vi h, nu vic s dng yu t chng tc trong tuyn sinh vi phm quyn ca Hopwood, th lm nh
th l bt cng.
Ronald Divorkin, trit gia php l hng quyn, din gii phn i ny bng cch lp lun coi vic
s dng chng tc trong chnh sch.chng k th khng vi phm quyn ca bt c ai. ng hi,
Hopwood b t chi quyn g? C l c tin rng mi ngi c quyn khng b phn xt theo nhng
yu t nh chng tc - th m h khng th kim sot c. Nhng hu ht cc tiu ch tuyn sinh
i hc truyn thng u lin quan n cc yu t ngoi tm kim sot ca mi ngi. Khng phi
li ca ti nu ti n t Massachusetts ch khng phi t Idaho, hay rng ti l mt ngi chi
bng t hi, hoc ti khng th ht ng giai iu. Cng khng phi li ca ti nu ti thiu kh
nng lm tt bi thi SAT.
C l quyn b e da y l quyn c nh gi ch theo tiu ch im thi - khng xt c bng
tt khng, hoc n t Idaho, hoc tham gia tnh nguyn trong bp n cng ng khng. Trn
quan im ny, nu im trung bnh, im thi v cc kt qu hc tp khc ca ti trong nhm th sinh
u, th ti xng ng trng tuyn. Ni cch khc ti xng ng c xt tuyn ch theo thnh
tch hc tp ca ti.
Nhng nh Dworkin ch ra, khng c quyn no nh th. Mt s trng i hc c th nhn sinh
vin hon ton trn c s thnh tch hc tp, nhng hu ht t khng. Cc trng i hc xc nh s
mnh theo nhng cch khc nhau. Dworkin lp lun khng th sinh no c quyn cho rng trng i
hc phi xc nh s mnh ca mnh v thit k chnh sch tuyn sinh theo cch nh gi cao mt tp
hp phm cht c th no - c th l kh nng hc tp, k nng th thao hoc bt c iu g khc.
Khi trng i hc xc nh s mnh v thit lp tiu chun tuyn sinh, bn c k vng chnh
ng c trng tuyn chng no bn p ng nhng tiu chun tt hn so vi th sinh khc.

Nhng ngi nm trong nhm ng vin hng u - xt theo thnh tch hc tp, tnh a dng v dn
tc v a l, nng lc th thao, cc hot ng ngoi kha, sinh hot cng ng... - v nh vy h
c php trng tuyn, v s khng cng bng nu nh trt h. Nhng khng ai c quyn c xt
tuyn theo tp hp c th cc tiu ch nh trc.
y c mt suy ngh su sc phn bc l l a dng ca chnh sch chng k th: Trng tuyn
khng phi vinh d c trao cho u im hoc gi tr no . V mt o c, c sinh vin c im
thi cao hay sinh vin t nhm thiu s km th u khng xng ng trng tuyn. S trng tuyn ca
c l chnh ng chng no iu ny hng ti mc ch x hi m trng i hc hng ti; khng
phi v tng thng cho sinh vin v cc u im hoc gi tr c xc nh mt cch c lp ca
c. ca Dworkin l cng bng trong tuyn sinh khng phi l vn khen thng cho u im hay
gi tr; chng ta c th bit c, u l cch tuyn sinh cng bng ch khi trng i hc xc nh
c s mnh ca mnh. S mnh ch khng phi nhng th khc xc nh cc gi tr thch hp. Lp
lun ca Dworkin v cng bng trong tuyn sinh i hc tng ng vi lp lun ca Rawls v cng
bng trong phn phi thu nhp: khng phi l vn xng ng v mt o c.

Phn bit chng tc v hn ngch bi Do Thi

C phi iu ny c ngha l trng cao ng, i hc c t do xc nh s mnh ca mnh ty
thch, v bt k chnh sch tuyn sinh no tun theo s mnh l cng bng? Nu vy th cc i
hc phn bit chng tc cc bang min Nam nc M cch dy khng lu th sao? Khi iu xy
ra, Khoa Lut i hc Texas nm trung tm ca mt v kin vi phm hin php. Nm 1946, khi
cn trong thi k phn bit chng tc, khoa ny khng tuyn Heman Marion Sweatt vi l do khoa
khng tuyn ngi da en. Quyt nh ny dn n v kin mang tnh bc ngot Ta n Ti
cao, v Sweatt chng Painter (1950), mt c n vo t phn bit chng tc trong gio dc i hc.
Nhng nu cch kim nghim duy nht tnh cng bng ca mt chnh sch tuyn sinh l xem n c
ph hp vi s mnh ca trng hay khng, vy th l l Khoa lut i hc Texas trnh by lc
u c g sai? S mnh ca khoa ny l o to lut s cho cc cng ty lut Texas. V cng ty lut
Texas khng thu ngi da en, nn khoa lut kt lun mnh khng cn tuyn ngi da en.
Bn c th phn bc: Khoa Lut i hc Texas l trng cng, do cch la chn s mnh b hn
ch hn so vi cc i hc t. iu chc chn ng l cc v kin nh m lin quan n chnh sch
chng k th ti i hc u dnh dng n cc trng i hc cng lp: i hc California tai Davis
(v Bakke), i hc Texas (v Hopwood) v i hc Michigan (v Grutter). Nhng v chng t
ang c gng xc nh xem yu t chng tc trong tuyn sinh cng bng hay bt cng - ch khng
xt tnh hp php ca n - nn s khc bit gia trng cng v trng t khng mang tnh quyt
nh.
Cc hip hi t nhn cng nh t chc cng c th b ch trch v s bt cng. Hy nh li nhng
cuc biu tnh ngi ti quy n tra phn i k th chng tc cc bang min Nam khi cn phn
bit chng tc. Quy n tra l ca t nhn, nhng hnh ng k th chng tc l bt cng. (Trong
thc t, o lut Dn Quyn ban hnh nm 1964 quy nh hnh ng phn bit i x nh th l bt
hp php).
Hoc xt mt s i hc trong Lin on Ivy[31] chnh thc hay khng chnh thc p ng chnh sch
hn ngch bi Do Thi trong nhng nm 1920 v 1930. Phi chng nhng hn ngch ny chp nhn

c v mt o c ch n gin bi v y l cc trng i hc t, khng phi cng lp? Nm

1922, ch tch i hc Harvard, A. Lawrence Lowell, nhn danh vic mun lm gim tinh thn bi
Do Thi a ra quy nh ngi Do Thi ch c chim ti a 12% lng trng tuyn, ng ni
cm gic bi Do Thi trong sinh vin ang tng v n tng theo s lng ngi Do Thi.
Trong nhng nm 1930, gim c tuyn sinh ca Dartmouth vit cho cc cu sinh vin - nhng
ngi than phin v s lng ngi Do Thi ngy cng tng trong khun vin trng: Ti vui mng
khi bn c kin v vn Do Thi. Ti s au lng khn xit nu s lng ngi Do Thi trng
tuyn ln hn hn 5% hay 6% trong kha 1938. Trong nm 1945, ch tch Dartmouth gii hn
lng ngi Do Thi nhp hc bng cch vin dn ti s mnh ca trng: Dartmouth l trng C
c gio, dnh cho vic truyn b C c gio n cc sinh vin.
Nu theo l l a dng ca chnh sch chng k th, gi s trng i hc c th thit lp bt k tiu
ch tuyn sinh no hng ti s mnh xc nh ca mnh, th c th ln n chnh sch phn bit
chng tc v hn ngch bi Do Thi khng? Liu c s phn bit mang tnh nguyn tc trong vic s
dng yu t chng tc t chi ngi thiu s trong cc tiu bang phn bit chng tc min Nam
ngy trc v vic u tin nhn ngi thiu s trong chnh sch chng k th ngy nay? Cu tr li r
rng nht l trong thi k phn bit chng tc, Khoa lut i hc Texas s dng chng tc nh mt
du hiu h ng, trong khi ngy nay u tin chng tc khng xc phm hay k th ai. Hopwood xem
vic t chi khng cng bng, nhng c khng th cho rng iu ny th hin s th hn v khinh
thng.
l cu tr li ca Dworkin. Trong thi k phn bit, t chi theo chng tc ph thuc vo
tng ti tin rng mt chng tc cao qu hn mt chng tc khc, trong khi chnh sch chng k th
khng lin quan g n thnh kin trn. Ch n gin khng nh rng: vi tm quan trng ca vic
thc y s a dng trong cc ngnh ngh trng im, da en hoc gc M Latin l mt c im
c li v mt x hi.
ng vin b trt Hopwood khng th va lng vi s khc bit ny, nhng iu ny khng c nh
hng o c nht nh. Khoa Lut khng ni Hopwood km hn sinh vin nhm thiu s trng
tuyn (khng phi c) xng ng c li th m c khng c. n gin c th ni rng a dng chng
tc v dn tc trong lp hc v phng x n phc v mc ch gio dc ca khoa. V tr khi vic
theo ui nhng mc ch vi phm quyn ca nhng ngi nh mt c hi theo mt cch no
, cn khng th ng vin tht vng khng th tuyn b mt cch hp l rng h b i x bt
cng.

Chng k th cho ngi da trng?

Di y l mt th nghim cho l l a dng: i khi c th bin minh cho vic u i chng tc
i vi ngi da trng c khng? Ta hy xem xt v Starrett City. Khu chung c phc hp
Brooklyn, New York ny cha c hai mi ngn c dn, l d n nh dnh cho ngi c thu
nhp trung bnh do lin bang ti tr ln nht Hoa K. N khai trng vo gia nhng nm 1970
vi mc tiu tr thnh cng ng a chng tc. Mc tiu ny t c thng qua vic s dng bin
php kim sot phng trng vn tm cch cn bng c cu dn tc v chng tc trong ton cng
ng, hn ch dn s gc Phi v gc M Latin vo khong 40%. Ni ngn gn, n s dng mt h
thng hn ngch. Hn ngch khng da trn thnh kin hoc s khinh thng, m da trn hc
thuyt im bng pht [32] chng tc theo kinh nghim rt ra t cc khu ngoi . Ngi qun l d

n mun trnh cc im bng pht gy ra s rt chy ca ngi da trng trong khu chung c v
lm suy yu tnh a dng. Bng cch duy tr cn bng chng lc v dn tc, h hy vng duy tr s n
nh, a dng v chng tc trong khu chung c.
Chnh sch ny kh tt. Cng ng tr hn c a chung, nhiu gia nh mun di chuyn vo, v
Starrett City phi lp mt danh mc ch. Mt phn do h thng hn ngch, giao t cn h cho ngi
gc Phi hn so vi ngi da trng, cc gia nh da en phi ch i lu hn cc gia nh da trng.
n gia nhng nm 1980, mt gia nh da trng phi ch 3-4 thng nhn cn h, trong khi mt
gia nh da en phi ch ti tn hai nm.
y, r rng h thng hn ngch u tin ng vin da trng - khng v thnh kin chng tc m v
mc ch duy tr cng ng hn hp. Mt s ng vin da en thy chnh sch c thc chng tc
ny khng cng bng, v kin v b phn bit i x. T chc NAACP [33], ng h vic chng k th
trong cc v vic khc, i din cho h. Cui cng, hai bn i n mt dn xp trong Starrett City
gi li h thng hn ngch, nhng yu cu tiu bang m rng kh nng tip cn cc d n nh cho
nhm thiu s.
Liu cch phn phi cn h c thc v mt chng tc c bt cng khng? Khng, nu bn chp
nhn l l a dng ca chnh sch chng k th. a dng v chng tc v dn tc c vai tr khc nhau
trong d n nh v tuyn sinh i hc, v th b e da khng ging nhau. Nhng t quan im
cng bng, hai trng hp ny cng tin thoi vi nhau. Nu a dng em li li ch chung, v nu
khng c ai b phn bit i x v lng cm th v khinh mit, th u tin chng tc khng vi phm
quyn ca bt k ai. Sao li khng? Bi v theo quan im xng ng v mt o c ca Rawls,
khng ai xng ng c xt vo trong mt cn h hay c c mt ch ngi trong ging
ng da trn gi tr c xc nh c lp ca ngi . iu c th c coi l gi tr ch c
xc nh khi c quan qun l nh hay gii chc trng i hc xc nh s mnh ca mnh.

C th tch cng l khi s xng ng v mt o c

khng?
Mc d hp dn v mt o c nhng vic khng ly s xng ng v o c lm c s cho cng
l phn phi vn gy cm gic lo lng. Hp dn v lm suy yu gi nh t mn, quen thuc trong x
hi nhn ti rng thnh cng l chic vng min ca gi tr, rng ngi giu c vy l v h xng
ng hn ngi ngho. Nh Rawls nhc chng ta, khng ai xng ng v nng lc tri cho ca
mnh hay phn thng do c v th khi u thun li trong x hi. Cng khng th t k cng do
c sng trong mt x hi tnh c nh gi cao th mnh ca chng ta. l thc o s may mn
ch khng phi gi tr ca chng ta.
iu cn bn khon trong vic tch cng l khi s xng ng v mt o c l ch n khng d
din t. Nim tin rng cng vic v c hi l phn thng cho nhng ngi xng ng n su vo
np ngh, c l ti Hoa K cn su m hn cc x hi khc. Cc chnh tr gia khng ngng tuyn b
rng nhng ngi lm vic chm ch v chi ng lut xng ng c thng tin, v ng vin
nhng ngi thc hin gic m M hy coi thnh cng nh s phn nh cc gi tr ca mnh. Trong
hon cnh tt nht, nim tin ny thnh mt s may mn v nhiu mt. Nhng s khng khng suy
ngh ny tr thnh mt chng ngi vt on kt x hi; cng coi thnh cng l ca ring, do
chnh mnh to ra, chng ta cng c t trch nhim vi nhng ngi ri li pha sau.

C th chnh nim tin st - rng thnh cng nn c xem l phn thng cho gi tr - n gin
ch l mt sai lm, mt s huyn hoc m chng ta nn c gng ph b. Lun im ca Rawls v tnh
ngu nhin o c ca vn may khin cho n b ng vc nhiu hn. Tuy nhin trn kha cnh chnh
tr hay trit hc, khng th tch Lp lun v cng l ra khi cc cuc tranh lun v s xng ng mt
cch dt khot nh Rawls v Dworkin ngh. Hy ti c gng gii thch l do ti sao.
Trc tin, cng l thng c kha cnh tn vinh. Cuc tranh lun v cng l phn phi khng ch
xem ai c g m cn xem nhng phm cht, gi tr no xng ng c vinh danh v tng
thng. Th hai, tng gi tr ch pht sinh khi cc t chc x hi xc nh c s mnh ca mnh
gp mt rc ri: cc t chc x hi ni bt nht trong cc cuc tranh lun v cng l - trng hc, i
hc, ngnh ngh, c quan chnh quyn - khng c t do xc nh s mnh ca mnh mt cch ty
thch. Cc t chc ny c xc nh, t nht mt phn no , bi cc mc tiu tt p khc bit h
hng ti. Trong khi ti bt k thi im no cng c th tranh ci v s mnh ca mt trng lut,
ca qun i hay ca mt dn nhc, n li khng ph hp vi tt c cc trng hp. Mt s mc tiu
tt p nht nh thch hp vi cc t chc x hi nht nh, v b qua nhng mc tiu ny khi phn
phi c th l mt kiu tha ha.
Ta c th thy cch cng l nhp nhng vi tn vinh bng cch nh li trng hp Hopwood. Gi s
Dworkin ng khi cho rng s xng ng v mt o c chng lin quan g n ai trng tuyn.
Di y l bc th t chi ca Khoa Lut l ra nn gi n Hopwood;
Knh tha c Hopwood,
Chng ti rt tic phi thng bo rng n xin nhp hc ca c b t chi, xin hy hiu rng
chng ti khng c lm c bun v quyt nh ny. Chng ti khng coi thng c. Trn thc t,
chng ti thm ch khng xem c t xng ng hn nhng ngi trng tuyn. C khng c li khi
tnh c trong mt x hi khng cn nhng phm cht ca c. Nhng ngi trng tuyn khng xng
ng vi v tr , cng khng ng c tng thng cho cc yu t dn n vic trng tuyn ca
h. Chng ti ch s dng h - v c - nh mt cng c cho mc ch x hi rng ln hn.
Chng ti bit c s thy tin ny tht ng tht vng. Nhng s tht vng ca c khng nn c
phng i bi ngh s t chi theo cch no phn nh gi tr ni ti ca c. Chng ti thng
cm rng tht t l tnh c c khng c nhng c im m x hi tnh c cn khi c np n d
tuyn. Chc c may mn trong ln sau.
Trn trng knh cho...

V y l th chp nhn, khng cn ngha tn vinh, m mt khoa lut trung thc v mt trit l nn
gi nhng ngi trng tuyn:
Knh gi ngi trng tuyn,
Chng ti vui mng thng bo rng n xin nhp hc ca bn c chp nhn. iu ny ch ra
rng bn tnh c c nhng c im m hin ti x hi cn, v vy chng ti xut khai thc gi tr
qu gi ca bn bng cch nhn bn vo hc Khoa Lut.
Chc mng bn, khng phi v bn xng ng do c nhng phm cht dn n vic trng tuyn bn khng xng ng; m ch v ngi chin thng trong mt cuc bc thm may ri ng c

chc mng. Bn may mn c cc c im ph hp. Nu bn chp nhn vo khoa chng ti, bn

cui cng s c hng cc li ch i km. V th, bn c th n mng.
Bn, hoc nhiu kh nng l ph huynh ca bn, c th mun n mng v s trng tuyn ny phn
nh, nu khng phi thin t ca bn, th t nht v bn n lc khng ngng trau di kh nng ca
mnh.
Nhng quan im cho rng bn xng ng v nhng gi tr cn thit c th n lc cng c vn
khng km, v gi tr ny ca bn ph thuc vo hon cnh may mn m bn khng th t k cng.
Khi nim xng ng khng p dng y.
D sao chng ti cng mong mun din kin bn trong ma thu ti.
Trn trng knh cho...

Nhng l th nh th c th lm gim ni tht vng ca nhng ngi b t chi, v kim ch s ngo

mn ca nhng ngi trng tuyn. Vy ti sao cc trng tip tc gi (v cc ng vin vn hy vng)
nhng l th trn ngp li l chc mng, ca ngi? C l bi v cc trng i hc khng th hon
ton t b tng rng vai tr ca mnh khng ch hng ti mt vi mc tiu nht nh m cn
vinh danh v tng thng mt s gi tr nht nh.

Ti sao khng bn u gi tuyn sinh i hc?

iu ny dn chng ta n cu hi th hai v vic liu trng cao ng v di hc c th xc nh s
mnh ca mnh ty thch khng. t vn u tin dn tc v chng tc sang mt bn v xem xt
mt chnh sch chng k th gy tranh ci - cuc tranh lun v u i hu du. Nhiu trng u
tin cho con em cu hc sinh khi xt tuyn. Mt l do lm vic l dn dn xy dng cng ng
v tinh thn ca trng. Mt hy vng khc l cc cu sinh vin bit n s h tr ti chnh cho trng
c mt cch ho phng.
c lp l do ti chnh, xem xt iu cc trng i hc gi l tuyn sinh v s pht trin - u
tin cc th sinh khng phi con em cu sinh vin nhng c gia nh giu c, c th ng gp cho
nh trng mt khon tin ln. Nhiu trng i hc tuyn nhng sinh vin nh th ngay c khi
im tt nghip v im thi vo ca h khng cao - v nu bnh thng s khng trng tuyn. y
tng ny n cc im, tng tng mt trng i hc quyt nh bn u gi 10% s lng
tuyn sinh cho ai tr nhiu nht.
Liu h thng ny c cng bng khng? Nu bn tin rng gi tr ch n gin l kh nng ng gp,
theo cch ny hay cch khc, h tr trng i hc thc hin s mnh, cu tr li l c. D s mnh
c l g i na, tt c cc trng i hc cn tin t c mc tiu.
Bng nh ngha m rng ca Dworkin v gi tr ng c thng, mt sinh vin xng ng c
nhn vo trng v mn qu l mt th vin mi tr gi 10 triu la - vic trng tuyn ny phc v
cho li ch chung ca nh trng. Sinh vin - c nui dng trong tri m ci -b t chi c th
phn nn rng h khng c i x cng bng. Nhng tr li ca Dworkin trong v Hopwood cng
c th p dng cho h. Cng bng ch i hi l khng ai b t chi v thnh kin v khinh thng, v
rng ng vin c nh gi theo cc tiu ch lin quan n s mnh m trng i hc t ra cho

bn thn. Trong trng hp ny, nhng iu kin c tha mn. Cc sinh vin b mt c hi khng
phi l nn nhn ca cc thnh kin, m ch khng may mn c c ph huynh sn sng tng trng
mt th vin mi.
Nhng tiu chun ny qu yu. N vn c v khng cng bng khi cc bc cha m giu c c th
mua mt sut hc Lin on Ivy cho con. Nhng s bt cng nm u? N khng phi l thc t
ng vin t cc gia nh ngho hoc tng lp trung lu b t vo th bt li ngoi tm kim sot ca
h. Nh Dworkin ch ra, nhiu yu t ngoi tm kim sot ca h l nhng yu t hp php trong
tuyn sinh.
C l cch u gi trn gy thng tn cho tnh lim chnh ca trng i hc hn cho c hi ca cc
ng vin. Bn v tr cho ngi tr gi cao nht ph hp vi mt bui nghe nhc hoc mt s kin th
thao hn vi mt c s gio dc. Cch phn b cng bng vic tip cn mt mc tiu tt p c th
c lin quan ti bn cht ca iu tt p , vi mc tiu ca n. Cc cuc tranh lun chnh sch
chng k th phn nh cc quan nim i nghch v vic i hc c mc ch g: h cn phi theo
ui mc tiu xut sc v hc thut n mc no, mc tiu dn s n mc no, v lm th no
cn bng c cc mc tiu ny? Mc d gio dc i hc cn c mc tiu tt p l chun b cho
sinh vin mt ngh nghip thnh cng, mc ch chnh khng phi l thng mi. V th em bn
gio dc nh th ch n thun l mt mn hng tiu dng l mt kiu tha ha.
Vy th, mc tiu ca trng i hc l g? Harvard khng phi l Wal-Mart, hoc thm ch
Bloomingdales[34] . Mc tiu khng phi l ti a ha doanh thu, m phc v li ch chung
thng qua ging dy v nghin cu. ng l ging dy v nghin cu rt tn km, v i hc dnh
nhiu n lc gy qu. Nhng khi mc tiu kim tin chi phi vic tuyn sinh, trng i hc
lc khi s mng gio dc v dn s - l do chnh trng i hc tn ti.
kin cho rng bt cng trong phn b kh nng trng tuyn vo trng i hc c lin quan ti
nhng mc tiu tt p m trng i hc theo ui gii thch l do ti sao bn sut trng tuyn l
bt cng. N cng gii thch l do ti sao tht kh tch bch vn cng l v quyn vi vn tn
vinh v gi tr. Cc trng i hc trao bng danh d tn vinh nhng ngi th hin cc gi tr
m trng i hc mong mun thc y. Tuy nhin, theo kha cnh no , mi bng i hc c
trao u l bng danh d.
Rng buc cuc tranh lun v cng l vi cc l l v tn vinh, gi tr, v ngha ca nhng mc
tiu tt p c v l mt cng thc dn n s bt ng v vng. Mi ngi c quan nim khc nhau
v tn vinh v gi tr. S mnh ng n ca cc t chc x hi - cho d l trng i hc, tp on,
qun i, ngnh ngh, hoc cng ng chnh tr ni chung - cn gy tranh ci v kh s. V vy tht
hp dn nu tm c mt c s cho cng l v quyn khng dnh dng n nhng tranh ci .
Nhiu trit l chnh tr hin i c gng ch lm iu . Nh chng ta thy, trit l ca Kant v
Rawls l nhng n lc to bo tm mt c s cho cng l v quyn trung lp gia cc quan im
v li sng tt p cnh tranh nhau. By gi l lc xem d n ca h thnh cng n u.

8. AI XNG NG VI TH G ARISTOTLES
CALLIE SMARTT l ngi c v[35] nm th nht rt ni ting Trng trung hc Andrews ti
min Ty Texas. D b bi no v phi di chuyn trn xe ln, c vn nhit tnh truyn cm hng cho
cc cu th bng bu dc v ngi hm m bi s phn khch ca mnh bn ng bin khi c v
cho cc trn u. Nhng vo cui ma gii, Callie b loi khi i c v.
Trc sc p ca mt vi ngi c v khc cng cha m h, vin chc nh trng ni vi Callie
rng tham gia i c v nm ti, c phi c gng nh nhng ngi khc, thc hin mt ch
luyn tp nghim ngt cc ng tc nhy v xoc, ng b c b th lnh i c v l ngi i u
trong vic ngn cn Callie tham gia i. ng tuyn b mnh quan ngi n s an ton ca c. Nhng
m Callie ng rng s phn i ny xut pht t s bc tc do Callie c hoan nghnh nhit lit.
Cu chuyn ca Callie gi ra hai cu hi. Th nht l v s cng bng. C c buc phi luyn tp
iu kin tham gia c v, hay i hi ny khng cng bng v c b khuyt tt? Mt cch gii p
vn ny vin dn nguyn tc khng phn bit i x min l thc hin tt vai tr ca mnh, Callie
khng nn b loi khi i c v n gin ch v c khng c kh nng th lc thc hin cc ng
tc th dc - y khng phi li ca c.
Tuy nhin, nguyn tc khng phn bit i x khng c ch lm, v t ra cu hi chnh yu trong
cuc tranh ci: Thc hin tt vai tr c v c ngha l g? Phe chng i Callie cho rng ngi c v
tt phi c kh nng nhy v xoc. Xt cho cng, chnh l cch truyn thng cc c v vin
hot no m ng. Ngi ng h Callie cho rng ni vy l nhm ln gia mc ch c v v
phng php thc hin. Mc ch c v l khi dy tinh thn ca trng v truyn la cho ngi ng
h. Khi Callie ngi xe ln h ht trn ng bin, vy vy cc qu bng v n n ci rng r, c
lm tt nhng g ngi c v c ngha v phi lm - thi la vo m ng, v vy, quyt nh
phm cht cn c l g, chng ta phi quyt nh iu g thit yu vi ngi c v, v iu g ch
mang tnh ngu nhin.
Cu hi th hai trong cu chuyn ca Callie l v s bc tc. Ngi cha ca i trng i c v
bc tc theo kiu no? V sao ng phin lng trc s hin din ca Callie trong i? Hn khng
phi lo Callie s ly v tr ca con gi ng, c hai u trong i. Cng khng phi s ghen t nh
mn nh khi ng thy mt c gi ta sng hn con gi ng cc ng tc th dc, m iu ny th tt
nhin Callie khng th lm c.
y l linh cm ca ti: s bc tc ca ng c th phn nh cm gic Callie ang c ban cho mt
vinh d c y khng xng ng nhn, theo kha cnh ch nho nim t ho ca ng v k nng c v
ca c con gi. Nu vic c v gii l ci g c th thc hin trn mt chic xe ln, th vinh d
thng cho nhng ngi nhy v xoc gii s b gim i t nhiu.
Nu Callie nn l ngi c v v th hin nhng gi tr ph hp vi vai tr ny d b khuyt tt,
Callie s e da vinh d c trao cho nhng ngi c v khc. Cc k nng th dc h trnh din
khng cn mang tnh thit yu trong vic c v, ch l mt trong nhiu cch lm m ng phn
chn. D khng rng lng, ng b c i trng i c v nhn bit chnh xc ci g b e da. Mt

tp qun x hi tng c coi l c mc ch v cch tn vinh nh hnh, by gi do Callie m

phi c xc nh li. C ch ra rng c nhiu hn mt cch lm ngi c v.
Ch mi lin h gia cu hi u tin (s cng bng) v cu hi th hai (vinh d v s bc tc).
Mun xc nh mt cch thc cng bng nh r v tr ngi c v, chng ta cn phi xc nh
tnh cht v mc ch ca hnh ng c v. Nu khng, chng ta khng c cch ni c v cn nhng
phm cht g. Tuy nhin, vic xc nh tnh cht ca c v c th gy tranh ci, bi v n lm chng
ta vng vo m l l v phm cht xng ng c vinh danh. iu g c coi l mc ch ca c
v ph thuc mt phn vo vic bn ngh gi tr no ng c cng nhn v tng thng.
V vic cho thy cc tp qun x hi nh c v khng ch c mc ch phng tin (c v i thi
u) m cn c mc ch tn vinh hay lm gng (ca tng mt s gi tr v c tnh). Trong vic la
chn ngi c v, cc trng khng ch thc y tinh thn ca trng m cn by t nhng phm
cht m mnh hy vng hc sinh s coi trng v noi theo. iu ny gii thch ti sao cuc tranh lun
cng thng n vy. N cng gii thch iu l ra gy kh x - cc thnh vin i c v (v cha
m h) cm thy c quyn li th no trong cuc tranh lun v t cch ca Callie. Cc bc ph huynh
ny mun vic c v tn vinh nhng c tnh truyn thng ca ngi c v m con h c c.

Cng l, telos[36], v danh d

Theo kha cnh ny, cuc xung t v ngi c v Ty Texas ng vi mt phn hc thuyt ca
Aristotle v cng l. Trng tm trong trit l-chnh tr ca Aristotle l hai tng, c hai u hin
din trong cuc tranh lun lin quan n Callie:
1. Cng l c tnh mc ch lun. Vic xc nh cc quyn i hi chng ta tm ra telos ca tp qun
x hi ang bn ti.
2. Cng l c tnh tn vinh. Suy lun hay tranh lun v telos ca mt tp qun l suy lun hay tranh
lun (t nht l phn no ) v nhng gi tr tp qun ny tn vinh v khen thng.
Cha kha hiu l thuyt v o c v chnh tr ca Aristotle l xem nh hng ca hai tng
trn v mi quan h gia chng.
Cc thuyt hin i v cng l c gng tch nhng cu hi v cng bng v quyn khi l l v danh
d, gi tr, s xng ng v mt o c. H tm kim cc nguyn tc cng l trung lp gia cc mc
tiu v cho php mi ngi la chn theo ui mc tiu ca chnh mnh. Aristotle (384-322 trc
Cng nguyn) khng ngh Cng l c th c v tr trung lp nh th. ng tin tranh lun v cng l
khng trnh khi l tranh lun v s vinh danh, gi tr, v bn cht ca li sng tt p.
Vic tm hiu ti sao Aristotle cho rng cng l phi c kt ni vi li sng tt p s gip chng
ta nhn thy nhng g b e da trong n lc tch chng ra.
i vi Aristotle, cng l c ngha l cho mi ngi nhng g h xng ng, trao cho mi ngi ci
h ng hng. Nhng ci mt ngi ng hng l g? Gi tr ng tng thng hay s xng ng
cn c vo u? iu ph thuc vo th ang c phn phi. Cng l lin quan n hai yu t:
iu g, v nhng ngi c giao iu . V ni chung, chng ta ni rng nhng ngi bnh
ng cn phi c nhn nhng th bnh ng.

Nhng y pht sinh mt cu hi kh: bnh ng theo kha cnh no? iu ph thuc vo
nhng g chng ta phn phi v v cc gi tr lin quan n nhng th .
Gi s chng ta phn phi so. Ai s nhn c cy so tt nht? Cu tr li ca Aristotle: so tt
nht dnh cho ngi thi hay nht.
Cng l phn bit i x theo gi tr, theo s trng c lin quan. V trong trng hp cy so, gi
tr lin quan l kh nng thi hay. Hn s bt cng nu phn bit i x trn bt k c s no khc
nh s giu c, dng di qu tc, v p th cht, hoc ngu nhin (bc thm).
Dng di v sc p c th c gi tr ln hn kh nng thi so, v nu em ln bn cn th lnh
vc ny, h c th vt tri ngi thi so cn hn anh ta vt h lnh vc thi so, nhng s tht
vn l ngi thi so nn c nhn cy so tt nht.
Tht bun ci khi so snh cc kiu s trng hon ton khc nhau. Thm ch tht v ngha khi hi,
Ti c p trai hn vic c y chi bng tt khng? hoc Liu Babe Ruth l cu th bng chy v
i hn nh vit kch Shakespeare khng?. Cu hi nh th ch c ngha ti cc tr chi phng
khch. ca Aristotle l khi phn phi so, chng ta khng nn nhn ai giu nht hay ai p nht hay
ai tng th tt nht. Chng ta phi tm ngi chi so tt nht. tng ny rt quen thuc. Nhiu
dn nhc tin hnh tuyn nhc cng sau mn che nh gi cht lng m nhc trong iu kin loi
b thin kin hay phn tm. L gii ca Aristotle mi khng quen thuc. L do d thy nht a
cy so tt nht cho ngi thi hay nht l v lm vy s to ra th m nhc hay nht, c li cho thnh
gi. Nhng y khng phi l nguyn nhn Aristotle a ra. ng cho rng so tt nht nn c a
cho ngi thi so tt nht v l mc ch ngi ta lm ra cy so - thi c hay.
Mc ch ca cy so l to ra th m nhc tuyt ho. Nhng ngi c th lm tt nht vic ny nn
c c cy so tt nht.
By gi cng ng l a nhc c tt nht cho nhc cng xut sc nht s to ra th m nhc hay
nht, iu m tt c mi ngi c hng th - hnh phc ln nht cho nhiu ngi nht. Nhng
iu quan trng l hiu c l l ca Aristotle vt ra ngoi suy xt nh th ca thuyt v li.
Cch l lun ca ng t mc ch ca mt iu tt p n cch phn phi hp l iu tt p l
mt v d ca l l mc ch lun. Aristotle cho rng xc nh cch phn phi cng bng mt iu
tt, chng ta phi tm hiu telos, hay mc ch, ca iu tt cn c phn phi.

T duy mc ch lun: Sn qun vt v Winnie-thePooh

C v k l, nhng suy ngh v cng l theo kiu t duy mc ch lun c mt mc hp l no .
Gi s bn phi quyt nh cch phn phi vic s dng nhng sn qun vt tt nht trong khun
vin trng i hc. Bn c th u tin nhng ngi tr tin nhiu nht bng cch thu ph cao. Hoc
bn c th u tin cc nhn vt ln trong trng - chng hn hiu trng hoc nh khoa hc c
gii Nobel. Nhng gi s hai nh khoa hc ni ting chi rt t, t khi no nh bng c qua li,
v i tuyn qun vt n v mun s dng sn. Bn s khng ni hai nh khoa hc nn chuyn sang
mt sn km hn cc cu th i tuyn c th s dng sn tt nht ch? V bn s khng l gii
rng ngi chi qun vt tuyt vi nht mi c th tn dng ti a sn qun vt tt nht, v tht ph
phm nu cho nhng ngi chi xong s dng?

Hoc gi s cy n violin Stradivarius[37] c em bn u gi, v mt nh su tp giu c chin

thng Itzhak Perlman[38] mua c. Nh su tp ny mun by cy n violon trong phng khch
ca mnh. Phi chng chng ta cm thy mt mt th g , c l c c s bt cng - khng phi v
chng ta ngh cuc u gi khng cng bng, m v kt qu khng ph hp? Nm pha sau phn ng
ny c th l suy ngh (kiu mc ch lun) rng cy n violon Stradivarius c lm ra chi,
khng phi trng by.
Trong th gii c i, t duy mc ch lun ph bin hn by gi. Plato v Aristotle ngh ngn la
bng ln bi v mun hng ln bu tri - ngi nh t nhin ca n; hn ri xung v chng c
gng v vi mt t, qu hng chng. T nhin c coi l c mt trt t c ngha. hiu
c t nhin v v tr ca chng ta th phi nm bt c mc ch, ngha then cht ca t
nhin.
Vi s ra i ca khoa hc hin i, t nhin khng cn c xem nh mt trt t c ngha. Thay
vo , t nhin c hiu mt cch c hc, b cc quy lut vt l chi phi. Gii thch hin tng t
nhin bng ngn ng mc ch, ngha, v mc tiu c coi l n gin v tr con.
Mc d thay i, nhng cm d nhn th gii theo trt t mc ch lun, nh mt ton th c
mc ch vn khng bin mt hon ton. N vn tn ti, c bit tr em, chng c dy nhn th
gii theo cch ny. Ti nhn thy iu ny khi cc con ti cn rt nh, v ti c cho chng cun
sch Winnie-the-Pooh ca A.A. Milne[39]. Cu chuyn gi ln mt ci nhn th ngy v t nhin, tht
m hoc, sng ng qua ngha v mc ch. u cun sch, Winnie-the-Pooh th b trong rng v
n mt cy si ln. T ngn cy, pht ra mt ting to dn.
Winnie-the-Pooh ngi xung di gc cy, u chng ln hai tay v bt u suy ngh. u tin gu
con ni vi chnh mnh: Ting c ngha no . Khng th c ting nh th, ch m
khng c ngha g. Nu c ting , hn phi c ci g to ra ting , v l do duy nht m mnh
bit to ra ting kiu l ong.
Sau , gu con ngh ngi hi lu, v ni: V l do tn ti duy nht ca mt ch ong l lm ra
mt ong. V sau cu ngh tip: V l do duy nht ong lm ra mt l mnh c th chn. V
vy gu con bt u leo ln cy.
Dng t duy rt th ngy ca Pooh v con ong l v d in hnh v suy ngh kiu mc ch lun. Khi
trng thnh, hu ht chng ta mt i cch nhn th gii t nhin nh th, mt th gii duyn dng
nhng k l. V bc b t duy mc ch lun trong khoa hc, chng ta cng dn loi b n trong
chnh tr v o c. Nhng tht khng d dng b qua l l mc ch lun trong t duy v cc
thit ch x hi v tp qun chnh tr. Ngy nay, khng nh khoa hc no c mt cch nghim tc
cc tc phm ca Aristotle v sinh hc, vt l. Nhng sinh vin chuyn ngnh o c v chnh tr
vn tip tc c v suy ngm cc trit l ca Aristotle v o c v chnh tr.

Telos ca trng i hc l g?
Cuc tranh lun v chnh sch chng k th c th c xt li theo l l ca Aristotle v cch phn
phi so. Chng ta bt u bng cch tm kim tiu chun phn phi cng bng: Ai c quyn c
trng tuyn? Trong vic gii quyt vn ny, chng ta thy mnh phi xc nh (c th khng tng
minh) mc ch, hoc telos ca trng i hc l g?

Thng trong nhiu trng hp, telos khng r rng m cn gy tranh ci. Mt s ngi ni i hc
c nhim v thc y thnh tu hc thut, v trin vng hc thut phi l tiu ch tuyn sinh duy
nht. Nhng ngi khc ni trng i hc tn ti phc v cc mc ch dn s, v rng kh nng
tr thnh nh lnh o trong mt x hi a dng chng hn phi l mt tiu ch xt tuyn. Phn loi
cc telos ca trng i hc c v l vic cn thit khi xc nh tiu ch tuyn sinh ph hp. iu ny
ch ra kha cnh mc ch lun ca cng l trong tuyn sinh i hc.
Gn vi cuc tranh lun v mc ch ca trng i hc l mt cu hi v tn vinh: trng i hc
nn tn vinh v khen thng nhng c tnh hay s trng no mt cch thch ng? Nhng ai cho
rng trng i hc tn ti ch tn vinh v tng thng thnh tu trong hc thut d c kh nng
chng i chnh sch chng k th, trong khi nhng ngi tin trng i hc tn ti thc y
nhng l tng dn s nht nh li ng h chnh sch ny.
Nhng l l v trng i hc, ngi c v v cy so, t nhin tin trin theo cch ch ra tng
ca Aristotle: L l v cng l v quyn thng l l l v mc ch, hoc telos ca t chc x hi,
th n lt n li phn nh nhng quan nim i nghch nhau v cc gi tr m t chc ny tn vinh
v khen thng.
Chng ta c th lm g nu mi ngi bt ng v telos hay mc ch ca hnh ng ang bn ti?
Liu c th ngh telos ca t chc x hi, hoc mc ch ca trng i hc ch n gin l bt c
iu g c quan thnh lp hay ban qun tr trng xc lp?
Aristotle tin ngi ta c th suy lun v mc ch ca t chc x hi. Bn cht thit yu ca t chc
khng phi bt bin v tn ti mi mi, nhng cng khng n gin ch l vn d lun. (Nu mc
ch ca Trng Harvard ch c xc nh qua ch ca nh sng lp, th by gi mc ch chnh
ca i hc ny vn ch l o to cc mc s theo ch ngha gio on (Congregationalist)).
Th th rt cuc lm th no chng ta c th l lun v mc ch ca mt tp qun x hi khi i mt
vi bt ng? V khi nim v tn vinh v gi tr lm sao xut hin? Aristotle a ra cu tr li bn
vng nht cho cc cu hi trn trong phn ng tho lun v chnh tr.

Mc ch ca chnh tr l g?
Cc tho lun v cng l phn phi gn y ca chng ta quan tm ch yu ti s phn b thu nhp,
ti sn v c hi. i vi Aristotles, mc ch ca cng l phn phi khng phi v tin bc m v
chc v v danh vng. Ai c quyn lm ngi ch huy? Chc quyn c phn phi ra sao?
Thot nhn, cu tr li c v r rng - d nhin l bnh ng. Mt ngi, mt phiu bu. Bt k cch
no khc c coi l phn bit i x. Nhng Aristotle nhc chng ta rng tt c cc hc thuyt v
cng l phn phi u phn bit i x. Cu hi l: Nhng phn bit i x no c coi l cng
bng? V cu tr li ph thuc vo mc ch ca hot ng ang xt.
V vy, trc khi ni v cch phn phi cc quyn chnh tr v chc quyn, chng ta phi tm hiu
mc ch, hoc telos ca chnh tr. Chng ta phi hi, T chc chnh tr c mc ch g?
y c v l cu hi khng c cu tr li. Cc cng ng chnh tr khc nhau quan tm n nhng
vn khc nhau. Tranh lun v mc ch ca cy so hoc ca trng i hc l mt vic. D c
i cht bt ng, mc ch ca chng t nhiu cn c gii hn. Mc ch ca cy so c lin quan

ti vic to ra m nhc, mc ch ca trng i hc c lin quan ti gio dc. Nhng liu chng ta
c th thc s xc nh mc tiu hoc mc ch ca hot ng chnh tr theo kiu nh vy khng?
Ngy nay chng ta khng coi chnh tr l vic phi c mt mc tiu c th no m mang tnh m
cho nhiu kiu mc tiu khc nhau m cng dn c th theo ui. Chng phi l nguyn nhn
chng ta c cc cuc bu c sao - mi ngi c th la chn, bt k thi im no, nhng mc
ch v nh m h cng mun theo ui? Vic gn trc mt s mc tiu hoc nh no cho
cng ng chnh tr dng nh tc i quyn t quyt nh ca cng dn. iu cng c nguy c
p t cc gi tr m khng phi tt c mi ngi cng chia s. S min cng ca chng ta khi xc
lp telos hay mc tiu chnh tr phn nh mt s quan ngi v t do c nhn. Chng to coi chnh tr l
th tc mi ngi t la chn mc tiu ca ring mnh.
Aristotle khng quan nim nh th. Vi ng, mc ch chnh tr khng phi thit lp mt khun
kh cc quyn trung lp vi cc mc tiu. Chnh tr phi gp phn hnh thnh nn cng dn t t v
thc y cc c tnh tt.
Bt k thnh bang ng ngha no, ch khng ch hu danh, u phi tn hin cho mc tiu khch l
ci thin. Nu khng, mt t chc chnh tr s ch n thun l mt lin minh. Nu khng, php lut
cng s tr thnh mt giao ko... mt k bo m cc quyn mu thun nhau ca mi ngi, thay
v l ra phi l mt quy tc sng lm cho cc thnh vin trong thnh bang t t v cng bng.
Aristotle ch trch c hai gii php chnh phn chia quyn lc chnh tr: u s chnh tr [40] v dn
ch. ng ni, mi bn c mt lun im nhng ch mang tnh na vi.
Phe u s cho rng h, nhng ngi giu c, nn lnh o. Phe dn ch cho rng xut thn t do l
tiu ch duy nht cho quyn cng dn v quyn lc chnh tr. Nhng c hai nhm thi phng lun
im ca mnh, bi v c hai hiu sai mc ch ca cng ng chnh tr.
Phe u s sai v cng ng chnh tr khng ch c vic bo v ti sn c nhn, thc y kinh t thnh
vng. Nu chnh tr ch thc hin nhng iu th ch s hu ti sn xng ng nhn quyn lc
chnh tr ln nht, v phn mnh, phe dn ch sai bi v cng ng chnh tr khng ch lm theo a s.
Khi dng t nhng ngi dn ch Aristotle mun ch nhng ngi quyt nh theo a s. ng bc
b quan nim cho rng mc ch ca chnh tr l tha mn s thch ca a s.
C hai pha u b qua mc tiu ti hu ca t chc chnh tr, m theo Aristotle l trau di phm
hnh ca ngi dn. Mc tiu ca nh nc khng phi l to ra mt ng minh bo v ln nhau...
hay d dng trao i hng ha v thc y quan h kinh t. i vi Aristotle, chnh tr l iu g
cao hn th. l hc cch sng tt cuc i. Mc ch ca chnh tr l ngi dn pht trin
kh nng v gi tr c bit ca con ngi - nhit tnh v li ch chung, c c nhng phn xt thc
t, chia s trong s t qun, quan tm n s phn ca ton b cng ng.
Aristotle tha nhn ch li ca nhng hnh thc t chc khc, chng hn nh hip c quc phng
hay tha thun thng mi t do. Nhng ng nhn mnh cc kiu t chc ny khng tht s l cng
ng chnh tr. Sao li khng? V mc tiu ca chng b gii hn. Cc t chc nh NATO NAFTA [41]
hay WTO ch quan tm cc vn an ninh, trao i kinh t, m khng cu thnh nn mt cch sng
chung nhm nh hnh bn cht ca nhng ngi tham gia, V ngi ta cng c th ni nh th v
mt thnh ph hoc mt tiu bang ch quan tm ti kha cnh an ninh, thng mi, m h hng vic
ging dy o c v cc gi tr cho cng dn ca mnh. Aristotle vit: Nu tinh thn giao thip gia

h khi hp li vi nhau vn gi nguyn nh khi tch ri th s kt hp ca h khng thc s c

coi l mt thnh bang, hoc mt cng ng chnh tr.
Thnh bang khng phi kiu t chc theo cch c tr trn cng a im, hoc v cng nhau ngn
nga bt cng v thc y trao i. Mc d nhng nhim v ny l iu mt thnh bang cn thc
hin, nhng cha . Mc tiu v nh ca thnh bang l mt cuc sng tt p, v cc th ch
ca i sng x hi l phng tin t c mc tiu .
Nu cng ng chnh tr tn ti thc y li sng tt p, s c nhng tc ng g khi phn phi
chc v v danh vng? Chnh tr cng ging nh cy so: Aristotle i t mc ch ca iu tt n
cch phn phi thch hp. Nhng ngi ng gp nhiu nht cho t chc theo cch thc ny l
nhng ngi c c tnh cng dn xut xc, nhng ngi tn tm v li ch chung nht. Nhng ngi
c phm cht cng dn xut sc nht- ch khng phi ngi giu c nht, hoc ngi p trai nht mi l ngi xng ng c cng nhn v mt chnh tr v c nh hng ln.
V mc tiu ca chnh tr l li sng tt p , cc chc v v danh vng cao nht phi c phn cho
nhng ngi nh Pericles[42] - ngi c c hnh cng dn tt nht v nhn dng cc li ch chung
su sc nht. Nhng ng giu s hu nn c quyn c kin. Quan im quyt nh theo a s
nn c mt t nh hng. Nhng chc v c nh hng ln nht nn c giao cho ngi c phm
cht v kh nng nhn nh tt nht quyt nh liu c nn tin hnh chin tranh vi Sparta, thi
gian v cch thc thc hin.
L do nhng ngi nh Pericles (v Abraham Lincoln[43]) nn c chc v v danh vng cao nht
khng ch n gin h s ban hnh nhng chnh sch khn ngoan, lm li cho tt c mi ngi; m
cn v cng ng chnh tr tn ti, t nht mt phn l tn vinh v tng thng gi tr cng dn.
Vic cng chng nhn nhn nhng ngi c phm cht cng dn xut sc cn th hin vai tr gio
dc ca mt thnh ph tt. Li mt ln na, chng ta thy kha cnh mc ch lun v tn vinh ca
cng l ng hnh cng nhau nh th no.

C th l ngi tt nu khng dn thn vo chnh tr?

Nu kin ca Aristotle coi mc tiu ca chnh tr l li sng tt p l ng, th c th dng kt
lun nhng ngi th hin nhiu phm cht cng dn nht nn c chc v v danh vng cao nht.
Nhng ng c ng khi cho rng chnh tr l v cuc sng tt p? y l mt tuyn b gy tranh ci.
Ngy nay chng ta thng xem chnh tr l iu khng mun nhng phi chp nhn ch khng phi
c im thit yu ca li sng tt p. Khi ngh v chnh tr, chng ta ngh n tha hip, tr gi v,
cc nhm li ch, tham nhng. Ngay c cng dng l tng ca chnh tr - mt cng c thc thi
cng l x hi, hay cch lm cho th gii tt p hn - cng khin chnh tr b xem nh mt phng
tin t mc tiu, mt khuynh hng trong cc khuynh hng, khng phi l mt kha cnh quan
trng v li ch con ngi.
Ti sao thi Aristotle ngh rng tham gia hot ng chnh tr li l vic cn thit sng mt cuc
i tt p? Ti sao chng ta khng th sng mt cuc i hon ton tt p v c gi tr m khng
c chnh tr?
Cu tr li nm trong bn cht chng ta. Ch khi sng trong thnh bang v hot ng chnh tr, chng
ta mi hon ton nhn thc c bn cht con ngi mnh. Aristotle nhn thy nhng con ngi
chng ta l dnh cho cc t chc chnh tr, mt trnh cao hn ng v cc ng vt sng

thnh by khc. L do ng a ra l: T nhin khng lm ra iu g v ch, v con ngi, khng

ging nh cc ng vt khc, c trang b kh nng ngn ng. Cc ng vt khc c th to ra m
thanh, v m thanh c th ch ra nim vui hay s au n. Nhng ngn ng - kh nng ch con ngi
mi c - khng ch din t nim vui v au n. Ngn ng cn c th din t iu g cng bng,
iu g bt cng v phn bit ng sai. Chng ta khng th m thm hiu c nhng iu ny v
sau ni ra; ngn ng l mi trng qua chng ta phn bit v suy ngh v mi th.
Aristotle cho rng ch trong t chc chnh tr, chng ta mi c th vn dng kh nng c bit ca
mnh, v ch trong mt thnh bang no , chng ta mi c th tho lun vi ngi khc v cng
l, bt cng v tnh cht ca li sng tt p. V vy chng ta thy rng thnh bang tn ti v bn
cht ny v iu ng trc cc c nhn, ng vit trong Quyn 1 ca b Cc hot ng chnh
tr (The Politics).
ng trc - theo ng c ngha l trc trong chc nng hoc mc ch, khng phi theo th t
thi gian. C nhn, gia nh, gia tc xut hin trc thnh bang, nhng ch trong thnh bang chng ta
mi c th nhn r bn cht ca mnh. Chng ta khng th c lp khi ang b c lp, bi v chng ta
khng th pht trin nng lc v ngn ng v suy ngm o c.
Nhng ngi b c lp - khng c kh nng chia s v li ch ca t chc chnh tr, hoc ngi khng
cn phi chia s bi v c lp - khng phi l phn t ca thnh bang, v hn phi l qui vt hay
thn thnh.
V vy, chng ta ch th hin y bn cht ca chnh mnh khi s dng chc nng ngn ng, iu
ny li i hi chng ta phi tho lun vi ngi khc v cng l v bt cng, ng v sai, thin v
c.
Nhng bn c th t hi ti sao chng ta vn dng kh nng ngn ng v tho lun ny ch trong
chnh tr: Ti sao chng ta khng lm iu trong gia nh, dng h, hay hi nhm? tr li,
chng ta cn phi xem xt l l v gi tr v li sng tt p m Aristotle trnh by trong tc phm
o c Nicomachean (Nicomachean Ethics). Mc d ch yu v trit l o c, tc phm ny cho
thy cch thc trau di c tnh gn vi vic tr thnh cng dn.
Cuc sng c o c nhm ti hnh phc, nhng hnh phc theo Aristotle khng ging hnh phc
theo ch ngha v li - ti a nim vui, gim thiu ni bun. Ngi c o c c nim vui v ni
bun trong vic ng phi lm. V d nu ai c th vui xem u ch, th chng ta xem l thi
xu cn khc phc, ch khng phi mt ngun hnh phc thc s. S xut sc v mt o c khng
phi tng hp nim vui v ni bun m ng gia, v vy chng ta vui thch vi iu cao c v au
bun trc iu hn. Hnh phc khng phi l trng thi ca tm tr, m l mt cch sng, mt
hot ng ca tm hn ph hp vi c hnh.
Nhng ti sao cn thit sng trong thnh bang sng mt cuc i c hnh? Ti sao chng ta
khng th hc cc nguyn tc o c ng n nh, hoc trong mt lp trit hc, hoc bng cch
c mt cun sch v o c, v p dng khi cn thit? Aristotle ni chng ta khng th tr nn c
hnh nh vy. Gi tr o c c v nh l kt qu ca thi quen. l iu m chng ta hc bng
cch thc hnh. Nhng c tnh chng ta c c u tin l do thc hnh chng, cng ging nh
trong ngh thut.

Hc bng cch thc hnh

V mt ny, tr thnh ngi c o c cng ging nh hc thi so. Khng ai hc c cch chi
mt nhc c bng cch c sch hay nghe ging. Bn phi thc hnh. V cng nn nghe cc nhc s
ti nng, xem cch h chi. Bn khng th tr thnh mt ngh s violon m khng luyn tp. V vi
gi tr o c th cng th: Chng ta tr thnh ngi cng bng bng cch thc hin hnh ng
cng bng, tr thnh ngi n ha bng cch thc hin hnh ng n ha, tr thnh ngi dng cm
bng cch thc hin hnh ng dng cm.
iu ny tng t nh cc thc hnh v k nng khc, chng hn nh nu n. Rt nhiu sch dy
nu n c xut bn, nhng khng ai c th tr thnh u bp xut sc ch n gin bng cch c
sch. Bn phi nu nng nhiu.
Tu hi l mt v d khc. Bn khng th tr thnh din vin hi bng cch c sch v thu thp
chuyn ci. Bn cng khng th ch cn tm hiu cc nguyn tc tu hi, bn phi luyn tp - nhp
iu, c ch, t th, iu b v xem Jack Benny, Johnny Carson, Eddie Murphy hay Robin
Williams[44] biu din.
Nu gi tr o c l iu g chng ta hc thng qua vic thc hnh, u tin chng ta phi bng
cch no pht trin cc thi quen tt. i vi Aristotle, y l mc ch chnh ca php lut -
trau di, rn gia cc thi quen dn n tnh cch tt. Cc ngh s lm cng dn tr nn t t bng
cch hnh thnh thi quen cho h, v y l mong mun ca tt c cc nh lp php, v nhng ngi
khng lm c iu mt i du n ca mnh, v y chnh l im khc bit gia mt hin php
tt v mt hin php xu. Gio dc o c t thin v vic ban hnh cc quy tc m thin v vic
hnh thnh thi quen v nh hnh tnh cch. N khng to ra s khc bit nh... d chng ta hnh
thnh thi quen kiu ny hay kiu khc t khi chng ta cn rt tr, n to ra mt s khc bit rt ln,
hay ng hn tt c s khc bit.
S nhn mnh ca Aristotle vo thi quen khng c ngha l ng coi gi tr o c l mt hnh thc
hc vt. Thi quen l bc gio dc o c u tin. Nhng nu mi vic sun s, cui cng to
thnh thi quen, v chng ta s thy im sau y. Bin tp vin ph trch mc php x giao Judith
Martin (bit danh C L Php) mt ln than rng mnh mt i thi quen vit th cm n. C quan
st thy ngy nay chng ta ngh rng cm tng nh bt cch c x, chng no cm thy bit n,
bn khng cn phi bn tm vi th tc vit th by t. C L Php, khng ng : Tri li, ti
ngh rng s an ton hn khi hy vng thc hin hnh vi ph hp s khuyn khch cm gic o c,
rng nu vit cc l th cm n, bn thc s c th cm thy cm gic bit n thong qua. l
cch hnh thnh gi tr o c theo Aristotle. Chm ngp trong hnh vi o c gip chng ta c
c khuynh hng hnh ng c o c.
Ngi ta thng ngh hnh ng o c ngha l hnh ng theo mt gio hun hay quy lut.
Nhng Aristotle ngh rng nh vy b qua mt tnh nng c bit ca gi tr o c. Bn c th
c trang b cc quy tc ng m vn khng bit p dng khi no v bng cch no. Gio dc o
c l hc phn bit cc tnh cht c th ca tnh hung s dng quy tc ny ch khng phi quy
tc kia. Vn lin quan n cch c x v th g tt p cho chng ta khng c tnh c nh, cng
ging nh vn sc khe... Tc nhn phi t xem xt trong tng trng hp c th, vic no l
thch hp cho tnh hung ny, cng tng t nh y hc hoc hng hi.
Ni chung iu duy nht Aristotle ni vi chng ta l gi tr o c gm mt mc trung bnh gia
cc thi cc. Tuy nhin, ng sn sng tha nhn rng tnh tng qut ny khng a chng ta i rt xa,
v vic nhn thc c mc trung bnh trong bt k tnh hung no cng khng phi d dng. Thch

thc l lm iu ng vi ng ngi, ng phm vi, ng thi im, ng c ng, v ng

cch.
iu ny c ngha l thi quen, cho d cn thit, khng th l ton b gi tr o c. Tnh hung
mi lun pht sinh, v chng ta cn phi bit c thi quen no thch hp vi cc tnh hung. Gi
tr o c v th i hi s nhn nh, mt loi kin thc m Aristotle gi l tr tu thc tin.
Khng ging kin thc khoa hc, vn quan tm ti nhng th c tnh ph qut v cn thit, tr tu
thc tin l v cch thc hnh ng. N phi ghi nhn cc c th; v n mang tnh thc tin, m
thc tin c lin quan ti cc c th. Aristotle nh ngha tr tu thc tin l kh nng hnh ng
c l tr quan tm n li ch loi ngi.
Coi tr tu thc tin l gi tr o c c n chnh tr. Nhng ngi c tr tu thc tin c th cn
nhc k iu g l tt, khng ch cho bn thn m cn cho cc cng dn khc, v cho loi ngi ni
chung. Cn nhc khng phi l t duy trit hc, bi v n i km cng nhng th thay i v c th.
N nh hng cho hnh ng y v ngay by gi. Tuy nhin, khng ch l s tnh ton, n tm
kim xc nh li ch tt nht cho con ngi m ta c th dt c trong hon cnh .

Chnh tr v li sng tt p
Gi y chng ta c th thy r hn ti sao, vi Aristotle, chnh tr khng phi l mt th nh v vn
nhng th khc, m l iu thit yu cho li sng tt p. Trc tin, php lut ca thnh bang khc
sau nhng thi quen tt, hnh thnh tnh cch tt, v t chng ta trn con ng hng ti o c
cng dn. Th hai, cuc sng ca cng dn cho php chng ta thc hin kh nng cn nhc v tr tu
thc tin m nu khng c th s ch tim n. y khng phi l iu m chng ta c th lm nh.
Chng ta c th ngi bn l v t hi chng ta s ng h chnh sch no nu phi quyt nh. Nhng
s khng ging vic cng s chia trong hnh ng quan trng v cng chu trch nhim cho s phn
ca ton th cng ng. Chng ta ch c th cn nhc thu o bng cch tham gia vo u trng,
cn nhc cc la chn, tranh lun bo v l l ca mnh, cm quyn v chu s qun l - tm li l tr
thnh cng dn. Quan im v cng dn ca Aristotle cht ch v nghim ngt hn chng ta. i vi
ng, chnh tr khng phi l lm giu bng mi gi, khng ch ti a ha li ch hoc cung cp cc
quy tc cng bng cho vic theo ui cc li ch c nhn. Thay vo , chnh tr l biu hin bn cht
ca chng ta, mt c hi bc l kh nng con ngi, mt kha cnh c bn ca cuc sng tt p.

Aristotle bo v ch n l
Khng phi tt c mi ngi u l cng dn m Aristotle tn vinh. Ph n v n l khng iu
kin. Theo Aristotle, bn cht ca h khng ph hp lm ngi cng dn. Gi y chng ta xem s
loi tr l mt bt cng r rng, Cn nh rng nhng bt cng ny cn tn ti hn hai ngn nm
sau khi Aristotle vit ra nhng iu ny. Ch n l tn ti Hoa K cho n tn nm 1865, v n
gii ginh c quyn bu c vo nm 1920. Tuy nhin, s tn ti mang tnh lch s ca nhng bt
cng ny khng gii ti cho Aristotle v chp nhn chng.
Vi ch n l, Aristotle khng ch chp nhn m cn a ra trit l bin minh. Tht c ch khi
xem xt lp lun bo v ch n l soi ri ton b l thuyt chnh tr ca ng. Mt s coi lun
im ng h ch n l ca Aristotle l mt khim khuyt trong t duy mc ch lun, nhng
ngi khc coi ch l cch p dng sai lm t duy ny, b nhng thnh kin trong thi i by gi
che ph.

Ti khng ngh quan im bo v ch n l ca Aristotle th hin mt sai lm c th ph nh

ton b thuyt chnh tr ca ng. Nhng iu quan trng l thy c sc mnh ca lun im trit
ny.
i vi Aristotles, cng bng l vn v s thch hp. Phn b quyn l tm telos ca t chc x
hi, v tm nhng ngi thch hp vi vai tr , cc vai tr cho php h nhn ra bn cht ca mnh.
Cho mi ngi phn ca mnh ngha l a cho h v tr v danh vng xng ng v vai tr x hi
ph hp vi bn cht ca h.
L lun chnh tr hin i kh chp nhn khi nim thch hp. Hc thuyt t do v cng l, t Kant
ti Rawls, lo lng quan nim mc ch lun i ngc vi t do. Vi h, cng l khng phi l s
thch hp m l s la chn. Phn b quyn khng phi l trao quyn cho nhng ngi thch hp vi
bn cht ca chng; m l cho mi ngi t chn vai tr ca ring mnh.
T quan im ny, khi nim v telos v s thch hp tr nn ng ng, thm ch c cht nguy him.
Ai c th ni bn cht ca ti ph hp vi nhng vai tr no? Nu khng c t do la chn vai tr
x hi cho chnh mnh, ti c th b p buc vo mt vai tr i ngc li ch ca ti. V th, khi
nim thch hp c th d dng trt vo ch n l, nu nhng ngi nm quyn quyt nh rng
mt nhm ngi no ph hp vi vai tr n l.
B thc y bi ni lo , l thuyt chnh tr ca ch ngha t do lp lun rng vai tr x hi cn c
phn b nh s la chn, ch khng phi s thch hp. Thay v t mi ngi vo nhng vai tr
thch hp vi bn cht ca h, chng ta nn mi ngi t la chn vai tr ca chnh mnh. Theo
quan im ny, ch n l l sai, bi v n cng p ngi n l vo vai tr h khng t mnh
chn. Gii php l bc b nguyn tc telos v thch hp p dng nguyn tc la chn v ng .
Nhng kt lun ny qu vi v. Vic Aristotle bo v ch n l khng chng li t duy mc ch
lun. Ngc li, chnh l thuyt v cng l ca Aristotle cung cp mt ngun ti nguyn phong ph
ph phn quan im ca ng v ch n l. Thc t, quan nim ca ng rng cng l l s thch
hp nghim ngt hn v mt o c, c nhiu tim nng ph phn vic phn b vic lm hin nay
hn so vi cc hc thuyt da trn s la chn v ng . xem ti sao li th, hy cng xt l l
ca Aristotle.
Theo Aristotle, ch n l cng bng, hai iu kin sau phi c tha mn: cn thit v t
nhin. Aristotle lp lun ch n l l cn thit v ai phi lm vic nh nu cc cng dn mun
b thi gian cng nhau cn nhc v li ch chung. Thnh bang cn lc lng lao ng. Tr khi chng
ta pht minh ra my mc c th thc hin tt c cc nhim v vt vnh ny, cn khng th mt s
ngi no phi lm nhng vic thit yu cho cuc sng nhng ngi khc t do tham gia vo
hot ng chnh tr. V vy, Aristotle kt lun ch n l l cn thit. Nhng cn thit cha .
cng bng, ch n l i hi phi c nhng ngi c bn cht ph hp vi vai tr .
V vy, Aristotle yu cu liu c nhng ngi m thn phn n l l tt hn v cng bng hn, nu
chng c ai th ch n l l tri ngc vi t nhin. Tr khi c nhng ngi , cn khng th
nhu cu v mt chnh tr v kinh t i vi n l khng bin minh cho ch n l.
Aristotle kt lun tn ti nhng ngi nh vy. Mt s ngi c sinh ra lm n l. H khc
ngi thng cng ging nh thn th khc vi linh hn. Nhng ngi nh vy l n l bm sinh,
v s tt hn cho h... nu c c mt ch nhn cai qun. Mt ngi c bn cht n l nu ngi
c kh nng tr thnh (v y l l do ti sao ngi thc s tr thnh) ti sn thuc s hu ca

ngi khc, v nu k c iu kin suy lun hiu bit nh ngi khc nhng khng th lm
c. Cng nh mt s sinh ra l ngi t do, cng c nhng ngi sinh ra lm n l, v i
vi nhm ngi ny, thn phn n l l tt v cng bng vi h.
Aristotle c v thc lun im ca mnh c vn , bi v ng nhanh chng lm r: Nhng d
dng nhn thy nhng ngi c quan im tri ngc cng c th ng. Nhn vo thc trng ch
n l thnh bang Athens thi , Aristotle phi tha nhn rng cc nh ph bnh c kin
ng. Nhiu ngi c thn phn n l ch v nguyn nhn hon ton ngu nhin: trc khi b bt
trong chin tranh, h l ngi t do. Thn phn n l ca h chng lin quan g n vic h c thch
hp vi vai tr ny hay khng. Vi h, thn phn n l khng phi t nhin, m l s bt hnh. Theo
tiu chun ring ca Aristotles, tnh cnh n l ca h l bt cng: Khng phi tt c nhng ngi
ng lm n l, hoc ngi t do, l bm sinh n l hoc bm sinh t do.
Aristotle hi: Lm th no bn c th ni ai thch hp lm n l? V nguyn tc, bn s phi xem ai nu c - vui v khi l n l, v ai gin d trong vai tr hoc c gng trn chy. S cn thit phi
cng bc l du hiu r rng ch ra ngi n l ang xt n khng ph hp vi vai tr .
Vi Aristotle, cng bc l du hiu bt cng, khng phi v s ng hp thc ha tt c cc vai
tr, m v cng bc chng t s thch hp tri t nhin. Nhng ngi m nhn vai tr ph hp vi
bn cht bm sinh ca mnh khng cn b p buc. Vi l lun chnh tr ca ch ngha t do, ch
n l bt cng v mang tnh cng bc. Vi thuyt mc ch lun, ch n l bt cng v i ngc
vi bn cht ca chng ta, cng bc l du hiu ch khng phi l ngun gc ca bt cng. Hon
ton c th gii thch s bt cng ca ch n l theo o c telos v s thch hp, v Aristotle
i c mt on ng theo hng (mc d cha i trn con ng)
o c telos v s thch hp thc ra t ra tiu chun o c cho cng l lao ng kht khe hn
so vi nguyn tc la chn v ng thun ca ch ngha t do dn .ch, Xem xt mt cng vic nguy
him, lp i lp li nh lm vic nhiu gi trn dy chuyn ti mt nh my ch bin tht g. Hnh
thc lao ng ny cng bng hay bt cng?
Vi ch ngha t do c nhn c nhn, cu tr li ph thuc vo vic liu cng nhn c t do la chn
cng vic ny lnh lng: nu c, vic ny cng bng. i vi Rawls, cch sp xp th ch cng
bng khi trao i lao ng t do din ra vi trng thi nn tng cng bng. Vi Aristotle, thm ch s
ng cng vi trng thi nn tng cng bng vn khng , cng bng, cng vic phi ph hp
vi bn cht ca ngi lao ng thc hin n. Mt s cng vic khng vt qua bi kim tra ny.
Chng rt nguy him, lp i lp li, v hon ton khng thch hp cho con ngi. Khi , cng l
yu cu cng vic c sp xp li ph hp vi bn cht ca chng ta. Nu khng, cng vic cng
l khng cng bng nh ch n l.

Casey Martin i xe chi golf

Casey Martin l tay golf chuyn nghip nhng b hng mt chn. Do ri lon tun hon, i b trong
sn khin Martin v cng au n, ng thi c nguy c b xut huyt v v gy xng. Mc d
khuyt tt, Martin lun xut sc mn th thao ny. Anh chi trong i v ch Stanford hi hc
i hc, sau chuyn sang chi chuyn nghip.
Martin yu cu PGA[45] cho php s dng xe in chy sn golf trong gii thi u. PGA t chi,
vin dn quy tc cm xe cc gii chuyn nghip hng u. Martin a v ny ra ta. Anh lp lun

rng o lut Ngi khuyt tt M (1990) yu cu cung cp tin nghi hp l cho ngi khuyt tt,
min l iu ny khng c bn lm bin i bn cht ca nhng hot ng .
Mt s tay golf c tn tui lm chng trong v n. C Arnold Palmer, Jack Nicklaus v Ken Venturi
u ng h lnh cm xe. H lp lun rng s mt mi l yu t quan trng trong gii u golf, v
rng i xe thay v i b s cho Martin mt li th khng cng bng.
V vic c a n Ta n Ti cao Hoa K, v cc thm phn phi nh vt vi mt cu hi c v
ng ngn, khng ng v nm ngoi chuyn mn ca h: Liu ngi i xe quanh sn golf t l nay
sang l khc c thc s l tay chi golf khng?
Tuy nhin, trn thc t v vic ny nu ra mt vn cng l di hnh thc kiu Aristotle kinh
in: quyt nh xem Martin c quyn ngi xe khng, ta phi xc nh bn cht thit yu ca
hot ng ang bn ti ny. Liu i b trong sn c vai tr thit yu khi chi golf, hay ch n thun
c tnh cht ph? Nu nh PGA tuyn b i b l mt kha cnh quan trng ca mn th thao ny, th
cho php Martin ngi xe s lm thay i hon ton bn cht ca cuc chi. gii quyt cu hi
v quyn, ta phi xc nh telos - hoc bn cht t nhin - ca tr chi.
Vi t l 7-2, ta phn quyt Martin c quyn s dng xe. Chnh n John Paul Stevens, khi vit l l
thng kin, phn tch lch s ca mn nh golf v kt lun vic s dng xe khng phi khng ph
hp vi c tnh c bn ca mn ny. Ngay t ban u, bn cht ca tr ny l nh bng vo l s dng gy nh mt qu bng nm trn mt t vo mt l xa vi cng t c nh cng tt.
Vi lun im i b kim nghim sc chu ng th lc ca ngi chi golf, Stevens trch dn li
chng ca mt gio s sinh l hc tnh ton rng ch mt khong 590 calo kh i b trong sn 18 l,
lng dinh dng t hn mt sut n Big Mac. Do chi golf l mt hot ng cng thp, s
mt mi t tr chi ch yu l hin tng tm l, trong cng thng v ng lc l nhng thnh
phn quan trng. Ta ti cao kt lun rng gip Martin khuyt tt bng cch cho php anh ngi
xe trong thi u khng lm thay i c bn tr chi hay cho anh mt li th khng cng bng.
Thm phn Antonin Scalia khng ng . Trong mt phn i mnh m, ng bc b quan im ta
n c th xc nh bn cht thit yu ca mn nh golf. ca ng khng ch n gin l cc thm
phn thiu kh nng hoc thm quyn quyt nh vn ny. ng thch thc tin c bn ca
Aristotle nm bn di kin ca ta - rng c th l lun v telos, hoc bn cht thit yu ca mt
tr chi. Khi ni iu g thit yu thng c ngha l cn phi t c mt mc tiu nht nh.
Nhng v bn cht cn bn ca mt tr chi l mang li s thch th ch khng c mc tiu no khc
( l im phn bit tr chi vi hot ng sn xut), hon ton khng th ni bt k quy tc ty
no ca tr chi l thit yu; Scalia vit: v cc quy tc ca mn nh golf l ty (cng nh
trong tt c cc tr chi khc) nn khng c cn c thm nh cc quy tc do PGA ban hnh. Nu
khng thch, nhng ngi hm m c th rt li s ng h.
Nhng khng ai c th ni lut ny hay lut kia khng tha ng vi nhng k nng m mn golf c
nh kim tra.
L l ca Scalia c vn trn mt s phng din. u tin, n xem thng th thao. Khng ngi
hm m thc s no ni v th thao nh vy - b cc quy tc hon ton ty tin chi phi v khng c
mc tiu thc s. Nu mi ngi thc s tin rng cc quy tc trong mn th thao yu thch ca mnh
c t ra mt cch ty ch khng phi c thit k khi gi v tn vinh nhng k nng, ti
nng nht nh ng ngng m, th h kh cn mun quan tm ti kt qu ca tr chi. Th thao s

ch cn mang tnh biu din, mt ngun vui chi gii tr ch khng phi l mt i tng c nh
gi cao.
Th hai, hon ton c th tranh lun v gi tr ca cc quy tc khc nhau, v hi xem chng ci thin
hay ph hng tr chi. Nhng lp lun ny din ra lin tc - trn i pht thanh v gia nhng ngi
a ra lut chi. Xem xt cuc tranh lun v lut DH (ch nh ngi nh cho ngi nm u tin)
trong bng chy. Mt s ngi ni lut ny gip ci thin tr chi bng cch cho php cc ngi
nh tt nht c p bng, ngi nh km phng th. Nhng ngi khc ni lut ny ph hoi
tr chi bi qu nhn mnh vo vic nh bng v loi b cc yu t chin thut phc tp. Mi lun
im da trn mt quan nim khc nhau v mc tiu ca mn bng chy l g: Th nghim nhng k
nng no; ca ngi, khen thng nhng ti nng v c tnh no? Cuc tranh lun v lut DH cui
cng l cuc tranh lun: v telos ca mn bng chy - ging nh cuc tranh lun v chnh sch
chng k th l cuc tranh lun v mc ch ca trng i hc.
Cui cng, Scalia, bng cch ph nhn mn golf c telos, hon ton b st kha cnh tn vinh ca
tranh chp. Sau ht, n sau trng ca kin tng i xe nh golf ko di bn nm l ci g? Trn b
mt, y l cuc tranh lun v s cng bng. PGA v cc golf th ln ngh rng cho php Martin i
xe s cho anh mt li th khng cng bng; Martin phn bc do mnh l ngi khuyt tt, xe in
n gin ch khin mi ngi bnh ng hn.
Nu cng bng l iu duy nht phi xt, tt nhin s c mt gii php n gin v r rng: hy cho
php tt c ngi chi golf s dng xe trong gii u. Nu tt c mi ngi u c th ngi xe, phn
i v l cng bng s bin mt. Nhng gii php ny b gii chi golf chuyn nghip cm ght, thm
ch b xem l iu khng tng cn hn vic to ra mt bit l cho Casey Martin.
Ti sao? Bi v tranh chp lin quan n s tn vinh v cng nhn hn l s cng bng - c th l
mong mun ca PGA v nhng ngi chi golf hng u rng mn th thao ca h c cng nhn
v tn trng nh mt s kin th thao.
Hy ti din t li kho lo nht c th: Nhng ngi nh golf c phn nhy cm v tnh trng
tr chi ca mnh. Tr chi ny chng c chy nhy, v qu bng ng yn. Khng ai nghi ng golf
l tr chi i hi k nng. Nhng vinh d v ghi nhn i vi nhng ngi chi golf ph thuc vo
vic mn th thao ca h c xem l cuc ua tranh i hi cao v th lc khng. Nu cuc ua tranh
m h rt xut sc li c th c chi khi ngi trn xe, th s tha nhn h l vn ng vin c th
b nghi ng hoc gim st. iu ny c th gii thch ti sao nhiu ngi chi golf chuyn nghip
kch lit phn i Martin dng xe.
Tom Kite, mt cu binh 25 nm tham gia cc gii u ca PGA, by gi l bin tp cho t New York
Times ni: Dng nh vi ti, nhng ngi ng h Casey Martin c quyn s dng xe pht l
s kin l chng ta ang ni n mt mn th thao cnh tranh... Chng ta ang ni v mt s kin th
thao. V bt c ai khng ngh golf chuyn nghip l mt mn th thao th tht chng hiu g c.
Bt k ai ng v bn cht thit yu ca tr chi nh golf, v x i xe nh golf ca Casey Martin
Ta n Lin bang cung cp mt minh ha sng ng cho thuyt cng l ca Aristotle. Cuc tranh
lun v cng l v quyn thng khng th trnh khi cuc tranh lun v mc ch ca cc t chc
x hi, nhng iu tt p m chng phn phi, v cc gi tr m chng tn vinh v tng thng.
Bt chp n lc ca chng ta lm php lut trung lp vi nhng vn trn, ngi ta khng th
ni iu g l cng bng m khng tranh ci v bn cht ca li sng tt p.

9. CHNG TA N NGI KHC NHNG G LNG TRUNG THNH KH X

XIN LI THT KH. Nhng cng khai xin li thay mt cho c quc gia li cng kh hn. Trong
vi thp k gn y, chng ta thy r ln cc l l thng thit ku gi xin li cng khai v cc bt
cng trong qu kh.

Xin li v bi thng
a phn cc li xin li mang mu sc chnh tr lin quan n nhng sai tri phm phi trong Th
chin th hai. Nc c tr hng t la bi thng cho nn thm st ngi Do Thi, di cc
hnh thc thanh ton cho tng ngi sng st v tr cho nh nc Israel. Trong nhiu nm, nhiu
mc khc nhau, cc nguyn th nc c xin li, nhn trch nhim v qu kh pht xt. Trong
mt bi pht biu trc Quc hi vo nm 1951, th tng c Konrad Adenauer cho rng tuyt
i a s ngi c cm ght ti c chng li ngi Do Thi v khng phm ti. Nhng ng tha
nhn Ti c khng k xit thc hin nhn danh nhn dn c, khin [nc c] phi bi thng c
tinh thn ln vt cht. Nm 2000, tng thng c Johannes Rau xin li v nn thm st Do Thi khi
pht biu trc Quc hi Israel, yu cu tha th cho nhng g ngi c lm.
Nht Bn min cng xin li cc ti c chin tranh ca mnh. Trong nhng nm 1930 v 1940, hng
vn ph n Triu Tin v chu b buc vo nh th v lm n l tnh dc cho binh lnh Nht. T
nhng nm 1990, Nht Bn phi i mt vi p lc quc t ngy cng ln yu cu chnh thc xin li
v bi thng cho ci gi l ph n mua vui. Trong nhng nm 1990, mt qu t nhn thanh
ton cho cc nn nhn v mt vi nh lnh o Nht Bn xin li hn ch. Nhng ti nhng nm
2007, Th tng Nht Bn Shinzo Abe vn cn khng khng rng qun i Nht Bn khng chu
trch nhim p buc nhng ngi ph n phi lm n l tnh dc. Quc hi Hoa K phn ng bng
cch thng qua mt ngh quyt ku gi chnh ph Nht Bn chnh thc tha nhn v xin li v hnh
vi n dch cc ph n mua vui ca qun i Nht.
Xin li v s bt cng vi ngi dn bn a trong qu kh cng khoa gi ln cuc tranh lun khc.
Ti c, trong nhng nm gn y bng n tranh lun v ngha v ca chnh ph vi ngi dn
bn x. T thp nin 1910 n u nhng nm 1970, tr em th dn trong cc gia nh lai trong hu
ht cc trng hp, m l ngi th dn v cha l ngi da trng tm thi b tch khi ngi m
ca mnh v a vo sng trong gia nh b m nui a trng hay cc tri nh c. Mc tiu ca
chnh sch l tm cch ng ha nhng a tr vo x hi da trng v y nhanh tc xa b
nn vn ha bn x. B phim Rabbit-Proof Fence (2002) m t nhng v bt cc c chnh quyn
ng h, b phim k li cu chuyn vo nm 1931, ba c gi tr trn khi tri nh c v bt u cuc
hnh trnh 1.200 dm quay v tm m.
Nm 1997, mt y ban nhn quyn c ghi nhn s tn bo i vi th h th dn b nh cp, v
ngh hng nm dnh mt ngy lm ngy hi li quc gia. Th tng John Howard khi t chi
xin li chnh thc. Xin li tr thnh vn tranh ci trong nn chnh tr c. Nm 2008, th tng
mi trng c Kevin Rudd chnh thc xin li th dn. Mc d khng a ra mc bi thng c nhn,
ng ha hn cc bin php khc phc nhng bt li v kinh t v x hi m cng ng th dn c
phi gnh chu.

Ti Hoa K, cuc tranh lun v vic xin li cng khai v bi thng cng dn ni ln trong nhng
thp k gn y. Nm 1988, Tng thng Ronald Reagan k thng qua o lut xin li chnh thc
ngi M gc Nht v b giam gi trong tri giam trn b Ty trong Th chin th ha! Ngoi li xin
li, lut quy nh bi thng 20.000 la cho mi nn nhn sng st, v thnh lp cc qu nhm
khuyn khch tm hiu lch s vn ha M-Nht. Nm 1993, Quc hi xin li v mt sai tri trong
qu kh xa hn, cch mt th k - v lt vng quc c lp Hawaii.
C l vn xin li ln nht hy cn mp m Hoa K lin quan n di sn ch n l. Li ha
trong cuc ni chin - mi n l gii phng c nhn bn mi mu t v mt con la - khng
bao gi c thc hin. Trong nhng nm 1990, phong tro bi thng cho ngi da en li c
ch ti. T nm 1989, hng nm, ngh s John Conyers ngh Quc hi thnh lp y ban nghin
cu bi thng cho ngi M gc Phi. Mc d ginh c s ng h ca nhiu t chc ngi M
gc Phi v cc nhm hot ng v quyn dn s, tng bi thng vn cha c cng lun ch .
Cuc thm d cho thy trong khi a s ngi gc Phi ng h bi thng, ch 4% ngi da trng ng
.
Mc d phong tro i bi thng c th chng li, mt ln sng xin li chnh thc li ni ln
trong nhng nm gn y. Nm 2007, Virginia, vn l tiu bang tng c s lng n l ln nht,
l bang u tin xin li v ch n l. Mt s tiu bang khc, nh Alabama, Maryland, North
Carolina, New Jersey, v Florida tip bc. V nm 2008, H vin M thng qua ngh quyt xin
li ngi M gc Phi v ch n l v thi i phn bit chng tc Jim Crow[46] ko di n tn
gia th k hai mi. Liu cc quc gia c nn xin li v cc sai tri trong qu kh khng? tr li
cu hi ny, chng ta cn suy ngh vn trch nhim tp th v lun im v cng ng hc ba.
L do chnh cho li xin li cng khai l tn vinh k c nhng ngi chu bt cng bi chnh (hoc
nhn danh) cng ng chnh tr; cng nhn nhng nh hng bt cng dai dng m nn nhn v con
chu h phi chu ng; v chuc li cho nhng ngi gy ra hay nhng ngi khng ngn chn
bt cng.
Nh mt hnh ng by t thin ch cng khai, xin li chnh thc c th gip cha lnh vt thng
qu kh v to c s cho s ha gii chnh tr v o c. Bi thng v cc hnh thc n b ti
chnh khc c th c bin minh trn c s tng t, l biu hin tht s ca li xin li v chuc
ti. Chng cng c th gip , xoa du nhng tc ng ca s bt cng vi ngi b hi hoc hu
du ca h.
Vic nhng cn nhc ny c mnh bin minh cho li xin li li cn ph thuc vo hon cnh.
Trong mt s trng hp, n lc cng khai xin li v bi thng c th li bt cp hi, do thi bng
ln hn th c, khot su tnh trng th ch trong qu kh, hn su cm gic nn nhn, hoc to ra
s bt bnh. Nhng ngi chng i vic xin li thng c ging iu th. Xem xt mi kha cnh,
liu hnh ng xin li hay bi thng s cha lnh hay li ph hoi cng ng chnh tr l vn
phc tp thuc v nhn nh chnh tr. Cu tr li ph thuc vo tng trng hp.

Chng ta c cn chuc li cho ti li ca t tin khng?

Nhng ti mun tp trung vo mt l l khc ca nhng ngi chng li vic xin li v nhng bt
cng trong qu kh - mt l l mang tnh nguyn tc, khng ph thuc vo tnh ngu nhin ca tnh
hnh. l l l th h hin ti khng nn - thc ra khng th - xin li cho nhng sai tri ca t tin.

Xin li v s bt cng ngha l nhn mc trch nhim no . Bn khng th xin li v iu mnh

khng lm. V vy, bn lm th no xin li cho mt iu xy ra trc khi bn sinh ra?
Th tng c John Howard dng nguyn nhn ny bc b vic xin li chnh thc th dn: Ti
khng tin th h ngi c hin nay phi chnh thc xin li v chu trch nhim v hnh ng ca th
h trc. Lp lun tng t c a ra trong cuc tranh lun M v bi thng cho ch n l.
Henry Hyde, ngh s ng Cng ha, ch trch tng bi thng trn cn c: Ti khng bao gi s
hu mt n l, khng bao gi p bc bt c ai. Ti khng bit c nn tr bi thng h mt ai [
s hu n l] cc th h trc khi ti sinh ra. Walter E. Williams, nh kinh t ngi M gc Phi
phn i vic bi thng, by t quan im tng t: Qu tuyt nu chnh ph nhn tin t truyn
c tch hay t ng gi Noel. Nhng chnh ph ly tin t ngi dn, v khng ngi dn no cn
sng by gi phi chu trch nhim v ch n l.
nh thu ngi dn thi nay ly tin bi thng cho sai lm trong qu kh c v nh lm ny
sinh mt vn c bit. Nhng vn tng t th cng pht sinh trong cc tranh lun v vic xin
li nhng khng i km bi thng ti chnh. Vi li xin li, phi tnh n tng ng sau: s ghi
nhn v trch nhim. Bt c ai cng c th phn nn v s bt cng. Nhng ch ngi c lin quan
mi c th ni li xin li cho s bt cng . Phe ch trch vic xin li nm chnh xc tinh thn .
V h bc b kin cho rng th h hin ti phi chu trch nhim o c v ti li ca cha ng
mnh.
Khi quc hi tiu bang New Jersey tranh lun vn xin li trong nm 2008, mt v ngh s ng
Cng ha hi: Ai sng thi ny phm ti s dng n l v v th c kh nng xin li v hnh vi
phm ti ny?. Cu tr li r rng, ng ngh, l khng c ai c: Nhng c dn hin ti ca New
Jersey, ngay c nhng ngi c t tin l ch n, khng c ti li hay trch nhim tp th cho nhng
s kin bt cng m c nhn h khng ng vai tr g.
Khi H vin M chun b b phiu cho vic xin li ch n l v phn bit chng tc, mt ngh s
Cng ha so snh vic ny vi xin li v nhng hnh ng do c ca c ca c ti thc hin.

Ch ngha c nhn v o c
Phn i v nguyn tc i vi vic chnh thc xin li ny khng d dng phn bc. L l da trn
khi nim chng ta ch chu trch nhim vi nhng g chng ta lm, khng phi hnh ng ca ngi
khc, hoc cc s kin bn ngoi tm kim sot ca chng ta. Chng ta khng chu trch nhim v
ti li ca cha m, ng b hoc ng bo ca mnh.
Nhng iu ny t ra vn tiu cc. Nguyn tc phn i vic xin li chnh thc c sc nng bi
v t nn tng trn mt tng o c mnh m v hp dn. Chng ta c th gi l "ch ngha
c nhn v o c. Hc thuyt ch ngha c nhn v o c khng gi nh con ngi ch k.
Tht ra l lun im v t do ngha l g. i vi ch ngha ny, t do l ch chu nhng bn phn
mnh t nguyn nhn; bt c iu g ti n nhng ngi khc ti n v t nguyn chp nhn - mt
la chn, mt li ha, hay mt tha thun; c th l tng minh hoc ngm n.
Khi nim cho rng ti c trch nhim gii hn trong nhng iu chnh ti lm l khi nim ca ch
ngha t do c nhn. N gi nh chng ta - tc nhn o c - l ci ti t do v c lp, khng b
quan h o c c trc rng buc, c kh nng t la chn mc tiu cho chnh mnh. Khng phi

tp qun, truyn thng hoc tnh trng tha k m chnh s la chn t do ca mi c nhn mi l
ngun gc cc ngha v o c ca chng ta.
Bn c th thy khi nim t do kiu ny chng c ch cho trch nhim tp th, hoc ngha v chu
trch nhim v mt o c cho nhng bt cng m t tin chng ta gy ra. Nu ti ha vi ng
mnh s tr n thay hay xin li v ti li ca ng, l mt vic. Ti lm vic theo ngha v do
ng , khng phi ngha v pht sinh t mt c tnh chung tri qua nhiu th h. Khng c li ha
nh vy, ngi theo ch ngha c nhn v o c cm thy khng c trch nhim o c phi n
b ti li cho t tin. Xt cho cng, ti li l ca t tin, khng phi ca ti.
Nu t tng t do ca ch ngha c nhn v o c l ng, th nhng ngi chng i vic xin li
cng khai c l, chng ta khng phi mang gnh nng o c cho nhng sai lm ca t tin mnh.
Nhng khng ch xin li v trch nhim tp th b e da. Quan im v t do ca ch ngha c nhn
hin din trong nhiu l thuyt cng l rt quen thuc ca nn chnh tr ng i. Nu quan nim v
t do nh th l thiu st - nh quan im ca ti - th chng ta phi suy xt li mt s c tnh c
bn ca i sng i chng ca chng ta.
Nh chng ta thy, khi nim v s ng v la chn t do c nh hng ln, khng ch trong
chnh tr, m cn trong cc hc thuyt cng l hin i. Chng ta hy cng nhn li v xem cc quan
nim khc nhau v la chn v ng c truyn vo cc gi nh ngy nay ca chng ta nh th
no.
Phin bn ban u ca ci ti trong chn la n t John Locke. ng cho rng chnh quyn hp php
phi da trn s ng . Ti sao? Bi v chng ta l con ngi t do v c lp, khng l thn dn
trong mt ch gia trng hay quyn lc thn thnh ca nh vua. V chng ta c bn cht t do,
bnh ng v c lp; khng ai c th cp i nhng ti sn ny, v khng ai b bt lm thuc h
di quyn lc chnh tr ca ngi khc, m t mnh khng ng .
Mt th k sau, Immanuel Kant a ra phin bn ci ti trong chn la mnh hn. Chng li trng
phi v li v ch ngha kinh nghim, Kant cho rng chng ta phi coi chnh mnh khng ch l tp
hp cc s thch v mong mun. T do l t ch, v t ch l ch tun theo nhng quy tc do t bn
thn mnh t ra. T ch kiu Kant kht khe hn s ng . Khi tun theo quy tc o c, ti khng
ch n gin chn theo mong mun ty hay lng trung thnh ca ti. Thay vo , ti t sang mt
bn cc li ch c th v quan h i km ca mnh, v tr thnh ngi tham gia vo l tr thc tin
thun ty.
Vo th k 20, John Rawls iu chnh quan nim ca Kant v ci ti t ch v t dng ln l
thuyt ca ng v cng l. Ging Kant, Rawls quan st thy nhng la chn ca chng ta thng
phn nh tnh ngu nhin v mt o c. Chng hn la chn ca ngi no lao ng di cnh
bc lt c th phn nh nhu cu kinh t bc thit ca h, khng phi la chn t do theo bt k
ngha no. V vy, nu mun x hi c sp t mt cch t nguyn, chng ta khng th da trn s
ng tht, thay vo chng ta nn hi mnh ng vi nhng nguyn tc cng l no khi t
sang mt bn cc li ch v li th c th ca mnh, v la chn ng sau bc mn v minh.
Khi nim ca Kant v ch t ch v khi nim ca Rawls v tha thun mang tnh gi thuyt ng
sau bc mn v minh c im chung: c hai u xem tc nhn o c c lp vi mc ch v cc
quan h i km. Khi tun theo quy tc o c (Kant) hoc khi la chn nguyn tc cng l (Rawls),

chng ta khng quan tm n vai tr v bn sc ca mnh - nhng th lm chng ta tr thnh chnh

con ngi c th ca mnh.
Khi suy ngh v cng l, nu chng ta phi loi b bn sc ring ca mnh, rt kh l gii ti sao
ngi c by gi phi chu trch nhim c bit b p cho nn nhn thm st, hoc ngi M ca
th h by gi c trch nhim c bit khc phc s bt cng ca ch n l v phn bit chng
tc. Ti sao? Bi v mt khi t bn sc ca ti l ngi c hay ngi M sang mt bn v coi
mnh t ci ti t do v c lp, th khng c c s ni ti phi c ngha v hn ngi khc trong
vic khc phc nhng bt cng trong qu kh.
Xem ai l ci ti t do v c lp khng ch to ra s khc bit trong vn trch nhim tp th
qua cc th h. N cng c mt ngha su rng hn: Ngh v tc nhn o c theo cch ny nh
hng n cch chng ta suy ngh v cng l ni chung. Khi nim chng ta l ci ti c lp, t do
la chn s ng h tng: cc nguyn tc cng l xc nh quyn ca chng ta khng nn da trn
bt k quan nim o c hay tn gio c th no, m nn c gng trung lp gia nhng quan im
v li sng tt p cnh tranh nhau.

Chnh quyn c nn trung lp v mt o c?

kin cho rng chnh quyn nn c gng trung lp trong khi nim li sng tt p bt u t quan
nim c xa ca chnh tr. Vi Aristotle, mc ch ca chnh tr khng ch l thc y trao i kinh t
v cung cp c ch phng th chung, hot ng chnh tr phi hng ti trau di c tnh v hnh
thnh cng dn tt. V th tranh lun v cng l khng th trnh khi l tranh lun v li sng tt
p. Aristotle vit, Trc khi c th xem xt bn cht ca mt hin php l tng, u tin chng ta
cn phi xc nh bn cht li sng hp dn nht. Chng no cha r iu ny, th mt Hin php l
tng vn cn m mt.
thi i ngy nay, quan nim coi mc tiu ca chnh tr l trau di c tnh nghe tht k l, thm
ch b coi l nguy him. Ai c th ni c tnh l g? V s ra sao nu mi ngi khng ng ? Nu
lut php tm cch thc y nhng l tng no v o c v tn gio, phi chng iu ny m
ng cho s khng khoan dng v cng ch? Khi chng ta ngh v cc t nc c gng thc y
vic trau di o c, thot u chng ta khng ngh n cc thnh bang Athens, m ngh n tro
lu tn gio cc oan, ngy xa v c hin ti - ngoi tnh b nm n cht, o trm u bt buc,
thiu sng ph thy...
Vi Kant v Rawls, cc hc thuyt cng l da trn quan nim v li sng tt p no - d l tn
gio hay th tc - l i ngc li t do. Bng cch p t mt s gi tr, cc hc thuyt ny khng tn
trng cn ngi nh nhng ci ti t do v c lp, c kh nng la chn mc ch v mc tiu cho
ring mnh. V th, ci ti t do la chn v nh nc trung lp song hnh cng nhau: iu ng
bi v chng ta l ci ti t do v c lp, v th chng ta cn mt b khung cho cc quyn ng
trung lp gia cc mc tiu, khng thin lch bt k bn no trong cc tranh ci v o c v tn
gio, cho cng dn t la chn gi tr cho bn thn mnh.
Mt s ngi c th phn i rng khng c hc thuyt v cng l v quyn no c th trung lp v
mt o c. mt no , iu ny hin nhin ng. Kant v Rawls khng phi ngi theo thuyt
o c tng i. Bn thn tng cho rng con ngi cn c t do la chn mc tiu cho chnh
mnh l mt tng o c mnh m. Tuy nhin, n khng ni bn nn sng nh th no. N ch

yu cu rng cho d theo ui bt k mc tiu no, bn phi lm theo cch tn trng quyn ca ngi
khc theo ui mc tiu ca h. S hp dn ca khun kh trung lp nm chnh xc trong vic t
chi khng nh li sng no c a thch hoc khi nim v iu tt.
Kant v Rawls khng ph nhn vic thc y mt s l tng o c. Tranh ci ca h l vi cc l
thuyt cng l t nn tng quyn trn khi nim iu tt. V li l mt trong nhng l thuyt nh
th, coi iu tt l ti a ha nim vui hoc phc li, v yu cu h thng quyn c kh nng t
c iu ny.
Aristotle a ra mt thuyt rt khc v iu tt. Khng phi l ti a ha nim vui, m l nhn r bn
cht ca chng ta v pht trin nng lc ring bit ca con ngi chng ta. L lun ca Aristotle
mang tnh mc ch lun v ng l lun t mt s quan nim nht nh v iu tt ca con ngi.
y l kiu l lun m Kant v Rawls ph nhn. H lp lun rng quyn phi c t ln trc iu
tt. Cc nguyn tc xc nh ngha v v quyn ca chng ta khng c da trn bt k quan nim
c th no v li sng tt p. Kant vit v s nhm ln ca cc trit gia lin quan n nguyn tc
ti thng ca o c. Cc trit gia c i sai lm hin dng ton b nghin cu o c ca
mnh cho khi nim v iu tt nht, v sau c gng th ny l nn tng nh r cc quy tc
o c. Nhng theo Kant, iu ny tht lc hu v mu thun vi t do. Nu chng ta ngh mnh l
thc th t ch, u tin chng ta phi tun theo quy tc o c. Ch sau , sau khi c nguyn
tc xc nh ngha v v quyn ca mnh, chng ta mi c th hi v quan nim iu tt tng thch
vi n.
Rawls a ta mt quan im tng t i vi nguyn tc cng l: Cc quyn t do ca nhng cng
dn bnh ng khng an ton khi c thit lp trn nguyn tc mc ch lun. Tht d dng nhn
thy nu t quyn trn cc tnh ton ca ch ngha v li th quyn tht b xm phm. Nu nguyn
nhn duy nht tn trng quyn t do tn gio ca ti l thc y hnh phc tng th, iu g xy
ra nu mt ngy no a s khinh thng v mun ban lnh cm tn gio ca ti?
Nhng thuyt cng l ca ch ngha v li khng phi mc tiu duy nht ca Rawls v Kant. Nu
quyn ng trc iu tt, th cch suy ngh ca Aristotle v cng l cng sai lm. Vi Aristotle,
ngh v cng l l ngh v telos, hay bn cht, ca nhng iu tt ang xt. ngh v trt t chnh
tr cng bng, chng ta phi l gii bn cht ca li sng tt p. Chng ta khng c c b khung
ca mt hin php cng bng cho n khi chng ta ch ra cch sng tt nht.
Rawls khng ng Cu trc ca hc thuyt mc ch lun l hon ton sai: t u h lin kt
quyn v iu tt theo cch sai lm. Chng ta khng nn c gng nh hnh cuc sng ca mnh bng
cch u tin tm n nhng iu tt p c xc nh c lp.

Cng l v t do
B e a trong cuc tranh lun ny khng ch l cu hi tru tng: chng ta nn l gii v cng l
bng cch no. Cuc tranh lun v th t gia quyn vi iu tt thc s l cuc tranh lun v
ngha con ngi t do. Kant v Rawls bc b thuyt mc ch lun ca Aristotle bi v n khng
chng ta t mnh chn iu mnh mun. Tht d thy v sao l thuyt ca Aristotle lm pht sinh lo
lng ny. ng cho rng cng l l vn ph hp gia ngi v mc tiu, hay iu tt ph hp vi
bn cht ca h. Nhng xu hng chng ta nhn cng l l vn la chn, ch khng phi s thch
hp.

L l ca Rawls cho vic u tin quyn so vi iu tt phn nh nim tin rng ngi o c l
ngi ch b ch phi bi nhng mc tiu chnh ngi chn. L tc nhn o c, chng ta c
xc nh khng phi bi cc mc tiu ca mnh m bi nng lc la chn ca chng ta. Khng phi
mc tiu ca chng ta lm bc l bn cht ca chng ta m l khun kh cc quyn chng ta s
chn nu chng ta c th thot khi cc mc ch ca mnh. V ci ti ng trc mc tiu - c
ci ti xc nhn; ngay c mt mc tiu tri nht cng phi c la chn trong rt nhiu kh nng...
Do chng ta nn o ngc mi quan h gia quyn v iu tt c hc thuyt mc ch lun
xut v xem quyn ng trc
Khi nim cho rng cng l phi trung lp gia cc quan nim v li sng tt phn nh quan nim v
con ngi - ci ti t do la chn, khng rng buc bi cc mi quan h o c c trc. Nhng
tng ny cng nhau l c im ca t tng chnh tr t do hin i. Thut ng t do ti dng
khng c ngha i nghch vi bo th - nh ngha nhng thut ng ny s dng trong cuc tranh
lun chnh tr M. Thc t, mt c im ring bit ca cc cuc tranh lun chnh tr M l l
tng nh nc trung lp v ci ti t do la chn c th c tm thy trn ton b nn chnh tr.
Nhiu cuc tranh lun v vai tr ca chnh quyn v th trng l tranh lun v cch tt nht cho
php c nhn theo ui mc tiu ca ring mnh.
Nhng ngi theo ch ngha t do c nhn qun bnh (Egalitarian liberals) ng h t do cng dn v
cc quyn kinh t, x hi thit yu - quyn c chm sc y t, gio dc, vic lm, thu nhp... H lp
lun rng c nhn c th theo ui mc tiu ca mnh, chnh quyn cn m bo cc iu kin vt
cht s la chn tht s t do. K t thi im Chnh sch kinh t mi [47], nhng ngi ng h h
thng phc li x hi khng cn lp lun nhn danh tnh on kt x hi v ngha v chung m
thng nhn danh cc quyn c nhn v t do la chn. Khi a ra chng trnh an sinh x hi nm
1935, Tng thng Franklin D. Roosevelt khng gii thiu chng trnh th hin bn phn chung ca
cng dn vi nhau. Thay vo , ng thit k ging nh mt chng trnh bo him t nhn, cc qu
lng ng gp vo ch khng dng tin thu t thu. V vo nm 1944, khi a ra h thng phc li
x hi, ng gi l d lut quyn kinh t. Thay v s dng l l on kt cng ng, Roosevelt
cho rng quyn ny cn thit thc s c t do c nhn, v rng ngi tng thiu khng c t
do.
V phn mnh, nhng ngi theo ch ngha t do c nhn (thng trong chnh tr hin i gi l phe
bo th - t nht trn cc vn kinh t) cng cho rng nh nc trung lp l tn trng la chn c
nhn. (Trit gia ch ngha t do c nhn Robert Nozick vit: Chnh ph phi tuyt i trung lp gia
cc cng dn). Nhng h bt ng vi ch ngha t do c nhn qun bnh v cc chnh sch m l
tng ny i hi. Cng nh l l ch trch ca phe th trng t do i vi nh nc phc li, ch
ngha t do c nhn bo v th trng t do v cho rng ngi dn c quyn gi li tin mnh kim
c. Barry Goldwater (ngi theo ch ngha t do c nhn trng phi bo th v l ng c vin
tng thng ca ng Cng ha nm 1964) hi: Lm sao mt ngi c th tht s t do nu thnh
qu lao ng ca anh ta khng thuc quyn nh ot ca anh ta, m li b xem nh mt phn ca ti
sn x hi?. Vi ch ngha t do c nhn, nh nc trung lp yu cu t do dn s v mt ch
quyn s hu c nhn nghim ngt. H lp lun h thng phc li x hi khng cho php c nhn la
chn mc tiu ring ca mnh, m cng p mt s ngi v li ch ca ngi khc.
D theo ch ngha qun bnh hay ch ngha t do c nhn, nhng l thuyt cng l ku gi tnh trung
lp c sc li cun mnh m. Chng em li hy vng rng chnh tr v php lut c th trnh khi b
vng vo cc tranh ci v o c v tn gio xut hin trong cc x hi a nguyn. V chng th

hin mt quan nim mnh m v con ngi t do - trong chng ta l ngi duy nht to ra cc
ngha v o c m mnh c bn phn tun theo. Mc d c v hp dn, tuy nhin, quan im t do
kiu ny cn thiu st. ng cnh ng l kht vng tm nguyn tc cng l trung lp gia nhng
quan nim khc nhau v li sng tt p.
t nht y l kt lun ti rt ra. C vt ln vi nhng l l trit hc ti va t ra trn, v quan st
cch thc nhng l l ny xut hin trong i sng i chng, ti khng ngh t do la chn - thm
ch t do la chn trong iu kin cng bng - li l c s y cho mt x hi cng bng. Hn
na, vi ti nhng c gng tm ra nguyn tc cng l trung lp dng nh sai lm. Khng phi lun
c th xc nh quyn v ngha v m khng t ra cc cu hi o c ln, v thm ch ngay c khi
c th th iu cng c th l khng c mong mun. By gi ti s th gii thch ti sao.

Lun im cng ng
Nhc im trong khi nim t do ca ch ngha t do dn ch i km vi s hp dn ca n. Nu
chng ta hiu mnh l ci ti c lp v t do, khng b rng buc bi quan h o c mnh khng
chn, chng ta s khng th cm thy ngha ca hng lot cc ngha v o c v chnh tr m
chng ta thng cng nhn, thm ch tn vinh. Trong c ngha v on kt v trung thnh, k c
lch s v c tin tn gio - nhng lun im o c pht sinh t cc cng ng v truyn thng
nh hnh nn bn sc chng ta. Tr phi chng ta cho mnh l ci ti b rng buc, chp nhn nhng
lun im o c mnh khng mong mun, cn khng th rt kh thy nhng lnh vc tri nghim
o c v chnh tr ny l c ngha.
Trong nhng nm 1980, mt thp nin sau khi cun sch L thuyt cng l ca Rawls em li cho
ch ngha t do dn ch M mt c s trit hc y nht, nhiu ngi ch trch (gm c ti) thch
thc l tng t do la chn, ci ti khng b rng buc theo ng l lun ti trnh by. Chng
bc b lun im t quyn cao hn iu tt, v cho rng chng ta khng th l gii v cng l bng
cch b i mc tiu v cc quan h gn b ca chng ta. Ngi ta gi l l l ch trch ch ngha
t do dn ch hin i theo kiu cng ng.
Hu ht nhng ngi ch trch kh chu vi tn gi ny, v nghe nh th a ra quan im tng i
rng cng l n gin ch l iu m mt cng ng c th nh ra. Nhng quan ngi ny lm ny
sinh mt im quan trng:
Nhng rng buc do cng ng to ra c th mang tnh p bc. T do ca ch ngha t do dn ch
c xy dng nh liu thuc gii c cho nhng l thuyt chnh tr coi con ngi c nh mnh c
nh - ph thuc vo giai cp hay tng lp, v tr hay th hng, tp qun, truyn thng, hay tnh trng
tha k. V vy, lm sao c th xc nhn sc nng v o c ca cng ng trong khi vn tn trng
t do ca con ngi? Nu quan nim v con ngi theo ch ngha t nguyn qu s si, nu tt c
cc ngha v ca chng ta khng phi l sn phm t nguyn, th lm sao chng ta c th thy mnh
c c ch ng trong cng ng trong khi vn t do?

Ngi k chuyn
Alasdair MacIntyre a ra mt cu tr li xut sc cho cu hi ny. Trong cun sch Pha sau phm
hnh (After Virtue, 1981), ng l gii cch chng ta, vi t cch l nhng tc nhn o c, hng
ti mc ch v mc tiu ca mnh. Thay th cho quan nim con ngi t nguyn, MacIntyre xut

quan nim con ngi k chuyn. Con ngi l sinh vt k chuyn. Chng ta sng cuc i ca mnh
bng cch i tm mt chuyn k. Ti ch c th tr li cu hi Ti phi lm g? nu trc ti tr
li c cu hi Cu chuyn no ti thy mnh trong ?
MacIntyre quan st thy tt c nhng cu chuyn i u c cht nt mc ch lun. iu ny khng
c ngha l chng c mc ch hoc mc tiu c nh do quyn nng bn ngoi t ra. Thuyt mc
ch lun v tnh bt nh cng tn ti. Cng ging nh cc nhn vt trong cu chuyn h cu,
chng ta khng bit iu g s xy ra k tip, tuy nhin cuc sng ca chng ta c mt hnh thi nht
nh vn s t hng ti tng lai.
Sng mt cuc i l tm kim mt chuyn k vi khao kht ha hp hoc gn kt. Khi ng trc
ng ba ng, ti c gng tm ra con ng c ngha nht i vi ton b cuc i ti v nhng
th ti quan tm. Cn nhc o c l din gii cu chuyn cuc i ti hn l th hin ch ca ti.
N lin quan n s la chn, nhng la chn bt ngun t s din gii, khng phi l hnh ng ti
thng ca ch. Ti bt c thi im no, ngi khc c th sng hn ti v con ng no trong
s cc con ng trc mt ph hp nht vi qung i ti hin nay; khi suy ngh k, ti c th ni
bn b hiu ti cn r hn ti hiu chnh mnh. Cu chuyn ca tc nhn o c c u im l cho
php kh nng ny xy ra.
N cng cho thy cn nhc o c gm vic phn nh t bn trong v bn ngoi nhng cu chuyn
cuc sng ln hn bao trm c cuc i ti. Nh MacIntyre vit, Ti khng bao gi c th tm kim
iu tt hoc trau di c tnh vi t cch c nhn. Ti ch c th lm cho cu chuyn i ti c
ngha bng cch chp nhn nhng cu chuyn m ti thy mnh trong . i vi MacIntyre (cng
nh Aristotle), kha cnh chuyn k, hoc mc ch lun ca phn xt o c b rng buc vi quan
h thnh vin v quan h ph thuc.
Tt c chng ta tip cn hon cnh vi t cch ngi mang mt c tnh x hi c th. Ti l con ca
ai , l anh h hay ch ca ai ; l dn thnh ph ny hay thnh ph khc, l thnh vin ca nhm
ngh ny hay nhm ngh khc; thuc v gia tc ny, b tc kia, quc gia n. Do nhng g tt cho
ti hn s tt cho ngi c cng c tnh. Nh vy, ti tha hng t qu kh ca gia inh, thnh
ph, dn tc, t nc mnh loi n, di sn, k vng v ngha v hp php. Chng cu thnh cuc
sng v xut pht im o c ca chnh ti. Chng gp phn to ra mt c th o c cho cuc
sng ca ti.
MacIntyre sn sng tha nhn rng l l chuyn k i ngc vi ch ngha c nhn hin i. T
quan im ca ch ngha c nhn, ti l ci ti la chn tr thnh. Theo quan im ca ch ngha c
nhn, phn xt o c yu cu ti t sang mt bn hay loi b bn sc v nhng rng buc: Ti
khng phi chu trch nhim v nhng g t nc ti ang hoc lm tr khi ti ngm hay cng
khai chn m nhn trch nhim . Ch ngha c nhn c th hin bi nhng ngi M hin
i no ph nhn mi trch nhim i vi nh hng ca ch n l ln ngi M da en bng
cch ni: Ti khng bao gi s hu n l. (Cn nh MacIntyre vit nhng dng ny gn hai thp
k trc khi ngh s Henry Hyde tuyn b ng nh th khi phn i vic bi thng).
MacIntyre a thm v d khc cc thanh nin c tin rng mnh sinh sau nm 1945 nn nhng g
pht xt c lm vi ngi Do Thi chng lin quan g n quan h ca mnh vi ngi Do Thi
ng i. MacIntyre thy lp trng ny nng cn v mt o c. N gi nh mt cch sai lm
rng c th tch ri ci ti khi vai tr v trng thi x hi v lch s.

S tng phn vi quan im ci ti k chuyn tht r rng. Cu chuyn i ti lun gn vi cu

chuyn ca cng ng cho ti bn sc. Ti sinh ra vi mt qu kh; v c gng tch mnh ra khi
qu kh theo kiu c nhn ch ngha ch lm bin dng cc quan h hin ti ca ti.
Quan nim con ngi k chuyn ca MacIntyre tng phn r rng vi quan nim con ngi t
nguyn - ci ti t do la chn, khng rng buc. Chng ta chn ci no gia hai quan nim ny?
Chng ta c th t hi mnh: quan nim no nm bt c tt hn tri nghim suy ngm o c,
nhng li l mt cu hi kh v mt l thuyt. Mt cch khc nh gi hai quan im ny l
xem quan im no cung cp l l v trch nhim o c v chnh tr thuyt phc hn. Phi chng
chng ta b rng buc bi mt s quan h o c m chng ta khng la chn hay c ngun gc t
mt kh c x hi?

Ngha v vt ra khi s chp thun

Cu tr li ca Rawls l khng. Theo khi nim t do, bn phn ch c th pht sinh theo hai cch l bn phn t nhin khi chng ta l con ngi v ngha v t nguyn khi chng ta ng . Bn phn
t nhin c tnh ph qut. Tt c con ngi chng ta u c. Chng bao gm trch nhim i x vi
con ngi vi lng tn trng, hnh ng cng bng, trnh s tn bo. V chng pht sinh t ch t
ch (Kant) hoc t mt kh c x hi gi thuyt (Rawls), chng khng i hi hnh ng ng .
Khng ai c th ni ti c ngha v khng git bn ch nu ti ha vi bn khng lm vy.
Khng ging bn phn t nhin, ngha v t nguyn c tnh c th, khng c tnh ph qut, v pht
sinh t s ng . Nu ti ng sn cn nh ca anh (chng hn nhn lng hoc tr n), ti
c ngha v phi lm vic . Nhng ti khng c ngha v sn cn nh ca tt c mi ngi. Theo
quan nim ch ngha t do, chng ta phi tn trng phm gi ca tt c mi ngi, nhng khng ch
th, chng ta ch mc n nhng g chng ta ng ghi n. Cng l ch ngha t do dn ch i hi
chng ta tn trng quyn con ngi (theo quy nh ca mt khun kh trung lp), ch khng yu cu
chng ta lm iu tt v h. Chng ta quan tm n li ch ca ngi khc v chng ta ng lm
vic .
ngha ni bt ca im ny l ni mt cch nghim khc, cng dn khng c bt k bn phn
chnh tr no. Ngi tranh c cc chc v t nguyn nhn mt ngha v chnh tr (phng s t
nc nu trng c), nhng cc cng dn bnh thng th khng. Nh Rawls vit, cha r u l
hnh ng rng buc tin quyt hoc ai thc hin n. V th nu l gii v ngha v ca ch
ngha t do dn ch l ng th cng dn bnh thng khng c ngha v c bit vi ng bo ca
mnh, ngoi bn phn t nhin ph qut, khng hnh ng bt cng.
T gc khi nim con ngi k chuyn, l gii v ngha v ca ch ngha t do dn ch qu nng.
N tht bi trong vic l gii trch nhim c bit chng ta c vi ng bo ca mnh. Hn th, n
khng gii thch c lng trung thnh v trch nhim. Trn thc t nhng gi tr o c ny khng
th tch ri s nhn bit bn thn mnh nh mt con ngi c th - l thnh vin ca gia nh hay
quc gia hoc dn tc ny; l ngi mang lch s n; l cng dn ca nc cng ha kia. Trong l l
k chuyn, nhng bn sc ny khng c tnh ngu nhin m chng ta nn t sang mt bn khi cn
nhc v o c v cng l, chng l mt phn trong chng ta, v v th r rng mang trch nhim
o c ca chng ta.

V vy, xc nh khi nim con ngi t nguyn hay con ngi k chuyn th hy hi xem liu c
tn ti mt loi ngha v th ba, gi l ngha v lin i (obligation of solidarity), hoc ngha v
thnh vin - khng th gii thch theo ngn ng hp ng. Khng ging bn phn t nhin, ngha v
lin i c th, khng mang tnh ph qut; chng bao gm cc trch nhim o c m chng ta n,
khng phi vi loi ngi c l tr ni chung, m vi nhng ngi cng chia s mt lch s nht nh
vi mnh. Nhng khc ngha v t nguyn, chng khng ph thuc vo hnh ng ng . Thay vo
, sc nng o c ca chng bt ngun t kha cnh suy ngh v o c mang tnh hon cnh, t
s nhn nhn rng cu chuyn cuc i ti lin quan n nhng cu chuyn ca ngi khc.
Ba loi trch nhim o c:
1. Bn phn t nhin: ph qut, khng cn s ng
2. Ngha v t nguyn: c th, yu cu s ng
3. Ngha v lin i: c th, khng cn s ng

Lin i v trc thuc

Di y l vi v d kh d v ngha v lin i hay ngha v thnh vin. Hy xem bn c ngh
chng c sc nng o c, v nu c th liu sc mnh o c ca chng c th c biu din
di dng hp ng hay khng.

Ngha v gia nh
V d cn bn nht l ngha v c bit gia cc thnh vin trong gia nh vi nhau. Gi s c hai
a tr chm di nc, v bn c thi gian cu duy nht mt a. Mt b l con bn, v b kia
khng phi. Cu con ca mnh c sai khng? Hay nn tung mt ng xu quyt nh? Hu ht
mi ngi s ni chng c g sai khi cu con ca bn, v s thy k l vi ngh tung ng xu mi l
cng bng. n sau phn ng ny l suy ngh b m phi c trch nhim c bit v li ch ca con.
Mt s ngi cho rng trch nhim ny pht sinh t s ng , bng cch chn c con, cha m t
nguyn ng chm sc chng bng mi quan tm c bit.
loi b vn ng , xt trch nhim con ci vi cha m. Gi d trong hai b lo cn chm sc,
mt ngi l m bn. Hu ht mi ngi s ng l tht ng ngng m nu ti c th chm sc
c hai, nhng ti c trch nhim c bit chm sc m mnh. Trong trng hp ny, kh dng s
ng gii thch l do. Ti khng chn m, ti thm ch cn khng chn c cha m.
C th lp lun rng trch nhim o c chm sc m xut pht t thc t l b chm sc ti khi
cn b. Bi v b nui nng v chm sc ti, ti c bon phn n n. Bng cch chp nhn b chm
sc, ti ngm ng p tr khi b cn. Mt s ngi c th coi s ng v tnh ton li ch n
p qu lnh lo khi l lun v bn phn gia nh. Nhng gi s bn chp nhn iu . Bn s ni g
nu mt ngi no b b m b ri hay khng quan tm chm sc? Bn c ni cht lng nui
dy con ci quyt nh mc trch nhim nng bc sinh thnh trong thi im h cn? Chng
no con ci c ngha v gip cha m, k c cha m ti, lun im o c ny c th vt qua
nguyn tc c i c li v ng ca ch ngha t do c nhn.

Qun khng chin Php

Chuyn t ngha v gia nh sang ngha v cng ng. Trong Th chin th hai, qun khng chin
Php li my bay nm bom nhiu khu vc nc Php b pht xt c xm chim. Mc d nhm vo
nh my v cc mc tiu qun s khc, h khng th trnh gy thng vong cho dn thng. Ngy
n, mt vin phi cng nhn lnh nm bom v thy mc tiu ln ny l ngi lng ca mnh (cu
chuyn c th c h cu, nhng n t ra mt cu hi o c th v). Anh xin c min thc
hin phi v. Anh ng nm bom ngi lng l cn thit v mc tiu gii phng nc Php, cng
ging nh cc phi v anh thc hin ngy hm qua, v anh bit rng nu mnh khng lm th ngi
khc s lm thay. Nhng anh xin rt lui v khng th l ngi nm bom v c th git cht mt s
ngi cng lng. Ngay c vi mt s nghip chnh ngha, thc hin phi v nm bom vi anh l c
bit sai tri.
Bn ngh g v thi ca vin phi cng? Bn ngng m hay coi l mt dng yu ui? Hy t
sang mt bn vn liu bao nhiu thng dn thng vong bin minh cho s nghip gii
phng nc Php. Vin phi cng khng nghi ng s cn thit ca s mnh hoc s lng ngi cht.
im mu cht l anh khng th l ngi ly i nhng mng sng c th . Liu s min cng ca
vin phi cng ch l s cu n hay n phn nh mt ci g quan trng v mt o c? Nu chng
ta ngng m vin phi cng, hn v chng ta thy trong lp trng ca anh s cng nhn bn sc y
rng buc ca mnh nh mt thnh vin ca ngi lng, v chng ta ngng m tnh cch th hin qua
s min cng ca anh.

Cu ngi Do Thi Ethiopia

Trong nhng nm 1980, nn i Ethiopia khin 400.000 chy sang sang nc lng ging Sudan,
vt v trong cc tri t nn. Nm 1984, chnh ph Israel ln tin hnh cuc khng vn mang tn
Chin dch Moses gii cu ngi Falasha (ngi Do Thi Ethiopia) v a h ti Israel.
7.000 ngi c cu trc khi k hoch ny b dng li do chnh quyn cc nc Rp gy p lc
buc chnh ph Sudan khng hp tc vi Israel trong cuc di tn. Shimon Peres, th tng Israel lc
, ni: Chng ta khng th thanh thn cho n khi tt c anh ch em chng ta Ethiopia tr v nh
an ton. Nm 1991, khi cuc ni chin v nn i e da nhng ngi Do Thi Ethiopia cn li,
Israel li tin hnh mt cuc khng vn cn ln hn, a 14.000 ngi n Israel. Liu Israel lm
iu ng khi gii cu ngi Do Thi Ethiopia? Tht kh ph nhn cuc khng vn l hnh ng anh
hng. Ngi Falasha ang trong tnh cnh tuyt vng, v h mun n Israel. V Israel - nh nc
Do Thi c thnh lp trong bi cnh thm st ngi Do Thi, c hnh thnh to ra mt qu
hng cho ngi Do Thi.
Nhng gi s ai t ra vn sau: hng trm ngn ngi t nn Ethiopia chu nn i. Nu v
ngun ti nguyn gii hn ch c th cu mt nhm ngi nh, ti sao Israel khng tin hnh rt
thm xc nh s cu nhm by ngn ngi Ethiopia no? Ti sao khng coi vic ch cu ngi
Ethiopia Do Thi ch khng phi ngi Ethiopia ni chung, l mt hnh ng phn bit i x bt
cng?
Nu bn chp nhn ngha v lin i v thnh vin, cu tr li tht r rng: Israel c trch nhim c
bit cu ngi Do Thi Ethiopia v trch nhim ny cao hn ngha v gip ngi t nn ni chung.
Tt c cc quc gia c ngha v tn trng nhn quyn, i hi cung cp s tr gip theo kh nng ca
mnh ti con ngi bt c ni no ang b i kht, ngc i hoc xua ui khi qu hng. y
l ngha v ph qut c th c bin minh trn c s l thuyt Kant, l ngha v vi ng loi m

con ngi chng ta ai cng c (loi 1). Cu hi chng ta t ra l liu quc gia c trch nhim ln
hn, c bit hn trong vic quan tm ti ngi dn ca mnh. Bng cch coi ngi Do Thi Ethiopia
l anh ch em ca chng ta, th tng Israel s dng mt php n d quen thuc v tnh cm lin
i. Tr khi bn chp nhn mt khi nim nh th, nu khng bn s mc kt khi gii thch ti sao
Israel khng tin hnh khng vn bng cch bc thm. Bn cng s kh bo v c lng yu nc.

Yu nc l c hnh?
Yu nc l tnh cm o c gy nhiu tranh ci. Mt s ngi cho rng hin nhin yu nc l
mt c tnh trong khi nhiu ngi coi l ngn ngun ca s tun th khng suy ngh, ch ngha
b quyn, v chin tranh. Cu hi ca chng ta c th hn: Liu ngha v gia cc cng dn vi nhau
c cao hn ngha v h phi c vi nhng ngi khc trn th gii khng? V nu c, nhng ngha
v ny c th c gii thch ch trn c s ca s ng khng?
Jean-Jacques Rousseau, ngi bo v lng yu nc hng hi, lp lun rng s gn b v bn sc
cng ng l b sung thit yu cho lng nhn o ni chung. C v nh tnh yu vi con ngi suy
gim v yu dn khi tri rng ra ton th gii, v chng ta khng xc ng trc thin tai Tartar
hay Nht Bn nh khi mt dn tc chu u b nn. Quan tm v thng xt bng cch no phi
c hn ch v kim ch chng cn cng hiu, ng cho rng lng yu nc l mt nguyn tc
hn ch, lm tng cng cm gic ng bo. Tht tt khi mi ngi tp trung li to ra lc lng
mi thng qua thi quen chm sc v on kt, thng qua ch li chung. Nhng nu nhng ng
bo b rng buc bi quan h ca lng trung thnh v s tng ng, phi chng iu ny c ngha
h n nhau nhiu hn so vi ngi bn ngoi.
Chng ta c mun mi ngi c o c? Hy bt u lm cho h yu nc. Nhng lm th no h
c th yu nu h coi t nc ging ht nh ngi nc ngoi, ch cho h nhng g t nc khng
th t chi bt c ai?
Nhiu quc gia chm sc ngi dn ca mnh nhiu hn ngi nc ngoi. V d cng dn M c
hng nhiu hnh thc tr gip - gio dc cng, tr cp tht nghip, o to ngh, an sinh x hi, y
t, phc li, phiu thc phm... - cn ngi nc ngoi th khng. Trn thc t, nhng ngi phn
i chnh sch nhp c rng ri lo lng nhng ngi mi n s tn dng cc chng trnh x hi
c ti tr bng tin ng thu ca ngi dn M. Nhng iu ny t ra cu hi ti sao ngi ng
thu M chu trch nhim vi ng bo kh khn ca mnh nhiu hn nhng ngi sng nc
khc.
Mt s ngi khng thch tt c cc hnh thc h tr, v mun thu nh h thng phc li x hi.
Nhng ngi khc tin nc M nn ho phng hn trong vic vin tr gip ngi dn cc
nc ang pht trin. Nhng hu nh tt c mi ngi u cng nhn s khc bit gia phc li v
vin tr nc ngoi. V a phn ng l chng ta c trch nhim c bit trong vic p ng nhu
cu ca ngi dn cn kh khn trong nc trc khi m rng cho mi ngi trn th gii. S phn
bit ny c chp nhn c v mt o c khng, hay ch l s thin v, mt nh kin? Bin gii
quc gia thc s quan trng v mt o c nh th no? Ch xt nhu cu cn thit, c t ngi trn
th gii kim cha c mt la mi ngy - cn ti t hn ngi ngho M.
Laredo (tiu bang Texas, M) v Juarez (Mexico) l hai th trn b con sng Rio Grande ngn cch.
Mt a tr sinh ra Laredo iu kin hng tt ca cc li ch x hi v kinh t t h thng phc

li M v c quyn tm cng vic bt c ni no trn t nc Hoa K khi n tui lao ng. Mt

a tr sinh ra bn kia sng li khng c bt k quyn no nh th. C cng khng c quyn vt
sng. Mc d khng t lm iu g, hai a tr s c trin vng cuc sng rt khc nhau, ch n
gin v ni sinh ca mnh.
Bt bnh ng gia cc quc gia phc tp ha l l cng ng. Nu cc quc gia giu c ngang nhau,
v mi ngi l cng dn ca quc gia ny hay quc gia kia, ngha v quan tm c bit ti cng dn
mt quc gia c th khng t ra nhiu vn - t nht t kha cnh cng l. Nhng trong mt th
gii c khc bit rt ln gia nc giu v nc ngho, lun im cng ng c th va vp vi lun
im bnh ng, Vn nhp c phn nh r rng cng thng ny.

Tun tra bin gii

Ci cch nhp c l bi mn trong chnh tr. Mt lnh vc trong chnh sch nhp c cn s ng h
chnh tr to ln l quyt tm sit cht an ninh bin gi i gia M vi Mexico nhm hn ch dng
ngi nhp c bt hp php. Cnh st trng Texas gn y a ra mt cch s dng Internet
tuyt vi gip h gim st bin gii. H t my quay video nhng ni d vt bin, v truyn trc
tip hnh nh ln mt trang Web. Cng dn mun gim st bin gii c th ln mng v tr thnh
cnh st Texas. Nu h nhn thy bt c ai c gng vt bin, h gi bo co ln Vn phng cnh
st trng. Vn phng ny s gii quyt v vic, i khi vi s gip ca Tun cnh bin gii.
Khi nghe ni v trang web ny trn i ting ni Quc gia, ti t hi iu g thc y ngi dn ngi
gim st trc my tnh. hn phi l cng vic t nht, bt ng hng gi v khng c th lao.
Cc phng vin phng vn mt ti x xe ti min Nam Texas - mt trong hng chc ngn ngi
tham gia. Sau mt ngy di lm vic, ng ti x v n nh, an v thn hnh cao l,9m, nng 100kg
trc mn hnh my tnh, khui mt lon Red Bull... v bt u bo v t nc. Ti sao ng lm iu
, cc phng vin hi? ng ti x tr li: iu ny mang li cho ti mt cm gic nho nh, ging
nh ti ang thc thi php lut hay nh lm iu g cho t quc.
C l y l mt biu hin k l v lng yu nc, th nhng li t ra mt cu hi trng tm trong
cuc tranh lun nhp c: Trn c s no cc quc gia bin minh cho vic ngn chn ngi bn ngoi
n vi h?
L l tt nht cho vic hn ch nhp c l l l cng ng. Nh Michael Walzer vit, kh nng
iu chnh iu kin cho t cch thnh vin, t ra cc iu khon gia nhp v loi tr, l ct li ca
c lp cng ng. Ngc li, khng th c cc cng ng c c tnh, cc lin kt hin hu, n
nh v mt lch s ca n ng v n b vi nhng cam kt c bit vi nhau v thc c bit v
cuc sng chung.
Tuy nhin vi cc quc gia giu c, chnh sch hn ch nhp c cn nhm bo v c quyn. Nhiu
ngi M lo s rng vic cho php s lng ln ngi Mexico nhp c vo Hoa K s em li gnh
nng cho cc dch v x hi v lm gim phc li kinh t ca cc cng dn hin hu. Khng r s s
hi ny c hp l khng. Nhng gi s rng, ch lp lun thi, nhp c lm gim mc sng ca
ngi M. Liu c l cn c hn ch nhp c? Ch khi bn cho rng nhng ngi sinh ra
b giu c ca con sng Rio Grande xng ng vi may mn . V s ngu nhin ca ni sinh
khng th l c s cho iu ny, tuy nhin tht kh bin minh cho vic hn ch nhp c nhn danh
bo m s giu c.

Mt l l mnh hn ch nhp c l bo v vic lm v mc lng thp ca ngi lao ng M

khng c k nng, nhng ngi d b tn thng nht trc dng ngi nhp c sn sng lm vic
vi mc lng thp hn. Nhng lp lun ny a chng ta tr li cu hi chng ta ang c gng gii
quyt: Ti sao chng ta nn bo v nhng ngi lao ng d b tn thng nht ca chng ta nu
iu ny ng ngha vi vic ph nhn c hi vic lm cho nhng ngi n t Mexico ngho kh
hn?
T gc gip nhng ngi bt li nht th nn cho php nhp c. y vy m, ngay c nhng
ngi c cm tnh vi ch ngha qun bnh cng do d khi ng h. S min cng ny c c s o
c no? C, nhng ch khi bn chp nhn chng ta c ngha v c bit vi phc li ca ng bo
mnh nhn danh cuc sng chung v lch s chung. V iu ny ph thuc vo vic chp nhn khi
nim con ngi k chuyn, theo bn sc ca chng ta nh nhng tc nhn o c rng buc vi
cng ng chng ta sng. Nh Walzer vit, Ch nu tnh cm yu nc c c s o c, ch nu c
kt x hi to thnh ngha v v ngha c s chia, ch nu c thnh vin cng nh ngi ngoi,
th vin chc nh nc mi c l do lo lng tht s v phc li ngi dn, s thnh cng ca nn
vn ha v chnh tr ca h.

Ngi M mua hng M c cng bng khng?

Tnh trng nhp c khng phi l nguyn nhn duy nht lm ngi M mt vic lm. Ngy nay, vn
v hng ha di chuyn xuyn quc gia d dng hn chnh bn thn con ngi. iu ny cng t ra
cu hi v tnh trng o c ca lng yu nc. Hy xem xt nhng khu hiu quen thuc Ngi
M dng hng M. C phi yu nc l mua xe Ford ch khng mua Toyota? Khi xe t v cc
hng ha khc ngy cng c sn xut qua chui cung ng ton cu, ngy cng kh bit chnh xc
xe M l th no. Nhng gi s chng ta c th xc nh hng ha no to ra vic lm cho ngi M.
c phi l l do tt mua khng? Ti sao chng ta mun to ra nhiu vic lm cho ngi lao
ng M hn so vi ngi lao ng Nht Bn, n hay Trung Quc?
u nm 2009, Quc hi M thng qua v Tng thng Obama k ban hnh gi kch thch kinh t tr
gi 787 t la. Lut yu cu cc cng trnh cng c ti tr bi o lut ny - ng s, cu cng,
trng hc v cc cng th phi s dng st thp ca M. S hp l nu mi khi c th, chng ta c
gng kch thch nn kinh t ca mnh, ch khng phi nn kinh t ca cc nc khc - l gii
thch ca Thng ngh s B.yron Dorgan, ngi bo v chin dch Ngi M dng hng M.
Ngi phn i chin dch ny s n s thc y cc quc gia khc tr a i vi hng ha M, lm
trm trng thm tnh trng suy thoi kinh t v kt cc l lm mt vic lm M. Nhng khng ai
nghi ng gi nh l mc ch ca cc gi kch cu l to ra nhiu vic lm trong nc ch khng
phi nc ngoi.
Gi nh ny tht sinh ng vi thut ng m cc nh kinh t bt u s dng m t ri ro khi
khon chi t lin bang to ra vic lm nc ngoi: R r. Mt cu chuyn ng trong Business
Week tp trung vo vn r r: Bao nhiu trong gi kch thch ti chnh khng l ca Obama s r
r ra nc ngoi, to cng n vic lm Trung Quc, c, hoc Mexico ch khng phi Hoa K?
Ti thi im khi ngi lao ng khp ni i mt vi tht nghip, tht d hiu ti sao cc nh hoch
nh chnh sch M t u tin bo v vic lm cho ngi M. Nhng t r r mang chng ta quay
tr li tnh trng o c ca ch ngha yu nc. Ch trn quan im v s cn thit, rt kh tranh
lun cho vic gip ngi lao ng M tht nghip ch khng phi lao ng ngi Trung Quc

tht nghip. V rt t ngi phn bc li nim ngi M c ngha v c bit gip ng bo ca

mnh trong thi k kh khn.
Tht kh l gii ngha v ny trn nn tng tha thun. Ti cha bao gi ng gip cng nhn
ngnh thp Indiana hay nng dn California. Mt s cho rng rng ti ngm ng . V c
hng li t mt h thng phc tp ph thuc ln nhau (l nn kinh t quc gia), nn ti c ngha v
c i c li vi nhng ngi khc tham gia vo nn kinh t ny, mc d ti khng bao gi gp h, v
thm ch ti khng trao i hng ho, dch v no vi h. Nhng y ch l suy din. Nu c gng
theo di cc cuc trao i kinh t trong th gii hin i, chng ta c l s thy mnh ph thuc vo
nhng ngi sng na bn kia th gii ch km g nhng ngi tiu bang Indiana.
V vy, nu bn tin rng lng yu nc c c s o c, nu bn cho rng chng ta c trch nhim
c bit i vi li ch ca ng bo mnh, th bn phi chp nhn loi ngha v th ba, ngha v lin
i hay ngha v thnh vin - th khng phi l kt qu ca hnh ng ng .

Lin i l thnh kin cho nhm ngi chng ta?

Tt nhin, khng phi tt c mi ngi ng chng ta c ngha v c bit vi gia nh, ng ch,
hay ng bo ca mnh. Mt s ngi cho rng ci gi l ngha v lin i thc s l in hnh ca
tnh ch k tp th, mt thnh kin cho kiu nhm ca chng ta. Nhng ngi ch trch tha nhn
rng ni chung chng ta quan tm n gia nh bn b v ng ch ca mnh nhiu hn nhng ngi
khc Tuy nhin; h hi: phi chng mi quan tm ln hn vi mt nhm ngi c th no thuc
v xu hng cc b m chng ta nn vt qua ch khng nn nng niu nhn danh ch ngha yu
nc hoc tnh anh em?
Khng, khng nht thit. Ngha v lin i v ngha v thnh vin hng c ra ngoi ln vo trong.
Mt s trch nhim c bit n t chnh cng ng c th ti thuc v, ti c th thiu n cc thnh
vin khc. Nhng mt s trch nhim khc ti c th thiu n vi nhng ngi m trong qu kh
cng ng ca ti mang n v mt o c, nh trong mi quan h ca ngi c vi ngi Do
Thi ca ngi da trng M vi ngi M gc Phi. Li xin li cng khai v b p cho bt cng
trong lch s l nhng v d tt v s lin i c th to ra trch nhim o c cho cng ng ch
khng phi ca ring ti. Sa i sai lm trc y ca t nc ti l mt trong nhng cch khng
nh lng trung thnh ca ti vi t nc. i khi tnh on kt c th cho chng ta l do c bit
ch trch ngi dn ca mnh hoc ln n hnh ng ca chnh quyn. Lng yu nc c th dn
n bt ng chnh kin.
Xt hai c s khc nhau dn n vic mi ngi phn i v biu tnh chng chin tranh Vit Nam.
L do th nht l nim tin coi cuc chin l bt cng, cn l do kia l nim tin coi cuc chin khng
xng ng v mu thun vi dn tc Hoa K. L do u tin c th c bt k ngi phn chin
no a ra - bt k h l ai hay h u. Nhng l do th hai ch c th c cm nhn v ln ting
bi cng dn cc nc tham gia cuc chin. Mt ngi Thy in c th phn i chin tranh Vit
Nam v coi l bt cng, nhng ch c ngi M c th cm thy xu h v iu . T ho v xu
h l tnh cm o c bao hm mt bn sc chung. Ngi M i du lch nc ngoi c th thy xu
h khi chng kin hnh vi th l ca khch du lch M, mc d h khng bit nhau. Cng dn nc
khc c th kh chu nhng khng xu h vi hnh vi tng t.

S t ho v xu h trc nhng hnh ng ca thnh vin gia nh v ng bo lin quan n trch

nhim tp th. C hai trng hp i hi phi nhn bn thn mnh l ci ti c hon cnh - chu chi
phi bi cc quan h o c mnh khng la chn m lin quan n nhng cu chuyn nh hnh
bn sc ca mnh nh nhng tc nhn o c.
Xt n kt ni cht ch gia o l t ho v ni xu h vi o l trch nhim tp th, tht kh x
khi thy ngi bo th chnh tr t chi xin li tp th da trn l l ch ngha c nhn (nh Henry
Hyde, John Howard, v nhng ngi c cp trn). Nhn mnh rng chng ta, nhng c nhn,
ch chu trch nhim vi la chn ca chnh mnh v nhng hnh ng chng ta thc hin th s rt
kh c nim t ho vo lch s v truyn thng ca t nc. Bt c ai, bt c u c th
ngng m Tuyn ngn c lp, Hin php, Bi din vn Gettysburg ca Lincoln, cc t s c
vinh danh ti Ngha trang Quc gia Arlington Nhng nim t ho yu nc i hi phi c thc
thuc v cng ng ko di theo thi gian.
thc thuc v i km vi trch nhim. Bn thc s khng th t ho v t nc v qu kh nu
khng tha nhn trch nhim mang cu chuyn qu kh vo hin ti, v c th mang theo c gnh
nng o c i km.

Lng trung thnh c th vt qua ngha v o c

chung chung?
Trong hu ht cc trng hp, chng ta xem s lin i dng nh b sung ch khng phi i
nghch vi bn phn t nhin hay nhn quyn. V vy, c th lp lun rng nhng trng hp ny
nhn mnh mt lun im m cc trit gia trng phi t do dn ch vui sng tha nhn: Chng
no khng vi phm quyn ca bt c ai, chng ta c th thc hin bn phn gip ngi khc ni
chung bng cch gip nhng ngi gn gi - chng hn nh thnh vin gia nh hay ng bo mnh.
Khng c g sai khi ngi cha cu con ca mnh ch khng phi con ngi khc, min l h khng
p ln nhng a tr kia trn ng i gii cu. Tng t vy, khng c g sai khi mt quc gia
giu c thit lp mt h thng phc li rng ri cho ngi dn ca mnh, min l tn trng nhn
quyn ngi dn cc nc khc. Ngha v lin i b phn i ch khi chng khin chng ta vi phm
bn phn t nhin.
Tuy nhin, nu quan nim con ngi k chuyn l ng, ngha v lin i c th kht khe hn l gii
m ch ngha t do dn ch a ra - thm ch n mc i nghch ca bn phn t nhin.

Robert E. Lee
Xt trng hp Robert E. Lee, tng t lnh qun i min Nam. Trc Ni chin, Lee l s quan
qun i min Bc. ng phn i ly khai[48], thc t ng coi l ti phn quc. Khi chin tranh
manh nha, Tng thng Lincoln yu cu Lee lnh o qun i min Bc. Lee t chi, ng kt lun
vi mnh, ngha v vi tiu bang Virginia cao hn ngha v vi Lin minh min Bc, v ng cng l
ngi phn i ch n l. ng gii thch quyt nh ca mnh trong mt bc th gi cho con trai:
Vi s cng hin ca cha vi Lin bang min Bc, cha khng th quyt nh xung tay chng li h
hng, gia nh, qu hng... Nu Lin bang b gii th, v Chnh ph gii nhim, cha s tr v tiu

bang qu hng v chia s nhng kh au vi ngi dn ca mnh. Nm trong s bo v ca tiu

bang, cha s khng cn phi rt kim ca mnh ra na.

Cng ging nh cc phi cng khng chin Php, Lee khng th ng thun mt vai tr i hi ng
gy tn hi cho h hng, con ci v qu hng mnh. Nhng lng trung thnh ca ng cn i xa hn,
thm ch n mc lnh o nhn dn mnh trong mt s nghip ng phn i.
V s nghip ca Lin bang min Nam bao gm c ly khai ln ch n l, tht kh bo cha cho
la chn ca Lee. Tuy nhin, cng tht kh khng ngng m lng trung thnh - iu dn n
tnh trng kh x ca ng. Nhng ti sao chng ta ngng m lng trung thnh vi s nghip bt
cng? Bn cng c th bn khon lng trung thnh trong trng hp ny c mang bt c trng lng
o c no khng. Bn c th hi ti sao lng trung thnh l mt c tnh ch khng n thun ch
l mt tnh cm hay cm gic che m cc nhn nh o c v cn tr chng ta lm vic ng?
y l l do: Tr khi chng ta xem xt nghim tc lng trung thnh nh mt lun im c ni dung
o c nu khng chng ta khng th coi tnh th tin thoi lng nan ca Lee l tnh trng kh x
v mt o c. Nu trung thnh l mt tnh cm khng c sc nng o c tht s, th tnh hung
kh x ca Lee ch l xung t gia mt bn l o c cn bn kia l tnh cm n thun hay thnh
kin. Nhng bng cch cm nhn theo cch , chng ta hiu lm o c.
Cch gii thch tnh trng kh x ca Lee theo kha cnh tm l b qua thc t l chng ta khng ch
thng cm m cn khm phc nhng ngi nh ng, khng phi v la chn ca ng, m v phm
cht o c ng th hin. iu chng ta khm phc l khuynh hng hiu v chu ng hon cnh
cuc i ca mt ngi - mt con ngi c tnh cnh, bit suy ngh - b lch s rng buc, ko vo
mt cuc i c th, nhng t nhn thc c tnh c th, v th hiu r cc lun im i nghch
nhau v nhng chn tri rng ln hn. C tnh cch c ngha l sng vi s tha nhn tnh cnh kh
x (i khi mu thun).

Tnh ngha anh em I: Anh em nh Bulger

Mt kim nghim gn y hn v sc nng o c ca lng trung thnh bao gm hai cu chuyn na
n nhau: cu chuyn u tin ca William (Bill) v James (Whitey) Bulger. Bill v Whitey cng
ln ln trong mt gia nh c chn ngi con Nam Boston. Bill l sinh vin chm ch hc ngnh
vn hc Hy-La v c mt bng lut ca i hc Boston. Ngi anh trai Whitey li b hc t thi
trung hc, sng bi i, n cp v phm nhiu ti c khc.
C hai ngi u ni bt th gii ca mnh. William Bulger bc vo chnh trng, tr thnh ch
tch Thng vin tiu bang Massachusetts (1978-1996), sau lm hiu trng i hc
Massachusetts trong by nm. Whitey phi ngi t lin bang v cp ngn hng, sau tr thnh u
lnh ca bng Hill Winter d man, mt nhm ti phm c t chc kim sot vic tng tin, bun bn
ma ty, v cc hot ng bt hp php Boston. Whitey b trn trnh b bt vo nm 1995, G
vn cha b bt, v nm trong danh sch 10 k b truy n gt gao nht ca FBI.
Mc d c ni chuyn vi ngi anh trai ang chy trn ca mnh qua in thoi, William Bulger
tuyn b khng bit ni anh trai trn, v t chi h tr chnh quyn trong vic tm kim. Khi William
iu trn trc bi thm on vo nm 2001, mt cng t vin lin bang p ng (nhng khng thnh

cng) bit thng tin v ngi anh trai: Vy thnh tht m ni, ng cm thy mnh trung thnh vi
anh trai hn hay vi nhn dn tiu bang Massachusetts hn?. Ti khng bao gi ngh theo cch
Bulger tr li, Nhng ti trung thnh thc s vi anh ti, v ti quan tam n anh y... Ti hy vng
mnh khng bao gi gip ch cho bt c ai chng li anh y. Ti khng c ngha v gip bt c ai bt
anh y.
Trong cc qun ru Boston, khch hng by t s ngng m vi lng trung thnh ca Bulger.
Ti khng trch ng y khng tit l v ngi anh trai, mt c dn ni vi t The Boston
Globe. Anh em l anh em. Bn c ch im gia nh mnh khng?. Ban bin tp v phng vin t
bo th ch trch hn. Mt ngi ph trch chuyn mc vit: Thay v i theo con ng chn chnh,
ng ta chn lut giang h. Di p lc cng chng do t chi h tr tm kim anh trai, Bulger t
chc hiu trng i hc Massachusetts vo nm 2003, mc d ng khng b buc ti cn tr vic
iu tra.
Trong hu ht cc trng hp, iu ng phi lm l gip a can phm git ngi ra trc cng l.
Liu lng trung thnh vi gia nh c th u tin hn ngha v ny? William Bulger dng nh ngh
vy. Nhng vi nm trc, mt con ngi khc cng c mt ngi anh trong ngnh hnh ng
hon ton khc.

Tnh ngha anh em II: St th bom th

Trong hn mi by nm, nh chc trch c gng truy tm k khng b trong nc chu trch
nhim v hng lot cc v gi bom th lm cht ba ngi v b thng 23 ngi khc. Bi v mc
tiu ca g l cc nh khoa hc v cc hc gi, k nh bom kh tm ny c gi l St th bom
th. Gii thch nguyn nhn ng sau nhng hnh ng ca mnh, St th bom th ng mt bn
tuyn ngn chng cng ngh 35.000 t trn Internet, v ha s ngng nh bom nu hai t bo New
York Times v Washifgton Post in bn tuyn ngn ny, v hai t bo thc hin.
Khi David Kaczynski, mt nhn vin x hi 46 tui Schenectady, New York, c bn tuyn ngn,
ng thy n cc k quen thuc. Cm t v tng rt ging tng ca anh trai Ted 54 tui, mt
nh ton hc tt nghip Harvard ang sng n dt. Ted khinh mit x hi cng nghip hin i v
sng trong mt tp lu g trn ni Montana. David khng gp anh trai trong hn mt thp k.
Sau nhiu ging x, nm 1996, David thng bo vi FBI nghi ng ca ng rng St th bom th l
anh trai mnh. c v lin bang tm ra v bt gi Ted Kaczynski. Mc d David c cho bit
trc l cng t vin s khng a ra hnh pht t hnh, nhng h lm th. Vin cnh y anh trai
mnh vo ch cht l mt suy ngh au n. Cui cng, cng t vin tha thun Ted Kaczynski nhn
ti i n chung thn khng c quyn khng n.
Ted Kaczynski t chi nhn em trai trc ta v trong bn tho cun sch vit trong t, ng ta gi
ngi em l mt Judas Iscariot[49] khc. David Kaczynski c gng xy dng li cuc sng ca
mnh, mt cuc sng b nh hng nng n bi v vic ny. Sau khi c gng vn ng chng n
t hnh cho ngi anh trai, ng tr thnh ch tch ca mt nhm chng n t hnh. Anh em c
nhim v bo v ln nhau, ng ni vi mt khn gi, m t tnh trng kh x ca mnh, v c l,
ti y anh trai mnh n ch cht.

ng nhn khon tin thng mt triu la t B T php do gip tm gn St th bom th,

nhng a phn ln s tin ny cho gia nh nhng ngi cht v b thng do anh trai mnh gy
ra. V ng thay mt gia nh xin tha th cho cc ti c ca ngi anh trai.
Bn ngh g v cch William Bulger v David Kaczynski gii quyt vi ngi anh ca mnh? i vi
Bulger, lng trung thnh vi gia nh nng hn ngha v mang k ti phm ra trc cng l; cn
Kaczynski l iu ngc li.
C th c s khc bit o c l liu ngi anh ang b truy tm c tip tc to ra mi e da khng.
iu ny dng nh rt c sc nng vi David Kaczynski. Cng bng m ni, ti cm thy l
vic phi lm. Ti khng th sng vi ngh thm mt ngi na s cht trong khi ti c th ngn
chn c.
Cho d bn c phn xt la chn ca h, tht kh c cu chuyn ca h m khng i n kt
lun sau: nhng tnh hung kh x h phi i mt ch c ngha l tnh hung kh x v mt o
c nu bn tha nhn rng lun im lng trung thnh v tnh lin i phi c t ln bn cn vi
cc lun im o c khc, bao gm ngha v a ti phm ra trc cng l. Nu tt c cc ngha
v ca chng ta ch c xc lp trn c s ng thun, hoc bn phn chung chung m con ngi ai
cng c th tht kh l gii phm tr anh em ny.

Cng l v li sng tt p
Gi y chng ta xem xt mt lot v d thch thc tng ca ch ngha hp ng, vn coi
chng ta l tc gi ca nhng ngha v o c duy nht rng buc chng ta: li xin li cng khai v
bi thng; trch nhim tp th v bt cng trong qu kh; ngha v c bit vi thnh vin trong gia
nh, vi ng bo, vi nhng ngi khc; on kt vi ng ch; trung thnh vi lng xm, cng
ng, hay quc gia ca mnh; lng yu nc; nim t ho v s xu h vi t nc hay dn tc ca
mt ngi; lng trung thnh gia anh em v vi b m. Lun im lin i trong cc v d trn l cc
c im o c v chnh tr quen thuc trong cuc sng ca chng ta. S tht kh sng, hoc l
gii cuc sng ca mnh m khng c chng. Nhng cng kh khn nh th nu l gii chng bng
ngn ng ca ch ngha c nhn v o c. Chng khng c thit lp trn nguyn tc ng thun nguyn tc em n sc mnh o c cho cc lun im . Chng to nn nhng rng buc cho
chng ta. Chng phn nh bn cht chng ta l con ngi k chuyn, l ci ti c hon cnh.
Bn c th t hi, liu tt c iu ny c quan h g vi cng l? tr li cu hi ny, hy nh li
nhng cu hi dn chng ta xui theo dng suy ngh ny. Chng ta c gng tm hiu xem liu
c phi tt c cc bn phn v ngha v ca chng ta bt ngun t mt hnh ng ca ch hoc la
chn. Ti lp lun rng khng phi th, ngha v lin i hay ngha v thnh vin c th rng buc
chng ta v nhng l do khng lin quan n s la chn - l do gn vi nhng cu chuyn m qua
chng ta din gii cuc sng ca mnh v cng ng chng ta sng trong .
Vy chnh xc ci g b e da trong cuc tranh lun gia l l k chuyn ca tc nhn o c v l
l nhn mnh ch v s ng thun? Mt vn nan gii l cch bn nhn thc t do ca con ngi.
Khi cn nhc v cc v d c ng minh ha cho ngha v lin i hoc ngha v thnh vin, bn c
th thy mnh chng li chng. Nu bn ging nh nhiu sinh vin ca ti, bn c th khng thch
hay khng tin tng vo kin chng ta b rng buc vi cc mi quan h o c chng ta khng t
mnh chn.

iu khng thch ny c th dn bn n vic bc b lun im lng yu nc, s lin i, trch

nhim tp th...; hoc vit li nhng lun im ny di dng xut pht t mt hnh thc ng thun
no . Tht hp dn khi bc b hoc vit li nhng lun im ny bi v lm nh vy ph hp vi
tng t do quen thuc. y l tng ni rng chng ta khng b rng buc bi bt k mi quan h
o c no chnh mnh khng la chn, t do c ngha l tc gi ca tt c cc ngha v rng buc
mnh.
Ti ang c gng chng minh, thng qua cc v d chng ta xem xt trong cun sch, rng quan
nim v t do nh th l thiu st. Nhng t do khng phi th duy nht cn xt y. iu cn xt
na l nn ngh v cng l nh th no.
Nh li hai cch ngh v cng l chng ta bn ti. i vi Kant v Rawls, quyn ng trc iu
tt. Cc nguyn tc cng l xc nh ngha v v quyn ca chng ta phi trung lp gia nhng quan
nim v li sng tt p cnh tranh nhau. i n quy tc o c, Kant cho rng chng ta phi
loi b nhng s thch v mc tiu nht thi ca mnh. Rawls li cho rng cn nhc v cng l,
chng ta nn t sang mt bn mc ch, quan h c th, v quan nim iu g l tt. l quan
im t duy v cng l pha sau bc mn v minh.
Cch suy ngh v cng l ny xung t vi Aristotle. ng khng tin cc nguyn tc cng l c th
hoc nn trung lp vi li sng tt p. Tri li, ng cho rng mt trong nhng mc ch ca hin
php cng bng l hnh thnh cng dn tt v thc y vic trau di nhn cch, ng khng cho rng
c th suy ngh v cng l m khng suy ngh v ngha ca s mnh, chc v, tn vinh, quyn, v
c hi - nhng th m x hi phn b.
Mt trong nhng nguyn nhn Rawls v Kant bc b cch t duy v cng l ca Aristotle l hai ng
khng ngh cch t duy ny c ch cho t do. Mt hin php c gng trau di nhn cch hay khng
nh mt quan nim sng tt c th chu ri ro khi p t mt s gi tr no . N khng tn trng
con ngi l ci ti t do v c lp con ngi c kh nng la chn mc tiu cho chnh mnh.
Nu Kant v Rawls ng khi cm nhn t do theo cch ny, th cch h ngh v cng l cng ng.
Nu chng ta l ci ti t do la chn, c lp, khng rng buc bi quan h o c trong qu kh,
th chng ta cn mt khun kh quyn trung lp gia cc mc tiu. Nu ci ti ng trc cc mc
tiu, th quyn phi ng trc ci tt.
Tuy nhin, nu khi nim k chuyn ca tc nhn o c thuyt phc hn, th tht ng xt li cch
t duy cng l ca Aristotle. Nu cn nhc v iu tt ca ti lin quan n vic phn nh iu tt
ca nhng cng ng m bn sc ca ti ph thuc vo, th kht vng v tnh trung lp l lm ln.
Khng th, thm ch khng nn cn nhc v cng l m khng cn nhc n li sng tt p.
Trin vng a nhng quan nim v li sng tt p vo cc cuc tho lun cng khai v cng l v
quyn c th gy khip s ch khng phi cun ht. Sau tt c, ngi dn trong x hi a nguyn
nh M khng ng v li sng no tt nht. L thuyt chnh tr ca ch ngha t do dn ch c
sinh ra trong n lc tch chnh tr v php lut khi b li ko vo cc tranh ci o c v tn gio.
Cc trit l ca Kant v Rawls th hin s din t y v r rng nht tham vng ny.
Nhng tham vng ny khng th thnh cng. Hin nay khng th tho lun nhng vn gy tranh
ci nht v cng l v quyn m khng lm dy ln cc tranh ci v mt o c v tn gio. Khi
quyt nh lm th no xc nh quyn v ngha v ca ngi dn, khng phi lc no cng c th

t sang mt bn cc quan nim v li sng tt p cnh tranh nhau. V ngay c khi c th, chc g
ngi ta mong mun lm vy.
Yu cu cc cng dn trong x hi dn ch b li nim tin o c v tn gio ca mnh pha sau khi
bc vo th gii cng c v l cch bo m s khoan dung v s tn trng ln nhau. Tuy nhin
trong thc t iu ngc li c th ng. Quyt nh vn cng quan trng trong khi gi v trung
lp - iu khng th t c - l nguyn nhn ca phn ng d di v s on gin. Chnh tr trng
vang cam kt o c c th lm ngho i sng dn s. N cng to iu kin cho ch ngha tn
iu hp hi, c chp. Tro lu tn gio cc oan bng n nhng ni m ch ngha t do dn ch
s t chn n.
Nu cc cuc tranh lun v cng l khng khi li chng ta vo cc vn o c c th th phi
hi xem lm sao nhng cuc tranh lun ny c th tin trin. C th no l gii cng khai v nhng
iu tt m khng sa vo nhng cuc chin tranh tn gio? Mt cuc tho lun cng khai c cam kt
ln hn v mt o c s trng ra sao, v n khc g vi loi tranh lun chnh tr m chng ta
quen thuc? y khng phi ch l vn trit hc. N nm trung tm ca nhng n lc tip sinh
kh cho cc tho lun chnh tr v i mi i sng dn s ca chng ta.

10. CNG L V LI CH CHUNG

NGY 12-09-1960 TI HOUSTON, Texas, ng c vin tng thng ng Dn ch John F. Kennedy
pht biu v vai tr tn gio trong chnh tr. Vn tn gio eo ng chin dch ca ng.
Kennedy theo Cng gio, v cha ngi Cng gio no tng c bu lm tng thng. Mt s c tri
mang thnh kin nhng khng ni ra, nhng ngi khc by t quan ngi Kennedy s chu nh
hng ca Vatican khi ti nhim hoc p t gio l Cng gio trong chnh sch cng. Vi hy vng
xa b ni lo ngi ny, Kennedy ng ni chuyn trc cc mc s Tin lnh v vai tr ca Cng
gio trong nhim k tng thng nu ng trng c. Cu tr li ca ng rt n gin: Khng. c tin
tn gio l vn ring t ca ng v s khng xen vo trch nhim cng.
Kennedy ni: Ti tin vo vic mt tng thng coi quan im tn gio l vic hon ton ring t. Bt
k vn no c t ra cho ti vi vai tr tng thng - kim sot sinh ly d, kim duyt, c bc
hoc bt k vn no khc - ti s a ra quyt nh ca mnh... theo nhng g lng tm ti bo
rng l li ch quc gia, v khng chu p lc tn gio hoc mnh lnh t bn ngoi.
Kennedy khng ni lng tm ca ng c c nh hnh bi nim tin tn gio khng v bng cch
no. Nhng dng nh ng cho rng nim tin ca ng v li ch quc gia hu nh chng lin quan g
ti tn gio, th m ng gn vi p lc bn ngoi v mnh lnh, ng mun trn an cc mc s
Tin lnh v cng chng M rng mnh s khng p t nim tin tn gio ca bn thn - bt k l
nim tin g - ln h.
Bi pht biu c i chng coi l thnh cng v mt chnh tr, v Kennedy tin n chc tng
thng. Theodore H. White, ngi chp bin nin s cho cc chin dch tranh c tng thng, tn
dng bi pht biu ny v nh ra Hc thuyt c nhn ca mt ngi Cng gio hin i trong
mt x hi dn ch.
Bn mi su nm sau, ngy 28-06-2006, Barack Obama chng bao lu s tr thnh ng c vin
tng thng ca ng Dn ch, c mt bi din vn rt khc v vai tr ca tn gio trong chnh tr.
ng bt u bng cch nhc li cch mnh x l vn tn gio trong chin dch tranh c vo
Thng vin Hoa K hai nm trc . i th ca Obama lc , mt ngi bo th tn gio to
mm, tn cng vic Obama ng h quyn ca ngi ng tnh v quyn no thai bng cch tuyn
b Obama khng phi l mt tn C c, v rng Cha Gisu s khng bu cho ng.
Khi nhn li, Obama ni: Ti tr li bng cch phn ng tiu biu ca phe t do dn ch trong
cc cuc tranh lun kiu vy. Ti ni rng chng ta ang sng trong mt x hi a nguyn, ni ti
khng th p t quan im tn gio ca mnh ln nhng ngi khc, v ti ang tranh c v tr
thng ngh s Hoa K i din tiu bang Illinois ch khng phi mc s tiu bang Illinois. Mc d
d dng ginh chin thng trong cuc ua vo Thng vin, gi y Obama ngh phn ng ca mnh
khng ph hp, v khng din t y vai tr ca c tin trong vic nh hng cc gi tr v
nim tin ca bn thn ti, ng tip tc m t c tin C c ca mnh v tranh lun v s lin quan
ca tn gio vi chnh tr. ng ngh nhng ngi cp tin tht sai lm khi mun t b vic bn lun
tn gio trong chnh tr. S kh chu ca nhng ngi cp tin trc bt k du vt tn gio no
ngn cn khng cho chng ta gii p hiu qu nhng vn bng ngn ng o c. Nu nhng
ngi Dn ch ua ra mt lun chnh tr khng c ni dung tn gio, h s b mt cc hnh nh
v thut ng thng qua hng triu ngi M hiu c o c c nhn ca h v cng bng x
hi.

Tn gio khng ch l ngn ngun ca thut hng bin chnh tr. Cc gii php cho cc vn x hi
nht nh i hi s chuyn i v mt o c. Ni s hi v s thuyt gio c th... dn chng ta
n vic h thp vai tr ca gi tr v vn ha trong mt s vn x hi cp thit nht ca mnh,
Obama ni. Gii quyt vn nh i ngho v phn bit chng tc, khng c bo him v tht
nghip i hi thay i trong tri tim v khi c. Vy tht sai lm khi khng nh nim tin o
c v nim tin tn gio khng ng vai tr g trong chnh tr v php lut.
Nhng ngi theo ch ngha th tc sai lm khi yu cu tn tn gio li tn gio ca mnh
trc khi bc vo ni cng cng. Frederick Douglass[50], Abraham Lincoln, William Jennings
Bryan[51], Dorothy Day[52], Martin Luther King - thc t phn ln cc nh ci cch v i trong lch s
M - khng ch c thc y bi c tin, m cn nhiu ln s dng ngn t tn gio lun gii
cho s nghip ca mnh. V vy, ni con ngi khng nn a o c c nhn ca mnh vo cc
cuc tranh lun chnh sch cng l v l v mt thc tin. Php lut ca chng ta theo nh ngha l
php in ha cc gi tr o c, nhiu trong s c truyn thng Do Thi - C c gio.
Nhiu ngi ghi nhn nhng im tng ng gia John F. Kennedy v Barack Obama. C hai u
tr, hng bin, l chnh khch bit gy cm hng v vic thng c ca h nh du mt th h lnh
o mi. V c hai u tm cch tp hp ngi M vo mt k nguyn cng dn dn thn mi.
Nhng quan im ca h v vai tr tn gio trong chnh tr hu nh rt khc bit.

Kht vng c c tnh trung lp

Vic Kennedy xem tn gio l vn ring, ch khng phi vn chung, th hin nhu cu xa b
thnh kin chng Cng gio. N phn nh mt trit l chung s c nh hng mnh m trong nhng
nm 1960 v 1970 - trit l cho rng chnh quyn nn trung lp trong vn o c v tn gio,
c nhn t do la chn quan nim ring v li sng tt p.
C hai ng chnh tr ln u b tng trung lp ny thu ht, nhng theo nhng cch khc nhau.
Tng quan m ni, ng Cng ha p dng tng ny trong chnh sch kinh t, ng Dn ch p
dng trong cc vn x hi. ng Cng ha chng li vic chnh quyn can thip vo th trng t
do vi l l c nhn cn c t do a ra cc la chn kinh t v tiu tin theo thch, vic chnh
quyn tiu tin ca ngi np thu hoc iu chnh cc hot ng kinh t v mc ch chung b coi l
p t quan im ca nh nc v li ch chung m khng phi ai cng chia s. H ng h ct gim
thu hn l cho php chnh quyn chi tiu, bi v iu ny c nhn t quyt nh nhng mc tiu
theo ui v cch tiu tin ca ring mnh.
ng Dn ch bc b quan im cho rng th trng t do ng trung lp gia cc mc tiu v bo
v vic chnh quyn can thip vo nn kinh t. Nhng sang vn x hi v vn ha, h li s dng
ngn ng mang tnh trung lp. H cho rng chnh quyn khng nn quy nh v o c trong cc
lnh vc x s tnh dc, quyt nh sinh sn v lm nh th l p t nim tin o c v tn gio ln
ngi khc. Thay v hn ch ph thai hoc quan h ng tnh, chnh quyn nn ng trung lp trong
cc vn lin quan n o c v cho php c nhn quyn t la chn.
Nm 1971, khi tc phm Mt hc thuyt v cng l ca John Rawls a ra trit l bo v khi nim
trung lp ca phe t do dn ch m bi din vn ca Kennedy gi ln. Trong nhng nm 1980,
nhng ngi ch trch kiu cng ng tnh trung lp ca phe t do dn ch nghi ng quan im ci
ti t do la chn, khng b rng buc vn c v lm suy yu hc thuyt ca Rawls. H tranh lun

khng ch v nhng khi nim mnh hn v cng ng v tnh lin i m cn v s dn thn v mt

o c v tn gio.
Nm 1993, Rawls xut bn Chnh tr ch ngha t do dn ch c nhn (Political Liberalism), chnh
sa li hc thuyt ca mnh mt vi kha cnh, ng tha nhn trong cuc sng c nhn, ngi ta
thng c tnh cm, s tn sng v lng trung thnh m h tin rng s khng, thc ra l khng th
v khng nn, trnh xa chng... n gin h khng th hnh dung ra c mnh s nh th no nu b
tch khi cc quan nim nht nh v tn gio, trit hc v o c, hay cc quan h gn b lu di
v lng trung thnh no . n mc ny, Rawls chp nhn kh nng ci ti rng buc v mt o
c. Tuy nhiu, ng nhn mnh lng trung thnh v quan h gn b khng c xen vo bn sc
cng dn ca chng ta. Khi tranh lun v cng l v quyn, chng ta nn t sang mt bn nim tin
c nhn v o c v tn gio v tranh lun t quan im khi nim chnh tr v con ngi, c
lp vi bt k lng trung thnh, quan h gn b, hoc quan nim v li sng tt p no.
Ti sao chng ta khng a nim tin v o c v tn gio ca mnh vo cc cuc tranh lun cng
khai v cng l v quyn? Ti sao chng ta nn tch bch bn sc cng dn ca mnh vi bn sc con
ngi o c - vn ph bin hn? Rawls cho rng chng ta phi lm vy tn trng thc t a
nguyn hp l v li sng tt p thnh hnh trong th gii hin i. Ngi dn trong cc x hi dn
ch hin i bt ng v cc vn o c v tn gio; hn th na, nhng bt ng ny l hp l.
Khng trng mong g nhng con ngi c lng tm, vi y kh nng l gii, ngay c sau khi
tho lun t do, li u i n cng mt kt lun.
Theo l l ny, l l tnh trung lp ca phe t do dn ch pht sinh t nhu cu khoan dung khi gp bt
ng v o c v tn gio. Rawls vit: Sau khi xem xt mi kha cnh, phn xt o c no l
ng khng quan trng i vi ch ngha t do dn ch v chnh tr. duy tr tnh khng thin v
i vi cc hc thuyt o c v tn gio i lp nhau, ch ngha t do dn ch v chnh tr khng
cp n cc ch o c lm chia r cc hc thuyt .
i hi chng ta tch bch bn sc cng dn vi nim tin v o c v tn gio ca mnh c ngha
l: khi tham gia vo cc din n cng khai tho lun v cng l v quyn, chng ta phi tun theo
cc gii hn suy l chung ca phe t do dn ch. Khng ch chnh quyn khng c xc nhn mt
quan nim c th v iu tt, cng dn cng khng th trnh by nim tin v o c v tn gio ca
mnh trong cc cuc tranh lun cng khai v cng l v quyn. V nu h lm th, v nu l l ca h
thng, h s p t mt cch hiu qu ln cc cng dn khc mt lut da trn nn tng mt hc
thuyt o c hay tn gio c th?
Lm th no chng ta bit liu l l chnh tr ca mnh c tha mn yu cu suy l chung, khng b
bt k quy tc o c hay tn gio no nh hng? Rawls xut mt th nghim mi: kim
tra xem chng ta c tun theo l tr chung khng, chng ta c th t cu hi: nu trnh by di hnh
thc kin ca Ta n Ti cao[53] th l lun ca chng ta s c tip nhn nh th no?. Theo
Rawls gii thch, y l cch chc chn lp lun ca chng ta c v th trung lp theo l tr chung
ca phe t do dn ch: Cc thm phn, tt nhin, khng th vin dn gi tr o c c nhn ca
mnh, cng khng phi nhng l tng v gi tr o c ni chung. l nhng iu h xem l
khng thch hp. Tng t, h khng th vin dn quan im tn gio hay trit l ca h hay ca
ngi khc. Khi tham gia vi t cch cng dn trong cuc tranh lun cng khai, chng ta nn tun
theo hn ch tng t; Ging nh thm phn Ta n ti cao, chng ta phi t sang mt bn nim tin

v o c v tn gio ca mnh, v hn ch bn thn trnh by cc l l m tt c ngi dn c

th chp nhn.
y l l tng tnh trung lp ca phe t do dn ch m John Kennedy vin dn v Barack Obama
bc b. T thp nin 1960 n 1980, ng Dn ch ng dn v pha l tng trung lp, v loi b cc
l l o c v tn gio trong cc cuc tho lun chnh tr ca mnh. C mt s ngoi l c bit.
Martin Luther King, Jr, vin dn l l o c v tn gio trong vic thc y s nghip quyn dn
s; phong tro chng chin tranh Vit Nam c tip sinh lc nh cc tranh ci o c v tn gio;
v Robert F. Kennedy[54], trong n lc tr thnh ng vin tng thng ca ng Dn ch vo nm
1968, c gng ku gi quc dn hng ti nhng l tng o c v cng dn kht khe hn.
Nhng vo nhng nm 1970, nhng ngi t do dn ch nm ly cch din t tnh trung lp v s
la chn; nhng li vic tho lun o c cho cnh hu C c gio ang ni ln.
Vi vic Ronald Reagan trng c tng thng vo nm 1980, nhng ngi bo th C c gio tr
thnh ting ni ni bt trong nn chnh tr Cng ha. Phong tro o c a s (Moral Majority) ca
Jerry Falwell v Lin minh C c gio (Christian Coalition) ca Pat Robertson tm cch mc qun
o cho cng lun trn tri v chng li iu h quan nim l li sng d di v mt o c ca
ngi M. H ng h cu nguyn trong trng hc, ph trng tn gio ni cng cng, v php lut
hn ch ni dung khiu dm, ph thai v ng tnh luyn i. V phn mnh, ch ngha t do dn ch
phn i nhng chnh kin nh th, khng phi v phn i quan nim o c trong tng trng
hp, m v h cho rng phn xt o c v tn gio khng nn c ch trong chnh tr.
Kiu lp lun lm li cho nhng ngi bo th C c gio v mang li ting xu cho ch ngha
t do dn ch. Trong thp nin 1990 v u nhng nm 2000, ch ngha t do dn ch lp lun, mt
cch hi thanh minh, rng h cng ng h cc gi tr, in hnh l cc gi tr ca lng khoan dung,
s cng bng v t do la chn. (Trong mt n lc vng v nhm gy ting vang, ng c vin tng
thng ng Dn ch nm 2004 John Kerry s dng t gi tr hoc cc gi tr 32 ln trong bi
pht biu chp nhn s gii thiu ca ng). Nhng y l nhng gi tr lin quan ti tnh trung lp
v nhng rng buc v l tr chung ca ch ngha t do dn ch. Chng khng gn kt vi s khao
kht v mt o c v tinh thn khp ni trn t nc ny, hoc p ng nhng kht vng v
mt cuc sng cng c ngha ln hn.
Khng ging cc ng vin Dn ch khc, Barack Obama hiu r v a khao kht ny vo chnh tr.
iu ny lm cho quan im chnh tr ca ng ni bt trong ch ngha t do dn ch trong thi k
. im mu cht trong ti hng bin ca ng khng ch n gin l ng chn t ng rt chun.
Ngn ng chnh tr ca ng cn c mt chiu su o c v tinh thn vt ra ngoi tnh trung lp
ca phe t do dn ch.
Mi ngy, c v nh hng ngn ngi M ang lp li vng quay cuc sng thng nht ca mnh:
a con ti trng, li xe n c quan, bay n mt cuc hp, mua sm siu th, c gng thc hin
ch n king - v h ang dn nhn ra mnh nh mt mt iu g . H quyt nh rng cng
vic, ca ci, gii tr, ca mnh thi cha ! H mun mt ngha v mc ch, mt qung i ng
k li cho cuc sng ca mnh... Nu chng ta tht s hy vng ni chuyn vi ngi dn v ni h
ang - truyn hy vng v gi tr ca chng ta sao cho ph hp vi hy vng v gi tr ca chnh
h - th vi t cch l nhng ngi cp tin, chng ta khng th t b trao i trong lnh vc tn
gio.

Lun im ca Obama, rng nhng ngi cp tin phi i theo mt hnh thc l tr chung rng ln,
thn thin vi c tin, phn nh mt bn nng chnh tr nhy bn ca Obama. cng l trit l
chnh tr tt. C gng tch lp lun v cng l v quyn ra khi lp lun v li sng tt p l nhm
ln v hai l do: Th nht, khng phi lun lun c th quyt nh vn cng l v quyn m khng
gii quyt vn o c tn ti c lp; v th hai, ngay c khi c th, cha chc iu ny c
mong mun.

Tranh lun vic no ph thai v t bo gc

Hy xem xt hai vn chnh tr quen thuc khng th gii quyt c nu khng da vo mt tranh
ci v o c v tn gio: ph thai v nghin cu t bo phi gc. Mt s ngi tin rng cn phi
cm ph thai v vic ny ly i mng sng ngi v ti. Nhng ngi khc khng ng , h lp
lun rng lut php khng nn ng v bn no trong cuc tranh ci o c v thn hc v vn
cuc sng con ngi bt u khi no; bi v trng thi o c ca bo thai ang pht trin l mt
vn mang tnh o c v tn gio gy tranh ci kch lit, v h cho rng, chnh quyn nn trung
lp trn vn ny, v cho php ph n quyn t quyt nh c ph thai khng.
Lp trng th hai phn nh lp lun quen thuc ca ch ngha t do dn ch vi quyn ph thai. N
tuyn b gii quyt vn ph thai trn c s trung lp v t do la chn, khng c bc vo
tranh ci v o c v tn gio. Nhng lp lun ny khng thnh cng. Bi v nu v mt o c,
bo thai ang pht trin tng ng vi mt a tr l ng, th v mt o c ph thai tng
ng vi vic git tr s sinh. V t ngi ngh chnh quyn nn cho php cc bc cha m t quyt
nh c git con mnh hay khng. V vy, lp trng ng h la chn trong cuc tranh lun v ph
thai khng thc s trung lp trn vn o c v thn hc bn di, n ngm da trn gi nh
rng gio hun ca C c gio v tnh trng tinh thn ca bo thai (l con ngi t thi im th
thai) l sai.
Xc nhn gi nh ny khng phi l bin lun cho vic cm ph thai. N ch n gin xc
nhn rng tnh trung lp, quyn t do la chn khng c s khng nh quyn c ph thai.
Nhng ngi bo v quyn quyt nh chm dt mang thai ca ngi ph n cn chng li lp lun
bo thai ang pht trin tng ng vi mt con ngi, v c gng chng minh ti sao iu ny
hon ton sai. Khng ni rng lut php cn trung lp trn cc vn o c v tn gio.
Trng hp cho php no ph thai cng chng trung lp hn so vi trng hp cm. C hai lp
trng u c cu tr li trc cho nhng tranh ci v o c v tn gio bn di.
iu ny cng ng trong cuc tranh lun v nghin cu t bo gc. Nhng ngi ch trng cm
nghin cu t bo phi gc cho rng d n mang li nhng trin vng v mt y khoa ln n th no
i na th nghin cu lin quan n vic ph hy phi ca con ngi l khng th chp nhn c v
mt o c. Nhng ngi tin vo quan im xem con ngi hnh thnh t lc th thai ny cho rng
v mt o c, tiu dit mt phi thai ngang vi lm cht mt a tr.
Nhng ngi ng h nghin cu t bo gc phn bc bng cch ch ra cc li ch y khoa m nghin
cu ny mang li, bao gm c phng php tr liu v phng thuc cha tr bnh tiu ng, bnh
Parkinson, v tn thng ct sng. V h tranh lun rng khoa hc khng nn b tn gio hay thc
h can thip v cn tr; nhng ngi phn i trn c s tn gio khng c php p t quan im
ca h thng qua cc lut cm cc nghin cu khoa hc y ha hn.

Tuy nhin cng nh cuc tranh lun v quyn ph thai, l l bnh vc nghin cu t bo phi gc
khng th khng ng v mt pha trong tranh ci v o c v tn gio quanh vic con ngi bt
u hnh thnh khi no. Nu v mt o c, phi ban u tng ng vi mt con ngi, th
nhng ngi chng i nghin cu t bo phi gc thng; ngay c nhng nghin cu y khoa y ha
hn cng khng bin minh c cho vic cht chn tay ca con ngi. Rt t ngi ni rng vic ly
c quan ni tng t mt a tr nm tui thc y nghin cu cch cu mng con ngi l hp
php. V th l l ng h nghin cu t bo gc khng trung lp trn tranh ci o c v tn gio v
thi im con ngi hnh thnh. N gi nh trc cu tr li trong tranh ci ny - cc phi trc khi
cy b ph hy trong qu trnh nghin cu t bo gc cha phi l con ngi.
Vi vic ph thai v nghin cu t bo gc, khng th gii quyt vn php l m khng gii quyt
vn o c v tn gio ng sau. Trong c hai trng hp, khng th trung lp v vn ang xt
c lin quan n vic c ly i mng sng ca con ngi khng. Tt nhin, phn ln tranh ci v o
c v chnh tr khng lin quan n vn sinh t. V vy, nhng ngi ng h tnh trung lp ca
ch ngha t do dn ch c th tr li rng cuc tranh lun v ph thai v nghin cu t bo gc l
trng hp c bit, ngoi tr nh ngha v con ngi cn gy tranh ci, chng ta c th gii quyt
nhng tranh lun v cng l v quyn m khng ng v pha no trong tranh ci v o c v tn
gio.

Hn nhn ng tnh
Nhng iu ny cng khng ng. Hy xt cuc tranh lun v hn nhn ng tnh. Bn c th xc
nh liu nh nc c nn cng nhn hn nhn ng tnh m khng cn tham gia vo cc tranh ci v
o c v tn gio lin quan ti mc ch ca hn nhn v tnh trng o c ca ng tnh luyn i
khng? Mt s cho rng c, v lp lun ng h hn nhn ng tnh trn c s t do, khng phn xt:
cho d ai chp nhn hay phn i quan h ng tnh, c nhn cn c t do la chn i tc hn
nhn ca mnh. Cho php tnh dc khc gii nhng khng cho php kt hn ng tnh l phn bit
i x mt cch sai tri vi ngi ng tnh, v ph nhn h bnh ng trc php lut.
Nu lp lun ny c s theo nh nc cng nhn hn nhn ng tnh, th vn c th c
gii quyt trong phm vi l tr chung ca ch ngha t do dn ch, m chng cn trng cy ti quan
nim gy tranh ci v mc ch ca hn nhn v nhng iu tt n tn vinh. Nhng khng th l gii
v hn nhn ng tnh trn c s khng phn xt. N ph thuc vo mt quan nim nht nh v
telos (mc ch) ca hn nhn. V, nh Aristotle nhc nh chng ta, tranh lun v mc ch ca th
ch x hi l tranh lun v cc gi tr n tn vinh v tng thng. Cuc tranh lun v hn nhn
ng tnh c bn l cuc tranh lun v vic liu cc cp i ng tnh nam v ng tnh n c ng
c tn vinh v cng nhn theo cch hn nhn nh nc cng nhn c hng. V th khng trnh
c vn o c bn di.
xem ti sao iu ny khng th trnh khi, iu quan trng cn nh l mt nh nc c th c ba
(khng phi ch hai) chnh sch kh d vi hn nhn. Nh nc c th theo chnh sch truyn thng,
ch cng nhn cuc hn nhn gia mt ngi nam v mt ngi n, hoc nh nc c th lm iu
m mt vi quc gia lm, cng nhn hn nhn ng tnh cng ging nh cng nhn hn nhn gia
nam v n, hoc nh nc c th t chi cng nhn bt k kiu kt hn no, v chuyn vai tr ny
cho t nhn.
Ba chnh sch c th c tm lc nh sau:

1. Ch cng nhn hn nhn gia nam v n.

2. Cng nhn c hn nhn ng tnh v khc gii.
3. Khng cng nhn bt k kiu hn nhn no, vai tr ny cho t nhn.
Ngoi lut hn nhn, nhiu tiu bang c th thng qua lut gn kt dn s, lut quan h i tc gia
nh nhm a ra c ch php l bo v, quyn tha k, quyn thm ving bnh vin, v tha thun
quyn nui con cc cp i sng chung v bc vo mt tha thun hp php. Nhiu tiu bang c
tha thun nh th vi cc cp ng tnh nam v ng tnh n. Nm 2003, vi mt phn quyt ca
Ta n Ti cao tiu bang, Massachusetts tr thnh tiu bang u tin cng nhn v mt php l hn
nhn ng tnh (chnh sch 2). Trong nm 2008, Ta n Ti cao California ra phn quyt ng h
quyn hn nhn ng tnh, nhng mt vi thng sau khi a ra phn quyt, i a s c tri bc b
quyt nh ny trong mt cuc b phiu trng cu trn ton bang. Trong nm 2009, Vermont tr
thnh tiu bang u tin hp php ha hn nhn ng tnh di dng php lut ch khng phi phn
quyt ca ta n.
Chnh sch 3 thun ty mang tnh gi thuyt, t nht l ti Hoa K; chng tiu bang no i xa n
mc t b chc nng cng nhn hn nhn ca chnh quyn. Nhng chnh sch ny d sao cng ng
xem xt, v lm sng t cc l l ng h v chng i hn nhn ng tnh.
Chnh sch 3 l gii php l tng ca ch ngha t do c nhn trong cuc tranh lun v kt hn. N
khng hy b hn nhn, nhng hy b hn nhn nh mt hnh thi t chc do nh nc cng nhn.
Tt nht c th m t chnh sch ny l tch hn nhn ra khi nh nc. Cng nh tch tn gio ra
khi nh nc c ngha l hy b vic coi mt tn gio l quc gio (trong khi cho php tn gio
tn ti c lp vi nh nc), tch hn nhn khi nh nc khng tha nhn nh nc c trch
nhim chnh thc trong vic cng nhn hn nhn.
Nh bnh lun Michael Kinsley bo v chnh sch ny v y l cch thot khi nhng tranh ci v
hn nhn m theo ng khng th gii quyt c. Nhng ngi ng h hn nhn ng tnh than
phin vic ch chp nhn hn nhn khc gii l mt loi phn bit i x. Nhng ngi phn i cho
rng nu chp nhn hn nhn ng tnh, nh nc i t vic dung th n tn thnh ng tnh luyn
i v ng du chun thun ca chnh quyn.
Kinsley vit: Gii php ny l kt thc ch hn nhn do chnh quyn cng nhn nhm t
nhn ha hn nhn. Hy mi ngi kt hn theo cch m h thch, nh nc khng nn cng
nhn hoc can thip vo.
Hy nh th v cc t chc tn gio khc tip tc thc hin nghi l hn nhn. Hy ca hng
bch ha v cc sng bc tham gia, nu mun... Hy nhng cp v chng nh du s kt hp ca
mnh theo bt k cch no h chn v t coi mnh kt hn bt c khi no h mun. V, nu c ba
ngi mun kt hn vi nhau, hoc mt ngi mun kt hn vi chnh mnh, v mt ai na mun
tin hnh nghi l kt hn v tuyn b h thnh v thnh chng th hy k h.
Nu hn nhn l chuyn hon ton ring t, Kinsley suy l, th tt c cc tranh chp v hn nhn
ng tnh s tr nn khng thch hp. Hn nhn ng tnh s khng c nh nc cng nhn chnh
thc, nhng hn nhn bnh thng cng c c nh nc cng nhn u. Kinsley cho rng lut
quan h i tc trong gia nh c th x l cc vn ti chnh, bo him, nui dng tr em v tha

k pht sinh khi mi ngi sng chung v cng nui dy con ci. ng xut, thay th tt c cc
dng hn nhn nh nc cng nhn, ng tnh v bnh thng vi hn nhn dn s.
T quan im tnh trung lp ca ch ngha t do dn ch, xut ca Kinsley c li th r rng so
vi hai la chn kia (chnh sch 1 v 2): N khng yu cu thm phn v cng dn phi tham gia vo
cc tranh ci v mt o c v tn gio lin quan n mc ch ca hn nhn v o c ca ng
tnh luyn i. V nh nc khng cn ban bt k danh xng hn nhn cao qu no cho gia nh, cng
dn s trnh tham gia vo cuc tranh lun v telos ca hn nhn, v liu ngi ng tnh c th thc
hin telos c khng.
Kh t ngi hai pha ca cuc tranh lun v hn nhn ng tnh chp nhn xut tch hn nhn
khi nh nc. Nhng n lm sng t iu g ang b e da trong cuc tranh lun hin ti, v gip
chng ta nhn thy ti sao c hai pha ng h v phn i hn nhn ng tnh li tranh ci v ni dung
o c v tn gio lin quan n mc ch ca hn nhn v nhng iu tt xc nh mc tiu . C
hai lp trng u khng ng vng trong phm vi l tr chung ca ch ngha t do dn ch.
Tt nhin, nhng ai phn i hn nhn ng tnh vi l do iu ny l ti li v lm danh ngha
chn chnh ca hn nhn khng ngi thc t l h ang a ra mt lun im o c hay tn gio.
Nhng nhng ngi ng h quyn hn nhn ng tnh thng c gng t lun im ca mnh trn
c s trung lp, v trnh a ra phn xt v ngha o c ca hn nhn. N lc tm mt l gii
khng phn xt cho hn nhn ng tnh da rt nhiu vo tng phn bit i x v t do la chn.
Nhng nhng tng ny khng th t bin minh cho quyn hn nhn ng tnh. xem ti sao li
vy, hy cn nhc kin su sc v tinh t ca Margaret Marshall, Chnh n Ta n Ti cao tiu
bang Massachusetts, trong phn quyt ca ta n v n Goodridge kin B Y t cng ng (2003)
v hn nhn ng gii.
Marshall bt u bng vic cng nhn bt ng su sc v mt o c v tn gio do ch ny gy
ra, v m ch ta n s khng ng v bn no trong tranh chp ny:
Nhiu ngi mang nim tin tn gio, lun l v o c rng hn nhn ch dnh cho s kt hp gia
mt ngi nam v mt ngi n, v rng hnh vi ng tnh l v lun. Nhiu ngi c nim tin tn
gio, o c v lun l khng km phn mnh m rng cc cp ng tnh xng ng c quyn kt
hn, v rng ngi ng tnh phi c i x khng khc g ngi hng xm bnh thng. Khng
quan im no tr li c cu hi t ra cho chng ta. Ngha v ca chng ta l xc nh quyn t
do cho tt c, ch khng phi p t quy tc o c ca mnh.
Nh th trnh i vo tranh ci v mt o c v tn gio lin quan n ng tnh luyn i,
Marshall m t vn o c trc ta theo thut ng ca ch ngha t do dn ch - vn t ch
v t do la chn. Vic khng cng nhn hn nhn ca cc cp ng tnh khng ph hp vi s tn
trng quyn t ch ca c nhn v s bnh ng trc php lut, b vit. S t do la chn liu c
ci khng v ci ai s l rng tuch nu nh nc c th ngn cn c nhn t do la chn ngi
m c nhn mun gn b. Marshall cho rng vn ny khng phi l gi tr o c ca s la
chn m l quyn la chn ca c nhn, l quyn ca ngi kt hn vi ngi bn i mnh
chn.
Nhng t ch v t do la chn khng bin minh cho quyn hn nhn ng tnh. Nu chnh
quyn thc s trung lp trn vn gi tr o c ca tt c cc mi quan h ring t t nguyn, th
nh nc s khng c c s hn ch hn nhn ca hai ngi; v quan h a th ng thun cng

 iu kin c chp nhn. Trn thc t, nu tht s mun trung lp, v tn trng bt c la
chn no c nhn mong mun thc hin, nh nc phi chp nhn xut ca Michael Kinsley v
khng m trch vai tr cng nhn cc cuc hn nhn.
Vn thc s trong cuc tranh lun kt hn ng tnh khng phi l quyn t do la chn, m l
liu cp i ng tnh c ng c cng ng tn vinh v cng nhn - liu chng c p ng c
mc ch ca th ch x hi ca hn nhn khng. Theo Aristotles, y l vn phn phi cng bng
chc trch v s tn vinh. l vn s cng nhn ca x hi.
Mc d nhn mnh t do la chn, Ta n Massachusetts ni r h khng c nh m ng cho
hn nhn a th. Ta khng nghi ng nim rng chnh quyn c th cng nhn mt s kiu gn kt
mang tnh ring t ny ch khng phi nhng kiu gn kt khc. V ta n cng khng ku gi vic
bi b hoc chia tch hn nhn.
Ngc li, kin ca Chnh n Marshall ct ln khc tn ca coi hn nhn l mt trong nhng th
ch thit thc v ng tn vinh nht trong cng ng. B lp lun vic loi b hn nhn c chnh
quyn cng nhn s ph hy mt nguyn tc t chc c tm quan trng sng cn ca x hi chng
ta.
Thay v loi b hn nhn do nh nc cng nhn, Marshall lp lun ng h vic m rng nh ngha
truyn thng b sung thm cc i tc ng tnh. Khi lm th, b bc ra ngoi phm vi tnh trung
lp ca ch ngha t do dn ch khng nh gi tr o c ca s kt hp ng gii, v a ra
quan im v mc ch ca hn nhn, c nhn nhn mt cch ng n. Khng ch l mt tha
thun ring t gia hai ngi trng thnh, b nhn xt kt hn l hnh thi c i chng cng
nhn v ph chun. Thc s, c ba i tc trong hn nhn dn s: hn phu, hn th v mt chnh
quyn ph chun. c tnh hn nhn ny s mang n kha cnh c tn vinh: Hn nhn dn s l
mt cam kt c nhn su sc vi mt ngi khc v c cng lun nh gi cao v l tng tng
h, ng hnh, thn i, chung thy, v gia nh.
Nu hn nhn l mt th ch ng tn trng, cn tn vinh nhng gi tr no ca hn nhn? t cu
hi l hi v mc ch, hay telos, ca hn nhn - mt th ch x hi. Nhiu ngi phn i hn
nhn ng tnh cho rng mc ch chnh ca hn nhn l sinh sn. Theo l l ny, v khng th t
sinh sn, nn cp ng tnh khng c quyn kt hn. C th ni h thiu c tnh thch hp.
Dng suy l mang tnh mc ch lun ny l trng tm ca l l chng hn nhn ng tnh, v
Marshall s dng trc tip. B khng gi v trung lp i vi mc ch hn nhn, m din gii theo
cch i nghch. B cho rng bn cht ca hn nhn khng phi sinh sn m l mt cam kt c
nht, yu thng gia hai ngi bn i - cho d h khc gii hay ng gii.
Gi y, bn c th hi, lm cch no c th phn x gia cc l l i nghch v mc ch, v
bn cht ca vic kt hn? C th lp lun mt cch c l tr v ngha v mc ch ca cc th ch
x hi c tranh ci v mt o c nh hn nhn khng? Hay ch n gin l s va chm gia
nhng li khng nh khng c chng c (mt s ngi ni l vn sinh sn, nhng ngi khc
coi l s cam kt yu thng) v khng c cch no chng minh bn no thuyt phc hn?
kin ca Marshall a ra minh chng xut sc v cch pht trin nhng lp lun nh vy. Trc
tin, b thch thc lun im coi sinh sn l mc ch chnh ca hn nhn. B lm vy bng cch ch
ra hn nhn, nh trong thc t v theo quy nh ca chnh quyn tiu bang, khng i hi kh nng
sinh sn. Cp v chng khc gii xin cp giy chng hn khng c hi v kh nng hay nh c

thai bng cch giao hp. Kh nng sinh sn khng phi l iu kin cn ca hn nhn, cng chng l
cn c ly hn. Nhng ngi cha bao gi c quan h tnh dc, v khng bao gi d nh lm iu
vn c th kt hn v duy tr hn nhn. Nhng ngi bn ming l cng c th kt hn. Trong
khi nhiu cp v chng, c l l a s, c con vi nhau (nh bin php tr gip hay khng cn
tr gip), Marshall kt lun, chnh s gn b c nht v vnh vin gia cc i tc trong hn nhn,
ch khng phi vic sinh con, l iu kin tin quyt ca hn nhn dn s.
V vy, mt phn lp lun ca Marshall din gii v mc ch hay bn cht ca hn nhn nh n
ang hin hu. i mt vi nhng din gii i nghch nhau v mt tp qun x hi: hn nhn
sinh sn hay hn nhn l s gn b vnh vin - lm th no chng ta c th xc nh din gii no hp
l hn? Mt cch l kim tra xem l gii no em li ngha tt hn cho cc lut hn nhn hin c,
xt mt cch tng th. Mt cch khc l hi din gii v hn nhn no tn dng c tnh ng tn
vinh. Nhng g quan trng vi t cch mc ch ca hn nhn mt phn ph thuc vo nhng gi tr
chng ta ngh hn nhn phi tn dng v khng nh. iu ny lm cho chng ta khng th trnh
khi tranh ci v mt o c v tn gio nm ng sau: Trng thi o c ca quan h ng tnh l
g?
Marshall khng trung lp trn vn ny. B cho rng mi quan h ng tnh xng ng c tn
trng nh mi quan h khc gii. Ch gii hn trong hn nhn khc gii s ng mt con du chp
thun chnh thc ln mt nh kin tai hi rng mi quan h ng tnh c bn cht bp bnh v thp
km so vi mi quan h khc gii v khng xng ng c tn trng. V th khi chng ta nhn k
vo l l hn nhn ng tnh, chng ta thy rng n khng th da trn tng phn bit i x v
t do la chn. quyt nh ai c iu kin kt hn, chng ta phi suy ngh v mc ch ca
hn nhn v cc gi tr n tn vinh. V iu ny a chng ta n vng t o c nhiu tranh ci,
ni chng ta khng th ng trung lp gia nhiu quan nim cnh tranh nhau v cuc sng tt p.

Cng l v li sng tt p
Trong sut hnh trnh ny, chng ta khm ph ba cch tip cn cng l. Cch th nht ni cng l
ngha l tng ti a tin ch hay phc li - hnh phc ln nht cho nhiu ngi nht. Cch th hai cho
rng cng l l tn trng quyn t do la chn, cho d la chn thc s a ra trong mt th trng
t do c nhn (quan im ca ch ngha t do c nhn) hoc la chn gi thuyt mi ngi a ra
trong tnh trng bnh ng ban u (quan im ch ngha t do dn ch qun bnh). Cch th ba ni
cng l lin quan n vic trau di c tnh v l lun v li ch chung. Nh cc bn by gi c th
on, ti ng h mt bin th ca cch tip cn th ba. ti c gng gii thch ti sao.
Cch tip cn ca ch ngha v li c hai khim khuyt: u tin, n coi cng l v quyn l vn
tnh ton hn thit, khng phi nguyn tc. Th hai, bng cch c gng quy i tt c gi tr vo mt
thang o gi tr chung, n l phng mi gi tr bt chp chng c phm cht khc bit.
Cc l thuyt da trn s t do gii quyt c vn u tin nhng khng gii quyt c vn
th hai. Chng thc s xem trng quyn v nhn mnh cng l khng ch l tnh ton li ch n
thun. Mc d bt ng vi nhau v nhng quyn no c gi tr hn tnh ton ca ch ngha v li,
chng ng rng c mt s quyn c bn v phi c tn trng. Tuy nhin, ngoi vic la chn
tn trng cc quyn nht nh, chng chp nhn s thch hin hu ca con ngi. Cc l thuyt ny
khng i hi chng ta phi hoi nghi v th thch cc s thch v mong mun chng ta mang vo
i sng chung. Theo , gi tr o c ca cc mc tiu chng ta theo ui, ngha v tm quan

trng ca cuc sng chng ta hng ti, cht lng v tnh cht ca cuc sng chung m chng ta
cng chia s u nm ngoi a ht cng l.
i vi ti iu ny c v nhm ln. Khng th c mt x hi cng bng n gin ch bng cch ti
a li ch hay bo m quyn t do la chn. c c mt x hi cng bng, chng ta cn phi
cng nhau l gii v ngha ca li sng tt p, v to ra mt nn vn ha chung khoan dung vi
nhng bt ng tt yu s pht sinh.
Chng ta b hp dn bi vic tm kim mt nguyn tc hay mt quy trnh c th l gii hp l trn
vn bt c s phn phi thu nhp, quyn lc hay c hi no xut pht t nguyn tc hay quy trnh .
Mt nguyn tc nh th, nu c th tm thy, s cho php chng ta trnh s hn lon v tranh ci v
li sng tt p.
Nhng nhng tranh ci ny l khng th trnh khi. Cng l khng th khng phn xt. Cho d
chng ta tranh ci v gi cu tr ti chnh hoc hun chng T tm, vic mang thai h hay hn
nhn ng tnh, chnh sch chng k th hay vic phc v qun i, lng gim c iu hnh hay
quyn s dng xe in khi chi golf, cc vn cng l b rng buc vi nhng nim cnh tranh
nhau v tn vinh v gi tr, nim t ho v s cng nhn. Cng l khng ch l cch phn phi ng.
Cng l cng v cch xc nh gi tr ng n.

Chnh kin v li ch chung

Nu mt x hi cng bng i hi cng nhau suy l v li sng tt p, vn cn cu hi: loi tho
lun chnh tr no s dn chng ta theo hng ny. Ti khng c mt cu tr li y cho cu hi
trn, nhng ti c th a ra mt vi gi minh ha. u tin l mt quan st: Ngy nay, phn ln
cc tranh lun chnh tr ca chng ta xoay quanh phc li v quyn t do - pht trin kinh t v tn
trng quyn con ngi. i vi nhiu ngi, ni chuyn v gi tr trong chnh tr gi ln trong tm tr
cch nhng ngi bo th tn gio khuyn mi ngi sng nh th no.
Nhng y khng phi l cch duy nht truyn ti nhng quan nim v o c v li ch chung
vo trong chnh tr. Thch thc y l phi hnh dung ra mt nn chnh tr coi nhng vn o
c v tinh thn l nghim tc, nhng lng ghp chng vo cc mi quan tm v kinh t v dn s
rng ln hn, ch khng ch l gii tnh v no ph thai.
Trong i ti, ting ni dng dc nht theo chiu hng ny l ca Robert F. Kennedy, khi ng vn
ng cho v tr ng c vin tng thng ca ng Dn ch vo nm 1968. Vi ng, cng l khng ch
l kch thc v cch phn phi sn phm quc gia. Cng l c mc ch o c cao hn.
Khi pht biu ti i hc Kansas ngy 18-3-1968, Kehnedy ni v cuc chin tranh Vit Nam, cuc
bo lon cc thnh ph M, s bt bnh ng chng tc v cnh i ngho ng chng kin
Mississippi v Appalachia. Sau ng chuyn t cc vn cng l c th ny sang tranh lun rng
ngi M i n ch nh gi cao nhng iu sai. Kennedy ni:
Ngay c nu chng ta hnh ng xa ngho v mt vt cht, vn c mt nhim v ln hn. l
ng u vi ci ngho v s tha mn... vn l tt c chng ta phin mun. Ngi M trao
mnh cho s tch t n thun vt cht.
Tng sn phm quc gia[55] ca chng ta by gi l hn 800 t la mt nm. Nhng GNP tnh c
nhim khng kh v qung co thuc l; xe cu thng cp cu tai nn trn ng cao tc. GNP

tnh c cc loi kha c bit cho ca ra vo nh chng ta v nh t cho nhng k b kha. GNP tnh
c nhng khu rng b ph hy v nhng k quan thin nhin ri vo cnh hn lon. GNP tnh c bom
napalm v s lng u n ht nhn v xe thit gip m cnh st dng chng bo lon trong cc
thnh ph ca chng ta. GNP tnh n... cc chng trnh truyn hnh tn vinh bo lc bn
chi cho con tr. Tuy nhin GNP khng tnh n sc khe ca con em chng ta, cht lng gio dc
hay nim vui ca chng. GNP khng bao gm v p ca th ca hoc s vng bn ca hn nhn, tr
tu trong cc cuc tranh ci trc cng lun hoc tnh lim chnh ca cc vin chc nh nc. GNP
cng chng o s hi hc hay lng nhit tnh hay s can m ca chng ta. Cng khng phi s
khn ngoan, kh nng hc tp, lng nhn i v s cng hin cho t quc ca chng ta. Tm li GNP
bao gm tt c mi th, ngoi tr nhng th lm cho cuc sng chng ta ng gi. V GNP c th
cho chng ta bit mi th v nc M, ngoi tr l do ti sao chng ta t ho l ngi M.
Nghe Kennedy ni, hay c on vn trn, bn c th ni rng s ch trch v o c ng nhm vo
s t tha mn v ham m vt cht ca thi i c lp vi quan im ca ng v nhng bt cng
lin quan n ngho i, Chin tranh Vit Nam v k th chng tc. Nhng ng nhn thy chng c
kt ni. o ngc nhng bt cng ny, Kennedy ngh cn thch thc li sng t mn ng nhn
thy xung quanh, ng khng ngn ngi a ra phn xt. Cha ht, bng cch khi gi nim t ho
quc gia ca ngi M, ng cng ng thi ku gi thc cng ng. Kennedy b m st cha y
ba thng sau . Chng ta ch c th phng on liu nu cn sng th nn chnh tr cng hng o
c ng khi xng c pht trin khng.
Bn thp k sau, trong chin dch tranh c tng thng nm 2008, Barack Obama cng cp ti s
khao kht ca ngi M v mt li sng chung c mc ch ln hn v hng bin v mt nn chnh
tr c kht vng v o c v tinh thn. Chng ta vn cn phi ch xem liu nhu cu i mt vi
cuc khng hong ti chnh v suy thoi su sc c ngn cn ng bin sc p o c v dn s trong
chin dch ca mnh thnh mt nn chnh tr mi v li ch chung khng. Mt nn chnh tr mi v li
ch chung s nh th no? Di y l mt s ch kh d:

1. Cng dn, hy sinh, v dch v cng

i hi mt thc cng ng mnh m, x hi cng bng phi tm cch khuyn khch, c v
ngi dn quan tm n ton th, mt s cng hin v li ch chung. N khng th trung lp gia cc
thi , khuynh hng, hay thi quen ca con tim m cng dn mang n cuc sng chung. N
phi tm cch chng li cc khi nim thun ty c nhn v li sng tt, v thc y gi tr cng dn.
Theo truyn thng, cc trng cng lp l a im gio dc cng dn. i vi mt s th h,
qun i l mt a im khc. Ti khng cp n vic ging dy chi tit o c cng dn, m l
gio dc cng dn trong thc tin - kha cnh thng t c ch . iu ny din ra khi nhng
ngi tr t cc tng lp kinh t, nn tng tn gio v cng ng dn tc khc nhau cng nhau tham
gia vo mt t chc chung.
Vo thi im nhiu trng cng lp trong tnh trng bp bnh v ch mt phn rt nh x hi M
tng qun, mt cu hi nghim tc l lm cch no mt x hi dn ch rng ln v a tp nh x hi
ca chng ta c th hy vng c v tinh thn lin i v tinh thn trch nhim h tng nh mt x
hi cng bng i hi. Cu hi ny mi y ti xut hin trong tho lun chnh tr ca chng ta - t
nht mt mc no .

Trong chin dch tranh c nm 2008, Barack Obama nhn thy s kin 11-9-2001 khuy ln tinh
thn yu nc, nim t ho dn tc v s sn sng phng s t nc. V ng ch trch Tng thng
George W. Bush khng h ho nhn dn M c mt s hnh thc hy sinh chung. Obama ni:
Thay v ku gi phng s, chng ta c yu cu i mua sm. Thay v ku gi cng hy sinh, chng
ta ct gim thu cho ngi giu trong thi gian chin tranh - ln u tin nh th trong lch s ca
mnh.
Obama xut ng vin vic phng s quc gia bng cch tng hc ph cho sinh vin i ly
mt trm gi lao ng cng ch. Cc bn u t vo nc M, v nc M u t vo bn, ng ni
vi nhng ngi tr tui khi, vn ng tranh c trn ton quc. ngh ny c chng minh l mt
trong nhng im khin ng c a thch, v vo thng 4-2009, ng k lut m rng
AmeriCorps sang chng trnh dch v cng v cung cp tin cho sinh vin i hc hot ng tnh
nguyn trong cng ng. Mc d li ku gi phng s quc gia ca Obama c ting vang, nhng
nhng xut tham vng hn v ngha v bt buc phng s quc gia cha bao gi dc ua vo
chng trnh ngh s.

2. Gii hn o c ca th trng
Mt trong nhng xu hng ni bt trong thi i chng ta l m rng th trng v s suy l nh
hng th trng trong cc lnh vc i sng m theo truyn thng b cc chun mc phi th trng
chi phi. Trong nhng chng trc, chng ta xt nhng vn o c ny sinh, chng hn khi
cc quc gia thu cng ty cung cp dch v qun s v thm vn t nhn n vic lnh nh thu hay
nh thu qun s t nhn; hoc khi cc bc cha m thu ngi cc nc ang pht trin mang thai
v thu; hoc khi ngi ta mua v bn thn trn th trng t do. C nhiu tnh hung khc: c
nn thng tin mt cho sinh vin trong cc trng hc cht lng thp nhng t im cao trong bi
thi chun? Liu c nn thng cho gio vin ci thin kt qu thi ca hc sinh? Cc tiu bang c nn
thu cng ty t nhn trng coi nh t? Hoa K c nn n gin ha chnh sch nhp c bng cch
chp nhn ngh ca mt nh kinh t ca i hc Chicago cho php bn t cch cng dn Hoa K
vi gi 100.000 la?
Nhng cu hi ny khng ch v li ch v s ung thun. Chng cng l cch ng n xc nh gi
tr cc tp qun x hi quan trng: nhp ng, sinh , dy v hc, trng tr ti phm, chp nhn cng
dn mi... Vi th trng ha cc tp qun x hi s lm bng hoi hoc lm h thp cc chun mc
xc nh chng, chng ta cn phi t cu hi nhng chun mc phi th trng no chng ta mun
bo v khng cho th trng can thip. y l mt vn i hi phi tranh lun cng khai v nhng
quan nim i nghch lin quan n cch ng n coi trng nhng iu tt. Th trng l cng c
hu ch cho vic t chc cc hot ng sn xut. Nhng tr khi chng ta mun th trng vit li cc
chun mc chi phi cc th ch x hi, chng ta cn mt cuc tranh lun cng khai v gii hn o
c ca th trng.

3. Bt bnh ng, lin i v c tnh cng dn

Khong cch giu ngho ca nc M t mc k lc trong nhng thp k gn y. y vy m s
bt bnh ng li khng l mt vn chnh tr ln. Ngay c ngh khim tn ca Barack Obama
i vi vic quay tr li mc thu thu nhp ca nhng nm 1990 khin cc i th Cng ha
trong chin dch nm 2008 gi ng l ngi theo ch ngha x hi, k mun chia ca ci.

Vic nn chnh tr ng i thiu quan tm n bt bnh ng khng c ngha l cc nh trit hc

chnh tr thiu quan tm n ch ny. Phn phi cng bng thu nhp v ca ci l tm im ca
cuc tranh lun trong trit hc chnh tr t nhng nm 1970 n nay. Nhng xu hng cc trit gia
ng khung vn ny trong ngn ng ch li v s ng thun khin h b qua nhng lun c chng
li s bt bnh ng - vn rt c kh nng nhn c mt phin iu trn v nm trung tm ca d
n i mi v o c v dn s.
Mt s trit gia mun nh thu ngi giu gip ngi ngho tranh lun nhn danh li ch; h cho
rng ly mt trm la t mt ngi giu v a cho mt ngi ngho s lm ngi giu bt hnh
phc mt cht thi, nhng lm ngi ngho hnh phc hn rt nhiu. John Rawls cng bo v vic
phn phi li, nhng trn c s s ng thun mang tnh gi thuyt, ng lp lun nu chng ta tng
tng ra mt kh c x hi gi thuyt vi v tr bnh ng ban u, mi ngi s ng nguyn tc
ng h mt hnh thc phn phi li.
Nhng c mt l do quan trng th ba quan ngi v s bt bnh ng ang gia tng trong i sng
M: khong cch giu - ngho qu ln ph hoi tnh on kt m t cch cng dn trong x hi dn
ch i hi. y l nguyn nhn: Khi s bt bnh ng ln, ngi giu v ngi ngho ngy cng
sng nhng cuc sng ring bit. Ngi giu cho con mnh n trng t (hoc cc trng cng lp
vng ngoi giu c), trng cng lp trong khu th cho tr em ca cc gia nh khng c
la chn no khc. Mt xu th tng t cng dn n s ri b cc t chc v phng tin cng cng
khc ca ngi c c quyn. Cc cu lc b sc khe t nhn thay th cc trung tm vui chi gii tr
v b bi. Cng ng dn c cao cp thu nhn vin an ninh t nhn v t ph thuc vo cnh st bo
v. Mt chic xe th hai hoc th ba loi b nhu cu s dng giao thng cng cng. V nhiu v d
nh vy. Nhm ngi giu khng s dng nhng khu vc v dch v cng cng, nhng li cho
nhng ngi khng cn la chn no khc.
iu ny c hai tc ng xu, mt v ti chnh, mt v thi cng dn. Trc tin, dch v cng
cng b xung cp v nhng ngi khng cn s dng chng t sn sng duy tu bng tin thu ca
mnh. Th hai, cc t chc cng nh trng hc, cng vin, sn chi v trung tm cng ng l
nhng ni cng dn t nhiu tng lp x hi gp nhau. Nhng t chc xa l ni ngi dn t tp
vi nhau v c chc nng nh trng hc khng chnh thc gio dc o c cng dn ngy nay
khng cn na. S suy tn ca khu vc cng cng gy kh khn cho vic thc y tinh thn on kt
v thc cng ng - nhng nn tng ca bn phn cng dn trong nn dn ch.
V vy, hon ton nm bn ngoi tc ng ca tnh c ch hoc s ng thun, bt bnh ng c th
xi mn o c cng dn. Ngi theo trng phi bo th ng h th trng v ch ngha t do dn
ch lo lng v vic ti phn phi b qua mt mt ny. Nu xi mn trong nhng lnh vc cng l mt
vn , vy gii php l g? Mt nn chnh tr v li ch chung s xem vic ti thit c s h tng cho
i sng dn s l mc tiu chnh. Thay v tp trung vo vic ti phn phi kch thch tiu dng
ca ngi dn, n s nh thu ngi giu xy dng li cc th ch v dch v cng c ngi
giu ln ngi ngho u mun s dng.
Th h trc u t ln vo chng trnh xy dng xa l lin bang, v iu ny khng ch cho
php ngi dn M kh nng di ng v t do ln cha tng thy, m cn gp phn vo s ph
thuc vo t ring, cc vng ngoi ngn ngang, suy thoi mi trng v cc kiu sng xi mn
cng ng. Th h ny c th t cam kt cho mt s u t vo c s h tng c kt qu tng
ng i mi v dn s: trng cng lp m ngi giu v ngi ngho cng mun gi con vo

hc; h thng giao thng cng cng tin cy hp dn hnh khch giu c v cc phng khm y
t cng, cc sn chi, cng vin, trung tm vui chi gii tr, th vin v vin bo tng m c th, t
nht v mt l tng, ko mi ngi ra khi cc cng ng bit lp ca mnh v bc vo cc khu
vc chung m cng dn x hi dn ch cng chia s.
Tp trung vo nhng hu qu dn s ca bt bnh ng v nhng cch khc phc, c th tm thy
ng lc chnh tr m cc cuc tranh lun v vic phn phi thu nhp khng tm ra. N cng s gip
lm ni bt mi lin h gia cng l phn phi v li ch chung.

4. Nn chnh tr dn thn v mt o c
Mt s ngi coi vic dn thn vo cc vn v li sng tt l s vi phm dn s, mt cuc hnh
trnh vt ra ngoi gii hn ca s suy l chung ca phe t do dn ch. Chnh tr v php lut khng
nn vng vo cc tranh chp o c v tn gio, chng ta thng ngh th, v s rng buc m
ng cho s p buc v khng dung th.
y l mt lo lng chnh ng. Cng dn ca x hi a nguyn bt ng v o c v tn gio.
Ngay c khi chnh quyn khng th trung lp trn nhng bt ng nh ti lp lun, liu c th
qun l nn chnh tr ca chng ta trn c s tn trng ln nhau?
Ti ngh cu tr li l c. Tuy nhin, chng ta cn mt li sng dn s mnh m v dn thn hn li
sng m chng ta quen thuc. Trong nhng thp k gn y, chng ta i n gi nh rng tn
trng nim tin o c v tn gio ca ng bo mnh c ngha l pht l h i (t nht l v mc
ch chnh tr), h yn, v thc hin cch sng chung ca chng ta - chng no c th - m khng
cn n h. Nhng lp trng trnh n ny c th to ra mt s tn trng gi di. Thng thng,
n c ngha l n p bt ng o c ch khng phi thc s n trnh. iu ny c th gy ra phn
ng d di v on gin. N cng c th lm nhng cuc tranh ci trong cng lun tht ngho nn,
dao ng t chu k tin tc ny sang chu k tin tc khc, vi y nhng v tai ting, tin git gn, v
iu nhm nh.
Dn thn mnh m hn vo i sng chung vi nhng bt ng o c ca mnh c th cung cp
mt nn tng cho s tn trng ln nhau nhiu hn, ch khng phi t hn. Thay v trnh nhng nim
tin o c v tn gio m ng bo mnh a ra cng lun, chng ta nn tham gia cng h trc tip
hn, i khi bng cch thch thc v tranh ci, i khi bng cch lng nghe v hc hi. Chng c g
bo m vic tho lun cng khai cc vn o c hc ba trong bt k tnh hung no cng s
dn n s tn thnh, hay thm ch nh gi cao quan im o c v tn gio ca ngi khc.
Lun c kh nng khi tm hiu nhiu hn v mt hc thuyt o c, tn gio, chng ta li t thch n
hn. Tuy nhin, chng ta khng th bit nu khng th.
Mt nn chnh tr dn thn v mt o c khng ch l mt l tng gy cm hng nhiu hn so vi
nn chnh tr n trnh. cng l nn tng ha hn hn cho mt x hi cng bng.

HT
Chia s ebook : http://downloadsach.com/
Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi

CH THCH
Fiscal conservatism: ch trng trnh bi chi, gim chi tiu cng v n quc gia; ng h ct gim
thu v t do thng mi.
[1]

Laissez-faire: l l thuyt trong kinh t hc ch trng chnh ph phi cho k ngh trong nc
c t do hot ng, khng c nhng phng thc kim ch kinh t nh thu m hoc c nhng c
s c quyn ca chnh ph. T ng ny trong ting Php c ngha l t nhin hoc t do.
L thuyt ny ngc li vi l thuyt kinh t x hi ch ngha.
[2]

Egalitarian: ngi c nim tin rng mi ngi u quan trng nh nhau v do , nn c quyn li
v c hi ging nhau.
[3]

[4]

Utilitarianism - i khi cn gi l ch ngha cng li.

Mt nhnh C c gio khi pht Anh, ch trng sng khc kh theo gio hun ca Kinh
Thnh.
[5]

Rembrandt Harmenszoon van Rijn: danh ha ngi H Lan, mt trong nhng ha s v i nht
trong lch s hi ha chu u th k 17.
[6]

The Simpsons l chng trnh truyn hnh hi kch tnh hung ni ting ca Hoa K. Chng trnh
ny chm bim nhiu kha cnh ca cuc i, c bit l li sng ca tng lp lao ng v trung lu
ti M, vn ha M v x hi M ni chung.
[7]

Paternalism - chnh sch ca chnh quyn iu khin mi ngi mt cch nh b trn trong gia
nh, cung cp cho mi ngi nhng g h cn, nhng chng cho h quyn la chn.
[8]

Conservatism. Trong ting Vit, t bo th thng c hiu vi mt ngha xu, nhng y l

mt khuynh hng trit hc chnh tr ch trng gi gn, bo tn nhng gi tr, nhng th ch (chnh
tr, vn ha, o c, tn gio,...) qua th thch trong lch s.
[9]

assisted suicide - Kt thc cuc sng ca chnh mnh vi s tr gip ca mt ngi khc
(thng l bc s).
[10]

[11]

The Union

[12]

The Confederacy

Hin php Hip chng quc Hoa K (c chun y nm 1788) c tng cng 7 iu lut. Trong
thc t, khi c nhu cu b sung v iu chnh Hin php, Quc hi qua mt quy trnh phc tp b
sung thm vo Hin php cc Tu chnh n. Tu chnh n 13 (hiu lc t ngy 18-12-1865) bi b ch
n l.
[13]

Peace Corps. T chc tnh nguyn c chnh quyn Lin bang iu hnh, c mc tiu gii
thiu, trao i vn ha M vi cc nc khc.
[14]

[15]

AmeriCorps. Mt t chc tnh nguyn ca M.

Teach for America. T chc tnh nguyn c mc tiu xa b s bt bnh ng trong gio dc
bng cch gi cc sinh vin xut sc xung cc khu vc ngho dy.
[16]

Mt phong tro tn gio th k 17-18 thuc Gio hi Luther c, ch trng s m o v c hy

sinh.
[17]

Ch ngha kinh nghim l tro lu trit hc ch tha nhn tri thc c ngun gc t tri nghim
hoc c lin h trc tip vi tri nghim: n ph nhn nhng tri thc do suy l gin tip.
[18]

[19]

Heteronomy

Kinh nghim trong ting Vit thng c hiu l nhng tri thc thu c trong hot ng thc
tin. Nhng trong ng cnh ny, kinh nghim c hiu l tt c nhng tri thc cm tnh, tc tt c
nhng g do quan st c bng gic quan em li.
[20]

Annelies Marie Anne Frank l c b ngi c gc Do Thi, tc gi cun nht k ni ting

Nht k Anne Frank. Cun nht k c vit khi Anne cng gia nh v bn ngi na ln trn ti
Amsterdam trong thi gian chim ng ca pht xt c thi Th chin th hai.
[21]

egalitarism, nim tin rng mi ngi u quan trng nh nhau v do , nn c quyn li v c

hi ging nhau.
[22]

[23]

Meritocracy - ch s dng con ngi theo thc ti.

Head Start, chng trnh ca B Y t Hoa K cung cp dch v gio dc, y t, dinh dng ton
in cho tr em nhng gia nh thu nhp thp.
[24]

[25]

Mt i bng chy chuyn nghip M.

[26]

Affirmation action

Percendle: im so snh hay im mc , l s phn trm nhng ngi thp im hn ngi .

Percentile ca Hopwood trong trng hp ny l 83 c ngha l 83% s th sinh trong k thi ny c
im thp hn hoc bng Hopwood.
[27]

[28]

Scholastic Aptitude Test - bi thi chun ha c s dng trong tuyn sinh i hc M.

Graduate Record Examination - bi thi chun ha c s dng trong tuyn sinh sau i hc
M.
[29]

friend-of-the-court brief: quan im (thng di dng cc vn bn tot yu ngn) ca mt (hoc

nhm) ngi, khng phi l mt bn trong mt v kin, a ra nhng kin v vic nn quyt nh
v kin nh th no.
[30]

Ivy League - nhm 8 trng i hc (i hc Brown, Colombia, Cornell, Dartmouth, Havard,

Priceton, Pennsylvania v Yale) min ng Bc Hoa K c trit l gio dc v cht lng o to
ng hng u nc M
[31]

Trong mt cng ng, khi t l ngi da en di 40%, t l ny c xu hng n nh. Nhng khi
t l ny chm ngng 40%, nhiu ngi da trng b i v t l ngi da en tng ln, v xu hng
ny khng th km hm c.
[32]

National Association for the Advancement of Colored People - t chc dn quyn ca ngi M
gc Phi.
[33]

[34]

Cc h thng siu th.

[35]

Cheerleader - ngi kch thch m ng c v trong cc s kin.

[36]

T Hy Lp, c ngha l mc ch, mc tiu hoc bn cht thit yu.

n do ngh nhn Stradivarius lm ra, ngy nay c coi l bu vt ca cc ngh s v dn nhc v

to ra m thanh tuyt vi.
[37]

[38]

Ngh s violon v i th k 20.

[39]

Chuyn thiu nhi rt ni ting, vit v ch gu h cu Pooh, ca tc gi A.A. Milne.

[40]

Oligarch - ch mt nhm nh cm quyn, phc v cho li ch thiu s.

North America Free Trade Agreement - Hip nh thng mi t do Bc M gia M, Canada v

Mexico
[41]

[42]

Nh hng bin, v tng, nh lnh o v i v c nh hng to ln ca thnh bang Athen.

Tng thng M th 16. ng tin hnh cuc Ni chin (1861- 3865) chng li giai cp ch n
min Nam, kt qu l chin thng ca min Bc v n l c gii phng. Lincoln cng ban hnh
chnh sch rung t, thc hin nhiu ci cch c tnh dn ch.
[43]

[44]

Din vin hi ni ting.

[45]

Professtional Golfers Association - Hip hi nhng ngi chi golf chuyn nghip.

L tn gi ca ch giai cp t c s trn mu da c p dng trong giai on t nm 1877

n 1960. Ni hm ca Jim Crow khng ch nm trong mt lot lut l nghim khc nhm vo ngi
da en. M l mt li sng. Di ch Jim Crow, ngi M gc Phi b a xung hng cng
dn th cp. Jim Crow tiu biu cho vic hp thc ha ch phn bit chng tc chng li ngi da
en.
[46]

New Deal l tn gi ca mt t hp cc o lut, chnh sch, gii php nhm a Hoa K thot
ra khi cuc i suy thoi kinh t 1929-1933.
[47]

Nm 1861, sau khi Abraham Lincoln - mt ngi Cng ha chng ch n l - c c tng

thng nhng cha nhm chc, 11 tiu bang nng nghip min Nam tuyn b ly khai khi Hp chng
quc, thnh lp cc nc cng ha ri lin kt vi nhau thnh Khi Lin hip M (Confederate
[48]

States of America) nh du s bt u cuc Ni chin ko di 4 nm vi chin thng cui cng

thuc v min Bc.
Mt trong mi hai tng u tin ca Gi-xu, phn bi v np Gi-xu cho cc chc sc Do
Thi.
[49]

[50]

Nh vn, nh hng bin, nh ci cch x hi ni ting M.

[51]

Lut s, Chnh tr gia ni ting ca Hoa K. Ba ln ng c Tng thng u tht bi.

Ngi c nh hng rt su rng v l khun mt rt quan trng trong lch s Gio Hi Cng
Gio Hoa K, ku gi bnh ng bc i v cng bng x hi.
[52]

Trong mt v x Ta n Ti cao, sau khi biu quyt, theo mt quy trnh nh sn, mt thm
phn s c yu cu vit bn kin ca Ta n v v vic ny.
[53]

B trmg t php Hoa K trong chnh ph ca anh trai lohn Kenedy, v sau tr thnh thng
ngh s lin bang i din cho New York, b m st khi ng vn ng tranh c Tng thng nm
1958.
[54]

GNP (Gross National Product) - l tng gi tr bng tin ca cc sn phm cui cng v dch v
m cng dn ca mt nc lm ra trong mt nm ti chnh, khng k lm ra u (trong hay ngoi
nc).
[55]