Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Trkoloji Dergisi

18, 1 (2011) 195-222

NBNN MZAH BR MEKTUP ERH

Abdlkadir DALAR
zet
eitli vasf ve statlere sahip pek ok ahsn nitelik ve nicelik olarak geni bir
yelpazede rnler verdii klasik Trk mizah gelenei iin nemli kaynaklardan biri
de mektuplardr. Silahdar brahim Paann mizahi bir niyetle Mahmud adl ahsn
dilinden Nbye gnderdii mektuba Nbnin mizahi bir dille cevaben yazm
olduu erh, Trk edebiyatnda mektup erhlerine ve erh geleneinde de metin
erhi dnda duygu ve dncelerin erhine ciddi bir rnektir. Bu makalede
erh metinlerinin tavsif ve tasnifi bakmndan Nbnin bu mizahi mektup erhinin
erh gelenei iindeki konumuna temas edilecek; bu mektup erhini ortaya karan
zemin ve srele beraber metnin muhtevas, dili ve slbu zerinde durulacaktr.
almann sonunda bu erhin tenkitli metnine yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler: Nbi, Mizah, Mektup, erh, Divan Edebiyat
Abstract
Nbs a Humorous Letter Commentary
One of the important sources in the Turkish classical humorous tradition,
which was numerous persons, who have various title and skills, gave some products
in the large scales, is letters. A commentary, which is written by Nb in reply to
Silahdr brhim Pashas letter, was sent per procurationem a person, named
Mahmud, is a important example not only text commentary but also for commentary
of feeling and thinking in Turkish Literature.In this study, was given some
informations about Nbs humorous commentary letter and its place in the text
commentary tradition. And Also was given its content, parlance and wording. At
the end of the study was included in the annotated critical text.
Key Words: Nb, Humour, Letter, Commentary, Divan Literature.

r. Gr. Dr., Erciyes niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm,
adaglar@erciyes.edu.tr

196

Abdlkadir Dalar

Mnet- dehrde her laf bir manyadur

Biz de bu in-y kevn tze bir mamnyuz1

Agh Srr Levend (1989: 40), Dvn edebiyatnda glmece ve yerginin,

latfe (aka) ile etm kadh (svme) arasndaki yelpazede hezl-mizah (alay
ve glmece), mutyebe-mltafa (akalama), hicv (yergi), tarz (satama ve
talama), tehzl (alaya alma, gln hle getirme), athiyyt (deli samas
szler), zemm (yerme ve knama) gibi isimlerle ve baz nanslarla yer
aldn ileri srmektedir. Levendin glmece ve yergi bal altnda
vermi olduu bu unsurlar, mizahn akalama ile svme arasndaki geni
alanda eitli slp ve derecelerde birer tecellleri olarak deerlendirmek de
mmkndr.2 Mizahn gnmzde komedi, kara mizah, ironi, humor, satir
gibi aralarnda nanslar bulunan Batl kavramlarla da ifade edildii,
bunlarn kavram ve anlam olarak yukardaki yelpazede bir ekilde karlk
bulduu sylenebilir.
Dvn edebiyatnda ktadan mesnevye kadar tm manzum ekillerde
kendine yer bulabilen, daha ok letyif, hezliyyt, hicviyyt gibi edeb trler
vastasyla varln srdren mizah gelenein canl olarak yaad ve
yaatld alanlardan biri de mektuplardr. ki taraf arasnda zel bir
mahremiyet alannn metinleri olmas, mektuplarda mizahn ok daha rahat
bir ekilde nev nem bulmasn salamtr. Kiilere zel veya eitli
ahslara ait mektuplarn derlendii mnet mecmalarnda mizah nitelikli
pek ok mektuba rastlamak mmkndr.3
Bu makale, ...leyif-i muart mstar trikl-klfet leobet ir inda yegne... (eyh Mehmed Efendi; zcan 1989: 472)
ifadeleriyle tantlan Nbnin, mizah diresinde, hezl (alay) ile etm kadh
(svp sayma) arasnda bir slpla kaleme ald bir in rneini ele
1 Bu beyit, Nbnin 1710da Halepten stanbula dnd sralarda, ikinci stanbul
dneminde, ki bu dnem Nbnin ld 1712ye kadar iki yllk bir dnemdir, Mirzzde
Slimin Divannn derkenarna hatra kabilinden yazm olduu be beyitlik gazelin
drdnc beytidir. (nce, 2005: 631)
2 Mizah akalama ile svme arasndaki geni yelpazenin tm olarak kabul eden ve
Anadolu Trk kltr ile Dvn iirindeki zengin rneklerini deerlendiren bir alma iin
bkz. Tunca Kortantamer, Temmuzda Kar Satmak, (Hazrlayanlar: Fatih lken-erife
Yalnkaya), Phoenix Yaynevi, Ankara 2007.
3 Bu mektuplar ve zerlerinde yaplan incelemelere rnek olarak bkz. Tunca Kortantamer,
Nev Efendinin Sadrazam Sinan Paaya Ders Veren Bir Mektubu, Osmanl Aratrmalar,
C. XI, stanbul 1991, s. 215-228; Cumhur n, Nbnin Bir Latifesi, Divan Edebiyat
Aratrmalar Dergisi, S. 1, 2008, s. 241-258.

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

197

almaktadr. Makaleye konu olan mektup erhi, kendisiyle birlikte birka

hussun ele alnmas ve tartlmasnn da zemini olacaktr. Bu erevede,
eserlerinden hareketle Nbnin mizah ynne deinildikten sonra mektup
erhleri yzeysel bir ekilde ele alnacak, ardndan bu mektup erhinin
slbu ve muhtevs ile birlikte arka pln, balam ve yazar ekseninde metin
deerlendirmesi yaplacak, almann sonunda mektup erhinin tenkitli
metnine yer verilecektir.
1. Nbde Mizah: Nbnin Mizah Anlay adl almasnda
Mahmut Kaplan (2008b) Nbnin mizah ynn ve mizah anlayn onun
Dvn, Hayriyyesi ve Mnetndan hareketle ele almtr. Bu
almadan, birka rnek dnda, Nbnin ferdi merkeze alan mizahtan ok
toplumsal mizah benimsedii sonucuna ulamak mmkndr.
Nb, Hayriyyede Der Beyn- arar- Hezl Mz bal altnda
baz beyitler ile hezl ve mizahn dostlua verdii zararlardan
bahsetmektedir:4
Eyleme hezl mz pe
Drr dstlaru teve
Dst itme lafeyle fid
~a- nn u nemeki itme heb
Adiya sebeb-i nefret olur
bet vsa-i vaet olur
...
ara-lde nikt- ser-tz
der abbu lebrz-i sitz
...
Eyleme kimseyi emm ybet
Aybdur il olana bu fat
evi yo lemi yo leeti yo
Gnehi ayri meden o
Dstlar olmaz olur senden emn
Nmu alsa iderler nefrn (Kaplan, 2008a: 217-219)

Bu beyitlerde Nb hezl ve mizahn bilhassa dostluk kavram

zerindeki olumsuz etkilerine vurgu yapmtr. Buna gre hezl ve mizah her
4 Farkl kaynaklardan bu almaya alnan rnek beyitlerin transkripsiyonu ve imls
hususunda, kk apl birka deiiklik dnda ilgili kaynaklarn tercihleri korunmutur.

198

Abdlkadir Dalar

eyden nce dostlarn dostluuna halel getirir. Nbnin mizah ile ilgili
Hayriyyede aklad dier grlerinden onun mizah ho karlad,

ancak insanlar inciten, kalb krc hezl ve akalara kar olduunu

sylemenin mmkn olabileceini ifade eden Kaplana gre, eserlerinden

anlalabildii kadaryla Nb Hayriyyede ileri srd grlere uygun

olarak kimseyi zemmetmemi, kimsenin kalbini incitmek iin sz okuna ba

vurmamtr (2008b: 280), Nbnin mizah glmseten, rahatsz etmeyen,
gnl ac, dndrc bir mizahtr (2008b: 288). Kaplan (2008b: 288)
ayrca, birka kta ve baz mektuplarndaki mstehcen ifadeler dnda
Nbnin nezih bir mizah slbu olduu tespitinde bulunmutur.

Nb, yaad dnemden gnmze kadar zihinlerde vaz u nashatlar

edici, tavsiyeler verici, db- mueretin mahhas timsli, grm geirmi
vakr bir insan portresi izmitir. Bunda edebiyat tarihilerinin onu iirde
hikem tarzn en nemli temsilcisi olarak zirveletirmelerinin de
yadsnamaz bir rol bulunmaktadr. Bu muhterem Nb ile mizah baz iir
ve in rneklerindeki insafsz ve muzip Nb modellerinin birbirine tekbl
edememesi ou zaman saha ilgililerini de zor durumda brakmtr. Hell ve
hogr diresinin d olarak kabul edilen alanlarn mstehcen ifadelerle
ihsas edilmesi, gelenein pek ok iri gibi Nbye de yaktrlamamtr.
Agh Srr Levend (1989: 40) bu meselede Hepsi de din adam kln

tayan ve ar bal olmas gereken bu sarkl cbbeli, bykl sakall, evli

barkl, ou yksek aamalara ulam kiilerin, bugn bir tulumbacnn bile
ekinmeden syleyemeyecei bu mstehcen szleri, nasl olup da
kalemlerinin ucuna getirebildiklerine amamak elde deildir. szleriyle

aknln dile getirmi, bu durumun sebeplerini o dnem toplum hayatnn

genel zellikleri ve ksrl, kadnn toplumda yerinin olmamas, mstehcen
ifadelerin bulunduu metinleri okuyacak durumda okur yazar kadn
profilinin eksiklii, erkeklerin zevklerinde ve elencelerinde babaa kalm
olmalarna balam, erkeklerin yanlarnda ekinebilecekleri kadn
olmadndan rahata kaba saba sohbet edip ak sak satama ve
akalamalarda bulunabildiklerini ve bu minvalde yazlan eyleri
okuyabildiklerini belirtmitir.
Dvn irlerinin yergi amacyla en ok istihz, istidrk, tarz ve kinye
sanatlarn kullandklarn belirten Mine Mengi (2000: 83), birbirlerinden
kesin izgilerle ayrlamayan bu sanatlarn grnenle kastedilenin elikisine
dayanan dolayl anlatm tekniinden yararlandklarn ifade etmektedir. Hl
byle olmakla birlikte kimi metinlerde baz yergilerin (etm kadh)
kelimelerin dorudan ilk manlarnn kastedildii mstehcen ifadelerle
yapld grlmektedir. Nbnin mektup erhine bir hazrlk mahiyetinde,
onun mstehcen ve galiz ifadeler ieren iirlerine bir gz atmak, Nbnin

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

199

aada metni verilen mektup erhindeki slbu hakknda yaplacak

deerlendirmenin shhati asndan faydal olabilir:
Nbnin Haleb kads Abdlhalimzde hakknda yazd
Bu gne dad uz almadu ehbnu
Emn-i memleanu b-nemekligindendr
Bu del br- girn oldu bu memleket
`mr-zde far eekligindendr (Bilkan, 1997: 1144)

ktasnda, karakter ve davrana ynelik olarak normal karlanabilecek

hiciv slbu; yalanmas nedeniyle gzden den bir dilberin durumunu
anlatt
`a geldi fen buld sitem-krl
Rame bedel old -zrl
Lal-i lebi urtland mnend-i kirs
Def old gzinden eski bmrl (Bilkan, 1997: 1233)

rubsinde, fiziksel duruma ynelik istihz ve hezl slbuna kaym

grnmektedir. Nbnin, dnemi ile ilgili toplumsal tenkit ierikli
kaydnda redifli gazelinin
Geri vardur bulunur cm seb aydnda
Ekeri ns vel kr gel aydnda (Bilkan, 1997: 974)

eklindeki matla beytinde,

ekdi ol sm-teni pte rab-i mebn
Dndi ayniyle gm ull ata ol ar- dn (Bilkan, 1997: 1242)

mfred matlanda ve
- eker alamaz ne ayf u ne it
Dil-h olan yirde bulur nev nem
nzlde kn- artank- yre
mzi ider lefet-i b u hev (Bilkan, 1997: 1174)

rubsinde etm kadh slbu zere, amiyane tabirle belden aa,

mstehcen ifadeler kulland grlmektedir. Nbnin, gazellerini tehzl
etmekle uraan Hevy ve onun arkada Kym hakknda ayn slpta
sylemi olduu
Nola irde itseler ittid
Hevy ym r eker
Ara yirde var nisbet-i imtizc
Hevy dbrdr ym eker (Bilkan, 1997: 1146)

Abdlkadir Dalar

200

ktas, dorudan ahs ismi vermesi asndan nem arzetmektedir.

Bu rnekler, Nbnin Hayriyyedeki hezl mizahla ilgili nasihatlar ile
elimekte, yine ayn eserdeki Der Beyn- eref-i `ul-i ~asen bal
altndaki
Kimseye virme unetle cevb
Luf ile izzet ile eyle ib
Kimsen aybn urma yzine
Gu bb- abl it szine
Eyleme kimseyi a techl
tme mal- `udy tacl
Kimsen line an itme meded
Ki olur l endh- ebed (Kaplan, 2008a: 227)

beyitlerindeki tavsiyelerini de bolukta brakmaktadr. Nbnin Hayriyyeyi

1701 ylnda yani yallnn balad dnemde kaleme ald (Kaplan,
2008a: 64) hesaba katlrsa, onun, belki de daha nce yazm olduu bu
iirlerden dolay, sonradan pimanlk duymu olabilecei gibi iyimser bir
ihtimal zerinde durmak mmkndr. Ancak, aadaki mektup erhinin
yazlnn Hayriyyenin telif tarihinden daha sonra gereklemesi bu
ihtimali rtyor grnmektedir.
2. Mektup erhleri: Birok trde manzum ve mensr eserin muhtelif
hacimlerde Arapa, Farsa ve Trke erhlerinin yapld klsik Trk
kltrnde saylar az da olsa, genelde din ve tasavvuf nasihatmz
mektuplarn erhleri de grlmektedir. Yazma kitaplklarnda Abdurrahmn Cmnin bir mektubunun Arapa erhi,5 Thir bin Hseyinin nasihat
mektubunun Trke erhi,6 Muhammed Said Efendiye ait tasavvuf bir
mektubun Trke erhi7 gibi baz mektup erhlerinin varl bilinmektedir.
Bunlarn yannda, Hac brhim Efendi, insnin Fransadan annesine
yazd mektubu, erh-i Belgat adl eserinde, belgat asndan ciddi ve
ar bir dille eletirerek erh etmitir. (Dalar, 2007: 360-361)
Bu yazl mektup erhi geleneinin yannda, Nakbendiyyenin ileri
gelenlerinden Ahmed Frk- Serhend veya mehur adyla mm-
Rabbnnin Mektbt gibi baz mutasavvflarn ve din adamlarnn
dostlarna, mridlerine veya talebelerine yazm olduklar mektuplar
gemiten gnmze baz tekke, dergh ve mahfillerde ifh olarak okunup
erh edilegelmitir.
5 Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, 2808/2.
6 Ankara Mill Ktphane, Mf 1994 A 2264.
7 Sleymaniye Ktphanesi, H. Hayri-Abdullah Efendi, 55.

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

201

3. Nbnin Mektup erhi ve erh Geleneindeki Yeri: Mahmut Kaplan

(2008b: 288), Nbnin Mahmut adl biri ile akalamalarnn yer ald
birka mizah mektuptan sz ederek, bu mektuplarn Mnet- Nb
nshalarnda yer almadn, Mill Ktphanede bulunan bir mecma iinde
bulunduunu belirtmitir. Yaplan aratrmada tespit edilebildii kadaryla
Sleymaniye Ktphanesi ile Ankara Mill Ktphanedeki iki mecmada
Nbye ait bir cevab mektup ile ona gnderilen mektubun erhinin birer
nshas yer almaktadr. Bu mecmalarn dnda, Mnet- Nbnin
Konya Mevln Mzesi Ktphanesinde bulunan bir nshasnda da bu
mektup ve mektup erhi yer almaktadr. Bu noktadan hareketle, Nbye ait
bu in rneinin Mnetnn tm nshalarnda deil de, muhtemelen
sonradan yeniden tertib edilen baz nshalarnda bulunduu sylenebilir.
Bu nshann tenkidiyle kurduumuz metne kaynaklk eden
nshalarda her mstensih de bu metinler hakknda birer n aklamada
bulunmulardr. Bu aklamalardan, merh mektubu Silhdr Vezr brhm
Paa, Mahmd adl hizmetinin lisnndan Habezde Abdrrahm Bey
(Rahm)e yazdrm olduu anlalmaktadr.
Balnda, bir erh metni olduu vurgulanan Nbnin sz konusu
mektup erhi, erh geleneinin neresinde yer alr? Bu soruya verilebilecek
cevaplar birka noktada toplanabilir:
Klsik metin erhleri genel olarak beyit/msra veya cmle birimini ele
alp kelime ve terkiplerinin anlamn gramatikal zelliklerini de dikkate
alarak verdikten sonra bu madd zeminde eitli aklama ve
yorumlamalarda bulunma esasna gre ekillenmitir. Bu mektup erhi ise
bir metin erhi deil, duygu ve dncelerin erhidir.
Metinde, merh metni anlama, anlatma amac ve abas yoktur.
Merh metin zaten muhataplarnca rahatlkla anlalabilir bir dille
yazlmtr; bunun yannda izah edilmeye muhta kavramlar ve remizler de
iermemektedir. yle ki, Nbnin erh metni ar in dili ve slbu ile
kaleme alnmtr, merh mektubun metninden daha mkildir. Bu erhte
tercme bulunmaz; nk bu bir dil ii erhtir, merh metin de Trkedir.
Metinde cmle veya kelm birimleri tek tek veya bir iki yerde birleik
bir ekilde erhe tbi tutulmutur. erh srasnda cmle veya kelm iindeki
baz kelime, terkip ve ifadeler tekrar edilerek yorumlanmtr. Bu mektup
erhi grsellii olan bir ekl erhtir.8
8 Hac brhim Efendinin mektup erhi de bu durumda ekl bir erh rnei olarak kabul
edilebilir. (Dalar 2007: 360-361)

202

Abdlkadir Dalar

Muhtevasndan, kullanlan dil, slp ve merm beyn yollarndan

hareketle metnin mizah metinler ve erhler snfna girdii sylenebilir.
4. Biyografik Bilgiler: Muhtevaya gemeden nce, Nbnin mektup
erhinin zaman, zemin ve ahs ilikileri asndan konumlandrlabilmesi
iin Nb, Silhdr brhim Paa ve Habezde Abdrrahm Beyin
biyografi izgilerini ksaca vermek yerinde olacaktr:
Ysuf Nb 1642 ylnda Ruha (Urfa)da dodu. 1666 ylnda stanbula
gittikten sonra IV. Mehmedin mushibi Damat Mustafa Paann
dostluunu kazand. 1678-1679 ylnda Rm Mehmed ile beraber hacca
gitti. 1683-1687 yllar arasnda Mushib Mustafa Paann kethds olarak
onunla birlikte Seddlbahirde kald. Mustafa Paann lmnden sonra
1687 ylnda Halepe yerleti. Halep vlisi iken 1710da ikinci kez sadrete
getirilen Baltac Mehmed Paann maiyyetinde, yirmi yllk bir aradan
sonra yeniden stanbula geldi. Nbnin ikinci stanbul dnemi iki yl
srm, kendisine bu dnemde eyh-uar unvn verilmitir. 1712 vefat
eden Nb, Karacaahmet Miskinler Tekkesinde medfundur. Nb, ikinci
stanbul dneminde ehit Ali Paann tezkirecisi Abdrrahm elebi
tarafndan derlenen, muhtevasnda Rm Paa, Silhdr brhim Paa ve
Amcazde Hseyin Paa gibi idarecilere yazd mektuplarn da yer ald
Mnetna bir de mukaddime yazmtr. (Karahan 2006: 258-260)
Silhdr brhim Paa Kz Hseyin Paann oludur. Enderunda
yazclkla grev hayatna balad; hazne-yi hmyn ktibi olduktan sonra
1704 ylnda silahdr- ehriyr grevine getirildi ama ksa bir sre sonra
azledilip srld. 1704te vezirlikle ehrizor, 1705-17069da Halep, 17071708de Erzurum, 1709da ikinci kez ehrizor, 1710da ikinci kez Halep ve
1711de Musul valisi olmutur. Bu tarihten sonra Diyarbakr, ehrizor
(nc kez), nebaht, stanky, Arboz, Mara, Erzurum (ikinci kez), el
gibi vilyetlerde idr ve asker eitli grevlerde bulundu. nili kl bir
grev hayat olan Silhdr brhim Paa 1724 ylnda ld; mezar
Erzurumdadr. brhim Paa, II. Mustafann kz Emine Sultanla evli idi.
Nazm ve nesirde kabiliyet sahibi olan Paa, mizaha tutkun, lim ve
sanatkrlara dknd. (Mehmed Sreyya 1996: 778) Dvnndaki kasde
ve kta gibi iirleri ile Mnetndaki mektuplarndan pdih (IV.
Mehmed, II. Mustafa, III. Ahmed), sadrazam (Mushib Mustafa Paa, Rm
9 Nbnin Silhdr brhim Paann Halep valisi olmas zerine kaleme alm olduu trih
ktasndaki
Resm-i dest-vze bu tr ile itdi r
n- mev buld brhm Pdan ~aleb
beytinde, bu trih 1118 olarak tespit edilmitir. (Bilkan, 1997: 272)

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

203

Mehmed Paa, Baltac Mehmed Paa), vezir (Silhdr brhim Paa) ve

valler (Abd Paa) tarafndan nemli lde himye grd anlalan Nb,
Halepte iken Silhdr brhim Paa tarafndan korunmu ve desteklenmitir.
zellikle Dvnnn tertibinde brhim Paann yardm ve gayretleri
nemlidir. (Bilkan, 1995: 62-65)
Habezde Abdrrahm Bey (Rahm), stanbulludur ve Habe valisi
Mustafa Paann oludur. Baz vezirlere dvn efendisi olduktan sonra
dvn- sultn efendileri arasna girmitir. 1715de tezkireci-yi evvel,
1719de mliye tezkirecisi, 1723te ikinci kez tezkireci-yi evvel olmu,
1727de lmtr. st dzey devlet adamlar tarafndan kabul gren
Habezde, ayn zamanda hosohbet bir ir olup Rahm mahlasyla Dvn
tertip etmitir. (eyh Mehmed Efendi, 1989: 476)
5. Metnin Muhtevs ve slbu: Metnin ortaya k sreci ile ilgili en
geni rivyet, metnin Sleymniye Ktphanesindeki nshasnda
mstensihin yazd n bilgilendirme notunda yer almaktadr. Dier
nshalarn rivyetleri de ayn ynde olmakla birlikte daha snrldr.
Bu rivyetlere gre mektuplamaya sebep olan ilikilerin ortaya kt
ve Nbnin mektup erhini kaleme ald zemin Haleb ehri, zaman ise
Nbnin 1687-1710 yllar arasndaki Halep dnemi, bilhassa Silhdr Vezr
brhim Paann 1705-1706 yllar arasndaki ilk veya 1710-1711 yllar
arasndaki ikinci Halep valilii dnemidir.
Bu mizah niyetli ve dilli mektuplama aslnda Silhdr brhim Paa
ile Nb arasnda gereklemi olmakla birlikte, ortaya kn hazrlayan
srecin hikyesinde Paann dvn ktibi Habezde Abdrrahm Bey,
Paann maiyyetindeki bir gulm ve Paann konanda daha sonra
Nbnin hizmetine verilen Mahmd da yer almaktadr.
Halebde brhim Paa konann mdvimlerinden olan Nb, zamanla
Paann konaktaki hizmetkr genlerinden birine meyl eder. Bu gen,
muhtemelen Paa tarafndan Nb ile ilgilenmekle grevlendirilmitir.
Nbnin bu meyli Paann kulana gider. Paa ve Habezde, Nb ile
elenmek iin bir senaryo kurarlar. Deyim yerindeyse, Nb ava giderken
avlanacaktr. Bu plndan sonra, Nb konaa her geliinde genler
kafese/perde arkasna geecek, Kerkk mehteran blnden Mahmd adl
hizmetkr ortaya kacaktr. Metne gre Mahmdun Nb ile ilgilenmesi

204

Abdlkadir Dalar

Paann, Mahmdun da iinde yer ald maiyyetiyle beraber Halebden

ayrlna kadar devam etmitir.10
erh metninden anlald kadaryla, Mahmd, tam anlamyla bir insan
azman, kara yaz, pehlivan yapl, bedeninin her yeri ar derecede kll,
kirpikleri engel ormann andran, ok kt kokulu, normal nefes alnda
bile garip hrltlar/horultular karan, kt ahlkl (ahlk- zemme ile
mevsf) bir hilkat garbesidir. Bu hliyle bile Mahmd kendini Nbnin
gzde dilberi olarak sunmaktadr.
Mahmd, Silhdr brhim Paa ile Habezdenin ortak fikri, bir nevi
muziplikleri, Nbye bir akalardr ki metinden, muhtemelen Paadan
ald emirle, aka yollu olarak yal Nbye szl ve fiil olarak sarkntlk
edip onu zor durumda brakt izlenimi olumaktadr. Mil olduu gulmn,
kendi hizmetinden ayrlmasndan zaten fazlasyla mteessir olan Nbnin,
Mahmdun hl ve hareketlerinden de ok mustarip olduu anlalmaktadr.
Sz konusu hadisenin yansra Nb iin trajikomik bir durum daha
gelimitir. Silhdr brhim Paa Halebden ayrldktan sonra Haleb kads
ve tahsildar Nbnin Mahmddan ektii strab yeni vali Abd Paaya
bildirmiler; Paa da muhtemelen yine muzipe bir dnceyle, Nbnin
hizmetine Mahmddan daha beter, gulyabn sretli, sararm pis bykl iki
hizmetkr vermi. Bundan dolay Nbnin strab kat kat artm, Mahmdu
deta mumla arar olmutur. Buna ramen, metinde Nb Mahmdu hl bir
bel olarak gstermitir.
10 Gnmzde Urfada yaygn olan ifh rivayetler, Mahmdun Nbnin evinde hizmeti
olduu ynndedir. Bu rivayetler de Nbnin Mahmdun karakterinden, hl ve
hareketlerinden sknt duyduunu gstermektedir.
Mahmd hakknda aadaki anekdotlar bize nakleden ve makalede kullanmamza izin veren
kymetli dostumuz Mehmet Veysi Drtbudak Beyefendiye bilvesile teekkrlerimizi arz
ediyoruz. Anekdotlar, Drtbudaktan aynen alntlanmtr:

Bu bilgiler Urfada kitaplk yapan Sami Barlasla 1984 ylnda Yeniehirdeki evinde
yaplan sohbetten nakledilmitir:
Nbnin Halepte yaad yllarda Mahmd adnda gab, ndn, nezaketten b-behre bir
hizmetisi varm. Eve gelen misafirlere kar kt davranr, nezaketsizliklerde bulunurmu.
Nb bir gn dayanamam, Bak Mahmd, bundan sonra gelen misafirlere, su verecein vakit
nce tasn veya bardan iine bakarsn, bir ey yoksa yle verirsin. demi. Aradan gnler
gemi. Bir akam selamlkta otururken misafirlerden biri su istemi. Mahmd suyu getirip
ikram etmi, misafir suyu itikten sonra barda alp iini kontrol etmi. Barda neden suyu
imeden nce deil de sonra kontrol ettiini sorduklarnda Bardakta bir kurtuk vard;
beyefendi onu iti mi imedi mi ona baktm. demi.
Yine bir gn Nb Mahmda eve gelen misafirlerin ayakkablarn rahat giyebilmeleri iin
evin dna doru ters evirmesini syler. Bir akam misafirler gidecekleri vakit, bir de ne
grsnler, Mahmd misafirlere kolaylk olsun diye ayakkablar da doru evireceine
arklarn iini da getirmi ve ters evirmi.

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

205

Silhdr brhm Paann maiyetiyle birlikte Halebden ayrl yolunda

Habezdeye Mahmdun dilinden yazdrd mektup, Nbye taklmaya
onu kzdrmaya ve syletmeye ynelik, onunla akalama niyetini
tamaktadr. Nbnin bu mektuba cevab erhi de, aslnda Silhdr brhim
Paaya yneliktir; Paann niyetini anlayan Nb ar mizah (hezl ve etm
kadh boyutunda) bir slpla Paaya bir ders vermek istemektedir. Bu
konuda yle bir ihtimali gz nne almak erhin amacna matuf
grnmektedir: Nb, Mahmdun fizik ve ahlk zellikleriyle alay eder
grntsnn altnda, muhtemelen, Paann fizik ve ahlk zaaflaryla alay
etmektedir.11
Dvn edebiyatnda mizahn genelde talama ve satama, hicvin de
saldrma ve svme snrlarnda rnekler vermi olduunu ifade eden Agh
Srr Levend (1989: 41), glmece ve yergi edebiyatn ama ve kapsam
bakmndan incitmeyen glmece ve alay, mutyebe ve mltafa ad
altnda akalama, kaba aka, satama ve talama ve iren yerme ve
svme eklinde gruplandrmaktadr. Nb, daha ok Mahmdun fizik ve
ahlk ynne ynelttii bu alay slbunda mstehcenlii arya vardrm,
anlatmnda mbalaay guluv derecesine gtrmtr. Nb insan dimann
dayanamayaca kadar iren ve insanlk onurunu ayaklar altna alan
tebihlerle Mahmdu tavsif ve tasvir etmitir.
Mahmdun mektubuna nce ksa bir cevab mektup kaleme alm,
daha sonra da Mahmdun ifadelerini tek tek cevaplayarak erh etmitir.
Mahmd mektubunda kendisini, ayrlk hasreti ve ateine Nbnin
dayanamad, edl, iveli dilber olduunu ihsas eden, yol boyunca
karlat bellardan Nbnin du ve himmetleri ile kurtulduunu belirten
cmleler kullanmtr. Mahmdun her cmlesinden sonra, Nb onun duygu
ve dncelerini kesinlikle paylamadn gsteren, bunu aksi ynde pek
ok cmle ile destekleyen bir erh oluturmutur.
Mahmd kendisini dil-bern- Kerkkten saymakta, yne-misl
sne, nz u ve, glistn- ceml ve rz- tbnk sahibi olduunu
ifade etmektedir. Nb de onun beden zelliklerini tasvirde habset-gn,
crb-ititm, ehre-yi npk-i gaseyn-engz, kerhl-lik-y bedsm, zebn-kyfet, cfe-yi cism-i bed-by, br-gr fks, ecz-y
beden-i sergn-gn, irk-i vcd, sne-yi tezek-endd, sne-yi ormannmn- grbl-nmyi, srbnlarn izmesi koncundan beter olan
burun, San Ovasnn tarlasndan numne olan ehre, hmrn
11 Bu ihtimalin gereklik deeri noktasnda da Paann fizik ve ahlk zellikleri ile ilgili
gereki tarihsel bilgilere ihtiya vardr.

Abdlkadir Dalar

206

Kalesinin zindanndan nin veren az, ormanistan- r burt,

engelistn- fonda-mjgn gibi tebih ve ifadeler kullanmtr.
Nb Mahmdun hl ve hareketleri hakknda efl-i mekrhe-yi kayengz, h-y hnzr ile hor hor, gavg-y kilb- le-hor gibi hr hr,
mezrda olan sad-y hrhrn- neccrn gibi uyumak; cmehb
hakknda kpek yata, ay ini ve kara canavar delii gibi benzetmelerle
anlatmtr.
Mahmd hakkndaki alayc ve aalayc ifadelerin yannda, mektubun
genelinde iren ve mstehcen bir takm ifadeler de yer almaktadr ki, onlar
metin balamnda Nbden okumak daha uygun olabilir.
6. Nbde Gulmclk zleri mi? Eserleriyle, yapp ettikleriyle tarihe
ml olmu kiilerin gerek ahsiyetleriyle, tarih sreten geerek, eitli
faktrlerle gnmze yansyan kimlik ve kiilikleri arasnda baz
farkllklarn olmas olaan bir durum olarak kabul edilmektedir. Gemiten
gnmze toplumda gulmclk gibi yerilen, kesinlikle makul ve ho
karlanmayan bir sfatla Nb gibi edb, kil, fzl ve hikmetli bir ahsn
adnn yan yana getirilip bu sfatn ona isnd edilmesi, ithamdan da te bir
iftir olarak kabul edilme riski tamaktadr. Byle bir durum, hogr
snrlarnn zorlanmasyla yukarda mizahn eitli boyutlaryla ilgili iirleri
alntlanan Nbyi szden fiiliyata geirmek anlamna da gelmektedir.
Makalenin konusu mektup erhinin banda verilen bilgiler Nbde
gulmclk olabilir mi? Olabilirse de hangi dneminde? gibi sorular akla
getirmektedir.
Prlik dneminin balarnda yazm olduu Hayriyyede Malab-
Lzme-i ~sn Ceml bal altndaki
ar- db ile l sne nigh
Olma ehvet naariyle gm-rh
Eylemi un- ezel mde
ehvet in de ar-i de
Duhtern- semen-endm- semn
er ile ehvete mde zemn
...
Olma lde-i irk-i iyn
Ol naar-bz- ceml-i bn (Kaplan, 2008a: 211-212)

beyitlerinde Nb, gzele ehvetle kendini kaybedercesine deil de edepli bir

ekilde bakmak gerektiini belirtmi, Allhn, ehveti normal yoldan teskin
etmek iin kzlar yarattna, bunun dndaki yollarn isyna bulama

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

207

anlamna geldiine iret etmitir. Bununla birlikte, gerek kendi

yazdklarndan ve gerekse hakknda yazlanlardan Nbnin, bilhassa Nbyi Pr olduu dnemlerde gzel civanlara meyl etmi olduunu gsteren
ipularna rastlanmaktadr.
Sz konusu mektup erhi metninde ad geen Silhdr brhim Paa,
Habezde Abdrrahm Bey ve Nb lsnn adlar, bu mektuplama
dnda, mareye dnen bir baka noktada daha kesimitir ki
mektuplamann arka plnndaki olaylarla marenin ortaya kmasndaki
olaylar birbirine ok benzemektedir. air ve yazarlar himye eden, sanat
destekleyen bir devlet adam olan Silhdr brhim Paa Halep valisi iken
onun dvn ktibi Habezde Rahm ile Paann muhitinde bulunan Nb
birlikte bir kta kaleme alrlar. Bu ktada, eserlerinin istinsah iin
hlihazrdaki mstensih Yahynn yerine -ki Yahyy chil, beceriksiz ve
kaba bulurlar- skdar elebinin himmet buyurulmasn isterler, zira
skdar elebi gen, gzel, eli yumuak ve ie yatkn bir gulmdr:
af- l-cenb Vezr-i Feil-meb ~seyn P-zde Siladr
brhm P Merm Muf- ~aleb-ehb Oldular Eyymda
Nb Efendi Vezr-i Mrn ileyh Dvn Efendisi ~abe-zde Ram
Beg ttifla Bir Kitbdr- Mevzn-sm Recsyla Tarr tdkleri
Namdur Ki Yay Nm Kitbdr- `a-verdeden ikyeti
Mutaammndur.
ib Urf v Nb v Ram R
ttif zre ric eylediler Paadan
dp rumuz bir yed-i nerme teslm
Bizi urtar kerem it dadaa-i Yaydan
Arab nsalar alsn anu destinde
T Arabla Acem sde ola avdan
skdr eleb desti mnsib grinr
~iedr olsun o da ia-i mandan
Bizm r- pernumuzu cildi da
ev-yb olsun o gne yed-i mstendan (Bilkan, 1997: 1131-1132)

Nb ile Habezdenin gerek niyetini anlamakta hi zorlanmayan

brhim Paa, bu istee Nb Dvnnn baz yazma nshalarnda da yer alan
ayn vezin ve kafiyede bir kta ile cevap verip, onlarn bu sevddan
vazgemelerini tavsiye eder; isteklerinin yersiz ve gereksiz olduunu, ya

Abdlkadir Dalar

208

ilerlemi olan Nb-yi prin bunun gibi netmeli ilerle uramasnn uygun
olmadn ifade eder:
Vezr-i Mrun ileyh Da Kend adef-i ab- Gherbrlarndan Enmil-i `me-i Muciz-krlariyle tir Buyurdular
Cevb- b-drdur.
Yed-i nerm isteyemez ib Urf bilrem
Ellerin ekmi iken dadaa-i dnydan
Ouyup anlaru rn tekr itmek
Far var m aceb rlarn iydan
ev-yb olmaa hi bilrem kimdendr
skdr gibi bir dilber-i mstendan
Biz bile ia-i valna nil degilz
Luf idp fri olu siz da bu sevddan
~aret-i Nb-i pr ehl-i aatden iken
Meyl ider mi uvere meale-i mandan
~abe-zde gzetsn Arab nsalar
~km-i dvn bizmdr ne ar avdan (Bilkan, 1995: 66)

Nb de, Paann cevaben yazd bu mkemmel ktay ven, Paann

iirdeki maharetini metheden, bununla beraber hfz- ktb olan skdar
elebiye
Habezde
ile
birlikte
kalb
alka
beslemekten
vazgemeyeceklerini bildiren cevab bir kta kaleme alr:
Badehu Nb Efendi da af- mrn ileyh nam- reyynimlarna mubil nir- drer-i en v du itdkleridr.
~abbe nam- dil-r ki srr itmidr
Bir vezr ibni vezr af- ib-rdan
Byle pkze-suan byle ed-y rengn
dr olmaz at o ir-i b-pervdan
Ll-i tevriye v gevher-i hm o adar
Grmedk dun ~a bu ki bir derydan
Kend emli vezrn arasnda yodur
Behre bulm o adar memleket-i mandan

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

209

de luf ile nigehbnln aret-i ~a

`r- f abl itmedgi davdan
Nby geri aa ceb-i du itmededr
b-i ul gerek al v gerek edndan
Lk imdi budur mmd-i mumn- ~aleb
tmeye ref-i `ud syesini ehbdan
Hele f- ktb davi-i mahdndan
Gimezz rab- ulb itdgmz sevddan
aleb-i ret olunsa ne aceb Nb-i pr
nfikk nice mmkin uver mandan (Bilkan 1997: 1129-1130)

Bu maredeki skdr elebi ile Yahynn, mektuplamadaki

gulm ile Mahmdu artrd ortadadr; olay rgsndeki tek fark,
Habezdenin burada Nb ile ortak hareket etmi olmasdr. Mektup
erhinde anlan, Nbnin meyl etmi olduu gulmn, Paann hfz-
ktb skdr elebi olmas bu minvalde dnlebilecek ihtimller
arasndadr.
18. yzylda, verdii pek ok magazinsel malumat ile dikkat eken
Safy Tezkiresinin, Nbye dir vermi olduu baz bilgiler de ilgintir.
Tezkirenin Nb bahsinde, onun stanbul Mercan arsnda ortaya kan
bir berber hakknda u beyti syledii bildirilmektedir:
O ser-tra gzm b-gne dkkndur
Kenr- dde firyla s- Mercndur (apan, 2005: 641)

Devrinde hezl ve hicivleriyle tannm stanbullu Skn (Ahmed),

Nbyi de u etm kadh slplu manzme ile ar bir ekilde hicv etmitir:
Merab ey Nbi-yi ingne-i bit-ulm
Ey rezletle be-nm u vey meellet-itim
Rf-meheb arc-mereb bt-revi
Fs- b-dn eril-ab u nekbet-irtism
Bir vezre ked-ud olma neden ly idi
Bir sen gibi nuset b-namz u b-ym
Buldu ey kem-pye furat a- taynt idp

Abdlkadir Dalar

210
Ked-udlda apu alndan aldu intim
Ked-udl hem vekilarcl kim itdi hey den
Vezn olan ig balu apsa bulur m vezn-i tm
hret-i Pinti ~amd mav ld issetin
~abbe kim melanetde eyled tal-i tm
Old nabula umr- stne herc merc
Buld azlle yine kll nim u intim
Yanua ald el kiri v yz aras
`al arasnda osurm gibi oldu l-kelm
Bir zamn ardnca cal urdu felketle hele
hid-i yek-sle-yi devletle oldu itilm

Ger i mazl oldu amm pye a itd kpek

Pyu olsu py-dr u infil mstedm (apan, 2005: 283-284)

Yine Osmnzde Tibin, Nbye hitben syledii u hezlmz ktas

da, onun ihtiyarlk dneminde kendisine yakmayan fiil ve hareketlerle
itibarn iyice drm olabileceinin ireti olmas ynnden ilgi ekicidir:
Olmayal Nbiy hengme-gr-i biyn
Lubdan alm oca ayya dnmisn hemn
Seni oynatma diler ayrna ebn-y zamn
Nola olsa bni Aydn name ile def-zenn (apan, 2005: 117)

Bizzat kendi kaleme ald kabul edildii metinlerinden ve hakknda

yazlanlardan Nbnin ileri yallk dnemi, olgunluk ve ilk yallk
dnemine nispetle evresinde vakar ve saygnlnn azald, belki baz
hususlarda ur ve ihtiyrnn elden gittii dnemdir, sonucu karlabilir.
Onun bu durumunun belgelenmesi ve yanstlmasnda, sahip olduu itibar
ekemeyen hasmlarnn rol de mutlaka gz nnde bulundurulmas
gereken bir husus olarak kabul edilmelidir.
7. Tenkitli Metin: Nbye ait cevab mektup ve mektup erhinin, tespit
edilebilen nshasnn karlatrlmasyla bir tenkitli metin
oluturulmutur. Bu nshalarn tenkitli metinde ksaltmalar ve knyeleri
yledir:

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

211

S: Mecma, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, No: 3828, 29b35a.

M: Mecma, Ankara Mill Ktphane, Adnan tken l Halk
Ktphanesi, No: 06 Hk 25/3, 83b-88a.
K: Mnet- Nb, Konya Mevln Mzesi Ktphanesi, No: 2174,
88b-91b.
Mektup erhinin metninde, merh mektubun cmleleri ve cmle
paralar italik, balklar koyu yazlmtr.
Merm Nb Efendin cevb zre er eyledikleri mektb retidr ki
ikr olnur. ret-i mektbdur ki ikr olnur
eyl-i kitbda tarr olnan mektbu bii budur ki bundan adem
orll Al Paanu ket-uds olan brhm Paa ~alebe menb
oldularnda merm Nb Efendi belde-yi mezbrda ge-nin inzivda
olmala paa-y mrun-ileyh aretleri Nb-yi mm-ileyhi muib
idinp meclisinden dr u mnfekk itmeyp evt-gr iderler iken Paa
aretlerin kendi dmetine ma nefer-i sde-r ulmlar olup
dmet iderler iken Nb-yi derdmend mekr ulmlar nereye alup
sn-i lafleri ile a- nefs l eyledigine paa aretleri vf olduda
dvn efendisi ve azne-dr ile mvere idp bir da Nbye bir keder
l olaca bir fil vcda getrp ol mtekeddir oldua bize inir l
ola diy bzr- endede am cst c eylediklerinde rul-emr dvn
efendisi nua gelp efendim in-i erfi olur ise murd- aliyyeleri zre
tedbr budur ki Nb Efendi meclis-i erfizde oldua mekr sde-rlar
itif ve bir bed-ihre ve al- emme ile mevf kimesneyi dmetlerine
yan buyurlur ise anda bundan ziyde ab- elm olmaz diy tarr-i
kelm eyledikde paa aretlerin yetile pesenddesi olup etbumuzdan
evf- mekr ile bir ntr yo mdur diy azne-dra b u aleb
eyledikde endern- mehterndan belde-yi Kerkkde evf- cyu-ikr ile
mevf Mamd nm kimesneyi Nb Efendin dmetine tayn ve mazl
olnca aba giriftr idp badel-azl mezbr Mamd lisnndan merm
Nb Efendiye maabbet-nme tarr irsl ve cevbn aleb eylediklerinde
ol da tamm er ve redd-i cevb eyledikleri mektb retidr ki bervech-i
t ikr olnur.12

12 S nshasndaki bu aklama ksm M ve K nshalarnda srasyla u ekillerdedir:

EzMnet- Nb
Sadetl af bin af Sila-dr brhm Paa aretlerin Mamd nm siyh Arab Nb
Efendin dmetine mlzim musalla olup paa aretleri azl ve Kerkke azmetlerinde

Abdlkadir Dalar

212

H er-i mektb- Nb ve redd-i cevb- nest13

let-arn kefet-rehn abet-gn yan Mamd- Nemrdnmd- bed-yn ur- melanet-ld- kerhet-nmdlar avbna
env- nefrn dnm ve asm- crb-ititm iblndan ora sercnbn- lavle-gyn ilm olnur ki sen gibi iaas nmnda seg-i
levend-i14 ifrt-endmu dmet-i let-nmsndan ve ihre-yi npk-i
aeyn-engz-i murdrndan al olduumuza mesrr u andn ve def-i
mara- hyil itmi adar dn iken ve senden mula arafumuz ferm
ve bizi r- cehennem-milden irc itmeden ayr tevauumuz
yoiken eyym- mfraat bir hefte midr15 mrr itmedin ve zelzele-yi
mhede-yi ret-i tr-ver henz bir oa skn bulmadn iltizm-
m-lyelzem vechi zre en-y arda bir mektb- ucbe-nimu gelp16
vl olup end rz nyil olduumuz af-y ra yine mri-i ubr ve
medd-yi ekdr olmdur. Cenb- ~a n- berordrden bnab
eyleye. mn biurmeti ulbil-mnkesirn. `timesinde cevb recsnda17
olduu ilm itdgden n avle-kerd-i sfre-yi ibret olan seg-i
zebn-drz- temellu-nmdan bir pre-yi stn dir olnma tecvzkerde-yi mereb-i himmet olmaman mektb- abul-slbu arf- enfs
u evtla teessf-knn tammen er irsl olnmdur. Erurmda mhrken Mosise muaddem tarr olnan mektb- encmen-b naresine sen
da nyil olmala Mosis rtbesine irti egeri saa sermye-yi iftirdur
amm derdmend Mosis gibi bir hnermende sen gibi ndn bu derecede
terk itmegile ol nmurd lde-yi neng r itdgmzden ermsruz. Fe
lavle ve luvvete ill billh.

en-y rhda Mamd lisnndan dvn efendisi ~abe-zde tesvdiyile Nb Efendiye irsl
olnan mektbdur ki tamm er beyn birle erb-nmesidr. M
Sedetl af bin af Sila-dr brhm P aretleri vl-yi a-y ~aleb-ehb iken
endern aalarndan Mamd Aa nm siyh Arab Nb Efendi geldkde dmetine memr
olup ihre-yi bnrndan Nb Efendi ikyet eyledke mrun-ileyh P lafe-ins-
a-mizc birle mezbr da ziyde tasl eyleyp temsnda iken ~alebden mazl olup
Kerkke memr oldularnda en-y rhda mezbr Arabu lisnndan dvn efendisi olan
~abe-zde msveddesiyile alarl-lafe Nb Efendiye irsl eyledgi mektbdur ki
vulinde mm-ileyh Nb Efendi mektb- mezbr tamm er u beyn birle erbnmesidr. K
13 H er-i mektb- Nb ve redd-i cevb- nest S: Nb Efendi M, -K
14 levend-i MK: -S
15 midr MK: -S
16 nimu gelp MK: -S
17 cevb recsnda MK: -S

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

213

Metn-i mektb- Mamd- mahd- mer budur18

Sadetl aatl ve bu bendelerine keml-mertebe ev u maabbetl
efendim sulnum aretlerin k-py- sadetlerine
~ mme laf-19 ev u maabbet afe-yi lemde uhr
ideliden ber sen gibi bir kerhl-li-y bed-smya kimse arf
itmemidr. Saa maabbet itmek degl seni advet aryla da ra
getrp telv-i ayl-ne itmek20 adur.
ve-yi dil-bern- Kerkkden efzn daavt- maabbet-nmn ihdsndan21
ora

`k-i cehennem-z-i22 Kerkke isnd- dil-bern itmekden fala

abera23 iftir-y ve-yi dil-bern24 iden yrnu Kerkkde v
Grgr Baba didkleri kh- tenk25 zebn- alemin szn eyleye. mn.
l-i siritn- bed-slb- Kerkke laf- veyi sez gren ydgr acab
bn- plde-beden-i stanbula ne tabr alomdur. Y laf- veyi lf mevnda istiml itmegile dvn- arde ol laf- nzenn dest-i
ferydndan nice tal-i girbn idebilr. yle mevn- Ekrd- bed-nihd u
melanet-bd- rekk-bnyddan kerb keder keselden ayr let
nmeml idgine nm- nmuvfnda olan kf kfdr. `uan nf-
evveli ker26 olma aan istimna adem-i cevza iret-i vfdr.
te-i iftirumuz ile mkedder olan ab- lafleri sul olnur.

Hem ab- lefetile tavf hem27 sen gibi zebn-yfet firna

szn itmek tenu malesi idgi bedhdr. Zr laf olan ab evvel28
sen gibi guhrb- beybn maabbetine maall olmaz ki ora fir iki
eyleye. Sen firu dil-bern- mevzn-smnu29 aylinden leter30
18 Metn-i mektb- Mamd- mahd- mer budur S: Metn-i mektb- Mamd- mahd
M, Metn-i mektb- mahd K
19 laf- MK: -S
20 ayl-ne itmek MK: ne-yi ayl da S
21 maabbet-nmn ihdsndan SK: nmn itfndan M
22 cehennem-z MK: cehennem-nefr S
23 fala abera MK: fala-y b- a S
24 dil-bern MK: -S
25 kh- tenk MK: te-br S
26 nf- evveli ker K: evveli ker M, evvelki fr S
27 tavf hem M: tavfden ora S, tavfden ora hem K
28 ab evvel M: abat K, evvel S
29 smnu SK: peymnu M

Abdlkadir Dalar

214

macn- mleyyen adar aba31 nfi old ab- aby- lafen

mcerrebidr. Cenb- ~a sen firu nimetinden bizi marm itmeye.
mn32.
Benm sadetl sulnum! Keyfiyyet-i lmzden sul olnur ise

Estafirullh ve etbu ileyh ki seni ra getrp lden sul

eyleyem. Seni ra getrmek medd-yi istie ve mcib-i istifrdur.
Cem-i vesvis-i fside v evhm- mie seni tefekkrden ehvendr.
Fara aber-i atu aber vireceklerine mteyan33 olsam seni
zebnuma getrp lden sul itmeyecegm `udya yndur.
En-y rhda bira gne beliyyeye d olmiken

Zdehallhu ve ebhallhu bu tefevvh eyledg fl-i bed

anarb34 derece-yi taa vu elf- afiyye-yi lhden msteddur.
Duuz berektyla al oldu.

Eger dumda ter olayd menzil-i evvelde br-gr fs gibi

bedeni siperde-yi k iderid. Lkin biamdillh cenb- ~a bu ar-yi
muaddeseyi cfe-yi cism-i bed-byudan ynet eyledi.
Evvel Srgi andan mrr ensnda bir yksek uurum yirden atumuzu
ayalar srp dmege arb olmiken duuz berektyla al oldu35.

hir cenb- ~a svr olduu derdmend36 ayvna meramet idp

her rz br-37 beden-i npki ekp by- bedden mtee oldudan
ora bet alla mkft mute-y adl-i Rabbn iken ol zirvede
ftde olduu tadrde38 ecz-y beden-i sergn-gn39 ol ayvn-
bgnhu dem lami ile ute40 ve ur u abyla mte olma lzm
gelmegile d-y kilb u sib olduu zamnda da ol ayvn- bzebn
30 aylinden leter K: vilinden le ter M, vilinden le S
31 aba SK: -M
32 mn M: -SK
33 aber-i atu aber vireceklerine mteyan K: aber-i kll vireceklerine bile
mteyan M, aberi vireceklerin bile mteayyin S
34 anarb MK: -S
35 al oldu MK: urtldu S
36 derdmend MS: -K
37 br- MK: -S
38 Rabbn iken ol zirvede ftde olduu tadrde MS: Rabbndr al olduu tadrce K
39 gn MK: yn S
40 ute MK: -S

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

215

iki at abdan ynet-i lh mnnda sen da cism-i41 ab nect

buld cy- itibh degldr.
Badehu bir nehr-i amden ubr ideriken atumuzu olan gevek
bulnmala eger devrilp uya ar olmamuza bir rama almiken himmet-i
aliyyez ile `r yetip al oldu.

Bu far himmetinde uvvet-i imdd olayd ol maalde meleklmevte imdd ideridm. Lkin el-amdu lillh ki v olmam. Eger ol suya
ar olma devletine nyil olaydu egeri ry- zemn irk-i vcdudan
reh bulurd42 amm lkin ymete degin ol bu cenbeti43 mayup
ayrlar da derece-yi tahrden s oldundan ayr dernnda bulnan
mhler44 g menba- emr- gngn olup badezn ol bdan say
olnan mert tenvl idenler evld cmle bed-ihre v bed-nm ve
mara- kke v cma mbtel olurlard.
Bir arda mzr oyun ensnda bir bed-bat segbn atn ab idemeyp
yed-i mensnda olan mzr benm yne-mil sneme aru nzr gibi avle
idp helk olmamuza bir rama almiken yine du-y ayruuz ile45 kendsi zr
zeber olup biz al oldu.

bet sen gibi nzr sebeb-i helki inallh46 yle bir vara-y
hevlnk olaca muarrerdr. Amm bolay ki arben mjde-yi vu ile ol
arafda bulnan vcdlaru da naarlar ihre-yi murdrudan al ola
lib ol mzru arbesine bir ib-abatu eli oanma gerek zr
sen sne-yi murdrua taallu itmege tenezzl itmemidr. Sen ururiken
nzr gibi tabri saa mzr avle iden eh-bza l47 olnmaa ehr
mehebde me yodur. `nzr laf tamm boyua biilmi aftnudur.
Ol ism-i ygn saa l olnmadu retde bir kimseye yn grilmeyp
ism msemm gibi mula alur. Lkin badel-yevm ism-i nzr saa
nisbeti sebebiyile o nm anlar da abl idecegi maall-i itibhdur48. Hele
ursun49 amm na- arb bu ki sne-yi arvr girdru yne-mil
41 cism-i S: cn- K, -M
42 reh bulurd S: reh bulur M, al olurd K
43 cenbeti MK: abeti S
44 mhler MS: mhler ds olup K
45 du-y ayruz ile MK: ayr-duuz berektyla S
46 inallh MS: -K
47 l MS: avle K
48 lkin badel-yevm ism-i nzr saa nisbeti sebebiyile o nm anlar da abl idecegi
maall-i itibhdur SK: -M
49 ursun S: o ursun K, -M

216

Abdlkadir Dalar

mcell50 diy ynecilik tabri tarr itmisin. Bu tabr51 cem-i ab-

naaru mirt- ulbna vsa-y inkisr olmdur. Lkin acab sen
sne-yi tezek-enddua mbih yne bulnur m diy bzr- endede o
cst c eyledm. Meymnlaru dbrinden ve uyuz br-grler
yarndan ayr ra gelmedi amm anlar da bmy olmala sne-yi
orman-nmn- rbl-nmyie muvf dmedi. bet kenf
salarnda uur yirlerde mctemi olmu irk-b- bed-by- mteaffinden
ayr52 mbih bulamadum. Amm ol da end rz ter-i ftb ile bil-i
tahr yud mzi-i b53 ile pk54 olup lkin sen sne-yi murdr- mderzdu te-i dza ile bile ahret abl itmeyecegin55 mlaa ol tebhe
da mni olmdur. Amm saa mzr avle iden eh-bz kendsi zr
zeber old didge nevan itimd cyizdr. Zr sen ihre-yi m u
nmbreki56 gren o adarca aln olmala al oldna hezr krler
eylesn.
Lkin bunlardan mkil bir belya da d oldum ki sizden ketm itsem de
bvefl itmi oluram tarr itsem icb iderem. Lkin ar- maabbet yine ketm
itmeyp hezr erm icb ile tarr itmekdr. Benm efendim! Gzeller nm
menzilde aba arb57 kend bghumda hezr nz u ve ile m m uyuriken
ruabuzdan biri ava-krl hevesiyile cme-buma dul idp58 glistn-
cemlmden bse-n59 olup kr- mahd mberete dest-drz olmiken yine
tevecch-i dernuuz berektyla bghumdan60 bdr olup mezbra61 leked-kb py- istin olmuzdur.

Bu male efl-i mekrhe-yi ay-engz ketmi ve ifs da

birbirinden efzn melanet abset old hirdr. Amm cenb- ~a

50 mcell S: -MK
51 bu tabr M: o tabr K, -S
52 ayr K: -MS
53 mzi-i b M: mzi S, -K
54 pk S: bil-i tahr M, -K
55 ahret abl itmeyecegin S: abl-i aret itmeyecegin M, bil-i tahr olmayacan K
56 m u nmbreki M: nmbreki S, m u npki K
57 arb MS: aru K
58 girp MK: dul idp S
59 bse-n olup MK: bse alup S
60 yine tevecch-i dernuuz berektyla bghumdan S: yine tevecch-i dernuuz
berektyla bghumdan bdan M, bumdan K
61 mezbra SK: -M

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

217

mesmi-i mslimni bu male tabrt- fieden f eyleye nolayd.62

Cenb- ~a yalz bize degl seni tamm- dnyya63 bvef idp bir sat
muaddem cn- abi zebniyn- siysetgern- dzala hem- ve
cfe-yi bed-reng-i bedeni zr-i lif- kde ume-yi mr u m eyleye. Bu
mumele-yi irkn Gzeller menziline mudif oldu ordu-y muaskerde
olan64 syir gzellere nisbetile gzel amm sen ihre-yi sergn-enddua
nisbetile badel-yevm ismi irkinler menzili olup emet-i ihre-yi
murdru65 ol menzile da siryet ve tayr-i ism hret itdgi
muarrerdr. Gelelm66 m m uyurken tabrine ayf v dir ki sen
bn-yi nmevzn ve dehn- knde byk lbna yn ola ol tabr-i
nzenni srbnlaru izmesi oncndan bedter olan sen burnuu
deliklerine ve armsa hveninden knde bedter olan67 azna l itmen
aynyla sehven kenf srna altun drmekden al far yodur68 sen
uyumau tamm -i nzr69 ile or or belki70 av-y kilb- le-r
gibi r r olmadan ora kime ly olur. Mezrda71 olan ad-y
rrn- neccrn sen bua nisbet ara-y dil-bern adar mevzn
olduna sen bylaru da iki hiddr. Ruabuzdan biri ibreti
neu billhi minlik72 bir vechile ham olnur tabr degldr. Behey
mekrh u bed-li kh- fu ifrtlerinden ve zindn- Sleymnu
guhrblarndan ve cnn bin cnnu segbnlarndan saa tenezzl idp meyl
itmi bulnur m ki ben-dem ol ihre-yi rbl-mile meyl eyleye.
Cme-bum73 tabrine da efss u dir74 ki kpek yata ay ini ve ara
cn-ver deligi kim indr. Anlar bile sen yataua75 nisbet oldun
iitseler badel-yevm ne-bzr olup arr itiyr- uzlet idecekleri emr-i
62 cenb- ~a mesmi-i mslimni bu male tabrt- fieden f eyleye nolayd MK:
-S
63 seni tamm- dnyya S: dnyya seni M, cmle dnyya seni K
64 ordu-y muaskerde olan M: ordu-y askerde olan S, -K
65 murdru SK: murdr- mder-zdu M
66 gelelm SK: -M
67 sen burnuu deliklerine ve armsa hveninden knde bedter olan MK: -S
68 yodur SK: olmayup M
69 -i nzr S: -i nzr M, b- nzr K
70 belki SK: orlamaa ve M
71 mezrda S: pezrlarda MK
72 billhi minlik MK: billh S
73 cme-bum K: cme-bu MS
74 u dir MK: -S
75 yataua SK: -M

Abdlkadir Dalar

218

muarrer 76 muaadur. Glistn- cemlmden bse-n olma

ibretin da line v-ayf ve v-veyl! Ormanistn- r burt ve
aynul-arn- dde ve engelistn- fonda-mjgnu adn glistn- ceml
omanu davcs yalz ben degl cmle ab- suan ve bn- glihre-yi nzk-beden olmala bu tabr n- nana giren madm
cenb- ~a anlaru inkisrndan f eyleye. Bu tabr-i dil-per77 laf
u mansndan ve tebh istiresinden ermende olmayup irtikb- tarr
eyledigi maall-i taaccb istirbdur. Tecvezallhu anseyyitihi. ki
dm-i urs- kh-lddan bed-nmyendeter olan alaru ve Bart
Kprisin kemerlerinden sat u bed-nm78 olan bylaruu ve an
Ovasnu tarlasndan numne olan ihre ve h-mrn alasnu
zindnndan79 nin viren azuu ol gzi zarm mulim-i r-siyh acab
neresinden bse-n olma gerekdr. Bu fatlarla muttaf olan ihre-yi
murdrudan bse-n olma ser-nede necset yalamaa me gemi
kpeklerden ayr irtikb itmek nmutemeldr. Leked-kb- py- istin
didg hir eek depmesin lsi olma gerekdr. Ve ava-krl
hevesiyile kr- mad mberete dest-drz old didg nevan itimda
arbdr80 zr lemde ne eek siken gidiler vardur81. yife-yi ingne
eyleri ve yehd-82 Mr tims taarruf itdklerine imdi itimd eyledm.
Te-y aleyn- ehvetile itimldr bir ar-nihd u bed-nijd irtikb
itmi ola. Amm an da al bir vechile tecvz itmez zr ne adar
ayvnt- berr v bar ve mr- ns v va ve sib u behyim var ise
cmlesi sen ihre-yi bnrudan mstasen ve yfetden mevzn
old cy- l l degldr. Bir au ne adar dk-i ehveti aleyn ve
tennr- itihs frzn83 eylese sen brdet-i sm-y zemherrnei
taayyl itdgi sat cereyn- ehvetine mye-yi incimd belki badel-yevm
mdde-yi recliyyetden s ve marm- evld olaca muaadur.
Egeri bu tarrtdan te-i itiyuuz her ne adar germ olursa da84

Bu tarrtdan te-i aabdan ayr germ yodur.

76 muarrer M: -SK
77 tabr-i dil-per MK: tabr S
78 sat u bed-nm K: mteaffin MS
79 numne olan ihre ve h-mrn alasnu zindnndan SK: -M
80 nevan itimda arbdr S: nevan itida arbdr M, neva-m itimd cyizdr K
81 lemde ne eek siken gidiler vardur MK: -S
82 yehd- MS: fell- K
83 ve tennr- itihs frzn K: ve tennr- ehvet itihya fevern M, -S
84 egeri bu tarrtdan te-i itiyuz her ne adar germ olursa da SK: -M

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

219

Yine r- tbnkmz ayl itdkde tesell bulmauz muarredr.85

Eger kend mutda mulif maad- melnu arafndan ryda

ret-i bz-gn zre mstamel oldu ise hey derdmend sen ayldr
yosa bunda dil-bern- mevzn- bumr var iken eyn gibi arf arf
lem-i ryda bir rete temel itdgi retde ki sen gibi abmanar taarruf itmege irtikb eyleye. Hele bls bile uraf-y lem
avf- itirndan bu neng r abl itmek itimli yodur.86 El-amdu
lillh sen ihre-yi mekrhudan87 al olduumuz krnesi dyire-yi
afde olan aibbmuzu firna da ser-mye-yi tesell olmadadur. ahr mektbda olan mhr-i arbr-resm-i acbl-au Kerkk gristnnda
bulnan seng-i mezr nandan ve armanlar zerine balan tata resmi ve
ams88 ve Efla ve Bodan apu ketudlarnu deyn-i temessklerinde
olan mhrden ve necsetile lde olm pene-yi kilbu zemn zre badu
nadan89 ve kils dvrlarnda immler zl yumura boyasyla
peneleri resminden far malm degl tamm iinde olan erm u urf
ihre-yi bnruu lbna balm90 baan-nal bin-nal oldna
taaccb olnmdur. Seyr idenler kimi uyuz br-gr arsnda olan ddur
ve kimi Kerkk odunclarnu eegin yardur ve kimi da bira it
sikine ve yud eek sikine yapm ar leleridr91 diy km idp lkin
bet bu gnderdg mektb uhd- zr ile ibt olnm uccet-i
mzevvere olmala bern-i92 varaada d tehr olnmdur ve bunu
zerine oldun93 im itmilerdr. Ey mekrh- bed-sirit! Saa ne gne
bed-du ideym ki sen siryet emetden n itdg demt-
let-mzler ikyesi faletl monl efendi ve izzetl mual aa
lisnndan sadetl ve devletl muf- ~aleb Abd Paa aretlerin
85 yine r- tbnkimz ayl itdikde tesell bulmauz muarredr SK: -M
86 eger kend mutda mulif maad- melnu arafndan ryda ret-i bz-gn zre
mstamel oldu ise hey derdmend sen ayldr yosa bunda dilbern- mevzn-
bumr var iken eyn gibi arf arf lem-i ryda bir rete temel itdigi retde
ki sen gibi ab-manar taarruf itmege irtikb eyleye hele bls bile uraf-y
lem avf- itirndan bu neng r abl itmek itimli yodur. MK: -S
87 ihre-yi mekrhudan MS: gibi necis brn-zededen K
88 balan tata resmi ve ams K: balan tataya resm amdan M, tata tamdan S
89 ve necsetile lde olm pene-yi kilbu zemn zre badu nadan MK: -S
90 far malm degl tamm iinde olan erm u urf ihre-yi bnruu lbna balm
SK: -M
91 ve kimi da bira it sikine ve yud eek sikine yapm ar leleridr K: ve kimi da
bira at siegin yud eek derisin yapm leleridr M, -S
92 bern-i K: M, S
93 olnmdur ve bunu zerine oldun K: olnmdur ve bunu zerine M, olduu S

Abdlkadir Dalar

220

meclis-i erflerinde da mkere olnmala senden bi beter iki kibrt

bylu zebn cehennem yfetli94 l-i beybn retli dv-peyker a
dmetmzde babr u ekb saa rab olmlardur. Egeri kpek murdr
gitd amm yiri bo oymadu. Birden beter ikisi uhr eyledi amm
anlaru yannda fle nisbetile deve ve nzre naarla ayu adar nevan
insna yan olma itiml vardur amm lanet beher se tabri ze
da erzndr. Eger r u ayret var ise ol arafda ahrudan atlayup
helk olursn ve bu arafda olan yei larumuz da te-i umuza
taamml idemeyp anlar da arben helk95 olurlar ise zden birden
al olm oluruz. Nimel-malb ve nimel-meml ve nimel-mesl96.
B bir gn muaddem ser-nign- dergeh-i Yezdn bd biRabbil-ibd97.
Minel-far Ysuf Nb.98
Sonu
Grld gibi erh, sadece metni anlama, anlatma ve yorumlama
niyetiyle yaplmaz; bir metinden hareketle, i dkme, duygu ve dnceleri
ama arac olarak da kabul edilebilir. Nbnin bu ekl erhle amac, sadece
brhim Paaya aka yollu, mizah ve hezlmz bir slpla mesajn iletmek;
duygu ve dncelerini ortaya koyarak erh etmektir. Nb bunu yaparken
sanatkrne nesir slbunu kullanmtr; yle ki, merh metnin deil de bu
erh metninin baz yerleri erh edilmeye muhtatr. Sonuta bu mektup erhi
duygu ve dncelerin erhi eklinde tavsif ve tasnif edilebilir.
Nbnin, bazlar gulmclk izleri de tayan mizah sohbetlerini ve
yazmalarn erkek mahfillerinde dostlar arasnda yapt anlalmaktadr.
Dvn edebiyatndaki manzum ve mensur mizah metinlerin ilm usllerle
ortaya karlmas, tarihsel geliimi iinde Osmanl sosyal hayat ve
toplumsal uuraltnn bu zel ve hassas alanlarnn salkl bir ekilde
incelenebilmesi iin elzem grnmektedir.

94 cehennem yfetli MK: fatl S

95 helk MS: szn- bel K
96 nimel-malb ve nimel-meml ve nimel-mesl K: -MS
97 biRabbil-ibd K: fehuvel-murd M, -S
98 minel-far Ysuf Nb S: -MK

Nbnin Mizah Bir Mektup erhi

221

KAYNAKA
BLKAN, Ali Fuat (1995), Nbnin Sanat evresi ve Sanat Dostlar, Yedi
klim, (65): 62-69.
BLKAN, Ali Fuat (1997), Nb Dvn I-II, stanbul: Mill Eitim Bakanl
Yaynlar.
DALAR, Abdlkadir (2007), Hac brhim Efendinin erh-i Belgat (Metin),

Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic, II (4): 321-370.
APAN, Pervin (2005), Mutafa afy Efendi, Tekire-i afy (Nubetl-r
Min Fevidil-Er) nceleme-Metin-ndeks, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar.
NCE, Adnan (2005), Slim Efendi, Tezkiret-uar, Ankara: Atatrk Kltr
Merkezi Bakanl Yaynlar.
KAPLAN, Mahmut (2008a), Hayriyye-i Nb, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar.
KAPLAN, Mahmut (2008b), Nbnin Mizah Anlay, Prof. Dr. Abdlkadir

Karahann Ansna Uluslararas Divan Edebiyat Sempozyumu 27-28 Mays

2008 (Bildiriler), stanbul.
KARAHAN, Abdlkadir (2006), Nb, Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi, XXX11: 258-260.
KORTANTAMER, Tunca (2007), Temmuzda Kar Satmak, (haz. Fatih lken-erife

Yalnkaya), Ankara: Phoenix Yaynevi.

KORTANTAMER, Tunca (1991), Nev Efendinin Sadrazam Sinan Paaya Ders
Veren Bir Mektubu, Osmanl Aratrmalar, XI: 215-228.
LEVEND, Agh Srr (1989), Divan Edebiyatnda Glmece ve Yergi (hezl ve
hecv), TDAY-Belleten, (1970): 37-45.
Mecma, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, No: 3828, 29b-35a.
Mecma, Ankara Mill Ktphane, Adnan tken l Halk Ktphanesi, No: 06 Hk
25/3, 83b-88a.
Nb, Mnet, Konya Mevln Mzesi Ktphanesi, No: 2174, 88b-91b.
Mehmed Sreyya (1996), Sicill-i Osman, (haz. Seyit Ali Kahraman-Nuri Akbayar),
I-VI, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
MENG, Mine (2000), Divan iiri Yazlar, Ankara: Aka Yaynlar.
eyh Mehmed Efendi (1989), Vekayil-Fudal I-III, (haz. Abdlkadir zcan,
akaik-i Numaniye ve Zeyilleri, III-IV), stanbul: ar Yaynlar.
N, Cumhur (2008), Nbnin Bir Latifesi, Divan Edebiyat Aratrmalar
Dergisi, (1): 241-258.

222

Abdlkadir Dalar