BELGE YAYINLARI

Mareostrun / nceleme

ANADOLU VURUM
GMENLERN KKEN
1922 Emperyalist Yunan Politikas
ve Anadolu Felaketi
Dr. Gcorgios Nakracas
Batavia Yaynevi
Selanik 2000
Ynancadan eviren
bram (nsanolu
Teknik Hazrlk
Yusuf Aslan
Kapak
Azad Aktiirk
Ayrnt Tasarm, (212) 252 46 56
Bask/Cilt
Ege Basn
(216)472 84 01
Birinci Bask
ubat 2003

BELGE ULUSLARASI YAYINCILIK

Divanyolu Caddesi Bidirbirek han.
No: 15/1, Sultanahmet / stanbul
Tel ./Faks: (0212) 638 34 58
E- Mail:belgeyayinevi@hotmail.com

Dr. Georgios Nakracas

ANADOLU VE RUM
GMENLER KKEN
1922 Emperyalist Yunan Politikas
ve Anadolu Felaketi

Yunancadan eviren:
bram Onsunolu

heJgc

y a y n la n

NDEKLER

EVRMENN N S Z ....................................................................................... 9
YAZARIN N S Z .............................................................................................. 17
ERKEN ANTK ADA A N A D O L U ...............................................................21
Hitit dnemi (t.. 1700-1200).................................................................................21
Phryg dnemi (.. 1200-676)................................................................................ 24
Kimmer (.. 676-560), Lyd (.. 560-546) ve
Med (Pers) (.. 546-334) dnem leri................................................................... 26
MAKEDON-ROMA AI (.. 3 3 4 -6 3 )......................................................... -29
Makedon dnemi (.. 334-113) ............................................................................29
Makedonlara boyun een Anadolu blgeleri ................................................. 29
Anadolunun bamsz blgeleri ..................................................................... 32
Makedon-Roma dnemi (.. 133-63)................................................................... 35
ROMA (.S. 17-334) VE ERKEN BZANS (.S. 334-610)
DNEMLER ......................................................................................................-37
Roma dnemi (.S. 1 7-334).....................................................................................37
Erken Bizans dnemi (.S. 334-610) ..................................................................... 38
Phrygiaya yerleen Visigotlar..........................................................................39
Anadoluya yerleen Vandallar ....................................................................... 39
ORTA BZANS DNEM (.S. 610-1025) ....................................................... -41
Ermeni-Sryani kkenli imparatorlarn hkm srdkleri
Bizans dnemi (.S. 610-1025) ............................................................................41
Anadolunun yerli topluluklarnda Bizansllama ........................................ 41
Bithyniaya Slav gleri ...........................................................
43
Bizansa Bulgar, Arap, Suriyeli ve ranl g le ri.......................................... 44
Anadoluya Ermeni g le ri..............................................................................45

BZANS-SELUKLU DNEM (1071-1261) ................................................. 51

Bat Anadoluya Slav ve Kuman g le ri........................................................53
Konya Sultanlndaki Bizans topluluklarnda slamlama........................... 54
BZANS-MOOL DNEM
VE TRK EM RLKLER (1261-1331).......................................................... 59
Germiyan Emirlii ........................................................................................... 59
OSMANLI-MOOL DNEM
VE KARAMAN EM RL (1331-1466)........................................................63
Bithynia Hristiyanlarnda slamlama............................................................ 64
Karaman E m irlii........................................................................................... .65
OSMANLI DNEM (1446-1922) ..................................................................... 67
Anadoluda tmyle T rk egemelii dnemi (1446-2000)............................. 67
ANADOLUNUN BATI KIYI B L G E L E R ....................................................75
Aydn vilayeti ...........................................................................................................75
zmir sanca...................................................................................................... 79
Manisa (Saruhan) sa n c a ................................................................................ 99
Aydn sa n c a .................................................................................................. 105
Denizli sanca ................................................................................................ 111
Mentee (Bodrum veya Halikamassos) sa n ca ........................................... 112
ANADOLUNUN KUZEYBATI KIYI BLGELER .................................. 115
Dardanel (anakkale) bamsz sa n ca ............................................................... 115
Bursa (Hdavendigr) vilayeti .............................................................................. 118
Balkesir san ca..............................................................................................121
Bursa sanca .................................................................................................. 129
Bilecik sanca ................................................................................................141
Ktahya sanca ..............................................................................................145
Afyonkarahisar san ca ............................................................i ....................150
zmit (Nikomedeia) bamsz sanca ................................................................. 153
skdar (Skutari) sanca ..................................................................................... 159

ANADOLUNUN BLGELER ................................................................. 163

Konya v ila y eti.........................................................................................................163
Konya sanca.................................................................................................. 164
Nide sanca .................................................................................................. 170
Kayseri sanca................................................................................................ 179
ANADOLUNUN KUZEY B L G E L E R ........................................................ 187
Pontus vilayetleri.....................................................................................................187
Trabzon vilayeti.......................................................................................................190
Trabzon sanca .............................................................................................. 193
Samsun sanca................................................................................................210
Lazistan (Rize) sa n c a .................................................................................. 220
Gmhane (Argirupolis) sanca .................................................................223
Sivas (Sebasteia) vilay eti.......................................................................................226
Sivas sanca.................................................................................................... 226
Amasya sanca ............................................................................................. 227
Tokat ve Karahisar sancaklar ....................................................................... 228
SON SZ Y E R N E ..............................................................................................229
EK ......................................................................................................................... .231
Marios Ploritise ak mektup ..............................................................................233
Bulgar ve Yunan ordularnn soykrm cinayetleri .............................................238
Yazarn Avrupa zgr ttifakna hitaben yapt konum a............................... 244
Yazarn Babakana ak m ektubu......................................................................... 246
D siyasetimizin Hellenosantrizmi ..................................................................... 248
Yazarn Ege sorunuyla ilgili ak m ektubu.......................................................... 255
Kbrs Rumlar ile Kbrs Trklerinin kanl ortakyaarlklar ........................... 261
Fenike-Yunan alfabesi (izelge) ......................................................................... 268
Yunanistan haritas..................................................................................................269
B B L Y O G R A FY A ..............................................................................................271
DZN

.285

EVRMENN NSZ

Bakasnn tarihini tahrif etmek, ulus olmann bir parasdr. Bu

zdeyite ierilen saptama genelde geerli bir ilke oluturuyorsa, o zaman bu
erevede zel olarak Yeni Yunan Ulusunun oluumunda Trklerle olan ilikiler ve
ekimenin nice bir rol oynadn aratrmak, ok ilgin ve artc sonulara
gtrecektir bizi. Karlkl etkileim iinde bunun tersini aratrmak ta ilgin ola
caktr kukusuz.
Osmanl egemenlii altndaki halklarn uluslama sreci, Trk Ulusuyla
atmay kanlmaz bir biimde gerekli klyordu. Onun iin OsmanlIdan bam
szln kazanmaya alan uluslarda Trk dmanl ortak bir zellikti. Ancak
bunlar arasnda Trk dmanlnn iddeti, derinlii ve sreklilii bakmndan
Yeni Yunan Ulusunun zel bir yeri vardr. yle ki, Yunanistandaki arl bazlar
yle bir aforizmayla dile getirecek kadar ileri gitmilerdir: Trk dmanl,
Yunan ulusal kimliinin onsuz olmaz bir yaptadr.
nszmzn bana koyduumuz zdeyite sz edilen tahrifat, eli
nizdeki kitabn yazar Giorgios Nakracas bir baka terimle, ulusal-ulusu sy
lenceler olarak tanmlamaktadr. Buna gre, kitapta eletiri konusu olan
Yunanistann 1919-1922 Kk Asya Seferi, onu yasallatrmak ve gerekelemek
amacyla, birok ulusal-ulusu sylencelerle desteklenmitir. Bu aba, d lkelerde
baarl Yunan propagandas olarak ortaya karken, lke iinde ulusal ideolojiyi
oktan biimlendirmi bulunuyordu. Yaklak yz yl nce Osmanldan bam-

10

sizliini kazandndan bu yana Yunanistanda ulusal ideoloji olarak ilenmi,

yaygnlam ve itiraz gtrmez kesin inanlara dnm bu sylencelerden balalan u ikisiydi:
1. Anadolu nun Ege ve Marmara blgeleri ile Kapadokya 'da, Pontus 'ta,
stanbulda, Trakyad a ve daha baka blgelerde Rum-Hellen esi ounlukta
olup, Trk esi ise aznlktadr.
2. Bu blgelerdeki Rum-Hellen topluluklar, Eski Yunanllarn katksz
torunlardr ve bin yldan beri orada varlklarn aralksz ve ulusal bilin ve
kimliklerini deitirmeksizin srdrmektedirler.
Trklerin dayanlmaz basklar altnda yzyllardan beri ezilen bu Hellen
topluluklarn ve bin yllk Yunan yurdu bu topraklar kurtarmak zaman gelmiti
artk Bylelikle Byk lk Megali Idea nn amac olan iki ktali ve be denizli
Yunanistan da kurulmu ve stanbul bakent olmak zere Bizans mparatorluu da
yeniden canlandrlm olacakt. Trk devleti ortadan kaldrlacak ve Trkler yok
edilecek veya Kzl Elma y a srlecekti.
Onun iin Yunan igaline kar Mustafa Kemalin nclnde rgtl
Trk direnii baladnda bir Atina gazetesinde kan aadaki yorumu, o gnlerin
gerginlii iinde bir kiinin kaleminden km cokulu ve sorumsuz szler olarak
deil de, resm bir tez gibi kabul etmek gerekir: Verilen bu sava,
Yunanistann asi Kemale kar verdii bir sava deildir; Yunan rknn T rk
Milletine kar verdii bir savatr. stelik etin bir savatr, iki rakipten
birinin yok olmasna dek srecek olan. Ya o ya biz. O rtas yok. (Protevusa, 14
Nisan 1921)
Anadolu Felaketi diye alandrlan yenilgiyle sonulanan Anadolu Seferinin
ardndan Megali deadan vazgeildii resmen ilan edildi. Ancak yz yl boyunca
bir lkenin ve bir ulusun siyaset ve davrann belirlemi ulusal ideoloji bellekler
den kolay silinemezdi. br yandan Hellenizmi tarihinin en byk felaketine
srklemi bu ulusal ideoloji ya hi eletirilmedi ya da kk bir elit tabaka iinde
eletirildi ve ilgili eletiri ve varglar yaygnlamad, okul kitaplarna girmedi, halka
ulamad. En yaygn yorum yle zetlenebilir: Anadolu Seferi byk devlet
lerin desteiyle balatld. Ancak daha sonra onlar Yunanistana ihanet ederek
T rk tarafn desteklediler. Ve yenilgi geldi.
Yunan ordularnn zmire k ve Anadolu Seferi kukusuz Bat
emperyalizminin buyruu altnda balatlmtr. Ancak bu, olayn bir ayrntsdr

11

yalnzca, kk bir ayrnts. Anadolu Seferi, ncelikle ve zellikle Yunanistanda

bir i srecin rndr. Burada, Avrupa emperyalizminin Yunanistan kullanmas
deil de, Yunan milliyetilik ve yaylmaclnn Avrupa emperyalizmini kullan
mas ve ondan yararlanmaya almas sz konusudur.
Anadolu yenilgisinin zerinden 80 yl getikten sonra Megali dea ve ben
zeri yaylmac grler bugn Yunanistanda ancak baz marjinal gruplarca destek
lenmektedir. Yine de zeletirisi hl yaplmam Anadolu Seferiyle ilgili en lml
genel kan odur ki, T rk milliyetilii ve Kemalizm belirmemi ve engelle
memi olsayd, Anadolu Hellcnizmi Yunanistanla birleip niter bir devlet
oluturacakt. lgili yerinmeler Yunanistanda hibir zaman durmad, hibir
zaman gndemden inmedi.
Son yllarda ise yeni bir boyut kazanmaya balad. Yeni gelimelerden
bazlar unlar: 1923 nfus mbadelesinden nce Anadolu Rumlarnn yaadklar
blgeler iin kaybedilmi vatanlar terimi kullanlrken, yava yava bunun yeri
ni unutulm ayan vatanlar terimi almaya balad. lk bakta gln grnen bu
kelime oyunuyla iletilmek istenen mesaj gizlenmiyor. yle: Kaybedilmi vatan
lar demekle bugnk gerei ve oldubittiyi kabullenmi grnyoruz. Oysa unuta
madmz vatanlar derken, zlemle birlikte onlar yeniden elde etme arzumuzu da
dile getiriyoruz. Bu konuda son kukulan da datmak zere bir olay daha
anlatalm. Yunanistan bapiskoposu Hristodulosa yneltilen bir eletiriyi
Bapiskoposluk Basn Brosu yle yantlyordu: ... Bugn vatanmzda, birok
lan iin, yani siyasetiler iin, kaybedilmi olan vatanlardan deil de, unutulmayan
vatanlardan, cppeli liderlerimizin 80 yldan beri yaptklan gibi, bylesi bir ak ve
evk ile bahseden ve onlan vaazlarnda anlatan bir kii varsa o da Bapiskopos
Hristodulostur, uyuyan vicdanlan uyandrmak iin... (Elefterotipia, 21-8-2002).
Yunanistanda kilise liderinin stlendii bir kampanyann baarssndan emin ola
bilirsiniz.
Hristodulosun bu yndeki faaliyetlerinin says oktur. 1999 yl 15
Austos Meyemana kutlamalarna Veriadaki (Kara/ere) Smela Kilisesinde
katlan bapiskopos, kendisine kilisenin altn anahtar armaan edilirken, binlerce
Pontus kkenli katlmc ve Yunan Cumhurbakan nnde unlar sylyordu:
Tanr bana Pontustaki tarih Smela Meryemana Manastrnn kilidini
amay da nasip etsin. Byle diyerek, yalnz orada bulunanlar arasnda deil, tm
Yunanistan apnda irredantist bir duygu kabarmasna neden oluyordu.
Yunan Millet Meclisi Pontus Rumlarnn soykrmn oybirliiyle tand ve
-19 Mays soykrm anma gn olarak ilan etti (1994). Mustafa Kemalin Samsuna

12

kt 19 Mays tarihi kastl olarak seilmiti. Rumlarn soykrmcs olarak

sulanan Atatrkten Yunan milliyetilii Anadolu yenilgisinden 72 yl sonra
alyordu. Bir ggii tannn olayla ilgili ifaat ilgintir. Yunan Meclisi soykrm
tandktan sonra Pontus kkenli Yunanllardan bir kurulu kabul eden Meclis bakan
Kaklamanis, onlara yle konumutur: Yunan Meclisi soykrm tanmakla
zerine den grevi yapt. imdi siz Pontuslulara da bir grev dyor. u soy
krm kantlamak. Soykrm belgeleme almalar sredursun, bu arada konu
uluslararas kurululara tanmaya balad. lk yllarda soykrm anma gn snk
geiyordu. Ancak son yllarda gittike daha geni ve katlml olmaya balad. Artk
tm lkede olduu kadar d lkelerde de trenler dzenleniyor ve bunlarda devlet
temsilcileri de yer alyor. 2002 yl trenleri en parlakt. brleri yannda
Yunanistandaki Trk temsilcilkleri nnde hadiseli geen gsteriler oldu. Meclis
bakan Kaklamanis, Trkiyeyi Pontus soykrmn tanmaya ve af dilemeye
ard.
Son olarak Yunan Meclisi bu kez Kk Asya Hellenizminin soykrmn
yine oybirliiyle tand ( 1997-2001). Trakya Rumlarnn soykrmnn tannmas
da gndeme gelmiti. Btn bunlar Trk-Yunan ilikilerinde balay yaand bir
dnemde oluyordu. Trkiye bu kez tepki gsterdi ve Kk Asya Hellenizminin
soykrm Yunan ulusal yortular-yaslar cetveline imdilik girmedi.
Yukarda szn ettiimiz marjinal gruplar bu gelimelerden cesaret alarak
ne kmaya ve grlerini aklayacak krsler bulmaya baladlar. Allm milliyeti-ven ve antitrk-rk syleme artk irredantist mesajlar da giriyor,
Trkiyenin devlet olarak dalaca mjdeleniyor v.b. Yeni gelimelerden biri de
Mustafa Kemal Atatrke yaplan saldrlar. Atatrke yneltilen sulamalar sanki
1919-1922 dneminden karlm ve Yunanistanda bir kesim Trkiye ile bir at
ma mant iinde o dnemi sanki yeniden yayor.
Yunan hkmetleri ve partileri tarafndan yerine gre aka veya el altn
dan desteklenen bu kesimin siyas istikran bozmasna ve lkeyi maceralara srk
lemesine msaade edilmesi beklenmiyor tabi. Ancak bir Yunan-Trk yaklamn
her an sabote edecek gce sahip olduu da biliniyor, yakn gemite buna birok
kez olduka baarl olarak giritii gibi. Yunanistana zg bir gariplik olarak
siyas yelpazenin her blmnde yandalan bulunan bu antitrk, rvan ve
irredantist kesim, imdilik bir liderin nclnde niter bir cephe oluturmaktan
uzak grnyor. Kendi bana siyas temsilcilik araytan iine girdiinde iler
karacaktr.
Fakat bugnk koullarda Yunanistanda kimse ses karmyor. stisnalar

13

yok deil. Kk bir siyas grup olan AEKA, getiimiz yln soykrm trenlerini
eletirip, bu etkinliklerdeki tehlikelere dikkati ekti: Pontus Rumluunun
gemite urad telkinlere kar yeniden canlandrlan ilgi, ezel Yunan rk
konusunda milliyeti efsaneyi yinelemeye ve komu Trkiye ile atma yolu
na girmeye ynelirken, bu arada belirsiz ama tehlikeli bir biimde irredantist
hayallerin ortalkta dolatrlmasna da yaryor.
ekili noktasn hep Anadolu Rumluu ve Anadolu Seferi oluturuyor.
Elinizdeki bu kitapta ise daha sistemli bir tepki ve yant var. Yazar
Giorgios Nakracas, 1919-1922 seferini yasallatrmakta kullanlm olan Anadolu
Rumlaryla ilgili yukarda deindiimiz balca iki sylenceyi ele alp, onlar
rtyor. Nakracas, Kk Asya Felaketinden nce Anadolunun eitli bl
gelerinde Rumlarn ounlukta, Trklerin ise aznlkta olduklarna dair
Yunanistanda bugne dek yaygn olan kany, yine Yunan resm kaynaklarn
gstererek yalanlyor. Bu amala kitabnda Rumlarn yaadklar blgelerdeki nfus
yapsn, en kk kylere varncaya dek, ayrntl olarak anlatm. Vard sonu
yle zetlenebilir: Rumlar, Ege kylarnda yalnz birka yrede ounluk
nfusunu oluturuyorlard; tm br blgelerde ise yerine gre nemli veya nem
siz bir aznlktan ibarettiler. Anadolunun i blgelerinde Rumlar yok denecek
lde azdlar veya hi yoktular.
Atalara tapnma, tm milliyetilikleri nitelendiren bu ortak eilim,
Yunan milliyetiliinde sk sk hezeyan boyutlarna ulaarak, allmn ok
stnde belirleyici ve ynlendirici rol oynar. Bu eilim, Eski Yunan uygarlnn
nn kullanarak, brleri yannda, Yunan milliyetiliine uluslararas dzeyde
birok pratik yararlar salamtr. Onun iin Anadolu Rumluuyla ilgili ulusal sy
lence, atalara tapnma esinden yoksun edilemezdi, onsuz btnlemi sayla
mazd. Buna gre Anadolu Rumlar, bin yllk kesintisiz sreklilik iinde Eski
Yunanl kolonistlerin, onlann v.s. katksz torunlaryd ve Yunan ulusal bilincini
deitirmeksizin korumulard.
Yunan milliyetiliinin etin ekirdeini oluturan bu kurama Nakracas
yle kar kmaktadr: Fransz htilalinden nce Anadolu Rumlannda ulusal bi
lin yoktu ve Yunanllk-Hellenizm kavramlar bilinmiyordu. Ulusal bilin, Avrupa
Aydnlanma Akmndan etkilenen diaspora Rum aydnlarnn nclnde yeni
kurulan Rum eitim kurumlan araclyla ok sonralar ilenmeye balad ve
yaygnlat.
Anadolu Rumlannn soy kkeniyle ilgili savlar unlardr: Rumlarn Eski
Yunanl kolonistler ve onlar ile soysal ilikileri ya yok denecek kadar azdr ya da

14

hi yoktur. Eski Yunanl kolonistler, yalnzca ky eridine yerlemi ve orada gl

koloni kentleri kurmulard. Saylan nispeten az olan Yunanl kolonistler, daha son
ralar bir yandan yerli halklar, br yandan zamanla Anadoluya g eden veya
orada devlet kuran eitli uluslar ile kaynaarak, Anadolu halklar mozaiinin artk
kolay ayrdedilmeyen bir esini oluturmulard.
Anadolu halklarnn dilsel Hellenlemesi zellikle Hellenistik dnemde
balam, fakat ancak Bizans dneminde Hellence yazlm nciller araclyla
yaylan Hristiyanlk sayesinde genellemitir. Hellence, Kilisenin kulland tek
dildi ve 7. yzylda Latincenin yerini alarak Bizansn resm dili olmutu.
Seluklular dneminde Anadolu Hristiyan topluluklarnda gnll kitlesel
slamlamalar oldu. Toplu slamlamalar Osmanl dneminde de devam etti. Sonu
olarak Anadolu Hristiyan nfusu ok azald. Hristiyan dinini muhafaza edenlerin
nemli bir blm de zamanla dilsel Trklemeye urad. Uluslama sreci
baladnda Ortodoks Hristiyanlar Rum-Grek ulusal kimliini benimsediler.
Ancak bu Hristiyanlar, yerine gre eitli yerli halklar ile Anadoluya sonradan g
etmi halklarn torunlaryd. Bunlarn arasnda Yunan kkenliler pek azd.
Yazar, zel olarak Ege kylan ile eski onya blgesinin nfus yapsnda son
be yzyl iinde vuku bulan u deiikli tikleri anmsatmaktadr: Bizans egemen
liinin son dneminde bu blgelerde nfus ok azalmt. Trk egemenliiyle bir
likte Hristiyan nfus daha da azald. Mool istilasndan sonra ise Hristiyanlar
neredeyse tkendi. Osmanl egemenlii yeniden kurulduunda Ege kylar katk
sz Trk blgeleriydi ve yzyl boyunca byle kald. Ege kylarndaki byk
Rum birikimi, zellikle 19. yzylda vuku bulan kitlesel glerin bir rnyd.
Hristiyanlar oraya Ege adalarndan, Moradan, anakara Yunanistanndan ve
Balkanlarn eitli blgelerinden gelip yerlemilerdi. Dolaysyla 20. yzyl
balarnda Ege kylarnda ikamet eden Rumlarn kesintisiz bir sreklilik iinde eski
onlann torunlar olduklar iddias. Yunan milliyetilik efsanesinden ibaret tama
men gerekd bir iddiadr.
Giorgios Nakracas tarihi deildir. Geni bir aratrmann rn olan eli
nizdeki tarih monografi, bir tarih eserinin tamas gereken niteliklerden yoksun
belki. Sonra, bilinmeyen yeni eyler de ifa etmiyor. Bilinen eyler, ama
Yunanistanda gizlemeye allan ve tahrif edilen eyler ve kamu oyuna tahrif
edildii ekliyle yansyp, vicdanlar ona gre biimlendiren eyler. zerinden 80
yl gemi olmasna ramen Anadolu yenilgisini Yunan milliyetilii hl sindirmi
deil, bu olayn hl soukkanl bir deerlendirmesini yapm deil. Anadolu
Rumluu konusu, tarih belleimizi canl tutma hakk adna hl eski ulusal-

15

ulusu sylencelerin eliinde gndemde tutularak, zaman zaman Yunanistandaki

yaylmac ve irredantist emellerin depremesine neden oluyor. Nakracas, elinizdeki
kitabnda 1919-1922 Anadolu Seferinin zeletirisini yaparken, Yunan milliyeti
liine de gncel bir yant vermeyi amalyor.
bram Onsunolu

Yeradlaryla ilgili aklama

Kitapta Anadoludaki blge, kent, kasaba vc kylere ait ve daha baka ok sayda yeradlan
var. Kitabn Yunanca aslnda bu yeradlar genellikle Yunanca olup, bazlarnn yanna parantez iinde
Trkeleri de eklenmi. Ancak Trke yeradlarnn birou, Rumlarca telaffuz edildii biimiyle
hatal, hem de bazen Trkesni anmsatmayacak lde hatal yazlm. Ayrca bu TUrke adlar
dan bazlar artk unutulmu eski tarih adlar olup, bugn onlarn yerine yenileri kullanlmaktadr.
Yunanca yeradlarnn Trkelerini bulmak, yanl yazlm Trke adlan dzeltmek ve eski
tarih adlarn bugn kullanlan yenilerini aratrmak, kitab evirirken bizi en ok yoran bir sorun
olarak karmza kt. Bu sorunu kimi yerde atk, kimi yerde aamadk. Bylece Trke adlarn
bulup dorulayamadmz birok kyler, kitabn Yunanca aslnda yazl olduu gibi kald.
Doruladmz yeradlarnn Trkeler, Rumcalanndan sonra italik harflerle parantez iine alnd.
Litri (ild ir). Herakleia (Ereli), Karvali (Getveri, Gzelyurt), Maandros (Byk Menderes) Irma
rneklerinde olduu gibi.
Tarih yeradlarnn yazlnda Eski Yunancay Latin harflerine geleneksel uyarlama ynte
mi yelendi, ayrca Trke okunuu da parantez iine almd. Philadelpheia (Filadelfiya, A laehir),
Phrygia (Frigya), Apollonia (Apolyoni, Ulubat) Gl rneklerinde olduu gibi.

17

YAZARIN N S Z
Bundan yirmi yl kadar nce ulusal kimliimize ilikin konular zerinde kalem
oynatmaya baladn zaman, amacm vc iddiam, tek t flus, tekSov, tekDh leme
siyle dile getirilegelen ulusal ideolojimizi yeniden belirlemekti. Kesinlikle gerek
liydi bu. t) dnemde lkemizde korkun bir ideolojik sessizlik hkm sryordu,
her depremden nce grlen sessizlik gibi. Bugnk ideolojik sarsntlar, en takn
d gcn bile aan vc zemin ve zamana uymayan olaylar gibi grnse de, nisbeten kolay aklanabilir.
Yeni Yunan Ulusu, ada her Avrupa ulusu gibi, ideolojik olarak kendiliin
den ortaya kmad. O da, Fransz htilaliyle gelien Avrupa Aydnlanma Akmnn
politik-ideolojik bir rnyd.
Milliyetilik ideolojisi, ilk ortaya ktnda, Avrupa Aydnlanma Akmnn
elinde teokratik ve feodal toplumsal rejimlere kar savamda ve erkin Allah'n
inayetiyle hkm sren kraldan demokratik yolla seilmi parlamentoya geiinde
kuramsal bir silah olarak i grd.
Fransz htilalinden nce, Yunanistann anakara kesimindeki nfusun oun
luu,

belirgin ulusal kimlikler olmakszn, Arnavuta, Ulaha ve Slavca konuan

sakinlerden oluuyordu. Yunanca konuan sakinlere gelince, onlarn da byk bir

oran srasyla Flamanlarn, Katalanlarn, talyanlarn, Franszlarn, Almanlarn,
Mora Slavlarmn, Yahudilerin v.s. Hcllenlemi torunlarndan oluuyordu. Eski
Yunanllarn torunlarna da yer yer rastlanyordu; rnein, akonlarda*'1 ve
latradaki ve Argos blgesinin batsndaki kimi kalntlarda olduu gibi.
Bu olay, elbette, olumsuz bir saptama deildir ve salt Yunanistan'a zg bir

(*) akonlar: Mora'nn gneyinde akonya yresinde yaayan bir topluluk. akonya
lehesinde Eski Yunancadan birok kalntlar vardr.

18

durum da deildir. Zira bylesi, tm Balkan blgeleri ve genel olarak bugnk tm

Avrupa uluslar iin geerlidir.
Yeni Yunan ulusal kimliini, Avrupa Aydnlanma Akmnn etkisi altnda
kalarak, Diaspora Ortodoks Rumlarnn orta kentsoylu snfndan gelen ocuklar
yarattlar zellikle. Onlar, Fransada veya Almanyada eitim grrken etkilen
milerdi bu akmdan. Balca rnek, Ulah kkenli Rigas Fereostur'">. Eski
Yunanllar, Yunanca konuan ve Yunan uygarln kabul eden herkes Yunanldr
diye dahice bir ideolojik tutum benimsemilerdi. Yeni Yunanllar ise. Alman
Romantizminin etkisi altnda kalarak, tek Ulus, tek Soy, tek Din lemesiyle dile
getirilen ulusal badaklk ilkesini benimsediler. Ulusal badaklk ilkesi, dnen
hayvanlar olan insanlara kolay uygulanamaz. Bylesi, ancak veterinerlikte baary
la uygulanabilmektedir.
Yunan devleti kurulduunda, Yunanl propagadistler, Makedonyadaki
Bulgar emellerini savmak amacyla, eski atalarmzn zaman iinde deimez
sreklilii kuramn uygulayarak, hem kendilerini hem de Slavca konuan
MakedonyalIlar eski Makedonlarn ve Byk skenderin torunlar olduklarna
inandrdlar. Bu ideolojik sapkln yanetkileri hem onlarda hem de bizde bugn
bile aka grlmektedir.
Sz konusu ideolojiyi soukkanllkla irdeleyince, eski Yunan, eski Bulgar ve
eski Trk soylarnn zaman iinde deimez srekliliinin geerli olmad sonucu
kolayca ortaya kmaktadr. Ayrca, Ortodoksluun Yeni Yunan kimliiyle asla
zdelemedii sonucu da kmaktadr. Nedeni ok basit: Ortodoks Milleti diye
adlandrlan toplum, sonradan ayrlan Rus, Bulgar, Arnavut, Srp, Makedon, Rumen
ve Yunaklardan oluuyordu. Romallarn veya Rumlarn o dnemdeki Milletba ve
stanbul Patrii, kendi ayrcalklarn korumak iin, 1821 Yunan htilalini aforoz
etmi ve her eit ilerici toplumsal hareketi engellemeye almtr. Benzeri olay
lar, bazlarnca Koraisin'" kaleme ald iddia edilen 1803 tarihli Yunan Vilayeti
balkl yaptta ayrntl olarak anlatlmaktadr.
Yeni Yunan devleti istikrar kazannca, Yunanl aydnlarn ideolojik daarc
Megali dea hayaliyle daha da zenginleti. Bir ideoloji ki, kanlmaz bir biimde
1922 Anadolu Felaketine yol aacakt. Ulusal badaklk politikas ile Megali dea(*)
(*) Rigas Fereos veya Velestinlis (1757-1798): Yunan Aydnlanma Hareketinin ilk
isimlerinden. Balkan halklarn OsmanlI mparatorluuna kar ayaklandrmaya almtr.
1821 Yunan htilalinin ncs olarak kabul edilir.

19

ideolojisinin birliktelii 1913te en trajik biimini ald. Yunan ordusu, bugnk

Klk ilini igal ettiinde, Slavca konuan Makedonlardan oluan il nfusunun
%90n yok etti veya Bulgaristana srd.
nceleri ilerici bir ideoloji olan milliyetilik, irkin olan br yzn de,
hogrs olmayan veya farkl olan yok eden yzn de gstermeye balamt. Bu
ideolojinin sonucu olarak, okuluslu feodal Osmanl devletinin yerini milliyeti
gerici devletler ald. Bu olay, Balkanlarda eitli savalara yol at, blge toplumlann glere srkledi ve ulusal aznlk topluluklarn yok olmaya mahkum etti.
I9 l9 da Trk ulusal blgesinin Yunan ordusu tarafndan istila edilmesiyle,
Anadolu Rumluunun gelecei dramatik bir boyut kazanyor, bunun yansra Trk
ulusunun varl da tehlikeye giriyordu. Trk ulusu ki, Anadolu Seferinin de yarat
t tehdit sayesinde, Kemal Atatrk tarafndan yeni oluturulmaya balyordu.
Papanastasiu1" 1gibi kiilerin aklc grlerine, pek tabi, kimse kulak asmad.
Anadolu Felaketinden yllar nce tannm sosyalist lider grlerini yle dile
getiriyordu: "Gerek zgrlk, ulusal eitlik ve dayanma yolu, Trkler iin
olduu kadar Trkiye 'de yaayan Hristiyan halklar iin de tek kurtulu yoludur;
onlar yksek bir yaam dzeyine karacak tek yoldur.. Bu halklarn yksek kar
lar, ulusal megalomanilerini ve istilac emellerini terkedip, Trkiyey e gerek
zgrln yerlemesi iin nsan abalara katlmalarn gerektirmektedir.
Anadolu Seferinin ideolojik tabann oluturan Megali dea ideolojisini yasal
latrmak amacyla eitli sylenceler uydurulup yaygnlatrld. Szgelimi, onya
Hellenizminin 3.000 yllk bir sreklilik iinde o blgede hep var olduu ve
Trklerin Anadoluda bir aznlk nfusu oluturduklar gibi. Bugn bile milliyeti
evreler kurtarlmam vatanlardan sz etmekte ve baz siyasiler Hellenizm alannn
daha ok daralmasna msaade edilmeyeceini aka ilan etmektedirler. Bu
grler, tarih dayanaklar konusunda birok kukular dourmaktadr.
Elinizdeki bu almann amac, Pontus, Aydn vilayeti ve genel olarak
Anadolu'nun bat kys Rumlarnn gerekte ne lde nfus ounluunu olutur-(*)

(*) Korais Adamantios (1748-1833): Yunan Aydnlanma Hareketinin en nde gelen

ismi. Yunan milliyetiliini biimlendiren ve 1821 Yunan htilalini hazrlayan dnrlerden.
zmir doumlu olup, Pariste yaam ve orada lmtr. simsiz bir Aydnlanma Bildirgesi
olan Yunan Vilayetinde Kilise ve papazlar sert bir dille eletirilmektedir.
(**) Papanastasiu Aleksandros (1876-1936): Yunanl siyaset adam. ki kez ksa
sreyle babakanlk grevinde bulunmutur.

20

duklarm ve ne lde o blgelere 3.000 yldan beri yerleik olduklarn aratrmaktr.

lkemiz, mutlu koullarn sonucu olarak Avrupa Birliinin tam yesi olan tek
Balkan lkesiyken, Yunan toplumu bu gnlerde Yunan hkmeti ile yerel Ortodoks
Kilisesi Papazlar Snf arasnda oktan tarihe karm olmas gereken bir atma
yaad <*>.
Hristodulos ve Kallinikosun(*'> halk nnde dile getirdikleri grler, birok
ideolojik sapmalar aa vurdu. Birincisi yle bir aklama yapt: Allah tarafn
dan bana verilen emir nde yrmek, sizin de greviniz ben dini liderinizin pein
den gelmektir." kincisi ise daha da ileri giderek u inanlmaz eyleri savundu:
Fransz Aydnlanma Hareketi Fransay nasl felakete srklemise, Yunan
Aydnlanma Hareketi de Yunanistan aynen felakete srkleyecektir. Yerel
Ortodoks Papazlar Snfnn ortaaa zg bu teokratik grleri, gnmzden 250
yl nceki eski dnemlerde belki olaan karlanrd. Fakat Avrupa Aydnlanma
Fesefesi bu grlere kar savam ve galip gelmitir.
Yerel Ortodoks Papazlar snf bala olmak zere Yeni Yunan toplumunun bir
blm teokrasi balarndan hl kurtulamad iin, yukarda sz edilen ideolo
jik atma, ulusal ideolojimizin yeniden belirlenmesi konusunu ivedilikle gndeme
getirdi. Bizans mparatorluu ile onun ardl Osmanl mparatorluundaki teokrasi,
Avrupa halklarna yzyllar boyu ile ektirdi ve feodal sistemi ve onun yansra
kilise topraklarnn kutsal kullar diye gzelsenmi bir adla renperlerin kleliini
kutsad. Avrupa Aydnlanma Akm, ite bu teokrasiye kar mcadele etti ve
baarl oldu. ada Yunan ulusu da varln bu akma borludur.
Umarm ki elinizdeki bu alma, elbette olanaklar erevesinde, baz grlerin
ve uyduruk tarih sylencelerin aydnlanmasna ve dzeltilmesine katkda bulunur.
Eyll 2000

OYunanistan'da 2000 ylnn ortalarna doru yeni kimlik belegelerine yurttan hangi
dine mensup olduu yazlmayaca alandktan sonra, bapiskopos Hristodulos bata
olmak zere. Kilise bu hkmet kararna sert tepki gsterdi, direnie geti, mitingler dzen
ledi. Bu konuda halk oylamas yaplmas iin at imza kampanyasnda 3,5 milyon imza
toplad.
(**) Hristodulos: Yunanistan bapiskoposu. Megali Idea zlemcisi olarak grnmekten
holanr. Kallinikos: Pire piskoposu. Hristodulos'un manevi babas ve yakn dostu.

21

ERKEN ANTK ADA

ANADOLU

HTT DNEM (.. 1700-1200)

f.. ikinci binyl, Rusya vc Asya bozkrlarndan ekilip, Kafkasya veya
Balkanlar yoluyla ilerleyerek Ege ve Anadolu blgesine yerleen Hint-Avrupa
kkenli halklarn byk gleriyle bilinmektedir
Gneye doru erken bir g giriiminde bulunan Hint-Avrupa kkenli bir halk
ta Akhalard. Akhalar, .. 2000'e doru Rus bozkrlarn terkettikten sonra gney
Yunanistana yerletiler. .. 1700 dolaylarnda Hmt-Avrupa kkenli bir baka halk
olan Httler, Asya bozkrlarn terkederek, Kafkasya yoluyla nce Karadeniz blge
sine akn etti ve daha sonra orta ve dou Anadoluya yerletiler. Htitler, 250 yl
iinde gl Hitit Kralln kurdular (Hanta 1).

22

Hititler, yerli bir halkn Hatti adyla bilinen lkesine yerleti ve oraya bakent
leri Hattua kurdular. 1906 tarihinde Alman aratrc Hugo Winckler, Ankara ile
Amasyay birletiren imgesel izginin ortasna rastlayan bugnk Boazky
yaknlarnda bir tepedeki grkemli bir sarayn kalntlarnn Hattuataki Hitit
sarayna ait olduunu aklad
Hititler, asker stnlklerini, bozkrlarn tek kiilik sratli sava arabasn iki
atn ektii kiilik arabaya dntrm olmalarna borludurlar. Bu sava
arabasyla, dman uluslar karsnda nemli bir sava stnl elde ettiler.
Hititler, Babillilerden alp benimsedikleri iviyazyla ta antlar zerine yonttuklar
metinlerden de anlald gibi, ok yksek bir uygarlk gelitirdiler.
Hititlerin ilk krallarndan biri olan I. Muril, .. 1595 dolaylarnda Babili ele
geirip Hamurabi hanedann devirdi. Batda ise, o dnemde bat Anadoludaki en
nemli dman olan Arzava Krallyla sava halindeydi. Kral uppiluliumann
hkm srd yllarda (.. 1380-1346) Hitit Krall, Kuzey Suriyeyi de ele
geirerek, toprak geniliinin doruuna ulat. Seramik madde zerine yazlm bir
mektupta, firavun Tutankhamonun dul karsnn uppiluliumaya be olundan
biriyle evlenmek istediini bildirdii saptanmtr.
.. 1285te kuzey Suriyede Kade savanda Msrllar Hititlere yenildikten
sonra, Hitit kral Hattuil ile Msr firavunu Ramses arasnda gnmze dek
muhafaza edilmi devletleraras anlamalar imza edilmitir12.
Hititler, egemenliklerini Pontustan Kbrsa dek geniletmi olduklar halde,
bat Anadoludaki Arzava Krall sakinlerini kesin olarak boyunduruktan altna ala
madlar. Onlar, daha sonraki yzyllarda Lydler, Karlar ve Lykler olarak ortaya
ktlar. Lyd uygarl byk gelime gstermitir. Lydler (Lidler veya Lidyallar)
kendi altn paralarn bastlar, kendi yaz ve mziklerini yarattlar. Lyd makam kilise
mziinde bugn bile kullanlagelmektedir.
Daha gneyde yaayan Karlann (Karyaltlarm) bakenti Halikamassos
(Bodrum) idi ve onlarn da kendi dilleri vard.

1. Macqueen, J., G , (1986): The Hettttes.

2. Lehmann, J. (1975): Hetbeten, p 44: Ramses, lieveling van Amon, de Grote Koning, de koning van het land Egypte de held van aile landen, de zoon van Sethos, de Grote Koning, de koning van
het land Egypte, de Held, de kleinzoon van Ramses, de Grote Koning, de koning van het land Egypte
Aan de koning van het land Hatti, de Held, de zoon van Mursilis, de Grote Koning, de koning van het
land Haiti, de held. de kleinzoon van Suppiluliumas, de Grole Koning, de koning van het land Hatti, de
Held..."

23

Son olarak Lykler (Likler veya Likyallar), Karyann gneybatsnda,

Rodosun karsndaki bir lkede yayorlard. Bu blgenin kylan sarp kayalklar
dan olutuu iin denizcilie elverili deildi. Bu durum, daha sonralar orada
Yunan kolonilerinin neden kurulmadn da aklamaktadr. Lik dili, luvik diller
grubuna mensuptu ve uzun yzyllar boyunca konuulagelmitir.
I.. 1200 dolaylarnda byk Hitit Krall, batdan gelen istilaclar tarafndan
ykld. Hitit egemenlii, bu istila nedeniyle, ..1200den 800e dek Kilikya ve
Suriyeyi kapsayan kk Yeni Hitit Krallyla snrl kald. 1200lerde bugnk
Belgrad dolaylarndan gelen Thrak kkenli Phryglerin Anadoluyu istila ettikleri
bilinmektedir. Hitit Kralln ykan istilaclar da besbelli Phryglerdi.
.. 800lerde Makedonyadan gelen bir baka Thrak grubu olan BrygTer,
Anadoluya g ederek oradaki soydalaryla birleip, tarihte saptanm olan
Phrygia Kralln kurdular. Phrygler, .. 800de Yeni Hititleri de yendiler. Hititler
bu yenilgiden sonra Anadolu siyas sahnesinden kesin olarak ekildiler.
.. ikinci binyl boyunca Anadolu kylarna Yunan kolonileri daha kurul
mamt. Akhalar, anakara Yunanistanna ilk yerletikleri dnemde nisbeten dk
bir uygarlk dzeyinde bulunuyorlard ve sonraki 1.000 yl boyunca yalnzca konu
ma dili kullandlar. Yazya, Fenike alfabesini benimseyerek, byk bir olaslkla
.. 800 dolaylarnda kavutular. Bu alfabe bugne dek kullanlagelmektedir.
Yunan uygarlnn dzeyi, .. 800lere rastlayan geometrik dnemin
seramik yaptlar incelendiinde de ortaya kmaktadr. Atina Arkeoloji Mzesinde
korunan bu dneme ait seramik kaplarda insan ba basit bir kreyle temsil edilmek
te, beden ise bir genden olumaktadr. Tersine, S00 yl ncesine ait Hitit uygarl
yaptlar ok daha ince bir tekniin rndr.
Dorlar, Hitit Krall dneminde Rusya ile Polonya arasnda bulunan ovalar
da yayorlard ve uygarlk dzeyleri besbelli dkt (obanl yaam).

24

PHRYG DNEM (.. 1200-676)

.. 1200 dolaylarnda bugnk Srbistann bulunduu blgeden gelen Thrak
kkenli Phrygler (Frigler veya Frigyallar), Anadoluya g ettiler. Frigler, Hitit
Kralln yktlar, Hititleri ge zorlayarak kovdular ve ele geirdikleri bakent
Hattuata nfusun byk bir blmn kltan geirdiler.
Hititler, .. 1200lerde Anadolunun gneydou blgesiyle, yani Kilikya ve
kuzey Suriyeyle, yetinmek zorunda kaldlar ve orada Yeni Hititler adyla tanndlar.
.. 800lere doru bir baka Thrak boyu olan Brygler (Brigler) de
Anadoluya g ettiler. Brigler, nceki 400 yl boyunca Makedonyada Midasn
efsanev bahelerinin bulunduu Bermion Da eteklerinde yaamlard.
Anadoluya g ettikten sonra oradaki soydalar Friglerle birleerek Phrygia
(Frigya) Kralln kurdular. Kralln bakenti, Ankarann batsnda bulunan
Gordion idi (Harita 2). .. 800lerin Frig Krall, tarihte saptanm bir olaydr.
Tersine, Briglerin atas Midasn ban ektii Bermion Brig Krall, tarih konusu
olmaktan ok mitoloji konusudur. Frigler, Hitit Kralln ele geirdikleri halde, bat
Anadolu halklarn, yani Lidyallar, Karyallar ve Likyallar, boyunduruklar alt-3

Hartta 2 : 1 825 dolaylarnda Anadolu'nun siyas haritas

3.
De Volksverhuizingan. 1500-600 v. Chr. (1987), p. 17: Tot de verschillende stammen waamit de
Zeevolken vvaren samengesteld, behoorden ook de Frygles, een vanaf de westkust van de Zwarte Zee
stammend Indo-europees volk dal zich zou vestigen in Anatolie nadat de Hettieten daar wanen vejaagd...
zeker is dat de invallers het rijk der Hettieten otaal vemietigden: Hattusas werd volledig vemoest, een groot
deel van de bevolking werd jitgemoord. tenvijl de overlevende in ballingschap werden gedreven".

25

na alamadlar veya almak istemediler.

Friglerin orta ve dou Anadoludaki egemenlii, Yeni Hititler karsnda
askeri stnlk saladktan sonra, .. 800de tamamland. Bu yenilgilerinin ardn
dan Hititler blgenin siyas sahnesinden kesin olarak kayboldular.
Thrak-Frig uygarl olarak bilinen Frigya Uygarl, yksek bir dzeye
ulamt. Bu uygarl nitelendiren elerden biri olan Frig dili, Hristiyanln ilk
yzyllarna dek konuuluyordu. Dillerinden baka Friglerin stn baar gsterdik
leri mzikleri vard. Frig mzik makam bugne dek bilinegelmektedir. Friglerin
Kybele ve Dionysos tanrlara tapnlan da bilinmektedir. Bu tapnlan daha sonra
Yunanllar da benimsemilerdir.
Anadolu halklarnn Yunanllarla ilk atmas, Homerosun Truva savan
ykledii lyadasnda anlatlmaktadr. Bu sava, .. 1300 ile 1200 arasnda
cereyan etmi olsa gerek. lyada kuaktan kuaa szl olarak muhafaza edilmi ve,
konunun uzman bilim adamlarnn savlarna gre, bu iirsel yapt .. 800 dolay
larnda yazl hale getirilmitir. Besbelli o dnemde, zira Fenike alfabesini benim
seyerek Yunanllar yazya o zaman kavumulard.
.. 1000 dolaylarnda Dorlarm inii, onia (onya) kylarna Yunan kolonizasyonunu hzlandrd. Bylelikle ky blgesindeki nfusun budunsal yapsn
da kkl deimeler oldu. unu da belirtmek gerekir ki, Yunan kolonizasyonu bu
dnemde Anadolunun salt bat ve gney kylarn kapsyordu ve ok kalabalk bir
nfusa sahip olan i blgelerin budunsal yapsn etkileyemedi.

26

KtMMER (.. 676-560)

LYD (.. 560-546)
VE MED (PERS) (.. 546-334) DNEMLER
.. 676 tarihinde Kafkasyadan gelen Kimmerler Anadoluyu istila ettiler.
Bylece Frigya Krall dald, dou Anadolu topluluklarnda karklklar ba
gsterdi ve onlardan birou baka blgelere g etmek zorunda kald. Orta ve
dou Anadolu'daki Kimmer egemenlii 100 yl kadar srd. Bu sre iinde bat
Anadolu halklarnn, yani Yunanl, Lidyal, Karyal ve Likyalilartn, bamszlk
larna dokunulmad (Harita 3).
.. 560ta Lidyal ve Asurlularn basks altnda Kimmer devleti dald ve

ardnda uygarlk kalntlar brakmad. Kimmerler gelecekte Anadolu tarihinde artk

herhangi bir rol oynamayacaklard.
Kimmer devleti .. 560ta ortadan kalktktan sonra, Anadolu Medler ile
Lidyallar arasnda paylald. Harita 4te grld gibi, aralarndaki smr Ankara
yaknlarndan geen Halys Irma (Kzlrmak) oluturuyordu.
O dnemde kral Kroisos ynetimindeki Lidya devleti, Sardes dndan geen
Paktolos (art) ayndaki gm ve altn yataklarnn iletilmesi sayesinde, gerek
politik gerekse ekonomik gcnn doruuna ulamt. Lidyallarm dillere destan
bu zenginlikleri nedeniyle Kroisos ad bugn bile ar zengin kimse anlamnda
kullanlmaktadr.

27

Kral Kroisos, onyadaki Yunan kentlerinden birounu ordusuyla tehdit etti,

hatta bunlardan bazlarn ele geirdi. Med Krallnn zerine yrmek istediinde,
Delphoi kehanet merkezinin grne bavurdu ve Medlere sava ilan ederse kimin
kazanacan sordu. Pytlia < yle yant verdi: Halys Irman (Kzlrmak)
geersen, byk bir devlet yok olacak. Bu kehanetten cesaret alan Kroisos snr
geti ve kendi devleti yok oldu.
Birleik Med ve Pers devletinin lideri II. Kyros, Kroisosun ordularn yendik
ten sonra Lidya devletini ykt ve .. 546da onyadaki Yunan kentlerinin bam
szlklarn da kaldrarak tm Anadoluyu kendi devletine katt.
dam edilmezden nce Kroisosun Solon, Solon '1diye haykrd sylenir.
Solonun o nl sonunu grmezden nce kimsenin mutluluuna imrenme" szn
anmsamtr. Kroisos, Lidya kralyken Solona dnyann en mutlu insannn kim
olduunu sormutu ve lsz zenginliklere sahip olduu iin Solonun kendisini
gstermesini bekliyordu. Solon da ona yukardaki zdeyiiyle yant vermiti. Kyros
bu yky dinledikten sonra Kroisosun cann balamtr.
Anadoludaki Pers egemenlii yllarnda Yunanllar yalnzca onya kylarna(*)

(*) P y th la : Yunanistan da Delphoi kehanet m erkezindeki lahihe

Apollon verirm i
() S o lo n (I

640^560) Atinal pcliiikac ve nl yasa koyucu

Ona kehanet yeteneini tanr

28

yerlemi bulunuyorlard ve saylar, ada hesaplamalara gre, 350.000 kadard*.

Ayn dnemde Karadeniz veya Pontus kylarnda Yunanl kolonistler balca
drt kent-koloniye, yani Trabzon, Amisos (Samsun), Sinop ve Herakleiaya
(Ereli), yerlemi bulunuyorlard. blgelerdeki Pontuslular tmyle Asya
kkenli topluluklardan oluuyorlard.
Bu dnemde Anadolunun gney kylarna, yani Likyaya, blgenin kayalk
olmas nedeniyle Yunanl kolonistler yerlemediler.
Denizcilie elverili kylar olan komu Pamphiliaya (Pamfilya) Yunanllar
kolonist olarak daha .. 7. yzylda yerlemilerdi; rnein Antalyaya ve kylar
daki daha baka baz kentlere. Pamfilyann ran kkenli sakinleri dil bakmndan
Hellenlemekte ok geciktiler ve kendi ulusal dillerini .S. 50lere dek korudular.
Bu dil, Yunanca yazlm nciller araclyla yaylan Hristiyanln egemenliiyle
birlikte kesin olarak ancak .S. 3. yzylda kayboldu'.45

4. lompfa mu EM rjvm i EOvou, (1971), Tpo B, EkSotiki) A0qvdv A.E., oeA. 262: "M e (3oq tov
pSp Tiiv ttAoojv ttou Troptraav oktj cmp u Gu Seko iqivik ttGAei arp vaupcxla T1 Aq (495
Tr.X.), ExE maAcyoBEl |JE opus Knvnncrrpu) npccrfyyar a eAeSepo TTAq0uaM rou yvpu cno 500
tt.X.

... 'Etoi n luvla 6a eIxe tGte ttepIttou 350 000 - 370.000 eAeBepou

kotoIkou

(pa<l

me tou ttepioI-

KPU)- .

5. lam pla rou EMpviKO EBvou, (1976) TIJC I T , EkOTiki A0r)v(.)v A E , oeA. 254: OAo 0
TrAnBuou pAaoE m a EAAnviK ov koi OTocmvovTa lyvr tuiv ttoAoilv Baytvav kotokuiv koi in
aAfaou

tou oe memovumI ve

CTTiypopt

koi

avOpamuvMio acpp ca > iov 3o auva p X .'

29

MAKEDON - ROMA AI (.. 334-63)

MAKEDON DNEM (.. 334-113)

Biiyiik skenderin Anadolu seferi, yalnzca Dounun haritasn deitirmek
le kalmad, ayn zamanda dnya tarihinde nemli bir dnm noktas oluturdu. Pers
egemenliinin .. 334te ykl, Anadolu halklarnn kltrel ve budunsal gelii
minde ok ciddi sonulara yol at.

M akedonlara boyun een Anadolu blgeleri

Byk skender .. 334te Anadoluya Hellespontostan (anakkale Boaz)
girdi ve galip geldii ilk savan Granikos (Kocaba) ay dolaylarnda verdi
(Harita 5).
Granikos (Kocaba) ay savandan sonra Byk skender Lidyaya girdi ve
bu lkeyi hi direnile karlamadan ele geirdi. Bakent Sardese Zeus tapnan
kurdu. Bu tapnan kuruluuyla birlikte blgeye Yunan dini yaylmaya balad6.
Ancak Lidyallann dilsel Hellenlemesi ok daha erken balamt. Pontusun
Amasya kentinde doan Asya kkenli corafyac Strabon, Lidyallann klasik a
dan beri dillerini konumay braktklarn yazmaktadr . Lidyallann dilsel

fi. loropfa rou EAAnvmo E&vou (1973), Tpc ', E kCgtiki^ Afinw^ v A.E., oeA. 59: O lo o M.
AAav&po TTpoxwpnaf TTpo rjv nptTEuouoa in Au&la lpfic. . toE, tAo, va oiKooprGai
atr|v OKpnAr] va Ka pajp rau OAupnlau 6
7. Vrioris, S Jr , (1971) The Decline o f medievai Helleni&m in Asia Minr and tha Pmcess o f
Islamizabon from the Eleventf) through tha Fiftaentt Century, p. 44. "The geographer Strabo himself an
inhabilarl ol o re of these Hel en zed Anatolian towns (Amasela)"

30

Harita 5 Byk skender'in Anadolu sefennde izledii yol ve I O

188 de

blgenin siyas bln.

Hellenlemesi, nceleri yalnzca kentlileri kapsyordu. Dalk blgelerde yaayan
nfus, dilini ve kltrel kimliini yzyllar boyu Hellenistik dneme dek korudu.
Daha sonra Byk skender Karya zerine yrd. Savamadan ele geirdii
bu lkeye. Yunanl olmayan yerel hanedann temsilcisi Aday naibi olarak yer
letirdi Makedon egemenlii, Karya nfsunun dilsel Hellenlemesini daha da
hzlandrd. Karyallar da Lidyallar gibi daha klasik ada dil bakmndan
Hellenlemeye balamlard. Yunancay bozuk telaffuzla konumak anlamna
gelen karizein (karlamak, Karyal gibi konumak) diye bir deyim vard. Karya
kkenli bir ahsiyet Herodotostur; onun babas Karyal, annesi Yunanlyd.
Lidya ve Karyann tersine, Likya nfusu l.. 333te Byk skendere kar
olduka direndi. Ancak bu direni bymedi; denizcilie elverili kylan olan komu
Pamfilyada yzyllardan beri Yunan kolonileri bulunduu iin belki.
Pamfilyann kuzeyindeki dalk Pisidiada (Pisidya) Byk skender iddetli
bir direnile karlat. Dalk olan blge o zamana dek Yunan kolonizasyonundan89
8. ICTTopla m u EAAqviKO E vou (1973), Tpo A

E kohk O A0r]vujv A.E., otA. 67: T I iot cnnv

uttoxoi*| tou o AAovpo n v t te f r ooTpTTr tt| Kaplo m v Aa, OVOYVWpl(OVia

TOU CTTCVO -

O p O TTOU O U V t E O V TOU KO TO KOU Tr| T T p lO X fc y t TO T ra A O l UVa<JT1K TOU O K O *.

9. tcnopta m u EAAqviKo Evou (1972), Tpo P 2 , EconKf'j AGnvujv A E., oeA 432: O Hporo YEvv^nKE cnnv AAncapvaoo
Apud f\ P oij r|Tav EAAnva"

. o TTOTtpa

tou

An ^Tav KapiKil KaTayudY^. EViid H MH^pa

tou

31

uzak kalmt ve Pisidyallar Byk skenderin boyunduruu altna girmek

istemiyorlard.
Pisidyallann dilsel Hellenlemesi ok daha ge, ancak Hellenistik dnemde
balad ve Hristiyan dini sayesinde Roma anda tamamland
En iddetli direnile Byk skender komu lke sauriada (Isauriya) karlat.
Bu nedenle blgeyi igal etmekten geici olarak vazgeti. Onun lmnden sonra,
I.. 322de Perdikas*(*) ikinci kez saurlarn zerine yrd. Bakentleri saurann
kuatlmas srasnda kent sakinleri Makedonlarn eline diTmektense, evlerinde
aileleriyle birlikte kendilerini yakmay yelediler". saurlar Yunacay rendikten
sonra da kltrel kimliklerini korudular. Artk Bizansa ait olan Anadolunun eitli
blgelerinde soygun amal akutlarn .. 5. yzyla dek srdrdler.
Dalk Pisidyay ksmen fethettikten sonra Byk skender douya ynele
cei yerde, kuzeye Frigya yaylasna doru yrd. Oradan Friglerin bakenti
Gordiona ulat. Frigyaya Yunan kolonizasyonu hi dokunmamt. Gordion
dmne gelince*; o, tarihten ok mitolojiyi ilgilendiren bir konudur. Frigya
nfusu o dnemde Thrak kkenli Frigler ile Hitit, Kimmer, Lid ve Pers kaln
tlarndan oluuyordu. Antiokhos dneminde Lidya ve Frigya kentlerine 2.000
Yahudi ailesinin yerletirildii kaydedilmektedir. Daha sonralar onlar, br sakin
ler gibi, hem dil hem de kltr bakmndan Hellenletiler11. Daha sonraki dnem-

10. loropla tou EAAqvtKo ~E6vou (1976), lpc T ', E kSotik^ A0qvtiv, A.E., otA. 257: O ktoiKi Tq, TpGXc* Ka ipiAottAepoi, oCoav oe oxupoj oikiouc KTioutVGu oe CucrnpoiTO cmKpnpva
mjtuoa koi ev ct;AAqvlaTqKav uap oto qjpa AAqvOTiKd ypva koi OTq papal'Ki' TTEplaa".
11. loropla tou EAAqwKo EBvou (1973), Tpa A , E kotiki) A0qv(jjv, A.E., oe. 240: O ricp(ko KorAap rqv TTAq Apava Ka Tqv KaTfecnpEtjJE. EttI a 6pw qptp TToApKqa otev Tqv TTAq
loaupo, xJP va pnapEoEi va qv KOTaApEi, ttii*| *|iav koA oxupojpEvq koi lx yEvvalou uTEpaamoTfe. Tqv piq qppa a loaupEl, triq KQTAa3av ti r^mv prao o ayuva tou koi q Tipupic
tgu

0a qav t;UTAi(TTiKq pet qv 'na, kAeioov to ra, ti yuvoiKc koi tou yavel cna cmina tou
p Aa ra ayaGd tou. 'Etteito apo TroApqaav orr a (xq, oo vTxav Ka ao Getov pAq plx@qKav Ka a la aqv pum*.
12. Ramsay, W , M., (1916) The lntermixture o f Rsc&s in Asia Minr, P 6: A considerable Jewish
populalion was brcughl into the country by the Greek kings betvveen 300 and 150 B.C. Antiochus the
Great by one aci inlraduced 2 000 Jevuish families into Phrygia and Lydia".
koi tou kqijjov

(*) perdikas (l. . 365-321): Byk skender'in komutanlarndan 8. skender'in lmnden sonra
komutanlar arasndaki arpmalarda Selefkos ile balap, Hellenistik Suriye devletinin kurulmasna
katkda bulunmutur. Ancak daha sonra Selefkcs'un emriyle ldrlmtr.
(**) G ordion dm: Gordion kentinde bir hayvan boyunduruu zerine yaplm ve zlemez
alarak nitelendirilen bir dm varm. Bir kehanete gre bu dm zmeyi baaran, Asya'y da
fethedecekmi. Byk skender Gordion a vardnda, bir sylentiye gre, dm zmeye uramak
yerine klcyla kesmeyi yelemi

32

lerde Yeni Frig dili yalnzca bat Frigyada canl kald. Bu da .S. 6. yzyla dek,
zira o dnemden sonra yerini tamamen Yunancaya brakt13.
Kappadokia (Kapadokya), Byk skender tarafndan deil de, Perdikas
tarafndan fethedildi. Perdikas, .. 322de Kapadok kral Ariarathesi yendikten
sonra lkenin gney blmn Selefkos Krallna katt. ran kkenli Asyal bir
halk olan Kapadoklar, o dneme dek, hatta daha sonraki yllarda, Yunan kolonizasyonuyla karlamadlar '4. Kapadoklar budunsal kimliklerini kral V. Ariarathesin
hkmdarlna dek (.. 163) olduu gibi korudular. Bu tarihten sonra kent sakin
lerinin dilsel Hellenlemesi ciddi boyutlara ulamaya balad. Fakat krsal kesimde
ikamet edenler, Kapadok dilini 500 yl daha korudular ve ancak .S. 4. yzylda
Gregorios Nazianzinos ve Kayserili Basileios gibi Kilise Babalar araclyla
Hristiyan dininin yaylmas sayesinde kesin dilsel Hellenleme evresine girdiler15.

A nadolunun bamsz blgeleri

Anadolu seferinde Byk skender kuzey Anadoluya hi uramad ve byle
likle oradaki lkeler Roma ana dek bamsz kald.
Makedon ynetimi dnda kalan blgelerden biri de, o dnemde nfusu Thrak
kkenli olan Bithynia (Bithinya) idi. Astakos (sonraki ad Nikomedeia, bugnk
zmit), Kios (bugnk Gemlik) ve Herakleiadan (Ereli) ibaret kydaki Yunan
kent-kolonisi istisna tekil ediyordu. Bugnk stanbulun karsnda bulunan
Bithinya, sahip olduu stratejik konumuna ramen, .. 297 tarihinde Makedonlar
tarafndan kral Zipoitesin hkmdarl altnda bamsz blge olarak tannd.
Bergama Makedon Krall, B. skenderin ardllar dneminde Bithinya
Krallnn en byk dman kesildi. Lysimakhos dneminde Makedon ordular
Yunan kent-kolonisi Astakosu tahrip ettiler. Ayn yere Bithinya kral Nikomedes,

13. Icnopfa mu EAAijviko Eflvnu (1979), Tpo H \ Ekotiki) A0r|vov A.E., oeA. 352: H vcotppuYiki*) yM jooo , ott ttjv orroiav xuv ooci 100 TTEphTou cmYpCKp& tou pTOu ava. eEAitte, ttgj <palvetoi, oj ujvTav') yAJOoa Alyo ptT tov kto ava".
14. lampla mu EAArjviKo E Ovour (1976), Tpo I T \ E kOTiki) Anvjv A.E., oeA. 247: Tlap Tpv
poKpri ETnpliiior to)v KOTmnOKiKojv - kqi pavcojv- ovopav aro KcrmraOKiK ovopoanK (<pavpevo
pca dAAav, ottokoAtttei Tf]v aTTouoto EAAfy/ov pETOvaoriv *| cttoIkujv) koi a t avTcor) Ttpo
TOV mJOTnpOTIK OVSlfiiap TT1AAqVlKTTlTa...".

ttou

15. knopfct mu EAArjviKO 'EBvou (1979), Tpo H*. Ekotiki^ A0r|vjv A E , otK. 352: H KGrmraoKipdAAov g tov rtrapTov avo p X koi n Y ^ o o a tiv loaupojv j tov ktov ava p.X.,

k(\ y Aoiooo etti^ei

33

Nikomedeiay-bugnk zmiti kurdu ve onu kralln bakenti yapt. Astakosun

tahrip ediliinden sonra Nikomedeia nfusu, Thraklardan ve Yunanl nfusun kaln
tlarndan oluuyordu. Kios (Gemlik) ve Herakleia (Ereli) kentleri ise Yunan yne
timi altnda kald ve byk bir olaslkla Yunanl nfusunu korudu.
Bithinya, Thrak karakterini t.S. 3. yzyla dek srdrd. Daha sonraki yzyl
larda Bithinya Thraklar dil bakmndan tamamen Hellenletiler. Hellenlemeyi,
Yunan adlarn benimseyerek egemen Tlrak snf balatt. Balca rnek kral
Nikomedestir. Bithinya Thraklarmn, zellikle kentlerde oturanlarn, dil bakmn
dan tamamen Hellenlemelerine ramen, daha sonraki yzyllarda tarada ok say
da saf Thrak-Bithin kkenli adlar muhafaza edildi16.
Bithinya ile Pontus arasnda bulunan ve Anadolunun kuzey kylarn kap
sayan Paphlagonia (Paflagonya) blgesi, ne Makedon egmenlii ne de Yunan
kolonileriyle tant. Asya kkenli Paflagonlar, Hellenistik dneme dek ulusal kim
liklerini korudular. O dnemde ky eridini terketmek ve Ankarann kuzeyinde
Olgassos (Aydos) Da dolaylarnda bir blgeyle yetinmek zorunda kaldlar.
Bakentleri Gaggra (ankr) id il718. Paflagonlarm Hellenlemesi, Hristiyanln
yaylmasyla gerekleti. Bu yaylmada Yunan dilinde yazlm nciller kullanld.
Komu Pontusun nfusu Asya kkenliydi. Yunanl kolonistler yalnzca ky
kentleri Sinop, Amasra, Amisos (Samsun) ve Trabzona yerlemi bulunuyorlard.
Pontus topluluklarnda Hitit, Kaideli ve ranl kltr kalntlar saptanmtr1*.
Pontuslular, Makedon egemenliiyle tanmad ve Perelerin yenilgisinden
sonra ran kkenli kral I. Mithradatesin nderliinde bamszlklarn kazandlar.
Mithradatesin krall .. 280 veya 281 tarihinde tannd.
Galatiada (Galatya), Ankara dolaylarndaki bu blgede, Pere egemenlii
dneminde zellikle Frigler ve Kapadoklar ikamet ediyorlard. Kelt kkenli
16. loropla o u EAAijviKD EOvou (1976), Tpo T ', Ekotik^ A0nvu>v A.E., atA. 238: O iarAr|KTiK<S
pEydAo aptGp GpaKo-pSuviKiiv ovopnuv, ttou <p6ve w tov tpire ajva p.X., dxvi n a t optapva ppi], iIj crrrfv maGpo, stAAnvop *|Tav Tn<paviaK<5 koi oi TTaAar TTapao& aTOp|0n>cav m i paKpv".
17. loropla rou EAAr)viKD 'EOvou (1976), Tpo I T , E kotik AGhvcv A.E., atA. 240: ...ttou
KOTOpBcOt va ariP^OEi j nMQUTvapo paaiAeo o t Ar| ctxe6 v rrv pKEia tii ttepoiki'i Kupapxla...
Xao opariK m v ttoAitiki'i koi eOvik tou auvox pe to peooyeaK opEiv Tp^pa tou ottoIou ottoe to
po OAyaoao.. caTp0ijaE va aTrip'aEi nv tAtuGEpla ca Trvaurovopla tou art Eyxpou paoAcl
Eva

auTo r^Tav o Mpo, ya tov arralov avaq>pTa n EyKaTtornos tt|v pa tou OTqv rYYpa".
18. loropla rou E M tjviko EOvou (1973), Tpo A 1, E kotiki1 A0qvjv A.E., atA. 400: Ha tqv eevoAoyc' ovtan koi Tnv ttoAitiotiki'i KOTtiaraan tou TrAnfiuapo tou Kprou tou II vtou, ekt ott
ti TrapaAac ttAei Apacnp, Apa, TpaiTEovTa koi Ivlm n ttou EmKpaTOoE to eAAhvik otoixo, Gev unpxouv ettopkeI papTUple. O TrAr)0uap Tp u-rralBpou <palvTa ti tov pava' KarayayK
TTlil ETTOH KOI 01 TTEplOOTEpai CTTT TOU EUyEVE. O HAr|GuOp aUT iaTHpOOE TTOAlTlOTK cttoiott

X(a TTpanyauptvtov

ettox>v ,

Gr]AaG^ nepoiK Kpa

koi

xTTmK'\

34

Galatlarn geliiyle bu soy yaps kkten deiecekti.

Trakyadaki Makedon egemenlii .S. 279 tarihinde kalkt ve yerini Tylis Galat
Krall ald. Bu olay, Anadoluya g eden Galatlarn nfus kaynan yaratm oldu.
Bithinya kral Nikomedes, Bithinya tahtn ele geirmeye alan Zipoitese
kar koyabilmek iin, .. 275lerde Lutarius ve Leontariusun liderliinde 25.000
kadar paral Galat askeri getirtti. Trokmius, Tektasog ve Tolistovogius airetlerinden
oluan bu Galatlar, ayn yl dou Frigyaya doru ilerleyip, Kzlrmak dolaylarnda
artk Galatya adyla anlacak bir blgeye yerletiler l9. Galatlar, yerli Frig ve
Kapadoklar egemenlikleri altna aldlar, ancak onlar yok etmediler. Kurduklar
Galat Krall daha 250 yl yaad.
Galat toplumunun nde gelenleri, dilsel Hellenleme yoluna abuk girdiler.
.. 1. yzyl ortalarndan itibaren Amyntas, Kastor gibi Yunan adlar kullanyor
lard. Galat aristokrasisinin tersine, krsal kesimdeki Galat topluluklar, ulusal kim
lik ve dillerini 6 yzyl kadar bir sre korudular. Bu dilin yerini Yunan dili ancak
.S. 5. yzylda ald2". Dil bakmndan Hellenlemi bu Galatlar, daha sonralar Grek
Galatlar adyla anldlar. Onlarn ou, yzyllar sonra belki de slmlap Trk
kltrne geti. Bugn bile bu blgelerden gelen Trkler, sarn ve mavi gzl
olarak Asyal olmayan insanbilimsel nitelikler tamaktadrlar.
Dou Anadolu blgelerinin nfusu, ulusal kimlikleri bugne dek deimeden
kalan Ermeni, Krt, Laz ve Grclerden oluuyordu. Yunan dili, Ermenice istisna
olmak zere, ncilin yazld tek dil olmasna ramen, bu blgelerin sakinlerinden
yerlerinde kalanlar Hellenlemediler. Bu blgelerde Yunanl kolonistler yok
denecek kadar azdlar. .. 3. yzylda nfusu 20 ile 30 milyon arasnda hesap
edilen komu Selefkos devletinde bile Hellenlerin oran hibir zaman %10u
amad. Hellenler, zellikle ky blgelerindeki kentlere toplanmlard21.

19. lompla mu EMpviKO EOvou (1974). Tpo E', Ekotiki) A6i)vk)v A.E.,

oeA.

84: "Att ti)v

flappuAla o Pupalo nao arppnKE rpo B. xa ro naAocalp tou 189 rJ<. Eioyrpnat ar ra NA ara
EfiP<pr| t ik MeyAn 4>puyla rau KaiEfrav ra Tpla TroAcpiKurara yaAcmc <puAa, o ToAorapyo, o TeKTaayt na o Tpcpor
20. lompla rov EM qvikou 'Edvo/r (1976), Tpo r r , EkSotikA ASnvdv A.E., oeA. :" n yaAaTlKl',
ttou eIxe oAPteAo EyKaraAEi<p0E arr ra pEAr tuiv avorEpuv tAeuiv Sev palvEia va EraluaE rap p6vo meto tujv ayporiKUJv TrArSuapjv, naj rouAxcrrov fkSarvEi Trpy) rau ntprrau aava p.X..

ESAAou a rov TTpurov auva tt.X. aripeuvETa uoSETnor eAApvikuv ovopTuv arr pfA rav nyeneoiv yaAanKUiv kkAiov (KaoTUip, ApuvTa)".

21. lompla mu EM ijvikou EBvour (1973), Tpo A', E kotiki) A6nvi>v A.E., oeA. 514: "O app
tuv EAApviKi) arayuy); kotoIkuiv in aurOKporopia Sev Efva yvara, tpaivrai pu n Sev ettEpcioe ra 10% rau ouvoAiko TrAnSuapo th, ttou tov Kap rp pEyaATEpn EnraaK th 8a eIxe ypu ora
20.000.000 KaTOKOu.

35
MAKEDON-ROMA DNEM (.. 133-63)
Bu dnemde Anadoluda Roma Yaylmacl da ba gsterdi ve ilk evresinde bu
gelime ban bir grn iindeydi. Roma egemenliinin Anadoluya yaylmas, III.
Attalosun vasiyetnamesi uyarnca, Begama Makedon devletinin Roma mparatorluuna ilhakyla .. 133te balad (Harita 6).

Bergama Krallnn ilhak, ayn yl, taht ele geirmek isteyen Aristonikos
adndaki bir kiinin liderliinde bir isyann patlak vermesine yol at. Aristonikos,
askeri gcn komu dalk Mysianm (Misya) Yunanl olmayan topluluklarndan
ve Galatlardan alyordu22. Bu olay, onya i blgesi sakinlerinin Yunanl olmadk
lar konusunda bir tanklk daha oluturmaktadr.
O dnemde Romallarn karlatklar en kayda deer asker direni, ran
kkenli destan kral VI. Mithradates'in liderliinde Pontus halkndan geliyordu.
Mithradates, daha nce Kapadokvay kendi devletine katmt. 25 yl sren
Mithradates savalar srasnda, .. 74te, Romallar imparatorluklarna

22. loropla rou EMrviKO Evocy (1974), rpo E", EnSonup AOtvtiv A.E.,

oeA. 182: "Ka8b

TipujTEOUCa TOU KpTOU, TTOU p Tpv ia8t|Kr| Kppuororav EAEBrpn TpfppKE Evavrlov TOU KOI TO TiapS typa to pptSnKav o appavTiKTEpE eAAi ) via nAe tujv napaAiuv, o ApoTvmo uTTPXPu0nrE
va innTI1UEi tov n p o o E ia p io p ruv un EAApviKv aypOTiKuv TrAnuopuv na Bfu tjv oAuv".

36

Bithinyay ilhak ettiler. Bu ilhak, Bithinya kral IV. Nikomedesin vasiyetnamesi

uyarnca bar yolla gerekleti0.
O an en nemli olaylar arasnda, .. 63te Mithradates ynetimindeki
Pontus Krallnn Roma mparatorluuna ilhak ve Selefkos devletinin ykl
saylabilir. Bu gelimeler, Kapadokya Krallnn Makedon egemenliinden kurtul
mas, Pontusun da Deiostratos ynetimindeki Galat devletine ilhak gibi sonular
dourdu2324.
Selefkos ve Mithradates krallklarnn yklndan sonra .. 63lerdeki
Anadolu siyas haritas Harita 7de gsterilmektedir.

23. Inrn pla m u FAApviKO FGvotf (1974] rtpn E \ EnfiolKi'| Afirivun A E , oe A 20?
uo r

O Acyme-

u'fiC'fionK nA f o (74-07 tt.X.) OpyOf trrrf Cl uErrt c v M v a m tou Bo o i M i th BuSvla N-

Kcppflo A (74 tt,X.) Kupo r

yluovou aKpovo p p v ETnGupln tiou auT tq)po orrnv

mGpcr o. Ol P.palcT

24 lam pla mu EMnviKO BOvout; (1974), 'p r E' F kAoiikiI Aflrufim A E , oe* 206: "M t

ti)v ei-

ouTf ttou eihpOvif dre ra kpPto tuiv I f Aeuk iv r anppomi ou rvfflou noprrriou va to KdTanrrcTEAclnE tup -nopoTpprCTE mjvxpc\m (Ticp K X' TTO OnvarKI1 KmnKll oAM EKPOr) tti-

kmo
oe

OTPTiO'r KP EavrtTpu To Kpdc nuv rrAsuKiSuv tyvt p AsypEvr

ettopxIo

p tupla (63 TT.X.)'

37

ROMA (.S. 17-334) VE

ERKEN BZANS (.S. 334-610) DNEMLER

ROMA DNEM (.S. 17-334)

Anadoluda ar Roma dnemi, Romallar Galat kral Amyntasn vasiyet
namesi uyarnca Galatyay ilhak ettikleri l.. 25te balar ve Anadolunun zgr
son eyaleti Kapadokyanm Roma devletine ilhakyla .S. 17de tamamlanr.
Romal kolonistlerin Anadoluya yerlemeleri, Anadolulularn soy yapsn
etkilemedi. Anadoludaki okulusluluk ve oksoyluluk, yarmadann ynetsel
blnyle de tanklanmaktadr (Harita 8).
Roma egemenliinin yol at olumlu bir sonu, devletin dou snrlar yete
rince savunulduu iin, Anadoluda uzun sre salanan soy ve budun istikrardr.
.S. 3. yzyldan sonra Roma mparatorluu artk eitli Cermen budunlarna askeri
bakmdan kar koyacak ve onlarn Roma topraklarna yerlemelerini engelleyecek

Harita 8: Romanm tm olarak egemen olduu dnemde Anadolu'nun

ynetsel bln.

38

gte deildir. Bu durum, Balkanlarn ve bat Anadolunun budunsal yapsnda

deiikliklere yol at.

ERKEN BZANS DNEM (.S. 334-610)

Frigyaya yerleen Visigotlar
Bu dnemde Tuna boyundaki Roma snr dzeninin kmesi nedeniyle, gerek
Balkanlara gerekse Anadoluya zellikle Cermen halklarnn ynsal geileri olur.
Kuzey Bulgaristan blgesine baarl Cermen aknlannn sonucu olarak, .S.
382 tarihinde Roma topraklarnda ilk kez zerk bir Visigot devleti kuruldu.
Romallar Visigotlara yenildikten ve zerk Visigot devleti kurulduktan sonra,
imparatorluktaki siyas istikrar ancak 13 yl srd. Nitekim .S. 395te Visigotlann
byk bir blm Alarihosun liderliinde talyaya yerleti ve .S. 410da Bat
Roma mparatorluu dald.
Visigotlarn talyaya indikleri dnemde, onlarn nemli bir blm soy
dalarnn talyaya giden balca akmna katlmayp, bugnk Trk kentleri
Ktahya, Eskiehir ve Afyonkarahisarla evrelenen bat Frigya blgesine yerleti.
Bat Frigyaya yerleen Visigotlarn says tam olarak bilinmemektedir. Bilinen bir
ey, .S. 399 tarihinde bat Frigyadan gelen 35.000 Got askerinin Bizansa kar bir
ayaklanma erevesinde stanbula yrddr. Bu asker g, 100 bin ile 200 bin
kiilik bir nfusa tekabl etmektedir. Visigotlarn geliiyle, bat Frigya soy mozaiiyi,
zellikle Gotlardan, onlarla birlikte saylar bilinmeyen Frigyallardan, ayrca Lidyal,
Pers, Hristiyanlam Yahudi ve Hristiyanlam Romal kalntlarndan kuruldu. Bu
blgeye ilikin bibliyografyada Yunan kkenli topluluklardan sz edilmemektedir.
Gotlar, .S. 8. yzyla dek ncil dili olan Yunancayla birlikte Almanca da
konuuyorlard. Sonunda anadillerini terkederek dil bakmndan tmyle
Hellenletiler25.
Bir baka Alman topluluunca buna benzer bir dil deitirme olay, getiimiz
yzylda Menidi, Herakleion ve Atina evresindeki br yrelerde yaand. Bu
Alman topluluu, Ottonun'" Yunanistandan uzaklatrlmasndan sonra, Yunan
hkmetince o yrelere yerletirilen Bavyerallard. Sylenmeye deer bir ayrnt
25.

km pb mu EMrrmo tSmu (1979), r6po H', EkotikI| A6r|vv A.E, acX. 352: "Ol rOo, rou

eixov CYKOiacnaSel ori)v

fcpuyla ov 4ov auva p X , tyvav lyAuoaa (r) oov 5ov ava p.X, KCn ra Kt)py-

pau tv cmaKmv iou Sfvonav a an o yfnioac... Tov 8ov auva o ctttyovoi auruv twv TSbiv
elva yvuKHOl u roreoypaiKof, avTtaTOiya p t tou rataoypaiKOu, o orola tEMrvlontav raU vu pto pa .

39

da udur ki, Ottonun Bavyerallar nce Yunancay deil de Amavutay rendi

ler. nk sz edilen Attika yrelerinin sakinleri Arnavuta konuuyorlard. Bu
yrelerdeki sakinlerden birounun, nde gelen birok Yunanlnn da, bugn bile
ar Alman adlar vardr.
Gotlar, tarihte Grek Gotlar olarak tanndlar, bibliyografyada da bu adla anlrlar.
Somut bir rnek: .S. 715 tarihinde II. Anastasiosa kar koyan III. Theodosios
buyruundaki ihtilal ordusunun bir blm Grek Gotlanndan oluuyordu36.
Got ve Friglerin dilsel Hellenlemesine ilikin bir baka tanklk ta, piskopos
Selinasla ilgili bibliyografik bilgilerde vardr. Babas Got ve annesi Frig olan pisko
pos Selinas, .S. 6. yzylda Incili hem Yunan hem de Got dilinde yaymaya al
yordu2627. Vyonis, Selinasn Frig kkenini kabul etmemektedir; yani, annesinin Frige
konutuunu kabul etmemekte, ancak babasnn Got kkenli olduunu yazmaktadr28.
Anadoluya yerleen Vandallar
Bir yeni budunsal e de, .S. 6. yzylda ustinianusun Kartaca blgesinden
Anadoluya zorla yerletirdii Vandallar olmutur. Anadoludaki Vandal varl,
tarihte 250 yl sonra dorulanr. .S. 820de Vandallar, Thomas Slavos liderliinde
ki ihtilal ordusunda yer aldlar29.

26. ItTTOpfa mu EAAoviko "EOvou (1979), tjjo H , E kohk ^ ABrjvv A.E., oeA. 24: O erravacrrTE crou onofau TTpoaxoJpr|aav Ao ra oTpaTcpma tou O ijjikou koi o roTfloYpaiKO (OarpovT0O| EYKGT(7Tr|pVOI TqV ElTOXll TT| PSTOVaOTeCTEUJ TWV Aacuv CTE piKpaaiOTIK^ ETTapX. ttou auopcpujGrke a pnETrciTa 8po tou Opdou, aurai EeAAnvlarcav tan raptptvav an ttc ttiotoI unf|KOOi
Tf| OUTOKpOTOplO)".

27. Charanis, P, (1972), Ethnic Changes in seventh-century Byzantium. p. 25: Henres, 43

(1908), 248 We a re told concermng an Arian bishop Selinas that his father was a Goth, his mother a
Phrygian, and that for this reason he used bolh languages. He also preached in Greek.
28. Vryonis, Jr., S., (1971), The Decline ofMedieval Hellenism in Asia Minr and the Process o fth e
Islamization fmm the Eleventh through the Fifteenth Century, p. 47: Th at this is so, and the passage has
nothing to do with Ihe Phrygian language. Sozomenus narrates Ihal Selinus was abte to deliver sermons
not only in their national language [Gothic], bul also in that of the Greeks. Both texts indicate the follovving.
The Goths, who setlled in Phrygia in the fourth Century, stili preserved their national tongue in the fifth...".
29. Charanis, P , (1972), Ethnic Changes in seventh-century Byzantium, p. 44: n this account of
Ihe revolt of Thomas the Slavonian, the historian Genesius, himself of Armenian descent, lists a variety
of peoples from whom the amny of the rebel had been drawn Saracens, Indans, Egyptians, Assyrians,
Medes, Abasgians, Zichs, Vandals, Getae, Alans. Chaldoi and Armenians as wel as adherents of the
herelical sects ofthe Paulidans and Athingsnoi."
(*) O ttn n (1815-1867): Osmanl mparatorluundan bamszln kazanan Yunanistan'a Avrupa devtetterince ilk
kral olarak tayin edilen Bavyera Alman prensi. Kral Otton. Yunanistan'a 3.500 Bavyeral asker, kalabalk bir ynetici kadro
ve ok sayda ya rdm a personel refakatinde gelmi ve lkeyi Bavyerallar araclyla ynetmeye almtr. 1833 ten
1862 ye dek hkm sren ilk Yunan kral bir darbe hareketiyle Yunanistan'dan uzaklatn imi, ancak beraberinde getirdii
Bavyerallarn ou lkede kalmtr.

41

ORTA BZANS DNEM (.S. 610-1025)

ERMEN-SRYAN KKENL MPARATORLARIN

HKM SRDKLER BZANS DNEM (.S. 610-1025)
Bu dnemin balca kltrel olay, Dou Roma mparatorluunun resm dili
olarak Latincenin yerine Yunancanm geii olmutur. O zamana dek Yunan dili
Kilisenin kulland tek dildi. Bu dil reformu, Ermeni kkenli imparator
Herakleiosun (.S. 610-641) buyruuyla uygulamaya kondu.

Anadolunun yerli topluluklarnda Bizansllama

Yunan dilinin Dou Roma mparatorluunca devlet dili olarak benimsenmesi,
Anadolu topluluklarnn dilsel Hellenlemesini hzlandrmada belirleyici rol
oynad. Baz Anadolu blgelerindeki topluluklarda dilsel Hellenleme ok daha
nceleri balamt, yani daha Hellenistik dnemde, ve Roma dneminde bile
devam etti. Anadoluya yerlemi Romal tccarlar, aamal bir dilsel
Hellenlemeden kurtulamadlar30.
Orta Bizans dneminde Anadolu ynetsel bakmdan u drt themaya
(eyalete) ayrlyordu: Bithinya, kuzey Lidya, kuzey Frigya, Galatya ve
Paflagonyay kapsayan Obsikius themas; gney Lidya, gney Frigya, Pisidya ve
Likaonyay kapsayan Anatolik themas; onya, Karya, Likya, Pamflya ve

30.

la m p t a

m u

M jv a m

I R h m u . ( 1 9 7 6 ) , l i o T , E k O otuci^ A f l n v u u

E , o eA 2 2 4 : ~ E to i p -

) ( io a v o P u p a l o a u o l ra c o u a a f o j o u v o v n T T p o o 6 c u n x a n r o r c p p d A A o v , p t o a o t o o t io I o o o a v koi f i p o o a v , koi p x o a v v a c ^ c A A r v l^ v r a " .

42

sauriyay kapsayan Karabesian themas; ve Kapadokya ve Pontusu kapsayan

Armeniak themas (Harita 9).
Obsikius, Anatolik ve Karabesian themalarndaki sakinlerce Yunan dilinin be
nimsenmesi btnsel bir nitelik ald. Armeniak themasndaki topluluklar ise, eitli
tarih olaylardan anlaldna gre, dilsel ve kltrel kimliklerini korudular. u
olay mek olarak gsterilebilir: Kendisi Ermeni kkenli olan Herakleios, Araplara
kar yrtt harektta, Bizans ordularn snr blgelerinden toplad Romal,
Laz, Ermeni ve Grc (Tani) askerlerden oluturmutur3I. O dnemde ulusal kim
lik belirten Hclle (Y u n a n , Grek) diye bir terim yoktu.
200 yl sonra, S. 820 tarihinde, Thomas Slavosun, Frig kkenli imparator II.
Mikaele kar rgtledii isyanda, Pontusun Kaide blgesinden ekilirken ayn
blgeden toplad ordu, Kaideli, Paulusu, Med, Vandal, Gct, Alan, Sarazen,
Msrl, Sryani ve ingenelerden oluuyordu. Thomas ordusunun saflarnda
Hellenlerin veya Hellence konuan kiilerin bulunduundan sz edilmemektedir.
ada Yunanl yazarlar, Thomas ordusunun daha sonralar Obsikius ve Anatolik

31.
Charanis, P.. (1972), The Armenans in the Byzantine Empire, p. 202: "But however that may
be, is quite clear that under Maurice, Armenian became the Principal source ot recruits for the Byzantine
army. The same wastrue under Heraolius. himselt of Armenian descent though that Emperordrew heavily also from among the people o f the Caucasus -Lazes, Abasgians, Iberians as well as on the Khazars"

43

themalarndan Hellenlerle takviye edildiini iddia etmektedirler52. Bu yazarlar,

Hellenler derken, byk bir olaslkla dil bakmndan Hellenlemi Frigleri,
Galatlar, Gotlan, Lidleri, Ermenileri, Slavlar v.s. kastetmektedirler.
130 yl sonra, .S. 954te, Ermeni kkenli Bizans generali Bardas Fokasn
dou Anadoluda Araplara kar savarken kulland 50.000 kiilik ordu,
Ermenilerden, Trklerden, Slavlardan, Hazarlardan, firari Arap askerlerinden v.s.
oluuyordu .
Kapadokya blgesinde Hristiyanlama yoluyla dilsel Hellenleme olay, 7.
yzyldan 12. yzyla dek Yahudilerde de grld. Bilinen rnekler arasnda,
Hristiyan dinine geen Yahudi kkenli Kapadokyal Ayos Konstantinos ve
Ortodoks Hristiyan olan Antalya Yaludileri var54.

Bithinyaya Slav gleri

Bugnk Bursa, Nikomedeia (zmit) ve Nikaia (znik) blgesine tekabl eden
Bithinya'nn nfusu, .S. 6. yzyla dek Bithin-Thrak kkenli topluluklardan
oluuyordu; snr blgelerinde ise Frigler, Galatlar ve Gotlar vard. Bithinyada
Yunan kkenli sakinler, nemsiz sayda bir topluluk oluturuyor ve yalnzca

32.
tcii

la r o p f a

to u

E A q v iK o

F 0 t / o u , ( 1 9 7 9 ) , T p o H , E k o t ik i ) A 0 q v ti> v A .E . o e A . 4 8 : A v a < p p -

n o G o j p d O T p a T o A d y r]o e Ia p Q K r |v o u . ( " I t p o t , iP fip e , A p p c v io u , A p o o y o k o i y e v iK A o o t o u

K o u K o a u , to a o x l o o u t E T T dvaA a g p V E T a k o i a n AA e T T r)y E lv o p t p a a tto A m o v t i o T i a v o a r a v a )T f]a a p x > K a n p ly p c n o o t o u lv o u T iA f|0 u o p o O ^ ttou k o t o ik o u o o v o t o P o p c o a v o to A ik

a v a p a r a u T o t c p a r o p la , a<po a d v n o E c m Tr| X a A la k o i ) 6 c A f v o k o A iije i t o v a n a t o u . A A -

A c v G o n p f T f E i v a u r c p T o v a B c l C a le p o o u t to a r o y c f o . y o l y p ) y o p a n p o o y t i p r o o v o t n v e r r a v o r a a r k o i Ge p o t ik o T p o c p o a , C r)A oO E A A f|V c u p t n o j t

33. Charanis, P.t (1972), The Armenians in the Byzantine Empire, p. 216: T h e army o f 50.000
men, for instance, which Bardas Phocas, Ihe father of Nicephorus. the future emperor, led against Saif
al-Daula in 954, consisted, we are lofd, o( Armenians, Turks, Russians, Bulgars, Slavs and Khazars. To
Ihese we may add Georgians, ccnverted Saracens and olher peoples, who fiught on the occasions and
vutose numhers were by no means insignrficanlr
34. Vryonis, S. Jr.,(1971), The Dedne o f Medieval Hellensm in Asa Minr, p. 66: T h e meager
sources reveal converled Jews from late sevenlh-century Cappadocia, bl the most famous example of
a convert from Judaism was St Constanline, a Jew of ninlh-cenlury Synada. Formulas by which Jews
abjured Judaism and accepted Christianrty have survtved in a manuscript of the earty eleventh century,
and conversons of Anatolian Jews ta Christianrty are evidenced as late as the tvvelfth century.... the text
remarks that Saracen captives settled in the various themes vvho should accepi Christian baptism were
to receive three nomismata on their baptism, six nomisrnata uttp cuyopo (for a yoke of oxen), and
fifty-four modia of gain for seed and annonaa considerabte incen live for a war prisoner to converT.

44

Marmara Denizi kylarndaki Kios (Gemlik) ve Nikomedeia (zmit) kentleri ile

Karadenizin Herakleia (Ereli) kentinde yayorlard.
Bithinyann o zamana dek var olan demografik yapsndaki ilk nemli
deiiklik, Bizans imparatorlarnn oraya zorla g ettirdikleri Slavlarla oldu.
mparator II. Konstansn uygulatt ilk Slav yerleimi, .S. 642 ile 668 yllar
arasnda gerekleti; ancak yerletirilen gmenlerin says yaklak olarak bile bi
linmemektedir. Theophanes, Araplarn Anadolu seferinde Bithinyal 5.000 Slavn
onlarn saflarna getiini anlatmaktadr3.
kinci bir Slav yerleimi, .S. 688de gerekleti. O yl imparator II. ustinianus, ok sayda Slav ve Bulgar tutsa Bithinyaya tad. BizanslIlar, Arap akut
larna kar koymak amacyla, bu Slavlardan 30.000 kiilik asker topladlar; fakat
bunlardan 20.000i Arap saflarna geti ve geriye kalan 10.000i iin aileleriyle
birlikte yok edildi (bkz dipnot 35). ada Yunanl yazarlar, ilgili Bizans metninin
bu yorumunu kabul etmeyip, Slavlarn yok edilmediklerini ve komu bir blgeye
tanp orada daha sonralar baka Slav gmenlerle takviye edildiklerini iddia
etmektedirler. statistiklere gre 30.000 kiilik bir asker topluluu, yaklak olarak
200.000 kiilik bir nfusa tekabl etmektedir; bu veri, Bithinya nfusunun nice
byk bir soy-budun deiikliine uradn gstermektedir.
Bithinyaya nc bir Slav yerleimi .S. 765 tarihinde gerekleti. Patrik
Nikolaosa gre, o yl imparator IV. Konstantin, Bithinyadaki Artana ay yakn
larna 208.000 Slav tad. Bithinya kylarnda bugn bile Slavca yer adlan
muhafaza edilmektedir.

Bizansa Bulgar, Arap, Suriyeli ve ranl gleri

Bir Bulgar gmen kitlesi .S. 811de Bizansa snd ve imparatorluun
eitli blgelerine yerletirildi. Ayrca Basileios Bulgaroktonos (Bulgarkrart)
Anadoluya ok sayda Bulgar yerletirdi; 11. yzylda Efes yaknlanndaki bir

35.
Ctaanis, P (1972), The Slevic element in Byzantine Asie Minr, p. 70: T h e first Slavs were
settled in Bithynia sometime during the first half o f tte seventh century, during of before the relgn of
Constans II (642-668). This is known from a lead seal whlch has been dated as of 650 and the statement o f Theophanes that five thousand Slavs deserted to the Saacens in 665 ...But as 20.000 of the
Slavs settled n Bithynia n 688 or shortly after deserted to the Arabs in 692 and the bulk of the remaining were slaughtered by Justinian II".

45

Bulgar kentinin nfusu byk bir olaslkla bu Bulgarlardan geliyordu *

Bibliyografyaya gre Bizansa Arap yerleimi, hem de byk apta bir yer
leim, .S. 941 tarihinde gerekleti. O yl Banu Habid airetinden Hamdan adyla
hilinen 12.000 Arap aileleriyle birlikte Bizansa ve byk bir olaslkla Anadoluya
yerleti. Toplam olarak says 50.000lere ulamas gereken bu Arap nfusun tm
Hristiyan ve Bizans vatanda oldu. Karya blgesinde besbelli bu Araplarn torun
lar olan bir Esmerler kolonisinden sz edilmektedir.
zellikle dou Anadoluya Hristiyan ailelere igvey olarak ok kez Arap tut
saklar yerletirildi; bunun karlnda o aileler yl boyunca baz vergilerden muaf
tutuldu54. Ayn dnemde Suriyelilerin sauriyaya kitlesel gleri oldu.
Son olarak, .S. 834 tarihinde 7-30.000 ranl Bizansa snd. Liderleri Babek
ile Nasr idi; bunlardan kincisi Hristiyan oldu ve Theophobos adn ald.
Drt yl sonra imparator Theophilos gvenlik nedeniyle ranllar imparator
luun eitli blgelerine datt5*.

Anadoluya Ermeni gleri

Byk Ermenistann merkezi, Ararat (Ar) Da yaknlarnda Araksos (Ara)
Irma koyanda bulunuyordu. Artaksata, Dvin, Ani ve Kars kentlerini ieren bu
blge, ok nemli bir tamaclk yolunun, zellikle ipek yolunun, bir blmn

36. Charanis, P., (1972), The Slavic element n Byzantine Asla Minr, p 73: T h is concems the
Bulgarians who fled lo Michael (811-813) and were settled by him in dlfferent parts of the empire...
Besides, the do not appear to have been very numerous".
37. Charanis, R, (1972), The transfer o f the population as a polieyin the Byzantine Empire, p. 149:
"Bulgarians may have also been settled in Asia Minr in the eleventh century, for a biography of a saint
who thrived during the century mentions a Bulgarian lown located in the region of Ephesus, ... Farther
down, in the southwestem corner o f Asia Minr there existed in the tenth century a colony inhabited by
a people called Mauroe (Blacks) whose rough behavior towards the natines betrayed their alien character and the recent origin of their settlem ent".
38. Charanis, P., (1972), The transfer o f the popuiation as a polieyin the Byzantine Empire, p. 147:
"n 834, for instance, several thousand Persians (seven thousand according to one account, fourteen
thousand according to anather, thirty thousand according to stili another) under the leadership of Babek
and Nasr, who was subsequently ehristened Theophobos, fled to the Byzantine Empire, joined the
Byzantine army, and became Christian... n 941 the entire Arab tribe of the Banu H'abid, discontented
apparently wrth the Hamdanides, emigrated from the region of Nisibis in Mesopotamia and came to settle in the Byzantine Empire. The new arrivals numbered 12.000 horsemen and brought with them,
besides their families, their slaves, flocks, and ali their transportable goods... nce in Byzantine terrtory, they embraced Christianity...".

46

oluturuyor ve ran ile Trabzonu birbirine balyordu (Harita 10).

.S. 430dan 634e dek Byk Ermenistan blgesi Pers egemenlii altndayd.
Bu sre iinde orada art arda isyanlar oldu. Perslere kar .S. 571 de patlak veren bir
isyan baarszlkla sonulannca. Vardan Mamikonyan ve piskopos Katholikos lider
liinde ok sayda Ermeni Bizansa snd. Ermeni liderler kalarndan sonra stan
bula yerletiler. Gmen kitlesinin ounluu ise Bergama koyana snd ve orada
byk bir Emeni kolonisi oluturdu; Vardanes bu koloniden gelmektedir. Bu Ermeni
lider Philippikos adyla Bizans imparatoru oldu (711-713) . Bergama Emenileri 7.
yzyla dek ulusal kimliklerini korudular. Bu dnemden sonra Bizansllap, oksoylu Anadolu Hellenizminin bir blmn oluturdular. Vardanes, Vardas ve Vartanyan
adlar, Ermeniceden geen daha birok adlarla birlikte, Yunanistan, Bulgaristan ve
Trkiyede bugne dek kulianlagelnekte ve bylelikle kendi apnda bu lke
halknn bir blmnn ortak kkenli olduunu dorulamaktadr.39

39.
Charanis, P.. (1972), Ethnic Changes in seventh-century Byzantium, p. 29: T h u s in 571, foliowng an unsucoessful revoll againsl Ihe Persians. the Anmenian Catholicos, a few bishops and numerous noblemen fled to Constanlinople. The leading men among Ihese refugees, were, besides
Catholicos, Vardan Mamiconian and his retinue There were also among them some Iberians
(Georgians), headed by one Gorgonis, who had joined Ihe Armenians in their unsuccessful revolt
Vardan joined the Byzantine army; Ihe resi seem lo have settied in Pergamum, where an Armenian
colory is known lo have earsted in Ihe seventh century From this colony sprang Bandanes who, under
the name Philippicus. occuped the imperial Ihrone from 711 to 713.

47

.S. 654ten 861e dek Ermenistan Arap egemenlii altnda bulunuyordu. Bu

dnemde, kesin olarak .S. 700 tarihinde, Nakharar diye adlandrlan bir grup soylu
Ermeni, kendilerine bal topluluklarla birlikte Bizansn Pontus snrlarna yerleti.
Ayn dnemde, Konstantin Kopronymosun hkm srd yllarda (741775), Andsevatsis ve Amatuninin liderliinde 12.000 kiiden oluan bir Ermeni
kitlesi Bizansta bilinmeyen bir yere yerleti4041. Ancevacis ve Anvacis adlar
Yunanistanda bugne dek muhafaza edilmektedir.
.S. 790 tarihinde Bizansn yine bilinmeyen bir blgesine aileleriyle birlikte
12.000 kiilik Ermeni atl birlikleri yerleti. Bunlar, says 40-80.000 kiiye ulaan
bir nfus oluturuyorlard40.
Yeni Ermeni bamszl, Badat halifesinin Aot Barat Krallar Kral
olarak tanmasndan sonra .S. 886da balad. Kralln merkezi, bin bir kiliseli
kent diye adlandrlan Ani idi. Baratlarn tm Ermeni prensleri tarafndan
Krallar Kral olarak tannmasna ramen, Aotun egemenlii gerekte kendi
derebeyliinin snrlarn hibir zaman amad. Bylece 950 dolaylarnda tam alt
bamsz Emeni krall kurulmutu.
Makedon Hanedan dneminde ve imparator Basileios Bulgarkrann hkm
srd yllarda (976-1025) Byk Ermenistan'n bamszlna kesin olarak son
verildi. unu da sylemeye deer ki, tarihin garip bir cilvesi olarak, imparatorun
kendisi Ermeni kkenliydi.
Ermeni krallklarnn feshi, Ermeni eyaleti faikin Bizansa ilhak edilmesiyle,
1000 ylnda balatld. 1021de kral Vaspuraka Senaherim, Kapadokyadaki
Sebasteia (Sivas) kendisine dn olarak verildikten sonra, blgesini teketti. 1045te
Anion kenti kral Gagik Barat, Kapadokya kenti Lykandrosa yerlemek zorunda
kald. Mabeyincisi Gregorios Pahlavuni stanbula yerleti. Orada Gregorios

40. Charanis, P., (1972), The Armenians in Ihe Byzantine Empire, p. 197: T h e discontent which
the conquest of Armenia by the Arabs caused forced other Armenians to seek refuge in the territories of
the empire. Thus, about 700 a number of Nakharars with their retinue fted to the Byzantine empire and
were settled by the Emperor on the Pontic frontier. Some of these later retumed to Armenia, but others
remained. More Nakharars, completely abandoning their possessions in Armenia, fled to the Byzantine
empire during the reign of Constantine V Copronymus. Stili more came about 790. t is said they numbered 12.000 and they came with their wives, their children, their retinue and their cavalry".
41. Nersessian, D. S., (1974), Armenia and the Byzantine Empire, p. 18: Among those who fled,
the historians mention Mamikonians, the Andsevatsis and Shapuh Amatuni who, with his son Hamam,
crossed the frontier at the head of twelve thousand persons. During the ninth and tenth centuries several of the Bagratid princes of Taron also went to Byzantium".

48

Magistros adyla n yapan Pahlavuni, ann en byk dnrlerinden biri olarak

kabul edilmektedir4243.
Sonunda Ermenistann fethi, Kars kral Barat ile ona refakat edenlerin
Kapadokya kenti Tsamandosa ve komu kentlere yerlemeleriyle 1064 tarihinde
tamamlanm oldu.
Byk Ermenistann Bizans tarafndan fethini, Ermeni nfusun ei
grlmedik bir g hareketi izledi. Bu olayda 300-400.000 kii prenslerinin peine
taklarak Kapadokyaya yerleti ve orada devlet iinde devlet oldular. Byk
Ermenistandaki feodal yapnn Bizansllarca bozulmas, blge nfusunun nemli
lde azalmasna yol at ve Bizans snrlarnn savunmasn zayflatt. Bizansn
bu siyasetinin yan etkileri abuk ortaya kt: 1064te Seluklu Trkleri Ermeni
bakenti Aniyi tahrip ettiler ve 1071 de Malazgirtte Bizans ordusunu bozguna
uratp imparatoru esir ettiler.
Seluklu Trkleri Konya blgesine yerletikren sonra, Bizansa doru ikinci
bir kitlesel Ermeni g oldu. Bu olayda 400.000 kii daha prensleriyle birlikte
kuzey Kapadokyadan gney Kapadokyaya ve Kilikyaya g etti. Kilikyaya
Ermeni yerleiminin Bizansllarca desteklenmi olmas gerek. Zira blge, daha
nce, 964 tarihinde, Nikephoros Phokasn yrtt Bizans-Arap sava srasnda
sakinleri tarafndan neredeyse tmyle boaltlmt.
Kilikya Ermenileri, kuzey Kapadokya ve Byk Ermenistandan gelmilerdi.
Tarsus valiliine Apulgharip, Mara valiliine Philaretos Brahamios ve Lambron
valiliine Nakharar Oin atand. Daha sonraki Hatumyan Ermeni kral hanedan bu
sonuncu slaleden gelm ek ted irB rah am is ad Yunanistanda bugne dek kullanlagelmektedir ve Atinada Brahami adnda bir semt vardr.
Artk bir Ermeni blgesine dnen Kilikyanm nfusu, Ermenilerden baka,
dil bakmndan Hellenlemi Kapadok, Suriyeli Monofizit ve Batllardan oluu

42. Nersessiat, S , (1974), Armerian and Iha Byzantine Empim, p. 27: Gregory Magistros
had come to Constantinople in 1045 wrth the Bagratid king, Gagik; he had been received by the emperor Constantine Monomachus with marked honor, and welcomed by the Byzantine scholars as one of the
greal minds o flh e century.
43. Nersessian, D , S , (1974), Armenian and the Byzantine Empim, p. 12: Thus, Apulgharip, a
member of the Ardzruni famity, was appointed governor of Tarsus and Mopsuestia; Philaretus was
placed in command of Marash (Germanicia);... others arrived directly from Armenia. Among the later was
the nakharars Oshin, whose descendants were to be the fouders of the Hetumian dynasty, and who
received from his kinsman Apulgharip the fortress of Lambron with commanded the Cilician Gates of the
Taurus.

49

yordu. Mara valisi Philaretos Brahamiosun, Bizans imparatoruna kar r

gtledii isyanda 8.000 Normandiyal kulland bilinmektedir. Normandiya kken
li Bizans slalesi Raullar (Rallisler), nceleri Kapadokyada toprak sahibiydiler.
Kilikyadan baka o dnemde Ermeni nfusun nemli bir blm bat
Anadolu'ya snmt. Orada, zellikle Abydos yresi ile Skamandros (Eski
Menderes) koyanda Ermeni says ok artt. Bu Ermenileri 1204 tarihinde Latinler
anakkale Boazn ele geirmek iin kullandlar ve Abydosu koruma grevini de
bir Ermeni muhafz gcne verdiler. Latinler anakkale Boazndan ayrlrken,
20.000 Ermeni, imparator Henrynin peinden Trakyaya gitti ve orada BizanslIlar
tarafndan yok edildi .4

44.
Charanis, P, (1972), On the elhnic composition o f Byzantine Asie Minr in the thirteenth century, p 144: n the thirteenth century, hovvever, the Armenians were more numerous in the northwestem corner of Asia Minr around Abydus and ir the valley of the Scamarder. . According to Villehardouin
the Armenians who follovned Henry into Europe numhered 20.000 and they brought with them their wives
and children. in Thrace these Armenians, al of them, according to Villehardouin, vvere captured and put
to death by the Greeks".

51

BZANS-SELUKLU DNEM (1701-1261)

BizanslIlar 1071 Mancikert (Malazgirt) savanda bozguna uradktan sonra,

bunu izleyen 10 yl iinde Anadolunun siyas haritasnda dramatik deimeler
oldu. Bu sre iinde Seluklu Trkleri Nikaiaya (znik) ulaarak, neredeyse tm
Anadoluyu ele geirdiler. znik, sultan Alp Arslann ilk bakenti oldu. Bu devletin
topraklar dnda Dardanel (anakkale), Kk Ermenistan ve Trabzon blgeleri
kald (Harita 11).
Engel tanmadan ilerleyen Seluklu Trkleri, Araplarn nceki 300 yl iinde
baaramadklarn 10 yl iinde baardlar. Bibliyografyada Seluklu Trkleri ile
BizanslIlar arasnda cereyan eden nemli bir savatan sz edilmemektedir. Bu olay,

Hanta 11 1085 tarihinde Anadolu siyasi hantas; Seluklu Trklerin ilk

yaylndan sonra.

52

Anadolu topluluklarnn istilaclara kar neredeyse hi direni gstermediklerine

iaret etmektedir45.
Anadolulularn Seluklu istilaclarna kar hibir asker direni gster
memeleri, nceki Bizans dneminde ynetenler ile ynetilenler arasndaki iliki
lerin ok dk bir dzeyde oluuna balanmaktadr. Bilinen bir olay, Makedon
Hanedannn hkm srd yllarda derebeylerin, imparatorlarn da katksyla,
kk toprak sahiplerini tam anlamyla ezdikleri ve onlar toprak klelerine
dntrdkleridir. Makedon Hanedan yllarnda Anadolu Bizans toplumunda
mlkiyet ilikilerindeki deiiklik u yolla gereklemiti: Byk iftliklerde ve
Kilise topraklarnda yaplan retim her eit vergiden muaf tutulurken, kk reti
cilere %90lara varan ok ar vergiler konuyordu. Bu ezici vergilendirme yzn
den zgr reticiler kendi balarna var olmay srdremiyor ve topraklarn gnl
l olarak derebeylerine balayp, geinebilmek iin toprak klesi olmay yeli
yorlard. Derebeyleri ise, boyun emeyen az saydaki zgr renperleri, sopallar
diye adlandrlan adamlarnn yardmyla ikna ediyorlard. imiskesler, Phokaslar,
Bardaslar gibi imparatorlar veren Bizans aristokrasisinin bu toplumsal politikas,
Anadolunun en byk blmnde Bizans ynetiminin sona eriine de damgasn
vurdu. Bizansl yazar Khionatesin anlattklarn Fotiadis yle yorumlar: "...byle
likle sonunda Hellen kentleri tmyle barbar smrgeleri olmay yeliyorlard ve
vatanlarn seve seve dn olarak verdiler46 "
znikin ilk fethinden sonra BizanslIlar ile Seluklular arasndaki arpmalar
devam etti. U14te Seluklularn Afyonkarahisar yenilgisinin ardndan BizanslIlar
zniki ve bat Anadoluyu yeniden ele geirdiler. Bu savatan sonra komu

45. Ramsay, W., M., (1916), The intermixtum o frn ce s in Asin Minr, p. 5: "...yet there is no reason to ihinK thal the Seldjuk Conquest in 1071-4 was accompanied by any greal amount of massace...
the occupation of a greal parl of Anatolia was accomplished vvithout resistance on the part o f the old
Christan population".
46. <J>um5n, K., (1988): O/ coActfirofiol n g M rp A oia ra t ot Kpum ogponam l rou nvm t,
ocA. 62: Tpq)Ei OfTTv o XuvTp: Av o aypAujTOi rou ctouAtvou tptvav on) x<npa, o aouAdvo
tou nrtTpent va EyraaaTaSov yupi va tthpujvouv Opou crt Trtvrc xpva. li g auvxia ntav uTroxpu)|Jfvo va TrAripavouv vav 6% Papu cppo,
pa,

ttou tov

na6pt o lo ra i Sev ettepvooe ta 6-

auvr)85Tav arr tou Popalou,... A uti) r) AavOpumiKi) EiSnan Sev <pnvE Kavtvav axpaujto va OKtTETa tt)v TrarpISa rou, aAA ttpooeIAkue ttoAAo, ttou Sev Elxav axpaAuHiOTE cnrS tou
ntpaE, oto <PAp)Aov... toi, ujote oASkAhpe rAAgvct ttSAei TrpoTipoaav va ylvouv ottoikIe tujv
PapPpuv rai avAAaav EuxaploTa Tqv naTpISa tou".
ttuj

53

Phlomelonun (Akehir) nfusu Bizans topraklarna tand 17. Ancak devamnda,

Frigyada 1176 Myriokephalon savanda bozguna uraynca, Bzansllann ilerle
yii de kesin olarak son buldu
1204 tarihinde Hallar, stanbulu vc Anadolunun anakkale blgesini kap
sayan bir blmn igal etliler. Bu igal, blgede saylan ok kalabalk olan
Frmenilenn yardm sayesinde gerekleti (Harita 12).

Bat Anadoluya Slav ve Kuman gleri

1129 tarihinde Bithinyaya, yani Bursa-znik blgesine, son Slav g oldu. O
yl II. Ioanncs Komnenos oraya ok sayda Srp tutsak yeletirdi. 13. yzyl balar
na dek ad gemekte olan Bithinyadaki Serbohoria (Srp Kyleri) sakinleri, byk
bir olaslkla bu Srplarn torunlaryd4'. Anadoluya Kumanlar ilk kez oannes47*

47. lOTopkj tou EMrjviKO E&vou, ( 1979), rpo 0 ', E kotiki) A 6rvljv A.E., oe A. 44 T a 1146 o
Mavou'iA Eio^paE crra Edfpn tou oou Atvou ca vtKpaE aox'K to cnpOT tou crrnv AKpopv (Atpv
Kopox'Op) cnrr 0or] KoAoypaio Bouv Ka cno tuAop'Ao. E ttIoti pET^cpEpc tov eAAtivik n-Aq0uap
itin cCnAnifiAio oto PupvTiv Etpr"
AS C ha ra r is, P., (1972), The Siavc element m Byzantine Asia Minr in fhe thirt&enth century. p. 71:
"n 1129 o r 1130 addtional Slavs vjere transpianted to Asia Minr. They w ere Serbjan prisoners whom
John li setlied in the neighbortood o f N icom edia, a ssigre d them land, and sLbjected the o rd e r to taxatlon These Serbs ,* ipjp d cub tless the inhabrtants ot the sen/oehoria whjch are m entioned in th e ParfTtio
e g ri graeci at the be nning o t the thirteenth century"

54

Vatazesin hkm srd dnemde (1222-1254) yerletiler. Daha ayrntl olarak,

o dnemde Tatarlardan kaan 10.000 Kuman Bizansa snd. Bunlardan birou
Frigya blgesine; bugnk Ktahya, Eskiehir ve Afyonkarahisar ile belirlenen bir
blgeye yerleti. Bir blm Maiandros (Byk Menderes) Irma blgesine yer
leti. zmir blgesine yerleenler ise, Mikael Palaiologos dneminde
Hristiyanlap, devletin yksek ynetici kadrolarnda bile yer aldlar49.
Balkanlardaki Kumanlar, tm ulusal ve kltrel niteliklerini yitirip, eitli
Balkan blgelerinde eitli uluslarla kaynatlar. Bugnk binlerce Yunanl, Bulgar,
Makedon ve Trk, ortak kkenlerinin tek ulusal kalnts olarak Kumanis, Kumanidis,
Kumanos, Kuman, Koman, Komanof ve Kumanova gibi adlar tamaktadr.

Konya Sultanlndaki Bizans nfusunda slamlama

Seluklu Trklerinin Anadoluyu istila ettikleri dnemde Konya ve
Kapadokya blgelerinin nfusu, zellikle Ermeni, Suriyeli, Kaideli ve
Romallardan (Rumlardan) oluuyordu. Bunlardan sonuncular, Bizansllam
Kapadoklar ile sauriya Suriyelilerinden bakalar deildi. Anadolunun iine doru
ve zellikle kuzey Kapadokya ile Konya blgesinde Eski Yunan kolonizasyonu
vuku bulmad. Yunanl kolonistler yalnzca daha gneyde bulunan Kilikyada ky
ketlerine yerleiyorlard.
1071 tarihinde Kapadokya ve Konya blgelerine Seluklu Trkmen ordular gi
rince, o yerlerin budunsal mozaiine yeni bir soy esi daha katld. Bu yeni e,
byk bir olaslkla yerli nfis iinde aznlkta kalyordu. Son bilgiyi bibliyografya da
dorulamaktadr. Marco Polo, 13. yzylda blgeden geii srasnda kentlerdeki
nfusun ok sayda Hristiyan ierdiini anlatmaktadr. Ayn dnemde bir baka gez
gin, William of Rubnque, blge nfusunun %10unun Tk ve geriye kalan
blmnn Ermeni ve Romal olduunu yazmaktadr. kinci gezgin abartl yazyor
grnse de, yine de blgenin budunsal yaps konusundaki bilgileri geree yakn

49.
Charanis, R. (1972), On Ihe elhnic composion o f byzanb'ne Asia M inr in the thirteenth century, p 144: "Thesa Cumans had been setlled in Ihe Meander regions af Ihe empie in the thirteenth nentury, during thereign of John Vata2 es Gregoras relates lhal 10 Cumans, driven away from tteir homes
by Ihe Tarlars, erossed Ihe anube and began to wander n Thrace. They were picked up by John Vata2es
and vvere setlled by him as soldiers in Thrace, Macedonia, and Ihe Meander and Phrygian regions of Asia
Minr. .. Some Cumans enrolled in Ihe Byzantinearmy at the lime of Michael Palaeologus came to power
a re kmown to have spoken Greek weil*

55

saylmaldr.
Asker ve siyas bakmdan egemen olan Trkmen esinin blgedeki varl,
yerli nfusla evlilikler nedeniyle Konyada yeni bir Turko-Romen neslinin ortaya
kmasna neden oldu. Seluklu ordusunun bir blmn oluturan bu TurkoRomenlerden bibliyografyada miksobarbarlar olarak sz edilir. Bu neslin tipik bir
temsilcisi, babas Trk ve annesi Grc kkenli bir Hristiyan olan ausis (avu)
adl Seluklu Sinop valisidir5051.
Seluklu devletinde Yunanca konuan Hristiyan nfusun gittike azalmas,
Hristiyanlarn zellikle kendi isteiyle Mslman olmalarna balanmaktadr.
slamlamay bir yere dek u etken de kolaylatrmtr: Kapadokya Hristiyanlar,
byk lde Ortodoks olmayp, heretiktiler; yani Paulusu, Manieist, Monofzit
v.b., ve stanbuldaki Ortodoks BizanslIlara kar byk bir kin besliyorlard. Bu
tutumlar, 1071 Malazgirt savanda istilac Seluklu Trklerine kar hibir asker
direni gstermemeleriyle de ortaya kmt.
Kendi isteiyle Mslman olan BizanslIlar tarihte Gulm sfatyla bilinir.
Onlar ounlukla Abdullah adn alyordu ve artk bu ad din deitirmi kii
anlamn kazanmt. Binlerce Hristiyann kendi isteiyle slamlamasnda
Mevlevi tarikat nemli rol oynad. Mevlev tarikatnn kurucusu Celleddin Rum,
18.000 BizanslIy slmlatrdn sylyordu. I320de onun torunu Amir AriPin
cenaze treninde yeni bir kitlesel slamlama oldu52.
steyerek slamlama, yalnz halk tabakalarna zg bir olay olarak kalmad,

50. Vryonis, S , Jr, (1971), The Decline o f Medieval Hetlensm in Asia Minr and the Process o f
Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, p. 183: Marco Polo implies that the urban
classes contained a large Chrislan element. A contemporary o f Marco Polo, and also a traveler in Anatolia,
VVillam of Rubruque, remarks exaggeratedty, ( as fbr Tukey, I can infovn you that not one man in the there
is a Saracen; rather a re they ali Armenians and G reeks), Both Sanuto and Ibn Battuta noted the presence
of considerable numbers of Christians in vvestern Asia Minr as late as the earty fourteenth century*.
51. Vryonis, S., Jr., (1972), The Deciine of Medieval Hellenisme in Asia Minr and the Process o f
tslamisation from the Eleventh through the Fifteenth Century, p. 176: T h is union befween Turks and
Christians had already produced a new generation of Anatolians by the earty twetfth century, referred to in
the Greek sources as mixovarvaroi, and their presence is attested to in various Turkish amnies, VVhen
Alexius was campaigning against the Turks in the distrlct of Polybotus, a number of the amny of the emir
Monolycus vvere mixovarvaroi who spoke Greek"
52. loroola tou EAAoviko EBvou (1981), nty/o 0 ', EKonta) A9r)vti)v AJZ, ocA. 324: "O P ouylnpoor)A'nos crrrv opxri yv^ ^ toto EAAqva uypo (Ayn al-Dawla Rumi), "EAAnva apxntcrova, Appvou te XVte, KOI ) to tAo r
tou avocpEpcn n eixe UETaorptpa arov loAapop 18.000" moTOU... Ma
oUna apydTEpa (ypuj oto 1320) cnqv Kn&la tou Amir Arif, Eyyovo tou Poupl, q ta yeviRi1) ouyRvn07! ^n *
KpTT]OE K3 i noAAol

xpicttkivoI yvov apvnoi6

pr]OK0 i kqi aorroriKav

tov cAagap."

56

Bizans ve Ermeni yerel aristokrasilerini de kapsad. Aristokrasi snf bylelikle hem

topraklarn hem de toplum iindeki saygnln korudu. Gerek 11. yzylda gerekse
sonraki 200 yl iinde birok BizanslI asilzadenin ayrcalklarn devam ettirmek
amacyla Mslman olup, tarihe Trk olarak getiklerinden sz edilmektedir.
izelge 1de tarihte bilinen slmlam BizanslIlardan rnek adlar verilmek
tedir.
izelge 1: Bizans ve Ermeni kkenli Mslman eraf
Ad

Sfat

Merkezi

H a a n G av ras

E m ir

M a v ro zo m es

E m ir

A s ad al D a vla Konstantin

E m ir

Konstantin

Em ir

skilip

Mikail

A s ilza d e

Konya

oannes

A s ilza d a

Konya

C elled din K aratay

Em ir

A m in al-din Mikail

H aznedar

Al-din K aratay Abdullah

M im ar

A yn-al D avla K aratay

R e ss am

Keluk Ibn Abdullah

R e ss am

Kayseri

Konya

saakios K om nenos
oann es Kom nenos

Konya

M ekhitar

A s ilza d e

Filaretos

A s ilza d e

Bouah
Tom ik

S ive rek
Em ir

Kr Ferit (Vartan)

Em ir

A kehir

Hetum

Vali

Sinop

saakios ve oannes Komnenos, imparatorun kardei ve yeeni, Trkleen

BizanslIlardan en tannmlanyd. kincisi, sultan II. Kl Arslanm bir kzyla
evlendi ve Mslman olduktan sonra Konyaya yerleti. ok tannmlar arasnda
Pontuslu Gavraslar da vard. Onlar, Pontus Bizans mparatorluunun tannm
Kaideli bir slalesinden geliyorlard. Ayn slalenin baka mensuplan ise, Seluklu
Trklerine kar Trabzonun savumasnda yer almlard.

57

Trk-Bizans kaynamasndan, tabi ki, sultann kendi ailesi bile kurtulmad.

rnein, sultan II. Kl Arslan, bir Hristiyan kadnla evlendi ve olu I. Gyaseddin
Keyhsrevin kars, slmlam Mavrozomes ailesinin bir kzyd53. br sultan
larda da benzeri evlilikler grlr. Hristiyanlar zorla slmlatrma istisna bir
olayd; bylesi bir slmlatrma, Komana ve Horum ketlerinde, bu kentler
Danimendliler tarafndan fethedildikten sonra uyguland.

tcii

53. luTopta tou BAArjvtKo Fdvou (1981), Tpo 0 ', E kotiki^ ABnvujv A.E., ceA- 317: Avaq)pr TTEplnnuo ctouAtvou o ottoIo eIxe XP|mav| pprtpa Ka E/ o ^ e
auyo EMnvlBa a up Tpv a-

poTacpoTiK^ oucoyivEio Maupoiun.. O ldvvq Kopvrv, avp tou [Juovtivo auTOKpropa lu>dvvr B Kapvpvo, uupq>E6r|K P ulo ott ti uyatpE tou oouATtlvou TyKaTCTTTdBrKE crro I kvio kcm
TrpaonAuTia6r)K arov pu)ap6nvap... ISaTEpa tl^ x 0lJOO 0aq arou oeAt^ dukiko kkAou KaTixV
o oiKoytvEiE

tu)v

raPpdJu

tuiv

Moupotipnfiuv

koi

nuv Kopvrviv "

59

BZANS-MOOL DNEM
VE TRK EMRLKLER (1261-1331)

1243te Seluklularn Kse Da savanda yenilgisinden sonra Konya devleti

Mool protektorasna dnt. Ancak eklen ykl, 1261de sultan zzeddin
Keykavusun Nikaia (znik) Bizans mparatorluuna kayla gerekleti. Anadolu
Seluklu devletinin yklndan sonra 1261 de blgede siyas kuvvet olarak yalnz
ca Moollar, Bizans ve Kk Ermenistan kald.
Snrl Mool egemenlii dneminde Konya devletinde -bu protektorann
evresinde- eitli Trk emirlikleri kuruldu. Bunlardan en nemlileri, Karaman,
Mentee, Aydn, Saruhan, Karasi ve Germiyan emirlikleriydi. Bu sonuncusundan
daha sonraki Osmanl mparatorluu dodu.

Germiyan Emirlii (Osmanl devleti)

Germiyan Emirliine Yrk Trklerinin yerleimi 1224e dayanr. O yl sul
tan I. Alaeddin Keykubat, Harita 13te gsterildii gibi, Erturul bakanlndaki
400 Yrk ailesinin Ste yerlemesine izin vermiti.
Ayrca sylemeye deer ki, bugnk Trk mill marnda demografik bakm
dan nemsiz bir say olan 400 Yrk ailesinin yerleiminden sz edilmektedir.
Domani kyleri ile Ermeni Dalarn kapsayan St yresi, o zamanki
Bizans ile Seluklu devletleri arasndaki snrn tam stnde bulunuyordu54.
54. Vakalopoulos, A., (1970), Origin o f the Greek-Nation 1204-1461, p 64: T h e first wave of
Ottoman Turks. the romad Yuruks, settled in the district of Sout, southeast of Brusa, under their ruler,
Ertoghrul, in the middle of the thirteenth century. The descendants of the Greek refugees of 1922 from
that district stili talk of that invasion. The Sultan o f leonium, Ala ed-Oin l Kaikobad. had granted Ertoghrul
(or Ertoghroul Ghazi, as the refugees called him) the Ermeni Mountains and the group o f villages known
as DomanKs, near the Byzantine Angelokoma, for part of his summer domain".

60

KASTAMONU
EMRL

KARES
EMRL

/ / /

GERMYAN
EMRL
SARUHAN (OSMANU EMRL)
EMRL
AYDIN
AMT
EMRL
EMRL
TEKE
MENTEE
EMRL

Harita 13: 1331'de Anadolu siyas haritas.

Sonraki 70 yl iinde, daha kesin olarak 133 l e dek, Anadoludaki Bizans ege
menlii tamamen ktii. Bu k, Bizansta hkiim sren ok derin i bunalmdan
ileri gelmitir yalnzca. Yoksa Yrkler, asker bakmdan Bizansa kar gelip onunla
boy lecek durumda deillerdi. Bizanstaki derin bunalmn bir bulgusu, Bizans
filosunun datlarak imparatorluun deniz himayesinin Cenevizlilere teslim edilmi
olmasdr. Bizanstaki toplumsal yozlamann bir baka iareti de, Bizans imparatoru
nun, ard kesilmeyen isyanlar yznden Anadoludaki Bizans ordularna gvenmedii
iin, 1303te Trk aknlarna kar koymak amacyla 6.500 kadar paral Katalan askeri
arm olmasdr. Bir devlette art arda isyanlarn kmas, oradaki ynetimin ve
toplumsal politikann nitelii konusunda tek bana bilgi verecek bir olaydr.
Bizanstaki derin toplumsal bunalm, Osmanl Emirlii ile snrda olan Bizans
kentlerinin kendi isteiyle Trklere teslim olmasna yol aan koullan da salad.
Bursa, bibliyografyadan bilindii gibi, 1326 tarihinde kendi isteiyle Trklere tes
lim oldu ". Nikaia (znik), Rysion (Areu, Danca) ve evredeki kyler Trklere5

55. Itnapla rou EMpmtoi Evou (1981), Tpo 0 \ Ekotiki) ABnvJVA.E., <jeA. 163: o xp6va apYTtpa o Op)<v rartAaPe xqv NKaa (JEi an patpxpovn roopKa (2 Maplou 1331). O KavraKounv 6evavapipe Kav tijvmuan Tr]TTaAa npamouaa tjvAacntapEuv. O ouv6i)ke ttou
oAvnruv mr|v TTTuan rp ev elva yvaart. To TnSavTEpo elva 6u o ktoikoi rapESuaav rnv rroAn
yia tou IBou Ayou ttou eIxe TrapaoflE Ka n npoaa. Httepioxi) xr) Nlraa popcSpKE cteTippa
cttouaTpoTiujTE tou Opxv Ka o EaAapapb tou TrApBuapo Tr|TTpoxwpn<T Mruxu puBpp"

61

I331de teslim oldu. Bunlarn kendi isteiyle teslim olular, o dnemde zniki
ziyaret eden bn Batuta tarafndan da dolayl olarak dorulanmaktadr. bn Batuta,
znik surlarnn, evresindeki hendein ve br istihkamlarn ok iyi durumda
olduunu gzlemlemitir ki, bu da kentin iki yl nce savamadan teslim olduunu
gstermektedir.
Erturul Emirliinin asker gc, ErturuPun olu Osman tarafndan Bizans
"pronoia sistemi kopya edilerek I299da kurulan Gaziler snfna dayanyordu.
Feodal dzene zg alt kademeli bir aristokrasi oluturan Gazilere Bizans aris
tokrasisine ait yeni fethedilen topraklar balanyordu.
Germiyan Emirlii, Osman adndan Osmanl Devleti, o da ses deiikliine
uratlarak Ottoman Devleti adn ald.

63

OSMANLI-MOOL DNEM
VE KARAMAN EMRL (1331-1466)

Osmanllar tarafndan 1331 ylnda Bizans Bithinyasnn ele geiriliini,

Karesi (Dardanel, anakkale) ile Saruhan (Bergama ve Manisa) Emirliklerinin
ilhak izledi. 1389da Aydn (zmir) Emirlii ile birlikte Bizansa ait Philadelpheia
(Alaehir) yresi Bayezite (1389-1402) teslim oldu. Bylelikle bat ve orta
Anadolunun byk bir blm ele geirilmi oldu.
O dnemde Osmanl devleti iin en byk tehlike BizanslIlardan deil de
Moollardan geliyordu. Nitekim 1402de bu tehlike gerekleti. O yl Timurlenk,
Bayeziti cezalandrmak iin tahttan indirdi, ancak Osmanl devletini datmad.
Timurlenk, Trklere kar seferi srasnda Hallarn elinde kalan zmiri kuatt ve
oradaki tm Hristiyanlan kltan geirdi 6.
Fethedilen topraklardaki Hristiyanlarn kendi isteiyle slamlamalarnn
yan sra, Yenieri kurumuyla birlikte ilk kez zorla slmlatrma da uygulamaya
kondu. Yenierilik, Karamanl Kara Rstemin nerisiyle, 1362-1389 yllan arasn
da I. Murat tarafndan kuruldu. Ermeniler ile Yahudiler istisna edilerek, nceleri
yenieriler yalnzca Hristiyan nfustan toplanyordu. Osmanl mparatorluunun
sadrazamlar daha sonralan yenieri snfndan gelmilerdir. Bunlardan ilki, Halil56

56.

lo r o p t a

io u

E A A r jv iK O T & v a u

( 1 9 6 1 ) , T p o 0 ' , E k C o t ik i ) A G q v J V A . E . . o c A 1 9 5 : " O M o y Y -

A o x v q , y a v a e l^ e o c A o u n a u ) r a v o a A rB v r r p p a x o T q K jA a p iK i't O p n o K C a , n o A p K r jo s Tf)V I p p v n , tto u o B a y a Q )T c ix c a p )o i v a T r a p a p c Iv E i o r n v r o t o r ) t u iv A a f v t o v , k i o r c p a a n d

a tp o p *) r n l t o n T q v K u p le u a e . O k t o ik o i p tt Ae j K a T a a < p d x 'n K a v * a e a v G p a T T o G fo rriK a v k q i t o k c r r p o v K p p ( o r ]K c ( A e k ^ p p p o 1 4 0 2 )

64

andarlnn yerine atanan Hristiyan kkenli yenieri Mahmut Adn idi ' O
dnemde yenierilerin evlenmelerine msaade edilmezdi. Bu yasaklk Muhteem
Sleyman (1520-1566) tarafndan kaldrld.

Bithinya Hristiyanlannda slamlama

Bithinya ketlerinden birounun kendi isteiyle Trklere teslim oluu, slam
lamay kolaylatrd ve blge nfusunun budunsal yapsndaki deiimi nemli
lde etkiledi. stanbul patriinin 1338 tarihli izelgesinde ve daha sonraki dnem
lere ait izelgelerde bu olaydan duyulan tedirginlik aka dile getirilmektedir .
Sakarya koyann Osmanl devletine ilhak edildii dnemde blgede
katksz Hristiyan topluluklar yayordu. Blgeyi 1333 ylnda ziyaret eden tbn
Batuta, Geyve kentinde bir tek Mslman ailenin bulunduunu ve Hristiyanlarn,
besbelli kendi isteiyle teslim olduklar iin, Trk himayesi altnda yaadklarn
anlatmaktadr .
znikin teslim oluundan 100 yl sonra, Nikephoras Gregorasa gre, kent
nfusu Bithinyallar (Bizansl Hristiyanlar), Miksobarbarlar (barbar krmalar) ve
Trkler olarak gruba ayrlyordu. Trk BizanslIlar veya, Bizansl yazarn
kmseyerek adlandrdna gre, Miksobarbarlar nesli , Osmanllar ile
Hristiyanlarn byk lde kaynamasndan ortaya kt. Bir kaynama ki, Orhan578960

57. lampk mu EAAqviKO E9vou (1981), lpo l \ E k&otiki1) A0rvuv A.E., oeA. 28: O M exP$t
B \ . Siiu e tov peyAo Pelpq XaAJA TcravrapAl ttou *|Tav A0po pouoouApdvo, mo koi oi ttpoktoxoI tou oto aiopa out koi ott) 0or] tou poE tov MaxpoT Aevl, ttou ttpopxovtciv and tou oAou r TTAn*.
58. loropla tou EAAqviKo EGvou (1981), Tpo ', E kotiki^ A9qvd)v A.E., oeA. 321: To TraTpapxiK ttiTtkiov ava<ppTa at npocrAuTiopo ovoykootiko ekooiou, cnrv avr|ouxfa th KcAralo tti KojvaravTTvouTrAEOM; koi o n TTEpiTntijaa xPaTKN<jjv papOptv koi KpumoxpKnavov".
59. TELpYiaou - ApvKr, T, (1952), H Trcpfyrio tou Iprrv MmnouTa crv rqv MiKp Aola koi n
Karcnao tou sMqviKou koi toupkiko nArjOuopoC kot tov 14ov acuva, oeA. 148: M et Tr)v Nkoiv o
TTEpnvnTil oxa tov ZaYYpov TTOTapv fmpPaoEf aysla oupopvr TTpo Tqv 6^Br\v koi a<po
5lVUKTpU<7V I TpV KlpTTOAlV KpOldV (Kiyia, anpEplVI^ rKlP)... KOTOlKETai TT CmlOTlV Ptpal(jv, ioteAovtujv urr pouoouApaviKhv rrpooraolav, untipxi e p(a pvov oiKa pouoouApaviKry.
60. Vryonis, S., Jr., (1971), The Decline ofM edieval Helfanisme in Asia Minr and the Process o f
Islamization from the Eteventh through the Fifteenth Century, p. 229: "When Ihe Greek historian
Nicephorus Gregoras passed through Bithynia en route to Nicaea in the middle of the fourteenth centu
ry, just o ne generation after the conquest of Nicaea, he observed that the population consisted of
Greeks, mixovarvaroi (Graeco-Tufcs). and Turks"

65

larafmdan kent fethedildikten hemen sonra balamt. Orhan, dul kalm Hristiyan
kadnlan askerleriyle evlendrmiti. Daha sonraki dnemlerde, bir Trk erkei bir
Hristiyan kadnla evlenmek istediinde, kadnn ailesi bu evlilikten doacak erkek
ocuklann Mslman ve dolaysyla Trk olmalanna nza gstermek zorundayd.
Kz ocuklar ise Ortodoksluk ile slam arasnda tercih yapabilmekteydiler10.

Karaman Emirlii
Anadoluda bamszln uzun sure koruyan tek emirlik, Karaman
Emirlii olmutur. Bu emirlik 1466 tarihinde stanbul fatihi sultan II. Mehmet
larafmdan ortadan kaldn di (Harita 14).
II.
Mehmet, Konya'y ele geirdikten sonra ok sayda Karamanly stan
bul'a tad. Karamanllar orada ticarette baanl oldular Karamanllann Rumu
l rk bu yeteneklerim bugne dek srdrcgelmilerdr

Harita 14: 1446 ncesi Anadolu siyas haritas.

67

OSMANLI DNEM (1446-1922)

ANADOLUDA TMYLE TRK

EGEM ENL DNEM (1466-2000)

1466 ylnda Karaman Emirliinin Osmanl devletine boyun emesiyle

Anadoludaki Osmanl egemenlii btnlenmi oldu. Bu olay, blge sakinlerinin
din ve daha sonralar ulusal ayrmlamasn nemli lde etkiledi.
Trk kaynaklarna gre 15. yzylda Anadoluda Hristiyan nfus 78.783
haneden ibaretti ki, bunlar da 500.000-700.000 kii ieriyordu. Bu Hristiyanlarn
bir blm Hristiyan Sipahilerdi. Sipahiler, alt aamal aristokrasi olarak nispeten
kk topraklara sahiptiler. 16. yzyln sonlarna doru Hristiyan ve Mslman
sipahilerin says toplam olarak 200.000 kiiye ulamt. Ailelerini de katarsak, bu
say 1.000.000a kar. Toplam nfus ise 16-20.000.000 kiiydi61.
Egemenliklerinin ilk yzyllarnda Osmanllar imparatorluk uyruklarn
Mslmanlar ve iman etmeyenler (Kefere veya Gvurlar) diye ayrdediyorlard.
stanbul Ortodoks patrii, II. Mehmet tarafndan tm Hristiyanlarn bana getiril
di. Daha sonralar, yani 15. ve 16. yzyllardan sonra, resm Osmanl yazmalarn
da Kefere veya Gvur terimiyle birlikte milleti elmesihiyye terimi de kullanl
yordu. Bununla Hristiyan toplumunun tm kastediliyordu. Ehli kitap eitli din

61. loropla mu EAAqviko "Edvou (1974), Tpo I', E kGotiki) ASnvtbv A.E, oeA. 33: TEpfnou
200.000 rrraxfi kcit to tAo tou 16ou ava ctttoteAoociv, 0a tAeyc Kavti, rv apKrroKpafa Trj
vn orr)v o8u>|javiK(| auOKparopia, apBp qxetik pEyAo, a<po pe ti oikoyvei tou Ga <pGavav
to 1.000.000 (q o0wpavcf| auTOKpaopia, aptptova p TrpapaTOU UTroAoyapo ToOpKtov iotopikujv ,
apGpoae

oto tAo tou

16ou acova 16-20.000 000 KaroKOu)".

68

cemaatleri birbirinden ayrdetmek zere (rnein Ortodoks Hristiyanlan Monofzit

Hristiyan, Mslman ve Yahudilerden) ilk kez millet terimi ancak 17. yzyln
sonunda kullanld. Hristiyanlarn haklarn gvence altna alma yolunda 17.
yzylda atlan bu rkek admlar, Ortodoks nfusun bat Anadoluya yer yer g
etmeye balamasna neden oldu ve bu g 18. yzylda olduka hzland.
mparatorlukta din milletler ayrmna dayanan ynetim sistemi, mparator
luu batllatrmay amalayan Tanzimat Fermannn ilan edildii 1839a dek
muhafaza edildi. Tanzimat hkmleri gereince gayri mslim milletler, tam ulusal
milletler olarak deilse bile, ulusal-din milletler olarak tannyordu ilk kez.
stanbul Patrii de, Romal (Rum) diye adlandrlan tm Ortodoks Hristiyanlara
Genarkhes (Milletba) olarak yasallatryordu. 1870e dek Romal (Rum) milleti,
daha sonra ulusal Hellenler (Yunanllar) olarak ortaya kanlardan baka, Ortodoks
Bulgarlar, Ortodoks Arnavutlar, Slavca konuan Ortodoks Makedonlar, Ortodoks
Ulahlar ve Trke konuan Ortodoks Gagavuzlan kapsyordu. Bu heterogen
Hristiyan ahali, bugnk anlamyla Yunan ulusal bilincine sahip deildi elbet.
1839da Tanzimatn ilanyla Osmanl mparatorluunda yaplan zgrletir
menin en nemli sonularndan biri, byk toprak aalarnn topraklarnda alan
kylleri toprak klesi olarak kullanma haklarnn kaldrlmas olmutur. Bu toplum
sal reform, Peloponnesostan (Mora), adalardan, Makedonyadan ve Yunanistan
anakarasnn br blgelerinden gelen Ortodoks Hristiyanlarn Anadoluya gleri
ni hzlandrd. Bu gmenler zgr reticiler olarak yerleiyor ve toprak aalarnn
smrsnden kurtulmak iin kylerini terkedip dalk blgelere snm olan Trk
toprak klelerinin yerlerini alyorlard. Bu byk g hareketiyle, Anadoludaki
Ortodoks Hristiyanlarn says, yerli Ortodoks Hristiyanlara mali gmenler de
katlnca, 19. yzyln sonuna doru 2.000.000 kiiye ulat. ada Yunanl
yazarlarn Anadolu Hellenleri ne YunanistanlIydlar ne de gmendiler diye ileri
srdkleri sav", Yunan soyunun bu blgede zaman iinde srekliliine ilikin mil
liyeti sylenceye hizmet etmeyi amalamaktadr yalnzca.
Fransz htilali Balkanlarda eitli milliyetiliklerin aamal bir uyann
harekete geirdi. Bylelikle Ortodoks patriinin Balkan yarmadasndaki tm62

62. laropk

to u

EAAqvtKo6 'EOvou (1975), Tgo IA', Ek&otiki) A 6 n v u jv A .E ., O tk

2 2 7

:T

toi oi

400.000
TcphTou xpcmavof (0I T re p o a T E p o 'EAArjve, ttoA Ayffpo A p ptvo). o u y c K p ij va 78.783 XPl<7TiaVIK OlKOytVElE TTOU KCITOIKOLV OTflV MlKp AO, ap<pjva p apXE>CIK TO UpKIKt
Trqy TO 1520-1535 EvcrupEvo auvex(i) Ka <no tAo
vtqi

t 2.000.000

ijjux'.-.

o EAArjvop

qut6, ttou

tou 1 8 o u

auva pvo o EAAnve

uttoAoyIo-

5 ev ^Tav ote eM oik ote OTTOnMO

69

Ortodoks Hristiyanlar zerinde kulland erke kar itirazlar balad. Padiah

1865te Rumen Kilisesinin ve 1870te Bulgar Eksarhlnn1'' bamszln
tanynca, stanbul Ortodoks patriinin Milletba sfatyla Balkan yarmadasndaki
tm Ortodoks Hristiyanlar zerindeki salt egemenlii de sona ermi oldu.
I830da bamsz Yunan devletinin kuruluu da kendi apnda stanbul
Ortodoks Patrikhanesinin evrenselliini baltalamt. Harilaos Trikupisin1" 1 patrik
111. Yoakimle atmasyla siyas ifadesini bulan Yunanc bir anlay gelimiti
Atinada. Patrik, Balkan yarmadasndaki tm Ortodoks Hristiyanlar zerinde
evrensel Genarkhes (Milletba) iken, Rum diasporasnn orta kentsoylu snfndan
gelen basklarla, sonunda Yunan ulusunun Ethnarkhesi (Ulusal efi) konumuna
girmek zorunda kald. Bylelikle de evrenselliini yitirdi. Romadaki papa ise bu
niteliini korudu. Ayrca unu da sylemeye deer ki, Yeni Yunan devleti poli
tikaclar, patriin kendini Yunan ulusunun Ulusal efi olarak telakki etme hakkna
gittike itirazlar ileri srmeye baladlar. Bu sfatm Atinadaki politik liderlere ait
olduunu savunuyorlard. Nitekim daha sonra Yunan gazeteleri Elefierios
Venizelosu Hellenizmin Ethnarkhesi (Ulusal efi) olarak nitelendireceklerdi,
Genarkhes (Milletba) olarak deil. Zira Balkan yarmadasnda Ortodoks
Hristiyan Milleti artk mevcut deildi.
1870ten sonra eitli ulusal-din milletler, ulusal milletler olarak yasal
latrld. Padiah, Rum milletini (Patrikhaneye bal Ortodoks Hristiyanlan veya
Hellenleri), Rumen milletini, Eksarhla bal Bulgar milletini, Monofizit Ermeni
milletini ve Yahudi milletini tand. Bu milletler Mslman milletiyle eit haklara
sahiptiler.
1908 Jn Trk ihtilaliyle ulusal milletler ortadan kaldrld ve onlarn yerine
laik bir Osmanl ulusu yaratma giriiminde bulunuldu. Fakat OsmanlI mparator
luundaki deiik milliyetiliklerin birbirleriyle sert ekimeleri yznden bu gi
riim baarya ulamad.
mparatorluu batllatrma abalar olan Tanzimatn ilan (1839) ve Jn Trk
ihtilali (1908) sayesinde, Anadoluda ok sayda ulusal eitim kurumlan ald.
Kuramsal olarak bu okullann grevi, Osmanl uyruklanna eitim vermekti. Ancak

O B u lg a r Eksartl Bulgar Ortodoks Kilisesinin stanbul Ekamenik Fener Patrikhanesinden

bamsz ynetim mercii. Padiah tarafndan 18701e tannm ve 1915'e dek srmtr. Daha sonra
Bulgar Patrikhanesine dnmtr.
(**) H arilaos Trtkupis (1832-1896): Yunanl devlet adam; yedi kez babakanlk grevinde bulun
mutur. Devleti adalatrma yolunda ald nlemlerle nldr.

70

gerekte bunlar, yeni ulusal bilinleri alayan milliyetilik propaganda merkezleri

olarak i grd; Yunan ve Bulgar, daha sonralar Makedon, Srp, Rumen ve Ermeni
ulusal bilinlerini. Anadolu topluluklarnda yeni oluan ulusal bilin, neredeyse salt
dine dayal bir olguydu. Oysa bu topluluklarn birou, soy bakmndan ayn insan
mozaiine mensuptu.
Yunanistann gerekd Megali dea dyle giritii Anadolu Seferi, mil
liyeti ve yaylmac bir nitelik tayordu. Zira Anadolunun eitli blgelerinde
yaayan Rumlar, br blmlerde ayrntlaryla gstereceimiz gibi, nfus olarak
bir aznlk olmaktan daha ileri bir konumda deillerdi. Yeni Yunan devletinin
emperyalist politikas, oluum halindeki Osmanl ulusunun varln tehdit etti ve
Kemal Atatrke Osmanll kaldrp Trk milliyetiliini gelitirmesine ve onun
araclyla ada Trk ulusunu yaratmasna byk lde yardm etti.
Psirukis, Anadolu Felaketi balkl yaptnda bu konuyla ilgili unlar yaz
maktadr:
Bylelikle Yunanl kentsoylu tarihiler, bir yandan Anadolu Rumluunun
ulusal sorununu doru deerlendiremediler, br yandan Yunanistan n 1919-1922
yllarnda Yakn Doudaki gerek roln anlayamadlar Tm, Anadolu
Rumlarnn ulusal haklarn gvenceye balamak gerekesiyle Trk ulusal bl
gesinin paralanmasn ve gerekte esir edilmesinin savunucular oldular. Al.
Papanastasiu n , ulusal faciamzdan yllar nce Trk D evrim i balkl
incelemesinde u uyarda bulunuyordu: Gerek zgrlk, ulusal eitlik ve
dayanma yolu, Trkler iin olduu kadar Trkiye 'de yaayan halklar iin de tek
kurtulu yoludur, onlar yksek bir yaam dzeyine ulatracak tek yoldur." Ve
gzlemini yle tamamlyordu: Bu halklarm yksek karlar, ulusal megalomani
lerini ve istilac emellerini terkedip, Trkiye 'ye geek zgrln yerlemesi iin
nsan abalara katlmalarn gerektirmektedir. Ancak bu gerei Yunanl kentsoy
lu tarihiler farkedemedileru.
unu da sylemek gerekir'ki, Trk ulusu, 19. ve 20. yzyllarda yaratlan
birok yapay uluslardan bir tanesidir. nk birbirleriyle hibir soy akrabal63

63. 'fupoKH. N, (1974): H MiKpacnariKij Karaarpocp), oeA. 15.

O Papanastasiu iin bkz s. 10'daki aklama.

71

bulunmayan topluluklar iermektedir. Tpks, yeni yaratlan Yunan ve Bulgar ulus

lar iin de geerlidir.
Osmanl mparatorluu anda Anadolu ynetsel bakmdan eitli Vilayetlere
ayrlyordu. Bizi ilgilendiren Aydn, Bursa, Konya, Kastamonu, Sivas (Sebasteia)
ve Trabzon Vilayetleri ile Dardanel (anakkale), zmit (Nikomedeia) ve skdar
bamsz sancaklardr.
Anadolu Rum topluluklarnn demografik yaps konusunda bu almada
Alia niversitesi profesrlerinden Sotiriadisin istatistii benimsenmitir. nk
bu istatistik, Birinci Dnya Savandan sonra Yananistann ulusal toprak talep
lerinde Elefterios Venizelos hkmeti tarafndan resm belge olarak kullanlmtr.
Sotiriadis istatistiinin benimsenmi olmas, oradaki demografik verilerin
lartl olmad anlamna gelmez. Buna ramen yelenmi olmas, kt niyetli
eletiricilerden gelebilecek itirazlar savmak iindir. Bu istatistikte 1912?lerde
Serez, Selanik, Klk, Edesa ve Florina blgelerinde yaayan Hellen topluluklarn
lntmnda apak abartlar vardr.
Harita 15te Sotiriadise gre Trkiye Vilayetlerinde yaayan Rumlarn oran
gsterilmektedir.
Sotiriadis istatistiinin demografik verilerindeki abartlar gstermek zere,
izelge 2de, Sotiriadisin verdii saylarla birlikte Anagnostopulu istatistiinin
lz vilayetlerde yaayan Rumlara ilikin demografik verileri sralanmaktadr.
/// / /

SKDAR

t.ANCAI(t t
BGA

KASTAMONU VK.A!

aSANCAI (WH
Ankaro^
\/r y
'

.7

TRABZON VLAYET
__
BM)

SVAS VLAYET

Bur!0
BURSAVLAYni
(Bt.7)

^TAYDIN
',AVllAYETl(w/
'r
. , I

fKonyo
KONYA VLAYET
<)

Harita 15: Anadolu'nun en byk blmnn vilayetlere bln ve

Sotiriadis'e gre 1912'de her vilayette yaayan Rumlarn oran.

72
iz e lg e 2
S o tir ia d is e v e A n a g n o s to p u lu y a g r e 1 9 1 2 d e T r k iy e
V ila y e tle rin d e k i R u m v e T r k n fu s la rn s a y la r

TRKLER

HELLENLER

V ilayetler
veya Bam sz Sancaklar

Aydn Vilayeti
D a rd an el S anca
Bursa Vilayeti

9 4 0 .8 4 3

Sotiriadis

Anagnostopulu

6 2 2 .8 1 0 (% 3 7 ,7 )

4 3 5 .3 9 8 (% 2 6 ,2 )

1 3 8 .9 0 2

3 8 .8 3 0 (% 2 1 ,8 )

1 .1 9 2 .7 4 9

2 7 8 .4 2 1 (% 1 7,7 )

1 6 5 .6 2 5 (% 1 0 ,6 )

zm it Sanca

1 1 6.94 9

7 3 .1 3 4 (% 3 0 ,1)

5 0 .2 2 4 (% 2 0 ,7 )

skdar San ca

124.281

7 4 .4 5 7 (% 2 8 ,8 )

60 .011 (% 2 3 ,2 )

Konya Vilayeti

9 9 8 .7 2 3

8 7 .021 (% 7 ,9 )

A n ka ra Vilayeti

6 6 8 .4 0 0

4 5 .8 7 3 (% 5 ,5 )

K astam onu Vilayeti

9 3 8 .4 3 5

2 4 .9 1 9 (% 2 ,5 )

S iva s Vilayeti

8 3 9 .5 1 4

9 9 .3 7 6 (% 8 ,9 )

T rab zo n Vilayeti

9 5 7 .8 6 6

3 5 3 .5 3 3 (% 2 5 ,9 )

Yukardaki verilere gre Hellenler istisnasz tm vilayetlerde aznlktaydlar.

Aydn vilayetinde Hellenler 622.810 kiiydiler veya toplam nfusun
%37,7sini oluturuyorlard; Anagnostopulu ise 435.398 kiiden veya nfusun
%26,2sinden sz etmektedir.
Dardanel (anakkale) bamsz sancanda Hellenler 38.830 kiiydiler ve
nfusun %21,8ini oluturuyorlard; Anagnostopulunun verileri belirgin deil.
Bursa vilayetinde Hellenler 278.421 kiiydiler veya nfusun %17,7sini olu
turuyorlard; Anagnostopuluya gre 165.625 kiiydiler veya nfusun %10,6sn
oluturuyorlard.
zmit bamsz sancanda Hellenler 73.134 kiiydiler veya nfusun %30,1ini
oluturuyorlard; Anagnostopulu ise 50.224 kiiden veya nfusun %20,7sinden sz
etmektedir.
skdar bamsz sancanda Hellenler 74.457 kiiydiler veya nfusun
%28,8ini oluturuyorlard; Anagnostopuluya gre 60.011 kiiydiler veya toplam

73

nfusun %23,2sini oluturuyorlard.

Konya vilayetinde Hellenler 87.021 kiiydiler veya toplam nfusun %7,9unu
oluturuyorlard.
Ankara vilayetinde Hellenler 45.873 kiiydiler veya toplam nfusun %5,5ini
oluturuyorlard.
Kastamonu vilayetinde Hellenler 24.919 kiiydiler veya toplam nfusun
%2,5ini oluturuyorlard.
Sivas (Sebasteia) vilayetinde Hellenler 99.376 kiiydiler veya toplam nfusun
%8,9unu oluturuyorlard.
Son olarak Trabzon vilayetinde Hellenler 353.533 kiiydiler veya toplam
nfusun %25,9unu oluturuyorlard.
Anadolu Rum nfusunun says ve kkeni konusunda ayrntl bilgiler ilgili
blmlerde verilecektir.

75

ANADOLUNUN BATI KIYILARINDAK

BLGELER

AYDIN VLAYET
Antik onya, Lidya ve Karya blgelerini kapsayan Aydn vilayeti, ynetsel
bakmdan kuzeyden gneye doru Manisa (Saruhan), zmir, Aydn (Miletos),
Denizli (Laodikeia) ve Mentee (Bodrum veya Halikamassos) sancaklarndan
oluuyordu (Harita 16).
1453te stanbulun Osmanl Trkleri tarafndan fethinden sonra Aydn

Harita 16: Aydn vilayeti, vilayetteki sancak merkezleri ve Sotiriadise gre

1912de her sancakta yaayan Hellenlerin oran.

76

vilayetinde kalm olan Ortodoks Hristiyanlarn says pek azd. Anagnostopulu,

konuyla ilgili olarak, 1520 ile 1535 yllar arasnda vilayette yaayan Ortodoks
Hristiyanlarn toplam nfusun %0,89unu oluturduklarn yazmaktadr6465.
Bat Anadoluda Ortodoks nfusun yer yer art ancak 17. yzylda balad.
Bu art, 18. yzylda Moradan, adalardan ve Yunanistan anakarasnn baka yer
lerinden blgeye g eden Rumlarla olduka hzland. Aydn vilayetine Ortodoks
Hristiyanlarn kitlesel gleri, Tanzimat reformlarn ieren padiah fermannn
ilan edildii 1839dan sonra oldu. Bu olay, blgenin demografik gelimesini nem
li lde etkiledi.
Ortodoks renper topluluklarnn bat Anadoluya g etmelerine yol aan
gerek ekonomik neden, Osmanl mparatorluundan sanayide gelimekte olan Bat
Avrupaya tarm rnlerinin dsatmnda grlen nemli artlar ve bunun sonu
cunda tarm iilerine gittike artan gereksinimler olmutur. Bu gereksinimler,
mparatorluun baka blgelerinden gelen renperlerle giderilebilirdi ancak.
Methone piskoposu Anthimos Karakallos bir mektubunda unlar anlatmaktadr:
Anadolu Aalar, onlar kim kendi blgesine alacak diye birbirleriyle yar
ediyorlar, ve onlara kiliseler ina ediyor, evler yapyor, ayr Rum kyleri kuruyor,
on yl boyunca vergiden ve haratan muaf tutuyorlar...61"
Ortodoks topluluklarn bat Anadolu blgesine g etmelerine araclk edenler,
byk iftlik sahibi Aalard. Bunlardan bir tanesi, Manisa sancanda geni
topraklarn sahibi Karaosmanolu idi. O, 1770 Orlov Olaylarn1* izleyen felaketler
den sonra Mora gmenlerine i ve himaye salyordu. Pouquevillein anlattklar
na gre, Trk Amavutlannn0 korkusuna dalara snm olan Arkadiyal aileler,
gizlendikleri yerleri K.araosmanolunun usuz bucaksz iftliklerine g etmek
zere terkediyorlard ancak66.

64. AvayvtOTOTioOAou, I . , (1997), MiKp Aafa, 19o a tcjv -1919, or EAArjvopOoe KotvTTjt.
a tA. 129: *Zr|v GpKca tujv npcim uv acbvtuv ttou okoAouBov tt)v KaAnpn n) Mcp Aota a n tou
O0u)pavo q n cp o jrt. )r| TTptv cttt ttjv im b a t) tou Buivt ou apaocatoiKr)pvn, xvEi oxv to o voAo tou xponaviKO nAr)6uopo, o ottoIoctto pAafr tou AlSvfou, ya TTapEtypa, ev avnrTpoouJTTEe peraO tou 1520 koi tou 1535 n ap to 0,89% tou auvAou tou nAi)8uapo pc pla cAatpp anar yOpa) oto At| tou I 8 k h j aovc oto 1,55% ... Zpuva pc n m o pcTporraOcI ektip^ oei, o Pupoi ctttoteAov to 1911 ca p ia o po to 17,53% tou auvAou tou nAnOuapo oto pAayttT tou Alvtou"
65. AvayvKJTOTTOAou. ., (1997), MtKp Aafa, 19o afv-1919. o EEAArfvopOoc KovrrfTe,
a tk . 243.
66. AvayvuicnonoOAou, ., (1997), Mocp Aota, 19o atujv-1919, o EAArfvopOoc KotvrrfTt,
ocA. 180: "... n on)v n c p o rt r r M ayvnata k q 6 u > k o i a n t t e p io o t e p e tt) A u t ik ^ Mcp Aofa, 6 va apKcr onpavTiK t t o o o o t Pcopbv EyKaOknara e k e ! tto A n pv t o 19o abva. A urf) n EYKaTaroot)
Cfva anoTtAcapa Kan) pcyAo p tp o pETOiaW)oca)v nApOuoptbv. H pEyaACiTcpn pcavaareniK ^ Kfvr)<n)

77

Ortodoks Hristiyanlardan baka, mparatorluun Avrupa blmnden

Mslman topluluklarn da byk gleri oldu. Bu olay, blgede muhacir adl
ok sayda Trk kynn bulunuuyla da kantlanmaktadr. mparatorluun Avrupa
kesiminden gelen Mslmanlarn yan sra, 1782 ile 1788 yllar arasnda yurtlarn
dan kovulan ok sayda Mslman Knm Tatar Bulgaristann Dobrua blgesine
snd ve daha sonralar onlardan 300.000i oradan gelip zellikle Anadoluya yer
leti ,7.
Aydn vilayetindeki nfus patlamasnn ak bir iareti, resm OsmanlI istatis
tiklerinde (salnamelerde) grlmektedir. Bu istatistiklerde 1884te vilayet nfusu
nun 1.002.920 kii olduu, 1905te ise 1.688.391 e ulat kaydedilmektedir".
Bat Anadoluya Ortodoks Hristiyanlarn giderek g etmeleri, blgenin
demografik yapsnda ylesine bir deiiklie yol at ki; 1535te Aydn
vilayetindeki Hristiyanlar nfusun ancak %0,89unu olutururken, 1911de, lml
deerlendirmelere gre, % 17,53 oranna ulatlar. Mslmanlar ise ayn dnemde
%79a dtler64.
Ilml deerlendirmelerdeki %17,53lk oran yerine, Sotiriadis, Anadoluda
Hellenlerin egemen olduklar balca blge konumundaki Aydn vilayetinde
yaayan 1.6589.529 sakinden 622.810unun, yani nfusun %37,7sinin Hellen
olduunu yazmaktadr. Resm Yunan istatistiindeki saylarn dora olduunu
kabul etsek bile, bu bilgi de, 1912de Aydn vilayetinde yaayan Hellenlerin vilayet

an Trw neAonvvncJO npa tpv MiKp Aala Trapor|p^r|Kc mei tq OpAuupiK koi ti KaacnpotpC tou
1770 O trupoi TOKpAiKcc; in AvaoAfc nu Kupii*(*); o KapaoapvayAou, Trpocpav cpyaota ra i
fYYnon npoooola oto u pEiavdcm. ZCppivo p tov I I oukePIA a oikoy vei in Apraia rrou arr
toy Tppo tujv ToupraApavujv eixav kotokjyei oto pouv, ev EYrartAemav Ta KpuoyET rou Trap
pvo Y'Q va pcTavaoTtaouv oto aTrtpavra tokAIkio tou KapaaopdvayAau,"
67. AvayvjaaTroLiAou, I. , (1997), MiKp Aala. 19o aojv-1919, o EAAtfvopOofr KovnjTC,
oiA. 130: "59. Zto Trpoja eti T xpva KaTEu8 v6 r)Kav Trpo tt)v OOtupaviKil AuTOKpaopla rrepTrou
300.000 TBpapo.
6 6 . AvoyviiGTOTTaAau, I. , (1997), MiKp Aala, 19o auiiv-1919, o EAAnvop96oe KorvnjTe,
atk. 129.
(*) O rlav Olaylar: 1768 Trk-Rus sava devam ederken, Rus amiralleri Orlov'lann buyruunda
ki Rus donanmas 1770'te M eraya iki kez karma yaparak, bdlge Rumlarn Osmanlya kar isyana
tevik etti. Daha nceleri Rus ajanlar tarafndan hazrlanm bir adamda Mora'da balayan isyan, baka
blgelere de srayarak genel bir ayaklanmaya dnmeye yz lutlu. Ancak ksa srede toparlanan
TOrkler ve Arnavutlar, kar saldrya getiler. Bunun zerine Ortavlar gemilerine binip Mora'dan uzak
latlar ve isyanclan kendi kaderlerine lerkettiler. Olaylarda karlkl kymlar olmutur.
(**) Trk A rnavutlar: Mslman Arnavutlara Yunanistan'da eskiden byle denirdi.

78

nfusunun 1/3nc tekabl eden bir aznlktan ileri gitmediklerini dorulamaktadr.

Aynca ilgin bir husus ta udur: Aydn vilayetindeki 622.810 Hellenden
395.559u, yani %63,5i, zmir sancann alt ky kazasn kapsayan nispeten dar
bir blgede yayordu. Bunlar Bergama, Foa, zmir, Urla, eme ve Karaburun
kazalaryd. ok byk bir vilayet olan Aydnn geriye kalan blmnde Ortodoks
Hristiyanlar baz blgelerde bir aznlk oluturuyorlard, ancak ounda ya nemsiz
bir aznlktlar ya da hi yoktular.
nceki blmde iaret edildii gibi, Sotiriadis istatistiinin benimsenmi
olmas, oradaki demografik verilerin abartl olmad anlamna gelmez. Buna ra
men benimsenmi olmas, kt niyetli eletiricilerden gelebilecek itirazlar savmak
iindir. Bu istatistikte 1912de Serez, Selanik, Klk, Edesa ve Florina blgelerinde
yaayan Hellen topluluklarn tantmnda apak abartlar vardr.
Aydn vilayetinde yaayan Flellen nfusun says konusunda Sotiriadis istatis
tiinin demografik verilerindeki abartlar gstermek zere, bu istatistiin saylan
ile Anagnostopulunun yeni bilimsel almasnda ierilen veriler aadaki
izelgede karlatrmal olarak sralanmtr.
izelge 3
Sotiriadise ve Anagnostopuluya gre 1912de Aydn Vilayetindeki
Hellen nfus saylar
Aydn vilayeti
zmir Sanca
Manisa Sanca
Aydn Sanca
Denizli Sanca
Mentee Sanca
TOPLAM

S o tiria d is e g re

A n a g n o s to p u lu y a g re

449.044
83.625
54.633
7.710
27.798

319.679
58.250
38.900
3.000
15.569

622.810 (%37,7)

435.398 (%26,2)

Yukarda sz edilen saysal verilere gre, Anagnostopulunun yazd gibi,

Anadolunun bat kylannda Rum Ortodoks cemaatlerinin birikimi yle bir hal
almt ki, kimi blgeler, zellikle zmir sanca, Hellenlerce ikamet edilen blge
izlenimini veriyordu. Aratrmaclarn ounda zmir blgesinin Aydn vilayetinde
ki, hatta tm Anadoludaki nfusun demografik yapsn yanstan tipik bir rnek
oldu izlenimi domusa da, geriye kalan engin blgeler, bundan sonraki blm

79

lerde ayrntl olarak gsterilecei gibi, zmir sancann ky kesimi dnda her
tarafta ounluk olan bir Mslman nfus iinde kaybolmu byk veya kk
Rum Ortodoks adacklar ieriyordu.
1912de Anadolu Hellenlerinin, zellikle Anadolunun bat kylarnda
yaayan Hellenlerin ounluk nfusu olduklar ve szm ona 3.000 yldan beri
ikamet ettikleri blgelerinden kovulduklarna ilikin milliyeti sylence, yukarda
verdiimiz bibliyografya bilgileriyle rtlmektedir. Aydn vilayetinin bat ky
yrelerinde yaayan Hellenlerin ezici ounluu, Balkanlarn eitli blgelerinden
gelmi mali gmenlerden ibaretti. Bu Hellenler, pek ok yazarlarn iddia ettikleri
gibi Trk hkmetinin deil de, Elefterios Venizelos hkmetinin nerisi zerine
1922de zorunlu nfus mbadelesine tabi tutuldular.
Hellenlerin gerek kkeni gerekse nfus yaps aadaki blmde ayrntl
olarak incelenecektir.

ZM R SANC A I
Bat Anadolu kylarnn nfusu. 12. yzyl balarndan beri Trk boylarnn
saldrlar yznden gittike azalyordu. Bryonis bir almasnda o dnemde ya
malanan, tahrip edilen ve boaltlan bat Anadolunun 53 kent ve kyn ieren bir
izelge sunmaktadr.
13.
ve 14. yzyllarda Trk boylarnn aknlar devam etmekte ve Bizans
topluluktan adalara ve stanbula g etmektedirler. O dnemde zmir koya, yani
Kaistros (Kk Menderes) Irma koya, Trkmenlerin elindeydi; zmir ise
1333te, bn Batutann yazdna gre, bir ykntlar kentiydi . 1390da
Philadelpheiann (Alaehir) d ve kylarn OsmanlIlarn eline geii, zmir
blgesindeki Ortodoks nfusun daha da azalmasna yol at. Bu blge, nceki drt
yzyl iinde srekli savalar ve Bizansn kt ynetimi yznden byk lde
zaten boalm bulunuyordu.
zmir blgesinin demografik servenleri sonraki 20 yl boyunca daha devam
etti. zmir kentiyle ilgili olarak bibliyografyadan 1402de Mool Han Timurlenkin
Bayeziti cezalandrmak amacyla kent sakinlerini kltan geirdiini reniyoruz.
Sonunda bar, ancak 1466dan sonra, Osmanl Trklerinin tm Anadoluda ege
menlik kurmalaryla birlikte geldi.
zmir blgesine kitlesel Rum g, 19. yzylda 1839 Tanzimat fermannn
ilanndan sonra gerekleti. Tanzimatn empoze ettii reformlar, sultanlk dzeninin

80

zihniyet deitirmesinden deil de, bat kapitalizminin szmasyla ortaya kan yeni
ekonomik gereklerden ileri geliyordu. Kapitalizm, Osmanl mparatorluundaki
toprak mlkiyet sistemini bile etkilemiti. O zamana dek sregelen tarmsal yap,
toprak kleliine dayal olduu iin tarmsal retimin artn engelliyordu. Bu art,
ada tketim toplumunun gereksinimleri iin zorunlu bir hal almt. Tanzimat,
byk iftlikleri hukuk bakmdan ksmen yasad tarm birliklerine dntrd ve
Aalar (byk iftlik sahipleri), Hristiyan ve Mslman reaya zerindeki kleci
haklarn yitirdiler.
Toprak aalarnn olduu kadar sarraf ve tefecilerin de basks altnda ezilen
Mslman toprak kleleri ve kk toprak sahipleri, Tanzimat fermanyla hareket
zgrl kazanr kazanmaz kylerini terkedip ilenmeyen dalk blgelere
sndlar. Bu olay, tarmsal retimin azalmasna ve bir nfus boluunun domas
na neden oldu. Boluu, zgiir reticiler olarak Rum gmenler gelip doldurdular.
19. yzyldan nce zmire g eden Ortodoks Hristiyan topluluklarn ulusal
kimlii konusunda, bu topluluklarda ulusal kimlik bilincinin bulunmadn syle
mek gerek. Yeni Yunan ulusal kimlii yapayd, Balkanlardaki tm ulusal kimlik
lerde olduu gibi, ve Avrupa Aydnlanma Akmnn, zellikle Fransz htilalinin
rnyd.
Aydnlanmaclar ve ayn zamanda o dneme dek bilinmeyen Yeni Yunan
ulusal kimliinin savunucular, zellikle, Fransz veya Alman eitimi alm orta
kentsoylu snftan gelen eitimcilerdi. stelik onlardan bazlar, Ortodoks
Kilisesinin bapapazlar snfyla iddetli bir ideolojik atma iine girdiler; onlara
gre bapapazlar, halkn ruhuna neredeyse uyuturucu gibi etki ediyorlard.
Yeni ortaya kan Yunan ulusal bilincinin savunucular ile Kilise arasndaki
ideolojik atmann tipik bir yks, Kitomilidisin zm irdeki toplumsal at
mann ideolojik sonular, 1809-1910"69 balkl kitabnda anlatlmaktadr. Bu
alma. Yeni Yunan Aydnlanma dneminin en iddetli papaz aleyhtarl havasn
teneffs ettirmektedir bize.
simsiz bir zmirli yazara Bapapazlara Yergiy\ kaleme almaya, Kilisenin
basksyla zmir Edebiyat Cimnasiumunun kapatlmas neden olmutur. Bu yeni
eitim kurumunda retilen milliyeti ve felsefi ierikli konular, papazlar snfnn
nderliini baltalad iin, stanbul Patrikhanesi tarafndan ykc faaliyet olarak
nitelendirilmiti.69

69. Kpa|ii]Alfin. H , M.. (199 ), t&oAoyKt lu v tn a c rr) K a vw \m fK AKtyxrK

Ip p vn , OtA. 24

81

Aydnlarn bir ksm ile Ortodoks papazlarn ynetici snf arasndaki etin
ideolojik ekime, bir baka isimsiz yazarn ayn dnemde yaymlanan "Yunan
Vilayeti" balkl yaptnda yer alan metinlerde de kendini gstermektedir. Bu
metinler aadaki u blm de iermektedir:
"Aziz bapapazlar stanbul'da erk ve n iinde derin ilerle urarken,
onlarn protosingelos1'1 denilen uydular, kanunsuz gelirleri toplamak zere
tarann herbir yann dolaadurmaktadrlar. Dolaadurmaktadrlar diyorum, atl
ve batan aa silahl olarak, ekiyabalan gibi, yoksul insanlarmz kurban
etmek ve yok etmek iin; zavall obann alna girmektedirler, koyunlarm kapmak
iin; ileke renperin kulbesine girmektedirler, rnlerini almak iin; dul
kadnn ve yetimlerin evine szmaktadrlar, yataklarndaki rtlere ve yrtk eski
giysilerine zorla el koymak iin... " "
Yukardaki metin ar muhalif bir tutum ieriyorsa da, o dnemin Ortodoks
Kilisesi liderlerinin dnyev uralar konusunda kabaca bir grnt vermekten de
geri kalmyor. Bunlar, Bizansn smrc vergi dzeninin ve halk aleyhtar poli-

Harita 17: zmir sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e gre

1912'de her kazada yaayan Hellenlerin oran.(*)

(*) P r n tn s y flfle iflfi O rtodoks Kilisesinde bapapaz vekili.

82

tikasnn ksm bir yansmasndan baka bir ey deildi. Bizans toplumsal kkn
le ve sonunda kendi kendini yok etmeye srkleyen bu politikayd.
OsmanlI mparatorluu dneminde zmir sanca ynetsel bakmdan on iki
kazaya ayrlyordu (Harita 17). Ayrntl olarak, zmir sancann kuzey kesiminde
Bergama, Foa ve Menemen kazalar; orta kesiminde zmir, Urla, Karaburun,
eme (Krini) ve Seferihisar kazalar; ve son olarak gney kesiminde ky kazas
Kuadas ile anakara kazalar Bayndr, demi ve Tire bulunuyordu.
Sotiriadise gre 1912de zmir sancanda 754.046 kiilik toplam nfus
iinde 449.044 Hellen vard ve Hellenler nfusun %59,5ine tekabl ediyorlard.
Ayrca unu da sylemeye deer ki, zmir sancann toplam 12 kazasndaki bu
449.044 Hellenden 395.559u, yani %88i, 6 ky kazasna, yani Bergama, Foa,
zmir, Urla, Karaburun ve eme (Krini) kazalarna yerleikti. Bu kazalarda
Hellenler ounluk nfusunu oluturuyorlard.
Anagnostopulu, yukarda sz edilen verileri kabul etmeyerek, zmir san
canda Sotiriadisin bize verdii saydan 130.000 daha az Rumun yaadn yaz
maktadr. Yani yazar, Rum saysn 449.044 yerine 319.679 olarak gstermektedir.
Kazalarn ayrntl nfus yaps aadaki blmde anlatlmaktadr.70

70. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andAsia Minr, page 9:
Statistics o f the Population, divided according to NationaHties, o f th e Sandjak o f SMYRNA. 1912.
Sandjaks
Smyrna

Kazas
1 Smyrna &
Nymphaeon
2. Vourla
3. Krini
4 Karabouma
5. Seferi-hissar

Turks

Greeks

Armenians

Bulgarians

96.250
4.445
7 780

243879

7628

415

8.000
9.800
2.100
6. Palaea-phoca
10.309
7. Menemen
8.775
8. Kousadasi
9 300
9. Bandir
20.500
10. Thira
11. Odemission 19.500
22.735
12. Pergamos
219.494

40670
50709
15.510
11 667
19514
11.216
11 052

Jews

16450
15
50
40
250
100

350
508
59

6 850
5000
7700
25.277

1 200
1.500

449.044

11.395

140
25
10
50
1.000

150

415

18.130

Others

Totaal

51 872 416.494
260
500
100
100
1 500
200
300
150
586

45 390
59.039
23.510
21.607
22.314
21.633
20.226
16.325
25.810
28.600
51.098

55.568 754.046

83

ZMR SANCAININ ORTA KESM

zmir kazas
zmir sancann orta kesiminde merkezi zmir kenti olan ve ayn ad tayan
kuza bulunuyordu. zmir kenti, I912de Anadoludaki Hellen nfusun en youn
olduu yerdi ve bu zellii onun Gvur zmir diye adlandrlmasna neden olmutu.
zmirin Hristiyan nfusu, bilindii gibi, 1402 ylnda Mool Han Timurlenk
tarafndan kltan geirilmiti ve bu olaydan sonra geriye kalan nfus tmyle
MUslmanlardan oluuyordu. 15. yzyl sonlan ile 16. yzyl balarnda
Anadoluya Ortodoks Hristiyan glerinin gereklemi olmas gerek; ancak bu
(htodokslarn hi olmazsa Aydn vilayetinde nerelere yerletikleri bilinmemektedir.
zmirin Ortodoks nfusu, 16. yzyl sonlar ile 17. yzyl balarnda artmaya
halad. Ayn dnemde kent nemli bir limana dnyordu. Hristiyan nfusun
l, daha ok Ege adalarndan, ksmen de Balkanlarm eitli blgelerinden gelen
Kumlarla olmutur. O dnemde zmir nfusunun zellikle Mslmanlardan olu
tuu bir baka olaydan daha ortaya kmaktadr. 1717de kentte 19 cami, 18 sina
gog ve yalnzca 2 Ortodoks kilisesi vard71723.
18. ve 19. yzyllarda Ortodoks enin art patlayc bir nitelik kazand. O
dnemde zmir ve evresine, yani Kordelio (Kayaka), Koklca, Bornova, Buca,
Nymphaion (Nf) ve Seydikye Rum gmenler yerleti. Bu gmenler, adalardan
ve Yunanistan anakarasndan geliyorlard. Bibliyografyada Karyaka ve Buca
sakinlerinin Moradan, Sakz, Andros ve karya adalarndan, Maniden ve zmir
kentinden geldikleri anlatlmaktadr727>.
71. AvayviDuoiTOAou, I . . (1997), MiKp Aola, 19o ani)V-1919, o EAAr)vof>Q5ot Ko M ttitc,
A. 243: "41. O opOoo nAq0uop t ij Ippvq apxKP va aufjva ay oya an t i apx t o u 1 7 o u
va, rav n TTAq yivca oqpavnK Apav. M a$ [iz t o u Eupumaiou apx^c va pxra oTq Zppvq m
Iva onpavTiK apOp opOouv. T-fq ara 1717, arp Zppvn o Pupol lxouv 50o peyAe EKKAqofEvd) o pouaouApvo 19 T<pp. o Appvot pfa CKicAqofa koi o Eppaio 18 ouvay
72. AvaYvaKJTOTTOAou. I. , <1997), Mcp Aofa, 19o anjbv-1919, o EAtojvopOoe K oivttite,
<h A. 248: "97. O ktoikoi tou M ttout) pxovra ott Tqv ncAoTrvvnoo, t\ Xio, koi tq v Avpo oe Oo
i lavaocuTiK Kpara. to ttpito to 1770 Ayu tuw OpAuKpucuv koh to eTEpo ro 1821. Ehra Kupiu
yrupyof oto lOHpAina. laTEpa out ttou avpKOuv orou vou".
73. AvayvuKnoTToAou. I . , (1997), Mucp Aofa, 19o aKvv-1919, o EAArjvopOoc KotvrrjTE,
A 248: "100. To xup Kapofyaa, q KaATEpa npoono Tq Xppvq, raAu yvcjar o t o u *EAAqvE
|i to vopa KopsA. pc tto A oqpavnK pupiKo nAq8uop <4.500 Pupol a rtv a v n o t 1.000 Topnou k q i 300 vou), opeiAEi Tq qpoupyta t o u caOap o t o pcravaarcuTiK Kpa tt o u yvupKc q n tp o Xf1. e k t o tt 6 pa piKpq pcovTqTa auTox9vu)v>o Pupol pxovra a r q M vq, Tq Xo koi rq v icapfi, aAA k q i Tq Xppvq".

84

Sotiriadis istatistiine gre 1912dc zmir kazasnda 416.494 kiilik toplam

nfus iinde 243.879 Hellen vard ve Hellenler toplam nfusun %58,5ine tekabl
ediyorlard.
Anagnostopulu, zmir kazasyla ilgili olarak, o dnemde kazada Sotiriadisin
bize verdii saydan 56.449 daha az Rum yaadn bildirmektedir. Kesin olarak,
yazar, Rum saysn 243.879 yerine 187.430 olarak gstermektedir. Bu Rumlardan
nemli bir blm varolarda ve zmir blgesindeki kasabalarda ikamet ediyordu.
Kordelyoda (Karyaka) Rumca konuan 642 Rum aile. 170 Trk aile ve
baka dinlere mensup 335 aile ikamet ediyorlard. Karyaka Rumlar, oraya
1874ten sonra Mani ile Sakz ve karia adalarndan gelerek mali gmen olarak
yerlemilerdi.
Koklca sakinleri tmyle Rumca konuan Rumlard ve saylar 4.000e
ulayordu. Bunlardan 2.500 Yunan uyrukluydu, geriye kalanlar da adalardan
gelmilerdi.
Bornova Rumlar zmir kentinden ve adalardan gelmilerdi. 1912'de bu kasa
bann nfusu, oraya 1821 den sonra yerlemi Rumca konuan 4.000 Rum ve 4.300
Trk ieriyordu. Kasabadaki Trklerin ou Girit Trkleriydi.
Bucada eskiden beri yalnzca Rumca konuan Rumlar ikamet ediyorlard.
1905 tarihinde Mora ile Sakz ve Andros adalarndan gelmi 5.800 sakinden sz
edilmektedir.
Nymfaion'da (Nif) adalardan gelmi Rumca konuan 2.500 Rum ve 2.000
Trk vard. Nif, Sotiriadis istatistiinde zmir kentine dahil edilmitir.
Seydiky (merion) de salt Rumca konuulan bir kasabayd. Bu kasabada
adalardan ve Moradan gelmi 25.000 Rum vard.
Bayrakl, Papaskala, Kricalya ve Parsi kylerinde nemli sayda Rumlar vard.
Mirakti (Kokaryal), Mersinli, Karantina, Gokaa, kiky (Yeniky),
Tomarca, Enopi (Gztepe), ili, Narltepe, Yakaky ve Lucakio (Ulucak) ky
lerinde az sayda Ortodoks Hristiyanlar vard. Bunlarn nereden geldikleri
konusunda ayrntl bilgiler bulunmamaktadr.
zmirde, varolarnda ve dolayndaki kimi kylerde ok sayda Rumlarn
ikamet etmekte oluu, tm Anadolunun Hellenlii yanlsamasna yol at. zmir
sanca konusunda unlara iaret etmemiz gerek: Sotiriadisin verilerine gre, zmir
kazasnda Rumlarn egemen olduu blgeler, %58,5 Rum oranyla zmir kentini,
% 100 Rum oranyla Koklcay, % 100 Rum oranyla Bucay ve % 100 Rum orany
la Seydiky kapsyordu.
zmir kazas dnda Rumlarn egemen olduu blgeler, Sotiriadise gre,

85

%87,5 Rum oranyla Foa kazasn, %89,5 Rum oranyla Urla kazasn, %66 Rum
oranyla Karaburun kazasn ve %86 Rum oranyla eme kazasn kapsyordu.
zmir sancann geriye kalan blgelerinde Rumlar nemli veya orta byklkte bir
aznlk oluturuyorlard.
zmirdeki toplumsal gereklik konusunda ada Yunanl yazarlarn byk
lir blm, genellikle milliyeti gre sahip olanlar, olaylar sylenceletirme
veya arptma eilimi iinde Trk hep barbar bir igalci, Helleni ise ezel bir kur
ban olarak gstermektedir. Bu almann amac, Osmanl toplumundaki toplumsal
olgular ayrntl olarak incelemek deil. Anagnostopulunun bu yaknlarda yaym
lanm olan Anadolu ve Rum Ortodoks Cemaatleri balkl yapt bu konuda
yetkin bir almadr.
Ksaca u olaya deineceiz: zmirde gsz toplumsal snflara mensup
olanlar, Rumlar ve Trkler, Rum ve Trk orta ve byk kentsoylu snfn
hizmetinde insanlkd koullar altnda alyorlard. Bu alma koullarnn tabi
istisna oluturmayp, tm Avrupa lkelerinde geerli olduunu sylemek gerek.
Ortodoks Rumlarn egemen olduu banker ve tccar kentsoylu snfnn
davran karakteristiktir. Militer ve feodal bir toplumun temsilcisi olan egemen
(Jsmanl snf, bankacl ve ticareti herhalde erefli meslekler olarak kabul
Imedii iin, ekonominin ilgili kesimlerini Hristiyanlara terkederek byk br
hata ilemi oldu.
Baz Rum tccarlarn cahil Trk kylleri karsndaki soyguncu
davranlarn, Kanl Topraklar n balkl tarih romannda Sotiriu gzel anlatr.
Konya Yunan Konsolosluunun Konyann Sille kasabasndaki Rum tccarlarla
ilgili bir diplomatik belgesi, Rum tccarlarn benzeri davranlarn aadaki
metinle resmen dorulamaktadr:
Silleli soydalar, blgenin belki de en mutlu insanlardr; zira daha batan bu
usuz bucaksz ildeki Mslmanlarn saflklarndan yararlanarak, olaanst
faaliyet ve marifetleri sayesinde, onlarn alma rnlerini tefecilik yntemleriyle
nceden satn almakta ve onlar madd ve manev boyunduruk altmda tutmak
tadrlar. (*)

(*) Kanl Topraklar": Dido Sotiriu'nun bu roman, Trkeye Benden Selam Syle Anadoluya
bal atlnda evrilmitir.

86

Bu davran, baz ada Yunanl yazarlar tarafndan Yunan genliine

anlatld gibi, malup Rumun barbar Trk nndeki davranna hi te benze
memektedir.
Benzeri davrana ikinci bir rnek te, 10 Nisan 1904 tarihinde zmir Yunan
Konsolosluunun kard olaydr. Bu olay, Anagnostopulu'nun kitabnda anlatl
maktadr.
1855teki bir antlamayla Osmanl Trkiyesi, yabanc uyruklulara, AvrupalI
ve Yunanllara, kapitlasyon uygulamasna msaade etmek zorunda brakld.
Bylelikle, Trkiyede ikamet edip te Osmanl uyruundan olmayan kimselere
geni lde vergiden baklk ayrcal tannd. Bu baklklar, Kantariye ver
gisi (ithal edilen mallar zerindeki gmrk vergisi) ile Temett vergisini (gelir ver
gisi) kapsyordu. Osmanl uyruklu Rumlardan binlercesi, ksa bir sre
Yunanistanda kaldktan sonra, bugn de uygulanan yntemle, Yunan uyruuna
geiyor ve Trkiyeye geri dnerek Osmanl uyruklu olarak verecekleri vergiden
kurtulmu oluyorlard. Benzeri bir davran gnmzde vergi cinayeti olarak nite
lendirilmektedir.
Yukarda sz edilen tarihte Trk polisleri Temett vergisini demeyi redde
den bir Yunan uyruklunun maazasn kapatmak isterler. Derhal mdahale eden
Yunan Konsolosluu sekreteri, yannda Konsolosluun drt kavasyla birlikte Trk
polisleriyle attktan sonra maazay zorla aar . Bu olay, yabanc bir lkenin
iilerine aka karmak olarak nitelendirilebilir.
Birinci Dnya Savandan sonra Trkiye malup devletler safnda yer ald ve
bylelikle galip tilaf Devletleri Anadolunun byk blmlerini igal blgelerine
dntrdler.
Bu ittifak politikas erevesinde ve Byk Devletlerin direktifiyle Yunan
ordusu Aydn vilayetinin orta ve kuzey blmlerini igal etmek zere zmire kt.
Vilayetin gney blm daha nce talyan igali altna girmiti.
Bu Yunan karmas, Anadolu Hellenizminin yok olmasnn yan sra, Yunan
ordusunun getii yerlerdeki Trk nfusta ciddi boyutlarda mal ve can kaybyla
sonulanan bir tragedyann balangc oldu.
Yunan vahetinin ilk rnei, Yunan ordusu zmire ktktan hemen birka saat
sonra vuku buldu. Bunu zellikle Aydn, Menemen ve Bergamadaki katliamlar izledi.
Resm Yunan tarih zmir olaylarn nemsiz atmalar olarak anlatr ve ayrn-74

74. AvaYVUKTTOTTOAou, I., (1997), MiKp Aafa, 19o aov-1919, o EAArvop&oe KotvrrjTc,
<teA. 391.

87

Ularna girmez. Fakat Trk kaynaklarndan bibliyografik bilgiler, bize bir baka
tablo sergilemektedir. zmir olaylarnn ayrntlar zmir 17. Kolordu Komutam Ali
Nadir Paann Trk Harbiye Nezaretine sunduu raporda anlatlmaktadr. Aada
I (irk paasnn raporundan baz blmlere yer verilmitir:
"III. 15 Mays 1919 gn Yunan mfrezesi karaya ktktan sonra saat tam
II 'de klalara doru yrd... Tren alay klalarn yanndan tramvay yoluna
gemiti ki. o srada bir el ate edildii duyuldu; muhtemelen nmayii bir Yunanl
tarafndan. Yunan askerleri derhal klalarn karsnda mevkilendiler ve yaylm
ateine baladlar... Ani ate ve iddetinden aran subaylar binann koridorlarn
da toplandlar, nk orada silah atei o kadar etkili deildi... Son are olarak
byk bir gndere beyaz bir bayrak asp, Yunan askerlerine doru yrdm... ste
lik silah ateine bizim hibir ekilde karlk vermediimizi gstermek ve hibir
phe uyandrmamak iin, ben ve maiyetimdekiler silahszdk... Hibir sra ve rtbe
fark gzetilmeksizin, ben de dahil, silahsz subaylar saldrlara ve kaba kfrlere
hedef oldular. Ard kesilmeyen sng ve dipik darbeleri altnda Yunanl askerler
subaylarmzn stlerini aradlar ve ne buldaysalar aldlar; mendil, saat, czdan,
enfiye kutusu, yzk, para vs.... Subaylar elleri havada Zitos" diye barmak
morunda brakldlar Onlardan birou, ayrca birok asker, darbeler altnda can
verdi veya ateli silahlarla ldrld veya yaraland... Verdiimiz kayplarn tespi
ti tam olarak yaplmam olmasna ramen, 40 l ve 60 yaraldan ok olduu
hesap edilebilir7!. " n 75

75. Greek Atrocities in the Vilayet o f Smyma, (1919), otA. 18:

"3. The 15/5/1919 the Greek detachment having landed marched to the barracks at 11 o'clock...
The procession had already passed and tumed round the barracks by the tramway Street when a shot
went off, fired very likely by a Greek manifester. The Greek troops then immediately took up their posilon against the barracks and opened a steady fire;... The officers surprised by the suddenness and energy of the attack assembled in the corridors of the building where the fring did not take much effect. .. As
n last resource I had a vvhite tlag fastened to a long pole and follovving it, I proceeded in person towards
the Greek troops... Moreover to prove that we had absolutety not retumed Tire and to leave no room for
doubt I and my follovvere were unamed... VVithout any distinction of rank or grade, myself nduded, the
disarmed officers were attacked with the grossest insults. Under a rain of blows from bayonets and butt
nnds of guns, they were searched, everything found on them was stolen, handkerchiefs, vvatches, pocketbooks, snuff-boxes, rings, money ete... Officers with their hands up were forced to cry "Zitos , Many of
them as well as of the soldiers succumbed beneth the blow sorw ere kilted or vvounded by the frearms...
Although our losses have not been entirety determined one may count more than 40 kilted and 60
vounded".
(*) Raporun Trke asln bulamadmz iin, onu buraya Yunanca evirisinden aktardk.

88

Trk paas raporun devamnda Yunan askerleri tarafndan silahsz olduklar

halde katledilen veya yaralanan yksek rtbeli Trk subaylarnn adlarna ayrntl
olarak yer vermektedir.
Bu olaylar, o dnemin Yunan Genel Kurmay Bakan Yardmcs general Ks.
Stratigos, gelimelerin tarihini zetledii kitabnda yle dorulamaktadr:
"Yunan birlikleri Karargha yaklatklarnda kendilerine ate ald. Bu yz
den genel bir atma oldu, kargaa ve yamalama eylemleri vuku buldu, 163 asker
ve sivil ldrld veya yaraland, bunlardan 47'si Yunanl subay ve askerlerdin. "
H. Trintaflidis, ayn olaylarda Yunan tarafnn verdii kayplan 2 l ve 34
yaral, Trk tarafnn kayplarn ise 5 l ve 16 yaral olarak gstermektedir7677.
Milliyeti gen tarihi Akolu, bu yaknlarda yaymlanan kitabnda, bilinli olarak
veya tarih bilgileri eksik olduundan, Trk tarafnn kayplarna hi yer vememektedir78. Triandaflidis, dnemin babakan Elefterios Venizelosun 22 Haziran 1919 ta
rihinde korgeneral Paraskevopulosa u aadaki telgraf gnderdiini yazmaktadr
karmann ilk gn ordumuzun refakat ettii tutsaklara kar katliam
eylemlerine giritii ngiliz Meclisinde iki kez dile getirildi... Buyruu altndaki
erlerin teslim olan tutsaklara eziyet etmelerini veya onlar katletmelerini ho
karlayan subaylarn ordudan azledilmek zere ilgili kurula sevkedilmeleri
gerekir... Ayrca ayn yazar, Venizelosun, iki albay, Zafriu ile Stavriyanopulos,
hakknda general Leonardopulos n nerdii disiplin nlemlerinin uygulanmasn
ve gerek asker bakmdan yetersiz grnm gerekse gal Ordusuna den grev
leri kavrayamam olanlarn yerine bakalarnn getirilmesini tavsiye ettiini yaz
maktadr77.
Yukarda sz edilen kantlar, ayrca Yunan Olaanst Asker Mahkemesinin
bir evzon eri ile bir Yunan vatandan idama mahkum etmesi ve kararn infaz, Trk
generali tarafndan anlatlanlarn gerek olduunu dorulamaktadr. Bu saptama,
Yunan resm tarihinin rettiklerinin tersine, 1919-1922 yllarnda yalnz Trklerin
deil de Yunanllarn da insanlk suu iledikleri sonucuna gtrmektedir bizi.

76. iTpariY. H., (1999): H EMa arp MiKp Aofa, oeA. 52.
77. Tpavraq)uAAIr|, X., (1964): H MiKpaoKniKi) EKorparcfa, azK. 27.
78. A kto6yAou, I., (1998): XpoviK M iK p ao ariK O floAtpou, a t A. 57.

89

Urla ve Seferihisar kazalar

Urla kazas, zmirin gneybatsndadr. Bu kazada 18. yzyln balarndan
nce Ortodoks nfus yoktu. Evliya elebi, 17. yzylda tmyle Trk olan bir
blgeden sz etmektedir . Daha sonralar gerek Urla kenti gerekse Urla kazas
Rum Ortodoks cemaaatlerinin nemli bir merkezi oldu.
Sotiriadise gre 1912de Urla kazasnda 45.390 kiilik toplam nfus iinde
40.670 Hellen ikamet ediyordu ve Hellenlcr nfusun %89,5'ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Urla kazasnda Sotiriadisin bize verdii saydan 10.345 daha
az Rum yaadn yazmaktadr. Yazar, Rum saysn 40.670 yerine 30.325 olarak
gstermektedir. Bunlardan 23.000i Urla kentinde ikamet ediyor ve adalardan ve
Yunanistann daha baka blgelerinden gelmi olan bu Rumlar orada 5.000 Trkle
birlikte yayorlard.
Urla kazasnn 13 kyne gelince; ayn yazara gre, nemli sayda Rumun
yaad yalnzca ky vard. Bunlarn arasnda sivrilmi olan Glbahe
(Rodonas) ky idi. Bu ky, Karistos, Erythraia (Erithrea, Urla Yarmadas) ve
Kiklad Takmadalar ile daha baka adalardan gelmi olan 2.500 Rum sakiniyle
gerekte bir kasabayd.
Glbahe Rumlan, kendileri Osmanl uyruklu olduklar halde. Birinci Dnya
Sava balarnda yaadklar lkenin sava halinde olduu ngiltere lehine alan
bir casusluk a kurdular kylerinde. Milionis, konuyla ilgili bize unlar anlatmak
ladr:
lk saflada, Urla Yarmadasndaki br Rum blgelerinin urad tenkil ve
srgnden Urla gibi o da kurtuldu. Birinci Avrupa Savann ilanyla birlikte,
Ingiliz casuslukfaaliyetlerinin nemli bir merkezi oldu Glbahe. Bu Anadolu Rum
kasabasnda 1821 dneminden beri gerekten bir palikaryalk ve yksek ulusal
duygu gelenei vard.79

oeA

79.
AvayvuroTroAou, Z (1997), Mnp A a l a . 19o ativ-1919, o EMqvop86oc Kovdrrjre,
275. "43. O "EAArvE 0 nY[U n KQv a n BoupAa ya ouAr cm tou aye, OKrf|TE yn. IHpv

(m rr) No... nvru tcto e6 ) 6 a o ra i crrov TarapE r*) o lEq>Eplx>oap, 6ev UTrr)pxF opSfoo ttAhSuop pAAov Trpv em u a pxt tou 18 ou aojva aa Aoote o E Ak TcteAemttI 6 ev pAEi rap ya ttepox e oAokA(|POU toupkiki), evi o TTEpnvnrt- aKpa ra i tov 19o auva ttou o ToupKiK TrArBuap
Elva EAyoo ma, avapEpovTa aro pouaouApavc naptA6v Tr| TTrpoy' UTTEv8uplovTa Tt)v euxpcnr) 0a rov pvapESov."

90

O talihsiz 1897 savanda bile 120 palikaryann Glbahe 'den gizlice katk
tan sonra gidip Yunan ordusunda gnll asker olduklar sylenir.
Ancak ngiliz Casusluk Servisinde alma olayn Glbaheliler abuk dedi
ler. 1915 te kasaba sakinleri Anadolu iine, Filadelfiya (Alaehir) blgesine
srgne gnderildiler1". "
Yazar, en kk bir toplumsal zeletiriye ba vurmakszn, milliyeti dn
yntemini niteleyen bir tutumla, 1915te Glbahelilerin ngiliz casusu olarak
faaliyet gstermi olmalarn lkletirmektedir. ngiltere ki, vatanda olduklar
lkeyle sava halindeydi. kinci Diinya Savanda Bulgar ve talyan igali dne
minde Yunanistanda Yunan uyruklularn benzeri davranlar yznden Yunan
asker mahkemeleri, dmanla ibirlii ettikleri iin sulular vatana ihanet sula
masyla lm cezasna arptryordu.
Rumca konuan salt Rum nfus ieren ikinci nemli ky, Yaclar idi. Kyn
750 Rum sakini, 19. yzyl balarnda oraya (Jria, Glbahe, eme ve Samos
Adasndan gelerek yerlemilerdi. unu da sylemek gerekir ki, Ortodoks
Hristiyanlar gelmezden nce ky bir Trk mahallesiydi. Miliorisin yazdna
gre, Trkler bu kyn sakinlerini Urlaya srdler, ancak ay sonra geri dn
melerine msaade ettiler; besbelli ngilizlerle ibirlii etmemilerdi.
Rumca konuan Rumlardan oluan nc byk ky, Tolos idi. Bu kyn
1.500 sakini, eme ve Kythera Adasndan gelerek oraya yeni yerlemilerdi.
Geriye kalan 10 kyn Rumca konuan nfuslar, nemsiz saylacak lde
azd. Boaltlm veya Trkler tarafndan ksa sre nce terkedilmi olan bu kyler
unlard: Mentee ky; burada Sakz ve Tios adalar ile Rumeliden,) gelen 100
Rum vard. Kolicas ky; 19. yzyldan nce kimsenin oturmad bu kyde evre
deki blgelerden ve adalardan gelen 150 Rum vard. Ortaca ky; burada 20-25
Rum hane vard ve ky sakinleri oraya 19. yzyl sonlarnda evredeki kylerden
gelip yerlemilerdi. Yukar Demircili ky; burada evredeki blgelerden gelen
200 Rum vard-1877ye dek bu kyde kimse oturmuyordu. Aa Demircili ky;
burada evredeki blgelerden ve Samos Adasndan gelen 340 Rum ile 25 Trk
vard-1800lere dek bu kyde de kimse otunuyodu. St ky; burada 60 Rum
hane vard ve ky sakinleri Alaatdan gelmilerdi. Gnepsi ky; burada 23 Rum80

80.
Mnkuipr, N., (199 ), Ta EM pm d Xujpd t ik flc p to y K ruv BopAuv M .A ola otA 214
O Rumeli (veya Sterea Heliada). Yunanistan'da Epir ve Tesalyann gneyindeki blge bugne
dek byle adlandrmaktadr.

91

hane vard ve ky sakinleri Alaat ve Karistostan gelmilerdi. Kilismani ky;

burada Paros ve Naksos adalar ile Urla Yarmadasndan gelen 400 Rum ile 890
Trk vard. Kiliseli ky (Hekim Adas); burada 35 Rum vard. Aya Paraskevi
(iftlik) ky; burada 100 Rum hane vard. Skala ky; bu kyde Urla ve adalar
dan gelip te oraya ksa sre nce yerlemi 400 Rum ile 50 Trk vard.
1912den nce bu blgeye zmirin ve Urlanm nl okullar kurulmutu.
rnek olarak Monemvasiyah Hacinikolis Hrisoyanisin kurduu okullar gste
rilebilir. 1740 ylnda zmire tccar olarak yerleen Hrisoyanis, Urlada ilk alan
okulu ina ettirmiti. Bu okul, nl Anaksagoria Skoli olarak gelimitir. 1745te
Hrisoyanisten Evangeliki Skolinin bas ve mtevellisi olarak ta sz edilmek
tedir81.
zmir sancann orta kesimindeki kazalardan en gneyde olan Seferihisar
kazasyd. Sotiriadis, bu kazada 21.607 kiilik toplam nfus iinde 11.667 Hellen
bulunduunu yazmaktadr; Hellcnler, nfusun %54n oluturuyorlard.
Sotiriadis'in tersine, Anagnostopulu, Seferihisar kazasna deinirken, blgede
ok az sayda Rum ikamet ettiini bildirmektedir.
Sonu olarak bir kez daha u sylenebilir: Hellenizmin egemen olduu belli
bal bu blgedeki Hellenler, oraya nispeten yakn bir tarihte daha iyi bir talih ara
mak zere yerlemi nali gmenlerden ibaret kiilerdi. Bu tarih saptama, kendi
apnda, onya Hellenizminin 3.000 yldan beri zaman iinde srekliliiyle ilgili
milliyeti sylenceyi rtmektedir.

ZMR SANCAININ KUZEY KESM

Bergama kazas
Bergama kazasndaki Rumlarn neredeyse tm Rumca konuan gmenler

81.
Avuyv'j.cncroAou ? (1997), MtKp Aola, 19o cmitv-1919, o EAAqvop96oc Kov6rqTC,
245: "54. O Trepoarepo TTpotpxavra an ra vno top Ayalou, oM d nal and M e Trepoxt tou
orpEpvo EApviKo xrpou. Aprol opPAAouv kpi arv avUmur), oiKOvapiKi' koi ttoAitictiiki'], ttou yvapgi p apBdar KovifiTO p Ip p vr Ta pEyAa cryAfin rj Zppvr xpovoAoyavTa Kuplu and
oe.

tov 18a aflva. Ka ev Eva pva n n rpienpn EuayyEAiKi' ZxoAr), aAA Ka AAn nyn.Ark] Ka x pvo
orr|V Ippvr, rou xpavoAoyapvra ott tte Ha TTapGElypa, o XaTqviKoAK Xpunoy rtw riy and uv
MovEpfiaa o OTrdlo EyKafllcnaTa a fpnopo on) Ippvn arr to 1740, 8a aupfiAEi cmv Idpuor tou
TrpujTOu oxo AeIou tusv BaupAv, ra anala 8a eeAix 6e arrv TTFptiiVi p r AvaoydpEio
O lo a-

vapSpETa Ka <o cjpnTr

koi ettItpotto to

1745 Tf] EuayyEAiKrR IxAt|".

92

olup, g hareketlerinin ilk dneminde Midilliden gelerek Ayvalka ve blgedeki

andarl ve Dikili gibi komu limanlara cemaatler kurmay yelemilerdi.
Sotiriadise gre 1912de Bergama kazasnda 51.098 kiilik toplam nfus
iinde 25.277 Hellen vard ve Hellenler tmn %49,4n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, yukarda sz edilen demografik verileri kabul etmeyerek,
Bergama kazasnda Sotiriadisin bize bildirdiinden 10.077 daha az Rum yaadn
yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, Rumlarn saysn 25.277 yerine 15.200 olarak
gstermektedir. Bu Rum lar, Bergama kenti ile andarl, Dikili ve Ayazkent kasa
balarna yerleiktiler.
Ayn yazara gre Bergama kentine Rumca konuan 8.000 Rum yerlemi
bulunuyordu ve bu Rumlar nfusun %40n oluturuyorlard. Komu liman
Dikilide ise 4.000 Rum 3.000 Trkle birlikte yayordu. andarl limannda da
Rumca konuan 1.200 Rum, nfusun %37,5ini oluturuyordu. Bu kasaba,
Ayazkent (Ayazmation) kasabas ve nemsiz saylacak lde Rum oran ieren iki
ky daha bulunmasayd, blgede Ortodoks nfusu olan son yerleim yeri olacakt*2.
Blgenin Yunan ordusu tarafndan igali, oradaki Trk nfus zerinde ve
yl sonra Rum nfus zerinde feleaketli sonulara yol at.
Yunan kaynaklarna gre, 30 Mays 1919 tarihinde 8. Giritliler Alaynn 1.
Taburu, beraberinde bir topu bir de svari takm olduu halde, Bcgama kentini
igal etti. 2 Haziran gn Yunan taburu daha stn Trk kuvvetleri tarafndan
kuatld ve byk kayplar vererek Menemene ekildi" Trk bibliyografya kay
naklarna gre, Bergamann Trk nfusu kentin igal edildii srada hibir direni
gstermedi. Ancak sonraki gn iinde Yunan ordusunun giritii hrszlk, Trk
vatandalarn katletme, kadnlara tecavz gibi eylemleri, Trk ahalinin silahl
ayaklanmasna yol at ve Yunan taburu kentten kovuldu.
Trklerin bu direniinin devam, Greek Atrocities iti the Vilayet o f Smyrna
balkl Trk yaynnda yle anlatlmaktadr:
"Bu olaylardan sonra, hayat ve erefi tehdit edilen Bergama nfusu, yek vcut
halinde ayaktand ve saysnn azlna ve silahlarnn kt kalitesine ramen823

82. AvaYVDCTTOTTOAou, I. , (1997), Mcp Aok, 19o aujv-1919, o EMrjVopOoe KotvrrfTe,

179: "31. H KCpnoAn-Apv tou N tikiAI, pc ouvo Aik rrArOuop n n x>A6u)v kotokujv , elxe r to OEpl X'ME PJpiO. H KjpTTOAn TOU ToOVTapAl. CTTOri pc OnpaVTIK pupftco TTAnBuop, 0a OTTOteAooe npaypaTiK to teAcutoo xu>p rr) TCpox4 pe puptco TrArjBuop, ao tq yu pu xu>p fc v
oeA.

*XOUV KaBAou EAAnvopOoo nArBuap. av ev uTTr1(pxe n *ujpTTOAr| AyaptvT (AyaopTiov),

Ka o AAa xwp pe aof*ipavTO ukjtoo ttoooot puptiKou TrAr]6uapo"
83. TpavTauAAJn, X., (1984): H MiKpaoamtf EKorparela, acA. 32.

koBuj

93

Yunan taburunu kovmay baard ve tabur tela ve karklk iinde geriledi. anl
Yunan askerleri, geriledikleri srada karlatklar masum vatandalar katlederek
ve Trk kylerini tahrip ederek aldlar. ki binden ok Mslman ldrld.
Yunanllarn Bergamadan geri ekililerinden bir gn sonra Midilli'den Dikili'ye
drt bin kiilik bir ekiya kuvveti kt ve nce orada birka yz Mslmam katlet
ti... Bu asker kuvvet, Bergama 'ya doru yrrken yolda karlat hereyi ya
malad ve herkesi kltan geirdi. Krklar, Sahanc, akky, Kalarga, amky,
Alacalar, Tekeli ve Sendel kyleri yerleri tannmayacak derecede tahrip edildi ve
kundaktaki bebeklerine kadar sakinlerinin tm katledildi.
Silahl Yunanllar yaklanca Bregama nfusu kap Som ay a snd.
Zamannda kaamayan ihtiyar ve hastalar insafszca kltan geirildi
Trk yaynnda bu anlatlanlar ksmen de olsa gerei yanstyorsa, o zaman
Yunan ordusunun sivil halka reva grd vahetin tek gerekesi, bu halkn veya
silahl Trk gerillaclarnn vatanlarnn yabanc ordular tarafndan igali karsnda
gsterdikleri direni olabilir. ELAS ve EDESr> gerilla gruplan. Alman igal ordu
larna kar ayn eylemlere ba vurmulard ve tabi bu olay, Hortiatis ve
Distomoda1" vuku bulan vaheti hakl gsteremez. Ne de Bergamada sivil halka
kar reva grlen vahet hakl gsterilebilir.

84. Greek Alrocities in the Vilayet o f Smyma, (1919), ocA. 49:

"Following on these events the population of Bergamo, whose lives and honour were threatened,
rose in a body and in spite o f inferior numbers and the precarious State of its arms succeeded in driving
out the greek battalion, which had to leave hurriedly n confusion. The glorious hellenic soldiers then took
revenge by massacring the innocent inhabitants, by destroying the Turkish villages, on their line of
retreat. More than two thousand Mousoulmans were thus assassinated.
The day after the greek retreat from bergamo a force of four thousand bandits landed from
Metelin, at Dikili where it first killed several hundred Musoulmans... This force marched on Bergamo pillaging, sacking, massacring al on its way. Thus the villages Kiriklar, Saghandji, Sakkeuy, Kalarhga,
Tcham-keuy, Aladjalar, Tekely, Sendel were devastated to such a poimt that even their sites vere undiscoverable and ali their inhabitants, even to the babies in the cradles, were put to the sword. The popu
lation of Bergamo, on their approach fled to Soma; the old and infrm who could not leave in tim e vere
massacred vithout pity".(*)
(*) ELAS (Yunan Halk Kurtulu Ordusu) ve EDES (Yunan Milli Demokratik Birlii): kinci Dnya
Savanda Alman igali dneminde Yunanistan'da faaliyet gstermi gerilla rgtlerinden en nemlileri.
ELAS sol. EDES ise sa bir rgtt.
() H ortia tis ve D istom o: Yunan gerilla rgtlerinin Alman ordularna kar dzenledikleri
saldnlara misilleme olarak Almanlarn sivil halk katlettikleri iki koy. Bunlardan ik i Selanik, kincisi
Levadya kenti yaknlarnda bulunmaktadr.

94

1913te, yani daha alt yl nce, Yunan ordusunun Klk ilinde Slavca konuan
nfusun %90na gaddarca bir ulusal arndrma eylemi uygulam olmas ve onlar
ca ky atee vermesi85, Trk yaynnn doruluunu muhtemel klmaktadr.

Palaia Fokaia (Foa) kazas

Sotiriadise gre 1912de Palaia Fokaia (Foa) kazasnda 22.314 kiilik
toplam nfus iinde 19.514 Hellen vard ve Hellenler sakinlerin %87,5ini olutu
ruyorlard.
Anagnostopulu, yukarda sz edilen demografik verileri kabul etmeyerek, o
dnemde Foa kazasnda Sotiriadis'in bize bildirdiinden 9.500 kadar daha az Rum
yaadn yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, Rumlarn saysn 6.935 kii ve 315
hane olarak gstermektedir; bunlar da yaklak olarak 10.000 kiiye edeerdir.
Rumlar arasnda Rumca konuanlar ve Trke konuanlar vard. Trke konuan
lar yerli sakinlerdi; Rumca konuanlar ise Midilli ve Sakz adalar gibi eitli Ege
adalar ile zmirden gelmilerdi.
Yazar, sz edilen Rumlardan 4.376snn Palaia Fokaia (Foa) kentinde
yaadn ve kent sakinlerinin %71,3n oluturduunu; 3.559unun ise Nea
Fokaia (Yeni Foa) kasabasnda 844 Tiirkle birlikte yaadn yazmaktadr.
Foa kazasnn tara kesimindeki Soucak, Grenky, akmal, Arap iftlii,
Aliaa iftlii ve Kubeyli kylerinde bazdan Rumca bazlan da Trke konuan
birka Ortodoks Hristiyan aile yayordu.

Menemen kazas
Menemen kazas, zmir sancann kuzey kesimindeki kazalardan en gneyde
olanyd. Sotiriadise gre 1912de orada 21.633 kiilik toplam nfus iinde 11.216
Hellen yayordu ve Hellenler sakinlerin %51,8ine tekabl ediyorlard.
Anagnostopulu, yukarda sz edilen demografik verileri kabul etmeyerek, o
dnemde Menemen kazasnda Sotiriadisin bize bildirdiinden 4.616 daha az Rum
yaadm yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, Rumlarn saysn 11.216 yerine 6.600

85. NdKpciTi, T, (199fi): 7b EyKAffpam yFvoKTovia mu BouAyapiKO Irp a m O u m Aom

EAArjviKO um KiAk m 1913

kcti tou

95

olarak gstermektedir. Bunlardan 5.200 7.000 Trkle birlikte Menemen kentinde,

980i Serekyde, 140 Rum 20 Trkle birlikte Kzbeyli kynde ve 280 Rum 20
Trkle birlikte amakl kynde yayorlard. Rumca konuan bu Rumlarn nere
den geldikleri konusunda bibliyografik bilgiler bulunmamaktadr.
17 Haziran 1919 tarihinde 8. Giritliler Alaynn 1. Taburu Bergamadan geri
ekilerek Menemene girdi ve o gn, Trk bibliyografya kaynaklarna gre, kentin
Trk nfusunun katliam gnne dnt. Ayn kaynaa gre, Rum izciler,
katliamdan nce akamdan kentteki Trk evlerine zel iaretler koydular ve ayn
gece Yunan birliinin erleri kaymakamlk binasn ele geirerek kaymakam Kemal
Beyi ve 6 jandarmay ldrdler. Olayn ayrntlar, zmir Vilayetindeki Yunan
Vaheti balkl Trk yaynnda anlatlmaktadr. Buradaki bilgiler, katliamdan kur
tulanlarn zmirdeki mttefik kuvvetlere sunduklar yazya ve mttefik kuvvetlere
ait soruturma kurulunca Menemende ayn gn yaplan incelemelerden sonra
hazrlanan rapora dayanmaktadr. Metnin baz blmleri yledin
"Getiimiz Mays aynn 22 'sinde Kaza Kaymakam Kemal Bey, Menemen 'in
Yunan ordular tarafndan igal edileceini halka haber verdi ve bizi sakin olmaya
ard. gal tam bir sakinlik iinde gerekleti... 17Haziran Sah gnnden itibaren
Yunan askerleri ve yerliler tarafndan Menemen Mslman ahalisine kar giriilen
katliamlar ikayet etmek zere Ekselanslarnza hitap ediyoruz... 3. Cinayetten bir
nceki gece Kaymakamlk Konan ele geiren gl bir Yunan mfrezesi
Kaymakam ve orada bulunan alt jandarmay katletti... Menemende yaplan
katliam ve zorbalklar haber alm olarak biz, aada imzas bulman Vali zzet
Bey, ngiliz Subaylar Yzba Charns ve Temen Lorimer, ngiliz ve talyan
Konsolosluklarndan tbb delegeler, 17 Haziran 1919 Sal gn burada vuku bulan
olaylar hakknda soruturma yapmaya geldik.. Yunanl igal komutan, Yunan
askerlerine arkadan ate aldn ve bunu izleyen atmada Kaymakam Kemal
Bey ve daha birka kiinin yanllkla ldrldn iddia etti... Trklerden bin kur
bana karlk Yunanllardan sivil veya asker yarallarn bulunmay, tanklklarn
gerek olduunu dorulamaktadr
Byk bir olaslkla, 1. Giritliler Taburuna mensup askerler, gn nce86

86. Greek Atrocities n the Vilayet o f Smyma, (1919), p. 56:

"On the 22nd of last Mai, the deputy Goverror of the Caza Kemal Bey had vvamed the population of
the imminent occupation of Menemen by the Hellenic troops and had exhorted us to calm and tranquillity.

96

uradktan yenilginin cn almak veya Menemen Trk nfusunun ayaklanmasn

nlemek istemilerdi. Fakat kent sakinlen silahlarn teslim etmi bulunuyorlard.
Yunan makamdan ise bu silahlan yerli Rumlara vermilerdi, felaketli sonulara yol
aarak. Yunan bibliyografya kaynaklar, aadaki metinde grld gibi, sivil
Trk ahalinin katliamn kent Rumlarna yklemektedirler:
Menemen 'de karklklar kt, yerli Hristiyanlar tarafndan baz insanlar
ldrld, kentin Kaymakam da ldrld... Genel Vali, babakann telgrafna
cevaben gizli bir telgrafla, Menemen 'e geri ekilen taburun kente girii srasnda
evlerinden ve Kaymakamlk Konandan ate eden Mslmanlarn bir onbay
ldrdklerini ve baz erleri yaraladklarn bildirdi. Bu olay izleyen arpmalar
da, Asker savcnn saptadma gre, 40 Trk ldrld, 30'u da yaraland".
Yunan tarafnn da dorulad Menemen katliam. Yunan ordusuna kar Trk
nfusun kinini son derece artrd.

EME (KRN) YARIMADASI KESM

eme (Krini) kazas
Ortodoks Hristiyanlar Anadoluya g etmezden nce eme (Krini) kazas
blgesinin nfusu tmyle Mslmand. Bunu, 1670te emenin katksz bir Trk
blgesi olduunu yazan Evliya elebiden de reniyoruz79. Bu demografik gerek,
neredeyse 18. yzyln balarna dek deimedi.

This occupaton was effeded in the mosl absolule calm

We address to your Excellency our protesta-

lon on the massacres perpetrated on Tuesday 17th 1919 instant by the Hellenic troops and native
Greeks upcn the Mussulman pcpulaion of Menemen... 3. The night preceding the erime the Konak of
the Government was occupied by a strong Greek detaehment whch assassmated the Deputy-Govemor
and six gendarmes who were there. , Having been infomed of the massacres and the extortion's committed al Menemen we the undersigned Governor-general Yzzet Bey, the English OfTicers Captain
Chams and Lieule-nant Lorimer and the medical delegates of the English and Italian Consulates, went
on Thusday the 17th of June 1919 to carry out the inquiry into the events which took place there... The
Greek commandant of occupation state Ihal the Greek troops had been fired upon and that in the scffle which fo|lowed the Governor Kemal Bey and some other persons were killed by mistake... The nonexistence of Greek vvounded, either crvlans or military, as against a thousand Turkish vietims, confirms
the veracity of the evidence..."

97

Daha sonralar eme kazasnda Ortodoks topluluklarn birikimi ylesi bir

younluk kazand ki; Sotiriadis, 1912de oradaki 59.039 kiilik toplam nfus iinde
Hellen saysn 50.709 olarak gstermektedir. Bu Hellenler, nfusun %86sn olu
turuyorlard.
Anagnostopulu, yukarda sz edilen demografik verileri kabul etmeyerek, o
dnemde eme (Krini) kazasnda Sotiriadisin bize bildirdii saydan 8.849 daha
az Rum yaadn yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, Rum saysn 50.079 yerine
41.860 olarak gstermektedir. Bunlardan 15.000 kiisi 3.000 Trkle birlikte eme
(Krini) kentinde yayordu. Rumca konuan Hristiyanlar, Ege adalarndan gelerek,
eme kentine daha eskiden mali gmen olarak yerlemilerdi. emeye en
youn Hellen g, 19. yzyl balarndan sonra gerekleti. Bu gmenler eitli
kent mesleklerinde alyorlard veya denizciydiler.
Ayn yazara gre, kazann tara kesiminde salt Rumca konuan nfusu olan u drt
kasaba veya ky vard: 15.000 Rum sakini olan Alaat, 6.000 sakini olan Kato Panaya,
.000 sakini olan Reisdere ve 1.535 sakini olan Litri (Palies Eritres, i l d i r ) . Bu Rumlar
zellikle adalardan gelmilerdi. Geriye kalan kylerde az sayda Rumca konuan
I lristiyanlar vard; onlarn nereden geldikleri konusunda bibliyografik bilgiler bulun
mamaktadr. Bu kyler unlard: Agrelya, Pirgi, Arca, uralan, Nohutalan,
l Izunkoyun ve Kemeryaylas. Baka kayanaklara gre son be kyn nfusu Trkt.

K araburun kazas
Sotiriadis, 1912de Karaburun kazasnda youn Hellen esinin bulunduunu
ve 23.510 kiilik toplam nfis iinde Rum saysnn 15.510 olduunu yazmaktadr;
bu Rumlar, nfusun %66sn oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu kazadaki Rumlarn tmnn Trke konutuklarn ve
Sotiriadisin bize bildirdii saydan 5.790 kii daha az, yani 15.510 deil de 9.720

eA.

87. AvaYvutnoTTOAou, I. , (1997), Mtcp Aaia, 19o au)v-1919, o EMrjvop96o KovrrjTe,

179:
27 lppiva pe
ETO I
1887
1097
1900

toupkik

T I E M E I
12,0%
12,6%
10,9%

CTTOixda o ToupKiK rrAnucp napouat

BOYPAA
34,7%
30,5%
24,7%

KAPAMriOYPNOY
49,2%
50,9%
41,3%

tq ktuiOi ttoooctnS

E6EPIXIAP
81,2 %
79,8%
74,0%

98

kii olduklarn yazmaktadr . Trke konuan bu Rumlarn ounluu, u kylere

yerleikti: Ahrl (Karaburun), Murdovani (Byk Mordoan), Mikro Murdoni
(Kk Mordoan), Teke, Sahip ve Meli. Az sayda Hristiyan nfusu olan kyler
unlard: Manastr, Yeniliman, Boynak, Denizgiren, Kkbahe, Salman,
Eriliman, Sazak, Tepeboz, Skala Mordoan, Haseki ve Sarpnck. Bu kylerde
ikamet edenlerin tm renperdi ve nereden geldikleri konusunda bibliyografyada
herhangi bir kayt bulunmamaktadr

ZMR SANCAININ GNEY KESM

zmir sancann gney kesiminde kyda Kuadas kazas ve daha ite
Bayndr, Tire ve demi kazalar vardr.

Kuadas kazas
Kydaki Kuadas kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, 1912de orada 20.226
kiilik toplam nfus iinde 11.052 Hellen bulunduunu yazmaktadr; Hellenler,
nfusun %54,6sn oluturuyorlard.
Anagnostopulu, ayn kazayla ilgili olarak, adalardan gelmi ve tm Kumca
konuan kaza Rumlarn Sotiriadisin yazdndan 4.863 kii daha az, yani 11.052
deil de 6.189 kii olduklarn bize bildirmektedir.
Yukarda sz edilen Rumlardan 2.751 kiisi 3.751 Trkle birlikte ky kenti
Skala Nuovada; 656s Hristiyanaml (amlk) kynde; ve geriye kalan 2.782
Rum 11 Trkle birlikte Efeste (Ayasulu, Seluk) yayorlard.

Bayndr, demi ve Tire kazalan

zmir sancann iine doru Kk Menderes (Kaystros) Irma boyunca
ilerledike, bu blgede Rum Ortodoks topluluklarna daha az rastlanmaktadr. Bu8

88. AvayvuMJTOTroAou, I. (1997), MiKp Aola, 19o auv-1919, o EMrvopddoc Kovrrrt,

ar A 620

99

topluluklar, Kk Menderes ovasndaki ticaret merkezlerine ve demir yolu boyu

na yerlemilerdi.
Bayndr kazasnda, Sotiriadise gre, 16.325 kiilik toplam nfus iinde 6.850
Helien vard ve Hellenler nfusun %42sini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Bayndr kazas konusunda Sotiriadisin demografik veri
leriyle uyuarak, 6.890 Rumdan sz etmektedir. Bu Rumlardan 4.500 5.000
Trkle birlikte Bayndr kentinde yayordu. brleri ise evredeki Trk kylerine
dalmlard. Yazar, kylerin adlar ve bu Rumlarn nereden geldikleri konusunda
ayrntl bilgi vermemektedir"9.
demi kazasnda Sotiriadise gre 28.600 kiilik toplam nfus iinde 7.700
Bellen yayordu ve Hellenler nfusun %26,9unu oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Sotiriadisin verileriyle uyuarak, bu kazada 7.700 Rumun
bulunduunu yazmaktadr. Ancak kylardan uzakta olan bu kazada bunca yksek
oranda Rum bulunuu bize biraz gerekd grnmektedir. Yazar, bu Rumlardan
3.000inin 4.000 Trkle birlikte demi kentinde, 2.800nn Ligda (Adagide)
kasabasnda ve 1.900Uniin Pirgion (Birgi) kynde yaadklarn yazmaktadr. Bu
Rumlarn nereden geldikleri saptanamamtr.
Son olarak Tire kazasnda Sotiriadise gre 25.810 kiilik toplam nfus iinde
Bellen says 5.000e ulayordu ve Hellenler nfusun %19,3n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu 5.000 Rumun neredeyse tmnn kazann ayn ad tayan
merkezine yerleik olduklarn bize bildirmektedir. Kazann tara kesiminde
muhtemelen yaayan Rumlarla ilgili bilgiler bulunmamaktadr.

M ANSA (SAR UMAN) SANCAI

Manisa (Saruhan) sancann bitiiindeki ky eridi, yani Bergama blgesi,
ynetsel bakmdan daha gneyde bulunan zmir sancana balyd ve bu nedenle
ayrntl olarak ilgili blmde incelendi.
Manisa sancanda, zellikle sancak merkezi blgesinde Rum Ortodoks toplu
luklarn byk birikimine 18. yzyldan ok 19. yzylda rastlanr. Bu Hellenlerin89

89. AvaYVbKJTOnoAou, I . , (1997), Mutp Aota, 19o cmiv-1919. o EM r)vop66o(t Kovrprc,

ocA 160: "36. O p a p tiK O T iA n G u a v j lau OTTOOU c noaaar avtpxETdi oe 26,4% Kl 26,02% Elli tou
ouvdAiko T T > r0 U D lJO L tjjv Kadfiuv Tipe KOI O vtemR avTia70lxtu, nuyK E V T pujV E T n OXV OTTOKEKTTI,k a n TTpjTEauoe uv Gg KaGuv".

100

ounluu adalardan, Moradan ve Yunanistan anakarasndan gelmi mali gmenler

di ve oraya nceki 150 yl iinde i aramak zere gitmilerdi. 1520 ylnda Aydn
vilayetindeki Ortodoks Hristiyanlarn toplam nfusun %0,89unu oluturduklarna
dair kantlanm tarih bilgi*4, ngiliz gezginlerinin 1673te Manisa evresindeki ky
leri Trk blgeleri olarak tanmlamalaryla da dorulanmaktadr. rnein Akhisar
(Thyaleira), Hoozky, Muradiye, avuolu ve Kasabadan Tk kyleri olarak sz
edilmektedir.
Manisa sancanda 333.925 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre83.625 Hellen vard ve Hellenler nfusun %24,7sini oluturuyorlard9091
Anagnostopulu, Manisa sancayla ilgili olarak, orada Sotinadisin bize
bildirdiinden 25.375 daha az Rum bulunduunu yazmaktadr. Yazar, 83.625 yer
ine 58.250 Rumdan sz etmektedir.
Yukarda sz edilen demografik verilerden hangisinin geree uygun
olduunu kabul edersek edelim, bu veriler sancak Rumlannnbir aznlk olduklarn
kantlamaktadr (Harita 18).
Manisa sanca, Harita 18de grld gibi, ynetsel bakmdan on bir kaza-

Harta 18: Manisa sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e

gre her kazada yaayan Hellenlerin oran.

oeA

90. AvayvaHJTOTTOijAou, I . , (1997), MiKp A ak, 19o atv-1919, o EAAqvop&6o Kotvnjn,

243: Km rou J. Spon koi J VVheeler ro 1675 koi 1676 to Ap ( uiEipo) ev civa Tiap va

IDUpKTDTTO 1QV

Y)oaYAou, aAA

TTOXfl TTOU TO CTlOKtlTTOVTOl. TTOIC1 XU>P> EVOI TO XOpOKK>V, TO M O U pO V lt, TO TOO-

koi o

Kaaapn

koi

AAo"

101

ya ayrlyordu. Aynntl olarak, Manisa sancann gneybatsnda Manisa, Kasaba

(Turgutlu), ve Salihli kazalar; gneydousunda Kula, Eme ve Philadelpheia
(Alaehir) kazalar vard. Devamla, kuzeybatsnda Soma, Nakrasa (Krkaa) ve
Thyateira (Akhisar) kazalar; kuzeydousunda Demirci ve Grdes kazalar vard.

MANSA SANCAININ GNEYBATI KESM

Manisa kazas
Manisa sancann gneybat kesimindeki kazadan Hellen nfus younluu
bakmndan en nemlisi Manisa kazasyd. Zira sz konusu sancaktaki Rumlarn
yaklak olarak yars buraya yerlemi bulunuyordu.
Sotiriadis istatistiine gre Manisa kazasnda 80.426 kiilik toplam nfus
iinde 38.926 Hellen vard ve Hellenler nfusun %48,4n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Manisa kazasyla ilgili olarak, orada Sotiriadisin bize
bildirdiinden 7.456 daha az Rum bulunduunu yazmaktadr. Yazar, 38.926 yerine
31.470 Rumdan sz etmektedir. Bunlardan 10.400 21.000 Trkle birlikte Manisa
kentine yerleikti.
Yukarda sz edilen verilerin tersine, Ksenofanis dergisi, 1904 ylnda Manisa

91. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsla and Asia Minr, page 9:
Statistics o f the Population, divided accordng to N ationalities, o f the Sandjak o f MAGNISIA. 1912.

Sardjaks

Magnisia

Kazas

1. Magnisia
2. Soma
3. Kirka-gach
4 Ak-hissar
5 Kassaba
6 Giordes
7. Esmeh
8 Demidji
9 Salihli '
10. Kula
11 Alashehir

Turks

Greeks

Armenians

37.900
5 000
35 373
14.500
26.900
18 040
26.128
21.362
21,318
13.747
27.510

38.960
1.890
5.173
9.586
6 090
2.600
750
1,640
4 220
6.950
5_800

2.000

78

27

335

30.426
6,890
40,546
24 968
34.590
20 640
26.878
23.002
25.538
20.697
33.750

247.776

83.625

3.960

1.627

935

337.925

882 ,
1.000

Bulgarians

Jews

1.000

Others
natioralities
600

600

Totaal
e

102
kentinde 12.000 Rum ile 50.000 Trkn yaadklarn yazmaktadr92. Bu saylar,
Ortodoks Hristiyanlarn orann hissedilir lde azaltmaktadr.
Manisa kazasnn tara kesimiyle ilgili olarak, Anagnostopulu, Rumlarn 17
kyde ikamet ettiklerini yazmaktadr. Bunlardan 300 ailenin yaad Gvurky,
sakinleri Trke konuan tek Ortodoks kyyd ve bu Rumlarn ounluu yerli
sakinlerdi.
Rum sakinleri yerli ve gmen karm olan u kyler vard: Horozky; bura
da bazlar Trke bazlar Rumca konuan 4.500 Rum vard. Papazl ky; burada
bazlar Trke bazlar Rumca konuan 2.000 Rum ve 3.000 Trk vard. Koldere
ky; burada bazlar Trke bazlar Rumca konuan 1.460 Rum ve 250 Trk
vard. Haclar ky; burada bazlar Trke bazlar Rumca konuan 1.050 Rum ve
1.200 Trk vard93. avuolu kyndeki Rumca konuan 500 Rumun tm. Mora,
Epir, ve Midilliden gelmi gmenlerdi. Son olarak, geriye kalan 11 kyde yaayan
Rumlarn konutuklar dil, bazlarnn Trke bazlarnn Rumcayd ve bu Rumlarn
nereden geldikleri konusunda bilgiler bulunmamaktadr. Bu kyler unlard:
obanisya, Karaiftlik, Harmandal, olu, Karaolanl, Karaal, Yksekky,
Hamidiye, Mtevelli, Filyo ve Eriky.

Kasaba (Turgutlu) ve Salihli kazalar

Sotiriadise gre 1912de Kasaba kazasnda 34.590 kiilik toplam nfis iinde
6.090 Hellen vard ve Hellenler nfusun %17,6sn oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Kasaba (Turgutlu) kazasnda Sotiriadisin verdii saydan
2.590 daha az Rum bulunduunu bize bildirmektedir, kesin olarak, yazar, 6.090
yerine 3.500 Rumdan sz etmektedir. Bu Rumlar, 14.000 Trkle birlikte Kasaba
kentine yerleiktiler.
Ayn yazar, kazann tara kesimindeki kyler konusunda bizi bilgilendirmemektedir. Byle bilgiler Ksenofanis dergisinde var. Dergi, 1904 tarihinde
sakinleri 600 Rum ile 450 Trkten oluan Hamzabeyli kynden sz etmektedir. Bu
almay yazann annesinin ky olan Hamzabeyli, Anadolulularn byk bir

92. =vo<pvn (1904): Tpo 2, Enaoyta E<ptoou. a tk 496.

93. Avovvkjiottoou I., (1997), MiKp Aata. 19o anvv-1919, o EAArjvopOot Kotvrrjn.
nivaKtotA. 611.

103

blmnn yerli sakinler deil de mali gmenler olduu yolunda kiisel bir tank
lk olarak gsterilebilir. Yazarn annesinin soyu, anne tarafndan 1775te Maniden,
baba tarafndan ise Midilliden gelip oraya yerlemiti. Sonradan yaplan bu sapta
ma, yazarn genlik yllarnda inand atalarnn 3.000 yldan beri onyada
yaadklar sylencesini de ykmtr.
19l2de Salihli kazasnda 25.538 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre
4.220 Hellen vard ve Hellenler kaza nfusunun %16,5ine ulayorlard.
Anagnostopulu, Salihli kazasnda Sotiriadisin yazdndan 1.300 daha az Rumun
yaadn bize bildirmektedir. Yazar, 4.220 yerine 2.950 Rumdan sz etmektedir.
Bu Rumlardan 2.439u, ayn ad tayan kaza merkezinde ikamet ediyor ve kent
sakinlerinin %23,5ini oluturuyordu. Yazar, kazadaki 93 kyden yalnzca
drdnde az sayda Rumun ikamet ettiini yazmaktadr; bu Rumlarn tm Rumca
konuuyordu. Buna gre Bargam kynde 197 Rum, Tatar kynde 117 Rum,
Tepecik ile Piirli kylerinde 197 Rum ve 77 Trk vard.
Arundel, 1833 ylnda bu kazada yalnz bir tek Rum ailenin varlndan sz
etmektedir.

MANSA SANCAININ GNEYDOU KESM

Kula, Eme ve Alaehir (Pliladelpheia) kazalar
Manisa sancann gneydou blmndeki kazada 86.166 kiilik toplam
nfus iinde Sotiriadise gre 13.500 Hellen vard ve Hellenler nfusun %16,6sna
tekabl ediyorlard.
Anagnostopuluya gre bu kazadaki Rumlar Sotiriadisin yazdndan
4.482 kii daha azdlar; yani 13.500 deil de 9.018 kiiydiler. Hangi saynn gerek
olduu bir yana, sz edilen kazalardan Hellen nfs bakmndan ilgi eken yal
nzca Kula ve Alaehir (Philadelpheia, Filadelfiya) kazalaryd.
Kula kazasnda 20.697 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre 6.950
Hellen vard ve Hellenler sakinlerin %33,5ini oluturuyorlard.
Bu kazaya deinirken, Anagnostopulu, Sotiriadisin yazdndan 3.700 daha
az Rumdan, yani 6.950 yerine Rumca konuan 3.250 Rumdan sz etmektedir. Bu
Rumlar blgeye 19. yzyl sonlarna doru gelmilerdi. Bunlardan 2.800 kaza
merkezine, 350si Glde kyne, 100 de Mentahora kyne yerleiktiler.
1833 ylnda Arundele gre bu kazadaki Rumlar nfusun %10unu olutu

104

ruyorlard.
Filadelfiya (Alaehir) kazasnda 33.750 kiilik toplam nfus iinde
Sotiriadise gre 5.800 Hellen vard ve bu Hellenler renperlikle urayorlard.
Anagnostopuluya gre bu kazann Trke konuan Rumlar 5.800 deil de 5.000
kiiydiler.
Eme kazasnda kayda deer sayda Hellen yoktu. Zira 26.878 kiilik toplam
nfus iinde Sotiriadise gre yalnzca 750 Rum vard. Anagnostopulu da bu kadar
nfus bulunduunu kabul etmektedir.

MANSA SANCAININ KUZEYBATI KESM

Soma, N akrasa (Krkaa) ve Thyateira (Akhisar) kazalar
Manisa sancann kuzeybat blmnde Soma, Nakrasa (Krkaa) ve
Thyateira (Akhisar) kazalar vard.
Soma kazasnda 6.890 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre 1.890
Hellen vard ve Hellenler nfusun %27,3n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Rum saysn daha ok gstermekteyse de, Sotiriadisin veri
leriyle esasta uyumaktadr. Yazar, Soma kazasnda Rumca konuan 2.000 Rumun
yaadn bize bildirmektedir; bunlarn tm ayn ad tayan kaza merkezine yer
leikti.
Nakrasa (Krkaa) kazasnda 40.546 kiilik toplam nfis iinde Sotiriadise
gre 5.173 Hellen vard ve Hellenler nfusun %12,7sini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu kazayla ilgili olarak, orada Sotiriadisin bize verdii saydan
1.873 daha az Rum bulunduunu yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, 5.173 yerine 3.300
Rum dan sz etmektedir. Tm Rumca konuan bu Hristiyan Rumlardan 2.000i kaza
merkezine, 1.000i Kelebos kyne, 300 de Bakr kyne yerleiktiler.
Nakrasa yerad ile bu almay yazann soyad arasndaki benzerlik konusun
da okuyucuda doabilecek soruyu yantlamak, kesin szl bilgiler bulunmad iin
mmkn olmayacaktr.
Son olarak, Akhisar kazasnda 24.968 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise
gre says 9.586ya ulaan en kalabalk Hellen topluluu vard ve Hellenler
nfusun %38,4n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Akhisar kazasyla ilgili olarak, orada Sotiriadisin bize verdii
saydan 6.468 daha az Rum bulunduunu yazmaktadr. Yazar, 9.586 yerine Rumca

105
konuan 3.118 Rumdan sz etmektedir; bu Rumlar, yalnzca kaza merkezine yer
leiktiler.

MANSA SANCAININ KUZEYDOU KESM

Demirci ve Grdes kazalar
Manisa sancann kuzeydou blm, Demirci ve Grdes kazalarn kaps
yordu. Bu kazalarda Sotiriadise gre 43.642 kiilik toplam nfus iinde 4.240
Hellen vard ve Hellenler nfusun %9,7sini oluturuyorlard.
Bu demografik verilerin tersine, Anagnostopulu, bu kazalara deinirken, oraya
4.240 yerine, ok daha az, yani 2.894 Rum yerleik olduunu bize bildirmektedir.

A YD IN SANCAI
14.
yzyl balarnda Aydn sanca, yani Maiandros (Byk Menderes)
Irma koya, neredeyse ssz bir yerdi .
Bu blgeye, zellikle kylara ve Maiandros (Byk Menderes) Irma ko
yann kuzey blmne, 19. yzylda ok sayda Rum yerlemi bulunuyordu.
Anakara kazalarnda ise Rum says ok daha azd.
Sotiriadise gre 1912de Aydn sancanda 219.959 kiilik toplam nfus
iinde 54.633 Hellen vard ve Hellenler nfusun %24,8ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, yukarda sz edilen verileri kabul etmeyerek, Aydn san-94

94. AvayvjcnoTTOuAou, _, (1997), Mrtp Aaia, 19o av-1919, o EMrjvopBoc Kavrnrc,

otA. 240: "10. "Hn arr ti a p xt tou 12ou aova o ncBE tou Kikou, tou Eppou, tou Kurrpou,
koi rou M alavpou ryovTu ti ettiOSoei ToupKiaJv Auv koi AEr)AaTovTa. O ttoj avapCpEi o N iKipa
XuvTn, pcyOAc ayponKf ektoei tt| nEpoxO tou Kcou aTToyupvuvovra a n iov ttAi )6 uoii
tou. .. Etou ttI voke ttou TTOpaTiOEvTa anO tov Bpuuvp, avapCpova 53 ttAei koi xu>p Trr A utikTi
Mmprt A ola ttou A tn ^T o vra , KiaopEipova l) Epnpuvovra a u) tt)v ettoxi).. Ira u 13o koi 14o
oiojve o toupkikE crnBpopE (privouv |ixp Tqv EpEoo koi rqv Kapla, evu o TTEpoxt avpEoa otov
Kuarpo koi ro v KOiko clvu to 1304 aKpi) cno xtp ra nuv TouprpEvuv I'a u ro tou oh tve, oit 'OAe
n TTEpoxt ttj A utikT) Mcp A ola, o ktoikoi tt) unalOpou koi tujv ttAewv pcravaaTEouv a ra vf)aa ) m v KujvaravnvoTToAn O ttt poxt tou M alavpou clva axcv amTolcnTE. O Iprrv M rranoTa
avaptpc n acpn o n Zppvi) clva pla ttAi) EptiTTlav"

106
canda Sotiriadisin yazdndan 16.733 daha az Rum ikamet ettiini bildirmekte
dir. Yazara gre Rumlar, 54.633 deil de, 38.900 kiiydiler.
Osmanl mparatorluu dneminde Aydn sanca ynetsel bakmdan batdan
douya doru u be kazaya ayrlyordu: Ske, Aydn, ine, Bozdoan ve Nazilli
(Harita 19).

Harita 19 Aydn sanca, sancaktaki kara merkezlen ve Sntrads e qore

1912de her kazada yaayan Hellelerin oran.

I9 l9 da Aydn sancann kuzey kesimi Yunan ordusu tarafndan igal edil

di. Yunan igali dneminde Trk bibliyografya kaynaklarna gre Aydn ve Nazilli
kazalarnda katliamlar oldu. Bu katliamlar konusunda Yunan tarihi susmay yele
mektedir. Resm Yunan tarihileri bugn bile yalnzca Trklerin yaptklar
katliamlar anlatrlar. Aydn ve Nazilli kazalarnda Yunanllarn yaptklar
katliamlara ilgili blmde yeniden deineceiz.

Ske kazas
Sotiriadise gre I9 l2 de en ok sayda Hellen ieren kaza, Ske ky kazasyd. Orada 38.847 kiilik toplam nfus iinde 25.801 Hellen vard ve Hellenler
nfusun %66,4n oluturuyorlard95.

107

Anagnostopulu, Sotiriadisin verileriyle uyumakta, ancak 5.400 kii ve 2.628

aileden sz ederek, Ske kazasnda ikamet eden Rumlarn kesin saysn ver
memektedir. Bu verilere gre Hellen nfus yaklak olarak 20-25 bin kiiye ulayor
olmalyd.
Neredeyse tm Rumca konuan bu Rumlar, adalardan gelmilerdi ve blgeye
mali gmen olarak yerleerek renperlik, iilik, balklk veya kk ticaretle
urayorlard.
Ske kentine 5.000 Rum yerlemi bulunuyordu. Kazann tara kesimiyle ilgili
olarak yazar u demografik verileri sralamaktadr: Neohorioda (Yeniky) 500
Rum aile ikamet ediyordu; adalardan gelen bu Rumlar oraya son zamanlarda yer
lemilerdi. Baaras kynde 300 Rum aile vard; bu Rumlar oraya adalardan son
zamanlarda g etmilerdi. Kele kynde 500 Rum aile vard; Ske, Gerontas ve
Samostan gelen bu Rumlar da yeni gmenlerdi. Domatia (Doanbey veya
Dimaca) kyne 600 Rum aile yerlemi bulunuyordu; bunlarn nereden geldikleri
bilinmiyordu. Bykl kynde 400 gmen Rum aile vard; adalardan gelen bu
Rumlar oraya 1840 ile 1860 arasnda yerlemilerdi. Akkyde 400 Rum aile vard.
Abuki kynde Samostan gelen 128 Ortodoks Hristiyan aile vard. Gerontas
kynde 300 Rum aile vard; oraya 1821den sonra yerleen bu Rumlar da adalar
dan gelemilerdi.

Aydn kazas
Sotiriadis, 1912lerde Aydn kazasnn Hellen says bakmndan ikinci srada
yer aldn yazmaktadr. Orada 68.864 kiilik toplam nfus iinde 19.982 Hellen

95, Soteriades, G., (1919), Helfenism in the Balkan Peninsula and Asia Minr, page 9:
S tatistcs o f the P opulation, divided according to N atlonalities, o f th e Sandjak o f ADN. 1912.
Sandjaks

Aidin

Kazas

Turks

Arrna-

Bulga-

nians

rians

300
59

Jevs

Ottara

Totaal

1090

114

60 864
38.847

50.069

19.902
25.001
550
1.500
6.000

274

120

165.554

54.633

634

2.024

46.570
1. Aidin
12.907
2. Sokia
24.975
3. Tsina
4 Bozdogan27.945
5. Nazilli

Greeks

25.526
29 459

14

57.863
114

218.959

108

vard ve Hellenler nfusun %29unu oluturuyorlard.

Anagnostopulu, yukarda sz edilen verileri kabul etmeyerek, Aydn kaza
snda Sotiriadisin bize bildirdiinden 7.574 daha az Rum yaadn yazmaktadr.
Kesin olarak, yazar, 19.982 yerine 12.408 Rumdan sz etmektedir. Bu Rumtar,
zellikle demiryolu boyundaki kentlere yerleiktiler. Bu 12.408 kiiden 6.500
25.000 Trkle birlikte Aydn kentinde yayordu.
Kazann tara kesimindeki kylere gelince; nemli sayda Rumun yerleik
olduu balca u ky vard: Karapnar ky; orada Epir, adalar ve Kytheradan
gelmi 924 Rum ile 500 Trk ikamet ediyorlard. Mrselli ky; bu kyn 1.400
sakini de Rumdu -bu Ortodoks Hristiyanlar, adalardan ve Moradan gelerek, oraya
1825ten sonra yerlemilerdi. Son olarak Koarl ky; orada 1.000 Rum ile 2.000
Trk vard ve Rumlar, yerli sakinler olmayp, adalaradan gelmilerdi.
Aydn kazasnn br sakinleri Trklerle birlikte daha kk kylere yerleik
tiler. Ayrntl olarak: Demircik kynde 224 Rum vard; Epir ve Onikiadalardan
gelen bu Rumlar, orada 1.000 Trkle birlikte yayorlard. Umurlu kyndeki 400
Rum, adalar, Epir ve Aydndan gelmi ve orada 150 Trkle birlikte yayordu.
Kk kyndeki 50 Rum aile, Rodos ve Samos adalar ile Epirden gelmi ve orada
200 Trk aileyle birlikte yayordu. Erbeyli kynde 20 Rum aile 530 Trkle bir
likte yayordu. Balatk (Ortaklar) kyndeki 520 Rum, Onikiadalardan gelerek,
oraya ok ksa sre nce yerlemi ve 695 Trkle birlikte yayordu. Aziziye
kynde 520 Rum 200 Trkle birlikte yayordu. Karacasu kynde 350 Rum
vard. Yenipazar kyndeki 250 Rum, Epir ve Onikiadalardan gelerek, oraya yeni
yerlemiti; bu kyde ok sayda Trk te vard.
Bu blgedeki Hellenlerin yaam, 1919a dek Trklerle bar ve tam bir ahenk
iinde geiyordu. Aydn kentindeki Hellenlerin byk bir blm zengindi ve zel
likle ticaretle urayordu. Yazar Dido Sotiriu, Kanl Topraklar balkl tarih
romannda Aydn Hellenlerinin yaamn edeb bir dille anlatmaktadr.
1919 yl, Yunan ordusunun geliiyle, Aydn blgesindeki hem Hellenler hem
de Trkler iin felaket yl oldu.
27 Mays 1919 tarihinde Yunan ordusu direnile karlamadan Aydn kentini
igal etti. Yunan igalinin ilk yedi gn boyunca askerler bar davrandlar. Ancak
daha sonra davran deitirerek hrszlk, insan ldrme ve kadnlara tecavz gibi
cinayetler ilemeye baladlar. Aydn Trklerinin byk katliam, 28 ve 29 Haziran
tarihlerinde Yunan ve Trk askerlerinin Aydn kentinin dnda bulunan Byk
Menderes Irma kprsnde arptklar srada vuku buldu. Aydn Mutasarrf,
Aydn Trklerinin katliamn yle anlatmaktadr:

109

" Yunanllar, gereken keifleri yapm olarak, iren eyleme girimek iin
uygun zaman bekliyorlard. Trk kuvvetlerinin Yunanllar zerine kar
saldrlarnda Byk Menderes Irma kprsne baaryla yaklamalar, beklenen
sinyali vermi oldu. Yunanllar, nce Trk mahallesinin drt bir yann atee verdi
ler ve devamla sokak balarna, yksek binalara ve minarelere makinal tfekler ve
silahl asker ve siviller yerletirdiler. Ondan sonra yanmakta olan evlerinden korku
iinde dar kmaya alan siviller zerine ate atlar. Yaralanp yola yklan
sivilleri, ate ederek yanmakta olan evlerine geri dnmeye zorluyorlard. Evlerinde
birok zavall insan, ihtiyar, kadn ve ocuk diri diri yandlar. "
Ayn metinde Aydndaki can kaybnn 4.400e ulat, bunlardan 4.000den
ounun Mslman ve yalnzca 400nn gayrimslim olduu, madd zararlarn 12
milyon Trk lirasna ulat ve bu tutarn 250 milyon frang at anlatlmaktadr.
Aydn Trk mutasarrf, raporunda, Yunan ordusunun koyaktaki 77 ky tmyle
yaktn ve 80.500 Mslnan ldrdn bildirmektedir.
Aydn Rum Ortodoks hakimi Stamatis, mttefik kuvvetlerine pek sert bir
muhtra sunmutu. Bu muhtrann baz blmleri yledir:
Savatan dnenler ve zellikle Evzon adm tayan o insan klndan km
barbarlar, o kana susam dallar, rastladklar fesli herkesi Trk diye adlandrp
ldrdler veya lmden beter yaraladlar. Kyleri yamalyor ve kzleri, atlar,
btn hayvanlar ve servetleri kapp, ehirde onlar yok pahasna satyorlard...
Evlere binlerce kurun sktlar ve Mslman mahallesini atee verdiler, o uada
orada yaayan ahaliye ate ediyorlard. O ahali ki yok edildi, analarn kucanda
ki bebekler bile... STAMATS "967
96. Greek Atm aties in the Vilayet o f Smyma, (1919), p. 73: "6. Having thus laken the necessary
measures, ttey only awaited the propitious moment to perpetrate the horrible deed. The approach o f the
Turkish forces when they made their counter-offensive against the Greek advance towards the bridge of
the Meandre was the expected signal. They frst of ali set fire to the fur cornes o f the Turkish quarters
and by machine guns. or armed Greek soldiers and clvilians. posted at coms o f the streets, on high buildlgs and minarets they opened fire on the Turkish civilians who terrified tried to flee from the flames. The
dead and vvounded, who fell thus in the streets were throvvn back into their buming dvvellings and many
poor people, old men, vvomen, children o f tender years were bumt alive".
97. Greek Atrocities in the Vilayet o f Smyma, (1919), p. 81: 'Those who returning from the battle
and especially those inhuman barbarians, those blood thirsty mountaineers and nomads bearing the
name o f Evzones, killed or inficted injuries vvorse than death on ali whom they met vvearing fez and
whom they called 'Turks'. pillaged villages, carrying off the cattle, horses ali the anlmals and ali the propnrfy which sold in town for next to nothing... cast thousands o f projectiles on the houses and setting fire
to the quaders of the Mussulmans, fire with machine guns on the population livng there, vvhich was thus
Miped out even to the infants in the arms of their mothers. .. STAMATH

110

Denizli kenti Rum metropoliti Hrisostomos ta benzeri bir metin yaymlamtr *.

Yunan Genel Kurmay Bakanl, Aydndaki Trk zulmleriyle ilgili
ngilizce bir yaynda -byle zulmler kukusuz vuku bulmutur- Yunan ordusunun
daha nce yapt katliamlardan hi sz etmemektedir. Her iki tarafn yaynlarnda
abartmalar varsa da, Aydnda Yunan ordusu tarafndan yaplan katliam inkr edile
mez. Aydnda Trk ahalinin katliamyla ilgili bilgiler doruysa, o zaman bu olay
Distomo ve Hortiatis
sakinlerinin katliamyla karlatrlabilir; u farkla ki,
Almanlarn kurbanlar binlerce deildi ve Almanlar kadn ve ocuklar yakmamlard.
Yunan Genel Kurmay Bakanlnn resm yazarlar, yukarda sz edilen bil
gileri keke yalanlayabilecek durumda olsalard.

ine, Bozdoan ve Nazilli kazalar

ine ve Bozdoan kazalarnda 54.985 kiilik toplam nfus iinde nemsiz
saylacak lde az Ortodoks nfus vard. Bu nfus, srasyla 550 ve 1.500 kiiye
ulayordu. Rumca konuan bu Rumlar, yalnzca kaza merkezlerine yerleiktiler
ve Epir, Makedonya, adalar ve Rumeliden gelmilerdi. Bu iki kazaya 1919da
Yunan ordusu girmedi, nk bu blgeler talyan ordusunun igali altndayd.
Son olarak, demiryolu boyunda bulunan Nazilli kazas, 57.683 kiilik toplam
nfus iinde, Sotiriadise gre daha ok sayda Hellen ieriyordu; Hellenler, 6.800
kiiye ulayor ve nfusun %11,7sini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Nazilli kazas konusunda Sotiriadisin bize bildirdii
demografik verileri kabul etmeyerek, 2.300 daha az Rumdan sz etmektedir. Yazara

98. Greek Atrvcities in tte Vilayet ot Smyma, (1919). p. 110: "The offences committed by the
Hellenic occupying forces in the region o f Aidin and its neighborhood constitute crines of an atrocity
inconceivable and vvithout parallel in history. Villages and towns of considerable importance. mmense
riches and thousands of innocents human beings have been giyen without mercy as a prey fo the
fla m e s .. The Pelate, HRISSOSTOMOS".
99. AvoyviototioAou , I . (1997), Mikp Aola, 19o awv-1919, o EMnvopBot K o t v T t f n ,
o tA 180: "44. O puptco uAi|8uop cnov nad rou MrovTOYv 5cv tiTEpvdt rou 1.000 KOIOKOU,
t v u (T auTv tou Tolvc pvc pOA iou 600. H I6a n nAg pt ouvoAikO nAgOuapO 8.000 KaolKutv Sev
TTEpAapPvEi TTOp 150 Pupo".
(*) D istom o ve H ortiatis iin bkz s. 93

111

gre Rumca konuan bu Ortodoks Hristiyanlarn says 4.500 idi ve bunlardan

3.900 Nazilli kentine, geriye kalan 600 de Ata kasabasna yerleiktiler.
Yunan ordusu 1919da Nazilliye girmiti, ancak Yunan silahl kuvvetlerinin
igali yalnz 17 gn srd. 19 Haziran 1919 tarihinde ordu gvenlik nedenleriyle
blgeyi terketmek zorunda kald.
Yunan ordusu geri ekilirken ileri gelen 40 Trk rehine ald. Trk bibliyo
grafya kaynaklarna gre bu rehineler Aydna varmazdan nce katledildiler.
D ENZL (LAODKEA) SANCAI
Ky blgelerinin tersine, Aydn vilayetinin anakara kesiminde Rumlar ok
daha az ve danktlar. Denizli sanca ynetsel bakmdan alt kazaya ayrlyordu.
Kuzey kesiminde Buldan, Sarayky ve al kazalar ve gney kesiminde Karacasu,
Denizli ve Tala kazalar vard (Harita 20).
Sotiriadis istatistiine gre 1912de Denizli sancanda 205.457 kiilik toplam
nfus iinde 7.710 Hellen vard ve Hellenler nfusun %3,7sini oluturuyorlard
Anagnostopulu. bu sancakla ilgili olarak, Sotiriadisin bize bildirdii verileri
kabul etmeyerek, be kazann tmnde 4.7 10 daha az Rum bulunduunu yazmaktadr.
Yazara gre be kazadaki Ortodoks Hristiyanlarn toplam 3.000 kiiden daha azd.
1919da Denizli kazasnda zulm olaylar olmad, nk blgeye Yunan
ordusu girmedi.

100. Soteriades G. (1919),

H e lle n is m

in t h e B a l k a n P e n i n s u l a n n d A s i a M i n r ,

page 9:

Slatistics af the Population, divided according to NationalrtGS, of (he Sandjak o f DENI2LI. 1912.
Sardjaks

Denizli

Kazas

Turks

Bulgarians

Jews

Totaal
Others
natonalities

Greoks

Armenians

3 500
3 000

430

3. Buladan
4 Tsala
S. Karatza-sou

33.316
12.200
22.481
40 882
36 062

400
320
220

37.326
15200
22.881
41 202
36.282

6 Tala

52.376

19C

52 566

197.317

7.710

1 Denizli
2 Sarai-kio

430

205 457

112

Harita 20: Denizli sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e gre

1912'de her sancakta yaayan Hellenlerin oran.
M EN TEE (BODRUM, M ARM ARS) SANCAI
Aydn vilayetinin en gney blgesini Mentee sanca oluturuyordu. Bu san
cak u alt kazaya ayrlyordu: Mula, Bodrum (Halikamassos), Marmaris,
Kyceiz ve Makri (Fethiye) (Harita 21).

Harita 21: Mentee sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e

gre 1912'de her kazada yaayan Hellenlerin oran.

113

Sotiriadis istatistiine gre 19 12de Mentee sancanda 142.142 kiilik

loplam nfus iinde 27.798 Bellen vard ve Hellenler nfusun %19,5ini oluturu
yorlard l0. Bu 27.798 Hellenden 21.348i ky kazasna yeleikti.
Sotiriadisin tersine, Anagnostopulu, bu sancakta 12.229 daha az Rum bulun
duunu yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, 27.798 yerine 15.569 Rumdan sz etmek
ledir.

Milas kazas
Milas kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 7.071 Rumun varlndan sz
etmektedir; Rumlar, nfusun %24,7sini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu kazada da Sotiriadisin bildirdiinden 3.761 daha az Rum
bulunduunu yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, 7.071 yerine, adalardan gelmi ve
Rumca konuan 3.310 Rumdan sz etmektedir. Bunlardan 2.700 9.000 Trkle
birlikte Milas kentine yeleikti; 60 Alabahe kynde ve 550si 2.100 Trkle bir
likte Madenler kynde yayorlard.

Itodrum (llalikamassos) kazas

Bodrum (Halikarnassos) kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 14.008 kii-

101. Soteriades, G , (1919), H&llenism in the Balkan Peninsula and Asia Minr, page 9:
Statistics of the Population, dvided accordirg to Nationalities, of the Sandjak of MENTEE. 1912.
Sandjaks

Ka2as

Turks

Greeks

Arme-

Bulga-

nians

rians

Jews

Others
nationa

Total

lities
Mentee

1
2.
3
4.
5.
6.

Mula
Marmaris
Bodrum
Milas
Kofee
Makri

a a i7

5 060

21 187
18 569
14.242

7 .0 7 1
9 .2 1 7

63

42 801
12 848
14 008
28 594
20 369
23 522

113.700

27.798

644

142,142

35 757
12.128

3930

114

720

131
336

1 aoo

114
Iik toplam nfus iinde 5.060 Hellen bulunduunu yazmaktadr; Hellenler, sakin
lerin %36,1ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Sotiriadisin verileriyle neredeyse uyumakta olup, 4.450
kiiye ulaan Rumlarn tmnn Rumca konutuunu ve adalardan geldiini yaz
makladr. Bu Rumlardan 4.000i 6.000 Trkle birlikte Bodrum (Halikamassos)
kentinde, 250 kii Kuyucak kynde ve 32 aile Balar kynde ikamet ediyorlard.

M akri (Fethiye) kazas

Fethiye kazasnda daha ok Hellen vard; Hellen says, 23.522 kiilik toplam
nfus iinde Sotiriadise gre 9.217e ulayor ve nfusun %39,1 ini oluturuyordu.
Anagnostopulu, Fethiye kazasndan sz ederken, bu kazada Sotiriadisin
yazdndan 3.217 daha az Rum yaadn bize bildirmektedir. Yazar, 9.217 yerine
6.000 kiiden sz etmektedir. Bunlardan 1.500 800 Trkle birlikte Makri
(Fethiye) kentinde ve 4.500 Leibisionda (tipiz) ikamet ediyorlard. Tm Rumlar,
Rumca konuan mali gmenlerdi ve Rodostan gelmilerdi.

M arm aris, Mula ve Kyceiz kazalar

Bu kazalarda Rum says ok daha azd. Ayrntl olarak, Marmaris kazasnda
Sotiriadise gre 1912de 12.848 kiilik toplam nfus iinde 720 Hellen vard.
Mula kazasnda ise 42.801 kiilik toplam nfus iinde 3.930 Hellen vard ve
Hellenler nfusun %9,1ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Marmaris kazas konusunda Sotiriddisin demografik verileri
ni kabul ederek, yalnzca kaza merkezine yerleik 640 Rumdan sz etmektedir.
Fakat Mula kazas konusunda, orada Sotiriadisin yazdndan 2.530 daha az Rum
olduunu bidinnekte ve 3.930 yerine 1.400 Rumdan sz etmektedir. Ayn ad ta
yan kaza merkezine yerlemi olan bu Rumlar, Onikiadalar ve Girit kkenliydiler.
Son olarak, Kyceiz kazasna deinirken, Sotiriadis, oradaki 20.369 kiilik
toplam nfus iinde 1.800 Hellenden sz etmektedir. Bu Hellenler, toplam nfusun
%8,8ini oluturuyorlard.

115

ANADOLUNUN KUZEYBATI KIYI BLGELER

DARDANEL (ANAKKALE) BAIMSIZ SANCAI

.. ikinci binyl boyunca Dardanel (anakkale) blgesinde Mys (Mis)

adyla bilinen Thraklar ikamet ediyorlard yalnzca. Misler, Homerosun tlyadada
anlatt gibi, Truva Savanda Eski Yunanllarla arptlar. Bu arpma, .. 1300
ile 1200 arasnda vuku buldu. Ilyada, kuaktan kuaa szl olarak muhafaza
edilmitir. Uzmanlara gre bu iirsel yapt .. 800 dolaylarnda yazl hale geti
rilmi olmal. Zira Yunanllar, Fenike alfabesini benimseyerek, yazya o dnemde
kavumulard. Bu alfabe bugne dek kullanlmaktadr.
.. 1000 dolaylarnda Dorlarn inii, onya kylarna Yunan kolonizasyonunu hzlandrd. Bylelikle ky blgesindeki nfusun budunsal yapsnda kkl
deimeler oldu.
Daha sonraki yzyllarda anakkale ky blgesi Yunanl kolonistler
tarafndan ynetildi. blgelerde ise srasyla Lidler, Persler, Makedonlar,
Romallar, BizanslIlar ve son olarak Osmanl Trkleri egemen oldu.
stanbul Latin mparatorluu dneminde anakkale blgesine ok sayda
Ermeni yerlemiti. Ermenilerin askeri kuvvetleri BizanslIlar tarafndan Trakyada
yok edildi.
Trkler tarafndan fethedildikten sonra 16. yzyla dek anakkale bl
gesinde gerek kylarnda gerekse i blgelerinde Ortodoks Hristiyan nfusu olan
kylerden sz edilmemektedir. Anagnostopuluya gre 1750den nce sakinleri
Trke konuan Rum olan kylere yalnz kuzey kesimde rastlanmaktadr. rnein

116

Biga kentinde; kent Rumlarnn bir blm orada daha eskiden beri yayor
olmalyd
Yukardaki bilgiler, gezginlerin anlattklaryla da dorulanmaktadr.
Gezginler ki, 19. yzyl balannda anakkale ky kylerinde Rum bulunmadn
bize bildirmektedirler. Bosporosun (Boazii) baz kyleri, Panteikhion (Pendik),
Gebze ve daha bakakyler, istisna tekil ediyordu. O kylerde 18. yzyl balarn
dan beri, hatta daha nceleri, nemli sayda Rum nfus vard103
Boaz nedeniyle nemli saylan anakkale bamsz sanca, ynetsel
bakmdan u be kazaya ayrlyordu: Kuzeyde Biga ve Dardanel (anakkale) ile
gncede Bayrami. Lznc ve Ayvack (Hanla 22)

Harita 22: anakkale bamsz sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve

Sotiriadise gre 1912'de her kazada yaayah Hellenlerin oran.
Sotriadis istatistiine gre 1912de anakkale sancanda 177.489 kiilik
toplam nfus iinde Hellenler 38.830 kiiydiler ve nfusun %21,8ini oluturuyor1D2 AvavvaifliOTimjAm i, Z., (1997) Mnp A a fa 1 9 o a h v -1 9 1 9 o FAAr)vop06ac K o ivt ^ tc,
217. "Kn n ik po ttnY y o cv 19n aava ev a v n ^ p c u v qv TTapfjr gupfttiv UjV ottoIiov 0
pijje ko rA r]0ijap6 piTapE vo 'jav TTpcytvEcnjpn tiv
r u 18ou ncovn E ki tn r n v 7T<5Ar]

a tk

W tt(vo ri] oTtoic fv a

ou pjpfcKOi TtArGLapoj r, cupcdiivo, ynpaKTnpfCsa n fy a v k-

T m if Pcokc I koi papayKaJ tojv TmjpKav "

103. AMoyvaaoTTOijAou. I., (1997), M iK p A a fa , f9o aicbv-1919 o EAAr]WP&66oc K oivt^ tb,
253 " 152 A ev EvvocpE n a v o x aJP ^ o rl v <5xn i o l B o trndpo m o to riaviE yo, la TKEpiftTE
ko AAfl ko a o u o a eyov amjavTiKri popciKo TiAniinpri iq otto nv 18a anva ) kon vapiEpa

cje

117

lrd. Bu Hellenlerden 27.500 anakkale, Ezine ve Biga kazalarnda ikamet edi

yordu IM.
Anagnostopulu, 19. yzyl boyunca anakkale ky blgesinde nemli bir
Ortodoks nfus birikimi vuku bulduunu yazmaktadr. O dnemde toplam nfusu
20.000 kii olan bu blgede 7.000 Rum vard. Baka Yunan bibliyografya kay
naklarna gre Hellenlerin says 5.000i amyordu' \

liiga kazas
Biga kazasnda 68.184 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre 1912de
9.100 Hellen vard ve Hellenler tm sakinlerin %13,3n oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre Biga kazasndaki Rumlar, Sotiriadisin bize
bildirdii gibi 9.100 kii deil de, 5.770 kii ile 60 aileden ibarettiler. Bunlardan 30
ile, daha 350 kiiyle birlikte, skenderkyde ikamet ediyor ve Bulgarca konuu
yordu. Onlar daha sonra Bulgaristana g etmilerdir.
Toplam 5.770 Rumdan bazlar Rumca ve bazlar Trke konuan 2.500
kii, kazann ayn ad tayan merkezine yerleikti; bu Rumlar, nfusun %33,3n
oluturuyor ve orada 5.000 Trkle birlikte yayorlard. Geriye kalan Rumlar
kazann tara kesimine yerleiktiler. Ayrntl olarak, Rumca konuan 750 Ortodoks
I Iristiyan, Aksaz kyne yerleikti; bu Hristiyalar oraya Trakyadan gelmi ve

104. Saleriades G (1919), Hellenism ir Ite Balkan Peninsula and Asia Minr, page 9:
Statistics of tte Population, divlded according te Nationalities, of tte Sandjak of DARDAN ELLE. 1912.
Sandjaks

ardanelles

Kazas

Turks

Greeks

Armenians

ardanelles
Ezme
Baramitsi
Biga
Aivadjik

26.875
15.434
19 889
58 588
18.116

11.500
6.900
1.000
9.100
4,330

138.902

38.830

Bulgarians

Jews

Others
nationa
lities

Totaal

1284
681
25
398
8

2825
165
251
98
1

66
6
9

42.550
23 126
21.174
68 184
22.455

2 336

3 340

81

177 486

105. AvayvtiO TGTTotjAou, I . , (1997), MiKpAala, 19o auuv-1919 o EAAnvop965oe Kovdrrjrc,

1 8 1 :" 47. ...Opu optpojva pc qv rnGfupnon - v o ^ v rj , 3 (1906), oeA. 94 f\ op<puva pe tov
I K. Mocpr. KtKo-ApjKT), AB'va 1953, creA 607-610, o puglco nArBuop Sev enepve tou
5 000 KOIGKOU",

oeA,

118

balklkla urayorlard. Rumca konuan 200 Rum ncekyde, 750 Rum

Karada kynde, yine Rumca konuan 1.000 Rum da Demircikyde yayorlard.

anakkale, Ezine ve Ayvack kazalar

Sotiriadise gre 1912de bu kazada 88.131 kiilik toplam nfus iinde
22.730 Hellen vard ve Hellenler nfusun %25,8ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, yaklak olarak ayn sayda Rumdan sz etmektedir; bu
Rumlarn tm Rumca konuuyordu. Bunlardan 7.000i anakkalede ikamet edi
yordu; anakkale Rumlar Trakyadan gelmilerdi. 5.500U Erenkyde; bunlarn
nereden geldikleri belirlenememitir. 800 Bayrami kynde; bunlar Trakya,
Lapseki ve Edremitten gelmilerdi. 3.500 Yeniehir kynde; bunlar mroz
(Gkeada), Tenedos (Bozcaada), Taoz ve Semadiekten gelmilerdi. Ve 650si
Adatepede; bunlar Midilliden gelmilerdi
Geriye kalan Rumlar ise Papazl, Narh, Megalo Karvunohori (Byk
Kmrc) ve Mikro Karvunohori (Kk Kmrc) kylerine yeleiktiler; bunlarn
nereden geldikleri belirlenememitir. Bunlardan baka, Trakya kkenli Rumca
konuan daha 1.100 Rum Lapsekiye (Lampsakos) yerleikti; Lapsekinin evresi
ise tmyle Trkt.

BURSA VLAYET
.. ikinci binylda Prusa (Bursa) vilayetinin ne kylarnda ne de i bl
gelerinde Yunanl vard. Blge nfusu, bir Thrak boyu dian Mislerden oluuyordu
yalnzca. .. 1200 dolaylarnda gney Bithinyaya uygarlk bakmndan nemli bir
Thrak boyu Frigler yerleti. Frigler, bugnk Yugoslavyann Belgrad blgesinden
geliyorlard. Truva Sava da Frig gleri dneminde vuku buldu.
Bursa vilayetinin kuzey kylarna Yunan kolonizasyonu 400 yl sonra, yani
.. 750den sonra, balad ve ok sayda Yunanl kolonistler, Artake (Erdek), Kios106

106. AvayvuDTOTTOAou, 1 , (1997), MiKpAola, 19o aiv-1919, o EAArvopOoi Kovim rc,

181: "49 lTqv KJpTroAq MmipaplT ttou PoiOTi: rai vto Aiko tou TaavacaAt Sev uTTpyouv rrap
800 Pupol, e v u o TopKOi prvouv rau 4.500. To xwp KaAaparAl. pe 280 Pujpo, Sev cuynplvna
p t to EptvKio. anp aviK i) KupTTOAn <na vp n a tou ToavacaAt pe
oAokA iip o u puptiK O nAnBuopS ttou
q>Tvc tou 5.500 kotoIkciu".
otA.

119

{Gemlik) gibi eitli kent-koloniler kurdular. Yunan kent-kolonileri blgenin ky

eridinde bulunuyordu yalnzca.
Yaklak olarak ayn dnemde, yani .. 800 dolaylarnda, Makedonyadan
gelen Brigler, Bithinyann gneyine g ettiler ve orada soydalar Friglerle birloip, tarihte belirlenmi olan Frig Krallm kurdular. Hellenistik dnemde
I riglerin aristokrat snf nemli lde Hellenleti; halk tabakalar ise, Flellen dili
ni 600 yl sonra, yani ancak .S. 6. yzylda, Hristiyanlama yoluyla benimsediler.
Bursa vilayetinin gney kesimi, yani Ktahya, Eskiehir ve Afyonkarahisar
kentlerinin dolaylarndaki blgeler, Bat Frigyaya tekabl ediyordu ve o blgelere
.S. 382lerde ok sayda Visigot yerleti. Bu Visigotlarn says kesin olarak bilin
memektedir. Bilinen, .S. 399da Bizansa kar bir ayaklanma srasnda Bat
Frigyadan 35.000 Got askerinin stanbula yrddr. Bu kadar byk bir asker
g, 100-200.000 kiilik bir nfusa tekabl ediyordu en azndan.
Zamanla Got asker aristokrasisinin st tabakalar nisbeten abuk
Bizansllatlar. Got halk tabakalar ise, .S. 8. yzyla dek Yunancayla birlikte
Almancay da konumaya devam ettiler. Tarihte Grek Gotlar olarak bilinen bu
Gotlar, profesyonel asker olarak Bizans imparatorlarnn veya Thomas Slavos gibi
taht ele geirmek isteyenlerin hizmetinde altlar.
Anadolunun bu blgelerinde Trk egemenlii kurulduktan sonra, ThrakFrig-Got kkenli Hristiyanlarn ya Osmanllar tarafndan yok edilmi ya da slm
lam olmalar gerekir. unu ayrca sylemek gerekir ki, bugn bile kkenleri sz
konusu blgelerden olan Trklerden veya Rum gmenlerden pek ou, sarn ve
mavi gzl fizyonomileriyle bilinmektedir; bu antropolojik zellikler, onlarn
muhtemelen Got soyundan geldiklerini belirtmektedir.
Bursa vilayeti, ynetsel bakmdan u sancaklara ayrlyordu: ki ky san
ca, Balkesir ve Bursa, ile ky sanca, Bilecik, Ktahya ve Afyonkarahisar
(Harita 23).
Sotiriadis istatistiine gre, Bursa vilayetinde 1.570.124 kiilik toplam
nfus iinde Ortodoks Hristiyanlar 278.42 i kiiydiler ve nfusun %17,7sini olu
turuyorlard. Ayrca sylemeye deer ki, bu Rumlardan 100.830 kii Ayvalk
kentinde ve Erdek yarmadasnda ikamet ediyordu.
nceki blmde iaret edildii gibi, Sotiriadis istatistiinin benimsenmi
olmas, oradaki demografik verilerin abartl olmad anlamna gelmez. Buna ramen
benimsenmi olmas, kt niyetli eletiricilerden gelebilecek itirazlar savmak iindir.
Bu istatistikte 1912de Serez, Selanik, Klk, Edesa ve Florina blgelerinde yaayan
Hellen topluluklarnn tantmnda apak abartlar vardr. Bursa vilayetinde yaayan

120

Harita 23: Bursa vilayeti, sancak merkezleri ve Sotiriadise gre 1912'de

her sancakta yaayan Hellenlerin oran.

Bellen nfusun says konusunda Sotiriadis istatistiinin demografik verilerindeki
abartlan gstermek zere, bu istatistiin saylar ile Anagnostopulunun yeni bilimsel
almasnda ierilen veriler aadaki izelgede karlatrmal olarak sralanmaktadr.
izelge 4
Sotiriadis ve Anagnostopuluya gre 1912de Bursa vilayetindeki Hcllen
nfus saylar
_____ ____________________
Bursa vilayeti
Sotiriadis 'e gre
Anagnostopulu y a gre
Balkesir sanca
Bursa sanca
Bilecik sanca
Ktahya sanca
Afyonkarahisar sanca
TOPLAM

150.946
82.505
26.970
16.800
1.200

69.934
56.233
22.299
19.134
25

278.421 (%] 7,7)

167.625 (%10,6)

Yukardaki izelgede grld gibi, Anagnostopulu, Bursa vilayetindeki

121
Kum nfusu, Sotiriadisin yazdndan 110.796 kii daha az olarak gstermektedir.
Kesin olarak, yazar, Sotiriadisin 278.421 i yerine 167.625 kiilik Rum nfustan
sz etmektedir.
Ortodoks Hristiyan yerleimi, zellikle Bursa ve Balkesir sancaklarnda
youndu; anakara sancanda ise ok azd. Kesin olarak, yine Sotiriadise gre,
Bilecik, Ktahya ve Afyonkarahisar sancaklarnda 807.191 kiilik toplam nfus
iinde 44.970 Rum vard ve Rumlar nfusun % 5,5'ini oluturuyorlard.
Ayrntlarn aadaki blmlerde anlatacaz.

BA LIK ES R SA NCA J
Balkesir sanca dokuz kazadan oluuyordu. Ayrntl olarak, sancan
kuzey kesiminde Erdek (Artake), Bandrma (Panormos) ve Gnen kazalar; gney
dou kesiminde Balkesir, Bigadi ve Sndrg kazalar; ve son olarak gneybat ky
kesiminde Edremit (Adramition), Kemer ve Ayvalk (Kidoniye) kazalar vard
(Harita 24).

Harita 24: Balkesir sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotinadis'e

gre 1912de her kazada yaayan Hellenlerin oran.

I912de Balkesir sancana 408.957 kiilik toplam nfus iinde
Sotiriadise gre 150.946 Hellen yerleikti ve bu Hellenler toplam nfusun

122
%36,9unu oluturuyorlard
Anagnostopulu, ayn sancakla ilgili olarak, orada Sotiriadisin bize verdii
saydan 81.012 kiilik daha az bir nfus bulunduunu yazmaktadr. Kesin olarak,
yazar, 150.946 yerine 69.934 Rumdan sz etmektedir.
Sotiriadise gre Balkesir sancapa Ortodoks Hristiyanlar ok dzensiz
bir biimde dalmlard. Nitekim tm sancaktaki 150.946 Rumdan 108.830u,
yzlm kk iki ky kazasna yerleikti. Daha ayrntl olarak, tm Balkesir
sancandaki 150.946 Rumdan 54.700, Marmara adalaryla birlikte kuzeydeki
Erdek kazasnda; 46.130u da gneydeki Ayvalk (Kidoniye) kazasnda ikamet edi
yorlard. Geriye kalan 42.116 Rum, toplam nfusu 300.585 kii olan br alt kaza
ya dalmt. Bu kazalarda Rumlar, kk, nemsiz veya hie yakn bir aznlk
oluturuyorlard.

BALIKESR SANCAININ KUZEY KESM

Erdek (Artake) kazas
Balkesir sancann kuzey ky eridinde nemli lde Hellen Ortodoks
nfus birikimi oldu. Kyzikos (Kapuia) Yarmadasnda Rum birikimi 19. yzylda
pek youndu ve yarmadadaki Ortodoks nfus, anakara Yunanistanmdan ve adalar107. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minr, page 9: Statlstcs
of the Population, divided according to Nationaltes, of the Sandjak of BALIKESR. 1912.

Sandjaks

Balikesir

Kazas

Turks

Balikesir
Aivali
Kemer
Ad ram iti
Artaki
Gioner
Panormos
PigadRsi

103.624
69
12 549
27 393
5 418
25601
36 976
12.771
22 430

Sindirdji

246.651

Graeks

Armenians

16.184

2.574

46.130
7 239
13.033
54.700
2.850
9 61 0

3ulga*
rians

Others
nationalities

Totaal

122.382
46 219
19 797

9
32
1083
1635

915

1.200

952
44
3 879
29
8

150 946

7.495

1.635

2 030

40458
62.153
28.495
53.015
12 800
23.638
408 957

123

dan gelen g akm sayesinde iki katna, hatta katna kmt.

1912de Erdek (Artake) kazasnda 62.153 kiilik toplam nfus iinde
Sotiriadise gre 54.700 Hellen vard ve Hellenler nfusun %88ini oluturuyor
lard.
Anagnostopuluya gre Erdek kazasnn Rum nfusu, Sotiriadisin
yazdndan 19.388 kii daha azd; kesin olarak, 54.700 deil de, 35.312 idi.
Yarmadann 24 kynde ve Marmara adalarnda ise Rumlar sakinlerin ezici oun
luunu oluturuyorlard. Blgenin merkezi Panormos (Bandrma) kentiydi, ancak
kent nfusunun ounluu Trkt
Anagnostopulunun yazdna gre, saylan 35.312 olan Erdek (Artake)
kazas llellenlerinden 6.500, Erdek kentinde ikamet ediyordu ve bu Hellenler
Girit, Kbrs, Rodos ve Istanky'den gelmilerdi.
Erdek kazasndaki baz kylerin adlar, sakinlerinin nereden geldiklerini de
gsteriyordu. rnek olarak 1.000 Rumun ikamet ettii Ano Hoyo (Yukar
Yapcky) gsterilebilir. Bu ky eskiydi ve yresel bir sylentiye gre, 1700lerde
Makedonyadan gelen yapclar tarafndan kurulmutu. Yeri gelmiken,
Makedonyadaki yap ustalarnn ounun Arnavut olduunu da syleyelim. kinci
bir rnek te, Kato Horyo (Aa Yapcky) idi; 400 Rum nfusu olan bu ky,
1825ten sonra Ano Horyo sakinleri tarafndan kurulmutu ve onlar da yap ustasydlar"".
Anagnostopuluya gre, Erdek kazasnn tara kesimindeki br
Rumlardan 612si, Roda (Narl) kynde ikamet ediyordu; bu Rumlar, Sakz ve
Rodos adalarndan gelmilerdi. 1.158i, Harakli (lhan) kynde; bunlarn kken
leri Ege adalarndand. 1.500, Goniya (Ocaklar) kynde; bunlar, byk bir
olaslkla Giritten gelmilerdi. Drakunta (Doanlar) kynn 588 Rum sakini, Bati
(Turan) kynn 745 Rum sakini, Langada (Kocapmar) kynn 762 Rum sakini
de Giritten gelmilerdi.1089

108. AvayvojcnOTTOAou, Z , (1997), Mxp6 Aala, 19o attint-1919, ot EM qvop96o(c^ KavnjTt,

<jeA. 154: "Eluoo rta a rp a x<up. othv rXaor|<pia tou puptiKa, oth Xepovnoo ca c m vr|o\ tou
Mappap, auyKpoTOv n)v opa TLV j.AAqvop05o(u)v koivoti) tu v Tr KuIrou. 'Ea Evcil q la n rk lvoppo, n onola kotoikeItoi oti)v rAro(j]cpla ti) ; an pouoouApvou ...*.
109. AvayvuoTonoOAou, Z., (1997), MntpO Aala. 19oawv-19l9, ot EMqvop966ofe Kotv6rqre,
oA. 220: "O ovopaolt tujv xupojv tlva o t noAAf nepnmioEi {.vcncnc tij npoAcuor] kov aio Ikojv rau: ra xu>pd Avoj koi Kroj p ncpoxl) N Aprnn KaroiKOvra an KavoupyoxcplT, n
evci) m x<op Avc) urrpxi apKCT Kap npv -cpcpcuva pe pia ranme) cnoxl) lpOSnnc ypu) oto 1700
an oiKOpou nou )A6av an rn MaKtovla, nou AAccte optlAt Ka Tr)v toupkiki) mu ovopaola
rOTm ml- to Kr) i)poupyElra pvo per m 1825".

124

Rum sakinlerinin nereden geldikleri saptanamayan ve nfuslar neredeyse

tmyle Rum olan Erdek kyleri aada sralanmtr: 560 nfuslu Katatopos
(Ormanlk), 715 nfuslu Bori (Poyrazl), 870 nfuslu Afsya (Ava, Trkeii), 3.560
nfuslu Marmara, 1.000 nfuslu Paaliman, 1.100 nfuslu Aloni (Harmanl), 970
nfuslu Skopiya, 610 nfuslu Hukliya, 160 nfuslu Klapsaki, 2.607 nfuslu Kutali
(Koyun Adas), 2.030 nfuslu Aftoni, 2.145 nfuslu Galimi, 2.600 nfuslu
Proastiyo ve 3.000 nfuslu Palatiya (Sarayl). Yukarda sz edilen kylerden Trk
sakinleri olan yalnzca u ikisiydi: 75 Trkn yaad Bori (Poyrazl) ky ile 280
Trkn yaad Marmara ky.
Erdek blgesinin Ege adalaryla olan ilikisi, ters ynde bir g hareketine
de yol at. 1771 tarihinde Mikonos adasndaki ileri gelenlerin Erdek kkenli olduk
lar ve Giritte ve daha baka Ege adalarnda Erdek'teki mahalle adlarna rastland
bilinmektedir "

Bandrma (Panormos) ve Gnen kazalar

Erdekin tersine. Bandrma (Panormos) kazas, ky eridinde bulunmasna
karn, Sotiriadise gre. 53.015 kiilik toplam nfus iinde 9.610 kiilik nispeten
az bir Hellen nfus ieriyordu ve Hellenler sakinlerin %18ini oluturuyorlard.
Anagostopulu, Panormos (Bandrma) kazasnda Sotiriadisin yazdndan
daha ok sayda, yani 13.440 kiiye ulaan Rum nfus bulunduunu bize bildirmek
tedir. Panornosun kendisiyle ilgili olarak, yazar, kentin 21.717 kiilik toplam
nfusu iinde Hellcnlerin 5.500 kii olduklarn yazmaktadr; bu Hellenler, nfusun
%25,3n oluturuyorlard. Bandrma kazasnn tara kesimindeki Rum nfus,
evredeki kylere yerleikti. Ayrntl olarak, Peramos (Karyaka) kyne, adalar
dan yeni gelmi 3.500 mali gmen; Mihaniona (aklky) kyne, muhtemelen
Giritten yeni gelmi 1.600 mali gmen; Skamniyes ve Yece kylerine, nereden
geldikleri saptanamayan srasyla 800 ve 1.200 Rum; Kasteli (Kestanelik) ve
Diavatis (ahinburgaz) kylerine, adalardan gelmi srasyla 750 ve 90 Rum yer
leikti.10

110. AvoyvLOTonoAou, I , (1997), MiKp A o lo , 19o o/ajv-1919, ot EAAr)vop96ol;E KovTtin,

a tk. 154: "H KovTqTa q M ukvou Tq onoa o npoxovT to 1771 npopxovrav arr Tqv Aprcq 1\
ra ovpara cjuvoikkjv Tq Appcp ttou auvavTOjvra crrqv Kpfif] Ka cte tikka vqa tou Ayalou rieAY0u,\

125

Daha gneyde bulunan Gnen kazasnda Hellenlerin says daha azd;

Sotiriadise gre, 28.495 kiilik toplam nufus iinde Hellenler 2.850 kiiydiler ve
nfusun %10unu oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre, Gnen kazasna 3.168 Rum yerleikti. Bunlardan
600, 3.400 Trkle birlikte kaza merkezinde; 321 Rum, 321 Trkle birlikte akmak
ve Erikli kylerinde; 379 Rum, 2.732 Trkle birlikte Sankyde; 817 Rum, 817
Trkle birlikte Gndoan kynde; ve salt 1.051 Rum, Eleki kynde yayorlard.
yice gneyde kalan Balya blgesindeki 120 ky arasnda Rum nfus,
blgedeki maden ocaklar yznden, tek bir vrindi kynde vard.1".

BALIKESR SANCAININ GNEYDOU KESM

Balkesir, Bigadi ve Sndrg kazalar
Balkesir kazasndaki Hellenlerin saysyla ilgili bilgiler elikilidir.
Sotiriadise ait resm Yunan istatistiinde, 122.382 kiilik toplam nfus iinde
Hellenler 16.814 kiiydiler ve nfusun %13,2sini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, ayn kazayla ilgili olarak, orada Sotiriadisin yazdndan
14.992 daha az Rum bulunduunu bildirmektedir. Yazar, 16.814 Hellen yerine,
bazlar Trke ve bazlar Rumca konuan 1.822 Rumdan sz etmektedir. Bu
Rumlardan 1.266 kii 9.875 Trkle birlikte Balkesir kentinde, 466 kii 11.481
Trkle birlikte vrindide, 15 kii 10.348 Trkle birlikte Balya kentinde, 51 Rum
14.158 Trkle birlikte Kepsut kentinde ve 45 Rum 15.535 Trkle birlikte Frt
kentinde ikamet ediyorlard. Bu veriler, pratikte bu kazann i kesimlerinde
Ortodoks Hristiyan bulunmad anlamna gelmektedir.
Toplam nfusu 12.800 kii olan Bigadi kazasnda Sotiriadise gre Hellen
yoktu. Sndrg kazasna ise 36.438 kiilik toplam nfus iinde yalnzca 1.200 Rum
yerleikti. Bu veriler konusunda ad geen iki yazar aralarnda uyumaktadrlar.1

111. AvayvtCTTOTTOAou, I . , (1997), MiKp Aoia, 19o aojv-1919, o EAAnvopOoc KcHvTrjTt,

oeA. 155 ,rTo uttAoitto tou oovt^k, nAdl n evoxu>pa. cv Trapouoc *avva eva<ppov cttt Tqv
TTOYn PbJpIKOU TTAnSuapa. o OTTOO Eivai iCiaTCpa aOl'lpaVTO O Kd TOU MTaAKCOip, TTOU Elvai
pAkna Ka o Ka^ pEpKEI tou ocivtk, ev rcpAappve napd va ttoACi gcp ttoooot Pipjv, kovva e pajp^iKo xjjp... O ko MttAio xpf| oto petaAAEia tou xci vav apccTti onpavmc ya Tr|V
rTEpioxO app Pjpv Octtoo a n ta 120 x<^P] tou ko, Kavva Gev civa pu>pKO. cvU> pc ptup>
iko TTAq6uop civa to Ippvri".

126

BALIKESR SANCAININ GNEYBATI KESM

Ayvalk (Kidoniye) ve Adramition (Edremit) kazalar
Ayvalk kazasnn ky eridinde Rumlar pek kalabalktlar. Midillinin
karsnda bulunan Ayvalk (Kidoniye) kenti ve evresi ise, tipik bir Rumlarm
blge rnei idi. Bir blge ki, sakinlerinin %99u Rumlardan oluuyordu "2.
Ayvalk Rumlar antik onlarn torunlar deildirler, Kurtarlmam
Vatanlar ideolojisi yandalarnn inanmak istedikleri gibi. Onlar, adalardan ve
anakara Yunanistanndan gelerek, blgeye i aramak zere yerlemi mali g
menlerdi. 1773 tarihinde padiah fermanyla Ayvalk cemaatine byk ayrcalklar
tannd bilinmektedir. Bunlar arasnda cemaatin snrlar iinde Mslman bulun
mamas ayrcal da vard. Bu ayrcalkl davran, padiahn orasn zeytin retilen
blgeye dntrmek istemesinden kaynaklanyordu; nitekim yle de olmutur11213.
Sotiriadis, 1912de Ayvalk Hellenlerinin 46.212 kii, Trklerinin ise yal
nzca 89 kii olduklarn bize bildirmektedir.
Anagnostopulu, 1919 ylndan sz ederken, kentte 3.500 Rum bulunduunu
yazmaktadr. Oysa 1830da nce 40.000 sakin vard ve bunlar oraya Midilli ve
Sakz adalar ile Epir, Tesalya ve Moradan gelmilerdi.
1914te Birinci Dnya Sava ve bitiikteki anakkalede srdrlen sava
eylemleri yznden Trk yneticilerin, savaan ordular iin aldklar gvenlik
nlemleri erevesinde, Ayvalk sakinlerini Anadolu iine srdklerini sylemek
gerek burada. Bu srgnn uygulan biimi, Osmanl devletindeki uygarlk an
ve insancllk eksikliini gstermektedir. Bugne dek tm Balkan lkelerine zg

112. AvayvuHjTOTTOAou, X , (1997), MiKptZAala, 19o aiv-1919, o EAtovopOoz K oivtptz,

tou Kcptp ra i tou ACpapuTou ttepikAeIouv sAAqVOpflCoe KOlVTpTE TWV OTTOlV O TlAq0Uap6 (pKVEl TOU 60.000, EVI O CJUVOAlK pOUOOuApaVIK
ttAii 0 uo)j ev ETTEpvf i tou 44.031 kotoIkou... H r6Aq tou AipaAo ra i o mpyupo tt| ottoteAov
tuttikP TropEiypa "f.AAr|voTTorr|oq" Tq ifEpox): raT 99,8% ) ra 93,1%, cnppuva Ijt. u ijETpoTTU0E (JTaTKJTlKE, raTOiraOva ar Pupo".
113. AvayvuaTOTTOuAou, X , (1997), MiKpAala, 19oauv-1919, o EMqvop6oz Kovrrrc,
oeA. 182: "153. Elva yvuor ti to 1773 60qrav arqv KOivTqra tou AipaAo pc auTOKparopiK q>ppv pEyAs auTOvoplE ra i ro TTpovpo va pqv fxu v pouaouApvou pEaa ara pa q koivtot
tou. Amq Tqv TitpioSo EyraBlmavTt oto ApaAl Pupol ott Tqv ncAoTrwqao ra i ra vqa... va oqMEIUI0E ti q TTEpox4 tou AipaAo pTTopsI oe xpov koA aoEi va TVEl T1 24.000.000 OKE eAaOTrapaytoy', Tq aTiypp ttou q EAACa p Tq AEapo pEaa rrapyEi to 1912, xpova raAq napayuyT
,33.000.000 okOe".

azA. 152: "O p tl KaE Tq TTpoxf| tou AipaAo,

127

hir durumdur bu. Bu barbarca zihniyet bu yaknlarda Kosovadaki Mslman

Amavutlara kar yneldi.
Resm Yunan tarihi, bu eit ve benzeri barbarlklar ilk yapanlarn hep
I ilrkler olduu konusunda Yunan genliini ustaca inandrmaya alsa da, tarih
tanklklar ayrntl olarak incelenince, sk sk bunun tersinin geerli olduu ortaya
kmaktadr, rnek olarak, ,1.82l de Tripolide 30.000 sivil Trkn katliam ve
1913te Klkta Slavca konuan nfusun tmn kapsayan ulusal artm hareketi
gsterilebilir.
Ulusal bakmdan kendilerinden kuku duyulan topluluktan, kinci Dnya
Savandan nce Yunanistanda Metaksas hkmeti de srgne gndermitir. O
dnemde amurya Mslman Arnavutlarndan ve Slavca konuan Make
donyalIlardan pek ok kiiler, Sakz ve Midilli adalarna ve daha baka yerlere
srlmlerdi. Krapsitisin konuyla ilgili aadaki metni ilgintir:
"O zaman, Kuzey Epir 'de savamakta olan ordumuzun gerisinde gvenlii
salamak amacyla, Yunan Devleti, nlem olarak, amurya blgesinden ok say
da Arnavut erkeini Sakz ve Midilli adalarna srgne gnderdi. zel olarak bu
olayla ilgili Spiros Muselimis unlar yazmtr: Savan bandan beri amuryal
Trk Arnavutlar, giritikleri ihanet ve casusluk eylemleriyle kendilerinden kuku
duymaya yol aan davranlarda bulundular. Bu yzden askeri mercilerce Ege
adalarna srgne gnderildiler ve Arnavutluk cephesinin dne ve Alman sr
lerinin iniine dek orada kaldlar. Srgnden dndkten sonra Hristiyanlar aley
hinde soygun ve adam ldrme eylemlerine giritiler"4."
Ayvalkllarn Trk devletine kar casusluk suu iledikleri yolunda bib
liyografyada bir kayt yoktur. Fakat daha gneyde bulunan Glbahelilerin byle
bir su iledikleri bilinmektedir. Burada sorun, aradan 80 yl getikten sonra bu gibi
eylemleri eletirmek deil; sorun, ada Yunanl yazarlarn, ayn eylemleri Yunan
devleti aleyhinde olunca ihanet, Trk devleti aleyhinde olunca ise kahramanlk
olarak nitelendirmeleridir.
Yaygn olan inancn tersine, Yunan taraf da, toplu srgnlerden baka,
ulusal artm sulan da ilemitir. Somut olarak, 1913 tarihinde kinci Balkan
Savanda Makedonyann Trklerden kurtarlndan sonra, Yunan ordusu,14

114, Kpaulr, B., (1986), O/ Mo'JoouApvo Tofjrj&

tt) OeottpjtIci, cteA.

59.

128

Klkta Slavca konuan blge nfusunun %90n, yani neredeyse tmn, kap
sayan bir ulusal artm eylemi gerekletirdi; binlerce evi yakarak, esir edilmi
silahl silahsz pek ok Slavca konuan Makedonu kuruna dizerek ve sa kalanlar
zorla Bulgaristana kovarak, ve bunlar en kk bir madd tazminat demeden
yapt "5.
Makedonya'nn Yunan devletine ilhakndan nce Klk nfusunun tm
Slavca konuan Makedonlardan oluuyordu. Ayn zamanda bu blge, eski bir
Bulgar subay olan Makedon hareketinin kuramcs Ge Delefin nderliinde
ada Makedon ulusal bilincinin merkeziydi.
Tarihten bu rneklerle gdlen ama, o dnemde Trkler veya Yunanllar
tarafndan yaplan eylemleri knamak deil; uyduruk tarihilie ait eitli milliyeti
veya devletten destekli yaynlarn nice gerekd ve aslsz olduklarn gstermek
yalnzca. Bu yaynlar ki, gnmzde bile Yunan genliine yalnz Trklerin veya
Bulgarlarn katliam yaptklarn retmeye almaktadr.
Selanikteki Britanya konsolos muavininin 1914 tarihli bir yazs ilgintir
(bu yaz, Selanik Makedonya Mcadelesi Mzesinde alan tarihiler tarafndan bu
yaknlarda yeniden yaymland):
"Balkan halklarndan her biri, kendi devleti iinde b u lm a n kom ularnn
yandalarn telkin ed er ve dnya nnde hakl km aya alr, ken d isi iin
A vrupa'nn sem patisini kazanm ay ve kom ularnn A vrupallar tarafndan knan
m asn am alar ve bunu, AvrupalIlarn dikka tin i y k se k sesle kom ularnn eylem
lerine ekerek ve kendi eylem lerini gizleyerek y a p a r "6. "

Sotiriadis, 1912de Adramition (Edremit) kazasnda 13.033 Hellen bulun

duunu yazmaktadr; bu Hellenler, nfusun %32,2sin oluturuyorlard. Trk ve
Yunan bibliyografyasndan baka bilgiler, 1.240 ile 7.000 arasnda ok deiik
saylardan sz etmektedir.
Anagnostopulu, Ayvalk ile Edremit kazalarnda toplam olarak 18.022 Rum
bulunduunu yazmaktadr. Bunlardan 3.500 Ayvalkta ikamet ediyordu. 3.000i
Yenieri kynde; bu Rumlar oraya adalardan, Ayvalktan ve Moradan 1821den
sonra gelerek yerlemilerdi. 5.500 Edremit kentinde; bu Rumlar Midilliden156

115. NacpaT^, T, (1999), H EBvOKCvrpiKf) EyumOBaa rr)r N auM rviK tg Ko/vujvfa ozh. 85
116. fovapr, B., MyarAln, I., AyyETTauAa n, (1997), TaurTrjc m i) MaKCovla, azk 48,

129

gelmilerdi. 350 Rum 1.500 Trkle birlikte Derekyde, 250 Rum 700 Trkle bir
likte Karaaata, 950 Rum 1.300 Trkle birlikte Yayakyde, 379 Rum 538 Trkle
birlikte Avclarda, 1.400 Rum 1.616 Trkle birlikte Zeytinlide, 401 Rum 193
Trkle birlikte Karaaydnda, 342 Rum 684 Trkle birlikte Greste ve 1.950 Rum
4.527 Trkle birlikte Fenerlide ikamet ediyorlard; bu kylerdeki Rumlarn nere
den geldikleri saptanamamtr.

Kemer kazas
Kemer kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 19.797 kiilik toplam nfus
iinde 7.239 Hellen bulunduundan sz etmektedir; bu Hellenler, nfusun
%36,5ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Sotiriadisin tersine, bu kazada 5.039 daha az Rum bulun
duunu yazmaktadr. Kesin olarak, 7.239 yerine 2.200 Rumdan sz etmektedir.
Dunlardan 1.757si 4.356 Trkle birlikte Kemer kasabasna, 341 j 1.346 Trkle bir
likte Byk Derekye ve 102si 517 Trkle birlikte uru kyne yerleiktiler. ki
yazarn saylar arasndaki byk fark, anakkale Boaz ve komu Gelibolu bl
gesindeki sava yznden 1914te yaplan srgnlerden ileri gelmi olabilir.

BURSA SANCAI
Prusa (Bursa) sanca blgesi antik ada Bithinyann bat blmne te
kabl ediyor ve blge nfusu salt Thrak kkenli sakinlerden oluuyordu.
Dithinyann gneyinde ise Frig Krall vard. Blgenin ky eridindeki budunsal
yap, ancak .. 750den sonra, Kios (bugnk Gemlik) gibi kent-kolonilerin kurul
masyla yava yava deimeye balad. Makedonlar, Pers egemenliine son
verdikten sonra, .. 297de Bithinyay kral Zipoitesin hkmdarl altnda
bamsz krallk olarak tandlar. Bithinyann bamszlna Romallar son verdi,
onlarn yerini de BizanslIlar ald.
Bursa kenti Orhana erken Osmanl dneminde, kesin olarak 1326 tari
hinde, teslim oldu. O zaman sakinlerinin bir blm kenti terketti, bir blm de
slamlat. Kk bir blm de Hristiyan dinini muhafaza etti, ancak dilini
muhafaza edemeyip Trke konuan Hristiyanlara dnt.
1402de Timurlenkin Moollar Bursa nfusunu kltan geirdiler.

130

1466da Bursallar yeni bir felaket yaadlar, bu kez veba yznden. 1522 tarihinde
Bursada Hristiyan says, Ermeniler de dahil, 359 olarak saptanmtr. 1603te ise,
Hristiyanlarn Maniden zorunlu veya imparatorluun baka blgelerinden gnl*
l gleri sayesinde Hristiyan nfus 2 .136 kiiye ulat "7.
1912'de Bursa sancamda 353.976 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadisc
gre 82.505 Hellen vard; bu Hellenler, tm sakinlerin %23,3n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Bursa sancandaki Hellen nfusun Sotiriadisin yazdn
dan 26.272 kii daha az olduunu bildirmektedir. Yani yazara gre Rumlar, 82.505
deil de, 56.233 kiiydiler.
Bursa sanca, coraf bakmdan Misya (Balkesir sanca) ile Dou
Bithinya (zmit sanca) arasnda ba halkasn oluturur. Ynetsel bakmdan u alt
kazaya ayrlyordu: Mihal (Karacabey), Mudanya ve Gemlik (Kios) olmak zere,
ky kazas ile; Bursa, Adranos (Orhaneli) ve Kremasti (Kirmasti,

Harita 25: Bursa sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e gm

1912'de her kazada yaayan Hellenlerin oran.
117. naipvfAfi, X , r , <19S8-1 SSS): E6)0i<; yo rqv tAAqvu) MVdr/jro K Ppooa. acA. 13: "Evo CyiJD

tou ittcu ttpoeAe iocoj

ftiiuv (jetovoctjv

uq

ftjvEi. nux; o opf ro ayiOYPCKpiK KCnaxo rau

1565/67

a
@PnCJKUTlK

1487

1522

1595/1603
tp y i

o p a

hare

ropo

hane

Epyt

dTopa

hane

(6 178)

(30.890)

6 004

1799

31.819

12 097

59

60 544

(276)

(1.380)

69

14

359

427

2.136

0)

(15)

117

585

308

1 540

OpdE
MooouApvo
Xpi(THGVO
EPpaio

131

Mustafakemalpaa) olmak zere, anakara kazas (Harita 25).

Bursa sancann Rum nfusu, ky eridinde pek kalabalk olup, 41 kye
yerleikti. Bu kylerin nfusu, tamamen veya ksmen Ortodoks Hristiyanlardan
oluuyordu. Bunlardan 22si Mihal (Karacabey) kazasnda, 9u Mudanya kaza
snda, 5i Bursa kazasnda, 5i de Gemlik (Kios) kazasnda bulunuyordu.
BURSA SANCAININ KUZEY KESM
Mihal (Karacabey) kazas
Mihal kazasndaki Rum nfusun byk bir blm, oraya eitli dnem
lerde yerlemi gmenlerden oluuyordu. Barkan, 16. yzylda Mihal
(Karacabey) kenti ve Apollonia (Apolyoni, Vlubat) glnn gneyindeki dalarn
yamalarnda Hristiyan kulak (kle) obanlarn yaad 23 kk kyn bulun
duunu bize bildirmektedir. Bunlarn ounluu zamanla slamlamtr. Padiah,
hu Hristiyan kulaklar vakf topraklarndaki tarm ilerinde kullanyordu. Feodal
kleci Osmanl toplumunun bir zelliiydi bu. Ancak bu toplumsal gereklik yeni
bir olay olmayp, Bizans gerekliinin devamyd. Buna gre BizanslIlar, kilise
toprak klelerini "hierodoulos" (kutsal kul) olarak adlandryorlard. Bizans kleci
dzeninin tarihte saptanm bir olay, Patrann krsal kesiminde yaayan Slavlarn
yksdr. mparator Nikephoros, ordu gcyle bu zgr Slavlar Bizans
egemeliine boyun edirdikten sonra, .S. 805te onlar "kutsal kul" olarak Ayos
Andreas Kilisesine balad.
Sotiriadise gre 1912'de Mihal (Karacabey) kazasnda 63.736 kiilik
toplam nfus iinde 16.745 Hellen vard ve Hellenlertm nfusun %26,2sini olu118. Soterlades, G , (1919), Hellenism in the Balkar Peninsula and Asia Minr, page 8:
S ta llstics o l Ih e P op u latio n , d lv ld e d a c c o rd in g ta N atianalHles, a l th e S andjak a f BRUSSA. 1912.
Sandjaks

B unsa

Kazas

Turks

Greeks

Arm fi

Bulga-

il ians

ria rs

Jews

1. B un sa

72.993

21.850

11.584

2 Kics

12.354

13 000

23.895

3. Mihalitsi

42.259

18.745

3.218

73

4 Mudanta

8 404

26.710

S Kemasti
6 A dra ro s

33,777
44.705

3.800
400

4 887

80

215.492

82.505

Otters

Totaal

rationalities
2.548

1.251

113.226

777

50.026

441

63 736
35.114
42.544
49.330

4.225
50 809

2.701

2.469

353.976

132

tryorlard, yani bir aznlktlar

Anagnostopulu, Mihal (Karacabey) kazasnda Sotiriadisten daha ok
sayda, yani 22.101, Rum bulunduunu yazmaktadr. Bunlardan Trakya gmeni
olan 6.781 Rum, Mihal kentinde 600 Trk ve 400 Ermeni ile birlikte yayordu.
Yazar, kazann tara kesiminde Barkanm anlatt 23 kyle ilgili aratr
masnda, 19. yzylda Rum nfus ieren ok az sayda kyn varln dorulayabilmitir. Fakat bu Rumlar, BizanslIlarn torunlar olmayp, daha sonraki mali g
menlerdi; bunlarn nereden geldikleri saptanamamtr. Sakinleri Rumca veya
Trke konuan ve salt Ortodoks olan bu kyler unlard: 396 nfuslu Primikiri,
230 nfuslu Siriyani (Srman) ve 362 nfuslu Konstantinati (atalal)
Bu son kyden baka, Anagnostopulu, 19. yzylda Apollonia (Apolyoni,
Ulubat) gl evresinden sz ederken, "Pistikohoria" (ohankyler) diye
adlandrlan ve Rum nfusu olan 9 ky daha anlatmaktadr. lk sakinlerini
Maniden getirilmi obanlarn oluturduu bu kyler unlardr: Bulgarati (Baky)
ky; burada Rumca konuan 821 Rum ile 2.000 Trk yayordu. Honda
(Karacaova) ky; burada Rumca konuan 357 Rum yayordu. Kamariotati veya
Aya Kiriaki (Kemeren) ky; burada Rumca konuan 715 Rum yayordu. Aginati
veya Saginati (kice) ky; burada Rumca konuan 823 Rum yayordu. Kidya
(Karakoca) ky; burada Rumca konuan 1.040 Rum yayordu. Ve Peladati veya
Apeladati (Suba) ky; burada bazlar Rumca ve bazlan Trke konuan 786
Rum yayordu11920.
Kazann tara kesimindeki br blgelere gelince: Apolonyas kynde

1 1 9 . A vayvJO T O TTO A ou. I . , ( 1 9 9 7 ) ,

ocA
oto

216

Mtcp Aola, 19o aujv-1919. o EAApvopO o^ KovTrjJt,

T o D p p i K l p ( f lp c p iK i o p o r a t o u p k ik ) p e c io a u o r ip a v r iK , e AA h v ik k o i t o u p k ik O r A n u o p

1 9 o o , o p G p c l oto 1 6 o o

1 6 p o o K o , 7 0 x a v K o y o u v o o u A p ( cjttIi i o o v p u m u v x u > p l n p p o -

r a ), OAo t o u ta o tp lp , ftoO K O l to u I o u A t v o u T o I p y d v v n ( I y p p d v o t o t o u p k ik ) tto u o p 6 p d 5 6

pt>-

PE ik e o u c o y tv e iE o t o 1 9 o o v o , avapE pE Tc o t o 1 6 o o u E v a p * p 6 o u v o i K i o p cttov ctttoI o k o t o i -

KOUV OKTU] TTUTIOI 0 OOKO TO XU>pi KUVOTaVTIVTOl, 10U OTTOOU f) laTlOf) p c TO

1 6 o u o f i t v G a i ) t o v u v o t i ) , e v e v y v u p l^ o p c k o i Tf) e T E pr) o v o p a a la
oto

to

Ia p O T < Q TOU

T o o t A A y lA - k o iv i ) t o O

1 6 a d o o k o i a r a 1 9 a a u v a , o v a E p c T C i k o i o u d u x u p d k o u A o k "
1 2 0 . A v c iy v u o t o t t o i A o u . I . , ( 1 9 9 7 ) ,

M iK p A o la ,

1 9 o a u jv - 1 9 1 9 , o E M r jv o p O o e K

o iv t

tb

252 "Ewa TtTOia gupd ovo<ppovro or|v Trcpjox) rp A tto AA u v o , to o tto I o e k t and t o rapat t v u lEaaepo ttou flr) ovo<pfpGr)rav, Elvai 10 BouAyapdTa (MndoKid), X u p o 0 6 o (KapaTPa), KapapudTOi t\ Aylo KupoKr) (Keptptv) Ayvdo t\ loyvdo ( I k I<t< e ), K io (KapKOT^a) k o i rieAaTOi r) Atte Ao C t o i (ZoupTToal). O M. KAsvupo k o i Xp. naTraBdTTauAo ava<pouv a v a y K a o r iK p e t o k iv ^ o e i
pooKv Tr M r iv r ypu o t o pEoo to u 1 6 ou auvo arnv Trpmx) Tfi P u v S k I o k o i A tto AA u v I o . MdAOTO V n ovopoala n iO T lK O X W piQ Tf) TTEpiOX[) TTpor'lAeE OTT OUTO TOU TTOipVE "TTIOTIKO".
oeA

133

Kumca konuan 2.311 Rum ikamet ediyordu ve Trakyadan gelmi olan bu Rumlar
zellikle balklkla urayorlard. Kuvukliya kyne Rumca konuan 2.250 Rum
yelcikti ve Trakya ve Epirden gelmi olan bu Rumlar ipekilik ve baclkla
urayorlard. Daha eskilerden bu kyde oraya Morann Kinuria blgesinden
getirilmi I Iristiyanlar ikamet etmilerdim. Dansar, Tahtal, Aynaz ve Cambaz ky
lerinin nfusu, eitli blgelerden gelmi gmenlerden oluuyor ve bazlar Rumca
ve bazlar Trke konuan 800-1.000 Rum ieriyordu. Bu Rumlar, iftilik ve
ipekilikle urayorlard. Bunlardan hi olmazsa Trke konuanlar oraya eskiden
yerlemi olmalydlar, Anahori (Anakire) kynde Trke konuan 193 Rumun,
(, amlca kynde Rumca konuan 673 sakinin ve eneyir kynde Rumca
konuan 593 Rumun kkenleri konusunda bilgiler bulunmamaktadr.
19. yzylda Mihal kazasndaki Rum kylerinden 6snda Trke
konuan, brlerinde bazlar Trke bazlar Rumca konuan Ortodokslar ikamet
ediyorlard. kinci gruba ait Kilyos (Gulyos) ky, 16. yzylda Orhan Gazi vakf
olarak tanmlanmaktadr.
Gulyos ad, Gulyelmos (IViIliam) ngiliz adn anmsatt iin, Bizansta
imparatorun Varag1'1muhafz gcnden bir ngiliz asilzadesine ait olabilir. Varaglar,
o yaknlardaki Bithinya kenti Kibotosa yerlemilerdi.
Yukardaki bilgilerden yle bir sonu karlabilir 19. yzylda Mihal
kazasndaki Trklerin nemli bir blm (bunun ne kadar olduunu kesin olarak sap
lamak mmkn deil) Bizans kkenliydi. Rumlarn bir blm ise Mani gmeniy
di, bu Rumlar da byk bir olaslkla Slav kkenliydiler. Bu varsaym ynnde tek
gsterge, obankylerden Bakyn Bulgarati diye adlandrlmasdr. Zira Zigoslu
Manililerin 1418e dek Bulgarca, yani Slavca konutuktan ve Tayigetos blgesinde
ki Melig Slavlarnn torunlar olduklar bilinmektedir. Gerek olan, Ortodoks

121. AvayvJoronouAou. I , (1997), MiKp Aata, 19o auv-1919, o EMrvop866oc K o i v t o t c ,

215 "... to xup6 NTtpipvrto, ya TrapStypa, to onolo (tplOKEra o t orrOTOon 12 xAoptTpi)V att rpv ripoL/oa, kptoikcItoi ypuj ora 1550 ott nAndjcjpo o orrolo p eTatpoyra i ott tt| v 0 eooa Ai a koi rrv IlAorvvnao Kavopyo troiKiop, p nAnBuop nou pna<pptTa oto xup OTT tu Aypaa ti)S SeooaAla ytvna m6avux; yupuj ara 1640... Ta xup0 KoufJokAa na MuotrtoAt; (M cotIittoAo o ra Toupnnd). ya ra orola ra aroXEla pa tlvu rtvxp, pjropov va 0t)pq0ov IBa arnyopla |it to nponvoptvo. To n pira . naoiKi|6n>u ttoAAO xpva npv a n xprarravo0. o onoio peratpovTa ottO ti)v Kuvoupia ttj ncAorrovvpoou. To rp o , 5 xA6|iETpa anO ra MovOav, aonttlra
yip u o ra 1500 ott nAnOuop nou pcraptpEra o n 6 Trjv OcooaAia".
oeA.

O Varaglar: Bizans'ta paral asker olarak kullanlm Skandinavyallar ve Ingilizler

134

Hristiyanlarn en byk blmnn Anadolunun yerlisi deil de, gmen

olduudur.

Mudanya kazas
Mudanya kazasnn ky blgelerinde nemli sayda Ortodoks Hristiyan
gmenlere ancak 18. yzyl ortalarndan itibaren rastlanr. Zira Osmanl mpara
torluunun baka blgelerinden Hristiyanlarn byk gleri o zaman balamtr.
1912de Mudanya kazasnda Rumlar, Sotiriadise gre pek kalabalk olup,
35.114 kiilik toplam nfus iinde 26.710 kiiydiler ve toplam nfusun %76sn
oluturuyorlard
Sotiriadisin verilerinin tersine, Anagnostopulunun iyi kantlanm al
masnda 14.550 daha az Rumdan sz edilmektedir. Buna gre sz konusu alma
da Hellen nufus 26.710 yerine 12.160 kii olarak gsterilmektedir93. Bu say,
blgedeki Ortodoks Hristiyan orann nemli lde azaltmaktadr.
Mudanya kasabas, ayn ad tayan kazann merkeziydi. 1454te orada o
dneme ait bir kayda gre baclkla uraan 191 ifti yayordu. Triglia (Trilye)
ve S sakinleri de baclkla urayorlard122. Dikkati eken bir nokta, yazarn, 19.
yzylda Mudanya kasabasnda Trakyadan, adalardan ve daha baka blgelerden
gelmi 3.908 Hellen ile 1.992 Trkn; komu Tirilyede ise, 3.680 Mslmana
karlk, zellikle Trakyadan gelmi yalnzca 180 Ortodoks Hristiyann ikamet
ettiinden sz etmesidir. Bu bilgiler itiraza ak kabul edilmelidir.
Mudanya kasabasnda Hellen esinin nfus stnl, orada mill ve mil
liyeti grlerin ar lde gelimesine yardmc oldu. Bu gibi grlerin yayl
masnda orta kentsoylu snf mensuplar, zellikle tccarlar, doktorlar ve eczaclar,
nclk ediyorlard. Birinci Dnya Savann balamasyla birlikte, devlet yet
kilileri, dmana ait denizalt gemilerinin kylardaki Rumlar tarafndan ikmalinden
korktuklar iin, ngiliz casusluk merkezine dnm olan Urlanm Glbahe

122.
AvayvcuOTonoAou, I . , (1997), Mik Aala, 19oati>v-1919, o EMnvop66ot KotvrriTt,
atA 216: "H la n TrtSAn tu Moufiavu KaayppcTa oto KatOToyo rou 1454 1455 c n A i)9 u o p 6 tt
oAocA)pou xp<rraviKi 191 KOIOKOU Ao apTiEAoupyol Tpv Ikj aoxoAla rrplTTf va clxav na o xponavol u TpIyAa ca m I uk|) n uyxr|. oAA ucu m Klou, av na cv tx o u p t apcc OTOixda ya
tov TrAnfiuap tou'".

135

kasabasndaki deneyimleri yznden belki, kylardaki Rum kylerinin sakinlerini

liralardan uzaklatrdlar. Mudanya bu nlemden istisna edildi.
Birinci Dnya Sava sona erdikten sonra, Mudanya halknn milliyeti
eitimi rnlerini verdi. Adamandiadis bir almasnda unlar anlatmaktadr:
"...Amiral Culthrop buyruundaki ngiliz filosunun Gemlik Krfezinde
dolat renildi. ngilizlerin amac, Trk milliyeti kuvvetlerine kar artma
hareketlerine girimekti. Mudanyay a yanaan filodan bahriye birlikleri karaya kt,
bunlar, bizimkilerin ihbarndan sonra, ileri gelen baz Kemalistleri tutukladlar ve
Malta'ya gtrmek zere onlar gemilere bindirdiler. htiyatl davranmayan ky
eridindeki soydalar arasnda Trk aleyhtar gsteriler patlak verdi. Yalnzca birka
saat kaldktan sonra Kemalistleri de alarak gemiler uzaklat, ky eridindeki soy
dalar Trk makamlarnm emrine terk ederek Bu garip taktik tek bir Gemlik 'te uygu
lanmad... amiral ikna olup, orada karma hareketine girimedi ve bylelikle
Gemlikliler sknt ekmediler Tersine, Mudanyada, ngiliz filosu uzaklatktan
sonra, ileri gelenlerin ve ateli gstericilerin yakalanp Bursay a sevkedilmeleri
emredildi. Orada acmaszca dvlerek bir hapishaneye kapatldlar m. "
Rumlarn Trk mercileri tarafndan dvlme olayn yorumlamazdan nce,
benzeri bir durumda Yunan makamlarnn nasl davranacan bir dnelim.
rnein, kinci Dnya Savanda Drama veya Serezde Slavca konuan
Makedonlar, Bulgar ordusunu cokuyla karlayp ayn zamanda Yunan aleyhtar
gsterilerde bulunsalard ve ihbar ettikleri baz Yunanllar yakalanp esir olarak
Bulgaristana sevkedilselerdi, sava sonrasnda Yunan mercilerinin davran acaba
nasl olacakt?
19. yzylda Mudanya kazasndaki dokuz Rum kynden bazlan Mudanya
kentinin evresinde, hem de kentten be kilometreden daha az bir uzaklkta
bulunuyor ve ou, komu Tirilye istisna, katksz Ortodoks nfis ieriyordu.
Mudanya ve Tirilye ile br kylere yerleik Rumca konuan Rumlar, zellikle
Trakya'dan gelmi gmenlerdi ve ipekbcekiliiyle urayorlard. Bu ura ve1234

123. AapavTin. B-, (1977). Ta reAcurafatn tij AAr)vtrfl KO/vrra npoor), otK. 107.
124. Avay'JUdCJTOTToAou, I , (1997), MiKp Aofa, 19o acv-1919, o EAArjvopOoK KotvTfjrs,
atA 216: Ta Go uovafiiK X<*)p M)<; ntpcrfl tojv Mcuavtiv pc TOUpKtpojva TiAr]6uap oto 19o
aujva ch/a ra Neptcoi koi to BcAnAep, ki ra o ava<ppovra an ra Mropcv u yup kouAok
. cno 16o ava".

136

ipekilik, Dimoteka kenti merkez olmak zere Bat Trakyada bugn bile geerlidir.
Dereky ve Veletler kylerinin nfusu Trke konuuyor ve srasyla 1.671
ve 401 Ortodoks Hristiyandan oluuyordu1 . Bu kylerin salt Trke konuan
Rumlar, besbelli erken Osmanl dneminin BizanslIlarndan geliyor ve tmyle
dilsel asimilasyona uramlard.
Rumca konuan ve Rumlar Trakya kkenli olan blge kyleri unlard:
100 Rum ieren Arvanitohori (Yeniky), 140 Trk ve 1.800 Rum ieren S ve 700
Hristiyan ieren Neohori (Burgaz).
Baka bir karma ky Mysepolis (Meebolu) idi ve Trakyadan ve baka
blgelerden gelmi bazlar Rumca ve bazlar Trke konuan 1.500 Rum ieri
yordu.
Yaliftlik kynde kkenleri saptanamayan 1.671 sakin vard; 121 m.

Gemlik (Kios) kazas

Gemlik (Kios) kazasnda Sotiriadis'e gre 1912de 50.026 kiilik toplam
nfus iinde 13.000 Hellen vard ve Hellenler nfusun %25,9unu oluturuyorlard.
Bu kazada ok sayda Ermeni vard ve Ermeni nfusu 23.895 kiiye ulayordu.
Anagnostopulu da eit sayda Rum nfustan sz etmektedir. Bunlardan1256

125. kitapta id u EMpmo EOvou (1974), Tpo I', Ekotiki) ASnvuv A.E. oeA. 178: T n )v ncpox)
rou A naap koi tVtupc o appEvltyuvo T|rav opOOSop koi eixav ouvtnon fAAnviKr'). H tov o ArypEvo Xalxoupop (EAAnvoappCvo)... Xup pc AA|3avo rnolm u i)tov TO'Ap|3aviToxup koi to KI p|3vr... pAooav va aApavopouAyapiK lkopa. A oi)pehu0eI n koi tv o auiv ypuv o KTOico aq>opoi(i8nKav an to cAAiivik otoixeo m dxpv eAAtivikI) eOvikI) ouvElnon, tt to ISio AAote ouvtpn a
pE OAou tou anoyOvou nov AAfkvuv I) Apf)aviTo(3Axuv ettoIkujv on eAAi |vik yupE".
126. AvayvuKnonoAou, I . , (1997), Mnp Aata, 19o aujv-1919. o EAArpop066oft Kovrprc,
oeA.

214: T ettetk : To XM*p. ttou to 16o auva ovi) kei paI p pAAa ttEvte xop oto pOKOLMp tou ZouAOpxv pe TrAnBuop ttou anoTEAETa ott okA Pou pnaypnv, oe anaraaT] 7 xAp. ott ti|v
npaoa. tiOv u arov ppo nou n |v ouvei pE ti)v Klo. O p u p tm ToupKpuvo nAq8uop tou oto
19o a v a anoTEAETa OTT 7.000 kotoIkou ttou EmlETn oto ETTYYEApa rou KdAAipYnT,'l. Kuplu KOttvt iv kcd EarEpSoEiSbiv. PAavrp (riaAAap). To xup, nou to 16 o ava avT|KEi n u m to nponyoupEvo oto paKOp tou I ouAtvou Opxv m nEpAapfMvEi ocAflou xpranavo mAAiEpypt, o
ottoIoi nAnpvouv KEalp, ottoteAeI to 19o ava pa piKp) KupnaAn nou KOTOiKETa OTTOKEiOTiK att TOupKpuvou oAA m npapaTa EYKOTOOTrjpEvou EAAnvpuvou Pupo. BploKETa n v u oe tva Apo pETa ripouaa m EAypuv (KoupaouvAou) xa tx r nAnSuapo 2.500 kotoI kou o onolo aaxoAova pE n j anpoTpotpIa, ra apntAa m n eAi ".
tvou

137

4.620'si, 242 Trkle birlikte Gemlik kentine yerleikti. Kazann tara kesimiyle
ilgili olarak, yazar, Filadar (Paladan) kyne deinirken, orada 2.500 Rumun var
lndan sz etmektedir, ipekbcekiliiyle uraan bu Rumlardan eskileri Trke,
oraya Trakya'dan gelip yeni yerlemi olanlan da Rumca k o nu u y o rlard E lig m i
(Kurunlu) kynde 200 Trk ve 1.600 Rum vard. Bu kyn ilk sakinleri oraya 16.
yzylda Rumeliden, yenileri ise Trakyadan getirilmilerdi; bu kyller de
ipekbcekiliiyle urayorlard "
Son olarak, yazar, Trke konuan Ortodoks kylerinden 654 nfuslu
Arvanitohori, 920 nfuslu Armutlu ve 1.105 nfuslu Kalolimnos (mral Adas) ile
ilgili olarak, Hristiyan sakinlerinin o kylere 15. yzyldan beri yerleik olduklarn
bildirmektedir. Bu bilgi de, onlann, mali gmen deil de, byk bir olaslkla
gerekten yerli BizanslIlarn torunlar olan Anadolulular snfna ait olduklarn
gstermektedir.

BURSA SANCAININ ORTA KESM

Bursa kazas
Bursa sancann i blgesine doru ilerledike, Bursa vilayetindeki Rum
nfusun son nemli ekirdeine Bursa kentinde ve kentin evresinde rastlandn
grrz.
pekbcekilii ve ipekilik ile ilikili olan dut aac yetitirme ii Bursada
ok gelimiti. nk sakinlerinin byk bir blm, ipekbcekcilii teden beri
gelimi olan Trakyadan gelmi mali gmenlerdi.
1912de Bursa kazasnda 113.326 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise
gre Hellenler 21.850 kiiydiler ve toplam nfusun %19,3n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, ayn kazaya deinirken, Sotiriadisin bize bildirdiinden
9.000 kiilik daha az bir nfustan sz etmektedir, kesin olarak, yazar, 21.850 yerine
12. 850 Rumdan sz etmektedir.127

127. AvaYVKnonoAou, I., (1997), MiKpAala, 19o av-1919, o EMjvop666oic Kavrrrt,

ocX. 2 1 6 : " Opeptva ar a xop aul) in rpunn oBtopavnd) mpOou, a (mola SnStouv na oto
19o atva poptmo nAi)6uap eiva o EAiymo to ottoIo apBprl io 19o atova 1.600 Pupo Kdl 200 pouoouApvou. o EAiymo avatptpovra oto 16o aova <o naip tou ottoIou a nroiKOi peraptpOnav ckcI an

ti)v PoupEAn"-

138

Bursa kazasnn nce tara kesimindeki Rum kylerini incelerken, yazar,

kuzeyde, yani Mudanya ynnde bulunan Tepecik kyn anlatmaktadr.
Bibliyografyadan bu kyn Orhan Gazi vakfna ait olduunu reniyoruz. 19.
yzylda ise, ayn kyn Trakyadan gelmi ttn ve narenciye reticisi Trke
konuan 700 Rumdan ibaret bir nfusu vard. Ayn ynde Kalasani ve Platiyanos
kyleri gze arpyordu; bu kylerde srasyla 1.500 ve 500 kiilik muhtemelen bl
genin yerlisi Trke konuan Rum nfus yayordu. kinci kyden 1455 tarihli bir
vakf mlkleri -yani slm kurumlara ait mlkler- listesinde Bladiyanos adyla sz
edilmektedir; bu kyn o zamanki 17 kiilik nfusundan 16 kiisi Hristiyanm111.
Demirta ky, Bursann kuzeyinde kentten 12 kilometre uzaklkta bulunuyordu
ve 19. yzylda Trke konuan 2.500 Rum ieriyordu; 1500lerde ise, Tesalya ve
Moradan ve daha sonralar Tesalyan Agrafa blgesinden getirilmi topluluklar
yayordu oradal!l. Son olarak, Bursan batsnda, nfusu Trke konuan 2.500
Rumdan ibaret blgedeki tek Rum ky Susurluktan sz edilmektedir. 152l de bu
kyde inekilikle uraan Hristiyanlar vard, ancak bu Hristiyanlar sonradan
slam lasm lardrD olaysyla, Trke konuan ada Hristiyanlar kye daha
sonraki yzyllarda yerlemi olmaldrlar.
Bursa kentiyle ilgili olarak, ayn yazar, orada 85.600 kiilik toplam nfus
iinde 5.100 Rum bulunduunu bize bildirmektedir; bu say da, toplam nfusun
%5,9una tekabl etmektedir. unu da sylemek gerekir ki. Bursa kentinde 70.000
Trkten baka 7.500 Ermeni ve 3.000 Yahudi vard. Cuinetin istatistiine gre,
Bursa kentindeki Rumlar nfusun %6,75ini oluturuyorlard126*1930. Bursa kkenli
yazar Adamandiyadis, Bursadaki Rum nfusun 6.000 kii, Trk nfusun ise
70.000 kii olduundan sz etmektedir131; bu veriler, Anagnostopulunun verileriyle

126. AyayvuoTGTTOLiAGu, I . (1997), Mtttp Aala 19o atwv-1919, o EAAqvop&6oe Kotv6Tqre,

OfA 252: 137.

a n c r r a a r i 5 x A o p p u v o tt r j v r i p o i o o , a u l a p tc p x<*>P< p c t o u 5 0 0 ro u p K -

(p o jv G u P u p o a v a f p r m u ) jr j a v a r n u y y t v o a K |ja a r a A q ro u 1 9 o u a u v a "

129. AvayvuooTTouAou, I. , (1997), Mtxp Aala, 19o anjv-1919, Oi EAAqvopd6O^ Kov6TqTe,

tou 1521, Aa o tticttoi ayAaOTp<po npoaqAuTovTa ctto

ozK 252: "135. Zptpuva pE to KaTcnxo

laAp"
130
oeA

183

o u v g A ik g

A v a y v u a T o rT O A o u , I . , (1 9 9 7 ),
'8 2

Z p u v a pc tov

Cuinel a

MiKpAala, 19o auiV-1919, o EAAqvop966oc KovTqTE,

p u p E fc o T T A n flu o p 5 e v a v T m p o a m T E e

n o p d a 6 , 7 5 % tou

T T A fifiu a u a Tp TTAn, *| tg 1 7 1 2 % o t i p u v a p c cAArvcE a ra T ic n iK E tou 1 9 1 2 "

1 3 1 . A o p o v r l r K

B ., ( 1 9 7 7 ) ,

Ta reAcurafa trq rq eAAnvtta) tcovnjro npoOaq,

a c A . 1 0 4 : " E l-

XapEW ^r] eicGEctei e i t h v T T p o n y o u p ^ v n v T T p a y p a T E la v n o o v n E A A n v c fl k o iv t h H p o a r i ^ t o o A y p p o (6

K o iK O i) p o a e i TToAu<5pflpaw lo u p c iK v n A r ] 9 u o p v ( 7 0 x A )".

139

neredeyse uyumaktadr. Bursann Rum nfusu u mahalleye yerleikti: Rumca

konuan zengin Rumlarn yaadklar Bahkpazan mahallesi ile neredeyse tm
lrke konuan Ortodoks Hristiyanlarn yaadklar Kayaba ve Demirkap
mahalleleri,I!. evredeki tm kylerde ise Trke konuuluyordu.
Kazadaki ok az sayda Rum nfusa ramen, orta kentsoylu snf yelerinin
ulusal faaliyetleri sayesinde, Bursa kentinde iddetli bir milliyetilik egemen oldu.
Blgedeki Hellen topluluklarnn ulusal uyann salamaya alan bu snfn
balca temsilcileri, kentte yaayan doktor, eczac ve tccarlar idi. Adamandiyadis
hu konuya deinirken unlar yazmaktadr:
"Sonra birden hava ald. Asrlar boyu sren esaretin son bulmakta ve en
cretli dlerimizin gereklemekte olduunu gryorduk... 1913'ten itibaren
Hellen esine artk hi ekinmeden bask yaplmaya balamt. nceleri Hellen
bilim adamlarna bask uygulanyordu. nk Osmanl mparatorluunun btn
blgelerinde her ulusal hareketin kkrtclar ve ulusal lknn temsilcileri
anlard ve yneticilerin fkesi onlara kar y n e liy o r d u "
Ayn yazar, kitabnn bir baka yerinde Anadolu seferine deinirken unlar
yazmaktadr:
"Nisan 1921d e Komutanlka blgemizdeki soydalarn seferberlik
erevesinde asker olmalar gerektii bize bildirildi. Bir blge toplants yapp bu
dnceyi iledik ve yerli soyda nfusun askere arlmas iin bir dileke sunul
masn bu toplantda kabul ettirdik. Sekiz yln kuralar askere arld. Bu arya
herkes seve seve icabet etti... Temmuz 1921 'deki sava olaylar umutlarmz kanat
landrd. Eskiehir'in ele geiriliini blgemizde yryler ve fener alaylar
dzenleyerek selamladk."
Simdi bu olaylar Trk milliyetilii ve uluslararas hukuk asndan ele
alrsak, unlar kabul etmek zorundayz: 1919da Bursadaki Yunan ordusu, yabanc132

132. A voyvukjtottoAou, X., (1997), MiKfid Aafa, 19o ativ-1919, ot EAArvopOoE Kotvn]re.
otA. 157 "O pwpiKo iTAr)0uap in TTAn, KOTavenM^0^ a tpei ouvoik c - tou MTraAJcnap, tou
Kaypnao ca tou N tep Ipkotti- etva orv nAco^r|(pfa tou TOupK4pa)vo *a pvo o ktoikoi q npjTf| CTT T1 0UVOIKE OUT&, TH TTIO TTOOia AAlOOTE, CVOI EAAnVCpUlVOl".

133. AapavTir, B , (1977), Ta rtAturaia t tj rrj AA^ww) k o p / t j j t o npoorj, otA. 97.

140

bir igal ordusundan baka bir ey deildi ve bu kentte yaayan soydalar, Yunan
ordusunun hizmetine girmekle, uyruklar olduklar lkenin aleyhine ynelmilerdi.
Bu eylemin nasl nitelendirilmesi gerektii konusunda hkm vermeyi, tarih
gerek a okurlara brakyoruz. unu da gz nnde bulundurmalyz: kinci
Dnya Sava srasnda lkelerindeki igal ordusunun niformasn giyen Yunan
uyruklulara, yani Yunanistandaki Alman niformal Gvenlik Taburlarna<*' kar
Yunan halknn hangi duygular beslediini ve hangi tepkileri gsterdiini.
Adamandiyadis, Bursa Hellenlerinin varsaymsal bir daim kurtuluundan
sonra, blgede ezici ounlua sahip Trk nfusun geleceini nasl grdn hi
anlatmyor tabi. Hellenler ki, Sotiriadise gre, kentin 85.600 sakinden ibaret
toplam nfusunun ancak %6sn, tm kazada ise nfusun %19,3n oluturuyor
lard; Anagnostopuluya gre ise ok daha azdlar. Aydnlarn farkedemedikleri
eyi, mantkl dnen insanlara zg nseziyle basit halk farketmiti. Atinaya
gnderilen 1-2-1912 tarih ve 3255 B/38 sayl resm bir konsolosluk belgesinde
Bursa halknn u deyilerine yer verilmektedir:
' Simdi bir para ekmek yiyoruz. Bu Yunanlidesler gelirlerse, bizden onu da
alacaklar... Merkez okulunun mdr... derste rencilere Yunan tarihini ve zel
likle Yunan htilalini anlattmnda, ertesi gn baz anababalar ona, bu kadar ak
konumayn mdr efendi, diyorlar' "
Nitekim Yunanlidesler geldiklerinde Anadolulular yle bir ekmek yedi
ler ki, tadn bugne dek unutamadlar.

BURSA SANCAININ GNEY KESM

Adranos (Orhaneli) ve Kremasti (M.Kemalpaa) kazalan
Bursa sancann kydan en uzak kazalan, Adranos (Orhaneli) ve Kremasti
(Kirmasti, M.Kemalpaa) kazalar idi.
Sotiriadise gre 1912de Adranos (Orhaneli) kazasnda toplam 49.330
sakin iinde yalnzca 400 Hellen yayordu.134
134. AvaYvojoOTroAou I , (1997), MiKpAoia, 19o ativ-1919, o EAArvopOoc KoVttjtc,
atX 577
(*)Gvenlik Taburlar: Alman igali dneminde Yunanistan'da oluturulan gvenlik gleri;
Almanlar tarafndan Yunanl yurtseverlere kar kullanlmlardr.

141

Kremasti (M. Kemalpaa) kazasnda ise Sotiriadise gre 1912de Ortodoks

llristiyanlar daha kalabalk olup, 42.544 kiilik toplam nfus iinde 3.800 kiiy
diler ve nfsun %8,9unu oluturuyorlard
Bu bilgilerin tersine, Anagnostopulu, Orhaneli kazasndan sz ederken, bu
kazada Sotiriadisin bize bildirdiinden 2.498 daha az Rum bulunduunu ak
lamaktadr. Kesin olarak, yazar, 3.800 yerine 1.302 Rumdan sz etmektedir.
Bunlardan 716s 12.331 Trkle birlikte ayn ad tayan kaza merkezine, 316s
Akapmar kyne, 170i Kumsusa kyne, 100 Rum da Azat kyne yerleik
tiler ,3. Hangi verilerin daha gvenilir olduu bir yana, bu blgelerdeki Rumlar
nemsiz saylacak bir aznlk oluturuyorlard.

BLECK SANCAI
Bilecik veya Ertunl sanca, yzlmnn kk olmasna karn,
muhtemelen blgeyi ereflendirmek amacyla, ynetsel bakmdan bamsz bir san
cak olarak biimlendirilmiti. Zira bu blge, Osmanl hanedannn kurucusu
Erturulun nderliinde Osmanl mparatorluunun ekili noktasn oluturmu
tu. Yrk Trklerinin Bithinyaya yerleimi, 1224 ylnda gereklemiti. O tarihte

1912de her kazada yaayan Hellenlerin oram.

142

Seluklu Trk sultan Alaeddin I. Keykubat, Erturulun nderliindeki 400 Yrk

ailesinin Ste yerlemesine izin verdi. St blgesi, Domani kylerini ve
Ermeni dalarm kapsyor ve o dnemde zamann Bizans ile Seluklu devlet
lerinin tam snrlar zerinde bulunuyordu s\ Demografik bakmdan nemsiz bir
say olan 400 Yrk ailesinin yerleiminin bugnk Trk mill marnda da anld
n ayrca sylemeye deer.
Bilecik sanca ynetsel bakmdan u drt kazaya ayrlyordu: Bilecik,
St, negl ve Yeniehir (Harita 26).
Sotiriadise gre 1912'de Bilecik sancana 239.236 kiilik toplam nfus
iinde 26.970 Rum yerleikti; Rum lar, toplam nfusun %11,2sini oluturuyorlard135.
Anagnostopulu, Bilecik sancanda Sotiriadisin yazdndan 4.671 daha az
Rum bulunduunu bize bildirmektedir. Kesin olarak, yazar, 26.970 yerine 22.299
Rumdan sz etmektedir.

Yeniehir kazas
Sancan kuzeybatsnda bulunan Yeniehir kazasna 55.974 kiilik toplam
nfus iinde Sotiriadise gre 9.750 Mellen yerleikti ve Hellenler nfusun
%17,3 oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu kazada Sotiriadisin bize bildirdiinden 8.117 daha az
Rum ikamet ettiini yazmaktadr. Kesin olarak, yazar, 9.750 yerine 1.633 Rumdan
sz etmektedir. Anagnostopuluya gre, bu nfustan Rumca konuan 360 Rum 868
Trkle birlikte Nikaia (znik) kentinde ikamet ediyordu; kent dolayndaki nfus ise
katksz Mslmand. Kazann geriye kalan Rum nfusu, blgeye 19. yzyl son-

135. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andA sia Minr, page 8:
S tatistics o f the Population, divided according to N ationalities, o f the S andjak o f BILEDJIK. 1912.
Sandjaks

Kazas

Turks

Greeks

A HT6nians

Biledfik

1 Biledjik
2 Souchout
3. Inegiol
4 Veni-shehr

Bulgarians

Jews

6
47

9.720

3.552
3 651
2.149
3.470

26.970

17.822

53

74.465
32.142
45.000
47.784

13.250
4.000

194.391

Others
naiionaittes

Totaal

96.273
39.840
47.149
55 974
239.236

143

hrnda yerlemi Pontuslu maden iilerinden oluuyordu. Ayrntl olarak,

llacosman kynde 4I8 Pontuslu, ren kynde 150, Sansu kynde 21 aile,
karpuzpnar kynde 108 kii ve Krkharman kynde 326 Rum vard 136 137.
Yunan ordusunun bu blgelerden geii, Anadolunun br blgelerinde,
bmei Aydn, Menemen ve Bergamada olduu gibi, sivil Trk topluluklar iin
bir felakete dnt.
Baz ada Yunanl yazarlar, genellikle milliyetilik ideolojisi yanllar,
Anadolu seferini pek bbrlenerek anlatrlar. rnein Solomonidis, 1964te
yaymlanm kitabndan alnan u metinde olduu gibi:
"Ve ordumuz, zmirli orgeneralin yetenekli komutanl altnda her gn
haarlar ve zaferler kazanarak Anadolu nun iine doru ilerliyordu (...). Ildayan
Kyamet kandillerinin neredeyse tm zgr. Ve yenilmez Yunan ordusu, Byk s
kenderin zafer yolunu izliyor(...). Herkes her gn byk bir lah armaan olan
kurtuluu kutluyordu.. "
Ancak baka Yunanl yazarlar ve Anadolu seferinin grg tanklar, olaylar
lamamen deiik bir biimde anlatmaktadrlar. 1991 ylnda Kk Asya
Aratrmalar Merkezi, seferin grg tan Pliziotis adndaki bir erin gncesini
yaymlad. Orada 18-10-1920 tarihindeki Yeniehir olaylar yle anlatlmaktadr:
Akamleyin hareket emri geldi, adrlar derhal bozduk ve koa koa
Yeniehir 'e. Ne yazk ki btn dkknlarn yama edildiini rendik, raflarn bile
alp gtrmlerdi... askerler eytan arpm gibi saa sola kouup duruyorlard,
kiminin elinde mum kiminde fener dkknlara ve evlere giriyorlard, Trk kadn
larnn seslerinden ortalk inliyordu, lklar, alaylar, ama kulak veren kim.
Neler olmuyordu ki. Ben de Pezaros 'la birlikte dar ktm, neler olduunu
grmek iin, bir de ne grelim ki? Tarif edilmez eyler oluyordu, bir katliam eksik-13678

136. AvavvjOTonouou, I., (1997), M trp Aola, 19o acuv-1919 o EMqvop96Boc Kov6rqrc,
<jeA. 184: "89. Ta tt vte x p ttou TTEpAapflvovTa oto MouvroupAon tti Nlcaa Elva: to X qtI-0 apdv pE EpSoptv pcoptiKE oiKoyCvciE, to Oprv PE eIkocji oktj, to Zavao p eIkooi pia, to KapnouTTIVp PE EKOOKTL KOI TO KIpK XOppV pE TpiVTO TTfcVTE pujptlKE OHCOytVElE
137. AvayvujOTOTTouAou I (1997), MiKpAola, 19o auv 1919 o EM qvop96txgc Kovdrrrc,
<teA. 223: O Popol tou npvrou ev EyKaBlcnavra aTTOKAecmK oe iTEpoxt petAAeIujv, aAA kttoioi
npou)8ovra ott6 to A vanatp npo a vtkj tij TTEpoxP. A ut Elva ra i o Ayo ttou ouvavropE
otov KaCp Tq Nkaa x<op tq onola TOTOiKO'jva crn nbvrou pETavSaTE".
138. ApyupTTouAo, A ., K., (1985), Mvjpc noAtpuv 1917-1922, oeA, 71,

144

ti... ki kilometre kadar yol almtk ki, dnp baktm, Yeniehir in bir baca gibi tt
tn grdm!! Saat 8 e doru bir kye varp oradan geiyoruz, ancak az sonra
o da tanr M oloha kurban edildi'19
Seferin grg tan olan Yunan askerlerinin anlarn okurken, insann
kendi kendine soras geliyor: Nasl olur da resm Yunan yazarlar ve iletiim aralar
bugn bile 1922 zmir yangnnn Trk barbarlnn klasik bir rnei olarak gs
terirler, bu dersin ilk hocas Yunan ordusuyken?

Bilecik kazas
Bilecik kazas sancan ortasndadr. Bu kazada kalabalk olan Hellenler,
Sotiriadise gre 92.273 kiilik toplam nfus iinde 13.273 kiiydiler veya nfisun
%13,7sini oluturuyorlard.
Aagnostopulu, ayn dnemde bu kazaya Sotiriadisin bize bildirdiinden
4.272 daha az Rum yerleik olduunu yazmaktadr.
Kesin olarak, yazar, 13.250 yerine 8.978 Rumdan sz etmektedir. Bunlardan
yalnzca 128i Bilecik kentine yerleikti ve 7.230 Trk ve 3.161 Ermeni ile birlikte
yayordu. Kazann tara kesiminde oturan Rumlarla ilgili olarak, yazar, Kpl
kyne Trke konuan 1.813 Rum yerleik olduunu yazmaktadr; bu Rumlar
Kayseri, Sakz Adas ve Aydn kkenliydiler. Geriye kalan Rumlar Rumca
konuuyorlard ve bunlardan 837si Lefke kyne, 2.000i Peltas kyne, 2.500
Aakye ve 1.700 Bakye yerleiktiler, bu Rumlarn nereden geldikleri
belirlenememitir.

negl ve St kazalar
Toplam nfusu 47.149 kii olan negl kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis,
19I2de bu blgede Hellen bulunmadn yazmaktadr.
Anagnostopulu, 9.950 Rumdan sz etmekte, ancak bunlarn hangi kylere
yerleik olduklarn belirtmemektedir. Tabi bilgilerinin yanl olmas muhtemeldir.139

139. nAnuTirc. X , (1991), Avavtoa mu M trunou 1920-1921 Mnp Aota - OpKif, ocA. 96.

145

St kazasnda 39.840 kiilik toplam nfus iinde, Sotiriadis, 4.000 Hellen

bulunduunu yazmaktadr; Hellenler, nfusun %10unu oluturuyorlard.
Anagnostopulunun verdii bilgilerde burada da byk farklar var. Yazar,
4.000 yerine 1.738 Rumcakonuan Rumdan sz etmektedir. Onlar oraya 15. yzyl
dan beri yerleiktiler ve baclkla urayorlard. Bu bilgiler doruysa, o zaman bu
Kumlar besbelli Hellencc konuan BizanslIlarn torunlaryd.

KTAHYA SANCA I
Antik ada Ktahya ve Afyonkarahisar sancaklarnn bulunduu blgeye
Yunanl kolonist yerleimi olmad. Bu yerlerdeki topluluklar, I.. 1200'lerden
sonra Friglerdcn ve ok sonralar Gotlardan oluuyorlard. Hellenleen bu Gotlar,
Grek Gotlarna dnmlerdir. Blgenin daha sonraki yerli Hristiyanlan, nce
Romal lam, ardndan Bzansllam ve yenice Hellenlemi olan bir zamanki
l'rigya'nn sakinleriydi ve Frig ve Got kkenliydiler.
Yaknada Ktahya sancana ok sayda Rum yerleti. Eskiehir ve
Ktahya kentleri demiryolu kavaklaryd ve Rumlarn buraya yerlemelerinin
nedeni de buydu. 1912de Ktahya sancana 315.017 kiilik toplam nfis iinde

Harita 27: Ktahya sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadise

gre 1912de her kazada yaayan Hellenlerin oran

146
Sotiriadise gre 16.800 Hellen yerleikti ve Hellenler toplam nfusun %5,2sini
oluturuyorlard.
Anagnostopulu, Ktahya sancandaki Rum saysn Sotiriadisin yazdn
dan 2.334 kii daha ok gstermektedir. Kesin olarak, yazar, 16.800 yerine 19.134
Rumdan sz etmektedir.
Osmanl dneminde Ktahya sanca ynetsel bakmdan u be kazaya
ayrlyordu: Ktahya, Eskiehir, Uak, Gediz ve Simav (Harita 27).

Ktahya ve Eskiehir kazalar

Ktahya kazasna 116.283 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre
6.800 Hellen yerleiktil<0.
Anagnostopuluya gre sz konusu kazada Sotiriadisin yazdndan 2.750
daha az Rum vard. Kesin olarak, yazar, 6.800 yerine 4.050 Rumdan sz etmektedir.
Eskiehir kazasna 46.874 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre
4.500 Hellen yerleikti ve Hellenler nfusun %9,6sn oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu ikinci kazada 12.700 kii gibi ar yksek sayda
Rumun varlndan sz etmektedir. Bunlardan 1.147si kaza merkezinde, brleri
de kylerde yayorlard. Bu Rumlarn dilleri, kkenleri ve meslekleri konusunda
bilgiler bulunmamaktadr.
1922de Ktahya, Eskiehir ve Afyonkarahisar kazalarnn kapsad bl
gelerde Kk Asya Seferi olarak bilinen dramn son perdesi oynand.
Psirukis, ilgili almasnda, 1914-18 Birinci Dnya Savann smrgeleri

140. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andA sia Minr, page 8:
S tatistics o f the P opulation, dlvided according to National itle, of the Sandjak o f KUTAHIA. 1912,
Sandjaks Kazas

Kutahia

1
2
3
4.
5

Kutahia
Eskishehir
Ushak
Gediz
Simav

fiulgarians

Jevvs

Turks

Greeks

Armenians

106 176
38 200
70.000
39.261
37 677

6 800
4.500
3.800
1.500
200

3.307
4 074
1 149

100

291.317

16.800

8.800

100

Others
nationalities

Totaal

116.203
46.074
75.210
40.764
37.077
317.017

147
yemden paylama sava olduunu yazmakta, olaylar da bu sav dorulamaktadr,
'.vatan sonra Irak petrolleri ile Filistin ve Msr ngilizlerin eline gemiti, Suriye
de Franszlarn. ngilterenin karlarna hizmet ederek, Elefterios Venizelos
bakanlndaki Yunan hkmeti, zmir blgesindeki ngiliz politikasnn vekillii
ni stlenmek gibi trajik bir hata iledi. Bahane, oradaki Hellen aznlk topluluk
larnn karlarn korumakt.
Elefterios Venizelostan sonraki Yunan hkmeti, seim ncesinde Anadolu
'.nvan durduracan vaat ettii halde, ibana geldikten sonra, belki de Byk
skender'in seferinden esinlenerek, brleri yannda Ktahya sancan da istila etti
ve oradan Sakarya seferini balatt.
Sakarya seferi, Trkiyenin iblgesini sistemli olarak tahrip etme abasy
la birlikte yrtld. Bu olay, Kemal Atatrkn kurtulu ordusunda savaan
I iirklerin duygularn daha da kabartt. Trk blgelerindeki korkun tahribat (bu
blgelerin stratejik bakmdan pek nemi olmadn da vurgulamak gerek) 1921
Sakarya savalarna katlm erlerin gncelerinden reniyoruz zellikle. Asker
mercilerimizin resm belgelerinde ak bilgiler pek yoktur ve bunlar kullanan tarih
iler genellikle geei gzelsemeye almaktadrlar.
Vasilikos, Sakaryaya doru yrrken, 4 Eyll 1921 tarihinde u olaylarn
cereyan ettiini bize bildirmektedir:
Akam saatlerinde her tarafa karanlk ktnde, dev bir kayann
terinden vahice grkemli bir manzaray Neron lar gibi hayran hayran seyredi
yoruz. Ovann btn kyleri yanyordu. Gerileyen Yunan askerin, oradan geiini
Ursat bilerek, uygarhm...gerek klarn yakmt'41. "
Ayn yazar, bir baka blmde, 14 Eyll 1921 tarihindeki olaylarla ilgili
bize unlar anlatmaktadr:
"Dtmz hali tartarak. 5. Bln komutan Andreadisle birlikte
yryoruz. Btn kyler yanyor. Kurakaa da yanyor, dumanlar ve alevler oradan
geiimizi engelliyor. Ky sakinleri evlerinden dar frlyorlar fareler
gibi,...pimemek iin'42. 142
141. BooiAik, N (1992), HfitpoAyo rq MtKpaoamtK Emranta, otA. 108.
142. BaaAiK, N., (1992), HjipoAPyo rq MiKpaocmKf Erarpmclo, otA. 113.
(*) Yunan askeri: Metnin aslnda TOke alarak gemektedir

148

Anadolu seferinin grg tan baka Yunanl yazarlar da Yunan ordusunun

blgedeki sivil Trk topluluklarna yapt ykmlar dorulamaktadrlar. rnein
Argiropulos, 1985te yaymlanan kitabnda unlar yazmaktadr:
"Sabah saat 6 da Yenik tepelerine nc kollar yerletirdik. Orada duru
yoruz. Tepelerin arasndaki geitlerde ok sayda kadn ve ocuklara rastlyoruz,
yanan kylerden gelmiler. Saysz koyun ve baka hayvanlar, yiyecekler buluyoruz.
br blklerle birlikte tmne el koyuyoruz (onlar kurtaryoruz!!!). Gece
yarsndan sonra saat 2 'de ekilip, 8-9-1921 tarihinde btn gn yryor ve birok
kylerden geiyoruz (tm atee veriliyor). Milyonlarca okka buday harman yer
lerinde yanyor, son okkasna kadar. Kadn ve ocuklar kylerin dna kmlar ve
bu hazin manzara karsnda alayorlar (ite zgrlk!!!)'111.
1922de Ktahya ve Afyonkarahisardan Ankaraya saldn balatld. Bir
harekt ki, en basit bir asker tahlilden sonra kolaylkla bir intihar teebbs olarak
nitelendirilebilirdi. Bu asker harektn altnda yatan ihtiras, Ankaraya dek
ilerledikten sonra, Byk Yunanistan ideolojisi erevesinde Bizans mparator
luunu yeniden canlandrmakt. Ankaraya saldryla ilgili Psirukisin aadaki
yorumu ilgintir
Atina daki yneticiler ve kral Konstantin, Mart saldrlar baarszlkla
sonulandktan sonra, derhal Ankara harektn hazrlamaya koyuldular. Yunan
ordusunun liderlerinden biri olan prens Andreas, Ankara savanda Yunan ordusu
galip gelseydi bile, Trk devleti yok olmayacakt. Er ge kmazla karlaacaktk
diye yazmaktadr. Dnya tarihinde en byk macerac sava harektlarndan biri
olarak nitelendirilebilecek bu eylem o halde niin gerekletirildi?1,1
Resm tarihiler, Yunan ordusunun kimleri kimlerden kurtarmak istediini
Yunan genliine yeterince aklamamlardr. Bu blgelerde yalnzca Trk nfus
bulunduu gz nne alnacak olursa, gerekte izlenmekte olan, emperyalist, mil
liyeti ve yaylmac bir politikayd; stelik ekonomisi zayf ve teknik bakmdan geri
kalm bir devlet tarafndan. Bu devletin politikaclar, Dou Roma mparator
luunu ksmen yeniden kurmak gibi sivri bir hayalcilikten mustariptiler.143

143. <VupoKi). N., (1974), H MiKpamamd) Kamorpaptl.

164.

149

Yunan ve Trk savalarnn morallerine gelince, o zamanki Yunan Kara

Kuvvetleri Komutam bu konuda, Yunanllarn istenci ve etkinlii, Kem alin isten
ci ve etkinliinden ok daha dkt. diye yazmaktadr
Yunanl politikac ve subaylar bir eyi anlamadlar veya anlamak istemedi
ler. Trk savalar, korkun bir tehdit altnda bulunan yurtlarn savunuyor, vatan
ve millet uruna mcadele ediyorlard. Aynen Eski Yunanllarn Maraton ve
Sulamiste yaptklar gibi. Trklerin rakipleri olan Yunanl savalar ise, en basit
lir asker planlamadan yoksun olduklarndan baka, stratejik bakmdan
olanaklarnn ok stnde bir fetih seferini stlenmi ordunun mesuplaryd. Fetih
ve emperyalizm idealleri, basit erler iin onlar hayatlarn feda etmeye zendirecek
yeterli nedenler deildir. Erler, yalnzca hayatta kalmak iin mcadele ederler.
Yunanl askerlerde ciddi bir ideolojik tevikin bulunmay, Yunanistanda
asker kaa veya yoklama kaa ilan edilenlerin saysndaki byk arttan da
anlalmaktadr. Katimerini gazetesi, kaaklar 90.000 kii olarak hesap ediyordu.
I0-7-1921 tarihinde (eski takvim) Harbiye Bakan Stais unlar sylyordu:
"Ekiyann nn almann tek kar yolu var. Evzon askerlerinden mfrezeler olu
turup oralara gndermek. Ancak Anadolu'daki milli mcadele devam ederken
bugn bunu yapmak mmkn grnmyor. Fakat bu ekyann ou o zaman (y.n. :
vuni sefer sona erdiinde) zaten kendiliinden ortadan kalkacak, nk neredeyse
tm asker kaa1*5. "
Yeni Yunan toplumundaki bu megaloideac zihniyet, sonunda Anadolu
I lellenizminin feci bir biimde yok olmasna yol at. Yunan kara kuvvetlerinin ve
o zamanki ok gl Yunan filosunun savalar ise, 1922de gmenlerin zmir
rhtmndan uzaklamalarn destekleyecekleri yerde, kendilerini kurtarma abas
iinde onlar terkettiler.
Bu tr olaylarn en fecisi, 25 Austos 1922 tarihinde zmir limannda vuku
Inldu. Olayn grg tan er Argiropulos anlarnda unlar anlatmaktadr
Limandaki yabanc buharl gemilerden birou Hellenleri almay kabul etmi
tir. Italyan gemileri talyanlar, ngiliz gemileri ngilizleri v.s. alyor yalnzca. Puntay a
vardmzda Trakya 'dan gelen buharl gemi gryorum, gemilerde 56. ve 25. alay
lar General Polimenakos, Platis, Sariyanis ve daha baka subaylar, erlerin inip bir145

144. ^upotco, N., (1974), H MiKpaatartKi) Karaajpoq>f\, o tk . 173.

145. M^upoKH N , (1974). H M i K p a a a T i K t ) Karacnpoipf), oeA. 162.

150

savunma hatt oluturmalarn sylyorlar. Fakat asker derhal yuha ekmeye ve aeran
diye barmaya balyor. Bu umutsuz durum karsnda general Polimenakos ve br
generaller, limanda bulunan gemilerin yanamasn ve asker alp Sakz ve Midilli
adalarna hareket etmesini emrediyor ve alayarak Karargha d n y o r la r
Yunanl savalar kendilerini kurtarmak iin zmir Limann terkettiklerinde, kentin sahiline ylm yz binlerce gmen Trk ordularn bekliyordu. 0
Trklerin ki, kyleri ve mallan kamakta olan Yunan ordusu tarafndan iki hafta
nce yaklp yklmt. Bu savunmasz gmenlerin arasnda yazarn dedesi, annesi1
ve ocuklaryla birlikte teyzeleri de vard.

Uak, Gediz ve Simav kazalar

Sotiriadise gre yukarda ad geen kazalarda 153.860 kiilik toplam nfus
iinde 5.500 Hellen vard ve Hellenler nfusun %3,5ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, yalnzca Uak kazasna deinmekte ve burada 2.384 Rum
ile 72.466 Trkn ikamet ettiklerini yazmaktadr.

A FYONKA RAHSA R SANCA I

Bursa vilayetinin en gneyindeki sancak, Afyonkarahisar sanca, nfusu
bakmndan katksz bir Trk blgesiydi.
Sotiriadise gre toplam nfusu 250.928 kii olau bu sancaktaki Hellenlerin
says yalnzca 1.200 idi. Buna gre bu blgede Ortodoks Hristiyan bulunmad
sylenebilir. Bu nedenle blgenin demografisini ayrntl olarak incelemeyeceiz.
Austos 1922de Afyonkarahisar blgesi Ankara savann cereyan ettii en
nemli sava meydanlarndan birini oluturmutur. Burada byk bir kar saldrya
geen Trk ordusu, Yunan ordusunu tam bir hezimete uratt. 13 Austos 1922 ta
rihinde Kemal Atatrk nderliindeki Trk kurtulu ordusunun giritii korkun bir
saldryla, Ankara savann son evresi balam oldu. Vasilikos olay bize yle
anlatmaktadr:146
146. ApyupTTOuAo, A., K., (1985), Mv)f/ rioAtfjujv 1917-1922, otA. 92.
(*) Aera: Yunan ordusunda kullanlan sava l.

151

"Sabahn saat 4 . Seher vakti. Tanyeri yeni aarmaya ve gnn ilk glm
seyileri karanlklar datmaya balamt. Ve birdenbire, ortal sarsarak, bek
lemediimiz bir anda ar toplardan barrage atei her eyi altst ediyor. Bin tane
eytan birden ayn anda her yne elik yadryor, etani ve kulaklar sar edici bir
grltyle. evredeki btn arazivi elik ve dumana boan dman toplarnn
korkun homurtusu Kalecik geitlerinde tyler rpertici yanklar yapyor. Topu bir
liklerimizin mevkileri aralksz bombardman ediliyor. Siperler dalyor, tel rglerde
kocaman delikler alyor, patlayan dman mermilerinden abrisTer kyor.
Topumuz, dman topusunun grlmedik niancl karsnda susmak zorunda
kalyor, byk kayplar vererek... Sabah saat 4.10. Dman topusu bir-denbire
susuyor, ve ardndan mevkilermuze dman saldrs balyor Trkler nara atarak
saldryorlar, toplarnn ateiyle korunarak. Piyadenin hzl ve tarayc ateiyle
savunuyoruz kendimizi yalnzca, zira Da Topusu mevki deitirmekle megul. lk
dman dalgalar tarafmzdan biiliyor Fakat hemen ardndan yenileri geliyor, arka
arkaya, aralksz, kararl ve cokulu. On dakikalk bir mcadeleden sonra Bliimun 5. Karakolu sarslyor, tm Taburun gerilemesiyle birlikte o da verini terkedivor.
Karakol komutam kdemli baavu Papadakis ve erlerin ou ehit dyorlar.
Srasyla 4. ve 3. karakollar geriliyor kinci savunma hattna geinceye dek kark
tk ve dzensizlik... Trkler grlmedik bir iddet v<- kararllkla saldryorlar. Hurraa
live haykrarak sk dalgalar halinde engel tanmakszn stmze yryorlar.
I tradklar korkun kayplara ramen durmak bilmi-yorlar, ta siperlerimizin nne,
ileriye doru uzattmz snglerimizin ucuna gelinceye dek" 7.
Cephe bozulduktan sonra Yunan ordusunun gerilemesi dzensiz bir hal
ulyor. Dumlupnardan geri ekilirken cereyan eden baz olaylar Vasilikos yle
anlatyor:
Neredeyse kuatlm durumdayz ... Saflarmzda panik Herkes boazn
atee tutulan kndan bir an nce gemek iin kouyordu. Tamaclar ise yk
lerini atp, bindikleri hayvanlan drtnala sryorlard, meydana gelen paniin ilk
semptomlarn bylelikle iddetlendirerek. Hazin ve ayn zamanda insan umutsuz
lua iten bir manzara. 300 Trk 10.000 askeri kartyordu. Ar makinal tfek
lerin ou ve da toplar, ykletilemedikleri iin dmann eline dt 1478
147. Bao^iK, N., (1992), HpcpoMyo m MiKpaoaiKi EKorparcIa, otX. 169.
148. Bao^n, N ., (1992), HpcpoMyo m M iKpaoam EKorparcIa, o th . 176.

152

Bu sava olay, yenilmi bir istilac ordunun moralini yanstmaktadr; aynen

Napoleonun Moskova nndeki byk ordusunda olduu gibi. Yunan ordusu boz
guna uramt, ancak geri ekilirken Trk topraklarn atee vemeye ve silahsz
Trk kylleri karsnda kyc davranmaya devam ediyordu. Bu tr bir davran
ayn yazar yle anlatmaktadr:
"Sabah saat 10 'a doru demiryolu boyunca yryerek geri ekilmeye
devam ediyoruz. Ufak yanyor evredeki btn kyler atee veriliyor. Ate, her
yerde ate... Uak yolunun iki yannda terkedilmi ok miktarda cephane. Birok
Trk kylleri kullandklar kz arabalarn tahrip ediyorlar, onlara el koymamz
engellemek iin.
ok kiiler yolda ldrlyor. nmde bizim birlikten bir tamac,
silahnn namlusunu bir Trkn boazna dayyor, ate edip barut gazlartnm
gcyle ban on be metre uzaa uuruyor Ne vahet!! Boanm ne yabani
igdler!! Ormanlardaki canavarlar gibi
Yunan ordusunun bu davran, Trk kuvvetlerinin iddetli tepkisine yol at
ve duygularn artrd. Trkler, gerileyen Yunan askerlerine uakla ierii aa
daki gibi bildiriler atyorlard:
"Ey korkak ve alak Yunanllar. Kyleri yakmaynz, nk onlar esir olan
arkadalarnza kurdurtacaz "
Herhangi bir ordunun kitlesel davran, ne tesadfi ne de anlk bir olaydr.
Bu davran, her ulusun daha nce ald toplumsal eitimden kaynaklanmaktadr.
Alman ordusunun Yahudiler karsndaki davran, kinci Dnya Sava
srasnda biimlenmemi, ok daha nceleri Hitler rejimi,tarafndan sistemli olarak
ilenmitir. Baz Yunanl askerlerin insanlkd davranlar da yle hi yoktan
ortaya kmad. Yunan milliyeti eitim sistemi, ordu ve kilise tarafndan verilmi
ve verilmekte olan terbiye yoluyla sistemli olarak ilenmitir. Bu kurumlar bugne
dek Yunan genliine farkl olan her eyden nefret etmeyi retiyorlar. Gnmzde
parlak bir rnek, Yunan Kilisesinin yeni lideri Hristodulos. Hristodulos, Veriadaki
(Karafere) Panagiya Smela kutlamalarnda, yannda Yunan Cumhuriyeti Devlet
Bakan olduu halde, halk nnde konuurken, Trkleri kastederek Dounun bar
barlarndan sz etmitir.149

149. BaoAiK, N., (1992), HfjepoAyfO

MiKpaoama) EKarparzla, ozh. 181.

153

1919-22 dnemi zihniyeti, 14 Nisan 1921 tarihli (eski takvim) Protevusa

gazetesinde yaymlanan makalenin bir blmnde pek gzel yanstlmaktadr:
Verilen bu sava, Yunanistan in asi Kemal 'e kar verdii bir sava deildir;
Yunan rknn Trk ulusuna kar verdii bir savatr. stelik etin bir savatr,
rakiplerden birinin yok olmasna dek srecek olan. Ya o, ya biz. Ortas yo km."
Uakta talihsiz Trk kylsnn boazna kurun skan er, bu cinayetin ba
sorumlusu deildir. Ba sorumulular kilometrelerce uzaktaydlar.
Trk kurtulu ordular, Ankara savann balangcndan itibaren iki hafta
iinde vatan topraklarndan igalci Yunan ordusunu kovmay ve zmiri yeniden ele
geirmeyi baard. Savalarda binlerce arkadalarn yitiren, Yunan ordusu tarafn
dan saysz Trk kylerinin yakldn, yurttalarnn geim kaynaklarnn yok
edildiini, hayvanlarnn alndn ve silahsz kyllerin hi sebepsiz
ldrldn gren bu askerler, zmiri yaktlar1''.
Ayn Trk askerleri, Yunan ordusuna kar besledikleri mthi bir kin duy
gusu altnda (o Yunan ordusu ki, kadn ve ocuklar ve silahsz Rum gmenleri
zmir rhtmnda kaderlerine terkederek, kendisi gvenlik iinde Sakz ve Midilli
adalarna snmt) almak iin birok gmeni, bunlarn arasnda yazarn ata
lar da var, ldrdler.
Bu eylemlerinden dolay Trkleri hakl olarak barbar diye suluyoruz, fakat
daha nce biz ne kadar barbarlk ettik diye biraz olsun kendi kendimize hi sor
muyoruz.

Z M T (NKOMEDEA) BA 1MSIZ SANCA I

zmit (Nikomedeia) bamsz sanca, ynetsel bakmdan u alt kazaya
ayrlyordu: zmit, Karamrsel ve Yalova olmak zere ky kazas ile Kandra,
Adapazar ve Geyve olmak zere anakara kazas (Harita 28).
Osmanl mparatorluunun baka blgelerinden gelen Rumlar, zellikle
Bithinya kylarna yerlemeyi yeliyorlard. Bu kylar blgenin sayfiye yerleriydi.150

150. ^upOUKn, N. (1974), H M iK paoariK K am m pap^, oeA 166.

(*) Yazar, 1922 de zmir'i Trklerin yaktn savunan Yunan tezini benimsemektedir,

154

1912de zmit sancanda 242.333 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise

gre 73.134 Hellen ikamet ediyordu ve Hellenler nfusun %30,1ini oluturuyor
lard l5'.
Anagnostopulu, Rum saysn Sotiriadisin yazdndan 22.900 kii daha az
olarak gstermektedir. Kesin olarak, yazar, zmit (Nikomedeia) sancandaki
Rumlarn 73.134 kii yerine 50.224 kii ve 365 aileden ibaret olduklarn yazmaktadr.

ZM T SANCAININ KIYI KESM

zmit (Nikomedeia) kazas
Sotiriadise gre 1912de zmit (Nikomedeia) kazasnda 42.876 kiilik
toplam nfus iinde saylar az olan Hellenler 3.603 kiiydiler ve nfusun %8,4n
oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu kazayla ilgili olarak, 5.290 kiiye ulaan daha byk bir
Rum saysndan sz etmektedir. Bu Rumlardan 1.200 sancan ayn ad tayan
merkezinde ikamet ediyordu; bunlarn anadilleri Rumca ve Ermenice idi. Kazann
geriye kalan tm Rumlar Rumca konuuyorlard. Bunlardan 1.020si Neohorio
kynde, 1.500 Karatepe kynde, 900ii Eme kynde ve Bursa sancann
Mihali (Karacabey) kynden gelmi olan 1.300 Mihaliion kynde ikamet
ediyorlard. br Rumlarn nereden geldikleri .saptanamamtr. Yazar, zmit ve
dolaylarndaki Rumlardan bir blmnn Ermenice konutuunu ve Protestan
olduunu yazmaktadr. Burada byk bir olaslkla Hayhurumlar kastedilmektedir.
Ancak Protestanlkla Ortodoks Rum kavramnn dna klmaktadr.

151. Soteriades, G , (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andAsia Minr, page 6:
Statistics of the Population, divided according to Nationalities, of the Sandjak o f ISMID. 1912.
Sandjaks

Kazas

Ismid

1.
2
3,
4
5,
6.

Ismid
Karamoursel
Yalova
Adapazar
Khardra
Gheive

Turfcs

Greeks

Armenians

Jews

18.223
fi.000
5,000
32.374
37.452
s son

3 608
19.732
14.894
14.333
7.689
12.88

18.550
2.875
1 00
14.220
5.101
6 889

2 500

116.949

73 134

48.635

2.500

Gipsis

Totaal

108

42.876
27.607
20 894
61 934
50.242
38.780

1.115

242.333

1 007

155
Karamrsel kazas
1912de Karamrsel kazasnda 27.607 kiilik toplam nfus iinde
Sotiriadise gre ok kalabalk olan Hellenler 19.732 kiiye ulayor ve nfusun
%71,4n oluturuyorlard.
Bu kazadaki Hellen says konusunda Sotiriadis ile Anagnostopulunun bil
gileri arasnda ok byk fark var. kinci yazar, Sotiriadise bakla, 13.362 daha az
Rumdan; kesin olarak, 19.732 yerine 6.370 kiiden sz etmektedir.
Bu fark. Birinci Dnya Savanda Ayvalk sakinleri gibi Karamrsel sakin
lerinin de muhtemelen yerlerinden uzaklatrlmalaryla meydana gelen nfus azal
masndan kaynaklanmaktadr belki. Anagnostopulu, Karamrsel kentinde Rum
varlndan sz etmemektedir. Rumlar, kent dolaylarndaki drt kyde ikamet edi
yorlard. Salt Ortodoks Hristiyanlarn yaadklar bu kyler unlard: Rumca
konuan 950 Rumun bulunduu ky ky Koes, Trke konuan 1.800 Rumun
bulunduu kydan az uzaklktaki Filaciki ky, Rumca konuan 1.120 nfuslu
Tepeky (Herakleion) ve Rumca konuan 2.500 Rumun bulunduu Kzderbent
kyIS2l!i.
Yukarda ad geen kylerin sakinlerinden Kzdcrbentlilerin Rumca konu
tuklarndan sz edilmektedir ki, bu doru deildir. nk baka kaynaklardan
bilindii gibi, bu kyn sakinleri Arnavuta konuan Ortodokslard ki, daha son
ralar llellenlemilerdir.

Yalova kazas
Yalova kazasnda 20.894 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre
1912de 14.894 Hellen yayordu ve Hellenler nfusun %71,1ini oluturuyorlard.
Sotiriadisin tersine, Anagnostopulu, 5.000 kadar daha az Rumdan; kesin
olarak, 14.894 kii yerine 8.933 kii ve 277 aileden sz etmektedir. Bunlar da yak-152

152.
AvaYViCTTOnoAou, t . , (1997), MiKpAala. 19o atilv-1919, o EMrjvop86Got Kotvrrrt,
184. "91. Ouru xujp, an ra orroia rta a rp a Pplaravra az OTTOTaan pa upa arrb rr 8Aaaaa
(EApaAl, Eapv, Ayra XapAapno r a i K o v t kioi) r a i r a PAAa too e p a <nr|v o k ti ) (Koupl, Tovp, Ayla Kupunu1) Ka KarpAl). ouyKpoTOv ra TiEpfrupa t ij nAoga, Evli) rtooEpa aKpr), to K ovrot orr)v aKTf), TO <t>uAaT$KIO OE KTTOIO 00100X001) OIT'aUTf)V. TO TartKif o e t m Aq>0 KOI 10 K R v t e p P e v t o t o EO)TEpiK OTTOTEAo UV TO ITEpftUipO TOU K a p a p O u p O tA " .
oeA

156

lak olarak toplam 10.000 kiiye edeerdi. Yalova kentinde ok az sayda Rum
vard. Kent dolaylarnda ise tm sakinleri Rumca konuan sekiz ky bulunuyordu.
Bunlardan drd ky kyleriydi, brleri ise kydan bir saatlik uzaklkta bulunu
yordu. Bu kylerdeki Rumlarn nereden geldikleri saptanamamtr. Ky ky
lerinden Kuri kynde 2.080 Rum, nar kynde 92 Rum aile ve 100 Trk aile,
Aya Kiryaki kynde 1.350 Rum ve Katrl kynde 2.663 Rum vard. Anakara
kylerinden Elmalk kynde 1.630 sakin. Safran kynde 563 sakin, Ayos
Haralambos kynde 657 sakin ve Kadkyde 185 aile vard.

ZM T SANCAININ ANAKARA KESM

Geyve, Adapazar ve K andra kazalar
Geyve kazasna Sotiriadise gre 1912de 38.780 kiilik toplam nfus
iinde 12.883 Hellen yerleikti ve Hellenler toplam nfusun %33,2sini oluturu
yorlard.
Anagostopulu, Geyve kazasyla ilgili olarak, orada Sotiriadisin yazdn
dan 6.402 daha az Rum bulunduundan sz etmektedir. Kesin olarak, 12.883 yer
ine 6.481 kiiden sz etmekte ve Ortodoks Hristiyanlarn eskiden nfusun
%18,4'n oluturduklarna, bu orann da yaplan demiryolu nedeniyle daha son
ralar %33,2ye ykseldiine iaret etmektedir l53. Yazar, bu gzlemleriyle
Sotiriadisin 1912ye ilikin verilerini kabul etmektedir. ki yazarn nfus verileri
arasndaki byk fark, sultanlk rejiminin gerek Ortodoks gerekse Monofizit
Emenilere kar uygulad tenkil nedeniyle meydana gelen nfus kaybndan kay
naklanmaktadr belki.
Geyve ve Adapazar blgesindeki Rum nfusun yapsn daha dikkatli
incelediimizde, bu Rumlarn oraya 1608 tarihinde yerlemi Hayhurum adyla
bilinen Ortodoks Ermenilerden ibaret olduklarn grrz. Hayhurum szc,
Hayh (Ermeni) ve Urum szcklerinden olumaktadr1 . Bu Ortodoks Emeniler
19. yzylda 15.000 kiiyi akn bir nfusa sahiptiler ve zellikle Hudi
153.
AvayvujOTOTTOAou, I . , (1997), Mcp Aaia, 19oadv-1919, o EAArjvopSofc K o i v 6
atJ. 159: "O Ka tou tu lle , Y napdScypa, av ca ITOU panpa an in BPaaaa KaroiKf.im kt
10 33,2% and) Pupo, Evli) pEpiK xpdva npv a TI Tqv EyKOidaaan q a6npo6popiKd| ypappd|, o
Papof Sev avnnpoaunTEuav rap pvo ra 18,4% tou nAnSuopa"

K1

t i }TC,

157

(Saralst), Ortaky ve Fndkl kylerinde ikamet ediyorlard 15. ok az da Sazl

ve Kp kylerine yerleikti. ada Yunan bibliyografya kaynaklarna gre,
I lellenlemi bu Ermenilerin byk bir blm Nisan 1920 tarihinde Kemalistler
tarafndan yok edilmitir154155.
Sylentiye gre 1608den nce Hayhurumlar, Erzincan kentinin gneyinde
Frat Irma boyunca Ein diye bilinen bir blgedeki 12 kyde yayorlarm.
Dunlardan en bilinenleri Bag, Zorak, Musaga ve Sirzu kyleridir. Hayhurumlara
Ein blgesinin dousunda bulunan Hogus ve Mamsa kylerinde de rastlanlm.
Hu son ky, emigezek yresinde bulunmaktadr ve Ermeni kkenli Bizans
imparatoru oannes emiskes bu yredendir. Zorunlu nfus mbadelesinden sonra
(mbadeleyi neren Elefterios Venizelos hkmeti olmutur), Mamsa sakinleri
Klkn Zaharatos mahallesine yerletiler. Flogus kynden 50 Ortodoks Ermeni
ailesi Selanikin Diabata kyne yerleti. Ein blgesinden 70 Hayhurum ailesi de
kuzey Eboiadaki (Eriboz) Kastaniotisa iftliine yerleip, oraya Yeni Egini
kurdu. Bu Ortodoks Ermenilere ait deerli kilise eyalar Atinadaki Benaki
Mzesinde bulunmaktadr. Ortodokslua bal kalan bu Hayhurumlar, bugn bile
I rmenice konumaya devam ettikleri halde, Hellenlemi bulunmaktadrlar.
Hayhurumlarn Ermenilemi Hellenler olduklarna dair ada Yunanl
yazarlarn iddialarn. Yeni Yunan milliyetilik sylencesinin allagelmi konu
larndan biri olarak deerlendirmek gerek. Tarihten bilinen bir ey varsa, Kuzey
Kapadokya blgesine ve Ein kasabasnn bulunduu yreye Yunanl kolonistlerin
hibir zaman yerlemedikleridir.
Adapazar kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, 1912de 61.934 kiilik toplam
nfus iinde bu kazada 14.333 Hellen bulunduunu yazmaktadr; Hellenler,
nfusun %23,1ini oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre, Adapazar kazasnda Sotiriadisin yazdndan
2.729 daha az Rum vard. Kesin olarak, yazar, Adapazar kazasnda 11.604 Ortodoks
Hristiyanm yaadn bize bildirmektedir. Bunlardan 5.000 kii 12.000 Trkle bir

154. BoyaT&n, t, K.. (1891), Apfitvpavo EMjvc ev Xouia n j M.Aola, OEA. 2: TAutaaa
AnAoupf.vr] civa tuv prv ToOpcujv q ToupKiKi), iu jv t Xpanavv q Apcvncr KaAoAvra XalxopopnDe tpa Appevo-EAAnve, euplOKOvra t ev il) ora p /ta Eyiv rp Appeva, nAI)v rou Xoulou, OppKIOI
Ka tou OouvrouKA) Keptvav ev Buvta "
155. Avacrraaou, r , I., (1948), Xax Xoupop (ApuvyAuoo EMjve), oeA. 44: "OAKAnpo
a tAApvap Tetpc, OpTKio, avStv t epTrpov, e poprutavlav, e ttAoutov, TrepAap0vu>v ra xu>pla fK fjfit, OprKia, Mnoupxav. laoA i, Xoul, Koum pe 15 Ka ttAEov xAfie KaTOpcou'.

158
likte kazann ayn ad tayan merkezinde ikamet ediyordu. Kazann tara kesiminde
ise. Sapanca kynde Rumca konuan 178 Rum, Sandoan kynde Rumca
konuan 1.387 sakin ve Eskice kynde Rumca konuan 187 Rum yayordu.
19. yzyl sonlarnda Adapazar kentinin kuzeydousuna, Karadeniz
kylarna doru ve Sakarya Irmann dou yakas boyunca 14 kye Pontuslu
maden iileri yerleti. Bunlar, 4.452 kii ile 356 aileden oluuyorlard. Ayrntl
olarak, Pontuslu bu maden iilerinden 788 kii Yalgeit kynde, 365 kii Paral
kynde, 130 kii atalova kynde, 356 aile Karapelit kynde, 712 kii Kirazl
kynde, 248 kii Subata kynde, 275 kii Akta kynde, 311 kii
Kestanepmar kynde, 561 kii Kurupnar kynde, 751 kii obanyata
kynde, 256 kii Ardpelit kynde, 177 kii Yukar Yenida kynde ve 139 kii
Aa Yenida kynde ikamet ediyorlard
Kandra kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, 1912de bu blgede 50.242 kii
lik toplam nfus iinde 7.689 Hellen bulunduunu yazmaktadr; Hellenler, nfusun
%15,3n oluturuyorlard.

Harita 28: zmit ve skdar sancaktan, bu sancaklardaki kaza merkezlen

ve Sotiriadise gre 1912de her kazada yaayan Hellenlerin oran.1

1 Sfi A voymuitottouAoij. I., <1S97), MiKp Aain 1c muv-1Q1Q o EAAnvopdor Ko/vrrrc,

1
"92 H ndAn Avnaup, u* Kovdnn 5 OCC koto[k(ijw, nsp BdAna ott kq ttepttou xw p-HooAI, K n o l. riopcAI. ToadAcflo Kcpdn Ait KoupfaAl lotHJnoTdr Aad Kfarav^TTivap, KaupOuvTtpf Tooutivv aTQlC Ap^mAiT-, m cnala Aa leaTOKOvTa and Pujuio tol rivTOU

oeA

159

Anagnostopulu, 1.413 daha az Rumdan, kesin olarak 6.276 kiiden sz

etmekte, ancak bu Ortodoks Hristiyanlaria ilgili baka ayrntlara yer vermemektedir.

SKDAR (SKUTAR) SANCAI

Osmanl egemenliinin ilk yllarnda skdar sanca blgesi, Hristiyan
nfus bakmndan boalmt. Oraya Rumlarn yerleimi, stanbuldaki Hristiyan
nfusun art sayesinde ok daha sonralar ve gitgide gerekleti.
skdar sanca, stanbul vilayetinin Asya blmn oluturuyor ve
gneyde skdar (Skutari), Kartal, Gebze ve Adalar (Pringiponisia) kazalar ile
kuzeybatda Beykoz ve ile kazalarna ayrlyordu (Harita 28).
1912de skdar (Skutari) sancanda 258.490 kiilik toplam nfus iinde
Sotiriadise gre 74.457 Hellen ikamet ediyor ve Hellenler nfusun %28,8ini olu
turuyorlard l .
Anagnostopulu, 57.734 Rumdan sz etmektedir. Bu Rumlar, Sotiriadisin sz
ettii Beykoz kazasndaki 2.597 Hellen de katlrsa, 59.951 kiiye ulamaktadrlar.

SKDAR (SKUTAR) SANCAININ GNEY KESM

skdar (Skutari veya Hrisoupolis) kazas
skdar kazasnda Sotiriadise gre 1912de 168.787 kiilik toplam nfus
iinde 34.640 Hellen vard ve Hellenler nfusun %21,7sini oluturuyorlard,

157. Steriades, G., (1919), Hellenism in tie Balkan Peninsula andAsia Minr, page 6: Statistics of the
Population, divided according to Nationallties, of the Sandjafc of SKUTAR (USKUNDAR). 1912.
Sandjaks

Kazas

Skutari

1 Skutari
2 Kharlalimi
3 Guebize
4 Princes Isds
5 Beikcz
6 Chili

Turks

Greeks

Armenians

Jews

81 117
10 500
12.300
670
4 894
14 80

34.640
9.670
8.000

50.360
2.200

5 670
25

10.250
2.597
9.300

300
1.900
800

124 281

74.457

35,560

Gipsis

Totaal
168 787
22.395
20.600
12.020
9 788
24 900

5.695

258.490

160

Anagnostopulu, ayn kazayla ilgili olarak, Sotiriadisin yazdndan 9.080

daha az Rumdan sz etmektedir. Kesin olarak, yazar, Rumlarn saysm 34.640 ye
rine 25.560 olarak gstermektedir. Tm Rumca konuan bu Runlardan 12.000i
Kadkyde (Khalkidon), 3.560 skdarda (Skutari), 5.000i Kuzguncukta,
4.000i engelkyde, 1.300 Kandillide, 1.200 Paabahede, 500
Beykyde ve 2.000i Arvanitohoride (Arnavutky)'" ikamet ediyorlard. Sz
edilen bu Rumlarn nereden geldikleri saptanamamtr.

Kartal kazas
1912de Kartal kazasndaki llellen nfus, 22.395 kiilik toplam nfus
iinde Sotiriadise gre 9.670 kiiye ulayordu ve Hellenler kaza nfusunun
%43,1ini oluturuyorlard''
Anagnostopulu, Sotiriadisin yazdndan 3.170 daha az Rumdan sz
etmektedir. Kesin olarak, yazar, 9.670 yerine 6.500 Rumca konuan Rumdan sz
etmektedir. Bunlardan 1.220 kii Hartalimide (Kartal), 1.000 kii Malkyde,
2.800 kii Panteikhion (Pendik) kynde ve 500 kii Tuzla kynde ikamet ediyor
lard. Rision (Darca) kyndeki Rumlarn saysndan sz edilmemektedir.

Adalar ve Gebze kazalar

Marmara Denizine doru ky eridi boyunca sralanan Pringiponisia
(Adalar), neredeyse tm olarak Rum nfus ieriyordu
Sotiriadis, 1912de 12.020 kiilik toplam nfus iinde Adalar
(Pringiponisia) kazasnda 10.250 Hellen bulunduunu 'yazmaktadr; Hellenler,
nfusun %85,2sini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, daha byk bir say vererek, Rumlar 16.854 kii olarak
gstermektedir. Bunlardan 5.000 kii Pringipos adasnda (Bykada), 3.000 kii
Halkide (Heybeliada), 3.000 kii Antigonide (Burgaz Adas), 354 kii Protide
(Knalada), 1.000 kii Byk Bakkalkyde, 1.500 kii Kk Bakkalkyde ve
3.000 kii Paakyde ikamet ediyorlard. Adalarda her zaman Rumlar vard. Gebze
kazasnda 20.600 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadis 1912de 8.000 Hellenin
ikamet ettiini yazmaktadr; Hellenler, nfusun %38,8ini oluturuyorlard.(*)
(*) A rnavulky burada besbelli yanllkla zikredilmektedir.

161
SKDAR (SKUTAR) SANCAININ KUZEYBATI KESM
Sile ve Beykoz kazalar
Kuzeydeki ile kazasna 24.900 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre
I912de 9.300 Helle yerleikti ve Hellenler nfusun %37,3n oluturuyorlard.
Anagnostopulu. Rumca konuan 8.500 Rumdan sz etmektedir. Bunlardan
2.500 kii ilede, 2.500 kii Ano Neohorionda ve 3.500 kii Kato Neohorionda
ikamet ediyorlard. Bu Rumlarn nereden geldikleri saptanamamtr.
Sancan batsnda ve stanbul Boaz zerinde Beykoz kazas bulunuyor
du. Buraya Sotiriadise gre 1912de 9.788 kiilik toplam nfus iinde 2.597 Hellen
yerleikti ve Hellenler nfusun %26,5ini oluturuyorlard. Anagnostopulu bu
Rumlarla ilgili bilgi vermemektedir.

163

ANADOLUNUN BLGELER

KONYA VLAYET

Anadolunun ii, alan pek geni bir blgeydi ve nfusu, ky eritlerinin

lllusuyla karlatrldnda, belirgin bir ekonomik ve kltrel farkllk gsteriyordu.
Bu usuz bucaksz blgenin doulular, soy bakmndan kimlikleri zor
belirlenen bir halklar okyanusu izlenimini veriyorlard.
konio (Konya) vilayeti, ynetsel bakmdan u be sancaa ayrlyordu:
I )1ada Konya sanca, douda Nide sanca vc batda sparta, Burdur ve Antalya
.nacaklar (Harita 29).
Konya vilayetindeki Ortodoks Hristiyanlarn says, nemsiz saylacak

164

lde azd. Sotiriadisin verilerine gre, bu vilayette 1.101.549 kiilik toplam

nfus iinde 87.021 Rum vard ve Rumlar tmn %7,9una tekabl ediyorlard.
Rum saysnn en dk olduu yerler, Konya vilayetinin bat sancay
d; yani sparta, Burdur ve Antalya sancaklar. Burada 545.879 kiilik toplam nfis
iinde Sotiriadisc gre 22.914 Hellen vard ve Hellenler tmn %4,1ini oluturu
yorlard. Baka aratrclarn verileriyle karlatrldnda, Sotiriadisin bu veri
lerinin abartl olduu grlmektedir. Gerekte bu blgelerdeki Rnlar ok daha
azdlar. Anagnostopulu, bu sancaktan hi sz etmemektedir. nemsiz saylacak
lde Ortodoks Hristiyan ierdikleri iin son ii bat sancayla ilgilenmeyeceiz.
En ok Ortodoks Hristiyan ieren sancaklar, Nide ve Kayseri sancaklaryd; bun
lardan kincisi, ynetsel bakmdan Ankara vilayetine balyd.

KONYA SANCAI
Seluklu Trkleri Anadoluyu 1071 de istila ettiler. Seluklu istilas dne
minde Konya ve Kapadokya nufusu, Monofizit Ermenilerden, Ortodoks olmayan
Sryanilerdcn ve Romallardan oluuyordu. Bu son eye Hayhurum adyla bili
nen ve Ermenice konuan az saydaki Ortodokslar da dahildiler.
Romallar, zellikle Ortodoks Kapadokyallar ile Ortodoks sauriyal
Sryanilerdcn oluuyorlard. Onlar, gemite ulusal dillerini terkederek.
Hristiyanlama yoluyla Yunancay benimsemilerdi. Bu amala, ilk olarak Araml
(brani) dilinde yazlm olan Eski ve Yeni Ahitin Yunanca evirileri kullanlmt,
.S. 620 tarihinde, o zamana dek yalnzca kilise dili olan Yunanca, impara
tor iradesiyle Dou Roma mparatorluunun resm dili olarak kabul edilerek
Latincenin yerini ald. mparatorluun Ortodoks nufus, Romaos (Romal) adyl
anlrken, daha sonralar Romios (Rum) ve son yzyllarda Bizansl adm ald; kilise
rgt olarak ise stanbul Ortodoks patriine balyd.
Seluklu istilasndan sonra Konyadaki Ortodoks Hristiyanlar atand
slamlama nemli boyutlara ulat. 13. ve 14. yzyllarda ise, Celleddin Rumi
tarafndan kurulan slm Mevlevi tarikatnn etkisi sayesinde kitlesel bir biim ald.
Tarihten bilinen kitlesel bir slamlama, Rumnin torunu Amir A rifin cenaz
treninde 1320de vuku buldu.
19. yzylda Konya sancann ok az kent ve kylerinde Ortodoks Hristiyan,
nfus vard. Ayrntl olarak, sancakta yalnzca on Rum cemaati vard ki, bunlardm^
birou Kapadokyadan gelen gmenlerce ksa bir sre nce kurulmutu.

165

Konya sanca ynetsel bakmdan on bir kazaya ayrlyordu. Kuzey kesi

minde Akehir (Philomelion) ve lgn kazalar; orta kesiminde Konya kazas;
gneybat kesiminde Beyehir, Seydiehir, Bozkr ve Hadm kazalar; ve son olarak
gneydou kesiminde Karapnar, Karaman, Ereli ve Espiasan (Halkapnar)
kazalar vard (Harita 30).

Harita 30 Konya sanca, sancaktaki kaza merkezlen ve Sotiriadis'e gre

1912de her kazada yaayan Hellenlerin oran.

Konya sancandaki Ortodoks Hristiyanlan incelerken, Sotiriadis ve

Anagnostopulunun verilerinden baka, ayrca 1916 tarihinde Yunanistan Dileri
Hakanlna iletilmi Konya Yunan Konsolosluuna ait resm bir belgede ierilen
demografik bilgileri de kullanacaz15'. Sz konusu belgenin yazar, zentili bir
kibir ve milliyetilik havas iinde -bu kavramlar birbirine sk skya baldr- baz
kylerdeki Ortodoks Hristiyanlar hakknda pek kmseyici ifadelere ba vurmakIndr.
Sotiriadis istatistiine gre Konya sancanda 325.180 kiilik toplam nfus158

158 A vqyvii1(tiottA ou. I . , (1997) MiKp Acria 19o nv 1Q1Q o EMnmpOoc KovniTE.
mA 581 " nnpripmta npctvr) Avapnpri yo pv Karanota (IAYE. riptaBtla Kuvcnavm/omdAF
,, 1915. R/59) Tevikv RaaAmv npofvrlm Ap 17"

166

iinde 8.559 Hellen vard ve Hellenler tmn %2,6'sn oluturuyorlard.

Yukardaki verilerin tersine, Anagostopulu, Konya sancanda toplam
6.974 Rum ile 30 Rum ailenin varlndan sz etmektedir.

KONYA SANCAININ KUZEY KESM

Akehir (Philomelion) kazas
Toplam nfusu 37.911 kii olan Akehir (Philomelion) kazasna 1912de
Sotiriadise gre 1.860 Hellen yerleikti ve Hellenler toplam nfusun %4,9unu
oluturuyorlard.
Anagnostopulu da ayn Rum saysn vermektedir. Bu Rumlardan 30 aile,
Akehir Ortodoks cemaatini meydana getiriyordu; bu aileler oraya Permata ve Ilgn
kylerinden yaknda gelmilerdi. Bu Rumlar, kasabada yaayan 2.000 Mslman
ve 300 Ermeninin yannda kk bir aznlktlar159. Kazann Trke konuan br
Rumlar, komu Permata (Bermede veya (ivurky) kyne yerleik olup, 800
Mslman ile birlikte yaayan 1.800 kiilik bir Ortodoks cemaat oluturuyorlard.
%80i mlekilikle uraan bu Rumlar, Karamanlca diye adlandrlan bir dil, yani
Trke konuuyorlard.
Bu ky sakinlerinin ulusal kimliiyle ilgili olarak 1916 tarihli konsolosluk
raporunda yle denilmektedir:
"... Yeterli sayda gen yetitirildi, onlar, elverili mill-dini himaye
ortamndan yararlanlarak, nce Samos, zmir, Kayseri ve Atina'daki yksek
*
okullara alnd ve o okullarda milli bakmdan gerektii gibi eitilip, ardndan bura
da uyku halindeki mill duyguyu yeniden atelemekte gerekli kvlcmlar olarak kul
lanlmava yaradlar "
Anadoludaki Ortodoks Hristiyanlarn uyku halindeki mill duygulanp
atelemek ifadesiyle ilgili olarak, buradaki grn, Yunan ulusal kimliinin zamal
iindeki srekliliine dair milliyeti sylenceyi de akladna iaret etmek gerek.

159. AvayvccrTOTrouAou, I . , (1997), M/rpd A n la , 1 9 o a u jv -1 9 1 9 , o EAAr)vopQ6ofX, K o v rp re *

CTA 173 : "npoaEYYiovTa o

oavT^K ou koyI ou arr to flrtpEin,

n TTptno pa crraBp Eva

Xip to ottoo io 6 tei EAArvopfior] KOivnra m r EiKOfJiTrfvTE p t TpvTO oikoy ^veie"-

to

Akafl

167

Son yzyllarda Anadoluda, ve zellikle i blgesinde, bugn anladmz

biimiyle Yunan ulusal bilinci veya bakacas yoktu. Ulusal bilinler ilk kez Bat
Avrupada Aydnlanma dneminde ve Fransz htilalinden sonra biimlenmeye
balad. Yz yl sonra, yeni alan eitim kuramlar araclyla, Anadolu bl
gesinde de ortaya kt. Rum eitim kurumlan, blgedeki Ortodoks topluluklarna
nce ulusal ideolojiyi ve daha sonralan, eitimciler araclyla, milliyeti ve ayn
/amanda emperyalist bir saplant olan Megali deay alad; bilinen felaketlere yol
aarak.

Ilgn kazas
Ilgn kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, 19!2de orada 22.415 kiilik toplam
nfus iinde 690 Hellen bulunduunu yazmaktadr; Hellenler, nfusun %3,1ini
oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu kazada 400 Rumun varlndan sz etmektedir. Bu
Kumlar tmyle Ilgn kentinde oturuyorlard ve oraya Kapadokyadan yaknda
gelmilerdi "

KONYA SANCAININ ORTA KESM

Konya kazas
konion (Konya) kenti, ayn ad tayan vilayetin merkezi ve eskiden
Seluklu sultanlarnn bakenti, kayda deer sayda Ortodoks nfus iermiyordu.
Kesin olarak, 1886da Konyada Ortodoks Rumlar 60 aileydiler. 1916'da ise, bl
genin imparatorluktaki byk kentlerle demiryolu balants sayesinde komu
Hristiyan topluluklar celpeden kentte bazlar Trke ve bazlan Rumca konuan
Kumlar 1.024 kiiye ulamlard. Ayn tarihte Mslmanlar 41.969, Ermeniler de
1.822 kiiydiler.160

160. AvaYVjaroTToAou, I., (1997), M*p Aofa, 19o atijv-1919, o EAAqvopdoc KovTqr,
errA 174:"
k jv

gxP' va tpTooupE

ott tfjv

oto

lAyKfv

nev^ya pA o ik o y veie o

ottoIe n p o a a

Tn.piox|1) TiK KaTTTTaOKa ammAov rov opSoo nAnBuop

tq TrAn".

pcTavOTCu-

168

Sotiriadis, Konya kazasna deinirken, bu kazann 1912de 74.308 kiilik

toplam nufis iinde 4.822 Hellen ierdiini bize bildirmektedir; Hellenler, tmn
%6,5ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, 4.024 Rumun varlndan sz etmektedir. Bunlardan
bazlar Trke ve bazlar Rumca konuan 1.024 Ortodoks, Konya kentinde ya
yordu. Onlar oraya Silleden ve Kapadokyann daha baka blgelerinden
gelmilerdi. Kazann tara kesimine gelince. Sille kasabasnda 3.000 Hellen 4.000
Trkle birlikte yayordu. Kasabann Epir ve Lakoniadan gelmi olan nfusu bir
zamanlar tmyle Ortodoks idi"". Sille nfusu, 19. yzyl balarnda 1.500
Ortodoks aile ile 50 Mslman aile ieriyordu. 1916da ise, 1.000 Mslman aileye
karlk, Ortodoks nfus 400 aileye dmt. Ayn dneme ait konsolosluk raporu,
3.000 Ortodoks ile ounlukla fakir fukara 4.000 Mslmandan sz etmektedir.
Yunan konsolosunun Sille sakinleriyle ilgili yorumu ilgintir:
"Silleli soydalar, blgenin belki de en mutlu insanlardr. Zira bu usuz
bucaksz ildeki Mslmanlarn saflklarndan yararlanarak, olaanst faaliyet ve
marifetleri sayesinde, onlarn alma rnlerim tefecilik yntemiyle nceden satn
almakta ve onlar maddi ve manevi boyunduruk altnda tutmaktadrlar... Bu byk
refah ve ilerleme iinde ne yazk ki hibir ciddi mill mesele zerinde kafa yor
madlar ve uygunsuz yollarla kazandklar btn paralarn, oradaki tepeler aras
na gsteri iin kendilerine ok masrafl konaklar ina etmek gibi bo ilerde, her
eit ehvet peinde, kt yolda ve ahlakszlk ilerinde harcadlar."
Yunan konsolosu, cahil Trk kyllerini tefecilikle smren Sille sakinleri
ni mutlu insanlar olarak nitelendirirken, mill amalar iin para vermediklerinden
dolay onlar en ar szlerle sulamaktadr. Bu konsolosluk belgesi ayn zamanda
istilac Trklerin Rumlara zulmettikleri kuramn da rtmektedir. Bizans mpara
torluunda zgr reticilere nice ar vergiler konulduu ve vergilerin ou kez re
timin %90ua varan bir oran kapsad, derebeylerinin ve manastrlarn ise vergi
den bak olduklar bilinen bir gerektir. Yunan konsolosunun yurtseverce fkesi,16

o e A.

161. A v a y v ja o r r o A o u . I . (1997), Mrp Aala, 19o caUv-1919, a EMjvop&Soc K o v rrre f,

174: " O n A n B u o p r i , kttote e oAoKAr'ipou o p 8 6 o ( o , a n p E l a t p n a u u ) r n v ettox 4 p n

aoppO T T la a v p E a a

cttou

x p a n a v o u xa ro u p o u a o u A p v o u p s a a r ) n to n p d u a r

to u xpiotioviko

n A n B u a p o . n a p ' A a a u r n E A A nvopB o n K O v b n ifJ i n OTToia o n A n B u a p , a p e u v a p e KTTOIE

p a p u p lE , fx E ti pl s

to u

a r ) v U TTEipo kqi a r ) A a K u v la ..." .

169
kasabann zengin Rumlarna yaptrm uygulayamadndan ileri gelebilir. Benzeri
yaptrmlara tarih bir rnek, Yunan Genel Kurmay Bakanlnn tarih kitabmda var.
Ihna gre, Selanik Yunan Konsolosluunca ynlendirilen Selanik nfaz Birlii,
1106'da, br eylemleri yannda, konsolosun direktiflerine uymay kabul etmedii
iyin Papazahariu adndaki soyda katletmitir. Desteklenmesi iin konsolosun maddi
yardm istedii Megali dea saplants, 8 yl sonra binlerce Rumu ve Trk ge,
ekonomik ykma, hatta lme srkleyecekti.

KONYA SANCAININ GNEYBATI KESM

Beyehir, Seydiehir, Hadm ve Bozkr kazalar
Bozkr kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 32.417 kiilik toplam nfus
iinde 310 Hellen bulunduunu yazmaktadr; Hellenler, nfusun %1ini oluturu
yorlard.
Anagnostopulu, Trke konuan bu Rumlarn Kayseriden geldiklerini ve
blgedeki maden ocaklar nedeniyle oraya yerletiklerini yazmaktadr1".
gneybat kazas, yani Beyehir, Seydiehir ve Hadm kazalar ile ilgili
olarak, Sotiriadis, 75.575 kiilik toplam nfus iinde bu kazalarda hi Rum bulun
madn yazmaktadr.

KONYA SANCAININ GNEYDOU KESM

Karaman ve Ereli kazalar
Bu blge, Osmanl mparatorluuna ilhak edildikten hemen sonra,
merkezka bir ge de tank oldu. 1477 tarihinde padiah, sakinleri ok azalm
ulan yeni Osmanl bakentinin nfusunu artrmak amacyla, Kapadokyadan Istan-162

162. A voyvjotottoAo u , I . , (1997), Mp Aafa, 19o aujv-1919, <w EAArjvopOoc Kotvrrjrc,

ttpojto, 10 M ttekj^ P . uro txCTa yipj oto tA>i tou 19 u cu>va fKorrfvTE n tp ln o u o*
KoyfvciE ttou )p0ov oit w lAA eoiTia th fvoox6A no1 tou pc to cpn p o To ETtpo, to I v t i-

nr.A. 175: 'To

mk'P-

Via

tou

ifiau APyaiK ya KovrriTa EnarrtvTf nepTrou oikovevciu >v MP vo 1 0 Mnap

Aafrc. Ayu tjv pctoAAe Iiiiv

tou,

pinponca TiAnfluap

a a p rtv T

pc Trevflvra oikoy ^ veie , tou arrofou n

vOTarnoq tottoGeteItoi iv a v ava n p n / <mP q v c y n a d o T a o i ) tou TrAnOuao u v T ipor]Y O upvu>vM-

170
bula insan getirtti. O dnemde stanbuldaki Hristiyan nfusun, Karamanda<
gelmi Ortodoks Hristiyanlar ile Monofzit Ermenilerden olutuu ve %2,7y
ulaan bir oranla toplam 384 hane ierdii kaydedilmektedir1".
Karaman kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, 20.917 kiilik toplam nfus
iinde 1912de orada 601 Bellenin ikamet ettiini yazmaktadr; Hellenler, nfusurf
%2,8ini oluturuyorlard.
Anagnostopulu, bu kazada Trke konuan 250 Rumdan sz etmektedil
Bu Rumlar, Karaman kentinde 4.950 Trkle birlikte ikamet ediyorlard.
Ereli kazasyla ilgili olarak, Sotiriadis, 22.055 kiilik toplam nfus ndS
1912de orada 601 Hellenin varlndan sz etmektedir; Hellenler, nfusun
%1.4n oluturuyorlard.
Anagnostopulu, ayn sayy kabul ederek, Trke konuan bu Rumlarn
Nide'nin Bor (Poros) kentinden gelmi olduklarn yazmaktadr.

NDE SANCAI
15.
yzyldan 17. yzyla dek Osmanl bibliyografya kaynaklarnda ayn
ayr din veya ulusal kimliklerden sz edilmemektedir. nk byle kimlikler zaten
yoktu.
Anagnostopulu bu konuya yle deinmektedir:
"Gerek cemaat kurumurun douu konusunda zaman zaman yaplari
yorumlardan, gerekse Hellenizmin cemaatleri araclyla salad sreklilii
konusunda yaplan efsaeletimelerden ortaya ykan..."
Yazar, sz konusu metinde, erken Osmanl dnemi belgelerinde belirli bir
Hristiyan cemaatinden sz edilirken "Millet" teriminin kullanlmadn belirtmek
tedir. Hristiyanlar iin 15. yzylda "Nasara terimi, 16. ve 17. yzyllarda ise
"Kefere" terimi kullanlyordu.163

163.

AvayvfuOTOTTOAou I . , (1997), MiKp Aola, 19o aojv~1919, o EiAAqvop66oc Kovrr/rM

oeA. 231 ''Mea^ 1448 ca 1474 roAAoi pouaouApdvo kch xP'OTfavof, ktoikoi tou I kov Io u , tou A koJ

pd kch tou EpcyAl pETCMptpovraf eke ! p t arayl tou aouAfvou. I thv arToypap' q rrpajrE ouoa ora
1477 to 2.7% tou TTAnBuopo, nAa*| 384 ottItio dva opoo koi appcviK koi kotye^ i arr ttS
tt poxd tou Kapapdv"

171

"Rum" ve "Millet" terimlerinin kullanm ilk kez ancak 18. yzylda

halad. Bylelikle Ortodoks Hristiyanlar ayr bir din cemaatin yeleri olarak
belirleniyordu ve stanbul Ortodoks patrii bu cemaatin bayd. Ortodoks cemaati,
Ortodoks Hristiyan Milletini oluturuyordu ve bunun nderi, Genarkhes
(Milletba) sfatyla anlan stanbul Ortodoks patrii idi.
O dnemde din cemaat, ulusal kimlik niteliklerini haiz deildi.
I Inutmamak gerekir ki, ada ulusal kimlikler, Avrupa Aydnlanma Hareketinin bir
Il n olup, Fransz htilalinin siyas sonucu olarak ortaya kmtr.
Ancak 19. yzylda, daha dorusu imparatorlukta zgrlemenin balangc
saylan Tanzimat fermannn padiah tarafndan ilan edildii 1839dan sonra, Rum,
rmeni, Yahudi ve Mslman gibi imparatorluktaki eitli ulusal-din cemaatlerin
ayr ayr belirlenmesinde Millet terimi kullanlmaya balad.
19. yzylda Anadolunun iinde Ortodoks Hristiyanlar (Rumlar) belir
lemek kolay bir i deildi. nk bu Hristiyanlarn ezici ounluu Trke
konuuyordu ve Yeni Yunan devletiyle kesinlikle hibir ilikileri yoktu.
Yeni Yunan bibliyografyasnn bir blm, zellikle ar milliyeti kanad,
bugn bile. Yunan soyunun zaman iinde srekliliini ve dolaysyla Nide ve
Kaisareia (Kayseri) sancaklarndan oluan majr Kapadokyadaki Ortodoks
cemaatlerin Hellerliini de kantlamaya almaktadr. "Sreklilik" sylencesi, ta-

Harita 31: Nide sanca, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e gre

1912'de her kazada yaayan Hellenlerin oran

172

rih kaynaklardaki bilgilerle elikiye dmektedir. imdi bu almada

Kapadokyadaki Hellen soyunun srekliliine ilikin olabildiince ok bilgi veri
lerek, okurlarn konu zerinde daha kapsaml bir gr elde etmelerine allacak
tr.
Majr Kapadokya (Nide ve Kayseri sancaklar), 19. yzylda Ortodoks
Hristiyanlar asndan niter bir kltrel ve ekonomik blge oluturuyordu. Bu
blge, ynetsel bakmdan Konya vilayetine bal ve Nide sanca olarak bilinen
bir bat kesimi ile ynetsel bakmdan Ankara vilayetine bal ve Kayseri sanca
olarak bilinen bir dou kesimine ayrlyordu (Harita 31).
Sotiriadis, 1912de Nide sancanda 230.490 kiilik toplam nfus iinde
55.518 Rum yaadn yazmaktadr; Rumlar, toplam nfusun %24n oluturu
yorlard.
Anagnostopuluya gre Nide sancandaki Rum nfus 4.745 aile ile 1.862
kiiden oluuyor ve, her aile alt veya yedi yeli olarak hesap edilirse, yaklak
olarak 30-40.000 kiiye ulayordu.
Nide sanca u yedi kazaya ayrlyordu: Kuzey kesiminde Arapsun
(Arabisos, Glehir), rgp (Prokopi) ve Nevehir (Neapolis) kazalar; bat kesi
minde Aksaray kazas ve gneydou kesiminde Nide, Bor (Poros) ve Hamit
kazalar.

NDE SANCAININ GNEYDOU KESM

Bor (Poros) ve Hamit kazalar
Nide sancann en gneydeki kazas, Bor (Poros) kazasdr. Burada
11.989 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre 1912de 3.189 Hellen vard ve
Hellenler nfusun %26,5ini oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre, kaza Rumlar, Sotiriadisin bize bildirdiinden
2.005 kii daha azdlar. Kesin olarak, yazar, 3.189 yerine Trke konuan 1.184
Ortodoks Hristiyandan sz etmektedir. Bunlarn tm, 6.907 Mslman ve 600
Ermeni ile birlikte zengin bir kasaba olan Borda ikamet ediyordu. Ortodoks
Hristiyanlar zellikle stanbul'a g ettiler ve bunlardan birou byk varlk
sahibi oldu. Balca rnek, ok zengin bir kii olan Bodosakis-Atanasiadistir.
Son olarak, Bor (Poros) kazasnn gneydousunda, Kilikyann giriinde
ykselen Toros dalarnn yamalarnda 32 kyyle Hamit kazas bulunmaktadr.

173

Kaza sakinleri, zellikle Boamaden maden ocaklarnda alyorlard.

Sotiriadise gre Hamit kazasnda 16.800 kiilik toplam nfus iinde 1.200
Hellen vard ve Hellenler tmn %9,5ini oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre, bu kazadaki Rum says, Sotiriadisin verdiinden
daha yksek olup, 4.000 kii ile 185 aileye ulayordu. Bu Ortodoks
Hristiyanlardan 4.000i, kaza merkezi Boamaden kasabasnda ikamet ediyordu.
185 aile Yukar Ovack, Kavuklu, Karacaviran ve Eminik kylerine yer
leikti. Sz edilen kylerin neredeyse tmnn sakinleri salt Ortodoks Hristiyan
olup, Pontus'un Gmhane (Argirupolis) blgesinden gelmilerdi. Padiah fer
manyla Pontuslu bir Ruma komu blgedeki maden ocaklarn iletme hakk veri
lince, 1826da bu Hristiyanlar nce Boamaden kasabasna yerlemilerdi IM.
Eminik kynn sakinleri de Pontuslu maden iileriydi; bunlarn saysyla ilgili
demografik bilgiler bulunmamaktadr. Bu kylerden bir tek Karacaviran kyndeki
20 aile Pontuslu olmayp, Misli ve Nideden gelmi ve renperlikle urayordu.

Nide kazas
Nide kazasnda 79.335 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre
I912'de 32.203 Hellen vard ve Hellenler toplam nfusun %40,6sn oluturuyor
lard.
Anagnostopuluya gre kazann Rum nfusu, 4.745 aile ile 678 kiiden
oluuyor ve yaklak olarak 34.000 kiiye ulayordu.
Kaza merkezi olan Nide kenti, Konya metropolitinin merkezi olmasna
ramen, Trke konuan 150 aileden ibaret saysal bakmdan nemsiz saylacak
lde az Ortodoks nfus ieriyordu. nk neredeyse tm aileler stanbula g
etmilerdi. Nideden on be dakika uzaklkta Kayaba mahallesi vard ve burada
Trke konuan daha 300 Ortodoks aile ikamet ediyordu. Megali dea ideolojisini
desteklemek zere hibir ekonomik yardmda bulunmadklar iin bu aileler de
Yunan konsolosunun fkesine maruz kalmlard.164

164.

AvoYvuooroutou. I . , (1997), Mrp Aala, 19o anv-1919, o EAAqvopG65o(.c Kov6rqrc,

otk. 172: "H pucpl) cuptaAn Mroy ) MrouAyKp (napaq>0op cvcxoptvw io u Miraya) Mavrtv, q
oiTOla aroeAcI kqi ra Ktvrpo u>v ko iv o t i ) to iv i| ntpojpfc, P< Aq8uop tf, oAo*A)pou puptiKO, o onolo Tipopxovav ano ti)v rcpoxn in ApvuporaAq (fKioupooavc) rau rtvrou, rav o oouAvo
napaxJpnE pt auoKpaopiK ppv ra taiapa p uptaAAcuon tuiv petaAAEuv m tva Pap
iou novrau koi a t m vtpna oiKoytvct nou rov acoAoASnoav*

174

Nide evresinde ve deiik uzaklklarda nfuslar Ortodoks olan grup

ky vard; biri douda, biri batda, biri de kuzeyde. Sakinlerini srekli ge zor
layan byk yoksulluk, bu kylerin ortak zelliiydi (Harita 32).
Sakinleri Ortodoks olan dou grubu kyleri. Nide ile Kavseriyi bir
letiren yolun dousunda bulunuyordu. Nideden nispeten ksa uzaklkta bulunan
bu grup, u kylerden oluuyordu: Adabal ky; burada Trke konuan 400 Rum
aile vard ve bu aileler iyi bir refah dzeyiyle dikkati ekiyorlard. Yunan konsolo
sunun taleplerini geri evirdikleri iin, raporunda konsolos onlan allm
svglere boyamaktadr. Devamla, Uluaa ky; burada Trke konuan 180 Rum
aile ile 60 Trk aile vard. Kraa ky; burada Trke konuan 30 Rum aile ile
30 Trk aile vard. Semendra (Dasmendron) ky; bura'da Rumca konuan 250
Ortodoks Hristiyan aile ile 250 Trk aile vard
Nidenin dousunda, uzak bir blgede ve 2.814 m. ykseklikte da165

165.
AvayvoiTTOTToAou, I., (1997), Mtp Aola, 19o aun-1919, o EAAqvop96oe Kovdrrjre,
creA. 187: "136. Ta x<p ttou ouv9touv tijv op5a aun) ava ra: OeprtKi (OcpTc, onpEpv OuoupAo), Aoaav (anpEpv Kioutoiok kii), TEApaa (NTEApaav f| NrauApouTov), ApaPavI (ApaPv),
ZadAa (ZaaAiy apuva p Tpv arroypapti pu 1476), Kopauva t| Kpova (rpvTOv), Tava t|
TEveiev ara KapapavAliKa (NiEveyl ti EvEyi, TeofA Mnop), AvnPnAl (AvropA), OuAouayd (OuAl Ayy nvnptpFm othv anoypaq>tj r) Trcpoytj rp NlyBn m i eitoxi) BayaT B ), KnoayT (K ito Ayy). Tcptvpa (to raAa Aapevpov), MvaAa (MBAcvkm; Knr p v aroypap1)
ettox) TOU Baya- T

B- )-

175

ky vard ki, Faraa sakinleri Nideye gitmek iin buradan geiyorlard. Bunlar,
linehil (Evnelli), Sulucaova ve Kavlaktepe kyleri id i1"4. Bu kylerden yalnzca
Kynelli kyyle ilgili demografik bilgiler bulunmaktadr; burada Trke konuan
200 Ortodoks aile ile 80 Mslman aile ikamet ediyorlard.
Ortodoks cemaatleri olan bat grubu kyleri, Nide-Kayseri yolunun
batsnda bulunuyor ve iki kk gruptan oluuyordu; biri Nidenin yaknndaki,
br daha uzandaki bir blgedeydi. lk kk gruba ait olan kyler unlardr:
Araban ky; burada Rumca konuan 180 Hristiyan aile vard. Gordon (Kurduna
veya Kardona) ky; burada Rumca konuan 250 Hristiyan aile vard. Teney veya
Uyana (Eneyi veya Yeilbur) ky; burada Trke konuan 320 Rum aile vard.
Bu kyden Samsun, Drama, Ksanthi (Iskee) ve stanbula giden birok gurbeti,
oralarda ttn ticaretiyle urat. Teeyin gurbeti sakinlerinden ok zengin olan
lar, kylerine pek byk konaklar ina ettiler. Ancak oraya Toros kylerinin
Ortodoks sakinleri g etmemi olsalard, bu konaklar bo kalacakt. Nidenin 5
kilometre uzanda bulunan sz konusu Teney (Yeilbur) kyne 1924te Yunanca
konuan 750 Mslman yerleti. Bu Mslmanlar, Grevena blgesinden 12.000
nfuslu Ulah kkenli Valaah topluluunun bir blmyd. Valaahlar nfus
mbadelesinde Anadoluya tandlar; bugn bunlardan Yunan dilini ancak 40
yandan byk olanlar konuabilmektedir"17.
Nide-Nevehir yolunun batsnda ve Nidenin daha uzanda bulunan
ikinci kk grubun Ortodoks cemaat ieren kyleri unlardr: zml (Fertek)
ky; burada Trke konuan 200 Rum aile ile 400 Trk aile vard. Kkky (loson); burada Trke konuan 50 Rum aile ile 20 Trk aile vard. Delmison veya
Dulmucun (Telmisos) ky; burada Rumca konuan 250 aile vard ve Rumlar ky
sakinlerinin %80ini oluturuyorlard. Bu kyn sakinleri konusunda Yunan kon
solosu onlarn ok hrn insanlar olduklarn yazmaktadr. Kydeleri nl ulusal
ba oannis imanolunun tersine, muhtemelen onlar Megali deahayallerinin

1GG. AvaY V iO T O T T O Aou, T

crtA

(1 9 9 7 ),

s in o t o A A - v r o y l a t n jJ p E T p o 2 . 8 1 4 p
( Itov

M iK p A ola, 19o auv-1919, o EAAi)vop666oc KovrriTc,

1 7 1 : " T o x u p o u , i o E v c x i* . n lo u A o o p a k u to K o OAP k -Tn t e v t e Au i o p t v , [p iO K O v n m i

TTpyEpp t o u ya

tt]

k o i o u v io t o v

T T E p o p a T a y a t o u k o t o k o u t u iv O a p o u v .

Nlyfif)".

1G7. Suanberg, J.. (1980),

G r e e k - s p e a k i n g M o s l e m s in

Central A n a t o l i a , page 207: "During a slay

n Turkey in the autum n of 1979, we rediscoveted a small goup of this lost Greek-speaking group of
nfugees in a sm all yillage ahoul 5 km from the Central Anatolian town Nide. The village, its name
Veshilhurch, was before the population exchange inhabited with Greek-Orthodox Christians (probably
torkish-speaking)... The numher of the villagers of Greek-Moslem descent is about 750".

176

gereklemesi iin maddi yardmda bulunmamlard. Bu grubun br kyleri,

Trke konuan 45 Rum aile ile 25 Trk ailenin yaad Sazalca ve Trke
konuan 60 Rum ailenin yaad Madala veya Ball (Meledos) idi '*.
Kuzey grubuna ait Nidenin be kyne, Semendra (Dasmendron) ky
ile Nevehir (Neapolis) kasabas arasndaki yolun ortalarna doru rastlanr. Bu
kyler, corafi konumlar bakmndan Nevehir blgesine ait olduklar halde, yne
limleri bakmndan Nide blgesine dahil edilmektedir. Bu grubun kyleri un
lardr: Misti (Misli) ky; burada Rumca konuan 800 Ortodoks Hristiyan aile
vard. Hasanky (Naksos veya Aksos); burada Rumca konuan 600 Ortodoks
Hristiyan vard. Glck (Limni) ky; burada Trke konuan 400 Rum aile ile
100 Trk aile vard. arkl (ariki) ky; burada 678 Rum vard ve bu Rumlar ok
bozuk bir Rumca konuuyorlard. Trhan (Trohos) ky; burada Rumca konuan
100 Ortodoks aile vard

NDE SANCAININ KUZEYBATI KESM

rgp (Prokopi) ve Nevehir (Neapolis) kazalar
Nide sancann kuzey blmnde rgp (Prokopi), Nevehir (Neapolis)
ve Sinasun kentleri bulunuyordu. Buralarda volkanik kayalar iine yontulmu ok
sayda garip Bizans kilise ve manastrlarnn varl, blgenin bir zelliini olutu
ruyordu.
Sotiriadise gre 1912de rgp (Prokopi) kazasnda 14.930 kiilik toplam
nfus iinde 4.430 Ortodoks Hristiyan vard ve bu Hristiyanlar nfusun
%29,6sn oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre rgp (Prokopi) kazasndaki Rumlar, Sotiriadisin
yazdndan 3.770 kii daha oktular. Kesin olarak, yazar, 4.430 yerine 8.200
Rumdan sz etmektedir. Bu Ortodoks Hristiyanlardan 4.000i kaza merkezi gp
(Prokopi) kentine yerleikti ve nfusun %40n oluturan Hristiyanlar 10.000
Mslmanla birlikte yayorlard. rgp Ortodoks cemaatinin nfusu, stanbula
youn g yznden 1916da 2.450 kiiye dt (Harita 33).168

168.
AvaYVtOTOTToAou, Z., (1997), MiKp Aola, 19o aujv-1919, ot EAAqvopdoc KovTpTe
167: "134 Ta xwp o u t clva: o Mcnl, p Na^ p A (XaavKio1), a Alpva (rKiaArooK), TToa
npAl (TaaKip), a o Tpax (Tpxtiv)'

oe A.

177

Harita 33: rgp, Nevehir ve Aksaray kazalar ve bu kazalarn kyleri.

rgp kazasnn tara kesiminde kiik kasabalarn evresine yerlemi

ok sayda Ortodoks cemaatler vard. Blgede Ortodoksluun gerek merkezi
Sinasun idi. Rumca konuan 3.000 Rum ieren buradaki Ortodoks cemaat, nfusun
2/3sini oluturuyordu. Bu nfus, yine stanbul'a g yznden 1916da 1.980
kiiye dt. Bu Ortodoks cemaat, ar bir Rumca konuuyordu. Biraz daha gneyde
100 Mslman ile Rumca konuan 600 Rum ieren Celal ky ve az ileride Rumca
konuan 600 Rumun yaad Dereky (Potamya) vard.
rgp kazassn batsnda Aksaray ynnde Nevehir (Neapolis) kazas
bulunuyordu. Sotiriadis, 1912de burada 25.330 kiilik toplam nfus iinde 10.790
I ilen olduunu yazmaktadr; Hellenler, nfusun %42,5ini oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre, rgpten ancak 16 kilometre uzaklkta bulunan
Nevehir (Neapolis) kazas, 10.790 deil de, 18.000 Rum ieriyordu. Bunlardan
l/.lar Trke ve bazlar Rumca konuan 10.000 Rum, 14.000 Trk ve 1.000
(m en i ile birlikte Nevehir (Neapolis) kentinde yayordu. Rumlar. stanbul'a
youn g yznden 1916ya dek 4.500 kiiye dtler.
Nevehir (Neapolis) kazasnn evre eridinde Ortodoks cemaatleri olan alt
ky vard. Ayrntl olarak, kaza merkezinin kuzeyinde tek bir Arapsun (Arabisos,
(HUehir) kasabasnn varlndan sz edilmektedir. Kasabann 4.000 kiilik
nfusundan 2.500 Rumca konuan Rumdu. Arapsun (Glehir) blgesi, ayr bir
k/a olduu halde, Nide blgesinin Ankara blgesindeki Ortodoks kylerle

178

balantsn salad iin burada ele alnmaktadr. Nevehirin gneyinde Ortodoks

cemaatleri olan br be ky unlard: Suvermez (Flogita) ky; burada Rumca
konuan 2.000 Rum ile 800 Mslman vard. Meligop (Malakopi, Derinkuyu)
ky; burada 800 Mslman ile 1.770 Rum vard. Ancak Rumlar, stanbula g
yznden I9!6ya dek 850 kiiye dmlerdi. Zile (Silata) ky; burada Rumca
konuan 800 Rum ile 300 Mslman vard. Dila (Anaksos) ky; burada komu
Misliden gelmi Trke konuan 150 Rum vard. Eneyi (Anakopi, Anaku) ky;
burada 1.550 Mslman ile 1.250 Ortodoks Hristiyan vard. Hristiyanlar, stan
bula g yznden 1916da 800 kiiye dmlerdi. Onlar, ailelerinin geimini
salamak iin stanbulda hamal olarak alyorlard. Eneyi (Anakopi) Rumlaryla
ilgili Yunan konsolosunun yorumlar terbiye snrlarn ok atndan onlar buraya
aktarmakta glk ekiyoruz

Aksaray kazas
Kayseri ile Aksaray balayan yukarda szn ettiimiz yol boyunca
ilerlediimizde, Nide sancann bat kesimine varrz. Bu blgenin ynetim
merkezi Aksaray kentiydi (Harita 33). Buras, Gregorios Nazianzenosunr) doum
yeri olup, "Aksaray cemaatleri" diye anlan birok Ortodoks cemaatlerin varlyla
bilinmektedir. Mslmanlar bu blgeyi, orada pek ok kiliselerin bulunuu
nedeniyle, "Binbirkilise" diye adlandrmlardr.
Aksaray kazasnda ok az Rum vard. Sotiriadis, 1912de 74.356 kiilik
toplam nfus iinde 1.356 Ortodoks Hristiyandan sz etmektedir; bu Hristiyanlar,
nfusun ancak %1,8ini oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre Aksaray kazasnda Sotifiadisin yazdndan daha
ok Rum vard ve Rum says 5.200e ulayordu. Bunlardan 500 Rum, 10.000
Mslman ve 2.000 Ermeni ile birlikte Aksaray kentinde yayordu; bu Rumlar
oraya blgedeki kylerden gelmilerdi. 18 Aralk 1476 tarihli bir tahrirde Aksaray169

169.
AvayvuOTOTTOAou, I . , (1997), MiKp Aola, l9 o r aov-1919 o EAArjmpOoc Ko/vnjre,
186: "132. Ta AAa trtvtE xwpfi Eiva: ra OAoynT fi (PAoi (ZouPtppE, n MaAaitorifi (M eAiyktt),
ra IlAara fi ZAaa (ZfiAt) ra AfiAa ) AfiAo (TA fi Avoko) koi fi A voko fi Avosorfi (EvEyl)"
(*) Gregorios Nazianzenos (Naziansl) (326-390): Ortodoks Kilisesinin Babas, aziz ve stanbul

oeA.

patrii.

179

kentinin salt Mslman nfus ierdii yazldr >7.

Bu blgede Ortodoksluun gerek merkezi Gelveri (Karvali, Gzelyurt)
idi; orada Trke konuan 3.500 Rum ile 250 Mslman vard. Bu kasaba ve
Ortodoks cemaat ieren daha iki ky, komu dan yamalarnda bulunuyordu.
( ielveri (Karvali, Gzelyurt) nispeten mreffeh bir kasabayd; br iki Hristiyan
ky ise, pek yoksuldu. Bu kyler, her biri Trke konuan 100er Rum ieren
I lulvandere ile Kenatala kyleriydi. Rumlar, bu kylerde yaklak olarak nfusun
%50sini oluturuyorlard. Kenatala Hristiyanlar yerli olmayp, oraya nispeten
yaknlarda g etmilerdi.
Yunan konsolosu Halvandere sakinlerini yle anlatmaktadr:
"...bizimkilerden 50 kadar Trke konuan renper ailesi, ne yazk ki her
eit nsan duygudan yoksun ve tamamyle hayvani bir halde, bir o kadar
Mslman aile ile..."
Yunan devletinin resm bir belgesine konsolosun byle ifadeler kaydetmi
lmas, ky sakinlerinin milliyeti propagandaya boyun emeyip, onu balarndan
savm olmalarna balanabilir. Yakn bir uzaklkta Trke konuan 600 Rum
ieren katksz bir Ortodoks ky Sivrihisar vard. Bat Kapadokya blgesinin son
katksz Ortodoks ky eltek idi; Rumca konuan 500 Rum ieren bu ky,
gerekte Kapadokya ile Lykaonia (Konya) snrnda bulunuyordu.

KAYSER SANCA I
Erken antik ada majr Kapadokya, yani Nide ve Kaisareia (Kayseri)
.nacaklarn iine alan blge, .. 1700den 1200e dek Hitit Krallnn bir
llmyd ve blge sakinleri genellikle Hitit kkenliydiler. Bu konuyla ilgili bib
liyografyada kesin bilgiler yok. Kapadokya sakinleri, byk bir olaslkla istilac
I lititlerin ran ve Sami kkenli halklarla kart bir soy mozaii oluturuyorlard.
Hitit Krall .. I200de Frigler tarafndan yklnca, Kapadokyallar170

170.
AvaYVioonouAou, I., (1997), Mrp Aala, 19o ani)v-1919, a EAAqvop866of Kontmr.
mA 187: *140.141 . To AcaoapS avaptpcTa pt aroKAcoiK pouoouApaviK TrAr|0uap hi) oto kot" 11X0 H 18r| Aekep Pp Iou 1476... o t ouvoAik trAr|6u0 |i 6 6.500 kotoIkuiv trcpfnou, r| op0of;r| koivOi|t Sev TTEpAapflvEi rapO 500 Topa".

180
Kapadokya ve Kilikya blgelerinde kumlan Yeni Hitit Krallna tabi oldular.
Pontus ve Ankaradan kovulan Hititler de buraya snmlard.
I.. 800dc Kapadokyada nc bir e-Frigler kendini gsterdi. O
dnemde siyas glerinin doruuna ulaan Frigler, Yeni Hitit Krallna boyun
edirdiler. Kralln gney kylarna Yunanl koloistler dala gelmemilerdi.
Kimmer ve Perelerden sonra Anadoluya Byk skenderin Makedonlar
geldiler. Ancak onlar Kapadokyadan gemedi ve blgeyi fethetmediler,
Kapadokya, .. 322de Perdikas tarafndan fethedildi. Perdikas, Kapadokya kral
Ariarathesi yenerek, lkenin gney blmn Selefkos Krallna ilhak etti.
Hitit, Frig ve ran kkenli bir halk olan Kapadoklar, o dneme dek Yunan
kolonizasyonuyla tanmamlard 14 ve Kapadok kltrel kimliklerini Kapadok
kral V. Ariarathesin hkm srd dneme dek -.. 163- korudular.
V. Ariaratles dneminden sonra kent topluluklarnda dilsel Hellenlemc
ciddi boyutlara ulat. Krsal kesimdeki topluluklar ise, Kapadok dilini 500 yl daha
korudu ve Hristiyan dini sayesinde ancak .S. 4. yzylda tmyle dilsel
Hellenleme evresine getiler. Kapadokyay nemli bir Hristiyanlk merkezine
dntren balca kiiler arasnda Kilise Babalar AksaraylI Gregorios
Nazianzenos ile Kayserili Ayos Basileios(saylabilir.
Osmanl fethinden 50 yl sonra, yani 1500 tarihinde, Kayseri kentinde
1.961 Mslman, 266 Ermeni ve 60 Ortodoks Hristiyan vard. Hristiyan says
1580'e dek neredeyse ii katna kt. Osmanl fethinin blgede salad siyas
istikrar sayesinde evredeki kylerden ok sayda Hristiyanlar kente dnmeye
balamlard m.
Kayseri sanca ynetsel bakmdan Kaisareia (Kayseri), ncesu ve Develi
(Everek) kazalarna ayrlyordu (Harita 34).'
Sotiriadise gre 19I2de Kayseri sancanda 194.281 kiilik toplam nfus
iinde 23.201 Rum vard ve Rumlar nfusun %11,9unu oluturuyorlard.

171.
ertA. 2 2 8

A vayviJC JTaTTaA au,

I , (1997), MiKp Aala, 19o

oijv- 1919,

a EAAr)vop&65ac

K o n /d r/jK ,

'T I p i jT f L io u o a q o p i jv u p n MHTpTToAr, n K a a d p f i a a r ip E i tt vto E v a ttoogctt o p d fio -

Jjou TTAnUOpOLI, EflTUl KOI OV OE OplOyEvE TTEpiOU UT EV OVTIOTOlX TTOpd

e o S tu v .

1 5G 0, v a rrapd E iY V Ja,

r\

TrAr| a p p E

a p 6 o ? o u . A lv o apv T E po, o v p E o a a r a 1 5 0 0

ki

1.961

p o u o o u A p d v o ,

266

OT. KTTOIE EKE OpA p p E v lo K a p d A

1 5 8 4 , o a p f id c ^ a n A n u a p T q TTAq a u ^ d v a

c a d 2 4 0 % . (*)

(*) G. N azianzeros iin bkz s 178. Ayos (Byk) B a sileios (330-379): Ortodoks Kilisesinin
Babas ve aziz; Ortodokslarn Noel Babas

181

Harita 34. Rum Ortodoks cemaatleri olan Kayseri sanca kyleri.

Anagnostopuluya gre sancak Rumlar 25.070 kii ile 125 aileden ibaretliler. Bu demografik bilgiler, Sotiriadisinkilerlc uyumaktadr. Bu veriler, Kayseri
sancandaki Karamanllarn kk bir aznlk olduklarn dorulamakta ve Kayseri
ilinin Hellenliiyie ilgili milliyeti grleri yalanlamaktadr.
1919da Kayseri blgesinde Tiirk Ortodoks Kilisesi kurmay amalayan bir
hareket oldu. Bu hareket, Aleksadrisin almasnda ayrntl olarak anlatlmaktadr172.
Osmanl mparatorluu kentlerine g etmi Kapadokyallarn zengin
tabakalar, 20. yzyl balarnda irredantizm ve Megali dea ideolojisini be
nimsediler. Kapadokya Ortodoks Hristiyanlarnn Mslman Trk nfusun ezici
ounluu iinde kk bir aznlk oluturduklar gz ard ediliyordu. Bu politikaya
kar halk tabakalarnn itiraz, zellikle Pavlos Karahisaridisin eylemleriyle dile
getirildi. Karahisaridis, 1915te Kayseri metropoliti tarafndan papaz ilan edildikten
sonra. Papa Eftim adyla tannd. 1918de Papa Eftim Yozgatn Keskin kasabasna
papaz oldu. Kendisi de o blgedendi. 1920de Papa Eftimin grevli olduu kilis
eye bal Hristiyanlar Laz Topal Osmann etelerinden kurtard sylenir. Daha
sonra soydalarnn srgnden dnmelerini salamtr. Papa Eftimin tutumundaki
172. AAtavflp', A., (1983): H a m im p a Sppoupyla^ rrj TouptopOorj EKKpola cnpv KannaoKa, 1921-1923, a tk 172.

182

deiiklik, stanbul Ekmenik Patrikhanesinin politikasndaki deiiklie balan

maktadr. Aleksandris olay yle anlatmaktadr:
"Bu arada. E kim 1918 'den itibaren E km enik Patrikhane, I. D nya Sava
srasnda Jn Trk hkm etinin H ellenlere uygulad basklardan ve O rtodoks
K ilisesinin ayrcalklarna kar ald sk nlem lerden etkilenerek, ulusal m erkeze
dnm ve esir H ellenlerin kurtuluunu a ka desteklem eye balamt. 1919 da
Patrikhane, B abali y le ilikilerini kestiini resm en aklad ve O sm anl im parator
luundaki H ellen cem aatinin tm sorum luluunu stlendiini ilan etti. Ayn
amala, Patrikhane, E yll-A ralk 1919 O sm anl seim lerine H ellenlerin katl
m alarn y a sa k la d 172."

Patrikhane bir eyi aklamamt: Anadolu Ortodoks Hristiyanlarn!

Kemal Atatrkn ordularndan ve gavrinizami etelerden nasl koruyacan.
Yumuak ve lml geleneksel Fener politikasnn iptali, Anadolunun derinlik
lerinde kendileriyle balant kurulamayan Kapadokyallar arasnda olumsuz izle
nimlere yol at.
192Ide Venizelosu ve Megali tdea'nm ateli savunucusu bapapaz
Meletios Metaksakisin stanbul patriklik tahtna k, durumu daha da ktletirdi.
Bunun zerine Papa Eftim, Trk Ortodoks Kilisesi kurma abalarn daha da hz
landrd. Papa Eftimin bu abalarna Satrambolu kasabasndaki Pontuslu Otodoks
Hristiyanlarn destek olduklar sylenir. Bu kasabann ileri gelenlerinden on bir kii
-bunlarn arasnda blge papaz Germanos ta vardr- 1 Mays 1921 tarihinde kilisele
rine bal 2.749 Ortodoks Hristiyan adna Ankara'ya bir muhtra sunarak, bir Trk
Ortodoks Patrikhanesi kurulmasn istediler. Kendilerini Hellenletirmeye almakla
suladklar Ekmenik Patrikhaneden bamsz olacakt bu-Trk Patrikhanesiro.
Kurulacak Trk Ortodoks Kilisesinin tzn hazrlamak zere, 28 Mays173

173. AAfavpr, A , (1983): H anm pa tirjoupyfa t ik ToupKopBofiK EocArota o rrjv KannaSoda. 1921-1923. otA 177: T o ptino pc, f YYPrtpo ttou ava<ptpia cSc arn Snpoupyk pa avtpTiiTn Touptopon EKKknola cpavtarpKC ctti)V kepoAik I) Eq>r|ppl5a Tp AyKupa, II)
Hakimiyeti Milliye Tpv 1 Maou 1921. rp o vra ek ptpou tuiv 2.749 opOoajv kto kujv ioij latppdpnoAou orov rivro, tvTEKa npKpro, oupnEpAupPavoptvou Ka tou vrrtmou n a n rcppava, f'-Kavav
pav aTnon otrv AyKupa ya Tr]v Ifipuoi) ev ToupKopeoou napapxlou (bir Trk Ortodoki
Patriklii) oe vav KarAAnAo ttto in AvaoAi) (Anadolu'nun monasib bir mahallinde) 2 rpv alTpal)
rou o avTiTTpdoojTTOi Tt) KovTr)To nouonv Tpv avtapnTOnolto TOur CTTT o O ikoupevik napapXEo, ro ottoo KOTnyopoaav TTUK, TTpOtnmBoOOE VO TOU EtEAAnviOE "

183

I022 tarihinde, Kayseride, Anadolunun eitli blgelerini temsilen ileri gelen

Karamanllardan 80 kii, yerel 16 papaz ve srgndeki 8 papazdan ibaret bir kurul
oluturuldu. Kurul tarafndan Hristiyanlara yaplan basklarn kaldrlmas koulu
ne srlmt. Trk Ortodoks Kilisesinin kurulmasna metropolitler kar kyor
ve gelimeleri geciktiriyorlard. Ayrca nemli bir olay, metropolitleri geriletmek
umacyla, Kayseri metropolittik kona nnde on gn boyunca kalabalk halk gs
terilerinin dzenlenmi olmasdr. Yazar, gstericilerin Ortodoks Hristiyan m
yoksa Mslman m olduklarn belirtmemektedir.
Sonunda Kapadokyallar 1924te gmenlik yazgsn engelleyemediler.
Yunan ordusu, areyi kamakta bularak, kendini kurtarmaya alrken hem
silahlarn hem de gmenleri terk etti. Patriin himayesine gelince, 1919da
gerekd bir bbrlenmeyle ilan edilen bu himaye tabi ki gereklemedi. Bata
Bodosakis-Atanasiadis olmak zere, kentsoylu zengin Kapadokyallar mal varlk
larn kurtararak Yunanistana sndlar. Sradan Kapadokyallar ise, Elefterios
Venizelos bakanlndaki Yunan hkmetince perian bir halde Yunanistana sn
mak zorunda brakldlar.

Kayseri kazas
Toplam nfusu 135.048 kii olan Kaisareia (Kayseri) kazasnda Sotiriadise
gre 1912de 14.152 Rum vard ve Rumlar nfusun %10,4n oluturuyorlard.
Anagnostopuluya gre, Kayseri kazas, says 18.310a ulaan sancaktaki
en kalabalk Rum topluluunu ieriyordu. Bu Rumlardan 3.000i, 19. yzyl son
larnda 40.000 Trk ve 12.000 Ermeni ile birlikte Kaisareia (Kayseri) kentinde
ikamet ediyorlard. stanbula, Pontusa ve daha baka yerlere youn g yznden
Ortodoks Hristiyanlarn says 1916da 1.100 kiiye dt m.
Kazann tara kesimindeki 17 kyde ve merkezin yakn evresinde kentin
kendisinden daha ok Ortodoks Hristiyan vard.
Tala (Mutalaski) kasabas, kazann gneydousunda bulunuyordu. 1500174

174. AvavvaaonoAou, I.. (1997), Mrp Aala, 19o adv-1919, a EAArjvop066o(l Koivti}tc,
orA. 184: "99. In p / Kaopca, pc o u v o Aik rAnSuop rou <p6vc u 45.000 k o to Ik o u , o i Pupol cv
(trtpvoO v n 2.500.0 puptiKo nAr)0u(7p6 e Ao t t u iv c io i ouvcycu pxp ttou <p8<Svc to 1916 at 160 cAAr|v<pu>vou Ka 940 t o u p k h u v o u k o to Ik o u ".

184

ylndaki bir saym tahririne gre, bu kasabada salt Ortodoks Hristiyanlar ikamet
ediyordu. 20. yzyl balarnda kasabada Trke konuan 5.000 Ortodoks
Hristiyan, 4.000 Ermeni ve 4.000 Mslman vard' I916da ise, Tala Rumlar
youn g yznden 2.000 kiiye dtler. Yeri gelmiken, zmire yerleen Talal
Rumlar arasnda ok zengin ttn tccar Sokratis Onasisin de bulunduunu ak
layalm.
Devamla, biraz daha gneyde, Trke konuan 200 Rum ile 500 Trkn
yaadklar Stefana (stefana veya Readiye) ky ve 300 Mslman ile Trke
konuan 2.300 Ortodoks Hristiyann yaadklar Cincitepe ky vard. Cincitepe
Rumlar I9 l6 da 800 kiiye dtler. Son olarak, bu kesimdeki son ky Endrlk
(Adroniki) idi. Bu ky ayn dnemde I50 Mslman ile Trke konuan 2.300
Hristiyan ieriyordu m. Kayseri kentinin batsnda, Erkilet (Arkelais) ky dnda,
Ortodoks nfusu olan kyler yoktu; bu kyde 600 Trk ile Trke konuan 590
Rum vard. Rumlar, youn g yznden I9 l6 da I00 kiiye dtler. Bat bl
gesindeki ikinci ky olan Moluya gelince, buradaki Rumlarla ilgili demografik bil
giler bulunmamaktadr.
Kayseri kentinin kuzeydousunda folusun veya Tablusun ile Kermira ky
leri vard. Bunlardan birincisinde Trke konuan 450 Rum, 1.500 Trk ve 300
Ermeni vard. kincisinde 2.500 Rum, 1.000 Irk ve 2.000 Ermeni vard; bu ky
deki Rumlar, youn g yznden 1916da 450 kiiye dtler. Ayrca u kyler
vard: Trke konuan 120 Rum ile 300 Iurk ieren Gezi ky. Trke konuan
300 Rum ile 1.000 Trk ieren Taksiarhis (Daryak) ky. Kendisiyle ilgili
demografik bilgiler bulunmayan Efkere ky. Trke konuan 150 Rum ile 300
Trk ieren Behe ky. Trke konuan 250 Rum ile 1.200 Trk ieren Agimas
ky. Trke konuan 750 Rum ile 2.250 Trk ieren Sarmsakl ky.175*

175 AuayvuCTiomAau. I . . (1997), MiKpAnk, 19a aunv-1919, o EMnvopdoc Kow6jT)it, OtA

257 "185 H MmnAdacn T) TdAn, r r cm apxt TC oBcipaviKi' nKTi)or|. Ka oppuva pc Arrrro
pp Kankrnxa aaypafl au 908 (28 lauAlau 1500), avaptpETO u KupOiToA p pr)-pouoouApaviKp
rAr)6uop, ekt ana aacp apaAayGtipEuGu pauaauApdvau Ir a lAr) tou 16gu ava TO 95% au
rAnSuopo hi !)uv xPrn,oun koi pdva m 5%. 1)toi 32 kOtoikoi, lva< pouoouApvo. in apx tou 20ou
aijva a rAi)9uop n) Koravlpra u e) : 5.000 ap8dflo(a, 4 000 Apptva Ka 4.000 pauaouApvor.
176. AvayvucnarroAau, I . . (1997), MiKp Anla, 19o anv-1919. o EAAr)vopOo(c KovrriTc.
o e A. 257: "187 Ta Av5povfx ) EvroupAaK apycpa, au avatpca roo ora KGTrtfTf^o rr) araypa*
ql) ri 28r) Ig u AIo u 1500 oa Ka a au q 20i) NoEpPplau 1522. fxi iTAi)8uap orr)v nAli)jr|(plC
au xP<iaviK. in opx au 20ou auva opOpei 2.300 xponava apOaCAau Ka pA 150 pou*
. aauApvou".

185

ncesu ve Everek (Develi) kazalar

ncesu ve Everek (Develi) kazalarnda 59.233 kiilik toplam nfus iinde
Sotiriadise gre 1912de 9.049 Rum vard ve Rumlar nfusun %15,2sini olutu
ruyorlard.
Anagnostopulu, Sotiriadisin bize bildirdiinden 4.289 daha az Rumdan
sz etmektedir. Yazar, 9.049 yerine 4.760 Rum ile 125 Rum aileden sz etmektedir.
Bunlardan Trke konuan 4.000 Ortodoks Hristiyan, kaza merkezi ncesu
kentinde ikamet ediyordu. Kay ser in i gneybatsnda 30 kilometre uzaklkta bulu
nan kentte Rumlardan baka 6.000 Trk te vard. Bu kentin Rumlar, stanbula
veya daha baka yerlere g yznden 1916da 1.000 kiiye dmlerdil771789.
ncesudan daha gneyde Ortodoks topluluklarna Zile kynde rastlann!];
bu kyde Trke konuan 70 Rum aile ile 450 Mslman aile vard. Komu
Karacarede Trke konuan 50 Ortodoks Hristiyan aile ile 50 Ermeni aile ikamet
e d iy o rla rd O rto d o k s cemaat ieren ikinci kent, Everek (Ayos Konstantinos,
Develi) idi. Burada 4.000 Trk, 4.000 Ermeni ve Ayos Konstantinos mahallesine
yerleik Trke konuan yalnzea 760 Ortodoks Hristiyan ikamet ediyorlard

Faraa blgesi
Kayserinin tam gneyinde ve sancak snrlarnn dnda Ortodoks sakinleri
olan tek ky Faraa vard. Ky sakinleri blgedeki maden ocaklarnda alyorlard.
Maden ocaklar 1878de kapannca, Faraa sakinleri oradan g edip, kuzeyde Afar
ve gneyde Fkozi kyleri gibi, Faraa "kolonileri" olarak bilinen eitli kk kyler
kurdular. Bunlardan "Faraa torunlar" diye adlandrlan baka kyler de kuruldu.

177. AvayvcuaTOTToAou I. , (1997), M*p Ada, 19o auv-1919, o EAAqvop96o Kov6rqT,

186: "125 H puptiKr) K0>v6 rr|Ta tou Ivt^ oou , av koi xao ttoA aTr tov TTArSuop in Ta 1916.
urtf]p (AAote pia onMavTic' KOivrr|Ta pe nAq0uap ttou <pav a 3.800 dropa".
178. AvavvcaraTToAau, Z., (1997), M tp Ada, 19o aUiV-1919, a EAAf)vopQ65o Kovdrrrc,
otA. 165: NTia tou E0pK ki oe ottotdoti So ojpujv ppiOKETa to x^ P | Z^Aa, tou OTralau r\ cAAr|vopSar] KcvTriTa Eva Aycpo otipovtiki'i an Trv avT<jroxn TOupKiK^ koi ev rrpx Tropd cpBop^vra ptupiK<; o ik o y ^ veie Avti0tuj to xwp KopdTopcv, ttou (plOKETa oto NA koi de aTTaraor
pjv jpujv cttt th Z^Aa, B io Gtci Gc koivtiite Eiaou oripavTiK^: pia oppeviKil p nev'vro aiK0yVEIE KOI plo plupllKH p aapvTo ttEvte oikoyvie"
179. AvoyvujotottoAou , I , (1997), MiKp A d a , 19o adjv-1919, o EAAqvop96o KovrqTe,
oeA, 185. *109 l ouvoAik TTAriGuau 10.000 aTpujv o Appva pTdvauv ti 5.000,., r\ pu)an tou pu>pcu TrAnOuapo ejva opcnd ar)povTiKi): and ti 125 oikoyvje T|toi 625 ktoikoi, oti apx tou
20ou ava to 1916 ev xuv peivEi Trapd ttevtokoioi KdTOiKOi"

oeA.

187

ANADOLUNUN KUZEY BLGELER

PONTUS VLAYETLER
Pontus, erken antik ada, Hitit dnemi (.. 1700-1200) ve Frig dnemi
(.. 1200-676) olmak zere, iki tarih dnem yaad. Bu dnemlerde nfusu Hitit,
Frig, Kolkh ve Kaideli kkenliydi.
.. 676da Kafkasyadan gelen Kimmerler, Anadoluyu istila etti ve Frig
Kralln egemenlikleri altna alp. .. 546ya dek Orta Anadolu ve Pontusu kap
sayan blgeye yerletiler.
Pontusa Yunan kolonizasyonu Kimmer egemenlii dneminde balam
olsa gerek. Bu olay, ky eridindeki soy mozaiini Yunan esiyle zenginletirmi
oldu. Pontus kylarna Yunan kent-kolonilerinin ne zaman kurulduu kesin olarak
bilinmemektedir. Tarih kaynaklar, Miletoslularn Sinop, Amisos (Samsun) ve
Trabzonu .. 8. yzyl ortalarnda kurduklarn kaydetmektedir. Tarih bilgilerin
tersine, bu blgelerde yaplan arkeolojik aratrmalar, .. 600 ncesine ait bulgu
lar karm deil. Miletoslularn Propontiste (Marmara Denizi) Artakeyi (Erdek)
ve daha baka kent-kolonileri ancak .. 750de kurduktan bilinmektedir. Bu olay,
arkeolojik bulgularla birlikte ele alndnda, Pontustaki en uzak Yunan kentkolonilerinin .. 600den sonra kurulmu olmalar gerektiini varsaymamza
msaade etmektedir.
.. 546da ran kkenli Medler, Kimmer egemenliini ykp, blgeye
kendi ynetimlerini kurdular. Daha sonralan Perslerle birleerek tm Anadoluya
yayldlar. Pers egemenliine .. 334te Byk skender tarafndan son verildi.
Pers dnemlerinde bile Pontus eyaletinin budunsal yaps kesin olarak bi
linmemektedir. Yunan Ulusunun Tarihi nde unlar anlatlmaktadr:

188

Hanin 35 Pontus tn vilayetinin hiiiniiii ve Solu tatilse goe 1912'de her

vilayette yaayan Hellenlerin oran.

"Yunan esinin egemen olduu kentler dnda. Iontus devletinin budun

sal yaps ve kltrel durumu ile ilgili yeterli tanklklar bulunmamaktadr Tara
nii/usu belli ki Iran kkenliydi, zengin soylularn da ou yleydi. Hu nfus, nceki
dnemlere ait birok kltrel zellikleri (yani Pers. hatta Hitit zelliklerini) koru
mutu lm."
Kesinlikle bilinen bir ey varsa, o da. Yunanl kolonistlerin yalnzca kylar
daki kent-kolonilere yerletikleridir. Bu olay, .. 546ya dek tara nfusunun Asya
kkenli olduu sonucuna vardrmaktadr bizi.
Bamsz ilk Pontus devleti, ancak .. 280de, Byk skenderin lmn
den yaklak olarak 50 yl sonra, 1. Mitlradates tarafndan kuruldu. Byk skender
Pontustan gememiti. ranl bir soylu olan I. Mithradates, Pontus kral olarak

1FC
f

thatcy

lo ro p la m u EAArjvKO E Bvou (1973) Tua 7

k E a iu fiF o r koi

E ko iikiI A finvnv

A E orA.

400: T a Tpv

pu ftAit otik E K o d r n o n r tgu n A r fL o p E il Tr Kpdrou io u I I utou ekt an

u h PAfi ttcu FTTiKpaTocr to EAAvK otoix o . Sev m d p x o u v rnopKFi ttAiip o <pop . O TrAr|0uop
in UTralBpau (palvr.ra n p rav pavmEl

kotovujvO

ttui

tn la n *a o ttepiootepoi a rr rou

Aoucrou euveve I . O nA nS uop out Ban'ipOF ncAAri ncAnrm uP a ro y d u tiv nporvopEvjv

n ro x n v (SnAnSl m pacd, o k Ou n kpi xmncd ) Era n X Aotpeljtov ki )av pAaro TTpocrrTr rq
nupoFE ln, o 0 e

tlv

riE p n i\i A x o i l p o p a o 1

189

tanndktan sonra, Sinop, Amisos (Samsun) ve Trabzon gibi dman Yunan kentkolonilerine yaylmay ilk ama olarak seti. 223 yl bamszln koruyan Pontus
devleti, en byk geliimini destan kral VI. Mithradatesin hkm srd
dnemde yaad (Harita 6). VI. Mithridates, Romallara kar 25 yl savatktan
sonra, I.. 63te Roma imparatorluunun egemenliini tanmak zorunda kald.
Daha nce dzenledii eitli aknlarla Makedonyay amanszca yamalamt.
Mithradates dneminde Pontus kylarndaki sakinlerin soy kkeni konusunda,
Philostratos, .. 2. yzyla deinirken, Pontusun Herakleia (Ereli) kenti sakin
lerinin Yunan uygarlna hayranlk duyduklarn, ancak Pontuslulann genelde bar
bar bir ulus olduklarn yazmaktadr.
.. 63ten itibaren Pontus bir Roma eyaleti oldu (Harita 8) ve ardndan
Bizans eyaleti. Bu dnemlerde Pontusun belirleyici zelliklerinden biri, nfusunun
oksoylu yaps idi. Roma dneminde Hristiyanln ilk yzyl boyunca
Pontuslulann kkeniyle ilgili olarak, Kirtatas, ncilin retiminde Yunancadan
baka bir dil kullanld yolunda en kk bir iaret bulunmad halde, bu
dnemde kentlerin dndaki Pontus sakinlerinin tamamen Hellenlemedikleri
anlalmaktadr diye yazmaktadr"". Bu bilginin tersine, daha kesin bilgiler veren
tarihi Prokopios, .S. 6. yzylda Trabzonun az uzandaki Pontuslulann bile
Hristiyanlamayp barbar kalmaya devam ettiklerini yazmaktadr"2. Orta Bizans
dneminde Pontusun oksoyluluu, tarih bir olay olan Thomas Slavosun isyany
la da kantlanmaktadr. Taht ele geirmeye alan bu kii, .S. 820de Bizans
imparotoruna kar Pontusun Kaldia blgesinde isyan balatarak, o blgeden
toplad Kaideli, Paulusu (Ermeni), Med, Vandal, Get, Alan, Sarazen, Msrl,
Asurlu ve ingenelerden oluan bir isyan ordusu kurmutu.
Pontustaki Bizans egmeliini Osmanl egemenlii izledi. Bu dnemde182

181. KupTTa, A,, (1984-5), O EKXpcmavi0}j6 ou II vtou, o z k 67: "... ti Bev uttpxi n TrapapiRp*] ver| Y10 S'dfioan tou xponavaM 0 a t AAn yAtioaa m r Tqv eMnviKi1). Ka kttcto pafvcaj ti, aKpa Ka Trv Treploo ttou po Eva^pc, o ktoikoi tou nvTou,
ott to acmu tgvTpa, Bev eiXOV cAocAr]pu>TiK ecAAhvioteI. Tppova to eTgpo aljva o O iAotpoto pEpatuve ti, ev ya TrapSeypa aqv HpcAea tou H vtou oi ktoikoi apaav tov eAAhvik TroAmop, ot (lvno yeviK i^tov
EBvo poppopiK".
182. Xpoov 8o, (1933): H EKKAncfa rrj TpansPvro, a tA. 143: 0 Triv peaoycOTtpav opev^v
Tr JpaTTE^bvTo xcpav o ik o v t e T v o i , e i o u , oj cA^&ri TTEpeAapftvovro t t v t o t o ypa t o u n o puCpou k q i t o u I k u So o u tpAa, cqKoAo0ouv tn va TTapap^vouv ypo k o i Pppapo k i o v u t t t o k t o i
|jEXP TUJV
TOU OUTOKpTOpO loUOTIViavot), CTTI TTpUJTO UTTETC E t o u Tvou, o tt te k o i ette cnpcppoov oTo e i Xpcrrv1 npEpujoav to t\Qf\ o u t w v k q i riPXaav VQ TTpooAaPvovTa cu OTpaTitimr
E1 TO TVPOTO TOU BudVTlVO KpTOU KOI VO M E T ty ^ O IV T ^ V TTOAEpUJV KOT TIUV TTOIKACUV E X 6 p l)V TOU

BuavTiau

K o B utt Et o ^ e

Be

loucmvav

to u

Tvou a

tou

aTpaTr]yo

Z I t tq

t^ TlTia".

190

blge, ynetsel bakmdan vilayet diye a dlandrlan paraya blnyordu.

Anakara kesiminde Sivas vilayeti, bat kylarnda Kastamonu vilayeti ve dou
kylarnda Trabzon vilayeti bulunuyordu. (Harita 35).
Kastamonu vilayetiyle hi ilgilenmeyeceiz; nk bu vilayette yaayan
Ortodoks Hristiyanlarn (Rumlarn) says nemsiz saylacak lde azd ve pro
fesr Sotiriadisin budunsal izelgesinde bile toplam nfusun ancak %2,5ine ula
yordu.

TRABZON VLAYET
Fransz htilaline ve 19. yzyl ortalarna dek Trabzon vilayeti sakinlerinin
ezici ounluunda ulusal kimlik bilinci yoktu. O dneme dek Trabzon vilayetinde
ve tm Pontusta halk kitleleri, ya Mslman din kimliini ya da Ortodoks
Hristiyan (Rum) din kimliini biliyordu. Anadolu'daki halk kitlelerinin ulusal
kimlii, zellikle 1838 Tanzimat reform ferman sonras dnemin yapay bir
rndr.
Padiahn Tanzimat ferman, Pontus nfusunun budunsal ayrmlamasnda
katalizr olarak i grd. Yol at ekonomik zgrleme sayesinde, byk toprak
aalarnn kleci haklarn byk lde kstlad. Bu reformcu deiiklik,
Hristiyan ve Mslman toprak klelerini bir iftlie bal kalma zorunluundan
kurtarp, onlara baka blgelere g etme zgrln salad. Daha nemlisi,
Tanzimat ferman ve onu izleyen reformlar, bundan sonra ulusallaan eitli "mil
letlere" kendi balarna okul kurmaya msaade ediyordu. Rum eitim kurumlan,
Rumlarn nemsiz bir aznlk olduklan blgelerde bile. Yeni Yunan ulusal bilincini
oluturma ve irredantist milliyeti ideolojiyi ileme odaklarna dnt. Bu eitim
politikas, Anadoludaki Ortodoks toplumlar iin felaketli sonular douracakt. Bu
ulusal yorumlarn sonunda Pontus nfusunun soy mozaii, yapay olarak ulusal
gruplara aynld. Bunlardan balcalan Pontuslu Rumlar, Pontuslu Trkler ve
Pontuslu Ermeniler idi.
Rum tarafnda yeni oluan orta kentsoylu snf, zellikle retmen, doktor
ve tccarlarn nclnde, gerek kiliseyi gerekse yeni kurulan eitim sistemini
kullanarak, Ortodoks Hristiyanlar (Rumlar) arasnda milliyetilii yayd. Bir Yeni
Yunan soysal etnik grubunun yaratln tarih bakmdan yasallatrmak zere zel
likle eitimciler seferber oldular. Eitimciler, brleri yannda, soysal keiflerde
bulundular. Trabzon Dershanesi retmeni S. oannidisin 1870te yaymlad

191

kitap, bu eit grleri destekleyen karakteristik bir almadr. oannidis, Yeni

Yunan ulusal bilincini yaratma abas iinde, yazarlk nesnelliinin tm snrlarn
aarak, philhellen (Yunan dostu) VI. Mithradates dneminde (.. 63)
Yunanistandan milyonlarca kiinin Anadoluya geldiklerini ve Pontusa Yunan
soyunu tadklarn yazmaktadr. Philhellen olarak nitelendirilen VI.
Mithradatesin Makedonyaya yapt aknlarla orada korkun bir can ve mal
felaketine yol at tarihten bilinen bir olaydr ki, philhellen niteliiyle hi te ba
damamaktadr. br yandan yine tarihten bilinmektedir ki, Anadoluya milyonlar
ca Yunanlnn varsaylan gelilerinden birka yl nce Gney Yunanistan insan
sknts ekiyor ve Philosratos tarafndan Yunanistann en kalabalk kenti olarak
lanmlanan Korithos ise ancak 20.000 sakin ieriyordu. Bibliyografyada bylesine
dev bir nfus gnden sz edilmemektedir
Olay, yazar oannidisin hayal
rndr.
Ayn yazar, I. Mithradatesin Byk skenderin dostu olduunu yazmak
ladr. Bu bilginin glnln gstermek iin, I. Mithradates Pontus kral ilan
edilmezden 50 yl nce Byk skenderin lm olduunu sylemek yeterlidir
Pontusta soysal ve ulusal Yunan kimliinin zaman iinde sreklilii sy
lencesini son yllarda savunmaya alan bir baka yazar da, ada Pontus Tarihi
balkl yaptyla G. Balabanistir. Sz konusu yazar, kitabna gereki olmayan u
szlerle balamaktadr:
"Tecrit olmu, yzyllar boyu, Soyunun esas gvdesinden yzlerce mil uzak
ta, barbar ve gayrimeden bir hakimin grlmedik basks altnda, ulusal bilin ve
zyapsnt bylesine belirgin bir biimde, bu denli ar ve canl tutmu Pontus halk
gibi kk bir halkn eine dnya tarihinde az rastlanr "
Pontus sakinlerinin soy kkeniyle ilgilenen Skaliris te, 922de Trabzon1834

183. t o r o p t a m u
va TTapaijvi pa an
fjTav

o t

6an va

E M r jv n c o

E O vo u

(1901), Tpo I T \ E k o t ik i ^ A O p vu JV A.E., o e A. 166: "H A0V

Trj EAAo, pvov q Kpvo, r) pa t o u Pojpalou o-

t i p e y o A t e p e tt A c i
thv

GuvaycvaG^. Tnv n o x f )

TpoTG, n TToAunAn0aTpn nAn

t ij

th

TA qecj tcv p u c n n p f u v

>1Tav,

EAAa. AAA Tiapd r 20 000 gj 25 000 la u

kot tov

4> i A -

Tf|, t tq MnTPOTTAI, TT.X- in Ip p v n t\ Tqv Ek o t o k o u

|>pIV TTAn pETpfOU py60U OE axOr) p TI ptyAE KOVIK

<pCT0"
184. laavvfn, I . , (1870), loropla Kat ZraTicniKi) rq Tpant^ovra Kat ttj rpco mpoxf), oeA.
20: 'TaTf, o M6 pTn auT, ttou yive o kto kot crEip paaA tou I I vtou pet tov npJTO Mp-

dr, o

ottoIo

r*iTav mev l1por cnr|v

kotoycyO aAAd

cnpaTnY

koi

<piAo iou M. AAEvpou...".

192

Harita 36: Trabzon vilayeti, vilayetteki sancak merkezleri ve Sotiriadis e

gre 1912'de her sancakta yaayan Hellenlerin oran.

vilayetindeki Mslmanlarn, Osmanl Trkleri, slmlam Sanniler (Tan'^er

Cahinitler veya KafkasyalIlar), slmlam Kazlar, slmlam Grcler, sla111
lam Kaideliler, slmlam erkezler ve slmlam Kolhklar diye ayrldk
larn bize bildirmektedirl!S. Trkler konusunda byle bir ayrm yaparken, Ortodoks
Hristiyanlara gelince, yazar, Hellenlemi Grcleri, Hellenlemi Kazlar v.S.
anmayp, yalnzca Hellenlerden sz ederek, onlarn antik an Yunanl kolonstIerinin torunlar olduklarn ima etmektedir. Bylelikle, Yeni Yunan eitim sistemi
erevesinde, Pontustaki Yunan soyunun zaman iinde srekliliine dair gereki
olmayan kuram desteklemeye almaktadr.
Trabzon vilayetinin nfus yapsyla ilgili Trk ve Yunan bibliyografya kay
naklarndaki bilgilere gre, 19. ve 20. yzyllarda Hellenler nfusun 1/4ne te
kabl eden bir aznlktlar. 1903 tarihinde Pontusu ziyaret eden Papamihalopulos,
o dnemde Trabzon vilayetinde yaayan Trklerin saysn 900.000, Ortodoks
Hristiyanlarn (Rumlarn) saysn da 225.000 olarak gstermektedir1 .185

185. iK a A iip n , I", (1922)- A a o l r ^ M iK p A a la , a f A. 244

186 norm u^aA nouA o, K., (1903) n cp^yrja j a rov I I vtov, cfeA 210: "TAo e TTAr)8uopv
X' o vop oto 1 200 OOCl kotokujv, iv o pev 900 00 ta! TopKOi. o e 225 000 XpOTiavol op0fica, 50 000 Appvo... Ka m i tiov apBijtuv rau -nAnfluapotj tou vopn totou UTTdpxouov apfptoprj.
70OEI K o d n v m m iO T K ilv tou d d p o j tf) AvaToAK", tuj 1902 UTTripxov puxai 9 4 8 500, EV u> 0 y

193

Yunanistann toprak taleplerini desteklemek amacyla uluslararas

grmelerde Elefterios Venizelos hkmeti tarafndan kullanlan profesr
Sotiriadise ait budunsal istatistikte, Trabzon vilayetindeki Hellenlerin 1912de
toplam nfusun %25,9unu oluturduklarndan sz edilmektedir. Daha kesin olarak,
lurkler 957.866, Hellenler de 353.533 kii idiler n. Saylar 50.000e varan
F.rmeniler ise nemsiz bir aznlk oluturuyorlard.
Trabzon vilayeti, gneydeki iblgede Gmhane (Argirupolis) sanca,
dou kylarnda Lazistan sanca, ortadaki ky blgesinde Trabzon sanca ve bat
kylarnda Canik veya Samsun sanca olmak zere, drt sancaa (ynetim blge
sine) ayrlyordu (Harita 36).

TRABZON SANCA GI
Daha nceki blmlerde anlatld gibi, Pontusun gerek anakara blgesi
gerekse Trabzon vilayeti blgesi, l.. 1700de 1200e dek Hitit Krallnn bir
blmn oluturmutu. Hitit Krallna ait arkeolojik bulgular ancak amzda
kefedildi ve arkeolojik aratrmalar Boazky yaknlarndaki byk bir tepede
I litit Hattusha saraynn grkemli kalntlarn ortaya kard. Bu ky, Ankaradan
Amasyaya ekilen imgesel bir izginin ortasna rastlayan blgede bulunmaktadr.
500 yl sren Hitit egemenlii srasnda Trabzon sancana tekabl eden blgenin
nfusu Asya kkenli kiilerden oluuyordu ve Pontus kylarnda Yunan kolonizasyonu daha kendini gstermemiti.
Pottustaki Hitit egemenlii, Yugoslavyann Belgrad blgesinden gelerek
Anadoluyu istila eden Thrak kkenli Frigler tarafndan .. 1200de ykld.
Kafkasya'dan gelen Kimmerler, .. 676da Anadoluya akn ettiler ve
I..1200den 676ya dek Orta Anadolu ve Pontusu ynetimi altnda bulunduran
l'rig Kralln ele geirip topraklarna yerletiler. Kimmer istilas nedeniyle baka
blgelerden kovulan Asyal topluluklar, Pontus kylarnn dalk kesimine sn
mak zorunda kaldlar. ran yaylas sakinlerinin siyas ve asker yaylmna kar

Cuinet a v t ypae i u 1890 Kmalcou 1 047.700. Ta ve ua to v tu v PAAojv fiiHiooeupTuv "HpEpoAPyov

iou nvTOu-, trou 1903, ev oeA. 115, avaftflc tov nAi)6uov c 1.209 654 i|iux. Totov tov ap6pv anotyopa nal eyu aTTeoTpoyyuAuMfvov, u tov aKpptaepov"
187.

luTHpn, f

(1919), Hellenism in Ihe Balkan Peninsula and Asia Minr, page 11.

194
koyacak gte olmayan Kimmer Krall da srasyla ran kkenli Medler tarafn
dan .. 546da ortadan kaldrld. Gariptir ki, Kimmerler, 115 yl sren bir ege
menlik kurduklar halde, kltr kalntlar brakmadan tarihten kayboldular. Pontus
kylarna Yunan kolonizasyonu Kimmer egemenlii dneminde balad.
.. 546da Trabzon sanca blgesi, 212 yl boyunca nce ran kkenli
Medlere ve ardndan Perelere boyun edi. Pereler, dnya apnda bir kuvvet olarak
gelitiler. Pere devleti .. 334te Byk skender tarafndan ortadan kaldrld.
Perelerin Pontustan ayrlndan sonra, Trabzon sanca blgesi. Yunan
kent-kolonileri dnda, 50 yl boyunca eitli yerli airet reisleri tarafndan
ynetilmi olmal. Zira l. Mithradates, Pontus kral olarak ancak .. 280de
tannd. Mithradates hanedannn egemenlii .. 63te son buldu. Bu tarihte
destan kral VI. Mithradates, 25 yl sreyle Romallara kar savatktan sonra,
Roma mparatorluuna boyun emek zorunda kald ve bylece Pontus bir Roma
eyaleti oldu. Roma dneminde Pontus kylar 300 yldan ok srekli bar iinde
yaad. .S. ancak 257de, Valerianusun hkm srd yllarda (.S. 253-259),
Pontus kylarna denizden saldran Got ve Karplar Trabzonu ele geirdiler ve
bylelikle blgede bar ilk kez bozulmu oldu.
Ardndan gelen Bizans dneminde Trabzon blgesi Araplara boyun eme
di. Bizans snrlarnn savunucusu olarak bilinen Digenis Akritas, Arap-Enneni

Harita 37: Trabzon sanca, sancaktaki kaza mrkezleri ve Sotiriadis'e gre

1912'de her kazada yaayan Hellenlerin oran.

195

kkenli yerli bir derebeyi, daha douda yaam olmal. Son olarak, .S. 1071'de
vuku bulan Malazgirt savandan sonra da Trabzon blgesi zerkliini korudu; bu
durum, Seluklu Tiirkleri tm Anadoluyu ele geirdikleri dnemde bile devam etti.
l 85 tarihinde stanbuldaki bir halk ayaklanmasnda imparator
Andronikos Komnenos ve ailesinin byk bir blm katledildi. Yalnzca kz
prenses Tamara kurtuldu. Tamara, kardei Manuel Komnenosun ocuklar
Aleksios ve Davit adlarndaki iki yeenini de yanna alarak, Pontusa kat,
liakentteki taht ise Aggeloslar ele geirdi. Tamara, yanna ald iki ocuk ve
devlet hzinesiyle birlikte, Lazya olarak bilinen Rize blgesindeki bir kaleye yer
leti nceleri. Bu nedenle, Komnenoslara husumet besleyen Bizansl yazarlar,
alayl olarak onlar Laz prensleri, tiran ve barbar olarak adlandryorlard"18,
l.azyadan ekilen Komenoslar, birka yl sonra Trabzon mparatorluunu kurdu
lar. Bu imparatorluk 210 yl kadar yaad. 1462de son Trabzon imparatoru Davit,
kenti II. Mehmete savamadan teslim edip, ailesini ve devlet hzinesini kurtarmak
amacyla daha nce yapt anlama uyarnca stanbula hareket etti. Komnenos
geleneini srdrerek devlet hzinesini gaspetti ve halk kaderiyle ba baa brakt.
Sonraki yzyllar iinde Trabzon mparatorluunun varl tamamen
unutuldu ve tarihten silindi. Onu yeniden kefeden, Trabzon imparatorluuna Dair
nl yaptyla Fallmerayerdir. Bu yazar, Trabzon mparatorluunun da her Bizans
imparatorluu gibi bir mutlak monari olduunu, ynetim sistemi olarak hkmettii
toplumdaki elikili karlarn ahenkli bir sentezini yapmaktan aciz olduunu ve
lkesinin birbirinden farkl blmlerini bal tutabilmek iin kaba kuvvete ba vur
mak zorunda kaldn yazmaktadr. Bizans imparatorlarnn bir zellikleri de
uydu: Sarayn ve bakentin nimet bolluu iinde sefa srmesini salyorlard.
Bunun yannda tara kesiminde ise, merkez iktidarn halk aleyhtar davran
yznden, bir perianlk, yoksulluk, zorbalk ve yamaclk hali hkm sryordu.
Bizansn Yeni Yunan okul kitaplarnda tarif edilen grkemi, yalnzca sarayn ve st
dzey papaz snfnn yaamndandr. Bizans toplumunu niteleyen ey, saray men
suplarnn mthi refah ve atafat ile kulbe mensuplarnn lsz yoksulluu
arasndaki elikidir. unu da sylemek gerekir ki, kulbelerde oturanlar, Bizans
renper nfusunun ezici ounluunu oluturuyorlard.18

188. Fallmerayer, J Ph., Itnapla rq Aurorparopla nj Tpam lpvrat;, ocA. 87: "O NiKpTa, o AcponoMn. o rtaxuptpn. o NiKiyppo, avfnouv o t a uf| qv Kamyopa.. u c ru autoi pAooav pvo pe rrcpcppvnatl Via iou avnmSAou KUpepvpTE. rou ovpav ouv^Bu AaonplycUTE, ( M ca tupavvou
na pp|3apou"

196

Osmanl dneminin son yllarnda Trabzon sanca ynetsel bakmdan u

dokuz kazaya ayrlyordu: Doudan batya doru. Srmene kazas, Cevizlik
(Maka) kazas, Trabzon kazas, Akeabat kazas, Vakfkebir kazas, Grele kaza
s, Tripolis (Tirebolu) kazas, Giresun kazas ve Ordu kazas (Harita 37),
Sotiriadisin resm budunsal izelgesine gre, 1912de Trabzon sancanda
585.751 kiilik toplam nfus iinde 154.774 Hellen vard ve Hellcnler toplam
nfusun %26,4ne tekabl ediyorlard. Trkler 404.656 kii, Emeniler de 26.321
kiiydiler11

Trabzon kazas
Trabzon kazas, ayn ad tayan sancan en nemli kazasyd, nk
Pontusun bakenti Trabzon orada bulunuyordu (Harita 38).
Antik ada bu kaza blgesi sakinlerinin soy yapsyla ilgili olarak, tarih
kaynaklar Irabzon surlar dnda Yunanl bulunmadn kaydetmektedir. oannidis, Trabzonla ilgili kitabnda, .. 400de On Binlerin Trabzon'a iniinin
Ksenofon tarafndan anlatmna yle deinmektedir:

189.
Soteriades, G.. (1919), H ellenism in th e B alkan P eninsula a n d A s ia M inr, page 11:
Statistics of the Population, divided according to Nationalities, ol the Sandjak of TREBIZONO, 1912.
Sandjaks

Kazas

Trebzond

1 Trebizond
2 Sourmena
3. Aktse-abat
4. Vakfe-kebir
5. Grele
6. Tripoli
7 Kerassun
8 Ordou
9 Tzevizl*

Trks

Greeks

89 225
44.312
40.265
23.492
33.682
30 999
46.207
92.191
4 283

38625
8804
11.081
762
640
17821
44.214
19 390
13437

404.656

157.774

Armenians

Totaal

11.915
282
4,204
80
211
708
6.582
7 339

139.765
53 398
55.550
24 334
34.533
49 528
92 003
118 920
17 720

26 321

585.751

(*) On Binlerin inii** : I. 401 ylnda Pers lahln ele geirmeye alan iki karde Kyros ile
Artakserkses arasnda yaplan Kunaksa sava Artakserses ordularnn galibiyetiyle sonulannca, Kyroa
ordularnda yer alan on bin kadar paral Yunan askerinin Bahirden Trabzon'a dek on be ay sren
servenii yolculuu bOyle adlandrlmtr. Bu yolculuk, savata bizzat yer alan Atinal yazar ve asker
.Ksenofon tarafndan kaleme alnmtr.

197

Harita 38 Trabzon. Maka (Mauka) ve Santa blgelen ile

Pontustaki byk manastrlarn bulunduu yerler.

"Oraya konaklam olan Yunanllar, Trabzonlularn tevikiyle, kendilerine

ganimet salamak zere, ordularnn yarsyla gneydeki dalarda Dril lere kar
sefere ktlar. Driller Trabzonlulara her zaman dmandlar. Yunanllarn nereye
baskn yaptklarn kesin olarak belirlemek zorsa da, bu blgenin Kapky ile
Libera arasnda bulunduunu tahmin ediyoruz m. "
Trabzonlular On Binleri erzak salamak zere barbar Drillere saldrmaya
ve yamalama eylemlerine girimeye tevik ederken, 10.000 Yunan askerini kendi
leri yedirip iirmekten kurtulmay amalyorlard. Grld gibi, antik ada bile190

190. Iu>awln, I . , (1870): loropla k o i Ira n a n ) rrj Tpancovrar

rrj f ptu nepox), o e A.
17: "Ka0oj tpcvav, pAara. e k c o i 'EAArjVE, oTtpa au t t p o t p o t t i ) tu >v TpamouvTiuv k o i ya va e aa<paAiaouv A e I o ya t o v eauT t o u , EKOTpTEuaav p t o pa aTpTEup t o u npo Ta prarpppv (ouvd EvavTov t i ov ApAuv, tto u t t v t o i) t o v cx6pol p t o u T pcttteo v t io u , napn elva c tko A o va
npoaopioEi k o v e aKpp t o pEpo tto u fcyvE r) Empop nov E A A v l v , utto 6 t o u p c n ppiOKOvrav
avpcaa o t o K ctttI k io i k o i an) Aftepa, k o i n pETa) tcdv o xu)pov to tto S ectci, t t o u A y s t o i AcKva, 6a
^Tav aun) t t o u o ApiAc (pAayav Ta k o t t io t o u ... e t o i o i ppftapo <puyav o ra opcv aao. e v u j
P p k o v e k e ! <p8ovn Ka TTEpTnTn Aeia cm pa k o i aAAa Aoa . "

198

barbarlar, uygar diye geinenlere her zaman yararl olmulardr. Ksenofon Laz
snrlarnn Trabzon surlarndan hemen sonra baladn yazarken, Arrianos Laz
nfusunun doal snr olarak daha dousunu, Srmene'den hemen sonraki Ofis
(Solakl) ayn gstermektedir (Harita 38) ',l.
nemli bir blm Yunan kkenli olan Trabzon kent nfusu, yzyllarn
ak iinde soy yaps bakmndan kkl deiiklere urad. Bu ynde belirli bir
rnek, Got ve Boranlarn .S. 257de Pontus kylarna yaptklar akndr; onlar, ani
bir saldryla Trabzonu ele geirip yamaladlar ve sakinlerini esir alp kardlar
l9!. Bin yl sonra urad ikinci nfus ykm da bir baka rnek olarak gster
ilebilir; 1341 de Akkoyunlu Trkler, saray ve akropol dnda Trabzonu igal
edip ok sayda sakini ldrdler .
Trabzon kazasnn en uzaklardaki dalk blgelerinde nfus, Kaideli, Pers,
Kolhk (Laz), Tani gibi salt AsyalIlardan oluuyordu. Pontusun bu yerli topluluk
lar, baz ada yazarlarn iddia ettikleri gibi, antik ada Hellenlememilerdir.
Pontus barbarlarnca
Yunan dilinin
benimsenmesi, onlarn
ancak
Hristiyanlamalar sayesinde gerekleti. Prokopios, .S. 6. yzyla dek Trabzon
kilisesinin etkisinin kentin dar snrlar iinde kaldn ve ky blgesinde
Srmeneye dek uzandn yazmaktadr. Gneyde Trabzonun dalk i blgesinde
ise yazara gre Taniler vahi, barbar ve zerk olmaya devam etmilerdir. Harita
38de gsterilen bu blge, Trabzonun gneyinde bulunan Makay iine almak-1923

191. Xpaav0o. (1933): H EKKAroia it k Tpanovro. azK. 41: 'Ta pa tu v K A x <j) v i) Aav
*| TWu)v ev *|av Ka6copapva Aa t o t o o pev Eevoq>u>v e t t e k t e Iv o ra pa t u >v K AXujv pxp Tpamovro, o 5e Appav t o v Opv 0 te i u pov Tf| KoAxu>v xu>pa k o i Tf| lavvc'.
K o t t o u v e u jT t p o u 5e xP^vou t o vopa t u >v Aauv TrepAappve k o i I t A i v r a u t ik u j t q KoAx(5a
pxp K* t o u Oq>ew noapo ocova <puAa, k o i r| io ik t io k ; P^alou k o i eni t u iv nuepuv nptov eAcyet
TOupKiaT Aaarv poueaapKpAy, i) t o i io Ik h i AaiKi'".
192. Xpaav6o, (1933): H EtocAnola rj Tpam &vro. aeA. 50: Ev e 257 p.X. o T tOo i koi oi
Bopavol 1 Bopo oppq6vT ott Tq Kppaia KarAaftov ev pa vukt I rr|v u o reixeo TrepeAnpvqv
koi utt TToAuaplOpou ppoup Trep!<ppoupoupvr|v nAv, eAcqATnaav koi nplparaav auTijv k o i annya*
yov to u kotoi k o u au e axpaAuK7fav"
193. Xpaav6o, (1933): H EKKAqoia rrj Tpaneovro, azA. 239: "AAA t o enpevov^TO 1341
louAIou 5* qppav )A6aov tt A i v o i Apmuna T o u p k o i k o i per naveAAr|pva auTv en0ae o arpat Tq paaAlaan Ep)vr| eTpiTn e (puy^v, xwpl va auvtpe pxnv. ToaaTf| 5e ^ro n aYXo ev
tu > naAoTk) k o i n aa<j>opla t u jv oxupa)v apxvrwv, ccttc a AnarpiKal ccdva nuv ToupKopvu>v opal
KartAaPov Tqv TpaTTcovTa k o i errupTTAnoav aun)v e & p ctei t o u tto Ao t o u k o i Tq o k p o t t Aec , i*|ti
TTap t q v aodevf) puvav auTt) avOiaaro k o t TToq ctti6 o e u > t o jv tto Ac p o j v . Mya ttA i IO o ko to Ik u ) v ia YUvaKe ta naa k o i ttA i^B o tmruv k o i AAu>v u ju jv ottj A o v t o k o t t q v mpKa'iv TaTrfv
kgd tov I v v j v

'T

p o it e o v t o ".

199

ladr. Hristiyanlam, Romallam ve daha sonra Bizansllam bu Tanilerden

gelmektedirler son iki yzyl iinde Rumlam Maka Pontuslulan. Onlardan
I054te imparator saakios Komnenos dneminde Kaideli ve Koloneli taburlarnn
askerleri olarak sz edilmektedirlw.
Il8 5 te stanbulda Komnenos hanedannn devriliinden sonra, saray
muhafzlarndan birok BizanslIlar Pontusa snd ve orada Skolarios silahl
taburlarn muhafaza ederek kendi siyas gruplarn kurdular. Prokopios, gizli
anlarnda Skolarioslarn soy kkenine deinirken, Skolarios taburlarna mensup
kiilerin daha .S. 4. yzyldan beri Ermeni olduklarn yazmaktadr. Blgenin iyice
Bizansllamam yerli sakinlerinin 1185te Anicarad taburlar vard. Fallmerayer,
yerli derebeylerinin bu fraksiyonunu, yelerinin soy kkenini gstermek iin,
Ortakaldeli veya Trabzonlu-Kolhk partisi, yani Laz partisi, diye adlandrmaktadr.
Sz edilen iki fraksiyon, 1333te aralarnda arpmaya balad. yl sren
arpma, pek ok Amicaradn kym ve Skolarioslarn siyas egmenlii ile son
buldu
Bu olay, yerli Pontus toplumunun Bizansllamasn daha da hzlandrd.
Pontus nfusunun oksoyluluu, yalnzca halk tabakalarna zg bir durum
olmayp, yksek aristokrasi evrelerini de kapsyordu. Bu olay, Komnenoslarn
Iberya (Grcistan) ve Lazya soylu aileleriyle olan karma evlilikleriyle de dorulannaktadr. Bu karma evlilikler pek oktu ve Pontus aristokrasisinin tm Grc ve
Laz kkenli kabul ediliyordu. 15. yzylda bile Pontuslular Osmanl arivlerinde
BizanslIlar, Grcler, Kavazitler, Canihitler, Doranitler ve Kamahinler olarak ayrl
maktadrlar'*.19456

194. Xpaav8o, (1933): H EntApola nj Tpamovm, oeA 144: "Ou ekxpiotkivio8 vte Ka
.cAAnvaBtvre o Tvo... E k rov Tvuv npo)pxovo ra utt rou Kepnvo ev m 1054 ettI auroKpropo laaaKlou rou Kopvnvo uvri(jovs:uui va "XaAiujv Ka KoAavEianv TypaTa".
195. Fallmerayer, J., Ph., toropla rq AuroKparopla tij Tparrcovra, oth. 169: 'Tqv q>arpla rov
vtttkjv pnopope

va rr)v ovopaoupE arpla rov MooxaA6uv. ar ro vopa rn no Yvuarb 6pa

rou, n Tpanouvro-KoAxiK Kppa. an rnv tpuETiKr) KaTaycoYr) ruv peAcov t<i . Evu rqv a rpla ruv
vEOEYKaracrTnMtvev euyevuiv an to Buvno rnv ovopoupE tparpfa rov Ix ^ 3Piu,v d TpanEouvnoBu^avnv Kppa O IxoApo aurol rjoav apyiKd rraAaravo aparariKOi rou auroKpropa Tn KuvravrvoutroAr H Sappuar) rou oe aipa-rn dpyar an rov 4o aava p.X., rruj pa nAqpaq>opl o npoKno cna puoriK anopvnpovEpar rou : 'E tepoi aTpamira x )ooou r) nEvraKao
Ka rpaxlAo, ra tf, apxr) cni uAaKl) rou rraAarlou Kartarnoav oCanEp Ix o * a Piou KaAouav. Ka aurol auvrEi avtKaOrv nAdou O ro AAo nav to npaov al xopnYEv ui8 e . Toutou o TTprepov pev aparivnv anoA(;avTE (; Appevluv"
196. loropla rou EAAtivikou EBvou (1981), Tpo 0 , E kotiki) A 8 r)vv A. E., oeA 3 2 8 :" O EpCAo n\po nou ouvrpaE rov Kapo rr) TpanEovra ara paa rou 14ou auva lx olvoupa rr) piIp rou otov avrayuvap tjv aurox0vu)v okiy rr) TpanEovra, ruv ApurapvTuv, Ka ruv nOTiov

200

Yzylmzn balarnda gerek Trabzonda gerekse ona yakn blgede,

Bafra piskoposu Agritelisin liderlii ve metropolit Germanos Karavangelisin yn
lendirmesi altnda Bafra ve Samsun blgesinde grlen o korkun iddet olaylar
vuku bulmad. Metropolit Karavangelis ki, 1904te Makedonyada da kanl
faaliyetinin izlerini brakmt. Karavangelisin hi te Hristiyanca olmayan
faaliyetinin tersine, Trabzon metropoliti Hrisantos Filipidisin -daha sonra
Yunanistan Bapiskoposu olmutur- davran parlak bir insanlk rnei olutur
mutur. Bu bapapazn nsan davran, Trabzon sakinlerinin yksek kltr
dzeyinden de byk destek grd. Balabanis, kitabnda Trabzonlular yle tarif
etmektedir:
"Trabzon Hellenleri, ticaret ve bilimle uraan insanlar, br Pontus
Hellenleri gibi lsz bir coku duygusunun etkisi altnda deillerdi... Ermeniler
aleyhindeki tyler rpertici bunca olayn ansyla ve ulusal gsterilerde daha ll
olarak. Yunan Kzl Hacn byk grltlere meydan vermeden karlyorlar ve bu
saduyulu tutumlaryla daha batan Trklerin kendilerine hogrl davran
malarn salyorlar "
Trabzonlular, bir yl nce Erzurumun gneyindeki Van kentinde cereyan
eden ve kentin Trk ve Ermeni nfusunun tmyle yok edildii inanlmaz olaylar
mutlaka gz nnde bulundurmu olacaklardr. Birinci Dnya Savanda
Kafkasyada Trk ve Rus ordular arasnda arpmalar devam ederken, cephe hat
tnn gerisinde ve Trk topraklarnda bulunan Van Gl evresinde ubat 1915te
bir Ermeni ayaklanmas oldu. Ermeni isyanclar, kk Trk muhafz birliini kenti
terketmek zorunda braktktan sonra, 17 Mays 1915te Van Ermeni Cumhuriyetini
ilan etti ve Trk kesimini atee verip gn iinde sivil ve asker toplam olarak
30.000e yakn Trk katlettiler'"1. 22 Temmuz 1915 tarihinde kenti yeniden ele

ornv KuvaavnvonoAn rou clva yvouoToi |je to vopa IxA<Spo. H vKr nuv lyoA apluv na q opayl)
tuv A putapvujv rviyc oto alpa cBc avTiKwvoavvoTioArf| noAnKi) in TparrcovTa... xu>Pl urtpPoA' r| apOTOKpana rq Tparcova (KaPare. T#vxiT, Aopavire, Kapaynvol. k .Att.) va 8cbipeha puvrvfc AoikiK *a yEupyavifc icarayotYhC
197. BaAapvn, r , K., (1925). I yxpovo rtvn tf lam pla rou tl vm u oeA. 77.
198. Feigl, E., (1986): A Myth o f Tenor, p. 77 T h e mighty rock o f Van s fortres, which dates back
to Uratrian times. Beneath the citadel are the ruins o f the former Islamic parl o f Van. which was totally
leveled during the Armenian uprising. 30,000 Moslems died here in a period o f just a few days. A
Hiroshima o f terronsm: Only the foundahon walls o f the Islamic distict of Van suvived - and a few
remains of nce proud, mightly mosques The Amenian uprising of Van began in Febnay, 1915 and
teached its frst dim ax in April. The rebels set fite to the old Islamic d ty on May 17, the same day on
which the small Ottoman gatrison was forced to withdraw from the town. t was not until July 22, 1915
that the Ottomans were able to retake Van...*.

201

geiren Trk ordusu, intikam amacyla 20-25.000 Ermeniyi ldrd. Balabanis

kitabnda sivil Trk nfusun katliamn say zikretmeden yalnzca Ermeniler
tarafndan Trkler tmyle yok edildi ifadesiyle tarif ederken, Ermenilerin
katliamn ok daha fazla ayrntlarla yazmaktadr
Arbal bir Hristiyan olan Trabzon metropoliti Hrisantos Filipidis, bl
gesinde gerilla birlikleri kurmad gibi, I916da kent Ruslar tarafndan igal
edildiinde Trkleri Ermenilerin intikamclndan ve Rumlarn taknlklarndan
korudu ve yoksul Trk gmenlere yiyecek datmn rgtledi. Trabzonda daha
sonra yeniden kurulan Trk sultanlk ynetimi, Hrisantosun hizmetlerini tand ve
ona nian verdi
Ar milliyeti grlere sahip bir yazar olan Balabanisin Trabzon
Hellenlerine Trklerin lml davrandklarn dorulayan tankl, devlete kar
isyan etmedikleri blgelerde Pontus Ortodoks Hristiyanlarna 20. yzylda
Trklerin hogr gstemediklerine ilikin egemen izlenimi kendi apnda yalanla
maktadr. Daha nceki yzyllarda, daha dorusu bugnk uluslarn olumasnn
kuramsal ortamn hazrlayan Fransz htilalinden nce, Osmanl mparatorluun
da gelenek olarak pek gelimi bir din msamaha vard. Bunun tersine, Bizans
mparatorluu, farkl btn dinleri, rnein Monofsizmi, Manisaizmi,
Paulusuluu ve Bogomilizmi, kan dkerek ve ar bir din kincilikle ortadan
kaldrmaya almtr.19*206

199. BaAaBvn T, K., (1925), Zuyypovoc r cww) lom pla m u flvm u,

Tai

E K d r tp U J E V

I p lO V

y tV IK f'lV

cteA.

81: "A TrpoOTp(5al a-

OyKpOUOIV TOU AppEVOU pT

teAeutoioi pi T p r i p E p a v ay p io v paxnv, evt tujv oujv

Trj

ttAelj,

U )V

ToClpKlV TOU

prj AoPvte ouaprtfltv pai|GEiav1 oAo0p0r|OOv teAeu . T tI TTr|KoAo0r)OEV tte evovtIov tljv TaAaiTTdjpujv Appviuv Sev ttepypdcpcTc... H ttAi pETepA'Br ei ottEpovtov o<payiov, ek tujv 20-25 x |Aiujv AppEvlcuv
tou Bav eAxiotoi EoorjKa'' oo E-nptpGaoav TTponYOuufvuj, ttpoPAEttovte ovtekiki'ioei , va e 6AGuv r | ttPAeuj. Haia koi y u v a i c E oujpnv E o p d f c v T o , o apvo r r r l tttou"
206. AvGEplfirj, A , I , (199G): Ta AneAEudeptTiK IrpaTE^ara tou HovnaKoO EAArvtopo acA
169: "O Xpaavdo <J)AiTm8r) iYtov teAeuto prjTponoAitr q Tparre^ovra koi kottjiv A pxiettokotto AGrjvtv koi Trorj EAAdfia I'auTv KOTd q pljoiki'i KOTO^h C|X ovoteeI n iTaAnc1
! aiKqon
nAr... O XpaavGo p r\ pEyaAcHpuV apEpArymr, ouveti^ ko<aArjfiv xPicnaviKi4| tou naAiTEa,
KapGujaE va caTQKTf]0i x> pvo tov anEppoTa OEPaop koi Tf] (pavaiKi^ Aapeia tou Trapviau tou,
aAAd koi Tr| PaGTpq KTpqon, koi audv aKpa tujv TopKUJv, ya Tr]v avnKEipcviKT^T tou koi Tqv a[jEpoArpjjla tou, ttpgotteijie Aou aou Epcvov orr|v TpornE^ovFn, Krimj an Tq ptOiKf1] Karox| npoardTEUJE TOU TpKOU aTT TI ypl filOGfOEl TUJV AppEVUJV KOI TI UTTp(JOl HV EAAl^VUiV. D tov
apyTEpa ETtav|A0av o TopKo ot^ v TpaTTEaVTa avoyvupaav ti utitjpeoe tou Xpuodv0ou, Tovrapoonpo<P1pno n KUppvror rr| KuvaTavTivoTTaAn koi oupTTEp<pp0r|Kav yvti o TaupKa p lymTflTO 0 TTEvOVTI TUJV EAApVUJV Trj TpOTlE^ailVTa, EVC KOT Tr)V 1OV ETTOXn 0 TTAnGuap AAl&JV TTOVTIO*
kujv TTCpaxuJv fioKipd^ovTav acAripd"
B t i v , ttou

poipofuj IfpCpOV

202

amzda Trabzon kazas, kltrel ve ekonomik nemine ramen, Samsun

kazasyla karlatrldnda, %27,6ya ulaan ok daha az oranda Hellen nfus
ieriyordu. Hellenler, 139.763 kiilik toplam nfs iinde 38.625 kiiydiler.
nanlann veya sylenenin tersine, Rumlar, yalnz Trabzon kazasnda deil,
Trabzon kentinin kendisinde bile aznlklaydlar. Bu gr, Trabzon Yunan
Konsolos Muavininin 9 ubat 1850 tarih ve 738 sayl yazsyla da dorulanmaktadr. Bu yazda Trabzon kenti nfusunun toplam olarak 28.065 kii ve bunlardan
ancak 3.900 kiinin Ortodoks Hristiyan olduundan sz edilm ektedir201.
Ortodokslar, kent nfusunun % 13,8ini oluturuyorlard.

Srmene kazas
Lazistan veya Rize sancann snrlarnda ve Trabzon kentinin dousunda
Srmene kazas bulunmaktadr. Antik ada burada Kollklar, yani Kazlar ikamet
ediyorlard.
I912de Srmene kazasnda 53.398 kiilik toplam nfus inde Sotiriadise
gre 8.804 Ortodoks Hristiyan veya Rum ikamet ediyor ve Rumlar toplam nfusun
%16.5ine tekabl ediyorlard. Trkler ise 44.312 kiilik nfusla ezici ounluu
oluturuyorlard.

Cevizlik (Maka veya Mauka) kazas

Trabzon kentinin gneyinde Maka (Mauka) veya Cevizlik kazas vard.
Bu blge, Trabzon sancanda Hristiyan enin Mslman eyi sayca kat kat

201. H aA/.r)Aoypnpla rou cM ijvikou Ymmpoevtlou ttk Tpamovra, atA. 170:

O feajpyo ricTTra8|jo npo tov utoupy *wv EunrpiKtov Avacntiao A vto
H

ttAi

T pcttteoc; xei 4 660 oJkou kqi

ToupKiK qux<
tou AvotoAiko ypaTO
tou A utiko
AppEVOO
A a p a p T u p a p tv o u

kotokou

TpaTTovra, 4/16 lavouapiou 1850

28.274.

21.000
3.900
600
2.490
75
28.065

203

^g tek kazayd. Sotiriadis istatistiine gre, 1912de Maka (Mauka) kazasnda

toplam olarak 17.720 kii ikamet ediyordu ve bunlardan 13.437si Hellendi.
Ilellenler, nfusun %75,8ini oluturuyorlard.
Maka Ortodoks Hristiyanlarnn Mslmanlar karsndaki nfus stn
l iki nedene dayanyordu. Bir neden, bu blgenin doudan gelen ticaret mal
larnn Trabzona girdii Pontus Kapsn oluturmasyd. br neden, dalk
arazinin ve nemli U Manastrn orada Hristiyan dininin korunmasna katkda
bulunmu olmasyd. Bu Manastrlar, Smela Meryem Ana Manastr, Vazelon
Ayos oannes Manastr ve Peristera (Kutul) Ayos Georgios Manastr idi (Harita
38). Ortodoks Hristiyanlarn Manastrlarla komuluklar yznden Hristiyanlk
inancnn muhafazas, byk lde iftilerin Manastrlara olan ekonomik bam
llklarndan destek bulmutur. unu ayrca sylemek gerekir ki. Manastrlar krsal
arazinin byk bir blmnn sahipleriydi. Genel olarak Bizans dneminde
Manastrlar ile renperler arasndaki ekonomik iliki bir eit klecilik ilikisiydi.
Tarihte klasik bir rnek. Patra blgesinin Slavlardr. Onlar, 805 ylnda BizanslIlara
yenildikten sonra, imparator Nikephoros tarafndan Patradaki Ayos Andreas
Kilisesine kilise topraklarn ilemek zere kle olarak hediye edilmilerdir. Bu
klecilik ilikisi, Ostnanl dneminde bile bozulmad. Son dneme ilikin bir rnek
te, Khalkidiki topraklarnn byk bir blmnn bugn bile Aynoroz
Manastrlarnn mlkiyetinde bulunmasdr. Maka blgesinde bu klecilik iliki
sinin kalntlar, yzylmzn balarna dek korunmutur. Buna gre, sz edilen
Manastrn topraklarn "yarclk" yntemiyle ileyen kyller, toprak sahibi
Manastra retimin yarsn vermek zorundaydlar202.
Makallarn soy kkeniyle ilgili olarak, Ksenofon, .. 400lerde Maka
blgesinde barbar bir halk olan Drillerin yaadn yazmaktadrlw. Arianos ise,
Drillerin ada Sanniler olduklarn kabul etmektedir20. Ksenofondan bin yl

282. Xpaav6o, ( 1933): H EKKArjola nj Tpamovro. atA. 684: "AEpava napokov rtaav o pXp nov npEpov npiv Ei ra ktTiputu koi ra pEixa uov Eipnptvov povov Epya$)pEvo poprTa kui f|M'OEiaeral (papamfE) yEiopyol o prv nporo S Slov pEoov koAAiepvovte Ta valu kov povov avrl
OEIO pOpTt), 1)101ptpou TIOV TTpOlPVTlOV OUV|)0IO TOU EKTOU, Ol C ETEpOl KOAAlEpyOVTE TU
yala Sa kov uk ti) povp napxopvov aurol ptcnov koi kut[AAovte ei n|v povpv to )pou if|
EaoEla".
203. Xpuaav9o, (1933): H EmAqala rq Tpamovm, oeA 37: O AplAa, uvpEfo opEiv Aa kotoikiov votioS utikt tt| TpaTTEpvTo ei xrapa opEiv Kal o[iaTa.. Kar tov Appavv Ol A piAa Elva o aurol npo tou auyxpSvou outo I vvou O MSkpiove I) MaKpoKtpaAo kotoikovte a
ra npo vov koi vokovotoAikio ti| Tpan.oyTo koi ei cavfjv arf'aurTj a o a a a v upopEva upnA na SucmpSona 6pq iou napupou...".

204

sonra Prokopios, sz edilen eski Pontuslularn I.S. 6. yzyla dek hala

Hristiyanlamayp barbar kalmaya devam ettiklerini bize bildirmektedir. Onlar,
ustinianusun seferinden sonra Romallam ve ardndan Hristiyanlamlardr.
Daha sonra imparator onlar Bizans askerleri olarak kullanm trA yn bilgiyi 700
yl sonra, yani Trabzon mparatorluu dneminde (.S. 1300) de reniyoruz.
Bibliyografyada "iri yapl Maukal ve Kaideli evzon savalarnn Tanilerden
geldikleri" anlatlmaktadr2042056.
ada Yunanl yazarlar, soylu atalar bulma abas iinde, Byk skender
dneminde onun seferini izleyen Yunanllarn Makaya yerletiklerini ve .S. 3.
yzylda Havari Andreas tarafndan tm Pontusun Hristiyanlatrldn yazmak
tadrlar Bu bilgiler tarih dayanaktan yoksundur, zira Byk skender Pontustan
gememitir ve Prokopios .S. 6. yzylda bile Makallar hl putperest olduk
larn bize bildirmektedir.
Maka (Mauka) kazasnn gneydousunda nfusu Ortodoks olan Yedi
Kyl Santa (D um anl) blgesi bulunmaktadr. Santa (D um anl), Bafradan sonra,
Trabzon vilayetinde Trk devletine kar ikinci isyan odan oluturmutur. Sert
canl dallardan ve pek savakan insanlardan meydana gelen Santa nfusu, 2.500
metre ykseklikteki bir yaylada yayor ve her zaman silah tayordu. Yedi Kyl
Santann dal sakinlerinin kkeniyle ilgili bibliyografyada pek ayrntl bilgilere
rastlanmaz. Strabon, .. 27de Trabzonun gneybatsndaki dalk blgede, eski
den Makronlar diye adlandrlan Kaideli ve Sannilerin (Tanilerin) ikamet ettik
lerini yazmaktadr. Dalarda yaayan btn bu halklar, tmyle yabaniydiler ve
bunlardan Heptakomitler (Yedikyller) ilerinde en ktleriydi2*. Ayn yazar,

204. X poav8o, (1933)

H E k k M ] o Io

rr/

T p a T r c ( o v m , oe A

145: "OpouK, ra i crrl auTOKpmopla

T p an E o v T O ek tuiv Tpvujv n p o ) p x o v r o o o Akipuitotoi M a a o u K a l a r a r X a A f i a l o E u v o r a i

n o A E p a t oItive yiK q<ppu) avTETrE)pxovTO kot tuiv s
v p v u v ekOotote

205.

I eAtooukiS uiv ToupKJV"

N., ( 1 9 9 6 ) : H MarooKa

A a r a p l r .

ro u

flvrou

Tqv auTOKpaoplav T potteovto

cteA .

23:

v p
etteAou-

"H T r a p o u a ia EAA)vuv an) Maaou-

r a y lv E T a K u p lu O T r|v e t t c x i '| o u M e y A o u A A E v S p o u r a i TLUV 6 a 6 6 x u v t o u . T o T TplTov o t to Ac iio I K<Jt o ik o i ...

p a I p v E o u Tt AA h v e tt o u G K c A o u B n o n v T qv E K O T p a iE la y n E p T r o p ra ; r a i IIOTTOPOTIKO

A-

y o u , E y r a T a a r S n K a v y a r p u r ] p o p c n r| M a T O O ra , ettiS i S p e v o i o t o E p y o to u e ( e A A t| v io p o t u iv k q t o I k u iv tt )...
tov

K o t t o v 3 o p X . o u v a q M o t o o k o r a i (pu a iK o A K A p p o o I I v t o t.KxpaTiav1 ETU i OTT

A tt O o t o Ao A u S p t a "

206. nanaBTTOuAo, B., M , (1998): Irpfituva nvro-KamraOKa, oeA 30: "navu arr TpvTpara i Tr OopuaKln pplaravTa o T(3apr|vol koi o XaAalo rai o lvvo tou ottoiouc; ttoAi Otepo
ovpay MKpuvE . Ao fJouv 5aaxiouv q x<J0Pa auTiiv tjv avSpjnjv. . o ra p u t tou kotExoyra an tou EmaKupTE, oAAd ettIch koi o noAupr... O EmaKupiTE KOTtoaav TpEi 6AoxlE TOU OTpaTO TOU riopTTniOU, TOV OUTO TTEpvOOav OTT TT)V OpElVl) TTF.p10Xl*l yiOT avtpElOV OE 6oxEla
ptA nau tpeAoIvei".

tteovto

205

Heptakomitlerin, dalk blgeden geen Pompeiusun ordusuna ait ifte bl

kltan geirdiklerini yazmaktadr. Ancak Strabonun Heptakomitler
(Yedikyller) derken, Yedi Kyl Santay kastettii kesin deildir. Santallann
Eski Yunan soyunun zaman iindeki devamn oluturduuna ilikin gerekd
kuram, an milliyeti gre sahip yazarlarn kitaplarnda bugn bile dile geti
rilmeye devam etmekte ve Yunan genliinin dncesindeki rasyonalizmi uyu
turmaktadr. rnek olarak aadaki metni veriyoruz:
"Bu arada Pontus gerillaclar, yava yava ve mmkn olan her yoldan
Yunanistan'a sndlar. Bazlar dorudan, bazlar hatta silahlaryla birlikte
Rusya veya Romanya kylarndan, kiraladklar kk gemilerle zgr Yunan
topraklarna ulatlar. Mitolojiye gre otuz yzyl nce atalar bu topraklardan
ayrlm ve Eski Yunan uygarlnn ncleri olarak dalp yaylmlardX7..."
Bu kuramlarla, Eski Yunanllarn torunlar olarak Yeni Yunanllarn soy
stnlne ilikin gr yasallatrmak amalanyordu ve hl amalanyor;
gerekd Yeni Yunan eitim sisteminin yol at kmazn tm politik sonulary
la birlikte.
Santa (Dumanl) ve evresindeki blgelerde yaayan gerek Mslmanlar
gerekse Hristiyanlar (Rumlar), ezici ounlukla sz edilen eski halklarn torun
larndan bakalar deildir. Bu halklar, stinianus dneminde Romallam ve
devamnda Hristiyanlamlardr. Osmanl egemenlii srasnda bu yerli boylarn
byk bir blm Mslmanlantr. Santann dman aya basmam yedi
ky ise, blgenin tahkimli oluu nedeniyle Ortodoks Hristiyan inancn koruya
bilmitir.
Fransz htilali, 18. yzyl Avrupasna milliyetilik ideolojisini getirdi.
Milliyetilik, Anadolu halk kitlelerini 19. yzyl ortalarnda etkilemeye balad ve
bunun sonucunda Ortodoks Hristiyanlar Hellenletiler, Mslmanlar da
Trkletiler. Gerekte burada sk skya akraba bir soy mozaii sz konusudur ve
bunun ne Eski Yunanllar ne de Trkmen aknclarla herhangi bir ilikisi vardr.
Trabzon Frontistiriosu (Dershanesi), 1922ye dek Hellen milliyetilik pro
pagandasnn manev merkeziydi. Bu propagandayla, Pontusta bamsz bir Rum
cumhuriyet devleti kurmay tasarlayan Trabzon vilayeti Pontuslularnm lider207

1924,

207. AvOtiCn. A., I , (1998): Ta AncAcudcpuniK frp a u fja ra rou TlavvaKO EMpvopo 1912oe . 382.

206

snfndan bir grubun gtt emeli yasallatrmak amalanyordu. Grubun banda

Konstantinidis bulunuyordu. Bu devlet asla demokratik olamazd, nk Trabzon
vilayet nfusunun ancak %25'ine ulaan Rum enin, %75 gibi ezici bir ounluk
oluturan Trk nfusu ynetmesi gerekiyordu. Gerekte bir Rum diktas kurula
cakt, Trk nfus aleyhinde ulusal artm uygulanarak veya uygulanmayarak.
1919da Trabzon vilayetinde egemenlik talep eden Ermeni milliyetilerinin hali ise
tam bir lgmlkt; zira blgedeki 50.000 kiilik Ermeni nfus, 1.363.023 kiilik
toplam nfusun %3,6lk bir orann oluturuyordu.
1916dan 1917ye dek blge Rus ordusunun igali altndayd. Bu sre
iinde Satallar cokuyla Ruslarn tarafn tuttular, kendilerini savunuyor veya
komu Trk kylerine saldr dzenliyorlard. 1920de Trk devleti Santallara af
kard, ancak her eit uzlamay reddeden Santallar af koullarn ihlal ettiler2.
Santallarn Trk toplumuna ve Trk devletine kar bu dmanca tutumu
nedeniyle, cephe gerisinde gvenlii salamak isteyen Kemal Atatrk, 6 Eyll 1921
tarihinde gl bir orduyla Santaya saldrd. O srada Yunan ordusu Ankara ze
rine yryordu, Amac, Megali dea adna Trkiyenin bir blmn ilhak edip,
Bizans mparatorluunu ksmen yeniden kurmakt. Realist olmayan bu asker
servenler, Bizans devletinin ksmen yeniden kurulmasn deil de, Santamn
ykmn, nfusunun tmyle yurdundan sklp atlmasn ve Anadolu Ortodoks
Hristiyanlarnn tmnn gmen olmasn salad.
Son yzyllar iinde Santa (D umanl) ve zellikle Maka blgesinde
Klostiler (D nm eler) veya Mtenassr Rumlar diye adlandrlan birok
Kriptolristiyan (gizli H ristiyan) bulunduundan sz edilir. Bu tanmla Trkier, din
deitirmi Romallar (Rumlar) kastediyorlard. Bu Kriptohristiyanlardan bir
blm gmen olarak Yunanistana snd ve bugn orada ulusal Yunanl olarak
yaamaktadr. Kydelerinin ve akrabalarnn byk ounluu ise Pontusta kald
ve bugn orada ulusal Trk olarak yaamaktadr. Potuslularn bu snf, milliyeti
eitim evrelerinin iddialarnn tersine, ada Yunan ve Trk halklar arasnda ne
byk bir soy akrabal bulunduunu en ikna edici bir biimde gstermektedir.208

208. AvOfplOn, A., I . , (1998): Ta AncAcudcpunK Irp a rt ficn a mu novnano EMqvOfjo 19121924, a tA. 373: " Ira xpva 1919-1924, ToupKOi <5ev rroav ara cAcecpa pouv rr) l v ra . FISvte
XPva aAKAnpa ro rau p u iK K p r o avacrrauOnKE Ka pdAora o Travtoyupo Mauorap KcpciA. To
1920 Eyvav TipadaEi apvpcnla, aAA6 teAikP oi d p o rp ITOpaPdarriKav and ou EAApvt avrdpiE,
yarl ev tifia v rouScv Pot|0Eia Ka avdKiraav ttAi tov tAYX tw v Pouvav it) Id v ra , TaAlava, MaraouKa KaOu Ka rau fippau TpanEouvra- EpEpop ptXP' ta Z^va Ka aKpa ptxp p v ApyupaTTOAn. CTTO pouv Topa".

207

Akeabat, Vakfkebir ve Grele kazalar

Trabzonun batsnda ve yaknnda bulunan kaza, nfus bakmndan
neredeyse salt bir Trk blgesiydi. Tek istisna, Trabzonun en yaknndaki
Akeabat kazasyd ki, orada Sotiradise gre 1912de 11.081 Hellen yayordu ve
llellenler nfusun %19,9unu oluturuyorlard. br iki kazada 1912de 59.867
kiilik toplam nfus iinde Hellenler 1.402 kiiydiler ve ok nemsiz bir oran oluluruyorlard.

Tirebolu, Giresun ve Ordu kazalar

Yukarda sz edilen kazalarn tersine, Trabzon sancann en bat ucunda
bulunan kazada 1912de daha ok Ortodoks Hristiyan bulunuyordu. Bu
kazalarn merkezleri doudan batya doru Tripolis (Tirebolu), Giresun ve Ordu idi.
Pontustaki gerek Hitit dneminde (.. 1700-1200) gerekse Frig dne
minde (.. 1200-676) bu kazann nfus yaps ayrntl olarak bilinmemektedir.
Ancak sakinlerinin tm mutlaka Asya kkenliydi, zira o ada Pontus kylarnda
Yunan kolonizasyou daha balamamt.
.. 676da balayan Kimrner egemenlii, Pontusta ilk demografik
deiiklilere yol at ve blgeye Mossinoikler, Tibarenler ve Khalibler yerletiler.
Soy bakmndan Asurlularla akraba olan bu boy, Kimrner aknlarndan sonra
ikamet ettikleri blgelerden uzaklap, Pontus kylarnn sarp yamal yrelerine
snmak zorunda kaldlarm . .. 400 tarihinde Tirebolu ile Giresun arasndaki
dalk blgede Mossinoiklerin ikamet ettiklerinden sz edilmektedir.
Mossinoiklerin kendileri ve krallar ormanlarda kule biimindeki ahap evlerde oturyorlarn, adlar buradan gelmektedir. O ada Giresun ile Ordu arasnda az say
da Khaliblere rastlanr; Ksenofon onlarn Mossinoiklerin uyruklar olduunu yaz-209

209. XpCTdv0o, (1933): H EKKAtyjla rr Tpan^ovro. oeA. 42: "Opolo ra i o Mooouvoikoi ra i

o X AuP e i) XaAalo ouyyeveI rai aurol npo tou Aaauplou ra m jra u v ra r tov Zpuva ei ra
Yiipa tou vu) E u p p o u , Tqv Kapnvlnv r a i -Epnvhv, 68 ev anuOnoav auTO o Apptvo, otive <PpuYe kotP tov Hporav vte r|vaYKCJ6nuav nr6 nov paKOOKUiKtuv cnpotav va pETavaonouJo
kt tov tpopov ava ek Opuyla rpo n v raAPSa tou vo EuppTi) EKltuavTE ekeIBev n po tov
napupr|v tou MooouvoIkou ra i tou XaAalou".

208

maktadr. Daha sonralar Khalibler batya doru demir madeninin bol olduu
Tibaren lkesine yayldlar21021.
Kimmer ynetimi dneminde Pontus kysndaki soy mozaiine Yunan
esi de katld, zira Yunan kolonizasyonu o ada kendini gsterdi. Yunanl
kolonistler sayca nisbeten az olmalyd ve yalnzca kydaki ticaret kentlerinde
ikamet ediyorlard.
Med ve Pers dneminde (.. 546-334) byk demografik deiiklikler
meydana gelmemi olsa gerek. Bunu izleyen ran kkenli yerli krallar olan
Mithradatesler dnemiyle ilgili ise ayrntl bilgiler bulunmamaktadr.
Bibliyografyadan bilinen bir olay, destan kral VI. Mitradatesin olu Famakesin
kendisine merkez olarak Giresun blgesini setiidir; bu nedenle o blge Farnakia
adn almtr.
Seluklu ve daha sonraki Osmanl dneminde bu kazadaki Ortodoks
Hristiyanlar ortadan kayboldular, yani ya savalar yznden yok oldular ya da
Mslmanlatlar. Bu saptamay destekleyen kant, Kuds patrii Dositheosun
tankldr. Blgeyi bizzat ziyaret eden Dosithcos, 1681de orada hkm sren s
szln grg tan olarak unlar yazmaktadr.
"... Amastriste (Amasra) ok kiliseler ve an kuleleri var, ama hi
Hristiyan yok... Teion, Kromne (Korom) ve Kotyora (Ordu) ssz... Kerasusta
(Giresun) birka Hristiyan var, Tripolis 'te (Tirebolu) de yle, Tripolis kalesinde hi
Hristiyan yo k111..."
Tirebolu kazasnda Sotiriadise gre I912de 49.528 kiilik toplam nfus
iinde 17.821 Flellen vard ve Hellenler nfusun %36sn oluturuyorlard.
Giresun kazasnda yine Sotiriadise gre 92.003 kiilik toplam nfus iinde
44.214 Hellen vard ve Hellenler toplam nfusun %48ini oluturuyorlard.
Sotiriadis verilerinin tersine, blgeyi 1903 tarihinde ziyaret eden Papamihalopulos,

210 . Xpuaov0o, (1933). H tzKKApala n j Tparrtavro, a t A. 3 6 :10 X<iAuf) 0 X0AuPo, oiive

KarO rou xpvou tou HtvoivTo oAlyo v te k o i unljKOOi uv MoaauvolKuv io it k o u v Kaapx<1 pv
pcTo Karuupuv na KepaaoOvro xu pa v nrEKTO0tvrc Pa0pr|6v koi t Anv p/ tpo uop uv
Kouipuv ptyp Ovn nAouofav e ptTaAAda oljpou x<tpav uv Tpapnvv, peoHMPpvi S r m (ctlvo vro o X AuPe MtXPi t ik Mmp AppEvla".
211. Xpaav0o, (1933): H E kkAijoIo i i k Tpancfcvro, azk 710.

209

90.000 kiilik toplam nfus iinde Hellenlerin 28.000 kii olduklarn yazmaktadr.
Buna gre Hellenler, nfusun %48ini deil de, %31 ini oluturuyorlard212213.
Bibliyografyada Giresun ve Tirebolu kazalarndaki Ortodoks
Hristiyanlarn nereden geldiklerinden sz edilmiyorsa da, 1681 tarihinde bu
kazalarda neredeyse hi Hristiyan bulunmay, Sotiriadisin 1912de tarif ettii
Kellen nfusun baka blgelerden gelmi gmenlerden ibaret olduunu dorula
maktadr.
Ordu (Kotiora) kazasnda Sotiriadise gre 118.920 kiilik toplam nfus
iinde Hellenler 19.930 kiiydiler ve nfusun %16,3n oluturuyorlard1". 1903
tarihinde Ordu kentinde 10.000 kiilik toplam nfus iinde Papamihalopulosa gre
5.500 Hellen, 2.500 Mslman ve birka yz Protestan vard. Hristiyan nfusun
nereden geldii konusunda, bibliyografyadan, Ordu (Kotiora) kentinin, 1765 tari
hinde Gmhane (Argirupolis) kenti ve evresindeki kylerden gelen Hristiyanlar
tarafndan kurulduunu reniyoruz211.

212. n<nra|jxaWTTOuto, K., (1903): ncpf\yr\a a nDv (lvro v. acA. 279.

213. naTra(jxaAd)TTouAo, K (1903), ncpfyja e jov Dvrov. a t A 284: "H ttAi Op6o, i) ro
vopa ToupKiarl nAo orpa'TTtav ptip utt tajv TopKuv TTtpl ta p ta a rou IE' anovo... )xo TTtpl
paa tou IH auvo, tte xpaTiaviKal oiKoytvca t ApYupourAcu koi tujv rtp xu>ptu>v Kopvutn (o Kopovvr), rapyava (o rapyaev). Atoptva, na OAAa ek Kaacnt (o Kieok), k

kuv

n t-

n(, tou TTOTapo Kvu (o Kavtt), rt, TEottie nap n)v TplnoAv (o EottieAovt), yvouarov a ti p tto -

>)aaoa EVTa8a..."

210
CANK VEYA SAM SU N (AMSOS) SANCAI
Hitit dnemi (.. 1700-1200) ile Frig dnemini (.. 1200-676) kapsayan
erken antik ada Canik (Samsun) sanca blgesinin nfusu salt Asyal halklardan
oluuyordu, zira o zamana dek Yunan kolonizasyonu daha ortaya kmamt.
Kimmerlerin .. 676dan 546ya dek Anadoluya akn edip yerlemeleri,
blge nfusunda deiiklere yol at. O dnemde Asurlulardan bir topluluk,
Kimmerlerin basks altnda ilk yurtlarn terkederek, Samsun (Canik) sancana
tekabl eden blgeye snd. Daha dorusu, arambadan Bafraya dek uzanan
Halys (Kzlrmak) ile ris (Yeilrmak) arasndaki dalk blgeye (Harita 40),
Asurlu halknn Beyaz Asurlular diye adlandrlan bir blm yerleti. Ksenofon,
kendi yaad dnemde (.. 400) Beyaz Asurlularn komu bir Paflagon kralnn
uyruklar olduklarn yazmaktadr; bu kral, zellikle atllardan oluan 120.000 asker
toplayacak gteymi2'4. Ayn dnemde Canik (Samsun) sancana snan ikinci
bir Asurlu halk, Tibarenlerdi; onlar, aramba ile Ordu (Kotyora, Kotiora) aras
na yerletiler. Ordu ile Giresun arasnda uzanan daha doudaki blgeye saylar
daha az olan Khalybler (Khalibler) yerlemilerdi; daha sonralar Tibarenlerin bl
gesine yaylan Khaliblerin tahkimli bakentleri Oinoe (nye) idi2'0. Kimmer ege
menlii dneminde Yunan kolonizasyonu da kendini gstermeye balad. Az say
daki Yunanllar, yalnzca kydaki kent-koloni Amisos (Samsun) ile daha iki ky
kyne yerlemilerdi. Bu kentlerin dnda i blgenin tmnde yukarda sz
edilen barbar boylar ikamet ediyorlard.
t.. 546dan 334e dek bu blge Med (Pers) Krallnn bir blmn olu
turdu. Perelerin .. 334te Byk skender karsndaki hezimetinden sonra, Canik
(Samsun) sanca 217 yl boyunca ran kkenli Mithradateslerin hkm srdkleri
kralln bir paras oldu. Mithradates hanedan, VI. Mithradatesin Romallara
yenilmesiyle, .. 63te son buldu ve ardndan Pontus, Roma mparatorluunun bir
eyaletine dnt.
ustinianusun tahta kt dneme dek (.S. 525) Samsunun i blgesinda
zellikle yerli barbar boylarn ikamet ettikleri bibliyografyadan bilinmektedir. O214

214. Xpcrav0o, (1933): H Etadinota rq TpantlpvTo, och. 35: "Ol Acucoupo, olrvt ora6vn(
Kuplu ti) v KamufioKlav nrcETflnrav ra i m i p B utik () xupa rou npvou pca tu iv rrorapv AAuo rai IpBo ra i rara t o u xpvou to u E e v o iu v t o nvuptvo pc in llaAaYOvla CKupcpvivn
utt e v riapAutpvo fiacnAtuj, o t i jfiuvam va TTupaTn 120.000 avfipv Bla iTTTTtov. O TBapn*
vol KaTOiKOvTE o v o to Ai k to u IpBo r a i to u i Attou m Apao ptXP< ru v KoTupuv r a i ucolMflpvuj CTTCKievApevo pfxp TT1 Mcp Apucvta.. *

211
/aman bu boylar Tani veya Sanni adyla anlyordu. Prokopios bu Tanilerden sz
etmekte, ancak onlarn nereye yerleik olduklarn kesin olarak belirtmemektedir2'5.
1071 yl, Anadolu ve Pontus nfuslarnn ulusal yapsndaki deiiklikler
bakmndan tarih bir yldr. Bu dnemden nce, Yunan bibliyografyasnn parlak
Makedon Hanedan, hkm srd 200 yl boyunca, gelirlerine %90lara dek
varan ezici vergiler koyduu zgr iftileri ve kk toprak sahiplerini yok
etmiti. Ayn zamanda byk toprak sahiplerinin (Fokaslar, Skleroslar,
(,'emiskesler v.s.) egemenlii iin alm ve bunu baarmt; onlar, Kilise gibi,
her eit vergiden baktlar. Byk toprak sahipleri, dik bal kylleri boyun
emeye ikna etmek zere, saraydan baka, sopallar diye adlandrlan kolluk kul
lanyorlard. Makedon Hanedannn son imparatoru Ermeni kkenli Basileios
llgaroktonos (Bulgarktran), Paulusuluk tarikatn etkisiz hale getirmek bahane
siyle, Paulusu Ermenilere kar amansz bir sava at. Gerekte bir snf kavgasyd bu; nk Paulusular, o dnemde grlmedik bir olay, Tefrikede sosyalist
bir Ermeni toplumu kurmulard. Bulgarkran Basileios, Paulusu Ermenilerden
baka, Byk Ermenistandaki yedi feodal Ermeni Krallnn da tam anlamyla
kkn kazd ve yaklak olarak drt yz bin Ermeniyi Kapadokya ve Kilikyaya
g etmeye mecbur etti. Makedon Hanedannn halk aleyhtar bu siyaseti,
Anadolunun Hristiyan topluluklarnda stanbul'a kar bir kin domasna yol at.
Ilylece, 1071 Macikert (Malazgirt) savandan sonra, Seluklu Trklerin, yerel
topluluklardan hibir direnile karlamadan ve sava vermeden Nikaiaya (znik)
ulamalar iin yalnzca 10 yl gerekti; oysa ayn eyi Araplar tam 300 yl savaarak
gerekletirememilerdi.
12. yzyln sonlarna doru Seluklu Trkler, emir II. Kl Arslanm li
derliinde, antik kent Amisosu ele geirerek, Karadenize kmay baardlar.
<rada kentin bir kilometre uzana Samsun adn verdikleri yeni bir kent kurdular.
Hu arada, Kadky sakinleri dnda, blgedeki Rum nfus yok edildi.215216

215. lapounAln, X., (1982): H ntpqtpca ZaptpovTa, acA. 92: "3. O P. de Tchihatcheff (Asie
Mineur, Paris 1886, a 540-542) Ate ttgj n avaAoyla avptoo o t o vopa Tq napoGon cnapxta T(avIk 6a pnopooc va pa k v g va unafcroupE n an o xpva to u flpocTTiou. qA ov 6o auiva p.X,
ot Idvvo f) MKpajvE to u lTp(3u>va ki tou E e v o <p <o v iu CKTEvovrav pxp ttjv ncpox) Tq ETiupxfQ
l(avK. ttou KpaTe iau an to vopa tou AaoG ttcfvou"
216. lapounAftn, X , (1982). H nepKpipa laptpovOra, oea . 59: E kt an to Ka5Kio(, y*a to
hio Io xuM papTupla o n ttjv ppAoypapla tca rpv npopopiKi) napBoon n i) tov vtttio ttoAi xw |M KOI T) UTT/)PXE TipiV CITT TO 1681, Al Ol AAOI EAAqVlKO OlKlOpol Tf) Trcp<ppEia lpBrjKav TTI0a-

212

Ayn ada, Pontusun budunsal yapsnn deimesinde nemli bir rol

oynayacak olan yeni bir budun ba gsterdi ufukta: Trkmenler. Trkmenler,
gebe olarak yaadklar ran Cengiz Hann Moollar istila ettikten sonra
1220de terk etmek zorunda kaldlar ve 1243 Kse Da savanda Seluklu Trkler
Moollar karsnda hezimete uradktan sonra Kastamonu Emirliini kurdular. Bu
Emirliin en nemli liman Sinop, Fallmerayere gre daha nce I 2 l4 te
Seluklular tarafndan ele geirilmiti. Ardndan Sinop ve Samsun, bamsz
Trkmen Emirliklerine dnt ve Mslman korsan merkezleri oldu. Bu olaylar,
u tarih bilgi de dorulamaktadr: Canik (Samsun) sancann en dou ucunda,
nye (Oinoe) ile Fatsa (Fadisane) arasnda nemli Bizans liman kaleleri vard;
Trabzon imparatoru III. Aleksios, bu kaleleri, kz Evdokiya ile evlenen Trkmen
emiri Taceddin elebiye drahoma olarak verdi 7. Bu blgeler o zamandan beri
Trk egemenlii altndadr.
20. yzyl balarnda Samsun sancann tmnde Rumlar nfus bakmn
dan aznlktaydlar. Sotiriadise gre I9 l2 de 392.126 kiilik toplam nfus iinde
Ortodoks Hristiyanlar 136.087 kiiydiler ve nfusun %34,7sini oluturuyorlard.
Trkler ise 233.454 kiiydiler ve %59,5e varan bir oranla ounluu oluturuyor
lard7". Samsun sanca ynetsel bakmdan u be kazaya ayrlyordu: Batda Bafra
ve Samsun ile douda aramba, nye (Oinoe) ve Fatsa (Harita 39). Bu be

v ra a TTpv an rqv apx*) tou 19 ou ava *| o tAo tou 18ou. . H a p x o 'o A jjioivi*) xw p a, ttou oapi)0rv
ke ott

Tfiv toupkiki*) KaKiron Ko o TTAf)0uap in o eM ^ vik a<pavlaTnKE (EKT ott to K o IkioI)..

H TTAn l i f t ZappovTa paivea ti elva cavopv'a *a 6c|jeAo6riKc.

OTToraon Ev x ,AopTpou
qtt to cpcfrta th apxaia eAAnviKj' Apaou, an tou ZAt$3kou TopKOU tou Eplpn K iM t ApoAv
oto

T tA rpou XII aiva.. "

217. Xpaav8o, (1933): H EkkA^oIo rrj Tpamovro, acA, 89: "0 ouTOKpduop TpaiTEoCVTO AAo P Elxe xa Piae 10 Aipva u ttpoIko ei tov TaupKopvav tplprv TotoevtIv ToeAeijttI vuueuBEvto
EV 6tei 1379 Tqv Ouyartpav tou Kup EuCoKiav'1
218. Soteriadia, G., (1919), Hellenism n the Balkan Peninsula andAsia Minr, page 11:
Statistics of the Population, divided according to Nationalities, of tha Sandjak of TJANIK 1912.
Sandjaks

Kazas

Tjanlk

1.
2.
3
4
5,

Fatza
Ounie
Tsarsamba
Samsun
Bafra

Turks

Greeks

Armenians

Tciaal

22.119
50.083
73.605
39.599
41.048

2.670
7.552
9.727
78 643
37.495

887
4 942
14 382
1.264
1.110

32.676
62.577
97.714
119 506
79.653

233.454

136.087

22.585

392.126

213

Harita 39 Samsun sanca, sancaktaki kara morkozlcn vp Sotrads e

gre 1912'de her kazada yaayan Hellenlehn oran.
kazadan iki bat kazas, yani da kazas Bafra ile ova kazas Samsun, tarih bakm
dan en nemlileriydi

Samsun (Anisos) veya Canik kazas

Samsun kazas sakinlerinin kkeniyle ilgili olarak unu sylemek yerinde
olacaktr: Kuds patrii Dositheos, !68Pde Amisos'ta (Samsun) tek bir Hristiyan
sakin yaamadn ve onun yaknnda, besbelli Kadky' kastederek, yalnz bir
Hristiyan kynn bulunduunu anlatmaktadr21. Patriin bu saptamalar, 13.
yzy lda blgede Yunanca konuan Bizansl nfusun Seluklu istilas yznden yok
edilmi veya Mslmanlam olmasyla aklanabilir.
Samsun kentinde 1813lere dek Hristiyan nufts bulunmadn ngiliz
sezgini Kinneir de dorulamaktadr. O tarihte kenti ziyaret eden Kinneir,
Samsunda salt Trklerin ikamet ettiini, komu kylerin ise Hristiyan olduunu
yazmaktadr.219

219.

ZauounAlnC X., (1982): H HcpKptpua Zappovror arA 59: "1. AoaOfou lEpoaoAupJV, o 0ypcpe, pe rnv ittiokeiiiiI rou cttov navra, n 5ev Pp)KE ra v tva X p a n a v i anv Apa AAA,
lpooetiEi, x u p la v fa il TTnolov aur)<; EV Ka Mvov Xporav6v, Evvaovra xwpK apppaAla ra KaSlKio"
toio

214
ngiliz gezgininin bu saptamas, o ada blgeye Ortodoks Hristiyanlarn g et
meye balam olduunu gstermektedir220. oannidis, Samsunla ilgili olarak,
1870te kentte Kapadokyadan gelmi olan ISO Hristiyan ailenin bulunduunu
yazmaktadr221234. 1903te Kapadokyal bir bilgi verici, Papamihalopulosa Samsun
Hristiyanlarnn %80inin Kapadokyadan gelmi olduunu anlatmtr 222 223.
Samsundan yarm saat uzaklkta Rumca konuan 300 ailenin yaad katksz
Hristiyan ky Kadkyden sz edilmektedir.
Gerek tarih kaynaklardan gerekse azdan aza dolaan bilgilerden
anlalmaktadr ki, Ortodoks Hristiyanlarn Samsun blgesindeki yerleim yerleri
byk bir olaslkla 18. yzyl sonlar ile 19. yzyl balarnda kurulmutur216.
Blgeye kitlesel Hristiyan gleri, Tanzimat reform fermannn yaymland
1838de sonra gerekleti. Samsun kemindeki Rumca konuan Ortodoks
Hristiyanlarn ounluu Kapadokyadan. taradaki Trke konuan Ortodoks
Hristiyanlar ise ksmen Kaldeden (Gmhane veya Argirupolis) ksmen de
komu Bafrann Trke konuan kylerinden gelmilerdi24.
unu da sylemek gerekir ki, Ortodoks 1Iristiyanlardan Kayseri blgesinden
gelenlerin tm ve Nide blgesinden gelenlerin neredeyse yars Trke konuuyor
du. Bu yzden Ortodoks Hristiyanlarn konutuklar dil ltyle Baffahlar

220.
IapouqAlq, X,, (1982): H flcpq>tpia ZaptpoOvra, oeA. 96: "An t Aq tou 18ou acuva Ka
apx tou 19ou 0a apxlOi n YKaT<TTaoq Kat n paoTqpTqTa tluv cAA'jvtuv crrqv Trepupfpea. *Hr|
ura 1813-1814 o AyyAo nEpqyqn^ Kinneirnou ncpvEi an Tqv lapyouvTa. tt|V Ppctkei va kotoikeI7o aKpa anoKManK and Topcou, ahA Trpoodte ti ra nAqpupaT tluv Kapafiujv oto Ajpv elva eAAnviK. evlu Ta yeitovik xu>p*a KaTomouvra on xPcmovou"
221. lujavvin, - (1870): laropia Ka I t o t io t ik j ) r q Tpaneovra k o i r q c r upuj Hep/o/, oeA.
146: "H Apa,,. x* pAoa, o AAqvKt ouvoikIe, pa yqA a t a n o a a n po^ topa (an Tqv
TTapaAla), nou ovopea KalKioyAou Ka xi 350 cmlna koi o EKKAnofc. H AAq auvoiKla pploKcra
paa OTqv n6Aq Ka t x 150 oikoy^veie. H auvoiKla auTf| ouyKpoTi|0qKE'Kuplw an KamnaKE".
222. IapouqAf5q;, X., (1982): H flcpKptpaa Zappovra, oeA. 60: Ta Tqv KOTaytoy^ tluv EAAi)
vtuv kotoIkluv, nou yKaTacrr0qKav arqv rrAq Ta veepa xpval 0pA{OYpa<pfa Ka npo<popiKf| napoaq pEpacuvouv ti q nAEiovTqT tou kotyovtov an Tqv KaTmaOKla, Kuplo an Tqv nepq>6pea
Tq KacrpEia, Ka o unAono ott tpopa ppq tou nvTou"
223. Iapouqlq, X., (1962): H ncpcplpaa Zappovra, a t A. 63: "Ooo ya Tqv KaTOYu>Yd Tu>v KQ~
toIkcov tlov xtuptuv Tq TTEptpepEia. xoupe an thv BPAoypacpia Ka q v npotpopiK n a p o o q Tqv k
t Kpov EnavaAappavpvq yevik Ka xovpc nAqpocpopia n o ktoikoi tlov EAAqv<pujvov xopov
KOTyovTav a n rqv ApyuponoAr] (rwoupouaxav1 poouov?Kq XaAia), evui o ToupK<puvo a n q
ti

yiToviKf| ntppa",
224. ZapouqAIn, X., (1982), H nepKptpea ZaptpoOvra, oeA. 63: T )a o ya Tqv KaTayoY tlov kotoIkluv tluv x<opov Tq TTEpHptpEta. xoup an Tq f5pAoypa<pla Ka Tqv npocpopiKfj napoaq Tqv kt Kpov EnavaAap(iavpvq yeviki| koi xovpiKq nAqpoq>opta n o ktoikoi tlov AAqv<pu)vu>v x<opi(bv
kotyovtov a n Tqv Apyupo0noAq ( rKioupouoxavt. peaai(oviKC| XaA0ia), evU> o TaupK<pu>vo crn Tq
Ycitovik Mncppa"

215
Kapadokyallardan ayrmak mmkn deildi. Fizyonomik zelliklerinin tarifi, byle
bir ayrm belki salayabilirdi, ancak yazarlar bunlardan hi sz etmemektedirler,
tafrallara gelince, fizyonomi bakmndan gerek Kapadokyallardan gerekse
Lazlardan nemli lde farkllk gsterdikleri iin, onlarn Asurlu kkenli Beyaz
Asurlularn torunlar olmalar mmkndr.
Ortodoks Hristiyanlarn kitlese] gleri yznden, Maka kazasndan
sonra, Hellen esinin ounluk kazand Pontus kylarndaki ikinci kaza,
Samsun kazasyd. Orada, Sotiriadis'e gre, I912de 119.506 kiilik toplam nlis
iinde 78.643 Rum vard ve Rumlar nfusun % 65,8:ini oluturuyorlard.
Papamihalopulos, Samsunla ilgili olarak. 1903:te kentte 20-22.000 kiilik
toplam nfus iinde 8.000 Ortodoks Hristiyan bulunduunu bize bildirmektedir,
Osmanllar ise nfusun yarsn veya yardan az fazlasn oluturuyorlard n\
Samsun kenti ve tarasndaki bir ksm Pontuslularn Pontus kkenli
olmayp, Kapadokya kkenli olduklar dorulanm bir olaydr. Bu da, en azndan
hu blgeyle ilgili olarak, Pontus soyunun zaman iindeki srekliliine ilikin sy
lenceyi rtmektedir. Bir soy ki, hi olmazsa antropolojik bakmdan mevcut
deildir ve, Pontuslu Trklerde olduu gibi, oksoylu bir mozaikten ibarettir. Bu
soy gereinin Anadolunun tm blgelerini kapsadna iaret etmek gerek.

liafra kazas
Bafra kazas. Samsun kazasnn batsnda ve Sinop ve Samsun kentlerinden
eit uzaklkta bulunmaktadr.
Sotiriadis, 1912de dalk Bafra kazasnda 79.653 kiilik toplam nfus
iinde 37.495 Trke konuan Ortodoks Hristiyan (Rum) bulunduunu yazmak
ladr, bu Hristiyanlar, toplam nfusun % 47sini oluturuyorlard. Gerek Hristiyan
gerekse Mslman BafralIlarn soy kkeniyle ilgili bibliyografik bilgiler bulunma
maktadr. Byk bir olaslkla bu iki nfus grubu da ortak kkenliydiler. Hem
Trkler hem de Hellenler, nceki blmde sz edilen Beyaz Asurlularn torunlar
olabilirler.
Tm Trabzon vilayetinde 1915te Osmanl mparatorluuna kar ve daha
sonra Kemalist rejime kar silahl mcadele odaklar yalnzca Bafrada ve
Trabzonun Sanlasmda (Dumanl) olutu. BafralIlar, belki de dalk blgede25
225. naroxaAiToAo. K , (1903): ftepfyoa a m Dvmv. otX. 319

216

yaadklar iin, sava mizalaryla biliniyor ve bu yzden silahl atmalara

giriyorlard. 1915te, Birinci Dnya Savann ilanndan sonra, blgede silahl grup
lar belirdi; isyanc olarak deil de, Trk ordusundan asker kaaklar olarak. Bu
kaaklar, zellikle Trk kylerinden hayvan ve yiyecek alarak yayorlard. Eski
olsun yeni olsun milliyeti Yunan yaynlarnda, yakalanan Ortodoks asker kaak
larnn idam edilmeleri, Hellen esini yok etme abas olarak gstermeye all
maktadr. Bunun yannda Trk kaaklarn da birlikte idam edildiklerinden sz
edilmektedir2!t. Bu gibi yorumlar, milliyeti abartmalar olarak nitelendirilmelidir;
zira o ada sava zamannda gerek Yunanistanda gerekse br Avrupa lkelerinde
asker kaakl suu vatana ihanet olarak kabul ediliyor ve lm cezasna arpl
yordu.
1916dan sonra blgede gerilla birliklerinin kitlesel bir biimde ortaya k
maya balamas, 25 Mart 1908 tarihinde Samsuna metropolit olarak gelen
Germanos Karavangelisin faaliyetine balanmaktadr zellikle. Gerilla savan
hazrlamakta oynad rol, metropolitin kendisi yle anlatmaktadr:
"Balangta kk ve dzensiz olan bu gruplar, Makedonya'daki
mcadelemizden edindiim uzun sreli deneyimle, dzenli ve savaabilir gerilla
birlikleri olarak rgtlemeye baladm. Bu birliklerin says oald. Onlarn ba
na bu greve layk ve sava deneyimi olan komutanlar getikten sonra, bu Unvan
lar ki onlara ben kendim veriyordum, bu gruplar gerek asker birliklere dnt.
Her biri, tarann bir blgesini himayesi ve salt yetkisi altnda bulunduruyordunr."
Bu ruhan kilise liderinin Makedonyadakinin ayns Pontustaki faaliyeti,
hem mutsuz Bafral Ortodokslarn hem de Mslmanlarn, giriilen karlkl bar
barlk eylemleri yznden kitlesel kymlara yas tutmalarna neden oldu.267

226. 8aAapvq, r , K., (1925), Iyxpovo T cvnc) laropla rou tldvrou. otA 63: "E ttopEvoi a Ka
ni TiTou, Eveko Ayuv S!)8cv oTpanuriKuv, CKrcAopcva eavauoc XpKm avv, cftov tov xapaKTf|pa rou ttoAitiko okottou, o ottoo ouvloraro a q v a6palav coABpeuoiv tluv Xpcmavu>v Topco
AiTT0iaKTi)aavTt paKovKi anqyxovovro ouou ps Xpcmavo a6qAurou. a rp u rrv <popOv avnpETiprgavra Tqv OKAqpTqTa rou vpou".
227. Avpl6q. A., I . , (1998): Ta ArrcMuBpumei Irp a n u p a ra rou flo v n a m EMnvapo, oeA
227: * . . a u r t u piKpE koi aKte o q v apx8 opBt apxaa va opyavuvu o t toktuk! koi apaxa avrapTiK o u p a ra p r rqv paKpd TTElpa ttou Elxa ottoktEioei otttov ayiva pa a rq v MaKEovla. Ta oipan a u n i TToManAacarnKav. K apo aTtKTqoav ou ki EpTTEipoTTAEpou ap x q y o ttou o fo tou
E6va to xPtopa, EAix6qKav oe npaypaTiK arpaTiuiTiK aipara ttou Eix to raSEva utt Tqv Trpooraala tou koi Tqv cmAuTq BiKaoBoala tou Eva Tpqpa Tq ETTapxla''.

217
1914-15lerde, yazlanlarn tersine, Trk ordusu ile asker kaa Ortodoks
Hristiyanlar arasnda kk arpmalar dnda savalar olmad. Savalar, Ruslarn
Trabzon kentini igal ettikleri 5 Mays 1916 tarihinden sonra oldu. Ruslar, cephe
gerisinde Trk ordusuna ikinci bir saptrma cephesi amaya alarak, Samsun bl
gesindeki gerillaclara para, silah ve cephane gnderip onlar takviye ettiler221.
Bafradaki gerilla sava ilk safhasnda gerekte Kafkasyada Rus ordusunun
Trkiyeye kar operasyonlarn destekliyordu. Bamsz Pontus devleti kurmaya
ilikin politik gr, ancak 1917den sonra dile getirildi. Bu dnceyi ilk ortaya
atan K. Konstandinis idi. Konstandinidis, 22-1-1918 tarihinde Marsilyada dzen
lenen birinci Panpontus kongresinde brleri yannda unlar da ilan etti: zgr ve
demokratik bir rejim altnda bamszlmz talep ediyoruz. syann amacnn
bamsz ve demokratik Pontus devleti kurmak olduuna ilikin bu bildirge, daha
batan uygulanamaz bir konumdayd. nk bamsz ve demokratik Trabzon
vilayetinde ynetim, demokratik ounluk olan 975.866 Trkn elinde deil de,
aznlk olan 353.533 Hellenin elinde bulunacakt. Konstandinidis'in belki ima edip
te sylemedii ey, bamsz bir Pontus devletinin, milliyeti mantk uyarnca, Trk
nfus aleyhinde kkl bir ulusal artm zorunlu kldyd. Karavangelis gr
lerinde daha akt ve Hellenlerin ounluk olmalar iin Kafkasya ve Karadeniz
Pontuslularnn Pontusa zorla tanmalarn neriyordu. 1923te Anadolu
Hellenizminin Yunanistana zorla, zorunlu olarak, tanmas, Elefterios Venizelos
hkmetinin nerisinden sonra gerekleti; Trk hkmeti ise bu neriye nceden
itiraz etmiti.
Rus destei olmasayd ve Samsun despotu Germanos Karavangelis tarafn
dan milliyeti ihtiraslar krklenmeseydi, Bafra ve Samsundaki isyan, yerli Hellen
ve Trk nfuslarnda yol at bunca ac sonularla o boyutlara ulaamazd.
Milliyetilik ihtiraslar din veya siyas liderler tarafndan krklenince vahileen
igdlerin insanlar nerelere srkleyebilecei konusunda kk bir rnek vermek
zere, Bafrada vuku bulan baz sava olaylarn anlatacaz.
lk olay, Nepzenda yaknnda Otkaya ky yresinde cereyan etti. Misan
1917 tarihinde oradaki Meryem Ana maarasna 80 Bafral Hristiyan isyanc ile28

228.
Avpen. X.. r . (1992-93), ZyetaotaApaeui novEAAt)vwv Avm pnov rou II vtou (191422), ocA. 190: ,rETcn cv pTTOpope va cx6ope ti tyvav pxc, t t u avatptpouv eAxanro anAapxnyof. to 1914 Ka 1915, a<pou dva yvuKn ti o KOTpxi)v avpTiKo aytva pxot to 1916 ca pcrttteitg ca pdAcrra met th XPOVOAoyla KaTaAr*mjEU) th TpaTTEovra cttt to u P o o u (5-4-1916). o
otto Io j Ka uTr6aAqav th rjpoupyla avpTiKou Kivr^para ora pet ttio e v to u peti tto u ttou elxav avoiei pE TO U TopKOU".

218
birlikte 700 kadn ve ocuk snmlard. Trk ordusu, babozuklarn da yardmy
la. silahl atmadan sonra maaray ele geirdi, yaral isyanclar ldrd ve at
maya katlmayan tm sivilleri dayaktan geirdi. kinci olay, Bafraya komu Trk
kasabas asurla ilgilidir. Bu kasaba, !()17 de Otkaya maarasndaki katliamn
Hristiyanlar tarafndan intikamna hedef oldu. ki yl sonra, 15 Austos 1919 tari
hinde, Otkaya Meryem Ana panayr gn, 12.000 kadar Hristiyan eteci, Trkleri
yanltmak iin oluk ocuklarn da yanlarna alarak, gece saatlerinde Trk kasabas
asura aniden saldrya geerek, 1.000 frk askeri ile 400 kadn ve ocuu
ldrd, 800 asker, jandarma ve sivili yaralad ve 400 evi yakt, Urad ykm
nedeniyle kasaba yllar boyu ikamet edilmedi. unu da sylemek gerekir ki. kym
vc ykm, Bafra piskoposu Zenon Agitclis' liderliinde ve dualaryla gerek
letirildi
Antemdis, bu yaknlarda yaymlanan almasnda unlar anlatmaktadr:
"Trklerin Aralk 1922 'de Umun k kyne dzenledikleri baskna ve binkrce masum Bafralmn yok olmasna misilleme olarak yaplanlardan bilinenler
arasnda unlar var: Rum eteciler Trk etecilere saldrdlar ve tek bir operasyon
da sekiz Trk kyn atee verdiler... Rum gerilla topluluklarnn getikleri yerlerde
Trk kyleri tam anlamyla tahrip ediliyor... Fv/iil aynda 200 kadar eteci, ISO
ailenin ikamet ettii Trk ky Svasl yi ele geirdi ve 200 hayvan ve erzak alp
ky tamamen yakt... Yirmi gnlk bir aradan sonra 500 Rum eteci ile 1.000 sivil
Rum, 600 ailenin yaad ehir kyn ele geirdiler, sivillerin yardmyla tm
hayvan ve yiyecekleri alp kovu yaktlar... Sava hukuku kukusuz ne Trk ordusu ve
Trk eteciler ne de Rum eteciler iin gcerliydi... ete reisinin yaraland,
Ponlus dalarndaki ete yataklarnda yldrm hzyla renildi. Herkes onun
yardmna kotu. amlky 'de, reisin emri zerine, msilleje olarak eteciler her
eyi yerle bir ettiler i "
Bibliyografya kullanlarak, gerek Trklerin gerekse Rumlarn giritikleri
bitmek bilmeyen bir dizi korkun iddet eylemlerinden sz edilebilir. Ancak bylesi, bu kitabn amac deil. Kitabn amac, dmanl retmenin nelere yol atn
gstermek; Gernaos Karavangelis veya Bafra piskoposu Agritelis gibi kiiler
cahil inalara farklla hogrszl reten milliyetilik dersleri vermeye29

229. Av0eplr\, A X

(1998): Ta ArrcAeuBf.pujnK Tpareipara

tou llovnaKo

EAApvapo,

oeA 340.

219

kalknca, amzda Saraybosnada ve Kosovada yaadmz gibi, bugn lke

mizde yerel Ortodoks Kilisesi papazlar snf arachylayla yaamakta olduumuz
gibi.

aramba, nye ve Fatsa kazalar

Samsun sancann Ortodoks Hristiyan nfusu, %85 orannda iki bat
kazasnda, yani Bafra ve Samsun kazalarnda, toplanm bulunuyordu. dou
kazasnn nfusu, ezici bir ounlukla Trkt ve bu nedenle blge Trkleri ile
Rumlar arasnda hibir silahl atma olmad.
Bu nfus yaps, tarih asndan u olayla aklanabilir: Bu blge, ok nce
den Trabzon mparatorluu ile Sinop ve Samsun Mslman Emirlikleri arasnda
snr oluturmutur. Blgeye zellikle Akkoyunlular grubu yelerinden ok sayda
Trkmen yerlemiti. Orada kalan Ortodoks Hristiyanlarn ise Trklemi olmalar
gerekir.
Samsuna en yakn kaza, aramba (Tlenniskyra) kazasyd ve Sotiriadise
gre 1912de bu kazada 97.714 kiilik toplam nfus iinde 9.727 Hellen vard;
Hellenler, nfusun %9,9unu oluturuyorlard.
Devamla, daha douda bulunan nye kazasnda 62.577 kiilik toplam
nfus iinde 7.552 Hellen vard; Hellenler, nfusun %12sini oluturuyorlard.
Son olarak, Samsun sancann dou ucunda bulunan Fatsa (Fadisane)
kazasnda 33.676 kiilik toplam nfus iinde 2.670 Hellen vard; Hellenler, nfusun
%8.1ini oluturuyorlard.
Samsun sancann dou kazasnda 192.967 kiilik toplam nfus iinde
toplam olarak 19.949 Hellen vard ve Hellenler, nfusun % 11ini oluturuyorlard.
Bamsz bir Pontus kurma mant uyarnca, bu dncenin uygulanmas
halinde, bu kaza nfusunun Tiirklerden oluan % 89u, ya Hellen aznln istek
lerine boyun eecek ya da, 1913te Klktaki Slavca konuan MakedonyalIlarda
olduu gibi, ulusal artma u ra y a c a k tU lu sla r oluturmaya ilikin soylu lk
-bu uluslar yapay bile olsalar- Avrupa halklarn baskc feodal ve teokratik rejim
lerden kurtarmak amacyla, Fransz htilali tarafndan ortaya atld. Ne yazk ki
onun yerini milliyetiliin irkin lks ald ve bu lk, zellikle Balkanlar bl
gesinde, bir ulusun br ulus zerinde kanl basks olarak kendini gsterdi.
Bylelikle insan dncesinin ilerici gelimesini niteleyen farkllia hogr ve
sayg eleri yerlerini bulamad.

220
LA ZSTA N VEYA R Z E SANCAI
Antik ada Lazistan (Rize) sancana tekabl eden blgenin nfusu
Kolkllardan oluuyordu. Yunan mitolojisine gre, lason() altn postu burada
aramt. Kolkhlar, birbirleriyle akraba deiik boylardan oluuyorlard ve bunlar
arasnda Lazlar, Zydreitler, Makhelonlar, Apsiller ve Abazglar vard. Bu boy
lardan en gls Lazlard ve daha sonra br tm Kolkh boylar bu ad aldlar.
Laz halk, kendi kral olan ok eski bir soydu ve yzyllarn ak iinde
deiik ulusal kimlikleri benimsedi. Lazlar, kendi ulusal kimliklerini yitirdikten
sonra, nceleri Bizans, devamla Mslman kimliini benimsediler ve son iki yzyl
iinde, milliyetiliin ortaya kmas sayesinde, az saydaki Ortodoks Lazlar
Rumlatlar, slmlam Lazlarn byk ounluu ise Trkleti.
.O. 400de Ksenofon On Binlerin niini'1anlatrken, Lazlarn bat snn
olarak Trabzon surlarn gsterir. Tersine Arrianos, daha dousunu, Srmene yakn
larn, doal snr olarak Ofis (Solakl) ayn gsterir191.
Prokopiosa gre, ky eridinin Lazlan ile dal boylar, ustinianus an
dan bile nce, Hristiyanln daha ilk yzyllannda Hristiyanla getiler. Lazlarn
bu erken Hristiyanlamas, denizle olan kolay iletiimlerinden ileri gelmitir.
Ayn yazara gre, bugnk Batuma tekabl eden blgede, Phasis ay
(Pasinsu) aznda yaayan dou Kolkh boylar, Dou Roma mparatorluunun
veya Laz Krallnn uyruklar olmadklar halde Hristiyanlamlardr.
Trabzon mparatorluu dneminde Lazlar lke ynetiminde nemli siyas
rol oynadlar. Tarihte bilinen bir olay da udur: 1185te stanbulda Komnenos
hanedan tahttan dtkten sonra, prenses Tamara, ocuk yataki iki Komnenosla
Trabzona, Rize blgesindeki bir kaleye snd. Bu nedenle muhalif BizanslI
yazarlar, Komnenoslar Laz prensleri olarak adlandryorlard.
Ayn tarih dnemde, yani I333te, Skolarios ile Anicarad fraksiyonlar230

230.
Xpoav9o, (1933): H EKKAqala rq Tpancfavm, oeA. 145: 'Ta e opcv pCAa rp KaA/l
euKObitpav nuv Tvuv 4xovta r)v n po n]v SAaooav rrpooov ra i i)v ijet tcov uapaAljv EAA iiv ik u iv rrAcuv emKOtvuviav palvFTa n cvajplTtpov w v Tvuv Eytvovro xpcmavol... Opoj o eni
0 o v roapv o ik o vte vSparo ote tou Papalav o te tou Aauv paaAtu caTl)KOOi vtc )aav
f|r) eni louanvavo xpoavor'.
o

(*) ason: Yunan mitoloji kahraman; Kolkhis (Grcistan) lkesinden altn postu alp Yunanistana
getirmek zere Argonautlar seferini dzenlemitir.

( " ) On Binlerin nii iin bkz s. 196

221

Hanla 40 Lazslan sanca, sancaktaki kaza merkezlen ve Solinadis'e

gre 1912de her kazada yaayan Hellenlerin oran.

arasnda yl sren silahl atmalarda, Amicaradlerin asker birlikleri, Orta
Kaideliler fraksiyonuna veya Trabzon-Kolkh, yani Laz. partisine ait askerlerden
oluuyordu.
Trabzonun I462de teslim oluundan ve imparator Komnenosun devlet
hzinesiyle birlikte stanbula kandan sonra, Lazlarn neredeyse tm gittike
Mslmanlat. Kendi isteiyle slamlama, Trabzonun byk aristokrat
ailelerinde de grld. Bamabeyici Georgios Amiruces ailesi byleydi; bu ailenin
iki olu, Mehmet Bey ve skender Bey adlarn aldlar23'.
Osmanl mparatorluu anda Laz lkesini ynetsel bakmdan Lazistan
veya Rize sanca oluturuyordu. Bu sancak, batdan douya doru drt kazaya,
yani Of, Rize, Atina (Pazar) ve Hopa kazalarna ayrlyordu (Harita 40).
Sotiriadise gre 1912de Lazistan (Rize) sancanda 234.809 kiilik
toplam nfus iinde 2.924 Laz kkenli Hellen vard ve Hellenler nfusun
%1.24n oluturuyorlard. Bu Rumlardan 1.424' Rize kazasnda, 700 Of 231

231.

Janin, R., (1912), M usulm ans M a lg t E uk , oeA. 496: "D e grandes fam illes donnrent

l'exem ple de lapostasie... le protovestiaire G eorge A m iroutzs (+1465), dont les deux fls, M ehem et bey
et skender bey... ( M ehem et bey et skender bey furent les prem iers m usulm ans q ui habfterent Pera.
C 'est a cause d'eux que les Turcs ont donn6 a ce faubourg de Constantinople te nom de B e yoglo u) .

222
kazasnda, 400 Atina (Pazar) kazasnda ve 400 Hopa kazasnda ikamet ediyor
lard m .
Pontuslu Trklerin ayr bir blm de, Trabzonun dousunda Ofis
(Solakl) ay dolaylarndaki kylerde oturan Kriptohristiyanlardr (gizli
Hristiyanlar). 1877de Ofis (Solakl) koyanda 45 Kriptohristiyan kynden sz
edilmektedir. Bu kylerin ve komu Psykhros ay (Bykdere) blgesindeki daha
20 kyn nfusu toplam 10-12.000 aileden ibaretti. Bu blgenin Pontuslu Trkleri,
derebeylik dneminde 17. yzylda slmlatlar. O f un Pontuslu Trkleri, Rumca
konuup Hristiyan dinini gizlice koruyorlard. Psykhros ay (Bykdere) dolay
larndaki Pontuslu Trkler ise, slamiyetten baka Trkeyi de benimsediler. Solakl
koyann 24 kynde Pontuslu Trklerin 1963e dek Rumca konutuklar ada
gezginler tarafndan da saptanmtr.
O f kkenli Trk yazar mer Asann Pontus Uygarl ile ilgili kitab bu
konuda ok ilgintir. Yazar, Trk ulusal kimliini kesinlikle kabullenmesine ra
men, O f blgesindeki Pontuslu Trklerin kltrel kimliiyle ilgili sorular sormak
tan geri durmuyor. Ona ait aadaki metin pek ilgi ekicidir:
"letiim anda resm tarih tezleri birer birer p kutusuna atlrken,
olaylar gereklerle birbirine kartrmama olana var artk. Onun iin bundan iki
bin yl nceki Pontus gereini yzylmzn bandaki Pontus sorunundan kolayca
ayrabiliriz. Osmanl mparatorluunun son dnemindeki milliyetilik hareket
lerinden etkilenerek, kendilerini yeni bir Pontus devleti kurma hayaline kaptran
Karadeniz Rumlarnn tarih yanlgs, ayr bir aratrma alandr211."
Yazar, bugnk Avrupa oluumu erevesinde, Yunanistan ve Trkiye yurt-

232.
Soteriades.G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minr, page 11:
S tatistcs o f the Population, d ivided accordm g to Natonalties, o f th e Sandjak o f LAZISTAN. 1912.
Sandjaks

Kazas

Lazistan

I.R z e h
2. Athina
3. Hopeh
4. O f

Turks

Greeks

Armetans

93,176
37,622
33,520
67,567

1,424
400
400
700

.......

2,924

.....

231,885

233. Asan, O., (1998), O nnAmop m u tlvrou, erek. 61

Totaal
94,600
38,022
33,920
68,267 *2
3
234,809

223

talarnn Yunan veya Trk ulusal kimliiyle baka kltrel kimliklerin de bir arada
bulunmasna saygl davranmalar gerektiini sezmektedir. Bu siyas dnce,
Avrupa Birlii ilkeleriyle badamayan milliyeti arlklardan kanlmasna
yardmc olacaktr. Bu arlklar ki gemite dereler dolusu kana mal olmutur.

GMHANE (ARGRUPOLS) SANCA I

Antik ada Gmhane sanca blgesi sakinlerinin soy kkeniyle ilgili
olarak, .. 400de On Binlerle birlikte blgeden gemi olan Ksenofon, Koromun
dousundan bugnk Ardasa (Torul) ve Gmhaneye (Argirupolis) dek uzanan
blgede Makronlar ile Khaliblerin ikamet ettiklerini yazmaktadr234. Sancan
dousunda Kelkitler ikamet ediyorlard ve Kelkit kaza merkezi, adn onlardan alm
olabilir. Gmhane (Argirupolis) blgesinin Romallar tarafndan fethine dek bib
liyografyada buraya Yunanl kolonistlerin yerletiklerinden sz edilmemektedir.
Orta Kaide ve Kaide halklar. Roma andan sonra uygarlamaya
baladlar. Bu arada ustinianus (.S. 527-565), general Sittas eliyle Tanilere boyun
edirmiti
tustinianusun bu seferi, ncil araclyla blgeye Yunan dilinin
girmesini salad. Oysa devletin resm dili daha Laticeydi. unu da anmsatmak
gerekir ki, Latincenin yerini resm dil olarak Yunanca .S. 620de ald.
Gerek Roma gerekse Bizans anda Hellenizm (Yunanllk) terimi hi bi
linmiyordu. Bu blgelerdeki toplumlar, Romaioslar (Romallar) olarak biliniyordu.
Daha sonraki yllarda bu terim, Romios veya Rum olarak deiiklie urad.
Avrupadaki aydnlanma akm, daha dorusu Fransz htilali, Avrupada ulusal
hareketlerin domasnda ideolojik kvlcm olarak i grd. Bu hareketler, ideoloji
olarak teokratik ve feodal imparatorluklarda halklarn toplumsal smrsyle sava
may amalyordu. Avrupadaki bu gelime erevesinde, Osmanl mparatorluu
kesiminde son iki yzyl iinde Rumlarn yeni olumu orta kentsoylu snf, tm

234.
Avpcr, T, (1993) Tvcaop. O KAjotoI, oeA. 17: " tn v K6oo tujv Mupicov, yppa o
rcvotiv, n va Aa, ttou tou ovpoae M k pu jve , ko to ik o io civ ora ovaaAiKd Tq arpepv^ Kppvr, Evi) niKd q Kpupvrj ptxp Trjv aqpepvf| ApvupoTroAr kgi Apaaa (TopoA), k o t o ik o o o v o
XAup. O Aaol o u to I ooav npojTYova koi p a K p and tov eAAnvt ttoAit io u T o lso ttpujtyovoj
|Tav o dAAo Aaol ttou Kaomouaav pxp t ? Trapu<p Tq Kpuipvr, o iKUrjvol crra voTioavaTDAik koi o XaA&alo o to v a . O XAu(te acryoAovTav arr Ta apxala cke v o xpva pe Tqv pETaAAoupyla,.. TeAik arroTAEaMa ^rav ti kot rqv p^paiRi*) Tto x )) 0 EyropiKfl ettq ^ o6f\yf)aE orqv a px^ tou
FAAqvopo tuiv Aav Tq Kpjpvn".

224

Ortodoks Hristiyanlar Rum yerine gittike Hellen (Grek, Yunanl) olarak

adlandrd. Bylelikle, stanbul patrii liderliindeki okuluslu Ortodoks Rum
Milleti, yeni kurulan Atina bakentli Yunan devleti merkez olmak zere, Hellen
(Yunan) Ulusuna dnt. Ayn yoldan ada Bulgar ulusu ve daha sonralar Trk
ulusu oluturuldu.
Yukarda sz edilen siyas deiim, OsmanlIlarn msamahas sayesinde
adm adm gerekletirildi. Osmanllar, mparatorluun eitli blgelerinde Rum
okullar kurulmasna msaade ettiler ve bu okullar, irredantist milliyetilik propa
gandas ekirdekleri olarak faaliyet gstererek, en sonunda Anadolu Ortodoks
toplumlannn yok olmasna yol at.
Osmanl mparatorluu anda Gmhane sanca ynetsel bakmdan u
drt kazaya ayrlyordu: iran (Khariena) ve Kelkit gney kazalar ile Gmhane
(Argirupolis) ve Torul (Ardasa) kuzey kazalar (Harita 41).
Gmhane sancanda 1912de 147.377 kiilik toplam nfus iinde
Sotiradis'e gre 59.748 Ortodoks Hristiyan yayor ve Hristiyanlar nfusun
%40n oluturuyorlard. Bu Rumlardan 48.135 kii, yani %80,5i, kuzeydeki Torul
(Ardasa) kazasna yerleikti235.

Torul (Ardasa) kazas

Kuzeydeki Torul (Ardasa) kazasna 1912de 71.674 kiilik toplam nfus
iinde Sotiriadise gre 48.135 Hellen yerleikti ve Hellenler nfusun %67sini
oluturuyorlard.
Pontus Kriptohristiyanlar (gizli Hristiyanlar) 19. yzylda O f blgesin
den baka Torul (Ardasa) kazasnda da, kesin olarak Kromnj (Korom) blgesinde,

235. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula and Asta Minr, page 11:
Statistics of the Population, divided according to Nationalities, of the Sandjak of GHIOUMOUSHANE. 1912.
Sandjaks

Kazas
1. Ghoumoushane
2. Toroul
3 Kelkit
4 iran

Turks

Greeks

Armenians

Totaal

25,091
23.512
25,564
13,704

5.997
48.135
1.626
2.990

1,367
126
225

32,455
71.647
27,316
17,919

87.871

59.748

1.718

149.337

225

Hanla 41 Gmhane sanca, sancaktaki kaza merkezlen ve Solradis'e

gre 1912'de her kazada yaayan Hellenlerin oran.

ikamet ediyorlard. Smela Meryem Ana Manastrnn batsna, zellikle Gimera,

Varenu. Parti, Potami, Stavrin ve Harava kylerine, Korom Kriptohristiyanlarmm
en nemli grubu yerleikti. Bu Kriptohristiyanlar, Klostiler veya Klosmeni'ler
(Dnmeler) adyla veya, Istavri-Stavrin kynn adndan, lstavrililer adyla bilini
yorlard. Korom Kriptohristiyanlar, resm olarak Mslmandlar, ancak gizlice
vaftiz olup ikinci bir gizli Hristiyan ad da alyor ve ikinci bir gizli Hristiyan nikh
da kyyorlard. Kriptohristiyanlar, zellikle maden iisi olarak alyor ve
becerikli olduktan iin Anadoluda yeni alan her maden ocanda i buluyorlard.
Hu yzden maden ocaklarnda genellikle Pontus Rumcas konuulurdu. Tm yak
lak olarak 30.000 kii olan Anadolu Kripyohristiyanlan, Trabzon, Sivas ve
Ankara vilayetlerine yerleiktiler236.
Gmhane (Argirupolis), iran (Khariena) ve Kelkit kazalar
Bu kazada 1912de 77.690 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadise gre
10.613 Hellen yayor ve Hellenler nfusun %13,6sn oluturuyorlard.

236.
Dawkins, R., M., (1933) The Crypto-Chistians o f Turkey, a tk. 257: "At Kromni, however, I
always heard the called kAiotoI or KAucrptvo Their number was at ona time very g re a t: Janin says ttat
n 1912 there were as many as twenty thousand in the vilayets of Trebizond, Sivas, and Angora. Sir
Edwin Pears had put the number as high as thirty thousand".

226

Daha ayrntl olarak, Gmhane (Arginpolis) kazasnda 32.455 kiilik

toplam ntis iinde 5.997 Rum yayor ve Rmlar nfusun %18,4n oluturu
yorlard. iran (Khariena) kazasnda 17.919 kiilik toplam nfus iinde 2.990 Rum
vard ve Rumlar nfusun %16,7sini oluturuyorlard. Son olarak en douda bulu
nan Kelkit kazasnda 27.316 kiilik toplam nfus iinde 1.626 Rum vard ve
Rumlar nfusun %5,9unu oluturuyorlard.

SVAS (S E B A S T E A ) V L A Y E T
Sivas vilayeti, kuzeyde Amasya, Tokat ve Karahisar sancaklar ile gneyde
Sivas (Sebasteia) sancana ayrlyordu (Harita 42). Sivas vilayetinde 1912de
1.109.535 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadis'e gre 99.367 Rum yayor ve
Rumlar toplam nfusun %8,9unu oluturuyorlard.

SIVAS SANCAI
Vilayetin e byk sanca doudaki Sivas sancayd. Burada 522.986
kiilik toplam nfus iinde 7 702 Hellen vard ve Hellenler nfusun %1,4'n olu
turuyorlard. Bibliyografyada bu sancak blgesinde Ortodoks nfusun, says ok az

Harita 42 Sivas vilayeti, vilayetteki sancak merkezlen ve Sotiriadis'e gn

1912de her sancakta yaayan Hellenlerin oran.

227

olduu iin, belirli bir silahl isyanndan sz edilmemektedir.

AMASYA SANC A I
Bu blge sakinlerinin soy kkenini anlatrken, gerek antik ada gerekse
daha sonraki dnemlerde buraya Yunanl kolonistlerin yerletiklerini sylemek,
tamamen akld bir iddia olur.
Yunan dili, blgedeki halk kitlelerine blge sakinlerinin Hristiyanla
malarndan sonra Yunanca yazlm nciller araclyla girdi.
Anekdot olarak, .. 65 ylnda Amasyada domu olan corafyac
Strabonun, ada milliyeti yaynlarda kentin sekin bir Yunanl ailesinden
geldiinin iddia edildii sylenebilir. Strabon, Pers kkenli Mithradates dneminde
yaam olup, aristokrat bir aileden geliyordu. O ada st toplumsal snf yesi bir
kiinin Yunanca ve Latince bilmesi ok doald. Bibliyografyada Strabonun atalar
arasnda Moaphernes adnda bir Persten ve Tibius adnda bir Paflagondan sz
edilmektedir
Amasya kentinde kral Mithradateslerin kayalara yontulmu
mezarlar bugne dek muhafaza edilmektedir.
Seluklu ve ardndan OsmanlI fethinden sonra, Pontusun i blgesinde
olduu gibi Amasya blgesinde de kitlesel slamlamalar oldu. Bu olay, 1317 ta
rihli Sinod Meclisi kararnda da belirtilmektedir1'.
1912de Amasya sancanda 285.339 kiilik toplam nfus iinde
Sotiriadise gre 36.739 Rum vard ve Rumlar sancak sakinlerinin %12,8ini olu
turuyorlard.
1919larda bu blgede ve Sivas vilayetinin daha iki kuzey sancanda,
eitimcilerin ve zellikle Germanos Karavangelis gibi kilise liderlerinin kkrt
malaryla, Trk devletine kar Ortodoks Hristiyan gerilla gruplar faaliyet gster
di. "Amasyalides" (Amasyallar) diye adlandrlan Amasya kentindeki Ortodoks
Hristiyanlar, milliyetilerle hibir alverileri olsun istemiyorlard. Bu konuda
yazar Epeoglu-Bakalaki unlar yazmaktadr:
237. Asan, O., (1998), o rioAmafJ mu flvmu, oeA 56.
238. loropla rou EMnvtKO E0vou-(1981), lpo ', E koiiki'i Anvojv A. E oeA 321: "A tt ti\
mvcSiKi' auTi' aTTq>aon ylvca pavEp n ttoAAoI xPicrravot E^av aaTraoOc tov crAapop O lo o
kvuvo tou TTpoorjAuTiapo crrrcAoOE rrrion Tqv flovTonpKEia (1387), Tq ryypa (1400-1401), pca8u) Ka q ItpOTEia. io EuxiTd, Tq M jkioo, koi tti Na^av^ (1327). Tr|V ttA*ov xapaKTnpcniKr) papuplo yo Tq Opaor) tujv TipacrrjAuTicniKiv TTttacuJv cn x P'OTovik Kovr|Tt ottotcAeI to TTapapxK TTITTKIOV TTCpTTOU TOU 1338 TTpO TQU XP'OTiaVO T f\ NlKOkl"

228

"Germanos Kravangelis 'e, metropolitlerine, Pontus 'un zerklii iin bir

palikarya gibi verdii milliyeti mcadelesi yznden hayrandlar ve despotlar
olarak onunla gurur duyuyorlard, ancak onunla ve adamlaryla hibir alverileri
olsun islemiyorlard... 4)Trklerle o kadar iyi geiniyoruz ki, sen onlara dokun
mazsan onlar da sana dokunmazlar. Bir pekele ve bir sensin efendimle, btn
ilerimizi yrtyoruz. Bizim de stnde yaadmz yurdun niye ukurunu kaza
lm... YunanistanlIlarla olan ilikileri, bizler ve onlar eklinde dile getiriyorlard.
Yunanistan blgesine ve Yunanistan dnyasna ait olduklarn hissetmiyorlard,
hissedemezlerdi de, dalar arasnda byle tecrit olmu bir haldeyken. Onlar Hellen
Yunanydlar, az ok Frenklemi; kendileri ise Hellen Rumuyddar, daha ar ve
daha k a t k s z "
Hellen Rumu ve Hellen Yunan terimleri, yazarn kendi katmalar; zira
Pontusun yerli Ortodoks toplumlar yzyllar boyu kendilerini Hellen olarak deil
de, Romal veya Rum olarak hissediyorlard.
Blgedeki Ortodoks Hristiyanlarn Germanos Karavangelis tarafndan
kkrtlan Trk devletine kar isyan, Kemal Atatrkn ordularnca dereler dolusu
kan ve korkun vahet iinde bastrld. Vahet eylemlerine her iki tarafta ba vurdu

TOKAT VE KARAHISAR SANCAKLARI

1912de Tokat sancanda 216.893 kiilik toplam nfus iinde Sotiriadisc
gre 27.174 Rum vard ve Rumlar nfusun %12,5ini oluturuyorlard. En doud
bulunan Karahisar sancanda Rumlar daha kalabalk olup, Sotiriadise gre
1912de 84.307 kiilik toplam nfus iinde 27.761 kiiydiler ve nfusun %32,9un
oluturuyorlard.
Bu almay bitirirken u hususu bir kez daha vurgulamak gerek
Yazarn tek amac, Yunan eitim sisteminin srekli rettii grn tersi bir
baka grn de Yunan genliince renilmesidir. Bir eitim sistemi k,
byk lde hl 1922 milliyeti zihniyetini ilemektedir. Bu zihniyet!
bilindii gibi, Kk Asya Felaketine yol amt. Kk Asya Felaketinden n<
yazk ki gereken dersleri alm deiliz, ve tarihinden ders almayan bir halt
gelecekte ayn hatalar ilemeye mahkumdur.
239. ETTfoyAou-MracaAKn. E., (1988): HA&oca, 0 EA. 82.

229

SON SZ YERNE

Son sz yerine, Nikos Dimunun "Yunanl Olmann Mutsaluu", 1975,

(20. basm, Patakis, 2000) balkl kitabndan baz ilgin zdeyilere yer veriyoruz.
55
Atalarmzla ne lde kvan duyuyorsak (onlar bilmeden), kendimizle ilgili o
lde tedirgin oluyoruz.
64
br halklar kskanyoruz -kendi stnlmz haykrrken. Yalnzca (turizmde)
yabancsever olmakla kalmyoruz; yabanc hayran, yabanc dman ve yabanc
uayz da.
68
zgnlmz aydnlatmak ve anlamak asla istemedik. Daima bir yere ait olmaya
alyoruz -kendimiz olmaya deil. Yeniden antik Yunanllar olmaya altk.
Soyumuzun katkszln kantlamak iin didinip durduk, Fallmerayere sava
aarak, ancak gerek yap talarmz soukkanllkla asla aratrmadk.
71
Yz olmayan bir halkz. Kimlii olmayan. Yzmz olmad iin deil. Aynaya
bakmaya cesaret edemediimiz iin. Gerek yzmzden bize utanmay rettik
leri iin.
79
Toplu bir ulusal psikanilize ihtiyacmz var m bilmiyorum. Ancak mutlaka zbilgiye, zaratrmaya ve zbilince ihtiyacmz var. Sylencelerden kendimizi kurtar
mamz gerek, bununla birlikte kendimizi yeniden belirlememiz de...
80
llir sylence daha; "yabanc mdahalesi". Yeni Yunanllar sorumluluklarn stlen
meye hibir zaman yanamadlar. Kabahat her zaman bir bakasndayd: ngiliz par
manda, Intelligence Serviste, NATOda, CIAda.

EK

233
ZORA, GKKUAI Partisi yayn organ. N isa n 1 9 9 4

SER B EST KRS

Aada, kendimizden yorum katmadan, aratrmac Georgios

Nakracasn 6 Mart 1994 tarihli To Kiriatiko Vima gazetesinde kan
M. Ploritis imzal makaleye yant-mektubunu yaymlyoruz. Nakracas
yantn dergimize kendi gnderdi.
Asl meslei doktorluk olan Giorgios Nakracas, akcier
hastalklar klinik efidir ve Selanik doumlu olup, gemite Merkez
Birlii Partisi genlik kollarnn ynetici kadrosunda yer almtr.
BUGNK YUNAN, BULGAR VE TRKLERN YAKIN SOY
AKRABALII konusunda ilgin aratrmalar ieren iki kitap yazmtr.
Aadaki mektup, bugne dek To Vima gazetesinde yaym
lanmamtr. M. Ploritisin de susmay yeledii anlalmaktadr.

G eorgios N a kraca s

S ay n M ario s P lo ritis'en
To Vim a" g azete si

R o tterdam , 1 6 -3 -1 9 9 4

S ay n M ario s Ploritis,

6 M a rt 1 9 9 4 tarihli To Kiriatiko V im a g a ze te s in d e ya y m la n a n
N a m e v c u t... Yunanistan, A lm a n h e ze y a n v e Y u na n uykusu balkl m a k a
leniz, A lnanlardaki Y u nan d m an l na kar tepki gsterm esi iin Y unan
ay d n la rn a ya p t n z bir aryla son buluyordu.
A n ca k ka n m ca m a ka le nin en nem li noktas, F a llm e ra y e r'le ilgili u

234
ya zd n zdr: K itaplarnda... Eski Yunan soyunun kaybolduunu ve onun
yerini S lav ve baka budunlardan bir ka rm n aldn iddia e d e n o pek
nl A lm a n tarihi Jacop Philipp F a llm e ra y e rin sam alklar hortlatlyor.
Yukardaki tm cenin

ierii, halkm zn

k a n lm a z o larak itildii

ussal tkankln bykln rn ek olacak bir biim de gsterm ektedir. Bir

halk ki, tek ulus-tek soy ku ram n n desteklenm esi a m ac y la yrtlen yoru
cu v e uzun sreli bir p ro pagand ad an sonra a d a Yunanllarn Eski
Y unanllarn torunlar olduklarna ilikin gerekd s ylenceye cidden inan
m aya balad.
Konstantinos K a ra m an lisin M itterand'a gnderdii m ektup

-K a ra-

m anlis orada (E .Y .) M a k e d o n y a C um huriyetinden budunsal bir yam al

boha" diye sz etm ekted ir- Yunan halknn soy bakm n dan, dolaysyla
budun bakm n dan da a r olduu zihniyetinin en re sm bir kantn olutur
m aktadr.
a d a Y unanllarn Yunan olm ayan kkenlerine d e in en h e r tarihi
v e y a bilim ad am drstl, yurtseverlii ve bilimsel yeterlii konusunda
korkun ve ou kez e d e p snrlarn aan bir yerginin h edefi olm aktadr.
Fallm erayer, B izan s T rabzon m paratorluunu yenid en ke fe de n ta
rihidir ve bu baars yz nd en hibir Yunanl tarihi v e y a g a ze te c i ona
h ortlatm a gibi bir su yklem edi.
ada

Y u nan

h a lk n n

ulus

olu u m u

srecin i

ilk

a ra tra n

F allm erayer ilgili yaptnda arlklara kam sa d a, ya zln n zerinden

1 4 0 yl getii halde bu yaptn bilimsel tart m a la ra konu o lm ay a d e va m
etm esi, onun salam bir altya p y a sahip olduunu gsterm ektedir.
F allm eraye r g e r e k te nem siz bir tarihiyse, o z a m a n m antkl d
nen h er insann unu sorm as gerek: Peki o za m a n n asl oldu d a byle bir
tarihiyi A tina niversitesi kendi iinde bir ed e b iy a t krssnn bana
getirm e k istedi? F a llm e ra y e r bu krsy kabul etm em itir.
Ulus kavram n n soy kavram yla hibir ilikisi o lm ad beliti,
Y unan soyunun srekliliine ilikin gln ku ra m d a m a n e v bir s n a k bul
m a ya d e va m ed en Yunanl aydnlarn byk bir blm nce hl z m le n
mi deil.
Bat Avrupa halklarnn aydnlar snf, eski Y ugoslavya'nnki tabi
istisna o lm ak zere, arkeon imon progonon = eski a ta la rm zn torunlaryz
diye dnebilecek bir A vru pa halknn b ulunm adn ok iyi bilmektedir;
byle dnceler A v ru p a 'd a alayl gllerle karlanm aktadr.

235
rnein, eitimli A lm anlar, O rta a d a L ub eckte ve d a h a b atda
H a m b urg un banliylerine d ek S lav ca konuulduunu ok iyi bilm ektedirler;
eski

Dou

A lm a n y a daki

b u g nk

A lm a n la rn

b yk

b ir

o ra n n n

A lm a nla m S lavlard an olutuunu d a b ilm ektedirler ve bu olguyu, millet

d m a n o larak nitelendirilm ek tehlikesiyle kar la m a d a n kitaplarnda dile
getirebilm ektedirler.
A lm an m ediasnn Y u n a n ista n a kar ou ke z ya k k a lm a ya n a r
szlerle tepki gsterm esini y a d rg a m am alyz; Y unan basn deil d e, diplo
m asim izin ba A lm a n y a y, d olaysyla A lm an halkn, resm en kk ocuk
beyinli d e v , yani geri ze k l o larak ad lan drrk en ve sonra iktidar koltuun
da kalab ilm ek iin m ilyonlarca televizyon seyircisi nnde A lm a n hkm et
tem silcisinden klerek zr dilerken1"'1.
M akalen izin bir b aka yerinde sivri z e k l o larak a d la n d rd n z
VVeithmanna u okkal soruyu yneltiyorsunuz: "Sivri zek l VVeithm anna
gelince, ona u basit eyi so rm aya ce saret ediyoruz: T rk e g e m en li i altn
daki

Y u nanistan

sakinleri...sreklilii

k e silm ed en

bildikleri Y u n a n

dilini

tm yle korurlarken ne idiler, S la v m , A rn a v u t m u?

S ayn Ploritis; Y u nan dilinin z a m a n iinde srekliliine ilikin g rler
de y ze y s e l bir s ylenced en b ak a bir ey deildir. Bunu k a n tla m a k ok
kolay; u olay an latm a kla yetinelim : Attika-B oiotia ile g n ey E y b o ia nn a
da Y u nan nfusu (T h e b a , A tin a, M e g a ra v e

Karystos kentleri hari)

1 8 8 5 lere d ek y a ln zc a A rn a vu ta konuuyordu. T h e b a v e A tin a nn A rna vu t

kkenli o lm ay an nfusu d a, bibliyografya bigilerine gre, byk lde
K atalan (Ispanyol), Italyan ve F ra n s z kkenliydi.
Korinthia, N a up lia ve T ro ize n ia d aki a d a Y unan h alknn byk bir
blm d e A rnavu t kkenlidir ve bir kesim i bugn bile A rn a vu ta konu
m aktadr. Bu olay, halkn ulusal bilincinde e n kk b ir ya ne tkiye yol a m a
m aktadr.
Tarih bilginizi ta m a m la m a k z e re unu d a syleyeyim : B izan slI g e z
gin K a n a n o s a gre, 1 4 1 8 d e Z yg o sta (D M a n i), yani O itylos ile K a la m a ta
a ras n d aki b lgede, S la v dili konuuluyordu. Bu blgedeki M anililerin M elig
S la v la rn n torunlar olduklarn, uluslararas bibliyografya olduu k a d a r
Politis v e Zakinthinos ta kabul etm ektedir.
Sz

konusu

m a k a le n iz d e

10

ubat

1 9 9 4 tarihli E ko n o m ik o s

Tahidrom os d ergisinde ya y m la n a n v e A lm a n m e d ia sn n Y u nanistan a le y

hindeki korkun v e a c m a s z b ibliyografyasn konu alan A lm a n y alI 9 0

236
Y u na nlnn m ektubuna d a deiniyorsunuz.
A lm anyalI 9 0 Y unanl, A lm an profesr M . VVeitm annn Derruhelose
Balkan; Die Konfliktregionen Suedosl-europas balkl kitab konusunda
Bu kitapla yanl bilgilendirm e giriimi btnlenm i oluyor d iye yazp,
VVeitmannn bu rezil kitab n n yasaklan m as iin Y u n a n kltr m ercilerini
h are k e te g e m e y e aryorlar.
A lm a n y a lI

90

Y u n a n l A v ru p a nn

o rtas n d a

ya a d k la r

h alde,

Yunanllarn d k kltrl ta b a k a s n a zg refleksleri h l srdryorlar.

B una gre, re sm p ro p a g a n d ad an deiik grler dile getiren h e r ya z veya
kitap ya sa klan m a l v e y a z a n m m knse h ap se atlm aldr.
Y u nanistan a zg b en zeri bir d avran a ta z e bir rn ek o la ra k Vasilis
R afailidis o la y 1" 1gsterilebilir; ona verilen 7 ay hapis c e za s n , AvrupalI ve
A m erikal aydn larn ka m p a n y a s n d a n sonra Y u nan M eclisi iptal e tm e k
Z O R U N D A KA LD I.
M ektup larn n bir b ak a yerinde A lm a ny alI 9 0 Y unanl, W eitm an n 'n
kitabndan s z e d erke n unlan y a z y o rla r Kitap, M a k e d o n y a daki Yunan
egem enliini ve bugnk statkoyu d evirm ey e h eve s le n e n herkesin eline
k u ra m s a l

ve

b ilim se l bol k a n t veriyor,

n k

y e tm i

y ld a n

beri

M aked on larn " zo rla Y u nanlatrldklarn ktleyici s zlerle anlatyor.

A lm anyalI 9 0 Y unanl, Yunanistan'da eitli azn lkla rn kltrel kim
liklerini zo rla d eitirm eye ynelik a b a la r o lm ad izlenim ini uyan d rarak,
bizi ya nltm a ya alyorlar.
Trklerin stanbul R u m A zn l n a v e B ulgarlarn D obruca T rk
A zn l n a kar takndklar ta v n n yan sra, s ize a n m s a tm a k isterim ki,
Yunanistan da b enzeri o laylarn d n d a kalm am tr.
Yunanistan, Y argtay kararyla T rak ya M sl m an la rn n T rk o larak
a d la n d rlm a la rn

y a s a k la m

b u lu n m a k ta d r v e

M s l m a n la rn

kendi

kltrel kimliklerinin kendilerince b elirlenm esine ilikin istem leri hi g z

nne alnm am tr. Ayn Yunanistan, kltrel kimliini Y unan kimliiyle
zletirm eyen bir S lav M a k e d o n kesim inin bulunduunu kabul e tm e m e k te
dir.

Y in e ayn

Yunanistan,

g n ey A rnavu tlu ktaki (K u ze y

E p ir) H ellen

A zn l n n haklar iin v e b a k a h e r azn l n h akla n iin yrtnp durm ak

tadr, tab i Trk ve S la v kkenli Y u nan uyruklular istisna.
S a y n

Ploritis;

Y u nanl

ay dn la rn ,

iinde

b ulunduklar

korkun

tkan klktan kp, lkem izin siyaset v e din a d a m la rn a , b a n uruna bu

h em erilerim ize iyi d a v ra n m a m z v e sem pati g s te rm e m iz v e Y unan v a tan

237
dalar o la ra k o nlara kendi zel kltrlerini d e v a m ettirm e frsat ta n m a m z
gerektiini anlatm a z a m a n gelm i deil midir?
K u zey Y u na nista n daki S la v M ak ed o n ve Trk h em erilerim izin zel
kltrlerini d e v a m ettirm eleri, onlarn irredantist evrelerin kurban olm aktan
ve bylesi bir siyas gelim enin yol a aca trajik so nulardan ku rta ra cak
koullarlar da sa la m olacaktr.
Biz gm enler, d ah a dorusu a ta la rm z, 1 9 2 2 d e Y unan siy as lid
erlerinin irredantist ya ylm ac l n n korkun faturasn deyen b alca a z n
lk rneiyiz. S a k a ry a daki d a h iy a n e as ke r m a ce ras yla Y unan O rdusu
bizi evlerim izden, servetlerim izden, haysiyet ve erefim izd en ku rtard ve
dilenciler o larak a n a k a ra

Y u nanistan na gtrd. Ayns

drt yl nce

Bulgaristan'daki G a g a v u z Trklerinin ban a geldi.

(*) Gkkua Partisi: YunanistanlI ulusal Makedonlar tarafndan kurulmu olan kk aznlk
partisi; 2001 ylndan itibaren Avrupa Parlamentosu EFA (European Free Allance) grubunun yesidir.
Partinin yayn organ aylk dergi Zora, birka say ktktan sonra olanakszlklar yznden kapanmtr.
{(*)**) Marios P loritis: Atina'nn byk gazetelerinden To Vima'da nl ke yazar. Koyu mil
liyeti grleriyle bilinen Plorrtisin sz konusu makalesi, Yunanistan ile Makedonya Cumhuriyeti arasn
daki gerginliin dorua ulat bir dnemde yazlmtr. Yunanistan'n Makedonya Cumhuriyeti karsn
daki tavr, tm Avrupa Birliinde olduu gibi, Almanya'da da eletirilere konu olmutu.
("** (*) Burada Yunan Dileri Bakam Theodoros Pangalostan sz edilmektedir.
(****) Vasilis R afilidis Sinema eletirmeni, gazeteci ve yazar. Battrakyal Yunanllarn venizm taknlklaryla alay ettii bir yazsnda, blge Yunanllarnn Eski Yunan kan tamadklarn iddia
etmiti (1992). Bata yerel kilise olmak zere Trakya Yunan derneklerinin fkesini zerine eken
Rafailidis, aleyhinde alan davada bu sz yznden 7 ay hapis cezasna arptrlmt.

238

On be gnlk

O POLTS
2 5 Eyll 1 9 9 8 C u m a, say 56

(C a rn e ig ie R a p p o r td a i e rile n k a n tla ra g re )
1 9 1 3 te B u lg a r o rd u s u n u n D o k s a to d a v e Y u n a n o rd u s u n u n K lk ta
i le d ik le ri
S O Y K IR IM C N A Y E T L E R

G . N a k a c a s

Yunan ordusunun 1 9 1 3 Klk zaferi ile M a k e d o n y a nn bu blgesinin

Trklerden kurtuluu m n aseb etiyle lkem izde her yl grkem li kutlam alar
olur

B u lga r ordusunun

1 9 1 3 te

D ra m a nn

D o k s a to

k y n d e

iledii

soykrm cinayeti ayn resm iyetle h er yl lanetlenir.

Bu yldnm leri er eve sin de Yunan ordusunun Klk'taki S lav ca
ko n u a n

M a k e d o n la ra

ka r

d a v ra n n

b ir

a n trm a y a

b ile

as la

gidilmemitir. M a k e d o n la r ki, Trklerle birlikte, b lge nfusunun n ere d e ys e

tm n oluturuyorlard.
S ela n ikteki M ak e d o n y a M cad elesi M zesin in tarihileri tarafnd an
bu yakn la rd a yaym lan an bir alm ad a, S e la n ik Britanya Konsolosunun
19 14 tarihli bir m ektubundan u blm e y e r veriliyor: Balkan halklarndan
her biri, kendi devleti iinde komularnn yandalarn tenkil eder ve
dnya nnde hakl kmaya alr; kendisi iin Avrupann sem
patisini kazanmay ve komularnn AvrupalIlar tarafndan knanmasn
amalar ve bunu AvrupalIlarn dikkatini yksek sesle komularnn
eylemlerine ekip, kendi eylemlerini gizleyerek yapar.
Yunan szck d a arc n d a zeletiri n e re d e ys e bilinm eyen bir
szcktr. O ys a yakn ulusal tarihim izle ilgili resm tarihilerim izin ya p a ca k
lar itenlikli bir zeletiri ve bunun yansra Y unan hkm etinin gerektii
ye rd e d ileyecei bir zr, h a lk m zn m a n e v b a k m d a n a rn m a s n a yardm

239
c olabilir ve bylelikle g ele c e k te ayn h atalarn ilenm esinden kanlabilir.
Bunun yerine, g ere k resm tarihilerim izden b azla r g e re ks e yetkili poli
tikaclardan bir blm bugn bile "skp Kptilerinden sz etm ek te,
bapiskopos Hristodulos C u m h u rb ak an n n huzurunda "barbar T rk le re
d e in m ekte ve ieriinde "kfr an lam n a gelen Bulgar szc bulunan
kitaplarla ilgili m a h k em elerd e n y a s a k la m a kararlar km aktadr.
ite bu dnceler, tarihi olm ad m halde, arzular hilafna ke nd i
lerini Y u nan devletine ilhak ettiim iz kiilere kar bizim d e ne lde u yg ar
ca d avran d m z s a p ta m a k ze re beni C a rn e g ie R a p p o rtu in c e le m e y e
evketti.
Doksato ve Klk blgeleriyle ilgili C a rn e g ie R app o rt b ize u bilgileri
verm ektedir:
1 9 1 3 1e D o ks ato da 2 .7 0 0 H ellen sakin ve 2 7 0 ev vard. D o ksato ,
komu iki kyle birlikte, n e re d e y s e tm yle T rk nfusun ik a m et ettii bir
blgede tek H ellen yresiydi.
Bulgarlar, Yunan tarafn n d a re sm bilgilerine gre, ta rif e d ilm e z bir
barbarlk gstererek, 5 0 0 kiiyi katledip, n ere d e y s e tm binalar d a a te e
verdiler. F e lak etten sonra y a ln z 3 0 ev a y a k ta kalm t.
C a rn e g ie R a p p o rt'd a D ra m a 'n n B u lgar valisi D o b rev ile katliam
ya p a n

a s k e r birliin ko m u tam

S o fro n ie v in

u lu slararas

b ir kom isyon

tarafnd an a ln a n ifadeleri var.

D o b rev ifad esin de unlar sylem ektedir: "8 Temmuz 1913 tarihinde

Bulgar ordusu Kavala'y terketmek zorunda kald; geriledii srada Doksato

ky dnda silahl Rumlar bir Bulgar svari erini ldrp, bir kincisini de
yaraladlar. 10 Temmuzda 30 erden oluan bir Bulgar birlii, asayii sala
mak zere Doksato'ya girmek istedi; bu asker mdahele silahl Rumlarn
at atele pskrtld. 11 Temmuzda blgeye 2 svari bl, 2 piyade
bl ve 4 toptan oluan Bulgar kuvvetleri gnderildi ve asayii salamak
ve Bulgar ordusunun gvenlik iinde gerilemesi iin gerekli koullan hazr
lamak amacyla Doksato'yu kuatt. Birka top ateinden sonra 500 silahl
Rum ile sivil ahalinin bir blm kamaya balad ve Bulgar svarisi onlarn
peine dt. zellikle BulgaristanlI Mslman Pomaklardan oluan Bulgar
piyadesi Doksatoya girip, orada 300 kiiyi ldrd ve birok evi yakt."
So fro nievin ifadesinde unlar var: 13 Temmuz tarihinde Doksato

dnda silahl Rumlarla bir atma oldu. Bu atmada 150, belki de 300
silahl Rum ile 14 Bulgar ldrld. Daha sonra Sofroniev Doksatodan

240
ayrlarak, orada Bulgar piyadesine ait BulgaristanlI Pomaklar ile silahl yerli
Trkleri brakt; ne yaptlarsa onlar yaptlar ve olup bitenler konusunda ken
disi orada bulunmad iin hkm veremiyordu."
Kom isyon, S o fro n ievin sylediklerinin gerei ya ns tm ad n , yani
atm ann ve 3 0 0 silahl R um un ldrlnn D oksato d nda gerek
lem edii kansndadr. Z ira aslnda gayrinizam i bir grup olan 3 0 0 asker,
Bulgar svari ve piyadesinin 4 topla takviye edilen byk gc karsnda
esasl bir direni g s tere ce k durum da deildi.
Uluslararas kom isyonun kard varg: Doksato katliamnn
Bulgarlar tarafndan deil d e , Trkler tarafndan yapld sonucunu
karmakta tereddt etmiyoruz.
Sofroniev kukusuz yalan ifade vermitir. 3 0 0 silahl D oksato iinde
ve kendisi orad a bulunduu sra d a katledilm itir ve orad an ayrldktan sonra
g e re k Bulgar askeri P o m ak lar gerekse Bulgar ordusunca silahlandrlm
yerli Trkler, silahlan aln m R um g erillaclara ve Doksato'nun sivil ah ali
sine kar korkun zulm eylem lerin e giri-milerdir.
Kom isyonun

katliam

Bulgarlarn

deil d e

P o m a k la rn

yapt"

va rg sn a gelince, unu s yle m ek g erek. Byle bir varg g er e k olabilir,

a n c a k a h lk en ta m a m e n kabul e d ilm ez bir v a rg d r P o m a k la r B u lgar asker
leriydi ve eylem lerinin sorum luluunu h em kom utanlar h e m d e a s k e r bir
liin ait olduu lke tam aktad r.

Yunan ordusunun 1 9 1 3 teki b arbarlk ey lem lerini ara trm ak , ulus

lararas komisyon iin d a h a a z yorucu bir i oldu; nk bunlar, Yunan
ordusu bakom utan kral Konstantin'in em riyle yaplm t.
Kom isyon, 12 T e m m u z 1 9 1 3 tarihinde A vrupa lkelerindeki Yunan
eliliklerine gnderilen re sm telgraf yaym lad . Telgrafta unlar yazlyd:

The general commanding the Sixth Division informs me that the

Bulgarian soldiers under the command of a captain of gendarmea
gathered in the yard of the school house at Demir Hissar overone hundred notables of the town, the archibishop and two priest, and massacred them ali... and declare that to my regret I shall find m yself obliged
to proceed to reprisals...
G rlm em i bu kral em rinin evirisi yle: A ltnc T m e n kom utan
g en era l, Bulgar askerlerinin D e m irh is ar (bugnk Sidirokastro) okul bahe
sine topladklar kentin ileri g elenlerinden y zd en ok kiiyi, b ap a p a z ve

241
d a h a iki p a p a z kltan geirdiklerini b an a h a b e r ve rd i..., v e m isille m e ye
gidileceini zlerek bildirm ek z o ru n d a y m ...
Kom isyon, Y u nan ordusunun K lktaki ta knlklarnn, m isillem e
ya p lm a s n a ilikin kral em rinin kt tarih ten sekiz gn nce, ya ni 4
T e m m u z 1 9 1 3 te, vuku bulduunu yazm aktad r. Bir b a k a deyile, silahl tut
saklarn v e sivil ahalinin kitlesel katliam na ilk b a la yan B u lgar ordusu deil
d e Y unan ordusu olmutur.
C a m e ig e R a p p o rt'd a K lk blgesinde ve kentin iinde olup bite nler
ayrn tlaryla anlatlm aktadr. O rad a ki bilgilere g re, Klk, refah d ze yi iyi
kk bir kentti, 1 3 .0 0 0 sakin ieriyordu v e salt S la v c a konuulan bir bl
genin m erkezini oluturuyordu. S a y b a k m n d a n stn olan Y unan ordusu
Klk kentini 4 T e m m u z 1 9 1 3 te e le geirdi. U lu slararas kom isyonun B u lga r
p ap azlarda n ald bilgiye gre, g erileyen B u lga r ordusu za te n kenti te rk e tmi ve nfusun byk bir blm bir gn nc e, yani 3 T e m m u z 1 9 1 3 tari
hinde orasn boaltm t.
Klk, tahkim li bir kent olm ad iin, kk lde b o m b a rd m a n a
tabi tutuldu ve ks zler Yurduna ve onun yann daki F ra n s z H a s ta n e s in e m uhtem elen yanllkla- den birka top m erm isi kom u 4 -5 e v d e ya ng n
k m as n a neden oldu. Bu bilgiler, Y unan ordusunun Klk kentine girdii 4
T em m uz gn kentin g e n e ld e z a ra r grm em i bir h alde olduunu d o ru la
maktadr. F a k a t kom isyon orasn ziy a re t ettiinde ya ln zc a yk n tla r buldu.
AvrupalI gzlem ciler, Yunanl askerlerin h e r ev d e n k a lm olan
sakinleri u zaklatrd klarn v e sonra evi ya m a la y p a te e verdiklerini
dorulam aktadrlar. Y unan ordusu K lk e le g eirdiinde to p lam o la ra k 4 0
ky v e 4 .7 2 5 evi v e y a binay a te e vermitir. U luslararas kom isyonun
raporunda ya klan kylerin a d la n n a v e yk lan evlerin s a y s n a aynntl
o la ra k

yer

v e rilm e k te d ir.

Y k m

ta m a m la m a k

z e re

Yunan

o rd u s u

b ab ozu k Trkleri kullanarak, dokuz gn sonra D oksato'nun y k m n d a

Bulgar ordusunun d a kulland y ntem i b ala tm oldu.
Klkta kom isyona Yunan ordusu tarafndan katledildiklerine inanlan
74 kiilik bir liste teslim edildi; bunlardan ou kadn, 11 'i d e bebekti.
1 0 0 .0 0 0 M a k e d o n g m en d en en b yk blm Y u na n ordusuyla
karlam am t. Bu n e d e n le gm enler, A k an ye l kynden k a a n la r istis
na, S o fy a d a uluslararas kom isyona kiisel den eyim leriyle ilgili bilgi v e re c e k
durum da deildiler.
A k an ye l k yne

Bulgaristana

gem eye

a l an 4 .0 0 0

g m en

242
toplanmta. 6 Temmuz tarihinde 300 kiilik Yunan svari birlii onlara orada
yetiti. Svari birlii komutan, gmenlerin teslim olmalarn kabul etti ve
ellerinde bulunan az saydaki silahlan teslim etmelerini emretti. Ardndan
gmenler askerlere yiyecek olarak peynir ekmek verdiler. Gmenler tes
lim olduktan hemen sonra, Yunanllar 60 erkei ayrp, oradaki bir ormana
gtrdler. O zamandan beri bu erkeklerin izine rastlanmamtr.
Grg tanklan, Yunan askerlerinin bir gn sonra insan ldrmeye,
kadnlara tecavz etmeye ve para almaya baladklann dorulamaktadr
lar. Komisyon, Yunan ordusunun Akanyel kynde katlettii gmen
saysn kesin olarak saptayamadn yazmaktadr. Sofya'da komisyona,
komu kylerin sakinlerinden Akanyel kynde katledildiklerine inanlan 365
kiilik bir liste verilmitir.
Gevgelide AvrupalI bir grg tan, komisyona verdii ifadesinde,
Yunan ordusunun Gevgeli'ye girdiinde 200 Bulgar vatandan kuruna
dizdiini sylemektedir. Sofya'daki Makedon gmenlerin tanklklanna
gre, Kirovo ve Germiyan kylerinde Yunan ordusu birok -muhtemelen
birka yz- kiiyi kuruna dizmitir.
Bu son bilgileri komisyon dorulayacak durumda deildi. Ancak 14
Temmuz 1913 tarihinde Ratlogun Dobrinie kynde Bulgarfann ela
geirdikleri Yunan ordusuna ait bir torbann ierii, Yunan askerlerinin
taknlklar konusunda Makedon gmenlerin verdikleri ifadeleri doru*
layan nemli bir kant oluturmutur. Torbada mektuplar vard ve gnderen
ile gnderilenlerin adlan aka okunan bu mektuplar otantikti. Uluslararaa
komisyonun yazdna gre, zarflarn stnde askerlerin ait olduklar birlik
lerin mhrleri kolayca seiliyordu. Bu mektuplardan byk bir blml
komisyonun iine yaramayan nemsiz bilgiler ieriyordu. Komisyon bunlar*
dan ierii nemli 25 tanesini seip ayrd. Cameige Rapport'da yaymlanan
mektup blmlerinden bazlar yle:
* Kraln emri zerine btn Bulgar kylerini atee veriyorduk; nkfl
Bulgarlar o gzelim Serez kentini, Nigritay ve eitli Rum kylerini yaih
miard.
* Burada kyler atee veriyor ve Bulgarlan ldryoruz, kadnlan
da, ocuktan da.
* Az sayda esir tutmutuk, onlan da ldrdk, nk yle emir
almtk.
* Kyleri yakmamz gerekiyordu, nk emirler yleydi, genlail

243
kltan geiriyorduk, yalnz yallara ve ocuklara dokunmuyorduk.
* Elimize den btn Bulgarlar kltan geirdik ve kyleri yaktk.
* Nigrita'da esir ettiimiz 1.200 kiiden yalnzca 41 i hapiste kald,
getiimiz yerlerde bu soydan en kk bir kk bile brakmadk.
* (Be Bulgar askerinin) Diri diri gzlerini kardk.
Carneige Rapportdaki Bulgar ve Yunan ordularnn taknlklarna
ilikin bu kantlardan varlan yarg udur: Halklarmzn manev bakmdan
arnmas, hem Bulgar hem de Yunan hkmetinin madurlarn torunlarn
dan resmen zr dilemesi ve ayn zamanda eylemli bir pimanlk gsterisi
olarak simgesel bir maddi tazminat demesi ile ancak mmkn olacaktr.
Biri Avrupa yesi olan, br olmak isteyen iki lkeye de yakan
haraket budur.
Dr. G. Nakracas

Bibliyografya
The Other Balkan Wars
The Balkan Crises: 1913 and 1993
Copyright 1993 by George F. Kennan
CARNEGE ENDOWMENT FOR INTERNATIONAL PEACE
2400 N Street, N., W., VVashington, DC 20037
ISBN 0-87003-032-9

244
D o kto r-Y a zar
D r G io rg io s N a k ra c a s 'n
E u ro pe an F ree Alliance (E F A ) Partisi
A vrupa milletvekillerine yapt

Konum a

Brksel, 12 M a y s 2 0 0 0

S ayn Bakan,

Partinizin to plan tsnd a M ak ed on dilinin Y u n a n eitim sistem ine aln

m as konusu zerin de ko n um ak ze re b an a y a p m olduunuz n azik dav
etiniz iin size te ekk r e tm e k istiyorum.
M a k e d o n c a n n

Yunan

eitim

s is te m in e

a ln m a s

ko n usu yeril

olm ayp, C em iyeti A k v a m n m e rk ezi N e w Yorkta Y unanistan v e Bulgaristan

tem silcileri Politis ile Kalfov'un ilgili anla m ay im zaladklar 1 9 2 4 ten bel
a s kd a olan bir konudur.
Bu

a n la m a ,

K u ze y

Y u n a n is ta n 'd a

S la v c a

konuan

M aked on yalIlarn him ayesiyle ilgiliydi ve M ak ed o n dilinin Yunan eitim sla

tem in e alnm asn ngryordu.
Florina-Bitola b lgesinde konuulan S la v lehesini tem el alarak
h azrlan an A B E C E D A R balkl M a k e d o n c a okul kitab 1 9 2 5 te Atina'da
baslm , an ca k 2 u b a t 1 9 2 5 tarihinde Y u nan M eclisi M a k e d o n dilinin ra>
timini ngren Politis-Kalfov protokoln o na ylam ay redd ed ince, okullara
girm e yolunu bulam am tr.
Kendim ulusal M ak ed o n o lm adm halde, zellikle ideolojik neden*
lerle bu konuya byk ilgi duym aktaym .
Yunanistan

bugn A vrupa

Birliinin

bir tam

yesi iin gerekil

ekonom ik ve ynetsel koullara uyum s a la m a y a alrken nem li iler*

lem e ler kaydetm ektedir.
lkem izin A vrupa Birliine am alanan ideolojik uyum unun b aary
u lam as, insan h aklarnn him ayesine ilikin Avrupa ideolojisini benln*
sem edii takdirde m m kn olm ayacaktr. Bu ideoloji ki, pratikte zellikM
azn lkla ra kar bir h im aye politikas u yg ulan m asyla ifade bulm aktadr.

245
nsan haklar konusu fe ls e f o larak ilk ke z 16. yzylda H o lla n d a da
Erasm us tarafnd an dile getirildi. O za m a n d a n beri AvrupalI aydn larn U lusDevlet ideolojisinin ortadan kalkm as gerektiine ikna olm alar ve onun yeri
ni bugn A vrupa Birliinde ifadesini bulan okulusluluk idolojisinin alm as
iin b e yzyl b oyunca m ilyonlarca can k a yb n a m al olan srekli m c a d e le
ve sa v a la r gerekti.

okuluslu Avrupa, okkltrl Avrupa'sz dnlemez. Avrupa

okulusluluk ideolojisi ile blgesel ekonomik zerklik ilkesi (yineliyorum,
blgesel ekonomik zerklik), ideolojik iki salam temel oluturacak ve bu
temeller zerinde Avrupa Birliinin sreklilii ve bylelikle Avrupa Ktasnda
bu kesimdeki savalarn ortadan kalkmas salanacaktr.
Bir halkn en nem li kltr h zinesi yazl dilidir. Tarihin b ize k a n t
lad bir ey vardr: Dilinin yazs olm ayan ve ya yaz kendisine y a s a k la n a n
her halk, kltr b akm n d a n yok o lm aya m ahkum dur.
Antika tarihisi Herodotos, eski T h ra k la n n Hintlilerden so n ra en
kalabalk halk olduklarn yazm a ktad r; k a la b a lk nfusuna ra m en , srf
yazs o lm ad iin T h ra k halk kltrel b a k m d a n yok olmutur.
Yunan toplum unun, toplum la birlikte Y u nan hkm etinin, stelik
Avrupa Birlii yesi olan bir lkedeki hkm etin, bir ya n d a n T rk iy e d e Krt
halkna anadilinin o kullarda retilm esi iin ytnp dururken, br ya n d a n
K uzey

Y u n a n is ta n 'd a

u lu sal

m saade e tm e m e s i, d a h a

M a k e d o n la ra

a n a d ille rin in

kts onlarn varlklarn

re tilm e s in e

bile ta n m a m a s ,

tmyle kabul e d ilm e z bir olaydr.

Bugnk Yunan, Bulgar ve Trklerin Yakn Soy Akrabal konulu

kitabmda

(bu kitap EFA-Yeiller grubu A vru pa milletvekillerinin em rin e

unadedir) sakinleri yakn gem ite ve ya bugn

bile gnlk dil o larak

M akedonca konuan K u zey Yunanistan kyleri ayrntl o larak anlatlm aktadr.

Btn bu ned en le rle, A vru pa Birlii siyasilerine v e zellikle E F A Yeiller grubu A vru pa m illetvekillerine, M a k e d o n c a n n Y unan eitim sistem i
ne alnm as yolunda, bunu isteyen M a k e d o n la r iin, Y unan hk m etine
lask y a p m a a rsn d a bulunuyorum .
A y rc a ,

2001

y ln d a

A v ru p a

B irli inin

Y u n a n is ta n

u lu s a l

M aked on larn n anadilini h im ayesi altna ala bile ce i v e M ak e d o n c a y ka y

bolma teh likesiyle kar la an dil o larak ilan e d eb ile ce i kan s n d a ym .
S zle rim e son verirken, b an a bu toplantda konum a frsat verdiiniz
v beni sabrla dinlediiniz iin size cand an te ekk r e tm e k istiyorum.

246
Ak Mektup
Yunanistan Babakan
K ostas Simitis
E kselan slarna

D r G iorgios N akracas
C h e s t- physician, Auteur
Postbus 5 1 5 9
3 0 0 8 A. D. R otterdam
N e d e rlan d
e-m ail: g .n ak ra tzas@ w x s.n l

R o tterdam 13 M ay s 2 0 0 0

S ay n Simitis,

Bu a k m ektu bu m araclyla, A vrupa Birlii n e ye tm lkelerde

ki a z n lkla rn siyas partisi EFA nn A vrupa m illetvekillerine hitaben yaptm
konum ann kopyesini size d e iletm eye cret ediyorum .
Konum a, partinin b ak an lk d ivannn d ave ti zerin e, bu yl 12
M a y s gn Brksel'de yaplm tr.
S izin siyasetinizin hararetli taraftar o lm a m a ra m en , konum am da,
tm Y u n a n hkm etlerinin Y u na nista n daki a zn lk la r konusunda izlem i ve
izle m e kte olduklar siy ase te kar itirazm dile getirm ekteyim .
Belki d e Y u na n toplum unun grlerine itiraz ettiim i sylemem,
g e re ke ce k. Bir toplum ki, bu yakn lard a, Trkiye Krtlerine brleri yannda
anadillerini renm eyi y a sa klay an T rk hkm etini kulaklar s a r edercai
sine protesto etti. Bu protestoyu insan o naylam akta n b a k a bir e y yapa
m az.
A n ca k S la v c a ko n uan ve kendilerini ister ulusal Y unanl ister ulusal
M a k e d o n hisseden M a k e d o n y a lIla rn anadilini Y u n a n eitim s is te m in d i
retm e konusuna g elin ce, yin e ayn toplum , bu h akk ta n m a y reddettiini

247
den b a k a, d ah a d a ileri g iderek,

Yunanistan'da ulusal Makedon yoktur diye

iddia etm ektedir.

S ay n B ab akan ; ayn konu zerin de ifte toplum sal ah lak, byle bir
toplum da toplum sal a h lak bulu nm ad n gsterir.
Yeiller ve E F A gruplarnn o rtak to plan tlarnd a 4 8 A vru pa mil
letvekili, S lav ca konuan M a k ed o n y alIlarn kltrel haklarn g v e n c e le y e n
nlem lerin aln m as iin e k s e la n s la rn za a rd a bulu nm aya k a ra r verdiler.
Beni ahsen ok mutlu ed en husus, ulusal M a k e d o n la n n politik
organ

G k k u a nn

oku llarn n
okullarn

m illiyetilik

kurulm asn

re s m ta v r
o c a k la rn a

olm utur.

G k k u a ,

a y r

d n e b ile c e i d n c e s iy le

istem em ektedir.

a z n lk
b y le

M illiyetilik ki, bugnk A B 'd ek i

Avrupa g ere ind e z a m a n ve z e m in e aykr bir olgudur.

S a y n

Babakan;

B a ka nlar K uru lun u zda

48

A v ru p a

konuyla

ilgili

m ille tve kilin d e n

yapc

g e le n

bir g r m ey e

tep kilerin ,
ve

S la v c a

konuan M a k e d o n y a lIla ra (h em ulusal Y u na nlla ra h em d e G k ku a gibi

ulusal M a k e d o n la ra ) ait kurulularla te m a s a g e m e y e vesile o lm as n d ile
rim.

248

MARKSZM
Defterleri
S a y 9
Te m m u z-E k im 1996
Aylk Kuram ve Politika Dergisi

G io rg io s N akracas

D p o litik a m zn Y u n an iin cili i

H e r toplum un politikac cam ias, o toplum un p a rla m e n te r temsilcisi

sfatyla,

politik grg dzeyinin, zellikle tem sil ettii genliin grg

dzeyinin, ilke o larak b alca sorum lusu d a saylm aldr.

H e r lkenin d politikasnn eletirel tahlilinden, bir ye re dek, poli
tikac cam iasn n ve d olaysyla halkn kendisinin politik ah lak n d e e r
lendirm e ls o larak yararlanlabilir.
Bugnk okuluslu A vru pa'd a y a a m a y a d e v a m e tm e k istiyorsak,
ne k a d a r ac olursa olsun, Y u nan d politikasnn c e su ra n e bir zeletirisini
y a p m a m z arttr.
Yunan toplum una olduu k a d a r kom u h alklara d a sknt veren
konular, Kbrs, K u zey Epir, M a k e d o n y a ve E g e konulardr. Bu drt konuda
d a politikac ca m ia m zn nem li bir blm nn zihniyetini n iteleyen, bir
Y u nan-O rto d oks fu nd am en talizm i ile Yunaniinci bir egopatidir.

Kbrs konusunda Y unanistan genleri bugn bile h l K b rsa Trk

m d ah ales i, Kbrs to praklarnn igali v e T rk va n d a lizm leri dogm asyla
yetitirilm ektedir. T rk vandalizm leri kukusuz olm utur, olay bu yaknlarda
K brs T rk lideri D e n k ta ta kabul etmitir. A n c a k sktla geitirilen
G riv a s n vandalizm leridir.

249
"Trk tavuklar bile canl kalm asn" sloganyla G riva s'n 1 9 6 7 d e
Kbrs T rk ky Kofinuyu a te e verirken ldrd m asu m kyllerin
saysyla ilgili elim izdeki bilgiler, yabanc m e d ia d a n geliyor (2 7 N isa n 1 9 6 6
tarihli H o lland a g azete si

N R C de kan

ya z).

Bu olayda olduu gibi,

Yunanistan g enlerine kendi kayn ak la rn da n n esnel b ilgilenm e o la n a

asla verilmiyor.
B a m s z Kbrs devletine a s k e r m d a h a le d e bulunann ve d evle t
b akann

ldrm eyi

p la nlay an n

T rkiye

deil d e

Y u nanistan

olduu

n eredeyse unutulm u bulunuyor.

Diktatrlerin

A m e rik a lla r ta ra fn d a n

k krtld n a

d a ir

iddialar,

Yunan halkn m a n e v sorum luluktan ku rtaram az.

Cuntay d evirm ek iin a z saydaki kiisel a b a la r d n d a kitlesel halk
grevleri ve d a h a b aka kitlesel h are ke tle r olm ad. Bu da, Y u nan h alknn o
zam anki rejimi

de facto tan d ve tab i ayn za m a n d a rejimin ilem lerinden

doan sorum lulua da ortak olm ay kabul ettii a n la m n a gelir.

B az yetkililerce Kbrsl T rkler yenid en K brs R u m eg em en li i a lt
na girm elidir diye dile getirilen g erekd taleb in lgn l yla K b rs d ram
doruuna ulam aktadr. Bu eg em en li in iki h alkn bar iinde bir a ra d a
yaam alarn sa la m ad kantlanm tr.
S aduyulu Yunanl politikaclar (M iotakis, Kirkos) ta ra fn d a n K brs
sorununa tek gereki z m o la ra k nerilen K on fed erasyon , d n ce ta rz
lar gereklik ve m antkla hibir ilikisi o lm ay an b a k a Yunanl p olitikaclar
tarafnd an teslim iyeti z m o la ra k kabul edilm ektedir.

Toplum sal a h la k d ere ce siyle sk s k y a bal ikinci d politika

konusu d a, g n ey A rnavutluk taki R u m a zn l konusudur. Yunan d evle ti ve
zellikle eitli Y u na nl-O rtod o ks fundam entalistler, g n ey A rna vu tlu ktaki
Rum a zn l n n ulusal b akm d a n kendini b elirle m e ve eitim i ile ilgili insan
haklar konusunda yrtnp d u rm ak tad rlar v e iyi d e yapm aktadrlar.
F a k a t kom u M a k e d o n y a C um huriyeti sakinlerinin v e y a kendilerini
ulusal M a k e d o n kabul e d e n Y unan M a k e d o n y a sndaki S la v c a konuan
M ak ed o n larn bir blm nn ulusal b a k m d a n kendilerini belirlem e h a k k n a
gelince, M a k e d o n ulusunun y a p a y olduunu ve bu n e d e n le byle bir ulus
b ulunm adn, va rs a bile 1 0 0 yllk bir tarihi olduunu, yani kabul e d ile
m eyeceini k a n tla m a k ze re B yk s k e n d e rle birlikte s a y s z derin" tari
h a l m a la r s e fe rb e r edildi.

250

H arita No 1 6 m illik karasular rejim iyle E g e d eki statko.

251

H arita 2 : 12 m illik karasular rejim iyle E g e d eki statko.

252
T a n n m Yunanl

tarihilerin

s ylem ed ikleri

bir ey, a n a k a ra

Y u nanistan ndaki bugnk Y unanllarn ezici ounluunun 2 0 0 -2 5 0 yl

nce Y u na nc a ko n um adn dan baka, Yunan ulusal bilincine bile sahip
o lm addr. Tabi bu olay, onlarn bugnk torunlarnn Y unan ulusal kim
liini kabul e tm e m e hakkn kim s ey e verm ez.
te bu nedenle, g n ey A rnavu tlu ktaki R um a zn l n ulusal b a k m
dan kendini belirlem esine ilikin taleb in d e Y unan toplum unun ah la k b a k m
dan hakll, M ak e d o n y a C um huriyeti sakinleri ile Y u nan M a k e d o n y a snda
ke nd ile rin i

u lu sal

M akedon

o la ra k

b e lirle y e n

S la v c a

ko n u a n

M aked on y alIlarn ulusal b a k m d a n kendilerini belirlem e h akkm tan dkta n

sonra an c a k kabul edilebilir.
Ayn ekilde gney A rnavutluk'taki R um a zn l n Y unan dilinde
eitim grm esine ilikin taleb ind e d e Yunan toplum unun ah la k b akm dan
hakll,

S lav ca

konuan

M a k ed o n y alIlard a n

istey en lere

M a k ed o n c ay

ren m e hakkn tan dktan sonra an ca k kabul edilecektir.

E ge'deki statko konusunda, M ak ed on y a konusunun tersine, bu ke z

br siyas partilerle birlikte Sol da, T rkiyeyi, E g e deki yaylm ac poli
tikasyla A d a la r Denizinin 7 0 yllk statkosunu b o zm a y a a l m ak la sula
m aktadr.
Y u n a n -T rk b un alm nn nedenlerinin eletirel bir tahlili, E g e deki
statkoyu kimin b ozm aya alt sorusuna ya n t b u lm a m za yardm c o la
caktr.
Bugnk karasu larnn uluslararas d ze y d e 6 millik bir erit o larak
tan n m l (H a rita N o 1), E g e d e % 1 0 -2 0 lik bir Y u na n eg em en li ine, T rk
gem ilerinin A k d e n izle zg rc e iletiim ine v e E g e

D enizinin byk bir

blm nn R us, A m erik an v e y a herhangi bir b ak a sa v a filosu iin ulus

lararas d em irle m e alan o la ra k ku llanm n a m s a a d e etm ektedir.
D e n iz dibinden petrol ve b aka ham m a d d e k a rm a tekniklerinin
gelim esi, E g e nin m lkiyeti v e kullanm konusunda yeni sorunlar dourdu.
Y u nanistan n ka rasu larn 6 m ilden 12 m ile k arm a hakk, ulus
lararas d e n iz hukukuna d ayan m aktad r; bu, ilk biim iyle C e n e v re an tla
m as o la ra k bilinmektedir.
E g e deki Yunan kara su la rn n za m a n la 1 2 m ile k a rla c a n a ilikin
Y unan M eclisinin bu yakn la rd a yapt duyuru kararlarsa, bu d enizin ya k
la k o la ra k % 8 0 inin Y unan e g em en li in e g em es i sonucunu d o u rac ak tr

253
(H a rita N o 2). Y unan M eclisinin Y A Y IL M A C I isteinin u yg ulan m a syla, T rk
gem ilerinin A k d e n iz le iletiim ine srekli bir am ba rg o konulacak, uluslaras
denizcilik e n g elle n e ce k, uluslararas d em irle m e alanlar k s tla n a c a k ve ya
ortad an kalkacak ve 6 m ilden sonra d en izd eki tm petrol rezervleri Y unan
m lkiyetine geecektir.
Yunan su s a h a sn d a a m a la n a n g en iletm enin d aya n d C e n e v re
an tlam asn Trkiye im zalam am tr. Bu olay, s z konusu an tla m an n
Trkiye'yi b a m la m a d a n la m n a gelir; im za etm edii uluslararas an tla
m alarn Yunanistan' v e y a b aka lkeleri de b a m la m a d gibi.
T rkiyenin C e n e v re an tla m as n a im za etm em i olm as, kendiliin
den ya ln zc a onun hakl olduu an lam n a gelm e z; an cak ayns Y unanistan
iin de geerlidir.
E g e konusunda bu gelim e, Yunanistan ile Trkiye ara s n d a ulus
lararas bir hukuk sorunundan ok siyas bir sorun bulunduunu g s ter
mektedir. S iya s bir sorun da, ya sa vala ya da g r m ele r v e karlkl g eri
lem e lerle zm lenir.
Trkiye, b undan yirmi yl ka d a r nce Y u nanistan'a szl bir nota v e
rerek, E g e deki statkonun d eim esinin kendisi tarafn d an

casus beli, yani

sa v a n edeni o la ra k kabul edileceini bildirmiti. Bundan b aka d a h a nce

h em S o vy etler Birlii hem d e A m erik a Birleik Devletleri, o d n em in Y u nan
hk m etine Y u n a n

ka ra su la rn n

gen iletilm esin e ta ra fta r o lm ad klarn

aklam lard .
Y unan p ro pa ga nd a m e k a n izm a s , E g e d eki statkoda te k yanl ve
t m yle akld bir deiikliin (olay, bu k e z d o u ya ynelik yeni bir a m b a r
g o y a ok b e n zem e kte d ir) p a za rlk konusu o la m a y a c a k e g e m e n lik h ak
la rm z gibi bir e y o la ra k kabul ed ilm esi gerektii konusunda S o lu bile ikna
e tm ey i b aard.
O rtak laryla n c ed en an la m a d a n , A vru pa Birlii sn rlarn B yk
s k e n d e r

a m b a rg o s u y la

M akedonya

C u m h u riy e tin e

kapayan

ayn

Yunanistan, A B 'yi im di ortak A vrupa snrlarn s a vu n m ay a anyor.

T rk d

politikasnn,

O n ik ia d a la rd a ,

S a k z d a v e y a

L esb o sta

Y u na n egem en li ini ya d s m a n n bugnk A v ru p a d a tas a v v u r e d ile m e y e

ceini bilen kiilerce ynetildiine in a n m a k istiyorum. V ergin a b ayra p aro
d isinde olduu gibi, kim seyi ilgilendirm eyen b a z ka ya la rn eg em en li ini
ya d s m a , gelec ekte ki g rm elerd e diplom atik dn bulunsun d iye ya p l
m a k ta d r ya ln zca . T rkiye ile g rm elerin gerekli olduu konusunda

254
Kirkos v e M iotakis gibi kiilerce savunulan te zle r n e re d e y s e teslim iyeti
o larak nitelendirilm ektedir; a y n e n , bugn kabul ed ilm esi iin Y u na nista n n
re sm en y a lvan p yakard P ineyro paketini sa vu n an Y unanllarn tezleri de
o za m a n teslim iyeti v e h a in c e o larak nitelendiriliyordu.

Bibliyografya:
Ege'deki atma, D r VVolfF Heintschell von H e n e g g , Schriften zu m
V o lkerrecht, band 8 9 , D u n k e r and Hanbolt, Berlin

Yaz kurulunun notu:

D ergim iz, N a k ra c a s n m akalesini olduu gibi yaym larken, Yunan
h alknn K brstaki cunta d arb esind en szm o n a o rta k sorum lu olduu
konusunda ya zarn grne a s la katlm adn a k la m a k zorundadr.
"Kitlesel g revler belki o lm ad, nk onlar rg tleyecek kiiler
h apiste ve srgndeydiler; an ca k bir Teknik n iversite direnii oldu, sonra
kitlesel bir fke dalgas olutu ki, seferberlik d n em in d e diktay d eviren d e
bu oldu. Yunan halknn "o za m a n k i rejimi tand" iddias yanl olup, tarih!
g e e kle b a d a m am a kta ve m akalenin savunduu ilgin g rlere glge
drm ektedir.

255

Dr G io rgio s Nakracas
Doktor-Yazar
Postbus 5159
3008 AD Rotterdam
Nederland
Sosyalizm in Marksist Hareket
EKL" Dergisi
Lider Grubuna
Mezonos 1, Platiya Bathis
10438 Atina, Yunanistan
Rotterdam, 16 Kasm 1998

Sayn Baylar,
Bu yaknlarda Selanik'te hareketinizin cokulu genlerinden
"Y un an -T rk ilikileri, 19 soru ve yant, K ard a k ta n s o n ra balkl ilgin

brornz elde ettim. Okuduum bu metin, bu ak mektubu yazmama

neden oldu.
Kiisel grme gre, brornzn ierii, Yunan toplumunun
byk bir blmnn teden beri iinde bulunduu ideolojik elikiyi yanst
maktadr.
Sayfa 10'da unlar yazyorsunuz: u... A yn s , Yunan ii hareketi

iin geerlidir. i hareketinin, Ege hava sahas, karasular ve kta

sahanl konularndaki atm adan kazanaca h ib ir ey yoktur.
Yunan karasular 6 m ilden 12 m ile ka rlrsa hib ir ey kazanm ayacaktr. Egede petrol bulunm as durum unda bile h ib ir ey kazanm ayacaktr -nk bundan yararlanacak olan okuluslu yabanc ir
k e tle rd ir ve onlarla b irlik te V a rd in oya n n is ve L a is tir n,
Yunanistandaki ya kt fiyatlarnda ise d olm ayacaktr.

256
Bu M arksist tahlile byk lde katlyorum , h er ne k a d a r ben ideoljik b a k m d a n

K ostas

S im itis in partisinin

a d a la c

ve

A vrupac

k a n a d n n safn d a y e r alyo rs am da.

A n c a k sa yfa 2 0 d e

artc

eyleri yazyo rsu n uz:

E g e ye

g e lin c e ; T r k iy e n in ta le p le r i o k a d a r b y k ki, b u n la r h i b ir Y u n a n
h k m e tin in

k a b u l e tm e s i

m m kn

d e il.

T r k iy e ,

Yunan

hava

s a h a s n n 10 m ild e n 6 m ile d r lm e s in i, u a k s e fe rle ri k o n u s u n d a

E g e n in n e re d e y s e y a r y a ry a p a y la lm a s n is te m e k te , k ta s a h a n
l n n

byk

b ir

b l m n

t a le p

e tm e k te

ve

k a r a s u la r n n

g e n i le tilm e s i d u r u m u n d a Y u n a n is ta n s a v a la te h d it e tm e k te d ir .

Hibir Yunan hkmetinin kabul etmesi mmkn deil" gr-tm cesi, M arksist politik hareketinizin a p a k bir politik tezidir, an c a k bu -sizin
yelediiniz terim i ku llanacak olursam - byk burju vaziye zg bir tezdir.
1)

Yunan h ava s a h a s n n 6 ile 10 mil a ras y la ilgili te zin ize gelince;

Y unan genliini yanl bilgilendirdiinizi s yle m ek zo ru n d ay m , u m arm ki

bunu kasten yapm yorsunuz.

Yunan hava sahas salt ilk 6 milden ibaret olup, br 4 mil zerinde
lkemiz yalnz hava trafiini elinde bulundurmakta ve bununla egemenlik
hakk kullanmamaktadr.
K u rald

bu

d z e n le m e ,

1 9 4 0 ta n

nce

k a rlm

bir Yunan

hkm et k a ra n a m es in e dayanm aktadr. O d n em d e h ava trafii sorunlan

nem tam yordu, nk E g e deki hava clk ilkeldi. E e r bu te k yanl
d z e n le m e snr belirlem esi o larak kabul edilirse, ki deildir, o zam an
Y unanistan d en izd e 6 mil karasular, h ava d a ise 1 0 mili p la n y e g n e lkedir
Politik tezinizin, Trkiye ile g rm eyi v e onurlu bir u zla m ay reddederek,
bir Y u n a n hkm etinin bu n e m siz konunun dzenlen m esin i kabul e d e
m e ye ce i v e kabul etm e m e s i gerektii o la m a y a c a n a inanm ak isterim.
Bu konunun bar z m iin Trkiye ile g rm eleri, yani uzla
m ay re dd ed e n politik te z zerin de srar ettiiniz takdirde, iki lke arasnda
s a v a a m e yd an v e re b ilece k te s ad fi bir vesilenin sorum luluunu d a kendi
liinden kabul ediyorsunuz dem ektir. Bir sa va ki, T rkiye v e Y u nanistan da
y zb in lerce gencin k a yb n a yol aacaktr.

257
kinci tezin iz u: Trkiye (gelecekte yaylmac davran gsterme

2)

si muhtemel bir lke diye yazyo rsu n u z) Yunanistan'n imdi veya gelecek
te ka rasu larn 6 m ilden 12 m ile karm as durum un d a onu s a va la tehdit
etm ektedir.
H e r ne k a d a r psikiyatrist o lm a erefin e nail d e ilsem d e , b urada,
karasular konusunda

u an kimin, Y u na nista n n m yoksa T rkiye'nin mi,

yaylmac politika izlediinin b elirlenm esinde, izoid bir ideolojik eliki

var g ib im e geliyor.
T rkiye, Eg e'deki karasularyla ilgili bir a n la m an n yasalln kabul
etm ek zo ru n d a deildir, nk

bu a n la m ay

im za etm em itir. G n e y

A m erik ann Rio d e la P lata kentinde yllar n c e im zala n m u luslararas

deniz hukukuyla ilgili a n la m an n tm ciltlerini o ku m a za h m e tin e k a tla n r
sanz, o ra d a E ge'yi ilgilendiren h e r sayfa da T rkiye'nin an la m a n n uyg u
lanm as durum unda ya a m sa l karlarnn tehdit ed ilecei g erekesiyle
imza etm eyi yazl o larak reddettiini greceksiniz.
Yunanistan kara su la rn n 12 m ile k arlm as , u luslararas g n ey
Ege

Denizinin

bir Yunan

glne d nm esi sonucunu d o urm aktadr.

Bylelikle, nfusu 10 milyon olan bir lke, nfusu 7 0 milyon olan bir lkeye,
Trkiyeye, g erekte srekli bir d en iz am barg osu u yg ulayacak v e ayn
za m an d a H a z a r D enizi petrollerinin nfusu 4 0 0 milyon olan A vrupa Birliine
ve nfusu 2 0 0 milyon olan Birleik D e v le tle re nakliyatnn d nyadaki d z e n
leyicisi konum una geecektir.
o k ilgin bir bilgi de, A vrupa Birliinin d en ize alan a lm a y a n tm
lkeleri gibi AB D 'nin de Yunan sularnn geniletilm esine kar km akta
olduklardr.

1922'de Yunan hkmeti Sakarya seferini gerekletirdi, byle bir

harektn Yunan ordusunun ikmalinde dourduu muazzam sorunlara ra
men ve o zamanki btn byk kuvvetler tm Avrupa iin ciddi siyas
sonulara yol aaca iin byle bir giriime kar ktklar halde. Devamn
biliyorsunuz. Rahmetli Kondilisn unlar yazyordu: u an Yunanistann

Trkiye ile bir savata kozlarn paylamas durumunda, bu sava

Yunanistann hezimetiyle sonulanacaktr; ve gelecekte asker tedhi

258

dengesi adm adm hep Yunanistan aleyhinde daha olumsuz bir hal
alacaktr.
Ege'yi kanlaryla kzla boyamaya ilk arlacak olan genlerden,
doal olarak insan bugn Yunanistann, gelecekte belki Trkiye'nin, mil
liyeti yaylmaclna kar tepki gstererek, yapc nerilerde bulunmalarn
bekliyor.
Bu mektup, zaman gemeden, genlerimizin aklc dnmelerine
katalizr olarak i grmeyi amalamaktadr.

G. N.(*)

(*) V ardin o yan ris ve Lais Petrol ticaretiyle uraan iki Yunanl armatr.
(**) K ondilis Panaglotis: Politclog ve yazar. Sava Kuram' balkl son kitabnda bir YunanTrk savann kanlmaz olduunu ve bu savata galip gelmesi iin Yunanistan'n hazrlklarn yapp
ge kalmadan ilk darbeyi vurmas gerektiini savunuyordu.

259

SAVA KARITI CEPHEY FAALYETE GERME

AMALI
DEOLOJK TEZLERN SERGLENMES

Yunanistan ile Trkiyenin lgnca silahlanmalar, u an Egede

bar iin gerek bir tehlike oluturmaktadr. Bu silahlanmalar iki lkeyi git
tike kanlmaz bir savaa srkleyecektir. Daha sonra malum sz hep bir
azdan tekrar edilecektir: Kabahat yabanc parmanda".
Anadoludaki byk bozgunun salt mttefiklerimizin bize
ihanetinden" ileri geldiini iddia ederek, 1922'de kullandmz aptalca sy
lenceyi yinelemeyi nlemek iin, Trkiye ile olan sorunlarn bar
zmne katkda bulunan her neriye lkemizdeki zgrlk glerin
arka kmalar gerekir.
1) Yunanistan, kom u T rkiye ile g r m ele rd en ve bar bir a n la
m adan sonra, onio D e n izinde karasu larn 12 m ile karabilir; Trkiye'nin
K aradeniz kylarnda aynsn yapt gibi. n k bu ilem le hibir kom u
lkenin karlar teh d it edilm em ektedir.

2 ) Y unanistan ile T rkiye, E g e d e karasu larn 12 m ile k arm ak ta n

kesin o larak vazgetiklerini ilan edebilirler; bylelikle biri brnn y a sa l v e
yaam sal k arlarn a sayg duyduunu gsterecektir.

3) Karlkl g erilem e v e onurlu u zla m alarn niteledii g rm elerle,

E g edeki

h ava cl

d en etim

konusunu

Y u na nista n

ile T rkiye

birlikte

dzenleyebilirler.

4) Yunanistan ile Trkiye, grm eler, karlkl g erilem eler v e onurlu

u zlam alar ile kta sahanl konusunu dzenleyebilirler. Dou E g e kta
sahanln birlikte iletm eyi bir Y u n a n -T rk d evlet irketinin stlenm esi,
akla yakn bir neridir.

5)

B ylesi

veya

b e n ze ri

bir o nurlu

u z la m a ,

Y u n a n is ta n

ile

Trkiyenin nm zdeki yllarda silahlanm aya h arcayacaklar 17 ile 3 5 mil

260
y a r dolarlk h arcam alar tas arru f etm elerini salayabilir. Btn bu paralar,
A v ru p a 'd a

y a a m

dzeyi en

d k h er iki lke

ekon o m ik kalknm asn a ayrlabilir.

G . N.

nfusunun

1/3'nn

261

NEA
ANATOL
Y U N A N S T A N K O M N S T P A R T S N Y E N D E N K U R M A
R G T (O A K K E )
M E R K E Z K O M T E S Y A Y IN O R G A N I
B R O : H A L K O K O N D L 3 5 , A T N A . T E L - F A X : 5 2 3 2 5 5 3
1 E K M 1 9 9 9 C U M A . S A Y I 3 3 7

KIBRIS RUMLARI LE KIBRIS TRKLERNN

KANLI ORTAKYAARLIKLARI (1963-1974)
G.

Nakracas

Bir lkede herhangi bir m illiyeti-yaylm ac siyasetin uyg ulan m a s,

kendi eylem lerini lkletirm e, rakibinin eylem lerini ise ktleyip k a rg m a
yntem i kullanlarak, o lkenin yurttalarn psikolojik b akm da n h a zrla m a y
gerektirm ektedir.
Bu y n tem e g em ite Y u nan taraf d a bavurdu. Bugn bile b av u r
m akta, ve bunun balca rnei A tina yeni bapiskoposu Hristodulos.
Hristodulos, a k bir to plan tda v e C u m h u rb ak an n n h uzurunda T rklere
deinirken, onlardan Dounun b a rb arlan o la ra k sz ediyordu.
Trklerin 1 9 5 5 'te stanbul Rum a zn l n a b arb arca davran d k la r,
ok iyi bilinen bir olaydr. 1 9 7 4 te K brsta onlarca, hatta y zlerce Kbrsl
Rum tutsa hi n ed en siz ldrdkleri d e bilinm ektedir; bunu D e n k ta 'n
kendisi d e itiraf etmitir.
F a k a t Yunanistan g enlerince hi bilinm eyen bir ey, 1 9 6 3 -1 9 6 7
dn em in d e S am pso n, G eo rg ac is ve Lissaridis param iliter gruplarnn K brs
Trklerine kar giritikleri katliam eylem leridir. u nu a y rc a a n m s a tm a k
g erekir ki, o d n em d e K brs hkm eti, ulusal v e y a din kimlik farkll n a
b akm ak szn tm K brs yurttalarnn can, m al ve haysiyetlerini koru m aktan

262
sorum luydu.
O d n em d e K b rsta olup bitenlerle ilgili yerli ve yabanc bibliyo
grafyadaki yaynlarn g en ie bir tahlili, bugnk Y unan genliinin bilgi
an belki biraz olsun kapatabilir.
1 9 7 4 te Trk ordusunun

K b rs istila etm es iy le a d a iki kesim e

ayrld; nfusu yerli T rkler ile sonradan yerletirilen Trklerden oluan bir
ku zey kesim ve nfusu R u m lard a n oluan bir gney kesim . O zam an d a n
beri Kbrs hkm etinin d aim bir talebi var: T rk igal ordusunun u zak
laarak, K brsn eski d evle t ya p s n a geri dnm esi. A n ca k 1 9 6 3 -1 9 6 7 yllar
aras n d a iki toplum un o rtakyaarlklarnn bir etd,

bu bar ortakyaar

ln nitelii konusunda bize bilgi verebilir.

M ak ario sun P a n a g iy a kynde yapt ko n um asnd an bir alnt,
Kbrs R u m larnn Kbrs Trkleriyle bar ve eitlik iinde y a a m a y a ne
lde niyetli olduklar konusunda pek karakteristiktir. R stem ve B roth erin
a l m a s n d a

y a y m la n a n

bu

a ln ty a

g re,

Eyl l

1962

tarih ind e

Bu kk Trk toplumunu, Hellenizmin o

korkun dman Trk soyunun bir paras olan bu kk Trk toplumunu
kovuncaya dek EOKA kahramanlarnn grevi sona ermi saylamaz" (1, s.
B apiskopos unlar sylemitir:

4 7 ).
M a k a rio s un

P a n a g iy a d a k i

k o n u m a s n d a

s y le d ik le rin e

kar

D e n k ta tarafnd an g nderilen protesto m ektu bu n a ya n t verilm em itir.

Bu konum asndan on drt ay sonra, 3 0 K asm 1 9 6 3 tarihinde,
M akario s, an ay a s a n n 13 ye rin de o nl deiikliklerin ya plm a sn istedi
Bylelikle, kendisinin d e a k a itiraf ettii gibi (2, s. 5 6 ), C e n e v re antla
m asn ihlal ediyordu. C e n e v re antlam as, a n a y a s a d a te k tarafl deiiklik
ya p lm a sn , taksimi ve a d a n n Y u nanistan la en o sisini yasaklyordu. unu
d a s y le m e k g erekir ki, bugn bile Kbrs C um huriyeti yasa lln bu anla
m a ya d aya n d rm akta d r
M a k a rio s un nerdii deiiklikle, T rk C u m h u rb ak an Yardm cs
sahip olduu veto hakkn yitirecek ve artk Kbrs Trkleri ta ra fn d a n deil
de, M eclis ounluu, yani Kbrs R um lar tarafn d an seilecekti.
Bu iki m a dd e ve b en zeri d a h a d okuz m a d d e y le K brs Trkleri o
z a m a n a d e k Kbrs A n a y a s a s n n kendilerine salad haklar yitiriyorlard.
Kbrs Trkleri bu te k tarafl a n a y a s a deiikliini kabul etm eye
ya n a m a y n c a , olay K b ns m e dia s tarafnd an d e v le te kar T rk isyan"

263
olarak gsterildi. A m a bu a s ls z bir iddiayd; nk, iaret edildii gibi,
hukuk a d a n a n ay as ay te k tarafl olarak, yani d a rb e ya p a rc a s n a , ihlal
e tm e y e alan Kbrs Trkleri deil de, M ak ario sun kendisiydi.
S z d e isyan b alatan larn Kbrs Trkleri o lm ad n K brs M ill
M u h a fz

G c

K o m u ta n

g e n e ra l

K a ra y a n n is

te

d o ru la m a k ta d r.

Karayannis, 15 H a zira n 1 9 6 5 tarihli A tina g a ze te s i Etnikos Kirikste k an bir

Trkler anayasa deiikliini kabule yana

maynca, Bapiskopos Makarios plann uygulamaya koydu ve Aralk
1963te Rum saldrs balad" (3, s. 87 ).

syleide unlar anlatm tr:

Trkleri yok etm e konusunda M ak ario sun nceden h a zrlan m bir

plannn bulunduunu dolayl olarak Kbrs Kom nist Partisi d e d o ru lam a k
tadr. Partinin yayn organ N eos Dim okratisin T em m u z 1 9 7 9 tarihli 57.
s a y s n d a

B a p is ko p o s

h a k k n d a

e le tiri

y a y m la n m tr:

Lissaridis...Makarios'un verdii silahlarla kendi silahl grup-lann kurdu.

Bunlar, Giorgacis ve Sampson gruplaryla bidikte 1963-1964 yllarnda
Kbrs Trklerine kar kurtulu mcadelesi verdiler ve bylelikle yeil
hatt ve sonunda Attila'y getirdiler" (2, s. 6 7 ).
S zd e kurtulu m cadelesiyle gdlen asl am a c n M akario s'u n tek
tarafl a n a y a s a deiikliklerini Kbrs Trklerin e zo rla kabul ettirm ek olduu,
arpm alarn balad ikinci gn 2 2 A ra lk 1 9 6 3 tarihinde K brs g a ze te s i
yaym lan an bir m a ka le d e n d e anlalm aktadr: Madem ki
gerginlik Zrih-Londra anlamalar ile Anayasadaki antidemokratik hkm
lerin yaratt havann bir sonucu olarak kabul edilmektedir... fanatik Trk
hemerilerimizi kkrtan Trk hkmeti... ve Kbrs Trk liderleri olumsuz
tavdarn deitirip, Cumhurbakannn nerilerine yapc bir biimde yaklamalddar... (2, s. 7 3 ).
H a ra vg id e

K brs Trklerin e R um saldrs 21 A ralk 1 9 6 3 te balatld. O gn

L efko ann T rk kesim inde bir polis denetim i s ra sn d a Rum polisler ate
ap bir Kbrsl T rk iftini ldrdler.
En nem li saldr, 5 .0 0 0 Kbrs Trknn oturduu L e fk o a nn bir
banliys O m o rfta'ya yaplan saldr idi. Silahl R u m param iliterlerinin ba
Nikos S am ps o n idi. O nu K brs R um basn o za m a n d a n beri O m o fta fa ti
hi diye adlandryordu.
S am pso n buyruundaki param iliterlerin K brs T rk banliysnde yol
atklar m addi zararlar, Birlem i M illetler G e n e l Sekreterinin G v en lik

264
Kuruluna sunduu S /5 9 5 0 sayl raporunda an latlm aktadr. Bu rapora gre
5 0 e v ta m a m e n , 2 4 0 ev d e ksm en tahrip edilm itir (4, par. 1 8 0 ). C a n ka y
b n a

gelin ce ;

O m o rfita d a k i to p la m

5 .0 0 0

K b rs

T rk n d e n

4 . 5 0 0

Lefko a'nn Trk kesim ine s n m a y b aa ra rak ca n la rn kurtard. 5 0 0 ise,

y a ka la n p tutsak o larak L e fk o a daki Kikkos o kuluna sevkedildi ve orada
Kum sal kynden d a h a 1 5 0 K brs T rkyle birlikte tutuklandlar.
Bocuk gn Kikkostaki ya k la k 7 0 0 tutsaktan 15 0 si seilip oradan
zo rla u zaklatrld ve bunu d a h a sonra silah sesleri izledi.
G ibbon, al m as nd a, Kikkos okulunda retm en o larak grevli bir
Ingiliz

k a d n n n ,

ngiliz V alili in e,

iitilen

silah

seslerinin

sonularn

grdn sylediini ya zm a ktad r. ngiliz ynetim i, o ra d a olup bitenlerin

te k grg tan retm en kadn gvenlik ned en le riyle L on d ray a g iden ilk
uakla K b rstan u z a k la trm t (5, s. 139). K brs R u m m akam lar, bu 15 0
kii h akk nd a ailelerine uzun yllar boyunca o nlan

kayp o la ra k kabul

etm eleri gerektiini sylyorlard. Lefkoa y a k n la rn d a Kbrs R u m lannn

b aka nem li saldrlar, M atiati, A yos Vasilios v e Kum sal kylerine kar
gerekletirildi.

Son

kyde

R um

p aram iliterler 1 5 0

kiiyi hi gereksiz

drdler.
T m dnyay dolaan en t yler rpertici fotoraf, evlerinin banyo
kvetinde kan gl iinde katledilm i kk ouuyla bir anneyi gs
teriyordu. Bu drt talihsiz insan, L efko adaki T rk a s k e r birliinde grevli
binba Ilh an n ailesiydi (3, s. 95 ).
Kbrs R um lar, Lefkoa hastanesi ce rrah kliniinde tedavi grm ek
te olan 2 2 T rk hastay zo rla alp gtrdler. Bu insan lard an bir k e z daha
h a b e r aln a m a d (3, s. 95 ).
G e re k

hkm et

k u vv etlerin in

g e re k s e

p a ra m ilite rle rin

K brs

Trklerin e kar saldrlar drt ay d ah a devam etti.

Az

daha

Y u n a n -T rk

s a v a n a

yol

aacak

n e m li

bir

olay

F a m a g u s ta da ce re yan etti. 11 M a y s 1 9 6 4 tarihinde Yunanl subay ile bir

R um

polis,

belki d e

gvde

gsterisi

yapm ak

a m a c y la ,

ara b a la ry la

F a m a g u s ta T rk kesim ine girdiler. Bir Kbrs T rk polisi orad a onlar en g elle

m e ye alrken karlkl ate ald ve sonunda iki Y u nanl su b ay ile Rum
polisi, bir de Trk ldrld.
ki gn sonra Rum lar, 3 2 Trk rehine aldlar; bu T rklerden bir kez
d a h a h a b e r a ln a m a d . Bu k a rm a o lay, B. M . G e n e l S ekreterin in S /5 7 6 4

265
sayl raporuyla d a d o ru la n m a d a d r (6, par. 9 3 ).
Son o la ra k 9 Austos 1 9 6 4 tarihinde K brs R u m larn n K brs T rk
blgesi K o k k in a -M a n s u ra'ya kar giritikleri m alu m saldr var. a rp m a la r
durduran, T rk u aklarnn N a p a lm bom balaryla m dahalesi olmutur.
a rp m a la rn d e v a m ettii d n em d e , yani 21 A ralk 1 9 6 3 te n 8
H a ziran 1 9 6 4 e dek, B. M . G e n e l Sekreterinin S /5 8 5 0 sayl raporu par.
14 2 'd e 4 3 Kbrsl R u m ile 2 3 2 Kbrsl Trk n ortad an kaybolduklarn
bildirmektedir; bu kiiler o za m a n d a n beri resm en kayp o la ra k kabul
edilm ektedir. K a y p T rkler ara s n d a Lefkoa'daki Kikkos rehineleri 1 5 0
T rk ile F am a g u s ta rehineleri 3 2 T rk te vardr.
K brs m e dia snd a sevgili yakn larnn fotoraflaryla o nlar h a kk n d a
bilgi isteyen Kbrs R um kadn larn n grntlerini srekli seyretm e kte yiz.
A n ca k R um m ed ia sn d a sevgili kayp yaknlar h a kk n d a bilgi isteyen K brs
Trk kadn larn n grntlerine asla rast gelm edik.
K brs devletinin K brs Trklerin e saldrlar so n a erince, T rk kapal
blgeleri oluturuldu. T rk m lteciler bu b lg elerd e tam on bir yl boyunca
sefalet koulla altnd a yaadlar. K apal b lg eler Kranidiotise g re K brs
% 4 ,8 6 sn oluturuyordu. Kranidiotis, Tahkimsiz Devlet,
Kbrs 1960-74 balkl kitabnda olaya yle deinmektedir: Makarios,
Rum silahl gruplarnn Trkleri alt edemediklerini grnce... 26 Aralk tari
hinde yeil hatt... kabul etmek zorunda kald... alt byk Trk kapal bl
gesi oluturuldu... bunlar Kbrs topraklarnn %4,86'sma tekabl ediyordu"

to praklarnn

(2, s. 75 ).
1 9 6 7 de Y u nanistan d a a s k e r diktatrlk kuruldu. Bu olay, K b n s iin
yeni sorunlarn balangc dem ekti. 15 K asm 1 9 6 7 tarihinde top, a r m a kinal t fe k v e b azu ka la rla d onatlm Y unan ve Kbrs R um kuvvetleri,
L a m a k a blgesinde A yos Theod o ro s v e Kofinu kylerindeki h afif silahlarla
d onatlm Kbrs T rklerin e saldrdlar. T rk sa vu n m as knce, R u m la r
2 7 Trk ldrdler (3. s. 13 9).
Bu olay, Yunanistan ile Trkiye'yi a z d a h a s a v a a srklyordu.
Y asad Y unan tm eni v e g en era l G rivas K b n s ta n geri a n ln ca , s a v a
nlenm i oldu.
Kofinuda katliam ve apulculuk yaplm olduunu, 21 u b a t 1 9 8 6
tarih ind e

Y u nan

M e c lis in d e A n d re a s

P a p a n d re u

d a d o ru lam a kta d r.

P ap a n d re u ko n um asnd a unlan sylemitir: *...

15 Kasm 1967deki

266
byk provokasyon. O harekt, Yunan Silahl Kuvvetleri Karargh tarafn
dan uygulamaya kondu... katliam da oldu, apulculuk ta" (2, s. 3 3 ).
A lb ayla r as ke r diktas, 1 9 7 4 'te K brs'a yapt akn v e M a k a rio s u
ldrm e teebbs ile siyas karyerine son verdi. Bunu bilinen o la ylar izle
di. Bu o laylara hi d e in m e ye ce iz, nk bu d n e m d e s a v a a n h e r iki
tarafn d a iledii insanlk sular vardr.
B ugne d e k g e re k Yunanllarn g e re k s e Trklerin propagandalar,
bu eit barbarlklara bavu ran larn ya ln zca kar ta ra f olduu konusunda
bizi ikna e tm e y e alm aktadr. A n ca k bylesi p ro p a g a n d a la r ya ln zc a i
tketim iin elverilidir.
unu d a s yle m ek g e re k ir ki, 1 9 7 4 'te iki d e v le t aralarn d a s a v a y
ordu v e sa valarda caniler, genellikle, b an z a m a n n d a onlar h a p s e ka pa t
a c a k eylem lerini yasalla trm a frsat bulurlar. K brs R u m tarafnn suunu
iyice arlatran olay, K brs R um hkm et kuvvetleri ile Rum param iliterlerin 1 9 6 3 -6 7 dnem indeki eylem lerinin tek sorum lusunun Kbrs hkm eti
olm asdr.
A d a n n

A v ru p a

B irliin e

g irm es i

iin

y a p la c a k

n m zd e k i

g rm elerd e Kbrs C um huriyetinin karlaca so ru lar u n lar olacaktr:

K b rs H k m e ti
Kbrs T rk Cum huriyetini
veya
g ev ek bir R u m -T rk Kbrs Konfederasyonunu
ta n m a y k a b u l e tm e y e re k ,
g e riy e k a la n ik i z m d e n h a n g is in i a k ln d a n g e ir m e k te d ir ?
Kbrs Trklerinin 1 9 6 3 ncesi yaadklar kylere geri dnm elerini mi,
yoksa
Kbrs Trklerinin 11 yl boyunca m u h asara altnd a ya a d kla r kapal bl
g elere
geri dnm lerini mi?

Bibliyografya
1. R ustem and Brother, (1 9 9 8 ): E xcerpta C y p ria F o r Today Edited by
A n d re w Faulds M ., R , L efkosha-lstanbul-London T h e Frien ds o f North

267
Cyprus P arliam en tary G ro up T h e H ouse of C o m m on s, London S W 1 , IS B N
9 9 6 3 -5 6 5 -0 9 -3 .
2. To KUTTpidK Kdl Ta E0VIOTIK Ka0f|KOVTa TOJV EAAnVOKUTTpOJV

ETTavaoTaTUJv, 2r\ EKoaq, E k o e i EpyaTiKf| AripoKpaTa", Mo 1 9 8 9 ,

A9qva.
3. O berling, P., (1 9 8 2 ): T h e R o ad to Bellapais, S ocial S c ie n c e
M onographs, B oulder Distrubuted by C o lum bia University Press, N e w York,
IS B N 8 8 0 3 3 -0 0 0 0 -7 .
4. R epo rt o f th e S e c re ta ry -G e n e ra l to th e Security Counsil on th e
United N ations O peratio n in Cyprus, D o cu m e n t S /5 9 5 0 , 10 S e p te m b e r
1964.
5. G ibbons, H ., S ., (1 9 9 7 ): T h e G e n o c id e File C h a le s Bravos,
Publishers, London, IS B N 0 -9 5 1 4 4 6 4 -2 -8 .
6. R e po rt o f th e S ec re ta ry -G e n e ra l to th e Security Counsil on th e
U nited N atio n s O peratio n in C yprus, D o cu m e nt S /5 7 6 4 , 15 Juni 19 64 .

268

Eski Yunan alfabeleri izelgesi -onlarn atas olan Fenike alfabesin

den balayarak*.
Bilgiler, Th. Karzisin DLN DESTANI'ndaki izelgesinden alnmtr.

269

Yunanistan Haritas

271

BBLYOGRAFYA

A a rb a k k e , V., (1992): Ethnic Rivalry and the Quest for Macedonia 1870-1913,
Institute fo r E ast E u rop e a n S tu d ies U nive sity o f C o p e n h a g e n , KUA.
A S a p a v T i n , B ., (1977): Ta jtAcuTaia tr) rq cAAqvmq KOivrqTa rq n p o a a
A eAt Io K E vpou MiKpaaariKOJV I

ttouiuv ,

Tpo 1, A 0r|va.

A k t o y Ao u , I., (1998): XpoviK M iKpaoariKo flo M p o u

1919-1922,

E koei

T poxaAia, A 0)va, ISBN : 9 6 0 -7 8 0 9 -0 9 -2

AA c avS pn, A ., (1 98 3 ): H annapa qgoupYa TOupKOp96oq EKKAqoa urr/v

KannaOKa, 1921-1923, A eAto KEvrpou MiKpaaaTiKiov I

AAAqAoYpapia

tou

ttouujv,

Tpo 4, A 0r|va.

EAApvmou Y ttottpoeveou rq T p a n e(o vra, A ' (1 8 3 9 - 1858),

E ttitpotti) novTiaKUJV M eAetipv A p x e ov n vro u ", n ap p T n p a 18, A 0 )va 1995.

AvaYvuiCTTOTTOAou, Z., (1 99 7 ): MiKp Aaia, 19o atjjv-1919, Ol EAAqvop96o^E

KotvriTC, And

to

MAAt

tujv

Pijjpijjv o o tAAqviKd E9vo, E koei EAAgviK T p p p u ra ,

ISBN : 9 6 0 -3 4 4 -4 2 0 -0
A v a o r a o o u ,

T,

I.,

(1 9 4 8 ):

X a l'x -o u p o p

(A ppE vY A aaao

EAAqvE),

MiKpaoaTiKa XpoviK 4, 37-48.

A v a o ra o o u , I., E., (1959): O nau A iK iavo l c q v BaAKaviKi)v K ar q v n c p lo o
rq

lou p K O K p a la ,

EiTioTnpoviKr

EiTETripl

eo Aoyikojv

ttoujv

n a v E ira T rip lo u

EoaaAovKr, 65-146.
A v p E r , T., (1993): Teveoo p . O KAcocnoi, E koei Tpo, A 0 )va .
A v p E g , T., X., (1 99 2 -9 3 )

XxEiaapa Apae w

ru v

EAA)vwv AvrapTcov rou

nvrou (1914-22), ApxEov nVTOU, Tpo 44, A 0 )va .

A v p v iK o , M .,

koi

a u v , (1980): <PiAnno, BaoAc M anedvuv, E kotiki)

A0r|v)v
A vS E p i n , A., Z., (1 99 8 ):

Ta AncAcuOcpcriK Ip arcu p aa rou novnaKO

EAAqvapou (AvrapiK leopara arov TIvto) 1912-1924, E koei E uoto OIou T. raATOupir).
KaTEpivg
A n g e lo v , D., (1980): De Entstahung des bulgarisehen Volkes, A k a d e m ie V e rla g

272
Demography of the Bizantine Empire, Collected Studies (V), Variorum Reprints, London.
Charanis, P., (1972): The Slavic element in Byzantine Asia Minr in the thirteenth
century, Studies on the Demography of the Byzantine Empire, Collected Studies (VII),
Variorum Reprints, London.
Charanis, P., (1972): On the ethnic composition o t Bizantine Asia Minr in the thir
teenth century, Studies on the Demograpgy of the Bizantine Empire, Collected Studies (VIII),
Variorum Reprints, London.
Charanis, P., (1972): On the Demography ofMedieval Greece, A problem Solved,
Balkan Studies, volme 20, Thessalonika.
Charanis, P., (1972): The Chronide of Monemvasia, Collected Studies (X),
Variorum Reprints, London.
Colin. Mc Evedy, (1977): Kosmos Hstorische Atlassen I Oudheid, Heideland-Orbis
Hasselt.
Cviji, T., (1918): La Peninsula balkanique, Geographie Humaine.
Tevik Apxtla tou Kprou, loropiK Apyclo MaKeovla, <t>kAAo 53.

rovapn, K., B., Mxar)Ai5n, L, A., A yyeatiou Ao , B., T., (1977): Taurrprc

orpv MaKCovia, E kcjei nanaCpor. A0r)va

rEtpKovT), n., A., (1978): Apyalo kw ouyxpovo OpKt, EvBn. Tarrik

AypOTIK luvETapcrriKt Ekoei.

rE(jjpy 6 r-ApvKr|, T., (1952): H ntpr)yro tou Ipnv MncnouTa av rrjv M
Adla Ka r) KdTorao tou cMgvtKO Kat ToupKtmu nAr]9uopo kt tov 14o v aiva,
Ettettip EtapEia Bu^avrvdjv I ttouuiv, XXXII, 135-149.
Dawkins, R., M., (1933): The Cypto-Christians of Turkey, Byzantion VIII, 247- 275.
ALAto , il., (1984): Ir a pumtK tou P Atou, Bi |3AiottioAeo rr Ecnia, A0)va.
A ev o , A., M., (1925): Ot Bpayyo Kat ra Buvno, A 6 )va.
De Volksverhuizingen, (1987): 1500-600 v. Chr red van Time-Life, MErrppaon cm
The barhanan tides: time frame 1500-600 bc Time-Life Books 1987, ISBN: 90-6182-972-0
Apvn, A., (1995): EAAa Kat McovTnTc, E koei NtpLAn. A0)va, ISBN: 980211-228-8
Dimitrov, E., C., (1979): Geschiedenis van Bulgarij, Elsevier-Mantaux, Antwerpi

273
D.D.R. -1080 Bertin, Leipziger str 3-4.
A pa ftav m , fi., (1856): Xpovoypa<l>ia rrj Hnclpou, Tpo 8 '.
ApyupTrouAo, A ., K., (1 98 5 ): Mv)pe lloAtpuiV 1917-1922, Iiojtiki) EKoar),
A6 )va
Asan, mer, (1998): O noArag rou nvrou, E kotik OIko Apuv KupaKr),
EOoaAovKn, ISBN: 960-343-467-1
BaKaArrouAo, A., K., (1986): Nednepg laropia rq Mareovla (1830-1912),
EOoaAoviKr).
BaAapvn, T., K., (1925): ZOyypovo TtviKr) laropia rou nvrou, ETTavfKoan
1995, E koei Apuv Kupakir, coaaAoviKn.
Basevliev, (1961): Die Thrakerim ausgehenden allertum, Studi Clasici 3, 251-263.
Bpoo, r , (1960): laropia rr/ A utikO EAAa, A 6 )va.
B o o i A ik , N .p (1992): HptpoAyo rq Mmpaatarmfl EKorpatia,

E koei

Tvuan, A0r)va, ISBN: 960-235-516-6

BAyo, N., B., (1945): H EBvoAoyiKi) ZuvOeo rav AvgKvrav e/ rqv EAAa
Tuqp(mov rq MaKCOvla Ka rq A utiki) QpKq, E koei A et.
BoyaTIn, *- K., (1981): Appevrpuvo EAAqve ev Xou/a rrj(, MiKp Aala,
Fpop 8 , No 45 (2-3).
Boev, P., (1972): Dle rassentypen der Balkanhalbinsel und der Ostagaischen
lnselwet und deren Bedeutung fur die herkunft hrer Bevlkerung, Sofia, Verlag der bulgarIschen Akademie der Wissenschaften
Brallsford, H., N., (1906): Macedonia His Races and their Futum, Arno Press and
The New York Times, New York 1971.
Charanis, P., (1972): Kouver the Chronotogy of the Activites and their Ethnic
I llects on the regions around Thessalonika, Balkan Studies, 11, 2, 231.
Charanis, P., (1972) Ethnic Changes in seventh century, Byzantium Studies on the
Demography of the Byzantine Empire, Collected Studies (II), Variorum Reprints, London.
Charanis, P (1972): The transfer of the population as a policy in the Byzantine
I mpire, Collekted Studies (III), Variorum Reprint, London.
Charanis, P (1972): The Armenians in the Byzantine Empire, Studies on the

274
Amsterdam.
EKtoc Tb>v M nporoA uv
NeupOKoniou 1900-1907,

EkBeo nepl

'E

tujv

kooh

ik o i^ ij o u

koi

Erapeia M o k e o v ik j v

Eoojp^ou: H Mr}jpdnoA
Z t t o u ip v .

ev MaKcovla Tlpoapuyuv, V ttoupveov O ikovomikuv, 1918,

A0^va.
ErrtoYAou-MrraKaAKn. E-, (1988): H Apoea, E koci Atpuv Kupcndr),
OeaaaAoviKr

Fallmerayer, J., (1827): Icnopla rq AuJOKpampla q Tpam & vra (METdppaar)

0. I. lEpptTvr), E koei Apajv KupaKr, GEoaaAovKn, 1992.
Feigl, E., (1986): A Myth of Terror, Armenian Extremism: Its Causes and ta
Historical Context, Edition Zeitgeschichte/Bucherdienst, 0-8228 Freilassing-Salzburg,
Georg-Wrede - Strasse 49 P.O. Box 1390. Greek Atrocities in the Vilayet of Smyma (May tn
Juli 1919), Inedited Documents and Evidence of English and French, Offcers Published by
The Pemanent Bureau of the Turkish Congress at Lausanne 1919.

ZOKUV0IV, A., (1945): O lAdfio ev EAAI, A n A.E., ABfyra.

ZaxapSr), E.,: O yponavol anyovo

io u

Ielv KaiKao B '

otfjv

Btpom,

MaKEOViK 6 (1964-65), 62-74.

ZepA^VTou, T, n., (1922): MpAyyol

kw

Eeplm ZApo ev TleAonowl)oii), v

EppourAc, ETravtKoan BpAoroAefou Aovuaiou Np Kapa(3la, AOfjva 1988.

ZyKOU, N., E, (1974): <Peou6apxiKt) H nepo Ka tonoo q EAAo, A0)v
Gopcevic, S., (1889): Makedonien und Alt Serbien, Veriag von L. M. Seidel ul
Sohn, Wien.
Ham m o n d , N., G., L, (1975): Migrations and invasionsin Greece and adjacal
Areas, Noyes Press, Park Rkfge. N e w Jersey.
H a m m o n d , N., G., L., (1967): Epims, Oxford, At the Clarendon press.
Hahn, J., G., (1854): Albanesische, Jena, Reprint Veriag Dion, Kavadias, Attm
MCMLXXXI.
Hasluk, F., W ., (1921): The crypto-chrisyians of Trebizond, Joymal Hellenic Studlst
XLI, 199-202.

Hasluk, F., W ., Morant,G., M., (1930): Measurements of Macedonian nmtf.

275
Biometrica Cambridge, voi. 2 1 ,3 2 2 .
H an in, J., (1973): Aspects o flh e Process o f Hellenisation in Earty Middle Ages,
The Annual of the Brltisch School of Arcaeology of Alhens 68 , 118.
Holland, H., (1989): Taa ora lva vqod, 'Hrnpo, AAfiavia (1812-1813),
Mfntypaor X. loawlr|, E koei ToAir, AApavla.
Hoppe, E., M., (1957): Dm turkische Gagauzen-Christen, Orients Christianus Otto
Harrassovwitz, VViesbaden. Band 41. 125-137.
Ocoxap(5ou, T., I., (1964-65): Mpouvar, w )9cv oAafiiKv vopa rq KafidAa,
M okcovik 6 , 75-89.
loropla tou EAAqviKOu EOvou, (1971): Tbpo B', E kotikI) ABrvcov A.E.
loropla tou EAAqviKO EOvou, (1972): Tpo ("2, E kotiki) A 6 r|vu>v A.E.
loropla tou EMgviKo EOvou, (1973): rpo A ', E kotiki) ABgvujv A.E.
loropla tou EAAqviKO EOvou, (1974): lpo E", E kotik(| A 6 r)vu>v A.E.
loropia tou EAAqviKo EOvou, (1981): Tbpo T \ E kotiki) ABgvuv A.E.
lompla tou EAAqvxou EOvou, (1981): Tpo Z ', E kotiki) ABgvv A.E.
lOTOpla tou EAApviKo EOvou, (1981): Tpo H , E kotiki) ABnvv A.E.
lOTOpia tou EAAqvmou EOvou, (1981): Tpo 0 ", E kBotiki) AOgvdJV A.E.
loropia tou EAAqviKO EOvou, (1981): Tpo T, E kotiki) AB hvcjv A.E.
loropla tou EAAqviKO EOvou, (1981): ipo IA", E kotiki) ABrvov A.E.
luavvln, I . , (1870): loropla Ka I totiotiki) rq Tpanc(ovra Ka rq EOpu
ncpoxl), EtravtKoor 1988, E kcjei Acpojv KupaKg, EaaaAovKr.
Janin, R., (1912): Musulmans Malgre Eux, Les Stavriotes, Echos d Orient XV p.
495-500.
Jirecek, C., J., (1876): Geschichte der Bulgaren, Prag, Verlag von F. Tempsky.
Jirecek,

C.,

J.,

(1893):

Revew

of

Weigands

Vlacho-Meglen,

Eine

I Ihografschephilo-gische Untersuchung, Arch. f. s. philol., 15.98.

K o Aootttti, I., N., (1896): MaKtovla, i) toi peAtrq oiKOvopa), loropiKi) Ka

llvoAoyiKi) rq MaKCovla, ABfjva, EravtKoan 1993, E koei loropin, A8)va.

KavTOOuAn, A-, (1979): H OpKq Kani rou pojpdlKO xpdvou, AgpooiEupaa
i|

E raptia

M o k e S o v ik v Zt t o u jv ,

0EooaAoviKg.

276
KapapawAn' rcppav: Anopvgpcupara, O M oksovik Ayuva, E koei
MrappiTouvKn. 0eaoaAovicr|.
KapafJTi,

I.,

(E m ptA ra

r.

riEraipa)

(1994):

M okcovik Aywva,

Arropgpovtupara, Tpo A ' rai B', A0)va.

Karayanopoulos, I., (1971): ZurFrage der Slavenansiedlung auf dem Peloponnes,
Rew Etudes Sud-est Europ X1 3, p. 443-460, Bucarest.
KapaSavdar, A., E., (1991): O EAAgvtop Kdi t) MgrpnoAt) rou NcupoKorriou
kqt tov

M okcovik Ayuva, EKoon I.M.X.A., 0eaoaAovKr|.

K aa o u y d v v n . T., M ., (1964): D tp l tjv BAtyujv rujv cAAgviKwv

Anpooepara in Eapda MacEoviKuv Zrouov, A' ca B', 0EoaaAovicr|.

KapAn, T., A., (1975): H Bapouvla Ka o ToupKOfSapvirt, ncAorovvraaKd
2 .9 1 -1 4 0
KiTpopnACiK. n ., M., (1988-89): IBeoAoyiKt auvtnae nj koivuiviki) aptyrn
cm7 Zppvn, MlKpaOldTIK Xpov*, Tpo 7o.
Kader, J., (1978): Zur Frage slavischen Siedlungsgebiete in mittelalteriiche
Grienchenland, Byzantinische Zeitschrift 71, 315-331.
KAAa, A., (1983): Apfiavitc Ka q Karayuyr) rujv EAAr)vuv, A0)va.
KopSan, M., I . , (1981): ZupPoAj orpv iaropia Ka rorroyparpla rq rrcpox/)l
KopvBou arou ptoou XPvou, A 6 )va, aKiopiKi) apPn, 'EKoan BpAonuAclo
Aovuaiou N th Kapapla.
KouyiTta,
kk

n.,

(1908): Hpayparcia ycuyparpiKi), loropiKi), tBvoAoyiKi) rq voj kiii

AAfiavia, A0)va.
KouTTiTpn, n .. A., (1879) AApaviKai pcAtra, npayparela loropiKi) rai (pAoAoyiKt)

rrcpl rq yAajoap rai rou tGvou ruv AAfiavuv.

Kpapfn, B., (1986): O MouooouApdvo Tapgt rq Oearrpcjria, A 6 )va.
Kpapfn, B., (1989): H aApGv) cnopla rou ZouAiou, A 8 )va.
Kunchev, V., (1900): Macedonia Ethografa i Statistika, Sofla.
KupacfSn, l-, (1919): H uriK) OpKp Ka o BoAyapot, A0)va.
KupTra, A., (1984-5): O CKXparavap rou nvrou, A eAto v Kvtpnu
MiKpaoaiKuv I ttoucjv, Tpo 5o , A 8)va.

277
Kutp, E., (1974): H MaKcovia arq YlouYKuoAaf3iKi) /3f3AtOYpa<pia, AnpooiEpara
rp Eraptia M okeSovikv I ttouuv, 0aaaAovKr|.
AapTTpiSri, I-, (1888)1 HTTElpulTlK METt)paTa, TEXO 3ov, K oupcvraK d KOI
ToapKofanK, TuTroypapEov BAacrro BapPappr)you, A0r)va.

AapTTpuvfSn, I., (1907):

O AAflavoi Kard rqv Kupluj EAAa Ka rqv

ncAoTTvvpoov, Vpa-lTTtTOE, A 6 r)va.

AaTTapiSn, N ., (1 99 6 ): H MaTOOKa m u H vou , laro p iK i) apopr), E kBoei

Apjv KupaKn, EaoaAoviKr.

Lehm ann, J., (1975): Die Hethter, Verlagsgrouppe Bertelsmann GmbH/C.
Bertelsmann Verlag Murchen, Gutersloh, Wien. OAAavBiKr) pETppaor C.W.A.J.A Walraven.
H. Meulenhoff, Barn Nederland
A I ko , M., A., (1920): llz p l Tookujvujv Ka rq ToaKU)VlKi) aAtKTOu, T ttoi
llaTTaTraAou & i l a , A0*|vai, ETTavcBoon B iPAiottojAeou N oth K a p a p ia .

Lejean,

G.,

(1861):

Ethnographie

der Europaischen

Turkei,

Pettermans

Geografische Mittellungen, Gotha.

A t) <t>ppop, n ., (1 97 3 ): Mdrvrj.METcppaar] T. TavvETKg, E kBoei K po, A 6 )va .

A 1806 0 U, A., (1 99 2 ): H prjTpiKt) yAiaaa twv kotoIkwv rq MaKCovla npo Km ptr

jqv avraAAciYn rwv uAq8uapu)v, 0 o ei .

texo

38, la vo u d p o -M p o , A 0 )va .

Macqueen, J.G., (1986): The Hettites, Thames and Hudson Ltd, London ISBN: 0500-27887-3
M aKcoviK Ayiva Ka ra a O pdKpv y ty o v ra (1 97 9 ): 'E k Bo o h A ieu Ovoeio

Icrropia Ip a o . A6)va.
MaAyKon, O ., (1 98 8 ): lApo orq pzoawviKf\ EAAa, E kBoei Bva,
EaaaAoviKr.
MavropaAo, T., (1975): I j q OKi tou Tayzrou, E kotik OIko naTOiAvKOu,
A0()va.
Mvbjcp, A ., (1933): Tlool ziva 01 T KayKaoHo, E tiEiripl Buavvjjv I ttouiov 10,
381-400.

Mya, T., (1 99 4 ): O papKpqz rq 0zaaaAovKq, q avapxtKf) PouAyapiKi) opa

na

01popPoiK zvtpya mu

1903, E koei TpoxaAia, A 8nva.

278
Mtpro, N., I., (1986): Epel o Mateve, E koei I. I tp n , A0)va.
Miller, W., (1908): H laropla rg rppayKOKparla arjv EAAa (1204-1566).
MeT<ppaon T. T(jawETKn. E koei Ktpo, A0)va.
Mxa)A-AiE, M., (1978): AptSavIma rpayoa, E koei Kaoravibirn, A0)va.
Mr|Aibipi), N, E., (1989): Ta eAApviK xu>p r/J nepoxq twv BopAav,
MiKpaoaiK XpoviK, Tpo IA'.
Mrlpq, K., (1960): ApfSavrc, o Aupc io u vcaiTEpou EAArfvapo, A0l)va.
NaKpa, T , (1997): H Irev) EOvoAoyd) Zuyytvea t i m Zqpepvu>v EAAfjvojv,
BouAypujv

koi

EooaAovKn,

TopKuv, MaKeovla-@pKq, (Tplp "Ek o o h ), E koei M rapa,

ISBN: 960-85800-2-1

NaKpar, r , (1998): Ta EyKA)paa TevoKTOvla iou BouAyapiKo Ip a ro oto

Aoro koi tou EAAgviKo oto K iAk I to 1913 (luptfujva pe aoxeia rrj Camegie Rapport),

riEpoiK O rioATn, Texo 56, A0|va.

Nakratzas, G., (1999): The Close Racial Kinship Behmeen the Greeks, Bulganans
and Turks,

Batavia Publications, Thessaloniki, ISBN: 960-85800-4-8

NaKpa, T , (1999): H EOvoKevrpiKi) Eyomea rq NcoMrviKi) Kovwvla,

E koei Mnapa, EOoakovKn, ISBN: 960-85800-5-6
Nakratzas, G., ( 2000): Political Activity of Rainbow (The Politicat Party of the
Ethnic Macedonians), Batavia Publications, Thessaloniki,
Narsesian, D., S., (1974): Armenia and the Byzantine Emplre, Cambridge
Massachusetts Harward Press.
Narsesian, D., (1969): The Armenians, General Editr Dr Glyn Daniel Thames and
Hudson.
Nicol, D., M., (1957): The Despotate of Epiros, Oxford, Basil Blackvvell.
Nova Zora\ nokiTiKi) EmSEUpnon, AnpooOYpapiK Opyavo

tou

Oupvou Tou",

ap0. 2, 1997.
=Evo<pvr (1904), Tpo 2, Enapyla Ecptoou.

nAAn, A., A., (1977): 0 u ActikC MeravaaTea& ora BaAKva Kat uypol
EAApvapo (1912-1924), A eAt I o Ktvrpou MiKpaaaTlKUJV I

ttouuiv ,

tou

T1.

na-rtarpou, H., (1980): O OraaaAoi KapayKouvpc. cnopiKi) koi AaoypatpiKfl

279
pzAtTT).
narpvfAr, X., F , (1988-1989): E)ac ya r/jv eMpviKi) KOtvrjia tt) Tlpoaa
(15o-17o aovc), A eAt Io Kfvpou M ikpooiotikojv Irouojv, Tpo 7, ASfjva.
naTTaS T TO U o,

B., M., (1998): ZTp[iwva, rivTo-KannaoKa, 12o PfiAlo,

E koei Acpojv KupaKir), EooaAovKr).

nanapxaArouAo, K., (1903): rkpr)yqo a tov ilvrov, A0r)va, r

tKoan,

Atoxn tou BpAlou, tooaAovipcr) (1992).

Pentzopoulos, D., (1962): The Balkan Exchange of Minorities and st im pact upon
Greece, Mouton and Ca., Paris, the Hague
Philipson, A., (1950): D/e Griechischen Landschaften, Band 1, Teil 1. Frankfurt am
Main (Vitorio Klosterman).
Philipson, A., (1980): Zur Ethnographie d e s Peloponnes, Peterman Mitteilungen,
Heft I, II.

nival; pcTOVopaadeaojv koivoti) tojv

koi

auvoiKiaptuv tou Kprou (1927): E kooi)

Y ttoupye ou EoujTEpiKjv, A0r|a.

riAnum, X., (1991): A vapvpou tou M trum ou 1920-1921, MiKp Aola-&pKq,
E koei Ktvrpou MncpaoaTiKun/ In o u u v, A0nwa , ISBN: 960-85021-3-6
Polo, S., Puto, A., (1981): The History ofAlbania, from its origins the present day,
Routlege & Kegan Paul, London, Boston and Henley.
nouKEfSA, O.K.O.A. (

1995):

TaI orgv EAAa, MaKcovla-OcooaAla,

E koei ToAlp, A0fjva, ISBN: 960-7162-28-5

nouAavo, A., A., (1994): KonaTaapaio, EKoog Bi PAio0 i) ki) AvOpbmoAoyiKfj
E toipeIo EAAda, ap0. 7, ISBN: 960-220-615-2
noAo, l (1950): H enoKgo tjv AApavcjv a KopvGIav, Ensppi M eooijviko
ApyEou 3, 31-105.
ripaoTr, r , (1992): H Ziyvp a p ta o u tuiv awvu>v, E kttt(joi MSAooa",
AOTTpOPdATO.
Ramsay, W., M., (1916): The lntermixture o f R a ces in Asia Minr, From the
Proceedings of the British Academy, By Humphrey Milford Oxfrd University Press.
Puaax, R., (1913): A uoru/optvp Bpco H napo (xpTq).

280
Report to the European Comission (1993): Minority Languages in Northern Greece,
R. van Boeschoten.
Rizof, D., (1917): Die Bulgaren in thren historischen, ethnografischen and politischen, Grenzen, Bertin W. Greve.
la K E A a p 'o u , M., B., na auv. (1982): MaKcovla, 4.000 xpva eAAgviKij crropla

Ka TToAmopo,

k o t ik i )

A 8 r]vu>v.

laATpn, I-, N., (1986): H (u) rav ApPaviTJV,

k o e i

T. rtpou, A0r)va.

lapounAl&n. X., (1982): H ncprptpea rg Zagtpovra, Apxeio nvrou, rpo 37,

A8r)va.

ipoArrouAo, K., (1981): H arrrpaag ya rgv unoxpeuniKi) avraMay) rav

rrAgBuopdv gera EAAo koi ToupKia, Ar;poaEupa tq Erapcla MaKEovnaov
I

ttoueov,

EaaaAoviKr).

Setton, K., M., (1948): Catalan domination of Athens, 1311-1388, The Mediavel
Academy of America, Cambridge, Massachusetts.
Setton, K., M., (1950): The Bulgars in the Balkans and the occupation of Corinth in
the Seventh Century, Speculum 25, 502-543.
Siegert, S., (1979): Auf den spuren der Thraker, Fischer Taschenbach, Verlag.
Simovski, T., (1978): Haselenite mesta, vo Egegiska Masedonia, Skopia.
Iv a n lS r , B., (1955): poopop cngv tpruva ya rgv rpuAeriKi) npotAaog ruv
KaratpcAajv Augorrlyou OpKg, A p xe io v ro u 0paKiKO AaoypacpiKO
n a a u p o , r p o

k ',

koi

r k a a a iK o j

A8r|va.

Z K a A ip n T , (1922): Aaoi rg MiKp Aaa, A8r)va.

iK n p I , , (1913): H N ta EAA, E kotiki) E a p tia n ro M p a io ,

ev

AAEfjavpEa.

Sotiriadis, G., (1918): An ethnological map illustrating Hellenism in the Balkan

Peninsula and Asia Minr, London, Edward Stanford, Ltd.
Soulis, G., (1961): The Gypsies in the Byzantne Empire and the Balkansn the late
middle ages, Dumbarton Oaks Papers, number 15.
ZrarcrriK ArrortA,tapara rg Arroyparpf rou TlAgOuopo rg EAAo rr\ 15-18
Mai'ou 1928, E 8 vikv T u uoypaE ov, A 8r)va 1933.
ZraroriK ArrouAlagara rg Arroyparpg rou TlAgBuopo rg EAAo rou 1951.

281
T totiotikoI nivakc
(1919)-. E ttiteAiki ' Yurptala

tou

nArjOuopo KaT'edviKrpra

to u

tojv

voptov Tcppcov

kw

Appa

EAAhvikou ZTpaTO. AOrjvna. EOvik lpupa Epcuvtv,

Apxtio A. A. nAn, Dke AAo 5.

iTpaTHY, E.. (1999): H E A M a a rp M iK pd A a ia , E koei Arpoupyia, AOrjva.
Svanberg, J., (1980): G re e k- S pe akng M o s le m s in C e n tra l A n a to lia , Europa
Ethnica, 37, 207-208.
EX'v, N., ., (1886): OonopiKai Eqpewoc Mmcovla Kat Hneipou,
uvrax 6 E0 a Ti) e v t o A i)

t o u e it u v

t p o t io jt ik o jv

Yroupvo,

ev

A0|va.

Tachella, E., (1897): L e s A n c ie n s P a u lic ie n s e t le s M o d e m e s B u lg a re s C a th o liq u e s

de la P h ilip p o p o lita in e , Le Museon XVI, 68-90, 209-223.

Teal, J., I., (1965): The b a rb a ria n s in Ju stin ia n s a rm ie s, Speculum 40, 294-322.
To XpoviK tou M o p to (1388): (YroanpEiJOEi (1. (1. KoAovpou), 'Enoar E kth,

A0)va
Treager, P., (1905): D ie J ru k e n u n d K o n ja re n in M aked o n ie n , Zeitschrift fr
Ethnologie 37, 198-206.
TpavTa<puAAI6r|, X ., (1 98 4 ): H M ik p a o a m f E K o rp a rc ia Ka to H pepoA yov ev

O ttM tou, E koei A oovr, A 0 )v a -r w v a .

T a d ili), n
M o k e o v ik u i v I

A., (1975): M okcovik Ayev, AnpooiEpaa

t t o u u iv ,

ri) E ap tia

GtoaaAovKr.

TalyKo A., I . , (1991): Keipevaya tou ApfiavTE, E kooh tou auYypa<pa, A0)va.
Vakalopoulos, A., (1970): O rig in o f th e G re e k - N atron 1 20 4 -1 46 1 , Rutjers
Universlty Press, New Brunswick, New Jersey.
Vasiliev, A., A., (1937): The o p e n in g S ta g e o f th e A n g lo -S a x o n Im m ig ra tio n to
B yza n tiu m in th e E leve n th -C en tu ry, Seminarium Kondakoviarum 9, 39-70.

Vasilev, A ., A ., (1937): lo ro p la rq B u( ovtivt) A u ro K p a ro p la 3 24 -1 4 53 , Tpo A',

E koei M ttepyoi).

Vasmer, M ., (1941): D ie S la ve n in Grie ch e n la n d , Verlag der Akademie der

Wisenschafter.
Vercovlc, S., J.t (1978): S ta tistisch e -E th n o g ra fsch e D a te n d e s S a n d s c h a k S eres,
Mitgeth von fr Bradaiskaska, Pettermans Mitteilungen.

282
Vtyonis, S., Jr., (1971): The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minr and the
Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, University of
Califomia Press, Berkeley-Los Angeles-London.
Wace, A., Thomson, B., (1914): The Nomads of the Balkans, Methuen and Co,
London.
VVeigand, D., (1924): Die Aromunen, Ethnografsche-Philologische Untersuchung,
I Band, Lepzig.
VVeigand, D.. (1924): Ethnografie von Makedonien, Friedrich Brandstetter, Leipzig,
AvaTtnoo, ltpa 1981.
VVilkinson, H., R., (1951): Maps and politics, A review of the ethnographic cartography o f Macedonia, At the University Press, Liverpool.
VVittek, P., (1952): Yazijioglu Ali on the Christian Turks of the Dobruja, Bulletin of the
School of African Studies, Band 14/3, 639-668.
VVolfart, U., (1970): Die Reisen van Evlia Celebi durch die Morea, Dissertation,
Mnchen.
OoApepduep, I.,

(1835): Hepi r/j rarayay) tuiv oppepvuv EAA)vuv,

METtppaap K. Pejpavo, NEiptAp, 1984

OAmTSn, A., (1906): H M okzovIo , E k

tou

Turoypacptiou l"l. A. IETpKOU. Ev

A0)va.

(Dumn, K.,

(1988): O eoAapopol tr\ Mikp Aola ka o Kpumqxparavol

tou TIvtou, E koei A(pev KupaKp, GcooaAovKn

XaAKirouAo, A ., (1910): MaKeovla, E voAoyiki) Z totiotiki) tuiv BAaeTuv

OeaoaAovKg Ka Movaorrjpiou, E k

tou

TuTroypacfou "NopiKp", Ev AOpva.

Xorq>, A., (1872): 0 / ZAflo ev EAA, Avaokeut) m v Oeupuv (PaApepuep,

METaq>pao6 efoa ott E <t>. ZapPAr), B eveto , AvaTmoan BpAOTTUAdou Np Kapapla,
A0)va 1988.
XSfpoyAou, n., (1984) : O 'EAApve TlopKOi Ka n o /to rj tou pe Tgv ToupKa,
E koei TEAt0pov", A0)va.
XoAtpa, L, K., (1991): 0 EAAgve ZAapqxivo tij MaKCovla, E koei Pl)oo,
A0)va.

283
X p o a v 8o,

M i ) tpotto At i ]

TpaTitouvTo,

(1633):

E kkAijoIo

rq

TpamovTo, (Avarmoo en io u Tcprou & rtprou Tpou tou Apycfou llvou). Ev

Ar'va, TuTroypapdov E ala
M<upoKi)C. N., (1974): H MiKpaoama) KaTaorpocp) 1918-1923, E koci
ETTiKaprnta,

T ta p n tKoan, A6)va.

285

DZN
Abazglar 220

Akky: ky, Ske k. 107

Abuk: ky, Ske k. 107

Aksaray: kent 177-8

Abydos: kent 49

Aksaray kazas: 17 2,17 8

Ada: Karya kraliesi, 30

Aksari bkz Akhisar

Adabal: ky, Nide k. 174

Aksaz: ky, Biga k. 117

Adagide (Ligda): demi k. 99

Aksos bkz Hasanky

Adalar (Pringiponisia) kazas 159,16 0

Akehir (Philomelion): kent 53, 166

Adamantladis: Yunanl yazar 136-8-9, 140

Akehir kazas 165, 166

Adapazar: kent 158

Akta: ky, Adapazar k. 158

Adapazar kazas 153, 156, 157

Aleksandros Papanastasiu: Yunanl devet

Adatepe: ky, anakkale s. 118

adam 70

Adramition bkz Edremit

Alabahe: ky, Milas k. 113

Adranos bkz Orhaneli

Alacalar: ky 93

Afisya bkz Trkeli

Alaat: kasaba, eme k. 90-1-7

Afar: ky 186

Alaeddin Keykubat I: Seluklu sultan 59,

Aftoni: ky, Marmara Adas 124

141

Afyonkarahisar: kent 38, 52-4, 114

Alanlar 42, 189

Afyonkarahisar kazas 146

Alarihos: Got kral 38

Afyonkarahisar sanca 119, 12 0-1,145 ,150

Alaehir (Philadelphia, Filadelfiya): kent 63,

Aginati veya Saginati bkz kice

79, 90

Agirnas: ky. Kayseri k. 184

Alaehir kazas 103, 104

Agrafa: Tesalya'da blge 138

Aleksandridis: Yunanl yazar 181

Agrelya: ky, eme k. 97

Aleksios III: Trabzon imparatoru 212

Agritelis Zenon: Bafra piskoposu 200, 218

Aliaa iftlii: ky, Foa k. 94

Ar (Ararat) Da 45

Ali Nadir Paa 87

Ahrl bkz Karaburun

Aloni bkz Harmanl

Akapnar: ky, Orhaneli k. 141

Alp Arslan: Seluklu sultan 51

Akeabat kazas 197, 207

Amasra (Amastris) 33, 208

Akolu: Yunanl yazar, 88

Amasya 22-9, 193

Akhalar 21

Amatuni: Ermeni airet reisi 47

Akhisar (Aksari, Thyateira): kent 100-5

Amicaredler 199, 220-1

Akhisar kazas 104

Amiruces Georgios 221

Akkoyunlular, Akkoyunlu Trkler 198, 219

Amisos bkz Samsun

286
Amyntas: Galat kral 37

Ardpelit: ky, Adapazar k. 158

Anagnostopulu: Yunanl yazar 71

Areu bkz Danca

Anahori (Anakire): ky, Karacabey k. 133

Argiropulos: Yunanl yazar 148-9

Anaksagoria Skoli: zmir'de Rum okulu 91

Argirupolis bkz Gmhane

Anaksos bkz Dila

Arca: ky, eme k. 97

Anaku (Anakdpi, Eneyi): ky, Nevehir k.

Ariarathes I.: Kapadokya kral 32

178

Ariarathes V.: Kapadokya kral 32, 180

Anastasios II: Bizans imp. 39

Aristonikos: BergamalI asi 35

Anatolikon themas 41-2

Arkhelais bkz Erkilet

Andronikos Komnenos: Bizans imp. 195

Armeniakon themas 42

Androniki bkz Endrlk

Armutlu: ky, Gemlik k. 137

Andsevatsis: Ermeni airet reisi 47

Amavutky (Arvanitohori): ky (stanbul) 160

Ani: kent 45-7-8

Amavutlar 68 127

Anion: kent 47

Arnavutluk 127

Ankara: 22-4-6, 33, 148, 182, 193, 206

Arrianos: Eski Yunanl tarihi 198, 204, 220

Ankara Sava 150-3

Artake bkz Erdek

Ankara vilayeti 73, 164, 172-7, 225

Artaksata kent 45

Ano Horio bkz Yukar Yapcky

Artana ay 44

Ano Neohorion: ky, ile k. 161

Arundell: Ingiliz gezgin 103

Antalya: kent 27-8, 43

Arvanitohori bkz Arnavutky

Antalya sanca 163-4

Arvanitohori: ky, Gemlik k. 137

Anthimidis: Yunanl yazar 218

Arvanitohori bkz Yeniky

Anthimos Karakallos: piskopos 76

Arzava Krall 22

Antigoni bkz Burgaz Adas

Astakos (zmit'in ilk ad) 32-3

Antiokhos 31

Asur, Asurlular 26, 207, 210-5

Apollonia bkz Ulubat Gl

Aa Demircili: ky, Urla k. 90

Apollonias: ky, Karacabey k. 132

Aaky: ky, Bilecik k. 144

Apsiller 220

Aa Yapcky (Kato Horio): ky, Erdek k.

Apulgharip: Tarsus Ermeni valisi 48

123

Araban: ky, Nide k. 175

Aa Yenida: ky, Adapazan k. 158

Arap iftlii: ky, Foa k. 94

Aot Barat: Ermeni kral 47

Araplar 42-3, 44, 46-7-8-9, 51, 194, 211

Ata: kasaba, ine k. 111

Arapsun ( Arabi sos, Glehir): kasaba 177

Atina bkz Pazar

Arapsun kazas 172

Atina: Yunanistan bakenti 23, 39, 48, 69,

Ara (Araksos) Irma 45

71, 140-8, 157, 166, 224

. Ardasa bkz Torul

Attalos III.: Bergama kral 35

287
Attika 38

Bakr: ky, Krkaa k. 104

Avclar: ky, Edremit k. 129

Balabanis G.: Yunanl yazar 191, 201

Avrupa Birlii 223

Balat: kent

Aya Kiriaki bkz Kemeren

Balatk ( Ortaklar):ky, Aydn k. 108

Aya Kiriaki: ky, Yalova k. 156

Balkesir: kent 125

Aya Paraskevi bkz iftlik

Balkesir kazas 121,125

Ayasulu veya Seluk: ky, Kuadas k. 98

Balkesir sanca 119, 120, 121, 122-5-6,

Ayazkent (Ayazmation): kasaba, Bergama k.

130

92

Balkanlar, Balkan (ilkeleri 21, 38, 68-9, 79,

Aydn: kent 108-9-10, 143-4

83, 126-8, 219

Aydn Emirlii 59, 63

Ball (Madala, Meledos): ky, Nide k. 176

Aydn kazas 75-8, 106, 107, 108-9

Balya: kent, Balkesir k. 125

Aydn sanca 105, 106

Bandrma (Panormos): kent 123-4

Aydn vilayeti 71-2, 75, 76-7-8, 83-6, 100,

Bandrma kazas 121, 124

111

Badanes: Ermeni aszadesi 46

Aydos (Olgasos) Da 33

Bargam: ky, Salihli kazas

Aynaz: ky, Karacabey k. 133

Barkan: Trk yazar 131-2

Aynoroz 203

Basileios Bulgaroktonos : Bizans imp. 44-7,

Ayos Basileios: Kilise Babas 32, 180

211

Ayos Haralambos: ky, Yalova k. 156

Baky: ky, Bilecik k. 144

Ayos Konstantinos: Kapadokyal aziz 43

Baky (Bulgarati): ky, Karacabey k. 132-3

Ayos Konstantinos bkz Develi

Bat Roma mparatorluu 38

Ayvack kazas 116,118

Bat Trakya 135

Ayvalk (Ayvali, Kidoniye): kent 92, 119

Bati bkz Turan

Ayvalk kazas 121-2,126, 128

Batum: kent 220

Azat: ky, Orhaneli k. 141

Bavyerallar 38-9

Aziziye: ky, Aydn k. 108

Bayezit: OsmanlI padiah 63, 79

Bayndr: kent 99
Bayndr kazas 82, 98, 99

Babek: Iranl asilzade 45

Bayrakl: ky, zmir k. 84

Babil 22

Bayrami: kasaba 118

Bafra: kasaba 200, 210, 218

Bayrami kazas 116

Bafra kazas 204, 212-3-4, 215, 217-9

Belgrad 23. 118, 193

Bag: ky 157

Bergama (Pergamos): kent 46, 63, 86 , 92-5-

Baaras: ky. Ske k. 107

6 , 103, 143

Balar: ky, Bodrum k. 114

Bergama kazas 78, 82, 91, 92-9

288
Bergama Krall 32-5

Boranlar 198

Bermede (Permata, Gvurky): ky, Akehir

Bori bkz Poyrazl

k.166

Bornova: kasaba, zmir k. 83

Bermion Da 24

Bosporos bkz Boazii

Beyaz Asurlular 210-5

Boynak: ky, Karaburun k. 98

Beykoz kazas 159,161

Bozcaada (Tenedos) 118

Beyky: ky, skdar k. 160

Bozdoan: kasaba 110

Beyehir kazas 165,169

Bozdoan kazas 110

Bykl: ky, Ske k. 107

Bozkr kazas 165,16 9

Biga: kent 116-7

Bryonis: Yunanl yazar 79

Biga kazas 116, 117

Brygler (Brigler), Brig Krall 23-4, 119

Bigadi kazas 121, 125

Buca: kasaba, zmir k. 83-4

Bilecik: kent 144

Buldan kazas 111

Bilecik kazas 142, 144

Bulgarati bkz Baky:

Bilecik veya Erturul sanca 119, 120-1,

Bulgar Eksarhl 69

141, 142

Bulgarlar, Bulgaristan 44, 45-6, 54, 68 , 70-1-

Binbirkilise 178

7, 117, 128, 135, 224

Birinci Dnya Sava 86-9, 126. 134, 146,

BuFdur sanca 163-4

155

Burgaz (Neohori): Mudanya k. 136

Birgi (Pirgion): ky, demi k. 99

Burgaz Adas (Antigoni) 160

Bithynia (Bithinya) 32-3,41-3-4, 53-4,63, 69,

Bursa: kent 43, 53, 129, 135-7-8-9, 140

119, 129, 130, 141, 153

Bursa kazas 130-1, 137, 140

Bizans mparatorluu, Bizans, BizanslIlar 30,

Bursa sanca 119, 120-1, 129, 130-1-7,

38, 39, 41-2-5-6-7-8, 51, 52-4-5-6, 59, 60-3,

140, 154

79, 81, 115-9, 129, 131-2-3-5-7, 142-5-8,

Bursa vilayeti 71 -2,118, 119, 150

164 ,189, 195-5-6-9, 203-6, 212-3, 220-3

Bykada (Pringipos) 160

Bodosakis-Atanasiadis: Bor kkenli Yunanl

Byk Bakkalky 160

zengin 172, 183

Bykdere (Psykhros ay) 222

Bodrum (Halikarnassos): kent, 22, 75, 114

Byk Dereky: ky, Kemer k. 129

Bodrum kazas 112, 113

Byk Ermenistan 46-7-8, 211

Bogomilizm 201

Byk skender 29, 30-1-2, 143-7, 130-7-8,

Boamaden: kasaba, Hamit k. 172-3

191-4, 204

Boazii (Bosporos) 116

Byk Kmrc (Megalo Karvunohori): ky,

Boazky 22, 193

anakkale s. 118

Bor (Poros): kasaba 170-2

Byk Menderes (Maiandros) Irma 54,

Bor kazas 172

105-8-9

289
Byk Mordoan ( Murdovani): ky,

Kara

burun k. 98

116-7
andarl: kasaba, Bergama k. 92
ankn bkz Gaggra
arkl (ariki): ky. Nevehir k. 176

Cahinitler 192, 199

aramba (Thermiskyra) kent 210

Cambaz: ky, Karacabey k. 133

aramba kazas 212, 219

Canik kazas bkz Samsun kazas

asur: kasaba. Bafra k. 218

Canik sanca bkz Samsun sanca

atalal (Konstantinati): ky, Karacabey k.

Celal: ky, rgp k. 177

132

Celleddin Rum 55, 164

atalova: ky, Adapazar k. 158

Cenevizliler 59

avuolu: ky, Manisa k.100-2

Cengiz Han 212

eltek: ky, Aksaray k. 179

Cermenler 37-8

emigezek 157

Cevizlik veya Maka kazas 197, 202, 203,

emikes loannes: Bizans imp. 157

215

engelky: ky, skdar k. 160

Cincltepe: ky, Kayseri k. 184

erkezler 192

Cuinet: 136

eme (Krini): kent 90, 97

Culthrop: Ingiliz amirali 135

eme kazas 78, 82-5, 96, 97

eneyir: ky, Karacabey k. 133
nar: ky, Yalova k. 156

aklky (Mihaniona): ky, Bandrma kazas

iftlik (Aya Paraskevi): ky, Urla k. 90

124

ili: ky, zmir k. 84

akmak: ky, Gnen k. 125

ine: kasaba 110

akmal: ky, Foa k. 94

ine kazas 110

al kazas 111

ingeneler 42, 189

amakl: ky, Menemen k. 95

obanisya: ky, Manisa k. 102

amky: ky, 93

obankyler bkz Pistikohoria

amlca: ky. Karacabey kazas

obanyata: ky, Adapazar k. 158

amlk (Hristiyanaml): ky, Kuadas k.

olu: ky, Manisa k. 102.

98

uralan: ky, eme k. 97

amlky: ky 218

uru: ky, Kemer k. 129

amurya Arnavutlar 127

anakkale: kent 51-3, 63, 126
anakkale Boaz (Heliespontos) 29, 49

Danimendliler 57

anakkale (Dardanel) kazas 116-7,118

Dansar: ky, Karacabey k. 133

anakkale (Dardanel) sanca 71-2, 115,

Dardanel bkz anakkale

290
Danca (Rysion, Areu). ky, Kartal k. 6 0 ,160

Doriar 23, 25, 115

Daryak (Taksiarkhis): ky, Kayseri k. 184

Dositheos' Kuds patrii 208, 213

Dasmendron bkz Semendra

Drakunta bkz Doanlar

Davit (Komnenos): Bizans prensi ve Trabzon

Drama: Yunanistan'da kent 136, 175

imp. 195

Driller 197-8, 204

Deiostratos: Galat kral 36

Drin: kent 45

Delmisun bkz Dulmucun

Dulmucun (Telmisos, Delmisun): ky, Nide

Demirci kazas 105

k.175

Demircik: ky, Aydn k. 108

Dumanl bkz Santa

Demirciky: ky, Biga k. 118

Dumlupnar 151

Demirta: ky, Bursa k. 138

Denizgiren: ky, Karaburun k. 98
Denizli (Laodikeia) kent 110

Euboia (Eriboz) Adas 157

Denizli kazas 111

Edessa: Yunanistan'da kent 71-8, 119

Denizli sanca 75-8, 111, 113

Edremit: kent 118, 128

Dereky ky, Edremit k. 128

Edremit kazas 121, 126, 128

Dereky: ky, Mudanya k. 136

Efes 98

Dereky (Potamya): ky, rgp k. 177

Efkere: ky, Kayseri k. 184

Derinkuyu (Malakopi, Meligop): Nevehir k.

Ein 157

178

Eriky: ky, Manisa k. 102

Develi (Everek, Ayos Konstantinos): kent,

Eriliman: ky, Karaburun k. 98

185

Ekice: ky, Adapazar k.

Develi (Everek) kazas 180, 185

Eleki: ky, Gnen k. 125

Diavatis bkz ahinburgaz

Elefterios Venizelos 71-9, 88 , 147, 157, 183,

Digenis Akritas: BizanslI halk kahraman 194

192,217

Dikili: kasaba, Bergama k. 92-3

Eligmi bkz Kurunlu

Dila (Anaksos): ky, Nevehir k. 178

Elmalk: ky, Yalova k. 156

Dimetoka: Yunan Trakya'snda kent 135

Eminik: ky, Hamit k. 173

Dionysos tann 24

Endrlk (Androniki): ky, Kayseri k. 184

Doanbey (Domatia, Dimaca): ky, Ske k.

Enehil bkz Eynelli

107

Eneyi bkz Anaku

Doanlar (Drakunta): ky, Erdek k. 123

Enopi bkz Gztepe

Dou Roma mparatorluu 41, 150, 164, 220

Epeolu-Bakalaki: Yunanl yazar 227

Domani kyleri 59

Epir (Hepeiros): Yunanistan'da blge, 108,

Domatia bkz Doanbey

110, 126, 133, 168

Doranitler 199

Erbeyli: ky, Aydn k. 108

291
Erdek (Artake): kent 118. 123, 187

Fatsa (Fadisane): kent 212

Erdek kazas 121,122,123-4

Fatsa kazas 212, 219

Ereli (Karadeniz Herakleia's): kent 28, 32-

Fenerli: ky, Edremit k. 129

3, 44, 189

Fenike alfabesi, 23, 25, 115

Ereli kazas: Konya s. 165, 169, 170

Fertek (zml): kasaba, Nide k. 175

Erenky: kasaba, anakkale s. 118

Fethiye (Makri): kent 114

Erikli: ky, Gnen k. 125

Fethiye kazas 114

Erkilet (Arkhelais): ky. Kayseri k. 184

Fndkl: ky 157

Ermeni Dalan 59

Frat Irma 157

Ermeniler 34, 4 2 -3 ,4 5 , 46-7-8-9, 53-4-6, 63-

Frt: kent 125

9, 70, 115, 130-2-6-8, 156-7, 164-7, 171-7-8,

Filack: ky, Karamrsel k. 155

183-5-9, 197-99, 200-1-6

Filadar (Palladari): ky, Gemlik k. 136

Erturul (Gaz) 59, 61, 141-2

FiladelTya bkz Alaehir

Erythrai bkz ldir

Filistin 147

Erythraia Yarmadas bkz Urla Yarmadas

Filyo: ky, Manisa k.102

Erzincan: kent 157

Filomelion: bkz Akehir

Erzurum: kent 200

Fkozi: ky 186

Eskice: ky, Adapazar k.158

Flogita bkz Suvermez

Eski Menderes (Skamandros) ay 49

Florina: Yunanistan'da kent 71-8, 119

Eskiehir: kent 38, 54, 119, 139, 145-6-8

Foa (Phokaia, Fokea): kent

Eskiehir kazas 146

Foa kazas 78, 82-5, 94, 94

Espiasan bkz Halkapnar

Fransz htilali 68 , 167, 171, 190, 201, 219

Eme kazas 103, 104

Frigler bkz Phrygler

Eme: ky, zmit k. 154

Frigya bkz Phrygia

Evaggeliki Skoli. zmir'de Rum okulu 91

Evdokia: Trabzonlu prenses 212
Everek bkz Develi

Gagavuzlar 68

Evliya elebi 89, 96

Gaggra (ankr): Paflagonyann bakenti

Eynelli (Enehil): ky, Nide k. 175

33

Ezine kazas 117, 118

Gagik Barat: Ermeni kral 47

Galatia (Galatya), Galatlar (Galatyallar) 334--6-7, 41-3

Fallmerayer: Alman tarihi 195, 212

Galimi: ky, Marmara Adas 124

Faraa: ky 174,18 6

Gavras'lar 56

Famakia 208

Gvurky: ky, Manisa k.102

Famakis: Pontuslu prens 208

Gvurky bkz Bermede

292
Gebze: kasaba 116

Grdes kazas 105

Gebze kazas 159,160

Grele kazas 197. 207

Gediz kazas 146,150

Grenky: ky, Foa k. 94

Gelibolu (Kalipolis) 129

Gztepe (Enopi): ky, zmir k. 84

Gelveri (Karvali, Gzelyurt): kasaba, Aksa

Granikos (Kocaba) ay 29

ray k. 179

Gregorios Nazianzinos: Kilise Babas 32,

Gemlik (Kios): kent, 32-3, 44, 118, 129, 136

178, 180

Gemlik (Kios) kazas 130-1, 136

Gregorios Pahlavunis-Magistros: BizanslI

Gemlik Krfezi 135

dnr 47-8

Germiyan Emirlii 59, 61

Grek Gotlar 34-9, 119, 145

Germanos: Safranbolu papaz 182

Grevena: Yunanistanda kent 175

Germanos Karavangelis: Samsun metropoli

Glbahe (Rodonas): kasaba. Urla k. 89, 90,

ti 200, 216-7-8

127, 134

Gerontas: ky, Ske k. 107

Glehir bkz Arapsun

Getler 42, 189

Gmhane (Argirupolis): kent 173, 209

Geyve: kent 64

Gmhane kazas 224

Geyve kazas 153, 156

Gmhane sanca 193. 223-4

Gezi: ky, Kayseri k. 184

Gndoan: ky. Gnen k. 125

Gyaseddin Keyhsrev I: Seluklu sultan 57

Gnepsi: ky, Urla k. 90

Gimera: ky, Torul k 225

Grcler 34, 42, 192-9

Giresun (Kerasus): kent 208, 210

Grcstan 199

Giresun kazas 197, 207, 208-9

Gre: ky, Edremit k. 129

Girit Adas 114. 123-4

Gizelyurt bkz Gelveri

Girit Trkleri 84
Ge Delef: Makedon milliyetisi 128
Gonia bkz Ocaklar

Haclar: ky, Manisa k.-102

Gordion: Frigya'nn bakenti, 24, 31

Hacosman: ky, Yeniehir k. 143

Gordon (Kurduna, Kardona): ky, Nide k.

Hacinikolis Hrisoyanis: zmirli Rum zengin.

175

91

Gotlar 38-9, 43, 119, 145, 194-8

Hallar 53, 63

Gkaa: ky, zmir k. 84

Hadm kazas 16 5,16 9

Gkeada (mroz) 118

Halikarnassos bkz Bodrum

Glck (Limne): ky. Nevehir k. 176

Halil andarl 64

Glde: ky. Kula k. 103

Halkapnar (Espiasan) kazas 165

Gnen: kasaba 125

Halki bkz Heybeliada

Gnen kazas 121,124, 125

Halkidon, Khalkedon bkz Kadky

293
Halys bkz Kzlrmak

Hopa kazas 221-2

Halvandere: ky, Aksaray k. 179

Horozky: kasaba, Manisa k. 100-2

Hamidiye: ky, Manisa k. 102

Horum: kent 57

Hamidiye bkz Sarmsakl

Horuda bkz Karacaova

Hamit kazas 172,173

Hrisantos Filipidis: Trabzon metropopoliti

Hamzabeyli: ky, Turgutlu k. 102

200-1

Hamurabi 22

Hrisostomos: Denizli metropoliti, 110

Harakl bkz Ilhan

Hristodulos: Yunanistan Bapiskoposu 152

Harava: ky, Torul k. 225

Hudi bkz Saralst

Harilaos Trikupis: Yunanl devlet adam 69

Hugo VVnckler: Alman arkeolog, 22

Harmanl (Aloni): ky, Paallmant Adas 124

Hukliya: ky, Paaliman Adas 124

Harmandal: ky, Manisa k. 102

Hartalimi bkz Kartal
Hasanky (Aksos veya Naksos): ky, Nev

ldir (Litri, Erythraia): ky, eme k. 97

ehir k. 176

Ilgn: kasaba, 166

Haseki: ky, Karaburun k.98

Ilgn kazas 16 5,16 7

Hatti 22

Ilhan (Harakl): ky, Erdek k. 123

Hattua: Hititlerin bakenti, 24, 193

Irak 147

Hattuil: Hitit kral. 22

sparta sanca 163

Havari Andreas 204

Istafena bkz Readiye

Hayhurumlar 154. 156, 157, 164

Istanky (Kos) Adas 123

Hazarlar 43

Istavri (Stavrin): ky, Torul k. 225

Hekim Adas (Kiliseli): Urla k. 91

Hellespontos bkz anakkale Boaz
Heptakomitler (Yedikyller) 204

lason: Mitolji kahraman 220

Hetumyan: Ermeni kral hanedan

Iberya 199

Herakleia bkz Ereli (Karadeniz)

Ibn Batuta: Arap gezgin 6 0 -4 ,7 9

I lerakleios: Bizans imparatoru 41

Ikarya (Ahikeye) Adas 83-4

Herodotos: Eski Yunan tarihisi 30

kice (Aginati veya Sagimati): ky, Kara

Heybeliada (Halki) 160

cabey k. 132

Hristiyanaml bkz amlk

Ikiky veya Yeniky: ky, zmir k. 84

Hititler. Hitit Krall 21. 22-3-4, 31-3, 179,

Ikonion bkz Konya

180, 187-8.193 , 207, 210

kinci Balkan Sava 127

HHler: 152

kinci Dnya Sava 90, 135, 140

Hogus: ky 157

Ilhan (Harakl): ky, Erdek k. 123

Homeros 24, 115

llosun bkz Kkky

294
llpiz (Leibision): kasaba 114

zmit (Nikomedeia): kent 32-3, 43, 154

llyada 25, 115

zmit kazas 153, 154

Imral (Kalolimnos) Adas 137

zmit sanca 71-2, 153, 154-6

mroz (Imbros) bkz Gkeada

znik (Nikaia): kent 43-4, 51-2-3, 60-1-4, 142

Inceky: ky, Biga k. 118

ncesu: kent 185
ncesu kazas 180,185

Jn Trkler, Jn Trk htilali 69, 182

negl kazas 142, 144, 145

Ingiltere, Ingilizler 89, 90, 134-5, 147
loannes Komnenos: Trabzon prensi 56

Kadky (Khalkedon, Halkidon): kasaba, s

lonia (lonya), lonlar 25, 27, 4 1 ,7 5 , 91

kdar k. 160

loannidis S.: Pontuslu Rum yazar 191-7, 214

Kadky: ky, Yalova k. 156

Iran 193, 212

Kadky: ky, Samsun k. 211-3-4

ranlIlar bkz Persler

Kafkasya, KafkasyalIlar 21-6, 187, 192-3,

ris bkz Yeilrmak

201,21 7

Isaakios Komnenos: Trabzon prensi 56

Kaisareia bkz Kayseri

Isaakios Komnenos: Bizans imp. 199

Kalarga: ky, 93

Isaura: Isauria'nm bakenti 31

Kalasani: ky. Bursa k. 137

Isauria, Isaurlar (Isauryallar) 32, 42-5, 164

Kaide (Karadeniz blgesinde), Kaideliler 33,

skender Bey 221

42, 54-6. 187-9. 192-8-9, 204, 214, 223

Iskenderky: ky, Biga k. 117

Kalolimnos bkz Imral

stanbul Latin mparatorluu 115

Kamahinler 199

stanbul (Ortodoks, Ekmenik) Patrikhanesi

Kamariolati bkz Kemeren

67-9, 80, 164, 171, 182-3

Kandra kazas 153-6

stanbul vilayeti 159

Kandilli: ky, skdar k. 160

tilaf Devletleri 86

Kapda (Kyzikos) Yarmadas 122

talya, Italyanlar 38, 86

Kapky 198

lustinianus II: Bizans imp. 44, 205, 210, 220-

Kappadokia (Kapadokya), Kapadokya Dev

leti, Kapadoklar (Kapadokyallar) 32-3-4-5-8-

vrindi: kent 125

7,42-3-4-7-8-9, 5 4 ,1 6 4 -7 -8 -9 ,1 7 1 -2 -9 ,1 8 6

Izzeddin Keykavus: Seluklu sultan

1-2-3, 211-4-5

zmir (Smimi, Smyma): kent 54, 63, 79, 80-

Karaaa: ky, Edremit k. 129

3-4-5-6-9, 91-4, 144-9, 150-3, 166

Karaaal: ky, Manisa k. 102

zmir kazas 78, 82, 83, 84-5

Kargaydn: ky, Edremit k. 129

zmir sanca 75-8, 79, 82-3, 91-4-8-9

Karabesian themas 41-2

zmir Yunan Konsolosluu 86

Karaburun veya Ahrl: ky, Karaburun k. St

295
Karaburun kazas 78, 82-5, 97

Kars: kent 45-8

Karacabey (Mihal): kent 131-2, 154

Karyaka (Kordelio): kasaba, zmir k. 83-4

Karacabey (Mihal) kazas 130,131, 132-3

Karyaka (Peramos): ky, Babdrma k. 124

Karacaova (Horuda): ky, Karacabey k. 132

Kartaca 38

Karacaren: ky 185

Karvali bkz Gelveri

Karacasu kazas 111

Karystos: kent (Eriboz Adas). 89, 91

Karacasu: ky, Aydn k. 108

Kasaba veya Turgutlu: kent 102

Karacaviran: ky, Hamit k. 173

Kasaba veya Turgutlu kazas 102

Karaiftlik: ky, Manisa k. 102

Kasteli bkz Kestanelik

Karada: ky, Biga k. 118

Kastamonu Emirlii 212

Karadeniz blgesi bkz Pontus

Kastamonu vilayeti 71-3

Karahisaridis Pavlos 181

Katalanlar 60

Karakoca (Kidya): ky, Karacabey k. 132

Katatopos bkz Ormanlk

Karapnar: ky, Aydn k. 108

Katholikos: piskopos 46

Karaman: kent 170

Katrt: ky, Yalova k. 156

Karaman Emirlii 59, 63, 65, 67

Kato Panagya: ky, eme k. ky 97

Karaman kazas 165, 169, 170

Kato Horio bkz Aa Yapcky

Karamanlca 166

Kato Neohorion: ky, ile k. 161

Karamanllar 65, 183

Kavlaktepe: ky, Nide k. 175

Karamrsel: kent 155

Kavazitler 199

Karamrsel kazas 153, 155

Kavuklu: ky, Hamit k. 173

Karantina, ky, zmir k. 84

Kayaba: ky, Nide k. 173

Karaolanl: ky, Manisa k. 102

Kayseri (Kaisareia): kent 144, 166-9, 171-2-

Karaosmanolu: toprak aas 76

5, 180-3

Karapelit: ky, Adapazar k. 158

Kayseri kazas 180,183, 214

Karapnar: ky, Aydn k. 108

Karapnar kazas 165
Kara Rstem 63
Karatepe: ky, zmit k. 154
Karesi Emirlii 59, 63
Karia (Karya), Karlar (Karyallar) 22 - 3 - 4-6 .
30 .41-5, 75
Kartal (Harlalimi) ky 160
Kartal kazas 159, 160
Karplar 194
Karpuzpnan ky, Yeniehir k. 143

Kayseri sanca 164, 171-2-5, 179, 180-1

Kaystros bkz Kk Menderes
Kelebos: ky, Krkaa k.104
Kele: ky, Ske k. 107
Keltler 33
Kelkit: kent 223
Kelkit kazas 223-4
Kelkitler 223
Kemal Atatrk 70, 147-9, 150-3, 182, 206
Kemal Bey: Menemen kaymakam 95
Kem er kasaba 129

296
Kemer kazas 129

Kinuria: Morada bir blge 133

Kemeren (Kamariotati, Aya Kiriaki): ky, Ka

Kios bkz Gemlik

racabey k. 132

Kirazl: ky, Adapazar k. 158

Kemeryaylas: ky, eme k. 97

Kirmasti bkz M.kemalpaa

Kenatala: ky, Aksaray k. 179

Kirtatas: Yunanl yazar 189

Kepsut: kent 125

Kitromilidis: Yunanl aratrc 80

Kerasus bkz Giresun

Klapsaki: ky, Marmara Adas 124

Kermira: ky, Kayseri k. 184

Klostiler 206, 225

Keskin: kasaba 181

Kocapnar (Langada): ky, Erdek k. 123

Kestanelik (Kasteli): ky, Bandrma k. 124

Koarl: ky. Aydn k. 108

Kestanepnar: ky, Adapazar k. 158

Kokaryal: ky, zmir k. 84

Khalkidiki: Yunanistan'da blge 203

Koklca: kasaba, zmir k. 83-4

Khalybler (Khalibler) 207, 210

Koldere: ky, Manisa k. 102

Khariena bkz iran

Kolicas: ky, Urla k. 90

Khionatis: BizanslI yazar 52

Kolkhlar 187, 192-8-9, 220-1

Kbrs 123

Komana: kent 57

Kl Arslan II: Seluklu sultan 56-7, 211

Komnenos: Trabzon imp. 221

Klk: Yunanistanda kent, il merkezi 71-8,

Komnenos Hanedan 199, 220

94, 119, 127-8, 157, 219

Komnenoslar 195

Knalada (Proti) 160

Kones: ky, Karamrsel k. 155

Krklar: ky, 93

Konstantinati bkz atalal

Krm Tatarlar 77

Konya (Ikonion): kent 48, 54-6, 85, 164-7-8,

Kraa: ky, Nide k. 174

173

Krkaa (Nakrasa): kent 104

Konya kazas 165

Krkaa kazas 104

Konya sanca 163, 164, 165-6-7,9

Krkharman: ky, Yeniehir k. 143

Konya (Seluklu) Devle# 59

Kzbeyli: ky, Menemen k. 95

Konya vilayeti 71-3, 163, 164, 172

Kzderbent: ky, Karamrsel k. 155

Konya Yunan Konsolosluu 85, 165

Kzlrmak (Halys) 26-7, 34, 210

Konstans II: Bizans imp. 44

Kibotos: kent 133

Konstantin VI.: Bizans imp.

Kilismani: ky. Urla k. 90

Konstantin: Yunan kral 148

Kidia bkz Karakoca

Konstantinati bkz atalal

Kilikia (Kilikya) 23, 48-9, 54, 172, 180-2, 211

Konstantin IV: Bizans imp 44

Kilyos: ky, Karacabey k. 133

Konstantin Kopronymos: Bizans imp. 47

Kimmerler 26, 31, 180-7, 193-4, 207-8, 210

Konstantinidis K.: Pontuslu Rum milliyeti

Kinneir: Ingiliz gezgin 213

205,217

297
Kordelio bkz Karyaka

Kk Bakkalky 160

Korom (Kromni) 208, 223-4

Kkky (lloson): ky, Nide k. 175

Kosova 127, 218

Kkbahe: ky, Karaburun k. 98

Kotyora bkz Ordu

Kk Ermenistan 51-9

Koyun Adas (Kutati) 124

Kk Kmrc (Mikro Karvunohori): ky,

Kse Da Sava 59, 212

anakkale s. 118

Kk: ky, Aydn k. 108

Kk Menderes (Kaystros) Irma 7 9 ,9 8 -9

Kyceiz kazas 112,114

Kk Mordoan (Mikro Murdoni): ky,

Kremasti bkz M.Kemalpaa

Karaburun k. 98

Kricalia: ky, zmir k. 84

Kp: ky 157

Krini bkz eme

Kpl: ky, Bilecik k. 144

Kriptohristiyanlar (Gizli Hristiyanlar) 206,

Krtler 34

222-4-5

Ktahya: kent 38, 54.119, 145

Kroisos: Lidya kral, 26, 27

Ktahya kazas 146

Kromni bkz Korom

Ktahya sanca 145,146-7

Ks. Stratigos: Yunanl general 88

Kybele tanra 24

Ksenofon: Eski Yunanl tarihi 197-8, 204-7,

Kyklad Takmadalar 89

210, 220-3

Kyros II.: Pers kral, 27

Kula: kasaba 103

Kythera (uha) Adas 90

Kula kazas 104

Kyzikos bkz Kapda

Kumanlar 53
Kumsusa: ky, Orhaneli k. 141
Kurakaa: ky 147

Lakonia: Mora'da blge 168

Kurduna bkz Gordon

Lambron: kent 48

Kuri: ky, Yalova k. 156

Langada bkz Kocapnar

Kurunlu (Eligmi): ky, Gemlik k. 136

Laodikeia bkz Denizli

Kurupnar: ky, Adapazar k. 158

Lapseki (Lampsakos): kasaba 118

Kuadas kazas 98

Lazistan sanca bkz Rize sanca

Kubeyli: ky, Foa k. 94

Lazlar 34, 42, 192-8-9, 202, 215, 220-1

Kutul bkz Peristera

Lazya 195-9

Kutali bkz Koyun Adas

Latinler 49

Kuvuklia: ky, Karacabey k. 132

Leibision bkz llpiz

Kuyucak: ky, Bodrum k. 114

Lefke: ky, Bilecik k. 144

Kuzey Epir (Gney Arnavutluk) 127

Leontarius: Galyal komutan 34

Kuzguncuk: kasaba, skdar k. 160

Libera 198

Kk Asya Aratrmalar Merkezi

Ligda bkz Adagide

298
Limni bkz Glck

Manisa kazas 101, 102

Litri bkz ldir

Manisa (Saruhan) sanca 75-6-8, 99, 10C

Lucakio bkz Ulucak

1-3 4 -5

Lutarius: Galyal komutan 34

Maniaizm, Maniaistler 55, 201

Lydia (Lidya), Lydler (Lidler, Lidyallar) 22-4,

Manuel Komnenos: Bizans prensi 195

2 6 ,2 9 , 30-1-8,41-3, 75, 115

Mara: kent 48-9

Lykandros kent 47

Marco Polo: Italyan gezgin 54

Lykaonia 41, 179

Marmara: ky, Marmara Adas 124

Lykia (Likya), Lykler (Likler, Likyallar) 22-3-

Marmara Adalar 122-3

4-6-8, 30, 41

Marmara Denizi (Propontis) 187

Lysimakhos 32

Marmaris: kent 114

Marmaris kazas 112, 114
Mavrozomesler 57

Maka (Mauka) 199, 202-3-4-6

Medler 26, 27, 42, 187-9, 1 9 3 4 , 208, 210

Maka kazas bkz Cevizlik kazas

Megali Idea 70, 167-9, 173-5, 181-2, 206

Madala bkz Ball

Megalo Karvunohori bkz Byk Kmrc

Madenler ky, Milas k. 113

Mehmet II. OsmanlI padiah 65-7, 195

Mahmut Adn 64

Mehmet Bey 221

Maiandros bkz Byk Menderes

Meledos bkz Ball

Majr Kapadokya 172-9

Meli: ky, Karaburun k. 97

Makedonya: Yunanistan'da blge 24, 68,

Melig Slavlar 133

110-27, 189, 191, 200, 216

Meligop bkz Derinkuyu

Makedonlar, MakedonyalIlar 23-4, 29, 30-2-

Menemen: kent 86, 92-5-6, 143

3 4 , 35, 54, 68, 115, 127-8-9, 135, 180, 219

Menemen kazas 82, 94

Makedon Hanedan (Bizans) 52, 211

Mentahora: ky. Kula k. 103

Makhelonlar 220

Mentee: ky. Urla k. 90-

Makri bkz Fethiye

Mentee Emirlii 59

Makronlar 204

Mentee sanca 75-8

Malky: ky, Kartal k. 160

Mersinli: ky, zmir k. 84

Malakopi bkz Derinkuyu

Metaksas: Yunanl devlet adam 127

Malazgirt (Mancikert) Sava 48, 51-5, 194,

Mevleviler 55, 164

211

Midas: Brig kral, 24

Mamsa: ky 157

Midilli Adas 9 2 -3 4 , 103, 126-7-8, 150-3

Manastr: ky, Karaburun k. 98

Mihal bkz Karacabey

Mani: Mora'da blge 8 3 4 , 103, 130-2-3

Mihaliion: ky, zmit k. 154

Manisa: kent 101-2

Mihanoa bkz aklky

299
Mikael II: Bizans imp. 42

Mrselli: ky, Aydn k. 108

Mikael Palaiologos: Bizans imp. 54

Mtevelli: ky, Manisa k.102

Miksobarbarlar 64

Mykonos (Mikene) Adas 124

Milas: kent 114

Myriokephalon: kent 53

Milas kazas 113

Mysia (Misya), Mysler 35, 115-9, 130

Miletos, Miletoslular 75, 187

Milioris: Yunanl yazar 89, 91
Misli (Misti): ky, Nevehir k. 173-6-8

Nakharar Oin 48

Misya, Misler bkz Mysia, Mysler

Nakrasa bkz Krkaa

Mithradates I: Pontus kral 33, 189, 191-4,

Naksos Adas 91

210

Napolon: 152

Mithradates VI: Pontus kral 35-6, 189, 191 -

Narl: ky, anakkale s. 118

4, 208, 210

Narl: ky, Erdek k. 123

Mithradates Hanedan 210

Narltepe: ky, zmir k. 84

Msr 147

Nasr: IranlI asilzade 45

Msrllar 22, 42, 189

Nazilli: kent 111

Moollar 59, 63, 129

Nazilli kazas 106,110

Molu: ky. Kayseri k. 184

Neohori bkz Burgaz

Monofizit Ermeniler 164, 170

Neohori: ky, zmit k. 154

Monofisizm. Monofizitler 48. 55. 68-9, 156,

Nepzenda 217

201

Nevehir (Neapolis): kent 172-5-6-7

Mora veya Peloponnesos: Yunanistan'da

Nevehir kazas 176, 177

blge 76, 83-4, 100-8, 126-8, 133-8

Nif (Nymphaion): ky, zmir k. 83-4

Mossinoikler 207

Nide: kent 173-4-5-6, 215

Mudanya: kent 134-5-7

Nide kazas 172, 173

Mudanya kazas 130-1,134, 135

Nide sanca 16 3,17 0, 171-2-6-7-8-9

Mula: kent 114

Nikaia bkz znik

Mula kazas: 112,114

Nikaia (znik) Bizans mparatorluu 59

Muhteem Sleyman 64

Nikephoras Gregoras: BizanslI yazar, 64

Muradiye: ky,

Nikephoros Phokas: Bizans imp. 48, 131,

Murat I: OsmanlI padiah 63

203

Muril I.: Hitit kral, 22

Nikomedeia bkz zmit

Musaga: ky 157

Nikomedes: Bithinya kral 32-3-4

Mustafakemalpaa (Kremasti, Kirmasti) ka

Nikomedes IV: Bithinya kral 36

zas 13 0,14 0, 141

Nohutalan: ky, eme k. 97

Mutalaski bkz Tala

Normandiyallar 49

300
Obsikius themas 41-2

Paktolos bkz art ay

Ocaklar (Gonia): ky. Erdek k. 123

Paladan bkz Filadar

Of kazas 221-2

Palatya bkz Sarayl

Ofis ay bkz Solakl ay

Pamphylia (Pamfilya) 30, 41

Oinoe bkz nye

Pano Demircili bkz Yukar Demircili

Olgasos bkz Aydos Oa

Panormos bkz Bandrma

Onasis Sokratis: Tala kkenli Rum zengin

Panpontus Kongresi 217

184

Panteikhion bkz Pendik

Onikiadalar 108-14

Papa Ettim 181-2

Ortaca: ky, Uda k. 90

Papamihalopulos: Yunanl gezgin 192, 214

Orta Kaide. Orlakaldeliler 199, 221-3

Papaskala: ky, zmir k. 84

Ordu (Kotyora): kent 207-9, 210

Papazl: ky, anakkale s. 118

Ordu kazas 197, 207, 209

Papazl: ky, Manisa k. 102

Orhan (Gazi) 65, 129, 133-7

Paphlagonia (Paflagonya), Paflagonlar 33,

Orhaneli (Adranos): kasaba 141

210, 227

Orhaneli kazas 130, 140, 141

Paral: ky, Adapazar k. 158

Oriov Olaylar 76

Paraskevopulos: Yunanl general 88

Ormanlk (Katatopos): ky. Erdek k. 124

Paros Adas 91

Ortaky: ky 157

Parsi: ky, zmir k. 84

Ortodoks Ermeniler 156

Parti: ky, Torul k. 225

Osman (Gazi) 61

Pasinsu (Phasis ay) 220

Osmanl (Otoman) mparatorluu, Osmanl

Paaky 160

Devleti 59, 61, 63, 64, 67, 68-9, 70-1-5-6-7,

Paaliman: ky, Paaliman Adas 124

82-6, 126, 131-4-5-9, 141, 153, 169, 170-1,

Paabahe: ky, skdar k. 160

180-1-2-9, 197-9, 201-8, 215, 221-2-3

Patra: Mora'da kent 131, 203

Otkaya: ky 217-8

Paphlagonia (Paflagonya): 29

Otton: Yunan kral 38-9

Paulusu Ermeniler 211

Paulusuluk, Paulusular 42, 55, 189, 201,
211

demi: kent 99

Pazar (Atina) kazas 221-2

demi kazas 98, 99

Peladati bkz Suba

mer Asan: Karadenizli Trk yazar 222

Peltas: ky, Bilecik k. 144

ren: ky. Yeniehir k,

Pendik (Panteikhion, Pantihion): kent 116,

160
Peramos bkz Karyaka

Paflagonya bkz Paphlagonia

Perdikas: B. skender'in generali 27, 31-2,

301
180

Potami: ky, Torul k. 225

Pergamos bkz Bergama

Potamya bkz Dereky

Peristera (Kutul) Ayos Georgios Manastr

Pouqueville: Fransz gezgin 76

203

Poyrazl (Bori): ky, Paaliman Adas 124

Permata bkz Bermede

Pringipos bkz Bykada

Persler, ra n lIla r 26, 27-8 -9 , 3 1 -3 -4 -8 , 45-6,

Primikiri: ky, Karacabey k. 132

115, 129, 180-7-8, 194-8, 208, 210

Proastio: ky, Marmara Adas 124

Phasis ay bkz Pasinsu

Prokopi bkz rgp

Philaretos Brahamios: Mara Ermeni valisi

Prokopios: BizanslI tarihi 189, 199. 204,

48

211 , 220

Philippikos: Bizans imp 46

Propontis bkz Marmara Denizi

Philomelion (Filomelion) bkz Akehir

Proti bkz Knalada

Philostratos: Romal yazar 189, 191

Psirukis: Yunanl tarihi 70, 146-8

Phokaia bkz Foa

Psykhros ay bkz Bykdere

Phrygler (Frigler), Phrygia (Frigya), Frig Kral

Pursa bkz Bursa

l 23, 24, 25, 26, 31-2-3-4-8-9, 41-2-3, 534, 119, 129, 145, 179, 180-7, 193, 207, 210
Piirli: ky, Salihli k 103

Reisdere: ky, eme k. 97

Pirgi: ky, eme k. 97

Readiye (Istefana, Stefana): ky, Kayseri k.

Pirgion bkz Birgi

184

Pisidia (Pisidya), Pisidyallar 26, 30-1,41

Rize (Rizus, Rizunda): kent 195, 220

Pistikohoria (obankyler) 132-3

Rize veya Lazistan sanca 193, 220, 221

Pliziotis: Yunanl yazar 143

Rize kazas 221

Platianos (Bladiyanos): ky, Bursa k. 157

Roda bkz Narl

Polonya 23

Rodos Adas 23, 108-14-23

Pompeius: Romal komutan 204

Rodonas bkz Glbahe

Pontus, Karadeniz blgesi, Pontus Devleti,

Romallar, Roma mparatorluu 31-2-3-4, 35,

Pontuslular 21-2-3-7-8-9, 33, 42-7, 182-3,

37, 38-9, 41-2, 54, 115, 129, 189, 194, 210,

187, 188-9, 190-1-2-3-4-5-6-7-8-9, 201-4-5-

223

7-8, 210-1-2-56-7-8

Romanya 205

Pontus Bizans mparatorluu 56

Rumeli: Yunanistanda blge 110,136

Pontuslu Ermeniler 190

Rumenler 70

Pontuslu Rumlar 190

Ruslar, Rusya 21-3, 2 0 1 -5 6 , 217

Pontuslu Trkler 190, 215, 222

Rysion bkz Danca

Pontus vilayetleri 187

]Safran: ky, Yalova k. 156

Poros bkz Bor

Safranbolu: kent 182

302
Sahanc: ky, Bergama k. 93

Seferihisar kazas 82, 89, 91

Sahip: ky, Karaburun k. 98

ehir: ky, 218

Sakarya (Saggarios) Irma 64, 147, 158

Selanik 71-8, 119, 128, 157

Sakarya Seferi 147

Selanik Yunan Konsolosluu 169

Sakz (Khios) Adas 8 3 4 , 90-4, 123-26-27,

Seluk bkz Ayasulu

144, 150-3

Seluklu Trkleri, Seluklular 51, 52-4-5-9,

Salihli: kent 103

141-2, 164-7, 194, 211-3

Salihli kazas 102, 103

Selefkos Krall (Devleti) 32-4-6, 180

Salman: ky, Kraburun k. 98

Selinas: piskopos 39

Samsun (Amisos): kent, 28, 33, 175, 187-9,

Semadirek Adas 118

200, 210-2-3-4-5-6

Semendra (Dasmendron): ky, Nide k. 174-

Samsun Emirlii 212-9

Samsun veya Canik kazas 202, 212-3-7-9

Sendel: ky 93

Samsun veya Canik sanca 193, 210, 212-

Serbohoria (Srp kyleri) 53

Seydiky (Imerion): kasaba, zmir k. 83-4

Samos (Sisam) Adas 90, 108, 166,

Sereky: ky, Menemen k. 95

Sanniler 192, 204, 211

Serez: Yunanistanda kent, il merkezi 71-8,

Santa (Dumanl), Santallar 204-5-6

119

Sapanca: ky, Adapazar k. 158

Sky: ky, Mudanya k. 134-6

Saralst (Hudi): ky, 157

Srman (Siriyani) ky. Karacabey k. 132

Saraybosna 218

Sndrg kazas 121, 125

Sarayky kazas 111

Srplar 53, 70

Sarayl (Palatya): ky, Marmara Adas 124

Sivas (Sebasteia): kent 47

Sarazenler 42, 189

Sivas vilayeti 71-3, 189, 225

Sardes: Lidya bakenti 26-9

SivaslI: ky 218

Sandoan: ky, Adapazar k. 158

Silata bkz Zile

Sar ky: ky, Gnen k. 125

Sille: kasaba 85, 168

Sarmsakl (Hamidiye): ky. Kayseri k. 184

Simav kazas 146, 150

Santa (Dumanl) 215

Sinasun: kasaba 176-7

Sansu: ky. Yeniehir k. 142

Sinop: kent, 28. 33, 187-9, 212-5

Sarpnck: ky, Karaburun k. 98

Sinop Emirlii 212-9

art (Paktolos) ay 26

Sipahiler 67

Saruhan sanca bkz Manisa sanca 75

Sirzu: ky 157

Saruhan Emirlii 59, 63

Siriyani bkz Srman

Sazak: ky, Karaburun k. 98

Sittas: BizanslI komutan 223

Sazl: ky 157

Sivrihisar, ky. Aksaray k. 179

303
Skala: ky, Urla k.90

Sryaniler 41-2-5. 164

Skala Mordoan: ky, Karaburun k. 98

ahinburgaz (Diavatis): ky, Bandrma k.124

Skala Nuova: ky, Kuadas k. 98

akky: ky. Bergama k. 93

Skaliris: Yunanl yazar 192

ile: kasaba 161

Skamandros bkz Eski Menderes

ile kazas 161

Skamniyes: ky, Bandrma k. 124

iran (Khariena) kazas 224

Skolarioslar 199, 220

imanolu loannis: Dulmucun kkenli Yu

Skopya: ky, Paaliman Adas 124

nanl zengin

Slavlar 43, 44, 53, 131-3,203

uppiluliuma: Hitit kral, 22

Soucak: ky, Foa k. 94

Solakl (Ofis) ay 198, 222
Solomonidis: Yunanl yazar 143

Tablusun bkz Tolusun

Solon 22

Taceddin elebi: Trkmen emiri 212

Soma: kasaba 104

Tahtal: ky, Karacabey k. 133

Soma kazas 104

Talk: kent 47

Sotiriadis: Yunanl yazar 71

Taksiarkhis bkz Daryak

Sotiriu Dido. Yunanl kadn yazar 85, 108

Tala (Mutalaski): kasaba, Kayseri k. 183-4

St: kasaba 59, 141

Tamara: BizanslI prenses 195, 220

St kazas 142, 144

Tanzimat 68-9, 76-9, 80, 171, 190, 214

St: ky, Urla k. 90

Tarsus: kent 48

Ske: kent 106-7

Taoz Adas 118

Ske kazas 106, 107

Tatar: ky, Salihli k. 103

Stais: Yunan Harbiye Bakan 149

Tatarlar 54, 77

Stamatis: Aydn Rum hakimi 109

Tayigetos Da (Mora'da) 133

Stavrin b kz Readiye

Tamandos: kent 48

Strabon: Antika corafyacs 29, 204, 227

Taniler 42, 192-8, 204, 211, 223

Suba (Peladati veya Apeladati): ky, Kara

Teferike 211

cabey k. 132

Teke: ky, Karaburun k. 98

Subata: ky, Adapazar k. 158

Tektasog 34

Sulucaova. ky, Nide k. 175

Telmisos bkz Dulmucun

Suriye, Suriyeliler 23, 44, 45, 54

Tenedos bkz Bozcaada

Susurluk: ky, Bursa k. 138

Teney bkz Yeilbur

Suvermez (Flogita): ky, Nevehir k. 178

Tepeboz: ky, Karaburun k. 98

Smela Meryemana Manastr 203, 225

Tepecik: ky. Bursa k. 137

Srmene: kasaba 198-9

Tepecik: ky, Salihli k. 103

Srmene kazas 198-9, 202

Tepeky (Herakleion): ky, 155

304
Tesalya: Yunanistan'da blge 126, 138

Trakya. 115-7-8, 132-3-4-5-6-7, 149

Theodosios III: Bizans imp. 39

Triglia bkz Trilye

Theophanes BizanslI yazar 44

Tripolis: Mora'da kent 127

Theophilos: Bizans imp. 45

Tripolis bkz Tirebolu

Thermiskyra bkz aramba

Trohos bkz Trhan

Thomas Slavos: BizanslI asi 39. 42, 119, 189

Trokmius 34

Thraklar 23-4, 31-2-3, 43, 115-9, 129, 193

Truva Sava 25, 115

Thyateira bkz Akhisar

Turan (Bati): ky, Erdek k. 123

Trhan (Trohos): ky. Nevehir k 176

Turgutlu bkz Kasaba

Tbarenler 207-8, 210

Turko- Romenler 55

Timurlenk 63, 79, 83, 129

Tutankhamon: Msr firavunu, 22

Tinos Adas 90

Tuzla: ky, Kartal k. 160

Tire: kent 99

Trk Arnavutlar 76, 127

Tire kazas 98, 99

Trk BizanslIlar 64

Tirebolu (Tripolis): kent 207

Trk Emirlikleri 59

Tirebolu kazas 207, 208-9

Trkeli (Afisya, Ava) Adas 124

Trilye (Triglia): kasaba, 134-5

Trkmenler 54-5, 79, 205, 219

Tolistovogius 34

Trk Ortodoks Kilisesi 181-2-3

Tolos kazas 111

Trk Ortodoks Patrikhanesi 182

Tolos. ky, Urla k. 90

Tylis Galat Krall 34

Tolusun (Tablusun): ky, Kayseri k 184

Tomarca: ky, zmir k. 84
Topal Osman 181

Ulahlar 68, 175

Toros Dalar: 172-5

Ulubat (Apollonia, Apolyoni) Gl 131-2

Torul veya Ardasa: kent 223-4

Uluaa. ky. Nide k. 173

Torul veya Ardasa kazas 224

Ulucak (Lucakio): ky, zmir k. 84

Trabzon: kent 28, 33, 46, 51-6, 189, 194-7-8-

Umurcuk: ky 218

9, 200-1-2-4-7, 217, 220-1-2

Umurlu: ky. Aydn k. 108

Trabzon Dershanesi: Trabzon Rum okulu,

Urla: kent 89, 91, 134

191, 205-6

Urla kazas 85. 89, 90

Trabzon mparatorluu 195, 204, 219, 220

Urla (Erythraia) Yarmadas 89, 91

Trabzon kazas 197, 198, 202, 215

Uak : kent 152

Trabzon sanca 193, 194-7-9, 203-7

Uak kazas 150

Trabzon vilayeti 71-2, 189, 190, 192, 193,

204-5-6, 215-7, 225
Trabzon Yunan Konsolosluu 202

nye (Oinoe): kent 210-2

305
nye kazas 219

Yedikyl Santa (Dumanl) 204

rgp (Prokopi): kent 176

Yeni Foa (Nea Phokaia): kasaba 94

rgp kazas 172,17 6

Yeni Hititler, Yeni Hitit Krall 23, 25, 180

skdar (Skutari, Hrisupolis): kasaba 160

Yeniky (Arvanitohori): ky,

skdar kazas 159

Yeniky (Neohorio): ky, Ske k. 107

skdar sanca 71-2, 159, 161

Yeniliman: ky, Karaburun k. 98

zml bkz Fertek

Yenipazar ky, Aydn k. 108

Yeniehir: kent 143-4,
Yeniehir kazas 142

Vakfkebir kazas 197, 207

Yeniehir: ky, anakkale s. 118

Valaahlar 175

Yeilbur (Teney, Tiyana, Eneyi): ky, Nide

Valerianus: Roma imp. 194

k. 175

Van: kent 200-1

Yeilrmak (ris) 210

Van Ermeni Cumhuriyeti 201

Yoakim III: stanbul patrii 69

Van Gl 201

Yozgat 181

Vandallar 39, 42, 189

Yugoslavya 119

Varenu ky, Torul k. 225

Yukar Yapcky (Ano Horio): ky, Erdek k.

Vardanes: Ermeni asilzade 46

123

Vardan Mamikonyan: Ermeni lider 46

Yukar Demircili: ky, Uda k. 90

Vasilikos: Yunanl yazar 147, 150

Yukar Ovack: ky, Hamit k. 173

Vaspurakan Senaherim: Ermeni kral 47

Yukar Yenida: ky, Adapazar k. 158

Vazelon Ayos Ioannes Manastn 203

Yunan htilali 140

Veletler: ky, Mudanya k. 136

Yunanistan 38, 76, 46-7, 68, 70, 126-7, 206,

Veria (Karafere): Yunanistanda kent 152

222

Visigotlar 38. 119

Yksekky: ky, Manisa k. 102

Vryonis S. Jr: Yunanal yazar 39

Yrk Trkleri 141-2

Wiliam of Rubruque: Ingiliz gezgin 54

Zeytinli: ky, Edremit k. 129

Yaclar: ky, Uda k. 90

Zile (Silata): ky, Nevehir k. 178, 185

Yahudiler 31-8, 43, 63-8, 152

Zipoites: Bithinya kral 32-4, 129

Yakaky: ky, zmir k. 84

Zydreitler 220

Yalova: kent 156

Yalova kazas 153,155
Yalgeit: ky, Adapazar k. 158
Yece: ky, Bandrma k. 124

BELGE
YAYINLARI
BELGE INTERNATIONAL
PUBUSHING HOUSE

belge
yaynlan

M A R E N O S TR U M

M ARENOSTRUM M TOS
Ac Limonlar / Lawrence D rre ll .............................................
Aann ocuklar-Adalardan Bodrum'a / Yarmi Manglis...
A n Dana Yolculuk / Mustafa B ilgili .....................................
Andonia /Kk Asya'dan G / Erturul Alada................
Anti-Semitizm-Yahudi Dmanl T a r ih i/ Eva Groepler....
Aratta - Kutsal Yasalar lkesi / Artak Movsisyan ..................
Arnavut Vasil / Mirivilis ................................................................
Akale Yolcular/Varlk Vergisi Ve Kamplar / Rdvan. Akar.
Akm R o d n a / Bir Pomak yks / Erturul Alada..........
Baykuun Gn / Leonardo Sciascia ......................................
Bemadette'in Ezgisi / Franz W erfel ..........................................
Beyaz Dadan Baknca erke ykleri / Osman Bleda....
1908:Birlikte Yryebilseydik/ Erturul Alada ...................
Bir Tara Savcsnn Gnl / Tevfik El Hakim ....................
Bir Yerde Bir Gl A la r / Emine Erdem ...................................
Bizim Avlu / Maria Yordanidu ....................................................
Bom ba Nurettin / S tatis irkas ................................................
Buyruk /Beloyannis'in yks / Dido Sotiriyu.....................
lgn Kular Gibi / M aria Yordanidu ........................................
ilosman / Baran Fundermann ................................................
ounluk Aydnlarnda Irklk /Y e ld a .....................................
Defteri Amalim / Bedirxan - M. Uzun ........................................
Deniz'i Beklerken / Doan Akhanl...........................................
Ege Hikayeleri / llias Venezis.....................................................
Eski Tfekler / Menis Kumandareas ..........................................
Ezopun yks / Themas Rodantis-Fibas Asteris...............

Fedailer / Avetis Ahoranyan ......................................................

Felein emberinde / Maria Yordanidu...............................
Gavur Elo / Baran Futderm ann .............................................
Geleneksel Pontus Halk Tiyatrosu / H . Samuilidis.............
Gelincik Tarlas / Doan Akhanh.............................................
Girit'te Bir ehrin Hikayesi / Prevalekis.................................
Gidi Din Tayanlar / Yorgo Andreadis................................
Gracchus Kardeler / Plutharkos.............................................
Gnlerin Kitab / Taha Hseyin ...............................................
Hac Manuil / Beykoz'da Neler Oldu / T. Kastanakis.........
H ayduk'lar/ Panait strati..........................................................
Hegnar em esi / Mgrd Arm en .........................................
H em in Gizemi / Levon Haikyan ..........................................
brahim ve Harran Gizemi / Mslm Ycel........................
slam ve Osmanl Dnyasnda Yahudiler / Eva Groepler...
stanbul'da ve Diyarbakr'da Azalrken / Yelda....................
stanbul'un S on Srgnleri / Hlya Dem ir - Rdvan Akar..
zak / Panait strati.......................................................................
Kalderon Ailesi / Moris Karako ................................................
Kani-Veran / Dn, Larnaka'da / Pertev Raid....................
Kapy Kimler alyor / Kirkor Ceyhan ..................................
Kapdag Yarmadas ve Adalar / Reit M. Ertzn (O.Y.)..
Kyamet Gn Yarglan / Doan Akhanh ...........................
Kuds G ncesi/ Sahar Khalifa .................................................
Kullar ve Efendiler / Theodor Kailifatides..............................
Kuaklar yada Ayvalk Yaants / Ahmet Yorulmaz(G.Y.)
Krt Edebiyatna Giri / Mehm ed Uzun ................................
Loksandra / Maria Yordanidu .................................................
Maria / G Acs / Erturul Alada......................................
Moskof Selim / G. Vizyinos......................................................
Musa Da'da 40 Gn / Franz Werfel....................................
Nar iekleri / Mehmed Uzun .................................................
N eden Kardeim Hsn / Yorgo Andreadis .......................
Pontos Halk Tiyatrosu / Samuilides......................................
Pontos Kltr / m er Asan ...................................................
Savanocuklan / Ahm et Yorulmaz....................................
Sekene / Erturul Alada ..........................................................
Sen Gavur musun? / Feryal Kaya ...........................................
Siyabend ile Xece / Hseyin Erdem ......................................
amil / Elveda Kafkas D a la n / Elizbar Ubileva.................

eker Kaynana / Girit Masallar / Maria Amariotu.

Tam am a/Pontus'un Yitik K z / Y. Andreadis.____
Tanr Nil Kysnda ld / Naval A l Saadavi.............
Tem el G a r ip /T o d o r o n / Yorgo Andreadis.............
T o lik a / Al Beni B ack am / Yorgo Andreadis..........
Yitik Kentin Krk Yl / Kozmas Politis........................
Yitik Bir Akn Glgesinde / Mehmed Uzun .............
Zor Z am an lar/ Cemalettin Aykn ................................

YK * ROM AN * ANLATI
Albatroslar / Birol Keskin ..................................................
Byk Dada Kk Ky / Orhan elik.......................
ocuklarma Mektuplar / A. Gramsci............................
zlme / A. Kadir Konuk...............................................
Dan te Yz / A.Kadir Konuk ...................................
Dersim Tertelesi / H aydar Ik..........................................
Dersimli Memik Aa / Haydar Ik..................................
Duran Zaman / Ayfer Cokun..........................................
Eyll ifresi -Roman / Hseyin imek.........................
Gzlerini Deitirsinler ocuklarn / A.Ckun ..........
Kamber Ate Naslsn? / Cezaevi ykleri..................
Karanlkta Bir k - Artvin Roman / Atta Duman....
Korkum Glgem Gibi / kr Glm.........................
Koyabilmek Adn / H alil Gen.......................................
Kurukafa / A. Kadir Konuk .............................................
Kurt Aznda Kuzu / Sait Efe...........................................
Lavrion ykleri / Ahm et Sefa......................................
Nizamiye Kapsnda / Sacide ekmeci........................
Olumun Gncesinden ykler / Ahmet Sefa ...........
S a rta / Orhan elik .......................................................
Sar Tipi / A. Kadir Konuk ...............................................
Su Uyur nsan Kaar / A. Kadir Konuk ........................
ervan / Haan Bildirici...................................................
Van Gl'nde Ylanl Bir Gnn E sr a n / H . Bildirici.
Yirmi Kuaklk Sevgi / Sait Efe.......................................

R POETKA
Anarkaos / Sinan Oza...............................................................................
Ardndan / brahim Karaca ......................................................................
Belirsizlikler Mevsimi / Alaattin Badr...................................................
Bir Sevda Yokuuydunuz / Ayten Uyan...............................................
ar / Soysal Ekinci..................................................................................
Dgenler Konuacak / Aye Hlya ....................................................
Ddkm / Ycel Sivri..........................................................................
Enver Gke - Yaam ve Btn iirleri................................................
Evina Dile Min / Mehti Zana...................................................................
Firari Dler / Mustafa Doan ................................................................
Gz Balkonu / Bedrettin Aykn..............................................................
Halil brahim / D. AliAkm et. ...................................................................
Herakleitos ve Logos / Diner Yldz.....................................................
Hoakaln Dostanm / Sleyman Okay...............................................
Hoyrat Sazn Trks / Ahmet Gnetekin.........................................
nce Y azlar/ Ender nde......................................................................
Kendini Anlatrsa Bir Kz / nn Alpat...............................................
Madencinin T rks/ Yaar Erko.......................................................
Orkestra Yeni Ezgiler alacak / Sedat Yurtta..................................
Patrin / Drt Dilden iir / Nedjo Osman-Mentzel-Erenler-Konuk.
Phoeniks / brahim Karaca .....................................................................
P ro m eth eu s/ H ikm et Selim ....................................................................
Requiem / Zamand Sessizlik Saati / Mect nal...........................
Seni Bir Gle Armaan Ettim / Safa Fersal.........................................
Sizinle Kald Sevdam / Kenan zcan ....................................................
Suyu Uyandnn Sesim Olsun / Fadl ztrk................................... r .............
akayk / Sleyman Okay.......................................................................
arklarn arks / Silva Gabudikyan...................................................
Talan Bir mrn Ortasnda / Namk Kuyumcu.................................
Ufka Verdim Gzlerimi / zgr Ovack...............................................
Yurduna D nen Glgam / Halil Gl...............................................
Yr Direncim / N ur Blum .....................................................................
YAAM VE ANILAR
Anlarla G em ie Y olcu lu k / A li Tayapan..........................................
Annem / Yldz SerteI................................................................................

Atei T u tm a k / E.G.Bermejo .......................................................................

Ateten Portreler / Faysal D al ..............................................................

Ben Bir nsanm / Mahm ut Memduh Uyan .............................................

Ben, Rigoberta Menchu / Elizabeth Burgos-Debray............................

Bir Kaybn lm Gncesi / Ayhan Uzala ...............................................

Bizim Ferhat - Bir Cinayetin Anatomisi / A. K a d ir K onuk. .................

Bolivya Gnl / Che Guevara ...............................................................

Bouna m inedik? - Anlar / Sevim Belli. .......................................

Cangl Gnler - Guatemala'nn Sessiz S a v a i/ M ario Payeras......
C H E nin Mektuplar / Derleme............................................................

C henin Miras / AlbertSterr........................................................................

erke Ethem / H seyin A yko l. ..............................................................

Dadan Kopan Ate / O m ar Cabezas.......................................................

Dardakiler / H .O berdirek. .....................................................................

Duvardaki Sarmak Gibi / M .Rosencof - E.Fernandez Huidobro....

Eroka / Beethovenin Frtnal Yaam / Fan. S. N o li. ........................

Falls Anlan / rlanda'dan / GerryAdams..................................................
Frtnal Yllarda . Kaypakkaya / E. D irehan .......................................
Gerilla Anlan / Yunan Savandan / M ihri Belli...............................
Haan zzettin Dinamo / m er A san .....................................................
Hdr ve lyas / A. Kadir Konuk ....................................................................
H O M N H - Bir Ulusal Kurtuluunun Portresi...............................
Kavga Srecek - Domitila Yine Konuuyor / David Acebay................
Krmz Gl ve Kasket / Z ih n i A nadol. ....................................................
K O L L O N T A Y - zgrlemi Bir Kadn Komnistin Otobiyografisi
Mavi Gzl D e v / Zekeriya Sertel.........................................................

O H ep Aklmda / Pamuk Yldz...................................................................

O afan Atllar/12 Eyll damlar / Hayri Argav...............................'

Olayl Yllar ve G e n lik / H arun Karadeniz...............................................

zgrle Yry / Sadrettin Aydnlk.................................................

zgrlk Trks / Hseyin Turhall..........................................................

Roman Gibi / Sabiha Sertel......................................................................

Salvador'un Gizli Zindanlan / Ana Guadalupe Martinez......................

Silahl Direnite Kadnlar / F.Strobl.......................................................

Sol E lim : Ulucanlar'dan Notlar / Akn Birdal..........................................
Sorgu / H. Alleg-P. Korovessis...............................................................
Sylenm ese de Olurdu / Ergun Aydnolu ..............................................

Sevgili Leyla / Mehdi Zana.......................................................................

Uzak Yakn A n la r/ Vedat Gnyol.............................................................

Zaman Durdurabilmek -Rportaj / Mecit nal...................................

Zelal / Mehdi Zara ....................

TRKYE NCELEMELER
Alman Emperyalizminin Trkiye'ye Girii / L. Rathman....................
Az Gelimilik Srecinde Trkiye /.S . Yerasimos, (3 Cilt)....................
Cumhuriyet Halk Frkas Program ve Krt Sorunu / smail Beiki
Dou'nun Talan ve n k a n / Aytekin Ylmaz.............................................
Ermeni Sorunu Trk - Amerikan likileri / L.Maralyan ....................
Ermeni T a b u su / Yves Tem on ...................................................................
Gei Srecinde Trkiye / Derleme .........................................................
ngiltere'de Trk Gazetecilii / C.O.Ttengil...........................................
Jenosid / Vahakn N. Dadrian ......................................................................
Osmanl mp. ve Dnya Ekonomisi / Reat Kasaba..............................
Takrir-i Skn Grmeleri / smail Glda...........................................
Trk D Politikasnn Ekonomi Politii / Haluk Gerger......................
Trk Solu H 960-71 / Ergn Aydmolu .....................................................
Trkiye D.Genlik H arekeden Tarihi I / T. Feyizolu...........................
Trkiye i ve Sosyalist Hareketleri / imanov....................................
Trkiye'nin Dzeni v e Krt Sorunu / Haluk Gerger............................
Y.D.D..Trkiye ve Sosyalizm / H aluk Gerger..........................................
D N C E DZS
Adom o: Bir G ir i/ Willem var Reijen .......................................................
Apoletli Medya / Ragp Duran ....................................................................
Alevi Kimliini T artm ak/ Haim Kutlu.................................................
Aydnlanmadan Kemalizme / Yetke V e/ya zgrlk / A .C.Kanat..
Bilimlerde ve Sanatta Diyalektik / Ylmaz ner............... .1..................
Canllarn Diyalektii ve Yeni Evrim Teorisi / Ylmaz ner...............
Edebiyat ve Devrim / M ario Benedetti.....................................................
Eletiri Toplum stne Yazlar / Adomo ................................................
Fildii Kulenin Dndan / P.Pasolini........................................................
Fizik ve Felsefe / Heisenberg - Ylmaz ner..........................................
Gurbetten Notlar / M ihri Belli....................................................................
Gndem Yazlar / Yaar Kaya ...................................................................
Hepimiz K atiliz/ Jean Paul Sartre ...........................................................
imizdeki Kavga / Ylmaz ner.................................................................
Komnist Partiye Doru / Antonio Gramsci..........................................
Krt Halknn DostlarKimlerdir? / Haan Bildirici...............................

Latin Amerika Marksizmi / Michael Lwy.................................

Marksizm ve Felsefe / Kari Korsch..............................................
zeletiri eleri / Althusser..........................................................
zgrlk stne / Stuart Mili........................................................
Prodeterm inizm / Ylmaz ner.....................................................
Rusya'da Batclk, Ulusuluk ve Felsefe / Alexander Koyre..
S z Mezbahas / Eduardo Galeano..............................................
T ann ve Devlet / Bakunin ...............................................................
Tarih ve Snf Bilinci / Gyrgy Lukacs.........................................
Uzun Bir G y k s / brahim Sevimli.....................................
Yaamla Sylei / H enri Lefebvre...............................................
Yaamla Yazma / A. Einstein.....................................................
KURAMSAL v e SYA SA L NCELEMELER
Avrupa i Hareketleri Tarihi / Abendroth ...............................
Ayaklanma stne / H.Ortega Saavedra..................................
Bak Komn / R. G. Suny..........................................................
Birikim Bunalm / James O'Connor...........................................
Devrim Yazlar / Robespierre -Danton -Babeuf -Marat.........
Dou'da Ulusal Kurtulu Hareketleri / V.I.Lenin .....................
Ekonomi Politiin lkeleri / Ricardo ........................ i..................
Emekinin Kitapl / H . Karadeniz.............................................
Eitliki Toplumlar / Mustafa Cemal...........................................
Finans Kapital Cilt I / Hilferding..................................................
Hapishane Defterleri / Gramsci......................... ..........................
deoloji ve Politika / E. Laclau ......................................................
ktisat Nedir? / Rosa Luxemburg .................................................
i Denetimi ve Sosyalist Demokrasi / C.Siriani.....................
i Hareketi, Marksizm ve Ulusal Sorun / Horace B. Davis.
Kapital'i Okumak / Louis Althusser.............................................
Kapitalizm ve Ulusal Ekonominin Dnm / F.Erylmaz...
Kari Marx ve Friedrich Engels / D.Riazanov............................
Kapitalizm Nasl ler? / P. Jalee ..................................................
Kapitalizmin Gelimesi stne ncelemeler / M.Dobb ..........

Kapitalizm, Snflar ve Devlet / H aldun Glalp ......................................

Komintem'den Kominforma (I-II) / F .d a u d in ............................ (Tk.)l

Komnizmin A becesi/N .B uharin, Y.Preobrajenskiy.......................

Lenin D nem inde Leninizm (I-II) / M .Liebm an .......................... (Tk.)

Lenin'in Dncesi / G.Lukacs.............................................................

Marksizm ve Din / Michael Lwy..............................................................

Marksizm ve Gerilla Sava / Pomeroy.......................................................
Marksizm ve P a r ti/ J.Molyneux...................................................................
Piyasa Sosyalizmi Tartmas / Nove, Mandel, Harris, Brus..............
Proletarya Diktatrl Tartmas / H .D raper ........................................
Rusya'da i Muhalefeti / A.Kollontay.......................................................
Sava Rzgarlan/Kreselleen Emperyalizm,Bunalm/ Yldz Sertel..'
Siyasal ktidar ve Toplumsal Snflar / Poulantzas...................................
Sosyal Reform mu, Devrim mi? / R. Luxemburg.................................... '
Sosyalizm ve zgrlk / G.D. Volpe............................................................
Sosyalizm ve Ulusallk / H.B.Davis..............................................................
Tarihin ronileri / Isaac Deutscher...............................................................
Ulusal Ekonomiye Giri / Rosa Luxemburg.............................................
Uygarlklar Sava Mitosu / Huntngton Eletirisi / Gazi alar........
Uygulanabilir Bir Sosyalizmin ktisad / Alec Nove .............................
III.Enternasyonal Belgeleri / Derleme ................................ .......................
LKELER BLGELER DENEYMLER
Avrasya Savalar / Sungur Savran .............................................................
Bakan Gonzalo Konuuyor / L.A.Borja, J.T.Sanchez.........................
Brakuj - Krtlerin Sava / Faysal Dal...............................................
Brezilya i Partisi / Ergun Aydmolu ......................................................
ada H elen Tarihi / Nikos Svoronos.....................................................
Farabundo Marti / Derleme .........................................................................
Filistin Kazanacak / Ceylan Gllc..........................................................
Fransa'da Ar Sa ve Irklk / ehmus Gzel.......................................
Fransz Direnii: 1 9 4 0 - 4 4 / Frida Knight..................................................
Friedman Modeli Kskacnda ili/ A.G.Frank ............... .t.......................
Gerilla Bilano k an yor/ Gaby Weber..................................................
Gney Kore Bir Model Olabilir mi? / U.Luther .....................................
ran Krdistan / A.Qasmo .........................................................................
ran Devrimi -Din, Anti-Emperyalizm ve Sol / Derleme ........................
ran'da Soluyor iekler Parmaklklar Ardnda/B a h m a n Nirumand..
spanya'nn Kan / Roland Fraser.............................................................
Kapetanios - Yunan Sava / Dominique Eudes...............................
Kba Uzak Deil / Bizim Fidel / Dursun zden ....................................
Lbnan'da Sava / B J.O deh ....................................................................
Latin Amerika'da Askeri Diktatrlk ve Kadn / Derleme ....................
Latin Amerika'nn Atar Damarlar / Osman Balcgil............................

Nikaragua Sandinist Devrim / H.W eber...............................................

zgr Bir Gney Afrika / Ndson M a n d a .............................................
zgrln Bedeli / Lissy Schmidt............................................................
PALESTNE -ngilizce / Abu Firas............................................................
Peru'da Aydnlk Yol Deneyimi / A.Lambrousse ....................................
Sam Amca'ya Fatiha / H.Alleg.....................................................................
Sosyalizmi Kuracaz / Fidel Castro..........................................................
Uzun Sava -Salvador / J.Dunkerley..........................................................
Ya Basta / Artk Yeter / Marcos..................................................................
Y eni Souk Sava / F.Halliday.....................................................................
N SA N HAKLARI
Aye Nur Zarakolu: Yazma ve Yaynlama zgrl in...................
Bir Onur Kavgas / Yeilyurt Davas Strasbourg'da / Hasip Kaplan..
Denizi Kurutmak / Zorunlu G Politikas / Necati B ozkurt .............
Dk Younluklu atma / lan Edilmemi Sava / Derleme ..........
Dnce, nan ve fade zgrl/ Avrupa H M itih atlar ..............
Dnce Suu / Veli Ylmaz.........................................................................
Eyll Hukuku / V d i Ylmaz...........................................................................
kence Olay / B. Tarakolu ......................................................................
lm Cezas / Kamil Ateoullan...............................................................
te Kydakiler/E ro l Anar.............................................................................
Reformun nndeki Engeller / Olaanst Yarg ve Polis..................
Sava ve nsan/Trkiyeye Silah Transferi ve Sava Yasas hlali........
Sessiz lm: Tabutluklar, Beyin Ykama ve T e c r it/ m it Koan .......
Trk Basn, Krt Sorunu ve nsan Haklar / BayramAyaz..................
TC'de Hakim ve Avukatlann Bamszl / Komisyon.........................
Trkiye'de kence / Newyork Barosu Raporu ........................................
ONBRNC TEZ SOSYALZMN SORUNLARI
4 . Trkiye'de ve Dnyada Sosyalist Demokrasi...................................
5. i Mcadeleleri ve Sendikaclk........................................................
7 .Trkiye'de Tanm Sorunu...........................................................................
8.Sosyalizm, Piyasa, Demokrasi..................................................................
9.Marksizm ve Feminizm..............................................................................
10.Sosyalizm Nereye.....................................................................................
11 .Marksizmde T arhmalar.........................................................................
12.Kresellik ve Ulusallk..............................................................................

Sosyalizmin Sorunlar / 1. Say.........................................................

rklk ve Milliyetilik/ 2. Say...........................................................
MAYA KTAPLARI
Bir Bolevigin Anlan / Piatnitski......................................................
Bolevikler sizleri Nasl rgtledi?................................................
Komnist Parti Manifestosu...............................................................
Komnistler N e in Nasl Mcadele Etmeli?.................................
Lenin D nem inde Komnist Enternasyonal / Belgeler 1. Cilt.
Lenin Dnem inde Komnist Enternasyonal / Belgeler 2. Cilt..
DER YAYINLAR
Adil Dzen / Cengiz Yldnm - Yaar Turgay.................................
Alevilik Bir Sr Deildir / Ali Haydar Cilasun.................................
Atein Dili / Sleyman Danman .....................................................
B ee riya Hevvisina Zmane Krdi / Feqi Huseyn Sagn............
Bu Senin ykndr / Metin iyayi...................................................
D ino ile Ceren / Seyit A lp .................................................................. .
Emekinin Feryad Enflasyon / H d r Bkmaz...............................
Gurbet D enen Alc Ku / Ezeli Doanay.------------------..............
Karacaolan -Yaam yks / Abdullah Toroslu.......................
Muhsin M e lik / Derleme.....................................................................
Nazm Hikmet ile Birlikte / A. ekibe.............................................
O HAL B lge Raporu 1991 / IH D . __________________......___
OHAL Blge Raporu 1 9 9 2 / IHD...................................................
zgrlk in Krt Yazlan / Vedat Ttirkali................................... .
lke Gazetesine Gelen iirler / Antoloji........................................

Elinizdeki almada, Anadolu seferinin

emperyalist-yaylmac karakteri knanmakta
ve Yunan ordusunun 1919-1922 dneminde
yerli sivil Trk ahali aleyhindeki taknlklar
anlatlmaktadr.

1922deki Trk mezalimi yznden kurban

vermi bir aileden gelen yazar, bu kitabyla
1919-1922 dneminde Anadoludaki Yunan
mezalimine verdii kurbanlardan can yanm
V Trk ailelerine zntsn bildirir ve onlardan
sembolik olarak af diler...
/