www.eskikitaplarim.

com

www.eskikitaplarim.com
H 3 9 YEDKUBBE YAYINLARI: 5
Trk Islm Klliyat: 2

Trkler Nasl Mslman Oldu

M

1. Bask: Ekim, 2004

ISBN: 975 - 98634 -1 - 3

'

Genel Yayn Ynetmeni

Rfat KARAKOL

Yazma Adresi:
Rfat KARAKOL
erafettin Caddesi z Ihan A Blok Kat: 2 KONYA
Tel: 0.332. 353 00 50 - 353 80 43

lmi Yazma Adresi:

Prof. Dr. Zekeriya KTAPI
K. Karabekir Cad. Hoca Haan Sk. No: 15/407
Tel: 0.332. 350 82 96 Meram / KONYA

www.zkitapci.com
bilgi@zkitapci.com

Kitabn her hakk mahfuzdur.

Eserin; Mellifin yazl msdesi olmakszn tamamen,
ksmen veya herhangi bir deiiklik yaplarak yaynlanmas
dijital ortamlarda oaltlmas veya bir baka dile evrilerek
yaynlanmas yasaktr.

Tel: 0.332. 351 66 41

e

Kapak Tasarm
GRAFT-O

Pre-Press - Bask - Cilt

SEBAT OFSET MATBAACILIK
Tel: 0.332. 342 01 53 Fax: 0.332. 342 37 80
www.sebat.comsebat@sebat.com

Trk slam Klliyat: 2

Orta Asyada slmiyetin

lk Yayl Yllan

TRKLER NASIL
MSLMAN OLDU
Steplerde Duyulan lk Ezan Sesleri

Prof. Dr. Zekeriya KTAPI

Ph. D. Karai n. Pakistan
Assot Prof. Jos. n. Nijerya

Daha sonra Trk Yurtlar slam n nuru ile

ayd n land . O n la r slm a gnl v eren , onu
dmanlanna kar koruyan en gzel bir millet oldular.
Bu onlara Allah'n bir lutfi idi. Onlar kendi istekleri
ile blk blk slm Dinine komular ve lkelerinde
tam bir gven ve bar iin d e yaam lard.
Bylece onlarn vergileri hafiflemi ve ykleri
de azalm oldu. Onlar esir almak zorlat. Aralarnda
kan aktmalar sona erdi. Bu byle btn Emeviler
devri boyunca devam etti. Allah Emevilerin kt yola
saptklarn ve Peygamber soyundan gelenlere
zulmettiklerini grnce bu defa onlar Emevilerin
st n e

k en d i a s k e r le r i

o la ra k

g n d e rd i.

el-M akds, s.234 - el-H am ev, II. s. 351

Bilindii gibi Trkler arastnda slam iyetin yayltt ve

onlarn ok uzun ve ok etin bir mcdele yllarndan sonra
mslman olmalar, diyebilirizki, sadece Trk Tarihinin
deil, slm Tarihi belki btn dnya ve insanlk tarihinin
de en nemli sosyal ve dini olaylarndan biridir.
u bir gerektirki; dier bir ksm semvi dinlerde
olduu gibi, slm Dinide, insanln ufkuna bir "Hidayet
Gnei" olarak doduu ilk yllardan bu gnlere kadar ok
zorlu bir "var olma" ve bir "yaama mcadelesi" yermi, bu
uurda dier din ve milletlere kar bir ok parlak dini
zaferler kazanm ve eski dnya ktalarnn n cihan
dolduran marur mparatorlar" ve step "Fatihlerinin resmi
dini olmutur.
"

slm Dininin; doutan gnmze kadar geen bu

on drt asr iinde, kazand bu gz kamatrc parlak dini
zaferlerin, netice itibar ile en by, phesiz Trklerin
mslman olm alar ve eilmez balar ve bklmez keskin
klnlarn, s l m n y c e l i i ve onun ululuuna
adamalardr. Dnyada; Hz. Muhammed'in, "Hak
Peygamber" olarak gnderilmesinden sonra diyebilirizki,
Trklerin Mslman olmalarndan daha nemli, daha byk
bir olay yoktur.
Evet, Trk milleti ve insanlk tarihi iin bylesine
nemli olan bir olay ve bir aln yazs hakknda, yani
"Trklerin mslmanl" kabul etmeleri konusunda, ne
yazkki imdiye kadar tatmin edici hi bir ciddi alma

yaplmamtr. Deil yabanc mellifler, kendi yazarlarmz

tarafndan dahi bu nemli konu btnyle ihmal edilmi ve
bu konularda verilen yarm yamalak bilgiler, ilmi bir gerei
ifade etmek yle dursun, sadece milli gururumuzu
okamaktan ileri gitmeyen sathi, son derece yetersiz gr
ve bir ka hamsi makleden ibaret kalmtr.
Bu makleler ve ileri srlen grler mesel "Tala
Sava Nariyesi" veya "Eski G k Tann Dini ile slm Dini
arasn d aki benzerlikler" ve bu ynde yaplan izahlar
muhtevalar itibar ile bu "Byk oluumu" yani "Trklerin
mslman olma" keyfiyetini yeteri kadar izah etmekten uzak
olduu gibi, bu hususta cereyan eden olaylar ve gereklerle
de fazla bir ilgisi yoktur. Nevarki bizim; yarm asrdr Trk
tarihi ile ilgili bir ok meselelerde hi bir gr beyan
etmeyen, hatta bu konularda yazlm ve yalan yanl
hkmlerle dolu, szde ciddi batl yazarlar ve onlarn
eserlerini dahi, tenkit etmekten ekinen ok deerli
tarihilerim izin, byle tutarsz ve bir manada gln bir
"Hipotez ortaya atmalan ve onlar buna zorlayan sebebleri,
izah etmemiz mmkn deildir.
"

Bize gelince; btn heyecan ve samimiyetimizle Trk

M illeti ve btn insanln hayrna olan bu, Byk
Oluum'a yneldik. Trk yurtlarnda ve Trkler arasndaki
bu byk "slm inklabn" btn unsurlar ile gzler
nne sermeye altk. Senelerimiz sanki, engin denizlere
ulamak iin dere tepe demeden, yuvarlanp giden ve ban
tatan taa vurarak kvrm kvrm akan "avare su" misali, bu
byk gerein peinde ve onu yakalamak iin akp gitmi
ve byk Azeri airi Fuzli'nin, Hz. Peygamber iin

syledii bir beyti, bu byk "hakikat" iin bizimde gnl

namemiz olmutur.
"Hk-i p ayine yetem der! mrlerdir muttasl,
Ban tatan taa vurur gezer vre su."
Ne var ki bu kouturma ve yorulmalarmz artk
bereketli meyvelerini vermeye balamtr. Zira, ok uzun ve
yorucu bir almadan sonra hazrlam olduumuz
Trklerin mslmanlt klliyatnn ikin ci kitab, Trk
okuyucusunun irfan zenginliine sunulmu bulunmaktadr.
Bu kinci K itapta; slm hidayet varl, bir b- hayat
gibi, ok uzun ve lh bir yolculuktan sonra Ceyhun Nehri
kylar, bir dier ifade ile TRKSTAN ve Turan Yurduna
ulatrlm ve bizim daha ziyde A a Trkistan (slm
kaynaklarda Mavera'n-Nehr) dediimiz bu geni coraf
blgede ilk defa slmiyetin yayl zeride durulmutur.
Kitapta; s l m D in i'nin Trkistan'da ilk devirleri
aratrlm ve Kuteybe b. Mslim'in, slmiyetin Trk
yurtlarnda zellikle Baykent, Buhara, Semerkant ve Fergane
gibi Trk Beyliklerinde yaylmas iin sarfettii gayretler
zerinde durulmu ve Buhara'da gerekletirilen byk
slm nklb ok mkemmel bir terkib olarak ortaya
konulmutur.
Evet bu Kitabmzda; Orta Asyada slmiyetin
yayl zerinde durulmutur. Oysa Orta Asya; dn boz
yeleli atlar stnde koca bir dnyaya meydan okuyan
byk bozkr Fatihlerinin yurdu, step Kahramanlarnn er
meydan bugn, bir kere daha ayaa kalkmtr. Bu geni
topraklar zerinde, Orta Asya Trk varln ebediyetlere
kadar gtrecek olan A zerbay can , Trkmenistan,

K azakistan, zbekistan, Krgzistan hatta Tacikistan gibi,

byk " Trk Devletleri" kurulmutur. SSCB ve km
Komnizm ve Demir Perde yklm, Orta Asya ve Trk
dnyasna giden yol btn ululuu ile almtr.
Tarihi p ek Yolunu andran bu kltr 've medeniyet
yolunun trafii, daha imdiden ok youn bir hle gelmitir.
Onbinlerce renci, ilim adam ve i adam artk " Turan
Yurdu"na gidip gelmektedir. Dnn; ek ik gzl, ablak
yzl, a t stnde Anadoluya gelmi, yaz ehreli bu yiit
insanlann torunlar bu gn; ay yzl badem gzl, ho
bakl insanlar olarak, uakla eski Ata Yurdu Ouz eline,
Orta A syaya kom aktadr.
Oysa slm Dini, bu byk kltr ve medeniyet; deil
Orta Asya, belki Anadolu ve btn B alkan la rd a dahil
Adriyatik kylarndan in eddin e kadar btn dnya
Trklnn mterek tarih, kltr medeniyetimiz, hulasa
millet varlmzn oturduu mterek bir zemine ve bir
maya" olmutur. Bu eser; dier taraftan, dnya
Trklnn ayakta durmasn salayan, bu mbarek ve
mterek zeminin aydnlatlmas yolunda atlm bir
admdr. Bunu bizim dier almalarmz takip edecektir.
yle tahmin ediyoruzki; bu mtevazi almalarmz;
Orta A sya Trk Cumhuriyetlerinde de ok geni bir ilgi
grecektir. Artk yarnki gneler; mslm an Trk
varlnn, kim nerede olursa olsun tarihi ahsiyeti zerine
doacak ve onun insanln hayrna olan bu "byk tarihi
misyonunu" aydnlatacaktr.
Her trl baar yce Allahtandr!
KONYA - 2004

Prof. Dr. Zekeriya KTAPI

www.zekerivakitapci.com

TAKRZ(,)
Prof. Dr. M. HAMDULLAH
Allah'n ad ile:
Mellifin, bu ilmi eseri iin bir Takriz (Preface)
yazmam istemesi benim iin bir ereftir. Haddizatnda ben
ekingen bir kimseyim. Bununla birlikte daha imdiye kadar
bu konu zerinde geni bir inceleme yapm da deilim.
slm Dininin eitli lkelerde yaylmas meselesi hl
tarihiler tarafndan incelenmesi beklenen nemli bir
konudur. Konu zerinde bir tahlile girimeden nce hemen
unu belirtelim ki, bu ynde daha derli toplu bir alma
yaplmam ve olanlarda dank bir vaziyettedir. Hi
mbalea etmeksizin diyebiliriz ki, Araplar'dan sonra slam
Tarihinde en byk rol phesiz Trkler oynam tr. Bu
niin byle olmutur? slamiyet, Araplar vastasyla ilk defa
H a b e lile r , Rumlar, ranllar, Y a h u d iler, Trkler ve
Hindlilerle temasa gemitir. Yeni bir din olmas sebebiyle,
btn bu milletler tabiatyle slam D inin e iddetli bir
mukavemet gstermilerdir.
Clib-i dikkat bir olaydr ki, bu ve dier konular gibi
sosyolojik ve pisikolojik de bir problemdir; bu milletlerden
her birinin slm D in ine kar gsterdii reaksiyon bir
dierinden ok farkl olmutur. Kk bir aznlk mstesna
ok Aziz Kardeim;
es-Selm aleykiim ve rahmetUUahi ve berekluhu. Kk bir Takriz
(Sunu) hazrladm. H er trl deiiklik mmkndr. Ltfen siz, istediiniz
' deiiklii yapnz. Selm ve hrmetler.
Prof. Dr. M. Hamdullah
Not: ok Muhterem hocam bu kymetli Takrizini daha nce yaynlam olan Orta
Asyada slmiyetin Yayl ve Trkler adnda ve bu konuda ilk eserim iin
ltfetmitir. Kendisine imdi Yce Mevldan Rahmet diliyorum Z.K.

btn Araplar, ranllar ve Trkler slm Ditti'ni kabul

etmilerdir. Bununla birlikte ok az bir grup hari Yahdiler,
Rumlar ve in lile r daha mslman olmamlardr.
Hindistan'n durumu ise zlmesi gerekten g, kark
bir problemdir. Bu geni lkede yle toplumlar vardr ki,
bunlar kendilerini tamamen slmiyete adadklar halde,
dier gruplar ise, slam Dinine dman ve mslman
cemaata basklar yapmaktadrlar.
Bu sebeb ve illetler dnyasnda g elecek gemile
kaimdir. Bu kadar geni lke ve m uhtelif milletlerin Islam i
gem iini an lam ak iin h a li h azrd aki bu eser ile bir
balang yaplmtr. Kendi sahasnda yapc bir alma
olm as hasebiyle okuyuculara yle zannediyorum ki; yeni
yeni ufuklar aacaktr.
Byk Tarihilerimiz daha ziyade Abbasler devrini
mlerdir. Tabiatyla, selefleri hakkndaki tafsilata, yani
Emevler devrine ait rivyetlere, eserlerinde pek fazla yer
vermemilerdir. Bununla birlikte klasik eserlerin daha bir
ounun modern indeksleri yaplm da deildir. Onun iin
bu konu ile ilgili malzemenin bir araya getirilerek bir eser
yazlmas byk bir sabr ve metanet gerektirmektedir. Bu
bakmdan mevcut alm aya bu baanl terkibinden dolay
takdirlerim i belirtiyorum. A ncak, bu alm ann orijinal
kopyasn okurken aklm a gelen bir ka hususa temas et
mekten kendimi alamadm. yle ki;

1.
Hz. Peygamber'in byk sahabelerinden Ammar b
Ysir, Yemen asll idi. O'nun babas M ekke'ye g ettikten
sonra Yasir, Smeyye ile evlendi. Bu ile slm Dinine ilk
girenlerden ve ok samimi bir mslman idiler. Mslman
olduktan ksa bir zaman sonra Smeyye, efendisi Eb Cehl
tarafndan erefsiz bir ekilde ldrlmtr, (kr.elBelazuri, Ensab'l-Eref, 1. s. 160) Ayn tarihi (s. ,89.)
Smeyye'nin aslen Kesker mntkasnda ki, Zandaverd'ten

olduu sylemektedir. Mteveffa Prof. Z. V. Toan, bu

blgenin ranllarla, Trklerin birlikte yaadklan, kark bir
yer olduu kansndadr. O'nun maceralarla geen hayatn
ayrntl bir ekilde veren Belazur; Smeyye'nin asl admn
Yam h olduunu ilve etmektedir. (st.Yazmas). Prof. A.
Karahan, kelimenin "Pamih" olarak okunmas gerektiini
T r k e P a m u k (cotton) kelimesinin telaffuz farkn
olabileceini, zira Trk kadnlar arasnda bu ismin yaygn
olduunu sylemektedir. Gerek byle ise, Smeyye
(P a m u k ) hanm Trk a s ll ilk mslman sahabiye
olmaktadr. Bununla birlikte slamn ilk ehit kadn da o,
olmutur. Allah ona rahmet esin). (Amin).
2. Taberi tarihinde 54. hicret yl olaylar arasnda
Buhara Kraliesinin hikayesi yer almaktadr. Taber; O'nun
adn Kaba Htn olarak kaydeder. Belki de bu dorudur.
Kaba kabilesine mensup bir hanmefendi anlamna gelir.
Kad er-Reid'in kymetli eseri olan ez-Zehair vet-Tuhuf da
(Kveyt 1959, A yfonkarahisar yazmas) s. 196, Kralienin
ismi Feth Hatun'dur. Acaba bu kralie mslman olmu
mudur? Zira, o'nun Arap vlileri ile olan harbleri ve giydii
izme tarihte pek mehurdur.
3. Ayn eserde (s. 208) aadaki rivayetler vardr.
Haccac b. Yusuf, H. 95 ylnda vefat ettii zaman Irakm
merkezi V asf da ki, devlet hzinesi 117 milyon dirhemdi.
Bunun dnda 600 kadarda zrh brakmt ki, bunlardan 300
kadar Irak'taki mnafklarla harp edenlerin giymeleri iin
kesin surette vakfedilmi dier 300 zrhta gayri mslim
Trklerle harbedenlerin giymeleri iin ayrlmt. (Bunlar
hakknda daha yeterli bir aratrma yaplmas ge
rekmektedir).
4. Muhammed b. Numan b. Iraki; Kanuni Sultan
Sleyman devrinde I r a k ta yetimi bir melliftir. O'nun,
M adenl-Cevahir, bi-Tarihi'l-Basra vel-Cezair, Cezair el-

H ali adndaki kymetli eseri, Konya yazmas esas alnarak

neredilmitir. Bu eserin 85-86. sayfasnda Abdurrahman b.
A'as el-Kindi'nin, Haccac'a kar nasl isyan ettii, nasl
Trk H akan Rutbil'e snd, sonra Haccac'm bu mcrimi
geri istedii, o'nun silere ait altnlar Rutbil'e brakarak
iade edildii ve Eas'n, Haccac'm ar ikencelerinden
kurtulmak iin nasl intihar ettii anlatlmaktadr. Baz
tafsilata bu eserde yer verilmemitir.
bn Habb; el-M uhabber adnda ki eserinde (s. 24-46)
bn Eas ailesinin "Hyanette En Azl Arap Ailesi" bal
altnda onlarn tarihini vermektedir. O, bn Eas'n Yahd
asll olduunu ve o'nun en az drt nesli iindeki ecdadnn
bir ok hyanete ad karm olduklarn bildirmektedir. Her
ne kadar tafsilat bizi ilgilendirmesede, bn Habib; Eas'n
kzn da hinler listesine ilve etmektedir. O'nun rivyetine
gre ite bu kz, Hz. mam- Hasan'la evlenmi ve Yezid'in
srar ile mam- Hasan' zehirleyerek ldrmtr. Rutbil'e
gelince modem arkiyatlar O'nun asl adnn Zubbil'den
muharref olduunu dnmektedirler. Fakat, Prof. Nabi
Bakhsh Baloch; Pakistan, "slm Fetih Arafesinde Gazne
Krall" adyla nerettii (P akistan H istorical Society
Conference Krahi- 1961) nemli bir makalesinde bu Trk
Hkmdarnn asl adnn Rutbil olduunu aka tekid et
mektedir. (s. 217-225)
M amafih, ben gene meslekdatm tebrik ederim. yle
mit ediyorum ki, o, ilmin son verilen ile bu kabil aratrma
eserler yazm aya devam edecekti r(*\
Paris; 1977

Prof. Dr. M. Hamdullah

' Bu takrzin orijinal metni ngilizce yazlm ve mellif tarafndan Trkeye

evrilmitir Z.K.

Prof. Dr. Hseyin Ali ed-DAKK'nin Mektubu(,):

Sn. Prof. Dr. Zekeriya KTAPI

Hrmetlerimi sunarm,
lk olarak Arapa yazdnz et-Trk f i M elleft elC h z adl kitabnz aldm ve dikkatle okudum. Sonra
mecmualarda nerettiiniz n gilizce ve T rk e deerli
makalelerinizi aldm. Sevinle okudum. Pek memnun
oldum. Son gnlerde aziz ve vefl Prof. Ali Sevim bey
benim ihtiyalarm bildiinden iki kitabnz ltfedip bana
gnderdi. Birisi ok esasl bir kitab; O rta Asyada
slm iyetin Y ayl ve Trkler adl kitabnzdr. Dieri
bundan ufak; Orta A syada Mslman Olan lk Trk
Hkmdarlar adl kitabnzdr.
Birinci kitabnz bana ok yararldr. Benim altm
saha Dou Avrupada ve Orta A syada slm iyet sahalardr.
Buralar hakknda bir takm aratrmalar ner etmitim.
nallah ilerde bu makalelerden bir nsha size
gndereceim. Orta Asya'da slm iyetin Yayl hakknda
yazdnz kaln kitaptan ok istifde ediyorum. Bizde
doktora talebeleri iin bu yln ikinci yarsnda vereceim
dersler iin ok fideli mevzular hazrlyorum. Kitabnz
beni ok memnun etti ve sevindirdi.
Dnyordum; Acaba Prof. Zeki Velidi (Rahmetli)
ve benim deerli merhum Hocam brahim Kafesolu'ndan
Sn. Meslektam bu kymetli mektubunu'daha nce yaymlanm olan Orta

Asyada islmiyetin Yayl ve Trkler adndaki ilk eserim iin ltfetmitir

Z jK.

sonra, bu gibi mevzularda kimler alacak? imdi Zbmzn

yazlar ok ehemmiyetli ve sevindirici ilmi yazlardr. Allah
mrnz uzun, alm alarnz da m uvaffak etsin. (Amin)
Bu arada bir iki kk noktaya temas etmek istiyorum;
1- Prof. Gibb'in Orta Asya Arap Fthat kitabna
yazdnz tenkitler ok lm bir grtr. Buna maalesef sizden
evvel kimse temas etmemiti, buna ok sevindim.
2- Barthold'un; Orta A sy ad a H ristiy an lk adl
makalesinden acaba zatnz ne in bir ey almamsnz? Benim
bildiime gre iyi bir makaledir.
3- Kullandnz "Aa Trkistan" tabirini, acaba siz ilk
olarak m kullanyorsunuz? Yoksa eski hocalarda kullanmlar
mdr?
Bu mektuptan maksadm her eyden evvel sizi cn-
gnlden tebrik etmektir. nallah ileride daha mkemmel
almalarnz da
okurum. Ayrca, yazlarnzdan
memnuniyetimi ve son derece mesrur olduumu bildiferek
muvaffakiyetler dilerim.
Allah'a emanet olunuz.
Badad; 14. XI. 1993
Prof. Dr. Hseyin Ali ed-Dkk
bni Rd niversitesi Eitim Fak.
Tarih Blm
Badad / IRAK

Savfa No.
NSZ.............................................................................................5
TAKRZ............................................................................................9
PROF. DR. HSEYN AL ED-DAKK'NN MEKTUBU 13
NDEKLER.......................................
15
GR
SLM FETHLER SIRASINDA AAI TRKSTAN'IN
ETNK YAPISI ve TRKL MESELES
Mvera'n-Nehr veya Aa Trkistan........................................19
Mvera'n-Nehr Kelimesinin Ortaya k................................21
Aa Trkistan'n Corafi Snrlar.............................................23
Aa Trkistan'n Sosyal Yaps ve Ksaca Trkl................ 26
Aa Trkistan'a Trk Gleri, Kuanlar..............
27
Ak-Hunlar, Aftalitler..................................................................... 29
Bat Gk-Trkleri...........................................................................31
Aa Trkistan Trklnn Genel Karekteri.......................... 32
Aa Trkistan'n Trkl ve Yabanc Yazarlar......................37
I.
SLMYETTEN NCE AAI TRKSTAN'IN DN
YAPISI VE NEML DNLERE KISA BR BAKI
Genel Olarak Dinler.......................................................................41
Zerdtlk Nedir? Nasl Ortaya kmtr?................................42
Budizm Trk Yurtlarnda............................................................. 46
Manihaizm ve Dier Dinler..........................................................53
Aa Trkistanda lh Dinler: Hristiyanlk.............................. 56
Aa Trkistan'da Msevilik
.......................................... 58

II.
AAI TRKSTAN'DAK DN VE KLTR
STLASININ TEMEL FAKTRLER Tarihi pek Yolu
pek Yolu Gzergh ve nemi.................................................... 61
pek Yolu Hakimiyeti ve Trkler..................................................62
Sodlu Tccarlar ve pek Yolu..................................................... 64
pek Yolunun Salad Ekonomik Refah....................................66
pek Yolu ve Dini Tolerans...........................................................68
III.
HZ. PEYGAMBER'N DOU HALKINI SLMA
AIRMASI VE BUNUN LK TEEBBSLER
Dou Mslmanlnn lk Mjdesi............................................. 71
Hz. Peygamber'in in Hanlarna Mektubu............................. ....72
Hz. Peygamber'in Trk Byklerine Mektubu.......................... 74
Hz. Peygamber'in Byk Mjdesi................................................76
Trklere Dokunmaynz Hadisi................................................... 79
Peygamber Sanca Ceyhun Nehri Kylarnda...........................80
Trkistanda lk Mhtediler ve Mevliler.....................................83
Kuteybe b. Mslim'in Yeni nisiyatifi.......................................... 86
Kuteybe'nin slmlatrmada zledii Yol...................................87
V.
BAYKENT'TE SLMYET
Steplere Yaylan lk Ezan Sesleri
Ksaca Baykent ehrinin Tarihi Dokusu..................................91
Baykentde slmlatrma Faaliyetlerinin Balamas.............. 92
Budist lahlarnn Yklp Yaklmas..........................................94
Baykent Cuma Camii ve Verdii Mesaj...................................97
Baykenf deki slmi Messeseler; Ribatlar..............................99

V.
BUHARA SLM NKILABI VE KUTEYBE
B. MSLM
slmiyetten nce eitli Ynleri le Ksaca Buhara................. 105
Buhara'nn Sosyal ve Siys Durumu......................................... 108
Buhara'nn Din Yaps ve Mah- Ruz ars............................ 109
Buhara slm nklbna Giden Yolun Almas........................112
Arap Kabilelerinin Buhara'ya Yerletirilmesi........................... 115
Tu ad'n Mslman Olmas.................................................... 117
Buharada slmlatrma Hareketinin Balamas........................119
Mslmanlara Kar Sert Tepkiler.............................................. 120 .
slmlatrma Hareketlerinde Yeni Tedbirler................
122
Buhara'da Trk Asll Mecs Kuan Aileleri............................ 126
Kuanlarn Villalarnn Yaklp Yklmas..................................129
Bhara'daki Yeni Dini Faaliyetler: Mah- Rz Cami................. 132
133
Mah- Rz veya Kuteybe Camiinin Yeri...................
Buhara'da Yaplan Dier Camiler.............................................. 135
Buhara'da Yeni Bayram Namazghnm nas..........................137
Mslman Ftih'in Yeni Admlar.............................................140
Kur'an- Kerim'in Farsa Okunmas.......................................... 141
Uygulamamn eitli Ynlerden nemi.....................................143
slm nklabnn evreye Yaylmas......................................... 146
Buhara'mn Dier ehir ve Kasabalarnda slmiyet................. 148
Buhara slm nklbnn Genel Bir Deerlendirmesi............... 152
VI.
SEMERKANT TRK HANLII VE SLMYET
slmiyet'ten nce eitli Ynleri le Semerkant......................159
Semerkant' n Trklk Dokusu................................................... 161
Semerkant'n Dini Yaps.............................................................164
Semerkanf ta slmiyetin lk Yayl......................................... 166
slm Hareketin Genel Plan...................................................... 167
Semerkant Anlamasnn Yeni Yorumu.....................................169
Semerkant'da lk Cuma Camii'nin Yaplmas
................. ....172
Semerkant'da lk Toplu Namazn Klnmas............................. 175

Budist ve Zerdtle Vurulan Ar Darbe.............................. 180

Semerkant Halknn Mslman Olmas.....................................183
Semerkant*m Kolonize Edilmesi.................................................185
Semerkant'a Yerletirilen Araplar.............................................. 186
Byk Sababe Kuem b. Abbas'n Trbesi................................ 189
Buhara le Semerkant*m Mukayesesi..........................................191
VII.
FERGNE TRK BEYL VE SLMYET
slm Hidayeti Orta Asya Yolunda
Trkln z Yurdu Fergne
............................
197
slmn lk ncleri Sahabeler Fergnede................................. 198
slm Hidyet ekirdeklerinin Fergneye Dmesi................. 201
Fergneli Mslman Trklerin am'a Gnderilmesi............... 203
Fergneli Trkler Yalanc Peygamber Karsnda.....................204
Kuteybe b. Mslim Fergne nlerinde..................................... 207
Kuteybe b. Mslimin Kendi Sonunu Hazrlamas.....................208
Kuteybe'nin ldrlmesinin Yanklar......................................210
Kuteybe'den Sonra Fergnede slmiyet....................... '............ 213
Fergne'deki Mukaddes Makamlar ve slmiyet......................216
slmiyetin Ferganeden Sonraki Yllar..................................... 217
slmlatrma Hareketine Umum Bir Bak.............................. 220
VIII.
CRCN VE SUL TRKLER ARASINDA SLMYET
slm Sanca Altnda lk Cihad Erleri
Crcn'm Tarihi Gemii ve Trklk Sreci............................. 231
Crcn ve Dehistan'm Dini Yaps ve Eski Dinler.....................233
Crcn'a lk Sahabe Akn...........................................................237
Yezid b. el-Mhelleb Crcn Yurtlarnda..................................240
Allah'n Hidyetine Giden Yolda Sul-Tekin.............................. 242
Sul Tekin'in Mslman Olmas..............-....................................244
Crcn'da slm Dininin Yaygn Bir Hale Gelmesi................... 247
Crcn'daki Ribatlar............................... -...................................251
slm Corafyaclar Ne Diyor?.................................................. 252
BBLYOGRAFYA...................................................................... 257

GR
I.

SLM FETHLER SIRASINDA

AAI TRKSTAN'IN ETNK YAPISI
VE
TRKL MESELES
M veran-Nehr veya Aa Trkistan:
Bilindii gibi Mslman Corafyaclar, bizim daha
ziyade Aa Trkistan dediimiz bu geni coraf blgeye,
genellikle Mvera'n-Nehr adm vermiler ve onu bu isimle
zikr etmilerdir*1*. Muasr milli kaynaklarmzda mesel
Orhun Abideleri, bu veya e anlamda baka bir tabir
olmad gibi eski Sod belgelerinde de byle bir kelimeye
rastlanlmamtr. Bu bakmdan M veran-Nehr kelimesi,
Mslman Araplarn bu blgeyi fethetmelerinden sonra
ortaya km, bunu slm Tarihi ve Corafyaclar
kullanlm, bylece daha yaygn bir coraf terim haline
gelmitir.
Gerekte Mvera'n-Nehr; Arapa bir kelime ve bir
terkibdir. Lugt anlam itibar ile Trke "ay Ard" nehrin
arkas, te taraf veya gerisinde bulunan lkeler anlamna
gelmektedir. Bu anlamn karl olarak Dou ve Bat
1 Niin Mavera'n-Nehr deilde Aa Trkistan? Bu konunun mnkaas
hakknda geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Yeni slm Tarihi ve Trkler, Konya,
1995, II. s. 271.
2 Esin, E ., slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islm a Girif, stanbul,
1978, s. 144, 155, 166.

kaynaklarnda mesel Farsa, "Par Derya" veya ngilizce

"Transoxiana" gibi kelimeler kullanlmtr. Bizim ne eski ve
ne de yeni literatrmzde bu, veya benzer anlamda Trke
bir tbir bulunmad iin Mavera't-Nehr kelimesi, mill
tariH ynnden ok nemli sakncalar olmasna ramen,
kendi yazarlarmz tarafndan da benimsenmi ve ylece
kullanlmtr. Trke "ay-Ard" kelimesi her nedense kendi
ilim adamlar ve tarihilerimiz tarafndan hibir zaman
coraf bir terim olarak kullanlmamtr.
Kelime yukarda da ifde edildii gibi mslman
Araplarn mildi VI. asrn ortalarna doru (642) bu blgeye
ayak basmalarndan sonra ortaya kmtr. Daha sonra
Mslman Corafyaclar tarafndan da benimsenmi ve o
blgenin genel corafi bir ad olarak yakn bir zamana
kadar da kullanlmtr. Ayn blgelere bir ksm
Corafyaclar tarafndan "Turan Yurdu" veya slm
kaynaklarda "Eftalitler blgesi" de denilmektedir. Fakat

3 el-Istahar, el-Mesttk vel-Memlik, Kahire, 1961, s. 161-166; Huddu'l-Alem,

V. Minorsky, London, 1937, s. 112: lbn'I-Fakh, Muhtasaru Kitab'l-Bldan,
nr. M .J. De Goeje, Leiden 1302, s. 314-330, Ibni Hurdadbeh, el-M eslik velM em lik, nr. M J . De Goeje, Leiden, 1989, s. 18, 40, el-Hamev, Mucem'lBldan, Beyrut, 1965, V. s. 45-47.
4 Barthold, W .,Mavera'n-Nehr, md. I.A., VII, s. 409.
5 el-Hamev, II, s. 56.
6 el-Mukaddesi, Ahsenil't-Teksim, nr. M J. De Goeje, 1906, s. 261: Le Strange,
G ., Bldnl-Hilfe, e-arkiyye, Badad, 1954, s. 476.
7 Eftalitler: (Ak-Hunlar), Trk rkna mensup bir kavimdir. slm kaynaklarda el
l i eytal veya el-Heytla olarak kaydedilmektedir. Orta Asya'dan g eden bu
kavim, mild IV-V. asriarda Aa Trkistan'da nemli bir varlk olmulardr.
Kr. Togn, Z .V ., Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 42-46,
Kafesolu, 1 Trk M ill Kltr, Ankara, 1977, s. 66-68.

bu tabirler her nedense Mvera'n-Nehr kelimesi kadar

tutunmam ve mehurda olmamtr.
Bu kelime daha dorusu corafi terimin domas ve
Trkistan'n geni bir blgesinin bu isimle anlmasnda
Ceyhun (Amu Derya veya Oxsus(8) Nehrinin "ran-Turan
lkeleri" arasndaki tarihi fonksuyonunun byk lde
rol olduu sylenebilir. Bilindii gibi Ceyhun Nehri: eski
alardan beri Trke konuan kavimlerle Farsa konuan
kavimler bir baka ifade ile ran 'la Turan arasnda
Firdevs'inin destanlara konu olmu efsneler sebebiyle
geleneksel bir smr olarak kabul edilmitir*10*.
Mvera'n-Nehr Kelimesinin Ortaya kt:
Arap fetihlerinin sratle dou istikametinde gelimesi
ve asrlk Sasni mparatorluu'nun Kadisiye, (636) Cella
(637) ve N ihavend (642) gibi kesin neticeli birka byk
zaferle yklmas sonucu, slm mparatorluu'nun doudaki
hudutlar bu ilk hamlede Ceyhun Nehrine kadar uzanm
bulunuyordu. Ceyhun Nehri: kltr, sosyal bnye ve etnik
yap bakmlarndan tamamen farkl olan bu iki ayr blgede,
yani ranla-Turan arasnda tabii bir "snr" tekil ettiinden
M slman A rap lara, daha ilk fetih yllarndan itibaren,
8 O XSUS: Kelimesinin asl hl mnakaa konusudur. Z.V. Togn, kelimenin
aslnn Trke olduunu, "byk-nehir" manasnda zellikle Amuderya ve SrDerya ve bunlarn kollar hakknda kullanlan "gz" kelimesinden geldiini
savunmaktadr, (bkz. Togan, Z .V A m u-D erya md., A., I, s. 419.
9 Gibb, H.A.R., Orta Asya'da Arap Fthat, ev. M. Hakk, stanbul, 1930, s. 3.
10 Barthold, W ., Turkestan Down to M ongol Invasion, London 1968, s. 64:
Landau, R., slam and the A rabs, London, 1958, s. 45, Sayl, A., Frye, R.N.,
Seluklulardan Evvel Orta arkta Trkler, Belleten, X . sy. 37, sf. 118: Hitit,
P.K., The Arabs, Chicago, 1962, s. 80.

Nehrin te tarafndaki kuzey kesimleri ile ilgili fetih

hareketlerinin stratejisini tesbit etmede sanki bir nirengi ta
vazifesini grmtr. Nitekim Halife Hz. mer; Kuzey ran'
fethetmek iin grevlendirdii Ahnef b. Kaysa byk
zaferlerini kutlamak iin yazd mektubunda aynen yle
demitir:
"Sakn ha, nehri gemeyiniz. Nehrin beri tarafnda
kalnz. Horasan'a nasl ve hangi artlar altnda girdiinizi
iyi biliyorsunuz. Hem nehrin te tarafn a gemekten
saknnz, asla gem eyiniz*.
Araplar, daha o zamanlardan itibaren iki kavim,
Arilerle Traniler arasnda tabi bir snr tekil eden bu
kelimesini benimsemiler ve zel anlamda kullanmaya
balamlardr. u halde, Belzuri'nin; Horasan valileri ile
ilgili olarak mesel; "Said b. Osman askerleri ile nehri
geti*, veya "Selm b. Ziyad kars ile nehri geti'*, gibi
daha bir ok rivayetlerindeki "en-Nehr kelimesinden kasd
Ceyhun Nehri olduu gibi, bu durum dier bir ok klsik
kaynaklarda da byledir.
Ceyhun Nehrim., Trkistan'n i ksmlarna doru
askeri hamlelerinde nemli bir smr, statejik bir blge olarak
kabul eden mslman Araplar, daha sonralar bu nehrin
br tarafnda ve kuzey kesiminde bulunan btn lkeleri
kapsamak zere genel manada "M veran-Nehr; Aa
11 et-Taber, Tarhul-Umam vel-Miilk, Tah. M. brahim, Beyrut, 1967, V II, s.
169.
12 el-Belzur, FUthu'I-BliIdn, Kahire, 1957, III, s. 504.
13 et-Taber, V II, s. 169: bn'l-Esr, el-Kmil ft-T rih, Beyrut, 1965, IV , s. 444,
506,507.

Trkistan" adn vermilerdir*14*. Bu anlamda Mavera'nN ehr daha ilk fetih yllarndan itibaren Horasan; ranlaTuran arasndaki gei blgesinden Ceyhun vastas ile
ayrlan mstakil bir lke olarak kabul edilmi oluyordu*15*.
Burada bir hususun belirtilmesinde byk yararlar
grmekteyiz. Yukarda da belirtildii gibi, Orhun Abideleri
bata olmak zere bir ksm milli kaynaklarmzda bu
kelimeye tesadf olunmad gibi, bu byk coraf
blgenin, buna benzer veya e anlamda bir baka kelime ile
de zikredilm edii grlmektedir*16*.
Yine
Orhun
bidelerinde byk Trk yurdunun geni anlamda snrlar,
genellikle batda "Demir K apt"*17* dier bir ifade ile Ceyhun
havzas gsterilmekte, bunun dnda baka bir ayrma
gidilmemektedir. Bu bakmlardan, Mvera'n-Nehr deyimi
karlnda tarafmzdan "A a T r k is t a n " tabiri
kullanlm ve bu tabirin; buralarn tarih boyunca bir "Trk
C o r a fy a " s ve bu topraklarda yaayan insanlarn
"Trkl" bakmndan daha uygun olaca kanaatine
varlmtr*18*.
Aa Trkistan'n Corafi Snrlar:
Mamafih, klasik slm Corafyaclarnn eserleri
incelendiinde "Aa Trkistan"m corafi snrlarnn tesbit
14 Le Strange, G ., s. 476: Gnaltay, M .., A bbas Oullan mparatorluunun
Kurulu ve Ykseliinde Trkler, Belleten, IV, sy. 23-24, sf. 182.
13 Haan, S.A., The Expansion o f slam Into Central Asla, IC. X L IV , sy. 2, sf.
165.
.
16 Ergin, M., Orhun Abideleri, st. 1970, s. 43.
17 Ergin, M ., a.g.e., s. 1 ,4 ,5 , 7 , 1 2 ,3 1 ,4 3 vd.
18 Bu konunun daha geni mnakaas iin bkz. Kitap, Z., Trkistamn Araplar
Tarafndan Fethi, stanbul, 2000, s. 51, Bu kelime artk meslekdalarmz
tarafndan kabul edilmi ve sk skta kullanlmaktadr Z.K.

etmenin pek de kolay olmad grlmektedir. Bu eserlerde,

A a Trkistan halknn sosyal yaants, mli ve iktisadi
durumlar, rf det ve ananeleri hatta ehirlerinin durumlar
haknda her trl takdirin stnde kfi derecede malmat
verildii halde, blgenin corafi hudutlar zerinde yeteri
kadar hassasiyet gsterilmemitir.
bn'l-Fakih; Mavera'n-Nehr'i; Horasan eyletinin
geni hudutlar iin mteala etmektedir*19*. mparatorluun
"Dou Blgesini" kendine has bir tarzda izah eden elMakds ise; Ceyhun Nehri'ni tabii bir snr olarak kabul
etmekle beraber te tarafnda kalan blgelerin tmn
"Eftalitler Blgesi, Ak Hunlar olarak kabul etmektedir*20*.
Ne varki el-Hamev'nin bu konuda verdii bilgiler de
yetersizdir. O, da Ceyhun Nehri'r umum bir snr olarak
kabul etmekte ve onun gerisinde yani, kuzeyinde kalan
btn lkeleri Mavera'n-Nehr (Aa Trkistan) olarak
grmektedir*21*. Kazvni, pek ok konularda olduu gibi bu
meselede de el-H am evinin yetersiz bilgilerini tekrarlamakla
yetinmektedir*22*.
Bu um um grlerden ayrlan Eb'l-Fida,
Mvera'n-Nehr'i sdece Ceyhun havzasnda ibaret olarak
grmektedir. Ona gre Aa Trkistan; Bat'da Harzem
hududundan b a la y a r a k Ceyhun'un B edahan'a kadar
uzanan blgesidir*.

19 bn'l-Fakif, s. 314-340.
20 el-Makds, s. 261-292; klm'l-Marik.
21 el-Hamev, V , s. 45.
22 el-Kazvit, Asaru'l-Bild, Beyrut, 1969, s. 557-558.
23 Ebu'l-Fd, K., Takvm'l-Bldn, nr. M. Renaud, Paris, 1840, s. 484.

Btn bunlara ramen Istahar bu blgenin kltrne

tamamen vakf bir kimse olmas hasebiyle Mavera'nNehr'in snrlar hakknda ok yeterli bilgiler vermektedir.
Ona gre, Mavera'n-Nehr:
Dou da H otteli iine alan Famir (Pamir), R atdan
dz bir dorultuda Hind topraklarna dayanan, bat da
Ouz ve Hazluc (Karluk) lkelerinden balayarak bir kavis
halinde Taraz (T ala) snrndan geerek Farab, Biskent,
Semerkant, Buhara ve Harzemde dahil olm ak zere Aral
glnde son bulan, Kuzeyde K arlu k Trklerinden yani,
Fargane'nin en u zak m ntkasndan balay arak Talas'a
kadar devam eden ve gneyden yine dz bir dorultuda
Bedahan'dan itibaren Harzem (Aral gl)'e kadar uzanan
Ceyhun Nehri'nin kuatt blgedir*.
Bu konuda dier temel kaynaklardan biri olan
Hudd'l-lem'de ise; Aa Trkistan'n snrlar veciz,
maksada uygun ve ok daha ak bir ekilde
belirtilmektedir. O'na gre Mvera'n-Nehr; dou da Tibet
ve Hindistan, gney de Horasan, bat da uz (Ouz) ve
K hallukh (Karluk) snrlar ile evrilmi geni mreffeh ve
im ren ilecek bir lkedir*. Mellif bazlarnn aksine
Harzem-i de, Aa Trkistan'a dahil etmektedir*26*. Bununla
beraber, Mslman Corafyaclar, A a Trkistan'n
ktisad ticar, din, sosyal ve kltrel zellikleri zerinde
ok daha ayrntl bir ekilde durmular ve yeterli
bilgilervermeyi de ihmal etmemilerdir. Bundan sonraki
24 el-Istahar, s. 161.
25 Hududu'l-lem, s. 112.
26 Hududu'l-lem, s. 121.

sayfalarda bu konular zerinde ok daha ayrntl bir ekilde

durulacaktr*27*.
Aa Trkistann Sosyal Yaps ve Ksaca Trkl:
Genellikle btn ilk ve orta alar boyunca, eski
dnyann en nemli kltr ve ticar blgelerinden biri olan
A a Trkistan'n slm fetihler srasnda din, zellikle
etnik ve sosyal yap s hl gn na karlm deildir.
Bu bakmdan bir ok yazarlar tarafndan bu geni blgede
zellikle slm fetihler srasnda bir Trk varl ve
nfusundan sz etmek bile mmkn olmamaktadr.
u bir gerektir ki, M averan-Nehr veya Aa
Trkistan uzun tarihi seyri iinde ilk alardan beri
Asya'nn i ksmlarndan kopup gelen gebe Trk
boylarn n konup-gt geni ve nemli bir yerleim
blgesi olmutur. eitli sosyal ve siys basklarla Ana
Yurtdan kopan ve "BatTya doru ilerleyen Trk kavimleri
bu ilk hamlelerinde doruca Mavera'n-Nehr veya Aa
Trkistan'a gelmiler ve buralarda geni bir nefes alma
imkanna kavumulardr. Bu bakmdan tarihin hemen her
devrinde Trk nfuz ve Trk varlnn tesiri altnda kalan
bu geni topraklar sadece gebe Trk boylarnn gelip
yerletii blgeler olarak kalmam, ayn zamanda bir ok
Trk devletlerine yurt ve mekn olmutur.

27 Geni bilgi iin bkz. Husarny, S A . Q A rab Administration, Lahore, 1966, s.

114: Le Strange, G a.g.e., s. 476: Barthold, W., Turkestan, s. 64: Sayl, A.,
Frye, R. N a.g.mk., Belleten, X , sy. 37, sf. 99: Kurat, A. Nimet, Kuteybe b.
Mslim'in Havarizm ve Semerkant' Zapt, ADTCF. Dergisi, VI, sy. 5, sf:
390: Haan, S A ., a.g.mk., s. 165.

Bunlardan mesel, Kuanlar (M.252-356) yllar

arasnda buralarda ok byk bir devlet kurduklar gibi,
onlardan sonrada A ftalitler veya A k Hunlar (425-568) yllar
arasnda ayn topraklar zerinde ok gl bir devlet
kurmulardr. G k-Trklerle ranllar birleerek Aftalitler
Devletine bir son verdikten sonra bu defa Aa Trkistan
Gk-Trk hkimiyetine girmitir. Mslman A raplar; bu
blgeye ayak bastklarnda karlarnda Kuan ve Aftalitlerin
bir devam olan " Toharistan Yapguluu"nu bulmular ve
onun bandaki yiit Trk komutan Nizek Tarhan'la ok
etin mcdeleler yapmlardr*28*.
Dier taraftan Aat Trkistan; tarih boyunca
Asyadan kopup gelen Trklerin her zaman barna olmu
yerli nfus, ehirler, kasabalar veya kyler bu byk "Trk
gleriyle" beslenmitir. Trkler buralara gelip yerletikten
sonra ksa zamanda kendilerini yerleik hayata adapte
etmiler, sosyal hayatn btn tezahrlerine yni ticari, idr,
asker itirak ettikleri gibi, Arap istilsna kar
memleketlerini korumada da her zaman dinamik bir unsur
olmulardr.
Aat Trkistan'a Trk Gleri, Kuanlar:
Evet, her ne kadar tarihin ilk devirlerinden beri
periyodik olarak Asya'nn i ksmlarmdan Aat Trkistan'a
bir ok byk Trk gleri olmusa da, eldeki mevcut
belgelerden anlaldna gre bunlara ilve bir yenisi
milddan nce II. asr da olmutur. Zira bu devirlerde tarih
28 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar,
Konya, 2004, s. 25, nan, A., E ski Trk Dini Tarihi, stanbul, 1976, s. 189.

sahnesine kan gl Hurt T r k le r i (Hiyong-Nu'lar)

kendilerinden daha zayf olan bir ok kabilelerin geni otlak
ve meralarn igal etmiler ve sonunda buralarda yaayan
bir ok Trk kavimlerini, batya doru g etmeye
zorlamlardr. Bu cmleden olmak zere Hurt Trkleri'nin
nnden kaan Ye-i Trkleri milddan nce (125-150
yllar aras) bir ok kabile ve mal varlklar ile Aat
Trkistan'a g etmek mecburiyetinde kalmlardr*29*.
Ye-i'lerden sonra Aa Trkistan'a yine dier
nemli bir Trk g daha olmutur. Kang grubu Trklerine
bal olan bu kavimler daha nce buralara g etmi olan
Ye-i'leri, Ceyhun Nehri'nin gneyine srerek btn
Sodiana ve Aat Trkistan'a hkim olmulardr. Kang
grubu Trkleri'nin reisleri Yabgu nvann tayorlard*30*.
Fakat, Aa Trkistan'n geni manada Trk nfuz ve
hkimiyeti altnda kalmas Kuan topluluuna bal Trk
kavimlerinin buralarda byk bir devlet kurmalaryla
mmkn olmutur (M.257-356?) ok daha nceleri dier bir
ksm Trk kabileleri gibi Aa Trkistan'a gelen ve mld
50 senelerinde ran'n byk bir ksm da dahil Hindistan'a
kadar yaylan geni topraklarda kuvvetli bir devlet kuran
Kuan Trkleri, bu lkelerde varlklarn yaklak olarak
asrdan fazla devam ettirmiler ve bu topraklarn byk
29 Eberhard, W ., in'in im al K om ular, Ankara, 1942, s. 106-107. Strabon,
Rerura, Geographicorum, X I, 8, 2. Meanchen Helfen, The Yiiech-chi Problem
R e examined, JA O S, 1945, P. 65. Togan, Z.V., a.g.e., s. 39-40-42. gel, B .,
E ski Orta Asya K abileleri H akknda Aratrmalar, I. YUe-'Ier, ADTCFD.,
X V / l-3 ,1957,sf. 248.
30 Togan, Z .V ., a.g.e., s. 22-45. "Mavera'n-Nehr'de reisleri Yapgu Unvann
tayan Kanglar hakim olmakta devam etmilerdir., Chavannes, Documents , s.
100, Gibb, H A .R ., a.g.e., s. 4.

lde Trklemesine sebeb olmulardr*31*. slm fetih

yllarnda Bata B ay ken t olmak zere Buhara, Semerkant
gibi blgenin bir ok ehirlerinde Trk asll Kuanlarm
soyundan gelme byk bir Trk nfusu vard. Bunlar
oktan yerleik dzene gemi ve ticar hayata hkim, ayn
zamanda ok zengin ve asl ailelerdi*32*.
Yine mild IV. ve V. asrlarda Avarlar, (ince, CuCen) adyla yeni bir kavimler gurubu daha ortaya kmtr.
Bu guruba ait Trk kavim lerinin byk bir ksm yani,
Ouz, Peenek ve K im ak Trkleri bat Trkistan'n gney
ksmlarna gelmiler Ceyhun havzas, hatta daha aa
kesimlere inmilerdir. Bilindii gibi, Avarlarm krallar
Kaan yahut H akan nvann tayorlard. Bunlardan biri de
Tolon K aan'dn (394-410). te daha sonralar M sr da
byk bir devlet kurmu olan Tolonoullarndan Ahmed b.
Tolon'un ceddi muhtemelen bu A var Trklerinden Tolon
Kaan'a kadar uzanmaktadr*33*.
Ak-Hunlar, Aftalitler:
Aa Trkistan'n, Orta Asya Trkl ile olan bu sk
ilikileri zaman ak iinde en canl bir ekilde devam
11 Rosenfield, J.M ., The Dynastic Arts o f the K ushans, Berkely, 1967, P. 7.
Marquart, J., E ranshar, P. 208. Minorsky, V Hudud'l-Alem, s. 230-232. Puri,
B.N. India Uider the K ushans. Bombay, 1965, eitli blmler. Togan, Z.V.,
a.g.e., s. 39-46-51. Uygur vesikalarnda drt Ken ulusu diye anlan ve
Araplarca Trk aristokrasisi saylan Kanlar TUrktrler. Padiahlarnn lakablar
Kl-ur idi. Konuku, E.,K uanlar ve Akhunlar Tarihi, Ankara, 1973, s. 11
34.
32 Kitap, Z., Trkistan Milli Tarih ve Kltr Davamzn M eseleleri, stanbul,
1993, s. 260, Barthold, W. Trkistan, stanbul, 1981, s. 138.
33 Togan, Z.V., a.g.e., 41-42-43. Rasony, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1971, s. 76.
Kafesolu, I., Trk M M Kltr, Ankara, 1977, s. 140 vd.

etmitir. Bunlardan en nemlisi kadim Trk kavimlerinden

Kuanlar gibi, yine bu topraklarda byk bir imparatorluk
kurmu olan A ftalitler veya Ak-Hunlar'd. r. Dou
Tiynan'da zuhur eden bu Heptal, Eftal, dier bir gre
gre "A b t a l" adndaki Trk kavimleri, mild 425
senelerinde Aat Trkistan'a gelerek, Ceyhun havzasna
inmiler ve daha sonra ran'n i ksmlarna kadar
ilerlemilerdir. Daha nceleri Kuan T rklerin in istil
ettikleri bu lkelerde ok daha gl bir imparatorluk kuran
A ftalitler bir ok kereler ran ordularn malp etmiler ve
Sasn Krallarm vergiye balamlardr*34*.
Ak-Hunlar zamannda blge byk lde Trk
varl ve nfus ile tahkim edilmitir. Onlar, her ne kadar
kuvvetli rakipleri B a t G k - Trkleri ve S asnler
tarafndan yklmsa da, sonralar Toharistan blgesinde
varlklarn devam etirmilerdir. slm fetih hareketleri,
ran'n dou ksmlarna srad sralarda, Toharistan ve
Badis hkmdarlar olarak Ak-Hunlar'n bir devam olan
Nizak - Tarhan bulunmakta idi. Nizak - Tarhan gl Trk
hkmdar, maiyetindeki dier Trk generalleri ile birlikte
uzun seneler blgenin Araplar tarafndan istil edilmesine

34 Enoki, K ., The Origine o f the White Huns o r HepthaUties, East West, VI. 3,
1955, 234. Togan, Z.V ., a.g.e., s. 42-46-54. Sasan Nirvan'm babas Kavad
(488-541) Eftalitlerin yardm ile tahta gemiti, s. 72. Konuku, E., a.g.e., s. 39
118. Kr. Togan, Z.V., Eftalitlerin M enei Meselesi, TED., IV. stanbul, 1954,
58-61. Mc. Govern, W .M ., T he Early Epire o f Contral Asia, 410-411. AkHunlarn Garcistan, Toharistan ve Belh Hkimiyetleri, Th. Nldeke, Geschihte
Perser und Araber Zur Zeit der Sasaniden, Leiden, 1879, s. 113-123.

kar btn gcyle direnmi ve bunda byk lde de

muvaffak olmutur*35*.
Bat Gk - Trkleri:
A ftalitlerden sonra, A a Trkistan'a byk Gk Trkler devletinin bir devam olan B at G k - Trkleri
hkim olmulardr. Bat Gk - Trkleri'nin kudretli
Hakanlarndan stemi Han (552-576), slmi kaynaklara gre
Senceb H akan{36) Aa Trkistan'a ynelmi ve Sasn
hkmdar Hsrev Nirvn ile bir anlama yaparak gl
rakipleri Aftalitler hkimiyetine son vermilerdir. Artk
bundan sonradr ki, A a Trkistan; Bat Gk - Trk
devletinin snrlar iinde kalm ve bylece mehur Ceyhun
Nehri, bir kere daha "ranla - Turan arasnda geleneksel bir
snr" olmutur. Artk bundan byle, slm kaynaklarda
Mavera'n-Nehr olarak adlandrlan bu blgeler, Gk - Trk
fetihlerinin gneye kaydrlmas sonucu kesinlikle Gk Trk Hakanlnn mlk ve asker idaresi altna girmiti*37*.
Gk - Trk hkimiyeti, blgede zaten var olan Trklk
dokusunun artmas ve gebe Trklerin ok daha sratli bir
ekilde yerleik hayata gemelerinde ok nemli bir merhale
olmutur. B at G k - Trklerinin kurduu bu yeni dinamik
dzen ve bunun neticesi tesis edilen emniyet ve huzur ve
33 Kitap, Z., a.g.e., s. 35 vd, Konuku, E., a.g.e., s. 105-109. Gibb, H.A.R., a.g.e.,
s. 25-26. et-Taber, 1967, VI, s. 4 4, 3 8 6,445. bn'l-Esr, IV. s. 496. bni A'sam,
el-FiUh,\\. 133b.
36 ef-Taber, II. s. 100,101.
37 Th. Moldeke, a.g.e., s. 167. Chavannes, Documents, s. 227. Gibb H A .R ., a.g.e.,
s. 5. Smer, F., Ouzlar, Ankara, 1972, s. 10-11. Ergin, M ., Orhun Abideleri,
stanbul, 1970, s. 43. Orkun, H.N., E ski Trk Yaztlar, stanbul, 1 9 4 1 ,1-IV.
Togan, Z.V ., a.g.e., s. 52-41-43-48. Togan, Z.V., Trk li, Trkistan Tarihi,
stanbul, 1947,s. 96.

hele hele pek Yolunun salad ekonomik refah ve bolluk

sebebiyle Asya'dan yeni yeni bir ok Trk gebeleri
gelmi ve ayrca, ana ticaret yolu gzerghnda bir ok Trk
kolonileri olumutur.
Dier unsurlar gibi pek Yolu ticaretinden ziyadesiyle
yararlanan Trk tacirleri, rann i ksmlarna kadar
kervanlar gndermekte ve ticar seferler dzenlemekte
idiler08*. O kadar ki, Asya'ya doru giden bu ticaret yolu
gzerghndaki ky ve kasabalarda bulunan, yahut yeni
yeni kasabalar kurarak buralara yerleen Iranl unsurlar bile
bu Trk k es feti karsnda oktan Trklemilerdi. Ayn
ekilde Trkleme keyfiyeti Sodlar iinde mevzu bahisti.
Ayrca mahalli Trk Hanlar, bu G k Trk hkimiyeti
syesinde daha da glenmiler ve muharib Trk unsuru,
yeni kaynaklarla beslendii iin daha zinde bir hale
gelmitir. uras unutulmamaldr ki, mahall Trk
Hanlarnn, slm fetihler srasnda Arap valilerine kar
direnmelerinde, onlarn bu G k - Trk Hakanl ile
gelitirdikleri salam ilikilerin ok byk tesirleri olmutur.
Aat Trkistan Trklnn Genel Karekteri:
Buraya kadar yaptmz bu ksa izahlardan da
anlalaca gibi, A a Trkistan, tarihin ilk alarndan
beri Ye-i'ler, Kuanlar, A ftalitler ve en sonunda Gk
Trkler gibi daha bir ok dinamik Trk kavimleri ve
boylarnn nfuz ve hkimiyetleri altnda kalm, corafi
bakmdan ise tamamen Ana Yurda bal bir Trk lkesi
olmutur. Bu topraklar, sadece muhacir Trk boylarnn
38 Kitap, Z., Trkistann Araplar Tarafndan Fethi, stanbul, 2000, s. 70.

buralara gelip yerlemeleriyle deil, geni lde devlet

kuran Trk kavim lerinin blgeye eitli devirlerde hkim
olmalar sebebiyle Trk varl, Trk nfusu dah a da
kklem i, gelimi ve blgenin hemen her tarafma
yaylarak etkin yerleik bir unsur hline gelmitir. Dier
taraftan mahall Trk Hanlarnnda byk ldeki varlk ve
nfuzlar ile bu Trklerden ok gl bir de aristokratlar
tabakas olumutur ki, bunlar diplomaside dahil, sosyal
hayatn btn tabakalarnda asker, dar ve ticar ilerinde
tesirlerini bilfiil gstermilerdir.
slm fetih hareketleri srasnda, Aa Trkistan'da
ki Trk varlnn durumu, ranl ve Sodlar'dan ok farkl
idi. Onlar hkim bir unsuru tekil ediyorlard. Blgenin,
uzun asrlar Trk hkimiyeti altnda kalm olmas sebebiyle
bir ok nemli ehir ve kasabalarnda nemli lde yerleik
"Trk nfusu" olumutu. Bu Trk nfusu mahall Trk
Hanlarnn temel dayana idi. te Araplara kar verilen
etin savalarda, muharib Trk varlnn kaynan bu
ehirlere oktandr gelip yerlemi Trkler tekil ediyordu.
Zira "VIII. Yzyl banda Sodiana, Toharistan ve
Sicistan'da Trklere has "Tarhan", "Yabgu" ve "ad"
unvanlarnn kullanlmas, buralardaki Trk hakimiyetinin
kkl gemi ve Trk unsurunun zannedildiinden ok
daha kalabalk bir kitle olduunu gstermektedir(39).
Bu bakmdan Sem erkant Buhara, Baykent gibi
blgenin bir ok ehir ve kasabalarnda youn bir Trk
n fu s u vard. O kadar ki, S em erkan t'a Sodiana
39 Kurat, A.N., a.g.mak, A, DTCF Dergisi, VI, no: 5, s. 388.

hkmetinin baehri, adeta bir Trk e h r i gz ile

baklmakta idi(40). Buhara da nemli lde yerleik Trk
nfusu ve messir Trk aristokrat aileleri bulunuyordu.
Bunlarn tarihleri Kuanlara kadar gitmekte idi. te Buhara
ve evresinin ticri hayatnn kalbi bu Trk asll Kuan
ilelerinin avucunda atyordu. Bunlar mslman Araplara
meydan okuyacak kadar zengin ilelerdi. Hatta Buhara'y ilk
imar edenler arasnda daha sonralar buralara yerleen
Comuk adndaki Trk kabilesi olduu rivayet edilmektedir.
Cmk-Kent onlar adna kurulmu bir kasabadr(41).
Dier taraftan A a Trkistan, yine slm fetihler
srasnda Trk a sk er aristo k ra sisi ve siys hkimiyeti
altnda idi. dr kadrolar byk lde Trklerden
olutuu gibi, mahall hkmdarlarn hemen hepisi Trk
asll hnedan ilelerinden geliyordu. Mesel bunlardan;
Nizak Tarhan (644? - 709); Toharistan ve Bazis, Buhara
melikesi Kaba Hatun ve olu Tu ad (703-739); Buhara,
Ihid uzek (Akit Ouz Bek) (709-737); Semerkant daha
geni anlam ile Sodiana, Kartuklardan Yabgu; Urusam,
Sul-Tekin (6507-719); Crcn ve Dehistan, Rutbil, Zablistan
Bedr Tarhan; Huttel'in Trk asll " beyleri idiler(42).
"

Ayrca bu mahalli Trk H anlarn n , Asya Trk

H akanlar ile siysi ilikileri ok gelimi bir halde idi. Bu
40 Brestschreid, M .D., M ediaval R esearches From Eastert S ou rces, London,
1967, s. 58. Sodiana Belonged to the Turks. Kr. bni, Nedim, el-Fihrist, s. 18.

"Mavera'n-Nehr'de olan SOD memleketine gittim. Burann yerli TRK

ahalisi vardr." Kr. Caferolu, A., Trk Dili Tarihi, stanbul, 1970, s. 166.
41 Togan,Z.V., G iri,s. 5.
42 Bu konularda ok geni bilgi iin bkz., Kitap Z ., lk Mslman Trk
Hkmdar ve H akanlar, Konya, 2004.

mnasebetlerin etkinlii, siys Arap fetihlerinin bu blgeye

kaydrlmasndan sonra btn dinamizmi ile ortaya
kmtr. Orta Asya Trk H akan lar, Aa Trkistan'a
yerlemek isteyen Arap varln bir trl kabul etmemi ve
onlar bu topraklardan srp karmak iin kyasya bir
mcadele vemilerdir. Yine onlar her frsatta, mahall Trk
Hanlarn, Araplara kar olan mcadelelerinde bilfiil
desteklemilerdir.
Aa Trkistan'daki Trk varlnn en belirgin
zelliklerinden biri de, muharib Trk unsur ve bunlara
komuta eden yksek rtbeli subaylar ve generaller hulsa,
bu askeri erknn hepisi Trkt. Zira, bata et-Taber olmak
zere, daha bir ok klsik kaynaklarn bu konulardaki
rivayetleri cildlere smayacak kadar oktur. Daha geni bir
ifade ile btn Aa Trkistan'n vurucu gc ve Araplara
kar savunmasn yapanlar hep bu Trkler olmutur. Hl
byle iken; H.A.R. Gib; "m ahall Trk prensleri ve onlarn
askerlerinin ranlIlardan teekkl etm i olduunu" iddia
etmitir ki, bu(43) bir pervaszlk deilse bile lm bir cinayet
olmaldr*44*.
Dier taraftan muhacir Trklerin meden ehirlerde
yaayan ran unsuru ile temasa getikten sonra Farsa'y
renmeleri ve onlarla anlaacak bir hale gelmi olmalar,
43 Gibb, H.A.R., s. 100.
44 Bu konularda geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Orta Douda T rk Askeri
Varl, stanbul, 1987, s. 22-43. Kitapda bu konular ve Emevler devrinde
Trklerden kurulu ilk ordu birlikleri hakknda ok geni ve etrafl bilgiler
verilmitir. Kr. Sykes, S.M ., The Caliphs Last Heritage, London, 1915, P. 167
168... Beyond the Oxus general indication suggest a number of small States
whose rulers depended for military forces on a number o f Sem-i-nomadic

TURKISH tribes.

byk ldeki bu Trk varlnn ranllar tarafndan

tamamiyle asimile edildii anlamna gelmemelidir. Oysa
Farsa ve S o daka'nn yansra Trke de belli evreler
arasnda konuulan hkim bir dil idi. Arap idarecileri,
Trklerle olan asker ve dar ilikileri sonucu yava, yava
bu Trkeyi renmiler, Trk asker erkn ile diplomatik
mnasebetlerinde Trke kon u m ay a gayret etmilerdir.
Nitekim Taber'nin hicr 110 (M. 728) yl olaylar srasmda
naklettii rivayetlerden biz, A a Trkistan olaylarna
karan ve Arap ileri gelenlerinden biri olan Yezid b. Said elBahil'nin a r tk Trk dilini konuur bir hale geldiini
renmi bulunuyoruz(45).
Sadece Said b. Yezd deil, biz Arap valilerinden
bata Kuteybe b. Mslim olmak zere Nasr b. Seyyar da
dahil, daha bir ok kimsenin Trke bildii kanaatindeyiz.
Zra Nasr b. Seyyar kadar Trklerle ili-dl olmu baka bir
Arap valisi yoktur. Trk Prensi Tu-ad'a kzn vermi, o
da kayn pederine Buhara yaknlarnda ok byk bir iftlik
hediye etmitir. Hulsa : Blgeyi coraf bakm dan Trk
yurtlarnn d n d a ay r bir blg e o la r a k dnmek
im kan sz olduu g ib i, Trk varl, Trk nfus ve
kesafetinden mahrum olduunu iddia etm ekte imkanszdr.
Aa Trkistan (M averan-NehrX geni anlam ile Trk
Yurdunun bir paras olduu gibi, buralarda cereyan eden
olaylarda Trk tarihinin olaylar, meseleler ise yine Trk
tarihinin genel meseleleridir.

45 et-Taber, VII, s. 61.

Aa Trkistan'n Trkl ve Yabanc Yazarlar:

Buraya kadar yaptmz aklamalarda ana hatlar ile
Aa Trkistan'n Trkl ve bunun boyutlar zerinde
durulmutur. Oysa bu geni topraklarda ki Trk kesafeti
okyanuslarda ki bir aysberg gibidir. O'nun grnmeyen
ksm, zahir grnen ksmndan kat kat fazladr. Bu
konularda ki gerekler, gn gibi ak olmasna ramen ne
yazk ki bata Alman asll papaz J. Vellhausen(46), ngiliz
tarihisi H.A.R. Gibb(47) ve Rus tarihisi W. Barthold<48) gibi
daha bir ok yazarlar, blgedeki Trk varln tamamen
inkr etmede deta bir yara girmi bulunmaktadrlar.
Onlarn bu konulardaki eserlerini okuyanlar deil Aa
Trkistan, Orta Asya'nn dah bir Trk vatan olduu
hususunda ciddi phelere deceklerdir.
J. Wellhausen, blgeyi her nedense bir ran lkesi
olarak gstermede ar bir gayretkelik iindedir. Ona gre,
Arap ordularna kar direnenler ranl olduu gibi, ayrca o;
Arap ordularnda arpan takviye birliklerinin hepsini
ran l askerler olarak gstermektedir. yet ranllar,
blgenin, Araplar tarafndan istilsndan sonra milli ve
askeri bakmlardan bu kadar gl idilerdi de niin
Araplara en ufak bir ba kaldrma hareketinde
bulunmamlardr? Niin ta ve tahtn kaybeden
Yezdcerd, onun olu Husrev, Trklere snm ve Trk
Hakanndan yardm dilemitir?

46 Wel!hausen, Arab Devleti ve Suktu, ev. F. Iltan, Ankara, 1963.

47 Gibb, H.A.R., Orta Asya Arap Ftuhat, ev. M. Hakk, stanbul, 1930.
48 Barthoid, W., M ool stilasna Kadar Trkistan, stanbul, 1981.

Dier taraftan, bu gayr-i Arap "Mevli Birlikleri" nin

ran'n mslman Araplar tarafndan ele geirilmesinden
ok daha sonra, ilk defa Said b. Osman tarafndan 673
ylnda Semerkant'n muharip Trk unsurundan kurulmu
olduundan da, hi kimsenin en ufak bir phesi
olmamaldr.
H.A.R. Gibb de, Orta-Asya Trk varln inkr
etmenin en mzmin hastalna kaplm bedbaht
tarihilerden biridir. Hatta o daha da ileri gitmekte ve bir
nehri ters aktmaya kalkan maceraperest gibi, klasik
kaynaklarn Trklerle ilg ili rivyetlerini tmyle
reddetmektedir. O, temel kaynaklarn "Trk" veya "Trkler"
eklindeki ok ak, kesin, net ve muhkem rivayetlerini, hi
bir lm esasa dayanmadan bir nevi "acem" yani cinsiyeti
belli olm ayan yabanc kavim ler olarak yorumlamakta ve
ok gln duruma dmektedir.
Bir ilim adamnn hem de hi bir lm zaruret yok iken,
hakikat klarna kar gzlerini kapamas ve btn gc ile
direnmesi, ilmin drstl ve ilim adammn objektiflii ile
badamasna asla imkn yoktur. Aa Trkistan'da ki,
Trk varlm bir trl kabule yanamayan ngiliz asll bu
yazar ise daha da ileri gitmekte ve aynen yle demektedir:
"...belki, bir veya ik i defa, od a tesadfen Trk
birliklerin in (Aa Trkistan ilerine) m dahale etmi
olabilecekleri istisna edilirse, gerek udur ki, 720 senelerine
kadar Arap istillarna kar btn gleri ile direnenler
' sadece ve yalnz yerli prensler ve onlarn ranlIlardan

teekkl etm i ordular idi'*i9K O'na gre Yerli Prensler,

(Trk Hanlar) ranldr. Onlarn ordular da ranlIlardan
olumaktadr. Halbu ki; mahal Prenslerin hepsi istisnasz
Trktr. Muharib unsur ve bunlara komuta eden asker
erkn, subaylar ve generaller phesiz Trktr. Onlar;
geleneksel ve zam an zaman Asya ve Yakn Douyu kaspkavuran Trk militarizmini temsil ediyorlard.
Dier taraftan, Hz. mer'in Dou (Horasan) komutam
Ahnef b. Kays'tan balayarak (642), Emevler'in son Horasan
valisi Nasr b. Seyyarin dinamik Trke Hakan Kur-Sulun
boynunu vurduruncaya kadar (738), Asya Trk Hakanl ve
Aa Trkistan'da ki muharip Trk unsuru, bata Buhara
melikesi Kaba Hatun olmak zere btn mahall Trk
Hanlar, hep beraber dim-dik Arap istillarnn karsnda
durmular ve onlarla ok zorlu ve etin mcadeleler
yapmlardr. Onlarn bu azimli direnmeleri karsnda
Emev Halfeleri bata mer b. Abdl Aziz olmak zere
Aa Trkistann tamamen boaltlmasn bile dnr bir
hale gelmilerdi.
Btn bunlara ramen, H.A.R. G ibbin gerekleri
grmemezlikte direnmesi, bu olaylar ve bunlarla ilgili temel
kaynaklarn rivayetlerini kastl o la ra k saptrm ak iin
tavrlar alm as ve sam a sapan iddialarda bulunmasnn
a n la lr b ir ta r a f yoktu r. n g iliz a s ll Yazarn
grlerinde ne kadar sath ve realitelerden ne kadar uzak
olduu, hi m nakaa gtrm ez bir ekild e ortadadr.
M uharib Trk unsurunun ve Yerli Prenslerin ran asll
49 Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 10-11, Gibb, bu kabil esassz grlerini szkonusu
eserinde sk sk tekrar etmektedir. Ayrca bkz. s. 27.

olduunu iddia etm esi ise bir zrva, zrvadan da te bir

yalan dr ; Tarihi gerekleri a h s g arazlar uruna ilmin
masum m askesine snarak saptrm aya alm ak, ilmin
gerek yzne indirilmi alak bir darbe ve ilmin haysiyeti
ile badamayan hoyrat bir davrantr.
Ama ne hazindirki, byk tarihilerimizden hi biri,
bunlarn sama sapan grlerini hibir zaman tenkit
etmedikleri gibi, hatta kr, krne bir teslimiyet rnei
vererek onlarn her dediini kabul etmiler en az yle
grnmlerdir.
Aa Trkistan'n Trkl ile ilgili olarak yaptmz
bu ksa deerlendirmelerden sonra imdi biz blgenin dier
bir karekteristik zellii olan din yaps ve buralarda
yerleen belli bal dinler zerinde durmak istiyoruz. Zira,
blgede grlen bu kadar eitli din ve mezhepler ve bunlar
arasndaki umum ahengi, slm fetih yllarnda dnyann
bir baka corafi blgesinde grmemiz mmkn deildir.
Bylece slm Dininin; din sahada dier dinlerle yapt bu
etin mcadeleler ve kazand parlak zafer phesiz ok
daha iyi bir ekilde anlalm olacaktr.

SLMYETTEN NCE AAI TRKSTAN'IN

DN YAPISI VE NEML DNLERE
KISA BR BAKI

Genel Olarak Dinler:

u bir gerektir ki, Aa Trkistan; tarihi pek Yolu ve
eski H ind-Baharat ticret yollarnn kavanda nemli bir
yer olmas sebebiyle, ta ilk alardan beri bir ok din, kltr
ve medeniyetlerin urak yeri olmutur. Uzun tarihi seyri
iinde genellikle Trk hkimiyeti altnda kalm olan bu
blgeler, hem Hindistan, hem de eski ran'da zuhur eden bir
ok beer din, sapk fikir ve mezheplerin sadece kuytu bir
snma lkesi olmakla kalmam, ayn zamanda Asya da
dahil in eddine kadar uzanan bu geni blgeler ve Trkler
arasnda da yaylma imkan bulmulardr. Daha sonralar
slm D ini de Arap fetihleri syesinde ayn yollarla bu
topraklara girm i, dier dinlerle yapt etin
mcadelelerden sonra hepsini silip sprerek Orta Asya ve
Trk boylarnn yegne hkim din olmutur.
Aa Trkistan'da yerleen bu dinler nelerdir? Nasl
ve hangi yollardan Orta-Asya ve Tran Yurduna gelmitir?
Bu nemli suallerin cevabna gemeden nce, bu dinlerin,
k yerleri ve ktklar toplumun etnik ve coraf
zelliklerini de nazar itibara alarak yeni bir snflandrma
yapmamz herhalde daha yararl olacaktr. yle ki,
meneleri itibari ile bu dinlere bakldnda bunlarn

genellikle "Ar" veya "Sm Dinler" bir dier ifde ile, lh

Dinler; ve mahall Orta Asya D inleri grubuna ayrldklar
grlmektedir.
Ar D inler: Eski Hind ve ran topraklarnda ve
muhtelif devirlerde kan, A a Trkistan ve Tran
Yurdu'nun dier bir ok blgelerine yaylan Zerdtlk,
Budizm, Manihaizm, M azdekizm vs. gibi dinlerdir.
Smi veya l h i Dinler: n Asya, Orta Dou ve
Arabistan'da ortaya kan, dnyann dier blgelerinde ve
bu arada A a Trkistan'da yaylan lh yani Semv"
dinlerdir. Bunlar Hristiyanlk
(zellikle Nastrlik
mezhebi), Musevlik, ve en sonuncusu ise slm Dini'dir.
M ahall A sya Dinleri: Daha ziyade Trklere has Gk
Tanr veya am an izm ile Taoizm , K onfyus vs. gibi
dinlerdir. imdi biz Ar Dinler gurubundan balayalm ve
nce Zerdtl grelim:
Zerdtlk Nedir? Nastl Ortaya kmtr?
Aa Trkistan'a her ne kadar bir ok din girmise de,
bu dinler arasnda M.. VI. Asrda randa ortaya kan(1) ve
kurucusuna nisbetle Z e r d tl k (slm kaynaklarda
Mecuslik), mensuplarnn okluu, tesir ve nfuz sahasnn
genilii sebebiyle blgenin, slmi fetih hareketleri
srasnda en kuvvetli dinlerinden birini tekil etmektedir.
Gerek ran, gerekse Aa Trkistan'da slm iyet en byk
mcadeleyi Zerdtlk ve onun kalntlarn ortadan silmek
iin vermitir.
1 Sarkolu, E.,D inler Tarihi, sparta, 2000, s. 118.

Esasen Zerdtln blgede dier dinlere kar

salad bu stnlk onun, Sasn hanedannn ve halknn
resm din ve byk lde devlet himayesine mazhar
olmasndan ileri gelmektedir. Hatta o kadar ki L. Caetan,
Zerdtln zamanla "Ben srailin Yahudilik gibi ran'n
tam m ill bir din" haline geldiini kaydetmektedir.
A a Trkistan
ve Turan Yurdu, Zerdt
misyonerlerinin en kesif faaliyetlerini srdrdkleri emin
bir yer olmakla kalmam ayn zamanda ran'da zuhur eden
yeni bir ksm dinler ve onlarn mensuplarna uygulanan
ar bask ve eitli zulmlerden kap kurtulmak isteyen
r anllar'm aknma uramtr. Btn bunlar dier taraftan
Aa Trkistan'da ran unsurunun kesfet kazanmasna ve
Farsa'nn blge sakinleri arasnda konuulan dier dillere
gre daha yaygn bir lisan haline gelmesine nemli derecede
yardmc olmutur.
Her nekadar Zerdtlk, slm fetih hareketlerinin
balad sralarda Aa Trkistan'da yaygn ve kuvvetli bir

2 ed-Dnever, Ahbaru't-Tvl, nr. A. Amir, Kahire, 1930, s. 25: el-Kalkaand,

Subhu'l-Afa , Kahire, 1963, IV , s. 413: en-Nveyr, Nihayetiil-Ereb, Kahire,
1955, 1, s. 109: Emn, A ., Fecru'l-slm, Kahire, 1965, s. 99: e-ehristan, elMilel vet-Nihal, nr. A.M. Vekl, Kahire, 1965; II. s. 46: Hnz, W. Zarahustra,
Stutgard, 1961, s. 147: Tarih-u B en ke, Tahran, 1848, s. 44: Heiler, Fredrich,
Die Religionen der Menscheit, Stutgard, 1959, s. 419-422 vd.: Nasr, S.H.,Ithna
A shar Shizm and Iram an slam , (Religion in the Mecs md. tA., V II, s. 413:
Belenistky, A. a.g.e., s. 114. Montgomery, W ., slam and Integration o f
Society, London, s. 115.
3 Caetanni, L., slm Tarihi, ev. Hseyin Cahid (Yaln) st. 1924, X . s. 243: kr.
Mongomery, W ., a.g.e., s. 116.
J Barthold, W ., a.g.e., s. 180: Belenitsky, A., a.g.e., s. 214-216: Turan, Osman,
Trk Cihan Hkimiyeti, stanbul, 1969,1, s. 66.

halde idiyse de(5) bunun daha ziyade arlk merkezini

Buhara tekil ediyordu. Buhara'ya Zerdtln ne zaman
girdii bilinmemektedir. Ancak Sasn hkmdarlarndan
Afrdun; ran'n Tus, Secistan gibi nemi ehirleri ile birlikte
Buhara'ya da bir "Ate Evi" yaptrmtr. Afrdn'un ina
ettirdii bu mabedin ad kaynaklarda "Bardisn"*6*, enNveyr'ye gre "Bardisvara" olarak zikredilmektedir.
Buhara civarndaki dier nemli Zerdt mabedlerinden
birinin "Kubazan" olduu yine ehristan'nin rivayetleri
arasndadr. Cveyn'nin ifadesine gre Buhara; Zerdt
ileri gelenlerinin (abid zahid) topland mukaddes bir ehir
olarak kalmam ayn zamanda Zdtln kkl bir din
ve kltr merkezi haline gelmitir. Dolaysyla Budizmi bir
hayli sarsmtr.
Nitekim, Buhara'da uzun zamanlardan beri Budist
heykellerinin satld byk pazar yerindeki "Mahz-t Rz
M a b ed i" nin daha sonralar "Ate E v i" yani mecs
mabedine dndrlmesi bize bu gerei aka
kantlamaktadr*10*. Bu mabed'te uzun zamana kadar
mukaddes atein yakld N arah 'n in rivayetleri
arasndadr. Buhara'da ki, Zerdtlerle ilgili bir rivayetinde
Narah'nin, "Bu v ilay ette m ecs m abedleri o k idi'*
5 Togan, Z.V., Umum Trk Tarihine Giri, st. 1 9 7 0 ,1, s. 54: Barthold, W ., Orta
Asya Trk Tarihi, st. 1927, s. 37.
6 e-ehristn, II, s. 59.
7 en-Nveyr, s. 107 vd.
8 e-ehristn, II, s. 59: kr. et-Taber, VIII, s. 1230.
9 Cveyn, The History o f the W orld Conqueror, Manchester, 1958, s. 98:
Balctolu,Tahir, H., Trk Tarihinde Mezhep Ceryanlan , stanbul, s. 117.
10 Narah, s. 38.
" Narah, s. 50.

demekte ve zellikle Trk asll K uanlar; bu tacir

mecslerin fevkalade gzel, manzaral baheli kklerde
oturduklarm maddi durumlarnn iyi ve zengin kimseler
olduklarn beyan etmektedir*12.
Zerdtlk Baykenf(13) ve Semerkantfu) gibi Aa
Trkistan'n dier byk ticaret merkezlerinde de nemli
baarlar elde etmitir. Kuteybe'nin Semerkant' teslim al
srasnda Ate Evlerine aka el koymas ve bunu sulh
artlar arasnda bizzat zikrettirmesi Semerkant'da
Zerdtln durum u hakknda yeterli bilgiler
vermektedir*15. Zerdtlk daha da ileri giderek in eddine
kadar olan geni bir sahada ve eitli Trk boylar arasna da
girmitir*16.
Byk bir imparatorluk dini olmasna ramen ou
zaman devlet himyesinden mahrum ve fakat kendisine has
usullerle ok daha salam bir ekilde A a Trkistan'da
yaylan slm iyetin, karsna kan en byk engellerden
biri de phesiz Zerdtlk olmutur. Zerdtlerin gizliden
gizliye nasl sk bir faaliyete giritikleri, en sonunda
Emevilerin son Horasan valisi Nasr b. Seyyar tarafndan
aklanmtr. Merv'de ok byk bir cemaat huzurunda
12 Narah, s. 50.
13 el-Birn, cl-Asaru'l-Bakiye, Leipzig, 1923, s. 234.
14 Shaban, M .A., The A bbaside Revolution, Cambiridge, 1970, s. 15: Trittion,
A.S., The Caliphs and Their Non-Muslim Subjects, s. 99.
15 el-Belzur, III, s. 518: et-Taber, V II, s. 1246: lbn'1-Esr, IV , s. 573: bn
Haldn, Tarih , Beyrut, 1971, III, s. 63.
16 Eb D lef R isalesi, (bn Fazlan Seyahatnamesi, nr. Ramazan een, st.,
1975, s. 68: Ayrca bkz. (Yriikkan) Yusuf Ziya, Orta Asya'da Trk Boylan,
Darlfnun, stanbul, 1932, sy. 23, sf. 39-52.

okunan bu tesirli hutbede Zerdt toplumunun din lideri,

hmisi,byk dzenbaz Bahramsis sadece tehir edilmekle
kalmam, onun mslmanlar ezmek iin kulland
"Vergi" silah da elinden alnm ve tesirsiz bir hale
getirilmitir*17*. Neticede vergi boyunduruundan kurtulan
binlerce kimse bu arada Trk mslman olmulardr.
Budizm Trk Yurtlarnda:
Aa Trkistan ve geni manada Turan Yurdunu din
ve kltr itibar ile byk lde tesir altnda brakan dier
dinlerden biri de phesiz Budizm'dir.
M.. VI. asrda Hindistan'da kan Budizm *18*; Hint
B a h a ra t Yolu'nun da tesiri ile Afganistan ve ran
istikmetinde yaylarak in'e kadar uzanmtr*19*, zellikle
Kuanlar devri (M.S. I-III. asr) Budizm'in bu blgelerde
yaylmasnda ok nemli bir merhale tekil etmektedir*20*.
Budizm'in, Mahayana (minhac- hakikat) mezhebine ait
olmak zere Kanika-1 tarafndan Belhf ve Buhara'da (22*
17 et-Taber, IX , s. 1688: bn'l-Esr, V , s. 236.
18 Conze, E d w a rd D er Budhimus, Stutgard, 1962, s. 3 1 ,1 9 1 : Hacklann, Heinrich,
Die Religionen der Erde, Mnchen, 1966 III, s. 56: Challaye, Felicien., Dinler
Tarihi, ev. Samih Tiryakiolu, st. 1960, s. 66: Dorul, . Rza., Dinler Tarihi,
st. 1947, s. 112, Sarkolu, E., a.g.e., s. 179.
19 Parker, E.H ., A T housand Years o f the Tartars, London, 1969, s. 105:
Balcolu, T.H ., a.g.e., s. 114: Heirler, F., Die Religionen der Menschheit,
Stutgard, 1959, s. 3 0 6 ,3 0 9 vd. Conze, Edvvard, a.g.e., s. III.
20 Togan, Z .V., a.g.e., s. 46: Heirler, F., a.g.e., s. 309: Aleksandr, B ., a.g.e., s. 98:
Diez, Ernest, The Ancient World ofA sia, London, 1961, s. 142.
21 Belh'te kurulan bu Nev B a h a r (Sanskrite Nova V ih a ra ) yeni mabed,
Emevilerin ilk Horasan valilerinden Kays b. el-Heysem tarafndan yktrlmtr,
bkz. Haan, S.A ., Survery o f the Expantion o f slam , IC. X L IV , sy. 2, sf. 165:
Ayrca Nev Bahar mabedi iin bkz. Yusuf, S.M ., Bedii'l-llkat el-Ilmiyye,
M K E .X II,sy . l .s f . 106-107.

Nev B ahar" iki byk mabed kurulmutur03*. Aa

Trkistan'da Budizm, baarl bir ekilde yaylmasna devam
etmi, Semerkant'a sram ve orada da "Nev Bahar" adyla
muazzam bir Budist manastr yaplmtr04*.
Belh, Buhara ve Semerkant'da kurulan bu mabedler ve
misyonerler, bir taraftan Budizm'in Asya'nn i ksmlarna
tarken, dier taraftan da Hint felsefe ve kltrnn bu
topraklarda ok geni bir ekilde yaylma ve tutunmasna05*ve ehirlemenin gelimesine nemli lde yardm
etmitir06*. Belki de Budizm'in bu fonksiyonlar nedeniyledir
ki, sm aleminde kurulan ilk medrese bugnn deyimi ile
niversitelerin nce bu Budist "Vi/ara "larn takliden
Buhara'da kurulduu ileri srlmektedir07*.
Narah'nin beyanlarna gre, Budizm'in ikbl
devirlerinde Buhara, belki btn ran ve Aa Trkistan
iin heykeller yapld bir yer08* ve Buda heykeli
endstrisinin merkezi idi. Eski zamanlarda Buhara'nm Mah
adnda ki ok dindar hkmdar, kendi ismine izafeten
Buhara'nn en gzel aalk bir yerinde, Budist heykellerinin
alm ve satmnn daha rahat ve kolaylkla yaplabilmesi izin
~ Hatta Buhara kelimesinin aslnn buralarda medrese ve manastr anlamna geen
"vihar"dan geldii dahi ileri srlmektedir, bkz. Togan, Z .V ., Trk li
Trkistan Tarihi, st. 1 9 4 2 ,1, s. 81.
.
23 Gnaltay, M .., bn Sina'nn ahsiyeti ve Milliyeti M eselesi, Belleten, IV, sy.
13, sf. 19.
24 Bala, Mirza, A., II, s. 672: Hitti, P.K., a.g.e s. 209.
25 Tekin, inasi, Uygurca M etinler, Ankara, 1960, s. 3: Yusuf, S.M ., Studies in
Islamic History, Lahore, 1970, s. 45.
26 W att,M .W .,a.g.e.,s. 116.
27 Turan, O., Trkler ve slmiyet. ADTC. Dergisi, IV, sy. 4 , sf. 461: N arfah, s.
39. Le-Strange G., a.g.e., s. 504, el-Makds, s. 282.
28 Narah s. 38.

"Mah- Rz arsT'n kurdurmutur. phesiz koyu bir

Budist olan hkmdar Mah, daha sonralar civardaki btn
bu iin ehli sanatkrlar toplayarak sz konusu arda belirli
gnlerde satlmak zere yapabildikleri kadar ok Buda
heykelleri yapmalarn emretmitir*29.
Bunlarn iinde deerli sanaatkar, ustalar, daha ak
ifde ile heykeltralar tarafndan yaplm ok kymetli,
sanat deeri ok yksek heykeller, Buda heykelleri
bulunduu gibi, bir oklar da genellikle basit, fazla sanat
deeri olmayan tuladan piirilmek suretiyle yaplm
oyuncak heykeller olmas gerekmektedir. Zira, Aa
Trkistan'da yaplan kazlarda kan bol miktardaki bu kabil
Buda heykelleri bize bu kanaati vermektedir.
Buhara'da senede iki defa olmak zere byk bir
pazar kurulur, burada sanatkrlarn bir sene iinde btn
gleri ile hazrladklar heykellerin alm ve satmlar
yaplrd*30. Hatta o gn pazar yerinde hkmdar iinde bir
taht kurulur, hkmdar maiyyetiyle birlikte ar yerine
gelir tahtna oturarak bu al verileri hem kotrol, hem de
tevik ederdi. Bu putlardan bazlar 50,000 dirheme kadar
alc bulabiliyordu*31. ,
Zerdtln tesiri ile Budizm Buhara'da bir hayli
gerilemise de Sem erkant'da ki, parlak devri devam

29 Narah, s. 38.
30 Narah ad geen bu Budist arsnn kendi zamanna kadar (959 l.) devam
ettiini ve bu kadar muazzam arnn inaasna ve kalntlarna ap kaldn
itiraf etmektedir, bkz. Tarih-u Buhara, s. 38.
31 Narah, s. 38.

etmitir02. Kuteybe b. Mslim'in Semerkant' teslim al

srasnda yaklmak zere ortaya ylan Buda heykellerinin
byk bir kk gibi olduu ve bata o zamann Semerkant
hkmdar Guzek (Ouz Bek), olmak zere yerli halkn
Mslman Fatih'e, iddetli tepkiler gsterdikleri yolundaki
rivayetler bize bu hususta yeteri kadar fikirler
vermektedir*33.
Budizm, Aa Trkistan'da bir devlet dini olan
Zerdtln iddetli mukavemetine uramtr. Nastri
Hristiyanlk (34),
Manihaizm(35),
hatta
v a ry a n tl
Mazdekizm'in rekbeti ile kar karya kalmtr. Btn
bunlar, Budizm'in yava yava ve devaml bir surette
gerilemesine sebeb olmutur. Artk Budizm'in, Arap
istilsnn balad devirlerde Aa Trkistan'da
durumunun bir hayli sarsld ve mdafaaya ekildii
grlr. Samimi Budist Seyyah in'li Hsuan Tsang'n VI.
asrn banda in'den balayp Aa Trkistan'dan geerek
Hindistan'a kadar yapt uzun seyahat hatralar Budizmin
Aa Trkistan'da kme devrine k tutmaktadr*36.
O sralarda Budizm'in zellikle Demir Kap rnn gney
kesimlerinde daha kuvvetli olduu, kuzeyde Sodianada
32 Kurat, A.N., a.g.mk., ADTCF. Dergisi, VI, sy. 5, sf. 391..
33 el-Belzur, III, s. 518: et-Taber, VIII, s. 1246.
34 Spuler, Bertold., Die Morgenlandichen K irchen, Leiden/Kln, 1964, 137, 139
vd. Tekin, inas, a.g.e., s. 3.
35 Widengren, Geo, M ani und d er Manichaismus, Stutgart, 1961, s. 132 vd.
Tekin, inas, a.g.e., s. 2.
36 Barthold, W., M ool stilsna K adar Trkistan, stanbul, 1981, s. 54, Yusuf
S.M ., a.g.e., s. 47-51: Chavannes, E., Documents, sur les Tou-Kiue (Turcs)
Occidentaux, Paris, 1900, s. 301.

ise Zerdtlt galip geldii anlalmaktadr07*. O kadar ki,

inli Seyyah, Buda M anastrlarm ancak Sod'un gney
hududunu, geipte Toharistan'a girdikten sonra grmtr.
inli seyyahn hatralarndan anlaldna gre, Sod'un
baehri olan Samerkant da yalnz iki tane metruk Buda
manastr vard. Zerdtler, B u distlerin o manastrlarda
toplanmalarna ibadet etmelerine man oluyorlar ve ar
basklar yapyorlard. O kadar ki, Zerdtler daha da ileri
gidiyor. Budistleri ucu ate tututurulmu mukaddes sopa
ve odunlarla bu mabedlerden srp karyorlard*38*. slm
fetih hareketlerinin balad sralarda sadece Tirmiz'de 12
Budist mabedi ve 1,000 kadar da Budist rahibinin
bulunduu kaydedilmektedir09*.
Orta-Asya Arap fetihlerinin balamas ve slmiyetin
Tran Yurduna ayak basmas ile Aa Trkistan'da
etkinliini tamamen kaybeden Budizm ; Asya'ya doru
ekilmi ve zellikle Uygur Trkleri arasnda kayda deer,
byk bir ilgi grmtr*40*. Hatta o kadar ki, byk Trk
Hakam Bilge Kaan, Budizm'in (inlilerin nasl kollektif bir
dini varsa) kendi milleti yani Trkler iin resmi din olmasn
isteyecek kadar ileri gitmitir*41*.
37 Shaban, M A ., Khurasan at the Time o f the A rab Conquest; Iran an d slam
nr. C.E. Bosworth Edinburgh, 1971, s. 482.
38 Barthold, W., Orta Asya Trk Tarihi, s. 37.
39 Barthold, W., Tirmiz md. DM. V , s. 223.
40 Kitap, Z., Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slmiyet, Konya,
2004, s. 124, Barthold, W ., Orta Asya Trk Tarihi, s. 11-12: . Bahaeddin,
Trk Kltrnn Gelime alan, stanbul, 1971,1,87.
41 Mau-Tsai, Liu, D ie Chinesichen Nachrrichten zur G eschichte d er OstaTrken, Wiesbaden, 1958, s. 224: gel, Bahaeddin, a.g.e., I, s. 99: Turan, O.,
a.g.e., I ,s .6 5 .

Fakat yannda gn grm akll, Trk milletinin

zelliklerini iyi bilen byk devlet adam Tonyukuk Han
vard. Onun hl hayran olan Alman ilim adamlar bugn
bile takdirlerini aklamak iin Tonyukuk'a "Gk Trk
m paratorluunun Bismarkt'*4
demektedirler. te,
Tonyukuk-Han o zamana kadar Gk Trk Hakanna
hizmet etmi olan bu emektar vezir Bilge Kaan'a
Budizm'in Trk'n askerlik ruhu ve milli karakterlerini
dumura uratacandan sz etmi ve byk bir basiretle ona
aynen yle demitir:
"-Bu olmaz. nk Trklerin saylar az, inlilerin ise
ok fazladr. Buna ramen biz inlilere kar hep muzaffer
olduk. Biz gebe sav a bir m illetiz. Kendim izi gl
hissettiim iz zam an d ev am l a k n la r y ap y or, zay f
olduumuz zam an da, dalarn, vadilerin derinliklerine
dalyor, kurtuluyoruz. Buda ve Tao dinlerine gelince; bu
dinler daha o k sulh iinde yaayan ve sessiz ve uysal
kiiler iindir. Sava yapm ak ve g kazanm ak isteyenlere
gre deildir,/<43). Bylece onu her naslsa saplanp kald bu
ok tehlikeli fikirlerden vazgeirmeye muvaffak olmutur.
Byk Arap edibi Chzn, Budist olan Trklerin milli
deerlerini (askerlik kahramanlk, hareketli olmak vs.) nasl
kaybettikleri hakknda ilgin mahedeleri vardr. el-Chz
B izan slIlarla S san ler arasnda cereyan eden bir ksm
harpler zerinde durmakta ve bu harplerde BizanslIlarn
42 Ligeti, L., Bilinmeyen Asya, st. 1970, II, s. 18.
43 gel, B ., Trk Tarihine Giri, Ankara, 1991, s. 179 kr. Ligeti, L. Bilinmeyen
Asya, Ankara, 1970,11. s. 18-19.

yenilmelerinin asl sebebini Rumlarn, yumuaklk ve

intikam almamay emreden H ristiy an lk dinine girmi
olmalarnda bulmaktadr. Aym elim akibeti Trkler iin de
savunan el-Chz aynen yle demektedir:
"Trkler z n d klk (Budizm ) dinine girince artk
harplerde m alup o lm a y a b a la d la r. Trklerin en
kahram an kabilelerinden biri olan Dokuz Ouz (Uygur)
kabilesi bunun mislidir. Halbuki, Dokuz Ouzlar, Karluk
Trklerinden sayca bir ka m isli az olduklar halde, daima
savalarda onlardan stn olurlard. Ne zaman ki Trkler
bu zn dklk dinine girmeye balad lar oysa, bu znklk
dini, insanlar dnyadan el etek ektirm e ve yumuaklk
telkin etm ede H ristiyanlktan daha kt tesir eder, artk
onlarn kahram anlklar gitmi, yiitlik duygular snm
ve psrk ekingen bir m illet olmulardr "<44).
.
Kahramanlklar dillere destan olan ve bir ok Arap
kaynaklarnda Trklerin en hain kabilesi olarak zikredilen
Dokuz Ouzlarn, B u d a hatta, Man gibi eski Asya
dinlerinin aralarnda yaylmasyla bir anda askerlik ruhlarn
kaybetmeleri sadece byk Trk hayran el-Chz'm deil,
dier bir ksm Arap yazarlarnn da gznden kamamtr.
Mesel, Temim b. Bahr, yukarda zikredilen Dokuz
Ouz kabilelerinin meskn olduklar yerlere yapt
seyahatler srasnda grd ilgin mahadelerini anlatr.
Onlarn arasnda Budizm'in yansra M an ve Zerdtln
de yayldn, hatta nceleri daha da kuvvetli olan
44 Kitap, Z., et-Tilrk f i M iiellefat el-Cahz, Beyrut, 1972, s. 84, kr. en-Necm,
V.T. el-Cahz vel-Hzarat'l-Abbasiyye, Badad, 1954, s. 129-130.

Zerdtln, M an dininin Asya'da sratle yaylmas ile

yava yava eski kuvvetini kaybetmeye baladm anlatr.
Ne yazk ki, O da, btn bu dinlerin, Trkler'de ki, askerlik
ruhunu inanlmayacak kadar zayflattn itiraf ederek
yukarda mahedelerini naklettiimiz el-Chz'la ayn
noktaya geldii grlr*45*. Btn bu aklamalardan
anlalaca zere, slm Dininin, H ristiyanlk, Budizm
hatta dier bir ksm A r ve Smi dinlerin aksine, milli
deerlerimizi nasl besleyici ve gelitirici bir rol oynadm
burada geni geni izah etmeye bilmem lzum varmdr?
Manihaizm ve Dier Dinler:
Aa Trkistanda yaylan byk ri dinlerden bir
dieri de daha ziyade "bir tccar dini" olarak bilinen
Manihaizm 'dir*46*.
Sasanler zamannda dier bir ksm dinler gibi ran'da
zuhur eden M anihaizmm ; (III. asrn ba) kurucusu
Mannin ikence ile ldrlmesi sonucu*48*, mensuplarnn
byk bir ksm pek tabi olarak A a Trkistan'a
snmlar ve buralarda din faaliyetlerini srdrmler
dir*49*. Blgede, Mild III. asrdan itibaren artk gze batacak
bir ekilde yaylmaya balayan M anihaistler*50*, Semerkant
tpk hristiyanlar gibi kendilerine merkez olarak kabul
45 Barthold, W., Tarih et-Trk, Kahire, 1958, s. 12.
46 gel, Bahaeddin, a.g.e., I, s. 97-98.
47 Nasr, S. Hosein, a.g.e., II, s. 99: Barthold, W ., slm Medeniyeti Tarihi, s. 10:
gel, Bahaeddin, a.g.e., I, s. 99.
48 en-Nveyri, V , 168-169: el-Kalkaand, IV, s. 415.
49 bn Nedm, el-Fihrist, Tahran, s. 400: Ligeti, L., Bilinmeyen Asya, ev.
Sadrettin Karatay, stanbul, 1964, s. 251.
50 Barthold, W., Orta Asya Trk Tarihi, s. 12-14.

etmilerdir01*. Daha sonralar malum Sod'lu tccarlarn

kafilelerine katlarak Orta Asya ve Turan Yurdu'nun en cra
kelerine kadar faaliyet sahalarn geniletmilerdir02*.
Aa Trkistan'da yava yava gelien Manihaizm,
bir takm Budist unsurlarn katlmasyla daha da
kuvvetlenmitir03*. Hatta Barthold, Hsuan Tsang zamannda
bile Seyhun ile u arasnda ki geni sahada yegne hkim
d in in
M anihaizm olabileceini kaydetmektedir04.
s l m iy e tin Aa Trkistan'da, M an, Z erd tl k ve
H ristiyanlk dinlerinin artklarn temizliyerek yerlemeye
alrken douda Uygurlar, M an dinine giriyor, bu arada
B u d iz m ve H ristiy a n lk Trkler arasnda yeni yeni
taraftarlar kazanyordu05*.
B Kaan zamannda (762), Uygur Trklerinin
iltihakiyle daha da kuvvetlenen Manihaizm (56*, slm Dinin
karsna geici bir devre iinde m eden Trk unsuru ile
km ve ar mcadeleler vermitir*57*. Hatta Halife
Muktedir zamannda (908-932, Abbasler Devri), Horasan
valisinin Semerkant'daki Manihaistlere ki, bunlarn adedi
500 kadar olduu tahmin edilmektedir*58*, ar bask yapmas
zerine Tokuz Ouz hkmdar mslman valiyi ok
51 Emn, Ahmed, a.g.e., s. 105.
52 el, Bahaeddin, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1962, s. 349:
Kurat, A.N., a.g.mk., ADTCF. Dergisi, VI, sy. 5, sf. 392.
33 L ig e ti,L .D .,a .g .e .,s .251.
54 Barthold, W ., F ou r Studies, Leiden, 1956, s. 82.
55Turan,O., a.g.mk., ADTCF. Dergisi, IV, sy. 4, sf. 461.
36 gel, Bahaeddin, a.g.e., s. 348: Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi, s. 91:
Thomsen, W., a.g.m k.,TM . II, s. 36.
57 Kitap,Z., a.g.e., s. 103.
58 bn Nedim, a.g.e., s. 401.

cretkr bir ekilde tehdit etmi ve de bir mektup

gndermitir. Hkmdar sz konusu mektubunda:
"Benim

lkem deki m slm anlar senin

d in d a la rm d a n

(m a n ih a is tle ri

lkendeki

kastedmektedir)

phesiz bir ka misli fazladr." demi ve "onlardan

tek

birisin in

lk e s in d e k i

b ile

ldrld

m s l m a n

ta kd ird e

to p lm u n u

kendi

klntan

geirecein e, m escidlerini yktracana ve

dier

lkelerdeki mslmanlar korumay brakacana ve

hatta onlar ldrteceine dair yemin etmitir'*59*.

Gerek bu mektup, gerekse biraz nce el-Chzdan

naklettiimiz rivayetler ve bu konuda topladmz ve
deerlendirmeye imkan bulamadmz, daha bir ok
malzemeler, Aa Trkistan'daki dinler aras mcadelenin
iddeti hakknda gerekten ilgi ekici fikirler vermektedir.
Bizim, konunun zel durumu icab nemli de olsa bu
mcadelenin ayrntlarna burada girmemize imkan yoktur.
Ancak bni Nedim'in bu kymetli ve bir ok ynlerden
yorumlanmas gereken rivayeti, X. asrda bile Semerkant'd a
kayda deer miktarda manihaist bir toplumunun
bulunduunu gsterdii gibi, dier taraftan da Asya'da
Trkler arasnda sl m iy etin nemli lde yayldm
gstermekte ve bir ok camii ve mescidlerin yapldm
bildirmektedir.

59 bn Nedim, a.g.e., s. 401: Turan, O., Trk Cihan Hkimiyeti M efkresi Tariki,
I, s. 68.

Aa Trkistanda lh Dinler: Hristiyanlk:

Aa Trkistan sadece " A ri dinler" iin deil,

slmiyetten nceki "lh dinler" iinde bir urak yeri
olmutur. Bundan maksadmz slmiyetten asrlarca nce
bu topraklara ayak basm olan H ristiyanlk ve Msevilik
dinleridir. Nevarki Aa Trkistan'a Hristiyanln daha
ziyde N astur mezhebine bal rahipleri gelmi ve Trk
yurtlarnda byk baarlar salamlardr*60*. Dini felsefesi
ksaca Hz. sa 'n n ilahln reddeden Nastrler{61), bu
meselede slmiyete byk benzerlikler gstermilerdir.
stanbul'da N a st r denilen*62* ve iki byk kiliseleri olan
ark Suriyeliler,(63*, M ezopotam yada byk bir Nastr
kilisesi ina etmeye muvaffak olmulardr*64*. Bylece n
Asya'ya yani M usul, Irak ve Fars'a yaylan Nastrler daha
da ileri giderek ran ve Horasan; Dou Turan Yurdu yolu ile
Aa Trkistan'a kadar gelmilerdir.
Byk hristiyan kitleye nemli bir inan meselesinde
muhalif olmalar nedeniyle S a s a n le r tarafndan bir
dmanlk politikas icab Bizansa kar geni lde ve her
zaman desteklenen N astrler, ksa zaman iinde ran'da
nemli'bir ekalliyet ve varlk hline gelmilerdir*65*. Esasen
60 Geni bilgi iin bkz. Giinay, . ve Gngr, H., Balangtan Gnmze
Trklerin Dini Tarihi, Ankara, 1997, s. 142, vd. Barthold, W ., Orta Asyada
Hristiyanhk, T.M . stanbul, s. 58, Esin, E., slmiyetten nceki Trk Kltr
Tarihi ve slmiyet, s. 135.
61 bn Hazm, el-Fasl f i l Milel vel-Ehva ve en-Ninl, Msr, 1321, I| s. 49.
62 bni Hazm, a.g.e., I, s. 49.
63 Supulan-Barthold, ran Moollar, Ankara, 1957, s. 227.
64 Caetani, L., a.g.e., X , s. 230.
65 Nasr, S. Hosein, a.g.e., II, s. 99.

ran V. asrdan itibaren Bizans'tan kovulan btn meden

unsurlar; mesel M ec sler, Y a h d iler ve Hristiyan
rafizlerine kar emin bir snak vazifesini grmtr*66*. L.
Caetan, Arap Ftuhat srasnda bunlarn ran'da dkn,
sefil ve ok acnacak bir durumda olduklarm
kaydetmektedir*67*.
Mild VI. asrda Aa Trkistan hudud-u askeriyesi
vastasyla Trk yurtlarna giren Hristiyanlk (68), buralarda
fazla bir din mukavemetle karlamamtr. Aksine
Z erdtlkle B u d iz m arasndaki asrlardr srp gelen
mcadeleler daha dorusu rekabetlerden byk lde
yararlanan Nastr. misyonerler, Aat Trkistan'da nemli
derecede baarlar elde etmilerdir*69*. Daha somalar
Semerkant'da bir metrepolitlik kuran Nastrfler*70*, burasm
kendileri iin bir pilot blge kabul etmilerdir.
Artk Semerkant' kendilerine en uygun bir merkez
olarak seen ve bunda da phesiz isabetli olan Nastrler,
misyonerlik alanlarn daha da geniletmiler ve bylece
Orta Asya Trk boylar, hatta in'in i ksmlarna kadar
uzanan ok geni bir sahada yaylma imkann
bulmulardr*71*. Bata Buhara olmak zere*72* Aa

66 Barthold, W ., slm Medeniyeti Tarihi, nr. Fuad Kprl, Ankara, 1963, s. 11.
67 Caetani, L., a.g.e., X , s. 272.
68 Necib-Asm, Trk Tarihi, st. 1316, s. 141.
69 Wambry, E., Tarih-u B u hara , Kahire, 1965, s. 53.
10 Bretschneider, E., M ediaeval Researches, London, 1967, II, s. 59-60.
71 Caetani, L., a.g.e., X , s. 230: Thomsen, W., ark Trkistan'n Mazisine Dair,
TM . II, s. 35.

:
11 Wambry, E., a.g.e., s. 53.

Trkistan'n Vinkard(73), M irgi, Tala gibi kk byk daha

bir ok kasabalarnda taraftar bulunan Nastrler Kagar'da
da bir metropolitik kurmulardr*74.
Aa Trkistan'da Arap fthatnn balad
sralarda Hristiyan cemaatin nemli bir varlk olduklar
slm kaynaklarn rivayetlerinden ak ak anlalmaktadr.
slmiyetin blgede devlet himayesinden mahrum ve
kendine has yollarla yaylmas, mteassp Hristiyan
varln bir hayli tedirgin etmitir. Bu cemaatin lideri Papaz
A b a d d b. C u ra y c u r (Gregory) blgede slmiyetin
yaylmasn nlemek iin elinden gelen her trl faaliyeti
gstermi bu meselede dier din toplum liderleri ile
anlam ve mhtedilerden ok ar vergiler almtr*75.
Emevilerin dirayetli horasan valisi Nasr. b. Seyyar bunlarn
zerine cesaretle yryerek sultalarm krmtr ki bundan
sonraki bahisler de bu konular zerinde ok daha ayrntl
olarak durulacaktr.
Aa Trkistan'da Musevilik:
Hristiyanln yansra Aa Trkistana, Musevlikte

sramtr. Ne varki Musevlik, dier dinlerin aksine, hi bir

zaman, yaylmac bir eilim gstermemitir. Yahudi
aznlklarn bulunduu ehirlerde, kendine has, o gruba zel
bir aznlk dini olarak yaamn srdrmtr. Mesel slm
Dinin Horasan; Dou Turan Yurduna geldii sralarda
73 Barthold, W.,Turkestan, s. 170.
74 Bretschneider, E ., a.g.e., II, s. 47: Psalty (Fransz) Tilrklerde Hristiyanlk, II.
TTK. Teblileri, stanbul, 1943, s. 892.
75 et-Taber, VII, s. 173, Ibn'1-Esr, V , s. 236.

Merodeki Y a h u d i cemaatinin liderinin Akbet'l-Yahud

olduunu T ab e r kaydetmektedir*76*. Akibada blgedeki

slmlatrma faaliyetine kar sinsi bir ekilde mukavemet
gstermekten geri durmam ve Yahd cemaatin
eritilmemesi iin her trl gayreti gstermitir. Akba bunda
bir dereceye kadarda muvaffak olmutur.
Bilindii gibi Msevlik, Yahdilerin bir nevi milli dini
olduu, iin bu kavmin dndaki milletler arasnda pek
fazla bir ilgi ve rabet grmemi ve bir Yahudi din olarak
kalmtr. Buna ramen bata O.M. Dunlop gibi bir ksm
Ya h di yazarlar*77* ve onlarn grleri dorultusunda
hareket eden daha bir ok tarihiler*78* bunlara A.N. Kurat,
O. Turan, . Kafesolu gibi bizim tarihilerimiz de dahildir,
Hazar Trklerinin, Yahdilii kabul ettiklerini yazmlardr.
Onlara gre Abbas Halifelerinden Harun er-Reid
zamannda (786-809) Bizanstan srgn edilen bir ka bin
kiilik Yahudi cemaat, Hazar Trk Hakanlna snm ve
onlarn bu yndeki youn faaliyetleri sonucu Hazarlar da
M u s e v ili i kabul etmiler, bundan da te Yahudi
olmulardr*79*. Hakikat- halde, ilk mslman Trk
devletlerinden birini kuran Kafkaslarn bu kartal

76 et-Taber, VII, s. 173.

77 Dunlop, D.M., The Histry o f the Jew ish Khazars, Princetion, 1954.
78 Bu konularda geni bilgi iin bkz. Artamanov, M., The History o f the Hazars,
Leningrad, 1962. Solomon G ., A. History o f the Jetvs. Philedelphia, 1952.
Koestler, A ., The Therteonth Tribe, Newyork, 1976. Kutschera, H.F. Die
Chasraren, Wien, 1910, Milman, H.H. The History o f the Jew s, London, 1863.
79 Kurat, A.N. Trk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 36.

bekilerinin Yahdiliklerini savunmak, ilim namna abesle

itigal etmekten baka bir ey deildir*80*.
Buraya

kadar yaptmz aklamalarda Aa

Trkistan'n; grld gibi, eski din mezheb ve kltrleri
zerinde durulmu ve toplumun dini yapsnn genel bir
fotoraf sunulmutur. Neticede grlmtr ki; Aa
Trkistan, genellikle Trk nfusu ile beslenen bu byk
corafi blge, dnyann en medeni lkelerinden biri ve dini
manada bir m ozaikler lkesidir*. Acaba bu niin byle
olmutur?
te, bundan sonraki sayfalarda bu sorunun cevab
aranacak ve Aa Trkistan'daki Din ve Kltr istilsnn
temel faktrleri zerinde durulacaktr. Bundan maksadmz
tarihi "pek Yolu" ve onun blgenin din ve kltr
hayatndaki zenginlii salamada nemli yeridir.

80 Bu konularda ok geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Trk Boylan Arasnda slm
Hidayet Frtnas, Konya, 2 0 0 0 ,1, s. 104 vd.
81 Kar. Kitap, Z., Sosyal, Siys ve Din Ynleri ile slm i Fetihler Srasnda
Aa Trkistan, Diyanet Dergisi, Ankara, 1978, X V II, No. 5, s. 276 vd.

AAI TRKSTAN'DAK DN VE KLTR

STLASININ TEMEL FAKTRLER
Tarihi pek Yolu

pek Yolu Gzergh ve nemi:

u bir gerektir ki, ktisad refah bakmdan nemi bir

yana, Aa Trkistan'da, slm D ini de dhil, eski A r ve
Sam dinlerin yaylmas, birok yabanc kltr ve
medeniyetlerin yerlemesinde ok byk bir kpr olan bu
yolun, ok uzun bir gzergh bulunmakta idi.
Arapa kaynaklarda "et-Tarikul-Harr", ngilizce'de
"Great Silk R oad" ad ile zikredilen "pek Yolu"; n Asya
yani S u riy e kylarndan balayarak D i c l e ve Frat
nehirlerini geer ve bugnk ran topraklarn bir boydan
bir boya geerek, M erv ehrine ulard.
Merv; pek Yolu vastas ile Asya ve Hindistan'a
almak isteyen bir ok tccar ve seyyahlar iin byk bir
konaklama yeri idi. Daha sonra, Ceyhun havzasna giren bu
ticaret yolu, B a y k e n t , B uh a ra, Sem erkant, Urartepe
(Urusana), Fargane'den geerek in'e yakn dier nemli
bir konaklama merkezi ve Trk ehri olan K a ga r' a ve
buradan gney yolunu takiple Hoten'e gelmekte idi. Ayrca
buradan devam eder ve ipein ilk alardan beri hakiki bir
yurdu olarak bilinen in'e kadar ular idi(1).
' Togan, Z.V ., Trk li Trkistan Tarihi, I, s. 94: Belenitsky, A., The Ancient
Civilisation o f Central Asia, London, 1969, s. 112: Ligeti, L., Bilinmeyen
Asya, s. 58. Kafesolu, 1., Trk Bozkr Kltr, Ankara, 1987, s. 113-114,

Yukarda da iaret edildii gibi Aa Trkistan'n

belli bal byk ehirlerinden geerek in'e ulaan bu
byk ticret yolu, blge insannn iktisadi refah ve
ekonomik kalknmas, bolluk ve bereket salamas bir yana,
Dou-Batt kltr ve medeniyeti iin de bir kpr, bir temas
ve buluma vastas olmu ve bylece bir ok din ve yabanc
kltrler ve onlarn temsilcileri Aat Trkistan'a gelmiler
ve bu byk refahtan yararlanmak istemilerdir. Nitekim;
bu konular hakknda deerli tesbitleri bulunan Z.V. Togan
aynen yle demektedir; "ran'daki s n f ve mezhep
mcadelelerin de malup olan ran unsurlar ve n Asya
k a v im leri

daha

p ek

es k id e n

b e ri

d in

ilerinde

msamahakarlklar ile temayz eden Trklerin lkelerine

snarak muhacirlerin saylarn oalttlar".
pek Yolu Hakimiyeti ve Trkler:

Ancak bu byk refah yolunun bir dier ve ok

nemli zellii daha vardr. O da bu ok byk ekonomik
refah ve ticaretten yararlanmak isteyen komu devlet ve
milletler arasnda onun, tarihin ilk alarndan beri, byk
bir pazarlk ve hatta ihtilf konusu olmasdr. ranllar'la
Trkler arasnda ba gsteren anlamazlklarn bir ounun
altnda Asya Ticaret Yolu hakimiyeti ve bunun salad
byk ktisad imknlardan yeteri kadar yararlanma
mcadelesi bulunmakta idi.
Hatta Trkler; byk Gk-Trk hakanl devrinde,
ranllar safd etmek iin zaman zaman BizanslIlarla
birleme arelerini dahi aramlardr. Mesel btn abalara
Kwanten, L., A. History o f Centrail Asia, 500-1500, Leicester Unv. Press/1979,
s. 52 vd. Boulnois, L., The Silk R oad, London, 1966, s. 110 vd.
2 Togan,Z.V. a.g.e., s. 94-95.

ramen ran'la uzlama midini kesen Trk Hakan stemi

Han, (552-576) Bizans'a ynelmi ve stanbul'a, Sodlu ipek
taciri ve ayn zamanda diplomat Maniakh bakanlnda bir
Trk heyeti gndermitir. Tarihte bu, Orta Asya'dan Dou
Roma bakentine giden ilk resmi heyet idi (568)(3).
Bu arada Trk tccarlarnn da bu yolun salad
ktisad ve ticar imknlardan yeteri kadar istifade ettiklerini
kaydetmemiz gerekmektedir. Trk tccarlar da tpk dier
tacirler gibi ipein gerek lkesi olan in'e kadar giderler ve
inli ihracatlardan aldklar ipek ve dier ticaret mallarm
kervanlara ykleyerek ran'a kadar gelirler ve mallarn
buralarda satarak byk paralar kazanrlard.
Hatta Trk tccarlar i n e daha yakn olmalar
hasebiyle dier tccarlardan ok daha avantajl bir durumda
idiler. Nitekim in kaynaklarnda Tou-Men adndaki bir
Trk beyinin bir ok taraftarlar ile birlikte ipek satn almak
iin in hudutlarna kadar geldikleri ve ok fazla miktarda
ipek aldklar bildirilmektedir (Mild VI. asr).
Fakat bu Trk kervanlarnn ticaretlerine hanllarn
zaman zaman mdahale ettikleri ve onlarn ticretlerine
mani olmaya altklar grlmektedir. ranllarn Trk
tacirlerine kar takndklar bu olumsuz ve sert tavrlarn bir
neticesi olsa gerek, Gk Trk Hakanl devrinde Trkler
r a n 'a hcum etmiler, S o d lkesini itaatleri altna
almlardr. Ayrca Trk Hakanl, ran hkmdarlarndan
Medyallara ipek satmak zere Trk tacirlerinin ran'a
serbeste gemelerine msaade edilmesini de istemitir.
* Chavannes, E d Documents, s. 228; Kafesolu, ., a.g.e., s. 81.
4 Necib Asm, a.g.e., I, s. 42.
5 Necib Asm, a.g.e., I, s. 42.

Tarihin hibir devrinde Trk-rat ticar mnasebetleri

yeteri kadar dzelmemi ve ranllar, Trk ticret
kervanlarna gereken kolayl bir trl gstermemilerdir.
Muhtemelen, Trk tccarlarnn devaml ikyetleri zerine
olsa gerek, o sralarda Hakanla bal Sogdiyara lkesi
valisi Trk Hakanl'ndan, Bizans mparatorluu nezdinde
yksek bir memuriyet (Trk tacirlerinin mallarm
BizanslIlara satma imtiyazn) istemitir. Bir memuriyetten,
imtiyazdan asl maksad, Bizansl mterilerle dorudan
doruya temasa geerek Trk tacirlere yeni ve daha geni
bir pazar bulmak iin bir nevi teebbslerde bulunmakt.
Bylece, pek ticareti hkimiyeti mnhasran Trklerin
tekelinde bulunmaya devam edecekti*6*.
Sodlu Tccarlar ve pek Yolu:

Fakat Arap fthat arasnda, Trk blgeleri de dahil

olmak zere Orta Asya ticaretini elinde bulunduran ve
onun deta kaymam yiyen bir kavim daha vardr. O da,
Orta Asyann tccr kavmi olarak bilinen Sodlular'dr.
Bugn milletler okyanusunda oktan boulup gitmi ve
tarihe intikal eden bir ksm yazl belge ve materyallerden
baka bir eyleri kalmam olan bu kavmin asl, hl ihtilaf
konusudur. Genellikle Zerdt dinine bal olan bu kavmin
Trkistan'a ok nceki devirlerde Avrupa'dan gelmi
olduklar rivayet edilmektedir*7*. S o d lu la r hibir zaman
siys bir varlk olmamlardr. Byk Gk-Trk hakanl
zamannda, Trklerin salad yol emniyeti ve
gvencesinden de azami derecede yararlanan Sodlular,

6.Necib sim, a.g.e., I, s. 42.

7Togan, Z.V., a.g.e., I, s. 7; Barthoid, W ., "Sod" md. A., X I, s .736.

Orta Asya'nn her tarafna dal budak salmlar, yol

gzergh bata olmak zere nemli mntkalara da
yerleerek birok ticr koloniler kurmulardr. Zamanla
bunlarn nemli bir blm Trklemilerdir.
Ne var ki zaten doutan tccar bir kavim olarak
bilinen Sodlular iin bu yolun, ne kadar hayati bir nem
tadm pek fazla aklamaya lzum yoktur. Bu bakmdan
Sodlular szkonusu ticaret yoluna daima hkim durumda
olmulardr. O kadar ki Sodiyana tccarlar milletleraras
bu ticaretin gelimesine nclk bile etmilerdir*10*.
Sodlular bu ticarette yle bir seviyeye ulamlardr ki
slm fetih hareketlerinin balamasna tekaddm eden
devirlerde I Asya'daki ipek ticareti nerede ise yalnz onlarn
vastasyla yaplabilir olmutur*11*.
Sodiyana'da gelien bu ticar refah, yol boyunca yeni
yeni birok kasaba ve ehirlerin kurulmasna ve bundan da
te bir ok yabanc unsurlarn bu blgeye gelip yerlemesine
sebep olmutur. Kaderlerine daima raz olarak yaayan ve
ancak ticari varlklar tehlikeye dt zaman harekete
geen bu kavim*12* veya bir baka ifade ile tccarlar
burjuvazisi, M slm an A ra p la rn bu b lgey e ayak
basm alar ve tic a r m enfaatlarnn ksm en haleldar
olmasyla slm iyetin yaylmasn dahi olanca gleriyle
ksteklem iler ve

v ergi toplam aktan baka

yce

bir

8 Barthold, W., Orta Asya Tarihi Hakknda Dersler, Ankara, 1975, s. 20.
9 gel, Bahaeddin, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 88; Togan, Z.V.,
a.g.e., I, s. 78.
10 Belenistky, A., a.g.e., s. 112.
11 Ligeti, L a.g.e., s. 59.
Ligeti, L., a.g.e., s. 60; Shaban, M.A., The Abbaside Revolution, s. 58.

dncesi olm ayan brokrat A ra p valilerinin yannda

yerlerini almlardr.

Bu, bir baka ifade ile Sodlularn, Araplarla srf

madd karlar iin icabnda Trklere kar birlemelerinden
baka bir ey deildi. Bununla beraber; Aa Trkistan
ticaretine bilfiil karan ve bu yzden byk yararlar
salayan Arap ileri gelenleri vard. Bunun yansra Sodlu
tccarlar, mahal prenslerin Araplarla srtmeleri ve
harpleri neticesinde ticar durumlarnn sarslmaya balad
zamanlarda Emevler'in blgedeki yaylmac hareketlerinin
finansmann bile stlenmilerdir*13'.
pek Yolunun Salad Ekonomik Refah:

Bir baka nemli faktr de, Aa Trkistan'n ktisad

refah ve jeopolitik durumudur. pek Yolu ve onun blge
halkna salad gz kamarc refah ve ktisad zenginlik
nedeniyle Aa Trkistan tarih boyunca bir ok milletlerin
istilsma uramtr. Trkler, Iranllar hatta baka milletler
bu blgede zaman zaman hkimiyet kurmu olmalarna
ramen, slmiyetin yaylmasna kadar hi bir devirde din
ve kltr birlii salayamamlardr.
Uzun asrlar devam eden bu mcadeleler, daha ziyade
(Araplar da olduu gibi), siys hkimiyetin ok kuvvetli bir
ekilde tesisi iin yaplmtr. Harici kuvvetler ne kendi
dinlerini Aa Trkistan'da kabul ettirmek ve ne de mevcut
dinlerden birini destekliyerek onun, devlet imkanlar ile
dier dinlere kar stnln salamak yoluna
gitmemilerdir. Bylece, ne Zerdtlk, ne Budizm ve ne de
13 et-Taber, V II, s. 1022, Shaban, M.A., a.g.e., 58, 59, 60 vd. zel, B ., a.g.e., s.
188.

dier dinlerden hi biri, Aa Trkistan'da bir devlet dini

olabilecek seviyeye ulaamad gibi, bu blge de kurulan
devletler tarafndan da
gerei kadar himaye
grmemilerdir*14*. slm D in i bunun bir istisnasn tekil
etmektedir. O, Orta-Asa'ya ok gl bir devlet dini olarak
girdii gibi, ksa bir zaman sonra yine gl bir devlet dini
olmu ve eski r ve Sm dinlerini Turan Yurdundan bir
daha gelmemek zere srp karmtr.
Bunun tabi bir neticesi olarak Aa Trkistan, btn
yabanc din, kltr ve medeniyetlerin her trl istil ve
tesirine ak braklm ve misyonerler byk bir serbestlik
iinde hemen her devirde dini faaliyetlerini serbeste
yapagelmilerdir. Netice de Rus bilgini A. Belenitsky'ninde
hakl olarak iaret ettii gibi:
"Orta A sy a nn btn ehirleri, kark unsurlardan
meydana gelmi ahalisi ve kark sosyal snflar ile eitli
din ideoloji, meslek ve mezheplerin (adeta) birer buluma
yeri haline olmutur "*15*.

u gerek nemli kaydedilmelididir ki, slmiyetin

baarl olmas, bu topraklarda yaylmas, eski A r ve Smi
dinlerini deil Aa Trkistan, belki btn Orta Asya'dan
dahi srp karmas, din olarak tad pek ok stn
meziyetler yansra, ada devletlere gre ok kuvvetli bir
imparatorluk yani Arap-slam mparatorluunun resm dini
oluu ve byk bir talih eseri olarak Asya'nm yegane gl
unsuru Trk milleti tarafndan byk bir samimiyetle
benimsenmi ve kabul .edilmi olmasdr. Aksi takdirde
14 Barthold, W ., Turkestan, s. 180: Belenitsky, A., a.g.e,, s. 114,126.
15 Belenitsky, A., a.g.e., s. 216.

slmiyetin mukadderat da, daha nce blgeye gelmi ve

birer aznlk dini olmaktan ileri gidemiyen Zerdtlk,
Budizm ve Hristiyanlktan pek farkl olmayacakta.
Aa Trkistan'n jeopolitik durumu ve nemi ne

olursa olsun, uzun tarihi seyri iinde ilk defa slm Dini ok
ar etin ve sabrl bir mcadeleden sonra yerli halkn
byk bir ounluu tarafndan kabul edilmi, Buda, Man,
Z erdt ve H ristiyanlk'la kalntlarn bu topraklardan
silip sprerek ilk defa din ve kltr birliini salamtr.
Bylece Aa Trkistan'da eski dnya kt'alarn hayrette
brakacak byk bir slm kltr ve medeniyetinin
domasna sebeb olmutur*16*.
pek Yolu ve Dini Tolerans:

Bu konu ile ilgili aratrmamza son vermeden nce,

dier nemli bir faktre daha iaret etmek istiyoruz. O da
blge sakinlerinin bir ok yazarlar tarafndan da iaret
edildii gibi taassup ve dar grten uzak ve ar derecede
bir din msamaha ve toleransa sahip olmalardr:
Esasen bu sadece Aa Trkistan'a has bir durum da
deildir. Tarih boyunca btn Orta Asya'nn kaderi byle
olmutur. Bu ynlerden, Orta Asya, A a Trkistan'a
byk benzerlikler gstermektedir. yle ki: Orta Asya'da
Arap fthat ve slmiyetin yaylmasndan nce bir ok
byk devlet hatta imparatoruklar kurularak siys
hkimiyet ve mill birliin bir dereceye kadar saland
devirler olmusa da, din birlii ve din hkimiyeti, slmiyet
mstesna, bu geni topraklarda yerleinceye kadar hi bir
16 Kitap, Z., Orta Asya Trklnn Byk slm Kltr ve Medeniyetindeki
Yeri, Konya, 1996, s. 49 vd.

zaman ve hi
salanamamtr.

bir

devirde

anladmz manada

Mantk ynden pekte elikisi olmayan bu durumu,

Trklerin hele slmiyetten nce yaratllar icab toplumsal
hay atarnda dini taassup ve. arla pek fazla yer vermeyen
bir m illet olmalar ile izah mmkn olmaktadr.
slmiyetten nceki, Trk Tarihi incelendiinde, ne Bizans
ve ne de komu bir devlet olan r anllar da olduu gibi din
ve mezhep kavgalar hi bir zaman grlmemi ve kan
dklmemitir. Onlar her zaman " Orta Yol"un temsilcisi
olmulardr. Hatta o kadar ki, slmiyet eski n Asya ve
Mezopotamya dinlerini Aa Trkistan'dan srp kard
zamanlarda bile bu dinler ve misyonerleri, Trk yurtlarna
yani, Asya'ya snma imkann bulmulardr.
Mesel, Uygurlarn eski amn dinlerini brakarak
Buda, Hristiyanltk ve M an dinlerine girdikleri olmutur.

bn Fazlan ve Eb Dlef bata olmak zere, bir ksm

mslman seyyahlarn mahedeleri incelendiinde, Ouz,
Krgz, igil, Baca vb. bir ok Trk kabile ve boylar
arasnda Zerdtlk, Buda, M an ve Hristiyanlk gibi daha
nice dinlerin yaylm olduu grlmektedir*17.
Bu ynlerden Aa Trkistan ile Orta Asya arasnda
byk benzerlikler vardr. Mesel, Aa Trkistanda
komu ran ve Bizans lkelerinde sk sk grld gibi
toplumlar arasnda hi bir zaman din ve mezhep kavgalar
grlmemi ve anladmz manada bir "fitn e" de
kmamtr. Hsuan Tsang'n Semerkant'daki, Budizmle,
17 Bu konularda daha geni ve ilgin bilgiler iin bkz. bn F aian Seyahatnamesi,
Hazrlayan R. esen, stanbul. 1975.

Zerdtlk arasndaki mcadele ile ilgili mahedesi, W.

Barthold tarafndan pek fazla nemsenmemektedir(18).
Bu hususiyetleri sebebiyle Aa Trkistan yukarda
da ifade edildii gibi, komu lkeler de ar bask ve
zulmlere urayan muhtelif sapk (heterodox) doktrin ve
inanlara bal bir ok kimselere adeta emin bir smak
tekil ediyordu*19*. Nitekim, Sasanler devrinde ran'daki,
snf ve mezhep mcadelelerinde malp olan ran
unsurlar, zellikle Manihaistle r A a Trkistan'a
koumulardr.
Daha ziyde bir giri mhiyetinde yaptmz
incelemeler, burada sona ermektedir. Bundan sonraki
bahislerde asl konumuz olan slm iyetin Aat
Trkistan'da yayl, gelim esi, dal ve budak salmas

zerinde durulacaktr.

18 Barthold, W ., Turkestan, s. 180.

19 Belenitsky, A., a.g.e., s. 216.

HZ. PEYGAMBER'N DOU HALKINI SLMA

AIRMASI VE BUNUN LK TEEBBSLER
Dou Mslmanlnn lk Mjdesi:

u bir gerektir ki, slmiyetin siys ve din manada

ran ve Trkistanda dahil, dou istikameti ve in eddine
kadar uzanan bu geni corafi blgelerde yaylmas iin ilk
ciddi iaret ve beretler bizzat, bu dinin kurucusu Hz.
Peygamber tarafndan verilmi ve daha sonra bir devlet
politikas olarak ngrlmtr.
Bilindii gibi, Hz. Peygamberin; H endek Harbinin
hazrl ve hendek kazm srasnda karsna kan (628)
ok inad bir kaya paras ve onun stne "tekbir''le
indirdii balyoz ve bundan kan, stelik Hz. Peygamber'in
gzn dahi kamatran k bize gre "D ou Trk
M sl m a n l " nn ilk mjdecisi olmutur. Zira Hz.
Peygamberde dahil, orada bulunan herkesin gzn
kamatran bu n mahiyeti Hz. Peygamber'e
sorulduunda O; "lk balyozu indirdiinde gznn
perdesinin kalktn, Kisrann bakenti M edin ve onun
evresinde bulunan daha bir ok ehirleri grdn haber
vermi ve buralarn ok yakn bir gelecekte mslmanlann
eline geeceini mjdelemitir"^.

Bize gre bu "lh n u r" sdece ran Ksralartnn

saraylar ve "Medain ehrini" aydnlatmakla kalmam, in
en-Nese, Snen-i N ese bi erh es-Syti, Msr, (Tarihsiz), VI, s. 44, Daha
geni bilgi iin bkz. Kitap, Z ., Hz. Peygam berin Hadislerinde Trkler,
Konya, 2 0 0 4 ,1. Kitap, s. 143 vd.

 e d d in e kadar yaylan Trk

ve Orta Asya
bozkrlarn ve buralardaki ehirleri aydnlatm ve
slmiyetin dou istikametinde mstakbel yaylma
sahalarnn mjdesini vermitir. Zira Hz. Peygmber
"Medin ve evresindeki ehirleri grdm!" derken bu evre
ehirlerinden asl maksadnn M erv, Baykent, Buhara ve
Sem ekant gibi Trk ehirleri olduunda kimsenin en ufak
bir phesi olmamaldr. Nitekim temel slm kaynaklarda
bu ehirler hakknda rivyet edilen bir ksm hadisler bizim
bu grmz dorulamaktadr.
yurtlar

Hz. Peygamber'in in Hanlarna Mektubu:

Hz. Peygamber, bununla da yetinmemi ve kendi

salnda bunun ilk ciddi teebbslerini de yapmtr.
Bundan maksadmz Onun, ada hkmdarlara
gnderdii slam a davet mektuplardr. Hz. Peygamber,
ada ran Kisrasna byle bir mektup gnderdii gibi, in
hkmdar hatta Trk byklerine de bir mektup gndermi
ve onlar slm D in in i kabul, etmeye armtr. Hz.
Peygamber bunlarla da yetinmemi, gerek ran ve gerekse,
Trkler hakknda bir ok hadisler sylemi ve ok yakn bir
gelecekte balyacak olan bu byk gelimelerin kader
izgisini anlatm ve insanlar hayret ve dehet iinde
brakan bir ok hakikatlan da aklamtr.
Mmfih W. Eberhard, eski in tarihi zerine yazd
kymetli bir eserinde, slmiyetin inde ilk defa Tai't-sung
(Tayd-zung) devrinde (627-649), yaylmaya baladn kaydetmektedir*2. Eberhard'n bu gr doru olarak kabul
edildii takdirde, ind e slmiyetin intiar ilk devirlere
2 Eberhard, W ., in Tarihi, Ankara, 1974, s. 204.

yani, Hz. Peygamber devrine kadar ulamaktadr. Zira bu

hkmdar, Hz. Peygamberin ada idi.
Gerekte in ; Hz. Peygamber zamanmda mslman
Arap toplumunca mehul bir lke deildi. slm
Peygam beri "lim in'de de olsa araynz" demekle, o
devrin gerekten gelimi ve ileri bir sanayi ve stratejik
maddeler lkesi olan in'e mslmanlarm nazar
dikkatlenini ekmek istemitir. Btn bu tevik edici
davranlar cmlesinden olmak zere Hz. Peygamber,
yukarda da ifade edildii gibi ada in hkmdanna bir
mektup gndermeyi de ihmal etmemitir. Kaynaklarda Hz.
Peygamber'in in'e yazd bu mektubu ashabdan Veheb
b. Ebee'nin gtrd hatta bu zatn in hkmdarnn
cevab ile birlikte Medineye dnd nivayet edilmektedir.
Temel kaynaklarda bu sahabe hakknda bundan daha
fazla bilgiler verilmektedir. Onlarn bu rivyetlerirden
anlaldna gre bu zat; Hz. Peygamber'in vefatndan
sonra tekrar in'e dnm ve orada, slm Dininin inliler
arasnda yaylmas iin canla bala alm, onun gayreti ile
bir ok kimsede mslman olmutur. Daha sonra inde
vefat eden bu sahabenin mezar bugn K anton ehrinde
bulunmaktadr. K a b ri, inli mslmanlar tarafndan mu
kaddes bir ziyaretgah haline gelmi ve bugn bile herkes
tarafndan ziyaret edilmektedir.

3 Hamdullah, M., in ile lk Devir Mslman lkelerinin Temaslar, . TED.

stanbul, 1975, V I, sy. 1-2, sf. 142.
4 Bu konularda ok geni bilgi ve temel kaynaklar iin bkz. Kitap Z.
3 Kitap, Z ., a.g.e., I. Kitap, s. 151, Ayrca kr., Fazlul-Kerim, Mevln,
Mishktl-Mesabh ,(ngilizce Tercme), Lahore (Tarihsiz), II, s. 14.

Hz. Peygamber'in Trk Byklerine Mektubu:

Bu kabil rivyetler arasnda Hz. Peygamber'in, Trk

ve Trk byklerine hitaben de bir mektup yazd ve onlar
slm Dinine davet ettii, hatta bu mektubun Allahn Rasl
tarafndan Trke y azlm olduu rivyetleri de vardr.
Haddi zatnda bu ciddi grleri ilk defa Kazanl byk
Trkoloji limi el-Mercni "M stefd'l-Ahbar" adndaki
kymetli eserinde ortaya koymu bulunmaktadr. el-Mercn
bu grn bn'l-Esir'in, en erken asrda yazlm olan ve
Msrda bulunan "sd'l-abe" adndaki yazma eserine ve
Umeyr b. A fdal Eslemden gelen bir rivayete
dayandrmaktadr. el-Mercn bu mektubun, Bulgar Hanna
hitaben yazldm sylemitir.
Ne varki son devir Trkiye'sinin yetitirdii byk
lm K elm limlerinden ve zmirli lakab ile maruf Prof.

sm ail Hakk,
"Peygam ber ve

11. T rk Tarih Kongresi ne sunduu

T rk le r" adndaki bir tebliinde, el-

Mercni'nin sz konusu mektup ve yorumlan zerinde ok

geni bir ekilde durmu ve bu konuda yapt aratrmalar
sonucu geni bilgiler vermitir. Prof. zmirli; bn'l-Esir'in
mehur eseri sd'l-Gbe'nin M s r 'd a k i yazma bir
nshasna dayanarak u rivyeti nakletmektedir:
"Hz. Peygam bere Umeyr, kendi z kabilesinden bir
cemaat ile geldi. Peygamber ona Trke bir mektup yazd"*'7*.

Bundan sonra zmirli, bu mektubun Umeyr'e ve Beni

E le m kabilesine yazlmadn belki Trk ulularna
6 el-Mercn,Mstefdl-Ahbar, (Tpk basm) Ankara, 1997,1, s. 5 2 ,5 2 .
7 zmirli, smail Hakk, Peygamber ve Trkler, II, Trk Tarih Kurumu Kongresi,
Tebliler, stanbul, 1943,1017.

yazldn da ilave etmektedir. nk Beni Elem kabilesi,

dousunda B a sra , B a h r e y n taraflarnda
oturuyorlard. Buralar bir nevi Arabistan'n ak liman
Pazarlan idi. Trk tacirleri de dahil, buralara bir ok yabanc
tccarlar geliyordu. Hz. Peygamber de, ticaretle megul
Olduu yllarda buralara ticari seferlerde bulunmu ve muh
temelen Trk tacirleri ile de grm, konumutu.

Arabistan'n

Biz sdl-abe' nin M s r (1280) basksn inceledik.

Gerekten de Hz. Peygamber'in, Um eyr'e bir "mektup
yazd" beyan edilmektedir. Fakat bunun hangi dil zere
yazld hakknda her hangi bir sarahat yoktur. bn'lEsir'in rivayeti aynen yledir:
sjT i UTj T
A i r . d i l J J UUS ji t

c-sT

Attl

i f i j b

"Hz. P eygam ber U m eyr ve

j"
a Ijj ty

beraberindekilere bir

mektup yazd. Fakat biz onu burada zikretm eyi uygun

bulm adk. nk onu nivayet edenler ga rip bir eit
la fzlan la n a k lettiler. stelik a sln da bozdular,
deitiniler. Bu bakmdan biz o mektubu terkettik. Fakat
Eb Msa onu rivayet etmitir'*.

bn Hacer, el-Isabe adndaki biyografik eserinde ise

Umeyr'in, iinde garip bir eit kelimeler bulunan bir hadis
naklettiini ve Eb Musa'nn da bu hadisi aklad
kaydedilmektedir*9. Yukarda zikredilen bu rivayetlerden
aka anlald zere, Hz. Peygamber'in, Araplarn pek te
aina olmadklarn bir dilde bir mektup yazd kesin bir
8 bnl-Esir, sdUI- abe, Msr, 1280, IV, s. 139-140.
9 bn Hacer el-Askatin, el-Isabe, Msr, 1328, III, s. 29.

gerektir. Bu mektup hangi dilde yazlmtr? Bunun bize

gre Trke olmas gerekmektedir. Ne varki mevcud
kaynaklara gre bu soruya imdilik bir cevap vermek
mmkn deildir. Fakat zmirli'nin bu konuda sunduu
" teb li " ve yapt geni deerlendirmeler gz nne
getirildiinde bu grler, pek te aslsz, mesnedsiz bir iddia
gibi grlmemektedir*10*.
Zira Hz. Peygamber'in ok uzun yllar devam eden bir
"ticret h a y a t" bulunmaktadr. O, bu yllarnda sdece
am'a deil, Basra, Bahreyn, hatta M edin'e kadar gitmi,

zellikkle ak, uluslararas serbest bir ticaret liman olan

Basra'da bir ok Baykentli Trklerde karlam, olarla
grm, konumu ticar al verilerde bulunmutur. Bu
bakmdan Onun, Peygamber olduktan sonra bu Trkler ve
onlarn "ulularna" -be kelimelik bir mektup gndermesi
ve bunun Trke olmas gayet tabi karlanmaldr*11*.
Hz. Peygamber'in Byk Mjdesi:

Mmfih, bu konu ile ilgili olarak bizim burada asl

zerinde durmak istediimiz ok nemli ve son bir husus
daha vardr. O da; Trklerin m utlaka, ama mutlaka
m slm an olacaklarnn H z. P eygam ber tarafndan bir
iaret, bearet olarak h aber verilm esi ve Muhammed
mmetine mjdelenmi olmasdr.

Bilindii gibi, Hz. Peygamber, M escid-i Nebev'de

yapt allagelmi sohbetlerinde bir ok deflar Mslman
Trkler ve onlarn slmn yarnlarna giden yolda
10 Bu konunun ok geni bir mnakaas iin bkz. Kitap, Z., a.g.e., 1 , 182-183.
" Bu konularda ok geni bir deerlendirme iin bkz. Kitap, Z., a.g.e., I, Kitap, s.
151.

yapacaklar ok nemli hizmetlerden bahsetmi onlara

tevecch ve iltifatlarda bulunmutur. Bu muhtevada ve
saylar bir hayli kabark olan hadislerinden bazlarnn
metin ve evirisi unlardr:
C j j tij (h j*U ) 4 ii J j - o J U : J i (...>)
4 il A i j j

*'

O*

Eb Hureyreden rivayet edildiine gre Hz. Peygamber

(S.A.S.) buyurmuturki: "Sizin aranzda fitne ve fesad
oalpta) kan gvdeyi gtrdnde, A llah bu mmete
M e v li (Trkler) den bir ordu gnderecektir. Onlar ata
binm ede, A raplardan o k stn ve silh kullanmada
onlardan ok daha mahirdirler. te Allah bu dini onlarla
yeniden glendirecektir'*12*.

'
Ij j

j
^

S
l'

"
Uj

(.S)
u-L-i &

41'
y t* iljsl'

". 1jjk d

A bdullah b. M esu d (r.a.) 'un bildirdiine gre Hz.

Peygamber (s.a.v.) yle buyurmulardr: T rkler size
dokunm ad s rece sizde onlara dokunm aynz. Zira
Kantura Oullar (soyundan), gelen (bu Trkler) ilk defa
Allah'n mmetime verdii hilfet ve sultam onlarn elinden
ekip alacaklardr"*13*.

12 et-Tirmizi, es-Snen, Nsf, M .A., et-Tc f Ehdis er-Rasl, III, s. 374, elMuttak el-Hindi Kenzl-Ummal, X II, s. 44.
13 el-Mnavi, Feyzl-Kadir, Msr, 1937, Hadis No: 110, es-Syt, CmiusSar, I, s .4.

pAjtaiu

!</* t* :<*L'> ^

j Ojii *i jiiJ fL^ a ijj

ij* > ^

^a"

Hz. Peygamber (s.a.s.) yle buyurmulardr: "Ey Ali!

Sizler Beni A sfar (Rumlarla) arpacaksnz. Oysa sizden
sonra onlarla arpacak bir kavim gelir ve onlarla kyasya
arprlar. O nlar slm n yz akdrlar. O nlar yle
kim selerdirki, A lla h

yolunda

cih d etm ekten ne

bir

knayann knamasndan ve nede onlarn dedikodusundan

asla ekinmezler'*1.

Eb Skeyne onunda Hz. Peygamber (s.a.as.)

ashabndan birinni naklettiine gre Hz. Peygamber (s.a.s.)
yle buyurmulardr: "H abeliler sizleri brakt srece
sizde onlar braknz. Hele hele Trkler size dokunmadka
sakn sizde Trklere dokunmaynz'*1.

Grld gibi bu hadislerinde Hz. Peygamber;

"Allahn slm D inini Trklerle ycelteceini bildirmi,
H ilfet'in onlarn eline geeceini haber vermi, onlarn
slm n yzak bir kavim olduklarn mjdelemi, hatta
onlara M slm an A raplarn dokunm am alarn tavsiye
etmitir. Hz. Peygamber'in daha Trkler henz mslman

olmadan, hem de senelerce nce onlara bu ekilde tevecch

ve iltifatlarda bulunmalar, dier taraftan onlarn kesinlikle
mslman olacaklarnn bir baka manada ifdesi "Hayr!"
14 bn Kesir, K. en-Nihaye, Tah. T.M ., ez-Zeyni, I, s. 56.
15 Eb Dvud, es-Snen, IV, s. 486, no: 4302, el-Acln, K etfl-Hafa, Tah. A. elKalas, Kahire, I, no: 72.

Onun en byk mucizelerinden biridir. Nitekim Trkler Hz.

Peygamber'in vefatndan sonra hemde yzde yzlere varan
bir ounlukla mslman olmular ve bu byk
"Peygamber M ucizesini" de gerekletirmilerdir.
Trklere Dokunmaynz Hadisi:

Btn bunlar bir manada Trklerin mslmanl ile

ilgili "lhi irde" nin Hz. Peygamber'in bu muhtevadaki
daha bir ok hadisleri ile dile getirilmesinden baka birey
deildir. Ancak Hz. Peygamber'in; Trklere dokunmaynz!"
hadisinin konumuz asndan ok daha ayr bir yeri vardr.
Hz. Peygamber, bilindii gibi, ilk devirlerden beri
takip ettii umumi bir politika icab, mslmanlara, kendi
mektubunu yrtan, stelik slmn Orta Asya ve Trklere
giden yolunu kapayan ran Kisrastnt bir boy hedefi olarak
gsterdii gibi, slmm yarnlar iin ok byk bir tehlike
olan ve bu arada slmn Anadolu ve Orta Avrupaya giden
yolunu kapayan Bizans Kayserini de ok byk bir boy
hedefi olarak gstermitir. Hz. Peygamber Trklerin dmda
bu iki devletin yklp gitmesini istemi ve bunu bir " da ",
bir niyaz" olarak Yedi K at Gklerin Sahibine sunmu ve
yarnki nesillere bir vasiyet olarak brakmtr.
Gk Trk Hakanlarna gelince; onlarda tpk Hz.
Peygamber gibi ranllara kar hasmane bir tavr
taknmlard. Bu bakmdan Hz. Peygamber'in bizzat kendi
dman olan ra n Ksralanna kar, Gk Trk
Hakanlar'mn stn baarlarn takdir ettikleri, bylece
daha sonraki devirlerde slamm bayraktarln yapacak
olan bu "ulu m illete" duyduu sempatisini, hadisleri ile
grlmektedir. Mmfih, Hz. Peygamber devri de dahil,

Trk-Arap sosyal, siys ve kltrel mnasebetlerinin daha

ciddi bir ekilde aratrlmas, bir kere daha karmza ok

nemli bir konu olarak kmaktadr. Byle ciddi
aratrmalar, Hz. Peygamber ve Onun Trkler ve ranllar
hakkmdaki hadislerinin anlalmasna da nemli lde
yardm edecektir.
Fakat burada iret edilmesi gereken ok nemli bir
husus daha vardr. O da Hz. Peygamber'in bir ok
hadislerinde " Trklerden bahsetmesi" ve zaman zaman
mbrek gzlerini Orta Asya ve Turan Yurduna evirmesi
ve Muhammed mmetine istikblin byk olaylar ve bu
arada "D oudan g elecek bir il h ordu ve bir lh
yryten bahsetmesi" sahabenin bu ilk devirlerden
itibren dikkatlerinin Trkler zerine ve Tran Yurduna
ynelmesine sebeb olmutur.
Bu bakmdan Hz. Peygamber'in vefatndan hemen
sonra, gerek slm ordular ve gerekse ferdi tebli ve
iradlarda bulunmak zere, yzlerce sahabe Turan Yurduna
gelmi ve Trkler arasnda slm D in in i yaymak iin
rpnp durmu ve bir oklarda "ehid" olmulardr. Bu
bakmdan Orta Asya ve T rk lerin mslmanl ok
mbrektir. nk mbrek sahabe kam ile yorulmutur.
Peygamber Sanca Ceyhun Nehri Kylarnda:

Buraya kadar yaptmz btn bu aklamalar "Dou

Trkl" ve Tran Yurdu ahlisinin mslman olmalar ile

ilgili olarak Hz. Peygamber'in yapt fili teebbsleri

hakkndadr. Bu arada karmza ok ilgin bir durum
kmaktadr. O da Trkler'in ilk defa ne zaman mslman
olmaya balamalardr.

Hemen unu itiraf edelimki Trklerin mslman

olmalar, baz tarihilerin iddia ettikleri gibi, Tala Sava
(751) ve bunun neticesi gelien olaylarla balamamtr. Yeni
aratrmalar T rk lerin en erken devirlerde ve bir ok
Araptan ok daha nce mslman olduklarn ortaya
koymutur. Zira Sm eyye ve bn Sreye gibi Trk asll
ilelerin, M ekkeye Hz. Peygamberin "Nbvveti"nden nce
geldikleri, Islmn en erken dneminde mslman olduklar
ve "Sahabe" olma erefine ulatklar grlmektedir. Bu
bakmdan Trklerin mslman olmalar Asr- Saadete kadar
ulamaktadr*.
Fakat bizim iin ok daha nemli olan, Hz.
Peygamber'in vefat ve Peygamber Sancann ranla-Tran
arasnda geleneksel bir snr olan C eyhun Nehrine
ulamasndan sonra slm D in in in in ed d in e kadar
yaylan bu geni corafyada gsterdii stn baarlardr.
Ceyhun Nehrine ulaan mslman Araplar; bu nehri
geerek, T rk lere ve Trk y u rtla rn a ulamay bu ilk
hamlelerinde nerede ise mukaddes bir gaye hline
getirmiler ve ne ilgintirki mukaddes beldelere ayak
basarcasna bir hassasiyet gstermilerdir. Nitekim ilk devir
tarihilerimizden el-Belazur'nn kymetli eserinde bu
konularda ok ilgin rivayetleri bulunmaktadr:
Bu rivayetlere

gre,

Hz.

M u av iy e tarafndan

Horasan'a ilk defa vali olarak gnderilen bni mir,

Ceyhun'u gemi (M. 651) bunun iinde "Allah'a bir kr
ifadesi olarak ihrama brnmtr'*17*. Yine el-Belazur'nin
16 Kitap, Z., Saadet Asrnda Trkler, s. 43 vd.
17 el-Belzur, III, s. 504.

bildirdiine gre Muaviye tarafndan vali olarak gnderilen

Hakem b. Amr el- fr, Horasan valilii srasnda
Ceyhun'u gemi ve " ilk defa nehrin tesinde namaz
klmtr'*1 (M. 661). Bu konu ile ilgili bir baka rivayet ise
fukahadan Rebi' b. Ebu'l-Aliye'ye aittir. Bu rivayetlerde,
ondan "Aa Trkistan'da, ilk defa iki rekat namaz klan
kimse" olarak bahsedilmektedir*19.
Mslman Araplarn her nedense Ceyhun nehrine
kar gsterdikleri bu ar ilgi, hite abartlmamaldr. Zira
bir ksm hadislerde baz nehirlerin kklerinin Cennette
olduu vurgulanm ve onlar arasnda Ceyhun Nehri de
zikredilmitir. Bu bakmdan ln derinliklerinden kopub
gelen ve bir anda kendilerini Ceyhun nehrinin kysnda
bulunan Mslman Araplar; ezelde ebede bir zaman seli, bir
alyan gibi akan bu kudurmu nehir karsnda hayretler
iinde ne yapacaklarna arp kalmlardr.
Ceyhun nehrinin kysna gelen ve bylesine din bir

coku iinde bulunan ve deta bu topraklara mukaddes

beldelermi gibi ayak basan Mslman Araplarn bu yakn
evreler ve bu arada Trkler arasnda slmi faaliyetlerde
bulunmam olmalar mmkn deildir. Trkler arasnda
slmiyetin ilk yaylmas ite Ceyhun Havzasna bylesine
mukaddes bir coku ile ayak basan M slm an Araplar
tarafndan balam eve bu byle ilk Arap aknlarna kadar
tam 40 yl devam etmi ve bir ok Trk mslman olmutur.
Konunun bir baka nemli yn daha vardr. O da,
buralarda ticr hayatn ok canl olmas ve M erv 'e gelip
18 el-Belzur, III, s. 506.
19 bn Hubeyb, Esmal-Mutaln, (NevadirT-Mahttat) Kahire, VI, s. 167.

yerleen Mslman A raplann buna seyirci kalmamalardr.

Zira onlar buralarda Trklere komu olduktan sonra pek
Yolunun blge halknn iktisadi kalknma ve sosyal
refahnda nekadar nemli bir rol oynadm, bylece yerli
halkn bolluk, bereket iinde, ok mreffeh bir hayat
yaadn grmler ve bu byk refah pastasndan onlar
da pay almak istemilerdir. Zaten doutan tccar olan
Araplar; bunun iin koyu bir ticari faaliyete balamlardr.
Doruluk ve drst kimselerin bu ticaret hayatnda ne kadr
nemli bir yeri olduunun farknda olan tcir Araplar;
buralarda yerli halkn mslman olmalar iin byk
abalar gstermiler ve bu syede bir ok kimseler bu arada
Trklerde mslman olmulardr.
Trkistanda lk M htediler ve Mevliler:

Trkler arasnda ve Hz. m er devrinde baliyan bu ,

ferdi slm yayma gayretleri E m evler devri ve Trk
yurtlarna ilk aknlarn balamasna kadar yaklak yarm
asr devam etmitir. Daha sonra M uaviye zamannda,
Horasan'a gnderilen asker valiler ve onlarn Trk
yurtlarna balatm olduklar ilk aknlar sebebiyle Trkler
arasnda slmiyetin yaylmas yeni bir boyut kazanmtr.
Bunlar: Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Trk ehirlerine
yaplan basknlar sonucu byk miktarlarda alnan Trk
esirleri ve onlarn her hl- karda mslman olmalar ve
Arap toplumuna kazandrlmalar idi.
Bu cmleden olmak zere mesel Buharaya byle bir
akn yapan Ubeydullah b. Ziyad (673) ehrin Trk asll
Genel bilgi iin bkz. et-Taber, V II, s. 1022. Shaban M .A., T he Abbasid
Revolution, Cambridge, 1970, s. 58, 59 vd. gel, B ., a.g.e., s. 188. Ligeti, L.,
Bilinmeyen t-Asya, ev. S. Karatay, stanbul, 1945, s. 60.

B uh a ra Melikesi Kabac Hatun'la yapt anlama gerei

B uhara dan 100.000 kii esir alarak geri dnmtr*21*, el-

Belazur'nin phesiz bu mbaleal rakamnn mnakaas

bir yana, Ubeydullah, bunlardan okulukta pek mahir olan
2.000 Trk g en cin i beraberine alarak B asra'ya gelmi ve
onlar daha sonralar "B uharaltlar M ahalesi" olarak
anlacak bir semte yerletirmitir*22*.
Ondan bir sene sonra S em erk a n f a hcum eden Said
b. Osman ise, ounluunu muharib Trk unsurunun tekil
ettii 30.000 esir gen*23 ve Trk asilzadelerinden de 50-80
kii alarak M erve dnmtr*24*. Said, daha sonra Merv den
ayrlm ve bunlar ba-bahe ilerinde kullanmak zere
Peygamber yurdu M edine'ye gtrmtr*25*. Bu ekilde
Arap yurtlarna sevkedilen bu Trklerden; Basra, Vast
hatta K fe ve am gibi byk ehirlerde, ve slmn erken
devirlerinde ok byk bir Trk varl olumu ve bunlarn
arasndan Trk asll bir ok byk Tefsir, Hadis, Ftkh
alimleri ve etkin A ra p d ili ve e d e b iy a t otoriteleri
kmtr*26*. Mmfih ilk devirlerde bu yol ile Arap e
hirlerine gelen ve ihtida eden Trklerin saylarnn her trl
tahminin stde olmas gerekmektedir.

21 el-Belzur, III, s. 507.

22 Kitap, Z ., s l m n lk Devirlerin de Arap ehirlerine Yerletirilen lk
Trkler, Trk Kltr Dergisi, Ankara, ubat, 1972, sy. 112, s.209-221.
23 bn Hubeyb, a.g.e., VI, s. 166.
24 el-Belzur, III, s. 508, el-Yakub, II, s. 237.
23 Kitap, Z., a.g.mk., sy. 112, s. 216, Peygamber Yurduna gtrlen bu Trk
asilzdeleri ve S aid b. Osmann ok feci sonlar iin bkz. bn Hubeyb, Eb
Cafer M. Esml-Mutaln, Tah. A. M. Harun, el-Kahire, 1954, II, s. 166. Kr.
26 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z ., A rap Dili ve Edebiyatnn Gelimesine
Trklerin Yapt Byk Hizmetler, Konya, 2002, s. 59. vd.

Bu kabil ihtidalara, Arap ordularnn yansra lzumu

annda bir takviye gc olarak kullanlmak zere genellikle
Trklerdet kurulan askeri birlikleri bir dier ifde ile
"mevliler"' d e ilve etmemiz gerekmektedir. Hatta S.M.
Yusuf, bu uygulamalar, A a Trkistan'da slmiyetin
yaylmas iin en messir admlardan biri olarak kabul
etmektedir. Said b. Osman tarafndan ilk defa Se
merkant'dan ald Trk esirlerinden kurulan ve saylar
10.000-20.000 arasnda deien "Mevliler Ordusu" bu yiit
yapl Trk genleri M erv'deki Arap askeri garnizonlarna
toplanyorlard. Onlara burada nce slmiyet telkin edilir,
sonra din vecibelerini yerine getirebilmeleri. iin biraz
Kuran, biraz Fkh retilirdi. Daha sonra Arap komutanlar
tarafndan bu Trk genleri sk bir askeri eitimden geirilir
ve ok iyi bir asker olurlar ve harbeden askerler arasmda ok
byk kahramanlklar gsterirlerdi. Araplarn Trk yurtlar,
Baykent, Bhara ve Sem erkant gibi Orta Asya ehirlerini
fethetmeleri de bu Trk M evali Ordusu' nun phesiz ok
byk hizmetleri olmutur.
Mmfih ilk aknlar dediimiz bu kt devirler bir
tarafa; Trkler arasnda slmiyetin yaylmas iin ilk ciddi
teebbsler, bu devirlerden ok daha sonra Horasana vali
olarak gnderilen deerli Arap komutan Kuteybe b.
Mslim tarafndan balatlmtr.
Kuteybe; tenkid edilecek bir ok ynleri olmasna
ramen Trk yurtlarnda, Baykent, Buhara ve Semerkant
gibi blgenin byk ehirlerinde ilk defa ok sistemli bir
1t 1
'' '*

1
27 Kitap, Z., Orta Dou Trk Askeri Varlnn lk Zuhuru, stanbul, 1987, s.
22-43. Kitapda bu konularda ok geni bilgiler verilmitir.
18 Yusuf, S.M., Studies in Islam ic History, Lahore, 1970, s. 59.

slmlatrma kampanyas balatm ve lnceye kadar da

bunu bkmadan usanmadan byk bir azim ve kararllk
iinde srdrmtr. Bylece o, Trkler arasnda ilk defa
slmn maya tutmasn salamtr. imdi asl mesele;
K uteybe'nin bu b yk " slm latrm a Kampanyas"r\
nasl baarya ulatrd ve izledii yeni politikann ksmen
de olsa, aydnlatlmasdr.
Kuteybe b. M slim'in Yeni nisiyatifi:

Mmfih, Kuteybe b. Mslim'in ismi zikredildii

zaman genellikle akla; Aa Trkistan' fetheden ve siys
Arap hakimiyetini bu blgede yerletiren mehur Arap
komutan gelir. Halbuki, Onu; kendinden nce gelen btn
Arap yalilerinden ayran ok nemli bir icraat daha vardr.
Tarih otoriteleri tarafndan her nedense gz ard edilen bu
icraatna gre Kuteybe, gerekte Trkistan'da slmiyetin
yaylmas, dier dinlere kar onun stnlnn
salanmas ve toplumda gerekten maya tutmas iin ilk
ciddi ve cesaretli admlar atan bir kimsedir. Kuteybe,
kendisine verilen bu ar grevin yerine getirilmesinde
Islm Dinini her zaman yapc bir unsur ve yardmc bir g
ve kuvvet kayna olarak grmtr.
Nitekim onun kendine has olan bu durumu Horasan'a
vali olarak geldii ilk gnlerde M erv 'd e Arap askerlerini
cih a d a tevik etmek iin okuduu uzunca bir hutbeden
aka anlalmaktadr. O, "Allah kendi dininin aziz olmas
iin size bu topraklan helal kld*7 cmlesi ile balayan bu
uzun hutbesinde, bir bakma Aa Trkistanda uygulamak
istedii politikann ana hatlarn da ortaya koymutur. Bu
29 et-Taber, VIII, s. 1178 vd., Safvet, A Z ., Cemhere, Msr, 1962, II. 48.

politikann esas blgede Arap hakimiyetini; ok salam bir

ekilde yerletirmekti. Bunun iinde yerli halk arasnda,
slm Dini'nin mutlaka yaylmas gerekiyordu.
Kuteybe bu hususta kendisinden nce gelen bir ok
valilerden daha basiretli hareket etmitir. Bilindii gibi yerli
halka, dayanmyan ve salam bir zemine oturtulamayan
siys hakimiyetlerin, uzun sre devam etmesine imkan
yoktu. Bu gerei herkesten ok daha iyi kavrayan Kuteybe;
fethettii ehirlerde tesis etmi olduu politik hakimiyeti
daha kkl bir zemine oturtmak iin slm D ini' nin yerli
halk arasnda yaylma ve gelimesini istemi ve btn gc
ile bunun iin almtr. Zira yerli halka, din, dil, kltr ve
rk bakmndan tamamen yabanc olan bir azmlin yani
Arap hakimiyetinin, uzun sre Trk yurtlarnda ayakta
kalmas ve halk tarafndan benimsenmesi zaten mmkn
deildi.
Kuteybe'nin slmlatrmada zledii Yol:

K u te y b e , A a Trkistan
halkn slmiyete
sndrmak ve Yeni D inin, daha geni halk kitleleri arasnda
yaylmasn temin etmek iin, ok ciddi teebbslerde
bulunmu ve kendisine has baz metodlar gelitirmitir. Bu
tedbirler, blgede sl m D in in in sratli bir ekilde
yaylmasnda ok nemli bir rol oynamtr. MmfihKuteybe'nin; yerli halk arasnda slm Dininin yaylmas ve
ald tedbirler unlardr:
1.slm Dininin karsna byk bir rakip olarak
kan Budizm ve Zerdtln ok byk bir bask altnda
tutulm as, Z erd t ve B u d ist m abedlerinin kapatlmas,
bundan da te yam alanm as, h er trl dini yin ve

propagandann yasaklanm as, sl m

D in in in

nnn

tamamen almas;

2 .Aa Trkistann Baykent, Buhara ve Semerkant

gibi, nemli ehirlerinde slm D ininin yaylmas iin ok
ciddi teebbslerde bulunmas ve fethi mteakip yeni yeni
bir ok cami ve mescidlerin yaptrlm as^.

3.Yine Aa Trkistan'n Byk ehir ve ticaret mer

kezlerine nem li m iktarda m slm an A ra p nfusunun
yeretirilm esi ve m slm an cem aatlerin oluturulmas.

evre halk ile eitli sosyal ve ticari mnasebetleri olan sz

konusu mslman Arap ilelerinin blgede slmiyetin
yaylmasnda nclk ettikleri ve bu yolda messir bir rol
oynadklar asla unutulmamaldr.
.
A.htida hareketlerini sratlendirm ek, halkn daha
ksa

zam anda ve

kolaylkla d in vecibelerini yerine

getirebilm elerini salam ak am acyte baz kolaylklar

ngrlmesi. Bu cmleden olmak zere mesela, Buhara da

olduu gibi cemaatle klnan namazlarda, K ur'an'm mahalli

dille okunmasna msade edilmitir. Yerli halk,
slmiyete kazandrmak iin atlan bu admlarda, o kadar
ileri gidilmitir ki, hatta haftada bir defa bile olsa Cuma
namazlarn eda etmek iin camiye gelenlere nakdi mkfat
(iki dirhem) para dahi verilmitir.
5.

Y erli h alkn

ev lerine gerektiind e slamiy

retmek ve uygulamay kontrol etm ek iin misafir Arap

30 Muir, Sir William, The Caliphate s Rise Dicline and F ail, Beirut, 1963, s. 335:
Welhauson, J ..A rap Devleti ve Sukutu, stanbul, 1960, s. 220.
31 Narah, Tahu Buhara, s. 74: Arnold, T.W ., The Preaching o f slam Lohore,
1968, s. 216: Toan, Z.V., K uran ve Trkler, stanbul, 1976, s. 18.
32 Arnold,T,W., a.g.e., s. 216.

aileleri yerletirilmesi ve bylece halkn daha disiplinli

bir ekilde mslman olmasnn salanmas,

6.d r m ekanizm ann altnlm as iin fethedilen

byk ehir ve kasabalarn tmne amil, kad, urta (polis)
vs. g ib i m slm an idreciler tayin edilmesi: Bu idari

personelin dolayl yollardan da olsa slmiyetin yaylmasn

da nemli hizmetleri olduu asla unutulmamaldr.
Kuteybe'den sonra A a Trkistan'a gelen Arap
valilerinin, bylesine bir slmlatrmann zaruretine
inanmalar bir tarafa, halkn iinden kopup gelen ihtida'
hareketlerini nlemek iin her trl iddet hareketlerine
bavurduklar dnlrse, K u te y b e 'n in blgenin
slmlatrlmasnda ne kadar nemli bir yeri olduu ken
diliinden ortaya kmaktadr. Kendisinin koyu bir
meyyeci, fetih hareketleri srasnda gerekten byk
hatalar ilemi olmasna ramen Kuteybe; bu nemli
hizmetlerinden dolay bata Narah ve bni Kesir
olmak zere klasik slm tarihilerinin hrmet ve
takdirlerine mazhar olmutur. Gibb, o'nun slmi adan
ok byk nemi haiz olan bu takdire ayan almalarna
iaret ederken aynen yle demektedir:
" Kuteybe, M averan-Nehr de islmn daha sonraki
gcnn dayand tem eli atmtr. G eri bu eserin st
ksmlar gelecek yllarn frtnalarna dayanacak derecede
kuvvetli deil idiyse de, temeli gayet iyi atlmt. Ancak
33 Narah, s. 73: Kurat A. Nimet., Kuteybe b. Mslim in Havarizm ve Semerkantt
Zapt, ADTCFD. (Kasm-Aralk) 1948, V I, sy. 5, sf. 394: Wambry, A., Tarihu Buhara, ev. Ahmed, Mahmud es-Sedat, Kahire, 1956, s. 67: Arnold, T.W .,
a.g.e., s. 216: Barthold, W ., Turkestan, s. 185.
34 Narah, s. 73.
35 bn Kesr, el-Bid&ye, Beyrut, 1966, IX , s. 172.

hata, tamam ile mimarnn deildi. Zira M imar, hayatnn

son senelerinde her eyi an ve hretine feda etmi olmakla
beraber eserini tamamlayamadan lmtr"*36*.

Buraya kadar olan aklamalarmzda, Kuteybe'nin,

temel kaynaklara gre Aa Trkistan'n slm'a giden
yolda takip ettii usulleri belirli derecede izah etmi olduk.
Kuteybe devrinde slmlatrma hareketi daha ziyade
Baykent, Buhara ve Sem erkant geni iinde ve bu
byk ehirde younlamtr. Bunlar ayn zamanda Gk
T rklerin yklmasndan sonra ayakta kalma mcdelesi
veren mstakil "Trk Hanlklar" idiler.
Kuteybe Baykent Trk Hanln ele geirince, Trkler
arasnda slm D in in in yaylmasnn zaruretine inanm,
Buhara Trk Hanln Islmm oca ve yurdu olarak
semi, Semerkant Trk Hanlnda ise rakib dinleri ezerek
sl m D in in in nn amtr. te bundan sonraki
sayfalarda daha ziyde Trk yurtlarnda gerek
slmlatrma hareketine bir gei olmak zere "Baykent
H a n l " nda s l m
D i n i ' nin yaylm as zerinde
durulacaktr.

36 Gibb, H A .R ., Orta Asya Arap Futhat, stanbul, 1930, s. 48.

BAYKENT'TE SLMYET
Steplere Yaylan lk Ezan Sesleri

Ksaca Baykent ehrinin Tarihi Dokusu:

Gerekte Baykent; Ceyhun nehri ile Buhara arasnda

ve Buharaya bir. merhale (6 km.) mesafede bulunan byk,
nemli ve tarihi bir Trk ehridir1. Ancak, Baykent
kelimesinin etimolojik yaps hakknda fazla bir bilgimiz
yoktur. Temel slmi kaynaklarda " B a y k e n d " veya
"Beykend(1) veya "Biykend" olarak zikredilmektedir. slm
Corafyaclar bata el-Hamevi olmak zere bu kelimeyi
B a y k en t olarak kaydetmilerdir. Bu takdirde kelimenin
T rk e olduu Bay , Bey ve K e n t, ehir kelimelerinden
olutuu ve " Bey ehir" veya "Ulu ehir" anlamna geldii
anlalmaktadr.
Baykent; kuruluu itibar ile Buharadan ok daha eski

bir ehir idi. Deerli Tarihi Z.V. Toan; Semerkant,

Buhara, Ramisen, Baykent ve M erv gibi orta alarn bu
nl ehirlerinin eski devirlerde Trkler tarafndan
kurulduunu ve bu gerein ra n ve slm melliflerinin
umimi kanaati olduunu beyan etmektedir. slmi fetihler
srasnda blgenin en canl ticret merkezlerinden biri idi.
1el-Hamev, Muceml-Bldan, Beyrut, 1951, 1, .s. 533.
2 el-Hamev, I, s. 533. Kr. Narah, s. 34.
3 Barthold, W., M oo stilsna K adar Trkistan, Haz. H.D. Yldz, stanbul,
1981, s. 150.
4 Togan, Z.V., Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981.S. 26.

Buraya "Bakr" veya "Tccarlar ehri" de denilmekte

idi. Mahalli tccarlarn ok eski zamandan beri, in ile
dorudan doruya Basra Krfezinden yararlanarak deniz
ticareti yaptklar rivayet edilmektedir. slmi fetihler
srasnda mahalli idarenin banda Trk asll "Baykend
Tarhan" bulunuyordu. Baykent halknn byk bir
ounluu Trkler den olutuu gibi, ehrin ticari hayat da
yine bu varlkl Trklerin elinde idi. Nitekim bn A'sem elKfi bu konuya ess olan rivyetlerinin birinde aynen yle
demektedir:
*

3^

^J

ii5' O* *Si*u
.JtijStj

"Baykent, Buhara'nn en yakn ehirlerinden biridir.

slm fetihler srasnda orada yaayanlarn ou Trk, Sod

ve Turkelerden olumakta idi"(6).

Baykentde slmlatrma Faaliyetlerinin Balamas:
B a y k e n t halknn sl m

D i n i ile

ilk temaslar,
M s l m a n Araplarn bu blgeye ayak basmalar ile
balamtr. lk aknlar ve tccar Araplar iin, bir urak ehir
olmas itibar ile slm Dini'rn burada daha ilk devirlerden
itibaren, belirli bir ekilde yaylmas ve bir "slm
cemaatinin"
teekkl etmi olmas gerekmektedir.
Baykent'te slm hidyet yolunun gerek manada almas
iin ilk ciddi teebbsler K uteybe ile balamtr. Buna
5 et-Taber, VI, s. 430. Kr. Narah, s. 3 4
6 el-Kiifi, bnl-A sem, K. el-Fth, tah. S. Zekkar, Beyrut, 1992, III, s. 165.

sebebte m uharip Trk unsurunun Kuteybe ve ordusuna

kar gstermi olduu akl almaz direnmeler idi.
Her ne kadar Kuteybe, ehri ikinci defa ele geirmi
ve muharip Trk unsurunu etkisiz hale getirmise de (^06){'7)
bunun yeterli bir are olmadn grmtr. Siysi Arap
hkimiyetinin yerlemesi iin, yerli halkn mutlaka
mslman Arap dresinin yannda olmas ve onu
desteklemesi gerekiyordu. Bu gerei ok iyi bir ekilde
kavrayan Mslman Fatih daha fazla vakit kaybetmemi ve
B a y k e n tte bir slmlatrma hareketi balatmtr. Bu
slmlatrma bundan sonra dier ehirler ve Trk Yurtlan
iinde ok iyi bir tecrbe olacakt.
Bu cmleden olmak zere daha nceleri M ero'e gelmi
bulunan mslman A ra p ailelerinden ok nemli bir
blmn Baykent'e getirmi ve ok iyi imkanlarla buraya
yerletirmi ve ilk slm cemaatinin temelini oluturmutur.
Daha sonra, Kuteybe buraya mslman vali, kad, vergi
tahsildarlar gibi bir ksm idari personel tayin etmi ve
B aykente mslman siysi hakimiyet ve Arap idaresinin
temelini atmtr. Bunlar phesiz B a y k en t de ilk defa
balatlm olan slmlatrma hareketi iin nemli
admlard. Fakat bunlardan en nemlisi slm Dinim n
nnn almas iin Budizm ve Zerdtle vurulan ar
darbelerdir.

7 bnl-Esir, el-Kmil F it-Tarih, Buyrut, 1965, IV, s. 528, et-Taber, VI, s. 431.

Budist lahlarnn Yklp Yaklmas:

Bu arada bir noktaya iaret etmemizde yarar vardr.

yle ki; Aa Trkistan'n dier ehirlerinde olduu gibi
B aykent' de dini hayat bakmndan kozmopolit bir ehirdi.
ehir halknn byk bir ksm Z e rd t dinine bal
olduklar gibi B u d is f ler ve ayrca Hristiyanlarda nemli
bir varlk haline gelmilerdi. slm Dininin halka ulamas;
bu dini hegemonyann yklmas, siysi idarenin btn gc
ile slmiyeti desteklemesi, bundan da te, bu eski A ri ve
Sam dinlere kar btn gcyle tavr almas ile mmkn
olabilirdi.
Aksi halde dini cemaatlerin kendi taraftarlarn
artrmak iin kyasya bir mcadele iinde olduklar byle
bir ortamda slm Dinirn halk arasnda yaylma ans yok
denecek kadar azd. te M slm an Fatih bu noktay
farketmekte gecikmemi ve olanca gcyle bu dinlerin
karsna dikilmi ve hi bir esas tanmadan onlarn zerine
yrmtr. Zaten Kuteybe'yi dier Arap valilerinden
ayran en sekin vasflarndan biri de bu olsa gerektir.
B a y k en t'd e slmiyetin yerleme ve yaylmas iin

atlan en cesur admlardan biriside phesiz ite bu Zerdt

ve Budistlere vurulan darbe ve onlarn mabedleri ve yar
ta nr" niteliinde olan heykelleri'nin yklp yaklmas
olmutur. M slm an Fatih; ehre tam manas ile hkim
olduktan sonra, halkn nasl bir reaksiyon gstereceini dahi
nazar itibara almadan, nce Budist ve Zerdt
mabedleninin putlardan temizlenmesini, onlarn ehir

meydannda toplatlmasn istemitir. Kuteybe daha sonra

da hi tereddt etmeden B udist m abedine girmi; altn,
gm kab, kacak, kymetli cevher ne varsa toplam,
bunlarn hepsi tartldmda 150.000 miskl olduu
grlmt. Bu ok byk bir servetti. Yine bunlar
arasnda som altndan bir Buda ilh vard. Eritildiinde
4.000 dinar gelmiti.
Bylece Kuteybe, hem yerli halkn uzun zamandan
beri inandklar, mukaddes putlarn, hi bir ie
yaramadklarn bizzat onlara gstermek istemi hem de
Budizm ve Zerdtle belkide o devirlerin en ar darbesini
vurmutur. slmi kaynaklar, nce birbiri stne alelade
eylermi gibi ylan ve sonra halkn dehet dolu baklar
arasnda atee verilen bu ilahlardan geriye, bir rivayete
gre, 150.000 miskal altn ve mcevher kalmt.
evre halk; Budistler ve M e c s ile r, senelerdir
gnllerinde mukaddes bir yer igal eden, hatt onlara en
ufak saygszlkta bulunanlarn bile bir lhi gazabna
urayacaklarna inandklar bu muhteem ilahlarn sonunda
hi bir ie yaramadklarn grmlerdir. Bu ekilde inanlar
yklan ve kendilerini deta byk bir inan bolunda
bulan bu insanlarn sonralar slm D inine girecekleri pek
tabii idi. Nitekim de yle olmu ve Budist heykellerinden

8 et-Taber, VI, s. 432.

9 Narah, s. 70, Bu on kilo altn karldr.
10 Kitap, Z ., Orta Asya Arap Fetihlerinin Ekonom ik Anatomisi, (IV. Kitap) At. ~
n. 20. Yldnm Yaynlar Erz. Ankara, 1978, s. 1-5.

boalan kalb ve gnllere tevhid nuru ve Allah inanc

dolmutur.
Mamafih, K uteybe'nin Aa Trkistan'n byk
ehirlerinde ki, Z e r d t ve B u d ist m a b ed lerin e kar
taknd bu kesin tavr, bizim de dikkatimizi ekmektedir.
O, Buhara'y 89/707 ylnda drdnc ve fakat kesin bir
ekilde fethettikten sonra da yine ayn eyleri yapm
Z erd t ve Budist mabedlerine bir nevi el koymutur(11).
Semerkant'da da Z e r d t ve Budist mabedlerine kar
giritii amansz mcadele slmi kaynaklarda btn
teferruatiyle zikredilmektedir(12).
Putlara , b ir bakm a halkn yar tanr gz ile
baktklar szde bu m ukaddes nesnelere hi bir deer
vermeyen Kuteybe, put ve putperestliin amansz dman
olduunu

y re

h a lk n a

gsterm ekle

kalm am , ayn

zamanda slm Dininin bir vahdet dini olduunu, Allah'la

kul arasnda hi

bir kim seye, hele hele putlara yer

olmadn bizzat gsterm ek istemitir. Aa Trkistan'n

Baykent, Buhara ve Sem erkant gib i byk ehirlerinde
Zerdt ve B udist mabedlerine indirilen darbeler ylesine

ar olmutur ki, artk ne B u d iz m ve ne Zerdtlk,

buralarda da bir daha eski satvet ve azametlerine bir trl
kavuamamlardr.

" Kitap, Z Buharada slmiyetin Yayl, Milli Kltr, Ankara, 1977 1, No. 2,
s. 50-59.
'
.
12 Kitap, Z Semerkantda slmiyetin Yayd, Trk Dnyas Aratrmalar s
tanbul, 1983, No. 25, s. 109-135.

Baykent Cuma Camii ve Verdii Mesaj:

Mslman Fatih'in, B ay k en t de islmiyetin yaylmas

iin giritii en byk hamlelerden bir dieri de, ehirde
fethin sembol olmak zere, fazla vakit kaybetmeden bir
Cuma Camii ina etmesi olmutur. Cami ksa zamanda
yaplm ve mslman cemaatn hizmetine sunulmutur.
Gerekteki Cmi; aradan asrlar getikten sonra Tran
Yurdunda yaplm gerek manada ilk "Tanr M abedi" idi.

Buda putlar ile dolu B udit m abedleri, snmeyen atelein

yand Mecs "Ate Evleri" ve Hz. sa'nn yar ilah putlan
ile ssl Hristiyan kiliselerinin aksine bu Tanr mabedinin
ii bombotu, irk ve kfrn en ufak bir izi yoktu. Tpk
insanlarn kalbi gibi, burasn bir Yce Varla inanma ve
onun verdii iman nuru ve hidyet klan aydnlatyordu.
Bu camiin Allah'n birliini simgeleyen ve bir tevhid
klnc gibi gklere ykselen m inaresinde gnde be defa
okunan lhi haykrlar bir "ezan" olmaktan te, sadece
B a y k e n tte k i mslmanlara deil, oradaki Budistlere,
H ristiyanlara ve M ecsilere, "Hayr!" belki de btn
insanla, hemde herkesin duyabilecei bir sesle Allahn
varl ve birliini ve H z. M uham m ed'in Onun kulu ve
Rasl olduunu iln ediyor ve kurtuluun bunda olduunu

sylyordu. Bu Islm dini ve bir avu mslman iin

dnyalara deen bir mutluluk bir iman ve hidyet
zgrl idi.
Artk Baykent semalarnda duyulmaya balayan bu
ulu tekbir ve ezan sesleri, Orta Asya steplerine doru dalga

dalga yaylacak, Turan Yurdu ve bozkrlarda yaayan Trk

kavim lerine yeni bir iman nuru, bir hidayet ve parlak bir
medeniyetin mjdesini getirecekti. Camii muhacir Araplar,
mslman askerler, idareciler ve ilk mhtedilerden oluan
slm cemaatinin dini ibadetlerini yerine getirebilmeleri iin
kullanlaca gibi, klsik anlamda slmi eitim ve retim
faaliyetlerinin de srdrlecei bir m edrese niteliinde
olacakt.
Baykent'teki " Cum a C a m ii" ehir arsnn en
merkezi bir yerine ve ok geni bir anlam zerine, hemde
ok salam bir ekilde yaplmt. Biz bunun Trk ustalar
tarafndan yapldna inanmak istiyoruz. Onun yontma
talardan yaplm " m ih ra b " bir sanat eseri idi. Bu
muhteem mihraba ayrca ok byk ve parlak bir
mcevher yerletirilmi ve bunun sat nur ve k dillere
destan olmutu.
Bu bakmdan slm Corafyaclar Baykent ulu camii
ve onun muazzam, ssl mihrabndan el-Hamev; bu
mihrabn civar camilerde bir ei ve benzerinin olmadn syledii
gibi{1. el-Makdisi; "bu ulu camiin mihrabnda bir byk
mcevher bulunduunu parlak ve ok nurla bir cami olduunu
bildirmektedir(w). bn Havkal ise aynen yle demitir:
Baykent'te suru ve ustaca yaplm, mihrab ssl bir Cuma
Camii vardr. Btn M avera'n-Nehirde (Aa Trkistan)
bundan daha ssl daha gzel bir cami yoktur'*1.
13 el-Hamev, I, s. 535.
14 el-Makdisi, AhsenUt-Tekasm, Beyrut, 1987, s. 224.
15 bn Havkal, s, 489.

Mamafih, Kuteybe b. M slim tarafndan alman bu

kkl ve cesur tedbirler sayesinde Baykent, daha sonralar o
blgede slm Dininin en nemli kltr merkezlerinden biri
olmu, sz konusu Cuma Camii' nin yarara daha bir ok
cami ve mescidler yaplmtr.
Baykent'deki slmi Messeseler; Ribatlar:

Fakat B a y k en t de slmiyetin hayrna kaydedilen en

kkl gelimelerden biriside phesiz daha sonralar
buralarda kurulan "Ribat" lar olmutur. Mslman gazileri
ve kendilerini H ak Dinin yaylmasna adayan kimselerin bir
nevi barnak ve konaklama yerleri olan bu nemli din ve
hayr messeseleri ilk defa buralarda ortaya km ve daha
sonra btn Aa Trkistana yaylmtr. Bu ribatlar daha
sonralar slm Dininin kollektif bir heyecan ve taze bir ruh
ile Asya ve bozkrlarda yaayan gebe Trk boylanma
ulamas, onlar arasnda hsn kabule mazhar olmasnda
ok messir bir rol oynamtr.

Muhtemelen Budist " vihara : hikmet ve dnce evlerini

taklit ederek kurulan ve mistik ynleri ar basan bu hayr
messeseleri, slmiyetin ilk gelime yllarnda, mslman
halk tarafndan o kadar benimsenmitir ki, mslman
zenginler; varra younu bu Allah evleri iin harcamlar ve
deta birbirleri ile yarr bir ekilde bir ok ribatlar
yapmlardr. R ib atla r; mcahid gazilerin, yaama ve
barnmalarn salamak iin zel surette yaplm yar askeri
ve fakat genellikle dini hayr messeseleri idi.
16 Marais, G., Ribat, (A.), IX , 737.

Buralarda deil gazilerin hatta onlarn hayvanlar

atlan iin dahi gerekli yaama kolaylklar salanrd. Kendi
imkanlar ile ribatlar yapmak, veya yaplm olan bu
ribatlarn kurulu gayesine uygun olarak fonksiyonlarm
devam ettirmek, blge mslmanlan arasnda bir det ve bir
gelenek haline gelmiti. Byk slm Corafyacs elHamevi, bu maksat iin sadece B aykent'de binden fazla
ribat yapldm zikretmektedir*17*.
Muhtelif civar ky ve kasabalardan gelen mcahidler,
bu ribatlarda toplanrlard. Buralarda bir ntrid veya eyhin
manevi terbiyesinde yetien, olgunlaan ve kabna smaz
bir ruh ile deta ehid olmaya hazr hale gelen bu gazi
derviler, zellikle ilk bahar ve yaz aylarnda, kfir Trklere
kar kh gaza ve cihad'da bulunurlar, kh bir erenler
ordusu olarak steplerde yaayan gebelere katlrlar ve
onlar tenvir ve irad ederlerdi.
Daha

sonralar

deil

O rta

Asya'nn,

hatta

Anadolu'nun bile Trkleme ve slmlamasnda byk

hizmetleri dokunan ve "H orasanl E ren ler" olarak bizim

tarih ve edebiyatmza geen bylesine sevdal kiiler, ite bu
ekilde kurulmu ve zamanla tekke ve dergh eklim alm
bu ribatlarda yetimilerdir. Bu bakmdan B aykent ; daha
sonralar uzun zaman Trkistan'n i ksmlarna yaplan
dini gaza ve cihadlarda, mchidlere kutsal bir ocak ve ateli
bir slm merkezi olmutur.

17 el-Hamev, a.g.e., I, s. 533, Kr. Narah, s. 34, el-Makdisi, s. 224.

Trk Yurtlarnda, hele hele, slm tebli faaliyetleri

kollektif bir heyecan ve bir frtna haline geldikten sonra
yerli halk, varlklarnn ok byk bir ksmn bu kabil hayr
ve hasenat messeselerine sarfetmiler yleki, deil byk
ehirler, hatta her yerleim blgesi, ky ve kasabalara bir ok
ribatlar yapmlardr. Istahri'nin; blge sakinlerinin
mallarn, Allah yolunda sarfetme hususunda, dier blge
ahalisi ile kyas ederek zikrettii u satrlar konumuz
asndan da ok nemli bir hakikatin ifdesi olarak kabul
edilmelidir. Ona gre;
"sl m

lkelerinde ki,

serv et sahiplerinin ou,

paralarn sefahete, yani iki kum ar gibi A llah'n raz

olmyaca kt eyler iin sarfetmede deta birbirleri ile
yar etmektedirler. A ncak bu zenginlerden pek az bunun
aksini yaparlar, paralarn hayr ve hasenata sarfederler.
Halbuki, M averan-Nehr'de (Aa Tristan) durum byle
deildir.
Buralardaki, zenginlerin byk bir ksm onlarn tam
aksine, mallarn A llah yolunda harcarlar, ribatlar, yol ve
kprler yaparlar din urunda cihad tevik ederler. Ancak
onlardan ok az, bu servetlerini elence ve sefahete
harcamaktadrlar.
Buralarda, hi bir ehir, kasaba, su kayna, sebil,
nemli geitler, hatta hi bir ky yoktur ki, orada yolcu ve
misafirlerin istirahatlarn temin etm ek iin mutlaka bir
ribat vardr. Bilindii gibi Aa Trkistan'da, bu ekilde
hizmet gren ribatlann says 10.000 kadardr, ihtiya sa-

kipleri, ribatlarda diledii srece kalrlar, onlarn iae ve

ib a telei J e m i n

ed ild ii g ib i

hayvanlannnda bakm

yaplmaktadr'*1.

phesiz bu hayr messeseleri ve kutsal slm

ocaklar sebebiyle Baykent ksa zamanda son derece ateli ve
heyecanl bir slm merkezi hline gelmitir. Bu ribatlarda
yetien ve gnl kor gibi slm atei ile yanp tutuan
mchid gaziler evre blgelere dalyor bitmez bir gayret
ve tkenmez bir sabrla Allahn dinini insanlar arasnda
yaymaya alyorlard. Onlarn bu bitmez ve tkenmez
faaliyetleri sonucu daha Emevler dneminde btn Aa
Tristan kutsal bir slm yurdu haline gelmi ve Drul18 Istahar, el-Meslikvel-MemaUk, Kahire, 1961, s. 161.

A a Trkistanda., slmiyetin yayl yllarndaki bu lslrni hayr

messeseleri daha sonralar byk imparatorluklar kurmu olan Seluklu ve
Osmanl Trklerine de gemi ve gerek: S elu klu ve gerekse Osmanh
Trkleri, imparatorluk, hudutlar iinde kalan geni lkeleri hanlar,
ham am lar, kervansaraylar, sebiller, cam i ve m escidlerle donatmlardr.
Nitekim aradan asrlargetikten sonra, Kann Sleyman devrinde, Avusturya
imparatorluunun sefiri ve koyu bir Hristiyan olan GJD. B ucbcgin kymetli
hatralarnda belirttii mahedeler, Istaharinin ifadeleri ile ne kadar bir
benzerlik arzetmektedir. G .D . B u cb ecg hatralarnda, muhteem Osmanl
nizamnda gelien hanlar ve kervansaraylarn o zaman ki, Osmanl toplumunda
ki, yerine temasla u sitayikr ifadelerde bulunmaktadr;

Kervansaraylar; bunlar cidden byk binalardr. Hanclar, Hristiyan,

Yahd, zengin, fa k ir herkesi m isafir eder hi kimseyi reddetmezler. Kaplan
ayn ekilde h erkese aktr. P aalar, san cak beyleri, seyahatlerinde bu
hanlara inerler, sanki kral saraylannda imi gibi bende bu hanlarda bir ok
resmi kabuller yaptm. Byk bir itina ile hani inen herkese istisnasz yem ek
verilir. Yemek zaman gelir gelmez, bir hizmeti kocam an bir tahta tabla ile
ortada grnr. Tablann ortasnda bir sahan, sahann iinde etli bulgur
pilav bulunur. E km ekler sahann etrafna dizilmitir. Bozanda bir para bal
gm eci vardr... Yem ekleri hakikaten lezzetli idi. ok houm a gitti. te
hanlarda yolcular, bu surette bedava besleniyorlar. F a kat ok ciddi bir sebep
olm aynca yolcu lar gnden son ra gitmelidirler. Zira mtemadiyen
yolcular gelmektedir (G .D. Bucbecg, Trk Mektuplar; Kann Devrinde B ir
Sefirin Hatrat, Ankara, 1953, s. 25-26).

slm'n snrlar -Asyada ve bozkrlarda yaayan "Kafir

Trk" blgelerine kadar genilemitir. Bu hayrl gelimelere

iaret eden slm Corafyaclar sanki ittifak edercesine u

beyanda bulunmulardr:
j p 1

j UJU < '

j & ji

(A

J dJLL.J (J U
y i jlj (*'.>* c d i j
j w il tjjU o (i! M
fkj J > dili ^P
J-. ^

^
^

JU- 4*r- &

M * Cu?

C*t jsp J p ( * ^ /

"Daha sonra buralar slmn nuru ile aydnland ve

onlar slm a g n l veren ve onu dmanlarna kar
koruyan en gzel bir m illet oldular. Bu onlara Allahn bir
lutfu idi. Onlar kendi istekleri ile bl blk slm dinine
komular ve lkelerinde tam bir bar ve gven iinde
yaamlardr.
B ylece onlarn vergileri hafiflem i ve ykleri de
azalm oldu. Onlar esir almak zorlat, aralarndaki kan
aktmalar sona erdi. Bu byle btn Emevler devri boyunca
devam etti. A llah Em evlerin kt yola saptklarn ve
Peygam ber soyundan gelenlere zulm ettiklerini grnce,
o n la r

E m ev lerin

st n e

(k e n d i)

a sk erleri

olarak

gnderdi' .

Yukarda da ifade edildii gibi slmiyet B aykent de;

Mslman Fatih'in alm olduu bu kkl tedbir sayesinde
ksa zamanda yerlemi, yaylm ve rakipsiz byk bir din
19 el-Makds, s. 234, el-Hamev, IIs. 351.

haline gelmitir. Bundan sonra B a y k en f in yldz parlam

blgenin en nemli slm merkezlerinden biri olmu bir ok
ilim ve fazilet adam yetimitir. Bu ise Orta Asya' ya uzanan
slm hidayet yolunun almas idi.
B a y k en fd e

sl m

D in in in kaydettii baarlar

M slm an Fatih'e, blgenin dier ehirlerinde slmiyetin

yaylmas yolunda ok byk mid vermitir. Artk o, Aat

Trkistann en nemli din, kltr ve medeniyet
merkezlerinden biri olan Buhara da, daha kkl bir slm
inklabna giriebilirdi, ite bundan sonraki sayfalarda slm
Tarihinde bir ei ve benzeri olmayan mehur "Buhara slm
nklab" zerinde durulacaktr.

BUHARA SLM NKILABI

VE
KUTEYBE B. MSLM

slmiyetten nce eitli Ynleri le Ksaca Buhara:

Gerekte B u h a r a ; slm hidyet gneinin btn

varl ilk defa zerinde doduu Trk ehirlerinden biridir.
Mslman Arap fetihleri ile birlikte slm'n z yurdu hline
geldii gibi, slm'n -Asya ve Turan yurduna yapt
yolculukta en nemli geit kaps ve bir byk kara kol
olmutur.
Mslman Ftihlerin bu blgeye ayak bast sralarda
B uhara, blgenin dier ehirleri gibi en gl Trk
Hanlklar" ndan birisi idi ve Trk Beyleri tarafndan idre
ediliyordu. B hara'm n ok gzel bir ekilde trihini yazan

Narah, B uh a ra mn, Trkistandan kopup gelen Trkler

tarafndan kurulduunu ve uzun zaman onlar tarafndan
idre edildiini yazm ve bu konularda dier kaynaklarda
bulunmayan ok gzel bilgiler vermitir.
Bilindii gibi B uhara; Asya ve ini Yakn Dou ve
Hindistan'a balayan mehur ve "tarihi ticaret yollarnn"(2)
gzerghnda kurulmu blgenin nfus ynnden en
kalabalk ehirlerinden birisi idi. Bu bakmdan ilk alardan
1 Narah, B uhara Tarihi, ev. M.N. Koak, T . Dnyas Ar. No. 17, Aralk, 1998,
s. 17.
.
: Bu tarihi yollar p e k Yolu (Silk-Road) ile Hind B aharat Yoludur. Bu ara
trmamzn giri blmnde bu yollarn ticari, kltrel ve dini ynlerden nemi
zerinde yeteri kadar durulmutur.

beri hemen her devirde Aa Trkistan'n en nemli ticar

ve dini merkezlerinden biri olmutur.
Temel slm kaynaklarda Buhara' mn bu, lk ve Orta
alar boyunca devam eden canl ticret hayat hayat ve
buralarda retilen ticret mamlleri hakknda ok geni
bilgiler bulunmaktadr. Onlarn bu aklamalarndan
rendiimize gre;
"Buharada ok gzel dokuma atelyeleri vard. Bu atelyelerde
kilimler, perdeler deerli kumalar, yastk rtleri, namaz
seccdeleri ve halife iin merasim hrkalar dokunurdu. Buhara'da
bu iler iin yetimi mhir ustalar vard. Tccarlar civar
vilyetlerde (lkeler) gelip bu giyim eyalarndan satmak zere
gtrrlerdi. Bu arada "ez-Zendeneci" kumalarn am-Msr ve
Rum eline (Anadolu) gtrrlerdi. Bu kumalar Horasan'da bile
hi bir ehirde dokunmazlard'*.
Buhara'mn ticar rnleri arasnda; byk hayvan srleri
yn ve deri, deriden yaplm deerli eyalar, elbise ve yn dokuma
kumalar, kleler, bakr tun eyalar kap kacaklar, a ipekli
kumalar, kaln ve iyi erilmi ipekten yaplm pamuklu kumalar
ayrca yerlere sermek iin dokunmu son derece gzel hallar,
kilimler, ynl kumalar, minderler ve seccadelerin ayr bir yeri
vard1. Bu ticr mallara, "Birzevn-el-Buhr" denilen ve bu
iklimlerde yetien Trk atlarm da ilve etmemiz gerekmektedir.
Daha ziyde kk yapl yrmek ve koakta yorulma bilmeyen
bu Trk atlar daha sonralar, hilfet lkelerinde de pek ok mehur
olmutu/.

1 Narahi, s. 70.
4 bn Havkal, s. 224.
5es-Sealibi, Letifl-Maarif, s. 217.

slm fetih hareketlerinin, Dou istikametinde iler

lemesi ve bunun Emeviler zamannda btn Aa
Trkistan' iine almas, Buhara'nm eski nemi ve tarihi
fonksiyonundan hi bir ey kaybettirmemi, bilkis
slmiyetin bu topraklarda yaylmas ve yerlemesi ile
B uhara, yeni bir nem kazanmtr. Bylece lk ve Orta
alarn ok nemli bir "dini merkezi" olan bu tarihi ehir,
ksa bir zaman sonra, btn Orta alar boyunca slm
medeniyet ve kltrnn nemli bir merkezi olmu ve
slmi ilimlerin her dalnda zellikle Hadis ve Ftkh
sahasnda bir ok deerli limler yetimitir.
B u h a ra kelimesinin aslnn K h-i Huran olduu,

zamanla deierek Buhara eklini ald zikredilmektedir.

Fakat bu kelimenin Budist literatrnde ilim irfan merkezi
" Buhara " (7) veya yine Sanskritce buna yakn medrese ve
manastr demek olan "Vihar" kelimesinden geldii ileri s
rlmekte ise de bu inandrc grlmemektedir. Buhara
ehri ayrca eserlere, Nimciket, Bumsiket vs. gibi daha bir
ok isimlerle de zikredilmitir.
Zerefan nehrinin (Sod Nehri) aa mecras ve bat
ucunda kurulan Buhara (11> ince, "Bu ha ula", dnyann

eski, en zengin ehirlerinden biri ve kendi bana bir

6 el-Makds, s. 332.
7 Cveyn, s. 98; Gnaltay, M .., a.g.mk., Belleten, VI, sy. 17, sf. 18.
8 Togan, Z.V., Bugnk Trk li Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul 1942-1947,
s. 81.
5 Narah, s. 39: el-Mukaddes, s. 282; Ciiveyn, s. 98: Le-Strange, G ., a.g.e., s.
504: Gnaltay, Belleten, VI, sy. 12-23. sf. 18.
10 Bala, Mirza, B uhara md., A. II, s. 762.
11 Kurat, A.N., a.g.mk., ADTCFD., V I, sy. 5, sf. 390.
12 Bretschneider, E.,M edievel Researches, II, s. 61.
13Hududu-Alem, s. 112.

devletin merkezi idi(14). B u h a ra ehrinin ilk defa eski

zamanlarda buralara Tarazdan gelip yerleen tccar Cmk
Trkleri tarafmdan kurulduu rivayet edilmektedir*15*.
ehrin etrafna; eski Trk a sll Sod hkmdarlar
tarafndan 17, fersah (70 km.)*16* uzunluunda bir sur
yapld, bunun Buhara' nm ba, bahe otlak ve hatta civar
kylerini iine ald, surlara yedi demir kapdan girildii ve
bu kaplarn, herbirinin ayr ayr isimleri olduu slm
corafyaclar ve tarihileri tarafndan ayrntl bir ekilde
zikredilmitir*17*.
Buhara'nn Sosyal ve Siys Durumu:

slmi fetih hareketlerinin balad yllarda Aa

Trkistan'n dier bir k nemli blgelerinde olduu gibi,
mahalli "Buhara Hanl n m banda da Trk soyundan
gelen bir hkmdar ailesi bulunuyordu. N a r a h bu
hkmdarn adnn B ey dn olduunu kaydetmektedir*18*.
Ancak Bey dn bu sralarda oktan lm ve onun yerine ok
kk olu Tu ad*19*, gemitir. Bu kelime eski Trklerde
askeri ve idari makam ve asalet unvan olarak kul
lanlmtr*20*. Nevarki Tu ad, ok kk olduu iin
Buhara Hanlnn idaresi onun adna anas Kaba veya
14 Kurat, A.N.. a.g.mk., ADTCFD, VI, sy. 5, sf. 390.
l5Togan,Z.V., a.g.e., s. 54.
16 Fkh kitaplarnda beyan edildii gibi, bir fersah yaklak olarak 6 km.dir. Ayrca
bkz. Bilmen, .N.,Byk-slm lmihali, stanbul, 1953,s. 226.
17 el-Mesd, et-Tenbh vel-Eraf, e. 57: Hududu11-Alem, s. 112, EbiT-Fida,
Takvim el-Biildan, s .489; el-Kalkaand, Subhul-Aa, IV, s. 434: el-Istahri, s.
171: bn Hurdadbeh, s. 25: Cveyn, s. 97: el-Hamev, M B. I I ,s . 353.
18 Narah, (Msr), s. 2 3 ,4 1 .
19 Narah, s. 23.
20 Donuk, A., E ski Trk Devletlerinde Askeri nvanlar ve Terimler, stanbul,'
1988, s. 40-47.
4

Knk Hatuna kalmt. te ilk Arap valilerine kar btn

gc ile Buhara'y korumaya alanda bu Trk anas idi(21).
Ancak Kuteybe devrinde, bu dirayetli Trk anasnn oktan
lm ve B uhara H anl rakip r a n tarafna gemi
bulunuyordu. Kuteybe, bu hakszl dzeltecek ve Tu
ad, yani Trk tarafn tekrar Buhara merkezi iktidarnn
bana getirecektir.
Grld gibi Mslman Arap fetihleri srasnda
Buhara da; Aa Trkistan'n die ehirleri gibi, Trk asll
aristokrat slaleler tarafndan idare edilmekte ve muharip
unsurlar ise, tamamen Trklerden olumakta idi. Bununla
beraber miladi VI ve VII. asrlarda A sya'd an Buharaya
byk bir Trk g daha olmu ve ok sayda gelen bu
Trkler, ehir merkezine yerletirilmilerdir. Bu glerle
ehrin Trk nfusu daha da oald gibi, onlarn ticari
aktiviteleri artm ve ok messir bir unsur haline
gelmilerdir.
Buhara'nn D in Yaps ve Mah- Ruz ars:

Bilindii gibi B uhara; Orta dounun am ve Kuds

ehirleri gibi, Orta Asya'nn o alarda en youn bir din ve
kltr merkezi idi. ehir; pek ve H ind Baharat yolunun ana
kava ve A syaya alan sanki bir kaps olmas, yerli
halkn taassuptan uzak, her trl dine byk bir hogr ile
bakmas sebebiyle A r ve Sam dinlerin aknma uramtr.
ehirde; Budizm , Zerdtlk, Manihaizmin ve Nasturi
kilisesine bal H ristiyanln yansra, etnik kimliklerini
her hal- karda korumu M u sev iler de bulunuyordu.
21 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z. M ukaddes evreler ve E ski H ilfet lkelerinde
Trk Hatunlar, Konya, 1996, s. 39.
22 Togan, Z.V., a.g.e., s.28, 6 5 ,7 8 ,2 8 0 .

Narahi Hristiyanlarn Buharadaki kiliselerinin Ky-i Rindan

kesiminde olduunu kaydetmitir. Bundan baka, civar
lke ve ehirlerdeki dini bask ve mezhep kavgalarndan
bkan insanlar rahat bir nefes alabilmek iin Buhara nn
huzur dolu iklimine komular bylece buras, Orta alarn
dnyada belkide ei ve benzeri olmayan bir din ve etnik
mozayikler lkesi hline gelmitir.
Fakat Buharada M e rv ve B e I h ' de rneini
grdmz gibi nceleri Budizm, daha sonralar ise
Z erd tl k gl bir din olmutur. B udizm in parlak
devirlerinde Buhara, -Asyann en kutsal ehirlerinden biri
idi. Buna sebebte B uhara' da bulunan Nev B ahar adndaki
"Mah-t Rz a rs" ve burada bulunan Byk Buda
mabedi idi. Bu ar eskilerin rivyetlej-ine gre
Buharam n koyu Budist hkmdarlarndan M ah tarafndan
kurulduu iin onu ad ile aralyordu. Budist Hkmdar;
sanatnda mahir olan btn marangoz ustalarn, oymaclar,
nakkalar, ne varsa toplam onlar iin burada i atelyeleri
kurdurmutu. O nlar
bu rada b t n
hnerlerini
sergileyecekler, boy boy Buda heykelleri yapacaklard.
Buhara' da, bir gn sre ile senede iki defa bu putlar
iin byk panayrlar kurulur uzak ve yakndan gelen
btn insanlar bu putlar kap kap satn alr bazlar onlar
ihtiya sahiplerine hediye ederlerdi. Hatta bu putlardan
bazlarnn fiatnn 50.000 dirhemi getii olurdu. Panayr
gnlerinde hkmdar gelir bu arda kurulan muhteem
tahtna kurulur, bylece halkn elini cokularn da

kamlam olurdu.
^s.71.

24 Yusuf, S.M., Studies in Islamic History and, Culture, s. 71.

Daha sonralar bu arya muazzam bir Budist mabedi

yapmtr. Ne varki M ecslik, yeni bir heyecan hlinde
Buhara' ya geldiinde Budizm 'in ikbali snm ve bu byk
Budist mabedi Mecsiler iin bir "Ate E v i" olmutu.
Narahi, slm fetih yllarnda bu mabedin hl bir "Ate
Evi" olduunu kaydetmektedir*25*.
Ne varki, dini havann ite bylesine youn, dini
cemaatlarn bylesine ok ve inadna kuvvetli, dini rekabetin
inadna gl olduu bir ehrin kapsn imdi yeni bir din
alyor ve "Ben geldim!" diyordu. Bu phesiz Allah'n son
Peygamberi ile btn insanla bir k, bir nur, bir hidayet
olarak gnderdii slm D in i idi. Buhara'nm dini yaps,
cemaatler arasndaki dini rekabet ve din adamlarnn kendi
cemaatleri zerindeki inanlmaz gc gz nne
getirildiinde, slm D ininin Buhara'da yaylma ans yok
denecek kadar azd. Hele hele yerli halk, dini cemaatler
tarafndan ylesine parsellenmiti ki, bir insann bu emberi
knpta baka bir dine girmesi, zaten mmkn deildi.
Ancak slm Dininin; dier dinlere kar ok byk
bir ans vard. O da, bu "Yeni Dinin" Mslman Fatihlerin
dini olmas, arkasn devlet desteine dayamas ve btn
bunlardan ok daha nemlisi Kuteybe b. M slim gibi,
kafasna koyduu bir ii, mutlaka yapan ve gayesine
ulamak iin her trl vastay mbah gren, zorlu, cebbar
bir komutann, btn gc ile ona sahip kmas ve
slmiyetin Buhara'da yaylmasn, hayatnn biricik gyesi
hline getirmesi idi.

Buhara slm nktlbtna Giden Yolun Almas:

Burada karmza ok nemli bir durum kmaktadr.

O da, Kuteybe b. Mslim'i B uhara da byle byk bir
s l m n k la b 'a srkleyen temel faktrlerin neler
olduudur.
Burada hemen unu itira edelimki; Kuteybe Buhara
slm nklabn, asl siysi misyonunun baarya
ulamasnda temel bir faktr olarak grm (olmazsa,
olmaz) ve bunca meguliyetleri arasnda, bu byk inklab
gerekletirmek iin btn vargc ile almtr. Bufta
sebebte marur Arap Komutannn; Baykent ve Buhara'nm
fethi srasnda "m uhrip Trk unsuru" nun her trl
takdirin stnde gsterdikleri direni ve insan st
kahramanlklar karsnda deta "oke" olmas idi. Nerede
ise B uh a ra surlar karsnda btn asker an, hret ve
makamn yitirme durumunda kalan Kuteybe ve Arap
ordusu iin, el-Haccac'm emriyle btn insanlar Basra ve
K fe camilerinde gnlerce "Hatim" okumu, namaz klm
dua ve niyazlarda bulunmulard. Kuteybe Buhar'y
Narah'ninde ifde ettii gibi, ancak drdnc kuatmadan
sonra ancak fethedebilmiti.
Btn bunlar Kuteybeyi "oke" etmitir. Bir Trk
Melikesinin idresindeki Buhara H anl, Araplara kar,
ran ordularndan daha fazla direnmiti. Oysa Kuteybe,
komutan olarak Saad b. Vakkas'tan hite geri deildi. Bu
bakmdan deerli slm Ftihi, Buharay, bir kan ve ate
kasrgas hlinde ele geirdikten sonra, burasmn rta-Asya
26 Narah, s. 70.
27 Kitap, Z., Trkistann Araplar Tarafndan Fethi, s. 100, kr. Amold, T .W.,
The Preaching o f slam, p. 216.

Arap fetihleri iin nemli, Trk yurtlarnda Arap siys

hkimiyeti iin ok daha nemli bir yer, olduunu kefetmi
ve burasn Aradn ve slmn zyurdu haline getirmeye
karar vermitir. Bu bakmdan Buhara slm nklb
kanlmaz bir eydi. Ne varki onun bu karar phesiz slm
Hidyet yolunun -Asya'ya almasn salad gibi,
Trkler'in hemde yzde ylere varan bir ounlukla
mslman olmalarnda en byk faktr olmutur.
Kuteybe'ye gre; Buhara da, slm nklabnn baarl
olmas ve tabana ulaabilmesi iin, her eyden nce halka
giden yollarm almas ve slm Dininin nne kan btn
engellerin bir bir ortadan kaldrlmas gerekiyordu. O imdi
tnelin banda idi. Mslman Fatih, (bir Ferhat misali)
tneli kazmakla kalmyacak, ayn zamanda halk bu
tnelden geirerek yeni nurlu ufuklara, slm hidyetine
ulatracak ve Buhara btn varl ile slm Dininin yce
parlak bir merkezi olacakt. O devirlerde Kuteybe'nin
dnda bunu bir kimsenin deil dnmesi, hayal etmesi
bile mmkn deildi.

imdi B u h a r a da asl mesele kkl bir "slm

nklabin m yaplmas ve Buharam n eski Zerdt, Budist
ve M a n ih a iz m 'in fosil hline gelmi inanlarndan
arndralarak prl, prl bir slm ehri hline gelmesi idi.
slmn baht ve yarnlara yar Trk Boylar ve Tran
Yurduna giden yolu almas onun Buhara' da ok gl bir
ekilde yerlemesine bal idi. Bu ise ancak geni halk
kitlelerinin slma kazandrlmas ve bir baka ifde ile.
halkn kalbine giden hidayet yolunun almas ve onun
nne kan btn engellerin kaldrlmas ile mmkn
olurdu.

Halka giden yolun alabilmesi iin nce; salam gl

siysi bir idarenin kurulmas, st idari kadrolarn teekkl etmesi,
emniyet ve asayiin salanmas, sonra da mahalli hkmdar ve
ehrin nde gelenlerinin desteinin kazanlmas, ve her eyden
nce, onlarn mutlaka mslman olmalar yerli halk ve dini cemaat
nderlerinin mukavemetlerinin krlmas, halkn bire bir "slm
realitesi" ile kar karya gelmesi ve en sonunda onlarn

kesinkes, slm Dinini kabul etmeye zorlanmalar idi. Bunlar

onun ayn zamanda Buhara slm inklabna giden yolun
nirengi talan idi.
Bunun iin K u teybe Buhara'y bir kan ve ate
kasrgas hlinde ele geirdikten sonra, hemen teebbse
gemi ve yeni gl bir idare kurmutur. Bu cmleden
olmak zere B aykent' te olduu gibi, ehre yeni bir mil,
Kad, inzibat ve asayii temin etmek iin urta, yani Emniyet
Mdr gibi mslman idreciler tayin etmitir. Bu
cmleden olmak zere Kuteybe, el-V ezir lakabyla bilinen
Eyb b. Hasan' B uharaya ilk defa vali olarak atamt. Bu
zat ok olgun, iyi bir mslman ve diryetli bir kii idi(28).
Ayrca, muhtemel bir ayaklanmay nlemek zere gl
A skeri G a rn iz o n ; "bir m uhafz alay" yerletirmi ve
bunlara ehrin i gvenlii iin her trl yetkiyi de
vermitir*29*. yleki yeni idarenin izni olmadan Buhara
zerinden ku bile umuyordu. nk Kuteybe bunun ok
ac tecrbelerini yaam ehri ancak drdnc defa ele
geirebilmiti*30*.

38 Narah, s. 80.
29 Gbb, H.A.R., a.g.e., s. 34, Yusuf, S.M ., a.g.e., s. 59, Barthold, W ., a.g.e., s. 186.
30 Narah, s. 80.

Arap Kabilelerinin Buhara'ya Yerletirilmesi:

Kuteybe bunlarla da yetinmemitir. Dou Tran

Yurdu, yani M e rv ve B elh 'te rneini grdmz gibi,
hemen elini kolunu svam ve daha nce buralara gelen
kalabalk Arap ailelerinden ok byk bir ksmn Buhara'ya
nakletmi ve onlar ehrin nemli (stratejik) mahallelerine
yerletirmitir. Mellifimiz Narah, Kuteybe'nin Buhara' ya
yerletirdii mslman Arap ileleri hakknda bizi
yeterinden fazla aydnlatmakta ve yle demektedir:
"Kuteybe B u h a ra ehrini taksim etti. Byk ehir
kapsndan girildiinde; Nuh Kapsna kadar olan ksmn Rabia
ve M udar'a geriye kalan ksmda Yem en'lere verdi. Onlar
buralara yerletirdi. Bu kabilelerin gerisinde kalan yerlerede Beni
Hanzala

kabilesinden olan

kimseleri yerletirdi. Attarlar

kapsndan sonraki blgeleri ise Beni Saade taksim etti. ehrin

onlara yakn olan bu kapsna daha sonralar Beni Saad Kaps
denildi. B eni Saad kapsndan getiinizde, Beni Esed gelir.

Onlara yakn kapya da B eni Esed K a p s" denilmektedir.

Buras kaplarn en salam olup ayrca birde kemeri vardr. Onu
Suna Tekin ina etmitir, kabri de oradadr'*3.

Bunlar Buhara, slm nklbnn bir nevi altyap

almalar idi. Kuteybe'nin Arap kabilelerini Buhara'nm
mehur giri kaplarnn yaknlarna yerletirmesinin ayr bir
manas olmal idi. O da, Narah'nin ifde ettii gibi,
Buhara'nm bir nevi taksimi idi. Mslman Ftih, Buhara'y
her ihtimle kar, yani yeni bir ayaklanma, kargaa ve
karklklara kar Araplara taksim etmi ve yeni, yeni Arap
mahalleleri kurmutu. Bylece B u h a ra J. YVellhausen'in

dedii gibi; " evvelemirde Arapln ve slmn m a k a m ve

kuvvetli bir merkezi hline getirilmi olacakt'*3.

Kuteybe bu iskn iini sratle tamamladktan sonra

fazla bir vakit kaybetmeden bir ksm kkl teebbslere
gemitir. Bunun iin nce bir hakszln giderilmesi
gerekiyordu. Bunun Buhara, slm nklbna giden yolun
aklamasnda ok byk nemi vard. O da "Mahalli
iktidar" yani "hkmdarl" gerek hak sahiplerine tekrar
verilmesi idi. Bilindii gibi, B uhara Mahalli Hanl daha
nce T rk s o y u n d a n gelen ileler tarafndan idare
ediliyordu. Ne varki Kuteybe'nin, Aa Trkistan harekt
srasnda, bu Trk ilesi saf d edilmi ve idare rakib ranl
dilenin eline gemiti.
Kuteybe, Buharada slm inklabn balatmadan nce
bu hakszhn gidermek ve iktidar, eski sahiplerine yan
Trk tarafna vermek istemitir. Bunun iin Mslman
F atih ; ran tarafn azletmi bunlarn ileri gelenlerinin
ounu klntan geirmi ve daha sonra iktidar Trk
tarafna iade ederek Tu ad, henz olgunluk ama yeni
ulam bu delikanly "Buhar Hudah" nvan ile
hkmdarlk makamna getirmitir. Haddi zatnda btn
bu kkl icraatlar bir nevi siyasi ve idari tasarruflar olarak
grlse dahi, Buhara slm inklabnn, en nemli kilometre
talarn oluturduundan kimsenin en ufak bir phesi ol
mamaldr.
32 Wellhausen.A rapD evleti ve Sukutu, s. 208.
33 bnl-Esir, IV , s. 5 5 3 ,5 5 4 ,Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 34.
34 bniil-Esir, IV, s. 5 5 3 ,5 5 4 , Narah, 24.
35 el-Birni, el-Asarul-Bakye, nr. C.E. Sachau, Leipzig, 1923, s. 101, 102.
36 Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 34.

Tu ad'n Mslman Olmas:

Btn bu zaruri ameliyelerden sonra Kuteybe, artk

yeni slmlatrma hareketine balayabilirdi. Bunun iin
Mslman Fatih, kendine has yeni bir yol semi st tabaka
ve aristokrat evrelerden balamtr. O, bu cmleden olmak
zede, Tu ad'm mslman olmasn istemi ve Trk asll
bu hanedan ailesinin*37* gen hkmdar slmiyeti kabul
etmitir*38*.
Tu ad'm mslman olmasnda, onun; muhaliflerini
ortadan kaldrmak suretiyle uzun bir mddet, Narah'ye
gre 30-32 yl*39* hkmdarlk etmesini salayan efendisine
kar duyduu minnet ve kran hissi hi bir zaman zayf bir
ihtimal olarak kabul edilmemelidir. Bylece gen hkmdar;
yeni efendisinin itimadn daha tam ve salam bir ekilde
kazanm oluyordu. Tu d, daha, da ileri giderek,
M slm an Fatihe olan sevgi ve ballndan dolay yeni
doan erkek evladna Kuteybe adn dahi koymutur*40*.
Hemen unu itiraf edelimki; onun, slmiyeti kabul ettiini
aklamas, Yeni Dinin; Buhara da gelimesi iin ok nemli
bir merhale olmu bundan da te slm D in i bir zafer
kazanmtr. O kadar ki, C. Brockelman bize gre biraz
m baleal da olsa, bu gen P rensin ihtida etmesiyle
Buhara'da islm iyetin kuvvetli bir ekilde kk saldi ve
yerletiine kani olm aktadf41).
37 Brockelman, C., slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. N. aatay, Ankara,
1964, s. 75, Narah, s. 24: Wambriy, A .,a.g.e., s .40.
38 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z ., lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar,
s. 49.
39 Narah, s. 24: Bala, Mirza, I.A.. II, s. 762.
40 Narah, s. 24.
41 Brockelman, C., a.g.e., s. 83.

Fakat bundan daha nemlisi Kuteybe'nin hkmdar

ilesinin ihtidasyle dini ve siyasi adan ok ynl bir takm
faydalar salam olmasdr. lk frsatta Kuteybe, Buhara
slm nklab hakknda ki tasavvurlarn uygulamada ok
byk bir hareket serbestisine kavumu oluyordu. nk,
Tu ad; Gibb'in de iaret ettii gibi; " Araplar tarafndan
tahta geirildii ve Yeni Dine ihtida ettii iin gayet tabii
Araplan destekliyecekti '**.

Kuteybe bu ekilde st seviyedeki Islami temaslarna

devam etmitir. Bunun pek tabii bir neticesi olarak
Buhara'nm, aristokrat tabakasna mensub baz zengin ve
nfuzlu kimseler mslman olmulardr. Bunlar arasnda
ad Hayne olarak zikredilen bir Dihkn da vardr. 'Buhara
aristokratlarnn zellikle zengin mslman m era veerknnn yaad mehur "Konaklar Mahallesi" ite bu
zatn mlk idi. Bu konaklar iinde daha muhteem bir
konak, sanki bir saray vard ki, orada ise Buhara'ya gelen
mslman Arap valileri otururlard.
Hayne ihtida ettikten sonra pek tabii olarak adn da
deitirmi ve kendisine Hz. Peygamber'in bir dier ad
olan Ahmed ismini semitir. Bu onun phesiz Hz.
Muhammed'e kar duyduu derin sevgi ve muhabbetin bir
ifadesi ol malyd. Hayne, evresi geni bir Dihkn'd. O, bu
ekilde mslman olduktan sonra yakn evre ve aile
efradndan da bir ok kimselerin mslman olmalar gayet
tabii idi. Ne ilgintir ki, kaynaklarda bunlarn ismi
zikredilmemektedir.
42 Gibb, H A .R ., s. 34.
43 Narah, s. 80: Barthold, W., a.g.e., s. 106.
44 Narah, s. 80-81.

Buharada slmlatrma Hareketinin Balamas:

st tabakada, slm D in in in istikbali iin gayet

elverili bir ortam hazrlayan Kuteybe, daha sonra tabana,
yani halka ynelmitir. Haddi zatnda o'nun asl hedefi, yerli
halkn slmlatrlmas ve islmiyetin tabana ok salam bir
ekilde yerlemesi idi. O, bu arzusuna ulamak ve
slm latrm a kam panyasn ok
k sa
zamanda
sonulandrmak ve zaferinin meyvelerini bizzat kendi eliyle
toplamak istiyordu. Peki bunun iin ne yapmtr? Yerli
halk; "nce slim dinine sndrmak istemi, bnun iin
evresindeki lim ve olgun kiilerden oluan tebli heyetleri
kurdurmu, bunlar mahalle-mahalle, ev-ev dolamlar gece
gndz halkla bire bir temasta bulunmular, halk slm
Dinine armlar, ve yerli halkn kendi hr iradeleri ile ve
h ib ir zorlam a

o lm akszn sl m

D in in e girmelerini

salamlardr."

Gerekte Buhara slm nklabna giden yolda

yaplmas gerekenler bunlard. Fakat Kuteybe bunlarn
hibirini yapmamtr. M slman Fatihinin byle neticesi
belli olmyan ilerle kaybedecek vakti yoktu. O; bu hususta
ehir halkna sanki bir "Sk Ynetim Kom utan" gibi
davranm ehirdeki btn dinleri, dini uygulamalan yasak
etmi, m abedleri ve ateevlerini kapatm, herkesin; kim
olursa olsun en ufak bir itiraz gsterm eden, mutlaka
mslman olmalann emretmitir.

Bu;

bir manada akam Budist, Z e r d t hatta

veya Y a h u d i olarak yatan kimselerin sabah
mslman olarak kalkmalarn istemekti. slm Dininin,
dnda ehirde, hi bir dine msade edilmemiti. Bu,

Hristiyan

phesiz slm namna, Buharada estirilen yar dini devlet

terrnden baka bir ey deildi. O alar da deil Arap
slm imparatorluunun dier ehirleri, belki gemite bile
byle cebri bir dini uygulamann ei ve benzeri yoktu.
Ancak M slm an Fatih ; kendini buna mecbur
biliyordu. Aksi halde, dini rekabet ve cemaatlerin inadna
gl olduu byle bir ortamda, yerli halkn kendi hr
iradeleri ile mslman olmalar zaten mmkn olmad
gibi, Kuteybe'nin; bunun neticelerini almak iin sabr ve
tahamml gstermesi hulasa bekleyip durmasna da vakti
yoktu. Narah'nin; "o btn vastalar kullanarak yerli
halk slm Dinine girmeye mecbur etti"m derken herhalde,
Kuteybe'nin bu inadna sert ve tam askeri tedbirlerini
kasdetmi olmas gerekmektedir.
Mslmanlara Kar Sert Tepkiler:

Ne varki, btn, bu yasaklamalar, sanki bir askeri

emir ve kumanda zinciri iinde cereyan eden olaylar, ilk
anda bekleneni vermemi, bilakis slm Dinine kar halk
arasnda korkun bir nefret ve iddetli bir mukavemetin
domasna sebeb olmutur. imdi, Buharada yeni tip bir
mslman tremiti. Bunlar; sokakta, ar ve pazarda,
dkkan ve i yerlerinde, hele hele Araplarn yamnda
mslman gibi grnen ve fakat gerekte kendi din ve
inanlarndan en ufak bir taviz vermek istemeyen iki
ahsiyetli kimselerdi;
Hatta Buhara halk, btn bu zorlamalann sonucu
zahiren mslman olmu gibi grnseler dahi, gerekte hl
putlara tapyor ve atalarnn dininden bir trl vazgemek

istemiyorlard. O kadar ki, i kalede bulunan muhafz Arap

askerleri, her hangi bir tehlike' srasnda kaleden ktklar
zaman, Mbezler, derhal ategedeleri uyandrrlar ve halka,
lslmi ayin yapmaya hazrlanyorlarm gibi grnrlerdi.
Fakat onlar; mslman askerlerin, ehri boaltmalarndan
hemen sonra, kendi dinlerine dnerlerdi. Kuteybe onlarn
bir ka defa, hemde zorla slm D inini kabul etmelerini
istemi ise de bundan hi bir yararl sonu alamamtr.
Narah; B uhara halknn bu iki yzl durumu ile ilgili
olarak bizlere u fikirleri vermektedir;
her

"Kuteybe Buharay ele geirdikten sonra Buhara halkt

d efa sn d a m sl m a n o lu y o r, so n ra d a irtidad

ediyorlard. Hatta Kuteybe bu ekilde onlar, defa slm

D inini kabule zorlad. Fakat olan her defasnda irtidad
ederek eski kfr hallerine dnmlerdir. Onlar her ne kadar
slm D inini kabul etm i gib i gzkyor idiyselerde,
gerekte hl kendi inandklan putlara tapyorlard"(47).

Gerekte B uhara ; o alarda blgenin en nemli dini

merkezlerinden biri olmas yansra, yine en kalabalk e
hirlerinden biri idi. Kuteybe'nin bu ekilde halk, slm
D inini kabul etmeye zorlamas, yerli halk mslmanlar
ok, kuvvetli bir ekilde protesto etmeleri ve fnukavemet
gstermelerine sebeb olmutur. Bu mukavemet o dereceye
kadar varmt ki, mslmanlar uzun zaman cam ilere ve
diere dini toplant mahallerine silahsz olarak gitmeye bir
trl cesaret edemez olmulard. Yerli halk silahsz olarak
46 Necib Asm, Trk Tarihi stanbul, 1316, s. 145, Warnbry, A., a.g.e., s. 67.
47 Narah, s. 73.

'
48 Bala, Mirza, I.A., II, s. 765: Arnold T.W ., a.g.e., s. 216; kr. Turan, O., Trkler
ve slmiyet, ADTCF. Dergisi, IV , sy. 4 , st. 466.

grdkleri mslmanlar, bir dier ifade ile kendilerinden

kopan bu kimseleri, sokak aralarnda ve dier tenha yerlerde
yakaladklar zaman derhal zerlerine saldryor ve onlar,
ehid ediyorlard.
Mamafih, mslman Araplar bu ar taknlklara
kar bir are bulmakta gecikmemilerdir. Buhara da gayr-i
mslimlerin silah tamalar yasaklanm ve ellerinde
bulunan btn silahlar da toplatlmtr. Sadece
mslmanl kabul edenlerin silah tamalarna msade
edilmitir*49*.

slmlatrma Hareketlerinde Yeni Tedbirler:

Mslman Fatih; Buhara halknn gsterdii bu gayri

samimi durumu nlemek iin, yeni yeni areler, aram ve
bulmakta da gecikmemitir. Bilindii gibi Kuteybe,
Narah'den rendiimize gre;
"Buhara'y kesin olarak fethettikten sonra

yerli

halkla; halifeye senede 200.000, Horasan valisine 10.000 dir

hem vergi demek, mslman Araplara evlerinin yars ile
birlikte ba bahe vermek, Arap askerlerinin hayvanlarna
yem ve mslman Araplarn odun ve yakacaklarn temin
etmek ve ehrin dnda da (buna benzer) araziler vermek"

zere bir anlama yapmtr*50*.

bu
iki
yzllklerini nlemek, slm D ini ve mslmanlara olan
dmanlklarna son vermek ve slm nklabn baarya
gtrecek yolu amak iin ite bu maddeden yararlanm,
mslman Araplar, Buhara halknn evlerine yerletirmeye
M sl m a n

49 Narah, s. 78.
30 Narah, s. 80.

F a t ih ;

B u h a r a halknn

karar vermi ve bu ameliyeyi derhal uygulamtr. Deerli

tarihimiz Narah bize bu uygulama ile ilgili u bilgileri
vermektedir:
"Buhara halk grnte slm Dinini kabul ediyorlar
ve ilerinde gizliden gizliye puta tapyorlar. Kuteybe bu
iin dorusunu, Buhara halknn evlerinin yarsn, Araplara
verm elerinde ve beraber oturm alarnda, ayrca onlarn
durumlarn gzetlem elerinde ve m ecbur olarak onlarn
slm D ininde kalm alar iin Buhara halkna bu emri
vermekte buldu'*5.

Bylece Kuteybe b. Msim zor ilerin adam

olduunu bir kere daha isbat etmi oluyordu. Mslman
Ftih, ok usta bir satran oyuncusu gibi, beklenmedik bir
zamanda ve hi bir kimsenin aklnn ucundan bile
geirmedii bir hamle yapm, akl dehasn ve kurnazln
bir kere daha ortaya koymu ve herkes bunda arp
kalmt.
Kuteybe bu anlamada yer alan artlar Buharada

mslman olmamakta direnen yerli halkn direncini krmak

ve onlar byk kitleler hlinde slm Dinine kazanmak iin
kullanmtr. Mslman Araplar bu i iin seferber edilmi
ve onlardan bu ie uygun, slmi bilgisi yerinde buna ehil
olan drst kimseler seilmi ve mslman. olmamakta
direnen veya darda mslmanm gibi grnen ama
ierde, evinde hl eski dini gleenek ve inanlarna gre
yaayan kimselerin evlerine yerletirilmilerdir. Bunlarn
ou slm muallimleri ve hocalard. Bunlara gerekten de
mslman olmak, slmi bilgiler bu arada Kuran- Kerimden

bir ka sure renmek ve vcibt- diniyelerini yerine

getirmek iin bir "hocaya" ihtiya duyan samimi lileri de
ilve etmemiz gerekmektedir.
Bunlar bir bakma sl m D in in i hane halkna
retecek ve uygulamalarda nclk edecek muallimler ve
hocalard. Bylece B uhara' da, gerek manada, Kteybe b.
M slim 'in anlad tarzda, hemde ba dndrc bir
ekilde bir slmlatrma hareketi de balam oluyordu. Bu
B u h a ra ' daki din dengeleri tamamen slm iyetin lehine
deitirecek bir durumdu. Bylece yzlerce binlerce kimse
mslman olmu ve Buharada slm D in i ksa zamanda,
gl kuvvetli bir din, ayrca toplumsal bir hviyyet
kazanmtr.
.
Mamafih yerli halkn evlerine yerletirilen bu
M slm an Araplarn gerek saylar hakknda pek fazla bir
bilgiye sahip olmadmz gibi, bu yeni hayatn, dil, din ve
kltr bakmndan tamamen farkl iki toplumun, onlarn
sosyal ve dini mnasebetleri ve bunda ne dereceye kadar
birbirleri ile uyum saladklar hakknda tarih literatrne
intikal eden malzemeler nerede ise yok denecek kadar azdr.
Ayrca biz bu uygulamann ok uzun sre devam ettii
kanaatinde de deiliz. Fakat bu yeni uygulamas ile
M slm an Ftih yukarda da iaret edildii gibi Buhara'ran
slmlatrlmas yolunda en etkin admlarndan birini atm
oluyordu.
Mamafih yukardan buraya kadar yaptmz btn bu
aklamalar, K u tey be'n in B u h a r a ' da sl m Dininin
yerlemesi ve halk arasnda yaylmas iin naslda korkun
bir azim ve irade kararll iinde olduunu btn akl

ile ortaya koymaktadr. O; bkmadan, usanmadan yerli

halkn zerine gitmi, imkan ve relerin tkendii yerde,
yeni bir deh rnei gstermi, yerli halkn mutlaka, ama
mutlaka sl m D i n i ne girmelerini istemitir. Peki
Kuteybe'nin birbiri ardndan uygulamaya koyduu btn
bu akl almaz, inanlmaz yeni tedbirler Buhara'da
slmiyetin yaylmasnda ne derece etkili olmutur?
Bizim kymetli mellifimiz Narah bu soruya ok
olumlu cevaplar vermektedir. Ona gre bu .yeni tedbirler,
ok yararl olmu ve slm Dini ok sratli bir ekilde halk
arasnda yaylma imkan bulmutur. Halkn, slm
hidyetine giden yol bylece alm oluyordu. O, aradan
seneler getikten sonra bile slmiyetin hayrna olan bu
gelimelerden byk bir heyecan durmakta ve bu byk
oluumu kendine has ifadesiyle yle anlatmaktadrr
c -U j j

ll.l P

vjjjj

JJLj

j L*

yil
j~ai

" B y le ce

o n la r,

is t e r

is tem ez

JT

mslman

olmulard. te slm Dini bu ekilde Buhara'da yaylm

ve halk da eriatin hkm lerini uygulam aya mecbur
olmulardr. Bylece ehirde kfrn izleri, silip sprld.
Zerdtln almetleri yok olup gitti, bunun yerine bir ok
mescidler yapld. Kuteybe bu yolda byk gayretler sarfetti
ve Islm iyete uym akta ihmali grlenleri cezalandrmay
da ihmal etm edi' .

Buhara'da Trk Asll M ecs Kuan Aileleri:

N arah; B u h a ra Islm nklabnd a n bahsederken,

yukarda da ifde edildii gibi; "ehirde kfrn izlerinin silip
sprld, Zerdtln almetlerinin yok olup gittiini"

bildirmektedir. Narah'nin bu beyanlarndan maksad

sdece; Zerdtln, Buharaya geldii ilk gnlerden
itibaren tututurduu mukaddes "Ate" ve bu "Ate Evleri"
nin hazin sonunun geldii anlamna deildir.
Kuteybe; Zerdtlerin yar ilh olarak kabul ettikleri
mukaddes atei sndrmek ve "Ate Evlerinde" icra edilen
her trl dini yinleri yasaklamak, dolaysyle bu
mabedlerin kapsna kilid vurmakla kalmamtr. Mslman
Fatih dahada ileri gitmi Zerdtlere, slm inklabna kar
hl byk bir direnme gsteren g odaklarna, Zerdt
cemaati ve onlarn nde gelenlerine korkmadan, ekinmeden
yle ar darbeler vurmutur ki, onlar halla pamuu gibi
savurmu ve bir daha bellerini dorultamaz bir hale
getirmitir.
Bundan maksadmz onun; B uh a ra 'n m Trk asll
Kuan ailelerine indirdii ok ar darbelerdir. Narah
bunlar " A li K e K a n " olarak kaydetmektedir.
Tomaschek, bunlarn Kuan veya Eftalitlerin ahfad
olduunu ileri srmtr ki; bu bizimde desteklediimiz
doru bir grtr . Aa Trkistan'a mild IV. asrlarda
gelmi ve tarihi K uanlarn bir devam olan bu kavim

53 Narah, s. 73.
34 Barthold, W., Trkistan, s. 138, kr. Togan, Z.V., Trk li ve Trkistan Tarihi,
s. 138, Yusuf, S.M., a.g.e., s. 71.
55 Gibb. H.A.R. a.g.e., s. 34: Barthold, W., a.g.e., s. 108..

ayn zamanda Zerdtle ok koyu bir ekilde ballklar

ile de n salmlard.
Belki Kuteybe, onlar insafszca ezmekle, Buharad
Zerdtln hakimiyetini mmkn mertebe krmak ve Yeni
Dinin daha kolay bir ekilde yaylmas iin ok iyi bir zemin
ve ortam hazrlamak istemitir. Zira Narah; bu kalabalk
nfuz ve itibar ahibi ve ayn zamanda mecsi olan Kuan
kavminin Buhara halk nezdinde byk bir erefe haiz
olduklar, onlarn buralara sonradan gelip yerletikleri,
d ih k n

sn fn d a n

o lm a d k la r

ve

fa k a t

ticaretle

uratklar, dolaysyla ar derecede zengin olduklar",

bi ldirmektedir(56).
K uanlarn ezilmesi artk bundan byle, Mecusliin
bitmesi ve slmiyetin karsnda ok byk bir g odamn
saf d edilmesi idi. Bu gyesinde muvaffak olmak iin
Mslman Fatih, nce K uanlarn evlerini ve met'larn
(ticari varlklarn) Buhara'ya yerletirmek istedii Arap
ileleri ile yar yarya taksim etmelerini emretmitir.
Kuteybe tarafndan bu ekilde ok ar bir baskya maruz
kalan bu zengin Trk slleleri, Kuteybe ve onun ahsnda
Mslman Araplar, daha anlaml bir ekilde protesto etmek
istemilerdir. Bunun iin de evlerinin tamam ve ticari
mallarnn byk bir ksmn Araplara brakarak Buhara'y
boaltmlar ve ehrin dna daha gsterili 700 muazzam
baheli yeni kkler yaptrarak buralara tanmlardr.
56 Narah, s. 50.
A*f

j ! ( jVi&S*) fe& r JT

jt oJuaIi

ijijS, ; } j S

JU , f J >

j j j z p i u t i ) ujij
VtUAl
ti)/ jlir
57 Narah, s. 50: Wambry, A., a.g.e., s. 53.
58 Barthold, W., a.g.e., s. 108: Gibb, H.A.R. a.g.e., s. 34.

Bu kklerin yanna ayrca, hizmeti ve kleler iinde

mstakil evler yapmay da ihmal etmemilerdi. Bylece
Buhara'y terkeden Kuanlar, ehrin dnda daha mstakil
yeni bir "M ecs M ahallesi" kurmu oluyorlard. Ayrca bu
aileler ok dindar olduklar iin, mecsilere has "Ate Ev
le r i" yapmay da ihml etmemilerdi. Artk Kuanlar;
Araplardan ayr, asde bir hayat yaayabilecekleri gibi dini
hayatlarna da pek fazla bir mdahale olmyacakt. Fakat
olaylar, onlarn bu gzel beklentilerinin dnda ve ok
messif bir ekilde geliecektir.
N arah'nin bu tehcirin says ile ilgili rivayetleri
phesiz biraz mbalaal bulunmaktadr. Ona gre "Bu
kklerde yaayanlar, ehirde kalanlardan daha oktu"(59).
ehir nfusunun bu ekilde boaltlmasna ne iktisadi, ne de
sosyal sebeblerle zaten imkan yoktu. Ancak u gerekte
nazan itibara alnmaldr ki; g eden Kuan
asilzadelerinden her bir ailenin azami 30 veya 40 fertten
olutuu dnlrse, bu tccar anistokratlamnm 25 veya
30.000 kii kadar olduklar grlr. Fakat onlarn kle ve
hizmetileri ile birlikte her halkarda azmsanmayacak bir
yekna ulatklar anlalmaktadr.
Bize gre Kuan Zerdtlerin says o kadar nemli
deildir. Onlarn saylar ne olursa olsun, Kuteybe'nin
srarla takib ettii bu politika sayesinde, ehir merkezinden
byk bir Mecsi varl boaltlm ve onlarn yerlerine
m slm an
A rap lar
yerletinilm itir. Kuteybe'nin
gerekletirdii bu tehcir hareketi, belki de Zerdtln

Buhara'da yklmasn ve yok olmasn salayan en byk

darbelerden biri olmutur.

Kuatlart Villalarnn Yaklp Yklmas:

Mamafih K u a n la /m ; B u h a ra 'n m baik bahelik

yerlerine ekilerek yaptklar bu yeni muhteem villlarnda
ok rahat bir hayat yaadklar ve dini ayinlerini serbeste
yatklar zannedilmemelidir. Buna sebebte Kuteybe'nin;
yerli halkn, hi bir istisna tanmadan onlarn mslman
olmalarn istemesi ve onlardan Kurann ; namaz, oru zekt
gibi dini eminlerini kesinlikle yerine getirmeleri yolundaki
iddete varan basklardr. Nitekim Narah; Kuteybe'nin bu
iddete varan uygulamalar ile ilgili olarak u beyanlarda
bulunmaktadr:
"Kuteybe, Buhara'da slmiyetin yaylmas iin ok
byk

g a y re tler

sa rfetti

eria tin

em irleninin

yerine

getirilmesinde ihmali grlen herkesi cezalandrd bir ok

cami ve m escidler yaptrd ve halkn cuma namazlarn
klmasn (mslim ve gayrim slim tefriki yapm adan) bir
mecbriyet haline getirdi "(60).

Kuteybe'nin, yerli halkn mutlaka mslman olmalar

yolundaki bu ar gayretleni, dier taraftan Buhara'da bu
gnlerin tabiri ile radikal bir mslman gurubun da ortaya
kmasna sebeb olmutur. Daha ziyade yeni mhtediler ve
bir ksm samimi M slm an Arablardan oluan bu
fanatikler grubu; Trk asll Kuan ailelerinin peini hi bir
zaman brakmamlardr. Hele hele Kuteybe'nin yerli halk
mslim ve gayri mslim, hi bir ayrm gzetmeden Cuma
namazlarn klmaya mecbur etmesinden sonra, bu fanatik

mslmanlar, gayr-i mslim halka zellikle Kuan ailelerine

daha saldrgan bir hale gelmilerdir. Bu radikallere gre
Kuanlarda dier insanlar gibi mutlaka Cuma gnleri
"Buhara Namazgahnda" ve muhteem bir cemaat halinde
klnan Cuma nam azlarna ister istemez itirak etmeleri
gerekiyordu.
Acaba Kuteybe'nin yeni bir inisiyatifle balatt bu;
herkes iin Cuma namaz klma mecburiyeti Kuran-
Kerimin D inde cebir ve zorlama yoktur' yeti ile bir
eliki tekil etmiyor muydu? Evet, hemen unu itiraf edelim
ki; bir ok hadiselerde olduu gibi, slmi prensiplere aykr
da olsa icab- hale gre hareket eden, kafasna koyduu bir
ii, sonu ne olursa olsun gerekletiren ve gayeye ulamak
iin her trl vastay mubah gren Kuteybe iin, ne Kur'an Kerim'in "bu ve benzer yetleri"ne de, Hz. Peygamber'in
"zim m ilerle ilgili hadisleri", hi bir zaman balayc
olmamtr. Nitekim, onun bu ar ve inadna sert
hareketlerini diline dolayan J. W elhausen, bu deerli
komutan; Kuteybeyi, ok ar bir dille tenkit etmekte
"baarlarn ou

zam an

vicdanszlna medyundu"

demektedir*62*.
Evet Kuanlar'm, her ne pahasna olursa olsun, Cuma
namazlarn klmamak iin direnmeleri, Arap idaresinin
geni himayesine mazhar olan bu fanatik mslman gurubu
tahrik etmitir. Bu fkeli kalabalk bir Cuma gn doruca
Kuanlar'm bulunduu kampse gitmiler ve onlar zorla
Cuma namazna davet etmeye balamlardr. Gayri medeni
usullerle yaplan bu ar, ksa zamanda tam bir arbedeye
MKuran- Kerim el-Bakara; 256.
62 Welhausen, J., a.g.e., s. 209.

dnmtr. Neticede ii daha da ileri gtren bu azl

mslmanlar, Kuan zenginlerinin kklerine hcum ederek
oralar yakp ykm hatta bu kklerin oymacln ok
gzel rnekleri olan kaplarn da yklenerek ehre
getirmilerdir. Bu son derece zc olaylar Narah,
kendine has bir slpla ve ayrntl bir ekilde yle
anlatmaktadr:
"Zira, ehrin dnda yedi yz byk kk vard.
B uhara'dan srlen m eh ur Z erd t zen gin ler burada
oturdrlard. G erekte bunlar slm iyete kar en inat
kimseler olduklar gibi Cuma namazlann klmamakta en
ok direnenlerde bunlar idi. Halbuki, fakirler cuma namaz
klanlara vaad edilen iki dirhemlik nakdi mkfat almak
iin camiye koutuktan halde bunlarn pek tabii yle bir
arzular ve ihtiyalar da yoktu.

gn

Bundan fazlasyla etkilenen mslmanlar, bir cuma

ehrin h a ricin e K u a n asilzadelerinin yaad

mahalleye gittiler. Onlarn kklerinin kapsn alarak her

birini bizzat cuma namaznda hazr bulunmaya ardlar
ve bunda srar da ettiler. Fakat zenginler bu davete nem
v erm e d iler. s te lik
e v le rin in
d a m la rn a karak
mslmanlar taa tuttular. Bylece iki toplum arasnda
byk

b ir

a rp m a

m slm anlar bu
K k le rin in

ba la d .

arpmada

k a p la n n

ok
o nlar

s k e re k

kalabalk
m alup

e h rin

olan

ettiler.

merkezine

getirdiler'*6.

Narah; bu gerekten de ssl gzel ve byk

kaplarn, zerinde bulunan resim, heykel, motif vb. eylerin

kazndm ve bunlardan bir kann mehul Buhara

Caminin geniletilmesinden sonra, kap olarak kullanldm
kaydetmektedir.
Bhara'daki Yeni Dini Faaliyetler: Mah- Bz Cami:

Buhara 'da balatlan slmlatrma hareketleri, aradan

geen bu zaman zarfnda yeni yeni boyutlar kazanmtr.
Artk slmiyet blgede ok daha nceden yerlemi olan
A n dinler; Zerdtlk, M azdekizm , M a nihaizm vs. Sami
dinler; Hristiyanlk, M usevilik vs. gibi dier mahalli dinlere
kar siyasi istiklli yansra, dini istiklalini de ilan edecek,
yani varln onlara kabul ettirecek bir seviyeye ulamtr.
Bize gre bunun en belirgin misali, Kuteybe'nin; siys
fetih hareketlerini tamamlamas slmiyetin Buhara' da kesin
bir ekilde yerlemesinden sonra artk B uharada byk bir
cami'in yaplmasna karar vermi olmasdr (712)(65>. Tarihe;
dier isimleri ile birlikte Kuteybe Camii olarakta, geen bu
ulu mabed, slmiyetin bu havalide belirli bir kemal devrine
ulatn gstermektedir. Artk asrlardan beri eski A r ve
Sami dinlerinin byk bir kltr ve ilim merkezi olan
Buhara da, N astr kiliseleri, Zerdt ate evleri ve Budist
mabedleri yan sra, imdi de slm mabedleri yani camiler
ina edilecek ve Tevhid-i Briy ilan eden minareler
ykselecektir.
Camilerin, slmn en erken devrinden balayarak
yakn zamanlara kadar slm kltr ve medeniyetinin
oluum ve gelimesinde ki mstesna yerleri gznne
getirilse Buharada yaplan bu ilk camilerin hem bu devir,
64 Naah, s. 74.
63 Narah, s. 74: Barthold, W ., Trkistan, s. 139.

hem de daha sonraki devirler iin ne kadar byk bir nem

tad fazla izah edilecek bir husus olmasa gerektir. Zira,
slm hidayet gneinin A sya'y aydnlatacak " ilahi
ras", ite bu camilerde tututurulacakt.
Buhara'nin

K u t e y b e tarafndan 708 ylnda

fethedildii dnlrse, aradan 4-5 sene gibi pekte ksa sa
ylmayacak bir srenin getii grlr. te bu sre, aym
zamanda Yeni Din ve ilk mslman toplum unun kendi
mabedlerine kavuuncaya kadar yapt etin mcadelenin
de sresi olmaktadr. ok sert karakteri ve zecri tedbirleri ile
her taraf kasp kavuran ve evresine dehet saan
Kuteybe'nin B u h a ra da byle klli, byk bir cam in
yaplmas iin tam be sene beklemesi kolay kolay izah
edilecek bir husus deildir. Fakat Kuteybe, hem sabretmi,
hem de bkmadan uanmadan salam bir kararlk ve azimle
bu dini mcadelesini srdrm ve sonnda muvaffakta
olmutur*66*.
Mah- Rz veya Kuteybe Camiinin Yeri:

Buhara'nn i kalesinde yer alan bu cami, hemen her

devirde Z erdt ve Budist rahiplerinin nemli bir faaliyet
merkezi olan "Mahz- Rz ars"'nda, yaplmtr. Cami,
haddi zatnda nceleri bir Budist m a bed i olduu halde
sonralar Zerdtlerin eline geen ve bir "ate evine"
evrilen merkezi mecsi mabedinin yerinde kurulmutur.
Daha sonralar bu caml'ye "Mah- Rz C a m ii" de de
nilmitir*67*. Bu durum aym zamanda blgedeki byk dinler
66 Kitap, Z., B u h arada slmiyetin Yayl, I. Milli Kltr, Ankara, ubat,
1977,1. No. 2, s. 50-57.
67 Narah, s. 74: Barthold, W ., e.g.e., s. 108.
.

arasndaki mcadeler hakknda da bize yeterli fikirler

vermektedir.
Buhara'mn hem sosyal, hem de dini ve ticari merkezi

durumunda olan M ahz- R z arsndaki A te Eninin

yerine byk bir camii ina edilmesi, artk Zerdtln eski
satvet ve ihtiam devrinin sona erdiini, artk yerini ister
istem ez s l m
D i n i ne braktn gstermektedir.
Kuteybe'nin uurlu bir ekilde hareket etmesi, slm Dinim
payidar klmak iin btn gcyle almas, hele hele
Z erdtlk ve B ud izm e indirdii ar darbeler sayesinde
Isiamiyet, ksa zamanda Buhara ve dolaysyla btn Aa
Trkistann en ulu bir dini olmutur.
Kanaatimize gre Kuteybe, byk camiye rnnsip bir
yer olmak zere M ahz- Rz arsn bilerek semi ve
slm D ininin dier dinlerle olan rekabetini burada aka
srdrmesini istemitir. Zira sz konusu arda,
Narahiden rendiimize gre; birer gn mddetle senede
iki defa, yar dini panayrlar kurulmakta ve bu panayrlarda
kymeti bazan 50.000 dirheme kadar ulaan heybetli putlar

(budist heykelleri) satlmakta idi{68).

Kuteybe semt olarak byle anlaml bir yeri setii gibi,
byk camiyi ina etmek iin de en anlaml bir yeri semi
ve asrlardr kh Budist, kah M ecsiler tarafndan ok kutsal
bir mabed olarak kullanlan bu tarihi binann yerinde en
sonunda muazzam bir slm Mabedi yaplmtr. Artk
mslmanlar hi kimseden korkmadan ekinmeden burada
koca bir husumet dnyasna meydan okurcasna, dini ve
68 Yusuf, S.M., Studies in Islam ic History and Culture, Lahore, 1970, s. 69-70:
Barthold, W ., a.g.e., s. 107.

cibelerini yerine getireceklerdi. Tarihlere bu cami Kuteybe

Camii olarak gemitir. Daha sonralar bir ksm zaruretler
ve eitli vesilelerle geniletilen, yeni yeni ilaveler yaplan ve
bir ok imaretlerle zenginletirilen bu cami, muhteem bir
sanat abidesi olmakla kalmam, ayn zamanda bir ilim irfan
bir kltr ve hayr messesesi haline gelmitir.
B u h a ra da, daha ilk devirlerden balayarak, hatta

zamanmza kadar slmiyetin byk bir varlk gstermesi,

bata mam B uhar olmak zere, her devirde ilmi ve fikri
gelimelere nderlik edecek gerekten de ahsiyetli bir ok
limlerin yetimesi, ite daha ilk slmi fetih yllarndan
itibaren b bereketli topraklarda bylesine feyizli ve byk
cami ve hayr messeselerinin kurulmasyla mmkn
olmutur. Mamafih, sz konusu Kuteybe Camii, muhtelif
devirlerde yangn ve zelzele gibi eitli tehlikelere maruz
kalm ve byk lde tahrib edildii zamanlar olmutur.
ma onun her defasnda yeniden tamir ve restorasyonu
yaplm ve bylece zamanmza kadar gelmitir.
Buhara'da Yaplan Dier Camiler:

Kuteybe'nin slmn bir zafer bidesi olarak yaptrd

bu byk cami yan sra Buhara'da o devirde daha birok
cam i ve m escidler yaplm ve onlar slm hayata ayr bir
renk kazandrmlardr. Bunda K u te y b e tarafndan
Buhara'ya yerletirilen mslman Arap ailelerinin de ok
byk hizmetleri olmutur. Mamafih, bundan nceki
sayfalarda da ok ayrntl bir ekilde izah edildii gibi,
ehrin muhtelif semtlerine yerleen bu kalabalk mslman
Arap aileleri, daha sonralar bulunduklar semtlere birer
69 Barthold, W., a.g.e., s. 139.

ca m i veya m escid yapmay ihml etmemilerdir. Onlarn

yaptrm olduklar bu cami ve mescidler ve buralardan
ykselen ezan sesleri ile Buhara daha imdiden bir byk
slm ehri olma hviyyetini de kazanm oluyordu.

Bu cmleden olmak zere mesela Buhara' nm byk

giri kaplarndan biri olan ,/Bab'l-Attarn"den geince
B en Saad kabilesinin bulunduu mahalle gelinirdi. Ben
Saad kabilesi burada bir mescid yaptrmtr ki, sz konusu
mescide B en Saad M escidi denilmektedir. Kayaklarda eski
Buhara kalesinin yedinci ve son giri kapsna "Bab'lC ed d " (Yeni Kap) denilmektedir. Bu kapdan ehre gi
rildiinde sa tarafta karmza hemen Kureyliler Mescidi
kmaktadr. Buna Kureyliler M escidi denilmesine sebeb,
Narah'ye gre Arap ileri gelenlerinden Mukatil b.
Sleyman el-Kurai'nin bu mntkada oturmu olmas idi(70).
Yine Buhara'nm "Rindler M ahallesi" gerisinde ise Nastr
Hristiyanlara id bir kilise bulunuyordu. te bu kilise,
Buhara slm inklbndan sonra, camiye evrilmi ve buna
"Beni Hanzala Camii" denilmitir*71.
.
Bu cami ve mescidler, sdece Buhara'mn ehir merkezi
ile snrl kalmamtr. slm inklb, dalga dalga merkezden
evreye doru yaylmaya baaymca, Buharamn irili ufakl
bir ok ky ve kasabalarnda daha birok cam i ve mescid
(medrese) yaplmtr. Bu cami ve mescidler, bir manada
slm eitim i veren kuramlard. Yeni mhteder buralarda
Kuran- Kerim i yznden okumay rendikleri gibi slm
bilgiler alyor ve daha gl bir mslman oluyorlard.

70 Narah, s. 81.
71 Narah, s. 80, Kr. Barthold, W a.g.e., s. 136.

B uh a ra da\d bu hayrl gelimelere "Ribatlar"\ da

ilve etmemiz gerekmektedir. Ribatlar; yre halkn bir

"slm sev d a ls" hline getirmek iin kurulmu kutsal
"slm Ocaklar" idi. Tran Yurdu mslmanlar, bu
zellikleri dolaysyl bu hayr messeselerine ok ayr bir
nem vermi ve Buhara'da R ib a t yapmada, deta yar
etmilerdir. Istahr'nin dier slm corafyaclar tarafmdan
da paylalan grleri bu yarta Trkistan halk ve
mslman Tklerin ne kadar ileri gittiklerini gzler nne
sermektedir.
Bu devirlerde sdece B aykent'te binden fazla Ribat
yaplmtr. yle tahmin ediyoruzki; Buhara slm nlab,
tamamlandktan sonra, bata asl ehir merkezi olmak zere
B uhara' mn yakn ky, kasaba ve ehirlerinde binden fazla
R ib at yaplmtr. Istahr ve dier slm Corafyaclarnn
bu konulardaki parlak izahlarnn arslan pay, Buhara
mslmanlarnn olmaldr. Zira temel slmn kaynaklarda
mslman Buhara halknn bu zellikleri dile getirilmi ve
onlar hakknda vg dolu ok gzel szler sylenilmitir.
Nitekim bn Havkal Buhara halk hakkndaki bu gzel
duygularm bu ekilde ifde etmektedir;
"Buhara halk edeb, ilim, fkh, dindarlk/em net, iyi
gidiat, tem iz niyet, tem iz kalplilik bakmndan dier
Horasan halkndan stndrler'*7.
Buhara'da Yeni Bayram Namazghmn nas:

slmiyet'in gelimesiyle Buhara'da yeni yeni, bir ok

ca m i ve m e s c id le r yapld gibi, hatta kalabalk Arap
ilelerinin yerletirildikleri semtlerde bulunan baz kiliseler

bile camiye evrilmitir. Esasen yazarimz Narah'nin,

Kuteybe hakknda oul ifadesiyle "bir ok mescidler yapt "
demesi bu gerei ak ak vurgulamaktadr. Mamafih,
Buhara'da balatlan kollektif slmlatrma hareketi ve buna
bal gelimeler btn hzyla devam etmitir. Bunlardan en
nemlisi artk byk bir varlk haline gelmi olan mslman
cemaat iin Cuma Camii' nden sonra yeni bir Bayram
N am azgahna ihtiya duyulmas ve bunun inas idi.
Bilindii gibi, Kuteybe'nin balatt bu hummal
slmlatrma faaliyetleri sonucu bir ok kimse Mslman
olmu ve yerli mhtedilerden oluan slm cemaati byk
bir varlk haline gelmitir. Bu toplumun kendi dini deerleri,
slmi rf ve adetleri ile artk B uhara' da en messir yerini
almas lzmd. Oysa mslmanlarn kollektif sevin ve
heyecanlarn izhar edecekleri gzel, anlaml gnleri vard.
"D in B ayram lar" adn verdiimiz bu mstesna gnlerde
mslmanlar, byk kitleler halinde yek vcut olarak
bayram namazlarn klarlar ve evrelerine ne kadar gl ve
messir bir toplum olduklarn da gstermi olurlard.
Halbuki, mslmanlarn B uhara' da byk cemaatlar
hlinde Kurban ve R a m a za n bayramlarnda namazlarn
klabilecekleri bir namazghtan yoktu. Artk slm
cem aatinin varln ve bunun gcn olanca hamet ve
azameti ile ortaya koymalar gerekiyordu. te bu ilk
devirlerde slmiyetin kaydettii en nemli gelimelerden
bir dieri de B uhara da ok geni bir sahaya bir "Bayram
Namazgah" nin yaplm olmasdr.

73 Barthold, W., a.g.e., s. 106.

14 Narah, s. 74.

Mslmarlar, bayram namazlarn klmak iin burada

toplanacaklar, dost ve dmanlarna kar ne kadar messir
bir varlk haline gelmi olduklarn, en az senede iki defa
olmak zere burada gstermi olacaklard. Zira Buhara'da
ylda iki kere budistler iin kudsi panayrlar kurulmakta idi.
Toplu namazlar, bir taraftan mslmanlarn evk ve
gayretini artracak, onlara yeni bir ruh ve kollektif bir
heyecan verecek, dier taraftan da, gayr-i mslimlerin
zellikle militan bir direnme ile varlklarn srdrmeye
alan Zerdt ve Budist ve dier din cemaatlerin sdece
dini deil o morallerinin de kntlerine yol aacakt.
Narah, bu Bayram Namazgah'mn yeri ve tarihi seyr
iinde arzettii zellikler hakknda geni bilgiler
vermektedir. O'na gre Bayram Namazgh, Rkistan' m
kuzey tarafnda ve M a'bed kaps yannda ok geni bir
sahada dzenlenmiti*75. Mslmanlar, bayram gnleri
byk guruplar halinde burada toplanr, bayram
namazlarn ed ederlerdi. Fakat mslmanlar " militan
kfirlerden" hl emin deillerdi. Bunun iin Kuteybe bu
mstesna gnlerde kim olursa olsun silh tamalarn
kesinlikle yasak etmitir.
Buhara Mslmanlar, bayram namazlarn uzun
seneler bu namazghta klmlardr. Daha sonraki senelerde
buras dar gelmeye balamtr. Em r M ansur b. Nuh,
Buhara'mn i kale kapsndan yarm fersah mesafede Semtin
Ky yolu zerinde, balk bahelik gzel bir yer alm,
buraya byk meblalar sarfederek daha geni bir Bayram
N a m azg h yapmtr. (971) Ayrca buraya yksek bir
73 Narah, a.g.e., s. 78, kr. Barthold, W .,Trkistan, s. 139.

minber ve iki de ok gzel mihrap yaplmasn emretmitir.

Artk, bayram namaz tekbirlerinin heybetli sesi, her taraftan

duyulur olmutu.
Mslman Ftih'in Yeni Adm lan:
M slman Fatih, byk bir irade gc ile yrtt
"Buhara slm inklabnn" gereklemesinde yine tarihte
ei ve benzeri olmyan yeni admlar atmtr. O da, slm
Dininin geni halk kitlelerine yaylmas ve bu byk
inklabn bir an nce tamamlanabilmesi iin Kuteybe'nin
yeni bir inisiyatifle paray zendirici bir unsur olarak
kullanmas, bundan da te kitle ihtidalarn hzlandrmak ve
gayr-i Arap mslmanlarn dil problemlerini halletmek iin
belirli bir srede olsa kendi dillerinde ibadet etmelerine
cevaz verilmi olmasdr.

Cuma namazlarn kuma mecburiyeti yarara,

Kuteybe kitle ihtidalarn temin ve mslmanlara kar
gsterilen genel honutsuzluun giderilmesi iin yeni yeni
bir ksm teebbslerde daha bulunmutur. Daha ziyade orta
ve fakir halkn Yeni Dine kar rabetini artrmay hedef alan
bu teebbslerin banda parann slm D in in e kar
ihtidalar sratlendirmek iin bir mevvik unsur olarak
kullanlmas gelmektedir. K u teybe, Cuma namazlarn
klmaya gelen yeni mslman mhtedilere nakdi mkfatlar
verileceini vaad etmitir. Narah bunun "iki dirhem"
olduunu ve her Cuma gn bunu bir tellaln halka yksek
sesle "Cuma namaz klanlara iki dirhem verilecektir!" diye
ilan ettiini bildirmektedir.

76 Narah, s. 74: Wambry, A., a.g.e., s. 68.

Burada aklmza yle bir soru gelmektedir. Acaba

Kuteybe'nin bu yeni teebbs slamiyet lehine ne derece
baarl olmutur? Narah bu soruya hakl olarak olumlu
cevaplar, vermektedir. Ona gre; bu nakdi mkfat geim
sknts eken bir ok kimsenin taklidi bir ekilde de olsa
slm dinine girmelerine ve fakir-fukarann bu mkfat elde
etm ek iin ca m ilere a kn a kn kom alarna sebeb
olm utu/7.

uras takdirle kaydedilmelidir ki, B u h a r a da

slmiyetin yaylmas iin giriilen bu kkl teebbs ve
samimi gayretlerin Em evler D evrinde geni mparatorluk
hudutlar iinde daha bir baka lkede, bunun kadar ciddi
bir rneini bulmamz asla mmkn deildir. Daha sonraki
devirlerde basiretsiz Em evi Halifeleri- ve onlarn Trk
Yurtlarna
gnderdikleri askeri vlilern, mslman
olanlardan dahi ar vergiler almas ve devlet adamlarnn
halkn slm D in in e gsterdii ba dndrc aknlar
nlemek iin bin bir eit idari engeller koymalar gznne
getirilirse, Kuteybe'nin bu davranlarnn slm Dininin
yaylmas asndan ne derece nemli bir adm olduu, bir
kere daha anlalmaktadr.
Kur'an- Kerim'in Farsa Okunmas:
B u h a ra 'n m , slmlatrlmasn da,

daha sonraki
devirlerde, rneine mparatorluun geni hudutlar iinde
pek ender rastladmz ilgin uygulamalardan bir dierine
daha ahit olmaktayz. Yerli halkn, sl m Dinine
girmelerine byk nem veren Kuteybe, Buharada kitle
ihtidalarn hzlandrmak ve halkn lisan ynnden

karlatklar byk zorluklar gidermek iin namazlarda

Kuran-t Kerim 'in Farsa okunmasma msade etmitir*78.
Araplarn, buna benzer bir uygulamaya, daha sonralar
Ispanya'y fethettikleri zaman E n d l s'd e de giritikleri
zikredilmektedir.
Narah de, bunun tatbikat ile ilgili dier temel
kaynaklarda (mesela, Taberi) grmediimiz ok ilgin
rivayetleri vardr. Onun ayrntl olarak bildirdiine gre,
Buhara halk slmiyetin ilk devirlerinde Kur'an- Kerim'i
Arapa asil dili zere okumaya gleri yetmiyordu. Bunun
iin vakit namazlarm "Farsa okuyarak" klyorlard. O kadar
ki, cemaat halinde klman namazlarda, uygulamay
kolaylatrmak iin arka saflarda bir grevli bulunurdu.
Namazda Arapa bilmiyen bu kimselerin rk" a eilmeleri
gerektii zaman bu grevli kimse, bunun o devirde civarda
konuulan dilde bir ifadesi olan "Bekunt N eknet" diye
barrd. Eer cemaatn " secd e" etmesi gerekirse ayn
grevli, "Nekniy Neknet" diyerek yksek sesle barr ve
avam halkta buna gre namazdaki "r k " ve "secde
grevini yerine getirirlerdi*79.
Burada bir noktaya iaret etmemizde yarar vardr.
Narah, her ne kadar B u h a ra da, Kuran'm , "Farsa
okunmasna" msade edildiini ak ak bildirmekte ise de
bunun gerektende Farsa
olduu, biraz pheli
grlmektedir. Zira yine Narah'nin kaydettii ve toplu
halde klman namazlarla mhtediierin " r k " ve
78 Arnold, T .W,, a.g.e., s. 216: Ameer Ali, The Sprit o f slam , London, 1935, s.
186: Balcolu, T . Harm, Trk Tarihinde M ezhep Cereyanlar, stanbul,
1940,, s. 1 18-119,.zmirli, smail Hakk, Peygamber ve Trkler, II, TTK.
Tebliler, stanbul, 1943, s. 1024-1025.
79 Narah, s. 74.

"secde" lerini yapmalar iin kullanlan ve yukarda zikredilen

stlahiar Farsa deildir. Bundan anlalyor ki, Kuran'm
zellikle Farsa okunmasna deil muhtemelen evre
halknn kulland ve kolayca anlaabildii bir dilde
okunmasna cevaz verilmitir ki, bu da phesiz slm
Dininin yaylmasnda yararl olmutur.

Mamafih, K u te y b e devrinde grdmz bu

uygulamamn Buharada ne kadar devam ettii kesin olarak
bilinmemektedir. Narah'de bu konuda pek fazla bir
aklama yoktur. Bizim kanaatimize gre bu uygulamamn
pek fazla devam etmedii ve ksa bir zaman sonra buna son
verildii yolundadr.
Uygulamann eitli Ynlerden nemi:

Yeni mhtedilere, gerek vacibat- diniy el erini yerine

getirmede salanan bu kolaylklar (mesela Kur'an- Kerim'in
mahalli bir dille okunmas) gerekse; namaz klan
mhtedilere devlet hzinesinden mkafat- nakdiye
verilmesi gibi uygulamalarn, A a Trkistan'n dier
byk ehirlerine amil olup olmad hakknda temel kay
naklarda herhangi bir rivayet yoktur. Fakat Semerkant,
B a y k en t gibi A a Trkistan'n dier byk ehirlerde
slmlatrma hareketinin deil tam bir baarya ulamas,
yeni yeni mhtediler kazanmak iin dahi olsa, Kuteybe'nin
B u h a ra slm nkilabmda grdmz gibi, kesin zecri
tedbirler almad da bir gerektir.
Genellikle O, bu yeni fethedilen yerlere birer cami
yaptrmak ve idari grevlere mslman personetler tayin
etmek ve slmiyetin yaylmas iin temel alt yapy
hazrlamakla yetinmi, artk bundan sonra, slm Dininin

yaylma ve yerlemesini kendi artlar iinde ve zamana

braklmtr. Bu da Kuteybe'nin, A a Trkistan da
slmiyetin yaylmas iin hereyden nce B uhara' y "asl
merkez" olarak semi olduunu gsterir ki, Mslman
Fatihin bunda hakl ve hedefini doru semekte ok isabetli
davranm olduunu gstermektedir.
Fakat burada nazar dikkatimizi eken bir husus daha
vardr. M slm an Araplar'n sadece, gayri mslimlerin
ihtidasn kolaylatrmak iin mi, yoksa ok saydaki, kitle
ihtidalar dolaysyla Kuran- K erim i yznden sosyal bir
problem hline geldii iin mi byle bir uygulamaya
msade ettikleri kesinlikle belli deildir.
Herhalde Mslman Araplar;
Buhara'da
ilk
zamanlarda birinci kk tercih etmiler ve yerli halkn slm
D inine girmelerini kolaylatrmak iin gerekten ok daha
realist bir yol izlemiierdir. zellikle Cuma namazlarm
klanlara iki dirhem mkafat verilmeye balaynca, fakir halk
byk bir istekle camilere koumutur. Dini bir heyecan ve
arzudan ziyade genellikle para almak iin gelen bu
kimselerin, byk bir ksm rk ve secde hareketinin
yaplmasn salayan basit Arapa deyimleri dahi
anlamaktan aciz olduklar grlmektedir. Bu durum
karsnda yerli halkn namaz klabilmelerini salamak iin
baka ne yaplabilirdi?
Zamanla gelien hadiseler Kur'an- K erim in baka
dillerle okunup okunmayacam byk bir sosyal sorun
olarak ortaya koymutur. Bu meseleye ciddiyetle eilen
80 Kitap, Z., B u harada slmiyetin Yayl, II. Milli Kltr, Ankara, 1977, I.
No. 3, s. 55-56.

mezhep imamlar zellikle H a n ef fkhnn kurular bata

mam- Azam Ebu Hanfe(81) olmak zere byk bir tolerans
gstererek, bir kimsenin ibadeti esnasnda Kur'an'n, Farsa
da okunabileceine cevaz vermilerdi r . Z.V. Togan, bu
itihadlara uyularak ilk defa baz kk srelerin Farsa'ya
tercme edildiini aklamaktadrm).

Mmfih bu nemli meselenin "Fkh" ynnn

tartlmas, bu kitabn konusu deildir. Zira Hanefi fkhnn
byk otoritesi olan emsT-Eimme es-Serahsi, (H. 483/M.
1090 l.)'nin " el-M ebst" adndaki ok deerli eserinde bu
konu en geni bir ekilde ele alm, ayet ve hadislere da
yanlarak konunun ok geni bir mnakaas yaplmtr.
Netice de buna cevaz da verilmitir. Ancak meselenin tarihi
yn ile ilgili olarak bize u kymetli bilgileri vermektedir.
O'na gre; ranllar; slm iyetin blgelerinde ya
ylmaya balamasndan sonra ashabn ileri gelenlerinden
biri olan Iran asll Selman'a bir mektup yazarak Fatiha

81 lm am - Azam Ebu H a n ifenin asl hl mnakaa konusudur. Arap asll

olmad bir gerek olan Ebu Hanifenin Trk asll olduu ileri srlmektedir.
Bu hususlarda bilgi almak iin bkz. aatay, N. ubuku, l.A . slm
Mezhepleri Tarihi, Ankara 1965, s. 134: Ansay, S., H ukuk Tarihinde slm
H ukuku, Ankara 1958, s. 30: Akseki, A.H., slm Dini, Ankara 1958: s. 44:
Keskiolu, 0., m am Azam, Ankara 1960, s. 10: zmirli, . Hakk, II. TT K ., s.
287. m am - A zam m Trkl hususunda en cesur konuan Trk
tarihilerinden bir dieride M.. Gnaldaydr. Bu deerli Trk tarihisi,
Trklerin slm Medeniyetindeki Mevkii, konusunda hazrlam olduu geni
ve ilmi bir Tebli t slm limi gibi, mam- A zamnda Trk asll olduu
iddia etmi ve ok gl deliller ortaya koymutur. Daha geni bilgi iin bkz.
Gnaltay, M .S., Trklerin slm M edeniyetindeki Mevkii, T .T . Kurumu
Kayseri Zabtlar, Ankara, 1932, s. 290 vd.
82 es-Serahs, el-Mebst, Kahire, 1 3 2 4 ,1, s. 36-37: bn Kudame, el-Mugni, Kahire,
1 9 7 0 ,1, s. 350-351: bn Nceym, el-B ahr er-Raik, Kahire, 1 3 1 1 ,1, s. 324: S.
Ameer Ali, a.g.e., s. 186, Haan, .H., Tarihul-slm, I, s. 304.
83 Togan, Z.V., Kurau ve Trkler, s. 18.

sresini Farsaya tercme edip gnderm esini istemilerdir.

Selman bu istee uyarak Fatiha'yt Farsaya tercme etmi
ve onlara

yaztp gndermitir.

Serah si; ranllarn bu

tercmeyi namazlarnda okuduklarn ve Eb Hanife'nin buna

dayanarak cevaz verdiini aka bildirmektedirm .
slm nklabnn evreye Yaylmas:

Grld gibi K u tey be; B u h a ra 'd a byk bir

slmlatrma kampanyas balatm, Orta-Asyanm, Eski ve
Orta alar boyunca en byk din merkezlerinden biri
olan bu ehir, imdi ok gl bir slm merkezi haline
gelmitir.
Kuteybe, drt be sene devam eden bu byk
slmlatrma kampanyas srasnda parlak klnc ve
eliklemi iradesi sayesinde hibir engel tanmam eski r
ve Sm dinleri zerinden belki bir tank gibi gemi ve
burada ne Budizm e, ne Z erdt ve nede Hristiyanla en
ufak bir yaama hakk tanmamtr.

Acaba bu slmlatrma hareketi sadece Buhara ehir

merkezine has bir keyfiyet mi idi? Buna "Evetl" demek bu
byk inklab yeteri kadar takdir etmemek olur. Zira
M slman Fatih; Buharay Orta A syanm dier ehirleri ve
steplerde yaayan Trkler iin dini bir ocak, bir s olarak
setii iin Buhara nin btn dier ehir, ky ve kasabasn
deil insanlar, tayla topra ile mslman olmalarm
istemi ve bunda byk lde de muvaffak olmutur.
Engin denizlerin ortasndan kopup gelen ve kylara
vuran hrn dalgalar gibi, ehir merkezinden kaynayp
84 es-Serahs, I, s. 36.

gelen bu yeni hidayet dalgalar, merkezden geni evreye

doru, Buhara'nm btn dier ky ve kasabalarna vurmu
ve buralarda hem de ok sratli bir ekilde bir slma kou
hareketi balamtr. nk slm Dini, Buhara merkezi
hkmetinin tarihi burlarna o, lhi tevhid ve hidayet
bayran diktikten sonra, dier ky ve kasabalarda fazla bir
mukavemet grmemi, buralarda yaayan insanlar, byk
kitleler halinde mslman olmaya balamlardr.
Bu ky ve kasabalardaki slmi gelimelerin gzle
grlr en gzel rneklerinden biri, phesiz bu ilk
hamlede, buralarda hemen her ky ve kasabada bir Cuma
Cami veya bir M e scid ' in yaplmasdr. Esasen bu cami
yapma ii Kuteybe devrinde bir gelenek haline gelmi
Buhara'nm kasaba ve kylerinde bir ok cam i yeni hayr
messeseleri olan Ribatlar yaplmtr.
lk devirlerden itibaren Buhara ve onun yakn ky ve
kasabalarnda yaplan bu camiler yansra buralarda bir ok
ribatlar, yeni hayr messeseleri, slm ocaklar yaplmtr.
Ribatlarn bundan nceki sayfalarda yeteri kadar zerinde
durulduu gibi, slmiyetin yerli halk arasnda yeni bir iman
cokusu ve bir tasavvuf neesi iinde yaylmasnda ok
byk hizmetleri olmutur. Mamafih; Buhara'da Kuteybe b.
M s l i m tarafndan gerekletirilen bu byk slm
inklabna bir son vermeden nce, bizim bir rnek ka
bilinden de olsa ona bal belli bal ky ve kasabalardaki
slmi gelimelere ksa da olsa temas etmemiz herhalde
yararl olacaktr. Bunlardan birisi phesiz Afine'dir.

Buhara'nm Dier ehir ve Kasabalarnda slmiyet:

Afine : B u h a ra 'y a 1. fersah (6 km.) uzaklnda

nemli, byk pazar kurulan zengin kasabalardan biridir.

slmi fetihler srasnda ehrin etraf ok gl surlarla
evrilmi bulunuyordu.
B u h a ra 'y a ok yakn bir yerde olmas sebebiyle,

Buharadaki sm nklabnn ok byk bir tesiri altnda

kalm ve halkn byk bir ounluu bu ilk merhalede
mslman olmulardr. K u teybe; slmi hareketin bir
sembol olmak zere, slmiyeti kabul eden ky ve
kasabalarda bir Cuma Camii yaplmasn, nerede ise bir
gelenek haline getirdii iin Afine de de derhal bir cami
yaplmasn emretmitir. Hatta o, daha da ileri gitmi halkn
slm D in in e girmelerini sratlendirmek ve onlara zel
tevecchn gstermek iin Afine Camiini, bizzat kendisi
yaptrmtr.
Narah'nin bu rivayetlerinden M slm an Fatih'in
slm Dininin yaylmasna paralel olarak Buhara'nm daha

bir ok civar ky ve kasabalarnda cami ve mescidler

yaptrd ortaya kmaktadr. Mamafih evre halk,
Kuteybe'nin yaptrd bu camide yaplan dualarn, Allah
tarafndan kabul edildiine inandklar iin bu camide ibdet
yapma ve dua etmeye ayr bir zen gsteriyorlard.
Mhtedilerin says zamanla oald iin Muhammed b.
Vasi tarafndan buraya yeni bir cami daha yaptrlmtr. lk
devirlerde slmiyetin yayld nemli kasabalardan bir
dieri de Zendene' dir.
Narah, s. 31.
86 Narah, s. 32.

Zendene : Buhara'nm kuzeyinde ve 4 fersah (28 km.)

uzaklnda etraf byk surlarla evrilmi zengin mreffeh
ehirlerinden biridir*87. Bura da, Cuma gnleri ok byk
pazar kurulduu iin canl bir ticaret merkezi idi. ehrin
ticaretine canllk veren ise; yerli halk tarafndan dokunan ve
Zendeneci denilen bir cins pamuk "elbiselik kuma" idi ki bu
kuman hreti deil ran ve Irak belki, Hindistan'a kadar
ulamt. Narah, bir ok byk hkmdarlarn bu kumaa
rabet ettiklerini ve onun iin de fiatnn in maml olan
ipekten hite geri kalmadn bildirmektedir.

slmiyet Buhara'da yayldktan sonra bura halknn

ou da bu ilk merhalede mslman olmulardr. Kuteybe
b. Mslim devrinde balatlan cami yaptrma geleneine
uyularak Zendene'de de byk bir C um a Camii
yaptrlmtr. Muhtemelen bu camiinde Kuteybe b. Mslim
tarafndan yaptrlm olmas gerekmektedir. Deil Zendene,
civar kylerde yaayan mslmanlarn, zellikle Cuma
namazlarm bu camide klmaya ayr bir zen gstermeleri
ar ve pazara ayr bir canllk getirmekte idi*88. Bizim bu
konuda zerinde durmak istediimiz kasabalardan biriside
Tavavis'dir.
Tavvis: Asl ad Erkud' dur. Buhara'nm 7 veya 8
fersah (50 km.) kzaklnda ok zengin, etraf o alarn
geleneine uyularak ok byk surlarla evrilmi bir ehir
idi. ehir halk ok zengin olduu ve bu zenginliklerini
vurgulamak iin evlerinde bir veya iki Tavus kuu
besledikleri iin M slm an Araplar buraya Tavavis (Tavus

87 el-Hamev, III, s. 154.

88 Narah, s. 31.

kelimesinin oulu) adn vermilerdir. Zira onlar, Tavus

kuunu ilk defa burada grmlerdi.
slmi fetih hareketleri srasnda buras Z erd t ve
Budistlerin ok youn olarak bulunduklar bir ehir idi.
Trkler zaman zaman B u h a ra zerine gerekletirdikleri

basknlar srasnda burasn bir s olarak kullanmlardr.

Buhara'nn belkide en byk ticaret ehirlerinden biri olan
Tavaviste; Son Bahar aylarnda ok byk bir pazar kurulur
ve bu on-onbe gn devam ederdi. Burada satlan mallar ok
ucuz olduu iin, dier civar kasaba ve kyler hatta Tergane
ve Takent gibi Trk ehirlerindende al-veri iin bir ok
Trk taciri gelirdi ki, N a ra h tacir Trklerin saylarnn
onbin'den fazla olduunu kaydetmektedir. ehrin byle
canl ticaret merkezlerinden biri olmasnda, phesiz onun
Semerkant'a giden byk pek Y o lu gzergahnda
kurulmu olmasnn ayr bir nemi vard.
B uharada slmiyetin sistemli bir ekilde yaylmas

Tavavis'e de tesir etmi ve burada yaayan insanlarn ou

fazla bir mukavemet gstermeden mslman olmulardr.
B u h a ra , slm nklab hakknda bize artc bilgiler
vermekte olan Narah; Tavavis hakknda da ilgi ekici
aklamalarda bulunmaktadr. lk devirlerde Kuteybe
geleneine'uyularak burada da ok byk bir Cuma Camii
yaplm ve mslman halk dini vecibelerini kolaylkla
yerine getirme imkanna kavumulardr. Bu izahlarmza

89 Narah, s. 28. Kr. el-Hamev, IV, s. 46.

90 Barthold, W., a.g.e., s. 127.
91 Narah, s. 28.
92 Narah, s. 28.

bir son vermeden nce N ur Kasabas zerinde, de durmak

istiyoruz.
Nur Kasabas: Buhara'nm kuzey dousunda, ona ok
yakn nemli bir yerleim merkezi idi. slmi hareketin
Buhara ve yakn kasabalarna dalga dalga yayld bu ilk
devirlerde bura halk da tamamen mslman olmular ve
Kuteybe geleneine uyarak burayada byk bir Cuma
Camii yaplmtr. Ayrca Ribatlarnn okluu ile de
mehurdur.

slmiyet buraya, belki de ok daha erken devirlerde

gelmitir. Bir ok Tabiinin kabirlerinin burada olmas bizim
bu grmz dorulamaktadr. Evet ilk Tabiilerden bir
oklar vefat ettikleri zaman buraya gmlm ve
dolaysyla buras evrenin mbarek nemli ziyaret
yerlerinden biri olmutur. Bu bakmdan buras civar ehirler,
ky ve kasabalarda "Nur-u Buhara" olarak anlmtr.
Narah;
"Her sene burasnn Buhara ve dier ehirlerden ok
byk bir ziyareti aknna uradn, Buhara halknn
buraya ayr bir nem verdiini, buradaki mbarek mekan ve
makam lar ziyaret edenlerin sanki H ac sevabna nail
olduklarn, onlarn kendi ehirlerine dndklerinde byk
coku,

davul

zurna

ile

karlandklarn"

ve

ve

bitirememektedir.
Buraya kadar olan aklamalarmzda bir rnek
kabilinden Buhara ve ona bal nemli ehir ve bir bakma
ticaret merkezlerinde islmiyetin yaylmas zerinde
93 Narah, s. 27.
94 Narah, s. 27. Kr. Barthold, W., a.g.e., s. 152.

durulmu ve slm D ininin bu yrede katettii mesafeler

gzler nne serilmitir. Grld gibi, Kuteybe nin
balatt slmlatrma kampanyas sadece Buhara ile snrl
kalmamtr. slmiyet, Buhara'nm snrlarn oktan am
ona bal ky, kasaba, byk ticaret merkezleri, yerleim
birimlerinde, medeni insanlarn oturduu ehirlerde dal
budak salm ve ba dndrc gelimeler kaydetmitir.
Bunlar; Buhara sl m nklabnn ne kadar salam bir
zemine oturduu hakknda bizlere ok esasl fikirler
vermektedir.
Bunlar gibi B u h a ra 'n m mamur, mreffeh zengin
kasaba ve kylerinde daha bir ok cami, mescid ve dier bir
hayr kurumu olan R ib a tla r yaplm ve ok sratli bir
slmlatrma kampanyas srdrlmtr. Bu ky ve
kasabalar ve oralarda yaplan ca m i m escid ve ribatlarn
isimleri sl m Corafyaclarnn eserlerinde bir bir
zikredilmi ve ok kymetli bilgiler verilmitir. Bu ehir ve
kasabalarn adlar ve buralarda yaplm olan camiler
ribatlar
ve
onlarn zellikleri bizimde hasretini
duyduumuz geni bir aratrma konusudur.
Buhara slm nklbnn Genel Bir Deerlendirmesi:
B uhara ve evresinin slm iyetin yaylmas ile ilgili

aratrmalarmza bir son vermeden nce bir hususun

belirtilmesini isteriz. Blgede zellikle, B u h a r a da
slmiyetin yaylmas iin giriilen bunca faaliyetlerin
yansra Kuteybe'nin din ve ilm ynden bu kampanyann
gelimesi ve takviye edilmesi yolunda ne gibi teebbslerde
bulunduu hususunda slmi kaynaklarda hemen hemen hi
bir malumat yoktur. slmiyetin yaylmas iin zel dini

mridler grevlendirilmedii gibi, zel tebli faaliyetlerine

de giriilmemitir. Halbuki, bu maksat iin yetitirilmi
kuvvetli bir mridler grubunun askeri erkan ve ba
dndrc ameliyeler yansra ok nemli hizmetler
grecei hi bir zaman hatrdan karlmamaldr
Bunda Kuteybe'nin hereyden nce bir din adam
olmaktan ziyade, askeri bir ahsiyet olmasmn nemli lde
rol olmutur. O bir lim deildi. Dolaysyla O, Yeni Dini
tebli ve slmiyeti yayma yolunda halkn temayllerine pek
fazla nem vermemitir. Bu bakmdan, Emeviler'in bu
deerli Komutan yerli halkn slma kazandrlmasnda
genellikle sert ve daha ziyade askeri metodlara mracaat
etmitir. Bu durum Kuteybe'nin daha ksa zamanda daha
byk ve kesin neticeler alma arzusunda olmasyla izah
edilebilir.
"
Gerekte Buhara'da giriilen bu ba dndrc slm
nklb gayet a m a trce yaplyordu. M slm an Fatihler
imdiye kadar imparatorluun snrlarn geniletmek iin
almlar ve bir ok zaferler kazanmlar, lkeler feth
etmilerdi. Onlarn asl meselesi siyasi hakimiyet kurmakt,
dini hakimiyet deildi. slm D in i' nin fethedilen yeni
lkelerde ve blge sakinleri arasnda yaylmas hi bir
zaman onlarn asl meselesi olmamtr. Dier taraftan dini
yaymak ayr bir ihtisas ve gnl meselesi idi. Bu hususta
sadece Kuteybe deil, Mslman Fatihlerin hemen hepsi
acemi ve tecrbesiz idiler. Hatta o kadar ki, bunun sistemli
bir propaganda ve m etod ii olduunu idrk edenler bile
yoktu.

Buhara'ya gelince, slm latrm ann asl mihverini

K uteybe'nin

b izza t a h s,

Onun

sarslm az azm i

ve

eliklemi iradesi tekil etmitir. O'na bu nemli grevi

ifsnda kimlerin yardmc Olduunu imdilik tahmin etmek

bile zordur. Temel kaynaklarda, bu byk B uhara slm
nklbnn gereklemesinde Kuteybe'nin dnda, hatta
onun en yakn dost ve arkadalarnn bile adlar
gememektedir. Buhara slm nklb hakknda, zaman
zaman en ilgin ayrntlar veren Narah bile, Kuteybe'den
baka ve onun yannda hi bir isim zikretmemektedir. Bu da
byk Ftih'in bu konuda ne kadar yalnz kaldn ve
evresinin bu ameliyeyi pek fazla benimsemediini
gstermektedir. Kuteybe'ye gelince onun kafasnda sadece
B uhara' nm Islmlatrlmas meselesi yatyordu. Fakat, bu
ameliyenin ne bir plan ve ne de bir programm yapmamt.
Zaten o da bu byk operasyonu bir plr ve program
dahilinde yrtmemitir. O, bu nemli hedefe yrrken
artlar ne gerektiriyorsa yalnz ve yalriz onu yapmtr.
Kuteybe phesiz bir mrid bir din adam deil, iyi
bir asker ve stn bir komutan idi. Bu bakmdan Buhara'da
gerekletirilen siyasi deil, yar dini askeri bir ihtilal idi. Bu
askeri ihtilal, halkn kafa ve gnllerine zorla hkmetmek,
slm Dinini her halkarda gnllere hakim klmak ve halka
kabul ettirmek iin yaplyordu. Bu byk ihtilalin bir tek
komutan vard. O da Kueybe b. Mslim'in ta kendisi idi.
Neyin nasl yaplacana yalnz Kuteybe karar veriyordu ve
evresindekiler ise hi bir itiraz ve tereddt gstermeden
onun emir ve isteklerine itaat ediyorlard. Hatta, onlarn,
istiari manada dahi olsa bir fikir ve gr beyan etmelerine
zaten lzum dahi kalmyordu.

Yerli halkn evlerine hem de zorla Arap askerlerinin

yerletirilmeleri, Buhara'nm ekonom ik dizgin ini ellerinde
tutan zengin Trk asl Kuan asilzadelerinin gayri medeni
yollardan hem de ok ar ekonom ik basklarla s a f d
ed ilm eleri,

b y k

m eblalara

vara n

servetlerin e el

konulmas, dier taraftan Cuma nam azlarnn bir nevi

askeri talim ve eitim espirisi iinde herkese mecbri hale
getirilmesi bir em ir ve komuta dahilinde klnmas, namaz
klanlara kim olursa olsun, nakdi mkafaatlar verilmesi,
hatta ibadetlerde Kur'an- Kerim'in mahalli dille okunmas
gib i btn bu orjinal fikirler, hep bu ihtilalin tek ko
m utannn e n e r jik d im a ve kuv v etli hafzasndan
kyordu. B unlar kkl deiikliklere yol aacak byk
ham leler ve fikirlerdi. Bakalar dnse bile uygulamaya
koymak iin dehete kaplrd. Fakat Kuteybe, Sultan Fatih
Mehmed gibi en dehet verici hamleleri bile ou kere byk
bir soukkanllk ve m aharetle uygulamaya koymasn
bilmi bir komutandr.

uras da unutulmamaldr ki Buhara; btn Eski ve

Orta alar boyunca, Orta-Dou'nun Kuds ve Mekke gibi
en nemli dini m erkezlerinden biri olmutur. Dini uurun
gelitii, bunun bir mcadele haline dnt ehirlerde,
yeni bir dinin nfuz etme ve tutunma ans yok denecek
kadar azdr. Mesela, slm Dininin M ekkedeki ok zorlu ve
etin mcadelesi bunun en ilgin rneklerinden biridir. Bu
bakmdan, slm D ininin, Buhara'da yaylma ans yok
denecek kadar azd. Zira, eski alar boyunca Zerdtlk,
Budizm, M sevilik, Manihaizm, Hristiyanlk gibi eski Ar
ve S a m dinlerinin adeta oca' olmu byle bir ehirde
slm hidyet erann tutumas pek kolay bir i deildi.

erli halk, zaten ok uurlu bir tercih sonucu bu

dinlerden birini kabul etmi ve koyu bir taassuba varan bir
ekilde de ona balanmt. Bu artlar altnda bir kimsenin
tekrar yeni ve baka bir dini kabul etmesi ise, ilk anda en az
onun evresi tarafndan dlanmas demekti ki, bunu
imdilik hi bir kimsenin gze almasna imkn yoktu. Bu
bakmdan bu byk inklab, halkn slm D inini kendi
iradesiyle tercih etmesi ile deil, olsa olsa ancak yar dini ve
askeri bir ihtilalle gerekleebilir di. Kuteybe ite Buhara'da
bunu yapm ve slm D inini, blgede, en zor ve en son
girebilecei bir ehre, en kuvvetli bir ekilde yerletirmitir.
O, eski dinlerin zerinden sanki bir tank gibi geerek onlarn
hepsini ezmi ve bylece imkansz adeta mmkn hale
getirmitir.
slm Dininin Buhara'da yerlemesi, Orta Asya iinde

ok nemli bir merhale oluturmutur. Buhara, I Asya'ya

gidecek dinler iin her zaman ileri bir karakol durumunda
idi. Bu bakmdan Asya'ya giden r ve Sami dinleri, nce
Buhara'ya
gelmiler, burada mcadeleyi kazanarak
yerleme imkan bulanlar bir adm daha ileri atarak, Orta
Asya ve dolaysyla Trk Yurtlarna ulamlardr. slm
Dininin Buhara'da yerlem esi onun Orta A sya ve Trk
dnyas iinde bir baht ve aydmlk gelecei olmutur. Zira,
slm iyet A nadolu'ya ve Avrupa'ya, Arabistan'dan deil,
Orta Asya'dan gelecek ve Viyana nlerine kadar gidecekti.

Bu bakmdan Kuteybe b. M s lim tarafndan

slmlatrmann ana hedefi olarak Buhara'nvn seilmesi bir
teadf deil, tam bir isabet idi. B udizm ve Zerdtle
indirilen Ve ou kere insafsz olan bu darbeler ise, onlarn
sadece Buhara'da sonunu getirmemi belki btn Asya ve

Trk dnyas iin bir tehlike olmaktan karmtr. Bylece

kan ve can damarlar bir nevi kesilmi olan bu dinler,

Asya ve Trk Dnyasna yeni yeni ikmal yapamaz bir hale
gelmilerdir.
Buraya kadar olan incelemelerimizde, Buhara'da ki,
slm nklab zerinde ilk defa ayrntl bir ekilde
durulmutur. uras kranla kaydedilmelidir ki, Buhara'nm
Islmlatrlmas iin Kuteybe b. M slim 'in giritii
hummal faaliyetler, cebr ve zorlamalarn yansra gsterilen
din msmaha ve toleranslar neticesiz kalmamtr. slmiyet
B aykent ve B uharada ok salam bir ekilde yerlemi*95,
Zerdtlk ve Budizm in, dier bir ifade ile " putperestliin
kaldrld"*96) bu ehirde, slm Dininin temel prensipleri
kaim olmuturm .

Her nekadar ehir halk tamamiyle ihtida

etmemilerse de*98 kitle nfusunun byk bir ksmnn
mslman olduunda asla phe edilmemelidir. Zamanla
Buhara, slm ilim, irfan, medeniyet ve kltrnn Aa
Trkistanda gz kamatrc bir merkezi haline gelmi, Orta
Asya ve btn Trkistan'da slmiyetin Snn itikad
zerine yaylma ve gelimesinde bir ocak durumunda
olmutur. Buhara'nm slm tarihinde, slm medeniyet ve
kltrndeki mstesna yerine iaret eden mslman
mellifler, bu byk Trk ve slm beldesinden ok byk
bir gbta ile bahsetmektedirler.

95 Bala, M., Buhara, md. .A., II, s. 762.

96 Welhausen, J., a.g.e., s. 208.
97 Wambry, A., a.g.e., s. 7 1 ,6 7 .
98 Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 34.

Narah, B u h a ra 'ran bu durumundan bahsederken

ona; " slm n kubbesi"m demektedir. Byk yazar esSealib ise-mehur eserinde Buhara'y " Ululuun yuvas,
m lkn K a 'besi, zam ann nadir alim lerinin bulutuu
m eydan, dnya edebiyat yldzlarnn doduu yer
olarak nitelendirmektedir. Ebu'l-Abbas ise Buhara mn

slm, ilim, irfan ve medeniyetindeki mstesna yerine iaret

ederken; Fukahalarn toplanma yeri, faziletli ulu kiilerin
oca yce alim lerin geliip byd y e r olduunu
bildirmektedir*101.
Temel kaynaklara dayanarak buraya kadar yaptmz
incelemelerimizde daha ziyade E m e v ler Devrinde
Buhara'da K u tey b e tarafndan gerekletirilen byk
"slm n k la b zerinde durulmu ve konu btn
ayrntlar ile gzler nne serilmitir. slmlatrlmas ile
ilgili olarak yaptmz bu aratrma, bu kabil incelemelerin
belki de ilkini tekil etmektedir. Bundan sonraki sayfalarda
yine bu minval zere Sem erkantda slmiyetin yaylmas
konusu incelenecektir.

99 Narah, s. 83.
100 es-Sealib, Yetmetd-Dehr, Kahire, IV, s. 101.
101 Ebul-Abbas, A hbarud-Dvel, Badad, 1282, s .435.

SEMERKANT TRK HANLII

VE
SLMYET

slmiyet'ten nce eitli Ynleri le Semerkant:

tarafndan Aa Trkistanda
balatlan slmlatrma hareketinin nc byk merkezi
Orta-alarn en byk ticaret ehirerinden biri ve bir
byk Trk Hanl olan Sem erkant tr.
K uteybe b. M slim

Semerkant isminin de nereden geldii hala mnakaa

konusudur(1). Byk slm Corafyacs Yakt, ehrin adnn
bir efsaneye gre, "mar onu tahrib etti" anlamna "mar
k a n d " olduunu
kaydetm ekte ise
de(2)
milli
kaynaklarmzdan Kagari, kelimenin Trke Semiz-, zengin
ve Kent; ehir kelimelerinden olutuunu, Zengin ehir
anlamna "Sem iz-K ent" kelimesinden geldiini beyan
etmektedir.

Gerekte, Zerafan rmann kuzey kys, Hindistan

ve ra n ' dan gelen tarihi ticaret yollarnn ana kavanda
kurulan Sem erkant, ticari ve kltrel zellii yarara,
byk bir Trk nfusuna sahip, hatta Trk ehri(6) olmasna

' Schaedder, H.H., Sem erkant , md. A. X , s. 469.

2 el-Hamev, M B. III. s. 247.
1 Kagar, Divanl-Lgat et-Trk, Ankara, 1940, III, s. 3.
4 Barthold, W., Turkestan. s. 83.
Kurat, A.N., a.g.mk. ADTCFD., Ankara, VI, sy. 5.
4 Necip, Asm, Trk Tarihi, I, s. 147.

ramen kozmopolit halk ile*7 blgenin her devirde, siys ve

ticari bir merkezi olmutur. slmi Fetihler srasnda ehrin
2250 yllk bir gemii vard. Birbiri arkasndan hkmdar
olmu on meliki olduu bilinmekteydi.
slm Corafyaclar Semerkant'dan ok sityikr bir
ekilde bahsetmektedirler. Onlara gre Semerkant,
nsanlarn dnyadaki cennetim "M avera'n-N ehr (Aa
Trkistan)Tn g z bebei'
"S od ia n a'nn k a lb i
mesabesinde gzel, mreffeh ve zengin bir ehirdir. Eb'lFeth el-Bst ise yle demektedir:
j J

y? y j

S i i _ - s r j

Ja Ij

j
^

th 4*^

O* ^

"nsanlarn ahirette Cenneti vardr,

Bu dnyann Cenneti ise Semerkantdr.
Ey! Belli topraklarn onunla bir tutan kii
Hi hanzala ** ile eker kam bir olur m u ?

Yine sz konusu kaynaklarda belirtildiine gre ehir,

12 fersah (75 km.) uzunluunda d surlarla evrilmitir. Bu
surlardan 12 kap ile ehre girilirdi. Ayrca ehir merkezini
eviren (Buhara'da olduu gibi) bir i sur (kale) daha vardr.
Bu kalenin in, Nevbahar, Buhara ve Ke olmak zere drt

1 Hududul-lem, s. 121.
8 Le Strange, G., s. 503.
9 Barthold, W .,a.g.e., s. 84.
10 el-Hamev, III, s.248: Yakb, el-Bldan, s. 126.
" es-Scalib, Letifl-M aarif, s. 119.
'
12 el-Istahar, s. 177.
Hanzala, Trkeye Eb Cehl karpuzu olarak gemitir. ok ac olmas nedeniyle
darb- mesel olmutur.
13 es-Sealib, a.g.e., s. 268.

ana kaps bulunmakta idi. Cami, hisar ve valilerin

konaklar tabiatiyle bu kalenin iinde bulunuyordu.
Semerkant'n Trklk Dokusu:

Arap fthatnm balad sralarda (VII. asrn ba)

Sodiana Trk Hkmetinin merkezi olan Semerkant'da (15)
Trk hanedanlarndan birinin bir mmessili bulunuyordu.
Sodiana'mn ise Trklere ait olduu ve hkmdarlarnn
Tarhun lakab ile anld bir ok slm kaynaklarnda

kaydedilmektedir*17. Haddiztmda bir Trk asalet nvan

olan Tarhun veya Tarhan'lar Ceyhun'un hem dousunda
hem de batsnda grlyordu. Bunlar her zaman, Orta
Asya Trk Hakannn emrinde olmulardr.
Gerekte Semerkant ; uzun tarihi seyri iinde i, Asya
Trklnn aknna uram bir ehirdir. Trkler, tarihi
pek Yolununda verdii bereket ve refahtan da yararlanarak
bu blgeye gelmiler, yerlemiler ve byk nfus kesafeti
peyda etmilerdir. Dolaysyla blge slmi fetihlerden ok
daha nce, Trklemi ve bir Trk muhiti olmutu. Hatta
Buhara'ya nisbetle Semerkant Trkln, ok daha kuvvetli
ve ok daha kkl bir merkezi idi. Yerli halkn yine byk
bir ksm, milliyeti bilinmeyen Sodlar'dan oluuyordu.
Sodiana mahalli idaresinin merkezi olan bu ehir,
slmi fetihler srasnda Trk a s l l hanedan aileleri
14 el-Makds, s. 278: bn el-Fakh, s. 322, el-Istahari, s. 177: el-Hamev, MB. ili, s.
224: el-Kalkaandi, IV, s. 437: el-Kazvin, Asurul-Bild, 536: Hududullem, s. 122: Le Strange, G ., a.g.e., s. 507: Barthold, W., Turkestan, s.
13 Le Strange, G., a.g.e., s. 503: el-Makds, s. 278-279.
16 Schader, H.H., Sem erkand, A. X , s. 469.
17 el-Birun, el-Asarl-Bakiyya, s. 101-102, bn Tnberdi, en-Ncm ez-Zahire,
I, s. 222.

tarafndan idare edildii gibi, btn Aa Trkistan da Trk

askeri varlnn en canl, en faal merkezlerinden biri idi.
Burann hkmdar da B adis ve B elh hkmdarlar gibi
Trgeler' dan geliyordu. Araplarn sk sk yama ve
basknlarna maruz kalan dier mahalli Trk Hanlarnn
imdanma hep bu Semerkant'daki Trkler komulardr.
S em erk a n t'm blge T rk l asndan bir dier

zellii daha vardr. O da uzun devirlerden beri burasnn

Asya'nn i ksmlarndan kopup gelen Trklerin bir
kaynama, bir buluma ve bir toplanma merkezi olmas idi.
Hatta daha sonralar Orta Dou ve H ilafet Merkezlerine
sevkedilen ve slami kaynaklarda genellikle "meval" bize
gre " gnll m aal a sk erler" diye zikredilen kleler,
bunlardr ve zbe z Trk'tr. slm Corafyaclarnn
eserlerinde bu konularda geni aklamalar ve bu Trkler
hakknda ok sitayikar ifadeler bulunmaktadr.
Semerkant, btn bu ynleri ile Trk militarizminin
deta bir ocan tekil etmekte idi. Zira ilk fetih yllarnda
Arap aknlar' karsmda ar zayiatlar veren mahalli Trk
hanlklar, dolaysyla Trk varl, Asya'dan kopup gelen
bu Trkler'le beslenmi, yeni yeni, g, kuvvet kazanm ve
Mslman Araplar karsnda daha fazla bir direnme imkan
bulmulardr. J. VVellhausen'inde dedii gibi "aslnda Arap
lar, bu blge hakimiyeti iin Trklerle mcadele etmi ve
hakimiyeti onlardan zorla koparp almlard " . Mmfih

18Togan,Z.V., T rkli ve Trkistan Tarihi, s. 54.

19 Trk asll bu kleler hakknda daha geni bir deerlendirme iin bkz. Kitap,
Z., Orta Douda Trk Askeri Varl, stanbul, 1988, s. 22-27.
20 Welhausen, J Arap Devleti ve Sktu, ev. F. Iltan, Ankara, 1963. s. 208.

Arap siys hakimiyeti, ile birlikte Semerkant'a giren

eski
siy s merkezi sonralar kuvvetli bir slm kltr ve
medeniyet merkezine dnmtr. B u h a ra ile birlikte
gerek sonraki fetihler, gerekse blgenin slmlatrlmas iin
buras bir s haline gelmitir.
'

slmiyet burada yerlemi ve A at Trkistan'n

Gerekten S em erka n t da, B u h a ra ve B a y k en t gibi

Aa Trkistann en mamur ve mreffeh ehirlerinden
birisi idi. Buna sebebte onun, A a Trkistan'n dier
byk ehirleri ve Orta arktaki bir ok nfus merkezleri ile
ok kuvvetli ticari ilikiler kurmu olmas idi. Bir ok ticari
ve snai maddeler S em erk a n f da imal ediliyor, daha sonra
ticret kervanlar ile buradan dnyann eitli ehirlerine
sevkediliyordu. Bu ticaret mallarnn banda es-Sealihiye
gre, kurun, niadr, vezariye denilen bir nevi elbiselik
kumalar, cva ve eitli maksatlar iin kullanlmak zere
ilenmi deriler gelm ekte idi. Ayrca byk bakr kaplar,

mehur Trk adrlar, zengiler, at balklan, kaylar vb.

yine Semerkant'dan ihra edilen mallar arasnda idi.
Bunlar arasnda "Semerkant kad" denilen iyi cins kadlar
da vard.

21 Bretschneider, M.D., M ediaeval R esearches, II, s. 61, Ayrca bkz. Asm, Necib,
Trk Tarihi, s. 150. Gibb, H A R ., a.g.e s. 38, et-Taber, VI, s. 474.
22 Schaeder, H.H., A. X , s. 469.
23 es-Sealib,Letifl-Maarif, s. 218.
24 Bu konularda geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., Orta Asya Trklnn slam
Kltr ve Medeniyetindeki Yeri, Konya, 1996, s. 6 1 ,6 5 .
25 Barthold, W ., Turkestan , s. 301, Ayrca bkz. en-NUveyri, Nihayetl-Ereb, I, s.
268, el-Cahz, et-Tabassur bit-Ticare, s. 28, es-Sealib, a.g.e., s. 218.

Semerkatt'n Dini Yaps:

Semerkant, Orta Asyamn barnda ve tarihe en eski
bir ticret ehri olarak gemise de, dier taraftan blgenin
her devirde ok nemli din merkezlerinden biri olmutur.
Bata Bizanstan koulan N astur Hristiyanl olmak zere
Kudsten koulan Yahdiler, ayrca M anihaist, eski Zerdt
ve Budistler -Asyaya doru ktklar yolculukarmda
Semerkant'a gelmiler ve burasn kendileri iin en nemli
bir karakol ve dinler aras bir mozayikler ehri hline
getirmilerdir.

Bunlardan Nasturilik iin, Orta Asyada sdece

yerleik kiliseler deil, adr kiliseleri bile kurmu ve 530'lu
yllard a S e m e r k a n t ' ta gl
b ir
"metropolitlik"
oluturmuladr.
Bu
dini mozayii tamamlayan
unsurlardan bir dieri de Mariihaistler idi. Hatta bn Nedim
bu konuda biraz mbalea etmi ve yerli halkn tamamen
M a n ih aist ve Hristiyan olduklarndan bahsetmitir.
slm fetih yllarnda, zellikle Kuteybe b. Mslim'in
Semerkant da ayak seslerinin duyulmaya balad sralarda,
bu mozayik dinlerin en gls Zerdtlk ve Budizm idi.
Nitekim Semerkant i kalesinin demir kaplarndan birisinin
N ev B a h a r adyla anlmas bizim bu grmz
dorulamaktadr.

26 Bretscheider, E., M ediaeval Researches, London, 1967, II, s. 59-60, Gngr, H.

ve Gnay, a.g.e., s. 146.
27 bn Nedim, el-Fihrist, s. 26, Ayrca bkz. Barthold, W ., Orta Asya Trk Tarihi
Hakknda Dersler, stanbul, 1927, s. 12, Emin, Ahmed, E., Zuhrul-lslm, s.
105, Gngr, H. ve Gnay, ., a.g.e., s. 146.
28 bn Havkal, s. 492, el-Makdisi, s. 278.

zellikle Budizm, en erken devirlerde Sem erkant a

geldii gibi en gl Budist mabedlerinden birisimde
burada yaplmtr. Bu mabed dnyada mehur Belh Nev
Bahar M abedini taklid ederek koyu Budist Trk Hanlar
tarafndan kurulmu en ulu en yce bir mabed idi. Mabedin
iinde; N ev B a h a r' da olduu gibi, herkesin korktuu ve
ekindii ok byk ve zeri altn gm ve kymetli
mcevherler ssl bir "Buda Putu" vard. Bunun evresini
bir ok vakf putlar doldurmutu*29.
Ne varki, N ev B ahar mabedi, Mslman Fatihler
tarafnda yklp, yakldktan sonra, Sem erkant mabedinin
nemi bir kere daha artm ve civar ehirlerden gelen Budist
haclarn ayr bir urak yeri olmutur. slm fetih yllarnda
bu Mabed hid Ouz-Bek zorlu Budist Trk Hkmdarnn
himayesinde bulunuyordu. slm Fetih yllarnda
Semerkanttaki bu byk Nev B ah a r mabedinin, Belh' teki
Nev Bahar mabedi ile ayn kaderi paylat grlmektedir.
Naslki; Belh Mabedi, Mslman Fatihler tarafmdan yaklp
ykm, onun gz pek koruyucusu, ayn zamanda zorlu
Budist, Nizek Tarhan mslman olmusa; Semerkant,
Budist mabedinde Mslman Fatihler tarafndan yaklpyklm, yar ilah Budist putlar atee verilmi ve bundan
daha nemlisi Ouz B ek zorlu Budist Trk vatanperver
hkmdar da mslman olmutur*30. Asl bundan
sonradrki B u d iz m ; S e m e r k a n t taki btn kalelerin
kaybetmi ve Orta Asya'da marjinal bir din hline gelmitir.

29 et-Taber, V I, s. 475, bnI-Esir, IV, s. 573.

30 Geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar,
s. 114 vd.

Semerkant'ta slmiyetin lk Yayl:

te, Kuteybe, Aa Trkistan'n ikinci byk ehri

diplomatik yntemlerle ele
geirdii zaman ehrin byle ok gl bir dini yaps vard.
Ne varki Mslman Ftih Sem erkant' a dini bakmdan bir
N uh Tufan gibi girmi ve ba dndrc bir byk
slmlatrma hareketi balatmtr. Her nekadar bunun
B uhara da gerekletirilen byk slm nklabna benzer
ve ayr ynleri varsa da, M slman Fatihi' nin kuvvetli bir
s ve slm merkezi iin Bhara'y tercih ettii bir gerektir.
S e m e rk a n t' kendine has

nk B u h a ra da, slmiyet; tam ve kuvvetli bir

ekilde yerletikten sonra elbette, S e m e rk a n t bundan
ziyadesiyle etkilenecek ve Islmlaacakt. Bunun iin
Semerkant da az bir himmetle de olsa, bu byk oluumu
temin edecek belli bal messir tedbirlerin alnmas ve
slmiyetin yaylmasna msait bir zeminin hazrlanmas
kfi olacakt. Kuteybe, bunu fazlasyla yapm ve Buhara' da
ki, kadar sert ve zecrt olmamakla beraber Sem erkant da da
slmiyetin yaylmasna yardm edecek ciddi giriimlerde
bulunmutur.
Kanaatimize gre S e m e rk a n t'd a slmlatrma
hareketinin byle ikinci planda kalmasnn ok ciddi
sebebi eri vard. Bunlar arasnda; M slman Fatihin Aa
Trkistan'da slami hareketin asl merkezi olarak Bhara'y
sem esi ve

B uh a ra'd a

708

yln d a

balatlan slam

nklabnn btn hzyla devam etmesi; bunun Kuteybe'nin

tahmininden fazla bir vakit almas ve daha ak bir ifade ile
iin bir inada binmi olmas, ayrca fetih hareketlerine ara
verilmemi olmas ve Asya fethi iin byk hazrlklann

balamas, btn bunlann sonucu Mslman Fatih'in, buna

ayracak fazla bir vaktinin olmamas gelmektedir.
slm Hareketin Genel Plan:

Mamafihi meselenin btn bu olumsuz ynlerine

ramen Kuteybe, Sem erkant'n lslmlatrlmas yolunda
hem de iin banda, ok ciddi tedbirler almtr. Bunda Arap
Komutannn; Buhara'nn slmlatrmasnda bana gelen
zincirleme olaylardan byk lde ders ald ve bu
yndeki tecrbelerinden sonuna kadar yararlanmak
niyetinde olduu grlmektedir.
Bilindii gibi Kuteybe; Semerkant' ele geirmek iin
giritii ar kuatma hareketi srasnda, ok kanl
arpmalar olmu ve Sem erkant surlarna trmanan Arap
askerleri, Trk askerlerinin amansz ok yamuru ve parlak
klnlar karsnda eriyip gitmilerdi. Buna kar Trklerde
byk zayiatlar veriyorlard. S em erk a n tm vatanperver
hkmdar Ouz B e k , bu konuda k daha basiretli
davranm ve muharip Trk unsurunun daha fazla zayiat
vermelerini nlemek iin Kuteybe'ye bar teklifinde
bulunmu ve onunla anlaabildikleri takdirde bir "Sulh
Anlamas" yapmak istediini bildirmitir.
yle tamin ediyoruzki Ouz Beki kendine gre byle
dnmeye zorlayan hakl sebepler vardr. Ona gre
Kuteybe gerek bir komutanda bulunmas gereken bir ok
medeni meziyet ve n vasflardan yoksun bir kimse idi.
Ganimet dkn, a gzl, hrsl, ahsi dostluklarnda
drst davranmayan bir insand. Harbi bir yce gye iin
deil ganimet elde etmek, halkn elinde avucunda ne varsa
toplamak iin yapyordu. Bu bakmdan K u teybe ve

askerlerine ykl bir para verilirse o buradan eker giderdi.

Nitekim et-Taber, Ouz Bek'in bu meseleyi Trk Beyleri
ile istiare ederken yle dediini rivayet etmektedir:
"phesiz bu Araplar hrszlar gibidir. Eer onlara bir
eyler verilirse ekilip giderler. Kuteybe de byledir. Eer
ona bir eyler verilirse alr ve geri g id e r , (aksi halde
harbetmeye kalkr). Zten Kuteybe hkmdar yaradll
bir kimse olm ad gibi, hkm dar olmak talebinde de
deildir' .

Akit G z e l bu ahmak davranlarnn bedelini

fazlasyla diyecektir. Mmfih konunun siys ynn
tartmak, bu kitabn snrlarn amak olur. Ne varki;
Semerkant da slmlatrma hareketi ve bunun ana hedefleri
hakknda bir fikir sahibi olmak isteyenler, her eyden nce
bu anlama artlarn bir kere daha gzden geirmeleri ge
rekmektedir. Zira Kuteybe'nin; Semerkant'da- uygulamak
istedii slm hareketin anahatlarn, daha ehre girmeden
nce, surlarn dibinde, ehrin hkmdar uzek (Ouz Bek)
ile yapt musleha artlar ile tesbit ettii grlmektedir.
Ouz Bek'le yaplan mezkr anlama emsallerine gre
ayr bir zellik tamakta ve iinde Sem erkant da, slm
D ininin yaylmas ile ilgili ok nemli artlarn yer ald
grlmektedir. Daha nceki A ra p V a lile r' inin Aa
Trkistan halk ile eit vesilelerle yaptklar bir ok
anlamalara bu ynden bir istisna tekil eden sz konusu
bar anlam asnn b iz i
ilgilendiren hkmleri,
kaynaklardan tesbit edebildiimiz kadar ile unlardr:
31 Et-Taber, (Leiden), V II, s. 1206, Kitap, Z., Orta Asya Arap Fetihlerinin
Sosyal. Ve Dini Karakteri, Trk Dn. Ar., Aralk, 1984, no. 33, s. 150.

l.Sem erkant'da Kuteybenin namaz klaca, cemaate

hitap edebilecei bir caminin yaplmas ve iine zellikle bir
de minber konulmas.
2.Ate evleri ve B ud ist m abedlerinde ki, putlann
(heykel) zinet ve sslerinin Kuteybe'ye verilmesi.
3 .Sadece bir seneye m ahsus olm ak zere ilerinde
ocuk, yal ve bedeni kusurlan olmayan kimselerden 30.000
esir bn'Esir'e gre svari dier bir rivayete gre 100.000
esir verilmesi.
.M uh a rip T rklerin ehirden karlm as, ehrin
K uteybe ve askerleri iin boaltlm as eli silah tutan
kimselerin ehre katiyyen sokulmamas.
5 .K u tey b e v e
a rka d ala rnn T rk Hkmdan
tarafndan gn ehirde misafir edilmeleridir.
Semerkant Anlamasnn Yeni Yorumu:

Yeni S e m e rk a n t anlamasnn, konumuz asndan

tarihe gemi ne kadar nemli bir belge olduu btnyle
ortadadr. Anlamada yer alan her bir maddenin konumuz
asndan yle veya byle, mutlaka bir ilgisi bulunmaktadr.
K u t e y b e burada da stn dehasn gstermi ve Trk
hkmdar uzek' in, slm tebi ve irad faaliyetleri
32 tbnl-Esir, IV, s. 573. et-Taber, VI, s. 475.
33 el-Hanbel, ezeratz-Zeheb, Beyrut, I, s. 100, bn Tanberdiye gre kledir enNilcmz-Zahire, I, s. 226. O alarda Semerkantm nfusunun 350 veya
400.000 olduu tahmin edilmektedir.
34 el-Yakb, II, s. 287: ibn Hayyat, Tarih-u H life, b. Hayyat, I, s. 309: et-Taber,
VIII, s. 1245: bnl-Esir, IV , s. 573: ez-Zehebi, el-Iber, 1, s. 107: Mneccim
Ba, Sahaifl-Ahbar, I, s. 766-767: Muir, S. William, The Caliphate, Beirut,
1963, s. 365: Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 38: Barthold, W ., Turkestan, s. 185. elBelzur, III, s. 518: Kurat, A. Nimet, a.g.mk. ADTCFD, VI, sy. 5, sf. 407.

karsmda elini kolunu balamtr. Bu ynleri ile Semerkant

Bart A nlam as bize, Hz. Peygamber'in politik bir zaferi
olan " H udeybiye Anlamas" n hatrlatmaktadr. slm
Tarihinde daha ehre girmeden nce, hemde putperestlerin
kendi elleri ile byk bir cami yapmalar, hizmete amalar
ve M slm an Fatihleri byk bir mersimle karlayarak
Fetih Camiine kadar elik etmeleri, ite bunun on asrlk
fetihler devri slm Tarihinde bir ei ve benzeri yoktur.
Zira Kuteybe, daha ehre girmeden nce, burada bir
camiin yaplmasn istediini ve m inberin ayrca anlama
artlar iinde zikredildiine gre, Sem erkant Camiinin
hereyi ile tam ve mkemmel, byk cemaatler halinde
Cuma nam azlarn klacak kadar geni olmas
dnlmtr. Bu slm D ininin Semerkant da aydnlk
yarnlarna giden aydnlk yolda nemli bir merhale idi.
Yine anlamann ikinci maddesi ile Kuteybe; Baykent
ve Buhara'da olduu gibi, Sem erkant'da da, Zerdtlvik,
Budizm gibi slm D ininin dndaki dinlere hi bir hayat
hakk tanmadn daha ilk frsatta Ouz Bek'e hem de hi
farkna varmadan kabul ettirmitir. Ouz B ek bu zorlu
Budist Trk Han, anlamann bu maddesini kabul etmekle
ne kadar byk bir hata yaptn, anlamann onun
omuzuna ykledii ar artlar altnda nerede ise yklp
kaldn ok gemeden anlayacak, ehir halk zerindeki
sevgi ve pirestijini nerede ise btnyle kaybedecektir.
Zira koyu bir Budist olan Ouz Bek, kendi eliyle
yapt ve altna imza koyduu bir anlama ile Sem erkant m
dini hayatnda ayr bir yeri olan byk "Budist Mabedi"
artik Nev Bahar M abedinin geride kalan tek canl rneinin

kapma, kendi eliyle kilit vurmu, "Hayr!" onun

Mslman F a t i h tarafndan yamalanmas, yaklp
yklmas heykellerinin soyulmas, bundan da te atee
verilmesi, ayrca Mabedin btn servetine el konulmas gibi
btn bu ba dndrc ve aalayc icraatlara kar gz
yumuyordu. Bu hi bir ekilde kabul edilecek bir durum
deildi. Ne varki bu ac durum Budizm namna, ne kadar
byk bir zillet alaklk ise, slm asndan ondan daha
byk bir ululuk ve ycelikti.
Dier taraftan K u rt D ip lo m a t'm eli silah tutan
Trklerden 30.000 kii esir almak istemesi de ok nemlidir.
Kuteybe, Trklerden ald bu esirlerden byk bir ksmm,
iyi bir slmi eitimden geirdikten sonra, Arap askerleri
yansra, Orta Asya fetihlerinde, kfir T rk lere kar
kullanaca gibi, bundan da te yerli halkn, Yeni Dine kar
direnmelerini krmak, Buharada olduu gibi militan bir
gurubun olumasn nlemek istemitir.
Yine, muharib Trk unsurunun ehirden karlmas ve
girmelerinin kesinlikle
yasaklanmasnn da konumuz asndan ok byk bir
nemi vardr. Zira Mslman Fatih, anlama artlar arasna
koyduu bu madde ile Siys Arap hakimiyetini Semerkant
da ok gl bir ekilde yerlemesi bir tarafa, hem Cami'in
yapm srasnda kabilecek messif olaylar nlemi ve
hem de, daha sonra cemaatler aras dini atmalara meydan
vermemi oluyordu. K uteybe bir manada Ouz Bek'i
evresinden koparp alm ve onu bu slmlatrma hareketi
karsnda hibir ey yapamaz bir hale getirmitir.
B ozk r Trklerinin Semerkant'a

Semerkant'da lk Cuma Camiinin Yaplmas:

K uteybe; sz konusu anlamann kt stnde

kalmamas iin derhal harekete gemi ve anlama
artlarnda yer alan maddelerin fazla vakit kaybetmeden bir
bir uygulamasn istemi ve bunda tahminlerin tesinde
baarl olmutur. Bunun en nemlisi Sem erkant a byk bir
Cuma Camiinin yaplmas idi. Kuteybe, Semerkant da sz
konusu camiin yaplmasnda da ok sratli davranm ve
belki bir ka ay gibi ok ksa bir re iinde Ouz Bek'e yerli
halktn kendi elleri ile bir cami yaptrmaya muvaffak
olmutur. Peki; Cami'yi kimler yapm ve ibadete nasl
almtr? Bundan sonraki gelimeler nelerdir? Konumuz
asndan bu sorularn ok daha ayrntl bir ekilde
aklanmas gerekmektedir.
Hakikat- halde, Semerkant'da yaplan bu ilk cami
hakknda kaynaklarn hemen hepsinde eitli rivyetler
bulunmaktadr. Cami ehristan'da ve i k a le'd e ehrin
mevki bakmndan en gzel bir yerine yaplmtr. Taber
de; bu byk Cuma Camii'nin yaplmas ile ilgili olarak
gerektende tatmin edici bilgiler verilmektedir.
Kuteybe, u zek ile n anlamay tamamladktan
sonra, derhal harekete gemi ve bunun iinde, evresinden
bir gurub insan, bu yapm ilerini kontrol etmek zere
Sem erkant a gndermitir.
Sem erkant Trkleri, bata Ouz B ek olmak zere,

btn usta ve iiler bu camiin yaplmas iin seferber

olmulard. Herkes karnca gibi alyor Semerkant Caminin
yapmnn bir an nce tamamlanmasn istiyordu. Maksad
Kuteybe ve Arap ordusunun bir an nce ehirden ekilip

gitmesini salamakt. Oysa bunlarn hi birisi henz

mslman olmamt. slm T arihinde belki de ilk def
"inanmyanlar ", yani gayr-i mslim Trkler, "inananlar" yani
Mslman Araplar iin ok byk bir cami yapyorlar
hemde severek yapyorlard. Bu manada Semerkant
Camii nin Trk slm tarihinde ayr bir zellii
bulunmaktadr.
Evet yerli halkn igc ve hid uzek'in zel ilgisi ile
bu cami; "Mihrab" ve ok zel bir ekilde yaplm
"Minberi" ile ok ksa bir zamanda tamamlanm ve ibadete
almaya hazr bir hle getirmitir. Minber; zel olarak an
lama artlar arasnda yer aldna gre, bu cami'in sdece
vakit namazlar iin deil, Cum a namazlarnn edas iin
yaplm, mkemmel, ok byk bir cami idi.
Hemen unu ifde edelimki Semerkant'ta yaplan bu
Camiin; Turan Yurdunda slmiyetin yayl bakmndan
ok ayr bir nemi bulunmaktadr. Zira, bu cami, o devirlere
kadar Orta Asyada bir ei ve benzeri grlmeyen " Fetih
C a m ileri" zincirinin nc halkasn tekil ediyordu.
Bilindii gibi bunlardan; lki Baykentte, kincisi Buhara'da,
ncs ise Sem erkant'ta yaplyordu. Drdncs ise,
F erg n e d e yaplacak ve bu zincirin halkalar bylece
tamamlanm olacakt.
Artk bundan sonra Baykent semlarnda ykselen
ezan; "Tevhid" ve "Tekbir" sesleri Buhara da yanklanacak,
Buharada
ykselen " T ev h id " ve
" T e k b i r " sesleri
Sem erkant' ta, Semerkant semalarnda ykselen bu "lah
35 et-Taber, V I, s. 475, el-Belzur, Fthul-Buldan, ev. M. Fayda, Ankara,
1987, s. 613.

nida" Ferganede yanklanacakt. Ferganede ykselen bu ilahi

nid ise; Trk'n iman gc kadar yksek olan Tanr

Dalarnda yanklanacak, in eddine kadar yaylan Turan
Yurdu ve buralarda yaayan Trk boylarn "Dnya ve ahiret
kurtuluuna!" aracak "Hayr!" onlar insanln hayrna
olan yeni MSYONA sahip kmaya davet edecekti.
Semerkant hernekadar bir ticret ehri idiyse de, ehir
halk, B udist, Z erdt, M a n ih a ist, hatta Hristiyan ve
Yahudilik gibi mteassp dini cemaatlerden olumakta idi.
Kuteybe; dini bakmdan bylesine kozmopolit bir ehre yeni
bir cami ina etmekle slm D in i iinde ilk cesur adm
atlmakla kalmam, ayn zamanda slm Dininin yaylmas
iin iyi bir zemin hazrlam oluyordu. Mslman cemaat
daha teekkl safhasnda iken, dier dinler gibi kendi z ma
bedine kavumutu. O kadar ki, daha Mslman Fatih ve
askerleri henz ehre girmeden nce, ilk defa byle bir
cami'nin yaplmas, ancak S em erk a n t' da grlm bir
olayd. Bunda yukarda da ifade edildii gibi, Kuteybe'nin,
Baykent ve B uhara da giritii slmlatrma hareketinden
edindii kymetli tecrbelerin de nemli rol olmutur.
Buhara'nn fethini mteakip aradan drt be sene gibi

uzun bir zaman getikten sonra ancak bir camiin

yaplabildii dnlrse, K u te y b e 'n in ; Semerkant
Camiinin inaasn, mtareke artlar arasna nceden
koydurmasnn nemi bir kere daha anlalmaktadr.
Kuteybe'nin ehre girmesi ve camide ibadeti srasnda,
kmas muhtemel olan olaylarn nlenmesi iin bir tedbir
eseri olarak ehir kesinlikle boaltlmtr.
36 Kurat, A. Nimet, a.g.mk., V I, sy. 5, s. 109.
31 el-Hamev, el-Kf, el-Futh, tah. S. Zekkr, Beyrut, 1992, III, s. 126.

slm corafyaclarnn ekserisi, ksada olsa sz

konusu cami'nin zelliinden bahsetmektedirler1381. Bu
rivayetlerden anlaldna gre Semerkant camii, ehir
merkezini el-Hamev'ye gre 2500 cerib yani 6000 km<39)
eviren i kalede ve kuhunduz (kule)'un yannda, ana
caddenin kysnda ina edilmitir. Genellikle Semerkant ileri
gelerleri ve yksek seviyeli grevlilerin evleri bu mntkada
olduu gz nne getirilirse, cami'in ehrin en mtena bir
yerine yapld anlalmaktadr1401.
Semerkant'da lk Toplu Namazn Klnmas:

Semerkant Cami'nin inas sratle tamamlandktan

sonra Kuteybe, ordusundan setii, 4000 kiilik gzde bir
kuvvetle ilk defa toplu halde namaz klmak iin ehre
girmitir1411. Bunlar iinde Kuteybe'nin yaknlar, kardeleri,
amca oullar ve byk komutanlar n sray alyorlar.
Kaynaklarda M slm an Fatih'in ehre hangi gn girdii
hakknda, aydnlatc fazla bir bilgi yoktur. Fakat musaleha
artnda yer alan cami ve minber kelimeleri, durumu ksmen
de olsa aydnlatmaktadr. yle ki, minber'in slmi teamle
gre Cuma ve Bayram Namazlarn klmaya mahsus yerlere
ve hatibin hutbesini irad etmesi iin konulduu
dnlrse, Mslman Fatihin; maiyyetiyle birlikte
el-Hamev, III, s. 347: el-Istehar, s. 177: bn el-Fakih, s. 326: el-Makds, 279:
Le Strange, G., s. 504.
39 el-Hahev, III, s. 247: Cerib: Hususuyla hububat iin kullanlan bir ldr. Bu
tabir, bir cerib dolusu tohum ekilebilen arazinin yzlm olarakta kullanlr,
bkz. .A. Cerib md. III, s. 109. Corafi eserlerde Cerib daha ziyade mesha
ls olarak kullanlmtr. B ir cerib yaklak olarak, 2400 m 2 olarak
hesaplanmtr, bkz. aatay, N., slam T arihi, s. 351 kr. Barthold, W.,
T urkestar. s . 247.
40 el-Hamev, III, s. 247.
41 et-Taber, VI, s. 475.

muhtemelen bir Cuma Gn, leye doru ehre girdii ve

doruca camiye giderek ilk toplu namazlarn kld ve
zellikle bu minbere karak hutbesini okuduu, akla daha
uygun gelmektedir.
Kuteybe ve askerleri tekbir sesleri ile K is ve N e s e f
Kaps'ndan ehre girmilerdir. bn Asem'den rendii
mize gre; hid uzek onlar, yaln kln Trklerden
oluan bir "merasim bl" ile karlamtr. Bu yaz ehreli
yiit grnl Trkler, o gne has giydikleri ilemeli elbise
ve tadklar silhlarla ayr bir heybet arzediyorlard.
hid Guzek ve Trk taraf, Kuteybe ve arkadalarn
misfir etmenin sevinci iinde idiler, hatta onlar iin Trk
usulu, her trl etli ve tatllarn bulunduu muhteem bir
meydan sofras bile hazrlamlard. Oysa Kuteybe, buraya
"gitm ek" iin deil, "kalmak" iin geliyordu. Nevarki
Kuteybe, bu yaln kln Trk merasim bln grnce,
yz kp-krmz olmu ve fkesinden atlyacak bir hle
gelmiti. Eer nefsine hakim olmasayd, onlarn hepsini
klmtan geirmi olacakt.
Guzek ve Trk merasim birlii Kuteybe'nin nne
gemiler ve u zek 'in bir elinde kln olduu halde
yryerek Budist heykellerinin bulunduu byk mabedin
nne kadar gelmiler ve burada durmulardr. Daha sonra
G uzek son derece vakur admlarla Kuteybe'nin nne
gelmi onu dosta selmlam ve bir sayg ifdesi olarak
klncn onun nne brakmtr. Bylece bu karlama
merasimi de bitmi oluyordu. Artk bundan sonra yaplacak
iler Mslman Fatihin inisiyatifine braklmt*42.
42 el-Kf, III, s. 126-217 kr. Kurat, A.N., a.g.mk. ADTCFD., VI, sy. 5, s. 407.

Kuteybe ve beraberinde ki askerler, nce yeni yaplan

camiye girerek kalabalk bir ekilde ilk toplu Cuma
namazlarn klmlar ve Kuteybe muhtemelen Sem erkant m
fethi ile ilgili ilk hutbesini de okumutur. Durum bu adan
deerlendirildiinde, S em erk a n td a k , slmi faaliyetlerin
ok daha sratli bir ekilde balad grlmektedir. Zira,
B uh a ra'd ak i, byk cami'in ancak drt-be sene sonra
yapld, mslmanlarn kendi z mabedlerine kavumalar
ancak, 4-5 sene bekledikten sonra ancak mmkn olduu
gz nne getirilirse, Semerkant'da bu nemli merhale daha
bu temaslarn ilk gnlerinde gerekletirilmi ve ehrin en
mtena semtine byk bir cami yaplmtr.
Bundan sonra K u tey be ve beraberindeki zevat,
(Taberi'nin Bhili kaynakl rivayetlerine gre) Guzek'in
verecei Trk usul muhteem ziyafete gitmilerdir.
Belzuri, Kuteybe'nin nce yemek yedii, sonra namaz
kldn tasrih ettii halde, byk tarihi Taberi de ise,
Kuteybe'nin ehre girince doruca Camiye gittii, nce
namaz kld, hutbe irad ettii ve bunlardan sonrada
Guzek'in verdii ziyafete katld bildirilmektedir.
Bahili rivayetinde, yemekten sonra Guzek'in,
Mslman Fatih'ten ehri terketmesini istediine gre,
musalehada yer alan namazn yemekten nce klnm
olma gerekmektedir. Fakat yemekten sonra Kuteybe
yerinden kalkarak (mnferid olarak) iki rekt namaz daha
kld. Belzur'nin ve ayn zamanda el-Yakbi'nin
43 et-Taber, VI, s. 475.
44 el-Belzur, s. 613.
45 et-Taber, VI, s. 475.
* el-Belzur, s. 613.
47 el-Yakb, II, s. 287, kr. el-Kfi, III, s. 127.

zikrettikleri namaz kanaatimize gre, yemekten sonra

Kuteybe'nin tek bana kld bu bir nevi kr namaz olsa
gerektir.
Bylece mtareke ve msleha artlarnn hkmleri
uzek asndan byk lde yerine getirilmi oluyordu.
Bundan sonra Trk hkmdar, Kuteybe'nin yanna gelmi
ve ondan anlama artlar uyarnca ehri terketmesini
istemitir. Kuteybe, Ouz Bek'in bu isteine, Kur'an-
Kerim'den; "O birbirinden ayrd etm eksizin evvelki Ad
kavm ini h ela k

etti,

Sem d

K avm inden

de

bir

ey

b ra k m a d melindeki ayeti okuyarak cevap vermi ve

ehri terketme niyetinde olmadn gstermitir. Allah n
gazabna uram olduklar bildirilen A d ve Semd
kavminden, Kuteybe'nin B uhara ve Semerkant Trklerini
kasdettii aikrdr. Bundan sonra Kuteybe, diplomasiden
hibir ey anlamayan uzek'in tam anlyaca bir dil ile
konumu ve sakalnn bir telinin bile duymasndan
saklad niyetini aka ortaya koymu "Hayr!" gerek
diini karakterini gstermi ve ona aynen yle demitir:
"Sizden kim isterse servetini alp ehri terkedebilir.
Ben u anda Sem erkant'dan kacak bir kimse deilim.
Bununla beraber sizden anlam a artlarna g re tesbit
ettiim eylerin dnda fa zla bir ey alacakta deilim.
Ancak burada bir miktar asker kalacaktr' .

Bylece Ouz Bek, Kuteybe tarafndan, diplomasinin

btn yntemleri kullanlarak kandrlm ve feci bir ekilde
aldatlm olduunu anlamt, ama onun elinde imdilik
48 Kuran- Kerim, en-Necm, 50-51, Kr. et-Taber, VI, s. 478.
49 et-Taber. VI, s. 475, bntfl-Esr, IV, s. 573.

yapabilecei hi bir ey yoktu. Semerkant, fiili olarak igal

edilmiti. Kuteybe, muharip Trk unsuru karsnda en ufak
bir kayp vermeden ok byk bir zafer kazanmt. yle
tahmin ediyoruzki J. VVellhausen; Kuteybe iin " baarlarm
ou kere vicdanszlna borliydu" derken onun bu
kaypak ve kalleliini kasdetmi olmal idi(50).
Oysa bunun askeri " etik " asndan hi bir izah
olmad gibi, "ahdinizi yerine getiriniz!'*5 diyen Yce
slm D ini asndan da hi bir izah yoktur. Neylersinizki,
Trk m ilitarizm i M slm an A ra p

kom utanlarnn bu

durum larn h i anlayam am tr. Ne varki Ouz Bek,

vatanperver Trk Hkmdar, Kuteybe'nin yapt hi bir

zaman unutmyacak ve hayatnn sonuna kadar slm
anlamda bir "hukuk sava" verecek ve mcadeleyi de
kazanacaktr. lerdeki blmlerde bu "hukuk sava"
zerinde bir kere daha durulacaktr.
K uteybe, geici olarak S em erk a n t' igal ettikten
sonra, daha nceki anlamay tek tarafl olarak fesh etmi ve
katibi S a b it'e yeni bir ahidname yazdrarak Guzek'e
vermitir. Her ne kadar kaynaklar, bata Taberi olmak zere,
yeni ahidnmenin metnine yeteri kadar vermemilerse de,
bni A'sam el-Kf bunun tam metnini kaydetmektedir*52.
Yeni anlamann artlar incelendiinde, ilk bakta
Semerkant halknn slmlatrlmas ile ilgili yeni mad
delerin bulunmad ve ok ar mli klfetler getirdii
grlmektedir.

50 Wellhausen, J.
Kuran- Kerim; en-Nahl; 91,el-sra; 34, el-Bakara; 177.
52 el-Kf, III, s. 128.

Deerli ilim adam A.N. Kurat, Kuteybe ve yeni

anlamadaki bu eksiklii tenkit etmekte ve "Trkistan
Araplar tarafndan zaptedilirken dini milin birinci safta
yer almad" grn ileri srmektedir. Kanaatimize

gre, bu husus, anlama iin bir nakisa tekil etmemelidir.

Ayrca slmlatrmann geri plana atldmda gstermez.
Esasen Kuteybe, bu merhaleden sonra buna lzum dahi
hissetmemitir. nk bundan sonra slm hareketin btn
inisiyatifi onun eline gemiti.
Zira Kuteybe, ehre hakim olduktan sonra, her trl
inisiyatifi ele alm ve Semerkant'da ba dndrc yrekli
icraatlara girimitir. O'nun kurduu bu yeni dzende, ne
Trk Hkmdar Ouz Bek, ne de yerli halkn hi bir
arl yoktu. Ouz Bek'e bundan sonra ehri terkelekten
baka yapacak fazla bir ey kalmamt. Nitekim zavall Trk
Hkmdar kendi eliyle sebeb olduu bu bedbahtl olduu
gibi kabul etmek durumunda kalm ve bata kendisi olmak
zere, yaknlan, kardei frun ve tccarlar snfda dahil
Sem erkant' terk ed erek 7 fe rs a h m esafede than'a
tanmlard r(54).
Budist ve Zerdtle Vurulan Ar Darbe:

Fakat burada zerinde durulmas gereken bir nokta

daha vardr. O da, anlama artlarnda aka belirtildiine
gre; "Ate E v leri" ve "Budist heykelleri" zerinde aln,
m, zinet, mcevher kabilinden ne varsa, Kuteybe'ye
verileceine dair amir bir hkmn bulunmas idi. Bu dier

53 Kurat, A.N., a.g.mk, ADTCFD., VI, sy. 5, sf. 409. '

Gibb, H.A.R., s. 39. Barthold, W ., Turkestan, s. 123. Kr. et-Taber, VI, s. 478.
55 el-Belzur, III, s. 518: et-Taber, VIII, s. 1246.

bir ifade ile Zerdt ve Budist manastrlanna Kuteybe'nin

bir manada el koymas demekti.
lk bakta durum, Araplarn Z erd t ve zellikle
mabedlerinden ok byk servet ve kymetli
mcevherler umduklar izlenimini vermektedir. Zira bu
devirlerde sermayeler; bir nevi banka vazifesini gren
mabedlerin em rinde idi<56>. zellikle Budist manastrlarn
sermaye toplama yeri olarak ehemmiyetleri gittike
artmakta idi<57). Durum gerek manada, Eberhard'm ileri
srd gibi de deildir.

Budist

Her nekadar o devirlerde mabedlerin genel durumu

bu ekilde idiyse de, Kuteybe'nin asl gyesinin bu
mabedlerden byk lde para ve servet beklentisinde
olduunu iddia etmek biraz hakszlk olur. Onun asl
maksad Buharada rneini grdmz gibi, bu vesile ile
Sem erkant'da ki, Z erd t ve hele hele B ud izm varlna
ldrc bir darbe daha vurmak istemitir1581. Zir Belh'teki
mehur Nev Bahar mabedi ykldktan sonra Sem erkant taki
"Budist mabedi" onun yerini alm ve evre Budistleri
arasnda bunun nemi bir kere daha artmtr. Bu bakmdan
Kuteybe'nin Sem erkant daki Nev Bahar mabedi ve yar ilah
B udist putlarna indirdii darbe bir bakma Buharada
vurduu darbeden ok daha trajik olmutur. yleki;
Araplar, nce Budist ve Z erd t manastrlarna el
koymular ve grnrde buralarda kymet deeri olan ne
varsa almlardr. Klsik kronolojiler de, bu el koyma
56 Eberhard, W., in Tarihi, Ankara, 1947, s. 215.
57 Eberhard, W., a.g.e., s. 208. Bretschneider, M.D., a.g.e., II, s. 58.
58 Kitap, Z., Semerkantda slmiyetin Yayl, Trk Dnyas Aratrmalar, st.,
1983, No. 25, s. 125 vd. '

ileminin muhtevas ve hudutlar, yani elde edilen servetler

hakknda fazla bir bilgi yoktur. Sonra, sra Budist
heykellerine geldi. nce bunlarn zerlerindeki zinetler
soyuldu. Daha sonra bu heykeller yerlerinden alnarak hepsi
bir meydana getirildi. Taberi, heykellerin hepsinin st ste
yldnda sanki byk bir kk gibi ylp kaldn bildirmektedir(59).
Mslman Fatih, halkn bu hassas meselede evre
halknn gsterecekleri reaksiyona hi bir nem vermiyerek
byk bir cret ve cesaretle bir araya getirilmi bu
heykellerin yar ilh Buda putlarnn yaklmalarn emretti.
Kuteybe'nin bu konuda ok cesur davrand ve ehirde
muhtemel bir halk ayaklanmasn, en kanl bir ekilde olsa,
bastrmak iin her eyi gze ald grlmektedir. Peki,
bundan sonra ne mi olmutur? Geliniz bunu et-Taber'nin o
gzel slbundan dinliyelim:
"Kuteybe'nin bu B uda putlarm bir araya getirmesi ve
onlann yaklmasn emretmesi Budistleri akna evirmitir.
Onlar toplu halde Kuteybe'nin yanna gelmiler; "Onun bundan
vazgemesini aksi halde o ilhlardan ilerinde bir tane
byk ilahn K uleybe'nin iini bitireceini" sylemilerdir.
Mslman Fatih, ehir ileri gelen lerinin bu infiallerine hi bir
deer vermemi ve gr bir sesle; "-yleyse o byk putu bizzat
ben kendi elimle yakacam" demitir.
Budist cemaat liderleri bu defa Ouz Bek'e komular ve
Kuteybe'yi, kendileri iin cok byk bir felket olacak byle bir ka
rardan yaz geirmesini istemilerdir. Ouz Bek, daha sonra mey
dann bir yerinde tahtnda oturan ve marur bir eda ile etrafin

seyreden Kuteybe'ye gelmi ve ellerini outurarak yle

demitir:
"-Ey K om utan! Senin her isteini yapm ak bizim
boynumuzun borcudur. Ne olur bu putlara dokunmaynz!"
Kuteybe, Ouz Bek'in bir nevi yalvarmalarna en ufak bir deer
vermemi, sonra yanndakiiere ate getirmelerini emretmi,
getirilen bu ateten bir. kor paras alarak o byk puta doru
yrm ve tekbirler getirerek onu atee vermi ve dier askerlerde
br puttan atee vermiler ve insan lann feryad ve lklarn
arasnda bu putlar yanp kl olmuturm .
Semerkant Halknn Mslman Olmas:

Btn

bunlar bize Buhara'da

olduu gibi
Semerkant'da
da B u d i z m ve Zerdtln tahmin
edildiinde ok daha gl ve slm Dininin asl mcdeleyi
burada Budizme kar yapacan ve stelik Budizmin
ehirde nde gelenlerin dini olduunu gstermektedir. Yine
rivyetlerin akndan rendiitize gre Trk hkmdar
Ouz Bek zorlu bir Budist olduu anlalmaktadr. Bununla
beraber Ouz B e k 'te , yakn bir gelecekte Emevi
Halifelerinden mer b. Abdlaziz'in Trk hkmdarlarna
yapt "slama any" kabul edecek, o da dier bir ok
Trk hkmdarlar gibi mslman olacaktr.
Kteybe'nin bu ameliyeyi, manastrlardan daha fazla
miktarda bir servet ve zenginlik umarak yapt iddia edilse
bile, netice de durum, slmiyetin lehine olmu ve onun
blgede daha kuvvetli bir ekilde yerlemesini salamtr.
Haddiztnda Mslman F a tih , Z e r d t ve Budist
manastrlarna el koymamtr. O bu hareketi ile Budizm ve

Zerdt varlna yle bir darbe indirmitir ki, bundan sonra

eski Ar ve S am dinleri, ne Semerkant'da ve ne de A a

dier blgelerinde, bir

topanlayamaz hale gelmilerdir.
Trkistan'n

daha kendilerini

Dier taraftan, Semerkant'da tekbir sesleri ile yaklan

putlar deil, halkn eski batl inan ve akideleri idi.
Asrlardan beri, ayakta duran, en kudsi ve en byk hrmet
ve tazimi gren, kendilerinde pek ok arpc ve gizli
kuvvetlerin var olduuna inanlan ve her eyini onlara
adayan ve onlardan bekleyen halk, benliklerini ve ruhlarn
dolduran bu muazzam ve inadna paha biilmez m
cevherlerle ssl bu B uda putlarnn, sonunda hi bir ey
ifade etmediklerini ve hi bir eye muktedir olmadklarn
kendi 'gzleri ile bir kere daha grmlerdir.
Yerli halk, saplanp kaldklar bu sapk inanlardan
vaz geirmek iin, bundan daha messir bir hareket
tasavvur edilemezdi. Bylece yklan ve yaklan, yerli halkn
kalp ve dncelerinde meydana getirdii bu akide ve inan
boluunun yerini phesiz slm hidayeti dolduracakt.
K u te y b e , B u h a r a ' da olduu gibi S em e rk a n t'd a da
slmiyetin yaylmas iin ok geni bir zemin hazrlam
oluyordu. Kuteybe'nin, B udist ilahlarn ok byk bir
cretle atee vermesinin, pratikte slam'n hayrna bir yarar
olmumudur? Deerli tarihimiz el-Belzuri, bu soruya
olumlu cevaplar vermekte ve bizleride ferahlandrmaktadr:
Ona gre; yerli halktan bir ou bu putlarn yanp kl
olmasndan sonra hemen mslman olm ulard/6. Bylece,

61 el-Belzur, s. 613. Kr. Arnold, T .W., a.g.e., s. 116.

Sem erkant Camii'nin bu yeni mhtedilerden oluan ilk

byk cemaati de teekkl etmi oluyordu.

Semerkant'n Kolonize Edilmesi:

ehre geici bir sre iin giren ve daha sonra tamamen

yerleen Kuteybe, Semerkant'da da slmi gelimeye yardm
edecek kademeli bir kolorizasyon hareketine girimitir.
Her nekadar, bu kolorizasyon Buhara kadar kkl ve sratli
olmamsa da Sem erkant, da bu yndeki uygulamalarn
kendine has zellikleri vardr. Kuteybe, Semerkant da nce
idrenin Araplamasm istemi ve bu yolda bir ksm kkl
icraatlarda bulunmu ve slm Dininin intiarm bu icraat ve
tedbirler manzmesi iinde zamana brakmtr. O, bu
cmleden olmak zere;
Daha nce fethettii bir ksm dier byk ehirlerde
Olduu gibi, eski hkmdar Ouz Bek'i yerinde
brakmtr. Daha sonra kardei Abdullah b. Mslim'in
byk yetkilerle Semerkanta vali tayin etmi(62) ve bir askeri
garnizonla nemli miktarda askeri mhimmat brakmtr1631.
nk Kuteybe'nin asl hedefi J. VVelhausen'e gre,
Semerkant' -Asya fetihleri iin bir Arap karargah haline
getirmektim .

Daha sonra Semerkant'da Aa Trkistan'n hi bir

yerinde grmediimiz bir seri iddet tedbirleri uygulamtr.
Bu yolda kardeine; Sem erkant'a gelen btn yollan
tutm asn, eh ir kaplanndan hi bir m rik'in (Trk)
girm esine m sade etm em esini, her trl silah tamay
6- et-Taber, VI, s. 480.
63 et-Taber, VI, s. 480.
64 Wellhausen, J., a.g.e., s. 208.

isterse bu bir dem ir paras olsun, yasak etmesini, aksine

davrananlar olursa derhal ldrmesini tavsiye etmitir. Bu
iddet tedbirleri yle insafsz bir ekilde uygulanmtr ki,
ehre m utlaka g irm esi icab eden kim selerin ellerine
balktan mhrler vurulmu, ancak bu balk kuruyuncaya
kadar ehirde kalmalanna izin verilmitir. A ksi takdirde
bunlar derhal ldrm lerdir. Bylece Kuteybe, muharip
Trk

u nurunu

tam am en

etk isiz

bir

hale

getirmek

is t e m i t ik .
Semerkant'a Yerletirilen Araplar:

Kuteybe bunlarla da yetinmemitir. Semerkant' ta da

slmlatrma hareketinin nemli bir unsuru olmak
Buharada olduu gibi, yeni bir adm daha atmtr. Bu cm
leden olmak zere, nce mslman askerletle birlikte ehre
bir miktar sekin sivil mslman yeniletirmitir. Bunlar
arasnda, ulem adan yce Tabii, m fessir, D alhak b.
Muzahim'de bulunuyordu (l. 721)(67).
Dahhak'n yeni teekkl eden mslman cemaatin
dini ihtiyalarna cevap vermesi ve ayn zamanda bir mrid
vazifesi grerek slmiyet'in eitli yollarda hizmet ve
intiamma yardmc olmas iin zellikle tercih edildii an
lalmaktadr. Dahhak'n bu ilk devirlerde slm Dininin
Semerkant'da gelime ve yaylmasnda ok byk hizmet
ettii, onun tebli ve iradlar syesinde bir ok Trk'n

65 bn Kesr, el-Bdaye, IX , s. 86.

66 tbn Kesr, el-Bidaye, IX , s. 223.
_
67 el-Belzur, II, s. 599: ez-Zehebi, el-lber f i H aberi Men aber, I, s. 124. Ula
madan Dahhakn ok byk bir medresenin hocas olduu, 3000 talebesinin
bulunduu ve yorulduu zaman, rencileri arasnda merkeble dolat zik
redilmektedir. bkz. ez-Zehebi, a.g.e., I. s. 124.

mslman olduunda hi kimenin en ufak bir phesi

olmamaldr. slm D ini, onun bu ciddi gayretleri sonucu
Sem erkant da ilmi bir zemine oturmutur.
Daha sonra K u tey b e , Buhara'da olduu gibi,
Horasan'dan ok sayda Mslman Arap Aileleri getirterek
S em erk a n t a yenletirmitir(68). Bunlar Sem erkant'da slm
D ininin yaylmas ve mslman cemaatin g ve kuvvet
bulmasnda ayr bir vazife greceklerdi. Yakbi daha da ileri
gitmekte ve Urusana mstesna blgenin btn ehirlerine
Kuteybe'nin, Mudar, Yemen ve Rabia kabilesine mensup bir
ok Mslman Arap ailelerini yerletirdiini kaydetmektedir(69). sl m D in in in nce Mslman Fatih
sayesinde, ok salam bir ekilde ayak bast, Semerkant,
ksa bir zaman iinde mslman valisi, mslman kads,
m slm an a sk er ve ilk m htedilerden oluan slam
cemaati, camisi ve yerleik Arap aileleri ile birlikte daha
imdiden bir slam ehri hviyyetine brnm oluyordu.

S.M. Yusuf, yukarda belirtmeye altmz btn bu

hususlar bir dier anlamda Semerkant'n slmlatrlmas
yolunda atlm gerekten de en messir admlar olarak nitelendirmektedir(70).
Buraya kadar olan aklamalarmzda Semerkant da
K u tey b e tarafndan balatlan slmlatrma hareketi
zerinde durulmu ve bu nemli konunun genel bir
deerlendirmesi yaplmtr. Her nekadar Semerkant da
slm Dininin temelleri Kuteybe tarafndan ok salam bir
ekilde atlmsa da M slm an Fatih bunu Buharada
68 Muir, S. William, ag.e., s. 365: Barthold, W., s. 185.
69 el-Yakb, el-Bldan, s. 55.
70 Yusuf, S.M ., a.g.e., s. 59.

olduu gibi bir "slm nklab" haline getirememitir. Essen

siys fetih hareketlerinin Asya'ya kaydrlmas ve elHaccac b. Yusuf'un bu yndeki beklentileri buna engel
olmu ve M slm an Fatih bu hayrl ii gerekletirecek
fazla bir vakit bulamamtr.
Ne varki S em erka n t'm gerek manada mslman
olmas ve bu topraklarda slm Dininin btnyle yaylmas
konusu Emevilerin mehur Horasan askeri vlisi Eres b.
Abdullah es-Slem (727-729) zamannda bir kere daha
gndeme gelecektir. Eres gayretli mcahid Eb Sayda ve
arkadalarn, Sem erkantda slm D in in i yaymalar iin
grevlendirmi ve ilk hamlede ok gzel neticeler almtr.
Zira slma gnl vermi bu kiilerin ars ve Eb
Saydnn scak nefesi ile gnlleri tutuan onbinlerce Trk
mslman olmulardr. K u tey b e'n in yarm kalm
inklbda bylece tamamlanm olacakt. Mmfih bundan
sonraki sayfalarda bu nemli konular zerinde bir kere daha
durulacak ve bu hayrl gelimeler hakknda ok daha
kymetli bilgiler verilecektir. Ne varki el-Makdsi slm
D ininin Semerkant'ta elde ettii bu baarlardan sitayile
bahsetmi ve yle demitir:
"Semerkant Sodun merkezi blgenin en nemli
ehridir. Byk, asil bir belde, parlak zarif bir ehir, klesi
ok, suyu bol, nehirleri engin bir merkezdir. Mezhep
sahiperi iin dersi ok, yollarn kava, slm ilimleri
gelimi, bir ok limleri bulunan cennet gibi bir ehirdir.
Halk ise Ehli snnet mezhebi ezere, iyilik ve hayr ok
sever ihtiyatl, gayretli kiilerdir"1711. el-Ham ev bu konuda

daha ileri gitm i ve Semerkatt'n A llah katndaki ululuu

ile ilgili bir ok hadis zikretmitir.
Byk Sababe Kuem b. Abbas'n Trbesi:

slmiyetin daha sonraki devirlerde Sem erkant ve o

havalideki baar ve gelimesinde, sahabeden Kuem b.
Abbas'n byk lde manevi tesirleri olduu
unutulmamaldr. Hz. M uham m ed (s.a.s)'e benzeyen (73), ve
amcas Abbas'n olu olan, m ttaki faziletli5) byk
sahabe, Kuem b. Abbas, kaynaklarn bildirdiine gre,
Said b. Osman'n Sem erkant a yapt hcum srasnda (675)
ehit dm ve bir baka rivayete gre de orada vefat
etmitir.
Mezar, zamanla mslmanlar tarafndan mukaddes
bir ziyaretgah haline gelen Kusem'in kabrinin bulunduu
yere, daha sonralar bir ulu cami ve bir de medrese
yaplmtr. Halk ona, muhtemelen K uran- Kerim'in,
"Allah yolunda

ldrlm olanlara l

demeyiniz!"

ayetinin byk lde tesiri ile "ah- Z en d ; Yaayan

Sultan" adn koymutur. Onun S em erka n t daki mezar da,
btn o havalide M ezar- ah- Zend Yaayan Sultann
Mezar olarak tannm ve her devirde byk bir sayg
72 el-Hamev, III, s. 249.
73 bn Hacer, el-sabe, III, s. 227: bnl-Esr, Usdl-abe, IV, s. 157-158.
74 bn Hacer; a.g.e., III, s. 227: Ez-Zehebi, el-ber, I, s. 61: bniil-Esir, a.g.e.
75 bn Hacer, a.g.e., IIIcs. 227: bnT-Esr, a.g.e., IV, s. 158.
76 bn Sad, et-Tabakat, V , s. 367.
77 bn Sad, a.g.e., V , s. 357: el-Belzur, III, s: 509: el-Yakb, II,s. 237.
78 Barthold, W., Turkestan, s. 91-92.
79 Schaeder, H.H., Sem erkant , md. A., X . s. 470.
80 Barthold, W., a.g.e., s. 91: Narah, not 3, s. 540: ez-Zirekli, el-Alm, VI, s. 29.
81 Kuran- Kerim, el-Bakara, 154.
82 ez-Zirekli, el-Alam, V I, s. 29.

grmtr. Mslman Trkler arasnda yaygn olan bir

efsaneye gre O, lmemitir. Mriklerin hcumundan kur
tulm ak iin

bir kayala ynelm i, kaya

bir mucize

kabilinden alarak K usem 'i iine alm ve ondan sonra

tekrar kapanarak eski haline dnmt r.

b n B a t u t a ; Semerkant halknn her pazar ve perembe

akam, K u e m b . A b b a s ' m mukaddes kabrini ziyaret

ettiklerini, kabrinin bir bakma adak mahalli haline geldiini

ve evre halknn eitli vesilelerle adadklar sr, koyun vs.
gibi hayvanlar burada kurban ettiklerini bildirmektedir.
Esasen deil B uhara, A a Trkistan n bir ok
kentlerinde yerli halkn byk lde tazim ve saygsna
mazhar olan mukaddes trbeler ve ziyaret yerleri vardr. Bu
kabirlerin biri K u r'a n - K erim 'de zikri geen Eyb
P e y g a m b e r ' e ait olduu gibi bazlar s a h a b e y e byk bir
ksm da, s l m u l u l a n n a yani e v l i y a l a r a aittir.
B uhara'da ki, E y b

atfedilen trbeye
gelince sadece cesedi buraya defnedilmemi belki o burada
mbtela olduu ar hastalklarla mcadele ederek 63 sene
yaadktan sonra vefat etmitir. N a r a h ' d e E y b
P e y g a m b e r ' i n kabrine it herhangi bir bilgi yoktur. B a r t h o l d
ise onun kabrinin Fergana da olduunu zikretmektedir.
P e y g a m b e r 'e

Bununla beraber yukarda da iaret edildii gibi Aat

Trkistan'da, slm ulularna nisbet edilen bir ok trbeler
vardr. C e m a l K a r i bir ou Hz. Peygamber'in ashabndan
83 Barthold, W ., Trkestan, s. 91.
84 Voyages D bn Batoutah, nr. C. Deferemery, B.R. Sanguinetti, Paris, 1949, IV ,
s. 148. Ayrca bkz. Kitap, Z Semerkantda slmiyetin Yayl, a.g.m., s.
134-135.
85 Barthold, W., Trkestan , s. 160.

olan 2700 kiinin I s p r o l B u l a n da trbelerinin bulunduunu

bildirmektedir. H z . O s m a n zamannda, M u h a m m e d b .
C e r r komutasnda cihad iin gelen bu mslmanlar burada
mriklerle yaptklar bir harpte ehit olmulardr1861. Bunun
gibi bir trbede H a v k e n t ' d e bulunmaktadr. Bu trbenin Ali
B e y t ' d e n , H z . H s e y n ' i n byk Olu m a m - M u h a m m e d
B a k i r i m (l. 731) kardei Abdullah'a ( H z . Ali'nin torunu) ait
olduu rivayet edilmektedir1871.
Mamafih yerli halk arasnda bugn bile, onlarn
efsanelemi ahsiyetleri, stn faziletleri ve slm Dininin
blgedeki baarsna ait bir ok ilgi ekici hikayeler
anlatlmaktadr. Deil B u h a r a , belki btn Aa
Trkistan' da eitli ynleri ile slmiyetle ilgili gelimeler
incelenirken yerli halkn byk lde tazim ve saygsna
mazhar olan bu kabil mukaddes trbe ve onlarn dini
folklorun gelimesi bakmndan arz ettii nemin zerinde
ayrca durulmas gerekmektedir.
Buhara le Semerkant'n Mukayesesi:

uras hibir zaman unutulmamaldr ki, K u t e y b e ,

Aa Trkistan'n en nemli, siys ve kltr merkezlerini
oluturan B u h a r a ve S em erk a n t'd a ok ynl bir
slmlatrma faaliyetine girimi ve bunu btn
zorluklarna ramen ylmadan yrtmtr. K u t e y b e ' n i n ,
Buharada giritii ve gerekletirdii bu slm nklb" ile,
Semerkant'da bu ynde ki, icrat karlatrldnda, arada
ok nemli baz farkllklar olduu grlecektir.

86 Barthold, W., a.g.e., s. 160.

87 Barthold, W., a.g.e., s. 160.

Kuteybe, B uhara'da, Orta a la rn bu kltr ve

ticret merkezinde sadece Arap siys hakimiyetini deil,
slm Dinini de kesin bir surette yerletirmek ve burasm
daha sonra ki, siys ve sosyal hareketleri iin dini bir
merkez olarak kullanmak istemitir. Gerekte Buhara; Aa
Trkistan'n bir nevi kalbi ve kafas mesabesinde idi.
Buharaya hakim olan, Aa Trkistan'a da hakim olurdu.
Buhara'da huzur ve asayi varsa, genellikle btn o blgede
emniyet ve istikrar var demekti. Bu dinler iin byle olduu
gibi, siys gelimeler iinde byleydi. Bu gerei ok
yakndan gren, Mslman Fatih, bu klli gayelere ulamak
iin btn gcyle sl m D in in e sarlm ve onu,
badndrc hamlelerinde yapc bir unsur adeta bir
dinamizm olarak kullanmtr.
Bunun iin tafsiltn bundan nceki bahislerde yeteri
kadar beyan ettiimiz gibi yerli halkn mutlaka Yeni Dine
girmelerini istemitir. Hatta bu yolda her ne pahasna olursa
olsun, bir kism sert ve zecri tedbirler almaktan bile geri
durmamtr. Kuteybe'ye gre Buhara halk mutlaka
mslman olmal idi. Orada ne Hristiyanla, ne de
Mecusilik ve B u d iz m gibi ikinci bir dine hayat hakk
tannmamal idi.
Eer Kuteybe, tam bir cesaretle Yeni Dinin lehine bu
kadar sert ve kesin tedbirler almam olsayd, A r ve Sam
dinlerinin kozmopolit merkezi olan B u h a ra da Islm
Dininin deil yaylmas, hatta yerleme ve tutunmasna dahi
imkan yoktu. Bu durum ise, slmiyetin belki btn Aa
Trkistan ve Orta Asya'da ki, mstakbel mukadderatm
olumsuz ynde etkileyecek ve slmiyet daha balangta,
dier dinlerin oktan uram' olduu elim akibete

urayacak ve blgenin hi bir zaman hakim dini olma

ansn belki de kazanamyacakt. Fakat, Kuteybe'nin kararl
tutumu ve icraat sayesinde slmiyet, dier bir ksm
dinlerin dt kt akibete dmemi ve bir baka ifade
ile maks talihi de yenilmitir. Bylece B uhara, daha ilk
devirlerden itibaren slm Dininin ebedi bir yurdu olmu
tur.
Fakat, S em erk a n t iin durum hite ayn deildir.
Kuteybe, Sem erkant'da sadece Arap siys hakimiyetinin
yerlemesine hem de ok salam bir ekilde yerlmesine
arlk vermitir. Bunun iinde bir seri zecri, idari ve siys
tedbirler almtr. O'nun, ehrin hkmdar ile yapt nihai
anlamada, her trl stnlk elinde olmasna ramen,
slm Dininin yerli halk arasnda yaylma ve yertemesi ile
ilgili olarak tek bir madde dahi koydurmam olmas bizim
bu hususlardaki grlerimizin haklhn gstermektedir.
O, Semerkant'da Buhara'da olduu gibi her trl vasta,
yetki ve imkanlarn kullanarak ba dndrc bir
slmlatrma kampanyasna girimemitir. ,
Eer Kuteybe Buhara'da sarfettii slmi gayret ve
enerjinin yarsn Sem erkant'n slmlatrlmas yolunda
sarfetmi olsayd eminiz ki, yerli halkn pek ou ksa bir
zamanda mslman olacak ve buras da slm Dininin
gl bu; karargah hline gelecekti. stelik Kuteybe,
Buhara da grd hatta baz mslmanlarn
ldrlmesine kadar varan sert tepki, protesto ve
direnilerin hi birini belki Semerkant'da grmiyecekti.
Nitekim bu konularda yzeysel bir yorum yapan H.A.R.
Gibb'e gre; Buhara'nm feth i ile btn ahali Arab tebea
(yani m slm an) olm u ve daim i bir nezaret altnda

bulundurulmutu. Halbuki, Semerkant sratli bir darbe ile

ele geirilmiti. Semerkant'da ki komutanlarn vazifesi sefer
ve aknlan ile nfuzlarn geniletm ek ve btn Sodiana

J. YVellhausen'de buna benzer

grleri ileri srmektedir. O'na gre, Semerkant siys bir

havalisine yaymaktm .

Arap karargah olacak ve mteakip fetihler iin bir s haline

g e t i r i le c e k t i.

Ancak K uteybe'nin S em erk a n t'n slmlatrlmas

yolunda yeni ve ok sert hamlelere girimemi olmasnn, bir
ksm makul sebebleri olduuda unutulmamaldr. Bir defa,
Buhara' da balatlan slmlatrma kampanyas, Kuteybe'ye
ok ara mal olmu ve uzun seneler, yaklak alt yl
srmtr. stelik, Semerkant fethedildikten sonra bile,
Buharada slm nklabna devam edilmi ve Kuteybe bu
gelimeleri bilfiil takip etmek durumunda kalmt.
M slman Fatih, Buhara'da kesin bir netice elde etmeden
Semerkant'da kkl bir slmlatrma hareketine ynelememitir. nk Kuteybe fetih hareketlerini Asya'ya
yani Fergana, a (Takent), hatta K agar'a kaydrmak ve
in e d d in e kadar olan btn Trkistan fethetmek
niyetinde idi. Bunun iin adeta zamanla yarmak zorunda
kalmt.
Dier taraftan btn bu izahlarmz, onun slm
D ininin Sem erkant'da yerlemesi ve tutunmas iin hi bir
ey yapmad anlamna da gelmemelidir. O, bu ynde
kkl tedbirler almtr. Bu cmleden olmak zere, daha
ehre girmeden nce minberi, mihrab ile byk bir Cuma
Camii yaptrm ve iinde halka hitab etmitir. Kuteybe
88 Gibb, H.A.R., a.g.e., s. 41.
89 Wellhausen, J., a.g.e., s. 207-208.

bununla da yetinmemitir. Buhara da olduu gibi Zerdt ve

Budist varlna en byk darbeyi vurmu, onlarn
mabedlerini tamamen fonksiyonsuz bir hale getirmitir.
yle ki bu mabedlerden kopan bir ok kimse bu ilk hamlede
mslman bile olmulard. Artk S e p e rk a n f da camii,
ce m a a t, valisi, k a d s , muhacir A ra p u n s u rla r ve
ounluunu yerli halk ve mslman Trklerin oluturduu
kuvvetli bir slm cemaat vard. lk hamlede slm Dini,
Semerkant'da hite kmsenmiyecek bir zafer kazanmt.
Artk bundan sonra K u t e y b e , slmiyetin halk arasnda ve
aristokrat tabakada yaylmasn kendi artlar ve bir ksm
tedbirler manzumesi iinde zamana brakmr.
Buraya

kadar olan aklamalarmzda Aa

Trkistan'm nemli ticaret merkezlerinden biri olan
Sem erkant' ta ilk devirlerde slmiyetin yayl zerinde
durulmu ve elde edilen bilgiler okuyucularn gzleri nne
serilmitir. Grld gibi, byk slm Fatihi K u t e y b e ,
slm hareketin asl merkezi olarak Buhara'yt semi ve
Semerkant'a ise slam hidayet aacnn sadece fidelerim
dikmi ve yarnlarna giden parlak yolu amtr. H . A . R .
G i b b ve J . V V e l l h a u s e n gibi batl yazarlar bu keyfiyeti onun;
Buhara'y slm 'n, Sem erkant' ise; A rap'ln merkezi
olarak semesi gibi sradan ve tutarsz yorumlarla izah et

meye kalkmlardr ki bu doru deildir.

Buna asl sebeb ise, yukarda da ksmen akland
gibi, bu deerli Arap Komutannn Buhara'da giritii ba
dndrc slmlatrma hareketi ve bunun tabii bir sonucu
olarak ortaya kan ve ard arkas kesilmeyen toplumsal
olaylarla yorulmu olmas ve deta tkenmi bir hale
gelmesidir. Yorgun S av a , bundan sonra Semerkant m

slmlatrlmas iin gereken enerji ve dinamizmi kendinde

bulamam ve slm 'n ikbalini, istikble brakmak
mecburiyetinde kalmtr. Mamafih onun serpitirdii bu
mukaddes tohumlar, deil Sem erkant, belki btn Aat
Trkistan'da filizlenecek, dal budak salacak ve altnda yzbinlerce mslman Trk'n glgelendii bir ulu nar
olacaktr.
K u t e y b e ' n i n Sodiana lkesi ve Semerkant da yarm
brakt bu slmlatrma kampanyas, Emevilerin Horasan
valisi E r e s b . A b d u l l a h e s - S l e m i (105/723) tarafndan
tekrar ele alnacak ve oraya ok gayretli bir mslman olan
E b
S a y d bakanlnda, slm D in'ni yaymak iin
mstakil bir tebli heyeti gnderilecektir. slma gnl
vermi bu kiilerin ar ve Eb Sayd'ran ok scak nefesi
ile gnlleri tutuan onbinlerce T r k , M s l m a n
o l a c a k l a r d r . Bu
aratrmamzn bundan sonraki
blmlerinde E b S a y d ' m n Semerkant, ve havalisinde
balatt yeni slmlatrma kampanyas ve tebli
faaliyetleri btn ynleri ile gzler nne serilecektir.

Ancak K u t e y b e ' n i n slm yayma gayretleri boa

gitmemi, B aykent, B uhara ve S em e rk a n t da esmeye
balayan hidayet rzgarlar yava yava Asyaya doru
yol bulmutur. Bundan maksadmz yine K u t e y b e b .
M s l i m devrinde, O rta A sy a T rk l n n nemli
merkezlerinden biri olan Fergne ve civarnda slmiyetin
yaylmasdr. te bundan sonraki sayfalarda ksaca bu konu
zerinde durulacaktr.

F E R G N E T R K B E Y L
V E
S L M Y E T
s l m H id a y e ti O rta A sy a Y o lu n d a

Trkln z Yurdu Fergne:

slm hidyet gneinin bu ilk devirlerde

aydnlatt Trk yurtlarndan biriside Orta-Asya
Trklnn z yurdu olan Fergnedir. Gerekte Fergne;
bir ehir merkezi olmas yansra, Seyhun nehri
havzasnda; kuzeyde otkal dalan, douda Fergne ve
gneyde Altay dalan ile evrilmi ok geni bir blgenin
addr(1). slm Corafyaclarna gre; Aa Trkistanda,
Fergneden daha ok ky ve kasabas olan bir blge
yoktur. O kadarki buralarn skinlerinin okluu,
hayvanlar ve meralarnn ok geni sahalara yaylmas
sebebiyle bir kyn hududu ou kere bir konaklk
mesfeden bile azdr.
Tarihe; bacl, ziraat, toprak rnleri yansra,
demir, gm ve zccciye mamleri ile nl bolluk
bereketli bir yer olarak gemitir. Cam sanayii ok
gelimitir. Blgenin nemli yerlerinde yaplan kazlarda
eski devirlere aid sra iiliinin ok gzel rnekleri
bulunmutur.
inliler bu
esk i
devirlerde
' Barthold, W . .F ergn e, A, IV, s. 558.
2 bn Havkal, s. 513.
3 el-Hamev, IV , s. 253, een, R ., slm Corafyaclarna G re Trkler,
Ankara, 1985, s. 143.

F erg n e' lilerden kaba

yoncay, zm ve bacl,
Fergne'liler ise inlilerden altn gm ve zarflar,
inicilik ve cam sanayiini renmilerdir. Fergne'den
elbiselik beyaz kumalar, zrhlar, klmlar, bakr ve demir
ihra ediliyordu.
Yerli halk byk bir ounlukla Trklerden
oluuyordu. Buhara ve S em erk a n t n aksine, Zerdtlk,
Budizm veya H ristiyanlk veya M anihaizm buralarda
pek fazla taraftar bulamamtr. slm fetihler blgeye
srad sralarda Fergne; blgenin dier bir ok
yerlerinde olduu gibi, Trk hkmdar ailelerinin idaresi
altnda bulunuyordu. Fergne Trk B ey in in emrinde
binlerce, onbinlerce askerlik bir ordusu vard.
Hkmdarlarnn taht, altndan yaplm muhteem bir
ta eklinde idi.
Mslman Araplara kar, memleketlerini korumak
iin ok etin mcdeleler veren Aa Trkistan'n
mahalli Trk Hanlar, ou kere hid unvan ile anlan
Fergne Trk hkmdarlarndan yardm istemilerdir.
Arap slm fetihleri srasnda Fergne hkmdarnn
adnn Arslan Tarhan olduu zikredilmektedir (739).
slmn lk ncleri Sahabeler Fergnede:

Gerekte slm Dininin Fergnede ilk tohumlarnn

atlmas byk slm Fatihi Kuteybe'den ok daha nceki
devirlerde ve bir manada Hz. Peygamber zamannda
balamtr yleki:
4 Togan, Z.W., Umum Trk Tarihine Giri, s. 48.
5 Barthold, W .,Fergana, A ., IV, s. 559.
6 Geni bilgi iin bkz. et-Taber, VI, s. 473-476.
7 Barthold, W ., A, IV, s. 559.

H z . P e y g a m b e r 'in
eitli vesilelerle Mescid-i
Nebevide deti olduu zere yapt din sohbetlerinde
T rklerden
bahsetmesi, onlarn bedeni ve fiziki
zelliklerini dile getirmesi, hele hele slmn mstakbel
mukadderatn aklayan bir ok nemli olaylarla ilgili
olarak Trklerden haber vermesi bata A b d u l l a h b .
M e s u d , E b u H r e y r e , hatta H z . M u a v i y e ve H z . A l i
olmak zere, daha birok sahabeler arasnda Trklere
kar derin bir ilgi uyandrm bulunuyordu.

Hz. Peygamberin vefatndan sonra slm Dinini

yaymak ve Allah'n hidayetine giden yolu amak
dolaysyla H z . P e y g a m b e r tarafndan vaad edilen klli
sevap ve ecre nail olmak iin byk bir yara giren
Sahabeler; ok gemeden Trk yurtlarna gelmi ve
Trklerin mslman olmalar gibi yce bir maksad iin,
Asya'ya ynelmilerdir. Bu cmleden olmak zere ilk fiili
teebbsler, H u le f - i Ridin
dediimiz "Olgun
Halifeler" devrinde balam oluyordu.
Tem el
M u h a m m e d

kaynaklardan

rendiim ize

gre;

b . C e r i r adndaki bir Sahabe, H z . O s m a n

devrinde (643-655) -Asya'ya ynelmi ve gayri mslim

Trklere kar bir gaza ve cihad dzenlemitir. bn Cerir
ok byk bir ksm "Sahabe" ve "Tabiin" den oluan 2700
kiilik bu cihad erleri ile Ceyhun Nehrini geerek
Trkistan'n i ksmlarna doru ilerlemeye balam ve
F erg n e nlerine kadar gelmilerdir. F erg nede gayr-i
8 Kitap, TL.. Hz. Peygamberin Hadislerinde Trkler, I, Kitap, s. 93.vd.
9 Hz. Peygam ber bir hadisinde yle buyurmulardr. A llahn bir kimseyi

senin elinde hidyete ulatrmas senin iin; zerine gnein doduu ve

batt h er eyin olmasndan daha hayrldr.

mslim Trkler'in iddetli bir mukavemeti ile karlaan

bu kk Sahabe ordusu, bata bn Cerir olmak zere
hepsi buralarda ehid olmulardr. Onlardan bir
oklarnn mezar bugn, Fergne'nin merkezi ehri
Ksn' da ve Safi Bulan civarndadr.
Hz. Peygamber'in veftndan sonra slm Dinini
Trkler arasnda ve bir cihad akyla yaymak iin yola
kan bu Sahbelerin, Onun vefatndan 15-20 sene sonra
F e r g n e y e gelmeleri, hatta Kn'a ulamalar ve
buralarda T rk ler a ra s n d a sl m D inini yaymaya
almalar, zerinde ok daha nemle durulmas gereken
bir konudur.
Dier taraftan yine Hz. Osman zamannda
sahbeden -Asyaya cihda kan Umeyr b. Osman her
nekadar Fergneye kadar gelmise de, o da buralarda pek
fazla bir baar gsterememi ve ehid olmutur(11).
Mmafih daha sonraki devirlerde slm n n u ru , bu
topraklar aydnlattktan sonra henz mslman olan
Trkler, kfir babalarnn bu sahabelere kar yaptklar
kanl mcdelelerden byk bir znt duyacak ve
kendilerini affettirmek iin yar dini hikyeler
uyduracaklardr. Zira Kagari'nin rivyetine gre;
Fergne ile tbn arasnda oturan bu insanlar inana
gre, burada Hz. Peygamberin ashabn bozguna urattklar
iin Hz. mer'in bedduasna uramlar ve bylece sesleri
ksklamt. Bu gnahlarnn cezas, onlarn ocuklarna da
intikal etmi ve onlarn sesleride hl ksk kalmtr.
10 Barthold, W ..Fergna, A, IV, s. 560.
" Asm, N. ve Arif, M ., Osmanl Tarihi, I, s. 44.
12Turan,O., a.g.e., I,s . 161.

Yine slmm bu ilk devirlerinde Trkistan'n i

ksmlarna gaza ve cihd edenlerden birisi de Ehl-i
B ey t' den, mam H seyn'in torunu ve mm Muhammed
Bkr'm kardei Abdullah idi. Ceml el-Kari, onun
kabrinin H okand'ta bulunduunu kaydetmektedir1131.
Buralarda yaayan Trkler bugn bile bu Sahabe ve
Tbilere byk bir sayg gstermekte ve kabirleri evre
halk tarafndan hl byk bir coku ile ziyaret
edilmektedir.

slm Hidyet ekirdeklerinin Fergneye Dmesi:

Her nekadar temel slm kaynaklarda, slmm en

erken devirlerinde F ergneye kadar gelen bu mchid
Sahabelerin, Fergnedeki slm tebli ve irad faaliyetleri
hakknda pek fazla bir bilgi yoksada bu onlarn, bu ynde
gsterdikleri gayretlerinin tamamen boa gittii
anlamnada gelmemelidir. Zira Fergne blgesinde slm
hidyet ekirdeklerini ilk defa bu mchid gzi sahabeler
ektii gibi, onlar mbarek kanlar ile ilk sulayan da yine
bu sahabe nesli olmutur.
Mamafih, Kuteybe b. M slim 'in B uhara ve
S em erk a n t'ta srdrd slmlatrma kampanyas,
Fergnenin slm'a kavuma sreci ve yolunu daha da
ksaltmtr. Zira slm D in i, bundan nceki sayfalarda
izah edildii gibi, Buhara ve Sem erkant ta kkl bir din
hline geldikten sonra, bylece onun Fergneye giden
yoluda kendiliinden alm oluyordu.
te asl bundan sonradrki, kendilerini slm
hidyetinin cezbesine kaptran ve slm Dinim yaymann
13 Barthold, W ., Trkistan, s. 207.

Allah katndaki sevabna inanan bir ok mmin Buhara

ve Sem erkant' tan karak Ferg neye kadar uzanan bu

tarihi yolda ok hayrl bir yolculua kmlardr. Onlar

ilk nce Buhara' dan balamak zere t Fergneye kadar
uzanan bu byk ticret yolunun gzerghnda bulunan
ehir, kasaba ve kylere gelmiler, buralarda koyu bir
slm tebli ve irad vazifesine girimiler ve bir ok
kiinin, Allahn dinine ynemesini salamlardr. Ayrca
onlar buralarda, bir ok cam i, m e scid ve ribatlar'm
yaplmasna da nclk etmilerdirki; slm Corafya
clar, bu ehirler ve buralarda yaplm olan bu cmi,
mescid, ribat ve Bayram Namazghlarnn isimlerini bir
bir zikretmiler ve bizlere ok gzel fikirler vermilerdir.
Daha sonra bu nur yzl insanlar Fergne'ye
gelmiler bu saf ve temiz Trk blgelerinde slm Dininin
yaylmas iin canla bala almlardr. Onlarn bu
samimi gayretleri sonucu bir ok Fergne Trk
mslman olduu gibi, ayrca onlar bir ksm cami ve
mescid hatta "Bayram Namazgah" yapmayda ihml
etmemilerdir. Nitekim bu Fergne Camii hakknda bize
bilgi veren bn Havkal yle demektedir:

\j^ \ -ki

"Fergnenin bir i hisar vardr. Fergne camii bu i

hisarn dna yaplm tr Bayram Namazgah" ise a
nehrinin kenarndadr'*1.

te, temel slm kaynaklarda ad geen mehur

Fergne camii Kuteybe'nin, Fergneye ayak basmasndan

senelerce nce bu mslman Trkler tarafndan

yaptrlmtr. Nitekim M slm an Fatih, T a k en ti ele
geirmek, slm D in in in K a ga ra giden siys yolunu
amak iin Fergne' ye geldiinde bu camiyi hazr bulmu
ve siys stnln kabile eflerine kabul ettirmek ve
bundan da te E m e v Halifesine meydan okumak iin
yine bu camiin minberinden haykrmtr.
Fergneli Mslman Trklerin am'a Gnderilmesi:

Fergnenin bu ekilde mslman olmas, ayrca

onlarn ne kadar mert, drst ve kahraman insanlar
olduklar, onlarn n, ok erken devirlerde hilfet
merkezlerine ulam Emev devlet adamlar ve Halifeleri,
hatta Kuteybe b. Mslimden ok daha bu Fergne
Trklerini hilfet merkezlerine armlar, ahs emniyet
ve saray muhafzln onlara brakmlardr.
Bundan maksadmz Emev halifelerinden Abd'lM elik b. Mervan'm (685-705) bu yaz ehreli yiit
grnl ve slmm lhi cezbesine kendilerini yeni yeni
kaptrm bu insanlar ok zel bir misyon iin am'a
armasdr. Bilindii Em evler'in S fy n iler ve Hz.
Muviye kolunu, kanl bir ihtill ile saf d eden bu
Halife, ok ciddi bir deerlendirme yapm, ahsi emniyet
ve saray muhafzl gibi ok nemli bir grevi mslman
Trklere vermeyi uygun grm ve bunun iin -Asya
Trklnn z yurdu olan Fergneden 4-5 bin civarnda
mslman Trk cengveri getirtmitir. Onun saray
muhafzl iin yeni zinde mslman Fergne Trklerini
tercih etmesinin ayrca bir manas vard.

nk onlar, -Asya, Trkln z yurdundan

geliyorlard. Araplarla fazla bir temaslar olmamt.
Onlarn hile, entrika fitne ve fesadlarm bilmedikleri gibi,
kalb ve gnlleri de tabiat ana gibi saf ve temizdi, Hz.
Muaviyenin asl evresi olan am'da hilfet koltuuna
oturan yeni H alifen in ; byle z, sz bir, yiit
grnl Allahn Halifesine son derece bal mslman
Fergane T rklerine ok ihtiyac vard. Mamafih saray
muhafzlnn mslman Trk ve
hele hele
Fergnelilerden teekkl etmesi, daha sonra bir gelenek
haline gelmi ve bu byle Abbsiler devrinde de devam
etmitir. Nitekim, Fergane Trklerinin bu zelliine iaret
eden el-Istahri (l. 952) yle demektedir: "Fergane
Trkleri gibi onlar Halifelerin en yaknlar (koruyucular)
g vend ik leri k im seler ve
olmulardr' .

askerlerinin kumandanlar

Fergneli Trkler Yalanc Peygamber Karsnda:

Fergneli bu yiit mslmanlar sdece "Saray
M uhafz A la y " olarak kalmamlar, ayn zamanda

hilfet ehirlerinde ba gsteren dini kargaa ve

huzursuzluklarn bastrlmasnda, slm Halifesinin
gvendii en sadk askerler olarak ok byk hizmetler
etmilerdir. Bunlardan mesel en nemlisi onlarn, Hris
b. Abdurrahman ed-Dm k adnda ve Kudste ba
kaldran bir "Yalanc P ey ga m b er"in tepelenmesinde
gsterdikleri stn baar ve hizmetleridir. Sadece bizim
zerinde durduumuz konu asndan deil, ayn
13 el-Istahri, s. 293.
.<uljAl Ji pJ* U j j j

ijjL fij"

zamanda hem Trklerin bu kabil hadiselere kar kesin

tavrlarn gstermesi, hem de onlarn Kuds'e ilk giren
Trk olmalar bakmndan son derece ilgin olan bu olay,
ksmende olsa burada hulsa etmeyi uygun buluyoruz.
yleki:
Kendisinde bir ksm fevkaladelikler olduuna
inanan bu bedbaht kii Kudste "sahte Peygamberliini"
iln etmekle kalmam ve evresinde toplanan bir ok
apulcularla zerine kimsenin gidemedii ve byk Arap
komutanlar da dahil herkesin korktuu ve ekindii bir
apulcular topluluu hline gelmitir. Emevi halifesi
Abd'l-Melik b. Mervan'a gre onlarn stesinden ancak
bu Fergneli dini btn, cesur Trkler gelebilirdi.
sterseniz bundan sonraki gelimeleri deerli slm
tarihisi Eb'l-Fed'dan dinleyelim:
"Fergneli bu Trkler Kuds'e gelince; onlarn komutan
doru valinin huzuruna km ve ehirde ne kadar amdan
varsa toplanmasn ve askerlere datlmasn istemitir.
Askerler sokaklar ve geitleri ellerindeki bu amdanlarla
tutacaklar ve komutan yaklmasn emrettii zaman da herkes
bir anda yakacak, dolaysyla bu yalanc Peygamber ve
adamlarnn gecenin zifiri karanlndan yararlanarak
kamalarn nlemi olacaklard. Btn bu hazrlklar
tamamlandktan sonra bu M u h a fz B irli i Komutan bir
gurup gz pek yaln kln Trk askerleri ile birlikte elHrisin oturduu eve gitmi ve onun kapsn alarak
"Allah'n Peygam beri ile grm ek iin izin istiyorum
demitir", Kapc;

"Gecenin bu ge saatinde kimseye izin yoktur, siz

en iyisi sabah geliniz!" demi ve kapy rtmek istemitir.
Daha sonra Birlik Komutan gk grlemesini andran bir sesle
yanndaki askerlere,
"amdanlar yaknz!" emrini vermi ve bir anda her
yer aydnlamt. te asl bundan sonra gz pek bir gurup
Fergneli Trk, Yalanc Peygamber'in evine dalmlar ve
onu kskvrak yakalayarak etkisiz bir hale getirmilerdir, Zavall
adam tam bir aresizlik iinde kendisini yakalayan bu Trk
askerlerine asl Kuran- Kerimden ayetler okuyor ve akn
akn yle diyordu;
"D eki; e er

ben

hak

yoldan

sapm sam , bu

sapklm n gnah kendi nefsim e ittir. Eer doru

yolda isem bu bana gelen Rabbimin bir vahyidir,/{l(,). Ve
devamla Kuran- Kerimden u ayeti okuyordu: "Rabbim
A lla h tr!

d iy e

rp n p

d u ra n

b ir

in sa n

nasl

Idrrsnz ?"<17).
Fergne'nin bu yzleri de gnlleri gibi saf ve yaz
ehreli Trkleri, bu zavall kiinin demegojiden baka bir ey
olmyan bu szlerine aldrmamlar ve son derece saf bir eda ve
hemde kendi lisanlarnda ve Trke olarak;
"O bizim Kranmzdr, sen kendi Krann getir!"
demiler ve onu yaka paa komutanlarnn huzuruna
getirmilerdir (K).

16Kuran- Kerimi, es-Sebe; 5.

17Kuran- Kerim; el-G fir; 28.
18 bn Kesir, IX , s. 31, el-midi .S. tddin-Nbvve, el-VayT-slm,
Kveyt, 1401; no, 99, s. 60, vd. Kitap, Z., et-Trk, s. 106, een, R., a.g.e.,
s. 6.

Kuteybe b. Mslim Fergne nlerinde:

Buraya kadar olan aklamalarmzda; Buhara ve

S e m e rk a n t gibi "Trk B ey lik le rin d e sl m Dininin
yaylmas ve kklemesi iin ok byk hizmetlerde
bulunan byk Arap komutan Kuteybe b. Mslim'in
henz -Asya'ya almasndan nce, slm Dininin
Fergne yolu zerinde durulmu ve bu yndeki hayrl
gelimelerin genel bir deerlendirmesi yaplmtr.
Grnen o ki; sl m D i n i bu byk ticret yolu
gzerghndaki ky ve kasabalarda ve hele hele Fergne
blgesinde kendi mtevazi artlar altnda ok byk
mesafeler kat etmi, pek ok kimse mslman olduu
gibi, bir ok cami ve mescid yaplmtr.
Ne

varki, byk Arap komutan Kuteybe,

S em erk a n t' ele geirdikten sonra (711) fazla vakit
kaybetmeden Arap fetihlerini -Asya'ya kaydrmak
istemitir. Onun Sem erkant' daki slm tebli ve irad
hareketinde niin acele ettii, imdi daha iyi
anlalmaktadr.
Mslman Fatih iyi bir hazrlk yaptktan sonra;
Buhara, Ke, N esef ve Harzem Trklerinden toplad ve
iinde 20.000 kiilik takviye gc bulunan byk
ordusu ile Takent ve Fergne seferine kmtr. Kuteybe,
Seyhun havzasna girdikten sonra bu Trk birliklerini
Takent e gndermi ve kendisi de bizzat emrindeki
glerle Fergneye ynelmitir. Hocende ve Kaan gibi
19 et-Taber, VI, s. 483, bnl-Esir, IV, s. 581, Kr. Kitap, Z., Trkistann
Araplar Tarafndan Fethi, s. 116.

Fergane' nin nemli ehirlerinde cereyan eden harblerde

mahalli Trk Hanlar, btn gayretlerine ramen fazla bir

mukavemet gsterememiler ve Araplar btn Fergane'yi
ele geirmilerdir (712).
Hemen unu itiraf edelimki Kuteybe, Fergane
blgesini ele geirdikten sonra hi bir kimse onun
buralarda, Buhara ve Semerkant'ta rneini grdmz
gibi ciddi bir slm tebli ve irad faaliyetine giritiini
dnlmemelidir. Zira olaylar ylesine ba dndrc
ve ylesine bedbaht bir ekilde gelimitirki Mslman
Fatih, buna ne vakit, ne zaman ve ne de frsat bulmutur.
Bununla beraber Fergne blgesi siys olarak fethedilmi,
slm hidyet yolunun in'in bakentine kadar n de
almtr.
Bu arada hemen unu ilve edelimki tarihlere geen
Fergnedeki mehur Kuteybe Camiini de, Kuteybe deil,
yukarda da ifde edildii gibi, ondan ok daha nce
buralardan mslman olmu mhtedi Trkler tarafndan
yaptrlmtr. Ne varki Kuteybe o bedbah ve feci sonunu
hazrlayan mehur hutbesini ite, bu camide okuduu
iin, daha sonralar bu cami tarihlere "Kuteybe Camii"
olarak gemi ve bu byle zamanmza kadar gelmitir.
Kuteybe b. M slimin Kendi Sonunu Hazrlamas:

Fakat bizim burada asl zerinde durmak

istediimiz ok nemli bir konu daha vardr. Oda, mehur
"Fergne Cami" ve Kuteybe'nin nn sonunu pek fazla
dnmeden bu camide isyan etmesi bundan da te, bu
ba dndrc gelimeler sonucu kendi tarihi hreti, an

ve erefi ve bylesine byk bir slm komutanna hi

yakmayacak bir ekilde ldrlmesidir.
Bilindii gibi Kuteybe, kendisine ilk yllarndan beri
muhalif olan Sleyman b, A bd'l-M elik'in halife
olduunu Kagar seferi srasnda Fergnede renmi ve
bundan deta oke olmutu (714). nk Yeni Halife
kendisinin derhal am'a dnmesini istiyordu. Bu ise
Kuteybe'nin kendi ban kendi eli ile yaln kln cellada
teslim etmekten baka bir ey deildi. Mslman Fatih ,
byk bir bocalama ve tereddt geirmi ve en sonunda
Halifeye kar isyan etmeye karar vermitir. O Haccac b.
Yusuf'un Emev Halifelerine biat etmemekte direnen
K felilere kar K fe ca m iin d e uygulad taktii, bir
baka ekilde imdi byk Fergne Cami'inde kendi
kable efleri ve askerlerine kar uygulamak istiyordu.
nce Fergne Cam ii'ne geldi. Ordunun btn
mmessillerini bu byk camide toplad. O gn Fergne
cami, ne bundan nce, ne de sonra, bir daha tekrar
mmkn olmayan heyecanl tarih olaylara tank
olmutur. Cami hnca hn dolu idi. Nihayet Kuteybe,
vakur admlarla minbere km, syledii ateli bir
nutukla ordu mmessilleri ve ileri gelen komutanlara,
kendisini halifeye kar desteklemelerini istemitir(20\

Fakat ordu mmessilleri sanki bir ta kesilmiler ve

hi bir karlk vermemilerdir. Bekledii ilgiyi gremeyen
Kuteybe byk bir hiddete kaplm ve daha minberden
inmeden Arap kabileleri ve kabile eflerine ok ar
hakaretler yadrmtr. O kadar ki, pr hiddet minberden
:o Geni bilgi iin bkz. Kitap, 2 ., a.g.e., s. 117.

indikten sonra dahi, kendisini teskin etmek isteyenlere hi

aldrmayarak onlar en ar bir dille sulamak hatt tehdit
etmekten ekinmemitir. Ne varki Kuteybe'nin bu
tehditleri zaten kendisine ok kzgn olan kabile efleri
tarafndan hi bir ekilde ciddiye alnmam ve en
sonunda bu kzgn kabile eflerinden biri olan ve
Kuteybe'ye gizliden gizliye di bileyen Veki b. Sd etTem im i tarafndan ldrlm ve daha sonra kellesi
rzgr gibi uan atlarla am'a gnderilmitir (715)(21).
Kuteybe'nin ldrlmesinin Yanklar:

Ne ilgintirki; Kuteybe'nin bu en kritik annda ve

en yaknlarnn bile kendi canlarnn telna derek onu
terkettikleri ve bir ok gvendii kimelerin hiyanet ederek
kar tarafa getikleri en kt anlarnda, "mahalli Trk
asilzadelerinden" oluan M sl m a n Trk muhafzlar
sahip km ve byk bir cesaretle arslanlar gibi
arparak onu korumaya almlardr. Bu Trk
aslzdelerini Kuteybe b. Mslim'in S em erk a n t haksz
yere igal ettii srada rehin olarak alm olmas
gerekmektedir. Ouz Beki bylece daha etkisiz bir hle
getirmitir.
Bata Said b. Osman olmak zere, Arap Valileri
arasnda bu uygulamann daha bir ok rnekleri vardr.
el-Belzuri'nin bu konudaki kymetli rivyetlerinden
rendiimize gre "bu Trk a silzad eleri byk
vatanperver, Semerkant Trk Beyi, Guzek (Ouz Bek) 'in
aile fertleri idi. O nlar Kuteybeyi, bu skntl annda
21 et-Taber, VI, 516, bnl-Esr, V , s. 17, el-Y akb, II, s. 297, bn Haldun,
Kitabl-tber, Beyrut, 1966, III, s. 150.

yalnz brakmay, hiyanet etm eyi erefsizlik saydklar

iin hepsi klnlarna sarlm lar ve arslanlar gibi
arparak ehid olmulardr.

Zaten mslman Trk'n karakteri de budur. O;

ekmeini yedii ve suyunu itii hi kimseye hiyanet
etmemi ve kalle davranmamtr. Byk slm
Fatihi'nin basz kalan cesedine yle tahmin ediyoruzki
yine mslman Trkler sahip km ve bu hayr sever
Fergane Trklerinin Fergne' nin bir kynde yaptrd
bir "Ribat"m kuytu kesine defnedilmitir. O daha ak
bir ifde ile hayat boyunca fethetmek iin urat ve
muharip Trk unsurunun belini krmak iin onbinlerce
Trk ou kere haksz olarak klntan geirdii bu
mbarek Trk topraklarna, Orta Asya Trklnn bar
ve mslman Trkn kalbine gmlmtr.
Zira Narah'nin rivayetleri bizim bu konudaki
grlerimizi dorulamaktadr. Onun, daha sonralar bir
ok mellif tarafndan kabul edilen bir rivyetine gre
trbesi; Ribt- Serhenk-Komutanlar Rbtnda" ve Kh
S a ra y adyla bilinen bir kyde bulunmaktadr1231. W.
Barthold, onun trbesinin A n d ic a n blgesinin Cell
Kuduk nhiyesinde bulunduuna dair bir baka rivayet
daha kaydetmektedir1241.
Hemen unu itiraf edelimki, Kuteybe' nin kendi
silh arkadalar tarafndan feci bir ekilde ldrlmesi,
siys Arap Hakimiyeti iin deil, phesiz slm Dininin
blgede yaylmas asndan da ok byk bir kayp
22 el-Belzuri, Fthul-Bldan, nr. S. el-MUncid, el-Kahire, 1932, II, s. 306.
23 Narah, s. 85.
24 Barthold,F ergn e md. A, IV , s. 559.

olmutur. Ne varki onun bu "Yce M isyonu" nu bir ka

kiinin dnda, kabile efleri de dahil hi kimse takdir
etmemi ve grmemezlikten gelmilerdir. Bu bir ka
kiiden biriside air Farazdaktr. Farazdak; evrede bu
gerei gren ancak bir ka ir olmutu. Bu byk
K ahram an'm slm D inine yapt hizmetleri gznne
getirmi ve muhteris Arap komutanlar iin belki kalbi
delik ve ii buruk dilinden u beyitler dklmtr:

oiJ1J *

i>& JT

U '*)

IflJ

Onlar slm kahramanlan idiler. H ak dinin ululuu

iin klnlartnt akrdatm lar ve bu dini her tarafa
yaymlard.
Onlar ki her ehrin surlarna trmanmlar ve o
surlarn burlarnda m ezzinler gibi yksek sesle ezan
okumulard (25).

Dier byk bir ir olan Abdurrahman b.

Cemmn el-Bhil de Kuteybe'nin ldrlmesini, slm
Dini asndan byk bir kayp bir byk hsran olarak
grm ve Kuteybe'nin slmm ycelii yolunda yapt
hizmetleri ve bu byk kayptan duyduu tehassrlerini
u ekilde dile getirmitir,

l'iL-P ^ U t 4J O fi_ j <ij J y - J j

ti

a .-.t

-LI

M)

*51 O tu -Jl AP i

"Sanki kahir ordular bir cepheden dier bir cepheye

sevkeden Ebu H afs Kuteybe deildi. M inberlere kp da
zafer hutbelerini okuyan da o deildi.
Sanki evresindeki dim dik mchidlerle Islm'n
bayran dalgalandran o deildi. Bu insanlar sanki onun
byk zaferlerini de grmemilerdi.
Ne yaparsn ki artk, o ecel erbetini iti ve Rabbine
kavutu. H em de btn gnahlar affedilm i, tertemiz
olarak Hakk'n cennetine uup gitti'*2.
Kuteybe'den Sonra Fergnede slmiyet:

Gerekte Kuteybe'nin Fergnede, H z. Hseyn'in

Kerbelada ehid edilmesini andran bir aresizlik iinde
ldrlmesi bu blgede slm Dininin ok daha etkili bir
ekilde yaylmasna sebeb olmutur. Bu olay bir ok
Trk'n maer vicdann kanatm ve onlar mslman
olmadklar halde, mslman Fatihi sevmiler ve ona
sahip kmlardr. Bu onlarn slma giden sevgi yolunu
amtr.
Zira Trk milleti yiit, kahraman, cesur bir milletti.
Hiyanet ve dneklik onun karakterinde yoktu. Bu
bakmdan Trk halk kendisine bir ok vesilelerle
zulmeden ve sznde durmayan bu bedbaht Arap
Komutanna, Araplarn aksine, daima stn bir sayg ve
sevgi gstermiler, onu kendilerinden bilmiler ve bir
Trk K ahram an olarak grmlerdir. Nitekim onun
byle alaka ldrldn duyan, Horasanl bir acem,

yani mslman bir Trk ileri gelen aynen yle

haykrmtr:
Ey Arap Toplumu! Artk, Kuteybe'yi ldrdnz.
Allah'a and olsun ki, eer Kuteybe bizden biri ve bizim
aramzda lm olsayd (deil ondan yz evirmek) onun
cesedini (topraa gm eceim iz yerde) bir tabuta koyar
harblerim izde z a fer kazanm ak iin ondan istimdad
ederdik) Heyhat! phesiz Kuteybe'ye byk bir kallelik
edilmitir'*2.
Trkistan halknn aradan asrlar gemi olmasna

ramen Kuteybe b. Mslim'e hl byk bir vel, ermi,

eyh, im am gz ile bakmalar, kabrini mbrek bir
ziyaretgh yeri haline getirmeleri ve hl derin bir sayg
ve ballk duymalar, O'nun Trkler1in nazarnda nasl
kuds bir yer igal ettiini ve din duygularna hl nasl
tesir ettiini aka gstermektedir. K u tey b e daha
sonralar, btn Trkistan'da ve mslman Trk toplumu
arasnda efsanelemi, zellikle O'nun mazlum bir
atmosfer iinde ldrlmesi halkn gnlnde manev bir
taht kurmasna vesle olmu ve milli bir Kahraman Trk
hline gelmitir.

' Mbrek kiilerin cesedlerini sandukaya koym ak ve onlarn ruhundan

yardm istemek eski Trklerin en byk detlerinden biri idi. Nitekim ayn
eyi H azar Trkleri byk sah abe Abdurrahman b. R abia el-B hili iin
yapmlardr. Bilindii gibi mslman Araplarn Hazarlarla yapt
harblerin birinde bu byk Sahabe ehid olmutu. Bu Sahabenin kabri
zerine her gece bir nur indiini gren amanist Hazarlar, bunun ok
byk ve lhi bir olay olduuna inanmlar ve bu zatn gml olduu
yerden cesedini alarak B elen cere getirmilerdir. Z.K.
27 et-Taber, VI, s. 519, tbnT-Esir, V, s. 17,

Dier taraftan Kuteybe'nin bu ekilde slm

D ininin bu blgelerde yaylmasnda yeni bir dinamizm
olmutur. Kendini bu yce gayeye adayan bi ok kimse
slm Dininin yaylmas iin seferber olmulardr. Onlarn
bu samimi gayretleri sonu mahalli Trk B ey leri hari
buralarda yaayan insanlar arasnda slm D in i sratle
yaylm ve Fergana, mslman cihad erleri ile, Kafir
Trkler arasnda bir ileri karakol haline gelmitir.
evre halknn slm D inine kar gsterdikleri bu
ar ilgi dolaysyle, daha sonra Fergane'nin bir ok ehir
kasaba ve kylerinde, yeni, yeni bir ok cami ve mescid ve
ribatlar yaplmtr. slm Corafyaclar bu ilk
devirlerden itibaren Fergane blgesinde yaplan ve " iinde
Cuma ve bayram namaz klnan cami ve mescidlerinin
saylarnn 40'a ulatn kay detm iler dirki bu

son

derece tatmin edici bir rakam olm aldr^. Nitekim bn

Havkal; slmiyetin hayrna olan bu gelimeleri ok iyi bir

ekilde deerlendirmekte ve kendi zamanndan ok daha
nce slm D in in in blgeye ok kuvvetli bir ekilde
yerlemi olduunu vurgulamaktadr09.
Buraya kadar yaptmz btn bu izahlar bize, ilk
devirlerde ve fetihler srasnda, slm tebli ve irad
faaliyetlerinin sadece B uh a ra ve Sem erkant gibi Aa
Trkistan'n byk ehirlerine mnhasr olmadn
gstermektedir. O alarda, nfus bakmndan belki de
dnyann en youn blgelerinden biri olan Aa
Trkistan'n hemen hemen btn ehir, hatta kasaba ve
28 el-Hamev IV, s. 253, el-Makdsi, Ahsent-Tekasm, s. 214, Barthold, W.,
F ergan e , .A., IV , s. 561..
29 Barthold, W., .A., IV, s. 559.

kylerine varncaya kadar belirli lde bir slmlatrma

hareketine giriilmi ve buralarda kkl bykl bir
ok cami, mescid hatta bir o kadar da ribat'lar yaplmtr.
slm Tarihilerinin zellikle slm Corafyaclar'nn eserlerinde, ilk ve daha sonraki devirlerde Aat
Trkistan'n nemli yerleim merkezlerinde yaplan cami,
ribat, mescid, kale, hisar, bayramghlar, Cuma Camileri

gibi daha bir ok hayr messeseleri hakkndaki

rivyetleri her
nedense konum uz
asndan
deerlendirilerek bir terkip haline getirilmi deildir.
Bizim bu almalarmzdan sonra bunlar, birisinin
mutlaka yapmas gerekmektedir.
Fergne'deki Mukaddes Makamlar ve slmiyet:
slm D in in in F erga n e'd e ksa zamanda yaylp
gelimesinde blgeye bir ok s a h a b e ve t a b i n de dahil
faziletli mslmanlarn getirdikleri manev havann da
phesiz nemli tesirleri olmutur. Yukarda da
zikredildii gibi, daha nceki harblerde ehit den ve
mslmanlar nazarnda derin sayglar olan bir ok
sahabelerin m ezarlar yan sra, bundan daha heyecanl
olan, bizzat H z . P e y g a m b e r ' i n m a m H s e y n ' i n torunu
ve m a m M u h a m m e d B a k r ' n kardei A b d u l l a h ' n
m e z a r n n burada olmasdr (l. 731). Mezar, bugn bile
yzlerce mslman tarafndan ziyaret edilen H o k a n d
ehrinde bulunmaktadr.

Bir bakma mukaddes emanetler olarak kabul

edebileceimiz bu mezarlara yine Fergnede, bu gnk
Cellabd kasabasnn 2.5 km. uzaklnda bulunan Hz.

Eyub Peygamber'in mezar (bize gre makam, zira Eyub

Peygamber'in buna benzer bir makamnn Buhara'da
olduunu ilve etmemiz gerekmektedir. phesiz btn
bu slm ululan blgede kollektif bir slm heyecann
domasna ve yaylmasna sebeb olmulardr.
Fergane'deki, slm ulularmn mezarlar arasnda ne
yazk ki, kaderin hkmne boyun emekten baka
yapaca pek bir ey kalmayan ve sonunda kellesi, kendi
askerleri tarafndan uurulan, mehur Kuteybe, b.
M slim 'in m ezarn da zikretmemiz gerekmektedir.
Bilindii gibi Kuteybe (714), senesinde Halfe Sleyman'a
kar Fergne'de isyan etmi ve sonunda zaferden zafere
koturduu kendi askerleri tarafndan bir zulm ve
hyanet eseri olarak ldrlmtr.
Onu bu ekilde ldrlmesi mslman Trk
halknn maer vicdannda derin yaralar am ve
gzlerinde efsnelemitir. Ona her devirde Trkistan
halk yce bir slm ulusu gzyle bakm ve onu her
yerde sayg ile anmtr. Kuteybe'nin kabri slm
teamllerin bir gerei olarak evre ky, kasaba ve
vilyetlerden sevabna nail olmak iin koup gelen bir ok
kimseler tarafndan bugn bile samm bir coku ile
zikredilmektedir.
slmiyetin Fergneden Sonraki Yllar:

Kuteybe b. Mslim devrinde Fergnede temelleri

atlan slm D i n i daha sonraki yllarda, bu geni
corafyada gelimi ve Fergne slmn gerek manada
bir z yurdu olmutur. Kaynaklarda "Fergane halknn
hayr ve hasenata ok dkn olduu
zikredilmek-

tedir<31). Bu bakmdan bata Fergne olmak zere, bu

blgenin dier bir ok ehir ve kasabalarna mchid
slm gazileri iin bir ok ribat ve cam iler yaplmtr.
Ksa zamanda kaydedilen bu gelimelerden sonra Fergne
slmn i-Asya ve " Kfir Trklere" giden yolda bir ileri
"karakol", bundan da te " D ru'l-slm la", "D'ru'lKfr arasnda bir snr olmu ve bir mukvemet cephesi
oluturmuturki bu bal bana bir aratrma konusudur.
Asl bundan sonradrki; Aa Trkistann dier
ehirlerinden kopub gelen ribat ehli, mchid gzler, kfir
Trklere aknlarda bulunmak iin ou kere, ilk bahar ve
yaz aylarnda F erg ne de toplanrlard. Onlarn burada
nce at, ok, yay, kln vs. gibi ihtiyalar karlanr, sonra
buralardan kendilerine katlan yeni mchid Trk gzileri
ile yldrmlar andran bir g olurlar, sonra da kfir
Trklere kar harekete geerlerdi ki bunlar hi bir gcn
durdurmas mmkn olmazd. Onlarn bu mbarek
hizmetleri sayesinde ve ok yakn bir gelecekte slmm
ufkunu daraltan btn emberler krlacak, Orta Asya ve
Tran Yurdunda, Hz. Peygamberler^ devrini hatrlatan yeni
bir cihad ve slm mcdele devri balyacaktr. Nitekim
bu gelimeleri ummi olarak deerlendiren Z.V. Togan
aynen yle demektedir:
"Mslman Trkler ve Fergne Trkleri, slmiyet
iin "k fir T rk ler" den ilen d i er T rklere kar
sa v a tla rk i bu
so n u n cu la r, K a ry itle r, Yabaku
(N aym onlar) bir ksm Ciil Trkleri idi. el-Istahar'ye

gre onlarn ileri karakolu Fergnenin "Yedikant Kfir

Trkleri idi'*3.

Fakat Fergne'nin Orta Asya Trklnn z yurdu

oluu, onlarn son derece drst, mert ve yiit kimseler
olmas, bundan da te onlarn bir asker iin gerekli olan
btn gzel vasf ve stn meziyetleri znde tamalar,
hem Em ev ve hem de A bbs hlifelerinin dikkatlerini
ekmi ve hilfet lkelerine, Fergneden eitli vesilelerle
binlerce Trk getirtilmitir. Bunlar paral askerler olarak
hilfet lkelerinde ok nemli grevler yapmlardr.
Emevler devrinden balyarak, Abbaslerin gelime devri
zellikle el-Memun ve el-Mutasm devrinde, hilfet
ordusunun btn kaplar bu yaz grnl yiit
Trk.lere sonuna kadar alm ve bu byle el-Mtevekkil
devrinin (847-861) sonuna kadar devam etmitir.
Abbasler devrinde, hilfet ordusunda zel
"Fergneliler oluan bir birlik " kurulmu ve bunlara
Samarrada ayr zel bir yer tahsis edilmiti. Btn
bunlarn F e r g n e ve evresinde sl m Dininin
yaylmasnda yeni bir hamle oluturduu, yzlerce
Fergneli Trk'n slm D in i ve Allahn hidyetine
kotuunda kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr.
Buraya kadar olan aratrmalarmzda Kuteybe b.
Mslimin: Baykent, Buhara ve Sem erkant'ta giritii
slmlatrma hareketi zerinde durulmu ve ilk defa,
tarihte bir ei ve benzeri olmyan, stelik bir askeri
komutan tarafndan ve tamamen bir askeri disiplin ve
32 Togan,Z.V., Kuran ve Trkler, s. 17.
33 Kitap, Z., Orta Douda Trk A skeri Varlnn lk Zuhuru, stanbul,
1987, s. 56 vd.

otorite iinde gerekletirilen bu "slm hareketin" tarih

objektifinde genel bir deerlendirilmesi yaplmtr.
Gerekte F erg n e de slm D in in in yaylma ve
gelimesinde; K u t e y b e ' n i n fazla bir yeri olmamtr.
Essen M s l m a n F a t i h , bu beklenmedik ba dndrc
olaylar karsnda buna ne frsat bulmu ve nede zaman
olmutur. Ne varki slm D in in in -Asya ve kfir
Trklere kar kt bu tarihi yolculukta Fergne
T rklnn her zaman ayr bir yeri ve unutulmaz
hizmetleri olmutur. Bu bakmdan daha sonraki hayrl
gelimeleri izah edebilmek iin bu ereve iinde Fergne
corafyasna dikilen slm fidan zerinde durulmu ve
konu bir btn hlinde okuyucuya sunulmutur.
Dier taraftan slm mealesinin Tran Yurdunda
tututuu bir srada ve K u t e y b e ' n i n hite beklenmedik bir
zaman da ve vahi bir ekilde ldrlmesi, Trkler
arasnda balatlan bu slmlatrma hareketi iinde tam
bir ykm olmutur. Haddizatnda K u t e y b e y e indirilen
darbe, bir manada ve Trk yurtlarnda yeni dikilen bu
slm fidanna indirilmiti. Bu bakmdan asl konuya bir
son vermeden nce K u t e y b e ' n i n lmnden sonra slm
hareketin genel bir deerlendirmesinin yaplmas
herhalde ok yararl olacaktr.
slmlatrma Hareketine Umum Bir Bak:

K u t e y b e , Dou Tran Yurdunda ne kendinden

nce, ne de sonra gelen valilerden hi birine nasib
olmyacak kadar uzun bir sre valilik yapm ve bu
zaman zarfnda, Orta Asya' da siys Arap hkimiyetini
kesin bir ekilde yerletirmeye muvaffak olmu byk bir

Arap komutandr. Nitekim bir ok Batl ve Doulu

yazarlar, Kuteybe'nin Trk yurtlarnda ve bu uzun valilik
yllar srasnda ceryan eden olaylar, O'nun siys ve din
icraatn bir ok ynlerden deerlendirmiler ve kayda
deer grler ortaya atmlardr. Bunlardan L. Rasony;
Tarihte Trklk adndaki kymetli eserinde Kuteybe b.
M slim 'i, blgede islm iyetin y ol a s, itici ve
srkleyici gc olarak grmekte ve ok nemli bir
gerei vurgulamaktadr*34. Ama, J. Wellhausen byle
deildir. O, bu byk Arap Komutanna kar ate
pskrmekte ve onu ok ar bir dille itham etmektedir.
O'na gre Kuteybe, harblerde ok zalimne ve hinne
hareket ediyordu. A llah iin yani slm 'n menfaatine
olan eylerde ahde vef etm ekten bile ekiniyordu. O,

daha da ileri giderek Kuteybe'ye, " baarlarn ou

zaman vicdansznt meydundu" diyebilmektedir*351.
Mamafih, J. VVellhausen gibi mteassp bir
papazdan slm Dininin, Aa Trkistan'da yaylma ve
yerlemesinde bu derece hizmet eden Mslman Fatihe
baka trl bir ifde kullanmas elbette beklenmemelidir.
Bu kabil batl yazarlarn din konularda zellikle slm ve
H ristiyanlkla ilgili meselelerde objektif davranmalar
mmkn deildir. Zira onlarn Kuteybe ve onun gibi
slm kahramanlarna kar duyduklar dmanlklar ve
kullanageldikleri seviyesiz ifdeler, onlarn ahslarna
deil slmiyetin gelime ve inkiafna yaptklar
hizmetleri dolaysyladr. Kuteybe'ye yneltilen bu ar
ithamlar isbat edilsin veya edilmesin, O, baarl asker
14 Rasony, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1971, s. 199.
35 Wellhausen, J . , a.g.e., s. 2 0 8-209.

harektyla Ceyhun Nehri'nin tesinde ilk defa Arap

hkimiyetini ok salam bir ekilde yerletirdii gibi{36).
slm D ininin dier dinlerle olan mcadelesinde siys

stnln de salamtr.
Bu bakman Kuteybe daha objektif batl yazarlar
tarafndan bile mesel S.W. Muir, slm Dininin en byk
kahramanlardan biri olarak ifade edilmektedir07. H.A.R.
Gibb'in ise daha tatmin edici yorumlar vardr. O'na, gre
Kuteybe Trk yurtarnda slm Dininin daha sonraki
nfuzunun dayanaca salam temeli atm ve bir eser
vcuda getirm iti. H er ne kadar slm binasnn st
ksm lar daha sonraki yllarn iddetli frtnalarna
dayanacak derecede kuvvetli deil idiyse de, temeli ok
iyi atlm t. Fakat binann yapm ndaki hata sadece
mimara da yklenm em elidir. Gibb, meselenin dier
ynnede iaret etmekte ve hakl olarak yle demektedir:
Ancak M imar, hayatnn son senelerinde her eyi asker
an ve h retin e fe d etm i ve sl m binasn
tamamlamadan evvel lmtr. Ne yazk ki, Kuteybe'nin
vcuda getirdii eserinin ou O'nun lmn takibeden
alt sene iinde sarslmtm .
Fakat daha ziyade asker an ve hret peinde
koan Kuteybe, ne yazk ki bu atlan temeli slmiyetin
din, sanat, kltr, felsefe ve bir btn olarak slm
M edeniyetini m u azzam b ir a bid e h aline getirerek
tamamlayamamtr. Esasen O, bu byk ham leyi ne
yapmay dnm, ne de vakti olmutur. phesiz daha
36 Levvis, B ., The Arabs in History, London, 1964, s. 76.
37 Muir, S.W ., The Caliphate, Bairut, 1963, s. 377.
38 Gibb, H.A.R., Orta Asyada Arap Fthah, ev. M. Hakk, st. 1930, s. 48.

sonraki devirlerde, bu bereketli topraklarda zellikle

T rk lerin

byk

k itle le r

h a lin d e

sl m

Dinine

girmelerinden sonra, deil Orta Asya, hatta btn Orta

Dou ve A vrupann ufkunu kaplyacak muhteem bir
medeniyet ykselecek ve Kuteybe'nin att salam temel
bylece tamamlanm olacaktr.

Kuteybe'nin, asker an ve hrete ne kadar byk

nem verdii Onun, in'e gnderdii bir heyetin
davran ve tutumundan ok daha iyi anlalmaktadr.
Fetih hareketleri Kagar istikmetine kaydrd zaman
in hkmdar Kuteybe'den bir heyet gndermesini ve
Taber'nin rivayetine gre bu heyetin slm din hakknda
bilgi verm esini ve aydnlatmasn istemitir. Gayet
gsterili on iki kiiden oluan ve Hbeyre b. Memrec
el-Kilb'nin bakanlnda in'e gnderilen bu heyetin
iinde, slm D in in e hakkyle vakf, tek bir din alimi
bulunmad gibi, heyet in'de kald srece asker
gsteriten, tufelyce hareket ve bbrlenmelerden baka,
hi bir ey yapmamta.
,
Kuteybe'nin bu hareketlerini bizim ok tabii olarak
karlamamz gerekmektedir. Zira O, her ne pahasna
olursa olsun, kendisinin hmisi Haccac b. Yusuf'un tesbit
ettii byk stratejiyi uygulamak istemitir. Kendisi
Dou Tran Yurduna bunun iin vali olmutu. in'e kadar
olan btn Trk Yurtlarn hatta in'de dahil fethetmek,
Arap hkimiyetini bu geni topraklarda kesin bir ekilde
yerletirmek, bu stratejinin belkemiini tekil etmekte idi.
phesiz bu gayeye hizmet ettii iin de slm Dinini

desteklemi ve ok kahraman, cesur bir millet olan

Trkler arasnda onun yaylmasn istemitir. Bunda
phesiz byk lde muvaffakta olmutur.
Btn bu tenkit edilebilecek ynlerine ramen
Kuteybe'nin Aa Trkistan'da, slmiyetin tutunma ve
yerlemesinde phesiz byk hizmetleri olmutur. Bu
bakmdan, yukarda iaret edildii gibi, bata Narah
olmak zere, dier bir ok slm tarihileri Kuteybe'nin
slm faaliyetleine ince bir hayranlk duymulardr.
zellikle Narah, onun bu yce hizmetlerini, vg dolu
ifdeleri ile yle dile getirmektedir:
"Kuteybe Islm Dininin yaylmas iin ok byk
g ve gayret sarfetmitir. eriatn ahkamn uygulamada
ihm ali grnenleri hi ekinm eden cezalandrd. slm
hidayet filiz in i insanlarn kalplerine dikti. A llah, bu
byk hayrn sevabn O 'nun ahiret hayatnn az
klsn. Amin!"m .

Kuteybe'yi bu ekilde takdir eden klsik slm

Tarihilerinden biri de bni Kesir'dir. Byk tarihi, ayn
zamanda byk mfessir bni Kesir; Kuteybe ile ilgili
ok hayrhah ifadelerinden birinde aynen yle
demektedir:
"merann ulularndan biri olan Kuteybe, ayn
zamanda, byk ve kahraman bir komutandr. Allah,
O 'nun

vastasyla o

kadar

ok

kim seyi hidayete

ulatrmtr ki, saylarn ancak Allah bilir. Bu kimseler,

mslman olm ular ve A llah'n D inine smsk sarl

mlardr "(41).

Kuteybe ile ilgili bu sitayikr ifadelerinde, mellif,

zahirde olmasa bile netice itibariyle hakldr. Zira, Arap
siys hakimiyeti, Trk Yurtlarnda bir kere yerletikten
sonra, Kuteybe devrinde olmasa bile zamanla slm
hakimiyeti de bu topraklarda yerlemi ve Trkistan'n
belli bal byk ehirleri slm kltr ve medeniyetinin
gz kamatrc birer merkezi olmulardr. Bu hususla
ilgili bir baka rivayeti nakletmek iin, biz ok daha
gerilere, belki de Kuteybe devrine gideceiz. Bahil
Kablesi mensuplarndan, air Abdrrahman b.
Cemmane, Kuteybe'nin vefat dolaysyla yazd bir
mersiyesinde yle demektedir:
" j f c P

j ic

ju

u i

"Islm Dini, Hz. Muhammed'in lmnden sonra

Eb Hafs'n( kaybndan daha byk bir musibet grmedi.
Abhar ala! A rtk g zler onun iin ya yerine kan
a ktsn!"^.

Kuteybe'nin byle, beklenmedik bir zamanda ve

hunharca ldrlmesi sadece Arap siys hakimiyeti iin
deil, sl m D i n i nin O rta Asya'daki mstakbel
mukadderat ve Trkler arasnda yaylmas yolunda da
phesiz byk bir ykm olmutur. imdi burada,
karmza nemli bir sual kmaktadr. O da Kuteybe'nin,
41 bn Kesir, el-Bidye, Beyrut, 1966, IX , s. 167.
' E bH afs, iirde Kuteybenin knyesidir.
Abhar, Kuteybenin ocuklarndan birinin anasdr.
42 et-Taber, VI, s. 521.

bu muhteris ve onun baarlarn ekemeyen ufuksuz silah

arkadalar tarafndan ldrlmesi ile slm Dini, Araplar,
Orta Asya mslmanl ve Trkler neler kaybetmitir?
Herhalde imdilik asl cevap verilmesi gereken soruda bu
olmaldr.
1-Arap siys hkimiyetinin -Asya ve in'e doru
ilerlemesi ve bymesi tamamen durmutur. Kuteybe'nin
zavall bir mceradan te gitmeyen ve neticesi koca bir
s fr olan F erg n e ve K a g a r seferi ile Seyhun
havzasndaki Trk varl kertilm i, imparatorluun
dou snrlarnn emniyeti deta kmtr. inliler bu
defa Araplar iin ok daha tehlikeli bir duruma gelmitir.
in lile r in

bu

ta rih i

frs a tta n

yararlanmaya

kalkmamalar, her eyden nce slm D ininin Orta

A sya'daki g elecei ve

T rkler arasndaki yaylmas

asndan ancak Allah'n bir lutfu olmutur.

2-K u tey b e'n in

s iy s

fe t ih e r

y a n sra ,

Trk

yurtlarnda balatt slmlatrma kampanyasna fazla

bir nem verilmemi ve slmiyetin -Asya Trklne
ulamasnn hz kesilmitir. Bu ise Orta Asya Trk
boylarnn byk kitleler halinde mslman olmalarn
tam iki asr geciktirmitir.
3-slm D ini; A a Trkistan'da, bir ok din ve
kltrlerin arpt bu blgede, A r ve Sm dinlere kar
balatt k o rk u n m cadeleside b ir anda devlet
d esteinden

tam am en

m ahrum

braklm tr. slm iyet; daha

ed ilm i
yavan

bir

ve

yalnz

ifde

ile

Emevlerin devlet politikas olan Arabizme tekrar dnen

Horasan Valileri, hayr Arap burjuva snfnn; yerli halk

ve Trklere kar gsterm elik bir asiller d in hline

gelm itir. A ra plar her hl- krda m slm an kabul
edilecek ve Araplarn dnda kalan yerli halk, Trklerde
dahil m illiyeti ve din ne olursa olsun vergi mkellefi
(hara, cizye gib i) olarak kalacaklard. Araplarn bu ar
vergi yk altnda inleyenler arasnda, ga yr-i Arap
mslmanlarn, bunlara Trklerde dahil, ok ayr bir yeri

'

vard.

4-D eerli A rap komutan Kuteybe'nin vefatndan

sonra slmiyetin Trkler arasnda yaylmas, Horasan'a
gelen A rap valileri tarafndan bir devlet politikas
olm aktan km ve bu byle devam edip gitmitir.
slmiyet bir dereceye kadar kendi kabuuna ekilmi ve
A rap siy s hakim iyetinin yayld blgelerde, Arap
devlet adamlarnn btn engellemelerine ramen, kendi
m tev a z i im k a n la r v e
bu
i e g n l vermi
m slm anlarn fe rd i gayretleri ile yaylm aya devam
etmitir.
5-Bundan sonra slm Dini, dier Trk ehirleri ve
A sya da yaylmasnda M slm an A raplar tamamen
devreden kacak ve slm hidyetini steplerde yaayan
Trklere, Kuteybe b. M slim'in delletiyle mslman olan
ve ekseriyetinin Trklerin oluturduu yeni slm cemaati
ile gidecektir. Yani, Trklerin yzde yzlere varan byk
aptaki mslmanl yine Trkler vastasyla olacaktr.

Bunlar bizim Kuteybe b. Mslim'in byle hi te

beklenmedik bir anda ve Islma hizmetinin en verimli
olduu bir dnemde, kendi silh arkadalar ve ganimet
ortaklar tarafndan hunharca ldrlmesi ile ortaya kan

baz ac gereklerdir. Kuteybe'nin byle, feci bir ekilde

ldrlmesi ne slm D i n i ve ne de Orta Asya
Fetihlerinin hayrna olmu ve onun tarafndan balatlan
bu iki byk hareketin ikisinin de yarm kalmasna sebeb
olmutur.
Gerekte Kuteybe; bu bitmez tkenmez gayretleri
ile slm Dininin, daha sonraki yllarda Orta Asya ve
Trk Boylar arasnda gsterecei ba dndrc
gelimelere bir balang olmak zere, bu byk
oluum un temellerini atm ve slm hidayetinin bu
bereketli topraklara tohumlarn serpmiti. Ne yazk ki,
daha sonra gelen bata asker valiler olmak zere Emev
devlet adamlar; onun, temelini att ve yarm brakt
bu muazzam eseri tamamlamak yle dursun, ilgi dahi
gstermemilerdir. Hatta bir ok hallerde slm
gelimelerin yannda olacaklar yerde, tam karsnda
olmulardr.
Yukardan buraya kadar olan aklamalarmzda
Trk Yurtlarnda slm D ini'nin Yaylmas zerinde

durulmu ve steplerde duyulan " lk ezan sesleri"

hakknda ilk defa ok geni bilgiler verilmitir. Mmfih
bu ok nemli konuya son vermeden nce, bizim zerinde
durmak istediimiz iki nemli Trk blgesi daha vardr.
Bunlardan; B irincisi H arzem ve kincisi ise Crcan ve
Dehistan blgeleridir.
Her nekadar Kuteybe, Semerkanttan nce Harzemi
fethetmisede bu Trk blgesinde, slm Dininin
yaylmas iin hi bir ciddi faaliyette bulunmamtr. Buna
sebebte M slm an Fatih'in asl gcn siys fetihlere

vermesi ve ncelikle in ed dine kadar yaylan Trk

Y urtlarn en ksa bir zamanda fethetmesi idi. Zaten
Haccac b. Yusuf tarafndan kendisine verilen talimat da
bu idi. Bu bakmdan Harzem sadece siys manada
fethedilmi, mslman idareciler ibana getirilmi ve
bylece slm hidayetinin nurlu yolunun n
kendiliinden almtr. Hemen unu ifde edelimki,
Harzem'in siys manada fethedilmesi bile slm Dini'nin,
bu Trk blgesinde yaylmas iin ok gzel bir frsat
olmutur. Zira slm hidyet gneinin lh klar ok
gemeden bu topraklar zerine dm ve Harzem Trk
Yurdu ksa zamanda slm Dini'nin kutsal bir oca, slm
Kltr ve Medeniyetinin parlak bir buca hline
gelmitir.
Mmfih Harzemdeki bu slm gelimeler, Hazar
Kylar, Kafkasya, Kara Denizin kuzey kesimleri, DonVolga boylarna kadar yaylan bu geni blgelerde

yaayan T rk b o y l a r arasnda, sl m Dini'nin

yaylmasndaki birinci derece etkili olmu ve bu syede
binler onbinlerce Trk Mslman olmulardr. Bu hayrl
gelimeler zerinde bundan sonraki blmlerde ok daha
geni bir ekilde durulacak ve Harzem Trkleri arasnda
slm D in inin yaylmas ok daha mstakil bir konu
oarak ele alnacaktr.
Crcan ve D ehistan'a gelince, M slm an Fatih'in

bunu aklndan geirmemi olmas mmkn deildir. Ne

varki onun, bu dncesi fikir plannda kalm esasen o,
buna ne zaman ve ne de frsat bulmutur. Bu bakmdan
Kuteybe'nin am'da ve Halifenin yakn evresinde
bulunan dmanlar bunu dillerine dolamlar ve her

frsatta Kuteybe' yi yeni halifenin gznden drmek iin

bir silah olarak kullanmlr ve bunda baarl da
olmulardr. Kuteybe'yi bu ekilde istismar edenlerin
banda ise Yezid b. el-Mhelleb geliyordu. Yezid b. elMhelleb en sonunda yeni halife Sleyman b. Abd'lMelik (75-717) tarafnda Dou Tran Yurduna vali olarak
gnderilmitir(715)(43).
Yezid buraya vli olarak geldikten sonra, btn
hmyla Crcan ve Dehistan Trkleri zerine yrm ve
buralar bir kan ve ate kasrgas olarak ele geirilmitir.
Btn bu ac olaylar ve siys gelimeler bu kitabn
konusunun dndadr. Ne varki bu en zor artlar altnda
bile slm D in i kendisine has imkanlarla Crcan ve
Dehistan Trklerine ulam ve bata Crcan Trk Beyi
S u l-T e k in olmak zere binlerce, onbinlerce Trk
mslman olmu ve bir cihad eri olarak ilk defa slm
sanca altnda toplanmlardr. te bundan sonraki
sayfalarda btn bu hayrl bir o kadar da ilgin
gelimeler zerinde durulacak, C rca n ve Dehistanda
slm D ini' nin nasl ve hangi artlar altnda yayldnn
genel bir deerlendirmesi yaplacaktr.

CRCAN VE SUL TRKLER ARASINDA

SLMYET
slm Sanca Altnda lk Cihad Erleri

Crcn'n Tarihi Gemii ve Trklk Sreci:

Islm D ininin, bu erken devirlerde srad en

nemli Trk blgelerinden biriside Crcan, D ehistan ve

buralarda mekan tutmu olan Sul-Trkleridir. Gerekte
Crcn; Hazar Denizinin gney dousunda ok geni ova
ve yaylalar ile sulak bereketli, her trl meyve zellikle
nrenciye ve sebzeleri bol bir lke idi(1). nemli
nehirlerinden birisi Crcn dieri ise Etrek nehri idi. Etrek
nehrine gelince; zerinden gemesi ok zor ve inadna
azgn akan bu nehrin iki tarafnda uzun asrlardan beri
ok youn bir ekilde Trkler yaad iin "Trk Nehri"
anlamna bu isim verilmitir. Etrek "Trk" kelimesinin
oulu olan arapa "Etrk" kelimesinin hazfedilmi
eklidir. Crcn ve A rtrbad nemli ehirleri arasnda
bulunuyordu.
Crcn'n byle sulak, yeillik, bereketli, yaamas

kolay bir lke, olmas sebebiyledirki kuzeyden gelen

g eb e Trkler, tslmi fetihlerden ok daha nceki
devirlerde buralara gidip yerlemek iin ok byk bir ilgi
' el-Makds, A hsenilt-Teksim, Leiden, 1906, s. 288, el-Hamev, II, s. 119,
Hartman, R., Crcn, A, III, s. 245.
" Baz Arapa kelimelerin bir harfinin alnm ekline hazif denilir.
2 Le Strange, G ., a.g.e., s. 418.

gstermilerdir. Her ne kadar Ssriler Devrinde bu Trk

glerini durdurma iin ehristan- Yezdcerd ve ehr-i
F ira z kaleleri, hatta hudut boylarna H azar Denizinin
kysndan balamak zere binlerce kim. uzunluunda
duvarlar yaptrlm ise de(3) bunlar hi bir zaman yeterli
olmam ve gebe Trkler, byk mal varlklar ile
buralara gelip yerlemeye devam etmilerdir. Bylece
C rc n v e
D eh ista n slmiyetin buralara ayak
basmasndan asrlarca nce ounlukla Trklerin yaad
bir "Trk Y u r d u " haline gelmitir. lk devir slm
tarihilerinden biri olan ve Trklerle ilgili bir ok
konularda ok ilgin aklamalarda bulunan b n A'sem
el-Kf, "Crcn ve D ehistan'n Trklk srecini" u
ekilde anlatmaktadr:
".JtSjslt j

ai

ji Y 'L v

j*

"Crcn; acemlerin gl idareleri dneminde etraf

kerpiten yaplm ve kimsenin aamyaca surlarla evrilmi
bir ehir idi. Trklerden bu ekilde korunmu oluyorlard. Sur
duvarlarnn bir ucu Hazar Denizinden balamak zere lkenin
ilerine kadar uzanyordu. Zira Harzem cihetinden gelen Trk
g dalgalar ancak bu duvar sayesinde durdurulabilmiti.
yleya; Sabur-u Z'l-Ektaf, Husrev b. Hrmz, Nuirevan
ve Kubaz b. F iru z hep bu Trk glerini durdurmak iin
rpnp durmulardr. Nevarki onlarn saylarnn okluu ve
stelik ok gl, harpi kimseler olduklar iin bunda baarlda
olamamlardr.
3 Marquart, J., Eransahr,, s. 5 1 ,5 6 , kr. el-Kf, III, s. 162.

Trk

gebe

aknlarn

bu

kale

duvarlarda

engelleyememi, en sonunda Grcan halk onlarla "Sulh"

yapmlar ve birlikte yaamak durumunda kalmlardr. Asl
bundan sonra buralara (Harzem cihetinden) daha ok Trk
gleri olmu ve onlar daha da oalmlardr. Onlardan ok
byk bir ksm D ehistan'a ekilmi ve C rc n zerine
saldrlarda bulunmu

ve

onlara

ok

byk zayiatlar

verdirmilerdir. Crcanda bu durum byle slm Dininin

buralara gelmesine kadar devam etmitir

Deerli tarihimiz E. Esin'e gre bunlar genellikle

Ouzlarn byk bir kolu olan Sul-Trkleri idi. bn

Asem bu Trkler'in genellikle Harzem ynnden

geldiklerini kaydetmektedir6Bu aklamalarmzdan da
anlald gibi C rca n ve D eh ista n uzun tarihi seyri
iinde tamamen ve her zaman Trk nfuz ve hakimiyeti
altnda kalm ve M sl m a n A r a p l a r , buralara
geldiklerinde bu yerli Trkler ve muharip Trk unsuru ile
karlamlardr.
Crcn ve Dehistan'n Dini Yaps ve Eski Dinler:

slm fetihler srasnda blgenin dier bir ksm

eyletlerinde grdmz ibi, Crcn ve Dehistan, Trk
hkmdar ilelerinden daha ziyade "Sul" ad ile
zikredilen bir hanedann nfuz ve hkimiyeti altnda bir
"Trk Beylii" grnmn arzediyordu. Buna ramen
Crcan ve Dehistan'n dini durumu, dier Trk lkeleri, b
4 el-Kf, III, s. 162.
1 Esin, E, a.g.e., s. 145, 147.
6 el-Kf, III, s. 163.

arada Dou Tran Yurdundan pekte farkl deildi Zira,

Zerdtlk, Nastrilik ve bir dereceye kadar Musevilik

(Yahudiler), slmiyetten ok daha nceki asrlarda

buralara gelmiler ve yerli halk arasnda fazlasyla kabul
grmlerdir. el-Makdisi'den rendiimize gre
Yahudiler daha ziyade A hur er-Bt ehrine yerlemiler
ve bura halknn ounluunu tekil ediyorlard.
Bu r ve Sm dinlerin yansra Ouz Trkleri
vastasyla "Gk Tann-Tek Tanr" veya amanizm de bu
topraklara girmi ve Trkler tarafmdan temsil edilmitir.
B udizm ve M anihaizm in buralarda pek fazla bir baar
gsteremedii anlalmaktadr. Yerli halk zerinde daha
ziyde M e c s ili in etkili olduu grlmektedir. O
kadarki Sul Hanedan ailesi bile atalarnn dinini "Gk
Tann-Tek Tanr", terkederek oktan M ecs" olmulard.
Nitekim slmi kaynaklar bu konularda bize aynen yle
demektedir:
O

y-P

jll
"Sul Trk asll bir kimse idi. Kendisi ve kardei
Firz bu iki Crcan, beyi sonradan m ecsilii kabul
etmiler ve sonralan tam bir Farslt (gibi) olmulardr'*.

Haddi zatnda S ul-T ek in ailesi sadece "Mecsi"

deil bir ranl gibi olmu ve hatta isimlerini bile
deitirmilerdi. Artk onlar bundan sonra Mangslakta
7 el-Makdsi, s. 355.
8 bn Hallikan I, s. 27, el-Hamev, M ucem l-deba, I, s. 260, el-Istafani, K.
el-Egni, I, s. 43, Kitap, Z., et-Tiirk, s. 280.

bulunan Ota eklindeki atalar tapmann da dellet

ettii gibi milli geleneklerin yannda Ssn kltr ve
nfusuna ak bulunuyorlard.
.
Bu arada hemen unu ifade edelimki; Trk milli
uuru, ran milli varlna gsterdii hassasiyeti hi bir
zaman ne "Mecsisilik" ve "Manihaizm" gibi kadim ran
dinleri, ne de ran dil ve kltrne gstermi, Trk
toplumu ran kltrne ak bir hale gelmi hatta zaman
zaman Farsa Trklerin devlet dili bile olmutur. Ne
ilgintirki sl m D i n i bunu bir dereceye kadar
engellemeye alm "S n n i sl m d o k t r in i" ve
"Hanefilik" hi phesiz "ran iiliinin" karsna
dikilmi, Trk milli uurunu beslemi ve ran milli
varlna kar her zaman uyank olmamz salam ve bu
bugnlere kadar gelmitir. Snnliin ve H anifliin bu
yn hi bir zaman unutulmamaldr.
Bununla beraber tp k "Mecsilik"
gibi,
bu topraklarda gelimitir. O kadarki
Nastrilerin 553 ylnda Crcanda bir piskoposluk
kurduklar gznne getirilirse, durumun ciddiyeti bir
kere daha kendiliinden ortaya kmaktadr. Onlar bir ok
Trkn, Hristiyanlk dinine girmesini salamlardr.
Mslman Arap Fatihleri blgeye ayak bastklar zaman,
bu realiteyi grmler, onu kabul etmek hatta zel "Bart
Anlamalar" nda bu durumu pekitirmek mecburiyetinde
kalmlardr.
Nastrilikte

N itekim

e t-T a b er'd en rendiimize gre;

Dihistat ve Crcan Trk Beyi Ruzban b. Sul ile Sved b.
Mukrin arasnda 639 ylnda yaplan ilk "Bart
Anlamas"nda bu durum yle ifde edilmitir;
"Sul Beyi, Trkler vastasyla Dihistana (kuzeyden)
g iri yollarn em niyet altna alacak ve anlatklar
miktarda cizye diyeceklerdir. Buna karlk Sul Trk
B eyi bir hakszla urarsa mslm anlar ona yardm
edecekler, bu arada Crcan ve D ihistandaki dinler ve
onlarn topluluklar gvence altnda olacakt. Bu arada
kimse lkedeki mslmanlara sert davranmyacak onlar
ldrenlerin (mal) ve kan hell olacakt"m .

te sl m Dini, Mslman Ftihlerle birlikte

Crcan'a geldiinde karsna "Mecuslik" ve Nasturilik
km ve o kendi hidyet yolunda bunlarla kyasya bir
mcdele vermi ve en sonunda muazzam bir dini zafer
kazanmtr. Bundan maksadmz, her eyden nce bu
zorlu, gl, gelenekten dindar "M ecs" Trk Hanedan
ailesi, Crcan Trk B eyi Sul-Tekin'in slm D in i ile
temasa getikten sonra onun beklenen "Hak Din"
olduuna inanmas, "Mecusilii" terketmesi ve btn
varl ile mslman olmas ve btn gc ile bu
topraklarda slm D in in e sahip kmas idi. Bu, slm
Dininin o devirlerinde Crcn ve Dihistanda kazand en
byk zafer, "Hayr!" lhi bir mucize idi.

10 et-Taber, IV, s. 152

Kr. tbnl-Esir; III, s. 25.

* # * J

J*

Crcn'a lk Sahabe Aktt:

slm D in in in , zellikle Hz. mer devrinde
giriilen fetih hareketleri syesinde, Crcn ve Dihistan'm
kapsn almaya hazrland sralarda bu geni corafi
blgein dini yaps byle idi. Yukarda da ifde edildii
gibi, Halife mer'in deerli komutanlarndan biri olan
Sveyd b. Mukrin, Crcan'a doru bir askeri sefer
dzenlemi ve Crcan Trk B e y i Ruzban b. Sul,
gsterdii stn bir anlayla, stelik iki taraf arasnda
hibir kan dklmeden yazl bir anlama yaplm ve
Crcn halk vergiye balanmtr. Bar anlamasnda
Crcandaki mslmanlar iin zel arlarm zikredilmesi
bizim dikkatimizi ekmektedir. Zira bu anlama ile slm
D ininin; Crcada

yerli halka giden yolu ald gibi,

mslman olanlara hibir ekilde ar davranlmyacak, onlarn

canlar gvence altnda olacak, ayrca buraya gelip yerleen
mslmanlarda korunmu olacaklard. Onlardan herhangi bir
kimse her ne suretle olursa olsun ldrlrse, bunu yapan
kiinin kan ve (mal) helal olacakt"<n).

Fakat bir mddet sonra bu bar anlamas

geerliliini kaybetmi ve bu durum, Said b. el-As'm
blgeye ikinci bir sefer yapmasna kadar da devam
etmitir (650). Halife Hz. Osman zamannda sahabeden
bir ok mmtaz kiilerinde katld bir ordu ile Crcan'a
gelen Said b. el-As, bata Ruzban b. Sul olmak zere
11 es-Sehimi, Tarih-u Crcn, Beyrut, 1987, s. 45, el-Hamev, el-Bldn, II, s.
121, et-Taber, IV, s. 152, Taber bu antlamann metnini h. 22/642 senesi
olaylar arasnda vermektedir Z.K.

civar hkmdarlar ile her sene bazan 100 bin, bazan da

300 bin dirhem vergi vermek zere ikinci bir anlama
daha yapmtr.
Bylece slm D in i C rca n ' a, Hz. Peygamber'in
vefatndan daha yirmi sene bile gemeden girmi
oluyordu. Ne ilgintirki asl bu gelimelerden sonra
Crcan, bir ok "mbarek sahabe" nin urak yeri olmu ve
bir ok sahabe bu topraklara mbrek ayaklarn
basmlardr. Crcnl Trk tarihi es-Sehimi; "Tarih-u
Crcan adndaki kymetli eserinde Crcn'a ayak basan
bu sahabelerin eserinde, ulaabildii kadaryla isimlerini
vermitir. Bunlarn okluu karsnda bir insamn
armamas mmkn deildir. Bunlar arasnda; elHseyn b. Ali, Abdullah b. mer, Hzeyfe b. el-Yemni,
Said b. el-s, Sveyde b. Mukrin, Eb Hreyre,
Abdullah b. Zbeyr, hatta Hz. Haan gibi bir ok nl
sahabelerde yer almaktadr.
.
slm D inini insanlar arasnda yaymann faziletini

bundan da
te, bunun sorumluluunu Hz.
Peygamber'den renen bu "Peygam ber D ostlan" bu
uzak Trk diyrna srf bir mcera olsun diye
gelmemilerdir. Onlar buralarda slm Dininin yaylmas
iin canla bala almlar ve bir ok kimsenin Allahn
hidyetine kavumasna vesile olmulardr. Onlarn
vastasyla mslman olanlar, bunun dnda belkide
farknda olm adan b ir
byk ululua daha
12 et-Taber, IV, s. 269, vd, Kr. bn A sem, III, s. 163.
13 es-Sehimi, s. 46.

kavuuyorlard. O da "Tabi" olma erefi idi. Bu

bakmdan Dou Trat Yurdu, Aat Trkistan ve Crcn
gibi Trk blgelerinde ilk defa mslman olan Trkler,
aym zamanda "Tabi" olma gibi ok byk manev bir
derece ve mutluluuna kavumu "mjdeli" kimselerdi.
Ne varki klasik slm tarihileri, daha ziyde siysi
fetihlere arlk verdikleri ve slm tarihini bir "Arap
kahramanl" hline
getirmek gibi bir zafiyete
dtklerei iin sl m D in in in , Tran Yurtlarnda
kazand muhteem dini zaferler ve ilk mhtediler
hakknda bilgi vermek hususunda yeterinden fazla cimri
davranmlardr.
Btn bunlar slm D in in in b u ilk devirlerde
Crcanda kollektif bir heyecan haline geldii eklinde de

yorumlanmamaldr. Zira bundan nceki sayfalarda da

belirtildii gibi mslman A ra p F tih le ri, zellikle
Em evler devrinde daha ziyade cizye" ve "hara" gibi
"vergilere" ncelik tandklar iin, sl m Dininin,
Crcanda yerli halk arasmda yaylmas yolunda fazla bir
ciddi tebli ve irad faaliyetinde bulunmamlardr.
Ancak bunun "Crcanda" ve aristokrat Trkler arasnda
ok byk istisnlar olmutur. Bundan maksadmz
C rca n ' m Trk asll hkmdar Sul-Tekin ve onun
btn ile efrd ve hnedan ilesi, hafta ordusu ile
birlikte ve ok samimi bir ekilde mslman olmalar,
slm D in in e sahip kmalar ve lnceye kadar slm
davasn savunmalardr.

Bize gre Sul-Tekin'in mslman olmas ve

Allah'n hidyetine kavumas kendi devri, belki de kendi
asrnn en byk olaylarndan biridir. Peki Sul-Tekin
nasl mslman olmutur? Bu ok nemli sorunun
cevabna gemeden nce Yezid b. el-Mhelleb'in
ksmende olsa Crcan'n fethi ve slm tebli faaliyetleri
zerinde durmamz gerekmektedir.
Yezid b. el-Mhelleb Crcn Yurtlarnda:

Bilindii gibi Kuteybe b. Mslim'den sonra Dou

Tran Yurduna askeri vli olarak Yezid b. el-Mhelleb
gnderilmitir (716). el-Mhelleb'in haddi-zatinda
Crcn' ele geirmek ve bu bereketli topraklar gnlnce
yama etmekten baka hi bir yce gayesi yoktu<14).
Bunun iin el-Mhelleb nce byk bir ordu hazrlam,
daha sonra Crcn topraklarna girmitir.
O nce S l-T ek in 'in asl nfuz blgesi ve
'hkimiyeti altnda olan Dehistana yrd(15). ok feci bir
ekilde burasn yama ve halkn klmtan geirdikten
sonra G rcan'a yneldi. Bir kan ve ate kasrgasn
andran ordusu ile koca ehri yama etmekten
ekinmeyen bu A rap kom utan, Trklere kar tyler
rpertici bir katl-ima girimeyi ihml etmemi ve SulTekin'i kendisi ile istedii gibi bir anlamaya yapmaya da
mecbur etmitir*161.

14 et-Taber, IV. s. 539 vd.

13 Wellhausen,J., a.g.e., s. 212, Hartman, R., Crcn, A, III, s. 245.
16 et-Taber, IV, s. 532, 543, 557, el-Belzuri, 483.

te bu anlama Crcan'da slm'n nn at

gibi, Sul-Tekin'in iin de Allah'n hidyetine giden
yolunu amtr. Zira Yezid b. el-Mhelleb, Sul-Tekin bu
bell Trk Beyinden gelebilecek tehlikelerden emin
olduktan sonra, lkenin emniyet ve asyii ile megul
olmu ve idr manada reform diyebileceimiz baz
slahatlarda bulunmutur. O; bu cmleden olmak zere,
C rca n ' m ok harab bir hle gelen "su rla rm " tmir
ettirmi ve kuzeyden gelebilecek gayr-i mslim Ouz
Trkleri'nin hcumunu nlemekn istemitir. O; bu arada
Hazar denizine akan Crcn d eresi havzasnda Crcn
e h rin i kurdurmu ve daha sonra buras bym
gelimi, Crcn Trk medeniyet ve kltrnn ok
nemli parlak merkezlerinden biri olmutur. Aynca
burada kendi adyla bir de cami yaptrmtr.
Fakat bunun Crcan'da yaplm "ilk cami" olduu
da zannedilmemelidir. Crcnn, Arap ileri gelenleri ve
mslman tacirlerin bir urak yeri olduu ve buralara bir
ok sahabenin gelip yerletii dnlrse, bundan nce
buralarda daha baka baka bir ok camilerinde yaplm
olmas gerekmektedir.
Fakat Crcn ve Dehistanda geni apta slmiyetin
yaylmas Trk Beyi Sul-Tekin'in mslman olmasndan
sonra balam ve daha sonra bu bereketli topraklar
slmn z yurdu ve slm ilimlerin beii olmutur. SulTekin kimlerin tesiri ile ve nasl mslman olmutur? Bu
sorunun cevab bir yana, Sul-Tekin ve onun
17 es-Sehmi, s. 49, Kr. Esin, E, a.g.e., s. 146.

mslmanh Abd'l-Kerim Satuk Bura Han gibi bir

"destan" dr. Ne varki Satuk Bura H an destan bir
"Tezkere" eklinde yazld halde Sul-Tekin'in bu lhi
destan hala yazlmamtr. Ne ilgintirki daha sonra esSehim i tarafndan yazlan Tarh-u C rc n adndaki
kitaptan ve dier slm kaynaklarda, bu destann ancak
ip ular verilebilmi ve bylece bu Trk B ey in e ok
byk bir hakszlk yaplmtr. Bu lhi destan'm burada
biraz aralanmasnda fayda vardr. yleki:
Allah'n Hidyetine Giden Yolda Sul-Tekin:

Yezid b. el-Mhelleb, onun Crcn ve Dehistan

fethi ve bu arada cereyan eden ba dndrc olaylar SulTekin bu inadna zengin ve doutan dindar Trk Beyini
"gerek hak din" ve "slm realitesi" ile kar karya
getirmitir. nceleri iyi bir amanist olan ve "Gk
Tanr"ya inanan, daha sonra bu inancn muhtevasn
doldurmak ve ekillendirmek iin "Mecsiliye" ynelen
ve zorlu bir "ate-perest" olan Sul-Tekin daha sonra
"slm realitesi" ile karlam, " karanlk" ve " aydnlk
"Zulmet" ve "Nur" bir dier ifde ile "Ahura" ve "Mazda"
ilhlar arasnda skp kaldm grm ve bunda, deta
boulacak bir hle gelmitir. O; aydnlk iinde yaadn
zannederken, slm hidyeti ve iman nuru karsnda,
koyu bir karanlk, zulmet ve cehlet iinde olduunu
grm ve bundan deta ok byk bir vahet ve dehet
duymutur.
Daha sonra o; bu fnemleket ileri gelenleri ve
aydnlar arasnda zaman, zaman rneini grdmz

gibi, kendi sa duyusu ile bir " hak din" arayna girmi
ve iine dt bu manevi buhrandan kurtulmak iin
rpnp durmutur. O; bu cmleden olmak zere; bata
Yezid b. el-Muhellep'te dahil bir ok samimi mslmanla
istireler etmi, slm D ini hakknda bilgiler edinmi ve
en sonunda msman olmaya karar vermitir. Zira slm
D ini ; hem "iman" ve hemde "din" yan amel, ahlak ve
ibadet ynnden prl prl, lh idi ve kendine zel bir
"hidyet" ve iman cezbesi vard. Oysa Mecslik daha
sonralar ok bozulmu ve ahlaksz bir din olmutu.
Gerektiinde baba; kz,
anne ise " o l u " ile
evlenebiliyordu. Onun bu meselede byle bir karar verme
aamasna gelmesinde phesiz Yezid b. el-Mhellebin
de ok nemli etkisi olduunu hi bir zaman
unutmamamz gerekmektedir*181.
Zaten yaratl icab ok dindar ve ona gre asil bir
insan olan Sul-Tekin, bu ekilde slm Dinini tandktan
sonra gnlne slm atei dm ve kalbinin
derinliklerinden kopub gelen bir akla mslman olmak
istemitir. te onun; herkesin gnln bir kalbur gibi
delik deik eden slm "lh d e s ta n " da bylece
balam oluyordu. Sul-Tekin'in torunu, Muhammed b.
Sul, dedesinin slm destann zetle bize u ekilde
anlatmaktadr:
"Sul-Tekin mslman olmaya karar verdikten sonra
Yezid b. el-Mhellebe gelmi ve ona;

18 bn Hallikan, I, s. 4 5 ,4 6 , el-Hamev, Mucem iil-deba, I, s. 166.

-4*0*

iii j *

j* j*

4 J *"

"-Sizden daha yce bir mslman varmtdr? Tki

ben onun eliyle mslman olmak istiyorum" demitir.

Hadd-i zhnda bu byk "Trk Beyi" Sul-Tekin'in

sorduu bu soru, gncelliini hi bir zaman kaybetmemi
ve bu gnlere kadar gelmitir. Zira ben Nijerya'da Jos
n .'d e hocalm srasnda, bir toplantda slmiyetin
ululuu, byk ve yce bir din olduundan bahsettiim
zaman karma bir papaz dikilmi ve "G erek bir
mslman rnek olarak gstermemi, istemitir, ite SulTekin parmaklarnn ucu temiz, hi bir gnah ilememi,
zulme ve kirli ilere karmam bir mslman aryordu.
el-Mhelleb bu soru karsnda irkilmi, syliyecek hibir
cevap bulamam ve krk dkk kelimelerle:
"Ben iyi bir mslmamm ama, siz en iyisi slm
halifesinin huzurunda mslman olunuz!" demi ve ona
Emev halifelerinden Sleyman b. Abd'l-Melik'i tavsiye
etmi, ve bylece "am Yolunu" gstermitir.
Sul Tekin'in Mslman Olmast:

Hadd-i zatnda ona.gsterilen "am" deil, nurlu

M edine yolu, "Hayr!" bu yolun ucunda ve klli rislet
davas ve manevi varl ile dimdik ayakta ve hayatta olan
Hz. Peygamber idi.
Gerekte bu memleket llisi ve ileri gelenleri
arasnda bundan nce de, bunun rnekleri olmu, onlar

bir "hak din" arayna girmiler, gnl ve kalblerini

boan bu karanlk ve zulmden kurtulma iin M edine'nin
aydnlna komular ve H z. Peygamber'in manevi
huzurunda mslman olmulardr. Tran yurdundan
M edine'ye uzanan bu lhi hidayet yolcularndan bizim
imdilik bildiimiz byk yolcu vardr. Bunlar bir
manada ve alacak tarzda ayn kaderi "aln yazsn"
paylam ulu kiilerdir.
Bunlardan birincisi Selman- Frisi idi. Zengin,
erefli bir ile ve koyu bir "M ecs" olmasna ramen
Selm n daha sonra, sonsuz bir "hak din" arayna
girimi ve susuzluu giderecek bir damla "su" hidyet
"erbeti" iin am'a gelmi, oradan bin bir zorluk ve ileli
bir yolculuktan sonra M edineye ulam ve yznn
nuru cihan aydnlatan bir "y ce Peygam berin
huzurunda mslman olmutur00.
Bu hidayet yolunun ikinci temsilcisi ise Belh'tek
"Nev Bahar" mabedinin Trk asll byk ruhn ruhbani,
yani bir dier ifade ile "Barma" veya "Barmak" idi.
Budizm'in "Nirvana" snda bir "Yce Varla" ve sonsuz
bir huzur ve mutlulua sndn zanneden bu Trk
rhahi ruhban yani "Barmak" , slm realitesi ile
karlatktan sonra bunun kinatn asl sahibi "ALLAH"
(c.c.) olabileceini dnm ve kendinin hazrlad ok
byk bir hediye kervan ile birlikte M edine'ye kadar
gelmi, Hz. Osman zamannda ve Hz. Peygamberin
manevi huzurunda mslman olmutur.

imdi Medineye uzanan nurlu hidyet yolunun asl

nc byk yolcusu ise Su l-T ekin olacakt. Kalbi
mslman olmann atei ile yanp tutuan Sul-Tekin
bylece arad gerek mslman bulmak iin
C rcan dan kalkarak am'a gelmi, slm Halifesi ile
grm ve Yezid'e syledii eylerin aynsn ona da
sylemitir. Haife bu Trk Beyinin sorumluluunu kabul
etmekten ekinmi ve ona ak, ak yle demitir:
"-Evet bugn m slmanlar arasnda benden daha
ulu bir kimse yoktur. Fakat senin Hz. Peygamberin kabri
banda mslman olman daha hayrldr. Oraya git ve
orada mslman ol!"

Bu destan slm ahraman, tpk Selmn- Frisi

gibi, amdan kalkm, ok uzun ve ileli bir yolculuktan
sonra "Medineye" gelmi, H z. Peygamber'in civarna
snm, onun manevi misafiri olmu, Onu kabri banda
ve manev rhaniyeti nnde mslman olmu(21) ayn
zamanda "Tabi olma gibi ok byk bir makam ve
erefe nail olmutur.
Bunlar bizim Sul-Tekin'in, Allah'n hidyetine
giden yoldaki lhi destanndan yanstmaya altmz
lh manzaralardr. u hi bir zaman unutulmamaldrki,
tarihte bir ok erefli, ulu kiiler, hanlar, hakanlar,
hkmdar ve melikler mslman olmu ve Allah'n
hidayetine kavumulardr. Ancak Trk slm tarihinde
ve bu byk ulu kiiler arasnda Sul-Tekin'in
21 Daha geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdar ve
Hakanlar, s. 87 vd.

mslmanl kadar manal, onun kadar gz yaartc ok

az bir mslman olma rnei vardr.
Mamafih bu Destan Kahraman, Hz. Peygamber'in
kabri banda, bu ekilde mslman olduktan sonra yeni
bir iman cokusu ve hidayet ak ile Crcn' a dnm ve
bundan byle kendini btn hayat boyunca "Allah'n
" K it a b " ve Hz. Peygamber'in " S n n etin i" ayakta
tutmaya adam ve slm D ininin Crcnda yaylmasn
hayatnn en mukaddes, bir gayesi olarak grmtr.
Crcn'da slm Dininin Yaygn Bir Hale Gelmesi:

Gerekte S u l-T ek in 'in kendi hr irdesi ile

mslman olmaya karar vermesi M edine'ye gitmesi ve
Hz. Peygamber'in kabri banda mslman olmas ile
slm Dini, Crcn ve D eh ista n d a en byk dini
zaferlerinden birini daha kazanm oluyordu. Zira bu
candan mslman "Trk Beyi" Medineden sdece yeni
bir "im ani c o k u " deil, elinde bir byk "hidyet
mealesiyle" dnm ve bu meale lnceye kadar btn
Crcn ve Dehistan topraklarm aydnlatmtr.
Hemen unu itiraf edelim ki; Sul-Tekin'in
mslmanlna kendine has mnferid bir olay gz ile
baklmamaldr. Bu bir hidyet frtnas idi. Bu slm
hidayet frtnasnn karsnda bundan byle hi bir kimse
ve dinin durmas mmkn deildi. Bata hanedan
ilesinin btn fertleri mslman olduu gibi, onu
S u l-T ekin in slm destannn dier ynleri, bundan sonraki gelimeler
hakknda geni bilgi iin bkz. Kitap, Z., a.g.e., s. 93 vd.

akrabalar, en yakn silh arkadalar, ona bal boylar ve

kabileler, bir dier ifde ile Crcandaki Ouz ve SulTrklerinin hepsi mslman olmulardr. Haddizatnda
bunun byle olmas da gerekmektedir.
Nitekim el-Mhelleb Crcn ve Dehistan bir kan
ve ate kasrgas halinde fetheden ve bu arada bir ok
masum Trk klntan geiren bu eli kanl Arap
K o m u tam , bir ka sene sonra servet hrs ile gzden
dt ve Emevlerin "Ehl-i Beyt ve "Evld- Rasle"
yaptklar hakaret ve zulm sebeb gstererek isyn
ettiinde kendi kabilesi bir yanda, bu dini btn "Trk
Beyi"nden yardm istemitir. Sul Tekin kendisini Allah'n
"K ita b " ve Hz. Rasul'n "Snnetine" adyan ve onlarn
gsterdii nurlu yoldan yrmeyi lmne bir eref bilen
bu byk Mchid, onun silah arkadalar, askerleri
"Hayr!" yaz ehreli, yiit grnl yeni Crcn gzi
ve mchidleri el-Mhelleb'in safna katlmlar, Sul-slm
Destannn parlak yeni sayfalarm yazmlardr.
Bilindii gibi ikbal gnlerinde Emev'lerin zulmne
ortak olan ve Trk yurtlarn bir kan ve ate kasrgas
hlinde ele geiren bu ganmiet ve servet dkn Arap
Vlisi, ikbal, makam, an ve hretini kaybettikten sonra,
neylersinizki E m e v lerin "Ehl-i B ey t" ve "Evld-
Rasle" yaptklar zulm hatrlam ve bu ynde yapt
ateli konumalarla halk isyana tevik etmi Sul-Tekin ve
arkadalarn da kendisine yardma armtr.
Gerekte Sul-Tekin ve arkadalar, bir dier ifde
ile Crcan slm destannn yeni kahramanlarnn bu

harblerde bir tek gyeleri vard. O da; ly- Kelimetullah;

Allahn dininin aziz olmas, Onun KTABI ve Raslnn
SNNET'ine uyulmas idi. Bu slm kahramanlar Emev

askerleri ile harbederken, "Hayr!" ehidlik erbetini

imeye hazrlanrken bile, oklarnn stne bir dua
niyetinde bu halis niyetlerini yazmlar ve bir yamur gibi
Emev askerlerinin zerlerine yadrmlardr. Nitekim
Em ev Halifesi bile onlarn bu halisane niyetlerine bir
mana vermi fkesinden patlyacak bir hale gelmitir.
Crcn slm destannn bu parlak sayfalarmn ok az bir
ksmn kymetli kitabna kaydeden el-Isfahn bu gz
yaartc durumu yle aklamtr.
t j j t i , 1 J y f i *4 j i - A -J j !

O l S 'j J a A

y fi

A *lf->

&

J S ' J i l

jP J jj

J iji

Jjj iU i

a J !L-j b >US J ) IpjlU j *J U j iiU h

i&}

./

Aj-i i i - j attl O S ' J l

biaP d i l JLP ^

J a j
Ay

:J j
.A*>U> j j

aUJ j

"Yezid b. el-M helleb ba kaldrnca Sul-Tekin (ve

arkadalarn) kendisine yardm etm eye ard. O da
lnceye kadar onun yannda oldu ve harbetti. O;
Yezid'in Emevilerle harbederken kahramanca n saflara
(atn srer) ve okunun zerine;
"Sul

sizleri

Allahn

"Kitab"

ve Peygamber'in

"Snneti"ne uymaya davet ederi" diye yazdktan sonra

Emev askerlerine doru atard. Sul'un bu durumu, Yezid

b. Abd'l-Melik'e kadar ulat. Bundan ok fkelenen
Halife, fkesinden yle barr oldu

Yazklar olsun! Eyvah! "u snnetsiz (kabuklu)

nun oluna baknz! A llah'n Kitab ve Peygamberinin
Snnetine arm ak sanki ona m kald? Onun belki
namaz klacak kadar din bilgisi bile yoktur'*2.

Neylersinizki Emevi Halifesinin bu szleri, devrin

yeni, yeni mslman olmu gayr-i arap mhtedilere kar
bak asn yanstmaktadr. Emev devlet adamlar, yeni
mslman olmu ve Allah'n hidyetine ulam bu Trk
B eyleri ve ulularn mslman olarak grmedikleri gibi,
onlarla slm kardelii ile kucaklamamlardr. Bu
zavall, bir grtr ve onun mnakaa yeri buras
deildir. Oysa bunlar savrulan oklara, sdece bu byk
"Trk Beyi" ve "slm Kahraman"nn, Allah'n "Kitab"
ve Peygamberini "Snneti"ne olan bitmez tkenmez
cokusunun bir ifdesi olarak yazlmt. Sul-Tekin'in bu
asil davran tarihi "Trk Mslmanl" ve onun slm
ve Muhammed mmetine kar lhi misyonunun bir
ifdesi olarak kabul edilmelidir.
te asl bundan sonradrki; Crcn ve Dehistanda
slm D in i bir gibi bym, gelimi ve yzlerce,
binlerce insan mslman olmu ve slm D in i bu
topraklarda ok gl bir varlk hline gelmitir. Bu
cmleden olmak zere C r c a n D e h is ta n ve dier
ehirlerde bir ok c a m i (medrese), m escid (Kur'an ve
slm eitim veren okullar) yaplm ve bunlar halkn
slm hayatn besleyen nemli kurumlar olmulardr.
Temel slm kaynaklarda, Crcnda, slm hidayetinin
23 el-Isfahani, el-Egni, X , s. 43, el-Hamev, el-deb, I, s. 166.

bu en erken devirlerinde 40 tane cami ve mescid yapld

bildirilmektedir04. Bu slm Dininin bu blge ve Sul
Trkleri arasnda ne kadar kkl ve sratli bir ekilde
yayldnn ok taze bir delili olmaldr.
Crcr'daki Ribatlar:
Crcn ve Dehistan topraklarm ssleyen bu slm

eserler, cami ve mescidler yamsra buralara mchid gzi

ve slma gnl vermi bir ok kimselerin barnmalarm
salamak, ayrca onlar din bir coku iinde eitmek iin
bir ok " ribatlar" yaplmtr. Ne varki bunlarn
kaynaklara geen en nemlisi Ribat- D ehistandr. elIstahr'den rendiimize gre buras; "gayr-i mslim
Ouz Trklerine kar, snr boylarnn muhafazas iin
yaplmt. Ayrca buralarda birok m escid bulunmakta
olup ,(25)

b u n la r

o u

"Hanefiler" tarafndan

ina

edilmitir.

Deerli tarihimiz E. Esin, R ibt- Dehistan

zerinde durmu ve onu bir "medeniyet objesi" olarak ele
alm ve bize ok kymetli bilgiler vermitir. Ondan
rendiimize gre; Trkmenlerin M escid-i Mestriyan
adn verdii baz bideler ite bu Ribat- Dehistandsn
kald sanlmaktadr. Bunlardan oymal kaymak tandan
mihrab ile tebruz eden r-i Kebir trbesi ehemmiyetli
bidelerendir. Ona gre;

24 es-Sehimi, s. 196, kr. Esin, E., a.g.e., s. 147.

25 el-Istahr, s. 2 1 3 .

4j*4 >1 j

i y , Oyu. J i f i j

G.A. Pugaenkova; Ribat- Dehistan trbelerinde

grnen Orta Asya slbunun Sam ara'ya ve Seluklu
sanatna tesir ettiine dikkati ekm ektedir. Bylece
D ehistan Trk-slm medeniyetine ekil veren en eski
merkezlerden biri ve Ouzlar ise (bir blm hepsi deil)
slm iyeti en erken kabul eden Trk (boyu) olarak
gzkm ektedir. bidelerin harabelerinden anlaldna
gre Ribt- D ehistan m ukaddes hatralar olan bir
ziyretgah o larak

bu

blgeyi 1037'd e

ele

geiren

Seluklular ve 1200 l yllarda onlardan devr alan

H arzem ah M uham m ed Tk zam annda parlak bir
medeniyet merkezi idi.
slm Corafyaclar Ne Diyor?

Mamafih, deerli slm Corafyaclar, slm

D ininin; Crcn ve Dehistanda bu erken devirlerde
kazanm olduu bu stn baar ve hayr gelimelerden
sityile bahsetmiler ve Crcn mslmanlar hakknda
vg dolu szler sylemilerdir. Bunlardan bn Havkal
(l. 977) mesela, buralar gezmi dolam ve kymetli
mhedelerini yle tesbit etmitir;
"Crcn halk m rvvet shibidir. ok gzel
ahlkl ayn zamanda vakar sahibi kiilerdir. Onlarn
bykleri de yle, yani mrvvet sahibi (eli bol) vakarl
kiilerdir. Gzel ahlk ve iyilik etm ede birbirleri ile
adeta yar halindedirler7>.
26 Esin, E., s. a.g.e., s. 147.
27 Yrkan, Y.Z., Mslman Corafyaclarn Gzyle Orta ada Trkler,
stanbul, 2002, s. 114.

bn Havkal'm Crcn mslmanlar hakkmdaki bu

gzel grleri, el-Istahar ve el-Hamev gibi, daha bir
ok slm corafyaclar tarafndan paylaldnda hi
kimsenin en ufak bir phesi olmamaldr. Nitekim elIstahri; Douda Irakt getikten sonra, Crcana kadar o
blgede Crcndan daha ucuz ve daha bereketli, bolluk
b ir

lk e

b u lu n m a d m

s y lem i

ve

buralarnn

meyvesinin ok bol olduunu bildirmitir (2S).

Bu erken devir slm Corafyaclarndan bize gre

en nemlisi el-Makdsidir. Bu deerli Mslman
Corafyac, C rc n ve D ehistandaki slm gelimeler
hakknda kalemini ok cmerte kullanm ve buralarn
yerleim birimleri yani byk kasaba ve ehirler ve bu
ehirlerde bulunan cmi, ribat ve mescidler hakknda
aydnlatc bilgiler vermitirki bunlar bizim konumuz
asndanda ok nemli bilgilerdir. el-Makdsi'den
rendiimize gre;
"Crcn; ovalk ve dalk bir blgedir. Souk olmasa
burada hurma bile yetiir. Turunluk, zeytinlik, zmliik,
incirlik bir yer olup, nehirler; bol, ba ve baheleri ok byk ve
bereketli, ky ve kasabalar ok, camileri ve sokaklar temiz bir
yerdir.

Merkezi

ehristandr.

Burann

dier

ehirleri

Esterbad, Abakun, Alhumu ve hr er-Ribattr.

ehristan; Grcan'n merkezi olup meyveleri, zeytin ve
nar bol bir ehirdir. A baskun deniz kysnda etrafnda
tuladan suru bulunan bir ehirdir. Camisi arda, ehri ise

28 el-Istahri, s. 213, el-Hamev, II, s. 120, Le Strange, G., a.g.e., s. 413.

nehrin kysndadr. A hr; Dehistann bir ehridir. Ribat'a

giderken yolun sanda kalr. Uzaktan grnen bir minresi
yani camisi vardr.
Ribat, le alan bir ehirdir. Surlarla evrilmitir,
kaps vardr. ehir mamur, zarif, gzel mescidleri, parlak
arlar, ho evleri, tatl yemekleri bulunan bir yerdir.
M escidin direkleri aatandr. Buras nurlu, aydnlk bir
mesciddir(19\

slm Corafyaclarnn bu aklamalarndan da

anlald gibi, slm Dini; Crcan ve D ehistan'a ok
parlak bir ekilde girmi, maddi manevi ok byk
zaferler kazanmtr. Buralar, slmn bu en erken
devirlerinde slmn z yurdu olduu gibi (VIII. asr) ayn
zamanda slmi ilimlerinde kutlu mutlu ve umutlu bir
merkezi olmutur. Bu hareketli ve bereketli topraklarda
slm ilimlerden zellikle Tefsir, Hadis, Fkh, Arap dili ve
Edebiyat, Lgat ilminde ve her bir asrda bir ok byk
slm limi yetimitir. Bunlardan bata Sul Tekinin
soyundan gelen ve Trk - slm tarihine "Suller" olarak
geen daha pek limlerin hepsi de Trk aslldr. Bunlarn
en ulularndan birisi de mesel es-Sehimidir.
es-Sehimi; Sul Hanedan ailesine gelen ve Crcan'n
slm kltr ve medeniyetinde artk zirvelerde olduu bir
devirde yetimi olan bu byk Trk Tabakat" limi
Crcn Tarihi adndaki kymetli eserinde, Crcan bu ilmi
gemiine k tutmutur. O; bu hareketli topraklarda

yetimi Tefsir, Hadis, Fkh, alimlerinin ksa ksa

biyografileri zerinde durm u ve
nakletikleri
rivyetlerden ksa rnekler vermitir ki, bu ilim
adamlarnn okluu karsnda bir insann hayrette
kalmamas mmkn deildir. Onun bu eseri Crcn slm
kltr ve medeniyetinin en temel eserlerinden biri ve
bizim medeniyetimizin temel tadr.
Evet; buraya kadar olan aratrmalarmzda Aa
Trkistann Baykent, Buhara Semerkant, Fergne, Crcan
ve D ehistan gibi nemli ehirleri ve Trk blgelerinde

slmiyet! yaylmas zerinde durulmu ve Kuteybe ve

onun Trk yurtlarnda gerekletirdii bu byk slm
nklabnn ilk defa tarih objektifinde genel bir
deerlendirmesi yaplm ve ok gzel neticeler elde
edilmitir.
Btn bunlar dier taraftan slm Dininin Trkler
arasnda yaylmasn bizim yeni tabirimizle; kokumu
Tala nazariyesi veya Tala sava (750) ile izah etmeye
kalkanlarn hem

Kuteybe b. M slim 'e hem onun

davetini kabul eden Trk milleti ve slm Dinine ne kadar

byk hakszlklar ettiklerini btn vahet ve dehetiyle
ortaya koymaktadr.
Son devir Trk tarihilerinin bylesine byk ve
n etice itib ar

ile

bylesine nem li olan

Trklerin

mslmanlt m eselesini hi bir ciddi, ilmi ve ahlki

esasa dayanm ayan Tala nazariyesi bir dier ifade ile
slm D i n i ile Gk Tanr veya amanizm

arasndaki

benzerliklerle izah etmeleri byk olay dejenere etmenin

yansra bir gaflet ve bir dallettir. Bundan da te Trk

tarihi ve Trk m illetine bile bile yaplm lm bir
hiynettir. Z ira, buraya kadar yaptm z btn bu
a k la m a la rda n

da

a n la la ca

z ere,

Trklerin

mslman olmalarnn Tala Sava ve Tala nazariyesi

ile uzaktan ve yakndan en ufak bir ilgisi olmad gibi
T r kl e r , T ala

sa v an da n

o k

n cek i

devirlerde

mslman olmu, Baykent, Buhara ve Semerkant Fergne,

Crcan ve Dehistan gibi Trk ehirleri ve blgeleri deil
slm Dini, slm kltr ve medeniyetininde ok gl bir
merkezi haline gelmitir.
Hemen unu itiraf edelimki yarnki nesilleri kr bir
inad ve taassup uruna,

hem de kendi tarih, kltr ve

medeniyetimiz iin bylesine nemli bir konuda, byle

asl, astar olm yan safsatalarla yetitirenler ve bu
safsatalarn resm bir tarih gr" olarak okul kitaplarna
yazacak kadar ileri gidenler tarihi bir vebal altndadr.
Tarih ve mslman Trk m illeti bir gn onlarn ilim
namna yakasn tutacak ve bunun hesbn mutlaka
soracaktr.

B B L Y O G R A F Y A

T e m e l K a y n a k la r v e n c e le m e E s e r le r i

el-Acln, Kef'l-Hafa, Tah. A. el-Kalas, Kahire.

Bucbecg, G. D., Trk Mektuplar Katn Devrinde Bir
Sefirin Hatrat, Ankara, 1953.
el-Belzur, Futhu'l-Bldn, ev. M. Fayda, Ankara, 1987.
el-Belzur, Fthu'l-Bldan, nr. S. el-Mncid, Kahire, 1957.
el-Brn, el-sru'l-Bkye, nr. C. E. Sachau, Leipzig, 1923.
el-Chz, et-Tabassur bi't-Ticre nr. H. Hsn, Msr, 1935.
Ebu'l-Fida, Takvm'l-Bldan, nr. M. Reinaud ve Mac.
Guckin, Paris, 1840.
Eb'l-Abbas, Ahbaru'd-Dvel, Badad, 1282.
Fazlu'l-Kerm, Mevlna, Mishkt'l-Mesabih, (ngilizce
Tercme), (Tarihsiz), Lahore.
el-Hamev, Mu'cem'l-Bldan, Beyrut, 1951.
el-Hanbeli, bn Imad, ezert'z-Zeheb, Beyrut, 1973.
Hududu'l-lem: (The Regions o fth e VJorld, nr. V.
Minorsky, London, 1937.
el-Istahri, el-Meslik ve'l-Memlik, Khire, 1961.
bn Hacer el-Askalni, el-sabe, Msr, 1328.
bn Haldun, K. el-ber, Beyrut, 1966.
bn Havkal, Suret'l-Ard, Daru M ektebet el-Hayyat, Beyrut.
bn Hubeyb, Esm'l-Mutlin, (Nevadir'l-Mahtutat),
Kahire, 1954.
bn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Beyrut, 1966.
bn Kesir, K. en-Nihye, Tah. T. M. ez-Zeyn, Msr.

bn Kudme, el-Mun, Khire, 1970.

bn Nedim, el-Fihrist; nr. R. Teceddd, Tahran, 1971.
bnNceym, el-Bahr er-Rik, Kahire, 1311.
bn Saad, Tabakat el-Kbra, Beyrut, 1958.
bn Tarberdi, en-Ncm ez-Zahire, Kahire, 1963.
bn'l-Esir, el-Kmil fi't-Trih, Beyrut, 1965.
bn'l-Esir, el-Kmil fi't-Tarih, nr. C. J. Tornberg, Beyrut,
1965.
bn'l-Esir, sdl-Gbe, Msr, 1280.
el-Kalkaand, Subhu'l-A'a, nr. Vezret's-Sekfe, Kahire,
1963.
el-Kagar, Divan Luat et-Trk, Ankara, 1940.
el-Kazvni, Asru'l-Bild ve Ahbaru'l-bd, Beyrut, 1969.
el-Kfi, bn'l-A'sem, K. el-Ftuh, tah. S. Zekkr, Beyrut,
1992.
el-Makds, Ahsen't-Teksm, Beyrut, 1987.
el-Mesud, en-Tenbih ve'l-Eraf, nr. A. L. es-Savi, Kahire,
1938.
el-Mnvi, Feyzl-Kadir, Msr, 1937.
Mneccimba, Sahif'l-Ahbar, ev. air Nedim, stanbul,
1258.
en-Narah, Tarih-u Buhara, nr. E. A. Bedevi ve N. M. etTarz, Msr, 1965.
en-Nesei, Snen en-Nesei, bi-erh es-Syt, Msr.
en-Nveyri, Nihyet'l-Ereb fi Fnn el-Edeb, nr. Vezare
es-Sekfe, Msr, 1955.
es-Sealibi, Letifl-Maarif, Msr, 1960.
es-Selibi, Yetimet'd-Dehr, Kahire, 1965.
es-Serahs, el-Mebsut, Khire, 1324.
es-Suyt, Cmiu's-Sar, Bulak Basks, Msr.

Safvet, A. Z., Cemhere, Msr, 1962.

et-Taber, Tarihu'l-mem ve'l-Mlk, tah. M. E. brahim,
Beyrut, 1967.
el-Yakb, bn Vzh, Trih el-Yakbi, Beyrut, 1960.
el-Yakb, K. el-Bldan, Necef, 1957.
ez-Zeheb, el-Iber f i Haber-i men aber, Kveyt, 1960.
M a k a le A ra trm a v e n c e le m e le r

el-Amidi, . S., ddi'n-Nbvve, el-Va'yT-slmi, Kveyt,

1401, no. 99, s. 66.
Akseki; A. H., slm Dini, Ankara, 1958.
Ameer Ali, The Sprit o f slam, London, 1935.
Ansay, S., Hukuk Tarihinde slm Hukuku, Ankara, 1958.
Arnold, T. W., The Preaching o f slam, Lahore, 1968.
Bala, Mirza, Buhara, .A., II, s. 762.
Balcolu, T. Harmi, Trk Tarihinde Mezhep Ceryanlan,
stanbul, 1940.
Barthold, W., Fergana, .A., IV, s. 559.
Barthold, W., M ool stilsna Kadar Trkistan, Haz. H. D.
Yldz, stanbul, 1981.
Barthold, W., M ool stilasna Kadar Trkistan, stanbul,
1981.
Barthold, W., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler,
stanbul, 1927.
Barthold, W., Turkestan Dozvn to M ongol Invision, London,
1968.
Bilmen, O. N., Byk slm lmihali, stanbul, 1953.
Bretschncider, E., M edievel Researches, London, 1967.

Brockelman, C., slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. N.

aatay, Ankara, 1964.
aatay, N. ve ubuku, . A., slm Mezhepleri Tarihi,
Ankara, 1965.
aatay, N., slm Tarihi, stanbul, 1972.
Donuk, A., Eski Trk Devletlerinde Asker Unvanlar ve
Terimler, stanbul, 1988.
Eberhard, W., in Tarihi, Ankara, 1947.
Eberhard, W., in Tarihi, Ankara, 1974.
Emin, A. E., Zuhru'l-slm, Khire, 1965.
Gibb, H. A. R., Orta Asya Arap Futuhat, ev. M. Hakk,
stanbul, 1930.
Gnaltay, M. ., Trkler'in slm Medeniyetindeki Mevkii,
T.T.K. Kayseri Zabttan, Ankara, 1932.
Gnay, ., Balangtan Gnmze slm Tarihi, Ankara,
1997.
Gngr, H. ve Gnay, ., Balangtan Gnmze slm
Tarihi, Ankara, 1997.
H a m i d u l la h , M., in le lk Devir Mslmanlarnn
Temaslar, .TE Dergisi, VI, stanbul, 1975, no.
1-2, s. 142.
Haan, . H., Trhu'l-slm, Kahire, 1961.
zmirli, smail Hakk, Peygamber ve Trkler, II. Trk T.K.
Tebliler, stanbul, 1943, s. 1013-1044.
Keskiolu, O., mam- Azam, Ankara, 1960.
Kitap, Z., Arap Dili ve Edebiyatnn Gelimesine Trklerin
Yapt Byk Hizmetler, Konya, 2004.
Kitap, Z., Buharada slmiyetin Yayl, Milli Kltr
Dergisi, Ankara, 1977, no. 2-3.
'Kitap, Z., et-Trk fiM ellef t el-Chz, Beyrut, 1972.

Kitap, Z., Hz. Peygamber'in Hadislerinde Trkler, Konya,

2004.
Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar,
Konya, 2004.
Kitap, Z., lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar,
Konya, 2004.
Kitap, Z., slm H idayet Gnei Dou Tran Yurdunda,
Konya, 2004.
Kitap, Z., islmn ilk Devirleride Arap ehirlerine
Yerletirilen lk Trkler, Trk Kltr, Ankara,
1972, no. 112, s. 209-221.
Kitap, Z., M ukaddes evreler ve Eski Hilfet lkelerinde
Trk Hatunlar, Konya, 1996.
Kitap, Z., Orta Asya Arap Fetihlerinin Ekonomik
Anatomisi, At. . 20 Yldnm Yaynlar, IV.
Kitap, Ankara, 1978, s. 1-5.
Kitap, Z., Orta Asya Trklnn slm Kltr ve
Medeniyetindeki Yeri, Konya, 1996.
Kitap, Z., Orta Dou Trk Askeri Varlnn lk Durumu,
stanbul, 1987.
Kitap, Z., Saadet Asrnda Trkler, Konya, 1995.
Kitap, Z., Semerkantda slmiyetin Yayl, Trk D.A.,
sanbul, 1983, no. 25, s. 109-135.
Kitap, Z., Tarih Objektifinde Hz. Peygamberin Hadisleri ve
Trkler, Belleten, Ankara, 1984, XLVIII, NO. 191
192, S. 418-451.
Kitap, Z., Trkistan'n Araplar Tarafndan Fethi, stanbul,
2000.
Kurat, A. N., Kuteybe b. Mslimin Harzem ve Semerkant
Zapt, A. DTCF. Dergisi, 1948, VI, no. 5, s. 394.
Lewis, B., T heA rabs in History, London, 1964.
Ligeti, L., Bilinmeyen Asya, ev. S. Karatay, stanbul, 1945.

Marais, G., Ribat, .A., IX, s. 737.

Muir, Sir VVilliam, The Caliphate ito Rise and Dicline and
Fail, Beirut, 1963.
Muir, Sir VVilliam, The Caliphate its Rise and Dicline,
Beyrut, 1963.
Necib, A., Trk Tarihi, stanbul, 1316.
Rasony, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1971.
Schaedder, H. H., Semerkant, . A., X, s. 469.
Shaban, M. A., The Abbasid Revolution, Cambridge, 1970.
een, R., slm Corafyaclarna Gre Trkler, Ankara,
1985.
Togan, Z. V., Bugnk Trk li Trkistan ve Yakn Tarihi,
stanbul, 1942.
Togan, Z. V., Kuran ve Trkler, stanbul, 1976.
Togan, Z. V., Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981.
Turan, O., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi,
stanbul, 1969.
Turan, O., Trkler ve slmiyet, ADTCF Dergisi, Ankara,
IV, no 4, s. 465.
Yusuf, S. M., Studies in Islamic History, Lahore, 1970.
Yusuf, S. M., Sutudies in Islamic History and Culture,
Lahore, 1970.
ez-Zirekli, H., el-Alm, Beyrut, 1969.
VVambry, A., Tarih-u Buhara, ev. A. M. es-Sedt, Kahire,
1956.
VVelhausen, J., Arap Devleti ve Suktu, ev. F. Iltan,
stanbul, 1960.

YED KUBBE YAYINLARI

PROF. DR. ZEKERYA KTAPI'nn

B T N ESERLERN FTHARLA
SUNAR!!!

Yedi Kubbe Yaynlar PROF. DR. ZEKERYA

KTAPI'nn uzun zam andr bek len en btn eser
lerini y en id en y a y n la m a y a v e d eerli Mellifi
okuyucular ile buluturmaya karar vermitir.
Mslman Trk'n; tarihi misyonunu tanm ak.
O nun slm ahsiyetini k a v ra m a k v e
Onu,
btnyle k u cak lam ak . Onun tarihi varln HZ.
PEYGAMBER'in m b arek hadislerinde kefetmek,
Onu yeni bir coku ile yeniden kucaklam ak, ms
lm an Trk'n K a 'b e -i irfanna kom ak, N
SED D 'nden t VYANA nlerine k a d a r Onun
dkt m barek ehid kanlarnn m anevi bedelini
ren m ek v e. bu s a y e d e kendi zne dnm ek ve
tarihi ahsiyetine yeniden kavumak istiyenler!!!
Bu eserleri okumak bir vecibe ve blfvebldlr.
Ltfen Onlar Okuyunuz! Okutunuz!
Ee, dosta, sevdiklerinize tavsiye ediniz!
Bylece ALLAH katnda bu veblden kurtulunuz!

PROF. DR. ZEKERYA KTAPI'NIN

LK YAYINLANAN ESERLER
* Hz. Peygam berin Hadislerinde T R K VARLII;
* Hz. Peygam berin Hadislerinde T R K BO YLAR I:
Hazarlar, Gazneliler, Seluklular, Moollar;
* Hz. Peygam berin H adislerine Gre: OSM ANLILAR
ve S L M H L A F E T N N T R K LER E N TKAL;

* Bedizzam an Said Nursi ve AN AD O LU M A N

H A R E K E T : Kuvay- Milliye Ruhunun Yeniden
Ayaa Kaldrlm as;
* S L M H D A Y E T G N E D O U T RAN
YURDUNDA: Tala Nazariyesinin k;
* slm Hidayetinin Orta Asyada lk Iklar:
T R K LER N A SIL M SL M A N OLDU?

* ORTA A S Y A D A S L M Y E T V E T RKLER :
M slman T rk Varl Arap Despotizmi
Karsnda;
* D O G U T R K STA N V E UYGUR T R K LER
ARASIN D A SL M Y E T ;

* slm iyeti Seen: L K M SL M A N T R K

H KM DAR V E H AKAN LARI;
* Moollar Devrine Kadar Orta Asya Trk slm
Medeniyeti A R A B D L V E ED E B Y A T IN IN
G E L M E S N E T R K L E R N YAPTI I B Y K
H Z M E T L E R : Hilfet lkeleri;

* Moollar Devrine Kadar Orta Asya Trk slm

Medeniyeti: ORTA A SY A T RKL N N ARAP
D L V E E D E B Y A T IN IN G E L M E SN E YAPTII
B Y K H Z M E T L E R : Tran Yurdu;

* Y EN SL M T A R H V E T R K LER : T R K STA N IN
ARAPLAR TA R A FIN D A N FE T H .