It

It

It

EKONOMNN OKUU
E k o - S p a z m
A l v i n

T o f f l e r

A TOFFLER: "Future Shock" ve "Third W ave" adl kitap

laryla n yapt ve tm dnyada m ilyonlarca m sha satt. Bu iki ki
tab Trkede ok ve nc D alga ism iyle yaynland. "Preview s
and Prem ises" adl kitabyla sosyalist yaplanm ann zellikle Dou
Btoku'nun kn ok nceden tesbit etti. Cornell U niversity'de
dersler de veren T offler bilim , edebiyat ve hukuk dallarnda fahri
doktorluk Unvanlarna sahip.

insan yaynlan 71
alternatif dizi 3

dizgi
birim
bask
eko ofset
cilt
bayrak mcellithanesi
tashih
saffet can
kapak
fehmi demirba
kapak basks
orhan ofset

0-0trZtUSL6 N8SI

insan yaynlan
klodfarer cd. 27/5 trbe/ stanbul
tel: 516 08 28-518 08 78

e k o n o m in in k
-Eko SpazmAlvin Tofiler

eviren
Mete Akok

insan yaynlar
tslanbul 1991

NDEKLER
NSZ, 7
Dnya Kumarhanesi, 11
Enerji/Gerginlik, 29
Modas Gemi Ekonomimiz, 41
Sper Enflasyon Senaryosu, 49
Genel bir Buhran Senaryosu, 57
Eko-Spazm, 65
Buhranla Sava, 81
Gei Dnemi, 89

NSZ

Dnyann, enerji buhran, petrol ambargosu veya

petrodolarlarla henz tanmad, sanayilemi lke
lerdeki ekonomik kaytszln ok belirgin olduu
1972 ylnda, "gelecein bunalm" olarak adlandrd
m bir dosya oluturmaya karar verdim. Bu dosyann
iine, dnya basnndan baz alntlar, ekonomik bir
ka istatistik ve iadamlar ve toplumsal refah yetkili
leri ile yaptm baz grmeleri de kattm. Onlara,
olas bir bunalmn kurumlarm nasl etkileyeceini
sordum. Aldm cevaplarn hibiri doyurucu deildi.
nk byle bir eyi hayal bile edemiyorlard.
Balangta, gelecein daha ok politik ynlerini ele
alan bir eser dnmeme ramen, birou gibi, ksa
bir srede anladm ki, ekonomik durum gittike daha
fazla arlk kazanmaktadr. Bir seneden daha ksa bir
srede, zenginlik, rahatlk, snrsz bir byme gibi ko
nularda sahip olduumuz eski varsaymlarn nasl yer
le bir oluverdiini grmek, gerekten artc idi. Da
ha birka sene ncesine kadar hayal bile edilemeyen
baz korkular 50'li ve 60'l yllarn pembe umutlarn
sanki bir kenara itivermiti.

Temmuz 1974de Esquire Magazini yneticileri,

benden, bundan sonraki bunalmn ayrntl bir incele
mesini yapmam istediler. Bunu kabul ettim, ama tam
anlamyla deil. nk, dosyamn gncelliini kaybet
tiini ve gelecein bunalmnn, bir bunalmdan daha
ok, yepyeni, tuhaf ve baedilmesi ok daha zor bir ey
olacan biliyordum.
Austostan Ekime kadar, Yeni Zellanda, Avusturalya, Singapur, Kopenhag, Londra, Beyrut, Roma ve
ABD'nin birok yerini gezdim. Konferanslar verdim ve
birok kiiyle grmelerde bulundum. Bir babakan,
birok hkmet yetkilisi, ekonomist, i adam, sendika
lideri, feminist, renci, evreci, sa ve merkez grl
bir sr politikac ile konutum: Mitinglere katldm,
buralarda datlan bildirileri okudum. Ksa bir sre
sonra "bunalm" kelimesi hakkndaki tereddtmde
hi de haksz olmadm kefettim.
te bu yzden, Esquire iin yazdm, konusu sa
nayilemi lkelerdeki mevcut bunalm olan "Bunal
mn tesi" isimli makalemde, bu olay, daha ierikli
bir terim olan "eko-spazm" terimi ile adlandrdm. Es
quire da kan bu makale, dramatik senaryolaryla
birlikte, bu kitabn sadece bir blmn oluturuyor.
nk; magazin gazeteciliinin sk kurallar ve yer s
nrlamalar nedeniyle, makale belli bir dzeyin zerine
kamad. Sadece, bunalma ktmser bir bak as
oluturdu; olumlu seenekler ve bunlar nasl deer
lendirebileceimiz zerinde hi durmad.
Makale, basmndan hemen sonra, geni bir tepki
uyandrd. Eko-spazm terimi, bir anda her yerde ko
nuulmaya baland. Birok gazetenin ekonomi ke
sinde, makalenin uzu boylu eletirisi ve incelemeleri
8

yer ald. Esquire yllardr hibir makalenin, mektup

ve dier ekillerde, bu kadar byk bir ilgi toplamad
n bildiriyor. Bununla birlikte, birok dostumu da ii
ne alan geni bir okuyucu kitlesinin makalenin ktm
serlii karsnda dknklma uradn biliyorum.
Futurist (gelecekbilimci)John Mc Hale'in szleriyle
makale, "Sadece ok fazla bunalm; bunun tesinde ise
ok yetersiz" idi.
Szkonusu makalenin zerine kurulu, ama uzunluk
olarak 3 kat arttrlm bu kitap, eletirileri hakl bu
lan kendi hislerime bir cevap niteliindedir. Kitabn
her kesine gncel verileri serpitirdim; makaledeki
karmak baz verileri akla kavuturdum ve buna
lmla baa kmamz salayacak bir dizi "gei dnemi
stratejis'ni kitaba ekledim.
Dnyamz ilgilendiren sorunlarn hepsi de kesin
likle tehdit edici dzeydedir. Dnyann sonu, bir patla
ma veya inilti ile deil, bir eko-spazm ile gelebilir. Bu
nunla birlikte kesinlikle aciz deiliz. nanyorum ki, bu
stratejiler, sadece bunalm dindirmede deil, daha
adil ve makul bir dnya gr yaratmada da bize yar
dmc olacaktr.
zetlemek gerekirse; bu, sanayi toplumlarnn bu
gnk durumunu esas alan ve bu durumu dzeltmeye
ynelik baz yaklamlar getiren geici bir rapordur.
Aylar sren bir aratrma sonucunda, byk bir
hzla yazlan, son sayfalar, Londra'dan New Yorka te
lefonla iletilen ve New York'ta bir gece ierisinde bas
lan Eco-Spazm Report hzl yaymcla bir rnektir.
Umarm, ifade ettii sorunu akla kavuturup, onun
tedavisine ynelik almalarn hzlanmasna katkda
bulunur. Bu amala futurist bir erevede, rapor ek9

linde, kolay okunabilen, ciddi ve karmak konular

mzla ilgilenen bir deneme kitabdr.

10

DNYA
KUMARHANES

Para ve lgnlk Bat edebiyatnn iki byk tema

sn oluturur. Grevlerin, kntlerin ve ykselen fi
yatlarn bilincim izi bom bardm ana tuttuu, dev
krlarn ve artan isizliin kprlere gemek iin birbiriyle yart, hisse senetlerinin deli gibi dnd,
enflasyon ve bunalmn stnlk salamak iin birbiriyle ekitii gnmzde grnen odur ki, dnya para
sisteminin kendisi, lgnln eiindedir. Psikiyatristlerin, akl hastalklarnn en yaygn ve en etkililerin
den biri olarak deerlendirdii "izofreni", cokunluk
ve knt hallerinin abuk aralklarla dalgalanmas
eklinde kendini gsterir. Hasta, kendisi ve d dnya
hakknda ar kayglar tar; uyuyamama, dehet ve
rici ryalar, anlalmaz korkularn yamsra, hayaller
ve halisnasyonlar da olabilir. Bu belirtilerin her biri
gnmz ekonomik atmosferinde mevcuttur. nk
hepimiz gerekle temasn yitirmi "anlalmaz korku
larn" yaygn olduu bir ekonomide yayoruz.
Connecticut'un birbiri ardnca uzanan yemyeil te
pelerinde, Dorset ve Devon'da, Bogota'nn hemen d
ndaki Fnca'larda ve Sydney'in kuzeyindeki iftlikler
de mal sahiplerine dert olan baz kabuslar var. Krlara
11

doru bir yama ordusu gibi akan, iftliklere rekle

nen, hayvan ve mahsul alan, yiyecek, tbbi yardm,
enerji ve sudan yoksun kalm, gz dnm ehirlile
rin grnts bu kabuslarn banda yer alyor.
ehirlerdeki milyonlar, gazete balklarn sinirli
tiklerle okuyup, spermarketler boaldnda, yiyecek
lerini teraslarda yetitirmekten bahsediyor ve kyame
ti getirecek son ykmn yarataca enkazdan nasl
kurtulacaklarn merak etmekten kendilerini alam
yorlar.
Birazn Hieronymus Bosch, birazn da Orson Welles'in yaratt bu kabuslarn asl kayna, sanayi toplumlarnn bymenin snrlarna arpmas ve bunun
dourabilecei muhtemel bir ekolojik karmaa korku
su idi. Daha sonralar bu korkular ekolojik karmaadan apayr olarak ekonomiye de yansd. Bugn iin
ucu dnya para sisteminin, ardnda bir felaket braka
rak kmesi olaslna dek varmtr. Artk, beklenen
gerileme ve k srecinden korunmak iin uzak di
yarlar arayanlar, sadece, gne enerjisi ve yeldeirmeni taraftan, uzun sal garibeler deiller. Londra'da
Jim Slater isimli bir maliyeciden, kendisinin "Hiperenflasyondan kurtulma takm" olarak adlandrd
bir liste hazrlanmas istenmi. Bu takmda: Sardunya
konservesi, bir bisiklet, bir miktar Gney Afrika altn
sikkesi ve bir makinal tfek var. Byk bilgisayar i
letmeleri sahibi, nde gelen, yrekli kapitalistlerden
olup, ii gerei Kaliforniya'nn btn yar iletkenleri
nin geldii yer olan Silikon Vadisi'ne ska giden bir
dostum, hereyin hayal edebileceimizden de kt ola
cana inanyor. O kadar ki; kendisi tenis toplar ve ra
ketlerden oluan bir stok oluturmu.

12

Birou bu soukkanlla katlmlar. New York

Menkul Kymetler Borsas bakan James Needham
"Byk bir sermaye krizinin btn imar, tamaclk,
enerji ve i geliimi planlarn sekteye uratabilecei
ni, binlerce iyerini iflasa srkleyebileceini ve isiz
lik rakamlarn gklere karabileceini" ne sryor.
Bakan Gerald Ford ve Henry Kissinger dnya eko
nomisi iin var olan tehditlerden grltl bir biimde
bahsediyorlar. Fransa Babakan Giscard d'Estaing,
btn sosyopolitik erilerin "bir felakete iaret ettii
ni" sylyor. New York Times btn bunlar yle
zetliyor: "Bir zamanlar delilik ve yamaclk olarak
gzard edilen baz fikirler" u sralarda olduka ciddi
ye alnyor. Her yerde sorulan soru u: yle bir ey bir
daha yaanr m? Szkonusu ey, yiyecek kuyruklary
la balayp Buchenwald ile sona eren, 1930'lar sarsan
Byk Bunalm. 1929"-Bu tarih ardndaki on yl sim
geleyen bir ksaltmadr- bir esili fel etti ve o neslin
politikalarm ekillendirdi. Ve bizler, 70'!erin ortasn
da onun bir daha olmasn bekliyoruz. alas safl
mzla hala tarihin tekerrr edebileceine inanyoruz.
Sanki btn dnya oturaman kenarna yerletiril
mi ve her an dnk trajedinin tekrarlanmasn bekli
yor. Saflmz zdrap vericidir. nk beklenen ey
dnknden daha iyi ve daha kt olabilir, ama kesin
olan birey varsa o da "ayn" eyin olmayacadr.
Aslnda bugn grnen ey ekonomik kargaadan
ok daha derin, geleneksel ekonomi kurallar ereve
sinde anlalamayaeak bireydir. ite bu nedeni#, git
tike daha aknlaan ekonomistler "eski kurallarn
artk ilemediinden" yaknyorlar. Grmekte olduu
muz ey sanayilemenin genel bir krizidir- Sovyetler

13

tipi komnizm ve kapitalizm arasndaki farklar aan,

enerji kaynaklarmz, deer yarglarmz, aile yapla
rmz, kurumlarmz, iletiim tarzlarmz, uzay ve
zaman kavramlarmz ve ekonomimizi olduu kadar
dier bilgi kurumlarmz da paralayan bir bunalm
dr. Bu; gezegenimizdeki sanayi medeniyetinin k
nden ve yepyeni bir toplumsal dzenin ortaya k
ndan baka bir ey deildir. Teknolojik, ama sanayi
ye dayal olmayan, sanayi-zeri bir medeniyet.
Geirmekte olduumuz dnemin, sadece uzun sre
den beri ihtiya duyulan bir "dzeltme" dnemi oldu
unda srar edenler, toplumun ekonomik olmayan b
lmlerinden fkran sinyalleri gzard ediyor olmal
lar. Unutuyorlar ki ekonomik k pekala daha b
yk bir dnmn belirtisi olabilir ve ekonomistlerin
zerinde durmay hi dnmedikleri etkenlerden
kaynaklanabilir. Bunun yannda tarih "tekerrr" et
medii iin ve tamamyla yepyeni bir teknokltre
doru ilerlediimiz iin 1929 buhrannn tekrarn n
lemek amacyla gelimi ekonomilere dikkatle monte
edilen btn "dengeleyici" nlemler yersizdir.
Ekonomistler, bu dengeleyici nlemlerden biri ola
rak, 14470 Amerikan bankasndaki mevduatlar ga
ranti altna alan Federal Deposit Insurance Corporati
on (FDC) (Birleik Mevduat Garantisi Dernei)'ni gs
terirler. ABD'de Federal Reserve System (Birleik hti
yat Sistemi), dier lkelerde ise merkez bankalarnn
da, bankaclar aptalca bir ey yapmaktan alkoyaca
n ne srerler. Sosyal sigorta demelerinin, isizli'',
maalarnn ve emekli aylklarnn ekonomik bir dur
gunluk esnasnda alm gcn oluturaca sylenir.
Dahas btn lkelerde devlet istihdam o kadar by

14

mtr ki, (bu ilerin zel kesimde kacak bir krizden

muhtemelen etkilenmeyecei iin) bu durumun da art
bir dengeleyici unsur olduuna inanlr. (Bir ekonomis
tin bana alayl bir ifadeyle anlatt gibi: Eer herkes
asker olsayd, isizlik problemi ortadan kalkard).
Bu dzenleyiciler bir yana, ekonomistler, kendileri
nin de, 40 sene nceki bilgisayarsz, bilgisiz, karanlk
gnlere gre ok daha gl ve zeki olduklarn vurgu
larlar. Problemleri zme ve tahmin yrtmede, bilgi
sayar destekli, karmak ekonomik modeller, girdi-kt katsaylar ve dier birok alas cihazdan yarar
landklarn; kar devirli harcama, vergi ve kredi
kontrolnde Keynes'i ilalarn nasl uygulanaca ko
nusunda milletvekillerine, babakanlara, bakanlara
ders verdiklerini ve hkmette etkin mevkilere sahip
olduklarn ileri srerler. Yani grnte herey gven
vericidir!

MAJNO TP EKONOMLER

Bununla birlikte, daha yakn bir bak gnmz

ekonomistlerinin "son savalarn veren generallere"
benzediini ortaya karr. Dengeleyici nlemleri ve
aletleri gittike daha fazla, Majino hattnn rmcek
a balam ekonomik karln andrmaktadr- Si
lahlarnn hepsi ilgisiz ynlere tevcih edilmi gl bir
kale. nk btn ura (?) sanayi toplumunun, daha
yeni ve (ondan) kkten deiik bir ekilde dnmne
deil, onun ayakta kalmasna yneliktir. Gemiteki
hibir ey geleneksel sanayi toplumlarn, iletiimin
anlk olduu bugnn dnyasna, Avradolar lara, Pet-

15

rodolar'lara, okuluslu iletmelere ve gangliona benze

yen uluslararas bankaclk konsorsiyumlarna hazr
lamad.
Bu yeni ekonomik dnyann zelliklerinden biri
ulusal dzenleyici mekanizmalarn, uluszeri ekono
mik gereklerle baetmedeki yetersizliidir. Bu zellik
Nisan 1970'de Bernard Confeld'in nvestors Overseas
Service (Denizar Yatrm Hizmetleri)'nin kmesi ve
bunun soncunda ortaya kan skandallar ile ilgi oda
oldu. 1968'e kadar Nassau, Layman Adalar, Liberya,
Panama ve Hollanda Antilleri gibi uzak karargahlarda
konulanan yaklak 165 mterek Fon birok lkeden
yatrmcnn milyarlarn, istedii ekilde idare ediyor
du. lerini posta kutular, sahte brolar ve hatta bir
keresinde "Give Up" isimli bir yattan idare eden, bu
dahi yatrm yneticileri, kendilerini hkmetlerin b
tn dzenleyici nlemlerinin dnda buluverdiler. Ka
ak maliyeci Robert Vesco'nun hayatn kaleme alan
bir yazar kitabnda yle diyor: "Bu durum unu gs
terdi; Panama'da kurulan fakat svire'de Lugano Gl'ne nazr bir villadan Yunan'l bir ynetici tarafndan
ynetilen bir sermaye irketinin Liechtenstein'li biri
nin araclyla Brezilyal ve skandinav yatrmclara
satlmas Panama Mahkemelerinin ilgisini byk ola
slkla ekmez."
Bu sermaye irketlerinin birounun kmesi ve
son olarak IOS'nin Vesco trafndan yamalanmas va
rolan bir gerein sadece su yzne kan blmdr.
Skandallar, fonlarn ktye kullanm, sahte ekler,
yalanc yllk raporlar; arpc birer rnektirler ama bir
dereceye kadar nemlidirler (Tabi enkazn altnda ka
lanlar iin deil). Bunlarn asl nemi; 1929'dan bu ya

16

na ekonomide oluan deiiklikleri vurgulamalar ve

Majino hattnn demodeliine iaret etmeleridir.
Gezegenin her kesine yaylm, binlerce kk
yatrmcya paylarn satan dnya apnda bir sermaye
irketinin oluu dncesi bile gl bir orta snfn
varln gerektirir. 1929'da inanlmaz grnen bir ile
tiim ve teknoloji seviyesini gerektirir. Cornfeld'in ulu
sal snrlarn ok daha telerine ulaabilmesine ve i
lemlerini inanlmaz bir hzla tamamlamasna olanak
veren zel ua ve bilgisayarlar 40 yl nce hayal edi
lemez yntemlerdi.
Hemen hemen ayn kkl deiiklii, geleneksel sa
nayi sisteminin kyle ortaya kan yeni deerlerde
de grebiliriz. Bankaclarn ve yatrm danmanlar
nn ciddi, zel kyafetli, eski kafal muhafazakarlar ol
duu 1920'lerde, hi kimse, bir tek dolarn bile playboy
tavanlaryla dolu bir merkezde defalarca resmedilen
uzun sal sahte bir sosyaliste emanet edileceine ina
nabilir miydi? Bu sorunun cevab kendi ierisinde apa
ktr. Bu; yirmilere, otuzlara artlanan ekonomistle
rin ve onlarn dzenleyici nlemlerinin gln bir e
kilde hazrlksz olduu bir dnyadr.
in daha temelinde, kanunlarn eriemedii ilet
melerle ilgili kontrol tedbirlerinin baarszl yatar.
nk yeni frsatlarn farkna varanlar, sadece kova
tccarlar veya mavi set ayakkablar iindeki pazar
layclar deil, lekesiz nvanlaryla bankerlerdi. Eko
nomik Majino Hattn amay onlar da baardlar.
Bugn, merkez bankalarnn haricinde o kadar ok
lkeye yaylm, hepsi de eitli ulus-zeri grup ve
bankalar kmesi tarafndan sahiplenilen o kadar ok
yeni banka vardr ki hi kimse bunlarn sorumluluu
17

nu yklenmek istemiyor. Eer konsorsiyumdan oluan

bir banka iflas ederse ipin ucunu, kim tutacak? Byle
bir gnll ortaya kacak m? Mesela ABD kendi ban
kalarndan birinin Japon, ngiliz, sveli veya Al
m anlarla ortak sahiplendii yabanc bir tali irketini
nasl dzenleyecek? Bankaclar kendi lkelerinde
apak kanunsuz olan bir eyi darda yapmaktan al
koyan nedir? (Aslnda bu tr eyler allagelmi bir
ekilde yaplmakta. rnein ABD bankalarnn kurum
tahvillerini sigortalamalar, satmalar veya datmala
r yasaktr. Fakat ABD bankalar lke dnda sanki
Wall Street tccarlar gibi davranyorlar).
Bylesine izofrenik bir ekonomide, btn lkeler
bir bakasnn dzenlemesini reddederken, bu dev
bankalarn onlarn glgesinde ilem yapan dierlerinin
bir dzene oturtulmas mmkn mdr? Martin Ma
yer "Bankaclar" isimli kapsaml aratrmasnda n
giltere Bankasnn bir yetkilisinin szlerine yer ver
mi: "Citibank'n Londra'da Amerikan dzenlemeleri
ne uyup uymad beni hi ilgilendirmez." Kitapta, bir
sve Bankasnn Zrih'teki faaliyetlerini denetlemek
isteyen iki svelinin havaalanna kadar polis eliinde
gtrlerek svire'den nasl smrd edildii de anla
tlyor.
Acaba bir bankann st dzey ynetimi, bankalar
detayl anlamay olanaksz klacak kadar byyp, ye
rinden ynetimi benimseyip, eitlendiinde neler olup
bittiini nasl anlyor? Borlar ve alacaklar alt ylda
iki katna kan City Bank karlarnn yarsn, 65 lke
ye yaylm 311 kolu ve tali irketinden salyor. Mer
kez tarafndan etkili bir denetime olanak vermeyecek
kadar hzl ve ok eitli ilemler uygulayan 22.000 de
niz an alana sahip. Bu durumda olan sadece Citi18

bank deil. Morgan Bankn Londra'daki bir yetkilisi

yle diyor: "New York ne yaptm ancak ben onlara
rakamlar gnderdikten sonra anlyorlar. Bu da onla
rn mdahale etmeleri iin ok ge olan bir hafta veya
daha fazla bir zaman demek." Bu artlar altnda Zrih, Osaka, Frankfurt veya New York'taki bir banka
mdr, en temkinlisi bile olsa, btn ipleri elinde tutubalir mi?
Almanya, ngiltere ve ABD'deki banka facialar dik
katleri byk bankalarn bir cambaz gibi zerinde y
rmekte olduklar ipe yneltti. Bunlar gerekten ar
bym, bu byklkleri sindiremez hale gelmiler
dir. Majino muhafzlarnn menzilinden ise oktan k
mlardr. Almanya'da Bankhaus Herstatt ktn
de, ardnda 100.000.000 dolarlk bir bor brakt.
ABD'nin 18 byk bankasndan biri olan Franklin Na
tional sendelediinde, tam bir felaketi nleyen tedbir
ler zorlukla alnabildi.*
Bank Credit Analyst'in ksa bir sre nce yapt
aklamada herey aktr: "1974'n ilk yedi aynda
Avrupa Bankaclnn yaps otuzlarn banka bunal
mndan bu yana grlmemi bir kargaa yaad." ABD
asndan durum ise Mayer'in 500 sayfalk, ayrntl
aratrmas sonucunda belirttii gibi: "Sistemde her an
* Franklin'in denetlem e hisseleri, 1972'de, V atikanla sk b ala
ra sahip, karanlk bir maliyeci olan ve daha sonralar iflasn eiin
deki talyan h km etini ku rtarm ak iin Franklin'in adn ku lla n
m akla sulanan M ichel Sindona tarafndan satn alnm t. Y km
dan sonra FDC Franklin'in posasnn Avrupa'l (Alm an, H ollanda lI ,
A vusturyalI, Fransz, B elik a i, ve ngiliz) ve A m erik a lla rd a n olu
an b ir kon sorsiyum a satlm asna ka ra r verdi. Bu kon sorsiyum ie
yarar ne varsa toparlad. Asla denem eyecek baz borlar da ieren
dk n t Federal htiyat B ankasnn kapsna boaltlarak, kam uya
havale edildi.

19

ortaya kabilecek, milyarlarca dolar tutarnda bor

a vardr. u anda, ina edilen bankaclk yaps
kebilir ve bu borlarn hepsi infilak edebilir. Dozenleyici nlemler bankalarn daha ok bymesine ne kadar
izin verirse, kn getirecei felaket de o kadar b
yk olacaktr.
Sorun; o kadar gven beslediimiz bu dzenleyici
mekanizmann, eskimi ve artk durumu kontrol ede
mez hale gelmi olmasdr. Acaba merkez bankalar
kendi lkelerinde ne derece etkili olabiliyorlar? London County Menkul Kymetler Bankas ikincil banka
lar arasnda bir kriz yaratarak iflas ettiinde London
Times'in ifadesiyle "Birok banka, bankaclk kitapla
rnda yazl kurallarn hepsini inedi". Btn bunlar
okurken kontrol elinde tutmak iin gerekli yeni haber
sistemlerinden yoksun Bank o f England konu ile hi il
gisi olmayan veriler iinde bouluyordu. Eski mekaniz
malarn baarszl ve yeni, denetim altna alnama
yan glerin ortaya k, d kambiyo pazarn; ke
lerinde kumarbazlarn, eyhlerin, okuluslu irket y
neticilerinin, gangsterlerin, fahielerin ve st zmre
pezevenklerinin topland gsterili bir kumarhaneye
dndrd.
D kambiyo tccarlar kendi bankalar adna mil
yonlar kaybeterek, International Currency Review'un
dedii gibi "dviz dalgalanmalarndan muazzam bo
yutlarda kazanlar" elde ediyorlar, I.C.R., bunlarn
araba ve telekzlar- gibi "dayanlmaz cazibelere" boyun
ediini cesurca anlatyor. Merkez bankalarnn sonu
lar acmaszca tketicilere ve vergilere yanstlan (sa
dece son be yldaki) zararlar yaklak 10 milyar do
lardr.

20

KELEBEK ALARI

Eer dnya bankaclk sistemi kontrolden kmann

eiinde sallanyorsa, bunun bir nedeni kulaa tatl
gelen "Avradolar" kelimesidir. Jetler, bilgisayarlar,
nkleer bombalar, DOT ve bikiniler gibi Avradolar da
1929'da yoktu. Bunlar sanayi medeniyetinden, sanayizeri medeniyete gei dneminin rndr. Bilgi sa
hibi olmayan biroumuz iin Avradolarlar ABD dn
da muhafaza edilen ama normal ulusal bankaclk ku
rallarna tabi tutulmayan yeil srtl Amerikan bank
notlardr. Bunlar bir bakma devletlerin zerinde bir
para birimidir.
Hayale benzerler, neredeyse fiziktesi bir eydirler.
Bir Avrupa veya Asya bankasna yatrlm gerek te- davldeki "sahici para" olabilirler. Veya sadece eitli
defterlerin yapraklanndaki karmak kaytlarda varo
labilirler. rnein bir Amerikan okuluslu irketi ikago'daki bir bankadan Milan'daki bir bankaya 10 mil
yon dolar nakledebilir. Milan Bankas, bu nakilin des
teiyle, Manchester veya Marseille'de zor durumdaki
bir irkete 50 milyon dolar gnderebilir. Gerek anlam
da para deiimine gerek yoktur, ellerinde, yeil bank
notlarla dolu antalar tayan kuryelere de ihtiya du
yulmaz. Ama zerinde merkez bankalarnn hibir de
netimi olmad 50 milyon dolar ngiltere veya Fran
sa'ya girecektir.
Bylece byk Avradolarlar Almanya'da, Belika'da
veya Bahamalar'da toplanarak, yerel ekonomilerini e
kip evirmek iin uraan politikac ve uzmanlara b
yk sorunlar yaratacaklardr. Avradorlar bazen enflas
yonu arttrrlar, bazen demeler dengesini altst cder21

ler, bazen de herhangi bir karmaada hemen yer dei

tirebilecekleri iin, tedavldeki para miktarn byk
oranda deitirirler. Bu konuda karmak bir kitap ya
zan Jane Sneddon Little, bu etkileri krmaya alan
merkez bankas yneticilerinin durumunu "kelebek
ayla bir fili yakalama" abasna benzetiyor. Kitab
nn bir baka yerinde ise yle diyor: "Dnyann en
gl lkeleri bile ekonomilerini, bu hayaletlerin dala
verelerinden korumuyorlar."
Avradol arlar bir sorun haline getiren ey oumu
zun onlar sevmesidir. Avradolar Ruslar ve Araplar
sevdi, nk; onlara ABD dndaki dolarlara ulama
imkan verdi- Eer dolarlar ABD iindeki bankalarda
tutulsayd, herhangi bir gerginlik esnasnda ABD h
kmeti bunlar dondurabilirdi. Avradolar Amerikan
okuluslu irketleri sevdi, nk; Donu, Piaster, Di
nar veya Bahta gre daha gvenli ve daha kolay ula
labilirdiler. Ve Avradolar zellikle bankaclar sevdi,
nk ne kadar ve ne zaman isterlerse, merkez banka
larnn ihtiyatla ilgili herhangi bir snrlamasna arp
madan bor verebiliyorlard. Bylece ok kazanl bir
ekilde bor verip, gerek, yani, ulusal (bu yzden de
d-metlenebilen) parayla toplayabileceklerinden, ok
daha byk miktarlarda krediyi toplayabiliyorlard.
Bugn Avradolarlarn yaklak 180 milyara yakn
^hibir devlet kontrol mekanizmasna yakalanmadan
babo dolayor. Bir ke yazarnn "IOU*lardan olu
an bir papatya zinciri" olarak niteledii Avrupa Para
Sistemi kimsenin anlayamayaca, kontrol edemeyece

* n gilizce "b en sa n a b orlu yu m " a n la m n a gelen I O w e U

(you)'nun ksaltm as bir eit bor senedi.

22

i ve ynetemeyecei kadar bymtr.

"HER YERDE"K DOKUNALAR

Avradolarlarla birlikte ulus-zeri bankalarn by

mesinin de bir rastlant olmadn sylemek herhalde
gereksizdir. Bunlarn her ikisi de bir baka yeni koru
ma hizmet etmek iin geliti. Bu kurumun ad "Dn
ya", dier adyla "okuluslu" veya (bazen) "ulus-zeri
irket"dir.
Byk, uluslararas irketler elbet de yeni deildir.
Daha 20. yzyln balarnda "United Fruit", "Standart
Oil", ve "International Nickel" gibi irketler dnya a
pnda i gryorlard. "Amaconda Cupper" ve "Coca
Cola" hemen ardndan listeye girdiler. Daha sonralar
Hollandadan "Philips", ngiltereden "mparial Chemi
cal Industries" ve "British Petroleum", Almanya'dan
I.G. Farben, svireden "Nestle" geldi. Bu irketler
muz topladlar, petrol aradlar, ikolata paketlediler,
alkolsz iki, diki makinas ve buna benzer eyler sat
tlar.
Ama, uydu ve bilgisayar alarnn ortaya kp, telekominikasyon ann balamas ve Amerikan irketle
rinin Avrupa'y istila edip "okuluslu" patlamay ger
ekletirmesi ancak kinci Dnya Savandan sonra ol
mutur. 1950 ylnda Amerikan irketleri balca Ku
zey Yarmkre ve Ortadou'da ve ierii byk lde
petrol ve mineral olan 12 milyarlk d-yatrmda bu
lundular. 1968 ylna kadar bu, te ikisi Avrupada ve
ierii doal zenginliklerin karlmasndan ok imalat
ve ticaret arlkl bir rakam olan 65 milyara frlad.
23

1960'larda dolarn talihinin ters dnmesi ile Courtaulds, Bayer ve Pechiney gibi firmalar Amerika'ya geti
ren bir Avrupa yatrm dalgasna dnt.
Bugn ok uluslu irketler dnya retimine ege
mendirler. yle ki "Detente"nin gelimekte olan lke
ler zerindeki etkisi hakkndaki bir raporunda, Latin
Amerikal ekonomist Horocio Godoy, 140 Amerikan o
kuluslu irketinin toplam satlarnn 380 milyar dolar
olduunu belirtiyor- Bu rakam ABD ve SSCB dnda
btn lkelerin milli haslalarndan daha fazladr. Ba
z irketler, ekonomik olarak, iinde altklar lke
den daha byktr. Amerikan Senatosu Mali Komite
sinin 1970 istatistiklerine dayanarak brt milli hasla
lar karlatrd bir alma; General Motorsun, G
ney Afrika'dan; Ford'un, Avusturya'dan, Exxon'un, Da
nimarka'dan; ITTnin Portekiz ve Peru'dan daha b
yk olduunu ortaya karmtr. okuluslu irketler,
kendi istihbarat alarn, uak filolarn, bilgisayar
bankalarn iletirler. Btn konularda genellikle iin
den ktklar lkelerden bamsz kendilerine zg bir
d politika izlerler. 1973 Petrol krizinde Exxon yneti
cileri Amerikan birliklerinin petrol tedarikini kesmeye
ynelik artma verilerini Suudi Arabistan'a bu nedenle
verdiler. ITTnin Ailende Ynetimi sallandrmas iin
Amerikan Hkmetini sktrmas, hatta bunun kar
lnda bir miktar para teklif etmesi de buna iyi bir
rnektir. (Geri Amerikann, bu i iin, sktrlmas
na gerek yoktu, ama, bu apayr bir konu) okuluslu
irketlerin hareket tarzlar, sksk, iinde bulunduklar
lkenin ekonomik politikasyla akabilir. Bu durum
sadece gelimekte olan zayf lkelere has deildir. In
giltere'de, fiat komisyonu Shell Chemicals'm %50 ora
nnda fiat art istediini reddedince, irket Ingilte24

reye yapt satlar durdurma tehdidinde bulundu.

okuluslu irketler, ekonomistlerin "teknolojik rasyonalizasyon" olarak adlandrdklar gelimeden ya
rarlanmak iin kollan svadlar. Kk irketlere gre
en son teknolojiyi daha etkili bir ekilde kullanp, k
k irketlere gre daha ucuz retim yapabiliyorlar.
Yerel ekonomilerin zelliklerinden yararlanarak, lke
nin birinde paralan retebilir, dierinde montaj ve
rtularn yapabilir, bir ncsnde boyayp hazr
hale getirebilir, drdncsnde depolayabilir, beinci
sinde de satabilirler. Projelerini, hkmetleri bala
yan ulusal snrlarn zerinde ok daha iyi koordine
edebilirler. Yanta olduka nde olan IBM, 360 bilgi
sayarnn retimi iin Almanya, Ingiltere ve Amerika
arasnda koordine salad. Ama bunlarn hibiri Dn
ya irketlerinin bymesinin asl nedeni deildir.
Ayn paralarn idare eden bankalar gibi okuluslu
irketler de tek bir lkenin kanunlaryla bal, kk
irketlerin sahip olmad bir zgrlkten yararlan
yorlar. okuluslu bir irketi ele almak kvranan bir
bal iki parmakla yakalmak kadar zordur. "Yaratc
muhasebe" sayesinde, vergi ykmllklerini bir lke
den dierine kaydrarak en aza indirirler. retimi, c
ret, gvenlik ve salk koullarnn daha dk olduu
lkelerdeki tesislerine aktararak herhangi bir lkenin
igc standartlarndan kurtulabilirler. Eer bir lke
evre kirlenmesine kar sk nlemler alrsa, okulus
lu irket, retimi, nehirlerini kolayc kirletebilecei bir
baka yere kaydrr. Dahas okuluslu irketlerin, de
melerini hzlandrma ve yavalatma kararlar, lkeler
aras dviz aknda ulusal planlar, demeler dengesi
ni, dviz kurunu altst eden ani deiiklikler yaratr.

25

Buhran sonras dnemin dzenleyici tedbirleri oku

luslu irketler gznne alnmadan hazrlanmtr.

DEKEN DOLAR

Dnya ekonomisini eski kabuuna aykr bir ynde

deimeye zorlayan etkenlerden biri de oynak dviz
kurlardr. Eskiden standart olarak altnla dengede tu
tulan dviz kurlar, gnmzde, her an deien bir sis
teme balanmtr. Sper sanayi devriminin en gze
arpan nitelii zel, enformasyonel ve mlk ilikilerin
de gittike hzlanan bir deiim ve bu deiikliklerin
hi durmamasdr. Oynak dviz kuruna gei uluslara
ras para sistemini de bu deiikliin iine itti.
Avrupa'nn ykntlar ierisinde, dolarnsa kral ol
duu II. Dnya Sava'nn hemen sonrasnda New
Hampshire'n Bretton Woods isimli bir kasabasnda
yaplan bir toplantda dolarn dier paralarla resmi de
iiminde kullanlacak deerlerini donduran bir anla
maya varld. Bu anlamaya gre dolar bu deerlerden
ancak, art veya eksi yzde birlik bir deiime uraya
bilirdi. Bunun bir gerei olarak Dolar altn karsnda
sabit bir kura baland ve ABD Hkmeti dolara bu
deer zerinden ilem yapmay kabul etti. Bu deer
Ons bama 35 Dolard. Btn bunlarn amac; Dolarn
zerine kurulu; herkesin, her zaman bir dolarn ka
Pound, Mark veya Yen olduunu tam olarak bilebilece
i; nispeten kararl bir sistem yaratmakt.
Bu nispi kararllk, gayet aka grld gibi, di
er kapitalist ekonomilerin zayfl karsnda ABD
Ekonomisinin stnlne bamlyd. Ama ABD'nin
26

stnl Almanya, Fransa ve Japonya'da 50'lerde g

rlen ekonomik canlanma ile solmaya yz tuttu. Ame
rikan irketlerinin, dolarlar dardaki fabrikalarna
aktarak ABD demeler dengesini bozmas, bu stn
l iyice azaltt. Ve en sonunda Vietnam Savann
maliyeti, ekonomik g dengesini altst etti.
G dengesindeki bu deiiklik on sene ncesine
kadar birok ekonomistin farknda olduu bir gerekti.
Bu ekonomistlerden birisi Belika'l bir Marksist olan
Ernes Mandel'dir. Mandel 1965'de yazd bir yazda
yle diyor: Bugn ABD'nin dier lkelerdeki toplam
ykmllkleri, ABD'nin toplam altn stoundan daha
fazladr. Bunun anlam udur: Yabanc btn banka
lar, borlarn ayn anda ve hemen dolar deil de altn
olarak isterlerse, ABD btn altnlarn kaybeder ve
dolar ker. Mandel hi de haksz deildi.
15 Austos 1971de kapdaki enflasyon, yerle bir ol
mu demeler dengesi, Dolarn (resmi deil ama) ger
ek deerindeki d, karsnda, ABD Hkmeti bir
aklama yaparak, bundan byle hi kimseye 35 dolar
karlnda altn vermeyeceini duyurdu. Dviz kurla
r o kadar lgnca dalgalanyordu ki, drt ay sonunda
anahtar hkmetlerin hepsi, kurlar serbest brakmak
zorunda kald. Ve ortada hibir "kararllk" iddias kal
mad.
O zamandan beri, saysz konferans dzenlendi, fa
kat belirsizlik bir trl silinemedi. Oynak kurun fazi
leti ve gnahlar zerinde neredeyse tabu haline gel
mi karmak tartmalar var. Ama ortada, oynak kur
la nasl baa klaca bir yana, oynak kura geiin so
nular zerinde bile ortak hibir fikir yok.
Eskiye ait btn kuramlarn ve btn ekonomile
27

rin, dn olmayan bir biimde iine ekildii ulusla

raras ekonomik yann kurallarnn ne kadar deiti
ini bylece grdk. Artk ortada, ok daha byk
meblalarn dnd yepyeni bir dnya kumarhanesi
var.

28

ENERJ/
GERGNLK

Btn dnyann iinde bulunduu, bu ekonomik

yarta en nde gidenler, hi kukusuz, petrodolar ka
zanlaryla, petrol eyhleridir. Dnya para tarihinde
ilk defa bir grup lke bu kadar abuk ve kesinlikle, bu
kadar byk bir ganimeti elde edip, btn sistemin
dzenini bu ekilde bozmamt. Sanayilemi lkeler
tamamen akaryakta dayal birer monokldrler. Ge
lecein toplumunu eitlendirilmi bir sosyal tabana
dayanaca gibi, eitlendirilmi bir de enerji tabanna
sahip olacaktr. Bununla birlikte, u an iin, petrol pa
ralarn tekrar devreye sokmak -demeler dengesinde
felaket sonular grmemek iin sistemin geribeslemesini yapmak- bankaclk sisteminde, daha nce grl
memi bir gerginlie neden oluyor. Byle bir sorun b
rakn yirmileri, otuzlar, Ekonomik Danmanlar Kon
seyi yesi Garry L. Seevers'in dediine gre "5.10 yl
ncesine kadar hayal bile edilemeyecek bir sorun" idi.
Araplar ve petrol reten dier lkeler seneler sonra
1973'te kartellirini etkin bir ekilde organize edip, ta
kip eden onbe ay ierisinde ham petroln fiatn yz
de 400 arttrdktan sonra, Orta Dou byk bir para
dalgasnn iinde kald. 1974 Temmuzunda Dnya
29

Bankasnn yapt bir tahmine gre 1980e kadar, pet

rol ihra eden lkeler 653 milyar dolarlk bir servetin
sahibi olacaklar. Bu servet 1985'e kadar 1.2 trilyona
ulaacak. Amerkan Hazine Mstearlnn daha so
ukkanl tahminleri ise bu deerin 1980e kadar 200250 milyar dolar olaca dorultusunda. Yeni nesil
ekonomistler bu fnansal birikimin kontrol edilebilece
ini sylyor- yani dnya para sistemini altst etme
den.
Ama ekonomistler sistemin petrodolar sorunuyla
baakabilecek yeterlilikte esnek olup olmad ze
rinde tartrlarken, btn hesaplarn yanltabilecek
ok nemli bir hususu gzard ediyorlar. Bu hususu;
Floridah bir profesr olan Howard T. Odumun sve
Kraliyet Akademisine sunduu bir raporda ortaya att
ve btn enerji uzmanlar ve mali bilginlerce dikka
te almayan "Net Enerji" kavramdr. Sanayi iin elve
rili petrol rezervlerini ve dier btn enerji kaynakla
rn deerlendirmede yaplan btn hesaplar "net" de
il potansiyel "toplam"a dayaldr.
Libya, Louisiana veya Kuzey Denizinden X varil
petrol veya Rocky Dalarndan X ton kmr karlabi
lecei hesaplanr. Bu saylar doru olabilir. Ama bu
miktarda enerjiyi elde etmek iin belli miktarda enerji
harcamak gerekmektedir. Denize kurulmu her petrol
kuyusu, her kmr oca veya her nkleer tesis bir
enerji kazancyla beraber, bir enerji harcamasn da
temsil eder.
Bu durum, elverili enerji miktarnn sylendiin
den ok daha az olduunu gsterir. nk gn getik
e kmr ve petrol iin daha derinlere inme ve daha
karmak nkleer tesisler yapma zorunluu karsnda
30

enerji elde etmek iin sarf edilen enerji masraflar

(da) artmaktadr. Bu masraflar gzard etmek; bir
maazann gelir defterine sadece sat bedellerini kay
dedip, satlan mallarn tm giderlerini unutmaya ben
zer.
Tablo hi de berrak deildir. 1929'dan bu yana elde
edilen "net" enerjiye bakarsak, enerji masraflarnda
hzl bir art grrz. Amerikan Jeolojik Aratrma
Dernei yesi M. King Hubbert, aratrma iin kazlan
her brime den, karlan petrol miktarn lerek,
daha az pezrol iin, daha fazla masraf yapldn gs
termitir. 1930larn Amerikasnda kazlan her ayaa
275-300 varil ham petro dyordu. 1970*.; kadar bu
rakam 20-30 varile dt. Net enerji kavramnn en
nemli sonularndan biri; enerji asndan alnacak
olursa (dolar deil) Arap petrolnn kmr ve nkleer
enerjiden kesinlikle daha ucuz olduunu ortaya kar
masdr. Odum, ayrca, sanayilemi lkelerde son
gnlerde artan enflasyonun sebebinin (de) net enerji
masraflarndaki art olduunda srar ediyor.
Burada enerji, ekonomi ve mevcut durumu kkl
bir ekilde deitirebilecek dier alternatif kaynaklar
tartmayacaz. u an iin, "1929"la mukayese edile
mez ve geleneksel ekonominin zmlemede yetersiz
kald yepyeni bir durumun varln kabul etmemiz
yeterlidir.

AIRI KITLIKLAR

11 Ocak 1931 tarihli "St. Louis Post-Dispatch" ga

zetesinde Fitzpatrick imzal bir karikatr, 19301u yl31

lann artlaryla, u anda yzyze olduumuz artla

rn, birbirinden ne kadar farkl olduunu, ok ak bir
biimde gzler nne serer. Karikatr; st ste ka
reden olumutur. Altnda "ok fazla petrol" yazl en
st karede gklere petrol fkrtan petrol kuyular res
medilmi. "ok fazla buday" alt yazl orta karede, dolup-taan petrol ambarlan grlyor. Bir orba kuyru
unun grld alt kare ise "ok fazla sefalet" altyazl.
Ar retimle uramak durumunda kalan, buna
lm dneminin ekonomist ve politikaclan, talebi arttrabilmek iin halkn alm-gcn arttrmaya urat
lar. Ekonomist Leonard Silk'in deyiiyle bugnk buh
ran "en arpc belirtileri yiyecek ktl, artan yiyecek
fiatlar ve petrol ktl ile artan enerji fiatlar olan bir
arz yetersizliidir.
Dnya nfusu 1929'dan bu yana iki kat artmtr ve
hzla, artmaa devam etmektedir. Bu durum bizi daha
karl arazi ve kaynaklar kullanmaya zorlamaktadr.
Nfus ve kaynaklar arasndaki bantlar, aratrma
larn ortaya koyduundan daha karmaktr, ve mane
vi deerlerle, politikayla, snflararas ilikilerle, dinle
ve kltrle, aratrmaclarn kabul ettiinden ok da
ha fazla iiedir. Nfusun, kaynaklardan daha hzl
arttn ve artacan, ngren Maltuzcu inan; insa
nn kltrel ve teknolojik hayal gcyle byk kay
naklar yaratabileceine hi ans vermez. Sonuta dn
yay kyamete srkleyen bu tr dz kabullenmeler,
gnmzde moda olan karamsarla snmaktan ba
ka birey deildir. Bununla birlikte, periyodik bollukla
rn yansra, yiyecek ve boksit, bakr, kurun, kromit,
manganez ve magnezyum gibi (dier) hammeddelerle

32

olas ktlklarn varln kabul etmek, hi de bu moda

ya uymak anlamna gelmez.
1929 Dnyas koloni anda yayordu. Tamamyla
yeni bir politik dzenin ortaya kt gnmzde;
ucuz kaynaklar ve uysal yerliler dnemi sona ermitir.
Gl lkeler sralamas belirigin bir ekilde dei
mektedir. Bu yeni dnya dzeninin yerine oturmas
savalar gerektirebilir. Ama, sonuta; kapitalist veya
komnist, sanayilemi lkelerinin u an ellerinde bu
lunan bu muazzam g azalmak durumundadr. Ve u
anda fakir, geri kalm veya gsz olarak deerlendi
rilen birok lkenin gc artacaktr. Bu; sadece radkal
sol kanadn veya topyaclann gr deildir. Bu g
r irketler dnyasnda bile gittike daha fazla tann
maktadr. Amerikan Ticaret odasnn ba ekoomisti,
Dr. Kari Medden'in deyiiyle "Sanayilemi lkeler ile
hammadde reticisi lkeler arasndaki g dengesinde
byk bir deiim dnemi yayoruz." 1920lerde anti
kolonici grlere sahip en azl bir militan bile bu ka
darn mit edemezdi.

METABOLK PATLAMA

Deiime uram ekonomik artlarn bu ekilde

hazrlanm bir katolou bile; gelecein, gemii aynen
tekrar etmeyeceini (yani gelecein ekonomik krizleri
nin, gemiinkilerden farkl olacan) ispata yeterli ol
mayabilir. Hesaba katlmas gerekli iki tane de psiko
sosyal faktr vardr.
Birincisi; yksek teknoloji sahibi toplumlar 40 yl
ncesine gre daha fazla eitlenmilerdir. Yeni i sa
33

halarnn says byk lde artmtr. Artk daha

fazla altkrlrler, daha fazla kar gruplar ve daha
fazla politik g vardr. Blgesel farkllklar kaybolaca
yerde, daha fazla younlayor. Britanya'da sko'lar
ve Galler kendi ynetimlerini talep ediyorlar. Beli
ka'da duvarlarda "Pouvoir aux Provinces*" yazlar
okunmaktadr. Fransa'da Korsikallar ve Bretonlar
ayrlmak iin homurdanyorlar. Kanada'da Qyebec ve
Britanya Kolombiya's eyaletleri, toplumun btnn
den farkl olduklarn zerine basarak vurguluyorlar.
Amerika'da btn milletlerin iinde kaynat pota,
yeni oulculuk akmlaryla atrdyor. Toplumsal e
itlenmeye ynelik bu tarihi deiiklik, montaj dne
minin en belirgin zellii olan standardizasyon ve tektiplie byk bir kartlk tekil etmektedir. Bu ok e
itlilik; toplumun sanayi tabanndan kaymakta oldu
una; monokltrden, okkltrlle doru yol ald
na iaret etmektedir. Ekonomik bunalma; monokltrn gsterdii tepki ile, okkltrn gsterdii tepki
farkldr.
70'leri, 30'lardan deiik klan ikinci can alc faktr
de sorunlarn parlama hzlarndaki farkllktr. Her
ekonomi, kendini belirli bir srate uydurur. Hkmet
lerin ekonomik deiimlere tepkileri, i muameleleri
nin hz, hep, "kltrel srat" diyebileceimiz bir siste
min paralardr. Yeni iletiim ve tamaclk teknoloji
lerini ele alrsak, bugnk ekonomi, byk bunalm ve
hemen ertesine gre birka kat daha hzl ilemekte
dir.
"Gelecek oku nda (Future Shock) teknolojik ve
* P o w o ir A ux Provinces: ktidar, eyaletlerindir.

34

toplumsal deiimin hzlanmasnn kii ve kurumlarda

yolat ciddi bozulmalar anlatmtm. imdi bu hz
lanma ekonomide de bagstermitir. te bu nedenle
Fortune halihazrdaki ekonomik buhrann ne kadar
artc bir hzla ortaya ktn tedirgin bir ifadeyle
anlatyor. Business Week kredi bymesi ile ilgili baz
rakamlar aktardktan sonra yle devam ediyor: "Eko
nomi bakanlnn ne kadar abuk byd hayret
vericidir. Aslnda daha da artc olan, evvelce anlat
lan Avradolarn byme hzdr. 1960'larn ortalarn
da, bu para ve kredi havuzu yllk ortalama %25'lik bir
hzla artyordu. Bu hz 1969'da %50'ye ulat. Bunu ta
kip eden yl iinde bu hzda bir dme grld, ama
bu rakam 1973'de tekrar %37'yi buldu. Ne olursa ol
sun, bylesine hzl bir byme, derin "uyarlama zor
luklarnn varln gsterir.
Avradolarlar, byk bir sratle oalp bydkleri
gibi; elektronik hzlarla da yer deitirirler. Ekonomist
Jane Little; bunlarn hzlarnn, merkez bankalar iin
yaratt korkun problemleri ele alrken, parann, bir
lkeden, dierine, yar edercesine dolamn "hayret
verici" olarak deerlendiriyor. Bu deimeler, gerek
ten o kadar hzldr ki "sve gibi bir lkenin btn pa
ra stoklarnn te biri byklnde meblalar "bir
gece ierisinde" toplanabilir ve sonuta doal olarak,
banka facialar da alas hzlarla geliiyor.
Gnmzde, irketler, sermayelerini 24 saat gibi
ksa dnemler iin bile datyorlar. Elde bulunduru
lan tahviller de devaml bir deimektedir. Bir Pitt
sburg retim firmas yetkilisi yle diyor: "Bu gnk
pazar artlar iinde, bir eyi elde tutmak, 'kendi ipini
kendin ekmek' demektir.

35

Bu srat sonucunda, para ile birlikte; kurumsal

ilikiler, planlar, insanlar da ok abuk deimeye ba
lad. rnein 1974'de Amerikan reklam endstrisinde,
bir ajanstan, dierine nakledilen para miktarnda
%26'lk bir art kaydedildi. Detroit'de otomobil reti
cileri nlerindeki bir seneyi planlamak yerine 60 gn
lk erevelerde i gryorlar. Ingilterede i bulma
dan sorumlu bakanlk; isizler listesine, hergn
300.000 ile 350.000 arasnda insann girip ktn bil
diriyor. Bu rakamn, toplam alan nfusla karlat
rldnda, ok fazla olduu grlr. Deiimin bu hz,
her kesimden insan etkileyen, sinirli ve ksa sreli du
rumlar yaratyor. Byle bir durumda iki ey ortaya
kar. Sistem eitlenmeden tr daha karmak hale
gelir ve sistemin metabolik hz ok artar. Bu iki fakt
rn birlemesi ise -karmaklk ve hz- patlayc bir et
kiye sahiptir.

AIRI YKL SSTEMLER

Ekonomik nedenlerden apayr olarak, uyum ve bilgi

yetersizliklerinin etkisiyle ar yklenmi, sendeleme
ve ykmn eiine gelmi toplumsal sistemlerimiz ile
yeni bir ekonomik krize yaklayoruz. Sanayi toplumunun dayanaklarndan biri doulukla belirlenmi hedef
lere ok youn ve hzl; bilgi, enerji ve para akdr.
Fakat bunam sanayimizin ihtiyar yaps bu artlar
yerine getirmeye uygun deildir.
Klasik 1929 tipi bunalmlarda, ekonomilerin derdi
ar retim idi; enflasyon dneminde talep lgna
dnd. Bugn ise, bu ikisi arasnda dzensiz bir titre -

36

im dnemi yayoruz. Bu iki kutuba gerili elik bir te

lin tngrdamas gibi; Beyaz Saray bir ay vergi indiri
minden, bir sonrakinde vergi artndan bahsediyor.
Tketiciler bir gn, harcamalarm ksp, tasarrufla
enflasyonu dizginlemeye tevik edilirken; ertesi gn,
alveri yapmak vaanseverlikle zdeletiriyor. Majino muhafzlar, bir sonraki hedeflerini bilmeden taret
lerini ateleyip duruyorlar.
Borsadaki titreimler ac bir akaya kaynak oldu.
Seneler nce J.P. Morgan a borsay tarif etmesi isten
diinde, cevab "dalgalanan bir eydir" olmutu. Bugn
Financial World dergisi "dalganma oku'ndan bahse
diyor ve yle devam ediyor "Pazar hareketleri o kadar
artt ki, normal olarak aylarla deien flatlar, hafta
larla; haftalarla deienler gnlerle; gnlerle deien
lerse saatlerle deimeye balamtr. Pazarn gelecei
bu kadar abuk grmesi mucizedir! Eer hz byle art
maya devam ederse 21. yzyldaki ilemleri nmz
deki hafta ierisinde yerine getirmeye balayabiliriz,
dikkatli olun."
Belli bir gr asna sahip herkesin; dikine hzla
den flatlar kadar, fat dalgalanmalarndan da kork
mas gerekir. nk her ikisi de sistemin kararszl
na iarettir.
Bu lgnca titreim sadece borsaya zg de deil
dir. Baron Dergisinin u szleri tccarlarn da ne ka
dar tedirgin olduunu gsterir: "Birok tccar bir tr
nostalji ierisinde, yl ncesinin, nispeten dzenli ve
herkes tarafndan kabul gren fat sistemine zlem du
yuyor. nk bu ar dalgalanmay tedirgin edici bu
luyorlar... ve yksek fiatlar onlar da korkutuyor. M
sr'daki 3 sentlik deiimin yaratt heyecan hatrl

37

yorlar. Gnmzde artk limitleri zorlayan deiiklik

ler sradan eyler ama artk heyecan verici deil, kor
kutucu."
Tedirgin olmakta hakllar nk, sistem analizi, bu
lgn titreimlerin, genellikle bir kn nbelirtisi
olduunu sylyor ve bu titreimler toplumun birok
kesiminde kendini gsteriyor. Btn bunlarn sonucu
dalgalar halinde bozulmalar ve kklar. Posta tekilat
lar, salk sistemleri, trafik, gvenlik ve hfzshha
hizmetleri, sanayi sisteminin gerektirdii dzenlilik
yerine, ani ylmalar ve ardndan takip eden ani bo
almalar sreci ierisinde iliyor.
Sistemlerin karmakl ve birbirleriyle balantl
oluu, byk lekli ykmlarn olasln arttryor.
Sistem analizci Roberto Vacca; son yllarn en kramsar
kitaplarndan biri olan "The Corning Dark AGE" (Yak
laan Karanlk Dnem") adl kitabnda yle iddia edi
yor: "Byk sistemlerin tehlikeli, dzensiz ve ekono
mik olmayan boytlarda eitlenmesi, sonuta, en azn
dan bundan nceki bymeyle ayn ldeki bir ykm
getirecektir." Vacca birbiri ardnca ortaya kan kn
tler sonnda toplu kn geleceini tahmin ediyor
ve olacaklar 1965'te olanlara benzetiyor. (1965'de Kanada'dan New York'a kadar byk bir blge elektrik
kesintisi nedeniyle karanla brnm; buna su ke
sintisi, telefon irtibatlarndaki arzalar, gaz yokluu
gibi olaylar da eklenmi ve btn bunlar sonuta hare
ket edemeyen aralarn tkad yollar; su, elektrik ve
oksijenden yoksun, ilemez haldeki hastaneler ve sus
kun radyo istasyonlar dourmutu. Roberto Vacca ki
tabnn son blmnde, sz konusu ykmn, bu sistem
lere tamamen baml sanayilemi toplumlarda mil

38

yonlarca insann lmne neden olacan ne sr

yor.
Bu tr felaketlerin olasln kabul etsek de, etme
sek de u bir gerektir ki; 1929 dnyas, hereyin daha
basit ve daha ar iledii ve, a ve isiz olsa bile, her
bireyin dzen iindeki yerini az ok bildii bir dnya
idi. Hzl deiim, eitlilik ve karar gerginlii altnda
ki gnmz dnyas iin bu durum geerli deildir.
Belirsizlik altnda ezilen milyonlarn kimlikleri para
lanm, sisteme olan inanlar kaybolmutur. Bu psi
kolojik gerek ok nemli ekonomik sonular dourur.
ngiliz Parlemantosu yesi ve Avrupa Konseyi Bakan
yardmcs Raymond Fletcher yle diyor: "Enflasyon
hakkndaki allagelmi gre katlmyorum. Ekono
mik ykmn toplumsal sonularndansa toplumsal ger
eklerin ekonomik ykm getireceine inanyorum."
Raymond Fletcherin Gelecek oku ile ilgili dn
celeri de yle: "Gelecek oku, toplumsal gereklerle
ok ilikili. nsanlar gelecei ok hzl kouyorlar. Bu
harekette biraz da panik var. Somut olan hereyi, bir
an nce yakalamak zorunluluu duyuyorlar. Sanki ak
si taktirde, bu ans tamamen kaybedecekler. Bu
SENDROM ekere yneltilen hcumda grlebilir-insanlar, ngiltere'den kta Avrupasna geip, btn e
ker stoklarn temizliyorlar. Herkes, daha fazlasn is
tiyor. Bu; geliimin itici gcdr. u andaki fark; in
sanlarn gelecekten korktuklar iin hereye, u an sa
hip olmak iin hcum etmeleri... Bu durum enflasyo
nun aklamasnda, dier ekonomik boyutlu tartma
lardan daha nemli bir yere sahiptir."
Ekonomimizin yeni elerini yle sralayabiliriz;
ok uluslu irketer, bankalar ve sendikalar, kaynak

39

retici karteller, bir dzene oturtulamayan geni para

birikimleri, oynak dviz kurlar, artan nfus, gl ve
yeni teknolojiler, temel hizmetlerde grlen bozulma
lar, gnlk hayatn psikolojik artlar. te bunlar; ya
kn gelecekte olacak ekonomik kn evresini olu
turacaklar. Bu evre, otuzlar evreleyen evreden k
kende deiiktir. Bu nedenle "1929" olarak zetlenen
olay, ileride bizi bekleyen olaya klavuzluk yapamaz.

40

MODASI GEM
EKONOMMZ

1929 At gzlklerini karp, yeni ekonomik gerek

lerle yzyze gelmeden nce, geleneksel ekoomi denen
antik dnce yapsndan kurtulmamz gerekecek, y a
kn gelecekte bizi nasl bir ekonominin beklediini gr
mek iin, arpc bir dizi senaryoya dalacaz. Fakat
her eyden nce dnce yapmzn adln kabul
lenmemiz gerekli.
Bu adl, en ak ekliyle enflasyon problemine
yaklammzda grebiliriz. Sol ve sa grn sempa
tizanlar; yksek karlarn m yoksa, cret artlarnn
m sulu olduunu bkknlk veresiye tartrlar. Fiat
denetimleri, yksek devlet harcamalar, tedavldeki
parann gereksiz yere arttrlmas, ar talep, istih
dam politikalar. Bunlarn hepsi de sulu zanllardr.
Birok eser bunlarn incelenmesine adanmtr. Bu ko
nular zerindeki tartmalarn byk bir blm 30
yl nce de ayn ekliyle vard. Bundan nceki kuakla
rn btn ekonomik aratrmalar yeni bir ekonomik
kavram yaratmak yerine, nanslar zerinde odaklan
mt.
Son zamanlarda tartmaya yeni konular giriyor.

41

Bunlarn en ok stnde durulan, petrol retiminin

Araplarca kartelletirilmesi konunun yabancs bir ok
kimse enflasyonun da, gbek dans ve sfr rakam gibi
(ama onlardan ok daha tehlikeli) bir slam icad oldu
unu dnyor. Giderek, btn tartma; deien nfus-enerji-kaynak eitliinin hesabn tutmaya dn
t. Daha marjinal enerji kaynaklar iin iine girdike,
fiatlann da artaca ne srlyor. Bu temel sorunun
ciddiye alnmas yeni bir olay deildir. Ama bugn bile
birok ekonomist "netenerji" konusunda hibir ey
duymam veya duymusa bile hesaplarna bu faktr
katmam durumda.
Mevcut uyglamalarn hepsinin ortak zellii, uygu
lamada sadece ekonomik olmalardr. Hepsi de ekono
miyi toplumsal sistemden, hava geirmez bir ekilde
tecrit edilmi gibi ele alrlar. Sanki, ekonomi; hzla de
ien deerlerden, sluplardan, cinsel davranlardan,
dinsel grlerden, kltrel farkllklardan, aile d
zenlerinden ve kurumsal formlardan hi etkilenmez
mi gibi dnlr. Geleneksel ekonomistler, enflas
yon ve dier sorunlara, kendi yarattklar, llebilir
kurallar ierisinde zm aryorlar. Fakat geree,
byle paketleme yntemiyle ulaamazsnz. nk,
hereyden nce, ekonomi kapal bir sistem deildir.
Bu nedenle burada ve baka yerlerde, zamanmzn
en byk deiiminin sanayilemi lkelerde yaanan
toplumsal ve kltrel eitlenme olduunu vurgula
dm. Bir zamanlar tek tip olan bu toplumlarn para
lanmas, ekonomik iblmn etkiliyor.
Adam Smithden bu yana ekonomistler ihtisasla
mann ok yararl olduuna and imi gibidir. Paul Samuelsonun klasik ders kitabnda yazd gibi "iman

42

insanlarn balk tutmas, atletik yapl olanlarn avlan

mas ve akll olanlarn byclk yapmas" hepsi iin
en iyi olandr. Sanayilemi toplumlarda iblm;
akllara durgunluk verici bir dzeye ulamtr. bl
mnn kt yanlar, sadece iide yaratt yabanc
lama zerinde odaklanmtr. Samuelson'un da dedii
gibi: "ihtisaslamann baz bedelleri vardr;" yarm in
sanlar yetitirmek- kansz katipler ve srf kastan olu
an iiler- ve toplumsal yabanclama oluturmas gi
bi." Ama bu gibi insani bedeller hep gzard edilir, n
k sistemin toplam etkinlii kkl bir eklide artmak
tadr.
blmnn getirdii avantajlarn bir st snrnn
olabilecei ve en azndan ekonominin belli sektrlerine
bu snra ulam olabileceimiz zerinde ok az d
nld.
En basit iblmnde bile iiler, iki ilev zerinde
enerji sarfetmek zorundadr. Birincisi: kendi iini yap
mak; dieri ise srece katlan dier blmlerle irtibat
devam ettirmek. Hendek kazcs, dokumac, ici, li
man iisi-aratrmac, kimyager veya mukavemet m
hendisini saymaya gerek yok- hep bu irtibat zerinde
belli bir zaman ve enerji harcarlar. Kazc, arkadana
"Biraz daha derin" veya "tekrar balama zaman geldi"
diyebilir. Bu; ksa, grnrde basit mesajlar bile kesin
likle her eit iin koordinasyonunda arttr.
Toplumun eitlenmesi arttka bu iki unsur -re
tim ve irtibat- arasndaki denge "irtibat" lehine dei
mektedir. te bu yzden, gnmzde, milyonlarca in
san elerinde kat paralaryla oradan oraya kouu
yorlar. Gittike daha fazla insan enerjisi sistemde den
geyi salayabilmek iin, bilgi alverii srecine kay

43

maktadr. Bunun sonucunda, sadece mesleklerde deil

(masaba ilerinde artma, kasgcne dayal ilerde
azalma), iler iin tercih edilen kiilik eitlerinde de
deimeler oluyor (dierleriyle iyi geinen kiiler gibi).
Masaba ilerinin artmas, ekonomik eitlenme
den ayr olarak, toplumsal eitlenme ile de ilgilidir.
Gelien teknoloji, daha fzla iblm gerektirir. Bu da
beraberinde, nfus eitlenmesini getirir. eitlenmi
toplumu oluturan deiik yaam biimleri, altkltrler, etnik gruplar, farkllam blgelerde bir ok yiye
cek ve hizmetin eitlenmesini gerektirir.
Kapitalizmin ada eletirmenlerinden Galbraith
ve Marcuse gibi dnrler, bu durmun tketicinin
artlandrlmasnn bir sonucu olduunu ve aslnda
"gerek ihtiya" yanstmadn ileri sryorlar. Bu
nun bir ksm kukusuz dorudur. Ama yiyecek ve hiz
metlerde grlen bu hzl eitlenme sistemin ok daha
yksek toplumsal ve kltrel eitlenmeye doru kay
dn, yani sanayi toplumunun tektipliliinin kaybol
duunu da gsterir.
Yeni rn ve hizmetlere duyulan talep, yeni i s
relerinde, alternatif i sahalarnda, eitlilii de bera
berinde getiriyor. Ve bu durum bir kez daha koordi
nasyonun maliyetini byk lde arttryor, ekonomi
zerinde adeta gizli bir vergi etkisi yapyor ve dier
kaynaklardan ortaya kan enflasyonist etkileri oal
tyor. Sorun sadece para sorunu deil, ayn zamanda
kontrol sorunudur. Geleneksel ekonominin snrlama
larndan kurtulmu yeni nesil ekonomistlerden biri
olan Hazel Henderson yle diyor: "Bylesine bir top
lumsal ve fiziksel sistemde, deikenler labirentinin
modelini izmek gittike zorlayor. Modelini bilmedi

44

iniz bir sistemi ise ynetemezsiniz."

Can ekimekte olan Dou'nun ve Batnn sanayi
toplumlar ite bu nedenle, kontrol edilemez bir karga
ann ierisinde "bouluyor" izlenimini veriyorlar.
Henderson, bir ii halletmenin hem insani, hem de
ekonomik adan gittike daha zorlatn belirten
"toplumsal muamele" adn verdii kkrtc bir kav
ram ortaya att. Sanki fazladan bir atalet engeli var
m gibi -sebebi enflasyon olan i srtnmede gzle g
rlr bir art- sistemin biraz daha ayakta kalabilmek
iin verdii ura, sonuta yeni amazlardan baka
birey getirmiyor. Henderson, bunu deiik bir ekilde
yle aklyor: "Toplam milli haslann, her zamankin
den daha fazla blm, anlamazlklara araclk et
mek, crmleri kontrol etmek, tketiciyi ve evreyi ko
rumak gibi sorunlara ayrlmaktadr.
Ekonomistler, toplumsal denge problemini incele
meye balamadka; toplumsal eitliliin, yeni ileti
im yaplar ve kltrel modellerin, ekonomiye etkisini
anlamadka, enflasyon gibi basit bir sorunu bile ze
mezler.

HIZLANAN EKONOM

Ayn ekilde, deiimin sratlanmesinin de gzle

grlmeyen etkileri vardr. Gnmz yaamnn tem
posundaki hzlanma daha evvel hi grlmemi bir
ekonomik tablo yaratyor. Teknolojik yenilemenin ya
nnda, yeni eitlenmeler, nfusun boyutu, eitim sevi
yesinin art, sanat ve iletiimdeki yeni akmlar, en
dstriyel ekonomilere art enflasyonist basklar uygu
45

lamaktadr. Enflasyon, bir toplumdaki para miktar

nn mevcut rn ve hizmetlerden daha hzl artmasn
dan kaynaklanr (Bu sebeple, hkmetler, para mikta
rn kontrol etmeye alrlar).
Bununla birlikte, ekonomistlerin de uzun zaman
dan beri kabul ettii gibi, parann deiim hz, fiatlar
etkileyen ana etmenlerden biridir. Parann bir cepten,
dierine hareketinin artmas, harcamalarn okluu
demektir. -Ekonomistlerin "Parann Hz" diye adlan
drdklar olay- Bu olay da sonuta para miktarnn
artmas ile ayn ilevi yerine getirir.
Muhafazakar ekonomist Wilhelm Roepke'nin ak
lad gibi: "Ekmei bir defa yiyebilirsiniz, ama para
defalarca kullanlabilir... Parann elden ele dolam
hzlandnda veya bir baka deyile, parann cebimiz
de kalma sresi ksaldnda, ayn para, ayn zaman
diliminde daha ok ey satn alabilir." Bylelikle para
miktar kslmazsa veya rn ve hizmetlerde bir art
salanamazsa, fiatlar artar. Para miktarn arttrmak
ekonomiye bir doz "hz" vermek gibidir.
Yksek hzda bilgisayarlarn, gelimi telekominikasyon sistemleri ve okuluslu banka ve irketlerin or
taya kmas sonucu, parann dolam hz son yllarda
byk oranda artmtr. Ana bu arta etki eden, esa
sen toplumsal kkenli baka sebepler de vardr.
Toplumdaki derin deiiklikler ok hzl olunca, bu
nun milyonlarca insan zerinde saysz etkisi grlr.
Byle bir toplumun bireyleri evlerini daha sk deiti
rirler, daha sk terfi edilirler, daha sk aa seviyeye
indirilirler, daha sk boanrlar, daha sk tekrar evle
nirler. Bu durumlarn da ekonomi zerinde dorudan
bir etkisi grlr.
46

rnein; yeni tanm, yeni boanm, yeniden ev

lenmi veya iini yeni deitirmi bir ailein ek defteri
ne bakarsak, deiikliin hemen ncesinde ve hemen
sonrasnda, normal zamanlarndan ok daha fazla e
kin yazldn grrz. Kiisel ekonomik faaliyetlerde
ki bu art, aslnda toplumun deiim hzndaki art
gsterir. Milyonlarla arpldnda, bu durum parann
daha hzl dolamna neden olur. Yani sonuta para
daha hzl el deitirir. Bu durum toplam para arznda
azalma veya arzdaki bir art ile dengelenmezse, gl
bir enflasyon etkisi yaratr.
Hzl yaam modeli, btn bunlardan baka, ksa
sreli rnler ortaya kard -Daha ok atlabilir rn
ler, daha ksa sreli hizmetler, daha ok deitirilebilir
paralar, daha geici modeller gibi... Hizmetlerde ve
rnlerdeki bu ksa mrllk, tketiciyi, kararl ekonomidekinden daha sk aralklarla pazar yerine gelme
ye zorluyor ve bu da parann hzn yukarya ekiyor.
Eer geleneksel tekniklerle donanm ekonomistler,
enflasyonu anlamakta zorluk ekiyorlarsa, bunun ne
deni, sorunun toplumsal kkenlerini gzard etmeleri
dir. Ve bu durum, dier problemler iin de szkonusudur. aknlk ierisinde olanlar sadece politikaclar,
bankerler veya iadamlar deildir. Ekonomistlerin
kendileri de kmaz sokan iindeler.
Eer, ekonomi, toplumumuzu oka srkleyen et
kenlerden kurtulmamzda bize yardm edecekse, nce
likle kendisini, geleneksel, dar snrlamalardan kur
tarmas gerekir. Uluslarn zerindeki akmlar daha
fazla hesaba katmak, enerji ve evreyle daha fazla ilgi
lenmek ve tamamen yepyeni muhasebe sitemleri geli
tirmek zorundadr. Eitim, ev ii veya ocuk bakm gi

47

bi toplumsal srelerin ekonomik sonularn gzard

ederek, sadece "milli hasla hesaplar" tutmak ve retgenlii eski yollarla hesaplamak artk yeterli deildir.
Hereyin zerinde, eer nerede olduumuza ve ne ya
pacamza karar vermek istiyorsak, ekonomimiz s
per sanayi devrininin iki ana zelliini gznne al
maya balamaldr. Bunlardan birincisi; toplumsal e
itlenmeye yneli ve kincisi de; ou zaman kontrol
mz dnda gelien deiim hznn srekli artdr.
Ancak bu yeni kavramlarn yardmyla, dnyay, u
anda "ekonomi" dediimiz eyden, farkl bak alarn
dan grebiliriz.
Bu gibi faktrler, hesaplamalar zor olduu iin,
karmak olduklar iin veya sayca ok fazla olduklar
iin u anda hi kimsenin hesaplarnda yer almyor.
Tekrar etmek gerekirse: enflasyonun ve dier birok
ekonomik problemin eitli toplumsal kkenleri vardr.
Ama ekonomistlerin mikroskoplar, ayn majino muha
fzlarnn silahlar gibi, yanl ynde artlandrlmtr.

SPER ENFLASYON
SENARYOSU

Gemile, hibir benzerlii kalmam, ekonomistle

rin kavramakta glk ektikleri ve nemli lde
kontrolden km bir ekonomik sistem karsnda ne
gibi anslarmz olabilir? Gelecekte bizi ne gibi buh
ranlar beklemektedir? J3u konudaki dncelerimizi
dzenlemenin bir yolu, gelecein muhtemel tanmlar
n yapmaktan geer. Yani, senaryolar hazrlamak. Se
naryolar, elimizdeki ok sayda malzemeyi tutarl ve
mantkl bir biime sokmamza yardm eder; gnm
zn, gelecee hangi ekillerde dnebileceini gste
rir.
Gnmzde, ekonomik ve toplumsal glerin artk
ilemedii gz nnde tutulursa, ksa dnemi bile tah
min etmenin gl ortaya kar. Biz, bu geree ra
men, enflasyonun ipleri tamamen koparmas halinde
neler olabileceine bakmaa alacaz. Yani enflas
yonun doludizgin olduu sper enflasyon senaryosu
na.
Bir an iin petrol, eker ve dier bir takm hammeddelerde sonu gelmeyen fiyat artlarnn bagsterdiini dnelim. Byle bir durum ancak, kontrol edileme-

49

en lgn talep ykselmeleri, ktlklar ve gl retici

kartellerinin olumas ile ortaya kabilir. reticilerin
birlemesi, grnte elbette zordur. Fakat dnyamz
srprizlerle dolu bir dnya. Daha birka sene ncesine
kadar, hi kimse, Araplarn bu kadar gl bir blok
oluturabileceini dnmyordu. Byle karteller, g
nmz enflasyonunu katlayarak arttrrlar. Byle bir
durumda, parann sanayilemi lkelerden darya
ak o kadar artar ki bu gnn iki basamakl rakam
lar bunlarn yannda minyatr kalr.
okuluslu ve dier byk irketlerin, ykselen kay
nak fiyatlar karsnda, uzun vadeli planlar iin deil
de, sadece vergilerini ve dier borlarn deyebilmek
iin byk borlanmalara gitmek zorunda kaldklarn
dnn. Sper glerin bu kartellemeler karsnda,
ortak bir tavr taknamadklarm, Avradolar kredileri
nin daha fazla bymesine engel olamadklarn d
nn. Durmadan ykselen fiyatlar karsnda, iilerin,
her yerde, cret arttalebinde bulunduklarn; bu
arada, ktlk, elektrik kesintisi, tehirler gibi, bir ksm
ekonomik, bir ksm da artk kontrol edilemeyen sis
temden kaynaklanan sebeplerle retkenliin devaml
dtn dnn. Byle bir durumda neler olabilir?
Zorlu basklar altndaki hkmetler, para basmna
kar ellerindeki son kstlamalar da kaldrmak zo
runda kalrlar. Sonuta, darphanelerde baslan alayanlarca para, Washington, Tokyo, Londra, Paris ve
Roma'y trilyonlar, hatta kuintilyonlar* denizinde bo
ar.
Sokaktaki insann kat paraya olan gveni gittike
* 18 sfrl rakam

50

sarslr. Fiyatlarn bir sonraki artndan kurtulabil

mek ii ellerine geeni satn alrlar. Bylece talep daha
fazla ier ve sonuta fiyatlar daha fazla artar. Kont
roll ekonomilerde, silahlar ve mahkemelere ramen,
karaborsa engellenemez. Sper enflasyon etkisinin al
tndaki her yerde de arazi devir bedelleri badndrc dzeylere ular. iftiler ve tarm iletmeleri, ara
zilerinin, rnlerinden daha deerli olduunu grp,
asl ileri tarm deil de gayri menkul ticareti imi gibi
davranmaya balarlar. Belediye hizmetleri yok olur.
Belediyeler %20-30 vergi indirimi yapmalarna ra
men bonolaran satmakta zorlanrlar. Okullar ve em
niyet kuvvetleri zor durumda kalr. pler birikir.
Toplu tama ve iskan projeleri, liman, yol, stadyum ve
devlet inaatlar; faiz oranlar ve anapara yokluun
dan durma aamasna gelir.
irketler, rnlerin ne kadar abuk kapldm
aknlkla seyrederler, satlar, her geen gn katla
nr. eskiden, mteriye eitli hizmetler sunma ama
cyla bulundurulan elemanlar en aza indirilir. Ama fi
yatlar o kadar hzl artar ki; birok firma, bir sonraki
rn iin gerekli hammeddeyi almakta zorlanr. Tica
ri kurumlar, reklam btelerin arttrrlar. Ama bu, tke
ticiyi daha az alverie tevik iindir. Talebi azaltmak
iin byk lekli strateji ve kampanyalar gelitirilir.
Enflasyonist etkenlerin hepsi birleerek, toplumda
ki geicilik hissini ve gvensizlii derinletirirler. Bu
da sonuta toplumun deiim hzn daha da arttrr.
Btn ekonomik ilikiler, gittike daha ksa sreli
olur. Fiatlar o kadar obuk artar ki, kimse bir eyin ilk
fiatn merak etmez. Merak edilen ey, bir eyin fiyat
nn kaa katlanacan gsteren "arpan" olur. Yani ilk
fiyat 35 sent olan bir otobs bileti, zerinde yazl
51

1000 arpan ile 350 dolara satlabilir. iyiden iyiye

rndan karsa haneler o kadar artar ki herkes g
rnte 12, hafzasnda da 12 hane bulunduran hesap
makittlan ile dolar. Bir masaj salonuna gizlice gir
mek gleir, nk creti, el arabasyla tamaktan
baka are yoktur. Fidye iin adam karmalarn cre
ti de herey gibi artacandan "Yaam Bedeli Ajans"
bakannn 8 yandaki olu iin 13.6 milyar dolar iste
nebilir.
Byle bir senaryoyu yazarken, hiper enflasyonun at
koturduu 1923 Almanyasn hatrlamamak imkan
szdr. Aslnda yukarda izilen tablo I.nci Dnya Sava'nn hemen ardndan Almanya'da ortaya kanlarla
karlatnldnda, ok hafif kalr. Galip devletlerin zellikle de Fransa'nn- zaten km Alman ekonomi
sinden istedikleri fahi tazminatlar sonucunda, mark
dier paralar karsnda de geti, yle bir d ki
bugn bile akllara durgunluk vericidir. Ocak 1919'da,
9 Mark, 1 Dolarla deitirilebilirdi. Bu rakam haziran
da 14, ertesi ocakta 65 oldu. Ama bu daha iin bayd.
Birka dalgalanmadan sonra Ocak 1922de deiim
oran 190 oldu. yl iinde Mark, deerinin %95'ini
kaybetmiti. Takip eden alt ayda dler devam ede
rek 1 Dolar 495 Marka ykseldi. Dier alt ayda, yani
Ocak 1923'e kadarki dler sonucunda, herkes son
seviyeye ulaldn dnyordu, nk Dolar hay
retler ierisinde 18.000 Marka ykselmiti. Artk, bu
noktadan sonra Mark'n d, sersemletici boyutla
ra ulat. Haziran 1923'te bir tek Dolar 350.000 Mark
deerinde idi. Ayn yln Austos aynda 4.620.000, Ey
ll ajanda 100 milyon, kasm ajanda ise kimsenin ha
yal bile edemeyecei bir rakam olan 4.200.000.000.000
(4.2 trilyon) oldu.
52

Btn bu zaman ierisinde, Almanya'da doal ola

rak inanlmaz bir panik yaanyordu. Reichs Bank'ta
faiz oranlar 1922de %5 iken, Austos 1923'de %30'a
ykseldi, eyllde %90' buldu. Sabah 6000 Mark olan
bir gazete, akam basksnda 130.000 Mark olabiliyor
du. nsanlar, kuyruklarda kavgaya tutuuyorlard.
nk kuyruk bitesiye, alacaklar ey birka katna
kabilirdi. Darphaneler, ihtiya duyulan kat para
miktarna cevap veremiyorlard. Hele son aylarda 30
merkezde, hi durmadan retilen kat, 150 basm ye
rinde, 2000 bask aletiyle kat paraya dntrlebiliyordu.
Bu gibi tazyikler, gnmzn, ya gemi sanayi
toplamlarnda ortaya ksa, dnya para sistemini
kne tank oluruz. Btn dnyay iine alan byle
bir durum karsnda, ikago, Stokholm, veya Turin
kendi paralarn basabilir. rnein bir "Lyons Livrei
bir "Alsas Mark" ile deitirilebilir. Veya bir San
Fransisko "Sutter"i btn Kaliforniya eyaletinde Do
larn egemenliine son verebilir. Byk petrol ve gaz
zenginliklerine sahip, Alaska mevcut ekonomik du
rumdan kurtulmak iin Amerika'dan ayrlmak isteye
bilir. Takas, gnlk hayatn bir paras olur. nsanlar,
sokaklarda, bir ortu, bir paket sigarayla deitirmeye
balarlar, veya bir sandalyeyi, bir yamurlukla, Londral bir taksi ofrne, yolculuun karl olarak bir
tavuk verip, taksi ofrnn, cretin st olarak ver
dii iki yumurtadan birini bahi olarak brakan m
teriden bahsedilir.
Btn aznlklar, bir gece ierisinde hereylerini
kaybederler. Emekliler, devlet memurlar, retmenler
ve dier basit gelirleler binbir glkle biriktirdikleri

53

ve sonuta hibir deeri kalmam Dolar, Ruble, Mark,

Yen veya Kronerlerine bakakalrlar.
Enflasyon etkisi, bireylerin ruh derinliklerine ka
dar iler. Georgetown niversitesi Psikiyatristlerinden
William Flynn'a gre "Enflasyon, kiilerde zaten var
olup, belirgin olmayan baz zellikleri iirir." Buna
gre; baz insanlar tamamen "eytan kulana", bazla
r "vur patlasn, al oynasn", bazlar "kl krk yaran",
bazlar "tutucu" olurken, bazlar da sadist duygular
n doyurmak iin kurban aramaya giriebilir. Bu gibi
deiik grler bir yana, btn psikloglar enflasyo
nun, stres ykn byk lde arttracanda birleiyorlar.
Almanya model alnarak, bu senaryo ok daha ileri
ye gtrlebilir. Ama, "gelecek", byk bunalm gibi,
Almanya olayn da ayn ekliyle tekrar etmeyecektir.
Mttefikler, tazminatlarn, dayankl malzemeler ola
rak -altn, vagon, lokomotif, gemi, denizalt, makina,
at, boa koyun- almlard. Ama araplar, u ana kadar
petrolleri karlnda sadece para aldlar. Ve imdi,
eer aldklar parann bir deeri olmasn istiyorlarsa,
sanayiye dayal ekonomilerin kmemesine yardm et
meleri gerekir. Dier bir gerek de udur ki Alm an
ya'daki liper enflasyon kendi kendine ortaya kmad.
Ekonomik kararllk yerine, lke ii sol-kanad ezmeyi
yeleyen Alman Hkmeti enflasyonu kastl olarak
krkledi. O gnlerin Alm anya'snn kapitalist
Lord'larndan olan Hugo Stinnes, bir konumasnda
Almanya'y Bolevizm'den kurtarmak iin "enflasyon
silahn kullanmak"tan sz eder.
Bununla birlikte, en nemlisi de Alman hipereflasyonunun, tek bir lkenin snrlar ierisinde kalan ve
54

hereyden nce bir tr ka enflasyonu olduu gere

idir. Bugn, btn sanayi dnyas acmasz bir enf
lasyon dalgas iindedir. Yani; bizler, ani bir k
karsnda, Almanyay kurtaran sermaye ansndan
oksun kalacaz.
Para sistemimiz kebilir ve Bazlarnn uyard
gibi; para, btn deerini yitirebilir. Gnmzde, eko
nomik olarak ok az ey olanak ddr. Eer bir k
olursa, herey 1923 Alman tecrbesinden ok deiik
olacaktr. nk 1923'den bu yana, geri alnamaz de
iiklikler yaadk. Sonu olarak "1929" gibi "1923"
de model olarak alamayz.

55

GENEL BR
BUHRAN SENARYOSU

Manhattan'l bir gayri menkul danmam, ilerinin

nasl gttiini sorduumda u cevab verdi: "Bir felaket,
yangn yerine gitgide yaklayor." Bu felaketin sinyal
lerini, daha birok lkede grebilriz. Amerika ve Avusturalya'da isizlerin saysndaki hzl art, Japonya'da
artan iflaslar, Almanya'da yabanc iilerin lkelerine
geri gnderilmesi, ngiltere'de seyahet irketlerinin
dalmas, Singapur'da fabrikalarn kapatlmas...
Bunlrm hepsi sanaylemi lkelerde, byk bir d
n iaretleri. Eer taban zlrse neler olabilir? Yi
ne bir senaryo yardmyla olas sonular inceleyelim:
1929'un tekrarlanmayacn sylemek, herhangi
bir ekilde, bir buhrann olanaksz olduu anlamna
gelmez. Bununla anlatlmak istenen, sadece, btn
buhranlarn birbirine benzemediidir. Aslnda "1929"
gzmz o kadar boyad ki, byle bir olayn ulaabile
cei boyutlar tahmin bile edemiyoruz. Bu ekiller, en
azndan Asya Nezlesi kadar eitlidir. Arizona'nn
Phoenix Kolejinde grevli, hayal gc yksek bir ftrist olan Billy Rojas, bir grup rencisi ile birlikte,
buhranlar aadaki gibi snflandrm.

57

1. Taksitlerle gelen buhran: Ekonominin eitli

sektrlerinin, ayn anda deil de, deiik aralklarla,
bir sra halinde kmesi.
2. Uyutan Buhran: Btn ekonomi, kademeli bir
bozulma sonucunda, belirgin bir knt yaamadan
geriler.
3. Sihirli forml Buhran: 1929-tipi bir knt
yaanr. Fakat, ksa srede, hkmetin doru kararla
r, doru zamanlarda uygulamas ile zmlenir. (Ayn
zamanda, "sahte buhran" olarak da adlandrlabilir.)
4. Sper Ykm: Herey aniden olur, knt her
yeri etkiler. sizlik birden %25-50'ye frlar.
5. lm-Kalm buhran: Ksa bir buhran, bir
dnya sava izler. (Daha fazla aklama gereksizdir.)
Bu ihtimallerin hepsinin de olanakd olduunu
kabullenmek azizlerin sahip olduu younlukta bir
inanc gerektirir. Aadaki olaylarn nmzdeki be
sene veya daha yakn bir zamanda olabileceini d
nmek hi de zor deildir. (Aslnda yukardaki snf
lamann her bir maddesi iin, bir senaryo yazmak ge
rekirdi, ama daha basit ve daha ksa olmas bakmn
dan, genelletirilmi bir tanesi ile yetiniyoruz.) Ve ite
genel bunalm senaryosu:
Washington'da sokaklara dklm ifti ve tketi
ciler karsnda, gergin bir Cumhuriyeti iktidarn, l
kenin bir numaral dman olan enflasyonu kontrol
edebilmek iin sert tedbirler aldn dnelim. (Bu
senaryo, kk deiikliklerle Fransa, Almanya, ngil
tere, Avusturalya, Japonya ve dier birok lkeye de
uyarlanabilir.) Geleneksel deerlerle dnmeye de
vam eden hkmet, vergileri arttrarak, tketici har
58

camalarm ksmaya alr. sizlik bir noktaya kadar

trmanmasna izin verilir ama tahmin edilenin ok s
tne frlar. Araba ve dier byk ev eyalar satnda
ki dler daha da byr ve bu sanayilerde iten
karmalar artar. Demokratlar, vergi art hakkmdaki
tartmalarda, vergi artyla beraber, savunma harca
malarnn azaltlmasn kabul ettirirler. Bunun sonu
cunda Kaliforniya, Seattle ve Lonf sland'daki stlerde
alan bir sr ynetici ve mhendis iten karlr.
Sk organize olmu inaat iileri, cretlerinin "enflas
yonu yakalayabilmesi" iin %42'lik bir artn art ol
duunda diretirler. Fakat ev satlar ve kiralar olabil
diince dktr. Bir ka dev ihan ve irket binas,
150 milyon dolarlk geersiz IOUlar karlnda,
byk bankann ellerine teslim olur. Bu haberi, gece
nin ge saatlerinde, ilk bask gazetelerden renen
binlerce kii, szkonusu bankalarn nnde kuyruklar
oluturmaya balar.
Hkmet, banka hesaplarna bir hcumun balan
gc grnmndeki bu tehlikeli durma FDIC yoluyla
mdahale eder. Fakat, kameralar, zor durumdaki ban
kalarn nndeki kalabal grntledii iin, bu ka
labalk, bir gece ierisinde yzlerce dier bankaya da
srar. FDIC yetkilileri, ajanslarnn elinde, hesaplarn
sadece %1'ine yetecek kadar nakit olduunu bildikleri
iin, yaklaan frtnay farkederler. Ksa bir toplant
dan sonra, FDIC'nin bir gn nce yaplan bavurularn
hepsini karlayaca bundan sonra ise en fazla 10.000
dolarlk bavurulan dikkate alaca aklanr. Beyaz
Saray'n bu aklamaya itirazlar sonucunda FDIC
merkezi ve Federal Reserve Bank, youn konferar^ ve
telefon konumalar yznden tmarhaneye dner.
le zeri 12.00'de, btn televizyon irketleri,
59

Bakann brosundan gelen acil bir mesajla yaynlar

n keserler. Saat 13.10'da Bakan kameralarn karsndadr. Sokaklarda, evlerde, birahanelerde, insanlar,
zel uydu yaynn izlemek zere televizyon ekranlar
karsnda toplanr. Bakan sakin ve kendinden emin
grnmektedir. Ses tonu ciddi fakat katdr. Son eko
nomik olaylardan bahsettikten sonra, meselenin can
alc noktasna gelir.
"Son hazin gelimelerden dolay hibir vatanda
mz bir peni bile kaybetmeyecektir. Bu lkenin banka
lar gvenlidir."
"Hkmet, btn kaynaklaryla, szkonusu taleple
ri karlamaya hazrdr. lkemiz zengin, teknoloji ve
insan gcmz her zaman olduu gibi sapasalamdr."
"Mevcut problemle baa kabilmek iin, Federal
Reserve Bank zor durumdaki bankalarn btn borla
rn slenmeye hazrdr."
"Bununla birlikte, olaan d durumdan tr, l
kedeki btn bankalar, alanlarnn ar boyutlara
ulaan yazmalar yetitirebilmeleri iin, bir hafta s
reyle, kapatlacaktr."
"Bu bir hafta ierisinde, en fakir alacaklnn bile,
hibir eyini kaybetmemesini salamak amacyla, b
tn borlara moratoryum uygulanacaktr."
Saat 15.000'de Bakan'n konumasnn, panii ya
ttrmada ksmen baarl olduu, sokaklardan anla
labilir. nat bir grup aznl saymazsak, bankalarn
nndeki kuyruklar kaybolmutur. Ama Wall Street'in
anlk tepkisi daha deiiktir. Daha Bakan'n azn
dan ilk szler karken, satlar balamtr. Bir dalga
lanma, uultulu bir kouturma, borsay dayanlmaz
60

hale getirmitir. Haftalardr aaya doru zikzaklar

izen Dow-Jones endeksi, bir gn ierisinde 250'nin
ok altna der.
Haftann sonuna kadar, artarak devam eden buhra
n takip eden insanlarn suratlar ask ve uyuuktur.
En gvenilen dzenleyicilerden biri olan emekli aylk
lar da, hereyi yakp yok eden ateten kendini kurta
ramaz. elik Sanayi igcn idare fonu en azndan
aylk zaman iin, emekli aylklarnda yzde 15 ke
sinti uygulayacan duyurur. Dier fonlar bunu takip
eder. Bazlar iflaslarn ilan eder. Bunun zerine, bir
telefon santralinde veya elik imalathanesinde 45 se
nesini geiren veya 45 sene gemilere yk tayan ii
ler de sokaa derler. Gazeteler "emekli aylklarnda
karmaa" veya "boz devrimciler" olarak manet atp
hkmetten emekli aylklarn dzenlemesini isterler.
Bu arada, Sosyal Sigorta Sisteminin geliri, mantar
gibi oalan iten karmalar yznden iyice azalm
tr. Halihazrda ise 2.1 trilyon Dolar deyemedii bor
cu vardr. Sosyal Sigorta demelerinde en kk bir
kesitinin, lkeyi byk ve geridnlmez bir felakete
gtreceini bilen hkmet, aceleyle sistemi ayakta
tutacak planlar ne srer. Ekonomistler, bu planlar
basnn gzn boyamak ini yaplm, geici nlemler
olarak deerlendirir. Bu arada isizlik, yeni boyutlara
trmanr ve alm gc, ekonomistlerin ve danmanla
rn ngrdkleri seviyelerin ok altna der. Yzbinlerce hatta milyonlarca aile, kendini, birden, bolluk n
cesi yaam standartlarnda bulur ve "tketici kredisi"
balonu patlayverir. Ve sonunda, uzun sredir bekle
nen deflasyon gelir atar. Bir uan, aniden krlan
camndan dar kaan basn, nasl beraberinde, ser-

61

vis tabaklarn, koltuklar, bavullar ve yolcular da e

kerse, skca iie gemi sanayiye dayal ekonomilerin
zerinden, enflasyonist basklar da ayn ekilde kal
kar. Artk., kat ekonomisinin sonu gelmi, genelleme
si yaplan buhran balamtr.
H
New Orleans'taki federal mahkemenin kararlar ge
reince, erkeklerle eit oranda, kadn ofrler de ie al
mak zorunda kalan, genel tamaclk iletmesi, 50 o
frn iten karacan duyurur. Sendikann kdem
lilik kural, ie son girenlerin nce karlmalarn ge
rektirir. Bu; iten karlan 50 kurbandan 38'inin ka
dn olmas demektir. Kadn iiler, bu durumu redde
der. Sabah vardiyas balamadan nce, saat 04.00 su
larnda, 6 erkek sempatizan ile birlikte, 30 kadn, ga
rajn kapsnn nnde, grev szclne balar. Pan
kartlarnda "herkese eit i imkan" yazldr. Serin bir
sabahtr, ilk gelen erkek ofrler, girii, vcutlaryla
kapal tutan kadnlarla akalarlar. Saat 05.30'a ka
dar, darda glen, nkteler yapan 100 kadar erkek
ofr toplanmtr. eriye, hala kimseyi almayan ka
dnlar, bazan yakararak, bazan tartarak en az erkek
ler kadar almaya muhta olduklarn srarla vurgu
larlar. Yarsndan ou dul veya bekardr. ounun
evinde, annelerinin getirecei paraya baml ocuklar
vardr.
Dakikalar ilerledike, akalar ciddiye dnr.
"Kendinize bir koca bulun"; "Hadi evinize, ocuklarn
zn yanna" barmalar duyulmaya balanr. lk
yumruu kimin attn kimse bilmez ama, ksa bir za
manda garaj giriinin nndeki kalabalk, fkeli bir
girdaba kaplr. Kadn ofrler, fkeyle yumruk atar,
trmalar ve mitsizliklerini haykrrlar. Erkekler, ilk

62

andaki ekingenliklerinden kurtulup, kfrederek yum

ruk atmaya balarlar. Kollar, bacaklar uuur, salar
ekilir, suratlar kan iinde kalr.
Bu arada, fotoraflar olay uzaktan seyrederek fo
toraf ekerler, hemen ardndan, TV ekipleri, polis
arabalar ve ambulanslar olay yerine damlar. Kadn
lar, sayca stn olan rakiplerine boyun eerler. Ertesi
gn, binlerce kardei ile geri gelmeye sz vererek, olay
yerinden ayrlrlar. Erkekler bu tehditlere alayla kar
lk vererek ilerine balarlar.
Ertesi gn, kapda 1000 kadn toplanr. Bu, sonraki
haftalarda, blitn lkeye yaylacak cinsel savan ba
langcdr. Ke yazarlar, valye ruhunun kayboldu
undan yaknrlar. Feministler, geleneksel kdemlilik
kurallarnn protesto etmek iin Sendika kartlarn ya
karlar. Kadn polisler, grev krc olarak almay red
dederler. Denver ilk Kadn Bankas, grevci kadnlara
yardm amacyla verilecek dk faizli borlar iin bir
fon oluturur.
Ayn anda, Manhattan'daki Diplomat oteli ve San
Fransisco'daki Jack Tar Otelinde, birbiriyle telefon ir
tibatl iki konferans dzenlenir. Bu toplantlarda, Berkeley ve Yeni Toplumsal Aratrma okulu'ndan profe
srler, renciler, yerel sendika liderleri, Michael Harrington'un nderliinde yeni bir "Amerikan Sosyalist
Partisi"nin kurulmasna karar verirler. Hemen hemen
ayn dakikalarda, Los Angeles'ta tannm bir yatrm
danman, 12nci kattaki brosundan aa atlar. Bir
den btn eski buhran dneminin akalar canlanr.
Bulardan biri olan klasik Eddie Canter fkras yledir: Komisyoncunun biri otele girip, oda istediinde,
resepsiyon memuru cevap olarak u soruyu sorar:
"Uyumak iin mi, atlamak iin mi?"

63

Bu noktadan sonra, 1929'da olanlar aynen senaryo

muza alnabilir. nk; alacak i kalmaynca; fatlar tepetaklak olunca; borlar geri istenmeye, borcu
denmeyen mallar geri alnmaya, ipotekler ilemeye
balaynca ve ktlklar nedeniyle, gerek para hayata
tekrar girince, insanlarn hareketleri pek farkl olmaz.
A ocuklarn, p toplamak zorunda kalan profesrle
rin, oradan oraya i aramak iin dolaan milyonlarca
insann pek deiik alternatifleri yoktur. Byle bir du
rumda, servetler bir gece ierisinde yok olur, ac ve
dehet btn lkeye hakim olur.

64

EKO-SPAZM

Buhrann, herkese kabul grm tanmlan, pekla

yanl olabilir. Nasl artk 1923-tipi enflasyonu, bugn
iin bir rehber olarak alamazsak, genelletirilmi bir
tek buhran tipi de ok basit ve yetersiz kalabilir.
1929 Olayna yaslanmak nemli bir hatadr -Buna
lmla, deflasyonu birbirine kartrmaktr. Elbette bu
gnk tehlikeli durum, genel bir deflasyon knts
ne dnebilir. Ama byk bir olaslkla, yakn gele
cekte karmza kacak olay, klasik bir knt ve
deflasyon -yani istihdam ve fiatlarda ard ardna bir
zlme eklinde- olmayacaktr. Karlaacamz ey,
temelde ok daha deiik ve byk olaslkla ok daha
kt olacaktr. Bu ey "enflasyon", "buhran", "stagflasyon" kavramlarndan daha ok bir "eko-spazm" olarak
adlandrlabilir.
"Eko-spazm" veya "kaslma ekonomisi, felaketin
eiinde, belirli baz can alc olaylarn ayn anda orta
ya kmasn bekleyen bir ekonomiyi tanmlar. Bu tr
bir ekonomide: aaya ve yukarya ynelik gler birbiriyle kyasya bir atmaya giriir; ulusal ekonomi
lerdeki krizlerin yaratt ok dalgalar btn dnyay
sarmalar; smrgeci lkelerle, smrlenler rol dei

65

irler; sistemdeki atlaklar ekonomik kargaay artt

rr, artan ekonomik kargaa ise sistemdeki atlaklar
derinletirir; rastgele fkran ekolojik ve askeri patla
malar ekonomiyi ilgisiz ynlere iterek, yksek sanayi
toplumlarna hi yaamadklar bir gerginlii tattrr.
"Eko spazm" terimini bu anlamda kullanan Gelecek
Enstits yesi Harold Strudler, bu ekonomiye "iste
rik ekonomi" de diyor. Buna gre, btn sistemler de
iik oranlarda gerileyerek, gittike artan bir karmaa
ve gvensizlik yaratr. Bunun anlamn (veya anlam
szln) kavrayabilmek iin, bir an 1929 ve 1923 art
larnn, zaman boyutunda bir sapma sonucunda, ayn
anda ortaya ktn dnn. Bunun, sadece stagflasyon gibi hsntariflerle anlatlan yumuak bir ar
pma olarak deil, sper-enflasyonist ve sper-bunaltc etkilerin aniden birbirine girmesi eklinde olutu
unu dnn. Bu oluum, Roja'nn snflandrmasna
2 yeni madde ekler.
6. S e ici Buhran: A, B ve C sektrleri, bir dnem
iin kerken, D, E ve Fa sektrleri hibir zarar gr
mez, hatta byyebilir.
7. Hareketli Bunalm: Bunalm bir blgeden die
rine, bir ehirden dierine, (arkasnda veya nnde)
enflasyonist patlamalarla birlikte yer deitirir.
Ama, eer tam bir eko-kaslmann ne demek oldu
unu anlamak istiyorsak, bu kavram tamamen dzen
siz ekolojik, askeri, toplumsal ve kltrel balamlar
erevesinde incelememiz gerekir. Byle bir ereveyi
ekillendirmemiz mmkndr. rnein yanp, snen
eitli klardan oluan bir gsteri dnn. Bu k
lardan krmz, ekonomik bunalm; yeil, enflasyonu ve

66

daha birok deiik renk, dier etkenleri simgelesin.

Ve klar hibir hkmet politikasnn yetiemeyecei
kadar abuk ve rasgele yanp snsn. Aslnda, birok
sanayilemi lkede ortaya kan durum bundan pek
farkl deildir. Fiat'da, Philips'te veya Nippon Ko
kanda alan iilerin alma saatleri gittike azal
yor veya binlercesi iten karlyor. Birka lkedeki i
sizlik, genellikle, toplumsal tehlike noktas olarak ka
bul edilen bir milyon izgisine ulamtr. Am erika'da-,
ki isizlik oran, 1941'den bu yana en yksek seviye
olan % 8'e ulamtr. sizlikteki bu art, ilk defa ka
leme alndnda % 6'y henz gemiti. Bu haber, bir
magazinin birka hafta sonraki basmm beklerker, ra
kam oktan deimiti. Bu yzden, kitap elinize gein
ceye kadar, bu rakamn % 10a ulamayacandan
kimse emin olamaz.
Bu durum, her yerde cretlerin dtn, i ola
naklarnn azaldn gsterir. Bununla birlikte, rne
in ngiltere'de, birok sanayi sektrndeki ii azal
mas, dier bazlarndaki refahla byk bir eliki
oluturuyor. D.H. Lavvrence'in "Lady Chatterly" ile
lm szletirdii lkeston'u ngiltere Parlam ento
sunda temsil eden Raymond Fletchet yle diyor: "Ba
z sanayilerdeki durgunluk ve atlamalarla beraber,
dier bazlarnda gerekten byk gelimeler var..."
Fletcher'e gre kendi seim blgesinde "muazzam bir
igc ktl mevcut. Birminghamda, yetenekli m
hendisler, ileri karlnda talep ettikleri creti yal
yorlar. Bunun yannda plastik aralar reten bir fabri
ka da dardan gelen siparileri yetitirmek iin yeterli
igc bulmada sknt ekiyor." ngiltere genelindeki
yksek isizlik oranna ramen fiyatlarda bir dme
de grlmyor. nl maazalarn bulunduu Lond67

rann Oxford caddesi, alveri yapanlarla o kadar do

lu ki, kimseye arpmadan yrmek olduka g. E
lence kulplerinde yer bulmak iin de bir para ura
manz art.
talya'da hkmet ifls etmi durumda. Ayakta ka
labilmek iin dardan dilenilen 17 milyar Dolar, eski
Hazine Bakan Emilio Colombo'nun da dedii gibi "ya
nan bir sobaya atlan birka damla su gibi" eriyip gitti.
Bununla birlikte Venedik; turistlerle, alveri yapan
larla dopdolu, otellerde yer yok. st tabakann para
iinde boulduu apak. Bir ekonomist, -kamulatrl
m bir sanayi kuruluunun st seviye yetkililerinden
biri- talya'nn, Arap petrolyle, enerji a Avrupa ara
sndaki yerinden dolay, en ge iki veya sene ieresinde, dnyann en gl ve zengin lkelerinden biri
olacan belirtiyor.
Amerikada inaat iileri iten karlyor. Petrol
iileri kt anlar yayor. Bell Telephone System'in
planlama efi, btn sanayiyi, "bir rulet masas"na
benzetiyor.
Bu byk rulet, daha imdiden, sadece devletler
arasnda deil, blgeler, hatta bireyler arasnda ok e
itli farkllklar yaratt. Buffalo ehrinin isizlik oran
resmi olarak % 10.3 (gerek rakam, belki % 20'ye ya
kn), Iowa eyaletinin, Cedar Rapids ehrinde ise sade
ce % 3'tr. 28 yanda bir isiz olan Lewis Hawkins
"hrszlk, gasp ve dier ktlkler ok artacak" diyor.
6 yanda bir kz olan dier bir isiz Rosie Washington
ise "sonuta bir devrim olacak..." diyor. Bu arada Dis
neyland civarndaki otel ve moteller % 93'lk bir dolu
lukla alyor ve ABD Ticaret Bakanl, dalk eya
letlerde zenginleen ehirlerin dkmn yapyor.
68

Manhattan'daki gkdelenlerde 28.6 milyon feet kre'lik bo bro varken; ev aletleri reticileri, "abuk
kahve yapclar" ve "tabanca kabzal sa kurutma makinalarnda" byk kazanlar elde ettikleriii bildiri
yorlar.
imdi; Eko-Kasntnn eiinde bir Amerikan Bakan'nn seimlere yaklatn dnelim. Baz blge
lerde isizlik, beyaz erkekler arasnda % 12, % 15 hat
ta % 20'ye, siyahlarda % 50'ye ulam olsun. Byle bir
durumda, sendika anlamalarna gre, iten karlan
oto iilerine, drt byk oto reticisi firma tarafndan
isizlik maa balanr. Fakat gittike den satlar
karsnda yeni bir toplant dzenlenir. Bu toplant so
nucunda, federal hkmetin szkonusu isiz maalar
n stlenmesi istenir.
Bakan, byle bir dzenlemeyi destekleyeceini sy
ler ve evkle alan Beyaz Saray, bir ynerge hazrlar,
fakat Senato'dan geiremez. Bu arada, Bakan kt
durumdaki ehirlere yardm arttrmaya ve aznlk
genlerini kamu ilerinde istihdam etmeye sz verir.
Fiyatlar ise hala artmaktadr. Buna karlk, federal
ynetimlerin aklarnn 85 milyar Dolardan fazla ol
mas durumunda yeni vergilerin gerekecei ileri sr
lr. Fakat artarak devam eden pahallk, byle bir ka
rarn seimlerden sonraya ertelenmesini gerektirir.
Aniden ortaya kan bir "bireysel iflaslar" dalgas,
ortal kasp, kavurur. Diiler, liman iileri, yenievli
iftler borlarn deyemez hale gelirler. KaliforniyalI
bir senatr, kredi kart irketlerinin byk borlanma
larm garanti altna alnmasn teklif eder. (nk,
Amerikann arkn dndrecek olan bu borlardr.)
Yiyecek sknts korkusu sayesinde byk krlar ya69

pan Burpee Tohum letmesi, Boll irketlerinin cam

kavanoz reten blmn satn aldn duyurur.
Bu arada, hzl retimi planlanm Utah'daki k
mr madenleri, iileri ile uzlaamadklarn bildirir
ve doudaki 16 gnlk bir grev Main'den, Marylanda
kadar btn sanayiyi fel eder. Bakan, kmr sknt
s iindeki Dou eyaletlerine, Gney ve Bat'dan k
mr ikmali konusunda alt New English eyaleti yneti
cisi ile grmeyi kabul eder. Fakat kendisi de yakla
an seimlerin hazrlnda olan Colarado Valisi "Fede
ral Hkmetin Colarado vatandalarnn kn donma
yacan garanti etmeden, bir ton kmrn bile eyalet
snrlar dna kmasna izin vermeyeceklerini ak
lar." Kanada, kendi rezervlerinden bir ksmn Ameri
ka'ya vermeyi kabul eder. Fakat milliyetilerin srarla
r sonucunda verilecek petroln fiyatnn "OPEC fiyat
art bir peni" olmas kararlatrlr. New Yorkta Ro
bert Redford ve Liv Ullmann borollerinde oynad
"The Pioneer Woman" (nc kadnln oynad sinamalarda o kadar uzun kuyruklar oluur ki; Variety yle
yazar: "nc, Babay geride brakt." Biletler sinema
larda 6.50 Dolardan satlrken; karaborsada 25 Dolara
kadar alc bulur. Borsann belli kesimlerinde sper
karlar yaanrken, geneldeki d btn hzyla de
vam eder.
Sadece Araplarn, Endenozyallarn, ranllarm,
VenezuellalTarn ve (araclar vastas ile) Ruslarn
almlar, endeksi 300 un stnde tutmaktadr. Sovyet
uzmanlan ile birlikte petrol zengini lkeler, olgunla
an meyveleri toplamaya balarlar. Venezella, "Mia
mi Nevs'n; ran, "Harper's Magazine"in; Arapiar
baz sigorta irketleri ile Time'm; Ruslar, Con Agra ve

70

dier byk tarm iletmelerinin (ki bunlarn lobileri,

hkmetin yiyecek ithalatnda olduka etkilidir); En
donezyalIlar, Northwest Orient Airlines'n kontroln
ellerine geirirler. 10 Kasm'da bir otlin lobisinde pat
layan bir bomba, 3 Japon turisti ve gece bekisini ya
ralar. Olay "Endonezya Kurtulu Ordusu" adnda bir
rgt slenir ve eylemleri karlnda fidye istedikle
rini belirten bir kaseti KNXT-TV istasyonuna gnde
rirler. Kasmn ortasnda, kiralarn artmasn protesto
eden ve bunun kontrol altna alnm asn isteyen
150.000 gsterici Lafayette Parknda toplanr. Ayn
gn Arap gayri menkul sahipleri, Washingtondaki
avukatlar araclyla, kiralar kontrol altna almaya
ynelik en ufak bir giriimin, petrole yansyacan bil
dirirler.
Birka gn sonra Bakann yiyecek ve uyuturucu
konusundaki danmanlarndan Harold Whitwell "ok
byk neme haiz" bir konuda Bakanla grmek is
ter. Whitwell, konumasna 382 sayfalk, stnde "ok
gizli" yazl mavi kapakl bir dosyay Bakan'a vererek
balar. Durum az sonra aa kavuur ki; test sonula
rna gre, bebeklerde zeka gerilemesine neden olduu
anlalan "Arceon Yellow" ieren milyonlarca kavanoz
bebek mamas, u anda pazara srlm durumdadr.
Bakan, seim danman ve televizyon uzman ile g
rtkten sonra hzla harekete geer.
O akam, zel bir televizyon programnda, halka bu
durumu aklar. Panie gerek olmadn, fakat bir n
lem olmas asndan, test sonular aklanncaya ka
dar, Arceon Yollow kullanan btn bebek mamas re
ticilerinin, retimlerini dudurmalamm ve marketlerin,
raflarndaki btn bebek mamalarn kaldrmalarn

ister. Ayrca, Arceon Yellow'un ilevini grebilecek,

ama daha pahal bir madde olan "Zeronacephon" reti
cilerinin de siparilerini iptal edip, ellerindeki btn
mallar, bebek mamas reticilerine gndermeleri is
ter.
Bunun hemen ardndan, retimleri iin Zeronacephone baml olan plastik reticileri protestoya balar
lar ve Zeronacephonun stok ettii depolara saldrrlar.
Zeronecaphon fiatlar birden katlanr. Bu arada has
tanelerin ocuk hastalklar blmleri, ocuklarnn
durumlarn test ettirmek isteyen annelerin hcumu
na urar.
Satlar ok iyi durumda olanlar sadece zeronacep
hon reticileri deildir. Otomatik jeneratr, holozen
tabletleri, gne enerjisi sistemleri, kamp malzemeleri'
ve tabanca reticileri tam kapasite ile almaktadr.
Krlar % 41 ile % 380 orannda artmtr. Bunun ya
nnda durum ok ciddidir ve 20 Kasmda biraraya ge
len Ekonomik Konsey, Hazine Bakanl, Federal Reserve Yetkilileri ortak bir aklamayla; buhran sre
since GS-18 seviyesi zerindeki btn yneticilerin yani politik olarak atamas yaplanlarn -ek cret al
madan, gnde, 10 saat alacan duyurur.
Hazine Mstearnn, Limuzinine ve ofrne veda
edip, kendi kullanaca avrole Vegasna binerken
ektirdii resimler yaynlanr (leden sonra Ford Mo
tor Fabrikasndan bir knama mektubu alr). Bu ara
da, yeni oluturulan Ulusal Birlik Komitesi (Bakanl
n, David Rockefeller ve George M eanyin ortak ola
rak yrttkleri) btn Amerikallarn bu zor gnler
de birbirlerine destek olmalarn ister.

72

MARHUANA SAKNL

Bununla birlikte, Clevelend'da, 27 Ekim Perembe

gn, retimi arttrmak iin 700 ek ii alnmasna
karar veren Cuyahoya Bisiklet Fabrikas nnde at
ma olur. Bisiklet talebi o kadar artmtr ki, bisiklet
sanayi, mevcut kapasitesi ile buna cevap veremez hale
gelmitir. Szkonusu iler iin bavuru says 4000'dir.
Geri evrilenler ierisindeki siyah ve beyaz gruplar
arasnda balayan az dala daha sonra sokaklara
srayarak bir arbadeye dnmtr. Hava kararncaya kadar, 6 blok dkkan ateler ierisinde kalr. Or
du ve milis gler, olaya mdahale eder, fakat olaylar
kontrol altna alnamaz.
Ertesi gn 15.35'de Bakan, Vali Scott'un Cleveland'a askeri birlik gnderilmesi istei zerinde d
nrken, Suudi Arabistan'daki darbe giriiminin ilk ha
berleri Washington'a ular. CIA ve KGB'yi hazrlksz
yakalayan sol eilimli albaylar, radyo istasyonlar ve
kilit asker merkezleri kontrol altna aldklarn ve
Kral Faysal'n saraynn kuatldn duyururlar. Sal
dr, yldrm hzyla geliirken, tutsak dmesine az
kala; Kral Fahd tarafndan asilere gnderilen bir uyar
saldrs, Amerikan kruvazrlerince durdurulur. Asile
rin geri ekilmemesi, petrol kuyularnn ykmna ne
den olacaktr. Bu, btn dnya iin llemeyecek de
recede byk bir ykmdr. Asilere tannan bir saat so
nunda istek geri evrilir. Bunun zerine, K rala bal
bir jet filosu havalanr. Faysal'n kararlln ispatla
mak iin, bombalarn birbiri ardna, dzinelerce tan
kn sakland Ras Tanurann zerine brakrlar. 50
mil teden bile duyulabilecek, yer sarsntsn andran
73

bir patlamayla, btn tanklar imha olur. Faysal; asiler

silahlarn brakmazsa, srann petrol kuyularnda ol
duunu duyurur. Yani albaylara kum denizinden ba
ka birey braklmayacaktr. Washington, uydu aracl
yla, toplu ykm ve ardndan gklere ykselen du
manlar seyreder. Akdeniz ve Hint Okyanusu'ndaki
Amerikan deniz kuvvetleri blgede toplanr. ABD D
ileri Bakanl, ikinci lkelerin, "Ortadou'daki bu
talihsiz olaydan" faydalanmamalarn ister. Bu arada
Amerikan Birlikleri, bir kez daha nkleer alarma gei
rilir.
Darda, bu gelimeler olurken, Senato, iten ka
rlan otomobil iilerine yardm tekrar erteler' Ama
Savunma Bakanl, yeni bir Super-MIRV program ve
birka tane yeni silah sistemini gecikmesiz istemek
tedir. Asker eitim merkezlerinde, acemileri eitecek
yeterli mhendis ve eitilmi personel yoktur. Ayn an
da, San Francisco eyaletinde isizlik orannn ilk defa
% 15e ulat duyurulur. Belediyelerin "trl" ve (ya
sal) "Marihuana" datt yemek merkezlerinde kuy
ruklar oluur. "San Francisco Chronicle', ehir yneti
mini ileri grllnden dolay kutlar ve marihuann kt gnlerde, amirleri yattrarak, "toplumsal
bir grevi" yerine getirdiinden bahseder. "Examiner
ise "Hahaa ve datmna son" diye ya^ar.
Washington'da Cumhuriyetiler, Demokratlar "her
zaman olduu gibi sava ve enflasyonun partisi" ol
makla sularlar. Demokratlar ise Cumhuriyetilerin,
Amerika'nn etrafnda H ou vervilleri tekrar grmek
istediklerini syleyecek, sulamalara cevap verirler.
Tketiciler Austin ve Atlantada sper marketleri igal
edip , bebek mamalarn yakarak, Batlarn indirilmesi

74

ni isterler. imdi Iowa'daki iftilerle, byk paketle

me irketlerinin temsilcileri de kavgaya tutumular
dr. iftiler, domuzlar karlnda, dolar kabul etmiyorlardr. demelerinin C-OPEC'Ierle -nceden belir
lenmi sabit miktardaki ham petrole edeer para biri
mi- yaplmad taktirde, protesto olarak 10.000 domu
zu ldrp, lelerini Mississipi'ye atmak tehdidinde
bulunurlar.
Manhattan'da 77. Caddede faaliyet gsteren Excel
sior Cooperative Ynetim Kurulu, kooperatif sakinleri
ne "garantili gnlk yiyecek retmek amacyla, Kuzey
New York'ta bir iftlik satn alacan duyurur. Her
daireden 2000 Dolar istenmektedir. iftliin pay hakk
da, dairelerle birlikte el deitirecektir.
San Francisco'daki bir reklam irketinin yneticisi,
Kuzey Kaliforniya'nn vahi ormanlarnda kurulacak
"uzun vadeli korunma. karnplar"na katlmak isteyen
gnlller arayan bir iln yaynlar. Bavurularn 3 yl
lk erzakla birlikte yaplmas istenmektedir. Reklam
irketinin postacs, bavuru mektuplarn tayamadndan yaknr. Newark ve New Jersey'de, yiyecek kt
lna hazrlanan insanlar, parke kapl yollar skp,
etraflarn dikenli telle evirerek domates, havu ve
kabak yetitirmeye balarlar.
30 Ekim gececi, sismolog ve nkleer radyasyon uz
manlar, Sovyetler Birlii'nin en byk reaktrlerinin
bulunduu ve nkleer denemelerin yapld, Orta
Rusya'daki Baykal Gl kylarnda, korkun byk
lkte bir patlama olduuna dair belirtilerin varln
bildirirler. Patlamann haberi, Beyaz Saraya hemen
ular. Atomik Enerji Merkezi detaylar hakknda bilgi
verememektedir. Ama bir patlama olduu kesindir ve
75

eer hesaplamalar doruysa can kayb muazzam bo

yutlardadr. Ortaya kan radyoaktivite ne kadar olur
sa olsun, u anda, hava akm, kirli havay, in snr
na tamaktadr. Gece 01.00'da Moskova ile yaplan te
lefon grmesi, felaketin bir kaza eseri olduunu or
taya karr. ABD, ilk yardm almalarna destek ol
may teklif eder. Ruslar, bu teklifi geri evirirler.
Ertesi sabah, Senato gc Komitesi Bakan, Virginia'daki evinden, Arlington Bulvar'na kadar, btn
yol boyunca, yeil bir Dodge tarafndan izlendiini farketmez. Seven Corners'da trafik lambalarnda durdu
unda, nndeki eski model beyaz bir ford, arka tam
ponu, senatrn arabasnn n tamponuna deene ka
dar geri gelir. Ayn anda, arkadaki Dodge da ne gelir.
Saniyeler ierisinde herey olup bitmitir. Beyaz Ford,
hzla uzaklatnda, senatr, arka koltuktaki 2 mas
keli adamn yannda oturmaktadr.
Bu olayn hemen ardndan, Senato gc Komitesi'nin brosunda, bir telefon alar. Kardan gelen ses,
yle demektedir: "Kimseyi incitmek amacnda deiliz.
Fakat nmzdeki 12 saat ierisinde, Senato, otomobil
sektrnn isizlik maalarn garanti altna almazsa,
Senatr Wilson'u ldrmek zorunda kalacaz. Senato'nun, tasary onaylayp Beyaz Saray'a gnderdii
haberini alr almaz, Senatr Wilson'u serbest braka
caz. Eer Senato, Senatr Wilson'un lmnden son
ra da tasary ertelemeye devam ederse, baka bir se
natr, ardndan bir dierini ldreceiz. Ta ki; otomo
bil iileri, hakkettikleri her senti geri alana dek". Bir
anda, her yerde bu konu konuulmaya balanr. Ksa
bir sre sonra, Detroit'teki, Birleik Otomobil ileri
Dayanma Sendikas bir bildiriyle olay yle knar:

76

"Bu, aklsz ve tehlikeli insanlarn, umutsuz bir girii

midir. Bizler, sendikamzn tarihi boyunca, bu tr in
sanlarla hep mcadele ettik. Biz, kendimizi, demokra
tik yntemlere adadk. Bu nedenle, sendikamz, bu in
sanlarn yerlerini bildirip, yakalanmalarna yardmc
olanlara 25.000 Dolar dl verecektir."
1 Kasm'da genel durum yledir: Orta Dou'daki
gerginlik trmanmaktadr; ran seferberlik ilan etmi
tir; Amerikan birlikleri Clevelandn dousunda 24 sa
at devriye gezmektedir; iftilerin protestosu, Nebras
ka, Kansas, Missuri ve Miigan'a sramtr; savunma
sanayiinde, birbiriyle iie artan ktlklar bagstermitir; Kentuckyde maden iileri, televizyondaki bir
komedi dizisini beenmedikleri iin, protesto olarak
madenleri kapatmlardr; Amerikan Lejyon'u Suudi
Arabistan'a derhal bir misilleme istem ektedir. Billy
Graham, Naslville'de 100.000 kiilik bir seyirci toplu
luuna "btn bunlarn, Tanrnn insanlar cezalan
drmas" olduunu syler. Bakan ise, Beyaz Sarayn
bat kanadnda ekilen zel bir programa, bann ze
rinden Bakanlk mhr ve iki tarafnda kabine
yeleri olduu halde karak yle der:
"Bu gece, lkemize ieriden ve dardan ynelen
tehlikelerin nda, vahim fakat gerekli baz kararlar
alm bulunmaktaym. Bunlardan bazlar yle: Sa
vunma Bakanlndan, orduda acil durum ilan etmesi
ni; btn ulusal muhafzlarn bir elde toplanmasn ve
son olarak Birleik Devletler Kongresinden yaklaan
seimlerin 90 gn iin ertelenmesini istedim".
Eko-kaslma; vidann birka tur fazla dnmesi, bu
sefer, George Friedensohn un tahminlerini aynen orta
ya karabilir: "Btn zamanlarn en byk felaketi...
77

parann tamamen ortadan kalkmas." Bu olay, sper

bunalm senaryosundaki bankalara kouturmalar ve
ya sper-enflasyon senaryosundaki takasn yaygnla
mas eklini alabilir, Amerika dahil birok lkenin
paralanmasna neden olabilir.
Senaryolarmzda grdmz dnya, baboluun
eiinde, kontrolden km bir dnyadr. Hangi senar
yo olursa olsun sanayilemi lkelerin ekonomilerinin
yerle bir olduu bir dnya. Gnmz dnyas o kadar
sk bir ekilde iie gemitir ki; ekonomik alterler ve
bunlarn birbirleriyle balantlar o kadar youndur ki,
incinebilir eylerin says, daha nce grlmemi bir
dzeye ulamtr. Daha fazla gelimi ve daha fazla
birbirine baml bir dnya yaratmakla, sadece iyiliin
deil., ktln de ansn arttrdk. Hassas dengele
rin zerine kurulmu bu dzende, bana, yle geliyor ki
3nc senaryonun gerekleme ans daha fazladr.
Bununla birlikte, bu senaryo bile, btn olaslklar
iermekten uzaktr. Eko-kasnt, dnya ticaret sistemi
nin derin bir ekilde blnmesini de getirebilir. Byle
bir blnmede, ard ardna btn lkeler, hasta ekono
milerini, dnya ekonomisindeki titreimlerden koru
mak amacyla, gmrk tarifelerini mitsizce yksel
tebilir. Eko-kasnt, dnyamzda youn, politik dei
melere neden olabilir. rnein, sosyalist skandinav
lkelerinde, sa grl oulcu akmlarn hzla by
mesi; Akdeniz lkelerinde Marksizm'in yaygnlama
s; Sovyetler Birlii'nde Milliyeti ayaklanmalarn k
mas; Arap lkelerinin birbiriyle savaa tutumas gi
bi... Bunlardan baka, Amerika'da ve Avrupa'daki ya
banc iilerin, zor kullanan polis kordonlar altnda snrd edildiklerini dnmek, hi de zor olmasa ge

78

rek. Gelimi lkelerde, ikinci snf ileri, uzun za

manlar yerine getiren bu insanlarn, bu ekilde kovul
mas, lke ii insan haklarnda da ciddi kstlamalar
getirebilir. Bir ngiliz i Partisi iktidarnn, Ameri
kan otomobil fabrikalarn, kapanmalarna engel ol
mak iin kamulatrmas, sko milliyetilerinin Kuzey
Denizi'ndeki petrol kuyularn bombalamas, Avustral
ya ve Yeni Zelanda'da grevlerin parat birlikleriyle
krldn dnmek de hi zor deildir.
Elbette, btn bunlarn tesinde, dnlmesi g
olan baz eyler yatar. Kissinger ve Ford'u, Suudi Ara
bistan sahillerinde komando kyafetleri ierisinde gs
teren, New York Times'da. km bir karikatr aslnda
ou Amerikalnn dlerini yanstr. Amerikan Birlikleri'nin, petrol reticisi lkeleri haritadan silmesine
ynelik acmasz ve ocuksu dedikodular oalmtr.
Bu dedikodulara gre, Amerika'nn zorlamasyla
Avustralya ve Japonya, srailin btn petrol kuyular
n birbir ele geirmesine yardm edecek; llerde 30 yl
srecek bir gerilla sava balayacak; Arap terristler,
ikago, Osaka veya Marseillesde, ellerindeki nkleer
silah dolu antalaryla dolaacaklar. te bu noktadan
sonra insann hayal gc ilemez hale gelir.

79

BUHRANLA
SAVA

Senaryolar, ne kadar mantkl olurlarsa olsunlar,

hayl rn olmaktan te geemezler. Hayal gcmz
olaslk hesaplan yapabilir, seimlerimizde, yardmc
olmak iin byle yapmaldr da. Hatta karlatmz
birok glk, byle yapmamamzdan kaynaklanmak
tadr. Senaryolar, dncelerimizi somutlatrmamz
da, birer yardmcdrlar, ama kelimenin tam anlamyla
bir "gelecei grme" deildirler.
Amerikan senatrn, otomobil iileri deil de ift
iler karabilir. Kral Faysal' uyurken yakalayacak
darbenin, mutlaka Suudi Arabistan'da yaplacana
dair tarihi bir kural da yoktur. Bu darbe ayn; byk
bir trajediyi yaratarak patlayan ilk nkleer santraln
Sovyetler'de deil de, Amerika'da olabilecei gibi, dier
bir dzine Orta Dou lkesinde de yaplabilir.
Gnmzn modas karamsarlktr. Enfellekteller
Maltuzcu bir felakete ynelik tahminler ne srmekte;
sinemalarda zelzele ve gkdelen facialar grlmekte;
bilim kurgu romanlarnda, anti-topya konular anla
tlmakta ve nostalji sanayisi, gemite hereyin daha
gzel olduunu vurgulamaktadr. "Eko-spazm"nm da,

81

iac bir tablo sergilemedii kesindir. Ama inanyo

rum ki; u anda kar karya olduumuz durumun
karmakln ve 1923 ve 1929'dan farkl olduunu
gzler nne sererek, yararl bir amaca hizmet etmek
tedir. Eko-spazm kavram, problemleri ele al eklimi
ze, ekolojik, teknolojik, toplumsal ve askeri alanlarda
ki yeni gelimeleri de katmamza salamaya ynelik
tir.
Eko-spazmn bu ilevi yerine getirmesi, bizi sadece
karanlk bir gelecek dncesine gtrmez. Gelecei
miz, sadece kbustan ibaret deildir. Aslnda, ok da
ha olumlu alternatifleri ele alan senaryolar da yazla
bilir. rnein; gne veya atom enerjisi aratrma
larnda byk bir gelimeyi veya yepyeni bir enerji
kaynann bulunmasn; bat dnyasnda sr eti yen
mesini yasaklayan bir dini hareketin yaylmasn (bu,
milyarlarca ton hububatn kurtulmas anlamna gelir);
nkleer silahlanma yarna son verecek, uluslarn
zerinde baz dzenlemelerin getirilmesini; veya mer
keziyeti ynetimin zayflk ve etkinsizliini kabul
eden ve blgesellik ile yerinden ynetime doru kayan
yeni bir ynetim eklinin ortaya kmasn ieren se
naryolar gibi...
Gelecek tahminlerimiz arasna, montaj hattna al
ternatif, daha insancl retim metodlarnn getirilme
sini; ekonomik gcn ii ve tketicilerle paylalmas;
kadnlarn dourganlk rollerine alternatif ve toplum
tarafndan benimsenen yeni baz deerlerin yaygnla
masn da katabiliriz.
Bunlardan baka, kanserin tedavisinin bulunmas
veya ucuz protein elde etme yntemlerinin gelitiril
mesi de ele alnabilir. Bebek mamasnda, zihin gelii
82

mini geciktiren deil de ilerleten baz kimyasal madde

ler bulunabilir. Balk retiminde veya deniz yosunu
nun terbiyesinde, dnya alk tablosunu tamamen de
itirebilecek byk ilerlemeler olabilir. Isnma soru
numuzu, kirlilie neden olmadan halledecek yeni sis
temler gelitirilebilir. Uzay aratrmalar, hi beklen
meyen kaynaklarn varln mjdeleyebilir. Ekono
mist E.F. Schumacher'in, "kk gzeldir" slogan tu
tup, 3nc Dnya lkelerinde, tutarl ve yaam des
tekleyen trde ekonomiler ortaya kabilir. Yalanma
zerine almalar yapan bilim adamlar, insan yaa
mnn son yllarnda, saln bozulmasna engel olan
yeni metodlar gelitirebilirler. Yeni peygamberler ve
yeni azizler, girmekte olduumuz -sanayi- zeri mede
niyetin deerlerini empoze edebilirler.
Ne olursa olsun, gerek udur ki; geirmekte oldu
umuz gelimeler karsnda aciz deiliz. Gelecei e
killendirecek olan bizleriz; O, u anda bizim aldmz
kararlarn bir rn olacaktr. Akll admlar atarak,
elimizden kamakta olan ansmz, hal kontrol altna
alabiliriz. Eko-spazm senaryosu, karamsarlyla, ya
plmas gerekli deiiklikleri ve gei dnemi strateji
lerini ortaya koymada, bize yardm edecektir.
Bizi, bu rapora gtren aratrmalardan iki tane
prensip veya "ders" karabiliriz. Bu prensipler basit
ve ok aktr. Ama yaptm gezi ve grmeler sonu
cunda, bu prensiplerin, yeni bir majino hatt ina et
meye alan politikaclar, hkmet yetkilileri, ekono
mistler ve eko-spazm ile kar karya olan dierleri
tarafndan inendiine tank oldum.
lk prensip, z olarak yle ifade edilebilir: sadece
ekonomi bunalm zmede yeterli deildir.
83

Mevcut sorunlarmzn birou, belirli bir byme

hz, tam istihdam, gibi tamamen ekonomik amal he
deflere ynelip, ekonomik sistemin dier blmleri
zerinde hi kafa yormamamzdan kaynaklanmakta
dr. Bir enerji darboaz olasln, hesaplarmza n
ceden dahil etseydik; belirli sanayilerin, evre zerin
deki etkilerini tahmin etmeye alsaydk; refah artla
rnn aile yaam ve toplum dzenini nasl etkileyece
ini gznne alsaydk, u andaki gibi tuzaa dme
mi olabilirdik.
Acl bir ifaat dneminden sonra renmi bulunu
yoruz ki; iinde yaadmz ekonomik sistem, son de
rece nazik, altparalar sonsuz balarla birbirine ba
ml ve zenli hareket etmediimiz takdirde, hemen
kebilecek bir sistemdir. Bu kaslma durumunu teda
vi edecek "yeni ekonomi", bu kanlmaz gerekten
dn veremez.
Bunun anlam udur: Acil i sahalar amak uru
na, evreyle ilgili tedbirlerden fedakrlkta bulunmak,
bunalm zmek yerine daha da ktletirir. Bu, iin
de bulunduumuz an uruna, geleceimizi ipotek alt
na sokmaya benzer. rnein, mevcut enerji darboaz
n amak iin, usanmadan nkleer reaktrler ina et
mek, ekonomik istikrar ve teknolojik geliim abalar
n bir nesil geriye gtrebilecek tehlikeler yaratabilir.
Yksek kkrtl kmrn tekrar kullanmna izin
vermek; petrol sznts tehlikesine kaytsz kalmak
(bir taraftan, denizlerde petrol kuyusunu amak iin
yarrken); aeresol deodorantlarn ve sa spreylerinin,
ozon tabakasnda delikler amasna seyirci olmak; yi
yeceklerimizin iine, daha fazla satmas iin kimyasal
katk, renk ve boyalar pompalamaya devam etmek; k84

saas ilerimizi kaybetmemek iin salmzdan ve

gvenliimizden dnler vermek, ok ciddi kar-etkiler yaratabilir.
Bunalmla savamzda takip edeceimiz, ekonomik
program seerken gznnde bulurdurmamz gereken
ey yalnz fiziksel ekoloji deildir. Bunun yannda, bir
de toplumsal ekoloji vardr. rnein sanayide yksek
bir etkinlik elde etmek iin, iileri yerdeiimine tabi
tutmak, aile ii gerginlik, "cemiyet"lerin lmesi gibi,
baedilmez toplumsal sorunlar yaratabilir.
En az "kestirme bir ekonomik zm" dncesi ka
dar tehlikeli bir dier dnce de, dar grl bilimadamlar arasnda yaygn olan, btn zorluklarmz iin
temiz ve abuk bir "teknolojik zm" olduu dnce
sidir.
Demek istediim udur; herhangi bir hkmet, po
litik parti, irket, sendika tarafndan sunulan bir eko
nomik programn, hava, su ve dier doal kaynaklar
hakknda etkin yaptrmlar ierip iermediinin ya
nnda; uygulamada, aile, toplum ve cemiyet yaplar
mz nasl etkileyeceinin de incelenmesi gerekir. El
bette, baz durumlarda anlk ekonomik kazanlarla,
uzun vadeli toplumsal ve ekolojik salk arasnda se
im yapmak zorunda kalacaz.
Ama, bunu yaparken bile, bu seimlerin ne getirip
ne gtreceini nceden bilmeliyiz. Sadece bu yolla,
ekono-dncenin tehlikelirenden korunabiliriz- Bu
dnce; ekonominin, toplumsal, kltrel ve ekolojik
dier sistemlerle etkileimini grmekte baarszdr.
Btn ekonomik yasa ve politikalara yerletirilen bu
tr "etkin yaptrmlar" bizleri, gelecein "bumerang"
etkisinden koruyabilir.
85

nk, eko-spazm, sadece ekonomik olmayan bir

sorundur. Bu yzden, yan etkileri hi dnlmeden
uygulanan tedaviler, durumu daha da ktletirmek
ten baka birey yapmayacaklardr. htiyacmz olan
ey, sadece tedavldeki para miktar, cretler, hatlar,
demeler dengesi ile deil, kaynaklarn kullanmndan
ve evreden, eitim ve kltrel hayata, tamaclk ve
iletiimden erkek-kadn arasndaki deien ilikilere
kadar hereyle ilgilenen, birbiriyle tutarl politikalar
btndr.
kinci prensibimiz de eit derecede ksadr: Gemi
tekrar yaanamaz (yaanmamaldr da).
Eer eko-spazm analizimiz ksmen de olsa doruysa
ve eer bugn yaadklarmz, gelimi toplumlarn,
yeni, daha ileri bir gelimilik dzeyine erime sreci
nin bir paras ise, politikalarmz, eski sanayi dzeni
ni devam ettirmeye ynelik olmamaldr.
Her eit meslee, tamacla, barndrmaya, top
lumsal btnlemeye ve ailelere, elbette hep ihtiyac
mz olacak. Ama ayn mesleklere, ayn tip tamacl
a, ayn toplumsal politikalara, ayn aile yaplarna de
ilBunalm derinletike, gemie ynelme abalar da
artacaktr. rnein; Fransz verenler Dernei PATRONAT, yeni bir kesintisiz ekonomik byme hamlesi
iin veryansn etmektedir. Hemen hemen btn lke
lerde var olan bu zihniyet, bizi bu noktaya getiren metodlar, daha byk bir younlukla tekrar uygulaya
rak, mevcut problemlerimizi zme ura iindedir.
Bu anlayn sahipleri, dnya ekoloji dengesinin
hassasl, gelimekte olan lkelerin artan gc ve can
86

ekien sanayi toplumlanndaki deien deerler zeri

ne hibir ey renememilerdir. Onlarn ideallerinde
ki dnya "eskiye aittir, kendileri ise gericidirler.
Bir Fransz gericisi iin "ideal dnya"; 1967'nin
dnyasdr- De Gaulle'nin, ihtiamn halen srdrd
; rencilerin henz sokaklara dklmedii; tek so
runun, teknoloji yarnda Amerikallar yakalamak
olduu zamann dnyas.
Bir Amerikan gericisi iin ise; bu ideal, gen bir
bakann, yeni ufuklardan (aslnda eski ufuklarn, ile
riye atlmas) bahsedebildii, refahn hi bitmeyecek
mi gibi grnd 1960'larn dnyas olabilir- gr
nte umut verici ama, ok yaknda suikastlar, yr
yler, atmalar ve ete savalar ile sarslacak bir
dnya.
Her lke ve her toplumsal grubun, kendine gre, bir
geriye dn fantazisi var. Bu fantezilerin hepsi de
teknolojik bymeye dayanmyor. "deal dnya" gr
lerinde, ok daha gerilere gidenler var. Bunlardan ba
zlar, teknolojinin, yaamdan tamamen dlanmasn
ve krsal bir dn savunan ekolojistlerdir. Dier ba
zlarna gre de 1920 veya 1940 onarm almalarn
rnek alabiliriz. Bu gericiler arasndaki bir ksm pro
testan mnzevi ise refahn kendisinin yozlatrc oldu
unu dnyor.
Bu grlerin hepsi, gemii, bugn tama u
ralarndan baka birey deildirler -Bir tarafta, teknomaniya ve ekonomik byme hz; dier tarafta, teknofobiyo ve romantik, kr zlemi. Eko-Spazm' ama
nn yolu, gemie kazlan tnellerden gemez. Byk
bunalmlar bize, doru yolu bulmada yardmc olabilir.

87

Bu anslar iyi kullanp, istediimiz niteliklere sahip,

sanayi-zeri toplumuna doru ilerlemeliyiz.

88

GE DNEM
STRATEJLER

Bu noktadan sonra nereye gideceiz? Daha doru

su, bundan sonraki noktaya nasl gideceiz? Bunun gi
bi ksa bir raporda, gelitirilmi ve tam olarak akla
kavuturulmu, "gei dnemi stratejileri"ni ortaya
koymann olanakszl ortadadr. Fakat, en azndan
bir balang yaplabilir. Aada; bu balangc yap
maya ynelik stratejiler sralanmtr. Uygulama alan
bakmndan, uzun vadeden, anla; dnya apndan,
lkeler seviyesine doru, bilinli olarak sralanmtr.
Hemen uygulanmaya balanmalar amacyla deil, so
runlarmza genel ve tutarl bir yaklam oluturmala
r umuduyla hazrlandlar. Bir ksm, daha nceden or
taya konmu eylerdir. Hibiri, hereyi dzeltecei id
diasn tamaz. Ama hepsi de eko-spazm analizinden
kaynaklandlar. Hepsi birbiriyle ilintilidir. Ve hepsi
gelecei huzurlu bir geite bize yardmc olacaklardr.
Birinci Strateji: u anda, kontrolmz dna k
m bulunan can alc ekonomik gleri (tekrar) kont
rol ederek, dnya ekonomisini (tekrar) istikrara ka
vuturmak.

89

Ulus devletleri, sanayi zeri topluma geiten kay

naklanan temel sorunlar zmekten acizdir. Ekono
mik adan, ulus devletler, sanayi devriminin rn
drler. Ve bu adan ilevlerini tamamlam bu
lunmaktadrlar. Bu kavram, geliimini tamamlam
sanayi lkelerinde (gelimekte olan blgelerde deilse
bile) artk demode olmutur. Gelecekte, belki tamamen
ortadan kalkmayacaktr ama gcnden ok eyler kay
bedecektir. Aslnda, u anda bile olduka zayflam
bulunmaktadr. Eer eko-spazm analizinin ortaya ko
yaca tek bir ey varsa, o da ulusal hkmetlerin ve
politikaclarn, ulusal snrlar aan yeni ekonomik
glerle baetmedeki acnacak yetersizlikleridir.
Avradolarlarm uluslarn zerinde bir para birimi
olarak ilem grmesi gerekiyorsa, bunlarn statleri,
resm olarak tannmal ve uluslarn zerinde bir kont
rol mekanizmasna tabi olmalar salanmaldr. Ayn
ey, dnya apnda ilem yapan bankalar iin de geerlidir. Ama bu gler arasnda, en can alc olan, ok
uluslu irketlerdir. nk, onlarn olmad bir dnya
da, ne dnya bankalarna ne de Avradolarlara ihtiya
kalmaz.
Bu nedenle, dnya ekonomisinin tekrar istikrara
kavumasnda anahtar durumunda olanlar, okuluslu
irketlerdir. Yaam standartnn ykseltilmesi veya
yok edilmesi; global bilincin arttrlmas veya otoriter
ynetimlerin yaygnlamasnda, etkili olacak byk
potansiyele sahiptirler. (Tokyo'da konutuum byk
bir Japon irketinin ynticisinin bana syledikleri yleydi: "Ortada birtek okuluslu irket olsayd, birok
sorunu, kolaylkla zebilirdik").

90

okuluslu irketlerin; can ekimekte olan, gn

mz sanayi anlaynn izgisel geliiminin bir rn
olduunu ve; dk enerjiye, daha kk retim bi
rimlerine ve daha fazla yerinden ynetime dayal yeni
bir retim biimine kayabileceimizi daha nce belirt
mitik. Bu konu, "topyac" veya "romantik bir gr"
olarak deerlendirilip bir kenara itilmemelidir. Bu
gr, uzun vadede ksmen doru veya yanl kabilir,
fakat ok yakn gelecekte, okuluslu irketlerin gc
nn kontrol altna alnmas elzemdir.
Ulus-devletler, kendi glerini bir mddet daha
srdrebilmek iin, yeni kontrol mekanizmalar yara
tacaklardr. Politikaclar, balangta, otoritelerini yi
tirdiklerini kabullenmeyeceklerdir. Fakat yeni anlay
n etkileri altnda zamanla herey yerine oturacaktr.
Aslnda, dnyay saran byk irket alar, pek ya
kn zamanda uluslarn zerinde baz dzenleyici ted
birlerin ortaya kmasnn kendi karlarna uygun ol
duunu greceklerdir. nk, btn byk kurumlar
gibi onlar da belirsizlikten holanmazlar. nmzdeki
yllarn temel politik ekimesi, bu kontrol mekaniz
malarnn yaps zerinde olacaktr.
Bir btn olarak ele alndnda, global ticaretin
artmas, byk sanayi lkelerinde nemli bir demok
rasi kaybna neden olacaktr. Giderek artan miktarlar
da ekonomik kararn devlet kontrolnden kmas, de
mokratik sorumluluun da azalmas anlamna gelir.
Demokrasinin nemli temellerinden biri de, lkenin
ekonomik hayatna halkn ekil vermesidir. Hangi se
beple olursa olsun, bu prensip inendiinde, lke bir
smrge haline gelir.

91

Konuyu bu balamda ele alrsak, dnyann en zen

gin lkeleri bile, gittike smrge konumuna doru
ilerlemektedir. Konu sadece, petrol eyhlerinin birok
sanayilemi lkede mlk alarak para akn tersine
evirmelerinden ibaret deildir. Bu tip smrgecilik
geleneksel anlamdadr. Yani bir lkenin, dierinin
ekonomik hayatna hakim olmas. Bugn, gittike da
ha fazla szkonusu olan eyi "smrgecilik-zeri" diye
bileceimiz; lkelerin (dier lkeler yerine) kontrolleri
dnda, uluslar-zeri bir ekonomik sistem tarafndan
smrlmektedir.
u anda, en fakir lkelerin olduu kadar en zengin
ve grnte en gl lkelerin de bu smrgecilikten
kurtarlmaya ihtiyalar vardr.
zellikle, ulusal ve yerel irketlerin, kendi karla
rna sahip kma zaman gelmitir. Bunlarn en b
ykleri bile dardan gelecek darbelere kar ok has
sastrlar. Bu tr irketler sanayilemi lkelerdeki ti
caret adamlar, sendikalar, tketici-evreci kurumlar
ve dier oulcu gruplarla dirsek temasnda, herkesin
karna olan bireyi vurgulamak zorundadrlar: oku
luslu irketlerin bir dzene oturtulmas.
Bunun sonucunda ortaya; evre korumas; cret ve
gvenlik standartlar; devletlerin zerinde yatrm ve
bankaclk, ve hatta vergi kanunlar gibi konularda,
zorlayc baz kurallar ortaya kabilir.
Bunlarn gerektirecei devletler zeri kontrol ko
misyonlar, ok uluslu irketlerin ulusal vergi sistem
lerinden kardklar vergilerden oluturulacak bir fon
la finanse edilebilir. (ok uluslu irketleri vergiye tabi
tutmak, dier irketliren rekabet ansn da arttrr.)

92

Bylece global irketlerin, altklar lkenin toplum

sal geliimine katklar salanm olur.
Bu dzenlemeler sonuta ne ekil alrsa alsn, bu
irketleri, bankalar ve bunlara hizmet eden dier mali
kurum lan kontrol altna alma sava tek bir lkede
balatlamaz. Uluslarn zerinde gerek bir politik ha
reket balatma zaman gelmitir.
Bu hareket, birok lkeden iileri, politik liderleri
ve dier biroklarn biraraya getirerek "DNYA DEV
LETLER ZER SSTEMLER KONTROL BRL
gibi yeni tip global hareketler yaratabilir. Bu tr hare
ketler, fakir lkelerce desteklenir, nk, bu irketler,
onlar iin ok daha byk sorun oluturmaktadr.
okuluslu irketlerin yneticileri, bankerler ve di
er parababalar, Pravda karikatrlerinde grdkleri
miz gibi eytan yaratklar deildirler. Hepsi de
ITT'nin ili rneinde olduu gibi casus veya kar
devrimci sabotajclar da deildir. Bunlar, sadece, dn
yann en byk kanun boluundan yararlanan yat
rmc, ynetici ve planlayandrlar -ve bunun sonucun
da, dnya ekonomisini sarsarlar.
okuluslu irketlerin birou, iindeki yaadklar
lkelerin yaam standartlarnn gelimesinde byk
katklarda bulunmulardr. Bazlar, evrelerine sanayi-zeri nsan alma kalplarn tantmlar, dier
bazlar da, belli bir dereceye kadar, i ortamn demokratikletirmilerdir. Ama eer byk boyutlu d
etkenlerce, devaml sarslmayan, istikrarl bir dzen
istiyorsak, okuluslu irketleri, bir dzene oturtmak
zorundayz. Gelimekte olan lkeler bunun farknda
dr. Sra, gelimi lkelerin de bunun farkna varp,

93

uygun hareket tarzn semelerine gelmitir.

KNC STRATEJ: Modas gemi dzenleyiciler
yerine veya bunlar tamamlamak iin, sisteme sanayi
zeri dzenleyicileri yerletirmek.
Kontrol altna alnmas gereken ey, sadece, oku
luslu irketlerin bymesiyle ortaya kan para siste
mindeki titretiimler deildir. Ucuz enerji ve hammad
delerin przsz ve gvenli yollarla, fakir lkelerden
zengin lkeler akt gnler sona ermitir. Petrol ko
nusundaki gnmz ekonomik atmalarnn sonucu
ne olursa olsun, en azndan nmzdeki on yl iin ar
tan boyutlarda kesintiler, artlar ve fiyat titreimleri
bizi beklemektedir.
Eski kaynak/enerji pazarl dnemi kapanmtr ve
gambot diplomasisi ile alacaa benzemiyor. nk,
Kba ve Vietnam Savalarnn bir sonucu olarak, en
kk lkeler bile savunma sistemlerini gelitiriyor
lar.
Yani; sanayilemi lkeler sanayi-zeri toplum saf
hasna ilerlerken, zenginliklerini bol hammaddeden
baka bireyin zerine oturtmak zorundalar. Bu temel
de, daha az ile, daha fazla retmekten baka birey
olamaz.
Bu; sanayi geliiminin sonu geldii anlamna gel
mez. Sonu gelen ey, sadece radikal, tutucu politika
lardr. Hayal gcmz geniletmek zorundayz. r
nein vergi ve dier yaptrmlar, ucuz enerji elde eden
ve bylece kaynak tasarrufu yapan rnler lehine kul
lanabiliriz. evre gvenliine nem veren ve toplum
sal deeri olan sanayi yatrmlarna ncelik vermek

94

varken, niin hal yatrmlar iin ayrm gzetmeyen

kredi politikalarnda srar edelim?
Eko-spazm ropuru, bu dzeltmelerin yannda, yep
yeni dzenleyiciler de ortaya srer. Bunlardan birisi:
dnyada, yiyecek ve kaynak arznda giderek artan dal
galanmalar bastrmak amacyla ihtiyat stoklar olu
turmaktadr.
Bu stoklar, sadece tehlikeli ktlk dnemlerinde de
il, fiyat dalgalanmalarn nlemek iin de kullanlabi
lir. (Bir hammaddenin fiyat ar dme gsterdiin
de, kamu veya zel teebbse ait olabilecek stok ajans
lar, fiyat seviyesini dengeleyici almlar yapar. Madde
nin piyasadaki miktar azalp, fiyat ykseldiinde ise,
fiyat drmek iin stoklarn sata sunar).
Byle bir sistem gvenlik ve istikrar telkin eder. Bu
sayede retici ve satclar, felket seviyesinde zarar
lardan kurtulduklar gibi, bazlarnn insafsz krlar
elde etmesi de nlenpi olur.
1974'de Roma'da dzenlenen Dnya Yiyecek Konfe
ransnda, uluslararas koordineye tabi, ulusal yiyecek
ihtiyatlarnn oluturulmasnn gereklilii zerinde bir
prensip anlamasna varld.
Buday, pirin, msr ve dier tahllardan yaklak
60 tonluk bir tampon stok oluturulmasn ngren bu
tr bir sistem, hem ekonomik dalgalanmalar, hem de
gittike ktleen dnya yiyecek bunalmn nlemede
nemli ve olumlu bir ilev stlenebilir.
Ekonomisini bir istikrara kavuturmak isteinde
olan btn sanayilemi lkeler, byle bir dnya a
nn -ve tabii blgesel karlklarnn- yaratlmasna bi

95

rinci derecede ncelik vermelidir (*)

Stok ve ihtiyat oluturmak, sadece yiyecek hususu
ile snrl deildir. Kore Sava'n takip eden yllarda
Amerika tungsten, boksit, kauuk, ferro manganez gibi
stratejik maddeleri stoklad. Bunun ardnda yatan se
bep ekonomik deil, askeridir. Ama, Amerika'nn 5
yllk savaa katlanabilecek yeterlilikte stratejik mad
deye sahip olmas idi. Daha sonraki yllarda, bu mik
tar 3 yla drld, nk artk kacak bir sava
nkleer olacakt ve bu yzden uzun srmeyecektir.
1970'lerin banda Nixon ynetimi, bu stoklar daha
da eriterek bir yla indirdi. Bu, biraz da, ekonomik
basklarn bir sonucuydu. Amerikan demeler dengesi
nin durmakszn ktye gittii bir durumda, dardan
hammadde almak yerine, stoklar piyasaya srmek,
dolarlarn darya akn engelledii iin daha iyi bir
seimdi. Bunun yannda, artan faiz oranlar da, re
zervlerin elde tutulmasnn maliyetini arttryordu.
Ekonomik amal stoklar oluturma dncesi;
1973'teki ktlk dalgalarndan bu yana, gerek kongre,
(*) B lgesel ih tiya tla r olu tu ru rken , en flasyon u azdrm am ak
iin, gelim ekte olan lkelerdeki tarm sal retim e destek olm alyz.
rn ein; gbre satna getirilen btn kstlam alarn kaldrlm as
gibi...
A m erika gibi, baz gelim i lkeler, lke ii pazarlarndaki fiyat
artm nlem ek iin, gbre ih racatn a kstlam a getirm ilerdir. Bu
sadece dncesizlik deil, bencilliktir de. A m erika, u anda o kadar
ok gbre tketm ektedir ki, ton bana elde ettii rn azalm akta
dr. A yn oranda gbre, gelim ekte olan bir lkede kullanlsa daha
y k sek oranda bir m ahsul alnabilir. Bir dier husus da, gbrenin,
gelim i lk elerde, tarm sal olm ayan am a la rla ku llanlm asdr.
M ilyonlarca insan alkla y zy ze iken, g brelir; m ezarlklar, g olf
sahalarn ve bahe im lerini daha yeil gsterm ek iin kullanlm ak
tadr.

96

gerekse Beyaz Saray tarafndan scak baklan bir konu

olmutur. Bu dnce, Yom Kippur Savalar'nda,
Araplarn koyduu petrol ambargosunun nda, di
er birok lke tarafndan da aratrlmaktadr.
Stoklama Kuram, zellikle kapitalist ekonomiler
de, ideolojik olduu gibi, uygulamaya ynelik zorlu so
runlar da ortaya karr. Ama ister yiyecek, ister ham
madde olsun stoklama ynteminin yarataca sorunlar
zlebilir. rnein Amerika'da, irketlerin kaynak
maliyetlerini retim srasnda deil de satn alma sra
snda kaynak hesaplarndan dmeleri salanrsa (bu;
stoklarn vergiden saylmas demektir) irketler daha
fazla envanter bulundurmaya ynelebilirler.
Bu vergi sistemi, sve'te uygulanmaktadr. Ellerin
de daha fazla envanter tutabilen irketler, fiyatlarn
Ucuz olduu dnemde daha fazla alm yaparak, fiyatlar
ykseldiinde ise, bu malan tutmaya devam ederek, fi
yat dalgalanmalarn yavalatabilirler.
zel sektrdeki, bu tr birikimler, hkmet rezerv
leri ile de desteklenebilir. Dahas, acil durumlarda, el
zem maddelerin retilmesi iin, hkmet tarafndan
veya kamu-zel ibirliiyle destekleyici tesisler kurula
bilir. Bu tr tesislerin, devletler -zerinde de kuruldu
unu dnebiliriz- bir devletler konsorsiyumunca sa
hiplenilecek bu tr tesisler, ekonomik veya dier trl
acil durumlarda ihtiya duyulacak yardm yapabilir
ler.
Byle bir sistem, balangtan itibaren, zengin veya
fakir; retici veya tketici btn lkelerin katlmn
gerektirir. Dk teknoloji sahibi lkeler; bu yolla bir
ok sorunu zebilirler.

97

Stoklama sisteminin yararl olaca bir alan da e

hirlerdir. ehirler, Singapur'lu ekonomist Augustine
Tann "azaltlamaz minimum" dedii seviyeyi nasl de
vam ettirecekler? Bu, btn ehirler iin, ok nemli
bir konudur. Btn ehirler ve ekonomik blgeler, te
mel gereksinmelerini, sistematik bir ekilde belirlerse
ve bunun sonucunda bir "ehir gvenlik" program ha
zrlanrsa, sistemdeki byk boyutlu arzalar, ktlklar
ve dier hayat bunalmlar, ehirlerde byk ykmla
ra neden olmaz.
Gemite, bykehirler Kenneth Bouldings'in be
lirttii gibi, alktan, sadece birka hafta tede yaar
lard. Gnmzde ise tek fark, bu uzakln belirsizli
idir. ehirler, ihtiyalarnda hal tamamen da ba
mldr. Yiyecek ve g kaynaklar, tamaclk, asan
sr, havalandrma, stma sistemleri, hastaneler iin
su, telefon ve posta ebekesi... Bu, ilk anda akla gelen
ler bile, gnmz ehirlerinin, hepimizin dndn
den daha ok, uurumun kenarnda yaadn gste
rir. rnein, geenlerde, Napoli'de ortaya kan kolera
salgn, ekonomik veya toplumsal karmaa esnasnda,
salk hizmetlerinin nasl ilemez hale geldiini gs
terdi.
Bugn, milyonlarca Amerikal, bir felaket veya
k durumunda, hayatlarn garanti altna almak
iin, eitli stratejiler peinde komaktadr. Silahlar
edinmekte, suyu karlm yiyecekler stoklamakta,
krsal kesimde araziler satn almaktadrlar. Bu insan
larn korkular yersiz bile olsa, bu durum, u andaki
otoritelere kar derin bir gvensizliin varln gste
rir. Bu bireysel ve genellikle toplum-d davranlar
cesaretlendirmek yerine, yeni bir toplum inanc yarat

98

malyz. Bu, yalnz karamsarln, vatanseverlikle ba

damadn vurgulamakla olmaz. Bunun yolu; birey
sel deil, toplumsal gei stratejileri yaratmak ve bun
lar uygulamaktan geer.
3NC STRATEJ: stihdam politikalarn "sanayi
anlaynn" zerine karmak.
Kapitalist olsun, sosyalist olsun, btn sanayile
mi lkeler, ihtiyac olan veya isteyen herkese i bul
mann gerektiine inanrlar. sizliin yaygnlat,
bu gnlerde, hkmetler, istihdam arttrmak iin mil
yarlar harcyorlar. Para ve mali politikalarda olduu
gibi istihdam politikasnda da majino kural geerlidir.
Bu konuda da, hal 1929'la savamaya devam ediyo
ruz.
Btn sanayilemi lkeler, ortak baz varsaymla
r paylarlar. Buna gre de, politikalarnn dayand
temel; btn ilerin, bireyler yaratmaya ynelik oldu
udur. deyince aklmza; deirmen iileri, otomobil
montaj-hatt iileri, maden iileri gelir. Ama, artk
gelimi lkelerdeki iilerin ounun retim alannda
almad bir gerektir. Bu lkelerin her biri, hizmet
sektrne belirgin bir kayma dnemini yaadlar. Bu,
yeni tip ilere, "insana hizmet" diye adlandrlan ve
hzla artan, yeni grup baz ileri de dahil edebilirizSalk, eitim, refah gibi.... Bu gelime, byk lde,
otomasyonun gelimesinin bir sonucudur. Bu srecin
Amerika'da balangc, 20 sene ncesine uzanr.
Fabrikadan baka i alanlarna kayma; sanayi-zeri ekonomiye geiin birinci blmdr ve belli ller
de iddetle desteklenmelidir. nsanlar, tekrar eski i
lerine yerletirmeye ynelik istihdam politikalar yeri

99

ne, seme ve geri dnme ansnn bulunduu politika

lar ok daha akllca olur ve hizmet-hakim topluma ge
iimizi przsz olarak srdrmemize yardmc olur. >
Byle yapmamz gerektiren en az iki neden vardr.
Birincisi; hizmet-hakim bir toplum, gemi yllarn
yanl politikalarnn yaratt, evre ve toplumla ilgili
problemleri daha kolay zmleyebilir. kincisi; byle
bir toplum, enerji ve kaynak girdisine daha az baml
dr.
Bu konu zerinde yazlm en iyi kitap olan "The
Service Society and Consumer Vanguard"n yazarlar
Frank Riessman ve Alan Gartner, bu kitapta yle
dyorlar: "Sanayide grlen devaml byme; insan g
cnden yararlanamama ve isizlik gibi sorunlar artt
ryor. Hizmet sektrndeki byme, bunun tam tersi
ne, insan gcnden yararlanmay arttracaktr. Denge
li bir ekolojik toplum, bymede azalmay deil, insan
hizmetlerinde artmay gerektirir."
Amerika ve hatta daha "refah dkn" dier lke
lerde, gereken cret gzden karlmasna ramen, bir
sr hizmet elde edilememektedir. Akl hastalan ve
ihtiyarlann bakm "aalayc" iler olarak grlmek
tedir. Eitimde yenileyici hamleler yok gibidir. Milyon
larca alkolik bakma muhtatr. Hapishanelerle ilgi
lenmek bir sutur. Toplumun salk hizmetleri progra
mnda, milyonlarca potansiyel i mevcuttur. Eitimin
her dal iin de durum farkl deildir.
Bu durum insan hizmetleri dnda da byledir. Bir
sanayi toplumunda, makul bir yaamn nasl olmas
gerektii konusundaki ilkelerden yoksunuz. Kalorifer
ocann tamir edilmesi, otomatik alg aletinin akor

100

du, elektrik sisteminin fi balantsn yapmak gibi el

becerisi isteyen ileri yapanlar ya bulunmaz veya in
safsz ekilde pahaldr.
Onarlmas ok g veya olanaksz olan bir sr ye
ni ey retecek "Detroit"ler yerine, tam istihdam ger
ekletirmemize yardm edecek yeni hizmet alanlar
amalyz. Bu ilev kamu veya zel kurulularca yerinfe
getirilebilir. rnein; birisi kp da, bu tr hizmetler
salayacak bir irket kurmak isterse; zel borlar kre
diler ve dier yardmlar ondan esirgemeyelim. Btn
hizmetler, igcn iyiletirme amacn gderler. Bu
ama, istihdam programlarnn amacyla paralellik arzeder.
O halde, niye, bir yandan bu hizmetleri yerine geti
ren, dier yandan da, bunlarn eitimini veren okullar,
ortaya kmasn? Hizmet sanayi, eitim sistemi ile
balantl olarak, dier seenekleri sadece beklemek
olan, milyonlarca kadn ve erkee, onurlu i sahalar
aabilir.
Acil olarak ihtiya duyulan hizmetleri salayan ye
ni kurumlar yaratlabilir. Bu kurumlann stats; zel,
tzel veya bu ikisinin, deiik ekillerde yorumlanma
s biiminde olabilir.* nemli olan, ilerin yaplmas
dr.
evre korunmas iin de yeni hizmetler kurulabilir.
* Byk bir sigorta irketi, hayat sigortas yannda, dullara y
nelik zel bir h izm et program gelitirm eyi dnsn. htiya du y
du u insan h izm etlerin i, kr am ac g tm eyen , yerel ajan slardan
karlayabilir.
-B ylece, gelen eksel kalplarda oldu u gib i h izm eti, kr am ac
gtm eyen ajanslar, irketlerden deil; irketler, k r am ac g tm e
yen ajanslardan satn alacaktr.

101

Aalandrma, nehirleri temizleme, grlty azalt

ma, artklar deerlendirme gibi...
u anda isiz olup, eitli mali ve psikolojik sorun
larla kar karya olanlar iin kamu istihdam prog
ramlar hazrlamamz arttr. Bu iler, srf istihdam
etmek iin milyonlara niforma datan, eski, "buna
lm" politikalarnn ilerine benzemenelidir.
Dnemleri iin, belki uygun olan, bu tip istihdam
programlarnn artk modas gemitir. nk, bunla
rn ou, tipik sanayi ann varsaymlar zerine ku
ruluydu. Bir kere, hepsi merkeziyeti idiler, sundukla
r ilerin hepsi standartt, insiyatifi yok etmeye yne
liktiler, insanlara seim ans vermiyorlard. Bir heye
can, dnme ve giriim hissi uyandrmyorlard.
Konuyu toplumsal, kltrel, evresel ve basit ev
hizmetlerine oln ihtiyalarmzla balarsak, soruna
deiik bir ynden yaklam oluruz. Elimizdeki isiz
ler ordusunu kamu ilerinde istihdam etmek yerine;
onlar, yerinden ynetilen bir eit "hizmet merkezleri
a" oluturmada kullanabiliriz.
Bu tip merkezlerin iskelet personelden baka kim
seye kiralamasna gerek yoktur. Yaplacak eyi bu is
kelet personelin yardmyla, isizlerin enerji ve yete
neklerinden nasl yararlanlacana ilikin, gene bu i
sizlerin ortaya srd Fikirleri deerlendirmektir.
Bylece, bu merkezlere, en ok istihdamla, en ok hiz
meti, en az parayla reten projeleri finanse etmek ka
lr.
sizlerin bir ksm, "gnlk dinlenme merkezleri"nin iletlimesinde veya "sakat ve yallara hizmet"
blmnde alabilir. Bir ksm kk, kr gtmeyen
102

"ev aletlerini onarm merkezini" organize edebilir.

siz mhendis, bilim adam ve teknisyenler, kirlilii n
leme yntemleri veya deneysel gne enerjisi sistem
leri zerinde yeni almalar yapabilir. retmenler
alternatif okullar kurup deiik eyler retebilir, ve
zel yetenekli ocuklarla ilgilenebilir. Bu faaliyetlerin
bir ksm, ok az mali destei gerektirirken, bazlar
kendi kendine yeterli bile olabilir. Hizmet Merkezleri
Program; muazzam boyutlarda yaratc insan enerjisi
ni, nemli hizmet alanlarnda younlatrabilir; istih
dam sorunun, kknden halleder; bunu yaparken gele
neksel programlardan ok daha ucuza mal olur; en
nemlisi, insiyatif krc, tektip brokrasi kurallarn
dan uzaktr.
Bu tip yaratc bir politika iin baarl ve canl bir
rnek vardr. Kanada'da "Yerel Teebbs Program"
(YTB) ad altnda yrtlen bir uygulama, sadece hiz
met salamakla snrl olmasa da, ilev olarak, Hizmet
Merkezleri Programndan pek farkl deildir. Bu prog
ram, isizleri gerekli baz ihtiyalar karlayacak ve
ayn zamanda i sahas aacak projeler getirmeye da
vet ediyor ve bunlarn en iyilerini finanse ediyor. Bylece problem, yukarnn gzyle deil, tabann gzyle
ele alnyor.
Btn byk giriimlerde olduu gibi, Kanada r
neinde de baarlarla birlikte, hayal krklklar da ol
mutur. Projelerin hepsi ilemeyebilir. Bu olaslk,
byle bir abann banda kabul edilmelidir. Fakat
hereye ramen, dier alternatiflerle karlatrldn
da; bu, byk bir gelimedir. nk dayand temel,
gvenilir sanayi-zeri anlayn prensipleridir. stih
damn, zellikle hizmetlere kaydrld ve YTD modeli

103

zerine kurulmu bir "hizmet merkezi program, eski

tip politikalar karsnda byk bir ilerleme anlamna
gelir.
Kamu hizmetleri istihdamnda bir genileme yapa
caksak bile, bu genileme, bizleri sanayi tektipliinden
ok, sanayi-zeri eitlilie; monokltrden ok, okkltre doru gtrmelidir. Uzun vadeli, hizmet istih
damna ynelmenin yannda, dier byk, toplumsal
deiimler de hesaba katlmaldr. Bu deiimlerden
biri, aile yaps ile ilgilidir. Sanayi toplumlar tarafn
dan kabul gren aile tipi, ekirdek aile idi. (Yani anne,
baba ve ocuklar) Boanma, nispeten nadirdi. Aileler
ataerkildi. Ekonomik ve toplumsal planlarmz, temel
olarak hal bu model zerine kuruludur. Bugn, ekir
dek ailenin paralanmakta olduunu kabullenmemiz,
bir sonraki evreye geiimizi kolaylatracaktr. Bu
paralanmann sebebi; "ahlk bozulmas" veya "ar
serbestlik" deil, sadece, artk, toplumun byk bir ke
siminin ihtiyalarna cevap verememesidir. Bununla
birlikte, bu durum, ekirdek ailenin tamamen ortadan
kalkaca veya artk onu hesaplamalarmza katma
mamz gerektii anlamna gelmez. Ama, ekonomik ve
toplumsal politikalarmza katmamz gereken, yeni al
ternatiflerin hzla oald da bir gerektir.
rnein, hergn daha fazla insan, bilinli olarak o
cuk yapmama kararnda olduunu belirtiyor. Ameri
ka'da bu tutumu ekolojik, demografik ve dier toplum
sal temellere oturtmak amacyla "Ulusal Anne ve Baba
Olmayanlar Dernei" kurulmutur bile. Boanma ora
n fazla olduu iin, yeniden evlenme, sradan hale gel
mitir. Bu evlenmeler sonucunda, her iki tarafn ocuk
ve akrabalarn biraraya getiren yeni tip aileler ortaya

104

kmtr. Bunun yannda, daha az yaygn olmakla bir

likte, nemli bir baka eilim de komn yaamdr.
Son 10 yl ierisinde bile, ekirdek ailenin yapsn
da, temel baz deiiklikler bagstermitir. 1960'larn
ortasnda Betty Friedan'n yaymlamaya balad
"The teminine Mystique", kadn hareketini hzla evde,
fabrikada, broda ve toplum hayatnda yaygnlatrd
ve sonuta cinsel roller deimeye balad.
Cinsel rollerin, bu ekilde yeniden dzenlenmesi ve
ekirdek aileden uzaklama, ekonomik planlamalar
iin en az toplu pazarln, sanayinin nemli elerin
den biri olduunun ve rgtlenmesi gerektiinin orta
ya atlmas kadar can alcdr. Rol deiimi ou insa
nn zannettiinden daha ok, sanayi zeri devriminin
anahtar safhasdr. Amerika'da bugn aksine yarat
lan mitlere ramen, nfusun nemli bir kesimi, artk
ekirdek aile erevesi ierisinde yaamamaktadr. e
hirlerdeki ocuklarn % 25'i, ya sadece anneleri ya da
sadece babalar tarafndan yetitirilmektedir -sebep
ou zaman boanma veya hi evlenmemektir. Bu ger
ein, ekonomi, pazarlama, rn dzenleme, eitim gi
bi konular zerinde artc etkileri vardr. Bu yeni
durum, o kadar yaygndr ki, bekr annelere yardmc
olmak ve onlara gruplarnn bilincini alamak iin
"Momma" gibi kurumlar ortaya kmtr.
Bu gibi hzl gelimelere ramen, birok iveren ve
sendika yneticisi, ailelerinin geiminden asl olarak
sorumlu olmadklar iin, iten ilk karlmas gere
kenlerin kadnlar olduunu kabul eden grlerini
hal muhafaza ediyorlar. Eski sava dnemlerini gznnde bulunduran birok ekonomist, kadnlar hal
istenildiinde ileri, geri srlebilecek bir igc ihtiya
105

t olarak gryor. Akllarnda hal, II. Dnya Sava

sresince tersanelerde, elik ocaklarnda alp, sava
bitiminde, erkekler cepheden gelince kocasna ve mut
fana dnen "Perinci Rosie" rnei var.
Bugn sorun, milyonlarca evde "koca" veya baka
bir gelirin olmamasdr. Bu yzden, herhangi bir iktl dneminde milyonlarca kadnn uysalca ilerini b
rakacaklar varsaym kkl olarak deitirilmelidir.
Bu da, eko-spazm ile savaabilmek iin, mevcut istih
dam politikalarmzn, kkten deitirilmesi demektir.
Aile yaps hzl deiimini srdrrken, yeni ve da
ha esnek alma dzenlemelerine ihtiya duyulacak
tr. Allm kdem kurallarnn da, yakn gelecekte
deimesi gereklidir. Bu deiim, sadece kadnlarn
deil, rk aznlklarnn, genlerin ve daha az koruma
sahibi dier gruplarn da haklarn garanti altna al
maya ynelik olmaldr.
Kdemlilik kurallar; aclarla dolu, fabrikaya adale
ti getirme abalarn temsil eder. Bu kurallar, ekono
mik hayatn deikenlii karsnda, iiyi sarmalayan
pek az koruyucudan biridirler. Hibir sendika, bu
prensiplerden fedakrlk yapamaz. Onlar deitirecek
tatminkar alternatifler bulunmadka yapmamaldr
da. Bu yzden, en azndan gei dneminde, hkmet
ler, kdemlilik statsnden, kendi isteiyle feragat et
mek isteyen iileri tevik edici ynergeler hazrlama
ldr. Bu tevikler; erken sosyal gvenlik haklar, kar
lksz eitim kredileri, vergi indirimleri, zel eitim
programlarna kayt hakk gibi ekiller olabilir. Bu n
lemler, iinde geirdii uzun yllarn, iiye, toplumdan
bireyler talep etme hakk verdiini tanyacak ve ayn
zamanda da bu iin, bir kii tarafndan sahiplenmesini
106

nleyip, iin herkese paylamn mmkn klacaktr.

"Kdemlilik alternatifleri", istihdam sisteminin, kkl
deiiklie urayan aile yapsyla uzlamasna da yar
dm edecektir.
Bu tr teviklerin yannda, eski-fabrika anlayna
gre, daha esnek i dzenlemeleri de yaratmalyz. Bu,
retim sistemimizi modernletirmenin bir parasdr.
Geleneksel fabrika kalplarndan kurtulmakla, daha
akc, daha eitli ve daha ak i sistemleri yaratma
ansn yakalayacaz.
stihdam politikalarnn "esnek zaman" uygulama
sn zendirmesi (iilerin alma saatlerini, belli s
nrlar ierisinde kendilerinin semesi); gn-ar al
ma modeli, ocuklar iin iyerleri bnyesinde ocukbakm merkezleri oluturulmas; ayn iin kar-koca
arasnda paylalmas; son olarak bilgisayar ve dier
( elektronik aletlerin yardmyla, daha fazla iin eve
kaydrlmas, bu yeni i sistemlerine rnek olarak veri
lebilir.
Ksacas, mevcut buhran, dnn sanayi anlayna
gre ayarlanm istihdam politikalar ile zmeye a
lmak yerine, bizi yarnn sanayi-zeri anlayna g
trecek yeni istihdam politikalar yaratmak zorunda
yz.
D RD N C STRATEJ: Ulusal ekonomi politi
kalarn sanayi-zeri anlaya gre ayarlamak.
Devletler, byk lekli dnya sorunlar karsnda
tamamen yetersiz kaldklar gibi, kk lekli yerel
problemleri zmede de gittike daha fazla yetersiz ka
lyorlar.

107

Ulus-devletin ilevinin bu ekilde sekteye urama

s, dardan olduu gibi, ieriden gelen basklarn da
bir sonucudur. Daha nce bahsedildii gibi, birok sa
nayilemi lkede, daha fazla blgeselleme ve ba
kentlerin gcnn azaltlmas konularnda gittike yo
unlaan talepler var. Daha birka yl nce, ngiliz po
litikaclar, Galler veya sko milliyetiliinin kayda de
er bir dzeye ulamas ihtimali ile alay ediyorlard.
u anda alay etmek yerine, Galler meclisinin toplan
mas planlar hazrlyorlar. sko'lar, Kuzey Denizi
petrolnde, sko denetimi talebinde bulunuyorlar. Bu
tr talepler Fransa, Kanada ve Avustralya gibi birok
lkede mevcut. ABD'de bile; petrol bunalmlar esna
snda, bu tr ayrlklarn su yzne kt grlm
tr. Dixie'de baz araba tamponuna, denizlerde petrol
aratrmasna izin vermeyen Kuzey Dou eyaletlerini
knamak iin yaptrlm, zerinde "brakn yanki
pileri karanlkta donsun" yazl etiketler yaptrl
mtr.
Sanayi-zeri toplumlar, sanayi dnemine has, mer
kezden ynetim biimi iin ok karmaktrlar. Sanayi
tipi monokltr, sanayi-zeri ok-kltre yol verdike,
tek tip ulusal politikalarn iflas da ak bir ekilde g
rlecektir. Eko-spazm, yerinden ynetime uygun, eko
nomik politikalara duyulan gereksinimi de artracak
tr.
>
Amerika'nn st seviye yneticilerinden biri, ekono
mik konularla ilgili bir konumasnda syledii baz
szlerden tr u anda alaya alnyor. Szkonusu y
netici bir sre nce deflasyonist nlemlerden, enflasyonist nlemlere 180 derecelik bir dn yaplmasn
bekleyenlerin hayal krklna urayacan sylemi

108

ti. Bu konumadan tam bir ay sonra 180 derecelik d

n yapld. Bu ahs yalnz deil. Politikaclar; Tok
yo'da, Londra'da, Paris'te ve dier sanayilemi lkele
rin bakentlerinde bu tip amazlara ska dyorlar.
Avam Kamaras Bakam Edward Short "gc aala
ra kaydrma planlar hzlanmazsa, ngiltere 10 yl ie
risinde kebilir" uyarsnda bulunuyor. Gcn devre
dilmesine kar kanlar, kendilerine "Londrann, Bir
leik Krallk tahtnda daha ne kadar oturabilecei" so
rusunu sormalar gerekir.
Bir elde "enflasyon kart", dierinde "blnme
kart" programlarla, ileri-geri kouturmak artk es
kide kalmtr. Eer eko-spazm senaryosu, kaba olarak
bile gerekleirse, her lkenin farkl topluluklarnda
ve farkl snflarnda, kken olarak birbirinden ok de
iik sorunlar bizi beklemektedir. Geleneksel sanayi
dnemindeki ulusal politikalarn baarl olmasnn
nedeni, btn lke koullarnn tektip olmas idi. Or
taya kan byme ve iflas patlamalarndan btn l
ke zarar gryordu. Ama bu iki patlama ayn anda or
taya kmyordu. Bunlar geitirmek iin merkez h
kmetlerin silahlar olan merkez bankalarndan kredi
datmak veya vergileri ykseltip alaltmak, artk bu
gn geerli deildir.
Btn bu nedenler yznden eko-spazm raporu
Washington, Paris, Tokyo, Moskova ve Londra'daki
ulusal hkmetlere u notu iletmek istiyor: Ortadaki
durumu, merkez planlamaya dayal eski yntemlerle
kontrol altna almaya almaktan vazgein.
Hkmetler, btn lkeyi iine alan politikalar bir
kenara brakp; blgesel, gelimeyi hedefleyen ekono
mik ve toplumsal planlara ynelmelidir. Kamu kuru109

lulan, tketiciler ve sendikalarn katlmyla sanayi

nin sanayi ile gelimesini salayacak planlar gelitir
meliyiz. Bu da iddetle ihtiyac duyulan gcn devre
dilmesini ve vergi gelirlerinin devletler dzeyinden
blgelere datmn gerektirir.
Btn dier sanayilemi lkeler gibi, ABD'deki
merkezden ynetim de hi bu kadar glenmemiti. Bu
durum blgesel, yerinden ynetilen ekonomik politika
lara kolay bir gei iin iyi bir frsat olabilir. Bunu de
erlendirmeliyiz.
Toplumun eitlenmesi, yani sanayi homojenliin
den sanayi-zeri heterojenlie kaymas, amzn en
nemli srelerinden biridir. Bu gelime, hkmetle
rin ekonomik hayat merkezden dzenlemesine bir son
vermitir. Devaml bir deiim ierisindeki, geici bir
sr ihtiya, coraf olarak yzlerce, toplumsal olarak
ise milyonlarca mil tede bulunan politikac ve uzman
larn "ince hesaplamalar" ile zmlenemez. Bu ihti
yalar; hkmetlerin, sadece ok belirgin elikileri ye
rine oturtmak ve belli kaynaklan datmak iin varol
duu; kararlarn demokratik olarak blgelerce alnd
; bu kararlarn yerinden ynetimle uyguland bir
sistemde zme kavuabilir.
BENC STRATEJ: Gvenli demokrasilere gidi
i hzlandrmak.
Nasl, toplumsal ve ekonomik tektipliin ortadan
kalkmas, ekonomik politikalarda "smarlama dzelt
meler" gerektiriyorsa; herhangi bir hzlandrma sreci
de, "gelecek bilinci" ve uzun vadeli dnmeyi gerekti
rir. Olaylarn hzlanmas, yeni frsat ve muhtemel bunalmlann nceden grlebilmesini daha nemli klar.

110

Gnmzde eko-spazmn bir sonucu olarak, btn

hkmetler planlarn gelitirmek iin birbiriyle yar
yor. Artk, sorun planlamak veya planlam am ak de
il, gibi byyerek yaklaan bunalmn b ir adm d
nda kalabilmek sorunudur. Fransa'da, brokratik
araclardan kurtulmak iin "Merkez Planlama Konse
yi" adl bir konsey oluturulur. Bu konsey, Devlet Ba
kan ile sk sk grmeler yapyor. Bu arada blgesel
bir reform, lkeyi, herbirinde seimle ibana gelen
bir planlama konseyi oluturarak, 21 paraya ayrd.
7nci Planlama dnemine yaklaan Fransada, bu bl
gesel konseylerin yapaca planlar, Merkez Planlama
Konseyi'nin planlar ile birletirilecek. Bunlarn yann
da Fransz sanayisini yeniden yaplandrmak iin "Bakanlklararas bir kongre" oluturuldu.
ngiltere'de daha kkl yntemler tartlyor. Parlamento'nun elinde, II. Dnya Dava ndan bu yana en
kapsaml reform tekliflerini ieren bir sanayi btesi
var. Sanayi Bakan Antony Wedgewood tarafndan ha
zrlanan yeni bir tasarda bir "Devlet Yatrm Heye
ti "nin kurulmas planlanyor. lkenin en byk 100150 irketi, hkmet ve ilgili sendikalarla, l
planlamalar yapmaya arlyor. Bu birleik planlama
larn amac; irket yatrmlarnn geniletilmesi ve bu
yatrmlarn, ncelikli hedeflere yneltilmesi. Dier ba
z nlemler arasnda ise, iilerin sendikalar yoluyla
ynetime katlmasnn salanmas yer alyor.
Amerika'da, gelimeleri tekrar kontrol altna alma
yar deiik bir ekle brnm. Eskiden beri, hk
metin ekonomiye bulamasna kar klm ve devlet
planlamas, hep "sosyalizm lekesi" ile kirlenmi bir
planlama olarak grlmtr. Byk irketler, retim

111

ve pazarlama sreleri zerindeki kontrollerini artr

mak amacyla, kendi planlama blmlerini olutur
mulardr. irketleri iki paraya ayran Galbraith, ilk
olarak, genellikle ok uluslu ve byk lekli teebbs
leri ieren, fiyatlar nemli bir dereceye kadar etkileme
gcne sahip "Planlama Sistemi"nden bahsediyor.
Galbrath'e gre ikinci blm ise daha kk ama daha
fazla rekabet yeteneine sahip teebbsler ieren "Pa
zar Sistemi"dir. Planlama sistemindeki irketlerin h
kmet planlarna kar duyduklar honutsuzluk, dn
yaya yaylp kendilerine olan gvenlerini arttrmala
rndan sonra azald. Japonya, Fransa ve sve gibi l
kelerde, irketlerin, hkmet planlarna katlmnn,
bu lkeleri komnizm'in kollarna drmediini de
grnce, baz yneticiler, bu tr abalarn arttrlmas
iin destek vermeye bile baladlar. u anda tek sorun,
hkmet planlar ile zel sektr planlarn birletir
mek.
Uzun vadeli planlamann benimsenmesi, sadece ir
ketlere has deildir. Gazeteler, magazinler, baz tele
vizyon programlar ve sokaktaki insan, hkmetin
eko-spazm nceden grememesini hayal krkl ile
karlyor. "Gelecek tahmini" ve dier uzun vadeli ana
liz ve speklasyonlara olan ilgi gittike artyor. Ve bu
deiim, normal olarak Washington'a da yansyor.
Politikaclar safnda, ikinci Bakan Nelson Rockefeller'in baz almalar var. Rockefeller, Beyaz Saray
"Yurt i Konseyi'ni, gnlk olaylarla uraan bir ku
rum olmaktan karp, uzun vadeli ulusal alternatifleri
tahlil eden bir "dnce tank" haline getirmek niye
tinde olduunu belirtti. kinci Bakanla gelmeden
nce kurduu "Amerikan Bunalma zm Komisyo

112

nu" dzinelerce profesr ve uzman lkeyi bekleyen e

itli sorunlar konusunda rapor hazrlamalar iin r
gtledi. Komisyon, sonralar, belki de hakl olarak,
Rockefeller'in bakanlk heveslerine bir ara olarak g
rld. Hatta, Komisyonun ortaya att en nazik see
nein "Nelson'un 1976'da m, yoksa 1980'de mi Ba
kanla ykselecei" olduuna dair akalar yaplmaya
baland. Ama, eksiklii ve fazlal ne olursa olsun bu
tip bir komisyon, kinci Bakan'n gelecee duyduu il
giyi gsterir.
lkedeki bu yeni gelimeyi hisseden, buna tepkide
bulunan yalnz Rockefeller deil. u anda Senatoda
olan, eski bir kinci Bakan, Ulusal Planlamay nemli
derecede etkileyecek bir giriim iin destek aryor. Bu
giriim sonucu kurulacak "Ulusal Byme ve Gelime
Ajans"; Ekonomik Danmanlar Konseyi, Bte ve
dare Komisyonu ve evre Deerleri Konseyi gibi
gruplarn almalarn koordine etmesi dnlyor.
Bu giriim, iin nitelii, aile hayat, politik katlm
gibi nemli konularda eksik olmasna ramen, lkenin
herbir yannda kurulacak blgesel planlama a arac
lyla, devlet ve blgesel planlarn koordinasyonunu
kolaylatracaktr. Btn amac, ulusal nceliklerin
devaml ve detayl bir analizini salamak ve ulusal b
ymeyi bir sisteme oturtmaktr.
Hkmetin gelecee daha fazla ilgi gstermesini is
teyen bu tip yeni grler, Beyaz Saray'la Kongre ara
sndaki g savann bir paras olarak yasama orga
nnda da kendini gstermektedir. Temsilciler Meclisi,
geen sonbaharda, komitelerinin yeniden tekili sre
cinde; pek dikkati ekmeyen ama aslnda ok nemli
olan bir karan kabul etti.
113

Teklifi John Culver tarafndan sunulan bu karara

gre, baz temel komisyonlar "gelecek tahminleri" yap
mak ve bu tahminleri, lkenin gelecekte karlaabile
cei sorunlarn zme kavuturulmasnda sistematik,
uzun vadeli planlara yerletriimekle grevlendirildi.
Gene bu karar uyarnca kurulan Bte Komisyonu Be
yaz Saray tarafndan sunulan bte tasarlarn 5 se
nelik "ulusal ncelikler" asndan incelemekle grev
lendirildi. Daha birka sene ncesine kadar, bu teklif
ler alay konusu olurdu.
Kongrenin, gelecee olan ilgisindeki bu art, alay
konusu olmak yerine, biroklar tarafndan vld.
Bunlarn arasnda, sradan vatanda gruplar ve baz
uzun vadeli planlama uzmanlar yannda; antropolog
Margareth Mead; Astronot Scott Carperter; feminist li
der Betty Friedan Ekonomik Danma Konseyi'nin es
ki bakan Arthur Okun gibi ahsiyetler de var.
Politikalarmzn ufuklarn geniletmeye ynelik
bu abalarn ou; gecikmi, ihtiya duyulan gelime
lerdir. Sorunlarn ortaya k hzndaki bu artma, da
ha byk lekli projelere duyduumuz ihtiya; kar
mzdaki seeneklerin badndrc karmakl bizlerin ngrye, gelecek tahminine, tahlile imdiye ka
dar olduundan ok daha fazla yatrm yapmamz ge
rektirir. Bununla birlikte sanayi zeri statye doru
ilerlemekte olan toplumlarda, gittike artan eitlen
me, bu uzun vadeli dncenin sadece devletler d
zeyinde kalmasn yetersiz klyor.
Herey bir yana, bu planlama abalarnn, bir son
raki duraklar olan, uluslar zeri seviyeye ulamalar,
an meselesidir. Bu raporda defalarca belirttiim gibi,
sanayi toplumlarmn sorunlarna, ulusal tabanda zm
114

zm bulmalar imknszdr. Devletlerin tek balarna

zmede yetersiz kald konular sadece enerji, Avradolar veya okuluslu irketler deildir. Enflasyon, ii
gleri, evre kirlenmesi ve daha dzinelerce dier ko
nu lkelerin kapasitesi dna kmtr. Yugoslavya'da
%32 olan enflasyon hz, ii ynetimine dayal retim
sisteminin zelliklerinden kaynaklanmad gibi, ngil
tere'deki enflasyonun da tek nedeni i buhranlar deil
dir. svire'deki fabrikalarn Rhine'o attklar zehirler,
kirlilii Almanya ve Hollanda'da da sorunlar yarat
yor, Amerikan televizyon yaynlar Kanada'da kltrel
gerginlik yaratyor.
Btn bu karlkl bamllklar unu ispatlar:
Planlama abalar younlatka, planlayclar, devlet
ler zeri seviyeye kmak zorunda kalacaktr. Fran
sa'da yeni kurulan Merkez Planlama Konseyi, Alman
ya'nn planlarn hesaba katmadan hibir plan yapa
maz. ABD, Japonya'nn otomobil veya elektronik re
tim planlarn iyice renmeden demelerini dengeleyemez.
Sonuta, karmzda rktc bir hortlak vardr.
"Gelecek oku"nda sanayi lkelerinde yaplan planla
mann, temel zelliine dikkat ektim: Dier btn
konular dlama noktasna varan bir ekonomik endi
e; 5 yl bile uzun vade sayan bir zaman anlay ve
baz elitlerin karar verme yetkisini insanlardan alp,
uzaklardaki brokrat ve uzmanlarn ellerine vermele
ri. u anda bu planlarn ekinlii daha da azalmtr.
Planlama srecinin merkezlemesi ve uzmanlarn
hakimiyetine gemesi, blgelerden daha fazla uzakla
mas; iinde daha az halk katksnn bulunmas, onu
daha fazla deil, daha az etkili klar. Sistemde gittike
115

artan bilgi ihtiyacn ve zellikle de negatif geri besle

me ihtiyacn gzard ederek, gc merkeziletirmenin
etkinlii arttracana inanamazsnz. Bu hayat nega
tif geri beslemeyi, sadece eitilmi, bilgilendirilmi ve
srecin iine ekilmi bir kitle gerekletirebilir.
Gelecei ekillendirme kapasitemizi gelitirmek is
tiyorsak, sanayi tipi planlamadan kurtulmamz gerekir-Bu tip planlama ne yazk ki, halihazrda politikac
ve planlamaclarmzn bildii tek planlama tipidir. K
sacas, sanayi tipi planlamadan sanayi zeri futurizme
gemek zorundayz. Futurizm ve planlama ayr eyler
dir. Futurizm, ekonominin tesinde kltr de; ta
macln tesinde aile hayat ve cinsel rolleri de; fizik
s e l c e evresel menfaatlerin yannda, akl sal ve
gerein dier bir sr boyutunu da iine alr. Yokluk
larnda, ksa sreli planlarn hi bir ey ifade etmedii,
10, 20 hatta 30 senelik planlarla urar. Bunlardan
baka, btn sreleri demokratikletirmek iin kkl,
yeni yollarn aray ierisindedir. Bunu, sadece iyi ve
insancl olduu iin deil, gerekli olduu iin yapar.
nk bilir ki; bireylerin yksek lekli katlmn
ierm eyen giriim ler, suratlarm zda patlamaya
mahkmdur.
"Sanayi-zeri" planlamay gerekletirme veya ba
ka bir deyile planlama srecini, futurizm niteliklerine
kavuturma hi de kolay deildir. Kimse, ansmzn
yksek olduunu syleyemez. Daha nce byle bir e
yin rnei grlmedii iin, bu iin nasl yaplacana
dair kimsenin etkili bir plan da olamaz. Ama, uras
kesin; btn bir sre, en st seviyelerinde bile halk
tan gelen girdilere ve tabandan gelen geri beslemye
almaldr. eitli uzman ve yetkililerden oluan bir

116

grubun yalanlarla dolu aklamalar artk doyurucu ol

maktan kmtr. Siyahlarn, kadnlarn veya iilerin
ynetime gstermelik katlmlar da yeterli deildir.
Sendikalar srecin iine ekecek; kadn gruplarn, et
nik gruplar, evrecilerin ve dierlerinin katlmn
tam olarak salayacak yeni yollar bulmalyz. Bunlar
dan birisi; kkeni aa tabakada olan, youn kitlele
rin katlmn salayan ve asl grevi planlamaclara
yardm ve gzetim olan kurumlar oluturmaktr.
Elektronik oylama, referandum, televizyon ekilileri,
Delfi anketleri* ve planlama jrileri oluturmak -ku
rayla belirlenen bir grubun planlayclar ile belirli bir
sre beraber almas- yollarm da denemek duru
munda kalabiliriz.
Btn bu konular, bakir konulardr. Ama, bunlar
kefetmeye baladmza dair iaretler mevcut. Aus
tos 1970'de Hawai'de, Hawai Valisi'nin himayesinde
toplanan ve "Hawai 2000" olarak adlandrlan bir kon
ferans bu iaretlerden birisidir.
Yzlerce retmen, ynetici, hkmet yetkilisi,
kamyon ofr, renci, ev kadn ve dierlerinin katl
d bu toplantda ele alman asl konu: Hawai'deki e
hirleme ve krsal kesimin birbirine orannn 200 yln
da ne olaca idi. Turizm, tarm ve sanayinin ekonomi
deki yerinin ne olmas gerektii de tartlan konular
arasndayd. Konumaclar, byk bir heyecan ve ha
yal gcyle; eitim, tamaclk, evre ve dier birok
konuyu anlk ihtiyalar erevesinde deil, uzun va
deli sonular gznne alarak tarttlar. Hawai eya
letinde, bu rnein ardndan, gelecee dnk, dahakk
* ki anlam l anketler

117

birimleri ilgilendiren, deiik amal bir sr toplant

dzenlendi.
Bu toplantlar, dier eyaletlere de srad. Seattle'da, Cumhuriyeti ehir Meclisi ile Demokrat Beledi
ye Bakan, uzun vadeli toplum politikasna ekil vere
cek teklifler hazrlamak amacyla, ehir apnda bir di
zi toplant dzenledi. Katlmn %75 olduu toplant
larda herkes, sonu tekliflerinin oylanmasna katlma
ansna da sahip olacak. ehir ynetimi, bu toplant
larda oluacak teklifleri aynen uygulamay kabul et
medi ama, en azndan, bunlar, uygulamalarnda gznnde bulunduracana sz verdi.
owa'da, Senatr Culver'in teklifi ile Hawai modeli,
deiik bir ekliyle benimsendi. Buna gre, eyaletin bir
ok kesinde, Vali Ray'in himayesinde 35000 ile
50.000 arasndaki kiinin katlmyla, 1500-1800 kadar
toplant dzenlendi. Bu toplantlar, eyalet apnda top
lanacak daha sonraki oturumlar iin teklifler hazrla
makla grevli idi. Bunlarda grlen genel konu, eya
letin bir sonraki 10 ylda kaderinin ne olaca idi. Bun
larn sonucunda retilen baz yeni politikalar, kanun
tekliflerindeki yerlerini aldlar bile. Baka bir eyalette
ise; bu tr gelecek tahminlerini yaymada televizyon
dan yararlanld ve gazetelerin datt pusulalar va
stas ile bireylerin oylamaya katlm saland.
Washington eyaletinde, demokratik futrizmin uy
gulanmasnda daha gelimi bir model denendi. Bu uy
gulamada bu tr katlmlar, eyaletin resmi planlama
sistemi ile dorudan birletirildi.
Halk kitlelerin katlm ve destei olmadan hibir
ey yapamayacaklarnn bilincine varan Washington'Ju
planlamaclar "ne istediini bilmen iin, planlamac ol
118

man gerekmez" deyiini slogan olarak kullanyorlar.

Washington'da, eyaletin eitli kuramlarndan -ka
dn gruplan, sendikalar, eitli profesyonel topluluklar
vb...- rasgele seilen yelerden oluan ve eyaletin 15
senelik zaman zarfnda izleyecei amalan belirlemek
le grevlendirilen 11 komite oluturuldu. Bu komite
ler; salk, barnma, evre, tamaclk ve meslekler gi
bi konularda eitli teklifler retti; bu amalar gerek
letirildii takdirde, dierlerini nasl etkileyecei ze
rinde incelemeler yaptlar, bu amalarn gerekleme
sinin ortaya karabilecei yeni sorunlar tarttlar,
bu am alan gerekletirmek iin izlenmesi gereken
hareket tarzlarn ieren senaryolar yazdlar. Sonuta
btn tekliflerini 11 grup veya seenek altnda topla
dlar -bir anlamda, Washington'un gelecekte alabilece
i 11 deiik grnm.
rnein, seeneklerden birisi, Washington'un asl
olarak bir tanm eyaleti olarak kalmasn; bir kincisi,
sanayilemeye doru hzla deimesini; bir ncs,
ekonominin turizm ve elence tabanna dayandrlma
sn; bir drdncs ise Washington eyaletinin, Ameri
ka'nn Uzakdou'ya alan kltr ve ticaret penceresi
olmasn istiyor. Bu, 11 deiik seenek, telvizyon ara
clyla, btn eyalete duyuruldu ve 1.500.000 adet
baslan kopyeleri halka datld. Bu kopyelerin her bi
ri, okuyucunun seimini gsterebilmesi iin bir oylama
pusulasn da bulunduruyordu.
Planlamaclarn bu safhadan sonraki admlan, sra
dan vatandalann geri beslemesini aramaya girimele
ridir. Birok fakir, eitim dzeyi dk, yal ve aznl
n davet edilmelerine ramen, bu tr faaliyetlere iti
rak etmediklerini bildikleri iin, bunlara posta ve tele
119

fon yoluyla ulamay planladlar. Bu yolla, genellikle

sessiz kalan ve bu yzden temsil edilemeyen bu kesi
min grlerini almay baarm oldular. Bu geri bes
lemenin sonlar, Vali tarafndan aka desteklenen
kanun tekliflerine yanstld. u anda, bunlarn byk
bir blm eyalet meclisinde beklemektedir. Ayrca,
halk tarafndan arzu edilen, bu amalar ieren bir lis
te hazrland. Yaplan btn kanun tekliflerinin bu is
teklerle paralel veya tersine bir ilevi olup olmad
kontrol ediliyor.
"Washington iin seenekler" program, 2 yl arayla
dzenlenerek, bireylerin eyaletlerinin gelecekte olma
sn istedikleri deiimin dinamik tasavvurlarn ieri
yor.
Bu model bile, baz ynlerden zayftr; btn dertler
iin bir zm getirmez. Ama, allmam bir toplum
sal hareket olduu kuku gtrmez bir gerektir. Broo
kings Dernei'nin katklar ile planlanan bu dnce,
merkez ekonomik planlarn yannda, geri beslemeden
ok daha fazla yararlanr. nmzdeki yllarda, buna
benzer birok katlmc planlama modeli gelitirmek
zorunda kalacaz.
u anda, birok eyalet meclisine, uzun vadeli gele
cekle ilgili teklifler akmaktadr. Bir politikacnn 2000
ylna ilgi gstermesi artk tuhaf karlanmayp, poli
tik bir kazan oluturmaktadr. ABD'de kprdanmala
rna tank olduumuz kamu bilincindeki bu deiiklik,
gelecekte ok uumlu etkiler yaratabilir. Bu gelimenin
ne kadar nemli olduu henz akla kavumamtr.
Ama uras aktr ki, uzun vadeli, gelecek seenekleri
ne artan bu ilgi, sanayi-eri topluma geiin, gerekli
bir blmdr.
120

Eko-spazm raporunun anlatmak istedii tek bir ey

varsa, o da; gelecekten, ona srtlarmz evirerek kaa
mayz. ngr, tamamen insana hastr ve insann ha
yatta kalabilmesi iin arttr. Alternatif yarnlar be
lirleyip, bunlarn arasndan seimimizi yapmak yete
neimiz olmazsa, elimizde ne kltr kalr ne de mede
niyet. Geirmekte olduumuz evrim, bu yetenein b
tn toplum apnda, byk lde artrlmasn gerek
tiriyor. nk, politik ngr, halkn kontrol altna
alnmazsa hepimizi ortadan kaldrabilir.
Yksek sratli deiim koullar altndaki bir de
mokrasi, gelecei grme yeteneinden yoksunsa kendi
kendini lme gtrr. Gelecei grebilen fakat etkili
bir katlm ve kontrol iermeyen ynetimlerin sonu da
farkl deildir. Gelecek ne gzard edilmeli, ne de belli
bir grubun tekelinde bulunmaldr.
Byle fikirler, derin bir bunalm srasnda topyac
ve kullansz olarak grlebilir. Sunulan bu gei d
nemi stratejilerinin birok hata ierdii kesindir. Tam
deildirler ve olaylarn gidii bunlar atp, tamamen
deiik eylere ynelmemizi gerektirebilir. Bunun ya
nnda, bizi u andaki kt duruma getiren ey, topya
ve kullansz fikirler deildir. Tam tersine eko-spazm,
en sert realistlerimiz tarafndan harekete geirilmi ve
hala onlarn kontrolnde olan baz srelerin acmasz
bir sonucudur. Onlara gereki gibi grnen eyler, bu
izofrenik ekonomi ierisinde dargrl, tamamen ap
talca ve kullansz kmtr.
Herey bak asna baldr. Doru adan bakar
sak, ortadaki eyin, sanayi toplumunun normal, dz
bir bymesi olmadn grrz. Bu, sanayi toplumu
nun deiim srecinin balangcdr. Sanayi medeniye
121

tinin lm sanclarn ak bir ekilde grebiliriz. o

umuz, lmekte olan bu medeniyetin rnleriyiz ve bu
yzden onun hayatta kalmas hepimizin karma daha
uygun; iimiz, kariyerimiz, gcmz, egomuz hep bu
medeniyet ierisinde anlam kazanr. imdi, onun l
mekte olduunu grmek, hepimize derin bir hzn ve
rir.
Bununla birlikte, gelecekteki sanc dolu yllar, so
runlarmz zmek iin uzun zamandr ihtiyacn duy
duumuz bir frsat olarak deerlendirebiliriz- atrda
yan ve demokratik olmayan politik kurumlarmz d
zeltmek iin, teknolojiyi insaniletirmek iin, kiisel ve
politik nceliklerimizi yeniden oluturmak iin, ekono
mik btnleme srelerine olan kr inanlarmz ye
niden gzden geirmek iin... Gene bu sayede yaam
standartlarn minimum olarak deil, maksimum ola
rak ele almay renebiliriz; bu hayal gcmz, hrs
mz, enerjimizi belli byklk boyutlarna sdrarak
bir yeterlilik kavramna ulamamz demektir. Birey
sellik ve kollektivizm kavramlarn yeni bir deerlen
dirmeye tabi tutarak, bunlarn birbirine zt deil, bir
birini tamamlayan kavramlar olduunu grebiliriz.
Yeni kurumlar, yeni aile tipleri, iin ve manann, yeni
birleimlerini yaratbiliriz. Ksacas, tarihte ok az ku
aa nasip olmu rktc ama zevkli bir grevi ba
latabiliriz- Yeni bir medeniyetin modelini izmek.
nmzdeki yllarn sanclarla dolu olaca kuku
gtrmez bir gerektir. Otomatik "gelime" kavram ne
kadar yalnsa, kanlmaz "gerileme" kavram da eit
derecede yalndr. inde bulunduumuz ann tesine
bakmay baarabilirsek, sadece yeni deil, birok yn
lerden daha gzel ve daha adil bir gelecek greceiz.
122

Gene Raymond Fletcher'in deyiiyle: "Bizleri bu kadar

korkutan bu emareler, lm sinyalleri yerine, yeni bir
douun sinyalleri de olabilir."

123

b ib l iy o g r a f y a

Aron, Raymond, The Industrial Society (New York: Simon

and Schuster, 1967).
Attali, Jacques and Guillaume, Marc, L'Anti-economique
(Paris: Presses Universitaires de France, 1974).
Barnet, Richard J., and Muller, Ronald E., Global Reach, the
Power of the Multinational Corporations (New York: Si
mon and Schuster, 1974).
Bendiner, Robert, Just Around the Corner, a Highly Selective
History of the Thirties (New York: Harper & Row, 1967).
Bird, Caroline, The Invisible Scar, the Great Depression, and
What It Did to American Life, from Then Until Now
(New York: David McKay, 1966).
, Everything a Woman Needs to Know to Get Paid What
She's Worth (New York: David McKay, 1973)
Boulding, Kenneth E., Principles of Economic Policy (Engle
wood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, 1958).
, The Meaning of the Twentieth Century (New York:
Harper &Row, 1964).
Brenner, M. Harvey, Mental Illness and the Economy (Camb
ridge, Mass.: Harvard University Press, 1973).
Brown, Lester R., World Without Borders (New York: Ran
dom House, 1972).
, In the Human Interest, a Strategy to Stabilize World
125

Population (New York: W.W. Norton, 1974).

Browne, Harry, How You Can Profit from the Coming Deva
luation (New York: Avon, 1971).
, You Can Profit from a Monetary Crisis (New York:
Bantam, 1975).
Burton, Theodore E., Financial Crises and Periods of Indust
rial and Commercial Depression (Wells, A.: Fraser,
1966; ilk baski., 1902).
Clark, Wilson, Energy for Survival (Garden City, N.Y.: Do
ubleday Anchor, 1974).
Clough, Shepard B., Moodie, Thomas ve Moodie, Carol, ed.,
Economic History of Europe: Twentieth Century (New
York: Harper &Row, 1968).
Daly, Herman E., Toward a Steady-State Economy (San
Francisco: W. H. Freeman, 1973).
Freedman, Alfred M., M.D., ve Kaplan, Harod I., M.D. ed.,
Comprehensive Textbook of Psychiatry (Baltimore: Willi
ams & Wilkins, 1967).
Freedman, Alfred M., M.D., Kaplan, Harold I., M.D., ve Sadock, Benjamin J., M.D. Modern Synopsis of Psychiatry
(Baltimore: Wiliams & Wilkinns, 1972).
Fritsch, Albert J., The Contrasumers, a Citizen's Guide to
Resource Conservation (New York: Preager, 1974).
Galbraith, John Kenneth, Economics and the Public Purpose
(Bcston: Houghton Mifflin, 1973).
Gartner, Alan ve Riessman, Frank, The Service Society and
the Consumer Vanguard (New York: Harper & Row,
1974).
Goldston, Robert, The Great Depression (Greenwich, Conn.:
Fawcett, 1968).
Hutchison, Robert A., Vesco (New York: Praeger, 1974).
Klein, Donald F., M.D., ve Davis, John M., M.D., Diagnosis
and Drug Treatment of Psychiatric Disorders (Baltimo
re: Williams &Wilkins, 1969).
Leinsdorf, David, ve Etra, Donald, Citibank (New York,
126

Grossman, 1973).
Little, Jane Sneddon, Euro-dollars (New York: Harper &Row,
1974).
Mandel, Ernest, Decline of the Dollar, a Marxist View of the
Monetary Crisis (New York: Monad, 1972).
Mayer, Martin The Bankers (New York: Weybright and Tal
ley, 1974).
McHale, John, The Ecological Context (New York: George
Braziller, 1970).
Meadows, Donella H., Meadows, Dennis L., Randers, Jorgen
ve Behrens, William W., Ill, The Limits to Growth (New
York: Universe, 1972).
Mesarovic, Mihajlo, ve Pestel, Eduard, Mankind at the Tur
ning Point, the Second Report to the Club of Rome (E. P.
Dutton/Reader's Digest Press, 1974).
Moonman, Eric, Reluctant Partnership (London: Victor Gollancz, 1971).
Moonman, Eric, ed., Science and Technology in Europe (Harmondsworth, England: Penguin, 1968).
Odum, Howard T., Environment, Power, and Society (New
York: Wiley-Interscience, 1971).
Passell, Peter, ve Ross Leonard, The Retreat from Riches,
Affluence and Its Eemies (New York: Viking, 1971).
Poor, Riva, ed., 4 Days, 40 Hours (New York: New American
Library, 1973).
Raw, Charles, Page, Bruce, ve Hodgson, Godfrey, "Do You
Sincerely Want to Be Rich?" (New York: Bantam, 1972).
Reinmann, Guenter, The Future of the Dollar (New York: In
ternational Reports, 1971).
Ringer, Fritz K., The German Inflation of 1923 (Nef York:
Oxford University Press, 1969).
Robbins, Lord, ve dierleri, Inflation: Economy and Society
(London: Institute of Economic Affairs, 1972).
Roepke, Wilhelm, Economics of the Free Society (Chicago:
Heniy Regnery, 1963).
127

Samuelson, Paul A., Economics, 8. baski. (New York:

McGraw-Hill, 1970).
Schmalz, Anton B., ed., Energy: Today's Choices, Tomorrow's
Opportunities (Washington, D.C.: World Future Society,
1974).
Schumacher, E.F., Small Is Beatiful a Study of Economics as
If People Mattered (London: Blond &Briggs, 1973).
Segal, Ronald, The Decline and Fall of the American Dollar
(New York: Bant, 1974).
Servan-Schreiber, J.J., The American Challenge (New York:
Avon, 1969).
Staff, Robert J., ve Tannian, Francis X., Externalities: Theo
retical Dimensions of Political Economy (New York: Dunellen, 1972).
Stephenson, Hugh, The Coming Clash, the Impact of Multi
national Corporations on National States (New York:
Saturday Review Press, 1973).
Teweles, Richard J., Harlow, Charles V., ve Stone, Herbert
L., The Commodity Futures Trading Guide (New York:
McGrawHill, 1969).
Theobald, Robert, The Guaranteed Income (Garden City,
N.Y.: Doubleday, Anchor, 1967).
Turner, Louis, Multinational Companies and the Third
World (New York: Hill and Wang, 1973).
Vacca, Roberto, The Coming Dark Age (New York: Double
day, 1973).
Ward, Benjamin, What's Wrong with Economics? (London:
Macmillan, 1972).

128

EKONOMNN K
E k o - S p a z m
A l v i n

T o f f l e r

Third W ave ve Future S h o ck adl kitaplaryla global sis

tem lerin am azlarn, m uhtem el bunalmlarn o k arpc biim de
ortaya koyan A . T o ffle r; zellikle dou blokunda yaanan deiim
lerden sonra bir futurist yazar olarak egemen sistemler (kapitalistsosyalist) zerine gelitirdii eletirel grlerindeki isabetiyle hak
l bir ne kavutu.
E k o-S p azm da; yaanan ve yaanmas olas ek on om ik krizlerin,
kapitalizmin alageldiimiz bunalmlarndan o k farkl oldu u , te
m elde sistemin yetm ez lig in d en daha doru dan bir ifadeyle
son lar yayor olm asndan kaynakland tezi n e srlyor.

insan yaynlar