Vashave

S H KO L L A E

KOR

P A R A S H Q E V I Q I R IA Z I

FOTOJA N BALLIN:
Msuesit e Shkolls s Kors
Radha lart, nga e majta n t djatht:
znj. Eimova, znj. Parashqevi Qiriazi, znj. Petro, znj. Janaqis
Radha posht, nga e majta n t djatht:
Fineas & Violeta Kenedi, Kristo & Sevasti (Qiriazi) Dako

S H KOL L A

V A S H AV E

KOR

P A R A SHQ E V I D. Q I R IA Z I

Me parathnie nga Dana Stucky

Prktheu Iva Gjoni; redaktoi Teuta Toska

Publikuar pr her t par n ikago rreth vitit 1913,

Bordi Femror i Misioneve t Brendshme
(Womans Board of Missions of the Interior)
Ribotuar m 2014 n Tiran,
Instituti pr Studime Shqiptare dhe Protestante
(Institute of Albanian & Protestant Studies)

HART NGA BOTIMI ORIGJINAL

S HKOLLA E V ASHAVE , K OR
P ARATHNIE
Pak gra kan arritur t bjn at q Parashqevi D. Qiriazi mori
prsipr dhe arriti gjat jets s saj. Fmija i dhjet dhe m e
vogla e Dhimitrit dhe Maries, lindi n 1880 n vilajetin e
Manastirit, n Perandorin Osmane. N fmijri Parashqevia
msoi pes gjuh dhe m von, n rini, msoi t flas edhe dy t
tjera. Megjithse e imt n shtat, ndikimi i saj qe i
jashtzakonshm. Pas diplomimit m 1904 n Kolegjin Amerikan
pr Vajza n Konstandinopoj, ku vitin e fundit ishte presidente e
studentve, ajo u emrua drejtoresh dhe msuese e Shkolls s
Vajzave, e para shkoll e till n Shqipri, nga 1904-1905 dhe
prsri nga 1910-1911, kur motra e saj, Sevasti Qiriazi, nuk ishte
aty. Nga 1907-1908, Parashqevia ishte prkthyesja dhe msuesja e
gjuhs pr misionarin Phineas B. Kennedy, i cili sapo kishte
ardhur i drguar prej Bordit Amerikan t Komisionerve pr
Misionet e Huaj (American Board of Commissioners for Foreign
Missions) me krkesn e vet Shkolls.
M 1908 Parashqevia ishte e deleguara e Shkolls s Vajzave n
ngjarjen historike t Kongresit t Manastirit, ku ajo u caktua
sekretare e njmbdhjet burrave t respektueshm, q do t
zgjidhnin problemin e alfabetit shqip. Pasktaj, ajo shkroi n vitin
1909 Abetaren sipas alfabetit t ri shqiptar. Ajo sht e njohur, s
bashku me motrn e saj, pr emancipimin e grave shqiptare dhe
pr rolin e saj kryesor n themelimin e shoqats s par t grave
Yll i Mngjesit, m 1912 n qytetin e Kors. N vitin 1913 ajo
prfundoi masterin pr edukim n Kolegjin Oberlin n Ohio. N

tezn e masterit ajo hartoi nj sistem arsimor kombtar pr

Shqiprin e sapoliruar.
Pas lurave ballkanike dhe n fillimin e Lus s Par Botrore,
ajo iku pr t shptuar jetn e saj (si shum t tjer) n Bukuresht
m 1914 dhe pastaj n Shtetet e Bashkuara m 1915. N Boston,
ku u vendos, ia kushtoi jetn shtjes s lirimit t vendit t saj
dhe emancipimit t grave, duke themeluar dhe botuar revistn
shqiptaro-amerikane Yll i mngjesit, q doli nga 1917 deri m
1920. M 1919 ajo lundroi pr n Paris si e vetmja grua diplomate
shqiptare n Konferencn e Paqes, ku prfaqson Partin
Kombtare Shqiptare n Amerik. Me gjith fushatat e fuqishme
pr ta ndar Shqiprin mes vendeve fqinje, konferenca
prgjithsisht miratoi kufijt shqiptar, si ishin caktuar n vitin
1913 n Konferencn e Paqes n Londr.
N fillim t viteve 1920, Parashqevia kthehet n atdhe me kunatin
dhe motrn, Kristo dhe Sevasti Qiriazi-Dakon, n mnyr q t
vazhdonte t punonte pr edukimin e vajzave shqiptare. Instituti
Qiriazi (Kyrias) pr Vajza, q sapo ishte hapur afr Tirans, do t
nxirrte msuese q ishin t domosdoshme pr shum shkolla t
sapoelura shqiptare. Jeta relativisht e panjohur mir e ksaj
patrioteje t guximshme meriton m shum hulumtim.
N kt ribotim t librthit t saj t botuar rreth 100 vjet m par,
ne e dgjojm Parashqevin t na flas vet pr themelimin e
Shkolls s Kors pr Vajza, prvojat e nxnseve t etura pr
dije, mungesn e teksteve shkollore, kushtet e vshtira t jetess,
nevojn e madhe q kishin pr t bler tok, shpresat q kishin
pr t ardhmen e Shqipris dhe pritjen pr mundsi t
paparashikuara pr prhapjen e mbretris s Zotit.
DANA STUCKY, 2014

Shqipria e vogl, kaq shum n skenn e historis kto koh,

gjithmon ka luajtur nj rol t rndsishm n marrdhniet me
Turqin. Historia e rrfyer n faqet q vijojn flet qart pr
asin dhe cilsit fisnike t shqiptarve, si dhe nevojat e tyre.
Familja Qiriazi sht fryt i misionit ton n Turqi dhe ka dhn
kontributin e saj jo t vogl pr zgjidhjen e problemeve n Lindjen
e Afrt. Botuesi, rreth vitit 1913

F ILLIMET
Njzet e dy vjet m par, i ndjeri vllai im, Gjerasim D.
Qiriazi, pas diplomimit n Institutin Kolegjor Amerikan
n Samokov, Bullgari, shkoi n Kor, ku pr her t par
predikoi ungjillin e Zotit ton n gjuhn amtare, n prani
t shum shqiptarve mysliman e t krishter. Menjher
pas shrbess s tij t par fetare, t gjith shqiptart,
mysliman e t krishter, e prgzuan dhe e lutn t rrinte
prgjithmon n Kor, n mnyr q t fillonte nj
shrbes sistematike t krishter n vendin e tij. Duke
marr kuraj nga ftesa e przemrt, ai iu lutet miqve t tij
amerikan dhe anglez pr ndihm, e cila nuk vonoi t
vinte, e kshtu ai mundi t themelonte shkolln e par pr
vajza n Shqipri. Motra e tij, zonjusha Sevasti Qiriazi,
tashm zonja Dako, sapo kishte mbaruar Kolegjin
Amerikan pr Vajza (American College for Girls) n
Kostandinopoj, kshtu q ai e ftoi t vinte dhe ta
ndihmonte. Shkolla u hap dhe u mbshtet me ndihmn e
Shoqris n Ndihm t Misioneve n Tokat Biblike (Bible
Lands Missions Aid Society), e cila edhe tani vazhdon t
ndihmoj.
M 1884, zoti Gjerasim Qiriazi u kap nga kaakt dhe
gjat atyre gjasht muajve trajtimi mizor, msoi prej ksaj
prvoje mjerimin n t cilin vendi i tij vuante. Pr lirimin
e tij u pagua nj shum e madhe dhe ai vazhdoi punn me
energji dhe sukses. N t njjtn koh, agjenti i Shoqris
Biblike pr Britanin dhe Vendet e Huaja (British and
Foreign Bible Society), i ndjeri dr. Aleksandr Thomson i
Kostandinopojs, kishte kontaktuar me disa shqiptar dhe
3

kishte mbetur aq i uditur saq i kishte lindur dshira n

zemr t gjente mnyra q ti ndihmonte. Pas nj
korrespondence t shkurtr mes dr. Thomsonit dhe zotit
Qiriazi, u vendos q Qiriazi t bhej ndrmjets i
Shoqris Biblike me qendr n Kor, Shqipri. Duke
qen se misionart ende skishin hyr n Shqipri, u
nnkuptua mes ktyre dy burrave t zellshm e t
prkushtuar se prve shitjes s Shkrimeve, zoti Qiriazi do
t predikonte dhe ungjillin. Prvoja gjashtmujore n
duart e kaakve npr malet e Shqipris ia kishte
dmtuar shndetin; si rrjedhim, jeta e tij u shua dhe puna
e tij kaloi n duart e motrs s tij. Pas vdekjes s zotit
Qiriazi n janar 1894, Bordi Amerikan mori prsipr
mbshtetjen e shkolls si dhe at t nj predikuesi vendas.

K RAHAS PRNDJEKJEVE
Motra ime vazhdoi ta mbaj shkolln pr nntmbdhjet
vjet me gjith prndjekjet, t cilat erdhn nga kisha greke
dhe qeveria turke. Prndjekjet kundr saj dhe puns s saj
ishin t shumta; ato nuk e tronditn,
madje e bn m t fort. Ata q ishin
kundr veprimtaris s saj, duke par
se krcnimet nuk patn sukses, bn
plane q ti merrnin jetn, por nj miku
i saj, nj fqinj i shkolls, e mori vesh
dhe e lajmroi t tregohej e kujdesshme. Pr ca koh nuk doli nga shtpia.

NJ ZOTRI SHQIPTAR

Po r m e g j i t h k t o, s h k o l l a u
zmadhua. Ne, duke par nevojn, i
b m krkesa t shumta B ordit
Amerikan q t na drgonte disa
misionar t mir, q t na ndihmonin pr zgjerimin e puns. Ne,
gjithashtu, kishim nevoj edhe pr
mbrojtje nga jasht, e cila do t na
ndihmonte t qndronim kundr
krcnimeve t qeveris turke pr ta
mbyllur shkolln.
4

N vjeshtn e vitit 1907 Bordi na drgoi si misionar zotin

dhe zonjn Kenedi, t cilt u mbajtn n Selanik prej
zyrtarve turq prreth katr muaj dhe nuk erdhn dot n
Kor deri n pranver t 1908-s. Zoti dhe zonja Kenedi
jan shum t prkushtuar dhe t zellshm n punn e
tyre. Ata bjn t munden pr t ndihmuar njerzit,
qoft me shembullin e tyre, qoft me veprat.

N N XHONTURQIT
Vitin e par t Qeveris Kushtetuese Turke (1908), kur
xhonturqit kishin nevoj pr ndihmn e shqiptarve, nuk
bn asnj prapje kundr shkolls son dhe, si rrjedhim,
kt vit patm numrin m t madh t nxnseve, mes t
cilave nj sasi e mir ishin myslimane. M 1909,
xhonturqit e ndryshuan sjelljen kundrejt shqiptarve dhe
drguan nj ushtri t fuqishme nn komandn e t
famshmit pr mizorit e tij Turgut Pasha, i cili
deklaroi gjyqe ushtarake n t gjitha qytetet, mbylli t
gjitha institucionet arsimore n Shqipri, ndaloi t gjitha
gazetat, mbylli shtypshkronjat dhe rrahu pr vdekje t
gjith ata q favorizonin arsimin kombtar. Ky vit qe
kritik pr shkolln, sepse u bn prpjekje serioze nga
xhonturqit pr ta mbyllur por, lavdi Zotit, nuk patn
sukses.
Viti 1910 qe vit i ndryshimeve t mdha: zonjusha Sevasti
Qiriazi u martua me zotin Dako e n kt mnyr shkolla
humbi jo vetm nj msues por vet shpirtin e saj.

P AJISJE T PAPRSHTATSHME
Misioni m krkoi mua t zija vendin e saj dhe gjat ktyre
dy viteve pash m qart kushtet e vshtira n t cilat
motra ime luftoi pr nntmbdhjet vjet. Msimdhnia
nuk sht e leht as n kushte t mira dhe me mjetet e
duhura, imagjino t japsh msim pa libra n klasa ku
rrezet e diellit nuk hyjn kurr jo vetm pr lexuesin,
por dhe pr ne q e kemi prjetuar duket e pamundur.
Godina e shkolls son nuk sht ashtu si do ta
dshironim un e ti. sht e parehatshme dhe e vogl, dhe
5

TRI VAJZA SHQIPTARE NGA SHKOLLA

pothuajse nuk ka fare oborr pr kohn e lir. far ka

mbetur prej saj sht e rrethuar me mure t larta dhe mu
n mes sht nj pem e madhe. Nuk kemi infermieri, as
banj dhe vshtirsit q vijn nga mungesa e ktyre dy
gjrave kryesore nuk mund t prshkruhen. Vitin q shkoi
patm dy t smur rnd. Dhoma ime, t ciln un e
ndaja me nj nga msueset, zonjushn Eftimova, u kthye
n spital. M duhej tu shrbeja t smurve jo vetm gjat
dits, q tu jepja ilaet n orarin e duhur, por shpesh edhe
gjat nats: ngrihesha kur kishin dhimbje ose nuk i zinte
gjumi e u ndizja zjarrin, nse ishte dimr, dhe i ndihmoja
me paditurin time, aq sa mundesha.
Dhoma e ngrnies sht nj dhom aq e vogl, sa nuk ka
vend pr sob, kshtu q n mot t ftoht na duhet t
veshim palltot dhe t ham shpejt e shpejt, q t ikim sa
m par. Nganjher preferoja m mir t mos haja dark
sesa t shkoja tek ajo dhom akull.
Nuk kemi bibliotek dhe sht e trishtueshme t shohsh
vajzat tona, sidomos t dielave, duke br ecejake pa
qllim e duke dshiruar t kishin dika pr t lexuar. Na
bn t vuajm fakti q skemi tu japim. Qkur kemi
ardhur n kt vend, kemi folur shpesh me miq sa nevoj
kemi pr nj bibliotek dhe nj mik (zoti E. B. Stiles) n
Manchester, Iowa, na dha nj kopje t Enciklopedis
Britanike (Encyclopedia Britannica), ndrsa nj mik tjetr
(zoti I. W. Metcalf ) n Oberlin, Ohio, na dha nj kopje t
6

Fjalorit t Bibls s Smith-it (Smiths Bible Dictionary). U

jemi m shum se mirnjohs pr bujarin e tyre.
Por le ti kthehemi oborrit. Oborri yn, si dhe pjest e
tjera jo t rehatshme, sht shum i vogl dhe i rrethuar
me mure t larta. Kemi ndier nevoj t madhe pr nj lloj
sheshi, sepse hapsira e vogl nuk u jep mundsin
nxnseve t shkreta t kalojn kohn e lir n mnyrn e
duhur. Sa her kam thirrur doktorin pr t vizituar nj
nga vajzat e smura, ai m ka thn q mjedisi nuk i
ndihmon vajzat q t jen t shndetshme e t fuqishme,
ose nuk lejon q t smurat t bhen m mir.
Megjithat kemi dhe shum gjra pr t cilat jemi
mirnjohs. Shum nga epidemit q kan rn n qytet, si
p.sh. fruthi, difteria, tifoja etj., nuk i kan kaluar muret
tona.
Ktu dua t flas pak pr vajzat tona. Na ka uditur mua
dhe msuesit e tjer entuziazmi i tyre pr t msuar. Ju
siguroj q shum shpesh durimi im kishte sosur kur m
duhej t prdorja dorshkrimet e vjetra e t prdorura pr
vite n vend t teksteve shkollore. Shpesh vajzat q vinin
n klasn time nuk i dinin msimet, por si mund ti
faj s oj a? U d hash un aty re tekste sh kol lore t
prshtatshme dhe ato nuk studiuan? Vajzat e dashura bn
t pamundurn, nuk u ankuan asnjher pr sa koh q
dika msonin. Msuesja e matematiks, zonjush
Eftimova, nj dit m tregoi se sa prshtypje i kishte br
nj her kur jepte msim n nj dhom t errt, sepse
rrezet e diellit nuk hynin kurr. Zonjush Eftimova sht
mike e ngusht e zonjs Dako dhe ka punuar pa pushim
pr njzet vjet. Duke qen se ska m fuqi, ka marr nj vit
pushim n shtpin e saj n Manastir. Ajo ka qen nj nga
punonjsit m besnik dhe ne shpresojm q pas nj viti
pushim do t jet n gjendje t filloj prap punn, t
ciln ajo e do aq shum.

N DIKIM I LARGT
Shkolla jon ka pasur ndikim mjaft t mir jo vetm n
Kor, por n t gjith Shqiprin. Shqiptar mysliman e
t krishter nga i gjith vendi kan pasur dshirn ti
sjellin vajzat e tyre n shkolln ton, por, e m vjen keq ta
them kt, ne shpesh na sht dashur t refuzojm sepse
skemi vend. Nj nga mjekt tan m t mir, dr. S. Bilbili,
i diplomuar n Universitetin e Parisit, shpesh flet me
knaqsi pr vajzat q vijn n shkolln ton, meq ai i
takon n shtpit ku shkon pr vizita. Ai, si dhe shum t
tjer, admiron sjelljen dhe karakterin e tyre. Megjithse
skemi pasur asnj t kthyer n komunitetin protestant,
prap besojm q ka pasur nj ndryshim t madh n jett
e nxnseve tona. Pr kt dshmojn jo vetm ne dhe
prindrit, por dhe armiqt tan.
Prillin e vjetshm mund t keni lexuar n gazetat tuaja pr
vizitn e ministrit t Punve t Brendshme t Shqipris, i
cili u shoqrua nga zoti Graves dhe koloneli francez
Foulon. Kta dy t fundit vizituan shkolln ton dhe
mbetn t habitur kur pan se far bjn nxnset tona
n kushte t tilla dhe u uditn q shkolla jon, edhe pse
n rrethana jo t favorshme, ka mundur t ket emr kaq
t mir n t gjith vendin. Ceremonia e mbylljes q u b
m 14 qershor 1912 ishte mjaft e suksesshme dhe t
pranishmit mbetn t knaqur. Salla u mbush me
udhheqjen e qytetit. Qeveritari, q ishte i pranishm,
qndroi deri n fund dhe pastaj shprehu prshtypjen:
Kam qen i pranishm n shum shkolla dhe mbledhje,
por n asnj nga ato nuk kam par dhe dgjuar kt q
pash ktu. Prgzoj msuesit dhe nxnset pr kt
sukses; prgzoj gjithashtu prindrit q jan t privilegjuar, q kan uar vajzat e tyre n kt shkoll.

D UHEN M SHUM MIQ

Ktu dshiroj t shpreh mirnjohjen e thell pr Bordin
Femror t Misioneve t Brendshme (Womens Board of
Missions of the Interior), ndihmuesen e shkolls son, q
ka br dhe vazhdon t bj shum pr ndriimin e vendit
8

ton. Gjithashtu dua t falnderoj zonjushn E. M. Stone,

e cila ka qen nj mike dhe ndihm e madhe pr shkolln
ton n shum drejtime. Ajo ka punuar pa pushim q t
mbledh fonde pr shkolln dhe gjat ktyre viteve t
fundit arriti t mbledh fonde pr zmadhimin e godins.
Nj tjetr mike e puns son, s cils dshiroj tia prmend
emrin, sht zonja Marie M. Hall e Jamestown-it, NjuKJork, e cila dhuroi bujarisht 500 dollar pr printimin e
disa teksteve nga zoti Dako, pr t cilat ai ka punuar m
shum se dhjet vjet. Problemi i teksteve shqip, sipas
mendimit ton, sht po aq i rndsishm sa problemi i
godins. Plani i zotit Dako sht t filloj nj fond t
prhershm nga t ardhurat e librave t botuar dhe nga
burime t ndryshme, q t printoj jo vetm tekstet e veta
dhe ato t zonjs Dako, por edhe t gjith librat e
nevojshm pr shkolln ton.
Dua t shpreh mirnjohjen e madhe q kam pr zotin C. R.
Crane nga ikago pr ndihmn e madhe q me przemrsi
po i jep shkolls son t vajzave n Shqipri. Zoti Crane
udhtoi npr Shqipri me zotin Dako n pranver t vitit
1911 dhe, duke qen se pa q nevoja m e madhe pr
Shqiprin tani sht arsimi, i krkoi zotit Dako t
zgjidhte gjasht djem dhe gjasht vajza shqiptare pr ti
uar n universitetin amerikan n Kostandinopoj. Q
ditn q arritm n kt vend, zoti Crane premtoi 5000
dollar pr nj tok pr shkolln ton t vajzave.

N J VSHTRIM N T ARDHMEN
Kombi i ka shpresat te ne thuajse pr gjithka. Majin e
kaluar arktari i Bordit Kombtar Shqiptar t Arsimit, i
krkoi zotit Dako t krijoj nj komitet pr hartimin e
teksteve shkollore pr shkollat e tjera n vend, me t cilt
punonjsit tan do t prezantohen. E ardhmja duket q na
ofron pun n fusha t tjera m shum se e shkuara. Nj
rezultat i lufts n Ballkan sht q shqiptart shpalln
pavarsin dhe ne shpresojm q Fuqit e Mdha do ta
njohin s shpejti si shtet. Si rrjedhim, mundsi t

pashembullta do t jen prball nesh pr prhapjen e

mbretris s Zotit. Pyetja e vetme sht: a do t mundemi
tia arrijm?

BORDI FEMROR I MISIONEVE T BRENDSHME

(WOMANS BOARD OF MISSIONS OF THE INTERIOR)
ROOM 1314 , S. LA SALLE ST.
CHICAGO

INSTITUTI PR STUDIME SHQIPTARE DHE PROTESTANTE

(INSTITUTE FOR ALBANIAN & PROTESTANT STUDIES)
www.instituti.org

10