You are on page 1of 175

K LT R S E R S : 2

DUYGULAR ve DETLER

K l t r

S e r i s i

Prof. S U U T
Y

KEMAL

N in

f a r e i n i p

ANDR MAUROIS
Fransz Akademisi zasndan

Duygular ve detler
KNC BASKI

eviren
Vahdi HATAY

STANBUL

REMZ

KTABEY

93, Ankara Caddesi, 93

YKSELEN MATBAASI
S T A N B U L 1960

EVLENME

EVLENME

Bu medeni frtnalar yzylmzda; insanlarn


gidiatna baknca, ac ve kudretsizlik duymamak
mmkn deil. Sanki her ey bir ktle tarafndan
yaplm byk bir yanln sonucu gibi cereyan et
mekte; iinde bizim de bulunduumuz bu ktleyi ne
kadar drudurmak, ona yol gstermek istesek de, i
yzn kavryamadmz hareketlerine biz de uy
maktan kurtulanuyoruz. Bizden evvelki nesiller, ge
nel isizlik, ktlk, srgn ve apak cinayet gibi fel
ketin bu eski eitlerinden artk kendilerini kurtul
mu sayabilmiler, yarm yzyl boyunca da, bat
memleketleri bunlardan uzak kalabilmilerdi. Bugn
neden kargaalk, cebir ve iddetin tekrar meydana
kt grlmektedir? Bana yle geliyor ki dramn
esasl sebeplerinden biri bugnk devletler tarafn
dan cemiyetlerin dokusunu tekil eden ilk hcrele
rin yokedilmesidir.
tikel topluluklar andan sonra, meden her ce
miyetin ana hcreleri e olmutur? Ekonomik alan
da. sahiplerini ve onlarn ailelerini besliyen ve ba
rndran kk iftlikler. Domuzlarn, ineklerini ve
tavuklarn kendisi yetitiren, buday, msr ve yu
lafn kendisi istihsal eden bu iftlikler olmasa, bir
memleket yayamaz. Nitekim Amerika bunun ac
rneini bize gstermitir. Dnyann en gzel fab*.

DU YGULAR ve DETLER

rikalanna, en modem makinelerine sahip olduu


halde, 13 milyon gibi en ok isiz saysna orada
raslanmtr. Neden? nk ok kark olan bu me
kanizma. fikrin kavryamyaca kadar anlalmaz
bir hal alm, hibir insan zeks, artk onun hare
ketlerini takip edemez olmutu.
Amerikann da iftileri vard. Yalnz bu hal
iftilerin yokluundan deil de, ok bym olan
iftliklerin artk sahipleri tarafndan kavranmaz bir
hale gelmesinden domutur. D memleketlerdeki
alclara ayrlm olan dalar gibi buday ve-pamuk
ynlarnn, bir gn anhyamyaca, idare edemiyecei kadar byyeceini bir Amerikal ifti nasl
kestirebilirdi? Halbuki kk iftliklerde, d.zeni ve
iyi ynetimi salyan binlerce yllk bir tecrbe ile
gnlk ihtiyalardr. Yalnz kendisi iin alan bu
gibi kk gruplar, ihtiyalarnn hesabn bilirler.
Eer yl bereketli olmusa, mahsul de darya sa
tlabilecekse, ne l, o zaman bir elbise, bir pardes, bir bisiklet satn alnabilir. Tersine, yl bereket
sizse, bu sefer fazla masraf edilip ok eya alnmaz,
fakat hi olmazsa ailenin yiyip iecei temin edilir,
te, mevcudiyetlerini basit bir igdnn idare et
tii bu iptidai cemiyetler, bir araya gelerek ar bir
direksiyon meydana getirirler. Bir memleketin iyi
yry de bununla salanr. Ekonomik bnyede
mevcut olan bu hal, sosyal bnyede de aynen g
rlr.
Devrimciler, sk sk, yeni cemiyetler meydana
getirmek istemilerdir; onlarn bu cemiyetlerinde.

EVLENME

aile sevgisinin yerini ulusal veya devrimci bir taas


sup. kla veya fabrika arkadal gibi baka duygular^tutmaktadr. Fakat, her defasnda, az ok uzun
bir zamandan sonra, aile tekrar teekkl etmitir.
Efltun'dan Gide e kadar, yazarlar ailenin aleyhin
de bulunmular, fakat onu hibir zaman ykamamla-dr. Evet, ksa bir zaman iin, bu gibi nazariyatlarn hcumlar onu zayflatr; zayflatr ama ar
kadan. ekonomik buhranlar gibi, nne geilemiyen
sosyal buhranlar doar ve insan nasl gdasn top
raktan isterse, sevgiyi de ylece tabii balardan is
temee dner.
nsanlar idare etmek istiyen bir kimse, cemiyet
lerin messir dzencileri olan bu igdleri- daima
gz nnde tutmak zorundadr. Devaml olmalar
istenirse, en yeni cemiyetlerin alk, arzu ve ana sev
gisi zerine kurulmas gerektir. riKirie neraher
yrtmek en g ilerden biridir Fikrin katlmam
olduu bir i insani olamaz. Gerein frenlemedii
fikir, engellerin zerinden kolaylkla, deta uarak
geer ve her trl snrn dnda parlak, fakat bo
imparatorluklar kurar: Paray ortadan kaldrr, ser
veti letirir, detleri deitirir, ak serbest bra
kr. Gerek ise daha yava yrr. Nasl bir cerrah
bir nesi yaratamazsa, bir devlet adam, bir ahlk
da bir memleket tasavvur edip meydana getiremez.
Her kisinin de devi, dertleri iyi edecek elverili
artlar bulmakta nibarettir; her ikisi de. tabi ka
nunlar gz nnde tutm ak ve lm hcreleri o akl
ermez ilmivle tekrar varatma isini, sabrl, kudretli

10

DU YG U LAR ve ADETLER

ve yrynden emin olan hayata brakmak zorun


dadrlar.
Biz, bu kitabmzda, insanlar binlerce yldan be
ri lgnlktan ve anariden iyi kt korumu olan
birka messesemizi inceliyeceiz, ilkin de kar ko
cadan balyacaz.
Bayron: Feci olan bir ey varsa, o da kadn
larla yayamadmz gibi onlardan da vazgeemediimizdir diyor ve bu cmlesiyle kar koca mese
lesini gayet gzel bir tarzda ortaya atyor. Evet, ma
dem ki erkek kadnsz yayamyor, o halde erkee
kadnla en iyi ekilde yaama imknn veren m
essese hangi messesedir? Monogamie, yni tek
kadnla evlenip yaamak m? lkin bunu gzden ge
irelim:
3000 yldan beri insanlar evlenmenin hem iyi.
hem de kt taraflarn bkmadan yazm durmu
lardr. Rabelais, kitabnda bu msbet ve menfi fi
kirleri bir arada ne gzel gstermi: Evlenmek istiyen ve bu hususta danmaya gelen- Panurgee, Pantagruel:
Madem ki evlenme kararnz bir sr d
np tandktan sonra verdiniz, diyor, o halde, ar
tk ne diye konualm? Yapacak bir eyiniz kalm,
o da bir an nce ii bitirmek.
Doru ama, ben sizin muvafakat ve tavsi
yeniz olmadan katiyen evlenmek istemem.
t buna kaldysa, hay hay, ben muvafk bu
luyor ve bir yuva kurmanz size tavsiye ediyorum.
Yalnz sizin kanaatinizce bekr kalmam, du- -

EVLENME

11

rumumda bir deiiklik yapmamam hakkmda daha


hayrlysa, evlenmemeyi tercih ederim.
O halde evlenmeyin.
Peki, btn hayatm boyunca yalnz, esiz
mi kalaym? Siz de bilirsiniz ki din kitaplarmzdan
biri: Yalnz kalana felket! der. Evliler arasnda
ki saadetten de yalnz yaayan daima mahrumdur.
O halde evleniniz, ne duruyorsunuz!
yi ama, ben hasta olduum ve kocalk de
vini yerine getiremediim zaman, beklemekten b
kan karm bir bakasna gnl verir, ihtiyalarm
salamak yle dursun, benim felketimle alaya kal
kar, yahut bundan daha da kts, ekseriya olduu
gibi param alar kaarsa, mahvoldum demektir.
O halde evlenmeyin.
Peki ama. baka trl de ismimi, servetimi
alarak soyumun devam etmesini salyacak meru
bir erkek veya kz ocuum hi olmyacak demektir.
O halde, ok rica ederim, evlenin de olsun
bitsin.
Rabelaisnin zamannda olduu gibi. Shelleyin
zamannda da, anari douran arzu ile devaml bir
balanma istiyen evlenmeyi telif etmek ok gt.
O zamanlar Shelley yle yazyordu: Kanun ihti
rasn disiplin tanmaz hareketlerini dzene koymak
iddiasndadr. radeyi harekete getirmek, tabiatimizin iradi olmyan duygularn hkm altna almak
istiyor. Halbuki ak, zaruri olarak gzelliin pein
den koar. Cebir ve iddet ak ldrr. Onun ger
ek cevheri hrriyettir. taat, kskanlk ve korku

12

D U Y G U LA R ve DETLER

ile uyuamaz. Kar koca gvenli bir msavat ve ka


ytsz bir hrriyet iinde yaarlarsa, ancak o zaman
ak en sf ve en mkemmel eklini kazanm olur
Bernard Shaw da, yz yl sonra ayn tezleri ele
alarak diyor ki: Kadn evlenmeyi zevkle gzledii
halde, erkek ona sadece boyun eer. Bernard Shawun Don Jan i, mnasebetlerinden yle bahseder:
Herkesin fena bulduu, fakat beni mehur eden
aklarmdan birini bir kadna atm zaman dai
ma ununla karlardm: Bayan, Tekliflerinizi an
cak drstse kabul ederim derdi. Bu tahdidin m
nasn aratrdm zaman anlardm ki, ayet kad
nn paras varsa onu kendime alacam, yoksa ken
di param ona vereceim, lnciye kadar da btn
kadnlardan yz evirerek yalnz onunla konuup
yalnz onun meclisinden holanmam lzm gelecek.
Ben de her zaman byle bir ey temenni etmedi
imi, tersine, eer zeks benimkine denk, hatt s
tn deilse konumasnn beni skacan, meclisinin
belki de tahammlsz olacan aka sylerdim.
Duygularm hesabna bir hafta evvelinden, hele ha
yatmn sonuna kadar srecek olan bir balanma
iin, hibir zaman, sz veremiyeceimi, nihayet tek
liflerimin btn bunlarla hi ilgisi olmadm, sa
dece kendisini arzu ettiimi ilve ederdim.
Btn bu szlerden anlalyor ki evlenmeye sa
taanlarn en esasl kozu nikhn, tabiati itibariyle
hr olan bir duyguyu balamak istemesidir. nk
maddi akn alk ve susuzluk kadar tabi bir duy

EVLENME

13

gu olduunu hepsi kabul ediyor da devmn tabi


bulmuyorlar. Birok erkekler iin doru olduu gibi,
madd akn esasl art durmadan kadn deitir
mekse, diyorlar, o halde btn bir hayat balyan
nikha ne lzum var?
Bzlar da evlenmenin erkein cesaret ve m
nevi kuvvetini azalttn ileri srmlerdir. Kipling:
Gadsbylarn hikyesi adl kitabnda, ok deerli
bir yzba olan Gadsbym evlenince iyi bir koca ol
duunu, fakat askerlik kymetinden kaybettiini be
lirtmektedir. Napoleon: Birok erkekler yalnz ka
dnlarna kar duyduklar zaaftan tr mcrim
dirler demitir. Briand da, politika ile uraan bir
adamn evlenmesinin doru olmadn ileri srerek:
Olaylara bakn, derdi, benim iin ok glklerle
dolu olan politika hayatmda, sknet ve itidalimi
uzun mddet muhafaza edebildiysem bunun sebebi,
bekr kalm olmam deil mi? Akam olup, gnn
btn boumalarndan sonra evime dndm za
man, her eyi unutabiliyordum. Yanmda kskan,
muhteris, meslektalarmn baarlarn bana bir bir
sayan veya hakkmda yaplan dedikodular bana ye
titiren bir kadn yoktu. te, yalnz yayanlarda
grlen kuvvet buradan gelir. Evlenme, erkei, yel
keninin sathn sosyal frtnalara kar iki misli ge
nilettii iin, daha kolay devrilebilir bir hale sokar.
Kilise bile evlenmeyi meru olmyan birleme
lere tercih ettii halde, papazlarn bekr kalmasn
istemekle bekrln yksekliini itiraf etmi olmu

14

D U YG U LAR v e AD ETLER

yor mu? Ahlklar, evli bir filozoftan daha gln


bir ey olamyacam yz kere yazmlardr. Byle
bir filozof, btn ihtiraslardan kendini kurtarsa bi
le eini kurtaramaz. Nikhn muarzlar: Kar ko
ca arasnda, kadnn zek seviyesi daha stn de ol
sa, yukardaki dnce yine dorudur; nk bir
ailede seviye, fikir bakmndan en geri olann sevi
yesine der diyorlar.
Evlenmeye kar ynetilen hcum bu; olduka
da kuvvetli. Bununla beraber bu messese, binlerce
yldan beri her eit dini, siyas ve iktisadi devrimlere gs germi, ekil deiikliklerine uram, fa
kat yklmamtr. Acaba devamn salyan ey ne
dir? Bunu anlamya alalm.
Hayat savanda kendini kurtarm a igds, sa
adet ve emniyetini salamak iin her insan dier
lerini kullanmya srklediinden, bu tabi bencil
lii alt edecek, ona tamamiyle eit ve zt dier bir
his lzmd. Byle bir hissi, kollektif hayatn pek
kkl olduu kabile veya klanlardan meydana ge
len ilk cemiyetlerde, toplu bir halde yaama ihtiya
ve kaygs tekil ederdi. Fakat devletler byyp
emniyet arttka, ahsm bencillii de o lde in
kiaf eder. Cinsimizin uzun tarihi boyunca, insanlar
geni ve mudil cemiyetleri, hayat savanda kendini
kurtarma igds kadar kuvvetli dier iki igd
zerine kurmulardr: Bunlar cins arzu ile ana
lktr. Bir cemiyetin, arzu ve analk duygularn
dan doaca iin iinde dierkmln kolay ola

EVLENME

15

ca kk gruplardan teekkl etmesi gerektir.


Lawrence: Akn temel vasf, ferdi kendi benlii
nin dar erevesinden kurtarp enginlere salmak
tr diyor.
yi ama, bizi sk sk kadn deitirmiye zorlyan
cinsi arzuya dayanan sosyal ve devaml bir yuva
nasl kurulabilir? Sevdiimiz bir erkek veya kad
nn meclisine bir mddet iin katlanabiliyoruz. Fa
kat bu birlemeyi temin etmi olan arzunun bitme
siyle, ayrlk ba gstermez mi? Meselenin hal a
resinin orijinal noktas ite bundadr: Evlenme i
gdye bal bir messesedir; bu da duyulan ar
zudur. Evlenmenin devaml bir ba haline gelme
sinden evvelki zamanlarda insanlar erkein, bu arzu
ateli bir haldeyken kendisini balyacak sz ver
mesi lzumunu takdire deer bir hisle duymular;
zira arzunun o zaman sz daha kolaylkla verdire
ceini dnmlerdir, te ynden, medeniyetlerin
balangcnda, evlenmenin bugnk ekilde olmad
n, once, matriarcale (1), polygamique (2) ve
polyandrique (3) cemiyetlerin mevcut olmu oldu
unu biliyoruz. Fakat zaman, btn bu iptida ekil
leri gelitirmi, k a n koca arasndaki ban devam
n. kadnn dier erkeklere kar korunmasn salyan, ocuklarla ihtiyarlarn hayatlarn teminat al
tna alan kuturat, yani nikh, yaratmtr. Bu
(1) Matriarcale = Annenin hkim olduu.
(2) Polygamique = Birden fazla kadm la evlenme.
(3) Polyandrique= Birden fazla erkekle evlenme.

16

DUYGULAR ve ADETLER

suretle ilk hcresi, kar kocadan mteekkil yuva


olan deiik bir sosyal bnye meydana gelmitir.
Belki buna Bernard Shawun Don Juan: Bu
sosyal bnyeden bana ne? Ben kendi saadetime ba
karm; sadece bir insandan ibaret olan benim iin
hayatta zevkli romanesk bir istikbali devaml bir
surette temindir. Yeni yeni arzular ve zevkler bir
birini kovalamaldr. Bunun iin zincir kabul ede
mem diyecektir. Acaba Don Juanm istedii hrri
yet, saadet iin art mdr? O ekilde hayat sren
ler, br insanlardan daha m bahtiyar veya daha
m hrdrler? yi incelersek grrz ki, Kzanovalar, Bayrolar igdlerinin deil, fakat igd
lerini yapmackla okyan bozuk bir muhayyelenin
kurbandrlar. Don Juan veya Dona Juana sade ar
zularna boyun eselerdi, mnasebetleri ok az olur
du.
Don Juan sosyal kurallara kulak asmyan hay
sz bir insan deil, sadece aradn bulamam, fazla
hisli bir hastadr. O, airler, mzisyenler ve ressam
lar tarafndan beslenmi, artistlerin kendisine sun
duklar kadn hayaline gnl vermi ve hayatta on
larn izdikleri kadn aram bir adamdr. Onca ka
dn, vcudu nefis, teni daima sf, efkat ve sevgisin
de dikkatli bir mahlk, hareketleri zarif, cmleleri
gzel, dnceleri ince olmas gereken bir varlktr.
Baka bir tabirle, Don Juan (yahut kadnlar pek
seven adam), sadk kalmay arzu etmediinden de
il, fakat kafasndaki hayale uygun bir kadna rastlyamadndan tr hercai ruhlu bir hastadr. Eer

EVLENME

17

mucize olarak, Don Juan dnyada Sylphidele (*)


karlasayd, bir ak roman iin gzel bir konu
olurdu.
Bayrona gelince, o da hayat boyunca ideal bir
tip peinden komutur: Tatl, ceyln gzl, hem
utanga, hem ho, ocuk tabiatli, fakat uslu akll;
ihtirasl, fakat namuslu bir kadn. Bana hayran ol
masn bilecek kadar zeki olacak, fakat benim ona
hayran olmam istiyecek kadar da akll olmyacak
derdi. Bir kadn houna gittii zaman, gerek bir
inanla onun nihayet sevgilisi, "tanras olacan
umard. Fakat onu daha iyi tanr tanmaz, onun da
btn insanlar gibi hayvan ihtiyalara boyun e
mi, keyfi shhatine bal, yemek yiyen (en fazla
nefret ettii ey bir kadnn yemek yemesini gr
mekti), ceyln gzleri kskanlk yznden ok vah
ileen bir kadn olduunu anlard. O zaman o da
Don Juan gibi kaar, uzaklard.
Yalnz kamak meseleyi halletmez. Evlendik
ten sonra hayat gletiren meseleler, kavga, ks
kanlk ve zevk ayrl, her birlemede ayndr.
H r ak aslnda hr deildir. Liszt ile Madame
d'Agoultkm hayatlarn hatrlayn; Ana Kareninede Wronksky ile Annann kalarn tekrar oku
yun. Wronksky kendini Annaya, balayma kan bir
adamdan ok daha fazla bal hisseder. nk met
resi onu kaybetmekten korkmaktadr. Evlenmi bir
(*) Sylphide = Mitolojiye gre zarif ve uan bir ka
dn timsali.
F. 2

18

DUYGULAR v DETLER

ift iin hibir deeri olmyan szler, hareketler ve


tavrlar resm bir bala bal bulunmyan bir ifti
harap eder. nk onlarn kafalarnda daima u
mthi sual vardr: Acaba bitti mi? Yalnz bir ey
Wronksky veya Bayronu kurtarabilirdi. O da her
ikisinin ar derecede hain olmalar... Fakat Don
Juan hain deildir. Metresini krmaktansa, ondan
uzaklamak iin, arzusunun aksine de olsa, gnll
olarak savaa gidecektir. Evlenme kendisine ok
azap vermi olsa da, Bayron bu baa dnerek cemi
yetle arasn dzeltmeyi herhalde temenni ederdi.
Bir erkekle bir kadnn, hele boanma olmyan
memleketlerde, hdiseler yznden bu sosyal ba
dan vazgemek zorunda kalmalar phesiz mm
kndr; fakat bundan dolay ac duymamalar ka
bil deildir.
Bylece, Don Juan da (metresi de), olduka g
zel bir anlama eklini yine daha ok evlenmede bu
lacaklarn ok defa fark etmilerdir. He-, sevginin
balangcnda, bir erkekle bir kadn, duyduklar is
tek yznden birbirlerini her zamandan daha fazla
takdir edip anarlar. Fakat byle bir ifti herhangi
bir resmi ba tutmazsa, daha ilk anlamazlk." ay
rlmalarna yetecektir. Zamann sklad bir ba
varsa, o da evlenmedir. Yuvasnda saadet olan evli
bir adamn hayat hakknda,' kadn sadece bir rakip
veya gzel bir elence vastas sayan Don Juandan
daha doru ve daha derin fikirleri olur. nk ka
rs ona hemcinsleri hakknda bilgiler vereceinden,
o, kadn olduka iyi tanr.

EVLENME

19

Montherlant Bekrlar adn verdii kitabnda,


basz ve serbest oluun tehlikelerini, beknn ger
ek dnyay tanyamadan dar bir hayat erevesi
iinde yaadn ne gzel tasvir ediyor ve bunu bir
lstie bal daima geriye arpan bir topa benzeti
yor. Bekrlk sf ve manyak bir bencilliktir. Bal
zac, Stendhal, Flaubert, Proust gibi byk bekrla
rn da isbat ettikleri gibi, artist bu bencillikten ken
dini kurtarabilirse de, orta seviyedeki bir adam mah
volur. Biz artisti brakalm da, normal insanlar ele
alalm. nk artist ayr yaratlta bir varlk, ha
yal lemine yapt kaamaklar ve yaratma ihtiyac
sayesinde gerek dnyann zaruretlerinden hayat
nn byk bir ksmnda kendini kurtarabilen bir in
sandr. Normal 'insanlar iin meselenin ne gibi hal
ekilleri vardr, onlar aryalm:
Acaba hudutsuz bir hovardalk bizi mesut eder
mi? Kk kk erkek ve kadn gruplar saadeti
bunda aramlardr. Aldous Huxley, Ernets Heming
way, Drieu La Rochelle gibi yazarlar da bu grup
lardan birkan konu olarak ele aldlar. Onlarn
yazlarn okur veya rneklerini incelerken, insa
na arpan bir ey varsa, o da kahramanlarnn ha
yatlarndaki korkun hzn ve dayanlmaz i s
kntsdr. Saadetten Fiesta daki Lady Brett veya
Contre-point daki Lucy Tantamount kadar uzak
kalm baka bir kadn dnlebilir mi? Hovarda
duyduu arzunun, kuvvetli ve devaml hislere se
bep ve temel olmasn hibir zaman kabul etmez.
Zevkin mekanik bir ekilde tekerrr afyon veya

20

DUYGULAR v e DETLER

viskinin yapt gibi ona bir zaman ye'sini unutturmya yardm eder, fakat duygular ne mcerret
te, ne de kendiliinden reyile doamyacaklarndan, hovarda kendini herhangi kuvvetli bir duygu
dan mahrum kalmya mahkm ediyor demektir.
Onu bekliye bir ey varsa, o da yaamaktan
bkmak ve lm gzlemektir ki, bu iki duygu ok
defa sefahetin tabii arkadalardr. Ahlk bir d
knln eit eit zevklerle gelitirilmesi, duygu
nun da incelmesi demek deildir. Muhayyele, nor
mal cins zevklerin tatmini iinde, en akla gelmiyecek ekiller bulmya alabilir ve bulur da. Fa
kat sefahetin btn eitlerinde, ruh netice ayn
dr: Hznle kar kbir utanma ve alalma duy
gusu.
Bir yuva kurmya yanamadan, birbiri ardndan
tekrarlanan mnasebetlere gelince, bu yolun da, me
selenin glklerini nasl arttrdm grdk; bu
mnasebetler, erkek veya kadm ihtiyarlk eiin
de kuru bana brakr; ocuklarn saadetiyle de te
lifi kolay deildir. Polygamie, yani birok kadnla
evlenmek de kar bir yol deildir. Bu ekle daya
nan medeniyetler monogamique yani bir kadnla
yuva kurma esasna dayananlar tarafndan daima
alt edilmitir. Gen Trkiye poliygamieyi orta
dan kaldrmakla hem maddeten, hem de mne ye
niden canlanma yolunu tutmutur. Geriye evlilikte
hrriyet kalyor: Birka yldan beri, Rusyada g
rlen ahlk ve det evrimini inceleyin. nklbn
balangcnda, birok erkek ve kadn, nikh orta

EVLENME

21

dan kaldrmak veya onu yalnz ismi olan ok zayf


bir ba haline getirmek istemilerdir. Fakat bugn,
orada, daha ok da kadnlarn tesiriyle, devaml bir
yuva kurmak arzusu tekrar kendini gsteriyor gibi
grnyor. Mehnertin Rus genlii zerine yazd
kitapta, evlenmeksizin beraber yaam iv a alan
gen erkek ve kadnlarn kurduklar bir kurumun
hayat anlatlmaktadr. Bunlarn arasnda gen bir
kadn, kocasna yle yazyor: Yalnz kendim iin
ok kk, ok sade ve tamamiyle meru bir saa
dete susam bulunuyorum. Seninle yalnz kalabi
leceim rahat bir ke, btn istediim bu; bunun
insani bir ihtiya olduunu kurum anlamyor mu?
Bugnk Rusyada hissi hayat zerine yazlm b
tn yazlar, bu insani ihtiyacn artk orada kabul
edildiini gstermektedir.
Acaba bu incelediklerimiz dnda, meseleyi hal
ledecek baka ekiller var m? Amerikada, hkim
Lidsay, Muvakkat birlik adn verdii yeni bir
usul bulmutu. Genler arasnda, meruiyeti ve de
vam etmesi ancak birinci ocuun domasndan son
ra kabul edilecek muvakkat birlemeler ne sr
yordu. Fakat bunda da ayn yanlma grlyor: Ze
k ile messese kurulacan sanmak. Kanunun
detleri tesbit ettiini, fakat yaratmadn bir an
hatrdan karmamalyz.
Grlyor ki yine en iyi, en doru ekil, g
l bz memleketlerde boanma, bzlarnda da
aldatma ile azaltlm olan monogamique yani bir
kadnla evlenip yuva kurmaktr. nk bu ekil bi

22

DUYGULAR ve A DETLER

zim bat cemiyetlerimizde, insanlarn ou iin pe


inden en az felket srkliyen ekildir.

imdi hayat boyunca balanlacak insan nasl


semeli? Sonra semek diye bir ey var mdr? lk
cemiyetlerde evlenme daha ok karma veya satn
alma ile olurdu. Kuvvetli veya zengin olan seiyor,
kadn d a ister istemez buna boyun eiyordu. 19 un
cu yzyl Fransasnda, birok evlenmeler, bza
papazlar, bzan bohac kadnlar,, bzan noterler,
daha ok da iki aile tarafndan tertip, edilirdi. Bu
birlemelerin ou da mesuttu. Santayana diyor ki:
Ak kendisinin bildiinden bile ok daha az m
klpesenttir. Akn onda dokuzu .sevende, onda biri
sevilendedir. n dnyada esiz sand sevgi
lisi, bir tesadf eseri olarak karsna kmam ol
sayd, ayn k, bu kkl sevgisini bir baka kadn
iin duyard. ok ateli bir sevgi, gerek varlkla
rn bile eklini deitirir. ok tutkun klarn ev
lendikten sonra hayal skutuna uramalar, evlilik
ten ar bir saadet umduklarndandr. Severek ev
lenenlerin en ok olduu Amerika'da boanma da
ok ve sktr.
ki Gelinin Htralar adl eserinde Balzac, iki
eit evlenmeyi, yani sevgiye veya paraya dayanan
birlemeleri ele almtr. Kitabn iindeki kelime ve
detler eskimi olmasna ramen, dnce ve tasvir
doruluunu muhafaza etmektedir. Bu iki roman
kahramanndan mant temsil eden ilence dostuna

EVLENME

33

yle yazyor: Evlenme btn hayatla, ak ise yal


nz zevkle ilgilidir. Bununla beraber, zevk bittii
zaman da bzan yuva yklmyor ve birleenlerin
menfaatlerinden ok daha aziz bir menfaat, bir dost
luk meydana geliyor. Mesut bir yuva kurmak iin
kusurlar ho grdren bu dostluktan baka bir e
ye lzum yok. Kendinden daha yal ve hi sevme
dii bir erkekle evlenen bir kz, sonunda ok mesut
oluyor. Tersine, severek evlenen arkada Louise de
Claulieu, fazla kskanl yznden yuvasn zindaa eviriyor ve sonunda hem kocasnn hem dc
kendisinin lmne sebeboluyor.
Balzacm tezi u: Salk ve zek ile mene, zevk
ve muhit birlii bir araya gelir, yeni evliler de gen
ve hastalksz olurlarsa, ak. evlenmeden sonra do
ar. Mephistopheles: Bu iki ile. se her kadnda
Helenay bulursun diyor.
Gerekten, Balzacn ve ondan sonraki iki neslin
tand tertip edilmi evlenmeler, daha evvel bir
ok memleketlerde olduu gibi. Fi'ansada da harbden beri kaybolmya yz tutmu ve yerini tesad
fn bir araya getirdii genlerin serbest seimine
brakmtr. Bu evrimin sebebi nedir? Evlenme ile
para sahibi olmak veya eldeki serveti korumak en
hayali ve en sf bir dnce haline gelmitir de
ondan. O kadar abuk ve beklenmiye sosyal ykl
malar gi'dk ki burjuvalara hs olan bu tedbire
bu yzden bavurulmaz olmutur. Tedbiri icap et
tiren eyler ortadan kalknca tedbir almak lgn
dk olur. Sonra buna unu da katmal: Genler bu

24

DUYGULAR ve DETLER

gn, eski zamanlara gre daha hr bir hayat sr


dkleri gibi, birbirlerine rastlama imknlarn da
daha kolaylkla bulmaktadrlar. eyiz ve sosyal
mevki, yerini gzellie, ho tabiate ve spor arka
dalna brakmtr. '
Bu serbest yaamann, romanesk ak ve birle
melere yol at sylenebilirse de, tamamiyle do
ru deildir. Bu eit ak ancak uzakta kalm bir
sevgili iin duyulur. Babo valye, sevgilisinden
uzaklarda dolatndan romanesk ruhlu idi. Fakat
bugn deta plak denecek kadar ak giyinen kz
larmz valyelerin kalblerinde yaattklar o mu
hayyel kadnlara benzetmek gnah olur. Bugnk
yaay tarzmz tamamiyle akla evlenme demek
olmyan arzulyarak evlenmeyi tevik eder ma
hiyettedir. Bunun byle olmasna acmak doru ol
maz. nk kan, bzan daha iyi seer. Evet, mesut
olabilmek iin arzudan daha baka unsurlara da ih
tiya vardr, lalcat iki gei, daha balangta, bir
birlerine kar cins bir yaknlk duyarlarsa, onla
rn mesut bir yuva kurmak zere anlamalar ok
daha mmkndr.
Zaten cins bir yaknlk sziyle ifade ettii
miz bu hal, herkes iin az ok bir midi de saklar.
Gzellik izafidir*. O kendisine bakann gzndedir.
Bakalarnn iren bulduu bir insan u adam ve
ya u kadn gzel bulacaktr. Fikir veya ahlk g
zellii, hatlar dzgn olmyan bir kadna cazibe ve
rebilir. Cins arzu gzellie bal deildir; o sadece
duyulur. Nihayet gerek sevgi, abucak ve insan

EVLENME

25

artan bir ekilde hem seveni, hem de sevileni g


zelletirir. ok tutkun bir kimse, igdsiyle, tabi
vasflarna sonradan elde edilen gzellikler de ka
tar. Seven bir adam nasl lirik iirler yazarsa, ku
da ak arksn cvldar. Tavuskuu kanadn teker
lek gibi aar, insan da parlak ve artc renk ve
ekillerle sslenir. Bir tenis ampiyonunun, iyi bir
yzcnn, kadnlar yanndaki yeri baka olur. Yal
nz imdi fizik kuvvetin eskisi kadar deeri kalma
dna iaret edelim; nk kuvvet, bir kadn iin
artk emniyet garantisi olmaktan kmtr. Genle
rin kendilerini gsterdikleri eski meydan oyunlar
nn yerini bu tbbiyeye veya hriciyeye giri s
navlar almtr. Kadnlar da, kendi ynlerinden,
yeni yeni ekme usullerine ba vurmaktadrlar.
Bugne kadar fenden holanmya gen bir kzn,
mesel biyolojiye kar birdenbire artc bir ilgi
gsterdiini grnce, iin iinde bir biyolojist oldu
unu hemen anlarm. Yine gen bir kzn okuduu
kitaplarn, holand erkeklere gre deitii her
zaman grlr. Bunun byle olmas da ok iyi. n
k hibir ey fikirle duygunun birlikte uyan ka
dar temiz ve tabi deildir.
Yalnz mesut bir birleme iin fikirle duygu
nun uyumas da yetmez. Evlenme ister sade sevgi
ye, ister sade paraya dayansn, hibirinin kymeti
yoktur. Baarl ve mesut bir evlenmenin en bellibal art, devaml bir yuva kurmak isteinin daha
nianllk devresinde samim olmasndadr. Eer ata
larmzn para iin kabul ettikleri evlenme nadiren

26

DUYGULAR ve DETLER

saadet getirmise, bunun sebebi, yalnz eyizi hedef


tutan erkein daha sz verdii gn, yle dnmesindendir: Canm skarsa, bir bakasn bulurum. >
Hatt, nianllar bir tecrbe hevesiyle evleniyorlar
sa, bu ii arzu duyarak da yapsalar, yine tehlike
vardr. ki cinsin birbirine kar duyduu arzunun
heveskr akn durduracak ve bu arzuyu b ir kii
ye balyacak olan ey, herbirinin iinden verecei
sessiz szdr. Bununla beraber u karar vermek de
ok kolay deil: Bu kadna hayatm boyunca ba
lanyorum. Onu setim; artk amacm houma gide
cek kadn aramak deil, fakat semi olduum ei
min houna gitmiye almak olacaktr.
Evlilikte esas olan da bu karardr. Verilen bu
sz hudutsuz olmazsa, iftin bahtiyar olma ihtimal
leri de zayf kalr. nk beraber yaamann dou
raca mukadder engeller nnde, yuva iin ykl
mal tehlikesi vardr.
*

Bu mukadder glkler, kar karya gelen if


tin yalnz beraber yaamalarndan domaz. Bunla
rn en bellibal sebebi, ayn cinsten olan evlilerin,,
yine ayr olan yaama ve dnce tarzlar arasn
daki tabi savatr. Bugn biz, bu aykrlklara ge
reken nemi vermiyoruz. Kadnlar hemen hemen
erkeklerle ayn tahsili grmektedirler; erkek mes
lekleri tutuyorlar ve ok defa daha fazla baar gs
teriyorlar; birok memleketlerde, ok yerinde ola
rak, rey haklar bile vardr. Yalnz bu mesut so
nular, bu denk olu, kadnlarn ne de olsa kadn

EVLENME

27

kaldklarn ve kalacaklarn erkeklere unutturma*


maJdr. Auguste Comte, kadn duygusal=affectif,
erkei de etkin= aktif olarak tarif etmitir. Bun
dan anlalan udur: Kadnda, fikirle vcut arasn
da, erkekte olduundan ok daha sk bir ba var
dr. Kadnn fikri erkeinkinden daha az mcerret
tir.
Erkek sistemler bulmak, dnyay olduundan
baka ekilde tasarlamak, onu fikren, hatt eline im
kn geerse fiilen batan kurmak ister ve bunu se
ver. Kadn ise bu gibi ilere gelmez; nk o, u
urlu veya uursuz olarak esasl rollerine dalm bu
lunur ki, bunlar da evvel sevgi, sonra da annelik
tir. Kadn daha fazla muhafazakrdr ve mtemadi
yen cinsiyet kaygsiyle doludur. Erkek muvaffak ol
mu bir parazit, dnyada byk bir eye yaramad
ndan ve harcyacak kuvveti de olduundan me
deniyeti, sanat ve harbi icat etmi bir erkek ar
dr. Onda miza, d leme kar giritii ilerin ba
arl veya baarsz olmasna gre deiir. Kadn
da ise, fizyolojik sebeplere baldr. Bu keyifsizlik
ler gen, cahil ve toy erkee cilve, birbirini tutmaz
hareketler ve inatlk gibi gelir. Balzac diyor ki:
Birok gen kocalar bence keman almya alan
urangutanlara benzerler.
Kadn da erkekteki i ve hareket ihtiyacn iyi
anlamaz. Erkein esasl vazifesi girimek, avlanmak,
kurmak, mhendis, duvarc veya muharip olmaktr.
O, evliliin ilk haftalarnda, henz k olduundan,
bu akm hayatn dolduracan sanmak ister ve

28

D U YGULAR ve ADETLER

kendi skntsn tanmak istemediinden ona sebep


ler arar. Ne istediini bilmiyen, daima uzanmak ih
tiyacm duyan bir hasta ile evlenmi olduundan
szlanr durur. Kadn da yeni arkadann bu rahat
szlndan ac duyar. Sinirlenmi gen kocann otel
odasnda bir aa bir yukar dolamas, balay se
yahatinin her zaman grlen klsik Sahnelerinden
biridir. Kabul ederim ki birok hallerde bu anla
mazlklar nemsiz eylerdir ve ii biraz akaya al
makla, biraz da sevgi ile pek abuk nlenebilir. Fa
kat bunun iin de, yuvay kurtarma arzusu daima
hazr, bu hususta verilmi olan szn de mtema
diyen yenilenmi olmas arttr.
nk hibir ey, hatt en uzun ve en bahtiyar
bir evlilik hayat bile bu karakter farklarn orta
dan kaldramaz. Bu dnce ve yaama aykrln
olduu gibi kabul etmek ve sevmek gerektir. Erkek
darda ortadan kaldrlacak bir engel bulmad,
kadn da sevmediini veya sevilmediini anlad
dakikadan itibaren sklmya ve bkmya balarlar.
Erkek yaratcdr ve bulduu makine ile dnyay
deitirmiye muvaffak olabildii zaman ancak me
suttur. Kadn daha muhafazakrdr; kendisinin olan
evinin sessizlii iinde eski ve basit ilerine kendini
verebildii zaman bahtiyardr. Hl bugn, binler
ce iftlikte erkek makinelerini skp takarken, ka
dn yan banda orap rer veya ocuunun bei
ini sallar. Alain hakl olarak fark etmitir ki erke
in meydana getirdii her eyde d lemin tesiri
vardr. Yapt evin dam yamur ve karlara, tara-

EVLENME

29

as da gnee uymutur. Arabasnn, vapurunun bi


imini rzgrla cereyanlar izmitir. Kadnn eseri
olan her ey ise, insan vcudunun rneini tar.
Divan zerindeki yastklar bu biimi alr ve sak
lar, aynalar ayn ekli aksettirirler. te iki ayr tabiatin basit ve ak almetleri.
Erkek, usuller, nazariyeler bulur. O riyaziyeci,
filozof, metafizisyendir. Gerek iinde yayan ka
dn ise, bu usul ve jrazariyelerle ya sevgisi yzn
den (bunlar sevdii adamn ise) veya mitsizlii
yznden (houna giden adam onu ihmal ediyorsa)
megul olur. Madame de Stael'in u cmlesini ala
lm: Kadn iin felsefe bir sevginin gizli matemi
dir. En kadn olan kadnlarn konumalarn hik
yeler, karakter incelemeleri, insanlar hakknda ince
gevezelikler veya gerek tafsiltlar ve nihayet ye
mek tarifleri doldurur. En erkek olan erkekler ise
hikyeden kaar, genel fikirler peinden koarlar.
Gerekten erkek olan bir erkei, tamamlamak
iin en lzumlu ey, yanna ister e, ister metres,
ister dost olsun, gerekten kadn olan bir kadn
katmaktr. Bu sayede erkek misogynes lerin, yani
kadndan nefret edenlerin hibir zaman tanyamyacaklar o derin fikirle, yani cinsiyet fikliyle dal
ma ilgili kalacaktr. Erkein fikri yerden kalkarak
ykseklerde dolar. Oralarda geni, fakat bo, asl
olmyan manzaralar kefeder. O bo ve aslsz ey
leri esasl birer unsur gibi telkki eder; halbuki
kadnn fikri, tabir caizse, daima yrr; her sabah

3e

D U YG U LAR V A DETLER

ayn patikalardan geer; eer erkee uyar ve onun


yapt hava gezintilerinde peisra gitmiye raz
olursa, o zaman yukarda da insanlarla beraber ol
mak, biraz scaklk ve his bulabilmek iin yanna
bir roman alr.
Kadn mcerret fikirlerden holanmyor diye si
yasetten uzak m kalmal? Hayr. Tersine, o siyasete
kart ve siyasetten mcerret fikirleri* att za
man erkee byk bir hizmette bulunur, kanaatin
deyim. Bir evin i idaresine benziyen pratik siya
setle, ok bo, ok kark ve ok zaman tehlikeli
olan nazar siyaseti birbirine kartrmakta ne fay
da vardr? Kadn iin siyaset bir saduyu, bir shhat
hfz meselesidir. Erkek ise shhat hfzn bile bir
sistem ve gurur meselesi yapar. Sanki bu daha m
iyi? En iyi, en yksek erkekler fikirlere, en iyi ka
dnlarsa aileye sadktrlar. Mesel yiyecek fiyatla
rnn artmasndan veya harb domasndan kendisi
nin mensup olduu parti mesul olsa, erkek icap
edince partisini'mdafaadan kamaz. Kadn ise, sul
hu ve yuvasn korumak iin, partisini bile dei
tirmekte tereddt etmez.
Fakat niin kadnlarn da ok emek vermeden
erkeklerle ayn tahsili grd ve birok msaba
kalarda ondan fazla baar gsterdii bir ada, hl
ayr bir erkek ve kadn dncesinden ve fikrinden
sz ayoruz? A rtk bilgin bir kadnn yalnz gs
terilmek iin yaplm, li kullanma yeri oknyan
gzel bir silhtan fark yoktur denen yzyldan
uzak bulunuyoruz. Doktor bir kadn, yine doktor

EVLENME

31

olan kocasiyle konuurken ikisinin dnce ve fi


kirlerinde ayrlk var mdr? diyeceksiniz. Evet,
vardr: Bunlardan birisi erkektir, dieri ise doktor
da olsa, kadndr. Gen bir kz icabnda gen bir
erkein fikr hayatn paylaabilir. Manastrlardaki
bkireler, almay ve mcadeleyi severler. Fakat
bir hissin kurban olduklan zaman mesele deiir.
Ak henz tanmam Walkyrie yenilemez bir kz
olduu halde Siegfriedi (*) tandktan sonra tamamiyle deiik, sngs dm bir varlktr. Tp
tahsili yapan bir gen kz bana: Erkek arkadala
rm, sevgi acs iinde bile hastalarn grmiye gi
debiliyor ve onlarla her zamanki gibi megul ola
biliyorlar. Halbuki ben, ok yaral olduum zaman
larda, yatama kapanp alamaktan baka bir ey
yapamyorum demiti. Kadnlar ancak duygusal bir
muhitte bahtiyar olabilirler. Bununla beraber ilmin
onlara tamamiyle erkee hs disiplinler retmesi
de ok iyidir. lim le tasavvufu telif etmek olan be
er dvasiyle kar koca dvas birbirinin ayndr.
Kadn byk lde ileri yrtebilir; hatt bzlar bu ynetimde byk ve insan artan bir
hkimiyet gsterirler. Fakat yine de bu onlarn hi
mesut olmadklar bir roldr. Bu eit ilerde en
fazla baar gstermi olanlardan birisi bana: B
tn ilerimi zerine alacak ve benim yannda yar
dmc alabileceim bir erkee ne kadar ihtiyacm
(*) Sieafried-Wakyri *Germenlerin mitolojik kah
ramanlan. Wagnor bundan mzikal bir dram yaratmtr.

32

D U YGULAR ve DET,ER

var; sevebileceim bir ef iin ne iyi bir yardmc


olurdum! demitir. Kadnlarn orijinal bir yaratc
olmaktan ziyade deerli bir yardmc olduklarn
kabul etmek gerektir. Belki bu dnceye uymak
istemiyenler George Sand, Bronte kardeler, George
Eliot, Madame de Noailles, Katherine Mansfield gibi
kadnlarla, yayanlar arasnda birka dhi kadn ro
mancy ileri sreceklerdir. Fakat byk kadn mil
leti yannda parmakla saylacak kadar az olan bu
dhilerin ne nemi olur? Ben bu szlerimle kadn
larn deerini azaltmak istemiyorum. Sadece onla
rn cemiyetteki yerlerini belirtmek istiyorum. On
lar erkeklerden daha sk bir ekilde ilgili bulun
maktadrlar. Fakat birka mstesna kabiliyeti ke
nara brakrsak, kendileri iin menfi olan bir saha
da boumak, onlarn ii deildir. Erkein faydasz
faaliyetinde sanat tabi bir oyalaycdr. Kadnn ise
gerek ibd, ocuktur.
Ya ocuu olmyanlara ne demeli? Her byk
sevgide annelik duygusu vardr. Srtkler mrle
rinde k olmadklar iin bunu bilmezler. Gerek
kadnlar erkekteki kudrete taparlar; nk onlar
kuvvetli erkein zayf tarafn da bilirler. Bu eit
kadnlar korunduklar kadar da korurlar. Setik
leri ve kendilerine gre evirdikleri erkekleri zalim
ve kskan bir sevgiyle saran kadnlardan birou
nu hepimiz tanmzdr. Hatt olaylarn erkek rol
oynamya mecbur ettii kadnlar bile bu rol ka
dnca oynarlar. Kralie Victoria, byk bir kral
deil, fakat kral eklinde giyinen bir kralie idi.

EVLENME

33

Disraeli ile Roseberyyi kendisine nazr olarak se


mise, bu adamlarn onun biraz da takdirkrlar ve
deta ocuklar olmalarndandr. O, devlet ilerini
kendi ev ileri ve Avrupadaki anlamazlklar da
aile kavgalar gibi dnrd. Roseberyye: Bili
yor musunuz, subay kz olduumdan orduya kar
daima bir zaafm var derdi. Almanya imparatoru
na da: Bir torun bykannesine bu tonda m ya
zar? diye kmt.
Bu szlerimle bir cinsi dierine daha stn m
buluyorum? Hayr; tersine, kadn tesirinin olmad
cemiyetler mcerrede, zulm etmek ihtiyacm pein
den srkliyen bir sistem lgnlna dmek tehlikesindedir. nk sistemlerin hibirisi doru ol
madndan zorbalk ancak onlar bir zaman iin ka
bul ettirebilir. Bunun pek ok misalini grdk: Yu
nan medeniyeti gibi tamamiyle erkek tesiri hkim
olan bir medeniyet siyaset, metafizik ve bbrlen
me yznden mahvolmutur. Bu nazariyat dkn
ary, kovann basit ve gerek deerlerine dndrebilecek birisi varsa, o da kadndr. Her iki cinsin be
raber almalarn kabul etmiyen bir medeniyet yayamaz. Fakat aralarndaki cins ayrlnn meyda
na getirdii farklar olduu gibi kabul etmiyen ve
birbirinin tabiatine sayg gstermesini bilmiyen bir
ift iin de, verimli ve mesut bir mterek hayat
dnlemez.
*
**
Bugnk ruh hekimlerinin ve romanclarn dur
madan yaptklar hatalardan birisi de, cins hayata
F. 8

34

D U YG U LAR ve DETLER

ve onun sebebolduu duygulara ok byk bir yer


vermi olmalardr. Fransa ve ngilterede son 30 y
ln edebiyat (birka istisna ile), daha ziyade kadna
hitap eden byk ehir ve kolay zengin olma ede
biyat olmutur. Erkek bu edebiyatta, bellibal iki
rolnden birisini unutuyordu. O da bir lem yarat
mak iin dier erkeklerle mcadele etmek. Fakat
bu lemi sizin iin yaratacan sanmayn gzelle
rim!, hayr hayr; bu, mahiyeti itibariyle o kadar
gzel, o kadar grlmemi bir lem olacaktr ki, er
kek onun urunda ak ve hayatna kadar her eyi
ni feda etmenin bir vazife olacan hissedecektir.
Rehberi ak ve anne olan kadn tabiatiyle, dai
ma d leme ynelmi erkek tabiati arasndaki bu
mukadder anlamazln birok hal aresi vardr.
Bunlardan birincisi, yaratc erkein bencil tahak
kmne kadnn boyun emesidir. Lawrence yle
diyor: Erkekte en yksek emelleri uyandran ka
dn deil: fakat onu. kadn dndaki yksek devi
ne srkliven dindar ve mnzevi ruhudur. sa da
onun iin: Kadn! Seninle benim aramda mterek
ne var? demitir. Yaya her erkek, elinde ruhu
nun emrettii bir i veya dev olunca, bu sz ka
rsna veya anasna tekrarlamal ve onlarn engel ol
malarna meydan vermemelidir.
ite i adamlarnn veya artistlerin, yuvadaki
kadn zulmne kar ba kaldrmalarn izah eden,
belki de ho grdren duygu budur. Tolsto bu yz
den nihayet evinden kamta-. ok ackl bir ka!

EVLENME

35

nk bu faydasz cesareti gstermek iin ihtiyar


l, lmnden evvelki gnleri bekledi; akat lo sto tk ir bakmndan octan kamt. Felsefesiyle
aile hayatnn onu suruKledi yaay ekli arasn
daki ayKirk tam ve aresizdi. Kessam uaguin de
karsn, ocuklarn ve parasn brakarak a h t de
yalnz yaamya kam ve ancak orada, tandmz
Uaugun omutur. yalnz bu iki stadn kalar
birer zaaf belirtisidir. Gerekten kuvvetli bir yara
tc, sevgilisine veya ailesine yaratclk nnde ba
edirmesini bilir. Gcethe.nn evinde hibir kadn h
km suremiyordu. n r kadn, onu Gcehe olmak oan
gerek devinden evirmye yeltendii zaman, air
onu derhal heykel haline sokard, yani onu b* ro
mana veya iire konu yapar, ondan uzaklard.
Durum, akla, eser (.veya dev) arasnda bir se
imi zarur klnca, kadn ac eker, bza da mu
kavemet eder. Mesleklerini duygularna kurban et
mi birok asker ve denizciyi hepimiz grmzdr
Arnoid ennett, eskiden merakl bir piyes yazmt.
Tannm bir tayyareci, birok glklerden sonra,
sevdii kadnla evleniyor. Gzel, tatl ve katal bir
kadn olan kars, daha ilk gnlerden itibaren koca
snn ban dndrmiye karar veriyor. Kakat bir
gn, bir da otelinde ok bahtiyar yaarlarken, tay
yareci, kendisine en fazla eref getiren rekorunun
bir rakibi tarafndan krldm veya krlmak zere
olduunu reniyor, iinde kendisine denk bir ra
kiple mcadele etmek arzusu tekrar ateleniyor. Ka
dn sevgisini ileri sryor, fakat tayyareci onu din

36

DUYGULAR ve DETLER

lerken bile yeni bir motor dnyor. Sonunda, ko


casnn muhakkak gitmek istediini sezince, kadn
zgn zgn: Benim kadnlk mesleimdeki bu bir
ka gnmn, sizin erkeklik mesleinizdeki tayya
re maceralarnz kadar nemli olduunu anlamyor
musunuz? diyor. Fakat erkek anlamyor; anlama
makta da hi phesiz hakldr.
nk ihtiras vazifeyi alt ederse, erkek artk
erkek olmaktan kar. Samsonun masal, Omphalein (*) ayaklar dibinde yn ren Herculen efsa
nesi meydanda. Btn eski airler, tutkun kahra
mann esaretini terennm etmilerdir. Gzel Pris
fena bir askerdir. Carmen sevgilisini yo.ldan karr,
Manon da cinayetten cinayete srkler. Meru ka
dnlar bile, erkeklerinin hayatlarn her noktadan
dzenlemek istedikleri zaman, daha az korkun de
ildirler. Erkek yaratc faaliyet duygusunu kay
bedince kendini mahvolmu hisseder ve hakikaten
de mahvolmutur. Kadn veya kadnla ocuu ha
yatnn merkezi yaparsa, mitsizlie der. Bir er
kein yalnz kadnlarn meclisinde bahtiyar olmas
hibir zaman iyiye almet deildir. Bu daha ok
gerek mcadelelerden kandn isbat eder. ok
marur bir adam olan Wilson, ne itiraza, ne de ken
disine mukavemet edilmesine tahamml ederdi; bu
yzden kendisini takdir eden kadnlarn meclisine
kapa atard. Erkeklerle anlaamad zaman kp(*) Lidyanm efsanev kraliesi. Onu sever ve ka
rakterini kaybeder.

EVLENME

37

rrd; bu da her zaman bir zaaf almetidir. Eski


kahramanlar nasl kl arptrmasndan zevk duyuvorlardysa, bugn, hakikaten erkek olan adam
lar da fikirlerin arpmasndan zevk duyuyorlar.
Bununla beraber, bahtiyar bir yuvada kadnn
da rol ve saati vardr. nk kahraman gnn
yirmi drt saatinde de kahraman deildir ya!.. Napoleon veya herhangi bir kahraman, herhalde ay
vaktinde evine dnp, terliklerini ayaklarna gei
rerek kadnnn gzelliini tadacak kadar insandr.
nk kadnn da kendine hs bir lemi, sevgi, he
yecan ve yaknlk lemi vardr. Her erkein, saati
almca, izmelerini atarak sinirlerini rahata kavu
turacak olan bu kadn lemine kendini brakmas
ok yerinde olur. Erkein gndzn yuva dnda,
dier erkekler arasnda olmas iyi bir eydir; fakat
akam olunca, bambaka duygularla evrili olmas
gerektir. Gerek kadn kocasnn faaliyetini, ileri
ni, politika veya fikir hayatn kskanmaz; bzan ac
eker, fakat acsn saklamasn ve kocasna cesaret
vermesini de bilir. Vazifesini bilen Andromaque,
Hector giderken gz yalarn saklyordu.
Btn bu sylediklerimizden, aklda kalmas ge
reken nokta u: Evlenme ne kadar arzu edilmi
olursa olsun, ift birbirine ne kadar tutkun ve akll
olursa olsun, her ikisi de, hi olmazsa ilk gnlerde,
kendilerini pek artacak bir insanla kar karya
geleceklerdir.
Bununla beraber, birlemenin ilk aylarna ok
uzun zamanlardan beri balay denir. Gerekten,

38

DUYGULAR ve DETLER

iki kiinin birlemesinden, cinsi duygulara dayanan


bir anlama meydana geldi mi, btn glkler ilk
gnlerin sarholuu iinde erir gider. Bu, erkein,
dostlarn, kadnn da zevklerini feda ettikleri an
lardr. Jean Christopheun bir romannda, evlendi
inin ilk gnlerinde mcerret ilim kitaplarn s
knt ekmeden okuyup holanan bir kadnn gzel
ve yerinde bir tasviri vardr. mrnn dier an
larnda, bu gibi kitaplar takip etmekte bile glk
ekecei muhakkak olan bu kadn, sevgi sanki yk
seltmi gibidir. Uykuda kalkp damlar zerinde do
laanlar gibi, o da, cidd ve kendisine glen hlya
sn hibir ey grmeden rahat rahat ykseklerde
dolatrmaktadr. Fakat, sonra damlan grmiye balar; bu ona endie vermez, yalnz, oralarda ne ii
olduunu kendi kendine sorar ve evine dner.
Birok kadnlar da, byle, evlendiklerinden bir
ka ay ve yl sonra kaplarna dnerler. Benlikleri
nin dna kmya ok almlardr, fakat bu gay
ret onlar ypratmaktan baka bir eye yaramam
tr.
Kocamn peinden gitmek istedim, diye d
nrler, fakat kabahat etmiim, yaratlm buna el
verili deilmi.
Erkek de, kendi tarafndan saadete kanksad
n hisseder ve tehlikeli iler iin hlyalar kurmya
balar.
ite zaman balay yerini Bayronun tortu ay
dedii, fazla heyecanl bir saadetin peisra gelen bir
hayszlk ve bkknlk devresi alr. Yuvada geim

EVLENME

39

sizlik de o zaman bagsterir. Bzan bu geimsizlik


ok ileri gitmez; sadece artk birbirini anlamaz olur
lar ve uzaktan uzaa bir sevgiyle birbirine taham
ml ederler. Bu hali Amerikal bir kadn bir gn
bana yle anlatmt:
Kocam seviyorum, fakat ben baka, o da ba
ka bir ada zerinde yayoruz. kimiz de yzmek
bilmediimize gre, birbirimize hibir zaman ulaamyacaz demektir.
Gide de, Netice itibariyle ayn hayat sren ve
birbirini seven iki kii, bzan birbiri iin ne kadar
kapali ve anlalmaz olurlar! diyor.
Bzan da durum daha tehlikeli olur ve anla
mazlk dmanlk dourur. Bir lokanta masasna
oturmu, sessiz, birbirine dmanca ve tenkid dolu
gzlerle bakan bir kar kocay hi grmediniz mi?
Onlar bedbaht bir ifttir muhakkak. Sonra, ilerin
de gizli kalan hnlar ve mterek bir dil olmad
iin bu hnlar birbirine aamamak imknszlm,
nihayet sanki tatan bir klcn ayrd iki mezar
ta gibi ses karmadan yan yana uzanm yatan
iki genci bir dnn; erkek, gzler tavanda, yambamda hkran karsn, onun gece karanlnda
damla damla den gz yalarna aldrmadan, dinler
durur.
Bo yere trajik bir tablo; bahtiyar iftler ok
tur, diyeceksiniz. Elbette; fakat mucize olarak ev
velden teesss etmi bir ahengin mahsul olan bir
kan kenara brakrsak, bu bahtiyarln sebebi,
kendilerini akntya kaptracaklarna? mesut olmay

40

D U YGULAR ve DETLER

istemeleridir. Evlenmek zere olup da, tereddt


eden ve t istiyen bir sr gen veya yal insan
hepimize bavurmulardr. Onlarla yaptmz ko
numalar. artc bir ekilde Panrge ile Pantagruelin grmelerini andrr.
Ziyareti:
Acaba evlensem mi? der.
Setiiniz erkei (veya kadn) seviyor mu
sunuz? diye sorarz.
Elbette, onu grdm zaman byk bir zevk
duyuyorum; ondan vazgeemem gibi geliyor bana.
O lalde evlenin.
Evet ama, mrmn sonuna kadar balan
makta tereddt ediyorum. Elde olan btn .saadet
lerden gnl isteiyle yz evirmek, bu ok yld
rc bir ey dorusu.
Evlenmeyin yleyse.
Fakat, ihtiyarlkta da kuru bana kalmak...
O halde, Allah rzas iin, evlenin de olsun
bitsin!
Bu gibi mnakaalarn sonu gelmez. Sebebi dc,
evlenmenin mahiyeti itibariyle (ansl veya anssz
olmak gibi bz olaanst vaziyetler hari) ne iyi,
ne de kt olmasdr. Baar da, baarszlk da, yal
nz sizin elinizdedir. Hangi fikir ve duygularla ev
lendiinizi yalnz siz bildiiniz iin, sorunuza da
cevab, yalnz siz verebilirsiniz. Evlenmeye olmu
bitmi bir i gibi deil, tersine, daima yaplacak bir
i gibi bakmak gerektir.
Kim bilir? Belki mesut olurum... dnceaiy-

EVLENME

41

le, gerekten bir piyango bileti alr gibi evlenmek


tamamiyle bo ve mantkszdr. Tersine, bir sanat
eserine balamak zere olan bir artistin ruh haliy
le evlenmelidir. Kar koca, kendi kendilerine: te
bir roman ki yazacak deil, yayacam. Artk te
ekkl etmi iki karakter arasndaki aykrl ol
duu gibi kabul zorunda kalacam imdiden bili
yorum. Yalnz baarmak emelim olduu iin, mut
laka baaracam demelidirler.
Balangla byle bir irade olmazsa, evlenme
hibir zaman gerek bir evlenme olamaz. Katolik
Kilisesi, birlemenin, papazn takdisiyle deil, ev
lenenlerin birbirine verdikleri szle baladn
retir. Ne kadar doru bir fikir! Bir erkek veya bir
kadn size: Evleniyorum... Ne yapalm? Bunu da
denemek lzm... Muvaffak olamazsam, mmkn te
sellileri ararm; o da olmazsa, boanrm derse, o
bu evlenmeden hemen caydrn. nk buna evlen
me denemez ve byle bir yuvaya saadet uramaz.
Evet, bir insan, iyi niyetli, dikkatli ve heyecanl da
olsa, yine bir ite muvaffak olacan nceden iddia
edemez; hele bu i yalnz bir kiiye bal olmazsa...
Fakat bir ie gnlsz balanrsa, o zaman da mvaffakiyetsizlik muhakkaktr.
Evlenme, zerine daima titrenmesi, iradeyle her
un kuvvetlendirilmesi gereken bir messesedir. Hi
bir zaman ift: Parti kazanlmtr; artk istirahat
edelim diyerek kendilerini tembel bir rahatla b
rakamazlar. Parti hibir zaman kazanlm deildir.
Hayatn hazrlad tesadflere baknca her eit ac

42

D U YGULAR ve DETLER

hdisenin bamza gelmesini bekliyebiliriz. Harb,


her eit felketten uzak gibi grnen nice yuvay
ykmtr! Her iki taraf iin, olgun ya tehlikelerini
unutmamak gerektir. En bahtiyar yuva, dediimiz
gibi, zerine daima titrenendir.
Tabiatiyle, byle yapacaz diye, hayat izahlar,
tahliller ve i dkmelerle geirmek de doru olmaz.
Meredith ve Chardonne, yuvalar iin bir tehlike te
kil eden bu hali u cmleleriyle ne gzel ifade et
miler: Karlkl derin tahliller ifti bitmez tken
mez kavgalara srkler. Bu i hem daha basit, hem
de daha gizli olacaktr. Olgun bir kadn., yava ya
va kendini gstermiye balyan bu ince farklar,
tehditleri ve sknty anlamaktan ziyade hisseder ve
igds de bunlarn aresini bulur. Erkek bile bilir
ki birok durumlarda, bir bak, bir glmseme
uzun bir izahattan daha verimlidir. Fakat metot ne
olursa olsun, yuvann zerine daima titremek art
tr. Arkas braklnca, insanla ilgili hibir" ey, ne
ev, e dostluk, ne de zevk devaml olamaz. Damlar
yklr, sevgiler sner. Her an bir kiremidi tekrar
yerine yerletirmek. bir cvatay sktrmak, bir
yanl anlay ortadan kaldrmak zaruridir. Yoksa,
karlkl hnlar doar ve ruhu en derin noktala
rna srlp oralarda saklanm olan ac duygular,
iftin hayatn zehirliyen birer taaffiin yuvas olur.
Sonra, bir gn, bir kavga esnasnda, yara patlar
ve herbiri tekinin kendisi halikndaki dnceleri*
karsnda afallar kalr.
O halde ak kalblilik esas; fakat nezakette be

EVLENME

43

raber. Bir yuvada kar koca birbirinin zevklerine


sayg gstermesini bilmelidir. ki varln fikirleri
nin, hkmlerinin ve arzularnn ayn olabileceini
dnmek sama olur. Buna imkn olmad gibi,
byle bir ey temenni de edilemez. iftin, roman
tik saadetleri iinde, birbirlerini her noktada nasl
benzer bulmak istediklerini daha evvel syledik. Fa
kat tabiatin haklarn istedii o mukadder an niha
yet gelir. Aiai. Evlenmenin her iki taraf iin bir
eit snak olmas isteniyorsa, akn yerini yava
yava. dostluk almaldr diyor. Yerini almak m?
Hayr hayr, bu i daha da karktr. Hakikaten
bahtiyar olmak iin akn dostlua karmas gerek
tir. Dostluktaki ak kalblilik yznden insan ef
katli ve msamahakr olur. Bu sayede ve ahlk ba
kmndan birbirlerine hi benzemiyen iki insan, ara
larndaki bu farklar sevinle kabul ederler ve her
ikisi de bundan ruhi bir ykselme frsat bulurlar.
Kark insan meselelerini halletmiye iyi bir istekle
alan bir erkee, yannda dikkatli, akll, dili sk
ve berrak dnceli bir kadn olmas byk bir kuv
vettir. nk byle bir kadn, onu kadn milletinin
dnceleri hakknda aydnlatr.
Artk burada, balangta sevginin temeli olan
arzu bahis mevzuu deildir. Fakat byle birlene
lerde, bu arzu, bu iptidai ihtiya ok ykseltilmi,
fikir, cinsi zevki, daha ulv bir duygunun meydana
gelmesi iin bir frsat, bir zemin olarak kullanm
tr. Gerekten birbirine bal bir ift iin, genliin

44

DUYGULAR ve DETLER

elden gidii bir felket deildir. Birlikte ihtiyarla


ma tatll, ihtiyarlama acsn unutturur.
La Rochefoucauldun u sz klsik bir szdr:
Evlenmenin iyisi olur ama. nefisi olamaz. Bense
sizlere. nefisi de olabileceini gsterdiimi iimid edi
yorum. Yalnz en nefisleri, en kolay baarlanlar
deildir. Karakterleri deitiren, bozan hatalar ve
hastalklar varken, iki kiinin beraber yaamas na
sl kolay olur? Buhransz bir devlet dnlemeye
cei gibi ekimesiz bir evlilik hayat da ayn dere
cede dnlemez. Fakat bu ekimelere sebebolan
ilk dvalar ak mdafaa eder, sevgi de balang
taki gcenmeleri mfik ve alayl bir gz yummaya
tahvil ederse, o zaman belki buhranlar kolayca n
lenir.
Sylediklerimizi bir hulsa edelim: Evlenme ro
mantik sevgililerin dndklerinden ok farkl bir
ey. igdye dayanan bir kurumdur; saadet iin
yalnz cins bir cazibe deil, ayn zamanda istek,
sabr, arkadan olduu gibi kabul edi arttr. Ni
hayet bu artlar bir araya gelince, ak, dostluk, eh
vet ve saygdan ibaret olan (ve bilmiyenlerin hi
bir zaman anhyamyacaklar) o gzel ve salam sev
gi doabilir ki, gerek evlenme de ite budur.

ANA, BABA ve OCUKLAR

A N A , B A B A v e OCUKLAR

Aile zerine sz sylemem lzm gelseydi, ken


dime esas olarak Valeryni cmlesini alrdm: Her
aile, fertlerinden herbirini bunaltan ve onu kendi
sinde biraz yaama imkn kaldka yuvadan kar
tan, iten ve zel bir sknt gizler. Fakat bununla
beraber,, onun akam orbas etrafndaki toplanta,
her ferdin aldatc bir tavr taknmadan olduu gibi
grnd aile meclislerinde duyulan eski ve kud
retli bir fazileti de vardr.
Bu szn sevdiim taraf, aile hayatndaki yk
seklik ve sefaleti ayn zamanda belirtmesidir: Eski
ve kudretli bir fazilet... ten ve zel bir sknt...
Evet, hemen hemen her aile bu iki kuvveti dourur.
Romanlar anz, nk insan tabiati zerine
bir arada yazlm sentetik grler iin byk ro
manclarn eserlerine bavurmak lzmdr. Balzacta
ne buluyorsunuz? Goriot Bahann kzlarna olan
mutaassp ve hemen hemen delice ball; fakat
ayn zamanda bu kzlarn babalarna gsterdikleri
souk hainlik; dier bir romanda karsn ve kzn
cimriliiyle ezen Grandetin nefret uyandran evi,
buna mukabil de, Beatrixin balangcnda, le Guennicin gzel yuvas. Mauriacn eserlerine bakarsak,
orada da bu birbirinin aksi hisleri buluyoruz. Y
lanlar Yuvas nda, ld zaman kendi mal ve pa-

48

DUYGULAR ve ADETLER

rasn aralarnda nasl letireceklerini mnakaa


eden oullarn akam, odasndan duyan ihtiyar ve
hasta bir adamn acsiyle menfaatleri arpan, bir
birlerinden nefret eden, fakat bir arada yaamak
zorunda olan bir grup insann trajik ve burjuvalara
hs korkular. Fakat Frontenac Esrar nda anlatlamyacak kadar tatl bir aile ba; tpk, kulbele
rinin dibinde, vcutlarnn temasiyle snan ve bu
mterek scaklkta korkun bir lemle boumak
gvenini bulan kk ve ayn cinsten kpekler ara
snda rastlanan duyguya benzer, kuvvetli bir duygu.
Romanlar kapatp hayata bakalm. Orada da
ayn ey: Akam orbas etrafnda toplan... iten
ve zel bir sknt... imizden hangimiz, Valerynin
bu birisi ven, teki tekid eden cmlelerini kendi
aile htralarna uygun bulmaz? Hangimiz hayatn
bir sillesini yedikten sonra, taradaki ailemizin m
samahakr sknuna snmamzdr? Bir dost sizi
akimz, bir metres de gzelliiniz iin sevebilir; fa
kat aileniz sizi menfaat beklemeden, ondan dodu
unuz, onun etinden bir para olduunuz iin sever.
Bu byle iken, sizi herhangi bir insan grupudan
daha fazla sinirlendirip kzdran da yne o olabilir.
Genliin buhranl bir devresinde, Bunalyorum,
artk ailem efrad arasnda yayamyorum; beni an-,
lyamyorlar, ben de onlar anl yamyorum deme
mi kim vardr? Katherine Mansfield on sekizinde
iken, htra defterinde kendisine, Vazifen kamak
tr. Burada kalma! diye baryordu. Nihayet ka
yor, fakat daha sonra, yabanclar arasnda hasta

ANA, BABA ve OCUKLAR

49

dt zaman, yine ayn defterine: u anda be


nim iin en byk saadet, bykannemin gelip beni
yalaa yatrmas, byk ve scak bir anak stle
ekmek getirmesi ve urada, yanbamda, ayakta
kollarn kavuturmu durarak tatl sesiyle, unu
i yavrucuum... Nasl, ho deil mi? demesidir.
Oh! Bundan daha mucizev bir bahtiyarlk olur mu
hi? diye yazan yine odur.
Gerek olan udur ki aile de, evlenme gibi, yk
seklii yznden kark bir hal alan kuramlardan
biridir. l olduklar iin, yalnz mcerret fikirler
basittir. Aile bir kanuncunun kafasudan km m
cerret bir kurum deildir. O, insanlarn cins itiba
riyle ikiye ayrlm olmasnn, insan olunun zaaf
nn ve bu zaaftan doan anne sevgisiyle babann
hem anneye, hem de ocuklarna kar duyduu sev
ginin tabi bir sonucudur. Konumuzu bir sraya koy
mak dncesiyle, nce bu byk kurumun deerli
taraflariyle, tehlikeli taraflarn inceliyeceiz.
Faziletlerinden balyalm. ift hakknda syle
diimizi aile hakknda da syliyebiliriz: Sosyal bir
ba olarak kuvveti, igdlere dayanmasndan ge
lir. Bir anneyi ocuuna balvan duygu, hibir an
lamazla meydan brakmya, tamamiyle sf ve
gzel bir duygudur. ocuk iin anne bir tanradr.
Kuvvet, kudret onun tarafndadr. ocuu o besli
yorsa, btn sevin ve hayatn kayna olur. Hatt
beslemeden sade baksa bile, anne yine acy yok
eden, her zaman gsne snlabilecek olan, zevki,
F. 4

50

DUYGULAR ve DETLER

scakl, tatll, sabr ve gzellii sunan bir var


lktr. ocuk da anne iin bir tanrdr.
Gerek annelikte, gerek akta, fedakrl yara
tan kendinden bakalarn sevmek duygusudur. Aile
de, evlenme gibi, anne sevgisi vastasiyle igdye
dayanr. Cemiyetin mevcut olabilmesi iin insani
yetin sevmeyi renmesi gerektir. nsaniyet de sev
mesini bilhassa anne sevgisiyle renir. Bu o kadar
doru bir olaydr ki kadnn erkee kar duyduu
sevgide bile anne sevgisi gibi bir ey vardr: George
Sand, Mussetyi, Chopini seviyor muydu? Evet; fa
kat bu, ehvet duymaktan ziyade annece bir sev
giydi. Nadir grlen bir hal mi diyeceksiniz? Hayr,
sanmyorum; Madame de Warensi, Madame de Bernyyi dnn...
Korumak ihtiyac birok kadnlarda, anne sev
gisinin devaml bir hali olarak yaamaktadr. Ka
dnlarn kuvvetli erkee balanmalar zahir bir hal
dir; onlar daha ziyade balandklar erkeklerin za
yf noktalarn severler. (Bunun hakknda Shaw'un
Candida ve ukulta Asker adl eserlerini oku
yunuz).
ocua gelince, o da, gerekten anne olan bir
anneye malik olmak saadetine nail olursa, hayat
nn ilk gnlerinde hudutsuz ve karlk istemiye
bir sevginin ne demek olduunu bu anneden re
nir. mrnn daha ilk yllarnda, dnyann tamamiyle menfi olmadn; orada kendisini sevgiyle
karlyacak eller, daima hazr bir efkat bulunabi
leceini, tam, sf bir gven besliyen ve mukabilin

ANA, BABA ve OCUKLAR

51

de hibir ey istemeden her eyi veren varlklar


mevcut olduunu yine anne sevgisiyle renir. Ha
yata bu ekilde balam olmak bir ocuk iin esiz
bir mnevi mazhariyettir. Baarszlk ve felketle
re ramen, hayata kar gvenlerini sonuna kadar
sklyabilen iyimser insanlar, daha ok iyi bir anne
tarafndan bytlm olanlardr. Tersine, fena bir
anne, beceriksiz ve haldi hareket etmiyen bir anne,
ocuu hayata en trajik bir ekilde balatan ve dn
yaya ktmser ve daima kaygl insanlar yetitiren
fena bir rnrebbiyedir. Aile Oca adl eserimde,
anne ile ocuu arasndaki uyumazln bir ocuk
ruhunu nasl zehirlediini gstermiye altm. Bu
nunla beraber, ok mfik, ok hisli bir annenin de
ocuuna, Hele erkek ocuuna, onda yandan ev
vel kuvvetli ve ihtirasl duygular uyandrmas ba
kmndan ok fenal dokunabilir. Stendhal bu ko
nuya el atm, D. H. Lawrence ise btn eserini has
retmitir. leride nesillerin birbirleriyle olan ilgile
rini incelerken, bu nokta zerine yine dneceiz ve
ayn zamanda daha yava yava doan baba sevgi
sini konuacaz.
Ailenin faziletlerini ve kt taraflarn incele
meden ilk rendiimiz ey, o halde, u oluyor: Aile
ilk ocukluk devresinde bir eit sevgi rakl
dr. Hi phe yok ki bizi kzdrmasna ramen aile
muhitinde bulunduumuz zaman duyduumuz garip
saadet de bundan ileri gelmektedir. Bununla bera
ber, aile ocana koarken bizde mevcut olan g
venin sebc' '
: bu htra deildir. Aile ayn za

52

DU YGULAR ve DETLER

manda, Valerynin de dedii gibi, herkesin kendi


sini olduu gibi gsterdii bir yerdir.
Bu ok byk ve nadir bir ltuf mu? Her yer
de olduumuz gibi grnmyor muyuz? Elbette
hayr. nk hayatta bir rol oynamya mecburuz.
Ona gre bir vaziyet taknrz. Herkes bize bir ah
siyet vermitir. Resm vazifeler grrz. Bir cina
yet iinde yaarz. Bir piskoposun, bir profesrn
ve bir satcnn hayatlarnn byk bir ksmnda,
kendileri olmya haklar yoktur.
Birlemi bir yuvada, bu sosyal rol sfra der.
Bir ailenin akam yemeinden sonraki durumunu
gzlerinizin nne getirin: Bir koltua gmlm
olan baba gazetesini okur veya uyuklar. Anne yn
rer, yahut byk kziyle bir ev kadnnn hayat
karartan drt meseleyi gzden geirir. Oul
lardan biri yava sesle ark syliyerek bir hafiye
roman okur. kincisi bir elektrik prizini skmekle
meguldr. ncs radyoda dalgadan dalgaya ge
erek sylev veya mzikleri arar. Btn bunlarn
hepsi akortsuz bir grlt yaratr. Radyonun g
rlts babann okumasn veya uykusunu bozar.
Babann sessizlii anneye znt verir. Anneyle k
zn zel konumas oullar ileden karr. Zaten
yuvada kimse duygularn saklamaz. Orada istiyen
surat asabilir, sinirlenince krc hareketler yapabi
lir, sorulara cevap vermiyebilecei gibi sebep yok
ken lgnca bir sevin gsterebilir. Her fert, ana
ve babasnn byle olduklarn ve mmkn olduu
mddete onlar olduklar gibi kabul etmek gerek

ANA, BABA ve OCUKLAR

53

tiini bilir. Samim, teklifsiz kelimesinin ift m


nasna bakn. Ne iyi bir misal. Teklifsiz bir hare
ket demek, ok tekrarlanma yznden artk art
maz olmu bir hareket demektir. Bir aile dostu iin
O yabanc deildir, ailedendir, denmiye balann
ca, bu onun nnde, cemiyet iinde yaplamyacak
kadar liibali hareket edilebilir demektir.
Btn bu aile fertleri, yuvada sarho eden bir
saadet bulamazlar; fakat orada olduklar gibi g
rnmek hakkn, her zaman oraya kabul edilmek
katiyetini, rahat ve Mauriacn tebihini kullanr
sak hayvan ve emniyet veren bir scaklk bulur
lar. Bilirler ki orada birbirini tanyan ve lzm olun
ca' birbirlerinin mesuliyetini yklenecek insanlar
arasndadrlar. Mesel birisi birdenbire bann a
rdn, atei olduunu sylese, derhal kovan iinde
bir tel kendini gsterir. Kz karde bir yatak hazrlamya koar; anne hasta ile megulken, erkek
ocuklardan biri, soluu eczanede alr. Hasta olan
kendini katiyen yalnz kalm hissedemez. Aile oca
ndan mahrum bir kimse ise, bu geni dnyada
souktan tirtir titremiye mahkmdur. Amerika, Al
manya ve 1914 harbinden sonraki Rusya gibi aile
hayatnn deiik sebepler yznden zayflam bu
lunduu memleketlerde insanlar, halk ktlesine so
kulmak, onlarla birlikte dnmek ihtiyacn duyu
yorlar. Dost ve scak bir aile gruputun noksanl
n gidermek iin milyonlarca insann his ve ha
yatlarna karmak zorunda kalyorlar. Bylelikle
ilk cemiyetlerdeki birlik hayatm tekrar bulmya

54

DUYGULAR ve DETLER

alyorlar; fakat bu, byk bir millet iin, daima


sun ve tehlikelidir.
Birbirine bal yaamak sade aile grupuna in
hisar etmez. Romada yalnz gerek akrabalar deil,
fakat uzak akrabalar, mteriler ve kleler de bir
kable gibi toplu ve birbirleriyle ilgili yaarlard.
Bugnk cemiyette, aile artk sabit deildir; fert
ler dalrlar, fakat hayatn grltszce aileye
balam birok uzak yeenlere, bekr kalm h a
lalara rastlanr. Mesel Balzacta Cousin Pons,
Calixte Hala; Mauriacta Frontenac E sra rn d a k i
amca gibi.. Pguy, kln yeleri iin yorulmak bil
mez bir sabrla nc, hatt drdnc batma ka
dar pul, nian vesaire biriktiren o byk siyas ve
niversiter aileleri byk bir kudretle tasvir e t
mitir.
Kln kelimesini kullandm; peki, ilk klnlarla,
yazn pljda kamp kurmu bugnk aile arasnda
ok byk bir fark var m? Anne, orada, kaba' adr
bezi altnda en kklere bakarken, baba daha b
yk ocuklarla karides veya kumbah avlanmya
gider. Bu vahi kabilenin kendine hs dili de var
dr. Birok ailelerde kelimeler dardaki mnala
rnda kullanlmaz. Birok zel kelime ve tbirler
kullanlr ki bu kelimeler yabanclara tesir -etme
dii halde< aile ferilerine kahkahay bastrr. Bu
klnlardan bazlar aralarndaki bu gizli kapakl i
lerden o kadar zevk alrlar ki onlar iin dier in
sanlar deta yoktur. ok kapal ve ierisine girile-

ANA, BABA ve OCUKLAR

55

miyen aileler, ocukluklar kark getii iin ilgi


derecelerini tam bulamyan kardeler vardr. Bu ai
leler iin dla ilgi imknszdr. Evlenseler bile, bu
sayede aileye giren damat veya gelinler daima ya
banc kalmya mahkmdurlar. Aileye nfuz etmek
kabiliyeti sayesinde kendilerini aileden saydrabilenler hari, bu ekilde dardan gelenler hibir za
man aileden saylamazlar. Onlara ya rdek yumur
talar veya getirilmi paralar adn takarlar. Sf
kandan olan aile fertlerinin haklarna hibir zaman
sahip olamadklar: gibi ayn hareketler iin daha sert
muamele grrler.
yle ihtiyar kadnlar tanrz ki onlar iin dn
yada en nemli insanlar aileye mensup olanlar
dr. Hatt hi grmemi de olsalar, yine aile fert
leri onlarn gznde deerlerini muhafaza ederler.
Bu ekilde aile, sade sevgi deil, fakat darya kar
mdafaa, birleme demek olan ve btn aileye
nl bir bencillie doru gider. Gide, Aile ben
cillii ahs bencillie nazaran olsa olsa azck daha
az irkindir diyor. Ben tamamiyle onun fikrinde
deilim. Aile bencilliinde bir tehlike olmakla be
raber. bu duygu, ahs aan bir sosyal hayat kuru
luun-, yardm eden unsurlardan birisidir.
Yalnz ailenin ok kapal kalmamas, dardan
gelen rzgrlarla havalandrlmas gerektir. Valerynin szne dnelim: Her aile iten ve zel bir s
knt gizler... Yukarda her ferdin vcut ve^fikrinin gevedii ve hepsinin kendilerini tabii hareket
lerine brakt bir aile toplants tasvir ettik Din

56

DUYGULAR ve DETLER

lenme mi? Evet, fakat bu hrriyet nereye gtrr?


Btn frensiz hrriyetler gibi, hayat gletiren
bir anariye, Alain, birisinin houna gitmiyen bir
eyin kapal olarak dierlerine de yasak edildii ve
konumalar yerine homurtular duyulan o aileleri
yle anlatyor:
Birisi ieklerin kokusundan, dieri de bar
lardan rahatsz olur; kimi akamlar, kimi de sabah
lar sessizlik ister; biri dine dokunulmasn istemez,
teki politikadan sz alnca dilerini gcrdatr;
hepsi birbirine veto hakk tanr ve hepsi bu hakk
byk bir azametle kullanr. Biri:
Senin ieklerin yznden akama kadar ba
m aryacak, der.
teki:
Saat on bire doru grltyle kapadn ka
p yznden sabaha kadar gzm yummadm, di
ye szlanr.
Herbiri szlanmasn ailenin bir eit palmento gibi toplu bulunduu yemek saatine saklar.
Az zaman iinde bu kark imtiyaz hepsi renir
ve terbiyenin biricik vazifesi bunu ocuklara
retmektir.
Bir gezintide yry hz nasl en ar yrye
ne gre ayarlanrsa, bu gibi ailelerde de hayat en
deersiz olanlara gre ayarlanr. Feragat mi? Evet,
fakat ayni zamanda ruh hayat seviyesinin de d
mesi demektir. Bunun delili udur: Aile sofrasna
yabanc, fakat akll bir adam davet edilince, seviye

ANA, BABA ve OCUKLAR

57

kendiliinden ykselir. Her zaman sessiz olan veya


sama sama konuan bir grup insan, neden birden
bire parlak dnceli insanlar oluyor? nk da
vetli yznden her zaman sarf etmedikleri bir gay
ret sarf ediyorlar da ondan.
Bu yzden ailenin kapal kalmas iyi deildir,
yi sulanan bir ky gibi ailenin de dtan gelecek
akntlara ak olmas gerektir. Yabanc grnme
den de hazr olabilir. Gerek mevcudiyeti art de
ildir. O bzan byk bir mzisyen, byk bir a
irdir. Protestan ailelerinde, ncilin her gn okun
masnn fikirleri nasl dzenlediini bir grn. En
iyi ngiliz yazarlar arasnda birou, gzel slp
larn bu byk kitapla her gnk temaslarna bor
ludurlar. Bilhassa, bugn ngilterede iyi yazan ka
dnlar varsa, bunun biricik sebebi, bu kadnlarn In
cilin okunmas yznden aile gevezeliklerinden kur
tulmalar ve erkenden yksek bir slpla karla
malardr. Madem de Sevigne veya Madame de La
Fayette gibi 17 ci yzyl Fransz kadnlar da, ltince sayesinde bu ekilde yetimilerdir. Alain, aile
hayatnda mevcut olan tehlikelerden biri de cmle
lerin yarm braklmasdr, diyor. Bu tehlikeyi n
lemek iin aileyi insaniyetin yaratt en yksek
eserlerle devaml bir surette temas galinde bulun
durmaldr. Hepsinin samimiyetle inand bir din,
sanat sevgisi (bilhassa mzik sevgisi), mterek bir
siyasete inan, birbirinin yardmna dayanan iler,
bir ailenin seviyesini ykselten eylerdir.
Aile, fertlerinden birinin istisna bir deeri ol

58

DUYGULAR ve DETLER

duu zaman, bunu kolay kolay ciddiye almaz. Bu


ne dmanlktan, ne de kskanlktan, sadece onu
baka bir zaviyeden grmiye alm olmasndandr.
Bronte kz kardelerin hayatn okuyun. Onlarn her
eyden evvel romanc olduklarn kabul etmiyen bir
tek kii varsa, o da babalardr. Tolstoiun kars,
kocasnn dehsn kabul ediyor, ocuklar ona hay
ran oluyor ve onu anlamya alyorlard. Fakat
kendileri istemese de, kadn ve ocuklar onu, byk
bir yazar kabul etmekle beraber, sabit fikirleri, g
ln taraflar ve sama hareketleri olan tabi bir
insan olarak gryorlard. Kontes Tolstoi iin, ko
cas, Hizmeti kullanmak fena bir harekettir di
yen ve ertesi gn, hi haber bile vermeden on be
kiilik bir len istiyen bir adamd.
Ailede, herkesin nihayet istedii gibi yayabileceini, ne ise o olacan syledik. Evet, fakat
daha da fazla olamaz; seviyesinden de yukar ka
maz. Mesel aileden bir aziz ksa, hepsi buna hay
ret eder. Bir kahraman da bir konserdeki yanl not
gibi srtr. Aile dehy inkr etmezse de, ona gs
terdii sayg ekliyle deerini azaltr. nk bu
ekil katyen onun fikirlerini anlamak deil, sade
ce ailede bir dhi kmasndan sevin duymaktr.
Mesel Dupont ailesinden byk bir viz veya b
yk bir devlet adam ksa, Dupontlar vizin sz
leri kendilerine dokunuyor veya devlet adamnn
baard devrimler faydaldr diye deil, fakat Du
pont adnn gazetelerde kmasn erefli ve merakl
burduklar iin sevinirler, ihtiyar hala corafyac

ANA, BABA ve OCUKLAR

59

olan yeeninin konferanslarn corafyay sevdiin


den deil, sadece yeenini sevdiinden tr dinlemiye gider.
O halde ailede msavat taraftar bir kifayetsiz
lik, fikir stnln kabul etmeyi vardr. te, ai
leye kar ba kaldrmalar, bu duygu izah eder.
Dnya Nimetleri adl eserinde, Andre Gide, aileyi
u szlerle batrr: Aileler, kapal yuvalar, sizden
nefret ediyorum! Size onun Sefih ocuk adl ese
rini ve kurtulu, hrriyet tavsiye etmek iin aa
beyin kk kardeini nasl ardn da hatrla
trm. En iyi ve en byk insanlarn hayatlarnda,
bylece, kaderin kendilerine verdii byk vazifeyi
yerine getirmek iin, bu lk yuvadan, bu ok kolay
sevgiden ve karlkl msamahadan kap uzakla
mak gerektiini duyduklar anlar olmutur. Bu,
Tolstoiun manastra, lme doru kat, bu, gen
cin Anan baban brakacaksn! diye aran sesi
duyduu, bu, Gauguinin Tahitide bir resim keii
gibi yaamak zere oluk ocuunu brakp kat
andr. Herbirimiz, hayatmzda hi olmazsa bir kere
aabeyimizin arn duymu ve kendimizde, yu
vay brakp kaan o sefih ocuk u sezmiizdir.
Bana yle geliyor ki bunda bir his aldanmas
vardr. Aileden kamak, yani nce tabi, sonra irad
olan ve bizi ailemize balyan balar brakmak de
mek bence daha az tabi olan baka balara komak
demektir. nk insan yalnz yayamaz. Bu, ma
nastra, edeb leme kamaktr ki onlarn da ken

60

DUYGULAR ve DETLER

dilerine hs msamaha, esaret ve kaytszlklar var


dr, veya sadece, Nietzche gibi, lgnla doru git
mektir. Babo ruh mcerret fikirler arasnda
mahvolur. Marc-Auelein ok gzel bir ekilde sy
ledii gibi marifet gnlk olaylar dnda byk ol
makta deil, fakat bulunulan yerde byk kalmak
tadr. Aile hayatndan kamak kolay, fakat bo ve
yersiz bir harekettir. Asl g ve gzel olan ey,
aile hayatn deitirmek ve ykseltmektir. Yalnz
tabi olan bir ey varsa, o da nankr ya denilen ve
genlerin ailenin yksekliinden ziyade iinde ya
att esareti grdkleri bir an vardr. Bu noktay
iyi anlamak iin, nce, aile iinde nesillerin birbiriyle olan ilgilerini daha kesin ve daha ak bir e
kilde incelememiz gerekiyor.
Bu ilgilerin balangta, ilk ocukluk anda,
nasl olduklarn daha nce syledik. Tabi olan e
kil u: Annede igdden doan ve hudutsuz bir
efkat, ocukta taparcasna bir sevgi ve gven. Da
ha uzaa gitmeden evvel, grnte tesirsiz sanlan
bu ada ana baba tarafndan yaplan hatlar hak
knda birka sz sylemek gerek. Bunlarn en sk
grleni mark ocuk yetitirmek, yani gerekte
kuvvetsiz olduu halde, kendisini ok kuvvetli sanmya altrlan ve grnteki kuvveti ana baba
snn zayflndan doan bir ocuk meydana getir
mektir ki bundan daha tehlikeli bir ey olamaz. Ka
rakter daha/hayatn ilk aylarnda teekkl eder. Do
umdan bir yl sonra, ya bir disiplin tanyan veya
hibir disiplin tanmyan bir insan yetitirmi olur

ANA, BABA ve OCUKLAR

61

sunuz. u sz daima duyarm, (ben de sk sk sy


lemiimdir) :
nsann ocuklar zerindeki tesiri az oluyor;
karakterler neyse odur, elden bir ey gelmez ki!
Evet ama, ok defa ilk terbiye ile bu karakter
ler batan yaratlabilir; hem de akla en az gelen bir
terbiye ile, ocua daha ilk gnlerden balamak ze
re bir nizam itiyad vererek. nk disiplin tammyan ocuk ac ekmiye mahkmdur. Hayat ve ce
miyetin deimez kanunlar vardr. Herkes kendi
yolunu kendi aar, hem de zahmetle, bak ve balta
ile, sabr, feragat ve metanetle. mark ocuk ise,
yalan ve hayal bir lemde yaar; son nefesine ka
dar, bir glmsemenin, bir hiddetin acma ve sevgi
uyandracan sanr. ok zayf ana baba tarafndan
grd gibi, karlksz sevgi ister. Hepimiz ihtiyar
mark ocuklar grmzdr. Deh sahibi olduk
lar iin iktidar mevkilerine kadar ykselmi, fakat
orada yaptklar ocuka, mark bir hareketten t
r her eyi kaybetmi adamlara rastlamzdr. Alt
m yama geldii halde, hl bir surat asma ile is
tediini elde edeceini sanan kadnlar oktur. Bunu
nlemenin en iyi aresi, annenin daha ocuk ilk ay
larnda hayat hakknda sessizce esasl bilgiler edi
nirken, ona disiplini retmesidir.
Doktor Adler, ocuklar arasnda tarafsz olamyan beceriksiz annelerin ne byk fenalklara yol
atklarn ve ne kadar hasta ruhlu ocuklar yeti
tirdiklerini gstermitir. Birok yuvalarda, kz ve
erkek kardeler arasnda ilgi birer dostluk rnei

62

DUYGULAR ve DETLER

dir. Yalnz bunun tabi olduunu sanmak ihtiyat


szlk olur. Dman kardeler medeniyetin balan
gcndan beri grlp tasvir edilmi trajik durum
lardan biridir ve durmadan tekrarlanan bir dram
dr.
Doum srasna gre ocuklarn igal ettikleri
yer karakterin teekklnde olduka byk bir rol
oynar. Birinci ocuk hemen hemen her zaman ma
rktr. Onun hareketleri, glmsemeleri henz bir
birine tutkun olan yeni ifte sanki hi iitilmemi
ve gzel bir hdise olarak grnr. Ailenin btn
dikkati onun zerinde toplanr. Onun bunu fark et
mediini sanrsanz, aldanrsnz... O, tersine, bu dik
katin, bu her eyde esas oluunun kendisine yapl
mas gereken bir muamele olduunu kabule kadar
varr.
imdi bir ikinci ocuun doduunu kabul ede
lim. Bu takdirde ilk doan, ana baba efkatini yeni
gelenle paylamak zorunda olduunu, hatt ikinci
uruna kendisinin ihmal edildiini grnce ac e
kecektir." Annede en zayfn kendine ihtiyac olduu
hissi vardr. Bu da tabi bir duygudur. lk ocuu
nun bymesi bile onu zer. Sevgisinin byk bir
ksmn yeni gelene verir.*Bu hal, ilk ocuun tam
teekklde bulunan ruhunda, silinmesi ok zamana
bakan derin ve ac izler brakacak ni bir deiik
liktir. Umumiyetle duygular ocuk ruhunda o kadar
trajik bir kuvvet kazanrlar ki bu yzden yeni ge
lenin lmn temenniye kadar varrlar. Bzlar
szlanma yoliyle dikkati kendi zerine ekmiye a

ANA, BABA ve OCUKLAR

63

lr. Zayf insanlar iin hastalk eksei'iya bir zafer


vastasdr. Kadn yaad muhitin merkezi olmak
iin acma uyandrmak yoluna ba vuran klsik bir
tiptir. ocukta da bu gibi gayri uur komedilere
bavurmak kabiliyeti vardr. kinci ocuun dou
muna kadar ok akll uslu olanlar bile, bu doum
dan sonra tahamml edilmez olurlar ve yaptklar
binlerce yaramazlkla ana babay hem kzdrr, hem
de hayret iinde brakrlar. Halbuki gerekte, bia
reler kendilerine ilgi toplamya alyorlardr. Adler, byk ocuk ruhunun btn hayat boyunca
kendini belli edeceini ileri sryor. Ben de bunu
birou iin doru buluyorum. lk doann gemile
ilgisi, menfaati oktur. Bu yzden o muhafazakr,
bzan da melnkoliktir. lk ocukluk andan" sz
amasn sever; nk en bahtiyar olduu zaman o
adr. kincisi ise gelecekte, aabeysini geride b
rakaca istikbalde yaar.
O. olan ykmak istiye alayc bir taibattedir.
Son doan da, hele aabeyleriyle arasnda b
yk bir ya fark olduu zaman, martlan b ir o
cuktur. Fakat son domu olmann ona kazandr
d durum elinden hibir zaman alnamyaca iin,
hepsinden daha bahtiyar bir ocuktur. Aabeyleri
tarafndan da iyi karlanr; nk ona kar deta
ana baba hali taknrlar. O, ailenin daima en kk
ve en sevgilisidir. ok defa da hayatta baar gs
terir. Sebebi de nce kendisine olan gven, sonra da
kendinden daha yal erkek ve kz kardeleriyle b
yd iin, onlar tarafndan yetitirilmi olmas

64

D U YGULAR ve DETLER

dr; stelik onlar da gemiye alrlar. Bylece do


umlarndaki gecikmeyi telfi ederler.
Ana baba, ocuklarna kar gsterdikleri sevgi
de tam bir msavat gtmiye ok dikkat etmelidir
ler. Bu sevgi gerek olmasa da (nk kimi ocuk
kendini tekilerden daha fazla sevdirecek kadar ho
tabiatli olabilir), hi olmazsa ocuklarn nnde, g
rnte bir msavat gdlmelidir. Dikkat edilecek
dier bir nokta da, ana baba arasnda kan anla
mazl ocuklara sezdirmemektir. 'Bir, kk ocu
un sihirli kinatn, bir de tanrlar gibi bildii Ana
babas arasnda muharebe olduunu grnce duya
ca irkilmeyi dnn. nce bundan ac eker, sonra
da., saygsn kaybeder. Hayatta her eye ba kald
ran" erkek ve kadnlar, genliklerinde sk sk ana
babalarnn tavsiyeleriyle karakterleri arasnda ar
isabetsizlik grm olanlardr. Anasn hie saym
olan bir kz, sonra herkesi hie sayacaktr. Babala
rnn zulmn gren ocuklar, hele kzlar, uzun za
man evlenmeyi korkun bir esaret gibi grrler.
Ailede gerek bahtiyarla kavumak, ocuu tara
fndan kendilerine sayg gsterilmesini salyabilen
ve ona kendileri de sayg gsteren ve lzm oldu
undan ne az, ne de ok disiplin tatbik etmiyen ana
babaya myesser olur. Byle olunca, ocuun hr
riyet istedii aa geii onlarn sayesinde ve onla
rn menfaafine olarak en az ac ile olacaktr. Zalim
ana babaya kyasla daha ok sevin duyacaklardr.
nk efkat tarafndan zulmden temizlenmi olan

ANA, BABA ve OCUKLAR

6 "

sevgi, herhangi bir heyecandan daha nefis bir se


vin verir.
*
te saknlmas gereken engeller bunlar. imdi
tekrar nesiller arasndaki tabi tekmle dnelim.
Ana ile oulun meydana getirdikleri cemiyet b
tn hayat boyunca en gzel insan gruplarndan bi
ridir. ocukluk anda, annenin kk tanrs iin
duyduu taparcasna sevgiyi yukarda hatrlattk.
Olgun yata, hele babann lmnden sonra, bu ba
tekrar ok gzelleir; nk bir yandan ocuk an
nesine, te yandan da anne bu yeni aile bakanma
sayg gsterir; bununla beraber, anne tarafndan o
cua kar mfik bir korufia da vardr. Birlemi
iki gzel duygu ki lkalarda veya kyl kalm
cemiyetlerde daha iyi grlr. Byle cemiyetlerde
kadn olu ile gelini arasnda hl hkm srer.
Bzan, yeni aile ile eskisi arasnda anlamazlklar
da kar. Saadetinin geliniyle anlamakta olduunu
hissedemiyecek kadar olunu sevmiyen bu zalim an
ne tipi, romanclar en ok ilgilendiren bir konu ol
mutur. nce de sylediimiz gibi, bu meseleyi ak
a ve en iyi anlatan Lawrencetir. Mauriacm Genitrix adl eserindeki anne tipi, ocuuna kar
duyduu derin sevgide ehvet olmadn sanabilir;
fakat gerek hi de yle deildir. Ruskin'in kars
kocasnn daha ziyade annesiyle evlenmi olmas ge
rektiini sylerken, hakikati sylyordu. Lawrence
byle bir ana-gelip anlamazln ok byk bir hep.

66

D U YGULAR ve DETLER

yecanla anlatabildiyse, bu onun da bu dramn ak


trlerinden biri olmasndandr.
Anne ile kz arasndaki ilgiye gelince, durum
biraz farkldr. Bzan aralarnda hi eksik olmyan
bir dostluk doar. Hatt evlenseler bile annelerin
den vazgeemiyen, onlar her gn gren, onlarla yaya kzlar oktur. Bzan da, iki kadn arasnda bir
ekabet bagsterir. Bunun sebebi ya gen ve g
zel anne bymekte olan kznn tazeliinden ku
kulanr veya kendinden henz emin olmyan gen
kz annesini kskanr. Byle durumlardan bu eit
duygularn domamasna almak, tabiatiyle daha
yal olann, yani annenin vazifesidir.
Baba sevgisi bambaka bir duygudur. Bu sev
gide tabi bir ba mevcut olmakla beraber, nisbeten daha az kuvvetlidir. Bunun aksini isbat eden
Goriot Baba var. diyeceksiniz. Daha iyi ya! Anne
sevgisinin her trlsn, en ileri gidenini bile tabi
karladmz halde. Goriot Baba bize maraz bir
tin gibi grnyor. Biliriz ki iptida cemiyetlerde,
davlar tarafndan bytlen ocuklar iin bahanm hibir deeri yoktur. Hatt meden ve bahann
hkim olduu bir cemiyette bile, kk ocuun
bytlmesi kadna braklmtr. ok gen ocuk
iin baba eskiden cenki, avc, bugnse yemek za
manlarnda anlalmaz zntler, proieler. hlyalar
ve hikyelerle eve dnen bir i veya bir devlet ada
m d r /
Dhamelin Havre'daki Noter adl eserinde dlsi
bir ary andran msbet dnceli anne ile, olmaz

ANA, BABA ve OCUKLAR

67

iler peinde koan ve erk e k a ry a benziyen baba


arasndaki tam aykrl gorebnrsnz. j l u lem i
tem sil ettii iin, b ab a ocuklara y a p a ca k tan er
hucm atr. u ocuklardan ok ey oeuer, u iik u ouyuK p a m a r Kurm u ve ouar h i b ir zam an baara
m am olduundan ocuKiarnm daha aza baai'i
g osterm eenm is te r ve beKier. b.enos baarm sa,
o zam an ocuKiar ad eta e ezer; o n a n mu*.eume gorm eK ister. ocuKlar d a in san om aar y
znden h ib ir zam an muKemmel oam adiK iar u,
baoa az a sevgisi sebebye ok s e rt b ir adam Ke
silir. U m ara Kendi h ly alarn m iras gibi b rak m ak
ister; laK at om ar isy a n k a r buur. D aha so m a a r,
anne ie Kz arasn d a oduu gibi, bazan b ao a u e
ogu a ra sn d a re k a b e t baar. b a b a e n n m yonetm n u oguna b ra u m y a raz olam az, n e e ay n zanaatm , ogu ta ra m a a u kendinden d a h a iy i yapld
n gormeK hi houna gitm ez, b u yzden reK aoet
eun our. A sl ta b i anam a a n a ie ogu arasn
daki gibi, b a b a ile kz a rasn d a teesss eaer.
boyhokies in A ntgone si ada alem de Tolsto 'u n k u u k kznda veya d ev et adam , ser, k atp
o a a k b a b a la rn srd alar olan baz kzlard a Ken
dini gsterm eK te ve yaam aK tadr. n in san haK iKater iin, b ir k e re d a h a rom anclara b avu raum :
U ran d et b ir cim riden baKa b ir ey degor. r a k a t
cmiiigini m iras gibi kzna geirm ek is te r ve n e
ticede, babas dug zam an Kz gerekten k en d i
sine benzem iye balam tr.
A na baba ile ocuklar arasn d a kan sonu kt

68

D U YG U LAR ve DETLER

anlamazlklarn sebebi olgun yataki ana babann


ocuklarndan olgun yallara hs duygular ve ha
reketler beklemeleridir. ocuklarn hayata ilk atl
dklar zamanlarda karlatklar zorluklar gren
ana baba, o yata kendi yaptklar hatlar hatrlar
lar ve bunlardan sevdikleri yavrularn korumak iin
onlara kendi tecrbelerini alamak gibi sf bir ha
rekete bavururlar. Bu tehlikeli bir teebbstr.
nk tecrbe alanmaz. Her insann her a yayarak gemesi, fikirlerin ve alarn beraber te
kml etmesi gerektir. yle faziletler vardr ki v
cudun ihtiyarlna baldr; hibir sz, hibir t
onlar bir gence retemez. Madriddeki Parado M
zesinde Hayatn Yalar- ad altnda Rnesanstan
evvel yaplm bir tabloda bir ocuk, bir gen, bir
de ihtiyar kadn grlmektedir. Gen kadnn omu
zuna dayanm vaziyette duran ihtiyar, genle ko
numakta, ona tler vermektedir. Yalnz, hepsi
plak olduundan bu tlerin ypranm bir v
cuttan gelimekte olan gen bir vcuda verildii, bu
yzden de bo olduklar anlalmaktadr.
Tecrbenin bir deeri varsa, o da bir ac mu
kabilinde elde edilmi olmasndandr. Bu ac tara
fndan vcuda kaklm olan tecrbe, vcutla bir
likte fikri de istedii kalba sokmutur. Devlet ada
mn realist yapan ey uykusuz geceler ve gerekle
yapt r mcadelelerdir; bu uykusuz gecelerini ve
mcadelelerini, dnyay zahmetsizce baka kalba
sokmak istiyen gen bir idealiste alamas ondan
nasl beklenir? Olgun ya genlie sevginin kac

ANA, BABA ve OCUKLAR

69

bir ey olduunu nasl kabul ettirir? Poloniusun (*)


tleri yersiz tlerdir, doru; fakat hepimiz t
vermiye balaynca birer Polonius oluruz. Bize m
na, htra ve misalle dolu gibi gelen tlerimiz
ocuklarmz iin nazar ve skc olur. Biz fizyolo
jik bakmdan mmkn olmya bir eyi, mesel yir
mi yandaki bir kz akll uslu ihtiyar bir kadna
evirmek isteriz. Vauvenagues. htiyarlarn t
leri k gneinin ualarna benzer; aydnlatr, fakat
stmaz diyor.
Genlerde grlen isyan, olgun yallarda gr
len hayal sukutu hep bundan ileri gelir. te o za
man, iki ayr nesilden olan ana baba ile ocuklar
arasnda bir sinir ve takbih havas esmiye balar.
Bereket versin, mkul ana babalar bu hareketlerin
ocukluktan ileri geldiini dndkleri iin sinir
lenme biraz az olur. Coventry Patmoreun Oyun
caklar adl iirini hi grp okudunuz mu? Bir ba
ba ocuunu fena halde halyor. Akam eve dnp
kn odasna girince, onu kirpiklerinde yalarla
uyumu buluyor. ocuk, masann zerine, iinde kr
mz damarlar bulunan bir ta, yedi sekiz istridye
kabuunu, bir ie iinde birka mavi am ieini
ve birka kuru parasn, yani hayatta en ok bal
bulunduu eyleri acs iinde teselli bulmak gaye
siyle sanatla dizmi, brakm. Bu ocukluk, bu do(*) Polonius = Hamlet'te bir ahsiyet. Hafifmerep
ve geveze bir nedim. ocuklarna verdii tlerde bzan
asl ruhlu grnen bir tip.

70

DUYGULAR ve DETLER

krnakl zayflk karsnda babas ocuk ruhunun ne


olduunu anlyor ve yaptna piman oluyor.
Biz, bilhassa ocuklarmz genlik anda iken,
o yalarda bizim yaptklarmz hatrlamal ve onla
rn fikir, duygu ve isyanlarna kzmamalyz. Evet
sinirlenip kzmamak ok gtr. Yirmi yamzda
hepimiz yle dnrz: Bir gn ocuklarm olur
sa, onlardan hi aylmyacam: onlara babamn
benim iin olmad b ir'b ab a olacam. Elli ya
na geldiimiz zaman, biz de hemen hemen babala
rmz veya annelerimiz kadar baba veya anne olu
ruz. Sonra, ocuklarmza sra gelince, onlar da (bi
zim daha iyi olmay ok. fakat bo yere istediimiz
gibi) ayn ekilde hareket edecekler, ama en niha
yet bize benziyeceklerdir.
Yalnz bu, artk biz dnyadan ekilip gittikten,
onlar da dnyada bizim bugnk rolmz oynamya baladklar zaman mmkn olacaktr.
Bir delikanlda nankr ya douran ikyet
ve mcadele ruhunun nasl meydana geldiini gr
yorsunuz. ocukluun ilk devresinde, herkes sihirli
a denilebilecek bir adan geer; bu mddet zar
fnda yiyecek, scaklk ve zevkler, ltufkr tanrlar
(ana baba) tarafndan sunulmu nimetlerdir. Birok
ocuk iin, d lemle karlamak ve almak mec
buriyetini duymak byk bir sarsnt tekil eder.
Nihayet, okula giden ve orada yeni dostlar tanyan
ocuk, bu dostlara bakarak ailesi hakknda hkm
ler vermiye balar. O zaman anlar ki nce kendisi
ne ak, hem de hava ve su kadar lzumlu grn

ANA, BABA ve OCUKLAR

71

m olan varlklar, dier ocuklar nazarnda garip


ve az deerli olabiliyorlar. Bu devrede ocuun
nne yepyeni bir alan alr: htirasl ilgiler le
mi. Onu ana ve babasna balyan balar, hibir za
man kopmazsa da, yava yava gever. Bu, yaban
cnn muzaffer olduu saattir. Brakn da ocuun
ruhuna girsin ve muzaffer olsun. Bu, ayn zaman
da ocuun si kesildii saattir. Ana ve baba da onu
byle si sevmesini bilsinler.
Din ve sanatn bile kalkndrmad aile haya
lnn gerek ve miskin taraflarn gsterdik. Her za
man bir idealist olan gen, baba tlerinin Polnius taraflarna, yani yersiz ve tesirsiz taraflar
na krlr. Her aileye, hem de artlarna lnet eder.
Daha temiz artlar ister. Sevgiyi ok byk ve ok
gzel tasavvur eder. efkat ve dostlua ihtiyac var
dr. Bu yeminler, i dkmeler ve srlar devresidir.
Bu hemen hemen her zaman da, genlerin ha
yal sukutuna uradklar devredir; nk yeminler
tutulmaz, srlar aa vurulur, sevgililer de alda
trlar. Gen iyi, drst hareket edeyim der. fakat
neye sarlsa, sonu kt olur. O zaman o da terbiye
kurallarn ayaklar altna alarak utanmazn biri
olur. Yalnz bu utanmazlk idealinde aldanm olma
sndan, hulyalariyle gerek arasndaki uygunsuzluk
tan ileri gelmi olur.
Herkesin hayatnda, hatt en iyilerinkinde bile
ac b ir devre vardr. Genlik en g, olgun ya ise
gerek saadetin daha az rastland alardr. Be
reket versin, nce sevgi, sonra evlenme, nihayet o

72

DUYGULAR ve DETLER

cuklarn doumu bu tehlikeli ve mcerret serpil


meye, ailenin gerek temelini verir. Zanaat ve e
hir sayesinde kibirli gen, gerekle tekrar temasa
gelil ve hdise batan balyarak bylece devreder
durur.
Btn bu sebeplerden tr, nankr van b
yk bir ksmnn aile dnda gemesi iyidir. O tak
dirde d lemin kefi okulda olur; aile de aksine
bir snak gibi grnr. Bu mmkn olmazsa, ken
di genliklerini hatrlyarak ocuklarn, hayat
renmek zere, serbest brakmak ana babann devi
dir. Bz ana babann bunu beceremedii, bykan
ne ve babalarn gen nesli daha iyi anladklar g
rlmektedir. nk bykanne ve baba, ihtiyar ol
malar yznden daha az mklpesent, binaenaleyh
daha drlm, gnlerini geirdikleri hayattan ba
ka bi rey beklemedikleri iin de fikir bakmndan
daha hr olurlar.
*
Bu incelemeden ne gibi pratik dersler alnabi
lir? nce terbiyenin aile tarafndan ilk ocukluk a
nda yaplmasnn ok byk nemi; kt yeti
tirilmi ocuklar da phesiz karakterlerini dzel
tebilirler; hatt bzan dehlarnn domasnda bu
muvazenesizlikten faydalanabilirler; fakat onlara
mesut biyocukluk geirtmekle, daha kolay bir ha
yat hazrlam oluruz. Mesut bir ocukluk nasl ge
er? Birbirine ok bal, ocuklarn ok sevmekle
beraber onlar salam, sarsntsz bir disiplin iinde

ANA, BABA ve OCUKLAR

73

tutan ve ocuklar arasnda tam ve grnr bir ta


rafszlk gden ana baba yannda. Sonra hayatn her
ana karlk nne geilmez karakter deime
leri olduunu, tlerin de nadiren ve ihtiyatla ve
rilmesi gerektiini, gerekten tesirli biricik dn
de rnek olduunu; nihayet aileyi geni dnyadan
gelen cereyanlarla havalandrmak lzumunu ren
mi oluyoruz.
Btn bu sylediklerimizin sonucu u oluyor:
Aile devaml bir kurum mudur? Ben, hibir kuru
mun, evlenmedeki avn sebepler yznden, onun
yerini tutacan sanmyorum; nk o ahs ig
dlerden sosyal duygular doduran bir kurumdur.
Genlikte aileden uzaklamann iyi olacan syle
dik; yalnz hemen hei'kesin hayatnda bir an gelir
ki, o anda insan, birok raklk yllarndan, lzumlu
saa sola atllardan sonra bu en tabii sevgiler oca
na zevk ve efkatle dner. Bu dn ve akam or
bas etrafnda toplan, gnn ilgisiz ve hain bir
lemle geirdikten sonra eve dnen talebeden, filo
zoftan, vekil, asker veya artistten, ocuk, ana baba,
bykanne, bykbaba veya sadece insan yaratr.

DOSTLUK

DOSTLUK

iftin, sonra da ailenin her meden cemiyette


ilk unsurlar tekil ettiklerini gsterdik. nem ve
lzumlarnn, duygularmz kuvvetli igdlere da
yandrmalarndan geldiini ve bylece bencilliimizi
unutturarak sevgiyi renmiye msaade ettiklerini
syledik.
imdi tamamiyle deiik balardan, aksine fikir
ve duygunun n srada gelerek igdlere hkim
olduu balardan, iki dostu birbirine balyanlardan sz aacaz. Niin 5u yeni balar da cemiyet
hayatna lzmdr? gdnn meydana getirdikleri
yetmez mi? Her insann hayat yolunda muhta ol
duu yoldalar en az arpma ile bulmasna ev
lenme ve aile msait deil mi?
Buna verilecek ilk cevap, insanlarn ounun
mrleri boyunca devaml bir evlenme ba tan
makszn yaamalardr. Acaba bir yuva kurmaktan
neden kayorlar? Birou katklarndan deil, sa
dece iyi bir ksmetle karlamadklar iin bundan
mahrum kalyorlar. Bu da, bana kalrsa, dnyada
kadn adedinin erkekten biraz fazla olmasndan, bir
kadnla evlenmek mecburiyeti olan memleketlerde
her kadna bir koca semek imkn kalmamasndan
ileri geliyor.
Bundan maada, biraz kalb ve duygu incelii

78

DU YGULAR ve DETLER

olan bir insan, erkek olsun, kadn olsun, nne ge


lenle evlenmeyi kabul edemiyor. Bir e seiminde
kendisinin kklemi fikirleri ve zevkleri vardr.
Belki hayattaki saysz tesadflerin, insann kar
sna, orta bir saadet verebilecek hi olmazsa bir ha
yat arkada karmamasna imkn yoktur dene
cektir. Fakat bu o kadar garanti deildir. Bz in
sanlar dnyadan o derece elini eteini ekmi ola
rak yaarlar ki onlar iin byle tesadfler dn
lemez. Bzlarn da talihleri, tabiat ve fikirlerine
hi uymyan bir muhite attndan, hayatta krlma '
ve irenmeden baka bir ey bulamazlar.
Sonra, e aramyanlar da vardr. Hayata ilk
admlarn attklar zamanlarda uradklar bir in
kisar, vcut sakatlndan doan korku, akl erdire
medikleri bnyeleri onlara evlenmeden yz evir
tir. Evlenirken verilen ve hayat balyan o sz iin
cesaret lzmdr; evlenmeye yzcnn denize atl
mas gibi atlamak gerektir. Bu cesaret herkeste yok
tur. Bzan bir erkek veya bir kadn evlenmeyi ok
ister, fakat arzu ettii erkek veya kadn hayatn
bakasiyle birletiril-. O zaman gurur, znt ve
ksknlk yznden kendilerini hayatlar boyun
ca yalnz kalmya mahkm eden bir duyguya bal
kalrlar. Daha sonra, buna piman olabilirler, n
k bir an gelir ki sofulukla saklanm olan ht
rann artk sadece ekle balanmaktan baka bir ey
olmad' grlr. Artk gnl ii olmaktan km
tr. Yalnz i iten de gemi, akta baary salyan ve evlenmeye seve seve boyun ediren genlik-

DO STLU K

79

ten eser kalmamtr. Evlenmede karakterlerin uyu


abilmesi iin, iftin ne kadar uysal olmas gerek
tiini gsterdik. Halbuki bekr, yalnz hayata ken
dini o kadar iyi altrm olur ki baka bir hayat
ekline artk dayanamaz. Hatt bir yuva kurmak
iinden gelse de, artk iyi bir koca veya iyi bir kar
olamaz. Stendhalden koca olur mu?
O halde deminden beri sraladmz bu insan
lar iin hayatn baka areler bulup hazrlamas l
zmdr. Bu yalnzlar, insani olmyan ve kimsenin,
sonu delilie varmadan dayanamyaca tam yalnz
la kar himayeyi nereden bulacaklar? ocukluk
larnn getii aile muhitinde mi? Hayr, nk ai
lenin fertlerine tam bir gelime imkn vermiye el
verili olmadn, msamahasnn da umumiyetle
onlar gayret sarfndan alkoyduunu grdk. Sade
ce ana baba ocana bal kalm ihtiyar bekrlar
da akla gelebilir. Balzac Cousin Pons adl eserin
de bu konuyu inceledi; fakat o da byle bir ban
ireti, az deerli, hatt bzan iren olduunu gs
termitir. Ponsu kurtaran sadece dostluktur.
Gerek bir yuva kurmu olanlar, gerek yuvada
ok sevdikleri bir hayat arkadana sahip olanlar,
gerekse iyi anlatklar ana babas bulunanlar iin,
hatt 1001 metresiyle Don Juan- iin bile baka bir
ey lzm.
Ne ailenin, ne de akn fikir ve duygularmzn
tam ifadesine elverili olmadklarn grdk. Bizi
asl ilgilendirenler ise, aile efradmza ve tutkun Ol
duklarmza aamadmz fikir ve duygulardr. n

80

DUYGULAR ve DETLER

k ailede ba; fikirden deil, ettendir ve orada in


sanlar birbirine kolaylkla balanrlar; sevgide de,
sevienler, aktan dostlua gemi olanlar kenara
braklrsa, birbirine iinde ok gzel rolleri olan bir
komedi oynarlar. Bylece hepsi, ocuk, baba, ana,
koca, kar, kadn, sevgili ve meres kafalarnn de
rinliklerinde sylenmemi eyler saklarlar. Oralarda
bilhassa aileye, evlenmeye, ana babaya ve ocuk
lara kar duyduklar hnlar gizlerler.
Sylenmemi eyler de, bir yarada kapal kalan
yabanc uzviyetlerin nesci zehirlemesi gibi, ok ka
pal ruhlar zehirler. Yalnz fizik bakmndan deil,
fikir ve ruh bakmndan da almak, iimizi dkmek,
olduumuz ekilde grnmek isteriz. Bu gizli duy
gular, isyanlar bir srdaa aarak onlar taaffnen kurtarmya ihtiyacmz vardr. Bu srda bize
tler vermekten kansa da, gizli hnlarmz sos
yal bir hale getirecektir. O halde bize aktan baka
bir ba, aileden baka bir cemiyet lzm. Bu baka
cemiyet, bizim serbeste semi olacamz bir insan
la kuracamz dostluk, yahut lm veya yayan
bir statla tesis edeceimiz bir ba olacaktr. imdi
bu serbeste seilmi ve ikinci bir aile demek olan
dostluu inceliyeceiz.
***
Dostluk nasl doar? Anne sevgisi iin byle bir
soruya.lzum yoktur. O, ocukla beraber doar ve
her eyden nce sf bir igddr. Cins arzu iin
cevap olduka kolay grnr. Bir gr, bir temas

DOSTLUK

81

arzu ve hayranl uyandrr. Ak akla balar. En


tanlan, en kuvvetli sevgiler en ni domu olanlar
dr. Juliette: Stnine, kim bu gen? Evliyse, me
zarm zifaf yatam olacaktr diyor. Ak sevilenin
ne ahlk deerine, ne zeksna, hatt ne de gzel
liine baldr. Titania (*), Bottonun eek ba st
ne sevgiyle eilir; ak krdr sz beylik bir sz
dr; fakat bu mnsz szn de doru bir taraf var
dr: Bakalarnn sevgisi bize daima anlalmaz g
rnr. Btn kadnlar, dier btn kadnlar iin:
O adamda sevilecek ne buluyor bilmem ki! der
ler. Fakat kuvvetli, yenilmez sevgi, arzu tarafn
dan beslendii iin, bakalarna ksr grnen bir
toprakta yetiir, byr.
Dostlua gelince, onun douu daha yava olur.
O balangta o kadar ince yapl bir bitkidir ki bu
zayf sapn yanna ekilecek herhangi bir ak onu
mahvetmiye yeter. La Rochefoucauld: Kadnlarn
ou dostluktan az mtehassis oluyorlarsa, bunun
sebebi, ak tadan iin dostluun yavan olmasdr
diyor. Yavan? Hayr, fakat ilk zamanlarda ak gibi
kr bir duygu deildir. Kusurlar merhametsizce g
rlr. Dostluktan baka bir ey aranmyanm ruhun
da Titaniann krlnden eser yoktur. Onun iin,
ister erkek, ister kadn olsun, eek ba, eek ba
dr; dostluk, akta olduu gibi, onu baka trl
grmesine elverili deildir.
(*) T itan ia= S hakespearein Bir Yaz Gecesi Rya
s adl eserindeki kahram anlardan Obronun kars.
F. 6

82

DUYGULAR ve DETLER

O halde her eyi ak gren ve aralarnda cins


hibir cazibe olmyan iki insan arasnda dostluun
sk ball nasl doar.
Bz hallerde bu ballk tabii bir ekilde do
ar; sebebi de rastlanan insann sk grlmiyen va
sfta oluu ve yle kabul edilmesidir. Akta olduu
gibi dostlukta da birden yakalanmak vardr. Bir ba
k, bir .gr, bir glmseme bizimle ayn fikir ve
duyguda birini meydana koyar. Gzel bir hareket
yksek ruhlu bir dost bulmu olduumuza bizi inan
drr. Nasl ak akla balarsa, dostluk da dostlukla
balar. Hatt dostluun byle yldrm gibi ni ol
mas iin seilen dostun her zaman grlmiyen va
sfta olmasna bile lzum yok; nk vasf takdiri
adama gre deiir. Bir gen kz dier bir kzn sr
da. gezme ve alma arkada olarak ok houna
gittii halde bir nctis her bakmdan ondan holanmyabilir. Tesadf ruhta evvelden teesss etmi
bir ahenk meydana korsa, dostluk kendiliinden do
ar.
Fakat, bz mstesna haller hari, byle bir rast
lamann devaml balar yaratmamas ihtimali ok
tur. Yuva kurarak akn devamna yardm etmek
ne kadar iyi ise, doan dostluun da bu eit mec
buriyetle karlamas faydaldr. hsan kalbi tem
beldir. Herhangi bir mecburiyet, domakta olan bir
duyguyu kamlamazsa, Hep ayn eyleri sylyor...
Sk sk ayn'Hikyeleri anlatyor... ok alngan... Da
ima ge kalyor... ok can skc... Durmadan szla
nyor... gibi hiten sebeplerle ve haksz olarak bir

DOSTLUK

83

birinden abucak bkmak vkidir. te kolej, alay,


ordu, gemideki gibi bir arada olu mecburiyetine bu
yzden ihtiya vardr. Btn bu teekkllerde be
raberce bir eit aile kurmak zoru vardr ki dost
luun domas iin ok iyidir. nk bu mecburi
yette insanlar birbirini daha iyi lmesini ve bir
birine tahamml etmesini renirler. Size bir ds
tu r tavsiye edeyim: Her insann tannmakta ka
zanc vardr.
Bununla beraber, tesadf zerine kurulmu dost
luklar mutlaka gerek dostluklar deildir. Abel Bon
nard: nsan bir dost bulamaynca biroiyle m
teselli olur diyor. Gerek dostluk daha salam bir
seim ister. Montaignein La Boetieye yalnz sevgisi
deil, ayn zamanda takdir ve saygs da vard. On
da her zaman grlmiyen bir ruh sezdi ve bu ruha
olduu gibi kendini verdi. Her kadnn, her erke
in, takdir ettii eye byle balanmak kabiliyeti
yoktur. Bzlar her eit stnl kskanr ve fa
ziletlerini taklide alacak yerde, asl bir karakte
rin kusurlarn meydana koymya abalarlar. Bzlar da berrak fikirli insanlarn haklarndaki hkm
lerinden ekindikleri iin, daha az ey arayan cemi
yetlere balanmay tercih ederler. Dostluk ancak,
insanlarn henz insandan irendirmedii, halk ara
snda byk ruhlu, yksek fikirli ve sevimli kim
selerin bulunduunu, sanarak veya bilerek onlar
aramaktan yorulmyah ve onlar daha bulmadan
seven insanlara vergidir
B o n n a ; t a m a m i y l e Stendhalvri olan bu

84

D U YGULAR ve DETLER

cmlesine ben de bir dnce katmak isterim: Bir


insana sevgiyle balanabilmek iin, yukarda sz
geen dostlua kabiliyetli insann, o yksek vasf
yannda sevimli birka kusuru da olmas faydasz
deildir. Kendilerine glmek mmkn olmyan in
sanlar tamamiyle sevemeyiz. Tam bir mkemmeli
yette, kalbi ve fikri yldran ve insani olmyan bir
ey vardr ki, hayranlk yznden saygy dourma
sna ramen, ylgnlk ve mahcubiyet yznden dost
lua yanatrmaz. Biz byk bir adama, kendisini
insana yani bize yakn klan iptillarndan dolay
daima m innettar kalrz.
Dostluun douu hakknda sylediklerimizi bir
toparlyalm: Bir tesadf, bir bak, bir kelime, ya
bir ruh ve karakter yaknln, ya da aksini mey
dana koyar. Yerinde bir mecburiyet veya kuvvetli
bir irade bu ilk sempatiye bymek, kuvvetlenmek
imknn verir. Nihayet birbirine srlarn sylemek
devresi gelir. Bu yabanc ile et balariyle bal bu
lunulan insanlardan bile daha fazla bir fikir serbestiyeti tesis edilir. te size dostluun ilk tasla.
Bununla beraber, bir insann menfaatle hareket
edip etmediini anlamak da her zaman kolay deil
dir. nk bu alanda becerikli olanlar ii ustalkla
idare ederlei. u konumay bir dinleyin:
Kocas:
B?.. lere kar nazik ve sevimli ol diyordu.
Kars:
Niin? ok can skc insanlar. Senin de on
lara ihtiyacn yok...

DOSTLUK

85

Hi zeki deilsin; evet imdi yok, ama er


ge tekrar vekil olduu zaman olacak. Bu da mu
hakkak. imdi iktidar mevkiinde deilken kendisi
ne gsterilecek sayg ve itibardan daha fazla mte
hassis kalacaktr.
Bu hesaba hayran olan karas:
Haklsn, diyor; bu ona daha dosta gele
cektir.
Doru, bu ona daha dosta grnyordu, fa
kat dostluk deildi. Tabiatiyle her cemiyette birbi
rine faydas dokunabilecek iki insan birbirine ya
knlatran, hesaba dayanan dostluklar da vardr.
Byle dostlar birbirine sayg gsterir veya daha ok
birbirinden ekinirler. Birbirine faydalar dokunur,
ltuflarda bulunurlar: Ona eref niann verece
im, ama gazetesi de beni rahat brakacak
Dostlukta byle hesaplar yoktur. Bununla be
raber bu szden frsat dnce dostlarn birbirine
yardm etmiyecekleri veya etmek zorunda olmaya
caklar mnasn karmayn. Onlar da yardmlar
lar, fakat o kadar tabi bir ekilde ki her ikisi de
yaplan hemen ve samimiyetle unuturlar veya unut
mazlarsa da, hibir kymet vermezler. Zavall La
Fontainein kendisini evine almay teklif eden dos
tuna syledii gzel ve ak sz hatrlai'smz: Ben
de sana geliyordum. Byle dostlardan phe edi
lemez ve edilmemelidir. Yardm eden bundan gurur
da duymya kalkmamal. Biz insanlar o ekilde ya
ratlm adr ki bakasnn zayfl, bizde, hatt en
iyilerimizde bile, kuvvetli olduumuz hissini uyan

86

DUYGULAR ve ADETLER

drr ve en iten gelen acma duygumuza tarif edemiyeceim bir gururlu zevk katar. Bu yzden yine
zorla La Rochefoucaud: En iyi dostlarmzn fel
ketlerinde, houmuza giden bir taraf buluruz diyor.
Mauriac da Tara adl eserinde, Sanrm, fe
lkete uryanlara yardm etmek isteriz, fakat sa
lonlarndaki asma saati satmadan muhafaza etme
lerine de raz olamayz diyor.
Sen bahtiyar olduka, ok dostun olacaktr; za
manlar ktleyince, kimse kapn almyacaktr.
Hayr, insan ac gnlerinde yalnz kalmaz. O gn
lerde felketinizin manzaras karsnda zevk almya gelen fenalar yannda, buna takaddm eden saa
detiniz dolaysiyle sizden bkk boyunla uzak du
ran, fakat kendilerini ac gnlerinizde size daha ya
kn hisseden zavalllar da vardr. Bahtsz Shelleyin
henz tannmad zamanlarda bile parlak Byrondan daha ok dostu vard. Kafasnn iinde en ufak
bir menfaat dncesi saklamadan iyi gn dostu ola
bilmek iin ok byk bir ruh asaleti ister.
O halde fedakrlk dostluun bellibal vasfla
rndan biridir, diyelim ve buna unu da katalm:
Yardm edebilecek durumda bulunan dostun vazi
fesi, tekinin kaygsn hissetmek ve onun isteme
sine meydan brakmadan yardmna komaktr. Dos
tunu zevk verdii ve saygya deer olduu iin gr
mek ho J5ir eydir. Ona yalnz menfaat kaygsiyle
balanmaksa ok acdr. Hem bu, ona yasaklanm ak
tan baka bir ey olmaz. Biz de, elimizde olduka,
onlarn arzularn evvelden kefedip yerine getire

DOSTLUK

87

lim de onlar bu yaltaklanmaktan kurtaralm. Belki


de zenginliin ve kudretin biricik gerek gzellii,
byle bakalarna mtemadiyen zevk verebilmek imknmdadr.
Fedakrlktan sonra, karlkl sayg bana dost
luun dier esasl vasflarndan birisi gibi geliyor.
Sahi mi? diyeceksiniz. Benim sayg gstermedi
im. fakat sevdiim dostlarm oktur. Sayg gster
mek baka, sevmek baka bir meseledir. Hem ben
bu dostlarma onlar saymadm bile aka syle
rim. Bana bunda bir yanl veya daha ok geree
tam uymya bir dnce var gibi geliyor. Evet, he
pimizin kendilerine ac hakikatleri olduu gibi sy
lediimiz dostlarmz vardr; hatt byle bir akl
a dayanmyan dostluk da gerek saylamaz. Yalnz,
bakas tarafndan yapld takdirde kzabilecei
miz tenkidlere bir dost tarafndan yaplnca dayanabiliyorsak, bu daha ziyade onun bu tekidler d
nda ve daha nemli noktalarda bizi saydn bil
diimizden tr deil midir? Bununla onun bizi ne
faziletli, ne de akll bulduunu sylemek istemi
yorum. Bu sanldndan daha da kark bir itir.
Benim sylemek istediim udur ki. o, her eyi he
saba kattktan, gerek kusurlarmz, gerek vasflar
mz iyice ltkten sonra bizi semi, daha dorusu
bizi tercih etmitir.
Anlalmas ok nemli olan bir nokta da sami
miyete yol aann sade bu karlkl sayg olmas
dr. Bizi seven veya sayandan gelen her eyi kabul
ederiz. nk biz onun takbihini kabul ederken,

88

DUYGULAR ve DETLER

kendimize olan ve yokluu hayat zindan eden, g


veni kaybetmeyiz. Yazarlar arasnda grlen o g
zel dostluklar ancak bu eit duygularn birbiriyle
karmasiyle mmkn olmutur. Louis Bouillet,
Flaubert'i dehetli tenkid ederdi; hem de onu hi
krmadan; nk Bouillet onu stat olarak kabul
ederdi. Flaubert de bunu bilirdi. Yalnz Allah bizi,
samimiyeti, sade cesaretimizi krmak, btn endi
esi, bizi aleyhimizde sylenen szlere kar koru
mak olan samimi dost tan esirgesin! Bu gibi dost
lar yalnz aleyhimize sylenen szleri duvarlar, le
himizde sylenenleri iitmiyecek kadar garip bir
sarla mpteldrlar. Allah bizi alngan dostlar
dan da korusun! nk byleleri de kendilerini sev
diimizi, hayatn ise g olduunu, insanlarn garip
garip hevesleri bulunduunu, zamann da ok ksa
olduunu anlvacak yerde, mrlerini bizi gzetle
mek, duygularmzn ve hiddetlerimizin tezahrle
rini ktye yormakla geirirler. Alngan bir insan
dan hibir zaman iyi bir dost olamaz. Dostluk, top
tan yayan veya toptan len tam bir gven ister.
Bu gveni durmadan incelemek, sarslmaktan koru
mak, azalnca arttrm ak ve kuvvetlendirmek mec
buriyeti olursa,* o zaman dostluk hayata akn ge
tirdii azaplarn hepsini getirir; hem de bu dostluk
ta akn ne kuvveti, ne de o azaplara bulduu a
reler vardr. Peki, ya bu gven itimada lyk olmyan birine kar beslenmise? diyeceksiniz. Ne ya
palm? uerek bir dostu aldat maktansa, yalanc bir
dost tarafndan aldatlmay ben daha iyi bulurum.

D OSTLUK

89

Sonsuz bir gven, iinizi olduu gibi dkmiye


yol aar m? Gerek dostluun sr amadan devam
edeceini sanmyorum. Demin dostluun gerek ga
yelerinden birisinin kalblerin derinliklerinde r
yen duygular meydana, hayata karmak olduu
nu sylemitik. Dostumuzun saygs gerek benli
imiz iin deil de sahte benliimiz iinse, o say
gnn ne deeri olur? Konuan iki kii, mterek
htralarnn yaad derinlerdeki tabakaya inemez
lerse, konumalar abuk canszlar ve biter. Fakat
dostluk yznden yaplan derin bir sondajn dokunmasiyle, srlar kayna hemen fkrr. Hibir ey,
o na kadar ksr olarak devam eden bir konuma
dan sonra, bu menbadan gelen serinlii sezmek ka
dar ho deildir. Yalnz srlar saklvabilmek kolay
deildir. ok zeki olmak ister. Bir konuma srasn
da, herkese bilinmiyen bir hakikati meydana vura
rak parlamak kolay olur. nsan, sylivecei ok eyi
olmazsa, gizli ve nadir bilgilerle herkesi az ak
brakmak sevdasna kaplabilir. te o zaman srlar
safiyetle, hem de aa vurmak dnlmeden, mey
dana konmu olur.
Kimse nmzde, yokluumuzdaki gibi konu
maz. nsanlar, arasndaki dostluk da sadece bu kar
lkl aldatmaya dayanr. Her insan, dostunun ken
di yokken hakknda sylediklerini bilse, pek az dost
luk kaindi. Bunu yazan Pascal'dir. Proust da. Bi
rimiz tekinin kafasndaki hayalimizi bir an grsek,
hayretten dona kalrz diyerek ayn dnceye ka
tlyor: Ben de, deil nnde gelenin, hatt kendi

90

DUYGULAR ve DETLER

sine kr sevgi besliyeplerin kafasnda da grse yineaar, derim. te bundan faydalanarak, kt insan
lar, yalan sylemeden, doru fakat tedbirsizce sy
lenmi szleri ilgililere tayor ve en gzel duygu
lar bylece ldryorlar.
Bunu nliyecek arelerin unlar olduu akla ge
liyor:
1 ok gizli kalmas gereken tehlikesi byk
srlar, ancak meslek icab sr dinliyen papaz, dok
tor gibi adamlara amalyz; ben bunlara romancy
da katacam. nk o, srlarn arlndan sanat
sayesinde yazlarnda, onlar trl ekiller altnda
syliyerek kurtulduu iin dili sk bir adamdr.
2 Bakalarnn hakkmzda syledii gerek
doru, gerek yanl szleri getirip yetitirenlere kar
ok sert davranmalyz. nk bu szler ya zer,
ya da ara aarlar. Byle durumlarda yaplacak do
ru bir hareket var: (Doruluu hibir zaman tahkik
edilemiyen) o szleri sylemi olanlarla deil, on
lar bize yetitirenlerle derhal bozumak.
3 Her durumda dostumuzu mdafaa etmeli
yiz. Bu da tabi ak olan hakikati kabul etmiyerek
deil, nk dostlarmz evliya deil ya, onlar da,
hatt bzan ok byk kabahatler iliyebilir fakat
o kabahat yannda onun esas olan deerini belirte
rek yaplmaldr. Bir kadn tanyorum ki dost ola
rak semi olduu insanlar nnde ktlenince' sa
dece dostumdur der ve daha fazla mnakaaya ya
namaz. te doru hareket buna denir.
Bylece ok nemli olan u dnceye varyo-

DOSTLUK

ruz; Dostluk, tpk evlenmede olduu gibi, bir sz


verme iidir. Abel Bonnard'm tarifi de bunu gs
terir: Dostluk, tabiatinde tr dierleri arasn
dan ayrdmz ve son olarak tercih ettiimiz bir
varln kesin seiminden ibarettir. Buna ok ya
kn olan Alain'in tarifi de u: Dostluk insann ken
di kendine verdii hr ve mesut bir szdr. Bu sz
tabii bir yaknl, daima menfaatlerin, rekabetlerin
ve tesadflerin zerinde kalacak olan hi bozulmaz
bir anlama haline getirir. Sonra da unu ilve edi
yor: Buun iin inat bir karar gerektir. Yoksa,
i ok kolay olurdu... Dostluk kadran saate baklr
gibi kontrol edilir, scak veya souk derecesine gre
sevilir, yani tesir geince hibir ey kalmazd. Miisbet kafal bir adam, Duygular msbet olaylardr
der. O halde byle bir adamn gzel bulduu dost
luk kontratn formlletirelim: Hdiseler yle icap
ettii iin dostunum; bu bir keyif meselesidir, ben
hibir ekilde sz veremem. Bir sabah, belki yarn,
senin "hayatnda artk yerim olmadna inanveririm. Bunu sana da sylerim. Bu szlerin mnas,
her memlekette sevmemektir. Byle ey olmaz;
dostluk art istemez; insan bir kere dost oldu mu,
her zaman dosttur. Buna da ahlk isyan edecek
tir: Peki, ya dostun buna lyk olmadm isbat
ederse, onu zindana, daraacna kadar m sevecek
sin? Elbette... Stendhalde, Julien'le daraacna ka
dar beraber giden dostu Fougetnin hikyesini veya
Kiplingde Bininci Adam adl iiri okuyun. O iiri
size iyi kt yle eviriyorum:

92

DUYGULAR ve DETLER

Hazreti Sleyman: Bin kii arasnda bir kii


Seni bir kardeten daha yl-ite m dafaa edecektir dedi.
Onu yirmi yl aryalm ; ekilecek zahmet ok deildir.
Bulursak ayet, azdr bilf.
Dokuz yz doksan dokuz kararsz,
Bizde her gn, herkes ne grrse, onu grr.
Fakat Bininci Adam dostlarm sever,
H att bir sr insan kaplarna hcum etse de.
Hediyeler, ziyafetler, hizm etler ve vaiter...
Bunlarla onu elde edemeyiz.
Dokuz yz doksan dokuz kii hakkmzda erefimize
Ve zenginliimize gre hkm verirler.
Fakat o... Ey oul! Eer onu bulduysa,
Sahilden uzaklarda korkm adan kazaya uryabilirsin.
nk yalnz Bininci Adam denize atlr,
Eer eni kurtaram adysa, seninle sulara gmlr.
Kesesini alrsan, aldr bile etmez:
Onu boaltrsan, sana kzmaz.
Ve ertesi gn yine eskisi gibi gelir,
Evinde ac sz sylemeden seninle gevezelik eder.
Dokuz yz doksan dokuz dostun.
Dillerinden altn ve gm lf dmez;
Fakat Bininci Adam, bu vali allahlara.
Dost setiklerini feda etmez.
Onun haklar enindir, senin haklarn onun,
Senin sesin onun sesi, evi senin evi,
ster hakl, ister haksz olsun,
Ey oul! sterim ki, onu her zaman m dafaa edesin.
Dokuz yz doksan dokuz uak
Gzden dtn veya gln olduun zauan seni brakr
Fakat Bininci Adam daraaona, belki de tesine kadar
seninle gider.

$**

DOSTLUK

93

Bininci Adam ite byledir... Ya Bininci Kadn?


O da mevcut mu acaba? imdi bunu inceliyeceiz
ve iki ksmda greceiz: Kadnlar arasnda dostluk;
kadn ve erkek arasnda dostluk.
Kadnlarn birbirlerivle dost olabildiklerine ha
yata bir gz atmakla inanabiliriz. Yalnz una iaret
edelim ki gen kzlarn dostluu, gen erkeklerinkie nazaran ok daha ihtirasl ve frtnal oluyor.
stelik onlarda crm ortakl, rakiplere kar m
terek cephe gibi hususlara da daha ok rastlanmaktadr. Bu sz edilen rakipler de trl trldr:
ok zaman aile olur; bzan da dman bir millet
gibi telkki edilen ve btn kadnlarn bu mterek
dmana kar yardmlamas gereken topyekn er
keklerdir. Nihayet bzan da dier bir gen kz grupu olur. Ben bu crm ortakl ihtiyacn, gen k
zn erkee nazaran daha zayf bulunmas ve cemi
yetin onun zerinde daha geni bir tazyik yapmasiyle izah ederim. 14 nc yzyl kz, fikrini mte
madiyen kurcalyan dnceler hakknda ailesine
hibir ey syliyemezdi. Bu yzden bir srdaa ih
tiyac vard. Sizi bir kere daha Balzac, onun ki
Gelinin Htralar adl eserini okumya davet edi
yorum.
Eer gen kz gnn birinde evlenir ve kurdu
u yuvada bahtiyar olursa, bu yeni ba gen kz
dostluunu hi olmazsa bir zaman iin ldrr. Kuv
vetli iki duygu yan yana yayamaz. Tersine, yuva
bahtiyar' olmazsa, srdalar tekrar yerlerini alrlar

94

DUYGULAR ve ADETLER

ve bu sefer crm o rtakl a rtk aileye deil koca


ya kar y n etu r. 'rehijs-eli erk e k m e u n e kar
o briKte cephe a lm a k fikrine, h a y a tlar boyunca
sacm kam icadn oktur, h u dayanm a ayn aaam a goui v e rd ik leri gne k ad ar kuvvetim sakiar.
K arasnda h ib ir gizli tk ir om adan, kendisinin a e
sevebilecei b ir erk ek le bir dostunun b a n y a r Oldu
unu gornnye day an ab ilm ek iin bir kadnn yunset
bir ru n sahibi om as ve ked z saadetine in a n
mas lazm dr. Baz k a d n la r herh ald e y a ra d lla rn
daki k u su r yznden, ken d i lehlerin e om ak zere
hem en bozmay tem enni etm eden byle sevim elere
tanam rnui euem ezer. U n la r bir erkei e k e k ornugu
iin deg, d i er b ir kad n n oim asu diye ste n e r.
Bu duygu o y u n arm n neticesi o larak aan n sbeten
d ah a az rol oynad cem iyetlerde k a o n a r ara sn
daki d o stlu k lar d ah a koayca k u ru lu r, lveseia A m e
n n a da, e rk e k le r k a d m a A vru p alIlard an d a h a az
m egul olurlar. A m erikal kadnlarca erkei em e e t
m ek h a y a tla rn d a d ah a az y e r tu ttu u i, bu on
lar kaum dostluuna d a h a m sait klar.
K adn ok y k sek b ir r u h ve fik ir sahibi olduu
zam an en m kem m el dostlua k ab iliyetli oluyor.
B unun en gzel rn e i M adam e de bevgne ile vadam e de L a F a y e tte aracndaki nefis d o stlu k tu r ki
bu iki n l kadn d ah a genliklerinde b irb irin e ba
lam , hi bitm eden ve ku v v eti azalm adan lm e k a
d a r su rm u st r. A ra la rn d a ekim e olduysa, bu srf
kim in tekini daha ok sevdiini anlam ak iin ol
m utur. Benim sizi daha ok sevdiim i h a y a tm bo

DOSTLUK

95

yunca ve kalemimin gc yettii kadar iddia etme


me raz olmalsnz, gzelim!
Madame de Grignan'in bu dostluu kskand
na geei'ken iaret edelim. Zaten aile her zaman ok
heyecanl dostluklar kskanr. Bu da kolayca anla
lr; nk dost, aileye kar bir srdatr. Bir ka
dnn, evlenecei erkein dostlariyle arasn bozmas
klsik bir olaydr. Yalnz, evlenme mnasebetiyle
sylediimiz gibi, tamamiyle erkekvri bir konu
ma tarz vardr ki her zaman erkekleri ekecek, he
men btn kadnlarn cann skacak ve (ak nasl
bz hususiyetleriyle dostluu alt ediyorsa) bu olay
da dostlua aktan bylece intikam almak imknn
verecektir. Dramatik eserler yazanlar, koca ile ka
rsnn sevgilisi arasnda kurulan dostlukla durma
dan alay etmilerdir. yi ama, bunun komiklik ne
resinde? Bu iki adamn birbirine syliyecek sevgili
ile metresinden daha ok eyleri olduuna phe
yoktur. Birbirlerinden samimiyetle holanrlar ve
ekseriya, bz mnasebetlerin dayanlmaz sknts
na yalnz kocann mevcudiyeti tahamml ettirir. Bu
o kadar dorudur ki koca, rolne devam etmek is
temez. seyahat veva boanma ile ekilirse, sevgili
siyle metresinin birbirinden derhal ayrldklar ok
zaman grlmtr.
*
**
Bylece u g meseleye gelivomz: Kadnla er
kek arasnda dostluk mmkn mdr? Sonra ma
hiyet itibariyle en gzel erkek dostluklariyle ayn

96

DU YGULAR ve DETLER

olabilir mi? Bu suallere ok defa menfi cevap ve


rilmitir. Byle mnasebetlerde hi ehvet olmaz
olur mu? deniliyordu. Bir an olmad kabul edilse
bile kadn (hatt en az uh olanlar ele alsak) er
kekte byle bir his uyandramamaktan mteessir
olmaz m? Bir erkein bir kadn yannda dostluun
istedii serbestiyet iinde bz bz arzu ateiyle
yanmadan yaamas en tabi duygulara tamamiyle
aykrdr. Eer bu arzuya yakalanrsa, o zaman da
ihtiras makinesi derhal harekete geer.
Kadn elde etmek iin erkek samimiyeti elden
brakr. Kskanlk ie karr ve ruh anlamalara
varmak iin dostlua lzm olan skn ve huzuru
fikrin elinden alr. Dostluk gven ister, fikirlerin,
htralarn ve, mitlerin birletirilmesini ister. Ak
ta ise gven yerine hoa gitmek arzusu hkimdir.
Fikir ve htralar endieli ve ekingen bir ihtiras
kalburundan getikleri iin gerekten uzaklarlar.
Dostluk emniyet, ketumiyet ve incelikle; ak ise
kuvvet, zevk ve korku ile beslenir. Akta nemli
boboazlklar zararsz aldatmalardan daha kolay
lkla ho grlr. Dostluun deeri olan rahata
teslimiyetin yerini akta sevileni kaybetmek korku
su alr. Byk bir ihtiras iinde, fikr uyuma, an
lama ve msamaha gibi vasflar kimin aklndan
geer? Olsa olsa hi sevmiyenlerin veya artk sevemiyenlerin...
Bu iddialara misallerle cevap verilebilir. Edebi
yat tarihifde ,hatt sadece tarihte kadnlarla erkek
ler arasnda ok temiz dostluklar tanrz. Deminki

D O STLU K

97

muterizler: Bu dorudur, fakat bu dostluklar eksik


ve hayal sukutuna uratan vaziyette toplyabili-iz diyeceklerdir.
Birincisi zayflarn dostluk taslaklar ki cesaret
sizlikten tr his erevesinden dar kmaz.
Proust, kadnlarn igdleriyle hemen kefettikleri
ve ok kola^llka karlarnda susta tuttuklar bu
kuvvetsiz, cesaretsiz erkekleri gayet gzel tasvir et
mitir. Bu romanesk ruhlara, onlar birka mfik
cmle ltfederler, onlarn ,yapacaklar zararsz bir
iki harekete de gz yumarlar. Onlara dost adm ta
karlar, ama bir sevgiliye de daima feda ederler.
Rousseaunun, Joubertin, Amielin sevgililerini d
nn.
Byle vaziyette bzan kadnn da romanesk ol
duu vkidir; o zaman kane dostluklar kuru
labilir. Bunun klsik misali de Madame Recamiernin hayatdr. Aka benzer dostluklar, sahneye bir
gen, mesel bir Chateaubriand kt m, sner ve
devam ettikleri mddete de uzun ve skcdrlar.
knci grupta, ak an geirdikleri iin dost
lua snm ihtiyarlar bulacaz. htiyarlk, erkek
kadn arasndaki dostlua en msait adr; acaba
neden? nk onlar artk erkek veya kadn olmak
tan kmlardr da ondan. Onlarda ateli gnleri
nin htralai'iyle kskanln mcerret fikrinden
baka bir ey kalmamtr. Bununla beraber, tamamiyle fikr olan bir dostlua melnkolik bir gzel
lik katmya bunlar belki de yetiir.
Bzan dostlarn birisi ihtiyardr; o zaman duF. 7

98

DUYGULAR ve ADETLER

run daha gleir. Bununla beraber ahlk kuralla


rna aldr etmiyen ve kur yapmaktan holanan m
tekait genler (Byronla Lady Melbourne), gen ka
dnlar ve kurnaz ihtiyarlar (Kralie Victoria ile
Lord Melbourne) arasnda gzel dostluklarn kuru
labilecei akla gelebilir. Yalnz hemen her zaman
daha yal olan, tekinin souk davranmasndan t
r (Walpolele Madame du Deffad arasnda oldu
u gibi) ac eker. Gerekte, byle mnasebetlere
dostluk adn vermek ,-oiduka hatal olur; nk
biri mitsiz bir sevgiyle yanar, tekisiyse ona kar
scak, fakat ilgisiz hareket eder.
inde tatllk, fakat ayn zamanda yeknesaklk
havas esen nc grupa da, biribrleriyle bozu
madan ak safhasna geebilmi olan eski klar
koyacaz. Kadnla erkek arasndaki dostluun b
tn ekilleri arasnda en tabisi budur. ehvet tat
min edilmi, fakat htras hl yayan tam birle
me yznden, bu iki insan artk birbirleri iin ya
banc deildirler. Gemi duygular, ehvet ve ks
kanln korkun tesirlerine kar onlara muafiyet
vermitir. Artk onlar bambaka ve daha erkeke
bir sahada birlikte harekette hrdrler ve birbirle
rini azlasiyle tanmalar yznden de dostluun her
zamanki hududunu aarlar. Bu da gsteriyor ki er
kekle kadn arasndaki dostluk mmknse de, sf
dostluktan tamamiyle farkl kark bir duygu ol
maktan kurtulamyor.
Ahlklar kane dostlua ite bu noktalardan
hcum ediyorlar. Buna kar yaplacak mdafaa hi

DO STLU K

99

de g deil. Kadnla erkek arasndaki ilgileri yal


nz arzu zaviyesinden grmek dar bir dnce eseri
olur. Bu iki cins arasnda fikr konumalar ve an
lamalar yalnz mmkn deil, ayn zamanda iki er
kek arasnda olduundan ok defa daha kolaylkla
teesss eder. Gcethe ,bir yerde: Genler arasndaki
dostluk, kz grenm'eyi, olan da retmeyi sevdik
leri zaman, ok gzel bir eydi der. Bakirelerde
grlen merak, fikr bir grn altnda gayriuuri
bir arzu olarak m telkki edilecek? Bu arzu fikir
leri kamlyor, bo gururlar sndryorsa, yle te
lkki. edilmi ne zarar var? Kadnla erkek arasnda
ibirlii ve hayranlk rekabetten daha tabidir. By
le dostluklarda, kadn ikinci rol hi zlmeden ka
bul eder ve erkee, ondan uzaklat takdirde hi
bir zaman bulamyaca bir fikir kuvveti ve cesa
reti verir.
Byle akllca bir dostluk iki genci evlenmiye
gtrrse, belki o zaman aralarnda ihtirasn btn
kuvvetine sahip, fakat katiyetsizliinden uzak kal
m bir ak doacaktr. Birlikte almak iftin ha
yatna sabitlik getiren bir unsurdur: tehlikeli hl
yalar ortadan kaldrr ve bo vakit brakmamakla
muhayyeleye disiplin verir. Birok mesut evlenme
lerin birka yl iinde gerek dostluklara nasl inti
kal ettiini gsterdik; hem de saygnn ve ruh an
lamasnn btn vasflarna sahip ve bu yzden bi
rinci snf olan bir dostlua...
Kar koca olmadan da, bir erkekle kadnn bir
birine emin ve deerli srda olmalar katiyen im

100

DUYGULAR ve DETLER

kansz deildir. Yalnz dostluk akn yerini hibir


zaman alamaz, ngiliz romanclarndan Lawrencein
evrak arasnda bir gn bir kadna yazm olduu
merakl ve olduka da sert bir mektup bulunmu
tur. Kendisine fikr bir dostluk teklif eden bu ka
dna, Lawrence yle cevap vermi: Kadnla erkek
arasnda dostluk, esas duygu olabilmesi itibariyle,
imknszdr... Hayr hayr, duygunuz tam olmadk
a, yani sizde mevcut (ruh ve cins) iki temayl
arasnda hayrl bir uyuma bulunmadka ve im
diye ,kadarki dostluklarnz gibi ksm bir duygu
kaldka sizin dostluunuzu istemem.
Lawrencein hakk vardr ve tezi gelitirilmiye
lyktr. Ben de onun gibi yalnz fikr veya yalnz
hiss olacak basit bir dostluun bir kadnn hayat
tnda temel bir duygu olamyacan sanyorum. Ka
dnlar kendilerinin bile tahmin etmedikleri kadar
vcutlarna baldrlar. Cins bir arzu ile sevecek
leri erkek hayatlarnda daima birinci yeri alacak
tr ve bu erkek isteme, aralarnda en mkemmel
ruhi bir anlama mevcut olan dostlarn bile ona
feda edeceklerdir.
Bir kadn iin en tehlikeli ey, hissi bir dost
lua ehvet katmak, dostuna kar cilveli hareket
etmek ve cins arzusunu fikirleri gerisine saklamak
tr. Bu oyuna ses karmadan let olacak bir erkek
iins 'b u daha da tehlikelidir. nk erkek byle
bir oyunda, mesut aklardaki o kendine olan gzel
gveni bulmaktan uzaktr. Valry: Akn gerek
deeri, insana verebildii genel hayat kuvvetinin

DOSTLUK

101

artmasndadr der. Akn bo ve beyhude bir gl


gesi olduka, fikr bir dostluk, tersine, bu kuvveti
azaltr.
Kadm elde etmiye yakn bulunan, fakat bunun
imknszln da tahmin eden bir erkek kendinden
phe eder ve kuvvetini krlm hisseder. Yine
Lawrence mektubunda: Bu nazik durumlu dostlu
u kabul etmiyorum... Bu benim istediim ekilde
hareket etmeme engel oluv> diye yazyordu.
Kadnla erkek arasndaki bu kark dostluk me
selesinin hi olmazsa iki hal aresi vardr: Birin
cisi, akla dostluun karmas, yani bir kadnla er
kek arasnda hem ruh, hem de cins ban teek
kl; kincisi, herbirinin baka tarafla tamamiyle
normal bir cinsi hayat olduu halde kurulan dost
luk. Bu son ekilde, tatmin edilmi olacak olan ka
dn, dostluu saman altndan su yrtr gibi gizli
gizli eksik bir ak ekline doru kaydrmya almyacaktr. Yine Lawrence: Tam olmya aln,
yoksa benim de, btn erkeklerin de nefret ettii
miz o blnm sun kadn deil. Tam olmak, ite
btn mesele burada. O zaman ancak, kalbin hayrhahl iinde, sizinle dost olmak mmkn olacak
tr diyordu. Erkek veya kadn olduumuz halde
sanki skca bal bulunduumuz birer vcudumuz
yokmu gibi yaamya kalkmak hem lgnca, hem
de insani olmyan bir teebbstr.
*
imdi bize incelemek zere bir nokta kalyor:

102

D U YGULAR ve DETLER

Dostluun stn bir ekli olan statla mezi ara


sndaki ilgi. Demin sz arasnda dedik ki dostlukta
bile btn srlar syliyecek ekilde almak daima
mmkn deildir; nk akta olduu gibi, dostluk
ta da bir insan, yani- zayf bir varlk karsnda bu
lunulur. te bu yzden en kapal ve ekseriya en
derin insanlarda, daha az nazik bir baa, kendisi
ne daha tam ve daha emin olarak almabilecek, he
men hemen gayriahs bir dosta doru bir temayl
vardr.
Diyorduk ki bz aclar ve bz htralar, sin
dirmek iin onlar sylemek, sosyal hayata sokmak
gerektir. Birok erkek ve kadnlarda ehvetleriyle
vicdanlar arasnda ekime vardr. Bilirler ki filn
arzuyu sosyal nizama gre duymamalar gerek
mektedir; fakat buna ramen duyarlar. nsanlar me
deniyet ve cemiyet yoliyle, korkun tabii duygu ve
kuvvetleri alt etmilerdir; fakat bylece zincire vu
rulmu olan bu canavarlar kafesleri iinde yine ho
murdanr ve hareketleriyle bizi mahvederler. Bizler
deta Doktor Moreaunun talebesi gibiyiz: Kanunu
dilimizden drmeyiz, fakat ona uymamak arzusiyle yanarz.
Kadn ve erkeklerin ou, muhta olduklar
beer st srda ancak bir din adamnn yksek
ve gayriahs dostluunda bulurlar. tikad olmyanlara mesleklerinin ulviyetini duyan bz hekimler
byk yardmlarda bulunurlar. Bir hekim, hastas
nn itiraflarn, artc da olsalar, kendisine fikir
ve duygu hrriyetini salyan btl, itikatsz bir ob

DOSTLUK

103

jektifle dinler. Hekim Jung yle yazyor: Ben, biz


den yardm istemiye gelenlerin yaptklar hakkn
da hkm vermemeliyiz, demek istemiyorum. Fa
kat bir hekim, bir insana yardma borlu ise, o in
san olduu gibi kabul etmek kabiliyetinde olmal
dr, demek istiyorum. Ben buna unu da kataca
m: Bir hekimin artist olmas, hastalarn anla
makta filozof ve romancnn usullerini kullanmas
gerekir. Byk bir hekim, yalnz fikri vcutla de
il, vcudu da fikirle iyiletirir. O da gerek bir
ruh dostudur.
Romanc da. bz okurlar iin, onlar benlikle
rinden dar kararak iyi eden mehul bir dost
olur. Bir erkek veya kadn kendisinin bir canavar
olduuna inanmtr. Mcrim ve insanlara yakmvan hisler duymann verdii ac dnceler iinde
hkm srmektedir. Bir gn, anszn, gzel bir ki
tab okurken kendine benzer varlklar kefeder. Bu
onu hem temin, hem teskin eder; artk yalnz de
ildir. Duygular cemiyetlemi, nk bir ba
kas da ayn hisleri duymutur. Tolsto ve Stendhal'in kahramanlarnn birok genlere g engel
leri amakta faydalar dokunmutur.
Bza insan, dncesinin ynetimini kendi fik
rinden daha kuvvetli olduuna inand baka bir
fikre tamamen brakr, tekinin kuvveti karsn
da eilir, mnakaadan vazgeer. Onun artk yalnz
dostu deil, ayn zamanda bir stad var demektir
Ben, byle bir stada malik olmak bahtiyarlna
nail olmu bulunmam dolaysiyle size bu duygudan

104

D U YGULAR ve DETLER

bahsedebilirim: Bu stat filozof Alaindir. Bu sz


lerimle ne demek istiyorum? Her ey hakknda onun
gibi mi dnyorum? Katiyen. htiraslarmz de
iik olduu gibi, birok nemli konularda onunla
ayn fikirde bile deilim. Fakat onun fikrinden fay
dalanmay, beslenmeyi bir an bile kesmedim, hem
de kendim iin elverili bir itikatla. nk her dok
trinin anlalmasnda bir inanma unsuru vardr. Sizi
dmiye sevk edecek statlarnz ihtimamla se
in; fakat bir kere setiniz mi, onlar rtmeden
nce anlamya aln. nk gerek ruh dostlukla
rnda, gerek teki dostluklarda, sadakatle inan
yoksa, kurtulu da yoktur.
Sadakatle inan sayesinde,, kendinize yksek
fikirli insanlarla bir cemiyet, deta aranzda ruh
birlii olan bir aile kurmu olursunuz. Geenlerde
bana Montaignein dostu olan Grenoblelu bir odun
satcsndan bahsettiler. Bu adam, cebine stadnn
bir kitabn yerletirmeden katiyen seyahate k
mazm. Chteaubriand ve Stendhalin lmlerinden
sonraki dostlarn hepimiz tanrz. Byle dostluklar,,
ihtirasa kadar da gitse, yaatmaktan geri kalmayn.
Byk fikir adamlar sizi beraberlerinde ok yk
seklere kadar karrlar; orada siz de benliinizin
en iyi taraflarn -bulursunuz. Efltun veya Pascalle konumak iin, en gizli kapakl insanlar bile mas
kelerini aa indirirler. Gzel bir kitabn okunmas
arkas
lmiyen bir dialog gibidir: Kitap konuur,
ruhumuz cevap verir.
Bzan, kendimize stat olarak setiimiz insan

DOSTLUK

105

ne bir yazar, ne bir filozof, fakat sadece bir i ada


m olur. Onun etrafnda, onun emirleri altnda a
lan bir dost grupu teekkl eder. Bu i dostluk
lar da ok gzeldir; nk ama ayn olduundan
kskanlk bakmndan temizdirler; byle dostluk
lar miskin duygulara gelime imkn da brakmaz
lar. Gnn sonularn birbirine sylemek iin ak
am sevinle buluulup, kalbler avn mitle arpar,
ayn baarszlklara beraberce gs germek icap
eder. Bu gibi dostluklara ayn ite toplanan subay
ve mhendis topluluklarnda rastgeldik. Birok gen
lerin Lyautey, Roosevelt etrafnda toplandklarm
grdk. Burada patron un hkimiyeti kuvvet ve
ya korkudan domu deildir. O da, kendine gre
bir dosttur, hem de bzan ok dikkatli bir dost. O
herkes tarafndan canlandrc olarak kabul edilmi,
sayg gren ve bu mterek gzel dostluun kalbi
olan adamdr.
Daha nce demitik ki geni bir cemiyetin yayabilmesi iin bu cemiyetin ilk hcrelerden, yani
yuva ile aileden meydana gelmi olmas gerektir.
Nasl bir vcutta yalnz birletirici nesiler ve galar. deil, fakat ayn zamanda bunlarn hepsini bir
letiren asab hcreler varsa, cemiyetlerimizi de
bence yle dnmek, yani nce ailelerden meyda
na geldiini, sonra bu aileler arasnda onlar birbi
rine birletiren ve biroklarnn iine ayn zaman
da ince kollar uzatm bulunan dostluk ve hayran
lk hcreleri tasavvur etmek gerektir. Bylece ruh
ak, cins akn balar olan gergin iplikler arasn

106

DUYGULAR ve DETLER

da daha hafif, daha narin bir nesi rer ki onsuz


insan cemiyetleri yayamaz. Belki imdi zerine bir
medeniyetin dayand ve temeli sadakat olan o sev
gi ve gvenden rlm a, yava yava grmiye
balamsmzdr.

CEMYET ve MESLEK

CEMYET v e M ESLEK

Tli zaman ve mekn deimelerine ramen ev


lilik ve aile olduka sabit birer sosyal kurum ol
makta devam etmilerdir. Siyas ve ktisad kurumlarsa, bunun aksine olarak, bir trl istikrar kesbedememilerdir. nsiyaklarn hi yanlmyan mihanikiyeti bu sahada yeni birtakm vaziyetler kar
snda yolunu arm bir halde gibi grnyor.
Fizikilerin ve kimyagerlerin pek az bir zaman zar
fnda detleri ve mnasebetleri temelinden sarstk
lar bir devirde yayoruz. Vaktiyle insanlar fakr
zaruret iinde kvranm, yiyecek ekmek, oturacak
bir mesken ve bir tat bulamamlard. Fakat, o za
mana kadar malm olmyan bz kuvvetlerin ke
fedilmesi sayesinde, daha az enerji sarf etmek su
retiyle eskisinden daha ok servet "temin etmek im
kn hsl oldu. te, bu yenilikler, saadetler getire
cek birer unsur olmalydlar. Herhangi bir irade za
af yznden ve garip bir dncenin sevkiyledir ki
insan bzan dolu ambarlar karsnda alktan, iin
de kimse oturmyan bir binann yannda sokakta
kalarak souktan lr. stihsal etmesini baarrz,
fakat datma iinde muvaffak olamayz. cat etti
imiz ve durmadan biriktirdiimiz paralar bize kar
bir dman vazifesini grr, bizi istediimiz gibi ha
reket etmekten meneder. Eskiden arabalarn gemesi

110

DUYGULAR ve ADETLER

iin yaplm olan tahta kprler bugn kamyonla


rn ykn kaldracak kudrette deilse, basit insan
topluluklar iin kurulmu olan siyas sistemlerimiz
de onlar gibi belki ktisad hayatn tazyikine daya
nabilecek kudrette deildirler. u halde, bu sistem
leri batan kurmak lzm geliyor demektir.
Bu iin yle kolayca yaplabileceini sanmak
tehlikeli ve safdilne bir hata olur, yle ya, bir pln
ortaya atmak iin birka gnlk bir mesai kfidir.
Halbuki bir cemiyeti batan kurmak iin uzun yl
larn tecrbeleri, bkmadan yaplan tashihler ve ni
hayet pek ok strap ekmek icap eder. Hibir in
san kafas yoktur ki bu meselenin arz ettii sonsuz
istihaledeki mtalar kavlayabilecek kadar karihas
geni olsun. Haydi bunlar kavryabildi diyelim, hep
sine verilecek cevaplar ayr ayr bulabilecek mi?
1S25 ylnda, Avrupa bugnk kadar vahim bir buh
ran iinde rpnr, ameleleri isyan ederek fabrika
lardaki makineleri krar dkerken, o zaman ktann
yarm asr sonra nasl bir muvazene sistemine ula
acan tahmin etmek imkn haricinde bir eydi.
Sylenebilecek tek ey, Macaulayin syledii sz
d, yani gnn birinde Avrupada bir muvazenenin
meydana geleceinden ibaretti.
*
Modern devlet sistemini Montesquieunn izah
ettii oligariyi, monari ve demokrasi sistemlerin
den ayran en esasl vasf, bu yeni sistemde ktisad
vazifelerin en nemli mevkii igal etmesidir. Dev

CEM Y ET ve MESLEK

111

let bugn, vaktiyle husus messeselerin yapm ol


duklar bin bir vazifeyi de zerine alm bulunu
yor. Bu ykn bir elden br ele nasl ve neden
getiini kendi kendimize sormak hakkmzdr.
Fransann byk bir ksmnda bugn hl de
vam eden liberal iktisat sistemi, XIX. asrn sonlar
na doru salam bir makine halinde alyordu. Ar
zn her tarafnda bankalar kuruluyor, iftlik, dk
kn ve tezgh gibi birok messeselere dayanarak
insanlar servetin peinde kouyorlard. Vak bu in
sanlar serveti bir pln dahilinde takip etmiyorlard,
fakat her ne olursa olsun, bu milyonlarca varln
ihtiraslar, ihtiyalar, tedbirsizlikleri ve nedamet
leri sayesinde dnyada hi olmazsa bir muvazene
hsl oluyordu. Mamafih buhranlar da eksik olmu
yordu, hem de bugn olduu gibi arkasndan isiz
lik, iflslar, sukutlar vesaire gibi bir sr musibet
srkliyerek... Yalnz her buhrann iddeti ayn za
manda aresini de kendinde, beraberinde getiriyor
du. Her iin banda ^ulunan adam, daha evvel ge
lip geen buhranlar tetkik ediyor, maziye hrmet
ederek hareket ediyor ve eya fiyatlarnn insanlar
rktmiyecek derecede olduklarm mahede edi
yordu. Hi olmazsa Fransada zaman zaman kopan
bu frtnalara fazla korkulmadan kar konuluyor
du. Gemi deniz zerindeydi. Haddinden fazla ar
bir hamule yklenmiyordu. O zamann patriarkal
fabrikatrleri iin bankalara borlu vaziyette olmak
bir crm tekil ediyordu. Byle bir felket geldii
zaman ailenin yaay tarz deiiyor, sarfiyat tah

112

D U YGULAR ve DETLER

dit ediliyordu. sahasndaki mbrem ihtiyarlar,


ahs ihtiyalardan nce geliyordu. Daha dorusu
insan ile yek vcut oluyor ve iinde muvaffak ol
madka bahtiyar da olamyordu. nsann iine bu
derece balannda cidden beerin kudretini ve g
zelliini tekil eden mistik bir ey vard. O zaman
lar Fransada meslee ballk ve meslek erefi de
diimiz meziyetler herkeste mevcut olan faziletler
dendi.
Lyon ve Roubaix ehirlerindeki yahut Normandie eyaletindeki endstri messeselerinin byk
patronlar ticaret sahasndan rekabeti kaldrma!: iin
rakipleriyle birlemeyi asla akllarndan geirmez
lerdi. Kriz bagsterince, devlete iltica etmeyi ise
hibir zaman dnmezlerdi. Rakipleri onlar iin bi
rer dmandlar. Sosyal hayatta onlarla nadiren kar
lasalar bile, onlarla mecbur olduklar iin ve e
kinerek konuurlard. Bu patronlarn nazrlarla ve
valilerle olan mnasebetleri srf grev zamanlarnda
messeselerini himaye ettirmeyi teminden ibaretti.
Buna mukabil, devlet de ktisad meselelerle ura
mazd. Siyas partileri birbirinden ayran ey, men
faatlerden ziyade dn tarzlaryd. ktisad hayat
fertlerde husule gelen reaksiyonlara gre tanzim
edilir, bu reaksiyonlar da ok basit birtakm insi
yaklara-, bal olarak kendiliklerinden doarlard.
Birok nemli iler, ite cemiyetin bu kendi ken
dine inkiaf eden hayat sayesinde baarlabiliyordu.
Bu hususta tek bir misal vermek iin, Fransada tek
nik retimin halkn temin ettii yerlerde, binalar

CEM Y ET ve MESLEK

113

da, iyiliksever bz retmenler tarafndan tahak


kuk ettirildiini zikretmek kfidir. Reisleri ve vez
nedarlar orta halli kimselerden seilen karlkl
yardm cemiyetlerinin, hesaplarn gn gnne g
rebilmek iin pazar gnleri dahi cretsiz olarak a
ltklarn gryoruz. Bu cemiyetler hem devlete
mali bakmdan yk olmuyorlar, hem de mstakil,
drst ve emin birer sosyal kurum, birer sigorta
acental vazifesini gryorlard. ngiltere'de ve
Amerika Birleik Devletlerinde byle gzel kurumIarm oynadklar rol dier memleketlerdekinden de
bykt. Oralarda niversitelerin kendilerine ait
servetleri vard. Hatt hastaneler bile mal bakm
dan devlete bal deil, mstakildiler.
Anonim irket denilen ktisad kurumun inki
af, esasen birinci safhann bz unsurlariyle bir
likte devam eden (ve hl da devam etmekte olan)
ikinci bir safhann en ok dikkati eken taraf oldu.
Tahvilli irket parasz insanlara para bulabilmeleri,
modern tekniin icab olarak gittike pahallaan
makineleri elde edebilmeleri iin imknlar bahedi
yordu. Bu sayede kk aptaki kimseler byk i
lere atlabiliyorlard. Hissedarlar her tarafta bulu
nan ve mesul b ir reisi olmyan byk ticari teeb
bsler ite bu irketlere dayanarak geliebiliyor
lard.
Parann tedavl, tahvillerin piyasaya srlme
si, kt itira ve mbadelesi, ok gemeden, fabri
kalardan, madenlerden ve kk byk teebbs
lerden ok daha fazla para getirmiye balad. ler,
F. 8

114

D U YGULAR ve DETLER

insanlarn zor ve etin birtakm hareketleri yzn


den hemen hemen hi rabtas olmvan birer ame
liye haline geldiler. Btn mr mddetince sana
yici, tccar veya ifti sfatiyle bir insann ala
rak biriktirdii servet, o ana kadar, alma, yahut
koruma sayesinde hudutlanyordu. Fakat btir gn
geldi ki, tahvil mbadelesi sayesinde, bir kalem oy
natmak suretiyle kazanlan parann haddi hesab
olmamya balad. Bu hususta bz rakamlar zikre
delim: Birleik Amerika Devletlerinde, iki yz ir
ket memleketin servetinin %34 kadar tutan alt
m milyon dolar birlikte kontrol eder ve bu ir
ketlerin hepsi idare meclislerinin herbirinde de za
olan bin kiiden az odam tarafndan idare olunur.
Yeni yaplan incelemeler neticesinde, bu adamlar
dan hi deilse bazlarnn, bizzat idare ettikleri ta
ahht temettlerinin hesaplariyle hi de alkadar
olmadklar meydana kmtr. Bu ahslar, unvan
larna dayanarak borsada ve ticaret sahasnda kara
borsaclk yaparlar, dier hissedarlarn kazanlarn
az gsterebilmek iin bilnolar hazrlar, kanunla
rn vazettikleri vergi borlarn dememek iin zi
yan ettiklerini gsteren uydurma vesikalar tanzim
ederler. Bunlarn karsnda, yapt masraflara emin
bir yer ariyan insan ciz ve yardmcszdr. Mussolini diyor ki; Milyonlardan milyonlara inklp eden
sermayedarlarn taahhtleri korkun.bir ey oldu
Zira, taahhdn azameti insann imknlarnn hu
dutlarn amaktadr. lk zamanlarda maddeye h
kim olan ruhtu, imdi ise madde uha hkim olmu

CEM Y ET ve MESLEK

115

vaziyettedir. Fizyolojik olan bir ey patolojik olu


verdi.
Bahusus harbden beri ktisad hayat, daha ziya
de Almanyada ve Amerikada, zerinde bz hokka
baz bozuntularnn hkimiyet tesis ettikleri sihirli
ve bulank bir lem manzaras arz ediyordu. Vak
tiyle kendiliinden husule gelen reaksiyonlar, ahs
mteebbislerin merkeziletirilmi olmas yznden
kaybolmutu. Menfaat artk meslek erefinden nce
geliyordu. Devlet, bz memleketlerde istihsali korumya, bzlarnda ise tahdit etmiye alyordu.
Karaborsaclarn cehaleti, bilgisizlii, buhranlarn
nne geebilecek mekanizmann hzn kesiyor, dolaysiyle bu buhranlarn iddet kesbetmesine sebebi
yet veriyordu. Bir zamanlar deeri olan insiyakla
rn artk tesiri kalmamt. Bir kunduz ailesini bir
ktphaneye koyacak olursanz, bu hayvanlarn ki
taplardan setler yapmya altklarn grrsnz.
te tpk bu hayvanlar gibi, para tasarruf eden kim
seler de, ellerinde gittike eriyen ktlarn birik
tirmekte devam ediyorlard. Vak cemiyet, bz ha
reketleriyle, can ekimekte olan bir hayatiyeti kal
dn gsteriyordu, fakat ankiloz, hastala yakalan
m olan memleketlerde, yava yava canavarn b
tn mafsallarna kadar nfuz ediyordu.
Byk ilerin banda bulunan ahslar, ihtiyatl
davranm ve disiplini temin edebilmi olsalard,
vaktiyle kendiliinden husule geldiini sylediimiz
o reaksiyonun kayboluu daha az tesir ederdi. Ta
bi, efleri tarafndan kontrol edilen bir ktisad sis

116

DUYGULAR ve ADETLER

tem tasavvur olunabilirdi. Amerika Birleik Devlet


lerini gzden geirelim: Bu memlekette Wall Street
sokandaki mahir dalavereciler, 1930 ylndaki l
gnca fiyat ykseliine mni olmak yle dursun,
halkn bu cereyana kaplmasna gz yumdular. Yan
l kehanetler birbirini takip etti. deme imknla
rm incelemeden, yabanclara bor verme siyasetini
kabul ve tatbik ettiler. Alc milletleri bizzat tehiz
ederek onlarn borlarn demesini imknsz hale
getirdiler ve sanki mterilerini kendilerine dman
yapmak hususunda srarla siyasetlerine devam et
tiler. Mehur K rengerin muhasebe defterlerini bile
kontrol etmediler. Cumhurreisinin mavirlerinden
biri, Amerikann muhta olduu miiesseselerden
birinin de bir bankac okulu olduunu aka syliyebiliyordu.
Pek tabi olarak, hokkabaz bozuntular, o sihirli
kulelerinin yklmasna mni olamyacaklarn se
zince, iileri ve mterileriyle birlikte devlete mracaatte bulundular. Zira onlar nizamlarla, kanun
larla koruyacak, alma yerleri ihdas ederek kulla
nacak, paray idare edecek ve bu sayede husus messeselerin yerine mme hizmetleri vcuda getir
mek suretiyle buhrana son verecek olan devletti.
nc safha, devletilie rcu safhas olmutur. Bu
hdise, halk ktlelerinin ihtiyalar yznden ve ka
pitalistlerin sahadan ekilmesiyle meydana gelmi
tir.
Tasvi ettiimiz bu iktisadi yryn banda,
Montesquieunn, hatt Balzacn zamannda, bir ce

CEM Y ET ve MESLEK

117

miyet. yani uzv bir insan topluluu mevcuttu. Sa


ysz iftlikler, tezghlar, atelyeler, istihsal ettikleri
maddeleri birbirlerine satyorlar-, birbirlerini besli
yorlar ve bu cemiyetin muhtelif nesilerini tekil,
ediyorlard. Bz gruplar ise daha kark bir halde
idiler; sigorta ve yardmseverlik vazifelerini gr
yorlard. te cemiyetteki btn bu hcrelerin bir
lemesi, kafas, akl devlet tarafndan temsil edilen
ve millet dediimiz o byk vcudu meydana geti
riyordu. Fakat ne bu kafa vcudun i hcrelerinin
terkibini dzenliyebildi, ne de devlet, ticar teeb
bslerin iini dzeltebildi. Devlet, sadece cemiyetin
unsurlar arasndaki ve cemiyetin yabanc milletler
beynindeki mnasebetlerinde bir balama vastas
roln gryordu.
te bu ameliyenin sonunda, cemiyeti vcuda
getiren hcrelerden mhim bir ksm bozularak,
ryerek kyor ve kendi vazifelerini, yani hcre
lerin vazifelerini grmesini kafadan, yani devletten
istiyordu. Fransada her derdin az ok devas vardr,
diyebiliriz. Zrra, esnaf ve tccar olan cemiyet can
lln muhafaza etmitir. Fakat devlet tarafndan
1834 ve 1934 yllarnda yaplan vazifeleri karlat
racak olursak grrz ki, her yerdeki gibi bizde de
idare makinesi ok daha kark bir hal alm ve ok
mkl zamanlarda, vaktiyle serbest kurumlar ta
rafndan grlen iler bu makineye yklenmitir.
Fakat bu makine bu ii baarmya muktedir midir?

118

D U YGULAR ve DETLER

Her kollektif iin banda bir efin bulunmas


lzmdr. Dmanla savamak veya bir demiryolu
demek icap etse, insan insiyaki olarak banda bir
efin bulunmas gerektiini bir ihtiya halinde du
yar. Fakat unutmamaldr ki nizam ve kaide taumyan herhangi bir ef de fertlerin ve cemiyetin
saadetini tehlikeye koyabilecek bir unsurdur. Bir
birine zt grnen iki ihtiyacn insan topluluklar
kadar eski olan anlamazl ite bundan ileri gel
mektedir: Otorite ve hrriyet. Milletler, vaziyete ve
icabata gre, bu iki rejimden birine srklenirler.
Yaplmas g bir i olunca otorite ehemmiyet ka
zanr. Eser meydana geldikten sonra, hrriyet tek
ra r eski hkimiyetini elde etmek ister.
ayet bu gibi bocalamalar iin bir misal vermek
lzm gelirse, otorite bakmndan bir reaksiyon olan
derebeylik, kendisinden evvel hkm sren anari
nin mahsuldr, diyebiliriz. Derebeylik idaresinin
kabul ediliinin sebebi, halk tazyik etmesine ra
men icap ettii zaman bu halk temsil edebilmi ol
masdr. Az ok nizam teesss eder etmez, daha ok
adalet elde etmek istei insanlar kanunlara, millet
meclislerine ve hkmdara smmya sevk etti. De
rebeylik sisteminin gayrimemnun bir halk ktlesi
tarafndan zorla kabul edilmi olduunu farz etmek
kadar yanl bir dnce olamaz. Zira, derebeylik
sisteminden halk nefret etmeden evvel, onu arzu et
miti. Bu memnuniyetsizlik muvaffakiyetten dodu.
Bunun benzeri olarak XVIII. asrda da merut ni
zamn muvaffakiyeti emniyeti, daha sonra ise scep-

CEM Y ET ve M ESLEK

119

ticismei (phecilii) ve en sonra ihtilli dourdu.


Kanunlar, yayan varlklar iin yaplmtr. Bu var
lklar gibi, onlar da tekemml eder, byr ve lr
ler.
te bir devlet sistemi, ferdin hayatna saygy,
milleti temsil eden ahslarn eskimeleri halinde seri
bir intibak kabiliyetini bir araya getirebildii isbette devaml olabilir. ngilterenin kurmu ve za
manla yava yava deitirerek tekemml ettirmi
olduu parlmentoya dayanan monarisi 1860 ylma
doru bu unsuru az ok iyi bir ekilde bir araya
getirmi bulunuyordu. Bu monari ayn zamanda
kanunlara hrm et ediyor ve fertlerin saadetiyle al
kadar oluyordu. Bu monari devaml olmutur, n
k halkn hiddetlendii ve ayaklanmak istedii
zamanlarda kullanlmak zere bz emniyet spaplar mevcuttu.
ktisadi sahada olduu gibi, siyas sahada da sh
hatli bir unsurda kendiliinden bir reaksiyon hu
sule gelebilmelidir. XIX. asrn da kabul ettii gibi,
reyleri mahdut olan bir parlmentonun mutlak reji
minde mal spap tesirli olabiliyordu. Mntehipler
vergi mkelleflerinden ibaretti. Paray tediye eden
kimse masraf bizzat kapatyor ve bu masraf pek
fazla artt takdirde azaltmya alyordu. Fakat
halk ktleleri temsil edilmediklerinden, bu sistem
bir trl mkemmel olamyordu. Karklklar ve
kalknmalar bu ktlelerin istediklerini bildirebilmeleri iin yegne spap olarak kalmt. Fransada ih
till, ingilterede ise bir anlama sayesinde, vatan

120

D U YGULAR ve DETLER

daa hkmetin idaresine bilvasta itirak etmekte


olduu hissini vermi ve reyim usuln kurmutu.
Halkn reyiyle seilen bir millet meclisi, bir parl
mento da durmadan devam eden bir ihtillden ba
ka bir ey deildi.
Bu makine bir mddet bylece aksamadan ile
di durdu. Fakat sonra, her zaman olduu gibi, vu
kua gelen arpmalar ona yolunu artt. Husule
gelen bozukluklarn acaba balca sebepleri nelerdi?
A)
Yukarda izah ettiimiz gibi, teknik sahada
yaplan icatlar sadece ktisad sistemi deitirmekle
kalmyor, ayn zamanda memleket iindeki polisin,
asayi kuvvetlerinin de eklini altst etmi oluyor
du. Nizam temin eden kaideler, insan gruplarnn
birbirlerine isbetle arz ettikleri kudretler, ilim sa
hasndaki keiflere ve inanlara gre deiir. O ka
dar ki messeselerin kymetleri bu deien muhte
lif millere tbidir. Zrhlar altnda iyice korunan
ortaa valyelerinin yaralanmalarnn imknsz
zannedildii ve muhkem atolarn henz zaptedilemez olarak kabul edildikleri bir zamanda, nizam
tesis eden yegne reiim muhakkak ki feodal rejim
den baka bir ey olamazd. Silhlarn ve daha son
ralar topun icat edilmesi, mutlak hkmranl ve
gnn birinde ktlelerin stnln temin etti.
ngiliz talisi Wells. bugn uak ve tank gibi yeni
sava silhlarnn sekin bir teknisyen grupuna kt
lelere kendini saydrmak imknn vermek suretiyle
yeni bir nevi derebeylik sisteminin doacan v-

CEM Y ET ve M ESLEK

121

velden kestirmitir. unu da ilve etmek lzmdr ki


bugn fikirleri rferetmek zere kullanlan vastalar,
mesel sinema ve radyo, halka bir siyas partinin
veya hkmet reisinin, eski devirlerde kk cum
huriyetlerdeki eflerin hitap ettii gibi kolayca hi
tap etmesini temin etmektedir.
B)
Reyim usul ve devletin anormal bir e
kilde bymesi bir araya gelince, mal sahada dema
goji meydana geldi. Masraflar mmessilleri vastasivle kontrol eden artk vergi mkellefi deil, on
dan istifade temin eden, onu istismar eden kimse
dir. ngiliz parlmentosunun ilk eklini ve btn
parlmentolar douran forml u olmutur: Halk
mmessilleri tarafndan kontrol edilmiyen br vergi
sistemi olamaz. Bugnse hem en ar vergileri de
yen kimseler azlk tekil ettikleri iin, hem de mntc-hiplerin byk bir ksm dorudan doruya ver
giden muaf tutulduklar iin vergi tarhn evvelden
kontrol vardr. Bu suretle en emin spaplardan biri
de kapanm oluyor demektir. Vergi deyen kimse
de kendiliinden husule gelen reaksiyon, deme, re
yinin tabi ve dorudan doruya bir neticesi olursa
tesirlidir. Bundan dolaydr ki kk bir kaza, k
k bir cemiyet, ekseriya iyi idare edilir. Maalar
uzakta bulunan mehul bir iktidar datmya bala
ynca, herhangi bir fert, vergi ile ltuf, ihsan ara
sndaki fark ayrdedemez hale gelir. Devlet bte
sinin varidata olan nisbeti mkul btn hudutlar
aar. Devlet, kendisini yaatan cemiyeti kemirir.
Tabi ve siyas mdafaa vastalarn kaybeden vergi

122

DUYGULAR ve ADETLER

mkellefleri isyan ederler veya birbirlerini soymya balarlar.


C)
ktisad sahada bozulma, rme, beer nevi
kadar eski bir eydir. Fakat liberal iktisat sistemin
de hakik cemiyeti vcuda getiren kk tekilleri
kavnyacak kudreti de yoktur. Herkes kendi ahs
teebbsn idare ettii iindir ki faziletler ve men
faatler birdir. Fabrikalar idare eden sanayi adam,
mal satan tccar, satn aldklar eyden elbette ko
misyon alamazlar. Eer.bunun aksine olarak, emir
ler ve vastalar devlette veya byk anonim irket
lerde, ahs menfaatleri kendilerine, tevdi edilen men
faatlerden ayr olan o mesuliyetsiz efler tarafndan
verilecek olursa, bu takdirde zaaflarn, fenalklarn
nne gemek mmkn olamaz. Bunlarn iinde e
drst olanlar mukavemet ederler; fakat kanunlar
yalnz bu en drst insanlar iin yaplmamaldr,
te umum efkr spap serbeste ileseydi, tehlike
daha az olurdu, fakat umum efkr denilen ey onu
bozmakta menfaati olan kimseler tarafndan kolay
ca istenilen ekle sokulabilir. Halk ktlelerinin tekid etmek hususunda zeklar azdr. Vicdan azb
ekmiyen alkan ve drst azlklar onlar gayet
kolayca sevkedebilirler. Demagojik bir rejim yzn
den tehlikeye den zenginler tabi silhlarivle, ya
ni para ile kendilerini mdafaa ederler. Bu yeni h
kmdarlara7 yeni bir Machiavel, menfaatlerin me
den bir.fnaske altna nasl gizleneceini retir. Efltunun dedii gibi, demokrasi fazla gelitike, ya

CEM Y ET ve M ESLEK

123

va yava plutokrasi, yani zenginlerin hkimiyeti


haline gelmekte gecikmez.
D)
Nihayet, iktidarlarn bir araya gelmesi, bir
lemesi. hayatn ve kontroln son unsurlarn da yok
eder. Parlmento ile idare edilen bir memlekette
halk, nazar olarak, mmessillerini kendi seer, m
messiller icra kuvveti eflerini seerler, bu sefer de
vekilleri, nazrlar vastasiyle milleti idare ederler,
umumi efkr da seilmi meclislerle vekilleri kon
trol altnda bulundurur. Hakikatte ise, nne geil
mesi imknsz olan alkanlkla mmessiller ok ge
meden, kontrol etmek yle dursun, vazifelerinden
usanan ve bakalarn tevik eden insanlar haline ge
lirler, fakat kendilerinden daha mtehammil olan,
kudretli ve mesuliyetsiz daim encmenler tarafn
dan tazyik edilmek suretiyle, idare etmeyi deil, de
vam etmeyi isterler.
Bylece, cemiyetin dalmasiyle devlet, bu ka
dar g bir i baarmya, bu kadar ok unsuru bir
araya getirmiye davet edildii zaman, otoritesinden
kaybeder, reaksiyon kabiliyeti azalr ve istikrar bo
zulur gider.

**
Otoriteli rejimlerin baka memleketlerde mu
vaffak oluu, Fransadaki messeselerin tenkid edil
mesini daha hakl gstermektedir. Tarih, bz zel
olaylarn genel dnceleri nasl deitirebildiini
bizlere retiyor. Parlmento ile idare edilen bir
monari olan ngiltere mparatorluunun zaferleri

124

DUYGULAR ve DETLER

XVIII. asrn bidayetinde birok kimseleri mutlak


monari mefhumundan kurtarmtr. ngiliz filosu
ve Malborough sayesindedir ki Locke ve dier ngi
liz filozoflar Avrupa memleketlerinde itibar kazan
dlar. Napoleoun sukutu. Avrupadaki messeseleri
bsbtn ngiliz tesiri altna soktu. ngilterenin XIX.
asrda ticaret ve sanayi sahalarnda elde ettii ba
arlar. Fransa'nn 1870 hezimetinden sonra 1885 y
lna kadar olan ksa bir zaman zarfndaki kalkn
mas, nihayet mttefiklerin 1918 de elde ettikleri za
fer, liberal parlmentarizmin itibarn bsbtn art
trd. Muahedelerle kurulan yeni devletlerden hi
biri parlmentoyu vcuda getiren iki meclisten vaz
geilebileceini zannetmiyorlard. O zamanlar Afri
ka, hatt Asya dahi bu cereyana kaplm bulunu
yorlard.
1920-1930 da on yllk bir zaman zarfnda mt
tefiklerin Avrupada muvazeneyi temin etmek hu
susunda gsterdikleri iktidarszlk bu itibar ykt.
talyan faizminin muvaffakiyeti, bu rejimin kuru
cusu olan adamn dehs ve Rus ihtilli tamamiyle
birbirine zil iki lem yarattlar. lk zamanlarda ga
liplerin nizamlarna ve kanunlarna meyleder gibi
grnen Almanya da ok gemeden parlmentarizmden ayrlarak bapa bir diktatr geirdi. Siyaset
leminin.filozoflar, taptklar eyleri mahkm ede
bilmek?.iin elverili sebepler aramya koyuldular.
Bu gibi milletleraras taklitlerin kanunlarn
yapmak g bir iti. Bu cereyann, bu- salgmp da
bz hudutlara kadar varp orada durduunu gr

CEM Y ET ve MESLEK

125

yoruz. Fransz ihtilli devam ederken birok ngiliz


mtefekkirleri ve devlet adamlar bu ihtillin cihan
mul bir zaferini arzu ediyorlar, yahut bu zafer
den korkuyorlard. htill bu zaferi kazanamad. Fa
kat zhiren bir ihtill olmamasna ramen, hakik
ihtiyalara ve rf ve detlerin genel bir deime
sine tekabl ettii iin milletlerin komularndan
yeni yeni messeseleri alp benimsedikleri vkidir.
1914 harbinden beri Alman tarihinin en byk h
disesi, talyada faistlerin Roma zerine yryerek
faizmi kurmu olmalardr denebilir.
Her eye ramen, dncelerin de hastalklar
gibi sri olduklarn kabul edecek olursak, mekn
deitirirken bu dncelerin ekillerinden kaybet
tiklerine de inanmak caiz olur. Muvaffak olan ku
rumlar, kelimelere ve sembollere, deta Kozmos h
disesinde olduu gibi, komu memleketlerin hudut
larndan ieri szan bir telkin kudreti verirler, im
paratorluk kelimesi, Sezar zamannda bile yirmi yl
mddetince tesir yapt. talyan faizmi btn dn
yada, birok memleketlerde kopya edildi. Fakat ba
ka bir milletin tekiltn alp da benimsiyen ve ken
di bnyesine gre tadil etmek istiyen her millet,
onu ancak kendi kudreti ve kabiliyetine gre dei
tirebilir. Bu kabiliyet ve kudret ise o milletin mazi
sine, tarihine baldr. Fransz Byk ihtilli, istiyerek veya istemiyerek XIV. Louisnin ve Napolonun merkeziletiime siyaseti bakmndan vcuda ge
tirmi olduklar eseri btn XIX. asr boyunca de
vam ettirmitir.

126

DUYGULAR ve DETLER

Kari Marxm sosyalizmi, Rusyada arln pro


gramn, ananelerini kabul etmek zorunda kalmtr.
talyan faizmi ise Almanyada romantik ve dinsiz
bir mahiyet ald. Kelimelerin, isimlerin karmas
yznden, ayn kelimelerin ayn messeseleri ifade
ettikleri zannoluur ve bu suretle dnceler de
birbirlerine karrlar.
Parlmanter messeselerden bahsederken, on
lar medih veya zemmetmek iin birok kimseler bu
messeselerin btn memleketlerde ayn olduklar
n zanneder gibi grnmektedirler. Hakikatte ise,
Fransann, Birleik Amerika Devletlerinin ngilte
reden alm olduklar sistem, bu devletin herbirinde baka baka mahiyetler almtr. ngiliz ana
yasas, icra kuvvetinin kudretini ve devamlln
yapan fesih hakkna, eflerine sadk byk siyas
partilere ve bu partilerin de krallanna olan bal
lna dayanyordu. Amerika Birleik Devletlerinde
Cumhurreisi, ngiltere Kiralndan ok daha fazla
kudretlidir. O artk halk tarafndan seilen bir h
kmdar haline gelmitir. Buna mukabil Amerikan
Kongresi, komnler meclisinin ngilteredeki kuvve
tine malik olmaktan uzaktr. Franszlarn ferdiyet
ilii, deimez siyas partilerin vcuda gelmesini
imknsz bir hale getirmitir. Gerekten, General
Mac Mahonun maceras, fesih hakkn lzumsuz bir
silh deeri-ue indiren tarih bir vakadr. Bu ekil
de, bir memleketin iinde, hibir kanunla deimiyen Tekilt Esasiye Kanunu bile, birtakm hdi
selerin tesiri altnda tabi olarak inkiaf eder.

CEM Y ET ve MESLEK

127

Demek, deimez ve malm hkmet sistemleri


alarak, demokrasi ile diktatrl, hrriyetle oto
riteyi birbirine zt farz etmek yanl olur. Tekrar
edelim ki bir rejim, tabi bir gidiata tbi olarak
hrriyetle otorite arasnda bocalar. Hibir demok
rasi yoktur ki idare ettii insanlarn byk bir ks
mnn rzasn almadan uzun zaman devam etsin.
Talleyrand der ki: Sng ile her ey yaplr, yal
nz stne oturulmaz! Vatandalarn okluunun
rzas, yahut hi olmazsa lkavdisi olmakszn hi
bir ey yoktur ki devaml bir rejim kurabilsin. En
byk itibar, bir efin, milletini tarih tecrbeleri
ne aykr olan bir tarzda idare etmesi iin bir hak
vermez. Komu memleketlerde yeni rejimlerin mu
vaffak olular, siyaset veya taklit saikiyle, herhan
gi bir milletin hayatn da bzan hrriyete, bzansa
otoriteli rejime doru srkliyebilir. Fakat bu mil
let, aclar ve straplar iinde geen ayrlk safha
larndan sonra gnn birinde yine eski tarihinin
seyrine kaplarak yaamya devam edecektir.
u halde Fransa iin mevzubahis olan ey, ken
di tarihinden baka tarihlerin mahsulleri olan ve
tatbik eden ahslarn meziyetlerine gre iyi veya
kt olan Rus, talyan, Alnan messeselerini taklit
etmek deil, fakat bu yabanc malzemede kendi bn
yesine uyacak ne gibi 2taraflar olduunu anlamak
ve hatt bundan da ileri giderek, kanunlarnn ver
dii neticeleri inceliyerek onlarn fena olan taraf
larn aramaktr.

128

DUYGULAR ve ADETLER

Kanunlarda yaplacak basil deiiklikler bir mil


letin hayatnda derin tesirler husule getirebilir mi?
Acaba bozukluk kanunlardan ziyade bizzat vatan
dalarn ruhunda deil midir?
Bz zamanlarda, bir kanunun hibir vakit baaramyaca bir eyi hdiselerin yaratt imkn
larn yapabildiini kabul etmek lzmdr. Ahlk
prensiplerimizin hastalklarmz yznden zayfla
masndan messeselerimizin eskisi kadar mesul ol
duu bir vkadr. Paul Valry, Montesquieunn
eseri iin yazd mukaddemede, refah iinde bulun
duu zaman insann kendisine muvaffakiyeti temin
eden faziletleri nasl unuttuunu ve fena gnler tek
rar gelince bir cemiyetin vazgeemiyecei bu fazi
letlere nasl yeniden rcu ettiini gsteriyor.
Clemenceau, mterek duygunun iddet istedii
bir zamanda, enerjik bir insann kanunlara aykr
hareket etmeksizin bir ef olarak halk idare etme
sinin imkn dahilinde olduunu isbat etmitir. Fakat
bu gibi hissi deiikliklerden husule gelen deime
lerin devamn ancak messeselerin de yeniden ku
rulmas temin edebilir.
Spinoza, Politika adl eserinde, nsanlar ih
tiraslarn elinde birer baziedirler diye yazar. u
halde devlet, selmeti yalnz bir ferdin drstl
ne bal bulunduu ve,iyi idare edilmedii takdirde
ok az aman devam edecektir. Devletin emniyetine
gelince^ iler iyi idare edilsin de nasl idare edilirse
edilsin, bu tarafn fazla ehemmiyeti yoktur. Ruhun

C E M Y E T ve M ESLEK

129

hrriyet veya kudreti ahslarn faziletindedir, ama


devletin fazileti emniyettir.
u halde, iyi bir devlet teekkln tarif etmek
iin u neticeyi zaruri olarak ilve etmek gerektir:
Bir teekkl, hkmete itirak edenler sadece heye
canlar, faziletleri ve mantklariyle deil, fakat in
siyak ve menfaatleriyle de umum menfaatin iste
dii ekilde hareket etmiye meylettikleri zaman iyi
kurulmu demektir.
Kanunlarn ihtiraslar zerinde yapt bu miha
niki tesire misaller vermek kolaydr: Fransa'da me
sel, hkmetlerin istikrarm tehlikeye koyan basit
sebepler nelerdir? Her iki milletin insanlarnn da
ay derecede muhteris ve vatansever olduklarn
farz ederek, Fransz mebusiyle ngiliz parlmento
su zasmn duygularnn ne olmas gerektiini yle
bir karlatrnz. Partisinin aleyhinde rey veren ve
onu ykmya alan ngiliz ne mit edebilir? Her
halde hi de iyi bir ey mit etmez. Kendisini bu
partinin dma atm olur, bu da onun gelecek se
imde mebus olmasn imknsz klmasa bile zorla
trr.'Nazrlardan birinin yerini almasna artk ihti
mal yoktur, nk bu takdirde kabine derhal bir
feshe tevessl eder. Nihayet b fesih, bu mebusun
normal zamandan nce seim faaliyeti iin bir sr
masrafa girmesini icap ettirir. Velhsl, partisine iha
net etmesi bu mebusun tecrit edilmi bir vaziyette
kalmasn neticelendirir.
Bu da kolay bir ey olmasa gerektir. u halde
ngiliz mebusunun ahs menfaati terazinin deiF. 9

130

DUYGULAR ve DETLER

miyen kefesindedi. ngilterede kabinenin devril


mesi bir prim bahetmez.
Fransada ise, bunun aksine olarak, bir prim var
dr ve mebusun ahs menfaati terazinin durmadan
deien kefesindedir. Bir nazr drmiye teebbs
etmekten niin ekinecek? Bu yzden yeni bir seim
tehlikesi zuhur edebilir mi? Herhalde hayr, nk
Fransada millet meclisini feshetmemek hemen he
men det haline gelmitir diyebiliriz. Yoksa bu me
bus, partisinden kovulmak tehlikesine mi maruz ka
lr? Bu mmkndr, fakat Fransz meclisinde o ka
dar ok parti vardr ki, derhal bir bakasna giriverir. Bu mebus devirdii nazrlarn yerine geebi
lir mi? Bunun da ihtimal dahilinde olduunu itiraf
etmemiz lzmdr. Gerekten, hkm et reisleri ka
binelerini kurarlarken, ekseriya falan veya filn me
busun eski reise kar mahirane bir manevra ile
kendilerine yapm olduu yardmlar gznde
bulundurmay unutmazlar. Tehlikeli addedilen bir
ahsiyetin aleyhlerinde olmasmdansa kendileriyle
birlik olmasn elbette tercih ederler. Fransada det,
kabinelerin yklmasnda bir prim icat etmitir.
Grlyor ki, iyi kurulmu bz makinelerde,
iinin yapaca bir hat veya herhangi b ir aka
mn noksanl bu makinenin lykiyle ilemesine
engel olaca gibi, devlet teekkllerinde de mkem
mel biv bnyeyi idare edenlerin herhangi bir hatas
derici zecr birtakm tedbirlerin alnmasna vesile
olur. phesiz, mkemmel bir devlet teekklnn
asla olmyacan unutmamak gerektir; hatt byle

C EM Y ET ve M ESLEK

131

mkemmel bir teekkl tasavvur olunsa bile, det


ler daima deitikleri iin bu mkemmel makine
nin intibak kabiliyeti de zamanla pek tabi olarak
azalacaktr. Bu hdise, bizim devlet sistemimizi de
bugnk duruma gre uydurmamamz iin bir se
bep tekil etmez. Fakal yaplan yenilikler, her in
klp gibi, mcerret birtakm muhakemelerden ziya
de rf ve detlerden, geleneklerden mlhem olmal
dr. Esasen devletin otoritesi teesss etmi olduu
iindir ki kanun eklinde tezahr eder.
*

Esas tekilt deimeleriyle, devleti kendiliin


den ktisad sahadaki aczini telfi edebilecek bir hale
getirmek acaba mmkn mdr? Byle bir eyin ne
mmkn olabileceini, ne de ayan arzu olduunu
zannetmiyoruz. Yalnz u var ki devletin idare ede
cei bir ktisad sistem daima zayf olmya mahkm
dur. Zira messeseler bir nevi brokrasi haline ge
lir;. Mterek basiret kfi deildir, nk istikbal
de zuhur edecek musibetler karsnda fazla tel
edilmez. Seim menfaatlerinin tazyiki, ihtiyalarn
ve vazifelerin tazyikinden fazladr. Devlet, siyas
bir unsur olarak bir kontrol vazifesi grebilir; ms
tahsilleri mme menfaatini gzetmiye mecbur ede
bilir. Hdiseler, devletin kuvvetini baka tarafa
devretmeksizin istihsali idare edemiyeceini gster
mitir.
u halde, yaplacak ey nedir? On dokuzuncu
asrdaki cemiyeti yoksa yeniden canlandrmal m?
Yahut buhran zamanlarnda ok faydal bir rol oy-

132

DUYGULAR ve D ETLER

nyan iftlik ve kk teebbslerin canlanmasn


m temin etmeli? Birok memleketlerde bu sistemi
tecrbe ediyorlar. Birleik Amerika Devletlerinde,
Almanyada ve talya'da hkmetler artk yalnz
ticaret ii olmyan, fakat sadece geim vastalar
olan iftliklerin oalmasn* tevik ediyorlar. Fran
sada bile sanayiin topraa bal ve iilerin birer
bahesi bulunan yerlerde, isizlik herhalde biraz da
ha az ac olsa gerektir. ngilterede bir nazr ziraate
hz vermiye alyor. Rusyada, uzun zaman her e
yin Moskovadan idare edilmesi dnldkten son
ra, imdi artk brokrasiyi terk etmiye ve umumi
hayat, faaliyeti canlandrmya urayorlar. Ameri
kada, ufak ve vasat derecedeki teebbslerin, sa
nayi sahasndaki devlerden daha abuk kalknd
grlmektedir. Bir zamanlar kabul edilen bir hayat
tarzna dn cesaretlendirmek, bu dn genle
re tavsiye etmek gerektir. Genlie, uzun zaman
byk, muazzam istihsalleri ideal ekiller olarak
gsterdik. Fakat, bugn artk, daha basit alma
larn destekliyecei bir kltr hayat ve inziva ara
yacak bir neslin mevcut olabileceine, inanmak mm
kndr.
Fakat bu nokta, meselenin unsurlarndan ancak
bir tanesidir. Bz teknikleri tatbik edebilmek iin
byk fabrikalara ihtiya vardr. Tatlarn ve al
sanayiin temerkz etmesi, ii cemiyetlerinin kud
reti birer vaka olarak kabul edilebilir. Evet, insan
bir eyi kabul etmiyebilir, oluuna esef edebilir, fa
kat inkr edemez. Liberalizm haddi zatnda mkem

CEM Y ET ve MESLEK

133

mel bir iktisadi doktrindir ve nazariyat sahasnda


bu doktrini tenkid etmek hemen hemen imknsz
dr diyebiliriz. Fakat bu nazariyenin de byk bir
kusuru vardr; bu kusur, onun artk lm, mazi
ye karm olmasdr. u halde, bu mcessem ma
kineleri idare etmek zere paral miiesseselere, pat
ronlara ve ii cemiyetlerine mi mracaat etmeli?
Bu messeseler bir grupun mdafaas iin baka bir
grupla mcadele etmek maksadiyle kurulmutur.
Memleketin ihtiyalarn ve muhaliflerin fikirlerini
nazar itibara almyan bu gibi messeseler, muhte
ris ve hislerine kaplarak hareket eden birtakm
unsurlardan baka bir ey deildir.
Bununla beraber, bu teekkllerde deerli in
sanlarn da bulunduunu sylemek lzmdr. Bu in
sanlar idareye itirak ettirmeksizin, onlarn fikir
lerinden istifade etmek acaba mmkn mdr? Bu,
birok defalar tecrbe edildiyse de iyi hibir neti
ce alnamad. Bir istiare heyeti kadar lzumsuz bir
ey tasavvur olunamaz. Byle bir heyette za olan
lar iktidarszlklarn mdriktirler ve gayesiz bir a
lmadan usanrlar. Zira, dncelerini kuvveden
fiile inklp ettiremiyen bir unsur lmiye mahkm
dur. Toplantlar bir semere vermez, takip olunmaz,
karar verilse de, verilen bu kararlar tatbik edilmez.
Velhsl, bir istiare heyeti durmadan bol bol ra
por tanzim eder, fakat hakikatte bir i baarmaz.
Fakat bir endstri, devletin kontrol altnda,
kendi kendine messeseler kurup bir nizam tesis
edemez mi? Bu, imkn dahilirtdedir. Bu gibi usul

134

DUYGULAR ve DETLER

lerden ne beklenebileceini anlamak iin bu saha


da Amerika Birleik Devletlerinin ve talyann
yaptklar tecrbelerin sonunu beklemek icap eder.
Bu neticeler ayet msbet olursa, bunlara benzer
kurumlar sayesinde, mstahsiller arasnda yapla
cak anlamalarla istihsali ayar etmek ve yeni bir
tarzda, iyi reaksiyonlar ve bir meslek erefi olan
bir cemiyet vcuda getirmek mmkn olur.
Beeri, sa tarafna yatan ve bu ekilde uyuyamad iin bir mddet sonra soluna dnen, birka
dakika sonra ise tekrar eski vaziyetini alan ve bu
suretle uykusuzluuna are bulabileceini zanneden
bir insana benzetenler olmutur. 3u benzeti yerindedir. nsanlar, kendilerine strap ektiren ifrat
sistemlere kar isyan ederler. Bunun zerine, eski
siyle tezat tekil eden bir sistem tatbik olunur ve
bu yzden yeni birtakm musibetler doar .te o
zaman, insanlar, bir asr evvel kurtulu dedikleri
bir rejime hemen istibdat demekten ekinmezler.
Hatt daha eski zamanlardaki vaziyetin hd ekli
bu defa itiyakla arzu edilen bir inklp gibi grntniye balar.
Ortaada devlet tarafndan idare edilen bir ik
tisadi sistem vard. Fiyatlar ve gndelikler rekabet
le deil, fakat birliin ve daha sonralar devletin
karariyle tesbit olunurdu. Faizle para vermek ve
irat edinjfek kilise tarafndan gnah olarak yasak
edilmiti. Hristiyan dini, alarak zengin olmak
hakkn tanyordu. Fakat faizle para vermeyi, her
ne suretle olursa olsun, bir nevi tefecilik addediyor

CEM Y ET ve MESLEK

135

ve reddediyordu. Fazla istihsale mni olmak maksadiyle bir meslek seme hakk Cumhurreisi Rooseveltin N.R.A. adl ktisad nazarivesinde ok daha
sk kaytlar altna konmutu.
Fakat sonralar XVIII. asrn nihayetine doru
yle bir zaman geldi ki insanlar bu gibi dnce
lere kar isyan ettiler. ktisatlar, tabi kanunlarn
doru fiyat deimelerini kooperatif bir kontrolden
daha iyi tanzim edebileceini ileri srdler. Her in
san, bunlara gre, ahsi menfaatlerine uygun bir
tarzda hareket edecekti; bu menfaatlerin bir araya
gelmesi de umumun menfaatini douracakt. Bu nazariyeyi byk arazi sahipleri ihtillci bir sistem
olarak kabul ettiler. Liberal olmak, o zamanlar, mf
rit olmak demekti. Fransz ihtillini hazrlyan trst
liberalist iktisatlardan mrekkep deil miydi? Korporasyonlar, o vakitler radikallerin mcadele ettik
leri mfrit messeselerden maduttu.
Aradan bir buuk asr geti. Devre tamamlan
d. Zira bugn iktisadi sahada liberal olmak, mf
rit olmak yle dursun, muhafazakr olmak demek
tir. Byk Ortodoks mtefekkirleri ortaan benim
semi olduu o devletin idaresi altnda inkiaf eden
iktisadi sistemi mfrit ve tehlikeli buluyorlard.
ngiltereye bakalm. Serbest mcadele sistemi
nin ve laisser faire, laisser aller (*) nazariyesinin
en hd ekli olan ve bu nazariyeler sayesinde h
(*) ktisad sahada serbest nazariye, Brak yapsn,
brak gitsin demektir.

136

DUYGULAR ve D ETLER

retini yapan ngilterede bile birka yldan beri bir


birini tutmyan zt fikirlerin ortaya atldna ahit
olmak insana biraz garip geliyor. ngiltere artk ken
disi de liberal sistemden ikyetidir ve o da yeni
bir ktisad pln aratrmaktadr. Bu memlekette
balbama bir pln ihzar atelyesi kurulm utur de
nebilir.
Mesel bir st pln, bir domuzculuk pln
vesaire plnlan vardr. Pamuk ve elik sanayicile
rine devlet: Sizi korumak istiyoruz ama bir art
mz var diyor. Bu art, birbirinizle anlamanz,
ibirlii yaparak ileri aranzda taksim etmeniz, fi
yatlar tesbit etmeniz, yabanc piyasalar rasyonel
metotlarla tetkik etmenizdir. Bu, ortaan ktisa
d istemine ve laisser faire, laisser aller nazariyesini hkm altnda geen uzun yllardan sonra,
vaktiyle Flandre eyaletinde ngiliz srlerinin yn
lerini satan obanlarn kadim usullerine dn de
il de nedir?
Maziye, bu zahiri dn, bize gre, yeni gr
nen ve tekrar domakta olan nazariyelere kar bir
cereyan deildir. Bu gibi bocalama hareketleri ta
biidir ve elzemdir. nsanlarda hibir zaman l de
nilen ey yoktur. Hrriyet iyi bir nimet olduu iin
dir ki onu anariye kadar vardrrlar. te o zaman,
hl yanl olarak hrriyet dedikleri karkln, ce
miyet haytn imknsz bir hale koyduunu gre
rek, tekrar otoriteye, nizama rcu etmek isterler.
Haklar yok deil, daha dorusu otoritenin lzm
olan miktarn bulsalard haklar olurdu. Fakat hr

CEM Y ET ve MESLEK

137

riyetle sarho olan bu insanlar, ne gariptir, otorite


ile de sarho olurlar. Hrriyetin hi kimseye zarar
dokunmyan tezahrlerine dahi artk tahamml ede
mez, msaade etmez, ondan intikam alrlar. Otorite
ile istibdad, kuvvetle huuneti birbirinden ayrdedemez bir hale gelirler. Bu derecede ifrat, gnn
birinde, insanlar yine bktrmya balar. Kurulan
bu nizam ortasnda istikll arzusu, hrriyet zevki
tekrar uyanmya balar. ok gemeden, yirmi, otuz
yl nce hayatlar pahasna mcadele ettikleri bir
eye yeniden kavumak iin insanlar lm gze
alrlar.
Btn bunlarn nne gemek ancak ifratla tef
riti telif etmek, iki zt sistemin ortasn bulmakla
kabil olurdu. Fakat insanlar her iki sistemde de o
kadar hzla hareket ederler, cereyan o kadar kuv
vetlidir ki bocalama rakkas sallanmya devam ededurr. te tarih dediimiz ey de budur.
**
Asrlar boyunca sren bu bocalamalar yzn
den acaba insan daima ayn sefalet, ahmaklk ve
hakszlk iinde mi yzer? Yoksa, bunun aksine ola
rak, daima sallanmakla, bocalamakla beraber, bu
rakkas insanl daha yksee, refah ve saadete
doru mu karr? Bu sualleri mtefekkirler birok
defalar ortaya atmlardr. Bunun ne gerek, ne de
nemli bir mesele olduu kanaatinde deilim. H
kmetlerin vazifesi bugnk bozuk dzenleri d
zeltmenin arelerini aratrmak, bulmak, yakn is
tikbali hazrlamaktr; yoksa, tasavvuru dahi imkn-

138

D U YGULAR ve DETLER

diz olan ok uzak bir istikbl hakknda plnlar ha


zrlamak deil. Fransz tarihisi J. Bainville diyor
ki: Fikrini hdiseleri incelemek iin yoranlar kah
ve fiyatlarn mahede edenlerin vardklar netice
lerin aynn bulurlar.
Beer, muvazene safhalar geirir (1870 ylndan
1914 ylna kadar byklerimizin hayat ite byle
bir merhaleden gemi bulunuyordu); sonra vazi
feler ve anlamazlklar diyarna dalar, bu anlamaz
lklarn halledilmesi elzemdir. Bunlarn birincisi ve
mhimmi ktisad olandr.- Liberal kapitalistlik ar
tk yoktur. Devlet iktisadiyat'artk muvaffak ola
mamtr. Yerine baka bir messesenin gemesi im
kn dahilinde olmyan ahs mlklerin stnlkle
riyle insan zeksnn kontroln bir araya getirmek
bu iki unsurun ibirlii yajDmasm temin etmek iin
bir are bulmya almak lzmdr.
Bu dva phesiz halledilecektir ve peinen syliyebiliriz ki bu hal ekli ne komnizm, ne de ka
pitalizm olacaktr. Mamafih bu iki nazariyeden de
faydalanlacaktr. Siyas anlamazlk da, ktisad an
lamazlk gibi, ayn ekilde, ne sadece demokrat, ne
de yalnz otoriteye dayanan bir rejim sayesinde hal
ledilecektir. Thse ve antithse... Hegel, cemiyet ta
rihinin bzan bu birbirinin zdd olan sistemlerin
arka arky, bzan da etin mcadelelerden muzaf
fer olarafc kmasndan ibaret olduunu isbat etmi
bulunuyor. Nihayet, istidllci zeknn birbirine zt
telkki ettii unsurlar canl bir birlik halinde bir
letirecek synthse gelir.

SAADET

SAADET

imdiye kadar yaptmz btn aratrmalarda,


hemen hemen adm banda saadet denilen bir
mesele ile karlatk. Acaba, evlenmeyi bir iftin
en mesut bulunduu bir hal olarak kabul edebilir
miyiz? nsan acaba, saadeti, yuvada, yahut da dost
lukta bulabilir mi? imdi bu mphem ve ok l
zumlu kelimeyi, burada bir para daha belirtmemiz,
aydnlatmamz gerekiyor.
Saadet nedir acaba? Fontenelle, Saadetin Tet
kiki adl kk kitabnda yle bir tarif ileri s
ryor: Saadet, diyor, hi deimeden uzayp git
mesini dilediimiz bir ruh haldr uras muhak
kak ki, vcuta ve ruha bize: Her eyin u ha
liyle sonsuzlua kadar uzamasn ne kadar ister
dim! dedirtecek bir durumda bulunduumuz; Faust
gibi de, akp giden zamana: Ne kadar gzelsin! Sen
gitme, kal! diye haykrabildiimiz anda mesuduz
demektir.
Ama, bu durum sziyle, insan ruhunu bir za
man iin saran olaylarn topu birden kastedildiine
gre, bunlarn hi deimeden uzayp gitmeleri hi
bir zaman akim alaca bir ey deildir.
Hi deimiyen bir zaman nasl olur acaba? Sa
adet denilen eyi meydana getiren sebepler, bu ka

142

DUYGULAR ve DETLER

dar kolaylkla yok oluvermiye mahkmken, biz na


sl olur da deimeyi bir mddet iin ortadan kaldrabiliriz? Bizi mesut eden eer bir insansa elbet
bir gn lecek, mzik paras ise elbet susacaktr,
'Kitapsa onu da okuyup sonuna varmyacak myz?
Biz mesut bir ann hi deimeden uzamasn di
leyebiliriz, bu mmkn. Fakat dilei daha iimiz
den geirdiimiz anda bile pekl biliriz ki zaman
durmyacaktr. H att elimizde olsayd da mesuduz
dediimiz an durdurabilseydik, bir mddet sonra
o ann bize verdii saadetin de, zamanla yeniliini
kaybedeceinden, sfra doru inmiye baladn
grrdk.
O halde, saadeti vcuda getiren unsurlar ara
snda, ona en ufak bir zarar bile vermeden deie
bilecek olanlarla, deimesi saadetin devamn salamya hem kfi, hem de lzumlu olanlar ayrdetmemiz gerekiyor. Tolstoun romanlarndan birinde
yeni nianlanan Levine adndaki delikanl ehrir
sokaklarnda dolarken etrafndaki her ey ok ho
una gidiyor. Gkyz her zamankinden daha par
laktr. Kular daha tatl cvldayorlar. htiyar ka
pc, delikanlya onu artan bir hayranlkla bak
maktadr. Ama o gn Levine bambaka bir ehirde
de olsayd, yine ayn derecede kendisini bahtiya
hissedecekti. Orada grecei baka baka insan ve
eyaya,/yine ayn takdir duygusiyle bakacakt. n
k Lj&ine, etrafndaki eyay bu kadar gzelletire
" kendi gnlnde tamaktadr. Saadetinin zni
tekil eden de ite bu ktr.

SAADET

143

Biz saadetimizin olaylardan, elencelerden, man


zaralardan geldiini sanrz. Halbuki, olaylara g
zelliini veren sadece bizim kendi ruh durumumuzdur. te biz bu halin uzamasn dileriz, yoksa h
diselerin devamn deil. Acaba saadet, hakikaten
yalnz ile ilgili bir ey mi? Etrafmzdaki eya
zerinde yapt mucizeyi andran bu deiiklikler
den baka almetlerden de onu tanyabilir miyiz?
Eer kafamzdan duygular da, htralar da skp
atmak mmkn olsa, orada ifadesi zor, sessiz bir
boluktan baka ne kalr ki?.. Mistik istiraka va
rnca, grnen nihayet bir nur lemi de olsa, yine
bir grnten baka bir ey deildir. O halde, srf
istirak, srf saadeti nerede aramal? Fosfor parl
ts saan balk eitleri vardr. Bunlar, derin sulara,
yosunlara ve deniz hayvanlarna yaklanca, btn
bu mahlklarn k iinde parldadklarn grrler.
Fakat bu balklar, bu prl prl yanan gzelliin her
an kmldyan kaynan, bizzat kendi vcutlarnda
tadklar iin, onu hibir zaman grmiyeceklerdir.
Mesut insanlar da bu balklara benzerler. Saadet
lerinin insanlara ve eyaya vuran n fark eder
ler de, bu saadetin bizzat kendisini sezmekte ok
zorluk ekerler. Bir mahit iin kavranlamaz olan
bu k veya kuvvet kaynann mahiyeti, bzan
onun, birtakm artlar iindeki tahavvlleri incele
nerek kefedilir. te biz de tarif edeceimizi ara
trmadan nce, saadete engel olan eylerin bir lis
tesini karrsak, belki de dvann hallini biraz daha

144

DUYGULAR v e DETLER

kolaylatrm oluruz. Pandore (*) kutusunu bir aa


lm. iinden insan dertlerinin birer birer uup git
mesine bakarak en umum olanlar tesbit edelim.
n ce en koyu sefalet ve hastalk ynlarnn
bir kasrga gibi dne dne ykseldiini greceiz.
Her ikisi de insan dertlerinin en korkunlardr.
Bunlarn batrdklar ineler ok olur ve sk sk da
batarlarsa, buna akl ve hikmet de pek az are bu
lur. Stoisiyenler gibi dnerek ac bo bir lftr
demek ok kolaydr. Onlar: Tstrap, diyorlard, eer
eecmisse. artk tesiri kalmamtr. inde iken de
nlenmez. Gelecek strap ise heniiz ortada yoktur.
Ama hakikatte is byle deil. nsan bvle zaman
sils'esinden ibaret bir sev deil ki istedii zaman
bmlan avirahilsin. Gedmi bir st'rno hibir zaman
yok olmu demek deildir. Onun htras ekmekte
olduumuz acya kar'S'r ve onu arttrr. Fneriik bir
adam hic snhe yok ki acya p s gerebilir ve st
rabna ramen sknunu muhafaza edebilir. Montaiyne. kendisine cok can acs ektiren hastalklara
bile bviik bir cesaretle ktlan<vordu. Fakat bir
mr byle valnz ac ve inl+iden ibaret olursa, bu
na artk ne filozofu katlanabilir, ne de erenleri. Se
(*) Pandore = Vfiiken tarafndan yaratlan i k ka
dn; ntj havat veren Minerya. nna avru zamanda bfit.n
pflzeltflrieri ve hnerleri de yerdi. jfl.nUcr ona. iinde b
tn fertler bulunan bir ktu r>edive ederek. kendSni kar
olarak atan Evm^t.h^eve. dnva zerine vnllad. Eniyntha. bu mesum kutvu art ve bvlece dnvava btn
dertleri sat. Kutunun dibinde kala kala m it kald.

SAADET

145

falete gelince. Diogene gibi bir filozof, yiyecek ek


mek bulduktan, gnele fs da olduktan sonra bu
na pekl dayanabilir; hele yeryznde tekbana
olduktan sonra. Fakat ben Diogeriei drt ocukla,
souk ve yemeklerin pein para ile yendii b ir e
hirde isiz olarak grmek isterdim. Jules Romainsin
Boynu Bkkler adl kitabnda 10 yanda ufak
bir olan ocuunun sefaletle nasl ok ac bir e
kilde karlatn ifade eden gzel satrlar oku
manz tavsiye ederim. Yasanm hakik bir sefa
letin aclarn orada bulursunuz. Byle souktan,
alktan strap ekenlere manev teselliler sunmak
hakikaten ac bir alaydan baka bir sev deildir. Bu
gibilere kuru lftan ziyade scak ala biraz ate l
zmdr.
Hastaln ve sefaletin bu en feci ekilleriyle,
az cok ac olmakla beraber, yine bin defa daha az
zahmetli olan ve saadete aslamyacak engeller karmyan durumlar birbirine kart rmamalyz.
Stosvenler ihtiyalarmz, biri tabi ve zarur
olanlar, teki de tabi olup da zaruri olmyanla
dive ikive ayrmakta hakl idiler. Alk ve susuz
luk. tatmini mutlak gereken tabi ve zaruri ihtiyalnnmzdmdr. Tatmin edilmezlerse, kafamzdan her
tri driincevi srp atacak kadar bize musallat
olurlar. Yervznde. hakikaten vle yrekler paralavc sefiller ve hastalklar vardr ki bunlara ne
kadar ac'sak ve dertlerine kossak yine azdr. Fakat
bu hakik hastalarn yannda says yine bir o ka
dar bulan hastalk hastalan da vardr. Fikrin vcut
F. 10

146

D U YGULAR ve A DETLER

zerindeki kudreti o kadar byktr ki dert sand


mz eylerin ou, kuruntudan baka bir ey de
ildir. Hakikaten hasta olan insanlardan baka, ken
dilerini hasta sananlar, bir de kendilerini zorla has
ta edenler vardr. Montaigne, Bordeaux ehrinin be
lediye reisi iken halka: lerinizi ele almak iste
rim ama, onlar hibir zaman canma, cierime so
kacak kadar benimsemem, bu yzden kendimi hasta
etmem diyordu.
Hastalk hastalar olduu gibi, kendilerini fakir
sanan insanlar da vardr. Btn insanl ezen bir
kriz, eer sizin de kazancnz azaltmsa, yiyecek
bir lokma ekmeiniz, el iine kabilecek bir elbi
seniz ve banz sokacak bir yeriniz olduu md
dete, ok bedbaht olduunuzu sylemeyiniz. Bu
hakik sefalete kar bir kfr olur. Bir dostum an
latt. Kadnn biri, odasn deitirmek zorunda kal
m; en gzel mobilyas olan bir divan yeni oda
sna bir trl sokamad iin kendisini ldrm.
te uydurma bir felketin sembol.
Sefalet ve hastalktan sonra, hayatta uranlan
muvaffakiyetsizlikler de insana bir felket gibi g
rnebilir: Ak, hrs ve i sahalarnda uranlan mu
vaffakiyetsizlikler gibi.
Plnlar kurmu, bir istikbal tasarlam olabili
riz. Hdiseler hu plnlar bozabilir, istikbal mit
lerimizi mahvedebilir. Sevileceimizi ummuuzdur.
Sevilmeyiz;' kskanlk, gnmz, gecemizi zehir
eder. Bir memuriyet, bir mkfat, bir muvaffaki
yet, bir seyahat frsat elimizden kaabilir. Byle

SAADET

147

felketler karsnda Stoisyenler dvay kolayca ka


zanrlar. nk bunlar, hakik dertler deil, fikir
ayrlndan gelen straplardr. Muradna ermemi
olan haris bir adam, niin bedbahttr? Vcudunda
aryan bir yer mi var? Asla... O sadece u iki eyi
dnr de ondan bedbahttr:
1. Kendisini, isteine ulamaktan alkoyan ge
miteki yanllklar;
2. Muvaffakiyetine engel olmak iin- rakipleri
nin gelecekteki entrikalar.
Byle gemii, yahut da gelecei dnecei
yerde, biraz gayret edip olaylar bugnk halleri
iinde dosdoru grebilseydi, vaziyetini pek da kat
lanlmaz bulmycakt. Bunun iin kendilerini baht
sz sananlara, azizlerden gnacem, ruh talimlerinde
ileri srd bir metodu tavsiye ederim. Bu metot,
duygularmzn mevzuunu, onu hi deitirmeden
kuvvetle grebilmekten ibarettir.
Mesel, vekil olmak istiyordun da yapmadlar
deil mi? Bu neyi ifade eder acaba? Bu demektir
ki yzlerini grmek istemediin bir sr ricacy
sabahtan akama kadar kabul etmek zorunda kalmyacaksm. Bu demektir ki incelemiye bile vakit
bulamyacam bir sr ar ve g ilerin mesuli
yetini omuzlarna yklenmiyeceksin. Yine bu de
mektir ki belediye mzkas ve itfaiye bandosiyle
karlandn Allahn uzak bir kazasna her hafta
gitmek zorunda kalmyacaksn ve orada, Avrupa
siyaseti hakknda syliyecein bir nutuk yznden

148

DUYGULAR ve DETLER

o iki milletin gazetecilerini de kendi aleyhine kkrtmyacaksn. Btn bu saydm hazlar yerine
rahat rahat yaam ya,, bo zamanlarn hazla geirmiye, sevdiin kitaplar tekrar okumya, eer soh
betten de holanyorsan dostlarnla bol bol geveze
lik etmiye mahkm olduunu greceksin. Eer ka
fan bir para iletirsen, bu muvaffakiyetsizlin sa
na neler bahettiini anlyacaksm. Bunlara teiket
denir mi? Stendhal yle yazyor: iki muavinim
de: vali olduu halde ben olamadm diye bu akam
bir znt iimi kemiriyor. Fakat, belki de, diyo
rum, eer vali olsaydm alt bin nfuslu ku umaz,
kervan gemez bir yerde dnyadan uzak yaamak
zorunda kalacaktm. O zamanki zntm imdikin
den daha da byk olacakt.
nsanlar kendi hayatlarndaki olaylar sakin bir
kafa ile grebilselerdi umumiyetle elde edemedik
leri eylerin, kuvvetle istemedikleri eyler oldukla
rn fark ederlerdi. nk, Evlensem ok iyi olur
du, yahut Vali olmak houma giderdi, yahut da
Gzel bir tablo yaratm ak isterdim gibi lfla te
mennilerde bulunmakla o eyi btn varliyie is
temek arasnda dnyalar kadar fark vardr.
insan bir eyi btn varliyie isterse onu elde
etmiye urar ve bz imknszlklar mstesna, ok
kuvvetle diledii eyi de elde eder. an ve erefe
dkn bir insajasa an ve erefe kavuur. Dost edinmec isti yenmede dostlan olur. Bir kadn erkeklerin
kendisini beenmelerini ve ona k olmalarn isti
yorsa onun da istedii mutlak olur. Gen Bona-

SAADET

149

parlem gz iktidar mevkiindeydi. Onu bu mevki


den ayran uurum hi de alacak gibi grnm
yordu ama, Napolon onu atlayp geti.
Tabiatiyle, muvaffakiyeti imknsz bir hale ge
tiren menfi olaylarn bulunduu haller de pek ok
tur. Dnyay yerinden oynatmak kolay deildir.
Ekseriya engel insann asl kendi iindedir. Bir ga
yeye varmay istediini amr, fakat iinden gelen
ok daha kuvvetli bir his onu aksi istikamete s
rkler, gtrr. Jules Romainsin romann gene ele
alalm: Demin bahsettiimiz ktik ocuun babas
Bastide, isizdir; bir i bulmak istediini sanmakta
dr, ama hakikatte, kendisine teklif edilen her ii
de boyuna reddetmektedir. Bastidee yakndan ba
karsak, onun i edimiye niyeti olmadn grrz.
Ka defa, yazarlarn azndan u szleri iittim:
Falan kitab yazmak isterdim ama, iinde bulun
duum hayat artlar buna imkn brakmyor. Bu
ok doru; yalnz byle bir kitab mutlak yazmay
hararetle yrekten isteselerdi, geirecekleri hayat
da elbette baka trl olurdu. Balzacm hayat ve
daha dorusu kitaplar, eserine olan candan balliyle sarslmaz iradesinin bir delilidir.
Efltunun Cumhuriyet inin onuncu kitabnda,
saadet zerine ok gzel bir efsane var: Vaka Er
lArmnien adnda birinin bandan geer. Bu adam,
cehenneme iner, orada lmden sonra ruhlara na
sl muamele edildiini grr. Ruhlar etrafna toplyan bir melek onlara yle bir nutuk vermiye ba
lar:

150

D U YGULAR ve DETLER

Ey geici ruhlar! Sizler, yeni bir mre ba


lamak zere tekrar fni bir insan vcuduna gire
ceksiniz. Ama nasibinizi size bir melek semiyecek.
herbiriniz kendiniz seeceksiniz. K ura kime isabet
ederse, o nce seecek. Yalnz, setikten sonra da,
geri brakmak olmyacak. Faziletin efendisi olmaz.
O kendisini sayana balanr ve kendisini kaale almyandan kaar. Herkes seiminden kendi mesul
dr. Tanrlar bundan mesul tutulamazlar.
O anda melek, ruhlarn nne herbiri iinde
ayr bir nasip bulunan paketler atar ve her ruh is
tedii paketi semekte hrdr. O zaman ruhlarn
nne, hem insanlar, hem de hayvanlar iin yan
yana birok nasipler serilmi bulunur. Mesel bir
ksm lme kadar deimiyen, bir ksm da yar
yolda deien ve sonu yoksulluk, srgn ve dilen
cilikte bitmiye mahkm zlim bir nasibi;, bir ksm
gzellik ve kuvvet, bir ksm d cetlerinin asaleti
ve yksek vasflar yznden n alm insanlar na
sibi; kadnlar iin de fahieler yannda faziletliler
nasibi... Btn bu nasiplere zenginlik, yoksulluk,
salamlk ve hastalk karm bulunur. Birinci ola
rak semek hakkn kazanan abuk abuk ilerler
ve iinde byk bir zalimlik grd paketi eline
alr, evirir, evirir, a gzll ve ihtiyatszlna
kurban olarak onu seer. Fakat paketi zp dibi
ne kadar, muayene edince, nasibinin kendi z ocuk
larn d^oldrm ek ve daha bir sr korkun cina
yetler ilemek olduunu grr. O zaman feryada
balar ve tanrlar mesul tutar; fakat kendisinde

SAADET

151

kabahat grmez. Halbuki seen kendisiydi ve acele


etmiyerek paketi iyice muayene etmek hakk da
kendisine verilmiti.
Hepimizde bu hak vardr. Siz ihtiras veya para
yznden u kadnla evlenmiye raz oluyorsunuz,
fakat siz de bizim gibi kadnn deersiz olduunu
biliyorsunuz. ki yl sonra, onun ahmaklndan
ikyete balarsnz. Peki, onun budala olduunu siz
bilmiyor muydunuz? O da paketteydi. lgncasna
para ve eref peinden komann insan hemen he
men her zaman bedbaht edeceini bilmek iin uzun
bir tecrbeye ihtiya yoktur. Sebebi de, bu eit bir
hayat, onlar kendilerinin dnda olan eylere kle
yapar. Kimse parasna ok dkn bir zengin kadar
tehlikeli durumda olamaz. Kimse muhteris bir in
san kadar fena bir durumda kalamaz; bilmedii bir
olay, yanl getirilmi bir haber onu nafiz bir kimse
veya bir millet nazarnda drr. Onlar da onu
mahvederler. ansm yok diye baracak, kaderin
kendisine dman olduunu ileri srecektir. Fakat
kader, kendi elinde olmyan eylere balanan kim
selere kar her zaman menfidir. Bu da paketteydi;
tanrlarn bunda gnah yoktur.
Hrs ve a gzllk, bizi dier insanlarla m
cadele haline sokar, fakat felketi douran daha va
him bir sebep vardr: O da, kendi kendimizle m
cadele halinde olmaktr. Dnk ilerimize ve b
tn hayatmza u szleri syliyerek bakabildiimiz
zaman, kendimizi bahtiyar buluyoruz: Belki fena
hareket ettim. Yalnz kendi fikirlerime gre i gr

152

D U YGULAR ve DETLER

dm. Evvelce sylediim eyleri, ya bugn aynen


tekrarhyabilirim, ya da, fikirlerim deitiyse ayet,
tamamiyle erefli sebeplerden, mesel fena malmat
alm veyahut fena muhakeme etmi olmamdan t
rdr; aldanm olduumu yzm kzarmadan itiraf
edebilirim. nsann iinde bu ahenk oldu mu, bir
ok ac hlyalar ve kendimizle yaptmz mcade
leler ortadan kalkar.
Gerekte insann byle kendisiyle mutabk ol
mas olduka nadir bir haldir; bizim hepimiz canl
birer anlamazlk nmunesiyiz. Herbirimizde iki
varlk yan yana yaar: Bir sosyal insan, bir de ih
tirasla dolu insan; bir hayvan ve bir ruh; bir melek
ve bir eytan. Namussuzluun, sefaletin elinde oyun
cak olduunuzu hissetmemiz ok acdr ve bir defa
dp silleyi yedik mi, arkadan abucak uslanveriyoruz. Aldous Huxley: Bir insan kendi z dei
ikliine raz olamyor. Mesel yemekten evvel ba
ka, yemekten sonra da baka bir adam olmay ka
bul edemiyor. Kendi hayat felsefesinin ona zaman
duygular veya bankadaki cri hesab tarafndan
izilmi olmasn bir trl hazmedemiyor. Srf ken
dine mahsus bir ahlk dsturu bulmak ve bu saye
de, deimiyen bir insan olmak ihtiyacn duyuyor
diyor.
Yalnz lu i nizamn, bu ahengin devam etti
rilmesi gtr, nk birok fikirlerimizin mene
leri. bizim onlar iin kabul ettiimiz menelerden
farkldr. Doru muhakeme ediyoruz derken bile,
yanl bir hkm veya gerek hibir kuvveti olm-

SAADET

153

yar delillerle bir hmc veya bir ihtiras tatmin edi


yoruz. Falan millete, falan sosyal grupa kar men
fiyiz. Sebebi de, o milletin bir insann veya o grupta bir yenin, hayatmzn nemli bir noktasnda
bize fenalklar dokunmu olmasdr. Bu zaaflar
kendi kendimize itiraf edemiyoruz, fakat onlarn
iimizde olduunu pekl biliyoruz ve bundan duy
duumuz memnuniyetsizlikten tr, surat ask,
sert ve mantksz birer adam oluyoruz. Dostlarmz
da tahkir ediyoruz, nk olmak istediimiz insan
dan farkl olduumuzu biliyoruz. Socraten, saadet
iin nemli olan Kendini tan d de buradan
gelir. Akll bir adamn i sknuna kavumas iin,
fikrini bozan ihtiras ve htralarn objektif ve sy
lenebilir dnceler haline getirmesi gerektir.
Muhayyilenin gemile olan balarndan sonra,
imdi gelecekle olan ilgilerinden bahsedelim. Fel
keti douran sebeplerden biri de, korku veya bir
tehlikenin olmadan evvel gz nne getirilmesidir.
Bu szlerle bz korkularn yerinde ve hatt lzum
lu, olduklarn kabul etmediimi sanmayn. Son s
ratle gelen bir otomobille karlamaktan korkmya bir adam, bu dncesizliine kurban gider.
Kendisine dman ve silhlanm olan bir komu
dan korkmya bir millet, abuk klelie der.
Fakat tahmini ok mkl tehlikelerden doan kor
kular, bo ve yersizdir. Hastalktan korkan ve ha
yatlarn kaybetmek korkusiyle oktan yaamay
kesen insanlara hepimiz rastlamzdr. Servetini
kaybetmekten korkan bir adam, kendisini mahve

154

DUYGULAR ve DETLER

debilecek felketler dnmesi yznden, iinde bu


lunduu saadetten kendini mahrum eder... Zaten
kendisinin hazrlad bu felketler bana gelseler
de, nihayet dnmekten tr imdi deta istiyerek dt bu durumdan daha kt bir duruma
da decek deildir. Kskan, sevdii kadn iin
tehlikeli tesadfler dnr; onlar nlemek iin bo
yere rpnr; nihayet bu lgnca ihtiyat yznden,
tutkun olduu kadnn kendisine olan sevgisini l
drr ve bylece korktuuna urar.
Kuvvetli olan korku aclar o nisbette yersizdir
ki felketin evvelden tahmin edilen ekli ok defa
felketin kendisinden daha da korkuntur. Mesel,
hastalk ok fenadr; fakat bakalarnn hastalklar
karsnda duyduumuz korkular, bundan da fena
dr. nk ate ve yava yava hastala alma,
deta yeni bir vcut yaratr; bunun da tesiri baka
olur, nsanlarn ou lmden korkarlar. Fakat bi
zim lm hakknda tasavvur ettiklerimizin hepsi
yanltr, nk evvel lmn ni olmyacan bi
lebilir miyiz? Sonra da, normal insanlarda, tabi bir
olay olan lme, ona uygun bir veut hali tekabl
eder. Bende, bamdan geen ve benim iin ok va
him olabilecek olan bir kazann htras hl yaa
maktadr. Kendimi kaybetmitim, fakat kazaya tekaddm eden saniyelerin bende brakt htra ac
bir htra deildir. Alain, denizde boulduktan son
ra kendin^ getirilen bir adam grm. br dnya
dan geri dnen bu adam, lmn anlatm; hi de
strapl olmadn sylemi.

SAADET

155

ilerisi hakkndaki hkmlerimiz hemen hemen


her zaman yanltr, nk bu ac olaylar henz o
aclara duar olmam bir kimsenin ruh haleti iin
de tasavvur ediyoruz. Hayatn kendisi zaten zordur;
durup dururken, hayatta olmyan bir ac unsurunu
ona ne diye katmal? Yaknda gsterilen bir filmde,
byk bir vapurla balay seyahatine km. olan bir
ift, gzel bir gecede, tede alan bir orkestray din
lerken denize bakyorlard. Bu iki gen, bir aralk
olduklar yerden uzaklanca, o zamana kadar v
cutlarnn kapad bir simit zerinde biz seyirciler
Titaik adn okuduk. Bizim iin sahne derhal ackl
kesiliverdi, nk vapurun biraz sonra batacan
biliyorduk; fakat dramn iindekiler iin, o gzel
gecenin teki gzel gecelerden li fark yoktu.
lerine korku dseydi ayet, nihayet bu yerinde bir
tahmin olurdu; fakat ok tatl bir geceyi de bo yere
berbat ederdi. te bylece, birok adamlar btn
hayatlarn kendilerini tehdit eden tehlikeleri d
nerek zehirlerler. Her gne kendi acs, zaten
yeter.
Nihayet zenginler ve aylaklar snfnda felke
tin en fazla rastlanan sebeplerinden biri de sknt
dr. Hayatn glkle kazanan bir kadn veya er
kek, belki birok acyla karlar, .fakat sklmaz.
Zengin bir kadn veya erkek, kendi hayatn yara
tacak yerde, zevklerini etraflarndaki olaylardan
beklemiye balar balamaz sklr. Seyredilen bir pi
yes ancak baka yerde byle bir hayat olan b ir in
san iin bir saadet unsuru olabilir. nk kendisi

156

D U YG U LAR ve DETLER

de bir yaratc olur. k olan bir adam ak piyes


lerini onu beraber yayabildii iin sever. Mussolini, Jules Csarm temsilinde bulunduu zaman,
kendi alma masasn tahayyl eder. Fakat seyir
cilik hali devaml bir hale intikal eder, seyirci ba
ka yerde aktr olmazsa, sknt onu gzler ve s
knt kapsndan da binlerce muhayyel fenalklar
durmadan girer: Mesel kendi ahs zerinde bo
hlyalar ,artk tam ir edilmez mzi hakknda tees
srler ve bilinmiyen gelecek hakknda korkular
gibi.
t
*

Gerek olsun muhayyel olsun, acaba bu fel


ketlere kar snlacak yerler veya areler var m
dr? Garip olan bir nokta varsa o da ok insann
bu suale hayr derken ac ve yersiz bir zevk duy
malardr. deta felketlerinden holanyorlar. Ken
dilerini kurtarm ak istiyelere hain ve alak mua
melesi yapyorlar. Tabiatiyle bir yasn, bir kederin
veya ar ve haksz bir muvaffakiyetsizliin, ilk gn
lerinde, ac o ekildedir ki her eit teselli botur.
Dostun o zaman susmak, sayg gstermek, acmak
ve beklemekten baka yapacak bir eyi yoktur.
Fakat zamann yokettii bir acy, birok ha
rici belirtilerle devam ettirmiye alan, o alama
y meslek edinmi insanlara aileler iinde rastlama
m kim vardr? A rtk hibir eym canlandramyaca bir gemie balananlara sadece acyorum; o
da aclar kendilerinde kalmak artiyl.'. Fakat mit

SAADET

157

sizliin propagandaclar kesilerek yaamak istiyen


ve kendilerinden daha gen ve daha cesur olanlar
mitsizlie srklemiye kalktklar zaman onlara
ok kzyor ve onlar ayplyorum.
Gzyalarmda daima biraz yapmack vardr...
Bundan saknmak gerektir. Gerek bir ac kendini
tabi bir surette gsterir, hatt onu saklamak ve ba
kalarnn hayatn bozmamak istesek de. Ben, gen
ve neeli bir grup arasnda, bandan yeni gemi
gizli ve korkun bir felketin kahraman olan bir
kadn tandm. Sessizlii, ac ac glmsemeleri, is
temeden dalmas her dakika onun ac eken bir in
san olduunu meydana koyuyordu. Fakat tekilerin
saadetini bozmyan o yalandan sknetini cesaret
le muhafaza ediyordu. Eer hatrlamak iin, insan
lardan kamak veya her gn dvnmek ihtiyacn
duyuyorsanz, bu, lenin htrasna artk sadk ol
madnz gsterir. nk lm dostlarnza gsteieceiniz en gzel tzim, yayan insanlarla o de
rece gzel bir dostluu yeniden yaratmaktr.
yi ama, sabit fikirden nasl kurtulmal? Kafa
dan skp atlamyan ve uykuda bile bizi rahat brakmya bu dncelere kar snlacak neresi
var?
Bunlarn en genii, bize en fazla kollarn aa
n tabiattir. Ormanlar, dalar ve denizler, byk
lkleri, lkaydileri ve ahsmzn hilii arasndaki
tezatla bizi teskin eder. ok defa, byk bir ac iin
deyken to'; a, aalarn altna-, otlar arasna uzan-

158

D U YG U LAR ve DETLER

raak ve orada sessizlik ortasnda btn gn kalmak


bize ferahlk verir. En gerek aclarmz iinde bile,
biraz yapmack vardr. Birka gn veya birka saat
cemiyetle aramzdaki balan kesmekle ihtiraslar
mzn faaliyetine daha az imkn vermi oluruz.
Bu yzden, mnevi aclar iin seyahatle yer de
itirmek kuvvetli bir iltr. Felketin getii yer
lerde kalnrsa, htrann bal bulunduu binlerce
kk olay, sabit fikri unutturacak yerde ateler...
Seyahat ite bu hatrlama balarn keser, atar.
yi ama, herkes seyahate kamaz ki! Bunun iin
zaman ve para lzm diyeceksiniz. Doru. Yalnz yer
deitirmek bulunulan memleketi ve iini brakma
dan da mmkndr: ok uzaa gitmiye ihtiya yok.
Paristen bir saat uzakta, Fontainebleau ormannda,
Alplerdeki kadar vahi kayalkl ve ssz yerler var
dr; Selisin biraz tesinde ssz bir kum l; Versailles parknda teskin edici hlyalara elverili dai
ma bo keler bulunur.
Ac ekenin kolayca snabilecei dier bir lem
ae, mzik lemidir. Mzik btn ruhu kavrar ve
baka hibir duyguya yer brakmaz. O bzan btn
dncelerimizi yutan bir seldir ve selin geiinden
sonra ykanm, temizlenmi ve her acdan syrl
m oluruz. Bzan da aclarmz hatrlatan bir ses,
fakat onlar derhal olaanst bir nizam iine siirkliyen bi ^es olur. Aclar hatrlatan bir mzik
cmlesine, oflar teskin eden baka bir cmle cevap
verir; bu, iinde dnce olmyan karlkl konu
ma bizi son karara gtrr ki o da bir tesellidir.

SAADET

159

Mzik kuvvetli ritmiyle zaman geiini belli ederse


de, hibir sz sylemeden, manev acnn devam et
tiini sandran yanl fikri yalanlar ve siler. JeanChristophe bunlar anlatmtr, hem de benden daha
iyi...
Bir saatlik bir okumann yokedemedii bir
znt tanmyorum sz, mehur olmasna ra
men, bence pek doru deildir. Gerek bir acy oku
makla yok edemem, nk o ac iinde dikkatimi bir
kitap stne toplyamam. Okuma hr bir fikir ve
serbest bir dikkat ister. Belki mnev bir nekahette
faydal olabilir, fakat daha fazlasna inanamam. Sa
bit fikirden kurtulmak iin, daha yakn bir ilgi istiyen ve dikkatsizlik kaldrmyan iler yapmak gerek
tir; mesel yazmak, nazik durumdaki bir makineyi
iletmek, tehlikeli patikalarda dolamak gibi... V
cudu yormak da uykuyu-getirmesi bakmndan iyi
dir.
Uyku da ancak, strapl ryalarla dolu olma
d zaman bir yer deitirme kadar faydaldr. Hal
buki byk bir felketi takip eden gecelerde, sabit
fikir ryalarmzda bile bizi rahat brakmaz. Uyu
yan, ryasnda felketiyle tekrar karlar ve s
rayarak uyanr.
Tekrar uyumak iin ne yapmal, uyku illar
nn yannda mnev uyku reeteleri de var mdr?
te size bzan muvaffak olan bir usul: ocukluk
veya genlik htralarmz ve & devrelere ait sah
neleri gznzt_ nne getirmiye aln. Felketi
nizden evvelki gnlerdeki hayatnz fikren tekrar

160

D U YGULAR ve DETLER

yaamya gayret edin. O zaman fikir, haberi bile ol


madan, bu felketin gememi olduu bir leme gi
der, orada kendisine yer bulamaz, manaszlna
inanr; ryalar da bu ekilde alan yoldan yrr
ler.
znty meslek edinmi birisi: Btn bunlar
bo eydir. Tavsiye ettiiniz areler tesirsizdir. PIibir ey beni tekrar hayata balyamaz; hibir ey
bana acm unutturamaz diyecektir.
Ne biliyorsunuz? Hi denediniz mi? Neticesizdir
demeden evvel, hi olmazsa bir kere deneyin:- Bir
saadet egzersizi vardr ki belki msbet saadeti
salamaz, fakat yol aarak ona erimive yardm
eder. te size bu hususta birka usul; Valry olsa,
bunlara reete demeyi tercih ederdi:
Birinci reete: Gemi zerinde pek uzun d
nmelerden kanmak. Dnme fenadr demek
istemiyorum. Hemen hemen he?- karar uzun dn
celer mahsul olmaldr. Yalnz kesin hedefi olan
larda tehlike yoktur. Tehlikeli o!a ey. renilen
bir kaygy, size yaplan bir tahkiri, azdan km
olan bir sz, nihayet bir kelime ile aresiz bir eyi
mtemadiyen kafada dolalnnaktr Bir ngiliz ta
sz: Dklm bir st iin hi alamayn diyor.
Disrali: Hi izaba kalkmayn, hi de ikyet et
meyin dn veriyor. Descartes da: Dnya ni
zamn bozjnaKtansa, arzularm yenmek yolunu tu t
tum ve olmyan bir eyi, demek bana gre, olmas,
imknszm diye telkki ettim diyor. Fikrin za

SAADET

161

man zaman ykanmas, yeni bir hale getirilmesi art


tr. Unutma olmaynca, saadet de olmaz. Ben bir i
adamn ileri ortasnda bedbaht hi grmedim. Na
sl grebilirdim? Oyuna dalm bir ocuk gibi, o da
kendini dnmez olur; kendini ok dnmekse,
her zaman zararldr. Byle miyim veya yle mi
yim, sualine cevap bulacam diye bu kadar kafa
patlatmya ne lzum var? Ne diye buna bu kadar
nem verirsiniz? Kendi zerinize deceinize, d
nce ve ilginizi kendiniz dnda toplyacak bir
merkez bulamaz msnz?
O halde ikinci reete: Ruhun srru itedir.
Dostlarmn kitaplarn okuduum veya onlarn ko
numalarm dinlediim zaman, hemen hemen bu
gnk dnyada saadetin olamyaca kanaatine va
ryorum. Fakat bahvanmla konuur konumaz, bu
fikrin samaln anlyorum. Bahvan domatesle
rini, patlcanlarn yetitirir; hem zanaatini, hem de
topran ok iyi tanr; iyi mahsul alacan nce
den bilir. Bundan gurur da duyar, ite size saade
tin bir eidi... Byk bir artistinki de, yaratc her
insanmki de bu eittendir. , akll insanlar iin
dnceden kamak demektir, fakat akllca ve ye
rinde bir ka. Arzu edip de harekete gememek
fikirleri zehirliyen bir ktlk dourur. Dnp
de harekete gememek de yle denebilir. Boa d
nen fikir avale olmu bir motor gibidir, yani tehikelidir. halinde dnyann karmza kard
aksilikler, hayatn kark olaylar bizi hi korkut
maz. Bunlarn menfi ekillerine, sra ile hepsine yeF. 11

162

D U YGULAR ve DETLER

rinde rastlanr ve sentez kendiliinden olur. siz


likte ise. dnyann zahir dzensizlii tamamiyle
sun bir zlme konusu tekil eder.
de yetmez. inde yaanlan cemiyetle anla
m bir halde hareket etmek gerektir. Eer anla
mazlk devaml olursa, insan mahveder ve ii g
letirir; hatt bzan imknsz bir hale getirir.
nc reete: inde yaanlacak yle bir mu
hit semelidir ki onun almalariyle sizinkiler ayn
istikamete ynelmi bulunmal ve muhit sizinle ilgi
lenmelidir. Sizi anlamadm sandnz bir aile ile
mcadele edip bu mcadelede hem kendi saadetini
zi, hem de bakalarnmkini mahvedecek yerde, sizin
gibi dnen dostlar arayn, bulun. Dindarsanz din
dar insanlarn arasnda, ihtillciyseniz ihtillciler
arasnda yaayn. Bu sizi, sizin inandnza inanmyanlar ikna almaktan alkoymaz. Bahtiyar
olmak ii biroklarnn zannettikleri gibi, ok kim
senin hayranln ve saygsn ahsnda toplamak
gerekmez. Yalnz etrafnzda yayanlarn saygsn
kazanmak mecburiyeti vardr. Birka talebesi tara
fndan lgnca sevilen Stphane Mallarm, hretli
fakat hreti kendisinin hayran olduu insanlarca
kabul edilmiyen filn adamdan daha bahtiyard.
Manastr, duvarlar arasna snanlarn fikir ve ga
yelerinin ayn olmas yznden saysz ruhlara s
kn vermifti'r.
Drdnc reete: Daha uzakta ve imdiden kes
tirilmesi imknsz olan felketler tasavvur ederek
kendini bedbaht etmemek. Birka gn evvel Tui-

SAADET

163

leries parknda dolayordum. ocuklar, su fskiyesi


ve bol k etrafa olaanst bir nee sayordu. Bir
aralk bedbaht bir adama rastladm. Kendi bana
dnceli dnceli aalar altnda dolayor ve de
diine gre iki sene iinde olmasn bekledii mal
ve asker felketleri dnyormu.
Deli misiniz, nesiniz? dedim. Gelecek yl neler
olacan kim bilir? Her ey gtr ve insanlarn
tarihinde rahat devreler hem nadir, hem de ksadr.
Muhakkak olan bir ey varsa, o da olacak eylerin
sizin dndklerinize hi benzemiyeceidir. Siz u
ann zevkini karmya bakn. Beyaz yelkenli gemi
lerini havuza salan u ocuklar gibi hareket edin.
Siz vazifenizi yapn, tesini Allaha brakn.
Gelecei, ancak olaylara tesir edebileceimiz an
da dnmeliyiz. adam kaderci olamaz. Mimar
yapaca evin istikbalini, ii ihtiyarl iin para
ayrmay, bir milletvekili de rey verecei btenin
neticelerini dnmek zorundadrlar. Fakat bir kere
karar- verip tedbirler alnnca, artk fikri rahata ka
vuturmaldr. Evvelden tahmini mmkn klan un
surlarn olmad veya fikrin bu unsurlar kavryamad yerlerde, gelecei tahmine kalkmak lgn
lk olur. Geni ve sath felsefelerin, hezeyanlarn
bir araya toplanmasndan meydana gelen byk azariyelerin hepsi, yzyllardan, inklplardan dem
vururlar. Gerek felsefeler ise, u anla urar, en
dielenirler.
Daha nce bir saadet ekli bulanlar iin son re

164

DUYGULAR ve DETLER

ete: Bahtiyarken b bahtiyarl salyan unsur


lar elden karmamak. Kadn ve erkeklerin ou,
baarnn verdii sarholuk iinde, baary salyan
tedbir, itidal ve iyilik vasflarm unuturlar. Baar
onlar kstahlatrr veya ar ballklarn kaybet
tirir; kendilerine olan haddinden fazla gven, on
lara salam ilerden yz evirtir. Az zaman iinde,
anslarna lyk olmyan insanlar oluverirler. Bu
ansn aleyhlerine dndn grnce de afallarlar.
Eski insanlarn, saadet iindeyken, tanrlara kurban
kesme d ne kadar doru! Samos'un gaddar h
kmdar Polycrate tanrlar iin yzn denize at
mt. Denize yzk atmann bir sr ekli vardr;
en basiti de alak gnlllktr.
*
'
Bu reeteleri biz icat etmi deiliz. Bunlar, d
nen filozoflar olduundan beri retilen, bilinen
arelerdir. Kadere boyun emek, arzuda itidalli ol
mak, nefsiyle mutabk bulunmak; Stoisyen olsun,
Epikriyen olsun btn eski filozoflarn tleri
bunlardr. Marc-Aurelein ve Montaignei olduu
gibi bugnk filozoflarn da ahlk dsturlar bun
lardr.
(Nietzsle gibi, Gide gibi, belki de bugnk ne
silden Malra^x gibi) bu dsturlara menfi olanlar:
Nas$? Bu silik ve alelde aln yazsn, bu
deersiz insanlara hs bahtiyarl kabul edecek,
tehlikeli hayattan kanacak, her eye evet diyece
iz ha! Bize tleriniz bunlar m? Biz silik bir sa

SAADET

165

adet istemiyoruz; bir kahramanlk istiyoruz, diye


ceklerdir.
Ey menfi filozoflar; pek de haksz deilsiniz; bi
raz sonra saadetin tevekkl deil, fakat sevin ol
duunu da gstermiye alacam. Yalnz uslulu
un (sagesse) da kahramanca bir mcadele olduu
nu kabul etmemekte hakszsnz. Bize bal olma
dklar mddete olaylara boyun emek, kaderine
raz olmak demek deildir. Bir denizi ve frtnala
rn, halk ve ihtiraslarn, insan ve kavgalarn,
vcudu ve ihtiyalarn kabul ediyoruz. nk bun
lar meselenin malm taraflardr. nk onlar ka
bul etmemek, kendini bo ve muhayyel bir lem
den bahsetmiye mahkm etmek olurdu. Yalnz biz,
bu kinat biraz deitirmek, frtnalarda da yolunu
bulabilmek, halk idare etmek ve bilhassa kendimizi
deitirmek imknlarna da inanyoruz. Hastaln,
hezimetin ve zilletin btn sebeplerini ortadan kal
dramayz. (Nitekim sizler de bunda, bizden fazla
baar gsteremezsiniz). Fakat hastal, hezimeti ve
zilleti, baar ve skn kazanmya bir frsat olarak
kullanabiliriz.
Nietzshe: nsan saadete susam deildir. Buna
susayan yalnz ngilizlerdir; baka bir yerde de:
Saadetimi salamak deil, eserimi meydana getir
mek isterim diyor. Peki neden eser meydana ge
tirilirken saadet de salanmasn? Saadet ne konfor,
ne zevk arama, ne de tembelliktir.
Sertlik taraftar olan filozof bile herkes gibi sa

166

DUYGULAR ve DETLER

adeti arar, yalnz kendi usulne gre arar, buna


phe yok.
Nihayet klenin zincirlerinden holandn,
Akbabann Prontleye tatl geldiini (11.
Ixions'larn cehennem den holandklarn sanyorum (2).

Bir insan akbabasn severse, bu onun saadeti


kaale almadn deil, fakat karacierinin kemiril
mesinden saadet duyduunu gsterir; belki de bu
daha dayanlmaz olan ve i dzensizliinden doan
baka bir acy ona unutturuyordur da ondan. Byle
konularda, herkes yalnz kendisi iin fikir yrte
bilir.
Gerek olan bir ey varsa, o da Stoisiyenleri
dsturunun, saadet yolunda ilk konak oluudur. O.
fikirden faydasz aclar alarak yolu temizler, en
alelade ve bo duygularn seslerini keser. Ancak o
vazifesini baardktan sonra, onun yaratt hava
iinde saadet melodisi ykselmiye balar. yi ama,
bu msbet saadetin kendisi nedir? Bana kalrsa
akla, yaratma sevinciyle, yani kendisini unutmakla
karyor. Ak ve sevin, iki insann sevimesinden.
(1) Promethee = Gkten atei ald iin, Jpiterin
emriyle Vlken tarafndan Kafkas dalarna ivilenen ve
karacieri bir. Akbaba tarafndan kemirilen ate tanns.
(2) Ixloh=Bir kabahati yznden Jpiter tarafn
dan cehenneme srlen ve orada ebediyen dnecek olan
alevli bir arka balanmya mahkm edilen, Lapithes

mrab

SAADET

167

airlerin tasvir ettikleri o tabiat sevgisine kadar, en


deiik ekiller alabilir.
Sevilen bir insanla saatler, gnler veya yllar
geirmiyen bir insan saadetin ne olduunu bilemez;
nk byle bir insan o devaml mucizeyi tasavvur
bile edemez; o mucize ki atlarnda alelde olan
olaylar, fevkalde gzel bir mrn unsurlar hali
ne getirir. Akla saadetin bu yaknln en iyi anlyan adamlardan biri Stendhal'dir. Size onun Parme
hapishanesine atlm Fabrice del Dongoya ait olan
fevkalde gzel saadet tasvirini bir kere daha tekrarlyacam: Fabrice her eyi, hatt lm haberini
bile beklemektedir. Fakat ne ehemmiyeti var? Bu
sayl ve korkun gnleri, Cleliann ksa sren zi
yaretleri aydnlatmakta ve onu bahtiyar etmekte
dir.
Bir kadn aknn Fabrice gibi bir gen zerin
de hsl edebildii tesiri, anne ak bir anne stn
de, arkadalarnn sevgisi bir ef stnde, eserine
ball bir artist stnde. Tanr ak da bir evliya
stnde hsl edebilir. Bir insan kendini tamamiyle
unutur unutmaz, mistik bir yolla varl baka bir
varlk iind erir erimez, derhal saadeti bulur ve
bu can alc noktaya temas etmiyen olaylar onun
iin tesirsiz kalr. Tatmin edilmemi bir kadnn
lkse ihtiyac vardr, fakat erkei kendisini seven
kadn tahta zerinde de yatar. Yalnz baka bir var
lk iinde saadet aryanlar iin glk, aklarna
mukabele edecek insan bulmaktadr... Bedbaht bir
ak bile, bir an iin saadet verebilir; nk kendini

168

DU YGULAR ve A DETLER

unutmak o kadar iyi bir eydir. Kendisini aldatan


Manona her eyini feda eden Des Grieux yine ac
veren bir sevin duymaktan geri kalmyor. Fakat
yalnz lmn son verebilecei karlkl bir akn
yaratt hudutsuz saadet, insanlarn tanyabilecek
leri en byk saadetlerdendir.
Byle nazik varlklara balanan saadetin daha
tehlikeli bir durumda kalaca dorudur. Bir kad
n, ocuklar ve bir memleketi lgnca seven bir
kimse kaderin eline rehineler veriyor demektir.
Artk kader ona, shhatli ise ikence edecek, nfuz.
lu ise itibarn azaltacak, cesur ve acya mteham
milse aman dedirtebilecektir. Artk kader elinde bir
oyuncak gibidir. Sevdii insann hastalk ateini ke
mirici bir endie ile kontrol ederken, kendi hasta
lklarnn ve baarszlklarnn verdii acdan daha
byk acy tanyacaktr. Daha byk ac dedim,
nk hastalk, hastay kendine uydurur; ate onun
psikolojisini deitirerek, ona dayanma kuvveti ve
rir; yorgunluk da uyuturul*. Halbuki hasta olmyan
ve seven bir kimse, dokunulmadan kalm olan b
tn kuvvetiyle ac eker. Yardm etmek ister, fakat
kudretsizliini hisseder. ok aziz olan sevgilisi ye
rine kendini rehine olarak vermeyi ne kadar ister!
Fakat dik bal, gaddar hastalk, setii kurbanlara
saldrr. Kendisini bitiren bu acdan uzaklat za
man ise, knndisini kaak ve alak hisseder. Bu, b
tn aclarn en korkuncudur.
Bu durum karsnda Stoisiyenlerin dsturu ne
oluyor? Kaderini fni varlklara bu kadar balama-

SAADET

169

nm lgnca bir hareket olduunu sylemiyecek mi?


Montaigne, hemirelerinin ilerini canna, cierine
sokacak kadar benimsemiye niyeti olmadn sy
lemiyor muydu? Doru ama, hastala tutulan La
Boetie oldu mu, iin rengi deiiyor, o zaman Mon
taigne de ac ekiyordu. Bu byledir, inkr edeme
yiz. Zaten Hristiyanlk felsefesinin, Stoisiyenlerinkinden daha derin olmasnn sebebi, Hristiyanln
mantkla his arasndaki bu mcadeleyi kabul edip
hisse gerektii yeri vermesidir. Tabii, meselenin en
mkemmel hal aresi, yalnz deimiyen eye ba
lanmaktr. Dine btn kalbleriyle inananlarn m
nevi ve devaml saadetleri buradan gelir. Fakat i
gdlerimiz, bizi insani eylere balar. Onun iin
Stoisiyen felsefesi, hibir gerek akn bulunmad
durumlar iin deerini muhafaza eder, yalanc fe
lketlere gzmz aar, lgnca tahminlerden bizi
uzak tutar, lftan ibaret olan aclara kar bizde ha
yrl bir ekinme yaatr.
nk saadete mni olan engellerden biri, na
zariye ve mcerret formllerle yorulmu olan bu
gnk insann, gerek duygularla temas salamak
taki beceriksizliidir. Hayvanlar ve silik varlklar
daha tabi bir ekilde bahtiyar olurlar, nk m
cerret deil, gerek eyleri arzu ederler. nek, inek
tir diyordu Lawrence. Kendini ne bir manda, ne
de bir yaban kz sanmaz; fakat kendi samalar
nn papaan olan meden insan, deta kendine ak
lar ve yersiz, kinler alar. Bu kadar muhayyel fe
lketlerin gelitii bu karklkta artist, hissedilen

170

D U YGULAR ve DETLER

gerei bulmakta bize bir filozoftan daha iyi yar


dm eder. Bilgin daima nisb eyler bulmya mah
kmdur; nk o, el yordamiyle tesirli areler, ger
ee uyan faraziyeler arar. Halbuki maddenin ru
huna varan, ister sanat, ister ak, isterse din olsun,
mistik duygudur. Katiyeti, ruh sknunu ve saa
deti veren yalnz bu duygudur. Bir manzaraya da
lan, onun gzelliini yakalayp resme alan ve bu
yzden iyice kavramak istedii manzaraya btn
varliyle bakan bir ressam, alt mddete mut
lak bir saadetle bahtiyardr. Dickens, yazd Noel
lhisi nde, bencil ve bedbaht bir ihtiyarn, o gne
kadar anlyamad bir saadetle birdenbire nasl
karlatn gstermitir. nk ihtiyar, birka
varla balanyor ve bu suretle kendindeki mcer
ret hainlikten eser kalmyor. Biz, ksa bir an iin,
kinatn o fevkalde ahengini fark ettiimiz, hare
ketsiz tepeler, titriyen aalar, bulutlar arasndaki
krlang ve pencereden geen bcek hayatmza, bi
zim hayatmz da kinatmkine kartklar zaman
ancak, iimizden gelen ksa bir sezile, kinata te
vekklden baka bir ey olan ve Sevince lki adl
iirin ifade ettii o tabiat akn tanm ve tatm
oluruz.
*<*

Times gazetesinin Can ekime stununda


kan aeiayip bir ilnda, yle bir sual vard: Saa
detin srrn renmek ister misiniz? Bu suale ce
vap verenler, gazetelerden, aziz Matthieunn iki

SAADET

171

dn havi bir mektup alyorlard: steyin, size


vereceklerdir; arayn, bulacaksnz; aln, size aa
caklardr. nk isliyene verilir, ariyan bulur ve
alana alr. Gerekten, saadetin srr da budur ve
eski adamlar, Pandore kutusunun dibinde, btn ac
lar utuktan sonra mit kalyordu derken baka e
kil altnda ayn fikri ifade ediyorlard. Ak ariyan
onu bulur; kendini olduu gibi dostlua verenin
dostlar olur; btn kudretiyle saadeti yaratmya a
lan saadete kavuur.
Fakat yalnz byleleri kavuur. Hayatmzn ba
langcnda, biz. sualleri cevap slnamtyacak bir e
kilde soruyoruz: Benim sevgime lyk olacak, her
bakmdan mkemmel kadn veya erkei nasl bu
lacam? timadma lyk kusursuz dostu nasl elde
edeceim? Saadfe nerede ve hangi meslekte rasthyacam? Hayatn meselelerini bu ekilde soran
lara, kimse cevap veremez.
Peki, gerek sualler nasl olmal? mit ederim
ki bu yaptmz incelemelerden sonra, onlar biraz
daha aklkla grebiliriz: Benim gibi kusuru ok
bir varl nereden bulabilirim? Ben onunla kar
lkl bir samimiyet ve iyi niyetle gerek kinata ve
gerek deimiye kar bir yuva, bir smak kuraca
m. Kuvvet ve zamanlarm hangi ie tahsis ede
yim ki disiplini sayesinde bana korku ve teessrle
rimi unuttursun? Nihayet hangi akla, ne eit bir
saadet:- yaratmak kabiliyetindeyim?
Bu kadar oynak vaziyetlerden sonra, Beethoveni
ve onun her senfoni sonunda mkemmel bir ahengi

172

D U YGULAR ve DETLER

bkmadan tekrarlama usuln taklit ederek, saadet


esaslarn son bir kere daha syliyelim: nsan me
selelerinde devaml bir muvazene olamaz. man, bil
ginlik ve sanat sayesinde muvakkaten muvazeneli
durumlar elde edilebilir. Sonra dnya hdiseleri,
ruh ihtiraslar bu muvazeneyi bozar ve insan, ayn
usullerle tekrar hayat kayasna trmanmya mecbur
dur. Hem bu ebediyen byle devam eder. te sabit
bir nokta etrafnda gidip gelme hayat, sabit nokta
nn mevcut olduunu kesin olarak bilmek de saa
dettir. Nasl ki en gzel bir akn, dakikalara b
lnd zaman saysz kk anlamazlklardan
meydana geldii ve bu nalamazlklar sadakatin da
ima hallettii grlrse, saadetin de, en son unsur
larna ayrld zaman, azap ve mcadelelerden te
ekkl ettii grlr. Bu azap ve mcadeleleri or
tadan kaldran da daima mittir.

SO N

NDEKLER

Evlenme

........................

Ana, Baba veocuklar

...

5
45

Dostluk...................................

75

Cemiyet veM eslek................

107

Saadet............ ........................

139

You might also like