You are on page 1of 3

Gazali ve Wittgenstein: Felsefenin Snrlar

900 yl akn sredir Mslmanlarn ilm ve tasavvuf gndemlerinde yer tutmu bulunan mam
Gazal Hazretleri, gen denebilecek yana sdrd yzlerce eseri, eitli safhalarla hayat hikayesi,
felsefi, kelamc, fakih ya da hadisi yan ile tartlm, bir yanda islm ilim tarihine yeni bir ufuk
am olarak grlrken, dier yanda tenkidlerin hedefi olarak yer alm. Biz de mam Gazaliyi
anmak, -belki de- daha dorusu anlamak adna Hicri 505 (18 Aralk 1111) tarihli vefatnn yl
dnmn vesile bildik. Bu yazy da bu vesileyle istifadenize sunuyoruz
Yirminci yzyln en nemli filozoflarndan biri olan Ludwig Wittgensteinn hayatnda iki farkl
dnem vardr. Bunlarn ilki, mantksal pozitivizmi doruk noktasna tayarak tm anlamlar mantk
nermelerine gre aklamaya alt kitab Tractatus Logico-Philosophicusu yazd dnemdir.
Wittgenstein bu dneminde mutlak kesinlik, gereklik ve doruluk peinde kouyordu. Tractatus
hibir konuda belirsizlie olanak tanmyordu.
Wittgenstein hayatnn ikinci dneminde ise mantksal pozitivizmin kat formllerini reddederek
dnya hakknda karmaaya, belirsizlie ve sezgilere dayanan bir gr savundu. Hakikatin temeli
olarak matematik formlleri ve mantk nermelerinin yerine, aile benzerlikleri ve dil oyunlarn
koydu.
nl filozoftaki bu radikal deiim nedeniyle fkelenen ve hayal krklna urayan,
dnemin bir baka nl ngiliz filozofu Bertrand Russell, felsefenin ciddi yanyla
uramay brakt iin Wittgensteina acyordu. Ancak Wittgensteinn Cambridge
Mektuplarndan anlaldna gre, asl hayal krklna urayan, Russella dar kafal,
inat rasyonalizminde ve pozitivizminde srar ettii iin acyan Wittgenstein idi.
Wittgensteinn gl bir kiilii vard. Syledii veya yapt her ey etkileyiciydi. Kurduu cmleler
zdeyilere benziyordu. Sesi kahramancayd. Sekin rencileri ve takipileri ona bir ermi
muamelesi yapyordu. Buna mukabil Wittgenstein felsefi disiplinden yoksun bir arlatan olarak
grp kmseyen ve onunla alay edenler de vard. Hangi adan baklrsa baklsn Wittgensteinn
iki hayat arasndaki keskin ztlklar, bize modern Bat felsefesindeki byk deiim hakknda nemli
ipular verir.
lk Wittgenstein, dnyann atomistik birimlerden olutuuna inanyordu. Bu bilimsel gerek, dil ve
mantk konusunda bilmemiz gereken her eyin temeliydi. Fiziksel dnya atomistik, matematiksel,
kesin ve net olduuna gre onu yorumlayan felsefe de yle olmalyd. Felsefe dnyay olduu gibi
yanstmalyd. Bu yzden de sadece manta dayanmalyd. Baka her ey felsefenin ve mantn ilgi
alan dnda kalyordu.
te Wittgenstein o mehur, zerinde konuulamayan eyler hakknda susmak gerekir
szn, bu dnemde syledi. Mantksal pozitivizm ak, sanat veya inan gibi eylere anlam
veremiyorsa, felsefe de bu konularda hibir ey sylememeliydi. Wittgenstein dilimizin
snrlarnn dnyamzn snrlar olduunu bu dar anlamda ifade etmiti.
Bu, 20nci yzyln balarndaki mantksal pozitivizm hayranlarna muhteem grnen bir
tanmd. Ancak Wittgenstein ksa sre sonra, birtakm olaanst durumlar sonucunda

hakikatin sadece atomlar ve mantk nermelerinden ibaret olmadn anlad. Dnyada


mantk nermelerine ve bilimsel formllere sdrlamayacak olduu halde yine de
anlaml olan o kadar ok ey vard ki Bir beste nasl yaplr? Bir arkada zlemek nasl
ifade edilir? Akn, affetmenin, drstln veya cesaretin mantksal veya bilimsel
aklamas nasl yaplr? Vard sonu uydu: Bir eyi sadece dar mantksal anlamda
aklayamadmz iin anlamsz grp reddedemeyiz.
Wittgenstein, kat mantk nermelerinin yerine belirsizlikler, aile benzerlikleri, dil oyunlar ve
szcklerle ifade edilemeyen eylerin esrar zerine almaya balad. Aratrmalar dil ve mantkla
sk skya balantlyd. Felsefeyi, ikinci dneminde de Beni gerek itminana ulatran tek i diye
tanmlyordu. Bu yeni grleri, felsefi dnceyi atomculuk ile indirgemeciliin prangalarndan
kurtarmt. Wittgenstein masa ba filozofundan ziyade bir zanaatkra ya da sanatya dnmt.
Wittgenstein dil ile hakikat arasndaki doru ilikiyi aklamaya abalarken felsefenin snrlarn da
zorluyordu. Tractatusu reddettikten sonra, dil araclyla neyin ifade edilip edilemeyecei
konusuyla ilgilenmeye devam etti. Burada neyin sylenebileceinden neyin gsterilebileceine
doru belirgin bir gei vardr. Gstermek eylemi, mantk nermelerinden daha fazlasn
gerektiriyordu; bu, yapmak, eylemek, vcut dilini kullanmak, haykrmak, dnmek, sezgi ve nihayet
szle ifade edilemeyen pek ok eylemi ieriyordu. Bylece Wittgenstein felsefeyi, doa bilimlerinin
snrlamalarndan ve felsefi indirgemeciliin hegemonyasndan kurtaryordu. Ama ayn zamanda,
felsefenin yapp yapamayaca eylere yeni bir snr tayin ediyordu.
Bu aba baz alardan, slam dnce tarihinin dev isimlerinden Gazalinin (1058-1111) 12nci
yzylda Aristo felsefesini eletirirken yapmaya alt eye benzer. Gazali, bata Farabi ve bni
Sina olmak zere Aristonun Mslman takipilerini epistemolojik kibirleri ve tutarszlklar
yznden eletirmi ve onlar felsefenin snrlar dna kmakla sulamt.
Geleneksel bir Mslman lim ve entelektel olan Gazali, hem dini hem de felsefi bilimlerde eitim
grmt. Aristo felsefesine son derece hkimdi ve bu felsefenin temel ilkelerini zetleyen
Filozoflarn Amalar (Meksidl-felsife) adl bir kitap yazmt. Bu zetleme almas
yle baarlyd ki, kitap Latinceye evrildiinde ou Avrupal dnr, Gazalinin bni
Sinann takipisi olduunu sand.
Gazali Mslman Aristocular, felsefeyi her eyi kuatan metafizik bir dnya grne
dntrdkleri ve onu dini inancn yerine ikame etmeye altklar iin eletirdi. Bu filozoflarn
mantk ve matematik alanndaki eserleri vgye deerken, epistemolojileri sadece ksmen doruydu.
Ancak en byk hatay metafizik alannda yapmlar ve felsefenin snrlar dna kmlard. Gazali,
dnemindeki siyasi gelimelerin de etkisiyle filozoflar hakknda acmasz bir hkm verdi
ve u gr savunduklar iin onlar slam inancndan kmakla itham etti: Evren ebedi
ve ezelidir, Tanr cziyyt bilmez ve son olarak, ldkten sonra dirili cismani deil
sadece ruhani olacaktr.
Snni kelamclar ve fakihler Gazalinin bu hkmn felsefenin toptan reddi olarak
yorumladlar. Oryantalistler bunu slam dnyasnda felsefi dncenin sonu olarak ilan
ettiler. Snni ilahiyat ile Gazali ve bn-i Arabinin felsefi mistisizmi g kazanrken,
Aristocu felsefe geri plana dt. Ancak slam dnyasnda felsefi dnce sona ermeyip
farkl ekillere brnd.
Gazali Aristocu felsefeyi, stesinden gelemeyecei alanlara girmeye cret ettii iin eletiriyordu.

Ona gre Farabi ile bni Sinann temsil ettii felsefe, kendi koyduu snrlarn dna kyor ve
sadece mantk formlleri ve delil (burhan) ile ifade edilemeyecek eyleri ifade etmeye alyordu.
Filozoflar, ellerinde bu ie uygun aralar olmad halde epistemolojik bir kibirle metafizik sahasna
zorla girmilerdi. Aklayamayacaklar eyleri dlama veya reddetme eilimindeydiler. Oysa
Gazaliye gre hakikati, kendilerinin bilme imkn olan eylerle snrlamak yerine kendi snrlarn
kabul etmeli ve sadece analitik muhakeme ile aklanabilecek ve aklanamayacak eyleri
kabullenmeliydiler.
Ancak filozoflarn hatas, felsefenin tmyle yanl olduu anlamna gelmez. Gazali felsefeyi
tamamen dlamak yerine felsefi mistisizme yneldi ve nelerin felsefi-mistik dn, tefekkr ve
sezgisel dnce yoluyla gsterilebilecei konusunda yeni bak alar gelitirdi. Eletirilerini dile
getirdii kitabnn anlaml bal bunu aka ortaya koyuyor: Filozoflarn Tutarszl, felsefenin
deil. Bu balk, Aristocularn, kendi koyduklar felsefi kurallara bal kalmadklar iin, tezlerinin
tutarsz olduunu ima eder. Gerekten de Gazali, kendileri felsefe yapmaktan ziyade sadece Yunan
statlarn taklit ettiini syledii filozoflarla adeta alay ediyordu.
Gazalinin kendisi de, bir epistemoloji krizi yaad ve d dnyann varln sorgulad dnemde
felsefi kesinliin (veya bunun yokluunun) sebep olduu skntlar bizzat yaamt. Hatadan
Kurtulu (el-Munkz mined-dalal) adl nl biyografisinde aklad zere, bu krizi vahyin
yardmyla ve akln doru ekilde kullanarak amt.
Felsefe kendi snrlarn belirleyebilir mi?
Bunun mmkn olduunu dnen Gazali, sadece kantlayc muhakemeyle ifade edilemeyen eyleri
doru bir balama oturtabilmek iin daha geni bir felsefi dnce tarz gelitirdi. Mantk ve dili,
sezgiyle ve deiik epistemolojik vastalarla kavranabilecek daha byk bir hakikatin paras olarak
grd.
Bu, Wittgensteinn felsefi yolculuunun ikinci aamasnda yneldii istikamete benzer. Gazali ve
Wittgenstein ok farkl kavramsal ereveler iinde alm olsalar da, felsefi dncenin ufkunu
geniletme abalar felsefenin gnmzdeki anlamna dair nemli frsatlar sunmaktadr.
slam tarihinde nakledilen mehur bir hikye, hem Gazalinin hem de Wittgensteinn
eserlerinde karmza kan bilmek ile grmek arasndaki tamamlayc ilikiyi, arpc bir
ekilde hlasa etmektedir. nde gelen bir filozof ile bir Sufi (baz kaynaklara gre bni
Sina ile Hace Abdullah el-Ensari) arasndaki grmenin ardndan, insanlar onlara
birbirleri hakknda ne dndklerini sorar. Sufi, filozof iin O benim grdm eyi
biliyor der; filozof da Sufi iin O benim bildiim eyi gryor der.
Bu hikye, Wittgenstein ve Gazalinin yapmaya alt gibi, bilmek ile grmek, kantlamak ile
gstermek, sylemek ile susmak arasndaki yakn iliki hakknda bize nemli ipular veriyor. Farkl
bilme eitleri arasndaki iliki, dn olduu gibi bugn de felsefenin temel meselelerinden biri
olmaya devam ediyor.
Makale Daily Sabah gazetesinde 01.11.2014 tarihinde yaynlanan orijinalinden tercme edilmitir.
brahim Kaln
ktibas:16.12.2014
Kaynak

You might also like