მნათობი № 7-8, 2003 წ.

გიორგი ქავთარაძე

იბერიის სამეფოს
”არსებობის არსი” ძველი
საისტორიო წყაროების
მიხედვით
სახელმწიფოთა წარმოქმნისა წარმოქმნის პროცესისათვის
და მათი შემდგომი განვითარების დამახასიათებელი
კვლევა, მსოფლიო ისტორიის ერთ-
ერთი უმნიშვნელოვანესი საკითხია. ცალკეული ქრონოლოგიური
განსაკუთრებული აქტუალურობა მან დონეებისათვის განსხვავებული
დღეს შეიძინა - მთელი რიგი ძველი მეთოდოლოგიური მიდგომის
ქვეყნების დაკარგული არსებობა.
სახელმწიფოებრიობის აღდგენისა მართალია, ქართული
და ახალი სახელმწიფოების სახელმწიფოებრიობა ელინისტურ
აღმოცენების ეპოქაში. ხანაში იბერიის (ქართლის) სამეფოს
საქართველოშიც აღმოცენებიდან იღებს სათავეს,
სახელმწიფოებრიობის წარმოქმნა- მაგრამ ქართველური
ჩამოყალიბების საკითხები წარმომავლობის ტომებს არ არის
ისტორიკოსთა ფართო ინტერესის გამორიცხული რომ სხვა
საგანია. საქართველო მიჩნეულია სახელმწიფოებრივი
ერთადერთ ქვეყნად ქრისტიანულ წარმონაქმნების ჩამოყალიბებაშიც
სამყაროში, რომლის სოციალურ- მიეღოთ მონაწილეობა. მათ შორის
პოლიტიკური და კულტურული უპირველეს ყოვლისა უნდა
განვითარება უწყვეტად შეიძლება ვიგულისხმოთ ძველი ბერძნული
ჩაითვალოს კლასიკური ხანებიდან წყაროების კოლხიდა (ურარტული
დაწყებული XIX საუკუნის ლურსმული წარწერების კოლხა) და
დასაწყისში რუსეთის მიერ მისი ასურულ-ურარტული წყაროების
ანექსიის ხანამდე.1 დაიაენე/დიაუხი. ბუნებრივია, რომ
სახელმწიფოსა და მისი განსხვავებული
ინსტიტუციონალური სტრუქტურების მეთოდოლოგიური
ჩამოყალიბების პროცესი დროის საფუძვლებია გამოსაყენებელი,
ვრცელ მონაკვეთს მოიცავს ერთის მხრივ, ადრეულკოლხური და
ადრეული ბრინჯაოს ხანიდან (ძვ.წთ. დიაოხური, ხოლო, მეორეს მხრივ,
IV ათასწლეულის მესოპოტამია- იბერიული სახელმწიფოებრიობის
ეგვიპტე) თანამედროვეობამდე. კვლევისას; ვინაიდან ეს
შესაბამისად ამისა, გარდაუვალი სახელმწიფოები არა მხოლოდ
ხდება სახელმწიფოებრიობის განსხვავებულ ეპოქალურ სტადიებს
განეკუთვნებიან, არამედ
განსხვავებული სოციალურ-
95

ეკონომიკური, კულტურული და ვ. ე. დ. ალენისა და პ.

პოლიტიკური მოდელების მურატოვის განცხადებით, დიდი
წარმომადგენლები არიან. კავკასიონის მთაგრეხილი,
კლასიკური ეპოქის ახალი მსოფლიოს ერთ-ერთი
სახელმწიფოების - იბერიის, უმნიშვნელოვანესი წყალგამყოფი
ალბანეთისა და კოლხეთ-ეგრისის სისტემა, მძლავრი წინაღობა იყო
(ლაზიკის) - პოლიტიკური ისტორია ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში
განპირობებული იყო ევრაზიელი ნომადების
ამიერკავკასიის გეოგრაფიული შეღწევისათვის. 2
საკმარისია
მდებარეობით დიდი კავკასიონის ითქვას, რომ თვით უძლეველი
მთაგრეხილის სამხრეთით და პომპეუსი მიზანშეუწონლად
შესაბამისად მათი როლით ამ მიიჩნევდა სახმელეთო გზით -
მთაგრეხილის სტრატეგიული კავკასიონის მთაგრეხილის
ფუნქციის მქონე ზეკარების გადაკვეთითა და იმიერკავკასიის
კონტროლის საქმეში. ამ მტრულად განწყობილი
სახელმწიფოთა "არსებობის არსი" მოსახლეობის გავლით - პონტოს
(raison d'être) იყო οίκουμένη-ს, ანუ მეფის, მითრიდატე ევპატორის
საერთო ინტერესების მქონე დადევნებას, ამ უკანასკნელის
ხმელთაშუაზღვისპირეთულ- დამარცხებისა და თავისი
ახლოაღმოსავლური წარმატებული კავკასიური კამპანიის
ცივილიზირებული სამყაროს, დაცვა შემდეგ ხანებში.3
ჩრდილოეთის მომთაბარე წინარე-ელინისტური,
ტომებისაგან. თუმცა არსებობდა ელინისტური და პოსტ-ელინისტური
აშკარა სხვაობა იბერიის, და ამიერკავკასიის ისტორიაში
რამდენადმე ლაზიკის, დასავლურ ჩრდილოეთის მომთაბარე
(საბერძნეთი, რომისა და ბიზანტიის მოსახლეობის - კიმერიელების,
იმპერიები), და ალბანეთის სკვითების, სარმატების, ალანების,
აღმოსავლურ (ირანი, პართია), ჰუნების, ბოლღარების, ხაზარების,
პოლიტიკურ ორიენტაციებს შორის. ოსების და სხვ. - შემოსევების
კაცობრიობისათვის სისტემატურმა ხასიათმა და
კავკასიონის მდებარეობის ამასთანავე, ანატოლიურ-
უაღრესად დიდი მნიშვნელობა მედიტერანული და ირანულ-
ხატოვნად გამოთქვა ჯერ კიდევ მესოპოტამური ძალების მუდმივმა
პირველ საუკუნეში პლინიუს ურთიერთწინააღმდეგობამ, ჩანს
უფროსმა (Plinius Magnus), რომ არნოლდ თოინბისეული სტიმულის
კავკასიის კარი სამყაროს ორ მეორე მოდელის - უწყვეტი,
ნაწილად განყოფს (n.h. VI, 30). გარეგანი ზეწოლის სტიმულის -
თვით სამყაროს კონცეფცია ფორმა მიიღო.4 ხალხები, ქვეყნები
ყოველთვის საჭიროებდა და და ქალაქები, რომლებიც განიცდიან
დღესაც საჭიროებს მის დაყოფას ასეთ ზეწოლას, პოლიტიკური
სხვადასხვა რაოდენობის გეოგრაფიის ტერმინოლოგიით
შემადგენელ ნაწილებად. როჯერ განეკუთვნებიან სხვადასხვა
ბექონი (XIII ს.) სამყაროს ორ "ცივილიზაციებს" შორის მდებარე
ნაწილად ჰყოფდა: ბარბაროსთა სასაზღვრო ზონებს.
საუფლოდ და მოაზროვნე ადამიანის სასაზღვრო ზონის ფუნქცია,
სამკვიდროდ (Opus majus I, 301). საქართველოსა, და საზოგადოდ
95
 96

მთელი კავკასიისათვის, ითქვას, რომ მკვლევრებმა

ნაკარნახევი იყო არა იმდენად გამოავლინეს მთელი რიგი
ზემოჩამოთვლილი ევრაზიული დამთხვევები ისტორიულ
წარმომავლობის ტომების წყაროებთან, მათ შორის კლასიკური
ზეწოლით, რამდენადაც თვით ხანის ავტორების თხზულებებში.
აღნიშნული რეგიონის მდებარეობის უახლესმა არქეოლოგიურმა ძიებებმა
თავისებურებებით. კავკასიის აგრეთვე დაადასტურეს მათი
მდებარეობის საშუალედო ხასიათი სანდოობა. ამიტომ ქართლის
მკაფიოდ არის ასახული ძველ ცხოვრებას ჩვეულებრივ მიიჩნევენ
ქართულ და სომხურ მატიანეებში. მატიანედ, რომელიც თუმცა აღძრავს
1. ძველი ქართული ისტორიკოსისათვის მრავალ,
მატიანეების ავთენტურობის იდუმალებით მოცულ კითხვას, მაგრამ
საკითხი ამავე დროს წარმოადგენს მათვისვე
უმნიშვნელოვანეს, მრავლისმეტყველ
ქართული წერილობითი წყაროს.9
წყაროების ძველი კორპუსის ქართლის ცხოვრების ყველაზე
ისტორიული ფასეულობა, რომელიც ადრეული მანუსკრიპტები,
წარმოადგენდა საქართველოს რომლებმაც კი მოაღწია ჩვენს
ოფიციალურ corpus historicum-ს ანუ ხანამდე, ანა და მარიამ
ქართულ სამეფო ანალებს და დედოფლების ხელნაწერებია და
ცნობილი იყო ქართლის ცხოვრების განეკუთვნებიან, შესაბამისად,
სახელით,5 ინტენსიურად ანასეული - მეთხუთმეტე (1479 და
შეისწავლებოდა მეცნიერთა მიერ 1495 შორის), ხოლო მარიამისეული -
მეცხრამეტე საუკუნის შუა ხანებიდან მეჩვიდმეტე (1638 და 1645 შორის)
და შეხედულებათა დიდი საუკუნეებს.10 ე.წ. ჭალაშვილისეული
დაპირისპირება გამოიწვია.6 ნუსხის ძველი ნაწილი მეთექვსმეტე
ეს კორპუსი შედგება ცამეტი საუკუნის მეორე ნახევრით
განსხვავებული ტექსტისაგან, თარიღდება. აღსანიშნავია, რომ
რომლებიც დაწერილია მეცხრე და ქართლის ცხოვრების სომხური
მეთოთხმეტე საუკუნეებს შორის.7 თარგმანი (ორიგინალის
ქართლის ცხოვრების შემოკლებული ვარიანტი),11
კანონიზირებული ტექსტი დადგენილი კლასიკურ სომხურ ენაზე უცნობი
იყო მეთვრამეტე საუკუნის დამდეგს სასულიერო პირის მიერ უკვე
ქართლის მეფის, ვახტანგ VI-გან მეთორმეტე საუკუნეებში ნათარგმნი,
დანიშნული კომისიის მიერ.8 რომელშიც ზოგიერთი ახალი,
მეცნიერთა შორის ფართოდ სპეციფიკურად სომხური, მასალა იყო
გავრცელებული შეხედულების ჩართული, ცნობილია მეცამეტე
მიხედვით, ადრეული შუასაუკუნეების საუკუნის მანუსკრიპტით. 12
სომხური
ქართული და სომხური მატიანეების ვერსია უეჭველად უნდა დათარიღდეს
შინაარსის განხილვისას რამდენადმე 1125 წლიდან 1270 წლამდე - ანუ
რთულია იმის გარჩევა თუ სად არის უკანასკნელ მოვლენამდე, რომელიც
მემატიანეების ფანტაზიის ნაყოფი და მოხსენიებულია მის ტექსტში
სად ისტორიული რეალობის (გასათვალისწინებელია ისიც, რომ
ანარეკლი. საკმაო სიზუსტით ასახული სომხური ადაპტაციის ავტორი იჩემებს
ისტორიული ფაქტები მათში ხშირად პირად ნაცნობობას საქართველოს
გადახლართულია მითიურ დიდ მეფესთან დავით IV,
წარმოდგენებთან, თუმცა, ისიც უნდა აღმაშენებელთან, რომელიც
გარდაიცვალა 1125 წელს) და მისი
96
97

ტექსტიდან ვარდან არეველცის მიერ აღმოსავლეთ ანატოლიის

პირდაპირ ციტირებამდე. ამავე ოლქები. 17

დროს, შინაგანი მონაცემები ქართლის ცხოვრების პირველ

მიგვანიშნებენ, რომ სავარაუდოდ იგი ნაწილს: ცხოვრება ქართველთა
ნათარგმნი უნდა იყოს მეთორმეტე მეფეთა და პირველთაგანთა მამათა
საუკუნის პირველ ნახევარში. და ნათესავთას, ანუ შემოკლებით:
ყველაზე ადრეული სომეხი მეფეთა ცხოვრებას, მიაკუთვნებენ
ისტორიკოსი, რომელიც იცნობს მეთერთმეტე საუკუნის სასულიერო
ქართლის ცხოვრებას არის მხითარ პირს, ლეონტი მროველს, რუისის
ანელი, რომლის ისტორიაც 1187 მთავარეპისკოპოსს; თუმცა
წლამდე გრძელდება.13 არსებობს იმის ნიშნები, რომ
ქართლის ცხოვრების სინამდვილეში ლეონტი მროველმა
ზემოაღნიშნული, ყველაზე მხოლოდ შეკრიბა და გადააწერინა
ადრეული სომხური მანუსკრიპტი ძველი ტექსტები.18 ს. რეპის
თარიღდება 1279 და 1311 წწ. მიხედვით, ნაწარმოების შინაგანი
შორის.14 ვინაიდან არცერთი კრიტერიუმები - რომლებიც
ქართული ხელნაწერი ქართლის დაბეჯითებით მიგვანიშნებენ
ცხოვრებისა არ თარიღდება ცხოვრება მეფეთას შექმნის
მეთხუთმეტე საუკუნეზე ადრეული მიახლოებულ თარიღზე, 800 წელზე
ხანით, სომხურ ვერსიას საგანგებო - და, ამავე დროს, ლეონტი
მნიშვნელობა ენიჭება მისი მროველის მოღვაწეობის ხანის
პირველადი შინაარსისა და მეთერთმეტე საუკუნით განსაზღვრა
ადრეული წარმომავლობის - გვაიძულებს უარვყოთ მისი
სამტკიცებლად. 15
ს. რეპის თავდაპირველი ავტორობის
დაკვირვებით, სომხური თარგმანი, ვარაუდი. იგი, როგორც რუისის
რომელიც ქართული ისტორიული მთავარეპისკოპოსი, შესაძლოა
ტრადიციის საკმაოდ თავმჯდომარეობდა ტექსტის
თანმიმდევრულ გადმოცემას ხელახალ გამოცემას,
წარმოადგენს, ქართლის ცხოვრების მონაწილეობდა მის ქარგაში
საწყისი ნაწილის სტრუქტურის ცალკეული ბიბლიური ელემენტების
შუასაუკუნებრივ წარმომავლობას შეტანისას ანდა იძლეოდა ტექსტის
ნათელს ჰფენს.16 გამოცემის უფლებას.19 ზოგიერთი
ს. რეპისავე შენიშვნით, მკვლევრის აზრით, ლეონტი
ქართლის ცხოვრების სომხური მროველი მართლაც არის ქართლის
ადაპტაციის შექმნა, რასაც ადგილი ცხოვრების საწყისი ნაწილის
მეთორმეტე საუკუნის პირველ ავტორი და სინამდვილეში იგი
ნახევარში უნდა ჰქონოდა, ცხოვრობდა არა მეთერთმეტე
გამოწვეული უნდა ყოფილიყო საუკუნეში, არამედ მერვეში, ხოლო
მეთერთმეტე-მეთორმეტე 1066 წლის წარწერა, რომელიც
საუკუნეების ეპოქალური მიეწერება ამავე სახელის სხვა
პოლიტიკური სიტუაციით, როდესაც პიროვნებას, უნდა აიხსნას
საქართველო აღმოცენდა რამდენიმე ეპისკოპოსის სახელთა
უზარმაზარი იმპერიის სახით, ჰომონომიით, რომელთაც
რომელმაც მოიცვა სომხეთის სხვადასხვა დროს ეკავათ
უმეტესი ნაწილი, ჩრდილოეთ ერთიდაიგივე ეპარქია. 20
კავკასია, ჩრდილოეთ ირანისა და

97
 98

ქართლის ცხოვრების მეოთხე მიერ იყო დამატებული (104).23

წიგნი, წამება წმიდისა და ნინოს ცხოვრების მეტაფრასული
დიდებულისა არჩილისი, თავის რედაქციის ავტორი, დავით
დასკვნით ნაწილში მოგვითხრობს: აღმაშენებლის სულიერი მოძღვარი,
"წიგნი ესე ქართველთა ცხოვრებისა არსენ ბერი (იყალთოელი),
ვიდრე ვახტანგისამდე ქართლის ცხოვრებას იცნობს
აღიწერებოდა ჟამითი-ჟამად. ხოლო მხოლოდ ჰამბავი მეფეთას
ვახტანგ მეფისა ვიდრე აქამომდე სახელით, ანუ სახელწოდებით,
აღწერა ჯუანშერ ჯუანშერიანმან, რომლითაც შემდგომში ცნობილი
ძმისწულის ქმარმან წმიდისა იყო მხოლოდ მისი პირველი
არჩილისმან (I, 248)".21 ეს კი ნაწილი - მეფეთა ცხოვრება. ეს
მოწმობს, რომ ტექსტი ფაქტი, ს. რეპის მიხედვით,
მიკუთვნებული ლეონტი ცხადყოფს, რომ არსენ ბერის
მროველისადმი არ განეკუთვნება წყაროს ფაქტიურად ქართლის
ერთიდაიმავე ავტორს. წამება ცხოვრების წინარე-ბაგრატიდული
არჩილისის იმავე ნაწილში ტექსტი წარმოადგენდა.24
მინიშნება გვაქვს იმაზეც, რომ მეფეთა ცხოვრება შედგება
დამატებები კეთდებოდა ხოლმე სამი მთავარი ნაწილისაგან: 1.
უფრო ადრე არსებულ ტექსტებზე: ქართლის ისტორიის უძველესი
"მიერითგან შემდგომი მომავალთა პერიოდის აღწერა ალექსანდრე
ნათესავთა აღწერონ ვითარცა მაკედონელის ხანამდე, ამ ნაწილზე
იხილონ... (I, 248)". ქართლის შეიმჩნევა საღმრთო წერილის
ცხოვრების სომხური თარგმანი ზეგავლენა, განსაკუთრებით,
საზოგადოდ არ იცნობს ლეონტი დაბადების Tabula Popularum-თან
მროველს. ქართლის ცხოვრება ადგილობრივი ეპონიმური
ცნობილი იყო სომხურ ენაზე, გენეალოგიის დაკავშირების
როგორც მხოლოდ ქართველთა მცდელობისას;25 2. ალექსანდრე
ისტორია (Patmut'iwn Vrac'), თუმცა დიდის კავკასიაში ლეგენდარული
ა. ტიროიანმა 1884 წლის ე.წ. ლაშქრობის ამბავი და საკუთრივ
"ვენეციური გამოცემის" მეფეთა მატიანე; 3. წმიდა ნინოს
რედაქტორმა და გამომცემელმა მიერ ქართლის მოქცევა. მეორე და
მთელი ტექსტი მიაწერა ჯუანშერ მესამე ნაწილი ეჭვს გარეშე
ჯუანშერიანს, არჩილ I-ის უკავშირდება მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს
თანამედროვეს, ანუ მერვე საუკუნის ტექსტს. წმიდა ნინოს მიერ
მეორე ნახევრის მემატიანეს, ქართლის მოქცევას მეშვიდე
რომელიც სინამდვილეში მხოლოდ საუკუნის მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს
ქართლის ცხოვრების ერთ-ერთი მოკლე ტექსტის ჰაგიოგრაფიულ
ნაწილის ავტორი იყო.22 სომხური შელამაზებად მიიჩნევენ, რომელიც
თარგმნის ცნობით, ქართველმა მხოლოდ მეთერთმეტე საუკუნეში
ისტორიკოსმა ჯუანშერმა იპოვა იყო დართული მეფეთა
ქართული მატიანე, რომელიც ცხოვრებაზე.26
მხოლოდ ქართლის მეფის, ვახტანგ ქართლის ცხოვრების
გორგასლის ხანამდე (მეხუთე შუასაუკუნეების ხანის ტექსტები, ს.
საუკუნე) იყო დაწერილი, ხოლო რეპის მიხედვით, შეიძლება დაიყოს
მომდევნო ხანის მოვლენების ორ ჯგუფად, წინა-ბაგრატიდულად
შესახებ ცნობები თვით ჯუანშერის და ბაგრატიდულად, რომლებიც
98
99

ქართული ისტორიოგრაფიის მართლმადიდებლობა; როგორც ჩანს,

განვითარების განსხვავებულ სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიაზე
ეპოქებს წარმოადგენენ.27 მისი მზარდი სპარსული ზეგავლენის
აზრით, შინაგანი მონაცემები საწინააღმდეგოდ.30 არმენოფილური
მეფეთა ცხოვრებისა (რომელიც ტენდენციების არსებობა კიდევ უფრო
სინამდვილეში აღწევს მირიან მეფის წარმოუდგენელი იქნებოდა ქართული
მიერ ქრისტიანობის აღიარების პოლიტიკური წარმონაქმნების
ხანამდე) და ცხოვრება და უცილობელი პოლიტიკური
მოქალაქობა ვახტანგ გორგასლისა ჰეგემონიის ხანაში - მეათე-
საშუალებას იძლევიან მათი მეთერთმეტე საუკუნეებში.31 მეფეთა
შეთხზვის დათარიღებას ცხოვრების ტექსტში ჯერ კიდევ
მიახლოებით 795 და 813 წწ. შორის ტერმინ ეგრისის გამოყენების ფაქტი,
ნაცვლად ტერმინ აფხაზეთისა,
მდებარე ინტერვალით, ხოლო
რომელიც მერვე საუკუნის
უხეშად 800 წ. შეიძლება იყოს
დასაწყისიდან უკვე გამოიყენებოდა
განსაზღვრული.28 საქართველოში
დასავლეთ საქართველოს
ადგილობრივი ისტორიოგრაფიის აღსანიშნავად, უნდა მიუთითებდეს
აღმოცენებას, ს. რეპი უკავშირებს ადრეულ მერვე საუკუნეზე, როგორც
უმეფობის, ანუ, უკეთ, სამეფოთა ამ ტექსტის ყველაზე ადრეული
შორის არსებულ ხანას ნაწილების უგვიანეს შესაძლო
(interregnum-ს), რომელიც დაახლ. თარიღზე. 32
ისიც უნდა იყოს
580-888 წწ. მოიცავდა. იგი ამ მიღებული მხედველობაში, რომ
მოვლენას განიხილავს მეზობელი მეფეთა ცხოვრებაში არაფერი ჩანს
ქვეყნების ისტორიოგრაფიულ უშუალოდ ნასესხები ადრეული მერვე
შემოქმედებაში მიმდინარე საუკუნით სავარაუდოდ
თანადროული და ანალოგიური დათარიღებული მოვსეს ხორენაცის
ტენდენციების ფონზე და მიიჩნევს სომეხთა ისტორიის ტექსტიდან,
მას სამეფო ძალაუფლების თუმცა ამ ორ თხზულებას შორის
აღორძინების მოთხოვნის მრავალრიცხოვანი დამთხვევების
მანიფესტაციად - ადგილობრივი არსებობა ყოველგვარ ეჭვს გარეშეა.
მემატიანეები ხოტბას ასხამდნენ ეს ფაქტი აიხსნება ხოლმე ორივე
სამეფო გვირგვინს და იღწვოდნენ შემთხვევაში ერთიდაიგივე ზეპირი თუ
მისი დაუყონებლივი წერილობითი სომხური წყაროების
აღდგენისათვის.29 შესაძლო გამოყენებით.33
მეფეთა ცხოვრების მიერ სკეპტიციზმი ქართლის
გამოვლენილი, ადვილად შესამჩნევი ცხოვრების მიმართ მნიშვნელოვნად
არმენოფილური ტენდენციები, მეტად შეიცვალა მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს
ძნელი წარმოსადგენი იქნებოდა რომ ორი პალიმფსესტის, შატბერდისა და
გამოხატულიყო მერვე საუკუნის ჭელიშის ხელნაწერების, 1888 წ. და
პირველი მეოთხედის ანუ სომხურ- 1903 წ., პოვნის შემდეგ, რომლებიც,
ქართული რელიგიური შესაბამისად, გვიან მეათე (973 წ.) და
ურთიერთობების არნახული მეთოთხმეტე-მეთხუთმეტე საუკუნეებს
გამწვავების მომდევნო ხანაში. ეს განეკუთვნებიან.
ურთიერთობები უკვე რამდენადმე როგორც ცნობილია, მოქცევაÎ
დაძაბული იყო ადრეული მეშვიდე ქართლისაÎ-ს ტექსტი ჩართულია
საუკუნიდან, როდესაც ქართველებმა ქართლის ცხოვრებაში, მაგრამ, ამავე
საბოლოოდ მიიღეს დროს, ამ უკანასკნელში შემონახული
ვერსია განსხვავდება, როგორც
99
 100

შატბერდის, ასევე ჭელიშის მროველს ქართლის ცხოვრებაში და

რედაქციებისაგან, რაც უნდა რომლისგანაც უნდა
მოწმობდეს კიდევ უფრო არქაული მომდინარეობდეს, როგორც
რედაქციის არსებობაზე. ქართლის შატბერდული, ისე ჭელიშური
ცხოვრების მეფეთა სია თითქმის რედაქცია.35
იდენტურია მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ში მართალია სწავლულნი
გამოყენებული სიისა და ბუნებრივია მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს შექმნას
ღებულობს უცხოურ წერილობით ათარიღებენ განსხვავებულად,
წყაროებში ასახულ თანადროულ მეოთხედან მეცხრე საუკუნემდე,
მოვლენათა შესახებ არსებულ მაგრამ მათი უმეტესობა
მონაცემებში ასეთსავე დადასტურებას უპირატესობას მაინც მეშვიდე36 ან
(იხ. ქვემოთ). გარდა ამისა, ზოგიერთ მეცხრე საუკუნეებს ანიჭებს. მოქცევაÎ
დეტალს, წარმოდგენილს მხოლოდ ქართლისაÎ შედგება ორი
ქართლის ცხოვრებაში, პარალელები ნაწილისაგან: ქრონიკისაგან,
ეძებნება ტაციტუსის, კასიუს დიოს და რომელშიც აღწერილია ქართლის
სხვათა ტექსტებში. 34 ისტორია დასაბამიდან მეშვიდე
ორი ახალი ნუსხა მოქცევაÎ საუკუნის შუა ხანებამდე (663 წ.),
ქართლისაÎ-სა აღმოჩნდა უკანასკნელ სტეფანოზ II ერისმთავრის
ხანებში სინას მთაზე მდებარე წმ. მმართველობის, ანუ ბიზანტიის
კატერინას მონასტერში, მეცხრე- იმპერატორის ირაკლის კავკასიაში
მეათე საუკუნეებით დათარიღებულ ლაშქრობის, ხანამდე და წმ. ნინოს
ასზე მეტ სხვა ქართულ ხელნაწერთან ცხოვრებისაგან. დამატება შეიცავს
ერთად. პირველი მათგანი მმართველთა და კათალიკოსთა სიას
დაუთარიღებელია, თუმცა მეშვიდე საუკუნის მეორე ნახევრიდან
პალეოგრაფიული მონაცემებით მეცხრე-მეათე საუკუნეების მიჯნამდე
უეჭველია, რომ იგი შატბერდულ და დაწერილია ძალზე სქემატურად
კრებულზე უფრო ადრეული უნდა და მშრალი ენით. ქრონიკის პირველი
იყოს. მეორე ხელნაწერის ტექსტი ნაწილი - მირიან მეფის
თითქმის იწყება იქ სადაც წყდება გარდაცვალებამდე ხანის მომცველი -
პირველი; ვინაიდან ამ ეკზემპლიარის ერთიანი და თანმიმდევრულია, მისი
მონასტრისათვის შემწირველი არის ენა მდიდარია მოკლე
ვინმე იოანე, რომელმაც მეცხრე გამონათქვამებითა და ლაკონური
საუკუნის მიწურულს შესწირა სხარტი წინადადებებით; იგი
სრულიად სხვა ხელნაწერი წმიდა ამჟღავნებს კავშირს სამხედრო
საბას მონასტერს, აღნიშნული სფეროსთან. ისტორიული
ეკზემპლიარი უნდა დათარიღდეს მოვლენები, ერისმთავართა და
არაუგვიანეს მეათე საუკუნის საწყისი კათალიკოსთა ცხოვრება და
ხანისა. ორივე ეს ხელნაწერი ქმედებანი დაწერილია ერთი
წაკითხვის ბევრად უფრო კარგ ამოსუნთქვით, ნათლად და
შესაძლებლობას იძლევა, ვიდრე ცოცხლად. სტილის ეს სისხარტე და
შატბერდისა და ჭელიშის ნუსხები. სიმარტივე ზოგჯერ განიხილება
აღნიშნული გარემოებანი, სინას აღწერილ მოვლენებთან ამ
მთაზე მოპოვებული ტექსტების ნაწილის ქრონოლოგიური
მკვლევარს ზ. ალექსიძეს სიახლოვის ნიშნად და შესაბამისად
აფიქრებინებს, რომ მათი სახით საქმე მეხუთე საუკუნით მისი დათარიღების
გვაქვს მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს იმ მოწმობად.37
პროტორედაქციასთან, რომელიც
უნდა გამოეყენებინა ლეონტი
100
101

ის გარემოება, რომ მოქცევაÎ და წინა-არაბული ხანის ლექსიკის

ქართლისაÎ-ს ძირითად ტექსტს გამოყენება.40
ქვეყნის ისტორიის თხრობა ჯერ კიდევ მეათე საუკუნის
მხოლოდ მეშვიდე საუკუნის მეორე ნახევრის შატბერდული ნუსხის
პირველი ნახევრის დასასრულამდე დამატებაში გვხვდება მითითება
მიჰყავს, ხოლო იმ პიროვნებათა სია მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ძველ ასაკზე,
(ერისმთავართა და კათალიკოსთა), კერძოდ, რომ თითქოს ეს წიგნი
რომლებიც ცხოვრობდნენ ნაპოვნი იყო მისი შექმნიდან
აღნიშნული ხანიდან მეცხრე მრავალი წლის გასვლის შემდეგ.41 რა
საუკუნემდე მხოლოდ დამატებაშია თქმა უნდა დიდი სიფრთხილე
მოცემული, ქრონიკის დაწერას გვმართებს ამ ინფორმაციის
მეშვიდე საუკუნის შუა ხანებით უნდა სანდოობის მიმართ. პ. ინგოროყვას
განსაზღვრავდეს, ხოლო მიხედვით, მეოთხე საუკუნეს
რედაქტირების თარიღს - მეცხრე- განეკუთვნება გაქრისტიანებული
ებრაელი სასულიერო ავტორის,
ადრეული მეათე საუკუნით.38 მეათე
აბიათარ მცხეთელის თხზულება:
საუკუნის დასაწყისისათვის მოქცევაÎ
ცხორება და მოქცევა ქართლისა და
ქართლისაÎ-ს ოთხი,
მოთხრობა ნათესავობისა, და თუ
ერთმანეთისაგან განსხვავებული, რომელნი რომელთა ტომთანი ვართ,
რედაქციის არსებობა არა მხოლოდ ანუ თუ ვითარ მოვიქეცით და
საქართველოს ფარგლებში, არამედ მივიღეთ სჯული ქრისტეანობისა,
მისგან საკმაოდ დაშორებულ რომელიც დაკარგულად ითვლება.42
მხარეებში (სინას მთაზე), თუმცა, ჩვენთვის ცნობილია, რომ
საშუალებას აძლევს ზ. ალექსიძეს ჯერჯერობით რამდენადმე სარწმუნო
მხარი დაუჭიროს შეხედულებას, მოწმობები ქართული სამწერლობო
რომლის მიხედვითაც ამ ენის არსებობის შესახებ მხოლოდ
თხზულების არქეტიპის შექმნა მეხუთე საუკუნემდე აღწევს. იაკობ
მეცხრე საუკუნესთან შედარებით ცურტაველის წმ. შუშანიკის
ბევრად უფრო სიღრმეში უნდა მარტვილობა და სახარების
მიდიოდეს; ამასთანავე ქრონიკასა თარგმანები, ისევე როგორც
და წმ. ნინოს ცხოვრებას იგი ეპიგრაფიკული მონაცემები,
განიხილავს ორი სხვადასხვა განეკუთვნებიან ამ საუკუნეს.43
ავტორის დამოუკიდებელ შენიშნულია, რომ ქართველებმა
ნაწარმოებად, რომლებიც ისტორიოგრაფიული ტრადიცია
შატბერდული კრებულის სომხებისაგან განსხვავებული გზით
შედგენამდელ ხანებში, შესაძლოა განავითარეს - ჰაგიოგრაფია გახდა
მეცხრე საუკუნეში, თემატურად მათთვის ყველაზე პოპულარული
დაუკავშირდნენ ერთმანეთს.39 ჟანრი. 44
უფრო მეტიც, ხშირად
მიუხედავად იმ გარემოებისა, რომ ქართული ისტორიოგრაფია
მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს შედგენის ადგილობრივი ჰაგიოგრაფიიდან
თარიღად ძირითადად მეცხრე წარმოქმილად განიხილება.45
საუკუნეა მიჩნეული, მისი წყაროების მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს
ქრონიკის მეფეთა სია მეტად მოკლეა
ასაკი ადრეულ მეშვიდე საუკუნემდე
და ქრონოლოგიურად
უნდა ჩადიოდეს, ამაზე კერძოდ
არასრულყოფილი, თუმცა იგი
მიგვითითებს ტექსტის ხანმეტობა,
მხარდაჭერას პოულობს უცხოური
პრეფიქსთა და ზმნათა შორის
წყაროების მონაცემებში.
კავშირების ინტერპოლაციის ფაქტი
101
 102

მკვლევართა დაკვირვებით, იქ შეიცავს ამბავს ალექსანდრე დიდის

წარმოდგენილი ოცდაჩვიდმეტი ქართლში ლაშქრობისა და
მეფიდან თექვსმეტი, რომელთა პირველი აღმოსავლურქართული
ზეობის წლები ექცევა ძვ. წთ. სახელმწიფოს ჩასახვის შესახებ,
მეოთხედან ახ. წთ. მეექვსე განსხვავდება მოქცევაÎ ქართლისაÎ-
საუკუნემდე, ცნობილნი არიან ს ტექსტიდან იქვე მოთავსებულ
ტაციტუსის, აპიანეს, კასიუს დიოს, ყველა სხვა ნაწილისაგან დიდი
ამიანუს მარცელინუსის, ელიუს სახეცვლილებით. ამის გამო
სპარტანიუსის, პროკოპი კესარიელის ქართლის ცხოვრების აღნიშნული
(დაახლ. 500-562 წწ.) სიუჟეტი, ძალზე განსხვავებული
თხზულებებიდან, წმ. პეტრე მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ოთხივე
იბერიელის ცხოვრების სირიული არსებული ნუსხისაგან, შეიძლება
ტექსტიდან, აგრეთვე ახ. წთ. მეხუთე
მიჩნეული იქნას ამ თხზულების
საუკუნის ეპიგრაფიკული
სრულიად განსხვავებულ ვერსიად
მონაცემებიდან. როგორც ჩანს, ამ
ან საკუთრივ ლეონტი მროველის
მეფეთა სახელები, მათთან
დაკავშირებულ ზოგიერთ კომპილაციად, რომელმაც მოქცევაÎ
მოვლენებთან ერთად, საოცარი ქართლისაÎ-ს ტექსტთან ერთად,
სიზუსტით თაობიდან თაობაში სავარაუდოდ გამოიყენა სხვა
გადაეცემებოდა. ამასთანავე, ჩვენთვის ჯერ კიდევ უცნობი
ქართველთა გადმოსახლების ამბავი მონაცემები. თუმცა, ყოველ
მათი პირველსაცხოვრისიდან და შემთხვევაში, ქართლის ცხოვრების
მათივე სამეფოს აღმოცენების ამბავი, პირველი ნაწილის, მეფეთა
ისევე როგორც საქართველოს ცხოვრების, და მოქცევაÎ
ისტორიული გეოგრაფიის შესახებ ქართლისაÎ-ს ქრონიკის შესაბამისი
შემონახული თანადროული ცნობები სიუჟეტების მსგავსება იმდენად
მიჩნეულია უძველესი ადგილობრივი მნიშვნელოვანია, რომ ორივე ამ
ისტორიული წყაროებიდან და თხზულების პარალელური
ტრადიციებიდან ნასესხებად.46 ს. რეპი შესწავლის შედეგად მეფეთა
არ გამორიცხავს თვით საქართველოს ცხოვრების ტექსტის ავთენტურობის
ადრეული ისტორიის ამჟამად საკითხი, აღარ უნდა იყოს მიჩნეული
დაკარგული ადგილობრივი თანამედროვე კვლევის საგნად.
წერილობითი წყაროების თავის ორივე ეს ნაწარმოები ავლენს არა
დროზე არსებობის შესაძლებლობას.47 მხოლოდ ხალხური შემოქმედების
სავსებით სწორედ იყო ამას წინათ მის კვალს, არამედ, აგრეთვე,
მიერ შენიშნული, რომ უძველესი განმეორებითი ლიტერატურული
ქართული ისტორიული რედაქტირების ანაბეჭდს.49
მემკვიდრეობის გამოყენების ამ ორ მატიანეს შორის
მცდელობისა და კლასიკური ხანის არსებულ თანხვდენების მრავალ
მონაცემებთან მათი შეპირისპირების მომენტთა შორის, განსაკუთრებული
გარეშე, საქართველოს მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს
ისტორიაგრაფიაში მოღვაწე
ინფორმაციას ალექსანდრე
ზოგიერთი მეცნიერის არგუმენტაცია
მაკედონელის შესახებ, რომლის
საგრძნობლად უფასურდება.48
სახელსაც ამავე მატიანეთა ცნობით
ქართლის ცხოვრებაში
მიეწერება აღმოსავლეთქართული
მოთავსებული მოქცევაÎ ქართლისაÎ-
(ქართლის) სამეფოს წარმოქმნა.
ს საწყისი ნაწილი, რომელიც

102
103

მომიჯნავე მხარეებზე, პონტოს

2. აპოკრიფული მოსაზღვრე რეგიონებისა და
ალექსანდრე დიდი და კლარჯეთის დასაპყრობად (I, 23)54,
ქართლის სამეფოს მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს არიან-
წარმოქმნა ქართლი, ფართოდ გავრცელებული
აზრის თანახმად, უნდა
მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს მდებარეობდეს თანამედროვე
მიხედვით, ალექსანდრე დიდმა საქართველოს სამხრეთ-
ქართლში მობრძანებისას მასთან დასავლეთით, თანამედროვე
ხლებული აზო მცხეთაში მეფედ თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ
დაადგინა. შატბერდული კრებულით: ნაწილში.55 ამ ვარაუდს მეტი
"...ესე აზოÎ წარვიდა არიან- საფუძველი ეძლევა ქართლის
ქართლად, მამისა თÕსისა და სამეფო კარის ღვთაებათა
წარმოიყვანა რვაÎ სახლი [პ. ანატოლიური ხასიათის
ინგოროყვას კონიუქტურით: "ათასი გათვალისწინებით. 56
აღსანიშნავია,
სახლი მდაბიოÎ უფლისაÎ"]50 და რომ რაიმე სხვა ინფორმაცია,
ათნი სახლნი მამამძუძეთანი, და დასავლურ თუ სამხრეთ-დასავლურ
დაჯდა ძუელ მცხეთას და თანა- ქართველური პოლიტიკური
ყვანდეს კერპნი ღმრთად - გაცი და ორგანიზაციების მიერ ახ. წთ.
გა, და ესე იყო პირველი მეფÇ მეექვსე საუკუნემდე ქართლის
მცხეთას შინა აზოÎ, ძÇ არიან- დაქვემდებარების თაობაზე,
ქართველთა მეფისაÎ..."(320)51 წერილობითი წყაროების
მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს მეორე მონაცემების მიხედვით არ
ნაწილის - წმ. ნინოს ცხოვრების - მოიპოვება, გარდა ქართული
თანახმად, კერპები გაცი და გა მატიანეების აზო/აზონის ამბის
ქართველთა ღვთაებები იყვნენ საკმაოდ ბუნდოვანი მინიშნებებისა.
არიან-ქართლში. არსენი ბერი ამ გ. მელიქიშვილის
მოვლენას შემდეგნაირად განმარტებით, ქართული
განმარტავს: "ჩუენ ქართველნი მატიანეების ეს ცნობა ნათელს ხდის
შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით იმ აქტიურ როლს, რომელსაც
გამოსრულთანი, და ენაÎ მათი ლეონტი მროველის თანახმად
უწყით, და ყოველნი მეფენი ფარნავაზის სამეფო (ქართლი)
ქართლისანი ამათ მეფეთა შვილის- ასრულებდა საბერძნეთსა და
შვილნი არიან."52 ასურეთს (ანუ პონტოსა და
არავინ იცის დაბეჯითებით, თუ სელევკიდების სამეფოებს) შორის
რა იგულისხმებოდა მოქცევაÎ არსებულ ურთიერთობებში; ამ
ქართლისაÎ-ს არიან-ქართლში და გარემოებას იგი მიიჩნევს ძვ.წ. III ს.
სად მდებარეობდა იგი53, ვინაიდან სამხრეთ-დასავლეთის
ეს მატიანე არ იძლევა არავითარ მიმართულებით ქართველთა
ახსნას ამ საკითხთან დაკავშირებით. ტერიტორიებს შორს განფენის
თუმცა, იმის გამო, რომ მეფეთა მოწმობად.57 კლასიკური ხანის
ცხოვრების მიხედვით, ქართლის ავტორების ინფორმაციები,
ახალმა მმართველმა, მეფე სელევკოს I-ის პროექტის, შავი და
ფარნავაზმა, აზონის (შდრ. მოქცევაÎ კასპიის ზღვების შემაერთებელი
ქართლისაÎ-ს აზო) დამარცხების არხის გაყვანისა (Plin., n. h. VI, 12,
შემდეგ გაილაშქრა ბერძნების 31) და პატროკლეს ძვ. წთ.
103
 104

283/282 წწ. კასპიური ექსპედიციის მანამდე ძალზე ჩაგრავდნენ ბერძნებს

შესახებ (Strabo 2, 1, 2-7; Plin., n. მათსავე ქვეყანაში და ამიტომ
h. II, 67, 167-168; VI, 21, 58), კ. ალექსანდრემ იქაურობას გაარიდა ეს
თუმანოვის აზრით, ასაბუთებენ მეომრები და აზონს ჩააბარა. აზონმა
ქართულ ტრადიციას, ადრეულ მათგან მეთაურები დანიშნა
იბერიულ სახელმწიფოზე ქართველთა ქვეყნის მთელს
სელევკიდების სიუზერენობის გაყოლებაზე." (20) 61

თაობაზე.58 ს. რეპიც ხაზს უსვამს მეფეთა ცხოვრების ეს

კავშირს ქართული სამწერლობო ინფორმაცია ეჭვს გარეშე აღებულია
ტრადიციის მონაცემებსა და მოქცევაÎ ქართლისაÎ-დან, სადაც,
ალექსანდრე მაკედონელის პირველისაგან განსხვავებით,
მემკვიდრეების, სელევკიდების, ალექსანდრეს თანამებრძოლის
მისწრაფებას შორის, ხელში ჩაეგდოთ სახელი აზოა და არა აზონი და მას
სტრატეგიული სავაჭრო გზა, თან ახლავს არა რომაელი
რომელიც კავკასიაზე იყო ჯარისკაცები, არამედ
გადაჭიმული და შავ ზღვასთან თანამემამულეები, რომლებიც მას
მთავრდებოდა.59 წინარესაცხოვრისიდან, არიან-
მეფეთა ცხოვრების მიხედვით, ქართლიდან მოჰყვებიან და თან
ალექსანდრე დიდთან ხლებული მოაქვთ მცხეთაში თავიანთი ძველი
პირისა და მისი თანამებრძოლის კერპები, გაცი და გა (320).62
სახელია აზონი და მოქცევაÎ სომეხთა ისტორიის ავტორის,
ქართლისაÎ-საგან განსხვავებით, იგი მოვსეს ხორენაცის სიტყვებით:
ალექსანდრეს მიერ დადგენილი იყო სომეხთა მეფემ, ვალარშაკმა,
პატრიკად,60 და არა მეფედ: "...კავკასიის მთის მოპირდაპირე
"დაიპყრა ალექსანდრე ყოველი მხარეს, ჩრდილოეთის განმგებლად
ქართლი... და დაუტევა მათ ზედა დაადგინა დიდი და ძლევამოსილი
პატრიკად სახელით აზონ, ძე გვარი, რომლის უფალთ გუგარელთა
იარედოსისი, ნათესავი მისი ქუეყანით პიტიახშები დაერქვათ. ისინი იყვნენ
მაკედონით, და მისცა ასი ათასი კაცი შთამომავალნი დარეჰის ნახარარის
ქუეყანით ჰრომით, რომელსა ჰქÕან მიჰრდატისა, რომელიც წამოიყვანა
ფროტათოს. ესე ფროტათოსელნი ალექსანდრემ და მთავრად დაუსვა
იყვნეს კაცნი ძლიერნი და მâნენი, და ნაბუქოდონოსორის მიერ ტყვედ
ეკირთებოდეს ქუეყანასა ჰრომისასა. მოყვანილ [ი]ვერიელთა მოდგმას.
და მოიყვანნა ქართლად, მისცა ამის შესახებ აბიდენოსი ამბობს:
აზონს პატრიკსა. და დაუტევა 'ძლევამოსილმა ნაბუქოდონოსორმა,
ქართლს ერისთავად აზონ, და მის რომელიც ჰერაკლეზე უფრო
თანა სპანი იგი, მპყრობელად ღონიერი იყო, შეჰყარა ჯარი და
ქართლისა (I, 18)". ამ ტექსტის მიაღწია ლიბიელთა, აგრეთვე
მეთორმეტე საუკუნის სომხური [ი]ვერიელთა ქვეყნებს, შემუსრა და
თარგმანის მიხედვით, "ალექსანდრემ დაიმორჩილა ისინი, მათი ერთი
ქვეყანაში (ქართლში) პატრიცად, რაც ნაწილი წამოასხა იქედან და პონტოს
ნიშნავს 'უფროსს', დააყენა ვინმე ზღვის მარჯვენა მხარეს დაასახლა'.
მაკედონელი სახელად აზონ და [ი]ვერია ქვეყნიერების დასავლეთ
ჩააბარა მას ასი ათასი ჯარისკაცი, საზღვარზე მდებარეობს" (II ,8).63
რომლებიც წარმოადგენდნენ ინფორმაცია ბაბილონის მეფის,
დამცველ რაზმს (p'rotitosik), ძალზე ნაბუქოდონოსრო II-ის მიერ, ძვ. წთ.
მხნე და მამაც მებრძოლებს. ისინი VI ს. დასაწყისში, ლიბიიდან (აფრიკა)

104
105

და იბერიიდან (იბერიის აზო/აზონთან იყოს

ნახევარკუნძული) მოსახლეობის იდენტიფიცირებული. 67

გადმოსახლების შესახებ, ჯერ კიდევ გასათვალისწინებელია, რომ

კლასიკურ ხანაში მიეწერებოდა მითრიდატე VI, ევპატორი, ხელს
მეგასთენეს (ძვ. წწ. 304-297/293 წწ., უწყობდა ხოლმე ალექსანდრე
ისტორიკოსს, სელევკოს I-ის მუდმივ დიდთან მისი პიროვნების
წარმომადგენელს ინდოეთში)64 შედარებას. 68
ამავე დროს
(Euseb., Praep. Evang., IX, 41, I; მითრიდატე VI, პონტოს სხვა
Chron., I; შდრ. Josephus, Con. მითრიდატიდების დარად, იჩემებდა
Apion., I; Strabo 15, 1, 6).65 დარიოსის, აქემენიდთა ირანის
ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ დიდი მეფის, ერთ-ერთი სატრაპის
მინიშნება იბერიის (ქართლის) ჩამომავლობას.69
სამეფოს არსებობის ადრეულ ეტაპზე
ქართული და სომხური
მის სავარაუდო კავშირის შესახებ
მატიანეების ზემოაღნიშნული
ჩრდილოაღმოსავლეთანატოლიურ,
მონაცემების შუქზე, ქართულ
პონტოს მხარესთან თავისი ასახვა
ისტორიოგრაფიაში მკვიდრად აქვს
ჰპოვა აგრეთვე მოვსეს ხორენაცის
ფესვები გადგმული აზრს, რომ
სომეხთა ისტორიაში.
იბერიის (ქართლის) სამეფოს
ამავე თხზულების სხვა
წარმოქმნა დაკავშირებული უნდა
ფრაგმენტში მოვსეს ხორენაცი
იყოს მცირე აზიის ელინისტური
გვამცნობს, რომ მეფე არტაშესმა,
ხანის სახელმწიფოების ან
არშაკის ძემ და ვალარშაკის
სამხრეთქართული სატომო
შვილიშვილმა თავისი და არტაშამა
კავშირების ექსპანსიასთან.70
"მიათხოვა ვინმე მიჰრდატს,
მიუხედავად იმისა, რომ
ქართველთა დიდ პიტიახშს; იგი
სომეხთა ისტორია, ქართული
ნაშიერი იყო დარეჰის ნახარარის მატიანეების მსგავსად, იბერიის
მიჰრდატისა, რომელიც, როგორც სამეფოს წარმოქმნას ალექსანდრე
ზემოთ ითქვა, ალექსანდრემ დიდის სახელს მიაწერს, სავსებით
[ი]ვერიელთა ქვეყნიდან ცხადია, რომ ალექსანდრეს
[მოყვანილი] ტყვეების არასოდეს გაულაშქრებია
ხელისუფლად დაადგინა. [სომეხთა კავკასიისაკენ. ქართული და სომხური
მეფემ] მიჰრდატს მიანდო მატიანეების ეს ცნობები ეტყობა
ჩრდილოეთის მთებისა და პონტოს ნასესხებია ფსევდო-კალისთენეს
ზღვის განმგებლობა" (II, 11).66 პოპულარული თხზულებიდან,
სავსებით ცხადია, რომ არტაშესი ალექსანდრეს რომანიდან (Historia
(ბერძნული წყაროების არტაქსიასი) Alexandri Magni), რომელიც
არტაშეს I-ია (ძვ. წთ. 189-161 წწ.), ადრეულ შუასაუკუნეებს (სავარაუდოდ
ხოლო მიჰრდატი - მითრიდატე VI, ახ. წთ. IV ს.) განეკუთვნება და
ევპატორი (ძვ. წთ. 111-63 წწ.), დაკავშირებული ჩანს ფართოდ
სომეხთა დიდი მეფის ტიგრან II-ის გავრცელებულ შეხედულებასთან,
(ძვ. წთ. 95-55 წწ.) სიმამრი. გ. რომელიც კავკასიონის, იგივე
მელიქიშვილი ამ მიჰრდატს პონტოს კასპიური, კარიბჭის (იხ. ქვემოთ)71
სამეფოს მითრიდატიდთა დინასტიის გამაგრებას ალექსანდრეს მიაწერს.72
წარმომადგენლად მიიჩნევს, კავკასიონის მთავარი ქედის
რომელიც ამასთანავე შესაძლებელი ცენტრალური უღელტეხილი ხშირად
ჩანს ქართული წყაროების მოიხსენება კლასიკური ხანის
მწერლობაში, როგორც
105
 106

ალექსანდრეს სვეტები თუ უკიდურეს სამხრეთ-დასავლეთ

ალექსანდრეს ბურჯი (Cl. Ptol., ნაწილს, სპერს (თანამედროვე
V,III,16; Euseb. Hier., Epist., 77,8). თურქული ისპირი). საყურადღებოა,
ამავე დროს, რაღაც მოვლენას რომ სპერის უშუალოდ
ეტყობა მართლა უნდა ჰქონოდა აღმოსავლეთით, თორთომის
ადგილი ძვ. წთ. გვიან IV-ადრე III სს. მახლობლად მდებარე მეათე
იბერიაში. ჯერჯერობით საუკუნის ხახულის ტაძრის გარე
შეუძლებელია იმის გარკვევა თუ ვის კედელზე, მეთოთხმეტე საუკუნით
ან რას უნდა გამოეწვია იგი, თუმცა დათარიღებული, ცად ამაღლებული
პლინიუსი და იულიუს სოლინუსი წარმართი მეფის (ალექსანდრე
იუწყებიან მაკედონელთა მაკედონელის) გამოსახულებაა
გაბატონებას იბერიაში.73 მოიპოვება ამოკვეთილი. ალექსანდრესადმი
აგრეთვე სრულიად სხვა სახის
თაყვანისცემა იმდენად ძლიერი იყო
მონაცემებიც, არქეოლოგიური
საქართველოში, რომ ყველაზე
გათხრების შედეგად, კლასიკური
უფრო სახელგანთქმულ ქართველ
ხანის შიდა ქართლში განლაგებულ
ძეგლებზე - სამადლო I, ხოვლე გორა მეფეს, დავით IV, აღმაშენებელს,
III (ძვ. წთ. IV ს. ფენა), უფლისციხე, ქართული მატიანეები მეორე ანდა
ურბნისი - აღმოჩნდა ახალ ალექსანდრეს უწოდებენ.
კატაპულტისათვის გამოსაყენებელი ადგილობრივ მმართველთა
ქვის ბირთვები.74 ვინაიდან, მხოლოდ სურვილი, დაეკავშირებინათ
მაკედონური არმია იყო აღჭურვილი საკუთარი მიზნები ალექსანდრე
ანალოგიური მექანიზმებით, გ. დიდის ინტერესებთან და
ლორთქიფანიძის აზრით, გამოეყენებინათ მისი ძალაუფლება
ალექსანდრე მაკედონელის ან მისი მათი რეალიზაციისათვის ასახულია,
უახლოესი მემკვიდრეების ახ. წთ. მეორე საუკუნის რომაელი
ლაშქრობას უნდა ჰქონოდა ადგილი მწერლისა და პოლიტიკოსის,
აღმოსავლეთ საქართველოს ფლავიუს არიანეს, თხზულებაში,
ცენტრალურ ნაწილში.75 ალექსანდრეს ლაშქრობა. მისი
მაგრამ სტრაბონის (დაახლ. ინფორმაციით, ძვ. წთ. 329-328 წწ.
ძვ. წთ. 63 - ახ. წთ. 19 წწ.) იმ შუააზიელი "ხორაზმიელების" მეფე
ცნობის შეპირისპირებით, რომ ფარასმანესი ეახლა ალექსანდრეს
ალექსანდრე დიდმა მენონი შუა აზიაშივე მდებარე მდინარე
გაგზავნა ჯარისკაცებითურთ ოქსის (თანამედროვე ამუ დარია)
სისპირიტისში, კაბალის სანაპიროსთან და მოახსენა, რომ
მახლობლად, სადაც ოქროს იგი ცხოვრობდა კოლხებისა და
საბადოებია (11, 14, 9), მისავე ამაძონელების მეზობლად და მზად
მეორე ცნობასთან, რომლის იყო მას დახმარებოდა თუ კი
თანახმადაც, აღმოსავლეთის ალექსანდრე გადაწყვეტდა იმ
იბერები ცნობილი არიან იმავე ტომების დამორჩილებას,
სახელით, რომლითაც დასავლეთის რომლებიც სახლობდნენ პონტოს
იბერები, ორივე ამ მხარეში ოქროს ევქსინოსამდე (ანუ შავ ზღვამდე)
მაღაროების არსებობის გამო (11, გადაჭიმულ მხარეში (XV, IV, 14,
2, 19), ცხადი ხდება, რომ საქმე 15).
უნდა ეხებოდეს არა იბერთა როგორც მე სხვა ადგილას
ცენტრალურამიერკავკასიულ შევეცადე მეჩვენებინა, ეს
ნაწილს, არამედ მათივე ქვეყნის ინფორმაცია დაკავშირებული უნდა
106
107

იყოს ქართული და სომხური ხორძენეს ჩამოჭრით (11, 14, 5).77

მატიანეების იმ ცნობებთან, შესაბამისად, მე შესაძლებლად
რომლებიც იბერიის მმართველის მივიჩნიე, მეფიქრა, რომ ფლავიუს
ალექსანდრე დიდზე არიანეს ალექსანდრეს ლაშქრობის
დამოკიდებულებას ეხებიან. 76
თუ ტექსტში ხორაზმიელთა მეფის,
ერთის მხრივ, არიანეს მიერ ფარასმანესის, სახელის ქვეშ
მოხსენიებული ხორაზმიელთა მეფე იბერიელთა მხარის, ხორძენეს,
ფარასმანესი, ალექსანდრეს მმართველი უნდა ყოფილიყო
დახმარებას ელოდებოდა თავისი ნავარაუდევი; ასეთ შემთხვევაში,
მეზობლების - კოლხებისა და არიანეს ინფორმაცია და მოქცევაÎ
ამაძონელების - წინააღმდეგ, ქართლისაÎ-ს ცნობა არიან-
მეორეს მხრივ, ქართული და ქართლის მეფის ძის აზოს შესახებ,
სომხური მატიანეების ცნობით, რომელიც ალექსანდრე დიდის
ალექსანდრე დიდმა ქართლში დახმარებით გამეფდა მცხეთაში,
მოსვლის შემდეგ თავისი ერთიდაიმავე მოვლენის
თანამებრძოლი დაადგინა ამ გამოძახილი უნდა ყოფილიყო.
ქვეყნის მმართველად. ვინაიდან, ჩვენ შეგვიძლია
მეფეთა ცხოვრების ტექსტის წარმოვიდგინოთ, რომ ძვ. წთ. გვიან
ფარნავაზმა აზონის (მოქცევაÎ IV - ადრე III სს. მოვლენები
ქართლისაÎ-ს აზო) დამარცხების გარკვეულად უკავშირდებოდა იმ
შემდეგ გაილაშქრა სამხრეთ- პროცესებს, რომლებმაც გამოიწვიეს
დასავლეთის მიმართულებით, იბერიის სამეფოს წარმოქმნა. ეს
აღმოსავლეთ ანატოლიის ცხადი ხდება საქართველოს
სიღრმეში, ხოლო სომეხთა ადრეული ისტორიის მთელი
ისტორიის მიჰრდატ/მითრიდატეში, კონტექსტიდან; ქართული და
როგორც ჩანს, პონტოს სამეფოს სომხური მატიანეების მონაცემები ამ
მითრიდატიდების დინასტიის გარემოების ანარეკლია. კ.
წარმომადგენელია ნაგულისხმევი, თუმანოვის განმარტებით,
მე ვფიქრობდი, რომ სწორედ ამ შეუძლებელია შეუმჩნეველი
რეგიონში - ანატოლიის ჩრდილო- დაგვრჩეს მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს
აღმოსავლეთ ნაწილში - უნდა ცნობათა არსებითი ავთენტურობა და
ყოფილიყო საძებარი, არა მხოლოდ შესაბამისად მისი წყაროების
ქართული მატიანეების არიან- სარწმუნოობა და სიძველე;
ქართლი, არამედ აგრეთვე განსაკუთრებით თუ
ფარასმანესის - კოლხთა და გავითვალისწინებთ, ალექსანდრე
ამაძონელთა მოწინააღმდეგის - დიდის მიერ აქემენიდთა იმპერიის
ქვეყანა, რომლის სახელწოდებაც დაპყრობასა და pax achaemenia-ს
სავარაუდოდ აღრეული იყო pax macedonica-თი შეცვლის
შუააზიური ქვეყნის - ხორეზმის - ფაქტიურ კავშირს ქართველების
სახელწოდებასთან. შემდგომ დამოუკიდებლობასა და
განსახილველ საკითხთან მათი მონარქიის დაფუძნებასთან,
დაკავშირებით, ყურადღება მივაქციე რამაც სათავე დაუდო მათ ისტორიულ
მახსოვრობასა და ერის უწყვეტ
სტრაბონის ცნობას, რომ სომხებმა
ორგანულ სოციალურ-პოლიტიკურ და
თავისი ქვეყანა განადიდეს
კულტურულ განვითარებას.78
იბერიელთაგან გოგარენეს გარდა
პარიადრის მთიანეთისა და
107
 108

მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს აზოს ნიშნავდა დაწინაურებულს, წინა ხაზზე

პიროვნების მორგების საჭიროებამ მდგომს, მაგრამ ქართლის
მეფეთა ცხოვრების კონცეპციასთან - ცხოვრების ავტორმა იგი
ქართველთა ავტოქტონობისა და მნიშვნელობის გაგების გარეშე
მათი პირველი, ადგილობრივი, მეფის გამოიყენა.81 უკანასკნელ ხანებში,
ფარნავაზის შესახებ - აიძულა ამ ნავარაუდევი იყო ისიც, რომ ტერმინი
უკანასკნელის ავტორი (თუ "ფროტათოსელნი" შესაძლოა
რედაქტორი) შეეცვალა აზო, მომდინარეობდეს მოწინავე რაზმის
"მაკედონელი" აზონით, ხოლო აზოს აღმნიშვნელი ბერძნული სიტყვიდან:
თანამემამულეები არიან- πρό-,τασις πρό-τασσω, რომელიც
ქართლიდან, აზონის თანმხლები გამოყენებული იყო ალექსანდრე
"რომაელი ჯარისკაცებით" - დიდის დროინდელი სამხედრო
ფროტათოსელებით (შდრ. I, 18). გ. კორპუსის აღმნიშვნელად. 82

მელიქიშვილის აზრით, ციკლები ვფიქრობთ, ტერმინ

აზოსა (=მიჰრდატს, მოვსეს "ფროტათოსელნის" ახსნა ბერძნული
ხორენაცის სომეხთა ისტორიიდან) და სიტყვის πρότασις , πρότασσω-ის
ფარნავაზის შესახებ, შესაძლოა ადრე მეშვეობით, უფრო სარწმუნო
ერთმანეთის დამოუკიდებლად გახდებოდა, თუ მხედველობაში
არსებობდნენ ანდა იქნებ სულაც, მივიღებთ ამავე ბერძნული სიტყვის
იბერიის სამეფოს წარმოქმნის ატიკურ ფორმას: πρόταττω, უფრო
შესახებ არსებული, ერთიდაიმავე ახლო მდგომს ქართულ ტერმინთან -
ამბის ვარიანტებს წარმოადგენდნენ, "ფროტათოს". როგორც ცნობილია,
რომლებიც მეფეთა ცხოვრების ატიკური დიალექტი გამოყენებული
ავტორმა გვიანდელ ლიტერატურულ იყო მაკედონელთა მიერ, ჯერ კიდევ
ვერსიაში გააერთიანა.79 მაგრამ თუ ალექსანდრეს მამის ფილიპე II-ის
ამბავი, აზონის მიერ წამოყვანილი ხანაში და ფართოდ გავრცელდა
ასი ათასი (?! - გ.ქ.) რომაელი მთელს ელინისტურ სამყაროში
ჯარისკაცის შესახებ, რომელთა ალექსანდრეს არმიის ექსპანსიასთან
ნაწილიც შემდგომში ადგილობრივ ერთად. ვინაიდან, ეს სიტყვა, ატიკურ
მოსახლეობაში იყო ასიმილირებული დიალექტზე ნიშნავს "ადგილს ან
(I, 25), მთლიანად გამოგონილი იყო სადარაჯოს წინა ხაზზე", "დგომას
მემატიანის მიერ და დამატებული ვინმეს წინ მისი დაცვის მიზნით, წინ
მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს სიუჟეტზე აფარებას",83 იგი თვით იბერიის
ქართველთა პირველი მეფის, აზოს სამეფოსა და საზოგადოდ მთელი
შესახებ, როგორც ეს უკვე ადრე იყო ამიერკავკასიური არეალის
ნავარაუდევი,80 რა მიზეზის გამო ისტორიულ დანიშნულებას
იყვნენ ისინი წოდებულნი ქართლის გამოხატავს. კავკასიის ჭიშკრისა ანუ
ცხოვრებაში "ფროტათოსელებად"? ალექსანდრეს სვეტების უშუალოდ
(I, 18), რაც შესაძლოა ფროტათოს სამხრეთით მდებარეობა და,
ხალხს ნიშნავდეს. დანამდვილებით ამასთანავე, ერთიანი ელინისტური
ხომ არავინ იცის ეს ტერმინი, სამყაროსადმი კუთვნილება,
"ფროტათოსელნი", რას ნიშნავს, ან განაპირობებდა იბერიის სამეფოს
სად იყო "ფროტათოს ხალხის" მიერ, მის გადაღმა მდებარე
სამშობლო? (იხ., აგრეთვე, ქვემოთ). ხმელთაშუაზღვისპირეთულ-წინააზიურ
ი. გაგოშიძის შეხედულებით, οίκουμένη-ს, საზიარო ინტერესების
ტერმინი "ფროტათოსელნი" მქონე ცივილიზებული სამყაროს,
შესაძლოა მომდინარეობდეს ჩრდილოეთის მხრიდან
ბერძნული πρότακτος-იდან, რაც მოსალოდნელი საფრთხის,
108
109

მომთაბარე ტომების გიორგის ცხენის ფლოქვებთან, წმ.

შემოსევებისაგან დამცველის გიორგის ხატის ურჩხულის ნაცვლად,
ფუნქციის აღებას. ძევს კავკასიონის მთები - ქვეყნის
მიუხედავად იმისა, რომ წინაშე მდგარი ბუნებრივი გამოწვევის
ქართლის ცხოვრებისეულ ტერმინს სიმბოლო (არნოლდ თოინბისეული -
"ფროტათოსელები", ამჟამად Challenge-ი), სიმბოლო მისი ბედის
მიაკუთვნებენ მაკედონელთა არმიის კავშირისა დედამიწის გეოგრაფიული
ნავარაუდევ ექსპანსიას (იხ. ზემოთ), და პოლიტიკური დაყოფის ერთ-ერთ
კარგად არის ცნობილი, რომ თავად უმთავრეს ნიშანსვეტთან.
ალექსანდრეს არასოდეს ულაშქრია
კავკასიისაკენ. ამიტომ, 3. კავკასიონის უღელტეხილების
საფიქრებელია, რომ ალექსანდრე მნიშვნელობა ამიერკავკასიის
დიდის სახელის კავშირი ქართულ ადრეული ისტორიისათვის
სახელმწიფოებრიობასთან უნდა
მიუნიშნებდეს მხოლოდ და მხოლოდ ქართულ მატიანეეში ხატოვნად
ამ სახელმწიფოს raison d'être-ზე არის აღწერილი ალექსანდრე დიდის
(არსებობის არსზე), კერძოდ, მის ქართლში შემოჭრის ამბავი; მას აქ
დანიშნულებაზე, ყოფილიყო უნახავს საზარელი ბარბაროსები, მდ.
ცივილიზებული სამყაროს ფორპოსტი, მტკვრისა და მისი ჩრდილოეთი
ამ უკანასკნელის ბრძოლაში გოგისა შენაკადების (კავკასიონის მთავარი
და მაგოგის საუფლოსთან, რომელსაც ქედის სამხრეთი კალთებიდან
კავკასიონის მთავარი ქედის ჩამავალი) გაყოლებით მოსახლე,
გადაღმა, ჰიპერბორეელთა უდაბნოში ხალხი, რომელთაც ქართველები
ედო ბინა.84 "ბუნ-თურქებსა" და "ყივჩაღებს"
აღნიშნულ საკითხთან უწოდებდა. ალექსანდრე გაოცებული
დაკავშირებით, ყურადღება უნდა დარჩენილა, ვინაიდან არცერთი
შევაჩეროთ მეფეთა ცხოვრების სხვა ხალხი არ იქცეოდა მათსავით
განცხადებაზე (I, 17), რომ უგვანად. მემატიანეების
ალექსანდრე დიდმა ქართლში განცხადებით, მათ არ ყოფნით
შემოსვლისას: "...მოსრნა ყოველნი სიტყვები მათი ქმედებების
იგი ნათესავნი აღრეულნი ქართლს აღსაწერად. თუმცა მათ ჰქონიათ
მყოფნი, და უცხონი იგი ნათესავნი კარგად გამაგრებული ქალაქები და
მოსრნა და დაატყუევნა... და ყოფილან უშიშარი მეომრები.
დაუტევნა ნათესავნი ბუნ-თურქებში, რომელთა
ქართლოსიანნი". მანვე უბოძა სახელი ჩვეულებრივ ახსნილია
ქართველებს მმართველი და მისცა ხოლმე, როგორც, "თავდაპირველი,
იდეოლოგიური საფუძველი - ყველა ფუნდამენტური თურქები", ანდა,
სახელმწიფოსათვის აუცილებელი
როგორც "ჰუნ-თურქები" და
კომპონენტი, - მზის, მთვარისა და
რომელთაც ვითომდა ალექსანდრე
ხუთი ვარსკვლავის თაყვანისცემა და
შეეჩეხა კავკასიაში ლაშქრობისას,
სამყაროს შემოქმედი უხილავი
ღმერთის სამსახური (I, 18).85 უნდა იგულისხმებოდნენ კავკასიის
საინტერესოა, რომ დღესაც, გადმოლახვის შედეგად
საქართველოს სახელმწიფო გერბზე იმიერკავკასიიდან შემოჭრილი
გვხვება დიდი მეფის ლეგენდარული ჩრდილოური წარმომავლობის
ხატების მიერ ბოძებული მზის, ტომები. ეს გარემოება რამდენადმე
მთვარისა და ხუთი ვარსკვლავის დასტურდება მეფეთა ცხოვრების
გამოსახულება, ხოლო თეთრი ცნობითაც, კერძოდ, რომ
109
 110

ალექსანდრეს ჯარის მიერ სარკინეს ულაშქრიათ: "მას ჟამსა შინა

ციხე-სიმაგრეში გარშემორტყმულნი, განძლიერდეს ხაზარნი და დაუწყეს
ისინი კლდეში არსებული ხვრელით ბრძოლად ნათესავთა ლეკისათა და
დაუსხლტნენ მას და თავშესაფარი კავკასიოსთა... და ითხოვეს შუელა
კავკასიონის მთებში ჰპოვეს (I, ხაზართა ზედა. ხოლო შეკრბეს
18).86 არსენი ბერის განმარტებით, ყოველნი ნათესავნი თარგამოსიანნი,
ის რეგიონი სადაც ბუნ-თურქები და გარდავლეს მთა კავკასია. და
ქართლის მიტოვების შემდეგ მოტყუენეს ყოველნი საზღვარნი
გადასახლდნენ, მდებარეობდა ხაზარეთისანი, და აღაშენნეს
ოვსეთს (ოსთა ანუ ალანთა ქალაქნი პირსა ხაზარეთისასა, და
ქვეყანა)87 იქით და წარმოადგენდა წარმოვიდეს. ამისსა შემდგომად
წყლით მდიდარ ვრცელ მხარეს, ხაზართა იჩინეს მეფე, და
დაემორჩილნეს ყოველნი ხაზარნი
სადაც უფრო გვიან ყივჩაღთა
მეფესა მას ჩინებულსა მათსა. და
ძლიერი მოდგმა ბინადრობდა.
წარმოიძღუანეს იგი და გამოვლეს
უეჭველია, რომ არსენ იყალთოელს
ზღÕს-კარები, რომელსა აწ ჰქÕან
სამხრეთ რუსეთის სტეპები ჰქონდა დარუბანდი. ვერ წინააღუდგეს
მხედველობაში. თარგამოსიანნი, რამეთუ იყო
ვინაიდან, მხოლოდ მეფეთა სიმრავლე ურიცხÕ ხაზართა,
ცხოვრების იმ ნაწილში, სადაც წარტყუენეს ქუეყანა თარგამოსიანთა,
საუბარია კავკასიაში ალექსანდრეს და შემუსრნეს ყოველნი ქალაქნი
ლაშქრობაზე, არიან ბუნ-თურქები არარატისანი და მასისისანი და
მოხსენიებულნი, ხოლო ამავე ჩრდილოსანი...(I, 11-12)".
ტექსტში უფრო ადრეულ და იმიერკავკასიაში, ხაზარეთის
გვიანდელ ჩრდილოელ შესასვლელთან სიმაგრეთა აგების
მომთაბარეებზე საუბრისას შესახებ არსებული ცნობები, ეტყობა
ძირითადად ხაზართა სახელი იჩენს ამიერკავკასიის მოსახლეობის
თავს (I, 11-13, 27, 63, 65-66), ეს პერმანენტული სურვილის
გარემოება დამატებით საბუთს უნდა გამოხატულებაა, თავის ხელში
წარმოადგენდეს მეფეთა ცხოვრების მოექცია კავკასიონის უღელტეხილები
სწორედ ამ ნაწილის მოქცევაÎ გადაღმა (ჩრდილოეთის) მხრიდანაც.
ქართლისაÎ-ს ტექსტიდან თუ არა, ქართული მატიანეების ინფორმაციით,
რომელიღაც ჩვენთვის ჯერაც უცნობი ქართველი მეფეები ჩრდილოთ
მესამე წყაროდან ორივე ამ მატიანეში კავკასიაში ლაშქრობისას დარიალის
სესხების სავარაუდებლად. (სპარსული დარ-ი-ალანი, ალანთა
მეფეთა ცხოვრებაში კარი) ხეობას იყენებდნენ. ცხოვრება
ალექსანდრეს წინადროინდელი ვახტანგ გორგასლისა იუწყება, რომ:
მოვლენების აღწერისას ხაზარების "წარვიდა ვახტანგ და დადგა
მოხსენიება, ცხადია მოწმობს, რომ ეს თიანეთს. და მუნ მიერთნეს
ეთნონიმი აქ პირობითი ყოველნი მეფენი კავკასიანნი
მნიშვნელობით არის ნახმარი, ორმოცდაათი ათასი მâედარი. და
იმიერკავკასიაში მოსახლე წარემართა სახელსა ზედა
მომთაბარე ტომების აღსანიშნავად. ღმრთისასა, განვლო კარები
მაგალითად, მეფეთა ცხოვრების დარიალანისა. შესლვასა მისსა
ცნობით, ნაბუქოდონოსორის მიერ ოვსეთად იყო ვახტანგ წლისა
იერუსალიმის აღებამდე, ხაზარებს თექუსმეტისა. მაშინ მეფეთა
თურმე ჩრდილოეთ კავკასიაზე ოვსეთისათა შეკრიბნეს სპანი მათნი

110
111

და მოირთეს ძალი ხაზარეთით, და შედარებით უფრო გვიანდელ

მოეგებნეს მდინარესა ზედა, დანამატად.
რომელი განვლის დარიალანსა და მეფეთა ცხოვრება,
ჩავლის ველსა ოვსეთისასა (I, ჩრდილოეთიდან ამიერკავკასიაში
151)". დავით აღმაშენებლის შემოსაჭრელ ორ გზაზე ამახვილებს
ხანასთან დაკავშირებით, ცხოვრება ყურადღებას და, ამასთანავე,
მეფეთ მეფისა დავითისი გვამცნობს, მიგვანიშნებს ამ ტექსტის შექმნის
დავით მეფის მიერ კავკასიონზე მოახლოებულ ხანაზე, ჩრდილოელი
გამავალი ყველა უღელტეხილის მოლაშქრეების ხაზარებად
მისი კონტროლისადმი მოხსენიებით: "და ისწავეს ხაზართა
დაქვემდებარების თაობაზე; ეს ორნივე ესე გზანი, რომელ არს ზღÕს-
განსაკუთრებით საშური ხდებოდა კარები დარუბანდი და არაგÕს-
კარები, რომელ არს დარიალა (I,
დავითის ლაშქრისათვის
14)".88
ჩრდილოეთიდან მეომართა
სომეხთა ისტორიის ავტორი
გადმოყვანის უზრუნველსაყოფად.
მოვსეს ხორენაციც, მოიხსენიებს
მატიანის ტექსტის მიხედვით, ისინი ჩრდილოელ ტომებს მისი ეპოქის
(მეფე დავითი და გიორგი რეალობიდან გამომდინარე
ჭყონდიდელი): "შევიდეს ოვსეთს ხაზარებად და ბასილიკებად,
და მოეგებნეს მეფენი ოვსეთისანი რომელთაც დარუბანდის კარის
და ყოველნი მთავარნი მათნი, და (ჭორას კარი, დერბენდი) გავლით
ვითარცა მონანი დადგეს წინაშე გადმოსულებმა დალაშქრეს მტკვრის
მისსა. და აღიხუნეს მძევლნი მარჯვენა სანაპირო: "...ვალარშის
ორთაგანვე, ოვსთა და ყივჩაყთა, დროს შეიკრიბნენ ჩრდილოელთა
და ესრეთ ადვილად შეაერთნა ბრბოები, ვგულისხმობ ხაზარებსა და
ორნივე ნათესავნი. და ყო შორის ბასილებს და გადმოლახეს ჭორას
მათსა სიყუარული და მშÕდობა კარები. მათი წინამძღვარი და მეფე
ვითარცა ძმათა. და აღიხუნა ციხენი იყო ვინმე ვნასეპ სურჰაპი; მათ
დარიალასა და ყოველთა კართა გადმოლახეს მდინარე მტკვარი".
ოვსეთისათა და კავკასიისა თავდაპირველად ვალარშმა,
მთისათანი. და შექმნა გზა სომეხთა მეფემ, გაიმარჯვა, "მერმე
მშÕდობისა ყივჩაღთათÕს, და დიდხანს სდია მტერს და განვლო
გამოიყვანა სიმრავლე ფრიად დიდი ჭორას ხეობა. იქ მტრებმა კვლავ
(I, 336)''. ერთად მოიყარეს თავი" და
მეფეთა ცხოვრების ტექსტი, ვალარშიც მომდევნო ბრძოლაში იქნა
შემოსეულ ხაზართა მიმართ მოკლული. მისმა შვილმა, ხოსროვმა,
წინააღმდეგობის გაწევას "შეჰყარა სომეხთა ჯარი და გადააირა
სპარსელთა სარდალს, არდამს, დიდი მთა, რათა შური ეძია მამის
მიაწერს: "მოვიდა ქართლად და მკვლელებზე. [ხოსროვმა]
შემუსრნა ყოველნი ქალაქნი და მახვილითა და შუბით შემუსრა იქაური
ციხენი ქართლისანი. და მოსრა ძლიერი ტომები და ყოველი ასი
ყოველი რაოდენი ხაზარი პოვა გამოსადეგი [ადამიანიდან] ერთი
ქართლსა შინა (I, 13)". ეს მოვლენა მძევლად წამოიყვანა. თავისი
ეხება ალექსანდრე დიდის ბუნ- ხელისუფლების [დამყარების] ნიშნად
თურქებთან ბრძოლის ხანაზე მან [იმ მხარეში] სვეტი აღმართა
ადრეულ ეპოქას და, როგორც უკვე ბერძნული წარწერით. ამით ისიც
ითქვა, მიჩნეული უნდა იყოს

111
 112

აჩვენა, რომ იგი რომაელებს განუხუნის კარნი კავკასიანთანი და

ემორჩილებოდა." (II, 65).89 გამოიყვანნის ოვსნი, ლეკნი და
ეს ინფორმაცია ხაზარნი, და მივიდის კოსარო
დაკავშირებული ჩანს, მეფისა თანა სომეხთასა ბრძოლად
აგათანგელოსის, სავარაუდოდ სპარსთა. და პირველსავე შესვლასა
გვიანი მეხუთე საუკუნის ავტორის, სპარსეთად ეწყო ქასრე, მეფე
სომეხთა ისტორიის მონაცემებთან სპარსთა და აოტეს იგი და მოსრეს
(§ 19), ჩრდილოური სპა მისი. და მიერითგან ვერღარა
წარმომავლობის მოსახლეობის წინააღუდგა ამათ მეფე იგი
ამიერკავკასიაში შემოსვლის სპარსთა, და განამრავლეს შესვლა
შესახებ, ორთავე, დარიალისა და სპარსეთად და ტყუენვა
დერბენდის კარის (ჭორას ციხე- სპარსეთისა... ვითარ იოტეს
სიმაგრე) გამოყენებით, თუმცაღა, სომეხთა და ქართველთა და
ამჯერად, სომეხთა მეფის ჩრდილოსა ნათესავთა მეფე
მიპატიჟების შედეგად: "სომეხთა სპარსთა, და განამრავლეს შესვლა
მეფემ ხოსრომ დაიწყო ძალების სპარსეთს და ოâრება სპარსეთის;
მოგროვება და ჯარის შეკრება. მან და ვერღარა ოდეს წინააღუდგა
მოიხმო ალბანელთა და მეფე სპარსთა (I, 59-60)".
ქართველთა ჯარები, გააღო სომეხთა, ისევე როგორც
ალანთა და ჭორთა კარიბჭეები და ქართველთა, მიმართება
გადმოიყვანა ჰუნთა ძალები, რათა ჩრდილოელებისადმი
შეეტია სპარსელთა ამბივალენტური იყო. თუ, ერთის
სამფლობელოებისათვის და მხრივ, აუცილებელი იყო
შეჭრილიყო ასორესტანში, კავკასიონის უღელტეხილების
ქტესიფონის კარამდე". დაცვა მათი შემოსევებისაგან,
ჩრდილოელთა ასეთი ძალის მეორეს მხრივ, დიდი იყო ცდუნება
შეტევის შესაძლო მნიშვნელობა, მათი ძალის გამოყენებისა უფრო
ცხადი ხდება შემდეგი სიტყვებიდან: სამხრეთით მდებარე ძლიერი მტრის
"მან [ხოსრომ] უდაბნოდა და წინააღმდეგ. მოვსეს ხორენაცის
ნანგრევებად აქცია მთელი ქვეყანა, მიხედვით: "თრდატ მეფე სომხეთის
მჭიდროდ დასახლებული ქალაქები მთელი ლაშქრით დაეშვა
და აყვავებული დაბები. გააჩანაგა გარგარელთა ველზე; იქ იგი
და გაძარცვა ყოველივე. იგი შეეჩეხა და ბრძოლა გაუმართა
შეეცადა ამოეძირკვა, დაენგრია, ჩრდილოელებს... თრდატი
გაენადგურებინა და დაენარცხებინა გამოუდგა მათ და ჰუნთა ქვეყნამდე
ერთხელ და სამუდამოდ სპარსთა მისდია... ჩვეულებისამებრ,
სამეფო; მისი მიზანი იყო მოესპო თრდატმა მძევლები წამოიყვანა
სპარსელთა ყოველი მტრის ქვეყნიდან და უკან
ნამოქმედარი". 90
გამობრუნდა. ამის შემდეგ მან
ეს ამბავი აირეკლა ქართლის მიიმხრო ყოველი ჩრდილოელი,
ცხოვრებაშიც: "ხოლო სომხითს გადმოიყვანა იქედან დიდძალი
მეფე იქმნა კოსარო. და ამან ჯარი, შეჰყარა მთელი თავისი
კოსარო მეფემან უწყო ბრძოლად ლაშქარიც და გაეშურა სპარსთა
ქასრე მეფესა სპარსთასა, და ქვეყნისაკენ შაპუჰ არტაშირის ძის
შეწეოდა მას ასფაგურ, მეფე წინააღმდეგ..." (II, 85).91 მეფეთა
ქართველთა, და ამან ასფაგურ ცხოვრებაში შემავალი წმ. ნინოს
112
113

მიერ ქართლის მოქცევის და გამოიყვანიან ხაზარნი, მაშინ

დასკვნითი ნაწილის თანახმად, ეწყÕს და ვეროდეს სძლეს
ქართლის მეფის, ვარაზ-ბაქარის, ხაზართა, და ყოვლადვე მირიან
დროს: "...გამოგზავნა სპარსთა სძლის. და ესრეთ მრავალგზის
მეფემან ერისთავი სპითა დიდითა გადაიâადა წყობა ხაზართა. და
სომეხთა და ქართველთა ხარკისა უფროსი ლაშქრობა მისი იყვის
დადებად. მაშინ სომეხთა მოგზავნეს დარუბანდს. რამეთუ მოვიდიან
ვარაზ-ბაქარისსა მოციქული და ხაზარნი და მოადგიან დარუბანდს,
რქუეს, რათა შეკრბენ და მოირთონ რათამცა წარიღეს და განაღეს
ძალი ბერძენთაგან, და განახუნენ კარები ფართო, და მუნით იწყეს
კარნი კავკასიანთანი, და გასლვად სპარსთა ზედა. ხოლო
გამოიყვანნეს ოვსნი და ლეკნი, და ოდეს მოვიდიან ხაზარნი დარუბანდს,
წინააღუდგენ სპარსთა. და მაშინ წარვიდის მირიან შუელად
წარჩინებულნი თÕსნიცა ეტყოდეს დარუბანდისა: ოდესმე უომრად
წინააღდგომასა სპარსთასა (I, მიჰრიდიან ხაზართა მათ მირიანს, და
136)". ანტისპარსული სომხურ- ოდესმე ბრძოლითა აოტნის (I, 66)".
ქართული გაერთიანებული მირიან მეფის მიერ წარმოებული
წინააღმდეგობის იდეის არსებობა, ბრძოლის არსი განსაკუთრებული
ასე ხშირად გამოვლენილი ძველ სიცხადით არის გადმოცემული
სომხურ და ქართულ მატიანეებში, მემატიანის მიერ მისადმი მიწერილ
ადვილად გასაგები ხდება იმ სიტყვებში, რომ: "მუნ ყოველნი
გარემოების გათვალისწინებით, დღენი ჩემნი დამიყოფიან ბრძოლასა
შინა ხაზართასა, და მრავალგზის
რომ ამიერკავკასიის ორივე ეს
სისხლითა ჩემითა დამიცავს
ქვეყანა მრავალი მიმართებით ერთ
სპარსეთი ხაზართაგან" (I, 67).
სოციალურ ორგანიზმს
ცხოვრება ვახტანგ
წარმოადგენდა.92 გორგასლისა ნათელჰყოფს,
თუმცა, ჩვეულებრივ, დარიალის გარდა, აგრეთვე
ქართველ, სომეხ და სპარსელ დერბენდის კარიბჭის დიდ
მონარქთა ინტერესები მნიშვნელობაზე ჩრდილოეთის
თანხვდებოდა დერბენდის კარიბჭის მხრიდან ქართლის თავდაცვის
დაცვის საკითხში - ჩრდილოეთიდან საჭიროებისას: "მაშინ ვითარ იქმნა
მომდგარი მტრის შემოღწევის ვახტანგ წლისა ათისა,
საწინააღმდეგო ზომების მიღებისას. გარდამოვიდეს ოვსნი სპანი ურიცხუნი
მეფეთა ცხოვრება გვამცნობს, რომ და მოტყუენეს ქართლი თავითგან
მეფე მირიანი, მომავალში პირველი მტკურისათ ვიდრე ხუნანამდე, და
ქართველი ქრისტიანი მეფე, იყო მოაოâრნეს ველნი არამედ ციხე-
ყველაზე უფრო თანმიმდევრული ქალაქნი დაურჩეს, თÕნიერ კასპისა...
გამტარებელი ასეთი პოლიტიკისა. და განვლეს კარები დარუბანდისა,
მან "...იწყო ბრძოლად ხაზართა, და რამეთუ თÕთ გზა სცეს
მარადის ჰბრძოდის: ოდესმე დარუბანდელთა, და შევიდეს ოვსეთს
გააგდიან მირიანს ლეკნი და მათ გამარჯუებულნი (I, 145-146)".
გამოიყვანიან რა ხაზარნი მოვსეს ხორენაცი ასევე იუწყება, რომ
თანაშემწედ მათდა, მიეგების მათ შაჰმა: "შაპუჰმა, ორმიზდის ძემ, ჩვენი
წინა მირიან ჰერეთს ანუ მოვაკანს მეფის, ტირანის მიმართ დიდი
და მუნ ეწეÕს მათ; და ოდესმე სიყვარული გამოამჟღავნა, დაეხმარა
დურძუკთა და დიდოთა მოირთნიან მას, დაიფარა ჩრდილოელ ტომთა

113
 114

შემოტევისაგან, რომლებიც დამორჩილებოდნენ ხელმწიფის

გაერთიანდნენ, გადმოლახეს ჭორას ბრძანებებს, გადაეხადათ ხარკი..."
ვიწრობი და ოთხი წლის მანძილზე (II, 6).95
ალვანეთში დაიბანაკეს." (III, 12) 93 უეჭველია, რომ მოვსეს
ხორენაცისავე ინფორმაციით, ხორენაცს ამ შემთხვევაშიც ისევ ის
რომელიც ბევრად უფრო ადრეულ ბულღარები ჰყავს მხედველობაში.
ხანებს ეძღვნება, ვალარშაკის ძის იგი ამ პარაგრაფში (II, 6) ზემო
"არშაკის დროს საშინელი არეულობა ბასიანს (ტერიტორია არეზისა და
მოხდა დიდი მთის, კავკასიის მტკვრის ზემო დინებებს შორის)
მიდამოებში, ბულღართა მხარეში. ლტოლვილი ბულღარის, ვღენდურ
ბევრი მათგანი აიყარა და ჩვენს ვუნდაის ახალშენად მიიჩნევს;
ქვეყანას მოაშურა. ისინი დიდხანს სახელწოდება ვანანდი (ყარსის
მკვიდრობდნენ კოლის [სამხრეთ-
სანახები) მას ამ უკანასკნელის
დასავლეთ საქართველოს მხარე,
სახელის მიხედვით უნდა
კოლა, თანამედროვე თურქულ
დარქმეოდა.
ქალაქ გიოლესთან, ქ. ყარსის
როგორც ვხედავთ, მოვსეს
დასავლეთით - გ. ქ.] ქვემოთ,
ხორენაცი რამდენჯერმე
ნოყიერ მიწებზე, პურით მდიდარ
მოიხსენიებს კავკასიის
ადგილებში" (II, 9).94 როგორც ჩანს,
ჩრდილოეთით მდებარე მხარეების
ქართული მატიანეების ბუნ-თურქები
ბარბაროსულ მოსახლეობასა და
და სომხურის - ბულღარები,
მათ შემოსევებს ქედის სამხრეთითა
ჩრდილოური წარმომავლობის ერთი
და კერძოთ სომხეთის
და იგივე ტომი უნდა ყოფილიყო.
მიმართულებით. ამდენად,
მათი ერთმანეთთან გაიგივება კიდევ
ვფიქრობთ, რომ მისივე
უფრო სავარაუდო გახდებოდა, თუ
ნაწარმოების სხვა, ზემოთ უკვე
მხედველობაში მივიღებდით
ციტირებულ ფრაგმენტში (II, 8, 11),
ხორენაცის ტექსტის მონათხრობს
რომელიც ეხებოდა სომხეთის მეფის
"ველურ, მოსულ ტომზე ", რომელიც
მიერ ჩრდილოეთის მთების
წინ უსწრებს სიუჟეტს ბულღარების
გამგებლობის ჩაბარებას ქართლის
შესახებ, და რომელთა
მმართველის, მითრიდატესადმი,
დახასიათებაც მოგვაგონებს ბუნ-
ასახულია იბერიის სამეფოს ერთ-
თურქთა ზოგიერთ თვისებას და ამ
ერთი ძირითადი ფუნქცია, დაეცვა
უკანასკნელთა განსახლების
"ჩრდილოეთის მთებზე" (ანუ
არეალს - ცენტრალურ
კავკასიონზე) არსებული
ამიერკავკასიას. ამ ცნობის
გადასასვლელები ჩრდილოეთის
მიხედვით, ვალარშაკმა,
მხრიდან ბარბაროსი ტომების
ზემოხსენებული არშაკის მამამ:
შემოღწევისაგან.
"...მოუხმო ველურ, მოსულ ტომს;
ორი სამყაროს, ცენტრალური
იგი ბინადრობდა ჩრდილოეთის
ევრაზიისა (ანუ შიდა აზიის) და მისი
ველზე და კავკასიის დიდი მთის
პერიფერიის, შორის არსებულ
ფერდობზე, ჭალებსა და გრძელ,
საკონტაქტო ზონაში განლაგებული
ღრმა ხევებში, რომელნიც მთის
საქართველო და მთლიანად
სამხრეთ კალთებიდან დიდი ველის
კავკასია ღია იყო ზეგავლენისათვის,
თავამდე ჩადიოდნენ. [ვალარშაკმა]
რომელსაც ქმნიდა ჰუმანური
უბრძანა მათ, მოეშალათ ავაზაკობა
გარემო, მუდმივი გარეგანი
და კაცთა ღალატი,
ზეწოლის სახით. აქ მდებარე
114
115

კავკასიის კარიბჭე (Porta Caucasi, ეს ტერმინი - კასპიის კარი, და

დარიალი, იგივე კასპიის კარიბჭე), მასთან ერთად რკინის კარის ცნება,
პლინიუს უფროსის სიტყვებით, - თავდაპირველად დასავლეთ
სამყაროს ორ ნაწილად ჰყოფდა ირანში, სიდარის ხეობაში (ფირუზ-
(იხ. ზემოთ). იგი კუმანიის ციხესთან კუხი) მდებარე უღელტეხილს
(გაიგივებულია ჯვრის უკავშირდებოდა,96 სადაც
უღელტეხილის სამხრეთ კალთაზე ალექსანდრეს ლაშქარსაც გაუვლია,
მდებარე ქუმლისციხესთან) ერთად, ახ. წთ. პირველ საუკუნეში იგი უკვე
გზას უკეტავდა კავკასიონის დარიალს (კავკასიის კარს)
გადაღმა მყოფ უთვალავ ტომებს (n. აღნიშნავდა, ხოლო უფრო გვიან ეს
h. VI, 30). სახელწოდება დაუმკვიდრდა
ზემოთ უკვე ითქვა, რომ კასპიის ზღვის დასავლეთ ნაპირზე
რომის იმპერიის რღვევის ხანაში მდებარე დარუბანდის კარს
ალექსანდრე მაკედონელის (დერბენდს). 97

სახელმა იტვირთა ჩრდილოეთის ამასთანავე,

მომთაბარე ტომებთან ბრძოლის გასათვალისწინებელია, ის
წინამძღოლის ფუნქცია - როგორც გარემოებაც, რომ დერბენდის კარის
კი ცივილიზებული სამყარო გამოყენების შესაძლებლობა ვერ
ბარბაროსთა შემოსევის პირისპირ იქნებოდა მაინცადამაინც ეფექტური
აღმოჩნდა, კვლავ გაცოცხლდა ახ. წთ. მეხუთე საუკუნემდე, უფრო
ძველი ლეგენდა ალექსანდრე ადრეულ ხანებში კასპიის ზღვის
დიდის მიერ, ბარბაროსთა ბევრად უფრო მაღალი ზღვის
წინააღმდეგ მოწყობილი რკინის დონის გამო (მაგ. ძვ. წთ. I ს.)98 -
კარის შესახებ. ამდენად, სავსებით მიზეზი, რომელმაც ალბათ
დასაშვებია, რომ ქართული განაპირობა ტერმინ კასპიის კარის
მატიანეების ბუნ-თურქებში, გამოყენება დარიალის
რომელთაც წააწყდა ქართლში უღელტეხილის მნიშვნელობით.
ალექსანდრე, ნაგულისხმევი მეფეთა ცხოვრება დერბენდის კარის
ყოფილიყო ჩრდილოეთის გამაგრებას მიაწერს ალექსანდრეს
მომთაბარე, მეჯოგე მოსახლეობა, წინა ხანის ლეგენდარულ სპარსელ
აქ კავკასიის კარიბჭის სარდალს - არდამს: "ამან არდამ
გადმოლახვით შემოღწეული ანუ იმ ერისთავმან აღაშენა ქალაქი ზღÕს-
ადგილიდან, სადაც, მათი განდევნის კარს, და უწოდა სახელი
შემდეგ, რკინის კარი აუგია თითქოს დარუბანდი, რომელი ითარგმანების
დიდ მეფეს. თუმცა ისიც სათქმელია, "დაâშა კარები" (I, 13). დერბენდის
რომ პლინიუსის ცნობით, კავკასიის კარიბჭის (არაბული ბაბ-ალ-აბვაბი,
კარის ხის მორებზე რკინის "კართა კარი") დანიშნულება,
ფურცლები ყოფილა გადაკრული ჩაეკეტა კასპიის ზღვის სანაპირო
(n.h. VI, 30). გასასვლელი ჩრდილოელი
აღსანიშნავია, რომ რკინის მომთაბარე დამპყრობლებისათვის,
კარის ცნება, როგორც წესი, არ უნდა ყოფილიყო რამდენადმე
უკავშირდება ტოპონიმს - კასპიის აქტუალური ახ. წთ. VI საუკუნემდე,
კარი, რომელიც სხვადასხვა როდესაც იგი გამაგრებული იქნა
ისტორიულ ეპოქებში კასპიის ზღვის სპარსეთის შაჰის ხოსრო
მახლობლად მდებარე სხვადასხვა ანუშირვანის მიერ (531-579 წწ.).
გადასასვლელს უკავშირებოდა. თუ როგორც ჩანს, ამ დროისათვის

115
 116

კასპიის ზღვის დონე, ერთ დროს მოკლეს იგი. და რომელ პოვეს

მაღალი, დაეცა და გზა მისცა სპარსი, ყოველი მოსწყÕდეს ოვსთა
სანაპირო გასასვლელს და და ქართველთა, და
შესაბამისად საჭირო გახდა განთავისუფლდეს ქართველნი,
სანაპირო საფორტიფიკაციო ხოლო რანი და ჰერეთი დარჩა
ნაგებობების არსებობა.99 სპარსთა (I, 13-14)".
ტაციტუსთან გვხვდება მინიშნება პლინიუსი აკეთებს მეტად
უფრო ადრეული ხანის მნიშვნელოვან შენიშვნას, რომ
მდგომარეობაზე; ახ. წთ. 32-37 წწ. იბერიული ქალაქი ჰარმასტუსი
დაკავშირებული მოვლენების (იგივე ქართლის ძველი
აღწერისას, იგი თავის 109 წელს დედაქალაქი - არმაზი) კავკასიის
დაწერილ ანალებში შენიშნავს, რომ კარის პირდაპირ მდებარეობდა
ვიწრობები კასპიის ზღვის (n.h. VI, 29). ეს გარემოება
დასავლეთ სანაპიროზე, ალბანეთის მიუთითებს ჰარმასტუსის ფუნქციაზე -
საზღვართან, ზღვასა და მთებს შუა, გადაეკეტა გზა ჩრდილოეთიდან,
მაინცდამაინც გამოსადეგარი არ კავკასიის კარიდან (ანუ
იყო, ვინაიდან იგი მხოლოდ დარიალიდან), შემოსული და
ზამთრობით იყო ღია, როდესაც თერგისა და არაგვის ხეობების
ქარი ნაპირიდან ერეკებოდა გავლით წამოსული
ტალღებს და აშიშვლებდა მეჩეჩებს მოთარეშეებისათვის; რისი
ნაპირის გასწვრივ (VI, 33). მსურველთა რიცხვი ქედს გაღმა
რაც შეეხება დარიალის ურიცხვი იყო. ვ. ე. დ. ალენის
უღელტეხილსა და მის მიმართებას შენიშვნით, მცხეთა არმაზის
იბერიის სამეფოსთან, ქართველებმა ნაცვლად გადედაქალაქდა,
არა მხოლოდ მოახერხეს კავკასიის ალანებთან ბრძოლის პირობებში
კარიბჭის დაცვა მომხდურთაგან, მისი შედარებით აღმატებული
არამედ მეტად ხელსაყრელად სტრატეგიული დანიშნულების
გამოიყენეს იგი თავისი გამო.100 ერეკლე II-ის კარზე მყოფი
სტრატეგიული მიზნებისათვის - გერმანელი "ექიმის", იაკობ
საჭიროების შემთხვევაში რაინეგსის 101
აზრით, მცხეთის
ჩრდილოეთიდან დამატებითი უაღრესად ხელსაყრელი
სამხედრო ძალები მოეზიდათ სტრატეგიული მდებარეობა სომხეთ-
საკუთარი სამხრეთელი ალბანეთის (იბერიის გარდა)
მოწინააღმდეგების მოსათოკად. გაკონტროლებისათვის უნდა
ჯერ კიდევ ლეგენდარული არდამის გამხდარიყო მიზეზი აქ რომაელთა
მიერ ხაზართა წინააღმდეგ თუ ბერძენთა მიერ ციხე-სიმაგრის
სპარსული კონტრშეტევის დაარსებისა. მას არც არაგვის გზით
აღწერისას მეფეთა ცხოვრება მცხეთის კავშირი ავიწყდება
მოგვითხრობს, ჩრდილოეთის მომთაბარე
ჩრდილოკავკასიელებთან ხალხებთან.102 ი. რაინეგსის
ქართველთა თანამშრომლის მოსაზრებით, მცხეთის სახელწოდება
შესახებ სპარსელების საზიანოდ: "ციხის" ქართული სახელწოდების
"ისინი [ქართველები - გ. ქ.] გადასხვაფერების შედეგად უნდა
ეზრახნეს ოვსთა, გარდამოიყვანეს წარმოქნილიყო; ამის
ოვსნი და პოვეს ერისთავი სპარსთა დამადასტურებელ საბუთს იგი
ველსა გარე, და კნისობდა, და მცხეთის ადგილმდებარეობის გარდა,

116
117

აქ ციხე-სიმაგრეთა ნანგრევთა მცხეთას დასუმა ძისა მისისა მეფედ.

სიუხვეს მიიჩნევს.103 რამეთუ ყოველთა ქალაქთა
თუმცა მცხეთის უაღრესად სომხითისა და ქართლისათა,
მნიშვნელოვანი მდებარეობა რანისა და მის კერძოთა, ყოვლისა
რომაელთა აქ გამოჩენამდე უფროსად და უმაგრესად გამოარჩია
იქნებოდა უკვე შენიშნული. და მახლობელად ჩრდილოთა
შესაძლოა, აქვე მდებარე ერთ-ერთმა მტერთა, რათა ჰბრძოდეს მათ
სიმაგრემ, ბელტის ციხემ (იგივე მუნით და იპყრობდეს ყოველთა
ბებრის თუ ბერის ციხე), რომელიც კავკასიანთა. აღუსრულა ყოველი
დედაქალაქის საერთო იგი სათხოველი ქართველთა, და
საფორტიფიკაციო სისტემის ნაწილს მისცა ყოველსა ზედა ფიცი და
წარმოადგენდა და ჩრდილოეთის აღთქმა... და მისცა ქართლი,
შემოსასვლელს კეტავდა, თავისი
სომხითი, რანი, მოვაკანი და
სახელწოდება მიიღო ციხე-სიმაგრის
ჰერეთი... (I, 63-64)".
აღმნიშვნელი არამეული (ან
იბერიისა და სპარსეთის
სხვაენოვანი მისგანვე ნაწარმოები)
სიტყვიდან - ბირტა.104 ქართველი კავშირი მიუღებელი იქნებოდა
არქეოლოგების აზრით, არმაზის როგორც ბიზანტიისათვის, ასევე
ციტადელის ნანგრევებში შესამჩნევია ლაზიკისათვის, უპირველეს
წინააზიური (ურარტულ-აქემენიდური) ყოვლისა სწორედ იმ დიდი
არქიტექტურული ტრადიციები.105 საფრთხის გამო, რასაც კავკასიის
თბილისი, აღმოსავლეთ კარიბჭის კონტროლის სპარსეთის
საქართველოს დედაქალაქი ახ. წთ. V ხელში გადასვლა განაპირობებდა
საუკუნიდან, კეტავდა რა მტკვრის და მათ წინააღმდეგობასაც
ხეობის შუა დინების ვიწრობებს, ხანგრძლივად არ უნდა
აკონტროლებდა სამხრეთ- დაეყოვნებინა. ამასთან
აღმოსავლეთის მიმართულებას და დაკავშირებით, გარკვეულ
ამდენად მას უდიდესი მნიშვნელობა ყურადღებას იმსახურებს გვიანი VI
ენიჭებოდა სამხრეთ-აღმოსავლეთ ს. ინფორმაცია ბიზანტიელი
ამიერკავკასიისა და დასავლეთ ისტორიკოსის, მენანდრე
ირანისათვის. პროტიქტორისა, კერძოდ, რომ
იბერიის სამეფოს ცენტრალური იბერია (ქართლი), სუანიის
ნაწილის - შიდა ქართლის - (სვანეთი) მსგავსად დაპყრობილი
სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰყავდა ლაზიკას (6, 1, 278-280).107
ხაზგასმულია მეფეთა ცხოვრებაში, ამ ცნობას აშკარად ეხმიანება VI ს.
ქართველთა მცდელობის აღწერისას, შუა ხანებამდე მოღვაწე გოთური
მიეღოთ ახ. წთ. გვიანი მესამე წარმომავლობის ავტორი იორდანე,
საუკუნის სპარსეთის შაჰის რომელიც თავის თხზულებაში
მხარდაჭერა: "ხოლო გამოიკითხა გოთთა წარმომავლობისა და
სპარსთა მეფემან პირველად საქმეთა შესახებ (De origine
ქალაქისა მცხეთისა, და უთხრეს actibusque Getarum) ნათელს
სივრცე და სიმაგრე მისი და
ხდის, თუ რა უნდა ყოფილიყო
მახლობელობა ხაზართა და
ლაზთა ექსპანსიის მიზანი. იორდანე
ოვსთა... 106
კეთილად სთნდა
იუწყება, რომ მის დროს კასპიის
სპარსთა მეფესა, და შეიწყნარა
კარის (ანუ დარიალის - გ.ქ.)
ვედრება ქართველთა. რამეთუ
ზედამხედველობას ლაზები
თÕთცა უკუთესად გამოარჩია
ანხორციელებდნენ ბიზანტიის
117
 118

იმპერიის ინტერესების დაცვის ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა

მიზნით (VII, 50). 108
ასე რომ, გვამცნობს, არაბთა მიერ ქალაქების
როგორც კი იბერიას (ქართლს) აღარ განადგურებასა და თითქმის მთელი
ძალუძდა კავკასიის კარიბჭეზე კავკასიის დამორჩილებას,
საკუთარი კონტროლის შენარჩუნება კავკასიონის მთავარ ქედზე
და ინციატივას სპარსეთი, გარდამავალი ორივე ძირითადი
აღმოსავლური ძალა, ეუფლებოდა, კარიბჭის ჩათვლით: "და ყოველნი
აუცილებული ხდებოდა დასავლური მთავარნი და პატიახშნი, ნათესავნი
საზოგადოებების (ბიზანტია, ლაზიკა) ერისთავთა და წარჩინებულთანი
მიერ კარდინალური ზომების შეიმეოტნეს კავკასიად, და
განხორციელება მდგომარეობის დაიმალნეს ტყეთა და ღრეთა. და
(მათი თვალთახედვით) მოვლო ყრუმან ყოველი კავკასია,
გამოსასწორებლად. როგორც ჩანს, და დაიპყრა კარები დარიელისა და
საქმე ეხება 523-542 წწ. - გურგენ დარუბანდისა, და შემუსრნა
მეფის სპარსთა წინააღმდეგ ყოველნი ქალაქნი და უმრავლესნი
აჯანყებისა და მისი დამარცხების ციხენი ყოველთა საზღვართა
შემდგომი ხანის ქართლში დამდგარ ქართლისათა (I, 234)". ბევრად
უმეფობის პერიოდის დასაწყისსა და უფრო ამბივალენტურია ქართლის
ეგრისის მეფის გუბაზ II-ის
მატიანის მონათხრობი
ბიზანტიელთა წინააღმდეგ აჯანყების
ჩრდილოელი მოწინააღმდეგის
დაწყების შორის მდებარე დროის
მიმართ არაბი სარდლის მიერ
მონაკვეთს.
მენანდრესა და იორდანეს გატარებული ღონისძიებების
ზემომოყვანილ ცნობათა შესახებ: "მან [ბუღა თურქმა, არაბმა
ურთიერთშეპირისპირება ცხადყოფს, სარდალმა - გ.ქ.] განაღო კარები
რომ ქართლში უმეფობის ხანა სულაც დარუბანდისა და გამოიყვანნა
არ იყო აქ მხოლოდ სპარსთა ხაზარნი, სახლი სამასი, და დასხნა
ჰეგემონობის ეპოქა და რომ ამ იგინი შანქორს. დარიალანით
დროისათვის მომძლავრებულ გამოიყვანნა ოვსნი ვითარ სახლი
ეგრისის სამეფოს (ლაზიკას) ასი, და დასხნა იგინი დმანისს, და
მნიშვნელოვანი როლი უნდა ენება ზაფხულის შესვლა ოვსეთად.
შეესრულებინა კავკასიის ხოლო ამირ-მუმნმან ვითარ ცნა,
კარიბჭისათვის ბრძოლაში.109 ვითარმედ ხაზართა, ტომთა მისთა,
შესაძლოა, სწორედ ეს გარემოება ზრახავს, მოუვლინა ბუღას, რათა
განაპირობებდა კავკასიის დაუტეოს ქართლი ჰუმედს,
გასასვლელების დაცვის საკითხის ხალილის ძესა (I, 256-257)".
ბიზანტიისა და სპარსეთის როგორც ჩანს, თურქული
დიპლომატიურ მოლაპარაკებათა წარმომავლობის მქონე ბუღა
ცენტრში ხელახალ მოქცევას ახ. წთ. თურქის მიერ მიღებულმა ზომებმა,
VI ს. პირველი მეოთხედის ჩაესახლებინა ამიერკავკასიაში
დასასრულიდან.110 "თავისი მეტომეები", ეჭვები აღუძრა
კავკასიონის უღელტეხილების არაბ ხელმძღვანელობას. ბუღა
მნიშვნელობა კრიტიკული იყო თურქის ეს ნაბიჯი, როგორც ჩანს,
აგრეთვე არაბებისათვის. მათი განპირობებული იყო მისწრაფებით,
მისწრაფება ხელთ ეგდოთ დაესუსტებინა ამიერკავკასიის
უღელტეხილების კონტროლი მოსახლეობის უნარი, საჭიროების
ასახულია ქართულ მატიანეებში. შემთხვევაში მოეხერხებინა

118
119

ჩრდილოეთის ტომების გამოყენება ბერძნულ სამხედრო კორპუსთან

სამხრეთელ მომხდურებთან ფროთატოსელთა გაიგივების
საბრძოლველად. ჯერ კიდევ, თვალსაზრისით, არ არის ჩვენთვის
ტაციტუსი შენიშნავდა, რომ სავსებით გასაგები.111
იბერიელები "დიდი ხელოვანნები" უპირველეს ყოვლისა,
იყვნენ სხვადასხვა პოზიციები თავის გაუგებარია, რატომ არის
სასარგებლოდ გამოეყენებინათ და მოხსენიებული მაკედონელი
შეეძლოთ უეცრად "გადმოესხათ" აზონისადმი დაქვემდებარებული
მოქირავნეები კავკასიონის გადაღმა სამხედრო ნაწილები - რომაელ
მხარეებიდან თავიანთი მტრების ჯარისკაცებად. მეფეთა ცხოვრების
წინააღმდეგ მისამართად (Ann. VI, ავტორისათვის, ისევე როგორც
33). ადრეული შუასაუკუნეების ქართული
შეიძლება ითქვას, რომ ლიტერატურისათვის, ხომ კარგად
მართალია ჩვენ არ გაგვაჩნია არის ცნობილი განსხვავება
რამდენადმე მაინც სანდო საბუთი, რომაელსა (ჰრომი) და ბერძენს
მაკედონელთა მიერ ცენტრალური შორის. ამ საკითხთან გარკვეულ
ამიერკავკასიის დალაშქვრის ინტერესს იწვევს ქართლის
სამტკიცებლად, მაგრამ წინა აზიის ცხოვრების სომხური ადაპტაციის
ელინისტური სახელმწიფოების ტექსტი (იხ. ზემოთ). საფიქრებელია,
დიდი ინტერესი იბერიის მიმართ რომ სომეხმა მთარგმნელმა,
ყოველგვარ ეჭვს გარეშეა. იგრძნო რა ქართული ტექსტის
აღმოსავლეთხმელთაშუაზღვისპირე ლოგიკური შეუსაბამობა, რომლის
თულ-წინააზიური არეალის მიხედვითაც, ალექსანდრეს ბერძენ
სახელმწიფოთა ყველა დროის და მაკედონელ მოლაშქრეთა
გამგებლებისათვის, შორის დასახელებული იყო ძნელად
მომთაბარეთათვის გზის გადამკეტი წარმოსადგენი რაოდენობის (ასი
კავკასიის კარიბჭის ეფექტური ათასი ჯარისკაცი) რომაელი, ისინი,
კონტროლის დიდი საჭიროების როგორც ჩანს, ბერძნებად მიიჩნია;
გამო სასურველი იყო ცენტრალურ თარგმანში არცერთი სიტყვა არ
ამიერკავკასიაში, იბერიაში, მსგავსი გვხვდება რომაელებისადმი მათი
ფუნქციის შესრულებისათვის საკმაო კუთვნილების შესახებ, თუმცა იგივე
ძალის მქონე პოლიტიკური ტექსტი იცნობს ცნებას "რომაელი".
ორგანიზაციის არსებობა, რომელიც ამასთანავე სიტყვა
მოახერხებდა ამ ფუნქციის "ფროთატოსელნი", სომხურად
შესრულებას. ნათარგმნია, როგორც „p'rotitosik“
('rodidosig) = "დამცველი რაზმი".
4. იბერიის სამეფო და Orbis რ. ვ. თომსონის აზრით, ეს სიტყვა
Terarrum-ი არ შეიძლება ყოფილიყო
წარმომდგარი ბერძნული πρότακτος-
თუმცა ქართული და სომხური დან, როგორც ამას სომხური
მატიანეები იბერიის სახელმწიფოს თარგმნის ტექსტის 1884 წლის
წარმოქმნას კავკასიაში ალექსანდრე ვენეციის გამოცემის რედაქტორი ა.
მაკედონელის აპოკრიფულ ტიროიანი ვარაუდობდა, ვინაიდან
ლაშქრობას მიაწერენ, ორი სომხური p' შეესაბამება ბერძნულ
გარემოება, მეფეთა ცხოვრების φ-ს, და არა π-ს (როგორც ეს
ტექსტში ალექსანდრეს ხანის patrik-შია, იხ. ზემოთ).112 ჰ.

119
 120

აჭარიანი ამ სიტყვას უკავშირებს თავდაცვით ჯებირს. კავკასიონის

ბერძნულ φρούρα-ს (მნიშვნელობით, მდებარეობის საკვანძო
"გვარდია, დამცველი რაზმი",) ანდა მნიშვნელობა, გარდა ზემოთ
სიტყვას, რომელიც მისგან არის მოყვანილი პლინიუსის სიტყვებისა
ნაწარმოები: φρούρητός და (კავკასიის კარიბჭის მიერ სამყაროს
რომელსაც სომხურში უნდა მოეცა ორ ნაწილად გაყოფის შესახებ ),
'rovridosig, სომხური ასოების v, r- მისთვის ჩვეული გამჭრიახობით აქვს
ს, ერთის მხრივ, და d-ს, მეორეს შენიშნული სტრაბონს, რომ იბერია
მხრივ, მსგავსების გამო მდებარეობს ჩრდილოეთიდან
ერთმანეთთან და გვთავაზობს მომავალ გზაზე და ბუნებრივად
კონიექტურას სიტყვისას კეტავს მას; კერძოდ:
„p'rotitosik“ ('rodidosig) სიტყვა "ჩრდილოეთიდან, მომთაბარეთა
„p'roiritosik“-ად ('rovridosig), ქვეყნიდან იბერიაში გადასვლას
მაგრამ ეს გარემოება ვერ გვიხსნის სჭირდება სამი დღე, შემდეგ ოთხი
ტექსტის ქართულ ორიგინალში დღის სავალი საცალფეხო გზა
გამოყენებული სიტყვის - ჩაუყვება მდინარე არაგუსის [არაგვი
"ფროტათოსელნის" - გ.ქ.] ვიწრო ხეობას, რომლის
მნიშვნელობას.113 ბოლოსაც დარაჯობდა ძნელად
მეორეც ერთი, ტერმინი ასაღები ციხე-სიმაგრე [ალბათ,
πρότασσω თუ πρόταττω, თავისი ბებრის ციხე - გ.ქ.]... ორი მდინარის
მნიშვნელობებით, მიუთითებს მის [მტკვრისა და არაგვის - გ.ქ.]
თავდაცვით ხასიათზე (იხ. ზემოთ), შეერთების ადგილამდე, მათი
რაც ნაკლებად შეესაბამება, როგორც სანაპიროების გასწვრივ კლდეებზეა
ალექსანდრე დიდის, ისე მისი განლაგებული ქალაქები. ისინი
მემკვიდრების ხანის პოლიტიკურ დაახლოებით თექვსმეტი სტადიით
სიტუციას და უფრო რომის იმპერიის არიან ერთმანეთს დაშორებულნი -
არსებობის გვიანდელ ხანას მხედველობაში მაქვს ჰარმოზიკე
შეესატყვისება. როგორც ცნობილია, კიროსზე [არმაზციხე მტკვარზე -
ამიერკავკასიას ცენტრალური გ.ქ.] და სევსამორა მეორე
ადგილი ეკავა რომის თავდაცვით მდინარეზე... [წიწამური არაგვზე -
გეგმებში აღმოსავლურ გ.ქ.]" (11, 3, 5).114 მოცემული
პროვინციებთან დაკავშირებით. სურათი მკაფიო მინიშნებას იძლევა
პონტოს მეფის, მითრიდატე VI იბერიის სამეფოს სიძლიერესა და
ევპატორის სიკვდილისა და სომხეთის დანიშნულებაზე უკვე წინა-რომაულ
მეფის, ტიგრან II-ის კაპიტულაციის ხანაში. კასიუს დიოს (ახ. წთ. 155-
შემდეგ - ორივე ამ მოვლენას 235 წწ.) სიტყვებითაც, დედა-ციხე
ადგილი ჰქონდა ძვ. წთ. 66 წ. -, (‘Ακρόπολις) [არმაზციხე - გ.ქ.]
რომაელებმა განსაკუთრებული
აგებული იყო იმ მიზნით, რომ
მცდელობა გამოავლინეს
დაეცვა უვიწროესი ადგილი, სადაც
ამიერკავკასიაში თავისი გავლენის
ერთ მხარეს მტკვარი (Cyrus)
გაფართოებისათვის. ისევე როგორც
სხვა, აქ მათ წინამორბედ, ძალებს, მოედინება, ხოლო მეორე მხარეს
მათთვისაც ამ რეგიონს კავკასიონია აღმართული (Dio
განსაკუთრებული სტრატეგიული XXXVII, 1, 4) .
115

მნიშვნელობა ჰქონდა, როგორც ამიერკავკასია, ამასთანავე,

ჩრდილოეთის ბარბაროსი ტომების აკავშირებდა სავაჭრო გზებით, შავი
შემოსევის საწინააღმდეგო ზღვის არეალს, ერთის მხრივ, და

120
121

ცენტრალურ აზიას, ინდოეთსა და უფრო დასავლეთით მდებარე

ჩინეთს, მეორეს მხრივ. კოლხეთი დაიპყრო და მხოლოდ ამის
პლინიუსიდან მომდინარე შემდეგ გაეშურა, იბერიის
ინფორმაციით, ჯერ კიდევ პომპეუს აღმოსავლეთით მდებარე,
დიდის (გნეუს პომპეუს მაგნუსი, ძვ. ალბანეთის წინააღმდეგ, თუმცა
წთ. 106-48 წწ.) პირველი ამჯერად იბერიის გაუვლელად
კავკასიული ექსპედიციის (ძვ. წთ. სომხეთიდან გადასულმა (Dio XXXVII,
65 წ.) წევრი მარკუს ვარო (ძვ. წთ. 3). როგორც ჩანს, კავკასიის კარიბჭის
116-27 წწ.) იუწყებოდა, რომ მათი მაკონტროლებელი ცენტრალური
ექსპედიციის ხანაში არსებული ამიერკავკასიის (იგივე იბერიის)
ინდოეთის სავაჭრო გზა, დაქვემდებარების გარეშე,
მდინარეების ბაქტრუსისა და ოქსის ლაშქრობის წამოწყება
ამიერკავკასიის დასავლეთ და
გაყოლებით ბაქტრიაზე გამავალი,
აღმოსავლეთ ნაწილებში არ იყო
კასპიის ზღვას კვეთავდა, ხოლო
სავსებით უხიფათო საქმე. კასიუს დიო
შემდეგ მტკვრის აყოლებით
შენიშნავს, რომ პომპეუსი,
ფასისამდე აღწევდა და იქიდან შავ წინააღმდეგ მისი ადრინდელი
ზღვამდე (n.h. VI, 51f.). პომპეუსის გადაწყვეტილებისა, იძულებული
ექსპედიცია იყენებდა შავი ზღვის შეიქმნა უპირველეს ყოვლისა
სანაპიროდან კასპიის ზღვამდე იბერებს შებრძოლებოდა (XXXVII, 1).
მიმავალ ძველ სატრანზიტო გზას - მას შემდეგ რაც იბერიის მეფე
გარემოება, რომელიც ამ გზის არტაგი და ალბანელთა ტომობრივი
მიმართ რომაელთა დიდ ინტერესზე გაერთიანების ბელადი ოროისი
მიგვანიშნებს.116 როგორც პლუტარქე
დამარცხდნენ პომპეუსთან
გვამცნობს, პომპეუსს დიდი სურვილი
ბრძოლაში, რომაელებმა ისინი
ჰქონდა წინ, კასპიის ზღვისაკენ
"მეგობრებად და მოკავშირეებად
წაეწია თავისი სამხედრო ძალები,
მაგრამ იქ არსებული
გამოაცხადეს" (Plut. Pomp. 34; Dio
მრავალრიცხოვანი შხამიანი XXXVIIff.; Strabo 11,3,5). მაგრამ
გველების გამო იძულებული გახდა ეს "მეგობრობა" დიდხანს არ
უკან დაეხია (Plut., Pomp. 36). გაგრძელებულა - უკვე ძვ. წთ. 36 წ.,
რომაელთა მიერ, მარკუს ანტონიუსის (ძვ. წთ. 83-30
აღმოსავლეთისაკენ მიმავალი წწ.) პართული ექსპედიციის დროს,
სავაჭრო გზების ძიების აუცილებლობა რომაელთა ჯარი კანიდიუსის
უნდა აიხსნას იმ ხანად პართული (პუბლიუს კანიდიუს კრასუსი)
სახელმწიფოს არნახული ხელმძღვანელობით გაგზავნილი
გაძლიერებით, რომელმაც მოახერხა იყო იბერთა118 და ალბანელთა119
გადაეკეტა მათთვის ინდოეთთან და წინააღმდეგ. დიოს ცნობით, იბერთა
შორეულ აღმოსავლეთთან მეფის ფარნაბაზზე (ფარნავაზ II-გ.ქ.)
ხმელთაშუაზღვისპირეთის და ალბანეთის მეფე ზობერზე
დამაკავშირებელი ადრე არსებული მიღწეულმა გამარჯვებებმა და
გზები.117 რომაელებთან მათი ერთიანობისა
ამიერკავკასიის ცენტრალურ და მეგობრობისაკენ ხელახალმა
ნაწილში მდებარე იბერიის იძულებამ გაამხნევა ანტონიუსი (Dio
სტრატეგიული მნიშვნელობა უნდა XLIX, 24f.). ამ სიმხნევის მიზეზი
ჩანდეს თუნდაც იმ გარემოებაში, რომ ალბათ ისევ კავკასიონზე
სომხეთიდან წამოსულმა პომპეუსმა გადასასვლელების დიდი
ჯერ იბერიაზე ილაშქრა, შემდეგ მნიშვნელობა იყო, რომლებსაც
121
 122

ორივე ეს ქვეყანა (იბერია, ნერონმა (ახ. წთ. 54-68 წწ)

ალბანეთი) აკონტროლებდა და რის თავისი ზეობის წლების მიწურულს
გამოც პერსპექტიული ჩანდა (66-67 წწ.) წამოიწყო ახალი
კავკასიონის გადაღმა მყოფი კავკასიური ექსპედიციის
მომთაბარე ტომების გამოყენება გრანდიოზული გეგმა (Pliny, n.h. VI,
რომაელთა ინტერესების 15, 40). არ არის გამორიცხული, რომ
შესაბამისად და პართელთა იმ ხანად იგი აპირებდა დარიალის
საწინააღმდეგოდ.120 ტაციტუსი უღელტეხილის გადალახვით
მართებულად აცხადებს, რომ იმიერკავკასიის დალაშქვრას.122
მრავალ უღელტეხილზე ტაციტუსის ინფორმაციით, ნერონმა
გაბატონობებულ იბერებს მრავალ სამხედრო ნაწილს -
შესაძლებლობა ჰქონდათ კასპიის გერმანიიდან, ბრიტანეთიდან,
ილირიიდან - მოუყარა თავი კასპიის
გზით კავკასიონზე გადმოეყვანათ
გადასასვლელებისაკენ გასაგზავნად,
ჩრდილოელი მებრძოლები და
იმ ექსპედიციისათვის, რომელიც
წარმატებით გამოეყენებინათ ისინი
ალბანელთა წინააღმდეგ
საკუთარი პოლიტიკური მიზნების მზადდებოდა („quos idem Nero
შესაბამისად (იხ. ზემოთ). electos praemissosque ad claustra
მომდევნო ასეული წელი Caspiarum et bellum quod in
იბერიის სამეფოს სიძლიერის ხანა Albanos parabat“) (Hist. 1,6,2)123.
იყო. იბერებმა არა მარტო ჩვენ ვერ გამოვრიცხავთ, რომ იმ
წარმატებით განდევნეს სომხეთიდან ხანად ალბანეთი ალანთა ხელქვეით
პართელები, არამედ შეცვალეს ყოფილიყო მოქცეული; იბერიისაგან
კიდეც ისინი იქ რომაელთა განსხვავებით, ალბანეთი მხარს აღარ
ხელშეწყობითა და დარიალის უჭერდა რომაელთა ლაშქრობებს124.
უღელტეხილით გადმოყვანილი ასეთ შემთხვევაში, ტაციტუსის
მომთაბარე მეომართა სამხედრო ზემომოყვანილი ფრაგმენტის
ძალის დახმარებით. კერძოდ, ალბანელების, თ. მომზენის მიერ,
ტიბერიუსის ხანაში (ახ. წთ. 14-37 ალანებად შესწორება, რეალურად
წწ.) რომაელებმა ეფექტური არსებულ მდგომარეობაზე მხოლოდ
დიპლომატიის გამოყენებით, წააქეზეს ფაქტიური მინიშნება იქნებოდა.125
იბერიელები და ალბანელები, რათა ტაციტუსის ინფორმაციით, რომელიც
ისინი, იმიერკავკასიელი სარმატების იბერთა მეფის ფარასმანეს I-ის
დახმარებითა და რომაელთა არმიის გამონათქვამს გვამცნობს, ახ. წთ. I
აქტიური მონაწილეობის გარეშე, საუკუნის შუახანებში ომი
თავს დასხმოდნენ პართიას. იბერიის
მიმდინარეობდა იბერიასა და
მეფემ ფარასმანეს I-მა (ფარსმან I -
ალბანეთს შორის (Ann. 12, 45).
გ.ქ.) აიღო არტაქსატა, სომხეთის
ფარასმანესმა, რომელმაც თავი
დედაქალაქი, და თავისი ძმა
მითრიდატე (ახ. წთ. 35-52 წწ.)
დაოსტატებულ დიპლომატად
აიყვანა სომხეთის ტახტზე, საიდანაც გამოიჩინა, ეტყობა მიაღწია
იგი შემდეგ თავისივე ძმისწულისა და რომაულ-ალბანურ ურთიერთობათა
ფარასმანესის ძის, რადამისტის მიერ მკვეთრ და საბოლოო გაუარესებას
იყო ჩამოგდებული (Tac. Ann. VI, 31- და აიძულა ალბანელები რომაული
6; XI, 8-9; XII, 44-51; XIII, 5-6, 37; ორიენტაცია მათ მიმართ
XIV, 26; Plin., n. h. XV, 83; Dio LVIII, წინააღმდეგობის გაწევის
26, 3; LX, 8; Jos., Ant., 18, 97).121 პოლიტიკით შეეცვალათ.

122
123

თუ ჩვენ იმასაც მუდმივად მსწრაფნი, მნიშვნელოვან

გავითვალისწინებთ, რომ რომის საფრთხეს წარმოადგენდნენ
ურთიერთობა პართიასთან ამიერკავკასიის სტაბილურობისათვის
ამასთანავე გაუმჯობესდა ისე, და რომაული სტრატეგია საკუთარ
როგორც არასდროს, ასეთ მონაწილეობას მოითხოვდა ამ
შემთხვევაში, რომის იმპერიის მხარის დაცვაში.128 ჩრდილოელ
აღმოსავლეთ რეგიონებისათვის მომთაბარეთა შემოსევის
უახლოეს მომავალში საშიშროება, ეტყობა, საკმაოდ
ჩრდილოეთიდან მომდინარე აქტუალური იყო; იოსებ ფლავიუსი
საფრთხის მოლოდინი და, (ახ. წთ. 37 წ. - 93 წ. შემდეგ),
შესაბამისად, ნერონის მიერ ნერონის უშუალოდ მომდევნო ხანის
დაგეგმილი პრევენტული ზომების მოვლენებთან შეხებისას, წერს, რომ:
"ალან ხალხს - რომლებიც სკვითები
მიღების საჭიროება მეტად
არიან და მეოტის ტბასთან [აზოვის
სავარაუდო ხდება. რა სახისაც არ
ზღვა - გ.ქ.] ცხოვრობენ - აზრად
უნდა ყოფილიყო იმ წამოწყების
ჰქონდათ მიდიაზე და მის იქით
ხასიათი, რომელიც ნერონმა ჯერ მდებარე მხარეებზე ალაფის აღების
დაგეგმა, ხოლო შემდეგ მიატოვა, მიზნით თავდასხმა. ასეთი ჩანფიქრის
იგი საფიქრებელია, რომ უფრო მქონეებმა ხელშეკრულება დაუდეს
ითვალისწინებდა რომის ჰირკანიის მეფეს; ვინაიდან იგი იყო
პართიასთან ერთად მოქმედებას, გაბატონებული უღელტეხილზე,
ვიდრე მის საწინააღმდეგოდ - ამ რომელიც მეფე ალექსანდრემ
ორ სახელმწიფოს შორის რკინის კარებით ჩაკეტა. მან
მშვიდობის შენარჩუნების საერთო [ჰირკანიის მეფეს - გ.ქ.] მისცა მათ
ინტერესები იმჟამად შედუღაბებული [ალანებს - გ.ქ.] უფლება მის
იყო კავკასიონის გადაღმა მხრიდან ქვეყანაზე გაეარათ; ისინი დიდი
მომდინარე საერთო საფრთხით.126 რაოდენობით მივიდნენ და
ჯერ კიდევ ლუკანი (მარკუს ანეუს მოულოდნელად დაეცნენ მიდიას,
ლუკანუსი, ახ. წთ. 39-65 წწ.) გაძარცვეს ეს ქვეყანა... და ვერვინ
მოიხსენიებდა პართელებსა და ვერ გაბედა მათთვის
ალანებს კასპიის კარიბჭესთან წინააღმდეგობის გაწევა... ამიტომ ამ
კავშირში (Parsalia, VIII, 222- ალანებმა ეს ქვეყანა წინაღმდეგობის
225)127: გარეშე და ძალზე იოლად დაარბიეს
და გადავიდნენ სომხეთში, რომელიც
"და თქვენ, ჰე პართელებო, თუ მე დაუცველად იყო გადაშლილი მათ
ოდესმე დავინახე წინაშე. ამ ქვეყნის მეფე, ტირიდატი
კასპიის კარიბჭე და მასთან შეეგება და შეებრძოლა მათ, მაგრამ
ალა(უ)ნური ტომები, ბრძოლაში კინაღამ ცოცხლად იყო
მძვინვარე, მუდამ მებრძოლი, მძლე, შეპყრობილი; ვიღაცამ მას შორიდან
მე დაგრთეთ ნება, ბადე ესროლა და თავისაკენ
რათა სპარსეთის მიწაზე მოქაჩავდა და დაატყვევებდა მას
გებორიალათ, არ გაიძულებდით იმწამსვე, თოკი ხმლით რომ არ
თავშესაფრად გეძებნათ ბაბილონის გადაეჭრა და არ გაქცეულიყო ამის
კედლები". თავიდან ასაცილებლად. ამით
შეგულიანებულმა ალანებმა მთლად
ალანები, კავკასიონის გააცამტვერეს ეს ქვეყანა და
სამხრეთით მდებარე ქვეყნებისაკენ წაასხეს დიდი რაოდენობა

123
 124

ადამიანებისა და თან წაიღეს დიდი ჯებირი მათი აღმოსავლელი

ალაფი, ორივე ამ სამეფოში მოწინააღმდეგებისათვის და
აღებული და უკან თავის ქვეყანაში ყოველნაირად ხელი შეწყობოდა
დაბრუნდნენ" (ებრაელთა ომი, 7, 7, იბერიისა და ალბანეთის რომაულ
4)129. ორიენტაციას.134
იოსებ ფლავიუსისეული ეს რომაული სამხედრო ძალების
გადმოცემა დაკავშირებული ჩანს კონცენტრაცია აღმოსავლეთ
კასიუს დიოს ინფორმაციასთან, საზღვარზე და თვით მისი კონტურების
კერძოდ, რომ პართიის მეფე, გარეთაც, ამასთანავე, უნდა აიხსნას
ვოლოგესი, ინტენსიურად არა მხოლოდ საკუთარი
ცდილობდა ნერონის შემცველ აღმოსავლური პროვინციების დაცვის
ვესპასიანთან (ახ. წთ. 69-79 წწ.) საჭიროებით, არამედ მათი ძირითადი
პოლიტიკური ამოცანის კონტექსტში:
თანამშრომლობას მიეღწია ალანთა
უპირატესობისათვის მიეღწიათ ისეთი
საწინააღმდეგოდ, თუმცა
უდიდესი საკვანძო მნიშვნელობის
წარუმატებლად. 130
ვესპასიანეს
არეალზე პოლიტიკური დაწოლის
ხანაში, კაპადოკიის პროვინციის ინტენსიურობის მხრივ, როგორიც იყო
ორი ლეგიონითა და კონსულის კავკასია; ქედს გადაღმა,
რანგის მმართველით გაძლიერებას, ჩრდილოეთით, უზარმაზარი
ბარბაროსთა გამუდმებული სამხედრო რესურსები პერმანენტულ
თავდასხმების გამო , ჩვეულებრივ
131
მზადყოფნაში იყო სამხრეთით
ამ მოვლენებს მიაწერენ ხოლმე. მიმდინარე პროცესებში პოტენციური
თუმცა მოიპოვება რიგი ჩარევისათვის. ამ ძალებს ნებისმიერ
ფაქტებისა, რომლებიც ამ ეპოქის დროს შეეძლოთ დაერღვიათ
რამდენადმე უფრო რთულ სურათს წინააზიურ-ახლოაღმოსავლურ
გვიხატავენ: სამხედრო არეალში არსებული გეოპოლიტიკური
კონფრონტაციას რომაელთა და status quo. კავკასიონის
პართელთა შორის.132 უღელტეხილების კონტროლის
საფიქრებელია, რომ ურთიერთობა საშუალებით იქმნებოდა მეტად
რომსა და პართიას შორის ხელსაყრელი შესაძლებლობა წინა
მკვეთრად შეიცვალა ვესპასიანეს აზიაში Pax Romana-ს
ეპოქაში, რომელიც ნერონისაგან ჩამოყალიბებისათვის. ნ. დებევუაზის
განსხვავებით, სულაც არ იყო შეხედულებით, ის გარემოება, რომ
ანთებული სურვილით, ჰქონოდა მესოპოტამიაში ჩატარებული თითქმის
პართელებთან საერთო თავდაცვითი ყველა რომაული კამპანია სომხეთში
პროექტები.133 მას ერჩია, რომ მისი ლაშქრობით იწყებოდა,
გეგმები არა მარტო დამოუკიდებელი უარსაყოფელს ხდის წარმოდგენას,
ყოფილიყო პართელებისაგან, თითქოს რომაული ინტერესები
არამედ გარკვეულად კავკასიაში მხოლოდ კომერციული და
განპირობებულიც კი ყოფილიყო არა სამხედრო ხასიათისა
საჭიროებით, დაეძლია მათი ყოფილიყოს.135 ამიერკავკასიაში
ტრადიციული, თუმცა არა ყოველთვის რომაელთა ძირითადი ამოცანა,
ადვილად შესამჩნევი ოპოზიცია ვფიქრობთ, იყო არა იმდენად
აღმოსავლურ საკითხებში. კავკასიაში ჩრდილოეთიდან
რომაელთა მიერ ყველაფერი გადმოსული ბარბაროსებისათვის
კეთდებოდა, რათა გზის გადაკეტვა, რამდენადაც მათი
ჩამოყალიბებულიყო გადაულახავი საკუთარი სტრატეგიული

124
125

ინტერესებისათვის დაქვემდებარება. კონტრშეტევის მაუწყებლად. ეს

მხოლოდ ასეთი საშიშროების თარიღი დადასტურებას ჰპოვებს და
არსებობის შესაძლებლობაც კი უკვე კიდევ უფრო დიდი სიზუსტითაც კი
მნიშვნელოვან იარაღს შეიძლება იყოს დაფიქსირებული
წარმოადგენდა რომაელთა ხელში, რომაელთა მიერ იბერებისათვის
მიმართულს მათი აღმოსავლელი ჰარმოზიკეს (ანუ არმაზციხეს),137
ოპონენტების საწინააღმდეგოდ. გამაგრებაში გაწეული დახმარების
ისეთი ძნელად სამართავი ხანის განსაზღვრით, რასაც ადგილი
ძალებით მანიპულირება, როგორიც ჰქონდა ახ. წთ. 75 წ. საკვლევი
ჩრდილოელი მომთაბარეები თემიდან გამომდინარე დიდი
იყვნენ, უკიდურეს მძიმე და მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონდეს იმის
სახიფათო ამოცანას წარმოადგენდა განსაზღვრას ეს მოვლენა მომხდარა,
როგორც გამაფრთხილებელი ზომა
და მოითხოვდა რეგიონში რომის
მტრის თავდასხმის მოლოდინში, თუ
სამხედრო ნაწილების ყოფნას.
მხოლოდ ამ თავდასხმის შედეგი
რომაელთა გეგმების
იყო.138 ეს გარემოება ნებისმიერ
განსახორციელებლად აუცილებელი შემთხვევაში, მოწმობს, რომ ახ. წთ.
ხდებოდა კაპადოკიაში არმიის 75 წ. რომაელთა საჯარისო ნაწილები
ერთეულების, ხოლო და მშენებლები უკვე იბერიაში არიან
ამირკავკასიაში გარნიზონების და ამდენად მათი სამხედრო
დგომა. მოკავშირე რეგიონალური ექსპედიცია ამ თარიღზე უფრო ადრე
ძალაუფლების არსებობა უნდა დაწყებულიყო.139 ინფორმაცია
რომაელებს გარკვეულ იბერიაში რომაელთა აქტიურობის
უპირატესობას მიანიჭებდა შესახებ მიღებულია ბერძნულ ენაზე
მეტოქეებზე. ამ თვალთახედვით შესრულებული წარწერიდან,
იბერთა მიმხრობა უდიდესი რომელიც მცხეთის, იბერიის
სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე დედაქალაქის, მახლობლად იყო
ფაქტი იყო. კავკასიის კარიბჭეზე ნაპოვნი: "თვითმპყრობელმა
გაბატონებულ იბერებს, ამავე დროს, კეისარმა ვესპასიანე სებასტოსმა,
გააჩნდათ ტრადიციულად მჭიდრო დიდმა ქურუმთმთავარმა, შვიდჯერ
კავშირები ალანურ-სარმატულ, ტრიბუნის ხელისუფლებით
ნომადურ ტომებთან - რაც მეტად აღჭურვილმა, თოთხმეტჯერ
ხელსაყრელ გარემოებას თვითმპყრობელად (არჩეულმა),
წარმოადგენდა ორივე მხარისათვის ექვსჯერ ჳპატოსმა, მეშვიდჯერ
და რაც მთელი შუასაუკუნეების გამოცხადებულმა, სამშობლოს მამამ,
ეპოქის განმავლობაში ცენზორმა და თვითმპყრობელმა ტიტე
შენარჩუნებული იყო ცვალებადი კეისარმა, სებასტოსის ძემ ხუთჯერ
წარმატებით. ტრიბუნის ხელისუფლებით
ახ. წთ. 77 წ., რომაული აღჭურვილმა, ოთხჯერ ჳპატოსმა,
ლეგიონის, Legio XVI Flavia Firma- მეხუთედ გამოცხადებულმა,
ცენზორმა და დომიციანე კეისარმა,
ს, სირიიდან სატალაში, მცირე
სებასტოსის ძემ, სამჯერ ჳპატოსმა,
სომხეთში,136 გადანაცვლების
მეოთხედ გამოცხადებულმა, იბერთა
თარიღი და მისი გაერთიანება Legio
მეფეს, მითრიდატეს მეფე
XII Fulminata-თან, მ. ჰირიუს
ფარსმანისა და (ი) ამაზასპუჰის ძეს,
ფრონტოს საექსპედიციო კორპუსად,
მიჩნეულია ალანთა შემოსევისა და კეისრის მეგობარსა და რომაელთა
ამავე დროს რომაელთა მოყვარულს, და ხალხს ეს კედლები

125
 126

გაუმაგრეს".140 საინტერესოა, რომ შესრულებული წარწერა, თუმცაღა

ქართლის ცხოვრება იცნობს დაუთარიღებელი, რომელზედაც
ვესპასიანეს, თუმცა იერუსალიმში ადგილობრივი, ერუდირებული
მის ლაშქრობასთან დაკავშირებით: ქართველების მიერ ამოკითხული
"და მეფობდეს შემდგომად მისსა ყოფილა სიტყვა აკროფთოპოლისი
ძენი მისნი. ხოლო ამათსა მეფობასა (Acroftopolis). ი. რაინეგსი
[ქართლის მეფეების - ბარტომისა ვარაუდობს, რომ ეს უნდა ყოფილიყო
და ქართამის - გ.ქ.] უესპასიანოს მცხეთის ძველი სახელწოდება.142
ჰრომთა კეისარმან წარმოტყუენა მაგრამ, როგორც უკვე ვიცით კასიუს
იერუსალემი, და მუნით ოტებულნი დიო აკროპოლისს (‘Ακρόπολις),
ურიანი მოვიდეს მცხეთას და არმაზციხეს უწოდებდა და არა
დასხდეს ძუელთავე ურიათა თანა, მცხეთას.
ა. ბოსვორსის მიხედვით,
რომელთა თანა ერთნეს შვილნი
ვესპასიანეს წარწერის
ბარაბასნი, რომელი ჯვარცმასა
დიპლომატიურმა ენამ არ უნდა
უფლისასა განუტევეს ურიათა
გააბუნდოვნოს ის ფაქტი, რომ რომის
უფლისა ჩუენისა იესოს წილ (I, საჯარისო ნაწილები განლაგებულნი
44)". ცხოვრება ვახტანგ იყვნენ იბერიაში და რომ ნერონის
გორგასლისაში, ისევე როგორც გეგმა იმპერიის დასავლეთში
ცხოვრება მეფეთ მეფისა მომხდარი აჯანყების გამო ჩაშლილი,
დავითისაში, ვესპასიანე მის ძესთან, ატაცებული და ძირითადად
ტიტუსთან, ერთად არის აღსრულებული იყო ფლავიუსი
მოხსენიებული: "ვითარცა იტყÕს იმპერატორების მიერ. მისი აზრით,
ესაია: აღიღე და წარწყმიდე იბერიაში მდგომი რომაული
ყოველი წული მათი, ტიტოს და ნაწილები, წარმოდგენილი XII
სპასიანოსის მიერ. (I, 164)". Fulminata-ს ან XVI Flavia-ს
ის გარემოება, რომ ლეგიონერებით, კაპადოკიის
ზემომოყვანილი ბერძნული წარწერა ლეგატის ზედამხედველობის ქვეშ
ნაპოვნი იყო მცხეთიდან 7 კმ იმყოფებოდნენ.143
სამხრეთით და არა დარიალის ამავე დროს, მარკუს ჰირიუს
უღელტეხილის მახლობლად, რა ფრონტო ნერატიუს პანსას წარწერა
თქმა უნდა, არ გამორიცხავს იმის სეპინუმიდან (თანამედროვე სეპინო,
შესაძლებლობას, რომ ეს ტერავეკიაში, იტალია) შემდეგნაირად
თავდაცვითი ნაგებობები ალანთა გვამცნობს მის თანამდებობას:
წინააღმდეგ იყო აგებული, როგორც „leg(atus) pr(o) pr(aetore)
ამაში ეჭვი ეპარება მ. ჰაილს.141 ამ [imp(eratoris) Caesaris Vespasiani
მხრივ რამდენადმე Aug(usti) exercit]us qui in A[---]“.
გასათვალისწინებელია ი. რაინეგსის ვინაიდან ამ წარწერაში გვხვდება
ცნობა, რომ სწორედ მცხეთის გამოთქმა: "exercitus qui in... est"
ჩრდილოეთით, საქართველოში მის და არა ჩვეულებრივ ასეთ
შემთხვევაში გამოყენებული
ჩასვლამდე (ანუ 1779 წ.), არცთუ
ფორმულა: "exercitus qui est in...",
მრავალი წლით უფრო ადრე, ერთ-
მ. თორელი დაასკვნის, რომ ამ
ერთ მაღლობზე მკვიდრად ნაგებ
შემთხვევაში აღნიშნულ
ნახევრადმიტოვებულ ციხე-
თანამდებობას კავშირი არა აქვს
სიმაგრეში (ალბათ ბებრის ციხეს საზღვარზე მყოფ exercitus-ის
გულისხმობს - გ.ქ.) ნაპოვნი ჩვეულებრივ სარდალთან. მისი
ყოფილა ბერძნულ ენაზე აზრით, ჰირიუს ფრონტოს
126
127

თანამდებობა, წარწერის ტერიტორიული ეპითეტი, რომელიც

მიახლოებული თარიღის, ახ. წთ. 75 ქართლის ცხოვრების ტექსტის
წ. (პართიაში ალანთა შეჭრისა და თანახმად არმაზში მეფობდა. თვით
იბერთა მეფისათვის თავდაცვითი სახელწოდება აზორკი, თავის მხრივ,
გალავნის აგების ხანა), ისევე უეჭველად დაკავშირებულია
როგორც ფრონტოს განსაკუთრებული ქართლის პირველი მეფის (მოქცევაÎ
გამოცდილების გათვალისწინებით ქართლისაÎ-ს ცნობის), აზოს
აღმოსავლეთის პოლიტიკურ და სახელთან, რომელიც (აზორკის
სამხედრო საქმეებში, მსგავსად?) აგრეთვე ცნობილია
ინტერპრეტირებული უნდა იყოს სომეხთა ისტორიიდან
აღმოსავლური ექსპედიციის მიჰრდატ/მითრიდატეს ფორმით (II,
მთავარსარდლისა შესატყვისად და 8, 11). კ. თუმანოვის აზრით, მსგავს
ამისდა შესაბამისად წარწერის ტექსტი პოლინომიას უნდა აეძულებინა
დასრულებული უნდა იყოს შემდეგი ლეონტი მროველის წყაროს
სახით: „leg(atus) pr(o) pr(aetore) ანონიმური ავტორი, ერთი მეფე
[imp(eratoris) Caesaris Vespasiani ორად "გაეხლიჩა", რაც
Aug(usti) exercit]us qui in უკავშირდებოდა, ერთის მხრივ, ორ
A[rmeniam Maiorem ან in A[lanos მეფეს შორის ქვეყნის ხანმოკლე
ანდა in A[lbanos missus est---]“.144 დაყოფას ახ. წთ. 370-378 წწ.,
ქართული მატიანეების რომელთაგანაც ერთი რომაელთა,
მიხედვით, მცხეთის ბერძნული ხოლო მეორე - ირანის ვასალი იყო
წარწერის იბერიის მეფის და, მეორეს მხრივ, ახ. წთ.
მითრიდატეს დაახლოებით
პირველი საუკუნის შუა ხანებიდან
თანამედროვენი გამოდიან ქართლის
მეორე საუკუნის შუა ხანებამდე
ორი მეფე, აზორკი არმაზში და
იბერიაში პიტიახშთა ინსტიტუტის
არმაზელი მცხეთაში, რომელნიც
ერთდროულად მართავდნენ არსებობას.146
ქვეყანას. ამიტომ სპეციალისტები მეფეთა ცხოვრება ამ
ფიქრობენ, რომ სწორედ მითრიდატე დაყოფას ათარიღებს ახ. წთ.
II, იბერიის მეფე, უნდა პირველი საუკუნით: "ხოლო
იგულისხმებოდეს ორივე ამ სახელის, პირველსავე წელსა მეფობისა
აზორკისა და არმაზელის, ქვეშ. გ. მისისა [ადერკის, ქართლის მეფისა
მელიქიშვილის მიხედვით, არ არის - გ.ქ.] იშვა უფალი ჩუენი იესო
გამორიცხული, რომ ზოგიერთ იბერ ქრისტე, ბეთლემს ურიასტანისასა
მეფეს ორი სახელი ჰქონდა ერთი (I, 35)" და თვით კონკრეტულ
ადგილობრივად გამოყენებული და მითითებას იძლევა ორივე ამ
მეორე, მითრიდატე, რომელიც იბერიული სამეფოს ტერიტორიული
შესაძლოა წარმოადგენდა გარე განფენის შესახებ: "ხოლო ამას
სამყაროში გამოყენებულ იბერიის ადერკის ესხნეს ორნი ძენი,
მეფეთა დინასტიურ სახელს და რომელთა ერქუა სახელად ერთსა
ცნობილი იყო თუნდაც მოვსეს ბარტომ და მეორესა ქართამ. და
ხორენაცის სომეხთა ისტორიიდან.145 ამათ განუყო ყოველი ქუეყანა
სახელწოდება არმაზელი თÕსი: მისცა ქალაქი მცხეთა და
ქართული სადაურობის -ელი ქუეყანა მტკუარსა შიდა ქართლი,
სუფიქსით არის გაფორმებული და მუხნარით კერძი ქალაქი და
საფიქრებელია, რომ იგი იყო არა ყოველი ქართლი მტკუარსა
მეფის სახელი, არამედ აზორკის ჩრდილოეთი, ჰერეთითგან ვიდრე
სახელისადმი დართული
127
 128

თავადმდე ქართლისა და ეგრისისა გამოვლეს გზა ფარისოსისა... ესე

- ესე ყოველი მისცა ბარტომს ძესა ყოველნი ჩრდილონი განსრულ
თÕსსა, ხოლო არმაზით კერძი იყვნეს მტკუარსა და მისრულ იყვნეს
ქალაქი, მტკუარსა სამხრით კამბეჩოანს, და დაებანაკათ იორსა
ქართლი, ხუნანითგან ვიდრე ზედა, და განიყოფდეს ტყუესა და
თავადმდე მტკურისა, და კლარჯეთი ნატყუენავსა (I, 45-46)". 148
ყოველი მისცა ქართამს ძესა რაც შეეხება მდინარე იორზე
თÕსსა. და მოკუდა ადერკი (I, დაბანაკებულ ადგილს, შდრ. პრისკე
43)."147 მეფეთა ცხოვრების პანიონელის (Hist. Fr. 47) და იოანე
თანახმად, ბარტომი და ქართამი ლიდეს (De Mag., 3, 52) ცნობები,
იყვნენ შესაბამისად არმაზელისა და კასპიის კარებთან მიმართებაში
აზორკის პაპები (მამის მამები). მოხსენიებულ იუროიპაახ-ის ან
სომხეთში ალანთა ვირაპარახ-ის შესახებ, რომელიც
ლაშქრობის თაობაზე იოსებ შესაძლოა უდაბნოში, იორის ქვემო
ფლავიუსის გადმოცემას, ამავე წელზე იყოს ლოკალიზებული, სადაც
დროს ქართლის ცხოვრებისეულ უკანასკნელ წლებში დიდი
აზორკისა და არმაზელის ამბავთან საფორტიფიკაციო კომპლექსი
ეძებნება პარალელი: "ესე მეფენი აღმოჩნდა, დათარიღებული გვიანი
არმაზელ და აზორკ იყვნეს კაცნი ბრინჯაოს ხანიდან ადრეულ
მâნენი და შემმართებელნი. და შუასაუკუნეებამდე. 149
ზემონახსენები
შეითქუნეს ესენი და განიზრახეს ქართლის ცხოვრების აბაზუკი
ძიება საზღვართა ქართლისათა... (სომხურ თარგმანში - ანბაზუკი),
ამათ მეფეთა ქართლისათა აზორკ ოსეთის ორ მეფე-ძმათაგან ერთ-
და არმაზელ მოუწოდეს ოვსთა და ერთი, როგორც ჩანს, იგივე პროკოპი
ლეკთა, და გარდამოიყვანნეს კესარიელის ომთა ისტორიის
ოვსთა მეფენი, ძმანი ორნი ამბაზუკია, რომელიც რომაელთა და
გოლიათნი, სახელით ბაზუკ და მათი იმპერატორის, ანასტასი I-ის
(დაახლ. 430-518 წწ.) მეგობრად
აბაზუკ, სპითა ოვსეთისათა. და მათ
ითვლებოდა, თუმცა ჰუნი იყო
გარდამოიტანნეს თანა პაჭანიკნი
წარმომავლობით. ამბაზუკს სურდა,
და ჯიქნი. და გარდამოვიდა მეფე
მისი კუთვნილი და კასპიის კართან
ლეკთა და გარდამოიტანნა მდებარე ციხე-სიმაგრე ამ კართან
დურძუკნი და დიდონი. და ამათ ერთად რომაელებისათვის გადაეცა
მეფეთა ქართლისათა შემოკრიბნეს ჯერ კიდევ 502 წ. სპარსელებთან
სპანი თÕსნი და შეკრბა ესე ომის დაწყების წინ (1, 10, 9ff.).
ყოველი სიმრავლე ურიცხÕ. და ქართლის ცხოვრებაში მისი სახელის
სიმარჯÕთ ფარულად შეკრბეს, ორ ნაწილად ბაზუკად და აბაზუკად
ვიდრე შეკრბებოდეს სპანი "გაყოფა" ალბათ ბიბლიურ გოგსა და
სომეხთანი. და შევიდეს ესენი მაგოგთან ასოცირებით იყო
სომხითს და უგრძნეულად გამოწვეული.
წარმოსტყუენეს შირაკუანი და ქართლის ცხოვრების
ვანანდი ბაგრევანამდე და ზემომოყვანილი სიუჟეტი
ბასიანამდე, და შეიქცეს და გაერთიანებული ქართულ-
ჩატყუენეს დაშტი ვიდრე ჩრდილოკავკასიური ლაშქრობის
ნახჭევანამდე, და აღიღეს ტყუე და შესახებ, რომელსაც, სავარაუდოდ
ნატყუენავი ურიცხÕ, და აღივსნეს ადგილი უნდა ჰქონოდა ახ. წთ.
ყოვლითავე ხუასტაგითა, და პირველი საუკუნის მეორე ნახევარში,

128
129

დიდი ექსპრესიით არის აღწერილი გამომეტყუელნი, ვიტყÕ უკუე

მოვსეს ხორენაცის სომეხთა უმიროსსა და არისტოვლის
ისტორიაში, თუმცა ავტორი მხოლოდ ელინთა, ხოლო იოსიპოს
ქართლის ნახევარს (შდრ., ზემოთ, ებრაელსა, რომელთაგანმან
იბერიის სამეფოს ორ ნაწილად ერთმან ტროადელთა და
დაყოფის შესახებ) მიიჩნევს ალანთა აქეველთანი შეამკვნა თხრობანი,
მოკავშირედ: "იმ ხანებში ალანები თუ ვითარ აღამემნონ და პრიამოს,
შეუთანხმდნენ ყველა მთიელებს, ანუ აქილევი და ეკტორი, მერმეცა
მიიმხრეს ქართველთა ნახევარი ოდისეოს და ორესტესი ეკუეთნეს,
ქვეყანაც და დიდძალი ლაშქრით და ვინ ვის მძლე ექმნა; და
მოეფინნენ ჩვენს მიწა-წყალს. მეორემან ალექსანდრესნი
არტაშესმაც შეჰყარა თავისი წარმოთქუნა მძლეობანი, სიმâნენი
მრავალრიცხოვანი ჯარი და ატყდა
და ძლევა-შემოსილობანი; ხოლო
ომი ორ მამაც, მშვილდოსან
მესამემან ვესპასიანე ტიტოÎს-
ნათესავს შორის. ალანებმა ცოტა
მიერნი მეტომეთა თÕსთა-ზედანი
უკან დაიწიეს, გადალახეს დიდი
მდინარე მტკვარი და დაიბანაკეს მის ჭირნი მისცნა აღწერასა (I, 342)".
ჩრდილო ნაპირზე. არტაშესი მიჰყვა მოვსეს ხორენაცმა შემოინახა
მათ და დაისადგურა [მტკვრის] ვარიანტი - სომეხთა მეფის,
სამხრეთით; [მეტოქეებს] მდინარე ტირიდატეს ალანთა მიერ
ჰყოფდა ერთმანეთისაგან" (II, მოსალოდნელი დატყვევებიდან
50).150 ამავე ამბის მომდევნო დახსნის თაობაზე - იოსებ
ნაწილი უეჭველად ატარებს ფლავიუსის ტექსტის ზემომოყვანილი
ფოლკლორული შემოქმედების (ებრაელთა ომი, 7, 7, 4) და აქვე
ნიშნებს. ისევ განმეორებული ფრაგმენტისა:
კავკასიის ისტორიის "ამ ქვეყნის მეფე, ტირიდატი
[სომხეთის მეფე თრდატი - გ.ქ.],
სპეციალისტთა შეხედულებით,
შეეგება და შეებრძოლა მათ, მაგრამ
ქართული და სომხური მატიანეების
ბრძოლაში კინაღამ ცოცხლად იყო
ეს მონაცემები შესათანაპირებელია
შეპყრობილი; ვიღაცამ მას შორიდან
იოსებ ფლავიუსის ზემომოყვანილ ბადე ესროლა და თავისაკენ
ინფორმაციასთან და ამის მოქაჩავდა და დაატყვევებდა, მას
გათვალისწინებით იყენებენ მათ იმწამსვე თოკი ხმლით რომ არ
მიდიაში ალანთა შესევის გადაეჭრა და არ გაქცეულიყო ამის
კავკასიური გზის (დარიალის თავიდან ასაცილებლად. ამით
უღელტეხილის გავლით) შეგულიანებულმა ალანებმა მთლად
სამტკიცებლად. 151
გააცამტვერეს ეს ქვეყანა და წაასხეს
აღსანიშნავია, რომ იოსებ დიდი რაოდენობა ადამიანებისა და
ფლავიუსის სახელი გვხვდება თან წაიღეს დიდი ალაფი, ორივე ამ
ქართლის ცხოვრებაში შემავალი სამეფოში აღებული და უკან თავის
თხზულების, მეთორმეტე საუკუნის ქვეყანაში დაბრუნდნენ". თუმცა
პირველი ნახევრით სომეხთა ისტორიაში ეს ამბავი
დათარიღებული, ცხოვრება მეფეთ უკავშირდება სხვა სახელწოდების
მეფისა დავითისის ტექსტში მქონე ჩრდილოელ ხალხს -
ებრაელი იოსების სახით: ''ხოლო ბასილებს - და ამასთანავე ბრძოლის
ამად რა თხრობად მოვიწიე, საბოლოო შედეგი სრულიად
ვაებისა ღირსად შევრაცხენ დიდნი განსხვავებულად არის აღწერილი,
იგი და სახელოვანნი თითქოს ავტორს წინ ედო იოსებ
129
 130

ფლავიუსის ტექსტი და წინასწარი სუმბატ [სომეხი სარდალი - გ.ქ.]

განზრახვით შეეცადა მის გამარჯუებული შემოვიდა
ჩანაცვლებას: "თრდატ მეფე ქართლად, და მოაოხრა ქართლი,
სომხეთის მთელი ლაშქრით დაეშვა რომელი პოვა ციხეთა და ქალაქთა
გარგარელთა ველზე; იქ იგი შეეჩეხა გარე; ხოლო ციხე-ქალაქთა არა
და ბრძოლა გაუმართა ჰბრძოდა, რამეთუ არა მზა იყო
ჩრდილოელებს. როცა მსწრაფლ გამოსვლისაგან... ხოლო
მოწინააღმდეგები ერთმანეთს მეფენი ესე ქართლისანი, არზოკ და
მიეტევნენ, [თრდატმა] გმირულად არმაზელ, სიფიცხლითა გულისა
შეუტია მტერს და ორად გააპო მათი მათისათა არა შეუშინდეს, არამედ
ჯარი... ეს რომ ბასილთა მეფემ განამაგრნეს ციხენი და ქალაქნი
დაინახა, მიუახლოვდა თრდატს, თÕისნი..." (I, 47).
ცხენის აღკაზმულობიდან ამოაძრო
ასე, რომ ქართულ-სომხური
გამოქნილი ტყავით დაფარული,
წყაროების მონაცემები
მყესისგან დაწნული საბელი და
მთლიანობაში ემთხვევიან ახ. წთ. I
უკნიდან ძლიერად სტყორცნა მას,
ოსტატურად მოსდო მარცხენა საუკუნის მეორე ნახევრის შუა
მხარეზე და მარჯვენა იღლიაზე მაშინ ხანებისათვის ისტორიული
როცა [თრდატს] შემართული ჰქონდა წყაროების მიერ აღდგენილ
ხელი, რათა დაეკრა ვინმესთვის სურათს.
ხმალი. მას ეცვა იმგვარი ამავე დროს, ჩვენ არა ვართ
ჯაჭვკურტაკი, რომელსაც ისრები სავსებით დარწმუნებული, რომ
ვერც კი კაწრავდნენ. რახან [მტრის ვესპასიანეს მიერ არმაზციხის
მეფემ] ვერ შეძლო ხელით დაეძრა გალავნის გამაგრება მხოლოდ და
გოლიათი, მან თავისი ცხენის მხოლოდ ალანთა წინააღმდეგ იყო
მკერდზე [გამოაბა იგი], მაგრამ მიმართული. როგორც ცნობილია,
ვიდრე ცხენს მათრახს გადაუჭერდა, ქვა ვესპასიანესა და მისი შვილების
თრდატმა დაასწრო, მარცხენა წარწერით ნაპოვნი იყო მტკვრის
ხელით სწვდა საბელს და საშინელი მარჯვენა ნაპირზე, ავჭალის
ძალით მოჰქაჩა თავისკენ, მარჯვედ ჰიდროელექტროსადგურის
დაჰკრა ორლესული, შუაზე გააპო მახლობლად მდებარე რკინიგზის
მხედარიცა და ცხენის თავ-კისერიც. ხიდთან,153 სამხრეთ-სამხრეთ-
როცა [მტრის] მთელმა ჯარმა აღმოსავლეთის მხრიდან
თავისი მეფე და სარდალი ეგზომ არმაზციხეში შესასვლელის ჩამკეტ
საშიში მკლავით გაჩეხილი იხილა, საუკეთესო ადგილას.154 ისიც
პირი იბრუნა და გაიქცა. თრდატი გასათვალისწინებელია, რომ
გამოუდგა მათ და ჰუნთა ქვეყნამდე ვესპასიანეს მოკავშირის,
მისდია..." (II, 85).152 მითრიდატე II-ის ხანის არმაზციხის
ქართლის ცხოვრებაც იუწყება, ნეკროპოლის ერთ-ერთ არამეულ
აზორკისა და არმაზელის ხანაში წარწერაში იბერიის პიტიახშის,
ციხე-სიმაგრეთა გამაგრების შარაგასის, სომხეთში მიღწეული
თაობაზე, მაგრამ მხოლოდ გამარჯვებებია მოხსენიებული;155 კ.
სომეხთა მიერ ჩრდილოური თუმანოვის განცხადებით,
კოალიციის დამარცხების მომდევნო მითრიდატე ყოველ შემთხვევაში
პერიოდში: "...შემოიხუეწნეს ცდილობდა მაინც განეგრძო თავისი
ორნივე მეფენი ქართლისანი მამის, ბიძის და ძმის სომხური
მცხეთას, მოწყლულნი. მაშინ პოლიტიკა.156 ნ. დებევუაზი
130
131

ხაზგასმით შენიშნავს, რომ მაშინ იმპერატორის წოდება Germanicus-

როდესაც ისეთი ი მიუნიშნებს.159 ჯერ კიდევ ნახევარი
გამაფრთხილებელი ღონისძიებები, საუკუნის წინ ლ. ელნიცკიმ
როგორიცაა რომაელთა მიერ ივარაუდა, რომ ლ. იულიუს
იბერიაში ციხე-სიმაგრეების მაქსიმუსი, XII ლეგიონის
გამაგრება, ეტყობა ძირითადად ნაწილიდან, განეკუთვნებოდა
ალანთა მოსათოკად ტარდებოდა, აბსაროსის, ფაზისის ან ჰარმოზიკეს
არ არის გამორიცხული, რომ იმავე რომაულ გარნიზონს.160 თუმცა
დროს პართელთა წინააღმდეგაც იბერიაში, კოლხეთისაგან
ყოფილიყო მიმართული. როგორც განსხვავებით, რომელიც რომის
ცნობილია, ახ. წთ. 76 წ. მ. ულფიუს იმპერიის ნაწილს წარმოადგენდა,
ტრაიანემ, მომავალი იმპერატორის რომაულ სამხედრო ერთეულებს
მამამ, მიიღო ტრიუმფალური მხოლოდ იბერიის ხელისუფლების
ინსიგნიები პართიის მეფის, ნება-სურვილით შეეძლოთ დგომა.
ვოლოგეს I-ზე მიღწეული ის გარემოება, რომ იბერიის
რომელიღაც დიპლომატიური მეფეები დიდი მეფის ტიტულს
გამარჯვების გამო.157 ატარებდნენ, უნდა მოწმობდეს
რომაული სამხედრო იბერიის სამეფოს მნიშვნელოვან
ნაწილების ცენტრალურ და პოტენციალზე. არმაზციხის
აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში ნეკროპოლის სამარხებში
ყოფნა, როგორც ირკვევა არ იყო გამოვლენილ, ბერძნულ და
ხანმოკლე მოვლენა, რომ არაფერი არმაზული ტიპის არამეულ
ვთქვათ ამიერკავკასიის დასავლეთ წარწერებში სხვა იბერ მეფეთა
ნაწილზე, რომელიც თითქმის შორის, მეფე მითრიდატეც
მუდმივად მათი ძალაუფლების ქვეშ (რომელსაც ფლავიუსები გალავნის
რჩებოდა. ახ. წთ. 95 წ. დაწერილ გამაგრებაში დაეხმარენ) არის
სტატიუსის (ახ. წთ. 45-96 წწ.) მოხსენიებული: მეფე მითრიდატე,
პოემაში "სილვა" კასპიის კარიბჭე დიდი მეფე, ძე მეფე ფარასმანესი
წარმოდგენილია კაპადოკიის [ფარსმან I-ი - გ.ქ.], დიდი მეფისა.161
არმიის მოქმედების ბუნებრივ ლეგიონი XII Fulminata
რეგიონად (Silv. 4, 4, 63f.).158 მოხსენიებული იყო აგრეთვე მდ.
ამიერკავკასიაში ფლავიუსთა არეზის მარცხენა ნაპირზე,
გვიანდელი ხანის რომაელთა კარიაგინოსთან (აზერბაიჯანის
ყოფნის დამატებით მოწმობას რესპუბლიკა) ნაპოვნ და ამჟამად
წარმოადგენს კავკასიონის ქედსა და დაკარგულ ქვაზე.162 აზერბაიჯანშივე,
კასპიის ზღვას შორის მდებარე ბუიუქ დეღნესთან ნაპოვნი ბერძნული
გობუსტანში, ქ. ბაქოს სამხრეთ- ეპიტაფია განეკუთვნებოდა ახ. წთ.
დასავლეთით, ნაპოვნი წარწერა: მეორე საუკუნეს.163 საგარეჯოსთან
"Imp(eratore) Domitiano Caesare მდებარე მეექვსე საუკუნის
Aug(usto) Germanic(o) L(ucius) ნინოწმინდის ტაძრის გარეთა
Iulius Maximus (centurio) კედელში ჩასმულ და ვარდულის
leg(ionis) XII Ful(minatae)". იგი ბარელიეფებით შემკულ დიდი ზომის
ამოკვეთილი იყო ბეიუქ დაშის ოთხკუთხა ქვიშაქვაზე
("დიდი ქვა") კლდეზე და ახ. წთ. 84 ამოტვიფრულია უცნაური სახის
წ. მომდევნო ხანით უნდა წარწერა. გამოყენებული ქვიშაქვა
დათარიღდეს, როგორც ამაზე ადგილობრივი წარმომავლობის უნდა

131
 132

იყოს და საფიქრებელია, რომ გამარჯვების მომპოვებელი

ეკლესიის აგების დროს მეორადად ეზოსმოძღვრისა ხსეფარნუგ მეფისა
ყოფილიყო გამოყენებული. ძისა აგრიფა ეზოჲსმოძღვრისა
მიუხედავად იმისა, რომ ეს წარწერა ფარსმან მეფისა, ვაება ვაებისა. ის
შეიცავს ცალკეულ ლათინურის რაც იყო... არადასრულებული და
მიმსგავსებულ ასოებს, იგი იმდენად კეთილი და მშვენიერი იყო,
ნამდვილად არ არის ლათინური და რომ არავინ იყო მსგავსი სილამაზით,
არ არის გამორიცხული, რომ და გარდაიცვალა 21 წლისა",165
რომაელი ჯარისკაცების მიერ ხოლო ბერძნული ტექსტი იძლევა
გამოყენებულ საიდუმლო სერაფიტის მამამთილის სრულ
დამწერლობით შესრულებულ სახელს - პუბლიკიუს აგრიპა და მას
წარწერას წარმოადგენდეს. პიტიახშად მოიხსენიებს: "სერაპიტი,
ლათინური და ბერძნული მცირისა პიტიახშის ზევახის ასული,
წარწერების გამოვლენის ფაქტი პიტიახშ პუბლიკიოს აგრიპას ძის,
იბერიასა და კასპიის ზღვას შორის იბერთა დიდი მეფის ქსეფარნუგის
მდებარე მხარეში, სავარაუდოდ მრავალი გამარჯვების მომპოვებელი
დაკავშირებული უნდა იყოს ეზოსმოძღვრის, იოდმანგანის
რომაელთა და იბერთა მეუღლე გარდაიცვალა ახალგაზრდა,
ზემოაღნიშნულ საერთო სტრატეგიულ 21 წლისა, რომელსაც ჰქონდა
ინტერესებთან, კონტროლის ქვეშ უბადლო სილამაზე".166 ეს პიროვნება,
ჰყოლოდათ ამ არეალში ა. ბოსვორსის შენიშვნით, ვერ
განლაგებული უღელტეხილები. იქნებოდა იბერიელი დიდებული,
იბერიელთა სამფლობელოების რომელმაც რომაული მოქალაქეობა
აღმოსავლეთის მიმართულებით მიიღო. მოქალაქეობის მინიჭება
გავრცელება, რაც ამავე დროს კლიენტი-სახელმწიფოს
აღმოსავლელი მეტოქეების ხარჯზე გამორჩეული წევრებისათვის
მათი პოლიტიკური ძალაუფლების ხდებოდა იმპერატორის მიერ
ექსპანსიის გარანტიას იძლეოდა, რა ბოძებით და მსგავს შემთხვევაში
თქმა უნდა, რომის იმპერიის მოსალოდნელი იყო, რომ რომაული
ინტერესებშიც შედიოდა. ამის გამო, მოქალაქეობის მიმღებს ეტარებინა
Legio XII Fulminata-ს მონაწილეობა იმპერიული ნომენი, თუმცა აგრიპას
რომაელი იმპერატორის კლიენტის, ძე, იოდმანგანი უკვე სავსებით
იბერიის მეფის ლაშქრობაში "გაიბერიელებული" უნდა
პართელთა მოკავშირე, ყოფილიყო. 167

ალბანელების წინააღმდეგ, იბერიის სამეფო სახლში

მოსალოდნელი იქნებოდა.164 დასტურდება რომაული სახელის
არმაზისხევში ნაპოვნი, ახ. წთ. მატარებელი პიროვნება - ფლავიუს
II საუკუნის ორენოვანი - ბერძნულ- დადესი. მისი სახელი ამოტვიფრულია
არამეული - ეპიტაფია დამატებით არმაზციხის ნეკროპოლის ერთ-ერთ
საბუთს იძლევა, იბერიაში სამარხში ნაპოვნ ვერცხლის
რომაელთა, თუ მათ შთამომავალთა ლანგარზე: "მე მეფე ფლავიუს
ყოფნის მტკიცების სასარგებლოდ. დადესმა ვაჩუქე ბერსუმა პიტიახშს."
არამეული წარწერა (ბერძნულისაგან "ბერსუმა პიტიახშის ქვემოთ
ოდნავ განსხვავებული) გვამცნობს: ამოკაწრულია სხვა ხელით,
"მე სერაფიტი, ასული ზევახისა, დაუდევრად და მკრთალად δεκαΜ〉 ιν
მცირისა პიტიახშისა ფარსმან მეფისა, - "მაკედონს"168. ფლავიუს დადესის
მეუღლე იოდმანგანისა - სახელის მატარებელი ეტყობა
ძლევამოსილისა და მრავალი
132
133

ადგილობრივი პირი იყო, რომლის საუკუნეებშიც. ერთ-ერთი ასეთი

წინაპრებმა რომაული მოქალაქეობა ეპიზოდი, ანტონიუს პიუსის ზეობის
პრივილეგიის სახით მიიღეს (ახ. წთ 138-161 წწ.) ადრეული
ფლავიუსი იმპერატორისაგან. ამ წლებით დათარიღებული, უკვდავყო
თასის შემცველი სამარხის კასიუს დიომ: "როდესაც ფარასმანესი
კონტექსტი მოწმობს, რომ იგი არ [ფარსმან II ქველი - გ.ქ.], იბერიელი,
უნდა ყოფილიყო მოწყობილი ახ. რომს ეწვია თავის მეუღლესთან
წთ. 251 წ. უფრო ადრე, ხოლო ერთად, ანტონიუსმა განავრცო მისი
თვით თასი, თავისი სამფლობელოები, დართო ნება მას,
მოყვანილობითა და შემკულობით რათა კაპიტოლიუმში მსხვერპლი
მეტად ახლოა ახ. წთ. მესამე შეეწირა და მისი ცხენზე
საუკუნის შუახანების ვერცხლის ამხედრებული გამოსახულება დადგა
თასებთან.169 ქანდაკებად ბელონის ტაძარში.
მონაცემები ტრაიანეს (ახ. წთ. ანტონიუსი დაესწრო შეიარაღებულ
98-117 წწ.) დროს იბერიისა და ვარჯიშს, რომელშიც გარდა
რომის ურთიერთობის შესახებ ფარასმანესი, მისი ძე და სხვა
გამოჩენილი იბერიელი დიდებულები
წარმოდგენილია რომში ნაპოვნი
მონაწილეობდნენ" (LXIX, 15, 3).172
ეპიტაფიით, რომელშიც
არმაზციხეზე (ბაგინეთში)
მოხსენიებულია ახ. წთ. 115 წ.
უკანასკნელ ხანებში ჩატარებული
ნიზიბისში პართელთა მიერ გათხრების შედეგად აღმოჩენილმა
მოკლული იბერიის მეფის, ეპიგრაფიკულმა მასალამ დამატებით
მითრიდატეს III-ის ძმა, ამაზასპი: გაგვაცნო მეფე ამაზასპის
"მეფის სახელოვანი ძე ამაზასპი, ეზოსმოძღვრის ანაგრენესის,
მითრიდატე მეფის ძმა, რომლის აგრეთვე დედოფალ დრაკონტისისა
მშობლიური მიწაც არის კასპიის და მსახურთუხუცესის ანიონის
ბჭესთან, იბერი იბერის ძე, აქ სახელები (ქართული პრესის ცნობა).
მარხია წმინდა ქალაქთან, სავარაუდოა, ეს მეფე ამაზასპ I (ახ.
რომელიც ააგო ნიკატორმა წთ. II ს. პირველი ნახევარი)
მიგდონის ზეთისხილოვან ყოფილიყო, ამაზასპ II (ახ. წთ. III ს.
მდინარესთან. გარდაიცვალა შუახანები) გამოირჩეოდა მკვეთრი
თანამგზავრი ავზონთა წინამძღოლი პრო-ირანული ორიენტაციით.
მეუფისა, მოსული პართელებთან როგორც რომის იმპერიაში,
საბრძოლველად, (გარდაიცვალა) ასევე იბერიაში, ქრისტიანობის
უწინ ვიდრე გაისვრიდა ხელს (ვაი სახელმწიფო რელიგიად აღიარება,
რომ ძლიერ ხელს) მტრის სისხლში კიდევ უფრო განამტკიცებდა ადრევე
შუბსა, მშვილდსა და მახვილის არსებულ კავშირურთიერთობებს. IV
პირზე, (იყო) ქვეითიცა და ს. ერთი ეპიტაფიის თანახმად
მხედარიც, თვით - მორცხვი მცხეთის მხატვართუხუცესი და
ქალწულების მსგავსი."170 ხუროთმოძღვარი ყოფილა ვინმე
ნავარაუდევია, რომ ამაზასპი იყო ავრელი აქოლისი.173
ტრაიანეს დასახმარებლად ზემომოყვანილი ფაქტები
ნიზიბისში მისული იბერიელთა მიუთითებენ არა მხოლოდ
ლაშქრის წინამძღოლი.171 რომაელებსა და იბერების ახლო
თანამშრომლობაზე, დაფუძნებულზე
მეგობრული ურთიერთობა
კავკასიაში მათ საერთო სტრატეგიულ
რომსა და იბერიას შორის
ინტერესებზე, არამედ ზოგიერთი
შენარჩუნებული იყო მომდევნო
133
 134

რომაელის ჭეშმარიტ ინტეგრაციაზე მცხეთის არქეოლოგიური გათხრების

იბერიულ საზოგადოებაში. იბერია არ წარმოებისას, არმაზციხის
წარმოადგენდა იმდენად ტერიტორიაზე, ახ.წთ. პირველი
ძლევამოსილ სახელმწიფოს, რომ საუკუნის ტაძრის ცენტრში ნაპოვნი
სრულიად დამოუკიდებლად იყო ოთხკუთხა ფორმის
შესძლებოდა თავისი პოლიტიკური კვარცხლბეკი (70 სმ x 70 სმ,
მიზნების ხორცშესხმა - მრავალი სიმაღლე - 32 სმ). იგი
ქვეყნის განსხვავებული ინტერესი დამზადებულია მონოლითური
კვეთდა ერთმანეთს კავკასიონზე ქვისაგან და მისი ფრიზი შემკულია
გადამავალი უმთავრესი ე. წ. იონური კოლონადის
უღელტეხილის უშუალოდ სამხრეთით გამოსახულებით. კვარცხლბეკის
მდებარე ცენტრალურ ზედაპირზე შესამჩნევია ადამიანის
ამიერკავკასიაში. კ. თუმანოვის ტერფის ფორმის ღრმულები,
აზრით, იბერიის პრეტენზია კავკასიურ
რომლებიც ეჭვს გარეშე ადამიანის
οίκουμένη-ზე და მრავალსაუკუნოვან
ქანდაკებას უნდა განეკუთვნებოდეს.
სრულიად კავკასიურ კოსმოკრატიულ
გამოთქმულია აზრი, რომ ეს
ტრადიციაზე, გაძლიერებული იყო
მეზობელი სომხეთის კოსმოკრატიაზე ქანდაკება რომაელ იმპერატორს
მიღწეული გამარჯვებით, როდესაც ახ. (ვესპასიანეს, ტიტუსს ან
წთ. 35 წ., რომის მოკავშირე იბერიის დომიციანეს) გამოსახავდა და
მეფემ ფარსმან I-მა აიღო სომხეთის აღმართული უნდა ყოფილიყო მისი
დედაქალაქი არტაქსატა.174 როგორც თანამედროვე იბერიელი მეფის
ჩანს, სწორედ რომაული ხანებიდან მიერ, რომელიც რომის მოკავშირე
მომდინარეობს ქართული იქნებოდა და ალბათ ფლავიუსის
სახელმწიფოს ხანგრძლივი სწრაფვა, ნომენის გარდა, რომის
გაერთიანებინა თავის ხელქვეით შავი მოქალაქეობის მატარებელიც
ზღვიდან კასპიის ზღვამდე არსებული იქნებოდა.175
კავკასიონის ყველა გადასასვლელი, აღსანიშნავია, რომ ი.
რაც ამავე დროს გამოიხატა ამ რაინეგსის ცნობის თანახმად,
ქვეყნის ტერიტორიალური მეთვრამეტე საუკუნის მცხეთელები
მთლიანობის ფორმულაში არმაზციხეს (Hermozika) ჰორომის
"ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე". ციხეს (Horum Zighe) ანუ
როგორც ვხედავთ, აღნიშნული რომაელთა ციხეს უწოდებდნენ;
ფორმულა განსაკუთრებულ მახვილს ხოლო მტკვრის საპირისპირო,
ჩრდილოეთის საზღვრის გაყოლებაზე მარცხენა ნაპირზე არსებული
სვამდა, რომელიც გადაჭიმული იყო გალავნის ნაშთებს (როგორც ჩანს,
დაახლოებით თანამედროვე ე.წ. "პომპეუსის ხიდის"
ტუაფსედან, შავ ზღვაზე, მახლობლად - გ.ქ.), რომლებიც
თანამედროვე დერბენდამდე, კასპიის საკმაო მანძილზე გასდევდნენ
ზღვაზე, და რომლის დაცვა და მდინარეს და ადიდებული
კონტროლი ამ შუასაუკუნებრივი წყლისაგან იცავდნენ ნაპირს, ი.
სამეფოს ერთ-ერთ ძირითად რაინეგსი რომაულ ან ბერძნულ
ფუნქციას წარმოადგენდა.
ნახელავად მიიჩნევს და
ცენტრალურ ამიერკავკასიურ
კატეგორიულად გამორიცხავს მათ
მოვლენებში რომაელთა
ადგილობრივ ან სპარსულ
მონაწილეობის კვალი
არქეოლოგიურ მონაცემებშიც კუთვნილებას.176
გამოვლინდა. უკანასკნელ ხანებში,
134
135

მონაცემთა ერთობლიობა პირფერობისათვის, მათი სარდლის

შესაძლებლობას გვაძლევს სახელით მოიხსენიებოდნენ.177
ვივარაუდოთ, რომ ალექსანდრე შესაძლოა, რომ ეს ტერმინი -
დიდის მიერ იბერიაში მმართველად "ფროტათოსელნი" -
დადგენილი აზონის თანამებრძოლი თავდაპირველად აღნიშნავდა ჰირიუს
ფროტათოსელების შესახებ ფრონტოს ხელქვეით მყოფ
ქართლის ცხოვრებისეული ამბავი (I, სამხედრო ერთეულს და შემდგომში
18) რომაულ ხანას უნდა (ჯერ კიდევ ქართლის ცხოვრების
უკავშირდებოდეს. როგორც ზემოთ შედგენამდე) გაგებული იყო,
იყო ხაზგასმული, ქართლის როგორც ბერძნული სიტყვა,
ცხოვრების ტექსტში აზონის πρόταττω, მნიშვნელობით "ადგილი
მებრძოლნი მოიხსენიებიან არა ან პოსტი რაიმეს წინ" (იხ.
მაკედონელებად, არამედ რომაელ ზემოთ). 178
გარდა ამისა, ქართლის
ჯარისკაცებად. მხოლოდ ახ. წთ. I ცხოვრების ფროტათოსელთა
საუკუნის შუა ხანებში წარმოიქმნა წინამძღოლის აზონის წოდება -
ცენტრალურ ამიერკავკასიაში "პატრიკი" (I, 18), ჩვეულებრივ
რომაული სამხედრო ნაწილების თარგმნილი ხოლმე -
დგომის საჭიროება, რათა "პატრიციად"(patrician), 179
აღკვეთილი ყოფილიყო შესაძლოა ჰირიუს ფრონტოს
ჩრდილოეთიდან მოსალოდნელი ტიტულის - adlectio inter patricios -
შემოსევა, ისევე როგორც სამხრეთ გამოხატულებას წარმოადგენდეს,
და სამხრეთ-აღმოსავლეთის
რომელიც მან ახ. წთ. 73/74 წწ.
სახელმწიფოების რომაელთათვის
მიიღო,180 ანუ უშუალოდ
არასასურველი მისწრაფებები,
აღმოსავლური ექსპედიციის
გაეფართოვებინათ თავიანთი
კონტროლი აღნიშნულ რეგიონზე. დაწყებამდე.
ვინაიდან, ქართლის თუ მხედველობაში მივიღებთ
ცხოვრებაში გამოყენებული სიტყვა ალბანელთა ტრადიციულ
"ფროტათოსელნი" (I, 18) არ წინააღმდეგობას რომაელთა
შეიძლება ყოფილიყო ბერძნული მიმართ და ამავე დროს Legio XII
πρότακτος-იდან მომდინარე, ქართული Fulminata-ს სახელის
ფ გადმოსცემს ბერძნულ φ-ს, და არა დამაფიქსირებელი ბეიუქ დაშისა და
π-ს (იხ. ზემოთ), უფრო შესაძლებელი კარიაგინოს წარწერების აღმოჩენის
თითქოს უნდა ჩანდეს სიტყვა ფაქტს ყოფილი ალბანეთის
"ფროტათოსელნი", რაც ფროტათო-ს ტერიტორიაზე, ასეთ შემთხვევაში
ხალხს უნდა ნიშნავდეს, ჰირიუს ფრონტოს მიერ ექსპედიციის
დავუკავშიროთ ვესპასიანეს ხანის ჩატარება ალბანელთა წინააღმდეგ
აღმოსავლური ექსპედიციის მოსალოდნელად უნდა ჩაითვალოს
მთავარსარდლის, მ. ჰირიუს და ამისდა შესაბამისად
ფრონტოს სახელს (იხ. ზემოთ); ამავე შესაძლებელი გახდებოდა სეპინუმის
დროს, ეს გარემოება გამოდგებოდა (Saepinum) წარწერაში
ფრონტოს მიერ მსგავსი მნიშვნელოვანი ლაკუნის ახლებური
თანამდებობის მიღების დასტურად. შევსება,181 ნაცვლად ფართოდ
ცნობილია, რომ მაშინაც კი, როდესაც მიღებული რეკონსტრუქციისა,
სამხედრო ნაწილებს მუდმივი სახელი exercit]us qui in A[rmeniam
ჰქონდათ მინიჭებული, ისინი მაინც, maiorem, გვექნებოდა: exercit]us
სიმარტივისათვის თუ qui in A[lbanos.182

135
 136

რომაულ-ქართული როგორც: "...კაცი ერთი სპილენძისა,

ურთიერთობების თვალთახედვიდან და ტანსა მისსა ეცუა ჯაჭÕ ოქროსი,
გამომდინარე, მხედველობაშია და თავსა მისსა ჩაბალახი მყარი, და
მისაღები, რომ იბერიის უზენაესი თუალნი ესხნეს ზურმუხტი და
ღვთაება, არმაზი, რომელიც ბივრილი, და âელთა მისთა აქუნდა
თუმცაღა ანატოლიური âრმალი ბრწყინვალე, ვითარცა
წარმომავლობისა უნდა იყოს, ელვა, და იქცეოდა âელთა შინა... და
ავლენს ზოგიერთ ნიშან-თვისებას, კუალად იყო მარჯუენით მისსა კაცი
ტიპურს რომის იმპერიის ყველაზე ოქროსი და სახელი მისი გაცი; და
უფრო მნიშვნელოვანი მარცხენით მისსა უდგა კაცი
ღვთაებისათვის - Juppiter Optimus ვეცხლისა, და სახელი მისი გაიმ,
Maximus Dolichenus-ისათვის. ამავე რომელნი-იგი ღმერთად უჩნდეს ერსა
დროს მეფეთა ცხოვრება განიხილავს მას ქართლისასა (I, 89-90)''. იგივე
სახელწოდება "არმაზს" მეფე ტექსტი სომხურ თარგმანში
ფარნავაზის სახელწოდების სპარსულ შემდეგნაირად არის წარმოდგენილი:
სახესხვაობად: "და ამანვე ფარნავაზ "...კაცი შემოსილი ბრინჯაოს
შექმნა კერპი დიდი სახელსა ზედა გულსაფარით და ოქროს მუზარადით,
თÕისსა: ესე არს არმაზი, რამეთუ თვალები შემკული ჰქონდა
ფარნავაზს სპარსულად არმაზ ერქუა. ზურმუხტითა და ბივრილით, ხელში
ამართა კერპი იგი არმაზი თავსა ზედა ეკავა მახვილი, მსგავსი ელვათა
ქართლისასა, და მიერითგან ეწოდა კონისა. ამოძრავებდა მას და შიშში
არმაზი კერპისა მისთÕს. და ქმნა აგდებდა შეკრებილთ... მისგან
სატფურება დიდი კერპისა მისთÕს მარჯვნივ იდგა ოქროს გამოსახულება
აღმართებულისა (I, 25)''.183 კ. სახელად გაცი, და მის მარცხენა
თუმანოვის შეხედულებით, ეს ხელთან ვერცხლისა - სახელად
ინფორმაცია მოწმობს, რომ გაიმი" (47).
ფარნავაზის სახელი წარმოქმნილია "ელვათა კონა", "მახვილი",
ავესტ. xarenahvant, - "ჯავშანი" („ქერცლიანი-ჯავშანი“ ან
"ბრწყინვალე", "შესანიშნავი" 184
ანდა "გულსაფარი"), ფრიგიულ ჩაჩთან
იმ ეპითეტებიდან, რომელიც ერთად, რომაელ სამხედროთა (და
განეკუთვნება თეშუბის ხეთური არა მხოლოდ მათი) ღვთაების,
ვერსიის კულტს. მიუხედავად Iuppiter Optimus Maximus
არმაზის ლუნარული ხასიათისა და Dolichenus-ის დამახასიათებელი
მისი კავშირისა ხეთურ მთვარის ნიშნებია, რომელიც, არმაზის
ღვთაებასთან - არმასთან,185 არ უნდა მსგავსად, ხეთური რელიგიული
გამოირიცხოს მისი არსებითი პანთეონის ქარიშხლის ღვთაებიდან
იდენტურობა თეშუბთან, ვინაიდან, იღებდა სათავეს. ვინაიდან Iuppiter
ქარიშხალი, წვიმა და ნაყოფიერება - Dolichenus-ი, ანუ სირიული ღვთაება
თეშუბის საუფლო - იოლად Hadad-ი დოლიჩედან (თანამედროვე
ასოცირდება მთვარის კულტთან, დიულიუქი, გაზიანთეფეს
ხოლო ხარის რქები ასევე ჩრდილოეთით, სამხრეთ-
წარმოადგენენ მთვარის აღმოსავლეთ თურქეთში), გაბატონდა
სიმბოლოს.186 რომაელ დამპყრობლებზე, როდესაც
მეფეთა ცხოვრების დასკვნითი მათ, ძვ. წთ. 64 წ., დაიპყრეს და
ნაწილის, წმიდა ნინოს მიერ შეიერთეს სირია. მან მიიღო
ქართლის მოქცევის მიხედვით, რომაელთა უმაღლესი ღვთაების -
არმაზის კერპი აღწერილია, Iuppiter Optimus Maximus-ის -
სახელი და განასახიერებდა არა
136
137

მხოლოდ აღმოსავლურ, არამედ გამოსახულია ვარსკვლავებით

აგრეთვე ბერძნულ აზრობრივ გარემოცული Iuppiter Dolichenus-ის
წარმოდგენებს. Iuppiter Dolichenus- ფერხთ (შდრ. ქართლის ცხოვრება, I,
ი იყო „მთელი სამყაროს დამცველი“, 18). არა მხოლოდ Appolo-სი და
რომაელთა ხელისუფლებისა და მათი Diana-სი, არამედ აგრეთვე სხვა
იმპერატორის ძირითადი მხსნელი და ღვთაებების ხშირი გამოსახულება
ამავე დროს, რომაული Iuppiter Dolichenus-თან - Hercules-
ძალაუფლების ხელშემწყობი, ის და Minerva-სი, Isis-ს და Serapis-
აღმოსავლეთში მისი ის, ღვთაებრივი ტყუპების, dioscur-
გავრცელებით.187 ების, Castor-ის და Pollux-ის, Juno
განსაკუთრებით საინტერესოა Dolichena-სი და Asclepius-ის და ა.შ.
არმაზის თავსაბურავის აღწერა, - მისი კულტის ერთ-ერთი ყველაზე
როგორც მყარი ჩაბალახისა (I, 89). უფრო თავისებური გამოხატულებაა.189
ზედსართავი "მყარი" არმაზის მეცნიერთა შეხედულების
თავსაბურავთან მიმართებაში თანახმად, გაცი და გა (გაიმი)
მოსალოდნელი გახდებოდა თუ საქმე შეესაბამებოდნენ ანატოლიურ
გვექნებოდა "ფრიგიული ჩაჩის" ღვთაებებს, Attis-სა და Kibela-ს,
მსგავს საგანთან, ვინაიდან საკუთრივ მაშინ როდესაც იბერიული
ქართული ტიპის "ჩაბალახი" თეოლოგიური იერარქიის მეორე
(ყაბალახი) წარმოადგენს ღვთაება, ზადენი, იყო იგივე
სინამდვილეში მეტად "არამყარ" Šandaš/Šantaš-ი, ვეგეტაციისა და
ქსოვილის ნაჭერს სამკუთხად ნაყოფიერების ხეთური ღვთაება.190
გამოჭრილი ზედა ნაწილით, იბერიის რელიგიური პანთეონი
ფრიგიული ჩაჩის მსგავსად, და ეტყობა ძირითადად შედგებოდა
მკერდსა და ზურგზე შემოკრული სინკრეტული ხასიათის
გრძელი ტოტებით. ღვთაებებისაგან, რომელთა
არმაზის მარჯვენა და მარცხენა დამახასიათებელი თვისებები
მხარეს განლაგებულ ოქროსა და შემდგომში გამდიდრებული იყო
ვერცხლის კერპებს, გაცსა და გაიმს რომაული ცივილიზაციისათვის
(მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს - გაცი და გა), დამახასიათებელი
როგორც ჩანს, მზისა და მთვარის თავისებურებებით. ცენტრალური
გამოსახულებებს, პარალელი
ამიერკავკასიის მოვლენებში
ეძებნებათ დოლიქენური პანთეონის
რომაელთა მონაწილეობის
ღვთაებების Apollo Citharoedus-ის
ინტენსიურობას შეეძლო დაემჩნია
და Diana Lucifera-ს სახით.
ნავარაუდევი იყო, რომ Diana იყო თავისი კვალი ადგილობრივად
ლუნარული პარტნიორი სოლარული არსებულ რელიგიურ
Apollo-სი და რომ მათ ზუსტად წარმოდგენებზე.
განსაზღვრული მუდმივი ქართულ და სომხურ
დოქტრინალური პოზიცია ეკავათ მატიანეებში მოხსენიებული,
Iuppiter Dolichenus-ის პირველი ქართველი მეფის აზოს თუ
თეოლოგიაში.188 მზისა და მთვარის მითრიდატე/მიჰრდატის შესახებ
ღვთაებების მკაფიოდ გამოხატული არსებულ ინფორმაციებში
დაქვემდებარებული მდგომარეობა ნაგულისხმევი პრობლემის
Iuppiter Dolichenus-ისადმი გვხვდება მნიშვნელობასთან დაკავშირებით,
საკუთრივ დოლიჩეში ნაპოვნ ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ
ბრინჯაოს ფილაზე, რომელზედაც გვიან IV - ადრეულ III საუკუნეების
ორივე ეს ასტრალური ღვთაება
137
 138

ცენტრალურ ამიერკავკასიაში არმაზამდე - რეგიონში რომაელთა

მართლაც ჰქონდა ადგილი ყველაზე მნიშვნელოვან
გარკვეულ მოვლენებს, რომლებიც მოკავშირეები იყვნენ. რომაელებსა
დაკავშირებული იყო აღმოსავლეთ და იბერებს, ერთიდაიმავე orbis
საქართველოს (იბერიის) terarrum-ის შემადგენელ ნაწილებს
ისტორიული განვითარების ერთ- შორის არსებული მჭიდრო
ერთ უმნიშვნელოვანეს თანამშრომლობა, დაფუძნებული
ნიშანსვეტთან - საერთო სტრატეგიულ ინტერესებზე,
სახელმწიფოებრიობის მოითხოვდა იბერიულ
წარმოქმნასთან. მოქცევაÎ საზოგადოებაში რომაელთა
ქართლისაÎ-ს და სომეხთა სამხედრო კონტიგენტის
ისტორიის მონაცემები აღადგენენ იმ ინტეგრაციას - კაპადოკიასა და
მოვლენებს, რომელთაც საწყისი ამირკავკასიაში განთავსებული
სტიმული ალექსანდრე დიდის მიერ რომაელთა სამხედრო ძალები
აქემენიდთა იმპერიის დაპყრობით მათივე გეგმების განხორციელების
მიეცა და რომლებმაც გამოიწვია გარანტებს წარმოადგენდნენ.
პოსტ-ალექსანდრულ ხანაში სავარაუდოა, რომ სწორედ ამ
აღმოსავლეთქართული (იბერიული) გარემოებით უნდა ყოფილიყო
სახელმწიფოს წარმოქმნა- განპირობებული ქართულ
ჩამოყალიბება. საზოგადოებაში ფროტათოსელთა
მეორეს მხრივ, იბერიის გათქვების შესახებ ქართლის
პირველი მეფის, აზოს უკვე ცხოვრებისეული ცნობის
დამახინჯებული ამბავი, აღმოცენება.
სუბლიმირებული ქართლის ასეთი შესაძლებლობის
ცხოვრების სიუჟეტში იბერიის არსებობის არაპირდაპირ საბუთს
მაკედონელი დამპყრობელის, აზონის იქნებ წარმოადგენდეს მეფეთა
შესახებ, როგორც ჩანს, თავის ცხოვრებაში სავსებით ცხადად
მხრივ აღრეულია, რომელიღაც გამოხატული, ქართველების
ჯერჯერობით უცნობ წყაროსთან, სპარსელებთან აღრევის
მიძღვნილთან ცენტრალურ საწინააღდეგო ტენდენცია. მატიანემ
ამიერკავკასიაში რომაელთა მიერ შემოგვინახა ქართული
(სავარაუდოდ ფლავიუსთა ხანაში - არისტოკრატიის დამოკიდებულება
ახ. წთ. 69-96 წწ.) ჩატარებული სპარსეთის მეფის ძის (მომავალი
ღონისძიებებისადმი. მეფე მირიანი) ქართლის მეფედ
რომაელთა ერთ-ერთი მოვლენისა და ქართლის სამეფო
კარდინალური ამოცანის - ახლო ოჯახის ერთადერთი
აღმოსავლეთში Pax Romana-ს წარმომადგენლის, მეფის ასულის
შენარჩუნების - ყველაზე უფრო აბეშურას მეუღლედ გახდომის
ხელსაყრელ შესაძლებლობას მიმართ: "ვითხოვოთ მისგან
კავკასიის უღელტეხილებზე [სპარსეთის მეფისგან - გ.ქ.]
განხორციელებული კონტროლი დამჭირვა სჯულსა ზედა მამათა
იძლეოდა. იბერიელები, რომელთა ჩუენთასა, და ვითხოვოთ ჩუენ თანა
ძალაუფლება კავკასიის კარიბჭეზე არა აღრევა სპარსთა და
ვრცელდებოდა, ამ ცნების ყველაზე წარჩინეულად პყრობა ჩუენი. ნუ
ფართო გაგებით, დარიალის უკუე შეიწყნაროს ვედრება ესე
უღელტეხილიდან მცხეთა- ჩუენი... მაშინ სიკუდილი უმჯობეს
138
139

არს თავთა ჩუენთათÕს ვიდრე ჩასახულს ჯერ კიდევ წინა-

მონახვასა ესევითარისასა. კლასიკური ხანებიდან, და
დავსხნეთ თავნი ჩუენნი ციხეთა და შესაძლოა ეს იყო ერთ-ერთი
ქალაქთა შინა და მოვსწყდეთ უმთავრესი მიზეზი მეოთხე საუკუნის
ყოველნი (I, 63)''. პირველ ნახევარში იბერიის
მეფეთა ცხოვრების თითქმის გაქრისტიანებისა.
მთელი ტექსტის გაყოლებაზე
შეიმჩნევა მკვეთრად გამოხატული 5. კავკასია, როგორც
ნეგატიური დამოკიდებულება სასაზღვრო ზონა
სპარსეთის მონარქიისადმი. ასეთი
განწყობილების ჩამოყალიბება კომუნისტური სისტემის
ძნელად წარმოსადგენი იქნებოდა ანიჰილაციისა და აღმოსავლეთ
ახ. წთ. VII საუკუნის შუახანების ევროპასა და ცენტრალურ აზიაში
მომდევნო პერიოდში, მას მერე რაც მომხდარი ძირეული ცვლილებების
სპარსელებმა არაბებისაგან სრული შემდეგ, მოსალოდნელი ხდება იმ
მარცხი განიცადეს. თვით ქვეყნების მნიშვნელობის
პერმანენტულ არიულ-თურანულ გადაფასება, რომლებიც
დაპირისპირებისას ქართველი მდებარეობდნენ დასავლური და
მემატიანის სიმპატიები თურქების აღმოსავლური სამყაროების
მხარეზეა, რომლებიც ჯერ კიდევ სასაზღვრო ზონაში.
ალექსანდრეს გამოჩენამდე ჯერ კიდევ XX საუკუნის
მოსულან მცხეთაში და დასაწყისში ჰ. მაქქინდერის მიერ
სპარსელთაგან დამარცხებულები იქ შემუშავებული სქემის მიხედვით,
თავშესაფერს ეძებდნენ. მისი მსოფლიოში გამოიყოფა ღერძული
სიტყვებით: "და იყვნეს ესე თურქნი არეალი (Pivot Area, იგივე შუაგული
და ქართველნი ნებისმყოფელ ქვეყანა, დ. სინორის
ერთმანერთისა, მოელოდეს განსაზღვრებით - ცენტრალური
მოსლვასა სპარსთასა, ამაგრებდეს ევრაზია), რომელიც მოიცავდა
ციხეთა და ქალაქთა. მას ჟამსა შინა რუსეთის იმპერიისა და ჩრდილოეთ
სადათაც ვინ მივიდის ძÕრის- ირანის იმ ტერიტორიებს,
მოქმედთაგან საბერძნეთით, გინა რომელთა მდინარეთა სისტემა
ასურით ოტებული, გინა ხაზარეთით, ჩრდილოეთ-ყინულოვან ოკეანეს ან
ყოველივე დაიმეგობრიან კასპიის ზღვას განეკუთვნებოდა;
ქართველთა შემწეობისათÕს ხოლო რუსეთის იმპერიის
სპარსთა ზედა (I, 15)''. უკიდურესი დასავლეთი, სამხრეთ-
აღმოსავლურ პოლიტიკურ დასავლეთი რეგიონები და
ფორმაციებისადმი მკვეთრად დასავლეთ კავკასია, აგრეთვე
გამოვლენილი საწინააღმდეგო ირანის სამხრეთ სანაპირო
განწყობა და პროდასავლური ევროპასთან, ახლო
ორიენტაცია გამოვლენილი აღმოსავლეთთან, ინდოეთთან და
კლასიკური ხანის ჩინეთთან ერთად შეადგენდა შიდა
ზემომოხსენიებული წერილობითი ანუ განაპირა ნახევარმთვარეს (Inner
და ეპიგრაფიკული წყაროებისა და or Marginal Crescent, დ. სინორის
ქართული მატიანეების მიერ, ევრაზიის პერიფერია), განსხვავებით
წარმოადგენდა საქართველოს გარეთა ანუ კუნძულოვანი
მთელი ისტორიის ლაითმოტივს, ნახევარმთვარისაგან (Outer or

139
 140

Insular Crescent), რომელიც თავის შემოსევის თავიდან აცილება და ამას,

მხრივ შეიცავდა ამერიკას, აფრიკას, მართლაც, მრავალგზის ჰქონია
ინდონეზიას, ავსტრალიას, იაპონიას ადგილი ზემოაღნიშნულ ორ
და რუსეთის უკიდურეს შორეულ სამყაროს შორის არსებულ
აღმოსავლეთს.191 ურთიერთობებში. ეს დაპირისპირება
შუაგულ ქვეყანასა და განაპირა არა მარტო კავკასიის კარიბჭის
ნახევარმთვარის მხარეებს შორის ანალოგიური ფუნქციის მქონე
არსებულ მწვავე კონფლიქტში, დაცვითი კედლების არსებობას
პირველს ჩვეულებრივ აგრესორის მოითხოვდნენ, როგორიც,
ფუნქცია ეკისრებოდა. აღსანიშნავია, მაგალითად, იყო ჩინეთის დიდი
რომ თუ შუაგული ქვეყნის ეკონომიკა კედელი ან ადრიანეს კედელი
ძველთაგანვე ძირითადად (Roman Limes), არამედ საჭიროს
მესაქონლეობაზე იყო დაფუძნებული, ხდიდნენ ამ კედლებზე ბევრად უფრო
განაპირა ნახევარმთვარის მომცველ ძნელად დასანგრევი მორალური
რეგიონებში მიწათმოქმედება იყო ჯებირის აგებას ადამიანთა სულში,
წამყვანი, თუმცა ძირითადი მიზეზი ვინაიდან მუდმივი მტრობა უცხოთა
დაპირისპირებისა იყო ქონება- მიმართ ზრდიდა საზოგადოებრივი
უქონლობა, მომთაბარე უქონელები სოლიდარობის ერთიანობას და იგი
თავს ესხმოდნენ მქონებელ ბინადარ (საზოგადოება) უფრო იოლად
მოსახლეობას.192 დასაქვემდებარებელი ხდებოდა
გარკვეულწილად ანალოგიური მმართველი წრეებისათვის.
კონფლიქტია ასახული ქართულ მმართველის უპირვალეს
ხალხურ ლექსში "შემომეყარა მოვალეობად ბარბაროსებთან
ყივჩაღი", რომლის სიუჟეტიც ბრძოლა ხდებოდა. ბარბაროსების
მეთორმეტე-მეცამეტე საუკუნეებს განდევნა οίκουμένη-ს თუ orbis
უნდა განეკუთვნებოდეს, ანუ იმ ხანას, terarrum-ის საზღვრებს იქით და
როდესაც, დავით აღმაშენებლის მიერ მათი შემდგომი შემოსევების აღკვეთა
თურქ-სელჯუკებთან საბრძოლველად იყო ის სულისკვეთება, რომელმაც
გადმოყვანილი, ყივჩაღები უბიძგა ალექსანდრე დიდის
საქართველოში სახლობდნენ: ლეგენდარულ სახეს რკინის კარიბჭის
მიღმა, შეუღწევად მთებში ჩაეკეტა
"შემომეყარა ყივჩაღი გოგისა და მაგოგის უწმინდური
სამზღვარს მუხრანის გზისასა, ტომები, კვინტესენციური ბარბაროსის
პური მთხოვა და ვაჭმიე, მითიური განსახიერება.194
ვურჩევდი თათუხისასა. შუასაუკუნეების ამიერკავკასიის
ხორცი მთხოვა და ვაჭმიე, ისტორიაში შუაგული ქვეყნიდან ანუ
ვურჩევდი ხოხობისასა, ცენტრალურევრაზიული
ღვინო მთხოვა და ვასმიე, მოსახლეობის გარკვეული ნაწილის,
ვურჩევდი ბადაგისასა. თურქ-სელჯუკების, ხორეზმელების,
ცოლი მთხოვა და ვერ მივეც, მონღოლების, თემურ-ლენგის
მიმყვანდა სიდედრისასა. ურდოების, აკ-კოინლუსა და კარა-
... კოინლუს მესაქონლე ტომების
გავჭერი ცხენი და კაცი, შემოსევები, ერთი შეხედვით,
წვერიც მომიხვდა შესაძლებელი ჩანს ა. თოინბისეულ
ქვიშასა..."193 სტიმულთა პირველ მოდელს
მიეწეროს, რომელიც ადამიანური
საკვებით მომარაგებას შეეძლო გარემოს მიერ იყო ინსპირირებული
გაღატაკებული მოსახლეობის
140
141

და უეცარი გარეგანი დარტყმის განვითარების დაბალი ტემპის მქონე

ფორმით იყო გამოხატული, თუმცა შუაგული ქვეყნის (ცენტრალური
ცენტრალურაზიული მოსახლეობის ევრაზიის) წინააღმდეგ, ანუ, სხვა
თავდასხმების სისტემატური სიტყვებით, ყოფილიყო
ხასიათის გამო უფრო მეორე ცივილიზებული სამხრეთისა და
მოდელის - უწყვეტი გარეგანი დასავლეთის ბურჯი ბარბაროსული
დაწოლის სტიმულის - ფორმას ჩრდილოეთისა და აღმოსავლეთის
ღებულობდა.195 ასეთ შემთხვევაში, წინააღმდეგ.
ამ უკანასკნელი მოდელის ვფიქრობთ, სრულიად ნათელია
ძირითადი გადამწყვეტი ფაქტორი - იბერიაში სახელმწიფოებრიობის
სასაზღვრო ზონის (marches) წარმოქმნა-ჩამოყალიბებისა და მისი
ფუნქცია - არა მარტო შემდგომი განვითარების კავშირი
ჩრდილოეთის ნომადი ტომების
ჩრდილოეთსა და სამხრეთს შორის
შემოღწევისაგან კავკასიონის
იყო გაზიარებული, არამედ,
მთავარი ქედის უღელტეხილების
აგრეთვე, აღმოსავლეთსა და
დაცვის საჭიროებასთან.
დასავლეთს. სხვა სიტყვებით, საყურადღებოა, რომ დარიალის
ცენტრალურევრაზიული მახლობლად მცხოვრები მთის
მოსახლეობის შემოსევებს არა ქართული მოსახლეობა ჯერ კიდევ
მარტო ჩრდილოეთიდან ჰქონდა ერთი საუკუნის წინ საქართველოს
ადგილი, კიმერიელების, სკვითების, მეფეთა ძველ მეციხოვნეთა
სარმატების, ალანების, ჰუნების, შთამომავლებლად მიიჩნევდა
ბოლღარების, ხაზარების, ოსების თავს.196 ვახტანგ გორგასლის
სახით, არამედ სამხრეთიდან და ცხოვრების ერთ-ერთი
სამხრეთ-აღმოსავლეთიდანაც. ინტერპოლაცია, მათი ამ ფუნქციის
ახლოაღმოსავლურ- ჩამოყალიბებას ვახტანგ გორგასალს
ხმელთაშუაზღვისპირეთული მიაწერს: ''ხოლო დაიმორჩილა
საზოგადოებების დაინტერესება ოვსნი და ყივჩაყნი, და შექმნა კარნი
ამიერკავკასიით გარდუვალი იყო, ოვსეთისანი, რომელთა ჩუენ
ამ უკანასკნელის მდებარეობის გამო დარიანისად უწოდთ. და აღაშენა მას
ცივილიზებული და ბარბაროსული ზედა გოდოლნი მაღალნი, და
სამყაროების შეხების ზონაში, ან დაადგინა მცველად მახლობელნი იგი
უფრო ზუსტად, ამ ორი სამყაროს მთეულნი. არა âელეწიფების
გამყოფ რღვევის ხაზზე. მიუხედავად გამოსლვად დიდთა მათ ნათესავთა
იმ გარემოებისა, რომ ოვსთა და ყივჩაყთა თÕნიერ
ამიერკავკასიის ასეთი მდებარეობა ბრძანებისა ქართველთა მეფისა (I,
განაპირობებდა მის სივრცეში 156 ჩანართი თკ)''.
ისტორიული განვითარების ორი ქართული
დიამეტრალურად საწინააღმდეგო სახელმწიფოებრიობის ბედის კავშირი
მოდელის შეჯახებას, კავკასიონის კავკასიის კარიბჭის უშიშროების
მთავარი ქედის ფაქტორი, რომლის მოთხოვნასთან მკაფიოდ იკვეთება
სამხრეთითაც ეს რეგიონი მთელი მისი ისტორიის
მდებარეობდა, განსაზღვრავდა მის განმავლობაში. მეთვრამეტე საუკუნის
ბედს - ყოფილიყო დამლევისა თუ მეცხრამეტე საუკუნის
მაღალგანვითარებული განაპირა დასაწყისის, ანუ რუსეთის
ნახევარმთვარის (ევრაზიული იმპერიისმიერ
პერიფერიის) ფორპოსტი აღმოსავლურქართული

141
 142

სახელმწიფოებრიობის საკონტაქტო, თუ გამყოფ, ზონაში

გაუქმებისდროინდელ ხალხურ საქართველოს მდებარეობა
ლექსში "ერეკლეს დატირება" განაპირობებდა მის კუთვნილებას
ვკითხულობთ: იმპულსების ა. თოინბისეული მეორე
მოდელისადმი. გამუდმებულ
"ვერ გაიგეთა ქართველნო, გარეგან დაწოლასა თუ გამოწვევას
შაგეხსნათ რკინის კარიო, (Challenge) მოჰყვა პასუხი
მზე ჩაგვივიდა უკუღმა, (Response), რომელმაც გამოიწვია
ჩავარდა შუა ზღვაშიო... ცენტრალურ ამიერკავკასიაში
ვერ გაიგეთა ქართველნო, სახელმწიფოს - იბერიის სამეფოს
შაგეხსნათ რკინის კარია? წარმოქმნა. ამ სახელმწიფოს
იმისა სანეფოზედა არსებობის არსს (raison d'être-ს)
იცილებიან სხვანია..."197 წარმოადგენდა დანიშნულება,
ყოფილიყო ცივილიზებული
თუ გავიხსენებთ სამყაროს (οίκουμένη, orbis terarrum)
ზემომოყვანილ ცნობას, რომ ფორპოსტი, ამ უკანასკნელის
კავკასიონის გადამკვეთი დარიალის ბრძოლაში კავკასიის კარიბჭის
უღელტეხილი ძველ დროში გადაღმა მდებარე ბარბაროსული
ცნობილი იყო აგრეთვე რკინის სიბნელის საუფლოსთან.
კარის სახელით, აქ მოყვანილი ამასთანავე, იბერიის ხელისუფალნი
ხალხური ლექსი უნდა ჩავთვალოთ პერმანენტულად და დიდი
ქართული სახელმწიფოს ერთ-ერთი წარმატებითაც იყენებდნენ
უმნიშვნელოვანესი ფუნქციის თავიანთი ქვეყნის ხელსაყრელ
დაკარგვის კონკრეტული ფაქტის სტრატეგიულ მდებარეობას, რათა
ამსახველად, დაეცვა თავისი გაეწონასწორებინათ გარესამყაროს
მთავარი ჩრდილოეთის კარიბჭე. ყველა მხრიდან მომდინარე ძალთა
როგორც ჩანს, რკინის კარის დაწოლა. ამრიგად,
კონცეპცია წარმოადგენდა გეოპოლიტიკური ხასიათის
გამოხატულებას ქართული აღნიშნულმა ფაქტორებმა არა თუ
სახელმწიფოებრიობის გამოიწვიეს კლასიკური ხანის
კონკრეტული პოლიტიკური ცენტრალურ ამიერკავკასიაში
ფუნქციისა - ყოფილიყო დამცველი სახელმწიფოებრიობის წარმოქმნა,
მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე არამედ განაპირობეს კიდეც
უფრო მნიშვნელოვანი მომდევნო ხანებში მისი ისტორიული
სტრატეგიული პუნქტისა. განვითარება.
აღნიშნული მუდმივი დაპირისპირება
სახელმწიფოებრივი ფუნქცია იყო ბარბაროსსა და ცივილიზებულს,
ერთ-ერთი ძირითადი გადამწყვეტი მიმთვისებელსა და მეურნეს,
ფაქტორი, რომელმაც გამოიწვია ყაჩაღსა და შემოქმედს შორის იყო
ქართული სახელმწიფოს წარმოქმნა ის კვესი და აბედი, რომლის
ამიერკავკასიის ცენტრალურ საშუალებითაც დაინთო
ნაწილში ძვ. წთ. პირველი სახელმწიფოებრიობის ცეცხლი
ათასწლეულის დასკვნით კავკასიონის მთავარი ქედის
საუკუნეებში. როგორც ითქვა ცენტრალური ნაწილის გადმოღმა
შუაგულ ქვეყანასა და განაპირა მდებარე ქართლში.
ნახევარმთვარეს შორის არსებულ
142
143

20 ინგოროყვა 1941; Tarchnishvili 1957, 86-89;

Toumanoff 1969, 1შენ.3. ყოველ შემთხვევაში,
შენიშვნები კ. თუმანოვს ეჭვი არ ეპარება, რომ იგი წინ
უნდა უსწრებდეს 973 წელს (Toumanoff
1 Toumanoff 1943, 139. 1963, 24).
2 Allen & Muratoff 1953, 7. 21 აქაც და ქვევითაც ფრჩხილებში
3 შდრ. Sherwin-White 1984, 199შმდ. მოთავსებული ქართლის ცხოვრების
4 ქავთარაძე 1997. გვერდები მითითებული გვაქვს ს.
5 მეთერთმეტე საუკუნის დასაწყისში, ყაუხჩიშვილის გამოცემის მიხედვით, იხ.
საქართველოს დასავლეთ და ყაუხჩიშვილი 1955.
აღმოსავლეთ ნაწილების გაერთიანების 22Thomson 1996, v, xxxviii. სომხური
შემდეგ, ტერმინი ქართლი ანუ თარგმნის ტექსტი ფაქტიურად შედგება
საქართველო აღნიშნავს საქართველოს მხოლოდ ოთხი ავტორის ექვსი
მთელ ტერიტორიას (იხ. ჯავახიშვილი 1914, ნაწარმოებისაგან და მოიცავს პერიოდს
286). დავით აღმაშენებლის გარდაცვალებამდე,
6 მ. ბროსეს, ჟ. სენ-მარტენის, დ. ბაქრაძის, ანუ 1125 წლამდე. რ. ვ. თომსონის აზრით,
მ. ჯანაშვილის, პ. ინგოროყვას, გ. სომხური თარგმანის ახალი სათაური,
წერეთლის, გ. მელიქიშვილის აზრით, "ქართული მატიანეები", მცდარ
ქართლის ცხოვრების მონაცემები შთაბეჭდილებას სტოვებს, ვინაიდან
ძირითადად დამაჯერებელია, მაშინ ნაწილს მთელისაგან ვერ განასხვავებს -
როდესაც კ. პატკანოვი, ი. ჯავახიშვილი და იგი მოიცავს მხოლოდ მცირე ნაწილს
კ. კეკელიძე ბევრად უფრო სკეპტიკურად ქართულ ენაზე შექმნილ ანალოგიური
იყვნენ განწყობილნი. ნაწარმოებების მთელი წყებიდან (Thomson
7 Rapp 1998, 14. 1996, xxxviii).
8 ყაუხჩიშვილი 1955, 024ff. 23 კეკელიძე 1958, 208; Меликишвили
9 მაგ. Pჰtsch 1985, 14; Schyboll 1998, 946. კ. 1959, 30. აქ და ქვემოთ სომხური
თუმანოვის აზრით, მისი მოწმობები თარგმნის გამოყენებისას, მითითებულია
ჩინებულად უძლებენ მეცნიერთა ქართლის ცხოვრების სომხური ვერსიის
გამოწვლით შესწავლას და ამდენად მას 1884 წლის "ვენეციის გამოცემების"
ჩვენი ნდობა უნდა მიეცეს (Toumanoff 1963, გვერდები.
443). 24 Rapp 1998ა, 1.
10 ყაუხჩიშვილი 1955, 015; შდრ., 25 Allen 1932, 16; Toumanoff 1943, 166.
აგრეთვე, Toumanoff 1947, 340-344. 26 Rapp 1998, 25შმდ.
11 ს. რაპი შენიშნავს, რომ იგი არის 27 Rapp 1997, იხ. Rapp 1998, 22.
ერთიდაიმავე დროს ამჟამად დაკარგული 28 Rapp 1998, 18.
ქართული ეკზემპლიარის თარგმანი, 29 Rapp 1998, 23შმდ.
ადაპტაცია, შემოკლება და ამასთანავე 30 სომხურმა ეკლესიამ შეაჩვენა
არაზუსტი გადმოცემა (Rapp 1998, 31). ქართველები დვინის მესამე საეკლესიო
12 Thomson 1996, v.; Rapp 1998a, 3. კრებაზე 608/609 წწ., თუმცა,
13 Thomson 1996, xlii, xliv, l. კ. განხეთქილებამ ფორმალური ხასიათი 726
თუმანოვისა და რ. ბედროსიანის აზრით, მას წლის მანასკერტის სომხურ სასულიერო
გამოყენებული უნდა ჰქონოდა სომხური კრებაზე შეიძინა (იხ. Sarkissian 1965, 2,
ვერსია (Toumanoff 1943, 161; Bedrosian 206შენ.1, 215; Garsoian 1985, 236შმდ.; Rapp
1991). 1998, 17).
14 იხ. აბულაძე 1953, 020). 31 Меликишвили 1989, 24, 26.
15 შდრ. Меликишвили 1989, 22. მეთერთმეტე საუკუნის დასაწყისის ხანის
16 Rapp 1998a, 18. ქართულ საეკლესიო ლიტერატურაში არა
17 Rapp 1998, 18. მარტო წმიდა მამების ტექსტებში არსებული
18 Меликишвили 1959, 29-31; Rapp ხარვეზები იყო შევსებული, არამედ,
1998, 20. აგრეთვე, იმხანად კონსტანტინეპოლში
19 Rapp 1998, 20. გამოყენებული ბიბლიური, ლიტურგიული
და ჰაგიოგრაფიული ტექსტების ახალი

143
 144

ვარიანტები იყო შექმნილი (Thomson 1996, 45 Rapp 1998, 19.

xxxvii; შდრ. Tarchnishvili 1955). 46 Toumanoff 1943, 150შმდ.;
32 კეკელიძე1923, 53შმდ.; ინგოროყვა 1941; Меликишвили 1959, 47-62; Rapp 1998,
Меликишвили 1959, 31შმდ. 24.
33 Меликишвили 1989, 26. მოვსეს 47 Rapp 1998, 24.
ხორენაცის სომეხთა ისტორიის ნუსხები 48 Rapp 1998, 17.
მეთოთხმეტე საუკუნეზე ადრეული ხანით 49 Меликишвили 1989, 25;
არ თარიღდებიან, თუმცა კარგად არის Меликишвили 1989a, 255.
ცნობილი, რომ თვით ბევრი კლასიკური 50 ინგოროყვა 1941, 269შმდ.
(ბერძნულ-რომაული) ტექსტი შემოინახა 51 აქაც და ქვემოთაც ფრჩხილებში
მხოლოდ შუა საუკუნეების ხანის მოთავსებული მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს
რედაქციით (Rapp, 1998, 15). გვერდებისათვის იხ. გიგინეიშვილი,
34 Toumanoff 1943, 169; შდრ. გიუნაშვილი 1979.
Джанашвили 1905, 216-220. 52 ინგოროყვა 1941, 283.
35 Alexidze 1995. 53 ფართოდ გავრცელებული შეხედულების
36 მაგ. თაყაიშვილი 1909, 16; Thomson 1996, თანახმად, არიან-ქართლში იგულისხმება
xxxviii; Toumanoff 1943, 149. ქართლის სპარსული (ე.ი. არიული,
37 Tarchnishvili 1955, 87შმდ., 406. ძველსპარსული ariyana-დან) ანუ
38 მ.თარხნიშვილის ვარაუდით, მოქცევაჲ აქემენიდური ნაწილი, მდებარე მის
ქართლისაჲ 686 თუ 687 წწ. უნდა უკიდურეს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში
გამოეყენებინა სომეხ ავტორს, ფილონ (Меликишвили 1959, 278). არიან-
ტირაკაცის (Tarchnishvili 1947, 33შმდ.; ქართლი მიჩნეული იყო აგრეთვე
Tarchnishvili 1955, 87). პტოლემაიოსის ‘Αράνη-დ (V, 6, 18) და
39 Alexidze 1995. მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს ხეთების Harrana-დ, რომელიც მცირე
ცნობები წმ. ნინოს მიერ ქართლის სომხეთში მდებარეობდა,
მოქცევის შესახებ მნიშვნელოვანწილად თოგორმა/თეგარამა/თილ გარიმუს
წარმოადგენენ ვერსიას ამბისა, რომელიც მახლობლად (Tseretheli 1935, 50-54;
სათავეს იღებს რუფინუსის მეოთხე Toumanoff 1963, 90შენ.124).
საუკუნის დასასრული ხანის თხზულებაში, 54 "წარვიდა ფარნავაზ და მოტყუენა
De Conversione Gentis Iberorum per Captivam საზღვარი საბერძნეთისა ანძიანძორა, და
Facto (Такайшвили 1900, 80, 93, 104; Toumanoff ეკლეცით შემოიქცა, მივიდა კლარჯეთს და
1943, 151). დაიპყრა კლარჯეთი, და წარმოვიდა
40 იხ. Rayfield 1994, 49. მცხეთად სიხარულითა დიდითა".
41 თაყაიშვილი 1890, xviii-xx, xlv-lxxix. 55 ანალოგიური დასკვნა მიიღება
42 ინფორმაცია ასეთი თხზულების ჯუანშერის ცხოვრება და მოქალაქობა
არსებობის შესახებ მომდინარეობს ვახტანგ გორგასლისას არაპირდაპირი
ქართლის ცხოვრების უძველესი ინფორმაციის საფუძველზე (I,160)
შემორჩენილი ხელნაწერიდან, ანა- (ყაუხჩიშვილი 1955, 139-244). იხ., აგრეთვე,
დედოფლისეული მეთხუთმეტე საუკუნის Kavtaradze 1996, 205შმდ.
ნუსხიდან (ინგოროყვა 1939, 107შმდ., 56 Tseretheli 1935, 45-50;
137შმდ.; ინგოროყვა 1941a, 283შმდ.). ამავე Меликишвили 1959, 112, 229შმდ.;
დროს, მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს ტექსტში Toumanoff 1963, 100შმდ.,შენ.151.
გრეციზმების ადვილად თვალშისაცემი 57 Меликишвили 1959, 47-50, 276-283,
სიუხვე მიჩნეულია ამ მატიანის წარმოქმნის 291.
თარიღის მეხუთე საუკუნეზე უფრო 58 Toumanoff 1963, 81შენ.104.
ადრეული ხანით განმსაზღვრელად (ყოველ 59 Rapp 1998, 24.
შემთხვევაში მისი საწყისი ეტაპისა) ანუ 60 გ. ლორთქიფანიძე ტექსტის პატრიკს
რამდენადმე ჩამოყალიბებული ეროვნული მიიჩნევს "წინაპრის" მნიშვნელობის მქონე
ფეოდალურ-საეკლესიო ლიტერატურის ბერძნული სიტყვიდან, πατρικός-იდან,
არსებობამდელი პერიოდით (იხ. ნაწარმოებად, იხ., Лордкипанидзе 1998,
Toumanoff 1943, 15შმდ.). 160. რ. ვ. თომსონის ინგლისურ
43 მაგ. Toumanoff 1943, 148შმდ.; Fჰhnrich თარგმანებში, როგორც ქართული
1986, 12. ორიგინალის (I, 18), ისევე სომხური
44 Thomson 1996, xxxvii; Rapp 1998, 9. ადაპტაციისა (20), ეს სიტყვა ნათარგმნია,

144
145

როგორც პატრიცი (patrician) (იხ. Thomson 75 Tarn 1984, 113, 119;

1996, 25). Лордкипанидзе 1998, 159შმდ.
61 შდრ. Thomson 1996, 25შმდ. 76 Kavtaradze 1996, 209-213.
62 მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს მეორე ნაწილის 77 როგორც ჩანს, სომხური მიწების
- წმ. ნინოს ცხოვრების - მიხედვით, კერპები გაფართოება მდინარე მტკვრამდე მოხდა
გაცი და გა წარმოადგენდნენ ქართველთა იბერიული პროვინციის, ხორძენეს,
წინაპართა ღვთაებებს არიან-ქართლში მისაკუთრების შედეგად (შდრ., Strabo, 11,
(335).
14, 5; 1, 3, 21; Plut., Pomp., XXXIV).
63 აბდალაძე 1984, 106შმდ.
64 შდრ. Olshausen 1979, 292. ღირსშესანიშნავია, რომ მეფეთა
65 შენიშნული იყო, რომ მოვსეს ხორენაცი, ცხოვრების ცნობით, თუმცა კი უფრო
ევსების ზემომოყვანილი ცნობის გვიანდელი ხანების მოვლენების
ციტირებისას (Chronicle: Aucher, I: 58-9), აღწერასთან დაკავშირებით, სომხებმა
სომხურ თარგმანს იყენებდა; ეს ქართველებს მიწები წაართვეს არტაანის
დასტურდება მის მიერ მეგასთენეს სახელის (არდაჰანის) მხარეში მიმდინარე
ზედსართავად მცდარი გადათარგმნით მტკვრამდე (I, 44-50). ამავე დროს,
("მძლავრი"), რომელიც თითქოსდა მოიპოვება შესაძლებლობა ტერმინ
ნაბუქოდონოსორის შემამკობელ ეპითეტს ხორძენეს გავრცობისა უფრო ვრცელ
წარმოადგენდა (იხ., მაგ.,Thomson 1980, ტერიტორიაზე. არსიანის ქედი
141შენ.14). (თანამედროვე იაზლინჯამ დაღლარი)
66 აბდალაძე 1984, 111. მოხსენიებულია ხორესუნთა მთების
67 Меликишвили 1959, 39 და შენ.95. სახელწოდებით გიორგი მერჩულის
68 McGing 1986, 44. მეათე საუკუნის ჰაგიოგრაფიულ
69 რ. ვ. თომსონის მითითებით, მოვსეს ნაწარმოებში, ცხოვრება წმ. გრიგოლ
ხორენაცს აერია, იბერიელი მეფისწულების
ხანძთელისა (იხ. Kavtaradze 1996).
წარმომავლობა იბერიის მეფე
78 Toumanoff 1943, 142, 150შმდ.,
მიჰრდატისაგან, მრავალრიცხოვან
443; შდრ. Gugushvili 1936, 109შმდ.
პონტოელ მითრიდატებთან (Thomson
1980, 147შმდ.,შენ.7). 79 შდრ. Меликишвили 1959, 280შმდ.
70 Меликишвили 1959, 47-50, 233, 80 Меликишвили 1959, 39. თუ
283. ქართული ორიგინალის მიხედვით, მათ
71 იგი ცნობილია აგრეთვე, როგორც მაღალ მდგომარეობას ფარნავაზის
დარიალი, ოვსთა, სარმატიის, იბერთა და წყალობით მიაღწიეს (I, 25), სომხური
არაგვის კარიბჭე. თარგმანის ტექსტი, მათ დაწინაურებას,
72 შდრ. Anderson 1932, 15-19. უფრო ლოგიკურად აზოს პერიოდს
73 პლინიუსის სიტყვებით: "Haec est მიაწერს, ალბათ ქართლის
Macedonia terrarum imperio potita ცხოვრებისეული იმ განმარტების
quondam, haec Asiam, Armeniam, გაზიარებით, რომ ტერმინი "აზნაური",
Hiberiam, Albaniam, Cappadociam, აზოს მიმდევარს ნიშნავდა: აზონმა
Syriam, Aegyptum, Taurum, Caucasum
მათგან დანიშნა მეთაურები ქართველთა
transgressa..." (n.h. IV, 39), იხ. Mommsen
1958, 66. სოლინუსი ასევე იმეორებს, რომ
ქვეყნის მთელ გაყოლებაზე (20).
ალექსანდრემ დაიქვემდებარა: "Asiam, 81 Гагошидзе, 1979, 97; შდრ. Tiroyean
Armeniam, Hiberiam, Albaniam, 1884, 12, იხ. Bedrosian 1991.
Cappadociam Syrias Aegyptum Taurum 82 Лордкипанидзе 1998, 160.
Caucasumque transgressus est" (9, 83 Liddel & Scott 1950, 1534.
19), იხ. Winkler 1988, 140შმდ. 84 შდრ. Cary 1967.
74 კატაპულტის ბირთვებს, რომლებიც 85 "და უბრძანა ალექსანდრე აზონს, რათა
პატივსცემდნენ მზესა და მთოვარესა და
სამადლოს გვიან მეოთხე-ადრე მესამე
ვარსკულავთა ხუთთა, და ჰმსახურებდენ
საუკუნეების ფენებში აღმოჩნდა, აქვთ 21
ღმერთსა უხილავსა, დამბადებელსა
სმ დიამეტრი და იწონიან 9,5 კგ ყოვლისასა".
(Гагошидзе, 1979, 40, 48, 96; 86 "ხოლო სარკინელთა შესჭირდა,
Лордкипанидзе 1998, 159შმდ.). რამეთუ ჰრბძოდა თერთმეტ თუე. იწყეს
ფარულად კლდესა კაფა, და განâურიტეს
145
 146

კლდე იგი, რომელი ლბილ იყო და მდებარეობს პერსიდასა და არმენიას

ადვილად საâურეტელი. და განკრბეს შორის (Serv. in Verg.., IX, 579).
âურელსა მას სარკინელნი ღამე, და 108 იორდანე ბიზანტიის სამსახურში მყოფი
შეივლტოდეს კავკასიად, და დაუტევეს ალანი მხედართმთავრის, გუნტიგის ბაზას,
ცალიერად ქალაქი". მდივანი იყო და კარგად
87 მეფეთა ცხოვრების განსაზღვრებით, გათვითცნობიერებული ჩანს ჩრდილოეთ
ოვსთა ქვეყანა წარმოადგენდა მდ. შავიზღვისპირეთისა და იმიერკავკასიის
ლომეკის (თანამედროვე თერგი) საქმეებში.
დასავლეთით მდებარე კავკასიის ნაწილს 09 ზემომოყვანილი გარემოებანი
(I, 12). შესაძლოა შუქს უნდა ჰფენდეს წანართა
88 კავკასიონის სამხრეთით ხაზართა წარმომავლობის საკითხს, რომელთაც მდ.
თავდასხმებს ადგილი ჰქონდა გვიან თერგის ზემო წელზე, ხევის ტერიტორიაზე,
მეშვიდე - ადრე მერვე საუკუნეებში. უშუალოდ დარიალის მახლობლად უნდა
89 აბდალაძე 1984, 154. ეცხოვრათ. მათი სახელწოდება ჭანებისას
90 შდრ. Thomson 1976, 37. უნდა უკავშირდებოდეს. მეგრულ-ლაზურ ჭ-
91 აბდალაძე 1984, 170შმდ. ს, ქართულში წ თანხმოვანი შეესაბამება
92 Rapp 1998, 17. (შდრ. ჭყონი-წყანი), ხოლო -არ, მეგრულ-
93 აბდალაძე 1984, 188. ჭანურში ადამიანის სადაურობა-
94 აბდალაძე 1984, 110. წარმომავლობის გამომხატველი სუფიქსია,
95 აბდალაძე 1984, 104. ქართული -ელი-ს შესატყვისი. ყურადღებას
96 ხალიფა ვათიყმა, 842 წელს ცენტრალურ იპყრობს აგრეთვე XIII ს. სომეხი
აზიაში გაგზავნა თავისი დესპანი სალამი, ისტორიკოსის ვარდან დიდის "მსოფლიო
რათა მას რაიმე გაერკვია რკინისა და ისტორიის" ცნობა, რომ კავკასიის მთის
თითბერის კედლის თაობაზე, რომელიც ძირას დასახლებული წანარები
თითქოს ალექსანდრე დიდს უნდა წარმომავლობით ხალდები ყოფილან,
აღემართა გარეთა სტეპის ბარბაროსი ხოლო მოვსეს ხორენაცის ცნობით:
გოლიათების, გოგისა და მაგოგის ჭანივქი, იგივე ხალტიქია (II, 76).
საწინააღმდეგოდ, როგორც ამის შესახებ 10 ინაძე 1996, 49-68. აღსანიშნავია, რომ
ყურანშია (XVIII, 82-96) მოთხრობილი უახლესი მონაცემების მიხედვით, VI ს.
(Bosworth 1996, XIII, 22). შუახანებში, სწორედ სპარსელებს აუგიათ
97 შდრ. Cary 1967. კელასურის, ანუ აფხაზეთის დიდი კედელი,
98 იხ. Муравьев 1983. ბიზანტიელთა და მათ მოკავშირეთა
99 შდრ. Hewsen 1992, 122. საწინააღმდეგოდ (იხ. Alexidze 2002, 15).
100 Allen 1932, 61. 11 შდრ. Меликишвили 1989a, 256.
101 ი. რაინეგსს გრ. პოტიომკინისაგან, და რომელიც, აზონის რომაელ
ეკატერინე II-თან შეთანხმებით, თანამებრძოლებს ბერძნებად მიიჩნევს.
დავალებული ჰქონდა ერეკლე 12 Thomson 1996 25შენ.6.
დაეთანხმებინა რათა მას რუსეთის 13 აჭარიანი 1971; შდრ. აბულაძე 1953, 027
მფარველობა ეთხოვა (იხ. Бутков 1869, და Thomson 1996 25შენ.6.
120). 14 შდრ. Jones 1924.
102 Reineggs 1797, 86f. 15 იხ. Cary 1969, 99.
103 Reineggs 1797, 86. შდრ. ქავთარაძე 16 Меликишвили 1959, 325; Дреер
1985, 85. 1994, 31.
104 ქავთარაძე 1985, 85, 173შენ.361. 17 სანიკიძე 1956, 193შმდ.; Меликишвили
105 აფაქიძე 1959, 36შმდ. 1959, 324შმდ.
106 სომხური თარგმანის მიხედვით: "და 18 სტრაბონის ინფორმაციით, კანიდიუსმა
ჩვენთან ახლოს მდებარეობენ ოსები, და იბერიაში შესასვლელად იგივე გზა
ალანები, და ლეკები, და სონები, და გამოიყენა, რომელიც მანამდე გაიარა
ხაზარები, და ჩრდილოეთის ყველა სომხეთიდან იბერიაში გადასულმა
მხარენი", (40). იხ. Thomson 1996, 75. პომპეუსმა (XI, 3, 5).
07 Blockley 1985, 68შმდ. საყურადღებოა, 19 კასიუს დიოს (ახ. წთ. 155-235 წწ.)
რომ ახ. წთ. მეოთხე საუკუნის მიხედვით: „პუბლიუს კანიდიუს კრასუსმა
კომენტატორის სერვიუს ჰონორატუსის გაილაშქრა აზიაში იბერთა წინააღმდეგ,
განმარტებით, იბერია პონტოს ნაწილია და დაამარცხა ბრძოლაში მათი მეფე

146
147

ფარნაბაზუსი, აიძულა ისინი რომაელებთან იძლევა დამატებით მონაცემებს საქმის

კავშირი დაედო და მათ მეფესთან ერთად ვითარების შესახებ: "როდესაც, პართელმა
შეიჭრა მომიჯნავედ მდებარე ალბანეთში; მეფემ, ვოლოგესმა, ითხოვა რომაელთა
ამ უკანასკნელთა და მათი მეფის ზობერის დამხმარე ჯარების გაგზავნა ვესპასიანეს
ძლევის შემდეგ, შემოიერთა აგრეთვე ერთ-ერთი შვილის ხელმძღვანელობით
ისინიც“ (XLIV, 24, 1), იხ. Cary 1969a, 391. ალანთა წინააღმდეგ, დომიციანემ
20 Меликишвили 1959, 335შმდ. ყველაფერი გააკეთა, რათა იგი გაეგზავნათ
21 იხ. Isaac 1990, 43; ქანთარია 1996, 25-47. იქ და არა მისი ძმა ტიტუსი; ხოლო მაშინ
22 Isaac 1990, 43შმდ. როდესაც ეს საქმე ჩაიშალა, შეეცადა
23 დიოს მიხედვით, ნერონის საჩუქრებითა და შეპირებებით
მრავალრიცხოვან პატარ-პატარა დაერწმუნებინა სხვა აღმოსავლელი
ოხუნჯობების შორს იყო ერთი ხუმრობა, მეფეები, რათა მათაც მიემართათ
რომ, თითქოს "ალბანელთა მიწაზე ანალოგიური მოთხოვნით" (Suet. Dom., 2,
იმდენმა სისხლმა იწვიმა, რომ იქაურმა 1).
მდინარეებმა მიწა სისხლით დატბორა" 31 Suet. Vesp. 8, 4: propter adsiduos
(LXIII, 26, 5), იხ. Cary 1968, 185. ეს ცნობა barbarum incursus.
ეგებ მიგვანიშნებდეს აღმოსავლეთ 32 იხ. Halfmann, 1986, 40შმდ.
ამიერკავკასიაში მომხდარ რაღაც 33 სვეტონიუსის ცნობით, როდესაც
არეულობაზე და ამავე დროს მოწმობდეს ვოლოგესმა სენატს გაუგზავნა
ტაციტუსის ინფორმაციის სანდოობას, წარმომადგენლები პართულ-რომაული
ნერონის მიერ ალბანელთა წინააღმდეგ კავშირის განსაახლებლად, ამავე დროს
ექსპედიციის მომზადების შესახებ. მოითხოვა პატივი მიგებოდა ნერონის
24 ალბანელთა და რომაელთა მტრობა ხსოვნას. სვეტონიუსი ასევე გვამცნობს,
დაიწყო ამიერკავკასიაში პომპეუსის რომ ნერონის სიკვდილის შემდეგაც,
შეჭრით, როდესაც, ალბანელთა მეფემ, მრავალი წლის განმავლობაში მისი
ოროსესმა, გაილაშქრა მათ წინააღმდეგ სახელი პართელთა შორის ისევ დიდ
საგანგებოდ სატურნალიის დროს, რათა პატივში იყო (Suet. Nero, LVII).
დაესწრო ალბანეთში მათი შესვლისათვის 34 Sherk 1980, 995.
(Dio XXXVI, 54, 1).
35 Debevoise 1938, 201შენ.60.
25 Mommsen 1909, 62შენ.1. ამ
36 სატალის ადგილმდებარეობისათვის
შემთხვევისაგან განსხვავებით, ირანის
თანამედროვე სადაკთან (ყოფილი
სასანიანი შაჰის, შაპურ I-ის წარწერა ქააბა-
ი-ზარდოშტიდან, ზოგიერთი სპეციალისტის საზაკი), იხ. Olshausen & Biller 1984,
აზრით, ალბანელთა კარის ნაცვლად 163.
შეცდომით ალანთა კარს მოიხსენიებს (იხ. 37 იბერიის უძველესი დედაქალაქი -
Honigmann & Maricq 1953, 88; შდრ. ამავე დროს ქართული წარმართობის
ყაუხჩიშვილი 1976, 255-260). წმინდა ალაგი - მოხსენიებულია,
26 Syme 1995, 143. აღმოსავლეთიდან როგორც ‘Αρμοζική სტრაბონის მიერ (XI,
მომდინარე საფრთხის შიში დიდი ხნის 3, 5), როგორც ‘Αρμακτίκα
განმავლობაში წარმოადგენდა რომაული პტოლემაიოსის მიერ (V, 10, 2) და
პოლიტიკის დამახასიათებელ ნიშან- როგორც Harmastus-ი პლინიუსის მიერ
თვისებას (იხ. Sonnabend 1989, 319-345; (VI, 29). კასიუს დიო მხოლოდ მის
Sonnabend 1998 191-206). ფუნქციურ მნიშვნელობას იძლევა -
27 იხ. Ridley 1896. ‘Ακρόπολις (XXXVII, 1,4).
28 Sherk 1980, 992. 138 Halfmann 1986, 48; უფრო გვიან
29 იხ. Whinston, 1895. გამოქვეყნებულ წერილში, ჰ. ჰალფმანი
30 დიოს სიტყვებით: „როდესაც ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჰირიუს
პართელებმა, რომლებიც ჩაბმული იყვნენ
ფრონტოს მიერ აღმოსავლეთის
ომში თავის ზოგიერთ მეზობელთან,
მთავარსარდლობის მიღება,
თხოვეს მას [ვესპასიანეს - გ.ქ.] დახმარება,
იგი არ დაეხმარა მათ და განაცხადა, რომ უკავშირდებოდა ალანთა შემოსევას,
მის ჩვევაში არ არის სხვათა საქმეებში რომელიც კარგად არის დადასტურებული
ჩარევა (LXV, 15,3), იხ. Cary 1968, 291. თანადროული წყაროების მეშვეობით და
სვეტონიუსი (დაახლ. ახ. წთ. 69 - 140 წწ.)

147
 148

თარიღდება ახ. წთ. 75-76 წწ. (Halfmann ტექსტის - ბარტომი - გ.ქ.], ხოლო ქართამს
1991, 42). უბოძა ხუნანი კლარჯეთამდე. შემდეგ მან
139 Halfmann 1986, 48. სული განუტევა" (30). იხ. Thomson 1996, 52.
40 იხ. ყაუხჩიშვილი 1976, 241-244. 148 მეთორმეტე საუკუნის სომხური
41 Heil 1989, 174შმდ. თარგმანის ტექსტის მიხედვით:
42 Reineggs 1797, 86. "ქართველმა მეფეებმა აზუკმა და
43 Bosworth 1976, 75. აზმაიერმა [აზორკი და არმაზელი - გ.ქ.]
დახმარებისათვის მიმართეს მოქირავე
44 Torelli 1968, 172შმდ.
ძალებს, ლეკებისა და ოსების მეფეებს,
45 Меликишвили 1959, 56, 58.
ბაზუკსა და ანბაზუკს [აბაზუკი - გ.ქ.], მათ
46 Toumanoff 1969, 3. ქართული თან წამოიყვანეს პაჭანიკები და ჯიქები,
ტერმინის პიტიახშის ლათინური დურძუკები და დიდოელები. ქართული
შესატყვისია vitaxa (ბერძნული - ნაწილები ერთ ადგილას შეიკრიბნენ და
πιτι άξης), სომხური - bdešx-ი. ყველაზე მოულოდნელად შევიდნენ სომეხთა მიწაზე,
უფრო მისაღებ ეტიმოლოგიად ამ როდესაც ეს უკანასკნელნი ჯერაც
ტერმინისა, რომელიც კლასიკური ხანის მოუმზადებელნი იყვნენ, ააოხრეს შირაქი
ავტორთა მიერ ჩვეულებრივ და ვანანდი ბასენამდე [ბასიანი - გ.ქ.],
ითარგმნებოდა როგორც მეფე ან tetrarch- შემდეგ მობრუნდნენ ნახჭევანის ველზე.
ი, მიჩნეულია მისი წარმომავლობა მათ აიღეს დიდი ალაფი და წავიდნენ
ძველსპარსული *pa[i]ti-axši/a, რომლის ფარისოსის უღელტეხილით. მდინარე კური
პირველი ელემენტი აღნიშნავს "თავს", [მტკვარი - გ.ქ.] სიჩქარეში გადალახეს,
ხოლო მეორე დაკავშირებულია გადავიდნენ კამბეჩში [კამბეჩოვანი - გ.ქ.]
სიტყვასთან - xšayami ("ვმართავ") და დაბანაკდნენ მდინარე იორზე“ (შდრ.
(Toumanoff 1963, 155შმდ.); ქართველი Thomson 1996, 53შმდ.).
ისტორიკოსები ამ ტერმინს აიგივებენ 149 შდრ. ყაუხჩიშვილი 1965, 240შმდ.შენ.2.
ქართულ წოდებასთან ერისთავი ("ერის, იხ. იქვე, 239შმდ. კასპიის კარის შესახებ.
ჯარის ანუ ხალხის მეთაურის" 150 აბდალაძე 1984, 141.
მნიშვნელობით) (აფაქიძე 1959, 27შენ.1). 51 Еремян 1935, 3: Манандян 1948,
კ. თუმანოვის აზრით, თუ არა გვაქვს საქმე 69შმდ.; ინაძე 1955, 317; Меликишвили
არშაკიდების (პართელების) მიერ ამ 1959, 345; Тревер 1959, 126; Toumanoff,
ტერმინის გამოყენების დოკუმენტური 1969. იმ ვარაუდის დასაბუთებისათვის,
მონაცემების ნაკლებობასთან, ასეთ რომელიც ამ შემოსევას კასპიის ზღვის
შემთხვევაში ეს ტერმინი კავკასიაში ძველი სამხრეთითა და რაგის (Rhagae)
სპარსული ენის არსებობის ეპოქაში ჩანს აღმოსავლეთით მდებარე კასპიის კართან
შემოტანილი, თუმცა მეფის ნაცვალთა და აკავშირებდა, იხ. Täubler 1909, 17-22. ი.
მთავარმართებელთა აქემენიდური მარკვარტის აზრით, შუა სპარსული ენის
ინსტიტუტები (პიტიხშთა ფუნქცია), აგრეთვე მრავლობითის ფორმა - Vrkan, სომხური
წინარე-პართული ხანის სელევკიდურ მრავლობითის - Wir-k'-იდან მიღებული და
კარზე იჩენდა თავს (Toumanoff 1963, 156, თავის მხრივ Hyrkani-ების ბერძნულ-
158). ვინაიდან, ამ ტერმინის ქართული ლათინური დასახელებიდან ნაწარმოები,
ფორმა, patiaxši/pitiaxši, ძველ სპარსულ ზოგჯერ ქართველთა აღმნიშვნელადაც
პროტოტიპთან უფრო მიახლოებულად გამოიყენებოდა (იხ. Markwart 1930, 80;
არის მიჩნეული სომხურთან შედარებით და Chaumont 1976, 126შმდ.).
წინა-პართული ხანის კუთვნილება ჩანს 152 აბდალაძე 1984, 169შმდ.
(შდრ. Toumanoff 1963, 158), მისი 53 მაგ. Меликишвили 1959, 348.
წარმომავლობის საწყისი საძებარი ხდება 54 შდრ. Heil 1989, 174შმდ. მეფეთა
სელევკიდური ან თვით აქემენიდური ხანის ცხოვრების მიხედვით, დაახლოებით ამავე
მოვლენებთან დაკავშირებით. ადგილას უნდა მომხდარიყო
147 მეთორმეტე საუკუნის სომხური ალექსანდრემდელი ხანის ლეგენდარული
თარგმანის მიხედვით: "ადრიკმა [ქართული სპარსელი სარდლის არდამის მიერ
ტექსტის ადერკი - გ.ქ.] თავისი გვირგვინი გალავნის აგება: "მანვე მოზღუდა მცხეთა
თავის ორ ძეს უბოძა, გაყო რა ქვეყანა მათ ქალაქი ქჳთკირითა. და აქამომდე არა იყო
შორის. ქართლი თავისი ვრცელი ქართლსა შინა საქმე ქჳთკირისა. და ამის
საზღვრებით დაუტოვა ბარტოსს [ქართული გამო დაისწავლეს ქჳთკირი. ამანვე არდამ

148
149

მოჰკიდა კირი-ზღუდე ციხესა არმაზისასა გარემოება: თავკიდურა ქ და ხ

და აქათ მტკურამდის, და წარმოზღუდა თანხმოვნების მონაცვლეობა, მაგ.,
ცხჳრი არმაზისი ვიდრე მტკურამდე (I, 13)". ქაღზევანი > აღზევანი, ხარიმატი >
155 აფაქიძე 1959, 72შმდ., ტაბ. LXI. არიმატი, ხაბარენი > ობარენი და ა.შ.
156 Toumanoff 1963, 102შენ.154; შდრ. მსგავსი მოვლენა ჯერ კიდევ სტრაბონს
აფაქიძე 1959, 73. ჰქონდა შემჩნეული, როდესაც "ილიადაში"
157 Debevoise 1938, 201შმდ. შემონახული ქვეყნის სახელწოდება
158 Bosworth 1977, 227. "ალიბე" (Il. II, 857) მელითონეობით
159 Алиев 1992, 76; Mitford 1980, ცნობილ სამხრეთშავიზღვისპირეთში
1194შენ.57. მცხოვრებ ხალიბების ტომს დაუკავშირა
60 Ельницкий 1950, 194. (Strabo 12, 3, 19f.). თუ ჩვენი ეს მსჯელობა
61 იხ. აფაქიძე 1959, 72შმდ., ტაბ. LXI. ოდნავ მაინც საფუძველს მოკლებული არ
62 Mitford 1980, 1194. არის, მაშინ იქნებ გვევარაუდა ქართაანი
63 Алиев 1992, 76. (შდრ. ანალოგიური შინაარსის მქონე
64 შდრ. Меликишвили 1959, 351შმდ. ტოპონიმი გურჯაანი) და ქართვანი
65 წერეთელი 1942, 16. (?"ქართველთა სადგომი") ფორმების
66 ყაუხჩიშვილი 1976, 246. შესაძლო არსებობაც უხსოვარ ხანებში
67 Bosworth 1977, 231. არტაანისა და ართვინის ნაცვლად. თუმცა
68 ყაუხჩიშვილი 1976, 252. უფრო მოსალოდნელი ჩანს, ორივე ამ
69 იხ. Braund 1993, 48შმდ. ტოპონიმში, ისევე როგორც ქ. არტანუჯის
70 ყაუხჩიშვილი 1976, 245. სახელწოდებაში, ქალაქის აღმნიშვნელი
71 Debevoise 1938, 222. ხურიტული არდ-ძირის გამოყოფა (შდრ.
72 იხ. Cary 1968, 471. ურარტული საკულტო ცენტრის, მუსასირის
73 ყაუხჩიშვილი 1943, 577-583. სახელწოდება "არდინი" ანუ ქალაქი). მაშინ
74 Toumanoff 1963, 101შმდ. იქნებ თვით მთა ქართლის
75 ნონეშვილი 1999, 176. სახელწოდებაშიც ხურიტული არდ-ძირის
76 Reineggs 1797, 86-88. ი. რაინეგსი გამოიყოს (ურარტული ლი-სუფიქსი
აშკარა უკიდურესობაში ვარდება და თვით ადგილის აღმნიშვნელი ტერმინების
ქართველთა თვითდასახელებას მაწარმოებელია).
"ქართველი" ლათინური 177 Speidel 1982, 165-172.
ქართულარიორუმიდან (Cartulariorum) 178 ნ-თანხმოვნის უქონლობა მასში
წარმოქნილად მიიჩნევს (Reineggs 1797, შეიძლება აიხსნას ტექსტის
70n). თუმცა თანამედროვე ქართულ რედაქტირებისას მისი ამოღებით.
ისტორიოგრაფიაში ეს ტერმინი არმაზციხის, აღსანიშნავია, რომ დამატებითი ნ-ბგერის
იგივე "დედა ციხე - აკროპოლისის", ანუ გაჩენა ზოგიერთი თანხმოვნის წინ ტიპური
მთა ქართლის სახელწოდებიდან მოვლენაა ზოგიერთი ქართული
მომდინარედ არის მიჩნეული დიალექტისათვის, მაგ. კიტრი > კინტრი,
(მელიქიშვილი 1965, 238შმდ.). საკითხის (შდრ. ჟღენტი 1953, 99შმდ.). ასეთ
ისტორიის თვალთახედვით, საინტერესოა, შემთხვევაში "სუფიქსი" -ადო-სელნი უნდა
რომ ე. თაყაიშვილი, ერთ-ერთი ბეჭდის შედგებოდეს წარმომავლობისა და
თვალზე (გემაზე) ამოკვეთილ ბერძნულ სადაურობის ბერძნული სუფიქსისაგან -
წარწერას: Οΰσας πιτιάξης Ιβήρων ates/atis და წარმომავლობის
καρχηδων - "უშა პიტიახში კარქედთა მრავლობითი რიცხვის ქართული
იბერთა", კითხულობს როგორც: "უჩა, სუფიქსისაგან - სელნი.
პიტიახში იბერთა-ქართლელთა" 179 Thomson 1996, 25.
(თაყაიშვილი 1948, 99შმდ. შდრ.: 180 შდრ. Halfmann 1991, 41; Eck 2000, 844.
ყაუხჩიშვილი 1976, 253შმდ.). თუმცა, იქნებ, 181 M. Hirri[s ---f.. ---n. F]ron[to
სამხრეთქართულ ტოპონიმებში: არტაანი Neratius Pansa, cos.,] | curotor a[edium
და ართვინი (ძვ. ფორმა - ართვანი) sacraru]m et oper[um locorumq.
მართლაც შემონახული იყოს ქართველთა Publicorum, adlectus ab] | imp. Caesare
უძველესი სახელწოდებები. მხედველობაში Ves[pasiano Aug. inter pa]tricios, ab
გვაქვს სამხრეთკავკასიურ- [eodem donatus hastis puris IIII, vexillis
აღმოსავლეთანატოლიურ IIII, coronis IIII,] murali, vallari, [classica,
ტოპონიმებისათვის დამახასიათებელი aurea (?) -----] im [---- | c]ensendo

149

reg(ionis) (decimae), leg. pr. pr[aet. imp.
Caes. Vespasiani Aug. exerci]tus qui in
A[rmeniam maiorem (?) missus est
------,] | XV vir s. f., leg. pr. pr. imp.
[Caes. Vespasiani Aug. pro]vinciae
Ca[ppadociae Galatiae Armeniae
minoris------------]“. შდრ. Torelli 1968,
173, ტაბ. XI.
182 მ. ჰაილის წინადადების შესახებ,
განეხილათ აფრიკა ფრონტოს ექსპედიციის
მიზნად და შესაბამისად შეევსოთ
ზემომოცემული ლაკუნა, როგორც: Africae
(exercit]us qui in A[fricae) (Heil 1989,
165-184), იხ. Halfmann 1991, 41-43), შდრ.,
აგრეთვე, Eck 2000, 844.
183 სომხური თარგმანით: "მან დაამზადა
თავისი დიდი გამოსახულება, ეს არის
არმაზი; ვინაიდან ფარნავაზს არმაზი ერქვა
სპარსულად. მან აღმართა ეს
გამოსახულება ქართლის შესასვლელთან,
რომელსაც დღევანდლამდე ჰქვია არმაზის
მთა" (24). შდრ. Thomson 1996, 36.
184 ფარნავაზის სახელი დაფუძნებულია
farnah, ანუ სამეფო დიდების ცნებაზე (იხ.
Rapp 1998, 25).
185 Tarchnishvili 1961, 36-40. ქართულ-
მცირეაზიულ ღვთაებათა მსგავსების
შესახებ, იხ. გიორგაძე 1985, 147-157.
186 Toumanoff 1963, 100შენ.151. ხარის
კულტი, ადგილობრივი პაგანიზმის
გადმონაშთი, მკაფიოდ არის აღბეჭდილი
ქართული ქრისტიანობის ადრეული
სტადიის რელიგიურ მონუმენტებზე.
187 Speidel 1978, 1; Speidel 1980, 7-13,
17-18, figs. 7, 9, 11, 21, 38, 41;
Schwertheim 1991, 40.
188 Speidel 1978, 21-24. აღსანიშნავია,
რომ ოქროსა და ვერცხლის ჭურჭლეული
გამოყენებული იყო Iupiter Dolichenus-ის
კულტში (Speidel 1980, 17).
189 Speidel 1980, 12, 16, 18, fig. 31.
190 Tseretheli 1935, 45-50.
91 Mackinder 1904.
92 იხ. Sinor 1987, 2, 4შმდ.
93 ხარანაული 1985, 205შმდ.
94 Sinor 1987, 17შმდ.
95 Toynbee 1956, 31, 101, 208ff.; იხ.
ქავთარაძე 1997.
96 Allen 1932, 31.
97 იხ. ხარანაული 1985, 81, 83.
150
ბიბლიოგრაფია
აბდალაძე, ა. 1984. მოვსეს ხორენაცი.
სომხეთის ისტორია. ძველი
სომხურიდან თარგმნა, შესავალი და
შენიშვნები დაურთო ალექსანდრე
აბდალაძემ. თბილისი.
აბულაძე, ი. 1953. ქართლის
ცხოვრების ძველი სომხური თარგმანი.
ქართული ტექსტი და ძველი სომხური
თარგმანი გამოკვლევითა და
ლექსიკონით. თბილისი: თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტის
გამომცემლობა.
აფაქიძე, ა. 1959. მცხეთა - ქართლის
სამეფოს ძველი დედაქალაქი.
თბილისი.
აჭარიანი, ჰ. 1971. ჰაიერენ არმატაკან
ბარარან. ერევანი (სომხურ ენაზე).
გიგინეიშვილი, ბ., გიუნაშვილი, ვ.
1979. შატბერდის კრებული X
საუკუნისა. თბილისი: მეცნიერება.
გიორგაძე, გ. 1985. ხეთურ-არმაზული
“ტრიადები”. - მნათობი, 7.
თაყაიშვილი, ე. 1890. სამი
ისტორიული ხრონიკა. ტფილისი.
თაყაიშვილი, ე. 1909. მოქცევაÎ
ქართლისაÎს ჭელიშური ვარიანტი. -
ძველი საქართველო, I, 5. ტფილისი.
თაყაიშვილი, ე. 1948. როდის
შეიცვალა იბერთა სახელმწიფო
ქართველთა სახელმწიფოდ. -
მნათობი, 8.
ინაძე, მ. 1955. იბერიისა და რომის
ურთიერთობა მეორე საუკუნის პირველ
ნახევარში. - ისტორიის ინსტიტუტის
შრომები, I.
ინაძე, მ. 1996. კასპიის კარი
(დარიალი, დარუბანდი) ახ. წ-ის I~VI
150
151
საუკუნეთა საერთაშორისო
დიპლომატიურ ურთიერთობებში. -
ქართული დიპლომატია. წელიწდეული
3. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის
გამომცემლობა.
ინგოროყვა, პ. 1939. ქართული
მწერლობის ისტორიის მოკლე
მიმოხილვა. - მნათობი, 4.
ინგოროყვა, პ. 1941. ლეონტი
მროველი, ქართველი ისტორიკოსი.
"ჰამბავთა მწერალი" მე-8 საუკუნისა. -
ენიმკის მოამბე, X.
ინგოროყვა, პ. 1941a. ძველ-ქართული
მატიანე "მოქცევაÎ ქართლისაÎ" და
ანტიკური ხანის მეფეთა სია. -
საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის
მოამბე, XI-B.
კეკელიძე, კ. 1923. ლეონტი
მროველის ლიტერატურული წყაროები.
- თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტის მოამბე, III.
კეკელიძე, კ. 1958. ქართული
ლიტერატურის ისტორია, I. თბილისი:
სახელგამი.
მელიქიშვილი, გ. 1965.
საქართველოს, კავკასიისა და
მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი
მოსახლეობის საკითხისათვის.
თბილისი: მეცნიერება.
ნონეშვილი, ა. 1999. რომის იმპერიისა
და იბერიის სამეფოს ურთიერთობა ახ.
წთ. I საუკუნის მეორე ნახევარში. -
კულტურის ისტორიის საკითხები, VI.
თბილისი: თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტის გამომცემლობა.
ჟღენტი, ს. 1953. ჭანურ-მეგრულის
ფონეტიკა. თბილისი.
სანიკიძე. ლ. 1956. პონტოს სამეფო.
თბილისი.
ქავთარაძე, გ. 1985. ანატოლიაში
ქართველურ ტომთა განსახლების
საკითხისათვის. თბილისი: მეცნიერება.
ქავთარაძე, გ. 1997. საქართველო და
კავკასია (საქართველოს
სახელმწიფოებრივი კონცეპციისათვის). -
მნათობი, 3-5.
ქანთარია, გ. 1996. რომის იმპერია და
ქართლის სამეფოს საგარეო პოლიტიკა
(ახ. წ-ის I საუკუნის 40-50-იანი წლები). -
ქართული დიპლომატია. წელიწდეული
3. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის
გამომცემლობა.
ყაუხჩიშვილი, თ. 1976. საქართველოს
ისტორიის ძველი ბერძნული წყაროები.
თბილისი: თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტის გამომცემლობა.
ყაუხჩიშვილი, ს. 1943. მცხეთა-
სამთავროს ახლად აღმოჩენილი
ბერძნული წარწერა. - საქართველოს
მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. IV,
N 6.
ყაუხჩიშვილი, ს. 1955. ქართლის
ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა
ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით, I.
თბილისი: სახელგამი.
ყაუხჩიშვილი, ს. 1965. გეორგიკა,
ბიზანტიელი მწერლების ცნობები
საქართველოს შესახებ, ტ. 2. თბილისი.
წერეთელი, გ. 1942. არმაზის ბილინგვა.
- ენიმკის მოამბე, XIII.
ხარანაული, ბ. 1985. ხალხური პოეზია.
ტომი შეადგინა ბ. ხარანაულმა. წგნ.:
ქართული პოეზია, ტ. 17. თბილისი.
ჯავახიშვილი, ი. 1914. ქართველი ერის
ისტორია, II. ტფილისი.
Алиев, К.Г. 1992. Античная Кавказская
Албания. Баку: Азернешр.
Бутков, П. Г. 1869. Материалы для
новой истории Кавказа с 1722 по 1803
год. С.-Пб.
151

Дреер, М. 1994. Помпей на Кавказе:
Koлхида, Иберия, Албания. - Вестник
древней истории, 1.
Ельницкий, Л. A. 1950.
Северочерноморские заметки. -
Вестник древней истории, 1.
Eремян, С. T. 1935. Феодальные
образования Kартли в период
марзабанства (532-627 гг.). Teзисы
диссертации. Ленинград.
Гагошидзе, Ю. M. 1979. Самадло
(археологические раскопки). Тбилиси:
Meцниeрeбa.
Джанашвили, M. 1905. Kартлис
Цховреба - Житие Грузии. - Сбoрник
мaтeриалов для oписания местностей
и племен Kaвказa, XXXV.
Лордкипанидзе, Г. 1998. Проблемы
войны и мира в античной Грузии (VI-IV
вв. дo н.э.). - Caucasica, The Journal of
Caucasian Studies, vol. 2.
Манандян, Я. А. 1948. О
местонахождении Caspia via и Caspia
portae. - Исторические записки, 25.
Meликишвили, Г. A. 1959. K истории
древней Грузии. Тбилиси: Издательство
Академии наук Грузии.
Meликишвили, Г. A. 1989. Источники. В
кн.: Oчeрки Истории Грузии, I: Грузия с
древнейших врeмeн дo IV в. н.э. Тбилиси:
Meцниeрeбa.
Meликишвили, Г. A. 1989a. Oбразование
Kaртлийского (Иберийского)
гoсударства. В кн.: Oчeрки Истории
Грузии, I: Грузия с древнейших врeмeн
дo IV в. н.э. Тбилиси: Meцниeрeбa.
152
Mуравьев, С. Н. 1983. Птoлeмeeвa карта
кaвкaзскoй Aлбaнии и уровень Kaспия. -
Вестник древней истории,1.
Taкaйшвили, E. 1900. Источники
грузинских рукописей - Tри xрoники. -
Сбoрник мaтeриалов для oписания
местностей и племен Kaвказa, XXVIII.
Tифлис.
Tрeвeр, K. В. 1959. Oчeрки пo истории и
культуре кавказской Aлбaнии. Mocква-
Лeнинград.
Alexidze, Z. 1995. The New Recensions of
the "Conversion of Georgia" and the "Lives
of thirteen Syrian Fathers" Recently
Discovered on Mount Sinai. Settimane di
Studio del centro Italiano di stum sull'alto
ibedioevo XIII Il Caucaso: Cerniesa fra
Culture dal Medditeraneo all Persia (Seccoli
4-11) 20-26 aprile 1995.
Alexidze, Z. 2002. Four Recensions of the
"Conversion of Georgia" (Comparative
Study), in: Die Christianisierung des
Kaukasus. W. Seibt (Hrsg.). Wien: Verlag
der Osterreichischen Akademie der
Wissenschaften.
Allen, W. E. D. 1932. A History of the
Georgian People from the Beginning down
to the Russian Conquest in the
Nineteenth Century. London.
Allen, W. E. D. & Muratoff, P. 1953.
Caucasian Battlefields. A History of Wars on
the Turco-Caucasian Border 1828 - 1921.
Cambridge: University Press.
Anderson, A. R. 1932. Alexander's Gate,
Gog and Magog, and the Inclosed Nations.
The Medieval Academy of America.
Cambridge, Massachusetts.
Bedrosian. R. 1991. The Georgian Chronicle
(Juansher's Concise History of the
Georgians). Translated from the At'.
T'iroyan's edition (Venice 1884). Sources of
the Armenian Tradition (Series). Long
Branch, New Jersey.
152
153
Blockley, R. C. 1985. The History of
Menander the Guardsman. Introductory
Essay, Text, Translation, and
Historiographical notes. ARCA, Classical
and Medieval Texts, Papers and
Monographs, 17. Ottawa: Francis Cairns.
Bosworth A. B. 1976. Vespasian's
Reorganization of the North-East Frontier. -
Antichthon, Journal of the Australian
Society for Classical Studies, vol. 10.
Bosworth, A. B. 1977. Arrian and the Alani.
- Harvard Studies in Classical Philology,
vol.81.
Bosworth, C. E. 1996. The Arabs, Byzantium
and Iran. Studies in Early Islamic History
and Culture. Collected
Studies Series c529. Norfolk.
Braund, D. 1993. King Flavius Dades. -
Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphie,
Band 96.
Braund, D. 1994. Georgia in Antiquity. A
History of Colchis and Transcaucasian
Iberia 550 BC - AD 562. Oxford: Clarendon
Press.
Cary, E. 1968. Dio’s Roman History. With
an English translation by E. Cary on the
basis of the version of H. B. Foster, vol.
VIII. The Loeb Classical Library. London:
William Heinemann & Cambridge,
Massachusetts: Harvard University Press.
Cary, E. 1969. Dio’s Roman History. With
an English translation by E. Cary on the
basis of the version of H. B. Foster, vol. III.
The Loeb Classical Library. London:
William Heinemann & Cambridge,
Massachusetts: Harvard University Press.
Cary, E. 1969a. Dio’s Roman History. With
an English translation by E. Cary on the
basis of the version of H. B. Foster, vol. V.
The Loeb Classical Library. London:
William Heinemann & Cambridge,
Massachusetts: Harvard University Press.
Cary, G. 1967. The Medieval Alexander.
Cambridge: University Press.
Chaumont, M. - L. 1976. L'Armenie entre
Rome et Iran, in: Aufstieg und Niedergang
der Römischen Welt, II Principat, 9.1
(Neunter Band, 1. Halbband). H. Temporini
(Hrsg.). Berlin, New York: Walter de
Gruyter.
Debevoise, N. C. 1938. A Political History
of Parthia. Chicago: The University of
Chicago Press.
Eck, W. 2000. Neratius, in: Der neue Pauly.
Enzyklopädie der Antike. H. Cancik & H.
Schneider (Hrsg.), B. 8. Stuttgart, Weimar:
Verlag J. B. Metzler.
Fähnrich, H. 1986. Kurze Grammatik der
Georgischen Sprache. Leipzig: VEB Verlag
Enzyklopädie.
Garsoian, N. 1985. Armenia between
Byzantium and the Sasanians. London:
Variorum Reprints.
Golden, P. B. 1983. The Turkic Peoples and
Caucasia, in: Transcaucasia, Nationalism
and Social Change. Essays in
the History of Armenia, Azerbaijan and
Georgia. R. S. Suny (ed.). East European
Studies, no.2. Ann Arbor.
Gugushvili, A. 1936. The Chronological-
Genealogical Table of the Kings of Georgia.
- Georgica, 1-3.
Halfmann, H. 1986. Die Alanen und die
römische Ostpolitik unter Vespasian. -
Epigraphica Anatolica, Zeitschrift für
Epigraphik und historische Geographie
Anatoliens, Heft 8.
Halfmann H. 1991. ‘Nachbehandlung’: M.
Hirrius Fronto Neratius Pansa, in: Studien
153

zum antiken Kleinasiens. Friedrich Karl
Dörner zum 80. Geburtstag gewidmet (Asia
Minor Studien, Bd. 3: Studien zum antiken
Kleinasien). Forschungsstelle Asia Minor im
Seminar für Alte Geschichte der
Westfälischen-Wilhelms- Universität
Münster. Für die Red. des vorliegenden Bd.
Sind verantwortl.: Antke Schütte, Daniela
Pohl und Jutta Teichmann. Bonn: Habelt.
Heil, M. 1989. M. Hirrius Fronto Neratius
Pansa, legatus exercitus Africae. - Chiron,
Mitteilungen der Kommission für Alte
Geschichte und Epigraphik des Deutsches
Archäologischen Instituts, Bd. 19.
Hewsen, R. H. 1992. The Geography of
Ananias of Širak (Ašxarhac'oyc'), the Long
and Short Recensions. Introduction,
Translation and Commentary by R. H.
Hewsen.Wiesbaden. Beihefte zum Tübinger
Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Nr. 77.
Honigmann, E. & Maricq, A. 1953.
Recherches sur les Res Gestae Divi Saporis.
Bruxelles.
Isaac, B. 1990. The Limits of Empire. The
Roman Army in the East. Oxford: Clarendon
Press.
Jones, H. L. (Ed.) 1924. The Geography of
Strabo. Cambridge, Mass.: Harvard
University Press & Lndon: William
Heinemann Ltd.
Kavtaradze, G. L. 1996. Probleme der
historischen Geographie Anatoliens und
Transkaukasiens im ersten Jahrtausend v.
Chr., in: Orbis Terrarum, Internationale
Zeitschrift für Historische Geographie der
Alten Welt, 2, 1996. Stuttgart: Franz Steiner
Verlag.
Liddel, H. G. & Scott, R. 1950. A Greek-
English Lexicon. A New Revised and
Augmented throughout by H. St. Jones, vol.
II. Oxford: Clarendon Press.
154
Mackinder, H. J. 1904. The Geographical
Pivot of History. - The Geographical
Journal, vol.XXIII.
Markwart, J. 1930. Iberer und Hyrkanier, in:
Caucasica, Fasc.6, Leipzig.
McGing, B. C. 1986. The Foreign Policy of
Mithridates VI Eupator King of Pontus.
Leiden: E.J. Brill.
Mitford, T. B. 1980. Cappadocia and
Armenia Minor: Historical Setting of the
Limes, in:Aufstieg und Niedergang der
Römischen Welt, II Principat, 7.2 (Siebenter
Band, 2. Halbband). H. Temporini (Hrsg.).
Berlin, New York: Walter de Gruyter.
Mommsen, T. 1909. The Provinces of the
Roman Empire, vol. II. London.
Mommsen, T. 1958. C. Iulius Solinus.
Collectanea Rerum Memorabilium. Iterum
recensuit Th. Mommsen. Berlin:
Weidmannische Verlagsbuchhandlung.
Olshausen, E. 1979. Zur Frage ständiger
Gesandtschaften in Hellenistischer Zeit, in:
Antike Diplomatie. E. Olshausen (Hrsg.).
Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Olshausen, E. & Biller, J. 1984. Historisch-
geographische Aspekte der Geschichte des
Pontischen und Armenischen Reiches, Teil I.
Untersuchungen zur historischen
Geographie von Pontos unter den
Mithradatiden. Beihefte zu Tübinger Atlas
des Vordered Orients, Reihe B, Nr. 29/1.
Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Pätsch, G. 1985. Das Leben Kartlis. Eine
Chronik aus Georgien 300-1200.
Herausgegeben von Gertrud Pätsch. Leipzig:
Dieterich'sche Verlagsbuchhandlung.
Rapp, St. H. 1997. Imagining History at the
Crossroads: Persia, Byzantium, and the
Architects of the Written Georgian Past. Ph.
154
155
D. diss., University of Michigan, 1997.
(UMI reprint #9722070).
Rapp, St. H. (Ed.) 1998. K'art'lis c'xovreba.
The Georgian Royal Annals and their
Medieval Armenian Adaptation.
Vol. I. Anatolian and Caucasian Studies.
Delmar, New York: Caravan Books.
Rapp, St. H. (Ed.) 1998a. K'art'lis c'xovreba.
The Georgian Royal Annals and their
Medieval Armenian Adaptation.
Vol. II. Anatolian and Caucasian Studies.
Delmar, New York: Caravan Books.
Rayfield, D. 1994. The Literature of
Georgia, a History. Oxford: Clarendon
Press.
Reineggs, J. 1797. Allgemeine historisch-
topographische Beschreibung des Kaukasus.
Aus dessen nachgelassenen
Papieren gesammelt und herausgegeben von
F. E. Schröter. Zweiter Theil. Hindelsheim
und St. Petersburg: bei Gerstenberg &
Dittmar.
Ridley, E. 1896. The Pharsalia of Lucan.
Translated by Sir Edward Ridley. London:
Longmans, Green, and Co.
Sarkissian, K. 1965. The Council of
Chalcedon and the Armenian Church.
London: S.P.C.K.
Schwertheim, E. 1991. Iupiter Dolichenus,
der Zeus von Doliche und der
kommagenische Königskult, in: Studien zum
antiken Kleinasien: Friedrich Karl Dörner
zum 80. Geburtstag gewidmet.
Forschungsstelle Asia Minor im Seminar für
Alte Geschichte der Westfälischen-
Wilhelms-Universität Münster. A. Schütte,
D. Pohl, J. Teichmann (Hrsg.). Asia Minor
Studien, Bd. 3. Bonn: Habelt.
Schyboll, A. 1998. Georgisch (III. Literatur),
in: Der neue Pauly. Enzyklopädie der Antike.
H. Cancik & H. Schneider (Hrsg.), B. 4.
Stuttgart, Weimar: Verlag J. B. Metzler.
Sherk, R. K. 1980. Roman Galatia: The
Governors from 25 B.C. to A.D. 114, in:
Aufstieg und Niedergang der römische Welt.
Geschichte und Kultur Roms in Spiegel der
neueren Forschung, II. Principat, siebenter
Band (2. Halbband). Herausgegeben von H.
Temporini. Berlin, New York: Walter de
Gruyter.
Sherwin-White, A. N. 1984. Roman Foreign
Policy in the East 168 B.C. to A.D. 1.
London.
Sinor, D. 1987. Introduction: The Concept of
Inner Asia, in: The Cambridge History of
Early Inner Asia. D. Sinor (ed.). Cambridge
etc.
Sonnabend, H. 1989. Pyrrhos und die
„Furcht“ der Römer vor dem Osten. -
Chiron, Mitteilungen der Kommission für
Alte Geschichte und Epigraphik des
Deutsches Archäologischen Instituts, Bd. 19.
Sonnabend, H. 1998. Ein Hannibal aus dem
Osten? Die „letzten Pläne“ des Mithridates
VI. von Pontos, in: Alte Gescichte: Wege-
Einsichten-Horizonte: Festschrift für Eckart
Olshausen zum 60. Geburtstag. U. Fellmeth
& H. Sonnabend (Hrsg.). Spudasmata,
Studien zur Klassischen Philologie und ihren
Grenzgebieten, Bd. 69. Hildesheim, Zürich,
New York: Olms.
Speidel, M. P. 1978. The Religion of
Iuppiter Dolichenus in the Roman Army.
Leiden: E. J. Brill.
Speidel, M. P. 1980. Jupiter Dolichenus.
Der Himmelsgott auf dem Stier. Stuttgart.
Speidel, M. P. 1982. Auxiliary Units Named
after their Commanders: Four New Cases
from Egypt. - Aegyptus, Rivista italiana di
egittologia e papirologia, 62 (1-2).
155

Syme, R. 1995. Flavian Wars and Frontiers,
in: The Cambridge History, vol. VI: The
Imperial Peace A.D. 70-192. S. A. Cook, F.
E. Adcock, M. P. Charlesworth (eds.).
Cambridge: Cambridge University Press
(First published 1936).
Täubler E. 1909. Zur Geschichte der Alanen.
- Klio, Beiträge zur alten Geschichte, B. 9.
Tarchnishvili, M. 1947. Sources arméno-
géorgiennes de l'histoire ancienne de l'Église
de Géorgie, in: Le Muséon 60.
Tarchnishvili, M. 1955. Gescichte der
kirchlichen georgischen Literatur (Studi e
Testi 185). Città del Vaticano: Bibliotheca
Apostolica Vaticana.
Tarchnishvili, M. 1957. La découverte d'une
inscription géorgienne de l'an 1066, in: Bedi
Karthlisa 26-27.
Tarchnishvili, M. 1961. Le dieu lune
Armazi, in: Bedi Karthlisa 36-37.
Tarn, W. W. 1984. Hellenistic Military and
Naval Developments. Chicago.
Thomson, R. W. 1980. Moses Khorenats'i .
History of the Armenians. Translation and
Commentary on the Literary Sources by
R.W.Thomson. Cambridge, Mass., London.
Thomson, R. W. 1976. Agathangelos
History of the Armenians. Translation and
Commentary by R. W.Thomson. Albany:
State University of New York Press.
Thomson, R. W. 1996. Rewriting Caucasian
History. The Medieval Armenian Adaptation
of the Georgian
Chronicles. The Original Georgian Texts and
the Armenian Adaptation. Translated with
Introduction and Commentary by R. W.
Thomson. Oxford: Clarendon Press.
Torelli, M. 1968. The Cursus Honorum of
M. Hirrius Fronto Neratius Pansa. - The
156
Journal of Roman Studies, vol. LVIII.
Toumanoff, C. 1943. Medieval Georgian
Historical Literature (VIIth - XVth
Centuries). - Traditio, I. Studies in Ancient
and Medieval History, Thought and
Religion. New York.
Toumanoff, C. 1947. The Oldest Manuscript
of the Georgian Annals: The Queen Anne
Codex (QA), 1479-1495. -
Traditio, V. Studies in Ancient and Medieval
History, Thought and Religion. New York.
Toumanoff, C. 1963. Studies in Christian
Caucasian History. Washington:
Georgetown University Press.
Toumanoff, C. 1969. Chronology of the
Early Kings of Iberia. - Traditio, XXV.
Studies in Ancient and Medieval History,
Thought and Religion. New York.
Toynbee, A. J. 1956. A Study of History,
vol.II. London, New York, Toronto: Oxford
University Press.
Tseretheli, M. von. 1935. The Asianic (Asia
Minor) Elements in National Georgian
Paganism, in: Georgica, Journal of Georgian
and Caucasian Studies, vol. I, no. 1 London:
Austin.
Whinston, W. et al., 1895. Flavius Josephus.
The Works of Flavius Josephus. Translated
by William Whiston, A.M. Auburn and
Buffalo. John E. Beardsley. 1895.
Winkler, G. 1988. C. Plinius Secundas d.Ä.
Naturkunde. Lateinish-Deutsch. Bücher
III/IV. Geographie: Europa. Herausgegeben
und übersetzt von G. Winkler in
Zusammenarbeit mit R. König.
Wissenschaftliche Buchgesellschaft,
Darmstadt. München & Zürich: Artemis.
ავტორის ვებ-გვერდი:
http://www.scribd.com/people/documents/4
00119-giorgi-leon-kavtaradze?popular=1
156
157

ელ. ფოსტა:
giorgikavtaradze@hotmail.com

157
 1
2

4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197