Professional Documents
Culture Documents
ALIMALARI N
EL KTABI
Yaar FT
Kimya Yksek Mhendisi
(stanbul Gmrk Laboratuvar Mdr)
1
BLM-I
ALETL ANALZ LABORATUVARLARINDA ANALZE BALAMA
KURALLARI:
1. Giri:
Bir analize balamadan nce glklerden ve btn analitik metotlarda mevcut olan
potansiyel hata kaynaklarndan kanmak iin ilemlerdeki her basaman nemini bilmek
gereklidir.
2. Analizlerde kullanlan lmlerin doruluu:
Bir analitik ilemi incelerken ilemin kesinlii iin, daha az dikkatli ama daha hzl yaplmas
gerekenlerden farkl olarak hangi lmlerin en fazla, kesinlikle ve dikkatle yaplmas
gerektiine karar vermelisiniz. Baz analiz metotlarnda 0.1 mg yaklamla 0.5 g. lk
3 numune tartnz eklinde bir ifadeye rastlanabilir. Burada numune 0.4 - 0.6 g arasnda
olabilir, fakat ktlesi mutlaka 0.1 mg yaklamla bilinmelidir. Hacimlerin ve ktlelerin
bilinmesinde kullanlan anlaml rakamlarn says, bir lmn yaplmasnda gsterilmesi
gereken dikkatide belirtir. rnein behere 10.00 ml zelti ilave ediniz ifadesi hacmi bir
bret veya pipet yardm ile 0.02 ml belirsizlik snrlar ierisinde dikkatlice lmeniz
gerektiini belirtir. Tersine 10 ml ilave ediniz ifadesi hacim lmnn bir ll silindirde
yaplabileceini gsterir.
3. Analiz zamannn en uygun kullanm:
almaya balamadan nce analizdeki eitli temel ilemler iin gereken zaman dikkatli bir
ekilde hesaplaynz. Analiz esnasnda numunenin frnda kurutulmas, desikatrde
soutulmas, stma tablasnda buharlatrlmas gibi nemli lde vakit gerektiren fakat
analizi yapan kiinin neredeyse hi zamann almayan ok az basamaklar vardr. Tecrbeli bir
kimyager bu bekleme zamanlarnda ne yapacan planlayarak dier ilemleri
gerekletirebilir. Belkide yeni bir analize de balayabilir. Baz kimyagerler de
laboratuvarlarda i yapmadan zaman harcanmasn nlemek iin her bir laboratuar analizi iin
yazl bir program hazrlamay uygun bulabilir. Hi ara verilmeden tamamlanmas gereken
uygulamalar kadar bir analiz ileminin bir gece boyunca veya daha uzun srelerde
kesilebilecei yeri belirlemek iinde zaman planlamasnn yaplmas gerekebilir.
4. Deneylerde kullanlacak reaktifler:
Reaktif harcanmasnda pek ok ilemin birlikte uygulanmas gerekir. Bu tip reaktifleri
hazrlamadan nce rafta genel kullanm amal ayn reaktifin hazrlanm ve kullanlabilabilir
halde olup olmadn kontrol etmek gerekir. Reaktifler tehlike arz eder halde ise laboratuar
almasndan nce her hangi bir hasar veya yaralanma olaslnn en aza indirilmesi iin
alnmas gerekli nlemleri planlamaldr. Ayrca atk sv ve katlarn giderilmesi iin
laboratuvarda ngrlen kurallar renmek gereklidir. Bu kurallar lkenin bir yanndan dier
yanna deiiklik gsterdii gibi eitli laboratuvarlar arasndada farkllk gsterebilir.
5. Reaktiflerin seimi:
Reaktif saflndaki kimyasal maddeler,Uluslararas kimya derneinin kimyasal reaktiflerle
ilgili komitesince ngrlen standartlara uygun zelliklerde olmaldr.
Primer standart reaktifler:
Bu reaktifler, reaktifleri reten firmalar tarafndan analizleri yaplr ve analiz sonular
ambalajlarn zerindeki etiketlerde belirtilir.
zel amal reaktifler:
Baz kimyasal maddeler zel amalar iin kullanlmak zere hazrlanmlardr. Spektrometri
de ve yksek performansl likit ( sv ) kromatografide kullanlan zcler bunlara rnektir.
Bu reaktiflerle birlikte amalanan kullanm ile ilgili bilgilerde verilir. rnein bir
spektrometri zcs iin gererkli bilgiler seilmi dalga boylarndaki absorbans deerlerini
ve ultraviyoledeki allabilir blge dalga boyu snrlarn kapsayabilir.
6. Reaktifleri ve zeltileri kullanma kurallar:
Bir kimyasal analizin kalitesinin yksek olabilmesi iin reaktif ve zeltilerin belirtilen
saflkta olmas gereklidir. iesi yeni alm reaktif saflndaki bir kimyasal madde gvenle
kullanlabilir. Yar dolu bir ienin iindeki kimyasal maddenin gvenilirlii ise ie
aldktan sonra nasl alldna baldr. Reaktif ve zeltilerin kaza ile kirlenmesini
nlemek iin aadaki kurallara uyulmas gerekir.
Analitik alma iin elde edilebilecek en iyi saflktaki kimyasal madde seilmelidir.
Eer mmkn ise miktar karlayabilen en kk ie alnmaldr.
b) Reaktif kaplarnn kapaklar reaktif alndktan sonra derhal kapatlmaldr. Bu ilem bir
bakasna braklmamaldr.
c) Reaktif alrken reaktif ielerinin kapaklar elde tutulmamal ve hi bir zaman masa
zerinde braklmamaldr.
d) Baka bir ekilde yaplmas zellikle belirtilmediinde reaktifin fazlas asla ieye geri
konmamaldr. Artan reaktifin ieye geri konulmas ile salanan tasarruf tm ieyi
kirletme riskini nadiren karlamaktadr.
e) Aksi belirtilmedike kat kimyasal maddelerin bulunduu ielere asla spatl, kak veya
bak sokulmamaldr. Bunun yerine kapa kapal ie kuvvetlice alkalanarak veya
tahta bir masaya yavaa vurularak iindeki serlemi yap krlmal ve istenilen miktar
ieden aktlmaldr. Bu nerilerin geersiz olduu durumlarda temiz porselen kak
kullanlmaldr.
f)
Reaktif raf ve laboratuvar terazisi temiz ve tertipli tutulmaldr. Ayn kimyasal veya
reaktifi kullanmak zere bakalar bekliyorsa bile etrafa srayanlar derhal
temizlenmelidir.
amonyak ile ktrme metodu seilmi ise bu numunede %0,02lik demir bulunmas bu
analiz iin binde bir mertebesinde doruluk gerektiinde ciddi bir problem oluturur. Eer 50
pptlik bir hata kabul edilebilir ise demirin ayrlmasna gerek yoktur. Bu kadar bir hata
metodun dier ynlerini de etkiler. rnein 1 glk numune 10 mg yaklamla tartlabilirler ve
kesinlikle 1 mgden daha iyi bir yaklamla tartlamaz. Buna ilaveten kelein aktarlmas
ve ykanmasnda ve ayrca gravimetrik metodun dier zaman alc basamaklarnda ok
dikkatli davranmaya gerek yoktur. Baz ilemlerin akllca ksa srede yaplmas gereken
dikkatin gsterilmedii anlamna gelmez, aksine zaman ve aba asndan gereki
davranlm olur. Netice olarak bir metotla doruluk, daha balangta net ve ak bir ekilde
belirlenmesi gereken bir husustur. Bir numunede bulunan bir veya daha ok trn tayininde
hangi metodun seileceine karar verebilmek iin o numunede bulunan dier element ve/veya
bileiklerin bilinmesi gerekir. Eer bu bilgiler yok ise analizi yaplacak tre bozucu etki
yapma ihtimali olan bileikleri belirlemek iin kalitatif analizler yaplmaldr. Analizi yapacak
analizci numunenin homojen hale getirilip getirilmemesi gerektii, uuculuk nedeni ile kayp
olup olmayaca ve laboratuvar artlarnda suyun absorpsiyonu veya n etkisi nedeni ile
bileimin deiip deimeyecei gibi hususlarn tesbit edilebilmesi iin numunenin fiziksel
durumunu da gz nnde bulundurmas gerekir. Ayrca numunede her hangi bir kayba yol
amayacak uygun olan zme ve paralama ileminin belirlenmesi de nemlidir. Bu tip
bilgilerin edinilmesi iin eitli n denemelerin yaplmas gereklidir. Metot seiminde analizi
yaplacak numune says da nemli bir lektir. Eer numune says ok fazla ise cihazlarn
kalibrasyonu, reaktiflerin hazrlanmas, dzenein kurulmas ve ksa yollarn belirlenmesi gibi
hususlar zerinde ok zaman harcanabilir.
10-2. Metodun seimi ve gelitirilmesi:
Eer analizi yaplacak madde yaygn olarak bulunan bir tr ise literatr aratrmas ile bir ka
alternatif analiz metodu bulunabilir. Bunlar arasndan istenen gvenilirlii salayan fakat
zaman ve i bakmndan en ekonomik olan tercih edilmelidir.
10-3. Metodun denenmesi:
Bir analiz iin bir ilem seildikten sonra bu ilemin denenmeden mevcut probleme dorudan
uygulanp uygulanmayaca konusunda karar verilmesi gerekir. Bu konuda karar vermek
kolay deildir ve bir ok husus gz nnde bulundurulmaldr. Bir standart metod da nemli
deiiklikler yaplm ise veya gelitirildii maddeden farkl bir maddeye uygulanmas istenir
ise bu metot iin laboratuvarda n denemelerin yaplmas gerekir.
11. Standart numunelerin analizi:
Bir analitik metodun deerlendirilmesi bileimi gvenilir bir ekilde bilinen bir veya daha
fazla standart numunelerin analizi ile yaplr. Bu metodun bir deer ifade edebilmesi iin
standart numunelerin hem bileim bakmndan hemde analit konsantrasyonu bakmndan
analizi yaplacak numune ile benzer olmas gerekir. ounlukla metodun denenmesinde
kullanlan standartlar saf bileiklerin tamamen homojen hale getirilmi tartlan miktarlardan
hazrlanr. Ancak analizi yaplacak numune doal olarak bulunan bir kaya paras, bir hayvan
dokusu ve bir toprak gibi karmak bir bileime sahip ise bu ilem uygulanmaz. Standart
referans maddelerin ou ya piyasada bulunan nemli ticari maddeler veya evre, kirlilik,
biyolojik ve adlitp almalarnda nemi olan maddelerle ilgilidir.
BLM-II
NUMUNELERN PARALANMASI VE ZNR HALE
GETRLMES:
Analitik tahlillerin ou analit zeltilerinin zerinde yaplr. Baz numuneler suda veya asit
ve bazlarn sulu zeltilerinde kolayca znd halde baz numuneler ok gl reaktifler
ve zor ilemler gerektirir. rnein bir organik bileikte kkrt veya halojenler tayin edilecek
ise bu elementler ile karbon arasndaki kuvvetli balar koparmak iin numune yksek
scaklklara ve etkin reaktiflere maruz braklmaldr. Benzer ekilde bir silisyum mineralinin
silikat yapsnn paralanmas ve bylece analiz amac ile katyonlarn serbest hale geirilmesi
iin ekseriye ok zor artlar gerekir.
1-Numunelerin ak kaplarda inorganik asitlerle paralanmas:
norganik analitler numunelerin ak kaptaki paralanmalar iin en yaygn reaktifler mineral
asitlerdir (daha az olarak amonyak ve alkali metal hidroksitlerin sulu zeltileride kullanlr).
Bir numunenin asitteki bir sspansiyonu ou kez kat fazn kaybolmas ile znmenin
tamamland anlalncaya kadar bir alevde veya bir stc tablada stlr. Paralanma
scakl asidin kaynama noktasdr.
a)Hidroklorik asit ile paralama:
Deriik hidroklorik asit, inorganik maddeler iin ideal bir zcdr. Fakat organik
maddelerin paralanmas iin snrl olarak uygulanabilir. Hidrojenden daha kolay
ykseltgenen metallerin bir ok metal oksitlerinin znmesinde geni bir kullanm alan
bulmutur. Genellikle oksitler iin ykseltgen asitlerden daha iyi bir zcdr. Deriik
hidroklorik asit 12 Mdir. Fakat stma srasnda 6 Mlik kaynama noktal (kaynama noktas
yaklak 110 oC ) bir zelti haline gelinceye kadar hidrojen klorr kaybolur
b) Nitrik asit ile paralama:
Scak deriik nitrik asit yzeylerinde oksit oluumu sonucu reaktife kar pasif hale geen
aluminyum ve krom hari yaygn btn metalleri zebilen kuvvetli bir ykseltgendir. Scak
nitrik asit tek bana veya dier asitlerle ve hidrojen peroksit ve brom ile dier ykseltgen
maddelerle birlikte organik maddelerin, eser miktarda metal ieriklerinin tayininden nce
numunenin paralanmas iin yaygn olarak kullanlr. Ya yakma olarak adlandrlan bu
paralama ilemi organik numuneyi karbon dioksit ve suya dntrr. lem kapal bir kapta
yaplmaz ise halojenler, kkrt ve azot gibi metalik olmayan elementler buharlama ile
tamamen veya ksmen kaybolur.
c) Slfrik asit ile paralama:
Bir ok madde bir zc olarak etkinlii yksek kaynama noktasndan (yaklak 340 oC)
ileri gelen scak deriik slfrik asitte paralanr ve zlr. Organik bileiklerin ou bu
scaklkta suyunu kaybederek ykseltgenir ve bylece ya yakma ilemi ile karbon dioksit ve
su olarak numuneden uzaklatrlr. Metallerin ou ve bir ok alam scak asitten etkilenerek
zlr.
10
11
Na2CO3+KNO3
veyaNa2O2 gibi bir
ykseltgen madde
Eriti scakl
851 oC
Kroze tipi
Pt
Pt, Ni
Pt (N2O2 ile
kullanlamaz)
LiBO2
849 oC
Pt,Au,Cams
karbon
318 oC
Au,Ag,Ni
Silikatlar,silisyum karbr ve
baz mineraller iin gl
bazik eriti maddesi
Fe, Ni
Na2O2
Bozunur
K2S2O7
300 oC
Pt, Porselen
B2O3
577 oC
Pt
Ni
Ca2CO3+NH4Cl
12
BLM-III
TAMPON ZELTLER LE YAPILACAK ALIMALAR:
1- Tampon zelti nedir:
D etkilere kar (H3O+ veya OH iyonlar ilavesi ile) diren gstererek pHn deitirmeyen
zeltilere tampon zelti denilmektedir. rnein ekivalent miktarda HCl ve NaOH ile
CH3COOH ve NH3 zeltileri karmlarna ( her ikisinde de pH: 7.0 ) bir ka ml seyreltik
HCl ilave edilirse, HCl ve NaOH karmnda pH hemen dt halde ikinci karmda pratik
olarak bir deiiklik olmaz. Her iki zelti ortamna NaOH ilave edildiinde benzer bir olay
meydana gelecektir. Birinci karmdaki nemli pH ykselmesi ikinci karmda grlmez.
Tampon zeltilerin dier zellii ise pH deeri bakmndan seyreltmeye kar direnli
olmasdr. Yalnz ortama deriik asit veya baz ilave edilmesi durumunda deiir. Tampon
zeltinin pHnn deimemesi veya az deimesi iin nemli artlarda sisteme dardan
kuvvetli asit ya da bazn toplam m.e.k saysnn tampon sistemi oluturan konjuge asit-baz
iftinin toplam m.e.k saysndan ok daha az olmasdr. O halde zayf bir asit ile zayf bir baz
ve bu bazn tuzunu ieren bir zelti tampon etkisini gsterir ve tamponlar genellikle byle
maddelerden hazrlanrlar.
1-a. asidik tampon zeltiler:
Asidik tampon zeltiye rnek olarak asetik asit-sodyum asetat karm verilebilir.
CH3COO + H2O CH3COOH + OH
13
Di sodyum sitrat zeltisi iin 21.00 g saf sitrik asit 200 ml 1 N NaOH ierisinde zlr, su
ile litreye seyreltilir. Bu zeltiyi eitli hacim oranlarnda 0.100 N HCl veya 0.100 N NaOH
zeltileri ile kartrlarak gerekli olan tampon zeltiler hazrlanr. Bu tampon zeltilerin
kullanlabilecei pH aral 1.2-6.7 dir.
14
M/15
KH2PO4 = 6.67 x 10-2 M
M/15
Na2HPO4.12.H20 = 6.67 x 10-2 M zeltilerinin eitli hacim oranlarnda
kartrlmalar ile hazrlanan tampon zeltilerin pH aral 5-8 dir
(KH2PO4 + NaOH) karmlarnda ise pH = 6.4-7.6 aralnda olan tampon zeltileri
hazrlanr.
Borat tampon zeltileri:
12.40 g borik asit ( H3BO3 , Ka= 5.5 10-10 , pKa = 9.3 ) 100 ml 1N NaOH zeltisi ile
zlerek su ile litreye seyreltilerek hazrlanr. Bu zelti eitli hacim oranlarnda 0.100 N
HCl ( pH = 7.6-9.2 aralnda tampon zeltileri ) ve 0.100 N NaOH ile ( pH = 9.6-12.4 )
kartrlarak uygun tampon zeltileri hazrlanr.
2-Asit-Baz titrasyonlar:
Asit ve bazlar cins, konsantrasyon ve kuvvet bakmndan ok farkllk gsterdiklerinden elde
edilecek titrasyon erileri de ok eitli olacaktr. Bir titrasyon iin uygun indikatrn seimi
ok nem arz etmektedir. ndikatrn rengine pH dnda scaklk, konsantrasyon, organik
solventler ve kolloidal halde bulunan tanecikler de etki ettiklerinden dolay renk indikatrleri
ile yaplacak titrasyonlarda ok dikkatli almalar yapmak gerekir. zellikle organik
solventler ve kolloidal haldeki taneciklerin bulunmas indikatrlerin renk deitirme
pH larn pH biriminden fazla deitirebilir. Bundan dolaydr ki yalnz uygun olan
indikatr semek ve titrasyon teorisini bilmek yeterli olmamaktadr. Titrasyon ortam
konusunda da bilgi sahibi olunmaldr. Asit ya da bazn kuvvetli ya da zayf olmas titrasyona
etkime deerini ve dolays ile m.e.k tartsn etkilemez. Duyarl bir titrasyon yaplabildii
srece sonu q-analit= ( EN. fs / 1000 ) bants geerli olmaktadr. ndikatr seimi en rahat
yaplabilen titrasyonlar dnm noktasnda pH deimesi ok kk olduundan kuvvetli asitkuvvetli baz titrasyonlardr. Bylece ok seyreltik olmayan ortamlarda mkemmel sonular
alnr.
a) Kuvvetli asit-kuvvetli baz titrasyonlar:
Bu titrasyonlarda ekivalent noktas olarak saf suyun pH olan 7 alnr. nk ekivalent
noktada asit ya da baz zellii tamayan ntral tuzlar (NaClO4, KCl vb.) oluur.
15
16
17
Balang pH n bulunuz.
8 ml HCl ilavesi ile oluacak pH bulunuz.
Ekivalent noktasndaki pH bulunuz.
30 ml HCl ilavesindeki pH bulunuz.
zm:
a) Seyreltme ile konsantrasyon C = (20 x 0.5) / 100 = 0.1 N dir
Buradan pH = (pKa + pK su + Log C)
pH = ( 9.24 + 14 + Log 10 ) = 11.2 olarak bulunur.
b) 8 ml HCl katldnda ortamda zayf baz ve tuz olutuundan tampon zelti bants
uygulanr ve yine konsantrasyon oranlar yerine hacim oranlar alnabilir.
pH= pKa + Log ( [NH3]/[NH4] = 9.24 + Log ( 12/8 ) = 9.24+0.176= 9.42 olarak
bulunur.
c) Ekivalent noktasnda ortamda yalnz NH4Cl vardr ve zelti zayf asidik zellik
gsterir.
pHek = ( pKa + Log C ) = ( 9.24 ) ( Log 10/120 ) = 4.62 + 0.54
pHek = 5.16
d) 10 ml 0.5 N HCl fazlas vardr ve toplam hacim 130 ml dir.
[H+] = 5/130 = 3.85 x 10 ; pH= 1.41 olarak bulunur.
d) ok zayf asitleri kuvvetlendirmek sureti ile yaplan titrasyonlar:
ok zayf baz asitlerin kuvvetli ortama katlan maddeler ile artrlarak (kompleksleme ve
kimyasal reaksiyonlar yardm ile) titre edilir. Burada ilke olarak suda titre edilemeyecek
kadar zayf asitlerin( pKa > 8 )veya bazlarn( pKb > 8 )asitlik ve bazlklarnn kompleksleme
dengeleri ile kuvvetlendirilmesidir.
18
+ HPO4
Ag3PO4 + H+
HCHO
R-CH-COOH
|
NH
|
CH2OH
19
Oluan N-hidroksi metil grubu ntral olduu iin karboksilik grubu serbest kalr.
R-CH-COOH
|
NH
|
CH2OH
NaOH
R-CH-COONa
|
NH
|
CH2OH
H2 O
20
21
BLM-IV
SU ANALZLER
22
23
bikarbonat, fenol ftalein alkalilii, serbest karbon dioksit znm demir veya mangan
tuzlar bozar. Karbonat ve bikarbonatlar ve fenol ftalein alkalilii su numunesine tayinden
nce metil oranja kar asit reaksiyonu verinceye kadar 0.1 N HCl damlatlarak giderilir.
Serbest CO2 numunenin ierisinden 10 dakika hava geirmek veya asildi numuneyi 5
dakika kaynatmakla uzaklatrlr. znm demir veya mangan tuzlar ise sonularn
hesaplanmas annda dikkate alnr. Tayinin yaplmas iin su numunesinden 100 ml si
bir erlen mayere alnr. zerine 2-3 damla metil oranj zeltisi (% 0.1 lik) damlatlr ve
pembe renk meydana gelinceye kadar 0.1 N HCl ile titre edilir. (eer evvelce ayn su ile
karbonat sertlii tayin edilmi esmer sar rengin pembeye deimesi iin bir damla dah
HCl ilave edilir) Bundan sonra aa kan karbon dioksidi gidermek iin 5 dakika kadar
kaynatlr. Souduktan sonra 1 ml alkol fenol ftalein (% 0.0375) zeltisi ilave edilir ve
fenol ftalein alkaliliine kadar (hafif pembe renk) 0.1 N NaOH damlatlr. Hemen 0.1 N
potasyum palmitat ile kuvvetli fenol ftalein krmzs rengi kalc olana kardar titre edilir.
Bu krmz renk 3 damla 0.1 N HCl ilavesi ile kaybolmaktadr. Aksi taktirde fazla
damlatlan 0.1 N HCl tirasyonda fazla karlan potasyum palmitattan karlmaldr. 1 ml
0.1 N potasyum pammitat zeltisi 2.8 mg CaO e tekabl etmektedir ve suyun sertlik
btn alnan sertlik derecesi olarak bulunmu olur. Zira palmitat zeltisi CaO kire
suyu ile ayarlanmtr. Palmitat zeltisi brete doldurulmadan nce ierisindeki tortunun
bulunmamasna dikkat edilmelidir. Bulunduu taktirde ie 30-40 C lik bir su banyosuna
daldrlarak kelek zlr ve soutulduktan sonra kullanlr. Palmitat zeltisinin
hazrlanmas iin 25.6 g saf stearin asitsiz palmitik asit 0.1 g fenol ftalein 500 ml mutlak
alkol ve 300 ml damtk su ile 1.5 litrelik bir balon joje de stlr. Dier taraftan ufalanm
15 g KOH 100 ml mutlak scak alkol ierisinde zlr. Meydana gelen bu berrak
zeltiden balondaki zeltiye tamam ile zlp hafif pembe renk meydana gelinceye
kadar ilave edilir. lave edilen poatann fazlas birka damla HCl ile giderilir veya gayet
dikkatle yeniden poata damlatlr. Bu zelti 15 C lik bir yerde muhafaza edilmelidir. Bu
scaklk altnda saklanlmas gerekiyor ise kmeye mani olmak iin propil alkol
kullanlmaldr. Palmitat zeltisi kire suyu ile ayarlanr. Bunun iin 10-20 ml kire suyu
(saf CaO dan hazrlanm) damtk su ile takriben 100 ml ye seyreltildikten sonra 0.1 N
HCl ile metil oranja kar titre edilir. Bundan sonra 200 mlye seyreltilir ve 1 ml alkoll
fenol ftalein ilave edilerek hafif krmz renk oluana kadar 0.1 N HCl zeltisi ile renk
giderilerek 0.1 N potasyum palmitat zeltisi ile bariz krmz renk meydana gelinceye
kadar titre edilir. Bu renk birka dakika sabit kalmaldr. Palmitat zeltisi kire suyunu
tire etmeye sarfedilen 0.1 N HCl zeltisi kadar sarfedilmesi iin bunula ayn
konsantrasyona sahip olmaldr.
c) Sabun zeltisi metodu ile tayini:
Bu metot uygulamas kolay olduundan gerek sanayide ve gerekse dier sertlik tayini
gereken yerlerde kullanlmaktadr. Bilhassa ok hassas netice vermemesine ramen
yinede youn bir ekilde kullanlmaktadr. Bu metodun dayand esas sert yani kalsiyum
veya manezyum iyonlar bulunan sularda sabunun kprmemesi veya g kprmesidir.
Zira toprak alkali iyonlarla sabunu tekil eden ya asitleri suda znmeyen kelek
meydana getirirken ancak sudaki toprak alkali veya manezyum iyonlar kerek ayrlnca
su kprmeye balar. Sabun zeltisinin hazrlanmas iin iyi cins sabun d ksm
atldktan sonra ince ince rendelenir ve bu rendelenmi sabundan 20 gram tartlr ve
litrelik bir balon jojeje konulur. zerine 300 ml mutlak alkol ilave edilir ve geri soutucu
altnda su banyosu zerinde sabun tamamen znnceye kadar stlr. Bundan sonra
damtk ile hacmi 500 mlye tamamlanr. 12 saat boyunca durulanmaya braklr ve
szlr. Kontrol zeltisinin hazrlanmas iin 0.25 g susuz kalsiyum klorr daha iyisi
24
ekivalent miktarda 0.55 g BaCl2 . 2 H2O tartlr. Damtk suda zlr ve litreye
tamamlanr. Bu zeltinin 40 ml si tamamiyle 22 hidrotimetri derecesine edeer
olmaldr. Bir hidrotimeri derecesi 0.25/22= 0.014 g CaCl2 e edeerdir.
Deneyin yaplmas iin;
1) Hidrotimetri iesi; az ilifli, kapakl ve taksimatl olan bir ie kullanlr. Her izgi
10 ml yi gsterir.
Sabun zeltisinin ayarlanmas iin hidrotimetri bretinin st snrna kadar sabun
zeltisi doldurulur. (Bret doldurulurken st izgiye gelmesine dikkat edilmelidir.
Okuma alttaki sfrdan balar, iki sfr aras 40 ml damtk suyun kprmesi iin sarfedilir)
Dier taraftan hidrotimetri iesine 40 ml baryum veya kalsiyum klorr zeltisinden
konur ve bretten damla damla sabun zeltisi aktlr. ie kapa kapatlarak iddetle
alkalanr. Bu ie svnn zerinde terekkl eden kpk 5 dakika kaybolmadan kalncaya
kadar devam edilir. Sabun zeltisinin ayar tam ise sarfedilen miktar 22 dereceye tekabl
eder. Fakat ekseriyetle hazrlanan zeltiler biraz deriik olur. Bu taktirde sabun zeltisi
tartlr, her bir fazla hidrotimetri derecesine mukabil arln 23 te biri kadar % 60 lk
alkol konulur. Bunu bir rnek ile izah eder isek bir ayarlamada sabun zeltisinden 22
yerine 16 sarf edelim, aradaki fark 6dir. Sabun zeltisinin arl 490 gram olduuna
gre 23 te biri 490/23= 21.5 gramdr. 6 lik bir fark iin 21.5 x 6 = 129.0 gram % 60 lk
alkol koymak koymak gerekir.
d) Sabun zeltisi ile sertliin tayini:
1) Sertliin btnnn tayini:
Hidrotimetri iesine 40 ml analizi yaplacak su numunesi konulur [0.1 ml alkol fenol
ftalein zeltisi (% 0.0375) ve 0.1 N NaOH ile kalc hafif pembe renk meydana
gelinceye kadar titre edilir] Sabun zeltisinin ayarlanmasnda yaplan ilemler
uygulanarak suyun sertliinin btn tayin edilir.
Dikkat: Muayene edilecek su zerinde bir ilk deney yaplmaldr. Bir behere 25 ml su
ilave konulur, zerine 1 ml sabun zeltisi ilave edildikten sonra kartrlr. Bulanklk
hafif olur ise bu su zerine dorudan doruya sertlik tayini yapmak doru olabilir.
Eer fazla bulanr ise esas sudan 20 ml alnr ve zerine kaynatlp soutulmu damtk
sudan 20 ml ilavesi ile tire edilir. Bulanacak sertlik derecesinin iki kat alnr.
2)-Kalc ve geici sertliin tayini:
100 ml su numunesi yarm saat kaynatlr ve soumaya braklr. Hacmi kaynatlm ve
soutulmu damtk su ile yze tamamlanr. Bunun 40 ml si zerinde yukarda
anlatlan tarzda sertlik tayini yaplr. Kalc sertlik bulunur. Sertlik btn ile kalc
sertlik arasndaki fark geici sertlii verir. Suda bu sertlik tayinlerinden baka iki
sertlik derecesi daha tayin edilir.
Bunlar;
a) Scak suyu 1/60 amonyum okzalat zeltisi ile muamele ve ktrdkten sonra
b)Soukta suyu 1/60 amonyum okzalat zeltisi ile muamele ederek ktrdkten
sonra yaplan tayindir.
25
Bu tayinlerin yaplmas a) kalc sertliin tayini iin su kaynatlp damtk su ile 100 ml
ye tamamlandktan sonra geriye kalan sudan 50 ml alnr ve zerine 2 ml 1/60 lk
amonyum okzalat zeltisi ilave edilir. yice kartrldktan sonra szlr ve 40 ml lik
ksm ile bilinen ekilde sertlik tayini yaplr. b) Kaynatlmam ilk su numunesinden 50
ml alnr ve yukardaki gibi amonyum okzalat zeltisi ile ileme tabi tutulur, szlr ve
bunun 40 ml lik ksmnda sertlik tayini yaplr. Bu ekilde bulunan sertlikler manezyum
sertlikleridir. Sabun zeltisi ile yaplan deiik sertlik derecelerinden suyun ihtiva ettii
deiik maddelere gemek kabil olmaktadr.
26
Not: Sertlik tayininde analiz neticesindeki karbonat sertlii sertlik btnnden daha byk
kt taktirde fazlaln alkali metallerin karbonatndan veya bikarbonatndan ileri geldii
kabul edilir. Genel olarak sodyum bikarbonattan ileri gelir.
Hesaplama: Geici karbonat sertlii-sertlik btn x 30 = mg/l NaHCO3 dr. Bu durumda
gerek karbonat sertlii sertlik btn ile edeerdir.
B- Sularn dier rutin analizleri:
B-1)
B-2)
Bir deney tpne bir miktar su numunesi alnp zerine 2 ml griess reaktifi ilave edilir. Oluan
pembe renk nitrit in varln gsterir.
B-3)
Bir nessler tpne 50 ml su numunesi alnr ve zerine 2 ml nessler reaktifi ilave edilir.
Ortaya kan turuncu renk ve turuncu kelek amonyan varln gsterir.
Dikkat: Sertlikten ileri gelen kelek ve bulanklk senyet tuzu ile giderilmelidir.
B-4)
27
Hesaplama:
Sarfiyat x faktr : A ( mg/l )
Not: Balonun stlmas esnasnda permanganatn rengi kendiliinden gider ise tekrar 5 ml
KMnO4 zeltisi ilave edilir. Buna karlk okzalik asitten 5 ml daha ilave edilir
(permanganatn renginin giderilmesi iin)
Uyar: Faktrn deimesi durumunda KMnO4 miktarndan alnmas gereken ml hesaplanlr.
28
b) Gravimetrik metot:
500 ml su numunesi bir platin kapslde (nitratlarn bulunmas durumunda platin kapsl
kullanmaynz.) 5 ml HCl (d: 1.12 g/ml) ilavesi ile kurulua kadar buharlatrlr. Bakiye
birka kez daha HCl ile slatlp kurutulur. Bundan sonra kapsl 105Cde 3-4 saat
braklr. Souduktan sonra bakiyeye 3 ml HCl ve 50 ml damtk su ilave edilerek tekrar
stlr. znmeyen silis szlr, kelti klorr reaksiyonu gstermeyene kadar su ile
ykanr ve kurutulur. Tartm belli bir krozede yaklr. Kzdrlr ve tartlr. Silisin safln
kontrol etmek iin bakiye 1 ml H2SO4 (d: 1.84 g/ml) ve 5 ml % 25 lik HF ile beyaz buhar
kncaya kadar stlr. Buhar k bitince yeniden kzdrlr, soutulur ve tartlr. Bu
tartmn ilk tartmdan fark saf SiO2 miktarna eit olmasdr. Sonular kesirli bulunsa bile
tam say haline getirilerek verilir.
1 mg SiO2 = 1.3 mg H2SiO3 edeerdir.
B-7)
29
30
27.9
mg Fe ve 1
31
32
krozesinden szlr. nce amonyum okzalatl su daha sonrada damtk su ile ykanr.
105 C de sabit tartma kadar kurutulur ve Ca(COO)2 . H2O olarak tartlr.
1 mg Ca(COO)2 . H2O = 0.2743 mg C+2 veya 0.3838 mg CaO a edeerdir.
1 milival Ca+2 = 20.03 mg Ca+2; 1 mg Ca+2 = 1.4 mg CaO ; 1 mg Ca+2 = 2.5 mg CaCO3
B-10) Sularda magnezyum tayini:
B-10-1) Kalitatif yntem ile magnezyum aranmas:
Kolthoff a gre magnezyum iyonlar metil benzotiazol (titan sars) ile miktarna gre krmz
veya krmzms esmer bir renk verir.
(Kark indikatrn hazrlanmas; 15 ml % 0.1 lik sulu metilen mavisi ile 100 ml % 0.03
lk metil krmzs kartrlr. Dnm noktasnda renk yeilden krmzya dner)
Bir deney tpndeki su numunesinde 0.2 ml % 0.1 lik titan sars zeltisi ve bir damla
% 10 luk NaOH zeltisi ilave edildiinde meydana gelen krmz renk magnezyumun
bulunduunu gsterecektir. Bu raktif fazla kalsiyumun varlnda bile 0.5 mg a kadar olan
magnezyumun tannmasna imkan vercektir.
B-10-2)Kantitatif yntemle magnezyum iyonu tayini:
a) Gravimetrik metot:
Demir ve kalsiyum iyonlar ile fazla miktarda organik madde tayini bozar. Bunun iin
tayinin kalsiyum szntsnde yaplmas gerekir. Eer kalsiyum tayini yaplmayacak ise
numune daha nce anlatld gibi bir n ileme tabi tutulup hacmi 200 ml ye
getirildikten sonra analize balanr. Bu hacimdeki su numunesi stlr ve amonyum
hidroksit ilavesi ile kalevilendirilip klorr asidi ile asitlendirildikten sonra 50 ml hacme
kadar buharlatrlr. Buna 5-10 ml % 10 luk sodym fosfat ve 20-30 ml % 25 lik
amonyum hidroksit ilave edilerek magnezyum amonyum fosfat ktrlr. Soutulup
uzunca bir zaman beklenilir ve daha sonra da szlr. Ykama sular klorr reaksiyonu
gstermeyinceye kadar % 2.5 lik amonyum hidroksit ile ykanr ve kurutularak sabit
tartma getirilmi bir krozede iyice kzdrlr ve Mg2P2O7 olarak tartlr.
1 mg Mg2P2O7 = 0.2185 mg Mg+2 dir.
b) Komplexon ( III ) ile titrimetrik metot:
Komplexon ( III ) ile titrimetrik metot ile kalsiyum tayini yapldktan sonra ayn zelti %
25 lik HCl ile asitlendirilir. Murexidin bozunmas iin ksa bir sre 60-80 C scakla
kadar stlr. Kark indikatrn krmz rengi ortaya knca daha henz scak olan
zeltiye 5 ml amonyum tamponu (amonyum tamponu: 54 g NH4Cl ve 350 ml % 25 lik
NH4OH damtk su ile litreye tamamlanr) ve 1 ml % 25 lik NH4OH zeltisi ilave
edilerek pH yaklak olarak 10 a ayarlanr. Daha sonra 1 ml Eriochram schwarzt zeltisi
(0.2 g Eriochram schwarz T ve 0.5 ml % 25 lik NH4OH damtk su ile 100 ml ye
tamamlanr ) ilave edilerek 40-50 C de komplexon (III) zeltisi (6.65 g komplexon (III)
ve 5 g magnezyum kompleks, damtk su ile litreye tamamlanr) ile renk arap
krmzsndan maviye dnnceye kadar titre edilir.
1 ml koplexon (III) = 0.719 mg MgO
33
34
35
var ise bir renklenme grlecektir. Ayn byklkte dier bir kap ierisine 100 ml damtk
su ilave edilir ve yukarda belirtilen reaktiflerden ayn oranlarda ilave edilir. Bir mikro
bretten veya dijital bretten renk deiiklii gzlenene kadar karlatrma zeltisi
damlatlr. Sarfedilen miktardan dorudan dorya Pb+2 miktar hesaplanlr. Kolorimetrik
metodun hassasiyeti 0.1 mg/l kadardr. Bu nedenle yeteri kadar kesin sonular elde
edebilmek iin fazla miktarda su numunesi her 100 ml si iin 1 ml HNO 3 (d:1.2 g/ml)
ilave ederek kurulua kadar buharlatrlr ve kalan bakiyeye 100 ml damtk suda
zldkten sonra bu deriik zelti ile tayinin yaplmas salanr.
Sonular 0.01 mg hassasiyetinde verilmesi gerekir.
1 milival Pb+2 iyonu = 103.6 mg kurun iyonu
b) Volumetrik metot:
Kurun miktar 10 mg/l den fazla ise tayin bu metot ile yaplmaldr. 100-1000 ml su
numunesi bir su banyosunda kurulua kadar buharlatrlr. Bakiye 3 ml HNO 3 (d: 1.4) ile
slatlr ve tkrar kurulua kadar buharlatrlr. Bakiyeye 2 ml % 20 lik amonyum asetat
zeltisi ve 10 ml damtk su ilavesi ile stlarak zlr. Bu zeltiye 2 ml % 10 luk
potasyum kromat zeltisi ilave edilir ve bir buuk saat kendi haline braklr. Kurun
kromat kelei szlr, su ile ykanr ve 0.5 g potasyum iyodr ilave edilmi olan
% 25 lik HCl ile zlr. Aa kan iyot 0.1 N ayarl sodyum tiyoslfat zeltisi ile
titre edilir. (belirte olarak niasta zeltisi kullanlr).
1 ml 0.1 N sodyum tiyoslfat zeltisi = 0.6907 mg Pb+2 e edeerdir.
Sonular 1/100 mg hassasiyetle verilir.
1 mg Pb+2 = 1.075 mg PbO e edeerdir.
B-13) Sularda bakr iyonu tayini:
B-13-1)Kalitatif yntem ile bakr iyonu tayini:
- 100 ml su numunesine 3 ml % 25 lik H2SO4 ve 10 ml suda zlm 1 g potasyum
perslfat ilave edilerek kurulua yakn buharlatrlr. Buna fazla miktarda deriik
amonyum hidroksit ilave edilir. Bir kelek meydana gelir ise szlr. Sznt mavi
renkli ise bakr iyonunun bulunduu anlalr. Bu ekilde 0.5 mg/l ye kadar olan bakr
tannabilir. Bakr iyonu miktar ok az ise 50 ml su numunesi 1 ml % 25 lik HCl ile
asitlendirilir. Buna 10 mg dithizonun 100 ml karbon tetraklorrdeki zeltisimden 5 ml
ilave edilir ve iyice alkalanr. Bakr iyonu var ise karbon tetra klorr tabakas krmzms
mor bir renk alacaktr.
- 100 ml su numunesine 3 ml % 25 lik H2SO4 ilave edilir. 10 dakika kaynatlr. 100 ml ye
tamamlanr. zerine 5 ml Potasyum sodyum tartarat zeltisi (zel hazrlanr - Fehlibg B
zeltisi) ilave edilir. Bek zerinde kaynatlr. 1 dakika kaynatldktan sonra 2-3 damla
metilen blue zeltisinden ilave edilir ve standart hazrlanm inversiyona uratlm eker
yada niasta zeltisinden damlatlr. Rengin kremit rengi olmas ve bir kelein
olumas bakr iyonunun mevcudiyetini gsterir.
36
37
kurulua yakn szlr. 5 ml mutlak alkol ile ykanr ve etvde 130 C de sabit tartma kadar
kurutulur ve tartlr.
1 mg KClO4 = 0.2822 mg K+ veya 0.5381 mg KCl
1 m.lval K+ = 39.096 mg K+
Sonular = 1/10 mg hassasitle verilmelidir.
B-15) Sularda sodyum iyonu tayini:
B-15-1)Sularda sodyum iyonunun kalitatif tayini:
Su numunesinin buharlatrma bakiyesi az miktarda HCl ile stlr. Temiz bir platin telin
ucuna bir miktar alnarak renksiz bek alevine tutulur. Alevin sarya boyanmas ve kobalt cam
ile bakld zaman sar rengin kaybolmas sodyumun mevcudiyetini gsterecektir.
B-15-2)Sularda sodyum iyonunun kantitatif tayini:
Potasyum tayininde ad geen maddeler bu tayini de bozduundan daha nceki dier
maddelerin arndrlmasndaki ilemler buradada uygulanr.(mangan analizinde olduu gibi)
Daha sonra sodyum tayini yaplr. En iyi yntem potasyum tayininden arta kalan numune
zerinden devam etmektir. Sodyum ve potasyum karbonatlar eklinde ihtiva eden sznt
klorr asidi ile asitlendirilip kurulua kadar buharlatrldktan sonra 150-160 C de sabit
tartma kadar stlarak tartlr. Bu tartmdan nceki tayin edilmi olan potasyum klorr
miktar karlr ve fark sodyum miktarn vercektir. Bu maddelerin analizlerinde flaym
fotometrelerde daha kolaydr.
B-16) Sularda klor iyonu ( anyonu ) tayini:
B-16-1)Kalitatif klor iyonu tayini:
Klorr iyonu AgNO3 zeltisi ile beyaz bir kelek veya bulanklk olumas be bunun HNO3
de znmemesi ve NH4OH de znmesi ile tannrlar.
B-16-2)Kantitatif yntemle klor iyonu tayini:
En ok kullanlan metot potasyum kromat indikatr kullanlarak gm nitrat zeltisi ile
titrasyonu esasna dayanan mohr metodudur. Asit, kalevi, demir tuzlar, slfit, kkrtl
hidrojen ve 100 mg/lt den daha fazla KMnO4 sarfiyatna sebep olacak miktardaki organik
maddeler tayini bozar. Asit reaksiyonu gsteren sular seyreltik soda zeltisi ile (pH : 6.8-7.2)
kalevi reaksiyon gsteren sular ise seyreltik slfat veya nitrat asidi zeltisi ile ntrletirilir.
Demiri ayrmak iin numuneyi 1 gram kadar klorrsz ZnO ilave edilir. alkalanr ve
szlr. Slfit veya slfr varsa numuneye pembe renk sabit kalncaya kadar 0.01 N KMnO4
damlatlarak giderilir. Daha sonra pembe renk birka damla H2O2 ilavesi ile bertaraf edilir.
Kkrtl hidrojen kaynatlmakla giderilir. Organik maddeyi gidermek iin belirli miktardaki
su numunesi 10 dakika kadar fazlaca miktardaki KMnO4 ile kaynatlr. KMnO4 fazlas
sonradan numuneyi alkol ile kaynatlarak giderilir. Alklon ykseltgenmesi sonucunda
meydana gelebilen aldehit kaynatmaya devam edilerek tamamen ortamdan giderilir. Bu
ekilde ilem grm olan su numunesi damtk su ile 200 ml ye kadar seyreltilir ve kuru bir
38
szge kadndan szlr. Szntnn ilk 20 ml si atlr. Daha sonraki 100 ml lik ksmnda
tayin u ekilde yaplr. Numune beyaz birzemin zerine konulmu 200 ml lik bir erlene
konulur. Buna 1 ml % 10 luk K2CrO4 zeltisi ilave edilir ve renk yeil-sardan sar-kahve
rengine dnnceye kadar ayarl 0.1 N AgNO3 zeltisi ile titre edilir. Eer daha az su
numunesi kullanlacak ise numuneyi damtk su ile 100 ml ye seyreltmek sretiyle ilemin
tekrarlanmas salanr. Titrasyonda renk dnmn daha iyi grebilmek iin dnm
noktasna varlnca zeltiye nceki reil-sar renk tekrar meydana gelinceye kadar kristal
NaCl ilave edilir ve yeniden ayn su numunesi ile titre edilir. Rengin deiiklik gsterip
gstermedii kontrol edilir. Sonular mg/l hassasiyetinde verilir.
1 ml N/50 AgNO3 = 0.7092 mg Cl1 milival Cl = 35.46 mg Cl(N/50 lik AgNO3 yerine 56.78 ml 1 N AgNO3 zelitisinin litreye tamamlanmas ile
hazrlanan zeltide kullanlabilir. Bu zeltini 1 ml si 2 mg Cl- a edeerdir.)
B-17) Sularda karbonat iyonu (anyonu) tayini:
100 ml su numunesine gerekirse yukarda anlatlan muameleyi grdkten sonra 0.5 ml %
0.0375 alkoll fenol ftalein damlatlr. [(Gerektiinde; Hidroksitler ve fazla miktardaki renkli
0.1 N HCl ile titre ederek bulunan miktardan eksiltir. Renkli maddeler ise asit reaksiyonu
vermeyinceye kadar damtk su ile ykanm aktif kmr kullanlarak ortamdan uzaklatrlr)
(Baryum kromat zeltisi; 5 g baryum kromat 50 ml % 25 lik hidroklorik asitte (d:1.12)
zlr ve destile su ile litreye tamamlanr)]. Renk dnmne kadar asit ile titrasyona
devam edilir. Birinci titrasyon iin sarfedilen asit miktar da aadaki oranlara gre hesap
edilir.
1 ml 0.1 N HCl = 3 mg CO321 milival CO32- = 30 MG CO32-. Sonular mg hassasiyetinde verilmelidir.
39
40
Kolorimetrik metot:
Bu metodun uygulanabilmesi iin aada belirtilen zeltilerin hazrlanmas gerekir.
1) 0.085 g difenil amin, seyreltik H2SO4 (1:3) ierisinde zlr. Buna bir miktar daha
slfat asidi ilave edilir.
2) 100 g soda ve 50 g sodyum hidroksit suda zlr ve 300 ml ye tamamlanr.
3) Brucin zeltisi; 5 g brucin alnr ve 100 ml glasiyel asetik asitte zlr ve hazrlanan
bu zelti esmer renkli bir iede karanlk blmede saklanr.
4) Karlatrma zeltisi; 0.1635 g potasyum nitrat 1 litrelik balon jojede az miktarda su
ile zlr ve litreye tamamlanr. Bu zeltinin 1 ml sinde 0.1 mg NO 3- bulunur.
Tayinin yaplmas iin 10 ml su numunesine 0.6 ml brucin zeltisi ve 200 ml deriik
slfat asidi ilave edilir, kartrlr ve soutulur. Meydana gelen renk ayn ekilde ilem
grm olan karlatrma zeltisi ile karlatrlr.
Gravimetrik metot:
Numunede nitrat iyonu 100 mg/l den fazla ise tayin gravimetrik metotla yaplmaldr.
Tayin iin kullanlacak nitron zeltisinin hazrlanmas iin 100 ml % 5 lik asetik asitte
zlr. zelti esmer renkli iede saklanmaldr. Tayinin yaplmas iin 100 ml su
numunesi 10 damla % 30 luk H2SO4 ile asitlendirilir ve kaynama noktasna yakn olana
kadar stlr. Buna 100 ml nitron zeltisi ilave edilir ve 2 saat buzlu su banyosu
ierisinde iyice soutulur. Meydana gelen nitron nitrat ince ineler halinde ayrlr. 110 C
de sabit tartma getirilmi bir norton krozesinden szlr. 2 ml buzlu su porsiyonlar ile 4
kez ykanr. 110 C de sabit tartma kadar kurutulur ve tartlr. 1 mg nitron nitrat 0.1653
mg NO3- e edeerdir. Sonular her iki metotlada mg hassasiyetinde verilmelidir.
1 milival NO3- = 62 mg NO3- , 1 mg NO3- = 0.226 mg N
1 mg N2O5 = 1.15 mg NO3- , 1 mg NO3- = 0.871 mg N2O5
B-20) Sularda nitrit iyonu tayini:
Yer alt ve yer yz sularnda ou kez nitrit iyonlarna rastlanr. Miktar 0.01-1.0 mg/l
N2O3 gemez. Yamur sularnda nitrit iyonu daima bulunur ve miktar 0.01-1.7 mg/l
N2O3 kadardr. Yamur sularundaki nitritler hava azotunun ykseltgenmesi sonucunda
meydana gelirler. Yer alt sularnda ise nitritler azotlu organik maddelerin
mikroorganizmalar tarfndan bozulmalar sonucunda meydana gelirler. Bu sebeple nitrit
iyonu bulunan sular sala zararl olabilir ve bakteriyolojik test yaplmadan
kullanlmamaldr.
B-20-1) Sularda nitrit iyonunun kalitatif tayini:
Nitrit iyonu asitlendirilmi potasyum iyodr zeltisinden iyotu sebest hale geirir ve
serbest iyot niasta zeltisini mavi renge boyar. ASyn reaksiyonu ozon, serbest klor ve
H2O2 gibi dier ykselt genlerde verdii iin reaksiyon karakteristik deildir. Daha kesin
41
bir arama iin metafenilen daimin zeltisi ile yaplr. Nitrit var ise kelein rengi sarya
dnecektir.
B-20-2) Sularda nitrit iyonunun kantitatif tayini:
Kolorimetrik metot en uygun tayin metodudur. Kolloid maddeler ve renkli organik
maddeler tayini bozar. Bunlarn giderilmesi iin nitrat tayini ksmnda anlatlan prosedr
uygulanr.
a) Metafenil diamin ile tayini:
1 g metafenilen diamin 3 ml deriik H2SO4 200 ml damtk su ile kartrlarak
zlr. Dier taraftan 0.150 g sodyum nitritin 1 litreye tamamlanmas ile bir
karlatrma zeltisi hazrlanr. Bu zeltinin 1 ml sinde 0.1 g NO 2- bulunur.
Tayinin yaplmas iin 10 ml su numunesi bir deney tp ierisine konur. zerine
1-2 damla metafenilen diamin zeltisi damlatlr. Nitrit iyonunun miktarna gre
hemen veya ksa bir sre sonra altn sars bir renk meydana gelir. Dier bir tp
ierisine damtk su ve ayn miktarda indikatr (belirte) konur ve bir mikro
bretten renk eitleninceye kadar mukayese zeltisi damlatlr.
b) Slfanil asit ve - naftol ile tayini:
- Slfanil asit zeltisi : 10 g slfanil asit 100 ml deriik H 2SO4 (d:1.84 g/ml) de
zlerek hazrlanr.
--naftol zeltisi: 3 g -naftol 100 ml % 80 lik asetik asit ierisinde zerek
hazrlanr.
Tayinin yaplmas iin 50 ml gerekir ise bir n ilemden geirilmi su numunesi
damtk su ile 90 ml ye seyreltilir. Her defasnda alkalanarak sras ile 1 ml
slfanil asit ilave edilir, 10 dakika beklenilir ve zerine 0.5 ml -naftol zeltisi ve
5 ml % 5 lik amonyak ilave edilir. Damtk su ile 100 ml ye tamamlanr.
Meydana gelen pembe renk ayn ekilde ilem grm olan kyaslama (mukayese)
zeltisi ile karlatrlr. Hehner silindirleri kullanld taktirde bir seri
mukayese zeltisi hazrlamaya gerek kalmaz. Ancak 50 ml numune 0.02-20 mg/l
miktardaki NO2- tayini iin uygundur. Numunede 200 mg/l den fazla NO2- var ise
50 ml den daha az numune alnr ve damtk su ile 50 ml ye tamamlanr.
c) -naftol indikatr (belirteci) ile tayini:
2 g sodyum-1,4-naftionat ve 1 g -naftol 200 ml damtk su ile alkalanr ve
szlr. Sznt renksiz olmaldr. Bu zelti koyu renkli bir iede 6 ay boyunca
bozunmadan saklanabilir. Tayinin yaplmas iin 10 ml su numunesi 6 damla
(yaklak 0.2 ml) naftol belirteci ve bir damla deriik hidroklorik asit (d: 1.19
mg/ml) ile muamele edilir, alkalanr ve 1 dakika kendi haline braklr. Bundan
sonra 4 damla amonyak ilave edilerek tekrar alkalanr. Nitrit iyonu var ise pembe
veya koyu krmz bir renk meydana gelir. Bu renk ayn ekilde ilem grm
mukayese zeltisi ile karlatrlr. Bu karlatrma Hellige komperatrnn
cam ilede yaplabilir.
42
Sonular NO2- miktar 2.0 mg/l den az ve 0.1 mg/l den fazla ise mg
hassasiyetinde sonular verecektir.
1 milival NO2- = 46 mg NO2Dntrmek iin 1 mg NO2- = 0.304 mg N, 1 mg N2O3 = 1.20 NO2- dir
C- Sularn bakteriyolojik analizi:
C-1)
nsanlara su ile geen tifo, kolera, dizanteri gibi mikroplarn bulunduu sular kesin olarak
kirli saylrlar. Sulardaki tifo ve dizanteri grubu mikroplar aramak iin su numunesini
bujilerden szmek ve bunlar zerinde arama yapmak mmkndr. Daha basiti 1 litre suya 2.5
ml % 5 lik sodyum karbonat zeltisi ve 1 ml % 10 luk demir (III) klorr ilave ettikten sonra
bir sre kendi haline brakmaktr. Bylece bir phtlama meydana gelir. Bu pht
santrifjlenerek ayrlr. Ayrma ortamna ekilerek arama yaplr. Kolera basilinin aranmas
iin tayini yaplacak sudan 90 ml lik bir ksma 10 ml % 10 luk peptonlu su veya 1 g pepton
1 g NaCl, 0.5 g KNO3 ve 2 g jelatinin 50 ml lik sudaki zeltisinden ilave edilir. zerine 50
ml su konularak mikrop aranr.
C-2)
Sularn bakteriyolojik analizlerinde en nemli ksmn tekil eder. Sularda sadece koli basili
aranmas bir mana ifade etmez. Miktarnn tayini hayvan veya insan kaynakl olup
olmadnn kontrolde gereklidir. Koli basili aranmas iin muhtelif metotlar vardr. Burada
sadece adlarn saymakla yetineceiz.
1) Vincent-Bonjean n kolimetri metodu
2) Laktoz ve metilrujlu ortamda kolimetri
C-3)
Anaerob parametresi:
43
Bunun iin jelatin ve jeloz plakalar kullanlr. erisinde 10 ml jeloz ve jelatin bulunan
tplere sras ile 0.05, 0.1, 0.2, 0.5 ve 1.0 ml su eklenir. Jeloza ekilenler 37 C de etvde iki
gn, jelatine ekilenler ise 22 C de etvde 3-4 gn brakldktan sonra koloniler saylr. Bu
srada jelatini eriten ve renkli olarak byyen kolonilerin bulunup bulunmadklar anlalr.
Suda bulunan mikrop saysnn azlk veya okluunun, salk bakmndan iyi veya kt
olduuna delalet etmesi, her zaman iin kesin deildir, ml sinde 0-1000 mikrop olan su
temiz, 1000-10.000 mikrop olanlar pheli 10.000-100.000 mikrop olanlar ise kirli eklide
gsterilen snrlar artk geerliliini yitirmitir. nk suda bulunan bakterilerin hepsi
laboratuardaki ortamda ayn derecede remezler. Sonra toprak tarafndan szlmesi iyi olmu
sular ayrlrsa dier sular tamamen saf olmayp saprofit olarak yayan mikroplar havidirler.
Bunlarn saylar hibir kirlilie delalet etmez.
D- Sularda berraklk tayini:
D-1) Berrak:
D-2) Opalizleme:
1 ml 0.01 N HCl, 99 ml damtk su ile seyreltilir. Bu 1 ml 0.1 N AgNO 3 zeltisi ile ileme
sokulur 5 dakikada grlen manzaraya opalizleme denir.
D-3) Hafif bulank:
2 ml 0.01 N HCl, 98 damtk su ile seyreltilir. Buna 1 ml 0.1 N AgNO 3 ilave edilir. Grlen
manzaraya hafif bulank denir.
D-4) Bulank:
4 ml 0.01 N HCl 96 ml damtk su ile seyreltilir. Buna 1 ml 0.1 N AgNO3 ilave edildiinde
grlen manzaraya bulank denir. Yukardaki gzlemler aydnlk ortamda ve siyah bir zemin
zerinde yaplmaldr.
D-5) Tayinin yaplmas:
50 cm boyunda ve 25 mm i apnda cm taksimatl iki boru (epruvet) alnr. Dier taraftan 1
ml 0.1 N HCl, 99 ml damtk su ile seyreltilir ve buna 1 ml 0.1 N AgNO3 ilave edilerek
alkalanlr. Borulardan birine muayenesi yaplacak su numunesi dierinede damtk su 40 cm
iaretine kadar konulur. kinci boruya birincidekine eit bulanklk meydana gelinceye kadar
hazrlanm zeltiden ilave edilir. Saefedilen zelti miktar tayini istenilen suyun bulanklk
derecesini verecektir. Bu tayin metodunda farkl olan dier metotlarda vardr. rnein Alman
standart metotlar karlatrma birimi olarak belirli incelikte saf merck kieselgur kullanlr.
Nehir ve gllerin bulankl Diaphanometre ad verilen aletlerle llr. Bu alet esas itibari
ile 4 ke beyaz porselenden yaplm bir levha olup bu levha metre taksimat bulunan bir
zincire balanmtr. Levha gzle grlemeyinceye kadar su ierisine daldrlr ve zincir
zerindeki taksimattan bulanklk derecesi okunur.
44
D-6) Kolorimetri:
Maddelerin gze deiik renkte grlmesine seimli k absorpsiyon yapmalar sebep olur.
Yani renkli maddeler zerine den polikromatik (oklu dalga boylarndaki) k nndan
ancak belirli dalga boyundaki bir ksmn absorplar, dierlerini yanstr. Maddenin rengini ite
bu yanstan k nlar tayin eder. Bu n bir spektroskoptan geirilirse elde edilen
spektrumda absorplanan n dalga boyuna tekabl eden yerlerde siyah bantlar grlrki
bunlara absorpsiyon bantlar denir. Renkli zelti iinde durum ayndr. zelti kalnl
arttka absorpsiyon bantlarda kalnlar ve koyular. Kolorimetreler renkli zeltilerin renk
iddetini belirli dalga boylarnda bir standarda kar tayini esasna dayanmaktadr. u halde
bir zeltiye kolorimetre tekniinin uygulanabilmesi iin her eyden nce bu zeltinin renkli
olmas veya renkli hale getirlmesi gerekir. Bir zeltinin renginin koyuluu renk veren
maddenin konsantrasyonu ile artar. Ayn ekilde konsantrasyonu birbirine eit olan zeltide
birinin k ge4en tabakas dierinden daha kaln ise kaln olan daha koyu gzkr. u halde
bir zeltinin k absorplama kabiliyeti bu zeltideki absorplayan madde konsantrasyonu ve
zeltinin kalnl ile orantldr. Bu beer yasasnda belirtilen kurallar manzumesidir.
Konsantrasyonlar C1 ve C2 tabaka kalnlklarda d1 ve d2 olan ayni iki zeltinin belirli dalga
boyundaki absorplama kabiliyetleri ( A, ) aadaki eitlikle ifade edilir.
A . = C1 . d1 = C2 . d2
u halde zeltilere ait d1 ve d2 tabaka kalnlklar llebiliyor ise ve bir zeltiye ait
konsantrasyon biliniyor ise dier zeltinin konsantrasyonu kolylkla hesap edilebilir.
C1 = C2 . d2/d1
Bu bant konsantrasyonu bilinen bir standart zelti serisi hazrlananrak bunun
kolorimetrede konsantrasyonu bilinmeyen zelti ile karlatrarak tayin edilir. Beer kanunu
ancak seyreltik zeltilerde doru sonular verdii iin % 3 n zerinde olan
konsantrasyonlarda allmamas tavsiye edilmektedir. Gerek optik gerekse foto-elektrik
kolorimetrelerin hepsinde beer kanunu geerlidir. Ancak aralarnda yap farklar vardr. Wolff
kolorimetresinde tabaka kalnl, absorpsiyon kabna takl bir musluktan zeltiyi aktmakla
ayarlanr. Hellige kolorimetresinde ise absorpsiyon kaplar gen eklide olup bir mikrometre
vidas, kabn tepesi dorultusunda hareket ettirilir. Dubosg kolorimetresinde ise muhtelif
derinlie dalan cam silindirler kullanlr.
E- Sularda kokunun kontrol:
ilecek ve kullanlacak sularn salk bakmndan kokusuz olmas gereklidir. Yer alt sularna
kokulu organik maddelerin karmas veya H2S znmesi yer yz sularnda ise organik
maddelrin znmesi veya organik sanayi maddelerinin veya kanalizasyon sularnn
karmas gibi nedenlerden dolay koku meydana gelmektedir. Koku tayini iin 100-300 ml
lik bir ie yarsna kadar su numunesi ile doldurulur. Az kapatlr ve kuvvetlice alkalanr.
Daha sonra kapak alr ve koklanr. Koku hissedilmeyecek derecede ise 100 ml su bir
erlenmayere konur. Koku his cam ile rtlr ve bir su banyosu zerinde 60 C ye kadar
stlr ve daha sonra alkalanr ve koklanr. Eer H2S2 den phe ediliyor ise saat altna
kurun asetat zeltisi ile slatlm bir szge kad yaptrlr. Kadn rengindeki deime
H2S bulunduunu gsterir. Bu ekildede anlalamayacak kadar az oranda H2S varsa su
numunesi ierisine az miktarda sulp kadmiyum karbonat atlr. Koku kaybolur ise H 2S in
45
bulunduu anlalr. Suda bazen hem H2S ve hemde dier maddelerden ileri gelen kokular bir
arada bu taktirde suya birka CuSO4 kristali atlr. CuS ker yeniden koklanr.
46
BLM-V
A-BAZI METALLERE AT GRAVMETRK ANALZ YNTEMLER:
1-Demir tayini:
Demir genellikle Fe2O3 halinde ktrlmek sureti ile tayin edilir. Fakat dikkat edilmesi
gerekli en nemli noktadan birisi Fe+3 oksidasyon basamanda bulunmasdr ki bunun kesin
hale getirilmesi iin zelti ilk nce H2O2, bromlu su gibi ykseltgen maddelerle veya bir iki
damla deriik nitrik asit ile kaynatlarak ykseltgenir. Fe+3 halinde olan demir amonyak ile
scakta Fe(OH)3 halinde ktrlr. Fe+3 n ktrlmesinde NaOH kullanldnda oluacak
jel de bol miktarda yabanc madde adsorplayan bir kelek oluma olasl vardr lemin
kontrolsz yrtlmesine neden olmaktadr. Demirin amonyak ile ktrlmesinde dikkat
edilmesi gerekli olan noktalar aada sralanmtr.
a-) NH3 zeltisi kelei kirleterek hatal sonular alnmasna sebep olacandan dolay silis
iermemelidir. Bunun iin en saf amonyak kullanlrken bile ktrme ilemlerinde
kullanlacak beherlerin kaliteli camdan yaplm olanlarndan seilmesi gereklidir. Aksi
taktirde adi camdan yaplm beher glaslar ile yaplacak ktrme ilemlerinde bir miktar
SiO2 zeltiye geebileceinden dolay hatalarn olumasna neden olacaktr.
b-) Fe2O3; fazla kzdrlmamaldr. nk alevin indirgen gazlar Fe2O3 ve FeO ieren
kompleksli bir maddesi olup ayr ayr siyah tanelerin bulunmas ile ve kalntnn
mknatslanmas ile gzlenebilir. Byle bir durumda madde tekrar deriik hidroklorik asit ile
zlerek ilem tekrarlanmaldr.
c-) Demirin genellikle hidroklorik asit zeltisi ile ktrlmesi aamasnda ok dikkat
edilmesi gereken nokta Fe(OH)3 keltisinin ok iyi ykanmas gerekir. Ykama ileminde
klorr iyonlarnn tamam giderilmedii taktirde Fe(OH)3 keleinin kl edilmesi
aamasnda ksmen kovalent karakterli FeCl3 n uuculuu nedeni ile hatal bir sonucun
olumasna neden olur.
d-) Demirin yeterli olmayan ykseltgenmesi neticesi kelein az ok siyah olmasndan
anlalmaktadr. Bu durum tekrar hidroklorik asit ile zlerek hidrojen peroksit ile biraz daha
ykseltgenir ve yeniden ktrlr. Ykseltgen olarak eer nitrik asit kullanlr ise NO nun
Fe(II ) ile verdii bileikten ileri gelen siyahlk kaybolana kadar stlr. Fakat HNO 3 n
ykseltgen etkisi kullanlan asit seyreltildike azalr.
Ykseltgenmi olan Fe(III) zeltisine kartrlarak ve yava yava amonyak zeltisi ilave
edilerek krmz-kahverengi Fe(OH)3 kecektir. Elde edilen kelek ana zelti ierisinde
bekletilmeden szlr ve scak su ile ykanp hemen kl edilir. Fakat kelek elde edilmesi
durumunda ise nce kurutulup sonra kl etmek sureti ile daha iyi sonu elde edilir.
Gravimetrik faktr 2Fe/Fe2O3 dr.
2-Alminyum tayini:
Alminyumda demire benzer ekilde ktrlmektedir. Yalnz nemli farkllk Al(OH) 3 n
reaktif fazlasnda bir miktar znmesidir. Buda negatif hataya neden olur. Alminyumun
gravimetrik analizinde dikkat edilecek noktalar aada gsterilmitir.
47
a-) Belirtildii gibi alminat halinde znme olasl nedeni ile reaktif fazlasndan
kanmaldr.
b-) Alminyum hidroksitin morfolojik yapsnda ilemi gletirebilir, nk znen ve
bazen yar znm g znen pelte halinde veya kolloidal halde bulunur.
c-) Susuz alminyum oksitin hidroksitten 900 C nin altnda oluan -Al2O3 modifikasyonu
higroskopiktir.
alma srasnda amonyan fazlasndan kanmak iin zeltiye yaklak iki damla % 2 lik
alkoll metil oranj indikatr ilave edilip srekli kartrmak sureti ile renk hafif sar olana
kadar seyreltik amonyak zeltisi damlatlr. Amonyak zeltisi yine silis iermemelidir.
Yeniden kaynatlan zeltide oluan ince yumaklar halinde Al(OH)3 kelei henz scak
iken hemen szlmelidir. Szlen kelek amonyum nitrat ve bir ka damla amonyak ieren
scak su ile ykanr. Eer beher glas daki artk maddeler mekanik olarak alnamazlarsa
seyreltik hidroklorik asit ile zlp tekrar ktrlmek sureti ile ayn szge kadnda
toplanrlar. kelek szge kad ile birlikte porselen krozede kl edildikten sonra bir
elektrik frnnda kuvvetlice kzdrlr ve soutulup tartlr. Gravimetrik faktr 2Al/Al2O3 tr.
(Tm almalarda kullanlan porselen krozelerde KHSO4 veya K2S2O7 eritii yaplmaldr)
3- Kurun tayini:
Kurunla birlikte bulunabilecek metallerin hemen hemen hepsi kolay znebilen slfatlar
oluturduundan dolay genellikle kurun PbSO4 halinde ktrlerek tayin edilmelidir.
Ortamda nitrat iyonlar ve slfat asidinin arsnn bulunmamasna dikkat edilmelidir. PbSO 4
n znrlk arpm byktr ve bu yzden saf suda olduka ok znr. Bu durumdan
dolay ykama srasnda amonyum slfatl su kullanlmaldr. Analizde bu ilemlerden sonra
soutulan beherdeki zelti seyreltilir ve kartrma sonucu oluan beyaz ar kelek imkan
lsnde porselen krozede szlmelidir. Elde edilen kelek biraz H2SO4 ieren % 3 lk
NH4NO3 zeltisi ile ykanr. Kzdrma srasnda (500-600 C) krozenin kenarnda
younlam olarak dnlerek H2SO4 veya (NH4)2SO4 kalntlar bunzen alevi ile ortamdan
uzaklatrlmaldr. lemden sonra krozedeki PbSO4 deriik H2SO4 ile giderilir.
4. Kalsiyum tayini:
Kalsiyumun gravimetrik yntem ile tayininde ktrme reaktifi olarak okzalat tuzu (CaC 2O4)
kullanlr. Kalsiyum okzalat stldnda 1 mol Kalsiyum karbonat ve 1 mol karbon monoksit
aa kacak ekilde bir reaksiyon olacaktr. Kzdrmaya devam edilir ise o zaman da
kalsiyum karbonat paralanarak 1 molekl kalsiyum oksit ve 1 moleklde karbon dioksite
dnecektir. Kalsiyum okzalat kristalize bir kelek olduundan dolay zellikle yava
ktrlp ana zelti ierisinde bekletilir. Yalnz kalsiyum okzalatn sudaki znrl
olduka fazla olduundan dolay saf su yerine znrl snrlandrmak iin bir miktar
amonyum okzalat ieren zelti ile ykanmaldr. Szge kadna aktarlan kelek szge
kad kurutulduktan sonra yalnzca Rose krozesinde ykanmaldr. Yanma srasnda oluan
biraz oksit bir damla deriik amonyum karbonat zeltisi ile karbonata dntrlmek sureti
ile kzdrlmas gereklidir. Bu ilem madde kaybn nlemek iin kapal krozede yaplmaldr.
Kroze ierisindeki madde sabitletirildikten sonra, nce biraz kuvvetlice kzdrlmal daha
48
sonra su ve deriik slfrik asitten geirilmi karbon dioksit akmnda yaklak yarm saat
kzdrlrak kalsiyum karbonat halinde tartlmaldr.
5- inko tayini:
Tayin iin seyreltik slfrik asit ile asitlendirilen zelti kaynamaya balayncaya kadar
stlp su banyosu zerinde tutulur iken kartrlmaya devam edilerek diamonyum fosfat
zeltisi ve fenolftalein indikatr zeltisi ve amonyak zeltisi ilave edilir. 1-1,5 saat kadar
su banyosu zerinde tutulur daha sonra karm soumaya braklr, soutulan karm szlr
ve magnezyuma benzer ekilde oluan kelek nce % 1lik diamonyum fosfatn lk zeltisi
daha sonra ise souk su ile ykanr. nce yava yava daha sonra kuvvetlice bir elektrik
frnnda kzdrlr ve sabit tartma getirilir. Tartlan inko piroslfat ktlesinden inko
miktarna gemek iin gravimetrik faktr 2 Zn / Zn2P2O7 olarak alnr.
6- Manganez tayini:
Zayf asidik zelti 200 ml sinde 200 miligramdan daha az manganez iermelidir ve alkali
metaller dndaki katyonlar ortamda bulunmamaldr. zeltideki asidi ancak ntr hale
getirecek kadar seyreltik amonyak, amonyum klorr fazlas ve diamonyum hidrojen fosfatn
ars ilave edilir (stokiyometrik olarak). Bu anda bir kelek oluur ise 3 N hidroklorik asit
in bir ka damlas ile zlr. zelti yaklak kaynama scaklna (90-95 C) kadar stlr
ve 1:3 orannda seyreltilmi amonyak zeltisi damla damla katlarak Mn 3(PO4)2 keleinin
olumas salanr. Bu noktada ortama baz ilavesi durdurularak ve stma ve kartrma ilemi
srdrlerek kelein kristalin (MnNH4PO4. H2O) olmas salanr. Daha fazla kme
olmayncaya kadar bir ka damla daha amonyak ilave edilir. Fakat kelein ipeksi grnts
kaybolmamaldr. lem boyunca zelti scakta tutulur ve amonyan ok fazlasnn
ilavesinden kanlmaldr. kelek ana zelti ierisinde oda scaklnda (ya da en iyisi
0 Cde) 2 saat bekletilir. Kantitatif bir szge kadndan ya da daras alnm bir szge
krozesinden szlr. kelek klorrlerden kurtarlncaya kadar % 1lik souk amonyum
nitrat zeltisi ile ykanr. Dk scaklkta szge kadndan gelen karbonun oksitlenmesi
ile kl edilir ve bir elektrik frnnda 700-800 C de sabit tartma kadar stlp Mn2P2O7
olarak ta rtlr. G ravimetrik faktr 2Mn/Mn2P2O7 olarak alnr.
49
50
51
52
II hidroklorik asit zeltisi iinde askorbik asit ile bakr I indirgenir.2,2-dikinolin ile renkli
bir bakr I bileii oluturulur,yaklak 545 nm dalga boyunda spektrometrik lm yaplr.
20.Demir ve elikte bakr tayini(2):
Deney numunesi hidroklorik asit ve Perklorik asit karmnda zlr, zelti bir AAS
spektrometresinde hava-asetilen alevine pskrtlr. Bir bakr oyuk katot lambasnn yayd
324,7 nm dalga boyundaki nla atomik absorpsiyon lm yaplr.
21.Demir ve elikte fosfor tayini(1):
Deney numunesi bir asit karmnda zlr, perklorik asit-nitrik asit karm iinde fosfor,
fosfovanadomolibdat a dntrlr. Fosfovanamolibdat ,sitrik asitte 4metil-2-pentanan ile
ekstrakta edilir. Yaklak 425 nm dalga boyunda spektrofotometrik lmler yaplr.
22.Demir ve eliklerde karbon tayini:
Bu metodun prensibi yksek bir scaklkta (1250oCdan daha fazla) saf oksijen atomunda
deney numunesinin yaklmas ile karbonun karbon dioksite evrilmesi,meydana gelen
karbondioksitin oksijen atomu ile srklenmesi,dier uucu oksitlerin uzaklatrlmas ile
karbon dioksitin sulu bir sodyum hidroksit iinde absorplanmas ve sodyum hidroksit
zeltisindeki elektrik iletkenliindeki deiiminin bir referansa gre lmnden sonra
deney numunesinin karbon muhtevas hesaplanr.
23.Demir ve elikte fosfor miktar tayini(2):
Deney numunesi nitrik asit-hidroklorik asit karmnda zlr. zeltiye Perklorik asit ve
duman k grlnceye kadar buharlatrlr. Kalnt perklorik asit zeltisi ile zlr.
Sodyum slfit zeltisi katlr ve amonyum molibdat zeltisi konularak heteropoli fosfo
molibdata dntrlr. Hidrazin slfat zeltisi katlarak mavi renkli molibdat kompleksi
oluturulur ve deney numunesinin fosfor ieriine bal olarak renkli kompleksin yaklak
olarak 650 nm veya 825 nm dalga boyunda spektrofotometre ile optik younluu llerek
fosfor miktar tayin edilir.
24.Uucu yalarda ester indisi tayini:
Sodyum asetatl ortamda asetetik asit anhidriti ile uucu ya numunesi asitlendirilir.
Asetillenmi ya saflatrldktan sonra kurutulur ve gaz kromatografisi ile kromatografik
analizi yaplr.
25.Uucu yalarda fenol tayini:
Uucu yalarn bilinen bir hacimde bulunan fenolik bileikler alkali fenatlarna
dntrlr.Bundan sonra uucu yan absorbe edilmeyen ksmnn hacmi llerek
numunedeki fenol yzdesi hesaplanr.
53
BLM-VI
OPTK CHAZLAR
OPTK CHAZLARIN GENEL TASARIMI:
Optik spektroskopik yntem alt olaya dayanr.
1-Absorpsiyon
2-Floresans
3-Fosforesans
4-Salma
5-Emisyon
6-Kemliminans
Her olay len cihaz yapsal olarak farkllk gsterebilen temel bileenlerin ou dikkate
deer lde benzerlik gsterirler. Ayrca bu bileenlerden istenilen zellikler, ister
spektrumun UV/VIS blgesi, isterse IR blgesi iin kullanlsn fark etmemektedir. Tipik bir
spektroskopik cihaz balca u be ksmdan oluur.
1-In enerjisi kararl olan bir k kayna
2-Numunenin konduu temiz ve saydam bir hcre
3-lmler iin spektrumun belirli blgesini ayran prizmalar.
4-Inlarn enerjisini llebilir bir sinyale dntren bir dedektr.
5-Bir sinyal ilemcisi ve kayt sistemidir.
Burada sinyal bir lme skalasndan, osiloskoptan, dijital gstergeden ya da kaydedici
zerinden alnr.
1-In kayna:
Spektroskopik alma iin uygun bir kaynak kolayca belirlenebilecek ve llebilecek yeterli
gte n demetleri oluturmaldr. Buna ilaveten n iddetinin belirli bir sre iinde sabit
kalmas gerekir. Tipik olarak kaynan n gc g kaynann potansiyeli ile stel olarak
deiim gsterir. Bu yzden kaynaktan sabit bir n gc salamak potansiyelinin istenilen
kararllkta tutulmas gereklidir. Kaynaktan gelen n iddetini ok iyi kontrol etmek yerine
ift-nl cihaz tasarm alternatif bir yoldur. Bu cihazlarda numuneden geen nn iddeti
numuneden gemeyen nn' ki ile mukayese edilir. Bu gibi tasarmlarda iki demetin
iddetleri ayn anda veya birbirine ok yakn bir zamanda llerek kaynaktaki dalgalanmalar
byk lde giderilmektedir.
1-a)Srekli spektrum kaynaklar:
Srekli spektrum kaynaklar absorpsiyon ve floresans spektroskopide ok geni bir uygulama
alan bulmaktadr. UV blge iin en ok kullanlan kaynak tr dteryum lambasdr. ok
iddetli n demeti gerektiren durumlarda yksek basnlarda doldurulmu argon, ksenon
veya civa ark lambalar kullanlr. Spektrumun grnr blgesi iinde tungusten telli lamba
54
kullanlmaktadr. IR blgesi iin ise 1500-2000 oKe kadar stlm inert katlar kullanlr.
(nernst ubuu veya globar ubuu)
1-b)izgi kaynaklar:
Bir ka izgi yayabilen kaynaklar AAS'de atomik ve molekler floresans spektroskopi de ve
raman spektroskopide geni uygulama alan bulmutur. Refrakrometre ve polarimetrelerde de
izgi kaynaklar kullanlmaktadr. Oyuk katod ve elektrotsuz boalm lambalar atomik
absorpsiyon ve floresans yntemleri iin en nemli izgi kaynaklardr.
1-c) Lazer kaynaklar:
Lazerler analitik cihaz teknolojisinde youn n iddeti, ok dar bant genilii ve kan
nlarn uyumlu olmas ynnden ok yararldr. Lazerler spektrumun ultraviyole, grnr ve
infrarted blgelerinde nemli bir kaynak olarak kullanlrlar. lk kullanlan lazerlerin en
nemli snrlamalar, bir ka dalga boyu veya izgi dnda n elde edilememesi idi, bu gn
bu problem boyar madde lazerleri ile zlmtr. Boyar madde lazerleri belirli aralkta
istenilen her hangi bir dalga boyunda dar n demeti retirler. alma aral boyar madde
deitike deiir.
1-c-1) Lazerlerin bileenleri:
Bir lazer dzeneinin kalbi lazer oluturma ortamdr. Bu yakut gibi kat bir kristal veya
galyum arsenr gibi bir yar iletken organik boyar maddeleri ieren zelti argon veya kripton
gibi bir gaz olabilir. Lazer oluturan madde d kaynaktan gelen nlarla aktiflenir ve
pompalanr. Bylece uygun enerjili bir ka fotonun ayn enerjiye sahip pek ok fotondan
oluan bir sel oluturmas salanr. Pompalama ilemi bir elektrik akm veya bir elektriksel
boalm ile de oluturulabilir. Bir lazerin normal olarak nlarn lazer oluturan ortamda bir
ift ayna arasnda saysz gidi geliini salad iin bir osilatr veya rezonatr olarak
fonksiyon gsterdii kabul edilmelidir. Her gidi-geli srasnda ok byk katlanmalarla ek
fotonlar oluturulacaktr. Geilerin tekrarlanmas esnasnda ana dorultudan sapan nlar bir
ka yansmadan sonra ortam terk edecekleri iin sonuta paralellik zellikleri ok iyi olan
nlar kalr. ok kolay yolla kullanlabilir bir lazer elde edebilmek iin kullanlan aynalardan
birinin bir yz yeterince ince bir yanstc malzeme ile kaplayarak n demetlerinin bir
ksmnn yansmas yerine ortamdan gemesi salanr.
1-c-2)Lazerin ileyi mekanizmas:
Lazerin ileyi mekanizmas drt srecin incelenmesi ile anlalr.
a)Pompalama
b)Kendiliinden emisyon(floresans)
c)Uyarlm emisyon
d)Absorpsiyon
olarak sralanabilir.
a)Pompalama:
Lazerdeki foton yaynlayc aktif rn, bir elektrik boalm, elektrik akm geii veya
iddetli bir n kaynana maruz brakma sonucu uyarlmaldr. Lazer oluturmak iin bu
55
56
57
58
belirlenir. Bu dzenee bir mercek yardm ile oluturulan paralel bir n demeti dikey
gnderilir ise birinci metalik tabakadan bir ksm geerken geri kalan yanstlacaktr. Geen
ksm ikinci metalik filme arptnda benzer oranda yanstlacaktr. Eer ikinci tabakadan
yansyan nlarn dalga boylar uygun ise birinci tabakadan gelen ayn dalga boyundaki
nlarla ayn fazda ksmen geri yansr. Bu durumda bu dalga boyunda olumlu giriim olurken
dier dalga boylarndaki nlar fazlar ayn olmad iin olumsuz giriime urar.
-Absorpsiyon filtreleri:
Giriim filtrelerinden genel olarak daha ucuz olan absorpsiyon filtreleri, grnr blgedeki
band seimlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu filtreler spektrumun belirli blgesini
absorplama ilevi gsterirler. En ok kullanlan tipleri renkli cam veya jelatin iine datlm
boya ve cam plakalar arasna sktrlm boyalar ierirler. Bunlardan birincisi dierlerine
oranla termal kararllk asndan stnlk gsterir. Absorpsiyon filtreleri 30-250 nm kadar
deien band genilii gsterirler. En dar band geniliine sahip olanlar bile yararl nlarn
nemli bir ksmn absorplarlar ve band piklerinde % 10 veya daha az geirgenlik gsterirler.
Grnr blgede maksimum geirgenlik gsteren ticari cam filtreler gelitirilmitir. Kesici
filtreler grnr spektrumun byk blmnde yaklak % 100 geirgenlie sahipken dier
ksmlarda geirgenlik birden sfr deerine der. Dar bir spektral band kesici filtreye ikinci
bir filtre birletirerek yani iki filtre zerinden salanr.
b)Monokromatrler:
Bir ok spektroskopik yntemde nlarn dalga boyunu srekli olarak deitirmek istenir
veya gerekir. Bu ilem spektrum taranmas olarak adlandrlr. Monokromatrler spektral
taramalar yapabilmek iin tasarlanm sistemlerdir. Ultraviyole, grnr ve infrared nlar
iin kullanlan monokromatrler mekanik adan ayn tasarlanm olup yaplarnda slitler,
mercekler, pencereler ve optik a veya prizmalar ierirler. Ancak bu bileenlerin yapmnda
kullanlan malzemeler dalga boyu aralklar dikkate alnarak seilir.
b-1)Monokromatrlerin bileenleri:
Btn monokromatrlerde bulunan ve aada sralanan optik elemanlardan oluur.
a-Dikdrtgen optik grnt temin eden giri sliti
b-Paralel n demeti oluturan toplayc mercek veya ayna
c-Inlar dalga boyu bileenlerine ayran prizma veya optik a
d-Giri slitinin grntsn dzenleyen ve odak dzlemi ad verilen yzeye odaklayan bir
odaklama eleman
e)Odak dzlemi zerinde bulunan ve istenilen spektral bandlar ayran k sliti.
Bunlara ilaveten monokromatrlerin ounda tasarlanm ve bileenleri toz ve laboratuarn
korozif atmosferinden koruyan giri ve k pencereleri bulunur. lk monokromatrlerin ou
prizmal cihazlardan olumu idi, bu gn kullanlanlarn hemen hemen hepsi yansma ilkesine
dayanan optik alardan olumaktadr. Bunlar daha ucuz olarak rtetilebilirler. Ayn
59
dispersiyon elemanlar iin daha iyi dalga boyu ayrm verirler ve nlar odak dzlemi
boyunca dorusal olarak ayrlr.
b-2)Prizmal monokromatrler:
Pirzmalar ultraviyole, grnr ve infrared blgedeki nlar ayrma amac ile kullanlabilirler.
Prizma yapmnda kullanlan malzemeler dalga boyu aralna gre farkllk gsterir. 60
derecelik ve genellikle kuvarzdan yaplm prizma ieren bunzen prizmadan oluan
monokromatrdr. 30 derecelik bir prizma tipi ise littrow prizmadan oluan bir
monokromatrdr.
b-3)Optik al monokromatrler:
Ultraviyole, grnr ve infrared nlarn ayrmn polikromatik demetleri geiren optik a
veya yanstmal optik an yzeyine gndererek gerekletirilir. Bir ok monokromatrlerde
kullanlan kopyalanm optik alar ana optik a kalb ile yaplr. Ana optik a sert, optik
adan dz, parlatlm bir yzeye sahip olup elmas ulu bir gere yardm ile alm paralel
ve birbirine yakn yivler ierir. Kullanlan optik alar echellette optik a (yivlendirme veya
entikleme denilen ilemin sonucu oluan geni yzeylerde yansma salar) ve i bkey optik
alardr.
c)Monokromatr slitleri:
Monokromatrlerin slitleri performans karekteristikleri ve kalitelerinin belirlenmesinde
nemli rol oynarlar. Slit mengeneleri keskin ular oluturacak ekilde ok iyi ilenmi iki
metal paradr. Slit kenarlarnn birbirine tam olarak paralel hale getirilmesine ve ayn dzlem
iinde olmalarna dikkat edilir. Baz monokromatrlerde slit aralklar sabitletirilmitir.
Dierlerinde ise slit genilii bir mikrometre mekanizmas ile ayarlanr. Monokromatrlerin
giri sliti k kayna grevini stlenirken, grntde odak dzlemindeki k slitine
odaklanmtr. Eer n kaynanda bir ka bamsz dalga boyu mevcut ise odak dzlemi
zerinde her biri belirli dalga boylarna kar gelen bir seri dikdrtgen grntler parlak
izgiler halinde oluur. Ayrm yapan eleman dndrerek k sliti zerine istenilen izgiler
drlebilir. Eer giri ve k slitlerinin boyutlar ayn ise monokromatr nn dalga
boyuna denk gelecek ekilde ayarlannca teorik olarak giri slitinden gelen n, k sliti bir
yne veya dierine hareket eder, kan n iddeti azalr. Hareket miktar giri slitinin
genilii kadar olunca kan n iddeti sfra der.
-Slit geniliinin ayrma gcne etkisi:
Band genilii:
Giri slitinin grntsn k slitinden geirmek iin gerekli monokromatr ayar araldr
Polikromatik nlar kulanlyor ise band genilii monokromatrn belirli bir ayar iin k
slitinden alnan nlarn dalga boyu aral ile belirlenir.
Etkin band genilii:
Band geniliinin yarsna eittir ve slitler zde ise belirli bir ayar iin monokromatrden
kan dalga boyu araldr.
60
III-Numune kaplar:
Emisyon spektroskopisi hari tutulur ise btn spektroskopik almalarda numune kaplarna
ihtiya duyulacaktr. Monokromatrlerin optik paralarnda olduu gibi hcre ve kvet olarak
adlandrlan numune kaplarda allan dalga boyu aralndaki nlar iin geirgen
olmaldr. Bu yzden ultraviyole blgedeki (350 nm'nin altndaki almalar iin)
almalarda kuvars veya erimi silis kullanlr. Bunlarn her ikiside grnr blgede ve
infrared blgedede yaklak 3 mikrometreye kadar geirgendir. Silikat camlar 200-350 nm'de
kullanlr. Plastik numune kaplarda grnr blgede uygulama alan bulmutur. Sodyum
klorr kristalleri infrared blge iin uygun hcre pencereleri malzemesidir.
IV-In transduserleri:
a)deal bir transduserin zellikleri:
deal bir transduser yksek duyarllk gstermeli, sinyal/grlt oran yksek olmal ve geni
bir dalga boyu aralnda sabit, orantl cevap verme zellikleri gsterebilmelidir. Ayrca
transduser hzl cevap vermeli ve n gelmediinde k sinyali sfr olmaldr. Sonu olarak
transduserin oluturduu elektrik sinyali n gc (P) ile doru orantl olarak deiir ve
aadaki denklemle gsterilir.
S=k.P
Burada :
S:akm veya potansiyel birimleri cinsinden elektriksel cevaptr.
K: ise kalibrasyon hassasiyetidir.
Pratikte kullanlan transduserlerin ou nlarn yokluunda karanlk akm olarak
adlandrlan srekli ve sabit bir deer gsterir.
b-In transduserlerinin tipleri:
Genelde transduserler iki tipe ayrlr. Bunlardan birisi fotonlara dieri ise sya duyarldr.
Fotonlara duyarl transduserler (ayn zamanda fotoelektrik veya kuantum dedektr olarak
bilinirler) aktif bir yzeye sahip olup nlar absorplayabilirler. Bazlarnda absorplanan
enerji, elektron yaymna yol aar ve foto-akm oluturur. Bazlarnda ise nlarn elektronlar
iletkenlik bantlarna srerek iletkenlii artrrlar (foto-iletkenlik). Foton transduserleri daha
ok ultraviyole, grnr ve yakn infrared nlarnn lmnde kullanlr. Bu dzenekler
dalga boyu 3 mikrometreden daha byk nlarn lmnde kullanlacaklarsa termal zemin
grltlerinin neden olaca giriimlerden kurtulabilmek iin bunlarn kuru buz veya sv azot
scaklklarnda soutulmalar gerekir. Fotoelektrikli transduserlerin s transduserlerinden
fark birincisinde elektrik sinyalinin bir seri bireysel olaylardan (tek foton absorpsiyonu)
olumas ve foton nlarnn tesbitinde kullanlan termal transduserlerin ise gelen nn
ortalama gcne duyarl olmasdr. Foton veya s transduserleri arasndaki fark nemlidir.
Birincisinde kesik grlt tipi etkindir. kincisinde ise termal grlt nem kazanr. Bunun
sonucu olarakta her iki transduserdeki belirsiz hatalar temelde birbirinden farkldr.
61
c-)Foton transduserleri:
ok deiik foton transduserleri mevcuttur.
1-In enerjisinin yar iletken ve metal ara kesitinde akm oluturduu fotovoltatik hcreler
2-Inn kat foto duyarl yzeyden elektronlarn yaylmasna neden olduu fototpler
3-Inlara duyarl bir yzey ve bu yzeyden frlayan elektronlar arptrarak ilave elektronlar
ve bylece bir elektron elalesi oluturmaya yarayan ek yzeyler ieren fotooaltc tpler
4-Foto-iletken transduserlerde yari-iletken nlar absorplamas sonucunda oluan elektronlar
ve boluklar iletkenliin artna neden olur.
5-Silisyum fotodiyodlarda fotonlar ters-apraz pn bants boyunca iletkenlik artna neden
olur.
6-Yk-aktarm transduserlerinde fotonlarn absorplanmas sonucunda silisyum kristalinde
oluan ykler toplanp llmektedir.
d)ok kanall foton transduserleri:
Spektroskopide ok kanall dedektr olarak ilk kullanlan fotograf plakas veya film eridi
idi. Bu malzemeler spektrometrenin odak dzlemi boyunca spektrumun tm izgilerini ayn
anda kaydetmek amac ile yerletirilmiti. Fotografik belirleme baz emlsiyonlarn
kullanlmas ile 10-100 fotonu saptayabilecek dzeyde duyarldr. Bu tr dedektrlerin en
nemli snrlamas spektrum grntlerinin banyo edilmesi ve negatiflerinin alnp oradanda
emlsiyonlarn kararma derecesinin n iddetine dntrlmesi iin uzun srelerin gerekli
olmasdr. ok kanall modern transduserler tek bir yar iletken ip zerinde fotoelektrik
duyarllkl elementlerin ya dorusal yada iki boyutlu olarak dzenlenmesi ile olumutur.
Bu ip genellikle silisyumdan yaplm olup bir ka milimetre kalnlndadr. Elektronik
devresi her bir foto-duyarl elementinin elektriksel k sinyalini ya ardarda yada ayn anda
lme imkanna sahiptir. Spektroskopik almalarda ok kanall transduserler genellikle
spektrometrenin odak dzlemine yerletirilmi olup bu sayede spektrumdaki deiik ayrntlar
deerlendirilip ayn anda llebilmektedir. Gnmzde ticari spektroskopik cihazlarda
kullanlan tip ok-kanall dzenek mevcuttur. Foto-diyod serileri (PDA) yk-enjeksiyon
dzenekleri (CID) ve yk-elemi dzenekler (CGD). Foto-diyod dzenekleri bir boyutlu
transduserler olup foto duyarl elemanlar transduser yzeyi zerinde izgi halinde
dzenlenmitir. Bunun aksine foto-duyarl yk-enjeksiyon ve yk-elemi transduserlerde
iki-boyutlu dzende sralanr. Yk-enjeksiyon ve yk-elemi transduserlerin her ikiside
transduser yzeylerinin deiik alanlarnda transduser fotonlarn oluturduu ykleri
toplamak ve ksa aralklarla toplanan yk miktarn lmek sureti ile alr. Her iki
dzenektede lmler yklerin bir yerde toplanp lme alanna iletimi ile gerekletirilir.
Bu sebepten dolay iki tip transduserde bazen yk-aktarm dzenekleri (CTD) olarak
adlandrlr.
d-1)Fotodiyod serileri:
Fotodiyod serisinde fotoduyarl elemanlarn her biri kk silisyum foto-diyodlar olup her
biri ters-ynlenmi pn balantldr. Foto-diyodlarn her biri tek bir silisyum ip zerinde
62
byk bir entegre devrenin bir parasdr. Diyod serisini oluturan entegre devre ayn
zamanda her diyod iin bir toplama kapasitr ve bir anahtar ayrca mnferit diyod-kapasitr
devrelerini sras ile tarayan devreler ierir.
e)Foto-iletken transduserleri:
Yakn infrared blgedeki (0,75-3 mikrometre) nlarn taranmasnda kullanlan en duyarl
transduserler bu blgedeki nlar absorpladnda direnci den yar iletkendir. Fotoiletkenlerin faydal aralklar birbirlerine yakn enerji seviyeleri arasndaki geilerden
kaynaklanan ve termal yolla artan grlt akmn azaltmak iin sistemi soutarak uzak
infrared blgeye kadar geniletilebilir. Foto-iletkenkerin bu tr uygulamalar infrared
blgedeki fourier dnml cihaz tasarmlarnda nemlidir. Kristal yapl yar iletken
kurun, kadmiyum, galyum ve indiyum gibi elementlerin slfr, selenr ve antimonr
tuzlarndan yaplmaktadr. Bu maddeler nlar absorplaynca ba elektronlar elektrii
serbeste iletebilecekleri bir enerji dzeyine kar. Kurun slfr oda scaklnda
kullanlmas nedeni ile foto-iletken maddeler arasnda en fazla uygulama alan bulmu
olandr. Kurun slfr transduserler 0,8-3,0 mikrometre aralnda (12500-3300cm-1)
duyarllk gsterirler. Bu bileiklerden oluan ince bir tabaka cam veya kuvars plakalar
zerinde toplanarak hcreler oluturulur. Tm dzenek vakum ortamnda tutularak yariletkenin atmosfer gazlar ile reaksiyonu engellenir.
f)Termal transduserler:
Normal bir foton transduseri infrared blgede fotonlarn foto emisyona yetecek enerjide
olmamalar yznden kullanlmamaktadr. Bu sebeple bu durumlarda termal tansduserler
veya foto-iletkenlie dayanan transduserler kullanlmaktadr. Termal transduserlerde nlar
kk bir siyah cisim zerine drlerek absorplanrlar. Sonunda oluan scaklk art
llr.Tek bir infrared n kaynann n gc kktr.(10-7 - 10-9 W) bu yzden eer
llebilir bir scaklk deiiminin tesbiti isteniyor ise absorplayc elemann s kapasitesinin
mmkn olduu kadar kk tutulmas gereklidir. Bu konuda yzeye tm infrared demetinin
drlmesine allrken absorplayc elementin boyutlar ve kalnl optimize edilir. En iyi
artlar altnda belirlenebilen scaklk deiimi binde bir kelvin dzeyindedir. nfrared
nlarn termal yolla lmedeki en nemli problem bu deiime evreden termal dedektrler
vakumda tutulurlar ve dier cisimlerden kaynaklanan nlardan perdelenirler. D termal
kaynaklardan kurtulabilmek iin ayrca n demeti kesicisi kullanlarak modle edilebilir. Bu
yolla analit sinyali, dnmden sonra kesici frekans ile d grltlerden elektronik yolla
ayrlrki bu grltler zamanla pek deiiklik gstermez.
f-1)Termo iftler:
Termoiftlerin basite eldesinde bakr ve kostantan gibi birbirine benzemeyen iki metal telin
ularndan kaynatlmas ile yaplr. Bu iki balant arasnda oluan
potansiyel,
balantlarndaki scakln fark ile deiim gstermektedir. nfrared nlar iin kullanlan
transduser balant ya ok ince bizmut ve antimon tellerinden yaplr. Yada alternatif olarak
yaltkan bir destek zerine buharlama yolu ile metal kaplanarak elde edilebilirler. Her iki
halde de balantnn daha iyi absorpsiyon yapabilmesi iin siyahlatlr ve infrared nlar
geiren pencereler ieren vakumlu bir kaba yerletirilir. Referans balant genellikle aktif
balant gibi ayn kap iinde olabilir ve s kapasitesi nisbeten daha byk bir malzemeden
seilir ve gelen nlardan dikkatlice korunur. Analitin sinyali modle edildii iin
balantdaki iki ucun scaklk farklar nemlidir. Bu sebeple referans ucun scaklnn sabit
63
tutulmas gerekmez. Duyarll artrmak iin seri olarak belirli sayda termo iftler
balanarak termopil ad verilen sistemler imal edilmektedir. yi tasarlanm bir termo ift
transduser 10-6 K 'lik bir scaklk farkn lebilecek yetenektedir.
f-2)Bolometreler:
Bolometre bir tr diren termometresi olup platin veya nikel gibi metal eritlerden veya yariletkenlerden olumutur ve burada ikinci tip dzenekler termistr olarak adlandrlrlar. Bu
gibi maddelerin direnleri scakln fonksiyonu olarak byk oranda deiim gsterir.
Sorumlu element n ssn absorplayabilmesi iin kk ve siyahlatrlm olarak
hazrlanr. Bolometreler orta infrared blgede dier infrared transduserler gibi yaygn olarak
kullanlmazlar.
f-3)Piroelektrik transduserler:
Piroelektrik transduserler tek kristal yapl piroelektrik malzemeden oluan ince tabakalar
olup zel termal ve elektrik zellikler gsteren yaltkan(dielektrik) maddelerdir. Triglisin
slfat (genellikle dteryumlanm veya belirli oranlarda glisin yerine alanin geirilmi)
infrared transduser imalinde kullanlan nemli piroelektrik malzemedir. Dielektrik malzeme
boyunca bir elektrik alan uygulandnda bykl dielektrik sabitinin fonksiyonu olan bir
elektrik polarizasyonu oluacaktr. Dielektriklerin ounda d alan kaldrldnda
indklenmi polarizasyon ok hzl olarak sfr deerine ular. Piroelektrik malzemelerde
bunun tersi olarak alann ortamdan kaldrlmasndan sonra scakla bamllk gsteren
polarizasyon kalkmaldr. Bylece iki elektrod arasna (bunlardan birisi infrared nlara
geirgendir) piroelektrik malzemeyi yerletirerek scakla bal bir kapasitr oluturulur.
Bunun scakln infrared nlarla nlayarak deitirmek sureti ile kristal boyunca yk
dalm deiirki bu sayede kapasitre bal d elektrik devrede llebilir bir akm oluur.
Bu akmn iddeti kristalin yzey alan ve polarizasyonun scakla bal deiim hz ile
doru orantldr. Piro elektrik kristaller curie noktas denilen scakla stldnda
polarizasyon zellii kaybolur. Triglisin slfat iin curie noktas 47 oC' dr. Piro elektrik
transduserler bir interferometreden alnana zaman-baml sinyaldeki deiimlerin
izlenmesine izin verecek kadar hzl cevap sreleri gsterirler. Bu nedenle fourier dnml
IR spektrometrelerin ounda bu tr transduser kullanlmaktadr.
V-Sinyal ilemcileri ve gstergeler:
Sinyal ilemcisi; transduserden alnan elektrik sinyalini ykselten elektronik bir dzenektir.
Buna ilaveten sinyali doru akmdan alternatif akma (veya tersi) deitirebilir, sinyalin faz
deiimi salayabilir ve sinyale istenilmeyen bileikleri uzaklatrabilir. Modern cihazlarda
pek ok tip gsterge uygulama alan bulmutur. Bunlar arasnda d'Arsonval sayac, dijital
saya, potansiyometre sklalalar, kaydediciler ve katod n tpleri saylabilir.
a)Foton sayac:
Foto oaltc tpten alnan kt dedektr yzeyine ulaan her bir foton iin bir elektron
puls'undan ibarettir. Genellikle bu analog sinyal foto-katoda fotonlar geliigzel arpt iin
meydana gelen dalgalanmalar yok etmek zere filtre edilir ve doru akm potansiyeli veya
akm olarak llr. Bu tr lme teknikleri uzun sre x-nlar demetlerinin ve radyoaktif
trlerin bozunmalarndan oluan nlarn glerini lmede kullanlmtr.
64
VI-Fiber optikler:
VI-a)Optik fiberlerin zellikleri:
Optik fiberler cam veya plastikten yaplm ince tele benzeyen yaplar olup nlar yzlerce
metreye hatta daha uzun mesafelere tayabilirler. Optik fiberlerin aplar 0,05 mikrometreden
0,6 cm' ye kadar deiebilir. Eer grnt nakledilecek ise ular eritilerek kaynatlm fiber
demetleri kullanlr. Fiberlerin esnek olmas organ grntlerini inceleyen kiilere ulamasn
salar. Optik fiberler cisimlerin sadece grntlerini incelemek iin deil onlar stmadan
aydnlatabilmek iinde kullanlabilmektedir. Uygun yap malzemesinin seilmesi ile
ultraviyole, grnr blge veya infrared nlar iin fiberler imal edilebilmektedir.
VI-b)Fiber optik sensrler:
Bazen opstrodlar olarakda anlan fiber optik sensrler bir optik fiberin ucunda tutuklanm bir
reaktif faz ierirler. Bu reaktif ile analitin etkilemesi sonucunda fiber optik zerinden
dedektre giden nlarn absorplanmasnda bir deiim meydana gelecektir. Bu deiim optik
fiberle dedektre gider, fiber optik sensrler genel olarak basit, pahal olmayan ve kolaylkla
minyatrze edilebilen dzeneklerdir.
VI-c) Sinyaller arasnda zaman farklandrlmas iin fiber optikler:
Optik fiberlerin en zekice uygulamalar farkl uzunluklardaki liflerin kullanlmas ile eitli
kaynaklardan gelen optik sinyallerin tek bir dedektr zerine farkl zamanlarda ulamas
sasna dayanr. Zaman-ayrml belirlemenin numunelerdeki belirli bir analitin ayn anda ve
tek bir lm sistemi ile tayinini mmkn klar. Dedeksiyon birletiricisinin kalbi yldz
birletiricidir.
65
BLM-VII
ANALZLERDE KULLANILAN CHAZLARIN ALIMA PRENSPLER:
Kimyasal analizlerde kullanlan cihazlar maddelerin bir takm fiziksel ve kimyasal
zelliklerinden faydalanarak analizcilerin maddeler hakknda bilgi edinmesini salayan
aralardr. Bir analitik cihaz allan sistem ile analizci arasnda iletiimi salamaktadr.
Analizden alnacak bilgi iin nce analiz zerine bir uyarcnn verilmesi gerekir. Bu uyarc
bir elektromagnetik n, elektrik, mekanik veya nkleer enerji olabilir. Bu analiz rerine
dnlen uyarc sistemden miktar ve deeri fizik ve kimya kurallar ile aklanabilen bir
cevap sinyalinin analizden kmasn salar. Alnan bilgi uyarc ile madde arasndaki
etkileim sonras meydana gelen olay kapsar. Buna bir rnek vermek gerekirse VIS ( grnr
blge ) blgesinden dar bir n demeti madde zerine dnr ise analiz tarafndan nn
absorpsiyonunun llmesi verilebilir. In iddeti numune ile etkileim ncesi ve sonras
llr. Bu iddetlerin birbirine oran numunedeki analizin deriimi ni verecektir. lme
ileminde bilginin bir ekilden bir baka ekilde dntrlmesine yardmc olan bir ok
dzenek bulunmaktadr. Bu dzeneklerin nasl altklarn anlamak iin bilginin nasl
kodlandnn veya karakteristik elektriksel sinyal (potansiyel, akm yk) olarak bir sistemden
dierine nasl dntrldnn ok iyi anlalmas gereklidir. Bilgilerin elektriksel olarak
kodlama modlar na veri alan denir. Elektriksel olarak bir bilginin bir ekilden baka bir ekle
dntrlmesine rnek olarak; Bir su ierisinde organik bir maddenin deiimini bulalm.
Bunun iin n organik bileik zerine gnderdiimizde n organik bileik ile etkileir ve
bu organik bileie zg bir spektral blgede floresans emisyonu olumasn salar. Oluan
nn iddeti deriim ile orantldr. Organik bileime ait olmayan nlar bir optik filtre ile
ortamdan uzaklatrlr. Elektriksel olmayan ortamda bulunan floresans nn iddeti giri
transdseri ad verilen bir cihaz ile elektriksel alana dntrlerek kodlanr. Bu ekilde bir
dntrcye foto-transdseri denir. Bu giri transdseri su ierisindeki organik bileikten
elde edilen floresans n, elektriksel alanda n iddeti ile orantl olan elektriksel akma
dntrlr. Elektriksel k sinyali ile yzeye verilen n iddeti arasndaki matematiksel
iliki transduserlerin dntrme fonksiyonu olarak adlandrlr. Foto-transduserden alnan
akm bir R direnci zerinden geirilerek bir potansiyel akm oluturur. Ohm kanununa gre
akm ile orantl olan bu potansiyel ayn zamanda floresans n iddeti ile de orantldr. Son
olarak saysal voltmetre ile potansiyel llr ve numunedeki organik maddenin deriimi ile
orantl bir deer olarak kaydedilir. Voltmetreler, alfa nmerik gstergeler, elektrik motorlar,
bilgisayar ekranlar ve daha bir ok benzer cihazlar elektriksel alandan gelen sinyalleri,
bilgileri, elektriksel olmayan alana dntrdkleri iin k transduserleri olarak
adlandrlrlar. Bu almalarda elde edilen analog alanlardaki bilgiler voltaj, akm, yk veya
g gibi elektriksel deerlerden birinin bykl olarak kodlanr. Analog sinyaller zellikle
elektriksel grlt, lm devreleri ile bu devrelerin evresinde bulunan dier elektronik
sistemlerin etkilemesinden kaynaklanr. Bu istenmeyen grltlerin arzu edilen verilerle
ilgili bilgiler haline dntrlmesine gerek yoktur ve bu gereksiz bilgilerin etkilerinin en aza
indirilmesi iinde yntemler gelitirilmektedir. Zaman alanlar ise bu alanlardaki bilgiler
sinyal genlii deil de sinyal dalgalanmalarnn zamanla deiimi olarak depolanr. Periyodik
sinyaller oluturan cihazlarda birim zamanda sinyal devir says frekans, her bir devir iin
gereken srede periyodik olarak adlandrlr. Frekans alanda da bilgilerin kodland
enstrmental sistemlere Raman spektroskopisi rnek verilebilir. Bu yntemde fotonlarn
dedektre var frekanslar, analizin emisyon iddeti ve dolaysyla deriimi ile orantldr.
Saysal alanlar ise verilen (dijital alanda) iki dzeyli ema ile kodlanr. Bilgiler bir lamba, bir
n, emisyon diodu veya anahtar gibi dnlebilir. Bu dzeneklerin zellii her birinin
yalnzca iki konumunun olmasdr. rnein lambalar veya anahtar a-kapa (on-off) prensibine
66
67
3-Donanm ve yazlm:
Bilgisayar donanm (hardware) bilgisayar meydana getiren fiziksel dzeneklerdir. Disk
srcleri, yazclar, saatler, hafza niteleri, bilgi ulam modlleri ve aritmetik mantk
niteleri bunlara rnektir. Yazlm (software) ise bilgisayardaki programlarn emirlerin ve
bunlarla dolu disklerin toplamdr. Donanm ve yazlm iyi bir bilgisayar retmek iin ayn
derecede nemli iki unsurdur. Hatta yazlm maliyeti bazen bilgisayar kadar masrafl
olabilir. Bu durum zellikle zel amalar iin tasarlanm bilgisayar iin geerlidir. Veri
ileme, grafik aktrma ve istatistik analizler zel uygulama rnekleridir.
4-Bilgisayarl cihazlarn iletim yollar:
1-Off-line yntemi:
Bu yntemde veriler kullanc tarafndan alnp ilenmesi iin bilgisayara aktarlr.
2-On-line yntemi:
Bu yntemde cihazla bilgisayar arasndaki iletim bir elektronik ara balant (interface)
ile dorudan salanr. Cihazdan gelen sinyal ara balantda uygun forma sokulur,
dijitalletirilir ve depolanr. Burada bilgisayarn grevi ok geni hafzas ile veri depolama ve
bu verileri ilemede gerekli talimat salamaldr.
3-n-line yntemi:
Bu yntemde bir mikrobilgisayar veya mikroilemci cihazn bir parasdr. Burada kullanlan
bilgisayar yoluyla cihazla iletiim kurar ve komut verir. Fakat bu yntemde bilgisayarn
programlanmas iini kullanc yapmaz. Bu ou zaman mmkn olmakla birlikte hazr
yazlm program olduu iin gereksizdir. Ticari cihazlarda genellikle rutin kullanm iin bir
yazlm mevcuttur ve istee bal veri eriimini veya iletiim iin zel programlama istenirse
uygun bir dil mevcuttur. n-line ve on-line iletimde veriler bilgisayara gerek zamanda yani
cihazdan ktklar anda yklenir. ou zaman bir cihazn veri retim hz bilgisayarn veri
eriim hznn kk bir kesri kadardr. Bu durumda verilerin cihazda ortaya k anlar
arasndaki sre bilgisayarn verileri ilemesi iin yeterlidir. Veri ileme demek deriim
hesaplama, grafik dzeltme, verinin daha nceden depolanm verilerle birletirilip
ortalamasnn alnmas, sonular grafie geirme gibi ilemleridir. Verilerin annda ilenmesi
demek bir yandan verilere eriilirken ayn zamanda veri ileme demektir. Mikro
bilgisayarlarn hz ve hafzas ok gelitiinden annda bilgi ileme imkanlar artm
bulunmaktadr. Potansiyometrik titrasyonlar otomatik yapan mikro ilemci kontroll bir
cihaz annda ilem yapan bir sistem rnei olarak dnebiliriz. ou zaman byle cihazlar
okuduu potansiyeli reaktif hacmine kar saysal olarak kaydetmek iin gerekli hafza ile
donatlmtr. Ayrca titrasyon sonucunda rapor etmek iin gerekli bilgilerde yklenmi
durumdadr. Byle cihazlar potansiyelin hacimle deiiminin birinci trevini annda alabilir
ve bu bilgiyi motora bal rnga dan reaktife damlatma hzn ayarlamak iin kullanlabilir.
Titrasyonun balarnda potansiyel deiim hz kk iken trev kktr ve titrant hzl
damlatlr. Edeerlik (dnm) noktasna yaklalrken trev byr ve bilgisayar titrant n
damlama hzn yavalatr. Dnm noktasn geince bu sre tersine dner.
68
Bilgisayar bileenleri
1-Merkezi ilem birimi:
Bilgisayarn beyni merkezi ileme nitesidir. Mikro bilgisayarlarda ise bu ii mikro ilemci
chip (cip) ler grr. Bir mikro ilemci kontrol ve aritmetik mantk nitelerinden oluur.
Kontrol nitesi bilgisayarn hafzasna yklenmi bir program kullanarak ilemlerin yapl
srasn ve dzenini belirler. Kontrol nitesi girdilerden gelen bilgiyi, hafzadan gelen emir ve
komutlarla deerlendirir ve bu emirleri aritmetik mantk nitelerine gnderir ve bu bilgiler
kt haline dntrlerek hafzaya alnr. Bir (PU nun aritmetik mantk nitesi ALU) bir seri
kayt nitesi ve akmlatrlerden olumutur. Bu nitede ikili sistem aritmetii ve mantk
ilemlerinin ara sonular toplanr.
2-Tayclar:
Bilgisayarn eitli paralar, hafzas ve yardmc donanmlar tayclar yardm ile
birletirilir. Bu tayclarn her biri bir ok iletim bantlarndan meydana gelmitir.
Bilgisayarlarn bileenleri arasnda hzl bir iletiim olmas tayclarn paralel hatlarnn bilgi
ykl dijital sinyalleri ayn anda ulatrmasyla gerekletirilir. CPU larn i tayclarndaki
hat says bilgisayar tarafndan ilenen kelimenin bir saysna eittir. rnein 16 Bit lik bir
CPU iin i tayclarnda 16 paralel iletiim hatt bulunur. nk her hat 16 bit ten birini
iletir.
5-Hafza:
Bir bilgisayarda hafza CPU ya dorudan ak olan bir bilgi depolama nitesidir. Hafza hem
veri hem de program bilgileri bulunduu iin her programlama basamanda CPU un en az
bir defa hafzaya ulamas gerekir. Hafzadan bilgi istemek iin gerekli olan zaman dilimine
hafzann eriim sresi denir. Bu sreler genellikle nano-saniye mertebesindedir.
-Hafiza ipleri:
Bir hafza cipinin temel yap birimine hcre denir. Her hcrenin iki mantk dzeyi vardr.
Yani her hcre bir bilgi bitini depolayabilir. Tek bir silisyum hafza cipin de bu hcrelerden
bir ka milyar tane bulunur. Tek tek hcreler hafza cipleri zerinde sra haline dizilir. Hafza
cipleri de baskl devre levhalar zerine monte edilir ve bu levhalar bilgisayarn kasasna
dorudan balanr. Tipik olarak PC lerin 8-32 megabyte lik hafzalar vardr. Hafzadaki
bilginin adreslenmesi ve depolanmas ya retim esnasnda yaplmlar ya da CPU tarafndan
kontrol edilir. Bu yzden ou kimyagerin bilgisayarn hafzas hakknda ok fazla ayrnt
bilmesine gerek yoktur. Ama kullanlan terminatrn bilinmesi faydal olacaktr.
-Hafza tipleri:
Mikro bilgisayarlarn bir ounda iki tip hafza vardr. Bunlar serbest eriim (RAM) ve sadece
okuma hafzas (ROM) trlerdir. Serbest eriim terimi biraz yanltcdr. nk ROM
hafzasna da serbeste eriilebilir. Burada serbest eriim hafzadaki btn depolama
nitelerine eit ekilde ve yaklak ayn hzda eriilebildiini gstermek iindir. Dolaysyla
RAM iin yaz/oku, hafza terimini kullanmak daha doru olacaktr. Eski yar-iletken RAM
tipleri unutkand; yan hafza dzenli aralklarla tazelenmedike bilgiler kalc deildi.
Gnmzde RAM nitesi 8 saatten daha uzun sre elektrik kesildiinde her hangi bir bilgi
69
kaybn nlemek iin pilli g destekleri ile donatlmlardr. Bu tip hafzalar kapatldnda
bile bilgiyi hafzalarnda tutan kk hesap makinelerinin hafzalarna benzerler. ROM tr
hafzalar ise retim aamasnda yerletirilen kalc komutlar ve bilgileri tarlar. Bu hafzalar
cihazn kullanm mr boyunca hep ayn kaldklar iin gerek anlamda sabit olan
hafzalardr. ROM hafzasnn ierii yeniden programlama ile deitirilemez ROM tipi
hafzalardan ksmen deimesi ile EPROM (Escessable Programa Read Only Memory) veya
silinebilir PROM tipi hafzalar elde edilmitir. Bunlarda programn ierii ultraviyole nlara
maruz braklarak silinebilir. Silme ileminden sonra hafza zel bir cihaz kullanlarak
yeniden programlanabilir. Nispeten basit mantk sinyalleriyle yeniden programlanabilen
ROM larda mevcuttur. Baz tr ROM larda devreye giren bilgisayar sisteminin aln yapan
otomatik programlar bulunur. Bir bilgisayarn sistem bilgilerinin elektrik kesildiinde yeniden
programlanmas gerekiyorsa, byle veriler pille alan bir RAM da depolanr.
Mikrobilgisayarlarda kk hesap makinelerinde eitli matematik ilemleri yapmak iin
gerekli, programlar depolamada ROM niteleri gereklidir. Logaritma alma, stel
trigonometrik ilemleri yapma, ortalama, standart sapma en kk kareler parametreleri gibi
eitli istatistik deerleri bulma, ve sonular bilimsel veya mhendislik geleneine gre
formatlama da ROMa kaydedilmi algoritmalar gereklidir.
-Bilgi depolama cihazlar:
Daha nce manyetik bantlar kullanlrken imdi bu manyetik bantlarn yerini disketlere ve
hard-disklere brakmtr. Disketlerin depolama kapasiteleri devaml artmaktadr. Disketlerin
kapasitesi 1,4 megabyteden 100 megabyteye kadar deimektedir. Yeni sistemde 10
gigabytenin zerinde hard-diskler mevcuttur.Birok hard disk iin eriim zaman 10-30
mikro saniyedir. CD-ROMlar 750 megabytelik bilgi depolama hacimlerine sahiptir.
4- Girdi kt Sistemleri
Girdi/ kt sistemleri kullanc ile bilgisayar arasndaki iletiimi salarken bilgisayarn girdi
paralar klavye manyetik bantlar, diskler. CD ROM ve analitik cihazlardan kan ilenmi
sinyallerdir. kt paralar ise kaytlar, yazclar, iziciler, katot, n tpleri ve manyetik
bantlar ve disklerdir. Dikkat edilirse yukardaki paralarn ou analog sinyaller retir ve
kullanlrken bilgisayarlar sadece dijital sinyallere cevap verebilir. Bu nedenle girdi/kt
sisteminin nemli bir paras verileri bilgisayarn kullanlabilecei forma dntren analog
dijital dntrcleri ve bilgisayarlardan gelen kty analog sinyallere dntren
dijital/analog dntrclerdir. Bilgi edinim modlleri, analitik bilgiye ilikin sinyalin elde
edilmesi ve analizi iin bilgisayar donanmnn nemli bir parasdr. Bu paralar dorudan
mikrobilgisayarn sistemine balanabilir. Ve bylece analog/dijital yol ile gerekleen bilgi
dnmne zemin hazrlar. Ana bilgisayar Lab-view veya Lab-windows gibi eitli yazlm
paketlerini kullanarak analizi ve uzun sreli veri depolama ilemlerini yerine getirir. Kullanc
ana bilgisayar ile de iletiim kurarak deneyin tamamlanmasn kontrol eder. Mikro
bilgisayarlar ve byle veri edinim modllerini kullanarak hemen hemen her cihaz ve deney bir
bilgisayara balanabilir ve bylece analiz verimini artrp enstrmental veriler grnr hale
getirilebilir.
Bilgisayar Yazlm:
1-Programlama:
Bir bilgisayar iletiim milyarlar anahtar 0 ila 1 konumuna getirmek demektir. Bir bilgisayar
program, programn her bir basamanda bu dmelerin nasl ayarlanacan gsteren
70
komutlardan ibarettir. Programdaki her komut bilgisayarn tepki verebilecei bir formda yani
ikili sistemdeki makine koduna gre yazlmaldr. Makine kodlamas ok yorucu, zaman alc
ve hataya ak bir itir. Bu yzden anahtar ayar basamaklarnn gruplar halinde yer ald
takm dilleri gelitirilmitir. Bu gruplar sembollerle gsterilmitir. rnein karma yap
komutu SUB ile gsterilebilir ve bu makine dilinde 101 in karldr. Program iin SUB a
iaretini hatrlatmak 101 i hatrlamaktan daha kolaydr. Makine dili ile programlamadan daha
kolay olsa bile takm programlama gene de zaman alcdr. Sonu olarak FORTRAN, BASIC,
APL, PASCAL, FORTH ve C gibi bir ok yzeyde programlama dilleri yazlmtr. Bu
dillerin yazlmasnn amac iletiimi daha hzl ve doru gerekletirmektedir. Bu st seviyeli
dillerde yazlan emirler compitler denilen bir program tarafndan ortak dile ve nihayet makine
diline evrilir. Bir bilgisayarn ve donanmnn ayrntl bir ekilde kontrol iin takm dilin
bilmek gerekir. Rutin veri giri klar ve yzey dzeyde donanm ilevlerinin kullanm iin
C programlama dili tercih edilir. Bilimsel aratrmalarda kullanlacak bilgisayarlar iin
FORTRAN en uygun dildir. Bu dil yaklak 40 yl nce yazlmtr. Ve en yaygn olarak
kullanlan bilim dilidir. Fortran formatn da pek ok alt program sunan ktphaneleri
yaygndr.
2-st dzey yazlm uygulamalar:
Bilgisayarlarda PC ann bir sonucu da renci, retmen, aratrmac gibi herkes iin
hazr pek ok faydal programn piyasaya kmasdr. BASIC, FORTRAN ve C gibi bilgisayar
dilleri kelime ilemleri, dil bilgisi kurallar, bilgi ilem idare sistemleri, internet balantlar
gibi pek ok kullanl paketler kmtr. Gnmzde metin dzenleme ilem gsterimi ve
grafik izimi iin pek ok kullanl programlar mevcuttur.
Bilgisayar uygulamalar
1-Pasifiye uygulamalar:
Bilgisayarn bilgi ilemi nispeten basit matematiksel hesaplama ile gerekleebilir. rnein
deriimler in hesaplanmas, veri ile ortalamas, hesaplama, en kk kareler analizi, istatistik
analiz ve pik alanlarn bulmak iin integrasyon gibi ok bilinmeyenli denklem gruplarnn
zm eriyi seip verilere uyarlama, ortalama ve fourrier dnmleri gibi daha karmak
ilemlerde yaplabilir. Bilgi depolama bilgisayarn dier bir pasif fonksiyonudur. rnein bir
gaz kromotografisi, ktle spektrometresi ne, (GC/MS) balanarak birlikte kullanldnda ok
gl bir analiz sistemi ele geer ve bu sistemle karmak numuneler analizlenebilir. Gaz
kromotagrafisi karmdaki tek tek bileenleri uygun bir madde ile doldurulmu kolonun k
ucuna ulama srelerinin farkll esasna gre ayrlr. Her bir bileen ktle spektrometresin
de elektronlarla veya baka taneciklerle bombardman edilerek oluan iyonik paralanma
rnlerin ktlesinden yararlanp tehis edilir. GC/MS cihazlar bir ka dakika da 100 kadar
spektrum retebilir. Bir maddenin ktle spektrumundan yapsn bulmak iin daha nce saf
maddelerle elde edilip depolanm spektrumlarla karlatrma ve tam bir uyum gsteren
spektrum bulununcaya kadar bu ilemi srdrmek gerekir. Bu ilem iin eer bilgisayar
kullanlmazsa, ok zaman alc olur. Ama bilgisayarn hard diskinde depolanm spektrumlar
yeni elde edilenlerle karlatrmak kolaydr ve ksa zamanda analitinki ne benzeyen bir
spektrum bulunur. Bir dakikadan ksa srede binlerce spektrum taranabilir.
71
2-Aktife uygulamalar:
Aktife uygulamalarda bilgisayar zamannn sadece bir ksmn bilgi depolamann ayrrken
geri kalann bilgi ilemeye ve cihazn kontrolne ayrr. Bu nedenle aktif uygulamalar deney
annda yaplan gerek zamanl ilemlerdir. ou modern cihazlarda bir veya daha fazla
mikroilemci vardr ve bunlar kontrol ilevi stlenmitir. rnek olarak monokromatrn
dalga boyu ve slit aral, kromatografik kolonlarn scaklk ayarlar, bir elektroda uygulanan
potansiyelin ayar, reaktife ilave hz ayar, bir pikin integrasyonuna balama annn ayar
verilebilir. GC/MS sistemlerinde bu uygulama ile bir bileenin kolondan k ann yakalayp
o anda ktle spektrumun verilerini toplama komutunu verir. Atomik emisyon tekniinde ise
element deriimlerinin tayini her element iin bir karekteristik olan bir dalga boyunda
emisyon piki yksekliklerinin lmn gerektirir. Burada bilgisayar nce hzl bir dalga
boyu taramas ile pikin dalga boyu blgesini bulur. Sonra maksimum kt sinyalinin dalga
boyunun tam deerini tespit iin o blgede yava tarama salar. Bu dalga boyunda iddet
lmleri tekrarlanr ve bylece sinyal/grlt oran uygun bir deer ykseltilmi ortalama bir
iddet bulunur. Bilgisayar ilemleri spektrumdaki her bir pik iin tekrarlar. Son olarak da her
bir elementin deriimlerini hesaplar ve yazl kt halinde verir.
72
BLM-VIII
ENSTRMENTAL ANALZ CHAZLARINDA KULLANILAN ALGILAYICILAR:
I-Dedektrler, Transduserler ve alglayclar (sensrler):
Dedektr, transduser ve alglayc terimleri ou zaman ayn anlamda kullanlmakla birlikte
aralarnda belirli bir anlam farklar bulunmaktadr. Bu terim en genel olarak teker teker ele
alndklar taktirde ;
Dedektr terimi;
Basn, scaklk, elektriksel yk, elektromanyetik n, nkleer n, tanecikler veya
molekller gibi parametrelerden birinin evresindeki deiimleri alglayan, kaydeden veya
gsteren bir mekanik, elektriksel veya kimyasal dzenee denir. Bazen tm bu cihazlar iin
dedektr terimi kullanlr. Enstrmental analiz kapsamnda dedektr kelimesi yukarda
belirtilen tanmlar erevesinde kullanlmaktadr. Dedektr sistemi tanm ise fiziksel veya
kimyasal byklkleri gsteren veya kaydeden tm cihazlar iin geerli olmaktadr. Buna bir
rnek vermek gerekirse HPLC sistemlerinde mobil faz ile birlikte kolon ierisinden elte
olarak kan maddeleri ekranda gstermek ve kaydetmek iin kullanlan UV dedektrleri buna
rnek olarak verilebilir.
Transduser terimi;
Elektriksel olmayan alandan bilgileri elektriksel alana veya tersine dntrebilen dzenekler
iin kullanlan bir terimdir. Fotodiodlar, fotooaltclar ve yzeyine den n iddeti ile
orantl olarak akm veya potansiyel oluturan dier elektronik fotodedektrler bu tr
transduserlere (dntrclere) birer rnek olarak verilebilir. Dier rnekler ise Termistrler,
basn gstergeleri, manyetik alan tansduserleri, elektriksel k verisi ile n iddeti gibi
giri parametreleri arasndaki matematiksel iliki transduserlerin aktarm fonsiyonu olarak
adlandrlr.
Sensrler (alglayclar) terimi;
Geni bir anlamda kullanlmaktadr. Kimyasal trleri srekli ve tersinir olarak izleyen analitik
cihazlar snf iin kullanlmaktadr. Bu sensrlere rnekler ise cam ve iyon seici elektrotlar,
oksijen elektrotlar ve fiber optik alglayclardr. Alglayclar, kimyasal seici bir tanma faz
ile balantl bir transduserden ibarettir. rnein opstrotlar zeri analitin fiziksel veya
kimyasal zelliklerine gre cevap veren bir fiber optik ile kaplanm olan foto
transduserlerdir. Kuvars kristal mikro terazi (QCM) zellikle ilgin ve bir o kadarda retici
bir alglaycdr. Bu ara kuvarsn piezo elektrik zelliinden yararlanlarak yaplmtr.
Kuvars mekanik olarak deforme olduu zaman yzeyinde elektriksel potansiyel oluur.
Bunun tesinde kristal yzeyine potansiyel uyguland zaman kuvars kristali deforme olur.
Bir kristal uygun bir elektrik devresine balanacak olursa kristalin ktlesi ve ekline bal
olarak sabit frekansta titreim yapar. Bunun iin ktle sabit kalmaldr. Baz kristal
maddelerin bu zelliine piezo elektrik etki ad verilir. Kuvars kristalin bir zellii bir ok
doru ve duyarl analitik cihaz yapmnda kullanlan modern duyarl saatlerin, sayalarn,
frekans lerlerin temelinin oluturur. Bir kuvars kristali baz moleklleri seici olarak
absorplayan bir polimer madde ile kapland taktirde molekller absorplandnda ktle artar
73
ve buna bal olarak kristalin rezonans frekans azalr. Yzeyinden molekl uzaklar ise
kristal orijinal frekansna dner.
M =
A =
F =
C =
M =
F =
F =
Kristalin ktlesi
Yzey alan
Frekans
Orant sabiti olmak zere
Deien ktle ve
Frekans deiimi arasndaki iliki
CF M / A
eklinde bulunur.
Yukardaki eitlik kristalin frekansnn hassas bir ekilde llmesi halinde kristalin
ktlesinde meydana gelen kk deiimlerin llebildii grlr. Bylece 10 7 de birlik bir
frekans deiimi basit bir cihazlarla kolaylkla llebilir. Bu tip bir piezo elektrik
alglaycsnn tayin snr 1 pg veya 10 12 g kadar olduu bilinmektedir. Piezo elektrik ktle
alglaycs analitin bir zelliini (rnein ktle) bir elektriksel bykle (kuvars kristalinin
frekans) dntrlmesinde kullanlan transduserlere iyi bir rnek olmaktadr. Bu rnek ayn
zamanda alglayc ile transduser arasndaki farkda belirlemektedir. Kuvars-kristal mikro
terazide, transduser kuvars kristaldir. Polimerik kaplama ise seici ikinci fazdr. Transduser
ve seici faz birlikte alglayc (sensr) oluturur.
II-Elektriksel devre elemanlar ve devreler:
II-A-Yar iletkenler ve yar iletken dzenekler:
Elektronik devreler ounlukla transduser, yar iletken diyot ve vakum veya gaz dolu tpler
gibi bir veya birka tane dorusal olmayan dzenekler ierir. Diren, kondansatr ve
indktrlerden farkl olarak dorusal olmayan dzeneklerin giri ve k voltajlar veya
akmlar birbirleri ile dorusal orantl deillerdir. Bunun sonucu olarak elektriksel sinyalleri
ac den dc ye evirme (doru akm evirme) veya tam tersi voltaj veya akm ykseltme
veya azaltma (genlik modlasyonu) veya bir ac sinyalinin frekansn deitirme (frekans
modlasyonu) ilemlerinde dorusal olmayan bileenler kullanlr. Tarihsel olarak
incelendiinde vakum tpleri elektronik devrelerde kullanlan balca dorusal olmayan
cihazlardr. Daha sonra vakum tplerinin yerini daha ucuz, dk g kullanm, az s
retme, uzun mr ve daha dzenli olma avantajlarndan dolay tercih edilen yar iletken
tabanl diyotlar ve transduserler almtr. Gnmzde elektronik, byk miktarda milyonlarca
transistr diren, kondansatr ve iletkenin kk yar iletken ciplerin (yonga) ierisine
sdrld entegre devreler almtr. Entegre devreler bilim adamlarn ve mhendislerin
sadece fonksiyonel zelliklerini ve giri ve k karakteristiklerini bildikleri fakat detayl i
elektronik devresini bilmedikleri cipleri kullanarak olduka karmak yapda cihazlar
tasarlamasna ve yapmalarna imkan vermitir. Bir yar iletken; iletkenlii iletken ile yaltkan
arasnda olan bir kristal maddedir. Yar iletken malzemelerin silisyum ve germanyum gibi
elementleri, silisyum karpit ve galyum, arsenit gibi metaller aras bileikleri ve eitli organik
bileikleri ieren bir ok eidi vardr. Ancak elektronik dzeneklerde uygulama alan bulan
yar iletkenler silisyum ve germanyum kristalleridir.
74
75
76
II-B.2 ) Kaydediciler:
Tipik bir laboratuar kaydedicisi servo sistemin bir rneidir. Servo sistem; iki sinyali
karlatran ve bunlarn farklarn gerekli mekanik ayarl yaparak sfr yapan, yani srekli
sfr durumunu arayan bir sfrlama cihazdr. Modern kayt cihazlarnn ounda referans
sinyali kararl bir referans potansiyeli salayan, scaklk dengeleyici zener diyotlu voltaj
referans devresi tarafndan retilir. Potansiyometrenin k ile kaydedilecek sinyal arasnda
her hangi bir fark varsa bu fark bir elektronik blc vastas ile 60 Hz ac sinyaline
dntrlr. Elde edilen sinyal daha sonra mekanik olarak makara sistemi ile kayt cihaznn
kalemine potansiyometrenin kayan kontak noktasna balantl olan kk bir faz duyarl
elektriksel motoru altrmaya yeterli olacak kadar ykseltilir. Motorun dnme yn
potansiyometre ile kaydedilecek sinyal arasndaki potansiyel farknn sfra inecei,
dolaysyla motorun duraca ynedir. Motorun ynnn kontroln anlayabilmek iin bir
tersinir ac motorunun bir sabit (stator) ve dier dnen (rotor) iki bobin kmesinden meydana
geldiini belirtmek mmkndr. Bu bobinlerin bir tanesi rnein rotor 220 V ehir
cereyanndan beslenir. Dolays ile yn srekli olarak deien manyetik alana sahiptir. Dier
taraftan ac ykselticisinden gelen kt statorun bobinine verilir. Burada indklenen (oluan)
manyetik alan motorun dnmesine sebep olur. Hareketin yn stator akmn rotora gre olan
fazna baldr. Ancak stator akmn faz kaydedilecek sinyalin referans sinyalinden daha
byk veya daha kk olma durumuna bal olarak rotorunkinden 180 derece farkldr.
Dolaysyla ykseltilmi fark sinyali servo mekanizmann her iki ynden sfr haline
srlmesini salar. Bir ok laboratuar kayt cihaznda kat sabit bir hzla hareket eder.
Bylece sinyalin iddetinin zaman fonksiyonu olarak bir grafii elde edilir. Kayt kad kaln
makaradan geldii veya ald iin bu tip laboratuar kayt cihazlarna strip-chart kayt cihaz
denilmektedir. Modern laboratuar strip-chart kayt cihazlar 0.1den 20 cm/dakika ya kadar
uzanan hzlarda alabilir. ou kayt cihazlarnda bir mVdan bir ka Voltaja kadar uzanan
bir ok voltaj deerinin tam skala olarak seilmesi mmkndr. Dijital kayt cihazlar ve
grafik izerler yaygn olarak kullanlmaktadr. Burada kalem adml motor tarafndan srlr.
Motor saysal voltaj sinyallerine her voltaj pulsuna karlk dnmenin belirli bir oran kadar
dnerek cevap verir. Modern bilgisayarlar tarafndan srlen x-y grafik izgilerinde analitik
cihazlardan gelen verilerin grafiini izmek iin kalemi kad veya her ikisini hareket
ettirebilen servo motorlar kullanlr. Ayrca alternatif olarak verilerin grafiini srekli izmek
ve izilen grafiklere ait deiik saysal kaytlar tutmak zere toplama makinelernde
kullanlanlarn benzeri olan termal yazclarda kullanlmaktadr.
III- Amplifikasyon ve transduser sinyali lmleri
lem ykselticiler transduserlerden kaynaklanan elektriksel sinyallerin llmesi ve
ykseltilmesinde genel bir uygulama alanna sahiptirler. Bu sinyaller analitik cihazlarda
deriime baldr ve akm potansiyel ve elektrik ykn kapsar.
III-A- Akm lmleri:
Kk akmlarn doru olarak lm voltametri, kolometri, fotometri ve gaz
kromatografisinde popler olan iyonlama dedektrleri gibi analitik yntemlerde nemlidir.
Akmn llmesi de dahil btn fiziksel lmlerde lm ileminin llen sinyallerin
kendinde anlaml bir deiime yol ap amad konusuna nemli lde ilgi gstermektedir.
Bu ekilde bir deiim sz konusu olmas bir hata oluumuna iaret eder. Her bir lm ilemi
gerekte llen bykln onun lmnden nceki orijinal deerinden farkl olmasn
77
salayacak ekilde incelenen sistemi rahatsz eder ve dzensiz yapar. Bir akm lm iin
lm aletinin i direncinin minimum olmas gerekir ki bylece akm lm de deimez.
III-B- Potansiyel (voltaj) lmleri:
zeltilerin scaklnn ve iyon deiimlerinin tayininde potansiyel lmleri yaygn olarak
kullanlmaktadr. Scaklk belirleme uygulamalarnda transduser bir termo ift tir, deriim
belirlemesinde ise transduser bir iyon seici elektrottur. Yaplan aratrmalar voltaj
lmlerinin yaplabilmesi iin lm cihaznn direncinin voltaj kaynann i direncine gre
byk olmas gerektiini gstermektedir.
III-C- Diren ve iletken lmleri:
Bir analitik sinyale cevab elektriksel diren veya iletkenlik olarak veren transduserlerin
yaygn rnekleri; elektrolitik hcreler ve bolometri ve termistr gibi scaklk tepkili
dzeneklerdir. Bu dzenekler kondktometrik ve termometrik titrasyonlar da infrared
absorpsiyon ve emisyon lmlerinde ve eitli analitik uygulamalarda scaklk kontrol iin
kullanlmaktadr.
IV- lem ykselticilerin voltaj ve akm kontrollerinde kullanlmas:
IV-A- Sabit voltaj kaynaklar:
Bir ok enstrmental yntem potansiyeli kesin olarak bilinen ve bu potansiyeli deimeyen
gerekli akm salayan bir de g kayna gerektirir. Bu zellikleri salayan devrelere
potansiyostat denir.
IV-B- Sabit akm kaynaklar:
Sabit akm kaynaklarna amperostat denir. Bu tr kaynaklar bir ok analitik cihazda kullanlr.
rnek olarak bu cihazlar bir elektro-kimyasal hcreden sabit bir akmn gemesini salamakta
yaygn olarak kullanlrlar. Bir amperostat; akm nceden belirlenen seviyede tutacak ekilde
k potansiyelini deitirmek sureti ile hcrenin giri gcndeki deiime veya i diren
deiimine cevap verir.
78
BLM-IX
LABORATUAR CHAZLARI
A-TERMAL ANALZ YNTEMLERNN UYGULANDII TERMAL CHAZLAR :
TERMAL CHAZ;
Maddeye kontroll scaklk program uygulandnda maddenin ve/veya reaksiyon rnlerinin
fiziksel zelliklerinin scakln fonksiyonu olarak lld bir grup tekniidir. Bu
yntemler polimerler, ilalar, mineral maddeler ve killer, metaller ve metal alamlar gibi
eitli rnlere uygulanabilmektedir.
1-TG (Termal gravimetri yntemi):
TGA CHAZI
Termal gravimetrik analizde kontrol edilen bir atmosferdeki bur numunenin ktlesi, scaklk
veya zamann fonksiyonu olarak artan scakla (zamanla dorusal olarak) kar kaydedilir.
Ktlenin veya ktle yzdesinin zamana kar grafii termogram veya termal bozunma erisi
olarak adlandrlr.
-kullanlan cihaz:
Cihaz duyarl bir analitik terazi, frn, inert gaz atmosferi temin etme sistemi ve sistemin
parametrelerini kontrol edebilen bir mikro bilgisayar/mikro ilemciden oluur. stee bal
olarak bunlara ilaveten deney srasnda gaz atmosferini deitirmek iin istee bal temin
edilen baka bir gaz sprme sistemde sistemle birlikte istenebilir.
79
a)Terazi:
Ktlesi 1 mgdan 100 ga kadar deien numunelerde kantitatif bilgi salayabilen bir terazi
olmaldr.( En fazla tercih edileni 5-20 mg aralnda alan terazilerdir )
b)Frn:
Termogravimetri de kullanlan frnlarn ounda scaklk aral oda scaklndan balayp
1500 C ye kadar kan frnlar kullanlr. Frnn stma ve soutma hzlar, 0.1 C/dakikadan
200 C/dakikaya kadar bir aralkta seilerek alabilen sistemde olmaldr. (Argon veya Azot
frna gnderilen sistemde ykseltilmesi nlenir. Daha sonra frna oksijen gnderilerek
karbon karbondioksite ykseltilir ve son olarak kl miktarn lmek iin azot gaz
kullanlarak analiz tamamlanr.)
c)Cihaz kontrol verilerin ilenmesi:
Bir temogram da kaydedilen scaklk deeri numunenin gerek scakl ile ideal olarak zde
deerdedir. Scaklk numunenin iine kk bir termo-iftin dorudan daldrlmasyla
llebilir. Ancak bu yol termo iftin dolay numunenin katalitik bozunmas numunenin
kirlenmesi ve hatal tartmlarn elde edilmesi nedeni ile nadir olarak uygulanmaktadr. Bu
problemler nedeni ile kaydedilen scaklklar numune kabna mmkn olduu kadar yakn bir
yere yerletirilen kk bir termo iftle llr. Byle llen scaklklar numunenin gerek
scaklndan biraz kk veya byk olabilir. Modern termo terazilerde genellikle bilgisayar
ile rutin bir scaklk kontrol yaplr. Bu bilgisayar termometre iftin potansiyel kn
hafzasndaki (ROM) potansiyel-scaklk izelgesi ile otomatik olarak karlatrr. Mikro
bilgisayar termo iftin scakl ile ROM daki deerin farkn alarak stcnn potansiyelini
ayarlar. Bu yntem sayesinde seilen scaklk program ile numunenin scakl arasnda
mkemmel bir uyum elde edilmektedir. Bu yntemin uygulanmasna bir rnek vermek
gerektiinde kalsiyum, stronsiyum ve hafniyum iyonlarnn bir karmnn kantitatif
termometrik analizinde bu element iyonu da nce mono hidratl okzalatlar halinde
ktrlr. 320 C de her nn ktlesinin karbonatlara dnt grlr. Bundan sonraki
iki basamakta gzlenen ktle deiimleri nce CAO ve daha sonra SRO oluurken ortaya
kan karbondioksit kaybndan ileri gelir.
DTA (diferansiyel termal (analiz):
80
81
82
83
84
85
86
87
fark ile doru orantl olduu grlr. Numune scakl numune diskinin altndaki
chromel/Almel balants yardmyla tayin edilebilir.
Uygulamalar:
Polimer maddelerin DSC erileri alnabilir. Bu eriler miliwatt biriminde enerji giriidirler.
DSC erileri ile DTA grafii karlatrldnda birbirlerine benzerlik gsterirler.Her ikisinde
de elde edilecek ilk pikler mikro kristal oluumundan ve erimeden kaynaklanr. Cams gei
her iki halde de sz konusudur. Ancak DSC erisi azot atmosferinde oluturulduunda
ykseltgenme piki gzlenmez. Diferansiyel taramal kalorimetre denemeleri (DSC) genellikle
scaklk tarama modun da yaplr. Ancak izotermal deneylerde nadiren yaplmaktadr. Organik
maddelerin, ilalarn saflk kriterlerinin tayininde de Diferansiyel termal yntemler
kullanlmaktadr. (DSC)
88
B-UV/VIS(ULTRAVYOLE/GRNRBLGE) SPEKTROSKOPS:
1.GR:
Elektromagnetik dalga ile maddenin etkileimini inceleyen bilim dalna spektroskopi denir.
UV/VIS Spektroskopide bir atom veya molekle dardan belirli bir dalga boyunda bir n
gnderildiinde elektronlardan bir tanesi spinin ynn deitirmeden kar ba orbitaline
atlar. Bu olaya elektronik gei denir. Byle bir gei sonucu meydana gelen hale uyarlm
hal denir. Bir moleklde temel hal ile uyarlm hal arasndaki enerji farkna gei enerjisi
denir. Molekler ba orbitaline kovalent bada denir. Molekler orbitalde veya kovalent
bada ba meydana getiren elektronla iki ekirdek arasndaki kulon itmelerini minimuma
indirmek zere iki atom arasndaki hacimde hareket ederler. Bir maddenin absorpsiyon
yapabilmesi iin dipol momentinin, nn elektrik alan ile etkileimi gerekir. Byle bir
etkileme sonucu maddenin dipol momenti dahada byr. Buna gre dipol yapda olan
maddelerin absoprsiyonlar kolaylkla anlalabilir.
2.UV/VIS SPEKTROSKOPSN OLUTURAN KISIMLAR:
UV/VIS Spektroskopisi cihaznn balca ksmlar unlardr.
1)In kayna
2)Monokromatrler (n demetini boylarna ayran cihazlar)
3)Numune kaplar
4)Dedektrler
5)Elektronik integratrler
In kayna:
Grnr alanda yaplacak almalarda tungusten lamba kullanlr. Bu lambalarda tungusten
flaman stlarak 320-2500 nm arasnda olan btn nlar alnr. Ultraviyole alannda
yaplacak almalarda ise dteryum lamba kullanlr.
Monokromatrler:
In kaynandan gelen nlar dalga boylarna gre ayran cihazlara monokromatrler denir.
In demetinin giri ve k aral (sliti), mercek sistemi ve gelen n tek dalga boylu
demetlere ayrmaya yarayan prizma ve optik alar olmak zere balca 3 ksmdan meydana
gelir. Bu sistemlerde kullanlan monokromatrler; Bunsen monokromatr, Littrow
monokromatr ve optik alar (geirgen ve yanstmal) olmak zere 3 deiik trde
monokromatrler kullanlr.
Numune kaplar:
UV/VIS Spektrosfotometresinde kullanlan numune kaplar (kvetler) cam, silis, plastik ve
silikatlardan yaplrlar. allan dalga boyuna gre bu dalga boyunda absorpsiyon yapmayan
uygun numune kaplar kullanlarak spektrofotometrik lmler yaplr.
89
Dedektrler:
In enerjisini elektrik enerjisine dntren cihazlara dedektr denir. yi bir dedektr btn
dalga boylarna ayn derecede hassas olmal, dk enerjili n demetine hassas olmal ve
zerine den n enerjisini hemen elektrik sinyaline evirmeli ve evirme esnasnda
titreimsiz almaldr. Sinyaller dedektr zerine den n demetinin iddetine orantl
olmaldr. Bu spektrofotometrelerde dedektr olarak fototpler ve fotovoltatik cihazlar
kullanlr.
Elektronik integratrler:
Dedektrde dntrlen enerjinin iddetini gsteren bir sinyal cihaz ile donatlm olan ve
maddenin zerine drlen nlar souran ve spektrumlara eviren sistemlerdir.
90
91
IR monokromatr:
IR spektroskopilerde kullanlan monokromatrlerde mercek sistemleri yerine aynalar
kulanlr. Bu aynalar parlak yzeyli toplayc aynalardr. nfrared spektroskopisinde hep
prizmalar hemde optik alar kullanlr. Pirzmalar sodyum klorr, kalsiyum klorr, potasyum
florr, sezyum bromr gibi maddelerden yaplr. Son yllarda IR spektroskopisinin yerini
FT-IR spektroskopisi (Fourier transform infrared) spektroskopisi almtr. FT-IR
spektroskopisinde IR spektroskopi sisteminde olduu gibi ayna sistemleri yoktur. Bu ayna
sistemlerinin yerini numune zerine gnderilen tm nlar absorplamasn bir elektronik
hafzada tutan ve daha sonra 400 cm-1 ila 4000 cm-1 arasnda integratre yanstan gelimi bir
dzenek almtr.
Dedektrler:
Dedektr olarak termal (termokopl, golay cihaz, bolometreler) veya fotoiletken dedektrler
kullanlr.
Numune kaplar:
Numune kaplar olarak gaz, sv ve kat numuneler iin deiik tipte kaplar kullanlr. Kat
numuneler disk haline getirme teknii uygulayarak veya zelti haline getirilerek
spektrumlar alnr. Bir maddenin kat halinin spektrumu genellikle sv parafin veya
potasyum bromr iinde alnr. Bu amala madde iyice toz haline getirilir ve sv parafine
kartrlarak veya potasyum bromr ile disk haline getirilerek alnr. Disk haline getirme
tekniinde 1 mg numune 100 mg potasyum bromr ile iyice kartrarak disk haline getirilir.
Sspansiyon haline getirme tekniinde ise 3-5 mg iyice ezilmi numune 1-2 damla parafin ile
sspanse edilip KBr veya NaCl disklerinin zerine damlatlarak spektrumlar alnr. Svlarn
spektrumlarnda ise yine zelti haline getirme tekniinde olduu gibi ilem uygulanr.
Gazlarn spektrumlar ise uygun vakumlu dzenekler kullanlarak alnr.
Elektronik integratrler:
Dedektrden gelen n demetinin iddeti bir sinyale dntrlerek elektronik integratrlerde
spektrumlara evrilir.
92
93
94
95
dik bir dzlemde presesyon yapar. Bu hareket sonucunda d alana zt ynde bir ikincil alan
doar. Bu olay bir tel sarmdaki elektron akmnn manyetik etkisine benzerdir. Sonuta
ekirdein grd net alan d alandan daha kk olacaktr ve ekirdek d alann etkisine
kar perdelenmitir denir. Bu durumda nkleer rezonans meydana getirmek iin d alann
arttrlmas gerekir. Belli bir ekirdein maruz kalaca perdeleme, evresindeki elektron
younluuna baldr. Baka hi bir etkinin olmad dnlr ise komu atomun
elektronegatiflii arttka perdelenmenin azalmas beklenir.
Birincil-mertebe spektrumlar yorumlama kurallar:
1-Edeer protonlar birbirini yarmaz. rnein etanoldeki metil protonu metilen
protonlarn drde yararken kendi aralarnda bir yarma etkisi gstermez.
2-ki proton arasndaki molekl ii mesafe (ba says) arttka etkileim sabiti genelde der.
Drt ba etkileiminin gzlenebilir olduu haller enderdir.
3-Bir bandn okluk derecesi, komu atomlardaki manyetik edeer ekirdeklerin saysna(n)
baldr ve n+1 ile verilir. rnein etanoldeki metilen bandnn pik says tane metil
protonu hesaba katlarak 3+1= 4 olarak bulunur.
4-Bir oklu pikteki piklerin yaklak bal alanlar bandn orta izgisine gre simetriktir ve
( x+1)n ifadesinin almndaki katsaylarla orantldr.
5-Spin-spin etkileim sabitleri alandan bamszdr. Dolays ile kimyasal kaymalar yakn
olan piklerle spin yarlmalar arasnda bir ayrm yapmakta tereddt var ise sabit alan farkl
olan bir baka cihazda spektrum almak yeterlidir.
NMR Spektrometreleri:
Cihaz imalatlar iki genel tipte NMR spektrometresi pazarlamaktadr.
1-Geni-izgi spektrometreler
2-Yksek-ayrml spektrometreler
Geni izgi spektrometreleri:
0,2-0,5 teslalk manyetik alanlar kullanlr ve yksek ayrml cihazlara gre hem daha basit
hemde daha ucuzdurlar. Yksek-ayrml cihazlarn sabit mknatslar 1,4-14 teslalk alan
oluturur ve bu alanlarn kar geldii radyo frekanslar 60-600 MHz 'dir. NMR
spektrometreleri 1970'li yllara kadar hep srekli-dalga tipinde idi ve manyetik alan temini
iin ya sabit mknatslar yada elektromknatslar kullanlrd. Gnmzde bu cihazlarn yerini
byk lde fourier dnml tipi cihazlar almtr. Bu cihazlarda manyetik alan temini
iin sper iletkenli solenoidler kullanlr. Modern NMR cihazlarnn ayrlmaz bir paras olan
bilgisayarlar sinyali saysal verilere evirirler ve depolarlar. FID sinyalini fourier dnmne
uratarak frekans-baml sinyali elde edilir. Ayrca verilerin ilenmesi ve cihazn kontrol
ile ilgili pek ok ilev stlenir. Fourier dnml cihazlarn bylesine yaygnlamasnn ana
sebebi sinyalin ortalamasn etkili ekilde bulabilmeleri ve bylece duyarlln byk lde
artmasdr. Duyarllktaki bu artn bir sonucu olarak NMR tekniinin doal bolluu dk
olan C-13 izotopuna, mikrogram miktarlarda protona ve fosfor, silisyum, flor gibi baka
ekirdeklere uygulanmas mmkn hale gelmitir.
96
97
tetiklenmesi iin kullanlr. Bir ok modern NMR cihaznn mknatslar 1-20 dakika srelerle
kilitleme yapmadan veri toplayabilecek kadar kararldr.
b-2)Dengeleme:
NMR cihazlarnn mknatslarnn salad alann numune blgesindeki kk homojenlik
kusurlarn telafi etmek iin adna dengeleme sarmlar denilen bir ift tel sarm kullanlr. Bu
sarmlardan geen akm dikkatle kontrol edilir. Bu gn kullanlan modern cihazlarda
dengeleme bilgisayar kontrolldr.
b-3)Numunenin dndrlmesi:
Numuneleri dikey eksenleri etrafnda dndrmek iin alandaki homojenlik kusurlarn telafi
etmenin bir baka yoludur. Numune dna bir plastik trbin geirilir ve teet bir hava akm
trbinle birlikte numuneyide dndrr. Dnme hz 20-50 devir/sn'dir. Bu frekans homojenlik
kusurlarnn yol at frekans farkllamalarndan daha byk ise ekirdekler ortalama bir
evreyi grr ve bylece grnrdeki frekans sapmalar sfra yaklar. Dndrme denilen
bu ilemin bir sakncas manyetik alann dnme frekansnda modle olmasdr. Bu
modlasyon absorpsiyon piklerinin her iki yannda yan bant veya dnme yan bantlar denilen
kk piklerin olumasna yol aar.
c)Numune probu:
NMR spektrometrelerinin nemli bir bileenide numune yuvasdr. Yaygn olarak prob
denilen bu parann bir ok ilevi vardr. Numuneyi manyetik alann iinde sabit bir konumda
tutar. Spinlemeyi salar ve NMR sinyalinin uyarlmas ve belirlenmesi iin gerekli olan
sarmlar bu blgededir. Prob ayrca iki verici sarm daha ierir. Bunlardan biri kilitleme dieri
ise dekapling ilemleri iindir. Numune kab genelde 5 mm d apl yaklak 0,4 ml zelti
alabilen bir cam tptr. ok az miktarda numuneler iin mikrotpler zel amalar iin ise
byk tpler kullanlr.
c-1)Puls jeneratr:
RF jeneratrleri ve frekans sentezleyiciler temelde tek frekansl bir sinyal retir. Fakat fourier
dnml spektrumlarn elde etmek iin belirli bir izotopun farkl evrelerde uyarlmasn
salamak zere yeterli genilikte bir arala serpilmi bir seri RF sinyali gereklidir. Fourier
dnm ile kare dalga pulsu ne kadar dar ise bileenlerin frekans dalm aral o kadar
genitir. Puls sonsuz darla yaklatka ilke olarak btn frekanslar ierecektir. Yani bir RF
osilatrnn anahtarn ok ksa bir sre iin ap kapama sonucu tretilen dar bir puls
incelenilen btn ekirdekleri uyarabilecek kadar geni bir frekans band ierecektir. Elbetteki
osilatr frekansnn o ekirdek iin uygun bir orta deere ayarlanm olmas gerekir.
c-2)Alc sistemi:
Dedektr sarmndaki akmla oluan potansiyeller nanovolt-mikrovolt mertebesindedir. Bu
potansiyelin sinyal ileme ve saysal deerlere dntrme basamana gemeden 0-10 volt
aralna ykseltilmesi gerekir. Byle n ykseltme ilemi cihazdan gelen grltlerin etkisini
en aza indirmek iin prob iinde alc sarmnn hemen yanna yerletirilen bir n ykseltici
ile ilk ykseltme salanr. Daha sonra prob dnda RF ykseltici ile potansiyel istenilen
deere ykseltilir.
98
99
13C
NMR spektrometresi:
13
100
101
Zt faz kromatografisi
C B A
--------------------------t(zaman)
A B C
-------------------------------t(zaman)
C B A
----------------------------t(zaman)
A B C
-----------------------------------t(zaman)
Bal faz dolgular balanan katman apolar karekterde olduu zaman ters faz olarak, bu
katman polar fonksiyonlu gruplar ierdii zaman ise normal faz olarak snflandrlr.
Genellikle HPLC sistemlerinin %75' inde ters faz dolgu maddesi ile doldurulmu kolonlar
kullanlmaktadr. Bunlarn bir ounda bu kaplamalarda siloksandaki R grubu bir C 8 (n-oktil)
zinciri veya C18 zinciridir.(n-oktadesil) Bu gibi preparatlarda uzun zincirli hidrokarbon
gruplar partikl yzeyine dik ve birbirine paralel olacak fra ve tyl bir yap verecek
ekilde dzenlenmitir. Daha uzun zincirler daha fazla alkoyma zelliindeki dolgular
meydana getirmektedir. Ayrca daha uzun zincirler daha byk molekll numunelerin
kullanlmasna izin vermektedir. rnein C18 dolgusu iin en byk numune boyutu benzer
artlar altnda C4 dolgusuna gre kabaca iki kattr. Ters-faz (zt faz) kromatografinin bir ok
uygulamalarnda deiik oranlarda metanol-asetonitril veya tetrahidrofuran gibi svlar ieren
sulu zeltiler gibi olduka polar fazlarla elsyon yaplr. Bu durumda kolon dolgusunun
bozulmas ve paralanmasna sebep olan siloksann hidrolizinden dolay pH- deerinin
yaklak 7,5 'den daha byk deerlere kmamasna dikkat edilmelidir. Piyasada bulunan
normal-faz bal dolgu maddelerinde siloksan yapsndaki R, siyano (C-C2H4CN),
diol (-C3H60CH2CHOHCH2OH), amino (C3H6NH2) ve dimetil amino (-C3H6N(CH3)2) gibi
polar bir fonksiyonlu gruptur. Bu dolgu maddelerinin polariteleri, siyano en dk ve amino
tipleri en byk polaritede olacak ekilde geni bir aralkta deiir. Normal faz dolgular ile
elsyon nisbeten apolar etil eter, kloroform ve n-hekzan gibi zcler kullanlarak yaplr.
Dalma kromatografisinde kolon:
Hareketli faz analit ile etkileen kromatografi ilemlerinde ayrmay etkileyen aktif aktr
(znen madde, hareketli faz ve sabit faz) arasndaki molekller arasndaki kuvvetler
uygun ekilde dengelenmelidir. Molekller aras bu kuvvetler etkileen bileenin birbirinin
bal polaritesi ile kalitatif olarak tarif edilir. Farkl analit fonksiyonlu gruplarn polariteleri
artan sraya gre yledir.
Hidrokarbonlar < eterler < esterler < ketonlar < aldehitler < amidler < aminler < alkoller <
su
103
104
Trev oluturma:
Baz durumlarda kromatografik ayrmadan nce veya bazende sonra bir numunenin
bileenlerini bir trevine dntrmek gerekebilir. Bu gibi uygulamalar baz trlerin
adsorpsiyon ve iyon deitirme kolonlar yerine dalma kromatografisi kolonlarnda
salanabilmesi iin polaritelerinin azaltlmas amac ile veya btn numune bileenleri iin
dedektr cevabn ve dolaysylada duyarll artrmak amac ile veya da numunedeki belirli
bileenlerin dedektr cevabnn seiciliini artrmak iin arzu edilebilir.
Sv kromatografide kolon verimlilii:
1.Dolgu maddesi tanecik boyutunun etkisi:
H.P.L.C Sisteminde kullanlan kolonlarda kolon verimlilii tanecik boyutu azaldnda arpc
bir biimde artmaktadr. rnein tanecik boyutunun 45 mikrometreden 6 mikrometreye
dmesi ile tabaka yksekliinin on kat veya daha fazla azald gzlenir.
2.Sv kromatografide kolon d bant genilemesi:
Sv kromatografide kolon dolgusunun d ksmnda nazen nemli bant genilemesi
meydana gelmektedir. Kolon d bant genilemesi olarak adlandrlan bu olay znm
maddenin enjeksiyon sisteminde bulunan ak borularda, dedektr blgesinde ve sistemin
farkl paralarn birbirine balayan boru balantlarnda ak srasnda meydana gelir.
Buralarda borunun merkezindeki ve eperine yakn blgedeki sv tabakalarnn ak hzlar
arasnda farktan dolay genileme olur. Sonu olarak znen maddenin oluturduu bandn
merkezi d ksmndan daha hzl hareket eder. Gaz kromatografide kolon d genileme
difzyonla byk lde dengelenir. Ancak svlardaki difzyon nemli lde yavalar ve bu
tip bant genilemesi ou zaman nemsenecek duruma gelir. Toplam tabaka yksekliine
kolon d etkilerin katks (H d) aada verilen eitlikle gsterilir.
H d = x r2 x u / 24 DM
U = Dorusal ak hz cm/sn
R = Borunun yar ap (cm)
DM = znen madenin hareketli fazdaki difzyon katsays cm2 / sn .
kk apl kolonlar kullanldnda kolon d genileme olduka ciddi boyutlara ulalabilir.
3.Kolon verimliliine numune miktarnn etkisi:
Kolon verimlilii bal numune ktlesinin (mikrogram/gr dolgu maddesi) etkisi kromatografi
tipine gre deimektedir.
105
106
1.Pistonlu pompalar:
Ticari olarak HPLC sistemlerinin yaklak % 90'nda kullanlan pistonlu pompalar genellikle
motor kontroll bir pistonun ileri veya geri hareketi ile zcnn pompaland kk
bir silindirden meydana gelmitir. Sras ile alp kapanan iki tane kresel kontrol musluu
zcnn silindir iine giri ve k akn kontrol eder. zc piston ile dorudan temas
etmektedir. Pistonlu pompalar pulslu bir ak kromatogramn zemin izgisinde grlt sinyali
olarak kendini aka belli ettii iin pulsun snmlenmesi gereklidir.
2.Srgl pompalar:
Srgl pompa bir kademeli motordan g alan vidal gdm mekanizmas ile kumanda
edilen szdrmaz bir srgs olan rnga benzeri silindirik bir kaptan ibarettir. Srgl
pompalar vizkoziteden ve geri basntan bamsz bir ak retir.
3.Pnmatik pompalar:
Sv hareketli sktrlm bir gaz ile basnlandrlabilen bir kap iine yerletirilmi portatif
bir kap ierisine konur. Bu tip pompalar pulssuz alr ancak kapasitesi snrldr.
Numune enjeksiyon sistemleri:
ou zaman sv kromatografik lmelerin kesinliini belirleyici faktr; numunelerin kolon
dolgu maddesine sevkinin tekrarlanabilirliidir. Ar numune yklenmi kolonlarda grlen
bant genilemeside kesinlikle etkiler. Bu yzden kullanlan hacim mikrolitrenin birka
ondalndan belki 500 mikrolitreye kadar olduka kk olmaldr. Dahas sistemin basncn
drmeksizin sisteme giriinin salanmas gereklidir. Ak durdurma enjeksiyonunda zc
ak bir an iin durdurulur, kolonun bandaki balant karlr ve numune dorudan kolon
dolgusunun bana enjekte edilir. Balant tekrar kurulduktan sonra sisteme tekrar basn
uygulanr. Bu tekniin avantaj tekniin basitliidir. Sv kromatografide numune vermek
iin en yaygn kullanlan yntem zerinde belirli hacimlerde loop'lar takl bulunan ve bu
loop lara bir enlektrle numune svs enjekte edildikten sonra enjeksiyon sisteminin kolunu
aa indirerek looptaki numune svsn kolonun ba ksmna hareketli sv ile birlikte veren
enjeksiyon sistemleridir. Bu tipteki numune alma loplar numunenin 7000 psia basnca
kadar binde bir ka bal hata verecek kesinlikte numunenin kolona uygulanabileceini
salamaktadr. En ideal alma 20-40 mikrolitrelik loop larla yaplacak almadr.
Sv kromatografide kullanlan kolonlar:
Sv kromatografi kolonlar normal olarak dzgn i apl paslanmaz elik borulardan yaplr.
Ancak ara sra kaln cidarl cam borular kullanlr, cam borular 600 psia ile snrldr.
a)Analitik kolonlar:
Sv kromatografide kullanlan kolonlarn byk bir ounluu 10-30 cm arasndadr.
Normalde kolonlar dzdr ve gerektii durumlarda iki veya daha fazla kolonun birbirine
eklenmesi ile kolonun boyu arttrlabilir. Sv kromatografik kolonlarn i ap ou zaman
4-10 mm yaygn olarak kullanlan bir ok kolon dolgu maddesinin tanecik bykl
5-10 mikrometre arasndadr. Gnmzde belkide en ok kullanlan kolon 25 cm
107
108
109
Floresans dedektr:
Bu dedektrlerin ounda floresans uyarc na 90 derecede yerletirilmi bir foto elektrik
dedektr yardm ile gzlenmektedir. En basit dedektrlerde uyarc k kayna olarak civa
lambas ve yaylan nlarn belirli bir bandn izole etmek iin bir veya bir ka filtre
kullanlr. Daha gelimi cihazlar kaynak olarak ksenon lambas ve floresans masn izole
etmek iin ise optik a monokromatrler kullanlr. Floresans dedektrlerindeki gelecekteki
gelimeler duyarll ve seicilii arttrmak amac ile muhtemelen ayarlanabilir lazer n
kaynann kullanlmas ynndedir.
Krma indisi dedektr:
Bu dedektrde zc kolunun yolu zerinde bulunan hcrenin bir yarm blmesinden geer;
eluent ise daha sonra dier blmenin iinden geer. Bu iki blme iki zeltinin krma indisi
birbirinden farkl ise gelen n krlacak ekilde uygun bir ada yerletirilmi bir cam plaka
ile ikiye ayrlmtr. Foto duyarl dedektrn yzeyine gelen n demetinin yolundan sapmas
k sinyalinin deimesine sebep olur. Bu deiiklik ykseltilerek kaydedildiinde
kromatogram elde edilir. Krma indisi dedektrlerinin hemen hemen btn analitlere cevap
vermek gibi nemli bir stnl vardr. Ayrca gvenilirdirler ve ak hzndan etkilenmezler.
Ancak bunlar scakla kar olduka duyarl olduklarndan scaklklar derecenin binde bir
kandan daha az deiecek ekilde tutulmalar gerekir. Ayrca bu dedektrler dier tip
dedektrler kadar duyarl deildir.
Buharlatrmal k sama dedektr (ELSD):
Bu dedektrde kolondan kan zelti bir sisletirici iinden geirilmekte ve burada azot veya
hava akm ile ok ince sis haline dntrlmektedir. Kk damlalar daha sonra
hareketli fazn buharlatrc ve tayin edilecek maddenin ok kk partikllerinin olutuu
scaklk kontroll srkleme borusuna gnderilir. Tayin edilecek madenin ok kk
partikllerinin oluturduu partikl bulutu daha sonra bir lazer n demetinin iinden
geirilir, ak ynne dik ada salan nlar bir silisyum foto diyot dedektr yardm ile
llr. Bu tip dedektrlerin balca stnl buharlamayan btn analitlere yaklak
olarak ayn cevab vermeleridir. Dedeksiyon snr 5 nanogram/25 mikrolitre olduu ifade
edilmektedir.
Elektrokimyasal dedektr:
Bu dedektrler amperometri, polografi, kulometri ve kondktometri esasna gre
almaktadr. Hcre hacmi 1-5 mikrolitre'dir. Bu hcrenin seri ve paralel olarak
kullanlabilecek iki tane alma elektrodu ieren kullanl bir modifikasyonu piyasalarda
mevcuttur. Eluent aknn nce birinci elektrod ve daha sonra ikinci elektroddan akt ilk
konfigrasyon tayin edilecek maddenin akn st ksmndaki elektrodu tersinir olarak
ykseltgenmesini (veya indirgenmesini) gerektirir. kinci elektrod ykseltgenen (veya
indirgenen) rnleri tayin etmek iin bir katod (veya anod) olarak grev yapar. Bu
dzenleme belirleme sistemin ilgin bir uygulamas, tiyol ve dislfrlerin her ikisinide ieren
karmlarndaki bileenlerin belirlenmesi iin yaplan ilemde, burada akn st ksmndaki
civa elektrodda ,dislfrler yaklak -1,0 voltta indirgenir. Yani u reaksiyonlar olur.
RSSR + 2H+
+ 2e'-------- 2RSH
110
Daha sonra akn alt ksmndaki civa elektrod, orjinal numunedeki ve akn st tarafndaki
elektrod tarafndan oluturulan tiyoller tarfndan ykseltgenir.
2 RSH + Hg(s)------Hg(SR)2(k) + 2H+
+ 2e'
Paralel konfigrasyonda iki elektrod arasndaki eksen akla 90 derece a yapacak ekilde
dndrlr.
Ktle spektrofotometrik dedektr:
Sv kromatografisi ile ktle spektrofotometreyi birbirine balamaktaki temel problem
birincisinin bal olarak ok zc hacimleri ile almas ve ikincisinde vakum
gerektirmesidir. Bu problemi zmek amac ile eitli ara balantlar gelitirilmitir.
Bunlardan piyasada mevcut olan bir tanesinde kolondan kan eluent iki ksma ayrlr ve
ok az bir ksm dorudan ktle spektrofotometreye gnderilir. Ak hzlar 10-50
mikrolitre/dakika olan yeni mikro gzenekli kolonlarn kullanlmaya balamas ile birlikte
sv kromatografi sistemlerinin dorudan ktle spektrofotometrik dedektre balanmas
mmkn olabilir. Ticari olarakda satlan ikinci tip balantda zc ve analiti buharlatrma
ile ayrmak iin zelti hareketli bir tel zerinde toplanr. Ve bir stma odasna gnderilir.
zcs buharlatrldktan sonra erit veya tel zerindeki analit
desorpsiyon
iyonlamasnn meydana geldii iyon kayna blgesine gelir. Termosprey olarak adlandrlan
yeni ve mit veren bir balant u anda piyasada bulunmaktadr. Termosprey balantlar bir
kolondan kan ak hz 2 ml/dak kadar yksek olan eluentin tamamnn dorudan dedektre
gnderilmesine izin vermektedir. Bu balantda zc ve analit moleklleri paslanmaz
elikten yaplm stlan kapiler bir boru iinden bir aeresol jeti halinde geirilerek sv
buharlatrlr. Sprey iinde eluent iine katlm amonyum asteat gibi bir tuz yardm ile yk
aktarma sonucu analit iyonlatrlr. Bylece termosprey sadece bir balant deil ayn
zamanda iyonlatrma kayna olarakda kullanlm olur. Sonuta elde edilen spektrum
genellikle sadedir ve mol ktlesi hakknda bilgi verir. Ancak tehis amalar iin olduka
kullanl olan elektron impakt spektrumlarnn gsterdii baz ayrntlar burada yoktur.
Ayrca termosprey balant sadece amonyum asetat gibi tuzlar zebilecek polar hareketli
fazlarda yani polar analitlerde kullanlabilir. Bu snrlamalar ile birlikte termosprey
balantlar peptitler ve nkleotitler gibi uucu olmayan ve termal olarak kararl geni bir
madde grubu iin spektrumlar vermektedir. Gzlenebilme snrnn 1-10 pikogram'a kadar
dt tesbit edilmitir. Son zamanlarda hem elektron impakt hemde kimyasal iyonlama
spektrumu elde etmeyi mmkn klan yeni bir tip balant piyasaya kmtr. Bu cihazda
analiti kat partikl haline, hareketli fazda gaz haline dntrmek iin termal sisletirme ve
zc uzaklatrma olay ayn anda yaplmaktadr. Bu aeresol ince bir boru iinden hareketli
faz molekllerinin darya pompaland vakumlu bir blgeye hzlandrlmaktadr. Bunun
iin bir momentum ayrc yardm ile ayrma olay gerekletirilmektedir. Partikl halindeki
analit moleklleri daha sonra bir elektron demeti iinde veya kimyasal olarak iyonlatrlr.
Ktle spektrometrik dedektrlerde genellikle bilgisayar kontroll yaplr ve veriler depolanr.
Piklerin annda ve bilgisayardan tekrar izilebilen kromatogramlar ve spektrumlar elde
edilebilir. u anda HPLC/MS cihazlar GC/MS cihazlar gibi gelimemitir.
111
II-YON-FT KROMATOGRAFS:
yon trlerinin ayrlmas ve tayini iin kullanlan bir tr ters-faz dalma kromatografisidir.
yon-ifti kromatografisindeki hareketli faz metanol ve asetonitril gibi bir organik zc
ieren sulu tampon ve tayin edilecek analit ile zt ykl kart iyon ieren bir iyonik bileikten
meydana gelir. Kart iyon analit ile birleerek ters faz dolgu maddesi ile alkonulabilen
ntral iyon-ifti oluturan iyon ifti kromatografisinin uygulama alan ou zaman iyon
deitirme kromatografisi ile rtr. Kk inorganik veya organik trlerin ayrlmas iin
seicilik problemi olmad srece iyon-deitirme tercih edilir. Daha iyi ayrmalarda iyon
ifti kromatografisi uygulanr. Bir iyon-ifti iin iyon deitirme dolgusundaki seicilik zayf
iyon-ifti oluumu ile ayrma gc ise mkemmeldir. Byk iyonlarla, iyon-deitirme
ayrmalarndaki ayrma gc genelde zayftr. nk iyon-deitirme reineleri ktle aktarm
srecini yavalatan sk bir i a dokusuna sahiptir.
III-ADSORPSYON KROMATOGRAFS (SIVI-KATI KROMATOGRAFS):
Adsorpsiyon kromatografisinde kullanlan sabit fazlar sadece silis ve alimnadr. Her
ikisinde de alkonma sralamas yledir.
Olefinler<esterler<aldehitler<ketonlar<alkoller<aminler<slfonlar<slfoksitleraminler
<karboksilik asit.
Adsorpsiyon kromatografide zc sistemindeki farkllklar ayrma gc ve alkonma
zamanlarnda byk farkllklar beraberinde getirir ve uygun hareketli fazlarn bulunmad
durumlarla nadir olarak karlalr. Adsorpsiyon zc sistemleri seiminde uygun bir
teknik dalma kromatografide olduu gibi bir tanesi ok kuvvetli (E ' deeri ok byk) ve
dieri ok zayf olmak zere bir biri ile uyumlu iki zc seilir. Daha sonra iki zcnn
karmndaki hacim oranlar deitirilerek ki (alkonma faktr) iin uygun bir deer elde
edilir. E'.daki 0,05 birimlik bir artn genellikle btn k' deerleri 3-4 gibi bir faktr kadar
azaltt bulunmutur. Bylece k' deerinde ok byk deiiklikler mmkn olur. Piklerin
st ste akmas durumunda k' deeri az ok sabit tutulurken bir kuvvetli zcnn balca
bir zc ile deitirilmesi deerini deitirecektir ve bu durum ou zaman istenilen
ayrmay salar. Bunu deneme-yanlma yntemi ile de deneyerek bulunabilir. Yada
adsorpsiyon kromatografisinin ak yatak tipi olanTLC ile n izleme teknii uygulanarak
bulunur. Adsorpsiyon kromatografisi uygulanmasnda yaklak 5000'den daha kk polar
olmayan bileikler iin en uygun olduunu gstermektedir. Her ne kadar adsorpsiyon ve
dalma kromatografileri arasnda baz akmalarn olduu grlrsede yntemler birbirini
tamamlama meyilindedir. Adsorpsiyon kromatografisi genellikle apolar zclerde
znebilen ters-faz dalma kromatografi de kullanlan sulu zclerde snrl znrl
olan numuneler iin en uygun yntemdir. Dalma kromatografide olduu gibi farkl eit ve
sayda fonksiyonlu grup bulunduran bileikler genellikle ayrlabilir. Adsorpsiyon
kromatografisinin dier yntemlerde grlmeyen zel bir gc izomerik karmlarn
bileiklerini ayrma kabiliyetidir.
IV-YON DETRME KROMATOGRAFS:
ou zaman iyon kromatografisi olarakta adlandrlmaktadr. yon deitirici reinelerinin
kullanmna dayanan iyonlarn ayrlmas ve tayini iin modern ve etkili bir yntemdir.
yon kromatografisi anyon deitirici ve katyon deitirici reineler ile doldurulmu H.P.L.C
kolonlarnda anyon ve katyon karmlarnn kolaylkla ayrlabilecei farkedilerek 1970'li
112
113
az
114
Duyarllk
Seicilik
Dorusallk
Nicelik bilgisi
115
edebilmelidir. Bir UV absorbans dedektr ilgili bileik iin dar bir bant aral uygun bir
dalga boyu ayarlayarak seici duruma getirilebilir. Dedektrlerin seicilii byle genel bir
karakteristie dayanmasna ramen floresansa ve elektro-kimyaya dayananlarla
karlatrldklarnda daha dk olmaktadr. Alnan yant karakteristikleri ok seici
olmaktadr, snrl sayda bileikler tarafndan gsterilirler. Ktle spektrometreleri analitik
probleme bal olarak seici ve genel olacak ekilde (toplam tarama modunda) uygulanabilir.
5. Dorusallk:
Dedektrn yant iki trl ifade edilebilir. Dinamik alan dorusal dinamik alan olarak ifade
edilir. Dinamik alan azami ve asgari konsantrasyonun llen (absorbans, akm ve
benzerlerinin) kaydedildii maln zerine oran olarak tanmlanr. Bununla beraber uygulama
da bir dedektrn dorusal dinamik alan daha genel olarak kullanlr. Dedektrn yantnn
yatay olduu zerine znen konsantrasyonun alandr. Konsantrasyonlarna kar farkl
analiz konsantrasyon enjeksiyonlarndan alnan yantn grafiini izmek, konsantrasyon
alannn belirli bir ksm zerine doru bir hat vermelidir. Dolu olan dinamik alann sadece
onda biri iin yant genellikle dorusal olmaktadr. Floresans ve elektro-kimyasal dedektrler
1 ila 3 boyut dzeni alan zerinde dorusal olur. Ktle spektrometreleri genellikle 3 boyut
dzeni zerinde dorusal olmaktadr.
6. Niteliksel bilgiler:
Kromatografide klasik bir tanmlama arac olarak ktle spketrometreler tarafndan kaydedilen
ktle spektrogramlardr. Bununla beraber HPLC sistemlerinde ktle spektrometrelerine
bavurmalardaki snrlamalar ara yzey dzeneklerinin ok masrafl olmasndan
kaynaklanmaktadr. Diod sralama teknolojisi analizlerin spektralar arasnda sylenen bir
fark olduunda UV absorbans spektrumu tarafndan tanmlanmasn salamaktadr. Floresans
ve elektro-kimyasal dedektrler sadece alkonma zamanna dayal bileikleri tanmlayabilirler.
7. UV dedektrleri:
Klasik deiken dalga boylu bir dedektrn optik yolu iin optik filtreler kullanlr. Optik
filtre olarak ak, kesik, gri filtre ve holmium oksit optik filtreler kullanlr. Optik sistemde
aynalar ve n blcleri ile giri ve k sliti ve dteryum lamba da mevcuttur. Ayrca
numune fotodiodu ve gnderme fotodiodu da sistemin birer parasn meydana getirir. Bir
dteryum lambann polikromatik n kresel ve dz aynalar tarafndan bir monokromatrn
giri slitine odaklanr. Monokromatr dar bir k bandnn k slitine geirir. k slitindeki
k n ak hcresinden geer ve ak hcresindeki zelti tarafndan ksmen absorplanr.
Numunenin absorpsiyonu fotodioda numunesiz (bo bir gnderme) ulaan k younluu
llerek ve numuneden getikten sonra dedektre ulaan k younluu llerek belirlenir.
En deiken dalga boylu dedektrler gnderici tarafndaki ikinci bir fotodioda n bir
ksmn bler. Referans n ve referans fotodiod lambadan k dalgalanmalarn karlamak
iin kullanlr. En yksek duyarllk iin UV dedektr bir kromatografik alma iinde dalga
uzunluunu otomatik olarak deitirerek her bir pik iin programlanabilir. Deiken dalga
uzunluk dedektr zamann her hangi bir noktasnda spektrumdaki tek noktada absorbans
kaydetmek iin tasarlanmtr. Bununla beraber uygulamada farkl dalga boylarn pe pee
lmek gerekir. rnein iki bileik kromatografik olarak ayrlmalarnda gene de farkl
absorbans boyutu verir ve bileiin spektrumu gerekirse zelti ak deien dalga boyu
dedektrn tm alan taramas iin durdurulmaldr, nk tarama elsyondan daha uzun
srer.
116
DAD:
117
118
olur.
Plaka ykseklii:verilen bir dolgu maddesi iin yaklak plaka ykseklikleri TLC lmler
ile tretilebilir.
Buradan N:16(dR/W)2
Tabaka ykseklii H:dR/N olur.
119
120
renkler veren ninhidrin reaktifi pskrtlerek amino asitlerin yerleri ile bu maddelere ait
standart maddelerin yerleri karlatrlarak belirlenir.
Kantitatif analiz:
Numunede bulunan bileenlerin miktarnn yar kantitatif tayini lekelerin alan standarda ait
lekelerin alan ile karlatrlarak yaplabilir. Daha iyi veriler plaka zerindeki lekenin
kaznmas analitin sabit fazdan ektraksiyonu ve analitin uygun bir fiziksel veya kimyasal
yntemle llmesi ile elde edilebilir. nc bir yntemde ise tarayc bir dansitometre
lekenin yayd floresans veya yanstma nlarn lmekte kullanlr.
121
122
Basn etkisi:
Sper kritik akkan kromatografisinde basn deiimleri alkonma faktr veya kapasite
faktr denilen ki sabitini ok etkiler. Bu etki kolondaki basn arttka hareketli fazn
younluunun artmasndan ileri gelir. Hareketli fazn younluunun artmas zme gcnde
bir art salar. Buda ayrlacak maddelerin alkonma zamanlarn ksaltr. rnein bir
kolondaki karbondioksit basnc 70 atmosferden 90 atmosfere karld zaman
hekzadekann elsyon sresinin 25 dakikadan 5 dakikaya indii tesbit edilmitir.
Sabit (durgun) fazlar:
SFC sisteminde ak-borusal (dolgulu) kapiler ve dolgulu koln tiplerinin her ikiside
kullanlr. Ama genelde birinci tip tercih edilir.(ak borusal kapiler) Ak borusal kolonlar
gaz kromatografisinde kullanlan WCOT tipi eritilmi silis kolonlara benzer. Kolonlarn i
eperi eitli tiplerde apraz bal siloksan polimerleri ile kaplanmtr. Kolon uzunluklar
genelde 10-20 metre i aplarda 0,05-0,1 mm aralndadr. eperi kaplayan siloksan
filminin kalnl 0,05-1,0 mikrometre arasndadr. SFC tekniinde sv dalma
kromatografisin de kullanlanlara benzer dolgu kolonlarda kullanlr. Bu kolonlarn ap 0,54,6 mm dolgu tanecik boyutlarda 3-10 mikrometre arasnda deiir. Dolgu taneciklerinin
yzeyine kaplanan maddeler dalma HPLC tekniindeki kullanlanlara benzer.
Hareketli fazlar:
Sper kritik akkan kromatografisinde en yaygn kullanm alan bulan hareketli faz karbon
dioksittir. Bu madde ok sayda apolar organik bileik iin mkemmel bir zcdr.
Ultraviyole nlar absorplamamas, kokusuz ve zehirsiz olmas, kolay temini ve baka
kromatografik hareketli fazlara gre ok ucuz fiyatda dier stnlkleride kritik scaklnn
31 derece ve kritik basncnn 72,9 atmosfer olmas modern HPLC cihazlarnn iletim
snrlarn amadan geni bir aralkta scaklk ve basn seme imkan salar. Baz
uygulamalarda zellikle polar analitler ile alrken sper kritik artlarda ki karbon dioksite
yaklak % 1 orannda polar organik katklar (rnein metanol) eklenir. Bu katklar analitlerin
tayc fazda seicilik deerlerini ykseltir. Hareketli faz olarak etan, btan, diazot monoksit,
dikloro difloro metan, dietil eter, amonyak ve tetra hidrofuran gibi baka maddelerde
kullanlr.
SFC 'de kullanlan dedektrler:
SFC tekniinin (sper kritik kromatografisi) HPLC tekniine stnlklerinden biri, gaz
kromatografi iin gelitirilmi alev iyonizasyon dedektrlerin SFC iinde kullanlabilmesidir.
Bu dedektrler hemen her tip organik bileie duyarldr, hassastr ve problemsiz alr.
Ktle spektrofotometre tipindeki dedektrleride SFC cihazlarna uygulamak HPLC ' dekinden
daha kolaydr. Sv kromatografide kullanlan baka bir ok dedektr tipi SFC iinde
uygundur. UV ve IR absorpsiyon, floresans emisyon dedektr, termiyonik dedektr ve alev
fotometrik dedektrlerde uygundur.
SFC kromatografisinin dier kromatografiler ile karlatrlmas:
Bu kromatografi gaz ve likit kromatografinin baz ynlerini birletirmektedir. rnein gaz
kromatografi gibi SFC 'de sv kromatografiden daha hzldr. nk vizkozite dktr ve
bu yksek ak hzlarnda alma imkan getirir. Ayrlacak molekllerin sperkritik
123
124
125
pestisitler ve yalar iinde zclk gc orta dzeyde olan CO2 kullanlr. Fakat CO2
metanol gibi polar madde katlarak zclk gc modifiye edilmedike ok polar analitler
iin iyi bir zc deildir. Modifiye edici katklar ya ikinci bir pompa ile sisteme beslenir
yada ekstraksiyondan nce numuneye enjekte edilir. Karbondioksitin sper kritik bir
akkan olarak zclk gcn modifiye etmek iin kullanlan bir ok madde arasnda
dk mol ktleli alkoller, propilen karbonat, 2-metoksi etanol, metilen klorr ve baz
organik asitler saylabilir. En ok kullanlan yzde bir ka oranda metanoldr.
126
H-GAZ KROMATOGRAFS:
Gaz kromatografisi sistemlerinde numune enjeksiyon portuna enjekte edilen numune
buharlatrlr ve buhar faz olarak kolon boyunca hareket ettirilerek dedektre ulamas
salanr. Gaz kromatografisinde ama dier kromatografik sistemlerde olduu gibi sabit bir
faz zerinden geirilen numune ierisindeki ayrlmas istenilen maddelerin sabit faz ile ilgisi
lsnde alkonulurlar ve ayrlrlar (elte olurlar) ve daha sonra sras ile dedektre ularlar.
Madelerin konsantrasyonlar orannda pik ykseklikleri verirler. Gaz kromatografisinin dier
kromatografilerden fark gaz kromatografisinde numune ierisindeki bileenler gaz faznda
hareket etmeleridir. Gaz faz analitin moleklleri ile etkilemesidir. Gazn tek ilevi analiti
kolon boyunca tamaktr.
I-Gaz kromatografisi ilkeleri:
I-1) Alkonma hacimleri:
Gaz kromatografisinde scaklk ve basncn etkilerini dikkate almak iin kromatografik
ayrmada kullanlan alkonma zaman;
( dorusal g ) = L/tR ( L: kolon boyu, tR: alkonma zaman )
yerine alkonma hacmini kullanmak daha yararl olmaktadr.
VR = tR . F
F. Kolon ierisinden geen gazn ortalama hacimsel hz
VR: Alkonma hacmi
tR: Alkonma zaman
Ortalama ak hz direkt olarak llmez, ancak onun yerine kolon knda gaz ak hz
deneysel olarak bulunabilir. Normal olarak bu hacimsel hz sabun-kpk ler ile llr ve
daha sonra da ortalama hz ( F ) bulunur. F u formul ile bulunur.
F: Fm x Tc/T x ( P-PH2O )
P
Tc : Kelvin cinsinden kolon scakl
T : Kelvin cinsinden oda scakl
Fm: llen ak hz
P : Kolon k basnc
Genellikle P ve T ortam basnc ve scaklda sabunlu-kpk lerlerde gaz su buhar ile
doygun olduu iin basn suyun buhar basnc (PH2O) iin dzeltilmitir. VR kolon
ierisindeki ortalama basnca baldr. Kolonda tutulmayan maddeler iin alkonma hacmi
VM: tM x F olarak bulunur. tM kolonda tutulmayan maddelerin alkonma zamandr. Ortalama
basn; giri basnc (Pi) ile k basnc (P) arasnda bir deerdedir. Kolon ierisindeki
basn Pi/P orannn bir fonksiyonu olduu iin basnc dikkate almak amac ile basn
127
dmesi dzeltme faktr (J) kullanlr. Ortalama kolon basnlarna gre dzeltilmi
alkonma hacimleri VR : J x tR x F ve VM : J x tM x F buradaki J : 3[ ( Pi/P ) 2 -1 ]
2[ ( Pi/P ) 3 -1 ]
Spesifik alkonma hacmi : Vg
Vg: VR VM
x 273
W
Tc
Vg: J x F ( tR tR ) x 273
W
Tc
W: Sabit fazn ktlesidir ve kolonun hazrlanmas srasnda belirlenir.
I-2) Vg ile K arasndaki iliki:
Spesifik alkonma hacmi (Vg) ve dalma katsays (K) arasnda u iliki vardr.
Vg : K x Vs x 273
W
Tc
Sabir fazdaki svnn younluu (s ) u ekilde yazlabilir.
s: W/Vs buradanda Vg : K/s x 273/Tc olarak yazlabilir. Vg nin belirli bir scaklkta
yalnzca maddenin dalma sabitine ve sabit faz meydana getiren svnn younluuna
baldr. Bu haliyle Vg maddenin tannmasnda prensip olarak uygun bir parametredir.
I-3) Hareketli faz ak hznn etkisi:
Kromatografik ayrmalar iin geerli olan
H: A + B/u + Cu
H: A + B/u + ( CS + CM ) u
H: Santimetre olarak tabaka ykseklii
A: oklu ak yolu
C: Fazlar arasndaki ktle aktarm
(CS: Sabit fazla ilgili ktle aktarm, CM: Hareketli fazla ilgili ktle aktarm)
ve : L/tM ( tM: l zaman, L: Kolon boyu, : hareketli faz molekllerinin ortalama dorusal
hareket hzdr)
Eitlikleri gaz kromatografisi iinde aynen kullanlabilir. Gaz kromatografisinde Boyuna
difzyonun (B/u) teriminin gaz ierisindeki difzyon hznn dier kromatografik
yntemlerden ok byk (svlardan 104 kez daha byk) olmas nedeni ile gaz
kromatografide nemi aktr. Ayrca tabaka ykseklii (H) ile ilgili ak hz eirlerindeki
minimum gaz kromatografide daha genitir.
128
129
130
131
gruplarn tiplerini belirlemede ve analitlerle ilgili yapsal bilgi dolaysyla yap aydnlatmada
kullanlr. Yumuak kaynaklarla alnan spektrumlar ise analiz edilen molekl veya
molekllerin mol ktlelerinin doru olarak tayin edilmesinde yararldr.
Molekler ktle spektroskopisinde kullanlan iyon kaynaklar
Temel tipi
Ad ve ksaltmas
Gaz faz
Elektron impakt(EI )
Enerjik elektronlar
Kimyasal iyonlatrma(CI)
Alan iyonlatrma(FI)
Alan desorpsiyon(FD)
Yksek potan.elektrot
Elektrospreyli iyonlatrma(ESI)
Lazer demeti
Plazma desorpsiyonu
252CF'nin fizy.rnleri
Desorpsiyon
yonlatrc
132
Yksek scaklk
+ 2e'
Burada M analit molekl M'+ molekler iyondur. Elektron impakt ile meydana gelen pozitif
ykl iyonlar birinci hzlandrc plaka tarafndan slite ekilirler. Bu plaka ile dier paralar
arasnda kk bir potansiyel fark vardr. ( genellikle 5V ). Manyetik sektrl cihazlarda
hzlandrc plakalar arasnda yksek potansiyeller (1.000-10.000 V ) uygulanr. Bu potansiyel
altnda iyonlar ktle analizrne girmeden nce son hzlarn kazanrlar.Ticari elektron impakt
kaynaklar ok kark olup elektrostatik ve manyetik alanlar kullanlarak elektron ve/veya
iyon demetleri istenilen ekilde ynlendirilir.
Elektron impakt spektrumlar:
Tekrarlanabilir bir hzda ve ok sayda gaz iyonlar elde etmek iin kaynaktaki telden kan
elektronlarn yaklak 50 V 'dan daha byk bir potansiyelle hzlandrlmalar gerekir. Kk
ktleli ve yksek kinetik enerjili bu elektronlar arptklar molekllerin teleme enerjilerinde
kk bir arta neden olurlar. Buna karlk molekller yksek titreim ve dnme
seviyelerine uyarlrlar. Bunu izleyen durulmada sk sk youn paralanma grlr,mol ktlesi
moleklden daha dk olan ok sayda deiik ktleli para oluur.(bazen ktlesi molekler
iyonunkinden byk olanlara da rastlanr) Bu kk ktleli iyonlar yavru iyonlar olarak
bilinirler. Elektron impakt yntemi ile elde edilen karmak ktle spektrumlar ou zaman
madde tehisinde kullanlr. Dier taraftan baz molekllerde paralanma yznden molekler
iyon ortaya kmaz. Metilen klorr ve 1-pentanol spektrumlar incelenecek olur ise her
ikisinde de temel pik moleklnn paralanma rnleri grlr. Ktleleri molekl
ktlesinden kktr. Metilen klorr iin temel pikin ktlesi 49 'dur ve moleklden bir klor
atomunun ayrlmas ile meydana gelir.1-pentanolun temel piki m/z 44 'de bulunmaktadr ve
CH2CHOH+ iyonuna aittir. Elektron impakt spektrumlarnda temel pik genelde paralanma
rnlerinin arasndan kar. Molekler iyon piki her zaman analitin mol ktlesi hakknda bilgi
verir. Metilen klorrde molekler iyona ait pik 84 'te ve 1-pentanol de molekler iyona ait
pik 88' de gzlenir. Molekler iyon piki yapnn aydnlatlmasnda birinci derecede nemlidir.
nk molekler pik bilinmeyenin mol ktlesini gsterir. Ne yazk ki her zaman molekler
piki gzlemek mmkn olmaz. Genelde elektron impakt iyonlatrmada moleklden meydana
gelen ana rn molekler iyon deildir.
133
+ CH4
CH3+
+ CH4
----------- C2H5+ + H2
Genel olarak numune molekl MH ile CH5+ veya C2H5+ arasnda arpmalarda proton veya
hidrr aktarm olur
CH5+
+ MH
C2H5+ + MH
C2H5+ + MH
Proton aktarm reaksiyonlar (M+1)+ iyonu hidrr aktarm reaksiyonlar (M-1)+ iyonu
verirler. Baz bileiklerde bir C2H5+ iyonunun analite katlmasndan (M+ 29)+ piki gzlenir.
134
135
yzeyinde buharlatrlr. Bu metal prob ktle spektrometre ye numune giriini salamak iin
kullanlmaktadr. Kat karm pulslu bir lazer nna maruz braklr ve analitin
sblimleerek iyonlamas salanr. Sonrada uu zamanl bir spektrometrede ktle analizi
yaplr. Btn spektrum pulslar arasndaki periyodik sreler boyunca kaydedilecek maddenin
puls sresi ayarlanabilir. Bu yolla bir ktle spektrumu alnabilir. Analiz edilen madde
yaklak mol ktlesi 150.000 dalton olan fareden elde edilmi mono klonlanm antikorlarn
spektrumlar alnabilir. Matriks maddesi nikotinik asittir ve 266 nm' deki lazer nn iddetle
absorplar. Analit bu dalga boyunda kk absorbans deeri gsterir. Spektrumda byk
molekll analitin ok dk zemin grlts vermesi ve hi paralanma grlmemesi dikkat
ekici olmaktadr. Bir ok durumda verilen srenin mekanizmas tam olarak aydnla
kavumamtr ve matriks olarak kullanlacak maddelerin ne gibi zellikler tamas gerektii
bilinmemektedir. Deneysel gzlemler matriks maddesinin lazer nn iddetle absorplamas
ve prob zerindeki kat iinde arsnn bulunmas iin numunenin zcsnde znmesi
gerektiini gstermitir. (Analitin kendisi lazer nn hissedilir lde absorplar. nk aksi
halde paralanma olur) Biyo-polimerler iin matriks grevini stlenebilir nitelikte sadece bir
ka bulunabilmektedir.
Elektrosprey iyonlatrma (ES / MS):
Elektrosprey iyonlatrma/ktle spektrometresi; proteinler, polipeptidler ve mol ktlesi 10 5
daltondan byk oligo-nkleotitler gibi biyo-molekllerin analizi iin ilk defa 1984 ylnda
ok nemli bir teknik olarak ortaya kmtr. Ayrca bu yntem inorganik trler ve yapay
polimerlerin incelenmesi iin kullanlmaya balanmtr. Elektro-sprey iyonlatrma atmosfer
basncnda ve oda scaklnda gerekleir. Numune zeltisi paslanmaz elikten ine
eklinde bir kapiler ile dakikada bir ka mikro-litre hz salanarak pompalanr. neye
etrafndaki silindirik elektroda gre bir ka kilo-volt potansiyel uygulanr. Oluan ok kk
ve elektrik ykl damlacklar daha sonra bir giderme kapilerin den geer. Burada zc
buharlar. ve elektrik ykleri analit molekllerine tutunur. zc buharlap damlacklar
klrken yk younluklar artar ve iyonlar gaz fazna desorbe olur. Elektro-sprey ileminin
faydal ve ilgin yn byk ve termal olarak kolayca krlan biyo-molekllerde ok az
paralanmaya sebep olmasdr. Bunlardan baka iyonlar burada olduka ok yklenirler ve
m/z deerleri yeterince klr ve bu yzden iyonlar 1500 veya daha kk deerler halinde
bir kuadrupol cihaz ile belirlenebilirler. Elektro-sprey tipi iyonlatrmann nemli bir yn
istendiinde yksek performansl sv kromatografisi kolonlarna veya kapiler elektroforez
kolonlarna adepte edilebilmesidir.
Hzl atom bombardman kaynaklar (FAB):
Yksek molekl arlkl polar trleri iyonlatrmada nemli bir yer tutar. Bu tip kaynaklar ile
gliserin zeltisinde (matriks ortam) younlatrlm haldeki numuneler, enerjik( bir ka kV)
ksenon veya argon atomlar ile bombardman edilerek iyonlatrlr. Analitin negatif veya
pozitif yonlar bir desorpsiyon ilemi ile numune yzeyinden uzaklatrlr. Bu ilem
numunenin paralanmasn, minimum tutacak kadar hzl bir ekilde snma salar. Sv
matriks bir iyonu youn sv fazdan koparp gaz fazna geirmek iin yenilmesi gereken rg
enerjisini drr ve bombardman sonucu ana numunede ortaya kan yk dengesizliklerini
gidermede yardmc olur. Bir hzl atom demeti iinde 10-5 torr basnta argon veya ksenon
bulunduran ortamdan iyon kaynaklar veya iyon tabancalarndan kan argon veya ksenon
iyonlarnn geirilmesi ile elde edilir. Yksek hzl iyonlar teleme enerjilerini fazla
kaybetmeden bir rezonans elektron deiim reaksiyonu ile yklerini ntr atomlara aktarrlar.
Bylece yksek enerjili bir atom demeti meydana gelir. Deiimden elde edilen dk enerjili
136
iyonlar mevcut bir elektrostatik tutucu yardm ile ber taraf edilirler. Hzl atom tabancalar
ticari kaynaklarda yeni yeni kullanlmaya balanmtr ve ou zaman eski spektrometreler de
bu tip iyonlatrclar aksesuar olarak verilmektedir. Organik maddelerin ve biyo-kimyasal
maddelerin hzl atom bombardman nemli miktarda molekler iyon piki (ve paralanma
rn iyonlar) meydana getirir. Yksek mol ktleli termal olarak kararsz maddeler iinde
ayn ey geerlidir. rnein mol ktlesi 105' in zerinde olan maddeler hzl atom
bombardman ile belirlenebilir ve molekl arl 3000 civarndaki molekllerin ayrntl
molekl yaplar bulunabilir. Bu yntemlerin hepsinde iyon oluumu farkl yollardan olsa bile
ktle spektrumlarnn grnm tm aklanan desorpsiyon teknikleri ile elde edilenlere
benzer
137
KTLE SPEKTROMETRELER:
1.Cihaz bileenlerinin genel tanm:
Ktle spektrometrenin iyon kaynaklar numune bileenlerini iyonlara dntrrler. ou kez
iyon kayna ile giri sistemi birletirilmitir. Her iki durumda da pozitif veya negatif iyonlar
(ounlukla pozitif iyonlar) ktle analizrne doru hzlandrlrlar. Numune giri sisteminin
amac ok az miktardaki numuneyi (mikro-mol veya daha az) ktle spektrometresi ne
verebilmektir. Ktle analizrnn grevi optik spektrometrelerdeki optik aa benzer. Ancak
burada fotonlarn dalga boylarna gre ayrlmas yerine ktle/yk oranna gre ayrlma olur.
Ktle spektrometreleri ktle analizrnn yapsna bal olarak bir ka snfa ayrlr. Optik
spektrometrelerdeki gibi transdserli ktle spektrometreleri (iyonlar iin) iyon demetini
elektriksel sinyallere evirirler. Bu sinyaller bilgisayar sisteminde deiik ekillerde ilenir,
hafzaya kaydedilir, grnrletirilir ve grafii izilir. Optik sistemlerde bulunmayp ktle
spektrometrelerin de bulunan karakteristik zellik sinyal ileme ve gsterge ksmlar hari
cihazn dier btn bileenlerinde salanm ileri vakum (10-5-10-8 torr) sistemidir. Yksek
vakuma olan gereksinme ykl paracklar ve elektronlarn atmosfer bileenleri ile
etkilemesi ve sonuta yok olmas problemidir.
2.Numune giri sistemleri:
Numune giri nitesinin amac iyon kaynana en az vakum kayb ile numunenin
verilebilmesini salamaktr. Modern ktle spektrometrelerinin ounda pek ok numune
tipine uygun olacak tarzda giri sistemleri bulunur. Bunlara rnek olarak; parti halinde
numune giri sistemleri, dorudan proba giri sistemleri, kromatografik giri sistemleri ve
kapiler elektroforez giri sistemleri verilebilir.
a)Parti numune giri sistemleri:
Giri sistemleri arasnda klasik saylabilen en basit giri sistemi parti tipi sistemlerdir. Bu
sistemde numune darda buharlatrlr sonrada iyonlama blgesine szmas salanr. Svlar
iin numunenin kk bir miktar mikro rnga ile cihaza verilir, 10 -4 - 10-5 torr' da kaynama
noktas 150 C 'dan byk svlar iin numunenin rnga edildii yer bir frn veya stma
eridi ile yksek scakla karlr. Maksimum stma scakl 350 C 'dr. Istma blgesinde
gaz fazna geen numune metal veya cam diyaframdan geerek iyonlama blgesine ular.
Bu giri sistemleri polar maddelerin adsorpsiyon ile kayplarndan dolay ou zaman bir cam
astar ile iten kaplanr.
b)Dorudan prob giri sistemleri:
Katlar ve uucu olmayan svlar iin vakum szdrmazlk blgesinden numune tutucu veya
prob ad verilen para ile dorudan iyonlatrma blgesine gnderilir. Szdrmazlk sistemi
numune girii esnasnda ieriye verildikten sonra vakumla darya emilecek tarzda
tasarlanmtr. Bu sistemler numune miktarnn snrl olduu durumlarda da kullanldr.
nk bu sistemlerde parti halinde numune sistemine gre ok daha az numune kullanlr.
Bir ka nanogramlk numune bu sistemlerde ktle spektrumu iin yeterlidir. Bir probdaki
numune cam veya alminyumdan bir kapiler borunun ince bir telin veya kk bir kapsln
yzeyinde tutulur. Prob iyonlatrc kaynaa ve spektrometreye alan slit e bir ka milimetre
mesafede olacak ekilde yerletirilir. Genellikle prob zerindeki numuneyi soutmak ve
stmak iin uygun artlar salanr. yonlamann olduu blgedeki dk basn ve
138
139
elektroda ularlar ve burada bir iyon akm retilir. Bu akm ykseltilir ve kaydedilir. Slit B'
den kan iyonun teleme enerjisi veya kinetik enerji KE, iyonun ktlesi m yk z ise
aadaki gibi denklikle gsterilir.
KE=z.e.V=1/2 m.V2
Burada V; A ve B arasndaki potansiyel, V hzlandrldktan sonraki iyonun hz ve e
elektronun ykdr.( e=1,60x10-19C). Burada tm iyonlar ayn yke sahip iyonlardr ve z
hzlandrldktan sonra ktlesi ne olursa olsun tm iyonlarn kinetik enerjileri eit kabul edilir.
Bu kabul yaklak olarak dorudur. nk iyonlatrmadan nce iyonlarn istatistiksel hz
dalm (hz ve yn olarak) sz konusudur ve hzlandrlm iyonlarda ayn dalm
yanstlacaktr. Btn iyonlar slit ten yaklak ayn kinetik enerjide ktklarndan ar ktleli
iyonlarn manyetik sektrdeki hzlar da dk olmaldr. Ktlesi ve yk verilen bir iyonun
sektr iindeki yolu iki kuvvetin etkisi altnda denge hali olarak verilebilir.Manyetik sektr
Fm ise ;
Fm = B.z.eV 'dir.
Burada B manyetik alan iddetidir. Dengeleyici merkez ka kuvveti ise Fc aadaki gibi
verilir.
Fc = mV2/r
Burada r manyetik sektrn erilik yarapdr. yonun dairesel yolu geip toplaycya
ulamas iin Fm ve Fc eittir.
B.z.Ev = m.V2/r
dzenleme ile
V = B.z.e.r/m
bulunur.
140
manyetik sektr cihazlarnn ayrma gcn (R=2000 eit yada kk) snrlayan balca
faktrdr. Kaynaktan ayrlan iyonlarn enerji dalm molekllerin enerjilerinin
''Bolzman'' dalmndan ve kaynaktaki alann heterojenliinden kaynaklanr. Kinetik
enerjilerinin farklanmas, transduserlerde sinyal genilemesine ve ayrma gc dmesine
sebep olur. Atomik ve molekler ktlelerin bir ka milyarda bir kesinlikle lm iin
kaynakta retilen iyonlarn enerji dalm ve onlarn ynlerinin dalmn tam doru len
cihaz tasarmna gereksinim vardr. ift odaklama terimi ynlenmelerdeki sapmalar ve enerji
farklarn ayr ayr en aza indiren spektrometreler iin kullanlr. ift odaklama olay
elektrostatik ve manyetik alanlar birlikte kullanarak salanr. yon demeti hafife dairesel
ekil verilmi ve birde potansiyel uygulanm iki metal tabakadan oluan bir elektrostatik
analizr iinden geirilir. Bu potansiyel kinetik enerji aralnda olan iyonlar ular. Ortalama
enerji deerinden daha byk enerjili elektronlar elektrostatik analizr slit aralnn st
tarafna arpar ve kaybolurlar. Ortalama enerjiden daha kk enerjili iyonlar ise
elektrostatik analizr slit aralnn alt tarafna arpar bylece sistemden uzaklam olur.
Manyetik sektr iinde ynlenmi demetlerin odaklamas odak dzleminde meydana gelir.
Bylece her hzlandrc potansiyel deeri ve manyetik alan iddeti manyetik sektr iinde
ynlenmi demetlerin odaklamas (d) ve enerji odaklamas (e) 'nin kesitinde sadece m/z deeri
belirli bir deerde olan iyonlar ift odaklamaya urar. Bu yzden toplayc slit odaa
yerletirilmitir.
Kuadrupol ktle spektrometreleri:
Kuadrupol ktle spektrometreleri manyetik sektrl tiplere gre ucuz ve daha salamdr.
Genellikle manyetik sektrl cihazlardan daha kktr ve masa st cihazlardr. Bu
cihazlarn ksa tarama sreleri ayr bir avantajdr (tarama sresi 100 ms den kk), bu
yzden zellikle kromatografik piklerin annda taranmas iin ok faydaldrlar. Kuadrupol
ktle spektrometreleri bu gn en yaygn kullanlan spektrometrelerdir.
Kuadrupol ktle analizrleri:
Kuadrupol cihaznn kalbi elektrod olarak i gren drt paralel silindirik ubuktur. Karlkl
ubuklar elektriksel olarak birbirine baldr. Bir ift deiebilir doru akm kaynann
pozitif tarafna dier ift ise negatif ucuna balanr. laveten her ubuk iftine deiebilir
radyo frekansl (180 derece faz d) alternatif akm potansiyeli uygulanr. Bu cihazla bir ktle
spektrumu elde etmek iin iyonlar ubuklar arasndaki bolua 5-10 V' luk bir potansiyelle
hzlandrlr. Bu arada ubuklara uygulanan doru akm ve alternatif akm potansiyelleri
oranlar sabit tutularak ayn anda arttrlr. Her hangi bir anda belirli bir m/z deerine sahip
olanlarn dnda btn iyonlar ubuklara arpar ve ntral molekllere dnr. Sadece snrl
bir aralkta m/z deeri tayan iyonlar transduserlere ular. Tipik olarak kuadrupol cihazlar
ktleleri bir birim farkl iyonlar bile kolaylkla ayrr. Bir kuadrupol ktle spektrometre
iinde bir optik an ayn anda elektromanyetik nn spektrumunu datt optik bir
spektrometreden ok optik deiebilir bant filtreli bir fotometreye benzer. Belki de bu cihaz
bir ktle spektrometreden ok bir ktle filtresi olarak adlandrmak daha dorudur.
Bir kuadrupolde iyon yollar:
Bir kuadropoln filtreleme yeteneini anlayabilmek iin ubuklar arasndaki kanaldan
geerken iyonlarn yoluna doru akm ve alternatif akmn etkisini incelemek gerekir. Bir
kuadrupol iyon kaynaklarnda yer alan pozitif ubuk ifti zerinde durulur ise doru akm
potansiyeli yok iken kanaldaki iyonlar alternatif akm evriminin pozitif yarsnda kanaln
141
merkezine doru ynelir, negatif yarsnda ise uzaklar. Eer bir negatif yar evrimde bir
iyon ubua arpar ise pozitif yk ntrleir. Sonuta oluan molekl uzaa tanacaktr. Bir
pozitif iyonun ubua arpp arpmamas iki ubuk arasnda blgede z ekseni zerindeki iyon
hareketinin hzna, ktle/yk oranna, alternatif akm sinyalinin frekans ve geniliine
baldr. imdide alternatif akm sinyali zerine bindirilen pozitif doru akm potansiyelinin
etkisinden bahsedelim. Newton fiziine gre eit kinetik enerjiye sahip olan iyonlarn
momenti ktlenin kare kk ile doru orantdr. Dolays ile ar bir iyonu saptrmak hafif
olana gre ok daha zordur. Eer kanal zerinde bir iyon ar ve/veya alternatif akm
potansiyelinin frekans yksek ise iyon alternatif akm potansiyeline kayda deer bir cevap
vermeyecek ve byk lde doru akm potansiyelinden etkilenecektir. Bunun tersi iyon
hafif ve/veya frekans dk ise iyon ubuk ile arpabilir ve alternatif akm potansiyelin
negatif ksmnda yok olabilir. imdi de negatif doru akm potansiyelinde tutulan ubuk
iftine bakalm. Alternatif akm yok iken btn pozitif iyonlar ubuklara doru gider ve yok
olurlar. Daha hafifler iin bu hareket alternatif akmn deiimi ile dengelenebilir. Dedektre
kuadrupol iinden giden bir iyon hem xz hem de yz dzleminde kararl bir yola sahip
olmaldr.Yani iyon xz dzlemindeki yksek ktle filtresinde (pozitif ubuk ifti zerinde)
yok olmayacak kadar ar hem de yz dzlemindeki (negatif doru akm potansiyelindeki
tutulan ubuk zerinde) dk ktle filtresinde uzaklatrlamayacak kadar hafif olmaldr.
Tm kuadrupol snrl aralkta ktle/yk deerlerine sahip bir iyon bandn geirir. Bu bandn
merkezi alternatif akm ve doru akm potansiyellerini ayarlayarak deitirebilir.
Bir kuadrupol filtre ile tarama:
Farkl ktlelere sahip iyonlarn bir kuadrupoldeki davranlarn tanmlamak iin gerek
duyulan diferansiyel denklemler ok karmak olup analitik zm ok gtr. Bu
denklemlere gre ykl taneciklerin bir kuadrupolde salnmas iki grupta incelenir.
1.Salnmlarn genlii snrl olarak ve
2.Salnmlarn stel olarak byd ve nihai olarak sonsuza yaklat durum
Bu durumun ierdii deikenler; ktle/yk oran, doru akm potansiyeli, alternatif akm
potansiyelinin frekans ve genlii ile ubuklar arasndaki uzaklktr. Kuadrupol n ayrma
gc alternatif akm ve doru akm potansiyelleri oran ile tayin edilir ve bu oran 6' dan ok
dk bir deere sahip olduunda maksimum olur. Kuadrupol spektrometreleri bu deerin
sabit bir potansiyel orannda altrlrlar. Bir ktle spektrumunu bir kuadrupol cihazla
taramak iin alternatif akm potansiyeli ve doru akm potansiyeli ayn anda sfrdan ikisi
arasndaki oran 6' dan biraz az tutuluncaya kadar arttrlr. Tek bir sprme zaman bir ka
mili saniyedir. Doru akm potansiyeli sfrdan 250 V 'a deiirken alternatif akm sinyalleri
dorusal olarak sfrdan yaklak 1500 V' a kadar artar alternatif akm sinyallerinin 180 derece
faz d olduuna dikkat edilmelidir. Gnmzde bir ok firma 3000-4000 m/z 'ye kadar
uzanan kuadrupol analizrleri retmektedir. Bu cihazlar ktleleri bir birim farkl olan iyonlar
bile kolayca ayrrlar. Genel olarak kuadrupol cihazlar numuneyi datma blgesine
gndermek iin izgisel slit ten ok yuvarlak bir delik ierirler. Bu delik ayrma gcnn slit
aral ile ters orantl olduu manyetik dilim cihazlar ile kullanlabildiinden ok daha fazla
numune girii salar.
142
143
144
145
Kantitatif analiz:
ICP/MS 'de en ok kullanlan kantitatif yntem kalibrasyon erisi hazrlamak zere bir dizi
kalibrasyon standard kullanlmaktadr. Eer numunedeki toplam znm kat deriimi
2000 mikrogram/mililitrenin altnda ise yani yeterince seyreltik ise basit sulu standartlar
genellikle uygundur. Matriks elementlerinin daha yksek deriimlerinde numunedeki matriks
elementlerinin standartta da yer almasna dikkat edilir. Cihazdan gelen kararszlklar ve
matriks etkisini karlamak zere standartlara ve numunelere bir i standart eklenir.
standart numunede bulunmayan ve analite yakn bir atomik ktle ve iyonlama potansiyeline
sahip bir elementtir. Genellikle kullanlan iki i standart indiyum ve rodyumdur. Her ikisi de
elementlerin ktle aralnn ortalarnda yer alrlar (115,113,103) ve doal numunelerde
nadiren bulunurlar. Genellikle numune ve i standartlar iyon akm, iyon saym ve iddet
oranlarnn log-log erileri deriimin bir ka ondalk mertebesi aralnda dorusaldr.
146
147
148
149
In kayna:
In kayna olarak oyuk katot lambas ve gaz boalm lambas kullanlr.
a)Oyuk katot lambas:
Lambann iinde tungustenden yaplm katot ve anot vardr. Katodun ucundaki ukur ya
tayini yaplacak madde ile kaplanmtr yada tayini yaplacak maddeden yaplmtr.
Lambann iinde 1-2 mm Hg de helyum veya argon bulunur. Katodun tam karsndaki ksm
kuvarstan yaplm bir penceredir. Lamabaya bir gerilim uygulandnda lambadaki gaz
atomlar iyonlar. Pozitif ykl gaz atomlar katoda doru byk bir hz kazanrlar ve
katodun yzeyine arparak bu maddelerin atomlarn yzeyden lambann gaz ortamna
frlatrlar. Bylece lambann ii atomik gazla dolar ve atomlardan bazlar nce uyarlm hale
geerler. Bunun sonucu olarak da katodun ukur ksmnn yaplm veya kaplanm olduu
elementin karakteristik n yaylr.
b)Gaz boalm lambas:
Bu lambalarn iinde genellikle kolay buhar haline geebilen metaller kullanlr. Bu tip
lambalarn iinde gaz olarak metal atomlar bulunur. Byle lambalar alkali metalleri ve civa
iin kullanlr.
Numune kab:
zelti iin absorpsiyon spektrofotometrelerinde zel numune kaplar kullanld halde
atomik absorpsiyon spektrofotometrelerinde alev veya yksek scaklktaki bir ortam bu ii
grr. Yani numune yksek scaklktaki bir ortamda bulunur. Numune zel dzenekle ok
ince sis halinde bu ortama pskrtlr.
Monokromatrler:
Monokromatr olarak prizmalar ve optik alar kullanlr.
150
Dedektrler:
Atomik absorpsiyon spektrofotometrelerinde UV/VIS spektrofotometrelerinde olduu gibi
fotomultiple dedektrler kullanlr.Tayini yaplan atomun lambadan gelen nlar ayn atomun
alev ortamnda oluan nlardan ayrt etmek iin lambadan gelen n demeti nne demetin
yolunu belirli aralklarla kesen bir n demeti kesicisi konur.
Elektronik integratrler:
Dedektrden gelen sinyalleri spektrumlara eviren integratrler kullanlr.
151
152
Birincil demet
kincil demet
X-n fotonlar
UV fotonlar
Elektronlar
yonlar
yonlar
Fotonlar
yonlar
Elektron mikroprob
Elektronlar
x-n foton.
Elektronlar
153
154
155
156
X-In emisyonu:
Bir katnn elektronlarla bombardman sonucu oluan nc bir rn x-nlar fotonlardr.
Uygulamalar:
Taramal elektron mikroskopisi kat yzeyler hakknda morfolojik ve topografik bilgi salar.
Bu genellikle yzey lerin davranlarnn anlalmas iin gereklidir.
157
158
ykteki iyonlar iin ise iyon kldke srtnme kuvveti klr ve g hz artar. yonun
iyon/yk oran bu iki etkiyi birletirmektedir. Kromatografinin aksine elektroforetik ayrmada
tek bir fazn sz konusu olduuna dikkat edilmelidir.
Kapiler elektroforez:
Geleneksel tabaka elektroforez ok kullanlm olmasna ve halende ok kullanlmasna
ramen, bu tip elektroforetik ayrma yava, iilii fazla, otomasyonu zor ve ok kesin
kalitatif bilgi vermemektedir. Kapiler elektroforez ise (kapiler tplerle yaplan elektroforetik
ayrma) olduka hzl ve ok kk hacimdeki 0,1 ila 10 nanolitre numunelerde yksek
ayrma gcne sahiptir. Tabaka elektroforezinde ise mikrolitre mertebesinde numune
gereklidir. Buna ilave olarak, ayrlan maddelerin bir ucundan kt iin tabaka
elektroforezde kullanlan uratrc boyama yerine HPLC'de olduu gibi kantitatif bir
dedektr kullanlr.
Elektroosmotik ak:
Tampon zelti ieren bir kapiler tpe yksek bir potansiyel uygulandnda genellikle bir
elektroosmotik ak olur. Bu ak nedeni ile zcde katod veya anoda doru ak oluur, bu
ak nedeni ile zc katod veya anoda doru g eder. Bu g hz nemli llerde
olabilir, rnein pH 8 'de 50 mM tampon zeltisinin 50 cm'lik kapilerde 25 kV'lik bir
uygulanan potansiyelde katoda doru yaklak 5 cm/dakikalk hzla hareket ettii
gzlenmitir. Silikajel kapiler arayzeyinde grld gibi elektroosmotik akn sebebi silika
zeltisi arayzeyinde meydana gelen elektrik ift tabakasdr. pH 3' n zerinde silika
kapilerinin i yzeyi silanol grubunun (Si-OH) iyonlamas nedeni ile negatif ykldr.
Tamponun katyonlar, elektriksel ift sra kapilerinin negatif yzne bitiik olan tabakada
birikir. ift tabakann difze d blmndeki katyonlar, katod veya negatif elektrod
tarafndan ekilirler. Katodlar solvatize olduklar iin zcyde beraberinde srklerler.
Elektroosmoz tp iinde parabolik olmayan dz kesitli bir yn zelti akna yol aar.
Halbuki sv kromatografide basncn etkisi ileoluan ak parabolik kesitlidir. Ak profilinin
dz olmas nedeni ile elektroosmotik ak sv kromatografide olduu gibi bant genilemesine
nemli lde etki etmez. Elektroosmotik ak hz genellikle iyonlarn tek balarna
elektroforetik g hzndan daha byktr ve kapiler blge elektroforezde hareketli faz idare
eden kaynaktr. Elektroosmozun sonucu olarak tipik bir elektroforetik ayrmada kolondan ilk
nce hzl katyonlar sonra ntral tanecikler daha sonrada yava anyonlar ve nihayet hzl
anyonlar kacaktr.Baz durumlarda elektroosmotik ak hz baz anyonlarn anoda doru
yaptklar hzlardan byk olamaz. Bu durumda bu tr tanecikler elektroosmoz srasnda
anoda doru hareket ederler. Tampon zelti iine bir katyonik yzey aktif madde ilave
ederek normal elektro-osmotik ak ynn ters evirmek mmkndr. Bu durumda yzey
aktif madde kapilerin i yzeyinde absorplanr ve kapilerin yzeyini pozitif ykle ykler.
Bylece tampon anyonlar kapilerin i yzeyine yakn yerlerde birikir. ve katoda doru veya
pozitif elektroda doru hareket ederler. Bu ilem anyonlarn ayrlmasn hzlandrmak iin
ska kullanlr. Elektroosmoz baz kapiler elektroforez tiplerinde istenir. Fakat bir ksmnda
istenmez. Elektroosmotik ak yzey silanol gruplarn yok etmek iin kapilerin i ksm
trimetil klorsilan gibi bir reaktifle kaplanarak ortadan kaldrlr.
159
160
Dolayl tayin:
Dolayl absorbans tayini molar absorptivitenin kk olmas nedeni ile tayini zor olan
maddeler iin kullanlmtr. Elektroforez tamponu iine iyonik bir kromofor konur ve
kromofor nedeni ile dedektr srekli bir sinyal verir. yon deitirme kromatografide olduu
gibi analit bu iyonlarn bir ksm ile yer deitirir. Bylece analit bandnn dedektrden
getii srece dedektrden alnan sinyalde bir azalma olur. Analit miktar daha sonra
absorbanstaki azalmadan hesaplanr.
Flouresans ile tayin:
HPLC'de olduu gibi flouresans ile tayin, flouresans yapan analitlerin veya trevlerinin
duyarllk ve seiciliinin artmasna yol aar.Youn n kaynandan faydalanarak
gzlenebilme snrlarn drmek amac ile kk kapilerde uyarc n odaklamak iin
lazerli cihazlar tercih edilmektedir. Lazerli flouresans tayin yntemi kullanlarak molekllerin
tayini yaplabilmektedir.
Elektrokimyasal tayin:
Kapiler elektroforezde iki eit elektrokimyasal dedektr kullanlmaktadr. letkenlik ve
amperometri. Elektrokimyasal dedektrle ilgili problemlerden biri ayrmada kullanlan
yksek potansiyelden dedektr elektrodlarn izole edilmesidir. zolasyon yntemlerinden biri,
dedektr ksmnn bulunduu kapiler ile dier kapiler arasna gzenekli cam veya grafit gibi
bir balantnn eklenmesidir.
Ktle spektrometresi ile tayin:
Elektroforez kapilerinden 1 mikrolitre/dakikann altndaki ok kk volmetrik ak hzlar
bir elektroforetik cihazn kaca maddenin dorudan ktle spektrometrenin iyonlama
odasna balanmasn mmkn klar. Gnmzde kullanlan en genel numune enjeksiyon/
iyonlama ara birimi elektrosprey olmasna ramen hzl atom bombardmannda
kullanlmaktadr.
Kapiler elektroforezin uygulamalar:
Kapiler elektroforetik ayrma modu ile isimlendirilen deiik ekilde yaplabilir. Bu mod
larn nce tabaka elektroforezde kullanlm ve daha sonra kapiler elektroforetik ayrmaya
uygulanm olmas dikkat ekicidir. Bu modlar kapiler zon elektroforez (CZE), kapiler jel
elektroforez (CGE), kapiler izoelektrik odaklama (CEF) ve kapiler izotakoforez (CTP ) 'dir
1.Kapiler zon elektroforez (CZE):
Bu elektroforezde tampon zeltinin bileimi ayrma blgesinin her yerinde ayndr.
Uygulanan potansiyel ile karm oluturan paracklar kendi iyonik hareketliliklerine gre
zonlara ayrlr. Tamamen ayrlm zonlar arasnda tampon vardr. Bu durum hareketli faz
blgesinin ayrlan analiti ieren zonlar arasnda bulunduu elsyon kolon kromatografiye
benzer.
Kk iyonlarn ayrlmas:
161
162
akndan kaynaklanan iyonik akm doru akm kaynana bal bir dizi direnten geen
doru akmn analoudur. Burada btn direnlerde akm eit olmaldr. Bu nedenle ohm
yasasna uyacak ekilde her bir diren arasndaki potansiyel fark deimelidir.
4.Kapiler izoelektrik odaklama yntemi (CIEF):
Bu yntemde bir zayf asit, karboksilik asit grubu ve bir zayf baz, amino grubu ieren protein
ve amino asitler gibi amfiprotik trlerin ayrlmasnda kullanlr.
Amfiprotik bileiklerin zellikleri:
zeltilerinde hem proton alabilen ve hemde proton verebilen maddelere amfiprotik maddeler
denir. Amino asit olan glisin tipik bir amfiprotik bileiktir.
Amfiprotik trlerin ayrlmas:
Amfiprotik trlerin izoelektrik olarak ayrlmas, tampon boyunca deien bir pH ortamnda
yaplr. Bu pH gradienti bir ka farkl amfolitin sulu zeltisinin karmndan hazrlanr.
Amfolitler karboksilik ve amino gruplarn ieren amfoter bileiklerdir. Kapiler bir tp iinde
izoelektrik odaklama deneyini yapmak iin analiz edilecek numune karm seyreltik amfolit
zeltisi iinde zlr ve kapiler tp iine yerletirilir. Kapilerin bir ucu iinde katodun
bulunduu sodyum hidroksit gibi kuvvetli bir baz zeltisi iine konur. Kapilerin dier ucu
anodun iinde yer ald fosforik asit gibi kuvvetli bir asit zeltisine konulur. Elektrik alan
(potansiyel) uygulandnda hidrojen iyonlar anottan katoda doru hareket etmeye balar.
Hidroksit iyonuna ters tarafa doru hareket eder. Eer analit veya amfolitin bileenlerinden
net bir negatif yke sahip olan bileik varsa bu pozitif anoda doru ger. Bu g srasnda
giderek azalan pH blgelerinden geer ve bu arada gittike artan protonlanma olur. Bunun
sonucu olarak negatif yk azalr. Sonunda yle bir pH deerine gelinir ki burada bu madde
zerindeki net yk sfr olur (zoelektrik nokta) daha sonra maddelerin g durur. Bu ilem
her bir amfolit tr iin devam ederek sonunda tp boyunca bir pH gradienti meydana getirir.
Analit iyonlarda kendi izoelektrik noktalarna gelinceye kadar g ederler. Bu ilemler
sonunda her bir analit kendi izoelektrik noktalarndaki pH'larda da bir bant halinde ayrlrlar.
zoelektrik odaklama ile yaplan ayrmada maddelerin g etme hzlarndan ok analitin
denge zelliklerindeki (Ka, Kb) fark zerinde kurulur. Numunedeki iyonlar ntral olduklar
alana gelinceye kadar farkl hzlarda g ettikten sonra bantlarn yerleri sabitlenir ve zamanla
deimez.
Odaklama bantlarn hareketlilii:
Kapiler izoelektrik odaklama ile ayrma ileminde odaklanm bantlar tayin edebilmek iin
kapiler ieriinin kapilerin bir ucuna yerletirilmi olan dedektrden gemesi gereklidir. Bu
durum kolona numune oldurulmasnda olduu ekilde basn fark ile yaplabilecei gibi
elektrod blmelerindeki zeltinin deitirilmesi ile kolayca yaplabilir. Odaklama kademesi
sresince eit sayda H+ ve OH- iyonlar kapilerin farkl ularndan kapiler iine girerler.
Bylece pH gradienti sabit kalr. Odaklama ii bittikten sonra sodyum hidroksit zeltisine
sodyum klorr zeltisi ilave edildiini var sayalm. Bu durumda Cl - ve OH- iyonlarnn her
ikisi birden kolonun iine hareket eder. Bu iki iyon kapilerin dier ucundaki H+ iyonu
tarafndan dengelenir. Bu kapiler H+' den daha az OH- iyonu olacak demektir. Katodun
bulunduu uta bu durumda pH der. pH gradienti artk kararl deildir ve katod tarafna
doru iindeki odaklanm bantlarla birlikte hareket eder. Dedektrden geen bantlar en bazik
163
aminoasitlerin
164
Bu sistemlerde x-n tpnden veya bir radyoaktif kaynaktan salanan x-n demeti ile
yaplr. Bu durumda birincil x-nlar numunenin ierisindeki elementler tarafndan
absorplanrlar ve kendi karakteristik x-n floresansn yayarlar. Bu ilem x-nlar floresans
veya emisyon yntemi olarak adlandrlr. X-nlar yntemi (XRF) atom numaras
oksijenden(> 8) byk olan elementlerin kantitatif analizlerinde en ok kullanlan analitik
yntemlerden biridir. XRFin en nemli avantajlarndan biri, dier bir ok elementer analiz
tekniinin tersine numunenin zarar grmemesidir.
I-Kullanlan cihazlar:
Bu tr sistemlerde temel grup vardr;
a) Dalga boyu ayrml sistemler
b) Enerji ayrml sistemler
c) Ayrmsz sistemler
a) Dalga boyu ayrml sistemler
Bir x-n demeti, paralel hale getirilirken veya dalga boylarna ayrlrken byk oranda
enerji kaybna urad iin dalga boyu ayrml cihazlarda daima kaynak olarak tp kullanlr.
Radyo aktif kaynaklar x-n tpnden 10-4 kat daha az bir hzda x-n fotonlar olutururlar.
Dalga boyu ayrml cihazlar tek kanall veya ok kanall olmak zere iki tiptir. Tek kanall
spektrometrelerde ounlukla iki tip x-n kayna kullanlr. Uzun dalga boylarnda krom
hedef ksa dalga boylarnda ise tungusten hedef kullanlr. ok kanall ayrml cihazlarda
ayn anda 24 kadar elementin tespit ve tayini yaplabilir. Bu cihazlarda her bir kanal x-n
kaynann ve numune tutucunun etrafnda radyal bir dzende yerletirilmi uygun bir kristal
ve bir dedektrden olumutur. Kanallardaki kristallerin hepsi veya ou belirli bir analiz
elementi izgisine uygun bir ada sabit olarak monte edilmilerdir. Baz cihazlarda bir veya
daha fazla sayda kristal spektral tarama iin hareket edebilir. Bir ok kanall cihazdaki her bir
transduserin kendi ykselticisi, puls yksekli seicisi, skala ayarlaycs ve saycs vardr. Bu
cihazlarda cihazn kontrol veri ilemcisi ve analitik sonularn gsterilmesi genellikle bir
bilgisayar ile salanr. 20 veya daha fazla sayda elementin tayini bir iki saniye ile birka
dakika arasnda tamamlanr. ok kanall cihazlar elik, alam, imento, cevher ve petrol
rnleri gibi eitli endstriyel malzemelerin bileimlerinin tayinlerinde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bu tr cihazlar numunelerin, katlarn toz haline getirilmesi ile ve zcs
uurulmu filmlerin, saf sv veya zelti halinde analizlerinin yaplabilecei ekilde
tasarlanmlardr.
b) Enerji ayrml cihazlar:
Bu trdeki XRF cihazlar x-nlar tp veya radyoaktif bir malzemeden bir polikromatik
kaynak, bir numune tutucu, bir yal iletken dedektr ve enerji ayrm iin gerekli olan eitli
elektronik bileenlerden oluur. ok kanall enerji ayrml ERF cihazlarnda yaynlanan
btn x-n izgileri ayn anda llr.
c) Ayrmsz cihazlar:
Bu tr cihazlar rnek olarak benzindeki kkrt ve kurunun rutin olarak tayininde
kullanlrlar. Kkrt tayini iin numune Demir-55 radyoaktif kaynaktan elde edilen x-nlar
ile uyarlarak alrlar. Bu uyarlma ile kkrdn 5.4 A daki floresans izgisinin
165
yaygnlamasna neden olur. Analit nlar daha sonra bir ift bitiik filtreden geirildikten
sonra ikiz-orantl sayc sisteme gnderilir. Filtrelerden birinin absorsyon kenar 5.4 Aun
altnda iken dierinin absorpsiyon kenar 5.4 Aun hemen biraz stnde olmaktadr. ki
sinyal arasndaki fark numunedeki kkrt deriimi ile orantldr. Bu tr cihazlarla benzindeki
kkrt tayini yaklak bir dakikalk saym zaman gerektirmektedir.
II- Kantitatif analiz:
Modern x-n floresans cihazlarla karmak malzemelerin kantitatif analizleri, klasik ve ya
kimyasal yntemler veya dier aletli yntemler kadar veya onlardan daha iyi kesinlikte
yapmaktadr. Ancak bu tip analizlerin doruluunun dierleri ile ayn mertebede olabilmesi
iin ya kimyasal ve fiziksel bileimi numuneinkine benzer kalibrasyon standarlar bulmak
veya matriks etkisini telafi edecek uygun yntemler uygulamak gerekir.
III- Matriks etkileri:
Floresans sonucu oluan x-nlar, sadece numune yzeyindeki deil, ayn zamanda yzeyin
olduka altndaki atomlardan kaynaklanr. Bylece gelen ve floresans sonucu oluan nlarn
bir ksm numune ierisnde derinliine nemli bir kalnlkta yol alr iken absorpsiyon ve
salma meydana gelir. Her iki demetindeki azalma miktar ortamn ktle absorpsiyon
katsaylar tarafndan belirlenir. Bu nedenle bir x-n floresans lmnde dedektre ulaan
net bir izgi iddeti izgiyi oluturan elementin deriimi ne bal olduu kadar ayn zamanda
matriks elementlerinin absorpsiyon katsaylarndan ve deriimlerinden etkilenir. X-n
floresans analizlerinde absorpsiyon ve artrc etkileri dzeltmek iin eitli teknikler
gelitirilmitir.
IV- Standar kalibrasyon:
Bu teknikte analit izgi iddetiyle deriim arasndaki iliki tm bileimini numuneninkine ok
yakn bir seri standart kullanlarak ampirik olarak tayin edilir. Daha sonra numune ve
standartlarda absorpsiyon ve artrc etkilerin ayn olduu kabul edilerek ve ampirik veriler
emisyon deerini deriime evirmek iin kullanlr. Yntemin baars numune ve standardn
birbirine benzerliine baldr.
V- standart kullanm:
Bu ilemde numuneye ve kalibrasyon standartlarna numunede bulunmad kesinlikle bilinen
bir element belirli bir deriimde ilave edilir. Tayin elementi ve i standartn iddetlerinin oran
analitik deiken olarak kullanlr. Burada absorpsiyon ve artrc etkilerin her iki izgi (tayin
elementi ve i standart) iin ayn olduu ve iddet oranlarnn bu etkileri ortadan kaldrd
varsaylmaktadr.
VI- Numune ve standardn seyreltilmesi:
Bu yntemde numune ve standartlar x-nlarn zayf bir ekilde absorplayan yani dk atom
numaral elementleri ieren bir madde ile seyreltilir. Bu tr zcler arsnda su, sadece
karbon, oksijen ve azot ieren organik zcler, niasta, lityum karbonat, almina, borik asit
ve borat cam saylabilir. Mineral analizinde numune ve standartlar boraks eritii ile zlr.
Soutma ileminden sonra normal yolla analiz yaplr.
166
167
168
169
R-RAMAN SPEKTROSKOPS:
-Teorisi:
Raman spektrumlar bir numuneyi grnr alanda veya yakn infrared monokromatik ndan
oluan gl bir lazer kayna ile nlama yoluyla elde edilir. Inlama sresince salan
nn spektrumu uygun bir spektrometre ile belirli bir adan (genellikle 90) llr. Raman
izgilerinin iddetleri en fazla kaynan iddetinin % 0.001 i kadardr. Bu yzden bunlarn
belirlenmesi ve lm infrared spektrumdan biraz daha gldr. Bir karbon tetra klorr
numunesinin 488 nm (20492 cm-1) dalga boylu bir argon iyonu lazerin youn bir demeti ile
nlanmas suretiyle elde edilen raman spektrumunda tip n yaylr. Bu nlar sras ile
stokes salm, anti-stokes salm ve Rayleigh salmdr. Sonuncu salm tipinin dalga
boyu uyarc kaynanki ile tamamen ayn olup bu salm dier iki tipten belirgin olarak daha
iddetli olmaktadr. Raman spektrumlarnda elde edilen yatay eksen, dalga says kaymas volup gzlenen nn ve k kaynann dalga saylar (cm-1) arasndaki fark olarak tanmlanr.
Elde edilen Rayleigh pikinin her iki yannda adet raman pikinin bulunmas ve iki taraftaki
kayma dzenlerinin zde olmas dikkat ekici olmaktadr. Baka bir deyile Stokes izgileri
Rayleigh pikinden 218, 314 ve 459 cm -1 daha byk dalga saylarnda grlr. Ayrca 762
ve 790 cm-1de ilave izgilerin bulunduuna dikkat edilmelidir. Genellikle anti-stokes
izgilerinden ok daha az iddetlidir. Bu nedenle spektrumun sadece stokes ksm kullanlr.
Dikkate deer bir husus floresansn anti-stokes deil stokes kaymalarnn gzlenmesinde ciddi
giriim gsterebilmesidir. Bu yzden floresans gsteren numunelerde anti-stokes sinyalleri
daha dk iddetlerine ramen daha yararl olmaktadr.
-Raman spektroskopisi cihazlar:
Raman spektroskopilerinde kullanlan cihazlar temel bileenden olumaktadr. Bu
bileenler sras ile lazer n kayna, numune aydnlatma sistemi ve uygun bir
spektrometredir. Ancak bu bilgilerin performans zellikleri molekler spektroskopilerden
(UV/VIS, FT-IR vb.) daha nemlidir.
1) In kayna:
Raman spektrometrelerinde kullanlan n kaynaklar genellikle lazerlerdir. nk
makul bir sinyal/grlt oran ile llebilir. Yeterli iddete sahip raman salm
oluturabilmek iin yksek iddetli n kayna gereklidir. Yakn infrared kaynaklar
daha ksa dalga boylu lazerlere gre iki nemli stnl bulunmaktadr. Bunlardan
birincisi numunenin foto paralanmasna yol amakszn ok daha yksek glerde
altrlabilmesidir. kincici ise ou moleklde yeterli sayda floresans oluturucu
uyarlm elektronik enerji hallerini doldurmaya yetecek kadar enerjili olmamalardr.
Bunun sonucu olarakda lazerler ile floresans ok daha dk iddettedir veya hi olmaz.
1064 nmdeki Nd/YAG izgisi floresansn giderilmesinde zellikle etkilidir. Diyod
serili lazerin 782 ve 830 nmlerdeki iki izgisi de ou durumda floresans nemli
lde drr. Nd/YAG kaynakl lazerlerin dnda baka lazer kaynaklar da mevcut
bulunmaktadr.
2) Numune nlama sistemleri:
Raman spektroskopisinde numunenin hazrlanmas IR spektroskopisinden daha basittir.
nk pencereler, mercekler ve dier optik bileenler iin daha krlgan ve atmosferik
170
olarak daha az kaynakl kristal halojenrler yerine cam kullanlabilir. Buna ek olarak
lazer kayna numunenin kk alanna kolaylkla odaklanabilir ve yaylan n bir slit
zerine verimli olarak odaklanabilir. Bunun sonucu olarak da ok ufak numuneler bile
incelenebilir. Aslnda absorpsiyon yapmayan sv numuneler iin kullanlan yaygn
numune tutucu, sradan bir cam erime noktas kapileridir.
2.a) Sv numuneler;
Raman spektroskopisinin infrared spektroskopiye gre numune hazrlama da temel
stnl, suyun zayf bir raman salmas fakat kuvvetli infrared n
adsorplayc olma zelliinden ileri gelmektedir. Bylece sulu zeltiler infrared
ile incelenebilir. Bu stnlk biyolojik ve inorganik maddeler iin ve du kirlilii
sorunlarna ilikin almalarda zellikle nem arz etmektedir.
2.b) Kat numuneler;
Kat numunelerin raman spektrumlar ou kez ufak oyuu ince toz haline
getirilmi numune ile doldurmak sureti ile alnr. Polimerler genellikle numune n
ilemlerine tabi tutulmakszn dorudan incelenebilirler. Seyreltik gaz numuneler
gibi pek allmam zayf salmay salayclar iin hcre bazen lazer kaynann
aynalar arasna yerletirilir. Bunun sonucu olarak ta iddeti artrlm uyarm gc
ortaya kar. Gaz numunelerden raman spektrumlar oluturmak iin dier bir
yolda n yolu uzatlm gaz hcreleri kullanarak salanr. Bu gaz hcreleri her iki
ucuna aynalar yerletirilmi silindirik cam pencerelerden geirilir ve bu ilemin
ardndan gaz numuneden defalarca geer. Numune tpne ve uyarc lazer
demetine dik olarak oluan raman salm bundan sonra byk mercek aral ile
spektrometrenin giri sliti zerine odaklanr.
2.c) Fiber optik kullanm;
Raman spektrokopisinin en belirgin avantajlarndan biriside optik fiberler
kullanlarak yzlerce metrelik mesafelere iletilebilen grnr yada yakn yakn
infrared nna dayal olmasdr. Tipik fiber optik prob ile oluturulan cihazlarda
bir mikroskop objektif mercei lazer uyarm demetini, n numune ierisine
gmlm bir fiber-optik proba tayan bir sarg giri fiberinin bir ucuna
odaklamada kullanlmaktadr.
3-) Raman spektrometreleri:
lk kullanlan raman spektrometreler 1980 li yllarn balarna kadar klasik UV/VIS
alan dispersif cihazlar ile ayn trleri kullanarak yaplmakta idi. Bu trdeki cihazlarn
ounda transdusere ulaan yalanc n alt dzeye indirmek iin ift optik al
sistemler kullanlmtr. Transduser olarak fotoraf oaltclar ilev grmlerdir.
Ancak u anda ou raman spektrometreler ya soutulmu germanyum transduserleri ile
donatlm fourrier dnml cihazlar olarak yada yk-elemi dzeneklere dayal o
kanall cihazlar olarak retilmektedir. Foto-oaltc tplerin aksine bir transduser ciddi
floresansa yol amakszn ou bileiin raman uyarmn salayan ve diyod lazer ile
782 nm de retilen na kar duyarldr. Ne yazkki yk-elemi dzenekler Nd/YA
lazerlerinden gelen 1064 nm nna kar duyarl deildir. Gnmzde floresans
gsteren numunelerde raman lmleri iin hangi tr cihazn daha iyi olduu
171
172
173
BLM-X
KMYASAL ANALZ METOTLARI:
A- GRAVMETRK VE VOLMETRK ANALZ METOTLARI
1) Hidroklorik asidin sodyum karbonata kar ayarlanmas:
Bir miktar standart Na2CO3 yaklak 2 saat 110oCda kurutunuz ve bir desikatrde
soutunuz. Bu ilemden sonra Sodyum karbonattan 0.20- 0.25 glk numuneleri ayr ayr 250
mllik erlenlere 10-4 gr. hassasiyetinde tartnz ve her birini 50 ml damtk su ile znz.
zerine damla bromokrezol yeili ilave ediniz ve hazrladnz 0,1 N HCl ile zeltinin
rengi tam maviden yeile dnene kadar titre ediniz. zeltiyi 2-3 dakika kaynatnz oda
scaklna soutunuz ve titrasyonu tamamlaynz. Yaklak 100 mL 0.05 M NaCl ve
damla indikatr titre ederek indikatr dzeltme deerini belirleyiniz. Ksa bir sre daha
kaynatnz, soutunuz ve titrasyonu tamamlaynz. Tank zelti iin harcanan hacmi titrasyon
iin harcanan hacimden karnz. HCl zeltisinin konsantrasyonunu hesaplaynz.(Not:
Istma esnasnda CO2in uzaklatrlmas ile indikatrn rengi yeilden maviye dner. Eer
renk deiimi olmaz ise titrasyonda asidin bir miktar fazlas ilave edilmi demektir. Asit / Baz
birleme oran bilinmek art ile bu fazlalk bazla geri titre edilebilir. Aksi taktirde numune
dklmelidir. Dnm noktasn daha byk kesinlikle belirlemek iin baz ile geri titrasyona
izin verilebilir)
2) Sirkelerin ve araplarn ierdikleri asitin tayini:
Sirkeler genellikle asetik asit cinsinden yaklak % 5 (m/v) asit, araplar ise genellikle tartarik
asit cinsinden % 1 (m/v )den biraz daha az asit ierirler.
a)Numune sirke ise:
lem:
250 mllik ll balona 25 ml numune alnz ve damtk su ile iaret izgisine kadar
seyreltiniz. yice kartrdktan sonra pipetle 50 mllik ksmlar 250 mllik erlenlere aktarnz.
Her birine 50 ml kadar damtk su ve 2 damla fenol ftalein ilave ediniz ve standart 0,1 M
NaOH ile ilk kalc (yaklak 30 saniye) pembe renk oluuncaya kadar titre ediniz ve sirkenin
asitliini % olarak bulunuz.
b)Numune arap ise:
lem:
Pipetle 50 mllik ksmlar 250 mllik erlene aktarnz. Her birine 50 ml kadar damtk su ve 2
damla fenol ftalein ilave ediniz ve ilk kalc (yaklak 30 saniye) pembe renk oluana kadar
titre ediniz. Numunedeki asit %si tartarik asit cinsinden bulunuz. (Not: ielenmi sirkeler
aldnda havayla temas sonucu asitlii azalr. Numunelerin szdrmaz kapakl kk
ielerde salanmas nerilir. Renkli numunelerde renk dnmn grebilmek iin
gerekirse indikatr miktar arttrlabilir. Tartarik asitin iki asidik hidrojeni vardr. Fenolftalein
kullanlarak dnm noktasnda her ikiside titre edilir.)
174
ktrme titrasyonlar:
ktrme titrasyonlarnn pek ounda titrant olarak standart gm nitrat zeltisi kullanlr.
1) Standart gm nitrat zeltisinin hazrlanmas:
stten yklemeli bir terazi kullanarak bir tartm iesine uygun miktarda AgNO 3 alnz. 110
o
C de yaklak bir saat kadar kurutunuz ve desikatrde oda scaklna soutunuz. ieyi ve
ieriini 10-4 gr hassasiyetinde tartnz ve AgNO3 ktlesini bir toz hunisi kullanarak ll
balona aktarnz. Tartm iesinin kapan kapatp tekrar tartarak iindeki kat madde kalp
kalmadn kontrol ediniz. Toz hunisini iyice ykaynz. AgNO3i zp su ile iaret izgisine
kadar tamamlaynz ve iyice kartrnz. Bu zeltinin molar konsantrasyonunu hesaplaynz.
(0,1 M AgNO3 iin 16,9 gr AgNO3 alnp 1 litreye tamamlanr) (Not: AgNO3 110 oCde Bir
saatten fazla tutmaynz. Zira stmann uzamas AgNO3n ksmi bozulmasna neden olur.
Hazrlanan AgNO3 zeltisi kullanlmad zaman karanlkta saklanmaldr.)
2) Klorrn bir adsorpsiyon indikatr kullanlarak titrasyonu:
Bir titrasyonda dnm noktasn belirlemek iin anyonik adsorpsiyon indikatr olan
diklorofloressein kullanlr. Titrantn fazlas ile indikatr, gm klorr saran kar iyon
tabakasn oluturur ve katya bir renk verir. Yeterli bir renk deiimi elde etmek iin
ortamdaki gm klorr taneciklerinin kolloidal halde olmas istenir. Ortama dekstrin ilavesi
ile kolloidal kararl hale geer ve phtlama nlenir ve kolloidal hal muhafaza edilir.
2.1) Dikloressein indikatrnn hazrlanmas:
0,2 gr dikloresseini 75 ml etanol ile 25 ml su kartrarak hazrlanm zeltide znz.
2.2.lem:
110 oCde yaklak 1 saat kurutunuz, oda scaklna gelinceye kadar desikatrde braknz
arka arkaya tartmlar 10-4 gr hassasiyetle alnz. Her birini ayr bir erlende uygun miktarda
damtk suda znz. Her bir erlene 0.1 gr kadar dektrin ve be damla indikatr ilave ediniz.
Gm dikloresseinatn ilk kalc pembe rengi oluuncaya kadar gm nitrat ile titre ediniz.
Numunedeki klor (Cl-) yzdesini bulunuz. (Not: Titrant zeltisi 0,1 M AgNO3 ise 0.25 gr
numune eer 0.05 M AgNO3 ise 0.125 gr numune alnz. 0.25 gr numuneyi yaklak 200 ml
suda, 0.125 gr numuneyi 100 ml suda znz, kolloidal AgCl k etkisine ok duyarldr.
zellikle indikatr varlnda kolayca bozunmaya urar. Titrasyonu gn nda yapmak
baarszla neden olur. Bu titrasyonda indikatr ve dekstrin titrasyonun sonuna doru yani
AgNO3n byk bir blm ilave edildikten sonra ortama ilave edip titrasyonu
geciktirmeden tamamlanr.
3) Klorrn arlk titrasyonu ile tayini:
Mohr metodunda klorr iyonunun gm nitratla titrasyonunda Cr04-2 iyonu indikatr olarak
kullanlr. Titrantn ilk fazla miktar krmz renkli gm kromat keleini oluturarak
titrasyonun dnm noktasn belirtir. Bir bret yerine bu ilemde bir terazi kullanlarak
titrasyonun dnm noktasna ulamak iin gereken gm nitrat zeltisinin arl saptanr.
Gm nitrat standart zeltisinin arl saptanr. Gm nitrat standart zeltisinin
175
176
100 ml numuneyi birka damla HCl ilavesinden sonra birka dakika yava yava kaynatarak
CO2yi uzaklatrnz. Soutulduktan sonra 3 - 4 damla metil krmzs ilave edip 0.1 M NaOH
ile ntralletiriniz. 2 ml p H : 10 tamponu 3-4 damla eriochrome siyah T ilavesinden sonra
0.01 M standart EDTA (Na2H2Y) ile krmzdan maviye renk deiinceye kadar titre ediniz.
Sonular suyun litresinde mgr CaCO3 olarak veriniz.
a) p H 10 tamponu: 57 ml deriik amonyak ve 7 gr NH4Cl yi yeterli miktarda damtk su ile
100 mlye tamamlaynz.
b) Eriochrome siyah T indikatr: 100 mgr katy 15 ml etanol amin ve 5 ml mutlak etanol
ieren zeltide znz. Bu zelti her iki haftada bir taze olarak hazrlanmaldr. Soukta
saklanmas bozunmay yavalatr.
177
ortamda kalr ve bu da analize bozucu etki yapmaz.Baz kire talar yakldktan sonra daha
kolay paralanrlar. ok az sayda kire ta numunesi sadece karbonat eritii ile paralanr.
lem:
a)Numune hazrlama
Numuneyi 1-2 saat 110 oCda kurutunuz ve bir desikatrde soutunuz. Numune asitte kolayca
paralanabiliyor ise 0.25-0.30 gr numuneyi 250 mllik beherlere tartnz. Her bir numuneye
10 ml su ekleyiniz ve bir saat cam ile rtnz. 10 ml deriik hidroklorik asiti sramalarla
meydana gelebilecek kayplardan kanmak iin dikkatlice damla damla ilave ediniz.
b)kalsiyum okzalatn ktrlmesi:
Numunede bulunabilecek demiri ykseltgemek iin 5 damla doymu bromlu su ilave ediniz
ve ar Br2u uzaklatrmak iin 5 dakika yavaa kaynatnz. (Bu ilemi eker ocak altnda
yapnz) Her bir numune zeltisini yaklak 50 mlye seyreltiniz. Kaynayana kadar stnz ve
100 ml scak % 6 lk (m/v) (NH4)2C2O4 zeltisi ilave ediniz. 3 veya 4 damla metil krmzs
ilave ediniz ve 6 M NH3 yavaa ilavesi ile CaC2O4 ktrnz. ndikatr renk
deitirmeye baladnda her 3-4 saniyede bir damla olmak zere NH3 ilave ediniz. lavelere
zeltiler indikatrn sar-turuncu rengine dnnceye kadar (pH: 4.5-5.5) devam ediniz.
zeltilerin 30 dakikadan daha fazla beklemesine msaade etmeyiniz ve sznz. Orta
gzenekli szme krozeleri ve cam keeli gouch krozeleri tercih ediniz. kelekleri birka
kere 10 mllik souk su ile ykaynz. Krozelerin d ksmlarn kalan (NH 4)2C2O4
temizlemek iin ykaynz ve bunlar CaC2O4 olumu beherlere koyunuz.
a)Titrasyon
Kalsiyum okzalat kelei ve krozeyi ieren her behere 100 ml su ve 50 ml 3 M H2SO4 ilave
ediniz. 80-90 Ca stnz ve 0.002 M permanganat zeltisi ile titre ediniz. Scaklk titrasyon
boyunca 60 oC n zerinde olmaldr, gerekirse tekrar stnz ve numunedeki CaO yzdesini
sarfiyattan bulunuz.
178
+ Sn+2
---------------
2Fe+2 + Sn+4
ndirgeyici reaktifin ars civA (II) klorrn ilavesi ile ortamdan uzaklatrlr
Sn+2 + 2 HgCl2---------- Hg2Cl2(k) + Sn+4 + 2 ClAz znen Cva (I) klorr (Hg2Cl2) permanganat indirgemez. Ar Cva (II) klorr
(HgCl2)de Demir (II) yi tekrar ykseltgemez. Ancak aadaki reaksiyonun meydana
kmasn nlemek iin dikkat edilmelidir.
S n+2 + HgCl2--------Hg(s) + Sn+4 +
2 Cl-
179
180
Numune zeltisini hemen hemen kaynayncaya kadar stnz ve sar renk kayboluncaya
kadar damla damla 0.25 M SnCl2 ilaveleri yapnz, sonra 2 damla daha ilave ediniz. Oda
scaklna kadar soutunuz ve hzla 10 ml % 5 lik HgCl2 zeltisinden ekleyiniz Kk bir
miktar ipeksi beyaz Hg2Cl2 kelei olumaldr.
Titrasyon:
HgCl2nin ilavesinden sonra 2-3 dakika bekleyiniz. Daha sonra 25 ml ZimmermannReinhardt reaktifi ve 300 ml su ekleyiniz.15-20 sn devam eden ilk soluk pembe renge kadar
hemen standart 0.02 M KMO4 ile titre ediniz. KMnO4 hibir zaman hzlca eklemeyiniz.
Tank deney ile titrant hacmini dzeltiniz. Numunedeki Fe2O3 yzdesini tesbit ediniz.
Notlar:
1-SnCl2, metal filizinin paralanmasn, demir (III) oksitlerinin demir(II)ye indirgeyerek
hzlandrr. Yetersiz SnCl2 sar renkli demir(III) klorrr komplekslerinin olumas ile anlalr.
2-Numune asitle birka saat stldktan sonra da halen koyu renkli taneciklerin varl devam
ederse zeltiyi kl brakmayan kattan sznz. Kalnty 5-10 ml 6 M HCl ile ykaynz,
sznt ve ykama sularn biriktiriniz. Kad ve ieriini kk bir platin krozede yaknz.
Kalnt ile 0.5-0.7 gr Na2CO3 kartrnz ve berrak bir eriyik oluncaya kadar stnz,
soutunuz. 5 ml su ekleyiniz ve sonra dikkatlice birka mililitre 6 M HCl ilave ediniz.
Krozeyi eriyik znnceye kadar stnz ve ierii ilk sznt ile birletiriniz. zeltiyi 15
mlye kadar buharlatrnz ve analize devam ediniz.
3-zelti tamamyla renksiz olmayabilir. Fakat bunun yerine soluk bir sar-yeil renk tonu
grlebilir. SnCl2nin daha fazla ilavesi bu rengi deitirmeyecektir. ok fazla SnCl 2
eklenirse bu 0.02 M KMnO4 n ilavesi ile ve indirgenmenin tekrarlanmas ile giderilebilir.
4-kelein yokluu yetersiz SnCl2nin kullanld ve demir (III)n indirgenmesinin tam
olmadn gsterir. Gri bir kalnt KMnO4 le reaksiyon veren elementel civann varln
belirtir. Her iki durumdada numune atlmaldr.
5-Bu neriler primer standart demire kar permanganat zeltisinin ayarlanmasnda
kullanlabilir. 0.2 gram elektrolitik demir teli 250 mllik konik erlende tartnz ve yaklak 10
ml deriik HCl de znz. Her bir numuneyi yaklak 75 mlye seyreltiniz. Sonra her birine
tek tek indirgeme ve titrasyon basamaklarn uygulaynz.
YOT LE YAPILAN TTRASYONLAR:
1) Reaktiflerin hazrlanmas:
a) yot (0.05 M):
Yaklak 40 gr KI 100 mllik behere tartnz. 12.7 gr I2 ve 10 ml su ekleyiniz. Birka dakika
kartrnz. Yeniden 20 ml su ekleyiniz ve tekrar birka dakika daha kartrnz. Bu svy bir
litre damtk su ieren saklama iesine dikkatlice boaltnz. Beherde znmemi iyot
kalmamas gereklidir. (Not:yot KI zeltisinde yava znr, ilemi hzlandrmak iin
kuvvetli kartrmak gereklidir)
181
-------------- I2 + 2e
reaksiyon rn iyot genellikle niasta indikatr yannda standart sodyum tiyoslfat zeltisi
ile titre edilir.
I2 + 2 S2O3-2
182
aktarmn salamak iin bir toz hunisi kullannz. Huniyi gzelce ykaynz. KIO3 yaklak
200 ml damtk suda znz, hacme tamamlaynz ve iyice kartrnz.
3)lem:
Pipetle 50 mllik standart iyodat zeltilerini 250 mllik erlenlere alnz. yodr iyonunun
havadan ykseltgenmesi sonucu oluacak hatalar en aza indirmek iin her numuneyi ayr ayr
alnz. KI iermeyen 2 gr iyodat ilave ediniz ve znmeyi hzlandrmak iin erleni
alkalaynz. 2 ml 6 M HCl ilave ediniz ve hemen tyoslfatla zelti soluk sar olana kadar
titre ediniz. 5 ml niasta indikatr ekleyiniz ve srekli alkalayarak mavi rengin
kaybolmasna kadar titre ediniz ve iyot zeltisinin molaritesini hesaplaynz.
4)Sodyum tiyoslfat zeltisinin bakra kar ayarlanmas:
Tiyoslfat zeltileri saf bakr tel kullanlarak da ayarlanabilir. Bu ilem hazrlanan zelti
bakr tayini iin kullanlacak ise avantajldr. nk metotdaki sistematik hatalar birbirini
giderir. Bakr (II), iyodr iyonu ile kantitatif olarak bakr (I)e indirgenir.
2Cu+2
+ 4I-
------------------ 2CuI(k) + I2
yodr iyonu ile yava ve tamamlanmayan reaksiyonlar verebilen bakr trlerinin oluumunu
nlemek iin ortamn pH 4den daha kk olmas gereklidir. zeltinin asitlii iyodr
iyonunun bakr tuzlarnn katalizledii bir reaksiyonla hava etkisi ile ykseltgenme meylinden
dolay 0,3Mdan daha byk olmaz. Azot oksitlerde iyodr iyonunun havada
ykseltgenmesini katalizler. Bu oksitlerin ana kayna metalik bakr veya bakr ieren dier
kat bileenleri zmede kullanlan nitrik asittir. zeltiden bu azot oksitlerini temizlemek
iin re kullanlr.
(NH4)2CO + HNO2 -------------- 2N2(g) + CO2(g) + 3H2O
Az fakat llebilir miktarda iyodun kat CuI zerinde adsorplanmas nedeni ile iyodun
tyoslfat ile titrasyonu, sonular biraz dk kar. Adsorplanan iyot yava salndndan
ortamda tiyoslfat fazla miktarda bulunduu halde geici ve erken bir dnm noktas ortaya
kar. Bu zorluk ortama tiyosiyanat iyonu ilavesi ile nemli lde giderilir. Az znen
bakr (I) tiyosiyanat kat yzeyindeki bakr iyodrn bir ksm ile yer deitirir.
CuI (k) + SCN ----------------- CuSCN (k) + IBu reaksiyon srasnda adsorplanan iyotda aa kar ve bylece tiyoslfatla reaksiyona
girer. Tiyosiyanatn ilavesi bu iyonla iyot arasndaki yava bir reaksiyonun bozucu etkisinin
nlenmesi amac ile iyodun nemli bir ksm titre edilene kadar ertelenmelidir.
2 SCN- + I2 ----------------- 2I- + (SCN)2
zeltilerin hazrlanmas:
a) re (% 5 m/v) :
Yaklak 5 gr reye 100 ml zelti oluturmaya yetecek miktarda suda znz. Her titrasyon
iin yaklak 10 ml gerekli olacaktr.
183
b)Niasta indikatr:
1 gr znr niastay 15 ml su ile hamur hale getiriniz.Yaklak 500 mlye kaynam su ile
seyreltiniz ve karm berraklancaya kadar stz, soutunuz ve skca kapatlm bir iede
saklaynz.
lem:
Bakr teli 0.20-0.25 grlk paralara halinde kesmek iin makas kullannz. Metali toz ve
yadan temizlemek iin bir szge kad ile siliniz. Kurutmaynz. Bakr paralarn kat
eritler, pamuklu eldivenler veya cmbzla tutarak cildinizle temas ettirmeyiniz. Bakr
numunelerin fark alma metodu ile tartarken nceden tartlm saat camlar veya tartm ieleri
kullannz. Her numuneyi 250 mllik erlene aktarnz. 5 ml 6 M HNO3 ilavesinden sonra
kk bir saat cam ile kapatnz, metal znnceye kadar yavaa stnz (eker ocak
altnda) yaklak 25 ml kadar damtk suyla seyreltip 10 ml % 5 (m/v) re ilave ediniz ve azot
oksitlerini giderinceye kadar kaynatnz. Saat camn erlenin iine durulaynz, soutunuz.
Koyu mavi renkli Cu.(NH3)4+ oluuncaya kadar damlalar halinde deriik NH3 ilave edip
kuvvetlice kartrnz zelti hafif amonyak kokmaldr. Kompleksin rengi kaybolana kadar
damlalar halinde 3 M H2SO4 ilave ediniz ve sonra 2 ml % 85lik H3PO4 ilave ediniz. Oda
scaklna soutunuz. yodr iyonu zerine havann ykseltgeme etkisini en aza indirmek
iin bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz. Numuneye 4 gr KI ilave ediniz.
Derhal zelti soluk sar renk alncaya kadar Na2S2O3 ile titre ediniz. 5 ml niasta indikatr
ilave edip mavi renk belirsizleinceye kadar titrasyona devam ediniz. 2 gr KSCN ilave ediniz.
30 saniye kuvvetlice alkalaynz. Niasta / I2 mavi renginin kaybolduu an dnm noktas
olarak kabul ederek titrasyonu tamamlaynz ve Na2S2O3n molaritesini hesaplaynz.
(Not:Erlendeki buhar direkt koklamaynz.Elinizle sallandrma hareketi yaparak koklaynz)
Pirinte bakr tayini:
lem:
Eer metalin bir organik zc ile muamelesi ile yalarn giderilmesi neriliyor ise bir
frnda starak zcy uzaklatrnz. 0.3 gr numuneleri 250 mllik erlenlere 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz ve her birine 5 ml 6 M HNO3 ilave ediniz. znme tamamlanana
kadar stnz. (eker ocak altnda) 10 ml deriik H2SO4 ilavesinden sonra beyaz youn SO3
buharlar kana kadar buharlatrnz. Dikkatlice 30 ml damtk su ilavesinden sonra 1-2
dakika kaynatnz ve tekrar soutunuz. Koyu mavi renkli Cu.(NH3)4+ oluuncaya kadar
damlalar halinde deriik NH3 ilave edip kuvvetlice kartrnz. zelti hafif amonyak
kokmaldr. Kompleksin rengi kaybolana kadar damlalar halinde 3 M H2SO4 ilave ediniz ve
sonra 2 ml % 85 lik H3PO4 ilave ediniz ve oda scaklna soutunuz. yodr iyonu zerine
havann etkisini en aza indirmek iin bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz.
Numuneye 4 gr KI ilave ediniz. Derhal zelti soluk sar renk alncaya kadar Na2S2O3 ile titre
ediniz. 5 ml niasta indikatr ilave edip mavi renk belirsizleinceye kadar titrasyona devam
ediniz. 2 gr KSCN ilave ediniz. 30 saniye kuvvetlice alkalaynz. Niasta / I2 mavi rengin
kaybolduu an dnm noktas olarak kabul ederek titrasyonu tamamlaynz ve Na2S2O3
zeltisinin molaritesini hesaplaynz ve buradan numunedeki Cu % sini hesaplaynz.
184
kelek daras alnm bir szme krozesine toplanr ve ykanr. 110 oCda sabit tartma
getirildikten sonra ktlesi belirlenir. Ntral ortamda az znen gm tuzlar oluturan zayf
185
asit anyonlarnn (CO3-2 gibi) analize bozucu etkilerini giderebilmek iin ktrme ilemi
esnasnda numune zeltisi hafife asidik tutulmaldr. Gm klorrn znrln
azaltmak iin gm iyonlar bir miktar fazla ilave edilmelidir. Fakat gm nitratn birlikte
kmesini en aza inidrmek iin ar miktarda ilavesinden kanmak gerekir. Gm klorr
nce kolloidal boyutta oluur, daha sonra s etkisi ile phtlar. Nitrik asit ve gm nitratn
az miktardaki fazlasn ortamda nispeten yksek bir elektrolit konsantrasyonu oluturarak
phtlamay kolaylatrr. Ykama zeltisindeki nitrik asit ortamdaki elektrolit
konsantrasyonunu koruyarak ykama basamandaki peptileme olasln ortadan kaldrr,
daha sonra kelein kurutulmas esnasnda asit uucu rnler vererek paralanr. Zamanla
kelekte oluan mor renklenme bu reaksiyon sonucu oluan elementel gmten
kaynaklanr. Prensip olarak bu reaksiyon klorr iyonu analizi sonucunun dk kmasna
neden olur. Fakat uygulamada kelein uzun sre dorudan gne na maruz kalmasn
nlemek art ile bu etki ihmal edilebilebilir. Gm klorrn kta bozunmas szme
ileminden nce ortaya karsa aadaki ilave reaksiyon nedeni ile analiz sonular yksek
kar.
3 Cl2 (suda) + 3H2O + 5 Ag+ --------- 5AgCl (k) + ClO3- + 6 H+
Normal artlarda yaplan analizde gm klorrn kla bir miktar bozunmas kanlmazdr.
Youn k kaynandan mmkn olduu kadar uzak tutmak suretiyle katnn paralanmas
nemli lde azalr.
lem:
3 tane orta gzenekli sinterlenmi cam veya porselen szme krozesini, her birinin iine
yaklak 5 ml deriik HNO3 koyup yaklak 5 dakika bekleterek temizleyiniz. Vakum
kullanarak asidi krozeden aktnz. Her krozeyi musluk suyu ile alkalaynz ve vakumu
kesiniz. Daha sonra yaklak 5 ml 6 M NH3 ilave edip vakum yapmadan nce 5 dakika kadar
bekleyiniz en sonunda krozeyi alt ile sekiz kere deiyonize su ile alkalaynz. Her bir krozeyi
iaretleyiniz. Analizin dier basamaklarn uygularken krozeleri 110 oCda sabit tartma
getiriniz. lk kurutma en az bir saat srmelidir. Sonraki stma sreleri daha ksa olabilir.(3040 dakika) Bu stma ve kurutma ilemlerine kroze ktleleri 0.2-0.3 mgr farkla sabit tartma
gelene kadar devam edilmelidir. Numuneyi bir tartm iesine aktarp 110 oCda 1-2 saat
kurutunuz. Kab ierii ile birlikte oda scaklna kadar soumas iin desikatre koyunuz.
Her numuneden 10-4 gr hassasiyetle ayr ayr 400 mllik beherlere Birer gr tartnz. Her bir
numuneyi 2-3 ml 6 M HNO3 ilave edip 100 ml kadar damtk suda znz.yavaa ve iyice
kartrarak her souk numuneye AgCl keleinin olumasn grnceye kadar 0.2 M
AgNO3 zelitisi ilave ediniz. Sonra 3-5 ml arsn ilave ediniz. Kaynamaya yakn stnz.
kelein olumas iin 10 dakika kadar bekleyiniz. kelmenin tam olduundan emin
olmak iin bir ka damla AgNO3 ilave ediniz. Yeniden kelek oluuyorsa 3 ml kadar AgNO3
ilave ediniz ve kelein olgunlamas iin tekrar bekleyiniz ve kmenin tamamlanp
tamamlanmadn kontrol iin ayn denemeyi terkrarlaynz .Kullanlmam AgNO3 bir atk
kabna koyunuz. Her beherin azn kapatp karanlk bir yerde en az 2 saat kadar bekletiniz.
kelein stndeki svy tartlm krozelerinden sznz. kelekleri birka defa her
litresinde 2-5 ml 6 M HNO3 ieren bir sulu zelti ile ykaynz. Ykama svlarn szme
krozelerinde sznz. Beherdeki AgClleri ayr ayr kendi szme krozelerine ykama zeltisi
ile kantitatif olarak aktarnz. Beherin i eperlerinde kalan tanecikleri ucu lastikli cam baget
yardm ile alnz. Szntde Ag+ iyonlar bulunmayncaya kadar ykamaya devam ediniz.
kelein en az 1 saat 110 oCda kurutunuz. Krozeleri souyuncaya kadar desikatrde
braknz. Krozeleri ierii ile beraber tartnz. (her iki tartm arasndaki fark 0.2 mgr oluncaya
186
kadar devam ediniz) Numunedeki Cl- %sini hesaplaynz. Analizin tamamlanmasndan sonra
kelei krozeden yavaa bir przsz kad zerine vurarak karnz. Toplanan Ag.Cl
gm artklar iin ayrlan kaba koyunuz. Son AgCl artklarnn temizlenmesi iin krozeyi
6 M NH3 ile doldurup bekleyiniz.
Pirinteki kalayn gravimetrik tayini:
lem:
porselen krozeyi ve kapaklarn iaretleyiniz. Deney sresince bekleme aralklarnda
bunlar 900 oCda frnda yakarak sabit tartma getiriniz. Numuneyi kurutmaynz. Eer
nerilmemise ya ve yal kalntlarn giderilmesi iin asetonla alkalaynz. Numuneden
yaklak 1 gr 10-4 gr hassasiyetinde tartarak 250 mllik beherlere koyunuz. Beherleri saat cam
ile kapatnz. Beherlere eker ocak altnda 15 ml deriik HNO3 ve 10 ml su karmn
dikkatlice ilave ediniz. En az 30 dakika numuneleri olgunlatrnz ve gerekirse biraz daha
HNO3 ilave ediniz. Saat camlarn beherlerin iine ykaynz, sonra zeltileri 5 mlye kadar
buharlatrnz (ancak kurutmaynz) Her bir numuneye yaklak 5 ml 3 M HNO3 25 ml
damtk su ve szge kad hamuru tabletlerinin drtte birini ilave ediniz. Kaynatmadan 15
dakika stnz. H2SnO3 X. H2O keleini ince gzenekli klsz szge kadnn zerine
alnz. kelekteki son bakr tanecikleri de giderilinceye kadar az miktarda scak 0.3 M
HNO3 ile defalarca ykaynz. Ykamann tamamlandn grmek iin mavi renklenme olur
ise ykamay srdrnz. erikleri ile birlikte szge katlarn hunilerden alnz, katlaynz
ve kapaklaryla birlikte sabit tartma getirilmi krozelere koyunuz. Mmkn olduunca dk
scaklkta szge kadn kl ediniz. Serbest hava geii ile ykamann tam olmasn
salaynz. Karbonun tamam uzaklancaya kadar scakl yava yava artrnz. Daha sonra
kapal krozeleri ve ieriklerini 900 oCdaki frnda sabit tartma getiriniz. Numunedeki kalay
% sini hesaplaynz.
elikte nikelin gravimetrik analizi:
1)zeltilerin hazrlanmas:
a)Dimetil glioksim zeltisi % 1 (m/v):
10 gr dimetil glioksim 1 litre etil alkolde zlerek hazrlanr.
b)Tartarik asit zeltisi % 5 (m/v):
225 gram tartarik asit 1500 ml zelti elde edecek ekilde suda znz. zelti bulank ise
kullanlmadan nce sznz.
2)lem:
adet orta gzenekli sinterlenmi-cam krozeyi temizleyiniz ve iaretleyiniz. Ez az bir saat
110oCda kurutarak sabit tartma getiriniz. 30-35 mgr nikel ieren numuneleri 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz ve her birini 400 mllik beherlere koyunuz. Her bir numuneyi 50 ml
6 M HCl ierisinde hafife kaynatarak oluabilecek azot oksitleri uzaklatrnz. 200 mlye
seyreltiniz ve kaynayncaya kadar stnz. 30 ml %15lik tartarik asit ve zeltiden hafif
amonyak kokusu gelecek ekilde yeterli miktarda NH3 ilave ediniz ve daha sonra yeniden 1-2
ml NH3 ilave ediniz. zeltileri HCl ile asitlendiriniz (NH3 kokusu kalmayncaya kadar) 60-
187
80 oCa kadar stnz ve % 1lik dimetil glioksim zeltisinden yaklak 20 ml ilave ediniz
(hafif HN3 kokusu) sonra 1-2 ml daha ilave ediniz. kelekleri 30-60 dakika olgunlatrnz
ve en az 1 saat soutunuz ve sznz. Kalntlar ykama suyunda Cl - kalmayncaya kadar su
ile ykaynz, kroze ve iindekileri 110 oCda sabit tartma getiriniz. Numunedeki nikel
yzdesini hesaplaynz. Kurutulmu kelein bileimi: Ni(C4H7O2N2)3 (288.92 gr/mol)
(Not: NH3n ilavesinde Fe2O3. X. H2O oluursa HCl ile zeltiyi asitlendiriniz, yeniden
tartarik asit ilave ediniz ve yeniden ntralletiriniz. Baka bir yol olarak katy szerek
ortamdan uzaklatrabilirsiniz. yi bir ykama ilemi iin scak NH3 / NH4Cl zelti gerekir.
Ykama sularn numuneleri ieren zeltiye ilave edilir. Ykama sularnda Cl - iyonunu
belirlemek iin az bir miktar ykama suyu bir deney tpne alnr ve HNO 3 ile asitlendirilir.
1-2 damla 0,1 M AgNO3 zeltisi ilave edilir. ok az bulanma olduunda veya hi bulanma
olmadnda ykamann tamamlandna karar verilir.
188
189
f)Hesaplama
Laktoz miktar % m/m olarak aadaki gibi hesaplanabilir.
Numune pik deeri x Standart laktoz muhtevas mg/ml x 100 x 100 %
Standart pik deeri : mgda numune miktardr.
Not: HPLC kolonu ss sabit tutulmaldr.Aksi taktirde verilerde sapma olabilir. Genelde
almalarda 35oC kolon scakl uygundur. almaya balamadan nce HPLC cihaznn RI
dedektrnn sensivitesinin standart zeltilere ve numunelere en uygun hassasiyette pikler
verecek ekilde ayarlanmasna dikkat edilmelidir.
190
191
- n-valerik asit: standart zeltisi:0,25 gr/ml sulu zeltisi:250 mgr n-valerik asit alnr ve
100 ml suda zlr ve bu zeltinin 10 mlsi alnr ve 100 mlye su ile seyreltilir.
f)Prosedr:
-Kalibrasyon erisinin hazrlanmas:
Dereceli pipetler vastas ile 0.2, 0.5, 1.0, 2.0, 3.5 ve 5.0 ml butirik asit zeltisini ayr ayr
deney tplerine aktarnz. Her bir deney tpne pipet ile 2.0 ml n-valerik asit zeltisi ve
sras ile 4.8, 4.5, 4.0, 3.0, 1,5 ve 0 ml su ekleyiniz. Test tplerini tkaynz ve yavaa
zeltileri kartrnz. Deney tplerindeki zeltiler sras ile 0.08, 0.2, 0.4, 0.8, 1.4 ve 2.0
mgr butirik asit ve 0.5 mg valerik asit ierir.
Kolonu en az 30 dakika boyunca alma scvaklnda sabitleyiniz. Bir mikro rnga yardm
ile 1 l hazrlanm standart zeltileri sras ile enjekte ediniz. En yakn 0.5 mmye butirik
asit ve valerik asit piklerinin yksekliklerini ln. Bu yksekliklerin (Butirik asit/valerik
asit), butirik aside kar gelen arlna mukabil orann iaretleyiniz.
-Butirik asit ieriinin tesbiti:
Numuneden yaklak 100 mga doru olarak bir behere tartnz. Pipet ile 3 ml etanolik
potasyum hidroksit zeltisi ve bir ka cam boncuk ilave ediniz. Bir saat cam ile beheri
kapatnz ve kaynar su banyosu zerine koyunuz. En az 10 dakika ve ya krecikleri yzeyde
grlmeyene kadar stnz. Saat camn alnz ve etanoln tamamen buharlamasna kadar
stmaya devam ediniz. Beheri soumas iin braknz. Pipet ile 5.0 ml ekleyiniz. Saat cam
ile kapatnz ve sabunun tamamen znmesi iin yavaa kartrnz. Pipetle 5.0 ml fosforik
asit zeltisinden ekleyiniz. kelmi ya asitlerini phtlatrmak iin yavaa kartrnz.
Kk oluklu filtre kad ile filtre ediniz. Pipet ile 5.0 ml filtre edilmi svy bir deney
tpne aktarnz. Pipet ile 2.9 ml valerik asit zeltisi ekleyiniz ve numunenin azn kapatp
kartrnz. Kolonu en az 30 dakika boyunca analiz scaklnda sabitleyiniz. Bir mikro
rnga ile nihai zeltiden yaklak 1 l yi kolon zerine enjekte ediniz. En yakn 0.5 mmye
numuneden elde edilen butirik asit pik yksekliklerin ve i standart olarak eklenen valerik
asidi lnz.
-Tesbitin says:
Birbirini takip eden iki tesbit yapnz.
g) Sonularn hesaplanmas ve ifadesi:
-Numunenin analizinden elde edilen butirik asit/valerik asidin pik ykseklik orann
hesaplaynz ve pik ykseklik oranna edeer butirik asit ktlesini kalibrasyon erisinden
okuyunuz.
-Numunenin bir yzdesi (m/m) olarak ifade edilen butirik asit ierii aadaki forml ile
verilir.
mb x 200
ms
192
Burada;
ms : mgr olarak kalibrasyon erisinden okunan butirik asit ktlesidir.
ms : mgr olarak test ksmnn ktlesidir.
Tekrarlanabilirlik gereksinimlerinin karlanmas art ile iki tesbitin sonularnn anlamn,
nihai sonu olarak rapor ediniz. Eer tekrarlanabilirlik gereksinimleri karlanmaz ise
sonular test numunesi zerinde iki tesbit daha yapnz.
-Tekrarlanabilirlik deeri; Tekrarlanan tesbitlerin esas ayn test malzemesinin analizi iin
ayn aparatlar kullanarak ayn kimyager tarafndan arka arkaya yaplan iki tesbitin sonular
arasndaki fark iki esas deerin yksekliine denk gelen tekrarlanabilirlik deeri ISO 5725
deki deerden daha byk olmamaldr. (r: 0.3 ve daha az)
-Tekrar retilebilirlik deeri; Ayn test malzemesinin analizi iin bu standart kullanan iki
farkl laboratuvardan elde edilen iki tesbitin esaslar, bu laboratuvarlar tarafndan elde edilen
esas sonular arasndaki fark iki esas deerin yksekliine denk gelen tekrar retilebilirlik
deerinden (ISO 5725 deki deerden daha byk olmamaldr) (R:0.7 ve daha az) daha
byk olmamaldr.
h)Notlar:
-
Kromosorp WW uygundur
Kolon en az 48 saat iin yaklak 180 oCde hazr tutulmaldr. Eer destek st
enjeksiyon kullanlmaz ise enjeksiyon blou en az 175 oC ye ayarlanmaldr. Butirik
asit ve valerik asit piklerinin temel-hat ayrm elde edilmez ise fosforik asit sabit fazn
ieren desteklerin sonucu, yaklak 130-135 oC analiz scaklnda stlm destek
zerine % 2.5 (m/v) fosforik asit zeltisinin 1 llik enjeksiyonu ile gelitirilebilecei
bulunabilir. Tayc-gaz ak hz, butirik asidin yaklak 5 dakikalk bir destekleme
zaman olacak ekilde ayarlanmaldr. Piklerin srklenmesi ile karlalrsa destein
hazrlanmasndan sonra bile bu bazen destek zerine 2 l trimetil klorsilan enjekte
edilerek azaltlabilir veya elimine edilebilir
Ykseltge smdrme en yksek butirik asit standard iin butirik asit pik ykseklii
yaklak % 80 tam lek olacak ekilde ayarlanmaldr.
rnga her iki analiz arasnda su ile alkalamal ve analizlerin tamamlanmasndan sonra
fosforik asit sebebi ile meydana gelebilecek korozyonu asgariye indirmek iin seyreltik
sabun zeltisi ile alkalamaldr.
Bir numune enjeksiyonlar serisinde butirik asit/valerik asit standartlar zeltilerinin bir
veya daha ok enjeksiyonunun yaplmas ve kalibrasyon erisinin standart zeltilerden
193
elde edilen butirik asit/valerik asit pik ykseklik oranlarna kar gelen deerlere gre
kontrol edilmesi tavsiye edilir.
-
Kaproik asit ve kaprilik asit iin pikler kromatogramdaki valerik asitten sonra belirlenir
ve bu asitlerin baka numune zeltisi enjekte edilmeden nce elute edilmesini temin
iin dikkat edilmez ise mteakip analizlere mdahale edilebilir.
194
Sigma D-6128
Sigma B-9757
195
196
9 ml piridin
3 ml hexametil dilanon
1 ml trimetilklor silan
her birlikte kartrlr.
Hazrlanan numuneye 40 l piridin ve 40 l silanlama ajan eklenir.
ienin dibine spatle ile yaklak miktarda molekler sieve konulur (nem olmamas iin)
zerine hazrlanan silillendirme reaktifi ilave edilir ve bu zelti sterolleri silillendirmek iin
kullanlr. Numuneye 300 l silillendirme reaktifi ilave edilir ve 35 dakika kapa kapatlarak
ortam scaklnda bekletilir. Daha sonra gaz kromatografisi cihazna enjekte edilir.
5)Gaz kromatografisi cihaznn alma koullar:
Dedektr scakl:300 oC
Enjektr scakl: 300 oC
Kolon scakl : 265 oC
Analiz sresi: 50 dakika
Tayc faz ak hz: 1 ml/dakika
197
198
199
200
b-4-Pik tanmlanmas:
Pik tanmlanmas ayn artlar altnda alkonma zaman bilinen bir Rf waks karmnn analizi
ile mukayese edilerek yaplr.
b-5-Kantitatif analiz:
b-5-1- Bir elektronik entegratr yardm ile C36 dan C46 ya kadar alifatik esterlerin i
standartlarda uygun pik alanlar tayin edilir.
b-5-2- Aadaki forml ile 100 gr yada mg olarak wakstaki her esterin miktar tayin
edilir.
Ester X : Ax . Ms . 100
As . m
Burada:
Ax : milimetre kare olarak waks pik alan
As : milimetre kare olarak lauril araidat pik alan
Ms : miligram olarak lauril araidat ktlesi
m : miligram olarak tayin edilecek olan numune ktlesi
201
6)Sonularn gsterilmesi:
Farkl waks muhtevalar 100 gr yada miligram olarak ve bunlarn toplam olarak verilir.
tM
Lineer hz:
L den bulunur
tM
202
203
gelitilen metotta SSU/SUS orann vermek zere tasarlanmtr. Bu tahlil metodu ilem
grm domuz eti tayinindeki sonular aklamaktadr.
METOT:
1)Kullanlan aparatlar:
-Pastr pipeti
-Homojenizatr
-Rotary evaporatr
-Mikro ozonlatrc
-Kaynatma kab (100 ml, ksa boyunlu)
-Konik kap (25 ml, ksa boyunlu)
-Otoklav
-Kromatografik kolon (Cam 1,5 x 20 cm teflon musluklu)
-Ufak ieler (40 ml teflon yzl vidal, kapakl)
-Termometre (-20 oC ile 50 oC aralnda)
-Scak madeni levhal manyetik kartrc
-Gda dorayc (blender tipi homojenizatrde ayn ilemi yapar)
-HPLC cihaz
-UV-dedektr
-Elektronik entegratr ve yazcs
-Kolon: 5m;ters faz (oktadesil(C18 kolon), 25 x 0,5 cm ebatlarnda
2)Kullanlan reaktifler:
-Solventler: Metanol, kloroform, dietil eter, hekzan, aseton (Bu reaktiflerin tamam analitik
saflkta olmaldr)
-HPLC Solventleri: Asetonitril, metilen klorr, (Kromatografik saflkta olmaldr)
-Saf su (bi destile ve deiyonize su)
-Kimyasal maddeler: Slfrik asit, Hidroklorik asit, Potasyum iyodr, Niasta, piridin
(Analitik saflkta olmaldr)
204
205
Trigliseritlerin ozonolizi:
10 mgr trigliseriti 5 ml hekzan iinde datnz. Tp kuru buz ve aseton karmnda
(-18 oC) soutunuz. (iyodr/niasta indikatr renk deitirene kadar) mikro-ozonlatrcdaki
ozonun yaklak 200 ml/dakika yaklak 15 dakika zelti arasndan akmaya braknz.
Tepkimeye girmemi ozonu uzaklatrmak iin tp azotla temizleyiniz.
Ozonitin hidrojenasyonu:
Tp ierisindeki maddeleri 50 ml konik kaba aktarnz, 2-3 mgr lindlar katalizr katarak ve
zeltiyi hidrojen altnda yaklak 30 dakika kartrarak ozonitten aldehide dnen ksm
ayrnz.
Trev tekili:
Aldehit zeltisini reaksiyon iesine aktarnz. Soventi hafif azot ak altnda buharlatrnz
ve 100 mgr o-(4-nitrobenzil)hidroksilamin HCl (PNBA) ile 100 l piridin ilave ediniz. ieyi
kapatnz ve 50 oC da bir saat tutunuz. Reaksiyonun tamamlanmasndan sonra piridini hafif
azot ak altnda buharlatrnz ve metilen klorr ierisindeki kalnty eritiniz. Kalnty iki
kez 3 ml su ile ykaynz.
Tretilmi trigliseritlerin sv kromatografisi:
Tretilmi trigliseritlerin sv kromatografik analizi izomerlerin ve homologlarn ayrlmas
iin kulllanlr. Domuz etinin farkl numuneleri izokratik koullar altnda tahlil edilir.
Asetonitril-metilen klorr ( 90-10) , 1,5 ml/dakika ak hznda hareketli faz olarak kullanlr.
Tm dier numuneler aadaki ilerleme programna gre kullanlr. lk 10 dakika iin
asetonitril ierisinde metilen klorr (90-10) ve 5 dakika iinde % 25 metilen klorr iinde
bekletilir. Ak hz 1,5 ml/dakika olarak ayarlanmtr. UV dedektr 254 nm olarak allr.
25 llik numune loopuna numune enjekte edilir ve enjeksiyon kolu aa indirilerek numune
hareketli faza verilir.
Trigliseritlerin belirlenmesi:
Numunedeki trigliseritler benzer ekilde ilem gren ve analiz edilen standart gliseritlerin
alkonma srelerinin kyaslanmas ile belirlenir. Doruluk i standartlarn ilavesi ile salanr.
Sonular ve tartlmas:
Saf tretilmemi trigliseritlerin sv kromatografik analizi bir krlma indeksi (RI) dedektr
kullanlmasn gerektirmektedir. RI dedektrn dk duyarllndan dolay kolon
performansn ters ynde etkileyen nispeten fazla miktarda numune enjeksiyonu
gerektirmektedir. Son yllarda baz almalar 230 nmden daha az dalga boylarnda
tretilmemi trigliseritlerin UV tayinini rapor etmilerdir. Byle bir yaklamn snrl
kullanm vardr. Mevcut LC derecesi solventleri 254 nm dalga boyundan daha ksa
blgelerde almak iin yeterince saf deillerdir. Trigliseritlerin tretilmesi bu soruna bir
zm tekil etmektedir. Bir ters faz silika kolonu zerinde (doymu ve tretilmi trigliseritler
ieren) et numunelerinden elde edilen trigliseritlerin sv kromatografik analizi S2U
fraksiyonunun SU2 fraksiyonundan fazla olduunu gstermektedir. Farkl numunelerdeki
206
207
208
BLM-XI
BAZI METALLERE AT GRAVMETRK ANALZ YNTEMLER:
1-Demir tayini:
Demir genellikle Fe2O3 halinde ktrlmek sureti ile tayin edilir. Fakat dikkat edilmesi
gerekli en nemli noktadan birisi demirin +3 oksidasyon basamanda bulunmasdr ki bunun
kesin hale getirilmesi iin zelti ilk nce H2O2, bromlu su gibi ykseltgen maddelerle veya
bir iki damla deriik nitrik asit ile kaynatlarak ykseltgenir. Fe +3 halinde olan demir amonyak
ile scakta Fe(OH)3 halinde ktrlr. Fe+3 n ktrlmesinde NaOH kullanldnda
oluacak jel de bol miktarda yabanc madde adsorplayan bir kelek oluma olasl vardr
lemin kontrolsz yrtlmesine neden olmaktadr. Demirin amonyak ile ktrlmesinde
dikkat edilmesi gerekli olan noktalar aada sralanmtr.
a-) NH3 zeltisi kelei kirleterek hatal sonular alnmasna sebep olacandan dolay silis
iermemelidir. Bunun iin en saf amonyak kullanlrken bile ktrme ilemlerinde
kullanlacak beherlerin kaliteli camdan yaplm olanlarndan seilmesi gereklidir. Aksi
taktirde adi camdan yaplm beher glaslar ile yaplacak ktrme ilemlerinde bir miktar
SiO2 zeltiye geebileceinden dolay hatalarn olumasna neden olacaktr.
b-) Fe2O3; fazla kzdrlmamaldr. nk alevin indirgen gazlar Fe2O3 ve FeO ieren
kompleksli bir maddesi olup ayr ayr siyah tanelerin bulunmas ile ve kalntnn
mknatslanmas ile gzlenebilir. Byle bir durumda madde tekrar deriik hidroklorik asit ile
zlerek ilem tekrarlanmaldr.
c-) Demirin genellikle hidroklorik asit zeltisi ile ktrlmesi aamasnda ok dikkat
edilmesi gereken nokta Fe(OH)3 keltisinin ok iyi ykanmas gerekir. Ykama ileminde
klorr iyonlarnn tamam giderilmedii taktirde Fe(OH)3 keleinin kl edilmesi
aamasnda ksmen kovalent karakterli FeCl3n uuculuu nedeni ile hatal bir sonucun
olumasna neden olur.
d-) Demirin yeterli olmayan ykseltgenmesi neticesi kelein az ok siyah olmasndan
anlalmaktadr. Bu durum tekrar hidroklorik asit ile zlerek hidrojen peroksit ile biraz daha
ykseltgenir ve yeniden ktrlr. Ykseltgen olarak eer nitrik asit kullanlr ise NOnun
Fe(II) ile verdii bileikten ileri gelen siyahlk kaybolana kadar stlr. Fakat HNO 3n
ykseltgen etkisi kullanlan asit seyreltildike azalr.
Ykseltgenmi olan Fe(III) zeltisine kartrlarak ve yava yava amonyak zeltisi ilave
edilerek krmz-kahverengi Fe(OH)3 kecektir. Elde edilen kelek ana zelti ierisinde
bekletilmeden szlr ve scak su ile ykanp hemen kl edilir. Fakat kelek elde edilmesi
durumunda ise nce kurutulup sonra kl etmek sureti ile daha iyi sonu elde edilir.
Gravimetrik faktr 2Fe/Fe2O3dr.
2-Alminyum tayini:
Alminyumda demire benzer ekilde ktrlmektedir. Yalnz nemli farkllk Al(OH) 3n
reaktif fazlasnda bir miktar znmesidir. Buda negatif hataya neden olur. Alminyumun
gravimetrik analizinde dikkat edilecek noktalar aada gsterilmitir.
209
a-) Belirtildii gibi alminat halinde znme olasl nedeni ile reaktif fazlasndan
kanmaldr.
b-) Alminyum hidroksitin morfolojik yapsnda ilemi gletirebilir, nk znen ve
bazen yar znm g znen pelte halinde veya kolloidal halde bulunur.
c-) Susuz alminyum oksitin hidroksitten 900 Cnin altnda oluan -Al2O3 modifikasyonu
higroskopiktir.
alma srasnda amonyan fazlasndan kanmak iin zeltiye yaklak iki damla % 2lik
alkoll metil oranj indikatr ilave edilip srekli kartrmak sureti ile renk hafif sar olana
kadar seyreltik amonyak zeltisi damlatlr. Amonyak zeltisi yine silis iermemelidir.
Yeniden kaynatlan zeltide oluan ince yumaklar halinde Al(OH)3 kelei henz scak
iken hemen szlmelidir. Szlen kelek amonyum nitrat ve bir ka damla amonyak ieren
scak su ile ykanr. Eer beher glasdaki artk maddeler mekanik olarak alnamazlarsa
seyreltik hidroklorik asit ile zlp tekrar ktrlmek sureti ile ayn szge kadnda
toplanrlar. kelek szge kad ile birlikte porselen krozede kl edildikten sonra bir
elektrik frnnda kuvvetlice kzdrlr ve soutulup tartlr. Gravimetrik faktr 2Al/Al 2O3tr.
Tm almalarda kullanlan porselen krozelerde KHSO4 veya K2S2O7 eritii yaplmaldr.
3- Kurun tayini:
Kurunla birlikte bulunabilecek metallerin hemen hemen hepsi kolay znebilen slfatlar
oluturduundan dolay genellikle kurun PbSO4 halinde ktrlerek tayin edilmelidir.
Ortamda nitrat iyonlar ve slfat asidinin arsnn bulunmamasna dikkat edilmelidir. PbSO 4
n znrlk arpm byktr ve bu yzden saf suda olduka ok znr. Bu durumdan
dolay ykama srasnda amonyum slfatl su kullanlmaldr. Analizde bu ilemlerden sonra
soutulan beherdeki zelti seyreltilir ve kartrma sonucu oluan beyaz ar kelek imkan
lsnde porselen krozede szlmelidir. Elde edilen kelek biraz H2SO4 ieren % 3lk
NH4NO3 zeltisi ile ykanr. Kzdrma srasnda (500-600 C) krozenin kenarnda
younlam olarak dnlerek H2SO4 veya (NH4)2SO4 kalntlar bunzen alevi ile ortamdan
uzaklatrlmaldr. lemden sonra krozedeki PbSO4 deriik H2SO4 ile giderilir.
4. Kalsiyum tayini:
Kalsiyumun gravimetrik yntem ile tayininde ktrme reaktifi olarak okzalat tuzu (CaC 2O4)
kullanlr. Kalsiyum okzalat stldnda 1 mol Kalsiyum karbonat ve 1 mol karbon monoksit
aa kacak ekilde bir reaksiyon olacaktr. Kzdrmaya devam edilir ise o zaman da
kalsiyum karbonat paralanarak 1 molekl kalsiyum oksit ve 1 moleklde karbon dioksite
dnecektir. Kalsiyum okzalat kristalize bir kelek olduundan dolay zellikle yava
ktrlp ana zelti ierisinde bekletilir. Yalnz kalsiyum okzalatn sudaki znrl
olduka fazla olduundan dolay saf su yerine znrl snrlandrmak iin bir miktar
amonyum okzalat ieren zelti ile ykanmaldr. Szge kadna aktarlan kelek szge
kad kurutulduktan sonra yalnzca Rose krozesinde ykanmaldr. Yanma srasnda oluan
biraz oksit bir damla deriik amonyum karbonat zeltisi ile karbonata dntrlmek sureti
ile kzdrlmas gereklidir. Bu ilem madde kaybn nlemek iin kapal krozede yaplmaldr.
Kroze ierisindeki madde sabitletirildikten sonra, nce biraz kuvvetlice kzdrlmal daha
210
sonra su ve deriik slfrik asitten geirilmi karbon dioksit akmnda yaklak yarm saat
kzdrlrak kalsiyum karbonat halinde tartlmaldr.
5- inko tayini:
Tayin iin seyreltik slfrik asit ile asitlendirilen zelti kaynamaya balayncaya kadar
stlp su banyosu zerinde tutulur iken kartrlmaya devam edilerek diamonyum fosfat
zeltisi ve fenolftalein indikatr zeltisi ve amonyak zeltisi ilave edilir. 1-1,5 saat kadar
su banyosu zerinde tutulur daha sonra karm soumaya braklr, soutulan karm szlr
ve magnezyuma benzer ekilde oluan kelek nce % 1 lik diamonyum fosfatn lk
zeltisi daha sonra ise souk su ile ykanr. nce yava yava daha sonra kuvvetlice bir
elektrik frnnda kzdrlr ve sabit tartma getirilir. Tartlan inko piroslfat ktlesinden inko
miktarna gemek iin gravimetrik faktr 2 Zn/Zn2P2O7 olarak alnr.
6- Manganez tayini:
Zayf asidik zelti 200 mlsinde 200 miligramdan daha az manganez iermelidir ve alkali
metaller dndaki katyonlar ortamda bulunmamaldr. zeltideki asidi ancak ntr hale
getirecek kadar seyreltik amonyak, amonyum klorr fazlas ve diamonyum hidrojen fosfatn
ars ilave edilir (stokiyometrik olarak). Bu anda bir kelek oluur ise 3 N hidroklorik asitin
bir ka damlas ile zlr. zelti yaklak kaynama scaklna (90-95 C) kadar stlr ve
1:3 orannda seyreltilmi amonyak zeltisi damla damla katlarak Mn 3(PO4)2 keleinin
olumas salanr. Bu noktada ortama baz ilavesi durdurularak ve stma ve kartrma ilemi
srdrlerek kelein kristalin (MnNH4PO4.H2O) olmas salanr. Daha fazla kme
olmayncaya kadar bir ka damla daha amonyak ilave edilir. Fakat kelein ipeksi grnts
kaybolmamaldr. lem boyunca zelti scakta tutulur ve amonyan ok fazlasnn
ilavesinden kanlmaldr. kelek ana zelti ierisinde oda scaklnda (ya da en iyisi
0 Cde) 2 saat bekletilir. Kantitatif bir szge kadndan ya da daras alnm bir szge
krozesinden szlr. kelek klorrlerden kurtarlncaya kadar % 1lik souk amonyum
nitrat zeltisi ile ykanr. Dk scaklkta szge kadndan gelen karbonun oksitlenmesi
ile kl edilir ve bir elektrik frnnda 700-800 Cde sabit tartma kadar stlp Mn2P2O7 olarak
tartlr. Gravimetrik faktr 2Mn/Mn2P2O7 olarak alnr.
211
BLM-XII
TEKSTL RNLER ANALZ
A-TEKSTL RNLERNDE LF OLMAYAN MADDELERN TAYN:
( KUMALAR ZERNDEK HAIL VE APRELERN TAYN )
1- Kumalar zerindeki ya, mum ve baz termoplastik maddelerin karlmas:
Kuru deney numunesi triklortrifloretan ile bir soxhelet ekstraksiyon cihaznda 2 saat sre ile
en az 6 kez sifon yapacak ekilde ekstrakte edilir, havada kurutulur ve gerekiyorsa etvde
105-110 Cda sabit tartma getirilecek ekilde (iki tartm fark 0.1 mg olacak ekilde) tartlr.
(Triklortriflor etan yerine karbontetraklorrde kullanlabilir, ancak karbontetraklorr
kullanldnda buharnn zehirli olduu ve nemli ortamda karbon tetraklorr buharlarnn
hidroklorik asit oluumuna sebep olabilecei gz nnde bulundurulmaldr.)
2- Kumalar zerindeki sabunlarn, katyonik apre rnlerinin ve benzerlerinin
ekstrakte edilmesi:
Kuru deney numunesi etil alkol ile soxhelet cihaznda 2 saat sre ile en az 6 sifon yapacak
ekilde ekstrakte edilir, havada krutulur ve gerekiyorsa etvde 105-110 C da sabit tartma
getirilecek ekilde iki tartm arasndaki tartm fark 0.1 mg olana kadar ileme devam edilir.
3- Kumalar zerindeki niasta, protein, jelatin ve benzeri maddelerin karlmas
(enzimatik metot):
Niasta TS 394e gre dierleri ise enzimleri reten firmalarn numune-banyo oranlar, ilem
scaklklar ve sresi hakkndaki nerilerine uygun olarak ileme tabi tutulur. Bu ilemden
sonra deney numunesi her defasnda yeni hazrlanm scak su ile ( 50 C ) kez iyice
alkalanr. Eer kumalarn bnyesinde kaolin ve benzeri arlatrc maddeler var ise
durulama ilemi ok dikkatli bir ekilde yaplr. Etvde kurutularak sabit tartma getirilir.
4-Kumalar zerindeki amino aldehit reinelerinin karlmas (fosforik asit-re ilemi):
Kuru deney numunesi % 5 re- % 1.5 fosforik asit (%85lik) zeltisi (1 g numune iin 20 ml
zelti) ile 75 2 C da 15-30 dakika aralnda bir sre iyice kartrlarak ileme tabi
tutulur. 80 2 Cdaki scak su ile iyice alkalanr. Etvde sabit tartma getirilir (tartm kab
bir desikatrde soutularak sabit tartma getirilir)
Hesaplama:
Lif olmayan madde miktar:(C-D/C) x 100
C: lem grmemi kuru deney numunesi tarts
D: lem grm kuru deney numunesi tarts
5-Kumalar zerindeki sv ve kat yalar ve mumlarn karlmas:
Kuru deney numunesi 100 ml petrol eteri ile 1 saat sre ile en az 6 kez sifon yapacak ekilde
bir soxhelette ekstrakte edilir. (bu ilem elastan lifler dnda dier tm liflere uygulanabilir)
212
213
214
215
216
217
218
C-1-Neocarmin W :
Pikrik asit ihtiva eden ve kullanlmaya hazr kuvvetli bir asit boyar madde zeltisidir. (C : L.
Direct blue ve red asit boyar maddeleri karmdr)
Bu boyar madde elyaf cinsinin tayininde kullanlmaktadr. Testi yaplacak elyaf maddesi
(iplik ya da kumatan sklen iplik ilk nce elyafna ayrlr) Daha sonra alkolle iyice
ykanarak temizlenir. Neocarmin W zeltisinin iinde 5 dakika kmesi iin bekletilir. Daha
sonra musluk suyu ile iyice ykanr ve seyreltik amonyak zeltisi ile emdirilir ve kurumadan
nce tekrar ykanr. Bu neocarmin W ile 5 dakika soukta boyanm eitli elyaflarn
boyandklar renkler verilmitir.
Astetat
Bakr rayonu
Ham ipek
Pimi ipek
Jt
Kazein
Keten
Ham pamuk
Kenevir
Aartlm pamuk
Merserize pamuk
Akrilik
Poliamid
Poliester
PVC
Poliretan
Rami
Viskoz
Yn
219
C-2-Neocarmin B Testi:
Bu test zellikle pamuk ve ketenin birbirinden ayrlmas iin kullanlr. Neocarmin B testi de
aynen neocarmin W testi gibi ilem uygulanarak yaplr. Bu test sonucunda;
Aartlm pamuk
Keten
Ham pamuk
Merserize pamuk
Bakr rayonu
Ham ipek
Pimi ipek
Jt
Kazein
Kenevir
: Krmz meneke.
: Maviye boyanr.
: Pembeye boyanr.
: Boyanmaz.
: Ak maviye boyanr.
: Koyu pempeye boyanr.
: Pembeye boyanr.
: Zeytuni pembeye boyanr.
: Kahverengiye boyanr.
: Mavimsi pembeye boyanr.
C-3-Shirlastain A Testi:
Bu boyar madde: ngiltere pamuk enstits aratrma birliinin bir rn olup, Sihrley
Development ve Zeneca irketi tarafndan piyasaya srlmektedir. Alnan numune nce eter,
karbontetraklorrr ile muamele edilerek ya alnr, sonra ykanp kurutulur, daha sonra iin
de Shirlastain A maddesi bulunan zeltide oda scaklnda bir dakika bekletilir.Sonra souk
su ile ykanr parmaklar arasnda sklarak suyu giderilir ve renk durumu kontrol edilir.
Gerekirse deney scak shirlastain A ile de tekrarlanabilir. (terilen, orlon, dyrel gibi baz
sentetik lifler kaynama derecesinde renk verdikleri iin). Bu ilem sonunda deiik sentetik
elyaflarn aldklar renkler aada gsterilmitir.
Akrilik
pek
Pimi ipek
Ham jt
Aartlm jt
Kaynatlm keten
Tam aartlm keten
Ham kenevir
Aartlm kenevir
Merserize pamuk
Ham pamuk
Kaynatlm pamuk
Poliamid (naylon)
Poliester
220
C-4-Shirstain E :
Bu boyar madde ile yaplacak ilemlerde shirlastain Ada olduu gibi tekrarlanr. Boyar
madde ile yaplan ilem sonucu elyaflarn ald renkler ise aada verilmitir.
Asetat
Ham ipek
Jt
Kenevir
Keten
Ham pamuk
Merserize pamuk
Aartlm pamuk
Akrilik (acrilan)
Akrilik (orlon)
Poliamid 6
Poliamid 6.6
: Portakal kahverengi.
: Mavi.
: Koyu veya kahverengi grimsi yeil.
: Krmzms gri.
: Gri yeil.
: Mat pembe.
: Renksiz.
: Pembe.
: Zeytin yeili gri.
: Parlak krmz.
: ok koyu kahverengi.
: Ak kahverengi.
221
Selloz diasetat
Selloz triasetat
Polivinil alkol
Poliolefinler
Poliesterler
Naylon (poliamid)
Lastik
Akrilik
Modakrilik
222
223
Polipropilen lifleri: % 1lik polipropilen krmzs (A1) RPM zeltisine konulur. Kaynar
dereceye kadar stlr ve 2 dakika hafife kaynatldktan sonra iyice ykanr ve kurutulur,
deney numunesinin orta koyulukta krmz renge boyanmas lifin nikel ile modifiye edildiini
gsterir. Eer lifte nikel yoksa numune sar renge boyanr.
224
1.14-1.17
-Courteller
1.14-1.18
-Zefran
1.15
-Akrilan
1.17
-Velikran
1.19
Klorolifler:
-PVC(isovyl)
1.38
-Modifiye PVC
1.40
-Klorlanm PVC
1.54
2.50
Modakrilikler:
-Dynel
1.31
-Teklan
1.34
-Verel
1.37
Naylonlar:
-Naylon 11 ( rilsel )
1.10
-Naylon 6 ( perlon )
1.13
225
1.14
-Nomex
1.38
Poliesterler:
-Kodel
1.22
-Terilen,vycrron
1.38
Poliolefinler:
-Polipropilen(ulstron)
0.90
0.95
(ourlene X3)
Poliretan elastomerleri:
-Enkawing, liycra, sarlano
1.10
Sellozlar:
-Kupra
1.52
-Vizkoz
1.52
1.29
Vizkoz ( kuralon )
1.30
Doal lifler:
-Tavan
0.90
-Ankara tavan
1.10
-Yn
1.31
-Ham ipek
1.33
-Arlatrlm ipek
1.60
-Pamuk( ykanm )
1.55
-Pamuk ( merserize )
1.54
-Keten
1.50
-Kendir
1.50
226
-Jt
1.50
-Rami
1.55
eitli lifler:
-Kalsiyum aljinat
1.72
-Asbest
2.10-2.80
Teflon
2.30
Lif zelti oran 1/500 olacak ekilde lifler oda scaklnda zeltiye konulur, ara sra
yavaa kartrlr. Lifler 5 dakikalk bir srede znmez ise znmez olarak
nitelenir
227
Naylon 6,6 ; 4.4 N hidroklorik asitte oda scaklnda znr, mikroskop altndaki
enine kesit grnts yuvarlaktr.
Naylon 6,6 ; 4.4 N hidroklorik asitte oda scaklnda znmez, ancak 5 N
hidroklorik asitte oda scaklnda znr. Enine kesit grnm yuvarlak veya
lupludur.
Naylon 11; 4.4 N hidroklorik asitte ve 5 N hidroklorik asitte ve meta-krozelde
znmez, enine kesit grnm yer fstna benzer.
Tabi ipek (bombyx ipei); 10 gram susuz kalsiyum klorrn 100 ml % 90 lk formik
asit ierisindeki zeltisinde zlr.
Merinova; 1 gram ham tripsin (teknik) 100 ml damtk suda zlr. 0.3 g sodyum
bikarbonat konularak pH 8.2 ye ayarlanr. Lifler 15 dakika % 0.2 lik slfrik asitte
kaynatlarak iyice ykanr. Tripsin zeltisi 40 C a stlr ve lif - zelti oran 1/500
olacak ekilde lifler zelti ierisine konulur. Scaklk 30 dakika 40 Cda tutulur.
Merinova 30 dakikada zlr. Yn, kl, ipek ve protein olmayan lifler znmezler.
228
Numune oda scaklnda alkali kurun asetat zeltisi (doymu kurun asetat
zeltisinde kelek znnceye kadar deriik sodyum hidroksit zeltisi ilave
edilerek hazrlanr. Kullanlrken dibe ken kelein zerinden berrak zelti
aktarlr) ile ileme sokulur. Souk suda iyice ykanarak seyreltik hidroklorik asit ile
ntralize edilir. Tekrar ykanarak kurutulur. Yn ve kl koyu kahverengi renge
boyanrken dier lifler boyanmaz.
Souk slfrik asit ile organdi terbiyesi verilmi pamukta da kvrmlar kaybolur ve lif
ier, merserize pamuktan ayrmak iin aadaki onaylayc deneyler uygulanr.
Numune % 18 lik sodyum hidroksit zeltisi ile iirilir, ykanr ve doymu kongo
krmzs (C.I Direkt red 28 in doymu zeltisi ) zeltisinde 10 dakika boyanr. %
18 lik sodyum hidroksit zeltisine konularak mikroskop altnda muayene edilir. Bu
durumda merserize pamuk lifleri ok ak pembe renge boyanr ve yapmazlar.
Organdiler ise parlak krmz renge boyanrlar ve lifler bir miktar yapr.
Lif demetleri nce birka dakika suda braklr ve cmbzla alnarak scak levha
zerinde kurumada, bklmenin durmasna kadar beklenilmelidir ve kuruma srasnda
bklme izlenir. Bu deneyde pamuk lifleri normal olarak ters ynde bklr. Rami ve
srgan otu lifleri ketendeki gibi ayn ynde de kuruma bkm verir. Dier liflerin
ou kendirle ayn ynde kvrlr.
13-Billighame deneyi:
Numune metilen klorrde ykanarak ya giderilir ve kurutulur. % 5 lik nitrik asitte (5.5 ml
nitrik asitte (d: 1.4) 92.3 ml suya ilave edilerek hazrlanr ) 5-10 dakika kaynatlr, ykanarak
asit giderilir, souk 0.025 N sodyum hipokloritte 10 dakika bekletilir ve daha sonra kurutulur.
Abaka (manila kendiri) portakal rengi, sisal ve dier yaprak lifleri ak sar bir renk alrlar.
229
re veya triazon reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol
deneyi ile krmz renk verir. Pikrik asit ile kelek olumaz
Halkal re reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol
deneyinde portakal renginden sarya kadar renk elde edilir. Pikrik asitle kelek
olumaz.
Melamin reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol
deneyinde sar renk elde edilir ve pikrik asit deneyinde sar ve ok kelek oluur.
Formaldehit reinesi uygulanm ise soda-kire deneyinde azot tesbit edilemez,
kromotropik asit deneyinde koyu krmz-meneke renk elde edilir.
Glioksal uygulanm ise soda-kire deneyinde azot tesbit edilemez, kromatografik asit
deneyinde renksiz bir ortam oluur.
Bri tutam lif alnr ve karbon tetraklorr (d: 1.6) ierisine konur. Lifler kalsiyum
aljinat ise batar (d: 1.7)
% 2 lik sodyum hidroksit ile kaynatldnda kalsiyum aljinat parlak sar renge dner.
230
bir yakma tpnn dibinde deney numunesi yavaa piroliz edilir. kan buharla taze
slatlm deney kad paras ile temas ettirilir. Kalsiyum aljinat liflerinin varlnda
deney kad maviye boyanr.
19- Cam liflerinin kimyasal yaps:
Cam lifi
E-Tipi cam 54
15
16
10
14
14
60
15
34
60
65
25
10
(dk alkali)
Soda-kire 65
(borosilikat)
A-Tipi cam 73
(yksek alkali)
Kiresiz
Borosilikat
Kurun
Cam
Yksek
scakla
dayankl cam
Deney tarihi
Numunenin tantlmas
232
uygulanarak szlr ve sonunda kalnt ile birlikte kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm
farkndan asetat liflerinin miktar bulunur.
24- Belirli protein lifleri ile protein olmayan belirli dier lif karmlarnn ayrlmas:
(sodyum-hipoklorit metodu)
- Bu metot yn, kimyasal ilem grm yn, ham ve tutkal (serizin) sklm ipek, ham ve
beyaz tussah ipei, tiftik, kamir, kazein esasl rejenere protein lifleri ile pamuk, kupro,
vizkoz, modal, akrilik, klorolifleri, poliamid, poliester ve cam lifleri karmlarna uygulanr.
- Bu ilemde kuru ktlesi bilinen karmdaki protein lifleri, alkali sodyum hipoklorit
zeltisinde zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur ve tartlr, aradaki farktan protein
liflerinin yzdesi bulunur.
lem:
250 mllik bir behere 1 gram numune tartlr. erisine hzla kartrarak sodyum hipoklorit
zeltisinden (% 5lik) ilave edilir. Ara sra yine kartrarak 30 dakika beklenilir. Beherin
ierisindekiler daras alnm szme krozesinden szlr ve beherdeki kalnt lifler biraz
hipoklorit zeltisi ile ykanarak cam szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak
szlr ve kalnt arka arkaya su, seyreltik asetik asit (5 ml buzlu asetik asitin su ile litreye
tamamlanmas ile hazrlanan zeltisi) ve tekrar su ile ykanr, her ykamadan sonra szlr
(her ykama ilemi sonunda kendi arl ile szlme tamamlandktan sonra uygulanarak
szlr). Son olarak krozeye vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve
tartlr, tartm farkndan protein liflerin yzdesi bulunur.
25- Viskoz veya kupro ve modal lifleri ile pamuk liflerinin ayrlmas (sodyum inkat
metodu):
- Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro ve modal liflerinin
ham, ykanm veya aartlm pamukla ikili karmlarna uygulanr.
- Sodyum inkat zeltisi: 180 g NaOH , 180-200 ml suda zlr. Bu zeltiye mekanik
kartrc ile kartrarak azar azar miktarda 80 g inko oksit (analitik saflkta) ilave edilir ve
ayn zamanda tedricen stlr, zelti berrak veya hafif bulank oluncaya kadar kaynatmaya
devam edilir. 20 ml su ilave edilerek iyice kartrlr ve oda scaklna kadar soutularak
dereceli bir kapta su ile 500 mlye tamamlanr. Kullanlmadan nce delik bykl
40-90 m olan cam szme krozesinden szlr. Bu zeltinin ierisine 2 hacim su ilave
edilerek seyreltik zeltisi hazrlanr.
- Deriik amonyak zeltisi: (200 ml NH3 n su ile litreye tamamlanmas ile hazrlanr)
-
Seyreltik asetik asit zeltisi : (50 ml glasiyel asetik asitin su ile litreye tamamlanmas
ile hazrlanr)
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 150 ml seyreltik sodyum inkat zeltisi
ilave edilip erlenin kapa kapatlr ve mekanik alkalayc ile iddetlice 20 dakika alkalanr.
Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum uygulanarak szlr, kalnt pensle
233
alnarak tekrar erlene yerletirilir ve 100 ml seyreltik amonyak zeltisi ilave edilerek 5
dakika mekanik alkalayc ile alkalanr. Erlenin ierisindekiler daras bilinen ayn cam
szme krozesine aktarlr ve szlr. Erlende kalan lifler de su ile ykanarak szme krozesine
alnr ve szlr, szme krozesindeki kalnt nce 100 ml seyreltik asetik asit zeltisi ile ve
daha sonra su ile ykanr (her ykama ileminde kendi arl ile szme tamamlanmadan
vakum uygulanmaz). Son olarak vakum tatbik edilerek szme ilemi tamamlanr, szme
krozesi kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm farkndan vizkoz veya kupro ve modal liflerin
tesbiti yaplr.
26- Viskoz ve belirli kupro veya modal lifleri ile pamuk lifleri karmnn ayrlmas
(formik asit-inko klorr metodu)
-Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro (bakr ipei) ve modal
lifleri ile ham ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kasarlanm pamukla ikili karmlarna
uygulanr.
-Formok asit-inko klorr zeltisi: erisinde 20 g susuz inko klorr ve 60 g susuz veya
edeer miktarda % 85-85 mllik formik asit bulunan bir karm su ile 100 grama tamamlanr
(Not: Bu zeltinin zararl etkilerinden korunmak iin gerekli tedbirler alnmaldr)
lem:
40 Cye stlm 250 mllik erlene 1 gram numune tartlr ve 40 Cye stlm formik asitinko klorr zeltisinden 100 ml ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr ve alkalanr, erlen ve
ierisindekiler 40 Cda 2 saat bekletilir, bu srada 45 dakikakalk ara ile 2 kez alkalanr.
Erlenin ierisindekiler daras bilinen szme krozesinden szlr ve erlende kalan lifler
sznt ile ykanarak krozeye alnr. 20 ml formik asit - inko klorr zeltisi ile bir kez daha
alkalanr, kroze ve kalnt nce 40 Cda su ile sonra 100 ml souk amonyak zeltisi ile
(200 ml deriik amonyan su ile litreye tamamlanmas ile hazrlanan zeltisi) 10 dakika ve
en sonunda souk su ile iyice alkalanr. Vakum uygulanarak szlr, korze ve kalnt
kurutulur, soutulur ve tartlr.
27- Naylon 6 veya Naylon 6,6 ve belirli dier liflerin ayrlmas: (% 80lik formik asit
metodu)
-
Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra naylon 6 veya naylon 6,6 liflerinin
pamuk, vizkoz, kupro, modal, poliester, polipropilen, klorolif, akrilik veya cam lifleri ile
ikili karmlarna uygulanr.
% 80lik formik asit zeltisi : (780 ml formik asitten, d:1,22 alnr ve su ile litreye
tamamlanr.)
lem:
250 mllik erlene 1 gram numune tartlr ve zerine 100 ml formik asit zeltisinden
( % 80 lik) konulur, kapa kapatlr. Erlen alkalanarak numunenin slanmas salanr ve
ara sra alkalanmak sureti ile 15 dakika bekletilir. Erlenin ierisindekiler daras alnm
szme krozesinden szlr ve erlende kalabilen lifler, erlen biraz daha formik asit zeltisi ile
ykanmak sureti ile krozeye aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr ve szgeteki kalnt
234
sras ile nce formik asit zeltisi ile daha sonra scak su ile, amonyak zeltisi ile ve en son
olarak souk su ile ykanr. Her ykamadan sonra krozeye vakum uygulanarak szlr (her
ykama suyu kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr). Son olarak krozeye
vakum uygulanarak szlr, kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
28- Asetat ve triasetat lif karmlarnn ayrlmas: (% 70 aseton metodu)
-
Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri sulu asetonla zlr, kalnt toplanr,
ykanr, szlr, kurutulur, tartlr ve ktlesi dzeltilip kuru ktle esasna gre yzde
olarak belirtilir, triasetat lifleri yzdesi aradaki farktan bulunur
lem:
250 mllik bir erlene 1 g numune tartlr, zerine 80 ml sulu aseton zeltisi ilave edilir. Erlen
1 saat sreyle mekanik alkalayc da alkalanr, zelti daras bilinen szme krozesine
aktarlarak szlr. Erlendeki kalntya 60 ml daha sulu aseton zeltisi konulur, el ile
alkalanr ve sv ayn krozeye aktarlarak szlr. Bu ilem iki kez daha tekrarlanr. Son
olarak kroze sulu aseton ile ykanr ve vakum uygulanarak szlr, kroze yeniden sulu
asetonla doldurulur ve kendi kendine szlmesi beklenilip sonunda vakum uygulanarak
szme ilemi tamamlanr, kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
29- Asetat ve triasetat lif karmlarnn ayrlmas: (Benzil alkol metodu)
-
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ve triasetat lif karmlarna
uygulanr.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri benzil alkolde zlr, kalnt toplanr,
ykanr, kurutulur, tartlr. Ktlesi dzeltilir ve kuru ktle esasna gre yzde olarak
belirtilir. (asetat yzdesi aradaki farktan bulunur)
lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml benzil alkol ilave edilir ve
kapa kapatlarak 52 2 C deki su banyosuna balanm bir alkalayc ile 20 dakika
alkalanr. zelti daras belli szme krozesinden szlr ve bu ilem 3 kez daha tekrarlanr.
Sv ve kalnt, ayn szme krozesine boaltlr ve erlende kalabilen lifler yeniden 52 2
Cdeki benzil alkol ile ykanarak tekrar krozeye alnr ve vakumla szlr. Sonra lifler bir
erlene alnr, dietil eterle durulanr ve kuvvetle alkalanr, ayn szme krozesinden szlr. Bu
durulama ilemi 3 kez tekrarlanr, kalnt ayn szme krozesine aktarlr ve vakumla szlr,
szme krozesi ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
30- Triasetat ve belirli dier liflerin ayrlmas (Diklor metan metodu):
-
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra triasetat lifleri ile yn, rejenere protein,
pamuk ( ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kaarlanm ), viskoz, kupro, modal,
poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin ikili karmlarna uygulanr.
235
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml diklor metan (metilen klorr)
ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr, numunenin stlmas iin alkalanr ve 10ar dakika
aralklarla alkalanarak 30 dakika beklenilir. zelti daras belli szme krozesinden szlr.
Erlendeki kalnt zerine 60 ml diklor metan katlr, elle alkalanr ve ierisindekiler, szme
krozesinden szlr, erlen biraz daha diklor metan ile alkalanarak kalnt lifler krozeye
aktarlr, kroze vakum uygulanarak szlr, tekrar diklor metan ile doldurulur ve kendi
kendine szlmeye braklr, krozeye vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr.
31- Sellozik ve poliester lif karmlarnn ayrlmas (% 75lik slfrik asit metodu):
Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra doal ve rejenere sellozik lifler, poliester
lif karmlarna uygulanr.
-
Kuru ktlesi bilinen karmdaki sellozik lifler % 75 lik slfrik asitte zlr, kalnt
toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve karmn kuru ktlesi esasna gre yzde olarak
belirtilir. Sellozik ksm yzdesi aradaki farktan bulunur.
Slfrik asit zeltisi (% 75 lik) : 700 ml deriik slfrik asit (d:1.84) 350 ml suya yava
yava dikkatle ve soutarak katlr. zelti oda scaklna soutulur ve 1000 mllik bir
ll balona aktarlr ve su ile litreye tamamlanr.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 250 ml slfrik asit zeltisi ( % 75 lik)
katlr ve cam kapak kapatlr ve erlen dikkatle kartrlarak numunenin slanmas salanr.
Erlen 10ar dakika aralklarla ve ierisindekiler dikkatle alkalanarak 50 5 Cda 1 saat
tutulur. Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum ile szlr ve kalnt lifler
biraz slfrik asit ile ykanarak szme krozesine aktarlr. Krozeye vakum uygulanarak
szlr ve szge zerindeki kalnt olan kroze bir miktar slfrik asit ile doldurularak bir kez
daha ykanr, kroze kendi kendine szlmeden veya 1 dakika beklenmeden vakum
uygulanmamaldr. Sonra kalnt bir ka kez souk su ile 3 kezde seyreltik amonyak zeltisi
ile sonrada souk su ile iyice ykanr. Kroze her ykamadan sonra szlr (her ykama
zeltisi kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr). Son olarak kroze vakum
uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
32- Akrilik, belirli modakrilik ve klorolifler ile belirli dier lif karmlarnn ayrlmas
(Dimetil formamid metodu):
-
Kuru ktlesi bilinen karmdaki akrilik, modakrilik veya klorolifler dimetil formamid ile
90-95Cda zlr. Kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekiyorsa ktlesi
dzeltilerek karmn kuru arl esasna gre yzde olarak belirtilir.
236
(Dikkat: Dimetil formamid ok zehirli bir reaktif olduundan eker ocak altnda
allmaldr)
lem:
250 mllik cam kapakl erlene 1 gram numune tartlr. zerine 80 ml dimetil formamid ilave
edilir ve cam kapak kapatlr. Erlen numunesinin slatlmas iin alkalanr ve stlarak 1 saat
90-95 Cda bekletilir. Erlen ve ierisindekiler bu sre ierisinde 5 kez yavaa alkalanr.
zelti daras belli szme krozesinden szlr, lifler erlende braklr. Erlene 60 ml dimetil
formamid daha konulur ve stlarak 30 dakkika 90-95 C da bekletilir. Bu sre ierisinde
erlen ve ierisindekiler 2 defa dikkatli bir ekilde alkalanr, sonra szme krozesinden vakum
uygulanarak szlr. Erlen su ile ykanarak kalnt lifler krozeye aktarlr ve kroze vakum
uygulanarak szlr. Kalnt ve kroze 2 defa su ile doldurulur ykanr. Kendi kendine
szldkten sonra vakum uygulanarak szme ilemi tamamlanr. Kalntda poliamid ve
poliester varsa kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr. Kalntda hayvansal lif, pamuk,
vizkoz, kupro veya modal lif varsa bunlar bir pensle erlene aktarlr. 160 ml su ilave edilir ve
erlen belirli aralklarla kuvvetlice alkalanarak 5 dakika oda scaklnda bekletilir, erlendeki
su aktarldktan sonra krozeden szlr ve ykama ilemi 3 kez daha tekrarlanr. Son
ykamadan sonra erlenin ierisindekiler ayn krozeden vakum uygulanarak szlr. Bol su ile
ykanarak kalnt lifler varsa krozeye aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr. Kroze ve
kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
Baz liflere ait dzeltme faktrleri:
pek:
1.00
1.01
Yn:
1.01
Poliester:
1.02
1.01
Ykanm,kaynatlm,
1.01
237
Karbon slfr ve asetonun azeotropik karm (555 ml karbon slfr, 455 ml aseton)
lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml karbon slfr / aseton reaktifi
konulur. Erlen dikkatlice kapatlr ve mekanik alkalayc da 20 dakika alkalanr. Bu ilemin
balangcnda basn fazlasnn giderilmesi iin cam kapak bir iki kez gevetilir, stteki
zelti daras belli szme krozesinden szlr. leme 100 ml lik yeni bir zelti ile
tekrarlanr. Bu ilem ekstraksiyon zeltisinden bir damla bir saat camnda buharlatnda
klorolif kalnts brakmayacak ekilde ileme devam edilir. Erlendeki kalnt daha ok zelti
kullanlarak szme krozesine etil alkolle (% 92 lik , v/v) sonrada 3 kez su ile ykanr. Son
olarak kroze vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
34- Asetat ve belirli kloroliflerin karmlarnn ayrlmas (Asetik asit metodu):
-
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ile belirli klorolif ve sonradan
klorlanm kloroliflerin karmlarna uygulanabilir.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat glasiyel asetik asit ile zlr, kalnt toplanr,
ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekirse ktlesi dzeltilir ve karmn kuru ktlesi esasna
gre yzde olarak belirlenir.
238
Karmdaki azot miktar kjeldahl metoduna gre yaplr. Bundan ve iki bileenin bilinen
veya kabul edilen azot miktarlarndan hesaplanr.
lem:
1 gram numune alnr, tart kabnda kurutulur, desikatrde soutulur, tartlr sonra kuru
kjeldahl ayrma balonuna konulur. Tart kab, derhal yeniden tartlr, aradaki farktan
numunenin kuru ktlesi bulunur. Ayrma balonundaki numune zerine 2.5 g potasyum slfat,
0.1 g selenyum dioksit ve 10 ml slfrik asit konulur. Balon nce btn numune ayrncaya
kadar hafife sonra zelti saydam ve hemen hemen renksiz hale gelinceye kadar daha
kuvvetli olarak stlr. Istma 15 dakika daha srdrlr. Sonra balon soumaya braklr ve
balonun ierisindekiler dikkatle 10-20 ml su ile seyreltilir, soutulur ve tm 200 mllik
balona aktarlr, iarete kadar damtk su ile tamamlanr, 100 mllik bir erlene 20 ml borik asit
zeltisi (20 g/lt) konularak erlen kjeldahl damtma cihaznn soutucusu altna alnr. k
tp borik asit yzeyinin hemen altna gelmelidir. Ayrma zeltisinden 10 mlsi damtma
balonuna alnr huni ile 5 ml den az olmamak zere sodyum hidroksit zeltisi (400 g/lt)
katlr, kapak hafife kaldrlarak sodyum hidroksit zeltisinin balona yavaa akmas
salanr, ayrma zeltisi ile sodyum hidroksit zeltisi iki ayr tabaka olarak kalrsa yavaa
alkalanarak kartrlr. Damtma balonu yavaa stlr ve ierisinden buhar geirilir, elde
edilen destilattan 20 ml toplanr. Toplama kab k tpnn ucu zelti dzeyinden 20 mm
yukarda kalacak ekilde alaltlr. Damtma ilemi 1 dakika daha srdrlr. k tpnn
ucu su ile ykanr, ykama sular toplama kabnda toplanr. Toplama kab bulunan ikinci bir
toplama kab konulur ve 10 ml damtma zeltisi toplanr. Her iki destilat slfrik asit ile
(0.02 N) kark indikatr kullanlarak (0.1 g metil krmzs 95 ml etil alkol ve 5 ml su
karmnda znm 0.5 g bromkrezol yeili ile kartrlarak hazrlanan indikatr zeltisi)
ayr ayr titre edilir. kinci destilatn titri 0.2 mlden ok ise sonu geerli saylmayp damtma
ilemi ayrma zeltisinden yeniden bir miktar alnarak tekrarlanr. Yalnzca bu ilemde
kullanlan reaktiflerle (numune kullanlmadan) ayrma ve damtma ilemleri uygulanarak
tank tayinler yaplr.
Hesaplama:
A:
A:
V1:
V2:
N:
mo:
28 . ( V1-V2 ) . N / mo
Kuru temiz numunedeki azot yzdesi
Titrasyonda harcanan toplam slfrik asit hacmi( ml )
Tank deney titrasyonunda harcanan slfrik asit hacmi ( ml )
Slfrik asit konsantrasyonu ( normalite olarak )
Deney numunesinin temiz kuru ktlesi
Azot miktar kuru ktleye gre jtte % 0.22, hayvan liflerinde % 16.2 alndnda karmdaki
hayvan lifleri yzdesi aadaki forml ile hesaplanr.
239
Bu metot lif olmayan maddelerin giderildikten sonra polipropilen lifleri ile yn, ipek,
pamuk, vizkoz, kupro, modal, asetat, triasetat, poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin
ikili karmlarna uygulanr.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki polipropilen lifleri ksilen ile kaynatlarak zlr, kalnt
toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gereinde ktlesi dzeltilerek kuru ktle esasna
gre yzde olarak belirtilir.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. 100 ml ksilen (137-139 Cde damtlan) konur,
erlen geri soutucuya balanr ve 3 dakika kaynatlr, scak sv daras bilinen szme
krozesine aktarlr. Her defasnda 50 ml yeni ksilen kullanlarak ilem iki kez daha tekrarlanr.
Erlendeki kalnt iki kez pe pee kaynar ksilen ile daha sonra ise 75 ml petrol eteri ile ykanr,
petrol eteri ile ikinci ykamadan sonra kalnt ayn krozeden szlr, kalnt ve kroze
kurutulur, soutulur ve tartlr.
37- Klorolifler (vinil klorr homo polimerleri ) ile belirli dier liflerin karmlarnn
ayrlmas ( Deriik slfrik asit metodu ):
-
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml deriik slfrik asit (d: 1.84)
konulur. Erlen ve ierisindekiler zaman zaman bagetle kartrlarak oda scaklnda 10
dakika bekletilir. Dokunmu veya rlm kumalar deneniyorsa paray erlenin eperi ile
baget arasnda hafif bir basnla sktrarak maddenin slfrik asitte znen ksmnn
ayrlmas salanr. Sv daras bilinen szme krozesine aktarlr. Erlene yeniden 100 ml
slfrik asit konularak ilem tekrarlanr. Erlendekiler szme krozesine aktarlr. Erlen
eperlerine yapan lifler baget yardm ile veya gerekiyorsa bir miktar deriik slfrik asit
kullanlarak szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr, krozedeki kalnt
sras ile % 50lik slfrik asit, su, seyreltik amonyak (60 ml deriik amonyak su ile litreye
tamamlanarak hazrlanr) zelti ve son olarak litmus kadna kar ntral reaksiyon verene
kadar su ile ykanr. Her ykama ileminde nce kendi kendine szlmesinin tamamlanmas
240
beklenir, sonra vakum uygulanarak szme ilemi tamamlanr. Kroze ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr.
38- pek ile yn ve dier hayvansal lif ve kllarnn ayrlmas :
(% 75 lik slfrik asit metodu)
-
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra ipek ile yn ve hayvansal lif ve
kllarnn ikili karmlar iin kullanlr.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki ipek % 75lik slfrik asitte zlr, toplanr, ykanr,
kurutulur, soutulur, tartlr ve gerektiinde ktlesi dzeltilerek karmn kuru ktlesi
esasna gre yzde olarak gsterilir. pek yzdesi aradaki farktan bulunur.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml % 75lik slfrik asit (700 ml
deriik slfrik asit nce 350 ml damtk su ile zlr ve su ile litreye tamamlanr.)
zeltisinden konulur. Erlenin kapa kapatlr, kuvvetle alkalanarak ve oda scaklnda 30
dakika bekletilir, yeniden alkalanarak 30 dakika daha braklr. Son olarak bir defa daha
alkalanr ve erlenin ierisindekiler daras belli szme krozesine aktarlr, erlende kalan lifler
% 75lik slfrik asit zeltisi ile alkalanarak szme haznesine alnr. Kalnt szme
krozesinde sras ile 50 ml seyreltik slfrik asit (100 ml deriik slfrik asit 1900 ml damtk
su ile znerek hazrlanr ) zeltisi, 50 ml su ve 50 ml seyreltik amonyak zeltisi (200 ml
deriik amonyak 20 Cde damtk su ile 1000 ml ye seyreltilerek hazrlanr) ile ykanr. Her
ykamada lifler 10 dakika zelti ile ilem grdkten sonra vakum uygulanarak szlr, sonra
30 dakika suda braklarak tekrar ykanr, kalan zelti vakum uygulanarak giderilir, kroze ve
kalnt kurutulur ve soutulup tartlr.
39- Selloz esasl liflerle asbest karmlarnn ayrlmas (kl metodu):
-
Bu metot pamuk veya rejenere selloz lifleri klorizotil (chrysotile) veya krosidolit
(crocidolite ) asbest liflerinin ikili karmlarna uygulanr.
(Dikkat: asbest iplik veya kumalarnn kesilirken asbest tozlarnn teneffs edilmemesi
iin normal gvenlik nlemleri alnmaldr)
Kuru ktlesi bilinen karmdaki selloz esasl lifler 450 10 Cde yaklarak giderilir,
kalnt tartlr ve ktlesi dzeltilerek kuru ktle esasna gre yzde olarak belirtilir.
Selloz esasl liflerin yzdesi aradaki farktan bulunur.
Lif olmayan maddelerin nceden giderilmesi gerekmez.
lem:
5 g deney numunesinden alnr ve tart kabna konularak kuru ktlesi tesbit edilir. Numune
daras belli ak bir krozeye konur ve frnda 450 10 Cde 1 saat sre ile stlr. Kroze ve
ierisindekiler desikatrde oda scaklna kadar soutulur, desikatrden karldktan sonra 2
dakika ierisinde ktlesi tesbit edilir.
241
Hesaplama:
1) Temiz kuru ktle esasna gre hesaplama:
Temiz kuru ktle esasna gre znmeyen lif yzdesi aadaki formlden hesaplanr.
P:
P:
mo:
m1 :
d:
100 . m1 . d / mo
znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi
Numunenin temiz kuru ktlesi, g
Kalnt lifin temiz kuru ktlesi, g
Kalntnn reaktifle znebilen ksm iin kullanlan dzeltme faktr
Burada;
Pm:
P:
a1:
a2:
znmeyen lifin temiz kuru ktlesine nem yzdesi eklenmesi esasna gre yzdesi
znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi
znen life eklenen nem yzdesi
znmeyen life eklenen nem yzdesi
100 P + [1 + 00.1(a2 + b2)] / P [1 + 0.01 (a2 + b2)] + (100 P) [1 + 0.01 (a1 + b1) ]
PA:
znmeyen lifin temiz kuru ktleye nem yzdesi ve lif olmayan maddelerin
giderilmesi srasnda znen lif maddeleri ve lif olmayan madde yzdeleri eklenmesi
esasna gre yzdesi
P:
a1:
a2:
b1:
znen life eklenen lif olmayan maddelerin giderilmesi srasnda lifteki kayp
ve/veya lif olmayan maddeler yzdesi
b2:
znmeyen life eklenen lif olmayan maddelerin giderilmesi srasnda lifteki kayp
ve/ veya lif olmayan madde yzdesi
242
ve tehisi
iin
Boyanm tekstillere uygulanacak direkt test: Azo boyalarn tekstillerden ekstraksiyon yolu ile
karlmas
1.Konu:
Tekstil elyaflarnn yapmnda kullanlan (liflerinin) malzemenin denenmesinde veya
retiminde kullanlmamas gereken azo boyalarn kullanlp kullanlmadnn aratrlmas
ilemini tanmlar.
Azo boyalarla boyanm liflerdeki boyalarn ektsraksiyon yolu ile karlmasdr.
2.rnek referanslar.
Bu Avrupa standard, dier yaynlarda ngrlen tarihli veya tarihsiz referanslar tarafndan
oluturulmutur. Bu normatif referanslar, burada listelenen yaynlardan ve metindeki uygun
yerlerden derlenmitir. Tarih verilen referanslar iin bu Avrupa standardnn yer ald her
hangi
bir yayn, tarihsiz referanslar bavurulara gnderme yapan en son yaynlar
referans alr.
243
nsz:
Bu Avrupa standard CEN/TC 248 teknik komitenin alma grubu tarafndan
hazrlanmtr. CEN/CENELEC Uluslararas ynetmeliklerine gre aada yer alan
lkelerdeki Ulusal Standartlar Enstitleri, bu Avrupa standartlarnn gerekleri ile bamldr.
Avusturya, Belika, ek cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan,
zlanda, rlanda, talya, Lksenburg, Hollanda, Norve, Portekiz, spanya, sve, svire ve
ngilteredir.
3.Tanmlar:
Aadaki tabloda listelenen ve 76/79/EEC direktifinin Annex Asnn XXX maddesindeki
ekte tanmland gibi aromatik aminlerin bir yada daha fazlasnn ayrlabilecei azo
boyalardr.
No: CAS number: ndex number:
1
92-67-1
612-072-00-6
EC number:
202-177-1
Subtances:
bipehnyl-4-ylamine
4-aminobiphenyl
xenylamine
2
3
4
5
202-199-1
202-141202-080-4
202-591-2
benzidine
4-chloro-o-toluidine
2-naphthyamine
o-aminoazotoluene
4-amino-3,3-
92-87-5
95-69-2
91-59-8
97-56-3
612-042-00-2
612-006-00-3
611-006-00-3
methylazobenzene
4-o-tolylazo-o-toluidine
2-amino-4-nitrotoluene
202-765-8
5-nitro-o-toluidine
203-401-0
4-chloroaniline
210-406-1
4-metoxy-m-
6
99-55-8
7
106-47-8
8
615-05-4
phenylenediamine
9
101-77-9
612-051-00-1
202-974-4
10
91-94-1
612-068-00-4
202-109-0
11
119-90-4
612-036-00-X
204-355-4
12
119-93-7
612-041-00-7
204-358-0
13
833-88-0
612-085-00-7
212-658-8
14
120-71-8
15
101-14-4
204-419-1
612-078-00-9
202-918-9
244
2,4-diamino-anisole
4,4-methylenedianiline
4,4-diaminodipehnylmetane
3,3-dichlorobenzidine
3,3-dichlorobiphenyl-4-4ylenediamine
3,3-dimetoxybenzidine
o-dianisidine
3,3-dimethylbenzidine
4,4-bi-o-toluidine
4,4-methylenedi-o-toluidine
3,3-dimethyl-4,4-diaminodiphenylmetane
6-methoxy-m-toluidine
p-cresidine
4,4-methylene-bis-(2-chloro-
16
17
18
101-80-4
139-65-1
95-53-4
19
95-80-7
phenylenediamine
20
21
22
137-17-7
60-09-3
90-04-0
202-977-0
205-370-9
202-429-0
612-091-00-X
612-099-00-3
611-008-00-4
612-035-00-4
202-453-1
205-282-0
200-453-6
201-963-1
aniline
2,2-dichloro-4,4-methylenedianiline
4,4-oxydianiline
4,4-thioaniline
o-toluidine
2-aminotoluene
4-methyl-m2,4-diaminotoluene
2,4,5-trimethylaniline
4-aminoazobenzene
o-anisidine
2-methoxyaniline
Not 1:97-56-3 (No:5) ve 99-55-8 (No:6) CAS numaralar ile aratrlmalar sonucu 95-53-4
(No:18) ve 95-80-7 (No:19) numaralara indirilmitir.
Not 2: Form 4te bulunan bu aniline ve 1,4-phenylenediamine metodu koullar altnda ortaya
kan bu boyalarn varl ilave bilgi olmadan ve kullanlan boyalarn kimyasal yaps
bilinmeden kesin olarak belirlenemez.
4.Prensip (Kural):
Tekstil rnei sitrat-buffer sulu solsyonunda (pH =6) 70 oC 'de kapal bir su banyosunda
(nceden bu scakla gelmi) 30 dakika bekletilir. Daha sonra tplere 3 ml aartc zelti
(Sodyum ditiyonit ) konur. Yarm saat daha su banyosunda duran numune dar karlp
tpn az kapatlr. ine souk su konarak soutulur (toplam 1 saat banyoda kalm olur)
Souyan tplere 1'er ml t-butil metil eter ilave edilir ve alkalanr. Faz olumas beklenir.
Faz olutuktan sonra TLC plakasna numuneler tatbik edilir. TLC plakas iinde tank
zeltisi bulunan tanklara konur ve 25 dakika sonra buradan karlr ve kurutulur. (zerindeki
renklere gre sonu verir) Plaka sodyum nitrit buharna tabii tutulur. Buradaki kabinin
ierisine seyreltilmi asit konur ve bu asitin iine (seyreltik H2SO4) bir kak sodyum nitrit
atlr. Oluan N2 gaz ile TLC plakas diazolanr ve bu plaka naftol zeltisi ile spreylenir.
Bu metodla azo bileiklerinin var olup olmad bulunur.
GSM Gaz kromatografisi metodu:
TLC plakalarndan phelenilen numuneler cihazdaki kahverengi tplere yerletiriniz.
Tplerin iine eter ve internil (i standart) konularak numune hazrlaynz. Numune ile
birlikte iinde bulunduunu tahmin ettiimiz standard numune gibi hazrlaynz. Numune
GSM Gaz kromatografi cihazna koyunuz. Bu cihazda yksek saflkta helyum gaz
kullanlmaldr. Bilgisayardan gerekli giriler yaplarak ekranda grlen piklerin deerlerine
gre hesaplama yapnz.
245
Hesaplama:
N (Numunedeki madde miktar) = (Standarttaki internil miktar/Numunedeki internil miktar)
x (Numunedeki standart miktar / Standarttaki madde miktar) x Standart x ppm
Bu metodla azo boyalarnn miktar ppm olarak tesbit edilir.
5.Gvenlik nlemleri:
Bu test metodunda eldeki materyaller iin uygun ve gvenli teknikler kullanlmas bu
teknikleri kullanann sorumluluundadr. Bu tr materyallerde gvenlik veri sayfalar ve dier
tavsiyeler gibi spesifik ayrntlar iin reticilere dann. yi bir laboratuar analizi yle
olmaldr. Tm laboratuar alanlarnda gvenlik nlemi olarak cam kaplarda toz boya
kulancsnn elinde iken solunum aygt (respiratr) taklmaldr. Kullanc her hangi bir
ulusal veya blgesel gvenlik ynetmeliine uymak zorundadr.
6.Kullanlan reaktifler:
Aksi belirtilmedike analitik saflkta kimyasal maddeler kullanlmaldr.
6.1. Metanol
6.2. Etil asetat
6.3. t-Butil metil eter
6.4. Sitrat / Sodyum hidroksit buffer solsyonu (pH=6, c= 0,06 mol/litre)
6.5. Sulu sodyum ditiyonit zeltisi q: 200 mg/ml
6.6. Diatomit toprakl kolonlar
6.7. Amin numuneleri: Aminler 1den 4e kadar, 7den 20 ve 22ye kadar (3de tanmland
gibi) ve aniline ve 1,4-phenylenediamine - en yksek saflk standardnn tm. seilir.
6.8. Standart zelti.
6.8.1. Kalibrasyon amin zeltisi; = Her amin zeltisi iin mililitre metanol zeltisinde 15
gr olacak ekilde hazrlanm
6.8.2. standardn uygun bir karm q = 10 mikrogram/ml uygun zcs ierisinde
NOTE -IS1: Napthalene-d8
IS4: Antracene-d10,
246
6.8.3. Amin zeltisi: Deneysel ilemler iin her mililitre methanol bana her amin iin : 30
gr
6.9. Grade saflkta su , Su ISO 3696 Sandartlarna uygun olmaldr.
7.CHAZLAR
7.1. Reaksiyon kab: 20 ml'den 50 ml'ye kadar olan hacimde sya dayankl camdan az
skca kapatlabilecek ekilde olmaldr
7.2. 70 2 oC Ayarlanabilen s kayna jeneratr
7.3. Cam yada polipropilen kolon: 25-30 mm i apl 140-150 mm uzunluunda ii 20 gram
diatome topra ile doldurulmu kolon (6.6). k ksm cam yn ile doldurulmu olmaldr.
7.4. Vakum rotari evaporatr. Su banyosu ile birlikte olmaldr.
7.5. Pipetler: 10 ml, 5 ml, 2 ml, 1 ml. 1.inci kalite ISO 4787 'e uygun olmaldr.
7.6. Kromatografik ekipman aadaki cihazlardan seilmelidir.
7.6.1. TLC (nce Tabaka Kromatografisi) veya HPTLC (Yksek Peformans nce Tabaka
Kromatografisi). Konu ile ilgili ayrmay yapabilen tipte olmaldr.
7.6.2. HPLC (Yksek Performans Sv Kromatografisi) gradient (kademeli) ayrmal ve
DAD yada ktle spektroskopi dedektrl
7.6.3. Gaz kromatografisi (G.C) FID dedektrl veya Ktle Spektroskopik dedektrl
7.6.4. Kapiler elektroforez (C.E) DAD Dedektr ile birlikte
8. PROSEDR:
8.1.Test numunesinin hazrlanmas:
Tekstil maddesi uygun biimde kesilmelidir. Analiz iin test maddesinin 1 gram reaksiyon
kabnda tartlmaldr. rnlerin ok sayda renkli paradan olumas durumunda farkl
renkler mmkn olduunca ayr ayr alnmak zorundadr. eitli tekstil kalitelerinin
numuneleri malzemelerin tutarll iin (lif veya renk bakmndan) ayr ayr analiz edilmek
zorundadr. Eer tekstil numunesi yerine toz boya analiz edilecek ise direkt boya numunesini
solventte zerek ileme devam edilir.
8.2. Ayrma:
17 ml 'lik tampon zelti 70 oC 'ye kadar stlarak numuneye eklenir. Reaksiyon kab skca
kapatlm olmaldr. ncelemeden sonra iddetli olarak sallayarak reaksiyon zeltisi 70 2
o
C 'de 30 dakika tutulur. Tm lifler slanm olmaldr. 3 ml 'lik Sulu sodyum ditiyonit
zeltisi (6.5) azo gruplarnn ayrlmas iin reaksiyon zeltisine eklenmelidir. iddetle
sallayarak ve tekrar abuka 70 2 oC'de 30 dakika tutulularak 2 dakika iinde 20-25 oC 'a
(oda scaklna ) getirilir.
247
248
249
( EK-A )
KROMATOGRAFK ANALZ:
A.1) NCE TABAKA KROMATOGRAFS:
A.1.1) Plaka (HPTLC)
Uygulama hacmi
Mobil faz 1 :
A.1.2. Plaka(TLC):
Silikajel 60
(20 x 10 ) cm
Uygulama hacmi:
10 l
Mobil faz 2:
Mobil faz 3:
Mobil faz 4:
Devolopment
Doymu oda
A.1.3. Plaka(TLC)
Silikajel 60
(20 x 20 ) cm
Mobil faz 2 ve 3:
Belirte 1:
Belirte 2:
A.1.4. Dedeksiyon:
1, UV lamba
2, belirte 1 ve 2 tatbik edilir ve reaksiyonun tamamlanmas iin
5 dakika beklenir
250
Metanol
Eluent 2:
Sabit faz
Ak hz:
0,7-1,0 ml/dakika
Gradient alma
Kolon scakl:
40 oC
njeksiyon hacmi:
15 l
Dedektr:
Quantification:
(nitelendirme)
Asetonitril
Eluent 2:
Sabit faz
Ak hz
0,3 ml/dakika
Gradient:
Kolon scakl:
40 C
njeksiyon hacmi:
2 l
Dedeksiyon:
Sprey gaz:
251
yonizasyon:
njektr sistem:
njektr scakl:
260 oC
Tayc gaz:
Helyum
Scaklk program:
njeksiyon hacmi:
Dedektr:
MSD
A.4.Capiler elektroforez(CE):
200 L rnek solsyonundan alnr 50 L HCl ile (c: 0,01 mol/ l) ve geirgen memebran
filtrede( 0,2 l) szlr ve kapiler zon elektroforeze uygulanr.
Kapiler 1 :
Kapiler 2:
Tampon zelti:
Kolon scakl:
25 oC
Voltaj:
30 k V
njeksiyon zaman:
4 saniye
Flusing zaman:
5s
Dedektr:
252
70%
Amin No.6 :
20%
Aminler No.16 ve 17
50%
253
(EK-B)
Hesaplama:
Amin dzeyleri tek amin bileiklerinin pik alanlarndan hesaplanr. Amin dzeyi; Numunenin
mgr/kgrdaki W ktle oran gibi aadaki eitlie gre hesaplanr.
W : As x Ass x c x V / Ac x Asc x mE
V:
254
( EK-C )
Metodun gvenilirlii:
Aada verilen poliester rnler zerine yaplan ortaklaa bir almayla ortaya konmutur.
Analitik prosedr:
Elyaf:
Amin:
S( r )
S( R )
6,5(20,6) 2,2
7,7(40,2)
4,5
6,8(21,4) 2,4
10,9(34,3) 3,8
Tekrarlanabilirlik
( R ):
Yeniden retilebilirlik
x:
Ana deer
(EK-D)
255
256
Tekstil numunesinden bir gam veya toz boya numunesinden 0.100 gram alnr.
zerine pH: 6 zeltisinden 17 ml ilave edilir. (3.5 gram sitrik asit zerine 250 ml saf su
ilave edilerek sitrat tamponu hazrlanr. Tampon zeltinin pH deeri 6 olacak ekilde
NaOH zeltisi ile pH ayarlamas yaplr.
Daha sonra hazrlanan bu tplere 3er ml aartc zeltisinden ilave edilir (hidro slfit
zeltisinden) (0.6 gram hidroslfit + 3 ml su) ve tekrar 30 dakika su banyosunda
bekletilir.
Bir kap ierisine souk su konur ve su banyosu zerinden alnan tpler bu su dolu kaba
yerletirilir.
Faz olutuktan sonra eter faz alnr ve balon jojeye konulur. Su banyosu zerinde bu faz
birka damla kalncaya kadar uurulu. (Bu ilem bir rotari evaporatrde 50 mllik konik
balona alnan eter faz uurularak ta yaplr. Eer bu ilem rotari evaporatrde yaplacak
ise o zaman eter faz uurulduktan sonra rotari balonuna 2 ml metanol ekilir ve iyice
karitrlan metanoll faz GC/MS veya TLC plakasna uygulanr) (TLC plakas
uygulamasnda 3 kez ayn noktaya damlatlr) TLC plakas (Silikajel 60 F 254) (20x20)
ikiye kesilir ve 15 ml aseton+ 45 ml klor benzenden hazrlanm yrtme tank ierisine
konur ve 75 dakika bu zelti ierisinde bekletilir. Daha sonra kurutulur. Kurutma
ileminden sonra deriik H2SO4 (2 ksm saf su + 1 ksm H2SO4 zeltisinden 15 ml
almak yeterli olacaktr) zerine 1 spatl sodyum nitrit konulur ve plaqka birka dakika bu
zeltiden kan dumanda nitrolama iin bekletilir. Daha sonra bu tabaka - naftol ile
pskrtme yaplr ve eme suyu altnda ykanr. [TLC plakasna manuel uygulamalarda
bir klcal boru ile numune ekilerek TLC plakasnn alttan ve stten kurun kalem ile izgi
ekildikten sonra numuneler numaralandrlr ve alt izgiden sras ile numuneler kapiler
tpler ile ekilerek plakaya verilir (ilave edilir) TLC plakasn tank zeltisinin bulunduu
TLC tankna konur ve 75 dakika sre ile numunenin TLC plakasnda yrmesi
salanr.(TLC tankna yrtme zeltisinde tankn 1.5 cm alt seviyesine gelecek ekilde
zelti konur) Daha sonra bu plakalar baka bir bo tank ierisinde (TLC tankndan daha
geni ve az kapanabilen) bir kap ierisine H2SO4 zeltisi (% 10luk seyreltik zeltisi)
konur ve bu asit zeltisinin zerine bir kak NaNO2 ilave edilir (sodyum nitrit). Bu
257
ilemden nce biraz yatk vaziyette olacak ekilde solvent tanknda yrtlm olan TLC
plakas bu tankn ierisine yerletirilir.Asit zeltisi erisinde oluan N 2 gaznn buhar
TLC plakasn diazolar. Bu TLC plakas -naftol zeltisi ile spreylenir (renklerin
belirginlemesini salamak iin) Spreylenen plakalar bir sa kurutma makinas ile
kurutulur.
-
TLC plakas zerinde oluan renklere gre aril aminlerin varl ya da hangi aril aminin
olduu renklere gre tesbit edilir. Eer hi bir renk deiimi yoksa aril aminler mevcut
deildir eer turuncudan mora kadar deiik renkler oluur ise o zamanda ayn ilemi
standart zeltilerin plakalar zerine damlatlmas ve TLC plakasnda yrtlmesinden
sonra belirtelerin plakaya pskrtlmesi ile oluan renkler ve standartlarda elde edilen
renkler ile numunedeki renklerin koyuluk derecesine grede yaklak miktar tesbitleri
yaplr)
TLC plakas zerinde beliren renklere gre hangi aril aminin var olduu bu TLC plakalar
zerine standart aril aminli maddelerin yrtlmesi ile ve belirtelerin pskrtlmesi ile
oluan renklere gre aril aminlerin cinsleri tesbit edildikten sonra eter fazndaki
numuneden ve hazrlanan standart zeltilerden GC/MSe enjekte edilerek miktar
tesbitleri yaplr.
258
-ntrnil : tm standart maddeleri ieren hazrlanm standart numune (aril aminli yasakl liste
muhteviyat bileiklerden 0.01 mg/ml olarak hazrlanan standart madde, laboratuvarda da
hazrlanabilir veya hazrda temin edilebilir. Eer hazrlanacak ise aril aminlerin cinsine gre
znd solventte zlerek hazrlanr ve birletirilir)
[(Deri iin n ilemde; 1 gram numune alnr ve 25 ml hekzan ierisine konur. 40 C de 20
dakika ilem yaplr. lem sonunda hekzan szlr. Szge kad derinin zerindeki yao
alr. Tekrar 25 ml hekzan ile 40 C de 20 dakika ilem yaplr, kurutulur ve yukarda anlatlan
tekstil rnlerinde uygulanan ilemler aynen uygulanarak azo boya tayini yaplr) (Poli ester
elyaf ve poli ester mensucatlarda; 1 gram numune tartlr ve balon ierisine konulur. 25 ml
klor benzen ierisine konulup soksolette kaynatlr. Kaynatlma ilemi tamamlandktan sonra
bu ilem yaklak kaynamann balamasndan itibaren 15 dakika daha kaynamann devam
etmesidir Daha sonra numune karlr ve balon ierisindeki klor benzen uurulur kalnt
kalmayncaya kadar 2 zerine 2 ml metanol konulur ve GC/MS ve TLC iin hazrlanr.)]
259
ASTM
INTERNATIONAL
TANIMLAMA No. : E 2228-02
G-Tekstil Elyafn1 Mikroskobik Tetkiki in
Standart Klavuz
Bu standart E 2228 olarak tespit edilmi tanmlama numaras altnda yaynlanmtr. Bu numaray
hemen izleyen say, standardn orijinal benimsenme ve kabul edilme yln veya sz konusu olduu takdirde
revizyondan geirilme yln ifade etmektedir. Parantez ierisindeki say, son mkerrer onay yln ifade
etmektedir. st simge epsilon (), son revizyon veya mkerrer onay tarihinden sonra yaplan bir nakl yorum
deiikliini gstermektedir.
1. Kapsam
Bu blm, forensik (adli) elyaf karakterizasyonun da, tanmlanmasnda ve
karlatrlmasnda kullanlan mikroskobik tetkikler iin klavuz esaslarn aklamaktadr.
Stereobinokler, polarize kl tip, karlatrc tip, floresan tip ve enterferans tip de dahil
olmak zere, ok eitli k mikroskoplar bu amala kullanlmaktadr. Baz gereksinimler
karsnda, tarayc (scanning) elektron mikroskobunun kullanm, ilave enformasyonun elde
edilmesine olanak salar. Tant elyafn tr ve kapsam baznda,kullanlacak olan testleri
veya teknikleri seiniz.
2. Referans Belgeler
2.1. ASTM Standartlar :
D 276 Tekstil Yaplar erisindeki Elyafn Tanmlanmas in Test Yntemleri 2.
3. Terminoloji
Bu Standarda zg Terimlerin Aklanmas
anisotropik- Polarize k altnda bakldnda, n ierisinden gei ynne gre
deikenlik gsteren optik zelliklere sahip bir objenin bir karakteristii.
bariyer filtresi- Elyaf tarafndan absorbe edilmeyen gereksiz eksitasyon n yok eden
ve tercihli olarak yalnzca kesme (cut-off) dalga boyundan daha byk dalga boyuna sahip
n geirilmesine olanak salayan ve floresans mikroskobun da kullanlan bir filtre.
Becke hatt- Elyaf, kendi refraktif endeksinden farkl bir ortam ierisine monte edilmi
olduunda ve en iyi foks ierisinde hareket ettirildiindeki snra gre hareket eden elyafn
snrnn yanndaki parlak hle.
Becke hatt yntemi- Elyafn; foks deitiinde, Becke hattnn hareket ynn
kaydetmek sureti ile, monte edildii ortama zg (refraktivite) refraktif endeksini tespit
etmenin bir yntemi. Becke hatt; fokal mesafe arttrldnda ve fokal mesafe objektiften
teye doru azaltldnda, daima daha yksek refraktif endeksine sahip ortama (elyaf veya
260
elyafn monte edildii ortam) doru, ve rnek objektife doru hareket ettirildiinde de, daha
dk refraktif endeksine sahip ortama doru hareket eder.
birefrenjans- Elyafn, n - n formlnden elde edilen refraktif endekslerindeki saysal
fark. Birefrenjans, lif ierisindeki belirli bir noktada, B = r (nm)/1000T (m) formlnn
kullanlmas yolu ile geciktirmenin (rtardasyonun) r ve kalnln T belirlenmesi sureti ile
hesaplanabilir.
karlatrma mikroskobu- ki rnein, simltane biimde (pe-pee), hem yneltilen
(transmisyon), hem de yanstlan (refleksiyon) k altnda incelenebildii bir optik kpr
sayesinde birletirilen iki mikroskoplu bir sistem.
kompansatr- Elyaf tarafndan sergilenen sabit veya deiken geciktirmede
(rtardasyonla) karlatrlabilir sabit veya deiken geciktirilmenin (rtardasyonun)
girilmesi iin, bir polarizasyon mikroskobunun k yolu (path) ierisine yerletirilebilen optik
aygtlarn her hangi bir tr. Bu durumda elyafn rtardasyonu ve elongasyon iareti
belirlenebilir. Kompansatrlerde sabit veya deiken kalnla sahip sabit bir mineral plaka
veya dndrlebilir bir mineral plaka veya bir ayar miktar ile optik ize (path) verilen kalnl
(ve girilen rtardasyonu) deitirmek iin, eiklik verilmek sureti ile kalnl deitirilebilir
bir mineral plaka kullanlabilir.
tam-dalga kompansatr (veya krmz plaka)- Bu kompansatrde genel olarak, 530 il
550 nm arasnda sabit bir rtardasyon (yaklak olarak Michel-Levy cetvelindeki birinci sra
krmz nn rtardasyonu) giren bir al ta, selenit veya kuartz plaka kullanlmaktadr.
eyrek-dalga kompansatr- Bu kompansatrde genel olarak, 125 il 150 nm arasnda
sabit bir rtardasyon giren bir mika plaka kullanlmaktadr.
kuartz kamal kompansatr- Bu kompansatrde, ok sayda enterferans renkleri sralarna
dek uzanan srekli deiken rtardasyona (genellikle 3den 7e dek) sahip, quartzdan kesilmi
bir kama kullanlmaktadr.
Snarmont kompansatr- Bu kompansatrde, kalibre edilmi bir dner analizrle,
paralel 0 konumundaki rnek zerine yerletirilen bir eyrek-dalga plakas
kullanlmaktadr. Bu kompansatr alak rtardasyon ler ve monokromatik k
kullanlmasna gereksinim gsterir.
eilmeli kompansatr (Berek kompansatr)- Bu kompansatr tipik olarak, yaklak on
sralarna dek deiken rtardasyon girmek iin, bir kalibre merdane ile eim verilebilir bir
kalsit veya kuartz plaka iermektedir.
korteks- Uzatlm veya i biimli hcrelerin sa telinden ibaret ana yaplatrma esidir.
Korteks, pigment zerrecikleri, kortikal fzi deyimi ile anlan hava boluu alanlar ve
ovoid geler deyimi ile anlan yaplar ierebilir.
kvrm- Bir elyafn dalgallnn tanmlayc szcdr.
gei iaretleri (krosover)- pek lifleri boyunca uzanan ve btnsel olarak kurumalar
ncesinde, haddeden ekme ipek liflerinin st ste binmesi sonucunda oluan eik konumlu,
dzlenerek yasslatrlm alanlardr.
261
ktikl- Bir sa teli dip ukurunun d yzeyini oluturan pullar katmanndan oluan
yapdr. Ktikler pullar normal olarak temel tip altnda snflandrlrlar: koronal (ta
biimli), bkml (ta yapra biimli) ve bindirmeli (dzlenmi).
matlatrc- Genellikle titanyum dioksitten ibaret olan ve retilmi elyafn lostrasn
(parlakln) hafifleterek donuklatrmak iin kullanlan bir pigmenttir.
dikroizm- Dz polarize k altnda farkl eksenler boyunca bakldnda farkl renkler,
zellikle iki farkl renk sergileme zelliidir.
dislokasyonlar- Doal elyafta (keten, rami, jt, kenevir) elyafn hcre duvar boyunca var
olan ve X, I ve V biimli olarak oluan belirgin zelliklerdir. Bu zellikler ounlukla elyafn
tanmlanmas iin yararldrlar.
birefrenjansn dalmas (dispersiyonu)- In dalga boyuna gre birefrenjansn
deimesidir. zel bir elyafta birefrenjans dalmas kayda deer lekte olduu takdirde,
Michel-Levy tablosunun dzenli renk skalasnda grlmeyen anormal enterferans renkleri
ortaya kabilir. Birefrenjansn nemli dzeyde dalmas, yksek lekte birefrenjans elyafta
rtardasyonun dorulukla saptanabilmesini de engelleyebilir.
dalma lekelemesi- Bir mikroskobun objektifinin arka fokal dzlemine yerletirilen
merkezi veya halka biimli durdurucular sayesinde, refraktivite endeksinin tespit edilmesi iin
bir tekniktir. Bir halka biimli durdurucunun kapal iris alt-kademesi ile kullanlmas
durumunda, bir yksek dalma ortamna monte edilen elyaf, elyaf ve ortamn refraktif
endeksi uyumunda eletikleri yerde, renklenmi bir dalga boyu snr gsterecektir. Bir
merkezi durdurucunun kullanlmas durumunda ise, elyaf, halka biimli durdurucu
kullanmnda grlen renklere uyumlu renkler sergileyecektir.
boya- Tekstil yaplarna renk katan ergiyebilir maddelerdir. Boyalar, benzer kimyasal
karakteristiklere sahip gruplar (rnein; anilin, asit ve azo) altnda snflandrlrlar. Boyalar;
kimyasal reaksiyon, absorpsiyon veya dispersiyon yntemleri ile elyafa katlrlar.
eksitasyon (uyarma) filtresi- Floresans mikroskobunda kullanlr ve deiik ve eitli
alt-tabakalarda gzle grlebilir bir floresans endkte etme niteliine sahip, spesifik enerji
bantlar veya dalga boylar iletimine olanak salar.
inorganik elyaf- Doal mineral (rnein krizotil asbesti) meneli ve yapay mineral
(rnein, fiberglas cam elyaf-) meneli bir elyaf snfdr.
enterferans renkleri- Bir birefrenjan materyal, apraz polerler arasnda ve bir noneksteksiyon (snmszlk) konumunda incelendiinde, beyaz n iki faz-d nnn
enterferans ile oluan renklerdir. Birefrenjan elyafn belirli bir noktasndaki rtardasyon,
gzlemlenen enterferans renginin, Michel-Lvy tablosundaki renkle karlatrlmas sureti ile
tespit edilebilir.
izotropik- erisindeki optik zellikler, obje zerinden geen k yaylmnn
(propagasyon) titreiminin (vibrasyon) yn balamnda olmakszn kalcln srdrd
bir objeye zg bir karakteristiktir.
262
lignin (odun z)- Odunun karbonhidrat olmayan blmnn esas arlkl esi olup,
sellozik elyaf birbirine yaptran bir amorf polimerik z-maddedir ve ahabn hcre
duvarnn temel bileim esidir.
lmen- Birok doal elyafta (rnein; pamuk, keten, rami, jt, kenevir) varolan kavite
(oyuk) veya merkezi kanaldr ve varl ve yaps, genellikle elyafn tanmlanmas iin
yarayldr.
lster (lostra)- I yanstmasnn (refleksiyon) sonucu olarak bir elyafn hiz olduu
lty veya prldamay ifade eder. retilen elyafn lostras ounlukla bir matlatrc
pigmentin kullanlmas sureti ile deiime uratlmaktadr.
retilmi elyaf- Sentetik polimerler, deitirilmi (modifiye) veya dntrlm (
transforme ) doal polimerler ve camdan ibaret olabilen elyaf oluturucu tabii maddelerden
retilen eitli elyaf aileleri snfnn tanmlayc ifadesidir.
medlla- Bir seri isel hcrelerden veya bir sngerimsi amorf ktleden oluan ve sa
telinin merkezi blmn oluturan ksmdr. Havayla dolu olabilir ve bu durumda,
aksettirilmi k veya yanstlm (reflekte) k altnda saydamsz veya siyah olarak grnt
verir. Hayvan klnda; ni-serisel veya mlti-serisel merdiven medlla, selller (hcresel)
veya vakole (boaltlm) medlla ve kafes medlla gibi eitli tipleri tanmlanmtr.
Michel-Lvy tablosu- Bir anizotropik elyaf iin, dier ikisi bilindiinde, bu
deikenden her hangi birisinin de belirlenebilmesine olanak salayan, kalnlk, birefrenjans
ve rtardasyon deikenleri tablosudur.
mikroskobik- Mikroskoba veya bir mikroskobun kullanmna ilikin anlamnda bir sfattr.
deiim (modifikasyon) oran- Dairesel olmayan (non-sirkler) elyaf kesitlerinin
karakterizasyonu iin kullanlan bir geometrik parametredir. Deiim oran, lifin d ap ile
zn ap arasndaki boyutsal orandr, ayn zamanda grnm oran ifadesi ile de
tanmlanabilir.
doal elyaf- Bitkisel meneli (rnein; pamuk, keten, rami), hayvansal meneli (rnein;
ipek, yn ve krk eitleri) veya mineral meneli
(rnein, asbest) elyaf snfnn
tanmlayc ismidir.
pigment- Elyafn matlatrlmas veya renklendirilmesi iin kullanlan, incelikle kylm
ergimez materyaldir (rnein; titanyum dioksit, demir oksit).
dz polarize k- Tek dzlem zerinde titreen ktr.
pleokroizm- Dz polarize k altnda farkl eksenler boyunca bakldnda farkl renkler,
zellikle farkl renk sergileme zelliidir.
polarize k- Tek yaylma (propagasyon) ve tek titreim (vibrasyon) ynl k n
demetini tanmlayan ifadedir. Titreim (vibrasyon) yn daima yaylma (propagasyon)
ynne diktir. Bu demet, bir polarizasyon filtresinin kullanlmas sureti ile adi ktan
yanstmayla (refleksiyonla) veya amaca elverili bir pleokroik madde ortam ierisinde ifte
yanstmayla (refleksiyonla) oluturulur
263
yumuayarak,
ergiyen
ve
264
265
266
267
268
Optik Karakteristikler
Optik karakteristiklerin ayrntlar tartmalar, McCrone (35-38), McCrone, McCrone
ve Delly (17), Bloss (39), Chamot ve Mason (40), Hartshorne ve Stuart (41) ve Stoiber ve
Mors (42) tarafndan salanmtr.
Bir saydam materyalin refraktif endeksi :
n = boluk ortamnda k hz / materyal ierisinde k hz
denkleminden elde edilmektedir.
(1)
Cam haricindeki tm saydam lifler, iki esas refraktif endeksi sergilerler, bunlarn birisi
lifin uzun eksenine paralel polarize k iin (n ), birisi de lifin uzun eksenine dik polarize
k iindir (n ). Polarize k altnda incelenen lifler iin, nc bir miktar olan niso [(1/3 2
n + n ) olarak tanmlanan] da tahmin edilebilir. Refraktif endeksi dalga boyu uzunluu ve
ortam scaklk derecesi balamnda deikenlik gsterdiinden, tm saydam materyaller iin
bir standart refraktif endeksi (n), 589 nm dalga boyu uzunluuna (sodyum D hatt) ve 25C
dzeyinde ortam scaklna tekabl eden refraktif endeksi olarak belirlenmitir.
Bir lifin refraktif endeksi, eitli yntemlerle belirlenebilir. Kullanlan yntem her ne
olursa olsun, nIJ ve n belirlenmesi, sras ile polarizrn ayrcalkl ynne paralel ve dik
konumlarda hizalandrlm lifle, dz polarize n kullanlmas sureti ile yaplmaldr.
Polarizrn titreim (vibrasyon) yn, okler gratiklnn yatay hatt ile akmaldr.
Refraktif endeksi lmlemeleri greceli veya tam doru olabilirler. Bir greceli refraktif
endeksi lm; (1) daldrlm bir objenin refraktif endeksinin, daldrma ortamnn refraktif
endeksinden daha byk veya daha kk olduunun belirlenmesini ve (2) lif ve ortam
arasndaki kontrast miktar bazndaki yaklak refraktif endeksinin kymetlendirilmesini
inhisar eder. Kontrast, lif ve ortam arasndaki fark miktarn gstermektedir. Bir lifin n ve
n deerleri iin doru ve tam saysal deerler (589 nm dalga boyu ve 25C scaklk koulu
altnda), Becke hat yntemi veya yaylma lekelemesi yntemi sayesinde belirlenebilir. Bu
yntemlerin kullanlmas sureti ile yaplan lmlemelerin duyarllk lt + 0.001
dzeyindedir (18).
ki refraktif endeksi gsteren bir lif iin birefrenjans [n
- n ] olarak tanmlanmtr.
(2)
269
kullanlabilir (43). Bir eiklik verme kompansatrnn veya bir kuartz kamann kullanlmas
sureti ile bir lifin rtardasyonu lmlenirken, kompansatr ve lif arasndaki yaylma
birefrenjans farklar balamnda hibir hatann girilmemesi salanm olmaldr (44). Yksek
birefrenjansl liflerin incelenmesinde bu husus zel bir nem arzeder. Dairesel olmayan
liflerin birefrenjanslar, lif boyunca en yksek ve ve en dk deerlerini temsil eden iki
noktada, hem rtardasyonun hem de kalnln lmlenmesi sureti ile kymetlendirilebilir
(45).
Bir birefrenjan lif iin uzamann iareti, n > n olduu takdirde art (+), n < n olduu
takdirde ise eksidir (-). 0.010 Dzeyinden daha yksek birefrenjansl bilinen tm retilmi
liflerin, birer art (+) uzama iaretlerinin olduu aklda bulundurulmaldr. Tam veya eyrek
dalga kompansatrleri ounlukla dk birefrenjansl lifler iin bu belirlemeyi yapmak
maksad ile kullanlmaktadr (5, 39).
Pleokroizm (veya dikroizm); n, dz polarize n titreim (vibrasyon) ynne ilikin
farkl ynlendirilme konumlarnda bakldnda bir obje tarafndan diferansiyel
absorpsiyonundan ibarettir. Baz boyal lifler ve baz mineral lifler, pleokroizm
sergileyebilirler (3.1.18. dikroizme baknz).
Floresans; ksa dalga boyuna sahip bir kla (daha yksek enerjili) eksite edildiinde,
bir obje tarafndan yaplan belirli dalga boylu bir k emisyonudur. Floresans bizzat liflerin
kendilerinden doabildii gibi, boyalar ve dier katklardan da doabilir. Lifler, floresansn
gzlemlenebilmesi iin, dk floresans ile floresans yokluu montaj ortamlarna monte
edilmelidirler. eitli eksitasyon kombinasyonlarnn ve bariyer filtrelerinin kullanlmas
sureti ile yaplan inceleme arzuya yandr. Her eksitasyon dalga boyu uzunluunda,
floresans emisyonunun rengi ve younluu veya yokluu kayda geilmelidir (5, 7, 46-50).
270
Mteferrik Teknikler
1 mm kadar ksa liflerden fiziksel apraz kesitlerin hazrlanabilmesi mmkndr.
retilmi ve bitkisel meneli liflerden, uzunluklar boyunca herhangi bir yerden apraz kesit
alnabilir (54-59). Hayvan kllarndan, ilave ayrt edici tanmlama karakteristiklerinin
gelitirilmesi iin apraz kesit alnabilir (60-61). retilmi elyafn apraz kesitlerinin
incelenmesi aamasnda, genel biim, matlatrcnn ve/veya pigment partikllerinin
dalm, sferlid veya bolarn (voids) varl ve boyutu, boya penetrasyonunun (nfuzunun)
derinlii ve yzey ilemeleri, varolmalar halinde kayda geilmelidirler. Bir apraz kesitten
lmlenen lif boyutlar, birefrenjansn hesaplanmas ve oklu-loblu liflerin modifikasyon
(deiim) orannn belirlenmesi iin kullanlabilir.
Ergiyebilirlik testi uygulamas, tahribata yol ac bir yntemdir. Bununla beraber
ergiyebilirlik testi, tahribata yol amayan yntemlerle elde edilen enformasyona ek
enformasyon salayabilir. Liflerin solventlere kar olas tepkileimleri (reaksiyonlar), ksm
ve btnsel ergiyebilirlii, yumuamay, ekerek bzmeyi, jellemeyi (jlelelemeyi) ve
renk deiikliini kapsarlar. Ergiyebilirlik testlerinin bir tanmlama programnn paras
olarak uygulanmalar durumunda, reaktifler veya solventlerin bir kafilesi veya retim teknesi
iin, Kalite Gvence ve Kalite Kontrol (QA/QC) laboratuar uygulamalarnn akabinde, amaca
uygun kontrollerin yaplmas gereklidir. Ergiyebilirliklerinin karlatrlmas aamasnda,
bilinen ve teste tbi tutulan liflerin pe-pee (simltane) biimde grlmeleri arzuya yandr.
(5, 62-64).
Termoplastik lifler zerinde scaklk etkisinin incelenmesi iin, bir scak kademe ile
donatlm bir polarize k mikroskobunun kullanlmas tavsiye edilir. Hafife atlmam
polerlerin kullanlmas sureti ile, liflerin damlack formasyonu, kontraksiyon, yumuama,
karbonlama ve peltelemesinin bir scaklk derecesi kademesi tesinde incelenebilmesi
mmkndr; pelteleme scaklk derecelerini de ieren bu izlenimler kayda geirilmelidir.
retilen lifler, saf polimerler olmaktan ziyade, kimyasal bileim elerinin karmndan
olutuklarndan, ve kristalize ve amorf alanlarn bir kombinasyonu olduklarndan, tek bir
pelteleme noktasndan ziyade, bir scaklk derecesi kademesinin tesinde deiiklikler
izlenmektedir (5, 7, 65-69). Lifler, yksek scaklk altnda stabilitesini (kararlln) koruyan
silikon ya gibi inert ve yksek scakla kar dayanml bir montaj ortamna monte edilmek
sureti ile, yinelenebilir pelteleme davrannn izlenmesi salanmaldr (70, 71). Balang
pelteleme scaklk derecesi yaknnda bulunulduunda, 1 il 2 C/dakika dzeyinden byk
olmayan bir stma orannn kullanlmas sureti ile, doru, duyarl ve yinelenebilir sonular
daha iyi bir ekilde elde edilmektedir. Tesis edilmi ana hatlar takiben, amaca uygun ve
elverili standartlarn kullanlmas sureti ile scak kademenin kalibrasyonu yaplmaldr.
Tavsiye edilen pelteleme noktas aparat, ortam scaklk derecesi dzeyinden. 300 C scaklk
dzeyine dek 0.01 C dzeyindeki artlarla deien scaklk derecesi dzeylerine
ayarlanabilir olmal ve
1 C/dakika dzeyi gibi dk bir stma oranna izin verebilir
nitelikte bulunmaldr (72-79).
Tarayc elektron mikroskopisi/enerji datc X-n spektroskopisi
(SEM-EDS);
liflerin karakterizasyonunda bir grntleme ve mikro-analitik arac olarak kullanlabilir. Lif
yzeyinin morfolojisi, srekli deiken bytmelerde, byk alan derinlii ile incelenebilir.
Lifler veya hazrlanm apraz kesitler veya her ikisi, bir rnek ucuna monte edilirler ve olas
elektron huzmesi yklenmesinin bertaraf edilmesi amac ile, kondktif (iletken) olarak
kaplanabilirler. Lifin apraz kesitinin doru ve duyarl olarak lmlenebilmesi iin, amaca
elverili bir kalibrasyon standardnn kullanlmas tavsiye edilir.
271
272
BLM-XIII
PETROL RNLER ANALZLER
A-PETROL YALARINDA VSKOZTE TAYN
Bir yaktn viskozitesi i srtnme veya yaktn akmna diren olarak tanmlanr. Bir sv
yakt veya yalama yann viskozitesi belirli hacimdeki sv yaktn belirli saydaki delikten
tmyle geii iin gerekli olan sre olarak belirtilir ve bu sre saniye trnden olarak
kullanlr. Saniye saysnn kk olmas viskozitenin kk olduunu gsterir. Yalama,
hareketli paralar arasndaki srtnme, anma ve kaak gibi etkenler viskozite ile ilgilidir.
Fakat pskrtme sisteminin temel elemanlarnn zellikle yakt pskrtme pompalar ve
silindir yalamada kullanlan sv yaktlar tarafndan gerekletirildiinden viskozitenin belirli
bir deerden kk olmas gerekir. Yakt pskrtme yakt pompas ve silindir arasna giren
yakt viskozite ile ters orantldr. Bir baka deyile kaaklarn artmas viskozitenin klmesi
veya bunun tersi viskozitenin artmas kaaklarn azalmas demektir. Bu nedenle ok dk
viskoziteli sv yaktlarn pompa kayplarnn oalmasna neden olaca gerekesi ile dizel
motorlarnda kullanlmas uygun deildir. Viskozite gereinden yksek olmamaldr. nk
viskozitenin artmas pskrtme srasnda byk bir direncin meydana gelmesine neden
olacaktr. Bu istenilmeyen yksek viskozite ancak hafif yalar iin elverilidir. nk
istenilen pskrtme salanncaya kadar atomizasyon basnc yksektir. ok ar ve viskoz
yaktlar kullanlmadan nce stlarak viskoziteleri drlerek kullanlr. CIMAC ve ISO
8217 standartlarnda viskozite birimi olarak santistok (cSt) kullanlr. Daha nceleri
Redwood, Saybolt (SSU, SSF) Engler ve benzeri viskozite birimleri artk kullanlmamaktadr.
Damtma rnleri iin viskoziteye ilikin referans scakl 40 Cdir. (Bu scaklk gemite
50 C idi). Atk yalar iin viskozite referans scakl 100 Cdir. Viskozite greceli ve
mutlak olmak zere iki tre ayrlr. Mutlak viskozite yaktn, ya filminin bozulmasna kar
gstermi olduu direntir. Mutlak viskoziteye dinamik viskozite ad da verilmektedir.
Dinamik viskozite Newton forml ile hesaplanr.
T= .s v/h ( kg-saniye/m2 )
T: Kuvvet ( kgf )
S: Dokunma yzeyi ( m2 )
h: Dokunma yzeyleri arasndaki mesafe ( m )
v: Dokunma yzeylerinin greceli hz ( m/s )
: Dinamik ( mutlak ) viskozite faktrdr
Yaktn dinamik viskozitesinin ayn scaklktaki zgl arlna oran kinematik viskoziteyi
verir. Kinematik viskozite birimi cm2/saniyedir. Buna stok ad verilir. 1 stok (stoke) 100
santistok a (cSt) edeerdir. Viskozite llmesinde viskozimetreler kullanlr.
273
Viskozimetreler:
Yaktlarn viskozitelerinin saptanmasnda sk olarak saybolt viskozimetrelerinden
faydalanlmaktadr. Fuel oillerin ve bazen de yalama yalarnn viskoziteleri belirli bir
scaklkta llr. Bu nedenle test edilecek yaktn kullanlaca paslanmaz elik veya
pirinten yaplm boru, sabit scaklk salayabilecek ekilde stc banyosu ile evrilidir. Bu
banyonun scakl bir termometre vastas ile devaml olarak kontrol edilir. Analiz edilecek
(test edilecek) temiz bir fuel oil sabit scakla getirilmi ya ile evrili olan boruya
doldurulur. Bu yaktn scakl normal deney artlar scakln bulduu zaman borunun alt
ucundaki tapas karlr ve yakt kk apl kanaldan (orifizden) geerek alttaki blntl
kapta toplanr. Blntl kapta 60 cm3 (60 ml) yakt toplam iin geen sre saniye cinsinden
belirlenir. Bu sre belirli scaklkta saniye cinsinden yaktn viskozitesini verecektir.
Viskozimetre ile elde edilen deeri zellik belirler.
1) 60 cm3 lk yaktn (rnein fuel oilin) blntl kaba aktarlmas iin geen sre
2) Bu viskozimetre de hangi tr orifizin kullanld
3) Bulunan viskozitenin hangi scaklkta tespit edildii (rnein 50 C da denenmi ve
132 saniyelik bir sre elde edilmi ise be testi (analizi) yaplan yaktn viskozitesi 50
Cde 132 SSUdur denir.
Saybolt viskozimetresi;
ABDde kullanlmaktadr. Ancak gnmzde yaygn olarak Redwood-saniye viskozite birimi
kullanlmaktadr. Saybolt viskozitesinden bulunan deerin 0.84 ila arplmas ile
Redwood-saniye cinsinden deeri bulunur. Eer bir yaktn SSU cinsinden viskozitesi
biliniyor ise ayn scaklkta (cSt) santistok cinsinden viskozitesi bulunabilir.
VcSt = 0.22 .SSU - 180
SSU
( cSt )
Petrol Enstits
BSI:
DIN:
Alman Standartlar
ISO:
274
II-
III-
Hidrokarbon serileri: Ham petroller iin bir ok seri olmakla birlikte ticari
amalarla kullanlanlar aada sralanmtr.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
Parafin serisi
Olefin serisi
Naften serisi
Aromatik serisi
Diolefin serisi
Asetilen serisi
275
a) Parafin serisi:
CnH2n+2 kapal forml ile belirtilen seri son derece dayankl olan bir
seridir. Bu serinin yeleri isimlerinin sonuna an eki gelerek adlandrlrlar.
rnein; metan, etan, propan, btan, pentan, hekzan, heptan vb. gibi.
Parafin serisinin yeleri byk bir ounlukla oda scaklnda dumanl
slfrik asit, deriik alkaliler, nitrik asit ve kromik asitten (kuvvetli
oksitleyici) etkilenmezler, parafin serisi gne nda yava olarak klorin
veya katalizrl ortamda klor ve bromdan etkilenir.
b) Olefin veya etilen serisi:
Olefin veya etilen serisi CnH2n forml ile gsterilir. Bu serinin yeleri
isimlerinin sonuna en eki gelerek adlandrlr. rnein eten (etilen), propen
(propilen), bten (btilen), penten (pentilen), hekzen (hekzilen), hepten
(heptilen) vb. gibi. Etilen (C2H4) bu serinin en basit bileii olup normal
basn ve scaklkta gaz halindedir. Etilenin kaynama noktas -103 C dir.
Ak zincir yapl hidrokarbonlar veya parafin ve olefin serileri alifatik
hidrokarbon olarak snflandrlr.
c) Naften serisi:
C2H2n kapal forml ile belirtilen naftenler, formlleri bakmndan
olefinlere benzemekle birlikte olefinlerden ok farkl zellikler
gstermektedir. Naftenler halkal veya evrimsel bileikler olduklar halde
olefinler dz zincir yapsnda olan bileiklerdir. Naftenler de iki karbon
atomu ift ba ile birletirilmilerdir. Naftenler doymu ve olefinler ise
doymam hidrokarbonlardr. Kimya biliminde naftenler metilen olarak
adlandrlmaktadr. Metilenden treyen isimler rnein; tetra metilen, penta
metilen ve hekza metilen yerine bu gn siklo btan, siklo pentan ve siklo
hekzan isimleri tercih edilmektedir. Dier evrimsel serilerle
kyaslayabilmek iin benzen ile siklo hekzan incelendiinde her iki
kimyasal madde de bir moleklnde 6 karbon atomu kapsamaktadr , ancak
siklo hekzan oluturmak iin benzen moleklne 6 hidrojen atomu daha
ilave edilmesi gerekir. Siklo hekzan molekl doymutur, oysa benzen
molekl byk oranda doymamtr. Benzen fazla aktif olmayan bir
bileiktir. Bunun nedeni benzende 3 ift ban bulunmasdr. Naftenler,
olefinler gibi slfrik asitte kolaylkla znmezler.
d) Aromatik serisi:
Aromatiklerin kapal formul CnH2n-6 olup bu seriye ou zaman benzen
serisi denir. Aromatikler halka trnden bir yapya sahiptir, Naftenler den
farkl taraf ift baa sahip olulardr. Bu serinin en basit bileii
benzendir. Benzen moleklnn halka trnden yaps basit halkal yapda
(naftenlere) ve zellikle zincir yapl alifatiklere gre sl olarak daha
dayankldr. Bu nedenle aromatik hidrokarbonlarn makine silindirlerinde
yanabilmeleri iin alifatiklere gre ok daha yksek sktrma scaklklar
gereklidir.
276
e) Diolefin serisi:
Bu serinin kapal forml CnH2n-2 olup olefin serisine benzemektedir.
Aralarndaki fark iki atom hidrojenin yokluu veya her moleklde iki ift
ban bulunmasdr. ift ba bu seriyi son derece aktif hale getirir.
Diolefinler polimerleme veya dier doymam molekllerle birleerek
yksek molekl arlnda sakzms katlar oluturma eilimi gsterirler.
Bu seriye rnek olarak hekzadien verilebilir.
f) zomerik bileikler:
zomerik bileikler, normal bileiklerle ayn karbon ve hidrojen saysnda
ve eit molekl arlnda olmakla birlikte farkl fiziksel zellik ve i
yapdadrlar. zomerik bileiklere rnek olarak parafin serisinden normal
heptann izomeri gsterilebilir. Bunlar metil hekzan, dimetil pentan ve
etil pentandr. Daha karmak parafinik hidrokarbonlar olduka byk
sayda izomere sahip olabilir. Bu izomerlerin yaplarndaki fark farkl
fiziksel zellik ve reaksiyon karakteristiklerine neden olmaktadr.
Parlama noktas:
Istlan yaktlarn oluturduklar buharlarn kendiliinden parlayabildikleri en dk scaklk
derecesine parlama noktas denir. Parlama noktas yaktn performansna etki eden bir faktr
deildir. Yaktn parlama noktalarnn bilinmesi depolama ve yangn tehlikesi bakmndan
nem arz etmektedir. Parlama noktas; Pensky-Martens ve Penky-Abbel gibi deney cihazlar
ile tayin edilir. Uuculuu yksek olan yaktlarda Clevelant cihaz denen cihazlarla tayin
edilir. Bu cihazlarla tayin u ekilde yaplmaktadr. Usulne uygun olarak alnan yakt
numunesi stlr ve oluan buharlarla alevin grld scaklk derecesi C veya F olarak
saptanr.
Alevlenme noktas (flush point):
Yakt buharlarnn bir aleve dokunularak yanmas ve en az 5 saniye sre ile yanabilmesi iin
gerekli olan en dk scaklk derecesidir. Dizel yaktlar iin msaade edilen en dk
alevlenme noktas minimum parlama noktasndan 15-25 C kadar daha yksektir. Dizel
yaktlarn en dk alevlenme noktalar DMX iin 43 C ve dierleri iin ve tm fuel oiller
iin 60 Cdir.
Akma noktas:
Gemi dizel yaktlarnn boru devrelerinde, yaplarnda byk miktarda mum kristalleri
olumakszn akabilecei en dk scaklk derecesine akma noktas denir. Dk
scaklklarda yakt, jel veya pelte durumuna gelir ise bu durum onun akmasna engel olacaktr.
Younluk:
Younluk belirtilen scaklkta ktle ile hacim arasndaki mutlak iliki olup, Uluslararas
Sistemde (SI) kg/m3 birimi ile ifade edilmektedir. Gemi dizel yaktlarnn younluklar 8001010 kg/m3 deerleri arasnda deimektedir. Younluk iin kg/m3 birimi dnda kg/lt birimi
de kullanlmaktadr. Dizel yaktlar iin metrik sistemde yararlanlan ton/m 3, Emperyal
277
veya
141.5
131.5+ API
278
Setan says:
Yanma nitelii setan says ile belirtilir. Halen almakta olan dizel makineleri yaklak
olarak 50 setan saysna gereksinim duyarlar. Setan says; setan ve alfametil naftalen den
oluan bir yakt karmnda setann hacimsel olarak yzdesidir. Alfametil naftalen yakt ile e
yanma niteliinde olup kmr katrannn damtlmasndan elde edilen bir hidrokarbondur.
Setann ok iyi bir yanma zellii vardr, buna karlk alfametil naftalen ise zayf bir yanma
zellii gsterir. Setan bir petrol trevi veya parafin serisi bir hidrokarbondur. zgl arl
775 kg/m3, kaynama noktas 289-290 C, donma noktas 16 Cdir. Ve kimyasal forml
C16H34 tr. Alfametil naftalen ise adndan da anlalaca gibi naftalen serisi bir
hidrokarbondur. zgl arl 1025 kg/m3, kaynama noktas 244 C, donma noktas 21.5 C
ve kimyasal forml C11H10dur. Her hangi bir yaktn setan says tek silindirli deiken
kompresyon oranl C.F.R makinelerinde saptanr.
Deneyin yapl;
Belirli bir makine devir says sabit olduu zaman tutuma gecikmesi periyodu, kompresyon
oran ile ters orantldr kuralna uygun bir biimde yrtlr. Yani sabit devir saysndaki bir
makinede sktrma oran arttka tutuma gecikmeksizin krank as veya saniye trnden
sresi ksalr. Tutuma gecikmesi sreci, enjektr ine valfinin yuvasn terk ettii an ile
silindirde yanmann baladn gsterir basn ykselmesi balangc arasndaki zaman
araldr. Tutuma gecikmesi iten yanmal makinelerde 5-20 krank derecesi arasnda deiir.
Modern gemi dizel makinelerinde bu sre yaklak olarak 0.002-0.005 saniye dolayndadr.
Deney makinelerinde tutuma gecikmesinin standart boyu 13 krank derecesi olup bu deer
lt olarak kabul edilebilir. Deney yakt C.F.R ( Cooporative fuel research ) makinesinin
silindirine yaklr ve makinenin sktrma oran zel cihazlar yardm ile llen 13 krank
derecesine eriinceye kadar ykselir ve bu deeri veren kompresyon oran not edilir. Sonra
makine iki ayr stan ve alfametilen naftalen karm ile altrlr. Karmdan birinde 5 birim
yksek ve dierinde ise yaktn umulan setan saysndan 5 birim daha kktr. Bu
karmlarn 13 krank asna uyan tutuma gecikmesi srecini veren kompresyon oranlar
bulunur ve orant yolu ile rnek yaktn setan says hesaplanr. yi yanma niteliine haiz
yaktlar 13 derecelik tutuma gecikmesi iin dk kompresyon oranlarna gereksinim
gsterirler ve yksek setan saysna sahiptirler. Zayf yanma niteliindeki yaktlar ise 13
derecelik tutuma gecikmesi iin yksek kompresyon oranna gereksinim gsterirler ve dk
setan saysna sahiptirler. Gnmzde dizel makinelerinde referans yakt olarak kullanlan
yaktlarn setan saylar en yksek 72.5 ve en dk 20dir. Ticari dizel yaktlarnda setan
says 25-60 deerleri arasnda deimektedir. 1500 devir/dakika (rpm) zerinde alan dizel
makinelerinde setan says (Cn) 50-60 dr. Devir says 500-1500 aras olanlar iin setan
says 45-55 ir. Devir says 400-800 aras olarak alanlar iin setan says 35-50dir. Devir
says 200-400 aras olanlar iin setan says 30-45tir. Devir says 100-200 olanlar iin ise
setan says 20-40dr. Dizel makinelerinin tutuma nitelii, setan says dnda dizel
indeksi ile de belirtilir. Dizel indeksi aadaki deneysel eitlik yardm ile saptanabilir.
Di: 2.367 ( tA + 17.8 ) ( 1.076 - 1 )
d+0.004
Bu eitlikte;
( d ) ( 20/4 C ) : Suyun + 4 C deki zgl arlna gre 20 C de yaktn tespit
edilen zgl arldr.
279
tA - 31.5
1.950
0.0
33
33
33
0.5
41
39
39
1.0
45
44
44
280
2.0
51
49
49
3.0
57
53
54
4.0
63
57
58
mm ye (mm/s) eittir.
1.2 Kinematik vizkozite birimi olan SI, mm/s ve Fahrenhayt derece cinsinden scaklk bu
uygulamada standarttr.
2.Referans belgeler:
2.1 ASTM standartlar
D-445; Saydam ve opak svlarn kinematik vizkoziteler iin test metodu (3)
D-2270; 40 ve 100Cde kinematik vizkoziteden hareketle vizkozite indeksinin hesaplanmas
iin uygulama
3. Uygulama zeti:
3.1 Belirli bir kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel vizkozite tesbitin yapld
scakla gre deiir. Temel dnm deerleri Tablo I de 100 F iin verilmi olan
deerlerdir. Her hangi bir scaklktaki belirli (verili) bir kinematik vizkoziteye edeer
Saybolt evrensel vizkozite 4.3 deki tarif edildii ekilde hesaplanabilir. 210 Fdaki edeer
deerler Tablo 1 de kullanmmz iin sunulmutur.
3.2 Saybolt furol vizkozite edeerleri yalnzca 122F ve 210 F scaklklar iin olmak zere
Tablo 3 de izelge halinde verilmitir.
3.3 Tablolarn kullanm iin rnekler EK XI de verilmitir.
281
4- Anlam ve kullanm:
4.1 Bir zamanlar petrol endstrisi kinematik vizkozitenin saybolt vizkozimetre yardm ile
llmesi ile ve kinematik vizkoziteyi Saybolt evrensel saniyeleri (SUS) birimleri ile ve
Saybolt furol saniyeler (SFS) birimleri ile ifade etmeye bel balamtr. Bu uygulamann hali
hazrda petrol endstrisinde uygulamalar kalkm bulunmaktadr.
4.2 Bu uygulama; SUS ve SFSnin , SI kinematik vizkozite birimleri, mm/s ile balantl olan
resmi denklemleri ifade eder.
4.3 Bu uygulama, SUS ve SFS birimleri ile SI kinematik vizkozite birimleri arasndaki
dnme imkan verir.
5. Saybolt evrensel vizkoziteye dntrme yntemi (prosedr):
5.1 100 F scaklktaki 1.81 ila 500 mm/s (cSt) arasndaki kinematik vizkoziteleri ve 210 F
deki 1.77 ile 139.8 mm/s (cSt) vizkoziteleri dorudan TABLO 1 den hareketle Saybolt
evrensel saniyelere (SUS) dntrnz. (Baknz Ek XI, rnek 1)
Not 2- Listelenmemi ancak tablo 1de verilmi olan sra ierisindeki vizkoziteleri lineer
interpolasyon ile elde ediniz. (Baknz Ek XI, rnek 2)
5.2 100 ve 210 F scaklklardaki Tablo 1in en st limitlerinden daha byk kinematik
vizkoziteleri, aadaki gibi Saybolt evrensel vizkozitelere dntrnz. (Baknz Ek XI
rnek 3)
Saybolt Evrensel saniyeler = Centistokes x B ( 1 )
Burada R = 100 F da 4.632
210 F da 4.664 dr
5.3 100 veya 210 F dan gayri scaklklarda kinematik vizkoziteleri aada grlecei gibi
Saybolt evrensel vizkozitelere dntrnz. (Baknz Ek XI, rnek 4)
Ut = U100 F ( 1 + 0.000061 ( t-100 ) ( 2 )
Burada ;
Ut : t F daki Saybolt evrensel vizkozitedir.
U100 F : 100 F daki Tablo 1 den , t F deki santistok cinsinden kinematik vizkoziteye
edeer olan 100 F daki Saybolt evrensel saniyeler cinsinden Saybolt evrensel vizkozite.
[Not 3- Denklem 2 deki Saybolt evrensel saniyeler iin arpanlar Tablo 2de, Faktr A
olarak bir scaklklar serisi halinde verilmitir.]
5.4 Saybolt ile kinematik vizkoziteler arasndaki iliki 75 mm/snin zerinde (cSt)
olduundan bu limitin zerindeki kinematik vizkoziteler, 0 ila 350 F arasndaki tm
scaklklar iin Tablo 2den, B iin buna zg faktr seilerek denklem 1in (4.2) kullanm
suretiyle Saybolt evrensel vizkozitelere dntrlr. (Baknz Ek XI, rnek 5)
282
(3)
(4)
U 100 F = 4.6324
[ 1.0 + 0.03264
]
( 3930.2 + 262.7 + 23.97 + 1.646 ) x 10-5
(5)
122 F
= 0.4717 +
210 F
= 0.4792 +
[5610
13924
( - 72.59 + 6816)
(7)
(8)
( + 2130)
ki burada
= t F deki cSt ( mm/s ) cinsinden kinematik vizkozitedir.
F 122 F = 122 F deki Saybolt furol saniye cinsinden Saybolt furol vizkoziyi [cSt ( mm/s )
cinsinden ]
F 210 F = 210 F kinematik vizkoziteye edeer Saybolt furol saniye cinsinden [ cSt
( mm/s ) cinsinden ] Saybolt furol vizkozitedir.
283
284
0.2 = 0.08 SUS artrmaktadr. Bundan 100 Fda 24.87 cSt (mm/s)e edeer 100 Fdeki
Saybolt evrensel vizkozite ; 118.7 + 0.08 = 118.78dir ve elde edilen bu rakam yuvarlak bir
rakam haline getirdiimizde 118.8 SUS olarak bulunur.
XI.3. rnek 3:
XI.3.1 100 Fdaki 745 cSt (mm/s)ye kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel
vizkozite nedir.
XI.3.2 100 deki B faktr olan 4.632yi, 745 ile arpnz, 3451 SUS elde edilir.
XI.4.rnek 4:
XI.4.1. 180 F daki 54.4 cSt (mm/s)nin kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel
vizkozitesi nedir ?
XI.4.2 Tablo 1den 54.4 180 Fdaki kinematik vizkoziteyi, 100 Fdaki edeer Saybolt
evrensel vizkoziteye dntrnz yani : 253 SUS, 2 Tablodan 180 Fda bir scaklktaki bir
dnm iin Faktr Ay elde ediniz : 1.005, ve 253 SUSu 1.005 ile arpnca , 254 SUS
elde edilir.
XI.5 rnek 5:
XI.5.1. 40 Fdaki 89.95 cSt (mm/s)nin kinematik bir vizkozitesine edeer Saybolt
evrensel vizkozitesi nedir.
XI.5. 2. Tablo 2 den 40 F iin Faktr B yi elde ediniz: 4.615, ve 89.95 i 4.615 ile arpnca
415 SUS elde edilir.
XI.6. rnek 6:
XI.6.1. 122 F daki 231 cSt (mm/s)nin bir kinematik vizkozitesine edeer Saybolt Furol
vizkozitesi nedir ?
XI.6.2 Tablo 3 231 cSt (mm/s) ile giriniz ve 122 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 109.3 SFS olduunu kaydediniz.
XI.7. rnek 7:
XI.7.1. 210 Fdaki 287 cSt (mm/s)nin bir kinematik vizkoziteye 210 Fdaki edeer
Saybolt Furol vizkozitesi nedir.
XI.7.2. Tablo 3, 287 cSt (mm/s) ile giriniz ve 210 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 137.6 SFS olduunu not ediniz.
XI.8. rnek 8 :
XI.8.1. 122 Fdaki 276.2 cSt (mm/s)nin kinematik vizkozitesine edeer Saybolt Furol
vizkozitesi nedir ?
285
XI.8.2. Tablo 3 , 276 cSt (mm/s) ile giriniz ve 122 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 130.4 SFS olduunu kaydediniz. Benzer ekilde tabloyu 277 cSt (mm/s) ile
giriniz ve edeer Saybolt furol vizkozitenin 130.9 olduunu not ediniz. 1.0 cStlik bir art ,
tekabl eden 0.5 SFS lik bir arta eittir. Bundan dolay basit oranlama ile 0.2 cSt (mm/s)
lik bir art Saybolt furol vizkoziteyi, 276 cSt (mm/s)e edeer olan
0.2/0.1 x 0.5 = 0.1 SFS ile artrlmtr. Burada 122 Fdaki 276.2 cSt (mm/s) , kinematik
vizkoziteye edeer Saybolt Furol vizkozite = 130.4 + 0.1 = 130.5 SFSdir.
XI.9. rnek 9:
XI.9.1 122 Fdaki 1500 cSt (mm/s)e edeer Saybolt furol vizkozite nedir ?
XI.9.2. 3 nolu denklemi uygulayarak = 1500 x 0.4117 = 707.55 bulunur ve 708e
yuvarlanr.
286
287
72.0
83.0
96.0
110.0
127.0
147.0
164.0
185.0
208.0
288
0-5 C aras olmaldr. Numunenin scakl llr ve sonra bir pipetle numunenin 10 mlsi
ieye ilave edilir. Bu ilave yavaa ve numuneyi ienin kenarndan aktarak ayr bir faz
halinde toplanacak ekilde yaplarak gerekletirilmelidir. Kapak kapatlr ve karm buz
banyosunda 5 dakika daha tutulur. Sonra ie ya el ile alkalanr veya otomatik alkalama
makinesinde yaplr. Elle alkalama yaplaca zaman ie boynundan ba ve orta parmaklar
ile tpk bir pipet tutturulmu gibi tutulur. aret parma ile kapak zerine baslarak dikkatli
bir ekilde iki dakika buz banyosu ierisinde alkalamaya tabi tutulur. 20 saniye havada eli
bilekten bkerek dik istikamette yukar aa sallayarak alkalama yaplr. Bylece ileme
tam 10 dakika daha devam edilir. alkalama makinesi kullanlacak ise ieler makinedeki
yerine daldrlrken % 20 iaret cizgisine kadar daldrlr. zel pensler ile sktrlr. Banyo
scakl 1 C olacak ekilde ayarlanr. nce makine tam hzla 5 dakika altrlr, sonra hz
dakikada 250 devire drlerek 10 dakika daha alkalanr. alkalama ilemi bittikten sonra
ielerin kapa bir lastik bant ile iyice sktrlr ve santrifj aleti yerletirilir. 3 dakika ve
dakikada 1000 devir hz ile santrifjlenir. Sonra ie aletten karlr, kapa alr ve dikkatli
bir ekilde H2SO4 ilave edilerek numune seviyesinin ienin taksimatl boynuna kadar
ykselmesi salanr. Kapak tekrar kapatlr. 3 dakika daha santrifjlenir. ie ierisindeki
karmn scakl numunenin deneyden nce llen scaklna gelinceye kadar bir kapta
bulunan su ierisinde tutulur. Scaklk dengeye eritikten sonra ie beyaz bir zemin zerinde
tutulur ve reaksiyona girmemi olan numunenin st ve alt seviyeleri, taksimatnn
hassasiyetinde okunur ve kaydedilir.
R= ml olarak okunan numune miktar
U= nceki ilemde anlatlan ekilde tayin edilen olefin miktar olmak zere reaksiyona
girmemi olan numunenin absorpsiyon karmndaki znrl 1 olarak kabul edilmek
art ile hesaplama ilemi aadaki eitlik ile yaplr.
Aromatik madde %si = 100 ( R-U )
a-) Aroma olmayan numune = 200 ml metil siklohekzann 10 mm apnda ve 50 g arlnda
silikajel kolonundan geirilmesi ile hazrlanr.
b-) Aromatik numune = iso-oktan, n-heptan gibi parafinin 200 mlsi nce a-)daki ileme tabi
tutulur. Sonra bunun 60 mlsi bir balon joje de saf benzen ile 100 mlye tamamlanr. Bu
zeltinin yukarda anlatlan ilem ile tayin edilen aromatik madde miktar tam olarak
% cinsinden bulunur.
289
290
291
BLM-XIV
GBRE ANALZLER
A-DEVARDA ALAIMI YARDIMI LE GBRELERDE NTRAT ERNN
BELRLENMES:
1-Prensip:
Numunenin azot konsantrasyonu, asit zeltisi ierisinde numunenin zmlenmesi (digested)
ile olur. Nitrat azotu devarda alam ile indirgenir. Numunenin zmlenmesi bir alkalin
madde olan kostik soda iledir. Bu ekilde serbest amonyak hale geen azot distilasyon ile
ayrlr ve borik asit ierisinde toplanarak volumetrik olarak tesbit edilir.
2-Kullanm alan:
Bu ilem bnyesinde azot ihtiva eden tm gbrelerde nitrat azotu, amonyak azotu ve karbamit
aldehit konsantrelerine uygulanr (analizlerde alnacak madde miktar 0.5-1.0 g kadardr)
3- Kullanlan kimyasal maddeler:
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.
292
Numune
Azotlu gbre
Thomas gbre
Sper fosfat
Potasyum tuzlar
Potas magnezyum ve magnezyum kainite
Kire
ok besleyici gbre
0.5 mm
1.5 mm
1.0 mm
0.315 mm
0.2 mm
0.5 mm
0.5 mm
5.1.2 Sv gbre:
Kat ierikler durumunda numunenin homojenletirilmesi.
5.1.3 Neme hassas higroskopik gbre :
Kireli harla dikkatli bir ekilde kartrp ezerek toz haline getirmek gerekir. Kuru ieriin
belirlenmesinde her zaman numune kapal olarak saklanmaldr.
5.1.4 Manure (gbre)
5.kilogramlk bir numuneden temsili bir miktar homojenletirilir ve sonra tartlr.
5.1.5 Yeil gbre:
Numuneyi 50 Cde kurutunuz daha sonra dorayp tartnz.
5.2. n analiz:
Homojen hale getirilen numune 1 mg hassasiyet ile tartlr. Daha sonra hesaplamay
yapabilmek iin numunenin kuru yaps bilinmelidir. Nisbi numune miktarlar tartm kad
ile tartlmaldr. zmleme (sindirim) (digestion) tpnn kenarlarnda numune art
kalmamasna dikkat ediniz. Daha sonra 40 ml % 15lik hidroklorik asit, 2.5 g SnCl2 ve ca. 3 g
devarda alam ekleyiniz ve numuneyi reaksiyon iin duman kabininde braknz. Yarm saat
sonra zmleme tpne 40 ml slfrik asit (d:1.84) ve CX tipi 2 adet katalizr tableti
koyunuz.
5.3. zmseme (sindirim-digestion):
zmseme aamada yaplr. Birinci aamada numunin suyu alnr, numunenin ebadna ve
sindirim aletinin tipine bal olarak bu aamann sresi deimektedir. Dikkat edilmesi
gereken nemli bir ey numunenin kaynamasdr. Sindirim balagcnda numune tplerinin
dikkatlice gzlemlenmesi tavsiye edilir. Youn bir kpklenme olur ise o zaman kpe kar
bir silikon esasl kpk nleyici ilave edilmelidir ya da scaklk artrmay durdurmak gerekir.
Kpklenme tp yksekliinin 2/3n asla amamaldr. Burada tavsiye edilen stma
programlar sadece bir rehber hizmeti sunar. Hibir art altndaki ilem sindirim sreci
srasnda dikkatli bir gzlemin yerini tutmaz. Su tamamen buharlatnda sindirim
zeltisinin kaynama noktas arpc bir ekilde arttndan bir kere daha kritik miktarda
kpk olumas mmkndr. Bu ekilde zmlemenin mmkn olmamas durumlarnda
numuneler zmlemede kullanlan kimyasal maddelerin ilavesinden nce buharlatrlabilir.
293
250 C
410 C
410 C
294
G
% 100
% 50
Zaman
20-40 dak.
90
Numune tpne ve numune miktarna bal olarak konsantrasyon iin farkl zaman srelerine
ihtiya vardr.
Tavsiye edilen program youn kpklene numuneler iin kullanlacaktr:
Istma aamas
1
2
3
4
5
6
7
8
9
G
%100
% 0
%100
% 0
%100
% 0
% 65
Zaman
5 dak.
5 dak.
5 dak.
5 dak.
5 dak.
5 dak.
120 dak.
Bu program sadece bir tavsiyedir. Aralklarla stlr iken balangtaki kpklenme nemli
ekilde azalabilir. Kpklenme camn 2/3n gemiyor ise kabul edilebilir, nk karbonlu
paracklar sindirim srasnda hala ykanyor olacaktr. Bunula beraber hibir karbonlu
paracn cam duvarlarnda kalmamas nemlidir. Kpklenme younlar ise sindirime
mdahale edilmelidir. Slfrik asit dumannn olutuu alan (farkl renkte izgiler nedeni ile
kolayca fark edilebilir) emme blgesine ulamamaldr. lk sindirimler alrken youn
kpklenme oluur ise mdahale edebilmek iin dikkatlice gzlemlemek nemlidir. Bu
durumda ekleme rafn kaldrnz. (Bu program 225 Vda test edilerek hazrlanm bir
programdr). G tedariki daha ok voltaja dayandndan program deiiklii tavsiye
edilebilir. Tm artlar altnda sindirim zeltisi temizlendikten ve slfrik asit kaynadktan
sonra en az 90 dakika sindirime devam etmek gerekir. Ekleme raf karldktan sonra
soutma sresi yaklak 30 dakika alnr. Bu srada emme sisteminin altndan emin
olunuz.
5.4 Damtma:
Sulandrma ve ntrletirme srecinde oluturulan scakl kabul edebilmesi iin numune su
ile sulandrlmaldr. Damtlm ya da demineralize edilmi sudan yaklak 80 mililitre alnr.
Daha sonra ntrletirme ve alkali yapabilmek iin sodyum hidroksit eklenir. 20 mililitre
slfrik asitin ntrletirilebilmesi iin yaklak 72 ml % 30 sodyum hidroksit zeltisi
gereklidir. Sindirim zeltisi daha sonra alkali olduunda amonyak gaz karak borik asitte
toplanr. Ve daha sonrada elektrometrik olarak belirlenir. Kimyasal maddelerin dozaj ayarlar
hacim ak ile yaplr. 1 saniyede su ile ayn younlua sahip bir zeltiden 10 ml geer.
Younluk daha yksek ise dah az olur. (% 30luk kostik soda ca. 8 ml/s)
Aadaki tablo eitli otomatik azot tayin cihazlarnda tavsiye edilen programlar
gstermektedir. Elle yaplan dozlar en byk ihtimam ile tanmaldr ve kimyasal maddeler
kullanlr iken karan tm tehlikeler gzlenmelidir.
295
Yar otomatik
Su ekleme ( sn )
NaOH ekleme ( sn )
Reaksiyon sresi ( sn )
Damtma sresi ( sn )
% G randman
Emme ile numune karma ( sn )
Borik asit alm( sn )
Emme ile borik asit karma
Titrasyon
Hesaplama
elle
5
0
240
100
elle
elle
elle
elle
elle
Tam otomatik
8
5
0
240
100
30
5
30
otomatik
otomatik
=
=
=
=
=
296
297
(1
Sodyum hidroksit ( Azot ihtiva etmeyen pelletlerden yaklak 450 g kat NaOH alnr ve
su ierisinde zlr ve soutulur ve litreye tamamlanr (Hazrlanan bu zeltinin
spesifik younluu > 1.36g/cm olmaldr.
inko granl (Reaktif saflnda)
inko tozu
Metil krmzs belirteci (1 g metil krmzsn 200 ml etil alkolde znz)
Standart hidroklorik asit ya da slfrik asit zeltisi (0.5 N ya da 0.1 N)
Standart sodyum hidroksit zeltisi (0.1 N)
Her bir standart zeltiyi primer standart ile standartlandrnz ve her birini bir dieri ile
kontrol ediniz. Kullanmdan nce reaktifleri bnyesinde azotun indirgemesini salayacak
ekilde 2 g ekerle beraber blank bir ilemle test ediniz.
Uyar: Siyanatlar ve nitrillerin hidrolizlerinden kanmak iin yeni alm H 2SO4 ya da
P2O5 ekleyiniz. Doru scaklk kontrol iin tuzun aside oran (arlk/hacim olarak ; m/v)
sindirimin sonunda aa yukar 1:1 olmaldr. Daha az bir oranda sindirim
tamamlanmayabilir, daha yksek oranda ise N2 yok olabilir. Sindirimin (zmleme)
boyunca her bir gram ya 10 ml H2SO4 ve her bir gram karbonhidrat 4 ml H2SO4 tketir.
B- Aparatlar:
a) Sindirim iin (zmleme): Toplam kapasitesi yaklak 500-800 ml olan sert, ortalama
kalnlkta, iyi tavlanm (temperlenmi) camlardan yaplm kjeldahl balonlarndan
kullannz. 25 C de 250 ml H2Oyu yaklak 5 dakika ierisinde kaynama noktasna
298
299
scaklkta stnz. Atei kapatnz, 0.7 g HgO (ya da 0.65 g metalik Hg) ve 15 g toz K2SO4
(ya da susuz Na2SO4) ekleyiniz ve zelti duruluncaya (berraklancaya) kadar iyice
kaynatnz, sonra 30 dakika daha (organik maddeler ieren rnekleri 2 saat daha)
kaynatmaya devam ediniz ve daha nceki anlatlan ilemleri tekrar ediniz.
Gbrelerde toplam azotun AOAC metodu ile tesbiti (970.02) (her tr gbre eidine
uygulanabilir):
A-Ayralar:
a) Krom metali (100 mesh elekten geirilmi) (azotsuz)
b) Alundum (Kaynama ta 4-14 meshlik)
c) Sulandrlm slfrik asit : 625 ml slfrik asit (% 93-98) 300 ml su ierisinde
sramalara dikkat ederek yava yava kartrmak sureti ile hazrlanr ve su ile litreye
tamamlanr.
d) Sodyum tiyoslfat veya potasyum slfr zeltisi (160 g Na2S2O3. 5 H2O veya 80 g
K2Sin 1 litredeki zeltisi )
e) Ve daha nceki analiz ynteminde belirtilen dier reaktifler
B-lem:
60 mg nitrat ieren 0.2-2.0 g rnei 500-800 ml kjeldahl cam kabna yerletiriniz ve 1.2 g
Cr (krom) tozunu ekleyiniz. 35 ml H2O ekleyiniz ya da svlarda toplam hacmi 35 mlye
getiriniz. Tm nitrat tuzlarn zmek iin 10 dakika arasra hafife dndrerek tutunuz. 7 ml
HCl ekleyiniz ve 30 saniye ama < 10 dakika tutunuz. Yukarda anlatld gibi cam kab
7.0-7.5 dakika kaynama artlarndaki scaklk girdilerine sahip daha nceden stlm
stcnn zerine koyunuz. 3.5 dakika stldktan sonra ateten alnz ve soumaya braknz.
22 g K2SO4, 1.0 g HgO ve biraz Alundum granl ekleyiniz. 40 ml seyreltik H2SO4 ekleyiniz
(eer yeterli havalandrma mevcut ise seyreltilmi H2SO4 yerine 25 ml H2SO4 eklenebilir.
Eer Yksek miktarda asit tketen organik madde 1.0 g aar ise 1.0 g aan her bir 0.1 g
organik madde iin 1.0 ml H2SO4 ilave ediniz). 5 dakika kaynama testindekine (scakla)
getirilmi stcnn zerine cam kab yerletiriniz (pek ok rnekte nceden stlm stclar
kpklenmeyi azaltr. Eer kpk cam kabn 2/3nnden fazlasn kaplar ise scaklk
girdisini drnz. Bu faz geene kadar eitli s girdilerini kullannz) Seyrek beyaz H2SO4
duman cam kabn ierisini temizleyinceye kadar 5 dakika kaynama testi derecesinde stnz.
Sindirim imdi amonyak, nitrat ve varsa azot ieren rnekler iin tamamlanmtr. Dier
rnekler iin cam kab yavaa dndrnz ve sindirimi 60 dakika daha srdrnz. Daha
sonra ise yukarda anlatlan yntemlere gre ilemi devam ettiriniz.
300
BLM-XV
SPEKTROSKOP VE MKROSKOP LE YZEY ANALZLER:
Bir sv veya gazla temas halinde bulunan bir katnn yzeyi genellikle kimyasal bileim ve
fiziksel zellikler bakmndan olduka farkldr. Bu yzey zelliklerinin karekterizasyonu
heterojen
kataliz, yar iletken ince-film teknolojisi, korozyon ve adhezyon mekanizmalar,
metal yzeylerinin aktivitesi ve biyolojik membranlarn davran ve fonksiyonlar ile ilgili
olarak yaplan almalarda hayati neme sahiptir.
Bir kat yzeyin tanm:
Bir kat ile bir vakum, bir gaz veya bir sv arasnda ara snr tabakas oluturan bir yzey
katnn bir paras olup bileimi katnn ortalama bileiminden farkl olarak dnlr. Bu
tanma gre yzey katnn sadece en st atom veya molekler tabakas olmayp ayn zamanda
en d tabakadan katnn ilerine doru bileimi srekli olarak deien bir gei tabakasdr.
Buna gre bir yzey bir ka hatta atomik tabaka kalnlnda olabilir. Genel olarak yzey
tabakann bileiminin farkl olmas tm katnn ortalama bileimi pek etkilemez. nk yzey
tabaka genel olarak toplam katnn ok kk bir kesridir. Yzey iin pratik adan en iyi
tanm zel lm teknii ile numunelerin incelendii kat hacmidir. Bu tanma gre eer
eitli yzey teknikleri uygulanyor ise kimyac farkl yzeyleri numune olarak inceleyebilir.
Yzey lm tipleri:
Yzeylerin optik ve elektron mikroskopik grntlerinin eldesin de adsorpsiyon
izotermlerinin, yzey alanlarnn, yzey przlnn, gzenek boyutlarnn ve
yanstclnn llmesinde kullanlr.
Spektroskopik yzey yntemleri:
Spektroskopik yzey yntemleri bir katnn bir ka angstrom ile bir ka nanometre
kalnlndaki yzey tabakas hakknda kalitatif ve kantitatif bilgi salar.
a) Yzey spektroskopide genel teknik:
Burada kat numune foton, elektron, iyon veya ntral molekllerle nlanr. Bir n
demetinin yzey zerine arpmas sonucu kat yzeyden yine fotonlardan, elektronlardan,
molekllerden veya iyonlardan oluan ikincil bir demet yaynlanr. Birincil demeti oluturan
parack tipi ile ikincil demeti oluturan parack tipi mutlaka ayn olmak zorunda deildir.
Salma, tozlanma veya emisyon sonucu meydana gelen ikincil demet daha sonra eitli
spektroskopik yntemlerle incelenir. En etkin yzey yntemleri, birincil, ikincil demetlerin
veya her ikisinin elektron, iyon veya molekllerden olutuu fakat fotonlarn yer almad
sistemlerdir. Bir yzeyden 1-keV' luk elektron veya iyon demeti yzeyden yaklak 25
Angstrom luk derinlie girebilirken ayn enerjili foton demetinin yzeyden ieri szma
derinlii 104 Angstrom civarndadr. Bu nedenle x-nlar, floresans rezonas, raman veya
yansmal infrared spektroskopi gibi iki foton demetinin kullanld yntemlerin snrl olarak
yzey tabakas lmlerinde kullanlmasnda ok dikkatli davranmak ve nlem almak gerekir.
Bu yntemlerle yzey almalar mmkn olmakla birlikte katnn yzey dnda kalan
ksmnn etkilerinden ve yapaca giriimlerden kanmak gerekir.
301
Birincil demet
kincil
X-n fotonlar
UV fotonlar
Elektronlar
yonlar
yonlar
Fotonlar
yonlar
Elektron mikroprob
Elektronlar
x-n foton.
Elektronlar
302
303
304
305
X-In emisyonu:
Bir katnn elektronlarla bombardman sonucu oluan nc bir rn x-nlar fotonlardr.
Uygulamalar:
Taramal elektron mikroskopisi kat yzeyler hakknda morfolojik ve topografik bilgi salar.
Bu genellikle yzeyle rin davranlarnn anlalmas iin gereklidir.
306
BLM-XIV
GIDA LABORATUVARINDA KULLANILAN ANALZ YNTEMLER
A- EKERLER:
Giri:
eker (sakkaroz); suyu % 8-23 aras eker ieren eker kamndan ve suyu % 13-15 aras
eker ieren eker pancarndan elde edilmektedir. ATnn ortak tarm politikas , Avrupa da
yetitirilen eker kamndan elde edilen eker tketimine ayrcalk tanmtr. 1984 tarihinde
ngiltere de kii bana den eker tketiminin 38 kg olduu tahmin edilmekte idi. Ham
eker kam iin tasarlanan kodeks standard en az 96 S polarizasyon, en fazla % 0.6
kurumada kayp ve en fazla 2500 ICUMSA nitesi renklendirici ierebilmektedir.
ekerlerin rafine edilmesi:
Ham eker kamnn bnyesindeki ekerin kristalli sakkaroza veya sakkaroz zeltisine
dntrlmesi ileminde afinasyon, defakasyon, rengin giderilmesi ve kristalletirme
ilemlerini kapsayan bir dizi ilemlerden geirilmektedir. eker pancarndan sakkaroz
retilmesinde de esasnda ayn aamalar ugulanmakla birlikte ilemin banda eker suyunun
eker pancarndan ekstraksiyonu (zmlenmesi) ilemi gelmektedir. Ham eker ilk nce bir
miktar ham urup ile kartrlr ve santrifjlenir. Melasn byk bir ksm ykandktan sonra
afine edilmi eker suda zlr ve zelti kire ile ileme tabi tutulur. Karbon dioksit
ierisine kabarcklarla verilir ve katk maddeler (sakz, vaks vb.) retilen kalsiyum
karbonatn keltilmesi ile tanr. Sonra bulank sv filtreden geirilir ve hayvansal kaynakl
tebeir ile rengi giderilir. Elde edilen renksiz sv vakum altnda buharlatrlr, ktlelerin
uruptan ayrlmas iin santrifjlenir ve slak kristaller granle eker elde etmek iin bir scak
hava akmnda kurutulur. Kp ekerler vakumlu kap ierisinde oluan tortular levhalar halinde
dkldkten sonra hazrlanr. Nemli levhalar kurutulur ve kpler halinde kesilir. Buzlu
ekerler, kristalli ekerin ince bir toz haline getirilmesi sureti ile hazrlanr. 20 ppme kadar
slfr dioksite izin verilebilir. Perakende ticaret iin en fazla % 1.5 trikalsiyum fosfat ilave
edilir. Dier olas inorganik kabarma nleyici maddeler, manezyum karbonat veya trisilikat,
kalsiyum silikat, sodyum-kalsiyum-alminyum silikat ve silikajeldir. Ticari amalar iin
bunun yerine % 5 modifiye edilmemi niasta kullanlr. Bu katk maddelerine mevzuatlarla
izin verilmitir. Muskovado ekeri ise koyu renkli saflatrlm eker kam ekeridir.
Demerara ekeri ise karakteristik bir tada sahip kahverengi bir ekerdir. Aslen damerara da
retilir, fakat 1913 ylnda alnan bir mahkeme karar ile bat hint adalarnn veya mauritius
un retimi olan ve bu ekeri andran tm ekerler byle tanmlanmaktadr. Damerara
ekerinin rengini stabilize etmek iin bir zamanlar kalay klorr kullanlmakta idi. Barnett
(1988) hakiki muskovado ekerlerinin % 92 etanol kullanarak kristal kaplamann seici
biimde zlmesi yolu ile melas kapl beyaz ekerlerden ayrlabileceini ve ayrca % 80
etanoln kristalin eker gbeini zlmeden braktn gstermitir. % 92lik z zeltideki
ve zlmemi gbekteki potasyum ve manezyum seviyelerinden orjinallikleri
kartlabilmektedir.
307
eker analizleri:
Resmi AT metotlarna ek olarak eker rnlerinin incelenmesi iin resmi ve deneme metotlar
schneider (1979) tarafndan tanmlanmtr. Kodeks metotlar CAC/RM 1/8-1969da
verilmektedir.
a) znrlk: Rafine eker 20 Cde 0.5 ksm suda zlmelidir.
b) Nem: Karl fischer teknii ile veya 103 Cde 3 saat boyunca kurutmadan sonra kayb
belirleyiniz (AT ynetmelii) Beyaz ekerin nem ierii % 0.1i gememeli ve
tercihen % 0.003n altnda olmaldr.
c) Slfatlanm kl: 1 ml konsantre slfrik asidi 10 g numunenin zerine ilave ediniz.
Nazike ateleyiniz ve sonra biraz daha asit ilave ediniz ve sabit arla kadar
yeniden ateleyiniz. Rafine edilmi beyaz ekerin slfatlanm kl % 0.02 yi
gememelidir. Rafinerilerde kl ICUMSA metodu ile standardize edilmi bir alet
zerinde kondktometrik olarak belirlenir. (5 g / 100 ml ieren bir zelti kullanlarak)
Kl % si 0.0018 x spesifik kondktans (mikromhos / cm)
d) Sakkaroz miktar. 2 dm tp ierisine tam olarak 20 Cde % 26 m/v zeltisi koyunuz
ve sakkarimetrede polarizasyonu lnz.
e) ndirgen ekerler: Layne ve Eynon metodu ile tercihen bir elektrometrik dnm
noktal dedektr kullanarak veya EDTA ile indirgenmi ekerin geri titrasyonu
hakknda resmi AT metodu ile belirlenir. Yar beyazlatlm ekerde ekerleri
indirgemek iin resmi metot Berlin Enstits metodudur. Bu metotta belirlenmi
koullar altnda kompleks bakr II tartarat reaktifin indirgemek iin rnek zelti
kullanlr. Bakr-I- oksiti ar miktarda iyotlu zelti ile oksidize edilir ve fazla iyot
sodyum tiyoslfat zeltisi ile titrasyona girer. Glukoz ve fruktoz da ayrca enzimatik
olarak belirlenir. nvert ekerin varl beyaz ekerin zelliklerinin korunmasn
etkileyebilir.
f) Rafinoz: Kam ve pancar rnlerini ayrmann en iyi yntemi rafinoz varln
belirlemektir. Rafinoz tm pancar rnlerinde bulunurken eker kamndan elde
edilmi rnlerde bulunmaz. TLC veya dier yntemlerle belirlenebilir ve
saptanabilir. Rafinozun enzimatik saptanmas, dier kk eker bileenlerinin
mdahalesine tabidir. Ford (1979) invertaz enzimi ile hidroliz ileminden sonra glikoz
ve melilozun GLC ile saptanmas yntemi ile rafinoz tesbitini yapmtr. RIsaptamas kullanan normal HPLC yntemleri yeterli miktarda hassas deildir.
g) Renk: 50 g numune 50 ml suda eritilir ve elde edilen zelti membran bir filtreden
szlr. eker konsantrasyonu refraktmetrik olarak (Briks) , zgl arlk (d) ve
tercihen 10 cm (1 dm) hcre ierisnde suya kar 420 nmde absorbans (A) llr.
Renk (ICUMSA) : A x 105 / 1 x Briks x d
Burada l ~ hcre yolu uzunluu (cm) dur. ngilterede retilen rafine beyaz ekerler
yaklak 20 veya daha az renk says verirler. 1265/69 ve 2103/77 AT mevzuatlar kat
ekerin standart renk skalas ile grsel olarak karlatrlmasn ieren Brunswick
Enstits yntemine de atfta bulunmaktadr.
308
309
Sakkarozun kontrol edilen ksmi evrilmesi ile % 83ten daha yksek kat oran elde
edilebilmektedir. Ar doyurulmasna ramen bu oran kolaylkla kristalize olmamaktadr.
Melaslar kam ve pancar ekeri retiminden elde edilen ham uruplardr. eker olmayan
maddeler (kl ve organik olmayan maddeler) urubun toplam katlarnn yaklak te birine
kadar ykseldiinde geriye kalan ana svdr. Bu noktada eker olmayan organik madde
ierii yaklak : 1.25 x kl ieriidir. Aadaki tablo.1de bu rnlerin bazlarnn yzde
olarak kompozisyonunu grlmektedir. Tablo 2deki snrlara uygun hale gelmitir. Altn
urubun demir ieriinin tercihen 100 mg/kg yi gememesi gerekir.
Tipik melas ve altn urup kompozisyonu
Sakkaroz
nvert eker
eker olmayan organik maddeler
Kl
Su
Tablo - I de verilmitir.
Kam ekeri
30.5
22.9
12.0
10.5
25.0
1
31.7
45.3
1.6
21.6
Sakkaroz
nvert eker
Kl
Su + eker olmayan organik madde
2
26.1
47.5
3.5
22.9
Pancar ekeri:
48.0-48.5
0.5-2.5
14.0-14.5
9.5-11.5
25.0-26.0
Altn urup:
3
4
33.9 34.5
29.8 45.6
1.3
2.2
25.1 17.7
93.0
79.0-83.0
31.0-33.0
47.0-50.0
1.7
eker tortusu:
80.0
72.0-80.0
25.0-33.0
37.0-50.0
4.0
Rafinerilerde refraktif indeks llmesi, saf sakkaroz olarak hesaplanmas ve invert eker ve
kl iin u dzeltmelerin uygulanmas daha genel bir ilemdir.
Gerek katlar: % Refraktometrik katlar / 1- ( 0.00025 x % evrim ) + ( k x % kl )
Kam uruplar ve melaslar iin k : 0.0043
Pancar uruplar ve melaslar iin k : 0.0008
Forml sadece % 20-30 su ieren uruplar iin geerlidir.
Kl ( slfatlanm kl ) n belirlenmesi:
ekerler ( sakkaroz ve invert ekerler ) ifte polarizasyon ile belirlenebilir, varsa glukoz
urub, pozitif bir yksek rotasyon verir ve evirme ileminden sonra da rotasyon pozitiftir.
Eer k deeride belirlenir ise glukoz urup blmnde verilen denklemlerde uygulanabilir.
310
Gemiteki yaplan baz almalarda eker tortusu ve altn urubun glukoz urup ierdii
bulunmutur ve bu konuda ok baarl almalar yaplarak rapor edilmitir. Bununla birlikte
kristal urup ve amber urubu olarak bilinen benzer rnler iin hi bir itirazn olmad
grlmtr. urubun bnyesinde rafinozun saptanm olmas eker pancarndan elde edilen
rnlerin bulunma ihtimalinin yksek olduunu gsterir.
311
GLUKOZ URUBU:
Glukoz urup AT Yasalarnda yenilebilir niastann kontroll bir ekilde ksmi hidrolizinden
elde edilen D ( + ) glukoz , maltoz ve dier D ( + ) glukoz polimerlerinin rafine edilmi sulu
zeltisi olarak tanmlanr. Ayrca ngiliz yasalarnda kullanlan kodeks tanm niastadan
elde edilen besleyici sakkaritlerin saflatrlm konsantre sulu zeltisidir eklindedir.
Kodeks Standarlar 1981deki yrrle giren standartlar, ekerleme retimi haricindeki dier
kullanmlar iin 40 ppm e kadar kkrt diokside izin verilmesi dnda ayndr. Gukoz
uruplar besin endstrisinde genellikle yanl olarak glukoz biiminde tanmlanmaktadr ve
daha da kts son derece yksek glikoz konsantrasyonlar ierecek ekilde enzim ile ilenen
uruplarda glukoz uruplar olarak adlandrlmaktadr. Yanl anlalmalar engellemek iin ve
ifade netlii salamak zere aadaki anlatmlarda glukoz ifadesi yerine dekstroz ifadesi
kullanlacaktr. Ekonomik ve teknik nedenlerle glukoz urubunun byk blm msr
niastasndan retilmektedir, fakat patates, tapyoka ve zellikle buday gibi niasta kaynaklar
da kullanlmaktadr. 1960l yllara kadar glukoz urup sadece asit hidroliz yntemi
uygulanarak retilmekte idi ve 30-35 aras dekstroz edeerine (DE) (dekstroz ekivalent )
sahip uruplar meydana gelmekte idi,. 42 DE de standardize edilmi dzenli glukoz uruplar
hala kullanlmaktadr. Asit hidrolizi doada rastgele olmaktadr. Bylece 30 un altndaki DE
deerlerinde niastann yksek molekl arlkl fraksiyonlar sabit kalabilir, bu da uruplarda
bulankla yol aar. Yksek DE li uruplar iin asit hidrolizi ekerin bozulmasna ve kt tat
ve renkli bileenlerin olumasna neden olur. 1960l yllarn ortalarndan beri byk apl
niasta hidroliz rnleri retmek iin seilmi enzim evrilmesi yntemi uygulanmaktadr.
Normal olarak enzimler atl niasta granlleri ile reaksiyona girmezler. Bu nedenle
sakarifikasyon ileminden nce niastann maltodekstrinlere ayrld bir likufaksiyon ilemi
ince asit hidrolizi (5-7 DEye kadar) ile gerekletirilebilir. Sonra yaklak 10-12 aras DE
elde etmek iin -amilaz ilave edilir veya asit ilemi olmadan seilmi enzimler kullanlr.
Maltodekstrinler molekl bana ortalama 5-10 glukoz nitesine sahip glukoz polimerleridir.
Tozlarda olduu gibi bunlardan 20sinin altndaki DElerde tad ve kokusu yoktur ve dkme
ve btnletirici besin muhteviyatlar olarak kullanlr. Bunlarn sakkarit kompozisyonu
Tablo-III de grlmektedir.
Tablo-III Ticari olarak mevcut niasta hidroliz rnlerinin tipik kompozisyonu:
Karbonhidrat
kompozisyonu
14.5
44.5
58.0
31.5
2.0
12.0
12.7
18.0
11.0
-
10.0
3.3
2.0
5.0
-
45.0
33.7
15.5
9.0
3.0
4.0
5.5
7.0
11.0
88.0
82.7
Maltodekstrin uruplar:
15.DE maltodekstrin
20.DE maltodekstrin
0.6
0.8
312
Svlatrlm niasta zeltisi gerekli zellik ve kompozisyona sahip uruplar retmek iin
eitli enzimatik sakarifikasyon ilemlerine tabi tutulur. Balca tipleri yksek dntrme ve
dekstroz uruplardr. Yksek maltozlu uruplar retmek iin glukoz ierii dk (ve bylece
daha az tatl), enzim ile svlatrlm niastalar 24-28 saat sre ile -amilaz ile ileme tabi
tutulur. Bu uruplar kristallemeye kar dk eilim gsterirler ve nisbeten higroskopik
deildirler. 60-70 DEli yksek dnm uruplar rnein sweetose nemli lde yaklak
eit lde glukoz ve maltoz karmlar olacak ekilde asit ile dntrlm 42.DE
uruplarn hidrolize etmek iin yaklak 40 saatlik bir sre -amilaz ve amiloglukosidaz
enzimlerinin kullanlmas ile oluturulur. Bu uruplar tatlandrc olarak kullanlrlar ve 4
Cye kadar % 80-83 kat madde de kristallemeye kar direnlidirler. Asit veya enzim ile
svlatrlm niasta 48-96 saat sresince amiloglukosidaz enzimi ile ileme tabi tutulur ise
hemen hemen btn ile glukoza dnm salanr. Bu ekilde elde edilen glukoz uruplar
enzimatik olmayan fermantasyonlarda kristalli dekstrozun hazrlanmasnda ve fruktoz
uruplarnn retiminde kullanlrlar. Genellikle ticari olarak mevcut glukoz uruplarnn
karbonhidrat kompozisyonlar tablo-III de gsterildii gibidir. Glukoz uruplar genellikle %
75-85 (ortalama 80) kat madde ve % 0.3-0.5 slfatlanm kl ierir. Mineral maddenin byk
bir ksm sodyum klorittir. Glukoz uruplarnn besin muhtevas olarak eitli biimlerde
kullanlmas tamamen DE leri ile ilgilidir. Daha dk DE ye sahip uruplar yksek DE
uruplarndan daha yapkandr, kahverengileme reaksiyonlarna bal olarak renkli bileen
oluturma ihtimalleri dk daha az tatl (dk dekstroz), daha az higroskopik ve daha dk
fermente edilebilme zelliine sahiptir. Glukoz uruplarn (sv veya kurutulmu) byk apta
kullanld gdalar; ekerlemeler, koruyucular, tatllar, dondurmalar, alkoll iecekler ve
alkolsz ieceklerdir. 1976 ylndan beri dekstroz uruplar katlarnda yaklak % 42 fruktoz ,
% 50 glukoz ve % 8 oligosakkaritler ieren fruktoz uruplarna (izoglukoz urubu, izomerize
urup veya yksek fruktoz ieren msr urubu olarakta bilinir) dntrmek iin glukoz
izomerazlar kullanlmaktadr. Bu uruplar sakkaroza denk bir tatlla sahiptir ve meyveli
iecekler gibi gda rnlerinin formllerinde sakkarozun veya invert ekerin yerine
kullanlrlar. Son zamanlarda % 55ten % 100e kadar fruktoz ieren uruplar hazrlamak iin
yksek fruktoz uruplarna ayrma teknikleri uygulanmaktadr. Konsey mevzuatlar (AET)
1785/81 izoglukoz uruplar iin kuru bazda en az % 10 fruktoz ieren glukoz veya gkukoz
polimerlerinden meydana gelmi rnler olarak tanmlanmaktadr. Glukoz uruplarnn
karbonhidrat kompozisyonu polarimetrik ve bakr-indirgeme saptamalarndan ve kabul edilen
mevcut ekerin spesifik rotasyonundan gelen veriler kullanlarak tahmin edilebilir. Bununla
birlikte gvenilir veriler sadece spesifik eker analiz yntemlerinden temin edilebilir.
(rnein; TLC, GLC, HPLC ve enizmatik yntemler) D-Glukoz tortularnn s ve asit etkisi
altnda yeniden birletirilmesi ile oluturulmu bir geri dntrlm rn olan
laevoglukosan n GLC yntemi ile tesbit edilebileceini 1969 ylnda Kheiri ve Birch birlikte
alma yaparak belirlemilerdir. Mevcut glukoz urubunun tipi ve kompozisyonu biliniyor
ise veya bunun bir rnei mevcut ise kesin bir saptama yapmak mmkn olmaktadr, fakat
glukoz urup muhteviyat hakknda hi bir bilgi mevcut deil ise ortalama kompozisyonun
tahminine dayal yaklak bir deerlendirme yaplabilir. Bir TLC incelemesinde rnekte
bulunan ekerler hakknda yararl bilgiler verecektir ve glukoz urup tipinin ve
kompozisyonunun bir yaklam glukoz urup tipinin ve kompozisyonunun bir yaklam,
glukoz urubunun standart zeltisinden gelenler ile karlatrlan maltoz pik k noktas ve
deksroz ekivalent younluu ile deerlendirilebilir. En yaygn sorun rnein reellerde
sakkaroz ve inversiyona uram sakkaroz ile birlikte bulunan glukoz urubunun tesbit
edilebilmesi ilemidir.
313
314
Fehling B (Fehling- II) zeltisi: 100 g Sodyum hidroksit ve 345 g Sodyum potasyum tartarat
(K Na C406. 4 H2O); suda zlr ve damtk su ile litreye tamamlanr.
Bu hazrlanan fehling zeltileri ayr ayr kehribar renkli ielere konarak muhafaza edilir ve
istenildii zaman 50 ml fehling A zeltisi ve 50 ml fehling B zeltisinden bir erlene pipet
yardm ile aktarlarak kartrlr.
Standart invert ekerinin hazrlanmas:
23.750 g saf sakkaroz 250 mllik volmetrik bir ie de 120 ml su ile zndrlr. 9 ml
deriik hidroklorik asit ilave edilip oda scaklnda 8 gn bekletilir. arete kadar su ile
doldurulur. (dnm tamamlannca 200 mm tp ierisindeki rotasyon : 11.80 0.05 S )
200 ml volmetrik ieye aktarlr, alkalayarak 4 g benzoik asit ihtiva eden 71.4 ml sodyum
hidroksit zeltisi (40 g / L) ilave edilir. 1 litre su ilave edilip kartrlr, indikatr kad ile
pHnn yaklak 3 olmasna dikkat edilir. Gerekli ise ayarlanr ve izgiye kadar doldurulur.
Bu ilemin sonunda % 1 m/v invert eker stabil stok zeltisi elde edilir, bunun 1:4 orannda
seyreltilmesi gerekir. Bylelikle % 0.25lik standart zelti elde edilir. Baka bir ekilde 400
ml scak suda zndrlm 4 g benzoik asit 200 ml invert sukroz ieren asit zeltisi iine
ilave edilir ve iaret izgisine kadar tamamlanr. % 0.25lik standart invert eker zeltisi
isteniyor ise 200 mllik bir ie ierisinde 50 ml asidik stok zeltisi litmus kad kullanlarak
NaOH ile ntralize edilir ve izgiye tamamlanr. ekerli ntr ve alkali zeltiler uzun sre
dayanamadklarndan ihtiyaca gre her seferinde yeniden hazrlanr.
Lane ve Eynon sabit hacim tekniinin uygulanmas yntemi:
20 ml Fehling zeltisi 500 mllik konik bir ieye aktarlr. 15 ml su ilave edilir ve bir
bretten 39 ml % 0.25 lik invert zeltisi aktarlr. Bir ka kaynama ta ilave edilerek atein
zerine yerletirilir. ie oynatlmadan ve atein yeri deitirilmeden kaynayncaya kadar
stlr ve tam iki dakika kaynamasna izin verilir. Kaynama sresi tamamlanmadan 5 saniye
nce 3-4 damla metilen mavisi zeltisi ilave edilir. ( % 1lik sulu zeltisi), bundan sonra
kaynayan zeltiye bretten kk miktarlar halinde(yaklak 0.2 ml lik porsiyonlar halinde)
mavi renk azalncaya kadar standart invert eker zeltisi ilave edilir. Bundan sonra damla
damla mavi renk kaybolup yerine krmz bakr oksit rengine brakncaya kadar ilaveye devam
edilir. Titrasyon kaynamann balamasndan sonra 3 dakika ierisinde tamamlanmaldr ve
titrasyon ( Vo ) kaynama iesinin ierisindeki son hacim 75 ml ve sarf edilen miktar 39-41 ml
arasnda olunca ilem bitirilmelidir. rnein sulu bir ekstraktn hazrlaynz (% C m/v) ,
gerekli ise 100 mlsinde 250-400 mg indirgen eker ihtiva eden berraklatrc ajanlar
kullannz. Bretteki rnek zelti ile titrasyonu nceki ilemde olduu gibi 20 ml fehling
zeltisi kullanarak tekrarlaynz. 15 ml su ve 25 ml rnek zeltisi, yaklak titrasyonu
bulmak iin titrasyon ilemini abuk yrtnz. Metilen mavisinin ilavesinde mavi renk
meydana gelmez ise 25 mllik rnein indirgen eker miktar muhtemelen btn fehling
zeltisini indirgeyecek kadar byktr ve daha zayf rnek zeltisinin kullanlmas
gereklidir. Son titrasyon 50 ml yi geer ise daha kuvvetli bir rnek zeltisinin kullanlmas
gerekir. (veya 10 ml fehling zeltisi standart invert ekeri zeltisi ile yeniden ayarlanr)
.Bretten aktarldktan sonra son hassas titrasyonu uygulaynz. 1 mlden daha az bir hacim
ilk titrasyonda kullanlarak 75 ml lik son hacime erimek iin yeterli miktarda su ilavesi
yaplr.
315
0.5
1.000 0.982
1
0.971
2
0.954
3
0.939
0.926
0.915
Baka indirgen eker zeltileri de fehling zeltisinin kalibrasyonu iin kullanlabilir. Mesela
% - 0.25 lik susuz saf dekstroz zeltisi kullanlyorsa titrasyon dekstroz olarak tanmlanan
rnekteki indirgeyici ekerlerin konsantrasyonunu verir . Glukoz urubu halinde dekstroz
edeerini kuru madde temel alnarak hesaplama yaplm ise verecektir. Fehling zeltisi
ayarlama ile standartlamam ise 20 ml + 15 ml su ve 40 ml % 0.25lik invert eker standart
zeltisi ile indirgenir ve zelti % m, m/v rnek ihtiva eder ve sonra
rnekteki invert eker %si : 1000/ Titrasyon x m olur.
Sukrozun Layne ve Eynon titrasyonu yntemi ile tayini:
Sukroz indirgen ekerin yokluunda test zeltisinin bir ksmnn asit ile ve mteakiben alkali
ile ntralizasyonu ve Layne ve Eynon metoduna gre titrasyonu ile tayin edilebilir. Burada
invert eker standart zeltisi kalibrasyon iin kullanlr.
% invert eker x 0.95 : % sukroz
ndirgen ekerler muvacehesinde titrasyonlar test zeltisinin porsiyonlarna uygulanacak asit
inversiyonundan nce ve sonra uygulanr. BI; indirgen ekerlerin invert eker olarak ifadesi,
TI ise inversiyondan sonra ve invert eker olarak ifadesi ve tayin edilen indirgen eker % si
ise buradan sukroz % si u ekilde bulunur.
Sukroz % si : (TI-BI) x 0.95
nversiyon birka yoldan yaplabilir.
1) Clerget-Hertzfeld polarimetrik metodunda kullanlan ilemle ;
eker % si : ( D-S ) .66.5 / D20
Asal rotasyonu kullanarak
eker % si: D 20 (0.665 x S) 100 / D20 ; eker iin %
Burada ()D20 direkt okumadan (inversiyondan nce) rnek iin spesifik rotasyondur. Bu
formuln glukoz urubu veya sukroz ve invert eker ieren bir rnekte nc bir aktif madde
mevcut ise uygulanamayacan bilmek gerekir. Deney artlarna uygun olarak daha fazla
veya az oranda dier karbonhidratlarn hidrolize olabilecei dnlebilir. Mesela asit ile
muamelede rafinoz, laktoz, dekstroz, maltoz veya dekstrini nemli lde etkilemez bylece
sukroz iin bu durumda Clerget-Hertzfelt ift polarizasyon metodu emindir. rnein pancar
ekerlerinde rafinoz Clerget in asit dnm metodu ile yaklak olarak tesbit edilebilir.
316
317
lem:
Hazrlanm ve tartm alnm rnei 200 ml lik uzun boyunlu bir volmetrik ieye
aktarnz. Yaklak 150 ml scak su ilave ediniz, iyice kartrnz ve alkalayarak suda
znen maddeyi ekstrakte ediniz. 5 ml Carrez I zeltisi ve 5 ml carrez II zeltisi ilave
ederek berraklamasn salaynz. izgisine tamamlaynz, kartrnz ve filtre ediniz.
Szntnn bir ksmn 25 ml si 16-60 mg indirgen (invert) eker ierecek kadar seyreltiniz.
300 ml konik iede bulunan 25 ml reaktife 25 ml berraklatrlm ve seyreltilmi rnek
zeltisinden ilave ediniz ve birka adet kaynama ta ilave ediniz. Bir geri soutucu taknz
ve ienin ierisindekileri 2 dakika sre ile kaynatnnz, sonra souk su banyosunda 5 dakika
sre ile soutunuz. 10 ml taze (% 30luk) potasyum iyodr zeltisini mteakiben 25 ml 3 M
slfrik asit zeltisini dikkatli bir ekilde ilave ediniz. Kprmeyi nlemek iin bir ka
damla zopentanol ilavesi yapnz. Kprme sona erdiinde renksizleinceye kadar 0.1 M
sodyum tiyoslfat zeltisi ile titrasyonu tamamlaynz. (X ml) 25 ml su ile bir blank (kr)
titrasyonu yapnz. (Y ml), (Y-X) rnekte eker tarafndan indirgenen Cu-II miktarn
Aadaki tablo IV den bulunuz. (TI-BI) Lane ve Eynon ilemine benzer ekilde sukroz
Luff-Schoorl metodu, invert eker (veya glukoz veya fruktoz) olarak ifade edilen indirgen
ekerlerin tayininde asit inversiyonu ncesi ve sonrasnda kullanlabilir.
Tablo IV Tiyoslfat ekivalentleri; Luff-Schoorl metodu:
Na2S2O3 0.1 M (mg) [Glukoz(mg) Fruktoz(mg) nvert eker(mg)] Laktoz (mg) Maltoz(mg):
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
2.4
4.8
7.2
9.7
12.2
14.7
17.2
19.8
22.4
25.0
27.6
30.3
33.0
35.7
38.5
41.3
44.2
47.1
50.0
53.0
56.0
59.1
62.2
3.6
7.3
11.0
14.7
18.4
22.1
25.8
29.5
33.2
37.0
40.8
44.6
48.4
52.2
56.0
59.9
63.8
67.7
71.7
75.7
79.8
83.9
88.0
318
3.9
7.8
11.7
15.6
19.6
23.5
27.5
31.5
35.5
39.5
43.5
47.5
51.6
55.7
59.8
63.9
68.0
72.7
76.5
80.9
85.4
90.0
94.6
yot aldozu okside eder (rnein dekstroz, laktoz), ancak ketozlar zerindeki (rnein sukroz,
fruktoz) etkisi zayftr veya hi yoktur, bylece tekil eden ekerler latter muvacehesinde tayin
edilirler. Ayn aratrmay yapan kiiler (1927) aldoz ekerlerinin tayini iin kloramin-T
kullanlarak yeni bir test metodu nermilerdir. Bu reaktifin kullanld zaman oksidasyon
ilemi daha yava olur ve iyot ile daha kolay kontrol altnda tutulurlar ve sukroz ile fruktoz
zerindeki mmkn ikincil etki en aza ve ihmal edilebilir seviyelere indirilebilir.
lem:
250 ml lik ieye 25 ml berraklatrlm ve yaklak 0.08 g Dekstroz ieren (0.15 g laktoz
veya nvert eker ) ntr zeltiye 20 ml potasyum iyodr zeltisi ilave ediniz (% 10luk) ve
bunu meteakiben 50 ml 0.025 M (0.05 N) kloramin-T (7.04 g/l) ilave ediniz. Kapatlm ieyi
bir buuk saat karanlkta bekletiniz. Sonra 10 ml 2 M hidroklorik asit ile asitlendiriniz ve
hemen titrasyona balaynz. Titrasyonu niasta kullanarak 0.05 M sodyum tiyoslfat zeltisi
ile gerekletiriniz. Ayn zamanda bir de 25 ml su ile bir blank titrasyonu gerekletiriniz. ki
titrasyon arasndaki farktan rnek tarafndan gerek duyulan 0.025 M kloramin - T miktarna
tekabl edecektir.
1 ml 0.025 M kloramin T : 0.0045 g dekstroz : 0.0090 g laktoz hidrat : 0.0085 g invert
ekerdir.
zeltide sukroz mevcut ise kk tahsislere ihtiya vardr. pH 10.5 zerindeki ndirgen
ekerler ferrisiyanr, ferrosiyanre indirger, bu da ferri iyonlar ile reaksiyona girerek prusya
mavisini meydana getirir. Bu otomatik bir ilemin temelini tekil eder.
HMF belirlenmesi ile invert eker tayini:
nvert eker retimi srasnda sukrozun asit hidrolizi ile hidroksimetil furfuraldehit (HMF)
olumaktadr. HMF ve bal taii White ve Sciliano (1980) tarafndan tartlmtr. Lampitt
(1929) HMFnin rezorsinol reaktifi ile reaksiyona girmesi neticesi krmz rengin olumasna
dayal olan ve balda invert eker tayini iin uygulanan Fiehe testini gelitirmitir. Bu
almalar balda hekzos ekerlerin asit-katalizli dehidrasyonu ile az miktarda doal olarak
HMF olutuunu gstermektedir.
Aada balda HMF tesbiti iin Codex Standarda eklenen metot Winkler (1955) tarafndan
gelitirilmitir.
Kullanlan reaktifler:
a) Barbiturik asit zeltisi: 100 mllik balon jojeye 500 mg barbiturik asit ve 70 ml su
ilave ediniz. znene kadar su banyosunda bekletiniz ve souduktan sonra izgiye
kadar su ile tamamlaynz.
319
320
llmesi ile belirlenebilir. 8den ok 80 mg/ 100 gdan az galaktoz baln taili
olabileceini gsteriri (White, 1986), pheli bal rneklerine HFGS, HMF, Pralin ve titre
edilebilir asitlik analizleri uygulanmaldr.
Serbest asitlik ve pH:
Baln doal enzim aktivitesi sebest asit oluumuna neden olur ve bu nedenle yksek asitlik
uzun depolama sresinin bir gstergesi olmaktadr. pH mineral maddenin tamponlama gc
ve glukoz-laktonun doal hidrolizi ile oluan lakton miktar ile ilikilidir.
lem:
10 g bal 75 ml su ile kartrnz ve 0.1 M NaOH ile fenolftalein kullanarak titre ediniz.
Sonucu % formik asit ve m.e.g asit/kg rnek (: titre x 100) olarak ifade ediniz. pH deeri
%10luk zeltide belirlenebilir.
Karbonhidratlarn belirlenmesi:
Baldaki balca ekerler fruktoz, glukoz, maltoz, az miktarda sukroz ve dekstrindir. Doner
(1977) dekstrin fraksiyonunun en az 22 di-, tri- ve yksek oligosakkaritleri ierdiini
belirlemitir. White (1979) ekerlerin ayrm iin selektif absorpsiyon HPLC metodunu
uygulamtr. Codeks Standardnda sukroz ve indirgen ekerler Lane ve Eynon yntemi ile
inversiyondan nce ve sonra belirlenmektedir. Polarimetrik okumalar baln safln
belirlemede yararldr. nceleri pozitif optik evirme veren bal rneinde glukoz urubu veya
sukroz katld endiesini oluturmutur. Genellikle spesifik evirim + 5 ve 15 arasnda ise ve
bu deerler sadece inversiyondan sonra az bir miktarda deiiyor ise rnek muhtemelen saftr.
Eer spesifik rotasyon bu deerler arasnda deil ise (veya daha geni bir inceleme gerekiyor
ise) bakr indirgeme kuvveti belirlenmelidir ve dekstroz gibi hesaplanmaldr. Sukroz ClergetHerzfeld formlnden hesaplanabilir. Dekstrin % si ok dk ise glukoz (g) ve fruktoz (f) %
leri polarizasyon ve K deerinden hesaplanabilir.
g + 0.915 .f : K
f: 0.793 .K + S-D /2.08
D: 20 Cde Uluslararas eker skalasnda direkt polarizasyondur. Dekstrin miktar llebilir
miktarda ise kompozisyonu sukroz, invert eker ve dekstrin cinsinden hesaplanabilir; Clerget
forml eker kam ekerini; K/0.915 invert eker iin verir.
Glukoz urubu:
nvert eker polarizasyon farklarna bal olan Browne formlnden tahmin edilebilir. Fark,
fruktozun rotasyonunun artan scaklkla azalmasndan kaynaklanr ve bundan dolay bulunan
invert eker miktarna baldr. Eer glukoz urubu varsa polarizasyon deerleri farkn
drr. Browne forml baln inversiyondan sonraki ortalama invert eker % sini 77 olarak
kabul eder
Glukoz urubu % si : 100.7700 ( V87- V20 ) / 26.7 x I
321
322
B-BESN KARBONHDRATLARI:
Arabinoz:
Bitkilerde geni bir ekilde dalm pentozdur. Bu madde bir dereceye kadar hayvan
dokularnda da mutad olarak hidrolizde arabinoz (ksiloz ile birlikte) veren anhidritler veya
pentosanlar eklinde bulunur. Seyreltik hidroklorik asit ile damtld zaman rezorsinol veya
floroglusinol ile birlikte renk reaksiyonlar vererek furfural meydana getirir. Eer dier
ekerler mevcut ise arabinoz pentosanlar gibi deerlendirilebilir, fakat eer dier her hangi bir
redkleyici (indirgeyici) eker mevcut deil ise bakr redksiyon metotlar kullanlabilir.
Dekstroz:
Dekstroz ya da glikoz bir ok hayvan ve bitki besin maddelerinde meydana gelir. Glukoz
susuz durumda (m.p: 146 C) ve sulu ekilde bulunur, (m.p: 86 C) bunlar bir su molekl
ihtiva ederler. Dekstroz niastann ve disakkaritlerin mesela sukrozun hidrolizi ile retilir ve
bu nedenle eker ihtiva eden besin maddelerinde sk sk bulunur. Dekstroz Fehling ve Barferd
zeltilerini kolaylkla redkler ve enzimatik fermantasyona urar. Oksidaz tarafndan
glukonik aside ve hidrojen perokside evrilir.
Fruktoz:
Fruktoz laevuloza ya da meyva ekeri ortak olan meyvalarda bulunur. Bal ve doal ekerlerde
nemli miktarlarda bulunur ve enzimatik olarak glikoz urubundan retilebilir. Fruktozun
kendine zg rotasyonu nemli derecede snn etkisinde bulunur. 20 Cde polarize derecesi
92dir. Fakat rotasyon ssnn art ile azalr ve 87 Cde doal eker zeltisi gibi hi bir
rotasyon gstermez, nk dekstrozdan ileri gelen dekstroz rotasyonu, fruktoz nedeni ile
laevo-rotasyon tarafndan ntralize edilir. Belirli bir dereceye kadar mutorotasyon olgusunuda
ihtiva eder.
Galaktoz:
Bir ok kvam verici maddelerde (zamklarda) polimerize edilen formda meydana gelir, bu
laktozun bir hidroliz mamldr. Bir su molekl ile m.p 120 C olan (susuz biimde 167 C)
beyaz bir toz biiminde kolayca kristalize olur. Muturotasyon gsterir ve yksek s kat
saysna sahiptir.
Sukroz: (sakkaroz, eker kam ekeri yada eker pancar ekeri)
Bir ok besinlerde bulunur. Fehling zeltisini indirgemez. Dier disakkaritlerle birlikte asit
tarafndan monosakkaritlere hidrolize edilir. Meydana gelen doal eker edeer miktarlarda
dekstroz ve fruktoz ihtiva eder. Sukroz B fruktosidaz (invertaz) ile de dekstroz ve fruktoza
hidroliz edilir.
Laktoz: (st ekeri)
ok az tatl bir lezzeti vardr. 203 Cde ayrarak erir ve 100 Cde mstahzar olan fakat
130 Cde ayran monohidrat olarak oluur. Bu toplam st katlar ile ilgili olarak ilgi
ekicidir. Bylelikle hidrat 130 Cye ulalncaya kadar tamamen suyunu yitirdii halde
toplam katlarn 100 Cde kurutmak sreti ile elde edilmesi muhtemel gzkmektedir.
323
Laktoz fehling zeltisini redkler ve eit dekstroz ve galaktoz miktar vererek, asitler ve
B galaktosidaz tarafndan hidrolize edilir.
Maltoz:
Doal olarak bitki yaprak ve tohumlarda malt ve malt znde meydana gelir. Niastann
hidrolizinden retilir ve bu nedenle glikoz urubunda mevcuttur. Maltoz yaklak 80 Cde
asit ile iki molekl dekstroz vermesi iin pH 6.6 da bir glukosidaz (maltase) tarafndan
hidroliz edilir.
Besinlerin oluturulmas ve analizi:
Rafinoz besin analizcisine ilgin grnen bir ka trisakkaritlerden birisidir. Bu madde pancar
ekerinde, melasta ve eker pancar tohumlarnda bulunur. Fehling zeltisini redklemez.
Gl asitlerle hidroliz edildiklerinde dekstroz, fruktoz ve galaktoz verir, fakat zayf asitlerle
fruktoz ve disakkarit melibiyoz verir. Galaktosidaz (maltase) tarafndan pH 4.6de galaktoz ve
sukroza hidrolize edilir.
Niasta:
Niasta besinde bulunan balca polisakkarittir. Saptanmas iin gerekli baz ilemler
gereklidir. Baz besinlerde kk miktarlarda bulunabilen aadaki kk ekerler
nemlidir. nk insan beslenme sistemi bunlarn zmlenmeleri iin belirli enzimleri ihtiva
etmezler. Bu nedenle bunlar barsak rahatszlklarna neden olurlar. Bazlar ise sukrozun
kristallemesini etkiler.
Monosakkaritler;
Disakkaritler;
Trisakkaritler;
Tetrasakkaritler;
Stakiyoz
ekerlerin tatll:
Tatll lebilen bir alet yoktur. eitli maddelerin tatllklarn karlatrma giriiminde,
bireysel tat duyularnn subjektif tepkilerine gvenmek gerekir. Bu tat duyular vcudun
ekere ihtiyac olup olmamasna baldr ve vcudun ekerden yoksun olduu zaman daha
keskinleir. Tepkiler ayn zamanda maddenin dil zerinde erime hzndan etkilenmektedir ve
bu bir ok kiinin kremal ekerin granle ekerden daha tatl olduunu dnmelerine sebep
olur. Karlatrmal tatllk en iyi ekerin dk konsantrasyon halinde olmas ve bylelikle
zeltinin tam tatl olduu zaman llr. Saf omayan ekerlerin grnrde daha tatl olmas
duyusu ou organik asitlerin ya da tuzun varlna atfedilmitir. Baz ekerlerin tatllk
oranlar; fruktoz 180, doal ekerler 120, skroz 100, dekstroz 70, galaktoz 32, maltoz 32 ve
laktoz 16dr.
324
325
Solvent bileimi
1) Etanol
2) n-Propanol
3) zopropanol
4) n-Btanol
5) Etil asetat
6) Piridin
7) Amonyak(0.88)
8) Su
10
40
1
49
65
15
20
75
25
65
15
20
45
35
20
55
25
20
15
60
25
Fakat butanol ve etil asetat zt etkiye sahiptir. eitli ekerlerin Rf deerleri genellikle
pentoslar (en yksek) , heksozlar, disakkaritler, trisakkaritler trndedir.
Rf deeri: znr madde tarafndan alnan mesafe/solventin ald mesafeye orandr.
Kromatogramlar hareket ettirdikten sonra solventin n tarafn iaret ediniz ve kad bir
souk hava akmnda kurutunuz. Kad asetat ile 20 mlye kadar 0.1 ml sulu gm nitrat ile
doyurulmu ve aseton ile sulandrmak sureti ile hazrlanm bir solventten geiriniz ve su
ilave ederek sallaynz ve bu ileme ayrlm olan katnn yeniden zlnceye kadar devam
ediniz. Sonra kuru kada 0.5 M Etanolik sodyum hidroksiti pskrtnz (ya da damlatnz)
(sulandrlarak hazrlanm doyurulmu etanoll sulu NaOH) Redkleyici ekerlerde oda
scaklnda ok abuk youn siyah noktalar meydana gelir ve bileenlerin ou bir ka
dakika sre ile 4 M Amonyuma batrnz. Akan bir su altnda ykaynz ve 100 Cde
kurutunuz. Gerekir ise hidrojen slfre maruz brakmak sureti ile lekeleri siyahlatrnz.
Gm nitrat ekerler iin en duyarl olan belirtelerdir (miyarlar), fakat maalesef dier grup
bileiklerle de tepki verirler. Bununla birlikte etkide daha seici olan doldurucu ya da
pskrtc dier bir ok miyarlar aadaki ekilde kullanlmaktadr.
Difenilamin zeltisi : 1 g difenilamini 100 ml asetonda znz ve 1 ml anilin ve 6 ml
fosforik asit ilave ediniz
Anilin ftalat zeltisi: 0.9 g anilin ve 1.6 g o-ftalik asidi 100 mllik su ile doyurulmu nbtanol ierisinde znz.
Naftorezorsinol zeltisi: 0.1 g naftorezorsinol 0.4 M HCl ihtiva eden % 80lik
etanolde znz.
Floroglusin zeltisi : 0.2 g floroglusini 80 ml % 90lk etanolde znz ve 20 ml %
25lik triklorasetik asit ile kartrnz.
TLC ile ile yaplacak ayrmlarda kullanlan pskrtme miyarlar kat kromatografisi iinde
uygundur.
326
b)
c)
d)
e)
TLC plakalar:
Geni bir alan kapsayan ticari ve nceden kaplanm kullanma hazr levhalar (cam yada
alminyumdan plakalar) mevcuttur, fakat uygun levhalar aadaki ekilde hazrlanr.
a) G silikajeli (Merck) cam ya da alminyum plakalara uygun bir ekilde srnz ve
su yerine 0.1 M borik asit kullannz.
327
Rf Silikajel G zerinde
Solvent A ve Borik asit
le doyurulmu
Fruktoz
0.19
0.41
Krmz
Laktoz
0.34
0.18
Mavi-yeil
Glukoz
0.47
0.38
Maltoz
0.53
0.25
Mavi
Skroz
0.56
0.31
Hafif kahverengi
<0.18
Mavi
Glikoz uruplarndaki
Oligosakkaritler
328
ekerlerin saptanmas:
Besinlerde bulunan ekerlerin nicel saptanmas iin mevcut metotlar belli bal olarak
refraktometri, hidrometri, polarimetri, bakr redksiyon metodu, iyon deitirme
kromatografisi, HPLC, GLC ve spektrofotometreye dayanr. Bunlar enzim ve renk tepkilerine
dayanr, kullanlacak metot eitli etmenlere bal olacaktr. rnein numunelerin tipi ve
says, gerekli bildiinin doruluu , dakiklii ve duyarll ve tipi, zaman, aygt ve mevcut
personelin kalitesi bilinen bileendeki saf uruplar kontrol edildii zaman refraktometre, eker
muhtevasn sratli ve lml bir ekilde isabetli tahmin yapma metodu salar. Aadaki
tabloda sukroza ait zgl arlklar ve refraktif indeksleri gsterilmitir.
Tablo-VII 20 Cde sukroza ait zgl arlk ve refraktif indeks tablosu
Sukroz%(m/m): Spesifik gravite 20/20 C : Refraktif indeks nD20:
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
1.00000
1.00389
1.00779
1.01172
1.01567
1.01965
1.02366
1.02770
1.03176
1.03586
1.03998
1.04413
1.04831
1.05252
1.05677
1.06104
1.06534
1.06968
1.07404
1.07844
1.08287
1.08733
1.09183
1.09636
1.10092
1.10551
1.12898
1.15331
1.17853
1.20467
1.23174
1.25976
1.28873
1.31866
1.34956
1.33299
1.1.3443
1.33588
1.33733
1.33880
1.34027
1.34176
1.34326
1.34477
1.34629
1.34783
1.34937
1.35093
1.35250
1.35408
1.35567
1.35728
1.35890
1.36053
1.36218
1.36384
1.36551
1.36719
1.36888
1.37059
1.37230
1.38110
1.39020
1.39970
1.40960
1.42008
1.43080
1.44192
1.45346
1.46561
329
75
80
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
1.38141
1.41421
1.44794
1.45480
1.46170
1.46882
1.47559
1.48259
1.48963
1.49671
1.50381
1.51096
1.51814
1.52535
1.53260
1.53988
1.54719
1.55454
1.47780
1.49063
1.50391
330
331
sorbitol ve toplam
bulundurulmaldr.
karbonhidratlar
bakmndan
diyabet
sakncalar
gz
nnde
332
333
334
335
D-KATILATIRILMI MEYVELER:
Katlatrlm meyveler eker, ya, yumurta, tadil edilmi niasta, pektin, meyve, meyve suyu
ve boya ihtiva eden jelli subyelerdir. Meyve lezzeti kat ksmlarda meyvenin yerini bir lezzet
alr. Kat limon ok sevilir, bunu kat portakal takip eder.
Mevzuat:
Reel ve benzeri mamller ile ilgili dzenlemeler 1981, SI No: 1063 tadil edilmi ekli ile
katlatrlm meyveleri, yenilebilen yalarn eker, tam yumurta ya da yumurta sars,
meyve, meyve eti, meyve presi, sulu meyve z ya da meyve ya esans ya da bunlarn her
hangi bir bileenin dier bileenlerle ya da bunlar olmakszn bir sbyesi olarak tanmlar.
Meyve lezzeti pelteleri meyva bileenlerinin yerlerini tatlandrc maddelere brakmalar
dnda benzer bir ekilde tanmlanrlar. Limon peltesi 0.125den daha az olmamak zere
limon ya ve portakal peltesi ise 0.25den az olmamak zere portakal ya ihtiva etmelidir.
Dier mamllerde nihai maml karakterize etmek iin meyva tad pelteleri malzemesi iin
yeterli meyve bileenlerinin varl talep edilir. Meyve ve lezzet karmlarna msaade edilir.
Pelterlerin ve lezzet peltelerinin aadaki malzemeleri ihtiva etmesi talep edilir.
1)
2)
3)
4)
Tanmlarna ekeri dahil ederek dzenlemeler dier mamller iin tatlandrma ajanlarna atfta
bulunan sorbitol ve diyabet iin kullanma sunulan peltelerdeki ya da pelte lezzetindeki
msade edilen yapay tatlandrclar dnda sukrozun msaade edilen tek tatlandrc ajan
olduunu ima eder gzkmektedir. Bununla birlikte baz ticari pelteler (curds) bileen olarak
glukoz urubunu ihtiva ederler.
Analiz:
Meyve peltelerinin (curds) analizi koruyucu maddenin eser halinde bulunan elementlerin ve
ilave edilen boyalarn kontrolne ilave olarak eriyebilen katlarn, asiditenin, ya, uucu ya
ve yumurta muhtevasnn saptanmasn ihtiva etmektedir.
Eriyebilen katlar:
Refraktometre ile saptaynz (reellerde olduu gibi) Endstriyel olarak indirgen ekerlerin
oranda reelin depolama srasnda kristsalleebilip kristallemeyeceini gsterdii iin
nemlidir. TLC nin ya da spesifik eker analizinin kullanm glukoz urubunun ya da dier
tatlandrc maddenin varln gsterir.
Asidite:
10 g numuneyi 0.1 M Sodyum hidroksitle titre ediniz ve bunun iin Fenolftalein kullannz ve
limon asidi (sitrik asit) olarak toplam asiditeyi hesaplaynz.
336
Ya:
Rose-Gottlieb metodunu (1 g numune + 9 ml su) kullannz ya da numuneyi su ile sulandrnz
ve ya bir ka kez eter ile ekstrakte ediniz. Elde edilen rakam yumurta fosfolipidin
ekstraksiyonunda kullanlan metodun messiriyeti ile deiecektir.
Uan yalar:
Sodyum klorr zeltisiden ya da dier yalardan limon yan (ya da portakal) damtarak
karnz. Bunun iin tercihen 300 gramlk numune kullannz. Uucu ya deerinden elde
edilen deeri % m/m olarak tesbit ediniz. Alternatif bir yntem olarak turungillerin yalar
izopropanol ile birlikte damtldktan sonra brominat zeltisi ile titrasyonu ile tesbit edilir.
Kullanlan aygt: Damtma aygt; 100 ml FB iesi, B34lk boyunlu, damtma kafas,
termometre kondansr, 100 ml konik azl ie ve ya banyosu (125-130 C)
zel belirteler:
Brominat zeltisi A (stok zeltisi) (M/60); 2.7835 g potasyum bromr suda znz ve bir
litreye tamamlaynz.
Brominat zeltisi B (M/240) ; 30 mllik A zeltisini su ile 200 mlye kadar sulandrnz.
lem:
100 mllik FB iesine 10 g numuneyi tartnz, 10 mllik scak su (40C) ilave ediniz ve iyice
kartrnz. Granller ve 25 ml izopropanol ilave ediniz. Damtma aygtna ya banyosunu
zerine koyarak damtnz. Kafadaki s 100Cye ulat zaman alc ieyi uzaklatrnz.
Damtlm maddeye 10 ml sulandrlm hidroklorik asit (1+2) ve 2 damla metil oranj
indikatrnden damlatnz ve renk kayboluncaya kadar brominat zeltisi B ile yava yava
titre ediniz.
1 ml M/240 brominat zeltisi (Brominat zeltisi B): 0.95 mg limon ya: 0.85 mg portakal
ya edeeridir.
Yumurta muhtevas:
Limon curdunda (peltesinde - lorunda) yumurtann saptanmas metodu; Toplam karlan
lipidin slak oksidasyonundan sonra kolorimetrik olarak saptanan organik fosfor muhtevasna
istinat etmektedir. Genelde kloroform-metanol toplam lipid ekstrakte etme metodu tercih
edilir ancak aadaki anlatlan en ok kullanlan metot kullanlr.
lem:
Kaynayan bir su banyosunda 20 gramlk numuneyi 100 ml alkolle (% 95lik) 6 saat sre ile
geriye aktnz. Filtre ediniz ve kalnty nceden olduu gibi daha ok alkol ile kalntnn
yeniden zn ekstrakte ediniz ve filtre ediniz. Filtratlar birletiriniz ve bir kerede
kuruyuncaya kadar buharlatrnz. Kalnty ya olarak oksidasyona tabi tutunuz ve sonu
olarak elde edilen zeltideki fosfat kolorimetrik olarak saptaynz.
337
338
339
Sodyum asetat zeltisi; % 50 (m/v), 500 g sodyum asetat trihidrat (veya 301 g susuz sodyum
asetat) zlr ve litreye tamamlanr.
Borik asit-Sodyum asetat zeltisi, 5 g borik asit 100 ml % 50lik sodyum asetat zeltisinde
zlr. Bu zelti gnlk olarak hazrlanr.
Asit ile ykanm Norit A mangal kmr; Kmr arlnn yaklak 5 kat arlnda
hidroklorik asit ile (yaklak % 10luk zeltisi) kaynama noktasna kadar stlr. Buchner
kadndan szlr (541 kad), asitten temizleninceye kadar ykanr ve bir gece 110Cde
kurumaya braklr. Vidal kapa olan iede muhafaza edilir.
lem:
Her ilem kademesini mmkn olduu kadar abuk gerekletirmeye alnz.
Homojenizasyon veya alkalama ile ekstraksiyon zeltisindeki rnekten bir ekstrakt
hazrlaynz. 541 nolu filtre kadndan sznz. Ekstraktn pHs 1-2 civarnda olmaldr.
0.4 g mangal kmr ieren kapakl santrifj tplerine 20 ml ekstrakt szntsn ve 20 ml
uygun mertebedeki standart zeltisini aktarnz. 5 dakika sre ile alkaladktan sonra
santrifj edip filtre ediniz. Baz rnekler bulank filtrat verir, mhemelen kmr paralar
filtreden gemitir. Her filtrattan 2 x 5 mllik miktarlar (porsiyonlar) alnz. Bunlardan birini 5
ml borik asit-sodyum asetat zeltisi ieren bir 100 mllik ieye aktarnz. Kapa kapatp
iyice alkalaynz ve 100 mlye tamamlamadan nce kapan kapatp en az 30 dakika
bekletiniz. Btn rneklerin bekleme sreleri birbirinin ayn olmaldr. kinci porsiyonu 5 ml
sodyum asetat zeltisi ieren baka bir 100 mllik ieye yaklak 70 ml su ile aktarnz ve
100 mlye tamamlayp kartrnz. Her rnek ve blankten 5 ml pipetle alnz ve 15 x 2.5
cmlik tpe aktarnz. Geri kalan ilemlerin yar karanlk kta yaplmas gerekir. Her tbe
taze hazrlanm 10 ml % 0.005lik o-fenilendiamin zeltisi aktarnz. yice kartrlp
karanlkta en az 35 dakika bekletiniz ve fluoresans abucak okuyunuz. (Bileim a kar
ok hassastr ve okumalar kta abucak der) Transmisyon maksimum 365 ve 455 nmdir.
Hesaplama:
X : g son zeltideki askorbik asit miktar
W: rnein arl
V: Ekstraktn toplam hacmi
Askorbik asit miktar: 0.4 V x / W mg / 100 g rnek
Yukarda anlatlan metotta Vitamin C nce dehidroaskorbik asite oksitlenir ve sonra
o-fenildiamin ile reaksiyona girerek 350 nmde aktive olan ve 430 nmde floresans emisyon
veren bir bileik meydana getirir. Askorbik asidin tayini iin ortaya atlan metotlar ilgi
ekmeye devam etmektedir. 2,6-diklorofenolindefenol kullanan titrimetrik metotlarda popler
olmakya devam etmektedir.Yaplan aratrmalarda ok renkli meyva ekstraklar ve turular
iin basitletirilmi ekillerini tarit etmektedirler. Rymal test katlarnda mikro-rnekleme
tekniini uygulayarak ve indofenol reaktifini kullanarak yerinde kullanlabilecek portatif test
takmn gelitirmitir. Meyve ve sebze ekstraklarndaki analiz metotlarn gelitirmitir.
Amonyum molibdat ve kloranil kullanlan kolorimetrik metot Kaur ve Verma ve arkadalar
tarafndan tanmlanmtr. Eski aratrmaclar molibdat ileminin enteferansa indofenol ile
titrimetrik metota nazaran daha az tabi olduunu iddia etmilerdir ve bu ilem ile
karlatrldklarnda daha dk sonular verdiini sylemilerdir. HPLC teknikleri bir ok
aratrmacnn ilgisini ekmitir. Rizzolo ve arkadalar kuvvetli anyonik reine kullanarak
340
341
E-KONSERVELENM MEYVELER:
Kodeks standartlar bir ok meyva iin gelitirilmitir. Bunlarn ierisinde greyfurt, eftali,
ananas, erik, ahududu, ilek, elma sosu, portakal ve meyve kokteylleri mevcuttur. Konserve
meyvalar vakum, pH, kesik urup kuvveti (refraktometre ile), eklenen renk ve metal kirlilii
asndan da kontrol edilir. Konservelenmi meyva kutular ierisinde slfr dioksit
bulunmamaldr. nk bu madde meyvalarn teneke yzeyine etki etmelerini kolaylatrr.
Meyva konservelerinde kuru arlk 8 delik/ inlik bir szgee aktarldktan sonra iki dakika
sonra alnan arlktr. Doldurulan arlk kuru arlktan yaklak olarak tayin edilebilir.
Ancak doldurulan miktar ile kuru arlklarn oran meyveye gre deiir, buna ilaveten urup
younluu, ileme ve depolama artlar vs. de bunlar zerinde etkilidir. urup younluu ne
kadar az ise kuru arlk o nispette yksek olur. urup dekstroz ve glikoz urubu ihtiva
edebilir, ancak sukroz oran en az % 75 olmaldr. Meyve uruba nazaran daha az znebilen
maddeler ihtiva eder. Son urubun (kesik urup tabir edilir) younluu ilave edilen uruba
nazaran daha dktr. rnein 40 Brix derecesine sahip bir ilave urup genellikle 20-25
Cde kesilir. Kesik urubun iddeti muhtelif faktrlere baldr.Bunlar ilave edilen urubun
iddeti, meyvann zellii ve meyvann olgunluk durumu ve kullanlan uruba nazaran meyva
orandr. Benzer ekilde kuru arlk (rndeki meyvann szgee konulduktan sonraki
arl) ilem artlar dahil bir ok faktre baldr. lave edilen uruptaki 5 derecelik bir brix
dmesi kuru arlktan % 1 oranndaki bir arln dmesine sebep olur ve kesik urupta
2.5-3.0 Brix derecesi deerinde bir dme meydana gelir.
Meyve salatasnn bileimi.
Konserve edilmi meyve salatas toplam doldurulan meyva miktar arlna gre u
miktarlar iermelidir. eftaliler % 23-46, kayslar % 15-30, Armutlar % 19-38, Kirazlar %
5-15. Bu standart oranlara sahip olmayan kark meyva karm meyve salatas veya
salata iin meyva etiketi ile etiketlenemez.
Meyva kokteylinin bileimi:
Konserve edilmi meyva kokteyli toplam doldurulan meyva miktar arlna gre u
miktarlar iermelidir. Dilimlenmi eftali % 30-50, Dilimlenmi ananas % 6-25, Kiraz % 215 ve ekirdeksiz zm % 6-20. Bu standart oranlara sahip olmayan kark meyva karm
meyve kokteyli veya kokteyl iin meyva etiketi ile etiketlenemez.
Elma presi (tatlandrlm):
% 8den az ilave eker ieremez. Konserve domates, eftali, greyfurt, ananas, erik, ahududu,
aa ilei iin uluslar aras standartlar kodeksinin tavsiyesi doldurma, kuru arlk ve kesik
uruptaki iddet hususunda asgari lleri belirler.
Konserve edilmi meyva turtalar:
Hazr meyva turtalar uzun senelerden beridir pastaclar tarafndan kullanlmaktadr. Bu tr
turtalarda kullanlan katklar olarak meyva, eker ve stabilizatr (modifiye edilmi niastalar)
olduu ve bunlarn imalatnnda meyva konservesi hazrlanmasndan daha ok reel
hazrlanmasna benzedii grlmtr. Bir ok meyva tortular % 30-40 orannda znebilen
kat maddeler ihtiva eder, bu oran arada srada % 50ye kadar ykselebilir.
342
F-KONSERVELENM SEBZELER:
Kodeks standartlar muhtelif sebzeler iinde gelitirilmitir. Bunlarn arasnda yeil fasulye,
yeil ve ilemden geirilmi bezelye, kukonmaz, tatl msr, domates ve mantar bulunur.
Ticari standartlar, bunlarla ilgili kuru arlk ve kalsiyum miktarnn tayinin (bezelye iin) iin
metotlar tarif etmektedir. Bunlarn arasndaki bir metot, alkolde znmeyen kat maddelerin
tayinidir. Bir ok konserve edilecek sebze aartma ilemine tabi tutulur, kutulara doldurulur
ve % 1.5-2.5 aras bir oranda tuz ieren salamura ile rtlr (bezelye iin % 2 orannda eker
ilave edilir) ve stma ileminden geirilir.
lemden gemi bezelye:
lenmi konserve bezelyenin asgari kuru kat madde miktar, kutunun sv kapasitesine gre
ifade edilir ve her kutu iin % 19 m/v olmaldr ve ayn gruba ait iki veya daha fazla kutu iin
ortalama % 19.5 olmaldr. Kuru madde miktar kuru ierisindeki malzemenin bir buhar
frnnda 16-18 saat sre ile 98Cde stlmas ile veya edeer kurutma ilemi ile tayin edilir.
Bir veya daha fazla kutu iin kuru madde miktar her kutu iin ayr ayr tayin edilir ve
sonucun ortalamas alnr.
Ya fasulyesi:
Konservelenmi ya fasulyesi deiik eitte lima fasulyesi, madakaskar fasulyesi veya iri tip
barbunya fasulyesi tohumlarndan (asgari uzunluu 20 mm kadar) hazrlanr. Asgari kuru
madde miktar kutunun sv kapasitesine gre ifade edilir ve her kutu iin % 18.5 m/v
olmaldr ve ayn gruba ait iki veya daha fazla kutu iin ortalama % 19 olmaldr. Kuru madde
miktar kutu ierisindeki malzemenin bir buhar frnnda 16-18 saat sre ile 98Cde stlmas
ile veya daha fazla kutu iin kuru madde miktar her kutu iin ayr ayr tayin edilir ve sonucun
ortalamas alnr.
Sebze salatas ve kark sebzeler:
Bunlarn asgari sebze says asgari 4 eit olmas gereklidir ve her sebze toplam dolum
arlnn % 40n geemez.
Konserve edilmi sebzeler vakum, pH, tuz, eker, kuru arlk, ilave renk, bakr, kurun ve
inko incelemesinden geirilir. Kuru arlk 8 delik/inlik szgete 2 dakika bekletildikten
sonra elde edilen arlktr. Gda etiket kurallar konserve edilmi bezelyelerin konserve
edilmeden nce kurutulmu veya slatlm bezelyelerden meydana geldii hallerde bunlarn
ilenmi bezelyeler olarak tanmlanmasn istemektedir. Konserve edilmi bezelyeler,
konserve bahe bezelyelerinden daha yksek oranda alkolde znmeyen kat maddeler
iermeleri ile ve kuru rndeki toplam kat madde miktar ile ayrlr. Gda kurullarndaki
koruma nlemlerinde renk katks iermeyen konserve bezelyelerde 100 mg/kg orannda
slfirdioksit bulunmasna izin verilmitir. Slfirdioksit konserve ileminde tabii rengin
kalmasn salar.
343
G-DOMATES RNLER:
Domates presi, domates salas, domates tozu:
Domate presi iin standartlar CIPC.1959 tarafndan tavsiye edilmitir. Taslak nerileri
Avrupa Birlii tarafndan tartlmtr. EC tasla refraktometre ile tayin edilen (% 5 tolerans
ile) kat madde konsantrasyonuna ilikin nerilerde bulunmutur.
Domates presinin tipi
Yar konsantre
12
Konsantre
18
ift konsantre
28
defa konsantre
36
55
Tuz (kat maddelerin maksimum % 10u kadar) ve baharat konmasna izin verilmitir. Bu
standartlara gre imal edilen domates preleri kalite gstergesi veya ekstra tabiri bulunmadan
pazarlanr. Her kalite grubu iin deiik standartlar nerilmitir. Bunlar aada verilmitir.
(btn deerler kuru madde zerinde % olarak verilmitir)
Standart kalite
Ekstra kalite
45
50
10
Uucu asitlik
(Asetik asit olarak) (maksimum)
0.30
0.15
0.10
0.05
% 9 orannda refraktometrede tesbit edilen kat madde ve munsell renk cetveline gre
rnlere uygulanan dier tavsiye edilen standartlar; koku, tat, kvam, zerreler, sebzede mevcut
yabanc maddeler ve howard kf saym (pozitif alanlarda standart iin maksimum % 80,
ekstra iin % 50) dir.
lenmi domates konsantresi iin kodeks standard domates presi iin % 8-24 orannda,
domates salas iin en az % 24 orannda domates kat maddesi ierir. Domates minimum kat
maddesi iin yedi kademe tanmlanmtr. Kalite kriteri Avrupa Birlii tarafndan tavsiye
edilenden hafif farkllk gsterir. zin verilen kat maddeleri sodyumbikarbonat ve eitli
asitler ierir ve kalay miktar 250 mg/kg olarak snrlanmtr. Domates presinin kuru kat
maddeleri yaklak % 9.5 orannda kl, % 13.8 protein, % 50-65 toplam eker (invert eker),
% 5.8-13.4 orannda toplam asit (sitrik asit olarak) ve % 4.8 potasyum oksit (K2O) ihtiva eder.
344
% kat madde *
5
7.7
10.0
12.5
15.0
17.5
20.0
1.3398
1.3443
1.3468
1.3502
1.3538
1.3575
1.3611
22.5
25.0
27.5
30.0
32.5
35.0
----
1.3651
1.3690
1.3731
1.3772
1.3816
1.3860
--------
345
346
b)
Domatesler; domates presi veya edeeri domates ketab, sosu, stmal veya
stmasz tohum veya baka sert maddeler iermeyecektir.
c)
Domates ketab ilave edilen soan sarmsak ve tat verici katk maddelerinden baka
meyva ve sebze katklar ihtiva etmeyecektir.
2) Hi bir domates ketab domates ketabnn milyonda 20sinden fazla bakr iermeyecektir.
USA tanmnda domates ketabna suni renk, koruyucu ve kvam vericilerin ilavesine izin
verilmemektedir.
347
20-40
Domates kats
6-17 (minimum 6)
Kl
2.9-4.0
Tuz
1.6-3.6
Toplam eker
10-25
Toplam asidite
(asetik asit olarak)
0.8-3.0
Bakr
Toplam asidite (asedik asit olarak) % 1.2 orann at zaman kf ve maya gelimesi
genellikle nlenir.
348
Soslar:
Soslar; domates veya domates presi ve yeterli miktarda eker iermelidir. Soan, sarmsak,
nane ve benzeri baharatlar ve etikette aklanan dier katk maddelerini iermelidir.
Toplam katlar: Domates sosu ierisindeki konserve edilmi fasulye/piirilmi fasulye
rnnn asgari kuru kat madde miktar sv kapasitesine gre ifade edilir, her hangi bir kutu
iin % 22.5 m/v ve ortalama %23-55 olmaldr. Toplam kat madde miktar konserve ierii
olan ve ince kylm malzemeden 5-10 gramnn 16-19 saat sre ile 98C scaklndaki bir
buhar frnnda tutulmas ile veya edeer deerler veren baka bir metotla tayin edilir.
Domates katlar:
Hazr ambalajdaki kat domates oran arlka kutu byklne gre % 1.17-1.5 aras
olmaldr. Minimum domates kats oran bir gruptan alnan iki veya daha fazla kutu zerinde
tayin edilir ve kutunun sv kapasitesine gre ifade edilir.
eker:
Son rn arlka % 5den az eker ieremez (invert eker olarak ifade edilir) bu oran btn
kutular iin ayndr. (Hazr rnler suni renk verici maddeler iermemelidir)
lem:
eker tayini iin 10 g kylm rnei 60 mllik soxhlet tipi bir ekstraksiyon balonuna cam
yn ve 90 ml % 70lik alkol kullanarak koyunuz. Balonu bir scak tavada stnz ve
ekstraksiyona pasta bulank gri renk alncaya ve sifon renksiz oluncaya kadar devam ediniz.
Bundan sonra ekstrakt hacmi yaklak 20 ml civarnda olan solventi uzaklatrnz. 100 mllik
bir volmetrik balona keltiyi ve filtre kadn su ile ykayarak aktarnz ve izgiye kadar su
ile tamamlaynz. zeltiden 50 mlyi bir volmetrik ieye aktarnz, 10 ml konsantre
hidroklorik asit ilave ediniz ve 70C scaklkta 5 dakika sre ile inversiyona tabi tutunuz.
Sodyum hidroksit zeltisi ile metil oranj indikatr kullanlarak ntrletiriniz. 100 mlye
tamamlaynz ve toplam eker miktarn (invert eker olarak) Layne ve Eynon metoduna gre
tayin ediniz.
Kurutulmu, kutulanm, kristalize edilmi ve buzlu meyvalar:
% 63 orannda eker ihtiva eden ortamlarda meyvalar uzun sre muhafaza edilebilir. Pratikte
depolama srasndaki kuruma en byk problemlerden birisidir. retim metodu meyvenin
kapsamna baldr. Bazlar kabuklar soyularak sodyum hidroksit zeltisine yatrlrlar, baz
durumlarda ise (rnein turungillerde) kabuun kendisinden faydalanlr. Slfroz asit veya
bislfit ieren tuzlu salamura ierisinde braklnca meyve malzemesi suda ykanr ve sonra
artan konsantrayonlarda scak eker uruplar ierisinde baarl bir ekilde erbetlenir. Bu
konsantreler bir para glukoz urubu ihtiva edebilir. Konservelenmi kabuk malzeme iin
limon ve portakal kabuu karm kullanlr ve eker son znebilir kat konsantrasyonu
olan % 68 oranna emdirilir. APA konserve meyve kabuu veya doranm meyva kabuu
ieren rnlerde refraktometre ile 20Cde tayin edilen znebilir kat orannn en az % 64
olmasn tavsiye etmektedir. Kurutulmu meyveler konservelenmi meyvann tel rgler
zerinde kurutulmas ile elde edilir. Elma ekeri gibi zeri ekerle kaplanm meyveler
(bunlar genellikle boyar madde ilavelidir), kurutulmu meyvann zerindeki urup ykanarak
349
alnr ve sonra sper doymu bir eker zeltisi ile sath kaplanr. Kristalize tabir edilen
meyvalar yzeylerinde asgari oranda sukroz ihtiva ederler, bunun sebebi sper doymu eker
zeltisine son daldrmadr. Halen srekli ilemler bazen kullanlmaktadr. Bu rnlerde
refraktometre kullanlarak znebilen katlar, ekerler, koruyucular, ilave edilen boyalar,
arsenik, bakr ve kurun gibi eser elementler tayin edilmelidir. Koruyucu madde kurallar
kristalize veya ekerli meyvalar iin 100 mg/kg kadar slfr dioksit veya 1000 mg/kg kadar
benzoik asit veya metil, etil veya propil 4-hidroksibenzoat bulunabileceini zorunlu
klmaktadr. Meyva paralar ihtiva eden stabilize urup 1000 mg/kg orannda sorbik asit
ihtiva edebilir (eer rn dondurma gibi rnlerde katk malzemesi olarak kullanlacak ise)
350
H-MEYVE SULARI:
Perakende sat piyasasnda grlen meyve sularndan ou turungillerden yaplmaktadr.
Preste skldktan sonra meyve suyu szlr, ok pastrize ilemine tabi tutulur, ielere veya
kutulara doldurulduktan sonra skca kapatlr. Konsantre meyve suyu alak basnta
(vakumda) yaplan destilasyonla veya dondurma ilemi ile yaplr. ocuklar iin imal edilen
portakal sularnda slfrdioksit deiik oranlarda mevcuttur ve ilem vitamin C kaybnn
minimum dzeyde olaca ekilde yrtlr. Ulusal yasa kurallarnda C vitamini konusunda
deiik veriler mevcuttur. Meyve sular ve nektarlar iin baz standartlar istenilmektedir.
ngilterede ilenen meyve suyunun byk bir ksm ezme yapmnda kullanlr ve baz meyve
sular da ngiltereye zg mamul olarak ihra edilir. Bu sebepten meyve suyunun menei
hakknda yaplacak kontrollerin mmkn mertebe ok kriterleri ihtiva etmesi gerekir. Elde
edilen analitik veriler incelendiinde meyve suyu bileimlerinin ok geni oranda
deiiklikler arz ettii grlr.
Yasa:
Meyve sular ve nektarlar hakknda kurallar 1977, SI No. 927, 1982 deiiklii ile (SI No:
1311), tamamlanm Avrupa Birlii hkmlerine 75/726, meyve sularnn, kurutulmu meyve
suyunun, meyve nektarnn tarifini; etiket kontrolunu ve reklamn verir. Bunlar ayrca
ilavesine izin verilen slfr dioksit, laktik asit, sitrik asit ve malik asit ile ekerlerin tabiatn
ve cinslerini de verir. lave edilen koruyucular (SO2 350 mg/kg, benzoik asit ve benzoat 800
mg/kg) ancak kurallarda belirtildii ekilde kontrol edilir ve baka tr kontrollara izin
verilmez. King (1980) EC direktifleri ile UK ynergelerini kapsayan bir yayn yapmtr.
Talep edilen hususlar hakknda Anon da (1982) bir yayn yapmtr.
Meyve sular analizleri:
Bu analiz unlar ihtiva eder; Toplam kat madde miktar, asidite, kl, kln kalevilii, fosfat,
potasyum, azot (ve formol titrasyonu), eker, vitamin C, eser elementler, amino asitler ve
koruyucu ek maddeler. Endstriyel olarak refraktif indeksi, zgl arlk, pH ve uucu ya
genellikle tayin edilir ve meyva suyu enzim aktivitesi ynnden kontrol edilir. eitli analiz
yntemleri Uluslararas meyva suyu reticileri federasyonu tarafndan yaynlanmtr. Bu
analizler klorr, laktik asit, eser elementler, L-malik asit, dier organik asitler, sodyum,
potasyum, fosfor, eker, tatlandrc ve ve fiziksel analizler (renk ve vizkozite gibi) hakknda
bilgi verir. Bu metotlar kodeks standartlarnda meyve suyu ve benzeri mamller iin
nerilmektedir. Enzim tekniklerini de ieren modern analiz metotlar Beutler (1982),
Henniger (1984) ve Berry (1985) tarafndan yaynlanmtr. Resmi metotlarn toplam Merle
(1982) tarafndan yaynlanmtr (meyve ve sebze sularnn analizleri iin).
Toplam katlar:
Dk basnta 70Cde kurutularak yaplr.
Konsantrasyon derecesi:
Endstriyel olarak refraktif indeksinden veya zgl arlndan hesaplanr. Aaada
trungillerle ilgili meyve sularna ait konsantre dereceleri verilmitir.
351
Greyfurt
Limon
Portakal
RI( 20 C )
RI ( 20 C )
RI( 20 C )
3x
1.3756-1.3790
1.3681-1.3710
1.3816-1.3860
4x
1.3926-1.3970
1.3796-1.3820
1.3996-1.4040
5x
1.4086-1.4120
1.3911-1.3940
1.4381-1.4430
6x
1.4236-1.4270
1.4149-1.4175
1.4566-1.4610
7x
1.4292-1.4430
1.4149-1.4175
1.4566-1.4610
Asidite:
Rutin amalar iin fenolftalein kullanlarak titre edilebilen asit miktar bulunur. Meyve
suyunun asiditesi ne kan asit olarak sitrik asit cinsinden ifade edilir, bu elmada malik asit
ve greyfurtta tartarik asittir. Meyvenin lezzeti toplam asit ierisinde znebilen kat
maddelere tabidir ve buna olgunluk oran tabir edilir ve meyvenin kalitesini belirler. Uucu
asit ise ou zaman asetik asit olarak hesaplanr. Asitlerin tayini iin metotlar AOACde
verilmitir. Tipik HPLC teknikleri Shaw ve arkadalar (1983) tarafndan aklanmtr.
Anorganik ve organik iyonlarn tayinine dayanan kromatografik metot Cox ve arkadalar
tarafndan (1985) aklanmtr.
Kl:
Kl, rnein 550Cde yaklmas ile tesbit edilir. Bir n buharlatrma gereklidir. Kln
kalevilii 0.1 N asit (0.1 M HCl) fazlasnda kaynatlp, soutularak ve 0.1 N kalevi zeltisi
ile (0.1 M NaOH) ile geriye titrasyon yaplarak bulunur. ndikatr zeltisi olarak metil oranj
(1 ml 0.1 N : 0.0069 K2CO3) kullanlr.
Fosfat:
Fosfat tayini yaplmadan nce rnek meyve suyu kaleviletirilir, buharlatrlr ve kl edilir.
Fosfat volmetrik ve kolorimetrik olarak tayin edilir (kalevi kl nceden hidroklorik asit
ierisinde zlr) potasyum filtre edilmi rnekte alev fotometresi ile tayin edilir.
Azot:
Makro Kjeldahl metodu ile tayin edilir. Amino asitler formol numaras (veya deeri) olarak
ifade edilir. Bunlar sonradan potansiyometrik olarak pH 8.15e getirilir. Formol says
mililitre N(M) sodyum hidroksit/litre olarak ifade edilir. Kk miktarlarda mevcut azot
bileikleri meyva sularnn deerlendirilmesinde indis olarak nerilir. Chaytor (1986) amino
asit profillerinin tayini iin hzl bir HPLC metodunu nermitir. Burada o-ftalaldehit ile
post-kolon trevi tavsiye edilmektedir.
352
ekerler:
ekerlerin tayininde ilave edilen sukroz muvacehesinde bakr redksiyon metodu ile
inversiyon ncesi ve sonras tayin yaplabilir. Glikoz urubu poalarimetre ile tayin edilir.
Hidroksimetilfurfural (HMF):
Bu madde hekzoslarn su kaybetmesi neticesi meydana gelir. Bunun konsantrasyonunun
yksek olmas ar s ilemine ve konsantratlarn uzun sre depolanm olduuna delalet
eder. IFJU metodu p-toludinin barbitrik asit ile kolorimetrik reaksiyonuna dayanr. Zorbax
ODS kolonu kullanlarak HPLC cihaznda metanol-su elsyonuna dayanan bir yntem ile
furfural bir destilasyon ilemi ile ayrlabilir.
Vitamin C:
Standart indofenol zeltisi: 0.05 g 2,6-diklorofenolindefenol suda eritilir ve 100 mlye
tamamlanr, filtre edilir. Standartlatrmak iin 0.05 g saf askorbik asit % 20lik metafosforik
asidin 60 mlsinde zlr ve su ile 250 mlye tamamlanr. Bu zeltiden 10 ml pipetle
alnarak kk bir ieye konur ve indofenol zeltisi ile pembe renk sabitleinceye kadar
titre edilir (pembe renk 15 saniye sre ile sabit kalmaldr) Konsantrasyon mg askorbik asit 1
ml renkli zeltiye edeer olarak ifade edilir. Renk zeltisi buzdolabnda muhafaza edildii
taktirde birka hafta dayanr, ancak kullanlmadan nce taze hazrlanm askorbik asit
zeltisi ile standartlatrlmaldr.
lem:
50 ml konsantre edilmi meyve suyu (veya edeeri konsantre) 100 mllik ieye alnr. 25 ml
% 20lik metafosforik asit ve stabilize edici ajan konur ve su ile izgiye tamamlanr. 10 ml
kk bir ieye aktarlr ve 2.5 ml aseton ilave edilerek indofenol zeltisi ile pembe renk
teekkl edinceye kadar titre edilir. Pembe rengin 15 saniye kalc olmas gerekir. rnekteki
vitamin C miktar mg/100 ml veya /100 g olarak hesaplanr. Slfr dioksit mevcut deil ise
asetonun ilave edilmesine gerek yoktur. Bunun fonksiyonu slfr dioksit ile asetonbislfit
kompleksi meydana getirmek ve slfr dioksitin titrasyonu etkilemesini nlemektir. Bazen
gdalarda mevcut askorbik asidin kk bir ksm yalanma ile dehidroaskorbik haline
dnr. Yukarda anlatlan askorbik asit tayininde byle bir durumdan pheye dlr ise
baka bir rnek zeltisinden 10 dakika sre ile hidrojen slfr geirilir, ienin kapa
kapatlr ve bir gece buzdolabnda bekletilir. Sonra karmn ierisinden azot gaz geirilerek
hidrojen slfr uzaklatrlr. ki titrasyon arasndaki fark dehidroaskorbik asit miktarn verir.
Vitamin Cnin bir Uluslararas birimi C: 50 g askorbik asittir. u sralarda HPLC teknikleri
geni olarak kullanlmaktadr.
Eser elementler ve katk maddeleri:
Eser elementlerin rutin analizleri, bakr, kurun ve inko iin yaplr. Katklar iin ise (slfr
dioksit, benzoik asit, 4-hidroksi benzoat ) (4-hidroksi benzoatlar: parabenler) iin yaplr.
Enzimatik aktivite:
Pektik enzimler ham meyva suyunda mevcuttur ve pastrize ileminde yok edilirler. Bunlar
bu ilem srasnda yok olmasa idi meyva suyundan imal edilen rnler daha berrak olmaya
353
eilimli olurlard, bunun sebebi enzimlerin mevcut pektin maddeleri zrindeki etkileridir. Bu
etkinlik % 1 turungil pektini ve % 1.2 sodyum klorr ieren zeltisinin kaynama noktasna
kadar stlmas ile elde edilir. Bundan sonra 30Cye soutulduunda bir 50 mllik behere
aktarlr, 2 ml meyva suyu ilave edilir ve 0.02 N NaOH ile pH 7.0 e ntrletirilir. Bu ilemde
bir pH-metre kullanlmaldr. zelti 30Cde tutularak pH: 7.0de 30 dakika sre ile
titrasyona devam edilir. 30 dakika ierisinde teekkl eden asit miktar yaklak olarak
pektolitik enzimatik etkinlikle orantldr.
Etanol:
Kodeks standartlar tabi fermantasyon sonucu meydana gelen dk miktardaki alkole meyve
sular ierisinde msaade etmektedir. Ancak bu alkoln kimyasal katk maddeleri neticesi
olumam olmas gerekmektedir. Geleneksel titrasyon ilemlerinde ve dikromat oksidasyonu
ilemlerinde 3 g/kg kadar olan deerler elde edilmitir. Ad geen titrasyon ilemleri IFJU ve
AOAC tarafndan tavsiye edilen ilemlerdir. Ancak gemi yllardaki enzim metotlar ve GLC
bu tavsiyelere adapte edilmitir. GLC ynteminde i standart olarak propanol kullanlr ve
metanol ve asetaldehit gibi uucu maddeler tesbit edilir.
Yumuak ikiler:
Yumuak ikiler esas itibari ile aadaki kategorilere giren ikilerdir.
Hazr merubat:
Bunlarn bir ou karbonatldr. Bunlar genellikle eker ieren konsantre uruplardan, sitrik
asit ve koruyucu katk maddelerinden (sodyum benzoat) meydana gelir. Yapay
renklendiriciler baz rnlere ilave edilmektedir (zencefil biras gibi. Bu rn saponin tipi bir
kprtc madde ierir). retimde belirli bir miktar urup bir ieye alnr. ie bundan sonra
karbonatl su ile doldurulur ve kapatlr. Karbon derecesi rnn cinsine gre deiir.
Merubat, meyva suyu ve ezmeler:
Konsantre edilmi hafif iecekler:
Aa yukar ayn katk maddelerini ierirler, ancak bu katk maddelerinin oran bunlarda
daha yksek tutulur. Ancak bunlarda karbonat yoktur. Ihlamur suyu ielemeden nce filtre
edilerek berraklatrlr, ancak dier rnler depolamada bulanklk brakr. Meyva suyu
ieren ezmeler genellikle slfr dioksit ierir.
Kark ikiler:
Bunlar meyve suyundan ziyade tam turungil suyundan hazrlanr. znmeyen maddeler
szlerek uzaklatrlr. Byle ieceklere portakal suyu, limon suyu vs. ad verilir. Katk
maddeleri olarak benzoik asit kullanlr. Ac portakal ve ac limon ieceklerinin temelinde ac
madde ilave (rnein kinin) edilmi meyva sular yatar. FSC raporu byle ieceklerin kark
merubatlar olarak kabul edilmesini ngrmektedir.
354
Tablo-XI Deiik meyve sular iin ngrlen baz standartlar aadaki tabloda
gsterilmitir.
Meyve Suyu Cinsi
Elma
Refraktometrik Katlar
(% m/v) min.
10
Greyfurt
50
--
Limon
--
4.5
Portakal
10
50
--
zm
15*
--
--
Ananas
10**
25
--
--
--
4.5***
Domates
Uucu Asitle
Asetik asit olarak
(% m/m, m asit/kg
Etanol
(g/kg) maksimum
Temel Yalar
(ml/kg) maksimum
Elma
0.4
--
Greyfurt
--
0.3
Limon
--
0.5
Portakal
Eser
--
zm
0.4
--
Ananas
--
--
Domates
--
--
--
355
Nisbi younluk
(20/20)
Toplam katlar
(% m/m)
Asidite
(sitrik asit olarak)
(% m/m)
Kl
(% m/m)
Kln kalevilii
(K2CO3 olarak)
(% m/m)
Potasyum
(K, olarak)
(% m/m)
Fosfor
(P, olarak)
(% m/m)
Azot
(% m/m)
Vitamin C
(mg/100 ml)
Maksimum
1.045
12.0
3.5
0.63
0.53
0.288
0.023
0.180
80
Minimum
1.040
10.0
0.4
0.29
0.24
0.089
0.007
0.060
20
Ortalama
1.042
10.8
1.4
0.40
0.35
0.160
0.015
0.103
48
Maksimum
1.054
12.1
3.0
0.56
0.450
0.188
0.019
0.094
65
Minimum
1.040
9.4
0.4
0.34
0.255
0.018
0.007
0.032
35
Ortalama
1.042
10.2
1.6
0.47
0.350
0.126
0.013
0.061
41
Maksimum
1.040
11.2
8.0
0.56
0.415
0.193
0.015
0.084
70
Minimum
1.030
9.2
5.1
0.29
0.130
0.108
0.005
0.035
30
Ortalama
1.035
10.0
5.3
0.37
0.290
0.146
0.011
0.058
46
Maksimum
1.069
16.9
0.80
0.35
--
0.149
0.149
--
--
Minimum
1.037
10.1
0.22
0.15
--
0.079
0.079
--
--
Ortalama
1.047
13.0
0.58
0.20
--
0.130
0.130
--
--
Siyah Frenk
zmm
Maksimum
1.080
--
5.7
1.50
--
--
0.045
0.120
400
Minimum
1.033
--
2.8
0.35
--
0.25
0.012
0.021
90
Ortalama
1.055
13.5
3.5
0.75
0.45
0.35
0.055
0.055
200
Portakal
Greyfurt
Limon
Elma
356
Yasal talepler:
1964 senesinde hafif iecekler kurallarnn talep ettii gibi, talep edilen hususlar meyve suyu
minumum miktarlar, snrlanmam sakarin miktarlar veya kalsiyum ve sodyum tuzlar, Gda
kurallarnda (1983) belirlenmi tatlandrclar ve konulmasna izin verilmi zel asitler ile
detayl etiketleme artlardr. 1969daki dzeltme ile siklamatlarn kullanm ile ilgili talepler
kaldrlmtr. Kurallar daha sonra 1976da Gda Standartlar komitesi tarafndan
yaynlanmtr. Burada kurallarn alan toz ieceklere ve lezzetli ieceklere kadar geniletilmi
ve etiketleme talepleri de bunlarn ierisinde yer almtr. Dier bir hkm ve talepte kolal
ieceklerdeki kafein standardn 5-100 mg/litre olarak snrlamtr. (kafeinsiz iecekler hari)
Genelde kurallar hafif ieceklerin dier yar ekerli ieceklerden farkl olarak sulandrlmadan
minimum 4 lb orannda eker ve 10 galon bana (45 g ve 80 mg/lye edeer) maksimum
56 para sakarin iermesini, turungil suyu ve hafif iecekler halinde turungil ve turungil
olmayan iecekler gz nne alndnda veya 1 lb iilebilir turungil durumunda, on galon
bana (15 g/l) yine % 3 turungil suyu bulunmasn baz istisnalar haricinde talep etmektedir.
Soda 5 paradan az olmamak art ile galonun 1/8i bana (570 mg/l) sodyum bikarbonat,
kuru zencefil 10 galon bana 3 lbden (30 g/l) az olmamak artyla eker, biral zencefil 3
lb/10 galon (30 g/l)dan az olmayacak ekilde eker ve benzeri iecekler 2 lb/10 galon (20
g/l)den az olmayacak ekilde eker ierebilir ve ancak son belirtilen iecekler sakarin 10
galon bana 80 para (grain) kadar (114 mg/l) olabilir. Hafif iecekler, yar tatl hafif
ieceklerden farkl dier iecekler sulandrldktan sonra hacimce % 15-25 turungil suyu
veya 7-10 lb/10 galon meyve suyu (70-100 g/l) iermelidir. 10 galon bana minimum 22
lb eker ve maksimum 280 para sakarin iermelidir (225 g veya 400 mg/lye tekabl eder ).
Yar tatl iecekler 10 galon bana 2 lb ve 3 lb eker ve 28 paradan fazla olmayan sakarin
iermelidir (22.5g, 30g ve 40 mg/lye tekabl eder) Bunlar sulandrldktan sonra 11 lb- 15
lb ve 140 paradan fazla olmayan sakarin iermelidir (112g, 150 g ve 200 mg/lye tekabl
eder). Tonik su iin zel talepler mevcuttur (minimum kinin miktar). Kurallar asndan eker
her hangi bir tatlandrc znebilir karbonhidrattr. ecek etikette belirtilen talimatlara gre
sulandrld taktirde yukarda belirtilen talep ve hususlar geerli olur. eker hastalar iin
olan bir hafif iecek ilave eker ieremez, ancak suni tatlandrclarn azami limitleri
uygulanamaz. zel hkmler dk kalorili hafif ieceklere uygulanr.
1) eker ve sakkarin iin standartlar ve limitler uygulanmaz
2) Meyva veya meyva suyu iin asgari standartlarn uygulanmas gerekir.
3) rn sulandrldktan sonra 7.5 kalori/ie azami kalori ls uygulanmaldr.
(Sulandrlmadan kullanlmas halinde 5 kalori/100 ml) deerine sadk kalnmaldr.
Dntrme faktrleri deerinin k.cal/g olarak ifade edilmesi halinde
karbonhidratlar iin 3.75, proteinler iin 4 ve yalar iin 9 alkol iin ise 7dir. 6
numaral hkm hafif ieceklerin aadaki ilave asitler iermesine izin verir.
Askorbik, sitrik, laktik, malik, nikotinik, tartarik asit, ayrca asetik asit ve fosforik
asitte her hangi bir hafif iecee ve meyva suyuna ilave edilebilir. Burada hkmler
iecei adlandrmaya ilikin olup rnn ierdii turungil ile ilikisi olmaldr ve
bu rnn adn tamaldr. Bir rn belirtilen meyva veya sebze suyunun
tanmlanm olan asgari miktarn iermiyor ise etiket ad geen meyva isminin
sonuna eklenecek adet veya lezzeti tanm ad geen meyvaya atfen
kullanlabilir. Sakarin veya dier bir izin verilen maddeyi ieren rn
etiketlendiinde buna dair zel bir atf bulunmaldr. Koruyucu madde kurallar hafif
ieceklerin slfr dioksit, benzoik asit ve 4-hidroksibenzoatlar iermesine baz
357
358
yapmtr. Ayn ekilde meyvalardaki dulsin orann tayin iin ayn HPLC yntemi
denenebilir. Bununla ilgili analizlerde kullanlmak zere kimyasal ve kromatografik analiz
yntemleri verilmitir.
Sakarin:
Sakarin hidroklorik asiti ile kuvvetli hale getirilir ve sonra eterle ekstrakte edilir.
Solventin 1 ml 0.05 M NaOHs : 0.061 g benzoik asite edeerdir.
Benzoik asit spektrofotometrik analizle de eteral zeltisi ierisinde gerekletirilebilir.
(Alkali ile temizlenip, enterferansa sebebiyet veren maddeler uzaklatrldktan sonra)
Sakkarin:
Seperatrdeki sulu zeltiye ykama suyu ve 10 ml konsantre hidroklorik asit ilave edilip er
porsiyonluk 25 ml eterle ekstrakte ediniz. Birletirilen ekstraktlar 10 ml su ile ykaynz.
Ykama suyunu da eterle ekstrakte edip bu ekstrakt da dier eter ekstraktna katnz. Filtre
ediniz ve solventi uzaklatrnz. keltiye 3 ml aseton ilave ediniz ve buharlatrnz. 2 ml su
ilave edip 0.05 M NaOH ile bromtimol mavisi indikatrne kar titre ediniz.
1 ml 0.05 M NaOH : 0.001919 g sakkarine tekabl eder.
Sakkarin kalitatif testlerle de tayin edilebilir. Azure S kullanlarak spektrofotometrik yntemi
ile tayin edilebilir.
Siklamatlar:
Hafif ikiler kural (1966)na gre siklamatlarn hafif ikilerin ierisinde bulunmasna uzun
sreden beri msaade edilmemektedir. Ancak kullanlmasna baka lkelerde izin
verilmektedir. Daha nce siklamatlarn siklohekzil slfamik asit olarak veya bunun kalsiyum
ve sodyum tuzlar halinde ieceklere katlmasma izin verilmekte idi.
Bunlarn tayini iin 0.1 g siklamat numunesinden bir kaba alnr ve 10 ml suda zlr, 1 ml
konsantre HCL ilave edilir. Berrak olmas gereken zeltiye 1 ml % 10luk sodyum nitrit
zeltisi katlr. Siklamat muvacehesinde beyaz baryum slfat teekkl eder. Bu reaksiyon
kantitatif yntemlerin temelini tekil eder. Burada baryum slfat gravimetrik olarak tayin
edilir.
ki adet 250 mllik behere (150 mlde iaretli) 10 ml rnek konulur (veya 2-35 mg siklamat
ieren zeltisi). 1 ml 2 M HCL ve tam olarak 10 ml 0.02 M baryum klorr zeltisi ilave
edilir. Beherlerden birisine 1 ml hidrojen peroksit (2 hacim) konulur ve kapa kapatlr. Bir
dakika sreyle scak tabla zerinde kaynatlr. Soutulup yaklak 150 ml su ile seyreltilir.
4 ml 8 M KOH zeltisi ilave edilir ve UV lambas altnda (prensip olarak dalga boyu 350360 nm) ve zelti bir elektrikli kartrc ile kartrlr. % 0.01lik rodamin B zeltisi ile
hafif krmz fluoresans gzknceye kadar ilave edilir. Bundan sonra 4 damla % 0.05lik
kalsein mavisi zeltisinden ilave edilir. Az k altnda baryumun fazlas 0.01 M EDTA (ift
Na tuzu) zeltisi ile mavi fluoresans gzkmeyinceye kadar titre edilir. Dier behere bir ml
% 10luk sodyum nitrit zeltisi ilave edilir, scak tabla zerine konulur ve evvelki ilem
yaplr.
359
360
siklamatlardan daha az olan beyaz bir tuz verir, ancak bu sblimasyon ile uzaklatrlabilir.
Sakkarini yalnz bana tesbit etmek iin leylak rengi leke -naftilamin reaktifi pskrtlerek
elde edilir. Rf deeri muhtemelen beraber ekstrakte olan gayri safiyetlerden etkilenecektir.
Siklamat bulunmas halinde sakkarin, siklamatn nitrz asit ile tahrip edilmesinden sonra etil
asetat ile ekstrakte edilir. Ekstrakte edilen malzeme gm nitrat tuzu ile ktrlr, kelti
ayrldktan sonra sakkarin standart tiyosiyanat zeltisi ile titre edilir.
Meyva suyu miktar:
Bu tayin iin ok sayda yntem mevcuttur, mesela kl tayini, fosfor tayini, potasyum tayini,
asidite, formal titrasyon, toplam azot, albuminoid amonyak ve amino asit profillerinin tayini
gibi. Bu gibi tayinlerden meyva miktarnn tayini meyva sularnn eidinden ve deiik
olmasndan tr zordur. Meyva suyu muhtelif meyvalarn karmndan meydana geliyor ise
meyva suyu miktarnn tayini daha da zorlar, mesela potasyum, fosfat vs. ieren anorganik
maddeler. Bir ok tayin yaplarak elde edilen deerlerin gerek meyva sular ile
karlatrlmas icap eder. Hafif ieceklerdeki meyva suyu miktarnn tayini iin bir ok
yntem vardr, aada yalnzca baz zel yntemler belirtilmitir. Meyvann tipi
bileimlerinden tesbit edilir, mesela flavonoidler ve tabi asitler. Ancak modern meyva sular
farkl meyvalarn karmlarndan hazrland iin tayini zor olmaktadr. Meyva sularna
uygulanan basit kalite kontrolleri aadaki yntemlere gre yaplr.
Formol titrasyonu:
Formol titrasyonu meyva suyu miktarn tayin iin hzl bir yntemdir.
lem:
Merubatn 200 mlsini bir porselen kapta su banyosu zerinde 80Cde 2 saat sre ile
konsantre ediniz. Soutup nce 1 M daha sonra da 0.1 M NaOH ile pH tam 8e
ntrletiriniz. 20 ml % 40 lk ntr formaldehit (formalin, nceden pH 8e ntrletirilmi)
ilave ediniz ve 0.1 M NaOH kullanarak pH 8e titre ediniz. Titrasyonda harcanan mililitre
2ye blnnce formaldehit saysn (F) ve meyva suyundaki portakal suyunun miktarn
(% m/v olarak) 1.05 F/1.4 ifadesi ile verir. Bu metot pH metre kullanlarak yrtlr.
Albminoid amonyak deeri:
Mitra ve Roy (1953) sirkedeki Albminoid amonyak deerini meyva suyu miktarn tesbit
iin kullanmlardr. Sirke iin uygulanan yntem belirli deiikliklerle uygulanr. Neticeler
m/m zerinden verilir. Sirkede olduu gibi Mitra ve Roy da albminoid amonya ile eitli
meyvalardan elde edilen meyva suyu deeri arasnda yakn iliki olduu grlmtr. Dk
miktarlarda meyva suyu ieren meyve suyu ieren rnler daha dk deerler vermektedir.
Amino asitler:
Meyva sularndaki amino asitlerin bu meyva sularnda mevcut mineral maddelerden
(elementlerden) daha byk nemi vardr. Formol indisi ve albmin amonya amino asit
bileimi ile ilgilidir ve yabanc azot bileikleri ilavesi ile indislerin ykseltilmesi iin
teebbsler yaplmtr. Amino asitlerin tayini iin uygulanan yntemler portakal suyunun
karakteristiine gre seilir ve serin ve betain miktar tayinlerini de ierir. Muhtelif
aratrmaclar tarafndan ortalama deerler bulunmutur ve bunlar betain iin 70 mg/100
361
mldir. Petrus ve Vandercook (1980) ve Chaytoe (1986) ticari portakal sularnda serinin
mevcut olmadn gstermitir.
Kark iecekler:
FSC nin hafif iecekler zerine olan raporu (1959) dikkatleri bu tip ieceklerin poplaritesi
zerine ekmitir. Bu tip rnler muhtelif tip ilemlerle hazrlanmakta olup znmeyen
madde de bu sebepten meydana gelen deiiklikler ve iecekteki dier kalc bileenler ihmal
edilmektedir. FSC meyva suyu karmndaki standartlarn turungil sular standartlarndan
olduka dk olduuna iaret etmitir. Bu tip ieceklerde koruyusu (prezervatif) olarak
slfr dioksit yerine benzoik asit kullanlmaktadr. Born (1957) yalnzca meyva suyu ile
tamamen portakal suyundan yaplm iecekleri ayrt etmek iin bir metot tavsiye etmitir. Bu
metotta alminyum kolonda yaplan benzen ekstraktnn kromatografi ile tayin edilmesi yer
alr. Bu ilemi mteakiben 325 nmde spektroskopik tayin yaplr.
Karbonatl iecekler:
Sodadaki bikarbonat:
Sodada en az 5 grain/pint yani 570 ppm sodyum bikarbonat bulunmas gerekmektedir. Bunun
tayini iin 50 ml rnek metil oranj indikatr zeltisi kullanlarak 0.05 M HCl ile titre
edilerek bulunur. (1 ml 0.05 M HCl: 0.0042 g NaHCO3)
Tonik suyundaki veya ac limon suyundaki kinin:
Kininli tonik suyu en az grain/pint (57 ppm) kinin iermelidir (kinin slfat olarak BP).
ecek amonyak ile kaleviletirildikten sonra kloroform ile ekstraktsiyona tabi tutulur ve kinin
ayrlr. Kloroformlu ekstraktn absorbans bundan sonra 335 nmde llr. Bu yntem
yaklak 30 ppm kinin ieren ac limon suyunada uygulanabilir. Sakkarinin mevcudiyeti
sinerjik ac bir tat salar. Tonik suyundaki absorbans direkt olarak 347.5 nm de dier gayri
safiyetleri (rnein eker ve asit) ieren blanka kar yaplr. Kinin tayini fluorometrik olarak
da yaplabilir. Rao ve arkadalar (1984) kininle alizarin parlak meneke arasnda oluan bir
komplekse dayanan spektrofotometrik bir yntemi nermilerdir. Kinin nce kalevi
zeltiden kloroformun ierisine ekstrakte edilir, sonra slfrik asit ierisine kolorimetrik
reaksiyon meydana gelmeden geri ekstrakte edilir. Ayrca HPLC metodu ile de tayin
yaplabilmektedir.
Kolal iecekler iersinde kafein:
Kafein kola ekirdeinde bulunur ve bunun ekstrakt kolann ierisinde mevcuttur. Pepsi kola
ve koka kola ierisindeki kafein miktar yaklak olarak bunlarn amonyakla kalevi
yaplmasndan sonra kloroform ile ekstrakte edilip absorbansnn 273 nmde llmesi ile
tayin edilir (: 530). Bu yntem ile elde edilen deerler gerekte olduundan daha yksek
kafein deerleri verir. Bunun sebebi ekstrakte edilen dier maddelerin enterferansa sebebiyet
vermesidir. Bu sebepten bir sep-pak kartuu ile temizleme veya HPLC ile analiz tavsiye edilir
(UV dedektrl). Kolal iecekler genellikle litrede 60-190 mg veya daha az kafein ihtiva
ederler.
362
Salamura ve soslar:
Bunlar % 15 tuz ieren salamuralar da bulunan sebzelerdir. Turu soanlarn suyu alnr veya
ksmen tuzlu sirkede tuzlar giderilir ve sirke ile kaplanarak % 3 tuz ve % 3 asetik asit ilave
edilir. Sebzeler % 10dan az tuz ieren salamuraya konunca fermantasyon balar. Tatl
turular dilimlenmi sebze ve kaln sos ierirler. Kaln soslar genellikle meyva, soan, eker,
sirke ve baharat ierirler. En nl kaln sos worcester sosudur. Bundaki baharat oran olduka
yksektir ve tortusu vardr. Orijinal reeteler bir olgunlama sreci ierir. Turu ve soslar
100 mg/kga kadar slfr dioksit ierebilir. Bu meyva bulunmasndan trdr (rnein
elma). 250 mg/kgya kadar benzoik asit veya 4-hidroksibenzoatta ierebilir. Turu ve soslar
da eser elementler (Cu, Pb, Zn, vs.) analizine tabi tutulmaldr. Salatalk turular kodeks
tarafndan ayrntl bir ekilde ele alnmtr.
Analiz edilecek rnekler dikkatli bir ekilde hazrlanmaldr. Doranacak malzeme cinsine
gre bir kartrcda kartrlmal veya mekanik olarak doranmaldr. Toplam kat
miktarnn tayini iin 5 g rnek 100Cde veya tercihen vakumda 70Cde kurutulmaldr.
Toplam asitlik 10 g numunenin su ierisinde kartrlmas ve 0.2 M NaOH ile fenolftalein
mvacehesinde titrasyonu ile yaplr. Baka bir kaba 10 g rnek alnr ve bir su banyosunda
kurulua kadar buharlatrlr. Sonra kelti su ile kartrlr ve fenolftalein ilave edilir. 0.2 M
NaOH ile titre edilir ve asidite asetik asit olarak verilir.
Buna gre uucu asit yzdesi : VA : TA-FA
Toplam uucu asit yzdesi : 100-TS : TV
Sulu fazdaki uucu asit yzdesi ( asetik asit olarak ): 100 x VA / TA
Olur.
Bu deerler rnn muhafazas iin gerekli asetik asit deerleridir. Genelde sulu fazdaki
uucu asit en az % 3.5 orannda olmaldr. Bununla beraber bir sos s ile muamele edilmi ise
ve eker, tuz mevcut ise asgari asit miktar (% 2.5) depolama iin yeterlidir. Kl, tuz ve
ekerin tayini domates ketabnda olduu gibi depolama karakterleri zerine bir fikir
verebilir. HPLC teknikleri de asit, eker ve tatlandrc tayinleri iin uygulanmaktadr. Testler
besleyici olmayan tatlandrclar iinde yaplmaldr.
Fndk ve cevizler:
Bileim:
Fndk-ceviz trnden gdalarn ekirdekleri iin veriler tablolar halinde verilmektedir. Yeil
aa fndklar en az % 50 orannda su ihtiva ederler, ancak kurutulduktan sonra nem miktar
% 4 e kadar derek kf teekkl nlenir. Ya miktar % 60 geebildiinden bayatlama
oran dk scaklkta depolama yaplmad zamanki gibidir. Protein miktar iin N x 6.25
olarak hesaplanr, ancak baka faktrler de zaman zaman kullanlr, mesela badem iin N x
5.18. Fndklardaki protein oran % 5ten % 30a kadar deiir, klleri ise % 3ten az protein
ierir. Burada geriye kalan karbonhidrat ve elyaftr. Baz fndk trlerindeki tatllk yksek
orandaki eker miktarndan ileri gelir. Niasta muhtevalar genellikle dktr. Bir ok fndk
nemli oranda kalsiyum, fosfor ve potasyum ierir. Baz fndk cinsleri iyi birer vitamin B1 ve
B6 veya niacin kaynadr.
363
Su %
N%
Ya %
eker ( invert) %
Kl %
Tatl badem
4.7
3.3
53.5
4.3
3.0
Barselona
5.7
2.1
64.0
3.4
--
Brezilya
8.5
2.2
61.5
1.7
3.0
Mahun fst
4.0
3.2
45.9
--
2.5
Kestane
51.7
0.4
2.7
7.0
1.0
Msr koan
41.5
1.4
36.0
4.7
--
Taze hindistan
Cevizi
42.0
0.6
36.0
3.7
1.2
4.5
4.5
49.0
3.1
2.4
23.5
2.0
51.5
3.2
1.2
Yer fst
Ceviz
364
Ya
Protein
Kl
Min
Mak.
50.2
20.2
2.4
66.7
27.1
3.5
Ortalama
58.4
23.3
2.92
Monk, badem miktarn ya 1.7 ile arparak ptroteini 4.35 ile arparak bulmutur.Firth
(1969) aadaki yzde deerlerini vermitir.
Hava ile aartlm tatl bademler kuru madde zerinden deerlendirilir.
Ya: 55.1-64.1 (ortalama 60.76), protein (N x 6.25) 21.3-28.2 (ortalama 24.4 ). Firth badem
ezmesindeki ya miktarn bulmann zor olduunu dnerek badem miktarn; kl+eker
toplamn 100den kararak ekersiz rn keltisini bulur. Bu deer sonra tatl bademlerdeki
sukrozun ayarlanmasna izin verir. (% 3.12-6.05, kuru madde zerinden ortalalma % 4.0)
Badem ezmesinde boyar madde ve dier katk maddelerinin tayini gerekir.
365
I- ST RNLER
PEYNR:
Peynir retimi:
ngilterede ylda yaklak % 75i edar (Cheddar) olmak zere 250.000 ton peynir
retilmektedir. ngiltere 1987 ylnda 61.000 tonu rlanda dan (byk ounluu cheddar
olarak), 25.000 tonu Hollanda dan, 25.000 Tonu Almanyadan, 14.000 Tonu Fransadan,
11.000 Tonu Danimarkadan ve 3.000 Tonu Kanadadan olmak zere toplam 172.000 Ton
peynir ithal etmitir. Peynir trlerinin ou ekimi stn, danann drdnc midesinde
bulunan i kordondan elde edilen bir enzim olan rennin kullanlarak phtlatrlmas ile elde
edilen kesmikle retilir. Peynirin yaps, zellikleri ve bileimi konusundaki farkllk zellikle
olgunlatrma ileminde uygulanan deiik retim yntemlerinden kaynaklanr. Bu
yntemlerden en ok tannanlar edar peyniri retiminde uygulanr. Pastrize ste maya
katlarak pH: 5.9-6.3 orannda asitlik salanr. Rennin ieren ticari nitelikli bir z olan
Rennet ilave edilerek 29-31Cda bir kesmik oluturulur. Kesmik kesilir ve s ve asit yardm
ile kesilmi stn bir ksm alnr. rpma ileminden sonra kesmikler tuzlanr ve daha ok
kesilmi st suyu brakr ekilde kalplara baslr. Yaplan ilem sonunda daha nemli ve
yumuak peynir elde edilir. Kesme ileminden sonra daha fazla s uygulayarak tutma
kabiliyeti daha yksek, daha kuru ve sert peynir trleri retilmektedir.
Tablo-XIV Kesmik ve kesilmi st suyunda, stteki maddelerin dalm, % m/m
St
Su
Kesmik
Kesilmi st suyu
87.3
6.5
80.8
Ya
3.7
3.5
0.2
Laktoz
4.7
0.3
4.4
Kazein
3.0
2.6
0.4
Albmin
0.4
Eser
0.4
Kl
0.7
0.1
0.6
366
olup tereya yapsndadr (pH: 4.3-4.6) ve asitli kesilmi st suyu oluturur. Bu tatl su ve
asidin bileimi aadaki tabloda verilmitir.
Tablo-XV Tatl kesmik suyu (pey. alt suyu) ve asitli kesmik suyu (pey. alt suyu) % m/m
bileimi:
Tatl kesmik suyu
Toplam kat madde
Nem
Ya
Protein
Laktoz
Mineraller
Laktik asit
6.35
93.65
0.30
0.80
4.65
0.50
0.05
lenmi peynir (genellikle yumuak ve sert tr) bir peynirin stlmas ve su ile sodyum fosfat
veya sitrat veya sodyum potasyum tartarat gibi asitlerle yumuatlmas ile hazrlanr. Istma
ilemi peynirin tutma kabiliyetini artrrken peynirin alminyum folyo veya plastik tabakalara
sarlmas nem kaybn veya yapsal bozulma nlemektir. Daha yumuak peynir tipleri ezme
peynir diye anlr. Proteolitik enzimlerin ilavesi ile edar ve dier peynirlerin olgunlama
sresi yar yarya azaltlabilir.
Yasal mevzuat ve standartlar:
Gda maddeleri standartlar komitesinin 1949, 1956 ve 1962 tarihli raporlar erevesinde
peynir iin (zellikle perakende satlar iin geerli) yasal hkmlere 1770 tarihli (SI No.
649) Peynir Ynetmelii kapsamnda yer verilmitir. Her iki ynetmelik de peynir katk
maddeleri ve karmndaki maddeler ile ilgilidir. Belirli peynir tipleri ile ilgili genel
standartlara st ve st rnleri asndan Codex kodunda (CAC/MI-1973) yer verilmitir. Bu
kod kapsamnda nerilen analiz yntemleri de yer almaktadr. Her lke hkmetinin peynir
iin nerilen Codex standartlarn kabul derecesi ile ilgili bilgiler ilkeler kodu (CAC/CI-C25,
1972) balkl dier bir koddan alnabilir.
Bileimi:
Muhtelif peynir tiplerinin bileimi aadaki tablolarda gsterilmitir. Kuru maddedeki ya
oran peynirin kalitesinin deerlendirilmesi asndan nem tamaktadr. Bu orann % 50nin
altnda olmas peynirin kayma ksmen alnm stten yapldn ifade eder. Dikkate
alnmas gereken dier bir lt ise peynirin yaorannn 1/1 deerinden az olmamasdr.
(genellikle bu oran 1.25/1.0 gibi yksek bir deerdedir)
367
Toplam peynir
ar. max. su %si
42
56
46
56
39
44
56
50
47
48
48
40
40
40
40
45
48
48
48
45
48
48
48
32
52
40
48
48
42
44
46
47
46
47
40
44
43
45
38
47
42
44
32
38
56
46
46
28
27
22
21
22
21
27
27
27
26
28
25
28
27
22
32
18
26
26
368
Lancasshire Leichester
Caerphilly
Cheshire
Blue stilton
White stilton
Derby
Cottage
Cheddar
38.1
44.5
41.7
34.3
42.3
37.5
39.3
43.9
41.8
37.1
44.1
40.6
38.6
45.5
41.5
34.8
40.3
37.3
32.5
42.8
38.8
44.4
48.3
45.8
35.2
40.4
38.0
75.6
81.0
79.1
33.9
41.3
45.8
Ya
Azami
Asgari
Ortalama
29.0
34.5
31.0
30.2
37.0
33.7
29.4
33.5
31.3
29.8
34.4
31.4
28.8
33.5
31.5
31.5
36.6
34.0
31.0
42.0
35.0
30.2
32.2
31.3
30.5
36.1
33.9
2.4
5.2
3.9
30.0
37.4
34.4
Kat madde
Azami
Asgari
Ortalama
55.5
61.9
58.3
57.7
65.7
62.3
56.1
60.7
58.2
55.9
62.9
59.4
54.5
61.4
58.5
59.7
65.2
62.7
57.2
67.5
61.2
51.7
55.6
54.2
59.6
64.8
62.0
19.0
24.4
20.0
58.7
66.1
64.0
Ham protein
Azami
Asgari
Ortalama
22.0
25.3
23.3
22.3
26.9
24.3
20.9
25.4
23.2
21.8
25.6
24.0
21.7
24.8
23.3
23.1
27.5
24.6
18.5
25.1
22.6
19.3
20.9
19.9
23.2
26.5
24.2
11.6
16.2
13.8
24.0
27.3
25.5
Kl
Azami
Asgari
Ortalama
2.5
3.7
3.0
2.8
4.4
3.4
2.3
3.5
2.8
2.3
3.7
2.9
2.4
3.7
2.8
2.8
3.9
3.3
3.1
4.2
3.6
2.4
2.8
2.6
2.7
3.6
3.2
1.1
1.6
1.3
2.5
4.3
3.6
Laktik
Azami
Asgari
Ortalama
1.1
1.7
1.4
0.9
1.5
1.2
1.3
1.6
1.4
1.0
1.6
1.4
1.1
1.6
1.4
1.1
1.6
1.2
0.7
1.1
1.0
0.7
1.1
1.0
1.1
1.3
1.2
1.15
1.40
1.23
0.9
1.3
1.1
Tuz
Azami
Asgari
Ortalama
1.1
2.2
1.5
1.0
2.3
1.6
0.9
1.9
1.3
0.9
2.0
1.4
0.9
2.1
1.2
1.0
2.1
1.5
2.4
2.9
2.7
1.8
2.0
1.9
0.9
1.7
1.4
0.8
1.4
1.0
1.1
2.4
1.8
369
Peynir analizi:
Peynirin rutin analiz ilemi kapsamnda su ve ya orannn ve dolays ile kuru maddedeki ya
orannn saptanmas yer alr. lem uygulanan veya suyu alnan peynir iin tere ya dndaki
yalarn (st yalarnn) varlnn 8 kat aratrlmas gerekebilir. Bundan baka zellikle
yasal gereklilik asndan peynir rneklerinin ; rnein tuz, renklendirici madde (genellikle
annatto), yumuatc ve koruyucu madde, zellikle sorbik asit, nitrat ve muhtemelen nisin ve
hekzamin gibi katk maddeleri asndan kontrol gereklidir. Saptanmas gereken dier
muhtemel maddeler arasnda kl, proteinler, laktoz, asitlik ve pH deeri saylabilir. Baz
peynir trlerinin bakr ve kurun ierikleri saptanmak gerekebilir. Aromal peynirler, rnein
sap kerevizi, ada ay gibi uygun tatlandrclar asndan mikroskobik olarak kontrol
edilebilir. Renklendirme uygulanmas halinde ise renklendirici madde saptanmas asndan
kimyasal kontrol uygulanabilir. Peynirde alkalin fosfat aktivitesi saptanmas, peynir
retiminde ham veya iyi pastrize edilmemi st kullanldnn iaretidir. Subsrat olarak
fenolftalein monofosfat ve Gibbs reaktifi uygulanan daha kantitatif bir yntem AOAC
yntemler kitabnda yer almaktadr. rnekleme yntemleri BS 809 (ISO 707) ve baz analiz
yntemleri BS 770de yer almaktadr. Peynirlerde nisin saptanmas peynirlerin kontrollerinin
yer ald BS 4020 de aklanmtr. Poortvliet ve Horwitz in (1982) peynirlerde klorr
analizleri konusunda yntem zerine yaptklar ortak aratrma raporunda potansiyometrik
yntemi referans olarak nermilerdir. Johnson ve Olson (1985) yedi tr peynirdeki klorr
miktar analizleri iin klorr analiz yntemleri asndan Mohr, Volhardi ISEyi karlatrm
ve en salkl yntemin Volharda ait olduu saptanmtr. 12 adet ilenmi peynir
rneindeki fosfor miktar iin molibden blue yntemi yeterli lde baarl olamamtr.
rnekleme:
Peynirin d yzeyi abuk kuruduundan analiz iin kullanlan rnein tm malzemeyi temsil
eder nitelikte olmasna dikkat edilmelidir. Yumuak peynir rnekleri skca kapatlm
kavanozlarda saklanmaldr. Daha sonra en ksa zamanda analiz ilemine geilmelidir.
Su:
Kum ve dz ulu bir ubuk ieren kuru bir kaba 3 gram numune tartlr. Kaynar su
banyosunda ve daha sonra 100C scaklkta gece boyunca kurutma ileminden nce ubuk
aracl ile rnein yaylmas iin su ilave edilir. BS 770de yer alan referans yntem
102Cde kurutma ss nermektedir.
Ya:
Ya oran Werner-Scmid yntemi ile saptanabilir.
lem:
0.3-0.7 g ya ieren rnek (yaklak 1-2 g peynir numunesi) 100 ml geni azl bir kaba
konulur. Bir ubuk ile kartrarak zerine birka damla 0.88 younlukta olan amonyaktan
ilave edilir. Daha sonra 10 ml damtk hidroklorik asit (7 hacim HCL + 3 hacim su) ilave
edilir ve kabn az camla kapatlarak kk atete veya kaynam tuzlu su banyosunda
kartrlrken dikkatli bir ekilde stlr. Tm maddeler zldkten sonra yavaa soutulur
ve 10 ml alkol ilave edilerek kartrlr, soutulur ve sv kk hacimlerde dietil eter ile
(toplam 25 ml) alkalanarak ubuk ile ekstraksiyon tpne ve seperatre aktarlr. Tp bir
dakika sre ile hzla alkalanarak 25 ml petrol eteri ilave edilir ve tekrar alkalanr ve ayran
370
ekstrakt tartlarak bir balona aktarlr. Ekstraksiyon ilemi kez tekrarlanlr ve elde edilen
ekstraktlar birletirilir ve sonuta solvent alnarak normal ynteme gre zelti ya tartlr. Bu
konuda Gerber yntemide uygulanabilir.
Gerber yntemi:
Bir peynir btirometresine 10 ml Gerber slfrik asit (peynir iin hazrlanan slfrik asit) ile
6 mllik scak su ve 3 g rnek ilave edilir. Daha sonra tp boaz ksmnn altndaki omuz
ksmna kadar doluncaya kadar 1 ml amil alkol ve yeterli miktarda scak su ilave edilir. Tpn
az kapatlr ve alkalanr ve 65Cde asgari 3-10 dakika su banyosu zerinde bekletilir. Kat
para kalp kalmad kontrol edilir ve 5 dakika sre ile 100 devir/ dakika da santrifj edilir.
65Ce getirilir ve Gerber btirometresinin gstergesinde dorudan beliren ya yzdesi
okunur. Krema iin tasarlanan btirometreler 5 g rnek iinde kullanlabilir. Kuru maddedeki
ya miktar hesaplanr.
Kl:
5 g rnek mmkn mertebe dk sda stlr. Tuz, kalsiyum veya fosfor tesbiti iin klden
yararlanlabilir.
Tuz:
200-500 mllik konik ieye 2 g rnek konulur ve 0.05 M gm nitrat zeltisi ile 10 ml su
ilave edilir. Peynir kartrlarak ve 80Cde stlarak datlr, 10 ml nitrik asit ilave edilir ve
kelek granl hale gelinceye kadar (yaklak 10 dakika) yavaa kaynatlr. Scak solsyona
0.5 g re ilave edilip kartrlr, daha sonra soutularak 1 ml nitrobenzen ve 50 ml su ilave
edilir, belirte olarak ferrik alum. Kullanlarak 0.05 M potasyum tiyosiyanat ile kullanlmam
gm nitrat titre edilir.
1 ml 0.05 M AgNO3 : 0.002 g NaCl
Nitrobenzen gibi toksik olmamas ve kokusuz olmas nedeni ile kaplama malzemesi olarak
NB Triacetin tercih edilmelidir.
Referans niteliindeki potansiyometrik yntem ise u ekilde uygulanr:
Geni azl bir ieye 2-5 g hazrlanm numune konularak 30 ml su (55C) ilave edilir.
Blender ile kartrlarak blender 10 ml su ile alkalanr. 2-3 ml 4 M HNO3 ilave edilip
soutulur ve gm elektrot ve bir referans elektrodu sokulur. Hemen hemen dnm
noktasna ulancaya kadar 0.1 M AgNO3 ile titre edilir ve daha sonra dikkatli bir ekilde
dnm noktasna titre edilir (V1) Birde bo bir titrasyon uygulanr. (Vo)
NaCl %si : (V1-Vo ) x 0.5844 / numune arl
Protein:
1-2 g rnein toplam azot miktar tesbit edilir ve N x 6.38
hesaplanr.
371
Asitlik:
Toplam 240 ml hacim elde etmek iin 20 g rnek ile (40C) scak su ile kartrlr ve filtre
edilir. ndikatr olarak fenolftalein kullanlarak 0.1 M sodyum hidroksit ile filtre edilen 25 ml
(= 2.5 mg) madde titre edilir ve laktik asit (1 ml 0.1 M NaOH: 0.0090 g laktik asit) veya 1
ml 0.01 M Alkali/100g olarak asitlik derecesi hesaplanlr.
Yumuatc tuzlar:
lenmi peynirler ve ezme peynirlerde sitrik sodyum, potasyum, kalsiyum veya amonyak
tuzlar, fosforik ve tartarik asit kullanmna izin verilir. Codex kodunda toplam azami % 4
orannda kullanm nerilirken,fosfatlar % 3 ile kstlanmaktadr. Peynir (50C) scak su ile
alkalanp az miktarda damtk slfrik asit ilave edildikten sonra ve tekrar alkalandktan
sonra sitrat ve tartarak tesbit edilebilir. Bundan sonra fosfotungtik asit zeltisi ilavesinden,
alkaladktan ve filtreden geirildikten sonra filtre edilen madde sitrat ve tartarak asndan
kontrol edilebilir. Kalitatif ve kantitatif yntemlere AOAC yntemleri kitabnda ayrntl bir
biimde yer verilmitir. Klde fosfatlarn saptanmas mmkndr .Yumuatc katk
maddesine l olarak ilenmi peynirlerden elde edilen rakam asndan peynirde doal
olarak fosfor bulunmas gerekir. Bu balamda sert kalplanm peynirler % 0.5 fosfor
ierirler. Bazen ilenmi peynirlerde fosfat, sitrat ve tartarat kristallerine rastlanmakla beraber
bunlar bazen cam ile kartrlmtr.
Griess- Bosvay yntemi ve kadmiyum indirgeme yntemi birlikte uygulanarak nitrat ve nitrit
saptanabilir. Kadmiyum indirgeme ileminden sonra IDF standart 84 A: 1984 artlarna gre
sulphanilimide ve n-1-naphtalene-diamine uygulanr.
Ya tipi:
Semi-mikro yntemi veReicherd deerinin saptanmas veya ya asitlerinin ve sterollerin GLC
analizleri iin rnekten bir miktar ya alnmas gerekir. Yumuak peynirler 100Cde ksmen
kurutularak soutulmal ve dietil eter ile iyice yumuatlmaldr. Sert peynirlerde rnek kk
paralar halinde kesilip alkalamadan veya dietil eter ile yumuatlmadan nce peynirin
kabuu karlmaldr. Werner-Schmid asit yntemi ile elde edilen yada ileme tabi
tutulduktan veya eter ekstraksiyonu uyguladktan sonra tesbit edilenden daha dk Reichert
deeri alnr. Requefort, Danish blue ve Stilton peynirlerinde tahminen olgunlatrma
dneminde btirik asit kaybna bal olarak dk deerler bulunabilir.
372
- DONDURMALAR:
Dondurmalarda kullanlan ekerler gnmzde artk sukroz ve 42 DE glikoz urubu
karmndan oluup bu karm bitmi rne yaklak % 15 sukroz ve % 4 kuru glikoz urubu
kat maddeleri salamaktadr. Yumuatc olarak yumurta ve lesitin kullanlabilecek olmakla
beraber en geni kullanm alann % 40-60 orannda aminoglyceride ieren GMS bulmaktadr.
Stabilizatrler sulu haldeki dondurmann istenen kvam verecek biimde koyulamasn
salamann yan sra 55 ppmden kaln ve damakta hissedilmesi mmkn buz kristallerinin
oluumunu salar. Genel olarak kullanlan ana stabilizatrler guar gum, locust bean gum,
carregeenan, sodyum aljinat, sodyum karboksimetil selloz, pektin ve xanthan gumdan
oluur. Sentetik tatlandrclarn dnda baz dondurma eitlerinde meyva, kakao veya kahve
kullanlmaktadr. retim aamasnda MSNF ve ya dengesinin kritik lde olduu karm
genellikle resmi sl ilem yntemlerinden birisi uygulanarak pastrze edilir. Karm
soutma ileminden sonra birka saat dinlenmeye braklarak karmn yaps iyiletirilebilir
ve dondurma ilemi srasnda rplarak hacmi oaltlabilir. ikolatal dondurmalar
donmu haldeki paralar bir kapta ikolata ile kaplanarak hazrlanr. ngilterde satlan
dondurmalarn ounun analitik rakamlar aada verilmitir.
Bileimi :
Toplam kat madde
Ya
ekerler (laktoz hari)
% m/m
35-40
6-12
13-18
0.3-1.0
373
meyva suyu ieren dondurmalar genel standartlara uydun olmal ve ya + MSNF oran en az
%7.5 ya %2 MSNF ierecek ekilde en az %12.5 olmaldr. Dodumann yukardaki
standartlara uygun olmas ve stten baka ya iermemesi veya yumurtal tatlandrc veya
yumuatc madde veya stabilizatr kullanm nedeni ile her hangi bir ya iermemelidir.
Parev ice (Kosher ice dahil) en az %10 ya iermeli ve st trevlerinin dnda st ya
iermemelidir. Dondurmalarda yapay tatlandrc kullanlmamaldr. Ynetmelikte tm
yzdeler arlk esasna gre hesaplanmtr. St yann dnda bir ya kullanm halinde
dondurmada St kkenli olmayan ya ierir veya yalnzca bitkisel ya iermesi halinde
Bitkisel ya ierir ibaresi yazlmaldr. Dondurmann ya alnm st katlar ierdii
eklinde bir beyan da kullanlabilir. Scak karml dondurmalarda karm aadaki
yntemlerle uygulanacak pastrze veya sterilizasyon ilemlerinden nce bir saatten fazla bir
sre 7C sda saklanmamaldr.
Pastrizasyon ilemi:
1)
2)
3)
4)
Isl ileminden sonra karmn ss 1 saat ierisinde azami 7Cye indirilecek ve dondurma
ilemi balatlana kadar bu s korunacaktr. Dondurma ileminden nce karm yaplan st
ve st katlar ieren veya iermeyen pH deeri 4.5 veya daha dk su buzlar ve buz lolliler,
asit karmlarnda patojenik organizma remesi mmkn olduundan sl ilem artndan
muaftr. Isl ileme ilave olarak dondurmalar dondurma ileminden itibaren -2Cde
saklanarak satlmaldr. Dondurma ileminden sonra snn -2Cnin zerine kmas halinde
dondurmann sat iin tekrar dondurulmas gerekir.
Dondurmann analizi:
Daha byk reticilerde karm bileiminin kalite kontrol kzl tesi yansma spektroskopisi
veya kzl tesi transmisyon spektroskopisi ile gerekletirilir.
Dondurmann rutin analizleri, yan karlatrlmas:
Bulunan yan tipinin deneyi (zellikle eer rn gnlk tip olarak etiketlenmemi ise)
MSNF ve mikrobiyolojik safln deerlendirilmesidir. Yapay tatlandrclara, eklenen renge,
stabilizatr ve kalnt maddelerin saptanmasna ayrca dikkat etmek gerekir. Daha detayl
analiz ierii su, eker, azot, kl, asitlik ve niasta, kakao (ikolatann tipindeki toplam
alkaloidlerden), meyva ve koruyucu iermelerini ierir. ikolata kaplamas ayrca kakao ya
ve st ya asndan incelenmelidir. Dondurmadaki yan kalamaya doru hareket edecei
aklta tutulmaldr. Endstriyel olarak dondurmann katl zel bir ilgi alandr.
rneklendirme metotlar BS 809 (ISO 707)un ieriinde vardr ve baz analiz metotlar BS
2472de verilmitir. Ayrca AOAC metolarnda da analiz yntemleri mevcuttur.
rneklendirme:
rnek tercihen alnmasndan hemen sonra analiz edilmelidir. Aksi taktirde -15C veya daha
dk bir scaklkta su banyosunda eritilir. alkalanr ve oda scaklna kadar soutulur.
374
Su;
rnekten 5 gram alp kurulanm ve ierisinde kum ve dz ulu ubuk bulunan bir kaba
koyunuz. rnein yaylmasna yardm etmek iin 5 ml su kullannz. Daha nce ubua
kaynar su banyosu yapp etvde (frnda) 100Cde en az 2 saat kurutunuz.
Ya:
Ya Rose-Gottlieb yntemi ile belirlenir. Yaklak 5 gram rnei Rose-Gottlieb veya
majonnier ekstraksiyon tpne yerletiriniz. d:0.88 olan amonyaktan 1.5 ml ekleyiniz ve
kartrnz. 7 ml su ekleyiniz ve tekrar kartrnz. 65Cde 15 dakika tutunuz, 10 ml alkol
ekleyiniz ve tekrar kartrnz, soutunuz ve ya 25 ml eter ile alkalayarak karnz. Daha
sonra 25 ml petrol eteri ekleyiniz, alkalaynz ve stteki olduu gibi ileme devam ediniz. Ek
gda ierikli baz dondurma eitleri iin Warner-Schmid metodu ya karmak iin daha
etkili bir metot olabilir.
lem:
5 gram rnei ekstraksiyon tpne yerletiriniz, 2 ml scak su, 10 ml hidroklorik asit
konsantresi ekleyiniz ve su (50C) ierisine yerletirip 30 dakika boyunca aralkl olarak
alkalaynz ve Rose-Gottlieb metodundaki gibi 25 ml petrol eteri ekleyiniz. Gerber ve Mc
Donalt abuk metotlar (hzl) bir st, peynir veya krema btirometresi (Hyde ve Rothwell)
kullanarak uygulanabilir. Gerber slfrik asit rahata eit hacimli asetik asit ve perklorik asit
ieriine sahip bir reaktif ile yerletirilir.
Tereya:
Gnlk olarak tanmlanan rnler en azndan % 5 st ya ierir. karlan yadaki ya
cinsinin %si tereya ve margarin iin tarif edilen metotlarn sonularndan karlabilir.
Yan deney iin hazrlanmas iin dondurmay amonyak/alkol ile stnz. Solvent veya
kloroform/metanol kullanarak ya elde etmek iin kaynatnz ve soutunuz.
eker:
Lane ve Eynon metotlarn kullanarak evrimden sonra inko ferrosiyanid ile temizlemeden
sonra ekeri belirleyiniz. Titrasyondaki deiikliklerden sakkaroz ieriini hesaplaynz. Eer
ekerin hesaplanmas laktozun yaklak bir buuk MSNFsi (aadaki metotlarla
deerlendirildii gibi) gibi hesaplanr ise bu hali hazrda dier ekerlerin azalmad rutin bir
deer olarak dnlebilir. TLCnin kullanlmas ortamdaki eker trleri hakknda bilgi
verecektir. Glukoz urubunun varlnda ekerler iin tam analiz HPLC ile yaplabilir. Oda
scaklnda muhafazasnda sakkaroz kayb olacaktr. Bu olayda sukroz dekstrana dnr.
Protein:
Makro-Kjeldahl metodu ile 5 gram st proteinini N x 6.38 olarak belirleyiniz ve hesaplaynz.
Stteki yadan baka kat maddeler:
MSNFnin miktar ierisindeki protein, kazein, kalsiyum ve laktoz gibi maddeler ile
hesaplanr. erik iin ekstrakt ortamnda dier kaynaklarda bulnduuda (kalsiyum aljinat, ek
375
laktoz vb) deerlendirme genellikle zorlar. MSNF ierii en shhatli bir biimde
Crowhurstun formal titrasyonu yntemi ile saptanabilir. Porselen bir kaba konan 10 g
dondurmaya 1 ml fenolftalein zeltisi (solsyonu) ilave edilir ve 0.1 M sodyum hidroksit
zeltisi ile ntrle kadar titre edilir.
(Titrasyon: x ml). 3 ml formalin zeltisi ayr ekilde titre edildiinde (titrasyon: y ml)
aadaki forml ile elde edilir.
MSNF (%) : 5.67 ( x-y )
Bu saptamada MSNF doal orantlarnda ya alnm st olarak deerlendirilmitir.
Crowhurst, buday unu ve jelatinin sonucu etkilemediini ortaya koymutur. Hill ve Stone,
st proteinini potansiyometrik olarak pH 8.5 dnm noktasna gre titre etmilerdir.
Dondurmadaki kazeinin saptanma yntemi BS 2472de yer almaktadr. Tesbit edilen kazein
miktarnn 3 ile arplmas ile MSNF nin SMP olduu var saylarak MSNF elde edilebilir.
Kalsiyumum tesbiti iin 10 g rnek kl haline getirilir, kl hidroklorik asite konulur, okzalat
olarak ktrlr ve potasyum permanganat ile titre edilir. St tozundaki kuru ve yasz kat
maddeler yaklak % 1.95 (CaO olarak) ierir.
Kat maddeler:
Dondurmada nadiren koruyucu madde kullanlr. Dondurmada yapay tatlandrc kullanmnn
yasak olmas nedeni ile pheli rnekler muhtemel katk eklinde incelenmelidir. Gliserol
saptamas dikromat ile oksidasyon uygulayarak veya enzimatik yntemle yaplabilir.
Overrun (uzama yzdesi) :
Dondurma retildiinde yapsn glendirmek iin hava girii uygulanr. Sonu olarak kat
rnn hacmi, orijinal sv karmnn hacminden daha geni olur. Hacimdeki % art
aadaki ekilde hesaplanlabilecek overrun olarak adlandrlr.
Overrun %si :[(Dondurma hacmi- karmn hacmi)/karmn hacmi]x100 : [(Y-X)/X]x100
X: sp. gr erimeden nce kat dondurmay ve Y: sp. gr hava alndktan sonraki yeniden eriyen
dondurmay ifade eder. Dondurma hacim hesab ile satlr ve overrun derecesi % 20-130
arasndadr.
Metilen blue testi ve bakterijolejik kontrol:
Dondurma ynetmelii yayn tarihi olan 1959 ylnda Salk bakanl (ngiltere - Tamim no:
8/59) mevzuat asndan dondurma bakteriyolojik test sonularnn kat olmadn beyan
ederek yerel makamlarn bakteriyolojik temizlik geici tesbiti iin metilen blue testi
uygulamasn nermitir. Testle ilgili bilgi ve tartmalar muhtelif kamu sal laboratuvar
hizmetleri raporlarnda yer almaktadr Metilen blue testinin ana zellikleri aadaki gibidir.
rnekleme:
nceden ambalajlanm dondurmalar iin rnek bir adet almam orijinal nite-blok veya
kartondan olumaldr. Gevek veya dkme haldeki dondurma iin en az 2 oz geni azl bir
376
kaba hava ile asgari miktar braklarak konulur. rnekleme ilemi dondurmann laboratuvara
en ge 6 saat ierisinde gelebilecei biimde dzenlenmeli ve test ilemine tercihen ayn gn
leden sonra saat 5de balanmaldr. Gerekli olmas halinde dondurma buza konulmal ve
evre scaklnda eritilmesinin gerekmesi halinde bu ilemin bir saati gememesine
allmaldr. Alternatif olarak rnek erimemi olmas art ile testten 4 gn ncesine kadar
-10C scaklkta saklanmaldr.
Uygulama:
Steril redktaz tpe (10 ml hacimli), geni ulu pipet yardm ile 7 ml orannda Ringer
zeltisi, 1 ml metilen blue zeltisi ile 2 ml eritilmi rnek ilave edilir. Steril lastik bir tapa
sokulur, tp bir kez evrilir ve dondurma rneinin fazlas ile 10 ml iaretine gelinir. Ayrca
2 adet kontrol tp hazrlanr.
( i ) dondurmann rengi: 8 ml Ringer solsyonuna 2 ml (veya daha fazla) dondurma ilave
edilerek evirme ileminden sonra hacmin 10 ml olmas salanr.
( ii ) metilen blue rengi: Kaynam su banyosunda 15 dakika sre ile 5 ml dondurma stlr ve
test ileminde olduu gibi olmakla beraber steril rnekler kullanlarak dier bir tp hazrlanr.
Daha sonra test ve kontrol tpleri 17 saat sre ile 20C scaklkta su banyosuna konulur. Renk
kayb kontrol edilir ve her saatte bir okuyarak ve evirerek 37C scaklkta su banyosuna
yatrlr. Metilen bluenin komple renk kayb iin geen sre hesaplanr ve aadaki
derecelerden biri verilir.
Geici derece :
2-4s
- 2s
rneklerin byk ounluu (en az %80) 1 veya 2 derece kapsamna girer. St tozu gibi
bileimlerden alnan termodurik organizmalar dondurmann derecesini drebilmekle
beraber 3 ve 4 derecelerden nadiren sorumludurlar. Crowhurst bakteriyolojik saymlarda
metilen blue testi arasndaki zayf ilikiye dikkat ekmitir. Ayn aratrmac yumuak
dondurmalar iin hazrlanan sv karmlara uygulanmas halinde ortaya kacak
anormallikler de dikkat ekmektedir. Metilen blue testi tpn okunmasna engel olan renkler
ieren baz rneklere uygulanmayabilir. Bu etki normal olarak kontrol tplerinin incelenmesi
ile ortaya karlabilir. Metilen blue testinde derece dklne kant plaka saym yaplarak
ve koliform testleri ile aranmaldr. Azami 50.000 organizma/ml plaka says uygulanacak
genel limit iin uygundur. Ayn reticinin dondurma rneklerinin derecesinin 2nin altnda
olmas halinde organizmann tanmlanmas gerekir.
377
J- NASTALAR:
Niasta bir ok gda maddesinin temel bileenidir. Bunlar tabi karbonhidratlardr ve bitkilerin
besin haznesini tekil ederler ve bunun genel forml (C6H10O5)n olup burada n muhtemelen
1000den kktr. Niastalar hidroliz prosesi ile asitle stlarak veya diyastaz enzimi ile
enizmatik reaksiyona girerek kk molekll ekerlere dnrler. Su ile stld zaman
niasta tanecikleri ier ve takriben 70Cde yapkan hamur haline gelir. Istld zaman
niastann erime noktas yoktur. Hafif stma da ier ve karamel (yanm eker) rnlerini
ortaya karr. Organik zclerde znmezler ve souk suda snrl bir ekilde znr ve
hidroliz olana kadar fehling solsyonunu indirgemezler. Dalan solsyonlarda optik devri
deiir ve kaynaa baldr. Baz tip niastalarn zellikleri:
Patates nias. Msr nias.
ap aral (um)
5-100
3-26
1-40
3-26
30
15
10
15
28:72
28:72
Polimerizasyonun (DP)
Amiloz derecesi
3000
800
800
Polimerizasyonun (DP)
Amilopektin derecsi
2.000.000
2.000.000
0:100
-
2.000.000
2.000.000
Jelatinleme ss (C)
60-65
75-80
80-85
65-70
st yapkanlk
(Brabender nitesi)
% 5 niasta
konsantrasyonu
3000
600
300
800
znrlk %si(95 C)
82
25
41
23
Bir ok niastalar amiloz ve amilopektin ihtiva ederler. Amilozda dz dalsz glikoz niteleri
olup -1,4 glukozidik balarla balanmlardr. Amiloz paras suda hafife znr ve iyot
ile mavi renk karakterini verir. Amilopektin ok dall bir glikoz polimeri olup iyot
(tendrdiyot) ilavesi ile krmz mor bir renk verir. Dallar -1,3 veya -1,6 glikozidik balarla
balanmtr. Niasta bileenleri enzim sistemlerinde farkl reaksiyon veriler. -amilaz dz
zincirleri maltoza hidroliz eder. Bylece niasta rnleri hidrolizi maltoz ve kark dekstrin
olmaktadr ki bunlarda amilopektinin kk dallarn ihtiva ederler. Bu kollu dekstrin iyot ile
reaksiyona girer ve morumsu bir rn ortaya karr. -amilaz ile yaplan hidroliz zincirin dal
noktalarnda blnmelere neden olur ve dk molekl arlkl dekstrin ortaya karr ve bu
da iyot ile reaksiyona girmez. Niatann kimyasal ve fiziksel zellikleri, zel gda rnleri ve
usulleri artlarna uymak iin geni lde teknik kullanm gerektirir. Bunlar n jelatinleme,
oksitlenme, eter veya esterlerin formasyonu ile hidroksil gruplarnn kimyevi deiimini
ierir.
378
Aartlm
lem
% 15 HCl veya %0.17 H2SO4
ile kuru stma
HCl
% 7den fazla deil
H2SO4 % 2 den fazla deil
H3PO4 % 7 den fazla deil
NaOH veya KOH % 1den
fazla deil
NaOCl % 5.5 den fazla
deil (Cl2 olarak)
Spesifikasyonu:
pH 2.5 ial 7.0
pH 4.8 ila 7.0
% 1 karboksilden
fazla deil
% 0.5 NaCl den
fazla deil
% 0.1den fazla
olmayan ilave
karboksil
ayrc tortular
yoktur.
50 mg/kg den az
Mn tortusu
Asetilatl niasta
Aadakilerle esterletirme
Msaade edilen fosfatlar
Patates ve tahl
niastasnda % 0.5
az tortu (P) olarak
dier kaynaklar iin
% 0.4ten az
% 10dan fazla olmayan asetik anh. % 2.5 ten fazla
% 7.5den fazla olmayan vinil asetat olmayan asetil
gruplar
% 0.10dan fazla olmayan asetik anh. % 2.5ten fazla
%0.12den fazla olmayan adipik anhid. olmayan asetil grup.
Sodyum trimetafosfat veya % 0.1den Patates veya tahl
fazla olmayan fosforlu oksiklorr
niastasnda %0.14
ten az tortu(P olar.)
dier kaynaklar
iin % 0.04 ten az
379
ki niasta fosfat
Hidroksipropil
Fosfatl iki-niasta fosfat
Niasta kullanm:
Niastann genel ldeki zellikleri ve niasta trevleri (modifiye edilmi niasta) gz
nnde bulundurulduunda bunlarn bir ok gda rnlerinde bulunduu bir gerektir.
Kabartma tozu gibi rnlerin hazrlanmasnda kvam verici gibi hareket ederler ve sos, orba,
krema, muhallebi (dondurma dahil), pasta gibi rnlerde kvam verici olarak kullanlr.
Niasta salata soslarnn hazrlanmasnda yumurta, bitkisel ya gibi daha pahal gda
maddelerinin ikamesi olarak kullanlabilir. Bir ok modern hazr acele yiyecekler niastann
ksmen kurutulmu rnlerinin stlp, suyunun kartlp (ekstrksiyon) veya kzartlmas ile
elde edilir. Tek bir niasta prosesi ile gda reticisinin eitli gda rnleri hazrlanmasnda
gerekli btn niasta zelliklerini elde etmesi sk konusu deildir. Mamafih bu tr prosesler
sadece doal niastalardan deil (buday, msr, patates, pirin) sl ilemle ve kimyasal
deiim ile niastann zelliklerini deitirerek elde edilir. Gdalarda kullanlan niasta ve
niasta trevleri miktar geni lde farkllk gsterdiinden bu maddelerin normal gda
maddesi olarak telakki edilmesi argman konusu olmutur. Mamafih bir ok deitirilmi
niasta nemli lde kimyevi ileme tabi tutulduundan varlan sonu bu hususta baz
kontrollerin yaplmas gereklidir. EC (Avrupa Birlii komisyonu) yiyeceklerde kullanlmak
zere deitirilmi niastalarn doasn kontrol etmek iin bir ynetmelik nermitir. (OJ No.
C31/6, 1.2.85). Deitirilmi niasta terimi yenilebilir niastann bir veya daha ok kimyevi
ilemden geirildikten sonra elde edilen rn olarak tarif edilebilir ve bu niasta daha nce
fiziki ve enzimlere ait bir ilem grm olabilir.
380
Mikroskobik inceleme:
Niastalar ve hububatlar genellikle mikroskobik zellikleri ile tanmlanrlar. Bir cam stne
ok az miktarda niastaya bir damla alkol ve daha sonra daha byk damla gliserin ve su
(50:50) ekleyip zerini kapatnz. Fazla svy filtre kad ile aldktan sonra numune nce
dk gl bir objektif ile incelenmeli ve sonra 400lk bir byte ile izlenmelidir. Hilum,
tuhum ve izgiler daha fazla aydnlk ile daha kolaylkla izlenebilir. Baz taneciklerin niasta
olduuna dair phe kalmadnda kapan altnda ok fazla seyreltilmi iyot solsyonu
koyunuz veya apraz polaroid (polarize mikroskop) ile incelemek daha kolay karar almay
salar. Niastalarn mikroskobik grntleri standart ekillerde verilmitir. Oradan bakarak
hangi cins niasta olduuna mikroskop altnda inceleyerek karar veriniz. Baz tecrbelerden
sonra bir ok niasta taneciinin farkllamas nisbeten kolaydr, fakat byk niasta
taneciklerinin buday (max 45 um ve arpa max. 40 um) farkllamasn ayrt etmek olduka
zordur. Niastalarn st yaplar elektron mikroskobu kullanarak daha ileri safha olarak
aratrmas yaplabilir. Istma niastann jelatinlemesine neden olur ve taneciklerin grnm
bir ok ilenmi rnde farkllk gsterir. Jelatinleme granln molekl organizasyonunda
zaman zaman de neden olur ve niastann suda 58-78Ca stlmas ile ortaya kan
ime ile birlikte grlr. 85Cn zerindeki scaklklarda stmaya tabi tutulunca tanecikler
solgun bir hal alr fakat gzlemlerin daha iyi yaplmas iin bazen seyreltilmi iyot eklenir.
yot ve osmiyum tetraoksit buhar lekeleri allmas ile gerekli niasta jelatinlemesinin
bykln gsterir. Chiang ve Jhonson (1977) niastann tahmin metodunu tarif etmitir.
Toplam niasta miktar ayn anda tm numuneyi sodyum hidroksit ierisinde jelatinleme
ilede llr.
Hamur bazl hazr yiyecekler:
Bu tr yiyeceklerin ou un ve renk ilavesi ile msr unu (veya modifiye edilmi niasta)
ihtiva eder. Farina (patates niastas) tipi niasta da ok yaygn olarak kullanlr. Bu rnler
ayn zamanda tatlandrc, renklendirici ve emlsiyon yapc ve modifiye edilmi protein ve
ya gibi katk maddeleri ihtiva ederler. Bunlara rnek olarak annda hazrlanan hamur
rnleri, kek karmlar, krema tozlar verilebilir. Krema tozlar terkibinde genellikle msr
unu, tatlandrc (tuz, vanilya hlasas) ve sar boya bulunur. Baz hallerde msr unu ksmen
patates niastalar ile yer deitirir. Buday unuda nihai rnde daha az istikrarl jelatinleme
isteniyor ise kullanlr. Yumurta genellikle ticari krema tozunda bulunmaz. Eer yumurta
mevcut ise protein hcresi ve mikroskobik incelemede grlecektir ve bu da znr fosfor
ve kolestrol miktarndan tahmin edilebilir. Tatlandrlm krema tozlarnda dektroz, sukroz ve
sakarin vardr. Numuneler kl, slfr dioksit, ilave renk, nem ve vanilya asndan
incelenmelidir. Teneke kutulardaki kremalar esas itibari ile st, eker ve krema tozundan
yaplmlardr. Sonu olarak rnde biraz niasta, vanilya, ilave renklendirici ve hamur haline
getirici maddeler vardr. Yumurta ve albmin istenir ise ilave edilebilir. Teneke kutularda
pirin kremas iin analiz metotlar renk, emlsifiye edici madde, vanilya ve iz elementlerin
ortaya karlmas ile bu rnlerde uygulanabilir. Yumurta miktar zcde eriyen fosfor ve
kolestrol miktarlarndan tahmin edilebilir.
Analiz:
Nem:
Kurutma metodu ile elverili olarak tayin edilebilir. Carter-Simon hzl kurutma metodu
155 Cde 15 dakika uygulandnda nem miktar % 15i gememelidir.
381
Vanilya:
20 gram numuneyi 198 ml % 50lik izopropil alkolde kartrarak takriben % 10luk hlasa
haline getiriniz. Filtreden geiriniz ve 100 ml sznty takriben 25 mlye buharlatrnz ve
100 ml hacimli tpe aktarnz. 4 ml kurun asetat zeltisi ilave ediniz (%5 ntr ve esas) ve
iaret izgisine kadar tamamlaynz. Sonra 5 ml kadar Folin Denis reaktifi (belirteci) (%10
luk sodyum tungtat, %2lik fosfomolibdik asit ve %5lik ortofosforik asit/su) ilave ediniz.
arete kadar doymu kurun asetat zeltisi ile getiriniz ve tam olarak 10 dakika bekleyiniz.
Filtreden geiriniz. Szntnn standart vanilya solsyonuna kar 610 nmde mavi rengi
lnz.
Alternatif olarak vanilya zc ile hlasa edilebilir ve GLC ile tayin edilebilir. Kek
karmlar ve kremalarda vanilya hlasalarnn tehisinde deiik analiz yntemleri tesbit
edilmitir. Esanslar iin metilen klorr kullanlrken slak yiyecekler iin numuneler
asitlendirilir ve etanol ile alkalanr. Elde edilen etanol hlasalar (ekstraktlar) santrifjden
geirildikten sonra bu hlasalar suya boaltlr ve vanilya metilen klorr ile alkalanarak
ayrlr. Kuru yiyecekler iin metilen klorr ile soksolet ekstraktlar (hlasalar) kullanlr.
Hlasa i standard olarak m-metoksifenole kar kromatografisi alnr. Ayrca vanilya
ekstraktlarnn analizleri UV dedektrl HPLC yntemleri ilede yaplabilmektedir. Vanilyada
etil vanilinin mevcudiyeti sentetik esansn kullanldnn bir gstergesidir.
Kabartma tozlar:
Kabartma tozu; asit maddeleri ve takriben eit miktarda sodyum bikarbonat ve seyreltilmi
niasta karm ihtiva eder. Zaman zaman tuzda eklenebilmektedir. Daha yaygn olarak
kullanlan asit maddeleri asit sodyum pirofosfat (ASP) ve asit kalsiyum fosfat (ACP) dir.
382
383
vitaminler benzer kimyasal bileikler arasndaki iyi bir zelti retimini yksek
duyarllkta , hzl ve niceliksel bir teknii yakalamaktadr. Yksek zelti dzeneinde
kk kolonlar kullanlr. Kullanlan kolonlar ok kk partikler boyutta mobil faz
akna msaade edecek ekilde yksek pres altnda preslenerek hazrlanrlar. Amino asit
analizlerinde HPLC sistemlerinin uygulamas hzla gelierek uygulanmaya balanmtr.
Bununla beraber amino asit analizi iin ayrca alternatif yntemlerde mevcuttur. Bu
yntemlerden biriside en eski yntemlerden olan gaz kromatografisi yntemidir. Ayrca
kapiler blge (zon) elektroforezi uygulamalar ise amino asitlerin tehisinde nemli bir
yere sahiptir. Amino asit analizi iin HPLCye en byk alternatif ve hzl metot Gaz
kromatografik metottur (kapiler kolonlu). Ancak bu kapiler kolonlu gaz kromatografik
metot uygulamalar ok byk bir deneyim gerektirir. Serbest amino asitler gaz
kromatografisi iin yeterli uucu deildir. Asetillenmi amino asit esterleri gaz
kromatografisi yolu ile amino asitlerin cinslerinin tesbitinde kullanlabilmektedir.
Teorisi:
Amino asitlerin iyon-deiimli ayrm:
Amino asitlerin iyon-deiimli ayrtrmas otuz yldan bu gne uygulanarak oto
rnekleyici sistemlerin uygulanabildii dzeneklere sahip olacak ekilde gelierek
gnmze gelmi bulunmaktadr. Bu dzen en gelimi amino asit ayrm dzenekleridir.
Ayrmn her kolondan iyon termostatnn ninhidrin den ayrlmas olaydr. Amino
asitlerle ilgili analiz sonucu elde edilen veriler daha sonra kaydedici ve programl data
sistemleri birimlerine eklenirler. Kalibrasyon faktr ve konsantrasyon birimi kullanlr.
Genellikle amino asitlerin ayrm kompozisyonuna ait verilen byklk, hatr saylr bir
byklkte olmaktadr. Proteinlerin ve proteinlere bal gdalarn besin deeri bunlarn
amino asit kompozisyonuna ve esas amino asit dengesine baldr. Amino asit ieriinden
dier uygulamalar kas proteinlerin yapsnn bir karakteristii olduu dnldnden bu
yana et proteinlerin ieriinin bir ls olarak 3. metil histidin kullanlmas
nerilmektedir. Spesifik amino asitlerin tehisi gda analizine kesin alanlar iin nem
tamaktadr. Bir gda aromasndaki asidin tehisinin rnein mono sodyum glutamata
eklenerek artrlabilir. Jelatin ya da kollagen tehisi ikincil amino asit llmesi ile
dorudan etkili olmaktadr. Gda amino asitlerinin ayrmnda iyonlarn hareketlerinin
hzlandrlmas ve iyon younlamalar nem kazanmaktadr. pKa deeri iin amino asit
rnei reaksiyonu asidik amino asitleri erken ve daha basit amino asitler ise ge kan
kromatogramlar ile birbirlerinden ayrlarak tehis edilirler. Molekllerin net ykleri ile
elsyon dalm ve e amino asitler ile aklanabilirler. rnein karboksil gruplarnn
tesbiti gibi, Bunlarn ayrm noktas pH 2,76 dolaylarndadr. Bu deere izoelektrik pH
deeri denir Diamino ve mono karboksilik asidin ki 9.39, 1.4-amino-butirik asidinki 9,72,
ornitinki ise 9.98dir. Bu noktalara izoelektrik noktalar denir. Baz genel kurallar
hidrofobik etkilerine baldr ve amino asit hacmini etkiler (rnein amino asit ile ksa ba
zincirine baldr) ve nce uzun ba zinciri azalacaktr. Hidroksilasyon etkileimi
elsyonu etkileir. Bu etkileim u ekilde ifade edilir.
R = JVC/( WA-WB )/2
(Vc) amino asit hacminin deerini belirtir ve ksa ve uzun zincir uzunluunun yarsna
blnerek reaksiyon elde edilir.
384
385
Hidrofilik bileenler daima hidrofobik bileenlerden daha hzl hareket edecektir, zira
mobil (hareketli) faz her zaman iin sabit fazdan hidrofobiktir. rnein iyonik bileenleri
sabit fazn partikllerinin sv faznda dk znme sergileyecektir. Bu durum yklenmi
gruplarn yksek hidrofilik karakterinden kaynaklanr. Ykl grup hafif asidik (R-COO )
veya bazik (R-NH3) olduundan mobil fazn tampon zeltisi ilave edilmek sureti ile
ntralize edilebilir. Asidik tamponlar zayf asitleri ntralize ederken alkali tamponlar net
ykler anlamnda zayf bazlar ntralize ederler. Ykleri ntrletirmenin dier bir yolu,
mobil fazda iyon-iftletirici bileeni kullanmaktr. Benzeri madde elektrostatik etkileimi
sonucu ykl numune bileenler bir kompleks oluturur. yon-iftletirme maddesi
normalde, nispeten geni bir molekldr ve meydana gelen iyon-iyon ba az ya da ok
molekln geri kalan ksm tarafndan kaplanr. Bylece iyon ifti kompleksi ayr
paralardan ziyade nemli derecede hidrofobik olacaktr. Mobil faz organik bir zcnn
sulu zeltisi eklinde dnlebilecek olup, tr ve konsantrasyonu ekstraktif gc
belirler. Metanol, propanol, asetonitril ve tetrahidrofuran gittike artan hidrofobiksite
srasna gre sklkla kullanan organik solventlerdir. Fenilizotiyosiyanr ile pre-kolon (n
kolon) trevinde hidrolisat PTC-amino asitlerinin ayrm pH 5.0-7.0 aralnda tampon
grevi gren madde kullanarak annda yerine getirilir. PTC trevlerinin ou anyonik
olduundan, geciktirme ilemi iyon-karma mekanizmas ile kontrol edilir (kaltsal
silanoller den dolay, yani sabit fazda balanmam SiOH gruplar), veya trimetilamin gibi
katyonik katk maddelerinin eklenmesi sureti ile iftletirilmi iyon mekanizmas vastas
ile yerine getirilir. rnein, PTC-Arg, TC-His ve feniltiyore (NH3 katks) gibi ntr veya
ift-iyonik trevlerin alkonma sreleri bu parametrelere kar duyarsz bulunur. Bu durum,
net ykn amino asit yan zinciri bulunduu feniltiyohidantoin (PTH) aminoasit
davranna nemli ztlk tekil eder. Bylece bazik amino asit PTH trevlerinin yani His
ve Arg tampon vazifesi gren madde iyonik gc arttka dk alkonma gsterir. Bunun
nedeni kaltsal silanol gruplaryla iyonik interaksiyonda meydana gelen d olduu farz
edilir. zellikle hidrofilik bileenleri kullanrken bazen RPCde pik kuyruklanmas
meydana gelir. Bir ok durumda trevlendirilemeyen silanol gruplar ile karlkl etkileim
buna sebebiyet vermektedir. Sz edilen kaplama maddesini kullanmak, birok durumda,
kuyruklanma (tailing) olgusunu kabul edilebilir dzeye indirgemektedir. Kaplama maddesi
normalde silanol gruplaryla elektrostatik olarak karlkl etkileime girdii tahmin edilen
bir trialkil amonyum iyonudur. Ykl hidrofobik alkin gruplar hirofilik silanol gruplarn
rter. HPLC paketleme malzemesini kullanmak sureti ile artk balanma aamasnn
ardndan yksek hidrofobik yzey ile sonulanan bir yorucu u-kaplama prosesi meydana
getirilmektedir. Yaplan kromatografik almalarda amino asitlerin o-phthalaldehid
trevlerinin ayrlmasn ters-faz kromatografi yntemi ile oktilsilika (C8) kolonlarnda
baarlmtr. Daha sonra C8 kolon ayrmnn standart C18 sistemine mkemmel bir
alternatif tekil ettii grlmtr. Amino asit alkonma sreleri, C 8 reinesinden
beklendii gibi, az ya da ok ters faz ayrlmas (separasyonu) ile tutarl olmaktadr. Yani
asidik ve polar amino asitleri en erken elute etmektedir, arkasndan ksa, alkil kenar zinciri
ierenler ve son olarak da, daha ok hidrofobiklik tayan amino asitleri gelir. yonik g
arttka, alkonma sreleri asidik yan zinciri ieren (sisteik asit, aspartik asit,
karboksimetil, glutamik asit) amino asitler iin ykselir; ntr olanlar daha az (rnein, Ser,
Ala, Med). Bunlar hafife ya da hi ykselmemek sureti ile bazik amino asitleri (His ve
Arg, ancak Lys. deil) ve amonyak iin hafif art gsterir. Bu sraya bakldnda iyonitme etkisinin ayrlmaya tesir ettii ortaya kmaktadr. C 18 kolonunda OPA-amino asit
trevlerinin ayrlmas alld taktirde birbirinden farkl amino asit trevlerinin elsyon
srasnn (hidrofobik veya lipofilik) sabit fazda daha ok bu trevlerin hidrofobik ve
hidrofilik gruplar arasndaki denge tarafndan idare edildiini grlmektedir. Elsyon
sras, hem hidrofobik ksmlarn hem de hidrofilik gruplarn adet ve yapsnn hacim
386
byklne bal olduunu gstermitir. Genel alkonma sreleri organik modifiye edici
madde (metanol, eluent sulu zeltisinde) ile kontrol edilir, ancak ikinci-sra alkonmay
etkiler, negatif ykl OPA-amino asit trevleri (karboksilat iyonlar) ve hareketli sulumetanol eluent anyonlarndan kaynaklanr.
387
388
389
390
391
392
393
C-Reaktifler:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)
Yukarda isimleri belirtilen reaktiflerin reaktif saflnda olmas ve azot ihtiva etmemeleri
gereklidir.
D-lem:
4 g rendelenmi stl ikolata 100 ml santrifj tpnn ierisine tartlarak konulur ve 50 ml
dietil eter ilave edilir. Topaklanmay nlemek iin ince rendelenmi malzeme eter ierisinde
sspansiyon haline getirilir. Daha sonra tamam 10 dakika 1800 d/d (rpm) ile santrifj edilir
ve berrak eter solsyonu dekante edilir. Daha sonra eksrakt karmaya ayn yntem ile devam
edilir. Dekantasyondan sonra yasz kalnty tayan tp geri kalan eterin ou uana kadar
orta scaklkta braklr. Kalnt porselen bir kaba alnr ve havan kolu ile paralanr. Daha
sonra nemlendirmek iin az miktarda %1lik sodyum okzalat zeltisi kullanarak tlr.
Bir ka parti sodyum okzalat zeltisi kullanarak santrifj tpe yapm olan varsa kalntlar
porselen kaba aktarlr. Daha sonra tamam tekrar havan kolu ile kartrlr ve birka dakika
dinlenmeye braklr. Daha sonra spernat (suyun zerinde yzen ksm) 200 ml dereceli bir
kaba dklr. Kalnt birka kez daha sodyum okzalat zeltisi ile tlr ve dinlemeye
braklr. Daha sonra zelti dekante edilir. Son olarak kalntnn tamam ierisinde sodyum
okzalat zeltisi olan dereceli kaba aktarlr. Bu durumda dereceli iede yaklak 175 ml sv
394
395
A. Prensip
Protein etkinlik oran numune protein (DC-PER) gerekli amino bileimi veya hem amino
bileimi ve C-PER, numune protein enzimatik sindirilebilirlik zelliinden hesaplanlr. Bir
arada kullanldnda C-PER ve DC-PER modelleri halihazrda geni kullanm alanna sahip
gda ve gda ierikleri protein kalitesi zerinde gvenilir tahminler yrtme zelliine
sahiptir. C-PER ve DC-PER denemeleri gda ve gda ierikli rutin kalite kontrol ilemlerine
alternatif metotlar olarak kullanlmaktadr. kontrollerde protein kalitesini tahmin ederken
her iki denemenin yerine getirilmesi tavsiye edilir. Elde edilen tecrbeler ender durumlarda
2 ayr modelin protein kalitesine ilikin bir hayli farkl tahminlere yol aabildiini
gstermitir. Bu durumun meydana gelmesi bir uyar olarak alglanmaldr, nk analiz
edilen numune ihtimalle:
(1) tek-hcre veya ar hcre duvarlaryla rtl proteindir (rnein, maya veya
buday kepei), zira DC-PER protein kalitesini fazla deerlendirir, veya
(2) ksmen ya da tamamen n sindirilmi proteinlerdir (rnein, likit protein ilaveleri),
zira C-PER protein kalitesini eksik deerlendirir, veya
(3) yksek miktar proteolitik inhibitr ierdii bilinen protein kaynaklardr (rnein,
gayri-nizami scak ilemeye tabi tutulmu soya protein), zira DC-PER protein
kalitesini fazla deerlendirir.
B.Aparatlar
Amino asit analizr 20 nanomol lara varan dk konsantrasyonlarda bireysel amino asit
lmn hassasiyetle yerine getirme yeteneine sahiptir ve. en azndan 24 saatte bir bilinen
amino asit standartlarna gre standardize edilmelidir.
Hidroliz tpleri Kapasitesi > 15 ml olan herhangi standart Kimax/Pyrex test tp ya da
ampul
Su ceketli haznesi Kartrma plakasna uymal ve 37C H2O sirklasyon banyosuna
balanabilmelidir.
396
E.Numunenin hidrolizi:
a) Asit hidrolizi:
0.1 mg hassasiyetiyle llm 0.1 g numune hidroliz tpne konulur, 10 ml 6N HCI eklenir
ve kartrlr. Kuru buz alkol banyosunda dondurularak alnr ve 1 dakika < 50 vakumda
tutulur; tp vakum altnda kapatlr. 24 saat 110 + 1Cde hidroliz edilir. Soutulur, tp alr
ve hidroliz rn Whatman No.1 kattan filtre edilir; tp 3 kez su ile alkalanarak ve her
defasnda filtre edilir. Filtrat 65Cde vakum altnda kurutulur. Hidroliz rn amino asit
analizrne uygun tampon zeltisinde zlr. Analizi yerine getirmeden hidroliz rn bir
haftay gemeyen sreyle saklanabilir. Metionin, sistin ve/veya sistein ve triptofan hari tm
amino asitleri bulmak iin bu hidroliz rnnden yararlanlr. Asit hidrolizini takiben
performik asit oksidasyonu. ca 0.1 g (0.1 mg hassasiyetle llm) numune hidroliz tpne
yerletirilir, 2 ml souk performik asit eklenir ve 0-5C scaklkta bir gece braklr. 3 ml
397
souk HBr + 0.04 ml 1-oktanol (kpk nleyici eklenir) ilave edilir; ierikler derhal 30 s
buz - H2O banyosunda kartrlr ve 40Cde vakum altnda kuruyana kadar buharlatrlr.
Tpe 10 ml 6 HCl eklenir ve yukarda tanmlanan ekilde asit hidrolizi yaplr. Bu uygulama
kantitatif olarak metionini metionin slfona ve sistin ve/veya sisteini sisteik asite dntrr.
Arkasndan, bu hidroliz rn metionin (MET) ve sistin/sisteini (CYS) bulmak iin kullanlr.
b) Alkali hidrolizi
ca 0.1 g (0.1 mg hassasiyetle tartlm) numune iinde nalgene polipropilen bulunan hidroliz
tpne konur ve i ksmda astar tekil edecek ekilde santrifjlenir. 25 mg hidroliz rnne
patates niastas eklenir (eer numune niasta asndan yksekse, bu ilem yaplmaz). 0.6 ml
taze 4.2 N NaOH + 0.04 ml 1-Oktanol eklenir. erikler 2 dakika ksmi vakum altnda
kartrlr. Tp ierikleri kuru buz-alkol banyosunda dondurularak alnr ve vakum altnda
<50 1 min tutulur; tp vakum altnda kapatlr. 22 saat 110 + 1Cde hidrolize edilir.
Soutulduktan sonra tp alr, iindekiler 5 ml hacimli iinde hidrolizat ntraliz etmek iin
6 N HCl bulunan volmetrik kap (flas) ierisine konur; amino asit analizrne uygun tampon
solsyonla hacmine kadar sulandrlr. Akabinde hidrolizat santrifjlenir ya da filtre edilir ve
donmu halde saklanr. Bu hidrolizat triptofan (TRP)yi bulmak iin kullanlr.
F. Amino Asit Analizi
3 hidrolizatn her biri amino asit analizr iinde en uygun 3 parametre ile analiz edilir. En
azndan 24 saatte bir analizr standart amino asit zeltileri ile kalibre etmek gerekir. Beher
amino asit piklerin znrlk deeri >%85 olmaldr. Alkalin hidroliz rn analiz edilirken,
triptofan nisinoanalinden muhakkak ayrlmaldr. Dzeltilmemi g/16 g N, aadaki amino
asitlerin her biri iin: ASP, THR, SER, GLU, PRO, GLY, ALA, VAL, MET, ILE, LEU,
TRY, PHE, LYS, HIS, AMM, ARG, CYS ve TRP 8 amino asit (dzeltilmemi) /16 g numune
N = [n mol aa x ilk numune hacmi (mL) x MW aa] / [enjekte edilen numune hacmi (mL) x
numune arlk (g) x % N numune iin x 6.25 x 105]
forml kullanarak hesaplanr.
Geri kazanm yzdesi her bir amino asit iin N ieriini aadaki formle gre bulunarak
hesaplanr:
Her bir aa/16 g N numunesi tarafndan katk yaplan g N = (14 x aa/m W aa iindeki N atom
says) x (dzeltilmemi g aa/16 g numune N)
% Geri kazanm = (her biri aa/16 g numune N iin g aa N) x 100
Not: Geri kazanm yzdesi <86 veya >105 bulunursa, hidroliz prosedrnde (tartda,
sulandrma, aygt kalibrasyonunda) veya geri kazanm yzde hesaplarnda hata mevcut
bulunuyor demektir. lemlere devam etmeden nce, geri kazanm yzdesi 86-105 tolerans
deerleri arasna dene kadar hidroliz, analiz ve/veya geri kazanm hesaplar
tekrarlanmaldr. Amino asit profili % 95 hidrolize gre:
Dzeltme faktr = % 95 / % Geri kazanm
Not: Her bir amino asit iin dzeltilmi g/100 g protein :
398
H. C-PER Hesaplamas
C-PER deeri LYS, MET + CYS, THR, ILE, LEU, VAL, PHE + TRY, ve TRPnin sindirim
yzdesi ve g amino asit/16 g N deerleri ile hesaplanr. ME + CYS ve PHE + TRY kombine
edilirken, CYS ve TYR srasyla MET + CYS ve PHE + TYR toplamlarnn %50sinden
yksek bulunamaz. rnein: g amino asit/16 g N: MET= 2 ve CYS=3 olsun. Bu durumda
CYS, MET + CYS toplamnn % 50si olacandan MET + CYS toplam iin 4
kullanlmaldr.
1.Aama :
Gereken her bir amino asidi FAO/WHO standart yzdesi olarak ifade edilir: burada
FAO/WHO standard:
% FAO = [(g aa/16 g N) FAO/WHA standart] x % sindirilebilirlik
burada FAO/WHO standard LYS=5.44, MET + CYS = 3.52, TH = 4.00, ILE = 4.00, LEU =
7.04, VAL= 4.96, PHE + TYR= 6.08, TRP=0.96 farz edilir.
2. Aama:
Her bir FAO/WHO standart yzdesi incelenir ve aadaki ekilde ayarlanr: (a) tm yzdeler
(en yakn tam sayya yuvarlanmadan nce) > % 90 FAO/WHO standard ve LEU (en yakn
tam sayya yuvarlanmadan nce) < % 35 ise 3.nc Aama ya devam edilir; aksi taktirde, (b)
herhangi bir yzde deeri >100 ise, 100e redaksiyon yaplr ve 3.nc Aama ya devam
edilir.
399
3. Aama :
Numune protein ve referans kazein iin aadaki hesaplama yaplr:
X= [(beher aa iin % 1 FAO/WHO) (arlk)]
Y= kullanlan arlklar
Aama 3 hesaplamalarnda kullanlacak arlklar Tablo 982.30da gsterilmitir.
Arlk
1
2
2.83
4
5.66
8
11.31
16
22.63
32
45.25
4. Aama:
Arlklarn toplam (Y) Kart deerler toplam (X)e hem numune protein hem de referans
kazein iin blnr. Ortaya kan sonulara numune ve kazein iin amino asit miktar
eklinde isimlendirilir.
5. Aama:
Numune miktar referans kazein miktarna blnr. Ortaya kan sonu numuneyi referans
kazeine olan oran eklinde ifade eder ve ORAN eklinde isimlendirilir. ayet oran >0.99 ve
<1.01 ise, bu durumda numune her PER deeri 2.5 olup program bu noktada
sonulandrlmaldr, yani numune kazein ya da edeerli anlamna gelir.
6. Aama:
Aadaki ekilde hesaplanr:
Z: Oran x 2.5.
400
7. Aama:
Numunenin iinde snflandrlaca grubu bulmak iin 4 diskriminant deer hesaplanr.
zml denklemler aadaki ekilde bulunur:
Grup 1 = 671.84186.57689(LYS) + 3.56696(MET+CYS) + 13.10145(THR) +
3.54503(ILE) + 16.9981(LEU)0.43395(VAL)11.5244(PHE+TYR) + 31.55321(TRP) +
14.59278 (Sindirilebilirlik)
Grup 2 = 666.44922.78584(LYS) + 5.17441(MET + CYS) + 13.08564(THR) +
4.61808(ILE) + 16.22603(LEU) 1.63223(VAL) 10.13673(PHE + TYR) + 32.60196(TRP)
+ 14.11668(Sindirilebilirlik)
Grup 3 = 619.0813 3.13909(LYS) + 4.26918(MET + CYS) + 10.00988(THR) +
1.42144(ILE) + 15.7547(LEU) 5.6604(VAL) 11.28705(PHE + TYR) + 30.49168(TRP) +
13.79953(Sindirilebilirlik)
Grup 4 = 744.7122 0.37674(LYS) + 6.03697(MET + CYS) + 11.51527(THR) +
1.63251(ILE) + 17.29687(LEU) 3.0294(VAL) 11.5033(PHE + TYR) + 37.88725(TRP) +
14.68169(Sindirilebilirlik)
8. Aama:
7. inci Aama da hesaplanan 4 nc grup deerini inceleyerek C-PER hesaplanr. En yksek
deere haiz grup numaras alnr ve bu numara ile doru C-PER denklemi seilir. PER
tahminleri iin sindirilebilirlik 4 enzim prosedr ile tahmin edildiinde aadaki grup
denklemleri kullanlr:
Grup 1: C-PER=1.12683 1.61426(Z) + 0.99306(Z2)
Grup 2: C-PER= 7.25391 + 8.14063(Z) 1.79517(Z2)
Grup 3: C-PER=4.30469 1.99609(Z) + 0.45996(Z2)
Grup 4: C-PER=12.75 8.21484(Z) + 1.66016(Z2)
I. DC-PER Hesaplama
DC-PER hesaplamasnda da ayn C-PER hesaplamasnda tanmlanan aamalar kullanr.
Ancak bir ekstra adm protein sindirilebilirlik yzde deeri in vitro prosedr kullanarak
deil ancak amino asit profilinden bulunur. zml denklem katsaylar (7. Aama) ve PER
tahminsel denklem katsaylar (8. Aama)da ayrca deitirilir.
Sindirilebilirlik amino asit profilinden aadaki ekilde hesaplanr:
1. Aama:
3 grup zml deerleri numune ve referans kazein iin hesaplanr.
Grup 1 = 203.7537 2.59402(LYS) + 9.27153(LEU) + 19.36964(ASP) + 4.19676(PRO) +
12.46035(CYS) + 34.3075(AMM)
401
Grup 2
Sindirilebilirlik = 160.5607 + 5.7998(LYS) 2.20744(LEU) + 7.35627(ASP)
0.85275(PRO) + 6.11058(CYS) 14.54944(AMM)
Grup 3
Sindirilebilirlik = 116.5451 + 0.99537(LYS) 4.37473(LEU) 0.10243(ASP)
0.06304(PRO) 0.14005(CYS) + 3.48679(AMM)
Bu durumda nceki aama 1 (C-PER Prosedr) simdi 1-A olmu bulunur. 2-6 Aamalar
deimeden kalr.
7. Aama:
Aadaki zml grup denklemleri deitirilir:
Grup 1 = 350.9675 + 2.34642(LYS) 8.60862(MET + CYS) 13.80721(THR) +
11.71013(ILE)
+ 11.7984(LEU) 12.10787(VAL) + 9.68089(PHE + TYR) +
46.88927(TRP) + 7.291(Sindirilebilirlik)
Grup 2 = 454.6516 + 7.83575(LYS) 14.3054(MET + CYS) 15.64592(THR) +
13.32306(ILE) + 14.1817(LEU) 17.40405(VAL) 12.36894(PHE + TYR) +
64.39914(TRP) + 8.00712(Sindirilebilirlik)
Grup 3 = 405.9275 + 5.01252(LYS) 8.46439(MET + CYS) + 15.014(THR) +
10.1986(ILE) + 11.91023(LEU) 9.50181(VAL) + 9.46879(PHE + TYR) + 49.43095(TRP)
+ 7.78124(Sindirilebilirlik)
402
403
Bilinen yzde nispetinde peynir alt suyu tozu katkl ya da katksz ya alnm st
tozundan oluan standart numunelerden faydalanmak sureti ile elde edilen sonucun
deerlendirilmesidir
5.Reaksiyon Maddeleri
Reaksiyonda kullanlan tm maddeler tannm analitik saflkta olmaldr. Kullanlacak su
muhakkak damtk su ya da en azndan edeer saflkta bulunmaldr.
5.1.Triklor asetik asit solsyonu
240 g Triklor asetik asit (C13 CCOOH) suda eritilir ve 1 000 ml hacme tamamlanr.
5.2.Eluent Solsyon, pH 6,0
1,74 g Dipotasyum hidrojen fosfat (K2HPO4), 12,37 g Potasyum dihidrojen fosfat (KH2PO4)
ve 21,41 g Sodyum slfat (Na2SO4) yaklak 700 ml su iinde eritilir. Gerekirse fosforik asit
veya potasyum hidroksit zeltisi kullanarak pH deeri 6,0a ayarlanr. Su ile 1000 hacme
tamamlanr ve homojenize edilir. Eluent solsyon kullanmadan nce, 0,45 m por apl
membran filtreden geirilir.
5.3.alkalama (flushing) Solventi
Bir hacim asetonitril (CH3CN) ile dokuz hacim su kartrlr. Kullanmadan nce 0,45 m por
apl membran fitreden geirilir.
404
Not: Bakteriyel etkisi kolonlarn znrlk etkisini etkilemeyen herhangi bir dier alkalama
zcs de kullanlabilir.
5.4.Standart Numuneler
5.4.1.625/78 (i.e.[0]) numaral (AET) yasas gerekelerini karlar nitelik tayan yasz st
tozu.
5.4.2.Ayn ya alnm st tozu standart bileimi (i.e. [5]) % 5 (m/m) rennet tipi peynir alt
suyu tozu ile kartrlr.
6.Aparatlar
6.1.Analitik terazi( 10-4 g hassasiyet )
6.2.Yaklak 25 ml kapasitede kapakl tplerle tehiz edilmi 2.200 g santrifj gcne
ulaabilen santrifj aygt.
6.3.Mekanik alkalayc
6.4.Manyetik Kartrc
6.5.Cam huniler; ap yaklak 7 cm.
6.6.Filtre kad; orta filtrasyon, ap yaklak 12,5 cm.
6.7.0,45 m por apl membran filtreli cam filtrasyon ekipman.
6.8.10 ml nakline olanak tanyan Graduated pipetler (ISO 648, Snf A, veya ISO/R 835)
6.9.Termostatik su banyosu, 25 + 0,5 oCye ayarl.
6.10.Aadakilerden oluan HPLC ekipman:
6.11.Pompa
6.12.Elle ya da otomatik alan, 15 ila 30 l kapasiteli enjektr.
6.12.Seri balanm 2 adet TSK 2 000-SW kolon (Uzunluk 30 cm, ap 0,75 cm) veya
edeerli kolonlar ve bir n kolon (3 cm x 0,3 cm) I 125 ya da edeerli etkinlie sahip
malzeme ile paketlenmi kolon.
6.13.Termostatik kolon frn 35 + 1 Cye ayarlanm.
6.14.205 nm deerde 0,008 A hassa ile lm yaplmasna meydan veren deiken dalga
uzunluunda UV detektr.
6.15.ntegratr.
Not: Oda scaklnda braklm kolonlarla almak mmkndr, ancak bunlarn znrlk
gleri nispeten dktr. Benzeri durumlarda scaklk analizin herhangi bir kapsam iin
+ 5 0Cden fazla scaklk deiimi gstermemelidir.
405
7.rnek hazrlama
7.1.Uluslararas Standart ISO 707 St ve St rnleri Ek I (2) (c) son paragrafta
tanmlanan klavuza uygun rnek hazrlama metotlar.
7.2.Numune bileende hi bir deiiklik ya da bozulmaya yol amayan artlar altnda
saklanmaldr.
8.Prosedr
8.1.Test numunesini hazrlama.
St tozu hacminin yaklak iki kat kapasiteye sahip bir kap iine aktarlr, ve hava
geirmez kapakla kapatlr. Aktarldktan sonra derhal kapanmaldr. St tozu kab
mteakip defalar altst etmek suretiyle kartrlr.
8.2.Test miktar.
2,000 + 0,001 g test numunesi santrifj tpne aktarlr (6.2)
8.3.Ya ve proteinleri giderme.
8.3.1.20 g lk su (50C) test porsiyonuna eklenir. Mekanik alkalayc kullanlarak be
dakika toz kartrlr (6.3). tp 25 oCye soutulur.
8.3.2.Manyetik kartrc yardm ile kartrma yaplrken 10,0 ml triklor asetik asit zeltisi
(5.1) iki dakika iinde eklenir (6.4). Tp su banyosu iine konur (6.9) ve 60 dakika braklr.
8.3.3.2.200 gde 10 dakika santrifjlenir (6.2) veya filtre kadndan geirilir (6.5) filtratn
birinci 5 ml lik blm atlr.
8.4.Kromatografik belirleme:
8.4.1.15 ila 30 l hassas llm spernatan enjekte veya (8.3.3) filtreden geirerek eluent
zeltisi dakikada 1.0 ml ak hznda alan HPLC aparatna aktarlr. ( 5.2 )
Notlar:
1.Eluenti gaz alnm halde tutmak ve bakteriyel bymeyi nlemek iin
kromatografik analiz boyunca eluent zeltisi 85C scaklkta tutulur. Benzeri
etkileri salayacak her hangi bir tedbir alnmasnda saknca bulunmaz.
2.Her ara verme durumunda kolonlar suyla alkalanmal, ilerinde hi bir zaman
eluent solsyonu braklmamaldr. (5.2).
24 saatten fazla almaya ara verilecek ise nce kolonlar suyla alkalanr ve
solsyonla (5.3) dakikada 0.2 ml ak hznda en az 3 saat ykanr.
8.4.2.Test numunesi [E] kromatografik analiz sonular kromatogram eklinde alnp beher
pik alkonma sresi RT ile aadaki ekilde tanmlanr:
406
RII = 100
AII [0]
Pik IV:
RIV = 100
AIV [0]
Burada:
RII ve RIV = Srasyla Pik II ve IV tepkime faktrleridir
AII [0] AIV [0]
alanlarn gsterir.
Pik IH:
W
AIII [5] - AIII [0]
RIII =
407
Burada:
RIII
AIII [5] - AIII [0] = 8.5.3de bulunan standart numune [0] ve [5] iin Pik III alann
gsterir.
W= Standart numune [5] iinde yer alan peynir alt suyu miktar [5] i.e.5.
9.1.2.[E] numunesinde yer alan piklerinin ilgili alan hesaplamas aada verilmitir.
SII [E] = RII x AII [E]
SIII [E] = RIII x AIII [E]
SIV [E] = RIV x AIV [E]
burada:
SII [E], SIII [E], SIV [E] = [E] numunesinde srasyla Pik II, III ve IV ilgili alanlardr.
AII [E], AIII [E], AIV [E]= 8.4.2.de elde edilen [E] numunesine tekabl eden Pik II, III
ve IV alanlardr.
RII , RIII , RIV
RTIII [E]
RTIII [5]
9.1.4.Deneylerden anlald kadaryla Pik III le ilgili alkonma ( retantion time ) zaman ile
olan balant izgisel olarak ifade edilir yani, RRT III [5] ve peynir alt suyu tozu yzdesi
toplam % 10dur.
-peynir alt suyu ierii > % 5 olunca RRTIII [E] < 1,000;
-peynir alt suyu ierii < % 5 olunca RRTIII [E] > 1,000;
RRTIII deerleri iin emin olamama tolerans + 0,002 dir.
408
SIII [0]
Pik III ilgili alann temsil edip R III x AIII [0]a eittir. Bu deerler srasyla
Madde 9.1.1. ve 8.5.3.de bulunmutur.
SIII [0] - 0,9 SIII [0] 0,9a eit bulunmad zaman ilgili ortalama alan 1,3 stnde yaplmas
gereken dzeltmeyi simgeler. Deneysel olarak kontrol numunesi [0] iin Pik III
ortalama alan 0,9 bulunmutur.
9.3.Prosedrlerin Hassasiyeti
9.3.1.Tekrar edilebilme
Ayn aparat kullanarak farkl test materyalleri stnde simltane ya da sratli biimde
birbiri ardna yaplan iki belirleme arasndaki fark % 0,2 m/m deerini amamaldr.
9.3.2.Yeniden retilebilirlik
Burada elde edilen ayn test materyalleri stnde iki farkl laboratuarda elde edilen iki
ayr tek ve bamsz sonu arasndaki fark % 0,4 m/m deerini amamaldr.
9.4.Tanmlama
9.4.1.Pik III, 100 g rn bana rennet peynir alt suyu gram olarak S III [E] eklinde ifade
edildiinde rn deeri < 2,0 + (SIII [0] 0,9) iken peynir alt suyu bulunmadnda Pik
III nispi alan deerini ifade ettiini farz edelim
2.0 Pik III ilgili alan deeri iin maksimum durumu ifade eder yani, pik III ile ilgili alan
1,3, ya alnm st tozu bileenlerinde meydana gelebilecek varyasyonlardan emin
olamamak ve metodun yeniden retilebilirlii muammasn ifade eder (9.3.2).
(SIII [0] 0,9) SIII [0] alan 0,9 deerinden farkl bulunduu hallerde kullanlacak dzeltme
(Baknz Madde 9.2).
409
9.4.2.ayet Pik III ile ilgili alan, SIII [E] > 2,0 + (SIII [0] 0,9) ve Pik II iin ise, SIII [E] <
160 ise, rennet peynir alt suyu ierii Madde 9.2de gsterilen ekilde bulunur.
9.4.3.ayet Pik III SIII [E] > 2,0 + (SIII [0] 0,9) ve Pik II, SIII [E] > 160 ise, toplam protein
ierii (% P); bulunur , arkasndan elde edilecek 1 ve 2 nolu grafikler incelenir.
9.4.3.1.Yksek toplam azot ierii ile kartrlmam yasz st tozu numunelerine ilikin
analiz verileri alndktan sonra 1 ve 2 nolu grafiklerle gsterilir.
Srekli izgi lineer balanm ( regrasyonu ) gsterip, kat saylar en dk kare metodu ile
hesaplanr.
Dz kesik izgi Pik III ile ilgili alan st limitini tekil eder ve olaslk yzdesi 90 amaz.
Elde edilen 1 ve 2 numaral grafikler iin kesik dz izgi denklemleri:
SIII = 0,376 P % 10,7
(grafik 1),
(grafik 2),
olup
burada:
SIII : Toplam protein ierii ya da SII [E] Pik ilgili alanna gre hesaplanan Pik III ile
ilgili alan ifade eder.
P : % Toplam protein ieriinin arlk olarak yzde eklinde ifadesidir.
SII [E] : 9.1.2. numaral maddede hesaplanan numune ilgili alann gsterir.
Bu denklemler 9.2 numaral maddede yer alan 1,3 ekline eittir.
SIII [E] ilgili alan ve SIII ilgili alan arasndaki tutarszlk (T1 ve T2) aadaki ekilde
bulunur:
T1 = SIII [E] [(0,376 P % - 10,7) + (SIII [0] 0,9)]
T2 = SIII [E] [(0,0123 SII [E] + 0,93) + (SIII [0] 0,9)]
9.4.3.2.T1 ve/veya T2 deeri 0 ya da daha az bulunuyor ise, rennet peynir alt suyu
mevcudiyeti tespit edilemez.
T1 ve T2 deeri 0dan yksek bulunuyor ise, rennet peynir alt suyu mevcut demektir.
Rennet peynir alt suyu ierii aadaki forml ile hesaplanr:
W = T2 + 0,91
410
burada:
0,91 srekli ve noktal dz izgiler arasnda dikey eksen mesafesini gsterir.
411
412
QAE-Zetaprep
DEAE-Sepharose
DEAE-Cellulose
DEAE-Celulose
DEAE-Zetaprep
QAE-Sephadex A-25
Spherosil QMA
QAE-Zetaprep
DEAE-Selectacel
DEAE-Celulose
DEAE-Toyopearl
DEAE-Toyopearl
DEAE-Cellulose
Kazein
Kazein
Kazein
Preteose-Peptone
Kazein-peptid
Kazein-peptid
Peynir alt suyu tozu
Pey.Alt suyu tozu (Whey)
Peynir alt suyu tozu
Peynir alt suyu tozu
Peynir lat suyu tozu
Minor proteinler
Minor proteinler
413
Anyon-deitirme kromatografisi
Mono Q
Mono Q
TSK DEAE-SPW
TSK DEAE-SPW
Aquapore AX 300
Mono Q
Mono Q
Metil-iyodr PV late
Mono Q
TSK DEAE-SPW
Kazein
Rennet kazein
Kazein
Kazein
Kazein
St ve peynir
Kazein peptidleri
Kazein peptidler
Peynir alt suyu tozu
Peynir alt suyu tozu
SP-Zetaprep
SP-Toyopearl
CM-Toyopearl
CM-Cellulose
Kazein peptidler
Minor proteinler
Minor proteinler
Peynir alt suyu tozu
Katyon-deitirme kromatografisi
Mono-S
Kazein
Mono-S
Rennet kazein
Mono-S
Mono-S
Mono-S
415
416
suyu hlasasnn kromatografik profili bir C18 kolonunun ve asetonitril mobil faznn deiik
oranlarda hazrlanarak uygulanmas ile s1in zerindeki laktik asidin bakteriyal hazm
(digestion) usaresinin faaliyeti ile oluan ve peynir yann artmas ile artan 3 peptid olduu
grlmtr. Benzer tarzda Danbo ve Havart peynirlerinin asit tortularnn profilleri de peynir
tipi ve mayasna bal olarak -kazeinlerdeki bozulma farkllklarn gsterir. Suda eriyebilir
ve dk molekl arlkl mavi peynir peptitleri olarak C 18 RP-HPLC den gradient alma
ile elte olan peptit ayrlarak tehi edilebilir. Bir C8 kolunu ile 0.1 M fosfatl izokratik fazl
ortamda yaplacak HPLC almasnda (pH 6.0da) edar peynirin yan (cheedar age) tayin
ve tesbitinde kullanlmaktadr. Bir C8 kolonu ile % 0.1 TFAl ve nihai bir solvent oranna
(56,3:30,3:13,4) su:asetonitril:metanol (96,8:1,2:2) deiimle yaplacak gradient almada pdimetil amino benzaldehidin bir i standart olarak kullanlmas ile edar peynir peptidlerinin
analizleri yaplabilmektedir.
2-II-b-4) Peynir alt suyu proteini (kesilmi st suyu proteini) (whey protein)
Bu tr proteinler zt-faz kromatografik kolonlar kullanlarak tehi edilebilirler. BSA, -LA
ve -LG bir C8 kolon ile izopraponol n deiim ls ile ayrlp tanmlanmaktadrlar. Bir
C8 kolonu kullanlarak gradient almayla -LG A, -LG B ve ksmen -LG C ile BSA ve LA ayrlabilir. St kaymandan kaynaklanan proteinler BSA, -LA ve az miktarda kazein
paracklarndan mteekkil kirleticidir. mmnoglobilin bnyesindeki -LG B, -LG A
asetonitril-gradient solvent almasnda C4 kolonu zerinde ayrlp miktar tayin edilebilir ve
kesilmi st suyunun tabiat sl ilem ile kaybolmaktadr. % 10 koyun ve % 90 inek stnden
yaplm olan bir peynir ierisindeki -LA nn pik k noktasnn varln tesbit etmek iin
ksa (5 cm) bir C4 kolon kullanlr. Zt-faz kolon almas etlerdeki kazeinlerin tespiti ile
kesilmi st suyu ile kaymak ve tereyandaki mayalanm (rennet whey) st suyunu bulmak
iin kullanlabilir.
2-II-c) neriler:
Ters-faz C4, C8 ve C18 geni gzenekli (300 A) ve silika bazl kolon kullanlarak st
proteinleri ile bunlarn eitli hazm (digestion) maddeleri ayrlabilir. Genel olarak zlme
kolon tipleri karbon zincir uzunluu olarak gelitirilirler ve kolonlarn nitelikleri buna gre
sralanr. Dk molekll peynir ktlesi peptidlerinin kromatografik kolon analizi
elektroforetik almay tamamlar. Kazeinler ve st suyu proteinleri pH 3de ve zellikle de
asetonitril varlnda zlebilirler, dolays ile znmeleri iin ntr ya da alkali artlarnn
tesisine ihtiya yoktur. Fakat kazein analizi esnasnda tamponda re ve MEnin mevcudiyeti
zm kolaylatrr. Zt-faz kolonlar zerinde st proteinlerinin ayrm proteinlerin
hidrofobilitesi siliste iyon mbadelesine ve de molekler ktle etkilerine dayanmaktadr.
Zt-fazl solvent sistemlerinin kullanmlar iyon deitirme reinesi kullanlandan daha
basittir. yon deitirme tamponlarnda kullanlan renin bir iyon deitirme tamponlarndan
geirilerek kirleticilerinden arndrlmas ve bunun iinde NaCl ile kullanlacak zel bir
ekipmana ihtiya vardr. Netice olarak zt-faz HPLC sistemleri ile yaplacak elektroforetik
analiz buharlamayan tuzlarn mevcut olmay nedeni ile daha kolay olmaktadr.
418
419
420
elektrik ortamnda yer deitirmelerinin sadece ktleye bal olduunu ortaya koymutur.
Molekler younluun analitik kromatografisi veya analitik santrifj ynteminden daha
kolaylkla hesaplanmasna olanak tand iyi bilinmektedir.
II-a) Kazein ve kesilmi st suyundaki proteinlerin tespiti:
lenmi st tozundaki veya sv stteki bulunan kazein ve peynir alt suyu proteini belirlemek
iin kullanlan SDS-PAGE metodu ile tiyore ve % 30 hidrojen peroksit kullanlarak st
proteini ve peynir alt suyu proteinleri tespit edilirler. SDS-PAGEde proteinlerin ktleye gre
ayrlmalarna ramen -kazeinin geciktirilmesi -kazeine gre biraz daha fazla olmaktadr.
Yaplan almalarda hem -kazein ve hem de -kazein beher protein gram bana 1,3 SDS
salarken -kazeinin -kazeine oranla beklenmedik bir ekilde daha byk bir hidrodinamik
boyuta ulat gzlemlenmitir. Yaplan almalarda SDS ile belirlenen kei stnn
proteaz-pepton ksmlarnn molekl bykl byk ba hayvanlarn st ile benzerlik
gstermektedir.
II-b) Peynir:
SDS-PAGE bant younluunun zamanla drlmesi konusunun dansitometrik analizi ile
birletirilmesi neticesi ortaya kan olgunlamann ilerlemesi iin yaplan almalarda deerli
bilgiler gelitirilmitir. Kazeinin kapsaml dkm PAGE ile lmek mmkn ise de
SDS-PAGEin kullanld olgunlama aamasnda gzlemlenen dk molekler bantlar ileri
aratrmalar iin ek veriler salamaktadr. Parmesan, edar, port salut ve bric peynirleri SDSPAGE zerinde yaplan almalarda karakteristik tespitler ortaya kmaktadr. Pastrizasyon
neticesi olgunlama esnasnda edar peynirlerinde bulunan proteolitik enzimlere geii ve
dolays ile lezzetin gelimesini etkileyeceini gstermek iin SDS-PAGE kullanlarak
aratrma yaplmtr. Az yal edar peynirinin olgunlamasn salayacak olan enzimler ile 6
aylk olgunlama sreci sonunda deiik scaklklarda SDS-PAGE ile test edilerek sonular
elde edilmitir. 6 haftalk bir saklama srecinden sonra az yal mozzarella peynirinin kazein
dkm ve peptid ekillenmesini grntlemek iin SDS-PAGEi kullanlmtr. edar
peynirlerinde uzun sre dondurularak saklanmasnn yal peynir imalatndaki kalitesine
etkisi de SDS-PAGE yntemleri ile tespit edilebilmektedir.
II-c) Sahtesinin ortaya karlmas:
Paralarn ayrmasna ek olarak molekler younluk verilerinin mevcudiyeti SDS-PAGEi
grntleme ilemleri iin tercih edilen bir metot haline getirilmitir. Ayran tozu karmnn
ortaya karlmas iin ortaya kan adet MFGM bandnn varl baz alnarak bir
SDS-PAGE prosedr gelitirilmitir.
III-zoelektrik odaklama yntemi:
III-a) Kazeinler ve peynir alt suyu proteinleri:
Proteinleri izoelektrik noktalarna gre ayrmak iin kazeinlerin analizinde ilerin de ve
aralarnda bir ok kaltmsal deiimler olduu iin ksmen uygun olmaktadr. Byk ba
hayvan stndeki -kazeinin kaltmsal deiim faktrlerinin tahlili iin IEF kullanm ile
ilem iyice basit hale getirilmitir. Aksi taktirde tespit edilecek deikenleri birbirlerinden
ayrmak iin alkali ve asit PAGEye ihtiya hasl olacaktr. Byk ba hayvanlarn
422
stlerindeki kaltmsal genetik polimorfizmi tanmlamak amac ile Phast sistemi iin hzl
metotlar gelitirilmitir. Her iki prosedrde de nceden hazrlanan IEF kolloidleri
kullanlmadan nce re ve amfolitler ierisinde bekletilmelidir. Son derece ince olan
poliakrilamid kolloitleri 50 min zerindeki IEF , peynir alt suyu proteinlerinde s nedeni
ile oluan deiimleri ortaya karmak iin ok stn olan bir metottur.
III-b) Sahtenin ortaya karlm:
Bileik gdalardaki kayma alnm st, kazein, peynir alt suyu proteini (whey protein) ve
toplam st protein ieriini belirlemek iin yaplan almalarda IEF metodu gelitirilmitir.
Son derece ince poliakrilamid re ieren kolloidler ile kazein iareti olarak -kazein B ile
peynir alt suyu proteini iareti olarak da -kazein B ve -LG + -LG A kullanlmtr. Peynir
alt suyu katlarnn kolaylkla kayma alnm stn yerine getii grlmtr. Koyun
peynirine byk ba hayvan st kartrlp kartrlmadn tespit etmek iin phast sistemi
ile re ieren poliakrilamid kolloidler ve zel bir bileimli IEF uygulanarak bu tr peynirler
ierisinde mevcut olan % 0.5 oranlarnda byk ba hayvan stnn bulunduu tespit
edilebilmitir. Be aylk bir olgunlama srecinden sonra dahi rokfor peynirlerinde byk ba
hayvan stlerinin kullanlp kullanlmad bu yntemle tespit edilebilmektedir. Koyun st
ve koyun peyniri ierisindeki byk ba hayvan stn tespit etmek iin IEF ile yaplan
aratrmasnda -kazein retmesi iin plazma ilave edilerek almalar geniletilebilir. Sert
koyun peynirindeki byk ba hayvan stnn varlnn tespiti IEF prosedrnde para-kazeinin iaret olarak kullanlmas ile baarl sonular alnmaktadr. Olgunlam rokfor
peynirinde ise byk ba hayvan stndeki para--kazein ile yer deitiren peptid yznden
bu yntem kullanlmamaktadr. nk yaplan almalarda yanl sonular elde edilmektedir.
IV- ki boyutlu elektroforez ilemi:
Genellikle kolloid ubuklar halinde IEF ve mteakiben plaka kolloidlerinin kombinasyonu,
stteki ve dier mandra rnlerindeki kazein ve peynir alt suyu proteinleri iin modifiye
edilmi iki boyutlu elektroforez metodunda pH 3den 8e kadar olan bir aralkta IEF gradient
kolloid ierisinde SDS olmayan PAGE ilemi takip ederek ilem tamamlanmaktadr. Fakat
gradient deitiricinin yokluunda molekl toplayc bir durum ortaya kmaktadr. pH 3 ila
10 aralnda non-iyonik deterjan ve renin ortama ilavesi ile byk ba hayvanlarn stnn
proteinleri IEF ile tahlili yaplabilmektedir. % 4 akrilamid plaka (page) kolloidi kullanlarak
kayma alnm i ste uygulanan yksek hzda santrifj ilemi ile -kazeinlerin byk bir
ksmn yok ettii grlmtr. -kazeinlerde her hangi bir deiiklik olmamtr. Ayn
ekilde yaplan aratrmalarda IEF iin kapiler tpler ve plakalar iin mini kolloidler
kullanlarak ok ksa bir srede daha fazla bir zlme tespit edilmitir. Kei stnde kazein oluumunu incelemek iin bir birine ters balanm iki boyutlu elektroforez prosedr
uygulanarak tespiti yaplmaktadr. Bu ilem iin iki l niasta-re ve poliakrilamid-agaroz
elektroferez ilemi uygulamak olmaldr. ki boyutlu elektroferez yntemi kazeinler iin en iyi
ayrm salamaktadr.
V- Poliakrilamid kolloidlerinde protein bandnn aranmas:
Kolloidlerin boyanma metotlar elektroforez ynteminde daha fazla nem arz etmektedir. Bu
ilem iin Coommassie mavisi R 250 , anilin mavisi-siyahtan, amido siyah yaklak on kat
daha hassas olduu iin en fazla kullanlan genel bir boyadr. Proteinler ile daha fazla uyum
salamaktadr ve boyanm olan bantlarn rengi kolloidler kadar deimemektedir. Ancak
Coomassie mavisi yksek konsantrasyonda Beer kanununa itaat etmemekte bu da
423
424
425
rnein NaCl, pH 7 ila 10 arasnda olan numuneler iin 0.75 M kadar yksek olan
konsantrasyonlarda kullanlrken Sodyum asetat 0.35 M kadar dk oranlarda ayn pH aral
iin sonular arptmaktadr. ok fazla tuz ihtiva eden numuneler sulandrlmal ya da tuzu
giderilmelidir.
Numune konsantrasyonu:
Gelitirme tekniinin duyarll ve jele uygulanan numunenin hacmi numune konsantrasyonu
alt limitini oluturmaktadr. Genellikle numune coomassie boyas iin her 1 l protein iin 20
ila 30 ng (nanogram) ve gm lekelemesi (boyamas) iin her 1 l protein iin 0.3 ila 0.5 ng
ihtiva etmesi gerekmektedir. Her proteinde 2 g/l coomassieden ya da her proteinde 50
ng/lden gm boyas fazla ihtiva eden numunelerde jele ar yklenebilir ve sonular
arptabilir.
Metotlar:
Metoda balandnda altrlacak jel says girilmelidir. Eer 2 rakam girecek olunursa
phast sistem akm ve gc otomatik olarak ayarlayacaktr ve bylece iki jel de
programlanm olan metoda gre ayn durum altnda alacaktr. Bu sistemlerde uygulanacak
ilemler iki basamakl yaplmaktadr. Birinci basamakta ilem elektroferetik ilem olmaktadr.
Burada numuneler jele uygulanmaktadr ve protein bileikleri boylarna gre ayrlmaktadrlar.
kinci basamakta ise ilem sizin seiminize gre yryecektir. Burada proteinlerin jelin
ierisinden uzaklatrlmalar riskinin alarm sesinin duyulamayaca bir yerde
oluturulduunda metodun durdurulmas sureti ile azaltlmas iin programlanabilmektedir.
kinci basamak 0 V.h iin programlanr ve bylece alarm hemen 1. basamaktan sonra ses
verir. Metot alak voltajla ilemi siz durduruncaya kadar almaya devam edecektir.
Aada phast-gel gradient 10-15 ile SDS-PAGE iin phast sistem ayrm metodu dosyasna
programlanmak zere hazrlanarak optimize edilen metot verilmitir.
Numune uygulama Alt
1.1.
1 V.h
Numune uygulama st
1.1
10 V.h
Ayrm 1.1
250 V
10.0 mA
3.0 w
15 C
60 V.h1
Ayrm 1.2
50 V
0.1 mA
0.5 w
15 C
0 V.h2
426
427
4.4.2 lem II :
50 g Dowax reine bir kromatografi kolonunda 100 ml formik asit metil ester ile kartrlr.
Bu sv damla damla aktlr ve sonunda kolonun ierisinde hibir damla kalmayncaya kadar
basnl hava pskrtlr. Bundan sonra Dowax bir cam kaseye ince tabaka halinde yaylr ve
havalandrma altnda 24 saat bekletilir. Dowax (w = takriben % 35i) bir su ieriine
getirilmek iin birka gn kurutma kab ierisinde doymu tuzlu suda % 76lk bir neme
uygun olarak saklanr. n ileme tabi tutulan bu rn kapal kutuda uzun sre muhafaza
edilebilir. ienin bir ok kez alp kapanmas durumunda formik asit metil ester uar.
Notlar: yon deitiricisinin eitli ilemleri metanol / ya asidi metil esterinin GC kolonunun
ayrma gcnden olumaktadr. Yetersiz ayrma elde edildiinde ilemlere yeniden batan
itibaren devam edilir.
4.5 Temel zelti:
4.5.1 Tereya asidi (buturik asit) metil ester temel zeltisi
q: 200 mg/ml
Blmleri oluturulur ve bir koordinasyon sisteminde milimetrik kada ya asit metil ester
konsantrasyonunun karsna mg/ml olarak [ya asidi (buturik asit) metil ester
konsantrasyonunun 1/3 4.6.1 uyarnca standart zeltileri ierisine] kaydedilir. Calibrasyon
429
erisinin oluturulmasndan sonra her analiz srasndan nce sadece bu eilimin kontrol
gereklidir. Bunun iin 0.2den 1.0 l arasnda bir ayar zeltisi 2.0 mg ya asidi metil esteri /
ml ieren gaz kromatografisi iin hazrlanan zeltinin ierisine enjekte edilir. Bu ayar
zeltisi 2 ml i standart zelti ve 1 ml ya asidi metil esteri-standart zeltisi ile yaplr.
7.2 leme kurallar:
300-500 mg (ekmek hamurundan yaplan kurabiyeler dahil ekmeklerdeki toplam ya oran
nizamnamesine gre ya alnr ve itina ile asidi ykanm ya tam 10 mllik bir enjektrle
llr. 2 ml i standart zeltisi ve 1 ml sodyum metilat zeltisi kartrlr ve 20 dakika
geri ak altnda bir kondansatrde youn bir ekilde damtlmas ile metil esterlerine
dntrlr.
Not: Gaz kromatografisi iin kapiler kolon kullanldnda ufak ya miktarlar da birlikte
llebilir. Soutulmu deneme zeltisi iin 0.5 g 4.4.1 ve 4.4.2 blmleri gereince
hazrlanm iyon deitirici reine katlr ve 5 dakika beklenilir. Metanol pikin bastrlmas
iin stteki effaf n-heptanl blm ikinci bir 10 mllik enjektr ile ekilir. Takriben 0.2 g
kalsiyum klorr ile kartrlr, iyice alkalanr ve 10 dakika beklenilir. effaf ste km
zeltiden 0.2 ile 1.0 l arasnda bir miktar gaz kromatografisi cihazna enjekte edilir.
Kullanlan kolonun malzemesine gre bir ok numune arka arkaya ayrc kolonun
stlmasna gerek olmadan enjekte edilebilir. Hzl seriye bal artlar iin baka bir imkanda
bir n kolon kullanlmas ile salanabilir.
8. Deerlendirme:
8.1 Grafiksel deerlendirme.
Tamamlama aleti tarafndan blm 7.2ye gre elde edilen numune kromatogram oran ile
Q = Ya asidi (buturik asit ) metil esteri peak yzey alan
Valerik asit metil esteri peak yzey alan
oluturulur ve bu saysal deerlere uygun ya asidi metil esterindeki konsantrasyon mg/ml
olarak ayar eiminden okunur.
8.2 Hesaplama
Ya asit oran w (arlk olarak) metil ester olarak g/100 g ya olarak aadaki
karlatrmaya gre hesaplanr.
W = . 3. 100
M
= Deneme lm zeltisindeki ya asit (buturik asit) metil esteri mg/ml olarak
m = numune arl (hassas terazide tartlan numune arl)
8.3. Metodun gvenilirlii
8.3.1 Tekrarlanabilirlik; r
430
8.3.2 Karlatrlabilirlik; R
9.
Aratrma raporu:
431
432
: 0,5 ml/dakika
Kolon scakl
: 85 oC
Dedektr scakl
: 45 oC
Dedektr zayflatmas: 8X
Bilinen bileimi, standard ve numuneyi enjekte ediniz. Verimi takip ederek erit izelge
kaydn inceleyiniz ve imalatinin talimatlarna gre integratr ayarlaynz. Buna gre arzu
edilen bilgileri elde ediniz.
Standardizaston: Kuru esasa gre numune tipinin bileimine yaklak deerde olan bilinen
saflktaki ekerleri kullanarak (rnein; fruktoz, dekstroz, maltoz vs.) %10luk kat
maddeden standart bir zelti hazrlaynz. 50 m Llik bir geni ieye konulan 20 m Llik
artlm su ierisinde her bir standart ekerin yaklak kuru arln 0,1 mg hassasiyetinde
tartarak ilave ediniz ve znz. Btn ekerler tamamen zlene kadar bir buhar
banyosunda stnz ve daha sonra soutunuz ve 100 mllik volumetrik ieye aktarnz.
Hacimce seyreltiniz ve kartrnz.ayet bu hazrlanan standartlar yeniden kullanlacak ise
hazrlanan bu zeltiyi dondurunuz. ayet bir DP4+ kesir temin etmek iin msr urubu veya
maltodekstrin kullanlm ise btn sakkaritleri standart bir bileim hesabna dahil etmek
zere azami dikkat gsteriniz.
Aada verilen denkleme gre standart zeltide her eker bileiinin kuru esas
konsantrasyonunu hesaplaynz.
eker komponenti (% kuru esas zerinden):
Kompoment arl
Deksroz arl+maltoz(DP2)arl+maltotrioz(DP3)arl+oligosakkarit(DP4+)arl
433
Standart eker zeltisinin 10-20 ulsini (yaklak 1-2 mg kat madde) enjekte etmek sureti ile
standardize ediniz. Pikleri entegre ediniz ve normalletiriniz. Toplam DP4+ normalletrilmi
print ktlar almak iin standart piklerle karlatrnz.
Alan dzeltme faktr(ACF): Bilinen konsantrasyon,d.b %
Normalletirilmi llen konsantrasyon, %
Aada gsterilen denklemi kullanmak sureti ile her bir komponent iin entegratr kar
cevabn hesaplaynz.
Entegratr cevap faktr(KF)
: Komponenet ACF
(Desktroza nisbi her bir komponent iin) Dekstroz ACF
DP4+ iin KF hata deeri olarak belirtilmelidir ve daha yksek sakkaritleri hesaplamak iin
kullanlmaldr.
Analiz:
Numunenin yaklak kuru maddesinin tesbit ediniz. Numuneyi seyreltininz. Seyreltme ilemi
artlm su ile arlk olarak %10luk kat madde ile yapnz. ayet gerekli ise 10 dakika
kadar %10luk kat maddenin yaklak 5 gram ile yaklak 0,3 gram iyon deitirme
reinesini kartrmak sureti ile iyon mbadelesi yapnz. ayet manuel olarak enjeksiyon
yaplacak ise enjeksiyondan nce asgari 4 defa seyreltilmi numune ile rngay alkalaynz
ve numunenin uygun hacmini enjekte ediniz. Manuel enjeksiyondan sonra scak musluk suyu
ile 4 defa rngay alkalaynz. rngann kenarlarnda oluacak hava kabarcklarn
parmanzla rngann yzeyine vurmak sureti ile gideriniz ve rngay 2 kez damtlm su
ile ykaynz.
Uygun KF deerleri ile hesaplama zelliine sahip olan modern elektronik bir entegratr
kullanld zaman sonular otomatik olarak hesaplanr. Fruktoz, dekstroz, maltoz ve dier
DP2 lardan elde edilen deerleri listeleyiniz. Maltotrioz ve dier DP3lerden elde edilen
sonular birletiriniz ve miktar DP4+ olarak belirtiniz. ayet analizden nce numunenin iyon
mbadelesi yaplm ise o zaman sonular klsz, karbonhidrat kuru maddesine gre
bildiriniz.
Notlar ve alnacak tedbirler:
1. Aadaki ekerler ve/veya eker uruplar bu teknik ile ayrlabilir. Rg gibi dektroza nisbi
yaklak alkonma zaman parentez ierisinde verilmitir. DP(0,42-0,68); Maltotrioz
(0,77); Maltoz ve somaltoz (0,85); Maltulose (0,91); Dekstroz (1,0); Fruktoz (1,23).
Sukroz, maltoz ve izo maltozun analizi nadiren bu yntem ile yaplr.
2. Yksek kl ihtiva eden numunelerin analizi yapld zaman, harici kl giderme nerilir.
Manuel ilem koruma kolonuna (iyonlar ayran n kolon) erken doyurulmasn nler.
3. Asit-dntrlm urubun bileimi verilen dekstroz edeeri iin gsterilen her bir
sakkaritin seviyesini tesbit etmek sureti ile tayin edilir D.E). Bunun kritik veri tablolarnda
verilen edeerde olmas gerekir. urubun dekstroz edeeri standart yntemlere gre
tayin edilmesi gerekir. urup ve maltodekstrin ticari olarak elde mevcut ve hazrdr ve
yaklak bileimi satcsndan temin edilebilir.
434
d.b. %
DP1
DP2
Dekstroz
99,97
99,61
0,31
Maltoz
94,87
0,19
98,92
Maltotrioz
95,52
DP3
DP4
0,06
0,49
0,40
95,07
4,93
Maltodekstrin
95,41
4,05
3,72
4,26
87,97
-------------------------------------------------------------------------------------------------6. Genel olarak gnde yalnzca bir kalibrasyon gerekir. kinci defa verilen bir standardn
analizi yapld zaman (ayn zelliklere sahip bir kolon zerinde), ACFlerin iki
takmnn ortalamasn bulunur ve ortalama deerini kullanlr.
7. Hesaplama zellii olmayan bir entegratr kullanldnda, o zaman kromatografik
sonular aada belirtilen ekilde hesaplanr.
Fruktoz(f), dekstroz(d), maltoz ve dier DP2(2) ve ayrca maltotrioz ve dier DP3(3) iin
ferdi alanlar belirleyiniz. Geriye kalan alanlar toplaynz ve elde edilen toplam DP4 + olarak
gsteriniz. Her bir komponentin konsantrasyonunu hesaplamak iin aada gsterilen
denklemleri kullannz.
% Komponent: Komponent alan x Komponent ACF x 100
(Alan f x ACF f)+(Alan d x ACF d)+(Alan 2 x ACF 2)+(Alan 4 x ACF 4)
(Not: Bu standart analiz metodu Uluslararas msr endstrileri aratrma vakfna
irketlerin standart analitik yntemlerinden alnarak hazrlanmtr)
435
ye
436
8. Hekzametil disilazane: Pierce chemicalCo., P.O. Box 117 Rockford IL,61105 firmasndan
temin edilebilir.
9. Triklor asetik asit % 99: (ayn firmadan veya saf kimyasallar satan firmalardan temin
edilebilir)
10. Standardizasyon i sakkaritler: D-Fruktoz, D-glukoz ve sakkaroz standart reaktifler satan
firmalardan temin edilebilir. Test numune kompozisyonunu mmkn olduu kadar
yaratmak iin arlk itibari ile saf sakkaritleri kartrarak standart bir karm hazrlanr.
Kromatografik parametreler:
1. Kolon frn scakl: Numuneyi 100oCde enjekte edin ve frn scakln dakikada 8 oC
arttrarak 300 oCa karn . 10 dakika sre ile 300 oCda tutun. (Not 7)
2. Enjektr blgesi scakl: 300 oC
3. Dedektr scakl :325 oC
4. Gaz ak hz: Helyum 40 ml/dakika; Hidrojen 30 ml/dakika ;Hava 350-400 ml/dak
(Not 7) (Bu anlatlan alma dolgulu kolon iindir. Eer cihaznz kapiler kolonlu bir gaz
kromatografi cihaz ise ve splitli bir alma yapmaya uygun ise helyum gaznn ak
hzn kolon i apnn karesi ile azalacak ekilde ayarladktan sonra almay yapnz)
LEM:
Standardizasyon: 100 ml bana yaklak 300 mg sakkarit ieren uygun bir sulu standart
zeltisinden 5.0 mlyi 50 mllik yuvarlak dipli ieye pipetleyiniz. Bir rotari evaporatre
koyunuz ve su banyosu iinde 60 oCde kulua kadar buharlatrnz. 3.0 ml tampon i
standart oksimasyon aktif maddesinden ilave ediniz. zerini kapatnz ve zelti haline
gelinceye kadar alkalaynz. ieyi 30 dakika sre ile 70 oCdeki hava frnna (veya su
banyosuna) koyunuz. Oda scaklna kadar soutunuz, 1.0 ml hekzametil disilizane ile 0,1
ml trifloro asetik asit ilave ediniz. zerini kapatnz ve ie ieriinin karmas iin
alkalaynz. Numuneden 1 l alarak gaz-sv kromatografisine enjekte ediniz, ve hemen
cihazn scaklk programn balatnz. Kromatografik porgmam tamamlaynz ve i
standartlar ile sakkaritlerin pik yksekliklerini gzlemleyiniz ve kaydediniz. Oksimasyon
aamas devreden karldnda (Not 2), piridin iinde 150 mg fenil -D-Glukopiranosidi
znz, piridin ile 100 mlye seyreltiniz ve buharlatrmadan sonra kalan standart sakkarit
karm zeltisine bu zeltiden 3.0 ml ilave ediniz. Sonra trimetil silil eter hazrlanmasna
ve kromatografik ileme devam ediniz.
Numune analizi: Hassas ekilde 16 x 125 mm test tp ierisinde yaklak 15 mg test
numunesinin kuru maddesini tartnz (Not 8). 3.0 ml tampon i standart ve oksimasyon aktif
maddesini ekleyiniz, test tpnn azn kapatnz, iyice znnceye kadar alkalaynz ve
standardizasyon bal altnda tanmland gibi ileme devam ediniz. standart ve sakkarit
piklerini gzlemleyiniz ve kaydediniz.
437
Hesaplama:
Standart sakkarit karmnda mevcut miktara (mg), ilave edilen i standart miktarna (mg) ve
ilgili st seviyelere bal olarak her sakkarit iin dedektr yant faktr (K deeri)
hesaplaynz. Sonra bu K deerleri test numunesi iin en st seviye ve i standart arl
(mg) oranndan elde edilen her sakkaritin arln dzeltmek iin kullanlr (mg). Aadaki
fruktoz iin verilen rnek tm sakkaritlere uygulanr. (Not 9)
K : ( Fruktoz pik alan) ( standart pik alan )
(Fruktoz arl mg ) ( i standart arl mg )
Test numunesindeki fruktoz arl ( mg ) : standart arl( mg ) x Fruktoz pik alan
K x standart pik alan
438
4. Metil -D-mannopiranosidde bir i standart olarak kullanlabilir. Fenil -Dglukopiranosid gibi piridin iinde zlebilir. Bu yntem oksim preparasyonu ile yaplp
yaplmadna baldr.
5. Trimetil amino etanol tampon maddesinin kullanlmas iinde sukroz bulunan
numunelerin analizinde zorunludur. Bu ekilde glukoz ve fruktoz hidrolizi nlenir ve bu
sakkaritler iin yanltc yksek deerler elde edilmez. Tampon maddeli hidroksil amin
aktif maddesi uzun sreli depolanamaz. 1 ay sonra bu hazrlanan reaktif maddeyi atnz.
6. n analizi yaplm bir rn numunesi sk sk analiz edilen numune tipi iin ikinci bir
standart olarak kullanlabilir. Kk numune ieleri ierisinde dondurularak saklanmal
ve bir standardizasyon iin zlp tamamen kullanlmaldr.
7. n oksimasyon olmadan sakkarit silil eterlerini analiz ederken 60-80 mesh silanize
chromosorb W kolonu zerinde % 10 SE-52 ve aadaki parametreleri kullannz.
Kolon frn scakl: 100oCde numuneyi enjekte ediniz ve hemen dakikada 4oC
arttrlarak frn scakln 300oCa getiriniz. 10 dakika sre ile 300oCde tutunuz.
Enjektr blgesi scakl: 30 oC
Dedektr scakl: 325 oC
Gaz ak hz: Helyum 75 ml/dakika; Hidrojen 30 ml/dakika ; Hava 500-700 ml/dakika
8. Aadaki teknii kullanarak eer arzu edilirse daha fazla miktarda numune alnabilir.
Hassas ekilde 1,5 gram numune kuru maddesini tartnz, 500 ml dereceli bir ieye
aktarnz, saf su ile istenen hacme kadar sulandrnz ve iyice kartrnz. Bu zeltiden 5
mlyi 50 mllik yuvarlak dipli bir ieye pipetleyiniz (pipetle ilave ediniz). Kuruyana
kadar buharlatrnz ve standardizasyon bal altnda tanmland gibi ileme devam
ediniz.
9. Bu teknk yntem ile fruktoz ile psikoz ayrlamaz.
439
x 6 in
2 x 6 in
3 x 6 in, her kenardan , 1, 1 , 1 , 2 ve 8 in mesafede iaretli
2 x 6 in, bir kenarda in eninde ve in derinliinde dili
440
Kullanlan reaktifler:
1. Filtre kad: 18 x 22 inlik plakalarda tek boyutlu kat kromatografisi iin zel 4
numara Whatman kullannz. Kat bant eklinde kesildiinde, sadece boyuna
kesildiinde dikkat ediniz (Not 6)
2. Kalitatif standart eker zeltisi: Laktoz, maltoz, dekstroz ve levlozun her birinden 2,0
gram tartnz. Karm damtk suda kartrnz ve 100 ml hacme kadar sulandrnz (Not
7). zeltiyi soutunuz, eer bulanklk veya kf oluur ise atnz.
3. Gelitirme solventi: 600 ml propan-1 ol , 100 ml etil asetat ve 300 ml damtk suyu iyice
kartrnz (Not 8)
4. ndikatr zeltisi: Ayr 100 ml aseton iinde 4 gram aktif madde evsafndaki difenilamin
ve 4 ml aktif madde evsafnda anilini znz. zeltileri birletiriniz. 20 ml % 85lik
fosforik asit ilave ediniz ve berraklancaya kadar kartrnz. Cam tapal amber renkli
ie iinde depolaynz. Her gnde bir yenisini hazrlaynz. (Not 9)
5. Deriik slfrik asit: Aktif madde evsafnda
6. Fenol zeltisi: % 80lik. 20 gram damtk (Not 10) fenol 5,0 ml damtk su iinde
znz. Karanlk bir yerde saklaynz.
7. Kantitatif standart dekstroz zeltisi: % 2lik: 2,0 gram aktif madde evsafndaki anhidroz
(susuz) dekstrozu su ierisinde znz ve dereceli ie iinde 100 mlye kadar
seyreltiniz. Her gn yenisini hazrlaynz.
LEM:
Destek rafn batarya kavanoz iine koyunuz ve kavanozun alt tarafna bir kap gelitirme
solventi yerletiriniz. Kuru solvent gruplarn rafa yerletiriniz.ve kavanozu kapatnz. adet
6 x 22,5 inlik bantlar halinde 4 numara filtre kad kesiniz. Bantlarn ikisi numuneler iin
kullanlrken ncs bir kat rt gibi kullanlacaktr (Not 11). ablonlar kullanarak her
bandn alt ksmn entikleyiniz. stten 3 in mesafede her tarafndan , 1, 1 , 2 , 2
ve 3 in olarak kalemle iaretleyiniz. Her tarafndan 1 in mesafede bant boyunca bir hat
iziniz. Bandn st tarafn utan itibaren 2 inten geriye doru ve inten ne doru
katlaynz (Resme baknz) 12 gram msr urubu tartnz, damtk su iinde znz ve 100
ml hacme kadar sulandrnz. (Not 12) Bantlarn her iki tanesinin zerine (Not 13) bandn her
bir kenarndan in mesafedeki iaretler zerine kalitatif standart eker zeltisinden 5
damlatnz. Bandn her kenarndan 1 in mesafede ve 5 iaretinin stne 5 numune zeltisi
damlatnz. Bantlarn havada kurumasn bekleyiniz. kinci band kavanoz iindeki anti sifon
ubuu zerine yerletiriniz ve birinci kattaki tesbit ubuunu taknz. Bylelikle alt kenar
serbest kalmaldr (Not 14). kili bantlar ve rt bandn ayn kavanoza koyunuz. Uzun
burunlu bir huni ile tablalara solvent doldurunuz, kavanozu kapatnz ve bantlarn 16-18 saat
sre ile devolope etmelerini bekleyiniz. Anti sifon kolu ile kavanoz iindeki bantlar karnz,
paslanmaz elik mandallar taknz ve havada kurumas iin kapa destekleyiniz. Bandn 1
inlik ksmlarn kesiniz. Bu bantlar kapan iine asnz ve indikatr zeltisi ile eit
ekilde spreylemek iin cam aspiratr kullannz. Bantlar renk reaksiyonunu tamamlamas
iin 80 oClik frna 10 dakika sre ile sokunuz. Dikey bir leke grubu oluacaktr. Bu aktif
maddelerde sraland gibi aa srada standart ekerleri gsterir. Numune iindeki dekstroz
441
polimerleri molekl byklne gre artan srada bir dizi leke eklinde grnr. Marjinal
bantlar kantitatif merkez blm ile hizalaynz. Kantitatif blgede reaksiyona girmeyen
ekerlerin yerlerini iaretlemek iin tm bant boyunca leke alanlar arasna dz hatlar iziniz.
ekerleri marjinal bantlar karlatrarak tanmlaynz ve iaretlenmi ksmlar merkezi
blgeden kesip alnz. rt band zerindeki ayn yerden karlk gelen bir kat kesiniz
(Not 15). Her alan kk paralara blnz (yaklak in kare) ve paralar kuru bir 100
mllik behere yerletiriniz. Mmkn olduu kadar kada parmaklarnz ile dokunmaynz. Bir
pipetten her 25 mllik zelti bana en fazla 500 karbonhidrat ieren bi r ekstrakt elde etmek
iin 25 ml damtk su ilave ediniz. 15 dakika sre ile kad ekstraksiyona tabi tutunuz ve
arada bir cam bir ubuk ile kartrnz. Karm sulandrmadan kuru cam yn tapa ile kuru
filtre tpnde filtreleyiniz (Not 16), sznty kuru bir 50 ml erlenmayer iesine toplaynz.
Szntden 2 mlyi bir 18 x 150 mm test tpne pipetleyiniz.Tpn yan ksmna dokunmadan
bir mikrobretten direkt olarak zeltiye 0,20 ml % 80lik fenol zeltisi lave ediniz (Not 17)
Berrak homojen bir zelti elde edene kadar alkalaynz. Yatk tpn yan tarafndan dikkatli
bir ekilde 5,0 ml deriik slfrik asit ilave ediniz. yice alkalaynz ve 30 dakika bekletiniz.
1,0 veya 1,3 cm hcre (cell) iinde 490 mda zeltinin optik younluunu lnz, % 100
transmisyon (aktarm) deerini okuyunuz (Not 18). % 2,0 lik dekstroz zeltisinden (100 ila
500 dekstroz) 4 numara whatman filtre kad zerine 5-25 damlatarak hazrlanan eri
zerinde net O.Dden dekstroz konsantrasyonunu okuyunuz (Not 19) Net O.D.ye karlk
dekstroz konsantrasyonunu iaretleyiniz /25 ml (Not 20). Kat kromatogramn tm
kantitatif merkez blm kesilmeli ve belirtildii gibi karbonhidrat konsantrasyonu asndan
analiz edilmelidir. Tm tek ve grup karbonhidrat fraksiyonlar belirlenmi sakkaritlerin
konsantrasyonlarnn hesaplanmasna izin vermnek zere saptanmaldr.
Hesaplama:
DPx bir dekstroz polimeri olup x derece polimerizasyona sahiptir
DPx, : DPx ( eriden bulunan) X ekstrakt hacmi ml
25
DPx, % (d.b) : DPx, X 100
toplam karbonhidrat dzeltilmi(recovered) ,
(Not 21)
Notlar ve nlemler:
1. Basit partisyon dndaki faktrler sz konusu olduundan karmlar her zaman partisyon
katsays ile ngrld ekilde ayrlmazlar.
2. Kat kromatografisini kaynaklar unlardr.
a) Kat kromatografisi ve kat elektroforezi el kitab; Block R.J.E.L.Durrum and
G.Zweig
b) Pratik kromatografi; Brimley R.C and F.C.Barrett
3. Baarl bir partisyon kromatografisi iin scakln greceli olarak sabit olmas
gerektiinden, scaklk kontrol iin nlem alnmaldr. Eer laboratuvarda byle bir
imkan yoksa gnlk deiiklikler kavanozu izole ederek yok edilebilir.
442
4. Ekipman boyutlar kritik deildir ve 6 x 22 inlik bantlar olan her hangi bir kombinasyon
uygundur. Bir kimyasal madde satcs bu tr ekipmanlar bnyelerinde bulundururlar. Bir
ok laboratuvarda kullanlan tip ek resimde grlecektir.
5. Bu cihazlar satc firmalarda mevcuttur. Ancak bu cihazlarn kurulmas laboratuvarda
yaplmaldr. Bu cihazlarda kenarda kk apa ekilmi ksa kapiler tpler bulunur. Bir
rnga veya ample bal bir cam tp iine konmu lastik bir tapadan geer. Pipet hacmi
10 su dolumu arlkta hesaplanabilir. Suyun pipetin d ksmna bulamasn nlemek
iin pipet ucunun kada dokunmas gereklidir.
6. Whatman no 1 tipi kat seildiinde msr urubu sakkaritlerinin ok ksa zamanda
ayrlmalar salanr.
7. 100 mlye seyreltilmi 12 gram 42 D.E msr urubu yeterli standard salar. B u zelti
sadece kalitatif amalarla kullanldndan ekerlerin ok saf olmas gerekli deildir.
8. Kat ve solvent seimi elde edilecek seperasyona baldr. Fruktozun msr urubundan
ayrlmas iin whatman no 1 kat botan-1-ol (400 ml), etanol (100 ml) ve su (500 ml)
karmndan elde edilen organik faz ile birlikte kullanlmaldr. Botan-1-ol (300 ml),
propan-1-ol (500 ml) ve su (200 ml) karm tavsiye edilen solvente gre daha iyi spot
tanm yapar ama biraz yavatr. 3:2:1:3 veya 2:3:1:3 oranndaki butan-1-ol, propan-1-ol,
etanol ve su karm daha yakn kk spotlar oluturur. Bunlar bandn serideki alt
yelerini devreye sokmak tehlikesi olmadan azami sayda oligo sakkarit ayrmasna
msaade eder.
9. ekeri redkte eden muhtelif indikatrlerden her hangi birisi kullanlabilir. Amonyakl
gm nitrat hassas ve yeterlidir. Ancak spreylenen bant durduu zaman kahverengine
dnr.
10. Reaktif efsafndaki fenol damtnz ve hafife starak kristalli damtma rnn eritiniz.
Eriyik soukken ar bir cam ubukla hzla ve srekli olarak kartrnz. Bylelikle kuru
kristaller oluacaktr. Kapal cam kaplarda karanlk ortamda saklaynz. Tercihen fenol
tekrar damtnz ve damtma rnn az skca kapal 1 onsluk ielere 20-25 gramlk
porsiyonlar halinde aktarnz. Bu porsiyonlar gerektiinde kullanlmak iin kolayca
eritilebilir ve uygun miktar soutularak saklanr.
11. Eer birden fazla numune kullanlyorsa her plakadan alnan bantlarn ayr grup halinde
tutulmasna dikkat ediniz. Her zaman bantlar kskala tutunuz veya sadece kenarlarna el
srnz.
12. Hesaplamalar geri kazanlan karbonhidrata gre yaplr, bylece hassas tart ve
sulandrma gereksizdir. Hassas bir tesbit iin yaklak 150 mikrogram sakkarite ihtiya
duyulduundan numune arl kuru maddenin %5inden fazlasn oluturan sakkaritlerin
saptanmasna izin verilir. Daha dk miktardaki sakkariti saptamak iin numune
bykln orantl olarak artrnz.
13. Durdurma ilemi iin bandn kullanlan ksm pipet ucu hari hibir yere dememelidir.
Tanmland gibi katlanm bant kendini destekleyecektir ve temiz bir havlu zerine
konmaldr. Alternatif olarak spotlama (benekleme) iin bir tel rafa konabilir.
443
14. Kavanoz solvent bandnn kenarlarna dik gelecek ekilde seviyelenmelidir. Bu solventin
geni bir dzlem olarak kullanlmas ile mmkndr.
15. Kadn her bir alan bana rts bandn altna doru artar.
16. Filtre tpleri eer damtk su ile iyice alkalanr ve 105 oCde frnda kurutulur ise tekrar
kullanlabilir.
17. Sakkaritlerin kantitatif saptamas iin dier hassas yntemler fenol slfrik asit sistemi ile
yer deitirebilir.
18. Numune ve boluklar aktif madde kalitesinin kontrol iin suya kar ayr ayr okunurlar.
0,05 OD den byk boluklar kirlenmeyi gsterir.Eer boluk 0,01 ODden byk ise
taze aktif madde ile tekrarlanmaldr.
19. Dekstroz polimerleri aktif maddeye eit yant verirler (dier hata limitleri iinde), bylece
tek standart yeterlidir. Dier maddelerin saptanmas (rnein laktoz) uygun standardn
kullanlmasn gerektirir.
20. Msr urubu hemen hemen tam bir saf karbonhidrat olduu iin kuru bazda orijinal
numunenin analizine eittir. Bilinmeyen malzeme iin uygun deerler mikro pipet
kalibrasyonundan ve numune konsantrasyonundan ve numune konsantrasyonundan
hesaplanabilir.
Kromatografik ayrmada kullanlan cihaz u gruplardan oluur:
Solvent grubu:
Solvent grubu
Destek raf
Ankeraj ubuu
Test tp
Solvent
Kavanoz
Tekne
alkalayc
444
445
Reaktifler:
1) Solvent: Gaz giderilmi damtk su, kullanlmadan nce 0.22 m membran
fitreden szlmelidir.
2) Kark iyon eanjr reinesi: Amberlite MB-1 gibi bir kark iyon eanjr reinesi
analize balamadan nce kl gidermek iin kullanlr. Kullanlmadan nce bir
gece boyunca 50 Cde kurutulur.
3) Karbonhidrat standard: Maltoz hidrate: Grade maltoz hidrate kimyevi madde
temsilcilerinden tedarik edebilirsiz.
Prosedr:
Kolon koullarnn belirlenmesi: Kormatografik kolonlar ve koruma kolonlarn taknz.
Dakikada 0.1 mllik solvent pompalaynz ve ilem scaklna getiriniz, ak orann dakikada
0.5 mlye kadar artrnz ve 45 dakika sre ile sistemin dengelenmesini bekleyiniz.
Yaklak ileme koullar: Aada listelenen parametreler kullanlacak cihaza gre deiim
gsterecektir.
Ak oran
: 0.5 ml/dakika
Kolon scakl
: 85 C
Dedektr scakl
: 45 C
Dedektr zayflatcs : 8 X
( attenuatr )
Standart ya da rnek bileimini enjekte ediniz. ktlar aldktan sonra strip grafik kaytlarn
inceleyiniz ve arzu edilen bilgileri elde etmek iin reticinin kullanma klavuzuna gre
entegratr ayarlaynz.
Standardizasyon: Karakteristik (kuru maddedeki sakkaritin bileimi) maltozu kullanarak
standart maltoz zeltisi hazlaynz. 0.3 gramlk maltozu 0.1 mg hassasiyetinde tartnz ve 20
mllik damtk su ile (deiyonize su) 50 mllik cam kaba aktarnz. eker znnceye kadar
ieri dndrnz ve kantitatif olarak 25 mllik bir l kabna aktarnz. Hacmi sulandrnz
ve iyice kartrnz. Eer daha sonra tekrardan kullanlmas dnlr ise zeltiyi
dondurunuz.
Standart zelti ierisindeki maltoz konsantrasyonun hesaplanmas:
10 llik standart maltoz zeltisi enjekte edilerek standardizasyonu baarl bir ekilde yerine
getirilmi olacaktr. Pik alanlar toplanr ve entegratr tepki faktr hesaplanr.
Maltoz iin IRF: Maltoz konsantrasyonu g/ml / Pik alan
Analiz:
Krlma indisi yada dier uygun yntemler kullanarak numunenin tam kuru maddesini
belirleyiniz. Numunenin miktarn tartnz ve enjeksiyon iin gerekli olan % 12lik zeltiyi
elde etmek iin deiyonize su ile 100 ml de yada bir dier uygun hacimde seyreltiniz. Eer
446
gerekir ise 10 dakika boyunca % 12lik zeltinin 5 mlsi ile birlikte iyon deitirici (iyon
eanjr) reinenin 0.3 gn kartrarak zeltinin iyon deiimini gerekletiriniz. rnek
zeltisini hemen reineden kurtararak bir baka kaba aktarnz. (Notlar ve uyarlar. 5)
Enjeksiyon manuel olarak yaplacak ise rngay enjeksiyondan nce seyreltilmi rnek
zeltisi ile en az drt kez ykaynz. rnek zeltisinin 10 lsini enjekte ediniz. Manuel
enjeksiyondan sonra lk eme suyu ile hava kabarcklarna rnga kenarlarn ovmaya imkan
tanyacak ekilde bol su ile durulaynz ve rngay iki kez damtlm ve deiyonize edilmi su
ile ykaynz.
Hesaplama:
Maltoz, DP3 ve DP4 iin elde edilen integralleri birletiriniz. Aadaki denklemi takip ederek
klsz kuru madde de olmas gereken sonular rapor etmek iin ok dikkatli olunuz, nk
numune iyon deiimine uramtr.
% Dekstroz (Dekstroz %si):
100- (DP2nin pik alan + DP3n pik alan + DP4n pik alan) x IRF
Numunenin arl (g) x % kuru madde
Notlar ve uyarlar:
1) Sk konusu ekerler ve/yada eker gruplarnn teknik yardm ile ayrtrlabilir;
Dekstroza bal olarak yaklak destekleme sreleri (Rg: 1.00) parantez ierisinde
verilmitir.. DP4 (0.42-0.68); maltotrioz (0.77); dierleri (maltuloz olmayan)(0.85);
maltuloz (0.91) ; dekstroz (1.00); fruktoz (1.23) boyunca pik noktalar hai
tutulmutur.
2) Yksek kl ieren numunelerin analizinde harici klden arndrma ilemi nerilir.
Bu manuel prosedr, koruma kolonunun erken doyuma ulamasn engeller. (iyon
giderici n kolonu)
3) Maltoz konsant., g/ml, kuru maddede:Maltozun arl(g)x(kuru madde %/100 )
25 ml
4) Genellikle birka kez maltoz standart zeltisini enjekte etmek ve ortalama
entegratr tepki faktrn (IRF) hesaplamak uygun bir pratiktir.
5) yon deitirme reinesinden rnek zeltisinin ayrtrlmas izemerizasyonun
neden olduu bileim deiikliklerini engeller, eer kromatografik analizler derhal
uygulanmayacak ise kaptan kaba aktarlm rnek zeltisinin dondurulmas
gereklidir.
447
Notlar ve uyarlar:
1) Polarimetre teorisi ile ilgili olarak ilave bilgileri temin iin gerekli referanslar ve
karbonhidrat analiz uygulamamlar iin birlikte uygulanacak pratikler unlardr.
a) W.R. Fetzer, J.W. Evans ve J.B. Longnecker, nd. Eng. Chem, Anal. Ed.
5,81 ( 1933 )
448
449
III-TOPLAM EKER
Temel zellikler:
Seyreltilmi niasta eker pekmezi (melas), oligosakkarit ynn mineral asitlerle dektroza
dntrlr. Toplam indirgenmi ekerler fehling zeltisini (fehlin A ve fehling B
zeltisi) kullanarak Lane ve Eynonun bakr indirgeme yntemi ile belirlenebilir.
ndirgenmi bakr miktar, hidroliz edilmi rnekte toplam indirgenmi ekerlerle orantldr.
Toplam indirgenmi ekerler, reaktif standardizasyonu iin kullanlan dekstrozlar olarak ifade
edilir.
Kullanm alan:
Bu yntem asit yada enzim deiimi ve bileikleri tarafndan hazrlanan btn niasta
hidrolizlerine uygulanabilir. Bu yntem zellikle niasta eker pekmezi (melas) analizleri
iin idealdir.
Kullanlan aletler:
1) Hidroliz tertibat: stma mantosu (1 lt. ie, No. 11-471-10 C iin Glass Col 335
Watt, Fishes Scientific Company yada muadili), halka standna yapk bir halka
destei ierisnde destekleyiniz. Istma mantosunu deiken bir transformere
(Power stat 10 amper No- 9 521-5, Fisher Scientific Company yada muadili)
balaynz. erisine 1 litrelik 3 boyunlu damtma balonu balaynz. Yan
boyunlardan bir tanesine geri ak kondensatrn taknz ve dier koluna da
-20C - 110C aralnda olan bir termometre taknz. Plastik stoper ile merkezi
boyunca kapatnz.
2) Titrasyon (ayarlama) tertibat gaz yakcnn (bekinin) 1-2 in yukarsnda halka
stand zerine bir halka destei monte ediniz ve birincini 6-7 in yukarsna ikinci
halkay monte ediniz. 200 ml erlanmayer iesini desteklemek iin alttaki halka
zerine 6 in ak tel rg yerletiriniz ve sysaptrmak iin stteki halka zerine
merkezi delikli 4 in saat cam yerletiriniz. 25 mllik bir breti halka standna
yaptrnz bylelikle u ksm sadece ienin zerine odakl cam saatinden
geecektir. (kegen teflon fili st huni eklinde olan bret , Kimax No. 17055 F
nerilmektedir) Bitim (dnm noktas) noktasn gzlemlemek iin tertibatn
arkasna endirekt aydnlatlan beyaz bir yzey yerletiriniz.
Reaktifler:
1) Slfrik asit zeltisi (4 N); Dikkatli bir ekilde ve srekli olarak kartrarak 204
gram deriik slfrik asitten (% 96; 1.84 g/cm3) yaklak 700 mllik damtlm su
ilave ediniz ve oda scaklna kadar soutunuz ve litreye tamamlaynz.
2) Sodyum hidroksit zeltisi, % 50 (w/v): 100 ml damtlm su 100 gram reaktif
saflnda sodyum hidroksit granllerini ekleyiniz ve znme tamamlanncaya
kadar kartrmaya devam ediniz.
3) Sodyum hidroksit zeltisi, 0.1 N
450
4) Fehling zeltisi:
A. Damtlm ierisinde 34.64 gram saf bakr slfat penta hidrat znz ve
500 ml lik hacme su ile seyreltiniz.
B. 173 gram saf sodyum potasyum tartartat tetra hidrat znz
(KNaC4H4 .5 H2O) ve damtk su ierisnde 50 gramlk saf sodyum hidroksit
(NaOH) znz ve 500 mlye saf su ile tamamlaynz.
zelti Ann miktarn lnz, ayn miktarda zelti B ilave ediniz ve
kartrnz (Not.3) kullanmadan nce hemen aada anlatlan ekilde
standardize ediniz.
Vakum frnnda (etvde) 70Cde 4 saat boyunca Ulusal Standartlar ve
Teknoloji Enstits (NIST) miktarnda dekstrozu kurutunuz. Damtlm su
ierisinde 3.0 gramn znz. 500 mllik hacme kadar seyreltiniz ve iyice
kartrnz. Kartrlm fehling zeltilerinin 25.0 mllik miktarn birka
cam boncuk ieren 200 ml erlen mayer iesine boaltnz ve prosedrde
anlatld gibi standart dekstroz zeltisi ile ayarlaynz. Bakr slfat ilave
ederek yada sulandrarak fehling zeltisi A nn konsantrasyonunu
ayarlaynz.
5) Metilen mavisi indikatr; % 1lik sulu zeltisi
Porsedr (ilem):
Hidroliz ve nihai zeltiden sonra, zeltinin % 0.6 toplam indirgenmi eker iermesinden
dolay numune arln tam olarak tartnz. (Not.4) Numuneyi 4325 mllik damtk su ile
kantitatif olarak 3 boyunlu ve eimli taban olan damtma iesine aktarnz. 4 N slfrik asit
in 75 mlsini ekleyiniz ve merkezi kapa plastik stor ile kapatnz. Kark zelti ieren
ieyi hidrolik tertibatnn elektrik mantosu zerine yerletiriniz. Geri soutmal kondensatr
nc boyuna yerletiriniz. 25 dakika boyunca kaynama noktasna kadar zeltiyi stnz ve
150 dakika kadar kaynatmaya devam ediniz. ieyi karnz ve buzlu su banyosunda
hidrolizat 25 Ca kadar soutunuz. Soutulmu hidrolizat 600 mllik bir kaba aktarnz. %
50lik sodyum hidroksit ile birlikte ph.4 civarna kadar ve ph 5.0 0.1 N sodyum hidroksit ile
zeltiyi ntrletiriniz. Ntrletirilmi hidrolizat 500 mllik ll ieye aktarnz, scakl
25Cye ayarlaynz, kartrnz ve Whatman No.1 filtre kadndan sznz.
Standardizasyonu yaplm kark fehling zeltisinin 25.0 mlsini 200 mllik erlen mayer
iesine koyunuz ve ierisine birka cam boncuk ekleyiniz. Bret vastas ile szlm
hidrolizat zeltisini beklenen dnm noktasnn (n ayarlamalar ile belirlenmi) 0.5 mlsini
ekleyiniz. Vakit geirmeden ieyi titrasyon tertibatnn tel rgsne yerletiriniz ve bek
alevini ayarlaynz, bylelikle kaynama noktasna 2 dakika ierisinde ulam olacaktr.
Kaynama haline getiriniz ve 2 dakika yava yava kaynatnz. Kaynama devam ettike
metilen mavisi indikatrnden damlatnz ve mavi renk kayboluncaya kadar kk
paracklar halinde yada damla damla rnek zeltisini ilave ederek 1 dakika ierisinde
titrasyonu tamamlaynz. ( Not.5 )
451
Hesaplama:
% Toplam eker (dekstrozda hesapland gibi) = (500 ml) (0.1200) (100)
(Numune titeri, ml) (Numune arl, g )
Notlar ve uyarlar:
1) Amerikan Gda Kontrol Memurlar Birlii, niasta eker pekmezi (melas),
niastann enzimler ve/yada asit kullanlarak hidrolize edildii yerde msr yada
hint dars tanesinde (grain sorgum) alnan niastandan elde edilen dekstroz
retiminin bir yan rn olarak tanmlamaktadr.
2) Bu prosedr, G.T.Peckham ve C.E. Engelin Hidrolize eker ierii (msr
besleme melas) olarak adlandrlan yaynlarnda akladklar ekilde zellikleri
belirlenmitir. [J.Tarm Kimya Memurlar Birlii 36, 457-65 (1953)] Temel
zelliklerindeki farkllklar hidroliz srasnda yksek numune konsantrasyonu
kullanmadan nce standardizasyon teyit edilir ise bir haftaya kadar zelliini
koruyabilir.
3) Niasta melas =
( 3 g ) ( 100 )
nceden ayarlanan indirgenmi eker %si
Hidroliz sonras niasta melasnn toplam indirgenmi eker ierii, indirgenmi eker
ieriinden % 20 daha byktr. Bu yzden optimum numune miktar nihai zelti hacmini
her iki analiz iinde ayn olduu farz edilerek indirgenmi eker analizleri iin kullanlanlarn
% 85i civarnda olmaktadr.
Numunenin titrasyonu gibi younluk 20 ml civarnda olmaldr, fakat kesinlikle 15 ve 25 ml
limitlerini amamaldr. Dnm noktasna yaklarken rnek zeltisi ilaveleri arasnda 5
saniyelik tepkime sresinin gemesi beklenilmelidir.
452
BLM-XV
TADL EDLM MISIR NASTASI ANALZ
A-ASETLLENM MISIR NASTASI ANALZ:
Prensip:
Asetilin belirlenmesi; Asetohidroksiamik asit oluturan ve Ferrik iyonlar ile znebilir bir
krmz kompleks meydana getiren asetil gruplar ve hidroksil amin arasndaki reaksiyona
dayanmaktadr. Ferrik asetohidroksiamik kompleksinin miktar spektrofotometrik olarak
510 nmde belirlenir.
Kullanm alan:
Bu metot Asetil karboksihidrat polimerlerine uygulanabilir.
zel aralar:
1. Spektrofotometre:510 nmde doru absorbans lm yapabilen 1 cmlik bir veya gerekli
ise uygun bir ift tpe sahip bir ara
2. Manyetik kartrc
Reaktifler:
1. Saflatrlm su: Deney boyunca deiyonize edilmi veya damtlm su kullannz.,
2. Sodyum hidroksit zeltisi: 94 gram reaktif saflnda sodyum hidroksiti su iinde znz ve
bir litreye seyreltiniz ve kartrnz.
3. Hidroksil amin.HCl zeltisi:37,5 gram hidroksil amin.HCl yi su iinde znz ve bir
litreye seyreltiniz.
4. Ferrik perklorat zeltisi:2,53 gram sar olmayan Ferrik perklorat su iinde eritiniz ve 100
mililitreye seyreltiniz.(Not:2) Bu zelti buz dolabnda saklandnda en az bir ay deimez.
Bu 60 mililitrelik Ferrik perklorat zeltisi 500 mili litrelik volumetrik bir ie iine aktarnz.
Buz banyosunda soutulur ve 8,3 mililitre % 70lik Perklorik asit ekleyiniz. Buz banyosunda
soutunuz. Souk reaktif mutlak metanol ile hacim salaynz.Bu zeltinin kulanlmadan
nce gn boyunca soutma ile stabilize olmasn salaynz.Bu zelti eer soutulmu
olarak tutulursa en az bir hafta deimez.
5. Glukoz penta asetat standard:108,9 mg -D-glukoz penta asetat 5 mililitre etil alkol iinde
hafife starak eritiniz ve su ile 100 mililitreye seyreltiniz.Bu zeltinin 2,4,5 ve 7 mililitre
blenlerini aln ve su ile 50 mililitreye seyreltiniz.Bu seyreltilmi sulu zeltilerin 5 mililitre
tam blenlerini asetilin 120,240,300 ve 420 mikrogramn temsil eder.
6. Asit-Metanol zeltisi:% 70 perklorik asitin 35,2 mililitresini soutunuz ve soutulmu
reaktifi mutlak metanol ile 500 mililitreye seyreltiniz.
453
YNTEM:
Kalibrasyon erisi:
Yeni hazrlanm 1:1 sodyum hidroksit ve hidroksil amin.HCl karmnn 2 mililitresini 25 mili
litrelik drt volumetrik ienin her birine tam olarak pipetleyiniz.Kartrlrken bunlara
120,240,300 ve 420 mikrogram asetil ieren seyreltilmi glikoz pentasetat zeltisi ekleyiniz ve
kartrnz.Ferrik perklorat zeltisi ile seyreltiniz, bunu azar azar artan miktarlarda ekleyiniz ve
numune zeltisi iin 5 mililitre su kullanlarak hazrlanan bir referans zeltiye karlk 510
nanometredeki absorbans belirleyiniz.Absorbans rakamlarna karlk gelen mikro gram
asetilleri iaretleyiniz.
Numunenin analizi:
Yaklak 2-10 miligram Asetil ieren bir numuneyi tam olarak tartnz ve 150 mililitrelik beher
ierisine koyunuz.Maksimum numune bykl 1 gramdr.Kartrc bir ubuk ekleyiniz
(Manyetik balk) ve manyetik bir kartrc zerinde kartrrken pipet ile 25 mililitre Hidroksil
amin zeltisinden ekleyiniz. 10-15 dakikalk sreden sonra bir ieden 25 mililitre Sodyum
hidroksit zeltisi ekleyiniz. zleme cam ile rtnz ve numune eriyinceye kadar kartrmaya
devam ediniz. Bu ilemi yaklak 10 dakika ierisinde tamamlaynz. zeltinin 2 mililitresini 25
mililitrelik volumetrik bir ie ierisine pipetleyiniz. 5 mililitre su ve 5 mililitre asit-metanol
ekleyiniz ve kartrnz.Ferrik perklorat zeltisi ile seyreltiniz, bunu kk artlarla ilave ediniz
ve her ilaveden sonra kartrnz.5 dakika sonra zeltiyi Whatman No:2 filtre kad ile
sznz.15 dakika sonra kalibrasyon erisinde tanmland gibi hazrlanan bir referans
zeltisine karlk absorbans belirleyiniz.
Hesaplama:
Asetil % =Asetil mikrogram(grafikten)x25x100
Numune arl(mikro gram)
Eer sonular kuru baz alnarak belirlenir ise nem iin sonular dzeltiniz.
Notlar ve nlemler:
1)Perklorat zeltilerini kullanrken ok dikkatli ve tedbirli olmak gereklidir.
2)Reaktiflerin eklenmesi ok nemlidir.
454
Reaktifler:
1) Kark ksiloller,ACS reaktif derecesi toluensizdir.Aldrich cat no :44,337-9 veya dengi.Gaz
kromatografisi cihaz ile boken kullanlarak Toluenin bulunmadndan emin olunuz.
2) yodo etan(etil iyodr) % 99
3) Toluen, ACS reaktif derecesi
455
456
457
6. Etilen glikol, Niasta trevlerini retirken bir yan rn olarak bulunabilir ve yodo etan
oluturabilir. Bu nedenle su ile ykanarak ortadan kaldrlmaldr.
7. Niasta sfr neme kadar kurutulabilir, fakat onaylanan bir metotla nemini belirledikten sonra
kullanlabilir.
458
Mineralleri arndrlm numuneyi nicel olarak 600 mililitrelik bir behere aktarnz.
Numuneyi 300 mililitre saflatrlm su iinde bulama haline getiriniz.Bulamac buhar
banyosunda veya kaynayan su banyosunda(Not:3) stnz. Niasta jelatinleinceye kadar
srekli kartrnz. Jelatinlemenin kesin olarak tamamlanmasn salamak iin 15 dakika
boyunca stmaya devam ediniz.(Not:4)
Numuneyi banyodan alnz ve scakken standart 0.1 N sodyum hidroksit zeltisi ile bir
fenolftaleinin son noktasna titre ediniz. Son dnm noktas elektrometrik olarak
dedeksiyonunda pH: 8,3 dr.
Doal asidik maddeler iin dzeltme yapmak amac ile orjinal numune zerinde bo bir
tayin yapnz(Not:5). Karboksil titrasyonunda kullanlan miktarda Niasta tartnz ve 100
mililitre saflatrlm su iinde bulama haline getiriniz. 5 dakikalk aralklarla 30 dakika
boyunca kartrnz. Orta gzenekli hamur cam pota veya kk huni ile bulamac
vakumlu filtre ediniz.200 mililitre damtlm su ile numuneyi ykaynz.Numuneyi
transfer ediniz, jelatinletiriniz, mineralleri giderilmi numunede olduu gibi standart 0.1
N sodyum hidroksit ile titre ediniz.
459
Hesaplama:
%Karboksil = (Numune titrasyonu mililitre sarfiyat-Blank mililitre sarfiyat)(0,0045)(100)
Numune arl(gram)
Notlar ve nlemler:
1)
Numune bykl hafif okside edilmi niasta iin 5 gram gememelidir ve yksek
dzeyde okside edilmi ticari niasta iin 0,15 gramdan az olmamaldr.
2) Bir mililitre % 1lik sulu Gm nitrat zeltisini 5 mililitre sznt maddesine ekleyiniz.
Eer klorr mevcut ise bulanklk ve kelme 1 dakika ierisinde meydana gelir.
3) Scak bir levha veya bunsen stcs zerinde yaplan stma tavsiye edilmez. Ar snma veya
grnmeyecek kadar kk miktarlarda yanma numunenin ayrmasna ve yksek karboksil
sonularna neden olur.
4) Jelatinleme ile hzl titrasyon ve tam dnm noktas tesbiti gerekleir.
5) Bo titrasyon (Blank titrasyon), oksitlenme ve trevlerine ayrma ile ortaya kmayan asidik
bileikler iin dzeltme yapmak amac ile suda ykanm numune zerinde gerekletirilir.
Amylose ile kark serbest ya asitleri,bo titrasyona katlan maddelerdir.
460
ekleyiniz. Bunu kahverengi iede karanlk bir yerde saklaynz. Gerektiinde tiyoslfat
zeltisi ile gnlk olarak standartlatrnz.
6) Sodyum tiyoslfat zeltisi (Na2S2O3) : 0.1 N standart zelti
7) Potasyum iyodr: % 10 Sulu zeltisi
8) Niasta indikatr: %1lik
9) Sodyum tiyoslfat-Kadmiyum slfat zeltisi: Eit hacimde %5 sulu sodyum tiyoslfat
(Na2S2O3) ve %5 sulu kadmiyum slfat (CdSO4) kartrnz.
10) Fenol: Beyaz kristaller
11) Propiyonik anhidrid: b.p 165-167 oC
12) Nitrik asit zeltisi: 1 N : 64 mililitre konsantre nitrik asiti (% 70 HNO3, sp g 1.42) 800
mililitre saflatrlm suya ekleyiniz ve saflatrlm su ile 1 litreye tamamlaynz.
Prosedr:
Bir numaral kaba sodyum tiyoslfat-kadmiyum slfat zeltisinden 10 mililitre ilave ediniz.
2 Numaral kaba Alkoll Gm nitrat zeltisinden tam olarak 10 mililitre ilave
ediniz.Widmel spiralini kaldrnz ve gvenlik pipeti kullanarak 3 numaral kaba Brom-Asetik
asit zeltisinden tam olarak 15 mililitre ilave ediniz.Widmer spiralini tekrar yerletiriniz. 4
numaral kaba % 10luk Potasyum iyodr zeltisinden 10 mililitre ekleyiniz. Tm kaplar
birbirine balaynz.
Numuneyi bir jelatin kapsl ierisinde tartnz ve reaksiyon iesi ierisine yerletiriniz.1
gram Fenol, 0.5 mililitre Propiyonik anhidrit, 2 adet kaynama ta ve 30 mililitre Hidroiyodik
asit ekleyiniz. Cam balant iin birletirici madde olarak birka damla Hidroiyodik asit
kullanarak ieyi geri dndrme stunu ile birletiriniz.Yaylarla salam hale getiriniz.
Karbon dioksit silindirinin basn ayar valfini 5 lbs gaz basncna getiriniz ve ak leri
dakikada 1 cclik gaz ak salayacak ekilde ayarlaynz. Reaksiyon iesine balaynz.
Kap 1 boyunca ak oran saniyede bir kabarck olmaldr.
Ya seviyesi reaksiyon iesindeki Hidroiyodik asit seviyesinin biraz zerinde oluncaya kadar
stlm sv scakln 140-145oC tutularak Lab-Jack yukar kaldrnz. Bir ok reaksiyonun
tamamland 1-1.5 saat boyunca stmaya devam ediniz. Reaksiyon sonunda Gm nitrat
kabndaki yzer sv berrak hale gelir ve tortu iyice kelir.
Reaksiyon iesi tamamen ya banyosunun dna kncaya kadar Lab-Jack aaya
indiriniz.zlmemi Olefini Brom zeltisine gndermek iin Gm nitrat kabn 45
o
Cdeki su ile stnz.
Karbon dioksit hattn reaksiyon iesinin borusundan uzaklatrnz ve kap 2 zerindeki
kapatma musluunu yavaa anz. Kap 4 kaldrnz, kap 3 n balantsn kesiniz ve kap
3e 250 mililitrelik bir iyot iesi ekleyiniz. Kap 3n iindekileri ieye boaltnz ve kap
4n iindekileri ekleyiniz. yot iesini tkala kapatnz ve 5 dakika bekleyiniz.Sadece soluk
462
sar bir renk kaldnda niasta indikatrnden 1 mililitre ekleyerek standart 0.1 N Sodyum
tiyoslfat zeltisi ile titre ediniz.Renksiz bir noktaya kadar titre etmeye devam ediniz.
Alkoll Gm nitrat zelti kabnn ierisindekileri, 50 mililitre su ieren 250 mililitrelik
bir yot iesine boaltinz. 1 mililitre Demir alum (ap) indikatr ve 5 mililitre 1 N Nitrik asit
ekleyiniz. Soluk pembe bir renge kadar standart 0.1 N Potasyum tiyosiyanat zeltisi ile titre
ediniz.
Hesaplama:
Kullanlmayan Gm nitrat ve Brom-Asetik asit zeltilerinin titrasyon deerlerini, bunlarn
bo (blank) reaktif titrasyonlarndan karnz.Bo reaktif titrasyonlar, reaktifler ve numune
olarak 0.5 gram Glikoz ieren bir jelatin kapsl kullanlarak elde edilir.
Sonularn Etilen oksit nitesi C2H4O iin molekler arl 44.05 ve Propilen oksit nitesi
C3H60 iin molekler arl 58.08 e gre hesaplaynz.
Hidroksi etil niasta:
C2H4ten % C2H4O(kuru) = (Net tiyoslfat titer, ml)(N)(2.203)(100)
(Numune arl,g)(% kuru madde)
A
C2H5Iden % C2H4O(kuru) = (Net tiyosiyanat titer, ml)(N)(44.05)(100)
(Numune arl, g)(% kuru madde)
B
Toplam % C2H4O(kuru) = Sonu(A art B)
Susuz Glikoz nitesi bana hidroksi etil gruplar cinsinden molekler yer deitirmeyi(MS)
hesaplamak iin:
MS = Bulunan % C2H4O X 162
(100- % C2H4O bulunan) x 44.05
Hidroksipropil niasta:
C3H6dan % C3H6O(kuru) = Net tiyoslfat titer, ml)(N)(2.904 X 100)
(Numune arl, g)( % kuru madde)
463
A
C3H7I dan % C3H6O(kuru) = Net tiyosiyanat titer, ml)(N)(5.808 X 100)
(Numune arl, g)(% kuru madde)
B
Toplam % C3H60 (kuru) = Sonu(A art B)
Susuz Glikoz nitesi bana Hidroksi propil gruplar cinsinden molekler yer deitirmeyi
(MS) hesaplamak iin:
MS = (Bulunan % C3H6O)(162)
(100- % C3H6O bulunan)(58.08)
Notlar ve nlemler:
1) Modern yaklamlar Adipik asit katalizr bulunduunda alken oluumunu nleyen zeisel
hidroiyodik asit (HI) reaksiyonunun temel prensibinden faydalanlr. Bylece sadece alkil
iyodrn llmesi gerekir. Bu reaksiyon karmnn bir ksilen eksrakt gaz kromatografisi
cihaz ile yaplr.
Bu konudaki temel referanslar unlardr.
Y.C.Lee,D.M.Baaske ve J.E.Carter,Hidroksi etil niastann molekler yer deitirme
orannn tesbiti iin Gaz kromatografisi cihaz ile belirlenmesi.Anal.Chem.55,334338(1983)
K.L.Hodges,W.E.Kestler,D.L.Wiederrich and J.A.Grover,Sellloz eterlerdeki alkoksi
yer deitirmesinin Zeisel-Gaz kromatografisi cihaz ile belirlenmesi .Anal. Chem.
51,813), 2172-2176(1979)
2) Kuru numuneler tercih edilir. % 1-2 C2H4O ierikli niastalar iin 0.8-1.0 gram numune
kullanlr ve %10 C2H4O ieren numuneler iin alnacak numune miktarn 0.3 grama
indiriniz. Glikol kalntlar ieren numuneler analizden nce su ile iyice ykanmal ve
kurutulmaldr.
464
Bu metot genellikle mumlu ve mumsuz msr niastas, hind dars ve bunlarn karmndan
oluan niastalara uygulanr.
zel aralar:
yot zeltisi:0,02 N:saflatrlm (damtlm) su ile 0,1 N iyot zeltisini seyreltiniz. Bunu
gnlk olarak hazrlaynz.
Yntem:
Haemocytometer sayma aletini ve kapak camlarn lens okumas ile eer gerekli ise
saflatrlm su kullanarak temizleyiniz.
250 mililitrelik bir beher ierisine 0,30 gramlk numune (Not:2) koyunuz ve 15 mililitre
saflatrlm su ekleyiniz ve niastay kartrnz (Not:3). 3 mililitrelik iyot zeltisini 85
mililitrelik saf su ile kartrnz ve atee kar srl cam bir ubukla kuvvetli bir ekilde
kartrrken niasta dalmna ekleyiniz. ubuu hzl bir ekilde ekiniz ve yapkan damlay
Haemocytometrenin sayc yzne aktarnz. Kapak camn yerine koyunuz ve Haemocytometreyi
mikroskop konumuna getiriniz. 25 karelik iyi taranm merkez blm mikroskop alannda
grnecek ekilde ara aydnlatma ve 250-g bytmesi ile sayma aletini sra halinde
dzenleyiniz (Not:4).25-karelik alandaki krmz ve mavi granlleri ayr ayr saynz,sayma
ilemini dzenli olarak soldan saa ve yukardan aaya doru yapnz.(Not 5 ve 6)
Hesaplama(Not 7):
% Mumsuz niasta = Toplam mavi tanecikler x 100
Toplam mavi tanecikler + toplam krmz tanecikler
465
Notlar ve nlemler:
1. Mumlu niasta tamamen iyotla birlikte krmzya boyanan kollara ayrlm polimerlerden
oluur. Mumsuz niasta iyotla birlikte maviye boyanan amylose (lineer fraksiyon) ierir.
Normal (mumsuz) niasta % 27 amylose ierir.Yksek amylose msr niastas % 50 veya
daha fazla amylose ierebilir.
2. Numune bykl merkez blmde toplam 350-600 tane saym verecek ekilde verilir. Bu
toplam sayda ortaya kacak farkllklar ounlukla teknik sebeplerden kaynaklanmaktadr.
Niasta taneleri kartrma ubuuna yapan damla ierisindeki sayy etkileyerek , dalm
iinde kuvvetli bir ekilde ker. Eer toplam say belirtilen aralktan ok fazla ise dalm
kuvvetli bir ekilde kartrnz ve sayma aletini tekrar doldurunuz ve saym tekrarlaynz.
3. Alkalin dalmlarnda niasta taneleri iyot ile ayn dzeyde boyanmaz veya hepsi
boyanmaz.Eer numune dalm alkali ise iyot zeltisini eklemeden nce Hidroklorik veya
Asetik asit ile seyrelterek asitlendiriniz.
4. Sayma aletini berrak (veya caml) sayma yz ,yanstlan kla yaplan grsel kontrolle
yerletirilebilen 3 mm geniliinde taral bir alan ierir. Bu kare-alan 25 kareye ve bunlarn
her biride 16 kareye blnmtr.
5. Bir araya yapan taneler uygun olmayan dalmn gstergesidir. Bu gibi durumlarda doru
saym yaplmas gtr ve daha gl bir dalm teknii kullanlmaldr.
6. Maviye boyanan tanelerin ou mikroskopta nerede ise siyah grnecektir.Fokustaki kk
deiiklikler mavi rengin granln kenarlarnda grnmesini salayacaktr.Mavi veya
krmzdan farkl bir renge boyanan tanecikler niasta olmayan ve saylmamas gereken
ieriklerdir.
7. ift analiz tavsiye edilir ve sonular % 2 mutlak iinde doru olmaldr. ift sonucun
ortalamasn alnz ve 2 anlaml rakam bulunuz.
466
BLM-XVI
ETLEN GLKOLN ETER VE ESTERLERNN BELRLENMES
(GELTRLM BR ALKOKSL ANALZ)
Esterlerde ve eterlerdeki etilen glikol miktarnn yar mikro lekle kantitatif (miktarsal)
olarak belirlenmesine imkan salayan gelitirilmi bir alkoksil metodu ve cihaz
gelitirilmitir. Srekli kaynayan scak hidroiyodik asit, etilen glikol kalntlarn kantitatif
(niceliksel) olarak etil iyodr ve etilene ayrtrr ve bu ayran miktarlar toplanarak sras ile
standart gm nitrat ve bromine zeltilerinde hacimsel olarak belirlenir. Bu metot
zcler, polietilen eterleri, plastikletiriciler ve hidroksi etil slfrlere uygulanmasnn yan
sra etilen glikol kalntlar zerine oksijen uygulamalar yerine halojen veya slfr
edeerleri ieren bileenlerin kullanmnda da uygulanmaktadr. Son yllarda etilen glikol
trevleri, zcler, plastikletiriciler vb. olarak olduka fazla miktarda teknik nem
kazandndan dolay bu bileenlerin belirlenip tanmlanabilecei analitik metotlar
gelitirilmesine ihtiya hasl olmaktadr.
Bu gne kadar gelitirilen metotlarda glikol eterlerin analizini tanmlayan tek metot eterin,
kromik asit oksidasyonuna ve arta kalan dikromatnda titrasyonuna dayal olan bir metottur.
Bu metot mono metil ve etilen glikoln etil eterleri gibi bileenler arasnda hemen ayrm
yapmakla birlikte glikol eterin sadece ok az bir miktarda olduu yerlerde, rnein hidroksi
etil selloz veya bir ok glikol eter ve ester plastikletiricileri gibi karmak yaplarda
uygulanmas zor olan bir metottur. Metil ve etil eterlerin analiz metotlar Zeiselin
almalarndan beri bilinmekte olup Zeisel, eterleri buna denk gelen alkil iyodrlere ayrmak
iin srekli kaynayan hidroiyodik ( hydriodic ) asitleri kullanlmaktadr.
ROR + 2 HI -----------------> RI + RI + H2O
Bundan sonra alkil iyodrler damtlm ve gm iyodr oluturmak iin gm nitrat ile
reaksiyona sokulmu ve oluan gm iyodr gravimetrik olarak belirlenir.
Viekoek ve arkadalar alkil iyodrleri belirlemek iin bir metot gelitirmilerdir. Bu
aratrmalarn hibirisi metodun 1,2- glikol eterlerinin analizine adaptasyonu ile ilgili bir
aklama getirmemilerdir. Meisenheimer etilen glikol ve hidroiyodik asidin dk ve
deiken miktarlarda etil iyodr oluturduunu kefetmilerdir. Grun ve Bockissh, srekli
kaynayan hidroiyodik asitli etilen ve propilen glikollerin yaklak % 50 miktarnda alkil
iyodr ve sras ile etan ve propan olarak belirlen gazlar oluturduklarn bulmulardr ve
bunun zerine glikoller de Zeisel metodu kullanma fikrinden vazgemilerdir. Davis, Zeisel
metodunu fenoksi etanole uygulam ve dk, deiken deerler elde etmilerdir. Lawrie ve
arkadalar hidroksi etil selloza Zeisel analizini uygulayarak etil iyodr elde etmiler, fakat
yeniden retilebilirlik deeri ile ilgili her hangi bir veri rapor etmemilerdir. Dioksann
hidroiyodik asit ile 100 derecede leklendirilmi bir boruda ayrtrlmas sonucu kk
miktarlarda etil iyodr elde edildii rapor edilmitir. Baz dier raporlarda da gazl hidrojen
iyodrn, etilen glikol etilen iyodre dntrd ve benzer ekilde 100 derecedeki
konsantre hidroiyodik asidin dietilen glikol, etilen iyodre ayrtrd belirtilmitir. Alkil
iyodrn sya ve a kar dengesiz olduu uzun yllardan beri bilinmektedir ve bu
dengesizlik saf olefinlerin hazrlanmas iin kullanlmtr. yodine ve olefinlere olan bu tr
ayrmlarda iyodik iyonlarn varl olumlu etki yapmaktadr. Buraya kadar zetlenen daha
nceki alma sonular gstermitir ki etilen glikol trevlerinin ve scak konsantre haldeki
hidriyodik asidin rnlerinin etil iyodr ve etilen olmas muhtemeldir. Polietilen oksidin
467
srekli kaynayan hidroiyodik asit ile makro-ayrtrlmas eklindeki bir n alma ve gazl
rnlerin analizi gstermitir ki retilen etil iyodr ve etilen balang malzemesi iin
kantitatif olarak hesaba katlmtr. Bu bulgu deiik alkoksil analizlerinin neden bu tip
bileenlerle kantitatif olarak yeniden tekrar edilebilir sonular vermemesini izah etmektedir.
Eer etil iyodr iin absorpsiyon ortam olarak gm nitrat kullanlrsa etilen kamaktadr.
Bir bromine-asetik asit zeltisi kullanlmas durumunda ise etilen ekstra brokica ya
reaksiyon gstermekte fakat bu tespit edilmemekte ve etil iyodrn oksidasyondan oluan
iyodat iyonlarnn daha sonraki titrasyonlar ile etkileime girmemektedir. Dier taraftan
etilen glikol kalntlar ieren bir bileendeki metoksil ve etoksil gruplarn belirlemek iin
olaan alkoksil analizleri uygulandnda ise kalntlarndaki etil iyodr yznden alkoksil
bileeni asndan sonular her zaman yksek kmaktadr. Bu belirtilen metot ile etilen glikol
kalntlar veya etilen glikol kalntlar ile birletirilmi metoksil ve etoksil gruplar kantitatif
olarak belirtilmektedir.
Deney Tertibat:
Analiz iin gelitirilen deney tertibatnn lekli ekilde gsterilmitir. Tertibatn baz
paralar; reaksiyon iesi, kondenser ve Clarkn alkoksil deney tertibatnn ilk absorpsiyon
borusundan olumaktadr. Bu paralar helisel ekilli bir Widmer damtma kolonundan
yaplm absorpsiyon borusu D, ve standart bir konili (24/40) gaz girii adaptr takip
etmektedir. Tertibatn boyutlar diyagramdan u ekilde kolaylkla belirlenebilir. Karbon
dioksit giri borusu, 1 mm i apl; A iesi, 28 mm apl ; 12/18 standart konili bala;
kondenser, 9 mm i apl ; B tutucu girii, 2 mm i apl; C tutucusuna giri, 7/15 standart
konili bala, 2 mm i apl boru; C tutucusu, 14 mm i apl; D tutucusu, i boru, 8 mm i
apl, helisin altnda 2 mm aklk; helis, 1.75 mm ubuk, 23 dn, her dn iin 8.5 mm
ykselme; d boru, yaklak 12.5 mm i apl; yan kol, sokulan helisin st ksmndan 7 cm,
3.5 mm i apl, altta 2 mm lik bir aklk.
Ak ayarlayan musluk silikon ya ile yalanmaldr. Absorpsiyon borular, bir ubua
yaklak 60olik bir a ile tutturulmu ve uygun aralklarla bir seri eklinde dzenlenmi
metal levhalar yardm ile gayet rahat bir ekilde aslabilir.
Dk miktarda kullanlm selloz eterlerin analizi iin gsterilen kapasitenin iki kat olan
bir reaksiyon iesi kullanlmtr. Deney tertibatnda mmkn olduunca az balant eleman
kullanlmas istene bir durum olmasna ramen ve cam balantlarn kullanlabilecei bir
deney tertibat yaplmas mmkn olmakla birlikte C ve D borular iin kauuk balant
elemanlarnn kullanlmas her hangi bir sorun yaratmamaktadr ve balant elemanlar
istenilen esneklii salamaktadr.
Reaktifler (ayralar):
1- Hidroiyodik (hidroiyodik asit) asit :
Reaktif seviyesi asidi, krmz fosfor zerinde bir atmosferlik karbon dioksitte damtmak
sureti ile srekli kaynayan hidriyodik asit (zgl arl 1.70 ve kaynama noktas 126-127
C olan) hidriyodik asit hazrlanmtr. Hava ve fosfor hidritleri karmnn alcda muhtemel
patlamasn nlemek iin yeterli tedbirler alnmaldr.
Asit kullanmndan sonraki birka gnlk sre ierisinde damtlmaldr veya bir atmosferde
karbon dioksit veya azot ile damtldktan sonra koyu renkli ve szdrmazl salanm
468
469
Analiz yntemi:
Deney tesisat temizlenir ve kurulanr. B tutucusu, yeterli miktardaki su ierisine az miktarda
krmz fosfor ilave edilmi karm ile giri borusunu kaplayacak ekilde doldurulur. Eer
analizi yaplacak numune slfr ieriyor ise fosfor su yerine %5 sulu endnilum slfat ierisine
konur. 10 ml gm nitrat absorpsiyon tp ierisine, C, 15 ml bromine zeltisi helisel
absorpsiyon tpne, D, ve 10 ml % 10 potasyum iyodr zeltisi en son tp ierisine, E,
konur. Arl llm glikol eter numunesi (0.05 ila 0.12 g aras) kaynayan Hengar
tanecii ve 10 ml hidroiyodik asit ile beraber reaksiyon iesi A ierisine yerletirilir.
Numunenin asit ierisinde zlebilirliinin dk olduu hallerde veya sblimasyona meyilli
olduu hallerde 1 ml fenol ve 2 ml propiyonik anhidrit karm reaksiyon iesi ierisine ilave
edilir.
ie deney tertibatna balanmtr, ierisinden yava akl (saniyede bir kabarck) karbon
dioksit ak vardr ve ie bir ya banyosu ile yava bir ekilde 140-150 Cye stlr. ie bu
scaklkta en az 40 dakika tutulur ve ounlukla ok yksek eter ieren bileimler iin bu sre
bir ila iki saate kadar uzayabilir. Ayrmann tamamlandnn iki gstergesi vardr.
Reaksiyon iesi zerindeki kondenserde her hangi bir deiimin olmamas ve gm nitrat
tutucusunda yzen sv maddelerin yaklak olarak berraklamas reaksiyonun bitmesinden
be dakika nce zlmemi olefinleri dar atmak iin gm nitrat tutucusu scak su
banyosunda 50-60 Cye kadar stlr. Ayrmann tamamlanmasndan sonra C ve D tpleri
sras ile dikkatli bir ekilde birbirlerinden ayrlr. Sonra karbon dioksit kayna karlr ve A
iesinden s atlr. Bundan sonra helisel absorpsiyon tp, D, alt ayarlaycs ile 10 ml % 10
potasyum iyodr zeltisi ve 150 ml su ieren 500 ml iyodine titrasyon iesine balanr.
Potasyum iyodr tp, E, uzaklatrlr ve yan kol iinde alkalanr. Bromine zeltisinin
filtrasyon iesi ierisine ayarlayc musluk vastas ile akmasna msaade edilir ve tp ile
helis spiral su ile ykanr. Potasyum iyodr tpnn ierisindekilerin titrasyon iesi ierisine
aktarlr ve sonra da tapas kapatlarak ierisinde be dakika bekletilir. Be mililitre % 10luk
slfrik asit zeltisi ilave edilir ve dnm noktas iin 2 ml niasta belirteci (indikatr)
zeltisi kullanlarak 0.05 N Sodyum tiyoslfat zeltisi ile derhal titre edilir. Gm nitrat
tutucusunun ierii ie ierisine boaltlr, 150 ml su ile seyreltilir, kaynayncaya kadar
stlr, oda scaklna soutulur ve indikatr olarak 3 ml demir amonyum slfat zeltisi
kullanlarak 0.05 N amonyum tiyosiyanat zeltisi ile titre edilir.
Hesaplamalar:
Bromine ve gm nitrat tutucularnn titrasyonlar bunlara karlk gelen bo titrasyonlardan
karldktan sonra aadaki denklemler etilen glikol eterlerin hesaplanmas iin geerlidir.
Na2S2O3 nin ml fark x N x 2.203
Numunenin arl
% C2H4O
= % C2H4O
470
Reaktiflerin ayarlanmas:
Deney dzeneinde reaktifler zerinde tekrarlanan blank (bo) tespitler gstermektedir ki
gm nitrat zeltisinde hi bir deiiklik yoktur ve bromine zeltisinde meydana gelen
ortalama kayp, 0.3 ml miktarnda 0.05 N sodyum tiyoslfata edeerdir. Bu dzeltme,
etilenin absorpsiyonu iin metanolik bromine-potasyum bromr ve bromine-asetik asit
kullanlarak yaplan tm belirlemelere uygulanabilir.
Analitik veriler:
Tablo Iden Tablo IVe kadar olan btn verilerde etilen glikol kalntlar ieren eitli tipik
maddeler iin yaplan analizlerin sonular gsterilmektedir.
Deneyin yapl ynteminin teorisi:
Etilen glikol eteri veya esteri srekli kaynayan hidroiyodik asit ile ayrtrld zaman eter ve
ester balarnn balanma noktalar iyot ve hidroksil gruplar ile yer deitirilmitir. Sonunda
tm alifatik hidroksil gruplar iyodine veya hidrojen ile deitirilirken fenolik hidroksiller ve
karboksil gruplar her hangi bir deiiklie uramazlar. Literatrde verilen almalar etilen
iyodrn etilen glikol veya dietilen glikoln hidroiyodik asit ile reaksiyonunda bir orta aama
olarak izole edileceini ve son rnler olan etil iyodr ve etilenin oluumunun en iyi ekilde
etilen iyodrn orta aama olduu kabul ederek aklanabileceini rapor etmektedirler.
ROCH2CH2OH + 3HI --------------> RI + ICH2CH2I + 2H20 ( I nolu denklem )
Etilen iyodrn olumasndan nce meydana gelen reaksiyonun tam ynl muhtemelen glikol
kalntlarndaki bileenlerin tipine ve saysna bal olarak deiir. Bir ok durumda etilen
iyodohidrinin etilen iyodrden nce geldii varsaym makul olarak kabul edilebilir. Polietilen
eterleri durumunda ise etilen glikol, etilen iyodohidrin ve etilen iyodr, basit temel ayrma
rnleri olabilir. Etilen iyodrn olumasndan hemen sonra daha ileri aama olarak bir ka
reaksiyon olabilir. Bir iyodine ve bir olefine ayrabilir ki bu da kaar; alkilen iyodrn bir
ksm hidroiyodik asit tarafndan alkil iyodre dntrlebilir, ilk reaksiyon tarafndan
oluturulan olefinin bir ksm hidroiyodik asit ile reaksiyona girerek alkil iyodr oluturabilir.
ICH2CH2I --------> CH2=CH2 + I2
(2)
(3)
(4)
Her halkarda son rnlerden ikisi etil iyodr ve etilen olup bu rnlerin toplam maddedeki
glikol eter gruplarna edeerdir. Elbette dier kaynaklardan uucu alkil halidleri mevcut
olabilir. Hibir parafin hidrokarbonlar retilemez.
Aadaki denklem 1den 4e kadar olan denklemlerin toplam olup burada yer alan x, 1den
daha az olan bir deikeni ifade etmektedir.
ROCH2CH2OH + ( 3 + x) HI -----> RI + (x) CH3CH2I + (1-x) CH2=CH2 + I2 + 2H2O
471
(5)
Elde edilen etil iyodr ve etilen oran, deney prosedrnn uygulanmas ksmndaki
tartmalar ksmnda da belirtildii gibi birka reaksiyon artna bal olarak deimektedir.
Tablolarda sunulan geni bir yelpazedeki yaplar arasnda yukarda aklanan reaksiyon
zincirine uymayan bir ey bulunmamtr. Dier 1,2-glikoller ve bunlarn trevleri benzer
ekilde hidriyonik asit tarafndan alkil iyodrler ve olefinler oluacak ekilde
ayrtrlmaktadr.
(Tablo I Etilen glikol trevlerinin analizi)
(Tablo 2 Ticari plastikletiricilerin analizi)
Metodun gelitirilmesi ve uygulanmas:
Absorpsiyon sisteminin gelitirilmesi srasnda tm alkil iyodr buharlarn absorbe
edebilmek iin tek bir gm nitrat tutucusunun yeterli olduu grlmtr. Basit bromine
zeltisi tutucular tm etilen i bunlarn bir ka tanesi seri halinde kullanlsa bile absorbe
edemeyecektir. Bu yzden gazlarn bromine zeltisi ile daha fazla temas edebilmesini
salamak iin helisel tpler kullanlmtr. Bromine zeltisinin kaypsz bir ekilde titrasyon
iesine transferini salamak asndan bu tpe standart konili adaptr ilave edilmitir. Sistem
ierisinden gaz aknn ok hzl olmas durumunda tpn ierisindeki maddelere yeteri kadar
yer salamak amac ile yan kolun spiralinin st noktasnn ok daha yukarsna
yerletirilmesinin veya tpn st ksmnn ampul eklideki geniletilmesinin taksiye edilebilir
olduu kanaatine varlmtr. Reaksiyonun kaynama noktasna gelindii durumlarda gaz
aknn ok hzland sklkla grlmtr. Bu yzden iyi kaynama talar salanmasna
ramen karmn kaynama haline gelmesi durumunda dikkatli davranlmaldr. Karbon
dioksit tarafndan alnp gtrlen bromine i toplamak iin potasyum iyodr zeltisi ieren
basit tutucu son olarak sisteme ilave edilmitir. Pratikte metanolik bromine-potasyum bromr
zeltisinden bromine kaa olduu bulunamamasna ramen 0.75 ml, 0.05N sodyum
tiyoslfata edeer olan bromine ounlukla bromine-asetik asit zeltisinden 40 dakika da
elde edilmitir. Bromine nin uuculuu zeltiyi potasyum bromr ile doyurarak azaltlr.
Etilenin absorpsiyonu iin karbon tetraklorr ierisinde bir bromine zeltisi, zeltinin
uuculuu nedeni ile tatmin edici bulunmamtr. Glikol kalntlar yzdesi asndan sonuta
bulunan kayp deerleri ok yksek olarak bulunmutur. (Tablo I). Rapor edilen tespitlerin
ounda potasyum bromr ile doyurulmu metanol ierisinde bromine kullanlmtr. Bu
zelti her hangi bir bromine kayb olmadan kolaylkla kullanlabilmesine ramen kullanm
ve depolanmas sresince sk sk standardize edilmesine ihtiya duyulmaktadr. Ara sra ok
dengesiz olan ve ok yksek bo (blank) belirleme sonular veren zeltiler elde
edilmektedir. Bu blank zeltileri kullanlmaya balamadan en az 10 gn nce depolanmak
sureti ile kk ve yeniden retilebilir deerlere drlmelidir. Bromine-asetik asit zeltisi
kullanm ve depolama srasnda en dengeli zeltidir ve kayplar meydana gelmeden ok
rahat ve kolay bir ekilde kullanlabilmektedir. Tek absorpsiyon sistemi etilen glikol
trevlerinin
belirlenmesi
ilemini
nemli
oranda
basitletireceinden
bunu
gerekletirebilmek iin birka deneme yaplmtr. Deneylerin birinde reaksiyon iesi
Adan kan gazlar stlm ve ierisinde hidriyodik asit olan ikinci bir ie ierisinden
geirilmitir. Elde edilen etil iyodr miktarnda kayda deer bir art salanamamtr.
Basitletirilmi bir absorpsiyon sistemi iin dier bir yaklam ise glikol trevlerinden hem
alkali iyodr ve hem de olefinle eit olmayan miktarda reaksiyona giren tek bir standart
bromine zeltisi kullanlmasdr.
RI + Br2
IBr + 3H2O
472
473
Tartma:
Elde edilen veriler gstermektedir ki ok geni bir yelpazedeki glikol trevlerinin analizi iin
burada anlattmz metodun doruluu ve eksiksizlii tatmin edici derecedir. Elde edilen alkil
iyodr yzdelerini gsteren tablolardaki stunlar maddeleri kontrol etmek iin Zeisel ve
Vieboeck metotlar kullanlm olsa idi elde edilecek olan deerleri gstermektedir. Genelde
bu deerler dk oranlarda ve deikendirler. Tekrar edilen analizler sonucunda elde edilen
alkil iyodr miktarlar ounlukla benzer byklktedir, nk bir birini takip eden analizler
benzer artlar altnda yaplmaktadr. Etilen olarak belirlenen glikol niteleri %leri alkil
iyodr %lerine eklendiinde elde edilen toplam hesaplanan deer ayndr.
Birka saflatrlmam plastikletirici numuneler (Tablo II) ile yaplan tekrar testleri sonucu
elde edilen deerler kendi aralarnda uyumlu olmakla birlikte hepsi hesaplanan deerlerden
daha aa olmaktadr. Bu farklla neden olmayan maddelerin varl muhtemel bir neden
olarak gsterilebilmektedir. Analizler ile uyum gstermeyen yaplar veya maddeler; eter,
ester slfr vs. den elde edilen uucu olan alkil iyodrleri veya 1,2 diiyodrleri reten yaplar
ve sonuta olduka az uucu mono iyodrlerin oluaca gazl olefinlerdir. Eer metil, etil ve
muhtemelen izopropil iyodrlerin potansiyel olarak mevcut olduklar biliniyor ise bunlarn
hesaplara dahil edilmesi, bu yaplan ilemdeki metoksi ve etoksi trevleri (Tablo I ve II)
rneinde belirtildii gibi tm sonular gikol kalntlar olarak hesaba katarak bulunur.
Aseton uyumsuz olan bir maddedir, nk bromine ile hemen reaksiyona girmektedir. Eer
deney dzenei kurutma ilemleri iin kullanlacaksa analizlerin yaplmasndan nce dikkatli
bir ekilde kurutulmaldr. Metoksil ve metil ester gruplar Cooke ve Hilbert tarafndan
modifiye edilen Willstatter metodunun ayr bir analiz olarak yaplmas sureti ile glikol
kalntlar varlnda bile belirlenebilir. Elbette dier ester gruplar gibi metil ve etil ester
gruplarnn belirlenmesi de art olarak sabunlatrma ilemi yntemiyle de yaplabilmektedir.
Deiik hidroksi etil selloz trevlerinin doru bir ekilde konulmas ilemi ile ilgili ilk defa
bu almalarda yer verilmitir. Daha nceki hesaplamalarn ou kullanlan eterleme
elemann veya rnn arlnda olan artma miktarn esas almakta idi. Aka
grlmektedir ki burada anlatlan analiz metodu hidroksil eter gruplarnn ferdi niteler olarak
m yoksa deiik boyutlardaki poli etilen oksit birimleri ierisinde mi mevcut olduunu
belirlememektedir. yle grlmektedir ki ikame miktar arttka poli etilen oksit birimleri
ierisinde olma ihtimali daha yksektir ve F numunesi (Tablo IV) rneinde de ki burada 4,1
glikol kalntlar 3 selloz hidroksil olarak datlmtr. Selloz trevlerindeki hidroksietil
ierii konusunda bamsz bir kontrol, Cellosize WS-100 durumunda piridin ve asetik
anhidrit ile triasetat hazrlayarak ve bu numune ile selloz triasetat arasnda gzlemlenen
asetil deerini retmek iin gerekli olan glikol kalntlar saysn hesaplayarak elde edilmitir.
Bu tr bir metot daha yksek oranda hidroksi etil selloz ikame edilen trevleri iin uygun
olmaktadr. Daha nce hidroksi etil selloz dorudan analizi gerekletirilen bir metot
gerekletirilemediinden hazrlananlarn metotta yerine konmas ile bu trevlerin
zlebilirlii arasndaki iliki hakknda da bahsetmek gerekir. Tablo IV deki veriler
gstermektedir ki etilen oksit ve alkali selloz (% 10 sodyum hidroksit, %30 selloz)
arasndaki reaksiyonun verimi etilen oksit miktar 0.25 molden 1.0 mole kadar arttka %
68den % 40lara kadar dmektedir. Pe pee yaplan 1.0 mol konsantrasyonlardan daha
fazla miktarda etilen oksit ilave edilmitir. Etilen oksidi daha dk konsantrasyonlarda ilave
etmek ile dikkate deer lde yksek oranda verimler elde edilmektedir. Burada sunulan
analizlerin saysndan bu trevlerin zlebilirliinin ilave edilen miktarna bal olarak nasl
olduu hakknda baz genellemeler yapmak ak olarak mmkn olmamaktadr. 0.33 mol
hidroksi etil grubu glikoz nitesi (G.) zerinde bu trevler souk suya artan miktarlarda
474
daha hassas olmaktadr ve sonu olarak 1.0 ila 1.2 mol G.. deerlerinde zlmektedir. Her
G. iin 0.5 mole kadar bunlar scak suda kullanlabilir. Her G.. iin 0.75 mol zerinde
bunlar alkol ve asetik asit tarafndan nemli oranda artmaktadr. Gl organik zclerde
znrlk her G. iin yaklak ayn mol deerlerinde olmaktadr ve sonuta yaygn
zclerde znrlk salanmaktadr. Bu znebilirlik kurallar 500 ila 800 anhidroglikoz
niteleri arasnda polimerizasyon derecelerine dayanmaktadr. Dier selloz eterlerinin aksine
hidroksi etil selloz eterleri artan miktarda ilavesiyle tm ortamlarda daha fazla oranda
znebilirlik gstermektedir. Dier bir deyile belirli bir zcde bir kez znebilirlie
ulatktan sonra hidroksi etil ilavesini artrmakla znebilirlik kaybolmamaktadr. Sonu
olarak basit etilen glikol trevlerinin anlatlan ekilde analizlerine ilave olarak buradaki metot
sulu zeltiler veya plastisize edilmi polimerik maddeler gibi karmlardaki glikol
trevlerinin belirlenmesinde kullanlabilir. Bu metodun karbondan baka fonksiyonel gruplara
ilikilendirilmi iki metilen grubu zinciri ieren bir ok dier tip bileenlere uygun bir ekilde
adapte edilmek sureti ile uygulanlabileceine inanlmaktadr ve bu tr bileenlerin yaplarnn
belirlenmesi ve ispat edilebilmesi iin faydal olacaktr.
475
BLM-XVII
YALARIN ANALZ
I-ANALTK YNTEMLER
A- RMI ( RECHERT MESSL NDS ) :
Yalarn bnyesinde bulunabilecek ya asitlerinden Butirik (C4), Hekzanoik (C6) ve Oktanoik
(C8) asidin tespitine ynelik yaplan bir analiz yntemidir. Bu analiz yntemi tereya
miktarn belirlemeye ynelik yaplan bir ilemdir. Bu ya asidi RMI dzeneinde
destillenebilen (destilasyon ileminde buharlaarak RM dzeneinde destillenebilen) ya
asitleridir. Bu uucu ya asitlerini ieren tek ya tereyadr. Her ne kadar sabunlama indisi,
iyot indisi ve erime noktas bakmndan tereyana benzer bir karm elde edilebilirse de RM
bakmndan tere yana benzer bir karm elde edilemez. RM dzenei ile yaplan
destilasyon ileminde C14e kadar olan ya asitleri destillenir.
a) Gerekli reaktifler:
1- Gliserin (d: 1.26 g/cm3)
2- KOH zeltisi : 75 gram saf susuz KOH bir kaba tartlr ve zerine 50 ml su ilave edilir ve
soutularak iyice znmesi salanr, soutulur daha sonra 100 ml ye tamamlanr.
3- Slfrik asit zeltisi (25 ml H2SO4 alnr su ile sramalara da dikkat edilerek litreye
tamamlanr)
4- Fenolftalein zeltisi % 1lik (1 gram fenolftalein alnr ve 50 mililitre etil alkolde iyice
znr ve zerine 50 mililitre su ilave edilir.)
b) lem:
500 militrelik bir balona (veya 250 mililitrelik erlenmayere) ya numunesinden 5g 0.01 g
hassasiyetinde tartlr ve zerine 20 gram gliserin ve 2 mililitre berrak halde hazrlanm ve
dinlendirilmi KOH zeltisinden ilave edilir ve balon yava yava dndrlmek sureti ile
sramalara da dikkat edilerek iyice sabunlatrlr ve tm ya sabunlap berrak hale
gelinceye kadar stmaya devam edilir (sramalara kar azami dikkat gsterilmelidir). Daha
sonra 75-80 Ce kadar soumaya braklr ve bu scakla soutulduktan sonra zerine
kaynatlm sudan daha kaynar halde iken alnr ve 90 militrelik ksm balona yava yava
boaltlr. Bu ekilde berrak bir sabun zeltisi elde edilmi olur. zerine 5 damla metil oranj
zeltisi (5 gram/100 ml) ve 50 mililitre slfrik asit zeltisinden (3) ilave edilir. Beyaz bir
zelti olumaldr. Eer tam bir beyaz zelti olumaz ise bir iki damla daha slfrik asit
zeltisi ilave edilir. zerine 0.1-0.2 gram snger ta konulur ve RM dzeneinde
destilasyon ilemi balatlr. Dzenein altnda bulunan 110 mililitre gstergeli kaba 20
dakika ierisinde destilenecek ekilde RM dzenei ayarlanr ve destilasyon ilemi balatlr.
110 mililitre tamamlandnda destilasyon ilemi bitirilir ve 110 mililitre olarak tamamlanm
destilat 9 santimetre apndaki szge kadnda szlr. Eer sznt 2-3 tekrarlanp yinede
berrak olmassa 2-3 gram kieselgur ilave edilir, alkalanr ve szlr. Suda znmeyen asitler
kieselgur tarafndan tutulur, 100 ml berrak zelti zerine 5 damla %1lik fenolftalein
zeltisinden ilave edilir ve 0.1 N NaOH zeltisi ile pembe renk kalc oluncaya kadar titre
476
edilir. Bir kez de numunesiz, gliserin ve slfrik asit ve 90 militre scak su ile hazrlanm bo
(blank) deney yaplr. Bu bo deneyde elde edilen 110 militre destilattan 100 mililitrelik
ksm szlerek alnr ve ayn ekilde fenolftalein zeltisine kar 0.1 N NaOH zeltisi ile
titre edilir ve numunede bulunan alkali sarfiyatndan blankte bulunan sarfiyat karlr.
RMI
Tereya
Zeytin ya
Koko ya
Dier yalar
PI
24-31
KI
1.5-3.0
19-26
3-8
15-18
1-2
10-12
0.5-1.0
3-8
0.5
Yunus bal ya
477
478
civarnda ve Dodekanoik asit (C12) ise % 45 civarnda bulunur. Gm tuzu balca Butirik
asit ve Hekzanoik asidin (C4 , C6) Mg tuzlar suda znr, C12 ve daha yukar asitlerin Mg
tuzlar ise suda znmezler.
a) Gerekli reaktifler:
12345678-
b) lem:
Yaklak 700 ml lik dibi dz bir balona 20.0 gram ya numunesinden tartlr ve zerine 30
gram gliserin ve 6 mililitre KOH zeltisinden ilave edilir ve ufak bir alevde yava yava
dndrlerek tamamen berrak bir zelti elde edilinceye kadar sabunlatrlr. Biraz soumaya
braklr, daha sonra bu balondakiler 40 gram oluncaya kadar scak su ilave edilir, daha sonra
80 C ye kadar stlr ve kuvvetlice alkalayarak yine 80 C deki 103 ml MgSO4 zeltisi
ilave edilir. Bir cam bilye ile ve alkalamak sureti ile 10 dakika 80 C de tutulur. Kuvvetlice
alkalayarak musluk suyu altnda 20 C ye soutulur. 5 dakika dinlenmeye braklr ve
kvrml szge kadnda szlr ( sznt I ) ayn ekilde bir de yasz bir bo deney
yaplr.
A-ndisi: Bu szntden 200 ml alnr, 20 gram sodyum nitrat bulunduran 250 ml lik balon
jojede fenolftaleine kar 0.5 N H2SO4 ile gl pembesi rengi kaybolana kadar ntrletirilir.
Tuz zndkten sonra alkalayarak 25 ml 0.2 N AgNO3 zeltisi ilave edilir ve su ile 250
ml ye tamamlanr, balonun az skca kapatlarak kuvvetlice alkalanr daha sonra 5 dakika
dinlenmeye braklr ve szlr. 20 ml gm nitrat zeltisine karlk gelen 200 ml sznt
6 ml doymu amonyum demir ( III ) slfat zeltisi ve 4 ml seyreltik nitrik asit ile kartrlr
ve gm fazlas 0.1 N amonyum rodanr ile titre edilir. Maddeli deneme gm nitrat
harcanmasndan maddesiz ( bo ) deneme gm nitrat harcanmas ( sarfiyat ) karlr ise
C6, C8, C10 ya asitleri iin kullanlan gm nitrat bulunur ve bu bulunan deer A-ndisini
verecektir.
B-ndisi: 200 ml sznt 500 mllik erlen de 0.5 N H2SO4 ile yukarda belirtildii gibi
ntrletirilir ve su ile 250 ml ye tamamlanr. 30 C de tutulan zeltiye kk paralar
halinde 2 gram toz haline getirilmi gm slfat kartrlarak ilave edilir ve 5 dakika
kuvvetli bir ekilde alkalanr. 5 dakika 20 C de tutulur ve daha sonra szlr. 200 ml
szntye kaynama ta konularak ve 50 ml slfrik asit zeltisi ilave edildikten sonra 500
ml lik balonda RM dzenei ile tam 200 ml damtlr. Bu damtlan ksm 0.1 N NaOH
zeltisi ile fenolftalein e kar gl pembesi rengi kalc oluncaya kadar titre edilir ve birde
bo ( maddesiz ) deneme yaplr ve bu bo denemedeki sarfiyat numune ile yaplan
harcamadan karlr. Bulunan rakam B-ndisini verir.
479
B-ndisi
Koko ya
27.7
2.75
Palmist ya
16dan fazla
30.0
Tere ya
6.7
33.4
Dier yalar
0.6
0.6
KOH ( 75 gram/100ml)
Gliserin (d:1.26 g/cm3)
Doymu potasyum slfat zeltisi (% 10luk)
Seyreltik slfrik asit zeltisi (1+3)
Koko ya sabunu zeltisi: 50 gram koko ya 50 gram gliserin + 20 ml KOH zeltisi
ile kartrlr ve birlikte (bir litrelik balonda) dikkatli bir ekilde kprme bitip berrak bir
zelti elde edilinceye kadar sabunlatrlr. 100Cin altna soutulur ve dikkatli bir
ekilde seyreltilir.
b) lem:
5 gram ya numunesinden 250 mllik balona (veya erlen mayere) alnr ve zerine 2 ml KOH
ve 10 ml gliserin konur ve iyice kartrlr. plak bir alevde dndrlerek sabunlatrlr.
Reaksiyonun sona erdii karmn birden berraklamas ile anlalr. Biraz soutulduktan
sonra zerine 150 ml K2SO4 zeltisinden kartrlarak ilave edilir. 20 Cye soutulur. 5 ml
slfrik asit zeltisi ilave edilerek asitlendirilir ve zerine 10 ml koko sabunu zeltisi ve bir
bak ucu (yaklak 0.1-0.2 g) temizlenmi kieselgur ilave edilir. 5 dakika kuvvetle kartrlr
ve kuru bir kvrml szge kadndan szlr. 125 ml berrak sznt 500 mllik balonda 50
ml su ile seyreltilir ve biraz kaynama ta konularak RM dzeneinde 20 dakikada 110 ml
damtlacak ekilde ayarlanr ve 110 ml damtlr. Damtlan ksm szlr ve 0.1 N NaOH
zeltisi ile fenolftaleine kar titre edilir. Sabun zeltisi ve gliserin ile yasz olarak bo
(maddesiz) deneme yaplr ve burada harcanan alkali mililitresi nceki titrasyon da harcanan
miktardan karlr. Bulunan fark 1.4 ila arplarak butirik asit indisi bulunur. Tereya iin
butirik asit indisi 20 ve koko ya iin 0.9dur. Dier yemeklik kat yalarda ise 1 olarak
alnr. Koko ya bulunmayan bir kat ya karmndaki tereya yzdesi butirik asit indisinin
5.1 ila arplmas ile elde edilir. Koko ya bulunmas durumunda bunun miktarna gre bir
kartma yaplr. Koko ya ls olarak sabunlama indisi alnr ve koko yann
sabunlama indisi 260 ve tm dier yalarda ise 200 kabul edilir.
480
Buradan;
Tereya yzdesisi: 5.1 x B (Si 200) x 0.085 bulunur.
B: Butirik asit indisi
Si: Sabunlama indisi
Bir ya karmndaki st ya miktar iin ya karmndaki butirik asit miktar olarak
belirlenir yada gaz kromatografisi ile bulunur.
F- RODAN NDS(R):
Tiyosiyanojen rodan) (SCN)2 , doymam asitlerin ift balarna balanarak tiyosiyanojen
(rodan) trevleri olutururlar. ift ba says birden fazla olan ya asitlerinin bu ifte
balarnn hepsine iyot nicel olarak balanr. Rodan SCN radikali iyot balanmas ile rodan
radikali monoetanoid asitlerin tek ifte bana nicel olarak balanrken ifte balar konjuge
olmayan dietenoid asit ifte bandan ikisine nicelden biraz daha az olarak balanmaktadr.
100 gram ya tarafndan absorbe edilen rodana edeer miktar iyot (gram olarak) rodan
indeksini verir. Analiz ilemi aynen iyot indeksi belirlenmesinde olduu gibi tartlan ya
asetik asitli ortamda hassas bir ekilde tartlm tiyosiyanat reaktifinin fazlas ile muamele
edilir. KI ilave edilerek reaksiyona girmemi rodana edeer miktar aa kan iyot
tiyosiyanat ile titre edilir.
2I- + (SCN)2 =
I2 + 2 SCN-
0
89.9
181.0
273.5
Rodan indisi
0
89.9
93.9
163.0
481
482
2-Asetil indisi:
Asetil indisi: [Hidroksil indisi / 1+ 0.00075 x Hidroksil indisi] bulunur.
Hint yann asetil indisi 146-156 arasdr.
H-AST NDS (HDROKSL NDSNN TESPTNDE KULLANILAN):
a) lke:
Ya bir etanol-dietil eter karmnda zlr ve ierisindeki serbest ya asitleri alkali ile
fenolftaleine kar tire edilerek bulunur.
b) Kullanlan reaktifler:
1- Alkol-eter karm (1+1 orannda hazrlanr ve ntrletirilir)
2- NaOH (0.1 N su ile hazrlanm)
3- Fenolftalein (% 1lik)
c) lem:
Yaklak 5 gram ya numunesinden 0.01 g hassasiyetinde 250 mllik bir erlen mayere
tartlr ve zerine 25-50 ml ntralize edilmi etanol-eter karm konur ve iyice znmesi
salanr. Hazrlanan bu zelti 2-3 damla fenolftalein ile renklendirilir ve dnm
noktasna kadar 0.1 N (fazla ya asidi ieren ya numunelerinde 0.5 N NaOH alnr)
NaOH ile titre edilir. (5 saniye ak pembe renk elde edilinceye kadar)
Asit indisi: (A) : 5.61 a x f / T , Asit derecesi (ml, 1 N alkali) : 100 x a x f / T
Serbest ya asidi (FFA) : % M x a x f / 100 x T
a: Harcanan alkali miktar (0.1 N)
f: Alkali hacimsel arpan (faktr)
T: Tartm olarak alnan numune miktar (gram olarak)
M: Sz konusu ya asidinin molekl arl (oleik asit cinsinden M: 282, Palmitik asit
cinsinden M: 256, Laurik koko ve hurma ekirdei yaasit cinsinden M:200 ve ersik
asit cinsinden M: 338 dir.)
FFA (serbest ya asitleri): M x A / 561 olarak bulunur.
483
1.Kapsam:
Stl veya stsz kakao rnlerinde, kremalarda, acbadem veya fndkl rnlerde ve et
rnlerinde toplam yan belirlenmesine uygun olan bir yntemdir.
2.lke:
Proteine balanm olabilecek yan serbest hale geirilmesi gayesi ile rn sulandrlm
hidroklorik asit ile hidrolize edilir. Daha sonra hazrlanan rnek filtreden geirilir ve asitten
tamamen arndrlncaya kadar ykanr. Kurutulur ve petrol eteri ile ekstrakte edilir.
3.Kullanlan cihazlar:
Direkt solvent ekstraksiyonu yoluyla ilgili gerekli aletler (rnein: ya ekstraksiyon cihaz),
100 ila 101 Ca ayarlanabilir bir hava sirkilasyonlu etv. 28 mm x 100 mm ebatlarnda
ekstraksyon yks
4. Kullanlan reaktifler:
1) HCl (Hidroklorik asit) (d: 1.18)
2) Petrol eteri (Kaynama noktas 40-60 C aras olan)
3) Gm nitrat zeltisi (0.1 N)
4) Celite
5) Whatman No: 541 filtre kad
5. rnek hazrlama:
Toz haline getirilmi olan rnei tam olarak kartrnz ve sk bir ekilde topaklanm
ielerde muhafaza ediniz. Kat rnekleri rendeleyiniz veya tnz. Et rnlerinin kyma
haline getirilmesi ve tam olarak kartrlmas gereklidir.
6. Yntem:
1) 5 Gram numune (10-4 gram hassasiyette ) 250 mllik bir erlen mayer in ierisine
tartnz ve zerine 65 ml su ilave ediniz ve bir kartrma ubuu kullanmak sureti ile
kartrnz.
2) 35 ml deriik HCl ilave ediniz ve kabn ierisine imeyi nleyici (anti-tumping)
granl ilave ediniz.
3) Bu ilemi bir davlumbaz altnda gerekletiriniz. Laboratuvar iesini bir gzetleme
cam ile kapatnz ve kaynama baladnda ar derecede hibir kpklenmenin
olmamasna dikkat ederek zeltiyi yava yava kaynama noktasna getiriniz. 15
dakika sre ile kaynamaya braknz.
484
4) Gzetleme camnn zerine ve laboratuar iesinin ierisine sram olan her trl
maddeyi 100 ml kaynatlm su ile durulayarak temizleyiniz. Laboratuar ilesine bir
yuvarlak spatula dolusu celite ilave ediniz ve iyice kartrnz.
5) Terkibi ve celite i sonuta bir ykse uyacak ekilde kvrlm scak ve slak 15 cm
lik Whatman No: 541 filtre kadndan geirerek filtre ediniz. Terkibi scak sulu filtre
kadna tamamen transfer ediniz ve 0.1 N gm nitrat zeltisi ile ykanan filtratn
ortamdaki hidroklorik asidin tamamen giderilmesine kadar (gm nitrat ile reaksiyon
vermeyinceye kar) filtrat iyice ykaynz ve szlen filtre kadn szlmeye
braknz.
6) Islak filtre artn bir ekstraksiyon yksnn ierisine yerletiriniz. Filtre kadnn
zerine cam ynnden bir tapa yerletiriniz. 100 mllik bir laboratuar iesinin
(erlen mayer e) ierisine dik olarak yerletiriniz ve 100-101C scaklkta 6-18 saat sre
ile 250 mllik laboratuar iesi ile bir gzetleme kabnda kurutunuz.
7) erisinde imeyi nleyecek birka granl bulunan 250 ml lik bir konik ieyi 1 saat
sre ile 100-101Cde bir etve yerletiriniz. Etvden karnz ve bir desikatre
koyarak soutunuz ve tartnz.
8) Filtre kadn ihtiva eden souk ve kuru ekstraksiyon yksn direkt solvent
ekstraksiyonu aparatnn (ekstraktr) ierisine yerletiriniz.
9) Her iki laboratuar iesini ve gzetleme iesini 40 ila 60Cde 150 ml petrol eteri
bulunan bir huninin ierisinden geirerek ykaynz ve solventi yava yava yksn
ierisine sokunuz.
10) Bir buhar banyosunda 6 saat sre ile geri soutucu ile ekstrakte ediniz.
11) ieyi ekstraktrden ayrnz ve solventi buhar banyosu zerinden damtnz, solventin
eser miktarlarn da bir hava akm altnda kurutarak gideriniz.
12) ieyi 100 ila 101 C arasnda sabit arla kadar kurutunuz. Bir biri ardna yaplan
iki tartm aras fark yan arlnn % 0.2sini gememelidir.
7. Sonularn ifade edilmesi:
Hesaplama;
% m/m ya = ( X-Y/M ) x 100
X= ie + yan arl
Y= Bo ienin arl
M= rnein arl
8.Tekrarlanabilirlik:
Tekrarlanabilirlik ya muhtevasnn % 0.5i ierisinde bulunmas gereklidir.
485
486
2380 (veya 2340) kapiler kolon (alma artlar; Dedektr scakl 250C, injektr scakl
270C, kolon frn scakl scaklk programl bir alma olacaktr ve 160C balayarak
195C kadar artacak ekilde bir programla programlanm olmaldr. OV1 (25 metre
uzunluunda ve 0.25 mm i apnda) kapiler kolon ile de allarak ideal pikler
alnabilmektedir (dedektr scakl 240C, njektr scakl 240C ve kolon scakl
185C olmaldr) (ayn alma koullarnda SE52 kapiler kolo ile de ideal pikler
alnabilmektedir). Tm bu almalar iin ya numunesinden 0.25 g alnr ve metilasyon
ilemi ile ya asitleri metil esterlerine dntrlr ve bu ya asidi metil esterleri bir n-heptan
fazna ekilir ve bir enjektr ile gaz kromatogarfi cihazna enjekte edilir. Bu kromatografik
analizlerde tm ya asitlerinin metil esterleri sras ile elde edilir. Oleik asiti, linoleik asit ve
linolenik asitin trans eterifikasyona uramlar da net olarak grlecektir ve bu ekilde de
naturel zeytin yana rafine zeytin yann kartrlp kartrlmadnn net tesbiti
yaplabilmektedir.
A-Yalarn sterol kompozisyonlarnn belirlemesi:
Sterol kompozisyonu, zeytinyana ilave edilen dier bitkisel ve hayvansal yalar (tai
etme) tesbit etmek iin kullanlan en nemli kriterlerdendir. Steroller zeytin yann
bnyesinde yaklak %1 civarnda bulunan sabunlamayan maddelerin en nemli
bileenleridir. Zeytin yanda bulunan en nemli sterol -sitesterol, kampestosterol ve stigma
steroldr. Kampestosterol ve stigmasterol dier tohum yalarnda yksek oranlarda
bulunduundan bu yalarn karmnda kolaylkla tesbit edilebilmektedir. Brassikasterol en
fazla % 0.1 civarnda bulunmas gerektiinden kolza yann en etkili tesbit yntemi sterol
analizidir. Eer zeytin yana ayiei ya kartrlarak bir tai yaplr ise 7-kampesterol,
7- stigmasterol miktar artar. 7-stigmasterol zeytinyanda mevcut olan en nemli
sterolerdendir (maksimum %0.5) Zeytin yana ya asit kofigrasyonu olarak ok benzerlik
gsteren fndk yann kartrlp kartrlmadnn tesbiti ancak bu yntemle
yaplabilmektedir. Sterol kompozisyonu tayininde triterpenik alkollerden zeytin yanda ve
bilhassa prina yanda karakteristik olan eritrodiol ve uvaol de tesbit edilebilmektedir. Bu
bileiklerin tesbitide zeytin yana prina yann kartrlp kartrlmadnn tesbitinde
nemli bir parametrelerdir. Sterol analizi iin ilk nce yan bnyesinden sabunlamayan
maddeler ayrlr ve 20 x 20 cm ebatlarnda bir silikajel ile kaplanm TLC plakasnda ince bir
bant halinde uygulanr. Uygun bir yrtme zeltisi konmu ve sv-buhar dengesi salanm
bir gelitirme tankna bu plaka yerletirilir ve sabunlamayan maddelerin bu plaka zerinde
bileenlerine ayrlmas salanr. Yrtme ilemi tamamlandnda TLC plaka kurutularak bir
indikatr ile renklendirilir ve ilk bant kaznarak plakann yzeyinden alnr. Kloroform ve
dietil eter ile zlerek elde edilen steroller dk scaklkta buharlatrlr ve uygun bir
silillendirme ajan ile silillendirilir ve gaz kromatografi cihazna enjekte edilir. Tm bu
ilemler yaklak 3-4 saat gibi bir sre zarfnda tamamlanr. Gaz kromatografisi cihaznn
alma koullar ise yledir; dedektr scakl 270C, enjektr scakl 285C ve frn
scakl 250Cdr. Bu almada SE 54 kapiler kolon kullanlabilir (kolon boyu 30 metre, i
ap 0.25 mm). Sterol analizinde 5, 23 sitgmastadienol bileeninin tesbitinde natural zeytin
ya ierisine rafine zeytin yann kartrldnn bir gstergesi olmaktadr. Sterol
analizlerinde ilk nce ppm cinsinden hazrlanan sterollerin standart zeltileri i standart
zelti olarak kullanlarak standart pikler elde edilerek daha sonra ya bileenindeki mevcut
sterollerin pik alanlarnn tesbiti ile kantitatif olarak miktar analizleri yaplabilmektedir.
Ayrca hazrlanan bu standart sterol zeltilerinden belirli bir miktar numuneden hazrlanan
sterol zeltisinin ierisine ilave edilmek sureti ile kalitatif olarak belirleme ilemi de
yaplabilir. Zeytin yanda toplam sterol miktar 1000 ppm (en az) iken bu miktar pirina
yanda 2500 ppm (en az) olmaktadr.
487
488
E270
Naturel zeytin ya
2.50-2.60
0.20-0.25
Rafine zeytin ya
3.40
1.10
Riviera zeytin ya
3.30
0.90
Rafinasyon zeytin ya
3.70
> 0.25
E270 deerinin lm kendi bana kt kaliteli bir ya ile naturel-rafine karm arasndaki
fark ayrdetmeye yeterli olmaz. E deeri bu bakmdan nemlidir.
E = E270 ( 266+274 )
2
E
Naturel zeytin ya
0.01
Rafine zeytin ya
0.16
Riviera zeytin ya
0.13
Zeytin yalarnn saf olarak kabul edilebilmesi iin K270 ekstinksiyon katsaylarnn 0.25den
kk olmas veya 0.25i geiyor ise numune aktif alminyum oksit ile muamele edildikten
sonra 0.11i gememesi gereklidir.
Her 100 gda 3.3 g geen serbest ya asidi ierii (oleik asit cinsinden ifade edilmitir) olan
yalar aktif alminyum oksit zerinden geirildikten sonra da 0.11den byk K270
489
Eer serbest ya asidi muhtevas (oleik asit cinsinden) her 100 gda 0.3 g gemiyor
ise rafine olarak kabul edilir.
490
IV-PAMUK
ASTLERNN
C
H2
Halphen denemesinin tepkimesi siklopropen yapsnn spektrofotometrik yntem ile
belirlenmesinin temelini oluturur.
Yumurta sarsnn protein ierii lipoprotein % 21 (emilgatr) , livetin % 5 (enzim ierir) ve
fosvitin % 7 %10 fosfor ierir)
491
492
BLM-XVIII
ALKOL ANALZ
I-ALKOLLERN KROMATOGRAFK ANALZ:
a) Stok zeltisi I :
Asetaldehit .. 300 mg ( 0.3 g )
Metil asetat . 100 mg ( 0.1 g )
Etil asetat 800 mg ( 0.8 g )
Asetaldehit dietilasetat 100 mg ( 0.1 g )
( Merck 13662 )
100 mllik balon jojeye nce bir miktar % 93-94lk etanol (Merck 983) konur. Kapa kapal
halde hassas halde dara sfrlanr.
Kapak alr, enjektr veya hassas bir pipetle asetaldehit ilave edilir. 300 mg net olarak
alnamyor ise yaklak miktar ne ise teraziden okunan deer kaydedilir. Kapak kapatlr ve
yine dara sfrlanr. Bu ilem sras ile tm komponentlerde tekrarlanr. Sonuta kalan joje
kapa kapal halde teraziden alnr. 20Cye getirilir ve Merck etanol ile 100 ml hacme
tamamlanr.
Stok zelti II :
Metanol 1000 mg (1 g)
2-Btanol .
250 mg (0,25 g)
Propanol-1 ..
40 mg (0.04 g)
Btanol-1 ...
80 mg (0.08 g)
zobtanol .
640 mg (0.64 g)
493
Aklamalar:
1. Stok ve standart zeltiler yaklak % 93-94 volm Merck etanol (Merck no: 983)de
hazrlanr.
2. zelti hazrlamada kullanlan balon jojeler (100 ml), asitten geirilip, ykanp, saf su ile
alkalanp, etvde kurutulup, desikatrde saklanarak kullanlncaya kadar bekletilir.
3. Stok zelti II ve Standart zeltisi dayanksz olduu iin olabildiince taze hazrlamak
gerekir.
4. Standart zelti 1,0 ve 1,5 mikro litre olmak zere ayr ayr enjekte edilerek en uygun
kalitatif kromatogram elde edilir. Daha sonra kantitatif olarak alan hesaplar cihaza
yaptrlr.
5. dentifikasyon Tablo
a) Tartmlarda elde edilen ve kaydedilen mg olarak her bir komponentin konsantrasyonu
standart zelti hazrlamadaki seyreltme de dikkate alnarak kaydedilir.
rnein;
Asetaldehit iin;
- Olmas gereken tartlacak miktar
:
- Tartlan miktar
:
- Standart zeltideki seyreltilmi miktar :
300 mg
299 mg
29,9 mg/l
Hazrlanan bu standart 5 kez enjekte edilir. Elde edilen alanlarn her bir komponent
iin ortalamas alnr. (Eer cihazda kalibrasyon metotlar uygulanyor ise cihaz zaten
bunu otomatik olarak yapacaktr.
Rak, Suma ve saf alkollerde (elinizdeki mevcut alkol ve dier fabrikalarda retilmi
saf alkolleri ve kolonya ve parfm retimi iin
ithal edilen saf alkolleri
kullanabilirsiniz) kalibrasyon ilemi sonucunda elde edilen faktrler kullanlr.
ki ayr enjeksiyon miktar uygulamas (1,0 ve 1,5 gibi) saf alkol ve rakda, sumaya
gre konsantrasyonlarn daha az alnmasndandr.
Not: Merck etanol, zelti hazrlama da kullanlmadan nce
494
14
C ierii sv
4. Ayralar:
1 litre analitik dereceli toluen de, toluen parltc 5,0 g 2,5 difeniloksazol
(PPO) 0,5 g p-bis-[4-metil-5-feniloksazol (2)]-benzen (dimetil-POPOP). Bu bileimin
ticari, kullanma hazr toluen parltclar da kullanlabilir.
Yaklak 1 x 106 dpm/g (yaklak 1,67 x 106 cBq/g) aktiviteli 14C standart nHeksadekan 14C ve garantili bir ekilde doruluu belirlenmi aktivitesi % + 2 rel.
Arka plan belirlemek iin,En azndan % 85 ktle halinde etanoll, fosil
meneli ham maddelerden yaplm 14C-etanol den saf sentez alkol.
Referans malzeme gibi, en az % 85 ktle halinde etanoll son bitkilenme
dnemine ait yeni ham maddelerden yaplm alkol.
5. Aparatlar:
lemci ve otomatik harici standardizasyon ve harici standart/kanal nispeti gstergeli ok
kanall sv parlt spektrometresi. (normal tasarm: lme kanal ve iki harici
standart kanallar).
Spektrometre iin polietilen ek para ieren koyu renk vida balkl dk potasyumlu
saya tpleri.
Hacim lmeye yarayan pipetler, 10 ml.
495
496
analiz amacyla 10da daha az numune iermesi gereken lm serilerinin bana yerletirilir.
Numune bana toplam lm sresi, 100 dakikann bir ksmnda llen tek numuneler ile
birlikte en az 2 x 100 dakikadr ve bylelikle tehizatn kaymas veya dier hatalar
saptanabilir. (Bu nedenle, bir devir numune bana 10 dakikalk lm aralna tekabl eder).
Yer ve kontrol numuneleri, her drt haftada bir hazrlanmaldr. Bu yntem az zaman ve
malzeme gerektirir ve byk saylarda numuneleri ileyen uzman olmayan laboratuarlar iin
zellikle uygundur. Numunelerin az snm olmas halinde, (ESCR yaklak 1,8) yalnzca bu
deerdeki deiiklik, verimlilii nemsenmeyecek kadar az derece etkiler. Deiiklik, % +5
rel. iindeyse, ayn verimlilik beklenir. Denatre alkoller gibi daha fazla snm numuneler
iin, verimlilik sndrme dzeltme grafii yoluyla saptanabilir. Uygun bir bilgisayar
program yolsa, dahili standart kullanlmaldr ve bu da belirsiz bir sonucu dourur.
8. standart olarak hekzadekan 14C kullanarak numunelerin llmesi:
Prosedr kontrol ve yer numuneleri (yeni ve fosil etanol) ve bilinmeyen malzemenin her
biri kopyalar halinde llr. Kopyann bir numunesi seilmemi olan bir tpte hazrlanr ve
doru bir ekilde dozaj llm miktarda (30 ml) heksadecane14C, dahili standart (eklenen
aktivite yaklak 26 269 dpm/gC yaklak 43 782 cBq/gC) olarak ilave edilir. Numune
hazrlama ve dier numunelerin sre lm iin 7.2.maddeye baknz, dahili standart ile
birlikte numuneler iin lm sresi nceden 105 sinyal ayarlanarak yaklak be dakikaya
drlebilir. Yer ve kontrol numunelerinin kopyas lm serileri olarak kullanlr; bunlar
lm serilerinin banda yer alr.
Dahili standart ve saya tplerinin kullanlmas: Dahili standart ile lm esnasnda
kirlilii nlemek iin, bunlarn saklanmal ve numunelerin analiz edilmek zere
hazrlandklar ve lldkleri yerlerden uzak bir yerde iyi bir ekilde kullanlmaldr. lm
sonras, yer iin kontrol edilen tpler yeniden kullanlabilir. Dahili standart ieren vida
balklar ve tpler atlr.
9. Sonularn aklanmas:
Radyo aktif maddenin aktivite birimi, bekereldir; 1 Bq = 1 rme/sn. Belirli bir radyo
aktivitenin belirtilmesi bir gram karbon = Bq/gCye bal bekereller olarak ifade edilir. Daha
pratik sonular elde etmek iin, sonular senti- bekerel =cBq/gC olarak ifade etmek daha
iyidir. dpmye dayal olarak literatrde kullanlan tanmlar ve formller, gnmze kadar
korunmutur. Yalnzca cBq olarak ilgili ekilleri elde etmek iin, dpm eklini 100.60 ile
arpnz.
Harici standart ile sonularn ifade edilmesi: cBq/gC = (cpmpr cpmNE )- 1,918 100-VF-Z-60
Dahili standart ile sonularn ifade edilmesi: cBq/g C = (cpmpr cpmNE ) dpmIS1,918-100 (cpmIS-cpmpr) V-F-60
Ksaltmalar: cpmpr = toplam lm zamanndaki numune says oran.
cpmNE= ayn ekilde llen yer sinyal oran.
cpmIS = lave edilen dahili standart tutar (kalibrasyon radyoaktivitesi dpm).
dpmIS= lave edilen dahili standart miktar (kalibrasyon radyoaktivitesi dpm).
497
498
BLM-XIX
KROMATOGRAF VE ADSORPSYONLA YAPILAN TAYNLER:
Kromatografik tayin metotlar zellikle miktar az olan maddelere uygulanan en iyi
metotlardan birisidir. Kromatografik tayinlerin ou adsorpsiyon zerine kurulmu olmalarna
ramen zel cihaz ve tekniklerle yapldklarndan sadece adsorpsiyonla yaplan tayinlerden az
ok fark edilir.
A-Eser miktardaki nikelin kat kromatografisi ile tayini:
3 molar HCL zeltisinin 100 mlsinde 2-25 mg civarnda nikel ihtiva eden aadaki
numuneler hazrlanr. Bundan sonra 20x24lk bir Whatman No:1 kad alnr. Bir
kenarndan 5 cm ykseklie kurun kalem ile hafif bir izgi izilir. Bu izgi zerine
uzaklklar birbirine eit 7 ayr nokta iaretlenir. Bir mikro pipet ile noktalardan her birisinin
bulunduu yere aadaki konsantrasyonlar belirtilen zeltilerden 0.05 ml eklenir.
Nokta:
1
2
3
4
5
6
25
20
15
10
5
2
Yedinci noktaya da tayini yaplacak zeltiden yine ayn miktarda emdirilir. Lekeler oda
scaklnda kurutulur. Bu arada noktalarn bulunduu yere elle dokunulmamaldr. Kuruyan
kat iki ucu iplikle gevek olarak dikilerek silindir haline getirilir. Kadn dikilen ucu bir
birine deemelidir. Kat silindir ierisinde 1 cm yksekliinde devolapman zeltisi ihtiva
eden daha geni yar apl bir cam silindir ierisine yerletirilir. Bu arada kat hibir srette
silindirin yzeyine temas etmemelidir. Bundan sonra cam silindirin zeri dz bir cam veya
plastik ile iyice kapatlr. Silindirdeki zelti yaklak 15 saatte kadn st kenarna birka
santimetre kalana kadar ykselir. Bu anda ka t dar alnarak nce oda scaklnda daha
sonra 50 Cde 30 dakika kurutulur. Bundan sonra kat bir beher ierisinde deriik amonyak
ihtiva eden ikinci bir silindire daldrlr. Bylece kat zerinde kalmas muhtemel asit
buharlar bile ntrleir. Dar alnan kat silindir alr ve dz bir yzey zerine yaylr. Her
iki yzeyinede ayra (belirte) zeltisi pskrtlr (ayra zeltisi yumuak bir para ile
srlebilir) Kat kurutulduktan sonra zerindeki lekelerin iddetleri ve yerleri tespit edilir.
Ayra zeltisi ya dimetil glioksim veya rubeanik asit ihtiva eder. Buna gre lekeler ya
krmz veya mavi bir renk alrlar. Nikel lekeleri bulunduklar yerlerden pek kmldamazlar.
Buna karlk krom, titan, vanadyum ve alminyum iyonlar hari tm iyonlar yerlerinden
byk oranda hareket ederler. Bunun iin nikel tayin edilen ortamda yukarda ad geen drt
metal katyonu bulunmamaldr. Bundan sonra bilinmeyen numunenin meydana getirdii
noktann iddeti ile bilinen numunelerin meydana getirdikleri noktalarn iddetleri mukayese
edilir ve nikel yzdesi tayin edilir. rnein bilinmeyen numuneden elde edilen lekenin
meydana getirdii renk bilinen numuneden A numaral numunenin meydana getirdii renge
uyuyor ve bilinmeyen numunenin hacmide 50 ml olsun. Buna gre bilinmeyen numune
ierisindeki nikel miktar 2.5 mg/50 mldir. Bu deer ayrca yzdeyede evrilebilir. rnein 1
gramlk numune 50 ml 3M HCl ile znm ise ve yukardaki neticeyi vermi ise numune=
499
2.5/1000 x 100 = % 0.25 nikel ihtiva ediyor demektir. Renk karlatrmas len cihazlar ile
yapld taktirde daha iyi sonular alnabilinmektedir. Titan, krom, vanadyum ve alminyum
iyonlar ihtiva eden bir numuneden nikel tayin edilecek ise numune amonyak ile kalevi yaplr
ve bundan sonrada bol miktarda tartarik asit ilave edilir. Ad geen iyonlar tartarat
kompleksleri haline dnrler. Dimetil glioksim ilavesi ile nikel ktrlr ve kloroform ile
birka kez ekstrakte edilir. Bundan sonra nikel dimetil glioksim kelei 3 M HCl ile ileme
sokularak (muamele edilerek) kompleks ierisindeki nikel 3 M HCl asit zeltisi ile ortama
alnr.
Developman zeltisi:
45 ml saf aseton ierisinde 1 ml asetil aseton ve 5 ml 8 M HCl asit ile zndrlerek
hazrlanr.
Pskrtme ayrac ( belirteci ):
Pskrtme belirteci rbeanik asidin hacimce % 5 deriik amonyak ihtiva eden etil alkoldeki
% 0.05 lik bir zeltisidir. Cam pskrtclerde ve 30 dakika ierisnde kullanlmaldr. Ayn
zcde dimetil glioksimin % 0.1lik zeltiside kullanlr. Bu zelti daha dayankl ve
fakat hassasiyeti daha dktr.
Nikel zeltisi:
0.478 gram nikel slfat hepta hidrat 100 ml 3 M HCl asit zeltisinde zlr ve % 0.1lik bir
nikel zeltisi elde edilir.
Alminyum oksit kolonu zerinde yaplacak ayrma ilemleri:
Bir bretin ince ksmna bir miktar cam pamuu yerletirilir. Bunun zerine yaklak 5 mm
kalnlnda kum ve kumun zerinede muntazam bir ekilde 10 cm yksekliinde alminyum
oksit tabakas, onun zerinede tabaka apnda kesilmi bir szge kad diski yerletirilir. Bu
ekilde elde edilen alminyum oksit kolonu % 95lik etil alkolle iyice ykanr. yi bir kolon
yaplm ise bretten dakikada yaklak 10 damla decektir. Bretteki diskin zerinde birka
milimetre yksekliinde alkol kald zaman iki veya daha fazla boya ihtiva eden alkol
zeltisi ilave edilir. zeltinin kolon ksmlar 2 ml alkol ile ykanr. zeltinin kolon
ierisinde aaya doru szlmesi beklenilir. zelti iyice kolon ierisine girdikten sonra
zerine yava yava alkol konulur. Bu arada boyalar birbirlerinden ayrlrlar (birisi alkolde
hzl bir ekilde srklenir, dier ise yava srklenecektir). lk gelen renkli ksm
renksizleinceye kadar bir tpn ierisine alnr. Daha sonra ikincinin gelmesi beklenilir. Eer
srklenme ok yava ise kolona saf su konulur. kinci renkli ksm renksizleinceye kadar bir
baka tpe alnr. kinci boya eer su ilede ok yava srkleniyor ise 100 mlsine 1-2 damla
deriik amonyak konulmu saf su ile denenir. Elde edilen renkli zeltilerin konsantrasyonu
ayn cinsten boyalarn verdikleri konsantrasyondaki renklerle mukayese edilerek gzle
(kolorimetrik tayin) veya bir spektrofotometre ile tayini yaplr. Spektrofotometrik tayinlerde
ayrca bir alma grafiinede ihtiya vardr. Hazrlanacak alma grafii konsantrasyonlar
bilinen numuneler zerinden yaplr. Boya olarak znene floressein bileii ve metilen
mavisi ifti veya metil oranj ve metilen mavisi ifti alnabilir. Her bir boyann miktar
miligram civarnda olmaldr.
500
501