Ahmed Resm Efendi'nin

VYANA ve BERLN SEFARETNMELER

Tercman Gazetesi'nin
bir kltr hizmeti olarak
yaynlad
"1001 TEM EL ESER"
Serisinin 151. kitab,
Ahmed Resm Efendi'nin
V Y A N A ve BERLN S EFA R E TN M E LER
K l<VAN Ki l A P IL IK BASIN S A N A Y VE T C A R E T A . .
(Mscl I *%Kl*l'iKt*
d/lml> v- MMn>lr.

Tercman 1001 TEMEL ESER

-------------------------- -1 5 1 -----------------------------

Ahmed Resmi
Efendinin

Viyana
ve
Berlin
Sefaretnameleri
Sadeletiren:
Bedriye ATSIZ

STANBUL
1980

1001 Temel Eser i

iftiharla sunuyoruz
Tarihim ize m n, mill benliim ize g katan
ktphaneler dolusu birbirinden sem e eserlere sa
hip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe,
folklor gibi mill ruhu gelitiren, ona yn veren ko
nularda Gerek eserler elim izin altndadr. Ne var
ki, elim izin altndaki bu eserlerden ounlukla istifa
de edem eyiz. nk devirler deim elere yol am,
dil deim i, yaz deim itir.
Gzden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz
tutm u -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi,
ounluu daha da nem kazanm- binlerce cilt eser,
bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde
kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip-toparlayacak ve gnm zn Trkesi ile baskya hazrla
yacak deerdeki kalem ler, gn getike azalmaktadr.
Bin yllk tarihim izin iinden szlp gelen ve
bizi biz yapan, kltrm zde Keta vazifesi
gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere
ulatrm ay plnladk.

Sevinle karlayp, m itle alkladmz 1000

Temel Eser serisi, Mill Etiim Bakanlnca dur
durulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzler
ce ek yapmay dndk ve Tercman 1001 Temel
Eser dizisini yaynlamaya karar verdik. 1000 Te
mel Eser serisini hazrlayan ok deerli bilginler
heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim
adamm zdan yardm vaadi aldk. Tercm ann yayn
hayatndaki geni im knlarn 1001 Temel Eser iin
daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesa
retle kmamz, eserlerim izi gzlere ve gnllere
sergilem em iz zam an gelm i bulunuyor. Mill deer
ve mnca her kitap ve her yazar bu serim izde yerini
bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz,
deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. n
k esas gaye bin yllk tarihim izin tem elini, mayasn
gzler nne serm ek, onlar lyk olduklar yere
oturtm aktr.
Bu bakmdan 1001 Temel E serden madd hi bir
kr beklemiyoruz. Krmz sadece gurur, iftihar, hiz
m et zevki olacaktr.
KEMAL ILICAK

Tercman
Gazetesi Sahibi

NSZ
A H M E D RESM E FE N D
VE S E F R E T N M E L E R H A K K IN D A :

Ahmet bin brahim 1700 tarihinde Girid'in Resmo (Rethymno) kasabasnda dodu ve 1783 tarihinde,otuz yanda gelip
yerletii stanbul'da ld.
Tahsil ve grgsn arttrmak iin geldii bakentte, Reislkttb Tavuku Mustafa Efendi'ye intisb ederek onun k
zyla evlendi. Bu her iki yaklama ve stn kaabiliyetleri onun
Bb li hizmetinde sratle ilerlemesini salad. Dvan kalem
lerinden birinde balatt memuriyet hayatn mukataac, m u
hasebeci, eli, tezkireci, sadret mektupusu ve kethuds, avuba, tersne ve mutbak emni, sergi nzr, murahhas ve
defterdar rtbeleriyle lmne kadar srdrd. Bu grevlerinin
yan sra kaleme ald eserleriyle de X V I II . Yzyl Trk devlet

adamlar arasnda, ada Avrupa'nn da hemen tand bir yer

yapt. Batl yazarlar birbirlerine dayanarak, hibir delil gster
meksizin kendisini srf Girid'li olduu iin Rum asll olarak ka
bul ederler. Ahmed bin brhim , Resmo'da doduu iin gerek
memuriyet hayatnda, gerekse eserlerinde Ahmed Resm Efendi
olarak hret yapmtr. Devlet adamlarnn ve yazarlarnn do
duklar ehri lkab olarak almalar ve byle tannmalar gayet ta
bi bir hdisedir. Srf buna dayanarak Ahmed Resm'yi Rum asl
l diye gstermek doru saylamaz. Kald ki, Osmanl topluluu
iinde devlete ve memlekete yararl olmak yarnda insanlarn
hangi asldan olduklar deil, aldklar Osmanl kltrnn tesiri
n planda gelmektedir. Avrupa'y tamamiyle dou kltr a
sndan gren ve on aylk bir ayrlktan sonra Tutrakan'a geldi
inde cmi ve minareleri grnce byk bir sevin duyduunu
ve secdeye kapanarak Devleti Aliyye'nin bekasna duac oldu
unu yazan Ahmed Resm Efendi iin, Rum aslldr demek, sa
dece tarih bir gerei ortaya koymak iin ise ispatlanmas gere
ken, yok deil de baka sebepler ile sylenmise, hakszlktan
baka bir anlam verilemeyecek bir hkmdr.
Burada, Viyana ve Berlin eliliklerinden dndkten sonra ka
leme ald Sefretnmelerini sunduumuz Ahmed Resm Efendi'nin ileride bzlarnn takdimini dndmz

bir takm

eserleri daha vardr. Bunlar: Hlsatltibr (1 7 6 9 1774 Osman

l I Rus

Sava ve Kk Kaynarca Bar), Halfetrres (reisl-

kttblarn hayat hikyeleri), Hmiletlkber (kzlaraalarnn

yetitirilmeleri ve hayatlar),Vefiyyt (mehur bz kadn ve er
keklerin lmleri hakknda), Corafiyy Cedd (yeni corafiya) ve Ataszleri, gibi eserlerdir.
Ahmed Resm Efendi'nin Neme (1757) ve Prusya (1763)

Sefretnmeleri, eserleri arasnda en tannm olanlardr. Sefretnmeler genellikle Bb Al'nin fevkalde eli olarak yaban
c lkelere gnderdii memurlarn sonradan kaleme aldklar an
lardr. Devletin bilinli olarak bunlardan, grdklerini bildirme
lerini istemesi ancak X V III. Yzyln sonlarnda II I. Selim ile
balar. Daha ncekiler, tamamiyle det hline gelmi olan, el
ilerin kendi grlerini kendiliklerinden, saraya verdikleri resm
haberlerin dnda, seyahat notlar hlinde kaleme almalarndan
ileri gitmez.Bunlarm iinde "Her frsat ve imknda bir eyler
renmek, her elinin en faydal vazifesidir diyen Ahmed Resmi
Efendi gibileri her zaman grlmez.
Osmanl Sultanlarnn nce komularyla ve daha sonralar da
dier devletlerle olan diplomatik mnsebetleri her ne kadar
X IV . Yzylda balamakta, X V . Yzyln sonlarndan ve X V I.
Yzyln balarndan bu yana da yabanc eliler stanbul'da
oturmakta iseler de,Osmanl mparatorluu'nun darda dimi
elilikler kurmaya balamas ancak X V I II . Yzyln sonlarna
dorudur.

Daha

nceki

eliler yabanc dillere her zaman

"Botschafter" olarak deil, "Gesandter" olarak evrilmilerdir.

D im elilikler kurmaktaki bu gecikmenin sebebi her eyden
nce Osmanl Devleti'nin eriata gre hareket etmesi ve mslman olmyan devletlerle srekli olarak sava iinde bulunmas
idi. Devletin snrlar dndaki topraklar Drlharb (sava alan)
olarak kabul ediliyordu. Ftih bir devlet olan Osmanl Devleti,
bu esaslara dayandndan t 1683 Viyana bozgununa ve ondan
sonraki geri ekilmelere kadar durumu bu adan mtla etmi
ve hrstiyan Avrupa devletlerinin gnderdikleri dim elileri,
huzurlarna tahamml edilir hatrl misafirler gzyle grerek
onlara gerekli nezket formalitelerini gstermilerdir. Osmanl

padiahlar ise ancak bir ehzadenin doumunu, tahta klar

n, saray dnlerini veyahut da dostluun sona erdiini, sava
aldn bildirmek zere bu gibi olaanst hllerde birer ola
anst eli gnderirlerdi. Bu eliler grevlerini tamamlar ta
mamlamaz da hemen geri dnerlerdi. Bu sefretnmelerin mey
dana gelmesi bu gibi olaylara bal bulunmaktadr. Bunlarda
dim asl siys grevler hakknda, devlet srrdr, diye st ka
pal geilmitir. Bunun en gzel misalini Ahmed Resm Efendi
nin Prusya Kral II. Friedrich'le yapt zel bir konumay anla
trken gryoruz.
Elimizin stanbul'a dnlerinde hazrlad her iki Sefretnmesini de tarihi Vsf eserine (Tarihi Vsf, stanbul 1219/
1804, S.120) yle bir deerlendirme ile alyor: "Kk evkaf
muhasebecisi

(1)

iken elilik ikinci derecesiyle Neme m

paratoruna mutlu tahta k haberini (2) bildiren hkmdar

mektubunu iletmee memur edilen Elhc Ahmed Resm Efendi,
sefaret grevini tamamlyarak stanbul'a dnnde bir mcev
her deerinde olan esiz yazlarn Sultann eiine sundu.
Yazlar lzumsuz uzatmalardan ve gevezeliklerden uzak olduu
iin hi deitirmeden ve ekler yapmadan olduu gibi bu sayfa
lara alnarak bylece devletin elisinin geri dn lmszleti
rilmi oldu." Ahmed Resm Efendi'nin satrlarna Trkler kadar
AvrupalIlar da byk bir deer verdiklerinden Sefretnmelerinin her ikisi de ksa bir zaman iinde Avrupa dillerinden Alman
ca ve Lehe'ye evrilmilerdir. Ahmed Resm Efendi Prusya Sefretnmesinin sonunda bize, bu sefretnmeyi yazmakla yap
t iin neminin derecesini bizzat kendi kalemiyle aklyor:
Y irm i-o tu z yl sonra bugn herkesin bildii eyler saylan bu
konular bilen kalmyacaktr, diyor. Geri kalanlarn ise rivyetler ve bilinenleri birbirine kartracaklarn syleyerek, bilekte
kuvvet varken gzle grlenleri kda dkmenin ok eitli

10

faydalar salayacan aklyor. Gemiteki meslektalarmz

ve dostlarmz, bildiklerini nasl unutulmaya brakmadan kaleme
alarak bizi bin yllk olaylara ortak ettilerse, biz de, bize den
bu insanlk borcunu yerine getiriyoruz, diyor. Ayn zamanda
btn dni btn mslmanlar gibi o da, bylece adnn hayrla
anlmasn istediini kaydediyor.
Ahmed Resm Efendi nce 1757 tarihinde I I I . Mustafa'nn
tahta kmas (17 5 7 1774) gibi mjdeli bir olay haber vermek
zere Neme'ye (Avusturya) gnderiliyor. Yol dahil on ay sren
(3 .X I.1 7 5 7 /3 -1 3 .IX . 1758) bu elilii srasnda, ekteki I. hari
tada grlecei zere izledii gidi-dn yolu ve ehirler hak
knda verdii etrafl bilgi onun corafyaya, kutsal Roma Ger
men mparatorluu hakknda verdii etrafl bilgi ve tarihe olan
derin ilgi ve bilgisini ortaya k o v u k ta d r.
Eski harflerin vokalden yana olan eksiklii sebebiyle yazma
lar ve basmalardaki bizlere yabanc bir takm zel isim yanllk
larn elden geldii kadar dorularn bularak yazmaa ve byle
ce, imdiye kadar Ahmed Resm Efendi'nin Sefretnmelerinden faydalananlarn dtkleri ufak tefek yanllar gidermee
altk. Bu isimlerin yanl okunmalar ve zellikle Avrupa dil
lerine yaplan evirmelerde olduu gibi, okunamayan ksmlarn
atlanvermesi veya suun, yanl bilgi verdii yollu, Ahmed Res
m Efendi'ye yklenmek istenmesi byk gnah olur. Kald ki,
elimiz Soldat (er) gibi, Redoute (maskeli balo) gibi tamamen
yabanc kelimeleri bile Arap alfabesiyle yazp tantmay baar
mtr. Ahmed Resm Efendi'nin bilhassa ehirler, evreleri, eko
nomileri ve st snfn olsun, halkn olsun psikolojileri hakknda
verdii bilgi, yrtt fikirler dikkati ekmektedir. nemli va
zifesi dnda kalan bo vakitlerini gezerek ve grdklerini kendi
asndan inceliyerek okuyucuya sunan eli, bylece yalnz kuru

11

bir slpla anlatmakla kalmyor, anlarna ayn zamanda edeb

bir karakter de katyor. O kadar ki, bugnk Viyana ve Berlin'i
tanyanlar pekl bu eski zaman yolculuunda ona arkadalk
edebilirler, hem de yadrgamadan.
Ahmed Resm Efendi, Avrupa devletlerinin birbirlerine kar
olan politik tutumlarn da ok iyi bildiini sefretnmelerinde
aka gsteriyor. Ayn zamanda onun din ve veraset gibi o a
Avrupa'snn aprak meselelerini de ne derece gzel kavrad
n her vesile ile satrlar arasnda buluyoruz. Arada srada tama
men ahs fikirler de yrtyor. Biz bugn bunlarn hakikatten
uzak olduklarn bildiimiz hlde, bunlarn mantktan uzak ol
mamalar da bizi ayrca neelendiriyor. Arada Arapa mazmun
lar ve duruma uygun hikyeler de katan eli, bzan Brandeburk
(Brandenburg) ve Grandebor kelimelerinin aklanmasnda oldu
u gibi, dilcilie de kayor. II. Friedrich'i sanki uzun sredir
tanyormuasna btn karakteristii ile gzlerimizin nne s
ryor. Bilindii zere elimizin Prusya'ya gnderilmesine sebep,
byk Friedrich'in iki yldan beri ne pahasna olursa olsun Os
manlI mparatorluu ile dmanlarna kar iyi ve yakn ilikiler
kurmak iin gsterdii abalardr. II. Friedrich stste gnderdi
i elilerle hediyelere boduu stanbul'dan kendisine bir eli
gnderilmesini istemekte idi. Bu devre it belgeler, Tarihi Osm n Encmeni Mecmuas'nda "Berlin Hazinei Evrknda Vesiki Kadimei Osmniye" ad altnda yaynlanmtr. Burada
bilhassa 275 ve 6 numaral kartondaki belgelerin 1763, 1766 ve
1774 yllarna it olduu bildirilmektedir. Eli notlarnda pek
ta b i bu devlet srlarn geerek dorudan doruya kraln ahs
n, evresine olan tutumunu ve icraatn, onun siys hedeflerini
gz nnde tutarak anlatyor. Hayran olduu noktalardan bir ta
nesi de onlarn ticaret metodlardr. Yoksa ok kere Devleti

12

Aliyye ile yapt karlatrmalarda Bat'y kmseyen bir ed

bulunmaktadr. Franfurt (Frankfurt a. Oder) ve Lepiska (Leipzig) panayrlarn, bezirgnlarn doruluunu, nehir yollarndan
nasl faydalamldm uzun uzun anlatmaktadr. Douda tccar
dima aldatan ve yolsuz para kazanan bir ahs olarak ele alnd
ndan, Bat'daki bu drstlk elimizin dikkatini o derece ek
mitir ki, Brandeburk Kralna: "Neden sznzde durmuyorsu
nuz?" sorusunu soranlara, Kraln: "Ben bezirgn deilim !"diye
cevap verdiini notlarna almaktan kendisini alkoyamamtr.
Ahmed Resm Efendi'nin her iki elilii srasnda da en ok al
amad iki eyden birisi maskeli balolar, dieri de tiyatrolar
dr. Bu derece dikkatli ve uyank bir adam olmasna ramen,
onun kalemiyle o a Avrupasnn bu ynn grmek, hem ok
ilgi ekici ve hem de ok elencelidir. Teknik, ticaret ve politi
ka bakmndan onlar ok iyi anladn belirten yazlarnn ya
nnda, Ahmed Resm Efendi'de, ruh ve kltr bakmndan Bat
l komularmza nasl yabanc olduumuzu gryoruz. Onlar
sanki baka dnyalarn adamlar imiler gibi, tpk yz yl nce
Evliy elebi'de olduu ekilde hl da tamamen yadrgayan
gzlerle grmek ve gstermek, bu notlara zaman zaman bir yan
dan da bir binbir gece masal havas vermektedir.
Mnih, Bedriye A TS IZ

13

NEME SEFRETNMESI (*)

( * ) Ahmed Resm Efendi'nin Neme ve Prusya Sefretnmeleri,

V sf Tarihi ( 1 ,120132; 240262)'ndeki metinden naklen
sdeletirilmi; Vsf'n sayfa numaralan metin iinde belir
tilm itir.

S: 121

Tanr'nn izniyle bu bin yz yetmi bir yl saferinin yirminci perembe gn (3.XI. 1757) Istanbuldan kalklarak sekiz gnde Edrene'ye (Edirne) varld.
Cisri Mustafa Paa (3) zerinden geilip Filibe ve Sof
ya yoluyla ehirky'ne gelindikte orada kar ve ya
mura yakalanld ve Morava nehri yakasna ancak yirmi
sekizinci gn ulald. Ad geen nehirin kprs olma
dndan ak (4) diye adlandrlan bir vasta ile suyu
gemek lzumuna karar verildi. Fakat her taraf don
mu olduundan ara kullanmak mmkn olamad ve
bu yzden durum elverinceye kadar drt gn orada,
oturmak zorunda kalnd. Erban iinde erban kara
rak (5) krk gnn son gn olan cemzilevvelin ban
da (11/14.1.1758) Belgrad Drlcihd'a (Belgrad)
vanlp ehire girildi. Belgrad'da on gn kalnd. Bu s
rada Zemun (Semlin) subaylarndan Varadin (Peter
wardein) kumandan araclyla sek (Esseg, Osjeh)
ceneraline varmz bildirildi. Sonra Be'ten (Viyana)
bizi karlamakla ve yardm etmekle grevli tercman
ve mihmandar nce Zemun'a ve oradan da Belgrad'a

17

gelip grevimizden sevin duyulduunu aklamak

yollu bizimle hobe ettiler. Sonra nehri gememiz
iin Zemun evresinde gelenek olduu zere hazr bu
lundurulan sah (don yznden) kullanmak mmkn
olamayacan anlatt. Sava Nehri de zerinde yrmeyi
tehlikeli klacak ekilde yan donmu bulunuyordu. Za
mann ve durumun elverdii derecede bir piyde kayk
(6) geebilecek kadar nehirde bir kanal almas gerek
mekteydi. Belgrad valisi sayg deer vezir brahim Paa
nn yannda kanaln almas ve cemzilevvelin onbeinci gn (25.1.1758) karya geilmesi grlp
kararlatrld. Sonra yazld ve kararlatrld zere
her iki tarafn stne ald bu ar iin yerine getiril
mesine baland ve buz krlp ad geen ince cetvel (ka
nal) meydana getirildi. Sava nehrinin orta yerinde bir
de nian konulunca kararlatrlan zamanda bizi kar
lamakla grevlendirilmi bulunan tercman ile Zemun
kumandam bir oymal ve ssl kaykla bu nian yerine
geldiler. Ben kulunuz (Ahmed Resm) da Belgrad'da
det olduu zere muhteem bir alay ile Sava kysna
varp, Belgrad defterdar ile birlikte bizi geirecek olan
kaya binip nian yerine yanatk. Belgrad defterdar,
altm kiiyi bulan yanlndakilerle birlikte Zemun ku
mandanna bizi teslim edip elinden de teslim kd
alarak merasim grevini tamamlad. Sava'mn te yaka
snda kendimiz ve yanmzdakiler iin bir hinto (7) ve
dier arabalar ile birlikte iki bayrak (8) askerleri bekle
mekte idiler. Toplar atldktan hemen sonra arabalara
binilip Sava kysndan iki saat uzaklkta bulunan Ze
mun kasabasnda hazrladklar konaa inildi. Orada

-18-

S, 122

yedi gn kalp misafirlik sremizi doldurduktan

sonra yanmza grevli iki tercman, iki mihmandar,
bir hekim ve beraberinde altm kadar eri olan bir kapudan (kumandan) kattlar. Bol yiyecekler ve sonsuz
ikramlarla kasabadan kasabaya gnde er beer saat
gidilerek ve gnde bir durup dinlenerek on gnde
sek (Esseg) kalesine varld. Bu ad geen kale Drava
nehrinin T u n a 'y a dkld yerden iki saat kadar yu
karda, Drava nehri kysnda, yere gmlm salam
bir kaledir. Karsnda gene ad geen nehrin kenarnda
ans (9) adnda kk bir hisar bulunmaktadr. Bu hi
sar Bosna snrna aa yukar yirmi saat uzaklkta
olup dou ve batsnda ok ssl varolar vardr. Ad
geen nehirden aklarla (10) gidilip gelinir. te yan
gayet batak ve sulak yerler olduundan zerinde bir sa
at eker uzun mu uzun kprler grlmtr. Onbe
gnde sek'den Istoni Belgrad'a (Istolni Belgrad,
Stuhlweissenburg) (11) varld. Buras bat ynn tu
tan byk bir gln kenarnda>deerini yitirmi ve ev
resi korkun eski bir hisardr. stoni (Istolni) Belgradl
dan sonra sekiz gnde Yank adl kaleye (Raab) (12)
gelindi. Buras Rabe ve Erbece (Raab ve Rabnitz) (13)
adndaki nehirler arasnda ve Tuna yaknnda bulunan,
etraf eitli adalar ve tabyalarla salamlatrlm da
yankl bir kaledir. Buradan da Altunburk (Altenburg,
Wieselburg) adl ehre alt gnde ulald. Bu ad geen
ehir bir nehrin zerinde topraktan bir aranpo (14) ile
evrilmi bir yer olup iinde kralienin ok byk za
hire anbarlan ve deirmenleri grlmtr. Bu syledi
imiz nehir Macaristan ile Be (Viyana) sancandan

19

oluan Auturya (Avusturya) y uurlar. Buradan da

drt gnde, recebi erifin banda (11/13. III. 1758),
Be'e (Viyana) iki saat uzaklkta olan ve ehrin mahal
lesi saylan veket (Schwechat) adndaki kasabaya var
mak ksmet oldu. Burada kaldmz gn srasnda
yanmza grevli olarak verilen ba tercman aracl
ile asarla yaplan "ho geldiniz!" yollu selm kelm
srasnda Be 'e ne ekilde gireceimiz meselesi de dze
ne sokuldu. Recebi erifin nc gn (13.111.1758)
veket'ten (Schwechat) anmza sanmza uygun bir bi
imde topluca Be 'e doru yola ktk. Be yaknnda
bulunan bir kpr bamda asar adna bir sr ktibi
(15), bir tercman ve bir bayrak,atl asker tarafndan
karlandk. Buradan itibren dzenlenen bir alay ile
Be kalesi iinden geerek kalenin kuzey ynnde bu
lunan Lobdo (Leopoldstadt) adas varounda Tuna'ya
ve Be kalesine vararak teden beri eliler iin hazr
bulundurulan konaa indik. Be'e giriimiz nevrz
(16) gnlerine ve bahara rasthyordu. Grandeborun
(Brandenburg Elektr) hazrlklarn tamamlayarak
kralienin (Maria Theresia 17401780) zel mlk
olan eh (ek, Bohemya) eyletine ynelmesi ve Be
S: 123 tarafndan da / asker gnderme gnleriydi. Ortalkta bu
defa Grandeborun Be'e gelmesi korkusu dolatn
dan d tedbirlerin alnmasndan baka Lt ve Ment
(17) benzeri putlardan da medet umduklarndan, halk
hergn inanlarna gre dualarnn kabul olunacana
inandklar bir yer olan kiliselere, ocuklar ve kanlan
ile yayan olarak ve det koarcasma gidip Grandebo
run yenilmesi iin dua ve yakarlarda bulunuyorlard.

-20 -

Bu yzden Sultan'm mektubunu kabule zamanlan ol

madm bildirerek zr dilediklerinden, bulumann
ban bana dek (10/12.IV.1758) braklmas uygun
grld. ban banda asann bavekili alt beygirli
zel hintosu ile dvetisini karlayc olarak bir bay
rak asker, yanmzdakiler iin de alt ba, eerli baatl
(18) at gnderdi ve belirli saatta alay ile hintoya binile
rek bavekilin evine gidildi. Gerek binek tanda ve ge
rekse merdiven balarnda sal sollu grevli karlayc
lar tarafndan alnarak devlet bykleri ve kadnlar ile
dolmu olan bavekilin bulunduu odaya gtrldk.
Bavekil bizi grnce oturduu sandalyadan ayaa
kalkt. Bize de bizim iin hazrlanm olan sandalyalara oturmamz iret ederek sayg gsterdi. Yerlerimizi
aldktan sonra elilie ve dostlua deinen hl ve htr
sorularyla sohbete baland ve tablalar iinde eitli
meyve ve ekerlemeler sunulduktan sonra kahve ve er
betler iildi. Devletimizin sahibi iyiliksever sultn efen
dimiz hazretlerinin yksek mektuplar sunulup asara
da sultnn mektubunun ulatrlaca gn belirtildik
ten sonra vardmz ekilde geri dnld. gnden
sonra gene ayn trenle asarienin bavekili tarafn
dan da dveti, hinto, atlar ve karlayclar geldiler.
Ona dahi yukarda yazdmz zre velnmet efendimi
zin mutlu mektubu verildi. Gene dostluk treni tekrar
land. ban aynn onuncu gn (19.IV.1758) ayn e
kilde asar tarafndan da dveti ile bizzat kendi gzel
hintosu, atlar ve karlayclar geldiler. Alay ile hep be
raber asarn sarayna varld. Binek tama ve merdiven
bana gene karlayclar ktlar. Bundan sonra bir

adamlar terifat olarak nmze dt. asarn dvnhnesi yannda bulunan bir odada bekletildik. Huzra alnmamz iin ieriye soruldu. Sonra kapclar
kethds derecesinde bir adamlar bizi karlayp dvnhne kapsn at ve bizi teklifsizce yedi aded yk
sek rtbeli adammzla birlikte ieriye, yerlerimize g
trd. Sultnn mektubu dvn efendisinin elinde ta
narak bylece her iki taraf devlet bykleri ve kadn
larla dolmu olan dvnhneye girildi. Dvnhnenin
nihyetinde eni ve boyu aa yukar be zirlk (19)
ve acem halsyla denmi, basamakla klan bir saS: 124 hanlkta / zeri sar db (20) ile rtlm bir taht var
d. asar, yannda zerine elmaslar ilenmi siyah kadi
fe elbisesiyle ayakta duruyordu. Biz mektupla sofamn
yanna vanp: "Bugnk gnde Osmanl Devletinin e
refler datan tahtnda oturan ulu, soylu ve dnya s
na pdihmz, efendimiz hazretlerinin tahta kma
lar haberini siz dostlarna bildiren mjde mektuplar
dr" dediimizde, asaru ireti zerine sultnn mek
tubu yannda hazr bulunan masamn stne konuldu.
Tercman sylediklerimizi asara anlatt. asar cevap
vermee hazr bekleyen bavekiline iret edince ba
vekil tercmana: "Dnya fatihi sultn hazretlerinin tah
ta kmalarndan ve kendilerine bu mjdeli haberi getir
mek zere bir eli gndermek bykln gsterdikle
rinden dolay ok memnun olup sevin duyduklarm
ve bu mutlu tahta k kutladklanmbildirdi.Tercman dahi bu haberi bu kullarna aklayp ilettikten son
ra ayn biimde geri dnld . gn sonra da gene aym
ekilde ve ayn yerde asarieye dahi sultnn mektu-

22

bu verilmek suretiyle elilik iimiz tamamlanm oldu.

Yukarda yazdmz zere bavekiller, asar ve asarie ile bulutuumuz gnlerde kendi alarmzn piir
dikleri yemekleri yemek zere kendi konamzda bize
ziyafetler dzenlediler. Her birinde reislkttplan (21)
saylanlar ve devletlerinin ileri gelenlerinden kimseler
de geldiler. Onlar iin de kendilerine gre zel yiyecek
ler hazrland. Hem bunlardan ve hem de bizim yemek
lerimizden yiyerek memnunluk gsteriyorlard. Bun
dan sonra konamzda oturup dinlenmee baladk.
Bize konan korunmas iin altm kadar muhfz ile
drt gnde bir deitirilmek zere bir kapudan (ku
mandan) ayrmlard. Aym zamanda dilediimiz gezin
tileri yapabilmemiz iin de emrimize ayrlm olan bir
hintoyu devaml surette konamzda bulundurarak
keyf isteklerimizin yerine getirilmesine alld da
gsteriliyordu. Be'de (Viyana) bu ekildeki drt aylk
oturmamz srasnda Grandebor (Brandenburg) zerine
durmamacasna asker gnderilmesi, onun Be'e gelebi
lecei endiesi ile Be kalesi iine zahire ylmas ve
kale varolarna asker yerletirilmesi gibi kargaalklar
en sonunda kalbimizi ve kafamz bulandrd. Bundan
baka stanbul'a dnmenin ekicilii de aklmzdan
kmadndan Bede bir mddet daha kalmamz eli
mizde olduu halde bz engelleri ileri srerek izin iste
dik. Onlar da biraz ekindikten ve bir takm bahneler
ileri srdkten sonra yola kmamza izin verdiklerini
syleyerek Tuna yolunu tutmamz iin yedi adet
am (22) dedikleri geminin hazrlanmasna baladlar.
125 Bu arada sultn iin cevap mektuplarnn alnmas/ ii

ne baland. Tpk bunlarn datld ekilde gene

alay ile nce asara varlp kendisi ile yksek makamla
rnda ayak zeri grld. Elilik grevimizin yerine
getirilip bitmesi dolaysyla dn iin msaade ricasn
da olduumuzu bildirince gene bavekil ve tercman
araclyla eliliimizden ve tutumumuzdan ok ho
landklarn akladlar. Tanrnn izniyle haberlerimizi
vermek zere stanbul'a vardmzda, karlkl dost
luun ve barn srdrlmesine son derece hazr ol
duklarm da bildirmemizi ayrca rica ettiklerini syle
diler. Yanlarnda hazr bulunan mektuplar bavekil
araclyla bize verildi. Bu suretle gnden sonra
asaria da cevap mektubunu yazp tamamladndan
onu da aldk. Bundan sonra bavekiller de ayr ayr
dvetler yapp memnunluklarn trenle gsterdiler.
Biraz asar ve asaria tarafndan ve biraz da kendile
rinden olmak zere birer altn zincir ile gm kaplar
dan oluan bir takm hediyeler sundular ve kendi mek
tuplarn da vererek eksiklerin ve kusurlarn ho grl
mesini dilediler. ler bu biim zere sona erince evval
sonlarnda (28.VI/7.VII.1758) yanmza verilen reh
ber, tercman, erler ve kapudan ile hazrlanm olan ge
milere binerek otuz be gnde Belgrad'a varmamz g
rlp kararlatrld. Bylece evvalin yirmibeinci
(2.VII.1758) cumartesi gn Beden kalklp Tuna k
ysnda Hamburh (Hainburg a. d. Donau) ve Tin (Theben) (23) ve Macar krall talarnn korunduu Pojon
(Bratislava, Pressburg) adl hisarlardan geilip be gn
de Kumran (Kornom) adl kaleye gelinmitir. Kumran,
it (Schtt) adnda bir byk adanm dousunda bulu-

-24

nan etraf Tuna ve da! (Vag, YVaag) adl nehir ile ev

rilmi, kalesi iki kat ve hendei geni ve derin ve Tuna
suyu ile dolu, korunma aralar olmayan mstahkem
bir byk kaledir. ki gnden sonra stergon (Gran,
Esztergom) adl mehur kale nnden geildi. stergon
tepe zerinde bir kk kale olup Tuna kenarnda bulu
nan aa kalesi belirli bir snr iindedir, iki tarafnda
uzunca varolar bulunmaktadr. Be 'ten kalktmzn
sekizinci gn balk bahelik ve aalkl byk ky
ler ve kasabalardan geilerek Budin'de konaklanld.
Budin kalesi Tuna kysndan kurun atm uzaklkta ve
bir srt zerinde gneyden kuzeye uzunlamasna bir ka
ledir. okluk salamlatrlmasna ve onarlmasna ald
r edilmediinden eski hlinde kalmtr. Gney tara126 fnda/ kralienin Macaristan Krallna aday olan Yozebus (II. Joseph 1741 1790) adl olu iin bir saray
yaplmasna balanm olup Grandebor seferleri sknt
s yznden henz bitirilememitir. Ad geen kalenin
Tuna kysnda, yarm saatlik bir mesafe eken, uzun
lamasna, bakml ve ok ssl ve varou olup, bu va
rota gzelce lcalar grlmtr. Budin karsnda
Pete adnda olduka bakml bir kasaba vardr. Yapl
nda hem burlar ve hem salam duvarlar bulunmak
la beraber imdi kuleleri deerden dmtr. Budinde
gn kalp dinlendikten sonra Tuna kenarndaki kasa
balar ve byk kylerden geilerek yirmi iki gnde Varadin'e (Petervvardein) varld. Ad geen kale aslnda
yaln kayadan yksek bir srt zerinde olup bugnk
gnde Tuna kysna varan ve aa kale denilen salam
surlu ve evresi de birok tabya ve hendeklerle son de-

rece berkitilmi bir kaledir. Karsnda da bir ans

(Schanze, Palanka) yaplmasna balanmtr. Bu kale
ok bakml ve mhimdir. Budin'den be gnde Zemun'a (Semlin) gelinip oradan Belgrad vlisi saygde
er vezr Haan Paa hazretlerine haber ulatrldktan
sonra, zilkaadenin sonlarna doru (1/10.VIII.1758)
Belgrad'a var durumuna dzen verildi. Sava'y geme
miz iin bir taraf siyah ve bir taraf yeil boya ile bo
yanm, birbirine bitiik .iki paradan olumu bir sal
hazrland. Bu sal nehrin tam orta yerine getirildikten
sonra, bu bendeleri yanmza verilmi olan tercman ve
Zemun kumandan ile birlikte bir kaya bindik. Bel
grad'dan da Belgrad defterdar ssl bir frkataya (24)
binerek kararlatrlan belirli bir zamanda her iki tara
fndan ad geen sala ktk. Selmlama ve hatr sor
ma treninden sonra, erbetler ve kahveler sunuldu.
Sonra Zemun kumandam bu kullarn Belgrad defter
darna teslim ederek eliliimizden ne denli honut ol
duunu sayp dkt. Teslim makbuzunu geri ald. Alla
hn yardmyla bylece Belgrad'a vararak,orada iki gn
kaldktan sonra asl bizi gtrecek olan gemilerle, am
larla, :utsal zilhicce balarnda (6/16.VIII. 1758) Rusuk'a doru yola ktk. O gn Hisarck nnden gee
rek o gece Semendre (Semendria, Semedrevo) kalesi
kenarnda -durarak konakladk. Semendre kalesi en
azndan drt yz yllk bir bina olduu halde sur ve ku
leleri eskiyip ypranmtrJstanbul kalesindekiler gibi
otuz kadar kule ile evrilmi, iki kale ile ve hendekle
de berkitilmitir. Tuna kysnda grlen kalelerin en
zarif ve en salamlarndan saylan ve dikkati eken bir

S: 127 gzel kaledir. Eskiden / kalma cami ve hamam hl

durduu halde vaktiyle kalenin alnmas iini zerlerine
alanlar, bundan byle kale kfirlerin barna olmasn
dncesiyle kprlerinin, kaplarnn, kulelerinin, kat
larnn ve atsnn tahta ksmlarn yaktklarndan do
lay oturulacak durumdan kmtr. Etraf amur yer
ler olduundan k gnlerinde kprsz ieriye girmek
ve darya kmak gtr. Bu yzden subaylar ve aha
lisi kalenin ierisine giremediklerinden, kale dnda
oturmaktadrlar. Bu yaknlarda bundan baka hisar bu
lunmadndan gerektii zaman Hisarck (Grocka), Kolar (Kolari) ve Haan Paa palankalar (Smedrevska Pa
lanka) ahalisinin bu kalede toplanp buraya snmalar
gelenek olmutur. Azck bir yardm ile kprlerinin ve
kaplarnn onarlarak burann oturulabilir bir hle geti
rilmesinin faydal olaca kendileriyle konutuumuz
ileri gelen ahalisinin ifadelerinden anlalmtr. Bun
dan sonra hram (Ram) ve Gvercinlik (Golubac) adla
rndaki palankalar yanndan ve Adakalesi (25) anafo
rundan (Demirkap, Eisernes Tor) slm memleketine
girildi. Vidin kalesi nnden geilip Rahova (Oreava,
Ojehovo), Nibolu (Nikopol) ve Zitovi (Svistov) e
hirleri de grldkten sonra, on gnde Rusuk'a var
mak ve bayram ve kurban snnetlerini orada kutlamak
ksmet oldu. Bundan sonra zilhicce aynn ondrdnc
gn(19. VIII. 1758) Rusuk'tan yola klp Hezargrad'a (Razgrad) ve oradan da umnu, Karinbd
(Karnobat), Yanbolu, Krkkilise (Krklareli), Burgaz,
orlu ve Silivri'ye uryarak zilhiccenin sonlarnda
(3/13. IX. 1758) stanbul'a varlarak ehre girildi.

-27

NEME MEMLEKET ZERNDE

BLGLER

Burada elilik mesleinin olaylar renebilmek iin

sunduu elverililikten yararlanlarak elden geldii ka
dar Neme memleketi gjditmn yeniden aklanma
sna cesaret olunmutur. Neme memleketi, her biri
hkmet ve halk bamsz olmak zere dokuz kralla
ve drt dkaha blnm olup, bunlarn bamdakilerinin hi birisi krallk ve dkalklanndan ne atlabilir
ve ne de buralara atanabilirler. Topraklarn miras yo
luyla elde etmilerdir. Dokuz kral, sz sahibi ileri ge
lenler anlamna "elektr" diye anldklarndan ilerin
den bir tanesi hepsinin bamsz bakan seilir ve bu
anlamda olan imparator adn alr. mparatoru btn
hepsinin birleerek semeleri devletlerinin kurallarn
dan olduundan bu ekilde imparatorlua setikleri
kimseye her biri din tre ve yasalarna uygun olarak
ba eerler. Genel olarak mperio diye adlandrlan
memleketlerinde kacak olan skntlarn giderilmesin
de her biri kendi durumuna gre asker ile yardm eyleS: 128 mee / ve itaata sz vermilerdir. Fakat yurtlarnn
rnlerinden imparatora ylda ikier doandan baka
bir habbe vermek detini edinmemeleri de aralarnda
kararlatrlmtr. Ad geen elektrlerden papaz
ve geri kalanlar askerdir. Dokuz kralln Renu
(Ren, Riein, Rhenus) eyleti iinde Magona (Mayns,
Mainz, Magontiacum) ve Kolona (Kolonya, Kln,

-28 -

Colonia) ve Treves (Augusta Treverorum, Trier) san

caklar olup, papaz karl bir isim olan birinci elektr, ikinci elektr ve nc elektrlerin idaresindedir.
Drdncs eh (ek, Bohemya) eyleti olup elektr
adyla bu srada Mukaddes RomaGermen mparatorias ve Avusturya Desi ve Macar Kraliesi olan Mariya Tereze(Maria Theresia 17401780) nin elindedir.
Beincisi Bavyera eyleti olup, beinci elektrn yne
timindedir. YzeUi (1153 H. / 1740) tarihlerinde
Belgrad' Osmanh Devletine veren VI. Karlos (1711
1740) ldnde uzun sreden beri imparatorla^bunun
bal olduu Auturya( Avusturya) hnednndan ola
gelmekte idiler. Kendisinin erkek vrisi kalmadndan
kz Mariya Tereze'ye deer vermeyen elektrlerin hep
si imparatorlua heves ettiler. Bu yzden ilerinden
Bavyera eyleti kral bulunan Karlos (VII. Kari), ste
lik Belgrad' verip len VT. Karlos'un kardeinin kz ile
(Maria Analia 1701 1756) evli (1722) olduundan,
imparatorlua elektrlkten de fazla vris olarak hak
kazandn ortaya atmt. Fransa kralndan da yardm
isteyerek kars yoluyla eh ve Macar krallm da elde
etmek sevdasna kaplm ve imparator adm taknm
t. Fakat kendisi iki yl sonra lnce Mariya Tereze
imparatorlua atanmtr. O srada kocas olup Neme
snrlar dnda kalan Toskana'nn kral bulunan Franesko (lJFranz Stephan) (26) dahi, karma yardmc
ve destek olmu ve kendisi de ek olarak arzulad im
paratorluk adyla n ahnitir. Altmcs Saksonya ey
leti olup, bu srada Leh krall ile birlikte altnc elek
tr olan Agustos'un (Friedrich August 17331763)

elinde iken iki yldan beri Grandeborun (Brandenburg)

saldrsyla ayaklar altnda inenmitir. Yedindsi
Prusya eyletidir ve Grandebor idaresindedir. Brandeburk ashnda bu eylet snr ierisinde bir kalenin ad
olup, subaylar bu adla tannmaktadrlar. Ama kelime
bozularak ve ses uyumu yznden hafifletilerek Gran
debor denilmeye balanmtr, zel ad Frederikostur.
(II. Friedrich Wilhelm (17401786). Ad geen Grandebo ashnda imparatorluk sevdasyla Manya T ereze ile
evlenmek istedi ise de^luteran (protestan) olmak suuy
la lekelenmi bulunduundan Mariya Tereze'nin babas
Karlo, kendisini damatla almaktan kanp Mariya'y
kendi yetitirmesi olan Franesko ile evlendirmi ve
S: 129 Grandebor / iinde bir dmanln srp gitmesine yol
amtr. Bu yzden Grandebor zaman zaman Mariya l
ya dmanlk gsterip, onun bz eyletlerim arada sra
da hle ile ele geirip yamaladndan, aralannda bir
ka kere iten olmayan barlar yaplmtr. Fakat
Grandebor tek durmamakta ve aym mezhepten bulun
duu Ingiltere kralnn yardmyla ele geirmeyi umdu
u imparatorluk havasnda umaktadr. ki yldan beri
de bu yzden pek ok savalara girdii bilinmektedir.
Ama Mariya Tereze, yaradlnn gerektirdii zere sa
va ve dmanlk yanls olmadndan baka,bu srada
kz ve erkek olmak zere on tane de ocuu bulun
maktadr. Franesko ile birlikte rahat bir hayat sr
mek, gece gndz bolluk iinde yaamak ve evltlarm
ellerinde bulunan lkelere hibir glk ekmeden or
tak klmak, en bata gelen isteklerindendir. Bundan
baka yazdmz zere memleketi eh eyleti ve

30

Avusturya sanca ile snrlanmakta olup,eh eyle

ti Grandebor gilesinden tr birka yldan beri kar
makark olduundan, ana gelirde de bir gerileme ol
mutur. Aslnda birikmi hzinesi de yoktur. Sava
olunca gerekli eyler iin evredeki krallardan, mem
leketin zenginlerinden ve kiliseden yardm istemeye
muhtatrlar. Bu srada pek ok da bor altnda bulun
duklar iin bu yzden de ana grevlerinin bir mikdann azaltmak ve bir mikdann da tamamen ortadan kal
drmak gibi yollara bavurduklar,kendilerinden duyul
mutur. Macar krall her ne kadar grnte MariyaL
nn belini dorultan bir kuvvet ve onun yznn ak gi
bi gzkyorsa da, Macaristan ashnda Devleti Aliyyel
nin (Osmanl Devleti) snr komusu olduundan ve
Macar ahalisi de Nemeliden nefret ettiinden, Rakoiolu ve Tkeli gibi ileri gelenleri Osmanl Devletine s
nm ve nice kez de srekli savalara sebep olmular
dr. Durum Nemelilerce de aka bilindiinden, nce
den de kendisine deindiimiz Mariya'nn babas altn
c Karlos, Macaristan' onbeer-yirmier kye ayrp
Macar beyzdelerine zeamet ve ocaklk olarak dat
mtr. Buralarn rnlerinden kralienin pay olmayp
sava olunca asker ve para ile bir dereceye kadar yar
dmda bulunmalar bylece kendi cmertliklerine bra
klp zor ve bask yoluna gidilmekten kanlmtr, di
ye sylenmektedir. Byle olmakla beraber kralienin
de bz yerlerde has deerinde topraklan ve kyleri
vardr. Bunlarn rnleri kendisine it olduundan,bunlan kendi ambarlarnda saklar ve zaman gelince ok

pahal olarak sattrp ticaret yapar. Hatt bugnlerde

haslarnn ve eh eyletinin rnlerinin yksek fiyatla
geerli olabilmesi iin Macaristan'dan Be'e zahire gelS: 130 inesi yasak edilmitir. Macaristan ahalisinin kendi /
rnlerini kendi eyletlerinde satmaa mecbur tutul
duktan ve bz yllarda ise rnleri ziyde olup kendi
yurtlarnda para etmeyince Eflak ve Budan'a civar
semtlerden Tuna yoluyla stanbul'a gtrmee heves
ettikleri duyulmutur. Eyletlerinin sekizincisi Balatinat sanca (Pfalz) olup sekizinci elektrn idaresindedir. Dokuzuncusu Hanovri (Hannover) eyleti demek
le tannr ve bu srada ngiltere kral Corco'nun (II. Georg, 1727-1760) miras yoluyla mlk olup,bir kayma
kam (vekil) ile idare olunagelmitir. Ad geen elektrlklerden baka,Savoya (Savoi) sanca krallktan ayn
bir dkahk olup bu srada Sardunya kralnn idaresinde
bulunmaktadr. Hesya (Hessen) sanca da bamsz bir
dkalktr . Ayrca Ebya (27) eyleti de gene baka bir
halkn elindedir. Btn bunlar Neme memleketinin ortaklannn okluunu ve imparatorienin egemenliinin
yrrlkte olduu eyletlerin
tmnn durumunu,
lmsz Osmanh Devleti ile karlatrlnca, gn orta
sndaki gne kadar ikr ve gze arpacak bir ekil
de ortaya koyar. Bu aklamalarla (kralienin) eylet
lerinin ve belirli gelirlerinin darl aka anlalm
oluyor. imdi, bunlarn aresizliklerini ve y oksuzluk larn belli etmiyerek devletin yrtlmesinde gerekli
olan paray acaba nereden bulduklar sorusunu yle
cevaplandrmak gerekir: Bunlar her ne kadar bolluk ve
refah iinde rahat yayan insanlar gibi grnmekte ise

-32-

ler de, aslnda devletlerini idarede (msrif olmayp) ga

yet namuslu ve akl banda davranrlar. Gelir toplamak
iin hiyle yoluna sapmay dnmezler, para harcamak
ta ve ihrcat meselelerinde israftan, bo yere para ver
mekten kanr, para biriktirme ve az ile yetinme kural
larm elden brakmazlar. Mesel Osmanl Devleti tc
carlarndan baka Be'e mal gtren Frane (Fransa)
ve Ingiltere bezirgnlarmdan yzde otuz kuru gmrk
ve bir kzden drt be altn bac alrlar. ou iecein
alm ve satmna karrlar. Mesel arap ve ttn gibi
halka gerekli eylerden asl deeri kadar vergi alrlar.
Gne battktan sonra varo ve kale kaplarndan ieri
girmek isteinde olanlarn zenginlerinden de fakirlerin
den de aka devirirler. Komediya dedikleri hayalhnelerinde (tiyatro) kral ve kralieye varncaya kadar her
snf halkn her gece hazr olup toplanmalar memleket
lerinin nemli geleneklerinden olduundan, herkesten
snfma ve kalabalna gre dirhem ve dinar (devrin
para deerleri) almak gibi mekruh ileri pek oktur.
Osmanl Devletinden baka hrstiyan devletlerin eli
lerine hi bir ey vermezler. Grandebor ile bugnk an
lamazlklarnn ve savalarnn sebebini yle anlamak
gerekmektedir: Ad geen Grandebor imparatorluk yo
luyla memleketini geniletmek arzusundan baka bir
ey dnmeyip, gece ve gndz askerlerini binbir ar131 tc hiyle ile yetitirmektedir. Kendisi btn ilerinde/
ve isteklerinde tm kuvvetlerini harcayan, ahsen sava
a ve tehlikelere gz krpmadan atlan cesur ve sebatl
bir kimsedir. Nemelilere gelince: Bunlar iin sava,
dmanlk ve memleketlerini geniletmek dvs yok-

tur. Bunlar sadece ve zarur olarak bely yok etmek

dncesiyle korunma telmdadrlar. Bundan baka
koruyucular ve yardmclar olan Frane (Fransa) ve
Moskof (Rus) devletleri hatr iin askerlerini tehlikeye
atmak istemediklerinden, yani: Uzaktan merhaba be
nim iyi kardeim, dncesiyle gnlerim geirmekte
ve belki de kralienin devleti paraland takdirde
kendilerine de en yakn olan uygun yerlerden pay
karmay ummaktadrlar. Bu ekilde Grandebor'un s
tn gelmesi ciheti ar bast halde, bni Haldun'un
kitabnn nsznde yazld zere, yeni kurulmu
devletlerin eski devletlere tam olarak stn gelmesi
uzun zamana, yani gece ve gndzn tekrar tekrar bir
birini kovalamasna bal olduundan, Grandebor'un
adm adm ykselmesi uzayacak olursa;nce dmanla
rn yok etmek istemesi hkmdrlk kaidelerinin dn
da deildir.
ZET OLARAK
BE'N ANLATILMASI:

Be kalesi, Tuna nehrinin bir kolu kenarnda dz bir

yzeyde, suru aa yukar 16 zir (bir zir 68 santi
metre) geniliinde ve evresi ortalama yryle yirmi
dakika, hendeinin derinlii ve genilii orta olan bir
kaledir, ii drder-beer katl ta evler ve byk kilise
lerle dopdoludur. Evlerinin ou kiraya verilmekte
olup bir ev iinde be_alt adam oluuyla ocuuyla
oturur. Kale iinde fskiyeli havuzlan ve baz nemli i-

-3 4 -

ler iin meydanlar vardr. Kale her ne kadar pek byk

ve salam denilecek durumda deilse de, etrafnda pek
geni bir varou ve bali-baheli, ssl evleri vardr. Va
rolarnn evresi biteviye hendekle evrilmi olup,yer
yer byk giri kaplaryla tutulmutur. Bat kesiminde
kaleden bir saat uzaklkta Alaman Da adnda boyu
gneyden kuzeye yarm saat eken bir da vardr. Tuna
nehri bu dan kuzey ynnden doar ve Be kalesinin
kuzeyine doru akarken, be parmak eklinde be kola
ayrlr. Bunlardan bir kol Be kalesi boyunca kaleye
deinerek akmakta olup., kalenin kuzey ynnde olan
kapsna byk bir kpr ile girilir. Daha kuzeye doru
gidildikte Tuna'y drt yerden kpr ile gemek mec
buriyeti doar. Bu ekilde Tuna'nn kanallar arasnda
byk adalar ortaya kmtr ki, bunlarn ou orman
larla kapldr. Kalenin gney ynnde Viden (Wien;
ekesi: Viden) adnda kk bir nehir vardr. Bu neS : 132 hir o ynde/ olan varolarla kale mey dam arasnda (Kalen) snrdr, sonra kalenin dousunda olan hendek
lere urayp Tuna'ya dklr. Kale varolarnda otu
ranlar kalabalk olup, alm satmlar yukarda aklan
d zere devletlerine ait ticaret kurallarna bal ol
duundan hereyleri pahaldr. Kalenin dou ynnde
kaleden yarm saat uzaklkta gzel lke anlamnda Istatkut (bugnk: Stadgut) (28) adnda, etraf Tuna ile
evrilmi, eni ve boyu birer saat sren bir gezinti yerle
ri vardr. ou yerleri Allah'tan bitme aalarla kapl
ve bz yerleri kastl olarak bo braklm bir alandr.
Mir korularndan, yani devlet mal olduundan bahar
gnlerinde kaplan alp zenginleri gney ynne ve di-

-35

er halk kuzey ynne gitmeye izinlidirler. Aralarnda

engel olmad halde birbirlerine karmazlar, birbirleriyle al verileri yoktur. Bundan baka hem kuzey ve
hem gneyde ssl kral saraylar vardr, baheleri ba
kmldr. Kibarlan ve zenginleri mevsimlerine gre bu
bahelerde gezinmeye yetkilidirler. Ahalisinin ululan
ve zenginleri kuluadek uyurlar. le vakti yemee
oturup,ikindiye yakn yemekten kalktklan gibi hintolara binip er beer ad geen gezinti yerlerine gider
ler. Akamadek dolanp gne batarken kale iinde bu
lunan ve opera ve komedya diye adlandrlan hayalhnelere (tiyatrolara) giderler. Saat te (29) de tiyatro
dan knca ellerinde yel mumlan (mealeler) ldaya
rak kaplar nlerinde fnuslar yanan birbirilerinin ev
lerine tatl vakit geirmeye misafirlie giderler. Burada
akam yemei yiyerek sabahadek elenirler. Evlerinde
ve sokaklarda kendilerini engelliyecek, kavgayla grl
tyle iliik hibir ileri yoktur. Btn ileri ve dn
celeri bu biimdeki elence ve oyunlarla snrl oldu
undan Grandebor ve bundan baka dier benzeri dmanlarna kar korunmak zorunda bulunmakdan ne
derece nefret duyduklar apaktr.

-36 -

PRUSYA SEFRETNMES (*)

( * ) Vsf (I, 239), Sefretnme metnini u szlerle takdim edi

yor: "Her alandaki stnl ve becerikliliiyle isim yapm
olan Resm Ahmed Efendi, bundan nce Prusya'ya sefr ol
mu idi (1763). Grevini bitirip stanbul'a dndkten sonra
kendisine seyahatinin gidi ve dnnde duyduklarn

ve

aratrdklarn kda dkerek ulu pdihn kapsna ta k

dim klmak nasib oldu.1'

-37-

Ulu dvnn kullarndan bu fakir Elhc. Ahmed Resrr'nin takriri yledir:

Batnn kuzey memleketlerinden Cermanya ve AlaS: 240 manya lkesi iinde aslnda Saksonya eyletinden / sa
ylan Brandeburk sancana elektrlk Unvanyla sahip
bulunan ve Rusya ile Leh memleketlerine snrda olup
onlarla iliki kurmu olan ve Prusya nahiyesini krallk
nvanyla elinde bulunduran Frederikos (17401786)
babasnn yerine tahta getii 1153 H. (1740) tarihin
den bu yana memleketinin evresini geniletmek ve iti
barn ykseltmek niyetinde ve kararnda idi. Kendisi
nin tbi durumda bulunduu Neme asan ve Roma
mparatoru (Mukaddes RomaGermen mparatoru) ile
durmadan savayordu. Sonralar Frana ve Moskov
devletleri de ad geen asann tarafn tutup can ve g
nlden yardmna kotular. Kral Frederikos sava mey
danlarnda akranlar arasnda gsterdii sebat ve karar
ile tannmt. Fakat yazld zere bal bulunduu ve
sma olan kimseye dmanlk gsterip onunla sava
patrdsna kalkan bu sava babu,durumun dma-39 -

nndan byk bir devletle birleip kuvvetini arttrmaya

lzum gsterdiini anlad. Snrdalan olan ve evrede
bulunan Leh, Danimarka ve Felemenk milletlerinin ve
hlen enitesi bulunan ved (sve) ve aym mezhepten
olduu Ingiltere krallannn Devleti Aliyye (Osmanl
Devleti) ile yapm olduklan anlamalardan elde ettik
leri eref ve hrete imrenip bir mddetten beri ayn
yoldan bir gven elde etmek iin almalara bala
mt. Man qara'a bban walaa walaa (Bir kapy
srarla alan ieri girer) mefhumundan anlalacana
gre, gnler getike istei yerine gelmi ve 1175 H.
(1762) yl iinde Hdvendigr pdihmz tarafn
dan kendisine ltuf kaplar alp izin kmtr. Kar
lkl dostluu ve anlamalar salam temellere dayan
drmak zere bundan sonra devletin usl ve detince
kraln elisi mutlu eie (stanbul'a) yz srmek iin
ok kymetli hediyelerle gelip, bunlan byk bir say
gyla sundu. Kral btn Avrupa krallar arasnda gerek
kendisine ve gerekse gelecekteki torunlanna gs ka
bartma ve nme sermayesi olmas iin Devleti
Aliyye'den huss bir eli gndermesini rica etmekte
idi. Bu yzden sultnlarn sultn tarafndan da hali
feliin kudreti gsterilmek ve islmiyyetin ne denli
yksek bir mertebede olduu anlatlmak kasd ile
hediyeleri iki misline karma karan alnd ve bu ciz
kulunuz da sefirlik grevine tayin edilmek erefine er
di. Bu sebeble Hazreti Is'nn doumunun 1763'nc
ylna den 1177 senesi muharrem lharamnn ba
larna (12/22. VII.) raslayan mutlu bir gnde Istanbull
dan ayrldk. Dvd Paa saraynda srma ilemeli eli-

-40 -

S:241

lk ayakkabsn elde etmenin mutluluu ile gzlerimiz

parlam olarak sultnn buyruunu ve hediyelerini de
alp gzel grevimize doru yola ktk. Yirmi gnde
Tuna kysnda bulunan Main (Macin) adndaki konak
yerine varmak nasib oldu. Bu yerde Budan voyvodasnn karlaycs bizi almaya / geldi. Beraberce Ibrail
(Braila) kumandan emrindeki devlet mal frkataya
ektiimiz besmelenin yardmyla binip Kalas (Galati)
kasabasna gemek zere yola kld. Ad geen Main
ve karsndaki Ibrail ve Kalas ehirleri Tuna kenarnda
bir sacayak gibi ken yaparlar. Ibrail ile Kalas arasn
da Tuna'nn ortasmda uzunluu iki saattan ziyde s
ren bir ada bulunmakta olup burada Ibrail ve Kalas iin
gzel liman yerleri meydana gelmitir. Bunlar srekli
olarak erzak gemilerine smak ve konak vazifesi gr
mektedirler. Kalas'da gn kaldktan sonra drt gn
de Budan emretinin (Beliinin) bakenti olan Ya
(Iai) ehrine vardk. Ad geen b ehrin gney y
nnde Gksu'ya benzer bir gl kenarnda Devleti
Aliyye'nin misafirleri iin hazrlanm Formosa isimli
bir saraya indik. Durumun gerektirdii zere orada onbe gn kadar kalp dinlendik ve yol levzmnn eksik
lerini tamamlayp dzenledik. Bu ehir Seret (Sereth)
nehri ile Purut (Pruth) nehrinin kucanda bir srt ze
rinde doudan batya doru uzanmakta olup, gneyi k
sa bir nehirle kuatlmtr. Bataklk ve shhate zararl,
krkaltnc enlemde enine bir ehir olup merkez ksmn
emret kona ve bz ta binalar sslemektedir. Kenar
mahalleleri ise tahta evlerle ve otlaklarla evrilmitir.
Kar tarafta iki tepe zerinde Galata ve ataube (Ce-

-41

t^uia) (30) adnda iki byk kilise vardr. Ad geen

emaret merkezinin ve bu kiliselerin apulculardan ko
runmasna yardm iin etraflar ehir duvar ayarnda
bir duvarla ve kaplarla evrilmitir. Civarnda bakml
ba ve baheleri olup Galata suyu serinlii ve gzelli
iyle anlmaktadr. Yukarda geen Seret nehri brail
ile Kalas arasnda ve Purut nehri ise Bucak ve Tomarava kenarnda Tuna'ya dkldnden Budan eyle
tinde elde edilen eitli keresteler bu nehirlerin bollu
u sayesinde kolaylkla Kalas iskelesine indirilmekte
ve oradan da Karadeniz gemileriyle stanbul'a ulat
rlmaktadrlar. Ya'tan kalktktan sonra iki gn Purut
nehri zerinden gidilerek sefer aynn yirmibeinci gn
(5.IX.1763) Hotin'e vardk. (Chocim).
HOTN'N ZELLKLER:

Hotin kalesi Turla nehri kenarnda, rivyete gre

Hazreti Is zamanndan kalma, gklere boy veren ve
Rumeli Hisar kadar byk metin bir kaledir. Aslnda
Budan eyletinin snn olduundan Budan voyvodalar tarafndan korunurmu. 1026 H. (1617) tarihi
sralarnda Hotin, Gair (Gratiani) adndaki melnun
hyaneti sonunda Leh kfirlerinin eline dtnden
1030 H. (1621) de Sultan Osman'n (16181622)
(Hotin) seferine sebep tekil etmi ve ordunun geri
ekilmesinden sonra ban yoluyla geri alnmtr.
S :242 1084 H. (1673) / ortalarnda Kamenie (Kamanez)
Kalesi seferleri yznden tekrar Lehlilerin eline d

-42-

m ise de ertesi yl ellerinden zorla alnp, deeri bir

ncekinde olduu gibi gene gereince yerine getiril
mitir. 1123 H. (1711) tarihinde Moskof ar hi e
kinmeksizin Budan eyletine hcumlarn arttrd
ndan, Allah'n yardmyla bozguna ve felkete uranlmamas iin bu evrenin korunmaya elverili bir
hale getirilmesi gerekli bir mesele oldu. Makaam cen
net olan merhum pdihmz Sultan Ahmed Hn
(16031617) Hazretlerinin pdihlara yarar yar
dmlaryla 1125 H. (1713) tarihi srasnda ad geen
hisarn gney ynnde yemden bir salam kale yap
lp dzene sokuldu ve iine yeteri kadar let ve ede
vat konularak muhafzlar tyin olundu. Bylece eski
hisar durumunu koruduu gibi, yeni hisar da cephnelik hline getirilmi oldu. Bunun sonucu olarak
Purut nehri ile Turla nehri arasnda bulunan bir sancaklk arzi, ekili yerleri ve kasabalaryla Budan
eyletinden ayrlm ve muhafazasna kh bir vezir,
kh bir emr memur edilerek oturulabilinen yerleri
ocaklk olarak yerli kulu askerlerine verilmitir. Ad
geen ehrin evresinde pek ok bostan ve baheler
bulunup 49 boylamnda bir bakml ehirdir. Yukarda
yazld zere Hotin'deki iki gnlk ikametimiz srasn
da Brandeburk kral tarafndan sz verilmi olduu
zere gelecek bir karlayc yerine bir hekim kageldi.
Bize: kral bir gn nce ulamanz drt gzle beklemek
tedir. Mihmandarnz Silezya snrnda oraya varnz
gzlemekte olup, ben ise ancak yolculuk srasnda du
rumun gerektirmesi hlinde hekimlik hizmetinize me
murum dedi. Mihmandarn buraya gelmesine bz d-

neler engel olmutur, af buyurup hemen harekete

geeceiniz umulmaktadr, dedikten sonra selmlan da
ekleyip szn bitirdi. Hotin vlisi tarafndan Lehlile
rin Hotin karsnda bulunan Izvanie (Zwanice) adh
kasabadaki zbitlerine adam salnp karya gemek ar
zusunda olduumuz bildirildi. Bunlar da ho gelmiler,
sevgili ve saygdeer konuklarmzdrlar,Silezya snrna
emniyet iinde sa slim lamalan iin yanlanna bir
kapudan (kumandan) ile otuz nefer adam vermekle g
revliyiz, ancak at ve arabalanna ve yiyeceklerine kanmayz, diye cevap verdiler. Ertesi gn Turla'nm
(Dnjester) iki yannda pot (sal) adnda iki yass geid
(31) hazrland. Izvanie kasabas ve pot yeri Hotin'den
yarm saat uzaa, dou tarafna dmekte olduundan
Hotin'den o ad geen yere, snrlarda grld zere
ok gzel bir alay ile varld. Paa kethds ve Hotin
defterdar bizimle birlikte pota bindiler ve Lehliden da
hi te taraftan pot ile iki belirli kii Turla'nn ortas
na kadar karlayc olarak geldiler. Selm ve kelm ka
idelerine tren gereince harf! harfine uyuldu ve kar243 lkl / dostluk gsterileriyle bizi yanlanna alp zvanie'ye ulatrarak misafir ettiler. zvanie kasabasmn ku
zey ynnde Ya'a bal Dr lEmre admda bir hi
sarck bulunmaktadr. Kasaba havas boucu berbat bir
yer olduundan baka araba ve beygir kiralamak iin
orada on gn kadar eylenmek gerektiinden yanmzdakilerin ou hastala yakalanm ve burada hayli zah
met ekilmitir. Her ne hl ise yol hazrlklarna dzen
verilip ve sefer aynn (32) onuncu gn (18.IX.1763)
zvanie'den gideceimiz istikamette yola klmtr.

tzvanie'den kalkp iki saat kadar yol alnca sa yan

mzda Hisar Sengn (ta hisar) anlamna Kamenie
(Kamanez) Kalesi grnd. Bu kale aslnda tarihte bun
ca zamandr zellikleri yazlagelen nl kalelerden ol
duundan kendisini incelemei diledik. Buna hi bir
engel bulunmadndan grmek maksadyla uradk ve
topu balan olan bir zengin adamn evinde iki saat
misafir olup kalenin alt ve st ksmlarna gzelce gz
gezdirdik.
KAMENE (KAMANEZ) KALESNN
ZELLKLER

Ad geen kale ok geni bir ovann ortasnda aa

yukar genilii otuz arn eken bir yapma hendek ve
tabi bir nehirle evrilmi kesme kayadan bir sofa zeri
ne oturtulmu, kulelere ve duvarlara ihtiyac olmyan,
det kendi kendine meydana gelmi gibi grnen orta
apta bir kaledir. Gney tarafnda bir kk kale ve bir
tabya (33) daha yaplm olup,bunlarla asl byk kale
nin aras minare boyu yksekliinde uzun bir ta kpr
ile birletirilmitir. Bir mddetten beri tmir gibi ilti
fatlardan uzak kald iin bugnk durumunda bina
yerlerinin ounun yklmaa yz tutmu olduu mua
yenemiz sonunda ortaya kmtr. Yanmzda bulu
nan bz lf edilebilecek adamlara: "Bunun gibi gerekli
kaleyi niin byle harap brakrsnz?" dediimizde:
"Bu kalenin Osmanl Devletinden baka dman ve y
kcs yoktur. Onlarla da barmz ebed ve berkitilmi

olduundan,bunu bo yere onarmak ve salam bir hale

getirmek patrdsyla ba artmamz gerekmez" diye
S :244 karlk vermilerdir. Ad geen kale 1083 H. (1672/
1673) tarihinde Lehlilerin bz kt hareketleri kar
snda ceza olarak harekete geildii srada kendilerine
bir ders olmak zere zor kuvvetiyle alnmt. "Dt
Kamene hsnna (kalesine) nru Muhammedi" sz
lerini deerlendirmek iin kalenin ortasndaki iki b
yk kiliseye minre ve minber eklenmek suretiyle bun
lar nurlu cmilere evrilmi imi. 1110 (1699) ylnda
barn (Karlofa) gerektirdii zere kendilerine geri
verildii zaman ehli islmdan kalma bir ydigr ol
mak zere ad geen iki cmiden bir tanesinin minresi
ve dierinin de minberi olduklar gibi braklp minrenin d yznde tarihi ile birlikte; na?arta il 1big'i
waadtah* tasq kam tasq r rilu watas'd,y
ni: "evrene baktn zaman orada da (yni canszlarda
da)insanlarda olduu gibi bahtszlar ve mu tlular grecek
sin szlerinin de yazld grlmtr. Bunun zerine
Allah'n yardm ile yaknda gene aslna, / yni isradaki ekillerine dnmeleri ve minrelerinden, minberle
rinden taan ezan seslerinin gene eskiden olduu gibi
etraf sarmas dilei yakanlarmzla Tanr katna sunul
du. Adn yazdmz izvanie'den sonra bylece ko
naklar aarak ve okluk gller kenarnda kurulmu ka
sabalardan ve kylerden geerek sekiz gnde tlbov
(Lemberg, Lw6w) adndaki mehur ehre varld.

LBOV'UN (LEMBERG) ZELLKLER:

Ad geen bu ehir Leh memleketinin gney ynn
de Kamanieye bal olan Podolya eyletinin hatr sa
ylr ehirlerinden kaleli, varolu, bostanl, baheli bir
gzel yerdir. Kesinlikle bilindiine gre 1083 H. (1672)
tarihinde Kamenie 'nin kuatlmas srasnda Kameni
e Kalesi'ne bal olan yerleri apula memur edilen Se
lin} Giray Hanla Haleb vlisi Kaplan Paa dman top
raklarn bu yere kadar yamalam ve hususiyle bu
ehre top ve tfek ile mmkn olduu kadar ok zarar
vermilerdir. Bu zararlarn bir ydign olmak zere ki
liselerinden birinde hl kocaman bir gllenin, kilisenin
byk kapsnn stne asl olduu grlmektedir. Bu
ehre q zaman yaplan bar srasnda seksenbin kuru
hediye vermek suretiyle kurtardklar ve ellerinde tut
tuklar, tarihlerde yazldr. Buraya varncaya kadar top
raklar kurun siyah renkte olup buradan tesi kum
saldr. Buradan gn sonra byk hetmana (34) ait
olan Musteka (Mo&ciska) kasabasna varld. Orada
hetmanla buluup grld ve iki gn kalnarak kar
lkl ziyafetler verildi. Buradan oniki saat ileride Turla
byklnde Som (San) adnda bir nehirden geilip
Yereslav (Jaroslav) isimli ehre varlmtr. Bunun da
eskice bir kalesi olup (Polonyamn) itibarl ehirlerin
den saylmaktadr. Buradan sonra alt gnde ellibir en
leminde bulunan Karakov (Krakow) adl ehre varl
mtr.

-47

KARA KOV'UN (KRAKW) ZELLKLER:

Bu ehir, Silezya'ya komu snr kalelerinden ve eski

bakentlerden olup Leh krallarnn ta giydikleri ve
sonra da gmldkleri bir yerdir. Bundan baka Morava
nehrine benzeyen Vele (Wiska, Weichsel) adnda bir
nehrin kenarnda olup ad geen nehir bu ehrin ya
nndan akmakta ve sonra douya doru bir kavis izip
bir takm kasaba ve kylerden geerek, imdiki hlde
bakentleri olan Varav (Warszawa) admdaki ehre u
ramaktadr. Bundan sonra aaya doru imal Denizi
kysnda, bu srada Leh memleketinin karadan ve de
nizden gelen erzaknn dald ve ticaretinin yayld
bir yer olan Daniska (Danzig, Gdansk) ehri nnde de
nize ulatndan, bu nehirden Leh memleketine ok
miktarda fayda salanmaktadr. Daniska ehri etrafn*
daki birka para yer ile birlikte her ne kadar baka bir
halkn elinde ise de ad geen bu halk da Leh devletinin
himayesinde olduundan Leh vilyeti saylmaktadr.
SIRASI GELMKEN:

S: 245

Cmlemizi doyuran ulu Tanrnn yaratc kudret ve

stn hikmetine son olmayp, stanbul'dan batya doru
Rumeli ve Neme ve Venedik ve Papa ve Efrene ve s
panyol ve Portekiz ve bunlarn kuzey ynnde, ngilte
re ve Felemenk ve Saksonya ve Danimarka ve ved (s
ve) ve Korlandiya (Kurland) ve Pomeranya ve Leh

-4 8 -

memleketlerinin bakml ve yaanlr yerler olmalarna

onun yksek irdesi hkimdir. Bu ad geen memleketler, bugn corafyaclarca Avrupa diye anlmakta ve
halk dilinde ise Rumeli ve Firenkistan lkabyla hret
bulmaktadrlar. Derya iinde iki tarafna kmacal
(yarm adalar) bir uzun dvnhne (35) biimi gsteren
Avrupa, kasabalar ve byk ehirlerle donanmtr. G
ney ynlerini Akdeniz, kuzey ynlerini de Atlas Denizi
kollarndan Alaman ve Baltk Denizleri kucaklamakta
dr. Faraza Gelibolu Boazndan Bozcaada ve Limni'ye
doru knca, Akdeniz Gmlcine, Kavala ve Kolos
(Glossa?) ve Eriboz ve Selnik ve Mora ve iilya
(Sicilya) ve talya ve Roma ve Cenova ve Savoya
(Savoi) ve Korsika ve Efrene (Fransa) ve spanyol ve
Septe Boazmda Cibralta'ya varr .D yannda da Porte
kiz kylan uzanr. (wara mulkan aw bahran: Bir de
nizle veya memleketle snrl). imdiki hlde yeryz
sultnlarnn en by, hakanlarn - en dili, evketli
ulu Sultn III. Mustafa Han efendimiz hazretlerinin ltflanna ve koruyucu evresine snmak mutluluuna
erenler onun bir denizi andran cmertliinden paylann alarak memnundurlar. Ad geen memleket ve kasa
balarn ahalisi ise gece ve gndz Akdenizin bol rnle
rinin imdada yetimesiyle nasl mesut ve nasibli iseler,
kuzey kylarnn ahalisi de balkln yardmndan
nimetlenmekte, memnun ve mutlu olmaktadrlar. Bu
nun sonucu olarak Akdenizin Selnik ve Venedik ve
Marsilya iskeleleri nasl herkese mehur ise, kuzey e
hirlerinden de Amsterdam ve Hamburg ve ad geen
Daniska (Danzig) iskeleleri de Avrupaya yiyecek da-

49

tan ayn derecede mehur ehirlerdir. Eski ve yeni

Hindistan'dan kalkan (36) Portekiz ve ngiltere ve
Felemenk ve dier eitli milletlerin gemileri zahmet
sizce bu iskeleye yanarlar. Amsterdam, Ispanya ve
Efrene'nin kuzey ynleri iskelesi ve Hamburg Neme
memleketi iskelesi ve Daniska Leh vilyeti iskelesidirler. Avrupa'dan bu ynde akan nehirler ise, Lehlinin
Karakov (Krkw) ve Varav (Warszawa) adl ehirleri
nnden geen Vele (Vistl) nehri, Silezya'da Breslau
ve Brandeburk'da (Brandenburg) Franfurt (Frankfurt)
nnden akan Oder nehri ve yine Brandeburk'da hlen
bakent olan Berlin ve Potsdam kylarndan geen ES : 246 pir / (Spree) nehridir. Bu nehirler evreden de bir iki
kol alarak eitli zahire gemilerinin deniz kysna ula
masna yararlar. Bu nehre mahsus eitli zel gemi
ler, cins cins erzak ve ticaret mallarna dayankldrlar.
Bunlarn memleketlerinde korsan ve harami sknts da
ortadan kaldrlm olduundan ekdiri, am ve borezan (bronzina) diye adlandrlan uzun kayklar ve Ka
radeniz aykasna benzeyen mavnalar kulamadek
ykleyip beer onar adam ile ar ar kullanarak kh
yelken ap kh iki tarafna uzun srklarla dayanarak
yukardan aa (gneyden kuzeye) kolaylkla on gn
de, onbe gnde giderler. Aadan yukar (kuzeyden
gneye) gelirken ise., bu rzgrn msadesine bah ol
duundan otuz krk gnde gelirler. Bu vastalarla Yeni
Dnya'dan (Amerika) ve dier deniz kysndaki yerler
den pirin ve kahve ve eker ve dier yiyecek ve giye
cek gibi eyleri karaya kmakszn deniz veya nehir
yoluyla memleketlerine ve belki de krhnelerinin

50

(fabrika) kaps nne yanatrmak suretiyle hayatlar

n kazanmak zere ticaret yaparlar. Memleketlerinde
ayr ayn mevsimler iin yer yer panayr denilen belirli
ve mehur pazar ehirleri olduundan yukarda ad ge
en erzak ve ticaret mallarn karadan ve denizden o
mahallere getirirler. Dnyann her yerinden bu pazar
lara btn memleketlerin tccarlar da mal getirdikle
rinden ve oralarda konakladklarndan yaplan al veri
ehir ve kasabalarm zengin eder. Byle olmasna ra
men, ulu Tanr beni korusun, kfirliklerinden dolay
yer yznde kendilerine bir ceza olmak zere ou vi
lyetlerinde fukaralk ve sefalet yaygndr. H tt bir
para ekmek ve etle yayanlar parmakla gsterilmek
tedirler. Bu civardan gelip geenler: "Hayr ve bolluk
Osmanl memleketlerine mahsustur" diye itirafta bulu
nurlar. Her neyse, ticaret maddeleri geim ve mutluluk
larnn sebebi olduundan}bunlann abucak satlmas
na byk ihtimam gsterir ve ilerinin yrmesi iin l
zm gelen her eyi yapmakta kusur etmez ve geveklik
gstermezler. yle ki, mesel bir adamn pazar yerine
varmaa gc yetmez veya vcdunun yolculua ta
hamml yoktur. O zaman oturduu ehirdeki bir be
lirli tccara bir liste ve para verip, mesel Lepiska Pa
nayrndan (Leipzig) falan eyay istiyorum, deyince
herif istenilen eyay panayr yerindeki ortana yazar.
O da posta tbir olunur, gvenilir menzil arabasyla gn
derir. Gniyle^ saatyla smarlanan ey ayana kadar ve
zahmetsizce kendisine ular. Ticaret ilerinde szlerine
sdk ve doruluk hususunda akranlarndan stn ol-

-51

S :247

mak iin ellerinden geldii kadar kuvvet sarf ederler.

Szlerini tutamamaktan ok ekinir ve kanrlar. Ht
t yanma gittiimiz Brandeburk (Brandenburg) kralna
bz kimselerin: "Yemin ve szlerinizde / sebt etmi
yorsunuz" diyetirz ettiklerinde onun: "Ben bezirgn
deilim! " diye cevap verdii mehurdur.
LEH MEMLEKETNN ZELLKLER:

Ad geen memleket mslman snrndan Turla ve

Budan ile ayrlm ve Moskof ve Silezya ve Erdel Da
lar ve Kuzey Denizi ile evrilmi byk bir eylet
olup, halkn elinde bulunduundan ve her nahiye ve
ehri kendi gr ve idaresinde bamsz birer bakanla
ynetildiinden okluk ne biribirlerine ve ne de kralla
rna itaat ve aldr ettikleri yoktur. Sosyal ve dar du
rumlar pek perian olduu hlde topraklan bakml
ve verimlidir. evrelerinde olan memleketlerin her biri
buradan ayn birer yolla faydalanmak iin bahane ara
maktadrlar. Fakat bunlann iki yz yldan beri kendi
aralarnda biribirlerine saldrmaktan veya kendilerini
korumaktan burasm istilya elleri dememitir. Srf
bu yzden Lehliler yerlerinde rahat bir hlde ve her
bl bir baka devlete bal olarak geinip gitmekte
ve mallarn, mlklerini ve varlklarn bylece koru
maktadrlar. Rus ve Yahudi adlarndaki iki tayfa bun
lann emir ve idaresi altnda bulunmaktadrlar .Bunlar da
tarm ve iftilik cinsinden ar ileri Rus tayfasma,
kentlerdeki tahl ve genel olarak dier yiyecek madde-

-52-

lerinin alm satmn, her trl ticaret inceliklerini,

gmrk ilerini ve pazarlarda alnan vergilerle her trl
benzeri ileri Yahudi tayfasna grdrp, stelik bunla
rn kazandklarn da ellerinden alarak kendilerine rahat
ve keyifli bir hayat salayp safalanna bakarlar. ehirli
leri Tatarlar gibi dolama (37) ve epken ve kuzu deri
sinden hafif bir kalpak giyip "mslmanlara olan mu
habbetimizden grnmz ve klk kyafetimiz de on
larn klk kyafetlerine benzemektedir" diye iftihar
ederler. Krallar ldnde,yeni kral tyini etrafta olan
komular yoluyla ve onlarn oyu ile yaplmaktadr.
Komu hristiyan devletler arasnda yrrlkte olan bir
birine aykr bz dnceler dolaysyla kral tyini s
rasnda her birinin harekete gemesi deimez detler
dendir. Bu defa da Frane ve Neme Devletlerinin ie
sdece szle karmakla yetindikleri, Rusya ve Prusya
devletlerinin ise daha yakndan snrda olmalar sebe
biyle olaya dorudan el koyarak, bizzat Lehliden bir
kimseyi kral setirmek sevdasnda olduklar herkese
bilinmektedir. Bu sebepten grnte gya Leh Diynndan zahre devirmek ve fakat aslnda bu meseleyi
yerinde bitirmek bahanesiyle Moskoflunun bir miktar
askeri Leh toprana girerek bakentleri olan Varav
ehrine varm ve Lehlinin Varav'da toplanm asker
lerine bunlar da eklenince, ortada . grlmemi bir ka
labalk peyd olmu ve ad geen ehrin be alt ay
lk zahiresi, be alt gnde tkenmitir. Duyulduu ze
re ktlk bels ba gsterince de alk yznden kavga
ve patrd kmtr. Leh halk yazd olduu zere raha
tna alm, rkek bir halk ve korunmaya altrlm

bir tayfa olduundan bu baya hareketten korku ve

dehete kaplarak u srada bir taraftan Moskof ve bir
S: 248 taraftan Tatar askeri memleketimizi / soyup yama e t
mek zereymiler, diye mallarm ve eyalann,yer altn
daki smak ve depolara sakladktan sonra;kendilerinin
de evreye dalp perian gmenler hline geldikleri
grlmtr. Karakov'dan (Krakow) sonra iki gnde
Silezya snrnda bulunan Tamavi (Tamowitz) adh ka
sabada mihmandarmzla bulutuk. Ekim balarnda
kar yadn grerek burada drt gn kaldktan ve
yol eksiklerimizi tamamladktan sonra tekrar yola ko
yularak kraln karargh olan Berlin'e doru yneldik.
Bir takm durak ve konak yerlerini arkamzda braka
rak alt gnde Silezya sancann bakenti olup,o srada
kral vekili olarak atanm bir ceneralin idaresi altnda
bulunan Breslav adndaki ehre vardk. Bu ehir ellibir
enleminde ve Oder nehri kenarnda olup, salam ve ko
runmaa elverili bir kalesi ve bakml bir varou bulu
nan isim yapm bir hisardr. Oder Nehri iki sra ge
ni ve derin hendekler ile bu ehri kuatr. Bundan
baka bu ad geen nehi^ ikinci bir nehire kararak bir
taraf Berlin'e ve bir taraf baka yoldan yukarda zel
liklerini saydmz Hamburg nnde Kuzey Denizi'ne
dklr. Breslav bir ticaret merkezi olup ok faydal ve
gelir salyan bir ehirdir. Eflak, Biudan, Leh ve Akkirman taraflarndan kopup gelen hayvanlar ve mal
ykleri nce burada alm satm ilemi grr ve buradan
eitli ehir ve kasabalara gnderilir. Bu sebeple de
menfaat salamakta bundan daha gelimi ve salam
lkta bundan daha stn ehirleri grlm deildir.

54-

Buradan sonra drt gnde Klako (Glogau) ve oradan

S: 249 da gnde Franfurt (Frankfurt / Oder) adndaki ka
lelere varlmtr. Bunlar da Oder kysnda salam ve
bakml kaleler olup, Franfurt (Frankfurt), Brandeburk (Brandenburg) sancann snr kalelerinden sayl
maktadr. Buradan teye drt gnde, gslerinin ka
barmasna ve yzlerinin glmesine sebeb olan bakent
leri Berlin'in yaknnda Akdeniz adnda (Weissersee)
(38) bir gl kenarnda bulunan iftlik gibi bir yere va
rp orada alt yedi gn dinlenmek zere konakladk. Nihyet cemziylevvelin balarnda (7/17.XI. 1763)
alay ve ihtiamla Berlin'e vararak bu ehrin batsnn
son ucunda, her trl konforla hazr edilmi bir saraya
inmemiz ksmet oldu. Bu dvann ahalisi mrleri bo
yunca hi bir mslman grmemi ve elilik adm bylesine bir grn ve ihtiam iinde hi duymam bir
garip tayfa olduklarndan, btn oluk ocuklaryla
er beer gnlk yollardan gelerek geeceimiz yol
lardaki kasaba ve kylere toplanmlard. Buraya vard
mz saattan t geceimiz na dein yanmzda bu
lunup btn hareketlerimizi, oturuumuzu, kalkmz,
yrymz, konuuumuzu gzlediler. Bu suretle
meydana getirdikleri kalabal hi bir szle anlatmak
kaabil deiIdir.Btn hepsinden baka bilhassa Berlin
ehrine girdiimiz gn knn bynn, gendnin
ihtiyarnn yollarn iki tarafnda er beer sra / h
linde ve evlerinin pencerelerinde st ste ylp birike
rek bizleri grmek, seyretmek iin gsterdikleri zah
met anlatlamaz. Yzlerinde aka grlen dostluk
ve yaknlk hisleri ve sayg gklere ykseliyordu, demek
mbalal olmaz.

BERLN'N ZELLKLER:

Ad geen bu ehir, bu srada Brandeburk (Branden

burg) kralnn bakenti olduundan o evrede benzeri
nin bulunmamas ile n salmtr. Krk-elli yl nceleri
orta halli bir ehir iken, kraln byk babas byk is
tekler peine dtnden, ehrin kenarndan akan
nehri ehrin iki yerinde tpk bizim Kathane neh
ri gibi kollara ayrarak aktm ve etrafm yontma ta
larla salamlatrp zerine otuz kadar tahta kpr kurdurmutur. Kendi heykelini de tuntan ve bir at ze
rinde yaptrp bir ta kpr bana diktirmitir. Zaman
getike nehir kysna evler, baheler ve suya ihtiyac
olan endstri iin deirmenler, eker ve kereste fabri
kalar da yaptrlmtr. Gnden gne evler ve dkkn
lar oalm, dardan let, edevat ve mal gibilerden
herhangi bir eye muhta olmamak iin uha ve ku
ma ve bundan baka her cins eya iin fabrikalar da
kurulmutur. Ad geen nehrin tama tehlikesi de ol
madndan herkes evine ve bahesine gerektii kadar
su yollan yaptrtmtr. Nehrin iinde saysz ekdiri
gibi amlar ve aykay andran mavnalar, durmadan gi
dip gelmektedirler. Nehrin yukar ba Silezyada Bres
lav ehri yaknlarnda Oder Nehri'ne ve aa taraf
Kuzey Denizi kenarnda Hamburg iskelesine varmakta
dr. Aadan yukar ve yukandan aa her dns yiye
cek ve dier eyalar tayan gemiler, bu nehri bir an bo
komamaktadrlar. Yepyeni yaplm evlerinin duvarlar

biribirine bitiik ve ayn hizda oluty sokaklar krkar

ellier arn genilikte uzanmaktadrlar. ehrin kuzey
ynn ad geen nehir ve dier yann ok kuvvetli
grnmeyen bir ehir duvan evirmektedir. Gecelerinin
uzunluu onalt buuk saat sren, ellibir enleminde bir
gzel ehirdir. Kraln saray ve cephanelii de bu neh
rin kysnda bulunmakta olup, iinde ve etrafmda bah
eler, saraylar, av kkleri ve ekin tarlalar da vardr.
1174 (1760) yl ortalarnda Neme ve Moskof askerle
ri birbiri ardnca bu ehre gelip kraln cephnelik ve
kklerini talan etmi ve ehir ahalisinin mal ve mlk
ne ok ziyan vermilerdir. Lkin ehir halk bu srada
gene de zenginlik iinde yaamakta olup, gzelce evleri
ve rahat bir hayat srmek iin her eyleri vardr. Havas
her cins arlktan uzak olduundan,erkekleri arasnda
da kadnlarnda da gzel olanlar oktur. Evleri er
drder kath ta binalar olup* eyalarm k gnleri so250 uktan, yaz gnleri scaktan korumak iin evlerinin/
birer katn yerin altnda yapmak lzmunu duymu
lardr. Evlerinin zerleri de hrgl birer tekne gibi
olup bir eit kalnca kiremit ile rtlmtr ki hatt
krk ylda bir kere bile aktarma dertleri yoktur. Yan
gndan pek ok korkmakta olduklarndan korunma a
releri de almlardr. Gece gndz dolaan bekilerin
den baka her sokakta beer-onar tane tulumbah ku
yular vardr. Her kuyunun bamda da kzakl flar
emre hazr bulundurulmaktadr. ehir duvar gayet
uzun olduundan hl pek ok yeri bo olup bir ta
raftan evler, dier taraftan baheler yaplmaktadr. Bit
ki ve ieklerin hemen her cinsi bulunmakta ve drt

bucaktan getirtilerek yetitirilmektedirler. Km bunlar

sobalarla stlp korunmakta olduklarndan, burada
hatt kahve aac ve Sundan baka daha bz garip
aalar bile grlmtr. Taradan kuma ve ticaret e
yalarnn getirtilmesi yasak olduundan, ahalisi aresiz
olarak burada yaplan yerli kumaa kalmlardr. Bu
yzden de her eyleri pahaldr. Halk fafura (porsele
ne) pek merakl olduundan, kibar ailelerin bilhassa
porselen kolleksiyonlarm topladklar odalar vardr.
Kendileri zaman zaman bahede gezinir gibi bu odalan n iinde dolarlar. Bunlar porselenlerini aslnda Hind
ve in'den getirtirlermi. Saksonya fafuru (porseleni)
ortaya kaldan beri buna gayet byk bir dknlk
gstermee balamlar. Bir kseyi yirmi altna, biraz
sanatkrne sslenmi bir taba be on altna alp sat
maa dknlkleri snr anca, akalannm dar git
memesi iin, kral imdi Saksonya'dan porselen gelme
sini yasak etmi. Bundan baka Saksonya'dan statlar
getirtip yepyeni bir porselen fabrikas kurdurarak bu
rada porselen yaptrmaa balatm. Burann bir ka
yladek Saksonya'ya benzemesi mmkndr. Branden
burg unca kumsal olduundan rnlerinin bir yaran
yoktur. Bu sebeple erzaklarnn ou zahre olarak
Saksonya ve Leh'den ve binek ve yk hayvanlan ile et
ihtiyalarm sahyan hayvanlar Eflak, Budan ve Bu
cak (Besarabya) dan gelirler. Kral Berlin'de bulunan
eli kalabalndan ve grmekte olduu iler zerinde
bunlarn bilgi sahibi olmalarndan korktuu iin, ou
gnlerde Berlin'e yedi saat uzaklkta olan Potsdam
adndaki ehirde elenegelmektedir diye yazlmtr.

-5 8 -

Ahalisi luteran (protestan) olduklarndan din ileri y

nnden byk skntlardan andrlar. Kiliselerinde put
lar yoktur. Tek Tannya tapmakla nrler ve katoliklere kar byk dmanhk gsterirler. Hazreti Muhammed'in peygamberliini tanrlar ve hatt "mslman oluruz" demekten bile ekinip utanmazlar.
N O T : Ad geen Silezya sanca bir kavga konusu
yer olupj zerinde fazlaca l f edildiinden buras hak
knda bilgi vermek gerekli sayld. Bu yzden trifne
girimeden nce ssl bir balang yapmak lzmunu
dnerek kalemimizi duyulmadk eyler yazmak zere
harekete geirmi bulunuyoruz. Ulu Tann o kendine
S : 251 mahsus sonsuz hikmetiyle Anadolu ve Rumelinin / ya
va yava en son mmetinin karargh olmasn istedi.
Nurlu islm dininin kp yaylmaa balad ilk za
manlarda, nce Msr ve am (Suriye) keskin klcn
yardm ile mslmanlara snak oldu. Bir mddet son
ra man sahiplerinin gayretlileri birer cesur, kahraman
karakterli, ilmi ycet en, sava meydanlarnn ve emri
ferman buyuranlarn, bunlan yerine getirenlerin ncs
olmaya baladlar. Beyz (12.Yzyl) tarihleri ortala
rnda Anadolu'da Dnimendliler, Selukoullan, Artukoullan tayfalan tredi. Altyzde (13.Yzyl) Krtlerden Eyyb kolu, yediyzde (14. Yzyl) ulu anl
Osmanl Devleti ortaya kt. Sekizyzde (15. Yzyl)
zorlu Timur saldrs, dokuzyzde (16. Yzyl) Sultan
Selim ve Sultan Sleyman Hazretlerinin ihtiamla yeni
memleketler almalar zerine de,Safavlerden ah sma
il'in serkelik ve fitnesi, herkese bilindii zere, btn

iddetiyle ortaya kmtr. Dokuzyz elliden sonra

(16. Yzyl ortalar) ulu Tann'nm hikmeti ile dnyann
sava kuvvetlerine bir uyuukluk ve zayflk kt.
Srekli bir dzene sahip olabilecek yeni bir devlet kur
mak kudretinde bir ahsiyet karmakta geveklik gs
terdiler. Yer yer varlklarn ispat etmek sevdasma ve
patrtsna dp de en sonunda amzda ortaya
kan Mr Veys (1707-1715) (39) ve Ndir ah (1 7 3 6 1747) gibilerin ykselmeleri ve futuhatlar ise yirmi
otuz yl amaz ve btn yaptklar,baarlan kendi ahslannn tesine .gemez. Fakat bu srada Branden
burg kral olan ve yukanda ad geen Frederikos (II.
Friedrich) kafadan, yanlmak ve dikkatsizlik gibi d
nceleri savmakla, gayret ve bilgi ile, her eyin elde
edilebilecei dncesinde idi. Bu sebeple de beyninde
kaynaan; btn Cermanya ve Almanya'ya hatt belki
de Avrupa'nn tamamna sahip olmak fikirlerinin sev
das ile harekete geti. nce asl yurdu Brandeburk
(Brandenburg) sancana en yakn bulunan ve sekin
ve iyi bir gelir kayna olan Silezya nahiyesine el koy
du. Sonra da Saksonya'y isteklerinin btn iddeti ile
gzden geirmee balad. Bylece yer yer dmanla
rn yendike, kendisini asl hedefine ulatracak olan
yolun balangc ortaya km oluyordu. Nasl Ulu
Tann'mn deerlendirdii dnyann tabiatn (mevsim
leri) deitirmenin yolu olmad kesin ve su gtrmez
bir kural ise, hrstiyan devletler arasndaki srekli ah
si kavgalar ve bir denge yaratma kayglan da ylece ke
sindir. Bunlar kendilerinden daha kk olanlara unvan
veya memleket vermek yoluyla onlarn yeteneklerinin

-6 0 -

snrn amamalarn salarlar, kendi dmanlaryla an

lamalar yapmalarn nlerler, bunlarn nl bir hane
dandan kz alp vermek yoluyla yaknlk kurmak iste
diklerini anlarlarsa, bu evlenmenin kendilerine danlmad ve oylan alnmad srece yerine getirilmeme
sine btn gleriyle alrlar, eski durumun yrrlk
te kalmas iin byk bir bask yaparlard.
Bu yzden Fransa ve Rusya devletleri ad geen
Frederikos'un hiddet ve iddetini, kuvvetini yok etmek
ve onu eskiden bulunduu duruma indirerek bu dzey
de tutmak ve burnunu krmak iin Neme Devletine
(Avusturya) yardma kalktlar. Sonra da nce komu
luu sebebi ile Prusya sancama snr bulunan Rus haS: 252 arat,bu / sanca savasz igal ve talan etti. Daha son
ra ayn kuvvetler gz krpmadan Brandenburg sanca
na saldrmaa baladlar. 1174 H. (1760) tarihi ortala
rnda Brandeburk'un bakenti olup ad geen kraln
sevin ve vnme kaynann temeli olan Berlin'e var
dlar. evresinde bulunan okluk ehir ve kasabalara
birbiri ardnca frenk uyuzu (frengi) gibi bula arak, ehir
halkndan saysz kurtulu akas ve mal topladlar.
Etrafa son derece zarar verdiler. Kraln cephnelik ve
saraylarm ele geirip talan ettiklerinden onun ateli
saldrlarn, dmanlklarn, yok etme hrsn yendiler
ve zayflamasna sebep oldular. Bundan sonra Rusya
devletinde ann deimesi olay ve Neme (Avustur
ya) liler tarafndan pek ok askerin harcanmas ve hzi
nenin tkenmesi hussu, ayn zamanda krallarnn Osmanh Devleti Aliyyesi ile bir bar anlamas yapma
s, imdilik bulann da aralarnda belirli artlarla bir si-

-61

lh brakma ve dostluk szlemesi yapmalarna vesile

olmutur. Fakat Silezya nahiyesi akllarn kolay kolay
hazmedemeyecei kadar byk bir lokma idi, unutulamyordu. Buras Neme esannm srtm dayad ve
kendisinin vnme sebebi olan eh, yni dier ad ile
Bohemya eyleti ile Leh memleketi arasnda bulunu
yordu. Kuzey yn Brandenburg sancana bitiik ve
gney yn Temevar semtinde olan Macaristan'a ya
kn ve aslnda bir ka dkalktan meydana gelmi bir
yerdi. Otuz krk bin asker karmaa elverili ve gerek
yetitirdii rnlerin zenginlii ve gerekse yiyecekleri
nin nefaseti ile n salmt. Parmakla gsterilmee de
er kale ve hisarlar iine almaktayd. Bilhassa Breslav
gibi naml kalesi tccarlarn barnd bir yer olu^ok
yakn bir hesaba gre boyu yz ve eni altm saat e
ken boylamasna bir memleketti. Fakat her eyden n
ce Uyvar (Ujvar, Neuhausel) Bar Anlamasnda ehir
ve kasabalar saylrken, en vnlecek ve gs kabarta
cak yeri Aa Silezya ve Yukar Silezya nahiyeleri al
yordu. Bu sebeple olur olmaz aksaklklar yznden bu
radan ne Avusturya llann el ekmesi ^dnlebilir ve
ne de Brandenburgdan burasn geri vermesi cmertli
ini gstermesi beklenebilir. Bu yer belki de bu iki tay
fa arasnda guddei bar (deve vebas) gibi ifa bulmaz
bir hastalk ve huzur karan bir mesele olup kalmtr.
Nemelilere gre, Silezya zerinde eski efendisinin hak
k olduu dncesini bir mazeret olarak elde bulun
durmak ve uygun bir zaman kollamak lzmu teselli
bulmak iin tek are idi. Ama Brandenburg'a gre bu-

62

ray her hangi bir sebeple elden karmak,yenilginin ge

tirecei utantan ve bunun bir eref lekesi olmasndan
baka yirmibe yldan beri ekilen skntlarn da ste
lik boa gitmesi demekti. Dier taraftan da dmann
stn gelmesi elbette ki zntye ve aknla yol aa
cakt. Bu yzdendir ki ya dmana dier bir ynden
baskn vererek yurdunu igal edip onu Silezya'ya gir
mekten alakoymak yolunu tutacak,veyahut da memle
ketlerinin bzlann komulara peke ekmek suretiy
le kuvvetim krmak teebbsne girecekti. Bylece de
S: 253 umulan sonuca varabilmek iin / bir eyler yapmakta
srardan baka are olmad aka ortadadr. Yukar
da yazld zere cemziylevvel balarnda (7/17.XI.
1763) Berlin'e varlarak ehrin batsnda bizim iin d
enmi ve emrimize verilmi olan eve indik. On gnden
sonra bavekile varp devletimizin ltufkr sahibi efen
dimizin yksek mektuplarm sunduk ve kralla bulua
camz gn konuarak kararlatrdk. Sultnn hedi
yelerinden olan ok gzel ve baha biilmez bir adr
nce konamzda kurarak eksiine gediine iyice bak
tktan sonra krala varmaktan bir gn nce develere yk
leyip devecilerimizle kral sarayma yolladk. adr ora
da uygun bir yere kurularak denip dayand ve hazr
lklar tamamland. Ertesi gn sorgu ve atlardan gayr
dier eitli hediyeler de bohalarna konulup zerleri
ne kime verileceklerini bildiren yaftalar yaptrld ve
arabalara yklendi. Sonra da bunlar da yanmzda bulu
nan bz yksek rtbeli kiilerle ve tercmanla birlikte
kral sarayma yolland. Ellerinde bulunan defter terc
man yardmyla hediyelerle karlatrhp acem hallar

- p

63

yaylm bir dvnhnede srasna gre teslim edildi.

Dier taraftan yine hediyeler arasnda bulunan ba
at da kaalanp sslendikten sonra has ahrdan bu ie
tayin edilmi adamlarn yedeine verildi. Kendi atlar
mz da en stn eer takmlar ve seccdelerle donatl
dktan sonra yine yedee verildi. Biz kendimiz de det
olduu zere kraldan gelen hintoya ve yksek rtbeli
maiyyetimiz de yine kraln gnderdii ve fakat Osmanh
hah ve seccdeleriyle donatlm atlara bindikten sonra
.trenle bizi davete gelen karclarn ardna dtk.
Bylece kendi adamlarmz ve kral sarayndan yollan
m yabanclarn katlmasyla altm kiiyi bulan bir
alayla kral sarayna vardk. Bu sarayda Nemeliler tara
fndan bir terifat defteri getirtilerek onlarn mersim
dzenlerine uyulmak suretiyle hareket edilmekteydi.
Bu sebeple sultnn mektubu dvn efendisi elinde ve
kymetli sorgu zarfyla birlikte kethdmzn elinde
olmak zere onbe kadar yakn adammzla dvnhneye girdik. Mor kadife ile denmi basamakl bir so
fa zerinde bir tarafta gm ilemeli bir taht ve dier
tarafta zerine mektubun konulabilmesi iin bir masa
bulunuyordu. Orta yerde de zeri gnlk almalardan
tozlanm mavi kadife kumatan yaplm bir elbise ile
kral duruyordu. Kralla ayak zerinde konuuldu. Ken
disine: u srada Osmanh Devleti tahtnn ss, ulu ve
kuvvetli, dnyann sma pdihmz Sultn Musta
fa Efendi Hazretlerinin sizin gibi yksek mevkii olan
dostlarna, karlkl iyi ve srekli ilikilerin srp git
mesi yolunda gndermi bulunduklar hne hediye
lerini bildiren bu dostluk mektubu kendilerinin sultn-

64

lara mahsus bir nimdr, denilerek mektup ve sorgu

birbiri ardnca kraln eline sunuldu. O da birbiri arka
sndan alp ve sorgucu yan gzle lp bierek yann
da duran masanm zerine koydu. Sonra da tercman
araclyla: Osmanl Devletinin kendisi iin gsterdiS:254 i iltifatlara ve iyi dileklere / minnettr olduunu ve
eliliimizden byk bir memnunluk duyduunu sy
leyerek bizi vd. Bundan sonra geldiimiz ekilde tek
rar konamza dndk. Bizim dar kmamzn he
men arkasndan kral hediye atlar has ahrllar eliyle sa
ray avlusu iinde iki defa dolandrp kendisi de av
luya bakan pencereden seyretmi. Sonra da bizimkile
rin bunlar soyup kendi adamlarna teslim etmelerini
tenbih etmi. Bu srada mcevherli koumlarn ve altn
ilemeli at rtlerinin gz alc gzelliklerinin sefasn
dan kendisini kaybeden kral, kimseye bir ey vermek
detleri deil iken, has ahrllara bir saatla birka altm
verivermi. Krala sunulmas gereken mektup ve hedi
yeler ii bu ekilde bitirildikten sonra, k yznden
Berlin'de alt ay oturmamz kararlatrld. stanbulda
kendi elilerinin onsekiz aylk geimleri iin ayrlm
bulunan tahsistn bize burada alt ay iinde verilmesi
de yine konuulup kabl edildi. Kral bundan sonra
vaktini genellikle geirmekte olduu Potsdam adl
ehre gitti. Birka gnden sonra bizi de bir ziyafet iin
Berlin'den Potsdam'a dvet ederek sarayn, askerlerini
ve bizzat kendisinin dzenledii manevralarm seyret
tirdi. Erkek kardelerinin ocuklaryla birlikte iki
gn Potsdam korularnda dzenlenen av elencelerine
katldktan sonra, bizi bir gn yanma yalnz olarak a-

rd. nce hatrmz sorup biraz hobele gnlmaldktan ve yakmhk gsterdikten sonra, asl kafasn
kurcalayan anlama maddesini at. Yanmda bulunan
harita zerinde de buna bah olan faydalar aklad.
Bunun zerine kendisini zmeyecek bir ekilde ve ev
velce stanbul'a bildirildii zere bir cevap verilerek yi
ne Berlin'e dnld. (40). PotsdanijBerlin'in bat y
nnde ve Berlin'e yedi saat uzaklkta olup, Berlin'in
iinden geen suyun zerinde orta byklkte bir e
hirdir. ou yerleri kraln ihya ettii ssl saraylar, ba
kml baheler ve evlerle donatlmtr. Berlin'de elile
rin kendisini rahatsz etmelerinden, halkn ilerinden ve
ikyetlerinin yknden kurtulmak iin vaktinin ou
nu burada geirmektedir. Fakat memleketin idaresi yo
lunda tedbirler almak, harp hileleri hussunda aklna
gelenleri incelemek, bunlar dzenleyip kaleme almak
ve devletin ileri gelenlerine ve kumandanlara hatrlatl
mas ve bildirilmesi gereken eyleri ayn ayr her birine
anlatmak ve mzakerelerde bulunmak sebebiyle de bu
rada yine de bo durmamaktadr. nceden yazdmz
zere Berlin'de oturduumuz gnlerde gnlmzn di
ledii yerlere varabilmemiz iin konamza bir kou
verilmi ve bundan baka devletin ileri gelenlerinin ve
kibar ailelerin bizi dvet etmeleri ve ikramda bulunma
lar da kendilerine skca tenbih edilmiti. Bu sebeple
dir ki kraln yeenleri ve dier devlet bykleriyle su
baylar bizi iki gnde bir, bahe ve evlerine dvet et
mekteydiler. En sonunda en byk bayramlar olan
eker ziyafetleriyle (41) de bize gsterilecek byk
dostluk ve iltifat gsterdiler. Biz de (druhum m

dumta ff drihim: sen iinde de olsan ev onlaru evidir)

szne uyarak zaman geirmek iin gayret gsterdik.
S: 255 Uzun k gecelerinde kral Potsdam'dan Berlin'e gelip /
deti olmad halde iki ay kadar Berlin'de kalarak ko
medya demlen hayalhnelere devam etmee gayret
gsterdi. Bizim iin de orada bir sofa ayrtp (loca) bir
ka kere dvet etti. Kendisi de dostlar ve akrabalaryla
gelip meclisinde olanlara ltflarda bulunur ve etrafna
nee datrd. Burada oyuncu kzlar ve yourtu (?)
adndaki taklitilerin azndan ak ve muhabbete, k
ve sevgilisi arasnda ii kolaylatrmak iin yaplan ara
clklara dir hikyeler anlatlr, aralarda saz ve sz fa
sllar yaplr ve -drt saat hoa vakit geirilerek elenilirdi. Bz kereler de redoute (maskeli balo) adnda
baka bir toplant da dzenlerlerdi. Memleketin ileri ge
lenleri ve kadnlar karmakark, krmz ayakkablar
ve canfesten elbiseler giyip zerlerine ferce biimi bol
kumalar atarlar, yzlerine de adam yz eklinde birer
burunduruk (maske) tutup kim olduklarnn bilinmesi
ni nlerler ve sonra da sarayn iinde dolanmaya ba
larlard. Bu dolanmalar srasnda da duygularna uyar
lar ve herkes gnlnn ektii kadmn elinden tutard.
Aralarnda kskanlk gibi, yasaklar gibi skntlar ol
madndan, aa yukar uzun boylu dnp dolaarak,
sevinten zplayp hoplayarak yapacaklarn yaparlar,
klklarn deitirdiklerinden tannmayacaklarn d
nerek gruplar hlinde beendikleri yere giderlerdi. Bu
toplantnn sonunda sarayn bir odasnda bir kral sofra
s kurulur ve yzler alrd. Kral yalnz olarak gzelce
yaknlarn yanma alr ve saat beeyaltya kadar yiyip

iip elenirlerdi. Bu zel toplantya katlabilenler bu

nun zevkini karr ve bununla da vnrlerdi. Tam bu
sralarda kral bir gece konamza yakn bir yerde otu
ran,ehrin ileri gelenlerinden birinin evine gelip bizi de
yanna dvet etti. nce: "Acaba Devleti Aliyyenin
birka yl iinde savaa niyetleri var mdr? diye sze
balyarak konumay bundan sonraki diyeceklerine
getirdi. Ve: "Bilindii zere yz yirmi (1711) tari
hinde Prut Suyu kenarnda sktrlan Moskof ann
yakalamak ve esir almak mmkn ikeryneden buna gz
yumuldu?" diye sordu. Bunun zerine kendisine: "Ad
geen olay Devleti Aliyyenin drt kralla onyedi yl
durmamacasna yapt korunma savalar srasndaki
bir zamanda getii iin, ylesine evresi ak bir yer
de mslman olsun olmasn halkn perian olmas, Sul
tnmz Hazretlerinin uygun grd bir i deildi. Bu
sebeple sdece tehlikeyi savuturmak ve kalabalk d
mann cokun bir sel hlindeki ilerleyiine skender
eddi gibi engel olmak zere acele ile bir bakumandan
atanmt. Ad geen ar ise kendi kendine kt tutu
munun belsna dtnden ve aa yapraklar yiye
cek kadar da eziyet ektiinden,aman dileyerek evre
si ile birlikte Azak Kalesi'ni teslim edip abucak bu fe
lketten kurtulmann yolunu aramakta idi. (Alafwu
zaktu z-zafar: Affetmek zaferin zektdr) szne
uyularak o zaman ara, ricasnn yerine getirilmesi ve
S: 256 serbest braklmas pdiahlann ltfkr/tabiatlannn
gerei olan ilerdendir, diye cevap verilmi olduu sy
lendi. Kral her ne kadar bunu kabl etmi gibi grne
rek sustu ise de, Moskofludan fena hlde bunalm

68

olduundan ellidrt yl nce onun elde ettii bu ltftan ve aftan bugn bile esef duyduunu ve krldn
belli etmitir. Gnler getike alt ay dolmaya ve k
da sona ermee yaklayordu. evval aynn yirminci
gn (22.IV. 1764) gene eski usl zere Sultn'm mek
tubunun cevabn almaa kral tarafndan dvet olun
duk. Bu kere baka bir odada toplanlmt. Kraln ya
nna girildikten sonra misafir arlamann gerektirdii
seremoni tamamland. Biz krala dnmee hazr oldu
umuzu ve Sultn'n mektubunun cevabm almak iin
vardmz bildirince o da, eliliimizden dolay teek
kr ettiini ve bizden stanbul'da isteklerinin yerine ge
tirilmesi hussunda dostluk umduunu syliyerek d
ncelerini aklad. Bize mektubun cevab verildikten
sonra bavekil eliyle bz kk hediyeler de sunuldu.
Bundan sonra bizi snrdan karlayp alan mihmanda
rn bizi gene Leh snrna iletmesi iin araba ve atlar
hazrland. Zilkaade balannda (2.12.V.1764) Ber
lin'den karak ondrt gnde Silezya'nm bakenti
olan ve yukarda ad gemi bulunan Breslav ehrine
girdik. Orada be alt gn kaldktan ve araba iini yeni
den yoluna koyduktan sonra Leh snrnda bulunan
Utripea (Drohobycz) admdaki kk bir kasabaya
vardk. Buradan tekrar yola koyulup da zilhiccenin
beinci gn (5. VI. 1764) Hotin'e onbe saat uzaklk
ta olup Lehistan ile Budan topraklar arasnda snr
kesimi saylan Horodenka adh kasabaya vardmzda,
bizi nceki geliimizde olduu gibi Budan voyvodas
nn mihmandar karlad. Gerekli hazrlklarmz gr
mek iin burada da konakladk. Sonra tekrar yola -

kp on saat ilerideki Prut nehri zerinden geerek n

ce ernavi (Czernowitz) isimli kasabaya ve oradan
da Podan (Botoani) adl kasabaya geldik. Araya kur
ban bayram girdiinden ve yamurlar da durmamacasna yadndan,burada gn kalmak gerekti. Sonra
gene gnde Budan'n bakenti olan Ya'a vardk.
Tam bu srada buraya gelmi bulunan Budan Voyvo
das III. Ligor Bey'le (Gregor, callimacli) de tesadfen
bulutuk. Bundan sonra tekrar araba ve beygir ii d
zene sokuldu. Bu srada Kalas ve Main yolunun mev
sim dolaysyla ok zahmetli olduu bilindiinden Burlat (Brlad) isimli yerden Eflak ynne doru yol alnpj gnde Budan ile Eflak arasnda snr kesimi
olan Fuhan (Fokani) adl ehre varld. Burada da
Eflak voyvodasnn mihmandar tarafndan karlan
dk. Bkre'e uramakszm drt be gnde Tuna ile
Arces (Arge) adl nehir arasndaki Olteli (Oltenita)
isimli kasaba zerinden geilip muharrem balarnda
(I10. VII. 1764) Tuna Nehri zerindeki Tutrakan
S : 257 adl kasabaya / varld. Bu kasabaya girdiimizde on
aydanberi hasretini ektiimiz cmi ve minareleri g
rerek byk bir sevin duyduk. Tanr'ya olan kran
larmz sunmak zere secdeye kapanarak Devlet-i
Aliyye'nin daha nice nice yllar srp gitmesi iin duda bulunduk. Sonra Hezrgrad (Razgrad), Karinbd (Karnobat) ve Krkkilise (Krklareli) zerinden ge
ip stanbul'a doru uar gibi hzla yol aldk. Ulu
Tanr'mn sonsuz yardmyla tam bir ylm sonunda,
muharrem aymn ondrdnc gn (14. VII. 1764)
stanbul'a girdik. Bir mddetten beri tede beride do-

-7 0 -

tamaktan saa sola perian olmu olan aklmz fikri

miz, nihyet rahat ve huzura kavumak, dinlenmek ve
yeni emirler beklemek zere evine yurduna dnp gel
mi oldu, (fahamdan tumma hamdan tumma ham
dan: krler krler ve yine dekrler olsun!).
KRALIN HAREKETLERNN VE
TUTUMUNUN ZELLKLER:

Ad geen kral, btn ilimlere ilgi duyan ve fakat bil

hassa tarih bilgisine in olan bir hkmdard. Gece ve
gndz Byk skender, Timur ve emsli gibi gelmi
gemi hkmdarlarn yaptklarn ve eserlerini okur,
sava alannda srdrdkleri hiyleleri, aldklar tedbirle
ri taklit ederdi. Ailesinin dertlerinden, skntlarndan
uzak durur, din ve mezhep ilerine ise karmazd. B
tn dncesini ve iini memleketinin evresini geni
letmek ve an ve hrete ulamak iin snrlandrmakta
ve bunun iin harcamakta idi. Muhtc olduu ve ba
vurmaya mecbur bulunduu adamlara kar byk bir
alak gnlllk ve srekli dostluk gsterir, evresinde
bulunan yakn komularna ve akrabasna durumun
icbna gre kh yumuak ve kh sert davranrd. u
srada ie yarar iki erkek kardei, bunlarn iki erkek o
cuu ile kz kardeinin iki olundan baka daha pek
ok akrabas da olduundan,bunlar kumandanlk ve
dier asker ilerde kullanmakta ve ou zaman yann
dan ayrmamaktadr. "Benim btn almalanmn
meyveleri hep sizin iindir" diyerek onlar kendisine

- 71 -

balamtr. Ayrca devletinin ileri gelenlerine ve ku

mandanlarna da ikram ve/tibar gstermektedir. Onla
rn her birini grevli bulunduklar hizmette tamamen
serbest brakmakta, kendilerine bir ey tenbih etmesi
veya bir eyi aklamas gerekirse, onu gizlice syle
mekte ve ikinci bir ah^ ie kartrmamaktadr. Kendi
inancna gre de bylece bu kimseyi memnun edip, ha
trm almakta ve stelik kendisine minnettar brakmak
tadr. Sava srasnda sakatlananlar ve ie yaramyacak
hle gelenlere emeldi maa balyarak barnmalar iin
emekli evleri ve oluk- ocuklarnn tahsil ve terbiyeleri
iin de mkemmel yurtlar kurdurmutur. Bunlar ara
snda generallerin ve soylularn ocuklarnn ondrt-onbe yama varncaya kadar okuyup yazmak renerek
ve sava tlimlerine altrlarak yetitirilmeleri iin ay
rca yerler ayrlmtr. Bunlar, durumlarna gre renkli
uhadan gzel elbiseler giyerler. Bu ocuklar reit say
lacak yaa geldikten sonra srtlarna mavi uhadan kr
mz atlas astarl ve gm aprazl demir koparan (?)
bir elbise giyebilirler. Bundan baka kiminin omuzuna
srmal erit takmak ve kiminin boynuna dizgin kay
gibi bir kayn ucunda gmten bir ey sarktmak su
retiyle onu dier emslinden ayrd etmek ve kendisini
ereflendirmek yoluna gidilmitir. Sonra da bu gen
derhal bir blk askere bayraktar yaplr veya kendisine
onbalk yhut yzbalk gibi hizmetler verilmek suS: 258 retiyle itibar gsterilir. / Nerede bir servi boylu ve gzel
yzl delikanl varsa, bu gibiler kumandanhk iin ola
anst sekin saylmaktadr. Zavall soldatlar da (er)
bu gibi subaylarn gzellik ve zarafetleriyle ancak y-

-7 2 -

rekleri titreyerek vnrler. Bu subaylar, erleri gece gn

dz kaleden kaleye karakoldan karakola gnderip durur
lar ve belirli zamanlarda ehir iinde veya evresindeki
belli bal meydanlarda tlim yaptrrlar. yzne bir
den tfek tutmay, doldurmay ve boandrmay, duvar
gibi birbirine yanak dzende yrmeyi, gzleri pek de
olsa, korku iinde de olsalar hibir zaman sralarn d
zenini bozmamay retirler. Kumandanlar lmiyecek
kadar bir para ekmek ile ecirden beter ve resiz bir
hlde bulunan bu askerleri gece gndz tfek elde, pa
laska belde, karnndaki karnnda, srtndaki srtnda
yumruklar altnda kullanrlar. Yukarda yazdmz gi
bi bayraktar ad altnda bir tze olan elinde mzrak
bir blk soldat (eri) nne katar ve bir iaretiyle her
ne isterse onu yaptrr. Hibir ekilde kar koymann
imkn yoktur. Bunlar ikier ikier ehirlilerin evlerine
verilirler ve orada boaz tokluuna ev shibine i g
rrler. Kendilerine haftada iki gn alp para kazan
malar iin izin verilir. Bir sanat renmemi olanlar
halkn bahesini kazmak, odun yarmak gibi iler g
rerek hayatta kalmaya, lmemeye bakar. Onbalar
iki saatta bir ellerinde isim defterleri, klalarnda olan
lar klalarnda, eer azat gnleri ise i grp yattklar
yerlerde yoklarlar. Yoklama sonunda, kam olanlar
veya i yerlerinde bulunmyanlar derhal ortaya k
tndan, ehir dnda bulunan kk bir kaleden iki
el top attrlarak durum herkese bildirilir. Bunun
zerine arayclar evreye yaylrlar. Bu sua gz yum
mak hibir ekilde mmkn olmadndan kaak pek

-73

tabi hemen yakalanr ve blne getirilerek kumanda

nna teslimedilir.Onlardasulunun cezasm hemen verir
ler. Otuz-krk kadar yolda ellerinde knlmaz birer u
bukla iki sra olurlar. Kaak, belinden yukar ksm p
lak braklmak suretiyle soyulur ve barp armas
na, yalvarp yakarmasna yer vermemek iin azna bir
para kurun verilir. Sulu onbe-yirmi kere bu sra
olmu arkadalarnn arasndan gidip gelir ve hepsi el
lerindeki ubukla kendisine vururlar. Can kmaa
yaklanca daya kesip esvaplarn arkasna verirler.
Dkknlarda merhem akas adnda bir para devirmek
yoluyla da gy kapal bir yoldan bu olay herkese du
yurmu olurlar. Eer sulu btn bunlardan ders al
maz ve iki kere kamaa ba vurursa,o zaman aya
na zincir vurulup bir dama kapatlr. Memleketin ileri
gelenlerinden ar iler iin hizmetkr isteyen, bunu ge
tirtip gnde bir para ekmek karl kullanr ve ak
am yine yerine gnderir. Her bln erleri dierlerin
den ayrt edilebilmek iin kimi Bonak ve kimi Macar
kyafetinde garip ekillerde giyinirler. Grenler de bylece benzetme yoluyla bir eyler anlarlar. Fakat kral
S : 259 ouna yeil / uha giydirip mslmanlara dostluk gs
terdiinden, onun bu tutumuna komularnn can sk
lp "Brandeburk kral mslman olacakm" diye onu
sulamaa ve imlarda bulunmaa balamlardr. Ad
geen kraln bu gibi harp hiylelerinde ve politika ile
rindeki bilgisi gayet stndr. Bu yzden kimin elinde
canl olsun, cansz olsun fazlaca birey bulunduunu
grse, br dnyada haklamak zere hemen alr, bz
kere geri verir ve fakat genellikle de bugn yarn diye

- 74 -

oyalyarak ihmal eder ve o eyi mal ediniverir. Konumasnda hem kafiyeli ve hem de dz sze hkim olup
kelime oyunlar yapmakta ustadr. irne bir ekilde
aldatc ricalarda bulunmasn ve zarif bir stille ustaca
yaz yazmasn bilir. Hatt geen gn Neme kraliesi
ne byle iki mnya ekilebilecek bir ekilde, yni
kendisini yanltmak amacyla bir mektup yazm imi.
Kraln bu gibi vefaszlklar ve aldatc manevralar pek
iyi bilindiinden, bu mektup ortala yaylm ve Lehli
ler tarafndan bunun kopyalan yazlarak anlalmayan
veya baka trl de yorumlanabilen yerlerine trl trl
mnlar yaktrlarak toplantlarda grme konusu
olmutur. Lehten getiimiz srada bize de okuyarak
gsterdiler. Bir kimsenin gerek manzumeleri, gerek dz
yazlar onun akimda ve fikrindekilerin tercman ol
duu dncesiyle urackta biz de kaleme aldk. in
dekilerin mns aa yukan yledir: "Benim sevgili
dostum ve mutlu komum, ok iten devaml bir dost
luk ve baha biilmez bir sadakata temiz ve en kymetli
selmlarm ekledikten sonra,sonsuz bir dostluk dilerim.
O da udur ki :Kaderin.gerektirdii zere aramzda olan
savalar yznden birbirimizi yeryznden yok edecek
derecelere geldiimizi sylemee lzm yoktur. Bu
denli byk zararlara yetkili olan insanlarn, yerine g
re byk faydalara da let veya sebep olacaklan denen
mi kurallarn dmda deildir. Bunu dnerek bizim
le daima dostluk ve ban iinde yaamak zere gayret
gstermenizi ve yannzda bulunup sizi dmanlk yo
luna itenlerin szlerim kmsemek ltfunda bulun
manz rica ederim. Size dostluk ve muhabbetle son de-

rece dayankl ve yolundan dnmez olduumu gster

mek ve isbat etmek iin Allahn izniyle yaknda size
kar bir dostluk gstermek kalbimden gemektedir.
yle ki bu hli grenler "aman, aferin ne gzel!" deyip
beenecekler, duyanlar ise bu vefal gsteriyi veceklerdir. "Bunlar kraln dz yazsdr?Manzumesine gelin
ce: ir ve bilginlerden ve eski tandklardan birisi ken
disine nasihat yollu yle bir kt gndermi: "Benim
efendim, her ne kadar imdilik bahtnz size dost ve
ykselme ansnz kskanlacak bir derecede ise de
dnyann ii belli olmaz. Hi umulmadk bir zamanda
sizin dileinizin aksine dnmee balamas^bu dnya
nn detlerinden uzak deildir. Zafer ve stnlk sizde
iken dmanlarnzla dost geinmee ve bar yolunu
tutmaa bakar, sesinizi duyurmakta acele ederseniz siS: 260 zin iin hayrl olur" / eklinde bz tehdit ve terbiye
eder yollu yazlar yazm. O da cevabnda yle demi:
"Benim sadk dostum ve akl hocam, mesel sen ok
zengin olup akay ok bol harcasan, sana msrif ve
paray sokaa atan ve eer az harcasan, o zaman da ha
sis ve grlmemi derecede pinti derler. u halde sen
ikisi arasnda ortalama bir yol tutmak zorundasn. Bu
giriten anlalaca zere sen imdiki halde pek kuv
vetli ve byk deilsin kimsenden korkulup dehete dle. Pek ufack tefecik ve kuvvetsiz de deilsin ki mas
karalar srsne sokulasn ve halk seni gln bir ey
yetine koyup senden bahsederek elenip alay etsin.
Durumun asl byle olduuna gre, yle ise bu endeki
gk grlemeleri, imekler yadrmalar ve kuvvetinin
dndaki bu stnlk gsterileri nedir? ite bu yerinde

-76 -

olmayan hareketlerin iin seni knamak gerekirdi. Ama

sen beni uyarmak isterken bunu kendi kendinle kyas
layarak yaptn iin mazur grlmee ve af olunmaya
deersin. Aslnda belki ben de senin gibi edip, filozof
ve kendisinden emin biri olsam, ahbabma byle nasi
hat ederdim. Lkin benim tuttuum yol dmanlan
aalamaa ve yenmee dnk ve hayatmn deeri
memleketimin idaresine ve slahna atanmtr. Bu se
beple senin fikirlerine ve nasihatlarna uymam mmkn
deildir. Seninle olan konumalarm ve mektuplama
larm una benzetilebilir: Bir gn Byk skender'in hu
zuruna tekdir ve cezay hak etmi bir adam getirmiler.
skender ona kar byklk gsterip kendisini bala
m. Adamlarndan safa birisi, y Emr, ben senin ye
rinde olsam bu adam cezalandnrdm, deyince, sken
der; dorudur, ben de senin yerinde olmadm iin bu
adam balayp serbest braktm, demi."
BRANDEBURK (BRANDENBURG)
MEMLEKETNN ZELLKLER:

Saksonya eyleti, gneyden kuzeye doru uzunlama

sna bir memleket olup, gney ynnde Yukan Sakson
ya ve kuzey tarafna, yni denize snr olan blgesine
Aa Saksonya denilmektedir. Brandeburk memleketi
bu Saksonya eyletinin tam brnde v aslnda Sak
sonya'dan saylan bir sancak yer olup, Yankkale anla
mna gelen Brandeburk ehri Berlin nehrine bitiik Habil (Havel) adndaki nehir kysmdadr. Eskiden Bran-

77

deburk elektrlerinin bakenti olduundan elektrler

de bu adla hret bulmulardr. Brandeburk kalesi Ber
lin'e onalt saat uzakhkta ve Berlin'in bat kesiminde
bir kk ehirdir. Bundan baka Neme memleketi
iinde urada burada bir ka para yerleri de vardr.
Prusya sanca Brandeburk'tan iki yz saat dou y
nnde, Leh ve Moskof memleketlerine komu olup,bu
nun yanmda bir de Baltk Denizi kenarnda Pomeranya
(Pommern) adnda bir para yerleri daha vardr. KraS: 261 m atalar aslnda / Brandeburk'ta dka ve elektr ola
rak Neme devletinin himayesi altnda bulunurlarken,
bundan yetmi yl nce Moskof ile sve arasnda
kan savalara kraln byk dedesi de karm. Bu kar
klklarn ortasmda Prusya'y ele geirerek buraya
krallk nvanm kazandrm. te Prusya krallar o za
mandan beri memleketlerini geniletmek amac ile u
ramakta, bakent yaptklar Berlin ehrinin gzelleti
rilmesi iin emek harcamakta ve ellerindeki yerlerin d
zeni iin almaktadrlar. imdiki kral tarih bilen ve
savatan korkusu olmayan bir adamdr. Atalarnn elin
deki toprakla yetinmeyip 1153 H. (1740) tarihi ortala
rna den babasnn lm ayn zamanda Neme
esar VI. Karlos'un da lmne ve Neme devletinin
karklklar iinde bulunduu bir zamana rastladn
dan, imparatorluk sevdasma kaplmtr. Frana devle
tini de kendisine uydurup Neme zerine savaa kalk
m ve o sralarda Nemelilerin gz bebei olan o ok
vndkleri Silezya nahiyesini zorla ele geirmitir. Silezya meselesi onarlmaz bir dert olduu iin, zaman
getike aralarndaki uzun savalara ve anlamazlklara

-7 8 -

ve Saksonya eyletinin ayaklar altnda inenmesine

yol amtr. Sonunda da bilindii gibi Frana ve Mos
kof devletlerinin Brandeburk karsnda birlemeleri
olaym ortaya karmtr. Bu sebeblerledir ki Bran
deburk kral vilyetinin kaldrabileceinden ok daha
fazla asker karmak iin btn kuvvetini harcamakta
ve gece gndz Silezya sancann korunmas iin gay
ret gstermek zorunda bulunmaktadr.

S ON
Yazdklarmn hepsi imdilik herkesin bildii eyler
olduundan bu derece uzun boylu anlatmaa neden l
zum grdm eklinde dostlar tarafmdan bz itirazla
rn olaca yzde yzdr. Buna imdiden u karlk ve
rilebilir. Yirmi-otuz yldan sonra bu konular bilen ve
bu yolda hizmet edebilecek yetenekli kiiler bulunma
yacaktr. Bulunanlarn ise, rivyetleri ve bildirdikleri
birbirine ters deceinden, syleyeceine inanlr
adam ya kimya gibi yahut da Anka kuu gibi az sayda
olacaktr. te bu sebebledir ki kalemin sesi kuvvetle
karken ve bilek yazmaa elverili iken hikyeyi olduu
gibi ortaya koyup aklamak ve gzle grlp bilinenleri
kt zerinde belgelendirmek ok eitli faydalar or
taya koyaca iin, admzn da hayrla anlmasna sebeb olacaktr. Zaman zaman yazh olaylara ve belgelere
bavurmak gerektike, yazanlar yahut anlatanlarda bir
kudretsizlik, dinleyen ve duyanlarda bir ilgisizlik gze
arpar. Anlatlmas ve hatrlatlmas gereken nice nice
olaylarn ve bunlarn izlerinin ihmalin kesine atlm

- 83 -

ve unutulmu olduu herkese bilinmektedir. imdi

gemiteki meslekda ve dostlarmz, nasl olaylar ve
tarihi kaleme almakla bizi bin yllk ileri bilmenin ve
renmenin faydalarna ortak ettiler ise, bize den
S : 262 grev de, bylece / ulu ve dnya sma ve Tann'mn
yardm eli, kuvvetli pdihmzn byk adlaryla
balayan ve sslenmi olan tertemiz bir yazy bir in
sanlk borcu, bir mertlik ve ballk rnei olarak gele
cek kuaklara bir ant olabilmesi iin kaleme almak
tr. Ulu Tanr onun acma ve esirgemesinin koruyu
cu glgesini memleketinin ve kullarnn stnde dim,
enlik ve gzelliklerle dolu hne zamanlarn eitli
fetihler ve mjdelerle dolu klsn, min!

84

DP NOTLARI

(1) Camilerle imrethnelerde alanlarn yiyecek i

leri ile megul olur.
(2) III. Mustafa (1757-1774)
(3) Mustafa Paa Kprs Edirne'nin 30 km. kuzey ba
tsnda bulunmaktadr.
(4) Tuna'da iliyen kayk cinsinden bir nevi gemi.
(5) Erbain, yln en souk krk gndr. Erbaine girmek
ise,dervilerin krk gnlk perhize (ileye) girmeleri
dir. B, byk sabr istiyen bir ibdettir. Elimiz bu
rada kelime oyunu yaparak, bu en souk k gnle
rinde geirilen drt gn, krk gnlk ile sresiyle
karlatrmaktadr.
(6) nce uzun,dar kayk.
(7) Macarca: Hintow, atb araba.
(8) ki blk.
(9) Schanz: Palanka.
(10) Tuna'da ileyen kayk cinsinden bir gemi.
(11) Macarca: Szekesfehervar.
(12) Raab, Macarca: Gyr
(13) Macarca: Rabcza

-8 7 -

(14) istihkm kazklan

(15) zel sekreter
(16) Eski Fars takvimine gre yeni yln balamas, ge
ce ve gndzn eit olmas: lkbahar.
(17) tslmiyetten nce Araplarn tapt saylar yzn stnde bulunan putlann en bykleri.
(18) Kilim ve minderlerle bezenmi.
(19) Arn, 68 santim.
(20) zeri altn ilemeli ipekli kuma.
(21) Dileri Bakam.
(22) Nehirlerde iliyen kk gemi cinslerinden biri.
(23) Macarca: Dveny
(24) Bir harp gemisi.
(25) Adakale bugn Tuna trafiim dzenlemek amacy
la yaplan muazzam bir baraj sebebiyle sular altnda
kalarak haritadan silinmitir. MslmanTrk halk
Dobruca, Bkre ve Trkiye'ye g etmitir.
(26) Alman mparatoru (1745-1765) ve ayn zamanda
Loren (Lothringen) Dkas ve Toskana byk Dkas.
(27) stanbul niversite Ktphnesi, TY nr. 6095,
s. 243'de bu isim "ve Esvabya eyleti" diye gemek
tedir. Baskda ilk harfler eksik olarak "Ebya" dr.
"Esvabya" en mkul ekil grnp, muhtemelen
Schwaben'den gelmektedir.
(28) Stadtgut bugnk Praterin giriinde bulunan bir
panayr yeridir. Eskiden burada kk bir orman
olup, sonradan orman kesilmi ve yerine ah dkknlan, salncaklar, Kegelbahn ve sair elence yerle
ri yaplmtr. Bugn Viyana'da Stadtgutgasse adnda

88

byk ve kk iki de sokak vardr. (Richard Groner, Wien, wie es war, 5. bask, WienMnchen
1965, s. 554, Fritz Molden Yaynevi)
(29) Mevsimine gre alafranga saat 21/22.
(30) Bunlardan Galata sadece bir kilise olup (1578
1584) arasnda byk bir tmir grmj Cetafuia ise
daha yeni olup (16691671) hem kilise ve hem de
manastr olarak kullanlmaktadr. (Enciclopedia
ltaliana, Roma 1951, XVIII, 658-659)
(31) Bir cins kayk.
(32) Vsf basksnda safer aymn onuncu gnnden
bahsediliyor. Bu rebiiilevvelin onu olacak. Zira da
ha nce "safer aynn yirmi beinci gn Hotin'e
vardk" denilmektedir (s. 241).
(33) Meteris, siper.
(34) Kozak bei, hetman.
(35) Toplant odas, konferans salonu.
(36) Hindistan ve Amerika kasdediliyor.
(37) uhadan yaplm ve n stste kavuturulan
ve beline kuak balanan Tatar elbisesi.
(38) Bugn bu gln evresinin ad Weissensee'dir.
(39) Balannda bulunduu Galzay'lar gney Afga
nistan'da Kandehar yresinde 1707'de Iranllara kar
isyana kkrtp onlarn istikllini salamtr.
(40) Burada aka grlebildii zere Ahmed Resm,
devlet srr mhiyetinde olan ne kraln tekliflerini
ve ne de Bb Aliye bildirilen hussu aklamyarak ustalkl bir ekilde kapal geitirmekte ve dip
lomasiye olan vukufunu bylece bir kere daha gs
termektedir.
(41) Byk bir ihtimalle noel bayram olmal.

-89 -

LTERATR
J. von Hammer Purgstall, Geschichte des. Osmanischen Reiches, X Bde. Pest 1827 1835; Bd. VIII.,
S. 202,215,273.
F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen
und ihre Werke, Leipzig 1927, s. 309 312.
Ahmed Resm, slm Ansiklopedisi, cilt I, stanbul
1950, I, 202 vd. stanbul Ktphaneleri Tarih-Corafya yazmalar Kataloglan, I Trke Tarih Yazmalan, 11.
fasikl: Vakfnmeler, stanbul 1962, s. 818-820
Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefretnmeleri, Ankara, 1968, s. 102 vd., 112 vd.
Bedriye Atsz, "Ahmet-Resm Efendi", Kindler Li
teratr. Lexikon, Mnchen 1971, VI, 1064 1066.
"Ahmed Resm Efendi", Biographisches Lexikon
zur Geschichte Sdosteuropas, Mnchen 1974, I,
2 3 -2 4 .
Bekir Ktkolu, "Ahmed Resm", Kk Trks
lm Ansiklopedisi, fas. 1, stanbul 1974.
Bilge Ercilasun, "Ahned Resm Efendi" nin Trk
Yenileme Tarihindeki Yeri", ATSIZ Armaan, stan
bul 1976, s. 127-146.
Cengiz Orhonlu, "Alned Resm Efendi'nin Eflak
Corafyas", Gney Dou Avrupa Aratrmalan Der
gisi, 1 9 7 5 -1 9 7 6 ,1V-V, 1-14.

EVRLER
(1) Resrri Ahmed Effendi, Gesandtschaftliche Berich
te von seinen Gesandschaften in Wien im Jahre
1757 und in Berlin im Jahre 1763, BerlinStet
ten 1809 (Trke orijinalinden, Allgemenie Lite
ratr, Zeitung'un ad bilinmeyen bir yazar tarafn
dan Almanca'ya evrilmitir.)
(2) J.J.S. Sekowski, Prodroz Resmi Ahmed Efendego
do Polski poseltwo jego du Prus 1177, Collecta
nea z Dziejopisow Tureckich, cild II, Warschau
1825, s. 222-289.
(3) G.B. Volz, Eine trkische Gesandtschaft am
Hofe Friedrich's des Grossen im Winter 1763
1764; HochenzollernJahrbuch 11 (1907), s. 17
54.

-9 3 -