A D AM PHILLIPS

Adam Phillips, Londradaki W olverton Gardens ocuk ve

A ile Danm anl M erkezinde ocuk Psikoterapisi Blm
bakamdir.
Psikoterapinin yan sra, edebiyatla da yalandan ilgilenen Phillips'in pm e, G dklanm a ve Sklm a zerine adl kitab
son derece olumlu eletiriler alm ve N ew York Tim es ga
zetesi tarafndan Yln D ikkate D e er K itab seilmitir. n
gilterenin saygn gazetesi G uardian'da Phillips hakknda un
lar sylenm iti: "Phillips, tpk ehov gibi, hem iyi bir doktor
hem de iyi bir yazar; insan davranlarnn inceliklerine gs
terdii ilgi iyi bir hikye anlatcs olm asn salyor... Her in
sann derinlerindeki o temel yabancla ho bir aklkla yak
layor.
YAPITLARI: W innicott; On Kissing, Tickling a n d Being
B ored (1993; pme, Gdklanma ve Sklm a zerine, ev.:
Fatma Takent, Ayrnt Y ay., 1996); On Flirtation (1994;
Flrt zerine, ev.: zden Ankan, Ayrnt Y ay., 1997) ve
T errors an d E xperts (1996; Korkular ve Uzmanlar). Ayrca u
kitaplann editrln yapmn: Charles Lamb, Selected
P rose; Walter Peter, The Rennaissance; Edward Burke, A Phi
losophical Inquiry; Richard Howard* elected P oem s; The
E lectrified Tightrope: Selected Psychodnalytic P apers o f M ic
hael Eigen ve John C lare in Context.

Ayrnt: 193
ncelemedim: 104
Flrt zerine
Adam Phillips
ngilizceden eviren
den Arlm
Yayma hazrlayan
Zafer Yrk
Kitabn zgn ad
On Fliration
Faber and Faber/1994
basmndan evrilmitir
Kesim Ajans
Bu kitabn Trke yaym haklan
Aynntt Yaymlan'na aittir.
Kapak illstrasyonu
Sevin Allan
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
Canan Dili
Basma hazrlk
Renk Yapmevi Tel: (0 212) 516 9415
Bask ve cilt
Man Matbaaclk Sanallan Ud. ii. Tel: (0212) 212 05 39-40
Birinci basm
Eyll 1997
ISBN 975-539-188-6

AYRINTI YAYINLARI
Piyer Loli Cad. 17/2 34400 emberlita-stanbul Tel: (0 2 1 2 ) 518 76 19 Fax: (0 212) 516 45 77

Adarn Phillips

Flrt zerine
1 f f

ENLKL TOPLUM//. /M a d YEL POLTKA/J. P om M MARKS, FREUD VE GNLK HAYATN

ELETRS/B. Brouna d KADINLIK ARZULARI/R. Cottardad FREUD'DAN UCAN A PSKANALZ/S.
M. Turaa d NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NN TNSELLK?//?. Bahmad ANTROPOLOJK
AIDAN DDET/Oer: D. Richesad ELETREL ALE KURAMI/M. Posteru f KBNE DORU/A W0liamsa d DEMOKRAS ARAYIINDA KENT//C Bumin YARIN/fl. Havemanna d DEVLETE KARI
TOPLUM/P. Ctastres a d RUSYA'DA SOVYETLER (1905-t92l)/ Ameller a d BOLEVKLER VE
DENETMl/M. Brintona d EDEBYAT KURAMI/T. Eaglelonad K FARKU SYASET/t Ktker
a d ZGR ETM/J. Springad EZLENLERN PEDAGOJS/P. Fm ead SANAY SONRASI TOPYAUR/S. Frankelad KENCEY DURDURUNVT. Akam a d ZORUNLU ETME HAYIRI/C.
Baker SESSZ YIINURIN GLGESNDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. BaudrMardad ZGR
BR TOPLUMDA BLM/P. Feyetabenda d VAH SAVAININ MUTSUZLUU/P. Ctastres a d CE
HENNEME VG/G. Vassat a d GSTER TOPLUMU VE YORUMUR/G. Debonl a d AIR EKM/
L Sega/ a d CNSEL DDET/A Godenzi a d ALTERNATF TEKNOLOJ/D. Dickson a d ATE VE
GNE//. Murdoch a d OTORTE/R. Sennett a d TOTALTARZM/S. Tormeyad SLAM'IN B
LNALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah a d MEDYA VE DEMOKRAS/./. Keane a d OCUK HAKLARI/Oer
0. Franklirr a d KTEN SONRA/Oet R. Btackbum a d ONYANIN BATILILAMASI/S. Ulouche
a d TRKYE'NN BATILILATIRILMASI/C. Aktara d SINIRLARI YIKMAK/M Metot a d KAPTALZM,
SOSYALZM. EKOLOJ/A Gam a d AVRUPAMERKEZCLK/S. Arrmad AHLK VE MODERNLK/fl.
Poole a d GNDELK HAYAT KIUVUZU/S. m is M SVL TOPLUM VE DEVLET/Der J. Keane
a d TELEVZYON: LDREN ELENCE/N. Postman a d MODERNLN SONULARI/A Giddens
a d DAHA AZ DEVLET-DAHA OK TOPLUM/R. Cantzen a d GELECEE BAKMAK/M. A/bert - fl. Hahneta d MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesingera d MAHREMYETN DNM/A. G/ddensad TARH VE TN/J. Kove/ a d ZGRLN EKOLOJS/M. Bookchina d DEMOKRAS VE
SVL TOPLUM/Jo. Keane a d U HAN KALPLERMZ/R. Cowardad AKLA VEOAP. Feyerabend
a d BEYN FAL EBEKES/A Mattelartad KTSAD AKUN ELETRS/ A. Gorz a d MO
DERNLN SIKINTIURI/C. Taylor a d GL DEMOKRAS/a Barberad EKRGE/a Suits a d
KTLN
EFFAFLII/J.
Baudhllardad ENTELEKTEL/E. Ssodad TUHAF HAVAt
ARossad YEN ZAMANLAR/S. HaB-M. Jacuas a d TAHAKKM VE DREN SANATLARI/J.C. Scott
a d SALIIN GASPW. W )
SEVGNN BLGELI/A. Fnkielkraut a d KMLK VE FARKLILIK/tV.
Connotty a d ANTPOLTK ADA POLTKA/G. Mlgan a d YEN BR SOL ZERNE TARTIMALAR/
H. Wainwhght a d DEMOKRAS VE KAPTALZM/S. Bodes-H. Gintis a d OLUMSALLIK, RON VE
DAYANIMA/fl. Rorty a d OTOMOBLN EKOLOJS/P. Freund-. Martin a d PME, GIDIKLANMA
VE SIKILMA ZERNE/A. Phipsa d MKNSIZIN POLTKASI/J.M. Besnier a d GENLER N
HAYAT BLGS EL KTABI/R. Vana/gem a d CENNETN DB/G. Vassat a d EKOLOJK BR TOPLUMA
DORU/M. Bookchin a d DEOLOJ/T. Eagleton a d DZEN VE KALKINMA KISKACINDA TRKYE/A
Inselad AMERKA/J. flaudiiartf-e''POSTMODERNZM VE TKETM KLTR/M. Featherstone
M ERKEK AKIL/G. Uoyd a d BARBARUKO/. Henry a d KAMUSAL NSANIN K/R. Sennett
a d POPLER KLTRLER/O. Rom a d BELLEN YTREN TOPLUM/RJacofiy a d GULME/H. Bergsona d LME KARI HAYATM O. Brom) a d SVL TAATSZLK/Der.: Y. Coara d AHLAK ZERNE
TARTIMALAR/J M/ftaF a d TKETM TOPLUMU/J. Baudrilard a d EDEBYAT VE KTLKIG. Bataile a d LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Oekegaard a d ORTAK BR EYLER OL
MAYANLARIN ORTAKUI/A Ungis a d VAKT LDRMEK/P. Feyerabend a d VATAN AKI/M. VkoB
a d KMLK MEKNLARI/D. Morley-K. Robinsad DOSTLUK ZERNE/S. Lynch a d KSEL LKLER/
H.LaFotetm a d KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GNOERMEZLER?/0. Leader a d
DOKUNMA/G Joapom a d TRAF EDLEMEYEN CEMAATM. Blanchotad FLRT ZERNE/A Pht
tps a d FELSEFEY YAAMAK/R. BSrgton a d POLTK KAMERAM.Flyan-D. Kem

K T A P L A R

POSTMODERN TEOR/S. Best-D. Keflner a d POSTMODERN ETKiZBa/man j d CUMHURYETLK/

P. Pettit a d RUJ LEKESl-20. Yzyln Gizli TarihMl Marcus a d DNYAYI DETRMEK ZERNE/M.
LOtryad BENL KONUMLAMAK/S. Benhabibad GENEL ETK/A Hetor-mf ARZU AIIJ. Kovel
a d CNSYET VE KTDAR/ftkv. Comd a d YNTEME KARI/P. Feyerabend a d KENTLEMEDEN
EHRLERE/M. Bookchin

indekiler

nsz.............................................................................................. 11
Flrt zerine: Giri......................................................................... 15
Birinci B&lttm

G em iin faydalar
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.

Yeni balayanlar iin olumsallk.................................................. 29

Freud ve unutmann faydalan.......................................................49
Ak zerine.......................................
66
Baan zerine................................................................................ 70
yinin ve ktnn tesinde............................................................ 89
Kendini anlatmak............................................................
96
5

kinci B lm

P s i k a n a l i z e y e n i bir bak
VII. Depresyon.........................................................................
111
VIII. Anna Freud..........................................
121
IX. Sapknlk.....................................................................................134
X. Freud ve Jones........................................................................... 145
XI. Transvestitlik............................................................................. 158
XII. Erich From m ............................................................................. 168
XIII. Sululuk......................................................................................175
XIV. Freudun evresi...........................................
186
XV. Geleceklerimiz.........................................
192
nc BBlm

H a r i t e n y a z l a r
XVI. Philip Rothun baba miras.......................................................209
XVII. Isaac Rosenbergin ngilizcesi................................................ 218
XVIII. Kari Krausun feryad............................................................... 242
X IX . Joh n C la r e in a a k m a s ....................................................

Kaynaka........................

252

266

Kate ve Geoffrey W eavera

Hibir hakikat, yarn yepyeni dnceler

nda gzden dmeyecek kadar kesin
olamaz.
Emerson,
"emberler

Tecrbe elik ediyor sonunda bize

Sivri dilli bir yol arkada olarak
Kendinden menkul hibir Hakikat'e artk
Tanmayacak Frsat
Emily Dickinson

Bir ey iin zel olarak yer atmzda, asla

oturmayacaktr oraya.
Robert Creeley,
The New Writing in the USA (ABD'de Yeni Yaz)

Tahminler dngsnde yanldk diye kim

diyebilir ki yanlzAlvin Feinman,
Kalmt(2)

TEEKKR
Gemiin Faydalan" balkl 1. Ksmda, 3. blm, A Symposium on Love (Sevme
zerine Bir Sempozyum). The Threepenny Review'da yaynland (San Fransisco, Yaz
1993); 6. blm, Londra niversitesi Romans Aratrmalan Enstits'nn Oto
biyografik Drt" Konferons'nda sunuldu; 1. blm nce Raritan (Gz 1993), Nouvelle Revue de Psychanalyse (Bahar 1993) ve Winnicott Studies'de (1993) yaynland.
kinci blm, Cambridge King's Collegeda "Bellek" konulu disiplinler aras seminerde
sunuldu (1993); 4. blm Oxford niversitesi renci Danmanlanna Konferans'ta
(1993) sunuldu; 5. blm Winnicott Studies'de yaynland (1990). Psikanalize Yeni Bir
Bak" balkl II. Ksmda, 7-1 1. ve 13-15. blmler London Review o f Books'ta ya
ynland (1990); 10. blm aynea Nouvelle Revue des Psychanalyse'de (Bahar 1994);
12. blm The New Republic'te yaynland. Hariten Yazlar balkl III. Ksm'da,
16. ve 18. blmler London Review o f Booksla yaynland (1990); 17. blm, Lond
ra'daki YAKAR'da konferans olarak sunuldu (1991); 19. blm John Clare in Contextle (Kendi Balamnda John Clare) yaynland (der., Hugh Haughton, Adam Phillips
ve Geoffrey Summcrfield. Cambridge, Cambridge University Press, 1994). Baz de
nemelerde kk deiiklikler yaplmtr. Yukarda belirttiim yaynlarn editrlerine
(Wendy Lesser, Michel Gribinski, J.-B. Pontalis, Suzanne Hyman, Dick Poirier, MaryKay Wilmers) ve beni konumac olarak davet eden kiilere teekkr ediyorum.

nsz

Brakn psikanaliz okurlarn, psikanalist ve hastas da, bu ie

zevk iin balam olduklarn kolaylkla unutabilirler (zevk de
diimiz, kimi zaman karmak ve deiken bir ey olsa da). y
leyse R. D. Laingin szleri (Nina Coltart, 13. blmde inceledi
imiz kitabnda bu szleri alntlam ve katddm belirtmitir),
kitabmzn ve ahsen inandm psikanaliz trnn ruhunu zet
lemektedir:
Kendi kendimizden memnun olmaya ve tat almaya bakalm. Benim
gerekten de tek ilgilendiim, btn becerilerimi kullanarak, eer yapabiliyorlarsa byle bir hayat srmeye ikna etmektir insanlar.
II

Winnicott, Lacan ve B ionun almalarna ragmen, psikanaliz

yazlarnda elence hep retici unsurun gerisinde kalr, oysa hi
bir geerli neden yoktur bunun iin. Freud, ciddi olmann daha
doru olmak anlamna gelmediini gstermiti bize - bunu birinin
gstermesine lzum olup olmad da aynca tartlr. O halde,
yle biraz hafifletilmi bir psikanaliz bu iin tabiatna aykr d
ecektir diye bir ey yok.
Benim iin psikanaliz, eitli edebiyat dillerinden biri, bir nevi
uygulamal iir olmutur hep; teori ve pratik olarak daha geni bir
sz dnyasndan hayat bulur. Zaten ocuk psikoterapisinin en ke
yifli yanlarndan biri, psikanaliz kavramna sahip olmayan birisine
psikanaliz uygulamaktr. Buradaki baz denemelerde de ne s
rld gibi psikanaliz, kendi snrlar iine hapsolarak, kendi di
line ve izleyicisine lzumundan fazla balanarak hayatiyetini kay
betmitir. Yine ayn nedenle psikanaliz yazarl da kulp kurma
nn veya bir kulbe katlmann yolu haline gelmitir. te bu kitap,
Freudun dikkatin serbeste gezinmesi nosyonuyla aklad gibi
psikanalizde -am a tabii baka her yerde d e - bamsz kalmann er
demlerini anlatr. Bilindma ilikin aklamalar, hele rya a
lmalaryla Freud, kendimizi bir inanca bal yaratklar olarak al
glaymzda radikal deiiklikler yapmtr (bilindma olan
inancnz, ondan yapacanz alntlar kadardr). Zaten serbest a
rm da, kiinin kendi i sansrlerine kul kle olmaktan kabildii
kadar kmasn salayan bir psiik eylemdir. Flrtn avan
tajlarndan biri, hem bizi klece, gz kr bir tutkudan -v e onun
tam tersinden- korumas, hem de byle byk mutlaklklann g
cn teslim etmesidir. Bir baka deyile flrt, ounlukla bilind
bir kukuculuktur. Oysa inanmlk durumu, aralksz bir fikir de
itirme/karar verme srecinde olduumuz gereini gizler.
Ballklarmzda meydana gelen her deiimde, her trden
gei durumunda bir dereceye kadar flrtn sz konusu olmas ka
nlmazdr galiba. Am a insanlarla ve fikirlerle bir iliki tarz ola
rak flrtn her zaman aibeli bir yan olmutur. Oysa psikanaliz bir
eyi lzumsuz, anlamsz bulduumuz vakit aslnda ne yapmakta ol
duumuzu bize gayet gzel aklamay baarmtr; bir eyden vaz
geiimiz, ironik bir ekilde onun deeriyle balantldr. Ge
enlerde Michael Wooci, London Review of Books'ta Genet iin
12

yle yazmt: Siyaset dnyasnn dier edebiyat aktrlerinden

farkl olarak Genet, telafi edilmez olan karmad akimdan; daha
dorusu, telafisi imknsz olan onun ensesinden ayrlmazken,
Genet onunla flrt etti; bu sayede de onunla evlenenlerden, onu ta
mamen unutanlardan veya kolayc kurtulu dlerine gmenlerden
ok daha iyi tand onu. te bu szler, kitapta kefetmeye a
ltmz iliki trlerini -flrtn uyguland alanlar- etkileyici
bir ekilde ifade ediyor. nc Ksmda ele alnan yazarlarn t
mnn de k noktas, bu ballk meselesi olmutur. Flrt, kar
lkl etkileri canl tutar, bylelikle de onlar deiik yzleriyle ta
nmamz salar. nandrc olmayann bysne kaplmamza izin
verir. Bir belirsizlik oyunu ve ikna edilme ihtiyac yaratarak dur
madan srpriz dncesiyle oynar, daha dorusu flrt eder. Bu ki
tabn terimleriyle dndmzde flrt, baka birok eyin ya
nnda, hayatmzdaki olumsallklar -bunlarn kesinlikle ngr
lemez olduunu, kazaya uramaya ne kadar yatkn olduum uzukabul ettirir bize; ama bu ngrlemezlii yeni bir ana olay rgs
haline getirmeden. Flrt, heyecan ile belirsizlik arasndaki ba
lanty dorulamaktadr; tabii belirsizlii heyecanl hale getirerek
nasl muhtemel kldmz da. Felsefeciler, kukuculuun erotik
olduundan kukulandrmtr hep bizi.
yinin ve Ktnn tesinde balkl 5. blm dnda bu
radaki konuma ve denemelerin hepsi, psikanalizle ilikili olmayan
okurlar iin kaleme alnmt ve ben de, Teekkr metninde ak
ladm gibi her birini ayr bir vesileyle dinleyiciler nnde sun
mutum. renci danmanlarndan oluan bir dinleyici topluluu
iin yazdm Baan zerine rneindeki gibi, zorlama bir e
kilde metne sokuturulmu olabilir bunlar. Her trl flrt gibi her
trl yazma eylemi de belli vesilelere baldr (ama tabii baz ya
zlar, yazlmalarna vesile olan eyin saklanmas zerine kurulmu
da olabilir). Kitapta baz alnt ve szlerin tekrar tekrar dile ge
tirilmesi, belli konulardaki dnsel takntlar gstermektedir ve
olduklar gibi braklmlardr.
u kiilere, yazdklarm annda okutma/dinletme frsat bul
duum iin kendimi ansl addediyorum: Lisa Appignanesi, Jane
Brodie, Alex Coren, John Forrester, Glenda Fredman, Paul Van
Heeswyk, Mary Mackintosh, Morian Roberts, Fiona Shaw, Sarah
13

Spankie, Geoffrey Weaver, Kate Weaver ve Peter Wilson. Aynca

Frank Kermode, Dick Poirier, Suzanne Hyman, Michael Gribinski
ile J.-B. Pontalis, gsterdikleri coku ve ilgiyle psikanaliz ya
zlarm srdrebilmemi saladlar; olmaz olur hale getirmenin
kendine zg baz yollarn bilen Ed Corrigan ise Am erikada bu
konuda konuabilmeme yardmc oldu. Christopher Bolla, Mic
hael Eigen ve Harold B oris'in konumalaryla yazlar sayesinde
konu zerinde srekli yeni fikirler gelitirip benimsedim. Bu ko
nuda pekl bir kitap kartlabileceini gren Andrew Motion da
kitabn kmasn salad; Faberdaki editrm Julian Loose, metni
srekli daha iyiye gtren nerilerde bulundu.
Meslektam Peter Redera da teekkr borluyum. Kendisi,
Wolverton Gardensdaki blmmzde yazmaya ve aratrmaya
adanm bir profesyonel ahlak gelitirip desteklemitir; bu, artk
pek ender rastlanan bir ey ve ok nemli bir fark yaratyor.
Hugh Haughton ile Jacqueline Rose, olabilecek en iyi ekilde
hazrladlar kitab; onlarn gsterdii dikkat ve zen bana ok ey
kazandrd.

14

Flrt zerine: Giri

...programa uyma telayla,

flrt konumalarla oyalanarak...
Chrisiopher Ishenvood,
Tek Bana Bir Adam

/
nsanlarn sadece ciddi eylerle -delilikle, afetlerle, baka in
sanlarla- flrt etme eilimi gstermesi ve flrtn bir zevk olmas,
zerinde dnmeye deer bir iliki, bir eylem tarz haline getirir
onu. Ama ilerlemeci hikyelerden yana tercihimiz yznden flrt,
ancak ngrlebilir bir hedefe ulamann arac olduunda kabul
grr; flrt etmek hotur, ama birinin flrt olmak yle deildir
(insann kendi kendisiyle flrt etmesi imknsz olduu halde, flrt
le ilgili pek ok artc ve etkileyici durumdan bir tanesi de flrt
diye nitelenen kiilerin geleneksel olarak kadn olmasdr). Flrtler
tehlikelidir, nk kendilerine zg bir ekilde Gerek likiye
inanrlar. Burada inanmaktan kastm, varm gibi davranmak"tr.
Flrt zerine yazan eletirmenler, tanm itibariyle anlalmaz ya
15

da ele gemez olamayacak bir benlik kabulnden yola karlar.

Vaatlerin belirsizliinden -m esela vaat edici olan biri ile vaatte
bulunan biri arasndaki farktan- yararlanarak flrt, taahhtler ko
nusundaki zengin bir sz daarcn sabote etmitir hep. Gvenilir
ve nispeten ngrlebilir olana ne lde deer veriyorsak, flrtn
-yani (bilinli ya da bilinsizce ortaya konan) hesapl belirsizliin
en iyi ihtimalle yzeysel, en kt ihtimalle zalimce bir deneyim
olarak yaanmas o lde kanlmazdr. Dk dozlu bir sadomazohizm olarak flrt,_bouna mitlendirmenin ayrlmaz bir
paras olan heyecann; belli trde bir ikenceyi, insan diriltip can
landran bir ikenceyi arzulama anlamnda arzunun, mtevaz bi
imde davurulmasdr (Tantalos mitosu, kahramanna verilen ce
zadan kaynaklanr; tpk flrtn dier ani-kahraman Sisyphos gibi
Tantalos da, asla sonu gelmeyen glklerle bouur durur).' Flrt,
arzuyu diri tutma yolundaki st rtl gayretinde ok cmerttir;
bunu da ou zaman, cinsellik ile cinselletirme arasndaki snr
bulandrarak, yahut tanm a konusu ederek gerekletirir. Flrtn
yaratt belirsizlik, ayn zamanda denetim altnda tutmaya alt
belirsizliktir; bylece baka insanlar nasl tanrm ya da onlann
beni tanmasn nasl salarm diye dndrr insan, baka in
sanlara ynelik ilgimizi, heyecanmz canl tutar. Flrtn insan
yldrabilen -veya daha da coturabilen (bak asna gre de
iir)- yn, insanlarn birbirlerine duyduu ilginin nitelii hak
knda ak edebilecei eylerdir; psikanalizin patolojik olarak s
nflandrmada (ya da standartlatrmada) ou zaman fazla aceleci
davrand bir alandr bu. Psikanalistler bir eyi patolojik olarak snflandmyorsa -ac ekmeye ve zulmetmeye dayal da olsa- bir
kar kltr tanmlyorlar demektir.
ocuklarn, balanacaktan eitli nesneler yaratmalan ve byle
bir eye ihtiya duym alan, birok psikanaliz kuramnda yetikin
lerin cinsel ilikilerini aklamada yol gsterici, hatta ablon olarak
* Yunan mitolojisinde Tantalos, tanrlarn gvenini ktye kulland iin cezalandnlan bir kraldr. Cezas bir gln iinde boazna kadar suya gml dur
maktr; tam tepesinden de bir aacn meyve dolu dallar sarkar. Am a su
sadnda gln sular ekilir, acktnda rzgr bann stndeki dallan
uzaklatrr. Bu hikyeden kaynaklanan (ve yukarda yazarn Tantalos'la i|gj|j
aklamasna vesile olanjfanfafee fiili bo yere mit vermek veya daha ami
yane bir tabirle "gsterip vermemek" eklinde Trkeletirilebilir. (.n.)

16

kullanlm ta. Ancak bu model, bir ilikinin deerinin ya da ni

teliinin, sreye ve sadakate gre llecei dncesini de be
raberinde getirir. Yani iyi iliki, insann birok isteinin cevapsz
kalmasna tahamml edebildii ilikidir; ocuklar da byle yap
mak zorundadr ya (oysa sabrla bekleme konusunda baarl olan
insanlar, o sre iinde yapacak daha iyi bir ey bulamyorlardr
belki de). Psikanalitik hikyelerde sanki yetikin, her seferinde
kendi iindeki ocua teslim oluyor gibidir. Ama bymenin avan
tajlarndan biri de, insann olas ilikiler repertuarn genilete
bilmesi tabii: Yetikinlerin inisiyatifi genilemitir, nk ne de
olsa onlar ocuklardan ok farkldr. Dnyada sadece bir anne ve
bir baba vardr, ama kadnlarn ve erkeklerin says sonsuza kadar
uzanr. te Oidipusun bir trl kabul edemedii veya kabul etmek
istemedii de buydu (byle radikal bir perspektif deiimine niye
direndiimizi psikanaliz bize aklar). Oidipus, ana-babasndan
baka kimseyi bulamamt kendine; ya da belki, baka kimseyi is
tememiti. Bir baka deyile Oidipus, kendi mitosunu fazla ciddiye
alp harfiyen yorumlam. Tabii baz balamlarda byle harfiyen
yaplm yorumlara Kader ya da Hakikate ballk gibi adlar da
verilir.
nsann kendini bir eye -b ir baka insana, bir ideolojiye, bir
terminolojiye, bir yntem e- adayabilmesi iin nce, belki bi
linsizce, adanmtk dncesine kendini adamas gerekir. Burada
u soru kyor ortaya: Yani kendimizi adama ve balanma ye
teneimizden vaz m geeceiz? Peki kendini adamadan geriye ne
kalyor hayalimizdeki tabloda? Cinsellie ilikin tanmlama
larmz, insann kendini bir amaca adamasyla ilikili eitli
hikyelerin (reme olarak cinsellik, heteroseksel duhul olarak cin
sellik, mahremiyet olarak cinsellik) zulmnden kurtulamyor
madem, flrt de kp bizdeki son kavramn allak bullak ediyor
ite. Flrtte, hikyenin -ilikinin hikyesi- bann, ayn zamanda
sonu olup olmayacan asla bilemezsiniz; yani flrt, srpriz d
ncesini sonuna kadar kullanr. Sadist bir bak asyla, sanki bi
linen ve arzulanan son durmadan reddediliyor, erteleniyor, inkr
ediliyor gibidir. Ama pragmatik bir adan baktmzda, amalar
ya da sonlar zerinde alabileceimiz bir alan yaratlmakta ol
duu sylenebilir; biraz daha belirgin cinsel iliki biimleri ya da
F2N/FUHI zerine

17

taahhtler istenmekte olduu kabul, daha az tandk olan ih

timallere kar nceden hazrlanmann, bunun iin zaman ka
zanmann bir yoludur belki. Flrtn, arzulan belirleyip gelitirme
ya da zamana kar oynama olduunu sylemek mmkndr. Er
teleme, hareket serbestisi kazandrr.

U
1915te, Birinci Dnya Savann balamasndan bir sre sonra
Freud, Zamanmzda Sava ve lm zerine Dnceler adnda
iki deneme yazmt. Bu felaketin yaratt ruhsal sknty an
lamaya alyordu. Savan yaratt psikolojik ykm (baka hi
bir olay, insanln ortak mlkiyetinde bulunan bu kadar ok de
erli eyi ortadan kaldrmamtr), ikinci bir Cennetten Kovulu
gibidir ona gre. Viyanadaki Yahudi B nai B rith Kulbne sun
duu ikinci denemesine, Bir zamanlar gzel ve ho olan bu dn
yada bugn yaadmz yabanclama duygusunu diye balar,
imdiye dek lm karsnda benimsediimiz tutumun altst ol
masna balyorum ben. Freudun dnyay gzel ve ho diye tarif
etmesi allmadk lde pastoraldir. Cennet, psikanalitik bir kav
ram deildir ve kukusuz byle gzellikleri dndren ok az
kavram ierir.psikanaliz kuram (sava baladktan iki yl sonra
Freud, Haz lkesinin tesinde lm igiidiisii gibi rktc bir d
nce gelitirecekti). Kendi kaybedilmi cenneti, Talihli Kovuluun
bir parodisine yneltmitir Frcudu. Millonda, Adem ile Havva
cennetten kovulmadan nce bir bahe yaratrlar; Freudda ise flrt
ederler. Ne garip, sava ve lm dncelerini Freudun kafasna
sokan, flrt olmutur.
Freudun grne gre, savatan nce insanlarn lm kar
sndaki tutumlarnda korkun bir eliki vard. Bir yandan herkes,
lmn doal, yadsnamaz ve kanlmaz olduunu kabul edi
yordu; ama yine de Freud tam tersi gibi davrandmz!, yani
lm "bir tarafa koyup (bir bakma hep o taraftayd zaten) sanki
bizimle hi ilgisi olmayan bir eymi gibi yaamaya devam et
tiimizi syler. Ne de olsa bizi silip atan lmdr aslnda, oysa bir
18

el abukluu (ya da ayak oyunuyla) biz, sanki onu silip atyormuuz gibi yapmzdr. Bu ahmaklar cennetinde ya da
Freudun szleriyle bilindmda, hepimiz kendi lmsz
lmze inanrz. Herkes, der Borges, ilk lmsz olma riskine
girer; Freuda gre ise herkes, ilk lml olma riskine girmektedir.
lmle ilikimizde hepimiz ayn yata - o k gen- oluruz.
Uygarlam yetikin diye yazar Freud, ou ocuun tersine
kendini kat yrekli ve kt kalpli hissetmeksizin bir bakasnn
lmn bile kolay kolay kabullenemez. lm, facia getiren bir
bilgidir, gerek anlamda yasaklanm olan eydir, herkesin ko
runmas gerekir ondan. Yine de Freudun gsterdii gibi, koruma
amacna ynelik bu hile -korum a amal btn hileler, ama zel
likle de insann kendi kendisine tezghladklar g ib i- tamamyla
korunmasz brakmaktadr bizi. Sevdiimiz biri lnce tam an
lamyla yklmamz, lm karsndaki bu kltrel ve geleneksel
tutumu tamamlar... onunla birlikte umutlarmz, arzularmz ve se
vinlerimiz de girer mezara, asla teselli bulmayz, lenin yerini
asla dolduramayz. Bunda yrekten gelen bir srar vardr. Psikanalitik terimlerle gelimenin temel dayana olan ikame ye
teneine ramen lm, aslnda ikame diye bir eyin olamayaca
gereiyle yz yze getirir bizi (yahut Freudun ima ettii gibi,
byle bir ey olabilecei ihtimalini reddetme ihtiyac duyabiliriz).
yleyse onun bir zamanlar gzel ve ho olan dnyas, lmn
olmad, bir dnya olmal. Ama nostaljinin paradoksu da, hibir
kaybn olmad bir dnyay yakalamaya almasdr hep.
Hibir kaybn olmad bir dnya, ahlaki deerlerin bu
lunmad bir dnyadr. Bu denemesinde Freudun ne srd
gibi hayat, ancak onu riske atabildiimiz iin ya da alabildiimiz
zaman deer tar. Sahip olmaya deer -burada seim yapma kav
ramn da devreye sokar Freud- nk onu tehlikeye sokan bir e
kilde yaayabiliriz. Savata mesela, yahut da barta:
Y aam a oyununda m asaya srlebilecek en yk sek deer, yani ha
yatn kendisi riske an lam ad zam an, hayat z en g in li in i kaybeder, d e
erden der. T pk , s zg elim i A m erikallarn flrt kadar s ve bo
olur; orada, iin sonunda bir yere varlm ayaca daha bandan bel-

19

lidir. Oysa kta Avrupasndaki bir ak ilikisinde her iki taraf da

bunun ciddi sonularn her an aklnda tutmak zorundadr.
Freud, her zaman ve srarla Amerikann aleyhinde tutumlar be
nimsemiti (Amerikadan nefret etmiyorum demitir o nl ya
zsnda, onun iin zlyorum!) - belki bir tek dinler ko
nusundaki nyargs geride brakabilir bu tutumunu. Anlalan
onun iin Amerika, hem tutkulardan uzak bir konformizmi (toplumca tanmlanan ve en an biimini Am erikada bulan cinsel
ahlak, son derece kltc bir ey olarak grnyor bana. Sonsuz
lde zgr bir cinsel hayattan yanaym ben) hem de hibir zen
ginlik iermeyen maddiyat idealleri temsil etmitir (Amerikadan
yle yazyordu Emest Jonesa: Baar demek para demek. Bir
Amerikal, bizim her an hazr olduumuz gibi kamuoyunu kar
sna alarak yaayabilir mi?). Avrupann Derinlii (daha kkl
tarih, daha yksek kltr) ile Amerikann Yzeysellii (mes
leklerinden baka hibir kiisel kaynaklar yok diye yazmt
Jonesa, hobi, oyun, ak ya da kltrl bir insann ilgilenecei
baka eyler yok) arasndaki geleneksel kartl srekli tek
rarlayarak Freud', s ve bo bir hayatn rneini Yeni Dnyada
bulmutur hep. Bu balamda, ok tuhaf tabii ama, gerek ilikinin,
kta Avrupasna zg akn kart olan flrtn rneini de Ame
rikada grr (ilgintir, Daisy M iller'd a [1879] Henry James, ben
zer bir takntl dnceyi dramatikletirme ve ironikletirme ama
cyla yine flrt kavramndan yararlanmtr; burada flrt, masum
ile tecrbeli, Eski Dnya ile Yeni Dnya arasndaki ilikiyi altst
eder). Amerikallarn flrtnde -F reud, sanki biz hepimiz ne ol
duunu biliyormuuz gibi bir kabulle kullanmaktadr terim i- tpk
Cennetten Kovulu ncesi Adem ile Havvaya olduu gibi, hibir
ey olmayacaktr. Hibir gerek seim yaplmamaktadr. Freudun
ada olan Alman sosyolog Georg Simmel, Flrt baln ta
yan nemli denemesinde yle yazmtr: Sonulandrc her
trl karar, flrtn sonunu getirir. Belki de seim yapamayan in
sanlar iin rnek alnacak karar, lmdr. Flrtte hibir riske gir
mez insan; sadece risk olasln besler.
Freuda gre Amerikallarn bu bo alternatifi olay sulandrp
basitletirir; hayatn nmze koyduklarna balanma ya da onlar
20

ciddiye alma konusunda bir yeteneksizlii gsterir. Ama psikanaliz

kuramnda (ve uygulamasnda), psikanalizin durdurulduu noktada
nemli bir ilgi konusudur bu; hikyede artk baka yoruma gerek
olmadnn kabul edildii -y a da gerek olmamasnn arzu edil
d i i- yahut hikyeyi kesintiye uratmann gereksiz grld nok
talarda, Oidipal gibi, arzu ya da bamllk gibi tanrsal
terimlerin tekrar kendini gstermeye balad noktalarda ilgi e
kicidir. Freudun burada tahliline girmeyip dorudan dayatt ey
-zaten yazlarn okurken, tam byle anlarda onu iyi tanmaya ba
ladmz dnrz- riskin z itibariyle tad deerdir: Ciddi
sonularyla beraber ktaya zg akn tad deer (haliyle flrt,
ciddiye aldnz noktada sona ermektedir). Ama belirtilen her ter
cih, daha geni bir deerler balamnda anlam tar. Freudun,
kendi deyiiyle yaama oyununda masaya srlebilecek en yk
sek deeri gstermek zere bavurduu mukayese, bir dnyay da
getirmektedir beraberinde (buna yle diyelim: Tutkunun kah
ramanca nitelii etrafnda rgtlenmi bir dnya). Freud, tutkunun
doas hakknda flrtten bir ey renemeyeceimizi var
saymaktadr; bize anlatt da zaten, kendi tutku hikyesinin d
nda braklmas gereken eydir. Psikanaliz, tanmlarn dta b
raklan unsurlar sayesinde varln srdrdn ironik bir
ekilde gstermitir bize.
Doru drst yaplan baz ilerin daha kolayc" ve kt huylu
ikizi olarak flrt, tamamen farkl bir iliki trn, bir ii yerine ge
tirmenin baka bir yolunu tanmlyor olabilir sadece. Freudun bu
rada yapt gibi bir hiyerari varsaymak, eksilip azalan bir eyden
erken davranarak pay koparmak anlamna gelebilir. Erotik ha
yatmzda -am a tabii sadece orada d e il- hiyerariler ve var
saymlara dayal kartlklar, farkllk olaslklarn snrl tutmak
iin kullanlabilir; daha seeneklerin neler olduunu (ve doyurucu
bir repertuar bulunup bulunmadn) anlayamadan baz ahlaki ve
erotik seimler yapmaya zorlayabilir bizi. Flrt, asl daha iyi olan
bir eyin yetersiz biimde yaplmas deildir belki de; tamamen
baka bir ekilde, bambaka bir ey yapmaktr.
Freudun rneinde belirttii kartlk geerlidir, nk bir ili
ki -insanlar aras alveri- olarak flrt, ancak kt ya da fuzuli
21

ynleriyle mevcuttur. nemli olan, bir eyin -b ir insann, d

ncenin, ilikinin- eitli ynlerinin, birbirlerini geersiz klmak
zere kullanlmamas. Kart grnen eyler birbirini btnleyebilir; flrt ile kta ak, Freudun bizim dnmemizi - y a da
kendisinin dnm eyi- istediinden ok daha uyumlu olabilir birbiriyle. Aslnda psikanaliz, kendimize ne dereceye kadar karmak
ve anlalmaz olma izni verdiimizi kefetmenin iyi bir yolu ola
bilir (bu anlamda daha emekleme an srmektedir). Ahlaki me
rakmz harekete geirmek - v e hakkaniyeti, erotik hayatmzn
karmakl lsnde ilgi ekici klm ak- iin bunca emek vermi
olan Freuda gre flrt, lmden ok fazla korkanlarn, sonunda
hibir ey olmayaca konusunda bir anlamaya varma ihtiyac du
yanlarn girecei iliki tarzdr. Ama tpk kta Avrupasndaki
klar gibi onlar da, lmeme konusunda bir anlamaya varamazlar
aralarnda. Meydan okuma, bir kabullenme biimi de olabilir.
Freudun kuruntu ve korkulan, baka bir okuma uygulamak ge
rektiini dndrmektedir; flrt, sonulan hep ileride tutar. Ge
lecee ak kap brakmakla gelecee dair bir eyleri kabullenmi
olur.

m
Philip Larkin, Sylvia Plathn Toplu iirler -1 9 8 1 de Observerda
Yln Kitabna aday gsterdii eserden biriydi- iin okurun,
[Plathm] dilde istikrarszlkla uzun sredir yaamakta olduu flr
tn haritasn karmasn salyor diye yazdnda, istikrarszln
nerede olduunu (ve Plathn bunu nasl srdrdn) merak edi
yoruz (flrtte de yle); ve tabii bunun nasl bir vg olduunu,
okura ne biim tavsiyelerde bulunulduunu da. Dilde istikrar
szlk ile flrt etmeyip de ne yapacakt Plath? Baka ne edebilirdi
ki onunla?
Bir metinde sz, tpk bir gsteri ya da oyun gibi, belirsizlik at
mosferi yaratr. Masumiyet ile tecrbe, ama ile frsat arasndaki
kartln eklini bozarak flrt, istikrarszlktan bir meziyet ya
ratmaz; haz yaratr. Kukuyu -y a da belirsizlii- gerilime d
22

ntrerek hayatmzdaki olumsalla erotik bir nitelik katar. Bek

lemenin, ie yaramaz bir tutku haline dnmesini nler. Onun iin
flrtn -kararszl bir oyuna evirme sanat, bunu bir zevk (ya da
en azndan heyecan) haline getiren ironik sanat- ocuklukta ba
lamas artc deildir. Bir bakma flrt, ocuklarn ana-babalanyla cinsel olarak yaayaca eyin tamam'dr - tabii anababann, Oidipal yasa srdrdn varsayyoruz. Bylelikle de
ana-baba, ocukta muhtemel ve mstakbel benlikler kavramn
besleyip gelitirir. Ama ocuun fantezi dzeyinde, nelerin ola
bilecei konusunda yaad belirsizlik, nelerin olaca konusunda
ana-babann getirdii tanmla giderilmelidir. ocuk snrlar zor
layarak renir bunlar. ocukluktaki kurallarn ou, ihlallerle
oluturulur; ensest tabusu -e n azndan kuramsal dzeyde- yalnzca
fantezide ihlal edilerek oluur. Bu konuda ana-babay kzdrmas,
ocuun kukuculua kar bulduu tedavi yoludur: Ensesi ta
busunu, onu sabote etmeye alarak kefeder. (Bu anlamda, ideal
olarak yetikin de, sabotaj baaramam olan bir ocuktur daima.)
Flrt, ansn denemenin oyunudur, yasaklanm olaslklar d
np kurgulama oyunudur.
ocukluktaki flrt -ocuklarn ana ya da babay batan karma
veya onunla rekabet etme ynndeki o elenceli ve tatl gi
riim leri- bir elence olarak yaanp zaman gelince braklmas
kouluyla haz, engellenmilik duygusu ve rahatlamadan oluan bir
karm yaratr ocuk iin. Freudun dedii gibi, ocuun en gl
arzularndan biri yetikinler kadar byk olabilmekse, bydke
grecektir ki yle kolay silkip atabilecei bir karm deil bu; ge
liimi, bu karmdan kurtulmak iin gelitirdii yntemlere ne
kadar balysa, bu karma da o kadar baldr. ocukluktaki Oi
dipal flrtte gelecein davran kalb gizlidir: Biri, yani yetikin,
hibir ey olmayacandan emindir; dieri, ocuk ise acilen bir
eyin olmasn istemektedir ama bunun ne olduundan emin de
ildir (ve bununla baa kacak donanm da yoktur). Eit ko
ullarda birbirleriyle flrt edebilen iki ergen ya da yetikin de, ite
ocukluktaki bu kafa kartrc deneyimi tarlar karlamalarna.
ocuun tarafndan baknca grlen manzarada -ki mr boyu
onu etkileyecek olan bir manzaradr b u - bir kii bilmektedir ve
emindir, dier kii ise ister ama yapamaz (ne yapmas gerektii ko
23

nusunda bocalar durur). te kanlmaz biimde istikrarsz olan bu

iliki, kiinin kendi kendisiyle yaad temel ilikilerden biri ola
rak iselletirilir. Yetikinler kendi (dzmece) otoriteleriyle flrt
ederler. Kukular inanlarla flrt eder. Kukuculuk her zaman k
krtcdr, ama kkrtlmakta olan kiiyi hayalinde canlandrmak
(hatrlamak ya da yeniden kurgulamak) ok zor olabilir.
Flrt, deneysel hayatn, merak biiminde tezahr eden hr
metsizliin ilk biimlerindendir. Yine de Oidipal ikilemin zn
deki bir karkl ortaya karr: Yoksa flrt, ineme iddiasnda
olduu kurallar zorla dayatmakta mdr? Zincirlerin varln do
rulamaktan baka bir eye yaramayan bir (erotik) zgrlk alan,
iktidar elinden alnm olana verilen ehliyet midir sadece? B ir ev
reyi geride brakarak bymek eklindeki o tuhaf szn bir par
as mdr? Baka bir deyile flrt, olas ilikiler repertuarnn n
ceden belirlenmi olduunu, iki kiinin arasna bir ncsnn
(ya da daha bakalarnn) giremeyeceini kabullenmeye direnmek
midir yoksa? Ah bir rahat braksayd diyor Bob Perelman AntiOidipus adl iirinde, insanlar senaryo.
Yine de flrt, savatan nceki dnyaya duyulan bo bir nos
taljinin tesindedir. Gei niteliindeki btn oyunlarda olduu
gibi senaryoyu yeniden ele alp ekillendirme giriimidir; filozof
William Jam esin szleriyle yola kacak baka bir hareket nok
tas bulma abasdr. Ne de olsa Oidipusun, Kral Oidipus'u izleme
ans olmamt ve Freud, sonradan Melanie Kleinn da yapt
gibi bu hikyeye baka bir yer buldu hayatlarmzda. (Oidipus
kompleksini biliyor olmamzn hayatlarmz -v e mitosu d anasl etkilediini, bu bilgiye gre davranp davranmadmz
merak edebiliriz.) Psikanaliz asndan baktmzda Oidipus mi
tosu, erdem denen eyin nasl ortaya ktn anlatan bir hikyedir.
Ama bizde hikyeyi batan yazma istei uyandran da Oidipus
hikyesinin erdemlerinden biridir (kendi Oidipus kompleksimizle
urama ve onu ama yntemlerimiz, bizim kendi Oidipus komp
leksimizi oluturur). Erdemi bir gereklilik haline getirmekten bizi
kurtarmas da flrtn erdemlerindendir. Flrt, tercihler ile n
celikleri altst ederek repertuara eklenecek yeni hikyeler ya
ratabilir. Ancak flrt srdrmek zordur, aibelidir: En azndan iki
24

kii arasnda (ama tabii insan, kendisiyle sonsuza dek flrt ede
bilir).
Zamanmzda Sava ve lm zerine Dncelerde, belki
biraz daha rahatlam olarak yle yazar Freud: stediimiz kadar
ok hayat ancak edebiyat alannda buluruz. Ne kadar ok hayat
istediimiz ve bunlarn bulunabilecei yegne yerler hakkmdaki
kabullerimiz -bilind inanlarmz- zerine dnmeye deer.
Amerikal air James Merrill, Bin kinci Gece adl olaanst
iiri iin Ana konunun ne olduunu bilmiyorum - o anlamda
flrt bir iir bu dediinde, flrt hakknda belirsizlik iermeyen
bir ey de sylemi oluyordu. Daima baka bir hikye daha vardr,
ille de zerinde pazarlk etmi olmamz gerekmeyen bir hikye.

25

Gemiin faydalan

Yeni balayanlar iin olumsallk

Kaderimizi belirleme konusunda ansn nemli

olmayabileceini dndmzde, Leonardo'nun,
Gne'in hareket etmediini yazarken amaya
balad sofu Evren anlayna geri dnm oluruz.
Freid,
Leonardo da Vinci ve ocukluundan Bir An

Annesinin lm, bana gelmesini hzlandrm etkenlerden biri

olan elli be yanda bir kadn, bir yl bulan seanslardan sonra,
kendi tabiriyle bilmecesini ayramad bir ey olan bir temadan
bahsetmeye balamt. Bilmeceyi ayrmaktan kast, bir eyin
iindeki bilmeceyi bulup karmak -bylece onu bir muamma ol
maktan karm ak- myd, yoksa bir eyin iindeki bilmeceyi, tpk
bir bozyap gibi paralar birletirilsin diye ayrp bir kenara koy
mak myd, anlayamamtm. Kendisine bunu sorunca, onun da ka
fasnn net olmadn fark ettik: Bilmeceyi, daha farkl koullarda
da olsa aynen koruyabilmek iin benden yardm m istiyordu,
yoksa onu bu bilmeceden kurtarmam m, kendisi de emin deildi.
Srekli kafasn megul eden -v e annesinin lmyle ilikisi
29

ak o lan- bu bilmece uydu: Ne zaman birine k olmu ya da

hatta biriyle heyecan verici bir arkadalk kurmusa bunu byk bir
tutku, hatta saplant haline getirmiti; ama karsndaki erkek
(zaman zaman da kadn), her ne kadar ounlukla ondan holansa
da ayn ekilde bir tutkuya dntrmyordu bunu. H er zaman
ansn deneyen biri olarak tarif etti kendini ve insanlarn onu ok
ekici bulduuna kuku yoktu. Ama byle ilikilerde sanki ha
yatndaki sreklilik paralanm gibi oluyor, oysa kar tarafn ha
yatndaki sreklilik daha da zenginleiyordu. ou kez ksmetim
byleymi diye tanmlamt bu durumu ve ksmetini bu kadar sk
kiiselletirmesindeki paradoks ok arpc geldi bana (insanlarn
ksmetlerini nasl anlattklarna bakarak kendi kiisel tarihlerinin
ok ilgin paralar kartlabilir); ama kadnn yaad bilmece
i bayacak lde sradan, hatta basmakalp bir eydi elbette. li
kilerinde yaad -v e kendisinin de farknda olduu gibi annesiyle
ilikisinde balam o lan - bu eitsizlii yllar boyunca eitli ar
kadalar ve sevgilileriyle tartm, belli ki her seferinde, bunun
cinsiyetler aras bir farkllktan kaynakland konusunda mu
tabakata varmlard. Dolaysyla gerekliin bir unsuru olarak al
glanan bu durumla, biyolojik ksmetsizliin bir unsuru olarak baa
kmay renmek gerekiyordu. Ne var ki hasta, bu durumun ger
eklii ve zel olarak kendi hayatyla ilikisi konusunda hibir
zaman tam ikna olmam, buna kar ikili bir tutum gelitirmiti:
Bir yan, geleneksel bakn keyifsiz tutumunu kabul etmi, bu sa
yede en azndan kendisiyle ayn nedenden tr ac ekenlerle bir
tr dayanma gelitirebilmiti; ama bir yan da, daha iyi bir hikye
yakalayabilme umuduyla gzn kulan ak tutuyordu hep. An
nesinin lm, kendi ksmetiyle ilikisini daha da acil bir sorun ha
line getirmiti.
Psikanaliz ortamnn -v e yas srecinin- tanmlayc zel
liklerinden biri asimetri olduuna gre, kadnn bilmecesini ak
tarm (transferans) temelinde tartabileceimiz akt; bu da, o
cuun ana-babasyla ilikisinde ve sa kalann lenlerle ilikisinde
geerli olan rktc simetri bozukluklarna balanabilirdi. Ama
bu bilmece yle hayali bir konu olmutu ki onun iin -"h i ak
satmadm yry gibi diye tanmlyordu bunu- bu konuda ko
nutuu insanlarn onu yanl ynlere ekmesine ve hikyeye folk30

lorik eler katmasna kar ok ustaca taktikler gelitirmiti. Ona

nerim, kendisini eken eylerin ne olduunu anlamas -biraz
merak duygusunu kurcalayp belleine kaydetm esi- ve benim sz
lerim kendisine alakasz grndnde lafn esirgememesiydi.
Bunun zerine kadnn gzle grlr biimde rahatlamas, ge
mite kendini ne kadar Akll davranmaya zorladn gsterdi
bana.
Burada bir parantez aarak unu sylemeliyim: Bu kadnn bil
mecesi gibi kiide tekrar tekrar ortaya kan -v e ounlukla biraz
lzumsuz grnen- kendine zg kiisel takntlar, bence insann
unutmu olduu bir ryann yorumu olarak kabul edilebilir (ya da
ona benzetilebilir). Srekli tekrarlanan ve bilinli bir ekilde for
mle edilen byle konular, hastay da psikanalisti de bir ryay, yo
rumundan yola karak yeniden kurgulamak gibi bir paradoksa d
rr. Baka trl syleyecek olursak, hayatnn sorunlarn byle
iyi organize etmi insanlar iin psikanalizden ama, igrden zi
yade bir malzemenin, hastaya yorumu tekrarlama imkn verecek
ekilde yeniden kurgulanmasdr. Ryalar yeniden kurgulama d
ncesinin, niye kiisel tarihleri yeniden kurgulama dncesinden
ok daha dnlemez bir ey olduunu sormaya deer. R
yalarmz kendimiz kurduumuz halde, sanki bizim elimizde ol
mayan eylermi gibi dnrz onlar. Bir ryay grmeyi ya da
yeniden grmeyi nceden ayarlayamayz - zaten ele aldm ko
nunun ayrlmaz bir parasdr bu. (Ama tabii ayn tarihi bir daha
yaamay da ayarlayamayz; olsa olsa onu yeniden kurgulamay
ayarlayabiliriz.) Psikanaliz, igr arayndan ok ryalar aray
olabilir. Ryalarn yorumlanabilir oluu, malzeme olarak kul
landklar gndelik hayat krntlarndan (ryalar, arzunun yapt
kazalardr) daha az olumsal klmaz onlar.
Birka ay boyunca bu bilmece zerinde altktan sonra has
tam, ryalarn hatrlayamaz oldu artk (daha nce her grd r
yay hatrlamasn da ksmetine yormutu yine). Konumalarmz
bir nevi saduyu modelinden (insanlar duygusal deneyimleri de
iik biimlerde metabolize ediyor), daha belirgin biimde psikanalitik sohbetlere kadar deiiyordu (yanstmaya dayal bir z
deleme sonucu, ilikilerinde bir duygusal iblm sz konu
suydu: Kendisi ilikiyi saplant haline getirirken, karsndakilerin
31

hayatnda pek bir ey deimiyordu). Bir sevgi nesnesiyle ala

can al ve yoluna git tarznda daha acmasz bir ilikiyi tayamyordu kadn, bu yzden de iin o ksmn partnerine b
rakyordu; sonra da partneri her an yanndaym gibi bir
yanlsamann batana saplanyor, o yanlsama sayesinde varln
srdrebiliyordu. Bataa saplanmann hazlanndan bahsettik bir
likte; insann, sevdii kiiye baml olmamasnn dehetinden de
bahsettik. Bunlarn bir ksm hastann ocukluuna uyuyordu ve
onda ocukluuna ait baz duygular yeniden canlandrmt, ama
gerek anlamda dnceye dalmasn ya da kendi iinde gemie
bir yolculuk yapmasn salayacak kadar gl olmad bu can
landrma etkisi. Bu arada ben de, kar aktarm srecinde giderek
yerine oturmaya balayan bir eyin farkna vardm: Sanki her se
ferinde bir eyleri yanl anlyormuum, sanki benim bilmediim
bir kural varm duygusu gitgide glenmeye balad. Biri ta
mamen aresiz, hakir grlen, dieri ise tam anlamyla iinin ehli
olup hi sabr gsteremeyen iki kii konuup duruyordu kafamn
iinde. Bu i konumalardan birinde bir ara dedim ki kendime, Bu
pazarlkta kendi haklarm koruyamyorum ben!
Hastann merakn gerek anlamda canlandran ilk ey, te
davinin epey ileri bir aamasnda ortaya kmaya balamt bende.
Geri imdi geriye baknca (zaten hep yle olur), en azndan evlilik
vesikalar ile lm vesikalar zerine konutuumuz birka seansta
bu konuda her ikimize de srekli ipular vermi olduunu g
rebiliyorum. Birisine ilgi duyduunda ya da k olduunda,
hemen yaayacaklar duygusal deneyimin niteliine ilikin gizli bir
szlemeyi gemiten kartp ortaya getirdiini syledim ona.
Geri kendisi bu szlemenin varlndan habersizdi ama, onun
artlarna uymak zorundayd hep. Dolaysyla eer karsndakini
bir saplant haline getirmi ya da ondan neredeyse bylenmi ol
masa -gizli szlemede kendi payna den buydu ve o
cukluundaki baka szlemelerden kaynaklanyordu- sadece ken
disi hayal krklna uramakla kalmayacak, karsndakini de
hayal krklna uratacakt. Yani bir baka deyile hasta, kendi
drstlnn zulmne uruyordu. Bu durumun ierdii ironi ise
tabii eer ironi kelimesi yerinde olursaher iki tarafn da bilinli
bir ekilde bu szlemeyi gzden geirmi olmamasyd. Bu tr an
32

lamalarn ierdii komplikasyonlara, tadklar fars potansiyeline

derhal uyanan hasta demiti ki, Sanki sadece bir tarafn, gizlice
imzalam olduu bir bar antlamas gibi. Bilindnda, ili
kilerinde hep yaamay istedii sava eitleri zerine tartmay
srdrdk.
Psikanaliz ya da aile terapisi asndan baknca, bilindnda
insanlarn, kendi aralarnda szlemeler yapmakta olduu yeni bir
bilgi deil tabii; yine de bu szlemelerin kapsam -btn ek mad
deleri, erhleri, notlan ve sairesiyle birlikte- her zaman artmaya
devam edecek bizi (kendi kendimizle yaptmz daha da gizli ve
balayc szlemelere ise hi deinmiyoruz). Ne kendimizi ne de
bakalanm haberdar ederek girdiimiz szlemelerin saysn d
nnce, ksmetimizi organize etme ya da bir ereveye yer
letirme ynnde birer aba olarak gerekletirdiimiz daha resmi
toplumsal szlemelerin -oyunlan belirleyen kurallar, yasal d
zenlemeler, toplumsal kurallara bal riteller- bu kadar byk bir
gvence salamasna amamak gerek. Psikanaliz sreci iinse al
lm bir ey deildir szleme; zira en radikal haliyle dorudan
szleme olasln ekilsiz hale getirir (hatta parampara eder).
Szlemenin dnyas ile szleme dnyasnn dlamaya alt
her ne ise o arasnda bir gei salar. Aslnda psikanalitik sz
leme, szlemelerin, haddizatnda her trl anlama ile ba
lantnn, karsnda savunmasz kald eyi -yani bilindn ve
bilinemez olan gelecei- gstermeye yarar, hayata geirmeye
deil. Hibir szlemede insan, tam olarak neyi kabul etmekte ol
duunu bilemez; nk en hafif biimiyle bu anlama, taraflarn
bilind tarihi ile arzularn ve de o tuhaf deyiteki gibi, gelecek
neler getirecekse onlar iermektedir. Bylelikle, benim inceleme
min anti-kahramam olur Don Juan; nk o, szlemelerin pa
rodisini yapmakta, olumsal ile zdeleerek ona hkim olmu gibi
davranmaktadr. Bir Yahudi ataszndeki gibi, zaman zamanla te
lafi etmek alacak kadar zordur. Kimse anstan m uaf tutulamaz.
Ne kadar aksine inanmak istesek de, gelecek zerinde tahakkm
kurmak mmkn deildir. Sadece arzularn, dileklerin oca de
ildir oras, ayn zamanda kazalarn smadr. Hayatlarmz
zaman iinde ilerleyen -gelim e anlam nda- bir anlat olarak dnyrsak, gelime dncesini hasbelkader bir yerlerden duy
duumuz iindir bu.
F3N/Flrt zerine

33

Hastamn, farknda olmadan ilikilerini birer savaa dntrme

arzusu, daha ypratc temas biimlerine, daha fazla harekete duy
duu arzuyu temsil ediyordu. Duruma tekrar belirsizlik katmann
yoluydu sava. Zaten onun kendine zg bilind szlemesinde
asl arpc olan taraf da, partnerinden ayrl kabullenmekte zor
lanmas ve -annesiyle yaad hsran nedeniyle- ayrlktan sonra
partnerinin de kendisininkine simetrik bir duygusal deneyim ya
amakta olduu zannna kaplmas deildi sadece. Ayn zamanda
bilind szlemenin (Claude Lvi-Straussun ryalar iin sy
lediini andrr ekilde) zaman durdurmaya yarayacak bir aygt
gibi kullanlmasyd. Hastamn bilind szlemesi, tpk por
nografik bir grnt gibi kendini ve partnerini ksmet ile ks
metsizlikten, srekli zerinde pazarlk ettiimiz ve srekli kul
landmz kazalar ile rastlantlardan koruma abasyd. En bata,
hastam olumsallktan esirgemek, zamanla gelimesi kanlmaz
belirsizliklerden nce davranmak iin ilikiye yaplan bir byyd
szleme. Baka bir deyile ben, hastamn zaman ile ilikisine dair
ipularn dinlemenin yararl olacan dnmeye balamtm.
Aslnda aktarm srecini, daha nce yaanm olup birbirinden ayr
olan ama birbiriyle rten ilikinin bir ekilde yeniden ya
ratlmas ya da tekerrr olarak grmeye baladm: Hastann an
nesiyle, babasyla ve zamanla ilikileriydi bunlar. Bilind sz
leme, zaman bir fanus iine hapsetme, azn mhrleme ve ayr
bir nesne gibi tecrit etme giriimiydi.
Hastamn baka insanlarla ilikilerinde daha esnek formlar bul
mas, bir yazgdan ziyade bir repertuar gelitirmesi de, zamana ili
kin aktarmlarnn zmlenmesiyle balad - yani zamann kendisi
iin nasl bir ebeveyn olduunu bulmas, sonra da onu bir ebeveyn
olarak alglamay brakp bir ans matrisi gibi grmeye ba
lamasyla.
Bu kadnla yaptm konumalardan sonra olduka belirgin ve
klinik bakmdan konuyla ilikili baz sorunlar taklmt kafama.
nsan zamanla ne tr bir ak ilikisi yaar ve zaman ne tr bir nes
nedir onun iin? Mesela, doldurulmas gereken veya nemli bir
ksm ldrlmesi gereken bir ey midir? Asla yeterli gelmez mi
yoksa ldrlmesi gereken ksm hep ok mu fazladr? Zamann
34

bol olduunu ya da tkenmekte olduunu dnmemize sebep olan

nedir? Zaman nasl kullanacamz planlamaya ok fazla zaman
harcarsak, ileri ansa brakma riski ne kadar olur? Kendini bir in
sana emanet etmek, zamana havale etmekten ok farkldr.
Gney Afrikal yazar J. M. Coetzee, Dman adl romannda
yle anlatr zaman:
ansa bal bir dnyada daha iyi v e daha kt d iy e bir e y var mdr?
Bir yabancnn k u cak layn a teslim oluruz y a da dalgalara brakrz
kendim izi; dikkat k esilm ik en , g z ap kapayana kadar g e v e y iveririz; uykuya dalarz; uyan dm zda, bir bak m z hayatm z y
nn kaybetm i. N edir bir gzkapan n alp kapanm as? (A ncak
e z e li v e insanst bir uyanklkla ken d im izi savu nab iliriz ona kar.)
H ayatm zda baka bir se sin , baka seslerin duyulm asn salayan bir
boluk, bir yark olam az m ? N e hakla kapatyoruz kulaklarm z on
lara?

Totaliter bir rejimde yetiip yazarla balam bir romancnn,

ansn seslerine, zora gelmeyecek olan seslere dikkat kesilmesi a
rtc deil belki de.
Gelime asndan bakldnda, Coetzeenin baka sesler de
dii olumsall kabullenmenin -zam an iinde insan hayatnn bir
dizi kazaya, insann gcn aan olaylar silsilesine dntn
kabul etm enin- her ynyle nesneyi kabullenmek kadar sorunlu ve
ondan bir o kadar da farkl olduunu, psikanalitik tanmlamaya ise
onun kadar yatkn olmadn ne srmek istiyorum ben. Aslnda
burada dnlmesini istediim hipotez u: Geliim kuramnda, bir
nesneyi kabul ederek saplant haline getirmek, olumsalln tam
anlamyla kabul edilmesine kar bir savunma olabilir. Nesneyi
-teki insan- ayr ve kullanma elverili bir varlk olarak kabul
etmek baka eydir, zaman iinde yaayp kazalar kullanma el
verili klmak baka ey. Psikanalizde, igdlerin ynlendirdii
benlik kabulnn herhangi bir yarar olmusa, kendi olumsallna
gmlm benlik kavramn da eklememiz gerekebilir buna. Ml
kiyet ilikilerinden kaynaklanan tuhaf bir dil konuur, kiisel birer
niyetmiesine igdlerimize sahip olduumuzdan sz ederiz de,
hayatmzdaki olumsalln sahibi olduumuz gibi daha ok pa
radoks ieren bir dnceyi -dile getirsek b ile- ender olarak dile
35

getiririz. Bunu dile getirmenin bir baka yolu da, hayatlarmzn ka

zalara tabi olduuna inanmakta -yle olduunu kabul ederek
gven iinde yaam akta- niye bu kadar zorlandmz merak et
mektir.
Oxford ngilizce Szl, bir zamanlar felsefi balamda gzde
olan olumsallk (contingency) terimini yle aklyor: Meydana
gelebilir de gelmeyebilir de... ans eseri oluan ya da meydana
gelen... rastlantlara bal olan. Hayatmzn byk blmnn
rastlantlara bal olduu ortadadr -dnyaya gelmeyi, anababamz, vcudumuzu, dilimizi, kltrmz, dncelerimizi,
ryalarmz, arzularmz, lmmz vbyi gerek anlamda ne
biz tasarlar ne de seeriz- o halde sadece kendi kendimizle ili
kimizi ve nesnelerle ilikimizi deil (tabir yerindeyse kiliye ek
lenen nc taraf olarak) kazalarla ilikimizi de psikanalitik a
dan ele almaya deer.
Ne de olsa Freudun, insann kendi semedii ailelerde ve se
medii savalar srasnda, semedii arzularla yaad hayatlara
ilikin nemli aklamalar getirerek igdsel yaant ile travma
denen kaza arasnda ba kurmasyla balamt psikanaliz. Ama
Freudun almalarnda ok geni bir eitlilie yaylan kazalar,
giderek bilind birer niyet eklinde tanmland; psikanaliz ku
ramnda insan, olumsallndan yoksun braklyordu. Zaten Freudun
en popler ve insan hemen eken kavramlarndan biri de parapraksis olmutu: Yani Freudun icazetini almadan kendi adn
syleme cesareti bulamayan kaza. Freudiyen dil srmesi -k i ad
bile kendini ele v erir- niyet edilmi olan kazadr.

M
Temel meselesi uydu: "Determinizmin iinde
bir k yolu bulabilecek miyiz?"
Sartre,
Hilik airi Mallarm

Kitap olarak ilk kez 1904te yaynlanan Gnlk Yaamn Psi

kopatolojisi, her zaman Freudun en popler eserlerinden biri ol
36

mutur - aslnda kitaptaki dncelerin, Freudun en ok po

plerlemi dnceleri arasnda olduunu sylemek daha yerinde
olur, nk insanlar bu kitab okumay epeyce ypratc bulurlar.
Oysa Gnlk Yaamn Psikopatolojisi -b e n bunu Ryalar Kitab
ve akalar Kitabna uydurmak iin Hatalar Kitab diye ad
landryorum - Psikanalize Giri D ersleri'ni bir yana brakacak
olursak, Freudun hem Almancada en ok baslan hem de en ok
evirisi yaplan kitabdr. Freudun eserlerini ngilizceye evirip
yaynlayan James Stracheynin belirttiine gre Freud, Rya Yo
rumu ile Cinsellik Kuram zerine Deneme gibi bu kitabn da,
kendi salnda yaynlanan her basksna yeni ekler ve d
zeltmeler yapm. Stracheynin Standart B ask'daki giri yazsnda
yer alan Belli bal aklamalar ile kuramlarn neredeyse tamam
ilk baskda da vard zaten szlerini dikkate alnca, ok ilgintir bu
durum. Hatta allmadk bir ekilde Strachey, hafif aknlkla ka
rk bir krgnlk da duyarak bu konuda Freuda ihanet etmektedir.
Hem bu anekdotlardan hem de grlerine byle geni bir onay
vererek sunulmalarndan byk bir keyif aldna kuku yoktur
der. Ama zaman zaman, bu kadar ok yeni rnein, temel ar
gmann ifadesini kesintiye urattn, hatta bulandrdn his
setmemek de elde deildir. O zaman, Unutma, Dil Srmeleri,
Sakarlk, Batl nanlar ve Hatalar altbaln tayan bu kitapta
niye bu kadar ok rnek yer alr? Niye bu kadar ok kanta gerek
duyulmutur?
Freudun mesleki iddialarn ve bu yeni, allmadk bilim da
lnn belirsiz statsn hesaba katnca, argmanlarn kantlamak
iin ok sayda bulgu toplamasna amamak gerek - bu rnekte,
Stracheynin dedii gibi nicelik nitelii drse bile. Hatalar Ki
tab belirli bir tarza uygun olarak kaleme alnd iin -ilk defa
Psikiyatri ve Nroloji Monografisi adnda bir dergide ya
ynlanm t- belli bir bilimsel inceleme trnn teamllerini iz
lemektedir. Kitabn bu kadar kalabalk olmasnn bir nedeni, belli
bir tarza uygun yazlmasysa, en az onun kadar aikr olan psikanalitik bir neden de, Freudun kafasndaki bir kukuyu srekli
ele vermesidir; malzemenin, hem yazarda hem de onun kafasnda
tasarlad okurda belli bir diren uyandracak olmas ve bu direnci
kesinlikle krmann gerekmesidir. Sanki yle demektedir Freud:
37

Hayatta gerekten ok fazla hata ve kaza vardr ve aslnda an

lamldr bunlar, ou zaman da cinsel olarak anlamldr. Freud'un
dil srmesi ve sakarlk tr davranlara ilikin yorumunu gz
nnde bulundurunca, bizi ikna etmesi gerektii hissine ka
plmasnda aracak bir ey yok; hepimiz biliriz elbette, hayat ha
talar ve kazalarla doludur. Ama eer hatalar've kazalar, onun ne
srd biimde anlam tayorsa, hata ve kaza olmaktan karlar.
Freudun ryalara ilikin mantna yakn bir ekilde kitapta, kaza
diye bir ey olmadn kantlamak zere ok sayda kaza anlatlr.
Kitabn sonuna doru, sonuna gelebilmisek tabii, artk hata denen
eyden arnm ve ok sayda komplodan oluan psikanalitik bir
dnyaya girmiizdir. Durmadan hata yapyor deilizdir, durmadan
alternatif hayatlar kuruyoruzdur. Ancak Freudun alt yl sonra, Leonardoyla ilgili kitabnda ne srecei gibi, ansn kaderimizi be
lirleyecek gte olabileceini niye dnmeyiz ki hi? Belki
btn kazalar anlaml deildir de, anlam kazalardan meydana geliriliyordur. Freud, psikanaliz kuramndan yararlanarak kazalar,
grnrde ansa bal olan olaylar, anlam tayan, maksatl olay
lara dntrr. Ama Hatalar Kitabnda ar miktarda kant su
nulmas da, ansn kaderimizi belirliyor olmasndan ve bunun ge
tirebilecei potansiyel anlam kaybndan doan endieyi dengele
mek iindir belki.
Aslnda bir hatalar ve kazalar ansiklopedisi olan Hatalar Kitab,
gnlk yaamdaki sakarlklar komedyasn bilimsel bir ar
ballkla deifre eder, burada, Freud'un grnrde kazara olan sa
karlk dedii eylemler, ierdikleri btn o ufak apl iddet ve ka
osla aslnda bir amaca ynelik gelitiklerini ve genel olarak
bilinli yaptmz istemli hareketlerde bile grlmeyecek bir ke
sinlikle hedeflerine ulatklarn kantlamaktadrlar. Dme, t
kezleme ve ayak kaymas der Freud, motor harekette kazara or
taya kan aksaklklar deildir her zaman. Hi de kendimizi aptal
yerine drmediimizi, tersine ryalarmzda kurguladmz
kadar becerikli olduumuzu ortaya kartr Freud. Asl bela, an
laml maksatlarmzdaki arlktr. Freudun yorumunda kazalar,
ya kendi kendini cezalandrarak ya da yasak arzulan st kapal bir
ekilde tatmin ederek bilindmda doyum salama yntemlerini
oluturur. Ve Hibir alan yoktur ki der Freud, kazara yaplan
38

hareketlerin aslnda amal olduu gr, cinsellikten bile daha

kolay kabul bulmasn.
Kazalar, bilinli bir ekilde sahip kmadmz niyetlerimize
dnr; sakarlklarmz, baka seslerin kendini duyurmasn sa
lar. O halde -grnrde amalanmam olan, olumsallk ierenkaza kavram, kiinin dille ilikisine bal olarak aksi takdirde ger
eklemesi imknsz arzularmz ya da benliin kimi ksmlarn
grmemizi salar. Kaza, baz eyleri yapmann en iyi yolu, hatta
yegne yolu olur. stelik kaza ya da olumsallk nosyonu ol
makszn, asla bunlarn sahibi olmaktan tam anlamyla kur
tulamayacak, dolaysyla da bilinmelerini salayamayacak hale ge
liriz. Bir baka deyile Freud, sadece kazalarn anlaml olduunu
deil, en yasak anlamlan retmek iin kaza kavramndan nasl ya
rarlandmz da gstermektedir bize. Hata, meruiyet kazanm
kanunsuzluktur. En kabahatli olduumuz zamanlarda yanlgya
dm oluruz. Yani Hatalar Kitab, hem insanlann kazalar ne
iin kullandna dair tanmlar iermektedir, hem de Freudun bu
kazalar yeniden tanmlayarak neler yapabileceini gsterir.
Freudun, kazalan bu ekilde yeniden tanmlamakla yapabilecei
pek ok eyden biri de, onlar kiisel tarihin ifaat haline ge
tirmektir. Psikanaliz igdy kiisel tarihe dntrdne gre,
yanlg diye bir ey de yoktur, sadece gemiin srekli olarak gn
na kartlmas vardr. Dil srmesi, insann kendi kendine uy
gulad bir kazaysa, niye kendisini byle bir kazaya maruz b
rakmak ister insan? Freudun bu soruya cevab nemlidir: Yasak
bir arzuyu, uzlatrlm bir ekilde tatmin etmek, ama bir yandan
da gemii geri getirmek, bizi, kendi tarihimize balamak iin. Ka
zandmz becerilerin gizledii bir tarihimiz vardr bizim.
Kitabnn sonu blmnde yle der Freud:
En ar v e en h afif vakalarda hep ortak olan bir e y vardr; ayns, dil
s rm esi ve sakarlk ile ans eseri m eydana g e le n kazalarda da g
rlr. Bu fenom en lerin izi, yeterin ce bastn lam am p siik m alzem ed e
bulunabilir, geri bilin bastrm r bunu am a, kendini da vurma y e
ten e in i tm yle elin d en alam am tr.

Bastrlm arzular, bastrlm tarihlerdir ya da oluum ha39

ndeyken bastrlm tarihler. Psikanalitik yorum araclyla

Freud, ans unsurunu ekip kartr kazalarn iinden ve bunlar,
hibir gizem yan olmayan birer anlam kayna hane getirir.
Kaza ya da rastlant gibi duran eyler, gemiten gelen ve kendini
kabul ettirmek iin uraan birer sestir aslnda; yaanabilmek iin
abalayan hayatlar vardr iimizde. Freudun sylediklerine ba
karak buradan, bastrlm psiik malzemenin kendini da vur
mak istediini, yani iimizde, birbiriyle atan ve kendini kabul et
tirmek iin yaygara kopartan kiisel tarihler bulunduunu varsaya
biliriz. Kazalar, yanm kalm ilerimizi hatrlatr bize, hayatmzn
ok ufak bir ksmn yaamakta olduumuzu hatrlatr.

u soruyu asla sormama konusunda bizimle bebek

arasnda bir anlama vardr: Bunu sen mi
tasarladn yoksa dardan m sunuldu sana?"
Burada nemli konu, bu konuda hibir
karara varlmasnn beklenmiyor oluudur.
D. W. Winnicott.
"Geici Nesneler ve Geici Fenomenler

Freud -yanl bir tabir olacak am a- arzulara yeniden sahip

klmas yoluyla gemii geri getirmek iin bir yntem, bir tedavi
icat etmiti. Bu dnm her ne kadar onun terapi konusunda hrsa
kaplmaktan uzak durmasyla snrl kalm olsa da, arzuya ikin
olaslklarn aktarm araclyla gemiin geri getirilmesini ie
riyordu. Ama her trden deneyimin bize kim olduumuzu ha
trlatabileceim; eer ans kaderimizi belirleyebilecek gteyse,
her trden eyin insann hayatnda dnm yaratabileceini;
Proustun neredeyse yirmi yl boyunca gstermeye urat gibi
gemiin kazara geri dnebileceini de biliyordu Freud, nk Or
todoks bir Freudcu deildi o. Ama Freudiyen kazadan farkl olarak
Proustiyen kaza, ieriden kaynaklanmaz.

40

Swannlarrt Semtinden'in Al ksmnda yle yazar Proust:

Kn bir gn eve dndmde annem, dm grp ay getirdi
bana; normal olarak imediim bir eydi bu. nce geri evirdim, ama
sonra, belli bir nedeni olmakszn fikrimi deitirdim. Petits madeleines denen o kt ve tombul, kk keklerden aldrd... azmda
kekin paralaryla karan lk sv damama demiti ki, her yanm
bir titreme ald aniden ve durdum, meydana gelen bu olaanst eye
dikkat kesildim.
Edebiyat tarihinin en mehur keklerinin etkisiyle meydana
gelen olaanst ey, gemiin nemli bir paras olan Combraynin ansdr. Proust, hem olayn basitliini, mutlak sradanln
aktarr bize hem de byle bir eyin pekl hi meydana gelmemi
olabileceini. Annesi ay getirmemi olabilirdi, o keklerden aldrmayabilirdi, kendisi kek yemeyebilirdi ve saire. Proust, tam o
tereddt annda - nce geri evirdim, ama sonra, belli bir nedeni
olmakszn fikrimi deitirdim- kendi hayat ile bu olaanst ki
tab kaleme almas arasnda belli bir denge bulunduunu hissettirir
bize; ama kendisinin bilgisi dnda elbette - onun asndan ta
mamen sebepsiz bir olaydr bu.
Dinsel nitelik tamayan bu tr epifanyalar gemii su yzne
karr, ama bir insann kiisel tarihi kolay anlalmaz bir tanrdr.
Proustun romanndaki dnyada, insanlarn hayatnda sanki zaman
onlarla flrt edermiesine bo mitler vaat eden bir eyler vardr
her zaman. Bu kaypak gemii ve oraya gmdmz benlikleri
geri getirmek kolay deildir. Bu ilerde ansn byk rol vardr
diye yazar Proust, ve yine ansa bal olan ikinci bir olay, yani
bizim kendi lmmz, ou kez ilkinin nimetlerini uzun sre bek
lemekten alkoyar bizleri. Temelde Freudunkine paralel olan
Proust metni, psikanalizin anti-psikanalitik bir versiyonunu sunar.
Proustiyen adan baknca psikanalist, insann aktarm yoluyla ve
ansn da biraz yardmyla gemiin bir krnts zerinde birlikte
yanlgya debilecei biri olur. yle der Proust:
Onu geri getirmeye almak bouna uramaktr, zihnimizin gs
terdii btn abalar sonusuz kalmaya mahkmdur. Zihnin alannn
dnda, menzilinin dnda bir yerlerde, hakknda hibir sezgiye sahip
41

olmadmz maddi bir nesnede (o maddi nesnenin bize yaatt du

yumlarda) sakldr gemi. lmeden bu nesneye rastlayp rast
lamayacamz ise tamamen ansa kalm bir eydir.
ansa kalm olmak ilgin bir deyitir elbette. Prousta gre,
gemie ulama garantisi veren hibir dzenleme, hibir teknik
yoktur. Gemi, kendi bana anlamsz olan rastlantlarla su yzne
kar: Bir koku, bir melodi, bir tat. Bunlardan hangisinin ne zaman
ortaya kacan nceden bilmenin hibir yolu yoktur. Hem Proust
hem Freud, kendi retici kazalarn aynntlandnp aklarken, bir
birlerinden son derece farkl biimlerde olumsallk zerine d
nmemizi salarlar. Proustun kazara m addem e'lerle kar kar
ya gelmesi -onun grne gre hi gereklemeyebilirdi de bu
karlam a- onun kendini alglaynn da, hayatnn brnd
eklin de tesine geen istemsiz bir anmsama uyandrr. Yeni bir
gelecek sunar ona. Ama iimizde gml olan gemi, Prousta
gre, su yzne kmak iin gayretli ve sinsi bir ura iinde falan
deildir, dikkat ekmek iin urayor deildir, hatta kefedilmeyi
bile beklemediini ima eder Proust. Yine de oradadr ite; orada bir
yerde, bir maddi nesnenin iinde ve eer yeterince anslysak ya
da yeterince ansszsak rastlarz ona. Ve muhtemelen ancak baka
bir eyle megulken rastlayacazdr; ne biz gemie dnk bir ara
y dzenleyebiliriz ne de gemi, temel mesajlar ve ta
mamlanmam projeleriyle bizim peimizdedir.
Freuda gre ise kaza, bir kar niyeti aa karintr; bu kar
niyet de yeterince bastnlamam olan bir arzudur, acil kiisel ta
rihimizin, uzlatrlm biimde de olsa yaanmay isteyen bir par
asdr. Fakat arzu, deyim yerindeyse, tarih olarak deifre edilmeyi
istememektedir; u ya da bu ekilde tatmin bulmay ister o. Arzu
tatmin peindedir; psikanalist ise tarih yapar. Freudiyen yorum,
amalln alann geniletip olumsallk imparatorluunu daraltma
peindedir.
Freudiyen terimlerle Proustun dind epifanyas, bilind he
sabn bir baka paras haline gelir. Otto Rankn bir almasn
onaylarken yle yazmtr Freud: ou kez sadece eya kay
betmek deil, kayp eyay bulmak da (psikolojik olarak) be
lirlenmi grnmektedir... Kaybetme olaylarnda, eyaya nceden
42

sahip olunduu aktr; bulma sz konusu olduunda ise ncelikle

eyay aramak gerekir. Her trl bulma olaynda Freud, bir ye
niden bulma aramaktadr ve zaten bulmutur da. Proustiyen se
naryoda ima edilen ve bastrlm olan -aslnda psikanalitik bak
asyla anlamszdr b u - aramakta olduumuz deil, bulabilece
imiz dncesidir.
Bu incelemenin amalan dorultusunda Proust ile Freudu ben
liin iki olas versiyonu olarak kullanmak istiyorum; bundan kas
tm, kendi gerek karmaklklar iinde Proust ile Freud deil el
bette, daha ziyade onlann, yukarda verdiim iki rnekte ifadesini
bulan grnmleri. Bence, byle ortaya koyulduunda bu mu
kayese, psikanaliz kuramnda atlanan ya da yadsnan nemli bir
eyi ortaya kartyor (geri ben psikanalizin, Freuddaki Pro
ustiyen yan da bastrdna inanyorum). Sylemek istediim u:
erdii ikilie (dualizme) ve atmay ne karmasna ramen
psikanalizin, hep zmleyerek bire indirgemeye alt iki ben
lik versiyonu var. Bunlardan biri, yani Freudiyen benlik versiyonu,
ne istediini ve her zaman ne istemekte olduunu -psikanalitik an
lam da- biliyor; buna bilind arzu diyebiliriz.
Ama benliin bir versiyonu daha var ki, savunmaya ynelik
deil -haddizatnda kesinlikle savunm asz- ne istediini ya da ne
istemekte olduunu bilmekle de ilgisi yok (bu da u soruyu ge
tiriyor: N e istediimizi bilmediimize gerekten inanmak niye bu
kadar zor gelir bize?). Bu benlik versiyonu -derdi istemek ol
mayan versiyon- kendi olumsallyla bark yayor. Hatta ye
rinden kprdamadan olumsallm bekledii bile sylenebilir.
Ama belli ortamlarda bu benlik versiyonu, ancak ya aresizlik ola
rak yaanabilir (hayatm benim denetimimin dnda ve ha
yatmdaki sorun da bu) ya da kukuculuk olarak (ne istediimi bil
miyorum, dolaysyla bir ey bilme yeteneimden kukuluyum).
Hibir szleme yapmayan ve bilind arzuya dayal benliin asla
yapamayaca bir ekilde kiinin kendi lmyle balantl olan
olumsal benliin olduu gibi kabul edilmesi, bence hayattaki ilk
deneyim biimlerinin gecikmi bir ekilde geri getirilmesi ya da i
leme sokulmasdr.
lk duygusal deneyimler bir dizi kaza -insann ackmas ya da
uykusunun gelmesi gibi nceden dzenlenmemi olaylar- halinde
43

dnlebilir; gitgide bunlar, rastlantnn tesinde bir eyler olarak

yeniden tanmlanacaktr. nsann rastlantlarla -y ah u t rastlant ya
da ans ya da ksmet dncesiyle- ilikisi, benliin bu ilk bi
imiyle kurulan karmak bir badr. lerlemeci olmayan anlamyla
gelime, insann ansn denemesi demektir. Rastlantlar, onlar
kullanmasn bilenlere aittir.

Bizi anlarmzdan ve seimlerimizden

kurtaracak bir eyler yapmal.
John Cage (rportaj)

Rastlant, iki eyin ayn anda olmas demektir, ayn zamanda vaki
ya da var olma. Ama Freudiyen adan baktmzda, rastlant
zerine bir tartma, paranormale ilikin nosyonlarn ya da psi
kanalistlerin patolojik gsterme eiliminde olduu trden mistik
bir animizmin izini tar ister istemez. Freud, u ad tayan bir
kitap yazm olamazd herhalde: Ezamanllk: Nedensellik er
meyen Bir Balant lkesi. Hatalar Kitabnn rastlantlara ayrlm
drt sayfas, Freudun, grnrde k^za olan dier olaylarn ou
gibi rastlantlar da zme konusunda yeni, gelitirdii becerinin
ksa bir tankldr. Hayatlarmzn bir rastlantlar dizisi ya da der
lemesinden ibaret olabilecei dncesi olduka tuhaf ve kabul
edilmez grnr (ama rahatlatc olabilir elbette). Aslnda kaza
sz, genellikle olumsuz bir eyi belirtir. Mesela Oidipusu sadece
had safhada talihsiz biri olarak dnmeye baladmzda, psi
kanaliz de ok farkl bir ehreye brnecektir. Ne de olsa bu tiyatro
oyunu, olaand rastlantlarla doludur.
Bence Winnicottn tanmnda ilgin olan, geliimin, olumsal
hadiseler eklinde yaanan igdlerle balamas ve igdlerin
tatmininin de bir rastlant olarak alglanmasdr ( iki izginin st
ste gelmesi gibi). Bebek iin der ki Winnicott, gdler henz
kendi bnyesindeki bir ey olarak tanmlanm deildir, tpk gkgrlts ya da bir darbe gibi danya aittirler. Bebek, igdleri
44

olumsal birer hadise olarak yayorsa, W innicottn izdii tabloda

anneye den de ilk ve ekillendirici bir olumsall kiiselle
tirmek ya da insaniletirmektir. gdsel deneyimler, anneyle ya
anan btnleyici iliki araclyla ayn ayr alglanabilecek bir s
rece dnr; aa yukar bir ba, bir ortas ve bir de sonu veya
en azndan bitimi olan bir srece. O halde, kiinin rastlantlar nasl
tanyp ayrt ettii ve onlardan nasl yararland sorunu, Winnicottm yanlsama srecine ilikin tanmna balanabilir. Pediyatri ve Psikiyatri'de (1948) yle yazar Winnicott:
lk bata, ayn anda hem mutlak bamszlk hem de mutlak bamllk
olarak tanmlanabilecek bir durum sz konusudur. Bamllk duygusu
olmadna gre, buradaki bamllk mutlak olacaktr. Diyelim ki bu
aamann sonunda bebek, adna alk denen igdsel bir gerilimden
tr rahatszlk duymaya balad. Bebein herhangi bir eyin var
lna inanmaya hazr olacam syleyeceim ben; yani bebekte, bir
nesneye ilikin halsinasyon grme yatknl gelimitir, ama bu,
nesnenin kendisi olmaktan ok, beklentisinin ald bir dorultudur.
Tam o anda anne kagelir ak memesiyle (tanmlamay basit tutmak
iin meme diyorum) ve memesini, bebein bulabilecei ekilde yer
letirir. Bu da baka bir dorultudur ite, ama bu kez bebekten teye
doru deil, bebee doru. Anne ile bebein tam anlamyla birbirine
kilitlenmi" olup olmamas hner gerektiren bir durumdur. Ba
langta anne, bebein hkmetmesine izin verir; eer bunu ya
pamazsa, bebein znel nesnesi, nesnel olarak alglanan memeye b
rakamaz yerini. Bebein iindeki drtye uygun olarak annenin,
bebekte, oradaki eyin bebek tarafndan yaratlm olduu ya
nlsamasnn gelimesine izin verdiini sylememek gerekir; sonuta
yaanan, sadece bir igdnn doyurulmasndan ibaret fiziksel bir de
neyim deildir, ayn zamanda duygusal bir btnlemedir ve kiinin
hakknda yanlsamalara kaplabilecei bir gereklie olan inancn do
uudur.
Bebek iin arzu, doyumla ayn eydir. Bebein bak asndan
aln, fiilen doyma ile eanlaml olmas rastlant deildir; d
ardan bakldnda ise bebein ackp alamas bal bana bir
eydir ve bir baka eye neden olur: Annenin bebei emzirmek is
temesine. Beklemek, ileme sokulabilir, dolaysyla da tahamml
edilebilir bir deneyim haline geldike, u soru kar ortaya: Em
45

zirilme, ackmann sonucu mudur, yani bir neden-sonu ilikisi mi

sz konusudur, yoksa ackmaya denk mi dmektedir sadece?
Cevap, her iki tanmn da geerli olduu, ama bir tanesinin daha
zor kabul edilebileceidir.
nce yle yazar Winnicott: Annenin sunduu ile ocuun ta
savvur ettii arasnda bir rtme vardr. Ama yeterince zenli bir
bakmla yanlsama yetenei gelitirildikten sonra, ocuktaki ya
nlsamay bozma grevi der anneye. Winnicott bunu, ocuun
her eye hkmetme yeteneini kaybetmesiyle yaayaca mu
azzam oku atlatmasna yardmc olacak yeterli evresel destek
olarak tanmlar.
Muazzam ok, annenin varl ocuun ihtiyacna denk d
medii zamanlarda yaanr (mutlak olarak baktmzda zaten hi
bir zaman denk demez tabii). Yeterince iyi bakm gren ocuk,
ihtiya duyduu rastlantlar kendisinin yaratabilecei inancn bes
lemeye balar - W innicottn szleriyle, gerekliin, hakknda ya
nlsamalar kurabilecei bir ey olduuna inanr. lk evrede be
bein asndan bakldnda, rastlant diye bir ey yoktur, nk
henz birbiriyle ayn ana rastlayacak iki ayn ey yoktur; bir tek be
bein ihtiyac vardr. Ama mutluluk ya da doyumun ibirliiyle
gerekletii bir kez anlalnca, sanki bebek ya da ocuk, ta
leplerini grltl bir ekilde dile getirerek kendi doyumunu kendi
salyormu gibi grnebilir - ya da bu sre o ekilde yeniden
kurgulanabilir. ocuk, olumsal igdlerin gelitii ortam ol
maktan kp bunlar fiilen yattran etken haline gelir. Ama ya
nlsamann bozulmas, yani dknkl srecinin, Winnicottn s
zn ettii bu muazzam okun ayrlmaz bir paras daha vardr:
ocuk, kendi eylemlerinin dourduu sonularn, kendi ni
yetleriyle uyumlu olduu konusundaki inancn amak zorundadr.
Arzu, doyumun sigorta poliesi deildir. Anne ne ona ait bir ma
kinedir ne de bizatihi onun vcududur. Dnceler ve dler gibi
arzular ve ihtiyalar da, tpk doyurulmalar kadar olumsaldr.
Alk konusunda gerekletirdiimiz toplumsal dzenlemelerin bo
yutlar, itahn bir zamanlar bir tr srpriz olarak yaandm d
ndrmektedir. (Abes bir ifadeyle belirttiimiz gibi, yemekler ara
snda yeriz de, dnmeler arasnda dnmeyiz hi.)
Winnicottn grne gre hayatmz dzenleyen u tandk
46

d kurma-dkmklna urama srecini ar lde basitletirip

soyutlamak istiyorum bu incelemede. Psikanaliz, hep bir eyler at
fetmek iin kullanp durmutur bebekleri, nk onlar karlk ver
mezler. Ben de, ilgiye deer bulduum bir eyi ileri srmenin tem
sili bir yolu olarak bebeklere baz ruh hallerini isnat etme
niyetindeyim. Psikanaliz asndan baktmzda, dknkl s
recinde bebein -daha sonra da yetikinin- nnde seenek g
rnmektedir. Ya bebek ya da anne her eye hkmeder (kadiri mut
laktr) yahut ikisi de hibir eye hkmetmez; D epresif Durum adn
verebileceimiz bu nc seenek, baka eylerin yannda bir de
her eye hkmetme diye bir ey olamayaca kabuln iermek
tedir. nsanlar kendilerine tanrlar bulmaktan ya da tanr olmaktan
vazgeip hep birlikte bir eyler yapmaya alrlar. Ben, drdnc
bir seenek daha olduunu ne sreceim; geri bu, her eye hk
metme diye bir ey olabileceine inanma ile bu inantan tamamen
vazgeme arasnda bir yerlerde durmaktadr. Yine de gerekte
bunun ok farkl olduunu dnyorum. Buna, olumsalln ta
nnmas denebilir. ans, baht, ksmet, kaza, rastlant diye ad
landrlabilecei gibi, bir tr amalanmam ya da rastgele araclk
olarak yaanp tanmland da olur. Aslnda bunu ortaya kartan
hibir kuvvet yoktur ardnda -yine de yanstma yoluyla byle bir
kuvveti kiiselletirebi liriz- stelik kendi bana ve kendi iinde
varl da, bizim kudretimiz hakknda hibir ey anlatmaz. Bizi ne
siler ne yceltir, ama her iki amala da kullanlabilir. Hem bedeni
hem de bedenin dnda hissedilen her ne ise onu ierdiinden, ne
iseldir ne de dsal; biraz W innicottn, bebein kendi i
gdlerine ilikin ilk yaantsn kurgulamasna benzer. Bir olum
sallk aamasndan ya da Olumsallk Durumundan sz etmek abes
kaar, zira benim szn ettiim ey sabitlenmenin (somutlan
mann) dmandr, ama hibir zaman da varl eksik olmaz. Oysa
Depresif Durum da veya kiinin hayatta tercih ettii ama neyse
onda, psikanaliz, bunu tam anlamyla kabullenmenin nndeki en
gellerin anlalmasn salayan bir sre sunabilir.
Hayatn ilk evresinde yaananlar asndan, olumsal benliin bu
ekilde ortaya kmasn salayan nkoullar nelerdir? Kiinin rast
lantlar grmesini engelleyen ey, ne eit savunmalardr? (Sa
47

vunma, esas olarak bir olumsallk plandr.) Daha nce de sor

duum bir soruyu tekrarlayacak olursam, hayatmz bir dizi ka
zadan ibaretmiesine gven duygusu iinde yaamaktan bizi al
koyan nedir? ansn, kaderimizi belirleyecek gte olduunu kabul
etmemenin maliyeti nedir? Ve benim olumsal benlik adn ver
diim ey bastrlr ya da ona srt evrilirse ne olur? Psikanaliz
perspektifinden baktmzda Joseph Smith bize unu hatrlat
maktadr nk: nsann srt evirdii ey, ya yzlemesi gereken
bir tehlikedir ya da ardndan alayaca bir kayp.
Benliin olumsallnn kabul edilmesi - v e bu kabul ger
ekletiren olumsal benlik- mutlaka sadece hayal krkl yaratan
ya da depresif bir deneyim olarak yaanmaz, nk bir noktada da
insan, onunla ilgili olarak hi hayal kurmamtr, yetikin ya
amnda bu, kiiyi zaafa uratacak hayaller yaratabilen olumsalla
kar koyar. (Klasik tragedya, asla olumsal benliin tercih ettii tr
olamazd.) Szgelimi bu olumsal benlik, bir keresinde Leslie Farberm istenemeyecek eyi istemek" dedii o kafa kartrc fa
aliyete ynelemez. Olumsal benlik asndan bakldnda, arzu
duymak -birine ya da bir eye ekim hissetm ek- bir rastlantnn
koullarn yaratma anlamna gelebilir ancak. (yle de diyebiliriz
aslnda: likilerimizi yrtmemiz imknszdr; ancak uzlamala
rmz yrtebiliriz.) Ayrca olumsal benlik kavram, ahlaki an
laymz asndan da ilgin sonular dourur, nk Bernard Wil
liamsin da dedii gibi hayatmz anstan m u af klma abasm
hep ahlak anlaymz araclyla gerekletiririz. Olumsal benlik,
sulamann olmad bir hayat tasavvurunu dikte eder bize, abaim
ve zdenetimin dilinden annm bir hayat buyurur.
Olumsal benlik, geleneksel anlamda hibir ey bilmez; ancak
bu bir eksiklik deil bir tanmdr, nk geleneksel anlamda bi
lecei hibir ey yoktur. Belki de, olumsal benliin iyi bir epistemolog olmadn sylerken kastettiim eye daha yakn bir nok
tadaym imdi; nk o, bir tek eyi bilir ve bu da paradoksal bir
bilgi trdr. Duygusal deneyimin her annda yeni bir ey ol
duunu bilir o; kendimizi gelecee hazrlarken bavurduumuz her
trl donanm gemiten kaynakland iin de fazlalktr ve k o
niktir. Sonuta, olumsallk konusuna hepimiz yeni balyoruz,
nk elimizden gelen sadece budur.
48

n
Freud ve unutmann faydalan
sfP

i
Her eyi hatrlamak, bir tr deliliktir.
Brian Friel,
Translations (Tercmeler)

nsanlarn psikanalitik tedavi grmesinin nedeni, onlara unutma

zgrl tanmayacak bir ekilde hatrlamalardr. Psikanaliz a
sndan baktmzda semptomlar birer bellek yardmcsdr (mnemonik ya da anmsatcdr); Freudun Bastrma balkl maka
lesinde belirttii gibi, bastrlm olann geri dnne dair iare tle rdir. Bir tr istemsiz ve st kapal hatra olan semptomlar,
arzunun anmsatclandr; arzu ise Freuda gre - igdsel ya
ant adn vermitir o b u n a- unutulmaz bir eydir. Bastrma ve
aslnda Freudun tanmlad her trl savunma mekanizmas -d a
tma ve korunma m ecazlar- bir eyleri bandan atarak ko
rumann yoludur. Yani unutma gibi savunmalar krldnda bilind, bildiimiz ey haline gelir. Semptomlar, ryalar, dil srMNVFton zerine

49

meleri, serbest arm ve tabii anlar, reddedip stmzden at

tmz nshalarmz hatrlatr bize.
Hayatmzda, kaybetmiiz gibi ya da zaten hibir zaman bel
leimizde yer edecek kadar olgunlamam gibi davranabildiimiz
alanlar vardr sanki. Kiinin benimsedii psikanaliz diline bal
olarak arzu, dnce, tarih, travma, benlik paras gibi adlar ve
rilebilir bu alanlara. Kabul edilemez ya da tahamml edilemez
olan barndran bu kategori, ideal durumunda hastay zgrlne
kavuturarak aslnda hibir zaman kaybetmeyip gerilere itmi ol
duu ya da ileme sokmay beceremedii -y a da her ikisi birdeneylerle yeniden temas kurmasn salayan psikanalitik yorumun
hedefidir. Hasta bunlar unutmu olduunu, estetik denebilecek ne
denlerle aktif bir ekilde kaybetmi olduunu hatrlamaya tevik
edilir; nk kendisi iin veya kendisiyle ilgili olarak neyin iyi ya
da arzu edilir olduuna inanmsa, onunla uyumaz olduunu his
setmitir bunlarn.
Olumsuzlama adl yazsnda Freud, bu srecin kaynan en
eski olann dili - oral igdsel drtler eklinde niteler. Mu
hakeme ya da estetik deerlendirme, temelde bir eyin yenebilir
olup olmadna baldr. Ama muhakemeden bahsederken Freud,
bellek ve unutma konusunda izdii eitli tablolardan birini de
st kapal olarak sunmaktadr bize:
[M]uhakeme, Bunu yemek istiyorum ya da Bunu azmdan ps
krtmek istiyorum eklinde olur; daha- genel olarak da yle ifade
edilebilir: Bunu iime almak istiyorum ve unu da darda tutmak isr
tiyorum. Yani, Benim iimde olacak" ve Benim dmda kalacak...
ilk bata srf hazza ynelmi olan ego, iyi olan her eyi iine alp kt
olan her eyi dar karmak ister. Kt olan, egoya yabanc olan ve
darda olan eyler balangta zdetir.
Kt olan her ey frlatma ya da pskrtme yoluyla dar atlr,
yahut bastrma yoluyla ierideki darya -bilindm a- yer
letirilir. Yani dary unutmak da mmkndr ieriyi unutmak da.
Peki unutma -k i geliim asndan, burada tanmlanandan daha ile
ride, daha sofistike bir evredir- bir eyi yemeye mi daha ok ben
zer, yoksa azndan pskrtmeye mi? Nasl ki bir eyi ancak i50

nize aldktan sonra bastrabilirseniz, aznzdan pskrtmeniz de

ancak tadn aldktan sonra mmkn olur. Freud burada kendi mu
hakeme paradigmasn tarif ederken, iki unutma biimini de tarif
etmektedir: Bir eyi aznzdan pskrttnzde, ebediyen kur
tulmu olursunuz ondan; yediinizde ise sindirim denen bir srele
onu unutursunuz. Darya pskrtlen, kendinizi muaf tutmu ol
duunuzu umduunuz bir gelecekte, dnya tarafndan metabolize
edilecektir; ieriye alman ise vcudunuz tarafndan metabolize edi
lecek ve geleceinizin yakt olacaktr. Sorulmas gereken, Neyi
unutup neyi hatrlamak istiyorum? deil, Hangi unutma biimini
kullanmak istiyorum?dur. Mecazi olarak deil gerek anlamnda
dndmzde, bir eyi azdan dar pskrtmek, paradoksal
bir nosyonu katar repertuarmza ve bu da, mutlak unututur: Bel
lein menzili dna atlabilecek, geri kazanlamayacak olan bir ey
- eskilik itibariyle ikinci srada gelen igdsel drtlerin (impulse) dilinde, kesin tahliye.
Semptomlar iyiletirilebilir, ama psikanaliz asndan bak
tmzda bellek iyiletirilemez. Bir glge yazarn, bizim admza
arzu olarak kaleme ald gemi, gelecee srkler bizi; aslnda
bu bak asyla semptomlar, belleini iyiletirmek iin kiinin
kendi kendine giritii sonusuz abalardr. Yine de Olumsuzlama yazsnda Freud, unutma diye bir ey olduunu, bunun
da bir tr hatrlama olduunu ve bastrma eklinde ortaya ktn
ima ederek yeme adn verir buna; yani kendi kendini olumsuzlayp silen, gride hatrlayacak hibir ey brakmayan bir unut
ma vardr. Bu incelemede benim ne srdm gr, Freudun,
bu alternatiflerden hangisinin psikanalitik tedavinin amalarn
daha iyi temsil ettii konusunda hep bir ikilem iinde bu
lunduudur. Katharsis (arnma) salayan bir tedavi biimi olarak
hipnozda urad hayal krkl, unutmann faydalar hakkmdaki
srarl takntsnda bir dnm noktas deil, bu sreteki nemli ev
relerden biridir. Psikanaliz, cin kartma myd yoksa geri kazanma
m? Gemi unutulabilir, sonra da artk unutulmas gerekmeyen bir
eye dntrlebilir mi?
Richard W ollheim a gre Freud'un iki mhim kefnden bi
rinin -br, batan karma kuramna inanmaktan vazgeme
sid ir- dorudan ortaya getirdii soru, insann kendi arzusunu ps51

krtp atmasnn psikanalitik anlamda mmkn olup olmaddr.

"Anlar diye yazar Wollheim, "paras olduklar olaylar nedeniyle
deil, paras olduklar olaylar srasnda da vurulan drtler ne
deniyle uyumaz bulunup bastrlr. Anlan, unutmak iin kul
lanrz. Bir baka deyile anlar, Freudun seici anmsama adn
verdii eyden kaynaklanr; bu seici anlar birer elektir, nk
Freud, bellein arzu ile ilgili olduuna inanmaya balamtr so
nunda. Seici Anmsama adl yazsnda Freud, Oidipal tanmyla
arzu yasak bir ey olduuna gre, tahrifata uratlm amlarm da
farkna vardmz ilk [anlar] olduunu belirtir. Anlar, birer
unutu biimine dnr. Freud, yle devam eder: ocukluktan
gelen anlarmz var m gerekten diye sormak da mmkn elbette;
ocukluumuza ilikin anlar, sahip olduumuz yegne eydir belki
d e /
Madem ki anlar, gvenilir birer belgesel bulgu olmaktan ok
ryalara benzemektedir ve madem yasaklanm arzularn klk de
itirmi birer temsilidir, o halde arzu da ancak kesin biimde unu
tularak hatrlanabilir. Bu balamda, yeterince sansr edilmi, rya
olarak grlebilir bir ryayla ya da ou kez olduu gibi bas
makalp bir ikame anyla temsil edilir. Klk deitirmi bi
imleriyle unutma* arzuyu tahamml edilir klarak ona ulamamz
salar. Ancak bir eyleri kendimizden saklayabildiimiz iin arzu
duyabiliriz. Freudun tanmlad ekliyle savunmalar, unutma bi
imlerini ieren bir repertuar oluturur. Ama eer arzu, hadm edil
me korkusu nedeniyle gizlilie dayal ikili bir hayattan baka bir
ey getirmiyorsa, psikanalitik yorumla amalanan nedir o zaman;
arzunun geri kazanlmas m, batan savlmas m? Em est Jonesun,
salam temellere dayansa da artk unutulmu olan afanizi kav
ramyla ne srd gibi, lm arzusundan kaynaklanan bir tr
korku sz konusuysa, belki arzuyu ldrme, igdsel hayat unutabilme isteinin varlndan da sz edilebilir; psikanalizin de pek
akl kr olmayan bir ekilde su ortakl ettii bir istek midir,
yoksa bu? Freudun, savunmaya ynelik bir yap olarak ego ta
nmlamasyla ne srd gibi, ancak unutmu gibi yapyorsak
eer, psikanalizin yardmc olmaya alt hatrlama nasl bir ey
dir? Bunun bir cevab yle olabilir: Psikanaliz, unutmay mmkn
klan bir hatrlama yoluyla gerekleecek iyilemedir.
52

O halde bu psikanaliz tablosunda Freudun daha sonra ve daha

mulak bir ekilde ortaya att lm gds nosyonu, benliin,
hatrlamay imknsz klmaya alan, hatrlanacak hibir eyin
kalmad bir ruh hali yaratan bir blmn tanmlamaktadr;
lm gds, Freuda gre unutmann en ileri dzeyde y
celtilmi biimidir. Beden -benliin, bu kelimeyle ifade edilen o
snr tanmaz karm akl- daima bireyin temsil yeteneini a
yorsa, lm gds de temsil olasln parampara etmektedir.
Freuda gre insan, unutmaya ynelen ve unutmayla yn
lendirilen hayvandr. Freudu asla yeterince unutamadmza ikna
eden, histeri zerine analizinin sonulan olduysa, unutmann daha
paradoksal kullanmlarn -belki de bilm eden- kabul etmeye y
nelten de, Fare Adamla ilgili analizi olmutur; bylece iyi de olsa
kt de, unutmann neler getireceine dair bir tablo izmitir n
mzde.

fn
Bir kopu deildir lm.
William Kerrigan,
Hamlet's Perfeaion (Hamlctin Yetkinlemesi)

Freud.Fare Adama hkmeden sululuk duygusunun bilind ie

riini saptadktan sonra -ondaki su ileme arzulannn asl he
defi babasyd- Fare Adam, bir sonraki seansta, kendisiyle ilgili
kukulann psikanalize ve babasna yneltmitir. Artk literatrde
ok bilinen bu hastas, psikanalitik yorumun, bilindn bilin
dzeyine karmann geerlilii hakknda birka kukusunu dile
getirmeye -F reudun nazik ifadesiyle- teebbs ettiinde, tu
haftr Freud, kiinin unutmaya alt eyi hatrlamasnn terapi
asndan tad deere ilikin belirsiz aklamalarda bulunur.
Sanki Fare Adam, kendi belirsizliini hatrlatr gibidir Freuda, ha
trlama konusundaki kendi kararszln -histeri zerine a
lmalar yznden unutmak zorunda kalmtr bunu- hatrlatr gi
bidir. Fare Adam hakknda verecei konferans hazrlarken ilk
olarak yle yazmtr Freud;
53

Daha sonra bilin ile bilind arasndaki psikolojik farkllklar ze

rine baz ksa gzlemlerim oldu: Bilinli olan her eyin bir anma s
recine maruz kaldn, bilindndakilerin ise nispeten deimez ol
duunu gzlemledim; dncelerimi rneklemek iin, odamda duran
antikalar iaret ettim. Bunlarn aslnda bir mezarda bulunmu eya ol
duunu, muhafaza edilmek iin gmlm olduklann syledim; Pompei artk kazlp yerin stne karldna gre, ehrin yklmas sa
dece bir balang olmutu. Bir sonraki sorusu yleydi: Kiinin,
ortaya kartlan ey karsnda benimseyecei tutumun garantisi var
m? Bir hasta, kendine eletiri ynelterek iyileebilirdi kukusuz, ama
bir bakas da iyileemeyebilirdi. Hayr, dedim, koullara baklrsa her
durumda, byk blm dorudan bu sre iinde olmak kaydyla,
bunun sonularnn stesinden gelinebilecektir. Pompeiyi korumak
iin elden gelen aba gsterilmitir, oysa insanlar, kendilerine ac
veren bu tr dncelerden bir an nce kurtulmak isterler.
Freud, Fare Adamtn babasn ldrme ynndeki bastrlm,
yani unutulmu arzusunu yzeye karmakla, hatrlamann bir tr
ldrme olduunu, bir eyden kurtulmann yolu olduunu d
ndrr bize. Pompei artk kazlp yerin stne karldna
gre diye hatrlatr Fare Adama, ehrin yklmas sadece bir ba
lang olmutu. Freud, unutmann, bir yandan tpk bir eyi gm
mek gibi muhafaza altna almak anlamna geldiini sylemektedir;
zaten zarar grm olann saklanmasdr unutma. Dier yandan da
hatrlama, tpk kaz gibi, bir tr paradoks yaratr: Paralar bir
araya getirerek -bunlar, hastann hikyesindeki paralar da olabilir,
bir kentin kalntlar d a - bi|tnn muhayyel olarak yeniden ku
rulmasn mmkn klar; ama ite bu yeniden kurulu, malzemenin
kesin imhayla ortadan kalkmasnda rol oynamakta, hatta buna do
rudan sebep olmaktadr. Yeniden kurmay mmkn klan neyse,
kantlan ortadan kaldran da odur (ve psikanalitik adan bak
tmzda bu, szgelimi yorumlandktan sonra ryann bama ne
geldiini ve bizim o ryann bana ne gelmesini istediimizi
merak etmemize sebep olmaktadr).
Pompei rneinden sonra Fare Adam n Freuda sorduu soru,
Freudun onun nne koymu olduu ikilemi dolayl bir ekilde or
taya karmaktadr. Freud, deerli antikalann ve korunmaya deer
bulduu anlalan byk Pompei kentini, Fare Adamn babasn
ldrme ynndeki bastrlm arzularna benzetmektedir ve bu ar
54

zularn da, kendi deyiiyle stesinden gelinmesi iin aba gs

termeyi nemser. Bu tr arzular bilin dzeyine kartarak ge
reksiz, yahut en azndan nispeten gsz klmak mmkndr. Ama
ya antikalar gibi arzularn da korunmas gerekiyorsa? Freudun,
muayenehanesine koyduu antikalarn unutmas mmkn olabilir
miydi? Byle bir benzetme yaparken kafasnn kark olduu or
tadadr ve bundan dersler kartlabilir. Hatrlama, unutmann bir
biimi midir yoksa unutma, hatrlamann bir biimi midir?
Freudun syledii gibi, bilinli olan her ey bir anma srecine
maruz" kalyorsa, hatrlama da bir eyi tketmenin, hatta par
alayp datmann yolu olamaz m? Ve antikalar satn almakla
onlarn rmesine katkda bulunduundan tr sululuk duy
mamakta mdr Freud? Sanki gemiin ykn boaltyor, ha
trlayarak onu iinden atyor gibidir insan. (Belki burada, klinikte
yaygn yaanan bir deneyimden sz etmek yerinde olur: Bir ya
knn kaybetmi kiiler, ondan sz etmekle o kiiyle aralarndaki
ban kopacandan korkarlar.)
Freudun Fare A dam a sunduu alternatifler -b ir anma olarak
hatrlama ya da nispeten deimez bir depo olarak unutmamn
bastrlm as- unutma konusunda kafasnn kark olduunu canl
bir ekilde gstermektedir. Haddizatnda Fare Adam n nne koy
duu, en iyi deyile bir paradoks, en kt deyile de ikili bir me
sajdr: Unutmak, gemii ldrmenin bir yoludur; o halde, sonu
verdii mddete psikanaliz de yledir. Ya kiinin gemiini olu
turan en anlaml paralar bilindnda yer alp ancak semptomlar
ve ryalar araclyla klk deitirerek ortaya kmaktadr; yahut
da gemi, yorumlama araclyla serbest braklp tam bir unutulmulua gmlr (Rilkenin, asla psikanaliz yaptrmayaca,
nk eer eytanlarndan olursa meleklerinden de olaca ek
lindeki nl szlerinin stne atlm bir ciladan ibarettir bu). Psi
kanalizden ama, gemii -sorunlarla dolu olan ve sorun yaratan
gem ii- pe atlmaya hazr hale getirmek midir? Eer hatrlamak
demek, vazgemek demekse, hatralar da yas tutmaya benzer bir
sre olabilir; o zaman unutma, ya yas tutmay reddetmektir -k ii
nin kendi entropisine kar gelitirdii bir savunm adr- ya da onu
tamamlamaktr. Ancak hatrlayacak bir ey yoksa unutabiliriz.
Belki de Pompei, ancak kaz baladnda yok olmaya balamtr,
55

ama demin de sylediim gibi Freudun muayenehanesindeki an

tikalarn, bulunduklar mezardan kartlmakla deer kaybetmedii
ak. Pompeinin kaderiyle kendi antika koleksiyonu arasnda ben
zerlik kurmakla Freud, kendisinin gzden kard bir aynm da
ortaya koymu olur: Pompei gibi baz eyler, gmlp unutularak
korunabilir; Pompei gibi ve kiinin kabul edilemez arzulan gibi
baz eyler de, yzeye kartlp hatrlanarak yok edilebilir; ama
gemiten gelip de yeni bir balama kavuturularak baki klnan
eyler vardr elbette.
Yzyl banda Viyanada yaayan bir Yahudi olarak Freud, ta
nm itibariyle Yahudi olmayan ama ok uzaklardan gelip yer de
itirmi olan antikalarnn kaderiyle zdelemiti belki de. Fare
Adama ve bu vakann hikyesini okuyanlara syledikleri, psi
kanalizi hatrlama yoluyla tedavi eklinde tanmlam olmasna
ramen, gemite, bir anlamda unutulmakla beslenen eyler de bu
lunduunu dndrmektedir. Freuddan sonra psikanalizde en sk
bastrlan ey de unutmann deeri olmutur. Freud unutmann pa
tolojisini tanmlayabilmitir, sanatn deil. Yine de Fare Adam la
ilgili yazs, bence, bellek konusundaki temel kararszln ortaya
koymaktadr; yani unutmann faydalarna ve en zararszndan e
itli biimlerine olan inancn. Freudun, hatrlama konusundaki ka
rarszlm, yani ikili dnn daha ak biimde ele almas iin
dorudan psikanalize ilikin kararszlyla yzlemesi gereke
cektir; btn psikanalistlerin maskelemek iin ok uramak zo
runda kald bir eydir bu. Freuda gre analizden ama ha
trlamak deil, doyurucu unutma durumlar oluturmaktr.

111
Hatralar ldrr.
Samuel Beckett,
The Expelled

Semptomlar, unutmann deiik biimleri olarak tanmlayp ha

trlamaya dayal bir tedavi nermekle Freud -tab ir yerindeyse bir
ayna grnts olarak- bir tedavi yntemi, bir sanatsal ifade biimi
56

ve cinsel geliimde, unutma yeteneine dayal bir aklama ge

litirmiti. Serbeste gezinen dikkat, sanat biimine brnm y
celtme (sblimasyon), Oidipus kompleksinin brnd temel e
killer hep unutma mecazna dayanr. Freudun savunma olarak
adlandrdklarnn tm de, dsel birer bellek kaybdr, gemiin
hibir gelecei yokmu gibi davranma biimleridir; bu durumda
hatrlamann yegne yolu da kesin bir ekilde psikanalizle ger
ekleen unutmadr (gizlemedir). Zaten psikanaliz, unutma olmak
szn balayamayan srelerin -bastrm a, tekrarlama, aktarma, ha
trlama, rya grm e- fenomenolojisidir. Bir baka deyile bu ma
kineyi altran iki kuvvet vardr: Bilind ve unutma yetenei.
Kim olduunu hatrlamay reddeden yaratklarz biz; yine de psikanalitik adan bakldnda, ustalkl bir unutma olmakszn in
sani hibir ey de olamazd. Psikanalitik terimlerle hayat, bilind
ile unutma repertuar arasndaki iliki olarak tanmlanrsa, psi
kanaliz srecinde bu ilikiyi anlamann yegne yolu da psikana
listin serbeste gezinen dikkat sanatn renmi olmasndan geer.
Arzulardan olumu bellei yorumlamann kolaylatrlmasna
ynelik bir teknik olarak psikanaliz, Freuda gre psikanalistin
unutma yeteneine, her eyi amal bir ekilde aklnda tutmakszm
tahamml gsterebilmesine baldr. Ve bu da, her ne kadar Freud
bu ekilde koymasa da, bir inan iidir. Psikanalistin zihninde, ha
trlamaya almad srece ilerlik kazanan bir sre olduu
inancn ierir; bilinli bellek de (nbilin ya da bilind deil)
bunu sabote etmektedir. Freud, Psikanaliz Uygulayan Hekimlere
Tavsiyelerde bu kelimeyi kullanarak Unutulmamaldr ki diye
yazar, iitilen eylerin byk blm, anlamlar ancak sonradan
fark edilen eylerdir; anlamn oluturulmasnn, bir tr depoda yer
alanlarn kullanlmasn ertelemeye bal olduunu ne srer. Psi
kanalist der, sadece dinlemeli ve bir eyi aklnda tutup tut
madn belirterek araya girmemelidir nk bir konuyu ha
trlamaya ynelik bilinli abalar muhtemelen baarszlkla
sonulanacaktr.
Dinlemeyi ekillendiren, unutmadr Freuda gre; hatrlamaya
almak, onun belirttii anlamda iitmek demek deildir. 1923te
psikanaliz hakknda hazrlad ansiklopedi maddesinde yle yaz
mtr Freud:
57

ok gemeden deneyimler gsterdi ki, psikanaliz uygulayan hekimin

benimseyecei en faydal tutum, dikkatini hep ayn seviyede don
durulmu tutarak kendini bilind zihinsel faaliyetlerine brakmak,
iittii belli bir eyi belleinde sabitlemeye almaktan kanmakt;
bylelikle, fikir yrtmekten ve bilinli beklentiler gelitirmekten
mmkn olduunca uzak durmu olacakt.
Bir ego ilevi olarak bellek, bu tabloda engel tekil eder; psi
kanalistin, hastann bilindndaki ak kendi bilindyla ya
kalamak zere kendini bilind zihinsel faaliyetlerine brakmas, bilinli ve aktif hatrlamann iletiime kar bir savunma
olduunu, bellein iletiimi engellediini dndrmektedir; sanki
ancak bellek geersiz klndnda ilerlik kazanabilecek bilind
bir analiz arac varm gibi (Klein ekolnden psikanalist Wilfred
Bion, psikanalistin seansa bellek ya da arzu olmakszn katlmas
gerektiini, ama bunu yapmay da hem hatrlamak hem istemek zo
runda olduunu savunmutur). Anlama, bellekten feragatle alan
bolukta gerekleebilir: Psikanalist, hastann bilindndaki ak
yakalalayabilir; bu tabir de byle bir anlamann akn yakala
maktadr zaten.
Kiinin kendini bilindna brakmas, kim olduunu geici
olarak unutmas demektir; yani Freud, kolay anlalr olmaya a
lrken - o k pratik bir saduyu rn gibi grnr buradaki sz
leri- son derece paradoksal bir eyle kar karya brakmaktadr
dinleyicilerini. Hasta serbest armda bulunur -h e r arm bir
an olduuna gre, gemiten gelm ektedir- psikanalist ise bunu ta
mamlayc nitelikte ve Freudun sadece dinlemek dedii bir ey
yapar. Ancak Freud, her nc kadar fazla gelitiremese de bir eyi
ok net ortaya koymaktadr: ki insan, ancak birbirlerinin yannda
kendilerini unutarak gerek anlamda birbirlerini tanyabilirler.
Ancak yeraltndan iletiim salayabildiimize -ancak kendimize
ramen, bilindndan bilindna birbirimizi tanyabildiimizegre, iletiim de bir tr unutmay ierir, daha dorusu gerektirir.
Freud, serbeste gezinen ya da ayn seviyede dondurulmu ola
rak tutulan dikkati aklarken, insanlar aras ilikiyi gizemli ve an
lalmaz hale getirmeyen bir hatrlama biimini -daha dorusu bir
unutma biim ini- tanmlamaktadr. Ama ynteminin tuhaf bir ka
58

naatten beslendiini de dikkate almak gerekir: Bilindlar, bir

birlerinin akn yakalayabilmektedir; insanlarn ne sylediini ha
trlamaya almaktan kaynaklanmasa da bir noktada tanma mm
kn olmaktadr. Peki bu tabloda, bir kez unutunca, iittiiniz bir
eyi belleinizde sabitlemeye almaktan bir kez vazgeince ne
yapmaya balyorsunuz veya nasl bir balang kalyor elinizde?
Bunu tasavvur etmedeki muazzam gln kaza olmadn sa
nyorum. Akla getirdii benzetme eitleri epey hafif de olsa bir
olas tasavvura gre, yeterince unuttuumuzda -yahut Freudun
dedii gibi fikir yrtmeyi ve bilinli beklentiler gelitirmeyi
unuttuumuzda, birbirimizi ileme sokabiliriz, yani birbirimizi anlamlandrabilir veya en azndan psikanalizin bizden istedii ya da
bizim birbirimizden istediimiz anlamlar kartabiliriz. Freudun
kastettii de, bu trden anlamlandrmalarn belli trdeki unut
malardan ayrlmaz olduu ya da onlar olmakszn imknsz hale
geleceidir; sanki insanlar, ancak adsz biimde kar karya ge
lebilirmi gibidir bu. Psikanaliz kuramlar da, tanma ile unutma
arasndaki bolukta -unutm a edimiyle oluturduumuz boluktaoluanlann tasavvurlar araclyla kurgulanmasdr.
Bizim unutma dediimiz bolukta oluanlar Freuda gre bazen
rya rndr, bazen de sanat rn - geri kendisi bu tabiri
kullanmamtr. Onun aklamasna gre bir ryann yapl da,
tpk bir sanat rnnn yapl gibi esas olarak bir yeniden ret
me srecidir ve bir eyi yaayana dek veya bir ey yaayana dek
hatrlayamazsnz kukusuz. Sarah Kofman, Sanatn ocukluunda, Anlarn, histerinin ve sanat eserlerinin ortak noktas
diye yazmtr, bunlarn bellekteki izlerden kurulan dsel yaplar
olup plastik ya da teatral bir ekle brnmeleridir. Yeniden ret
me ya da dsel yaplandrma sonucunda ortaya kan rnler de,
Freudun psikanalistlere tavsiye ettii, serbeste gezinen bilind
dikkat sreci sonucunda ortaya kanlara yakndr. Psikanalistin d
ardan yaptn, rya gren kii ya da sanat ieriden yapar:
Rafa kaldrp unutarak kendi kendini dinleme. Her biri de, nceden
kabul edilmez olan yeniden tanmlama ya da yeniden tasvir yo
luyla eriilir klmann yollarn bulur. Sanki Freud, rya gren kii
ile sanatnn (ve herhangi bir eyi, hatrlamakta olan kiinin), i
59

lerinde sadece dinleyen bir psikanalist bulunduunu sylemek

tedir bize. imizdeki bu kii, unutmay unutmutur da bunun ona
hatrlatlmas gerekmektedir (ancak isel olabilecek gerek psi
kanalist deildir tabii bu, onun dsal temsilcisi olan muvakkat bir
gasp ya da arlatandr). Analizde, sanki her ey nceden olmu
bitmi gibi kabul edilir; analistin kendisi bile.
Freuda gre psikanaliz, baka niteliklerinin yamnda bir de,
yeni bir grnm sadece dinlemek denen zel bir unutma yn
temiyle tanmlamann yoludur; bu dinleme trnde ise anlamlar
-y a da yaplar- ancak erteleme yoluyla kartlabilir. Sistemin za
manlamasnda nceden ayarlanm bir gecikme vardr. Bir eyi,
gereklemekte olduu srada hatrlayamazsmz; neyi hatrlaya
canz da bilemezsiniz - daha dorusu ngremezsiniz. nsan
kendi kiisel tarihini ieriden renemez.

N
ncesi ve sonrast yoksa zamann,
Zaman asla geri gelmez demektir.
T. S. Eliol,
"Bumt Norton

Bu balamda Freudun ertelenmi eylem kavramna deinmeden

olmayacak galiba; ancak bununla uramak gerekten zordur ve
Freud iin de yle olmutur. Ertelenmi eylem, hatrlayabildiimiz,
ama yeniden suretini kartamadmz ya da formle ede
mediimiz bir eydir anlalan. Freudun kendisi de bunu deiik
balamlarda -W ilhelm Fliesse yazd bir mektupta, Ryalar Kitabnda, Kurt Adam vakasnda- tekrarlam, ama yeterince ge
litirememitir. Byle aydnlatc bir dnce zerine bir inceleme
kaleme almamas da artcdr. Sanki dorudan dncenin ken
disi, onun iin bir travma olmu ve zerinde deiiklik ya
plamadan olsa olsa tekrarlanabilmi gibidir. Jean Laplanchc ile J.B. Pontalis, hazrladklar psikanaliz szlnde yle yazarlar:
Freud, nachtrglich szcn, ou kez altn izerek tekrar tek
60

rar, srekli kullanr. sim hali olan Nachtrglichkeit da en ba

lardan itibaren sk geer. Her ne kadar kendisi, bu konuda genel bir
kurama varmak bir yana, ertelenmi eylem kavramna bir tanm
bile getirmemi olsa da, terimin, Freudun kavramsal donanmnn
bir paras olduu tartma gtrmez. Bu terimin nemine dikkat
ekenin Lacan olduuna deinildikten sonra (ama referans be
lirtmemilerdir), son derece rahat anlalr nitelikteki aklama
larn burada ertelenmi eylem konusunda bir kuram gelitirmeye
giriecek deiliz szleriyle bitirirler (bu arada Charles Rycroftun
Eletirel Psikanaliz Szl adl almasnda da ertelenmi eylem
girii yoktur). Laplanche ile Pontalis st kapal bir biimde u so
ruyu ortaya atarlar: Freud, ertelenmi eylem konusunda bir kuram
gelitirmi midir ve bu konuda ne gibi sorunlarla uram ola
bilir?
Bir bakma Freudun ertelenmi eylem kuram yaln bir ekilde
ifade edilebilir: Sonradan yaanan deneyimlerle, tabir yerindeyse
bellein yeni bir basks yaplr. Pontalis ile Laplanchen belirttii
gibi, deneyimler, izlenimler ve bellek izleri, daha ileride yeni de
neyimlere uyacak ekilde ya da yeni bir geliim evresinin al
masyla yenilenebilir. Bu durumda sadece yeni anlamlarla deil,
ayn zamanda Fiziksel bir etki gcyle de donatlm olurlar. Fliesse yazd nl bir mektubunda (6 Aralk 1896) Freud, yeni
koullar dorultusunda bellek izleri zaman zaman yeniden d
zenlenir - yeniden yazya dklr der. Yeniden dzenleme, ye
niden yazya dkme (transkripsiyon), gzden geirme tr bu d
nceler, Freudun en ok arlk verdii, birbiriyle ilikili iki
temel dnceyi anlamlandrmasna yardmc olmutur: Cinsel ge
liim ve travma.
Ergenlik anda herkes diye yazar Bilimsel Bir Psikoloji
Projesi, Ksm 2 de, ancak kendi cinsel duygularnn ortaya
kyla kavranabilecek bellek izleri tar. Ergenlik dnemindeki
cinsellii, dolaysyla da ondan nce gelen bebeklik dnemi cin
selliini mmkn klan ve anlamlandran, bebeklik dnemindeki
cinselliin unutulmasdr. Tpk bazen bir annn, hatrlanmakla bir
travma haline gelebilecei gibi; bastrlm bir an diye yazar
Freud, ancak ertelenmi eylemle travmaya dnr. Sanki de
neyimler, kendilerini anlaml klacak, daha dorusu deneyim ha
61

line getirecek bir balam araymdadr. "Psiik olay diyebile

ceimiz bir ey gerekleir ve sonra u ya da bu ekilde bastrlp
ancak daha ileride anlamlandrlr. Bir ey unutulmaldr ki, sonra
gzden geirip dzelterek ona tekrar ulaabilelim. Herhangi bir ve
rili anda gerekleen hatrlama, bir yeniden tanmlama srecidir;
her seferinde farkl bir yansmas olabilir. Gemi yeniden ku
rulmaktadr. Hatrlama ileriye dnk bir projedir. Hangi niyet ve
amala olursa olsun, aslnda hibir zaman var olmam bir eyi dur
madan yeniden kurgulamaktayzdr sanki; yahut belki de, elimizde
bir orijinal -rnei kartlabilir bir orijinal- olmakszn kopyalar
retip durduumuz iin mi btn kopyalar birbirinden farkl ol
maktadr?
Freuda gre anlam, ertelemenin sonucunda gerekleen gzden
geirme ve dzeltme (revizyon) srecinde yaplandrlr. Onun
aklad ekliyle, unutulan eyin konumu veya durumu mu
laktr; bu nedenle de bellek, gemiin icat edilmesinden ibarettir.
Yani belli bir yere varmay ngrmeden, kar koyulmaz bir d
zeltme srecine giriiriz. Vizyonu mehul komplsif revizyo
nistleriz biz. Freud, tamamen anlamsz bir ey ifade etmeye ok
yaklayor burada; ama zaten psikanalizin en ilgi ekici grnd
konular da ou zaman anlamsz olanlardr. deta yle de
mektedir Freud: Unutma diye bir ey yoktur, sadece hatrlama var
dr; daha dorusu unutulmu hibir ey yoktur, sadece hatrlananlar
vardr. Bence Freudun ertelenmi eylem kavramn fazla gelitirememesinin nedeni udur: Nasl ki ancak mevcut olan bir eyi
ertelemek mmknse, unutma olmadan da hatrlamak imknszdr.
Burada Freud, srekli imdiki zamanda yaanan bir ey olarak
psiik hayat tablosuna yaklar: Hibir ey unutulmaz, hibir ey
ertelenmez, sadece kesintili bir yeniden tanmlama.sz konusudur.
Bir baka deyile Freud, gemi ile gelecei birbirinden ayrmak
iin bellek ve unutma kavramlarna ihtiya duymutur galiba. Er
telenmi eylem dncesiyle, zamann paralanp yok olmas ih
timalini sezmi gibidir. Ertelenmi eylem kavram, onu bilindna
atfettii zamanszla kar koruyan bir tr kavramsal feti ol
mutur.

62

V
Gemii tekrarlama yolundaki kar koyulmaz istek
ile gemii tekrarlamaktan kurtulma yolundaki kar
koyulmaz istek, zihne fazladan yktr.
Leonard Shcngold,
The Boy WiU Come to Nothing (Bu Olan e Yaramayacak)

Freuda gre insan unutmak zorundadr, nk hatrlamann so

nulan fazlasyla ac verir veya fazlasyla tehlikelidir (yahut, psi
kanalist asndan olduu gibi, bazen de fazlasyla engelleyicidir).
Ama kendi kendini korumann hizmetinde olan unutma, bazen
kaybettiini yeniden bulmann bir yolu olarak yeniden yaplanr.
Leonardo zerine incelemesinde yle yazmtr Freud:
lk genlik yllarnda Leonardo, bir zamanlar kendisini okayan an
nesinin dudaklarndaki o saadet ve vecd dolu tebessmle bir kez daha
karlaunda, ona kadnlarn dudaklarndan bylesi okaylar arzu
etmeyi ebediyen yasaklam olan bir ketvurmann hakimiyetindeydi
artk. Ama imdi ressam olmutu ve bu tebessm frasyla yeniden
retmeye ynelerek btn resimlerinde yanstt.
Leonardonun, en erken anlarnn ieriine sadk kaldn
yazar Freud. Gemi ya da belli bir an, sanki yansmalarn ge
lecekte aramaya itelemektedir Leonardoyu. Onun yeniden re
tilmesi, yaanan kayba kar bir tr kendi kendini tedavidir. Mona
Lisann tebessm der Freud, uzun zamandr uyur durumda bu
lunan bir eyleri uyandrd onun zihninde- muhtemelen eski bir
any. Bu an onun iin o kadar nemliydi ki, bir kez uyandktan
sonra bir daha asla kurtulamad penesinden; srekli ona yeni ifa
deler kazandrmaya zorland. Tekrarlama olaslnn kendisi, bir
kayb iaret eder; insan ancak tekrarlanamaz olan tekrarlar.
Ama speregonun himayesi altnda gerekleen bu ilk unutu,
bir tr tekran -a n n e tarafndan sk sk okanm a- bir bakasna,
sanat denen yer deitirmi bir tekrarlamaya dntrr. Leonardo
-babas tarafndan hadm edilme korkusuyla- unutmaya zorland
iindir ki, hatrlama denen bir ikame bulmak durumunda kalmtr.
Bylece Freudun, daha dorusu editr ve evirmeni James Stra63

cheynin szleriyle "resmini yapt kadnlarn dudaklarnda can

landrarak bu tebessm hep yeniden retmitir. Freuda gre Oidipus kompleksinin mant, erkeklerin, istedikleri eyi (anneyi)
unutmalarn zorunlu klar; bylece sahip olabileceklerini var
saydklar bir eyi (dier kadnlar) hatrlayabilirler. Bunun n
grd normatif manta gre kadnlar da, istedikleri eyi (an
neyi) unutabilmelidirler ki, babay bulabilsinler ve onun tarafndan
bulunabilsinler; ama daha baarl bir ekilde arzu edebilmek iin
onu da unutmak zorundadrlar - kadnlarn iki kere unutmas ge
rekir.
Leonardo da baka herkes gibi -a m a Leonardo herkes gibi de
ildi elbette (psikanaliz yazlarnda, baka herkesin de herkes gibi
olduunu gstermede ok zorluk ekilir)- ei benzeri olmayan bir
deneyim yanlsamasn yaratan o ikamelerin peindeydi. Ama
ikame bulabilmesi iin, kaybetmi olduu eyi unutmas, mev
cudiyetini ortadan kaldrmas gerekiyordu. Unutma, ikame etme
srecindeki yeniden yaplandrmay tanmlamann bir yoludur (ve
ayn hesaba gre, en tehlikeli igrler ya da ifaatlar da unu
tulm ayanlardr: Bunlar kullanlacak, unutulacak birer nesne ol
maktan kp fetie dnrler). kame yaratmak, farkllk yarat
maktr. Unutma, simgeselletirmenin nkouludur. Perde gerisinde
gerekleen faaliyeti -rya faaliyetini- kkrtr, tevik eder. Sim
gesellik adn verdiimiz ikame sreci, gemi dediimiz eyin
ancak bir kez yaandn hatrlatr bize. Ve tabii bir de, Freudun
tekrarlama dedii ey vardr - aslnda tekrarlama ynnde kar ko
yulmaz bir drtdr bu ve Freud zamanla onu, ruhsal yapy du
mura uratan temel etken olmaktan ziyade harekete geiren temel
etken olarak grmeye balamtr. Oysa Freud iin tekrarlama, bir
eyin hatrlanamamas durumunda ortaya kar. Hatrlama, Tek
rarlama ve Gzden Geirmede, zlenimlerin, grnmlerin ya da
deneyimlerin unutulmas diye yazar, daima bunlarn nn kes
meye indirgenir... Hasta, unutmu ya da bastrm olduklarna dair
hibir eyi hatrlamaz, yeniden yaar. An olarak deil eylem ola
rak yeniden retir onlar; elbette tekrarlamakta olduunu bilmeden
tekrar eder. Bir baka deyile Freud, insanlarn anlarndan tr
deil unutmuluklanndan tr ac ektiini kefetmitir. Yanl
biimde, kendilerini aresiz brakan bir biimde unutmaktadr in
sanlar.
64

Tanm itibariyle travma, hatrlayana dek deneyimini edinmi

olamayacanz bir eyse, tekrarlama da unutma konusundaki g
nlszln -y a da daha sarsc olmakla birlikte, beceriksizliinkantdr. Psikanalizle amalanan, gemiten gelen duygusal de
neyimleri dntrlebilir klmak, rya faaliyetine ak hale ge
tirmekti; yani onlar kar koyulmaz tekrarlama drtsnn tesine
geirecek trden bir unutmaya ak klmak. Sonunda diye yazar
Freud, hastadaki kar koyulmaz tekrarlama drtsnn onun ken
dine zg hatrlama yolu olduunu anlarz... hasta, bu drtye
boyun eerek tekrar yapmaktadr ve tekrarlama artk, hatrlama
drtsnn yerini almtr. Byle bir formlasyon, u sorular ge
tirir beraberinde: Hatrlyor olmasak ne tr eylemlerde buluna
caktk; tekrarlama olmasayd neye benzeyecekti hayatlarmz?
Tekrarlama eylemlerimizde, ne olduunu hibir zaman bilmeden
ve onu unutulmaz kldmz da bilmeden, bir eyi hatrlamann
bir yolunu bulmu oluruz. Bulamayanlar, eyleme dker; bu
labilenler ise hatrlar (ya da ryalarnda grr). Fare Adam va
kasnda olduu gibi bu, psikanalizde bir tr cin karmay he
defleme diyebileceimiz bir formlasyona gtrmtr Freudu:
Onda pek rastlamadmz bir zafer sarholuuna kendini kap
trarak [psikanalist] hastann eylemler srasnda ykn stnden
atmaya alt bir eyden hatrlama faaliyetiyle kurtulmasn sa
layabilirse diye yazar, tedavinin zaferi olur bu (italik bana ait).
deal olarak kii, gemii tekrarlamaktan analiz yoluyla kurtarr
kendini, peki sonunda insan her eyden kurtaran ve Freudun Bir
Psikanaliz Tasla'nda yazd gibi balantlar bozup her eyi
yok etmeyi amalayan lm gdsnn su orta yapar m bu
psikanalisti? Tekrarlama bellei hayata geirmekteyse, lm
gds de ldrmektedir. Organizmann hedefi, Freudun dedii
gibi kendi bildii ekilde lmekse, nasl leceini hatrlad iin
midir bu -sanki, tabir yerindeyse bir tr lm bellei var
m asna- yoksa nasl yaayacan unuttuu iin mi? Daha nce
de belirttiim gibi lm gds, Freudun en incelikli unutma
biimleri iin ortaya att bir mecaz, belki de psikanalistin hastas
adna peine dt unutma biimidir. Gemii gerekten unut
mann yegne yolu onu bandan atmaktr, onu ldrmektir ve
bunun yegne garantili yolu da, lmektir.
F S N /F ln terin e

65

m
Ak zerine
tg p r

Baz insanlar vardr ki, ak hakknda

hibir ey duymam olsalar, asla k olmazlard.
La Rochefoucauld

Seks aileden kopusa, ak da geri dntr; her zaman bir dn

yolculuu iin alman tek istikametli bir bilettir. Kiisel yaknlklar
alannda gerekleen bu mucize, psikanaliz asndan, ilk duygusal
etkilenmelerimizin yansmasdr. Tm zihni kaplayp etkisine alan
bu durum, en dolaysz, aracsz haliyle hatrlamadr, biricik olma
duygusudur, gemiin esrarengiz iaretleridir. Yaanan bu yeni de
neyim, daha dorusu tekrar uyanan bu deneyim -byle d
ntrc deneyimleri mmkn klan- ocuklua ilikin bilgi ve
arzular kapsar. k olduumuzda, k olmay hatrlamaklayzdr. Kendimize ilikin bu ilk bellek biimlerini yeniden ka
zanmakla da, tahayyl etme becerimizi olgunlatrrz.
66

Ancak k olmak daima bir anmsatcysa eer, Freuda gre

bir imknszl anmsatmaktadr. ocuklukta ak snr tanmaz
diye yazar Freud, tek bana sahip olmay talep eder, hepten
daha azyla yetinmez. Ama ikinci bir zellii daha vardr: Aslnda
bir hedefi yoktur ve tam bir doyum salamay beceremez; esas ola
rak da bu nedenle dknklm a mahkmdur. Doyumsuzlua,
sonu gelmez bir mahrumiyete dair bu hikye artk aknla -v e
dehete- drmektedir bizi; modem bir yceltmedir ak ve Jac
ques Lacann parodi dzeyindeki ifadesiyle, sahip olmadnz bir
eyi var olmayan birine vermektir. Oysa burada Freudun ocua
ilikin tasviri, onun kendi Faust yorumudur: Goethenin yeniden
yaratt bu kahraman, Freudun anadilinde dehay simgeler ve
bu efsanevi kiiye gre bilgi ile arzu eanlamldr; bu ikisinin eit
lenmesinden, ikisi arasnda yaplan szlemeden lm kar ortaya.
Ancak esas olarak Platondan kaynaklanan bu karm, yani -sanki
ak ve bilgi ayn kefeye konabilen uralarm asna- seven ile bi
lenin birbirine kartrlmas, her ikisinin de nne imknsz pro
jeler koyar. deta her ikisi de, bu ikisinden birini gerekle
tirebilmek iin ikisini birden gerekletirmek zorundadr. Bu
hikyede mahremiyet, ayrcalkl (ya da gpta edilecek) bir bilgidir.
nl frmlasyonunda, psikanalist der Lacan, bilmesi beklenen ta
raftr; devamnda sylemi olabilecei gibi, sevmesi gereken taraf
deil. Bilmenin sevmeden nce geldii veya onu ierdii kabul
edilir. (Daha sonralar yle diyecektir Lacan: Benden bilmem
beklenen ey, sevdiim eydir. Bu da yine, farkl bir eydir el
bette.) Sevmek, istemek eklinde tanmlannca, isteyecek bir ey
bulmak durumundayz demektir ve bilgiye kaynaklk etmesi bek
lenen eydir bu. Baz filozoflar, psikanalistler ve airlerin be
nimsedii teamle gre, k olmak bir tr deliliktir, nk (buna
baka nedenler de gsterilmitir ama) kesinlik ile kukuculuk ara
sndaki her trl aynrtu onarlmaz bir ekilde konikletirir.
Aktarma, bastrma, fetiizm, narsisizm, diilik mu
ammas - psikanalizin btn bu kilit kavramlar, psikanalizde
akn bir bilgi sorunu olduunu dorulamaktadr. k insan hafiye
gibidir: Anlaml bir farkllk yaratacak bir ey bulmaya alr
durur. Psikanalizin ak hakknda anlatt hikyeler de, bilgeliin
kazanlmas konusunda, dorusal olarak ilerleyen geleneksel an
67

laty hakl karmaktadr (bilgelik, daima erotizmin kart olan bir

eydir tabii). Balangta icat konusunda ok retkendir klar,
birbirleri hakknda (gemiten geri kazanlm) byleyici ya
nlsamalar yaratrlar hep ve hakikatle karlatka bu hayaller bo
zulur. Ak denen delilik, tabir yerindeyse kurumsal ve ilkesel ola
nn karsnda (ya da dnda) bir durutan balayp kesin
kanaatlerin kayalarna bindirmekle son bulan bir yolculuktur. Bir
baka deyile psikanaliz, k olmann, birini tanmak iin iyi bir
yol olmad grn benimser (kart ise diyelim ki, tamamen
baka bir ekilde, sonraki olaylarla zedelenmeyecek bir ekilde d
nmektir). Onun yerine, dkrklnn romansn sunar bize psi
kanaliz; buna gre (kimi zaman gerekli olabilen) k olma, daha
iyi ama giderek silinen -silindike daha iyi o lan - bir eyin ba
lang fasldr; mesela kendini ve karndakini daha gereki bi
imde tanyp takdir etmenin (estetikten asla dn vermeyenlerin
buna verecei karlk yle olabilir: Madem bu "gerek, o halde
baka bir ey icat edelim). Bu temkinli hikyede idealize
etmnin kesintisiz ak -k i bu psikanalizde ounlukla kltc
biimde kullanlr ve daima kapak konusu yaplr- iki taraf ara
snda gidip gelen kesintili bir ilerlemeye brakr yerini. Btn o he
yecann ardndan, ylgnlklar kendini gsterecektir. Dknkl
ve engellenmitik, gereklii saran haleyi oluturur. Ama psi
kanalizin ortaya kard bu dknklklan yuvasnda, bu be
lirsizlik blgesinde, insanlar bilgileri yznden ac ekmez; ken
dilerini ve/veya tekini yeniden icat etmelerini salayan o acmasz
yetenei kaybettikleri iin ac ekerler. Bu noktada artk kazanm
olduklar doru deildir; yeni versiyonlar retme/versiyonlara b
rnme yeteneklerini kaybetmilerdir.
nsanlar tanmann -y a da insanlar hakknda edinilen belli bil
gilerin- erotizmin karsnda yer ald, belli tanma biimlerinin
ardndaki bilind amacn arzuyu ldrmek olduu sonucu
kartlabilecek ifadelere Freud ile Proust, birbirlerini tamamlayc
ekilde dikkat gstermilerdir. Sadece esrarengiz olmann ya da
kskanln arzuyu ayakta tutmas deildir mesele; insanlar belli
biimlerde tandmzda, bize duyduklar ilgiyi yitirebiliriz ve
zaten asl arzular da bu olabilir. Demek ki insanlarn, onlar ta
nmamz iin kendilerini ne ekilde atklar -yahut kendilerini ne
68

ekilde tanmamza izin verdikleri- konusunda uyank olmalyz;

tanmann, saflarn fazlasyla belirlendii, fazlasyla ihtiyatl ve
idareli bir sevme modeli olduunu da aklmzdan karmamalyz.
aretleri ve mucizeleri okuma konusunda klar, lgn birer
epistemolog olmakla nam salmtr ve bu adan ancak pa
ranoyaklar (bir de psikanalistler) geride brakabilir onlar. Peki ya
hedef, yahut sonu, kendini ya da bir bakasn, bir bakas olarak
kendini tanma olmadnda, neye benzeyecektir k olmak? Bir
birimizi tanmakla urayor olmasak, bir araya geldiimizde ne
yapyor olacaktk? Bunu ifade etmenin bir baka yolu (ce
vaplanabilir) sorularn olmad bir buluma ya da iliki tasavvur
etmektir.
Anlalan o ki sevilen ya da arzu edilen, ilgisiz kalmadan ede
mediimiz kiidir. Ama ak dillerimiz teoloji ile epistemolojinin
birer eitlemesi olduundan, hi durmadan kurtarma ve ay
dnlatma peinde koarlar. Birini tandm nasl anlarm? so
rusu, Birini sevdiimi ya da arzuladm nasl anlarm? so
rusundan ok farkldr. Baz insanlar vardr ki, tanmak hakknda
hibir ey duymam olsalar, asla tanmaya uramazlard.

69

rv
Baar zerine
renci danmanlarna konferans

ok yrekten dileme, yoksa dilein oluverir.

Yahudi atasz

John Stuart M illin ald olaanst eitim, pedagojik hrslarla ve

ana-babann taleplerinin ocuun hayatn yaplandrmasyla ilgili
bir fabl haline gelmitir. Sadece babasndan ders gren ve
rendiklerini aktarmakla ykml olduu kendi kardeleri dnda
baka hibir ocukla temas olmayan Mili, Yunanca renmeye
yanda, Latinceye sekiz yanda balamt. Sekiz ile on iki yalan
arasnda temel geometri ile cebiri, diferansiyeli ve yksek ma
tematiin dier konulann ileri dzeyde rendi. Ayn sre zar
fnda klasik edebiyatn en nemli eserlerinden ounu okuduu
gibi, kendi ifadesiyle zel olan okumalarnda ise ounlukla ta
rihe yer vermiti; bir yandan da tarih (Romann idari tarihini) ya
zyordu.
70

On ikisinde mantk -Aristoteles ve H obbes- renmeye ba

lad; on ne geldiinde babas, kendi szleriyle tam tekmil bir
siyasal iktisat dersi verdi ona. M illin Otobiyografisinde yaz
dna gre babas, kendi anlayna gre en yksek dzeyde bir
entelektel eitim verme abas iinde, eer dnyada baka rnei
varsa bile ok ender grld kesin olan bir dzeyde emek, zen
ve sebat sarf etmitir. Mili, ak bir phe sergilemeksizin Eer
ben bir eyler baarabilmisem diye sonulandrr szlerini,
baka baz hayrl koullarn yannda, babamn erkenden bana ver
dii eitim sayesinde, adalarmdan bir eyrek yzyl ileride ie
balam olmama borluyum bunu. Yani on beine geldiinde
Mili, krkna merdiven dayam bir adamn bilgisine sahipti; Isaiah
Berlinin yazd gibi bu deney, bir bakma dehet bir baardr.
nsann tarihi kendisiyle balamaz kukusuz; bir anlamda her
kesin hayat, nceki kuaklardan mehul kiilerin dncesinin
rndr. J. S. Mili in babas James Mili, bu balamda bizim bir
ikame baba, bir tr hami diye niteleyebileceimiz Sir John Stuartn dikkatini ekmesi sayesinde resmi eitim alma imkn bu
larak Edinburgh niversitesine gitmiti. Otobiyografi'sinde Mili,
babasnn (zannmca) ufak apta iftilikle de uraan kk bir
esnafn, olu olduunu belirtir. (Bu kuaklar tesi hikyede ne
kan annelere rastlanmamas bizler iin ilgi ekicidir elbette.)
- M iliin dedesinden kk esnaf diye bahsetmesi, aile tarihesinin
bir ilerleme anlats, sradan bir baar hikyesi olduunu ortaya
koymaktadr.
Yine de hikyedeki en stn baarnn bir ke, bir tr par
alana bal olduu anlalr: M illin yirmi yandayken yaad
hayal krkl, onun iin bir facia olur. Burada da yine, oullarnn
istedii yere girmesine izin verecek kadar iyi olmayan babalar sz
konusudur. Ama btn hayal krklklar gibi bu da bir hayaller, ya
nlsamalar tarihesinden oluur; yani inancn kendisine duyulan
zmni bir inantan. Babasnn eitim projesiyle gayet iyi yetimi
olan Mili, 1822de, on alt yandayken Dum ontun Trait de
Lgislationm u okumutur - babasnn yakn dostu Jeremy Benthamn eserinin* Franszca evirisini yani. Bu kitab okumam
diye yazar Otobiyografisinde Mili, hayatmda r at; zihinsel
* An Introduction to the Principles
ilkelerine Giri) (1789). (.n.)

of Morals and Lgislation (Ahlak ve Yasama

71

tarihimdeki dnm noktalarndan biri oldu. Bu kitab ve dorudan

Bentham okumak -bizim bugnk bakmzla ergenlik anda
bulunan- M ille, hayatta gerek anlamda gaye denebilecek bir
ey kazandrr: Bir dnya reformcusu olmak: Kendime ilikin
mutluluk anlaym tamamen bu gayeyle zdelemiti... btn
inanlarm buna balanmt." Yaayan ve lm babalarn (oku
duunu belirttii kitaplarn tm de erkeklerin kaleminden k
mtr kukusuz) birikimi zerine bir proje kurdu Mili: Benthamn
Faydaclk ilkeleri -e n fazla sayda insana en fazla m utluluk- do
rultusunda dnyada reform yaratmak.
Btn idealler gibi M illinki de olabilecek en byk paradoksu
ieriyordu: Gelecee ilikin bir tablo. Kendi ifadesiyle, hayattaki
gayesiydi bu onun; erkeklerin flrte kar en ilgisizi olan Mili, ta
mamen bununla zdeleti ve btn inanlann buna balad.
Tabii bunlarn hepsi de, bir psikanalistin, ocuun ebeveynle ili
kisi diye tarif edecei eyi salamann yollan olacaktr; daha sonra
ergenlikte, en indirgemeci bakla ebeveynlerin yerini idealler alr,
ahlaki ilkelerle hrslar cinsel arzunun bir ksmna el koyar. Zaten
Mili de hayat iin yeni bulduu gayeyi, psikanalitik adan ba
kldnda birok eyi ele veren bir slupla tanmlar. Her zaman
mutlaka bir ilerleme salanacak olan ve hedefe kesin biimde eri
ilerek asla tkenmeyecek olan bu proje sayesinde mutluluumu
kalc ve uzak bir eye balayarak mutlu olduunu yazar. Tanrya
duyulan inan gibi bu gayenin kalcl da, uzakta oluuna ba
ldr. Nasl ki ancak anlayamadmz eyle zdeleirsek, otorite
de -b ir kiinin ya da idealin otoritesi- tanmamaya dayanr. M illin
nmze koyduu paradoks, fantezilerin gerekletirilemeye
cekleri iin gvenilip olmalardr - baar fantezilerinin (ideallere
ulalmas) ayrlmaz bir paras olabilir bu paradoks; hem kiinin
kendisi hem de ideali hedefe kesin biimde eriilmesiyle tkenmekten korkabilirler. Bu baarda bir baar korkusu vardr;
gerekleen eyin tkeneceine dair korkudur bu. Sanki hikyenin
sonunu bilmek isteriz, ama o sonun bizim bamza gelmeyeceini
de garantilememiz gerekir. M illin, mutluluunu kalc ve uzak
bir eye balamaktan sz etmesi, ideallerimiz, baar fan
tezilerimiz olarak adlandrdmz inanlarn tpk ufuk izgisi gibi
bir yanlsama olduunu getirir akla. Burada rtk bir benlik kav
72

ram sz konusudur: Kendisini dzenleyip btnln koruyacak

olan gl bir inanca, bir adanmla ihtiya duyan benlik. So
runlarmzn zlp arzularmzn karland kendi baar
hikyelerimiz de bir tr kendini kandrmadan ibarettir belki. Bir
baka deyile, psikoterapi ve psikolojik danmanlkta da olduu
gibi buradaki risk, zmlerimizi, sorun deneyimini kendimize mal
etmek iin kullanyor olabilmemizdir (cevap almak iin dinlemek,
dinlemek deildir). Her acktmda yemek yersem, almn ne
(iin) olduunu asla renemeyebilirim. Mili, yllar boyunca ba
arl bir ekilde projesine adayabilirdi kendini, nk kendi de
yiiyle bu ilgi ekici ve canl bir varoluun iini doldurmaya ye
terli grnyordu. Sonra, demin belirttiim gibi, hayatnn yir
minci ylnda bir hayal krkl, bir tr k yaad; bir bynn
bozulmas, bir uyan olarak tarif ediyordu bunu:
[G]n geldi bir ryadan uyanr gibi alverdi gzlerim. 1826 ylnn
sonbaharyd. Keyifsiz bir dnem geiriyordum, zaman zaman herkese
olduu gibi; elenceye ya da zevk verici heyecanlara kar du
yarszdm; baka zamanlarda zevkli olan eylerin yavanlat ya da
hibir ilgi uyandramad trden bir ruh hali iindeydim; Metodizmi
benimseyenlerin, gnah araclyla doruyu bulma diye ifade edi
len darbeyi ilk yediklerinde genellikle iine dtklerine inandm
trden bir durumdaydm. Zihnim byle bir durumdayken, kendime
dorudan unu sormak geldi aklma: Diyelim ki hayatta btn ga
yelerine ulatn; kuramlarda ve fikirlerde zlemini duyduun btn
deiimler, u andan itibaren tam anlamyla gerekleecek; senin iin
byk bir sevin ve mutluluk kayna olacak m bu? Kar ko
yamadm bir ekilde kendimi dardan gzlemleyerek kesin bir
cevap verdim: Hayr. O anda kalbim parampara oldu sanki; ha
yatm stne kurduum btn o temel kverdi. Mutluluu, ancak
srekli bu amacn peinde koarak elde edebilecektim. Ama b
ysn kaybetmiti, aralar nasl ilgimi ekebilirdi ki artk? Uruna
yaayabileceim hibir ey kalmamt elimde.
Bu durum, kolaylkla geleneksel bir Oidipus krizi olarak g
rlebilir; Mili ise bir Metodistin, Tanrya kar iledii gnahn ilk
kez bilincine varmasna benzetir durumunu; anlatsnn daha ile
rideki blmlerinde de, bilindii gibi bir kral ldrnu olan Mac73

beth gelir aklna. Ve Marmontelin Hatrat'n okurken krizi at

latmaya balar - kasvet bulutlan arasndan kk bir k sz
maktayd- ve babasnn lmn anlatt blme gelmitim;
aile ok kt bir duruma dyordu ve o zamanlar daha bir ocuk
olan [yazar] anszn kendisinin artk ailenin her eyi olduunu his
sediyor, onlara da hissettiriyordu bunu - kaybettikleri her eyin ye
rini o dolduracakt artk. Bir oulun, babasnn yerini dolduruunu
okuduktan sonra Mili, kelimenin gerek anlamyla hayata geri dn
dn anlatr: O andan itibaren ykm hafifledi. imde her trl
duygunun ld eklindeki dncenin basksndan kurtuldum.
mitsizdeildim artk; ne erptm ne de bir ta paras.
Bir yazara metninden yola karak psikanaliz uygulana-mayaca aktr; yine de metne dayanarak baz yorumlar yaplabilir.
Ama her ne kadar Mili byle bir ey sylememi olsa da, baka et
kenlerin yannda, yaad krizin de hayatnn babas tarafndan d
zenlenmi olmasna kar bir protesto -b u dzenlemeyi yeniden pa
zarlk masasna getirme giriim i- olduunu dnmek yerindedir.
M illin dorudan kendisine ynelttii soru (hayattaki btn ama
lar gerekletiinde mutlu olacak mdr?) babasna sormaya ce
saret edemedii bir sorudur ye yaad k de, ayn zamanda bir
yzeye^kselilir - aslnda ortamn elverili olmas kouluyla
klerin ou yledir. Byle kriz anlarnda yzeye ykselme ei
limi gsteren pek ok ey arasnda, kiinin ebeveynlerine ya da
kendi benliinin birer paras olarak iselletirilmi ebeveynlerine
yneltilecek bastrlm sorular da vardr. Psikanalitik dille de
nebilir ki ocuklar, ebeveynlerinin kendi idealleri ve hrslar ko
nusundaki bastrlm kukularn -oun-lukla semptom biimin
d e - tarlar; Freudun, ocuun speregosu aslnda ebeveynlerini
deil ebeveynlerinin speregosunu model alarak yaplanr derken
kastettii eylerden biri de buydu. Nasl iimizdeki her ketvurma
bir hrs -egonun ahlaki amalarndan birini- temsil ederse, her
semptom da kuaklar tesi bir itir. Her kriz ayn zamanda bir ba
kas adna da yaanr daima; o bakas, kiinin kendisinin bir par
as olsa da. Her biri farkl ekonomik, siyasal ve tarihsel koullarda
yaam olan kuaklar, birbirlerinin hrslarn ileme sokar deta.
Hi kukusuz baz insanlar iin de niversite, esas olarak bir hrs
krizidir.
74

Sonunda John Stuart M illin krizini ortaya kartan, basit bir

dsel edim olmutu: Hayatm hzla ileri sard ve hrslarn ger
ekletirmi olduu noktada durup geriye bakt; artk idealindeki
hale gelmi olduunu tahayyl etti. Sonsuz biimde ertelenmi bir
gelecein bysne kaplarak yaarken (hayatn, belli bir hrsn
gerekleri etrafnda rgtlemiken), arzulad gelecei imdiki
zaman haline getirdi ve ilham kayna olan benliini ldrd. Ve
bu gelecek, zihninde bir kez gerekleince de hayatnn temeli
kt. Sonu olarak burada Mili, Freuda gre her gece bilindmzda, ryalarmzda yapmakta olduumuz eyi bilinli bir
ekilde yapmtr: Muhayyilesinde bir arzuyu yerine getirir (psi
kanaliz terimleriyle ryalar, bizim baar paradigmalarmzda).
Tam bu noktada da, sanki bilinliyken grd bir kbustan uyanr
gibi uyanp kendi aresizliiyle yz yze kalr; uruna yaayaca
bir ey kalmamtr artk; bir ta gibi cansz, hayatiyetsiz olmutur.
Artk baarnn, kendisi iin bir baarszlk olduunu kav
radna gre, neye uyanmtr Mili? Geleneksel bilgeliin paras
olan bir eyi yeniden kefettiini sylemek rahatlatc olacaktr: Bir
yere varmaktansa, umut iinde yol almak yedir. Oysa imdi daha
psikanalitik ve elimizdeki konuyla daha yakndan ilgili olan bir
eydir kefettii: Bazen, baz hrslar sz konusu olduunda, asla bir
yere varlmayacan gvence altna aldnzda, tek yapabile
ceiniz, umut iinde yol almaktr (umut, ancak gemie dnk ola
rak dnldnde sahtedir). O halde umut edebilmek -y a da
Freudun kullanaca terimle, arzulayabilm ek- iin nnzde bir
hedef bulunmas gerekir; bu hedefler, baar fantezilerimizi kod
layan bu idealler de, gemi deneyimlere dayandklar halde ge
lecekte yer alrlar. Birer amatr onlar, arzunun hedefleridir; bizden
ayr olmal, belli bir mesafede durmaldrlar ki, yol almaya devam
edebilelim. (Kimsenin yle bir laf ettii duyulmamtr: Amacm,
u anda olduumu olmaktr - oysa belki de pek oklarnn byle
bir laf etmesi yerinde olurdu.) Bir baka deyile hrslar, olas ge
lecekleri ve olas bir gelecekteki benlikleri yerine yerletirmek - ya
da tanmlamaktr. Gelecee inan duyulmazsa, baar kavram or
tadan kalkar.
Demek ki insann hrslarnn -dolaysyla da baar ya da ba
arszln nasl bir ey olacana dair (bilinli ve bilind) fan
75

tezilerinin- olmas iin, ncelikle arzulanan bir hedefe, bir ideale,

dnyaya veya kendine ilikin bir duruma ihtiya vardr ve de
bunun, o kiiden yeterince ayr durmas gerekir ki onu ar
zulayabilsin. O halde insan, kendinde bir eyin eksikliini alglyor
olmaldr. kinci olarak da insan, bir eylerin yaplabilecei, vaatler
ieren bir ortam olarak Zam ana ihtiya duyar; mit etmek ve er
telemekten kaynaklanacak aclarla hazlar hissedebilmeye ihtiya
duyar. ncs ise Mili rneinin de gsterdii gibi, doyum ile
arasnda tahamml edilebilir bir iliki olmaldr; bu da, Freudun
esiz bir biimde formle ettii eyi gerektirir: Kendi arzusunun
doruluuna, olabilirliine inanmak. Greceimiz gibi Freuda
gre, kiinin ne istediini bilmesi bal bana bir eliki olabilir;
bu da baar ile baarszln birbirinin yerine geebileceini gs
termektedir.
Ayr bir hedef/nesne bulunmas, Zaman iinde bekleme ka
rarll ve doyum ile aradaki iliki - baary (ve baarszl)
meydana getiren btn bu unsurlar, psikanalitik bak asyla ero
tik hayatmzn birer grnm olarak hrslarmz ortaya koyar;
erotik hayatta ise doyum her zaman atmalarla doludur. Hrslar
birer istek olarak,' yani igdsel yaantmzn trevleri olarak ta
nmlanabilir. Kiinin hrslarndan sz etmesi, ne istediinden (ki
bu her zaman saygdeer olmayabilir) sz etmenin saygdeer bir
yolunu, yz kzartc olmayan bir yolunu bulmas demektir. Hrs
lar, u ya da bu ekilde kltrel meruiyet kazanm arzulardr.
Hibir ey, niversiteye girme isteinden ya da akademik baar
isteinden- daha az itibarl deildir. Ama bu istekler, daha prob
lemli olan baz baka istekleri szgelimi, ergenlikte yaplanm
pheli ya da riskli bir cinsel kimlii pekitirme, yahut paralama
istei- kodlamaya veya maskelemeye yarayabilir. Bylelikle imdi
artk ideallerin faydalarna, ayrca doyumla, baaryla kurulan ili
kiye dnmek istiyorum terapi amacna ynelik her trl ilikinin
malzemesidir bu.

76

II
fazla tutarllktan korkun
A. R. Ammons,
Bir: Birok

Freudun 1916da dizi halinde kaleme ald Psikanaliz a

lmalarnda Karlalan Baz Karakter Tiplerini oluturan in
celemelerden biri Baar Yznden Mahvolanlar baln tar.
Bu yazda, genel kabule aykr grnen bir eyi tanmlamak iin
rnek olarak M acbethi ve Ibsenin Rosmersholmn kullanr
Freud: Buna gre insanlar, bir arzunun yerine getirilmesi ve o ar
zudan duyulan btn keyfin sona ermesi yznden hasta ola
bilirler; bazen insanlar, ok derinlere kk salm ve uzun za
mandr beslenmi bir arzular gerekletiinde hasta olurlar.
imdi elde etmi olduklar eyi gerek anlamda istemediklerini
fark ettikleri iin deildir bu; artk onu elde ettiklerine gre, has
talanarak kendilerini cezalandrma ihtiyac duymaktadrlar. Freud,
aslnda pek de dndmz gibi olmadmz bize hibir eyin
baar kadar iyi gsteremeyeceini anlatmaya almaktadr. Onun
grne gre, ille de arzunun ya da doyumu iin seilen nesnenin
yanl veya sahte olmas gerekmez; psikanalitik adan bakldnda, (ya da daha ok) deilse bile hep en azndan iki eyi ayn
anda yapyor olmamzdr mesele.
stemenin her zaman atmal olduu -insanlarn baar y
znden m ahvolabilecei- eklindeki deneyime anlam kazandra
bilmek iin Freud, hayatlarmz, kendi benliimizin parasnn
daima yer ald bir hikye gibi tasavvur ettiimizi ne srer; ne
yapyor olursak olalm, her zaman en azndan projemiz vardr;
Bir arzuyu doyurur, ahlaki huzur duygusunu korur ve hayatta kal
may gvence altna alrz. Gayet kullanl gzken bu kurguda id,
arzunun reticisidir; sperego, ahlaki ideallerimizin taycsdr;
ego ise ou durumda atma halinde olan bu isteklerin, ha
yatmz koruyup srdrme urayla bir arada var olabilmesini
salamaya alr. Analiz almas der Freud kendinden ok
emin bir ekilde, gereklikte meydana gelen talihli bir deiimden
uzun zamandr mit balad fayday salamaktan kiiyi ah77

koyann, kendi vicdani gleri olduunu kolayca gstermektedir

bize. Sperego, z varoluun stnde tutar (ya da zcdr, esansiyalisttir) ve egoya ilikin deimez bir bak vardr; btn de
imez baklar gibi bu da, ancak gzda vererek korunabilir. Ba
ar peinde gereklii deitirmekle anlarz ki, kendimizle hi de
uzlama iinde deilizdir aslnda. Nevrozun olumas iin der
Freud, kiinin libidosundan kaynaklanan arzulan ile kiiliin ego
dediimiz ksm arasnda bir atma yaanmas gerekir. atma
her zaman mevcut olduuna gre de hrslar, kiide blnmeyi ge
tirir. Baan. sululuk duygusu yaratabilir; ama sululuk da nihayet
insann (kendinden) saklayabilecei bir eydir.
Hrsn bir istek olarak ortaya kt ve istein de bir tarihi ol
duu kolaylkla unutulur. Bir eyi (mesela akademik baary) veya
birini istemek, gemile aramzda kpr oluturur. Benim baanm
-b ir isteimin yerine gelm esi- kendi arzumla daha nce yaadm
karlamalann bir yansmasdr daima. Szgelimi daha bebekken
beslediim scak tutulma ve doyurulma hrs, iyi bir diplomayla
mezun olm a hrsma balanabilir. Doyumlarn, daha nce ya
anm doyumlar tekrarlad da sylenebilir, deiime uratt
da: Haz, bir yansmadr. Psikanalitik adan baknca, daima kiinin
kendi istekleriyle olan ilikisinden sz etmekteyizdir; zaman iinde
evrim geiren bir ilikidir bu. Doyumsuz kalma ile doyum, ka
famzdaki baar ve baarszlk dnceleriyle eanlaml olur,
daha dorusu onlar nceden haber verir: Ama dolu gen ye
tikinin iindeki ocuk son derece canldr. nsanlar diye yazar
Freud, doyumsuz kalma sonucunda nevrozlar gelitirip hasta d
erleri Daha nce de sylediim gibi, benliin bir kesiminde, me
sela speregoda yaanan doyumsuzluun bir baka kesim iin, me
sela id iin doyum olmas, karmak bir tablo yaratr. Bu tabloda
bir adan baan olan, bir baka adan bakldnda baanszlktr.
Psikoterapide daima aklda tutmak gerekir ki, bir yerde ba
arszla urayan kii, baka bir yerde mutlaka kazanmaktadr.
Terapistin, yahut danmann faydas da hastaya bu eylemlerin do
asndaki paradokslar gsterebilmesindedir. renciliimde ken
dime bir sevgili bulma konusunda baarl olamamsam, sevgiyi
sadece aile iinde bulan biri olarak baan kazanmmdr. S
navlardan kalrsam, bir st snfa gemeyi baaramayan biri olarak
78

kendi btnlm korumada baar salarm. Yazmam gereken

incelemeyi bir trl tamamlayamyorsam, bir otorite figrnn ta
lebini reddetmeyi baarabildiimi gsteririm kendi kendime. Bu
balamda terapiden ama, insanlarn daha baarl seimler yap
masna yardmc olmaktan ziyade aslnda (bilindnda) ne kadar
ok seim yapmakta olduklarn gstermektir.
O halde baarya psikodinamik bir adan baktmzda, ka
nlmaz olarak birbiriyle balantl eyi akldan karmamak
gerekiyor. ncelikle, kendi kiiliimizi oul olarak dnmemiz
faydal olabilir; i dnyalarmz bir monolog olmaktan ok bir
roman gibi grmeliyiz. Her roman kiisinin, yani benliimizin her
parasnn ayr bir projesi ve baar iin farkl ltleri vardr; sz
gelimi baz insanlar, cinsel bakmdan baarl olmaktansa ahlaki
bakmdan doru olmay, yahut normal olmaktansa zeki olmay ter
cih ederler. Bu rneklerde isel demokrasinin bir tr meritokrasi
(liyakata gre ynetim) olarak ortaya kt dnlebilir; varolu
biimlerinden oluan repertuar bir alternatifler dizisi haline gel
diinden, iimizdeki kimi sesler bastrlabilir (hem zeki hem nor
mal olmak da mmkndr aslnda). atma, birbiriyle uyu
mayanlarn sahtelerini yapmay gerekli klar. Buradan ortaya kan
ikinci husus, farkl benliklerimiz farkl projeler peinde olduuna
gre, baar ile baarszln birbirinden ayrlamayacadr; bir
benlik iin baan olan, bir dieri iin baarszlk olabilir ve bunun
tersi de geerlidir tabii. Daima en az iki eyi ayn anda yaparz ve
bundan kan sonu da, psikoterapi sanatnn, atma -uyu
m azlk- olarak yaananlar paradoks haline getirmesidir. at
malarn giderilmesinden ok, atmalar tanmlama repertuarnn
geniletilmesini kapsar bu.
yleyse, bu balamda ie yarayacak bir yoruma yle va
rlabilir: imdiye dek ahlaken doru davranarak cinsel doyum bulmusunuzdur; oysa her ikisini de salamann baka yollar olabilir.
Yahut hem zeki hem normal olduunuzda, hayatnz nasl bir ey
olacaktr? Bu tr yeniden tanmlamalar, gemiin de yeniden gz
den geirilmesi demektir. Ve bylelikle nc hususa geliriz: i
mizdeki bu benlikler ile onlarn yeniden gzden geirilmesi bir
tarih meydana getirir; yani belirli bir kltrde, belirli bir aile iinde
yetimiizdir, vcudumuzun belirli bir cinsiyeti ve cinsel kimlii
79

vardr ve hayat boyu ok sayda -ekonomik, siyasi, psikolojikolumsallkla kar karyayzdr. Kiinin gelitirdii baar fan
tezileri, bu fantezilerden meydana gelip ayrntsyla ilenmi olan
bir kiisel tarihin en son versiyonlardr olsa olsa. Kazandmz ilk
baar hayatta kalmaksa -baar fantezileri kurabilen bir insan ola
rak geliebilm ekse- kendi kltrmzn ideallerini kendi ana
dilimizde kazanm oluruz. Baar fantezileri bize hem dardan
verilmitir -bizim icadmz deil, devraldmz m irastr- hem de
tpk ayrlmaz biimde btnlemi olduklar cinsel kimliklerimiz
gibi, yaplandrlmtr. Bu da bence, terapiyle ilikili iki soru
kartr ortaya. Kendi ideallerimizi, bir arada yaamaya altmz
baan hikyelerini nasl olutururuz? kinci olarak da -k i baz ba
kmlardan daha sorunludur b u - onlar nasl temellk ederiz? Bun
larn, tamamen dardan dayatlm deil de bir lde kendi se
imimiz -bizim iin nem tayan eylerin form lasyonu- olduu
duygusunu nasl gelitiririz? deal, bir dayatma olarak deil ii
mizden gelen bir ey olarak yaanmaldr. nsanlarn ideallerinin
nasl zalimce -yanlsam a ve ihtilaf dolu- olduunu grmek a
rtcdr. zellikle de ergenlikte ve yetikinliin banda geerlidir
bence bu.
Bu meselelerin, niversiteye girerken ve buradan ayrlrken ger
ekleen kabul (inisiasyon) ritellerinde kriz boyutlarna vard
aka grlr. Ergenlik andaki herkes -v e hl ergenlik an
srebilecek kadar bym olan her yetikin- anlayacaktr neden
bahsettiimi. Bir eyi doru olduuna inandm iin yapmam ile
cezalandrlmamak uruna yapmam arasndaki farktr bu. s
tediimi -beni canl tutan ve iimi umutla dolduran eyi- yapmam
ile bakalarnn benden istediini yapmam arasndaki farktr. Bir
baka deyile niversite, boyun een benlik iin bir kriz haline ge
lebilir; byle krizlerle uramak durumunda kalan renci da
nman ya da terapistin boyun een benlii iin de tabii. renci
danman, niversite kurumunun taleplerine uysalca boyun eip
rencinin en ksa srede retici almaya dnmesini mi sa
layacaktr? Yoksa renciye boyun eip niversiteyi zekice ele
tiren birinin semptomlarn anlayacak mdr? Byle bir seimle
kar karya kaldnda ne yapar danman? renci gibi o da,
temel bir soruya cevap vermek zorundadr: Ben ne iin a
80

lyorum? Danmanlkta baar, niversite asndan baarszlk

anlamna gelebilir. Baarl renci danman ikili oynayan bir
ajan olmak durumunda kalabilir ve her zaman bir tr casustur
zaten.

iil
imdilik sadece yaanmakta olann gerek dzensizlii
szlerinin altn izmek istiyorum.
William AiTOwsmith,
"Beeri Bilimlerde alkant

Psikanaliz kuramnn jargonunda, egolar ile ego idealleri ara

sndaki kopukluk fazlalatka insanlarn ac ektii gr klasik
bir formlasyon haline gelmitir; yani olduu ile olmak istedii
arasnda byk bir mesafe -byk bir boluk- varsa ac eker
insan. Kendime ilikin idealim ya da tercih ettiim versiyonlar ok
uzaklarda grnyorsa -v e y a hep baka insanlarda tecessm edi
yorsa- hem yaadm sknty kayda geirme mahiyetjnde hem de
kaynaklarm harekete geirmeye ynelik semptomlar ba gs
terebilir. Gerekten de insanlarn, baar ile ilikilerindeki sorun
lardan tr psikoterapiste ya da psikolojik danmana gittiklerini
sylemek mmkndr; yani bir insan bir baka insann umutlarn
krmaktadr ve bu umut krc kii, bizzat benliin paralarndan
biri olabilir. Psikoterapistin ii, gelecei yeniden bulmaktr.
Kendimizi -ister hayatta kalmak ister daha yce bir ey olsunbir gayesi olan yaratklar olarak tanmladmza gre, ha
yatlarmz bilinli ve bilinsiz idealler olmakszn tasavvur (veya
tarif) etmek zordur. Dolaysyla imdi, sinisizme kamadan, ide
allerin (kendimizi baarl hissetmemiz iin ihtiya duyduumuz
hedeflerin) olmad bir hayat tasavvur etmenin niye bu kadar zor
olduunu aklamaya alacam. (Hibir hrsn olmad hayat,
gelecei olmayan ya da belli trden bir gelecei olmayan hayat
mdr?) Szgelimi, hayattaki hrsm, bama gelecekleri grebilmek
ise kendim iin ne tr bir gelecek tasavvuru kuruyorumdur? Bu
F6N/Fln zerine

8 I

balamda unutmamalyz ki, gelecekle kurduumuz yegne irtibat,

arzular eklinde olmaktadr. Ama ncelikle baar meselesini -hrs
atm asn- bir geliim perspektifiyle ele almak istiyorum.
Geliim kuramlar, baar hikyesi -v e baar endiesi- di
yebileceimiz bir repertuar sunar bize. Geliim kuramlar, kar
latrma yoluyla baarszlmz snadmz baar hikye
leridir. Zaten geliim dncesinin kendisi de - evreler, amak
ve taklma (fksasyon) noktalar gibi kavramlara dayal dili ile
ilerleme dncesini, yani bir hrsn bir yere doru ilerlemesini
iermektedir. Geliimde tamamlanmas gereken evrelere dayal bu
kuramlarn oluturduu barajla karlatmzda, sz konusu has
tann ya da rencinin, iyi bir hayat konusunda kendine zg bam
baka kuramlar olabileceini kolaylkla unutabiliriz; herkesin ken
dine zg bir geliim kuram vardr. nsanlar bymek zorundadr
diye bir kural yok elbette; sadece bymemenin dourduu so
nular vardr (bunlarn kapsam konusunda da herkesin ayr bir
fileri vardr). Mesela ocuun hrsnn byyp yetikin haline gel
mek olduunun dnlmesi son derece yanltc olabilir. ocuun
hrsnn, bykler gibi olmay ierdiini ne sren bizzat Freuddu;
ama bunun daha ziyade byklerin arzusu gibi grndne pek
deinmemiti.
Madem psikanalitik adan baktmzda her baar krizinin ge
liim srecinde emsalleri vardr, madem her baar krizi anmsatclar iermektedir, geliim srecinde zlmesi gerekli bil
mecelerden olumu bir repertuar tanmlamak faydal olabilir. Bu
bilmecelerin temel bir ikilem etrafnda dzenlenmi olabileceini
ne sreceim ben ve bu temel ikilemin de kolaylkla bir amaz
haline gelebileceini (veya zaten yle olduunu); yani bebekliin
ilk evrelerinden -d il ncesi evrelerden- sonra, arzu ile kendine ye
terlilik arasnda kesintisiz bir isel iliki vardr. Geliimin, kiinin
kendi bana ulaamadklarn srekli olarak inceleyip bunlar ze
rinde almasn ieren bir sre ve sonra ulatklar ile arasndaki
iliki olduu sylenebilir. Bir kendi kendine yeterlilik projesi ve
bir de arzu etme projesi vardr (kukusuz bunlar, bilinli ve bi
linsizce kurulan fantezilerdir); bu projeler birbiriyle uyumaz ola
rak algland mddete kii, zmsz bir ikilemle kar kar
yadr. Bir eyi renmek istiyorsam, ama o konudaki kitaplar
82

okuyunca bendeki bilgi eksiklii daha da ortaya kyorsa, ne kadar

ok renirsem o kadar az biliyor olacam demektir. Kitaplar,
benim istediim her eyi kendinde barndran bir anne gibi g
rnebilir. Bamllk, yahut imdiye dek onu tanmlamada ba
vurduumuz yollar bylesine kapsaml bir atma olarak al
glandnda hangi gei evresinde olursa olsun sahte alternatifler
kacaktr ortaya - yani mesela hi kimse yle bir cmle kur
mayacaktr: Annesine bamllk konusunda ok baarl maaallah . Baar, bir arzunun doyurulmas mdr, ondan ka m?
Baml olmak gibi bir hrs beslediimi sylediimde, en azndan
bu kltrde, neden politik ve psikolojik anlamda olumsuz kar
lanrm?
Hangi geliim evresinde olursa olsun, baarnn kendine ye
terlilikle ilikili olduunu dnebiliriz; istemek, bamszlk ve
bamllk da dsel bir yelpazenin an ulan olarak kabul edi
lebilir. Ergenlik andaki hastalarmdan biri yle demiti bana:
Baan, istediin her eyi elde etmek demektir. Peki dedim,
sen ne istiyorsun o zaman? Hibir ey diye cevap verdi. Sonra
bir an durup dnd. Birka dakika sonra, aniden yz ay
dnlanarak tekrar konutu: Her eyi elde ettikten sonra, bana yeni
fikirler verecek birini bulmam lazm! En azndan fantezi d
zeyinde, her eyi elde etme (ya da her ey olma) ile orada baka bir
eyin var olduu dncesinden meydana gelen ular arasnda ya
yorsak, geliim asndan baktmzda mevcut baan biimleri
nelerdir? Hemen hemen btn renme biimleri, kiinin henz
bilmedii bir eyin bilgisini elde etmesini ierir ve bu bilgiyi elde
etmek iin de kii, kendisi dndaki bir kaynaa bamldr. Ba
arl renme, baanl ya da kaldrlabilir, tahamml edilebilir
olan bir bamllktr.
ki kiilik ve kiilik -O idipal dnem ncesi ve O idipal- ili
kiler arasndaki psikanalitik aynm burada ie yarayabilir; nk
bunlarn her birinin kendine gre baan ve baanszlk biimleri,
farkl uzlama ve atm alan, farkl bamllk eitleri vardr. Kro
nolojik dzenlerine inansak da inanmasak da, repertuanm za iliki
eitleri katmann yoludur bunlar. Psikanalitik adan bak
tmzda, bu ilk iliki biimleri, ideallerimizi yaplandrmaya ve
onlara balanmaya, arzularmz formle edip hayata geirmeye
83

baladmz koullar oluturur. Bylelikle, Oidipal dnem ncesi

ve Oidipal baarnn, psikodinamik terimlerle, neyi kapsad ko
nusunda bir tablo izmek ve bununla rencilik hayatndaki a
tmalar ve dnsel karklklar arasnda nasl bir balant ku
rulacan deerlendirmek istiyorum.
Bebein ve ocuun hrslar nelerdir ve baarszlk onlar iin
ne anlama gelir? Oidipal dnem ncesi ve Oidipal nitelikteki bu
meseleleri, kskanlk ve rekabetten sz ederek ar lde ba
sitletirmek faydal olabilir. Bu psikanalitik hikyeye inanrsak,
kitap okumann, ana memesini emmenin daha ileri bir biimi ol
duunu, bir tr grsel beslenme olduunu syleyebiliriz mesela.
Yahut okumada ortaya kan sorunlar, ana ile ocuk arasndaki,
Oidipal dnem ncesi bu iki kiilik ilikiye balayabiliriz. Baarl
emzirme eitii faktrlere baldr: lk olarak ocuktaki alk duy
gusunun annenin onu emzirmeye hazr ve istekli olduu bir za
mana denk gelmesi gerekir. Ayn hesaba gre, belki de ancak ko
nuyla gerekten ilgilendiimizde -yani onu alp sindirmeye hazr
olduum uzda- okuyabiliyoruzdur. Yoksa giderek artan bir isteksizlemeyle okuruz; yani boyun een bir benlik biimiyle.
Okuma ii gerekleir, ama bizim tarafmzdan gerekletirilmi
olmaz. Bu durumda rencinin itahnn dzelmesi ya da yeniden
kefedilmesi iin danmana grnmesi gerekecektir; bir eyleri
iine almasn engelleyen nedenleri anlamak ve gerekten neye
alk duyduunu ortaya karmak iin.
Gerek anlamda bir itah ya da merak sz konusuysa, bu is
teklerin hem tannmas hem de doyurulmasnn dtaki bir nesneye
bal olduunu ocuk ksa srede byk bir aklkla kav
rayacaktr; dtaki bu nesne de -anne, baba ya da onlarn yerini
tutan b iri- hem ocuun denetiminin dndadr hem de, zellikle
en acil biimde kendisine ihtiya duyulduu vakitlerde, ocuun
istedii her eyi elinde tutmakta veya ocuun istedii her ey ol
maktadr. O halde bir bamllk oku ve dnyann hkimi ol
madnn fark edilmesinden doan dkrkl yaanr. Bir baka
deyile, ocuun anneyi kskanmas ok kolaydr; bu kskanlk
-kendine ait olduunu hissettii eyin onu m artm as- kolayca
ne kabilir. Hatta anneye duyulan ihtiya o kadar dayanlmaz bir
hal alr ya da yle bir hale getirilir ki, ihtiyacn kendisini ortadan
84

kaldrmak gerekli olabilir. Grmeyi isteyip de beklediiniz birinin

gelmesi ok gecikirse, sonunda geldii vakit onu kabul etmeniz ve
ona duyduunuz arzunun yeniden canlanmas ok zor olur.
Bebeklikteki beslenme ve kskanlk davran hakknda an
lattklarm, ders almakta glk eken niversite rencisinin
ok uzanda grnebilir. Ama yine de bilen veya bildii kabul
edilen kiiyi -retm en i- bir anne, baba ya da kskanlk nesnesi
olarak alglamak mmkndr. htiyacn -kendinde hissedilen ye
tersizliin- yaratt cinnet, renme deneyimini yorucu bir bo
calama haline getirecektir. Yahut bir noktada kendi kskanln
fark eden renci, bakalarnn kendisini kskanmasndan duyaca
korku yznden baarl bir renci olmaktan ekinebilir. nsanlar,
kendi baarlarnn getirecei felaketten kanmak amacyla veya
baarl olma abasndayken kimselerin -hatta kendilerinin bile
kendilerini grmemesi iin olmayacak ulara ynelebilirler. Er
genlik dnemi psikoterapisinde, gencin kendi kskanln olduu
kadar bakalarnn kendisine ynelttii kskanl da amasna
yardmc olacak yollar gelitirmek gerekir. Bir kitap ya da
retmen bir tr anne olarak alglanyorsa -dolaysyla daha eski bir
ilikiye dair yansmalar tayorsa- psikoterapide veya danmanlk
srecinde bize den, bu engelleri anlamaya almaktr. Burada
bir alveri -b ir eyi iine alma ve bir ey tarafndan ie alm m asabote edilmektedir.
Bana psikoterapiye gelen bir niversite birinci snf rencisi,
finaller srasnda bilgileri aklnda tutma konusunda bir endie ya
amt ve niversite ktphanesine gitmeyi fobi haline getirdii
iin bana gelmekteydi. Ktphaneye gitmek kendi deyimiyle ona
ok fazla geliyor ve baylacak gibi oluyordu. ok fazla ne?
diye sorduumda, hepsini alamadn syledi. Hepsini almak
zorunda olduuna inandn syledim kendisine. Bunun zerine
aniden parlad; ok dindar bir annenin, yoldan km ocuuna
vicdan dersi vermesine benziyordu biraz bu. Aramzdaki ilikiyi
buna benzettiimi anlatp Oscar W ilden bir szn bilip bil
mediini -edebiyat rencisiydi- sordum kendisine: Bir eyi yap
maya deiyorsa, kt yapmaya da deer. Bu ok houna gitti, ama
sonra kendini toparlayp bunun konuyla ne ilgisi olduunu sordu.
Ktphaneye gitmenin, nne tepeleme doldurulmu bir tabak yi
85

yecek koyulup hepsini bitirmek zorunda olduunun sylenmesine

benzeyebileceim belirttim; ktphanede fenalamas da buna
kar duyduu fkeden kaynaklanyordu belki. Dedi ki, Belki u
ktphaneyi havaya uursam iyi olacak. Bu durumdaki insan, ya
ktphaneyi ya da ktphaneye duyduu ihtiyac havaya uurma
isteine kaplabilir. Bu rencinin bana anlattna gre, ne zaman
bir kitaptan zevk alsa, hemen kitapta kusur aramaya balyor,
nk kitabn fazla iyi olduunu dnyordu. Ktphanede de
sanki ncelikle yapmas gereken, agzlln denetim altna al
makm gibi davranyordu. Bir anlamda, yle ok istiyordu ki,
iine alamyordu. Bir noktada yle bir espri yapmt bana: As
lnda kskanyorum ktphaneyi ja.h.er eyi biliyor.
lk iliki biiminde, arzu edilen nesneye ilikin kskanlk sz
konusuysa, daha ilerideki kiilik ilikide de arzu edilen nesne
iin rekabet sz konusudur. Baka trl syleyecek olursak ocuk,
sadece kendi ihtiya duyduu eyin annesinde bulunduunu fark
etmekle kalmaz, bu konuda kendisiyle yanan rakipleri de -babas
veya belki kardeleri- olduunu kavrar. Psikodinamik bak a
sndan burada, arzu nesnesini, hangi anlamda olursa olsun elde
etmek baannn ilk rnei -zgn grnm - haline gelir. Re
kabet yana dnr ve yarta da kaybedenler ile kazananlar var
dr; her ikisini de hepimiz yaamzdr. Dlanmann nasl bir ey
'olduunu herkes bilir ve bizi dlayan -daha dorusu bizi d
lamaktan baka aresi olm ayan- ilk insanlar da annemizle ba
bamzdn kisi birlikte, bizi dta brakan eyler yaparlar ve bu e
killendirici (formatif) deneyimle baa kmak iin gelitirdiimiz
yntemlerin ileride nemli yansmalar olur. Szgelimi, ille de
ieri girmek, araya katlmak iin gsterilen abada uranacak zararlardansa, darda kalmak daha emniyetli grnebilir. ni
versiteye giren her renci de, niversiteye giremeyen ya da bu ya
na katlma ans bile olmayan rencilere kar kazand zaferle
baa kmak iin uramak zorunda kalacaktr bir noktada.
Oidipal dnem ncesinin baarl bebei, itahnn yo
unluundan tat alabilen ya da en azndan bu younluu kaldrabilen bebekse, Oidipal dnemi baanyla tamamlayan ocuk da,
kazand zaferlerin tadna varan ya da en azndan onlar ta
yabilen ocuktur. yle anlatmak da mmkn bunu: ocuk, tut86

kuunu feda etmeksizin paylamay renmi olmaldr. Oidipal

dnemdeki ocuk -y a da benliimizin o dnemdeki paras- a
sndan baar (bilindmda) daima bir bakasnn baarszl an
lamna gelir; bu da tanmas g ya da cezalandrlmaya yol aa
cak bir ey olarak yaanabilir. Baarszlk, bazen baanya reva
grlen yegne cezadr.
niversitede lisansst renim grmekte olan yirmi iki ya
nda bir hastam, o dnemdeki ilk dersine giderken giymeyi d
nd gzel bir elbise aldn anlatmt bana. stnde o el
biseyle kendisini ok ekici buluyordu ve giydii gn de iki kz
arkada elbisenin ok yaktn sylemiti. Ama arkadalarnn
szleri ondaki bu duyguyu pekitirecek yerde, aniden rahatsz
olmu ve kendi kendisini didiklemeye balamt. Belki de ar
kadalarnn szlerini Sen bizden daha ekici grnyorsun ek
linde algladn syledim ona. Kendisinden hi beklenmeyecek
bir cevap vererek ders boyunca grnmez hale geldiini syledi.
Konuma her zamanki gibi konudan konuya atlayarak ilerledi ve
grnrde alakasz bir olay anlatt sonunda; bir gn evde annesi ve
aabeyi kanepenin stnde birlikte otururlarken, kimsenin amak
istemedii bir televizyon gibi hissetmiti kendisini. Almann ve
insanlarn dnp bakaca, gzn stne dikecei kadar zel ol
mann ok tehlikeli olup olmadn sordum. Dedi ki, Herkes beni
gzetleyecek olursa, kim gzetecek beni? Galiba rekabette baar,
terk edilmilik gibi geliyordu ona. Veya binlerinin kp kendisini
gzetmesi iin, kendini darda tutmas gerektiine inanmaktayd.
Baan ve baarszlklarmzda temel birer unsur olarak ks
kanlk ile rekabet, kendimizi hayvani bir itahn ve manevi a
gzlln penesinde, srekli bir eyleri almak, elde etmek is
teyen yaratklar olarak grmemize dayanr. Psikanalizin - v e ondan
treyen btn terapi biim lerinin- hem dorulayp besledii hem
de ksmen yaratt bir grtr bu. Her kuram iin u soruyu sor
mak mmkn: Bu kuram nasl bir hikyenin baldr? Yani birer
rya yorumudur kuramlar. Ama sonu olarak benim burada be
lirtmek istediim, kendimizi ve bize danmaya gelen kiileri hep
bu gre gre deerlendirmenin ok kstlayc olduu. Hem ba
an dncesine bu kadar kendini kaptran hem de baarnn kap
sam konusunda bu kadar dar bir tanm benimseyen bir kltrde al
87

ternatiflerin tadn karmak ok g oluyor. mrenilecek hayat d

ncesinin yerini artk iyi hayat aldna gre, hastalarmzla
rencilerimizin, baanya ilgi duymayan paralarn iitmek veya o
paralara kulak vermek gleiyor olabilir. evremizdeki baz in
sanlar iin baarl olmak, baar anlam tamamtr. Ama baz in
sanlar da vardr ki -niversitelerde bu tr insanlarn ok olduunu
tahmin ediyorum - onlar iin baar bir tr mitsizliktir, ama ha
andan annm iyi bir hayat tanmlayabilecekleri bir dil de yoktur
ellerinde. Amalar belirleyerek kendi kendimize inzibatlk ederiz.
Hrslanmz -b izi gelecee aran ideallerimiz ve baan hikyele
rim iz- imdiki zamanda yaamamaya veya yaanmakta olan olayn
iinde bulunmamaya dnebilir kolaylkla - mitsizliin an
tajdr bu. Yaanmakta olamn gerek dzensizliini bir kenara it
meyi, kmsemeyi getirir. Gelecee inan, insann btn gcn,
canlln boabilir. Belki de baan ile baarszlkta gereinden
ok baar elde etmiizdir ve artk baka bir eylerle uramann
zamandr.

88

V
yinin ve ktnn tesinde

Gitgide daha basitleiyor:

iyi ile Kt, er ile kt; nedir bildiimiz baka?
Bizi fa zla umursamaktan alkoyan tatlar.
John Ashbery,
Rahatsz Duru"

Ktlk nosyonu artk, yalnzca kendindeki iyilik olanaklarnn b

ysne kaplm birinin nezdinde kullanm bulabilir. Bu kelimenin
psikanalistten ziyade hasta tarafndan kullanlacan kabul ede
riz. Geri ironik bir ekilde psikanaliz, tm dnyaya fobiyle yak
laan, kabul edilmez olan inceleme sanat olarak ayr bir yere sa
hiptir ama, yine de ktlk (veya er), antropoloji, politika ve
ilahiyatn -h atta belki edebiyatn- sz daarcnn ayrlmaz bir
parasdr. Freud, Uykunun Gizemleri'ne ilikin deerlendirme
sinde eytani diye anlmay hak eden, ilahi olmannsa epey uza
nda bulunan bilind zihinsel faaliyet sonucuna vardna gre,
bu nemli gstergeyi psikanalizin neresinde bulacaz? Yakn za
mana dek ahlaki sz daarcmz nizama sokan kelime, anszn
89

ortadan kayboldu sanki.

Nitekim Melanie Kleinn, ikili kartlklarda kanlmaz olan
bir vulgerlikle yi nesnenin karsna koyduu, Kt nesnedir, K
tlk deil. Freud, lm gdsnden bir er kuvveti olarak sz
etmez (ancak, Tekin 01mayanda Kem Gz ile kskanlk ara
snda balant kurar). Cinsellik Kuram zerine Deneme'd e ki
iliin zndeki sapknl ana hatlaryla aklarken de byle bir
tanma bavurmaz. Tarihte, onun psikanalizi gelitirmesiyle ayn
aa rastlayan dehete ramen, Freudun benimsedii bir kelime
deildir ktlk. Ama kabul edilmez olan doatesi ile ilikilendirmeksizin aklamaya ynelik bir proje olarak grd Ay
dnlanma sonras asndan temel bir nem tamaktadr kukusuz.
Etik nyarglardan uzak durmak, Freuddaki o samimiyetsiz
rasyonalizmin bir parasyd tabii. 1918de Oskar Pfistere yazd
mektubundaki nl szleriyle konuyu gayet net aklamaktadr:
Etik benim uzamda... Hayr ve er zerine yle kafa yor
muyorum, ama bir btn olarak insanlarda *iyi olan pek az ey
bulmaktaym. Kendi deneyimlerime bakarak diyebilirim ki, ba
kalar nnde ister u etii ister bu etii benimsemi, ister hibirini
benimsememi olsunlar, hepsi de birer pislikten farkszdr.
Freudda grmeye alk olmadmz bir arlk vaj burada. Tabii
insanlarda iyi olan pek az ey bulunduunu, hatta onlarn birer
pislik olduunu sylemek ayndr, ktlk dolu olduklarn sy
lemek apayr. Kendisini tandmz kadaryla byle byk a
rlklara kamazd Freud, tersine insann, ne kadar ahlakszca y o l-,
larla da olsa, sregiden atma durumlarnda uzlama (compromise)
salama konusunda artc bir yetenei olduunu sylerdi - Ox
ford ngilizce Szlnn de belirttii gibi compromise kelimesi,
tehlikeye sokma, riske atm a ya da kuku altnda brakma an
lamlarna da gelmektedir.
Klinik ortamnda, hastann sylemindeki geleneksel so
yutlamalar, ahlaki sofuluklar, dgcnn -yani tutkularn- ser
beste gelitirilmesinin reddini ieren bir tr savunma olarak g
rrz. Savunma, daima vulger olana verilmi bir dndr; tekrar
ya da kliedir; yeni bir ey syleyememektir; dile yneltilmi haset
dolu bir saldn olabilir. yi, kt, mutlu gibi kelimelerin kul
lanlmas, psikanaliz onam nda psikanaliste kartlan davetiyedir.
90

Grnrdfe, kendini ak etme konusunda herhangi bir risk ya da

kuku tamazlar. Bir mutabakat benzetimi (simulasyonu) salama
abasnda -d aim a farklln hileli biimde reddedilmesidir mu
tabakat- mlayim olan taraf, anlalmaz olann baka bir biimine
dnr. Yine de er mlayim bir kelime deildir (iyi kelimesini
byle derecelendirerek iddetini artran benzer bir sz yok tabii);
artk ya baya bir heyecan ifadesini dile getirmektedir ya da ben
lie ilikin son derece rahatsz edici bir kanaati. Peki bir insan
kendi deneyimi iin er ya da ktlk szcn kullanmaya
iten ne olabilir? Yahut bir psikanalist, dnlmeden de olsa ne
gibi bir balamda byle bir kelimeyi kullanabilir?
Mesela Winnicott, bir hastasndan sz ederken kurduu fan
teziler bir kt ruh gibi penesine alyordu onu diye yazdnda
biz biliriz ki ktlk, geliim srecini sabote eden bir kuvvet ola
bilmektedir; W innicottn kiisel terminolojisinde fantezi kurma,
kiiyi iinde yaad ortamdan koparan hayaller yoluyla kendi
kendini tedavi giriimidir; bu koputa kii, fantezi araclyla ken
dini bakalaryla alveriin dnda tutmaya almaktadr. Ama
ancak geliim, iyilii kabul edilmi bir sre olarak ilev grmekte
olduu iindir ki, ktlk de kendine bir yer bulabilir. Freuda gre
byle bir geliim sreci yoktur elbette ve doru bir hayat ortaya
koyacak kesin bir tanm da yoktur. Bilind arzu, ngrlebilir
bir hayata ilikin her trl hikyeyi her frsatta kesintiye uratan
-d ah a dorusu ekilsizletiren- bir eydir (psikanalizde yorumu
muvakkat ve ereti klan da budur zaten). Geliim kuram, konuyu
-bilind konusunu- kendine mal etmeye almakla ok komik
ama i rahatlatc bir ey yapm olur: Sanki ilerledike oluan ama
hep gzden kaybolan bir topran haritasn kartr. Ktlk kav
ramn bulabileceimiz yer de nesne ilikilerini kapsayan geliim
kuramdr. Ne de olsa bir zamanlar tandk bir toprakt oras.
Aslnda W innicottn almasna bakarak psikanalizin, bir H
ristiyan ampirisizm geleneiyle btnletirildii ne srlebilir.
Zaten nesne ilikilerinin bilindnda Hristiyanlkla ibirlii et
mesi zerine yeterince yorum yaplm deildir. ki ada vaka in
celemesinden sz etmek mmkndr burada: Masud Khanm K
tln Eli ve Frances Tustinin Gvenliin Ritmi balkl
almalar; bunlarn her ikisi de ktl ele alr (Khan, ylgnlk
91

ve mitsizlik iinde; Tustin ise grnrde herhangi bir phe veya

evham tamakszn) - kavram yeni bir ereveye oturturken iki
yazarn da benzer sonulara yneldiini gryoruz. Birbirinden
ok farkl iki hasta, bir felaket olarak yaadklar byk hayal k
rklklarnn ardndan veya bu hayal krklklarna tepki olarak bir
tr ktlk duygusuna kaplmlardr; sz konusu hayal krkl,
ilikilerdeki karlkllkta yaanan ve kiinin geliim asndan ih
tiyalarn zorlayan bir koputur. Bir anlamda ktln ortadan
kaldrlmasn ieren zm, psikanalitik tedavide hastaya ye
terince annelik verilmesidir. Hastann kurtulmasyla sonulanan bu
olaanst vaka hikyelerinde (Khann incelemesinde) sapknlk
ve (Tustinde) bir dereceye kadar otizm buluruz; elde tutma ko
nusundaki baarszla kar gelitirilmi kiisel zmlerdir bun
lar. Freudun da syleyebilecei gibi, zgn birer varolu durumu
deil ilikilerin dourduu sonulardr. Psikanaliz, annelie dayal
yeni bir ilahiyata dnr; bu balamda tedavi de, ihtiyalara
cevap vermesi gerektii halde eksiklii duyulan unsurun yeniden
yaplandrlmasdr.
Freudun en sevdii iirlerden biri olan Kaybedilmi Cennet'm
birbiriyle ekime halindeki hayal krklklarnn hikyesi ol
duunu biliriz; buradaki semptomlar da bir,hayal krklnn sor
gulanmasdr - ya da reddi. Yalnz Kaybedilmi Cennette u
ranan hayal krklnn kayna Baba idi.

M :
... ilk gnah sznn palavra olduu ortada...
S. T. Coleridge.
Aids lo Reflection (Dnme Yardmclar)

Hayal krkl daima prematredir. (nsan bir eyi kaybettiine

inanyorsa, daha nce ona sahip olma fantezisi kurmu demektir.)
Winnicottn syleyebilecei gibi, bunu katlanlr hale getirmek,
bebee ve ocua dnyay kaldrabilecei dozlarda sunmak an
nenin iidir. Ama bebein de, iyi ile kt arasndaki ayrma En
92

die Evresinde (Winnicott bu terimi, K leinn Depresif Durum

kavramndan tretir) sahip olduu kabul edilmektedir. Klein, dil
sorununu bir yana brakmakla -yani vcudun yaad deneyimin dil tarafndan yaplandrlmayp dile aktarldna (ter
cme edildiine) inanm akla- ve Oidipal dnem ncesinde annenin
salad telafileri gelimenin ana ekseni klmakla, manevi hayat
konusunda K antn kesin biimde anti-Freudiyen olan kategorik
buyruunu bebeklie uyarlam olur. K leinm o son derece kafa
kartc, ahlaki olarak sersemletici szleriyle geliim, bebein an
neyi bir amaca ynelik ara deil bal bana bir ama olarak
kabul etmesine -b u kabuln dourduu acya- dayanr. Annenin,
bal bana bir ama olmaktan ok, ocuun geliimi iin uygun,
kabul edilebilir bir ara olduu da sylenebilirdi. Anne bylece ge
liime damgasn vurmakta, yetikinlikteki cinsel ilikilerde he
pimiz iin fazlasyla tandk, fazlasyla insani olan ahlaki pa
radigmay salamaktadr.
Tamamen iten ve igdsel nitelikteki ilk beslenme de
neyimlerinin ardndan, geliimin belli bir evresinde art arda gelen
bir dizi olayla bir tr sululuk duygusunun ya da endienin ortaya
kt ne srlr (geri bu eski bir hikyedir tabii). Ama anne te
lafi mahiyetinde bir eylemde bulunduu -glm sedii ya da bir
dl verdii- anda, W innicottn yazdna gre Artk memenin
(vcudun, annenin) yokluu telafi edilmi ve o gnn ii bitmitir.
Yarnki igdler nispeten azalm bir korkuyla beklenebilir. Bu
gnlk bu kadar ktlk kfidir. Bu, bir anlamda temsil edici bir
dnceyse de -F reud byle bir ey syleyem ezdi- aydnlatc bir
metafor da iermektedir. Bir yandan Winnicolt, her ne kadar ak
biimde Hristiyan terimleriyle de olsa, nesne ilikileri ko
nusundaki allm bak aklar. Sonunda bebek (sevilen nesneye
zarar verdiini hissettii iin) arzuyu kt bir ey olarak alglar ta ki anne telafi edici bir eylemde bulunup onu kabul edilir klana
dek. Dier yandan Kitab Mukaddesteki metafor burada yerine
oturmutur ve ironik bir ekilde de ihtiyacn, yahut dorudan ar
zunun kt olduu yolundaki geleneksel Hristiyan dncesinin
kendisi kt olup kmaktadr; nk T annya inanszl, hatta
onun varlndan pheyi gsterir. Ksacas ncelikler konusundaki
bir kafa karkln temsil etmektedir:
93

mdi: Ne yiyeceiz? yahut: Ne ieceiz? yahut: Ne giyeceiz? diye

kayg ekmeyin. nk Milletler btn bu eyleri ararlar; nk
semav Babanz btn bu eylere muhta olduunuzu bilir. Fakat nce
onun melektunu ve salhn arayn; ve btn bu eyler size ar
trlacaktr. Bundan dolay, yarn iin kayg ekmeyin; zira yarnki gn
kendisi iin kayg ekecektir. Kendi derdi gne yeter*
(Matta ncili, 6:31-4)
Kukusuz ocuu endielendirebilecek sorulardr bunlar; ce
vaplar ise sanki bir ocua daha yetersiz gelirmi gibi grnyor.
Winnicotl anneyi merkeze yerletirirken, burada annenin saf d
edilip tanr katma kartlan babann onun yerine geirildiini g
ryoruz. Buradaki mesele telafi deil, arzunun inkrdr. Winnicottn rastgele yapt alnt, ngiliz psikanalizinin gml kal
m tarihindeki baz elikileri yeniden yaplandrmamza imkn
salayacak kck bir arkeolojik paradr. Ama bir ey ok ak
tr: Nesne ilikileri kuramnda ktlk, her ne kadar ender kul
lanlrsa da canl bir terimdir, Freudun yazdklar iinse ayns
sylenemez. Freuda gre insan, kendisi iin kabul edilmez bir var
lktr, ama ktlk tamaz.
Freudun almas, arzuyu geleneksel olarak tad ktlk
vurgusu ile ilahiyat (ya da animizm) balamndan kurtarma gi
riimiydi. Benliin kabul edilmezliine ilikin radikal gr, in
sann blnml eklinde yeni bir kla bryerek sunarken
(Jungun yapt gibi) geleneksel ktlk kavramna bavurmad
Freud, nk bilind ve bebeklikteki cinsellik zerine yazmakla
baka trl bir ey yazm oluyordu, maneviyatn sz daarcnda
karl bulunamayacak olan bir ey; aslnda Hristiyan koz
molojisinin dayatt ilkeler dorultusunda hayat hakknda olu
mu zmni anlatlar sorgulayan bir ey. Psikanaliz, kabul edilmez
olann yeni diliydi; ve kabul edilir olan daima bir paralanma ha
linde ieren anlamlar iin yeni bir dildi. Bence nesne ilikileri ku
ramnn gc ksmen, Freudun ikilik halindeki igdlere dayal
* Trke metin Kitab Mukaddesken aynen alnmtr (Kitab Mukaddes irketi,
stanbul, 1988). (Kitapta Milletler" sz iin u dipnot aklamas yer alr: "srail
kavmndan gayri olan btn milletler.) Son satrdaki dert" kelimesinin ngilizce
eviride karl olan evil (zellikle dinsel balamda) kt, ktlk, er, kem,
bela, eytani" vb eklinde Trkeletirilebilir. (.n.)

94

kuramlarnn, Hristiyan alegorisinin modem bir tasvirinden baka

ey olmad kabulne dayanyordu. W innicottn yazdna gre
bebek iin salkszlk, kendinden kuku duymayla zdetir...
kendi iindeki iyilik ve ktlk gleri arasndaki dengeyle il
gili bir konudur; bebek iin ve psikosomatik hasta iin geerli ol
duu kadar, en sofistike felsefi kukucu iin de geerlidir bu. Fi
lozoflarn da bir zamanlar bebek olduunu hatrlatmakla iyi etti
Winnicott; ama bu yoruma gre ktlk, bebein, anneyle kendini
besleyici bir ba kurma potansiyelini tahrip eden her eyi kap
samaktadr. yilik, hayat besleyip destekleyendir, hayat da ay
dnln ve karanln gleri arasndaki dengeden ibarettir.
Kuramsal ana-ocuk ikonuyla Winnicott, iyilik ve ktlk kav
ramlarn da ierebilen geleneksel bir ilahiyat grn tarif et
mede kullanr bazen psikanalizi. Freudun ne srd ikilikler ise
Hristiyanlktaki atma paradigmasndan uzak durmaktadr (uz
lama, kurtulu deildir). Freudun yazd gibi, sz konusu i
gdlerin ilevi organizmann kendi bildii yoldan lme git
mesini salamak ve onu, bizzat organizmaya ikin olanlar dn
daki olas yollardan inorganik varolua dnten alkoymak ise
eer. Eros ile Thanatos arasndaki mcadele nasl olur da iyinin k
tye kar mcadelesi haline gelir? ... Elimizde kalan yegne ger
ek, organizmann, kendi bildii ekilde lmek istemesidir. Ta
kntl zihin, lmn ibret oluturacak bir karar olduuna hk
meder. Ama burada Freudun inancndaki paradoks, takntya yat
knl, geleneksel ahlaki ynelimimizin ya o ya teki teme
lindeki yapsn aa karmaktadr. yi ve kt kategorileri artk
dncemizde hayatiyet tayan nesneler deildir. Bu kategorilere
meydan okuyan deil de, bu kategorilerin hi olmad bir hayat
neye benzerdi acaba?
Aslnda elimizde kalan, Nietzschenin ileriye dnk olarak sor
duu gibi, yinin ve ktnn tesi nedir? sorusu deildir. Daha
ziyade gemie dnk, yani psikanalitik bir sorudur: lkel ruh hal
lerinin yeniden kurulmas dediimiz aamada bile, dnmeyi bir
yana brakmak iin, iyi ile kt arasndaki atmay nasl kul
landk? Freud bu soruya cevap vermemitir elbette; sadece olas bir
cevap salayarak ortaya atmakla yetinmitir bu soruyu.
95

VI
Kendini anlatmak
Psikanaliz ve otobiyografi zerine notlar

Otobiyografilere hep yarsndan balarm; yani

kahramanmzn byyp ilgi ekici eyler yapmaya
balad yerlerden.
Philip Larkin,
John Haffenden ile yapt syleiden

Lacan, Hasta hatrlad iin iyilemez der Yazlar'da, iyiletii

iin hatrlar. Dolaysyla baarl bir psikanaliz srecinin, ha
trlamay olanakl klacak sre olduu sylenebilir - ama nne
bir hedef koyarak tabii, yani hastann iyilemesini hedefleyerek.
Psikanalist, hatrlamann nndeki engelleri -savunm alar- tahlil
eder ve psikanaliz asndan baktmzda, hatrlamann nndeki
engellerden bir tanesi de bellein kendisidir. 1899 tarihli in
celemesi Seici Anmsamada Freud, Tahrifata uratlm anlar,
farkna vardmz ilk anlardr diye yazmtr. Ona gre bir za
manlar an olarak kabul edilen ey -kafam zn iinde gemie ili
kin bulunan bir tablo ya da hikye- yorumlanmad srece an de
ildir; yorumlandktan sonra da onun seici anmsama adn
96

verdii ey halini alr, yani gemie ilikin bir ryadan uyanmaya

dnr.
ocuklukla ilgili anlarn niye hep byle harclem olduu so
rusunun peine den Freud, ocukluktaki deneyimlerin, yani en
nemli ve anlaml deneyimlerin unutulmaktan ziyade silindiini
ne srmtr; bir deneyimi meydana getiren temel unsurlar diye
yazar, bellekte yine ayn deneyimin temel unsurlaryla temsil edi
lir. Harclem olan kapak konusudur. Muhayyel ikame ey
lemleriyle, kabul edilmez olan deneyimleri bastrr ve yerlerine
bakalarn geiririz. Bunun sonucu olarak da, Freudun yazdna
gre ounlukla btn geleceimiz iin en byk anlam tayan
izlenimlerin ardnda hibir anmsatc imge kalmaz. Yine Freuda
gre bu grnrde anlamsz ya da lzumsuz olan seilmi anlar,
klk deitirme eklindeki bir ikame sreci olduklar iin histeri
semptomlarna ve ryalara benzerler; bu semptomlar ve ryalar
gibi onlar da, gizlenerek kendilerini ele verirler. Hatrlama, Tek
rarlama ve Gzden Geirmede yle yazar Freud: Bu anlarda,
ocuklua ilikin temel unsurlarn sadece bir ksm deil tamam
korunmutur. Mesele, psikanaliz yoluyla bunlar saklandklar yer
den kartabilmektir. Bir ryann ak ierii nasl rya d
ncelerini temsil ederse, bunlar da unutulmu ocukluk yllarn
ayn yeterlilikle temsil ederler.
ocuklua ilikin temel unsurlarn... tamam kiinin o
cukluunu nasl kurguladna gre nceden belirlenmitir elbette;
psikanalizde yorumla hedeflenen, ocukluktaki arzulardr. Belgesel
bir kanttan ok bir ryaya benzeyen seici anlar, bilind ar
zularn klk deitirmi temsilidir. Bu tanma gre de anlar ar
zudan ibaret ve arzular yasak olduu iin, sradan bir andaki en
canl, en arpc unsur, analiz asndan en az ie yarayan, en az
bilgi salayan unsur olabilir. Freudun birincil sre adn verdii
bilind manta gre, vurgulanan unsurlar srekli deimekte,
bazen biri bazen br ne kmaktadr. Ryay bir bellek modeli
haline getirdikten sonra Freud, Seici Anmsamada ortaya koy
duu ekliyle gerekten ocukluumuza dair bir anmz olup olm adfn sorgulamaya balar ve ocukluumuz ile ilgili anlar,
sahip olduumuz yegne eydir belki de diye devam eder. PsiH N /R t zerirve

97

kanalzin gelimesiyle birlikte sadece ocukluk deil, bellek de

masumiyetini yitirmitir.
Frsudun seici anlara -ayrca rya ve semptom olarak, kur
gulanm bir ey olarak anlara- ilikin aklamalar, modem oto
biyografi yazarnn nne bir paradoks koymaktadr: En silik kay
dedilmi anlar en nemli olanlardr ve en az ilgin anlar
olmalarndan tr anlam tarlar; ama bunlarn anlamn ortaya
koyabilmek iin de bir psikanaliste ihtiya vardr. O halde eli kolu
balanm oluyor otobiyografi yazarnn. Psikanalitik yorum ol
madan kiisel bir tarih de olamamaktadr, sadece kiisel tarihin giz
lenmi biimi sz konusudur. Bu gre gre, gemi hakknda
kendilerini kandrmay srdrme arzusunda olanlar oturup oto
biyografi yazarlar; kendilerini ve kendi tarihlerini anlamak is
teyenler de psikanaliste giderler. Oysa Freuddan nce yazlm
otobiyografilerin sadece birer rya kitab, Freuddan sonra ise oto
biyografinin imknsz olduunu dnmek pek akla yakn g
rnmyor. Bu konuda bir ilerlemeden sz edilemez tabii; sadece
kendi benliini anlatma asndan farkl edebi trlerde kaleme aln
m tariheler ve bu projelerin anlatt benlik trleri vardr. Psi
kanalizin ortaya koyabilecei ise psikanaliz srecinde anlatlan ve
kurgulanan hayat hikyelerinden ibarettir. Teori ve terapi olarak
psikanaliz -F reu d un Bilim de ilerleme dncesine ballna
ramen- bizi Hakikate daha fazla yaklatrma yntemi olarak asla
bir ie yaramayacaktr. Ama gemi hakknda dnme yn
temlerinden oluan repertuarmza nemli katklarda bulunabilir
(Freudun almalarnda dnme, gemiin ileme sokulmas de
mektir.) Ertelenmi eylem, seici anmsama -v e rya olarak angibi kavramlarla Freud, bizim hatrlama yntemlerimizi zen
ginletirmi ve bir hatrlama trn -psikanalitik bakmdan meru
olann- belli bir yoruma baml klmtr. Belki de kanlmaz
olarak bu, psikanaliz ile otobiyografi arasndaki balantlar a
sndan ilgin sonular dourur.
Psikanalitik yorumu mmkn klan -psikanalist ile hastann
gemii birlikle yeniden kurgulamada kulland- malzeme, ser
best armdr. Lacann etkileyici formlasyonunda - hasta ha
trlad iin iyilemez, iyiletii iin hatrlar- aslnda daha nce
Sandor Ferenczinin syledii u szler yanklanmaktadr: Hasta
98

serbest arm sayesinde iyilemez, serbest arm yapabildii

zaman iyilemi demektir. Serbest arm, hatrlamann en tu
tarsz, dolaysyla en serbest akan biimidir; gemi, bastrma y
znden ancak anlatdan ayrtrlp kopartlm paralar halinde, ka
rk ve dzensiz biimde geri dnebilir. Psikanaliz, hastann gayri
resmi tutarszlk repertuarn aa kartr. Psikanaliz balamnda
serbest arm, hatrlama srecinin ayrlmaz bir parasdr, nk
Freudun Rya Yorumunda yazd gibi, amaca ynelik bilinli
dnceler brakldnda, amaca ynelik gizli dnceler dnce
akna hkim olur. Durakladmzda, dilde hatalar ve kelime
oyunlar yaptmzda, ifade bulamam hayatlarmz, kendilerini
kabul ettirmek iin paralar halinde akn ediyorlar demektir. Hayat
hikyemizdeki sreklilii, gemii saklamak iin kullanrz; serbest
armda hastann hikyesi kompozisyonunu kaybedip bir kolaj
haline geliverir ve bu kolajda, en tuttuumuz kelimeler farknda ol
madan alternatif balamlar bulur. Herkesin serbest arm ya
pabildii, yani her an her aklna geleni syleme yetenei gstere
bildii bir dnyada yaasak hayat nasl olurdu diye dnd
mzde, Freudun projesinin radikal niteliini daha iyi kavrarz.
Hasta, Freudun psikanalizde altn kural dedii eyi -kendine
ramen, aklna gelen her eyi sylem eyi- kabul ettiinde, kopuk
kopuk paralardan gemii (ama psikanalistin kurgulad gemii)
yeniden kurgulama riteline de katlm olur. Psikanalizde hayat
hikyesi, anlatlrken paralanr, okunup yorumlanabilmesi iin
nce okunmaz hale gelmesi gerekir. Hasta, anlatnn salad al
lm doyumdan vazgemek zorundadr. Balang, orta ve son ih
tiyacndan feragat etmeli, ok kt bir hikayeci olup hayatn samasapan bir anlatya evirmelidir. Kendini bir bakasmn nokta
lama kurallarna brakarak bir ana-babann evlad olma srecinden
bir eyleri geri kazanacaktr.
Bu da u soruyu kartr ortaya: Psikanaliz, hastamn antianlaty (yazya dklmesi halinde okunmas imknsz bir oto
biyografi ortaya kartacak olan, grnrde rastgele malzeme) ta
yabilmesine yardmc olur mu, yoksa en azndan geici olarak bir
hikyenin yerine daha iyisini mi koyar? Hasta bir ryay ya da an
sn anlatr, psikanalist de belli ayrntlar zerinde arma yn
lendirir onu; sonra, bir ehliyete bal olarak gerekletirilen bu
99

konu d konumann bir yerinde psikanalist, kendi yorumuyla

hastann hikyesine nokta koyar (zaten znde psikanaliz, sz kes
meye dayal bir kuramdr). Bu ikili eylemde, hastann gzlemci
egosu ve psikanalist, hastann konumas denen nc bir nes
neyle ilikilerinde, hastann hikyesine baka trl bir anlalrlk
kazandrrlar (otobiyografi editrnn yapt ise bundan ok fark
ldr). Hastann armlarnn kopuk nitelii, balantlar ku
rulmasn gerektirir; yani psikanaliz, boluklar amak kadar ba
lantlar kurmay da iermektedir. Her yeni anlat baka bir eyleri
dta brakr. Yeni oluan boluklar, nceki bilgilere dayal tah
minlerle dolduran psikanalist, bylelikle hastann gemiini ye
niden kurgulam olur (tpk bir futbol man skordan yola karak
yeniden kurmak gibi). Hasta, ancak serbest arm yapabildike
hatrlar; serbest arm da, en azndan balangta, sadece di
yalogun bir paras olarak anlam tar. Tpk en bata olduu gibi
kiinin hayat, en az bir baka kiinin varl ve kiiye cevaplar,
tepkiler vermesiyle hayatiyete, sreklilie kavuturulur; demek ki
psikanalitik tedavide bir hayat hikyesi kurmak iin iki kiiye
gerek vardr.

//
Ve hayatmz, hayat ne ekilde
elimizden kardmza gre kurulur.
Randall Jarrcll,
Ktphanede Bir Kz

Freud, Ferenczi ve Lacandan yaplan alntlar, psikanaliz a

sndan serbest anm , anlarn kurgulanmas ve iyileme nos
yonu arasndaki gerekli balantlar ifade etmektedir. Freudun a
lmalarnn otobiyografik anlat etrafnda yaratt kesin kukulara
-anlatana deil anlatlmayanlara bakmamz gerektii yolundaki
telkine- ramen, kendini anlatmay iermesi anlamnda ve kendi
hayatmzn hikyesi iin gemiten baka bavuracamz bir yer
olmad inancyla psikanaliz, otobiyografi ile yakndan ilikilidir.
100

Bir bakma her psikanaliz sreci, hatrlamann nndeki engelleri

konu alr: nsanlar psikanaliste giderler, nk kendi hatrladklar
ekliyle hayatlar fazla ac vermeye balamtr; kendi kendilerine
anlattklar hikyeler fazla zorlayc ve kstlayc olmutur. Kim ol
duklar konusunda ne kan bir hikyeleri olduu mddete, hep
tekrarlanan bir hikye vardr ellerinde. Tekrarlama da Freuda
gre, unutmann, insann elini kolunu en ok balayan eklidir.
Hasta der Hatrlama, Tekrarlama ve Gzden Geirmede,
unutmu ve bastrm olduu eylerin hibirini hatrlamaz onlar
oynar. Onlar an olarak deil eylem olarak yeniden retir; tek
rarlamakta olduunu bilmeden tekrarlar." Tamam hatrlanabilen
bir hayatn neye benzeyeceini dnmeden edemiyor insan. Bylece gemiin hikyesini -yeniden kurgulanm bir hayat ta
rihesini- yaratmak da psikanalizin amalarndan biri haline ge
liyor; sonsuza dek hep tekrar tekrar canlandrlacak bir tr eziyet
olarak deil de zerinde dnlecek bir kaynak olarak gemii
avucumuzun iine koyan bir hikyedir bu. Tekrarlanacak bir ge
lecek yoktur sanki. Psikanalizden ama, gemii geri getirmek
deil gemiin, tekrarlamalarda dondurulmu olan gemiin geri
getirilmesini mmkn klmaktr; bu anlamda psikanaliz, oto
biyografi iin bir balang, giri nitelii tar daha ok. Bunu
mmkn klacak i koullar yaratmann yoludur. Hangi aamada
olursa olsun, gemiin bizim iin ne tr bir nesne oluturduunu
-n e tr bir diren gerektirdiini- ve onunla ne tr bir ilikimiz ol
duunu merak etmeye deer. Kendini tekrarlamakta olan gemi,
her anyla benzersizdir, oysa anlar da direnler gibidir; Freudun
Kk Hans vakasnda yazd ekliyle bazen kalplam birer
motif nitelii tarlar. Psikanalizin kendisi de bu tr kalplam
motiflerden m uaf deildir elbet; bir vaka hikyesini tanmlayan,
ou kez bu motiflerin ne ekilde kullanlddr.
Ama daha nce de ne srdm gibi psikanaliz, otobiyografi
adn alan yaz trnden ynyle belirgin biimde farklla
maktadr. lk olarak psikanaliz, en azndan ak bir ekilde, kiiyi
iyiletirmeye ynelik amal bir giriimdir; otobiyografi yazma u
randa da ayn unsur bulunabilir tabii ama yle olmas art de
ildir. Bellein bir ilevi, hatta bir erei olduu varsaylr: Bu da
gelecekleri ortaya karmak, kurtarmaktr - yani isteklerle ar
101

zulardan meydana gelen olas gelecekleri. Psikanalitik tedavi ba

lamnda kiinin hayat hikyesini anlatmas, belli bir ama do
rultusunda kullanlan bir aratr; bu ama, bilindnda yer alsa ve
bilinmez olsa bile, ayrca tedavi srecinde ounlukla olduu gibi
deiime urasa bile. nnzde iyiletirme nosyonu varsa, ka
fanzdaki dnya tablosunda insanlarla ilgili baz sorunlar bu
lunuyor demektir. Bu yzden baz psikanalistler, insanlarda yanl
bir eyler bulmalarn salayacak normatif geliim hikyeleri kul
lanrlar. Hastann anlatt hayat hikyesi, insan geliimine ilikin
bir tr referans hikye ile karlatrlr; bu durumda, eitlilii k
stlama adna hikyeyi patolojikletirme riskine girildii aktr
(zira herkes, bal bana yepyeni bir insan eidi olabilir). O halde
unu sormak gerekiyor: Kuramsal balantlar ne olursa olsun, psi
kanalistin ald eitimi gz nnde bulundurduumuzda, an
latlmasna izin verecei ya da kendisine dinleme ve akla yakn
bulma izni verecei hayat hikyeleri repertuar neleri kapsar? Mes
lei ile bilinli ve bilind estetik tercihleri dorultusunda psi
kanalistin gelitirmeye alaca, kabul edilebilir hayat ekilleri
nelerdir? Bir hayat hikyesine kulak verirken hangi noktada- polisi
arr? Herkes, kendisine anlatlabilecek hikyelere bir snr
koyar; dolaysyla bu anlamda, birisinin dinleyebilecei hikyeler
belli bir repertuar ftluturacaktr.
Psikanaliz yazarlarna u soruyu sormak her zaman anlamldr:
Deer verdii dnya, gerekleecek olsayd, orada yaamak nasl
bir ey olurdu? (Szgelimi hepimizi Lacan iyiletirmi olsayd,
nasl bir dnyada yayor olacaktk?) ster aka ister rtk bi
imde olsun her psikanaliz kuramcs, iyi bir hayat hikyesine ili
kin kendi versiyonunu anlatmaktadr bize; dolaysyla, mesela
Klein tarzndaki iyi bir hayat hikyesinde ama ve doyum, intikam
duygusuna bal olmayacaktr; Winnicott tarz iyi hayat hikyesi
kanaat durumlarna gre deil geilerin nasl gerekletirildiine
gre tanmlanacaktr vb. u ya da bu ekolden bir psikanalist se
erken kii, szn sonunda isteyecei hayat eidini semektedir.
Kendini bir iyiletirme usl olarak tanmlamakla psikanaliz, zcln en ar bast eitlerinde bile, bir hayat hikyesinin ok
zgl biimlerde tanmlanmasnn ve yeniden tanmlanmasnn
destekisi olmaktan kurtulamaz. Bilind, hayat hikyelerimizi
102

srekli gzden geiren bir benlik parasn temsil etse de, bir teori
ve terapi olarak psikanaliz, rnek alnacak bir hayat dncesini
ister istemez gelitirip kurumsallatracaktr (modem otobiyografi
yazarnn kabul ise kendi hayatnn ilgi ekici olduudur, rnek
tekil ettii deil). Filozof David Donaldsonn belirttii gibi, Asl
mesele udur: Bu kuramn yorumlad birisi varsa, kimdir o?
Kendini anlatma asndan profesyonel bir tr olarak psikanaliz
(psikanalizin tersine otobiyografi asla profesyonel bir ura ol
mamtr), kendi trnn teamlleri dna kamaz elbette. Hayat
hikyeleri kurmak iin baka yntemler bulmak istiyorsa oto
biyografilere, biyografilere ve romanlara bavuracaktr. Psikanaliz,
baka yollarla kurulan bir otobiyografidir. Psikanalitik otobiyografi
terimi de tpk Freudiyen iir gibi, eyann tabiatna aykr bir ni
teleme olur.
Trn dayatt snrlamalar, kanlmaz olarak otobiyografi ile
psikanaliz arasndaki ikinci nemli farklla gtrmektedir bizi:
Psikanaliz srecinde kii, kendini belirli birisine (psikanaliste) an
latr, yani belirli birinin varl sz konusudur. Psikanalistin ke
tumluu yznden hasta, kendi gemiindeki nemli kiilerden
yola karak yeniden yaratr bu gemii. Aktarm -yani hayatn
erken dnemindeki ilikilerin bu yolla, farknda olmadan tek
rarlanm as- kiinin konutuu insanlar srekli olarak icat etme ve
yeniden icat etme uslleri hakknda bilgi salar (Paul Van Heesvvykin ifadesiyle aktarm, fke ykl bir yanl anlamadr).
Hasta konumakla kalmaz, dinleyicisini de kendisinin yarattn
dnr. Hastann hayat hikyesinin yorumlanmas, baka birok
eyin yannda, varl ima edilen dinleyicileri de kartr ortaya.
(Otobiyografi hakknda ilgin bir soru olurdu u: Varl ima edi
len ideal okur kimdir ve uzak durmaya allan felaket okur nasl
biridir?) yle sanyorum ki ou ekolden psikanalistler, bir eyler
anlatan insann mutlaka birisiyle konumakta olduu ve bu ile
tiimde bir talep bulunduu kabuln paylaacaktr. Psikanalizde
hasta, taleplerinin tarihini ve bu taleplerin ortaya atlp dei
tirildii ilikileri, klk deitirmi biimiyle zetlemektedir. Oto
biyografi yazarnn tersine karsnda bir dinleyici bulunduu iin,
anlatmakta olduklarnn ayrlmaz bir parasn oluturan bu basit
olgu hakknda konumaya devam edebilecek konumdadr: Yani
103

hayat hikyesi isteklerle doludur ve bu yzden de her zaman bir

talep nitelii tar. Otobiyografi yazan gibi hasta da bir ey ister,
ama bu isteme eylemini ok farkl bir balamda gerekletirir. Oto
biyografi yazan ise okurlarn, byk blm tanmad kiilerden
oluan geni bir kitleye yayar.
Hikyenin herhangi bir evresinde sorutabilecek olan psikanalitik soru udur: Bu talebin bilind nitelii nedir ve mu
hatab kimdir? Bu sorular -h e r ne kadar bu ekilde ortaya atlmasalar d a - pelerinden bunlarla ilikili baka sorulan getirirler:
Psikanaliste kendi benliinizin bu versiyonunu anlatmakla bilindnzda onu nasl birine dntreceinize inanyorsunuz? n
sanlarn hakknzda dnmeyi brakmas iin belli bir ekilde d
zenleyerek onlara sunduunuz benlik versiyonunuz nedir? Bas
trlm hayat hikyeleri repertuarnzla ilikili facia (katastrof)
nasl bir eydir?
Bu sorularn ilikili olduu malzeme, psikanalitik sohbeti olu
turur. Otobiyografi yazma srecini besleyen diyaloglar iitilmez ni
telikteyken, hastann hayat hikyesini beslemi olan diyaloglar,
yeni ve devam eden bir diyalog iinde tekrarlanmaktadr. Sz
gelimi hastaya, hep sorulmasn istedii sorulara cevap vermekte
ya da bilindmda hep ayn kiiyle konumakta olduunu gs
terecek alveri, annda gereklemektedir. Ama bir bakasnn
muhayyel'olarak deil de fiilen hazr bulunduu bir ortamda an
latlan o belirli hayat hikyesi de diyalogun annda gerek
lemesine -yahut en azndan mmkn olm asna- baldr zaten.
Psikanalistin uygulad psikanaliz tekniinin ne kadar onu anonim
kalmaya tevik ettii varsaylsa da, anlatlan hayat hikyesi, bir an
lamda o belirli ilikice zgdr. Baka bir psikanalistin karsnda
ayn hasta baka hayat hikyeleri anlatabilecektir.
Psikanalizde hayat hikyeleri belli vesilelere bal olarak an
latlr -h e r trl yazda da olduu gibi aslnda, ama farkl bir an
lamda tabii- ve zel bir ilikinin ierdii koullarda dile getirilir.
Fransz psikanalist J.-B. Pontalis, nsan bir otobiyografi yazmamal demitir, on tane, yz tane yazmal; zira bir hayatmz
vardr sadece, ama o hayat saysz deiik biimde anlatrz ken
dimize. Hatta belki hayatmz kendimizden baka insanlara an
latma biimlerimizin says daha da fazladr. nsanlar bakalarna
104

hayat hikyelerini anlatrken veya kendi kendilerine oturup bu

hikyeleri yazarken, kiinin kendi kendisine hayat hikyesinden
bahsetmesine ilikin tandk bir anlat tr olmamas ilgintir. Ger
ek anlamda tek bana olduumuz yegne otobiyografi biimi ryalanm zdr belki de.
Freudun ne srd gibi anlar ryalara benzese bile, unu
sormalyz kendimize: Doru mu grdm o ryay? Oysa an
larmzla ilgili olarak ou kez bir tahrifat kukusuna deriz.
Freud psikanalizi yeni bir bilim olarak ortaya attnda, yntemi
adna ne tr hakikat iddialarnda bulunabilecei sorgulanm ve
kendisi de kendini bu ekilde sorgulamt. Ama hayatnn son
larna doru, daha ok Amerikal air Wallace Stevens andrr bir
ekilde, psikanalizde gemii yeniden kurma biimleri hakknda bi
limsellikten ok uzak beyanlarda bulunmaya balad. Psikanalizde
kurgulama diyordu yine ayn ad tayan incelemesinde, doru
olmad halde doyurucu olabilir; projenin kurmaca yanna nem
li bir taviz vermekteydi bylelikle. Otobiyografide kurgulama,
doru olmad halde doyurucu olabilir. Aradaki fark, doru ol
mama ile doyurucu olmann, ne kadar bilind da olsa ayn ki
inin ltlerine tabi olmasdr. Otobiyografi almasnda, ya
zlanlarn doyurucu olduunu karlatrma yoluyla snamaya
yardmc olacak, ayn izgide evrim gsteren baka bir hikye yok
tur yazarn nnde. Yazar, ortaya kartlan ya da yazlan gemiin
ierdii varsaylm geree olduu kadar, tre ve onun ge
leneklerine de -nceden okuduu otobiyografilere- ballk du
yabilir. Zaten hakikat ve doruluk anlay da en azndan ksmen
bu trn etkisiyle oluturulmutur. Hem yazl otobiyografi hem de
psikanaliz kendini anlatma trleridir; ama psikanalizin profesyonel
bir sosyal uygulama olmas nedeniyle bu trn snrlar daha kesin
biimde tanmlanmtr.
Bu da sonuta bizi, belki de psikanaliz ile otobiyografi ara
sndaki en bariz farkll oluturan unsura gtrr. Psikanalizde
kii, terapi amal olduu kabul edilen bir sohbete katlarak hayat
hikyesini bir bakasyla ortaklaa kurgulamaya ynelir ve bunun
karlnda para der. Otobiyografi ise yazya dklr ve bir ha
yatn yazl ve szl biimde anlatlmas arasndaki o byk bo
luu herhangi bir anlamda kapatmaya balayabilmesi iin de,
105

ancak bir bakas tarafndan kaleme alnmas gerekir. Oto

biyografilerin yazl olnas, bir tr olarak ulalr klar onlar
(szl kltrlerde de kiiler topluluk nnde hayatlarn an
lattnda, daha snrl olmakla birlikte bir kitleye ularlar yine);
hi otobiyografi okumadan otobiyografi yazlabileceini d
nmek gtr.
Ama bir psikanalizi okuma ya da ona tank olma ansn asla
bulamazsnz; olsa olsa bir psikanaliz hakknda yazlanlar okur,
anlatlanlar dinlersiniz. Yeterince bir sre yaadktan, birka oto
biyografi okuduktan sonra, hele otobiyografi adnda bir kitab bu
lunan bir kltrde de yayorsanz, otobiyografi yazar ola
bilirsiniz. Geleneksel olarak -y in e benzer yollardan geip- hasta
sfatyla psikanalize katldktan sonra psikanalist olursunuz; peki
hasta nasl olunur? Laykyla bir hasta olup olmadnz nasl an
larsnz? (Psikanalizi tamamlamak, bir otobiyografiyi tamam
lamaya benzetilebilirse, hangi adan benzetilecektir?) Psikanalist,
bu trn kurallarn -v e ierdii sreleri- renme ayrcalna
sahiptir ve hastann son derece zel bir konuma/cevap alma s
recine katlmasn salar. Psikanalist ile hasta not tutsalar bile, psi
kanalizden geriye hibir kant kalmayaca kesindir. Kendi ha
yatlarn yaayan birer insan olarak psikanalist ile hasta, halk
nnde deerlendirilmeye tabidir; ama yazl otobiyografinin ter
sine psikanaliz, halka ak deildir. Tanm gerei kiinin mahrem
bir ortamda kendini anlatmasdr (ama bilind dncesinin giz
lilik garantisini imknsz kldn da unutmamak gerekir). Psi
kanalist, vaka hikyesini kaleme alabilecei gibi, hasta da tedaviye
ilikin kendi anlatm yazabilir - Freud ile Kurt Adam bunu yap
mlardr mesela; ama baka nedenlere ilaveten psikanalist ile has
tann bir konumay, sohbeti kaleme alyor olmas nedeniyle oto
biyografiden de biyografiden de farkldr bi: ou durumda
olduu gibi anlatda gerek anlamda ok az diyalog bulunsa da, bu
hakikat deimez. Szl ve mahrem olmas nedeniyle psikanaliz,
baz deerlendirmelerden muaftr; asla okunamaz, olsa olsa hak
knda dedikodu yaplabilir. Psikanaliz uygulamas daima bir a
yiadan ibarettir.
O halde yle soruyoruz: Ne tr bir otobiyografi uygulamas
106

psikanaliz saylr? Diyebiliriz ki -tabii her psikanaliz farkldr, ama

bazlar daha da farkldr dedikten sonra- kendini anlatmann belli
bir trnde beceri edinmi olduu kabul edilen bir baka kiinin
varlnda ve onunla ibirlii iinde; nc kiilere bavurma ya
da onlar srece katma gerei olmakszn; datma sunulacak bir
metin ortaya koyma gibi bilinli bir ama gtmeksizin (ve anlatnn
iinde yer ald dnyaya psikanalizin vermek istedikleri ya da o
dnya ile alveriini yapmak istedikleri ou kez bu srete dile
getirilmeksizin) gerekletirilen otobiyografi. stelik hastann ter
sine otobiyografi yazar, hikyesini anlatmas karlnda para ka
zanabilecektir.
Psikanalizin mevcut hayat hikyeleri stokuna katks, o
unlukla hayat hikyeleri hakkmdaki kuramlar araclyla ger
ekleir; hastalarn ya da psikanalistlerin kaleminden kma vaka
hikyeleri ile tam olgunlam otobiyografilerin bu kadar az bu
lunur olmas artcdr (Freudun Hayatm ve Psikanaliz'inin bu
kadar kiisellikten uzak olmas dikkate deer bir durumdur). Oto
biyografik uygulama niteliiyle de psikanaliz, kanlmaz olarak
-haddizatnda biimsel olarak- seici bir dikkat gsterir: ocukluk
anlan, ryalar, hatalar, erotik hayatn allmn dndaki un
surlar; atma yaanan, srekliliin kesintiye urad, huzurun
. bozulduu durumlarda teki hayatlarmz oluma srecindedir. Psikanalitik adan baktmzda zaten hayatlarmz hep teki ha
yatlardr (ve hep oluma srecindedirler). Bir baka deyile psi
kanalist de, tpk hasta ve otobiyografi yazan gibi, bir hayat
meydana getiren ok fazla otobiyografi bulunmasyla, bir kiinin
otobiyografisinin her an deiebilir olmasyla uramak zorunda
kalr hep. Tek tek insanlarn bu kadar ok otobiyografi anlatp bu
kadar az otobiyografi yazmas da artc belki. Birden ok se
naryo yaratmann tedavisi yok ite.
nsanlann, balang olarak hangi noktay alrlarsa alsnlar,
kendi hayatlannn hikyesini veya aslnda kendi ryalan olan daha
da allmadk bir hikyeyi anlatmalarnn beklendii ya da buna
davet edildikleri durumlarna -yahut ritellerin- bu kadar az rast
lanlmas bir baka artc olgu. Bir hayat yaamak ile anlatmak
arasndaki fark, tpk rya ile anlatl arasndaki fark gibi gelebilir
107

insana. Otobiyografik anlat da, psikanalitik diyalog da kafa ka

rtrc, yaln bir soru kartr karmza: Bir hayat yaamak,
hangi ynyle hikye anlatmaya benzer? Unutmayalm ki ryann
muhatab yine kiinin kendisidir, onu anlatabilecek bir bakas
yoktur.

108

kinci Blm

Psikanalize yeni bir bak

vn
Depresyon

Edebiyatn, yahut boks veya bestecilik gibi baka herhangi bir di

siplinin de, psikanalizde deiim yaratabilecei -v e tabii bu da ift
tarafl bir sretir- dncesi, psikanalistler iin hep sorunlu ola
gelmitir. Psikanalistin bir boks mana getirdii yorum, boksrn
bir psikanaliz seansna ilikin anlatsndan ille de daha aydnlatc
olacak diye bir kural yok elbette. Oysa psikanalistler, psikanalizin
de arklara benzer biimde, ak gibi, kaybetmek gibi, hatrlamak
gibi eitli eyler zerine sz sylemenin sadece bir baka ho yolu
olduunu (ve yine arklara benzer biimde, ancak kulaa gzel
geldiinde iyi olabileceini) dnmez bile; onlarn benimsedii
olduka yanltc bir ilkeye gre psikanaliz, ancak bir anlamda
doru olduu vakit faydal ya da ilgi ekicidir. Freudun da ara111

lannda bulunduu ou psikanaliste gre byk sanatlar, psikanalitik igrleri ya canl bir ekilde rnekleme ya da do
rulayarak onlara prestij salama eilimindedir. Szgelimi Melanie
Klein, Oresteiada nceden bilmedii hibir eyle karlamam,
hatta Lacan bile H am let'in kendini doruladn dnmtr.
Byk sanatlar gibi byk kuramclar da, bilerek veya bil
meyerek ilerlemeye inanmamz salarlar hep. yle ki bazen psi
kanaliz yazlarndan, Bat -ender olarak da D ou- kltrnn, bir
avu psikanalitik formlasyon araclyla muzaffer bir sonuca var
m olduu izlenimine kaplr insan. Gnmzde bir alann ustas
olmann imknszln ve farklln faziletlerini savunan usta ses
lerin hkim olduu psikanaliz, ok sayda ve eitlilikte ilgin kl
trel diyalou kabule edebiyat almalarndan da, antropoloji veya
felsefeden de daha az istek duymutur (Oidipus kompleksini mer
keze oturtunca, btn bir oulculuk nosyonunun ve ayn zamanda
pragmatizm nosyonunun psikanaliz karsndaki konumu son de
rece aprak bir hal almaktadr). Dilbilimden psikanalize ynelen
Julia Kristevann almalarnda grld gibi, psikanalizin en
zorlayc olabildii durumlar da, sadece birbiriyle yaran deil bir^
birini btnleyen dillerden olumu bir dnyada yer aldnn far
knda olduu durumlardr. slubunun zaman zaman fazla do
lambal olmasna ramen, Julia Kristevamn yazlarnda, kahra
man klt ile oulculuk birbiriyle badamaz unsurlar deildir
artk. Aslnda, badamazlklarn benzetimini iermemesi an
lamnda hibir ekilde nyargl deildir eserleri. Kara Gne:
Depresyon ve Melankoli (1989) adl kitabnn en zekice kaleme
alnm olan blmnde, Freudun izinden giderek ama Freuda
gre dnmeksizin Dostoyevskiyi, Marguerite Duras ve Holbeinn sann Mezardaki Cesedi adl tablosunu okur. David Aberbach ise tersine, Travmay Atlatmak: Kaybetme, Edebiyat ve Psi
kanaliz (1990) adl kitabnda gemiin Byk Yazarlarinin, John
Bowlbyyi okumam olduklar halde, bir kayp yaama durumunu
bu kadar yakndan bilmelerinden ok etkilenmitir.
Psikanaliz gibi yeni disiplinlerin ilk geliimindeki itici g, saf
lk, anlk fantezileri olduuna gre, ancak kirlenme olarak grnen
eylerle ayakta kalabilir bunlar. Klinik giriimlerin temelinde yatan
belirsizlii dnnce -v e tercih ettikleri ruh hallerinin edebiyat
112

eletirisinden farkl olduunu gren insanlarla konutuka- in

sanlarn tanmlanm ve ounlukla da tektanrl bir inanca bal
psikanalistler olmaya heves etmesi artc deildir. Psikanalizin
baz ngiliz ve Amerikan versiyonlarnda, snrlara ve ayr olma,
ayn bir yerde durmaya ilikin fantezilerin ve sahip olunan ben
zersiz bir ey olarak benliin kuramsal dzeyde bu kadar geni yer
tutmas, karldk karsnda duyulan bu korkuyu, benlik d
ncesini bir zindana dntrebilecek alverilerin dehetini yan
stmaktadr. nsan hayatnn eitlilik ve okynllk ile olum
sallk iermesi, ama zaten tam da bu nedenlerle bir anlatya konu
edilebilmesi, bunlarla uramaya ynelik donanm kendi sevdii
hikyelerden ibaret olan psikanalistin karsndaki ironidir. Ama
bir yeniden tanmlama oyunu olmaktan ziyade anlama oyunu ola
rak psikanaliz, daima sahte bir derinlie dayal kendi retoriinin
tehdidi altndadr; psikanalistler ne zaman bir eyin ok nemli
olduunu dnseler derin kelimesini kullanrlar. Burada da
kapal, ayrlk tabirlerin ekicilii ve ihtilaf halindeki seslerle u
ramak iin gelitirilmi yollardan oluan kapsaml bir repertuar
vardr. Sonra da yakc bir soru kar karmza: Psikanalistin
bilme iddiasmda olabilecei ey, nedir?
Freud, Dostoyevski ve Ana-Baba Katli" adl nl deneme
sinde, yaratc sanat sorunu karsnda psikanalist, ne yazk ki
silahn indirmek zorundadr diye yazdnda, psikanaliz ile sanat
arasnda bir tr sava varm gibi dnyordu sanki. Ayn za
manda da bu ifade, yaratc sanatnn, en azndan psikanaliz a
sndan bir tr sorun tekil ettiini getirmektedir akla. Sanat, psi
kanaliz temelinde zlemeyebilir -zaten insan neden onu byle
zmek ister, bu da anlalr gibi deildir- ama farkl psikanalistler
iin ne tr bir nesne oluturduunu, bu psikanalistlerin yazlarnda
sanat nasl kullandklarn ve onunla ne gibi bir iliki iinde ol
duklarn merak etmeye deer dorusu. Psikanalistler, ortaya koy
duklar eyin hakikat deil hkm olduunu kabul edebilselerdi,
Freudun Yaratc Yazarlar dedii kitleyle uzlamalar daha
kolay olur, kendilerini ayrcalkl hissedip onlar st kapal bi
imde ktlemeye daha az ihtiya duyarlard.
Psikanalist yazarlarn sanat ve sanaty idealize etmesinin e
liinde hep kskanln glgesini grrz; psikanalizde ilham d-

F N /F l n zerine

113

ncesine bir yer bulunamam olmas da ayrca ilgi ekicidir.

Ancak Freudun daha ilk eserlerinde -hem bu eserlerin olu
umunda hem de ieriklerinde- yaratclk ile yas tutma arasndaki
balant psikanaliz kuram iinde kendine bir yer bulmu, bu d
nceyi gelitirmeye girien ilk kiilerden biri de Melanie Klein ol
mutu. Freud, hayatn, lm araclyla yaanan kayplar, nihayet
kiinin kendi kaybn konu aldna inanmaya balamt; sanat da
bir ekilde bu srecin parasyd, m ahrum iyetin kltrel adan in
celmi bir biimiydi. Sanat eseri yas tutmann eseri, yas tutma da
dorudan sanatt. Yani Freud ile Kleindan sonra, tpk Julia Kristevann. Kara Gnete yer alan pek ok ilgi ekici cmlede dile
getirdii gibi yle dnmek mmkn olmutur: Yaadm dep
resyon, kaybetmeyi bilmediime iaret ediyor - yoksa kay
bettiklerim iin geerli bir telafi bulamyor muyum? Kristevann
grnde telafi, ancak iletiim imknlarnn yenilenmesiyle, dile
inanmak ve balanmakla salanabilir. Dilin kazanlmas, kay
betmeyi renmenin yegne yoludur. Freudiyen yntemde h ed e f
diye yazar Kristeva, cinsel arzunun gelimesini ve formle edil
mesini planlamaktr... nk ad konmu cinsel arzu, kiinin te
kine, sonu olarak da anlama kazandrlmasn, balanmasn, g
vence altna alr." Kara Gne gibi zor bir metni olduka akc
biimde [ngilizceye] eviren Leon Roudiez, arrimage' secures
[gvence altna alr] diye karlar. Kkeni denizcilie dayanan
Franszca arrimer fiili, depolamak, saklamak gibi anlamlar da
tar. O halde Kristevaya gre, insanlar aras balant po
tansiyelinin saklanp emniyete alnd yer, dile ilikin arzudur.
Depresyondaki kiinin, kendine gre son derece hakl nedenlerle
reddettii ve saldrd da budur zaten. Kristeva, ancak grnrde
balam deitirerek depresyondaki kii diye yazar, radikal bir
kskn ateisttir.
Kiide ilgi eksiklii olarak depresyon zerine bir incelemeyle
balayan Kara Gne -aslnda bilimsel incelemeden ok tiyatro
oyununu andrm aktadr- depresyon ya da melankoli hakknda yaz
mann, kelimelerin fiilen anlamszlat bir ruh hali hakknda yaz
mak olduu eklinde bir paradoksun kavranmasyla geliir:
M elankolinin p en esin d e kvranan insan asndan bu konuda ya-

114

zlanlar, ancak melankoliden doup gelimise anlam tayacaktr. H

znle dolu dipsiz bir kuyuyu, kimi dnemlerde ve bunlarn ounda
da uzun srelerle bizi hkm altna alp szlere, eylemlere, hatta ha
yatn kendisine kar her trl ilgimizi yitirmemize sebep olan, ile
tilmesi imknsz bir kederi aktarmaya alyorum ben. Bylesi bir
umutsuzluk, arzu ve yaratclk yetenei ieren, negatif de olsa mevcut
olan, ani bir duygusal deiim deildir. Depresyonda, benim va
roluum kn eiine gelmise, binadaki anlam yokluu trajik de
ildir - aikr bir eydir, apaktr ve ondan kalmas imknszdr.
Depresyon, canlln ierdii dehete kar kiinin, kay
bettikleri karsnda, dolaysyla arzu ettikleri karsnda varlm
srdrebilmek iin bulduu kendi kendini iyiletirme yntemidir.
Psikanaliz asndan baktmzda, muhayyile -tahayyl edebilme,
temsil edebilme yetenei- kaybetme deneyimiyle balar, daha do
rusu balatlr; yaanan ilk kaybn da anneyle ilikili olduu an
lalmaktadr. Bebek ya da ocuk, ancak o ilk temel nesnenin yok
luunda dnmeye balayacaktr anneyi. Onun varln hayal
ederek -g e ic i- yokluuna dayanabilecektir. Annenin arzu edil
mesi, bylelikle de muhayyilede canlandrlmas, yokluuyla olu
an bolukta gerekleir ancak. nsanlan tanmak, onlarn yok
luunda yaptmz bir eydir. Kristevann -v e onun kulland
psikanaliz biim lerinin- grne gre de dil, bir kayb kur
gulayarak onunla baa kmann yoludur. Gstergeler keyfidir,
diye yazar Kristeva, nk dil, yas tutmann vesile olduu dep
resyonun yan sr, kaybn olumsuzlanmasyla balar. Keyfdir,
nk annenin yokluunda kar ortaya -sanki st kapal bir e
kilde yle demektedir ocuk: Onu kaybetmedim, nk onun ye
rini tutacak kelimelerim var- ve kaybn olumsuzlanmasdr,
nk annenin yerini tutuyormu gibi yaplr. Annem ve ben ay
nysak, yani ayn zihnin paralarysak, onu ya da isteimi be
lirtecek szlere ihtiyacm yoktur ki; bu durumda, duyduum arzu,
doyumla kesin biimde uyuaca iin arzu diye bir ey kal
mayacaktr. steme fiilini yerine getirecek bir ben bulunmas ge
rektii tartma gtrr olsa da, kaybetme sayesinde bir eyi is
temeye ve tahayyl etmeye balarm. Ama byle kurgular da ancak
dil denen ara sayesinde mmkndr.
115

Grlyor ki ocuk, annesine bamldr; ama ayr bir konuan

varlk olarak gelimesi, yeterli dzeyde kayp denebilecek bir eye
baldr. Kayp da dilde tasarlanp temsil edilir. Annemin kaybn
kabul etmeseydim der Kristeva, onu ne tahayyl edebilir ne de
adlandrabilirdim. Dil olmazsa ve onun kapsad kabullenilmi
kaybn dourduu ac olmazsa, arzu da olmaz. Bu adan ba
kldnda psikanaliz, simgeselletirmenin, reddedilen diyaloun
nndeki engelleri anlama yntemi olarak gzkmektedir. Szle
ifade edilmeyenlerin oluturduu alan, baka birok eyin yannda
yas tutmaya veya birincil (en erken) ballklardan feragate kar
isteksizlii de temsil eder. Kristeva, okuyan ok etkileyecek bir
inanla yazmtr unlar: Psikanalilik tedavi, depresyondaki ki
inin tutunduu yadsma mekanizmalarm zmleyerek -yani ay
rtrarak- tpk aaca alama yaplmas gibi gerek bir simgesel
potansiyel alayabilir. Psikanaliz araclyla insanlar etrafa ilgi
gstermeye zorlayamazsnz, tabii, ama etrafta ilgilenecek eyler
bulunduunu ve bunlarn, zannettiklerinden daha fazla anlam ta
dn gsterebilirsiniz onlara. Kristevaya gre simgesel po
tansiyeli olan bu alamann -psikanaliz, bahecilii daima mi
litanla tercih etm itir- bir paras olarak psikanalist,
depresyondaki hastann dilinden anlaml ifadeler iinden sesli ve
sessiz harfler ile heceleri kartp alarak yeni anlamlar kurabilir.
Bir baka ifadeyle psikanalist, hastann kulland dili anlamsz,
sama bir iiri dinlemesine dinleyerek anlamlandrabilir. Psi
kanalist sese zen gsterdike anlam da byyp geliecektir. Psikanalitik anlamda savunma mekanizmalar, burada Kristevann
konu ettii yadsma gibi mesela, bir tr anestezi olduu iin, bilindnda sreklilik kazanarak bilginin elinden duyguyu alan dil
yoksulluklar olduu iin, gereklidir bu. Depresyonda yaanan
mitsiz apati durumu, silmeye, unutturmaya alt anlamlardan
daha az ac verir. Depresyonun yadsmaya urat da anlamn
olabilirliidir, merakn serbest kalp aa kmasdr.
nsanlar, baz diyaloglarla ilgili olarak kafalarnda kurduklar
facialardan kanacak ekilde dzenlerler hayatlarm; ve ne kadar
konukan olurlarsa olsunlar, konuamadklar iin psikanaliste gi
derler. Ama baz insanlann da hakknda konuulamayacak, yahut
dinleyici olmad iin konuulamaz hale gelmi deneyimleri var
116

dr elbette. Kara Gne ile Travmay Atlatmak her ne kadar ok

farkl psikanaliz biimlerine dayansalar da -kabaca ifade edecek
olursak biri dilbilimsel, br am piriktir- byle deneyimleri tarif
etmeye almaktadrlar; hatta Aberbachn kitab bunlar nedensel
olarak aklamaktadr da. Aralarndaki farkllk -yani dil farkll
yle de ifade edilebilir: Kristeva, estetik ve zellikle de edebi ya
ratclk, ayn zamanda muhayyileye dayal kurmaca temeliyle din
sel sylem... kiinin kendi semiyolojik kyle savann, aslna
son derece sadk bir semiyolojik temsilini meydana getirir der;
ona gre sanat., varln kaplayan simgesel feragate kar en
amansz mcadeleyi veren kiidir. te yandan Aberbach, ya
anan kaybn, yaratclk yeteneinin esrarn aklayp ak
layamayaca veya ne dereceye kadar aklayaca sorusunu sor
maktadr. Bence iin esrar, aklayp aklayamayacandadr.
Yaratclk yeteneinin esrarn daha iyi anladmzda ha
yatlarmzn nasl olup da daha iyi hale gelecei Aberbachm ki
tabndan net bir ekilde anlalmamaktadr. Ama hibir kaybn ya
anmad bir hayat dnlemeyeceine gre, yetenein eit
datlm olmadn fark etmemek de mmkn deildir. Aberbachn sorusu kaybedilmi bir dava olabilir. Kara Gnein ter
sine Travmay Atlatmak rahat okunan bir kitaptr ve bu yalnl
ndan tr zorlar insan. Psikanaliz, kapsaml soyutlamalaryla
asla yeterince deiiklik yaratamaz bizde ve sevgi, "kaybetme,
nefret gibi kelimeler de, anlam zerinde daima sorgulanan bir
mutabakata kavuur. Ama kaybetme kelimesini Aberbach, John
Bowlbynin bu konudaki almasnda geerli olan snrl ba
lamda kullanmaktadr (Bovlbynin etkili lemesi Attachment
[Balanma], Separation [Ayrlma] ve L o rrun [Kaybetme] nc
kitabnn ad byledir, ama tabii bu ad ille de konuyu meydana ge
tirecek diye bir ey yoktur). Bovvlbynin, sahkl-patolojik yas
tutma kartlna dayal standart tablosunu alp kullanmakla ye
tinir Aberbach -B ow lby, ampirik bir noktadan hareketle normatif
bir yas tutma srecini zetleyen ilk'psikanalist olmutur ve o
cuklarn bu tr olaylardan tr ac ekebileceini kabul ed er- ve
byk edebiyat eserlerinden yapt ok sayda alnt ile baz
byk adamlarla kadnlarn hayatlarn bundan yararlanarak ak
lar. Aberbachn Travmay Atlatmakta. sunduu trde psikanalitik
117

bir Keats okumasnn ardndan insan, psikanalizde bir Keats et

kisinin zlemini ekiyor. Birkann adn verecek olursak Aziz
John, Descartes, Spinoza, Rousseau, Wordsworth, Coleridge, Krinamurti, Conrad gibi ok eitli kiilerin tmnn de zlmemi
kederlerin acsyla yaad veya aslnda bunlar yazmakta olduu
sonucuna varlmtr (kederler olsun, aktarm olsun, Oidipus komp
leksi veya baka herhangi bir ey olsun, ancak kitaplarda
zlebilir zaten).
Aberbach, normal sosyal yaant ve birazck daha kt niyetli
bir ekilde de normal sosyal ileyi gibi terimlere byle bir gnl
rahatlyla kendini balam olmasayd, yapt tahribat aza
labilirdi belki. Bu tahribattan nasibini alanlardan biri de John Lennondr. Kltrel deiimin son yz yln gr alannn dna
kartan Aberbach, Denedii inamlmaz sayda tarz ve ehre diye
yazmtr, kendine ilikin imgesinin ne kadar gvensizlik dolu ol
duuna tanklk etmekte ve arklar da bu deikenlii yan
stmaktadr. Hepimizin isteinin kendimize ilikin gven dolu im
geler gelitirmek olduu, hatta daha da komii, hepimizin byle bir
imgeye sahip olabilecei, Aberbachm kabuldr sadece. D e
ikenlii ve eitlilii, normalin btn versiyonlarnn nn kes
tii, ou kez de itibarsz hale getirdii tarzlan ve ehreleri pa
tolojik biimde sunmasyla da ok tehlikeli bir kabuldr bu.
Psikanalizin btn normatif biimleri, ele aldklar kiinin, srf
baka bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmi olsa hayatnn t
myle farkl olacan ima etmekle nostaljik bir samimiyetsizlik,
bir suiniyet yaratrlar. John Lennonn annesiyle babas aynlmasayd, hayat daha iyi olmayacakt, nk o zaman bu, onun
hayat olmayacakt. Ayrca kiinin kendine ilikin imgesi tam da
budur zaten - bir imgedir. Kendimize ilikin imgelerle asla a
kmadmz -ayn olm adm z- son derece yararl Freudiyen igriilerden biridir. Hatta bir anlamda kendimiz diye bir ey de yok
tur, sadece kendimize ilikin imgemiz olarak dnmeyi, yahut o
ekilde bir araya getirmeyi tercih ettiimiz imge gruplan vardr.
Mesele Aberbachn, en az kendislninkiler kadar tartma gtrr
olan bu grleri benimsememesi deil, byle grlerin varln
kabule bile gerek grmemesiyle eserinin iyice ksrlam ol
masdr. En salkl ve gvenli olanmz bile diye yazar Kristeva,
118

salam bir kimliin kurmacadan te olmadn bilir (Franszca

zgn metinde salam kimlik \firm identity] karl olan une
identit ferm e'deki ferm e, salam dnda kapal ve kilitli
anlamlarn da ierir). Neredeyse metninin zorluundan tr Kristeva, Freudun gerekten ilgiye deer bir sorusuna gtrr bizi;
Aberbach ise bu soruya Bowlbynin zaten cevap vermi olduunu
varsaymaktadr, oysa sorunun karmakl Bowlbynin ampirisizmini ister istemez saf d eder: Kaybedecek ne[yimiz] var
dr?
Freudun Yas Tutma ve Melankolide yazd zere yas, se
vilen bir insann lm ya da ayrlk nedeniyle kaybna verilen ta
mamen yerinde bir karlktr; oysa melankolide bir kayp... ger
eklemitir, ama insan, kaybedilen eyin ne olduunu ak
biimde gremez, hastann da neyi kaybetmi olduunu bilinli
olarak alglayamayacam varsaymak son derece akla yakn g
rnmektedir. Kara Gnete Kristeva, Freudun yapt ayrm ay
dnlatc ve vurgusu drlm bir ekilde bulanklatrr ou
kez. nsanlar arasnda fiilen yaanan bir kopmann, mitsizlie da
yal bir ruh halinin hkm srmesinden farkl bir ey olduunu
yadsmakszm, kaybedilenin ne olduu sorusunu ak tutar - mah
rumiyet nedeniyle kedere boulmu birisine anlamsz gelecektir bu
soru. Szgelimi ocuun yaad travma, annenin ok uzun sren
yokluu mudur, yoksa annenin temsil edilmesi olanaklarnn par
alanmas veya reddedilmesi mi? Kaybedilen, bir nesne olarak an
nenin (ya da sevgilinin) kendisi midir, yoksa onun yerini tutacak
bir dile olan inan m? Depresyondaki insann dili diye yazar
Kristeva, yabanc bir ten gibidir onun iin; melankolinin pen
esindeki insanlarsa kendi anadillerine yabancdr. Anneyi kay
betmelerinden tr anadillerinin anlamn -d e erin i- yitirmi
lerdir. O halde bir dilin deeri ksmen, ona inanmak iin ver
diimiz mcadeleden kaynaklanyor. Kristevanm sanat eserleri
iin sylettii kendimizle ve bakalaryla daha az ykc, daha ya
ttrc ilikiler kurmamz salayabilir szleri, anlam ola
naklaryla ban koparmadka psikanaliz iin de geerlidir. Te
davi bulunamaz ama, konumann eitli yollar bulunabilir.
sler istemez her iki kitapta da Yahudi soykrmnn ve yakn ta
rihimizdeki dier dehet verici olaylarn etkisi grlmektedir. O
119

canavarca ve ac dolu grntler der Kristeva, alglama ve temsil

sistemlerimizi mahveder, simgesel aralarmzn ii boalverir, ne
redeyse silinir bunlar, dumura urarlar. Aberbach ise soykrmdan
kurtulanlarn ortaya koyduu edebiyat zerine rktc bir b
lmn ardndan, Bettelheimn yorumunu tekrarlayarak toplama
kamplarnda hayatn idamede en baarl olanlarn, btn duy
gularm ldrp olabildiince duyarszlaan insanlar olduunu be
lirtir. Hissetmemeyi renmenin, gelimenin ayrlmaz bir paras
olduu aktr ve byle bir deheti yaarken kendini korumann
yegne geerli yntemi de duygular kreltmek, her trl temsil ye
tisinden vazgemek ya da bu yetileri sabote etmektir. Ama eer
bizi konuamaz klan iimizdeki ykclksa, konuamamakla da
kendimizi, zellikle de kendimize kar daha ykc hale getirme
riskine giriyoruz demektir. Depresyon ile melankoli zerine en iyi
psikanalitik kitaplardan biri olan Kara Gnein yazan Kristeva
(yine ayn perspektifle kitap, son derece olumsuz koullarda, o
ulluun erotikasnn yceltilmesidir), kitabnda imknsz olarak
gsterdii eyi de gelitirebilmi olsa gerek; kitabn son szleriyle:
nk eer ruh hallerinin klesi haline gelen, kederleri iinde bo
ulan insanlann eitli psiik ya da bilisel zaaflar sergiledii do
ruysa, ruh hallerindeki eitlenmenin, hzndeki deikenliin,
keder ya da yastaki incelmiliin, muzaffer olmad aikr, ama
incelikli, dvmeye hazr ve yaratc bir insan trnn damgasn
tad da ayn lde dorudur."

120

vm
Anna Freud
ip *

Freuddan sonraki psikanalistler, psikanalizin kurucusunun ge

rektii gibi yetimi olmadn kabul etmek zorunda kaldlar. Ge
leneksel anlamda -y an i bir bakas tarafndan- psikanalizden ge
irilmemiti Freud ve hastalaryla yaptklarnn doru olup
olmadn ona syleyecek hi kimse de yoktu. Bir paradoks ol
makla birlikte Freudun, ilk ham psikanalist oluu, psikanaliz ta
rihinin zorlu olgularndan biridir. Psikanalizin daha yaratclnn
doruunda olduu yllarda -kabaca 1893-1939 aras- Freud, Jung,
Sandor Ferenczi, Kari Abraham, Klein ve Anna Freud yeni bilim
olarak kabul ettikleri eyi renmekteyken, hibir resmi eitim al
mamlard. Sonraki psikanalist kuaklar da Freuda ve ilk ta
kipilerine duyduklar hasetle baa kabilmek iin eitimlerini gi
121

derek daha zorlu hale getirdiler; bunun iin de, zgnl boma
eilimi ieren bir itaat talep edip beslediler - buna genellikle
inan ad veriliyordu. Psikanaliz eitimi, biroklarnn asla at
latamad bir semptom haline geldi.
Freudun lmyle birlikte psikanaliz dnyasnda kendini du
yurmaya balayan aykr seslerin de ounlukla bu aprak eitim
meselesini hedef almas artc deildi. Anna Freud da hayatn
babasnn mirasn korumaya adam olduundan, ok gemeden
psikanalizin politikas diye bilinen eye -ounlukla gnlsz bi
imde de o lsa- bulamak zorunda kald. kinci Dnya Savayla
birlikte yaanan ykmn ardndan Londraya g eden psi
kanalistler kua, psikanalizi kendilerine ait ve kendilerinin ait ol
duu bir ey sayard. Psikanalizden her bahsedilerinde baka bir
eyden bahsediyorlard aslnda ve kanlmaz olarak Anna da, bu
ar gndemli konumalarda ayrcalkl bir konumda bulunuyordu.
Freudun yokluunda psikanaliz gruplan, kabul edilebilir yo
rumlar bulunan farkl akideler etrafnda rgtlenmeye balamt.
En azndan kuramsal dzeyde kahraman kltn imknsz klan
psikanaliz de, hepsi Freudun mirasn koruma iddiasyla ortaya
kan yeni liderler buldu kendine. Eiisabeth Young-Bruehln
zenli almas Anna Freud: Bir B iyografide (1989) grld
zere Anna, olaanst bir adamn -kendini srf ocuklan iin
deil baka pek oklan iin vazgeilmez hale getirmi bir babanm evlad deildi sadece; giderek byyen bir tartmann da ev
ladyd. Mitolojiye gndermelerle yazd en yldnc yazlanndan
birinde Freud, benim Antigonem diye bahsetmiti ondan. Bi
rinin babasnn Antigonesi olmas baka eydir elbette, ama o ba
bann Hareketinin Antigonesi olmak Anna iin kader olduu
kadar bir aknlk ve aresizlik nedeni de olmutur herhalde. Hem
Oidipus yeni bir meslek dal kurmu da deildi.
Freud, hayatnn yarsn psikanaliz olmakszn yaamt as
lnda - ve ona gre en anlaml yansyd bu. Anna ise btn ha
yatn psikanalizin glgesinde geirdi. Young-Bruehln zorlu an
lats sayesinde, tmyle psikanalize adanm bir hayat yaamann
nasl bir ey olacan kafamzda canlandrabiliyoruz; belki de
byle yaayan ilk insand Anna Freud. Hayatnn sonlarna doru
da byk bir zntyle diyecekti ki, ... bir hayat tarz olarak... psi122

kanaJizden en son snrlarna kadar yararlanan insanlar... ye

titirmenin srrna enlem edi henz. Ama kendini adama duygusu,
yneldii nesnenin parodisidir daima. Psikanaliz sofuluun te
mellerini rttne gre, Anna Freudun hayat, tuhaf ve emsali
grlmemi ironilerle dolu olmal; gen bir kadnken babasnn
kendisine psikanaliz uygulam olmas da bunlar iinde kk bir
aynntdan ibaret deildir herhalde (kiinin, analiz edilmesi gereken
bir baba tarafndan analiz edilmesi bir fantezidir ou zaman). Bir
babann normal olarak kzma kar izledii ikili tutum (YoungBruehln son derece canl anlatsndan reniyoruz ki Freud, bir
yandan Annanm toplum iinde ekingen olmasndan en
dielenirken, bir yandan da kz herhangi bir erkee ilgi gsterecek
oldu mu evhama kaplrm) Annann mastrbasyon fantezilerini
anlatmak zorunda kald yeni bir psikanaliz senaryosunda ilk kez
hayata geirilmitir. Babam, kendisiyle konumakta olan birinin
hikyenin yarsn anlattktan sonra susmasn istemiyor. G
nmz psikanalist eitiminde kiinin kendi babas tarafndan psi
kanalizden geirilmesine hibir ekilde yer yoktur. YoungBruehlnki gibi biyografileri okuduka, psikanaliz tarihinin as
lnda ne garabetlerle dolu olduunu anlamaya balyoruz.
Freudun, ok heyecana kapld anlarda savunduu inanlarn
aksine psikanaliz, Annay Sevme ve alma iin zgrletirmek
yerine, onun, bunlardan biri pahasma dierini yapma kararlln
daha da glendirmie benziyor. Ellili yalarn srmekteyken
Anna, eski dostu ve meslekta August Aichom a, deta i ge
irerek unlar yazm: Hepimiz fazlasyla iyi almay rendik
de, aylaklk etmeyi bir trl renemedik. Sonuncusu da dahil
birok ar hastal srasnda babasna bakan, 1939da Viyanadan
kalarm rgtleyen, savatan sonra da Londrada ocuklar iin
bir psikanaliz merkezi kuran Anna, aylaklk edecek vakit bu
lamazd tabii. Hem zaten aylaklk hibir yerde retilmemektedir;
oysa kabul grm eitim kurumlarndan birinde retilmesi ge
rekirdi. Nitekim yerine oturan bir yaknmadr bu ve Annann ha
yatnda cinsel ilikilere yer olmamasyla ya da psikanaliz dnda
bir hayata duyduu zlemle balants bulunmad dnlemez.
Bilebildiimiz kadaryla Anna Freud, ilk ve byk olaslkla son
bakire psikanalistti. Freudun gsterdii gibi cinsellik, aileden d
123

ar ulaan tek k yoluysa -O idipus kompleksinin kiilik ili

kisi sonucunda ocuk, ana-babasyla, yapmay en ok istedii ey
den baka her eyi yapabileceini anlamak durumunda kalr
nk- olaanst karakterine ramen Anna Freudun iindeki bir
eylerin asla hayatiyet bulamadn dnmek yerinde olur.
Young-Bruehl, btn bunlar ok zarif bir ekilde ima etmekle ye
tinir ancak ve belki de bunun baka bir yolu yoktur. Annadaki
kendine gem vurma yetenei ile kendisinin, Freuddan sonraki bir
avu byk psikanalistten biri oluu arasndaki muhtemel ba
lantlarn yorumlanmas, bir biyografi yazar iin tehlikeli bir ca
zibe tar. Ne var ki Young-Bruehln, gereksiz nyarglara d
meden bilgi aktarma yolundaki namuslu istei, yer yer Dickensvari
grotesk bir mizaha srklemitir onu. Young-Bruehln anlatsna
gre, hayatnn sonlarna doru elleri titredii iin rg remeyen
Anna, genliinde onlardan talep ettii akll uslu yceltmeyi d
np kendisiyle dalga geiyordu: Bak u elin yaptna, o kadar
uzun sre zaptettim ki onu, tepesi att sonunda.
Geri biyografi, Viyana ve Londra balklarn tayan,
hemen hemen ayn uzunlukta iki blme ayrlr ama, asl ay
dnlatc olan ilk blmdr, daha dorusu Freudun lmne
kadar olan blm. Anna, Freudun lmyle sonulanan hastal
srasnda doktoru olan Max Schurun, F eudun hayatnn son say
falar diye niteledii dneme ilikin' anlatsn okuduunda,
Benim btn biyografimi ieriyor demitir. Bir krk yl daha
son derece verimli bir hayat srmtr aslnda o, ama hikye hep
baba minvali zerinde dner durur. Burada bir cila altnda giz
lenmeyen yegne ey ise Freudun, kzn kendine saklamak iin
evirdii dolaplardr. M esela Young-Bruehln bildirdiine gre,
Emest Jones bir ara A nnaya ilgi duymaya balaynca, Freud
hemen bir mektup yazp ona kur yapmasnn mnasip d
mediini, zira Annamn daha ok kk olup henz erkeklerle il
gilenmediini belirtmitir - Anna on dokuz yandadr o sra. Ar
kasndan Annaya da bir mektup gndererek yle der Freud: ki
ablann faydaland seme zgrln sana da balamaya hi
niyetim yok. Ne de olsa sen onlardan daha yaknsn bize ve una
kesinlikle inanman isterim ki, bizim rzamz -b u durumda benim
rzam - almadan, btn hayatn belirleyecek byle bir karar ver
124

men son derece zor olacaktr. Anna da, ne zaman karsna ilgisini
eken bir adam ksa, hemen -ounlukla psikanaliz eitimi iin
babasna havale ediyordu. Hayran olduu ve byk bir gven duy
duu Lou Andreas-Salom bile, Annann kendisini ziyaret et
mesinin ardndan Freuda mektup yazarak bu kadar riyazet sahibi
bir kz yetitirdii iin kutlamtr onu. 1922de, Anna yirmi yedi
yandayken, Burada tam bir ihtiras frtnas kopard Anna diye
yazmtr, ama ne var ki, kendi tututurduu alevlerin ssn bile
hissetmeden dnd gitti evine. stelik bu hadise hep byle devam
edecek olursa hi armayacam, zira her seferinde byk bir he
yecanla evine dnyor. Tabii, orada durmadan, insann evi gibisi
olmayaca syleniyordu kendisine. Ve bu ev de yine, Freuddan
sonra bir daha asla ayn olamayacak pek ok eyden bir tanesiydi.
Young-Bruehln hikyesine gre Freudun, kzn ileyecei g
nahlardan tr ar biimde sulayaca kesindi. Aslnda
Annann durumunda sulamann, ilemeyi beceremedii gnahlar
nedeniyle olmas daha akla yakndr.

Anna Freud, Aralk 1895te Viyanada dodu. Be ay nce, altnc

ocuunun dnyaya geliinden ok daha nemli bir ey yaamt
babas. Freud, Hi aklna gelir mi? diye yazmt alma ar
kada Wilhelm Fliesse, Bir gn bu evde bir mermer levhada
unlar yazl olacak: Dr. Sigm. Freudun ryasnn sim , 24 Tem
muz 1895 gn bu evde aa kmtr. Hayatnn, eitli semp
tomlarla dolu bu skntl evresinde Freud, bir yandan kendi ken
dine psikanaliz uygulamaya devam ederken, srekli genileyen
ailesini geindirecek bir yol bulmay da koymutu kafasna.
Annann doumundan sonraki yl babas ld ve Freud, psi
kanaliz kelimesini basl bir metinde (Franszca) ilk kez kulland.
Bu yllarda gerek anlamda kendi kabuuna ekilmi ve yle ol
mas da icap etmiti. Freud ailesinin biyografisini yazan btn
aratrmaclarn kefettii gibi Bayan Freudun o dnemdeki yok
luu daha da anlalmazdr. Tabir- yerindeyse, bu hikyede her
zaman aydnlatc bir karanlk nokta olmutur bu, am a en azndan
biliyoruz ki Anna doduu srada, drt tanesi be yandan kk
olan dier be ocuuyla uramak tketmiti Martha Freudu.
125

Young-Bruehle gre Anna hibir zaman annesiyle yakn ya da haz

dolu bir iliki kuramad ve zaten Katolik bakclar Josefine ta
rafndan bytld. Josefnein gzdesi olduu aka anlalan
Anna, bakcsnn cenaze treninin ardndan hayatmn en eski ve
ocukluumun en sahici ilikisi szleriyle tanmlamt onu. Ye
tikin hayat boyunca da hep kendinden daha yal, gl ka
dnlarla yakn ilikiler kuracak, kuramsal almalarnda ise anaocuk ilikileri zerine dikkat ekecek kadar az sz syleyecekti.
Annann doumundan sonra Freudlar, evlilik hayatlar bo
yunca ilk kez birlikte tatile kmadlar. Zaten A nnanm hayatndaki
ilk yllar, yeni bir doum kontrol yntemini uygulamaya koy
duklar dneme denk geliyordu; psikanaliz projesinin de mer
kezinde yer alan bu yntemin ad, cinsel ilikiden uzak durma idi.
Annann doumundan bir yl sonra, bugn artk meum bir kadn
olarak nam salm olan Minna Teyze, yani M arthann kz kardei,
ailenin yanna yerleti; o da yine Freudun holand, ama Annaya snamayan kadnlardan biriydi. Freudun son ocuu olan
Anna, ileri yalarda, bir kaza sonucu olmu bir ocuktu ve YoungBruehln salad baz i burucu kantlardan anladm z ka
daryla ana-babasnn kalbinde kendine bir yer bulabilmek iin ok
mcadele etmesi gerekmiti. Young-Bruehln, Annanm aile iin
deki ilk dnemi hakknda izdii tabloya baklrsa ana ve baba
Freud da, onu zel biri olarak grebilmek iin aba gstermek du
rumunda kalmlard. Yani arzuyla deil emekle sevilen bir ocuk
oldu Anna ve bu da hayatnn hikyelerinden biri haline geldi. Elli
sekiz yandayken, babasnn biyografisi hakknda Emest Jonesa
yazd mektupta, Anlattklarn, ben dnyaya gelmeden nce
onun ne kadar uzun ve dolu bir hayat yaam olduunu grmemi
salad demitir aknlkla, ben ancak bu hayatn ortalarnda bir
yerde, ehemmiyetsiz bir unsur olarak belirivermiim.
yle grnyor ki ganimet daha en batan paylalmt. Freud,
ondan nceki ocuklarna, sevgili Sophiesine, ok sayg duyduu
branice retmeni Profesr Hammerschlagn yeeni olan gzel
Sophie Schwabm adn vermiti. Annann ad ise profesrn son
derece zeki ama bir o kadar da cazibesiz k zfndan geliyordu. Bir
yl sren bir evliliin ardndan bu Anna da, Anna Freud gibi
retmenlie balayacak ve Freudun hastas olacakt. Anna her
126

zaman isminden nefret etti, sradan ve cazibesiz buldu onu; oysa

Sophie, ho ve sofistike idi. (Freudun komik ama duygulan
drc teselli giriimi de ie yaramad; isminin tersten de ayn e
kilde okunabildiim syleyen babasnn bu szlerini, vcudunun
nden ve arkadan grnnn ayn oldu eklinde ald Anna.)
ki kk Freud diye yazyor Young-Bruehl, kendilerine zg
kardee bir paylam yapmlard: gzellik ve zek! Herkes
halinden memnun grnyor geri burada, ama hayatlar da ilk yl
lardaki byle duygusal iblmlerine gre ekillenir zaten. nsan
ailede hangi yanyla seviliyorsa, o onun kaderi olur.
Freud, Annerl gzel bir ocuk oldu diye yazmt Fliesse,
fiziksel ve zihinsel olarak Martinin tipinde. Anna, Fliess mek
tuplarnn ilk basksndan karttrd bu sz. Cinsel kskanln
zdrabn ok erkenden tanm olmal: Burada sorun rekabet deil
-rekabette kazanma ans vardr ne de o lsa- daha beter bir eydir.
Bir bakas olmann imknszlyla yz yze getirir bizi. Zek
ve gzellik mitsizlik yaratan alternatiflerdir; kimseye bu ko
nuda seme ans verilmedii iin, hepimiz bunlardan hangisini
tercih edeceimizi biliriz. Aile iinde kendini gzel hissetmesine
hi imkn tannmayan Anna'nn elinde kala kala zeks, bir de ba
basn Sophieye eken o kadns eyin eksiklii kalmt. Psi
kanalizin, insan gzellik mitosundan kurtardn fark eden son
insan olmayacakt elbette Anna. Ablasndaki incecik bel ile zarif
ayak bileklerinden nasibini almam olduunu grd der YoungBruehl, ve ergenlik anda hep uzun etekli geleneksel kyl el
biselerini tercih etti, belini gizleyip kaln ayak bileklerini rten
dirndli yani. Ergenlik andakilerin kendilerini saklamak iin
kulland hafif ne eik, kambur bir duru benimsemi, saatlerce
oturup rg rmesi bu duruu iyice yerletirmiti. Young-Bruehl,
kitabnn ilk blmlerini yer yer, on dokuzuncu yzyl romanndan
kaynaklanan geleneksel bir ar basitletirme temelinde d
zenlemitir. Anna, arzu edilecek bir kadn olmad iin, yani daha
fazla uramas gerektii iin, istisnai bir karakter gelitirmi olan
roman kahramandr. Anlald kadaryla yle hayalciydi ki, uy
durduu eylerin ayrntlar babasn bile akna evirirdi. Ha
yalinde cretkr ve rya kadar gzel biriydi, hayat doluydu,
hikyelerinin erkek kahramanlaryla zdeleiyordu; bakalarnn
127

yannda ise rkek ve tutuktu. Yrekli ve ekingen biri olarak su

nulur Anna Freud - ayn zamanda ok arbal ve dzenli olan,
servenci, korkusuz bir kzd- ama bir yandan da kartlarn basmakalpl iinde kslp kalm biri, romana dnmesine izin ve
rilmemi bir biyografi olarak. A nnann karakterindeki kar
makl daha incelikli ya da nansl bir ekilde aktarmak yerine,
bu kadar arlk tayan elikileri aklayc bir ara olarak kul
lanma kolayclna dlmtr burada. nsan ister istemez, ekici
olamayacak kadar yzeysel olan insanlarn elindeki yegne kay
nan derinlik olduunu dnyor.
Ergenlik andayken Anna, Freud ile yeni oluan evresinin
psikanaliz zerine tartmak iin bir araya geldii nl aramba
Toplantlarna girip dinlerdi. Belki dansa gidemiyordu ama, ba
larnda babasnn bulunduu bir grup yetikin adamn, cinselliin
nemi konusunda yapt yepyeni trden konumalara tank olan
tek kadnd. Onun nnde konuan adamlar bir yana brakalm, on
yedi yanda biri iin ok arpc bir atmosfer olmal bu; YoungBruehln, Annada iyi kzlara zg ihtiyat ve tutuculuun yan
sra... daima coku da bulunduu eklindeki iddias kukusuz an
lamldr. Eer burada bize anlatld gibi yeterince kadns ol
mamay veya kadns bir ekicilie sahip olmamay kafasna fena
halde takm" idiyse bile, babasn ne ekilde kendisine ba
layabileceini kefetmesi fazla nzun srmemi olmal. Freud iin
rya, akamlan yaptklar bulumalard. Kasvet dolu sava yl
larndan birinde, I915te Anna, artk retmenlik belgesini alm
ve psikanaliz yazlann Almancaya evirmeye balamt. Bir yan
dan da, hl aileyle birlikte oturan tek ocuk olarak hayatta ne yap
mak istedii zerine dnyordu. Babas da zaman zaman,
Young-Bruehln parantez iinde belirttii gibi mnasip bulduu
zamanlarda onun ryalarn yorumlamaya balamt.
Ryalar, geceleri kendimize kendimizle ilgili srlar ifa et
memiz demek olduuna gre, benliin girilmesi imknsz mah
remiyetini de temsil ediyorlar demektir. Kimse bir bakasnn r-yas ne anlama geliyor bilemez; ama ryay grenin de yardmyla,
o rya hakknda bir iki ilgin laf edebilir. Rya yorumunda ise hata
pay, ayn zamanda zgrln paydr: Yorumu yapan, ryay da
128

onu greni de asla avucunun iinde tutamaz. nsann ryasn bir

bakasna anlatmas da her zaman bir tr flrttr, nk rya, hi
bir zaman tam olarak doyurulamayacak bir merak kkrtr.
Annann ryalarn babasna, yani ryalarn srrna ermi ol
duuna inanlan adama sunmas, teslim olma ve aydnlatma olduu
kadar, bilind bir meydan okuma eylemi de olabilir. YoungBruehln, Annann bu oluum yllarnda verdii mcadelelere
ilikin -ounlukla gnlklere ve mektuplara dayal- etkileyici an
latsnda, Bilen Kii olarak babasna duyduu byk ama mas
kelenmi dmanln izlerini saptamak mmkndr. Bir gece
Freud hasta olduu iin ona psikanaliz uygulayamaymca, yle
yazmtr bir arkadana: Bu iki haftay... Rilkenin iirleriyle, ha
yaller kurarak ve rg rerek... tpk psikanalist olmadan nce yap
tm gibi geirdim. Bu da bir Anna ite, yalnz Yorumlayan
yok."
Psikanalistler ve psikanaliz kuramnn kendisi, zellikle konu
edindii kiinin ryalarn yorumlamaya ya da kendi analizine ili
kin akla yakn bir anlat sunmaya altnda modem biyografi ya
zarna sorunlar karmaktadr. (Freudiyen) tanma gre ryalar, r
yay grenin armda bulunmasn gerektirir - bir bakasnn
bunlar yeniden kurgulamas pek olacak ey deildir: iki kii ara
snda geen baka her ey gibi psikanaliz de, ne kadar iyi bel
gelenmi olursa olsun nc ahslar nezdinde tam anlalr ola
maz. Bu durum speklasyonu imknsz klmaz belki ama -n e de
olsa byk edebiyat rnlerinin ou, ikili ilikiler zerine spe
klasyonlara dayanm aktadr- nl bir psikanalistin biyografisini
hazrlarken, psikanaliz camiasnda pek kesin biimde ka
bullenilmi olmayan bilgilerle karlaan yazan rktebilir. Bu var
saymsal camia, yabanclann kendi ilahlan hakknda speklasyona
girmesinden hazzetmez, avam tarafndan sorgulanmaya kar ol
duu kadar, kendi m ensuplan arasnda beliren kukulara kar da
korunmay ister. Anna Freudun hayat boyu bal kald bekret
yemini ile babasnn kendisine uygulad psikanaliz arasndaki
balant, zerinde dikkatle dnmeye deer bir durumdur; had
dizatnda dikkatle dnmeye davetiye kartan bir durumdur (o
cuksu bir merak duygusuyla bir ey zerinde dnmek dnyann
sonunu getirmez). Ama Annann zaman zaman ac ekmesine
F9N/FMn zerine

129

sebep olan idealletirme -birisini tanmay reddetmek demek olan

idealletirm e- geriye dnk anlatlarda da korunmutur. YoungBruehl, eitli olaslklar zerine tahmin yrtme cesaretini pek de
gsteremeden bu durumu dzeltmeye ynelik bulgular sunar.
Annann, 1920den itibaren babasyla yapt psikanaliz a
lmalar zerine Young-Bruehln ilgin anlatsndan, babann ka
bule -biyografi yazarnn da destekleyici bulgular zerinde dur
m aya- yanamad tek bir ey kyor: Anna, babasnn ahsnda
psikanalizin sunduu anlayn dna kma ynnde srarl bir
aba iinde olmu, ama bu aba arpk bir yol izlemitir. Aslnda
eitim srasnda uygulanan psikanaliz, insanlar ender olarak iyi
letirip psikanalizden kurtarr. Ama yine de Anna, kendisini zor
layan alternatiflerin yokluunda gz korkarak Hakikatin despot
bir versiyonuna boyun emi gibidir sanki. Verdii mulak zette
Young-Bruehl, Annann, kendisine uygulanan psikanalizden son
raki hayatnn, son derece tuhaf ve cazibesiz bir erdemi temel ala
rak, stoacln Hristiyan versiyonu konusunda eitimle getiini,
Jonesun biyografisinden sonra Freudun idealize edildiini ima et
mektedir. yle der Young-Bruehl:
Kabul edilmez nitelikteki drtleriyle isteklerine kabul edilebilir k
yollan bulma huyu gelitirmi ve sonunda tam bir dierkmlkla ba
kalar adma isteklerinden feragate ynelmiti. Yceltme ve feragat so
nucunda kendi drtleri ortadan kalkm olmuyordu elbette - ii ima
nn veya dnlmz davalarn ateiyle yanan o iffet timsali insanlara
zg rktc, bir lde kar koyulmaz enerjiden vard onda da...
cinsellik karsnda bilimsel bir ilgi duyabiliyordu ama hayat boyunca
ne heteroseksel ne homoseksel bir cinsel faaliyete girmiti.
O zamanlar Hampstead Kliniinin bulunduu binada yaplan
aramba Toplantlannda Annay dinleyenler, onu psikanalizin
Rahibe Theresas olarak dnmyordu herhalde. Ama Anna
Freud, kuaklar boyunca birok psikanalistin taklit ettii bir kii
olarak dnldnde, burada baz ironik durumlarn sesini
boma gerei duyulduu aktr. Freud, insann iini yakan iman
lara ve dnlmez davalara esasl bir eletiri yneltmek iin kul
lanyordu psikanalizi. Savatan sonra ise Anna, babasnn ba130

ansn bylesi bir imann nesnesi haline getirecekti. Kuramsal a

lmalarnda babasna ynelik ok az eletiriye rastland gibi, psi
kanalizdeki pasiflik anlaynn gnmzde hl alamam en
byk rneini de yine kendisi oluturdu.
Yaklak 1920den Freudun ld 1939a kadar Anna, ken
dini bakc ve meslekta olarak ona adamt. Dolaysyla ok ge
meden psikanaliz camiasnda azgn bir rekabet buldu karsnda.
Ben sadece babamn etkisi altndaym diye yazmt kurnazlkla,
yani dierlerinin karsnda kendimi bamsz biri olarak grmeye
ve kendi hayatm yaamaya bakyorum. Okuduklarmzdan
kardmz kadaryla ok fazla aba sz konusuydu burada, ama
ayn zamanda da doutan gelen ok fazla hnzrca zek, biyografi
yazarnn da sk sk yakalad gibi gayri resmi kanallardan ifa
desini bulan ok fazla kurnazlk. Mesela Otto Rank babasn ele
tirmeye kalktnda -ksm en onun eletiri hrriyeti karsnda ka
pld kskanlkla- tam anlamyla edepsizce tepki gstermiti
Anna, ama yine de kendine zg ustaca kurnazlkla dile getirdi
meramn. Rank diye yazyordu meslekta Max Eitingtona,
insan ilikilerinin sadece mahvedilmek zere kurulduu anlayde hepimize gre ok ilerilerde grnyor. Babasyla ilgili
hayallerini kimsenin ykmasna izin vermeyecekti; ve Viyanada
politik durum ktye giderken, serbeste gezinen her trl ho* nutsuzluu yakalamak iin camia dndakiler dikkat kesilmiti.
Young-Bruehl, glklerle dolu sava ncesi yllar canl bi
imde anlatmaktadr; alkantl psikanaliz hareketi o dnemde
uluslararas nitelik kazanm ve Anna ile babas arasndaki di
yaloglardan en nemli kuramsal almalar ortaya kmtr.
Young-Bruehl, ikisinin, bazen birbirini tamamlayc nitelikte ola
bilen incelemelerinde, Annaya uygulanan psikanalize dayal mal
zemeyi klinik dnceleri rnekleme amacyla kullanmalarna
zellikle ilgi gsterir. Ama aralarndaki ilikiye itidalle yaklat
bu anlatda, ikisinin birbirlerine duyduklar balla ramen veya
bu ballk nedeniyle Freudun Annay nasl hor grd, ne
kadar st kapal biimde de olsa sk sk ifade edilmektedir.
Annaya birok kez yle dermi Freud: Gn gelir de yeryznde
psikanalize hi ihtiya kalmazsa. Tel Avivde terzilik edebilirsin
- Freud'un en sevdii kk akalardan biri olduunu
131

reniyoruz bunun. Analizinin sonlarna doru Anna Almanyaya ta

tile gittiinde Freud, Lou Andreas-Salomye bir mektubunda onun
hakknda, Young-Bruehle gre son derece iten bir baka sz
syler: Hl bizim gibi ihtiyarlarla oturmas epeydir ok zyor
beni... ama bir yandan da evden ayrlacak olsa, tpk imdi olduu
gibi mahrumiyet iinde hissedeceim kendimi, sanki puroyu b
rakm gibi olacam! Kimse bir puro olmak istemezdi herhalde!
Freudun Annaya hediye ettii ilk kitab, ld yl yaynlanan
Musa ve Tektanrclk olmutu.
Viyanadan sonraki yllan ve lkeden bir trl aynlam adklan
dnemde Annann Naziler karsnda gsterdii olaanst y
reklilik anlatldktan sonra, biyografinin ikinci yans, yani Lond
radaki yllann kapsayan blm daha az etkileyicidir. Bu da bal
bana dndrcdr zaten, nk Londradaki yllar, Anna a
sndan ok byk baarlarla getii gibi, uzun bir yas dnemi de
oluturmutur. nceleri mlteci ocuklan zerine almalar yapan
Anna, bir yandan da psikanaliz camias ile okullar arasnda ilikiler
kurmu, bugn Anna Freud Merkezi diye bilinen kurumu meydana
getirerek ocuk psikanalisti yetitirmeye balamt. stelik en
nemli psikanaliz incelemelerini o dnemde kaleme ald -b u n
lardan biri de, psikanalizle ilgilensin ilgilenmesin, herkesin mut
laka okumas gereken Kaybetmek ve Kaybolmak zerined ir- ve
meslekta Dorothy Burlinghamla, yetikinlik dneminin en yakn
kiisel ilikisini kurdu. Ara sra da olsa hretin tadm karmaya
balamt, e babasnn Amerikayla ilgili nyarglarn aarak
Amerikal psikanalistlerle uzun sreli mesleki ve arkadaa ili
kiler kurmaktayd; gelitirecei psikanaliz projelerinde nemli rol
oynayacakt bu ilikileri. Melanie Klein, Londradaki Psikanaliz
Enstits ve Uluslararas Psikanaliz Demeiyle aprak ve so
runlu ilikileri, Young-Bruehln bunlar anlatrken aktard de
taylarla da birok hakikati ele verir ve daha ok psikanalitik ha
reketin antropologlar asndan ilgiye deer. Bir bakma Anna
Freud, mr azaldka alm, bal bana bir psikanaliz merkezi
haline gelmitir. Beklentileri, karsndakilerin iflahn kesiyordu;
kendisiyle ve davasyla zdelemekte skntya dmeyenler hari
tabii.
Anna ile babas arasndaki zengin ve karmak etkilenme,
132

Annamn kendi kuramsal almalarnda boyun eme, pasifliin ta

biat ve onun kendi ifadesiyle duygusal teslimiyet zerine uzayp
giden bir tefekkr dourdu; psikanaliz literatrnde ve muh
temelen baka hibir yerde buna rakip olabilecek bir ey daha yok
tur. Annamn ocuk olmann nasl bir ey olduuna dair anlay
yazd her eyde yanksn bulur. Psikanaliz kuramn saduyuya
yakn klabilirdi, bu kuramn radikal tuhafln feda etmeksizin,
ondan esirgenen saduyuyu kazandrabilirdi. Ama btn her eyin
z olan tek bir fedakrlk sz konusuydu onun iin. retmenler
ve Ana-Babalar in Psikanaliz'de, (1935) Oidipus dnemi sonras
ocuk iin yazd gibi, ocuun yeteneklerinin ve enerjisinin
nemli bir blmyle birlikte btn zgnl de iyi olma adna
feda edilmektedir... Sanki yle der ana-baba: Elbette ekip gi
debilirsin, ama bizi de yanna almak zorundasn. zgnlk ile iyi
olmak, evden ayrlmak ile gidecek baka bir yer bulamamak ara
sndaki sava, onun btn hayatna damgasn vuracakt. 1971de
Oscar V eilin Freud heykelinin al yaplrken Anna, Hampstead Anaokulundaki ocuklarnn trene katlmasn salamak
iin dikkat ekici bir aba gstermi ve btn dostlaryla ar
kadalarna, ocuklarn balarn kaldrp babasnn varlna ve g
rntsne bakarken ekilmi fotoraflarn gndermiti. o
cuklarn bundan ne anlam olabileceini merak etmemek elde
deil. Ama biroumuz da hl bamz kaldrm onun babasna
bakyoruz zaten.

133

IX
Sapknlk

Psikanalizin asla bir W eltanschauung* olamayacan, erdem in

retilip retilemeyecei veya iyi olm ak iin ne yaptm z bil
memiz gerekip gerekmedii gibi geleneksel ahlaki sorulardan m uaf
olduunu iddia etmek, F reudun kurnazca rasyonalizminin bir par
asyd. Ancak ocukluunda ebeveyni ya da baka yetikinler ta
rafndan batan karldn ne sren hastalar knca karsna,
ok gemeden kendi kiisel tercihleriyle -nitekim bunlan diren
olarak adlandracakt- ve kendi kltrnn norm atif standartlaryla
yzlemek zorunda kald Freud. Yetikinlerin ocuklara yapmasna
gz yumulamayacak baz eyler olduu akt ve bunlar da ancak
cinsellik temelinde doyurucu bir aklamaya kavuturulabilirdi.
Dnya gr; hayat felsefesi; ideoloji, (.n)

134

Ancak Freudun ilk hastalan, babalan tarafndan batan

karldklarn ne sren kadnlar olmutu ounlukla. Anneyle ensestin, Freudun grebildiinden ok daha yaygn olabileceini ne
sren ise Ana, Meryem, Orospu: Analn dealletirilmesi ve Ka
ralanmas adl kitabnda, konuya genel olarak yarglamadan yak
laan Estela Welldon olmutur.
Ancak psikanaliz, yetikinler ile ocuklar arasndaki farkllk
gibi gerekten ok kafa kartrc bir soruyla balamt zaten:
Arzu ile reme kapasitesi arasndaki balantnn anlamn kap
syordu bu soru (ve gebelii nlemek iin giderek daha etkili ara
larn bulunmas, bu soruyu daha da iinden klmaz hale ge
tirmekteydi elbette). Freudun da grd gibi ocuklar, arzu
ederler, ama herhangi bir olabilirlik iermez bu arzu. W innicottn
bir keresinde syledii gibi, giyinip hazrlanrlar, ama gidecekleri
bir yer yoktur. Psikanalizin ilerlemesiyle birlikte, bymekte olan
ocuk yetikinleri kendine model almaya devam ederken, ye
tikinler de kuramsal olarak ocuk modeli zerine oturtulmutur.
Oidipus dramnn getirdii hayal krklndan sonra yetikinler,
urap didinen, ama bir trl baaramayan birer ocuktur artk.
nk Freud, hem yetikinlerin hem ocuklarn hayalna dam
gasn vurann istekler dorultusunda gsterilen aba olduunu da
kefetmitir (ve bunun bir avantaj, her psikanaliz kuramna, hangi
istekleri tatmin etmeye altn sorabilecek olmamzdr). Freud,
ensest niteliindeki batan karmann gerek olduunu ke
fetmekle kalmam, ocuun ana/babasn batan karma ve onun
tarafndan batan karlma fantezileri kurduunu da fark etmiti.
Balangta psikanaliz, habis -yani uygunsuz- batan karmann
fenomenolojiiydi. Ana-babayla ilikili olarak gelitii iin de, en
sest niteliini (nispeten) tamayan eitlerinin ne olduu ak de
ildi. Batan karma psikanalizde hep kt bir kelime olmutur
ve psikanalizin btn semptomlar iinde kiiyi en ok sakat b
rakann, batan karma ya da karlmaya istek duymamay ke
fetmi olmasna ramen, bugn bile psikanalitik incelemelerde
selim batan karmadan pek sz edilmez. W elldonm kitabnda
aka ifadesini bulduu gibi, gnmzde ocuklara ynelik cinsel
istismar karsnda hkm sren dehet duygusu ve hakl infialin
bu tr eyleri karanlkta brakmasna izin vermemek gerekir.

Cinsellik Kuram zerine Deneme'de Freud, her iki cinsin

de kiiliinde sapkn bir nve bulunduunu, bunun da batan
karmadan baka bir eyi gz grmeyen bebek cinselliinin z ol
duunu aklamt. Ama Freudun hareket noktas olan batan
karma kavram ve oradan vard sapknlk anlay, kanlmaz
olarak Doru Yol gibi daha geleneksel bir gr getiriyordu be
raberinde. Batan karmak, alp gtrmek demektir, sapknlk ise
tanm gerei bir normdan sapmaktr; oysa Freudun D e
neme'deki aklamasnn ierdii temel ironi, ocuklukta sap
knln norm olduu idi. Sapknlk, sapkn bir ey miydi aslnda?
W elldonm aklamasna gre sapknlklar, hatal anneliin so
nucudur. Travmatik bir kiisel tarihe kar bulunmu kestirme
zmlerdir; bu tarihin tahrifata uratlm biimleri, daha iyi bir
dnyada, potansiyel olarak daha tatminkr ve dolambasz bir ge
liim sreci meydana getirir. Ancak Freudun anlad ekliyle psi
kanaliz, her zaman dolambasz bir hayata, aslnda kusursuzluu
iaret eden her trl zalimce imaya eletiriyle bakmt. Onu, Welldonn yaklamnda bir tarafa braklm baz gerekli karklklar
grmeye ynelten, bir hayatn nasl da mulak bir sre- ola
bileceini kavramasyd. Mesela W elldonn sunduu vaka
hikyeleri, srf kendi teorik nermelerini rnekleme amacyla kul
lanlmtr. Hastalarnn hayatlarnda yanltc bir kanlmazlk
vardr, psikanalistin bak asyla kazann veya sahici bir kafa ka
rklnn eksiklii vardr. Sanki hayat, hibir karkla bu
lamadan yaanabilir gibi grnmeye balar. stisnai bir ekilde,
yarm yamalak hibir eyin izini tamayan tandk bir psikanalitik
bilgilik kar ortaya.
Freud iinse bir hayatn hikyesi, daima gayri nizami bir
hikyeydi. Bir adan baktmzda, 1905te artk o, birok ba
kmdan birbiriyle uzlamaz grnen iki kuram oluturmutu; bun
lar arasndaki verimli almalarn miras, ada psikanalizde de
canlln korumaktadr. Bir yandan, Deneme'de Freud, oral,
anal ve fallik evrelere dayanan iptidai bir geliim kuram olu
turmutu; Oidipus dram etrafnda gelien sz konusu evreler, b
yme denen artc projeye, Freudun ampirik yolla dorulanabileceine inand bir ekil -b ir senaryo, hatta belki bir
erek- kazandryordu. Bunun iin de kiiliin sapkn paralarnn,
136

genital olgunlama biiminde ifade edilen varsaymsal bir hedef

dorultusunda btnlemesi gerekmekteydi. te yandan Ryalar
Kitab ile akalar K itabnda zamansz [zamann dnda] bir bilind ina etti Freud; bu bilindmn ustalkla ortaya koyduu
arzular ve srarla srdrd dilbilimsel oportnizm, her trl n
grlebilirlik (ya da geliim) nosyonunu abartl bir hale ge
tirmekteydi. Psikanaliz srecinde hastann iyilemesini salayan
faktrlerden biri de, gelecee ilikin, gerekletiremeyeceini bil
medii planlar yapmaya devam edebilmesidir.
ngiliz psikanalizinde, ikisi de ngiliz olmayan Melanie Klein
ile Anna Frcudun ve Winnicott, Bovvbly, Fairbaim gibi ngilizlerin almalaryla -ou zaman Freudun bilind anlay
pahasna- kabul gren, WelIdonn da kitabnda yararland ge
liim kuram oldu. Birbirinden ok kopuk geleneklerin buluma
sna dayanan ngiliz psikanalizi, hibir zaman nktedan ya da sz
ustas olamad. Szgelimi bir W ilden, hayatta bayalktan baka
hibir eyin gelime gstermedii eklinde son derece derin bi
imde Freudiyen esprisi bir yana, byme ve olgunlama ko
nularnda ngiliz psikanalizi, erotik drtlere dayal kuramlarn
karsnda yer alan ilerlemeci nosyonlar destekleme eilimi gs
terdi. Haddizatnda -psikanalizin ak bir ekilde fanteziye yas
land durum larda- gzleme dayal ampirik bir gelenee tu
tunarak ayakta kalma mcadelesi verdi ve hl da vermektedir;
stelik kendi tarihi hakkmdaki cehaletine uygun olarak Hum eun
hayaletini de susturdu. Psikanaliz Freudla balamt, ama bugn
artk psikoloji adn verebileceimiz ey onunla balamad. Hem
ngiliz psikanalizine tekrar kukuculuu esirgemeden yaklamak,
hem de Ana, Meryem, Orospu gibi kkrtc bir kitab kav
rayabileceimiz yeterli bir balam salamak iin bunlar bilmemiz
gerekir. u ya da bu nedenle psikanalistler, dinleme zerine fazla
bir ey yazmam olsalar da, rktc hikyeler anlatan insanlar
cokuyla dinleyerek yazlm bir kitaptr bu; stelik ciddi bir psi
kanaliz kitab iin kesinlikle sansasyonel bir ad vardr. Fakat iin
deki aklamalar bazen kabzlk raddesinde dzgndr.
Kitabnn sonsznde Welldon, Klinik bulgular diye yaz
mtr, u zdeyii destekliyor: Analarn gcn asla hafife al
mayn. Onun grne gre Freud.un psikanaliz yorumunda,
analn gl etkisine yeterince dikkat gsterilmemitir; bunun,
137

vurgusu pek abartlabilecek bir ey olmadn vurgular Welldon.

Analar hafife alan psikanalistlerin, bu esrarn zn bulup
kartanlardan daha az riske girmi olamayacan dnmeliydim
oysa ben. Ama belirsizliin hneri, bu balamda g gibi mo
daya uygun bir sz kullanlm olmas, tartmann arptlmasna
yol amaktadr. Freudiyen psikanalizi tersyz eden Welldon, bir
zamanlar ocuun bilindma atfedilen gc bu kez ocuun
annesinde bulmaktadr. Bu aklamaya gre ocuun iindeki, en
azndan potansiyel olarak iyidir -yani ocuk asndan kabul edi
lebilirdir- oysa dardaki, annesi, sorunlarn kayna olarak g
rlr. Sapma kadar Freudiyen ocuklar olsa olsa kt analar ye
titirir. VVelldonn bak asndan, yaradl itibariyle sapkn olan,
dolaysyla srekli bela kartan, Freudun kurgulad insani yap
deildir; tersine yetikinlik dnemine tanan sapknlk, bu psi
kanaliz geleneinde dmanca bir tavrla analarn hatas diye ad
landrlan eyin rndr. Sapknlk, erotik niteliklere brnm
bir sla hasretine dnr. Her ne' kadar geliime ilikin bu ak
lama tutarl bir ekilde aydnlatc da olsa, anaya kar kuramsal ze
minde ilenmi bir yaknma olarak da grlebilir (sapknlk se
naryosunda da olduu zere babalar, ortalkta fazla grnmeme
eilimindedir). Aslnda hem analar hem ocuklar bunu bu ekilde
grmeye tene olsa da, analarn ocuklarn mahvettii falan yok
tur: Onlar sadece kendi hayatlarn yaarlar.
Anlatlabilirlie -v e ou zaman anlalabilirlie- dair kav
ramlarmzdan bu kadar ounun sadece bir sulama kapasitesine
dayanyor oluu anlalr gibi deildir. Ama insan kimseyi yar
glamadn sylemekle yarglarn silkip atamaz. W elldonn id
dialarn geri almasna ramen, analitik tarafszlk gibi yzeysel
kavramlarla dili zapturapt altna almak mmkn deildir. Psi
kanalistler ille de gemii gnahlardan arndracak -k i bu daima
gelecei ldrme riskini beraberinde getirir- ve sebepler bulmak
iin didikleyip duracaklarsa, sorumluluk meselesine bu kitapta ol
duundan ok daha fazla arlk verilmelidir. Bu balamda sap
knlk gibi bir kelimenin kullanmnn hibir ahlaki yarg ier
mediini sylemekle yetinilemez, yahut sapkn analn tehis
edilebilecek bir ey olduunu syleyivermek de yetmez. Hastalar
tedavi edebilmek iin diye yazmtr Welldon nkabullere gre
deil bulgulara gre hareket etmelisiniz. Ama -a rlk ok aikr
138

hale gelen bir soruyu dile getirirsek- nkabulleri temel almakszn

bir eyin bulgu olup olmad nereden anlalr? Naif bir ampirisizm sergileyen -h e p olgulardan ve klinik bulgulardan ya
rarlanan, terimleri ahlak olmayan biimlerde kullandm var
sayan- Ana, Meryem, Orospu analar anlay gstererek affet
mekte, ama st kapal biimde sulamaktadr.
Estela W elldonn kitaptaki iddias, baz analarn, kendi ta
rihleriyle ilikili son derece geerli olabilecek sebeplerle, o
cuklarn birer sapkn haline getirerek mahvedebileceidir. Ki
fayetsiz anneler yznden sapknlarn cinsel ve duygusal
olgunlua erimeleri ok erken bir yata nlenmitir. Psikanalizde
cinsel ve duygusal olgunluun tam anlamyla ne olduu pek ak
deildir, ama genel olarak baktmzda byle bir olgunlua eri
mi insanlarn says da parmakla gsterilebilecek kadar azdr.
Buna ilikin tanmlamalar da, ilikilerde zengin, doyurucu bir kar
lkllk hakknda mebzul miktarda belirsiz klie veya her yan d
klen btnlk, tamamlanmlk fantezileri yaratmaktadr. Kitapta
tarif edilen sapkn ilikiler, hazlann paylalmasndan mutlak bi
imde yoksundur elbette. Welldon, baz analk tiplerinin byle hazlan imknsz kldna inanmaktadr. Bu analk tiplerini de kadn
lardaki sapknln karakteristik biimleri olarak grr. Toplumun
anal idealize etmesi, der, kadnlardaki kimi sapknlklar g
rnmez klmtr (ounlukla erkekler sapkn, kadnlar ise sap
knlk kurban olarak dnlr). Oysa mesela halka ak yerlerde
ocuk bakm ve emzirmeye ayrlm meknlar bulunmamas, hatta
deterjan reklamlar tam tersini getiriyor akla: Kltrmz, srekli
analar hor grmektedir. Yine de, sapknlk olarak ilan edilenlerin
aslnda iyi analn birer parodisi, hem de ou kez rktc
birer parodisi olduu iddias ilgintir. Ama konunun odan ana
lkla snrl tutmakla Welldon, bir bakma yararl bir psikanalitik
igry depolitize etmi olmaktadr - bunlarn btn kuaklan
kapsayan davran kalplan olduu gibi salam ve inandrc bir tez
gelitirmesine, ayrca meselenin sosyo-psikolojik ynlerinin ne
mine dikkat ekmesine ramen. Sapknlk, anala kanlmaz ola
rak yneltilmi bir eletiri deildir sadece: Ayn zamanda sinsi bir
kltr eletirisi, kltrn mmkn kld ilikiler repertuarnn
cinselletirilmi bir karikatrdr. Kltr de, son derece eitsiz ko
ullarda, erkekler ve kadnlar tarafndan yaratlr.
139

Kadnlarn kurban stats verilerek gzard edilmesine Welldonn grne gre psikanalizin de bir yarar olmam, en azn
dan yakn bir zamana dek psikanaliz,>erkein cinsel geliimine ili
kin paradigmay her iki cins iin de kullanmtr. Freud bir deha
olmasna ramen der WelIdon, bir erkek olarak, iki cinsteki li
bido geliiminin karmakln tam anlamyla kavrayp aktarmay
baaramamt. Psikanaliz kuramnn fikirlerle, kavramlarla deil
hkmlerle kurulduunu bize gsteren de onun dehas oldu. Bu
gzel meziyetin, hkmn ve ardndaki gln kabuln hantal cinsiyetiliini ortadan kaldrmaya bir faydas dokunmaz. nsan byle
meseleleri tam anlamyla kavrayp kavramadn nasl an
layabilir? Yzyln bandan bu yana psikanaliz tarihi gz nnde
bulundurulduunda belki de daha kayg yaratc olan soru, kav
ram olduklarn dnseler bununla ne yapacak olduklardr.
Welldon, "iin zne dnmeye davet eder bizi: Kadn v
cudundan ve tabiatnn gerei olan niteliklerinden balamalyz.
Anlalan, bu da demektir ki, Tarihin tesinde bir alan var; adna
Biyoloji deniyor ve iin z de burada bulunuyor. Burada ka
dnlk, iki dsel hortlak olan ruh ile beden arasndaki gizemli ya
knlktan oluturulmutur.
VVelldonm iddiasna gre kadnlarn, ... kendilerini tanma a
sndan... zel sorunlar vardr. Erkeklerin onlar mevcut ritellerin
dnda tutma konusundaki kararllna baklrsa doru olmal bu;
ama bir yandan da zel sorunlarn baland bir proje oluturuyor
kukusuz. Neleri bilmek gerektiine dair koullar sorunlar belirler.
Ama VVelldonn aklamas -b u n a bir aklama denecek olursageleneksel bir ekilde mezarn kazmaktadr kadnlarn. Onlar
Doanm batana saplar: Analktan gayr bir yolla kendi ka
dnln tanmak, birok kadn iin ulalmas imknsz bir lkstr
anlalan; belki de bunun nedeni, onlarda erkeklere oranla hem zih
nin hem de bedenin bu kadar fazla iin iinde olmas. Gerekten
de cinsler arasndaki farkllklar sadomazohist temelde, yani daha
iyi ve daha ktye dayal o tandk dilde dnmemek ok zordur.
Ama ii gbela doldurulabilen bu trden sahte gizemler, tatsz kli
eleri glendirmekten baka fayda salamyor ite. Ana, Meryem,
Orospu, batan sona cinsler aras farkllklar zerine iddialarla do
ludur ve bunlar, byk bir heyecanla dile getirilmi vulgerliklerden
- Kadnlarn zaman duyumunda byk ve dikkate deer bir fark
140

llk vardr- aka yanl ifadelere - Menopoz kadnlara zg bir

beladr- kadar deiir.
Btn bunlar, kitapta W elldonn, kadn sapknlna ilikin psikanalitik incelemeye basit ama nemli bir katkda bulunduu ger
eini glgelemekten baka ie yaramamaktadr. Kendisinin de
hakl olarak belirttii gibi bu, cinsler arasnda, daha ortodoks,
erkek ynelimli Freudiyen psikanalistlerin dikkate almama ei
liminde olduu muhtemel bir farklln kabul edilmesini ge
rektirir. Farkllklara ilikin btn formlasyonlar gibi bu da mu
vakkattir, teferruattr ve bir gerein aydnla kavumasndan
ziyade tarihsel olarak belirlenmi, insan rn bir durumdur el
bette.
yle yazar Welldon:
Erkekle kadnn sapknca eylemi arasndaki temel farkllk hedefe ili
kin bir farkllktr. Erkeklerde bu eylem, dardaki bir para nesneye
-yani bir kiiye deil, simgesel bir vcut parasna- ynelirken, ka
dnlarda genellikle kendilerine kar geliir; yani ya kendi vcutlarna
kar ya da kendileri tarafndan yaratlm kabul ettikleri nesnelere:
Bebeklerine. Her iki durumda da, hem vcut hem bebek para nesne
olarak grlr.
W elldonn ifadesiyle annenin gcn ktye kullanmas kar
snda gvenlik ve denetim adna alnan bu intikam, ocukta sap
kn bir yant uyandrr. Ama iki cins, kesinlikle farkl biimlerde
yoldan saparlar (olduka tatsz bir ironiyle WelIdon da, kadnlarn
erkeklerden daha gl, daha etkili bir ekilde sapkn olduklar
inancn ortaya koymakla, geleneksel grn yoluna tekrar sap
maktadr). ocuunu smrgeletiren, ondaki zerk ve farkl dav
ranlar boan anne, gelecekteki her trl arzu nesnesine kar
keskin ve kalc bir negatif tepki oluturmaktadr ocukta. Yetikin
yaamnda ocuk, hibir yere varmayan bir adalet anlayyla, yani
ou zaman bilinsiz, yakc bir intikam arzusuyla kavrulacaktr.
Her zaman klme ya da tuzaa dme riski ieren yaknla
malardan kibri sayesinde koruyabilir kendini. Ama W elldonn be
lirttiine gre sapkn erkekler, hissettikleri aalanmann sim
gesel kaynaklarna -bunlar genellikle para nesneler temsil et
m ektedir- saldrmak ve nefretlerini gstermek iin penislerini
141

kullanrlar... kadnlarda da [sapknlk] buna benzer bir ekilde

reme organlaryla da vurulacaktr. Erkein bakalarna y
neltmeyi baard nefreti, kadn kendisine -v e kendisinin bir par
as olan ocuuna- yneltir. Tabii bu, cinsiyet farkllklarna ili
kin ok daha geleneksel bir nitelik tayan grsel destek kuramn
akla getirmektedir: Cinsel organlar ite olduu iin (ki bu da tam
olarak doru deildir) kadnlar daha iednktr; oysa erkekler
anatomik nedenlerle daha dadnk olurlar. Yaratc speklasyon
asndan pek zengin saylamayacak olan bu repertuar, fantezi te
melli gl alternatiflerin bastrldn dndrmektedir daima.
Fakat Welldon, ocukluunda aalanan erkein, bizim sapkn
diye nitelediimiz ey haline gelerek intikamn ald -belki ayn
zamanda bandaki bu belaya bilindndan bir zm de aradkonusunda inandrcdr; aalanan kz ocuu ise anne olarak alr
intikamn ve bylelikle, W elldonm ifadesiyle kendinden de
kadn olma yazgsnn intikamn alr. O halde her iki cins iin de
sapknlk, annelerin ounlukla bilindmda, ocuklarnn ba
mllm smrmesine kar tepki olarak gelimektedir. Welldon,
sapkn erkeklerin kadnlara yaptm, sapkn kadnlarn da be
beklerine yapt iddiasn salam ve inandrc bir ekilde koyar
ortaya: teki kiiyi yutma arzusu duyar, nesneyi insani ni
teliinden syrmay, tekini istila etmeyi, zerinde kesin denetim
kurmay ve onunla bir olup erimeyi isterler. Rahatsz edici bir tab
lodur bu, zira ok olaan bir durumun abartlm biimini ierir:
Farkllktan tat alma ya da esin bulma kapasitesi yerine onu silme,
ortadan kaldrma ihtiyac.
1915 tarihli byk incelemesi gdler ve Dnmlerinde
Freud, bir igdnn balca drt trl dnm geirebileceini
ne sryordu: Kartna dnme. Tersyz olup kiinin kendi
benliine ynelme. Bastrlma. Yceltilme. Bunlarn drd de her
iki cins iin geerli olabiliyorsa, W elldonm tezinde ima edildii
gibi niye kadnlarda hep kincisi olsun ve kadnlar niye re
pertuarlarn byle snrl tutarak doyum imknlarm azaltsn? Bu
doruysa, niye benzer bir tarihten gelen erkekler bakalarn k
ltmeye urarken, kadnlar kendilerini kltme eiliminde ol
sunlar? Psikanaliz literatrn sk bir incelemeye tabi tuttuktan
sonra Welldon, akla yakn, kabaca tarihsel bir aklamaya giriiyor
ama bu da, dayand terimlerin belirsizlii yznden temelsiz ka
142

lyor. Belki kadnlarn, iktidar yapsnn bir paras olma gelenei

daha kkl olsayd diyor Welldon, erkeklerle ocuklara ynelik
tutumlarna, imdi olduu gibi mlkiyetilie ve denetime d
ntrmeye altklar bir zayflk hkim olmayacakt. Nispeten
zayf olma despota bir annelikle sonulanabilir, ama ada psi
kanalizdeki zerklik nosyonlarnn ou zaman hkmetme is
teinin merulatrlm biimi gibi grnd de dorudur.
Youn heyecanlar ile duygusal gdkln paradoksal bi
leimine dayanan sapknlklar, psikanaliz kuramndaki negatif ge
liim idealleri olmutur. Zorlayc (komplsif) ve yineleyici olan,
su orta gerektiren sapknlklar -kuram n bize gsterdiine grecinsiyetler ile kuaklar arasndaki farkllklar yadsma a
basndadr; cinselliin barndrd hrpalama ve insani niteliinden
syrma isteklerini de btn plaklyla gsterir bize (psikanaliz
kuramnda tabu haline gelen ya da patolojik olarak ele alnan, in
sanlarn nn alamadklar ilikisizliktir). Btn bunlara alternatif
olarak ileri srlenler, psikanalizin terapide amalad eylerden
biridir ve hi deilse geliimdeki ok sahici bir gl, baka in
sanlarn varoluuna izin verme gln ciddiye almaktadr. Ama
bu olas alternatifler, Freuddan sonra psikanalistlerin kurgulad,
tuhaf bir ekilde idealist, belki yanltc biimde iddial bir iyi
hayat versiyonunu da gzler nne serer. W elldonn kitabnda
aka belirtildii gibi, gdml, hrpalayc bir hayatn sefilliini
hafife almaya gelmez. Ama psikanalistlerin hastalarn tezgha ge
tirmeye alt gereini de hafife almamak gerekir. Bu tezgh
lardan bazs hakikaten ilgintir.
Analk diye yazmaktadr Welldon, bilind sapkn ne
denlerle seilir bazen. Doru olabilir tabii, ama ocuk dourma
nedenleri arasnda iyi olanlar hangileridir ve buna kim karar ve
recektir? Bu tr analk tanmlan da her trl nedenle seilmi ola
bilir. Psikanaliz kuram, aklamaya giritii semptomatolojinin ei
-boboaz srda- olmutur hep. Zaten her eye kadir bir yo
rumlama makinesi olmas gerekmiyor psikanalizin veya yeni ko
loniler peinde bir baka serven olmas. En iyimser bakla, o
cuklua ilikin sorulan diri tutmann bir yoludur ite.

143

X
Freud ve Jones

Emest Jonesun yanltc bir balk tayan otobiyografisi Free Assosicationsm ilk blm, ocukluunda kendisine bakclk da
eden [Galli] hizmetkr hakknda artc bir paragrafla sona erer:
Bu bakcyla ilgili ilk anlarmdan biri, bana erkeklik organn be
lirten iki kelime retmesiydi; bunlardan biri organn inik, dieri
kalkm halini ifade ediyordu. O gnden beri baka hibir yerde
duymadm dil zenginlikleriydi bunlar. Andrew Paskauskas ta
rafndan olaanst baarl bir almayla yayna hazrlanan Sig
mund Freud ile Ernest Jones'un Btn Yazmalar 1908-1939'\xx\
* Burada bir kelime oyunu yapld dnlebilir: Free assosications, psikanaliz
balam nda se rb e st a rm lard r, a m a se rb este , zgrce kurulmu d o st
luklar, ortaklklar, ibirlikleri" vb anlam na d a gelebilir, (.n.)

144

(1993) gsterdii gibi, bu ocukluk ans bir tr simgesel kehanetti,

Jonesun ileride kafasna takaca dncelere ilikin pek de yle
tekin olmayan bir ngr, bir dokundurmayd. Psikanaliz evirisi
yapmak -hem onun anlamn yakalayp iletme hem de ngilizceye
aktarma anlam nda- Jonesun misyonu olacakt.
Emest Jones, Freuda ve bu mektuplarda ounlukla kullanlan
ifadeyle psikanaliz hareketine (baka yerlerde bir mcadele ya
da dava olarak kar karmza) bakclk da eden mklpesent
hizmetkr olarak geti psikanaliz tarihine. Ernest* olmay pek
nemsemedii anlalan - Gallilerde Aalk Kompleksi adl
nl incelemesinde bu halk, biraz da naho bir ekilde Yahudilere
benzetm itir- Jones, ilk psikanalistlerden oluan o gizli evrede
hayli kendini beenmi, gln bir tip olarak grlrd hep: Jones
the Joketu (aka Jones) o, mizah duygusundan nasibini almam
adamd. Psikanaliz incelemelerinin Szlk blmnde Jonestan
baka kim kunilingusu azn vulvaya demesi diye tarif ede
bilirdi? Ama ok yerinde bir i yaparak psikanalize aklclatrma (ussallatrma; rasyonalizasyon) terimini - kabul edilemez
gdlere dayanan bir tutum ya da eyleme sebep icat edilmesi- ka
zandran (1908) bu adam, Britanyada psikanalizin kurucusu
olmu; balangta tek bana alarak Freudun eserlerinin ev
rilmesini salam; Freudun da aralarnda bulunduu ilk psikana
listlerden birounun Nazilerden kamasna yardmc olmutu.
Aralarndaki ibirliinin yirminci yl olan 1926da Freud, Bu
davay tam anlamyla kendinize mal ettiniz diye yazmtr ona,
zira onun iin kurulabilecek her eyi siz kurdunuz: Demei, ga
zeteyi, enstity. Ama byle vglerle Jonesa rvet verirken
Freudun da gayet iyi bildii gibi, hrsl bir brokratn her eyi
bunlardr zaten. Dava Freudun davasyd: Jones gerekli d
zenlemeleri yapyordu sadece. Bu iki ynl yazma iinde ve psi
kanalizin eziyetlerle dolu tarihinde de Jones, sahnede komedyenin
yamnda dikilip tatszlklar ve aptallklaryla onun zekice esp
rilerine vesile yaratan adam olmann tesinde bir rol stlenmitir
belki de. Ama bu yazmalarn aka ortaya koyduu bir ey var
" J o n e s un Gaili olduunu d a dikkate alnca, b u ra d a yazarn, okunuu E rnest ile
ayn olan earnesl kelimesini (sam im i, iten, hakikatli") antrarak bir kelime
oyunu yapt anlalyor, (.n.)
FlON/Flrt zerine

145

dr ki, o da Freud ile aralarndaki ilikinin sadomazohist niteliidir.

Ayn hesaba gre bu mektuplar, psikanalizin yaratt yeni d
rstlk tarzn da aa kartr ve Jonesun zaman zaman insan
bitap dren ak yreklilii buna rnektir; Freudun ise bu tarzn
gereklerinden muaf tutulduu ortadadr. Burada Freudun hibir iti
rafna rastlanmaz. Psikanalizin ruhuna uygun olarak Freudun, yle
ak ve sarih olan eylerle ii yoktur; Jonesun drstl ise psi
kanalizin retoriine uygun olarak savunmaszlk zerine iinmeyi,
yahut kendi gzyle kiisel zaaf olan eyleri kapsar - sanki insann
doruyu sylemesi, neleri gerektii kadar iyi yapamyorsa onlar
anlatmas demekmi gibi. Kendi gzyle, gerektii kadar iyi ya
pabildii eyler iin de Freuda teekkr eder Jones. Mesleimi,
geimimi, konumumu ve evlilikte mutlu olma kapasitemi -ksacas
her ey i- size ve yaptnz almalara borlu olduumu gayet iyi
bilmekteyim. Jonesun minnettarlkta kantarn topunu ka
rmasndan Freudun o kadar da hazzettii sylenemez; bu mek
tuplarda gerekleen su ortaklnda -F reudun kaytsz sus
kunluu Jonesun amatal istirhamlarn, Jonesun amatas
Freudun suskunluunu besler- Freud, Jonesun sefil benliini y
zne vurmaya seve seve raz olmutur.
Jones, kendi muktedir benlii diyebileceimiz duruma, hem de
birok bakmdan kafasn takmt kukusuz: Jones tek bana
pek bir ey vaat etm iyordu. M ektuplarndan birindeki szn
- psikanaliz demek Freud demektir- dnecek olursak, Jones
(ya da bir bakas) ne demektir yleyse? Olu dnyaya geldiinde
Jones, ismini deitirmeye karar vermiti, nk Jones ve Smith
gibi baz isimler, bir ismin tamas gereken asli ilevi, yani kiiyi
bakalarndan ayrma ilevini yitirmiti. smini byterek Beddow-Jones yapmaya karar verdi. Ama Freud lafn hi esirgemeden
ince ince dalgasn geince - tek bildiim bizim iin Emest Jones
olarak kalacanzdr- her zaman kvraklk fukaras bir adam olan
Jones, ks ks geri adm att hemen: O halde Jones veya E.
Jones olarak anlmann getirecei baz ufak tefek karklklara
katlanmaya devam edeceim. Ama ryalar gibi mektuplarn da,
perde gerisinde baka hikyeleri vardr. rendiimize gre
Jonesun kars, Jones (Herbert) adnda bir bakas iin terk etmiti
onu ve Jonesun, kendine daha gsterili bir isim bulma d
146

ncesini ortaya atmasndan on bir yl sonra Freud, hakknda ken

disinden bilgi istedii birisinden yle bahsedecekti ona: Freud da
olabilir ismi; insann arzu edebilecei kadar ender bir isim deil
bu. Ne var ki, Jonestan daha ender bir isimdi.
B tn Y azm alarn en zevkli yanlarndan biri F re u d un
-Jo n e s tn (n)adma sadk kalmasyla ahlanan- kvrak zeksysa,
bir bakas da mektuplarda yer verilen ok sayda ertelenmi ya da
yarm kalm hikyedir. Otuz bir yl boyunca sren bu yazma bo
yunca (Freudun en uzuri sreli yazmasdr) herhangi bir anahtar
szcn - Kadnlar veya Kader veya Bilim veya z
gnlk veya Telepati veya Klein- ardndan, psikanalizi mey
dana getiren o okynl ve atmah tarihler ortaya seriiiverir.
Freud, Okurlarn demitir Jonesa, psikanaliz kuramnn hibir
tarihsel anm unutmasna izin vermemeli; sz konusu mek
tuplarn, adna psikanaliz denen phe hakknda iimizde yeni p
heler uyandrarak buradaki komployu daha da karanlk hale ge
tirdii ortadadr - ama bu hayra m alamettir erre mi, bilinmez. O
dnemin psikanalizindeki muammalar ve atmalar hakknda bir
kaynak kitap oluturur bu mektuplar; dnemin psikanalizinde de,
Freud/Jones terminolojisiyle syleyecek olursak heretikler ve
mrtetler yoktur artk ama, insanlar hl ana-babalann savunur
gibi savunmaktadr dnceleri. (Unutmamal ki ocuklar, anababadan kt olann iyi olana gre daha hararetle savunur daima.)
Psikanalizin ilk yllarnda Freudun eserlerinin tannp yer
lemesine herkesten ok Jones katkda bulunmutur muhtemelen.
Bu mektuplarda Freud hakknda dile getirdii gr de her zaman
hayranlk ierir, bazen yacla varr, ara sra da putlatrmaya
(hayatm yaanmaya deer klan, sizinle ve eserlerinizle olan ili
kinidir). Freud ise bu mektuplarda, Jonesun ok arpc bir e
kilde sergiledii mizah fukaraln telafi etmenin de tesine geer
(Barsak Gaznn Esrar ve Mitolojisi zerine her trl ma
kalenizi kvanla karlayacam). Ama otobiyografisinde Jones,
iki konuda Freuda ok krlm olduunu dile getirme izni ta
nmtr kendisine ve bunlar zellikle yazmalarla ilgilidir. Yaz
dna gre bu, Freudun Jungu hi de layk olmad biimde tak
dir etmesinden kaynaklanr; Jones bunu, F reudun, zihnin en
derin katmanlarna kadar ulamada sergiledii olaanst dehaya
147

ramen, insan sarraf olmadn anlamam salayan ilk iaret ola

rak grr. ... Srekli kiisel olarak holanma ya da holanmama
temelinde ya kmsyordu insanlar, yahut olduundan byk g
ryordu... zaman zaman muhakemesinde son derece znel ola
biliyordu. Jonesun ne srdne gre Freud, insan tabiatn an
lamaktayd, ama tek tek insanlar deil; derinliklerin sm n a ermiti,
ama onlarn yzeydeki temsilcisi olan insanlarn deil. Burada, in
sanlar hakknda doru yarglar olabilirmi gibi, rktc bir ina
n ima edilmektedir. Jones, bilim adam olmakla vnr, ama
mektuplarnda insanlarn znelliinin -a rtk her ne ise o - a
lmalarnn nne getiinden sz etmektedir (beklenebilecei
gibi bu adan en ok ktek yiyen de Ferenczidir). Jones, psi
kanaliz uygulamasnda karaktere kar tekniin gcne byk bir
inan besliyordu. Ona gre -teknikle fazla ilgili olmad grlenFreud da bilimin gerektirdii insafszlktan yoksundu: nsanlardan
holanyor veya holanmyordu.
Jonesun Freud konusunda kendine ifade izni verdii dier ve
bununla aka ilikili olumsuz yarg da, mektuplardaki ana te
malardan biri olan eviriyle ilgilidir (yani kelimenin eitli an
lamlaryla eviri). Jones, almalarnn ilk evirilerinden birinden
yakndnda Freud'un yle cevap verdii anlal maktadr: yi bir
evirmenim olacana iyi bir dostum olsun. eviri konusunda
sergiledii bu ciddiyetsiz tutumu bugne kadar anlayabilmi de
ilim der Jones, neredeyse eserlerinin yurtdmda tannmasyla
hi ilgilenmediini dneceim. Sanki Freud, Jonesa kar biraz
fazla yz gz ve zensiz bir tavr iindedir (Freudun bu m ek
tuplarda dile getirdii korkularndan biri, Jonesun da destekledii
Klein usl analizdir; nk bunun psikanalizi gerekd ve gayri
ahsi hale getirdiini dnmektedir). Tabii sradan bir insan ola
rak, insanlardan holanp holanmayarak, dostlar ye tutarak
Freud, Jonesun o acayip ve antsal biyografisinde o kadar emek
verip kurduu, kendine ve nefsine hkim, ll, oturakl adam
imajnn altn oymaktadr. Bu mektuplarda Jonesun, hep belli bir
Freud imajn ayakta tutmak iin rpnd grlr; Freudun bir
eseri, kendi grne gre Amerikada kt bir eviriyle ya
ynlandnda yle yazmtr Jones: Sizin kullanmaya nem ver
diiniz baz ifadelere hi zen gsterilmemi... ve dolaysyla bun
148

lar, hakknzda beslediimiz anlayla eliki yaratyor. Jonesun

koruyuculuu insann silahn elinden alyor ve psikanalizin
zlp ayrm bir bilgi biimi olma potansiyelini ortaya kartyor.
Oysa kendisi, hastalarndan birinde byle bir idealize etme srecini
zmlemede hi glk ekmezdi kukusuz. Yanl anlamalara
kar imdiden bir kantsnz siz diye yazmtr 1921de Freuda,
ve onlar sizin adnza dzelteceimiz konusunda da bize g
venebilirsiniz. Psikanalizin btn meselesi de yanl anlamadr
zaten. Rya rn dncesiyle Freud, bilgide yeni bir paradoks
tanmlamtr: Anlama yoktur, yanl anlama vardr. Psikanalizi
eletirenler bir yana, bilim dnyasndaki Joneslar iin -k i sayca
pek oktular- bu kadar fazlayd.
1920de ngiliz Psikoloji Demeinde baarl bir konuma yap
tktan sonra Jones, baars iin bir sznz getirdi aklma diye
yazar: Bir adam, kuvvetli bir fikri temsil ettii srece kuv
vetlidir. Oysa Freud, hl bunlar birer ideal olarak ileri srmekle
birlikte, psikanalizin kuvvetli fikir ve kuvvetli adam fikriyle dal
gasn getiini de kavramt. Yani Freud, kuvvetli grnen kendi
fikirlerini ustalkla eletiriyordu aslnda - ve belki de ksmen
M illden renmiti bunu. Bir vesileyle Jonesa ynelttii ele
tiride de yntemimizde yaps gerei var olan ve belli belirsiz iz
lerden yola karak sonulara varmay, nemsiz iaretleri sonuna
kadar gtrmeyi ieren tehlikeden sz etmitir. Karlkl mek
tuplar, ile ilgili olmad vakitlerde yetki ve ehliyetle ilgilidir. Te
davi srecinde psikanalistin, bir psikanalist olmaktan kmadan ya
pabilecekleri -v e buna hangi merciin karar verecei- psikanalistler
arasnda en ok sorgulanan mesele olmutur. Jonesun Freudla ya
zmalar da bununla ilikili iki baskn dnce etrafnda dner:
Freud (ve psikanaliz) ne kadar ehliyetlidir ve Freudun a
lmalarnn temsilciliini -yani evirisini- en iyi kim yapabilir?
Jones, psikanalizin - genelde insanlk ve zelde de uygarlmz
asndan en byk nemi haiz- Hakikatine son derece kararl
bir inan besledii iin Freudun, kendi almalarnn evirileri
konusundaki keyfi, zaman zaman da kaytsz tutumu akna e
virir onu: deta Hakikat hakknda ikircikli olabilmektedir Freud.
Jonesun eviriler hakkndaki sonu gelmez endielerini Freudun
ou kez kmsemeyle karlad, mektuplardan aka an
149

lalmaktadr. Elinden i gelenlerin i grdn, ie ya

ramayanlarn da eviri yaptn (dergiler ynettiini, konferanslar
dzenlediini) ima eder Freud. Kitaplarmn evirisine madem bu
kadar ok nem veriyorsunuz, size teslim olmaktan baka ey gel
miyor elimden der sonunda bunalarak ama bunun size ne kadar
ok i kartacan ve zgn aratrmalara harcayacanz emek
leri bu ie yneltmekle yazk etmi olacanz dnnce de, zl
meden edemiyorum. Jonesun, Freudun eserlerinin evirisine ok
zaman ayrd ve byk bir nem verdii aktr; bunlar dikkate
alnca, Freudun, bu eviri iinden midem buland artk veya bu
Amerikan ve ngiliz evirileri meselesi, akas beni zerre kadar
ilgilendirmiyor diye kestirip att mektuplar almak onu epeyi
zm olmaldr; burada hep zgn aratrma konusunda biraz ye
tenei olan birinin, eviri meselesini bu kadar ciddiye almayaca
imas sezilir. Paradoksal -v e sadist- bir ekilde eviri de, Freudun
Jonesu pataklamak iin kulland sopa haline geliverir. Jonesun
Kbuslar zerine adl kitabna ynelttii yakc eletiride, [beni]
ok fazla ilgilendirmeyen cinsten bir kitapt der Freud, zira srf
bilindndan yaplan evirileri ok fazla ne kartyordu.
Freuda gre hayatta yaplacak daha ilgin iler olduu ortadadr.
stelik bir gezgin Yahudi olarak eserlerinin daha geni bir kit
leye ulamas konusunda kark duygulan vard herhalde - byk
bir gsteri hrs ve inatla mahremiyetini koruma abasnn ka
rm olan duygular. Mektuplardan anlald kadanyla Jonesun
kendini bu ie bylesine vakfetmi olmasn meziyet olmaktan ok
bir tr semptom olarak grmtr; Jonestaki aknlkla kark
klmlk duygusu da bu semptom anlayn pekitirmi olsa
gerek. Jones elinden geleni yapmak iin rpnrken, Freud da onun
ektii skntya biraz ararak ara sra vglerde bulunmutur.
1938de, Freuda gnderdii son mektuplardan birinde Jones, En
kolay evrilen yazarlardan biri olarak tannmadnz bi
liyorsunuzdur herhalde diye yazar. Jonesun, tabir yerindeyse e
virdii son ilerden biri, kahramanlktan baka hibir anlam ta
mayacak olan bir eylemdi: 1938de Freud ile Annay Londraya
karmt.
yle grlyor ki Jones, Freudun kendisini bir nevi yk bey
giri ve propagandac olarak grmesinden ancak kvan duyuyordu.
150

1920de, Hibir ey, yeni fikirlerinizle planlarnz atnz o

gece olduu gibi gemie gtrmemitir beni diye yazyordu
Freuda, anlattklarnz iin bereketli bir toprak olacamdan emin
olabilirsiniz. Freud iin hep byle el altnda olmasnn bir ne
denini otobiyografisinde kendi aklyordu Jones: "Entelektel ba
kmdan ne kadar giriken olsam da, bir nc hayat srmek iin ya
ratlm deildim. (Psikanalizde kiinin kendini olduu gibi
tanmas, hatta bilgelik, kiisel snrlamalaryla ilgili kuvvetli duy
gular tad eklinde yorumlanr.) Freud, kendine zg znel
tarzyla, Jonesun kendi kendisiyle ilgili olarak tad ve gsteri
yapmak iin kulland phelerini grmekte gecikmemi ve her
ikisinin de yararna kullanmt. Daha ilikilerinin banda Freud
(ngilizce olarak) yle yazmtr Jonesa: Yaz yazarken kendini
zgn ve tamamen bamsz biri gibi gstermeye alan o de
likanllardan olmadnza ok memnunum, bir bakasnn d
ncelerini yorumlamakta olduunuzu belirtmekten gocunmu
yorsunuz.
Freudun, kendi payna kesin, dolaysyla da gven verici bir
ekilde hissetmi olaca tanma ve talep etme arasna ince bir
izgi ekiyor bu: Senin yle olman istiyorumu Sen ylesin
eklinde ifade etmek, btn psikanalitik yorumlarn ayrlmaz bir
parasdr. Yani Jonesun kartlar daha iin banda datlmt.
Jung, Ferenczi, Rank ve Abrahamn kuramsal adan kendinden
ok daha yaratc olduunu biliyordu Jones; sonunda Freud kar
snda yerini korumasnn yegne yolu da, bir bakasnda Melanie K leind a - varsaylan zgnl desteklemek oldu. Btn
Yazmalara dikkat ekecek kadar ihtiyatl bir giri blm yazan
Riccardo Steiner, bu mektuplarda son derece samimi bir l
gnlkla ortaya konan analizden sz etmekle birlikte, btn a
tmalara ve ibirliine ramen ikisinin birbirlerinin yerini koruyup
gzetmesinin -yani yerlerini bilmesinin- ok arpc olduunu
syler. Freudun kendisini inisiyatifsiz bulduunu sezen Jones, he
yecanla cevap vermektedir buna:
Benim hrsm bilmektir, kp kefetmekten ziyade perde gerisinde,
renir durumda kalmaktr... zgnlk konusunda hi yetenekli ol
madm biliyorum... benim 'iim snamak ve ayrntlar ilemektir.
151

bakalarnn ortaya att fikirlerin doruluuna yeni kantlar bul

maktr. Benim iin alma, kadnlarn ocuk dourmas gibi bir ey;
ama sizin gibi erkekler iin, daha ok bir kadn dllemeye benzediini
zannediyorum.
Yukardaki szler Jonesun sadece Freudla ilikisi hakknda
bilgi vermekle kalmyor, kadnlar temelde birer mrit ve ara
trmalarda yardmc olarak grdn de ortaya koyuyor. Bu im
geler dikkate deer, nk yazmalardaki birok ilgin unsurdan
biri de, kadn cinsellii zerine oluum halindeki psikanalitik tar
tmalarn perde arkasna ilikin fikir vermeleridir.
Psikanalizin ilk dneminde erkek cinsellii bir ilgi konusu,
kadn cinsellii ise bir muamma idi: Talihsiz bir kelime oyu
nuyla Freud, kara[nlk] kta diye sz edecekti ondan. Erkek cin
sellii, bir yn tartmal incelemeye konu olmad; bu in
celemelerin konusu, ncelikle kadnlar ve ocuklard. eviri, Freud
ile Jones arasndaki tartmal mesele ise kadnlar da -yahut psi
kanalizdeki eanlamlsyla kadn cinsellii- en nemli kuramsal
muammalarn cevabn vaat eden veya srrn elinde tutan konuydu.
eviri meselesi, Freudun kendisinden baka kimin psikanalizi
temsil etme ehliyetine sahip olduu sorusunu getiriyordu gndeme.
Cinsiyet farknn gndeme getirdii soru ise uydu; Kadn cin
sellii hakknda sz syleyecek donanma sahip olan kimdir? ok
gemeden grld ki, bu iki soru ayrlmaz bir ekilde i ie ge
miti. Yazmalarda balayan rekabet, erkekler arasndaki ge
leneksel ekimenin -kadnlar konusunda uzman kim ?- bir yan
smas olabilir, ama uzmanlk olduunu iddia ettikleri eyin
uygulamaya dklmesi, rndan km sonular douracakt.
Psikanalizde, ecinselliin patolojik olarak yanstlmas - k i bu da
onunla ilikilidir- dnda hibir ey, kadnlarla ilgili genellemeler
kadar zorlama ya da yanltc olmamtr. Bugn geriye dnk ola
rak deerlendirdiimizde, bu ilk psikanalistlerin, kadnlar birer bi
limsel aratrma nesnesi haline getirirken u sorulan hi sormam
olmas artcdr: Hangi tr cinsel eylem bir anlaya esastr ya da
bilimsel bilgi oluturur? Byle bir bilgi olduunu varsaysak bile,
ne iin kullanlacaktr bu bilgi?
Psikanaliz, kendi uygulamalanna meruiyet kazandrmak iin
belli kadn tipleri icat etmek durumunda kald. Ama her erkek port
152

resi gibi her kadn portresi de, baka birok eyin yannda (byk
lde bilind) bir probleme zm getiriyordu. Freud, tabir ye
rindeyse penis kskanl davasna adamt kendini; Jones ise son
incelemelerinden olan Erken Dnem Kadn Cinselliinde ortaya
koyduu gibi, kadnn un homme manquee... daimi bir hsran
iinde yaayp kendi gerek tabiatna yabanc, tali ikamelerle te
selli bulma mcadelesi veren bir varlk olmad inancna. Freud,
erkek olmak isteyen bir kadn portresine ihtiya duyuyordu, nk
kendi olduu eyin, bir bakasnn (yahut tekinin) olmak is
teyecei ey olduuna inanmaya ihtiyac vard. Jones, kadn olmak
isteyen bir kadn portresine ihtiya duyuyordu, bylece kadnlar
iin bir de kadn olmak zorunda kalmayacakt. Cinsel farklln ya
eksiklik ve yoksunluk terimleriyle -birbirlerinin karsnda iki
cins, Jakkyla kendilerine ait olan eyleri temsil etmektedir ve
bunun (ounlukla iddet ieren) sonular vardr- ya da temel di
ilik (iddias) ile -k i bu da baka trl bir iddet getirmektedir be
raberinde; normatif standartlarn ve uyulmas gereken y
kmllklerin iddetini- tarif edilmesinin yaratt kafa karkl,
bu mirasn bir parasdr.
Btn Yazmalarn editrnn latif ifadesiyle kadnlara me
yilli olduu iin sk sk kafas karan Jonesun, kendi hayatndaki
kadnlar hakknda klinik bir tarafszlkla yazdn karsyoruz.
Dayankl bir evlilii olan Freud ise hakknda yazd kadnlara ge
nellikle efkat ve hayranlkla yaklamaktadr; bunlardan biri de,
Jonesun ilk karsdr ve Jonesla ilikisinin ilk dnemlerinde ona
psikanaliz uygulamtr Freud (anlalan Jones, sk sk birilerini
Freuda gnderiyor, o da bu kimselerin durumunu bir ekilde d
zeltiyordu). Jonesun karsyla yaad -v e ne yazk ki sadece
onunla yaam ad- sorunlardan biri, kadnn psikanalize inanmamasydr. aknln o tandk ak yrekliliiyle da vuran bir
slupla, Bu almaya kar feci gl kompleksleri var diye ya
zyordu, ve bir trl direncini krma ans bulamadm. Sonunda
karsn Viyanaya gidip Freuddan psikanaliz grmeye raz edince
yakalar bu ans. Freudun, kars zerinde yarataca etkiden
" Eksik erkek; erkek olm aya alp baaram ayan; erkein kifayetsiz bir kop
yas. (.n.)

153

emin bir ekilde yle yazar Jones: Bu duygu ve heyecan vol

kannn iine bakp ona alevlerini daha faydal biimde kul
lanmasn reteceinizden eminim. Freud, kars ve psikanalizin
ilevi konusunda Jonestan beklenebilecei kadar zl bir tablodur bu.
Mektuplardan anlald kadaryla Jones, sk sk birtakm in
sanlar, haklarnda olumsuz rapor vererek byk efe gn
dermektedir (Putnam slah olmaz biri; erkek deil kadn sanki).
ef de son derece kesin konuabilmektedir dorusu: Bir kadnla
yeniden banz derde sokmu olduunuzu duymak ok zd
beni diye (ngilizce) yazar Jonesa: ok yazk, bylesinc teh
likeli arzulara hkmetmek zorunda kalmamalydnz siz. (Galiba o
kuak iin ya bir arzuya hkmetmek gerekiyordu ya da bir k a
dna; Freudun bilind dncesinin hkmetme anlayn nasl
maskara ettiini grebilmek iinse Winnicott ile Lacann kuan
beklemek gerekecekti.) Jones, yetenekli meslekta ve eski hastas
Joan Rivierele baa kmann imknsz olduunu grnce - onunla
uzlaabilmek gerekten kolay deil; bunun iin ya herkese kabul
edilmi stn bir konumda bulunmak gerekiyor -sizin gibi- ya da
efemine olmak- onu da dzeltilmek zere Freuda gnderir. Ama
volkan alevlerini yola getiren adamn da bu kez baltay taa vu
rabileceine deinmektedir Jones: Burada sylenenlere gre onun
Viyana ziyareti, psikanalizin son ve en ciddi snav olacaktr; bu
kadnn, insanlara, ayann altna bulam pislik muamelesi et
mesine yol aan kibrinin deiip deimeyeceini herkes merakla
beklemektedir. Bu tela iinde Jones, psikanalizin (veya bizzat
Freudun), bir kadnn hkmne girmekten korunmas gereken bir
ey olduunu ima etmitir.
Ama Jonesun kadnlan yola getirme istei her zaman olduu
gibi, karmak ve zdrapl b ir e y d i: Ancak bence [o kadn] d
nmeden yargda bulunma eilimi gsteriyor diye yazar Fransz
psikanalist Marie Bonaparte hakknda, ve birisinin onu dzeltmesi
lazm. Bir yandan kadnlar, Jones iin bir sorun oluturuyordu,
nk baka birok eyin yannda, onun (Freuda, psikanalize, kar
snda kendini ezilmi ve zorlanm hissettii her eye) boyun e
meyi reddeden yann temsil etmekteydiler. Dier yandan, Freudla
ilgili kukularnn ve bu kukularn taycsyd kadnlar (ken
disinin asla yapmayaca bir snav Rivicree yaptryordu
154

Jones). 1926da Freuda yazd mektupta kadnda, Oidipus

Kompleksini zecek etken olarak erkekteki hadm edilmenin mu
ad ilin d en sz ederken, bugn olduka kiisel gzken bir sonuca
varmtr: [Kadnlarda] birok katman inceledikten sonra, en de
rinde yer alannn baba tarafndan kabul grmeme ve terk edilme
korkusu olduunu buldum, nk bu, bir penisi ve ocuu elde
etme umutlarnn tamamen yitirilmesi anlamna geliyordu. En
byk korkusu baba tarafndan kabul grmemek ve terk edilmek
olan erkek, bunu kadnlara yklemenin bir yolunu bulmutur belki
de. Melanie Kleinn ahsnda, babadan kabul grmemeyi kal
drabilecek bir kadn bulduu iin ansldr Jones.
Klein sahneye kana dek Freud, Jonesun kadnlarla
sorununu ya insan ileden karacak bir ukalalkla - evlilikteki
duygu ve dnce uyumu anlaynz mkemmel- karlyordu ya
da Jonesun bir trl baa kamad bu insanlardan kendisinin
nasl da etkilendiini, onlar ne kadar beendiini ballandra bal
landra anlatarak. Hatta bazen Freudun bu insanlarla ilgili v
glerinde, sanki Jonesu kzdrmaya alyormu gibi abartl bir
coku vardr (Zannedersem diye yazmtr Jonesa, Bayan Riviereden, baka herhangi bir kimseden korkacanzdan daha fazla
korkmanza gerek yoktur). Jonesun, bilim ve nesnellik etiketiyle
kadnlarn en derin korkulan ve ihtiyalan zerine yazmaya
byk heves gsterdii durumlarda ise Freud, daha da ihtiyatl
davranr. 1928de, Erken dnem kadn cinsellii hakknda bil
diimiz her ey diye yazmtr Jonesa, doyurucu ve kesin ol
maktan uzak grnyor bana. Etkili kuramsal incelemelere Jonesun yazd Erken Dnem Kadn Cinselliinin Geliimi
(1927), Fallik Evre (1933) ve Erken Dnem Kadn Cinsellii
(1935) ile Freudun yazd Kadn Cinsellii (1931)- paralel bir
metin olarak bu yazma, daha ll bilimsel slubun ardndaki
ykl hayatlara gz atmamz salar. ncelemeleri okuyunca bir
tartma ve aratrma havas sezersiniz; mektuplara baknca iki
adamn da kimi zaman kadn cinsellii, kimi zaman bilind
ad altnda baa klmas g bir eyle, bazen de dorudan psi
kanalizle boumakta olduunu grrsnz.
Ama her eyi birbirinden ayrp snflandrmaya acilen ihtiya
duyan, kuramsal kanaatler peinde koan, Jonestur. Jones, psi155

kanaljzin ya da daha ok Freudun bilind nosyonunun, ve

rimlilik dncesinin bir ironisi olduunu asla kavrayamam, bu
da mektuplarda aka grlen iti kakn balca nedeni olmutur.
Psikanalizde kesinlik ihtiyac ve onunla baa ba giden militanca
yeterlilik ya da ehliyet, hakknda sz syleyebileceimiz bilindn alr elimizden (Kleinn kuramnda ounlukla byle ol
mutur). Bilindnm bilgisine sahip olmaktan ziyade, ona inan
manz mmkndr. Psikanaliz uzman ise kendisinde bilind
bulunmayan birisi olurdu.
Melanie Kleinn ahsnda Jones, bilindnda neler olduunu
bilen birisini bulmutu. 1926da Kleinm Londraya gitmesiyle bir
likte, ilk defa psikanalizdeki ilerlemenin n saflarnda buluyordu
kendisini - mektuplardan da anlalabilecei gibi daha nce, hem
kendisini hem de ngiliz Psikanaliz Demeini kta Avrupasndaki
psikanalistlerden aa hissetmiti hep. Ayrca Freud ve Viyana
grubuyla kopu olasl hem kesin biimde canm skm hem de
iini rahatlatmt. ngiliz psikanalizine ilgi duyan herkes a
sndan, yazmalardaki balca dramdr bu; ngiliz psikanalizi (in
sanlarn hep syledii gibi) daha geni toplumsal meselelerin
semptomlann ieriyordu kanlmaz olarak. Gidecek bir yeri ol
madan giyinip hazrlanma sorunu, Londrada ortaya kyordu
imdi: Psikanalizde sz syleyecek ve szne inanlacak konumda
olan kimdir? Derinliklere ya da en dipteki derinliklere ulama ay
rcal kime aittir? Yahut baka trl koyacak olursak: Bu iin ba
kimdir - Freud ve orta Anna m, yoksa Klein ve orta Jones mu?
Ksa bir zaman dilimi iinde psikanalizin en ok ilgi gsterdii
temel konular belirlenmiti: ocuk psikanalizi, cemaat dndan ki
ilerin analizi (bylesine canla bala din karl mcadele veren bir
dava iin tuhaf bir terim) ve kadn cinsellii. (Bunu balamna
biraz daha iyi oturtmak iin u aklamalara gerek vardr: Freud,
kendi kz Annaya psikanaliz uygulamt, Klein da Jonesun o
luna; hem Klein hem Jones ksa bir sre Ferenczi tarafndan analiz
edildi; Anna Freud da Melanie Klein da hekim deildi.) Klein,
Freuddan kopu olasln temsil ediyordu; hem de bir kadnn
nderliinde.
Kleinm getirdii devrimci yenilik, bakalarnn baaramadn
baarp psikanaliz cemaatini blmesiydi. Ferenczinin peinden
giden olmamt, Jung ile Adler de artk kendilerine psikanalist de
156

miyorlard. Kleinm ocuk hakknda izdii i karartc portre, n

giliz kltrnn belli bir zelliine tam anlamyla uygundu - ve
hl da uygundur. almas, Hakikat, Dehet ve Hayal K
rklnn ayrlmaz biimde i ie gemi olduu bir tr psikanalitik Mminin Yolculuu'dur. Beklenebilecei gibi, neden baz
insanlarn bundan holanmadn biliyordu Jones: Freuda yazd
bir mektupta, Kleina yneltilen itirazlarn bebein yaants ko
nusunda vard sonularn geree uygunluunu kabule di
renmekten baka hibir anlama gelmediini belirtmiti. Fikir
uyumazl daha iyi bir szck olurdu herhalde, nk her iki
bak asnn da geerliliini teslim etmektedir. Sorun uydu: Bir
ocuun konumasn dinlerken iiteceiniz nedir ve ne olduuna
kim karar verecektir? Freud cevab biliyordu: M elanie Klein yan
l yolda diye yazmt Jonesa, Anna ise doru yolda. Jones,
yeterince analiz edilmemi olduu iin suluyordu Annay -fikir
ayrlna den psikanalistlerin birbirlerine kar kulland en ir
kin silah bu olmutur h ep - ama bir btn olarak bu konudaki kendi
phelerini de kabul ediyordu: ngilterede biz, sizin kuramnz
daha ileri gtrebildik mi yoksa ciddi bir hata m yaptk? ahsen
ben sz konusu olduumda, hl cevap bulunamam nemli bir
sorudur bu. Buradaki nemli szcn daha ileri olduu ok
ak.
Hem Freud hem Jones, kendilerini bilim adam olarak kabul et
mekteydi, ama ikisinin bundan kast ok farklyd; Freudun bu
mektuplarda aka kendini gsteren balca arzusu, psikanalizi,
Jones gibi tp adamlarnn tekelinde bir alan olmaktan karmakt.
Bunun nedenini grmek de zor deildir. Fakat Jones, tesadfen
nemli bir igrye ulamtr -b u tip igrlere hep byle te
sadfen ulalr zaten- ve mektuplarda dile getirdii dier g
rlerinden daha kuvvetle ifade eder bunu. Birok psikanalist
der Freuda, hayattaki baka iler iin yeterli biimde analiz edil
mitir, ama psikanaliz uygulamak iin deil. Psikanaliz, insann
psikanalizden baka eyler yapmay istemesine neden olabilir.
Ama analiz yapma ihtiyacndan tedaviyle kurtarlamayacak olan
yegne insanlar da psikanalistlerdir.

157

XI
Transvestitlik

ki cinsin, baz bakmlardan birbirinin iine yarayan, baz ba

kmlardan da yaramayan iki kme olarak deil de, birbirinin kart
ya da tamamlaycs olarak tanmlanmas, hep bir tamamlanma ara
y iinde olduumuz eklinde yanltc bir dnceyi bes
lemektedir. Tamamlanm olma kavramnn etkisine kaplarak ay
nlk ve ayrlk kavramlarn, btnlmz korumak iin neleri
ierip neleri dlamamz gerektii dncesini taknt haline ge
tiriyoruz. Oysa kendimize ilikin bu tasviri srdrmemiz, paradokslu bir soruyla kar karya getiriyor bizi: Madem z
deletiimiz bir kimliimiz var, neyin zdeiyiz biz? Sanki hibir
zaman, hibir yerde bulunmayarak renmeye alyoruz nerede
bulunduumuzu. Ynn bulmann, kendini tanmann temel yol158

lanndan biri de -pratikte iki cins durmadan birbirine szd, akt

halde- cinsler arasndaki farkllklardan geiyor. Vcudun eitli
blmlerini iaret etmeyi brakp konumaya baladnzda, er
kekler ile kadnlar arasndaki grnr farkllklar zlp da
lyor. Peki kar cinsten farkl deilsek, neyiz biz?
Bir insanla tantmzda onun hakknda hi bilmediimiz ey,
tarihidir; ama onu grr grmez bilmeden, yahut bildiimizi var
saymadan edemeyeceimiz tek ey, cinsiyetidir. Ama saduyunun
da psikanalizin de gsterecei gibi, bildiimizi sandmz, ia
retlerin bize gsterdiine inandmz ey o kadar kesin deildir.
Heyecan verici kitab Vested Interests: Cross-Dressing and Cultural Anxiety'de' (1992) Marjorie Garber, deimez cinsel kimlik
dncesiyle, fazla gze sokulan bir erkeklik ya da diilik d
ncesiyle -hnzrca bir ifadeyle belirttiine gre kendi ye
tersizliini fazla yksek sesle ilan eden terimler bunlar- hep uzak
durmaya altmz eyin iine belki de bile bile atladmz ne
sryor. Zaten cinsel kimlik tayininde gizli tuzaklar dedii ve ki
tabnda son derece rahat, akc bir dille anlatt eyi okuyunca,
artk farkllk dncesi zihnine damgasn vurmam, kimlik/
zdelik farkll ya da ve saflk ile tehlike arasndaki sava gibi
bir problemi olmayan bir insan tasavvur etmenin niye bu kadar zor
olduunu merak ediyoruz. Vested Interests, iyi bir aratrmaya da
yanan ama aka anlalr bir ifadeyle, en youn erotik ba
llklarmzn, kendi ait olduumuz kategorilere ynelik olduunu
ima ediyor; yani ayrlklar koruyarak kendimizi btn halinde tut
tuumuzu belirtiyor. Garber, byle bir proje olmasa, kadn ve
erkek kategorileri zerine sonu gelmez bir biimde kafa yoruyor
olmasak, hayatlarmzn neye benzeyecei zerine dnmemizi is* Kitabn altbal Transvestitlik ve Kltrn Endiesi" olarak evrilebilir, Vested Interests bal ise yine bir kelime oyunu ieriyor: Latince kkenli vest ke
limesi giydirmek" anlam nda, zellikle (m esela papaz cppesi gibi) belli bir kim
lii belirten giysiler iin kullanlyor - bu kullanmyla, belli bir giysiyi giydirerek
bir kimlie brm ek anlam nda bir m ecaz d a oluturur. Gnlk konum a di
limize travesti diye tahrif edilerek yerlem i olan tra n s v e s tif (kelime anlam
kar cinsin kyafetine brnen") teriminin iinde d e bu szck vardr. Am a ves
ted interests tam lam as kazanlm , elde bulunan karlar, haklar, ayrcalklar;
kar grubu gibi anlam lar tar. Kitabn bal ise btn bu anlam larn y a
rataca h er trl arm ierir gzkm ektedir, (.n.)

159

tiyor bizden. Bunlar olmasayd ne yapardk, imdi bunlarla ne ya

pabiliriz, onu bulmaya alyor.
Hak ettii ilgiyi grmeyen son kitab Shakespearein Glge Ya
zarlar -V ested Interests gibi bu da, bilin ile bilind arasndaki
eikte dolaan birer glge, birer hayalet gibi, stats belirsiz in
sanlar konu alm akta- Shakespeareden niye asla vazgeeme
diimizi, onun muhayyilemizi niye byle etkisi altna aldn sorguluyordu. Bunun bir yanks olarak Vested Interests, cinsel fark
ll bir tr feti, hayatmz bu haliyle koruyup srdrmemizi sa
layan vazgeilmez bir kabul haline getirmemizin nedenlerini
aratrmakta. Her iki kitabn da ierdii imaya gre, yle ya
nlsamalar var ki bunlarn bozulmasyla yaayacamz hsran
kaldramayacamz, baz eylerin arkasndan yas tutmaya da
yanamayacamz dnyoruz. Yas tutmak, sadece bir kaybn
kabul edilmesi olduu iin deil, kaybettiimiz eyin zaten hibir
zaman sahibi olmadmz bilgisiyle bizi yz yze brakt iin de
ac verici: Onun sahibi olmadmz, sadece icat ediliine ka
tldmz anlyoruz ki, bu da bambaka bir ey tabii. Transvestil
-alternatifi olmayan oportnist- figr araclyla Garber, ka
tegorilerimizin zaten bal bana birer glge ya da glge yazar ol
duunu; biz ve bizden nceki uzun felsefi gelenek yle imiesine
davransa da, bunlarn iimizi rahatlatan birer meta olmadn gs
teriyor. Ne biz onlarn sahibiyiz ne de onlar bizim sahibimiz: On
lara balanmz, hepsi bu. Transvestit ise kabulleri, yaplar ve
hiyerarileri yerinden oynatma yeteneiyle cinsel kimlik hakknda
doruyu sylyor. Garber gibi zclk kartlar, zaman zaman
ellerinde olmadan eski dili kullanmaktadr elbette, ama Garberi bir
eletirmen olarak ayr bir. yere oturtan da, etrafndaki mitosu par
alayp bizi de vazgemeye davet ettii eylere kar aka bes
ledii sevgidir. Sadiste bir tatmin duygusuyla sylemiyor kendi
dorusunu; samimi olarak her iki tarafn da hakk verilsin istiyor.
Modem kuramda kabul bulmu teamllerden birine gre istisna
kurala kant tekil etmez, kuraln istisna olduunu kantlar; ano
mali nitelii tayan ve marjinal olan, normu pekitirmemektedir
artk, onu yerinden etmektedir. Garberm grne gre trans
vestit, bize bir kategori krizi sergileyerek cinsel kimlikle ilikili ha
kikati gzler nne serer, bastrlm bir norm olan bulank cinsel
160

kimlii aa kartr. Cinsiyetlerin baz ortak noktalan olmas de

ildir mesele; cinsiyetler, radikal bir biimde birbirine ka
rmaktadr. Bulank cinsel kimlik, gven iinde yaayan her cinsel
kimliin -daha dorusu cinsel kimlik tem silinin- gizli tutmaya a
lt dehettir. Garberm verdii ve belki artc olabilecek is
tatistiklere -A m erikallarn yzde 6 s transvestit, yzde l i transsekseim i- ramen, grebildiimiz kadaryla hepimizin birbirinin
giysilerine brnyor olmay hem anlalmaz hem de tamamen
anlalr grnmektedir. Garber, ada akademik cinsel ay
dnlanma iindeki yeni sofuluklardan tamamen kendisini kurtarm
deildir elbette -yani kim olduunuzu bilmeniz hem daha doru
bir eydir hem de bilmeseniz daha iyi olur; bilmek, durmak ya da
kalmaktansa yanlmak, gemek ya da gezinmek yedir- ama ki
tab, her kuramn bir feti haline gelebileceini allmadk bir kv
raklk ve incelikle ortaya koyuyor.
Freuda gre her iki cinsin de psiik hayat, hadm edilme fa
cias etrafnda dzenlenmitir; Garber gibi kimi modem Freud ele
tirmenlerine gre ise kesinliin, deimez ve dlayc tanmlarn
yaratt facia etrafmda. Vested lnterests'm manevi dnyasnda, ne
id belirsiz olmann ve aykrln meziyet olduu ima edilir;
btn meziyetler gibi bunlar da, zellikle srarla zerinde du
rulduklarnda kolayca feti gibi gelebilirler kulaa. Daha beter fa
cialardan saknmak iin inanmak zorunda olduumuz eylerdir
bunlar, karanlkta slk alarak kardmz seslerdir. Belki de
facia fantezilerimizin kendileri birer feti. Garber, nce bir cinsten
sonra tekinden olmann gerek hayatta nasl bir zdrap yarattn
ok iyi anlyor aslnda; cinsel kimlie ilikin ucuz akalar ok pa
halya patlayabiliyor.
Aykrl en akrak bir gzle grmek de ok gemeden in
sanlarn nasl ac ektiini unutmann yolu oluverir ve (ahlaki)
vurgu yanl yere koyulur. Prometheus, aykrl iyi bir fikir ola
rak grmemiti; sadece elitist bilginin haksz olduunu d
nyordu o. Garber, transvestitleri heyecan verici birer kanunsuz
olarak gstermiyor, radikal alternatif kisvesi altnda yeni bir O r
todoksluk da deil bize sunduu. Tersine transvestitlie duyduu
hayranlk, konuya daha kaygyla yaklaan zorlama yorumlarn onu
nasl klttn, altn oyduunu ortaya koymasn salamtr.
F lN/Flrt zerine

161

Transvestitler patolojik olarak nitelenir (ounlukla ecinsellik ol

duu varsaylan bir geliim bozukluuna uradklar dnlr),
normal kabul edilir (Garberm deyiiyle bir ilerlemeci anlat ie
risine yerletirilip daha saf biimde salkl olan ecinsellie doru
ilerleyen bir evreden gemekte olduklar dnlr), seyredilir ama grlmezler. Gerekli yorumlamay yapp onlar gz nnden
kaldrmak, kendilerine ilikin anlatlarn grnrde daha incelikli
olan bir sz daarc araclyla kmsemek gibi hedeflere y
nelmeyen Vested Interests, kurmaca rn ya da gerek olsun, bir
ok dikkate deer insann kendi adna konumasna olanak ta
nmtr. nsanlarn utanmas konunun can alc noktalarndan biri
olduu iin ar bir zenle yaklamak, konuyu byk bir du
yarllkla ayaklar altnda inemek gibi tuzaklar da sz konusu ola
bilirdi. Neyse ki kkrtclktan uzak durmak gibi bir abas ol
mam Garberm; sonu olarak Vested Interests, alnt yapla
bilecek pek ok gzel ifadeyle dolu, bir baka deyile Colettein
scak ve sevimli gzlemci tarzyla kaleme alnm. Kitapta Colelteten bir alnt da var zaten: Cinsellii belirsiz ya da riyakrca
olan insanlarn batan karc etkisi ok kuvvetlidir.
[ Dnyasnda] Baar in Transvestit Giyim, Arkadan
Feti Kskanl: Krmz Balkl Kz ile Kurt Yatakta gibi ba
lklar tayan blmler boyunca Garber, bir kategori krizinin daima
bir bakasn dourduu grn gzden kaybetmeden, trans
vestitler ve transseksellerin davasn gl ve akl elici bir e
kilde dile getiriyor. Bu vesileyle basndaki rk klielerden de r
nekler sunarak Irk snrlarnn almas olasl diyor, cinsel
kimlik snrlarnn da alabileceine dair korkular yaratyor. Bir
yerde transvestitlik varsa, dier kategorilerin hibiri gvende de
ildir artk: Kltrel bir temsil iinde transvestilin yer almas, bir
kategori krizine iarettir. Bylelikle, kitaptaki en etkileyici b
lmlerden birine konu olan Peter Panda, kategori krizleri -sn f
lar, cinsel kimlikler ve ocuklarla yetikinler arasndaki farklar
mulaklatran krizler- her yan sarmtr. Bir kategorinin daima
bir baka kategoriyi de akla getirecei eklindeki bu basit nerme,
ok aydnlatc kimi zl formlasyonlann da yolunu aar: Niye
Peter Pan bir kadn oynamaktadr? diye sorar Garber. Kadnlar
asla byyp adam olmaz da ondan.
162

Garbera gre, transvestitliin en nemli boyutlarndan biri,

dii ve erkek kategorilerini sorgulayarak, ister zden kay
nakland ister yaplanm olduu dnlsn, ister biyolojik ister
kltrel olsun, ikili kutuplara dayal kolayc nosyonlara meydan
okumasdr. Repertuar daraltan, ikili kutuplarn gvence veren
balaycldr; ama ya o ya teki anlayna dayal bir dnya
da, byle snrl alternatiflere protesto mahiyetindeki kendi id
detini dourur. Umumi helalardan hangisine gireceimizi semede
gsterdiimiz rahatlkta bir tr korkaklk vardr belki de. Garbern
ne srdne gre kaplardaki farkl tabelalar, biyolojik ke
sinlikten ok kltrel kutupsallk isteini tatmin eder. Kutupsallktan kurtulmann yolu bu kaplardan gemez elbette. Trans
vestit, her seferinde yanl kapdan girerek bu ayrmlar - o tandk
kk tabelalar- alaya alr. Yahut baka trl syleyecek olursak,
transvestit hangi kapdan girerse girsin, doru kapdan girmi olur.
En rktc dnya, hata yapmann imknsz olduu dnyadr.
Garberm kurnazlkla saknd kuramsal hata -b u hataya d
seydi, tersyz etmeye alt eyle ibirlii yapm olurdu zatentransvestitlii yalnzca bir bileim, dier ikisinin bir tr sen
tezinden oluan bir nc cins olarak grmek olacakt. (Yani Vested Interests, kuramsal bir kitabn zekice ya da entelektel adan
saygdeer saylmas iin artk Hegel szcn kullanmak zo
runda olmadn ortaya koymaktadr.) Egemen bir konumdan dile
getirilen btn eletirel gzlemler, dardan ya da yukardan ileri
srlp de muaf tutulma iddiasnda olan btn grler, bize fark
ll izah edebilecek bu nc cinse duyulan gizli zlemin ifa
desidir. Btn dier ilgi ekici kltr eletirmenleri gibi kendi ha
linde, kuramsal bir ilahiyat olan Garber, transvestitin, dier iki
kavram bir tanr gibi kutsayan, onlara inayet baheden bir nc
kavramdan ibaret olmadn aka ortaya koymaya zen gsterir;
daha ziyade uyum ve istikrar iinde ikili bir simetrinin ola
bilirliini sorgulamaktadr o". Transvestit, kadnlarn da erkeklerin
de ayrt edici bir ekilde tuhaf, kendi doallklar iinde son de
rece acayip, kendi farkllk kodlan iine anlamsz bir ekilde hapsolmu grnmesini salayabilir. Garber, transvestitin nc
olarak bir ifade tarz, bir olaslk alann tarif etme biimi ol
duunu yazar. , bir kavramnn; kimliin, kendine yeterliliin.
163

kendini tanmann sorgulanmasn getirir. Bu versiyonun bir s

tnl de, kendimizde eksikliini grdmz eyi veya di
lediimiz her neyse onu saptamann yolu olarak farkllktan ya
rarlanma dncesini sorgulamasdr (burada kastedilen cinsiyetler
aras farkllktr, ama Garber, bunun rklar ya da snflar aras fark
llk da olabileceini srarla belirtir).
Farklla bu ekilde, yani penis kskanl olarak farkllk
penceresinden bakmaya balaynca, bir sre sonra hibir farkllk
kalmaz ortada, sadece yabanc birer para olarak dnm ol
duklarmzn ayns sz konusudur. Kar cinsi, kendi yoksun ol
duklarmzn toplam olarak grdmzde, onu da bizden yoksun
olarak grmeye balarz; iki cinsi birbirinin tamamlaycs olarak
grmek katliama zemin hazrlamaktr. Garbern transvestit port
resiyle muhayyilemizin olanaklarn zorlayabileceimiz bir alan
alr; tabiatmzn bir paras haline gelmi daha militanca ve d
layc kimlik biimleri paralanmaya balar. Tanr lm olabilir,
ama kendine yeterlilik (ya da fethedilemezlik) fantezileri ayak
tadr. Artk T annnn yerine, farklln ne olduunu bilen nc
cins ya da kendi aralarnda her eye -tam takm cinsel organlarasahip olan heteroseksel ift vardr; cinsel kimlik snrlarn aarak,
Freudun tabiriyle rahatszln kahkahasn kkrtarak hu
zurumuzu karabilecek olan transvestitimiz vardr.
Rnesans tiyatrosunda hayalar rtmek iin kullanlan ssl ku
malar taklit edebilecei gibi Elvis ya da Liberaceyi bize yut
turmaya da kalkabilecek olan transvestitlik, Garbern zl an
latsnda deiken ve grnrde elikili ilevleriyle dikkat
ekmektedir. Kategorilerimizin ne kadar gvenilmez, kategorilerin
yaratcs olarak bizim ne kadar kaypak olduumuz konusunda ka
nta ihtiyacmz varsa, transvestitin huzur bozma yetenei bunu
salamaktadr ite. Vested Interests' in en zgn yanlarndan biri
de, giyinme ve kar cinsin giysilerine brnmenin, kimlik an
laymzdaki tuhaf mant ortaya kardn gstermesidir, ay
rcalkl konumlar ile gvenli kimliklerden oluan adlar ve un
vanlar dnyasnn (kimi zaman aresizlik iindeki) doala
malardan oluan yeralt dnyasn nasl gizlediini de gsterir.
Garber, szgelimi transvestit dergilerinin, transvestit olmayan ka
dnlara bol bol tyo vererek - Kalalarnz genise, frfrl ve emp
rime giysilerden kann- nasl fayda saladn, vb an164

tatmaktadr. Bu tr akl retici yaynlar, toplumsal eletirinin en

salam biimine dnverir, kendilerini birer rn olarak ortaya
koyduklarnda btn kadnlarn bir dereceye kadar kar cinsin giy
silerini giydiini gstermektedir bu dergiler (bu, Gloria Steinemin, Garberm da kitabnda aktard nl szn getirir akla:
Zennelere bir itirazm yok - bir sredir kadnlar da kadn taklidi
yapyor zaten). Ama gerekten kadn olmann neye benzediini
-yani kadn rol oynamann nasl bir ey olduunu- bir erkek kp
da bize gsterebilirse, belki arada bir biraz transvestitlik sayesinde
erkekler, aslnda gerekten ecinsel olmadklarn, daha da kts
gerekten kadn olmadklarn grp rahatlarlar.
San Fransiscoda bulunan The Bohemian Club, Amerikal ileri
gelenler arasndan 2300 yesi ile ABDnin en sekin kulb olup
yelik bekleyenler otuz yl dolduran bir liste oluturmaktadr
ve en nl yeleri arasnda Henry Kissinger ile Ronald Reagan da
vardr. Her yl kulp, Alak Sosyete gibi hnzrca bir ad olan
mzikal bir komedi gsterisi sergiler. Kadronun ve izleyicilerin ta
mam erkektir; bir tann bildirdiine gre izleyicilerden en ok
alk alan kii de, kabare kzlan gibi giyinip takma poposunu sah
nedeki asansr kapsna srten zenne Bubbles Boobenheim ol
mutur. Bunun, ikisi daima bir arada bulunan kadn dmanl ile
homofobinin tezahr olduunu grmek zor deil, am a Garber,
kendine zg o matrak slubuyla ne kadar acayip der, kadnlk
ve ecinsellik tehdidini etkisizletirmek iin seilen yol, tpk bir
zehirden panzehir yaplmasna benziyor. Geri Garber bunu ok
ak ifade etmiyor ama, kadnmm gibi yapabiliyor veya ba
kalarnn kadnm gibi yapmasn seyretmekten keyif alabiliyorsam, kadn olmadma kesin biimde inanabilmem, ok
acayip; yani gerekte ne isem onu taklit etmeyi beceremiyorum.
Gerek kimliim, tanm itibariyle taklidini yapamadm bir ey
haline geliyor. Bir cinsten ya da dierinden biri haline gelmenin
ierdii performans kaygs, byle anlamsz ayrmlara bal. Gar
ber, erkeklerin, erkek olmak ile komik olmann birbiriyle ba
daamayacana bu kadar sk inan tazeleme ihtiyac duymalarnn
bir nedeni olmas gerektiini ima ediyor, konuyu fazla amasa da.
Oysa performanslar arasnda pek grlmeyen trden badamaz
lklar fikirler arasnda sz konusudur; szel dilin mant, beden di
165

linin ya da ses tonunun, sesteki oynamalarn mantyla aym de

ildir.
O halde oyuncular, kanlmaz olarak Vested Interestsin yl
dzlardr, nk hayatlarn rolleriyle kazanrlar. Kitabn en ilgin
yerlerini Shakespearein, Elizabeth dnemi tiyatrosunun olan ak
trlerinin ve Michael Jacksonn konu edildii blmler oluturur;
Garbera gre bunlarn tm de, dzensizlik karsnda ka
pldmz fkenin altnda yatan radikal belirsizlikle karlar kar
mza. Michael Jackson, gsterilerinde sadece erkek ile kadn,
gen ile yal deil, siyah ile beyaz arasndaki snrlan da siler ve
travmatik olmaktan karr: Kltrel kategori krizlerini iselletirir
ve bu iselletirme araclyla da... yeni bir akmlk fantezisini
mmkn klar. Jacksonn kendisiyle ilgili baz beyanlarna ok
gzel oturuyor olmasayd, onu izlerken duyduu hazz me
rulatrma abasndaki aklevvel bir hayrannn azndan km
gibi grnebilirdi bu szler; ama tabii Jackson da meseleyi byle
koymamaktadr.
Michael Jackson, Vested Interests'leki iyi adamlardan ve ka
dnlardan biriyse, kt adam da, zme iddiasnda olduklan sorunu
had safhada iddetlendirdikleri grlen baz psikanalistlerin de yar
dmn alm transseksel cerrahisi uzmandr. Grbern kadndan
erkee dnmek isteyen transseksele gsterilen diren ya da
ihmal ile teknoloji kltrel fanteziye yetiince meydana gelen
gelimeler zerine giritii tartmalar, Vested Interests'in en ra
hatsz edici blmlerini oluturur. Kadnlarn cinsel deil kltrel
arzulan olduu kabul edildii iin, ok kk ama anlaml bir
aznln istediini vermek kimsenin umurunda olmamtr. Falloplasti, yani kadnda bir penis tesis edilmesi ile sonulanan ilk
ameliyat 1936da yaplmt. Garbern inandrc biimde ortaya
koyduu gibi bu ameliyata gsterilen diren, "bir erkek, yani bir
erkek vcudu ina etm enin bu kadar da kolay olmamas gerektii
yolundaki sinsi bir duyguya dayanyordu. Falloplastinin ierdii
sorunlar belki bu adan yreklere su serpebilir: Alet debilmektedir, sertlememektedir. Dolaysyla transseksel, Garberm
ifadesiyle ismi var cismi yok bir varlk olur. Cinsiyet de
itirme ameliyatnda diye sonulandrr Garber, "fallusun ayrca
l korunmaktadr; orijinal para sonradan taklamaz, ancak do
utan gelir". Yazarn dncesine gre, penis yapmnda iler166

leyemememizin ardnda salam politik sebepler yatmaktadr:

nk yapmak istemiyoruz, nk yapsak da gerek olmaz (bu
rada gerek kelimesi, boyun emek zorunda olduumuz bir eyi
ifade eder). Hem transseksel cerrahisine inananlar hem de bu d
nce karsnda dehete denler, baz derin hakikatlere erime ay
rcalna sahip olduklarna inanrlar. Bu balamda Tanr roln
oynamak -am eliyat yapm ak- elbette bizden yksek bir makam
bulunmad, yani ancak birbirimize bavurabileceimiz d
ncesini dorulamaktadr. Ama vcut yapm, yaplm vcutlarn
bozulmasn da beraberinde getirir daima ve ite asl dehet de bu
radadr.
Transseksel cerrahisi, cinsel kimliin yaplandnlabilen bir
ey olduunu aka gsterdiine gre, bu kltrn cinsel farkll
niye feti haline getirdiini sormaya deer derken elbette son de
rece hakldr Garber. Ya bu ya teki ayrmlarndan vazgemenin
byk yaran olacaktr kukusuz; cinsel farkllk da bunun pa
radigmasn oluturur (sa ve l olmak arasndaki farkll ieren
bir baka paradigma dnlebilir mesela, ama cinsel farkllk
bunu dnmeye frsat brakmamaktadr). Sonra ocuklann an
nelerinden ya da ergenlerin evden aynlm asndan, kadnlarla er
keklerin birbirlerinden farkllama ihtiyacndan bahsetmeyi b
rakabiliriz; bunlarn yerine insanlarn, fazla yaknln kendilerini
alkoyduu eyleri yapabilmeleri iin gerekli mesafeyi bulmas
hakknda konuabiliriz. nsanlar ocukluktan kmak zorunda de
ildir, ayn zamanda yetikin de olmay baarmak zorundadrlar sa
dece. Tanmas imknsz seenekler gelitirdiimiz srece imkn
sz hayatlar yaratm olacaz.
Garbern gsterdii gibi, belirsizlie, kesinliksizlie dayanan
bir erotika vardr; farkllk dncesinden vazgeilmesi karsnda
duyulan korku, arzunun lm karsnda duyulan korku olabilir o
halde. Hayatmz neyin idame ettii konusunda hurafe ktl yok
nasl olsa, ancak Garbern cinsel kimlik gstergelerini yaymaktansa tersyz ederek aa kartabileceimiz gerek politik
enerjiye ilikin aklamas, farkllk ve arzu arashdaki politik ba
lantlar hakknda yepyeni yollardan dnmemizi salamaktadr.
Onun rol oynama endiesi -cinsel farkllklara dair gsteri sa
nat- diye adlandrd ey, kltrn endiesidir. Soyunukken bile,
sahip olduumuz karlar stmzden atamayz.
167

xn
Erich Fromm

Psikanaliz, kendi azndan kan duymann yeni bir yolunu retir

insana; bu da yepyeni yollardan konuabilmeyi mmkn klar. Psikanalitik tedavi srecinde hasta ad verilen ahs, hayatm durup
dinlenmeden bir bakasna anlatma yoluyla yava yava farkl bir
ekilde konumaya balar. nsann kendi sz daarcnn, o
unlukla birlikte byd szcklerin ardndan yas tutmasn ie
rir bu ve kendisi iin Tanr ltf bir karm anlam tayabilen en
gzde szlerinden vazgemesini. Ama yeni sz daarc da o
kadar dolambasz bir konu deildir. Bu iin sonunda kii psi
kanalizin diliyle konumaya balarsa, tedavi baarszlkla so
nulanm demektir ve artk endoktrinasyon adn alr. Son derece
ahsna mnhasr bir dille konumaya baladnda ise deli, szne
gvenilmez ya da budala gibi sfatlarla anlr. Anlayacamz psi
168

kanaliz, insanlarn uyum gstermesine yardm etm ek ile devrim

yapmasna yardm etmek arasnda bocalamaktadr.
Erich Frommun Miras (1991) adndaki ok yararl kitabnda
Daniel Burstonn gsterdii gibi Fromm, konformizme yeni ve a
rtc bir eletiri yneltme iddiasyla ortaya kan psikanalizin, in
sanlar bu kadar abuk uyum gsterir hale getirmesine ilk uya
nanlardan biri olmutu. Bu haliyle, stemsiz biimde onay
vermenin diye yazyordu Fromm, akl salyla hibir ilgisi
yoktur. Yine de bizzat psikanalistler, iyi hayat denen eyi olu
turan unsurlar sorgulamay brakp kesinlikleri itibariyle Olympos
D ana layk, kukuculuunda ise fazlasyla lagar bir psikanaliz
cemaatine girme yollarn bulmaya baktlar. Freudun, her psi
kanaliz srecinde bir bireyin yan sra bir kltrn de tahlil edildii
anlay, zellikle psikanaliz evrelerinde ok ahmaka bulunmaya
balamt artk.
Politikadan kap snlacak bir yer olarak psikanaliz anlay,
From m a gre eyann tabiatna aykryd. Hafifletme iddiasyla or
taya kt aclan sinsi bir ekilde iddetlendirmekten baka ie ya
ramazd. 1932de yle yazmt Fromm:
Psikanaliz, burjuva toplum yapsn ve onun bir paras olan ataerkil
aileyi, normal durum olarak kabullenmektedir... Hayat deneyiminin
eitliliiyle ve baka toplum trlerinin sosyo-ekonomik yapsyla il
gilenmedikleri, bu yzden de psiik yapy toplumsal yap tarafndan
belirlenmi bir temelde aklamaya girimedikleri srece [psikana
listler] kanlmaz biimde tahlil yerine tebih yapar hale gelmilerdir.
Tahlil yerine tebih yapmak, uygulamada iyiletirdiinizi kabul
ettiiniz eyi, kuramsal dzeyde bilinsizce yeniden retmek de
mektir.
adalar Wilhelm Reich ve Herbert Marcuse gibi Fromm da,
her zaman potansiyel olarak sekin ve mreffeh olan psikanaliz
dnyasna, insanlarn snf karlar ile ekonomik hiyerarilerden
meydana gelmi bir dnyada yaadn hatrlatmak iin, psi
kanalizin Marksizme ihtiyac olduunu biliyordu - tpk bugn fe
minizme ihtiyac olmas gibi. Daniel Burstonn kitabnda gerek
yorumlar gerek alntlarla ok ak biimde ortaya konduu ek
liyle From m un anlay, psikanalizin ancak, Marksizmin rettii
169

inanlar deilse bile igrleri bnyesine katarak faydal bir yerel

bilgiye dnebileceini ngryordu. Ekonomik koullarn bi
reysel geliimi ne kadar yakndan ilgilendirdiini grebilmek iin
kanlmaz tarihsel srelere inanmak gerekmiyor. Frommun be
lirttii gibi bireysel hayatlar, grkemli soyutlamalar sirkinde kay
bolur gider.
Duygularn dilini bir jargona dntren de psikanaliz olmutur
zaten. Psikanalistler, oturup roman ya da iir okumaktansa bir
birleri iin psikanalitik makaleler yazmay yelediklerinden, hep
ayn -drt sorun etrafnda hep ayn iki- kii hakknda yazar
grnrler. Freudun almalarnn yaratt etkileyici ironilerden
biri -k i Fromm derhal fark etmitir bunu- Freudu ciddiye alan in
sanlarn, hep onun bahsettii eylerden ya da onun vazgetii ey
lerden bahsetmesidir. From m un konuyla ilgili kitaplarndan bi
rinin balna gnderme yapacak olursak, hrriyetten ka,
psikanaliz demeklerinde de hkm srer ve sonular hasta te
davisine yansr. Frommun da kavram olduu gibi, kendisi boyun
emi olan insanlar, bakalarnn nnde alan imknlar sevinle
karlamay baaramaz. ift anlamllk psikanaliz kuramnn mer
kezinde yer alyor olabilir, ama psikanalistler -yani psikanalizi
seven psikanalistler- psikanalizin nefret ettikleri yanlan hakknda
hibir ey yazmamlardr. Burstonm ne srd gibi, From m un
mirasnn bir paras da muhalefet ruhunu, sorgulama ruhunu diri
tutmaktr.
Fromm, I900de Frankfurtta domutu, mutsuz bir evlilii
olan, orta snftan Yahudi bir iftin tek ocuuydu. Gen yata .a
rtc lde deiik konulara entelektel ilgi gsterdi. Ge
leneksel Talmud eitimini, tm de muhafazakr bir Yahudilik ile
balantl olmak kaydyla mistisizm, felsefe, sosyalizm ve psi
kanalizle birletirdi diye yazyor Burston. Fromm, Heidelbergde
tamamlad sosyoloji reniminin ardndan Frankfurta dnp
kk bir Yahudi gazetesi karmaya balad ve bir yl gemeden
ilk psikanalistiyle tant. Ayn zamanda ilk kars olan Frieda Reichmannla. Geriye baktmzda, psikanaliz ile gazeteciliin yol
larnn ayrlmas iin ok yazk olmu diyebiliyoruz ancak (psi
kanalizin sadece popler olmayan bir bilgi eklinde dnlmesi
hem izleyici kitlesini hem de bilginin kendisini daraltyor).
1927de Fromm, Berlinde Hans Sachs ve Theodore R eikla psi
170

kanaliz eitimine balad. Berlin Psikanaliz Enstits allmadk

lde ilericiydi: Tp dndan psikanalistler nemli mevkilerde bu
lunuyordu ve yoksullar iin cretsiz bir psikanaliz klinii vard.
Fromm, 1929da eitimini tamamladktan sonra zamannn yansn
Berlinde psikanaliz uygulayarak, dier yansn da Frankfurt Sos
yal Aratrma Enstitsnde geirdi. Max Horkheimer ve Marcuseyle almaya burada balad ve Frankfurt Okulu adyla ta
nnacak grupla salam balar kurdu. Bu ilikideki sorunlar, 1933te
ABDye g etmesinden sonra balad.
BurstonTn deyiiyle Freuda kar sadk muhalefetin men
subu olan Fromm, allmn ok dnda bir ey yapt - yani
inanl bir psikanalist iin allmn dndayd bu. Psikanaliz ku
ramn, aralannda ekonomi, felsefe ve antropolojinin de bulunduu
pek ok disiplinle btnletirerek psikanalizin kapsamn gerek
anlamda geniletmeye alt. lk mensuplar arasnda yer ald
Frankfurt Okulunun kalc miras oldu bu aba; ama bu okulun
baka baz mensuplarnn (ve baka baz psikanalistlerin) tersine
Fromm, eletirdii kltrn paras olan insanlarn kolay kolay
okuyamayaca elitist entelektel rnler koymad ortaya.
Tketim kltrnde kitlesel yaygnlk, kanlmaz olarak a
bucak tkenmeyi getiriyor. Frankfurt Okulunun Theodor Adorno
ve W alter Benjamin gibi daha zor eriilir m ensuplan, Frommdan
daha kalc oldular. lmden sonra hayat isteyenlerin zor anlalr
olmas gerekiyordu. Oysa Fromm, psikanaliz hakknda, psikanaliz
ve Marksizm hakknda ve -bence en ilginci d e - psikanaliz ve Zen
Budacl hakknda kolay okunan, son derece popler kitaplar
yazd - ergenlik andaki genlere esin kayna olabilen kitaplard
bunlar, ki bu da daima hayra alamettir. En nl kitaplar best-seller
oldu: Salkl Toplum (1955), Sevme Sanat (1956), nsandaki Y
kcln Kkenleri (1973). Kltrn Sahipleri, buna ramen veya
bundan tr Frommdan ender olarak bahseder, onu ender olarak
retirler.

Psikanaliz, bir dogma olarak gzlerden uzak tutulmad mddete,

tpk From m un ortaya koyduu gibi samimi biimde oulcu ve
demokratiktir, nk bir kenara atma eiliminde olduumuz eyleri
171

ciddiye almaya yneltir bizi. Bu nedenle Erich Fromm'un Miras

iyi zamanlanm bir kitaptr, nk Frommun eserleri entelektel
deerlendirmenin neredeyse tamamen dnda kalmtr artk. Ve
onunla birlikte, kltr endstrisini (ve psikanaliz camiasn) mey
dana getiren putperestlie ynelik derin eletirileri de gzden kay
bolmaktadr. Btn yazlarnda Fromm, otoriter olmadan yetkili ve
ehliyetli olunabilecei ihtimalini canl tutmaya almt. Btn
putlar, bu konuda her trl eletiriyi idi ederek kendilerine tapmanlan daha sorunlu ama ilgiye deer arzulardan uzak tu
tuyorlard. Dier btn kltr rnleri gibi psikanalizin de, yararl
olabilmesi iin hayranlarnn putperestlik potansiyeline kar ko
runmas artt. Bu temel dnceleriyle Fromm, ayn anda hem Ya
hudi hem de radikal biimde sekler kalabilmiti.
Psikanaliz, romann ya da felsefenin tersine sadece bir babas
bulunduundan, hem isyanclarn hem de konformistlerin snd
bir vaha olageldi. Freudun, bir eit otorite, hatta'bir put ola
bilmesi iin hayatlarnda biraz otorite isteyen insanlar etrafna top
lamas gerekiyordu. Ama ilk psikanalistlerden ne kadar ounun
ayn zamanda Marksist olduu veya genliinde Marksist olduu
ounlukla unutulur - Burston bu konuda da bilgilendiriyor bizi.
lk byk Freudcu Marksistler (en nemlilerini sayacak olursak
Reich, Paul Fedem ve Otto Fenichel) gibi Fromm da, baka pek
ok katksnn yannda, otorite sahibi konumuyla yaad kendi ra
hatsz ilikisini de katmtr psikanalize.
Onlar bireyle ilgileniyorlard, ama birey kltne ilgi gs
termediler. Birey klt, bir hayat hayat yapan bamllklar, ok
eitli balan ve ilikileri, toplumsal balam yadsyp fethedilmezlie, incitilmezlie vgler dzerek insanlarn birbirleri
nnde engel tekil ettii anlayn yerletirdi. Fromm ve ar
kadalar iinse birey klt, kskanma ve imrenmenin yceltil
mesini tevik ederek, iyi hayat dncesinin yerine imrenilebilir
hayat dncesini geirerek aslnda bireysellik olanaklarn k
stlamakta ve bireyselliin kapsamn, derinden toplumsal bir ey
olarak daraltmaktayd. Yeni gelien psikanalitik Ortodoksluun ne
kard dnceler deildi bunlar; zaten 1960larda artk bu Or
todoksluk, tabir yerindeyse rnlerine patent alan bir limited ir
kete dnmt.
172

Burston, From m u sosyalist yapann, Almanyada yetimi (dinsel

anlamda) geleneksel bir orta snf Yahudisi olarak aile tarihesi ile
1920lerle 1930lann Almanyasndaki olaylarn bileimi olduunu
ne srmektedir. Dindar bir ekilde yetitirilmesi onun al
lmn dndaki kiilere byk bir hayranlk duymasna, ama
ayn zamanda da her trl putperestlii iddetle eletirmesine yol
aacakt. Ne de olsa puta tapma, kiisel hayat peinen hkm al
tna alan bir eydi. Burstonn anlattna gre Fromm, hayat bo
yunca Hasidilie ve Kutsal M etinlere ilgisini koruduu gibi, dev
rimci dnr, komutan ve srgn olarak Trokiye de byk bir
sayg besledi.
Zaman zaman Burston, Frommun yeterince sk bir adam ol
mamasndan tr endielense de - sk sk bir Polyanna olup
kyordu diye yazmtr huysuz bir ekilde (entelekteller, mutlu
insanlardan hazzetmez pek)- kitabnn satrlar arasndan bize ula
an adam, son derece canl ve sofistike bir adamdr; akas ola
anst bir adamdr. Frommun hayatnn birbirine ne kadar uzak
dnyalar bir araya getirdiini grmek iin, ikinci karsnn,
1940ta W alter Benjaminle birlikte Nazilerden kaan kadn ol
duunu ve Frommun can dostu Ivan Illichin, Fromm 1980de l
dnde onun mezarna toprak attn okumak yeterlidir. Burs
ton n ayrntl bir ekilde ele ald kapsaml yazlan ise hem konu
eitlilii hem belli konular zerinde srarla durulmu olmasyla
dikkat eker. From m un tekrar tekrar puta tapma, saldrganln ta
biat ve hem psikanalitik tedavi hem yaadmz hayatta kar
lklln gerekli olduu temalarn ilemesi, kolay kolay bir ke
nara braklacak eyler deildir. Psikanaliz kuram ile uygulamas
asndan hl son derece ilgili ve yerinde konulardr bunlar; s
telik psikanalizi umursamayan insanlan da ilgilendirirler. Frommun,
eserlerini her iki insan grubu iin de yazm olduu aktr.
En heyecan verici psikanaliz kuram imdi anlalmazl ide
alize ettiine gre, psikanalize saduyunun kazandraca hazlar
kolayca kaybolup gidebilecek demektir. Saduyuya arlk veren
psikanalistler -A n n a Freud,' Heinz Kohut, ou zaman bizzat
Freud- genellikle kolay okunur ve gven vericidir. Bunlarn me
ziyeti ounlukla rahatlatc olmalarndan gelir ve bu da Bion ile
Lacan gibi, hastalarnn iyilemesiyle uramaktan ok Hakikatin
173

peinde koan, daha zgn ve aykr psikanalistler karsndaki ku

surlardr. Saduyu psikanalistleri, bir hasta iin iyilemenin ne an
lama geldiini bilir. Aykr psikanalistler iinse iyileme kavram,
her eye kadir olma anlayn ngrmektedir. nsan, iyi hayatn ne
olduunu bilmiyorsa, bir hastann iyileip iyilemediini nereden
bilebilir?
Burstonn abartsz bir slupla kaleme, ald anlatsnda
Fromm, aykr ve saduyulu almann allmadk bir karmn
sunduu iin zellikle ilgiye deer grnmektedir. Yazar olarak
soukkanl ve anlalr bir slubu vardr, ama mistifikasyondan o
kadar uzaktr ki asla kafas karmaz, kendine hi anlalmaz ve
tuhaf olma ans tanmaz. Yine de saduyu psikanalistleri, aykr
psikanalistlerin tersine bize gerekten ekici gelmiyorlarsa bile
dikkatimizi belli bir yere odaklamay baarmlardr. Dolaysyla,
szgelimi Fromm, toplumlann bilinlilik biimlerini belirleyen
bir sistem ya da kategoriler gelitirdiini nceden okbilmi ol
mayanlara da ak bir ekilde anlatabilmitir: Bu sistem, top
lumsal olarak koullanm bir szge ilevi grr; bu szgeten
gemeyen deneyimler bilinlilie ulaamaz. Frommun anlayna
gre psikanalizin amac, toplumca kstlanm duygusal de
neyimleri serbestletirerek bilinlilik biimlerini deitirmektir.
Alternatiflere gsterdii ballk Frommun en radikal yandr.
Ama hibir zaman da aykr bir psikanalist olmaz, nk bize yar
dm etme isteinden asla vazgemez.
Frommun en olumsuz yan ise putlar krm a konusundaki
inanlln dehet bir sofulua dntrm olmasdr ve Burstonm kitabnda da gzden kamaz bu. Ama Fromm grnrdeki
harclemliiyle de kkrtc ve ilgi ekici olmay baarm, ya
zlarnda birok eyin farkna varmamz salamtr. Benim g
rme gre Zen Budaclna ynelmesinin bir nedeni de, bu
inanca hkim olan hafif havadr; psikanaliz kuramnda kolay bu
lunmayacak bir zelliktir bu. Psikanaliz ender olarak glmser.
Ama anladm kadaryla Fromm, farkl biimlerde onay gr
mesini istemitir onun. Freud, 1914te yle yazmt Ferencziye:
Yzde bilmemkalk bir samalk alam da olsa, ok eitli ses
lerin kendini duyurmasna imkn tanmal. Frommun sesi de iyi
bir eittir, nk alamsz, som bir sesin eyann tabiatna aykr
olduunu kavramtr o.
174

xm
Sululuk
l f f

Freud, psikanalizin etik sorunlarla ilikisi bulunmadn, iinin bir

manevi dnya kurmak ya da yeni bir Weltanschauung yaratmak ol
madn srarla belirtirken, kendini atalarnn Yahudiliinden ko
parmaya alyor, psikanalizi de dinle (ya da mistisizmle) her
trl balantdan uzak tutmaya urayordu. Psikanaliz, geleneksel
dinsel inanla badaacak olursa hem bilimsel inandrcln yi
tirirdi, hem de zgn grnmn. Ama mutlak zgnlk ancak
kefedilene kadar srer elbette.
Son yirmi ylda tarihsel aratrmalarla yeni bir balama otur
tulan ve metin incelemeleriyle yeniden canlandrlan psikanalizin
ans, btn snrlarnn belirsizletirilmi olmasndadr. Artk hi
kimsenin mlkiyetinde olmad, bylece de hi kimse tarafndan
175

kendi tekelindeki bir alan olarak tanmlanmad iin, grkemli

yalnzl daha ilgin ve kafa kartrc bir oulculua d
nm, birok ortak zelliinin bulunduu alanlarla -din, tarih,
felsefe, politika, antropoloji ve dierleri- i ie gemitir. Bu di
yaloga katlmakla da, ailevi benzerliklerini reddetmesi gitgide g
lemektedir ve o eilip bklmez azametini bir lde yitirmitir.
Ar Aksak Beytleheme Yrrken... ve Baka Psikanalilik K eif
Yolculuklar (1992) adl kitabnda Nina Coltart, bu meslein daha
meakkatli ve halis yollarna asla sapmadan, ok net bir ekilde
psikanaliz moral bir faaliyet olarak tanmlanabilir demektedir.
Kendi ifadesiyle psikanalizin kutsal kurallarna ramen, psi
kanalistlerin romanclardan renecei ok ey olduunu belirtir;
(ou yerde ifade ettii dnceye gre) psikanalistlerin tm de
roman becerememi birer romancdr; her ne kadar psikanaliz bir
din olmasa da -zaten bir din olarak kullanlmaya soluunun yet
meyecei aktr- geleneksel olarak dinsel diye nitelenen di
siplinlerle ayn dnsel takntlara sahiptir.
Coltartm en ok ilgi gsterdii ve kendisinin de bal olduu
din, Budaclktr (kitab, srf psikanaliz ve Budacl konu alan
blm iin bile okunmaya deer); bu erevede en ok alnt yap
t romanc da, birok ortak noktasnn bulunduu iris Murdochtur. Kendisinin gelenekleri birbirine kartrmakla deil har
man etmekle ilgilendiini sylemek yerinde olur ve psikanalize de
- ahlaki seimler asndan daha geni bir zgrlk salama a
basyla- kanlmaz biimde ahlaki, ama ahlakla dmemek
iin ok uramas gereken bir gelenek olarak bakmaktadr, iris
Murdoch gibi Coltart da bir eit estetik pragmatisttir: Kul
lanabilecei kuramlara gerek duyar - bunlardan alet takm diye
sz etmektedir. Ayrca her i hakkn vererek yaplsn ister; bu ne
denle yazlarnda sk sk beceri ve disiplin gibi szckler ge
mektedir. Ama btn sesler ve grntler de eit derecede nem
lidir onun iin - kitabnn birka yerinde en sevmedii, irkin
kiilik zelliklerinden bahseder. Byk bir ihtimam gstererek
ama tedirgin bir didiklemeye de kamadan yazlm olan kitab bir
saduyu yanlsamas yaratmay baarmaktadr - szgelimi mazohizm, berbat bir iin en iyi ekilde yaplmasdr; usl adap
bilen insan, topluluk nnde vcudunu ne yapacan da bilir.
176

Yine de yazlarna damgasn vuran keskin ve akc olma zellii,

ngiliz psikanalizinde (kat Freudcu ya da Kleinc geleneklerin kar
snda yer alan) bamsz gelenein nemli bir mensubu klar onu.
Freudun baz iddialarnn geri alnmasna ramen psikanaliz,
kiisel, ailevi, dinsel ya da entelektel olsun geleneklere saplanp
kalmay konu almtr hep. Gelenekler neyin yi olduunu gsterir
bize ve onu nasl korumamz gerektiini; bu srete karlaa
camz atma biimlerini de aklarlar. Herkes gibi psikanalist
ve hastas da hayatlarn -ounlukla bilindndaki- kendi yi an
laylarna gre, en ok deer verdikleri ve koruyup gzetmek is
tedikleri eylere gre dzenlerler. Psikanalist, psikanaliz kuram
araclyla, hasta ise yanl bir ekilde semptom ad verilen - v e as
lnda insann elini kolunu balayacak lde ac verici birer ma
nevi muamma o lan - eyler araclyla yapar bunu. (Psikanalistin
de semptomlar ve hastann da kuramlar vardr elbette, ama aka
ifade edilmese de her zaman profesyonel uzmanlk etrafnda bir
mitos oluturulmutur ite.) Psikanalizin bastrlm, nominal oda
her zaman cinsellik ve iddet deil, alternatif ve problematik dn
yalardr. Cinsellik ve iddet (yahut saldrganlk) diye adlandr
dklarmz, bu alternatif dnyalar yaratmada kullandmz kabul
edilmez ve daima atmal aralardr ounlukla.
Ahlaki bir dnya kurmak, insan yldran bir deneyim olabilir.
Psikanaliste gitmenin riski, tatsz hikyelerin biri biterken -ou
zaman daha da tatsz- bir bakasnn balamasdr (her psikanalist
baucunda Nietzschenin Hayatmzda Tarihin Faydalar ve Sa
kncalarm bulundurmaldr). Btn olarak bakldnda der
Nina Coltart, psikanaliz de muhtemelen kabul edecektir ki... in
sann tabiat ktdr." ki bin yllk Hristiyanla ve yz yldan
daha yal olan Darwin ile Freuda ramen u soru hl yerinde g
zkmektedir: Hele arad huzursa ve William Jam esin biraz daha
farkl bir balamda syledii gibi yola kacak bir hareket nok
ta sy s a insan, niye buna inanan biriyle konuma ihtiyac duyar?
Bilgelik ya da ahlaki vakar ile karamsarlk arasndaki denklem bez
dirici hale gelmitir artk. te psikanalizin tam bu nsan Tabiat
meselesini -h em kendi nsan Tabiat anlaymza inanmaya nasl
baladmz, hem de niye byle bir eye inanma ihtiyac duy
duum uzu- aratrmaya uygun bir disiplin olduuna inanmak
F 12N/Flbrt rerine

177

mmkndr imdi. Bir mutlak Hakikat aray, geleneksel olarak

insanlar iddete yneltir. Ama nsan Tabiatyla ilgili kt ha
berleri Hakikat ad altnda sunmaya kahramanca kendini adam
bir meslekte de rtl bir sadizm vardr elbette. nsanlar temelde
kt ise kt olmayan hibir yanlan hakiki deil demektir. Psi
kanalistlerin bir bbrlenme vesilesi olarak sk sk telaffuz ettikleri
imknsz meslek olarak psikanaliz dncesi, bir kiinin ne ol
duu ve ne olaca hakknda izdikleri yoksullam tablonun r
ndr ksmen. Aslnda psikanaliz, onu ne kadar imknsz klarsak
o kadar imknszdr.
Geri psikanalizin temelinde yer alan kavram, yani bilind,
kim olduumuza dair en houmuza giden tablolar sabote edip
duran bir benlik blmn tanmlamaktadr ama, psikanaliz, nsan
Tabiatnn ne olduu konusunda ikna edici bir tablo sunma id
diasyla ortaya kmt. Oysa btn putlar geici klmas gereken
-hepim izin, en ok da kendi kendimize, kar koyulmaz biimde
hrmetsiz olduunu dnen- psikanaliz, duygusal hayatmzn en
eski putlarndan bir ksmna tapnmaya, daha dorusu bunlarn pro
mosyonunu yapmaya vardrmtr ii. Her ikisi de gayet inandrc
kitaplar olan, Coltarttan Ar Aksak Beytleheme ve Friedrich
Ohlyden Lanetliler ve Seilmiler: Bat Kltrnde Sululuk'un
(1992) birbirini tamamlayc bir ekilde (Ohly edebi-tarihsel, Coltart ise ounlukla psikanalitik bir perspektiften olmak zere) gs
terdii gibi, Batnn nsan Tabiat anlaynn temelinde sululuk
kavram vardr.
Anlald kadaryla insan olma kavrammz tanmlayan, su
luluk duyma kapasitesidir; psikanaliz ve Yahudi-Hristiyan dinleri
bu konuda hemfikirdir. Freud bu tabloya bilind sululuk duy
gusu -v e bizzat sululuk duygusunun ierdii iddet- kavramn
eklemekle yetinmi ve hayatnn sonlarna doru bunu, psikanalitik
tedavinin nndeki balca engel olarak grmtr: Hasta, bir tr
ceza olarak aresizce ihtiya duyar semptomlarna. Onun tedavisi,
semptomlardr. Oysa bir insann bakalaryla ilikilerinde ne ol
duuna ilikin dncelerimizin nemli bir blm, sululuun
kapsam konusundaki ounlukla bilind anlaymza baldr.
Ama sululuk nosyonu, ahlaki sz daarcmzda tanrsal bir
terim oluturduu iin - y le eski usl bir tanrsal terimdir ki, biz
178

szcn cezadan muaf tutularak kullanmamza izin v erir- u

soru asla sorulmaz: Byle bir ey var mdr? Hatta u bile so
rulmaz: Bu szc tam olarak neyi anlatmak iin kullanyoruz?
Bunlarn yerine sorulan soru yledir: Hayatmz bununla baa
kacak ekilde nasl dzenleriz?
Baka trl syleyecek olursak, sululua ilikin tartmalarda
hikyenin daha batan yanl olduu dnlmez pek -cezann ol
mad bir dnyay kim hayal edebilir?- onun yerine, bizi sululuk
duygusuna yneltenin ne olduunu bulmak iin uralr: lk
gnah, doutan gelen ykclk, cinsellik, toplum? Btn bunlara
alternatif bir hikye gelitirmeye alanlarn da sululuk duy
gusundan kurtulmaya altna inanlacak, yahut olgunlamam,
topyac veya psikopat olarak damgalanacaklardr. Oysa su
luluun kaynan saptamaya ya da sululukla ilikimizi d
zeltmeye altka, sululuun ne olduunu zaten biliyormuuz
gibi bir kafa karklna dyoruz. Bylelikle, mesela bir psi
kanaliz seans balamnda -kulaa tandk gelen btn dier ahlaki
soyutlamalarda olduu g ib i- sululuk szcn kullanan has
tann, anlam zerine varsaymsal bir mutabakat paylamas iin
psikanaliste davetiye kard dnlebilir. Kiisel tarih ba
lamnda bu tip kullanmlara baktmzda, tandk szckler ok
daha zgl balamlara oturtularak zorlayc arlklarm kay
bedeceklerdir. Artk soru Sululuk nedir? olmaktan kar, onun
yerine u soru ortaya atlr: Herhangi bir verili durumda sululuk
duyduumu sylerken kendime (ve bakalarna) ne yapmaya a
lyorum?
Coltartn bakma gre -kitapta bu konudaki iki denemesinden
birinin bal Gnah ve Speregod u r- sululuk duygusunu mey
dana getiren iki temel korku vardr: Dnyamzda geerli ahlak ya
salarn ineyerek dorudan reddedilme korkusu ve zarar verme
potansiyelimizden duyduumuz korku. Ohlyye gre ise bu dn
yadaki en kalc sorunlardan biri arasnda yer alan soru udur:
Sululuk duygumla nasl yaayabilirim? Her iki aklamada da
sululuk, kendimizi ve bakalarn denetim altna almann bir yo
ludur. Bunun temelinde yer alan hikyeye gre birisi, bir Tanr ya
da bir grup insann koyduu bir kural (bilinli olarak ya da bilindtnda) bizim - y a da bizim gzmzde ok nemli olan baz
179

insanlar- iin o kadar nemlidir ki, bu kural (bilinli ya da bi

linsizce) inediimizde ac ekeriz. Duyduumuz ac, kurallar
inemi olmamzdan kaynaklanmasa, hayatlarmz daha iyiye g
trme asndan bu kadar yetenekli olamazdk elbette; nk sz
lemelerin gvence verici dnyasnn dna dm olacaktk. Me
sele, Tanr ldyse her ey mubah meselesi deildir; tersine mubah
grme kavram ortadan kalkmtr artk. Belli terimlerin -gnah
(ya da hata), sululuk, ceza, ruhun kurtuluu (ya da yeniden
dou)- inatla hikyelerimizi dzenlemeye devam ettiini g
ryoruz. Bu ahlaki kmaza nasl girdiimiz ve bu kmaz so
kaktan kurtulmann ya da oradan bir yere varmann mmkn olup
olmad ite bu iki kitabn konusudur.
lk olarak 1976da Alm anyada yaynlanan, ama George Stei
nerin de belirttii gibi yakn dnem Alman tarihine yer vermeyen
Lanetliler ve Seilmiler ibret hikyelerinin etkisini ve gcn
konu alr; dizi halinde gelien belli olaylarn, asla uyanlamayan
ryalar gibi, iimizde neredeyse zerk bir rehber ilevi gr
dnden sz eder. Olaanst bir bilimsel yorum gsterisi sunan
Ohly, kural inemekle n kazanm ahsiyetler iinde Yahuda,
Aziz Gregorius, Faust ve Oidipus gibi en gzde olanlarnn
hikyelerinin farkl versiyonlann ayrntlaryla karlatrr, ama
sonunda hayal krkl uyandran bir sonuca varr: Lanetlenme ve
kurtulu eklinde ilerleyen olaylar dizisi. Antik adan balayp
Ortaadan geerek gnmze kadar gelen daimi bir insani ar
zuyu doyurmaktadr. Ohly, zellikle Ortaa metinleri zerine
yapt yorumlarda, ok kuvvetli bir temay, bize baka dnyalara
gerek anlamda gz atma olana veren bir bilimsellikle kaleme al
mtr kitabn; ama kitab yazmaya baladnda varaca sonucun
oktan kafasnda ekillenmi olduu ve bu sonula fazlasyla ba
rk bir halde ie giritii ok bellidir. Lanetlenme ve kurtulu
eklinde ilerleyen olaylar dizisi niye bu kadar baskn bir hikyedir
ve hangi alternatif hikyeler zerinde dnmekten alkoyar bizi?
Ohlynin, btn mitoslar ayn ereve iinde toplanmtr ve
bunda en byk etken de, btn sabit deerler iinde en insani ola
ndr, yani sululukla birlikte yaamaktr eklindeki ifadesi ge
erliyse, birlikte yaamay renmeyi en ok istediimiz ey niye
budur? Yahut baka trl syleyecek olursak, szgelimi Kay
180

bedilmi C ennetteki eytann tersine Yahuda, niye bir kltr kah

raman haline gelmemitir?
Ohlynin gsterdii gibi Yahuda, en byk gnah ilemi ol
mann damgasn tar: hanet deildir bu, umutsuzluktur. Kendini
asmakla Yahuda, T an n nn inayetinin, dolaysyla bir anlamda
T annnn kudretinin alan dna kmt. Mutlak umutsuzluk, ger
ek anlamda kurallarn inenmesi demekti; ruhunun kur
tarlmasn reddetmek, gerek anlamda anarik bir nitelik ta
yordu. Hikyeden kan sonuca gre umutsuzluk, dnyay btn
kutsallndan syrr ve T anny ldrmenin yegne yolu intihar
etmektir. Yahuda, Tanrnn temel kurtarclk gcn yadsm,
bylelikle bu T an n nn kendi inayetinin snrlarna inanma ihtiyac
zerine dnmemizi salamtr.
Ohlyye gre Aziz Gregoriusun hikyesi, Yahudanm inayeti
radikal bir ekilde reddetmesini ieren tehlikeli hikyeye tepki ola
rak gelitirilmi bir kar hikyedir. Yahuda ve ondan nce gelen
Oidipus (Ohlyye gre Batda 1150 dolaylarnda yeniden ke
fedilmitir) gibi Gregoriusun da suu, ensest ve baba katlidir. Ama
Yahudamn tersine Gregorius, son tahlilde asla Tanrnn inayeti
konusunda umutsuzlua dmeyerek tvbe etmiti. Geri nazik bir
konuydu bu, nk Tanrnn inayeti zerine tahmin yrtmek de
bal bana bir gnaht zaten; Ohlynin alntlad Ortaa Alman
iirlerinden birinde sylendii gibi, Kimsenin cennetteki kendi ye
rini dlemesine gz yummaz Tanr. T an n nn kendisine mer
hamet gstereceinden emin olan Gregorius, hikyenin btn ver
siyonlarnda aziz olarak geer, ama bazlarnda papa da olmutur.
Ohlynin kendinden emin ifadesiyle, Asl mesele, insann su
lulua nasl kapld deil, ondan nasl kurtulduudur. Yahuda
ile Gregorius, ibret tekil eden seeneklerdir. Umutsuzluuyla te
okrasiyi tamamen reddetmi olan Yahuda, Ohlynin ifadesine gre
Ortaan nefret etmekten en ok holand adam idi. Bunu s
tne ald iin kendisine teekkr eden de kmad.
Ohlynin kitabnda Faust -baz versiyonlara gre lanetlenmi,
bazlarna gre seilmi olduu iin bir gei ahsiyetidir aslndaile kendinden nceki Yahuda, yazarn biraz uursuz bir kehanette
bulunurcasna belirttii gibi modernitenin eiinde dururlar. kisi
de. kendi kltrlerinin deneyime koyduu snrlarla yetinmeyi red
181

deder. Mphem birer Prometheustur onlar, snrlarn tesine ve

gerisine baktklar iin cezalandrlrlar, hrslarndan tr gizli
gizli haset edilir kendilerine. Ohlynin kitabnn meziyetlerinden
biri de, tarihsel olarak birbirinden ayr bu karakterler arasndaki
olas balantlar inandrc bir ekilde sunmasdr.
Ancak bu hikyelerin birer arketip olarak kalabilmesi iin yo
ruma snr koymann yollarn bulmalar, kahramana reva gr
dkleri acy mazur gsterecek bir ekilde anlatlmalar gerekiyor.
Hikyelerin marifeti, olaanst aclara esinleyici bir erek ka
zandrmaktr ve bunun iin de acmn kanlmaz, ayn zamanda ge
rekli gsterilmesi lazmdr. Acy anlama dntrmenin -k i hem
psikanalizin hem de ou dinin projelerinden biridir- bal bana
ac dolu ve ileke bir sre olarak yorumlanmas da ilgintir. Yani
su ve cezada olduu gibi, iyiletirme de hastaln aynadaki g
rnts olabilir. Bylelikle, mesela suskun, ortodoks bir psi
kanaliste gidiyor olmann insana yaatt travma, sahici ilikiyi
reddeden, eriilmez ebeveynin ocua yaatt travmay yeniden
yaratmasdr. Coltartn kitabndaki dikkate deer iki vaka
hikyesinin, Ohlynin ibret hikyeleriyle paralel yanlan bulunduu
aktr - bu tip btn vaka hikyeleri gibi bunlar da (ideal olarak)
ilerlemeci anlatlardr ve bir eyin karanlktan (bilindmdan) ay
dnla kavumasn tarif ederler. Ama Coltartm da srece katlm
sayesinde daha taze bir hava solumamz salamtr bu hikyeler:
Bunda etkili olan, bizzat Coltartn psikanaliz seanslanndan keyif
almas ve baka hibir yerde benzerine rastlanmayacak bir e
kilde, ne yaptmz bilmiyor oluumuzun psikanalizin zn
oluturduuna inanmasdr. Srecin keyfini ve verimliliini bo
zabilecek ey, onun ifadesiyle saf dikkat edimini srdrmenin
karsnda yer alan ehliyetli olma isteidir. zgrce konuabilmeyi
salayan, ibret hikyeleri retmeme ynndeki (bilinli) istektir:
Psikanalizin rettii hikyelerin birden ok ba ve ortas vardr,
bilinen bir sonu ise yoktur.
Psikanalizi ahlak pedagojisinden ayran da, konuyu sonlandrmadaki geleneksel biimleri reddederek kazand bu z
grlktr. Dolaysyla psikanalistler, gnahlardan sz etmenin ma
liyetine katlanamazlar - iyi szcn kullanan psikanalistlerin
er szcn kulland ok enderdir- ama bilimsel olarak daha
meru ve daha ok gven veren semptom nosyonunu kullana
182

bilirler. Psikosomatik semptomlar gsteren kiinin bak asyla

bunlar, muhtemelen gnahn dind dnyadaki en yakn mu
adilidir. Bu konudaki olaanst bir denemesinde suskun hastay
tercih ettiini belirten Coltart, belki yine ayn nedenle, bu zel
semptomlarn kurgulanmas ve iyiletirilmesinden de ok fazla et
kilenmekte, bunlar hakknda ok aklayc bilgiler vermektedir
(neredeyse tesadfen iyileirler ou zaman deyiverir bir yerde).
Akla hayale gelmeyecek eyler, kendilerini beden araclyla da
vurmaya yneldiinde deta hasta adna konuan bu sessiz semp
tomlar, hastann yeniden betimleme ad altnda ilenmek zere ana
liz srecine katt, ounlukla anlalmaz ve denetim altna aln
maz bir pandomim ortaya koyar. Elbette ou ocuk, anababasmn ve baka yetikinlerin kendilerine atfettii anlam ka
labalndan muzdarip olduu iin, eriilemeyen bir psikosomatik
semptom, paradoksal bir zgrlk alan, tercmenin izinsiz m
dahalelerine kar duran bir ey oluturabilir.
Kitaba adn veren olaanst incelemesinde Coltart, Psi
kosomatik semptomlarn en ilgin yan diye yazmaktadr, daha
ortaya kma vakti gelmemi olan yontulmam hayvann bedenin
iinde bir delie saklanmasdr... (ruh ile beden arasndaki) yerini
asla saptayamayacamz o gizemli snr am, ancak ender du
rumlarda kendini ele verdii kalesine ekilmitir bu hayvan.
Yeatsin eytani iirindeki imgenin tuhaf ve ironik bir kullanm
bu; ama bir delie saklanma tabiri, kendini anlamdan arndrm
bir eyin yerini belirtmek iin son derece doru grnyor. En iyi
cinsten psikanaliz yazsnn -duygulara ilikin ar titizlik hariiiridir bu; Freudun dedii gibi, psikanalizin her zamanki cid
diyetiyle iki gcn karlamasn gsteren tiyatrodur. Ve Coltart,
sadece kaydediyormu gibi yapmayp yazd iin, olabilecek en
dolambasz yollardan birok dnce uyandrabilir okurda. Bir
psikosomatik semptomun der, bilind veya bilinmez olarak
kalmaya kararl, ama ayn zamanda da ok kaim bir rt altnda
kendini bilinli hale getirmi olan bir eyi temsil ettiini sy
leyebiliriz; ancak ok youn ve aprak bir kodla konuulabilir
onun hakknda. Bu, sz konusu semptomlarn anonim otoritesine
ilikin vazh bir tarif olduu kadar, kitabnn dier yerlerinde Coltartn hakl olarak kukuyla yaklat psikanalist tipine ilikin
kodlanm bir tarif ve eletiridir: Tpk semptomlar gibi bu tip psi
183

kanalist de, aklndan geenleri sylemez.

Kendisi ise aklndan geenleri syleyen ve bunu avaz avaz ilan
etme gerei de duymayan Nina Coltart, bu denemelerde birka ve
sileyle bir hastas karsnda yaad fke patlam asfna de
iniyor. Bu durumun, bazen kanlmaz olarak gerilim ykl ola
bilen psikanaliz srecine ilikin kavraya, ne yazk ki kt bir
hret kazandrm olduunu belirtiyor - oysa son derece ilgin,
psikanalitik (yani kronik olarak basklanm) standartlar asndan
da allmadk lde aydnlatc bir kavraytr bu. imizde bir
tr ideal olarak grdmz, duygusallktan tamamen arnm,
yardmsever ve tarafsz tutuma -k i kolaylkla teki insann var
ln reddetmeye dnebilm ektedir- ihtiyatla yaklaan Coltart,
hastaya kar duygusal varlmzda samimi olma anlayn sa
vunur: Sahici duygularmz gstermekle hastaya zarar ver
meyiz.
En yaratc uygulayclarn byle bir iman ikrarna ynelten
psikanaliz ne biim bir meslektir o zaman? Psikanalistin seans s
rasnda glmesine - y a da kendiliinden ortaya konan baka gln
davranlara- msamaha edilip edilmeyecei tartmasna Coitartm bu kadar yer ayrm olmas, meslek dndan kiilere a
rtc gelebilir. Byle ayrntlar zerinde uzun uzadya durmas ve
olduka sessiz bir ekilde kendi grn dayatmasyla -d e n e
melerinde araya giren yan metinlerden biri, sava sonras, st orta
snf ngiliz karakterine ilikin bir eletiridir- psikanalitik O r
todoksluun, kesinlikle sevimli olmayan canl bir portresini sunar
bize. Aalar ile asiler birbirine kara alma yarna giredursun,
Coltart nc bir duru bulmay baarmtr: Bu duruun hneri
de meydan okumuyor grnmesindedir. Hem hasta hem terapist
diye yazar Coltart, birbirlerine kar giderek daha ak hale gelmez
ve bir gven atmosferi iinde karlkl aba gstermeye istekli ol
mazlarsa, tedavi imknsz olur. Bu atmosfer eilim kurumlannda olmadka hasta ile psikanalist arasnda olumas daha
da zorlar; mstakbel hastalarn asla bilemeyecei eylerdir bunlar.
Freud, srf Freud olmakla analitik tedavide son derece mev
cut idi elbette; suskunlua dayal bir teknik uygulamasna ramen
hastalar, onun icad olan bir ortamda tedavi gryorlard. Psi
kanalistin kendi varln ne dereceye kadar hissettirecei, ok ge
meden ilk psikanalistler arasnda ekime konusu oldu. Freudun
184

en byk takipisi Sandor Ferenczinin almalarndan balayarak

psikanalistin tedavi srasnda kendini amas ve giderek de psikanalitik srete karlklln mmkn olup olamayaca me
selesi, youn ve gergin psikanaliz tartmalarnn odak noktas ha
line geldi. ngilteredeki Bamsz Grup ve altgruplar arasnda
yer alan kimi Amerikal psikanalistler, Ferenczinin nc a
lmasnn mirasn korudular. Ferenczinin almasnda, psi
kanaliste atfedilen otorite de sorunun bir paras olarak grlr ve
psikanalistin tedavide ne yapmak istedii bu srecin ayrlmaz bir
parasdr; dolaysyla baz konularn tartmaya almas ge
rekmektedir. Coltartn bu yeniliki gelenee esiz katks, psi
kanaliz kuramnn geleneiyle dinsel inan sorunu arasnda ba
kurmasdr. Psikanaliz her zaman bir din olmutur; Tanrya inan
manza izin vermeyen bir din.
Coltarln kitabnn salad pek ok hazdan bir tanesi de, ya
zarn dnp dnp tekrar zerinde durduu, birbiriyle balantl bir
grup dnce zerine kaleme alnm olmasdr; yazar bunlara her
seferinde farkl bir balamda yeniden yaklarken, denemelerin s
rekli kendini tekrar ettii gibi bir dnceye de kaplmazsnz. Coltartn geni ilgi alann ve etkileyici dilini balca iki sorun et
rafnda toparlayabiliriz: Birincisi, psikanalitik uygulamann tarifi
asndan dinsel bir sz daarcnn -burada Coltart, tamamen de
ilse de byk lde Budacla dayanan bir sz daarcn kas
tetm ektedir- ne kadar yararl olabileceidir. kincisi ise psi
kanalizin, bir kiinin dierini tedavi etmesi deil de iki kii
arasnda bir karlama olarak dnlmesinin, duygusalla ve
mistifkasyona dmeden ne derece yararl ve ilgin olabileceidir.
Psikanalize kukuyla bakmakta hakl insanlar, nk bu ii ya
panlar, yapmayanlarn, sreci kendi bak alarndan deerlen
dirmesine ender olarak imkn tanyor. Kendi bak asn aka
ortaya koymakla Nina Coltart, psikanalizi hem bu konuyu merak
edenlerin hem de ondan kopmu olanlarn deerlen-dirmesine ak
hale getirmektedir. Psikanaliz sadece bundan holananlar (ve c
retini deyebilenler) iindir. Coltartm denemelerinde aka or
taya konduu gibi, ancak boyun eilmesi gereken bir ey ol
duunda tehlikelidir. Ayrca, srf cretini deyebilenlere ynelik
olduu mddete tehlikeli olaca da sylenebilir.
185

XIV
Freudun evresi

Bir keresinde Auden, edebiyat eletirmeninin kendi cennet

difn aklamas gerektiini sylemiti, nk drst davranp
bunu okurlarna tarif etmeli ki, onun deerlendirmelerini deerlendirebilsinler. Geri psikanaliz, cennetin ironisi demektir -psika
naliz kuramna gre cennet, kaybedenler iindir- ama psikanalistin
bu konularda, kendisinin nasl bir dnyada yaamay isteyecei ko
nusunda bir eyler sylemesi ve hem vakit geirmek hem de bu
vakti cennete giden yola katk haline getirmek iin psikanalizin
neden iyi bir yol olduunu dndn aklamas yerinde olur.
Szgelimi rastgelc e deitirme ya da sosyalizm ya da ihtiras ko
nusunda psikanalistlerin kendilerine ve meslektalarna ne tr
hikyeler anlattklarn bilmek, hasta iin ok eyi deitirebilir.
186

ikircik ve kararszln, dolaysyla da kendinden phe etmenin

kuramn ayrlmaz paralan olduunu dndmzde, psi
kanalistlerin, psikanalize duyduklan nefret ya da sevgi hakknda
bir eyler yazmay hi de canlarnn ekmemesi anlalabilir bir du
rumdur. Psikanalizi sevenlerin, onunla ilgili kukulann dinlemek
zellikle ilgin olurdu; oysa psikanalizden holanmayan ve onunla
ilgili kukulanndan da fazlasn anlatmaya istekli olan insanlar bul
mak hi zor deildir. Bunu belli bir zevk anlayyla yapan yegne
insanlar da onlardr stelik; neyse ki yine de hepsi, Phyllis Grosskurthun Gizli ebeke: Freud'un Yakn evresi ve Psikanalizin Po
litikas (1991) adl kitabnda yapt kadar galiz bir ekilde ser
gilemiyor heyecann. Freudun evresindeki ilk alma grubunun
-F reu d un himayesi altnda, bugn psikanaliz olarak kabul et
tiimiz eyi gelitiren Kom ite- tarihesi olan bu kitapta Grosskurth, u soru zerinde duruyor: Psikanaliz tarihinin kritik bir
annda Komite [Freud iin] niye bu kadar byk anlam tayordu?
zerinde durduu yer aa yukar dorudur, ama hikyenin en
telektel keskinlii biraz abartldr.
Psikanalizi eletirenlerin aslnda sadece ona diren gstermekte
olduunu ne srebileceimiz gnler artk gemite kald herhalde
(tabii o eski gnlerde birine, psikanalizi savunmakla neye diren
gstermekte olduunu da sorabilirdik rahatlkla). Psikanalizi -v e
bir kabile olarak psikanalistleri- ktlemekte olanlar da, Freud ile
ilk takipilerinin isminin kart birtakm durumlara tepki ver
mektedir. Kmseme ya da kuku -b ir kii ya da grubun kendi et
rafnda yaratt ortam - daima bir eit alter egodur, ortaya konan
eyin temel ve aydnlatc bir unsurudur. M eslek olarak psikanaliz,
uygulad en yararl ve sekin teknie kurban gitmitir: Fazla sz
sylememekle, sorulara cevap vermemekle, meslek dndan ki
ilerin psikanalize bir kudret atfetmesine, sonra da onu kendini be
enmilik ve ukalalkla sulamasna davetiye karmtr. Szn k
sas, u meum psikanalitik teknik, hastayla karlkllk iinde
veya onun asndan anlalr olmad mddete anti-demokratik
olduu gibi, kendi dndaki herkesi de kolaylkla hastaya dntrverir. Bakalar iin en iyi olan bilmek adna, bakalarnn
gcn ve yetkisini elinden alr.
Gl kuramlar, kendilerini deerlendirmede kullanlacak ko
187

ullar da salar grndkleri iin gldr. Bugn psikanaliz ku

ram ve tarihi zerine en ilgi ekici yazlar meslek dndan ki
ilerin kaleminden kyorsa, bunun bir nedeni, meslein iin
dekilerin, ounlukla profesyonel doruluk denen bir eyler adna
hayal gcn dumura uratan tutuculuk biimlerine fazla yatkn
olmalardr (burada tutuculuksan kastm, bir eye ynelik ele
tirinin, ancak ieriden gelmek kaydyla meru saylabilecei inan
cdr). Psikanaliz kurumunun reddettii her eyin deersiz ol
duunu, hastann reddettii her eyin ona tekrar kabul ettirilmesi
gerektiini ima etmesi, psikanalizin kurumsal ikiyzllnn bir
parasdr. Ama ilk psikanaliz grubunun bazen fazlasyla gerek
grnen tutuculuunu belgelerle -elbette dardan- ortaya ko
yarken Gizli ebeke, Freudun karakterini ktleyerek btn bir
psikanaliz projesine amur atma gayreti iindedir. Freudu gnah
keisi haline getirmek -baka gnah keileri iin de geerli olduu
zere- kiiye, bir eyi mahvetmekte olduu yanlsamas yaatarak
onunla ilikiye girme olana verir. Grosskurthun da ilk psi
kanalistlere, zellikle de ilk psikanaliste besledii nefrette ok ka
rarl ve gayretli olduu aka grlmektedir. Zaten Gizli e
bekenm en arpc yan, yazarnn kendine konu olarak setii
insanlardan hibir ekilde holanmamas, onlar hibir ekilde tak
dir etmemesidir - buradan da psikanaliz tarihine dzenledii son
yama harektna, Melanie Kleinm biyografisine geer. Sonuta
kitap, konu edindii grubu kararl bir ekilde knamasna sebep
olan dankl dv kendisi de srdrmektedir. Bir baka deyile,
inan deitirenlere vaaz verirken sergilenen trden, husumet dolu
bir heyecanla kaleme alnmtr.
Szgelimi, kitabn daha balarnda (sayfa 20) Grosskurth, Hitlerin 1934te Hildesheim, yani 1921de Freudun Gizli Ko
mitesinin topland kenti ziyaret ettiini bir dipnotla aklamaya
neden gerek duymutur? ok kaba bir psikanalitik yorumlama tar
zm izleyerek bir tr benzerliin, bir bakasn aa karmak iin
kullanld sonucuna varmamz m beklenmektedir yani? lk ba
kta Freud ile Hitler arasndaki farkllklarn benzerliklerden daha
abuk kabul edilecei kesindir. Ama yazarn tabiriyle bu Prologda
-kitap tiyatrovari bir ekilde dzenlenmitir: Ba ve Yardmc
Oyuncular ile balayp Son Perde ve Epilog ile sona erer- Gross188

kurth, Freudun yle pek de iyi bir adam olmayabilecei ve tpk

bir stn rk yaratlmas gibi, bu meslekte bir statlar zmresinin
yaratlmakta olduunu dndrecek bol bol ipucu verir bize.
Temel grevleri diye yazar, psikanaliz kuramn saf haliyle ko
rumakt . Komite yelerinin hepsi de souk algnlna yakalanm
olduu halde, arazide yry yapp dolamay ieren zorlu bir
programa uyduklarn reniriz. Sonra buradan da bir sonuca va
rarak reniriz ki, mann korunmas ve sapknlklardan uzak tu
tulmas iin Freudun kendi etrafnda kk bir yardaklar grubu
bulundurma gerei duymasna yol aan koullar, bu kitabn ko
nusunu oluturmaktadr. Yardak ha?
Epilogda bir itirafta bulunur Grosskurth: Freud hakkndaki
grmden henz tam emin deilim. Freud ve onunla ilikide
bulunma talihsizliini yaam, duygusal adan yetersiz baka in
sanlar hakknda en kstaha iddialarla doldurulmu bir kitapta ke
sinlikten bu kadar uzak bir ifadenin yeri olmamalyd. Ken
disinden farkl dnen herkesi diye yazar Grosskurth, d
m an olarak tanmlyordu Freud. Jones ve Ferencziye tam bir
baba gibi davranyordu; ba sknca yardmn ve nasihatini al
maya gelen olunun karsndaki bir baba gibi. 1913teki Komite
-Jones, Ferenczi, Abraham, Rank ve Hans S achs- iin de Hepsi
oradayd der dalga geercesine, dnyaya kar kurduktan gizli
ortaklk, Freudun kuramna olan inanlan ve liderlerine olan ki
isel ballklanyla birbirlerine kenetlenmilerdi. Sanki faist bir
genlik hareketinin ilk gnlerini anlatan Enid Blyton dinler gi
biyiz. Freud Genliinin zayf dt durumlarda, Grosskurth da
Lidere saldrmaktan geri durmaz. Jonesun kz 1928de yedi
buuk yanda lnce Freud, ancak yle cevap verebildi der,
nansz bir kaderci olarak lmn deheti karsnda tek ya
pabileceim, silahm indirmektir. Bir bakasnn acsna empatiyle yaklamak, bir kez daha imknsz grnmt Freuda.
Bana kalrsa, her zamanki kat belagatine gre burada syledikleri
hi de fena deil, ama gelgelelim Freudun Baka nsanlara Du
yarszl, Grosskurthun kitabnda nemli bir temadr. Ayrca
yazar, Jonesun Freuddan gelen taziye telgraf karsnda do
kunakl biimde minnet duyduunu da bildirir bize. Gross
kurthun kurgusuna gre psikanaliz kuram, duygusal bakmdan
189

geri kalm insanlar arasnda, her frsatta -b ir toplantda, bir ya

zmada, bir analizde- karmza kabilecek bir dizi temastan
baka bir ey deildir; ahlaken olgunlam hi kimse bunlar cid
diye almaya gerek grmez.
Elbette psikanalizin kendisi de insanlar ktlemede kul
lanlacak ok geni, yeni bir sz daarc salamaktadr. Ama an
lalan psikanaliz tarihi zerine yazmak, ahlaken daha yksek bir
konumda bulunduunu varsaymaya tevik ediyor insanlar; bu
radaki bir baka varsayma gre de biz, artk yi insann nasl biri
olacan bildiimize gre, Kt birini grr grmez tanyabiliriz
demektir. Psikanalizin balad noktada henz bir ey bilmiyonzdur ve insanlarn ac ekmesine sebep de, biliyor ol
duklarna inanmalardr kesinlikle. Grosskurthun bize anlatt,
kanlmaz olarak skntl ve sknt verici hikyede, zmni kar
latrmalar yoluyla bize sunulann ne eit bir pastoral hikyeler
grubu olduu zerine dnmeye deer; ihanet ve rekabetten, ba
mllk ve idealletirmeden oluan bu labirentin bir hikye ve bir
terapi biimi olarak psikanaliz hakknda bize ne anlatmaya alt
da dnlecek bir baka konudur. Kurnazca belkileriyle Grosskurth, bu adamlardan etkilenmekle biraz gln bir duruma d
tmz dokundurmaktadr: Belki Ferenczi, kendi orak duy
gusal hayatnda karlamaktan ekindii bir rperti ve alkant
sunuyordu [Freuda]; "Belki de Ferencziyi analizi srdrmeye
zorlamasnn sebebi, Freudun yalnzlnn bir iaretiydi. Psi
kanaliz tarihi, insan ahlaken dumura uratan bir dnyann, su
lamalar dnyasnn tuzana sk sk dmtr. Freudun hayat
hakknda, psikanalize nihai olarak geerlilik kazandracak ya da
onu geersiz klacak olgular bulmaya uramaktansa, onun ne yap
maya altn, bunu yapmaya nasl giritiini -v e yapmakta olup
da farkna varmad eylerin ne olduunu- kartarak psikanalizin
uramaya deer bir ey olup olmadn, destekleyebileceimiz
hayat hikyeleri retip retmediini anlamaya almak daha an
laml olacaktr. Bunu yapmann en iyi yolu da, Freudun her zaman
doru drst davranmadn kantlamak olmasa gerek.
Grosskurthun yazdna gre Freud, kesin hakikati ke
fettiine inanyordu oysa ne bunun doruluunu gsteren bir
bulgu vardr ortada ne de Freud hakknda kesin bir hakikat. Bir
190

insan olarak hakknda hibir ey bilmeden binlerce kiinin onu ide

alize etmeyi ve savunmay srdrmesini ok artc bulan Grosskurth, anlalan Freudun maskesini drerek baz hakikatlere erilebileceine inanmaktadr. Ama zaten insanlarn ou, pek de
doru drst davranmaz - yle davranrm gibi grnrler sadece.
ten bir hiddet gsterisi, yeni bir tanma muhta olduumuzun ia
retidir daima.

191

XV
Geleceklerimiz

Psikanalizde hastann en ok elini kolunu balayan igrler, unu

tamadklardr; ayn anlaya gre psikanalist iin en yanltc ku
ramlar da, olmadan edemedikleridir. Dolaysyla zihinsel ba
mllklarn, zm deil bal bana problem olduu dnlr.
nsanlar, unutamadklar bir ey olduunda giderler psikanaliste;
hayatlar hakknda, ou zaman eylemler araclyla kendilerine
anlatp durmaktan vazgeemedikleri bir eydir bu. nsann iini bu
naltan bu tekrarlar -hayat hikyeleri repertuarnn bilindnda
byle snrlanmas ya da zorlanm as- zamann durmu olduu ek
linde bir yanlsama yaratr (daha dorusu insanlar, zaman dur
durmu olduklarna inanr - yahut zaman durdurmu gibi dav
ranrlar). Byle tekrarlarla sanki gelecein uzana dyor, onu
192

kendimize belli bir mesafede tutuyoruzdur. Zaten semptomlar da,

bir eye son vermeye, onu durdurmaya ynelik (sonusuz) gi
riimlerdir. Geici olarak lmek gibi, hayat zerinde hkimiyet
kurmann dzmece bir yoludur bunlar.
Akan zamann iinde yaayp bu belayla baa kmamz sa
layacak en iyi donanm olarak kalc hakikatlere (ya da semp
tomlara) zlem duymak, geleneksel olarak Bat M etafiziinin ala
nna girer tabii. Ama normal hayat pratii gibi psikanaliz pratii de
olduka anlk biimlerde felsefi sorulan gndeme getirmektedir.
Bir ey ne sreyle geerli olabilir ve neden psikanalizde de, baka
her yerde de, igr denen eyin geerlilii iin zamana da
yanklln lt oluturmas gerekir? Hastaya zdrap veren ve
psikanalistin gznde de patolojik snrlan belirleyen tekrarlar, on
lar aklamada kullanlan hakikatlerin tersine olaanst kalc ve
dayankldr oysa. Freuda gre bu tekrarlar, hatrlayamamann so
nucudur. Malcolm Bowienin yazd gibi psikanaliz, her eyden
ok anlamn retilmesi ve dntrlmesiyle ilgileniyor. Dntrlemeyen, fiziksel olarak ileme sokulamayan ey, kendini
tekrarlar. Kiinin deneyiminde yararl bir biimde yeniden ta
nmlanmaya direnen her ey travma oluturur. nan gibi travma
da, zaman durdurmann bir yoludur.
Ama eer Freudun dedii gibi sadece hatrlayamadmz ey
leri tekrarlyorsak, belli becerilerin tekrarlanmasn gerektiren bir
analiz yntemini renmi psikanalistin ya da edebiyat ku
ramcsnn yapt nedir? Yntem, ancak tekrarlanabiliyorsa yn
tem olur; yine de psikanalitik adan baktmzda, sorunun ken
disi, yani travmay niteleyen, tekrarlamadr. Christopher Bolla ile
Malcolm Bowienin, birbirinden ok farkl ve ho sluplarla ka
leme aldklar ilgin kitaplar ite bu paradoksu irdeliyor: Bir Ka
rakter Olmak: Psikanaliz ve zdeneyim (1993) ve Psikanaliz ve
Kuramn Gelecei (1993). Sanat eserinin de hastann da incelikleri
ve karmaklklar karsnda ayn lde sknt duyan kuramc ile
psikanalist, zaten bildikleri eyi tekrarlamaktan teye ge
ebilecekler midir? Kuram, Ehliletirilmi Olann Bulunduu Yer
olmaktan te bir ey deil midir? Tanm gerei kuram, zaten bil
diimiz bir eyse, gelecee dnk kapsam nedir? Gelecek, n
yarglarmzn ie yaramayaca bir yer olacaktr nihayet. PsiFJN/Flrt erin e

193

kanaliz seansnda ama, psikanaliz kuramnn doruluunu ka

ntlamak deildir.
Yine de, en ilgin (en az kle ruhlu) kuramclarn gznde
Freud, sadece kendinden nce gelen gelenekleri noktalam birisi
olduuna gre, artk psikanalizde belli bir sezgi ve duyarllk yer
lemi demektir. Freud, yeni bir gelecek tr zerine belli nok
talara arlk vererek dnmtr. Psikanaliz Freudla balam
olabilir, ama konu edindikleri onunla balamaz. Malcolm Bowie
ile Christopher Bolla, birbirinden son derece farkl geleneklerden
yola karak son yllarn en yeniliki psikanaliz kuramlar zerine
kitap yazmlardr. Allmn dnda bir slupuluk ve heyecan
verici bir tutkuyla yazdklar grlr. Bollasn, romantik iirden
ve on dokuzuncu yzyl Amerikan romanndan ilham alan dzyaz
slubu, yer yer gsterili bir belagat tutturmasn salar; giritii
projenin deneysellii de slubunda rahatszla yol amaz. Ku
ramyla aklamaya giritii zihin uyandrc yanklanmay dzyaz
slubunda da ounlukla grrz. Ve kuramnda psiik hayatn,
zihni terk etmeyip tekrar tekrar etkisini gsteren izlerden olu
tuunu aklarken, bunun kaleme ald satrlarda (ve satr ara
larnda) yanklanna gzmz kulamz ak tutmamz gerekir.
Mesela benlii bir nesne gibi gzlemleme srecine ilikin ta
nmlamas - Yaad tekil deneyimden yola karak kii, gemi
olduu btn yollar zerine dnr- tasvir ettii srele yle b
tnlemitir ki, Coleridgein Eski Zaman Denizcisi iirindeki b
yleyici ritim yanklanr kulaklarmzda. Ve yanklar iki ynl etki
gsterir. Bowiede, uzmanlk dergilerini okumu herkesin bilecei
gibi hakim psikoloji akmlar iinde ender bulunan bir meziyet
daha vardr; ok farkl entelektel alanlara ilgi ve ballk duymak
tadr o. Yazdklar bir pasti meydana getiremeyecek kadar zgn
olsa da, Bovvienin eserinde en sk kulamza alnanlar Proust ile
Mallarmnin sesleridir. Yani Ak, Zaman, lm vb byk te
malarla ilgili olarak ok incelmi bir ifrat, taknlk sz konusudur
ve kurama ilikin ihtirasn tarifi g alanlarm titizlikle ifade eden
bir tavrla buna itidal kazandnlmtr. Psikanalizin dili zmler
deil ipulan sunar, yoruma deil yorumcuya ihtiya duyar diyen
Bowienin giderek daha incelikli hale gelen Freud ve Lacan oku
malarnda en son bulunacak meziyet de ihtiyattr herhalde.
194

Hem Bowie hem Bolla iin psikanalizin ierdii en zorlu iro

nilerden biri, bir kuram olarak aydnla karmaya alt ge
lecei sahiplenir grnmesidir. Freudun insann zamansallna
ilikin aklamalar demektedir Bowie,
gelecei kukulu bir
hale getirmi ve uzun kuramclk yaam boyunca da yle b
rakmtr. Psikanaliz asndan bakldnda, Bollasn travma ta
nm gibi - travmann yaratt etki, simgesel dzeyde ayrntlandrp ilemek deil simgesel tekrardr- gelecein de
olabilecek en iyi tanm, gemiin daha incelip olgunlam bir
kopyas -yani uzun pantalonlu h ali- olabilir. Kuramn kendisi,
aklamaya giritii semptoma dnr. Psikanaliz kuramna gre
gemi, yani sindirilmemi olan gemi -hem semptom hem yo
rumlama olarak- daima geri dnyorsa, o zaman gelecee nasl d
nebiliriz, yahut teorinin de terapinin de byk bir kolaylkla ortaya
kard sonu gelmez gemi okunu nasl aabiliriz? Erotik al
kanlklarmz gibi teorik alkanlklarmz da, gemiin gelecekten
ald intikama dnmektedir.
Bir Karakter Olmak'ta Bolla, gelecein -gelecekteki ben
liklerin ve ruh hallerinin- zihinde canlandrma sreciyle olu
tuunu ne srer. Annemizle balayarak dnyay ve iindeki nes
neleri, farknda olmadan kendi benliimizin paralarna hayat
vermek iin kullanrz. zerinde fazlaca dnmeden diye yazar
Bolla, dnyay kendi znelliimizle takdis eder, insanlara, yer
lere, eylere ve olaylara belli tabirler erevesinde anlam at
federiz... bizim dnyamzdaki nesneler, potansiyel dnm bi
imleridir. lgilenmeyi setiimiz nesneler -b ir kitaptan, otur
duumuz evi deme ya da gnmz dzenleme biimimize
kadar her trl ey olabilir- kiisel bir sz daarc (hatta alfabe)
gibidir; en iyi ihtimalle yaptmz, zihnimizin imge uyandrma
gcn besleyen nesneleri gvenceye alarak tabirlerin gereklerini
karlamaksan ibarettir. Gelecein sahnesini dzenlerken -B ollasn
kulland birok keyifli ifadeden biri de potansiyel rya mobilyasd r- kendi tabirlerimizi serbest brakacak yollar bulma
umuduyla sanki hep kendi dilimizi yaamaya urarz. Farkl sanat
aralar gibi nesnelerin de ileme sokulma potansiyelleri bir
birinden ok farkldr; nesnenin kullanm snrlarn belirleyen,
Bollasn ifadesiyle nesnenin btnldr - ne olduu, neleri
195

uyandrd ve neleri mmkn kld. Bollasm bakyla dnya,

bir tr estetik alet takmdr; ve ou psikanaliz kuramcsnn ak
sine Bolla, ceviz krmak iin balyoz kullanmaz.
Bollasm, yeni psikanalitik manzarasn tarif ederken bir sz
daarc repertuarna yasland buraya kadar anlalm olsa
gerek. Ortodoks psikanalistler takdis etmek gibi szckler ya da
tabirlerin gerekleri gibi ifadeler kullanma telanda deildir; had
dizatnda dardaki dnyay kendi terimleriyle ele almaya da gi
rimezler. Bollasn almasnda Winnicott ile Amerikan prag
matizminin - kullanm deerin in - dili, Wordsworthvari bir
romantizmle buluur; dnya benlik paralarnn birbirine ya
manmasyla olumu, benlik paralarndan meydana gelmitir;
ama yine de kendi ayrln, kutsalln, mutlak yenilie, icada di
rencini korur. Bollata Benlik, onun ifadesiyle yaanan de
neyimin dlerini kurmak iin gereken sahne donanmnn peini
hi brakmadan ayn anda hem -h e r tarafa birden- yaylm, hem
de hedefe ynelmi olur. Psikanalizin srarla zerinde durduu gibi
benliin kendini ifade etmesi demek, dnmesi demektir; ko
numak, farkllamak demektir. Bolla iinse Benlik, tefekkr ha
lindeki bir pikaresk kahramandr daha ok, farknda olmadan kendi
hayatnn oyuncusudur. Bolla, an, ya da kendi deyiiyle, tam
varln nesne tarafndan dntrlmekte olduu anda, anlam ba
lamak zere znenin ey ile karlat yeri tarif etmede ola
anst yeteneklidir: Bu an engelleyen ya da karkla dren
her ne ise patolojiyi oluturmaktadr. Bu karlamalarn, bu kar
lkl deer bimelerin muammal yan -kesin biimde bilindmda geiyor olular- Bollasm kitapta her eyden ok ze
rinde durduu meseledir. Bu srelere ilikin paradigmasn da
ryalar oluturur. Gn, kendi tabirimin potansiyel ifadesinin
alan olduuna gre, belki de bir gn yaamak, bir ryadan
uyanmaktan ziyade bir ryay grmeye benzemektedir.
Freudun gstermi olduu gibi her gn, bilinli benliimizin
bilgisi dnda, nmzdeki gece iir, rya malzemesi toplarz.
Yani Freudun deyiiyle bir rya gn ierisinde bir tr bilind estetii yaamaktayzdr; iimizdeki bir ey ya da biri, gece
yapaca i iin ihtiya duyduu eyleri seer. Gn boyu olup bi
tenler bizim iin anlamldr, ama onlar ryann tamamen farkl
196

balamnda yeniden ileme koyana kadar bu anlamn ieriini bil

meyiz. Bir alg, bir dnce, kulaa alman herhangi bir ey kay
dedilir ve sonra inanlmayacak kadar sinsi bir sanatnn elinde d
nme urar. ok zel bir anlamda diye yazar Bolla,
hayatmz kendi mahrem ryalarmzda yaarz. Bolla, bir rya
manzaras olarak sradan bir gnn, beklenmedik younlukta an
lamlarla dolu olduunu, mistik abartlara bavurmakszn ak
tarmay baarr. Gnn bir rya biimi olarak yaanmasna ilikin
aklamasyla Bir Karakter Olmak, gerekten artc bir kitaptr.
Bolla, samala ya da belirsizlie dmeden, olaan ama ke
sinlikle srad bir deneyim olarak rya retimini daha yakndan
anlamamz salar; benliimize ilikin gizli dilleri konumada kul
lanacamz nesneleri, hi farknda olmadan, olabilecek en normal
yollardan nasl setiimizi aklar.
Psikanaliz kuram, bilindn bilindmda tutmada sorunlarla
karlamtr hep; daha ok pis ve naho, bazen de daha maharetli
bir bilinlilie dnverir bu, ya arzu edilip zlnen ya da rklp
kalan bir bilinlilie. Bollam eserindeki farkllk, bu srete
ifade zorluu ekmeden ya da mistisizme dmeden (psikanaliz
kuramnn en iyi ve en kt almalarnda genellikle mistisizme
kalr) bilindn -gnlk hayatn bilindn- konu ede
bilmesidir. Ama insan, psikanalizi uygulamaktan ya da ona inan
maktan vazgemeksizin nereye kadar gereklik tanyabilir bilindna? Psikanaliz, gerekten de iki kiilik bir uyurgezerlikse,
psikanalistin ve hatta hastann neye faydas vardr? Freudu ciddiye
almak -b u onu tmyle veya harfiyen kabul etmek anlamna gel
mez elbette- iin, Bollas'n yazd ekilde psikanalizde -ha-yatm
kendisinde de olduu g ib i- ortaya kanlarn ou bilinddr
nermesini kabul etmek gerekmektedir. Bollasa gre rya bir
model oluturduundan, hasta ile psikanalist de birbirlerini, kendi
rya gnlerinin bir paras -am a youn bir paras- olarak kul
lanrlar. Resmi dzeyde vurgulanan dnceye gre hasta, psi
kanalisti bir dnm nesnesi olarak kullanmaktadr, ama Bollasn
modelinde psikanaliz srecindeki karlkllk gzard edilemez.
Zaten ama da anlamaktan -karakterinizin ne olduunu bul
m aktan- ziyade, potansiyel olarak sonsuza kadar uzayabilecek olan
karlkl icat ve yeniden icat srecini serbest brakmaktr. Bollasa
197

gre ortamdan ve/veya benlikten kaynaklanp da kiinin ye

nilikiliini ve ak ulu bir sre olarak yenilikilie olan inancn
baltalayan ya da dumura uratan her ey, patolojidir. Yanl an
lamann hazlarna ve zgrlklerine ak bir psikanalizdir bu ve
Freud tarafndan rya rn diye adlandrlmtr; yani arzunun
hizmetinde tahrifat: En muvakkat anlam hari, hakikat deil, ola
bilirlik. Bollasm sunduu etkileyici klinik rneklerin zndeki
facia, bir bakasnn (ounlukla ana-babann) ryas ya da dnya
gr iine hapsolup kalmaktr; perspektif zgrl bulunmayan
bir yerde, kendini koruma adna fiziksel bir felce uramaktr. Bu
rada Bollasn kiinin kendini ileme igds dedii ey ar
ptlm, kii, bir bakasnn nceden belirlenmi kavram ve an
laylarna sabitlenip kalmtr. Bollan burada igd kelimesini
kullan tarz, psikanalizin dilini romantizmin dilleriyle bir
letirmektedir.
Kitapta birbiriyle balantl drt nemli denemede - Ecinsel
Arenada Gezinti", iddet Ykl Masumiyet, Faist Zihniyet
ve Niin Oidipus?- Bolla, kiinin iindeki ruh halleri re
pertuarnn kstlanp boulmasnn nedenleriyle sonularn ara
trr. Bollasa gre akl sal denen ey (veya onun kendi iyi
hayat versiyonu), isel karmakla tahamml ve onun tadna va
rlmasn ierir; birbiriyle alan, birbirine itiraz eden, birbirini
zorlayan seslerle dolu bir tr -yazarn tabiriyle- i parlamentoyu
kullanma ve ona inanma yeteneidir. Buradan kesin kararlar k
maz, ama ar basitletirmenin sinsi iddeti karsnda gerek bir
politik ve psiik teyakkuz durumu salanabilir. Faist ruh hali de
dii -k i hepimizde hazr bekleyen bir ruh halidir b u - kesinlie
ynelmeyi destekleyen endie ya da ihtiya her ne ise faist kur
gulamann dinamii haline gelir ve sonuta zihni her trl mu
halefetten arndrr (dnyadaki fiili siyaset sahnesinde muhalefeti
katliamdan geirir). Bu denemeyi okurken, herhangi bir politik
ball srdrebilmek iin benliin hangi paralarndan kur
tulmak gerektiini merak ediyor insan; sola sempati duyulduunda
agzllk nereye gidiyor veya muhafazakrln belli ver
siyonlarnda empati ne oluyor? ou psikanalistin aksine bir ey
lemci olan Bolla, hem grnrdeki politik ve psiik masumiyetin
-y inin, Dorunun ve Akln yannda olm a- ivasn tanmaya
198

hem de bunlarla baa kmaya ynelik aktif stratejiler neriyor ki

tabnda. Bu nemli kitabn artc ynlerinden biri de, ayn anda
hem gerekten radikal bir psikanaliz metni, hem de tuhaf bir e
kilde yattrc, rahatlatc olabilmesidir.
Bollam aka karmaklktan yana olan -a m a asla yozlap
sersemletici bir grelilie kam ayan- tavr, kendi iinde baz ka
rklklar da tayor. Bollasa gre Oidipus kompleksinin al
mas ocuun, kendi zihninin sahibi olmann tuhafl hakknda
bir eyler anlamaya balamasdr; bu da dier zihinler arasnda bir
zihin olma anlamn tar. ocuk, bak as nosyonunu devralr ya
da bu nosyona uyanr: Ben yalnzca annemin deil babamn da
olu ve muhtemel ym ve babamn bak asndan annem
daha farkl grnyor ve babama duyduum arzu annemin bak
asndan daha farkl grnyor vb. Bollasa gre sperego -y a
ni, ana-babann getirdii yasaklamann iselletirildii yap- pers
pektif diye bir eyin varln ilan eder... ocuk, bak alarnn o
ulluunu fark eder. Arzuyla beslenerek gitgide artan bu o
ulluk, onun kendi ruhu ve zihni olarak adlandraca ey haline
gelir. Bollan ima ettii gibi, bunun nasl hkmedici ve baskc
bir ey haline gelebileceini grmek zor deildir; aym anda bir
sr mzik birden almaktadr. Kitaptaki en salam speklasyon
anlanndan birinde Bolla, birok insann kendi zihinlerinin kar
makln tayamyor olabileceini, belki de bu yzden ift
olma, aile hayat, grup ball gibi hileli ortaklklara rabet ede
rek teselli aradn ne srer. Israrla bakalaryla birlikte olma
delilii, kiinin kendi zihniyle ba baa kald delilie tercih
edilebilir. Bu karmakln normalde tanamaz bir ey olduunu
dikkate alnca diye yazar Bolla, galiba insan bireyi varln ko
ruyabilmek iin ksmi bir gerileme [regresyon] iine giriyor, ama
bu gerileme insan hayatnda yle esasl bir unsur haline gelmi ki,
tahlil edilmeyen bir teamle, gnlk hayat dininin bir parasna d
nm. Bu gerilemeye evlilik yahut ift olm a adm veriyoruz;
burada insan, ana ile babann bedenlerini, hayatn Oidipus dnemi
ncesindeki, yani ocuun tek bana farkna vard znelliin
penesine dmeden nceki hayat imgesinin scakln yeniden
canlandran ve canl tutan, karlkl olarak birbirine baml bir
iftin paras haline geliyor. Bollas'n terimleriyle bu nerme de
199

bal bana bir zihin uyandrc btnl olan nesne ilevi g

rebilir. Kendi karmaklmz, dolaysyla bakalarnn da kar
makln olumlu bir ekilde kabul edebildiimiz bir dnyada; in
sanlarn, ocuklarnn genel eitim ya da zorlayc inan sistemleri
yoluyla basitletirilmesine izin vermedii bir dnyada hayat neye
benzerdi? Geleneksel olarak en esrarengiz ve anlalmaz ey, ah
laki hayat basitletirmek olmutur.
Bollasa gre travma, benlii an lde basitletiren eydir;
ierdii ac nedeniyle insan kendi karmaklyla atma halinde
brakr. Bolla, kendi alanndan geerli olabilecek nedenlerle baz
insanlarn, kendilerini davet eden nesneyi geri evirmekte srarl
davrandn, ... zihin uyandrc potansiyeli yksek olanlar ele
yerek nesne seeneklerini daraltabilme eiliminde olduunu
yazar. Merak duygusu t>ir put, bir tapnma nesnesi olarak benlik
anlayn tehdit eden bir eydir; karlatmz her yeni insan, ii
mizde tandk olmayan bir eyleri uyandrabilir. O halde Bollasm
bak asyla psikanaliz, bir terapi biimi olarak iki rtk hedefe
ynelmitir: Kiinin, kendini dntrmek iin ihtiya duyduu
nesneleri bulmasn salayan i radarn serbest brakmak (nn
deki engelleri tahlil etmek) ve zndeki karmakl aa
kararak kiinin bundan yararlanabilmesini salamak. Bunlan birbiriyle uyumlu projeler olarak sunmas, kitabn en ustaca
yanlarndan biridir.
Bir Karakter Olmak gibi Psikanaliz ve Kuramn Gelecei de
bakalam, gemiin bizi srklemesine karlk gelecein ken
dine ekmesini konu alr. Bowieye gre sanat eserleri d
ntrc aralardr - Bollasa gre ise her ey dnm arac
olabilir, am a tabii sanat, daima umut vaat eden bir adaydr. Yine
Bowieye gre Freudiyen bilind, tanm itibariyle anlamn
tamla, tamamlanmla, hitama ve ikmale ermesine engeldir.
Aslnda bylece anlamn elinden baka birok ey de alnmakta,
sadece kimsenin imrenmeyecei bir yazg braklmaktadr. Tabii
hitama ermeye kar duyulan tepki zerine artk ilgin bir eyler
yazmak da g gerekten, bu dnyada hibir ey durmad iin
hibir ey de balamyor. Btn modem kuramlar Herakleitosun
glgesinde yazlm. Ama sre kavramna ne kadar yatkn olursak
200

olalm, dilimizin noktalamaya ihtiyac var. Geici bir nokta koyma,

bir farkllk yaratr. Kvrak bir dzyaz slubuyla Bowie, hibir ku
ramn yzlemekten kaamad bir ilikiyi, akan-duran ilikisini
tarif etmenin ilgin yollarn bulmu. Bowienin Lacan zerine ki
tabn bu kadar heyecan verici ve anlalr klan, matematiksel formlasyon ynndeki iradi istek ile kelime oyunlarna, nktelere,
cinaslara dalp gitme ynndeki zorlayc drt (komplsiyon) ara
snda Lacann belirttii gerilimi ele almas. Taraf tutmayarak ka
amakl olmaktan da kurtuluyor Bowie. Yine bu ikilemleri ir
deleyen Psikanaliz ve Kuramn Geleceinde, Freudun yeni
psikolojisinin gzler nne serdii, durdurulamaz dnm s
relerinin dnyas zerine younlam. Durdurulamazl g
rebilmek iin, durmann nasl grndn bilmemiz gerekir el
bette. Ayn suda iki kez ykanamayz, nk aradaki fark biliriz.
Bowieye gre kuramn gelecei de psikanaliz hastasnn gelecei
gibi bu gsterme srecinin indirgenemezlii, [ne] ierilemezlii
durdurulamazlna bal. Sz bir yerde.durur, ama edebiyat ku
ram gibi psikanaliz de, son sz sylemenin sanat olmamaldr.
Son sz tamamen baka bir eydir.
Peki gsterme sreci hakknda bunlar syledikten sonra, sy
lenecek ne kald geriye? Kitaba adn da veren birinci denemede
Bowie, Freudun gemie ncelik vererek gelecei psikanaliz ku
ramnda fiilen bir fazlalk haline getirdiini gstermektedir. Psi
kanaliz kuramndaki en nemli paradokslardan biri, Freuda gre
isteklerin, insan gelecee olduu kadar gemie de yneltmesidir.
nsanlar" diye yazar Bowie, dilek kipine baldr. stek duyan
btn yaratklar bu zaman boyutunda yer alr ve bu boyutun ayrt
edici szdizim zellii de keke u yle olsayddr. Ama u
yle olsayd gemite yer aldndan, gelecek de aa yukar
ayn ekilde kar ortaya (geri burada aadan ok yukar sz ko
nusudur). Bowieye gre gemi, bugn ve gelecek daima bir
birinin dnda yer alr, birbirini yerinden eder ve birbirine tu
tunmay reddeder aklamas da ancak Lacanm insann
zamansall zerine (Heideggerden esinlenmi) incelemesiyle
mmkn olmutur. Geimsiz bir aile gibi birbirinin dnda yer
alan bu yar alegorik Gemi, Bugn ve Gelecek ile ilgili olarak
Bowienin ortaya att allmadk imgeler, Lacann tersine ma201

harelini o kadar kolay ortaya dkmeyen bir yazarn metninde ko

layca atlanabilmektedir.
Geri Lacan, Bowienin dedii gibi insan tutkularnn ya
psnda zden mevcut ve bu nedenle de insan deneyimiyle bi
linemez olan bir gelecek zamann yeniden kefine vermiti ken
dini ama, beeri bilimler denen alanda her trl totalletirmeye
(tamamlanm bir tabloya) fanatik biimde kar koyanlara zg
ldrc bir zaafa da dyordu: Sistem sevgisi. Bowienin de
diine gre Lacan, bir yandan kesin lme dayal bilimlerden
ok etkilenmitir ve kendi kuramna konu olarak kusursuz bi
imde hesaplanabilecek bir insan dler; dier yandan bir nevi
vahiy biimi olarak zaman didikleyen artc bir szdizim ve
anlambilim sergileme peindedir. Blake, sistemlerin muazzam
etki gcn teslim ederek bir bakasnn sistemine hapsolmaktansa
kendi sistemini kurmak gerektiini sylerken, bireyin zgrln
herhangi bir ekilde takdir ediyor deildi elbette.
O halde, sistem ina eden kuramc bu ikilemi ve Lacan ne ya
pacak? Ya bu emaya yapp onu daha da gl bir hale getirecek,
cokulu retorii kopya edecek (Lacanc bir vantrilok kuklas ola
cak) ya da Bowienin doru tercihini izleyerek Lacann Freudiyen tabirleri renmemeyi renmesi gibi, Lacan tabirlerini
renmemeyi renecek. Baz kimselerin mritlere zg alak
gnlllkten -korkun dzyaz slubundan- uzak durmasna yar
dmc olabildii mddete salkl bir neridir bu. Gerek Bolla
gerek Bowienin aka ortaya koyduu gibi, psikanalizin takipisi
olmak, bu hususu atlamak demektir. Mritler, akay anlayamam
insanlardr. Tarihsel olarak da psikanalizdeki mritler, liderlerinin
saknmaya alt faciay balatmtr; Freudcular kibirli birer i
leke, Winnicottular had safhada spontan, Kleinclar haset dolu
birer darkafal, Lacanclar stadn aynadaki aksi olmutur vb.
Bowie, psikanaliz kuramnn geleceinin, baka disiplinlerle
karlkl olarak canlandrc ilikilere girmesine ve eski usl de
erlere yeni bir usl bulmasna bal olduunu ne srmektedir,
belki psikanalist iin en gl umut diye yazar, aslnda
kuram'da deil, yeri geldiinde konuup ne zaman susacan bil
meyi ieren eski usl hnerleri kazanmadadr. Geleceklere ye
terince uyank olan sezgili bir psikanalist de, kuram harfiyen iz
202

leyenlere esnek, hassas, evk ve umut dolu eletiri yapmay

retebilir. Kritik soru udur belki: Ben ve bu metin/hasta, bundan
sonra ne olmak istiyoruz? Birbirimizi ne olmak iin kullanacaz?
(Tabii gelecei tanmann yegne yolu, gelecein, ancak artc
ise gelecek olacan bilmekten geer.) Edebiyat ve psikanaliz ku
ramlarnn byk blm, kendine bir zemin oluturmak ve orada
konumunu bulmakla uraarak geirir zamannn ounu. Bowie,
ancak ne aradklarn bilmedikleri vakit bulabileceklerini ne sr
mektedir. Bir eletirmen olarak o, kiinin aniden yabanc bir bl
geden konuuyor ya da davranyor grnd an -b ir anlamda
psikanalitik a n - ile ilgilidir.
Bowie, sanatn karmaklnn, kuramn aptallatrc etkisinin
yerini almasn ya da onun paradigmas haline gelmesini is
temektedir. Edebi bir metnin cokusunu hibir kuram, hatta psi
kanalizin bamllk yaratan kuram bile dindiremez. Bir kez
daha Carlyle -v ey a belki Am old - andrrcasna, temenni dolu
kehanetlerde bulunur: 2000 ylma gelindiinde kuram , sanat ve
sanatn tehdit altndaki ama anl geleceklerini yeniden kefetmi
olacaktr. Bazlar iin bu, her trl soruyu -kim in sanat? ve
kimin gelecekleri?- gndeme getirebilecek bir nermedir elbette,
ama pek ok eletiri kuramnda hl kadiri mutlaklk ve hakl infial
diye geinmekte olan samalkla da yzlemektedir. Bollam ki
tabnn ortaya koyduu gibi, karmakln deeri adna dile ge
tirilen bir savununun ille de tepkisel ya da kendiyle bark bir bil
gilik sergilemesi gerekmez.
Bowienin bu kitaptaki ikinci denemesi Freud ve Sanat ya da
Michelangelonun M usas imdi ne yapacak? Bowienin, ku
ramcnn yaklaan lmne ilikin kehanetiyle ortaya kan ku
kular datacaktr bence. Bu parlak blm, Freudun sanat ve sa
natlarla girdii arpk, elikili ilikiyi didiklerken, kitabn
eletiri bilinci olma ilevini de yerine getirmektedir. Madem Freud,
Bowienin grne gre gemii idealize etmitir ve anlalan
Bowie de sanat idealize etmektedir, bu blmde tam da bylesi
psiik yadsma edimleri tahlil edilmektedir ite. Bowie, Freuda
gre sanat eserlerinin zafer kipinde yaanan psiik hayat temsil
ettiini yazar: Sanat araclyla insan, bir sre iin kendini kendi
sefilliinden ekip kartabilir. Freud'un sanata kar yabanc
203

lndan yola karak Bowie, gemiin sanatn tahammlsz

biimde ve sahiplenerek ve" zellikle de rekabeti bir tavrla ele
aldn yazmtr. Bir kez daha Bowie, ifrata kama ile kesin bi
imde sonulandrma arasndaki sava fark etmekte gecikmez.
Rya Yorumu'nda Freudun edebiyatla -B ow ienin ifadesiyle gi
derek gdkleen- ilikisini yanstan ayna, kendi ryalaryla ili
kisidir. Bowienin gzlemine gre bu ryalar, aralksz bir anlambilimsel tama ve dalma havas tar; oysa Freud, yorum
lama srecinde tutumluluk konusunda srarldr. Sanat eseri ya da
rya artk stnde insan yaayabilir bir topraa dntnde, eli
mizde kalan tek ey kuram ya da yorum olmaktadr. Yorumlama
srecinde kaybolan ise edebiyattr. An lde tutumlu bir ne
denler dizisinden diye yazar Bowie, bir dizi msrif sonu do
maktadr. Bowie, sonularn tarafnda yer alr. Bowienin g
rne gre Freudun bilimsel speregosunu tatmin amacyla
yorumlama gramerinin sadece dilek ieren kurgulardan te
mizlenmesi gerekmiti. Bowieye gre iyi bir yorumlama, nes
nenin zaman boyutundaki karmakln, isteklerinin deiken
liini ve gemie dnme zelliini yeniden canlandran ya da idrak
eden yorumlamadr. Yorumlama edimi adna Bowienin yeniden
canlandrmak istedii de gelecek ile gemi arasndaki o tuhaf i
ieliktir. Yoksa analiz sanat eserini aklar ve bu srete onu du
raanlatrr. Sanat, kendi kendini tatmine ynelik daha kapsaml
bir kehanet biiminin, psikanalizin ayrlmaz bir paras olur sa
dece; her eye aklama getirmekle psikanaliz, yeni hibir ey bu
lamamaktadr sonunda. O halde Bowienin ll ifadesiyle psi
kanalize bir kltrel deer halesi ve bilimsel iddialarna peygam
berce bir byklk atfederek ona batan sona yeni bir itibar ka
zandrmayla kyaslandnda..." sanata daha yksek bir imtiyaz
tannm olamaz. Bolla ile B owienin kendilerine zg ayr tarz
larda savunusunu yaptklar, davalar peinde koan Freud deil,
sonu gelmez satr aras anlamlarn Freududur. Psikanaliz ku
ramna biraz serbeste gezinen bir dikkat gstermek gerekmektedir
artk.
Bowienin burada savunduu yeni Freud, bir oyun yazar,
bir romanc, bir fabl yazar ve belki hepsinden nemlisi de bir retorikidir. Bollasn Freudu ise kendi hayalnn rya rn ha204

line gelen bu sradan ve muamma dolu deneyimi tarif etmenin yo

lunu bulmu olan, rnek ve esinleyici insan znedir. Ancak kendi
ifadelerine gre daha edebi bir psikanalize bal olan her iki
kitap da, tebih ya da kinaye yoluyla olsun, Freudun holanmad
sanat biimi olarak bilinen mzie sk sk deinmektedir. Bowie
ile Bolla, bilindn mzik paras gibi yaplanm bir ey olarak
dnmenin yararl olabileceini ima ederler. Byle dnecek ol
duumuzda psikanalitik yorum neye benzeyecektir acaba? Belki de
gelecekte psikanalizin ilevi, ekillendirmek deil var olan ekli
uyandrmak olacaktr.

205

 Ud c B lllm

Hariten yazlar

XVI
Philip Rothun baba miras
IS f f

"Ve insann normal, erdemli bir istee sahip olmas

gerektii fikrine nereden kaplmt btn bu
bilgeler?"
Fyodor Dostoyevski.
Yeraltndan Notlar

Philip Rothun Baba Miras: Gerek Bir Hikye'de (1991) an

latt en nemli olaylardan biri, Rothun yal ve hasta babas Herm ann aada aktarld ekilde szlanmasdr:
Gren tek gzn yukar dikip yatandan bana bakarak ocuklara
syleme dedi.
Kimseye sylemem dedim. Dinlendiini sylerim sadece.
Clairee syleme."
Kimseye sylemeyeceim dedim. Meraklanma. Herkesin bana
gelebilir. imdi bunu unut ve biraz dinlen.
Bir yerde utan varsa, en berbat boboazlk (ve babalarla oul
lar arasnda en artc iftihar) olasl sz konusu demektir. BuF14N/F1rt rerine

209

rada ise vaatte bulunmakla daha da sk bir ketumluk talep eden,

baba deil romanc-ouldur. Kader diye yazar Roth, Baba M i
ras' mn sonlarna doru, bana o kadar sadk ve ylesine tutkuyla
kendini adam bir baba vermiti ki, kitaplarmda asla eletirecek
bir ey bulamazd. Babasnn lmnn hikyesi olan Baba M i
ras', Rothun babasnn asla okuyamayaca bir kitapt.
Roth, yazarlarn en az duygusal, dolaysyla da en az alayc ola
ndr ve Baba Miras, baka zelliklerinin yan sra, babas iin
ifade ettii duygularn karmaklyla da dikkati eker. Kitabn bu
annda, kltc olan tek eyin kendini tutamayp altn pisletmesi
olmadn babasna -v e sadece babasna da deil- gsterirken zdrap iindedir Roth: Asl kltc olan, bu kadar kendini tutan
bir dnyada yaamaktr. te bu olayla Herman Roth, tabir ye
rindeyse olunun romanlarnda yaratt panteona katlr - bunun
tercihe deil tesadfe bal olduunu sylemekte yarar vardr
belki. Rothun romanlarndaki kahramanlarn, aldklar eitimin
veya grdkleri teviklerin sonucunda kmsedikleri, kar k
tklar eylerden tr nl olmak gibi cretkrca, ama biraz da s
klganlkla tadklar bir istekleri vardr. Kstaha bir cesareti olan
insanlardr bunlar. Herkesin iinde kendini kaybetmek diye yaz
mtr Roth, bu dnyada bir Yahudiden beklenebilecek en son
eydir. O halde Roth, yeni bir kahramanlk trn, kendini tutamamaktan kaynaklanan kahramanl icat etmitir. Portnoy der
bir syleisinde, benim iin bir karakter deildi, bir patlamayd.
Romanlarndaki erkek kahramanlarn ounun, kadn kah
ramanlarn da bir ksmnn bildii gibi kendini tutamamak, bo
boazlk olmakszn, yahut bunlar ihtimal dahilinde olmakszn, iyi
bir gsteri haline dnmez - aslnda hi gsteriye dnmez.
Rothun, tam babas lm deindeyken bitirmek zere ol
duu bir nceki roman Aldatma, Kii Rothu ilikileri, hatta ba
kalarnn aclarn istismar ederek yaz malzemesi yapmakla su
layan insanlarla doludur. Bir keresinde bir dost yle uyarr onu:
Senin yaptn gibi, kadnn hikyeleri iin dzmyordu ki onu
adam. Dzmek iin dzyordu... Hikye devreye girmeden ya
anm olandr yaam. Ama Kii Rothun da Doruculara, yani
durmadan kendisini sulayarak Yaamn ne olduu zerine ahkm
kesen insanlara edecek bir ift sz vardr. Her eyden nce, ili
210

kileri ne iin kullanacamza kim karar vermektedir? Hem bize

mahremiyet, drstlk veya ift olmann kutsallna dair d
ncelerimizi kazandran ihanet ya da aldatma anlaymz nedir?
Ne talihsizlik diye yazar Aldatma'da, basiret hi de romanclara
gre bir ey deil ve en azndan Zincire Vurulmu Zuckermann dan bu yana Roth, romanclarla ilgili bu konularda ken
disinin en amansz eletirmeni olduuna gre, talihsizlik talihli
bir kelime haline gelir. Roth, gven ile birine gvenme arasndaki
rahatsz iliki zerine her zaman ilgi ekici eyler yazmtr; bu an
laya gre her hikye bir ihanet oyunudur. Bir konumann komp
lo ve fesat kokan anlarnda, Rothun kaleminden kma ko
numalarda ounlukla tek b ir kiinin srklemekte olduu o anda,
anlat ounlukla keskinleir ya da en akrak bir hal alr. Birinin
ihanete davetiye kard veya sadece bir bakasna gzel bir
hikye anlatmakta olduu andr bu. Fesat, esinleyici bir eydir.
Son kitaplarnda Roth, insanlarn elerine - y a da ailelerine, ar
kadalarna- ihanet olarak neyi anladklarnn, hep birlikte i
lemekte olduklar (ya da ilemeyi istedikleri) dsel su hakknda
bir eyleri aa kard dncesini iliyor kukusuz. Bence Al
datma, hi de hak ettii ilgiyi grememitir ve bunun bir nedeni,
en azndan Roth standartlarna gre minimalist bir kitap olmasysa,
bir nedeni de ok rahatsz edici bir eyi dile getirmesidir: nsanlar
tanmann bir yolu da onlara ihanettir ve yetikin olarak en ok, in
sanlar kramadmz iin ac ekeriz. Kendinin tek bir versiyonu
olmay reddeden insan da bakalarn krar, onlara ac ektirir - ya
da onlar aldatr. Tutarllk, boyun emedir. R othun romanla
rnda insanlar kendileriyle -y a da kendilerini tanmayan kim
selerle- ba baa kaldklarnda belli trde bir hayata ynelirler:
Sanki sadakat, zellikle insann kendine sadk kalmas, repertuar
kstlamaktadr. Baba Miras nda, babasnn beyninde tmr bu
lunduunu renince kendini toplamaya alrken, Kendimle ba
baa kalmak der Roth, erkeke ya da olgun ya da feylesofa bir
maske takma zorunluluu hissetmeksizin, hissettiim kadar duy
gusal olma imkn tanmt bana" - R othun btn kah
ramanlarnn yzne yapp kalan ve bakalarnda grnce ku
kuya kaplmalarna sebep olan maskelerdir bunlar, belli bir
yetikinlik biimini tanmlayan maskeler (Roth'un romanlarndaki
Yahudi kahramanlar, Yahudi olmayanlarn sanki hi ocuk ol
211

mam gibi davrandn dnrler bazen.) Bizden, srekli olarak

insanlarn kendilerine ilikin en sevdikleri yorumlarn korumamz
istenebilir, ama her zaman bu istei kabullenmek zorunda deiliz.
te Rothun romanlar bize bu istei reddetmenin neye ben
zediini, kabullenmeninse ne kadar rahatlatc olduunu gsterir.
ocuklar, en azndan iin banda, ana-babalarn onlarn te
rimleriyle tanmlamaya zorlanr, ta ki kendi terimlerini bulana
kadar - bu da genellikle ergenlikte, intikam almayla balar. Roth,
ergenlii -putlatrm ann henz belirsizlik tad dnem i- hep bir
tr ruh hali olarak kullanmtr; byyerek almas gereken, var
saylm bir evre deildir o (ergenlie ilikin asl sorun, ou in
sann bunu tayamamasdr). Gmen gibi ergen de o
unlukla ve ou zaman benzer nedenlerle kltc bir anlamda
kullanlr. Roth, huzur kavramna prim vermemekle yerleik olan
larn huzurunu tehdit eden bu iki eit tredi arasndaki balantdan
rtk bir biimde yararlanmtr. Bir keresinde syledii gibi,
Tabu olan tiraddr. Roman kahraman Rothun, kurmaca rn
gmen babasyla yzlemeye balamas da ergenlikte olur ge
nellikle. Roman olmayan Baba M irasnd& artk baba yalanm ve
lmek zereyken, oul, aralarndaki farkllklara ramen aslnda
her zaman birbirleriyle ne kadar uyumlu olduklarn -h i kay
betmedikleri ortak noktann baba miras olduunu- dnmekte
serbesttir.
Aldatmada bir psikanalist ile sit-down komedyeninin karm
olan Kii Roth, yle der: Dinliyorum. Bir dinleyiciyim ben - bir
iitsellik delisiyim. Konuma fetiistiyim. Bir tek babas hakknda
aka konuur; orta yal romancnn, yanndayken kendini, 14
yanda olduunu bastrmak zorunda hissettii adamdr bu. n
gilterede Yahudi dmanl konusunda ar hassasiyet gs
termekle sulanmtr, sonra sevgilisi tarafndan bir baka eyle
sulanr:
Aman yarabbi, sen babann olusun, yle deil mi?
Kimin o|u olacaktm?
Ne bileyim? Kitaplarn okuduktan sonra biraz srpriz oldu benim
iin."
Sahi mi? Bir daha oku yleyse.
212

R othun romanlarnda oullar, babalarn asla kendi te

rimleriyle kavrayamyorsa, Baba M iras'naki oul da bu te
rimlerin hayatn koruma asndan tad deeri, anlam grmeye
balar. Baba Miras, insann babasn tanmasnn nasl bir ey ol
duuna dair olaanst bir kitaptr, nk Roth, idealize etmeden
olumlayan bir dil tutturmutur ve bu da, babann kabahatlerinin,
hem baba hem oul asndan tad deeri kavrayabilmeyi ierir.
Hepimiz gibi o da der babas iin, sadece ne anladn an
lamt, geri o fena halde anlamt.
Gerek bir hikye -R o th un babasnn, kendini anlatrken dleyecei hikye- olarak Baba Miras, Herman Rothun seksen alt
yandayken beyin tmr nedeniyle yataa dp lmesini ou
yerde azap verici bir hal alan ayrntlarla anlatr. Adamn bu kadar
kltc bir ortamda bylesine itenlikle metanetini ko
ruyabilmesi -R o th a gre bu, genliinde kendisini deli eden kei
inadnm bir baka biim idir- gerekten de etkileyicidir. Vcudun
kendi kendisine neler yapabildiinin anlatld blmler, ba
balarn ldren oullara ilikin klasik oyunlardan daha dehet ve
ricidir. Hatta Oidipus hikyesi -R oth, bu hikyenin, kitabnn
glge yazar haline gelmesine, kitab elinden alp kendi yazmasna
izin verm em itir- bile bunun yannda olduka i ac grnr.
Ama en azndan anlalabilirdir. Herman Rothun sorusu, Niye in
sann lmesi gerekiyor? her trl zc ve uursuz niteliinden
syrlmtr; nk grkemli olmas gerekmeyen bir adamdr o ve
sorusu da yine, iyi bir sorudur. Burada Roth, acmasz bir ger
eki diye sz eder babasndan ve bu muhteem kitabn her yerine
sindirdii bir eyi bir kez daha dorular: Ergenlik dnemindeki
kart ve dman, imdi artk esin perisi, ikizi ve ocuu olmutur
onun.
Rothun takt adla Newarkl Halk Ozan - halk dilini o
retti bana. Halk dilinin kendisiydi o, iirsellikten uzak, ak ve do
laysz- imdi Esin Perisi olmutur, ayn zamanda elence kay
nadr. Baba M iras'tan nee dolu blmleri, mesela baba-oulun
iki tarafl oynamas ve babann takma dileri, yahut toplama kam
pndan kurtulmu pomocu, Rothun ustaln doludizgin ser
giledii yerlerdir. Biri kp olunun mizah yeteneinden tr
Herman Rotha iltifat edecek olduunda Roth derhal bir yorumda
213

bulunu ve setii szlerde tevazuya hi yer yoktur: Espri

dedim icadna, onun yaradlnda var. Espriler ve durmadan aile
hikyelerinin anlatlmas. kisini de hkm altna alan, ikisinde de
saplant haline gelmi olan mirastr bunlar. Aradaki fark, en azn
dan Baba Mirasnda babann aile tarihesini anlatmas, aile ba
larn glendirmenin bir yoludur; oul asndansa her zaman po
tansiyel bir ihanet olmutur. nk bir fark daha vardr arada:
Yazar olan sadece ouldur. Yani sadece oul yksekrenim gr
mtr.
Rothun nceki romanlarnda kltr, Yahudi oullarn ba
balarn yarglayp ldrmede kulland eydir. (Partizan Dergisi'ni okumam bir babay ciddiye almak mmkn m?) Dnya
ileriyle megul gmen babalan, oullann baars araclyla ai
lenin srekliliini salayabilecek eitimi onlara vermeye urayor
ve idealize ediyordu; oullara ailenin gzpek eletirmeni olma
imkn veren de bu eitim - zellikle edebiyat eitim i- oldu ama.
Yksekokula gidip sofra adabn renmiti oullar. Anababalannn asla ayak basamayaca bir szckler dnyas bul
mulard. Ana-babalannn hayatndaki mcadeleyle dalga gemeye
imkn veren, onlarda haset duygusu uyandrmay amalayan kar
latrmalar yapyorlard. Jane Austenn rom anlanyla karlatnldnda Yahudi aile hayatnda biraz fazla yk ve sknt
vard. Ana-babalannn salad konfor ve himaye sayesinde o
cuklar, dnceyle ilgilenmenin tadn kartabiliyorlard. Bir
birinden kopuk deneyimlerin ironisi, kuaklar arasndaki yeni a
tma, Rothun eserlerinde hi eksik olmad ve Bir Erkek Olarak
Hayatm'm da konusu veya konularndan biri oldu. Ac ve baanszik diye yazyordu bu kitapta Roth, onu etkileyen pek ok
kitabn temasyd, daha lise son snftayken hakknda artc bir
akclkla, hatta vakarla sz syleyebildii insani durum lard. a
rtc diyorum, nk o yalarda birinin yaam olaca aclar, ge
nellikle dii koltuunda hissettikleriyle snrldr da ondan.
Geleneksel olarak eitim ve renim, Yahudiler iin srekliliin
gstergesi olmutu. Oysa artk, sava sonras Amerikada, gelenein
paralanmas ve aile balarnn tannmamas gibi bir tehdit ier
meye balyorlard. Giderek dinin etkisinden uzaklaan bir dnyada
ac ve baarszlk bir tema haline geldi. kinci Dnya Sa
214

vanda yaanan facialarla tarihe sahip kmaktan uzaklald ya

da baka geleneklere sahip kmaya baland; hatta en ok da g
men ocuklarnn akln elen o en olmayacak ahsiyet kt ortaya:
Emersoncu Yahudi. Ama yce gnll bir sknet iinde alnan
eitim olarak edebiyat almas, ahlakn sancaktan olarak ge
leneksel Yahudi imajyla da birleince, sava sonrasnda Yahudilerin ortaya koyduu edebiyat asndan ciddi sonular do
uracakt. 1974te Yahudileri Anlamak adl denemesinde Roth,
anlayl Yahudi kahramann, cinsel anlamda zenci olmaya
kar ahlaki anlamda yahudi olmakla ilikilendirildiini yazmt;
kin dolu saldrganln karsnda kurban olma durumuyla, ken
dinden geerek ya da bakalarnn stne basarak zafere ermenin
karsnda arballk iinde hayatta kalmakla, an arzunun kar
snda -iy i olma ve iyilik etme konusundaki ar arzu hari- akl
banda olmak ve feragatle ilikilendiriliyordu bu.
Bu tr kartlklar, saknmaya altklar klielerin ok kolay
yerlemesini salayabilir (Kii Rothun sevgilisi. Aldatma'd a Bi
liyorsun deil mi? der, Ktlk hipnotize ediyor seni. Bir tr k
lk gibi geliyor sana). Ama Rothta -belki en ok da anababasnn kuandan gmenlerin ocuklan iin- karakterin,
erdem sahibi olarak deil, daha ziyade erdemlere meydan oku
yarak kazanldna dair kuvvetli ve heyecan verici bir anlay ol
mutur hep. Erdem, olsa olsa boyun eme anlamna gelebilir, zel
ve kamusal paralardan oluan repertuar karsndaki korkudur. Er
deme meydan okumak iin ona bir kiilik atfetmek gerekir; fazla
iyi olmama ynndeki an arzu, edebiyattaki vantrilokluk be
cerisine uygundur. Hayalimde
Aldatma'aki Kii Roth, her
kese sadmdr. Ama kendilerini icat etme zgrl bulabilmi
ocuklarda, hayatta kalana zg bir tr sululuk duygusu vardr.
Yazma ediminin ierdii ve Rothun da kitaplarnda giderek daha
ak biimde ortaya koymaya balad sululuun bununla bir il
gisi olmal. Benlikleri oaltma zgrl, smsk kuatlm ha
yatlarla kapatr aklarn.
Romanlarn yapabilecei eylerden biri de, yeni insan e
itlerini nmze sermektir elbette. Belki de edebiyat, Rothun bir
syleisinde belirttii gibi bir manevi gzellik yarmas de
ildir, ama en azndan yeni tarzlar gsterebilir bize. Portnoyda
215

Roth, geleneksel olarak iyi Yahudiyi -v e dolaysyla babasn ve

babasnn srtnda tad dnyay- reddetmekle, Baba M irasnda
da baz nemli yerlerde yapt gibi, bu mirasn bir parasn da
reddetmi olmaktadr artk. Ama -R o th un ima ettii zere ev
lilikten ve onun getirecei mirastan farkl olarak- baba miras, red
dedilemeyecek bir tekliftir. Babasndan uzaklamak her zaman
mutluluk verici bir ey olmutur onun iin: Lise rencisiyken
onun bir yolunu bulup iime yerletiini ve benimkinin yan ba
nda kendi zihnini gelitirip canlandrdn dnr, ldracak
gibi olmasam bile ileden kardm. Yksekokulda babas, zi
hinsel bir cceydi ve kendi geliimim konusunda hissettiim so
rumluluu onun iin de hissederdim. Eitim, bilmesi gereken her
eyi okulda rendii inancn yaratabilir insanda; ve aslnda me
sele, insann babasnn eitime ihtiyac olmas deil, o insann
baka babalara ihtiyac olmasdr. Kiinin kitaplarda bulduu ba
balar, evde bulduu babadan ok farkldr. Kitaplardakiler sadece
szden yaplmadr. Rothun Baba M iras'nda ne srd de, in
sann babasn bulabilmek iin bu teki babalara gerek du
yabileceidir. teki babalar da bu ie yarar ite.
Baba Miras, Hamlet hakknda duygularn ele vermeden sz
syler, nk R othun ballklar baka yerdedir: Anladm ki
mezar ziyaretinde insann kafasndaki dnceler, aa yukan her
kesin kafasndan geenlere benziyor ve o tumturakl szleri bir
yana ayracak olursak, Ham letin, elinde Yorickin kafatasyla d
ndklerinden pek farkl deil. Baba Miras, bir hastala tehis
konmasyla balar ve babann lm hakknda grlen ryann yo
rumlanmasyla sona erer. Bu ikisi arasnda ise Roth, Kafkann Ba
baya M ektupunu tabir yerindeyse daha fazla efkatle yeniden ya
zarak oluna son derece dkn, kendini tmyle ona adam olan
bir babann, olunun mutluluu iin yaptklarn yceltir. Eser
lerinde, ataerkilliin parodisini yaparak otorite diye bir ey ol
madn, sadece otorite figrleri olduunu gsteren iki byk Ya
hudi, Kafka ile Freud, Roth'un setii baba miras olmutur hep.
Bu balamda, babasnn bokunu temizledii o olaanst sahnede,
baba miras buydu ite szleriyle unu kavrar: Bunu temizleme
ii baka bir eyi simgeledii iin deil, simgesel bir yan olmad
iin, yaanan gerekliin ta kendisinden baka hibir ey olmad
216

iin. Basit olamayacak bir ey ifade etmektedir bu szlerle.

Kafkaya ve Freuda gre hayatta kalma, yorumlamaya balyd ve
yorumlama da tek bir hakikatin hkmne girmenin reddiydi. Bir
yandan Rothun simgesellii reddetmesi -ryay simgesel olarak
deil olduu gibi almas, bedeni ya da dnyay yorumlama dnda
tutm as- kendi setii babalardan oluan o anlam dolu, ama ef
katten yoksun dnya pahasna babasn kabul etmesi ya da ko
rumasdr. Dier yandan Roth, neyi miras almsak ondan kur
tulmak zorunda olduumuzu syler. Ama asl kabul edilmez
grnen -n e de olsa bok, o kadar da kt bir ey olm ayabilir- yine
bir baka maskedir: renmeyi bir yana brakp mide bulantsn
duymazdan geldiinizde ve tabular gibi tahkim edilmi o fobilerin
stnden atlayp gittiinizde, tadna varlacak mthi bir hayat ka
lyor geriye. Grld gibi bu, irenmenin pastoral bir yorumu
deildir, ama o zaman da, ou pastoral versiyonunun aksine, baz
eyleri umursamazlkla dta brakmayp dorulamakta, kabul et
mektedir. Utanca ve dehete kaplma olasln korur.
Roth, bir oulun baba mirasna hak kazanabilmesi, onu olduu
gibi grebilmesi iin, babasna annelik etmesi gerektiini ok
kesin bir ekilde belirtir. ocuklar, ilk kez ana-babalannn birer
ocuk olduunu fark ettiklerinde ahlak olurlar. Baba Miras nda
oul, sanki ikisi ayn trde insanlarmasna artc bir berraklk
ve efkatle yazar babas hakknda. Baba M irasnda tekrar tekrar
aa kan hakikat - y a da hi durmadan tekrarlanan g ag - babaoul arasndaki kartln aslnda her zaman bir yaknlk biimi ol
duudur.

217

xvn
Isaac Rosenbergin ngilizcesi
' ?

Arlanmaz adamn herkesten fa zla deneyimi vardrr

Kendi deneyim ini srekli eitlendirmekle kalmaz,
bakalarnn deneyim ini de kendi deneyimi haline
getirir.
Rosenberg,
Collected Works (Toplu Eserler)

1911 'de, yirmi bir yandayken Isaac Rosenberg, ii snfndan

gmen bir aileden gelm esinin sonucu olarak iinde bulunduu
yoksullua ramen, ressam olm aya karar verdi ve oym abask ii
yapan bir firmadaki can skc iini brakt. K endim i asm ak da
dahil diye yazyordu, alm ak dnda her eyi yapm a z
grlm var artk. Uzun sre U lusal G aieriye gidip B yk Ustalar kopya etm ekle urat. B ir sabah V elzquezin IV. F e
lip e'sini kopya ediyordu ki, Kral G eorgeun baz yeni salonlarn
aln yapm ak zere galeriye geleceini rendi. Kraln geldii
duyulunca, kendisi gibi orada alm akta olanlarn hepsi
valelerinin bandan kalkp onu grm ek iin koridora dizildiler. B i
yografisini yazan Joseph C ohenin ifadesine gre, artk e218

kingenlikten mi, kibirden mi, ie fazla kaptrm olmak ya da pro

tokolden bihaber olmak yznden mi bilinmez, Rosenberg, kral
bir sre nnde durup resim yapmasn da izledii halde, iini b
rakp onun varlnn farknda olduunu belirten hibir harekette
bulunmamt. Burada Cohenin, Rosenberge birden ok seenek
vermek istemesi anlalr bir ey. Ama ne olursa olsun -m eydan
okumak iin de yapm olsa, ondan sayg grmek iin d e - ngiltere
K raln kaale almayp onun gzleri nnde Katolik bir kraln res
mini yapan gen bir Yahudi bulunmaktadr karmzda.
Be yl sonra, sava srasnda askere alnp boyundan tr
Ksa Boylular Tugay na katlm olan Rosenberg, arkada yaync
Edward M arsha kladan gnderdii mektupta aka yollu yle
demitir: Kral, perembe gn bizi teftie geldi. Tefti edilen ilk
Ksa Boylular Tugay olduumuza inanyorum. Ayaa kalkalm
diye uzun sre beklemitir herhalde. Biliyorsun, bacaklarmz o
kadar ksa olunca, uzaktan bakldnda oturuyor gibi g
rnyoruz. Bir kez daha, ama farkl bir ekilde Rosenberg, n
giltere Kral nnde ayaa kalkmama, sadece kafasnda da olsa
kstahlk etme zerine dnmektedir. ngilizceyi sonradan
renmek zorunda kalan gmen bir Rus iftisinin olu olarak ai
lesine bu kadar yabanc bir kltre uyum salamak iin verdii
mcadele gibi sava da -ileride greceimiz zere- hangi tarafta
yer alaca sorununu bir kez daha iinden klmaz hale ge
tirmitir: Kiminle zdelemeyi seecei, kimin dilinde yazaca,
kimi ya da neyi temsil edeceidir bu sorun. Orduya katlmamn
nedeni asla yurtseverlik olmamt diye yazacaktr; ailesinin n
giltereye yerlemesinin ve ngilizce renmesinin de yurt
severlikle bir ilgisi yoktu elbette. Dou Avrupadan kanca -R osenbergin babas da Rus ordusunda askerlik yapmamak iin n
giltereye gelmi olabilir ve bu bir rastlant deildir- ngilizce
renmek gibi bir zorunlulukla karlaabileceklerdi elbette (olumsal
bir zorunluluktu bu). Rosenbergin bir air olarak ngilizceyle ya
ad skntl iliki, ngiliz iirinin sahipleri gznde, aralarna al
malar imknsz bir varlk haline getirecekti onu; ayn anda hem
babaya hrmet gsteriyor hem onu ldrmeye heves ediyordu Ro
senberg. 1 9 l0 da yazar Isral Zangwille Bu ilk deil diye yaz
219

mt, Kral ngilizcesini ldrme ve sakat brakma, tannmaz hale

getirme dorultusundaki aresizce giriimlerimden rnekler ve
rerek daha nce de banz artmtm sizin.
Rosenbergin, bilinen ilk iiri, on be yandayken yazd
Davudun engine M ethiyede Kral ngilizcesinin yle ok dra
matik boyutlarda ekilsiz hale getirildii grlmez. Ama Ro
senberg hem ilgin bir konu semitir -b ir Yahudi hkmdar, h
kmdar ozan olan, sava ve air D avud- hem de ilgin birini
rnek almtr: Ezilenlerin en adaletli ve belagatli savunucusu, esin
veren sava ve byk air Byron. 1911de Rosenberg, Benim
yetime koullarm unutmamalsn diye yazmt bir arkadana,
ne kadar az eitim aldm biliyorsun. Kimse ne okuyacam sy
lemedi bana, kimse elime bir iir vermedi. ki yl nce Keatsi oku
yana kadar gerek iirin ne olduundan haberim yoktu. Evet, daha on
drt yandayken Byron su gibi ezberlemitim ama, galiba iirinden
ok anlatt hikyeler iin okuyordum onu. Byron taklit etmeye a
lrdm hep.
Byron, hikyeleri iin okunan air olarak nldr zaten - hem
iirlerinde anlatt servenler hem de kendi hayatnn, iirlerine de
yansd kabul edilen skandal hikyeleri iin. Rosenberg ku
andan, yoksul ve kltr faaliyetlerinden soumu bir Yahudi
gencinin Byron taklit etmeye ynelmesinde alacak bir ey yok.
Sanatsal yaratcl olan, toplumsal adan faal ve toplum ku
rallarn hie sayan Byron gibi bir aristokratn hayat, Rosenbergin
hayatnn arpc bir anti-teziydi - ergenlik ana zg dokunakl
bir havada Ham lete gnderme yaparak yazd gibi, koullarn
gaddar zincirini kramad iin lmt bu hayat.
Byronn branice Ezgiler'inden esinlenen Davudun engine
Methiyede Rosenberg, iirin salad esinle Yahudi ruhunu can
landrmaya giriir. iirin Davuda deil enge yazlm olduunu
unutmamak gerekir; tpk Rosenbergin ok garip ve ho grnen
ilk iirinin bir kap tokman konu almas gibi. iir hayatnn en
bandan beri Rosenbergin kafasndaki baskn temann, gei ara
lar -b ir ruh halinden dierine, bir kapnn dndan ieriye gemek
iin kullanlan aralar- olduu grlmektedir. iir, Blakei andran
220

khince bir yakarla balar ve airin grne gre sadece tarihsel

bir anlam da tamaz bu:
Uyann! bahyar kavimler uyann!
yle sessiz uyuyup kalmayn;
Yahudann plak kylan stnde,
Yaylakalm kasveti datn*
Daha on beindeyken bile byk bir program ilan etmektedir
Rosenberg. Yahudilerin stnde yaylakalm kasvet - -kalm,
sadece o sray deil, her zaman/ezelden beriyi belirtmektedirburadaki kinayenin dndrd gibi bir yalan (lie) olabilir: Rosenbergin zamanla kabul edecei gibi bu yalan, belli trde bir
T annya belli bir ekilde boyun emenin sonucudur - Rosenbergin
inancna gre insann kendini kurtarmas gereken bir T anndr bu.
Saulun kasvetini datan Davudun engiydi ve byk Yahudi
halk kahraman - srailoullannn tatl sesli arkcs Davud,
Saulun yerini alacaktr. Rosenbergin iirinde Davudun kudreti,
mziinden, ezgisinden gelir; hizmet ettii adamsa ileride yerine
geecei adamdr. Konuk, ev sahibine dnmtr. Esaretin zin
cirlerinden baka/Balar da ryor kader dizelerini ise sonradan
iirinden kartmtr Rosenberg.
Rosenbergin yazlarnda hep ne kan bir baka tema da ev
sahipleri ile konuklar arasndaki su ortakl -su ortaklklar re
pertuar- idi. Ev sahibi, szgelimi bir Tanr, bir aile, bir lke ya da
dil olabiliyordu. Bir anlamda gemi de -y a h u t gemile ilgili d
nceler- gelecein ev sahibi olarak grlebilir. Kendi kendini var
eden btn byk adamlar ve hayalperestler gibi Rosenberg de,
kendi soyaacn yaratmak, kendi balantlarm kendi kurmak,
yeni bir gelecei mmkn klmak iin gemii yeniden icat etmek
istemiti. Gemii yeniden kurmann birok anlamndan biri de, ev
sahiplerini konuklarn gzyle anlatabilmektir. Zaten Rosenbergin
ilk hikyelerinden olan Rudolph da -yirm i bir yandayken yaz
m tr- yine bu temay ok zekice ve ustalkla aydnlatmaktadr.
* Drdnc dizedeki Yaylakalm kasveti datn"n orijinali (nc dize) Disperse the gloom that ever lies eklindedir. Metnin devam nda sz edilen kinaye,
hem yatm ak, uzanm ak" hem d e "yalan sylem ek" anlam na gelen lie kelimesindedir. (.n.)

221

Rudolph gen bir ressamdr. Tann tarafndan reddedilip atl

mtr bir tek atalarnn mirassdr. Marur bir edayla der ki,
Farkllyla ailede skandal yaratan ilk kiiyim ben... Kendileri
gibi konuulmuyor ve dnlmyor olmas kesinlikle ahlak d
dr onlara gre. Bir gn, ressamlkta baarl olamamas zerine
byk bir zntye ve mitsizlie kaplarak Ulusal G aleriye
sapar ve aniden karsna kan tanmad birinin, yerinden kalk
mamasn sylediini fark eder: Aa! Ltfen kalkmayn, bana bir
iyilik edin diyen bir kadn sesiyle uyanmt dald hayallerden.
Buradaki cinsel kinayenin -tabir yerindeyse ift anlaml m esajnbir tr kehanet olduu grlecektir.* Rudolph, farknda bile ol
madan kadnn yapt resmin bir paras haline gelir; kendini bir
bakasnn resminin iinde, onun erevesi iinde resmedilir halde
bulur. Kendi iradesi dnda bir eyin iine katlm olmas bu tab
loya daha da derinlemesine girmesine yol aacaktr; yani kadnn
sosyal dnyasndan oluan daha geni bir tabloya, onu her zaman
dlam olan Bohemler Sosyetesine.
Rudolphun, resim konusunda ilgi ekici grlere sahip bir res
sam olduunu renen kadn, kendi deyiiyle bir zengin yemeine davet eder onu; yemekte, kadnn kardei olan nl air
Leonard Harris -R udolph ona hep hayranlk duym utur- ve baka
nemli, kltrl insanlar vardr. Ama ok gemeden Rudolph, ken
disinin adap bilmediini, byle bir ziyafetin gerektirdii donanma
sahip olmadn, yemee uygun giysileri bulunmadn anlar.
Yine de ans yaver gider: Arkada Davein ev sahibesiyle ilikisi
ve kadnn kocasnn da - Yksek Sosyete ile esrarengiz ilikileri
olan bir adam- uygun bir takm elbisesi vardr; Dave, o akam
iin adamn haberi olmadan dn alr elbiseyi. Aslnda hikyede
olup biten her ey gayri merudur; herkes bir ekilde sahtekrlk
yapmaktadr. Elbise karsna serilmiti der yazar, ve Rudolph,
bir beyefendinin niformas iine girmek zere ilerleyip ni
formann iinde tamamen kayboldu. inde kaybolmu gibi his
sediyorum kendimi der D avee, ama beni daha iri gstermez mi
* Sz edilen ift anlamllk, b u ra d a "bana bir iyilik edin" diye karlanan ifa
dededir (ngilizcesi,"... oblige m e): oblige fiili hem "m emnun etm ek, m innettar
klmak, iyilik etm ek hem d e "zorlamak, m ecbur klmak, icbar etm ek a n
lam larna gelir. (.n.)

222

sence? Kendini dnm, ekil deitirmi hissetmektedir; zi

yafete gider ve roln gayet gzel oynar, hatta estetik zerine,
biraz ileride deineceimiz gibi, dikkate deer birka sz de eder.
Ama uak kahve servisi yaparken, Rudolphun stnde kendi el
bisesini grnce aknlktan tepsiyi drr. Ev sahibi olan sekin
air, zarif bir ekilde durumu kurtarr: Uak Henryye, Rudolphun
bir kyafet balosuna gideceini zannederek bu elbiseyi ka
rsndan dn alm olduunu syler. Bylelikle bu zarif ev sa
hibi, orada bulunan herkese st kapal biimde hakaret etmi olur,
ama Yksek Sosyetede mutat olduu zere kimse gocunmu,
hatta farkna varm grnmez. Yksek Sosyete, Rudolph gibi d
ardan bakan birine kyafet balosu gibi grnebilir hi kukusuz.
Zaten adab muaeretin suniliklerine, insanlar kuatp kendi tek
dzeliklerinin mekanik bir tehiri haline getiren eldlciliklere iten
ie lanet yadrmaya balam olan Rudolph, hem mitsizlik hem
olabilirlik duygusuyla terk eder oray. Ancak ziyafette sahneledii
oyunun, kendi mirasna kar bir tr ihanet olduuna inanmaktadr.
Zihni girdap gibiydi. Kendi gemii kullanlmadan kalmt T an n nn bahettikleri ne korkun bir ekilde arur edilmiti.
Hikyede Rudolph, tam anlamyla bir Yahudi olmaktan ziyade
bir tr sonradan grme olarak sunulur - rude (kaba, yon
tulmam) kelimesi Rudolph adnn iinde gbela gizleyebilir
kendini. Rosenbergin kafasn en ok megul eden konular ze
rinde ok incelikli ve zekice younlaan bir hikyedir bu. Ama bu
konumann am alan dorultusunda benim vurgulamak istediim
tek olgu, Rudolphun, uan elbisesini giymekte olduudur. Ro
senberg, bir sonradan grme, bir tredi ve bir sanat olarak Ru
dolphun yaad ikilemi formle etmede bu tandk arac kullanr;
ev sahibinin konuu mudur Rudolph, yoksa ua m? Baka trl
syleyecek olursak: Kyafet balosunda maskara edilen kimdir? K
yafet balosu, yabanc ve anlalmaz bir kltr en iyi temsil edecek
imgelerden biri olsa gerek.
Arthur Danto, herhangi bir yere yerletirilmeyen, bir yeri ol
mayan bir baka sanat, Jean Genet zerine Sartrem anlatsn yo
rumlarken yle yazmtr:
Szgelimi gen Genelden hrsz diye bahsedilmesi, Sartrem Aziz
Genet'de yazar ele al biimiyle, ona bir ey alm biri tanmn ver223

mekle kalmyor, bir kimlik ve proje de kazandryordu; onun bir hrsz

olmasna yol ayordu, nk o da bu terimin yaratt btn a
rmlarla kendisini bir hrsz olarak grmekteydi; kendisini hrsz ola
rak grd iin de hrsz gibi davranmakta, adn tad g, bir ol
guyu sadece ve tarafsz biimde belirtmekten deil o olguya yol
amaktan kaynaklanmaktayd.
Rudolphun ve bizzat Rosenbergin an bir versiyonu olarak
Genet, saygnl olmayan yabanc konumundaki sanatdr. Ro
senberg de kendine sanat -ressam ve zamanla air- diyerek bir
kader/proje yklemitir. inden ve dandan gelen nemli lde
dirence ramen kendine air demesi, kendine bir airin hayatn
vaat etmesine benziyordu. Sanki kendi kendisine bir davette bu
lunuyordu, bakalarndan ender olarak ald trden bir davette
(mektuplarnda, ona yetenekli olduunu syleyen ya da yeteneini
ven herkes hakknda ateli minnet ifadeleriyle dolu birok blm
yer alr). Ama Yahudi ngiliz air nosyonunun yaratt arm
ana bir yerinden tutunmas mmkn olmamt - oysa Yahudi n
giliz ressam yle deildi, arkadalar arasnda onlardan ok vard.
Sonu olarak sylenebilir ki, Rosenbergin kendi kendisini ya
ratm, icat etmi olmasndan kaynaklanan basklar yabana atlacak
gibi deildi. O zaman, Amerikal yazar Ralph Waldo Emersondan
-kendi kendini icat etmi bir adam olduu gibi, bir de lke icat et
m iti- bu kadar etkilenmesi artc deildir; onun iirlerinden
yle bahsediyordu Rosenberg: Burada bizim geleneimiz falan
yok - zanaatimizde ustalk yok. Gelenein nelerden meydana gel
diine ilikin tanmlama ok aydnlatc olurdu; ya da belki bir ge
lenein, dardan bakan birine nasl gzkebileceinin ta
nmlanmas.
1914te Rosenberg, Edebiyatta diye yazyordu Edward
M arsha, hibir yargya sahip deilim - en azndan slup ko
nusunda. Bir dnceyi okuduumda, bana kendisini gzel szlerle
ifade ettiini hissediyorsam, dilbilgisi vb konulardaki cehaletim sa
yesinde bu okuduumu kabul edilir buluyorum. nsan kurumla
m bir kltrle karlanca veya etrafnda kendisini destekleyecek
bir grup yoksa, farkl bir yarg, sanki ortada yarg falan yokmu
gibi grnebilir; dilbilgisi vb bir baka lke haline gelir. Ro224

senberg iin, ngilizce yazmayan Yahudi airler, bir de Yahudi ol

mayan ngiliz airler vard. stelik bata Romantikler, Blake,
Keats, Shelley ve Byron olmak zere etkilendii geleneklerde
resmi eitim almam, onlar araclyla Rossetti, Swinburne ve
Francis Thompsondan da ilham bulmutur. Rosenberg gibi ngiliz
Romantik airleri de kendilerini canlandrmam bir gelenek olarak
gryor, M iltondan sonra yok olup giden gerek ngiliz iir ge
leneinin temsilcisi sayyorlard. Rosenberg ise mevcut olmayan
bir gelenei, Yahudi ngiliz iirini canlandrma gibi paradoksal bir
konumdayd. srailin barndaki atei uyandrmak istiyordu,
ama kurtarmay istedii kklere yabanc bir dilde.
Kendisi de dahil herkesin bir yabanc olarak tarif ettii Ro
senberg, kendini ailesine de yabanc hissediyordu. Tecrit edilmi,
balan kopanlmt; bir adann szleriyle sabahtan akama
kadar azndan tek sz kmadan oturabiliyordu . En kk kz
kardei Ray, Aileden kimseyle ortak bir eyi yoktu diyordu onun
iin, ona gre yeterince sanatsal deildik biz. Genliinde kaba
saba grn, meramn anlatmaktan aciz ve ar lde e
kingen oluu ile tannrd. Aslnda, bu bilgilerin kayna olan bi
yografi yazarlar Cohen ve Jean Moorcroft-Wilson tuhaf bir portre
izerler: Rosenberg, bir yandan apallk derecesinde dikkatsiz bir
adamdr -C ape Town limannda dalgnlkla btn resimlerini d
rr, zarflarn stne adres yazmay unutur- ama bir yandan da
youn dgcne dayanan, iirsel bir i yapmaktadr. Okul ar
kadalarndan Joseph Leflwich gnlne unlar yazmtr onun
iin: Etrafndakiler ona hi anlayla yaklamyor. Sanki bir tr
akl hastasym gibi davranyorlar. zrl biri gibi yaklayorlar
ona... kendisi de ok zevksiz biri olduunu, olan ocuklarn oku
duu dergilerden ve kz kardelerinin okuduu ksa romanlardan
holandn sylyor. Bir tek iir dolduruyormu iini. Rosenbergin gerek anlamda ruhunu kurtarp iini dolduran, anababasnn ve onlarn adalarnn ortodoks Yahudilii deil iir
olmutu; sanatnnsa bunun gerek taycs olduunu d
nyordu. Dn gerekletirebilmek iin, hem ailesi hem de
ada ngiliz iirinin hakemlerince kendisine verilmi olan pek
ok eyi ve kendisinden beklenmekte olan pek ok eyi red
detmeliydi.
F5N/F16n zerine

225

Sanatsal retim asndan diye yazmt 1910da, koullar

pek iyi olmad benim iin . Peki gerekli koullan yaratabilmek iin
reddetmek ya da feragat etmek zorunda olduu neydi Rosenbergin? Bir hayatn projesini tarif etmenin eitli yollan vardr
elbette; ama bir hayattan - v e bence, zellikle de Rosenbergin ha
yatndan- bahsetmenin zel bir yolu, u soruyu sormaktr: Bir
insan, istedii hayata sahip olabilmek iin nelerden kurtulmas ge
rekliine inanr? nk bir eyden kurtulmaya alan insan, ou
zaman bilinsizce, bir baka eyin oluabilecei bir alan yaratr
(demek ki Rosenberg, belli trde bir psikanalizden geseydi, ba
ndan atmas gereken eyi tekrar bana sarmaya tevik ediliyor
olabilecekti). Bence sanat olmakla, arkasndan da orduya ya
zlmakla, ne kadar tatsz olursa olsun, istedii adam haline gel
mesini salayacak koullar yaratmaktayd o. 1914te En gvenli
yerin cephe olduunu dnyorum diye yazmt, - baka her
yerde ya alktan leceiz ya da korkudan.

II
airin szckleri ve ritmi, syledikleri
olmaktan ok direniidir.
Geoffrey HiU,

The Enemy's Counlry (Dm ann lkesi)

191 l de Rosenberg, tuhaf bir paralellik izerek bir baka Yahudi

yazar Ruth Lwyye ne kt gnlerden geiyoruz (sufrajetler
krala baltalar atyor - ve airler insanlar iirlerini okumaya zor
luyor) diye taklr. airler de sufrajetler gibi ve iirler krala atlan
baltalar gibi olsa, o acayip akaya ramen iir, kurulu dzene y
nelik ciddi, hatta iddetli bir tehdit haline gelirdi. Sufrajetler de a
irler gibi, mevcut dzene boyun emeyi reddediyor.
Ulusal Galeride Rudolphun resmini yapan kadna gre Van
Eyck gelmi gemi en byk ressamdr. Sradan eyleri yle gzel
ve deerli hale getiriyor ki. Bence resim bunun tesinde bir ey
olmal diye itiraz eder Rudolph, Bulutlar yanstan bir glet ya da
226

aynaya yansyan manzara ne kadar ilgi ekiciyse, Van Eyck da o

kadar ilgi ekicidir bana gre. Grdmzn sadk bir kopyas sa
dece. Benim idealimdeki resim, gremediklerimizin resmidir. Ya
ratmaktr, hayal etmektir. Dnyay grdmz ekliyle res
metmek sradan olana boyun emek anlamna gelebilir. Rudolph
gibi bir yabancnn gzyle saf taklit, ona esin veren gerekliin
dsel bir ekilde dntrlmesinin anti-tezidir. Taklidi red
detmek gerekir nk asimilasyonu iaret -belki de tem sil- et
mektedir; nesnelerin nasl grnmesi gerektii varsaylyorsa, ona
st kapal biimde rza gstermektir. Ne kadar ustaca yaplm
olursa olsun dmdz taklit hayal gcyle uzlaabiliyorsa eer, Ro
senberg, ok arpc bir cmleyle Velzquezi eletirebiliyorsa,
Onun gerei, aynann pratik gereinin tesinde olduu iindir;
peki yleyse Rosenbergin veya belki Rudolphun savunduu, ne
tr bir estetiktir?
Gittii ziyafette izim dosyasn gstererek
[Rudolph] durup anlatmaya ve ayrntlar aklamak gerektiinde -ki
sk sk gerekiyordu- aklamaya koyuldu; resimlerindeki ilkeye gre
resim sanat, dta brakma sanatyd ve bir resmi izlemenin zevki de
kefetmekten alnan zevkteydi. Bazen, btn resmi dta brakmad
zamanlarda, baarl olmutu da.
Ressamn dta brakt -elden kard- onun sanatn mey
dana getiren davete dnr; merak duygusuna, kefetmenin zev
kine davettir bu. Dolaysyla kesin bir ekilde taklide dayal olan
sanat, her eyin zaten batan beri yerli yerinde olduu, gr
dklerinizin orada bulunanlarla snrl olduu yanlsamasn ya
ratabilir. Rosenbergin, polemik ya da ideoloji dzeyinde olsun
hibir tarafgirlii kabul etmemesine ramen (asla bir gruba ka
tlmam, hibir manifestoya imzasn koymamtr), bir gmen
ocuu olarak gerekliin mevcut versiyonlar karsnda kukuya
kaplm veya kendini aresiz hissetmi olmas artc deildir.
Ve bence ou zaman, bazen de bilinsizce, bir tr direniti onun
iiri; bir kltrn iinde yer almayarak onun iine girmenin yo
luydu.
Rosenberg, yazlarnda her zaman sanat dallan arasndaki fark227

Ilklar vurgulamaya zen gsterdi. Ama burada resim iin dile ge

tirdii darda brakma sanat tanm, hem onun ileride ne tarz
iirler yazacan -program itibariyle deil, eilim olarak- gs
teriyordu hem de kendisine en scak bakan eletirmenler tarafndan
bile iirinin ne ekilde deerlendirileceini. On alt yandayken
girdii ilk iir yarmasnda yaplan deerlendirmeden - zgn
ama yer yer mulak- 1973 Oxford ngiliz iiri Antolojisi' nde
Frank Kermode ile John Hollanderm yarglarna kadar
(Rosenbergin para para dsel iirleri) arpc bir mutabakat
sz konusudur: Rosenbergin iiri paral ve belirsizdir -y e r yer
canldr- ama ok fazla balanty dta brakmaktadr.
1937de Rosenberg Ansna Resim ve izim Sergisinde yapt
al konumasnda Edward Marsh, ok yersiz bir ekilde tarif et
mitir Rosenbergi: O bir Alaaddindi ve gl, ama bir el feneri
gibi incecik k veren bir lambas vard; bir oray bir buray ay
dnlatyordu o k, ama ancak ok ksa bir sre iin, el yordamyla
gezindii karanlk maarada bir anlna bir mcevherin stne
k tutuyordu. iirlerinin bir yapdan yoksun oluunu daha derin
biimde kavrayan, ama ayn lde eletiren Laurence Binyon, Rosenberge yazd bir mektupta iirinin yer yer fkran benekler
ve spazmlardan olutuunu sylemiti. Darda brakma sa
natndan her zaman bir kefetme hazz yaanmad ak; bir d
ncenin tam anlamyla olgunlamadan kalmas ya da anlk olarak
aydnlanmas, neden bahsetmekte olduunu bildiini varsayanlar
nezdinde sanatnn baarszln aklayabilir. Rosenbergin l
mnden sonra yaynlanan iirler (1922) hakknda Times Literary
Supplem ent'll kan bir yazda kibir dolu bir tevazu havasyla be
lirtildii gibi, bir an yanp snercesine zihni aydnlatan canl ifa
deler kurmada bir dehayd o; ayet egdm ve soukkanll, bir
de sanatnn dokusunu daha geni bir erevede kavramay
renebilmi olsayd, edebiyatmzn yllklarnda kalc bir yer ka
zanrd phesiz.
Rosenbergin yazmalar, Times Literary Supplementtak ya
zy kaleme alan kiinin ifadesiyle edebiyatmzm bekilerinin
sunduu ve ona yabanc gelen estetik standartlara uyum salama
srecinin -b a eme ve diren gsterme eklinde- nasl bir bo
calama iinde getiini byk bir i skntsyla koymaktadr or
228

taya. air Gordon Bottomleyye 1916da Fransadan yazd mek

tupta, Hep iirimin gelecek vaat ettiini syleyip duruyorlar
bana demiti Rosenberg, anlalmaz, ama gelecek vaat edi
yormu, bu tr laflar ite; bu kadar bilgilik karsnda sabrmn di
bine ulayorum. Bu kadar bilgilik, edebiyatmz grr gr
mez tanyanlarda bulunur ancak. 1915te de Rosenberg, ou
insan zor buluyor diyordu iirleri iin, ve okuma zahmetine de
girmiyor.
Ama farkl kltrler arasnda iki tarafl bir casusa benzeyen
-esinlenm e ile direnme arasnda belirsiz bir alanda bulunan- R o
senberg, kendi iinde, bir trl tarif edemedii bir eylerin var
ln seziyordu; bakalarnn onu - iir form unda- anlamasna esas
olan biimleri durmadan sabote etmekteydi iindeki varlk. 1915te
askerden yazd bir mektubunda Benim ardmda ya da iimde bir
yabanc maddenin basncn hissediyorum hep demiti, bek
lemeye gelemeyen ve kiisel de olmayan bir ey bu; onun en
gellemesi ve paralamas olmasa tutarl bir btnlk, halta belki
arlk kacak ortaya. Bir yandan sava gibi bir yabanc madde
sz konusu tabii; bu madde, Rosenberge iki kat yabanc, nk ne
uruna ne karsnda savat lke onun lkesi. Ama bir yandan
da oraya yerlemi yabancnn kanlmaz olarak yaad mu
laklk, "yabanc maddeyi deerlendirmede, kendisindeki yabanc
eyi takatten kesilmeden ifade etmede ektii sknt var. nsan her
trl ball, taraf olmay reddederse, kendini bir sabotajc ya da
asalak gibi mi hisseder? Kendi eseri olan baarszlk gibi her
zaman mphem kalacak bir konumdan baka nereye yerletirebilir
kendini? Yirmi iki yandayken Rosenberg, o en iren su diye
bahsetmiti tevazudan. Her ne kadar mektuplarnda gerek bir se
falet, dmlk ksa da karmza, iirinde sefalet taktii zerine
bir inceleme buluruz.
Rosenbergin iirleri hep balant yoksunluu -para para ol
m alar- yznden eletirilmise de, eletirmenlerin hibiri, onun
iirinin daima balant meselesini konu aldn -h em de bu ko
nuyla ok youn bir ekilde megul olduunu- grememitir; in
sanlar ya da eyleri, kendi btnlklerine zarar vermeden nelerin
birbirine balayabilecei meselesidir bu. Deer verdii ve yazmay
gaye edindii iir tarzna net bir aklama getirme abasyla Ro229

senberg, yle yazmt Gordon Bottomleyye: "Yaln iir - d

ncelerdeki ilgi ekici karmakln, hkim olan kavramla uyum
lu bir havada ve ona edeer biimde sunulduu, bylelikle an
lalr klnd ama yine de kavranamad iir. Bir ey anla
labiliyor ama kavranamyorsa, ona sahip olunamyor demektir; ona
eriebilir, ama onu alamazsnz. Bir iiri kavramak, anlalr ol
duunda fazlalk haline geleceini kabul etmek demektir belki de.
iir, kiinin ona ilikin bilgisi veya Rosenbergin tabiriyle dil
bilgisi vb.deki yetkinliiyle snrlanp ierilir. Darda brakma
ise sanat bulmann hazzn yaatr; ama bulmann hazz da kavranamaz bir eylerin varlna baldr ancak; yahut Rosenbergin
M usa adl manzum oyununda M usann diyecei gibi tarif edi
lemez ve kullanlabilir bir eyin varlna. Rosenbergin i
irlerinde hep kavramay beceremeyen ya da kavramak istemeyen
ellere dair imgelere yer vermesi tesadf deildir; bununla kast,
kullanlabilen ama ne ustas ne sahibi olunabilen bir dildir belki de
- ve bu da bir gmen iin son derece anlalr bir eydir. air -v e
gm en- dili sahiplerinin tasarrufundan kurtaran kiidir.
sko air Edwin Muir, Rosenberg le ilgili olarak ok nemli
bir noktaya temas etmiti ve Rosenbergin kendi ifade ettii ni
yetleriyle de yaknl vard bunun. Ancak byk airlerin kul
lanabilecei biimde kullanmtr dili diyordu Muir, sadece
kendi amalar iin bir ara deildi sanki dil; kendi bilgisi dnda,
bal bana bir amat ayn zamanda. Hem yeni bir ey yaratma
olasln hem de gmen Rosenberg rneindeki gibi, asi
milasyon yoluyla kltrn bir paras haline getirilmemi -yani rf
ve detleri neredeyse kendi tabiatymasna ar lde i
selletirmemi- olduunda, dilin airi ne ekilde kullanabileceini
ortaya koymaktadr bu. Nispeten az eitim alm, dolaysyla a
rmlarn resmi dilbilgisinden yoksun olan Rosenberg, her zaman
ak seik kuramyordu balantlar. Ama bir keresinde yazd
gibi, arlanmaz adamn herkesten fazla deneyimi oluyor ite; stelik
hadiseye bir miktar yabanc madde de katyor.
[B]ir mucize kaldrabilseydi afa der oyunda Musa, gece
a karabilirdi/Artk ne gece kalrd ne de k, yepyeni bir ey
doard. Ak balantlar reddeder, geileri dta brakrsanz
- afa kaldrrsanz- yeni bir ey yaratabilirsiniz. Dta brakma
230

sanat, kefedip bulmann hazzdr. Yahut balantlar o kadar rastgele kurarsnz ki -iirlerine en bitler ve mermiler, solucanlar
ve anlar, fareler ve lm gibi- farkna varlacak hibir balant
kalmaz ortada. Meseleyi baka trl koyacak olursak: Yahudi bir
ngiliz air olarak Rosenberg, sadece iki arada kalm biri miydi,
adsz bir oportnist miydi, yoksa potansiyel olarak yepyeni bir
insan tr, hayalperest bir air miydi? Yoksa ayn eyin deiik
versiyonlan m sz konusuydu?

nu
... kim bilir neler karyoruz konumam olmakla.
Rosenberg,
Toplu Eserler

Belirttiim gibi Rosenbergin iirinde, sylemesi gerekenleri uz

latrarak onun asimile olmasn salayabilecek yetkinlik bi
imlerinin reddi sz konusudur. Sylediklerinin bazen ok tuhaf
olabilmesinin -dilin snrlarna ok yakn bir yerlerde durmasnnsebebi budur; ou zaman, mevcut formlara ynelik rtk bir ele
tiridir iiri. Geliigzel okunduunda bile hem l hem ritim ola
rak artc bir deikenlik gsterir. Ama bizzat Rosenbergin de
-ou zaman bakalarnn basksyla- hantal bir teknik diye ni
teleme zorunluluu duymu olmasna baklrsa, bildik iirsel form
lar ile dillerin iinde kendini bir yere yerletirmekte o da glk
ekmiti anlalan. lk sava iirlerinden biri, Sevkiyat Gemisi,
bir dzeyde kesinlikle bu soruna ilikin bir kinaye iermektedir:
Alelacayip kvranp duruyoruz
Cambaz gibi ekilden ekile
Uykuya dalabilelim diye,
Olabilecek her ekilde yatp
Bir trl uyuyamyoruz.
yle souk ki slak rzgr.
Ve mahmur adamlar yle dikkatsiz,
Bir an dalacak olsanz,
231

Ya rzgrn sarsak eli suratnzda

Ya adamlarn ayaklan.
Gerekten kt ve fiziksel olarak saknlmas imknsz bir tat
szl konu edindiinin anlalmasn nleyecek bir okuma uy
gulamak istemiyorum bu iire. Ama bu olguya ilaveten, Rosenbergin airlik mcadelesini anlatan alegorik bir hikye olarak
da okunabilir gibi geliyor bana. Bir yerlere smaya alan in
sanlar ok canl bir ekilde anlatyor iir; en ok yapmak is
tedikleri ey iin yer bulamayan insanlar, cambaza dnyor, alelacayip ekillere giriyor. En ok yapmak istedikleri -v e uruna
olabilecek her ekilde yatmak zorunda kaldklar- ise olabilecek
en doal eydir: Uyumak. Ama en ok istedikleri eyi yapmay ba
ardklar, bu skk ortamda uykuya daldklar anda, zarar g
rrler: Bir an dalacak olsanz/Ya rzgrn sarsak eli suratnzda/
Ya adamlarn ayaklar. Baarrsanz - yani benim okumama gre,
size dayatlan biimler iinde en derin arzunuzu ifade ederseniz,
suratnzda... adamlarn ayaklan.
Askerlerin en az umut vaat edeni -oraplann kaybedeni, iz
melerini cilalamayam, resmi geitlerde taklp deni- olan Ro
senberg iin orduya yazlmak, hayatndaki mcadeleyi meydana
getiren ikilemleri dosdoru, hibir simgesellik ve mecaz iermeden
canlandrmak anlamna geliyordu. Zira ii snfndan bir Yahudi
ve bir sanat olarak ngiliz ordusundaki hayat, kendisine da
yatlan yabanc biimlerden olumaktayd; bunlarla mcadele ve i
birlii edebilirdi. 1916da yazar Lascelles Abercrombieye yazd
mektupta, ksmen Musa oyununa gndermede bulunarak yle di
yordu: nan bana, ordu dnyada icat edilmi en tiksindirici ey;
kleliin ne demek olduunu hi kimse bir erden daha iyi bi
lemez.
Rosenbergin mektuplarnn da tanklk ettii gibi orduda youn
bir Yahudi dmanl sz konusuydu; stelik dillere destan sa
karl durmadan bana i amaktayd Rosenbergin. Duygularn
aa vurmayan kendine zg slubuyla, Bir tek sabahm var uyu
mak iin diye yazmtr cepheden, unutkanlm yznden her
hangi bir cezay ekmek zorunda kalmamsam tabii. Ama, en
azndan kt zerinde ngilterenin tarafnda yer ald bu korkun
232

savata -1 9 1 7 de, zamanmzn ounu diye bildiriyordu, bir

birimizi amurdan ekip karmakla geiriyoruz- en olaanst
ve kavranamaz iirlerini yazmt. Canl bir muhayyileden km
olan ve insann iflahn kesen bu iirlerde, az nce szn etmi ol
duum mahlukata ilgisi ortaya kar - mesela bitler ve fareler, hi
bir tarafta yer almadklar iin her tarafta birden yer alr, es
neklikleri ve toparlanabilirle yetenekleriyle mthi bir oportnizm
sergilerler. Bitleri konu edinen bir iirine lmszler adn ver
mitir Rosenberg (lmszler, hem pagan tanrlardr elbette hem
de byk airler). Hem ilham veren hem keyif karan bu mahlukatm yannda bir de daha zor anlalr, ama daha karakteristik
imgeler vardr: Yokluk, farkllamazlk, kaynamalar gibi - l
ler Mezbelesinde savata lenlere ilikin nl tasviri, ar ar
batan byk sessizliklerle birletiler buna rnektir. Greceimiz
gibi, Rosenbergi tasvirin snrlarna vardran da, paradoksal ba
lantlara ilikin bylesi imgelerdir.
ller Mezbelesi"nde, gen askerlerin vurulduu an, Sratle
uuan alevli demir ar/Emdi genliklerinin yaban baln diye an
latr. Bahara ilikin imgelerin tersyz edildii bu dizelerde mer
miler, arya benzer, savaan taraflar arasnda serbeste uuur ve
balant saladklar anda da tozaklamaz, ldrrler; bal emmez,
kan emerler. iirin daha ilerideki blmlerinde llerin konduu
arabalar eken birbirine karm katr toynaklar gibi onlar da,
iki ayn tarafn rndr. Rosenberge gre savata kendini en
kolay kurtaran yaratklar, lmszlerdeki bitler gibi en karm,
en zor ayrt edilir olanlardr. Dmann potansiyel olarak her yerde
bulunmas ise Rosenbergin yaamna ok denk den, korkun bir
ironidir. Giysilerine yapan bitlerle ilgili iki nl iirinin balklar
bile bu belann ironik bir ifadesidir. lkinde, bu asalaklarn lm
szler diye anlmas bile bal bana dndrcdr (ve belki
unu da hatrlamaya deer: Rosenbergin ilk iirlerinden birinin ad
Tesstir ve H ardynin roman da u nl cmleyle sona erer:
Adalet tecelli etmi ve lmszlerin Reisi, Aiskhylosun de
dii gibi, Tessle oyununu bitirmiti). Bitleri eytanlara, blise,
Baal-zebuba benzeterek. onlar ldrdm ama lmeyecekler
diye yazar; ikinci ktada da yle der: ldrmeye yetiemeyeceim bir hzla/Eskisinden daha da zalimce kalkyorlard. Kay
233

bedilmi Cennette eytanm dzenledii elenceye benzer bir pa

radoksla (Rosenberg, Milton 1912de okuduunu belirtmitir),
onlar ldrmek iin ne kadar urarsanz, o kadar hayatla dol
durursunuz ilerini. kinci iirin adnda da (Bitlerin Av) zaten,
kimin kimi avlad belli deildir. Rosenbergin nitelemesiyle b
yc haarat sihirli glere sahiptir, askerler arasnda fkeli bir
kargaa yaratr; ve bir kez daha her ey tersyz edilmitir, minicik
yaratklar insann gcyle dalgalarn geer:
Kanca gibi bkl devasa parmaklara bak
O heybetli eti yolar dururlar
Heybetli kckleri her yana bulatrmak iin
Siperlerde Gn Doarkende bir fare airin nne atlayverdiinde -fare, hibir taraftan olmad iin ihanet de bilm ez- bu
heybet meselesi bir kez daha gndeme gelir. Farenin tad tuhaf
ayrcalk, savata hibir tarafa bal olmad iin iki tarafta birden
bulunabilmesi, ok arpc gelmitir aire.
Maskara fare, bilselerdi kozmopolit zevklerini
Hemen vururlard seni.
imdi bu ngiliz eline dedin
Bir Almana yapacaksn aynsinAz sonra, hi kuku yok, olur da keyfin isterse
Arada uyuyan yeillii gemeyi.
Kendi kendine srtr gibisin bu geilerde
Yrtc gzler, gl kollar bacaklar, marur pehlivanlar
Hayat karsnda daha az ansl.
lmn kaprislerine bal,
Yeryznn barsaklarna yaylmlar,
Fransa'nn delik deik tarlalarna.
Ne gryorsun gzlerimizde
Gklerin sknuna savrulan
lk la demir ve alevlerde?
Nasl bir titreme - nasl bir dehet yreklerde?
Fareye iki tarafn askerleriyle de, Hayat karsnda daha az
ansl olan marur pehlivanlar ile dalga geme zgrln
salayan, byk olaslkla - belki de diye yazar Rosenberg234

kozmopolit zevkleridir, her taraftan birden rastgele keyif al

masdr. Fare, Olympostan bakmaz dnyaya, yerdedir o. Yahudilerden, ktleyici bir havada kozmopolit diye bahsedilrpesi,
dnemin Yahudi dman jargonunun bir parasyd elbette; ha
arat ve asalak szleri de yle. Ama burada Rosenbergin bir g
olarak grd, farenin hareketliliindeki oportnizmdir - olur da
keyfi isterse, Arada uyuyan yeillii geme yeteneidir. Ama iki
tarafa da demekle fare, iki tarafa da ait olmamaktadr ve bence
Rosenberg, bu bak as karsnda gerekten muallaktadr. Bu
alayc acayip fareye (ve burada, farenin biraz zppe de ola
bilecei ima edilmektedir) ynelttii sorular, ierdii rtk an
lamlar itibariyle mulaktr: Ne gryorsun gzlerimizde/Gklerin
sknuna savrulan/lk la demir ve alevlerde?/Nasl bir tit
reme - nasl bir dehet yreklerde? Belki de o kadar zgrdr ki
fare, hibir ey grmez, hibir ey hissetmez, hi kimseyle z
delemez; bir lm mecazdr sadece, yahut koullarm gz nn
de bulundurduumuzda Rosenbergin de kendinde gelitirmeye a
lm olabilecei mutlak bir kaytszl, soukluu temsil eder.
En gzel iirlerinden biri olan Korinthosun Kalbinden Bes
lenen Bir Solucandaki solucan da, tpk maskara fare gibi -v e ile
ride greceimiz Musa gibi- iki taraf arasnda gidip gelir, opor
tnisttir. Ama M usadan farkl olarak hayaller .kurmaz, kehanette
bulunmaz, yine de paradoksal bir esin kaynadr.
Korinthosun kalbinden beslenen bir solucan:
Ve Babil ile Romann:
Paris deildi alkoyan selvi Heleni
te bu fcur eden solucand,
Onun taze gzelliine tuzak kurup
Kendi ekilsiz uykusuna ekendi.
Ingiltere! Helen kadar hretli
Ve glgesi olmayanlara
Niannda sylediin ark,
Sleymandan daha kane.
te bir kez daha, Bat kltrne musallat olmu asalaklar var
karmzda; kalpleri yiyor, bakalarnn soluundan can buluyorlar.
Fiicur eden, glgesi olmayan ve kane; ne snr tanyorlar ne
235

tabu; birbirinden ayr ve gl kltrleri birletiriyor, deviriyorlar;

zevkleri kozmopolit ve bu kltrlerin yaratt olaanst biimleri
-H elen in taze gzelliin i- biimsizlie, ekilsiz uykuya in
dirgiyorlar (burada - ekilsiz=am orf=a/no/73/oMj- gizli bir
kelime oyunu alnr gibi kulamza; am orf uyku, a-Morpheus,
M orpheussuz, yani uyku ve rya tanns Morpheus olmakszn,
yani uykusuz bir uyku). Solucan, muzaffer kahramandr, ifal
edendir, gvey ve ktr, lm arzusu anlamnda arzunun me
cazdr. iirin son drt dizesi ise Rosenbergin, can verdii bu sa
vata kark duygular ve ironiyle yaad yurtseverlii hakknda
zellikle aydnlatcdr. ngiltere Helen kadar hretli diye ta
nmlanr ve Helenin hreti de arzu ve ihtilaf yaratmasndan, bir
taraftan dierine zorla gtrlmesinden gelir. Rosenberg, ngiltere
ile gemiin byk imparatorluk kltrleri arasnda balant kur
maktadr; ama ngilterenin nian arks -iirde belki de bir te
mennidir b u - lme sylenmektedir. Btn bu imparatorluk id
dialar solucan karsnda hibir ie yaramaz (zaten Yahudi
imparatorluu veya emperyalizmi de, Yahudi dmanlarnn fan
tezisi olmaktan teye gememitir elbette). Maskara fare gibi
-v e iirin kendisi g ib i- solucann da Jnr ihtiam, azameti vardr ve
o da herkesle dalgasn geer.
Ayn zamanda bu iir, olaanst fazla sayda imgeyi bir araya
getirmekte; byk imparatorluk yaplar -Korinthos, Babil, Roma,
Yunanistan, T roya- ile byk kahraman figrlerini -H elen, Paris,
Sleym an- biimsizlik, sefihlik, ekilsiz uyku" ve glgesi ol
mayan solucan imgelerinin karsna koymaktadr. Yaplarn is
tikrarszl, gvenilmezlii hakknda bir iirdir bu (Rosenbergin
iirinde birden karmza kveren tamlamalarn, erotik bir nitelie
brnm nizamszl artrdn hatrlamakta fayda var:
ssl soyunulduk ve akl rastgele oynaan gibi). Ama -tanm
itibariyle temsili imknsz olan- lm tanmlamaya alrken,
onun datma, paralama, sona erdirme zelliini zihinde canlandrabilmek iin dilin yapsna bavurmak zorunda kalmtr Ro
senberg. Bir eyin glgesi yoksa, glge de dremez demektir;
ama solucanlar, ounlukla topran altnda yaadklar, bu
lunduklar ortamdan yeterince farkllamadklar iin glgesizdir
(bir anlamda, toprakla bu kadar btnlemi olmakla, asimilasyona
236

boyun eme imgesidir solucanlar). Kendi dnyalar ile aralarnda

boluk yoktur. Rosenbergin iirlerinde tekrar tekrar ele ald bir
baka tema olan uykuda da byle olduu dnlebilir, ama uy
kudaki glgeler ryalardr ve onlar da stmze deil, iimize
der. Zaten Tarlakularn Duyuyoruz Dnmzde isimli i
irinde de Rosenberg, kr adamn kumlar stnde grd rya/
Gelgit tehlikesi altnda gibi iki taraf da iki kart eylemi ayn
anda barndran bir imge kullanr.
iirlerinde Rosenberg, rya ve rya gren kii gibi, grnmez
bir bala birlemi ya da balanm eylere ilikin imgeleri srekli
kullanmtr. zde olduu kabul edilen eyler arasndaki ba
lantlar tahayyl etmek son derece gtr elbette; resimde ya da
mzikte temsili imknsz bir eydir bu. Mesela Ar ar batan
byk sessizliklerle birletiler (ller M ezbelesi) dizesinde,
birleme nerededir ve birleen nedir? Bir sessizlik nerede biter, di
eri nerede balar? Tefrik edilebilir bir balant olmas iin, bir
fark olmas gerekir. iirinde Rosenberg, insanlarn kendi yok
luklaryla birlemesi ya da birletirilmesi dncesiyle oynar. Sa
vata isimli iirinde, sesinden kalan eski bolukta/ahenksiz hava
rtecek skneti der lm bir askere. Havann skneti rtmesi,
iki grnmez ey arasnda bir ilikidir; "sesinden kalan eski bo
lukta ifadesi ise snrlarnn tanmszlyla daha da rktc olan
bir eyi belirtir. Bir insann sesinin boluunu hayal etmek olaanddr ve yaanan kaybn sonsuzluunu iaret eder. Elem
adl iirinin son ktasna Grnmezce - krlr dallar/Grnr
aalardan diye balar Rosenberg ve bir kez daha yokluun man
tkszlyla -m antk tanmazlyla- yz yze getirir bizi. Bunlar
aile aac da olabilir, geleneklerin aac da; baka trl tahayyl
edemeyeceimiz bir eyi zihnimizde uyandrma amacyla kul
lanlmaktadr kelimeler; grnr olana grnmez bir eyler ol
makta, grnr olann grnmezle balants kopmaktadr. Yine de
Austos 1914n sondan bir nceki dizesinde - Olgunlam tar
lalarda yank bir boluk- yokluk, bir eit vahye dnmektedir.
Hatrlayacak olursak Rudolph, dta brakma sanat zerine
alayc bir ekilde konuurken, Bazen, btn resmi dta b
rakmad zamanlarda, baarl olmutu da diyordu. Rosenberg,
237

btn resmi dta brakma olasln gzden kaybetmeden de

neylere girimiti dille, reSimde tam olarak yapamad bir eydi
bu; ne de olsa bembeyaz bir tual baka eydir, bembeyaz bir sayfa
baka ey. Sava Haberini Alnca adl iiri de Kar bir acayip
beyaz kelime diye balar zaten.
Balantlar ve yokluklarla, biimler ve yaplarla bu kadar fazla
megul olmas -iirinin takntlardr bunlar- grnrde birbirinden
ayr duran baz olgularn Rosenbergde st ste gelmesinden kay
naklanyordu: kiz kardeinin doum srasnda lmesinden, hem ai
lesinin ahlakn ve geleneini reddeden hem de ana-babasmn di
linde deil gmen geldii lkenin dilinde sanat olmaya alan,
ilk kuak ii snfndan bir Yahudi olarak iinde bulunduu mp
hem duruma kadar ok geni bir yelpaze (aslnda en iyi iirlerinin
bu kadar eviri kokmas da arpc bir durumdur). lmn ba
rnda, nereye balanlaca, kimden taraf olunaca konusunda
byle bir kafa karkln aa kartan sava, rktc asi
milasyon imgeleri sunmutu ona: Siperlerden yazarken amura
gmlmenin yaratt dev ve rktc duygular" dedii gibi. Ama
sava, ileriye dnk bir beklenti olarak Rosenbergin zihninde,
byk bir khin/peygamber figr olarak M usay da uyandrmt:
ktan ve Ahitten nceki Musa, Rosenbergin elinde dramatik
ve heretik bir ekil deiikliine urayan M usayd bu; onun ha
yallerinin en byk kurtarmyd.

IV
Kaba halimdeyim imdi ve yeniyim ve te n i istemem.
Musa

Korkun derecede kaba bir eyler var adamn iinde,

ama sonra "Stepney East" ...
E zraP ounddan Harriet M unro'ya, 1915

Bu konferans bitirirken, Rosenbergin en iyi iiri olan manzum

oyun Musa zerine bir iki ksa yorumda bulunmak istiyorum 238

getiimiz yzyln ilk yirmi ylnda, manzum oyunu can

landrmaya alp da baaramayanlarn yine Romantik airler ol
duunu da aklda tutarak tabii. Rosenberg, M usa diye yazmt
air R. C. Trevelyana, kleliin en sefil biimine kar, erkeklie
ve zgn eyleme; duyulan vahi arzuyu simgeler. Eski Ahitteki
M usanm dramatik bir yeniden tasviri olduu aktr bunun; bu
rada ahlaki deil cinsel kudret ne kartlmakta, T an n nn sefil
klesi olmakla M usann, czgn eylem hakkn kaybetmi ola
bilecei ima edilmektedir. M usann - D avudun engine Methiyeyi hatrlatrcasna gezgin ozan klna girip- bir tr karkhin air olarak hakknda arklar syledii Tanrdr bu;
Tanrnn akllara smaz muhayyilesi diye ark syler o k
lyla, yeni ikenceler icat eder tabiata. Rosenberg zerine ka
leme alnm en iyi deneme olan (ve Cohenin biyografisinde de
alntlanan) yazsnda John Silkin, M usann kafasndaki d
nce der, Yahudilerin ebediyen klelie katlanmak zorunda ol
duu eklindeki o eski, lm dnceyi parampara eden yaratc
drtdr. Ama M arloweun Tim urlenki gibi Rosenberg'in
M usas da iddialdr: Gzn karartm dnya hayvannn srtna
binip/Yoluma gideceim - kendi yoluma. Megaloman bir vecd
halinde koyverir kelimeleri: Grlyor sesler der, yaplmam i
lerin sesleri... Kendini yrtacak sesi bekleyen bakire sessizlikler.
Kim park yapt orman? diye sorar, Kim kpek yapt kurdu/ve
ata dizgin vurdu?/Ve tarla gibi srd insann akln? M usann
syleminde erkeke bir enerjinin srarla idealize edildii grlr,
Dionysiosvari bir potansiyel gsteren pagan enerjileriyle z
deleme vardr. Yani Rosenbergin bize sunduu adam, On Emir
sayesinde zgrleecek adam deildir. Hayallerinde gelecei gren
bir airdir o; kendi szleriyle, Hayatn ala mahkm ettii mit
lerin domadan lmesi karsnda akn/nanmazlkla sinip kalmtr. M usann, klesi Abinoay ldrd iin zindana atl
masyla son bulur oyun; Musa, ironik bir ekilde babam diye
bahseder Abinoadan.
1912'de Jewish Chronicle'da, Yahudi ressamlar sergisiyle ilgili
olarak yaynlanan deerlendirmesinde yle demitir Rosenberg:
Yzyllardr ekilen meakkat ve zdrap, ok dokunakl, ok
youn bir yoruma hayat vermi; alar boyu beslenmi arzularn
239

kuvveti ise varoluumuzun her trl ifadesini renklendiren bir ide

ali biimlendirmitir. Bence bu ideale erime abasna mdahale
niteliindeki her eyin birden reddedilmesini istemiyordu o; daha
ok idealin biimlendirilmesine, ifade edilmesine mdahale ni
teliindeki eylerin reddini savunuyordu. Ve M usa'nn zel
liklerinden bir tanesi de, bu reddedii dile getirmesidir, nk Yahudiler asndan Tanr, Musa ile yapt ahit araclyla zaten bu
ideali biimlendirmitir; stelik Rosenberge gre, her trl al
ternatif ideal ifadesinin nn kesecek bir biimlendirmedir bu;
itaat ya da boyun eme bekleyen bir biimlendirmedir. Rosenbergin Musa araclyla biimlendirdii paradoks ise srailin
barndaki atei uyandracak* olan, gelecei hayallerinde gren
byk bir air olmak, T an n ya meydan okumaktr; burada ise ba
armak, yenmek, kazanmak demek, ahdi bozup Yahudilikten vaz
gemek demektir.
Rosenbergin yazlarnda, ngiliz airlerinin babas Shakespeareden bulunabilecek yegne kayda deer alnt, beklene
* W ake the zeal in Israel's b reast". srail, Yakub Peygam bere T an n nn verdii
addr. Yakub, bir su kysnda k a rsn a kan bir a d a m la greir a m a bir trl
yeniem ezler; so n ra adam n Tanr olduunu anlar. Eski Ahit'in Tekvin Kitab'nda
hikye yle anlatlr (konuanlar, srayla bir Yakub, bir T an r):"... ve onunla g
reirken Yakub'un uyluk ba incidi. Ve dedi: Brak gideyim, nk s e h e r vakti
oluyor. Ve dedi: Beni m barek klm adka seni brakm am . Ve o n a dedi: Adn
nedir? Ve o dedi: Yakub. Ve dedi: Artk s a n a Yakub deil, ancak srail d e
nilecek; nk Allah ile v e insanlarla urap yendin" (32: 25-29). srail'in Ibranicesi 'Yisrael"dir; bunun yisra ksm , branice dvm ek, ekim ek" a n
lamndaki sara fiilinden gelir ve el d e Tanr dem ektir. Dolaysyla Y akub'a verilen
ismin kelime anlam Tanr'yla ekien, dven" ya d a Tanr'nn ekitii, d
vt" olarak dnlebilir. (Kitab M ukaddes'teki dipnot aklam as yledir:
Allahla uraan, yahut, Allah urar. Kar taraf Tanr olunca, kimin kiminle u
rat o kadar nemli deil tabii, Tanr'nn biriyle uram a ihtiyac duym as bile
yeter.) G erek Yakubun, srailoullarnn M usa araclyla Tanr ile yapt ahitten nceki bir peygam ber olduunu (atei uyandrm ak, ahdi bozm ak dem ektir
veya ahdin bozulm asn gerektirir) gerek yazarn bu paragraftaki yorumlarn ve
R osenbergln (de) b a b a m eselesi"ni dndm zde, burada Israel" ile k a s
tedilenin Yakub/srail" olduu anlalm aktadr. eviride ate" olarak kar
ladm zeal kelimesiyle ilgili bir aklam a d a gerekli olabilir. Kkeni Y unanca
zelos olan kelime, zellikle bir d av a iin b e slen en byk tutku, coku, evk, ih
tiras" vb anlamlar ieriyor. Rom allarn 6. yzylda Filistin'i igaline direnen (ve
igalcilere olduu kadar ibirlikilere kar d a iddetten hi saknm am asyla nam
salan) Yahudi rgtne d e yine ayn kkten gelen Zelot ad verilmi, Eski n
gilizcede zeal ve Zealot eanlam l kullanlmtr. Byle bir gce m eydan okum ak
iin uyandrlacak a te , herhangi bir a te deil Zelotlarn ateidir, denebilir, (.n.)

240

bilecei gibi Emersonla ilgili yazsnda yer alr. Frtma'Aas alman

dizeler, babalarn lm zerinedir:
Tam be kula dipte yatyor baban;
Kemikleri imdi mercan oluyor;
Bir ift inci artk gzlerinde duran;
Hibir paras yok olmuyor;
Harika bir eye dnyor bence
Deniz deiiminden getike.*

* W. S h a k e sp e are , Frtna, ev. Blent Bozkurt (Remzi Kitabevi, stanbul, 1994)

F 16N/Flrt zerine

241

xvm
Karl Krausun feryad
ISff

Tapnaa dalp adak kselerinde kalan tortular .

iiyor leoparlar; arka arkaya tekrarlanyor bu;
sonunda nceden hesaba katlan bir olay haline
geliyor ve ayinin bir paras oluyor.
Franz Kafka,
"Tapnaktaki Leoparlar

Geen yzyln sonunda Viyanada siyaset, btn gsteri sanatlar

iinde en az inandrc olanyd. Kari Krausun yazdna gre
hayat, daha iyi bir davaya layk bir ura haline gelmiti. Yeni yz
yl balarken, st orta snfn muhayyilesini yakalayabilenler po
litikaclar deil, oyuncular, ressamlar, yazarlar ve mzisyenler
oldu. Habsburg mparatorluu paralanrken, Viyanadaki hayat
artk sanatn taklidi olarak grnmyordu Krausa: Sanatn parodisiydi. rktc bir grnm alan siyasal durumun an
lamszlamasnda ve yanl gsterilmesinde en byk rol oynayan
da, Krausa gre insanln basn araclyla kendi kendini zi
hinsel olarak sakatlamas idi. Kraus, yeni dekadanlarn g
lnln ou kez taklit yoluyla tehir etmekteydi. Gazeteciler,
242

diye yazyordu, bir gn gala al yapp ertesi gn sava

amaya muktedirdi artk. Yazyorlar, nk syleyecek bir ey
leri yok ve syleyecek bir eyleri var, nk yazyorlar. 1899dan
1936ya kadar Viyanada Die Fackel (Meale) gazetesini kartan
ve gazetedeki yazlarn byk ksmn kendi yazan Kraus, im
paratorluun kn ve savaa srklenmeyi en iyi belgeleyecek
tarzn yergi olduuna inanmt. Bir tek yergiciler itenlikle kuku
duyuyordu. Her trl temsil biimi, reklamlar, erkeklerin brakt
sakallar, insanlarn sokaklarda dolama ekli, ancak bunlarn, neyi
yanl biimde temsil etmek iin kullanldna bakarak an
lalabilirdi. Olaylar ve olaylarn anlatl biimini, olayla ilgili
karlar maskeleyen birer sanat tr olarak ele almak gerekiyordu
artk. Mays 1916da, savan ortasnda Kraus, Shakespeareden
hangi oyunun sahnelenmekte olduunu hl anlayabilmi deildi.
Ekim 1918de, oyunun Hamlet olduu anlald.
Modem hayatn maskeli balosuyla baa kabilmek iin belli
bir uyankla ihtiya olduunu grmeye balamt Kraus. Yeni
kitle iletiim aralar sayesinde nceden grlmemi sayda, bir
birine rakip ideolojik iddiann ortaya atlmas, baka insanlarn a
zndan kan szlerin bu kadar hacim tutmas, karakter denen eyi
bir tr kltrel vantriloklua dntrmt. nsanlar, baka in
sanlarn fikirleri yznden ac ekiyor ve bir daha da kendilerine
gelemiyorlard. Birey, sadece bir tehis edilebilir sesler repertuar,
yeni sz daarcklarndan oluma bir kolaj haline gelmekteydi.
Bu zamanda diye yazmt Kraus, kendime ait bir sz bekleme
yin benden. Kanlmaz alntlar ayd bu ve onun grne
gre gazeteler, bir gerekdlk havasn hkim klmaya a
lyorlard. Siyasi mutabakatn yava yava bozulmas, eskinin
paylalan dnya kavramna yabanclatrmt insanlar ve onun
yerine, hizmet ettii ticari karlardan baka hibir eye ballk
duymayan bir basnn eliyle yeni bir dnya imal ediliyordu. Dilin,
iine drld bu durumdan kurtarlmas artt: Fiyat krlan
bir meta haline getirilmiti dil, ama Krausa gre, kitlesel tketim
den hibir esin bulmuyordu. adalarmn yaants, diye yaz
mt Kraus, ikinci elden kp aza girer. Sosyal adaletsizlie
ateli biimde kar karken, bir yandan da btn kurallar i
nenen dille ilgili olarak sofuca bir saflk fantezisi kurmaktayd
Kraus.
243

Kraus ve despotizmin dilbilimsel ifadesi olup gazetecilikte

bala indirgenmi anlatmn her eyi hkimiyeti altna almasna
araclk eden bo ibarelere kar mcadelesi zerine birok ba
kmdan hl en aydnlatc metin, Walter Benjaminin 1931 tarihli
denemesidir. Bo ibarenin iindeki suskun iddete, ancak en keskin
ve kurnazca alaylarla, yrekten ykselen bir kmsemeyle kar
koyulabilir. Krausun zdeyileri, bo ibareleri tersyz ediyordu.
Die Fackel'm ba sayfasndaki kei benzeri satirin de akla getirdii
ve Edward Timmsin Karl Kraus: Kyamet Habercisi Yergici
(1986) adl kitabnda belirttii gibi, 1890lann Krausu iin yergi,
incelikten nasibini almam bir toplumun nezaket maskesini yere
alan, belirsiz biimde tanmlanm, ilkel bir kuvvetti. Ama siyasi
durum daha da ktleince, dnyann sonuna dair iaretler gr
meye balayan Kraus, daha arbal bir projeye ynelerek kyamet
haberciliine soyundu.
Yergi yazar diyordu denemesinde Benjamin, yamyamn uy
garla kazanlmasn salayan ahsiyettir. Yergi, ok ak bi
imde koullara tepki gsterdii ve yergici de kurbanlaryla su or
takl ettii iin, Tim m sin kitab gibi akademik aratrmalar,
Benjaminin nesneyi yutma diye adlandrd durumun ak
lanmas asndan faydal olabilir. Hem Benjamin hem de
Timmsin aka belirttii gibi Kraus, ayrm gzetmeyen bir t
ketici deildi, almalar, ayr ballklar arasnda blnm ol
mann yaratt kafa karklna ciddi bir uzlama getirmekteydi.
Timmsin yazd gibi meslek hayatnn en byk giriimi... sa
van insanlk d niteliine kar balatt kampanya idiyse,
Krausun sava karsnda giderek daha muhalif bir tutum be
nimsemesi ile orduya sayg duymaya devam etmesi arasnda
zlmemi bir gerilim var demekti. Btn yergiciler, kendini k
mseme yznden felce urama riskine girer. Krausun
hayranlan, bu zlmemi gerilimlerden birkan sineye ek
mek zorunda kaldlar: Faizmin lanetlenmesi, ama zaman zaman
onun yan banda boy gsteren gayretke bir Yahudi dmanl
(hem de bir Yahudi tarafndan); kadnlann siyasi haklarna inan
ve onunla badamayan, keskin biimde kadn dman tutumlar.
Btn bunlarn Krausu sadece dneminin temsilcisi yapt sy
lenebilir; ama anlalmaz bir taraf da vardr Krausun: Neleri k
244

tledii gayet ak olduu halde, nelerden yana olduu belli de

ildir - dil konusunda sk sk yksek sesle dile getirdii ball
hari tabii. Dilim der, ironik bir mlkiyeti tavrla, benim ba
kireye dntrdm baya bir orospudur (hep u soruyu sor
mutur Kraus: Almanca ne tr bir kadndr ve kendisiyle ne tr bir
iliki kurulmasna izin verir?). En ok tuttuu ak geni for
mln ise yle tarif eder: Ben sadece bakalarnn diline
vkfm; benimki ise kendi gnlne gre geinir benimle."
Ama Benjam inin gerici teori ile devrimci pratik arasnda,
Krausun her yanna sinmi olan tuhaf iliki diye niteledii eye
fazlasyla msait bir aktr bu ve kltr eletirisinde de bildik bir
eliki olagelmitir. Kraus hakknda ngilizce yazan birka ele
tirmen, onu garip bir ekilde idealize ederek basite indirgeme ei
limindedir; ya tutarl tavrlar gsteren bir adam olduunu, bu ta
vrlarn birounun da olaylar artc biimde doru ngr
dn - lerleme, insan derisinden para kesesi yapyor- ne sr
mlerdir ya da kendini anadilinin, Almancann bekisi ilan et
mekle, bizzat kendisinin de zaman zaman ne srm olduu gibi
baz esrarengiz yollarla, taraf tutmaktan muaf kaldm. Ele
tirmenlerin gremedii ise onun kendine zg yergi tarznn, dil
kullanmnn her zaman bir tr yatrm olduunu ortaya koy
masdr. Edward Timms, birbiriyle balantl bir dizi denemeden
oluan ve gerekten ok bilgilendirici olan kitabnda Krausun e
likilerini yeniden gzler nne serer, ama bunu yaparken de her
zaman Krausa hayranlk duyduu sylenemez. Tim msin sa
lad farkl entelektel ve biyografik perspektiflerle Kraus, daha
da anlalmaz bir khin olur kar.
Kraus, 1874te Bohemyann kuzeyinde dodu; Yahudi bir
kt imalatsnn en kk oluydu ve ileride gazetesini de ba
bas finanse edecekti. yandayken ailesi Viyanaya tand; bu
ras Krausun nefret ettii ve derin bir ballk duyduu ehirdi,
yirmi yl iinde de Tim msin tabiriyle K rausun tutku dolu darkafallna dekor olacakt. Viyana sokaklar diye yazyordu
Kraus, kltrle denmi, oysa dier ehirlerin sokaklar as
falttr. adalarnn eserlerinde -H ofm annsthaln iirlerinde,
Schnitzlerin oyunlarnda, Klimtin resimlerinde, Freud ile Wittgensteinn yazlarnda- yeni, derin ve kapal kiisel deneyimler ile
245

kamusal dnya, radikal bir ekilde yeniden tanmlanyordu. Bu si

yasal paralan ve olaanst kltrel retim dneminde Kraus,
1890larda hzla oalan okuma salonlarnda gazeteciliinin
raklk dnemini yaad. Timms, en azndan bugnden bakldnda
Die FackeVin, farknda olmadan kendini buna hazrlam bir okur
kitlesi tarafndan olanakl klnn ok etkileyici anlatmaktadr.
yle itahl bir okurdu ki bu, gazetenin ilk says otuz bin adet
satt. 1900de artk Viyana, dnyann byk sanat bakentlerinden
biriydi ve mreffeh bir burjuvazinin douuyla ortaya kan in
celmi kent kltr, Krausun kltc alaylarn allmadk bi
imde kucaklad. Ben ve izleyicim, birbirimizi gayet iyi an
lyoruz demiti Kraus: Onlar benim sylediimi duymuyor, ben
de onlarn duymak istediini sylemiyorum. Krausa gre Viyanadaki gndelik hayatn gz kamatrc krizini ok iyi ifade
eden, krl bir yanl anlamayd bu - o hayatta insanlar, Viyanal
olmay tiyatrodan reniyorlard.
ehir zaten bir tiyatro dekoru gibiydi, bir bina cephesiydi; zen
gin grnmn ilevsel tasarmdan daha nemli olduu ilkesi do
rultusunda kalba dklm ve bezenmiti diye yazar Timms.
Baka pek ok ey gibi ehrin mimarisi de yzeyin ilev kar
sndaki zaferini ilan ediyordu. Krausun mimar Adolf Loosla
ilikisine deindii ilgin bir blmde Timms, onun bezeme ve
cephe motiflerini yergisine nasl kattn anlatr. Avusturyada
demitir Kraus, ressamlar dekoratrlerin glgesinde kalyor, tpk
yazarlarn gazeteciler tarafndan yutulmas gibi. Kltr pastii,
toplumsal elikileri maskelemek iin kullanlyordu. Eski im
paratorluun hanedana dayal merkeziyetilii yerini ok eitli
ulusal iddialara brakrken, siyasi istikrarszlk da gsterile giz
lenmekteydi. Tim m sin gndelik hayatta ideolojik doygunluk de
dii, Krausun gznde elikiler karsnda maskeli balo ks
tahlyd. Viyananm en etkili gazetesi olan Die Neue Freie
Presse'nin ba sayfasnda aile hayatnn kutsallna dair gayet
ciddi, didaktik makaleler yaynlanrken, arka sayfada Bayan
Birch, No. 69 gibi ilanlar kmaktayd. Sokaklarda o kadar ok fa
hie vard ki, romanc Stefan Zvveigm dedii gibi mesele onlar
bulmak deil ellerinden kurtulmakt.

246

Krausun gazetesi devrimci bir nitelik tayordu, nk Avus

turyada bamsz eletirel gazetecilik gelenei yoktu. Avusturya
gazeteleri hkmet politikalarn ve ounlukla byk bankalarla
ya da finans kurulularyla balants bulunan sahiplerinin
karlarn temsil ederdi. Szgelimi haber kisvesi altnda reklam ya
ynlamak rutin bir uygulamayd. Die Presse'nin kurucusu August
Zangn ideal gazeteyi yle tarif ettii anlatlr: inde creti
denmemi tek satr bulunmayan gazete. Berlinde kan Die Zukunft'un editr Maximilien Harden, ancak ynettii gazeteyi satn
alarak bamszln koruyabilmiti. Harden rneinden esinlenen
Kraus da Die FackeVin ilk says iin babasndan destek salad.
Gazete olaanst bir baar gsterince kendi masrafn kar
lamaya balad, ama yine de Krausun bamszl, ancak
1900de len babasnn miras sayesinde kendine ait bir geliri olun
ca gvence altna alnacakt. Emsalsiz bir konumda bulunmas se
bebiyle Kraus, kendini yoktan var ettii inancna kaplarak kendi
deyiiyle olaylar parti gzl takmadan gzlemleyen, n
yargsz bir yazar olabileceini zannediyordu. Herhangi bir tarafa
bal olmay kirlenmek olarak gryordu o. Sloganlarla kli
elerden olumu engin batakl kurutma projesi kapsamnda Die
Fackel her trl ideolojik balla saldrmak amacyla kulland
nce: Sosyalizme, kapitalizme, Yahudi dmanlna, Siyonizme,
Pan-Germenizme, Pan-Slavizme, liberalizme.
Militanca inan kavramn hicvetti. Balatt reform kam
panyas der Timms, ancak siyasi destekle uygulamaya ko
nabilirdi. Ama rgtl hiziplere kar uzlamaz tutumu fiilen en
geldi buna. Reformculuu da, tanmlanabilir politikalar ortaya
koyamayacak kadar geni bir temele dayanyordu ve bu da
Timmsin tabiriyle yazlarnda polemie olan gl ballk ile
kendi iine gmlm sz cambazl arasndaki gerilim ile ba
lantlyd elbette. Dnce madenlerine ulamamz salayacak
cevher keif ubuu olsun dil diye yazmt Kraus; ama dil ko
nusundaki ykmll sayesinde kendini ideolojik ballktan
muaf tutabileceine inanyordu. Bylelikle ilk dnemlerinde o
unlukla etkileyici ve fanatik bir ekilde yapt gibi bakalarnn
maskesini drmek, belki de tarihi olmayan bir dilde eletirinin
tesinde bir konum bulma ynnde bilind bir abayla, her ko
247

nuda kendi kendini hakl karmaya dnt. Krausun tabiatnda

derinlere kk salm olan diye yazar Benjamin, ve onunla ilgili
her tartmaya damgasn vuran bir unsur, apoloji mahiyetindeki
btn argmanlarn hedefi skalamasdr. Krausun giderek daha
da kaypaklamas, kanaatleriyle deil gerekliliklerle ilgili bir eydi
ve bu da, Timmsin kitabndaki blm balklarndan biriyle ba
lantl olabilir: Vaftiz Edilmi Yahudinin kilemi. Yahudi olarak
doan Kraus, 1899da kesin biimde Yahudilikten vazgeti.
1911de Katolik oldu; 1923te onu da reddetti. Zaten gazetecilii
de mahkm eden inanl bir gazeteciydi o; Timmsin szleriyle:
Doutan Yahudi, milliyet olarak AvusturyalI, ikamet olarak Viyanal, diliyle Alman, meslekten gazeteci, sosyal stat olarak bur
juva ve ekonomik durum itibariyle rantiye. Avusturya-Macaristann yaad ideolojik alkant iinde ona atfedilmi btn bu
kimlikler sahte grnyordu. Belki de hibir zaman bir yere yer
lememi olan insanlarn giderek daha da byk bir blm iin
anlamn yitirmekteydi tutarl kimlik dncesi (Krausun byk
ilgi gsterdii Freudiyen bilind da bizatihi gebe bir eydi).
Bakalar -v e hatta kendisi- tarafndan yanl tannma korkusuyla
Kraus, ou zaman bilinsizce, kendi kendisiyle elien tavrlar be
nimsemi de olabilir; bu onun tabiatndan geliyordu belki. Kendi
zel ilerime burnumu sokmaktan holanmyorum diye yazmt
bir keresinde.
Yine ayn sebeple Kraus, psikanaliz konusunda da nemli ele
tiri yazlan kaleme alm, psikanalizin ancak kesin bir sonuca y
neldiinde tehlikeli olacan grd gibi zndeki paradoksu da
kavramt: Yntemi ok yaratcyd psikanalizin, ama iaret eLtii
hedeflerde yaratclktan eser yoktu. Kraus, psikanalistin de her
hangi bir yergici olduunu grmt; bir maskeyi indirmenin her
zaman bir tr ikiyzllk olduunu da. En yaygn hastalklardan
biri diyordu, tehistir. Kitabnn en ilgin blmlerinden birinde
Timms, Freud ile Krausun temelde tamamlayc olduuna dair
inandrc bir yorumda bulunur. Krausun pheyle bakt,
Freudun kendisi olmaktan ziyade takipileriydi. Freud, zaptedilmez, vahi bir yaratcl olan bir bilind tarif etmiti, oysa
psikanalistler zaptedilemeyen, snrlan tanmlanamayan eyler kar
snda om azlla varan bir vesveseye kaplyordu anlalan.
248

Krausun inancna gre Freudun takipileri, erken davranarak dgcne darbe indirmek iin yararlanyordu psikanalizin ke
iflerinden. Yarata yarata kaskat bir ciddiyet biimi daha ya
ratmt sonunda psikanaliz. Psikanalistlerin azndan kan her
aklama, batan aa hrsla ve tuhaf bir ironi ieren karanlk nok
talarla doluydu. u psikanaliz dedikleri diye yazyordu Kraus,
kendi meslekleri haricinde bu dnyadaki her eyi cinsel nedenlere
balayan ehvet dkn rasyonalistlerin meslei. Cinsellik uz
man, tanm itibariyle bir zorbadr. Kraus, dncelerin nasl in
celikli dogmalar halinde propagandaya dntrlebileceini gs
teren bir slup gelitirmiti, ama asla bir yntem haline getiremedi
bunu.

Kendi deyiiyle takma ad kullanan uygarlkta, zellikle basnm

ve eletirinin elini kolunu balayan dier btn potansiyel pro
paganda biimlerinin tehlikeli etkisine kar koyacak bamsz
g, edebiyatt. Kraus aslnda nce oyuncu olmak istemiti. a
da olan oyun yazan Frank Wedekind, tiyatroda almamakla
Krausun bu meslekte gelime ansn kardna inanyordu.
Kraus ise kendini belki yazar olup da ayn zamanda bir oyuncu
olarak yazma srecini deneyen ilk insan eklinde tanmla
maktayd. Nasl ki maske, Die Fackelt damgasn vuran mo
tiflerden biri olmu ve ilk saylarda hep kullanlmsa, oyuncu ola
rak yazar da Krausun gitgide daha fazla benimsedii rol olmutu.
Timmsin deyiiyle Krausun dramatik muhayyilesini e
killendiren de Shakespearedi. Kraus, otuz yama kadar on iki ayr
Kral Lear yorumu izledi; kendisi de Almancaya nemli Shakes
peare evirileri yapt. Krausa gre rnek sanatyd Shakespeare.
1905 dolaylarndan balayarak da an -h e r an- ideolojik bas
klarna bir tek sanatnn kar koyabileceine inand. Sahici bir
maske araynda bilinli olarak gelitirmeye alt sanatsal kim
liin modeli olan ada sanat ise W ildedi. Tim m sin yazdna
gre Kraus, sanaty kendine yeterli bir ahsiyet olarak g
ryordu: Duyarll, evresini saran dnyann bayalndan ay
rr onu. Ve insan toplumu iindeki balantlara girmeye tenezzl
etmeme eilimindedir. Esas olarak ie ynelmi bir ahsiyettir.
Her ne kadar Tim m sin gsterdii gibi canayakm bir tabiat
249

olsa da Kraus, yaklaan facia konusunda insanlar kesin biimde

uyarabilmek iin kendini onlardan yeterince tecrit etmenin yolunu
bulmaya alyordu. Bakalarnn iitmedii grltler iitiyo
rum diye yazmt, ve yine bakalarnn iitmedii semavi mzii
bozuyor bu grltler. K rausun gelitirdii sanat kavram, et
rafnda dalp giden kltrn yaratt genel sersemleme du
rumuna kar geici bir zmd ancak. Olaylarn basks altnda
Kraus, kendine ve bakalarna ait yazlan halkn nnde okumaya
balad. 1910 ile 1936 arasnda byle yedi yzden fazla metni din
leyiciler karsnda okudu. Yine ayn dnemde eserlerine hkim
olan havann giderek uursuz bir kehanet nitelii kazanmaya ba
ladn ok inandrc aynntlarla aklar Timms. Onun ifadesiyle
Kraus kehanette bulunan bir yergici olur. Timms, ubat 1911 ta
rihli rya zdeyiini kendi evirisiyle alntlamtr:
Doru sylediim halde inanmay reddettiklerini grdm ryamda. Is
rarla belirttim, on kiiydiler diye. Hayr dediler, on ikiydi. Bir ift elin
parmaklan kadar, dedim. O zaman bir tanesi elini kaldrd ve ite, alt
parmak vard. Tamam dedim, on bir yleyse, br elden medet uma
rak. Onu da kaldrd, alt parmaklyd. Boazm dmlendi, h
krklar iinde ormana katm.
Avusturyada sava abasn eletiren yegne gazete Die Fackel
olmutu; ama Krausun, propaganda olarak gazete anlayna y
nelik eletirisinde Tim msin ifadesiyle gz boyayan kusuru en
iyi ortaya koyan da savat. Mart 1914te Kraus, Avusturya h
kmetinin gazetelere rvet vermekte olduunu belirterek uyard
okurlarn; oysa ayn yln Kasm aynda, aslnda devlet yet
kililerinin sulanamayacan ve hkmetin basn zgrln k
stlamas gerektiini ima edecekti. Anlalan basnda ilerin nasl
yrd konusunda akllara smaz bir safdillik ierisindeydi
Kraus; bireysel dzeyde editrleri ve gazetecileri ktleyip du
ruyordu, oysa bunlarn arasnda Yahudiler de vard ve K rausun,
gazetenin ileyiinden onlann sorumlu olmadn bilmesi ge
rekirdi. Krausun, ... halkn zihnini bulandrma konusunda ne
redeyse snrsz kapasiteye sahip bir aygtn varl... ve kriz an
larnda bu aygtn, zihin bulandrma srecinde aktif biimde rol
ald eklindeki temel argmann ayrntsyla aklar Timms.
250

Ama Krausun isim verme detinin ve kendi elikilerinde srar et

mesinin, formle ettii baz zekice igrlerin itibarn d
rdn de gstermektedir. Birinci Dnya Savanda her gn
alt bin insan lmt. Avusturya basn, kahramanca bir hal se
feri gibi sundu sava, Krausa gre de daha ok bir operet gibi:
Krausun srarla belirttiine gre, insanlarn gerekten ldne
inanmay imknsz hale getirmilerdi.
1915 ile 1922 arasnda Kraus, Birinci Dnya Sava zerine
destans bir belgesel oyun yazmt: nsanln Son Gnleri. Ko
nusunun ierdii dehetin byklne uygun decek bir form
bulmaya almt oyuna. ki yz akn sahnesi ve muazzam bir
kadro gerektiren sayda karakterleriyle sahnelenmesi fiilen mm
kn olmayan oyun, Krausun tarifine gre operet kiileriyle oy
nanacak bir tragedya idi. Timms, yirminci yzyl tiyatrosunun
gizli kalm aheseri diye savunur oyunu, ama Krausun, oyunun
fiili durumunu semptomatik ve merak uyandran bir baarszlk
olarak kabullenmi olmas mmkndr. Oyunun tam bir ngilizce
evirisi yoktur ve bu da Krausun, anadili Almanca olmayan okur
lara nasl aktarlaca sorununu getirmektedir gndeme. Eser
lerinin nemi konusunda iddial yorumlarda bulunulmutur -n
gilizcede esas olarak George Steiner ve Erich Heller tarafndanama Kraus ngilterede tannsa bile Wittgenstein ile Freudun etkili
bir ada olarak, bir de zdeyileriyle tannr. Szgelimi
Audenn Faber iin hazrlad antolojide K rauslan yirmi drt z
deyi yer almaktadr. Bu anlamda, Harry Zohnun, denememde
alntlar yaptm kitab Yar Gerekler ve Bir Buuk Gerekler:
Karl Kraustan Seme zdeyiler (1986) faydal olabilir, ama bir
bakma da yanltcdr. zdeyiler kanlmaz olarak ba
lamlarndan koparlarak alnmtr; bu da zdeyilerin tabiatndan
gelmektedir zaten (ou zaman yazarlar gibi zdeyiler de ileri
dzeyde toplumsal hareketlilik gsterirler). Ama Baconm, Johnsonn veya Hazlittin zdeyilerinden olumu benzer bir seme
Almancaya evrilecek olsa ne anlalrd bundan? O en olmayacak
ey olduunda, ngilizce Krausu elimize aldmzda, Timmsin
kitab gerekten vazgeilmez olacaktr.

251

XIX
John Clarein aa kmas

ISP*

Her yerde yle ok grlecek ey var ki, hi

alamyor insan...
John Ashbery,
John Clarc in

John Clarein ilk elyazmas defterlerinden birinde, Bir Tebih

adn tayan drt dizelik bir iir vardr:
Mantar Gzeldir, ama Ksadr mr
Yerden Biter Bitmez
Gz Atmaya kalmadan rr gider
- Kadnlar da byle- herkesin yi bildii gibi
Baktka Gzelletikleri Ender
Kadn dman bir iir bu ve mtevaz bir ad tayor. iirde tek
bir ak tebih grlyor, ama iki tanesi de kaak girmi ieri; ve
tebihin hangi anlamlarda iki cins arasndaki ilikileri -y a da ili
kinin im knszln- tasvir edebilecei (ve tebihin nasl bir iliki
252

olduu) zerine bir iir. Kadnlar, iirin dndrd anlamda

mantara benzeyebilir gerekten, ama geleneksel olarak mantar er
kee benzer, nk falliktir. O halde iirin rtk mantna gre ki belirsiz szdizimi de yararlanyor bu m antktan- kadnlar ayn
zamanda erkee benzer: kisinin de "Baktka Gzelletikleri
Ender grlr. Bitmek -hem grp hem de grlerek topran al
tndan km ak- ykma yol aar, yenmeyle ya da ryp git
meyle son bulur. Kadnlar hem mantar gibidir hem de mantar se
verler; ama yanlarnda uzun sre kalnca telafisi imknsz bir
ekilde tatlan kaar. Gz atmak, gzetlemek (peeping) -ki ayn
anda hem utanlacak hem gayri meru bir itir- bakp gzetmekten
(keeping) iyidir, nk bir gz atmlktan fazlas baktnza de
mez.
Grsel imgelerin baskn olmas diye yazar psikanalist Wilf
red Bion, hatrlama ve arzulama nesnelerine zg eriilmezlikle
ilikilidir... Grme duyusu, baka duyularla eriilemeyen nesnelere
erimemizi salar. Bu incelemede, Clarein eriilebilirlik zerine
youn bir grsellik uyandran metinlerinde bir eliki olduu d
ncesini gelitirmek istiyorum; sz konusu olan hem onun kendi
eriilebilirliidir hem de bakalar iin kendine izin verdii ve ken
disine izin verilen eriebilirlik. Yaynlanmam olan Bir Tebih
de Clarein ou iiri gibi grlememitir.

II
Onun her eyi grme biiminde bir boluk vardr
sanki...
John Ashbery,
John Clare in

Uzun zamandr yazt, ayn zamanda kendisini himaye etmekte

olan Eliza Louisa Emmersona 1836da bir mektup yazmt Clare.
Anlalan kadna ok uzun zamandr iirlerini gndermekte, ama
* P eeping: Bitkinin bitm esi, iein am as; ayn z am an d a gzetlem ek, di
kizlemek. (.n.)

253

cevap alamamaktayd. Clare, byk bir incelikle durumu idare ede

rek her ikisi etrafndaki pheleri datr:
Sevgili Eliza,
iirlerimi aldn m ok zaman oldu gndereli bana hemen yazman is
terdim & yazmadna gre almadn dnebiliriz & hastalk daha
yakam brakmad & iyileemedim.
Bu mektubu yazd dnemde ruhsal sknt iindeydi Clare,
ama hayat boyunca yakasn brakmayan takntlarn burada bile
devam etmekte olduu fark edilir. Bir ey -iir, mantar, kadn- ne
kadar uzun sre elde tutulursa iyi ve gzel oluu o kadar tartma
konusu veya o kadar tehlike altnda demektir. yice bakmak, hem
gren hem grlen iin risklidir ( [bir kitapla] karlanca diye
okuma alkanlklarn anlatr Clare, bir oraya bir buraya gz ata
rm ). Eliza Emmersonn suskunluu, iirleri ald anlamna m
gelmektedir yoksa almam mdr? iirleri elinde tutmakta ve i
irler hakknda da azn kapal m tutmaktadr? Hastal Clarei b
rakmamsa, kadnn iirleri brakmamas konusunda ne yapabilir?
Clare, bir eyi elinde tutmann onu kendine saklamann ve ko
rumann tek yolu olup olmad konusunda, iirlerinde olduu gibi
hayatnda da muallakta kald; aa kmann -iir yazarak kendini
ak etmek ve air olarak tannmakla daha farkl bir ekilde kendini
aa karm ann- tehlikeli bir davet olup olmadna bir trl
karar veremedi. Kendini aa kartrsa alnabilirdi. Mektupla
rnda airlik hretine hevesini srarla dile getirse de, Clarein ta
nnma konusunda sergiledii iki tarafl huzursuzluk skntl ko
ullarna bir tepki olarak okunmamaldr sadece. Karanlkta kal
mann sakncas, ayn zamanda bir erdemdir belki de. Dnya
onun hakknda bilgi istemeye baladnda, Ah nasl bir cennet
bahesidir hayat bilmemekle nmzde alan & ne yabani bir
orman doar dnyann bilgisi aa knca diye yazmt. Baz
bilgi trleri -y a da bilme biim leri- dnyay yabani bir ormana e
virir Clarein gznde.
' Ksa bir sre iin kyl air olarak kazand hretin, kendi
ait olduu topluluk iindeki yerinden daha fazlasn elinden al
dn grmt kukusuz. Londradan bir hayran ziyaretine gel
254

diinde fark etti ki, syleyecek pek az eyim vard hatta hibieyim yoktu nk el yannda ruhumun doal tepkisi kknlk
oluyo bu da zgrlkten ya da teklifsizlikten gelen btn gc alyodu elimden & tatsz & suskun oluyodum. Olabilecek en ac ve
en etkileyici ironi, air olarak yaad hretin onun elinden sz
ckleri ve hareketlilik duygusunu almasyd - baka bir anlamda
editr de diksiyonunu dzeltmekle yapyordu bunu. iirlerin ya
ynlanmas yabanclara davetiye karmakt; hele insan bu yolla,
nemli lde szl olan bir kltrden yazya dayal bir kltre
gei yapyorsa. Clare iin daha fazla sat, kendi alannn da
ralmas demekti.
Otobiyografik yazlarnn gsterdii gibi Clare, zgrlkten ya
da teklifsizlikten gelen gc yalnzln korumas altndayken
bulduunu hissetmekteydi daha ok; ve nihayet esin perileriyle
yapayalnz ve bir bana kalp dizelerle son bulan srete. Clare,
baka insanlarn varlndan aka huzursuz olan biri olarak tantr
kendini sk sk; geri kendi ait olduu topluluktan insanlarn ara
snda biraz (ama anlaml bir derecede) daha az rahatszlk duy
maktadr. Bir bana olmak ise gvenliktir onun iin. Zenginler
diye yazar -kendinin iki ayr yarsndan ve birbirinin roln st
lenen iki ekonomik snftan sz etm ektedir- grnmez olur, oysa
yoksullar herkesin gz nndedir. John Clare, gzlem yap
mann hazzn ycelten bir air olarak nldr, ama iirinde g
rlmenin rktclne kar da hep bir teyakkuz havas ha
kimdir. iirleri ou zaman farkl yalnzlk biimlerini -ku
yuvalar, ak ilikileri, delilik, saklanma yerleri, tek bana klan
yryler, sinsi yaratklar, iirler- gzler nne serer, ama gzler
nne serilmenin ierdii tehlikelere ve hrsa dikkat ekme ama
cyla.
Keats, Clarein editr John Taylora, Yalnzlk iiri iin
Tasvir, Duyguya fazla baskn gelmi demiti. Oysa grmek ve
belli bir ekilde grrken grlmek -iirlerinin tipik zellii, krsal
hayatn etkileyici bir grsellikle belgelenmesiydi- iirindeki pro
jenin ve duygunun ayrlmaz paras olan tasvirle ilgili bir ikilem
kartyordu Clarein karsna. Farknda olmadan kendini belli
trde bir air olarak tanmlamas, -Raym ond WilliamsTn daha ye
rinde tabiriyle kr airi- bakalarnn onu kendine mal etmesine,
255

ondan yararlanmasna, tanmad ve kendisinin de merak konusu

olduu bir dnyaya yaylmasna imkn yaratyordu. Tom Paulinin
ifadesiyle ii kazklarla dolu tuzaa kar savunmasz hale ge
tiriyordu onu: i kazklarla dolu bir tuzaa dmt Clare - ka
zand baan, kendi topluluundan ayryordu onu, ama himaye ve
yaynclk sisteminin de buna uygun olarak pazarlanabilecek, halka
mal olmu bir imajdan baka ona sunabilecei bir ey yoktu.
Ancak grsel berrakla dair artc yanlsama yoluyla Clare,
grme akn ilan etti birok iirinde; kendini ve kendine aina
olan dnyay baz tetkik biimlerine at. Karakterini, yerini ve
lehesini (tabii editrlerinin kullanlmasna izin verdii lde)
metalatran bir himaye ve yaynclk sisteminin iine ekilmiti.
Clare, tasvirin -canl bir temsil araclyla tarif etme ve zihinde
canlandrm a- baz mlkiyet biimleriyle uzlaabileceini, hatta on
lara benzer olabileceini grmeye balad. Bir baka deyile, kendi
dnyas hakknda tad mlkiyet duygusunu, buna yaklama tar
zn, ona i veren ve onu ezen insanlarn, topran ve iirin sa
hiplerinin (iirlerine konu olan krsal blgede Clarein hibir
zaman topra ya da ekonomik kan olmad) tarzndan, yeni tarz
larndan ayracak bir dil bulmak iin mcadele etmek zorundayd bu da kendi yerli dilini sadece pazarlamayp ona tutunmasn ge
rektiriyordu. iirinde uygulad tasvirin kendisinde eliki vardr;
tasvir kurtanc -b ak a trl kyda kede kalm olacak insanlann
ve deneyimlerin sesi- olabilir ama yamac olmas ve baka ya
maclara yol gstermesi de muhtemeldir. Ku yuvalarnn yeri belli
olduktan sonra, yuvalar ite orada ve alnmay bekliyor (k
krtyor?) demektir. Bylece C larein kendine zg aklna, ka
pal, suskun, sisli olmann daha paradoksal ve korumac bir bi
imde yceltilmesi elik eder her zaman:
... grntlerle dolu
Belli belirsiz ihtiamnda daha gzeldir
Sabahn keskin altnda parladndan
Clarein en gzel iirlerinden birou - ullua, Tilki,
Porsuk, Yaban rdeinin Yuvas, Belirsizlik, Don Juan,
Bir iir ve btn dnemlerine ait dier iirleri- farknda olmadan
256

ilenen mahremiyete tecavz sularm anlatr. Baka etkenlerin

yan sra, Claree ve ait olduu toplulua yaatlan ve onlar l
dren tarihsel travmadan kaynakland aktr bunun; Raymond
Williams, Clarein iirinde da kapalln anlamn yorumlarken,
kesin bir boyun eie srklenen snfnn ve kltrnn hay
kr ifadesini kullanmtr. Belli bir ii topluluundan gelme bir
air olan Clare, iirinde de saklayamad bir amaz iindeydi:
(Krsal hayat ve airlik hreti ile ilgili bol bol tasvir yaparak)
baarrsa, (sevdii dnyay ve kendini korumay) baaramam ola
cakt; daha ilk eserlerinde kavramaya balad gibi, kefetmek ve
grmek, kullanmak ve smrmek demekti. 1821de imden bir
ses aptal olduumu sylyo diye yazmt John Taylora; btn
nsanlar benim gibi hissetcek & dncekse ekilmez olur dnya yeillikler srlemez aatan veya aldan odun mobilya ya
plamaz & bulduklar her ey & ocuklar lene kadar byle kalr.
Clarein gnlnde yatan idil, grlen ama kullanlmayan bir dn
yadr, eriilebilen ama kendi haline braklan bir dnya.
Kefedilmek, el koyulmak (ya da en azndan deitirilmek)
demek olduu iin grnr olmak da bylesine kark bir ltuf ha
line geliyorsa, deliliin grnrdeki grnmezlii zorunlu bir se
enek haline gelebilir - ya da isimsizliin; nitekim Clare, bir
dnem Byron olduuna inanmtr; bir baka sefer Bastillede bir
mahkm olduuna ya da bir kle, Babilde bir esir, dl iin d
ven bir boksr, bazen de John Clare olduuna. Northampton
Akl Hastanesi'nden James Hipkinse yazd o rktc son mek
tubunda, sanki kimsenin tecavz edebilecei bir mahremiyeti kal
mamtr artk. Saklayacak bir ey olmad gibi gsterecek bir ey
de yoktur, ama syleyecek bir ey vardr: Syleyecek bir eyim
yok onun iin burada kesiyorum.

FI7N/Flrt zerine

257

I ll
...birinin bir ey yapmas gerektii duygusuna doru
alnan o korkun yol, kesin kafa karkl ve
mitsizlikle son bulan o yolculuk...
John Ashbery,
"John Clare in

lk dnem dzyaz metinlerinden birinde Clare, iirlerinden benim

alnt firarilerim diye sz etmiti. iiri boyunca akp giden sak
lama ve alma ve srlarla dolu dil, otobiyografik yazlarnda i
irlerini nasl yazdn anlatrken kulland dilin aynsdr. yle
balar: iirlerimi kendi isteimle saklamak iin ok emek vererek
alkodum, onlar ak ederek tatmin edilcek bi tercihim yoktur.
Burada, bir tr kendi isteiyle saklama demek olan alkoma
alnt bir eyin elde tutulmasn getiriyor akla. Bahvanlk ya
parken, olur da gzel bir imge yahut doal tasvir derse aklma
zamandan alp bahenin bi kesine gider & iziktirirdim diye
yazmtr Clare. iir yazmak, iverenden alnan zaman demektir:
Hep yazmama hkim olma kaygs iindeydim & tarlada a
lrken air olmakla hrsz olduumu itiraf ediyodum kendime.
iir hrszlksa -zam andan alm aksa- air de en kar koyulmaz i
irlerinden bazlarn hrszlk zerine yazmsa, bu itirafla tatmin
edilecek olan kimdir? air, kendisinin tank, su orta ya da sulu
olduunu hibir zaman bilmeyebilir. Bir eyi iziktirmek hem bir
kutlama, yceltme anlam tar hem de snrlar iine hapsetme.
Krsal kesim, orada yaayan insanlarla biraz hain bir ekilde
saklamba oynuyormu gibi gelirdi Claree ve kendisini z
deletirdii baz yaratklar iin de grlmek, kefedilmek, bir tr
riskmi gibi. Ama risk her zaman karlkl olarak aa kmak de
mektir, zellikle air iin. ulluada insann rktc ba
kndan her zaman alacak olan kular, en kasvet dolu yerde
airin bakna yakalanarak aa kverirler; ama air bize onlarn
yerini syleyerek kendisinin de farknda olduu gibi katillerle su
ortakl etmektedir. Nasl Coleridgein ruhsal skntlar iir ya
zarak iyilemise, Clarein airane bak da ksmen, yazdklaryla
lanetlenmitir. Coleridge yazarak korkularndan kurtulur, Clare y a
258

zarak korkunun penesine der.

Eppingdeki High Beach Ak Hastanesindeyken yazd Don
Juan, Bir iirde Clare, sakland yerde bulunma, aa kma
korkusunun kadn dmam bir versiyonunu aktarr - i facia bo
yutlarna varmtr:
iek tomurcuunda saklanr soldurucu gneten
Yananda saklar gzelliin rengini
Ama tam atlar m isyana kalkarlar
Renk solar ve kaybolur her bir tonu aln
Kendini saklar gibi yapan da ayndr
ten ie iffetsizlik peindedir o kadn.
Bir Tebihte rme ile ayn ana rastlayan, ortaya kma,
grnme anyd, bitme an: Bu imgede ise iek tomurcuk ha
linde sakland mddete herkes emniyettedir. Tomurcuk bir kez
ald m, kadn gibi (ve belki deli air olarak Clare gibi) isyana
kalkmak zere babo kalr, adamn mahvn getirir, murdar
olurlar. Alma yozlamay getirir. Gizli haliyle -a a kmadan
nceki anda, iir olarak yaynlanmadan nceki haliyle- Clarein
pastorali Gzeldir, ama Ksadr mr bir kez tasvir edildikten
sonra; ve solar ve kaybolur. iirinde Clare, tannmadan -sat ve
alveri getiren tannm a- bahsettiinde bile tannmann hangi an
lamda kurtarc olabilecei zerinde durmutur hep. John Lucasn
ngiltere ve ngilizlik adl kitabnda belirttii gibi, Haneye tecavz
eden, kaak, kanunsuz... Clarein birok iirinde kular ve dier
hayvanlarla ilgili olarak tarif ettii durumlar, deneyim biimleri
ise eer, Clarele ilgili olarak u soruyu sormak gerekir: Bu iir ge
lenei ve smrye dayal ekonomide, kendi bak asyla, top
ran sahiplerinin ve iirin sahiplerinin de haneye tecavz ettiini
ve kanunsuz olduunu ne srmenin bedeli nedir? Tannmann
boyun emek anlamna gelebilecei bir dnyada, birisini yabanc
olarak, hariten biri olarak tanmlayan dilin sahibi kimdir? Clare,
iir geleneinde kanlmaz olarak haneye tecavz suu i
lemektedir.
Issz Bir Krda Gzlerden Uzak Averen nemsiz Bir iee
Sesleni iirinin zorla kendini dinleten bal, iirin ele alaca
259

sorulan zaten ortaya koymakta (ve parodi haline getirmektedir).

Okurlara seslenmek iin niye iee Beslenilmektedir? Her kim iin
yazldysa bu iir, iindeki mehur kinayeyle iein nemsizliine
zaten bal bana bir nem kazandrmtr (akl hastanesinde zi
yaretine gelen birine Grayi tanrm, iyi tannm demiti Clare).
iir air iin mi yazlmtr, iek iin mi yoksa okur iin mi? Bu
sesleni kurtaracak mdr iei ya da airi ve eer yleyse, neyin
elinden (ve daha da nemlisi ne uruna) kurtaracaktr? air kendini
grr iekte, ama grlme konusunda kararl bir kafa karkl
iinde grr. Kendisine seslenilmesi, kendisiyle konuulmas ve
yerinin saptanmasyla iee bir eyler yaplm olmaktadr, onu
alay konusu haline getirebilecek olan bir eyler, yahut bu tr Wordsworthvari tannma sahnelerini idealize eden iir trn. Balangta
iek, ne grnyorsa odur galiba - iir de yle:
Geri yle avermi bir yabancksm ite
Yaban ve baklmam benzersin bana
Yine de deerlisin doa ocuunun gznde
& ben eilip bir bakacam sana
nce Gray ile Wordsworthn kurnazca bir taklidi ya da bi
linsizce yaplm parodisi gibi grnebilir bu, belirsizliin (be
lirsiz olduu kabul edilen) grkemiyle, kyda kede kalmlara
meruiyet kazandrlmas gibi grnebilir. Ama buradaki sanat,
eilmededir; air, iee bir bakmak iin eiliyorsa, ba m e
mektedir ona, yoksa tenezzl m gstermektedir? Tanmak, nn
de eilmek demektir belki de. Claree gre slah, gzlemcinin ya
da bahvann gznde gerekleen bir eydir elbette:
ok kere senin gibi, yabana ekilmi
Yaban grnen niceleri var byle gzel
Senin gibi sssz giysiler giyip dizilmi
Hem de en az bahe iekleri kadar gzel
& senin gibi, yaban grnenlerin her biri
Islah kamam daha tohuma
iek aar baklmadan senin gibi
Yaban ve baklmam benzersin bana
260

Ktalarn byle ayrlmasyla, nce durup tekrar devam et

mesiyle anlam hem btnlenmi oluyor hem de iyice iinden
klmaz hale geliyor; kta ilerledike, yaban olmann ayn zamanda
baklmam olma ayrcaln getirdii dnlebilir. Bir eyden
kamak - yabana ekilmi Clarein hayatndaki yer deitir
melerin byk blmn tanmlayan bir ibaredir- bir baka eye
kamaktr. Karikatr andran bu iirde, tohuma kamak hem ie
yaramaz hale gelmeyi belirtir hem de yaylmaya, oalmaya istekli
olmay. Yabani otlar da bahe iekleri kadar gzel olabilir veya
yaban ve soysuz da olabilir; bak asna baldr bu. Birisi ta
rafndan baklmayan, bir bakasndan himaye bulur. Bahenin
sonu gelmez aynl demitir bir keresinde Clare, gna getirmiti
bana.
C larein iirinde dile getirdii -v e byle eyleri gren bir air
olma konusunda radikal kararszlnn ayrlmaz bir paras du
rum undaki- paradoks, tannmann hrszlk demek olabileceidir.
Bir eyin farkna varmak, gzlemciye gzlemlenen -ta rif edene
tarif edilen- zerinde bir ayrcalk verir ve mlkiyet, sahiplik id
dialarn getirebilir beraberinde. iirin devamnda ifade edildii
gibi bilmektedir ki air, arzulad kadna, kendisi gibi basit bir
iek olan Em m aya,
Cilal bir gz bakacak olsa
ok gemeden alrd gcmn yetmeyecei
En gzel iek gn altnda
Daha kltrl, cilal bir bak, btn ayrcalklar da be
raberinde getirerek Emmay alard ondan (ama yine de Emma,
C larein iir boyunca srekli bozup yeniden kurduu hiyerariler
iinde gn altnda yer alrd). Yazdna gre hep kendimle
ilgili bir hrs, dikkat ekme veya etrafmdakilerin nne geme is
tei vard onda. airlik mesleinde Clarein yz yze kald da,
fark etme ve fark edilme ile dierlerinin nne geme arasndaki
su ortaklyd - ve, veya"dan daha az samimiyetsiz olurdu.
Seslenite, tanma oyunundaki konumlarn hibiri akla yakn
grnmemektedir. Bylece, ikisi de pek bir ey vaat etmeyen ve
aslnda eanlaml olan iki seenek kalr aire: Ya tannma
261

yanlardan biri olarak yaamak (onlarn gzellii bir tek ken

dilerine gzeldir) ya da dostlardan medet ummak: [M]tevaz
mezarm bulacak/& beni fark edip i geirecekler. Ge
ireceklerdir gerekten de, nk oradaki yegne ben yokluk ola
caktr. iirin srf mezar kitabesi ve attan ibaret olduunu ima et
mektedir Clare. Elde etmeye deer tek tannmlk ya da elde
edilebilecek olan tek tannmlk, tannmamlktan ileri gelendir
(antolojilerde hep yer verilen Ben adl iiri aire deil, tamnmla attr). Clarein akln elen -v e onu kendine mecbur
eden- kimlik buydu; iirlerinde bu kimlie raz oldu ve bir pa
radoks olarak kimi zaman da bu kimliin davasn savundu. En
gzel iirlerinden bazs, tannm biri olma ihtimali iin yazlm
ho ve hazin mezar kitabeleridir.
Hayat boyunca air, tannm biri olma dncesiyle flrt etti bir eylere raz olma konusundaki gnlszlyle, uzlamann
tam kartdr flrt. Onun bir air olabilmesi veya kendini air ola
rak dnebilmesi iin, bir dizi karmak ve elikili kimlik ara
clyla tannma meselesiyle uramas gerekiyordu. Madem ki a
irler, a[l]ma" ve tannma yetenekleriyle dikkat ekip hrete
kavuan insanlardr -v e tannma da daima yukardan, kltrlden
ya da zenginden, yahut ikisinden birden; sosyal hiyerarideki daha
yksek bir konumdan gelen bir eydir- nasl hem air olup hem de
kendi kkenine yaknlm, balln koruyabilirdi Clare? Bu iki
lem, onun hayatnda srekli bir tereddt yaratt, otobiyografik ya
zlarnda anlatt gibi, grlme ve uyumlu olma ve yaynlanma is
tei ile saklanma veya kendini ekme veya kama istei arasnda
hep muallakta kald. Katlm ile tecrit arasnda yaanan atma,
hayatnn son yllarndaki korkun deliliiyle parodi niteliinde bir
zme kavuacakt.

262

IV
Bir eyi fa rk etmek zorunda kalmadan geip
gitmesini beklemek.
John Ashbery,
John Clare in

Kendi ifadesiyle Clare, rakla kapanp kalmaktan pek holanmad halde, renperlikten daha iyi bir eyler yapma... bu
dnyada daha iyi bir iz brakma ynnde zaptedilmez bir umut
besliyordu. Renper olmayacaksa, daha geni bir dnyada ta
nnmann yegne yolu da u veya bu ite raklkt. Ama oto
biyografik yazlarnda, bu tannma isteinin kesin bir ekilde sa
vunmasz brakt biri olarak gsterir kendini:
Market Deepingden Manton adnda biri ben orada otururken sk sk
meyhaneye urar durmadan atp tutard. Ta kesim iiyle urayo bi
de tabelaclk ediyodu. Bende tevik edilmesi lazm gelen biey gr
mm gibi yapyodu kendi sanatnn srrm retmek iin yanma
rak almak istedi beni ama sonra benle oynamaya balad ve nceden
kurduum hayaller bozuldu biray ekip ekip heykelle resme is
tidadn anlatyodu hep sonunda ben tabelacla bi de ta kesme iine
olan merakmdan nerdeyse kuduruyodum ama ie yaramyodu.
Clare asndan tannmann paradigmasn ierir bu sahne. S
radan bir sanat olan ve bir srr elinde tutan tabelac, gen air
iin kanlmaz olarak bir merak ve taklit nesnesidir; oysa tek yap
t, onda tevik edilmesi gereken bir ey grmm gibi dav
ranmaktr. Aslnda sadece oynamaktadr Clarele (mektuplarnda
Clare, iirlerinden bahsederken de sk sk oynama kelimesini
kullanr; oysa yaptnn oyun mu ciddi mi olduuna karar verecek
konumda bulunan, mektubun muhatabdr kukusuz). Onu tevik
eder grnen adam atp tutmaktadr, aslnda kendini vmektedir:
biray ekip ekip heykelle resme istidadn anlatyodu hep so
nunda ben... nerdeyse kuduruyodum. Clarein ustalkl anlatsnda
adam, ta kesimi ile tabelaclktan, heykeltrala ve ressamla
terfi eder. Tanma sahnesinde bir batan karma vardr -C larei
meraktan kudurtur- ve batan karma da, bo yere mit ver
263

menin yaratt btn hayal krklklar ile beklentileri ierir. Ba

kalarna tabela yapan adam, kendi kendini temsil etmektedir. in
deki hrsa bal koullarn karsna kartaca birok tabelacyla
-sanat hamileri, iverenler, yaynclar, doktorlar- ayn deneyimi
yaayacaktr Clare. Kendisinin de kefedecei gibi, birok anlamda
sahte kabilir vaatler.
iirine ve onu barndran -am a sonunda artk barndran az
olan- hayatna, kendine zg karmakln kazandran, airlik
meslei konusunda Clarede giderek glenen bir anlay oldu: Sa
natn btn srlaryla (ve srlan saran sisleriyle) bu meslek, red
deder ya da alternatif bir snak salar grnd btn o hayat
biimleriyle ibirlii edebilirdi; tabelac, airin mecaz olabilirdi
(bylelikle bu okumaya gre Clarein nl sonesi Tabiat dr
airler ve aktr kendileri", Harold Bloomun D Yolda ki
tabndaki zorlu iddialarna ramen kahramanl hicvetmektedir,
nk iddialan fazla kuvvetlidir). Clarei dnemin airlerine k
yasla bu kadar allmn dna kartan da airlik urayla ya
ad huzursuz ilikidir - bazen dier airlere gvensizlik eklinde
ifadesini bulur bu. Kendi iir projesine balln yeniden kurma
ve pekitirmede olaanst bir kvraklk sergilese de, Claree gre
iir kavram elikilerle doludur. iire ilikin yksek iddialar yk
seklik korkusu yaratmtr, hele aalarda doup bym bir
air iin. Dier zelliklerinin yannda Clarei Romantizmin antiairi yapan da, iirin erdemi konusunda duyduu bu derin ku
kudur.
Daha kynn snrlan dnda kimse tarafndan tannmazken
yazd ilk mektuplarndan birinde kendini henz Belirsizlikte pi
nekleyen bir Soytan olarak tarif eden Clare, en gzel iirlerinden
ya da anti-iirlerinden birini, Belirsizlik ad altnda yazmtr:
Ya aa, bir lanettir senin hayatn unutmaya
Krpe gvdenin tek tk ilk yapraklarn savuran
u yaz meltemi gibi bo ve tarihsiz kalmaya
Kim bulabilir imdi - sen daha bir fidanken
Huzuruna snd evi veya gezindii patikay?
te byle grnyor dnen akla tarihin
imdi kaldrp da bam baknca bana siper ettiin
dalna
264

Byyp bu hale gelene kadar kimse farkna varmad senin

Ve sanki hilikten ibaretmiesine geride kald gemiin
Yllar boyu ve phesiz daha yzyllarca
Glgenin altnda yatan u koyun -ne de u sinek
Tarafndan hani imdi yaprana konan- zamanla bilinecek
Neredeyse benimki kadar bo geen zamann
Bombo unutulmutuk byle srp gidecek hkimi olarak
dnyann
Zamanla bilmek, zaman iinde bilmekle, yani iirle ayn ey de
ildir. Farkna varlmadan bymek ve yine de yeermek mm
kndr. Bir tarih ve bir byme sreci vardr, der Clare, iirle
kayda geirilmeden de var olur bunlar. Clarein en kuvvetle sr
drd dileklerinden biri, hayat tanklan eliyle meydana getirme
ihtiyac duyulmamasyd. Onun iiri bombo unutulmuluun
karsnda durur ve onun varlna ilikin bir tespittir, daha do
rusu teyittir. Dnyann hkimi olarak bombo unutulmuluu
ancak khin anti-airlerin en by ironiye kamadan kutsayabilirdi, ama bir iirde kayda geirerek elbette. Gereklememi
umutlar diye yazmtr Clare, gereklikte bannan umutlardr.

265

Kaynaka

isp*

David Aberbach, Surviving Trauma: Loss, Literature and Psychoanalysis (New

Haven, Yale University Press, 1990).
Isaiah Berlin. Four Essays on Liberty (Oxford, Oxford University Press, 1969).
W. R. Bion, Cogitations (Londra, Kamac Books, 1992).
Harold Bloom, The Visionary Company (Ithaca, Cornell University Press, 1971).
Christopher Bollas, Being a Character: Psychoanalysis and Seif-Experience
(Londra, Routledge, 1993).
Malcolm Bowie, Psychoanalysis and the Future o f Theory (Oxford, Blackwell,
1993).
Daniel Burstt>n, The Legacy o f Erich Fromm (Cambridge, Massachusetts, Harvard
University Press, 1991).
John Clare: John C lare's Autobiographical Writings, y.h. Eric Robinson (Oxford,
Oxford University Press, 1983).

266

John Clare: The Early Poems o f John Clare: 1804-1822, y.h. Eric Robinson ve
David Powell (Hormondsworth. Penguin Books, 1986).
John Clare: The Letters o f John Clare, y.h. Mark Storey (Londra, Routledgc &
Kegan Paul, 1973).
John Clare: The Letters o f John Clare, y.h. Mark Storey (Ouxford, Oxford Uni
versity Press, 1985).
John Clare: Selected Poetry and Prose, y.h. Merryn Williams ve Raymond Wil
liams (Londra, Methuen, 1986).
J. M. Coetzee, Foe (Londra, Seeker & Warburg, 1986).
Joseph Cohen, Journey to the Trenches: The Life o f Isaac Rosenberg 1890-1918
(New York, Basic Books, 1975).
Nina Coltart, Slouching Towards Bethlehem... And other Psychoanalytic Exp
lorations (Londra, Free Association Books, 1992).
Arthur C. Danto, Sartre (Londra, Fontana, 1975).
Donald Davidson, The American Philosopher dergisinde rportaj, y.h. Giovanna
Burradori (Chicago, University of Chicago Press, 1994).
Leslie H. Farber, Lying, Despair, Jealousy, Envy, Sex, Suicide, Drugs, and the
G ood Life (New York, Basic Books, 1976).
Sandor Frenczi, Final Contributions to the Problems and Methods o f Psycho
analysis (Londra, Hogarth Press ve Institute o f Psychoanalysis, 1955).
Sigmund Freud: L etters o f Sigmund Freud. 1873-1939, y.h. Ernst L. Freud (Lond
ra, Hogarth Press, 1960).
Sigmund Freud ve Ernest Jones, The Complete Correspondence o f Sigmund Freud
and Ernest Jones 1908-1939, y.h. Andrew Paskauskas (Cambridge, Mas
sachusetts, Harvard University Press, 1993).
Sigmund Freud: The Standard edition o f the Complete Psychological Works o f
Sigmund Freud, ev. ve y.h. James Strachey (Londra, Hogarth Press ve Ins
titute of Psychoanalysis, 1943-74).
Marjorie Garber, Vested Interests: Cross-Dressing and Cultural Anxiety (Londra,
Routledge, 1992).
Phyllis Grosskurth, The Secret Ring: Freud's Inner Circle and the Politics o f
Psychoanalysis (Londra, Jonathan Cape, 1991).
Ernest Jones, Papers on Psychoanalysis (Londra, Hogarth Press, 1948).
Ernest Jones, Free Associations: Memories o f a Psychoanalyst (Londra, Hogarth
Press, 1959).
M. Masud R. Khan, Hidden Selves (Londra, Hogarth Press, 1983).
Sarah Kofman, Thne Childhood o f Art, ev. Winifred Woodhuli (New York, Co
lumbia University Press, 1988).
Julia Kristeva, Black Sun: Depression and Melancholia, ev., Leon S. Roudiez
(New York, Columbia University Press. 1989).
J. Lacan, crits (Londra, Tavistoc, 1977).
J. Laplanche ve J.-B. Pontalis, The Language o f Psychoanalysis, ev. Donald
Nicholson-Smith (Londra, Hogarth Press, 1973).
John Lucas, England and Englishness (Londra, Hogarth Press, 1990).
James Merrill, Nights and Days (New York, Atheneum, 1966).
James Merrill: "James Merrill ile sylei, Ashley Brown, Shenandoah, 19 Yaz
1968).
J. S. Mill, Autobiography, y.h. John Robson (Harmondsworth, Penguin Books,
1989).

267

Jean Moorcnft-Wilson, Isaac Rosenberg, P oet and Painter (Londra, Cecil Woolf,
1975).
Friedrich Ohy, The Damned and the Elect: Guilt in Western Culture, ev. Linda
Archibal! (Cambridge, Cambridge University Press, 1992).
Tom Paulin, Minotaur (Londra, Faber, 1992).
Isaac Rosenferg: The Collected Works o f Isaac Rosenberg, y.h. Ian Parsons (Lond
ra, Chatti & Windus, 1979).
Bob Perelmai, The First World (Great Barrington, Massachusetts, The Figures,
1986).
J.-B. Pontalii Love o f Beginnings, ev. James Greene ve Marie-Christine Reguis
(Londra,Free Association Books, 1993).
Marcel Prout, Swann's Way, ev. Terence Kilmartin (Londra, Hogarth Press,
1981).
Philip Roth, ify Life as a Man (Londra, Jonathan Cape, 1974).
Philip Roth, leading M yself and Others (Harmondsworth, Penguin Books, 1985).
Philip Roth, latrimony: A True Story (New York, Simon & Schuster, 1991).
Charles Rycnft, A Critical Dictionary o f Psychoanalysis (Harmondsworth, Pen
guin Boas, 1972).
Georg Simmtl, On Women, Sexuality and Love, ev. ve y.h. Guy Oakes (New
Haven, Vile University Press, 1984).
Joseph H. Smth. Arguing with Lacan (New Haven, Yale University Press, 1991).
Edward Timns, Karl Kraus: Apocalyptic Satirist, (New Haven, Yale University
Press. 19!6).
Frances Tustn, Autistic Barriers in Neurotic Patients (Londra, Kamac Books,
1986).
Estela Welldin, Mother, Madonna. Whore: The Idealization and Denigration o f
Motherhmd (Londra, Free Association Books, 1988).
Bernard Wiliams, Moral Luck (Cambridge, Cambridge University Press, 1981).
D. W. Winniott, The Child, the Family and the Outside World (Harmondsworth,
Penguin looks, 1964).
D. W. Winniiott, The Maturational Processes and the Facilitating Environment
(Londra, logart Press, 1965).
D. W. Winniott, Playing and Reality (Harmondsworth, Penguin Books, 1972).
D. W. Winniiott, Through Paediatrics to Psychoanalysis (Londra, Hogarth Press,
1975).
Richard Wollleim, Freud (Londra, Fontana, 1971).
Michael Wool, Edmund Whitem Genet eletirisi, Londra Review o f Books, 10
Haziran, 993).
Elisabeth Youtg-Bruehl, Anna Freud: A Biography (Londra, Macmillan, 1989).
Hany Zohn, lev. ve y.h., Half-Truths and One-and-a-Half Truths: Selected Ap
horisms o;Karl Krauss (Manchester, Carcanet Press, 1986).

268