/

Gl
]

..,
-

1Clt{(Q qryo)

GNDZ VASSAF Tarihi Yarglyorum

GNDZ VASSAPn kh:aplan: Ctnnttn Dibi, Ctlotllt'lllt! Ovga, Scsimit Duyr

madl/Avnqx'dG Tlrit lKi ootllat, Zd4 \t l4 Tatlai Ncdirl Nt Dtgildir?,
Anntm Bdltu, 'fO Yl Onu 40 yl Sonnr Amcnla R.sya, Tarill Yaglyonun.

lle.ilm Yaynlan 1233

agda Tllrk.e Edebiyat 167

ISBN-13. 978-97>-05-0504-1
2007 Iletiim Yaymalk A. S.

I. BASKI 2007, Istanbul (5000 adet)

2. BASKI 2007, Istanbul (3000 adet)

EDfTOR Kvan Koak

KAPAK Hakk Msrhlu
KAPAKTAKI RESIM Dalglann 1985\c kefettigi, Marsilya
yaknlannda bltlutan. girii deniz alundan olan
Cosquer Magaras'ndan 27.000 pl Oncc yaplm el resmi
KAPAK FILMI Mat Yaptm
UYGUUMA Hllsnl Abbas
DOZELTI Ceren Knk

MONTAJ $ahin Eyilma

BASKI OLI Sena Ofset
Uet:iim Yaynlan
Binbrdirek Mcydaru Sokak Iletiim Han No. 7 Cagaloglu 341221stanbul
Tel: 212.51622 60-61-62 Faks: 212.5 1612 58
e-maU: Uctisimilctisi.m.com.tr web: wwwileisim.com.tr

GNDZ VASSAF

Tarihi
Yarglyornn

..

Boim iin tarihi iirsellqtiren

Babam Dr.

Ethtm Vassaf'a

Bu ktap Harvard nrversites Ortad<>Qu rmalar

Merkezi'nde 3 Mays 2006'da ve Sofya niversite

si'nde dzenlenen Krminoloji Kongresi'nde 29 AQus
tos 2006'da verdKjm ko,umalann birletirilmi ve

geniletlm eklidir. Beni bu toplantlara davet et

mekle metnn olumasnn yolunu aan Cemal Kafa.
dar. lenore Martin ve Paolo Giulin le yazdklarmn
kilapiamasn neren Seluk Esenbel'e, metn oku
yup dncelerini paylaan Engn Akarf. Leyla Kayhan
ve Betl Tanbay'a, kapak asanm in Hakk Msrf<>Q
Iu'na teekkr ederim. Tabii ki hata. eksk, gze, kula
Qa ho gelmeyen ne varsa sorumlulugu bana ait.

"Tarihin bizi donattg kt malzemeyle

insan yargtlamay kesinlikle reddediyorum."
Mahatma Gandhi

llNDEXlLER

nsz

__ ___
_ ______ ____

lJ

I.
TARH VE TOTALlTARlZM
Merlumu Nasl Bilirdi.niz?

..--16

___
_

----

Tarihi Ununuran Devletlerle Devrimler

17

Terzi Tarihiler

_20

Ulusal Masallannud.a "teki"nin Kadi

GWey Afrilu

lsrail

23

--

.-25

BitmtJ TJnrruJ Bilmeym Balu OmtJlcr

Ve Magdurlar
Ulusal Masallanmzda Kendimizin Katli

-.3 1

------

Kimi n Kalramanbn?

_32

Kim.lerdensiniz?

.35

Ulusal Tarihin Tarihe Dire

7
-40

----

Tarih Ne le Yarar? izofren Kimlikli Tarlhim.iz

___

42

Yanndan Baknca Bizim Neytnl tlgin?

____ __

..--- ----- ..
.. 4-7
Babamn Sesi
ivi Yazs Nano Teknolojiye Kar_-- --------4
8
.50
Tarih Gizleniyor, Tarih Kayboluyar
Totalitariznin ineesiyle Kabas....
_52
Hayalet Zcplinler
..52
...53
Bey Saray'a Gre Tari
Paray Basan Tarih Yazar:
----....
. ._54Scmaymin Tarihilige Soyunmas .
SOzden Yazya, Yazdan Sze---. ...56
-
- -

--

___

Yaz Ozgrlkten, Sz Totalitarizmden Yana

58
6Q

Yahoo, Google, Microsoft: Bilgj.nin Tekellemesi

___

Ben Ben miyim?: Postmodernizm ve

. ...67
Gerege Gvenin Sarslmas
- ............. ------ ...68
Tarihe Kar Tarihi Korumak....
--------

_
_
.
..
__

.
- .
. -....

70

Ozel Hayatn Sonu__ --- - - - - u.

TAR1Hl YARGIUYORUM

Herodot'tan Gnmze Tarih Eletirisi

__

Bar Yazmayan Tarihiler, Sava Dkn Efsaneler

Eskimalarda Sava_ _
_
__

80
_

86

"Gemii Denetleyen Gelece Denetler"

21. Y zylda Demokrasi:
"Non Titulo, Sed Exercitio Talis?"

,,_____
___
_
_
_

21. Yzylda Dm

83

87
..90

__

...92

Bayrakl Kktencilik
..95
Tek Tannb Dinlerden, Tannl, Tannsz Yeni Diniere
..97
Homojen Bau, Heterojen Dnya_.
100
Tarih Efsane, Efsane Gerek Olunca..
. . _ ... .
.._102
Tarihte Bueym Rol: Galeo, lran ah.. . Ben....
_
.........- .......

_ ..

___

Anna Karenina Tarihi --

---- - - ------- 104

---

- - - - - ------ - _ 07
Hakl Sava Patolojisi . _
_

Dev Aynasnda Ulusal Tarih__

_o

Insann Insana Vaheti: Kahtmsal m? Kltrel mi?

_ 14

Tanm Toplumu ve Otesi:

Hiroima'dan Sonra Glme Dersleri -- ----- - -- 120
Biz mi Savayoruz , Bizi mi Savaunyorlar?
122
nsann Ola.nst Baans

126

__

lnsann Insan KtOlemesL------

--_

._128

-- ..-- . 129.
.. Kimlik Peinde Kyamet_.......... ....-.... ..... ..........
Dnme Dolaplarda OzgrlOk
_130
Asya'da An Ehliletiren,
Afib'da Zebray Niin Ehliletirmedi?
__132
"Savata Ne Yapun Baba?"--- -.. -- . . ..........................................._135
.. ..

Bir Varm Bir Yokmu, Almanlar Otoriter,

Amerikallar Demokranru
...

136

__

Tuvaluluyuz Hepimiz: Uyumlu insann Aymazlg

Cephede Piknikten Cephesiz Savalara... ....
. .. ... ....
Dnya Gibi 10.000 Gezegen--
-

_138

... -.. 142

--146

----

Sonsz

_______

KAYNAJ<A_
-- ----- -- --- --- ..-- -

---

_151

-- _153

Onsz

Dnyada ka yerde ka sava var bilmiyoruz. Katliamlar,

knmlar sradanlau.
Tarihe baktgmzda, asngm asnk, kestigim kestik, impara
torluklarl.a diktatrlkler, kaotik donemterin aresizligi zeri
ne ykselmi. Algn, korkunun kol gezdigi dnemlerde s
gnmz umutsuzlumuzu seferber edip srtm
r za binen re
jimlere. Zamannda kervanlann getigi topraklarla, gemilerin

yelken atklar denizleri deneLleyenlerin kreselleen dna

y
s yeni lotaliter egemeniikiere gebe. Nicedir iimize inim
inim ilenen, iletilen, aresizligimiz olmu dzen ugruna bi
zi zgrlklerimizden vazgeiren.
Eli kulagnda m yeni dO:nya imparatorluklanyla dikta
LOrler?
Ezberimizi tekrarlamakla yetinir, dnya apnda sari bir
hastalga yakalanm gibi "ah bamza neler neler geldi" diye
dvnmemizi, bkemedigimiz eli pmeyi srdrrsek, evel.
Bu kitab bunlan sylemek, hepimizin bildiklerini bir ke.z
daha tekrarlamak iin yazmadm. What is History? (Tarih
Nedir?) adl kitabnda E.H. Carr, "Tarihi tanmadan tarihi
yi tanyn" diye bizi uyanr. Tarihiyi tarumak, gemiimize
hangi aynalann tu tuldugt na bakmak demek.
Dnyann neresinde, kim olursak olalm, tarihimize nasl
13

bakumz1 gzden geirdigim bu kitapta kendimizi yargla

mamz yarglyorum. Yargladgtm tarihimiz degil, tarih di
ye ne bildiimiz.
Tarihimize bakp "biz buyuzn diye sunulanlan sorguluyo
rum. Gemiimizin nasl tantldnn, kendimizi nasl ta
ndgmzn, toplumsal evrimimizi engellerligine inanyo
rum. Tarihten zgrleerek yeniden tarihimize bakmamz
neriyorum. Asrlardr srdrdgmz alkanlktarmz
dan kurtulup, kendimize farkh bakmaya balamamzta, ne
reden gelip nereye gittigimizin serCveninde, yaadgmz ta
rihin de yolunu degitirebiliriz.
Tarihimize bakp aramzdaki farkllklan abarurken, bizi
birletiren insanlgunzn hayret verici gcn, teker teker
ve hep birlikte neye muktedir oldugumuzu yadsyoruz.
Tarihin zaman tnelinde geriye doru yolculugumuz he
pimiz iin aag yukan ayn. Laf uzatmaya gerek yok. Dn
yann neresinde, ne zaman dogmusak dogalm, anneleri
miz, babalarmz, dinlerimiz, devletlerimiz bize bir gemi
giydiriyor. Onlar giydirdike biz de ha babam giyiniyoruz.
ogumuz, gemiin elbiselerini gnmuz terzilerinin dik
mesini yadrgamadan kabullenmekle kalmayp, elbiseleri
nizi bedenimizden ayn bile edemiyoruz.
Tarih, giydiklerimizin, bize giydirilenlerin, stmzdeki
leri yenileyip, degimemi sandgmz eskilerimizi sandk
lardan kanp tekrar giyinmemizin yks.
rtnme Lutkunlugumuzun telanda kendimizi grmez,
grmek istemez olduk. "Biz" diye, birbirinden farkl, birbir
lerine zt gOn1ntlerimizi benimsedik. Grntlerimizle
arpuk, grntlerimizi savaurdk.
SoyunaiLm. Soyunalm ki bizi giydirenlerle yCzleelim,
kendimizi gOrebilelim. Tekrar giyineceksek. istedigirniz gibi
giyinebilmemiz iin gene de soyunmamz lazm.
Boston, Nisan 2007
14

l.
T ARlH VE TOTALlTARlZM

Merhumu Nasl Bilirdiniz?

Gelecegln tarihileri bugn nasl yazacaklar?
Mslmanlarn cenaze trenlerinde cemaate sorarlar
"Merhumu nasl bilirdiniz" diye, ardndan herkes hakkn
helal eder.
Tarihe gemek arzusu benzer bir ey olmal; iyi bilinmez
sek hi olmazsa kt eyler sylenmesin.
Amerikal psikiyalrist Robert jay Lifton ..lmszlugu
mze inanmamzn drt yolu vardr," der. "Kaltmsal
olmszlkte ocuktanrnz, torunlanmzla gelecekte varl
gmz srdnl nlz. Dini Olmszlkte, cennette yaamann,
Nirvana'ya ulamann vaadi vardr. Mzisyenler, mimarlar,
maternalikiler bululan, eserleriyle Olmszleir. Devrimci
Olmszlkte, hepimiz bir eyi yapp yapmamak, syleyip
soylememekle, tarihimizin tek tek belirleyicileri oldugumu
zun bilincndeysek, ilelebet var olacagz demektir."
"Gelecegin tarihileri bugn nasl yazacak?" sorusunun
cevab, devlet bakanlanndan imihar bombaclarna kadar
bireyin, tarihe gemek, lmszlk ihtirasyla da ilgili.
16

Gene de ogumuz gndelik yaamlanmzn girdabmda

anlk, geici tepkilerle yaammz srdrrz.
yle de istenir. ogu zaman ancak birilerinin iine geldi
ginde, karlan tehlikeye girdigi.nde, bize tarihi sorumlulu
gumuz hatrlatlr.
Bostan'un ileri gelen tccarlardr, ehrin limannda isiz
gszleri, iip iip geliigzel bakaldran tayfalan zgr
lk ruhuyla ateleyip ngiltere'ye kar bagmszlk savana
seferber eden. ABD tarihine zgrlk iin savat diye ad
geenler; john Hancock gibi vergi demek istemeyen ka
ak tccarlann menfaatleri adna galeyana getirilip, ngi
lizlerin mallann yagm alayan, gemilerdeki ay denize d
kenler, Boston limannda kol gezen etelerdir.
Yalan, eksik ve yanl bilgilendirme yntemleri, Hitler'in
propaganda bakan Goebbels'le tarihimizde ilk kez sistema
tik bir ekilde uyguland. Gnmzde bu yntemler, kre
sel srma olmadgn iddia eden petrol irketlerinin halkla
ilikiler ad altnda yrttkleri kampanyalardan, ABD'li
bakan adaylannn paketlenip piyasaya srlmesine, ter
rizme kar yaratlan paranayaya kadar sradan uygulamalar.
Olanlan ne kadar eksik, yalan yanh da bilsek, tarihimizi
yaratanlann, tarihe gemek iin rpnaduranlann var say
dklan bir ey var. tleride tarihiterin gnmz degerlen
direbilmek, anlayabilmek iin ellerinde yeterli derecede
malzeme olacag. Oysa bugn biz ne yaparsak yapalm, ya
nna

izi kalrnadysa, tarihin paras olamayacagz demektir.

Gelecegin tarihilerinin, braktklarmza ulamasmn

nnde ne gibi engeller olabilir?

Tarihi Unutturan Devletlerle Devrimler

"Tarih yazmakta" iki deneyimim oldu. Biri TOrkiye'de
psikoloji tarihi, digeri annemin hayat. tkincisini yazmama,
17

12 Eyll ve YK'le birlikte Bogazii niversitesi'nden istifa

etmeden Once erif Mardin'le yapugmz bir sobbette,
onun, T rkiye'de biyograf, otobiyografi yaztnnn yok de
necek kadar az oldugunu sylemesi destek oldu. Eski Yu
nan'da, Roma'da otobiyografi varken ilk Trke otobiyogra
f ancak 16. yzylda Yeni Delhi'de yazlan Babiirname. Son
yllara kadar da bu tr kitaplar yazlmazd.
Neden diye dndgrnde aklma unlar gelmiti.
Cumhuriyet'in ilk ytllannda kimin biyografsi yazlabilir
di ki?
Paalan, padiahlan yazacak olsamz, onlar vatan haini bi
liniyor. Kadlan, hocalan yazsanz, onlar da gerici. Gemii
ni, yeni yarattg yan miwloJk bir sis perdesiyle Onp ss
leyen gen cumhuriyet yarna bakyor. Tarihini sfrdan ba
lauyor. Tek tk biyografi ahmalannn en bilinenleri Fatih
Rfk Atay, evket Sreyya Aydemir gbi Ataturk'n maiye
tinde alaniann Atatrk' aniatmalan ki, onlar da, konu
ya mesafe alamadan, arivten aratrmadan yazlm methi
ye dzeyinde.
Biyograf eksikliginin nedenleri arasnda, bu tr eserlerin
cemaatten cemiyete gemi toplumlarn rnu oldugu da
dnlebilir. Toplulugun men[aati ugruna, cemaaue var
olamayan veya sindiriJen birey, cemiyetin rnu. Njal Sa

ga, Mahabarat.a gibi lzlanda ve Him efsaneleri, her ne kadar

bir kiinin macerasn dile getiriyor olsa da, asti anlaulan,
bir cemaatin dnyas, adetlen, yaadktan. Her eyin payla
ldg cemaatte ihtiya duyulmayan birey, ancak yalnzla
masna olanak tannan cemiyette sivriliyor. Don Kiot'la bir
likte romann tarihsel kndan da bildigirniz gibi, birey
cemaatlere degil cemiyetlere Ozg. Cemaanen cemiyete ye
ni gemekte olan, hem de gemiini silerek yeni bir tarih
yazmna balanan Cumhuriyet'te, biyografiye yer yoktu.
Ancak imdi, aradan neredeyse yz yl getikten sonra,
18

Trkiye'de yeni kuaklar Osmanl tarihisi olabilmekte, ki

tap raflarmzda biyografiye, otobiyografiye rastlanmakta.
Gemiin yknden kurtulmak isteyen Cumhuriyet,

cn gemiinden degil gelecege inancndan alarak yola

kmak istedi. Benim gibi, anne babalan Osmanl lmpara
torlugu'nda dogup byrlkten sonra (babamm dogumu
1898, anneminki 1904), Cumhuriyet'te yaayan, yalanan
larm ocuklan bilecektir. Annem de babam da, Rumeli k
kenli. lkisi de, 1948 Birlemi Milletler tanmna gre soy
kmm saylabilecek Balkan'lardaki Mslman-Trk katli
amndan sz etmezlerdi. Tpk Osmanl'nn son yllannda
ki, gene ayn tanma gre, Ermeni soyknmndan sz etme
dikleri gibi. Bugn, kimliklerini mazlum olmakla zdeti
renlerin yaptklannm tersine, Cumhuriyet'in ilk kuag, bir
tek kendi felaketlerinden sz edip, "Bizim canmz can, on
lannki patlcan" demedi. Gemile ugramadlar. Yanna
bakolar.
Trkiye Cumhuriyeti, tarihin sfrlanmasnn tek megi
degil tabii. Fransz, Sovyet devrimleri ayn eyi yapt. Roma
lmparatorlugu, ayn topraklarda yerlerine getiklerinin ge
miini yok sayarak, kurdun ernzirdigi Romulus ve Remus
efsanesiyle balar. Romallar kendilerinden nce bu toprak
lara egemen olan Etrskleri tarihten o denli silerler ki, hala
zemedigimiz dilLeri bile unutturulur.
Dnyann ilk tarihileri, Hakarnasl Herodot ve Thuky
dides'le balayan eski Yunan tarihi de bir bakma yle. On
lar da, drt bin yllk Msr tarihinin farknda olmalanna
ragmen, kendi balannda olup bitenler zerine odakland.
Zamanla hafzamzdan, tarihten silinen Msr uygarhg an
cak Napolyon'un Osmanl lmparatorlugu'na saidmsndan
sonra kefedildi. Unutulan dilinin anlalmas iin de
Champollion'un Rosetta Ta'nn karakterlerini zmesi ge
rekti.
19

Gemii, ancak kendilerine ulaabilen malzemeyle deger

lendirebilecek olan tarihilerin bir sorunu, zellikle km lma
noktalannda, toplurolann yeni egemenlerinin tarihi sil ba
tan yapma arzusu. Byle dnemlerde gelecege aktarlmas
engelleneo tarih yaklp, yagmalanp, imha ediliyor. Merak
edilmesi gericilik diye ayplanyor, araunlmas knanyor,
araurmacnn bana dert aabiliyor. Tarih, sadece zamann
degil, basknn da altnda gmlyor. Yeni tarihilerio ge
mie erimesine kprler anhyor.

Terzi Tarihiler
Terzi vardr, mterisini memnun etmek iin kuma yle
diker, bier Id, duruma gre onu oldugundan zayf da gs
terebilir. zarif ve grkemli de. Toplumun knlma noktala
nndan, darbelerden sonra, gemii baka senaryotarla yaz
ma siparii verilen tarihiler bu tr terzilerden pek farkl
degil.
Ancak terzi tarihi her ne kadar toplumun yeni egemen
lerini memnun etmek istese, ne kadar devrime inansa da
yazdklannn geerliligi, tarih siparii verenlerin kendilerini .

ne kadar aldatabilecekleri, bakalannn bu aldatmacaya ne

kadar tahamml edecekleriyle snrl.
Kimi tarih aldatmacalannn mr ksa, kimirinki uzun

olmu. Kimi tariht aldatmacalann etrafnda ikincil bir ede

biyat, davran tarzlan, felsefe ve sanat geliirken, kimi
kukla tiyatrosu gibi diktatrlerin, iddetin zoruyla srebil
mi. Kimi uyduruk tarihler, ilevi bitince ya da diki tutma
ynca unutulup gitmi. Fransz devriminin etkisiyle Hollan
da'da kurulan Batavya Cumhuriyeti tarihin ancak bir dip
notu; adn gnmzde HoUandahlar bile bilmiyor. Ne de
bugn 5. Cumhuriyet dnemini yaayan Fransa'da dnya
tarihini sfrdan balatuklan, lhaftann on gn, gnn on sa-

20

at, saatin yz dakikadan olutugu devrimci Cumhuriyet

takvimi var.
lgneyi bakalanna batrmadan Once uvaldz kendimize
sokahm. imdi yazacaklanm, henz kitab yeni okumaya
balam birok okuru belki kzdracak, kitab ellerinden at
maya yneltecek. Yazmamaksa metne hakszlk. Once kendi
yaadtklanrnz, bildiklerimili birlikLe buyte aluna koy
mal ki, sra bakalanna geldiginde, "Biz"- "Onlar" dye ta
raf tutmaktan arnm olarak kitabn amacna, bizatihi tari
hin ta kendisine, neyin nasl yazldgna odaklanabilelim.
Num Hikmet'n "Don naia gelip uzak Asya'dah" diye
balayan msras Trk)re Cumhuriyeti'nin resmt tarihinin
zeti. Trklerin "Ata"s Mustafa Kemal'in ulusuna benim
setmek istedigi "Gne Dil Teorisi" sipariini alan silbatan
c tarihilerimiz, bir millet yaratabilmek iin kimligimizin
adresini degitirdi.
Imparatorlukta "etrak- bi idrak" diye aaglanan, milleti
soroldugunda lslllm ya da Osmanl diye cevap veren Turkler,
Cumhuriyetin ilanyla birlikte kendilerini yeni kurulacak
ulusun nesnesi konumunc!a bulurlar. Bir anektoda gre Trk
kimliginin olumasnn Onelerinden bir Osmanl aydm
Frarsa'da Milli Ktphane'ye gitliginde giri kart doldurma
s istenir. Milliyet hanesinin yanna lslam yazmca, "Bu sizn
dininiz" diye reddedir. "Osmanl" yazar, "Bu da imparator
lugunuzun ad" derler. aresiz kalnca aklna "Trk" yazmak
gelir. BOylece ktphaneye girip, Trk kimlikli bir ulus dev
letin doguuyla sonulanacak almalarn srdrr.
Vatandalan iin katksz, saf br tarih yaratmak isteyen
Cumhuriyet'le birlikte Osmanl, Seluklu ve IslAm gemii
tarihin ;Oplgne anlrken, bata Smerlerle, Hititler ol
mak zere, in ve Hindistan'dan Avrupa'ya kadar yery
znde tm dil ve uygarlklarn kaynag olarak Orta Asya
Trkleri gsterilir. ankaya'nn bu resmt grn kantla21

snlar diye devlet bursuyla Avrupa'da yetilirilen tarihiler

yurda donence sipari uzerine tarih yazarlar.

O yllann Ankaras'n HalillnaJck yle anlaur:

WAtatrk bu faklteyi (DICF) Lanh tezinde ileri saralen
grleri ispatlamak iin kurdu (...) Alta ilk dersi, ha
trlyorum, Afet Hanm (!nan) verdi, eski Emografya M

zesi by1k salonunda derste Ataturk hazr bulundu.... Te

zin esas uydu; Ona Asya'da bir deniz vard, kuraklk
)'Oktu ve orada ilk medeniyet TOrk rk tarafndan kurul
du; orada kuraklk balaytnca TOrkler dnyann drt br
kesine yayldlar, giuiklen yere medeniyeti goturdler..
O dOnem bir heyecan ve msyon dnemiydi. Ama zamanla
an gOrulerden synldm."

1930'lu yllarda Trkiye'de her okul ocugunun, vaLan

dan ezberleyip benimsedigi bu tarih safsatas arivlerde
merak nesnesi olarak toz topluyor. Gunmlzde tek bilinen,
M.. 4000 yllarnda Amu Derya Nehri havzasndaki ku
raklk sonucu, Gonur Tepe diye bilinen bir yrenin terk
edilmesi. Ama bu yutturmaca tarihi yazanlara hlllll 2000'l
yllarda Trkiye'de almalanndan Otlir dul veriliyordu.
Uzun yllardr anlaulan Anadolu insamnn anti-emperyalist
kurtulu sava verdigi sylemi ise aslnda ulusal bilinleri
olumam, kendilerine atfedlen milli kimliklerinden biha
ber Anadolu ky ve kasabalarndaki Turk ve KOn Msl

manlarn, igalci Hristiyan ordularyla, ibirliki Rum ve

Enneni aznikianna kar, dinten adna seferber edilileriy
le uyumuyor.

Uydurulmu tarihlere Ornek ok. ABD'de "kran Gn"

(Thanksgiving) bu lkede yaayan, her dilden ve dinden
insan biraraya geliren en buyk tatil. Kutlanan, beyaz

adamlarla kzlderiliterin hasat kalkuktan sonra sofra kur

matan. Ununurulan, Kuzey ve Gney Amerika'da en az 40

22

milyon kzJderilinin, knm ve kaiamlarla, lO milyona in

mi olmas.
Kzlderili tarihi anlamszlaonlarak da unutturulmu. K
zlderili isimlerine verilen yeni anlamlarla, anlamlan anlam
szlatnlm. Soykrma ugraulan Cherokeeler otomobil
markas; Iroquislan tek bir devlette birletiren Hiawatha, Bo
gaz'da seyreden ABD bakansolasunun teknesi; lrak igali
ncesi Mezopotamya'yt yerle bir eden ABD fzeleri, Toma
hawk; askeri helikopterleri, Apache; beyazlarn Boston dedi
gi Shawmut, banka. Yahudi soyknmndan sonra Almaniann
otomobillerine, srat teknelerine, ss kpeklerine, bankalan
na Yahudi isimleri verdiklerini dnebiliyor musunuz?
Ulus devletlerin, dinlerin, ABD'de kran Gn kutlama
lan gibi sorgulanmayan, ezberlere dntrlen, zamanla
gerek gibi alglanan efsaneleri var. Hele gnmzde yal
nzlaan insann, kimlik bulma, kimlik pekitirme yarn
da; bakalarndan farkl olduklann, bakalarndan stn,
gzel, kahraman, zeki, hatta herkesten ok ezilmi, herkes
ten ok hakszhga ugram olduklann kanlllama abalarn
da, neler neler uyduruluyor, eler neler sylenebiliyor.
Hangi ulusun, hangi toplulugun tarihini deersek dee
lim, ulusal masallannda kurulu yklerinin gnn koul
lanna gre uyduruldugunu, degien gerekiere gre tarihle
rine eki dzen verip gemilerini alglamalarn degilir
meleririn, aruc degil sradan oldugunu grrz.

Ulusal Masalla nmzda "teki"nin I<atli

Gney Afrika
Dnyann gelmi gemi en rk rejimlerinden biri ola
rak 20. yZ}'lla dehet damgasm vuran Gney Afrika Cum
huriyeti'nin, tarihileri aracugyla vatandaianna benimset-

23

lirdigi sylem; ku umaz kervan gemez bu vahi belde

nin, kahnru eken, topraklarn ileyen, dlllerine Afrikaans
adn vererek yreyle btnleen Hollandal beyazlarn, s
mrgeci ngiliz emperyalizmine kar mcadelesidir!
Hollandallar davalannda ne kadar hakl olduklarnn bir
kanu olarak ngilizlerin kurdugu dnyann ilk temerkz
kamplarnda, kadn ve ocukarla birlikle len 26.000 va
tandalarn gsterirler.
Kuzey Avrupa'nn, iklimi berbat, gkyz karanlk lke
lerinden Afrika'ya el koymaya gelen Ingilizlerle Hollandal
lar kendi aralannda arpadursun, ikisi de buradaki uygar
lklan yok sayarlar. Taribileri. bu topraklann yksn be
yaz adamn geliiyle balatrken, nadiren sz ettikleri Zulu
lar gibi yerlilere, din dman, vahi yarauklar olarak bakar
Lar. Yalanlaryla yiizlemeleriru zorunlu klan tarihi gerek
lerle karlanca, geregi inkar ederler. Arkeologlar, Zim
babwe uygarlgnn kalnulanyla karJauklannda bunlarn
vahi siyahilere ait olamayacagn, yreye br ara gelen Arap
ya da Hintli tccarlarn eserler oldugunu iddia ederler.
Kendilerine Boer adn veren Hollandahlann, apanheid
rejimlerinin kurulu mitolojisinde rklklarn hakl gs
terme abalarndaki yolculuklar, iki bin kusur yl ncesi
ne, Tevrat'a dayandrlr.
Smrge tarihileri, beyaz adamn uygariatrma misyo
nu olarak, vahi addettikleri siyahileri Hristiyanlatrmala
nn dogal karlarlar. Ama Tanr'nn syahileri niin vahi
ve ilkel yarangna gereke bulmakta zorlanrlar. Ta ki kur
tuluu Eski Ahit'te, Adem ve Havva'nn ogullar Habil ve
Kabil'de bulana kadar. Okul kitaplarna, beyaz rkm Ha
bil'den, Afrikallann ise karde katili Kabil'den tredigini,
Tanr'nn Kabil'in soyunu cezalandrmak iin Afrikallar bu
halde brakugn yazarlar.
Manchester'da, sanayi tarihi mzesinde karlamum.
24

Glu olduklann Afrikaltiann gzlerine soka soka beliet

mek iin her frsat kollayan beyazlar, Afrika'ya demiryolu
dOedikten sonra 19. yzyln banda sanayi devriminin en
gl simgesi lokomotifleri de beyaza boyarlar. Demiryo
lunda alan siyahileri, kmr tozundan kararan beyaz lo
komotifi srekli temiz tutmaya mahkm ederek onlara
hadlerini bildiren bir anlay1 taSaVVUr edebiliyor musunuz?
Ama sonunda Gney Afrika halkm kamplarda, tellerle
evrili blgelerde yaamaya zorlayan rk rejimin yklma
syla, tarihiler de imdi yeni bir tarih yazmaya balad.
Siyasi glerin yazdtrtog yalan tarihin baka bir arpc
ve agda Omegi, Hobsbawm'n ll. yzylda Hal Seferle
ri'nin Kuds ve dolaylarnda kurduktan beyliklere benzetti
gi lsrail.

srail
19. yzyl sonunda zellikle dogu Avrupa'da saldnlara
ugrayan, bat Avrupa'dansa dlanan Yahudilerin Filistin'de
devlet kurma projesi, tkinci Dnya Sava1'nda karlaukla
r dehetengiz soykmula ivme kazanp sava sonras niha
yet gerekleince, yeni devlet iin yeni bir tarih yazld.
Fransa'dan gelen Yahudi, Franszca, Macaristan'dan gelen
Macarca, Yunanistan'dan gelen Yunanca konutugundan,
nce ortak bir dil gelitirmeleri gerekiyordu. Neredeyse iki
bin yldr kullanlmayan lbranice, yeni kelimelerin ilavesiy
le, kurulmas dlerren tsrait'in resmt dili olarak benimsen
di. Sra tarih yazmna gelince, tasarlanan projenin gereke
si, Afrika'da Hollandallann ayrcalkl konumlan iin yap
uklan gibi, kutsal kitaplannn Filistin'i kendilerine vaade
dilmi topraklar olarak gsterdigine dayandnld. Afrika'da
yerletikleri topraklardaki yerli halk yok sayan Hollandal
lar gibi, Yahudiler de yeniden yazp imal ettikleri tarihlerin
de Filistin'i bo bir lke olarak gsterdiler. yle bir tarih

25

tablosu izdiler ki, sanki Filistinliler binlerce yl bu toprak

lar ekip bimemilerdi. Tarih yazmlarnda dnya bastnna
hAkim evrelerse, buray "Topraksz insanlar iin insansz
topraklar" C'A !and withom a people, for a people without
a land") yalanyla tanmlar. lgal ettikleri topraklardan sr
dkleri Filistintileri hi grmemi olan srailli yeni kuak
lar bu yalanlara inandlar. srail'in kuruluundan sonra elli
yl boyunca bu lkede dogup byyenler, baka lkelerden
buraya gelip yerleen Yahudiler, sanki Filistinliler burada
hi yaamam, binlerce yldr tek bir aga dikmemi gibi,
lsraillilerin l yoktan var ettiklerine inancillar ("Out of
nothirg we made the desen bloom"). Uluslararas toplant
larda varlklarn inkar edemedikleri Filistinlilerin, toprak
larn gnll olarak terk euikleri sylendi.
Yeni kuaklar bu uydurma tarih gryle 2000'li yllara
kadar kandnld. Baka birok lkede oldugu gibi, onlar da
elli yl boyunca topraklanna gz diken dmaniarna kar
hakl olduklan duygusunu tarihiterin yalanianna dayanp
benirnseyerek, topraklan iin can vermeye, bakalarn l
drmeye kendilerini vakfeuiler.
Ta ki l998'de arivler aldkLan, lsrail'in "Yeni Tarihileri"
diye adlandmlan Benny Morris gibi tarihilerle Ahoron Co
hen gibi politikaclar, bu yalanlarn aksini kantlayan belge
lerle karlancaya kadar. zellikle ilk Babakan Ben Guri
on'un "Haganah" adl sava etesine verdigi, Filistin toprakla
rnda yaayaniann kylerinden srlmesi emriyle Lydda'daki
gibi enik temizlernelerin ortaya kmas, srail'in resmi tari
hini bir rp1da tehlikeye drd, eletiriye a verdi.
Bitrnek Tkenmek Bilmeyen Baka Omekler

"Tarih, gereklerden zarar grecek kimsenin kalrnama

s1yla gn gma kar" diye bir sz vardr. lsrailli yazar
Amos Oz da, "Geregi gerekler tehdit eder" der.

26

Hangi lkenin gemiine baksanz kocaman yalanlar ya

ratmlar, ilerine gelmeyen eylerden sz etmemeyi, onlan
sessizlige gmmeyi tercih etmiler.
Bugn Ruslara, "llk Rus devletini kim kurdu?" diye sora
cak olsanz verecekleri "Siavlar" cevabnn yalan olduguna
inandmakta zorluk ekersiniz. Rusya'yt, kuzeyden gelen
skandinavyal aknclarla tccarlarn, bu yrelerde yaa
yanlan devlet ats alunda birletirerek kurduklarnn haf
zalardan sildirilmi olmas, tarihin ne denli buz stOne ya
zlm siparilerden oldugunun baka bir rnegi degil mi?
in'de Uygur ve Tibetlileri yok sayp, susturup katleden,
in tarihini Han'lann tarihinden bareuni gibi yazanlar da
ayn konumda.
* * *

lngilizler, Avustralya'yt imparatorluklarna katarken bu

ktada yaayan yerli halk, Alorijinieri katlemi. Katliam
dan tam yzyl sonra, 1904'te Avustralya'nn "kuruluu"nu
kutlayan emperyalizmin beyaz tarihileri 45.000 yllk tari
hi olan yerli halktan sz etmemi, katliam yapan kurucuia
nn

adna heykel dikmiler. Aradan bir

yz

yl daha gemesi

gerekmi, Aborijirlerin sesinin duyulmas iin. Bizi bura

da katlettiniz, topragmz alp buradan srdnuz, dinimi
zi degilirmeye zorladnz" diye konumular tOrenin yapl
dg ayn meydanda.
*

Avrupaltiara "Yeni Dnya"larnda soykrmn kapsn

aan Columbus (Kristof Kolomb) adna ABD'de ulusal bay
ram var. Columbia, New York'ta bir universitenin, Gney
Amerika'da bir devletin ad.
* * *
27

Caroline Elkins'in szl tarihi de kapsayan araurmalar

sonucu BriLain Gulag (lngiltere'nin Gulag') adyla yaymla
nan kitab, Kenya'da tarihin susturuldugunun, sessiz brakl
dgnn baka bir megini arpc bir ekilde ortaya koyuyor.
Oysa Elkins, Harvard niversitesi'nde doktora grenci
siyken, Ingilizierin Kenyallan uygarlatrrnaktaki baanla
rn anlatan bir tez yazmak iin yola koyulmu. Elkjns, da
ha ahmalannn banda, Ingilizierin sistematik bir ekilde
Kenya'nn bagunszhgtyla sonulanan dneme ilikin belge
leri imha ettigini gt"enir. Zamanla, lngilizlerin, topraklarn
ellerinden aldklan kyllerin bakaldrma hareketini has
urmak iin onlan emerkz kamplarna, dikenli tellerle
evrili kylere yerletirdiklerinti, yz binlerce kyly kat
leuiklerini, 1009 kiiyi asoklarn kefeder. lngilizlerin tari
hi susturmaktaki baans Mau Mau diye adlandrdklar
bakaldrma hareketine katlan Renyallan vahi, ilkel yara
uklar olarak gstermeleri, dnyann olup biteni nemseme
yip ilgilenmemelerini saglamur.
* *

19. yzylda ngilizlerin, kendileriyle ticaret yapma tekli

ni, "Sizin rnlernize ihtiyacm yok" diyerek geri eviren

lmparator Ch'ien Lung'un lkesi in, "Afyon Sava''yla
birlikte sokaklarnda "inliler ve kpekler giremez" tabela
Larnn asldg bir memlekete dnd. Uygarlgnn doruk
noktasnda "stnde gune batmayan" boyutlara varan In
giliz lmparatorlu. savata galibiyetlerinden sonra in'e
zorla afyon satp, insanlarn afyona aturarak 20. yzylda
mafyann faaliyetlerine rnek tekil edjyordu.
*

oJt

Kitaplannda toplum yapsn inceledigi Krtlere Krt de

digi iin, tsrnail Beiki Trkiye hapishanelerinde 25 yl
28

yan. ABD'de Kzlderililerin, 19. yl)zybn sonlanndan

l934'e kadar, gne tannlanna ibadet etmesi, tannlan iin
dans etmesi yasaku.
* * *

Kimilerinin anl anl diye bakng tarihler, baka bir ba

kla, batan aag bir sular silsilesi. lmparatorluklar, dev
teLler, kahramartlar, tarihin konusu ve nesnesi olarak all
dg gibi, crm ileyen kiiler gibi ele alnabilmeli, genile
Liimi bir kriminoloji disiplininin yOntemleriyle de incele
nebilmeli. Psikolojide kiilerin sadece geliimlerini degil
patolojilerini de inceleyen ayn ayn dallar var. Tarih disipli
ni bu aamaya gelmekten henz uzak. Bu yolda ilk adm ta
rihte ne oldugu kadar, toplurolann tarihlerini nasl alglad
g, nasl ele aldg zerine yogunlamak olabilir.
Gelecegin tarihilerine yalanlanmlZl aktaracagmzdan
phem yok. Ama yalanla nmza nasl inarabildigimizi n
celemenin olgunluguna oktan vardk. Dolaysyla yalanla
nmz nasl srdrebildigimizi de aktarabilmeliyiz gelece
gm tarihilerine.
Onlarca, yzlerce tarihi var igneyle kuyu kazarcasma,
kendi kimliklerinden soyunarak, aitliklerine mesafe koyabi
lerek, gemii aratran. Ancak bunlann tarih yazmnda ko
numu, virtz de olsalar, belirli gOrlere angaje orkestralar
ve orkestra eflerinin nezdinde, nc keman olmak gibi.
Ve Magdurlar
Al.uk tarihe:rin genellikle galipterin tarihini yazmasna.
Faizmi Ovmek yasaklamrken, neden zulm ve katliarn me
rulatran tarihler hala okullarda ocuklara okutulabiliyor,
milinglerde, ekranlarda, satr aralannda tekrarlanageliyor?
Yalanlannnz, yalan syleyen tarihilerimiz, sadece galip29

lerden yana. Ezilenler de ezilmiliklerini abartmakta, "ben

den magduru yok, en magdur benim" diye kendilenni On
plana kartmakta, aaglk komplekslerinden soyunup S
tnlk komplekslerine burnmekte yan halinde. Emper
yalistler, faistleri eletirrnek kolay. Ezilenler konusunda
suskunlugumuz, sansrmz, ifte standartlarmza baka
bir Ornek degil mi? lte Yahudi dman saylnz endi$esiy
le lsrail'i eletirmekten ekinmemizde ifte standart. Lte
Cherokee kzlderiliJeTinin siyahi klelere sahip oldugunu
dile getrmek istemeyen zihniyeL
ABD'de de kolelik gemilerinden stk synlan kimi siya
hHer bir yandan "Afrika'da bizim de tarihimiz, kltrmz
vard" derken; Benin, Niger gibi uygarhklara sahip kabile
cekken, "Kara Athena" adl br tezi benimseyip Msr Uy
garlg'nda firavunlarn siyahi oldugunu kantlamaya kalk
mas neyin nesi? Beyaz adamn korkunlugunu, kle ricare
tini ibret verici rneklerle iirlerimizde, arklanmzda de
falarca dile getiren bizler, Afrika'nn ilerinden saliliere
uzanan kle ticaretinde siyahilerio oynadg kilit rollerden
sz etmeyecek miyiz? Soyknm denlnce, kendilernden
baka kimsenin akla gelmesn sterneyen Yahudilerin, ken
dilerine soyknm yaptldgn kantlamak iin tarihi tek ta
rafl gsteren, rakamlarla oynayan Ermenilerin, Ermenilere
soykrm yaptlmadgna inanmak iin tarihlerini grmezlik
ten gelen Trklerin, Krtlerin tek yant inanlarn

besleyen

tarihilerio roh1 ne zaman sona erecek? Ne soyknmm, ne

soykrun degilmi tarihiler karar versin diyorlar. Hangi ta
rhiler? Almanlarn Avrupa'da soyknm yapugna karar ve
rip japonlann Asya'da yapuklann grmezlikten gelen, Hit
ler'i sularken Japon imparatoru Hirohito'yu dokunulmaz
Lk tahtnda brakanlar m?
Zaten tarihiler, kendilerine tarihi diyenler, niin hu
kuku olmaya soyunur ki?
30

Nmberg Mahkemelerinde Naziler soykrm ve nsanlga

kast sularndan yarglanmadlar. Ikinci Dnya Sava'nda
Ingiltere ve ABD'nin hava bombardmanyla katleuikleri si
villenn says, Almanlar'n ldrdklerinden ok. Kendile
rinin de iledigi crmlerden dmanlarn yargtayamayan
galiplerin, Nrnberg Mahkemelerinde Almanlan suladk
lan tek ey, bakalannn topraklarna zorbalkla el koymak
zere saldmp sava balatm olmalanydt. Galipler, yeni
lenlerle ayn sava sularn ilediginden, Nmberg'de Al
manlan, Tokyo Mahkemelerinde Japonlan ancak saldrgan
lk nederuyle yargtlayabildiler.
Eger gelecegin tarihine br mras braklacaksa, tarih ya
zarken kim hakl kim haksz kavgalanmzda taraf tutma, ha
kem olma gelenegirniz artk olmasn. Gemiimizi anlamak
ile yarglamak kargaasnda bocalayan tarihinin hakemligi
gnmzn propaganda\anna esir olmaya mahkUm.
Gemi soykmnlar bizi ofkemizde bogdugunda, gn
mzde olup bitene duyarl olamayacak kadar sesimizin k
slmasna neden oluyor.

Ulusal Masallarunzda Kendimizin Katli

20. yzylda devieLierin katlenigi kendi vatandalarnn

says 170 nilyonun stnde. Sadece Mao rejimi in'de 70
milyon insann lmnden sorumlu.
Tarih kitaplanmzda yoktur kendimize nasl kydgmz.
Okul kitaplan yazmaz, niversitelerde yeri yoktur devletle
rimizin vatanda katliam. iddetin tarihte en buyk tetk
isi sadece bakalanna kar degil, kendi insanianna da kar
kabilen ulus devlet olmu.
Ulusal masallanmz, saf be saf TOrkn, vatan adna saf be
saf Trk katlettigini yazmaz. Yazlsn diye de tarihilerimi
zin bir talebini grmedim. Aagdaki rakamlar 12 Eyll
31

1980 sonras Trkiye Cumhuriyeti tarihinin iki yllk dne

miyle snrl.

- 1.683.000 kii fiiendi

- 7.000 kii iin idam cezas istendi

- s 7 kii iin idam cezas verildi

- 50 kii asld
- 14.000 kii vatandalktan allld

- 171 kii ikenceden ld

- 400 gazeteci iin 4.000 yl hapis cezas istendi, 3.315 yl
hapis cezas verildi.
Sovyetler Birligi, in, lspanya, Almanya, Fransa, Yuna
nistan, $ili. Meksika... Gzel gnler grmek adna i du
man addettiklerimizden, birbirimizden kunulmann rnek
leri ok.

Kimin Kahramanlan?

"Yalanlann somut temsilcisi olan kahramanlar; tusaklth ar

hautdr. zgr yaamaya cesaret edemedigimizden,
bu ii tapndgtmz kahramanlara havale ederiz. Kahramanlar
iimizdeki Lotalitarizmin karakteristik mehleridir. Onlar ay
n zamanda totaliter ynetimler iin de vazgeilmezlerdir. . To
taliter bir toplum, kahramansz var olamaz. zgr bir toplum
kahramanlarla var olamaz" diye yazmm Cehenneme Vg
zum.uzm

kitabmda.
Galileo'nun bu konuda szleri daha veciz: "Ne yazk" de
mi, '"kahramanlara ihtiyac olan lkelere".
"Kahramanlar ag" diye tarihiterin adlandrdg dnem
bile var eski Yunan tarihinde.
Aklmda Winston Churchill var. Be. lngiliz askerinin
lmne kar, ogu silahsz 7.000 Sudanl'nn katledildii

1898 Omdurman Sava'nda, ngilizlerin olmayan kahra

manlru efsaneletirdigi ilk kitab The River War' dan (Ne32

hir Sava) lmne kadar her frsatta sava kollayan, sava

karmak, savalara kaulmak isteyen Winston Churchill.
Akdeniz'de bir yatta dolanrken, o zamanki lngiltere Baba
kan'nn kans Lady Asquith nanzarann gzelligine bakp,
"Mkemmel," deyince bakn ne demi:
"Evtt, au menzil mkemmel, gr mukemmel, yatta si
lahmz olsa imdi ne guzel bombalatnnrdm...

"

tkinci Dnya Sava'nda karsna en az onun kadar sava

canis Hitler kmasa, ABD'nin savaa kaulmasyla kazanan
tarafLa oldugundan ans dnmese; ingiliz lmparatorlu
gu'nun en byk yenilgisinin sorumlusu olarak, "Churc
hill's Folly" (Churchill'in Budalalg) diye bilinen, anakka
le Sava'yla tarihe geecekti. Nitekim tkinc Dnya Sava
bittiginde, hretinin doruk noktasnda olmasna ragmen,
Churchill'in huyunu bilen lnglz halk, ilk seimlerde onu
emeklilige sevk etti. Gandhi'yl "yan plak fakir" diye aa
glayan, Hindistan'n lngiliz smrgesi olarak kalmasn sa
vunan Churchill iktidarda kalsa, Hindistan'n zgrlUgne
kar milyonlarn katiedilmesine neden olabilecek bir h
kmetin banda olabilirdi.
Aklmda Pizarro var. Yeni Dnya'y tspanya Kral ve Papa
adna z.aptedenlerden, tspanya'da okul ocuklannn kahra
manlanndan, lkesinde heykelleri dikilen "conquistador"
(fetihi) Francesco Piz.arro. Onun baans, ziyafete agrd
g lnka Kral Atahualpa'ya davet mek1runda saldnp silahl
168 askeriyle, 10.000 ksur silahsz lnka'y katletmesi, l
keyi ele geirip zenginligine el koymas. Piz.arro, uygarlg
adna elde euigi bu zaferi, kaztkta yaklmak yerine bogdur
tarak ldmg kraln, dinini degitinneye son anda raz
edip, ona lsa'nn azizlerinden Yahya'ya atfen juan de Atahu
alpa adn vererek talandrm.
Aklmda in Halk Cumhuryeti'nin kurucusu Bakan
33

Mao var. Marx ve Engels'in Komnis Manifestosu'ndan il

ham alp ii snf devrimi yapmak isteyen, in'de i ol
madgndan, devrimi koyh:lerle yapmak zere yola kan
Bakan Mao. O koyluler devrm kahraman ilan etmi,
kyller de onu. in'in 2.000 yllk tarhinde nc rol oy
nadlar sa[sa..asyla kylleri kahramantauran Mao nun ik
Lidan dneminde, in'de 70 milyon kadar nsann alktan
ldg, br ksmnn da syasi nedenlerle ldn:ldug tah
min edilyor. A br kylnn aga kabugunu kemnrken
yakalanp. devlet malna zarar verdi gerekesiyle dam edil
dgini okumutum.
Kahraman kyl afleri, kahraman kyl operalar sade
in'de degil, dnyada un sald. Kylnn kalmadg Belika
gibi sanayilemi lkelerde, Paris'te, ls..anbul'da, New York'ta
Maocular kyl devrimi yapmaya kalkt. Mao'nun l
mnden sonra, "nemli olan farey yakalayan kedinin rengi
degil farenin yakalanmasdr" sozleryle, sosyalizm Lerk e
dip, komnist diktayla kapitalst ekonomiyi brleuren
in'de, bugn dokunulmazlg olan Mao hala kahraman.
Aklmda gen Karayip Cumhuriyeti eski Ingiliz smrge
si Barbados'un bakenu Brdgetown'un merkezndek MKah
ramanlar Meydan"nda grdgum Amirat Nelson heykeli
var. yuz ksur yllk smrge tarhleri boyunca kendi
kahramanlan olmadgndan, ama kahramanlara dkun
lokJerinden, Barbdoslular kendilerint somrgeleurenlerin
kahramann kahramanlaurmlar. Bridgeo v.. n'da 3)'nt
meydandaki saat kulesi de 1 97S'le buraya ilk geldigmde
Londra'daki saati gsteriyordu
Sahneyi gene degiuryorum. Aklmda, o zamanl.. Bau Al
manya'da, Marburg'da, sevgHimle televizyonda film seyrelli
gim bir akamusu: var Sevgilimin babas Ingiltere'de Sir
Francis Orake'i canlandrmasyla unlenen bir aktr. Drake,
16. ylizylda ALias ve Pasifik OkyanQ!)Iarnda lspanyollan,
34

digerleri frtnalarda battktan sonra elinde kalan tek gemi

siyle mat etmi. Avrupa'ya ilk ttn o getirmi. ngiliz de
niz imparatorlugu, varlgn Kralie Elizabeth'in kaptan-
deryas Francis Drake'e borlu. Sevgilimin babas, Ingiliz te
levizyonunda iki yll boyunca her hafta Drake'i canlandrm.
Ekranda bir zaferden digerine komu, ingiliz bayragn
dnyann yedi denizinde dalgalandnn. Drake dediklerin
de, Ingiliz halknn gznde sevgilimin babas canlanyor.
Marburg'da televizyon kanallarn kanurrken ekranda,
gemisinin gvertesinde, kaptan klgnda gene kverdi
karmza. Almanlar flmlerinde altyaz kullanmadklann
dan, sevgitim nce Almanca konuan babasn garipsedi.
Asl garipsedigi, babasnn kahraman degil kt adam ol
masyd. Filmde spanyollarn perian ettigi hain ingiliz
kaptann, rolnn hakkn vererek oynuyordu. Meger In
giltere'de gsterime girmeyen bu film, tspanya piyasas iin
evrilmi.
Kahramanlanmz kahraman, dmanlarmz dman
yapan, bizim onlara nasl bakngmz, tarih ablonumuza ki
mi seip, nasl yerletirdigimiz. Kimi kahramanlanmz tu
kaka olurken, ad sam unutulmulann, lmlerinden yz
yllar sonra "agda" deger yarglarmzla benimsenmesi,
sevgilimin babasnn bir rpda rol degilirerek Ozetledigi
tarihsel bir sre.

Kinlerdensiniz?
Yalaniann tekrarlana tekrarlana gerege dnmesinin,
gerek olarak alg1lanmasnn, kimligimizin, kltrmzn
paras1 olmasnn Ornekleri ok. Gelecegin tarihileri gn
mz anlayabilmek iin bu engelleri amak zorunda. Bizim
bugn onlar iin yapabilecegimiz, en azndan yalanlanm
zn kayt defterini tutmak olmal.
35

Ulusal tarihimiz biraz da birbirlerine ak olanlarn yarat

tklar gemi gibi.
Tamugmz gn kutlayp andka birlikteligimizi peki
tiriyor, tanmadan nceki hayatmzdan setiklermizden,
o gne dogru ilerleyen admlardan oluan bir gem yarat
yoruz. Eger olduysa, baka sevgiiiierin kollarnda geen

mutlu anlar sansre t.akhyor. Tanmamzn kanlmazlig

na irandka, arksndan hatra nesnesine kadar kendimi
ze ait bir dnya kuruyor, yeni birlikteligimizden yola ka
rak bakalanm dost, dman, tek diye aynunyoruz.
Herhalde "kanlmaz gemi" uyduruluuna en iyi r
nek, Bau uygarlgnn eski Yunan'dan balayp mutlu sona,
gnmz egemenligine erimi oldugu nanc. An Bau
aleminde herhangi bir tarih kitabn, Yunan'dan balar, Ro
ma'dan, Bat Avrupa'dan geip, Bizans neredeyse es gee
rek, lslam'n aydnlanma uzerindek kpr rolunden szel
meyerek, bugnlere gelir.
Ya bir film eridi gibi gzmzde yer eden, Ona Asya'dan
gelip Anadolu'ya yerleen biz Trkler?
Biz, biz miyiz?
A l p Arslan ve Seluklular l07l'de Malazgirl'ten sonra
Anadolu'ya ka kii yerletiler ki? DNA aranrmalar bugn
Anadolu nfusunun en ok % 30'unun Orta Asya kkenli
oldugunu gsteriyor. Her ne kadar milli tarih blincimiz he
pimizi brlelirdigi sylenen Trk kanna dayandnlsa da,

Tiirhlerin Tarihi kitabmda jean-Paul Roux, "Trklenn cia

marlannda eski Trk kanndan, elmack kemklern kk
ve gzlerini ekik yapan o kandan daha ok yabanc, Mo
gol, inli, Yunanl, Kafkas, Rus, Afrikal kan akmaktaclr"
der. Bence gene de eksik bir liste. Sank hi "kz alnp ve
rilmemi gbi" bin ksur yl bir arada yaadg1mz Yahudile
rin, Ermenlerin, Knlerin ad gemiyor.
"Rus" adnn skandinavya'dan gelmesine, Rus devletin
36

ilk, Kiev havzasnda yaayanlan dize getirip birletiren Vi

kinglerin kurmu olmasna ragmen , gnmz Rusya .arihi,
Slav ablonuna gre uydurolmu bir tarihtir. Bulgaristan'da
Bulgarlarn bir Trk kavimi oldugundan sz etmeyenler de
Slavlan yceltir. Mao'nun, kyl hareketiyle iktidan ele ge
irdigi in'de, Komnist Partisi'nin buyruklar dogrultu
sunda yazlan tarihlerinde gnmzdeki mutlu sona kyl
isyanlanmn birikimiyle gelindigi yazlr. Bir blm Msl
man'n Hindistan'dan kopmasyla hi yoktan birdenbire var
olan Pakistan'da, ulus bilincini yaratmak iin 5.000 yllk
bir tarih uydurulur. Osmanllardan bagmszlatktan sonra
Yunanistan'da, klasik Atina dnemiyle devamllk icat edile
rek tarih uydurma abalarma , Hobsbawm gibi istisnalar d
nda, ogu Avrupa tarihisi sessiz kalmtr. lspanya'mn
kuruluunun kahraman, Endls'te, Mslmanlara kar
savan diye bilinen El Cid, Mslman ve de Hristiyanlarn
hesabna dven paral bir askerdir.
ABD'de, 20. yzylm banda, neredeyse ngilizce gazete
says kadar Almanca gazete baslrd. Her iki Dnya Sava
'nda da Almanlarla arpan ABD'de yaratlan yeni tarihte,
lngiHz aslllarn varlg vurgulanp abartlrken Alman k
kenli aileler soyadlarn degiirdi. Benim genlik gnlerim
de New York'ta "Germantown" (Alman ehri) olarak bili
nen Manhattan'n dogu yakasnda bugn bu ismi kullan
may deneyin, size aydan gelmisiniz gibi bakarlar.
Tarihte yeni kimlikler olutuka, kimliklere uygun tarih
ler uyduruluyor, eski kimlikler unuuuruluyor.

Ulusal Tarihin Tarihe Direnii

Son yzyUar, tarihiterin ulus devlet hizmelinde alma
larnn tang.
le gemi bulmakla baladlar; "ite ulusumuzun tarihi
37

budur" diye dayattktan sonra tarihileri gemiin aynnula

n

zerinde uzmanlatrdlar. Kitlelerin tek tip elbise giyme

si, herkesin ayn bilinle anlanmas istendi, mehul bir

dmann varlg srekli hissettirildi. lte hlllll duygulan
ahlandran, dnyann ilk milli mar Marseillaise'den bir
kta:
"Vatandalar silahiara sanhn
Kurun taburlannn
Mar, mar

Kirli kanlanyla (dmanlann)

Topraklanmz sulansm."
Kktrtlan milli duygularn kimi vuracagnn belli olma
dg hepimize bir uyar olmal. Milli mar besteleyen Cla
ude-joseph son anda kurtulmu giyotinden. Napolyon'dan
bu yana vatanperverlik duygulanmz ahlandnp galeyana
geliren

bando mzkada kullamlmak zere icad edilen sak

safon da kurtuluu cazda bulmu.

Ulus devlet bilincinin oluturulmas gibi, toplumun her
katmannda seferberlik gerektiren "topyekn ideolojinin"
arpc bir megi 20. yzyln balannda Sovyetler Birli
gi'nden:
Bostan Modern Sanat Muzesi'nde (MFA) Sovyet devrimi
nin ilk yllannda tekstil sanayinin rnlerini gsteren bir
sergi gezdim. Komunist Partisi'nin direktilleriyle, tekstil sa
nayi, orak eki, fabrika bacas, traktr gbi devrim simge
lerini tayan giysiler retmi. losanlar yeni giysiletiyle pro
paganda afii gibi sokaklarda yrOmO; ie, okula gitmi.
Tasanmclar arasmda geirnsizlik, kskanlk sonucu proje
ye l933'te son verilmi.
Kirnilerine gre bu tr "topyekn bilinlenme" miadn
oktan doldurdu. Her halukarda kprnOn alundan ok
sular akug kesin.
38

ABD'ye eskiden g edenler adlann degitirir, "memle

ket karnn doydugt yerdir" ianyla yeni lkelerine kayna
maya gayret eder, aznlk olmak istemezlerdi. 1960'l ylla
rn ortalanna kadar ABD'li siyahHer de kurtuluu beyazlar
gibi olmaya abalamakLa aradlar. eit eit kremlerle ten
lerinin rengini amaya, kvrck salarn dzelnneye alu
lar. O dnem siyahi dergilerinde kan reklamlar beyaz gibi
olmay, beyazlara zenmeyi tevik eder. Bugn ABD herke
sin ortak bir potada benzetigi degil, tersine insanlarn ay
nugl bir topluluk. Tek tip Amerikal yerine Lehli, Afrikal,
Yunan, talyan vb. eit eit Amerikallar var.
tkinci Dnya Sava sonras Avrupa'ya ii g de sadece
bu lkelerin demografik yapsn degitirmekle kalmad,
"ok kltrl" toplum anlayl eitli emik ve dini gruplan
kamplaurd, gettolatud. Bugn herhangi bir Bau Avrupa
lkesinde okutulan ulusal tarihin o lkede dogup byyen
lerle ilgisi snrl. Ank tarih kitaplannda birbirlerinden ok
(arkl insaniann yaadg bir Avrupa vurgulanyor.
Bir tek, yerli halk Ainolann soykrmndan sonra homo
jen bir toplum oluturan, yaianan nfusuna ragmen g
almay reddeden, yabanclardan holanmayan, gelecegini
iiler yerine robotlarda gren japonya'da ya da lzlanda gibi
saf kalm lkelerde ulusal tarihin geerliligi var.
Oysa ulus bilinlerinin kalebemleri olar tarihiler, gerek
anlamda ok uluslu olan lkelerinde, gelecege hAll!. tozlan
m, bir paradigmann ayroutarm sunmakla meguller.
Avrupa Birligi'nin kurulmasyla. yzyllardr birbirleriyle
savam lkelerin busumet dolu tarihlerinin yeniden yaz
m, ortak bir Avrupa tarihi yazmak yerine ulusal tarih ki
taplarndan birbirlerini rencide edecek maddelerin karl
masl, yumuaulrnasndan ibareL Yeni bir tarih yazmak yeri
ne, herkesin iine gelecek sansrle ii halletmeye alyor,
bildik tepsilerde sunduklan tarihle gevi getiriyorlar. Bal39

kan lkelerinde de husumetten arndrlm, benzer tarih

yazma giriimleri var.
Ya Bat smrgeciliginin, Afrika, Ortadogu gibi yrelerde
yaayaniann zelliklerini hie sayarak emperyalizmin eel
veliyle izdikleri ulusal snrlar iine hapsettigi. ulus devlet
ler? Blnm ailelerin, blnm kabilelerin, blnm
halklarn zorlandg yapay siyasi ortamlarda, suni teneffsle
yaaulan bir rdn'n, smrgecilerin bol-yne.t politikala
nnn dogurdugu Burkina Faso'nun, Papua Yeni Gine'nin,
bayraklar seip milli marlar bestelettirdikten sonra, ulusal
tarihlerini "ke.fedip" yazmalannn ne anlam olabilir ki?
Tarihlerinin yazlmas1, srf bagmsz devlet oldular diye ulu
sal havayolu kurmalanndan farkl degil. Nasl olsa o hava
yollarn byk irketlerin yutacag, isimlerinin, renkleri
nin de.giecegi gibi, tarihleri de buza yazlanlar stne kan
dklmesinden teye gitmeyecek.
Ne var ki, bu lkelerden Harvard ve Oxford gibi sekin
niversitelerde okumu kimi genlerin abas ve tabii hoca
lannn da destegiyle, eski modeli tekrarlayarak ulusal para
digmalar erevesinde tarih yazma sevdasnn daha uzun
sre desteklenecegi bir ortamda yaryoruz.
Eric Hobsbawm, "Haha tohumu nasl afyon mptelas
nn hammaddesiyse, milliyeti. kktenci ideolojilerin olu
masnda tarih ayn ilevi grr," der ve ilave eder: "lstedik
lerini tariht kaynaklarda bulamazlarsa uydururlar."

Yok Olan Tarihi Tarihletirrnek

Gemilerini sfrlayrp yok edenlerle, gemi uyduranlar,
tarihin bilinmesine hep engel oluturduysa da asl dert, var
olan malzemenin zamanla yok olmu, ulalmaz, anlalmaz
olmu olmas.
Ege Denizi'nde, Girit'in gneyinde Santerini Adas'nn
40

ortas, M.. 1350 yllarnda volkanik patlamayla ker.

Aradan 3.500 yl geer. Burada kaz yapan Spyridon Mari
natos adl Yunanl arkeolog volkanik kllerin o gnden beri
gizledigi Minos uygarlgna ilikin kalnnlar ve birka bina
da, daha dn yaplm gibi taze duvar resimleri bulur. Dn
ya basn "Atlantis bulundu" diye manet atar. Linear A

(izgi A) ad verilen bu toplumun yazs hala zlm de

gil. Haklannda ne biliyorsalk, duvar resimlerinden, gn
mze kalan tek ruk nesnelerden karyoruz.
Bir krru, sanat tarihisi eim Lyvia ile SanlOri'nin kuze
yinde, Minoslulardan kalma duvar resimlerinin bulundugu
Kea Adas'nda geirdim. Bu toplumun tarihini anlayabil
mek, bilmecenin paralarm birletirmekten geiyor. Ada
daki mzenin bekisi Lefteris her sabah eime alma salo
nunu augmda, onu, bir uygarlgm tek tanklar, bin yl
lk evlerin, mabetierin ykntlarndan ana kalan, parmak
byklgnde binlerce para karlyordu. Lyvia'nn ii,
hangi parann hangi duvardan dm olabilecegini tespit
etmek, paralan eksik bir bilmeceyi tamamiareasma neyin
resirolenmi olabilecegine ilikin varsaymlarda bulunmak,
buradan yola karak hayvanlar, bitkileri, insanlar, tren
leri, dinleri, savalaryla Minos uygarlgnn tarihini anla
maya alp yazmaku. Dnyada bu ii yapan, bu ii yapabi
lecek bilgiye haiz yirmi kii var yok. 1.500 yl srm koca
bir uygarhg anlama serveni, bu kadar az sayda insann,
bu kadar snrl, anlalmas g malzemeyi nasl yorumla
yacaklarna bagh.
Tarihilelin malzemelerine eriebilmelerinin nnde ba
ka engeller de var. "Gizli tarih" bunlardan biri. Birka

yl

nce, in'de kadnlarn aralannda gelitirdikleri zel bir al

fabeyle, erkekleri diayarak yzyllardr haberletigi ortaya
kt. Kadnlar gnlk tutmu, mektuplam asrlar boyun
ca, erkeklerden gizli bir kadn tarihini kaydetmiler.
41

Tarihi gizlemek devletler iin de olagan, sradan br olay.

Dnyaya yaylm Katolik "vatandalarna" devletler gibi
hesap verme sorumlulugu olmayan Vatikan'n bin kusur
yllk arivlerinde kimbilir neler gizlidir?
Bir yanda in'de Mao'nun "kultur devrimi"nde oldugu
gibi eski in eserlerini imha edp tarih unutturanlar, br
yanda yok olmu bir urihi canlandrmaya alanlar.
Gemii tarihlelirmenin cunlmle kucaklaan boyutlan
da var. ngiltere eski Babakam Margaret Thatcher'n oglu
Mark, Ekvator Ginesi'nde darbe giriiminden tutukland,
annesinin araya girmesi ve kefaletiyle serbest brakld. Gi
ne'nn petrol kaynaklarn pazadamak iin ete kuran
Thatcher ve ahbaplan, ibirliki cumhurbakan adaylan ve
bu i iin tuttuklan paral askerleriyle, Ingiltere'nin bilgisi
dahillnde hkmeli devirmeye alrken yakalandlar. G
ney Afrka hukCmetinin istibbarat sayesinde yakay ele
vermeseler, kimbilir bu darbe Bau basnnda demokrasi ad
na nas1l anlatlacak, Ekvator Ginesi halkna yeni kahraman
lar okul kitaplarnda nasl sunulacaku?
Turkiye de, darbe tarihlerinin okul ktaplannda srekli
degitirildigi, darbeleri "zinde kuvveller" deyimiyle meru
tauran tarihilere dl veren, darbed adlarn sokak isim
lerine, kltr merkezlerine veren bir lke.

Tarih Ne le Yarar? izofren Kimlikli Tarihimiz

Tarihinin bir sorunu malzeme ktl, onu bulmak, ona
ulamaksa; bir sorunu da elindeki malzemeyi nasl alglad
g, nasl degerlendrdigi.
Bulunanla, bulunan aniayp anlatmak, anlamiandrmak
arasndaki kopukluk, dne bakmzda surekli degien ili
kinin kaygan zemininde, tarihimizin izofren kimlikli olma
potansiyelini ortaya karyor.
42

Tarihiler genellikle yaadklan dnemlerin deger yarg

larmn noteri, g ilikilerinin cambaz; iselletirdikleri
egemen dncenin el feneriyle tarihe k tunuklan, tarihi
aydnla:tklan zannna kaplanlar.
Gemiin havasn bugne yanstmasn en ok tarihiler
den beklerken, en ok tarihiler gnn havasyla bize ge
mii teneffs etlirenler.
Tarihiler, istisnalar dnda, u ya da bu ekilde artlan
dklan iin istediklerini gn gma kartp istemediklerini
es geen, olanlar, sylenenleri balamlarndan soyutlayp
yntemlerinin, ideolojilerinin kalplarna yerletirenler.
Bristol niversitesi'nden john Vincent, tarihin, kazanan
Iann tarihi oldugunu hanrlatrken, u arpc rnei verir:

Roma lmparatorlugu'ndan kalan dokmanlarn % 90', im

paratorlugun Hristiyanlg benimsedii donerne ait. O yz
yllardan nelerin gnmze kalacan paganlar kararlaur
m olsayd, Roma tarihi diye bugn bildiklerimizin kayna
g bambaka kaytlardan oluacaku.
Dzenin gerek diye kaydettii tarih1, gerek oluyor.
lte dinlerin mudzelere inanmalan sonucu gerek diye
kaydettikleri anlar, tanklklar. Hele Hristiyanlarm cadlan
yargladklan, cadlann cadlgn kantladklan mahkeme ka
ytlar. Bugn biz "cadlar gerek deildi" derken, aslnda ca
dlann gerekliine inanmayan gnmzn egemen dn
cesinden ve gemite yarglananlardan yana tavr alyor, o g
nn egemen dzenine kar baka bir gerei savunuyoruz.
Tarih denilen eyin, nasl olduumuzdan ok, dne bu
gnden nasl bakugmzm gstergesi oldugunu tarihiler de
aruk biliyor. Tarih diye yazlanlar, ok [arkl uygarlklar
kurma potansiyelimizden gerekletirebildiklerimizin k
ck bir gstergesi; kimi uygarlklarn baka uygarlklan
engeUemesinin, yaamlarn ksa kesmesinin hikllyesi. G
ney Amerika'da Aztek ve tnka uygarlklar Avrupallar tara43

fndan imha edilip kendilerine yabanc bir din ve kltrle

btnletirildiklerinde, iki yz yllk gemileri bile yoktu.
Tarihimizin ne oldugunu gemiimizden neleri seip g
nmze tadgmz, neye, niin, nasl bakugmz belirliyor.
Tarihi, Quentin Skinner'n ngrdg gibi, mzikten mi
mariye, resimden felsefeye kadar gemite bizim eilli ne
denlerle var ettigirniz ortamla, bizi imdi var eden ortamn
ilikilendirilmesi canlandmyor.
Gelecegimizin olas binbir gelecekten hangisi olacag ge
miimizde neyi nemsedigimizle de ilgili.
Tarihi, gemite aradklaryla gelecegimizin habercisi
olabileceginin ne kadar bilincinde, sorumlulugunun ne ka
dar farknda? Farkndaysa evrensel ahlaki degerler zerine
kurulu, zgr ve adil bir toplum onun iin ne kadar nem
li? almalanna, araurdklanna, yazdklanna ne lde
yansyor?
E.H. Catt'rn sordugu gibi: "Tarih ne ie yarar?"

Yanndan Baknca Bizim Neyimiz Ugin?

Yzyhmz yazacak taihilerin bahca sorununun, malze
me kulg degil malzeme bollugu olacag bloglarla, You Tu
be'la, Google'la, lzumluyu lzumsuzdan, p p olma
yandan ayn etmenin, bal bana sorun olacag sylenebilir.
Gerekten yle mi?
Yoksa gelecegin tarihileri gnmze ulanada gemite
sz konusu olmayan bambaka engellerle mi karlaacaklar?
Bu engeller ne olabilir?
Bugnden yarna bakmca gelecegin tarihilerinin neyle
ilgileneceklerini, onlar iin neye bakmann nemli olacag
n kestirrnek g. En ok merak edeceklerinin belki bugn
kayd bile tutulmuyordur. Tecrbemiz, bugn yaadklan
mzdan ileride nelerin nemli olabilecegini kestirebilmenin
44

neredeyse imkansz oldugunu gsteriyor.

Toynbee, Ingiltere'de Kamu Arivleri (Public Records Of
fice) kuruldugunda, ileride kimsenin ilgisini ekmez, ok
da yer tutar diye demiryollan yapmyla ilgili tm belgele
rin imha edildigini anlatr. Kaybolan, donyann ilk demir
yollarna ait bilgilerdir.
Gnlk yaannmzn en dogal alkanlklarn kayda de
ger bulmaytz.
ABD'de :anmla ugra.anlar nufusun % l'inin altnda. Yeni
teknolojilerle yaknda belki geleneksel :anm sona erecek,
gen mhendisligiyle yiyeceklerimiz laboratuvarlarda reti
lecek. Gn gelir de geleneksel tanma dnmemiz gerekirse
becerebilecek myiz topran. toprakta alaniann unutul
mu dilini anlamayt?
lletiim ve bilgi agtnda retmekten uzaklaan tOrmz,
psikologlann "Onilmi aresizlik" (leamed helplessness)
diye adlandrdg konumda. Geenlerde Boston'da bir dos
tum 1 7 yandaki oglunun hayatnda ivi akldgtm gr
medigini syledikten sonra, "Yann in birdenbire ihracat
m

durdursa Amerikallar donsuz dolamaya mecbur kala

cak" derken, en basit ugralanmzn olagan saylmamas ge

rekrigini vurguluyordu.
Bugn neye nem verdgimiz tarihe bakmz da etkili
yor. 20. )rfizytln son eyreginde gundelik hayat, tarihiler
iin birdenbire nem kazand. Gel de imdi Avrupa kyl
snOn 9. yzytlda nasl yaadgnn malzemesini bul.
Avrupa Or:aagt'nda yaplan tablolarda ocuklar yetikin
suratlanyla resmedilir. Bugun en hafif hastalklarndan p
adam resimlerine kadar her eyiyle ilgilendigmiz ocukla
no,

ergenlik agna lmeden varabilmelerinin sorun oldugu

o dOnemierde boyle ilgi olmadgndan bilgi de yok. Michel

Foucault'nun Deliligin Tarihi eserindeki gibi, delilerin s
tnden dzenin meruiyelinin sorgulanabilecegi, Ona45

ag'da kimin aklndan geebilirdi? Gnmzde delilik ze

rine yazlan kitaplar, Ort.aag'da Tanr ve peygamberler ze
rine yazlanlardan ok.
Ba.a ABD olmak zere devletler biyolojik ve kimyasal si
lahlarn gizlilik iinde gelitirmekten te, bunlar gizli yer
lerde depoluyor. Varlgmz in birincil derecede tehlikeli,
en ufak bir insan beceriksizlgi ve ha.asyla szma tehlikesi
olan bu lmcl maddeleri, ileride bir gun bulmak, imha
etmek gerekirse bulabilecek miyiz? Her gOn crm stne
crm ileyen gelimi lkelerin irketleri zehirli auklann,
Afrika lkelerine gmmekle, denizlere atmakla megul. Ge
lecelue bunlarn etkisizletirilmesi istenrse izleri nasl bu
lunacak? 2006'nn sonlarna dogru Fildii Sahili'nin eski
bakenLi Abidjan'da on binlerce insann zehirlenmesi, kus
mas. sekiz kiinin olmesiyle ortaya kan toksik atk ola}'l
gelecekteki felaketlerin de habercisi.
Afrika'ya zehir a.an Probo Koala adl gemi Panama'ya ka
ytl. Tayfas Rus. lletmeci irket Yunan. Gemiyi kiralayan
irket Arnsterdam'da, irketin merkezi lsvire'de. Gunluk
iler Londra'da br brodan ynlendiriliyor Su leyenler,
bu dolambal OrgOLienmeyle, usta canler gibi arkalannda
iz brakmyorlar.
Savalarn, isizligin ve dogaya mdahalemizin sonucu
olarak ge zorlanan milyonlarca insanla birlikte, tarhleri

de

yok oluyor. Srf in'de

"Three

Gorges Dam" ( Bogaz

Baraj) adl barajn yaplmasyla topraklarndan olup oraya

buraya daglan insan sa}'lSt 1.4 milyon. Ge zorlananlarn
ocuklar, belki baka dillerle konuacaklan yeni mekanla
nnda atalannn yzlerce. binlerce yl yaadg yerlerle ilgili
neyi haurlayacaklar? Dnyamzda yaanan glerle byle
nice yer, tarihiyle birlikte yok olmaya mahkUm.
Tarihi yok olacaklarn tarihini tutan, Oyklerini, arklarn
kaydeden, mezar alanna son br defa bakan ka kii var?
46

Babamn Sesi
Gelecegin tarihilerinin gunOmz anlayabilmelerinin
Onundeki bir baka engel teknolojiden kaynaklanyor.
Babam Ethem Vassaf, son yllan ABD'de olmak zere SO
kusur yla yakn psikiyatrist olarak alt. Tbbn diger
alanianna gre, bireyin anlatuklanyla donyasnn derinlik
lerine girildiginden, psikiyatride daktorun tuttugu vaka
notlar, megin bir apandisil olaynn ubbi tutanaklanndan
daha deik, daha kapsaml. Babam Oldukten sonra annem
onun hayauyla ilgili birok eyi toplayp albmler hazrla
m. Zaman zaman yapugm gibi, geen gn bunlardan bi
risini gzden geirirken, bir zarfn iinden mavi renkte, ef
faf, bklebilir, gOnmzn CD'lerine benzeyen disketlerle
karlatm. Annemin el yazsyla zarfn stne yazdg not
ta "Ethem'in son hastasyla ilgili bilgilern diyordu.
Aina olmadgm bu teknoloji, demek 1960'larda ABD'de
hastalarn kaytlarn tutmak iin kullanlyordu. Bende
kayd olmayan babamn sesini duyma zlemiyle, ABD'nin
nde gelen tp merkezlerinden biri olan Bostan'da hastane
leri dolandm. Hibirinde elimdeki nesneyi dinietebilecek
bir cihaz olmadg gibi, ilgililer de sanki uzaydan gelmi bir
nesneye bakyordu.
Kaybolan sade babamn sesi degil. Trkiye'de, Once Os
manlca'nn sonra da lstanbullu'nun sesi oktan unutuldu.
Son duydugum Osmanl sesi, 2006'da len, Sultan Abdl
mecit'in kz Cemile Sultan'm torunu, yengem Behrement
Sertel'e aitti.
Tarihin farkl dOnemlerinde bir dilin nasl konuuldugunu
bilmek isteyebiriz. Omegin Shakespeare dnemindeki ngi
lizce'nin sesi aruk unutuldugu gibi, hangi hzda konuuldu
gunu da bilmedigimizden, oyunlarnn, mesela Hamlet'in
sahnelertmesinin ne kadar sllrdgun

tam

kestiremiyoruz.
47

lngilizce'nin, bugnn Amerikas'nda benim ocukluguma

gre ok daha hzl konuuldugunu, eskiden bir dakikada
diyetim be kelime konuulurken -kelimeler de ksaltld
gndan- imdi belki iki misli o1dugunu syleyebilirim. Daha
abuk konuuyor, daha ok kelime kullanyoruz. Gnlk
konumalanmzda, telefonda, e-postalanmzda, tekst yolla
mada dilimiz, bilgisayar program korourlanna benzeyen,
edebi kimligini yitiren, pragmatik bir ara haline dnyor.
Tilrumzn evrimiyle toplumsal ilikilerimiz asmdan,
hangi hzla ve nasl konutugumuzun bir nemi olmal.
Sanmyorumki birileri, iinde yaadgtmz bu degiimin
kaytlarn tutuyor olsun.
Binlerce yllk yaam tarzlannn tarihte son tanklaryz.

ivi Yazs Nano Teknolojye

i
Kar

Gney Afrika'da Kalabari l'nde, Kongo'da lluri or

manlarnda, Avustralya'da Tasmania Adas'nda, Brezilya'da
yagmur ormanlannda yaayan Sanlardan, Pigmelerden,
Aborijinlerden, Malezya'da Bateklerden haberimiz oldugun
da kirnilerini silah ve mikroplannzla yok ettik, kimilerini
bilkat garibesi diye tehir ettik. Bu insanlan inceleme mera
kmzdan antropoloji diye bir dal da kurduk; ama "onlar
dan neler grenebiliriz" diye sormay akl edemedik, kendi
mize yakuramadk.
Kalahan l'nde 30.000 yillk tarihi olan bir Sanl, y
ryerek katettigi yzlerce kilometre mesafe uzaklkta tek
bir kkun, baka yerlerde de ayn ayn yzlerce kkn nere
de oldugunu, haritasz, yazsz, nasl hatrlyor, nasl bulu
yor? Bellegimizi dijital sistemlere devrettigimiz gelimi l
kelerde lise mezunlan hesap makinesiz blme, arpma bile
yapamazken, turrozn bu tr bilisel yetenekleri, gele
cekte var olabilmemiz iin belki de elzem olacak. Merak
48

edilmedigi, incelenmedigi iin kaybolup gidiyor. Farkl ko

ullarda, tanm toplumu Oneesi nasl oldugumuzun tankl
g, binlerce yllk tarih, anlalnadan yok oluyor. Gn
mzde bu insaniann en ok peine denler, onlarn gele
neksel ilalarnn, otlarnn genetik yapsnn, patentini
alan bio-korsanlarla ok uluslu ila irketleri.
Babamm

ses

kaytlarna dnersek, ileride bir gn l960'l

yllarda sadece psikyatristlenn degil, diger dokorlann da

tuttuklan kaynlardan yola kp aratrma yapmak isteyen
tarihi, teknolojik engellerden tr bu bilgilere ulaama
yacak. Bir dnemin hastatarla ilgili bilgileri, Rosetta ta bu
lunana kadar zlemeyen Msrllarn dili gibi anlalmaz
kalacak. Mutlaka bugn, ClA, FBI gibi kurulularda bu bil
gileri okuyabiJecek cihazlar vardr. Ancak 2082'de bu konu
da tez yazmak isteyen bir doktora grencisinin teknolojiye
ulamakta yaayacag glkleri, almasnn ne kadar pa
halya mal olacagn, hatta bu nedenle konusunu degitire
cegini, imdiden gzmn nne getirebiliyorum.
Sorun, be bin kosur yl sren yaz ve matbaa gemii
mizden sonra, birini brakp yenisini kullandgmtz geici
teknolojilerin, ileride eriilemez, anialamaz olmasndan
da ibaret degil. Tarihilerio elindeki en dayankl kayt mal
zemesi MlA Mezopotamya'da ilk yazlanmz iin Smerlile
rin kullandklan tabletler. Papirs kilden, kagt papirOSten
daha az dayankl. ogu kitap ve gazetelerimizde kulland
gmz ucuz kagdn omn: yz yl bile degU. Silmerlerin kil
tabietlerini hala okuyabilirken. bugn kullandklanmtz, b
rakn gelecegin tarihileri tarafndan anlallmasn, biz bile
olmeden yok oluyor.
Bilgisayarmzn aniden Okmesini, iindeki bilgilerin
yok olmasn bir kez yaamam bile olsak, ogumuz bir ya
knmzn bu durumla karlaugnn mutlaka tangzdr.
Korkum. elektronik, dijital orumlarda saklanan bilgilerimi49

zin, adn koyamadgm bir tur elektro-manyetik radyas

yonla, dnyadaki tm bilgi saklama sistemlerini kertebi
lecegi. Tarihimizin ilk bilgi kayt malzemelerinin kalc ol
masna Ozen gOsteriliyordu. Yeni teknolojilerle kaydettikle
rimiz buza yazlan yaz gibi. Hele nano teknolojilerin neler
getirecegini havsalamzn alabilmesi iin daha ok erken.
Babamn sesi kayboldu. Bugun kendi sesimiz kaybolma
tehlikesiyle kar karya.

Tarih Gizleniyor, Tarih Kayboluyar

Kaybolan sadece sesimiz degil ayn zamanda oylanmz.
ABD'de kullanlmaya balanan, baka ulkelere de yaylan
elektronik oy makineleriyle, demokrasinin olmazsa olmaz,
gizli oy ak tasnif yntemi ortadan kalkyor. Elektronik oy
lan n ak tasnifle saylmas mumkun degil, sem sonula
rna itiraz maddeten olanaksz, patent baklarn koruyan
frmalar da makinelernin nasl alugn, aylan nasl sayp
tasnif ettiklerini gizli tutuyor. Tek bilinen, Prince[Qn ni
versitesi'nden bilgisayar profesrlerinin almalan sonucu
ltacherlann seim sonulann degitirebileceklerinin kant
lanm olmas.
lzsiz bir toplum yaraulyor.
Bu gidile tarihe, izimizi brakmaktan da eknebiliriz.
Teknolojide gelimeler sonucu gOzetlenebilir olmamz, dav
ranlanmzn, yazdklanmmn izleneblyor olmas. suskun
Iugumuza, vatandalk sorumluluklanmza ket vurmamza,
kOemize ekilip edilgen kalrnam.a neden olmuyor mu?
Terrizmle mucadele ad altnda ank ABD'de mahkeme
izni olmakszn herkesin telefonu dinlenebiliyor, e-postas
okunabiliyor. Suleyman Demirel dneminin eski Iileri Ba
kan Faruk Skan'n "Solculann soluk allann bile dinliyo
ruz"
so

szleri, totaliter devletin ensemizde oldugunun ifade-

siydi. George Bush'un eski Savunma Bakan Donald Rums

feld'in ikence yntemlerini savunurken. "Ben de gnde on
saat ayaktaym" szleri Bat'da da zgrlklerimizin alenen
yok edildiginin belinisi. ABD ve Ingiltere bata olmak zere
yeni teknolojilerle izlenen, biometrik yntemlerle filenen,
DNA megi kaydedilen her vatandaa potansiyel sulu ola
rak baklyor. Gel de korkmadan tarihin oluumuna kani.
ngiltere, tren istasyonlarna, havaalanlanna, parklara, so
kak kelerine, al-veri merkezlerine yerletirilmi 4.2
milyon kamerayla (her 14 kiiye bir kamera dyor) dn
yada vatandalannn davranlarn en ok kaydeden, izle
yen lke. Yeni gelitirilen Optag sisteminde, havaalaniann
da yolcularn yanlannda tadklan chiplerle her admlan
izlenecek. Son haber bu lkede oturaniann plerinin de
denetlenecegi. Yunanistan ve Portekiz'den sonra lngiltere,
kagu, ie, plastik vb. pterin aynunlmadan atlmasnda
Avrupa sonuncusuymu. Devlet katndakiler herkesin evi
nin nne btraktg p kutusuna, hangi tr pn hangi
miktarda atldgn len bir elektronik aygt yerletirmeyi
kararlatrmlar. lngilizler ikayeti. ikayetlerinin nedeni
ayrca rktc: Edilgenletirildike yilirdikleri zgrlk
lerinin farknda olmayanlar, p kayt teknolojisi iin bele
diyeye deyecekleri cretten mteki.
lster terrizine kar kmak bahanesiyle olsun ister ev
reyi korumak adna, zgrlgmz teslim alyorlar.
21. yzyl totalitarizminin baars, gelecekten gnmze
baloldgnda sessiz, edilgen kitlelerin tarihi mi olacak?
Eskiden imparatorluklann hapishaneleri, Bastille ve To
wer of London gibi, adlanyla bile nlyd. ABD imparator
lugu o denli izlenemeyecek bir tarih brakyor ki, yasalara
tAbi olmasn diye Guantanamo'daki askeri ssnden baka,
eitli lkelerde kurdugu korsan hapishanelerinin sade yeri
degil mevcudiyetleri bile gizli.

51

Yaadgnz tarih gizleniyor, yaadgmz tarih kayboluyor.

Gemiin de hep gizli kapakl taranan olmam m?
Bizim, hem gnmz kaydetmekteki yntemlerimiz iz
buakmayan cinsten, hem de toplumlarmza egemen g
odaklan da dahil olmak uzere, tarihimizde her zamankinden
daha ok izlendigirniz iin iz brakmamaya gayret ediyoruz.

Totalitarizmin ineesiyle Kabas

Gelecegin tarihileri bugne ulaabilseler de, bulabile
cekleri, gnmzde giderek glenen totalitarizmin elegin
den nelerin szabilecegine bagl. Totalitarizmin veba gibi sa
rileebilecegi bir zamann eiginde oldugumuzun ilk haber
cileri bilimkurgu trnden romanlan araclgyla bize ses
lenmilerdi . Biz romanyla Zamyetin, Cesur Yeni Dnya ile

Huxley, 1984 ile Orwell.

Bu kiler 20. yzyln balanndan itibaren devlelin, ege

men glerin, toplumu topyekun denenn altna almasnn
yklerini yazd. Yazdklar, onlar yaarken bile, bir lde
gerekleti.
Aagda, bilginin bize ulamasnn nasl engellenebildigi
nin megi var. Birincisi, baarl br ..kaba totalitarizm"
megi. Kaba oldugu iin de gizlice yaplm. Digerlerini, gz
gre gre yapldgndan, grmezden gelmeye artlandnldk.

Hayalet Ztplinlu
Stalin dneminde ABD, Sovyetler Birligl'nin pepee imal
ettigi ok sayda zeplinden urker olmutu. Haurlatmakta
yarar var. Uak kullanmamz, Nazilern medar- iftibar
Hindenburg'un 1937'de New jersey'e in yaparken aniden
inflak etmesinden sonra yaygnlat. Gklere hakimiyetin
ls, en agr yk tayabilen, en uzun mesafeyi katedebi
len, en hzl gidebilen zeplinlere kimin sahip oldugu idi. Yas

tak odalar, lokantalar, konser salonlar, ktphaneleriyle,

Boeing 747 uzunlugunda Hindenburg ve benzerleri, g
nmz teknolojisiyle karlatnldgnda bile gpta edici.
Uaklardan nce, zeplinlerin aal yllarnda, Avrupa'dan
Gney ve Kuzey Amerika'ya giden yz binlerce yolcu, ok
yanuslan bu gkyz transatlantiklerinde au.
Stalin dOneminde Sovyet zeplinleri ABD'yi telalandnr.
Asya'y boydan boya, St. Petersburg'dan Vladivostok'a, her
yenisi mesafeleri bir Oncekinden daha hzl kateden zeplin
lerin haberleri, sosyalizmin gklerdeki baans, zeplinleri
teker teker tantan posta pullarnda bile dile getirilerek
dnyaya duyurulur.
Sovyetler Birligi. Oktkten sonra, arivler yagmalanp ak
pazarda satlmasa, ileride tarihiler 20. yzyln amansz
zeplin yarnda Sovyetlerin stn kngm, stelik bunu
ClA kaynaklarnn da dogruladgn yazacakt. Yalaniara

ABD de kanm. Sovyetler ii be zeplin yapm, o kadar!

Beyaz Saray'a Gre Tarih
Sra "Beyaz Saray'a gre tarih" diye adlandracag1m "ince
totalitarizm" Omegi.nde.
Iktidarda kalma sreleri zaten kstl olan bu lkenin ba
kanlar, zellikle ikinci ve son dnemleri iin seildiklerin
de, kendilerini gelecegi.n tarihilerine begendirmeye aba
lar. amaz aymazlklaryla, hakl olduklarna inandklann
dan, gelecekte tarihin bunu dogrulamasn isterler. Yapnk
lannn kaytlarn, gelecekte dikilecegini umduklar heykel
lerinin, adlarnn verilecegi uzay mekiklerinin, sava gemi
lerinin zlemiyle tutarlar. Ancak her trl kaytt bakanlar
iin kayg nedenidir.
Nixon'n, aleyhinde kullanlabilecek birok belgeyi imha
etmesine ragnten grevinden alnm olmas, zel bir afla
hapse antmaktan son anda kurtulmas, gnmz liderleri53

nin arivlerini olutururken korkulu ryas. zellikle

ABD'de, her bakann evraklarn, adianna kurulacak olan

kuruphandere gidecegi bilinciyle retmeleri, arivleri daha

almadan aibeli klmakta. "Tarih hakkmda ne karar vere
cek?" kaygs, ileride bu karar verecek olanlara "uygun"

malzeme saglamak arzusuyla Onuyor. lnce totalitarizmde

bilgiler sade gnn kamuoyunu ynlendirmek degil, gele

cegin tarihilerini de etkilemek zere retiliyor.

Zamyetinlerden, Orwellerden bu yana kOprnn alundan

ok sular aku. Bilginin, herhangi bir :run gibi imal edihp,

pa ketleru p dag uldgt , gnmzde kabul leni len bir o lgu.
,

Bu konuda ihtisaslamak, beceri sahibi olmak, niversite

lerde, zel kurslarda mfredaun paras. Eskisine gre daha
ok bilgiye daha kolaylkla ulaabiliyoruz. Ancak nce ga
zete, sonra radyo, ardndan televizyonda oldugu gibi bilgi
ve haber, tekelleen irketlerin reklamlan deneuroinde edil
genleti, homojenleli, dzenle brnleu. Gunumzde Go
ogle gibi irkelerin, Time Wamer ve America On Une gibi
baka irketlere ortak olmas, You Tube'u satn almasyla,
dzenin denetim ag yen teknolojilerle geniliyor.
Paray Basan Tarih Yazar:
Sennayenin Tarflilige Soyutmas

Yannn tarihn bugnden imal edenler, yannn tarihile

rini koliayarak onlara gunmzn kaytlarn ekillendirip
paketleyenler sadece devletler degil. Kureselleme ad alun

da kap itali n tekelleigi gnm zde, dev irketler de, dev

letler ve devlet adamlan kadar tarihe nasl geecekler ko
nusunda duyarl.
Bunun bir megi Ikinci Dnya Sava yllarnda Nazilerle

i birligi yapan, Alrnanya"da }'atnmlarn srduren, Hitler'n

seim kampanyaianna bag yapan, Almanlarn bir yabanc
ya vereb lecegi en byk nian olan Grosskmdla taltif edi54

len, Yahudi dman, Ford otomobil irketinin salibi

Henry Ford. Savan bitiminden yllar sonra irketin prestij
yitirip gemiinin tartlmasyla Ford zm, tarihitere
sipari ettigi irket tarihinde buldu. Artk irketlerin de,
devletler gibi "resmi tarihleri" var. Yeni yetien tarihiler,
Hilal-i Almere (Kzlay) talim edeceklerine, irket tarihisi
olarak iyi para kazanabiliyor.
irketlerin korkusu, prestij yitirmeleriyle satlannn d
ecegi endiesinden ibaret degil. Son y1llarn en byk
skandallarndan biri, lsvire !bankalarnn, Nazilerin lm
kamplarnda katletligi Yahudilerin miraslarna lm serti
fikas getirme zorunlulugu gibi engeller kararak paralar
na el koymasyd.
Ke.za ITT gibi Amerikan irkellerini ili'de devletletiren
Ailende lkmetiyle, lngiliz petrol .irketlerini tran'da dev
letletiren Musadclk hkmetinin devrilmesinde bu irket
lerin aynadklan roller Ylllardtr rtbas ediidiyse de, birka
karikau1r nedeniyle bile Danimarka malianna kar dnya
apnda bir boykotun ortaya kabildigi dnldgnde,
irketlerin karlarn koruyabilmek iin kamuoyunun du
yarllklarn denetleme gayretleri de kanlmaz.
Evrensel ahlak ilkelerini igneyen, uluslararas yasalan
illal eden, kresel snma, evre kirliligi, nkleer atklar gi
bi konularda tarih nnde sulu konumunda olan irketle
rin, gelecekte yarglanp, byk tazminaLiar deme zorluk
laryla karla.malan gndemdeyken, "yarn iin yarna
kar" imdiden hazrlanmalar kanlmaz. zetle, gn
mzde yeni bir uzmaniama alan olarak yaygrlaan iT
keder tarihi, gelecegin tarihilerinin nnde rlen kaln
bir sis perdesi
Para-tarih ilikisinin en ters tepen rneklerinden biriyse,
Fransz Devrimi'nin oluumunda bardag tarar son damla
olarak degerlendirilen "Ekmek bulamyorlarsa pasLa yesinss

ler" szleriyle halk ayaklandran, giyolinde ba vurulan

Kralie Marie Antoinette'ln boyle bir ey dememi olmas.
Leeds niversitesi'nden Simon Burrows, kraldan para sz
drmak isteyen lngiliz dolandnclannn iftira dolu bror
ler basp krala antaj yapuklann, kraln bu brorleri satn
alp imha euintigini, ancak kayt merakls bir saray brok

rannn brorlerin metnini kopya elligini ve isyanclar Bas

lille'i basuklannda kopyalan bulaniann kralienin szlerini

halk arasnda yaydgn beliniyor.

Szden Yaz1ya, Yazdan Sze

Egemen dzen sansure, eksik, yalan ve yanl bilgilendir
meye bavururken, sust yakalanma korkusuyla da, kayt
tutmaktan kanyor; gizlemek istediklerini szle iletiyor.
lik insan ancak gz gze geldiginde szle haberleebili
yordu. Bilgisayarlarmza yerletirdgmz cihazlarla tekrar
gz. gOz.e gelip karlkl konuabildigmiz. gnlere dnyo
ruz. Gnlk yaantmzda yazmn agrlkl yeri, belki uygar
Lgmzda bir ara dnem.
Dumanla br tepeden tekine yollanan haberlenn annda
kaybolmas gibi, asrlardr mektuplaoktan sonra, telefonla
haberlemeye baladgmzdan beri, konutuklarmzn izi
ni brakmadgmzdan, neler konuuldugunu da hibir za
man kimse bilemeyecek.

an

kaumzda, annemin gren

ciyken br arkadana yazdg mektuba gelen cevab bul

dum. stanbul'da oturan annem ve arkada, 1930'lu yllar
da henz. ok az telefon oldugundan, hafta sonu nerede, ne
zaman buluup hangi sinemaya gideceklerini karartaur
mak iin KadkOy-ili aras rnekruplamlar.
Elektronik iletiim, tarihin kaydedlmemesi demek, :-.ri
hin yok olmas demek, tarihin olmamas demek. Esksine
gre bellegi neredeyse sonsuz dijital ortamlarda, belki her
56

zamankinden daha ok kayda geiriyoruz yapuklarmz,

ancak her ey de her zamankinden daha kolay yok edil.iyor,
daha ok siliniyor.
Telefonla, kolaylkla silinen e-postayla tarihilerio en ky
metli malzemelerinden birisi olan mektup tarihe kanu.
Arnk posta kutulanmzdan tek kan famralar ve reklamlar.
Kendine Ozg bir edebi tr saytlabilecek ak mekLubu da
yok artk. Elektronik ortamda anonim aklar bilgisayar
oyunlannda, tabir caizse kansz savalar gibi. Ak rnekm
bunun ortadan kalkmasyla, agmzda akn ifadesini, ak
ilikilerini acaba nasl anlayabilecek, hangi malzerneye gre
degeriendirecek gelecegin tarihileri?
Evet, eskisinden daha ok haberleiyoruz. Ama yazdkla
mnz

oluur olumaz silindike, gemiimizden iz brakm

yoruz.
Eskiden teknolojiler yontma ta, cilal ta gibi isimlerle,
binlerce ytllk dnemlere damgasn vururken, teknolojile
rio yenilertip degitigi sureler ksaldka ksalyor. Hzn
esas

oldugu iletiim teknolojisinde istikamet belli.

Giderek kuolen ekranlarda ksa ifreli mesajiara indir

genmi dncelerimizle duygulanmz, mektuba gre ok
daha az kelime ve harf kullanarak, dilimizi zenginletiren
gramer kurallann hie sayarak birbirimize aktaryoruz. Ye
ni iletiim teknolojilerinin dilimize ve dolaysyla dOOnce
rnize yoksullatnc etkisiyle esnekligimizi yitiriyor, atlla
yoruz. Dogann ve insann gizlerini zmekte anahtar rol
n oynayan yazl ifademiz; paslanm, oras buras kop
mu, egrilmi arpk bir ara olarak, zaten almas zor ku
aklar aras mesafenin anlaml ktlnmasm, gemiin ania
lmasn daha da zorlanracak. DOOnce yapmzn, beyni
mizin bitisel zelliklerinin, bizden be yz yl nce yaa
yanlarla arasndaki mesafe, elli yl sonrasndan bize baka
cak olanlarla bir gn karlaunlabiUrse belki ok daha ya-

57

kn gzukecek. Hzla degien dilimizde ifade ve dnce

Larzlarmz degilike, gelecegin tarihilerinin gnumazun
zihin yapsn anlamalan da gOleecek. izofren kimlikli
tarihimizin bugnden gemi zamann ruhunu yakalamas
daha da zor olacak.
Sesimizi tanyan, anlayan, yazya dOntren mevcut tek
nolojiler araclgyla yakn bir gelecekte yazyla yapuklar
mz szle yapabilecegiz. Bilgisayannza "al" diyecegiz
alacak, "dediklerimi yaz" diyecegiz yazacak, "gnder" di
yecegiz gnderecek, "sU" diyecegiz silecek. Ekraniann ba
na geip, yan yerine sesli, grntl mesajlar brakacagz.
Hayalimz kolaylaacak. Dokunmatik yaanumzda yaz
nn yeri azalacak. Gn gelecek, gelecegn tarihilerine eski
si gibi yaz brakmayacagz. Bu degiimle birlikte belki n
gremedigimiz bambaka bir tarih anlay ortaya kacak.

Yaz Ozgrlukten, Sz Tot.alitarizmden Yana

Tannlar peygamberierimize szle hitap eni.
nne gelen sOzu alp degirmesin, emellerine alet et
mesin diye, Tanr'nn szn yazya bagladk. Tanr'nn, bir
gn bir ey, baka bir gn baka bir ey soyleme hakkn
elinden aldk. Topraklanmzn egemenleri de bize ilk szle
hkmetti. Szlerini yazya dntrduk, isteyenin sz is
tedigi ekilde kullanmasn zorlaurdk. Avrupa'da Magna

Carta, egemenlerin gcnn yazl bir kontralla snrlan

masnn ilk megi. Bizi szle denelleyen ya da ycelten ef
sanelerimizi terk euigimizden bu yana mcadelemiz sr
yor. Evrensel lnsan Haklan Beyannamesi gibi szlemelerle,
anayasalarla, hukukla egemenleri denetlerneye abalyoruz.
Tabii tersi de oluyor. Egemenler de, idam fermanlanyla,
karmza kendi karlarn koruyan metinler, kanunlar da
yatyor. Ancak her halkarda yazl metinlerin, yorumlara
58

ak olsa da, keyfiyeti engelleyen, tutarllk gerekren zel

likleri var. lktidarlann korumak iin ikenceye bavuran
rejimler bile, iddialarm meru klahilrnek iin yazl, imzal
ifadelere mecbur.
Metinler, u ya da bu tr degerierin bekiligini yapuklar
gibi, metinler zerinde degiimin de, anlk duygu yerine
dnce yoluyla, uzl.amayla saglanmasn kanlmaz kl
yor. En popler diktatrleri bile geici, onlann baskc ana
yasalarn bile ktlan da bu zellik olsa gerek.
Tarih ncesi toplumlarda, neyin mmkn neyin mm
kn olmadg, kim glyse onun agzndan kan bir ift
sze baglyd. Yazon olumasyla egemenlerin szlerini
kayda geirmeye baladk. Kaytlarla birlikte, egemenler de,
tariht miraslan da sorgulan r oldu. Kaytlarla birlikte, tica
reti, gnlk yaam, devletlerin birbirleriyle ilikilerini, ya
zl metinlere, szlemelere, antlamalara baglayan hukuk
geliti. Artk devletlerin, irketlerin agda crmlerinin
srr, kayt tutma sistemlerinde gizli. Bilgi, depolama sis
temlerinin karmaklgnda gizlendike ve silinmezse, gele
cekte kaytlar incelemek isteyen tarihiler karlarnda al
maz engeller bulacaklar.
Sadece gnlk yaamlanrnzda degil, devletleraras iliki
lerde de siyaset yapma biimi yazdan sze kayyor. Eski
den karadan, denizlerden, at sronda, kalyonlarla, bir dev
letten digerine haberler tamrd. Gnmzde devlet ba
kanlar, babakanlar ulak oldu. Mektup alp gnderme yeri
ne, uaklarna atlayp bir yerden bir yere gidiyor, kapal ka
plar ardnda konumalarla, gizlice devlet politikalarm izi
yor, dnyann gidiine yon veriyorlar. Belgesiz diplomasi
agndayz. Tanklgumz, sahte glmsemelerle el sktk
lar bildik senaryolu basn toplanllar. Yz yze grme
dikleri zamanlar, telefonda konuuyorlar. Gene yaz1h belge
yok. Ne konuuldugundan, ne kararlannldgndan, kend
59

hkmet yelerinin bile ogu zaman haberi olmadg gibi,

gelecegin tarihileri, olsa olsa tercmanlarn gizli tutmu
olabilecekleri gnlklerle yelinnneye mecbur kalacak.
Yann iin kaybolan, sadece nelerin konuuldugu karar
latnldg degil. Yazl belgelerden yararlananlar ayn za
manda diplomasinin nasl yrtldugunn, kiiler ve dev

letleraras g il ikilerinin, hitap tarzlannn, psikodinami

ginin de malzemesine sahiptiler. Kanuni Sultan Sley
man'm Fransa Kral Franois'ya hitap ederken, "Ben Ji, sul

tanlar su1tan, hakanlar hakan, hkumdarlara ta{ vem, Ai

lah'n yeryZndeki glgesi... diye balayp, saurlarca srala
dg sfadanndan sonra, "Sen ki Fransa vilayetinin Kral
Franoisn," diye balayan mektubu buna bir rnek. Iliki
n

lerin yazyla ifade edilmesi, kalc oldugundan, bakalanyla

paylalacagmdan, kelimelerin mtinayla tanlarak, dnce
lerin mantk silsitesiyle gelitirilerek ifade edilmesine ola
nak saglyor; taraflann, agzlanndan kan szlerle cephe
lemedikleri, yazda aaglama oldugunda bile, tepkilerini
ayarlayabilecekleri, daha anlayl olabilecekleri bir ortam
mo.mkn klyordu.

Yahoo, Google, Microsoft: Bilginin Tekellemesi

Tarihilerin saglkl bilgilere ulaabilmesinin nnde bir
baka tehlike bilginin tekellemesi, merkezilemesi.
Sovyetler Birligi gibi kaba totaliter rejimlerde bu zaten ya
plyordu. Moskoval bir aratrmac yabanc yayunlara ula
mak istediginde, parti komiserlerine ilgisinin gerekesini
akladktan sonra, ancak konusuyla ilgili kitaplara bakma
sna izin verilirdi. Komnist partilerinin nerettikleri dn
da, yabanc gazetelerin sat yasak, bunlan bulundurmak
sutu. Bugn ABD'de, meclisin ezici bir ogunlukla benim
sedigi Patriot Yasas uyarmca, ktphaneler, kitaplar, ki60

min hangi kitab aldgn, okudugunu, hkmetin talebi

zerine ilgili kiiye haber etmeksizin bdinnek zorunda.
Ak raf sistemi olan Ingiltere'deki Cambridge niversi
tesi'nin ktphanesinde, yamyamltk zerine kitaplan ince
lemek istedigimde, bunlara bakabilmem iin zel izin ge
rekligi sOylenmiti. Ideolojik duyarWklarumz kadar tr
mzn "ayplan" da bilgiye ulamamz engelleyebiliyor.
Houmuza gitmeyen, iimize gelmeyen gemiimize ula
timas istenmiyor.
Bin nsha baslan bir kitabn bin kopyas var demektir.
Kitaplann bir ksmnn bana kaza gelse, bir ksm Nazi Al
manyas'nda Kristalnacht'da ya da Trkiye'de 1 2 Eyll aske
ri

rejimi boyunca "zararl", "tehlikeli" addedildiginden, sa

hipleri ya da devlet tarafndan yaklp yok edilse, bir ksm

zamanJa kaybolsa bile genede birka kopyasnn tm hadire
leri atlatmasna, sonraki kuaklara kalmasna frsat var. Bir
kitabn, birden fazla nshas olmas tahrifau da engelliyor.
Biri kp, "(alanca kitapta falanca eyler yazyor" diye yalan
yanl bireyler syleyince, aym kitaba sahip bakalan "Ha

yr, bak falanca sayfada yle degil byle yazyor" diyebili

yor. Bagtamndan kopamlp baka anJamlar yklenen alnn
lar iin, "Bak, yazar, kitabn nceki sayfalannda yle de de
mi, yazlanlan arpuyorsun" diye uyarabiliyor. Ya da Tr
kiye'de, mahkemede intihalle sulanan, 12 Eyll'n YK es
ki Bakan lbsan Dogramac1, iddialan reddedip, "Ben kitab
m Benjamin Spock'tan ok daha nce yazmom" deyince,
"Haydi o zaman gster o tarihte yazdgn syledigin kitab"
denerek yzlemeye mecbur braklabiliyor.
Kitaplar, bir dncenin, binlerce tastikli noter vesikas
gibi.
Fransz Devrimi'nde yaymlanan ansiklopedi, kilise ve
aristokrasinin bilgi zerindeki tekelini ktrmakta nemli rol
oynam, Avrupa'da Aydnlanma'rnn kitlelere yaylmasn
61

saglamt. Oysa 2 1 . yzyln, birok dilde yaymlanan dn

ya apmdaki internet Wikipedia ansiklopedisi, kitlelerin al
daulp ynlendirildikleri bir sava alan olmaya aday. Kulla
nclarn yazroma kauldg Wikipedia'daki maddelerin ie
rigi, elektronik ortamda her an tazelenip istege gOre degiti
rilebildiginden, ansiklopedi, bilgilerin depolandg bir yer
ken, amk yaz boz tahtas. En son, 2006 ABD meclis seim
lerinde iki rakip adayn gemileriyle ilgili ansiklopedideki
maddelerin, adaylan kk drecek ekilde degitirile
rek, ilaveler yaplarak, tahrif edilmesi buna bir Ornek. Bilgi
maddesi say.snn snrsz, Wikipedia'nn gnll bilgi ko
miserlerinin saysnn snrl oldugu bu eiLSiz ilikide ge
nellikle tahri[atn farknda olunmuyor. Yukandaki megi
bilmemizin nedeni, olay, her iki adayn taraftarlarnn has
na

yanstm olmas. Yoksa Osmanl lmparatorlugu'nda Ma

runi ve Yezidilerin konumu gibi uzmanlk gerektiren, snrl

sayda kiinin ilgilenecegi. bir maddede yaplacak tahrifatn
kim farknda olacak ki? Ansiklopedide yer bulan bu tr
maddeleri her an arptma keyfiyetimiz bizim gelecek ku
aklara brakacagrmz mirasn paras. En geni paydann
da katlabilirliginin mmkn oldugu ortamlarda ve de an
cak kritik dUnceyle vanlahilen dogrulanmz bu sefer de
katlunemn denetimsiz keyfine terk etmi oluyoruz.
Bilginin tahrifat kadar nemli olan bilginin eriilebilirli
gi. Dnyamzda en ok bavurulan kaynak Google. tlgilen
digi.miz konuyu girdigimizde ekranda karmza ilk kan,
yz binlerce, bazen milyonlarca referanstan ilk on tanesi.
Kendi admla bile ilgili 80.600 referans iinde, vergi dairesi
nin bildirdigi annemin evini kaa satugmdan kimin hangi
yazsnda benden sz ettigine, Caretta kaplumbagalannn
korunmasyla ilgili imza kampanyalanndan, kitap irketle
rinin san ilanlanna kadar o ne idg belirsiz kaytlar
var. Ama benim de ok Onemsedigim, Trkiye'de psikoloji
62

tarihiyle ilgli alnama auf, bilmem kanc srada. Ekran

daki ygnlarca blginin iine o denli gmlmf ki, bul de
seniz ben bulamam. En ok dikkati eken, ilgili sayfa al
dgnda ilk on srada olanlar. Bilgilerin sralanmas, en ok
hangilerine bavurulduguna gre belirleniyor. Tarihte neyin
nemli oldugu Google'n tekelinde! Bilginin, sralamann
neresinde olacag maniplasyona ak. O denli ak ki, ka
ytlan Ost sralara yksellmekte uzmanlam irketler var.

Guanlian Weehly'de okudugum bir haberin bahg yle:

"Google tarihi sOmrgeletiriyor.,. Washington Posl, New

Yorh Tmes gibi birok gazetenin arivine ortak olan Goog

le, 200 yl geriye giderek 18. yzyla kadar olup bitenler
hakknda bilgi sunuyor. Bundan byle birok aratrmac,
tarihi, birinci elden kaynaklann peine dmenin zahme
tine katlanmak yerine, ayn lde saglkldr inancyla bil
gilerini, her rrl mdahaleye ak, Google'n elektronik
ortamndan aiacak. Oysa Google verdigi bilgilerle daha
imdiden tarihi alt st etmeye, devletleri birbirine dur
neye aday.
Tebriz'in nerede oldugunu belirtirken Google'n bu ehir
den "halen tran hudutlan iinde olan Gney Azerbey
can'da" diye sz etmesi, geenlerde lran hkmetinden sen
tepkilere neden oldu. "Tebriz ve Gney Azerbeycan 4.000
yldr lran'a aittir" diyen hkmet szcs Google', Iran'in
iilerine kanmakla sulad. 19. yzylda Kuzey Azerbey
can' topraklanna katan Rusya'dan sonra, Stalin'in de Ikinci
Dunya Sava ertesi geri kalan ksmn alma abasn hatr
Latan sOzc, Google'n giriimini, bu blgenin bagmsz
Azerbeycan Cumhuriyeti'yle birletirilmesine ynelik bir
ABD provakosyonu olarak grdgn aklad.
Eskiden kitaplar el yazsyla kopya edilip ogalrlrken,
gnmzde ktOphanelere s1gamayacak sayda kitap bast
mas. bilgileri muhafaza etme biimimizi degitiriyor. Tek63

sas'da, Houston niversitesi'nin iki yl nce yaplan yeni

ktphanesinde kitap yok. Bu kitapsz ktltphanede, bilgi
ler dijital olarak kaytl. Kitaba ulamak isteyen onu ekran
da bulup, okuyor. E-posta, mektuplan kaldrdg gibi, uzun
vadede kitaplarmz da e-kitap olacak. Google, Harvard,
Cambridge gibi dnyann ileri gelen niversitelerinin k
tphaneleriyle yapug anllamaya gre, bu kururolann tOm
kitaplann elektronik ortama dntrmeye balad bile.
Bu gidile Google ya da benzeri bir kurulu, yzylmz
bitmeden dnyann, hem de dijital ortamda, tek merkezi
ktphanesi olabilir.
Merkezi otorite tarafndan elektronik ortamda muhafaza
edilen kitap emsalsiz, yani tek kalnca, tahrifaun, baka
kaynaklarta denellenmesi olasahg ortadan kalkyor. Buyu
run, bilgilerin, gazete yazlannn, ariv kayllannn ege
menlerin karlarna gre degitirildigi George Orwell'in
1 984'ne.
Yukarda yazdklarm bilim kurgu senaryosu degil Aag

daki Ornekten grulecegi gibi, dnyamzn en az drue biri

iin u anda geerli.
Geenlerde (Nisan 2006), ABD'de, in'le ilgili bir meclis
komisyonunun oturumunu canl olarak televizyoncia sey
rettim. Bir uzman, Yahoo, Google, Sun Micro Systems gibi
irketlerin in'deki rolnden sz etti. Anlauklan dehet
verici. irkeller Komnist Panisi'yle anlaarak, in'deki in
ternet sistemini o ekilde kurmular ki, ancak bu tek partili
rejimn onayladg blglere ulalabliyor. Dnya nufusu
nun drtte birini oluturan iniiierin internette ulaabile
cekleri bilgi ve tarih evreni, Komnist Parusi'nin doktrinle
riyle denedi ve snrl. Evinizdeki bilgisayardan Google'a gi
np "demokrasi" diye tuladgnzda karnza kan bilgiler,
totalitarizmin demokrasi anlaynn eleginden gemi
maddelerden ibaret. Google gibi irketler, in polisi ve
64

g\l-

venlikten sorumlu istihbarat kurumlanyla da ibirligi ha

linde. Kiilerin e-pos.alanyla internet kullanmlan denet
lendiginden, rejime ters gelenler, kayglan para kazanmak
olan bu okuluslu irketler tarafndan gvenlik glerine
ihbar ediliyor. Google, denelimsiz diktatorya! konumuyla
dnyann tek bilgi belirleyicisi olma yolunda. Sahip oldugu
You Tube irketi araclgyla da. hangi "video"larn gosreri
lip hangilerinn gsterilmeyeceine karar vererek -megin
Taytand'da krala kar olanlan gsterimden kaldrp. askere
kar1 olanlara mdahale etmezken-, lkelerin siyas gele
ceklerini irket tercihine gre ynlendirebiliyor.
Ayn ekilde Bush ynetimi de, haberleme irketlerinin
birligiyle, ABD'de istedigi

n istedgi kiinin e-postas

zama

n okuyarak, telefon konumasn dinleyerek, lke apnda

casusluk yapt, vatandalann denetledi. Anayasaya gOre bu
su; Bakann grevinden alnmasn, irketlerin yarglan
masn, faaliyetlerinn durdurulmasn, tazminat oderneleri
ni gerektiriyor.
Totaliter mekanizmalarn gulenip dnya apnda yay
gnlaarak uygulamalann srdrmesiyle gelecegin tarihi
leri her zamankinden ok bilgi gizlemes, arpumas ve yok
edilmesiyle karlaacaklar.
Bilgi irketlerinin diger bir etkinlik alan haberlememizi
saglamak oldugundan gnmzde siyasi eylemler de aniann
araclgyla fade edilir oldu. irketler, .arihin kaydndan da
te, aruk olumasrun , ynlendirilmesinn paras. Meydan
larda, sokaklarda yz binierin protestosunun gnmzde
bilgisayar araclgyla da olururulan, paylalan, iletilen me
tinler erevesinde yurutulebiliyor olmas, tarihimizin yarna
nasl yansyacagru etkileyecek. Diyelim ABD'de, bilgsayarla
n bamda

br milyon k ortak bir metinde anlap Irak sava

n protesto ettiklerini Beyaz Saray'a e-postayla ileuiler. Eyle

mimiz oturdugumuz yerde, parmaklanmzm ucunda. Ancak
65

on kiinin Beyaz Saray Onunde protestosu haber olur, kamu

oyuna yansr, :arihe intikal ederken, belki bir milyon kimin
eylemi, yagtnadan geen yagrnur bulutu gibi uup gdecek.
DOnyann gidiall hakknda her zamankinden ok fikir
sahibiyken, dncelerimizi, tavnmz yeni sessiz teknolo
jilerle ifade euigimizden, evremiz apolitik bilyor, oyle

bildike biz de aresizleiyor muyuz? Kolay, ucuz ve teleku

laklara ragmen milinglerde coplanma tehlikesi olmadgm
dan nispeten tehlikesiz br ifade tarz olan yeni tur eylemle
rimiz kamuoyuna yansmadka, omuz omuza, gz gze
paylalmadka, tarih Onunde etkinligini yiliriyor mu?
Forrest Gump lllmmden bildigimiz, gorumulern mani
pulasyonu le kahramanmzto gerekten tarhl olayiann
iinde yer alm gibi gosterilmesi, teknolojinin yalan nasl
gerek gibi gsterebileceginin eglenceli bir rnegi. Sovyet
ler Birligi, siyaset sahnesnden kardg liderlerni tarihten
silmekle nlyd. Bu nedenle Lenn ve Troki'nn birlikte
fotagrafiann bulmak mumkn degil. Troki'nin olmas ge
reken yerde hep boluk var. Artk gemile o denl oyna>'a
biliriz ki esk filmlerden sigara ilmesini bile slmemiz
mmkl1n. Ses kaytlannda oynayarak, gnmuzden, tarih
ten, istedigirniz kiiye, ist-:digimiz SOyletmemz de mm
kn. Buna blogcularn zgr sorurnsuzlugunu da ekleyince
gnmz teknolojisi gelecegin tarhlenne karlalmadk
sorunlar sunacak.
Merkezi otorite olarak devleLierin, dnlern, bilgy, kitap

lan, haberlemeyi denetlernesi toplumumuzun tarihi kadar

eski. Artk irketler de ayn rolde. Guleri, devletlerden te.
Sadece bilginin kullanmn denetlemekle kalmyor, giderek
bilgnn sahibi de olma konumuna gelyorlar. Dunyann en
zengn insan, bilgisayarlanmz her augtmzda kreselle
memizin milli mar tabr ettigim "ding dong dong" sesli
Microsofl'un sahib Bill Gates'in, tanhtmizin en paha biil66

mez eserlerinden saylan leonarda da Vinci'nin el yazmala

nndan oluan Ldcester Codex'ini satn almas, bilgi impara
torlugunu kendi eyle talandrmasnn simgesL
Gelecegin tarihilerinin nndeki engellere, devletlerin
denetiminin tesinde boylece bir yenisi eklendL Bilgi ret
mek, yaymak konumunda, devletlerden de gl, bizatihi

bilginin sahibi Google, Microsoft gibi zel irketler.

Ben Ben miyim?: Postmodernizm ve

Gerege Gvenin Sarslmas
Ayn olaya farkl baklabilecegi binlerce yldr bilinmiyar
mu gibi, posanodemizm adt alunda greceligi kutsama
nzla llerimizi ardk. lszlgmzn aknlgn
da, znel gereklerimizin iktidann ilan ettigirniz dnyala
nmzn imparatorcuklan olduk. Greceligimizin, evrensel
degerieri yadsyan ahlki kntsnde, somut olaylan
simgeletirerek, kendimizi tarihimizden soyutladk. Gre
celigin belirsizginde totaliter dzenierin gerekleriyle yz
leebilecek evrensel degerieri geersiz kldk
Yaadgmz dneme egemen postmodernizmin lodos
dalgasnn brakacag entelektel malzemenin iinden k
mas gelecegin tarihileri iin kolay olmayacak. Postmo
dem yaklamlarn, deneylede: tekrarlanarak kantlanabilir
olgulann gerekligini bile inkar etmesi, gelecegin tarihele
riyle aramza sis perdesi rmesinden te, onlara elle tutulur
malzeme brakmamz1 da engelliyor.
Bylece yakn tarihimizle ilgili bilgi ve olgulan, bakana go
re degiebileceginin kayllszlgyla kaydederken, gelecegin ta
rihilerine son derece mphem bir dnya aktarm oluyoruz.
Postmodem bakn tarih yazrmna etkisini inceleyen bir
kitabn ad benim yazdklarmdan ok daha arpc ve kau.
K. Wmdschuttle'n yazdg kitabn ad Tarihin Katli.
67

Tarihilerin, hele yakn dnemleri incelerken, duygulan

run, aitliklerinin esiri olmalan kanlmaz. Ele almak iste
dikleri konular seer, dile getirir, yorumlarken, egemen
dzenin basks olmasa bile alkanlklanndan, sessiz uyum
mekanizmalanndan etkileurneleri de dogal. Zaten bunu bil
digimizden, olaylan ele al biirnimizi incelemek de :arih
bilim dalnn bir paras. Ancak '-her belge okuyana gre
degiir, farkl kimlik kazanr, baka geregi yansur" diye
gren postmodern yaklam, gelecegin tarihilerinn kafas
n kanurmaktan baka ie yaramayacak. Kukusuz belge
ler mutlak degil. Yoksa, tarihinin ugra arivcilik olsayd,
tarih belgelerden ibaret olurdu.

Esas olan ne tarihinin belgeye yanstug, ne de belgenin

tarihiye.
Belgeler ve tarihileri, ayr ayn akukt.an sonra ayn nchir
de birleen derelere benzetiyorum. Ikisinin, zamann ruhu
nu yanstan bir butOnde birletigini gremedike, nesneler
le olaylarn glge ve yansmalarnda kaybolduka, gelecege
kaygan, blk prk bir dnyayla, tutumsuzlugumuzdan,
tav1rs.lgmzdan kaynaklanan bir ahlakszlg da miras b
rakyoruz demektir.

Tarihe Kar Tarihi Korumak

Kimyasal, biyolojik, nkleer savalara kar devletlerin si
vil savunma ad alunda bir ygtn giriimi, plan var. Eksigi
miz, bilgmin tekellemesinden, maniple edilmesnden, de
gitirllmesinden, yok edilip unuuurulmasndan, nas1l koru
nacagmz. Tekdzeleen bir dnyaya dogru yol alrken ge
lecegimizi tehlikeye anyoruz.
Yok edilme tehlikesine kar Amazon'u, yagmur ormanla
nn

korumak istememizin nedeni, saY15n bile bilmedigi

miz emsalsiz yaam trlerinin yaamlarn devam etlirebil68

rnek. eitliligi.n korunmas evrimin srekliliginin geregi.

Yaadklanmzn, dndklerimizin kaydedilip, korunma
s, Amazan ormanlannn korunmasndan farkl degil. Gele
cegin toplumlan, gnmzde yaadgmz toplumlarn ev

rimi sonucu ortaya kacak. Bildiklerimiz g odaklannda

tekelletike, "Mc Medya" giilendike, gelecegin lekdze,
totaliter dnyasna davetiye kanyoruz demektir.
llk bilinen efsanemiz Glgam Destan'n yazana kadar
belki binlerce yllk bir szl tarih bellegi.ne sahip olma g
cmz gstermiken nasl oluyor da bugn bellegi.mizin
ok kt oldugu, her eyi hemen unuttugumuz soylenince,
bu sanki evrensel bir gerekmi , trrozn bir zelligiy
mi gibi bamz tasdik edercesine sallyoruz?
Gnmzde kullanlan haber teknolojisi, reklamlar gibi
anlk, dikkat ekici, sesli grntler zerine kurulu. zel
likle ekrandan ayn anda gelen eitli simge ve mesajlarla

izleyici bogtlurken, karlaug bolluk nnde de bilgilen

dirilelim sanyor. Bunun en iyi megi ABD kamuoyu.
Dzen byle ayakta duruyor.
Kt olan bellegi.miz degil.
Bellegimizi duyarszlatran, bilincimizi edilgenletiren
bir taarruzla kar karyayz.
Anketler de nasl dndgmzn degi.L, o gn iin na

sl ynlendirildigimizin bir lt.

Gelecegin tarihilerinin gnmze bakmalanndaki en
gelleri kaldumann yolu, teknoloji ve tekellemenin tehdit
lerine nlem alarak, hepimizin gnn tarihisi olmas.
Kimimiz bir yerin, nesnenin, duygu ya da agnmlannn
gnlgn tutabilir, kimimiz o gn yaptklarmzn. Kimi
nin konusu, evresinde degien dogay kaydetmek olabilir,
kiminin temas akn, zverinin tankhg. Kimi korkularn
yazabilir, kimi ryalanOL Kimi kartpostal biriktirir, kimi in
cik boncuk. "Gelecekten gnmze bakuklannda, ne bil69

melerini isterdik?" sorusunun cevabn, bizim iin degerli,

keyifli olanlan akLararak ayn ayn verebiliriz.
Fotografla, ses kaydyla, gnmzn kokular ve dokula
nyla her birimiz gelecege mektuplanmz yazabiliriz. Anne
ve babalanmzn genlerini radgmz gibi, gnmzn ta
rihini kaydenneyi kuaktan kuaga srdrebiliriz. karla
rna ters geldiginden, gnmz oldugu gibi kaydetmek is
temeyen glerin tarihimizin malzemesini belirlemesine
msaade edecegimize gre, biz de kaydedelim aklmza ne
geliyorsa, iimizden ne geiyorsa.

zel Hayatn Sonu

Gnlk tutmak, gnmze tanklk eden dncelerimi
zin, duygularmzn kaydn tutmak, zel hayatmzn ileri
de tarihiler tarafndan didik didik edilebilecegi anlamna
gelmiyor mu? zel dnyamzn kamulaunlmas anlamna
gelen gnlklerimizin bakalar tarafndan paylalmasm
ister miyiz?
Modem insann zel hayat, biri kendisinden, bin dar
dan, iki tfr saldn alanda.
Dandan gelen saldn teknoloji araclgyla davranlan
mzn izlenip, denetlenmesi, d glerin kiilik profilleri
mizi kararak bizi bizden iyi tanmaJan olarak gndemde.
zellikle dijital teknoloji araclgyla bizler dnyay izledik
e, gnlk yaammzn gereklerini yerine getirdike, bi
zimle ilgili bilgiler de, bildik bilmedik kurumlar tarafndan
bir yerlerde depolamyor. Hepimize potansiyel sulu gzy
le bakan devletler, vatandalanyla dmanlarn bir grp
-hele terrizm gerekesiyle- bizi izliyor, dinliyor, filiyor.
llikide bulundugumuz kurumlar, onlara sundugumuz bil
gilerle, bizi daha iyi tanyor, bizi tanmak isteyen bakala
ryla ellerindeki bilgileri paylayorlar.
70

lmemet araclgyla satn aldgmz kitaplann, mzigin

kaytlan var. Amazon, Netflix gibi kurulular hangi tr ki
taplardan, filmlerden, mzikten holandgmzm profillni
kanyor. Kredi kartlanmzdan nerede ne yedigimizi, nere
de kaldgtmlZl, ne zaman nereye giltigimizi, ikiden i a
manna kadar, neler sann aldgmz izliyorlar. Kamusal
alanlara, sokaklara, alveri merkezlerine, binalara yerleti
rilmi kameralar her an yaptklarmz izliyor, kaydediyor.
D glerin saldrs, kaytlar, zel yaantmz kamusal
latnyor.
Ama modern insan da, kendi nzasyla zel yaamn, zel
yaam alann yok ediyor.
Freud'un da etkisiyle duygulanmz , uuralomz, ryala
nmz nce psikiyatristlerle, derken neredeyse nmze ge
len herkesle paylamaya baladk. Birbirlerini tanmayan
insanlar, ilgilerine gre onlan biraraya geLiren binbir eit
gruplarda, yaantlannn aynnularn. duygu

ve

dncele

rini paylayorlar.
zel yaantmz eglence sanayisinin paras. "Reality
Show'' denilen programlarda, hayatmzia ilgili ne varsa te
hir ediyoruz. ekirdek ailenin zlmesiyle, yalnzlap
iliki agn yitiren birey, bir zamanlar zel saylan dnyas
n, anonim ilikilerinde telafi euneye abalyor. Okullarda,
i yerlerinde uzmanlar, oldugumuz gibi olmamz, birbiri
mize ak olmamz gtlerken, zel dnyamzn yok olma
sn tevik ediyor.
Sonuta zel yaantya mdahale, ister dmzdaki top
lumsal denetim mekanizmalanndan gelsin, ister kendi ge
reksinmelerimizden, modem dnyamzcia kamusallatrlan
birey ona mal oluyor. Bakasnn ocugunu yapmak iin
kiraladgmz bedenlerimizden, satlk genlerimize kadar,
birey parsellenip zelletiriliyor. zgr bireyin yerini tke
tici birey alyor. Birey, tketilen nesneye dnyor. Cema71

atten cemiyete getigimizde zel dnyasn kefeden birey,

tarihimizin bu aamasnda zel yaamn yitirerek, genleri
mizin bile kaydn tutmaya haztrlanan, totaler glere tes
lim olmann eiginde.
Birka yl Once lzlanda'nn meclis kararyla tm vatan
dalannn genetik yapsyla ilgili bilgileri bir ABD irketine
salmas, gelecekte bizleri neler beklerliginin habercisi .
zel alanmtz korumann Uk art, zel alanmz oldugu
bilincini yaatmamz. Gelecege mektup yazmak, gnlk
tutmak, bunun yollarndan biri.

II.
T ARlHl YARGILIYORUM

Herodot'tan Gnmze Tarih Eletirisi

Yazl tarihmiz, )'aptklanmz kadar nelere, nasl bakld
gyla ilgili.
YazlanJara baksamz, savatarla sava kahramaniannz
dan geilmiyor. "Tarhimiz" deyince aklmza gelen, biz
kurtaran, dunyayt fetheden, elik iradel savalarmz.
Gzlerimiz, meydanlanmzda ahlanan atlar srndeki sa
va kahramanlanmzn he>kellerine dikilm.
Milli bayramlarrmzda savatan, lduren ve lenleri and
gnuzda resmi geit yapanlar, bando mzka peinde yn1yen askerler de. savalardan dersimazi aldk diyen ban
yryuuleri olmal.
Tarih, eksk anlatyor, yanl anlatyor, yalan syluyor ya
nnlara "bz buyuz, biz buyduk'" diye seslenirken.
Gelecekte, srtlarndaki yukten kurtulmu adar, kahra
maniarmazdan daha ok dikkatn ekecek, hayatlarnda
at belki ancak hayvanat bahelernde gorecek ocuklarn.
Tarihiler, elenksiz mezarlarnda yatan uzun bar d
nemlerimn nsanlarana snlann evirmler. Adlarn bel74

leklerine, kilaplannn fihristierine yerletirmemi, sava

grtkanlanm ban havartlerine tercih eLmiler.
Tarih adna n plana karttklanmz, ileride tarihiterin
hangi konulan ele alacaklann etkiliyor. Onlara bugnden
yapabilecegimiz uyan, ilk tarihimiz olarak bilinen Balikar
nasl Heredot'la onu izleyen Thukydides'ten bu yana, tari
himizi kaydetmekte z
i ledigirniz yolun eletirisi olabilir.
Kalemlerimiz sava iin hazrolda durmu.
Dnyann ilk tarih kitab olarak bilinen kitabnn ilk
cmlesinin sonuna dogru, bilinen dnyay gezmi tozmu
olmasna ragnen, Hemdot eserinde zellikle neyi yazmak
istedigini, "Lki rk (Perslerle, Helenler) nasl birbirleri)le
aumaya tuturu" szleriyle atklar.
Ardndan Thukydides, Atina-Sparta savalanru yazar.
Roma uygarhgmn kurulu efsanesi Aeneid, Virgil'in "Ar

ma vinmque cano" (Silahlann ve insann arksrlu bu) sz

leriyle; Odysseia ise "Kutsal Troya'nn yerle bir ediliiyle"
cmlesiyle balar. tlyada'nn ilk cmlesinde, savatan sonra
Hades'i boylayan Akhallann akbeti, Trklerin ilk kitab
olarak bilinen Kutadgu Bilig'de Kun Togdu'nun "Sen aske
rinle bir memleketi ele geirince zenginleirsin... askerin
annka yeni ganimet gelir... bu byle gider" szleri vardr.
Insan tabiannda olan savaiann Allah'n dnyay yarattgm
dan bu yana oldugunu yazan, savalar hakl haksz olanlar
diye ikiye ayran lbn Haldun. " ... Hakstz savalar, Araplar,
Trkler, Trkmenler, Krtler gibi llerde yaayan vahi
milletlerde grlr" diye yazar. tk dnya tarihi yazarlann
dan Taberi'ye gre Nuh peygamberin gemisini yapmasn
dan nceki dnemdeki hayali toplumsal snnandrmarun
banda savalar vardtr.
Her yerde sava, her yerde sava.
Efsanelerimiz de, tarihilerimiz de, bizleri savalarla, sa
vaLlarla tanurd. Bugn de tarih deyince ilk aklmza ge75

!en muzaffer savalann, sava imparatorluklann isimle

ri. Hangi lkede, hangi yzylda olursa olsun, gt'encilere
gna gelmesine ragmen, en ok savalar, kalramanlar ve sa
va sonras yaplan antlamalar zerinde durulur.
Sun Tzu'nun Bingfa (Sava Sanat) adl kitab, yazldm
dan iki bin yl sonra hala Stalin ve Mao'nun el kitab olabi
liyordu. Saldrganlg reddeden, Aikido'nun kurucusu Mori
hei Ueshiba'nn Ban Sanat kitabnn adn bilen, bilmiyor
sa yoklugunu hisseden bir babakan, bakan dnyada var
m acaba?
Herkes biliyor sava karmann kolay, bar korumann
zor oldugunu. Gene de toplumun olanaklanru, devlet bt
elerini, beyin gcmz olas savalara seferber ederken,
hakl bildigirniz savaiannza gereke yaratabilmek iin
provakasyonlara bile bavuruyoruz. Bakalannn savalara
hazrlg, yatknlg zerine casusluk yaparken. herhangi bir
toplumun tarihte bir "bar casusu" oldu mu acaba?
Bar korumak iin, ban adna devletlerimizin maddi ve
manevi yatnm yapmamasma ragmen, tarihimizde bu denli
ban olmas kayda deer.
Kayda deger ama kaydedilmiyor.
lik tarihilerimizden Thukydides, Sparta ile Atina arasn

da kan Pelepones savalanru u nedenle yazdn syler:

ulnsan doasna uygun olan, ayn ya da benzer olayiann
lekrarlanacann bilincinde olarak, tm aklyla olup
biteni anlatmak."
Herodot'a ilk tarihi denmesinin nedeni kendisinden n
ce gelenler gibi savalar, olaylar anlatmaktan te, nedenle

ri zerinde durmasyd. Oysa savalarta sarma dola olun

ca tarihilerimiz asrlar boyunca, savaiann nedeniyle pek
ilgilenmez oldu.
Bir doktor dnn, durmadan hastalklan, hastalklann
76

belirtilerini anlatyor, nedenlerini aranrrnyor. Tarihiler

de, nedeni ararracaklanna nas1l dillerine doladlar. Sava
Iann nedenlerinin, bann olabilirliginin, gndeme gelmesi,
17. yzylda kralikiann yerine cumhuriyetierin kurulma
syla bann gelecegine inanan Kan, Montesquieu ve Tho
mas Paine'i; 19. yzylda, ynetim biimi ne olursa olsun,
u1uslararas ticareti n savalar gereksiz klacagna inanan
john Stuart Mill'i ve nihayet Birinc Dnya Sava'nm k
ymlanna isyan edenleri bekledi.
Tarihimiz boyunca savalarn yceltildig tarihi top
lumlanmzda ban aagland. ban stemek erkeklige, er
keklik onuruna yaktnlmad. Ister Enarun'un, PerUdes'in
Alinas, ister 1 5 . yuzylda Floransa , Ceneviz gibi ehir dev
letleri, ister bugnn Trkiyesi'nin egemen sylemi olsun,
savamak erkeklik onurunun doruk noktas, asaletin kann,
toplumun an olarak alglland.
Uygarlk adna gklere kanlan eski Yunan'da bar iste
yenlerin tek rnegi tiyatroda, o da ancak bir komedide.
Aristophanes'in LysisLrata'snda ikinci smu vatanda adde
dilen kadnlara der bar isternek stelik sanki kadnia
nn tek gc diikleriyrni gibi erkeklere ..sizinle yatmaya
cagz" diye antaj yaparak. Seks boykotu, iradesiz diye su
nulan kadnlarn sekse dknlkleri yznden sona erer.
Spartal Atinal erkekler anh savaianna devam eder.
20. yzyl savalar, ordularn arpmasndan ok "top

yekn sava" stratejileriyle ulus devletlerin vahetine, as

kerlerin de yeni silahlaryla kitle katliamna dntke, ta
rihimizde ilk defa roplum, egemen dzenin tabularn yka
rak savaa kar ku. Birinci Dnya Sava'nda cepheye git
meyi reddedenler vatan haini diye kuruna diziliyordu. a
nakkale'de 1976'da, 30 yamda ksa dnem askerlik yapar
ken, askerlik yapugmdan tr kendimi vatan haini his
setmitim. Devlet, doktoras olan bir psikolog olarak ben77

den yararlanacagna, hi olmazsa bana birka aga diktire

cegine, eski bir silahla bir hedefe

be

alu kurun sknam

iin beni besledi, yaurd, giydirdi, stne de maa verdi.

Bugn sava halinde olan birok lkede bile vicdani reti
olmak genlerin yasal hakk oldugu gibi, isterlerse askerlik
lerini kamu hizmellerinde, okullarda, hastanelerde, yerine
getirebiliyorlar. Bir zamanlar savata lenler kahramania.n
nlrken,

kamuoyunda sava aleyhtarlgn kknr korku

suyla, ABD'nin lrak Orneginde oldugu gibi, ank devieLler

llerini gizliyor, zorunlu askerlige tepkiler nedenyle pro
fesyonel ordular kurmaya mecbur kalyor.
Buda'nn, lsa'nn gretileri gibi istisnalar dnda asrlardr
sava edebiyauyla beslenen toplumlarunz. trrozn ben
ce asl dogal halinin ifadesiyle nihayet 20. yzylda, Remar
que'n Bat Cephesinde Yeni Bir ey Yok, Hasek'in Aslan Asher
vayh, Heller'in Catch-22 gibi sava karu eserleriyle kar
lat. Gandhi'yle tant ve nihayet barn aaglanmayp
toplumca kabul grmesinirL, erkeklerin sava yetitirilme
mesinin, sivil hasJetleri benimsernelerinin tangt olduk.
Oysa deger yarglarmzn asrlardn bar yadsyan tu
tumlar, tarihiterin de savan insann dogal hali oldugu
iddialarm dogrulamasn kanlmaz kld. Bu kitab yazar
ken Bostan'da gittigim ktphanenin tarih kitaplarna ay
rJm blmnde dalanrken dikkatimi ekti, kitaplarn
belki te biri savala ilgiliydi. Savamak askerlerin tek ii,
ama bunca konu varken, tarihiler savalan yazmaktan
kendilerini alamam. Savan tarihimizdeki yerinin, dep
rem gibi, veba gibi felaketler iinde olmas gerekirken yaz
lan, zaferler zerine kurulu bir tarih. Kk yalanmzdan
itibaren bize okutrurulan, benimsettirilen tarih, savan
toplumlann patolojisinin bir aklamas olacagtna, manuk
la ahiakn bizi terk eltigi ortamlan merulatran bir yakla
mn ifadesi.
78

Columbia niversitesi'nin himayesinde her yl ABD'nin

en iyi gazeteci ve yazarianna verilen Pulitzer dl'n,
atom bombasnn Nagasaki'ye atlmasn anlatan yazsyla
1945 ylnda William Laurence alm. Odal alan yazsndan
birka cmle. nce atom bombas:
"Bir gzellik Omegi ile kar karyaym. Tarihin tartma
sz

en akl gerektiren ugramn .asanmnn arkasnda mil

yonlarca saatlik nsan gilc var. Bu apta bir beyin ge,

tarihimizde ilk kez bir problemin zm iin biraraya
geldi."

Nagasaki'de yaayanlan katiedecek saldn Oneesi son ha

zrlg da yle anlauyor:
"Atom bombasnn nasl atlacann aklamas papaztn
duyarl duasyla bitti. Oradan hep birlikte bomba ekipleri
nin uutan nce yapuklan geleneksel kahvaltya gittik."

Ne var ki, savalara kar karken bile ayn bakn g

nll tutsaklaryz. "Alga, yoksulluga kar savaalm"
derken, satyagraha felsefesinde pasif direnite birlikte kar
sndakini kk drmemeyi de esas alan Gandhi iin
"bar savas" tabirini kullanrken, setigimtz kelimelerle
hepimiz sava kltrmz\1 pekitirmiyar muyuz? Ya da
terrizme kar sava nasl mmkn olabilir ki savan ken
disi terrizmken? Insann layk oldugu yere gelmesi iin
rpnan Nietzsche bile Byle Buyurdu Zerd"lt'te sava dilini
ylesine kullanr ki, Hitler'in kahraman olur.
Sava daknlgmz gelecege bak1mza da yansm.
Bilimkurgu kitaplanmnn en ok stnde durdugu konu
bin yl, on bin yl, yz bin yal sonraki aumalarmtz. Ken
dimize byle bakmay srdrerek, gelecek kuaklarn da bi
zi en ok sava ve kahramanlaruruzia ele almalar iin dave
tiye karuyoruz.
79

Ban Yazmayan Tarihiler, Sava Dkn Efsaneler

Tarillimizde sava donemlerinden ok ban dnemleri,
toplumlarm sulh iinde, toleranstan da Ote hogryle ya
adktan uzun dOnemler var. Savalar, tarihimizde istisna
oldugu in isimleri, tarihler var. Aklmzda onlar kalyor.
Bar dnemlerinin ad bile yok. Tarihiler savalara isim
verm, bana degil. Bar, sanki h yaanmam, ''leride
gzel gnler grecegtz ocuklar" trnden topya. Gerek
tam tersi.
Bir rnek japon tarihi. Adalarn yerli halk. ogu mavi
gozl sarn Ainularn soyknmndan sonra japonya, be
yz }'ll boyunca, 12. yzyla kadar bar adas. Ardndan,
faslatarla savalarn oldugu drt yu.: yllk bir dnem,
sonra gene Tokugawa rejiminde, 19. yzyln ortalarna ka
dar 250 yllk bir bar dnemi var. japonya, anayasasnda
sa\a yasaklam bir lke. Oysa bugn japonya deyince ak
ltmza sava kltrtnden turerne samura}'lar, kamkazeler,
karateciler, kendocular gelir. Neden huzur ve bar kultr
nn incelikleri Chado, lkebana ve Origam'den bihaberiz?
(Srasyla: ay seremonisi, iek duzenleme ve l<Ag kada
ma sanatlar.)
Neden baka bir ada uygarlgmn, lngiltere'nin, sava do
lu tarihine odaklanan tarihiler, burasn japonya'nn tari
hyle karlaurmaz, savaa kar bar dnemlerinin dina
miklerint araurma ihuyacn hissetmezler?
Mogol asll Mslman denizci Zheng He, o gne kadark
tarihimizin en byk donanmastyla toplam 28 yl sren yedi
buyk denz yolculugundan ilkini 1402'de yapar. Bu apta
baka bir filo, ancak be yz yl sonra, Bnnci Dnya Sava
'nda birarara geurilir. Zheng, 300 gemtSindeki 28.000 de
nizciyle dnyann kefine kar. Hint, Arap ve Pasifik Okya
nuslannda krka yakn lkeye -eski hantalara ve kimi kalnso

olara gre belki Amerika'da Vrginia sahillerine kadar- ula

r. Tek bir lkeyi igal etmez. Ama sava degil, gittikleri
yerlerde in'i tantmak, ticaret yapmaktr. Beraberlerinde
porselen, el yazmalan, ay, ipek ve mzik aletleri grururler;
zrafa, baharat gibi mailarta geri dnerler. in, her lkeden
nce icat ettigi barut, pusula, nl arkal yelken sistemi, do
nanmas ve askerleriyle danyay fethedebilecekken Ming lm
parator Zhu Di, bu seyahatlerden dnen donanmasn yakp
iniilere deniz am seyahati yasaklar. lmparatorluk Koru

yus gtetisinin etkisiyle 600 yl boyunca iine kapanr.

Neden?
Neden gc oldugu halde emperyalizmi benimsememi
bir lke geregini tarih bilincimizde ba tac etrnezken, Pi
casso'nun ban gvercinine konacak yer bulamamann ka
ramsarhgna kapldk?

Trklerin, "Biz adam olmayz" demesi gibi, tr olarak da

benimsedigirniz ayn tekerleme, bizi gnmz gn etme

ye, benden sonra tufan anlayyla lakaytlga, sorumsuzluga
sevk etmiyor mu?
Vahetin stnde dura dura patolojik bir huyumuz geli
mi. Filmiere yansmgmz popler tarihimiz psikopat bir
katilin cinayetlerini ve ve anlatmas gibi.
Tarihe, kazananlada kaybedenierin arasmda ilelebet sre
cek, glnun zay.f ezdigi bir anma olarak bakyoruz.
Gnmzden geriye bakngmtzda yaanan uzun ban s
releri yerine binbir tesadfn yanyana gelmesinden patla
yan savalara bakyoruz.
Sava halimizi adeta merulatrma aresizliginde olan bi
yologlarmz, saldrganlk geni bulabilmek iin dnyann
parasn harcyor, laboratuvarlarnda dnyann vaktini gei
riyorlar. Savaa isteksiz olmalarma ragmen, en eski dogu ve
bat destanlanmzm kahramanlann, Mahabaraa'mn Arju
na'sn, nyada'nn Ail'ini yceltip, sava insann kaml81

maz akbeti olarak sunuyoruz. Birok kii iin uygarlgnn

zn bata gelen yazarlanndan Shakespeare'in eserlerinde de
sava ve katliamlardan geilmiyor.
Tarihimize bakp unu rahathkla syleyebilirim, insan sa
vaa ne kadar yatknsa, en az o kadar, hatta daha [azla ban
a da

yatkn.

Soguk Sava dneminde ABD i l e Sovyetler aras sava

kmamasn, ikisinde de nkleer silahlar olmasna borlu
oldugumuzu, en muteber profesrden en saygn devlet ada
rnma kadar sylemeyen kalmad. Onlara "samalLyorsun"
diyen olmad. Tarihimizde bu tr silahlar yokken de yaa
nan bar dnemlerini, nkleer silahiann varlgna borlu
olmadgmz kolaylkla gz ard edebiliyoruz.
Trk-Yunan dmanlg, ebediyen varm gibi, kanl
maz bir olguymu gibi gsterilir. Iki halkn Anadolu'da bir
arada bin yla yakn yaadklar, Bizans, Seluklu ve Os
manl lmparatorlukJarnn tarihinin tozlannda rtl bra
klr; gnn husumetle beslenen siyasi dinamik ve karla
rna ters drgnden, bu hogrl yaam mmkn k
lan koullar rnek gserilecegine gz ard edilir.
Yz yl ncesine kadar Ortadogu'da Yahudi, Hristiyan,
Mslman sulh iinde yaamken, dnya kamuoyu onlar
atr bilir. Engin Akarl'nnki gibi, 1920'de Bat mdahale
edene kadar Lbnan'da bar ve istikrar belgeleyen istisnai
almalar dnda, bu lkede demokrasinin tesis olmamas
n Dogu'nun geri liginde arayan gnmz tarihilerinin o
gu bu aymazlgn paras. Gnmzdeki atmalarla ilgili
uzmantklarn popler medyada usanmadan konuturan
lar, tarihimizin en byk ksmn oluturan normal barl
ilikileri ve birliktelikleri gz ard ediyorlar.
Batl Hristiyanlarn saldrsyla balayan, Mslmanlarla
birlikte Yahudileri ve Ortodoks Hristiyanlan katleden Ha
l Seferleri, Aslan Yrekli Richardlanyla, Selahaddinleriyle
82

ilkokul kitaplarna, filmiere konu olurken, lslam'n kurulu

yllarnda Muhammed'in sava taktisyenligi vurgulanrken,
ban iinde geen Kuds'n bin ytThk tarihinden sz edil
mez. Nazilerin lm kamplannda 1941-45 aras sren Ya
hudi soyktrm bir daha yaanmasn diye duyarllmz
belleklerimizde taze tutarken, Yahudilerin be yz yllk

Endhis dneminde Mslmanlarla birlikte uygarhklannn

Altn ag'ru yaadklar, Moses Maimonides gibi dmlr
lerin gnmze buradan seslendikleri, bu bar dnemini
mmkn klan zelliklerle birlikte tarihin dipnotlar ara
snda braklr.
Tpk Hindistan'n Alun ag1 gibi.
lngilizler, 1857 katliamayla Yeni Delhi'de son Mool lmpa
ratoru Sahadr ah' devirene kadar Hindistan'da uzun d
nemler bar iinde yaayan Mslmanlarla Hindular Taj
Mahat gibi Dogu kltrnn emsalsiz rneklerini verdi. Bat
smrgeciliginin bl-ynet anlafl, bugn bu blgede nk
leer silahiara sahip iki dman lkeye neden olmad m?

Eskimolarda Sava
Dinler, devletler aras anmalarn kanlrnazhgm vur
gularcasna, dnya kamuoyunun ktmserlikle artlanma
s, barn yaygmlamasn engelliyor. Arap intihar kamika
zeleri, agda Ortadogu tarihinin olmazsa olmaz simgeleri
olarak, bana inancunzn hayalden teye gidemeyecegini
dndrryor. Oysa tkinci Dnya Sava'nda Araplann fa
izme kar Yahudileri koruduklarn, onlara Mslman di
ye belge veren Paris imamn, topraklar Nazi yanls Vichy
hkmetine baglyken (aistlerle ibirligini reddeden Fas
Kral'n, Tunus'ta Mslmanlarn cemaat olarak Yahudilere
sahip kma abalarn dnya kamuoyu bilse, uikurnuz ge
nilemez, bugn iin bana inancmz pekimez mi? Ztla83

marun kr ve sagr ortanunda, bunlann hatrlaolmasn is

temeyen Yahudiler de ok Araplar da.
Gelecegimize nasl bakacagmz gemiimize nasl baku
gmz belirliyor.
Bugn kendi atmalannn zemiyorsak, hi olmazsa
yannn tarihilerine, bir zamanlar nelerin mmkn oldu
gunu haurlatmay srdrelim.
lnuit (Eskimo) tarihinde hi sava oldu mu acaba? Kan
davalan dmda husumet kugnda taraflar karlkl ark
larla auyor ya da gree tutuuyorlar. Ne rzgar tanrlan
var ne de ulu yaraoclan. Ne bir br dnya var cezaland
nldklar ne de bu dnyada toprak ugruna sava verip, mal
mlk ugnna birbirlerini katlediyorlar.
lnuit tarihi, ilgisini ekmiyor taribilerimizin. Bu ii ant
ropologlara brakmlar.
Tarihin bir amac, modem tarihin kurucusu Ranke'ye g
re olan oldugu gibi anlatmak ise (wie es eigentlich gewesen)
aruk olan, oldugu gibi gremeyecegimizin bilincindeyiz.
Ama imdiye kadar yapugmz gibi gelecegimizi gemiimiz
de gmmek yerine, gemiimizi zenginletirmek, iddet ka
lplanndan zgrlelirmek de bizim elimizdeyken, akntya
krek ekmek konumunda brakyoruz kimi tarihileri.
iddetsiz bir gemiimizin de oldugunu

es

gememizden

ibaret degil aymazlgmz. Dnyann sonunu getirecek diye

hop orurup hop kalkugmtz olas aumalarn ban iinde
geitirildiginin tanklan da sanki biz degiliz.
Totaliter rejimler, iddetle kar kldgndan degil, asl
glerini yilirdikleri iin de yok olup gidebiliyor.
Evet, 20. yzyl belki trrozn en vahi ag idi. Bunu
kerrat eelveli gibi tekrarlamayan tarihi kalmadL. Hitler,
Stalin, Mao ve Pol Pot rejimlerinin katliamlan dnda ABD
ve Sovyetler Birligi, savatrdklan uydulan araclgyla
dnyada nice katliam ve tahribata neden oldular. Fark et84

medigimiz ise 20. yzyln, iddete bavurulmadan nice to

talitarizmin de tarih sahnesinden silindigi bir yzytl oldu
gu. Bu yzyl, kimi en gl dikta rejimlerinin bile, belki
de tarihimizde ilk defa, zora bavurulmadan, sava kma
dan, yklp yok olmalanyla da haurlanmal.
20. yzyln sonlanna dogru inandnchklarn yitiren

donyann iki sper gucnden biri, Sovyetler Birligi ve onun

hegomanyasmda Dogu Avrupa'da totaliter rejimierin hepsi,
tran'da ah'n diktatrlg, sonulann begenelim, begen
meyelim, killelerin tek bir Szyle, "yeter" demesiyle teslim
olmad m?
t savatarla iktidara gelen Portekiz'de Salazar, tspanya'da
Franko rejimleri, faizmden demokrasiye devrim olmadan,
silahl atma olmadan, ban iinde gemedi mi? Gney
Afrika'daki rk (apartheid) rejimini iddete bavurarak
ykmak amacyla kurulan, Mandda'nn hapiste geirdigi 27
yl boyunca bakanlgn yaptg1 Afrika Ulusal Kongresi
(ANC) sonunda Gney Afrika mallanmn dnya apnda
boykotu sonucu tek bir kiiyi hapishaneye atmadan iktida
ra gelmedi mi?
Amerikallar, Saigon'daki elilik binalannn damndan
helikopterlerle kaarken biten Vietnam Sava, ok daha
nce ABD sokaklarndaki yrylerle, niversitelerdeki

ak oturumla. la, Beyaz Saray ve Pentagon'daki protestolar

la, genlerin savaa gitmeyi reddetmesiyle sona ermiti.
ogumuzun sandgnn tersine gnmzde ban tesis
etmek, gemiten O almak.an, gemiten hesap sormakan,
gemii cezalandrmaktan gemiyor. Trkiye'nin Kenan Ev
ren gibi darbecilerinden; ABD'nin, Vietnam'da, Kambo
ya'da, Timorlardaki ka[Jiamn mimarlanndan Henry Kissin
geriardan aklandgnn belirtisi, bu insanlarn yarglandkla
n

degil sokaga kmaktan, tarihten ve toplumdan u.anacak

lan gn olacak. Bizim yzroze bakmaktan yzlerinin kas

zaracag gn olacak. Bunun iin de nce kendimizle yzle

ebilmemiz lazm. Mesele toplurolann gemilerini tek tk
sembolik rneklerle yapay yarglamalanndan te.

"Gemii Denedeyen Gelecegi Deneder"

20. yzylda, ABD'nin dnya "imparatorlugunu" Ingilte
re'den devralmas aym aile iinde tahun sahibinin degime
si gibiydi. Dnyamzn drt bir yanna yaylan iki impara
torlukla, ngilizce dnyann egemen dili oldu. nce Ingilte
re, sonra Amerika kendi tarihleriyle birlikte dnya tarihini
yeniden yazdlar. Bu sre, iki lke tarihilerinin almala
ryla bugn de devam ediyor. Bir fizikinin milletinin ko
nusuyla ilikisini etkilernemesi geregi tarihi iin de sz ko
nusu. Ancak tarihinin yaadg ortamn, seecegi konular
belirlemesi ve yorumlamasndaki rolnn kanlmaz oldu

gu, Amerikal :arihilerin daha ok Amerikan :arihi, Boliv

yallarn Bolivya tarihi zerine alacag da ortada. Ne var
ki, dnya hakimi olmann olanaklaryla Amerikallar, baka
lkelerin tarihi zerine de dnyann sayl uzmanlarndan
olurken, bu dzende, Bolivyal tarihilerio yazdklan Boliv
ya tarihiyle snrl olmaya mahkm.
Bizlerin de, sadece dnya tarihini degil lkelerimizin,
dinlerimizin tarihini de onlann dilinden okuduka, dnya
mz onlarn bak asndan grmemiz kanlmaz. Roma,
Msr, Hitit, Osmanl gibi eski imparatorluklarn tarihini,
benim de bu kitab yazarken yapugm gibi, en ok ABD im
paratorlugundaki tarihilerden Lngilizce okuyor, onlarn ki
taplarn kendi dilierimize eviriyoruz.
ok seslilige ragmen tarih yazmnda sregelen Angio
Amerikan tekelinin knlmas, dnya tarihinin dnya tara
fndan yazlmas, gemite neye nasl bakugmz degitire
cegi gibi, gelecegin nasl yaanacagn da degilirebillr. G86

nmz tarih metadolojisinin geerli saylan yaklamlar

dogrulrusunda hangi tr tebliglerin dergilerde yaymlanaca
g, hangi konularn kongrelerde tamlacag Bau'da belirle
niyor. En zengin ktphaneler Bau'da. Maddi olanaklarla
donanml, dzgn ve gvenli alma koullar orada. Ya
rauclk ve ahla.ki adan bu hakimiyet Bat'da alanlann
tekeline b1rak1lmamal. Tabii bata in gibi, tarihlerini gtz
lerneye yeltenen kimi lkelerin arivlerini kapal tutup, ar
ivlere girmek isteyenleri de sakncah grmesinin, Bat'nn
ayncalkh konumunda etkisi var.
George Orwell'in 1984 adl kitabnda totaliter rejimin
szcs O'Brien, tarihin kim tarafndan nasl yaz1ldgnn
nemini vurgular:
"Gemii denetleyen gelecegi denetler; gnO denetleyen
gemii."

2 1 . Yzylda Demokrasi:
"Non Titulo, Sed Exerdtio Talis?"
Lngiliz feylesofu Hobbes, Kral Charles tahundan indirilip
kafas kesitdikten sonra ingiltere'de 17. yzylda kurulan
cumhuriyeti kastederek Latince szlerle "Ynetmeye hakk
olmayan bir hkmete itaat edilmeli mi?u diye sorar, Levi

ac.han adh kitabnda. Sonra da, devlet bizi korudugu iin

itaalin de gerekli oldugunu savunur.
Demokrasiler l bir kuvvetler aynm ilkesi stne ku
rulu: Adalet sistemi yarg, meclisler yasama, hkmetler
yrtmeden sorumlu. Ama gnmzde demokrasiye y
rtme el koymu durumda. Parlamemer demokrasinin be
igi diye bilinen lngiltere'de, zgrlkler lkesi olarak tan
nan ABD'de, vatandaiann ogunlugu lkelerinin Irak sal
dmsna kar olmasna ragmen, Angio-Amerikan gleri sa87

valanyla, nsanhga kar cOrmleriyle, dnyay hepmiz

iin olabileceginden daha skntl bir yer haline getinyor.
Parlamenter demokrasi kisvesi altnda hkmeLierin dik
tatrlk mertebesine geldiklerinin donyada rnekleri ok.
lik aklma gelen Putin'in Rusyas. in'in zaten demokratik
olma iddias yok. Gney Amerika'da Venezuela gib lkeler,
sosyalizm adna, Sovyetler'de oktan iOas eden tek parti sis
temine kaymakta.
Demokrasilere gOnOmOzde meruiyeL grntusu veren
seimler, her seferinde egemen duzenin pekitirilmesiyle
sonulanyor. DO.Zenin karianna ters den seimler sayl
myor. Sosyalistlenn seildigi ili, MOslomanlann seldigi
Cezayir, bagmszlk yanls Arsude'n seildig Haili'de
egemen gler darbe yapp dzenlerni srdryor. Avru
pa'da, Amerika'da, dnyann bata gelen demokrasileri, Bir
lemi Milletler Gvenlik Konseyi, desteklerlikler bu dar
belerir arlwnda yerini alyor.
Kaytl semenierin % SO'sinden ogunun oy bile kullan
madg, seimlerdeki baraj sistemlerinden tr kullanlan
oylann meclise yansmadg1 birok ulkede, asugm astk,
kestigim kesk hkmeLler aznlk oylaryla iktidarda. Hele
ABD'nin askert slerini donyanm drt bir yanna yayan son
bakan, ilk seimlerde rakibinden daha az oy aldg halde
mahkeme kararyla bakan oldu.
Demokrasiterin olmazsa olmaz oy vermek, demokrasi
nin z olmaktan kp afyon u olma yolunda.
Seimlerde vatandaiara bireylerin degiecegi.nin dleri
pazarlanyor, umut tacirleri bireylerin degiebileceglnin
hayalini satyor. Gerekten adU bir dnya dleriyle yola
kan politikaclar da var. Onlarn ayag kaydnlyor, kandn
lyor, etkisizletirilip bazen de lduriOyorlar.
Dzen devam ediyor.
ABD'de seimler, basket, beyzbol, hokey ve futbol ligle88

rinde ampiyonluk malan sklgnda. Malarda oldugu gi

bi, yitirilen bir seimin ardndan yeni oyuncutarla baka bir
seimin beklentisi canl tutuluyor. Heyecan doruk nokta
stnda kalyor. SenalO ve kongre yelerinin te biri, iki yl
da bir yenileniyor, cumhurbakan drt ylda bir. Bir seim
bitmeden digeri balyor. Vali, eyalet parlamentosu, seimle
gelen polis efi, basavc gibilerini de ilave ederseniz
ABD'liler neredeyse srekl seim halinde. Mnavebeli ola
rak farkl adaylar ve parLiler kazandka, ABD'li bireylerin
degitigi, degiebilecegi inancnn iyimserligiyle yayor. Bir
eyin degimediginin farkna varabilenler, bir sonrak sem
beklentisiyle, taze tuLUyor inanlarn.
Kendisini hi sorgulamadan, degien isim ve gorumulerte
dzen devam edyor.
Seimlerle tazelenen umut artlanmamzla, dzenin dOn
me dolaptannda kth ykselip kth iniyor umutlanmz.
u anda savalaryla dnyada adaletsizligi pekitirenler,
diktatOrlkle degil, demokratik sistemlerle idare edilen l
keler.
Bu sistemden radikal bir dn olursa, seimlere bagll
gmza ragmen degil, umutlarmzm uuculugu yznden
yeni bir dzeni benimsemeye tne oldugumuz iin olacak.
Ama nasl bir dzen?
Tarihe bakogmzda, totaliter dUler peinde asugm asttk,
kestigim kestik, imparatorluklarla diktatrlkler, kaotik d
nemlerin aresizllgi zerine ykselmi. Umutsuzlugun, al
gm, korkunun kol gezdigi dnemlerde sgnmz aresizli
gimizi seferber edip bizi Ozgrlklerimizden vazgeinerek
snmza btnen rejimlere, vazgeilmez addeuigimiz gl
liderlerle dik.atOrlere.
Bezecek miyiz?
Eli kulagnda m yeni dnya imparatorluklanyla dlkta
tOrler?
89

Ezberimizi tekrarlamakla yetinir, dnya apnda sari bir

hastalga yakalanm gibi ah bamtza neler neler geldi diye
dvnmemizi, bkemedigimiz eli Opmeyi surdurursek,
evet! 20. yuzyhn LOtalter dzenler btzim beklentilerimizle
beslenerek, omuzlanmza aldklarmza boyun egmemizle
ykseldi.
Ancak unu da unutmamalyz: Topluma on vermek ste
yen her harekelin, bu hareketlere mensup kler ve nderle

rin de bize ihtiyac var. Onlar da, devletler gbi. bizden aldk
Lan destekle merulayorlar. Eger gnmzde, her zaman
kinden ok baskya, yalan dalana bavuruluyor; Tanr'ya, ef
sanevi liderlere, bayrak, dman, terr gib simgelere sgn
yorlarsa, meruiyetlerint yilirdiklennin farknda olduklar,
bizlere gvenmedikleri, bizlerden korktuklar in. Btz bask,
dikta rejimlerinden korktugumuz kadar, onlar da btzden
korkuyor. Ozgrlugun olmazsa olmazlanndan bin ise korku
suz

toplumlarda yaamak.

2 L . Yzylda Din
Ortadogu'da din arasmda dern atmalarm ve brbir
lerini )fOk eune gayretlernn boy gostermesi daha ok son
iki yzyln eseri ve Onemli lde blge dndan zorlama
a
larla onaya km bir durum. Bu dinlerin mensuplan On
dogu'da ie, yan yana, be )'UZ yla yakn birlikte yaad
lar. lslm hukukunda, dhmmi ad verlen diger diniere
mensup kiilerle, brarada yaamann, her dinin kend b
tnlgn korumasnn kurallar, asrlar boyunca bu bir
liktellgi saglad. Dinlenn brarada yaayablecegi, Avrupal
lar iin o kadar rahat kabul edilebilir br kavram olmad.
Nitekim Hal Ordusu, geligi yollarda Yahudler kesip,
Hristiyanlgn bakenti Constantinople dahl ehirler yag
maladktan sonra, Kuds dolaylarnda gal blgelerine yer90

le.tiklerinde, kendilerinden farkl inanlara sahip olanlara

kar bestedikleri hogrszlklerini sergilediler. Ortado
gu'ya dinler aras bar, normal dzene dn, Batl Hristi
yanlarn saldnlarnn sona ermesiyle geri geldi. Gnmz
de aym ekilde Yahudilerle Mslmanlar aras atma, elli
yl nce, gene Bat'da vahetin tanklarnn, soykrmdan
kurtulanlarn, igal ettikleri topraklarda kurduklar devlet
sonucu kt. Yoksa Yahudiler, sonradan gelen iki tek Tanr
l dinin mensuplan Hristiyan ve Mslmanlarla, onak kl
tr ve ekonomilerden beslenerek, karlkl etkileim iinde
gndelik yaamlarn 1500 yldr bu topraklarda srdr
yorlard. Keza Asya'da Budistlerle jainlerin 2500 yllk or
tak tarihlerinde tek dini savalar yok. Bakalaryla atma
olaslgnda yaadklan yerlerden geri ekilmeyi, Hindis
tan'dan, in'den, Viemam'dan ayrlmay tercih etmiler.
lster Ortadogu'da olsun ister Hindistan'da, 2 1 . yuzylda
dinler aras atmalar eskiden oldugu gibi, Tanr'y,

melek

leri, cennet ve cehennem yorumlay biimlerimizden,

Tanr yle degil byle sylemek istemitir diye gerekeler
le cephelememizden kaynaklanmyor. Devletler bakalan
nn dinini degititmek zere birbirlerine saldrmyor. En
an Hristiyanlar arnk, "lsa'nn katili" diye Yahudileri su
lamyor. Bilakis gnmzde ABD imparatorluguna yOn ve
renler kyamet gn beklentilernde srail'i kollayan judeo
Hristiyan oluumlu kOktenci akmlar.
Binlerce yllk dini aidiyetlerimiz siyasal ve klturel kim
liklere brnd.
Modem dnyamzn ahlaki kntsyle kar karya
oldugumuzdan neredeyse herkes, fikir birligi etmcesine
ikayeti. ikllyet edilen bolugu, koullar elverili olmas
na ragmen, yeni

peygamberler, yeni dinler doldurmuyor.

Bildik dinlerin siyaset sahnesinde boy gstermesi eski ko

numlarn andryor. Ancak eskiden egemen konumda olma91

lannn gcnn gelirdigi esneklikte srdrebildikleri uzla

mac ogulculugun tersine, daha kat bir tavr taknyorlar.
Aydnlanma'dan sonraki yzyllarda dinsizlik de bir tr
din olur. Devlet, toplumsal ilikilerin dlzenlenmesinde di
nin oynadg rol yerine getirirken; 2 1 . yzylda varhklann
yeniden anlaml klmak iin abalayan geleneksel dinler,
bugn devlet-din aynmmda yilirdikleri dnyevi glerini
telafi etmenin araynda.
Gnmz tarihinin sahnesinde dinler dnyevi adaletsiz
lik ve ahlakszlktan yaknmann, siyaset gtmenin arac
oluyor.
Mrit yoklugundan kilise binalannn diskoteklere, hatta
camilere bile evrilebildigi Avrupa Birligi lkelerinde, Tr
kiye gibi her frsatta Mslman oldugu hatrlatlan bir l
kenin Hristiyanlar arasna katlmasna duyulan tepki dini
degil, siyasi ve kltrel kaynakl. Yoksa 20. yzyln serma
ye ve i gc gleriyle, dinlerin uyumazlg oktan sona
erdi. Kresel sermayede her dinin paras var.

Bayrakit Kktencilik
Hal byleyken kimi tarihiler Onaag gzlkleriyle, top
lumlar degimemi, insanlar modernlememi, dinler ayn
kalm gibi bakyorlar. Tapnaklanmzn ayn kalmasndan,
yzlerce yldr ayn camilere, ayn kiliselere, havralara git
memizden, ibadet biimlerimizin degimemesinden, yzyLI
Iarcadr ayn ekilde diz kp namaz klmamzdan, ayn
dualan mnldanmamzdan m artlanmlar gnmz g
rememeye? Farknda degiUer mi din-toplum ilikisinde ye
ni bir dneme girildiginin? GOnlyorlar da, geleneksel dini
simgelere sgnp onlardan siyasi glerini alanlar karsn
da, cesaret mi edemiyorlar, bizim degitigimizi, dnyann
degitigini, dinin degitigini sylemeye? Din devletten ayr-

92

dr diye, gQndelik yaamda dinin yeri olmadg iddiasyla,

dtlzenin istikrarszlk ve adaletsizliginde insaniann isyan ve
istikrar arama duygusuna kar tavrmz daha ne kadar
srdrecegiz?
lyi ya da kt, din ve devlet ilikitennde yen oluan, za
marumzn ruhunu yanstan toplumsal dinamiklere tankl
gmz tarihe bakmza yansmyor.
lnanlarmLz ugruna kolaylkla kkrulan, farkllklar
vurgulanan dini aidiyellerimiz degil mi dnyal olma blin
cimizin yerlemesini, yaygnlamasn kostekleyen? ..teki"
dinden bildigirniz kiiyle ba baa kalp beraber oldugu
muzda, ..Aslnda hepimiz aynytz, dnyamz mahveden ba
mzdakiler" diyen biz degil miyiz?
Konu din olunca tarihiler yazmyor dinin toplumsal ev
rimini, nasl alglandgnn degiimini. Darwin'in tahundan
indirdigi Tann'nn toplumsal evriminin tamklgnda tarih
iler sessiz kald. Laik toplurolann olumasyla ogu tarih
iler dinin toplumsal roln gz ard elli, dinle lgilenmez
oldu.
Dinler tarihine sanki modemizme geile son nokta kon
du. Mesele tarihinin dini, toplumun yeni donumlerinin
iine yerletirememesinde, toplumsal ilevini gz ard eL
mesinde.
Atalanmz her eyde, doga st gleri, Tann'y gryor
lard. Gkyz grluyorsa grleyen, su aglyorsa aglayan
Tanr'yd. Tanrt, ayak bastgmz toprak, itigirniz su, ba
mzn stundeki agacn yapraklanndayd. '"Pameizm" adn
verecegimiz bu inancmzda Tanr her yerdeydi, her eydi.
Zamanla soyudar olduk Tannlanmz1. Tannlarmzn isim
leri oldu; kmlikleri, tapnaklan oldu. Mevsimlerin, gecele
rin, gndzlerin, akn ve savan, kumarda ansn, toprak
da hasatm Tanns vard amk. Tannlarmz once binlercey
di, sonra yzlerce. Bazen onlar da bizm admza birbrlen93

ne dterken, biri bizi kollamazsa digerine adak sunardk.

Erken ten horozun akbetine ugrayan Msrl lknathon'u
saymazsak, iki bin yl Once insanoglu Leke i ncti rdi Tanrsn.
Tanr tek, dnler, bir;ogumuz iin tek Tanrl oldu.
Tanr'nn radesini yorumlama yetksi tek merkezl r

gtleri n tekeline geti lde de lek Tanr toLalitarizmi

balad.
Gnllk yaantnzn her alann deneLiedi tek Tanrmu.

Evlenmemizi, ocugumuza isim verilmesn, ne zaman neyi

yi yip ye meyecegimiz i , mirasmz, alma saallerimizi,

dkkaniann bile hangi gunlerde hang saatlerde alp ka

panacagn denetledi. Devlet ve dinin modern za manlarda
birbirinden ayrlmas , brok alanda bilimin dinn yerini al

masyla, Tanr Ozel yaanumz.n uzants oldu; duada, dini

bayramlarda, olum gbi istisnai gnlerde anlan br

a rl ga

dOntul. Gcnden yiuren dn, gnumuzde her wrl top

lumsal tatminsizligimizden yola karak, farkl yerlerde,
farkl biimlerde ifadesini buldugu siperlerden k!ih savunu
yor, kAh saldnyor.
Dinin evrimsel slrecndek degien rolune deginmeyen;

din, toplumsal yap ve gemimizi incelememiz.de bir sa

biL gibi degeriendiren tarihlenmiz, tarhmiz1 ve dolaysy
la kendimizi anlarnamazn n.:ne duvar Ordlkler gibi, du
var aacaklarna ge lecegin tarihilerne devrederek, daha

da ylkseltmi oluyor, dokunulmazlk zrhna burnen din

duvarn daha da almaz klyorlar.

Dirlin dokunulmazlgnda, gn dogdu kalledilen kurban

lanyla din zerinden siyaset yapan lara . Hristiyan, Hindu,

Mslman ve imocu akLmlar, gnumuzde brok lkede

milliyetilikle harmanlanarak. )abanc dmanlg zeminm
de UOteki"ne kar seferber ettikler bayrakl kktencltkle
mi lyonlar pelerinden surlklyor.

94

Tek Tannl Dinlerden, Tannl, Tannsz Yeni Diniere

Dinin dokunutmazlgnda dinin gelecegini gremez ol
duk. Gnmzdeki dinlerimizi gune kadar sabit sanyoruz.
Tarih gelecek iin bir ipucuysa, dinler de degiecek.
Yerlerine yenileri ya da tek bir yenisi gelecek, belki Tanr
sz dinler olacak, belki yok olup gidecekler. Tarihte her e
yin degitigi, Msr'da binlerce yl sren dinlerin yok olup
gittigi gibi, gnmz dinleri de benzer srelerden ge
mekte.
Dinler konusunda turucu oldugumuzdan, ogumuz o ya
da bu dine ait oldugumuzdan, byle bir geregi kabutlen
mekte zorlanyoruz. Oysa tarihimizde vazgeilmez bildilde
rimizin yok olulanmn Ornekleri ok. Dnyann itk evren
sel tarihini yazan Polybios, Byk lskender ve Darius'un
imparatorluklannn batm oldugunu belintikten sonra sra
yaadg, ait oldugu dneme gelince, "Roma lmparatorlu
gu'nun gelecegi iin endieye gerek yok" derken, Roma'nn
hep rakipsiz kalacagn yaza<:ak kadar dar grt, hem de
ogumuzun bugn de oldugu gibi, anligmizin, bayragm
zn kalc oldugu inanemn rutsagyd.
Oysa koca Osmanl lmparatorlugu bugn Istanbul'da
Taksim'e alan kk bir sokagn adna dnt. Gc
nn doruk noktasndaki ABD inparaLOrlugunun sonunu
ise imdiden kutlayanlar var.
Einstein'n yaamnn son yllannda doa yasalannn m
kemmeliyetini takdir ederken "zar atmaz" diye and Tan
r'yla, dinleri birbirinden ayn tutmak lazm.
Gnmuz dinlerinin de yok olmas, degmes, zne
dnmesi, kendisini yenilernesi kauulmaz.
Tarihte tek referans noktamz Bau'da Hristiyanlk olsayd
bu dneeye varabilmemiz ok zor olurdu. Or:.adogu, As

ya ve Afrika tarihleri boyunca birok din ve khrden in95

sanla kaynam, farkl dinlerin varlgna alm. farkl dn

lerden ekilenip nice dnmler geirm. Nispeten gen

bir uygarlk olan Avrupa, Lanrn toplumuna, ehirlerde yaa
maya, Mezopoumya'dan, Msr'dan, lndus vadisinden
drt bin yl sonra gemi. Hristiyanhg benimsedikten son
ra Lanhimizin en tekdze, kapal, degimez din anlayna
sahne olmu.
6.-7. yzyldan itibaren Hrisliyanlgn egemen oldugu
Avrupa, kendi dinlerinin aynnulanmn Letikledigi bir sava
meydan. Ayn dnden nsaniann Constantinople'da 1204'te
kiliseterin yagmalanmasyla brbirierine tahammlsuzlkle
ri yetmiyormu gibi, Hal Sererteriyle de lslarn'a sava au
lar. lsa'mn eski dininn mrillerine uharnrnl ederneyip en
gizisyonda yakuklar Yahudilerin, lspanya'da, tngiltere'de,
Fransa'da yzlerce yl boyunca yaamalarm yasakladlar,
Rusya'da pogromlarla kademler. 20. yuzyla geldigimzde
bile Aydmlanma kltrlerine ragmen, Almanya'da Yahudi
leri, Bosna'da Mshimanlan soyknna llbi tuuular. lngihe
re'de, Irianda'da yz yllar boyunca savaan Katoliklerle
Protestanlar daha geenlerde silahlarn brakular.
Avrupa, dini devletten ayrnakLa Oncl ve ilk olmasn
belki bu kanl, hogOrlsz gemine borlu. 17. yzy1lda,
Protestaniarta Katoliklerin ktann drt bir yannda birbirle
rini kyasya kallettikleri "Otuz Yl Savalan"ndan sonra
Westphalia Bar'yla, Avrupaltlar, hi olmazsa kendi dinle
rinin eilliligini barndrnay becerebild.
Bat'nn modem Larihi boyunca barbar gzyle bakug
Trkler ise 20. yzyla kadar tarihlerinde bir dnler resmi
geidinin ung.
Turkler amanlkLan sonra, [arkl yer ve dnemlerde Bu
dizrn, Taoizm, Manieizm, Hnstiyanlk ve Hazar mpara
torlugunda topluca Yahudiligi benirnsedikleri gibi, Islam
adna kurduktan devletlerde de, etklenip etkilediklen ba96

ka dinlerle birlikte yaadlar. Onlara hukuk sisteminde zel

bir yer tanrken, Batllar Hristiyanlk zrhna burund.
Dinin degiebilirliginin Bau dmda baka ok rnegi var.
Msr'da yaayanlar, flravunlann ok Tanrl dinlerinden
lknathon dneminde bir ara tek Tanrl bir etine, Romallar
la Hristiyanlga, Abbasilerle lslam'a geti ler. Endonezyal
lar, Budist ve Hindu olduktan sonra Msliimanlg benim
sediler. Kat bilinen japonlar, 6. yzylda benimserlikleri
Budizm ve in kltrun, esiki dinleri intoizmle harman
ladlar. Bir ara H1ristiyanlgm lkelerinde yaylmasm tevik
ettiler, son yzylda ise modern dnyann, Bat yaam tarz
nn nclerinden oldular. Rusya htkimiyeti alunda yaayan
kimi Mslmanlar, toplum ve ar'la buriinleliler; lslam'n
halifesi, temsilcisi sfat vurgulanan son Osmanl sultanlan
na bagllk hissetmediler. Dnyamn en kapal lkelerinden
in, Mao doneminde dinleri yerine geen komnizm dn

da, Taoizm, Konfyusuluk. Budizm

ve yer yer lslam ve

amanizm'in oluturdugu kltr ve din mozaig. Saylma

yacak kadar ok din, dil ve kltrn birarada yaadg ag
da Hindistan baka bir rnek.
Huntington'un dinler zerine kurulu medeniyetler at
mas tezinin bir Batldan kmas tesadf degil!

Homojen Bat, Heterojen Dnya

Dnyadaki ortak tecrbenin tersine, Bau tek bir dinin
kalesi olmu. Din savalanrun bedeli agr gelince Ayd nlan
ma'yla birlikte dini devletten ayrm, gnlk yaarrusnda
bugn giderek dnyaca sahlplenilen evrensel degerieri ge
erli klm. Ancak baka lkelerde dinlerin birarada yaa
nabilirligine, eit ve degikenligine yabanc kalm. Afri
ka'da, Avustralya'da, Kuzey ve Giiney Amerika'da yerlileri
soykrma ugratan Avrupallar, bugn tarihlerinde ilk defa
97

kendi topraklannda karlauklan, farkl bir din ve lkeler

den gelen gmenlerle birarada degil, yan yana yaamay
bile sindiremiyorlar.
Bat'ya zg. bildikleri evrensel degerierden kendileri ko
puyor, bu degerierin baka kltrlerde de oldugunu yads
yorlar. Aydnlanma'dan bu yana demokrasyi iseUetirdik
ten sonra, iki yezyldtr emperyalisl konumlanyla dnyay
hakkaniyelSiz klmann elikisinde, izofrenik bir grnt
iindeler. Angio-Amerikan gulerinin -Irak mende ol
dugu gibi- demokrasiyle emperyalizmi bagdaorma gafiet
lerinin bulrannda bocalyorlar. "lyi niyetimiz Laketir edil
miyor" diye yaknp, dnya tarafndan anJalmazlklannn

(!) d knklg ve fkesinde saldrganlayorlar.

Kuvzde yaayan bir bebekmi gib kendiJerini yabanc
etmeniere o denli kapannlar ki, dnyay dolarken bile
altklarndan vazgeemiyor, gittikleri yerlerde kendi lo
kanlalanm, otelleri, kendi dillerinden konuan insanlar,
artlandtklan yaam tarziamu anyorlar. Bunlan bulamamak
kimileri iin tehlike anlann alyor; en atk fikirlileri, ya
banc ortamlarda bulunmay macera olarak alglyor.
Bau son iki yz yldr danyay hegemonyas allna alr
ken, Bat'nn tarihi, bakalannn da larihi oldu. Smrge
letirilen alkeler Bau'nn tarihini grenmek, deger yarglan
n benimsemekten le, kultOrel ve kurumsal anlamda Ba
u'yla zorunJu olarak btlnleirken, Bat'da evrensellemeye
ynelik bilin, 20. yzylln ilk yansnda doruguna urma
nan

emperyalizmin dOnya paylatm savalanyla lepetaklak

oldu. Her eyin en iyisinin, en dogrusunun kendilerinde ol

duguna inandtklan benmerkezci bir dnya gOryle, ba
kalamu aagladlar, tarihlerini kulmsectiler, yaam biim
lerini ykmaya koyuldular. Hele sanayi devriminden sonra,
donyann neresinde olursa olsun birbirine benzeyen wp
lumsal yaantmzdan tilr, eitli uygarlklann dogayla ve
98

birbirimizle ilikimize, alma hayatmza ynelik farkl

yaklamlan tekdzeleir oldu. Buna ragmen eitli lkeler,
Banllatnlmalanna ragtnen kendi dil, din, sanat, tarih ve
adetlerini bir lde koruyup gerek anlamda ok kltrl
olurken gnmzde evrensellernesi kanlmaz bir dOnya
nn ilk vatandalan oldular.
Bat'nn bugn oturdugu "uygarlk biziz" tahtndan dne
ve yarna bu benmerkezci kmseyici gzlerle bakmamas
iin, tarihi yeniden yazlmay bekliyor. Bir zamanlar mo
dernleme kurarnclannn inandg gibi, Bat'da yaamayan

larm gelecegi, Bat'nn tarihinin tekerrr gibi yaanmyor.

jack Goody'nin kitabnn balgnda Ozetledigi

Theft of His

tory'de (Tarihin alnmas) dnya tarihi de, Bat'nn teke

linden kurtanldktan sonra hep birlikte yeniden kefeditip
yazlmay bekliyor.
Dnyada neyin nerede oldugunu tanmlamamzda pusu
lamtz kble diye Bat'y gsteriyor. Uzakdogu lkeleri nere
ye, kime gOre uzak? Avrupa iin "ortabau". Amerika iin
"uzakbat" tabirleri kullanlsayd, bunlara evrensellige kar
Onyargl ifadeler diye baklmaz myd?
Bu arada oktan miyadn doldurmu olmasna ragmen,
gnmuz tanrnalannda, edebiyatnda suni teneffsle ya
atlan Dogu-Bao ikilemi de pop khrmzde direniini
srdruyor. Edward Said'le doruk noktasna ulaan bu tar
umann tortusunda, Dogu-Bau arasnda hakkaniyet ya da
benzerlik aramak bizi evrerSellige kar yapay br ikileme
hapsediyor.
Sorun, evrensel bir tarih yazmna dogru yola karken ,
Bat'nn aamal gemiini ileriye dogru bir istikametmi gi
bi algladgmz bakmtzdan Bat'yla birlikte Ozgrlemek,
farkl klturterin evrensel degerierini topluca Ozumsemek.

99

Tarih Efsane, Efsane Gerek Olunca

Dinlerin dokunulmazlg, efsanelerimizden kalma al
kanlklanmzdan kaynaklanyor olmal.
Dzenin gnll kleleri olmamz, hep br bakasyla ye
niledigimiz efsanelerimizi sorgulamam olmamzn, efsa

nelerimizin dUzeni merulatrma rolnden olmal.

Geenlerde Londra'da British Museurn'da, Bengal yarau-

1 efsanesi Puja'nn kahraman Durga'nn maceralarn ko

nu alan bir heykelin yapln seyrederken efsanelerin rolu
aklmdan geti. Belirsizlige tahammlsuzlgmuzden kaos
tan kaan, guven verici ortamlara, kahrarnanlara, Tannlara
sgnmak isteyen, dzen kurma Ozlemirnizde, efsanelerimi
zin vazgeilmez rol var.
Bu Bengal efsanesi, anlamazhklarndan blnen Tannla
ra, eyran Malisharasura'nun nclgnde cinlenn saldn
syla balar. Biraraya gelen Tanrlar, kendlenni korusun di
ye Durga adndaki Tanray yaratrlar. Her bin Durga'ya
ayn bir g baheder, onu binbir eit silahlarla donatr.
I<ahramanmz Durga, yakalanmamak n surekli ekl de
gttiren eytan. evrenin bir ucundan dgerine ko,alar, son
savata kafasn keser. Tanrlarn dzen yeniden kurulur,
eski hamam eski tas, her ey oldugu gibi devam eder.
Hangi kltre baksak yarault efsaneleri u aag be yu
kan boyle. Hepsinde, kaos'tan dzene, dzenn sarslmasn
dan, tekdze gunlere getlr. Hepsnde bzm in savaan
kunanclar, kahramanlar vardr. Boylece biz de iler kotuye
gittiginde, bir lideri, kahraman arar durur, araya araya onu
sonunda bulup var ederiz.
Byle bulur, byle yaratrtz bamza oreklenen, bam
za reklenrneleri iin davetiye kardgmz, zamanla p
man oldugumuz, diktatOrlerle Lotaliler sistemleri.
ogumuza gre ya ag atiatan kahramanlarmzdr dze100

ni degitiren ya da tarihsel srelerin sarslmaz kurallarnn

belirleyiciligidir.
Fazla stnde durmay1z, toplumsal hareketlerin hangi
koullarda baarl, hangi koullarda baansz olduklannn.
Siyasi, iktisadi, cografi etmenleri inceleyen tarihiler eitli
konularda toplum bilincinin olumasn, kitlelerin homur

danmasn, siyasilemesini genellikle es geer, hele demok

rasilerde semenierin oylannn kantitatif incelemesiyle ye
tinirler.
20. yzyllda, Vlemam hari, bar harekellerinin, baka
bir savata tekrar balayana kadar, saman alevi gibi snd
gn ka defa grdk. Toplumu dntrme, etkileme s
recindeki abalarmz, ban yolunda baar ve baarszlk

lanmz tarihsel sreleri iinde irdelenmedike, yoksun ka

lyor yeni kuaklar gemiin tecrbesinden.
Egemen dzenin sava tarihileri, tarihimiz boyunca yeni
taktik ve stratejHerle tekaml ettirdigirniz savalarn daha
"iyisinin" yaptiabitmesi iin harp akademilerinde en ince
ayrnttarla ugrarken, aklmzdan gemiyor sava tarihi ol
dugu gibi, neden ban tarihi diye bir disiplin olmadgn
sorgulay1p talep etmek, okullarmzda derslerini vermek,
niversitelerimizde krslerini kurmak. Bylece ktrnser
lige, savalarn kanlmaz oldugu dncesine kaptlyor,
barn ancak savala saglanabilecegi safsatasyla kendimizi
aldatyoruz.
Seimlerde oy vermeyen, gazete okumayan, dzenden
kendilerini hertaraf edenleri apolitik olarak tanmlayp, si
yasi davranlarmz dllzenin kalplam tantmlar iinde
incelerken; yeni hareketlerin, yeni tavularn, gnmzde
oluturdugu yaam biimleri zerinde durmuyor; toplum

sal dinamikleri, egemen dzenin bitigi roller atSndan in

celemekten teye gidemiyoruz.

101

Tarihte Bireyin Rol: Galileo, tran ah.. . Ben

Kimi tarihiler, tarihin bireyi degil, bireyin tarihi yarattgna
inanrlar. tk aklma gelen, Latife Hanm'la dostluk kurduk
tan sonra Atatrk'n de hayaun yazmak isteyen, Napol
yon, Bismarck, Lincoln, Rembrandt biyografileriyle tan
nan, Emile Ludwig. Ayn ekoln Trkiye'de temsilcisi ev
ket Sreyya Aydemir, Atatrk'n hayatn yazdg Tek Adam
kitabnda, Ankara'da dinledigim ve etkisi alunda kaldgm
konferanslannda, bu gOru dile getirip, gl, kuvvetli li
derlerin tarihin akn ynlendirdiklerinden, degitrebil
diklerinden sz ederken, Atatrk ve lnn'yu u rnekle
karLlaurmn:
Mustafa Kemal'e, lsmel Paa ile arasndaki fark soruldu
gunda, usakn demi, Ben ankaya'y, lsmet de Pembe
KOkU ayn gnlerde yapurdk. Zaman geti, ikimizin de
dam akmaya balad. Ben ustalan a!';np auy indirti p
yeniden yapunum. lsmet,

gn, bu gndr, damn ya

mar durur."

Kimi tarihiler bireyin tarihteki Onemini vurgulayp abar

tarak, ssl satrlaryla yuceluikleri kahramanlar Ornek
gstererek, tarih boyunca nice gencin dUncesinin dler
de bogulmasna, akntya kar krek ekmesine, idealleri
ugruna bogazlanmasna neden oldular.

Tarihilerin, neredeyse geleneksel denilebilecek bu tavn

n eletiren Braudel, tarihin dalgasn yakalayanlardan

sz

ederken, tarihin, tarihe ragmen degil, tarihle birlikte olu

turuldugunu vurgular.
Babam 1970'te Bostan'da ldkten sonra onu zmir'de
Kokluca Mezarhg'na defnettik. Annemle birlikte, yenge
min akrabalannn sahibi oldugu Kuadas'ndaki, Ksmet
Oteli'nde bir haftalgna dinlenmeye, kendimizi toparlama102

ya gittik. Kaldgmzn ikincil gn otel, biz hari, mteri

lerden boaltld. Dnemin D1ileri. Bakan lhsan Sabri
aglayangil'le tran'n diktatr ah Rza Pehlevi babaa
mzakerelerde bulunmak zere birka gnlgne otelimize
yerletiler. Gnmzde dnyann binbir felaketiyle okla
np duyarsziam bilincimizin tersine, o yogun tepkili yl
lanmzda, gizli servisi Savak'n ikenceleriyle anlan lran
ah, dnyada demokratik muhalefetin en ok nefret ettigi,
grldg yerde bir kak suda bagulacak kii konumun
dayd. aglayangil, babam siyaset hayatndan tandgm
dan, otelde birlikte kaldgmz gnlerde bize yaknlk gs
terdi, zntmz paylat, ah'la birlikle drdrozn
sohbet ettigimiz, ay, sigara itigirniz vesileler oldu.
"Acaba ah' ldrerek tarihin akn degi.tirebilir mi
yim, lran halkn zulmden kurtarabilir miyim?" dncesi
o gnlerde aklundan kmad. Marx'n Feuerbach iin yaz
dg nl l l . tezinde dedigi gibi meselenin z dnyay de
gitirmekse, rnrum bo) u bundan iyi bir frsat karuna
kabilir miydi? Glkle uyuyabildigim o gnlerde, kendi
kendime srekli taror oldum bireyin tarihteki roln. Bir
ulusun makus talihinin degimesi, birka santim temdey
di. Ama cinayetirole asl degi.ecek olan tarih degil, sradan
bir isim daha eklenecek olan tarihimizdeki katillerin say
syd. Sanki Avusturya veliahn ldrlmese Birinci Dnya
Sava kmayacak; New York'ta lkiz Kuleler'e intihar saldl
ns olmasa ABD, Asya'da in'i, Rusya'y evreleyen sler
kurmayacak, Afganistan'a girmeyecek, Irak' igal etmeye
cekti.
Tesadfler sonucu dogru zamanda, dogru yerde olan,
dogru kiileri efsaneletirerek yaranyoruz tarihi ynlendir
digini syledigirniz kahramanlanmm.
Tarihimizin vazgeilmez bireyler safsatasndan bir baka
rnek Galileo Galilei.
103

Gnein dnyann etrafnda degil, dnyann gnein et

rafnda dndgn kandayarak Kopemik'in kuramn dog
rulayan Galileo, ahiilki knt iinde olan Valikan'n ikti
darn temelden sarsnca, Papa Ozm, Galileo'yu iken
ceyle tehdit ederek, sylediklerini yalanlatunnakta buldu.
Galileo tvbe etti, kahramanken inzivaya ekildi. Ozgrlk
yaniuarn hayal knklgna ugratmas, onlann gznden
dmesi ya da izinden gidenlerin davalanndan vazgemesi,
tarihin degimesini engellemedi. Galileo, dzeni alt st
eden almalarn gizlice srdrd. Katolik Kilisesi'nin
dnyevi iktidar sona erdi
Kendisinden, kahramanlk bekleomesinin ne kadar ibret
verici oldugunu Galileo, Brecht'in agzndan, u sOzlerle ifa
de eder: "Ne yazk, kahramana ihtiyac olan memlekete."

Anna Karenina Tarihi

Kendimize, gelecek kuaklara mdiye kadar tarihimizde
neyin, nasl iyi ginigini anlauna, aratrma sorumlulugu
muz var. Savalarm kanlmaz olduguna inanarak, savaia
nn stnde durduka, rulette kaybettike oynayan kumar
baz gibi, savalar durduramayz. Sava yerine hangi top
lumsal koullarda bar, adalet, tolerans, hogrnn ege
men oldugunu araormamz, bu konularda doktora tezleri,
kitaplar yazmamz engelleyen ne var ki?
Sosyal bilimler de, barn yaatlmas yerne, kavga eden
ler arasnda arabuluculuk yntemleri gelLirmekte teye
halA gidemedi.
Geenlerde Harvard niversitesi'nde, ABD'nin Onde ge
len sosyal bilimcilerinden birinin konumac oldugu br se
minere katldm. Konu, Ortadogu'da bar.
Trkiye'den giden bir niversite heyeri olarak 1978'de
Beyrut'ta Arafal'la grtgmzde, Arafat, masasnn s-

104

tnde duran srahinin aluna koydugu bilyenin Filistin'i,

sallanmaya balayan srahinin Ortadogu'yu temsil ettigini
syleyerek, lsraii-Filistin atmas zlmeden, ne Ortado
gu'ya ne de dnyaya ban gelemeyecegini belirtmiti.
Arafat'La konumamzdan bu yana geen otuz ylda Orta
dogu'da daha da ok kan dklm, saysz arabuluculuk
giriimi iflas etmiken,

o gn

Harvard niversitesi'nde ban

iin nerilen zm, toplantda esen hava, aymazlgmzn

ibret verici bir ifadesi oldu. Konumacnn sosyal bilimciler
tarafndan takdirle karlanan nerisi, ABD'de eski Bakan
Carter'n yllar nce Sedat ve Begin'i Amerika'da yanyana ge
tirip Msr'n srail'i tanmasn sagladg gibi, bugn de lsrail
ve Filistin liderleri arasnda ayn eyin yaplmasyd. Konu
mac iin tek sorun arabuluculuk yapacak kiinin insan
haklan ihlalleriyle dnya apnda itibann yitiren Bush ola
mayacagndan, yerine kimin bulunabilecegiydi. Konuma
allarla

bittikten sonra toplantya. katlaniann birbiri ard

na ortaya atug arabulucu isimleriyle bara yaklam olma

nn duygusu salona yayld. u ya da bu isme itiraz gelme
siyle bir an iin yaanan burukluk, yerini baka bir ismin
nerilmesiyle tekrar bara yaklaldg cokusuna brakt.
Toplantya katlanlar dncelerinin dogruluguna o ka
dar inanyorlard ki, Msr'da Sedat'm bir suikast sonucu l
drlmesini, Msrilarta sraillilerin arasnda husumelin gi
derilmek bir yana bugn her zamankinden fazla oldugunu,
barn saglanmasnn birarada yaama inancndan getigi
ni, bann barometresinin insan oldugunu, eger biliyorlar
sa, unutmulard.
Toplantnn sonuna dogru, beni bir psikolog olarak da
ok etkileyen eski bir tecrbemi paylaum.
Anlattklanm, Arafat'la grmemiz nedeniyle Beyrul'tay
ken, gmen kamplannda Filistin yuva ocuklaryla yapt
gm aratrmann sonulanyd. Be alu yalanndaki yuva
105

ocuklarndan Filistinli bir ocugun resmini yapmalarn is

temitim. Hepsinin bildigirniz p adam trnden yapug
resimlerdeki ocuklann elinde bir de kalanikof vard. Bu
nu anlamgmda, toplanuda balar, "Filistinlilerin ocuklan
n terrist olsun diye yetitirdiklerini biliyorduk" dereesine
salland. Aratrmarnn ikinci ksmnda, ayn ocuklardan
lsrailli bir ocugun resmini yapmalarn istemitim. Hepsi
kagdn Ost ksmna arp iaretleri, her arp iaretinin alu
na

da, kagdm dibine kadar inen noktalar yapmtu. arp

lar o gnlerde Beyrut semalannda aniden beliren lsrail sa

va uaklarn, noktalar da uaklarn atug bombalar ifade
ediyormu. Yuva ocuklar, sava uaklanndan tandklar,
hayatlannda hi grmedikleri lsraillileri, insan olarak bile
tahayyl edemiyordu.
Toplantdaki sosyal bilimciler, evrelerinden o kadar ko
puktu ki, bar istemelerine ragmen farknda bile degillerdi
sava magduru ocuklann halel-i ruhiyesinin.
srail'in 2006 yazndaki son Lbnan saldnsnda, iki lke
de yaayanlarn haberieebilmesi iin blog kuran Charles
Chuman, "En byk crOm dmann tanmamak, onu in
san olarak inkar etmek" demi. ispanya i savana katlan
George Orwell de dmann tammasn anlaur. ehir ii bir
auma esnasnda, bir elinde pantolonu, hayatn kurtar
mak iin kaan bir adam grr, ona ate edemez, "Buraya
faistlerle savamaya gelmitim, ama pantelonsuz bir adam
faist olamaz, o da benden farksz bir insand" der.
lsraillilerle Lbnanltiann sava srerken haberlemesini
saglayan baka bir blogcu, Mustafa Hamoui'ye gre de:
"Haberlemek hibir zaman kt olamaz, birisine ondan
nefret euigini sylemek ok daha iyi, nk sana 'neden'
diye sordugunda diyalog balayacaktr."
Tarihimizde ban mmkn klan ortam ve konulan in
celemedigimiz srece, gelecegin tarihilerini de mahkom
106

klmyor muyuz gnmze bakuklarnda savalan incele

meye? Onlan da mahkm klmyor muyuz, insann yazgs
nn sava olduguna inanmaya?
Savalann kanlmaz olduguna inanarak, davetiye kar
myar muyuz savalan n kanlmazhgna?
Tolstoy, Anna Karmina romanna u nl cmlesiyle ba
lar: "Mutlu aileler birbirlerine benzer. Mutsuz ailelerin
mutsuzlugu kendilerine zgdr." Byle balar mutsuz bir
kadnn yks ve imihanna kadar sayfalar boyunca mut
suzlugu srer gider. Rornanda, operada, hayatta bakalan
nn mutlulugu ilgimizi pek ekmiyor, mutsuzluk zerine
en ufak bir belirti, bir dedikoduysa, gnlennizi igal edi
yor, hayal gcmz beslyor. Nice yazar mutlu olmak iin
yaamadklann bile neredeyse vnle syleyebiliyor!
Neyi ekersen, onu biersin. Mutsuzlugumuzun, neyin iyi
degil de kt gitliginin stnde durduka, huzursuzlukla
nmz

dalga dalga gelecege yayyoruz. Mutsuzlugumuzun

stnde durarak mutlu olamayacagmz gibi, savaiann s

tnde durarak da savalan engelleyemeyiz. lnsanda gze,
saglkly yeertrnenin yolu, gzelden, saglkldan sz et
mekle mmkn. Tersi degil.
tki rnek:
Uygarlklann yok eden beyaz adamn yzyllarca zulm
n eken Afrikallarla, smrgecilige kar nce Fransa,
sonra'da ABD karsnda 50 yl direnirken milyonlarca l
veren Vietnamllar, kimliklerinde antlaurrnadklan surap
dolu bir gemii hatrlatmak yerine dnyada ortak bir gele
cegin her eye ragmen gler yzl temsilcileri.

Hakl Sava Patolojisi

N e var ki, insan konu alan psikolojinin konusu bile,

mutlu degil mutsuz, saglkl degil, saglksz insan. Egitimle107

ri

boyunca klinik psikologlar mutsuzlugumuzun psikodi

namiklerini grenir. Mutlu insaniann nasl mutlu oldukla

nn bilmez, bizi mutlu yapan etmenleri araurmazlar. Biri
mutlu, biri mutsuz iki yoksul insann arasndaki farkn ne
reden geldigini aklayamazlar.
Psikolojide "askert psikoloji" diye bir uzmanlk alan var
ken, ban psikolojisi" yoklUr. Tarihte de "askert tarih" di
..

ye bir disiplin varken "bar tarihi" olmadg. gibi psikolog

lar, askerlerin, ordularn mkemmel "sava makineleri" ol
malar, lmeden ldrmeleri iin aba barcar. Barl op
lumlann olumasnda psikolojinn rolne ilikin araurma
lara, yazlara rastlanmaz. Gayretleri atan taraflar arasnda
arabulucu olmaktan teye gitmez.
Benzer bir ekilde tarih yazmnda kadnn rol yadsnd
gndan, tarih diye bildigimizin "erkek agrltkl" bir bak ol
dugunun farkna varmamz yeni saylr.
Birliktelik yerine rekabet, bar yerine sava, zveri yeri
ne saldrganlk zerine duruyor, iddet ve savan kaltumsal
Lemelleriru aryor, yuvadan itibaren yarnrdgrnz ocukla
ra rekabetin erdemlerini anlatyorsak, gelecegimizin iddet
iinde, savatarla srp gitmesi iin ugrayoruz demektir.
Gelecegin tarihilerinin bize nasl bakacag., bugn kendi
mize nasl baktg.mza bagl. Mesele, bugn iinde yaad
gmz koullar ne kadar kt olursa olsun, bu koullar biz
yaraugtmza gre, degitirebilecegimizi de unutmamamz.
Kendimizle ilgili nyarglarmzn, tOrmOzOn degimez bir
ozclligi olmadg geregini, gelecegin tarihilerine aktarma
dka, onlar da benzer kalplarla dunmeye mahkm edi
yoruz demektir.
Y1zy1lar boyunca krallarmtzn, padiahlarmzn bizleri
yOnetme hakknn Tanr'dan geldigine inandnldk, olup bi
tenlere Tanr'nm hikmeti, savalanna haktan yana diye bak

uk. Bugn de savalann, trrozde kanlmaz olduguna

108

inandmimak istiyoruz ki, aitliklerimizin apotellerini takp

hepsi birbirinden "hakl savalanmz" srp gidebilsin.
lleride gunmuz inceleyecek tarihilerio bu inanlan
surdurup surdrmemeleri, hakl haksz sava ikileminden
zgrlemeleri bizim elimizde.
Bireyler iin, canmz feda etmenin dogru olduguna ta

rih boyunca o denJi artiandnidk ki. Kendi kendimle, si

zinle ylksek sesle tammak istedigim u: zellikle son
yzyllarda gklere kardgmz memleketimiz iin sava
may, inancmz ugnna lmey, gzden geirmemiz gerek
miyor mu? Annemin, "lnsan vatan iin Olmemeli, vatan
iin yaamal" szleri aklmda.
ek halk, Sovyetler, lkelerini igal ettiginde Prag'da e

hir meydannda aresizlikten kendini yakan bir grenciyi,

jan Palach' kahramanlatrd. Wenceslas Meydan'nda her
yl onu anma trenleri dzenliyorlar. Ad1 giderek unutulan
sa, lkesindeki polis devletini vatandalanndan aldg gle
kan dklirneden demokrasiye donutrmek isteyen, Prag
Bahar'nn miman, ekoslavakya'nn igalinden sonra cra
bir kyde orman memurluguna srlen, emekliliginde ses
siz sedasz len bakanlar Alexander Dubek.
Trkiye'de de 27 Mays askert darbesini alklayanlar bi
le, ordunun dzmece Yassada Mahkemesi'ni aaglayan
Cumhurbakan Celal Bayar'n "men" tavrn takdir eder
ken, mahkeme bakanma "Reis Bey" diye hitap elli diye
Adnan Menderes'i neden krnsediklerini dnyorum.
Sakn olumden korktugumuz iin, korkumuzu belli et
memek iin, bize hain, korkak denmemesi iin, kendimzi
Olumlerine kahramanca gidenlerin yerine koydugumuzdan
onlar ba tac ediyor olmayalm?
Uygarlgmzn bu aamasnda lme "kahramanca git
mek" deyiminin ne arlama geldiginin artk toplumca sor
gulanmas gerekmiyor mu?
109

Seluklular Anadolu'yu fethettikten sonra, Trklerle ev

lenen, din degitirip Mslman olan, Trk ismi alan Rum
lar, toplu halde sonuna kadar savamal mycllar Trklerin
boyunduruguna girmernek iin?
Trkler Anadolu'yu igale gelirken haksz, lstiklal Sava
'nda Anadolu'da topraklannda direnirken hakl mydlar?

ingilizie rin silahlandrdg Araplar Osmanl'ya kar bagm

szhklan iin savarken hakl, gene ayn savata Bau em
peryalizminin Ortadogu'ya yerlemesinin yolunu aarken
haksz mydlrr?
Bugn Asur, Babil, Msr tarihini inceleyenlerden, halen
bu mpraklarda oturanlardan, kim rgalyor eski savalarn
hakl m haksz m oldugunu?
Gemii bu adan sorgulamazken, yakn tarihimizdeki
savalan hakl haksz diye ayrmaya teneyiz. Bu savalar
hakknda fazla bir ey bilmesek de, ister Irak'ta olsun ister
sava kana kadar adn bile duymadgmz bir lkede,
hangi taraf tutarsak tutalm aslnda haktan degil savatan
yana bir tavr sergiiemi oluyoruz.
Gnmzde, ahlak, adalet rtleriyle sarmaladgmz
hakl sava anlayrnz gemie bakugmzda kaale bile al
maz,

"Roma m yoksa Kartaca m haklyd?" diye sormak

akhmlZln ucundan gemezken, gnmz savaianna gelin

ce, "aru! bilinlendik, hakl ve haksz sava birbirinden
ayrt edebiliyoruz" diye kendimizi kandnrken sava1 tevik
etmiyor muyuz?
Savalarm hepsi haksz ve her haksz sava bir baka hak
sz savaa gebe.

Dev Aynasnda Ulusal Tarih

Kck Avrupa ktas hep boyundan byk ilere kal
km.
110

Avrupa, yeryznde en ok sklkla, en ok savan ktg1

yer. Din savatan, dil savalan, hanedan savatan, ideolojik
savalar... Saymalda bitmeyecek nedenlerle, saymakta bitme
yecek kadar sava. Afrika'ya, Asya'ya, Amerika'ya uygarlk
gtryoruz iddiasyla buralan smrgeletirip insanlan k
leletiren bu kck kta, anmalann herkesin bana sal
dgl Birinci ve tkinci Dnya Savalann da karm.
Dnyaya kar piman olduklarnn emaresine rastla
madm.
Tarihi bir kararla, sava yerine ticaret yapalm ianyla Av
rupa Birligi'ni kurduktan sonra, ilk yaptklan ilerden biri,
kin, dmanlk duygulanyla dolu okul kitaplanndaki ulu
sal tarihlerini gzden geirip, degitirmek oldu.
Avrupal emperyalist devletlerin smrgeterindeki gc
"bl-ynet" yntemlerine, dint provokasyonlara da dayaly

d. Yeni kurulan ulus devletler de iselletirdikleri bu ykle

yola koyulmaya mecbur kaldlar. Frndan yeni km,
kahramanlanyla katmerli ulusal tarihleriyle, bakalaryla
geinememenin nceden atlm tohumlarn bitiler. Be
alu yalannda ilkokul ocuklannn kalplerine, beyinlerine,
husumet ve geimsizlik tohumlann saldlar. lte son yzy

ln Ortadogu'su.
Nereden geldigimizi, kim oldugumuzu beliettiren ulusal
tarihler, kknlan dint aidiyetler bizi efsanelerimizin kuk
lalan yapt. Okullarda okutularlardan farkl bir dnyann
varlgyla ancak, yabanc yaymlarda, seyahat edebiidiysek
yurt dnda karlaabildik. Ne komularmzn bizi nasl
grdklerini grenebildik ne de onlar tanyabildik. ABD'li
ler bugn gney snrn geip ahmaya gelen Meksikal i
ilerden kaak diye ikAyet ederken, Meksikallann, "Tarih
lerini grensinler, 100 yl nce topraklanmz igal edip,
Teksas', California'y ilhak eden ABD'nin snm bizi geti"
dediklerinin farknda degil. Ben, Osmanl lmparatorlu111

gt'nda "Ermeni tebcirini" bu konuda tek kelime gemeyen

okul kitaplanmzdan degil, ancak yurt dmda niversite
deyken grendim. Bilgi niversitesi'nde 2005 ylnda yap
lan "lmparatorlugun k Dneminde Osmanl Ermenile
ri" adl toplantya katlan konmaclanmn birogunun ko
nuyla ilk defa yurt dndayken aina olmalan tesadf degil.
Gnmzde, ulusal davalada ilgili tartmal konularda
diyalog ad alunda temaslar, genellikle, taraflar maa kar
casna hazrlandgndan, nyargtlar pekitirmekten baka
ie yaramyor. lster Trk-Ermeni sorunu olsun, ister Ingil
tere-trlanda ya da Estonya-Rusya, tarihe milli ma yaparca
sna kmaya soyunanlarn iddiatamalan herkes iin hs
ranla sonulanrken, "kar tarafn" grn, kendilerini
onlarn yerine koyarak anlamaya alanlar da hainlikle
sulanyor. Hatta taraflar bu kiilerin zerine odaklanyor,
onlar da, tarihten sahne almcasna, husumetlerin hedefi
oluyor. Birbirlerine kart tezler sunup tarihinin hakemlik
yapmasn isteyenler, bilmiyor Iki gemii anlamak ile yarg
lamak karsnda hocalayanlarn hakemligi gnmzn
propagandas olmaya mahkUm.
Tarihsel sorumlulugumuz husumetlerimizi yarna devret
memeyi gerektirirken, ulusal kimliklerimiz tarihimizi anla
may engelledigi gibi, gnmzde de yeni kuaklarn, bam
baka bir baglam iinde eski kavgalara taraf olmasma neden
oluyor. Benim ulusal kurtulu savam neden iyi de, bana
kar yaplan kt? Osmanl'ya kar bagmszlklan iin sa
vaanlarn, Ornen Bulgarlar ve Yunanllarn, Osmanl'ya
"hain", "sanlm" deyip ulus devlet kurma mcadelesi ve
ren Trklerden ne fark var?
Tarihimize evrensel degerlerimizle bakabilmemiz, kendi
mizi bakalarnn asndan da grebilmemize bagl. Suriye
li, Trk'n tarihini incelesin, ABD'li Meksika'nn. Ancak
tecrbelerimizi karlanrdgmzda birbirimizi, kendimizi
112

anlayabilir, hep birlikte, ulus devlet snrlanm aan bir dn

ya tarihi yazmaya koyulabiliriz. Deli samas ariv savala
nnda dmanhgmzn plklerinde eelenmek, kendi so
runlanmz dev aynasnda bytmek yerine, bizim herke
sin, herkesin bizim sorunlanmzn tarnmasna katlmasm
saglamah, kendimize mesafe alabilmeli, "tekini" insancl
latrabilmeliyiz.
Tarih anlaymz buna ne kadar hazr emin degilim.
Cenevre'de World University Service'in (Dnya niversi
teler Birligi) ev sahipligi yapug bir toplantda benden 1 2
Eyll dneminde Trkiye'de askerin YK' kurmasyla
zerkligini yitiren niversiteler zerinde konuma yapmam
istenmiti. Tam konferans salonuna girecekken, o gne dek
toplaoutann kendi sorunlan zerine odaktanmasna alm
Gney Amerikallar oturumu boykot etti.
Modern tarihin kurucusu Leopold von Ranke yle der:
"Bir ulusun ne denli bagmsz oldugunu dnyadaki yeri
belirler. Bu da devielin korunabilmesi iin olanaklann se
ferber etmesini gerektirir. En st yasa budur.

Yani sava.
Baka bir tarihi, Carr ise, ulus devlet aitliginin dinin ye
rini aldgn anlatrken 19. yzyla gelindiginde ulus ugruna
ldrmek takdir edilirken din savalannda arpanlann
aaglandgndan sz eder.
Bu arlay bizi bugne getirdi.
Dnyay tanmak, dnyamn tarihini grenmek iin her
zamankinden ok imkanmz var. Artk lbn Baruta'nn,
Marko Polo'nun yollann milyonlarcamz andryor, arke
ologlar, sanat taribileri, amropologlar sayLSz almalaryla
bizi bize tanuyor. nsann evreTLSel tarihini zenginletiTip
derinletiren bunca malzeme varken ulusal tarihlerimizin
snrnda daraldka daralyoruz. Kopemik devrimine rag113

men, dnyann gnein etrafnda dndgne alamayan

lar, dnyay evrenin merkezi olarak grmekte srar etmiti
Bizler de, evremize ulusal devletlerimizin drbnlerinden
baktyoruz. Dnyann her tarafna yayl karlarna ragnen
ABD'nin bile televizyon kanallar, dergUeri, gazeteleri her
yl d haberlere daha az yer ayryor. Trkiye'de, Trk'ten
baka insanlann yaadgrun sylennesini hala blclk
sayanlar var. Dnyada, evrende, yerimize ilikin ufkumu
zun almasna ragmen tarihe bakmz daralyor.
Ancak bakalannn aynalannda da kendimizi grdg
mizde husumetlerimizi ap ortak tarihimizin bilincinde
evrensel bir gelecegi gerekletirebiliriz.
nemli olan tarihin nasl yorumlandg. "Yeter ki," der
NietzSche, "hayan, trmz yceitici olsun".

lnsann lnsana Vaheti:

Kaltmsal m? Kltrel mi?
Bu sorunun ak iin soroldugunu hi duymadm.
Ak savunmak, ak olma halimizi hakl karmak gibi
bir gerekeye ihtiyacmz olmadgndan m?
tk olarak 100.000 yl kadar nce Afrika'dan, Salra'da sa
vanalardan belki en fazla birka bin kiUik bir grupla yola
kp ogalarak dnyann drt bir yaruna daglan homo sa

piens sapiens adn verdigirniz trrozn gelecegi iin ogu

kii iyimser degil. Diger trler yaam mcadelesinde var
olabilmek iin, zellikle baka trlere kar iddete bavu
rurken, bizim durup dururken birbirire saldran, iddetsiz
duramayan, sistemalik vahet uygulayan tek tr oldugu
muz syleniyor.
Bu iddia geersiz.
lnsarun birbirine kar iddet uygulayan tek tr oldugu
dogru degil.
114

Bize yakn, en barl bildigirniz trler de iddete bavu

ruyor. Bunu elli yl boyunca Tanzanya ormanlannda em
panzelerle yaayan Jane Goodall'm almalaryla, yunuslan
izleyenterin gzlemlerinden biliyoruz. empanzeler zaman
zaman iktidar kavgas iin savaliklan gibi, sevgili, gler
yzl yunuslanmz da (ilk duydugumda beni de mthi

hayal kmklgna ugnm) topluca r.za geiyor, bebeklerini

ldryor, kendi ailelerinden porpo ise lan, onlarla rekabet
'

balinde olmadklan halde, geliigzel katiediyor ve durup

dururken insana da saldrabiliyorlar.
En yakn akrabalanmiZ empanzelerle kalnnsal zellik
lerimizi bel irleyen DNA'mzn % 98. Tsi ayn olduguna gre,
saldrganlk ve savam trmze zg oldugu iddias ge
ersiz.
Hatta, on binlerce yldr yaam tarzlarn degitirmeden
srdren kimi agda avc top1 umlaryla empanzelerde sal
drganlg karlauranlardan, insanda iddetin daha az ol
dugunu gozlemleyenler de var. tkisinde de saldrganlgn,
gruplarn byklg ve evrenin zellikleriyle ilikisine de
ginilirken, soyut genellemeler yerine iddetin olup olma
masnda ortamn nemi vurgulanyor.
Pek kimsenin varlgnn farknda olmadg, bize empanze
ler kadar yakn akrabalanmlZ bonobolar 1970'lerde "kefet
meseydik" gene de trrozde kalnnsal zelliklerimizin,
belirli ortamlarda iddeti kanlmaz ktldgn syleyebilirdik
Kongo yagmur ormanlannda yaayan, saylan 50.000'i
gemedigi sanlan bonobolann yaamnda kanlmaz olan
sava degil bar. Bonobolar, saldrganlga neden olabilecek
ortamlarda, empanzeterin tersine, kavga yerine her trl
cinsel ilikiye giriyor, gerginligi azaltmak, dost edinmek
iin seviiyor.
Tarihiler 20. yzyl iin insanoglunun en vahi dnemi
diyor. Hobsbawm'a gre srf siyasi nedenlerle bu yzylda
115

200 milyon insan katlettik. Peki, vahetimizin kaltmsal

olmadgn kantiasak da magara insanndan bu yana sre
gelen yaantmza bakp, kltrmz asndan tOrmzde
vahetin kanlmaz oldugunu syleyebilir miyiz?
Maria adl sekiz yanda bir kz 1875'te tspanya'da Alta
mira civannda babasyla yniyteyken oraya buraya bak
ma

merakyla kaybolup kendisini bir magarada bulunca,

bir anda 15.000 yl nceki yaammzn da tang oldu. Kar

lsnda canl gibi duran bogalar, trrozn tarihinde ilk
yapug resimlerden rnekler vard. Indi'den bildikleri , dn
yann M.. 4004 ylnda yarauldgna inananlar daha Dar
win'in 1859'da yaymlanan Trlerin Kkeni kitabnn oku
nu atlatamarnken, imdi de vahi bildikleri ilkel insan ka
lntlan yerine usta ressamlarn eserleriyle karlamt.
Son buzul agnn bitmesine dogru 50.000 yl nce bala
yan avc-toplayc dnemimizde, diger hayvanlarla az ok
benzer koullarda yaayan insan, onlar gibi hem avd hem
de avlanan. Insanla diger hayvanlar arasnda, dogaya ve bir
birlerine kar eillik hakimdi. Bu dnemden kalan insan
kemiklerinde, muhtemelen alktan kaynaklanan tek tk
yamyamlk belirtilerine rastlaruyarsa da magara resimlerin
den de bildigirniz gibi insann av bata mamutlar, geyikler,
dag keileri, bizonlar gibi baka hayvanlard.
Magaralarda da bu hayvanlarn resimleri var.
nsann, resimlerinde baka insanlar dman olarak gos
termesine, tarihin ok daha sonraki dnemlerinde, ilk ta
rm toplumunda tank oluyoruz.
Magara resimlerinde insan, nadiren resmedildiginde, bu
ktabn kapagnda oldugu gibi, ya elinin iziyle belirtiliyor ya
da ocuk resimlerini andran p adamlarla. Srtna mzrak
saplanm gibi gzken birka insan resmi dnda, bu d
nemden kalma magaralardaki yzlerce duvar resimlerinde
insanlan savarken, birbirlerini avlarken, ldrrken gste116

ren tek bir resrn yok. Hepsi usta ressamiann elinden km

birbirinden canl hayvan resimlerinin tersine, p adam tar
znda izdikleri tek tk insan resimleri, o dnemde insann
kendisinden ok hayvanlan nernsediginin belinisi.
Kendileri gibi ac eken, kan akan, len hayvaniara insan
o denli saygl ki onlara yeniden hayat vermek istercesne bu
hayvanlann kafataS, iskelet ve derisini muntazam bir ekil
de biraraya getirip gmdkleri "mezarlar" bile yapmtlar.
Ozetle, O ktada bulunan yzlerce magara resimlerinin
hibirinde insann insan avladg, insann insanla savaug
na

ilikin belirt yok. Modem insann, yani bizim kuhr

mUzOn balangcnda bambaka bir yaam biimi egemen.

lnsanlann birbirlerini dman olarak resmetmesine ancak
on binlerce yl sonra, uygarlgmzn balangc dedigirniz
Sumerlenn sava tutSaklannn ldurulmesini muhrlerinde
resmettigi Uruk'da, ayn yllarda Msr'da Hierakonpolis'te
mezar resimlerinde, M.. 3300 yllannda rastlyoruz. (Bkz.
On i kapak.)
Hemdot'un o gne kadar bilinen tarihi balatug Msr fi
ravunu Nanner'in (Menes) dneminden kalma kabartma
larda da, Narmer dumanlan n alt ederken gsterilir.
"llkel" insan, birbirine degil, dogaya, baka hayvaniara
kar mcadele inde. Ne var ki, dinlerimiz, tarihlenmiz
ve biz, bu insanlara hep ilkellig, vaheti yakurdk. Maga
ra resimleri tspanya'da Altamira'da ve 1 940'ta Fransa'da
Lascoux'da bulunduklannda, kimse bunlann eskiden yapl
m olacagna inanmak istemedi, resimler iin modem res
samiann oyunu, akas dendL Ta ki bu tr resimlerin don
yann eitli yrelerinde daha 1 00 kusur magarada bulun
masna,

carbon 14 yntemiyle ya inkar edilemeyecek ke

sinlikle kantlanana kadar.

Banl bonobolarta saldrgan empanzeler gibi, Karayip
lerin yerli insanlanndan Karibler, tarihte saldrganlklanyla,
117

Tainolar bar severlikleriyle tannyor. Amazon'da, genel

likle anmadan kanan Yanomamal erkekler gergin bir

ortamda karlauklarnda iddeLle ellerini kendi ggsleri
,

ne vururken, Mundurucular hi tanmadklar kabHelere

baskn yapabi lmek iin 1000 kilometrelik yol katediyor.
tnsann yaamsal nedeni olmadan birbirine saldrmas
bence ttrumzn dogal bir zelligi degil k knden yok
edilebilecek bir patolojisinin sonucu. Dogal hatinde saldr
gan olmayan, barl olan insann topluca vahilemesi,

vahi konumunu bir dnem srdrebilmesi, saghkl insan

Iann sari bir hastalktan knlmas gibi. Nasl tek bir kiinin
hastalg, evresinde saglkl insanlara bulaabiliyorsa, sal
drganlk da, eitli davran ve dncelerin belirli koul
larda biraraya gelmesiyle veba gibi yaylabiliyor. Hastahga
zayf dtgmz gibi, saldrganhga da boyun egiyoruz.
Hastalk bunyemize yayldg gibi, biz de bir sre saldrgan
lkla btnleebiliyoruz. Hayau boyunca kannca ezmeyen
bir kimse bir anda gz dnm bir katil olabiliyor, annele
rinin zerine titredigi barseverler yine annelerinin helaliy
le kendilerini cephede buluyor. Yaylan saldrganlk, bula
c hastalk gibi bir sre toplumun normu oluyor, sava kl
tryle besleniyor, nihayet savala hastalk doruk noktasna
vanyor. Saldrganlgn bitmesi, ilgili toplulugun dogal hali
olan banl haline dnmesi, lmterin de oldugu hastalkl
dnemin gemesini gerektiriyor.
Savaa karu olmaktan, banan yana toplurnlara dn
tke, bagtklk sistemimiz glendike savalar azalacak.
Bagklk sistemimizi glendirme yollann kefedip onlar
uygulamaya koyduka, Einstein'n "Savaa ve bana ayn an
da hazrlanlmaz" szlerini geerli klmaya balayabilecegiz.
Dnyamz 1962 sonbaharmda nkleer savala yok olma
nn eigire geldiginde Kruev, Kennedy'ye, "Aman Bakan
ikimiz sava grm insanlanz, sava balatmann kolay,
118

durdurmasnn g oldugunu biliriz..." diye balayan mek

tubunu yazar. Haberleri olmakszn Kba ve Trkiye'nin
srundan yaptklan pazarlklarla her iki devletin kendisini
galip ilan etmesiyle, Washington ve Moskova sava kan
maktan vazgeer.
Sovyetler ve ABD nflkleer savan eigine geldiginde,
olup biteni aknlk ve korkuyla izledik. Bir balasa, hn,
fke ve inlikamn bulachgnda, propaganda eliginde sari
hastalk gibi yaylacakt.
u da unutulmamal: Savatnlan insanlar, gzleri kararn
larak yllarca birbirleriyle vuruturulanlar, her eye ragmen
bantan o kadar yana ki, devlet dur deyince, bir frtmamn
aniden bitmesi gibi savamay, atmann tam ortasnda
durdurabiliyorlar.
Hakem ddgyle biten futbol ma gibi, tam sabah saat
l l'de Birinci Dnya Sava bitmi.
Bir lngiliz askerinin gnlgnden:
"Onuncu saatin son saniyesinde a[e kesildi. Bir Alman as
keri savam son dakikasna kadar Ingiliz cephesini maki
nelisiyle [arad, saatin dolmasyla siperinden dan unnan
d, miferini kard, eski dmanlan nnde nazike se
lam verdi ve arkasn dnp gitti."
Birinci Dnya Sava, askerlerin siperlerden yllar bo
yunca be on metre toprak kazanmak iin karlkl ate et
melerine, birbirlerini snglemelerinin vahetine ragmen,
insann bara temayln gstermesi asndan psikoloji
laboratuvar gibi. Saghkh olma abamz en hastalkl ko
ullarda bile direniyor. Askerler sava boyunca, itaatsizlik
ten divan- harbe sevk edilme, kuruna dizilme korkular
na ragmen, komutanlarnun burnu dibinde, ka kez ate
kesip, belki sava biter, kar taraf ate etmez diye ortam
yokladlar.
119

Ku gribi Omeginde oldugu gibi, giderek toplu halde ya

ayan tlrmzde hastalklar kolayca dnya apnda yayl
dg, saghgmzm korunmas gletigi gibi, saldrganlk da
en cra toplumlan etkisi altma alp savaurabiliyor. Tanm
toplumuna gre avc toplayc gnlerinde daha saglkl
olan daha uzun yaayan tlrmz, son yzylda saglkl ya
am koullarn gelitirdike, a1lacak derecede uzun yaa
masn becerdi. Yzylmda bu srenin 150 yla kacan
ngrenler var. lmszlk bilimin hedefieri dahilinde.
Toplumsal ban giriimleri asndan henz emeklerne
agmdayz.
Birlemi Milletierin kurulu gerekesinde u szler vardr:

"Savalar

insann

duncesinde baladgna gore, bann

surlan da insan dncesinin etrafna dikilmelidir."

Tanm Toplumu ve tesi:

Hiroima'dan Sonra Glme Dersleri
Bilinen ilk Ornekleri atalhyk'te olan tarm toplumuna
takriben 10.000 yl nce getikten, hayvanlan ehlilelirdik
ten sonra av, soylutann sporu. lhtiya degil, eglence.
lnsan tarm toplumuna gemesiyle vahileiyor.
Gnlk yaamn avla, topladg meyva ve otlarla idame
ettirmekten kurtulan insan, yerleik dzeninin zenginligin
de dzenli ordular kurdu, savamak n savan, sava ku
rumsaliaurd. Yunan ehir devleti Sparta gibi br topluma
geldigimizde toplumun kaltr normu sava oldu, savalar

da ugur getirsin diye ocuklar Tannlara kurban edildi.

Bireysel iddetin toplumsallarnas, dzenli ordularn sa
valar, tanm toplumuyla balyor.

Afrika'da Kalahan l'nde, Kongo'nun lruri ormanlann

da, Arktik'de, Gney Amerikada Amazon'da, on binlerce yl
120

nceki kable hayauru bugn de srdrebiten kimi yeriiierin

huzurlu, bar1l yaamlannda yok denecek kadar az olan
saldrganlkJannda, ogunun verdigi en byk ceza, adetle
rine uymayanlar sorgne yollamalan. Uunl yaamlanyla,
gnmz modem insan karlanrlmgnda, brakn sava
larrnz, aile iindeki iddetimiz bile patolojik boyutlarda.
ldrdakleri dmanlannn kafataslarn kaynanp, ku
ltp, kt ruhlardan anndrdktan sonra tekrar dman
Ianna iade eden j(varos gibi Amazan'da yaayan saldrgan
lklanyla nl birok kabile de var. Ama elimizdeki bilgiler
savalarn, yerleik toplumlarda biriktirilebilen maddi ola
naklarla srdrlebildigini, sava insan sfau ve snfnn,
i blm ve uzmaniama sonucu ortaya kmasyla bala
dgn gsteriyor.
losann zamanla vahileligini, toplumlarmzda insan
vahetinin doruga ktgn, 20. yuzyldaki Nazlerin lm
kamplan, Japonlarn Asya'da mezalimi, ABD'nn Hiroima
ve Nagasaki'de atom bombalarn siviHere kar kullanmas
dogrulamyor mu? nsann uygariatka kendisine gveni
artarken, "tekine" dman gzyle bakmas, aaglamas
gTenilmt bir vahetin belirtisi degil mi?
Hele tarm toplumundan sonra toplu halde yaamaya
balamamzm acemiliginde birbirimizle boguur bulduk
kendimizi.
ster baka trlerde olsun, isler insanda, skunlmt or
tamlarda topluca yaayaniann davranlanndaki arpc de
giiklerden bri iddetin anmas. Dunyann neresinde olur
sa olsun, krsal kesime gre ehirlerde crm oran, intihar,
rza geme, cinayet daha yksek.
Toplu halde, dar alanlarda birlikte yaama gemiimiz
ok yeni.
Daha alamadk ... Tersine lopluluk iinde yalnzlatk.
ABD'de bugn insanlar biraraya gelip glme dersi alyor.
121

Modem uygarlklanmzda, kendimizi dar alanlara sk

trdka, psikologlann kafeslere koyduklar farelerde de
gzlemledigi gibi vahiletik. Daha yeni yeni ehirlerimizi
yaanr klmak, insancllaurmak, yaadgmz ehirlerin de
"vatanda" olmak bilincine vanyoruz.
Yeni mekanlanmzda glmeyi bile tekrar gteniyoruz.

Biz mi Savayoruz, Bizi mi Savatnyorlar?

Yukandaki ksa balk zetliyor imdi yazacaklanm.
Bizler sava istiyoruz, imparatorlarmz, bakanlanmz,
meclislerimiz de, biz istiyoruz diye mi savaa gidiyorlar?
Savalarn, igdlerimizden, kullurmzden, sava yapma
ihtiyacmzdan kaynaklandgna; kaybedelim, kazanahm,
egemen dzenin, krallarla parlamentolann, sava yapma ih
Liyacmza boyun egip bizim admza sava stOne sava
ilan ettigine kim inanr?
Gemiimiz, egemen duzenin bizi savatrmak iin eitli
gerekelerle kandrmasrun tarihi.
Modem tarihimizde herhangi bir devletin tek bir kamu
oyu yoklamas, referandumu var m falaneayla savaalm m
diye? Cesaret edebilirler mi tekellerindeki bu en temel yet
kiyi, kendilerine bu yetkiyi veren bizlerle paylamaya? Bel
ki bu yetkiyi devretmemizi sorgulamadgmzdan asl biz
sorumluyuz admza ilan edilen savalardar.
Hibir tarih almas bilmiyorum ki savaiann nedenle
rini araunrken toplumca kabul edilip edilmemiligini in
celemi olsun. Hibir tarih almas bilmiyorum ki savala
rn ilan edili gerekelerinin, gerek nedeniyle arasndaki
ilikiyi aratrsn.
lsyanlanmz, egemen dzenlero iddetinin iddet dogur
masnn sonucu.
Populer bildigirniz devrirnlerimiz, ulusal kurtulu sava122

larumz kitlelerin talebi, tabandan gelen nlenemez bir dal

gann gcnden ok, kk bir aznlgm toplumun belirli
kesimlerini harekete geirmesinin sonucu. Fransz, Sovyet
devrimlerinde de bu byle, Trkiye, ABD, Hinctistan gibi
lkelerin bagnszlk mcadelelerinde de. Mustafa Kemal,
Vladimir llyi yola koklannda parmakla saylacak kadar
azd cumhuriyeti ya da komnizmi isteyenler. Aznlk ol
duklar sonradan ikisinin de devrimlerini koruyabilmek
iin kurduktan totaliter/otoriter ynetim tarzlanndan, tek
parti sistemlerinden belli degil mi? Fransz Devrimi'nden
bu yana ok iyi bildigirniz gibi her devrim kendi ocuklan
n yemedi mi?
14 Ocak 2007'de ABD Bakan Bush'u televizyonda, Sixty
Minutes adh bir programda seyrettim. lrak'a 20.000 asker
daha yollayacagn ilan etti. Bush televizyona kmadan bir
hafta nce yaplan genel seimlerde halk, tercihini askerle
rin geri ekilmesini talep eden Demokrat Parti'den yana be
lirtmiti. Rportaj yapan gazeteci Bush'a anayasann kendi
sine verdigi bakomutan yetkisini kullanrken savan isten
mediginin farknda olup olmadgn sordu. u szlerle cevap
verdi Bush: "Ben yalnz silahl kuvvetlerin degil, egitimin de
bakomutaruym. Bir grevim, sava iin halkm egitmek."
Tarihi boyunca neredeyse srekli sava halinde olmasna
ragmen halk savaa inanmadg iin onlan "egitmek" zo
runlulugunda hisseden Bush, drt yl nce bu sava halk
m kandrp yalan syleyerek, "Irak kitle imha silahlanyla
bize saldracak" diye balarmakla kalmad, seferber ettigi

glerin sava grtkanlgyla saldrganlg poplerletirdi.

Amerikallar sava canis olduktan, igdleriyle savasz
duramadklar iin degil, yalan sylendigi, aidatldklan
iin sava balangta destekledi.
Tpk1, tarihte baka imparatorluklann, devletlerin mbah
kldklan savalan destekleyenlerimiz oldugu gibi.
123

u an doruk noktasndaki Amerikan emperyalizminin

balangc ve aradaki servenleri de, insaniann sava ihtiya
c degil, onlar yalanla savatrmak zerine kurulu.
ABD'nin dnya apmda bir g olmas, ilk olarak 19. yz
yLlm sonlannda gney yanmkrede spanyol egemenligine
kar balatngt savalarla, Filipinler, Meksika ve Kba'y
kendi nfuzu alnna geinnesiyle

balar.

ABD ilk

sava

ba'da balanr. Sava balamadan nce gazeteler Havana'ya

muhabirierini yollar. Bu gazetelerden biri sonradan Orson

Welles in furUa Kae flmiyle de nlenecek, Randolph He

'

arst'n sahibi oldugu dnemin en gl gazetelerinden New

Yorh ]ounal'dr.

Hearst'n, muhabiri Frederic Remington'a

verdigi talimat sava balayana kadar Havana'dan ayrLlma

masdtr. Remington, Kba'dan Hearst'a telgraf eker:
W.R. Hearst, New Yorkjoumal, N.Y.
"Her ey sakin. Burada sorun yok. Sava soz konusu degil.
DOnrnek istiyorum.
Remington."
Ve cevap:
Remington, Havana.

"Lutfen kal.
Fotoaflar senden, sava benden.
WR. Hearst."
Derken ABD, Havana Liman'nda bulunan sava gemisi

USS Maine'i, kendi askerlerini ldrerek gizlice inflak eui

rir, saldm oldugu dzmecesiyle Amerika-Ispanya Sava'n
balanr. Kba'dan 9.000 mil tede Filipinleri de spanyol
lardan "kunaruken", ulusal direnite ogu alk ve hasta
lktan len 500.000 Filipinlinin katline neden olur. Tokyo

Iiman'na da, ehri topa tutmak tehdidiyle sava gemilerini

yerletiren ABD, daha 1853'te japonya'y kendisiyle serbest
124

ticarete zorlayarak Onceki Bau imparatorluklarndan [arkl

olarak, smrge edinmeden sOmrgeleti.rmek politikasn
balaur. Atlas ve Pasifk Okyanuslannda, Karayiplerde, Ha
waii'de, Guam'da ele geirdigi sleriyle de ABD, imparator
lugtnu saglama baglar. Trkiye'de de Halide Edip ve arka
dalarnn, emperyalizme kar ABD'den "Filipin tipi man
da" talepleri bu dneme denk gelir.
ABD, Lkinci Dnya Sava'na, kimilerine gre nceden ha
berli oldugu, japonlarn Pearl Harbor saldns gerekesiyle
girer. Ancak bu karar alu ay once, lngtllere'nin sava surd
recek paras kalmadgn syleyen Churchill'le Roosevelt'in
Kanada kylannda bir sava gemisinde yapuklar gizli top
lannda alnmur. Toplantda ABD Bakan, Churchill'den,
savaa girme karJgtnda masranarn ABD'ye faiziyle Odeye
cegine, ilaveten ngiltere'nin mstemlekderindeki zel tica
ret haklanndan da vazgeeceginin taahhdn alr. Karayip
lerde ve Kanada'da kimi askeri slerini de ABD'ye devreden
ingiltere, savaa katktsmm karlg, % 2 [aizli elli yllk bor
cunun son taksidini 29 Aralk 2006'da ABD'ye Oder.
ABD'nin Vietnam Sava iin parlamentosundan yetki al
mas da dzmecedir. Bakan johnson, "uluslararas sularda
Vietnam gernilerimize saldrd" yalanyla Kongre'den sava
yetkisi alr. ABD'nin yenilgisiyle sonulanan, bir milyondan
fazla Vietnamlnn oldnildg sava yllarca srer.
lrak malum. Anglo-Amenkan emper>alizmnn yapk
ikizleri, Saddam kitle imha silahlaryla Bali'ya saidracak
yalaruyla sava sulan n ilemeye koyuldu.
ABD istisna degil. OsmarJ hangi gerekelerle Viyana ka
plarna dayand, lskender Makedonya'dan Hindistan'a ka
dar ordularn peinden srklerken neler anlatt, Cesar
Rubicon'u neden geti? Belki de hesap verme konumunda
olmayan imparatorlarn ganimet vaadleri, kitlelerin tann
Larndg imparatorlara kullugu yetiyordu.
125

Tarihi ununurmann en kolay yolu, Ollerimizi yeni sa

valara da davetiye tkaran sayg tOrenleritnizde tarihi ko
numalarla anmak. Oysa Birinci Dnya Sava bittikten
sonra Avrupa'da ryen cesetleri toplama ihalesini kaza
nan

Yorkshirel bir Ingiliz irketi, "mntka temizliginden"

sonra da llerin kemiklerini bir zamk fabrikasna satt.

Bugn Avrupa'nn en cra koylerinde bu askerlerin ansna
antlar var.
Tarihi yazmann en kolay yolu "neden" gibi rahatstz edici
sorular sormamak.
Tarihte hibir sava "Biz istiyoruz" diye balamad.
Tarihte birok sava "Biz isuyoruz" diye bitti.
Yaplan tm savalar dmana degil, bize kar.

lnsanm Olaganst Baans

Aydnlann gelecegimiz iin kOtOmserligi yetmiyormu gi
bi mrit peindeki dinlerimizin cehennemden kurtarma id
diasyla acmaszca yargladg insann, ne Tanr'ya ne de
dnyaya layk olmadgn asrlardr sOyler dururuz.
Dnyamzda halen de yaayan cyano bakterisinin dn
milyar yldan uzun gemii varken, herhangi bir tOrun or
talama mr birka milyon yl stlrerken, tarm toplumunda
dzenli bir ekilde birarada yaamaya balayalt en fazla

10.000, modern insan dedigirniz homo sapiens sapiens trO

mz Afrika'dan kp dnyaya ya)'llal daha 100.000

yl ol

mad. Ktlltr evrimimizde birlikte yaamamzn suresi a

sndan emekleme agmda bebek bile degiliz.
Balangcn balangcmdayz:.
Yeter ki, dnyay yok etmeden geliip olgunlaabilelim.
Trrozn ksa gemiine bu atdan bakugmzda bugn geldigirniz yerle ne kadar Ovnsek yeridir.
Birka yzyl Oneesine kadar krallarla imparatorlanm-

126

zn, Tanr'nn yeryznde temsilcileri olduguna inanyor,

buyruklann ba tac ediyorduk.
Birarada yaamamn ilkelerini Evrensel lnsar Haklar Be
yannamesi'nde dile gelireli yz yl olmad. Vicdanen sava
may reddetmek demokrasilerde vatanda hakk. Budistler,
Quakedar gibi milyonlarn mensup oldugu dinler savaa
kar. Yaktn zamana kadar kadnn erkekle eit olmamasn
dogal kartlyorduk. Daha annemin Amerika'da okudugu
yllarda Harvard mezunu kadnlar, gietmenlikten teye gi
demiyor, okul mdfn1 olamyorlard. Binlerce yl gndelik
yaammzn paras olan klelik yasaklanal 200 yl olma
d. Peygamberimiz diye ycelttigirniz Hz. lbrahim'in oglu
nu Tanr'ya kurban olarak sunmasn inancmzn gsterge
si diye vndgmz gnlerden, birok lkede idam ceza
sn kaldrdgmz gnlere geldik.
Dnyada bu kadar bo alan ,varken, kendimizi skk ko
ullarda yaamaya mahkom ettigirniz halde, daha byk fe
lakeller yaratmam olmamza, trtimzn kendisini koru
ma igdsm1n baars diye bakabiliriz. lnsann, toprak
tan, dogadar kopup, gklere ykselen binalarda, altl stl,
birbirini tanmadan, birbirine selam vermeden yaayabil
mesi, ibret vericiyse de, en ters koullarda bile yaamasn
becerebilecegimizi gstermesi baknundan umut verici.
1lk insan topluluklarnda doga ile denge iinde var olma
mz kendiliginden oluan bir yaam bii.miydi. Dnyann
gelecegini tehlikeye soktugumuzun bilincine varmamzn
otuz yllk gemii var yok.
Dogarun duyarhlgna, dnyann krlganlgna dikkati
mizi ekerek yeni teknolojiler ve yaam biimlerimizin ya
ramg tehlikelere bizi ilk uyaran Murray Bookchin'in Th

Synthetic Environment (Yapay evre, 1961) ile Rachel Car

son'un Silent Spring (Sessiz Bahar, 1962) kitaplarnn yaz
l tarihlerini dunlirsek, dunyay korumak zere imzala127

nan

Kyoto Protokolu'ne bu kadar ksa zamanda varmamz,

rurm.zun olagansL gcnn, grenmeye ve degimeye

akltgmn, esnekliginin ifadest.

l skoyal Charles Lyell, 1830'da ]eoloji'nin 1/keleri ki.abm

ve bu kilap.an byk lde etkilenen arkada Darwin

1859'da Trlerin Kkeni'ni yazana kadar, dunyamn ve insa
nn 6.000 yl Once yarauldgna inanrken, bugn tarihin
nesnesi kadar wesi de oldugumuzun bilincine vardk.

Losann Insan Ktlernesi

Bu kadar ksa br zamanda kendimizi sorgulamaya bala
dgmz, evnmmz bile denelleyip ynlendirme konumu
na geldigirniz halde trmuz yerrnekten kunulamyoruz.
Ktmserligimizin aresizliginde gnmz gn etmek is
uyor, "benden sonra tufan diyerek ahlak degerlerimtzin y
klmasna, sevginin yok olmasna, bencllememizle isten
medik degiim karsnda edilgen kalyoruz.
Ktuye baka baka, her eyin ktye giuigiru dne d
ne, sOyleye syleye, her eyin ktye gitligine artlandrma
dk m kendimizi? Olumsuz tavnmzn boyundurugunda,

kerrac eecveli ezberimizde her eyin ktye gittigini, dn

meden sOyler olmadk m? abuk yemeye, abuk konuma
ya, abuk tketmeye ahugmzdan, farknda olmayarak tek
rarlann girdabnda kendimizi kovalamaya balamadk m?
Biz deg l myiz anlk doyumlarla hayatn doyumsuzlu
gundan yaknan?
aresizligimizin umutsuzlugunda, kktenci akmlarn
peinde, kusal ki.aplann son savana, kyamet gunune so
yunuyoruz.
Dnyay degttiremedigmiz, gidiinden memnun olma
dgmz, mitsizlige kaplp gelecek[en rktgmuz bugn
lerde, ulusal .arihlerimizi kekelemek, dualanmtz tekrarla128

mak yerine, en geni bir taribt adan, balangtan bugne

nereden nereye geldigimizi gzden geirmenin zamaru.
Gelecegin tarihilerine mirasmz kendimizi tarumamz,
kendimizi tanma abamz olsun.

KimHk Pinde Kyamet

Trrozn tarihi, aynmamzn, aynmamzn bilinciyle
farkllamamzn, farkllatka cephelememizin tarihi.
AvcHoplayc gnlerimizde dogaya kar var olma aba
mzla, ibirligi ve dayanma iindeydik. Blndke bln
dk. Dogay dntrerek var olma servenimizde, alet kul
larmasun grenip yeni aletler gelitirdike, i.birliginin yerini
iblm almaya balad. Kltrel anlamlar ykleyip kadn
erkek rollerini, gce gvenip yneenle ynetilenin ayntg
toplumlar oluturduk. Aitliklerimiz eitlendi; ruhhanlar
ruhhan bilinciyle, koleler kle bilinciyle kendilerini tarumJar
oldu. Dinlerimize, dlerimize gre aynuk. kabilelerimizle,
bayraklarmzia kah nen kah ztlaan kimlikler edindik,
cemaatlerden cerniyetlere getigimizde bireyi kefettik.
Gnmzde aitliklerden geilmiyor. ok kltrllgn
farz oldugu postmodern toplumlanmzda hem ok kimlikli
olduk hem de bakalarna benzememek iin aznlk. Aitlik
lerio mini iktidar savalaryla, kimJik modalan yannda,
ayn kii kadn. anne, feminist, ecinsel, Kn, Mslman.
aydm ve baka birok kimlikle, kendisi olmak yerine, eit
li ortamlarda farkl farkl akmlarm mensubu olarak boy
gsterir oldu.
ok kltrllg blclk olarak gren, tek kimlikli
kalanlanmz ise din, bayrak savalannda kalkan yaptklan
tarihi aitliklerinin tutsaklar.
Agalardan orman gremez olduk.
Tarihimizin bu aamasnda kendimize bir tr olarak bak129

mamzn zaman geldi. Geldi nk serseri mayn konumu

muza dur demenin, kendimizi ve dnya)'l korumann ba
ka yolu yok. Sokrates Hd bin ytl nce, "Kendini tan" de
miti. Kendimizi tarurlka bakalann tanmaz, bakalann
kumser, dlar olduk. Bakalanna kar oldugumuzu gs
termek anlamnda "biz" olma)'l tammlarken ipin ucunu ka
rdk. "Biz erkekler", "Biz kadnlar", "Biz Mslmanlar",
"Biz aydnlar", "Biz Amerikallar" diye kendimizi tarumlar
ken hepimizin "BlZ" oldugunu unuttuk.
lnsan olarak kendimize, .. Biz nsanlar" diyebilmemz iin
bizden farkl, bize tehdit oluLUrabilecek paralel evrenlerde
yaayan yarallklar m gerekiyor? "Biz" olabilmemiz iin
uzayWarn dunyaya saldrmas, kyametin habercisi bir gk
tann dnyaya yaklamas

gerekiyor? Dnme dolap ki

ilklerimizle ayn istikamete giderken ne birey olabitiyoruz

ne de "biz". nce dogaya saldrdk sonra birbirimize.
Sra homo saprens sapiens olma bilincimzin gelimesinde.
Gelecegin insanlanna, tarihilerine, kendilerini tanma fr
satnn yolunu belki biz aabiliriz

Dnme Dolaplarda Ozgrlk

Evet, okullanmzda ezberle yelitirildik.
Evet, iktidarlarn kalebemleri gibi koullandnldk
Evet, blimi kullanacagmza, blime tapok.
Ya imdi?
Gemii hep bir azdan eletirir, genten zgrlernek
iin abalarken imdi de yeni bir ezberimiz var.
Birey.
Heddimiz birey olmak.
Evet, farklytz.
Evet, izc vatandaiann degil, Ozgr bireylerin toplumu
nu istiyoruz.
130

Ama unlar da unutmayalm.

Emik, dint, cinsel kimlikleTimizle binbir gruba blnp
hakszlk en ok bize yaplyor diye admz duyurma yann
da kimlik politikalarunzm gnOU tutsaklan olurken, ba

bo brakngumz iktidarlan bir o kadar daha glendirdik

Evrensel degerierin hepimiz iin geerli olacagt bir dnya
kurmak yerine, bu degerieri ancak kendimize emstye ola
cak lde benrnser olduk.
Aydnlanma'dan bu yana bir tr dini inanca dnen po
zitivizmden kurtulalm derken, her eyin greceligini abart
ugmz postmodernizmin kaygan, zeminsiz ortamnda bir
birinden anlalmaz dncelerin sagrlar diyalogunda kay
bolduk
"Ben bireyim" diye, bize dayaulan oktan semeli zgr
lk tklarnm edilgen tketicileri olurken, lunaparklanm
zn dnme dolaplannda ynsz kaldk.
'"Ben bireyim" diye farkllgmz yceltirken, kreselle
en karar odaklan iin cceletik, hepimiz istatistik olduk.
"Hepimiz birimiz, birimiz hepimiz in" diyenleri gele
cekte bir tek Alexander Dumas'nn

Silahorler'inden, da

yanmac toplumlarn zgr bireylerini Nazm Hikmet'in

..Yaamak bir aga gibi tek ve hr ve bir orman gibi karde
esine" dizesinden mi bilecekler?

tk modern roman Don KioL'Ia birlikte, edebiyatmz ister

katil olsun ister ak, hep kendi kaderini izen bir kahrama
nn yks. Oglumuz Dogan geertlerde bu yapayilktan ya
knd. Don Kiot'La kadim dostu Sancho Pancho birliku. yo
la karlar, onca yol kateder, balanndan birlikte bunca olay
geerken, ykumz Don Kiot'a aiuir. 20. yzyda geldigi
mzde kahramanlardan kurtulan tek tk yazarlanmz, bunu
ancak dzenin beklemilerine kar kan Jaroslav Hasek'in
vayk', joseph Heller'in Yossarian' gibi anti-kahramanla
nyla yapabildL Bir trlu vazgeemedigimiz kahramanlarn
131

izini karu kahramanlarla srdurduk. Samuel Beckett'a gel

digimizde, sahneye bile kmayan baka bir kahraman Go
dot'yu bekler dururuz.
Gunluk yaanumzda hangimiz kahramanz ki? Yalnzl
gmzda hacalarken kahraman m olmaya zeniyoruz? Ce
maatlerln, ailelerin paralanmasyla brlkte hepimiz kendi
mizln yalnz kalm ba kiisiyiz o kadar. Romanlarn kah
ramanlannda,

kendimizin abanlm, dev aynasna yansul

m hayatlarn okuyoruz. Roman kahramanlarn benimse

memiz kendimize tutsaklgmzla kahraman yaratmann
kolaylgna sgnan romanclarn ifadesi.

Asya'da At Ehliletiren,
Afrika'da Zebray Niin Ehliltirmedi?
Yunan tragedyasnda, kahramann kendini stn grp,
her eye muktedir sanmas hali diye bildigirniz

hubris,

du

\lnun, hazin sonunun nedeni olur; kahramanmz kibi

rinden Otur Tannlar tarafndan cezalandmlr.
Tur olarak ayn halden mustaiibiz.
Evrim srecimizde dger hayvanlar zenne kurdugumuz
hakimiyet sonucu, kendimizi Ostun lan etmemizin ibret
vericiliginin farknda degiliz. Sanki hayvanlan ehliltire
bilmemiz nelere muktedir oldugumuzun ifadesi. Bu bece
rikliligmizden deg de, kim hayvanlarn ehliletinlrneye
yatknlgndan kaynaklanmyor mu?
En akll biziz diye kendi kendimizi aklmzia talandrd
gmz tahumzdan Descanes, hzden baka yarauklann ru
hu olmadgn ilan etti. Tek Tanrl dinlerimi.zn cennetle
rinde de ruhsuz addetLigimiz hayvaniara yer yok. Her ey
bizim in. Tanrlarmz yaroyarnm gbi, onlara insan kur
ban euik. Onlar, insan, haua erkek olarak hayal euik, tap
naklanmzda insan gibi resmetuk, llerde peygamberleri132

mizle insan gibi konuturduk. Ite uygarlgmzm paha bi

ilmez harikalanndan Mikelanj'n Vatikan'da, plak bede
nini tlbentle rtm, sa sakal birbirine kark tanrs.
Yeryznde kurdugumuz insan merkezciligimizin tahtn
dan, eski roketlerimizin plg yapugmz uzaya da hk
meden biziz. Hele tek Tanrl dinlerimizle bat! inanlar
mzdan, Aydnlanma'yla da Tanr'nn delaletinden bagm
szlatgtmz iddia ettigim.izden bu yana, tarihimizden, ya
nnmzdan sorumlu olan, ona yn veren tek bizmiiz gibi
davranyoruz.
Bylece tarih yaznmz insann yaptklarndan, insann
insanla mcadelesinden ibaret kalyor.
Tarihimizi, bilimsel oldugu iddiasyla snf sava gibi ka
nunlarla aklayanlanmz oldugu gibi, gl liderlerin tarih
yaramklarna inananlanmz da az degil. Bunlara inanr,
bunlar yazarken, evrim halinde bir yaratk oldugumuzu,
evrimimizin evremizle, dogayla ilikilerimiz sonucu ger
ekletigini gz ard ediyor, tarihimizi bu dognltuda yaza
rak gelecegin tarihilerini de yanl ynlendiriyoruz. Evet,
tr olarak gelitike evremizi denedemeyi grendik. Ama
nerelerde nasl barndgmz, neyle beslendigimizi, hangi
hayvanlar ehlilelirip ehliletiremedigimizi, hangi toplu
luklarn neden tarma geemedigini evremiz belirlemedi
mi? Asya'da at ehlileliren, Afrika'da zebray neden ehlile
tiremedi?
Tarihimizi yazarken vurgumuz insan evresinden soyut
lamak oldu. Akdenizde donanmalarmzn zaferleriyle im
paratorluklar kurabildiysek, Akdeniz havzasnda deniz, ge
mi yapa yapa kuraklatrdgmz ormanlanmz vard. Cen
giz Han, snrlan bir utan digerine uzanan koca kara impa
ratorlugunu, ktalan boydan boya kateden atlar olmasayd
kurabilir, slam ordulan Arap llerinde, Afrika'da devesiz
zafere ulaabilir miydi? Truva gibi deniz kylSnda kurul133

mu ehirlerin, sular ekilince tepelerde kalm kalntlar

rnek olarak dunnasma ragmen, d ogann tarihimizi nasl
belirlediginin stnde istisnahr dnda durmadtk.
Farkl evrelerden gelenlerin tarihlerinin farkl oldugu gibi,
evremiz farkl olsayd tarihimiz de bildigi:mizden farkl ola
cakt. Tarih yaznmuda evrenin roln unuttuk unuttuk,

insann roln abanuka abartuk. lklim

degiiklikleri,

bek

lenmedik bir ekilde yagmurlann azalmas, havann snmas

ya da sogumas, kimbilir tarihimizi, nerelere neler ekip eke
mec 'gimizi , nerelere g ettigimizi nasl etkiledi? Kayt lan

tutulmadg iin imdilik bilemiyoruz. Yakn bir zamana ka

dar insaru, dogasndan soyutlayarak yazdk Gemii irieele
yen yeni teknolojilerle tarih yeniden yazlabilir. Yazlyor da.
Yeter ki tahumzdan ineli m.
Kapdaki felaketin korku ve telanda, kresel snnayla
kutuplarn eriyecegi, yzyhmz bitmeden Londra'nn, New
York'un sular alunda kalabilecegi olashgyla, yeni yeni far
kna varyoruz dogann belirleyici rolnn. Ben bu saurlar
yazarken, Pasifik adalannda Vanuatulular dn bin yldr
yaadklan toprak larn terk etmekteydi. Bengal Krfezi'n

deki Lohachara Adas dnyamuda bu nedenle terk edilen

ilk yerleim yeri. Sularn alunda kald. Lohachara artk sa
dece haritalarda var. Burada yaayanlar Sagar Adas'na yer
lemi. Oras da yava yava yok olmakta.
Operalanyla, s enfoni leriyle kltrroze izle rini brakan

Schubert, Brahms, Dvorak, Donizetti, Verdi, Pucci ni' ni n ad

lanm verdigirniz Pasifik adalannn da batmaya aday olmas
uygarlgmzn ne denli dogaya bagl oldugunun bir hanr

Iat mas m?
evrenin tarihimiz zerine etkisinin incelenmesi sosyal
bilimlerde yeni dogmakta olan bir alan. Ta 20. yzylln or
talarna gelmemiz, Bloch, Febvre, Braudel ve Annates Tarih

Ekol'n beklememiz gerekci bu admn aolabilmesi iin.

1 34

Bugnlerde okumakta oldugum Michael Cook'un yazdg A

BriefHistory of the Human Race (Insanm Ksa Tarihi) gioi ki

taplar bu yaklamn tek tk rneklerinden. Gene de, tari
hin cografya, jeoloji, antropoloji, psikoloji, biyol>jiyle ortak
alanlarda bulumas yaygnlayor. evremizle diyalektik
iliki iinde oldugumuz anlayyla, tarih bilincimiz, tarihi
mize nasl baktgmz da degiecek.
Hkmedenleri hkmetmekten kurtaracak ancak kendile
ridir. Tahumzdan kendimizi indireJim ki, trnnzn gele
cegini, gemiimizin kibirinden zgr klahm.
Tarih, insann yapuklanndan da te, insan insan, dnya
y dnya, evreni evren yapan her eyin toplam.

"Savata Ne YapUn Baba?"

Gelecegin tarihilerine brakacamz miras, yaptmz
kadar yapmadkJanmzla ilgili.
"Savata ne yapun baba?" diye sorulunca susakalmad m
Hitler [aizminin kuaklan. tleride, her zamankinden ok,
yapuklanmzla degil yapmadklanmzla yarglanacagz.
Nmberg yarglanndan Drexel Sprecher bir millakann
da yle demi:
wMasum birisini ldrme emri

alan askerin, kafasna silah

rumlana kadar emre kar kmas gerekir. Gene de, cina
yete su onakhgmdan mahkam olabilir.
n

Toplum olarak itaate duyarllk konusunda Lotaliter ku

rumlann banda gelen ordunun da gerisindeyiz. ltaatin
esas oldugu orduda bile arnk, emir kabul edilemez oldu
gunda asker, kar knazsa sulu saylabiliyor.
Nrnberg Mahkemelerinde ifadesini bulan, askerler iin
hukuk anlayna, sivil yaantrnzda doktorluk'gibi insann
yaamn kutsayan mesleklerimizde bile varamadk
135

Babam Aydn'da gen bir doktorken mesleginden nasl

piman oldugunu anlatmt. Birisini idam etmiler. l ra
porunu irnzalayacak. Lnfaz resmiletirecek hkmet tabibi
ni bulamamlar. Adam meydanda sallanyor. Babam bulup
raporu imzalatmlar.
Uluslararas Af rgt doktorlan, infazda hazr bulunup

tutanaklan imzalamalan Hipokrat yeminiyle bagdamadg

iin, dnya apnda bir kampanyayla, tabip odalan kanalyla,
bu grevi kabul etmemeye agrd. agnya kulak aslmad.
Uyumlu doktor vahetinin baka bir megini ocuklugtm
dan haurlyorum. Yl 1962, Yassada, istanbul. Askert mahke
menin idam karan zerine Adnan Menderes, gizlice biriktir
digi uyku haplanyla intihara eebbs eder. Doktorlan Men
deres'in midesini ykar, hayanm kurtanr. Nedense giderayak
prostat kontrol yapma geregini de duyar, alelacele yazdklan
''Saghg yerindedir" raporuyla Menderes'i idam sehpasna
yollayp, l raporunu imzalarlar. Kirndi bu doktorlar diye
merak etmiimdir. En kutsal mesleklerimizden diye bildigi
rniz up mensuplan, vahete bu denli uyumluysa, bizim hali
mizi, nelere muktedir oldugumuzu dnmek rpertici.
Uyum saglamak, toplumdaki yerimizi korumaktan te,
bamzn belaya girmesini nleyebiliyor. Gvende bisset
medigimiz toplumlarda uyum saglayarak, kendimizi, yakn
lanmtz. koruyabiyoruz. Uyum saglamanm toplumsal be
delini de bylece kuaktan kuaga aktarm oluyoruz. o
cuklarn, "Savata ne yaptn baba?" sorusuna verilerneyen
cevaplar, veremedimiz cevaplar bu bedelin ifadesi.
Bir Varm Bir Yokmu, Almanlar Otoriter,

Amerikallar Demokratm....
tkinci Dnya Sava'ndan sonra sosyal bilimciler, totaliter
rejimlerde yaayan Almanlarla japonlann herkesten farkl
136

olduklann ileri sordu. Adorno, Horkheimer gibi dnemin

saygn dnrlerinden oluan Frankfurt Okulu, ii Alman
ulusunun kendilerine zg otoriter kiilii olduna kadar
gtrd. Kuramn cezbesine kaplan sosyal bilimciler, "olO
riter kiilik" olduguna gre "demokrat" kiilik de vardr id
diasndan hareket ederek, sava1 kazanan Amerikallarn
demokrat kiiliklere sahip olduklann sylediler. Oysa,
ikinci Dnya Sava'nda Avrupa'y rk "otoriter" Nazi reji
minden kurtarma iddiasyla gelen "demokrat" ABD ordula
nnda tecrit edilen siyahileri o beyazlarla ayn bardaktan su
imesi bile yasakt. Ayn taburlarda, ayn barakalarda, ayr
kantinlerde yiyip, ifp, yatttlar.
Otoriteye kar iddete uyum egilimimizin hepimizde ol
dugunu, iki psikolog, Zimbardo ve Smith 1 960'larda yap
nklan hapishane ve grenme deneyleriyle gsterdi.
California'da niversite grencilerini gardiyan ve mahpus
diye iki gruba ayrp, deney iin kurulan hapishanede g
rencilerin davranlarn gzleroleyen Z.imbardo, gardiyan
deneklerin, hapishane koullannda snf arkadaianna gs
terdigi beklenmedik iddet karsnda, deneye son vermek
zorunda kald. tkinci aratrmada, gene niversite grencisi
olan deneklere, cezann gtenme zerinde etkisini aratra
cagn syleyen Smith, yant cevap verenlere, kontrol pa
nelinde "Az"dan "ok tehlikeli"ye kadar farkl dozlarda be
lirtilen elektrik ok uygulamalarn istedi. Denekler, -ok
makinesi gstermelik oldugundan- bilerek yanl cevap ve
renlere, .ok verilince ac ektiklerini gstermeleri iin gizli
ce talimat verildiginden bihaberdi. Onlarn, "lecegi.m",
"Dur", "Yapma" hayknlanna ragmen, Smith'in "Devam
edin, bilimin ilerlemesine katkda bulunuyorsunuz" deme
siyle gtenciler, ibrenin "ok tehlikeli" gstermesine rag
men elektrook vermeyi sordordler.
Elki altnda ne denli edilgenletigimizi gsteren bir baka
137

deneyde de, deneklere, birinin digerinden ksa oldugu ilk ba

kta belli olan iki sicimden hangisinin uzun oldugu sorulur.
Cevap veren ilk on bir kiiye, nceden gizlice talimat veril
mi, ksa olana uzun demeleri istenmitir. Sra denege gelin
ce, ncekilerin dediklerine uyarak, ksa olana o da uzun der.
Bu aratrmalara ragmen uyumu, tm olumluluklaryla
kabul ediyor; uyurnun saglksz ve patolojik olabilecegin
den sz etmiyoruz.

Tuvaluluyuz Hepimiz: Uyumlu insann Aymazlg

Gney Pasifik'te Tuvalu, yakn zamana kadar donyann
en yoksul lkesinden biriyken, bu 1 1.000 kiilik ulus
devlet, internette kendisine verilen "rv" adresini 40 milyon
dolara bir California irketine satnca, bllen parayla
herkes bir gn iinde zenginleiverdi. Ancak Tuvalu yok ol
mak zere. Deniz seviyesinin o metre srndek bu ada
devletinin, kresel snma sonucu 15-20 yl sonra sularn
altnda kalmas bekleniyor. Gene de, ellerine geen parayla
kapitalizmin tket-at ruhunu bir rpda benimseyip uygu
lamaya koyan Tuvalulular, harl hanl otel, lokanta, gece ku
lb, hatta mezarlklannn srne bar bile ina ediyor, ada
Jannn yollarn asfalllayp geniletiyorlar.
Tuvalulularn yeni yaam tarzyla birlikte ada halknda
an imanhk, eker hastalg, yksek tansiyon ba gster
mi; adann kimi cennet keleri oto mezarlgna dn
mC; eskiden birbirleriyle sorgusuz sualsiz her eylerini
paylaanlarda cemaat ruhu kalmam; her koyun kendi ba
cagndan aslr anlay yerlemi. Dnyada evreyi en ok
kirleten ABD'yle, kii bana en ok kirleten Avustralya'y,
kuresel snnay hzlandrdklar iin Tuvalu'nun batmasm
dan sorumlu tutup, dava etmek isteyen Babakanlan Koloa
Talake'ye de ilk seimlerde yol vermiler.
138

Tuvalulular, memleketlerini terke zorlanacaklann bile

bile, htzla yaklaan son gelmeyecekmi gibi tketim lgn
lgna uyum saglarken bizden farkl m davramyorlar?
Dnyay yaanmaz klar, baka gezegenlerde gelecegimizi
ararken ulus devletlerimizin savalanru da uzaya "yolcu be
raberinde" gtrmeye niyetleniyoruz.
Uyumlu olmamz kamksayp sorgulamamamz bizi
uyum milptalas yapt. ldealimiz ahenk ve dzen. Tr ola
rak patolojimiz o halde ki dzeni uyumlu, insan uyumsuz
gryoruz. insan anlayabilmek, kendimizi tanyabilmek
iin Alman psikiyatristi Wilhelm Reich'n oktan unutulan
u szleri belki her zamankinden geerli:
"Asl aratrlmas gereken, neden a insann aldg ya da
smrlen adamn grev yaptL de. neden a insaniann
onun almadg ve smrlenlerin ogunun greve gil
medigidir.

Staj yapugm psikiyatri kiliniginin bekleme odasnn du

vannda, insana haddini bildiren bir yaz vard:
"Dnyay degilirmeye: kalkacagna kendini degitirme
ye bak!"
Kendimizi degilirerek, evremizle btnleerek, iken
ceye, alga, vahete bakaldrmayarak dnyaya uyum sagl
yoruz.
Uyumsuzlar, dnyaya isyan edenler.
"Deliligim insanlga karJ duydugum sevgidir" diye yaz

m, Nijinsky gnlgnde.
Ailesi tarafndan defalarca cinsel tecavze ugrayan ocuk
susuyor, ailesine uyum saglyor.
ocuk yapmamak iin sevineden nce prezervatif ta
kanlara cehennem ateinde yanacaklarn syleyip milyon
larca insann dalayl olarak AIDS'den lmne neden
139

olurken, Papa Yarikan'daki selefierinin gretisine, uyum

saglyor.
Son kahvesini imeden nce, kamera nnde veda mesa
jn okuyan intihar bombacs cennete gidecegine inanyor.
ehit diye anldgtnda, kahramanlatnldgmda, o cemaali
ne, cemaati ona uyum saglyor.
Hkmetleri, Hiroima ve Nagasaki'ye atom bombas
atp yz binlerce sivil katiettikten sonra, New York'ta, Ti
mes Square'de cokuyla toplanan Amerikallar, savan biti
ini kudarken lkelerine baglltklanna, sona eren savan
zaferine uyum saglyor.
Toplum olarak bamza gelen felaketierin nemli bir ks
m son derece uyumlu olmamzdan kaynaklanmyor mu?
Biz degil miyiz egemen dzene uyumu, ahlaki degerieri
mizin stnde rutan, vicdanmz susturan? Biz degil miyiz
ahlak adna iktidara soyunanlara vicdanmz teslim eden.
Gene biz degil miyiz,

sava insann kanlmaz hali di

yenlere, uyumlu uyumlu ballliZl sallayan?

Gndemde olan, oyunun kurallann degil, oyunu degi
tirmek.
Belki terslik daha tarm toplumu gnlerimize, dogayla
uyumlu yaammzdan kp, dogay bize uydurma gayret
Ierimize dayanyor. Dogay zap:t etmenin, kendimizi diger
canllardan farkl klmann zafer sarholugunda trmzn
iktidanm ilan ederken, insann insana kullugunun da to
humlarn atuk. Avm baaryla sonulanmas iin birbirine
uyumlu olmas gereken insan, ibirligi yerine, boyun eg
meye uyumlu kld.k. Egemenlerin murlak gcne kar,
kendimizi ancak sgmabildigimiz cemaatlerimizde gvende
hissettik. Zamanla, bask toplumlan ve cemaatlerin tekd
zeligine tepldmiz, haklanmz devlete kar gvenceye al
mak iin yapug sosyal kontratlarla, teknoloji ve bilimin ge
limesi iin de gerekli olan yaratc uyumsuz bireyde ifade140

sini buldu. Gnmzdeyse, aresizligimizden sgndgmz

aidiyediklerimizin esenligimize zm olmadgn fark et
menin aknlg, dogaya yeniden uyum saglayabilmek iin
dayanmac bireylerin aray iindeyiz.
lsLatistiklere gre, 2006'dan beri Lrmzn yarsndan
fazlas, yoksulluk ve crm varolanyla kuatlm, kendi
hallerine terk edildikleri ehirlerde yayor. Gelecegin e
hirleri Dubai'deki mimari barikalann degil, Kahire mezar
lklarnda, Rio varolarnda yaayan milyonlarm dnyast.
Dnyay bu konuma getiren egemen dzen, insaniann ne
den a brakldg, neden smrldg sorusunu bir kez
daha gndeme getiriyor.
karlarmz yle gerektirdigi, vicdanlanmz rahatladg
iin bu temel soruyu sormay, sosyalizmin kmesiyle ar
tan

sosyal adaletsizlikle, dnya nfusunun % S'inin dnya

zenginliklerinin % SO'sine sahip oldugu bir ortamda, Karl

Marx'n her zamankinden daha fazla geerli olan kapitaliz
min eletirisini unutmadk m?
Sormadklanmz haurlamann zamarn gelmedi mi?
Dnyay hepimiz iin daha yaanmaz klarken, bir yan
dan her konuda uzmanlamamzn aymazlg iirdeyiz. Ay
rntlar kefederken btn gremememiz, geleceklen ba
khnca, "gler misin aglanacak halimize" dedirtecek absrd
bir komedi gibi.
Daha iyi bir gelecek iin ille de hep bir eyler yapmak ge
rekmiyor. Bir hahamba, ABD l l Eyll'den sonra Afganis
tan ve lrak'a saldracagna Bakan Bush 40 gnlk yas ilan
edip dnyay 40 gn boyunca, "ne oldu, niir oldu" diye
sessizce dnmeye davet etmeliydi diyor. Taoisl felsefede
wu wei'in karlg olan "hibir ey yapmamak" da ermilik
saylyor.
Sicilirniz ne kadar kt olursa olsun, en bencil toplumla
nmzda bile sregelen, trrozn en nemli ve esrarengiz
141

zelliklerinden vicdammzn srrn, evrimimizde roln

kimse kefedemedi.
Kimilerine gre bu zelligimizi Tann baheani, kimine
gre vicdanmz, genlerimizden gelen bir ses. Yz kzanc
su, deyim olmaktan te fizyolojik yapmzdan kaynaklan
yor. Dogruyla yanh.ayrt etmek ahlaki olmaktan re biyo
lojik olarak da trrozn paras. Yalan syleyince yz
mzn kzarmas1, yalan syleyince cildimizin elektrik titre
irolerindeki degiim; insann dogal olarak ahlakl bir varlk
oldugunun ifadesi, ahiakn trrozn evriminde vazgeil
mez bir yeri oldugunun kant. Bizim trroze zg oldu
gunu sandgm birbirlerini tammayanlar arasnda bile olan
zverinin de, tarihimiz boyunca rekabete dayal bunca top
lum normumuza ters dmesine ragmen varlgm srdre
bilmesi, bizim henz dogamzn potansiyelini degeriendire
cek toplumlarda yaamadgmzm1 bu toplumlan kurama
dgmzn belirtisi degil mi?
Sorun, tarihimizde kendilerini farkl kutuplarda bulan
uyumlu insan ile ahlakl insan birletirebilmemizde; "ne
kadar da uyumlu" diye her frsatla ocuklanmzn ban
akamaktan vazgeebilmekte. Yzmz kzarna zelligini
kaybetmedike tarihimiz de yz kzaruc olmayabilir.
Cephede Piknikten Cephesiz Savalara
Birinci Dnya Sava ncesi Avrupa'da trmzfn tari
hindeki en byk ban hareketine kaulan Avrupal sava
kart milyonlarca gen, bir an iinde Birinci Dnya Sava
iin "savatan sona erdirecek sava" olacag inancyla ken
dilerini milli marlan eliginde uygun adm cepheye gidP.r
buldular. Dikenli tellerle ayrlan karlkl siperlerinden ay
larca birbirlerine ate ettiler, gene de kandmlmaJlp duma
mn dmanlgna inanmadlar, komuLanlann artular,
142

Noel geldiginde siperlerinden frla}'lp birbirleriyle kucak

latlar, sigaralann, ikolatalann, kahvelerini paylatlar,
hediyeler alp verdiler, ileride grmek zere adres degi
tokuu yapnlac.
Ayn ekilde 1 9 1 5'te anakkale'de birbirinden

be

metre

mesafede siperler aras kokuan cesetleri toplamak iin sa

vaa zaman zaman ara verildiginde, aUmalarda durgunluk

annda, lnglizler, Avustralyallar, Yeni Zelandallar, Trkler
birbirlerine ikolata, sigara ikram eniler, yeni bir emirle si
perlerine dndler.
Kar taraf ate etmezse belki sava biter midiyle tersine
komut alana kadar atei kestiler.
Sonunda sava srd, sava galip geldi.
Savatan korkanlar, bunalma girip savaamayanlan, pa
pazlarla psikiyatristler tekrar cepheye gnderebilmek iin
Tannlaryla bilimlerini seferber eui. Tann ve ubbn gcyle
cepheye gnderemedikleri, devlet kararyla vatan haini diye
kuruna dzildi.
Okul kitaplanmz yazan, ansiklopediler hazrlayan, tele
vizyon programianna danmanlk yapan uzman tarihileri

miz ne bu barseverlerin olaganst koullarda cephede

pikniklerin yazd ne de kuruna dizilenleri. Onlann dan
manhgnda sava tarihleri temcit pilav gibi kamuoyuna su
nulurken bar, tarihin satr aralannda kald.
Egemenler istemiyor bar mikrobunun askere bulama
sn. Istemiyorlar ilkokul ocuklarnn bar temennilerinin
p adam resimlerinden teye gitmesin.
nsaniann "Yeter" diye iki dnya savana kar ykselen
isyankar sesleriyle sorguladklac egemen dzen, Vietnam
Sava ylianna geldigimizde dersini ogrenni olarak, askeri
cepheye yollamadan psikolojik yntemlerle ona dmann
dan nefret etmesini ogretti. Dmann lkesi, inanlar,
adetleri propaganda filmlerinde, egium konferanslannda,
143

aaglk, hain, can be para etmez, agda degerierden yok

sun olarak tantld ki, asker "can cehenneme" diyerek,
onu gnl rahallgyla .arih samnesinden silsin.
Ulus devletle birlikte dman, kar cephedeki askerden
Ote, Oteki lke oldu. Birinci Dnya Sava'nda Alman ordu
lannn stratejik doklrinini gelitiren Ludendorfrun "topye
kUn sava" kavramyla birlikte ordular ordularta degil, lke
ler lkelerle savar oldu. Yeni bir uzmanlk alan olan psi
kolojik sava tm lkenin yldrlp yenilmesini esas ald.
Ulus devieLler genleri askere almakla kalmad, vatanda
lannn ruhunu da askere ald.
Ingiltere ve Fransa krallklan savaugnda, sava esnasn
da bile bu lkelenn vatandalan birbirlerinin lkelerini zi
yaret edebilirken, 20. yuzylda. oluk ocuk demeden Ame
rikallar kendi lkelerinde yaayanjaponlar, lngilizler ken
di lkelerinde yaayan Almanlar, savaym gib esir
kamplannda ruuular.
Trrozn tarihinde ilk kez, hele bilgisayar teknoloji
sinden bu yana, yetikinler genlerden ogreniyor. Genler
usta, yetikinler rak oldu. Dnya nfusu genleiyor.
Genler egemen dzeni takmtyor, savaianna sruarn e
viriyor. Gnmzde aumalar en ok paral askerlerle,
adaletsizlige kar infalin Letikledigi fanatikler arasnda.
Gnmzde devletleri, askeri psikologlan en ok kayg
landran, modern dnyann nimetlerinden yararlanmaya
alm, babalan gibi itaatkar olmayan, dzenin koflugunu
gren, ftlmlerinde, mziklerinde duzenin degerieriyle dalga
geen genleri , sava makinasnn paras haline getireme
mek. Bu ulkelerin nufuslan yalandg gibi, genlenn ogu
isteseler ble askere alnacak durumda degil. lngiliz ordusu
nun bir raporuna gore 18-25 ya aras erkek nfusun te
ikisi asker olamayacak kadar iman. ABD'de bugn zorun
lu askerlik olsayd Irak ve Afganistan'da sava engelleyecek
144

gte bir muhalefet olabilirdi. Gelimi zengin toplurnlara

mecbun askerligi dayaLamayan egemen dzen, zumu pa
rah askerlerde, bugn Irak'ta ksmen oldugu gib savan
zelletirilmesinde, irketlerin alurdg "guvenlik eleman
larnda" buluyor. Gelecek iin yeni nano teknolojilere, in
sansz, cephesiz savalara, pilotsuz uaklara, mureueba[Slz
gemilere, sakatlandgnda kendini tamir eden robot askerle
re, dman gemilerine yanap onlar batrsn diye srtianna
bomba bagladklan yunuslara, hayvan alemine gveniyorlar.
Birinci Dnya Sava'nda, bar egilimlerine ragmen gen
ler savaa gitti. Bugn Bat'da tersi sz konusu. Savamak
istemeyen genler sava klruruyle yeliiyorlar.
Askerlenn llerde, ormanlarda giydkleri kamunaj kya
fetleri, caddelerde, konserlerde asker olmak stemeyenlerin
srtnda. Ergenlik agnda delikanllar haftada 20-30 saat
blgisayar banda sanal sava oyunlarnda, oraya buraya
saldnp bu ulke benim, o lke senin, insan oldurmekle
megulken ayn zamanda dnyada olup bten savalara kar
ilgisiz ve bilgsizler. lnglrere'de yaadgumz 1990'l yl
Larda, o zaman dokuz yandaki oglumuz gibi ilkokul o
cuklarnn War Hamner (Sava ekici) oyununu oynayabil
meleri iin, lkenin birok ehrinde hafta sonlar toplan
dklan oyun merkezleri \ard. Mc Donald:S hamburgercile
rinin dunya apnda yaylmas gibi, War Games ad alunda
bu sava oyunlar merkezler baka birok lkede de var.
Hollywood'un deger yarglarn yayrnaktaki roln, askeri
degerierin egemen oldugu, ABD ordusunun yatrm yapug,
sava oyunlan endstrisi devrald. Genlenn sanal oyunla
r,

gerek savalan gndelik yaantlarnda merulaonyor;

savalar, gunlk yaamn dogal bir uzanus gibi grmeleri

ni saglyor Sava yeni kuaklann oyunu olunca, Blair, Bush

gibi sava sululannn da lkelerinde babakan, bakan ola
bilmesi bu patolojik dtlzenin ne denli iselletinldiginin,
145

bu patolojik dzenle ne denli uyum iinde oldugumuzun

ifadesi. ocuklann oynarken m" gib yaparak dgmelere
basmalanyla, yetiknterin basuklan dugmelerle savalann
yrtmelerindeki duyarszlklan, bilgi agndaki trmzu
bilinsiz kJyor.
"Yaz yl sonra, bin yl sonra tarih bizi nasl yarglaya
cak?" sorusu bile ayrrazlgmzn ifadesi. Sen etraf bunca
mahve, yapnklannla binlerce tur yok el, savalarn yetmi
yormu gibi dnyann gelecegini ipotek aluna al, sonra da
gel sor, benim n gelecekte ne dyecekler diye!
Dnya Gibi 10.000 Gezegen
Astrofizikiler Samanyolu galaksimzde dunyamtzdak
yaam koullarna haiz en az 10.000 gezegen oldugunu
syluyor. Evrende galaksi says trilyonlan geligine gre
bizim koullanmzda hayata elverih milyonlarca gezegen
olmal. Kan'n kanlmaz grdg srekli bir ban var
edecek dnya federasyonundan da te, daha M.. 4. yz
ylda Zeno'nun dedigi gibi "evrenin va.andalanyz". Ulku
muz, ha)al fkrmas muhtemel saysz baka dnyalada
da snrl degl; fizikiler paralel evrenlerden sz ediyor.
Ktsrlaurdgmz yaamlanmzda birbrimizle ugraug
mzdan ne uzayla ilgli bilgimiz var ne de uzaym sohbeden
mzde yeri. Dnyamzda nice uygarlklar kurmu olmamza
ragmen gnlk yaanumzda incir ekirdegini doldurmaya
cak olaylarla kendimizi abartarak abesle iLigal ediyor, tari
he en kuk dipnot olmayacak meselelerimizden kunula
myoruz.
Bilgimiz bir yana merakrruz bile, uzaya bakp burlann
izleyen, yldziann hareketlerini blen, binlerce yl Onceki
insan topluluklannn gerisinde. kl ehirlerimizin aydn
Ignda uzayn derinliklern gremez olduk. Evren, eVTen
146

iindeki yolculugumuzu dncemizden sildik. Tarihimize

gmldk, gemite yaptklarmz yeniden kefeLme ale
mine daldk. Son dn be bin yldr yaadklanmza kilit
lenmenin bencilliginde, olup olmadk konularda, gelip ge
ici uzmanlamamzm aymazlgnda, nereden gelip nereye
gitligimizi gnnez, dunmez olduk. UIKumuzu genlete
cek, ayn zamanda haddimizi de bildirecek evrenle ilgilen
mez, bamz kaldrp uzayn derinliklerine bakmazken,
gemiimizi cins Arap allannn stalesn aratrtreasma di
dik didik etmeye vakfeuik.
Aramzdan ka kii, kendi trmzCn, homo sapiens sapi
ensin yan bilir? Kamz dnyann, ayn, gnein yan,
gne sistemimizin ka )'ll sonra olecegin, evrenin % 90'n
nn hala ne oldugunu blmedigimiz , anlamadgtmz, gre
medigimiz bir bolugu dolduran kara madde ve kara enerji
den olutugunu, Samanyolu'ndaki adresimizi, komu geze
genlerin yerlerini biliriz? Oysa kendi trelerimize, rituelle
rimize gsterdigi rniz abartlm, neredeyse parotojik di}ece
gim merakla, asla unutmadgmz, tarihler, yllar, gnler bi
le

var. Her lO

Kasm'da Trki)'e'de birka dakikalgna ha

yatn dunnasn, Ingilizierin Kralielerinn dogum gnunu

ay partileriyle kutlamalarn, Noel Baba'nn bacadan inece
gi gunl asla unutmazken, lsa o ylda m bu ylda m dogdu
diye tartrken, varhgmzn bizatih zyle ilgili tarhler
hakknda ylesine az bilgimiz, bu tarihlere ylesine

az

duy

gusal, bitisel yakmlgmz var k. Kendmize bu denl ta

pnmamz, evrende gemiimizi , gelecegimizi yadsmamz
sonucunu onaya karyor.
stelik gemiin kutsanp belleklerimizde, heykelleri
mizde dondurulmas, sorgulanma)rp ununurulmas anla
mna gelmiyor mu?
Gelecegin tarihilerine , hi olmazsa dunyal olmaya ba
ladgmz bir bilincin ipularn verelim.
147

Sorun, bilim adamlannn idda euigi gibi dnyamzdaki

yaam kouHanna haz daha 10.000 gezegenin olup olma
dgnda deil. ilgisizligimizde. Sorun, bizi aan uygarlkia
nn olup olmadgnda degil, benclligmizde, zgurluk anla
ynuzla bireysel sorumluluklarumz bagdauramamamz
da. Sorun, onlar da bize benziyorlarsa, haberleri donyaya
ulaana kadar, kendilenni ksr kavgalannda yok etlll ola
bi 1meleri nde.
imdiye dek yaam t\1rlerin en baanhlanndan dinazor
lar gibi baka birok ttlnln yok olma neden, dunyamza
arpan br meteor. Benzer bir kyamet her an olabilir. Tek
nolojimizin geldigi bu dOzeyde her an sonumuzu getirebi
lecek byle bir (acia in brakn hazrlkl olmay, nceden
haberimz olup olmamas bile umurumuzda degil. Meteora
kar gelecek, onu yok edecek, rotasn degitirecek br n
lem alabilmeli, donyann en ok eklenecek blgelerint bo
altmak, ona gre yiyecek, su stoklan yapmak iin bir pla
nmuz olmalyd btle demiyorum. llk farkna vardgmda bu
denl lgsz oldugumuza inanmakta guluk ekmilim.
Yl 1997. Hale-Bopp meteorunun dunyadan gzle grlur
ekilde yakn geeceginden, meteorun en i}i hang saatle ne
reden grlebilecegini gazeteler, televzyonlar bldinyor, biz
dunyahlan sanki bir havai fiek gsterisne davet ediyordu.
ngiltere'de yaadgm koyde, Great Uvermere'de len hava
s esyor, evlennizin bahelernden olay ayn ayn seyretmek
tense, geceleri ky meydannda LOplanyorduk. Adn, ehir
klanndan uzak New Mexico llernde uzay gzellerken
kefeden k amatr astronot, Jm Bopp ve john Hale'den
alan meteorun upuzun alevden kuyrugu grmeye degerdi.
Hale-Bopp gib, imdiye kadar tespt ertigmz metearia
nn ogu, "kafay uzaya takm" amatrler tarafndan bu
lunmu. izdigirniz yapay snriann ardndan tehlikeli diye
duman belledigtmiz komulanmza kar g ve silahlar148

mtzt seferber eden bizler, uzaydan gelecek tehlikeye kar

dnyann bekiligini llerdeki tek tk amatr astronomla
nn eline Leslim etmiiz. Uygarlgmzn bir asteroidun arp
masyla son bulmasnn, bamza .a dmesine, ancak
son annda farknda olacagz.
Kitabn son saurlann yazdgm bugnlerde New York TI

mes gazetesinde yazsn okudugum bir astronot tam bu ko

nuda elimiz kolumuzun bagh olmastndan yaknyor, dn
yann en zengin devleti ABD hi olmazsa alnabilecek On
lemlerin araunlmas iin btesine

be

on kuru ayrsn

diye yalvanyordu.
Son buzul agndan bu yana ancak 50.000, LOplu halde
yaamaya baladgmz tarun toplumundan bu yana 10.000
yllk gemiimizle, tr olarak ancak emekleme agnda bir
bebekken, elimizde dnyay yok edebilecek nkleer silahla
nmz var. Bebeklerin annelen. babalan vardr kendilerine,
evrelerine zarar vermelerini engelleyen. Bizim boyle ans
mz yok.
Gelecekte tarihiterin hakkmzda ne yazacagnn cevab,
gelecemiz olup olmayacagna da bagl.

149

Sonsz

Her kuakla tarihimizi yeniden yazyoruz.

Nasl bir gelecek istedigirniz gemimizde nasl bir tarih
arayacagmza bagl.
Gelecegi, gemiin kvlcmlannda arayarak bildik kavga
larmz diri tutarak srdureceksek, bana ne tarihten.
O zaman, Ozgrlgmz Okszlgumzde.
Gerni yadsmak, kendimize yaktramadgmz bir
gemiten kap yeni bir dnya kurmak degil. Yeni bir don
ya kurulacaksa tarihimizde grmezlikten geldigimiz, ihmal
ettigirniz tohumlan yeertmekle olacak. Gemite oldu diye
kaydettiklerimiz trmuzn kamlmaz hali degil, bir hali.
Olabilecek hallerimizden sadece birisi.
Tarihin yarglanmas sulu aramak, sulu bulmak iin de

gil, yarna

sorumluluklarmlZl hatrlatmak iin. Tanhi ille

de bu sorumlulugu hissederek dOne bakmak zorunda da

degil. Mesleginin tit:lligiyle iini yerine getirmesi, tarih iin
tarih yapmas yeterli. Zaten onlar olmasa bu kitap yazla
mazd. Yeter ki as1l konusunun tarih degil, gelecegiyle bir
likte insan oldugunu unutmasn.
Ikinci Dunya Sava'nn sonlanna dogru Naziler tarafn
dan yakalanp kuruna dizilince yarm kalan Historian's

Craft (Tarihinin Sanat)

adl kitabnda Marc Bloch, "Tarih

s

ne ie yarar?n sorusuna, merakmz gidermek, okuyunca

keyif almak, ogrenmek, gemiimizi anlamak gibi bildik
nedenleri saydktan sonra, "Daha iyi yaayabilmemizen diye
cevap verir.
E.H. Carr da agda tarihimizin yeni baladgn, gelece
gin olumasnda kendimizi bir g olarak ancak son iki yz
yldr grmeye baladgmz syler.
Yolumuz ak.

152

l<AYNAKA

Kitaplar

Akarl, E., The Long Peace: Ollaman Ldanon,

Press, 1993.

1861-1920, University of Califomia

Arend, Hanna, The Hwnan Conditi)n, University o( Chicago Press, Chcago,

1958.
Arend. Hanna, On Violmcc, Harcoun. Brace & World, New York. 1970.

Anes, P., Couurits ofChlldhod, Pimlico,londr., 1996.

Arisophanes, Lynsrata, Oron Books, londra, 2005.

Annsu-ong, Kan:n. A Slon Hirory ofMyt.h, Canongae. Edinburgh, 2005.

Aruz, joan (ed), Art of ht first Ciie.s, Metropolitan Museum of An, New York,
2003.

Atay. F. R., ankaya, lsunbul, 1969.

Babwmamc-Memoirs of Babur, Prinu cnd Empc:ror. The Modem Ubrary, New
York, 2002.

Bawjee, S., Drxc Puja, Rupa & Co., Yeni Delhi, 200ot.
&cket, S., Waitingfor Godx, Faber and Fabcr, londra, 1965.
Berlin, 1., Hist.orfccl lneviabilil); Oxford University Press, Londra, 1953.
&rhn, l., Four Essays on UDtrt}( Oxford University Press, Oxford, 1979.
&nu!, M., BlO(;k Athaa: The Afro-Asiatic Roou of Claulcal Civifization, Rugers
University Press, New Brunswick. N.j., 1987.

Black,J., Wly Wars Happrn, Reakion Books, Londra, 1998.

Black,J., Using History, Hodder Amold. Londra, 2005.

Bloch. M . The Hisoricn Crcf, Alfred A. Knopf. New York.

963.

Boumc, R, Cradie of Violacc: How Besteni \\Vtcfnu Mobs lgnic:d ht American

Revoluion? john W\lcy & Son.s, Hobokcn, NJ., 2006.

Vlntagc: Books, New York, 2002.
Brech, B., Ufc: ofGcli!eo, Arcadc, New York, 199-t.

Braudd, F., Mc:mory cnd the Mediuranean,

Burke. P., New Perspcchvcs oo Histoncal 'Wriing. Penn Stac University Press, Uni
versity Park, Pcnnsylvania, 1991.

Carson, Rachel, Silat Spring. HoughLon Miffi.in Boston, 2002

Carr. E., What ls History?, Alfred Knop{. New York, 1962.

153

Ccrvanes, Don Quxocc, Ecco, Nw York, 2003.

Chang, jung, Hallday, J MQQ, Anebor Books, New York, 2006.
Cheser, J., Digial Dcsny- Ntw Mcdia and the FutT of Dcmoaacy. New Press,
LondB, 2007.
Churdlll, W., The Rivcr War An Histoncal Accon of hc Reconqucs of Soudan,
Lbraray of lmpeUI llstory, Londra, 19H.
Colhngwood, RG., Eswys n the Plilosophy of Hstory. Unvemy of Texa.s Press,
Ausun, 1965.
Cook, M.A., BriqHistory of the Human Rlcc, W. W. No
r
on, New York. 2003.
Dalrynpl. W., The La.st Mugftal The Fal! of a Dynast) Dclh, 1857, Knopf, New
York. 2007.
Darwin, C., The Origin of the Spcms and dr \<byagc of the Bcagl. Alfred Knopf,
New York, 2003.
Dhannapada, Slylight Pals Publuhng, Wooclsock. Vernom, 2002.
Dumas, A., The ThTt Mskctctrs, New York, Vikng, 2006.
Durant W.Durmt. And, The Lessons of Hi.st.ol); Smon and Schuster, New York. 1968.
Elkrs, Carohne, Bntan\ Gulag
The Bnul W of EnpT n Korya, jonathan Cai>(, Londra, 2005.
Fagan, B., Human Prrlstory and he firs Chilizaions, The Teachng Company.
Chonully, Vrgina, 2003
Folq. R., Hmans Bejort Humanity. Blackwell, Oxford. 1995.
Fromkn, D., A Pcacc o W All Peacc-The Fall of the Ouoman Empin and the CT
aon of lte Middlc Eas, Henry Holt and Company. New York. 1989.
Foucault, M., History of Madntss, Routledge, New York. 2006.
frlSCr, Nancy, Framng}sict n a Globallung \\Wicl, New Ltft RC\1\ew, NovDec,
2005
Fukuy.na. E, Tht End of Hsory and 1tt Las Mm, Free Press, New York, 1992.
Ga.s.se,J., An InurpTation of Unvcnc.l History. W.W Noron, New York, 1973.
Glover,J , A Moral History ofltt Twmticth Cmtury. Londra, jonathan Cal>(, 1999
Goodall,jane, Thr Chl.mpcn:cc: The iliing Lnl Btwun "Man" and "Btast", Ednburgh Umversiy Press, Ednburgh. 1992.
Goody.j., The Thcft of History, Cambndge Uruversty Press, Cambndge. 2006.
Gwllner, E., Plough, Sword and Bool- The St:nctun of human History. Uruversy of
Chcago Press, Londra, 1988
Gulane, J. Zammt, jean, Ongns of War. Violrnce In Prdrsory, Blackwell, Ox
ford, 2005.
Hall Inalaf Kilab: Tanlclmn Kub., Sylei: Emne Oykar.. Trkye I Bankas
Ktllulr Yaynlar, Istanbul, 2006.
Hasck. J , The Good Soldcr Sveyla and Hu fonnts n the World Wcu; Everynan5,
Lonm, l993.
!Idier, J., Catch 22, Sen!mn; New York, 1996.
Htrodo.. t1storifi, Cambndge Unversy Pn:ss, 2002.
Hobbes, T., l...niatlan, Oxford Unlveniy Press, New York, 1998.
Hobsbawm, E., The Age of Extmnes History of the \\brld 19H-1991, Vinage Bo
oks, New York. 1996.
1 54

Hobsbawm, E., On Hisory. Abacus, Londr.a, 2005.

Homtrus, TlK llia.d, Pengun, N York, 2003.

Homerus, 11te Odyssey,joln.s Hopkns Uruversy Press. Ba!timore, 2001.

Huntingon, S., The Qa.sh of Civiliz4dons and tl: Rtmaking of \\i>rld

Ordu;

To-

uchsone, New York, 1997.

Huxley, A., Brcve New World, Ptrennial Classics, New York, 1998.
lbn Haldun, The Muqaddimah, Princelon Universty Press, Pnnceon, 2005.
Kagan, D., On tlc Origins ofWar; Doubleday, New York, 1995.

Kan.. 1., Pcrpttual Peau, &:ek. L, (ed.) Bobbs-Merrlll Company. lndianapolis, 1980.
Kenedy, P., Tlt Rt and Fall j
o Grta PO\ltr, Vage Books, New York, 1989.
K.adgu Bilig. Trk Tarih Kunmu, An!kara. 1974-79.
l.apham, L

(ed.), The Endofle 'Mrld. S. Manin's Press, New York, 1997.

Ufton, R.j., Rtvolutlonary lmmonaliry, Mao Tsr-ung and tle Clincse Culural Rtvollon, Random House, 1968.
Ludwig, E., Npolton, Modem Ubm-ay, New York. 1953.

Mahabaraa, Uruversty ofCalifornia Press, lkrkeley. 1973.

Marx, K., TlK German ldcology, Progrtss Publishers, Mosllova, l976.

Morris, B..

1948 and Afur: hratl

cnd the Paltstenians, Oxford, Ciarendon

Press,!994.

Morris, B., Binh of he Paltsalan Rcjugu Problem, 1947-49, Revisiud 2004,

Cambridge University Press, 1989.

Morrison, W., Crimi11ology, Civillsaion & The New World Ork; Routledge Caven-

dish, Abingdon, Oxfordshlrc, 2006.

Njal Saga, Penguin, 2001, Londra.

Nl.e:z.sche, E, Thus Spok.t Zarahstra, Cambridge University Press, New York, 2006.

Nle:z.sche, F., Urufmdy Mcditatiou, Cambndge University Press, Canbrid. 2006.

Nljinsky. V., The Dary of Wslaw Njnsy, Faraar, S:raus

and Groux, N York.

1999.
Orwell G. NintUm dghy-Jmr. Secker & Warburg, Londra. 1999.
O. A., A Talt ofl..oYc and Darlncss, Ha:n:oun. Orlando, 2001.

Pindan Viaory Songs, Joln.s Hopklns University Press, Baltimore, 1980.

Pinker, S., Tlt Blanh Slat.c: Tlt Modc.n Dcnial of Human Naturc, Viking, New
York, 2002.

Plumb,j.H, The Deal ofthe Pas. Houghton Mifllin, Boston, l970.

Polybios, The lf'sori:s, Harvard University Press, Bostan, 1979.

Ra.nke, L, Tht Stcret of 'Mrld History, Forbam Unversi:y Press, New York, 198 .

Robuts, A., The ga Cou.p. Briilih Mm:aary Plot to Srizc Oi1 Bllions in Afriu.
Profile Books, Londra, 2006.
Rouc.,J.P.. Ttlrklcrin Tari!i, Kabala Yaynev,

lsctanbul, 2007.

Rudgley, R., Los! Civilisaions of the Sonc Age. Cc:mury, Londra, 1998.

Saltuk, A-, P4tcht.s ofMy Ufefrom 191 0-199'1, Peva PubUcadons. Istanbul, 996.

Spencer, AJ.. Early Egypc. British Muscum Press. Londra. l993.

Spengler, 0., Duline ofthe W:st, Alfred Knopf, New York, 926.

Sun Tzu, The An of War (Ping Fa), Modern Ubrary, New York, 2000.

Sureyya, $.,

Tck Adam: Mustafa Kemal'in Hayat, Rcrnzi Kiupevi, lstanbul, 1973,

155

Tabcri, The HisLory ofAl Taban, Statc Unvcrsy of New York Pnss. Albany. New
York, 1989.
Taylor, T , The Prc-huory of Sex, Founh Esue, Londra, 997.
The Eplc ofGilgiVII!slt, Pcngun Oassla, Mddltsex, 1970.
The Spanisi-American Wa; (ed.) Robinson, Mary, Ol.scovery Enerprlses Ltd., Carlsle, Mtisachuseu.s, 1998.
Thomas, Elubeth, The Honnlts Pcoplc, Vinage, New York, 1989.
Thukyddes, The PcloponnncsiaJ WaT, Uruv:rsy o( Chicago Press, Chcago, 989
Tolsoy, L. \Var and Pcacc, Vikng, New York, 2006
Toynbce. A., A Study of Hbory. Drford Unversy Press. New York. 947.
Toynbee, .., Civili;aon on Tial, Oxrord Unvcrsy Pn.s.s, Oxrord, 1948.
Toynbee, A., Urban, G., Toynbcc on Toynbcc, Oxford University Press, New York.
1974

Toynbee, A., lkeda. D., The Toynbtt lUda Dialogc, Kodansha lruemauonal Uml
ted, Tokyo, 1976

Tunan, J., 100

York, 2006.

'Mys Amcnco ls SctTWng

Up The

"wld, Harper Percnn!.al, New

Tuchmann, Barbara, The Pro.d Tower, MacMllan, New York. 1966.

1\mbull, C., The forcs Ptoplc, Simon &r Schuster, New York, 1962.
Ueshba, M., The Art of Pcace, Shambala, &son, 2005

Vassaf, G., Turkey. in lncrnaional Psychology. (ed ) Sexton, V'rginia, Hogan, J.,

Unversy of Nebra.ska PTess, lincoln, 1992.

\.'2ssJI, G., AnnDt Btlks, lltll$m Yaynlan, Istanbul, 2000.

Vass.af, G Ccl.cnncmc cAp Gmddl Haycu Taltanzm, llClJlm Yaynbn, Is
tanbul, 999
Vassaf, G., Cmntlb Db: Modem Zammlarda Eglcncd Hll)at, ll:nm Yaynlan,

Istanbul, 2003.
Vincen, J., An lntdligcn Pcrson\ Guidc to HIJIDry, Duckwonh Overlook, Londra,
2006.
Virgll, The Amcid, vng. New York. 2006

Wilknson. T., Gtncss oftJc Plaraolu: Tbames &r Huclson, Londra. 2003

i , Bdknap Pnss, Cambndg:, 2000.

Wilson, E., Sociobology- The New Synhcss
Zamycin,Y., Wc, Modem Lbrary. New York, 2006
\.VIndschutl:, K., The Killing oj Hstory, Macitay PTess, Austnlia, 199-4.
Wtangham, R., Pccrson, D, Dmonic Males: Apcs and tJc Origin oj Human Vio/cnct, Hougluon Millin, New York, 1996.

Wtanglwn. R., Wil.son, M., Comparativt Ra.tcs of Viol(ri(C n Climpan.lccs and Hum.ans,

Pnmaes, c. i7, say 1, Ocak 2006.

Tll Pollrlcs ofHtslDI')I. Beacon Pnss. Boston. 970.

l.nn, H

Znn, H., n Fn.n of Hstory. Common Collf1I&C Press, Monroe, Maine, 1999.

Z.nn, H., A PtOpld Huwry ofJw: United SattS, Pcrmnal Cbsscs, New York., 2003.
Guee ve Dergiler
lan Sampl:, "St:plKn Hawklng is uncenain about ht fuure," Ganfian Wully,
Agusos 2006.

1 56

"A lost Culture Emergcs" , National Gagraphic, Mm, 2001.

"Bioggng wthou bordus", Guanian

\\cll), 15 EylUl 2006.

edi)\ 27 Ekm 2006.
"Evdence puts dolphins in new lght as kllers". Nn. lorl TnK.S 6 Ocak l Q96
"Cooglc news coloruza hsory", Guardian \\cflly 1 EylUl 2006
"Cooglc o block vdeo clps that Thas y nsul kng", New York Tmcs, 12 Ma
ys 2007.
"lranun auhontics oumged afcr Googlc rclocacs city of Tabriz", Guardian Wt
tlly, 7 Kasm 2006.
"lvory Coast govemmm resigJU over dumpng of deadly wase" Guardan Wc
clly, 15 Eyll 2006.
"KllerAscrod", New York Times, l l Man 2007.
"l..Junchng a knd of warfan," Guardran \\ctll.), 10 Kasm 2006.
Mar, P. Rulng the Void? The Hollowng of Wcstcm Dcmocra<:) New Ltf Rnew

"Bush sukcs dam o conol space", Guardan

)(asm-Aralk 2006.

Monbo. G. "The Dcnl lndu5try", Guurd1411 Wull.) 29 Eyll 2006

"Opum of the lvng Room". Guardan \\'rclly, 17 Kasm 2006.
"Robot shakes a leg to complec ts mlsson", Guardian Wukly. 10 Kasm 2006.
"Survelllnce society is all around us", GuarJian Wttlly. 10 Kasm 2006.
"Suspec n:on", Guardian Wctlly, 10 Kasm 2006
"
"Tag passengers for safcr arpors , Cuarlan \Vtchly. 3 Kasm 2006
"The addcuvc cnC}-clopeda", Guarda Wtchi.Y. 1 EylUl 2006
"The cos o( savmg the planc. s JUSl one )'Car's gro...'th", Guardian \\'ttlly, 13
Ekm 2006
Tlt New }'orln; 6 Kasm 2006.
"Two-tbrds of tccnagc.rs oo &. to bt soldiers", GurdiOI'I \Vall), lO Kasm 2()()()
wamng of chaos over c.lccuoruc ballo". Gardan Wull_.: 3 Kasm 2006.
"Work saru on US gcrm war&.rc proJect", Guardian ally, ll Agusos 2006
lncrnc
D Bcnedeo, G.,

Ergven, Aye (vd),

"DNA diversy and populauon admxturc

In Antoha", Amc.ican journl of Physcal Anlhropology, c.

115, s. 2. 25 Mays

2001 (pf dosyas).

Toplanular
"Gttk Hstonograpby n the fourh Century BCE Dcclnc or clopmcn,
\\'orkshop n the Depanmcn of Classcs." Harvard Umcr51y, 2 ubat 2007.

157

Byk patlama ve Evren'in doguu . 13. 7 milyar yl nce

..

Samanyolu.

....

..

l3.6 milyar

Gne Sistemi

...

. 4.5 milyar
.

Homo Erectus-lki ayak stnde ilk insan ... l milyon

..

Homo Sapiens Sapiens-"B1Z"

...

. .89.000

Afrika'dan dnyaya yaylmz ..

tk duvar resimleri .
.

Lik tarun.

....

...

...

66.000

30.000

o.ooo

llk ehlrler-atalhyk, Eriha . . 9.000

.

Llk yazt. ... .s.ooo

Lik kitap-Glgam..

...

4.500

llk ban antlamas-Kade .

...

.3.265

BirL.mi Milletler'in kuruluu

.....

Savan yasaklanrnas-Japonya

62
60

.....

Evrensel insan Haklan Szlenesi.. . .S9

.

Kyoto Protokol . . . . o yl nce

.

1 58

n itmm

9 789750 5050 4 1