GR:

lk a yunan felsefesinin Doa felsefesi olarak snflanan bu ilk dneminde, felsefe,

doa yada varlk felsefesi olarak belirmitir. Felsefe ilk filozoflarn grlerinde bir varlk
felsefesi, varlk zerine olan bir felsefe olarak ortaya kmtr. Bizim bugn kendilerini
natralistler yada fizikiler olarak snfladmz ilk doa filozoflar, her eyden nce bir
grn-gereklik ayrm yapm ve grnlerin yada fenomenlerin gerisinde, keyfi ve
geliigzelliin deil de, temel ve dzenli bir yapnn varolduuna inanmlar ve doann
kendi iinde kapal bir sistem meydana getirdiini savunarak, doaya ilikin aklamann yine
doann kendi iinde aranmas gerektiini ileri srmlerdir. Baka bir deyile, Presokratikler
d dnyaya baktklarnda bir okluk gzlemlemiler ve bu okluun, ancak ve ancak onun
kendisinden kt yada tredii bir birlie indirgenebildii zaman, anlalr hale
gelebileceini ve dolaysyla aklanabileceini dnmlerdir. nk tek tek bireysel
varlklardan meydana gelen bir okluk, onlarn gznde anlalamaz ve aklanamaz olan bir
eydir. Bundan dolay, ilk doa filozoflar arkhe problemi zerinde younlam ve d
dnyadaki varlklarn kendisinden doduu ilk maddeyi belirlemeye elm, ve deneysel
aralarn yokluunda, varlk yada doa zerine speklesyonda bulunmulardr.
Sokrates ncesi ilka doa felsefesi, kendi iinde drt dnem yada okula ayrlr. Bunlar
srasyla, maddi neden yada arkhe problemi zerinde duran onia Okulu, maddeden ok form
zerinde duran ve ayn zamanda dini bir cemaat oluturan Pythagoras Okul, daha ok
deime problemi zerinde younlaan Herakleitos ve Elea Okulu ve nihayet birden ok
arkhe ne sren Plralistlerdir.1
Thales ve adalar konulu bu devim, doa filozoflarnn hepsini ele almadan
yaplamazd. Bu dev Thales merkezli olarak dier filozoflarnda tek tek ve olabildiince ksa
ksa ele alnarak hazrlanan bir dev olacak.

A. CEVZC, lka Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi 2000 Bursa, s 5

THALES:
Tarihte miletoslu thales olarak da bilinen, thales m.. 636-546 yllar arasnda yaad
dnlr. Felsefe asndan nemi, ilk filozof olarak bilinmesidir. Bunun iin birok
dnre gre felsefenin ve bilimin kurucusu olarak kabul edilir. Gnmze herhangi bir
metni ulamamtr. Thales hakkndaki bilgileri antik yazarlardan edinmekteyiz, bunlarn
banda da Herodotos gelmektedir. onia Okulunun kurucusu olarak bilinir. Bu genel bilgiler
nda daha detayl olarak Thalesi inceleyecek olursak ie hayatndan balamak en dorusu
olur sanrm.
Hayat:
Thales gerek hayattan uzak dler ierisinde yaayan bir kiilie sahiptir.2 Gibi genel
geer bir dnce var olmutur her zaman, batl dnrler ve kendilerinin temeli olarak
grdkleri hellenistik dnrler arasnda. Ve her zamanda u rnek ne srlr; Thales,
yannda Trakyal klesi de olacak ekilde yrd srada, filozofa zg merak duygusuyla,
gkyzn gzlemlerken, nndeki ukuru grmeyip, yere dm. Bu durum, ezeli-ebedi
olanla, tede olanla, deimez ve kalc olanla ilgilenen Thalese gre, imdi ve burada olanla
ilgilenen Trakyal kleye onu alaya alma frsat vermi.3
Hayatnn dier alanlarnda ise zekice ve farkl yaklamlarda bulunarak insanlara
filozoflarn hayata bak alarn anlatmtr. Bu konudaki rneimizi ise Aristotelesten
reniyoruz; nsanlar Thalese felsefenin kendisini yoksul bir adam olarak brakt iin
faydasz olduunu sylyorlarm. Fakat o, yldzlar hakkndaki bilgisine dayanarak o yl iyi
bir zeytin rn alnacan kestirmi ve daha ktan kk bir sermaye toplayp onunla
Miletos ve Knidostaki tm ya preslerine kaparo vererek hepsini kiralamak iin ncelik
hakk salam. Baka rakibi olmad iinde, bu ona pek ucuza gelmi. Sonra, zeytin toplama
zamannda ya preslerine birden byk bir talep olunca, Thales bunlar cannn istedii fiyata
kiralam. Bylece bir sr para kazanm ve filozoflarn isterlerse kolay zengin olacaklarn,
fakat yaamdaki amalarnn bu olmadn ortaya koymu4 Thales yaants boyunca
karlat zorluklar ve yadsnn bildiimiz rneklerle beraber kolayca stesinden gelerek
amasn bilmi ve yaamn idame ettirebilmitir.

Bilim hayat:
2

A. GL, E. UZUN, S. UZUN, . H. YOLSAL, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar 2002 Ankara, s
1415
3
A. CEVZC, lka Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi 2000 Bursa, s 8
4
ARSTOTELES, Politika, Remzi Kitabevi 1998 stanbul, s 25

Thalesin gzlemlere dayal olarak, deney aletleri olmadan srdrd almalarnn ve

bu almalarnn sonularn dnemin yazarlar ve filozoflarndan reniyoruz. Thalesin
almalar, kukusuz gnmz bilimsel almalarndan ok te almalardr ve
karlatrlmamaldrlar.
Thalesin bizim amzdan en nemli almas m.. 28 mays 585 ylnda meydana
gelen gne tutulmasn nceden tahmin etmi olmasdr. Thalesin bu gzlemini Herodotos
bize yle anlatr; Lydiallarla Medler 5 yl sren bir sava ierisindedirler. Hele bir seferinde
tuhaf bir gece savana da tututular; sava denk koullar altnda sryordu ki, altnc ylda,
bir arpma srasnda ve ortaln en ok karm olduu bir anda gndz, birden yerini
karanla brakt. Bu k tutulmasn Miletoslu Thales, oniallara daha nceden bildirmiti;
ylna, gnne kadar.5 Thalesten nce babilliler tarafndan gne ve ay tutulmalar
hesaplanabiliyordu, ancak dngsel olarak gerekleen bu doa olaylarnn farkl yerlerde
grlmesi ve dngsel oluu ne babilli gkbilimciler ne de Thales tarafndan bilinmiyordu.6
Diyor Russellde.
Thalesin geometri alanndaki bilgileride olduka fazlayd. Thalesin geometri alanndaki
almalarn Russell bizlere yle anlatr; Thalesin msrda dolat ve geometriay oradan
Greklere getirdii syleniyor. Msrllarn geometria konusunda bildikleri, daha ok parmak
hesabndan ibaretti. Thalesin daha sonra Grekler tarafndan bulunan tmdengelimsel bilgilere
inanmak iin bir neden yoktur. Karada iki noktadan yaplan gzlemle denizdeki bir geminin
uzaklnn nasl hesap edileceini ve piramidin yksekliinin, glgesinin uzunluuyla nasl
llebileceini bulmu grnyor. Baka pek ok geometria teoremleride ona ykleniyor. 7
Thalesin Felsefesi:
Thalesin yaad dnyay tanmlayabilmek iin arkhe sorusuna cevab su olmutur.
Thalesin bilgelik deyii en iyi ey sudur cmlesidir. yani Thales dnyay tanmlarken her
eyin ilk nedeni olarak suyu gstermitir.
Thalesin arkhe olarak suyu gstermesini Aristoteles yle aklamtr; Thalesi arkhe
olarak suyu semeye gtren nedenlerden bir ksm mitik, bir ksm da rasyonel nedenlerdir.
Buna gre, suyun sadece Yunan deil, fakat dou mitolojisinde de igal etmi olduu istisnai
konum, onu suyun varolan her eyin ilk nedeni olduunu ne srmeye sevketmi olabilir.8 Bu
noktada Aristoteles Thalesin daimi olarak mitolojinin etkisinde kaldn ve sylediklerinde
5

HERODOTOS, Tarih (ev. M. KMEN), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar Hasan Ali Ycel Klasikler Dizisi
2007 stanbul, Kitap 1, pasaj 74, s 43
6
B. RUSSELL, Bat Felsefesi Tarihi I. (ev. M. SENCER), Say Yaynlar Dnce Dizisi 2004 stanbul, s 146
7
B. RUSSELL, Bat Felsefesi Tarihi I. (ev. M. SENCER), Say Yaynlar Dnce Dizisi 2004 stanbul, s 146
8
A. CEVZC, lka Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi 2000 Bursa, s 11

mitolojinin etkisinden kurtulamam olduunu vurguladn grmekteyiz. Aristotelesin bu

grne karn, Russellin Thalesin arkhe sorusuna verdii cevaba kar yazdklar da
olduka ilgintir. Russelle gre; Her eyin sudan yapld anlatm bilimsel varsaym
saylmaldr ve hi de aptalca deildir. 20 yl nce benimsenen gr, her eyin suyun 2/3
olan hidrojenden yapld konusundayd. Grekler varsaymlarnda aceleciydi. Fakat, en
sonunda Miletos Okulu onlar grmsel olarak snamaya hazrlanmt. Thales hakkndaki
bilgimiz, onun kiiliini yeter lde yanstmayacak denli azdr. Onun Miletostaki
ardllaryla ilgili olarak daha ok ey bilmekteyiz. Ardllarn grlerindeki kim eylerin
Thalesten geldiini dnmek daha aklcdr. Thalesin bilimi de felsefeside kabaca, fakat
dnce ve gzlemi uyarc trdendi.9
Bu noktada iki farkl gr aktrmak ve bunlar arasndan elde edebilceimiz bilgi
yle olsa gerek; Thales felsefe alannda dier filozoflar kadar varln ortaya koyamamtr.
nk Thales felsefeden ok bilimle ilgilenmi ve bilim adna almalarn srdrmtr.
Bilim ve felsefe ayr tutulamaz ancak ylesi bir durumda kendini gstermektedir ki, Thales
gerekmedike yada insan felsefesiyle uraan dier filozoflar gibi felsefe adna okta fazla bir
ey syledii gzlemlenememektedir. Bu sonucu douran d etkenleri de gz ard etmemek
gerek tabi ki; yazl herhangi bir eserin gnmze ulam olmamas ve bunun gibi
nedenlerden trde Thalesi felsefi anlamda anlamak daha da gleiyor.

ANAXMANDROS:
onia Okulunun ikinci yesi olan Anaximandrosun m..610-546 yllar arasnda yaad
dnlr. Anaximandros Thalesten farkl olarak dncelerini kada dkm ve yazl
eserler brakmtr. Gne saatini bulduu, ilk haritay izdii sylenir. peri physeos- Doa
zerineadl bir yapt vardr ve bu konuda bu adla yazlm ilk yapttr bu.
Anaximandros da, Thales gibi, arkhe sorunu zerinde durmutur. O da var olanlarn
kkeninin, anamaddenin ne olduunu soruyor. Ona gre ilk- maddenin sonsuz, tkenmez
olmas gerekir, nk ilk- madde sonsuz yaratmasnda snrsz ve tkenmez olduunu
gsteriyor.Sonsuz kavramn ilkin ak olarak belirleyip, bunu maddeye ykleyen
Anaximandros olmutur. Ancak, Anaximandros anamaddeye yalnz sonsuzluk niteliini
yklemekle kalmyor, daha da ileri gidiyor: lk madde yalnz sonsuz deildir, sonsuz olandr
da; nk ona, daha yakn olan baka bir belirlenim yklenemez. Thales ilk maddeyi su ile,
demek ki belli, bilinen bir madde ile bir tutmutu.Anaximandrosa gre ise, bunu yapamayz,
9

B. RUSSELL, Bat Felsefesi Tarihi I. (ev. M. SENCER), Say Yaynlar Dnce Dizisi 2004 stanbul, s 147

nk her belli, belirli ey sonlu ve snrldr da, yani kart ile snrlanmtr: Scak souk ile,
sv olan kat olanla, aydnlk karanlkla, vb. snrlanmtr. Her belli olan, dolaysyla sonlu ve
snrl olan ey, meydana gelmi olan bir eydir scak souktan, sv katdan oluur ve
yeniden kartna dner. Bylece, birbirinin kart olan eylerden biri,teki karsnda zaman
zaman ar basar; bu da, bunlarn iinden ktklar sonsuz anamadde iinde yeniden
arnmalarna kadar srer.10
Apeiron anlayndan Anaximandros ok zgn bir doa gr gelitirmitir:
Apeirondan nce scak ile souk olumutur. Scak, balangta souk ve karanlk olan
(biimlendirmekte olan yeri) bir alev kresi olarak bir kabuk gibi sarmt. Souktan iki
kart: kat ile sv domutur. Svdan,yeri evreleyen alev kresinin scakl yznden,
buular ykselip alev kresini halkalara, atele dolu olan hava tekerleklerine blmlerdir.Bu
tekerlekler de birtakm deliklerin gne, ay alevler saarlar. Bylece hava(buu) ile atein
birlemesinden gk meydana gelmitir.Yer tepsi biiminde deil, bir silindir, yuvarlak bir
stn biimindedir ve bolukta serbest olarak durur; gk de yerin etrafnda dner.
Anaximandrosun bu aklamalarndan aka unu gryoruz:Doal karlatmz
eitli ve karmak olaylar, burada tek, yaln bir temele balamak denemesi
yaplmaktadr.Anaximandrosu tam bir dnr yapan da budur; bu yalnlatrc aklama
denemesi, onun gerekteki okluu dncede bir birlie balamak istemesidir.

ANAXMENES:
onia Okulunun nc ve son yesi olan Anaximenesin m..585-525 yllar arasnda
yaad dnlr. Anaximandrosun rencisi olduu dnlen Anaximenes arkhe
sorusuna cevap olarak hava der. Anaximandrosun rencisi olmasna ramen arkhe
sorusunda Anaximandrostan farkl dnerek Thales gibi bunu tek bir madde ile aklamay
tercih eder. Anaximenes hakknda gnmze yazl bir eser ulamamtr. Anaximenesin
felsefe asndan iki farkl gre sahip olmas ve bunun literatre renk vermesi gz ard
edilemez.
Anaximenes, bir hava (soluk) olan ruhumuz psykhe bizi nasl ayakta tutuyorsa, bunun
gibi, btn evreni (kosmos) de soluk ve hava sarp tutar,diyor. Bylece, ruh kavram
felsefede ilk defa olarak ortaya km oluyor. Burada ruh, insann canl vcudunu ayakta
tutan, daha dorusu bir arada tutan, onu canl klan, onun cansz bir yn olarak dalmasn
nleyen eydir; burada ruh, yaam diye, canl vcudu canszdan ayran diye anlalyor ve
10

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 21

soluk ile bir tutulduu iin, maddi bir ey olarak dnlyor tabi. Nasl hava soluk- olan
ruh, insann vcudunu cansz bir madde olarak dalmaktan koruyorsa,bunun gibi, hava da
evrenin btnn, onun dzenini ayakta tutar. Hava: Canl,canlandran ey, etkin olan bir ilke.
Onun bu canll, etkinlii olmasayd,evren, sadece, lm, dalan bir yn olurdu; Boyuna
yeni biimler alan,kendini canl olarak deitiren, yaratc bir varlk olmazd. Anaximenesin
dier gr ise yledir; Anaximenes,ana maddenin canl olmas gerektiini dnmekle,
madde kavramnn belirlenmesine doru nemli bir adm atm oluyordu. Anaximenes,
havay,hayatn ve ruhun asl maddesi saymakla, genel olarak madde kavram da kendisinde
bir eyler olan, bir eyler geen, madde kavram belirmi, bununla da bu maddede olup
bitenler zerinde, maddedeki sre zerinde bir dnmeye yol am oluyordu. Gerekten
Anaximenes, bu soru zerinde durup dnmtr. Kendi kendisiyle, ayn kalp deimeyen,
bununla birlikte bir yn kla giren ana maddedeki bu sre, bu deime nasl oluyor?
Anaximenesin rettiine gre: Hava, younlama ve gevemesiyle eitli nesnelere
dnr. Genilemesi ve gevemesiyle ate olur; younlamasyla rzgarlar, bulutlar meydana
gelir: Bulutlardan su, sudan toprak, yksek bir younlama derecesinde de talar meydana
gelir. Bylece, ate, sv ve katmaddenin bu ana biimi- z bakmndan hep kendisiyle
ayn kalan tek birana maddenin eitli younlama ve geveme evrelerinden baka bir ey
deildir.11
PARMENDES:
Parmenides (doumu aa yukar 540 ylnda), yalnz r kuran bir filozof deil, yurdu
Eleada devlet adam, kanun koyucu olarak da nemli bir rol oynam.retisinde,
Anaximenes, Xenophanes ve Pythagoraslardan gelen etkiler var.Ama bunlarn yannda,
bsbtn yeni olan bir izgi de var onda: Dialektike,yani salt kavramlarla almaya bir
eilim. Parmenides, Yunan mantk ve dialektiininin babasdr. Parmenideste ilk olarak,
deney bir yana braklyor, salt dnme ile Varlk zerinde yalnz dnmekleVarolann
nitelikleri tretilmeye allyor, Varlkn z gerei,meydana gelmemi,
deimez,blnmez olduu sonucuna bu yolla varlyor. Bundan nceki felsefelerin gz
nnde bulundurduu ama,deney dnyasnn inandrc bir aklamasn yapmakt deney
dnyasndaki nesnelerin okluu, eitlilii bir kkten tretilmek isteniyordu.Parmenidesin
retisi bunu gzden karmtr.12

11
12

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s22
Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 26

ZENON:
Aristotelese gre Eleal Zenon (yaklak olarak 490-430), dncenin dt gelimeler
retisi anlamndaki dialektikin bulucusudur. Zenon, Parmenidesin Bir Olann biricik
gerek varlk olduu retisini, okluu ve hareketi varsaymann dnlemeyeceini, byle
bir dncenin elimelere srkleyeceini gstermeye almakla desteklemitir. Bunu da o,
oklua ve harekete kar ileri srd pek n salm olan kantlaryla yapmtr.
okluun olamayacan gsteren kantlardan birine gre: Nesneler bir okluk iseler, hem
sonsuz kk, hem de sonsuz byktrler. nk varolan bler de, bu bldmz
paralarn artk blnemez noktalar olduunu dnrsek, bunlar bykl olmayan bir hi
olurlar; bir araya getirirsek bunlar, yine olumlu bir byklk elde edemeyiz; bykl
olmayan bir eyin kendisine eklenmesiyle hibir ey, byklk bakmndan bir ey kazanmaz.
Bu paralar uzaml - uzayda yer kaplyorlar - diye dnrsek, oun bir araya gelmesiyle
sonsuz bir byklk meydana gelecektir. kinci bir kanta gre: Nesneler ok iseler, sayca
hem sonlu, hem de sonsuz olurlar. Sayca sonludurlar, nk ne kadar iseler o kadar
olacaklardr, daha ok ya da daha az olamayacakladr. Sayca sonsuzdurlar da nesneler, nk
boyuna birbirlerinin snrlarlar, bylece de kendilerini baka nesnelerden ayrrlar; bu baka
nesnelerin kendileri de yine yaknlarndaki nesnelerle snrlanrlar ve bu byle srp gider.
nc bir kantta Zenon her ey uzaydadr deyince uzayn da bir uzay iinde bulunmas,
uzayn iinde bulunduu bu uzayn da yine bir uzayda bulunmas gerekir diyor: bu da bylece
sonsuzlua kadar gider.
Hareketin gerekliine kar Zenonun ileri srm olduu kantlar Aristotelesten
reniyoruz. Bunlarn arasnda en ok bilineni, Akhilleus ile kaplumbaa arasndaki yar
kantdr. Bu yarta, kendisinden biraz nce yola kan kaplumbaaya Akhilleus hibir zaman
yetiemeyecektir, nk balangtaki kaplumbaa ile kendi arasndaki mesafeyi komak iin
geen zaman iinde kaplumbaa, az da olsa, biraz ilerlemi olacaktr. Akhilleusun bir de bu
aral komas gerekecektir, ama bu arada kaplumbaa, pek az da olsa, yine biraz ilerlemiti;
bu bylece sonsuzlua kadar gider. Bu kantn zn bir baka kantta daha iyi grebiliyoruz:
Bir kou pistinin sonuna hibir zaman ulaamazsn, nk pistin nce yarsn geride
brakmak zorundasn, bu da bylece sonsuzlua kadar gider. Sonlu bir zaman iinde sonsuz
saydaki uzay aralklar nasl geilebilir? Bir baka kant: Uan ok durmaktadr, nk bu
ok her anda belli bir noktada bulunacaktr; belli bir noktada bulunmak demek de durmak
demektir; ama hareketin her bir annda duruyorsa, ok , yolunun btnnde de durmaktadr. u
son kant da hareketin greliine - relatifliine -dayanmaktadr: Belli bir noktalar dizisi, biri
durmakta olan, teki de ters dorultuda ilerleyen iki dizinin yanndan geerse, ayn zaman
7

iinde hem byk, hem de kk bir mesafeyi gemi olacaktr, yani bu dizinin ayn zaman
iinde eitli hzlar olacaktr, hareketini duran ya da ters dorultuda ilerleyen dizi le
ltrdmze gre.
Zenonun bu keskin antinomialar, tabii, yalnz unu gstermek iin: Varolan bir okluk
ve hareket diye dnrsek elimelere deriz, yle ise Var olan ancak bir ve hareketsiz
olabilir.13

HERAKLETOS:
oania filozoflarndan drdncs. Ephesosta (Efes) doup yetimitir. Aa yukar
M.. 540-480 yllar arasnda yaad hesaplandna gre, Herakleitos, Miletli
filozoflardan daha gen, Ephesosun aristokrat bir ailesinden. Yapt ok g anlalr, karanlk
bir slup ile, zdeyiler biiminde yazlym. Onun iin ilk ada ona karanlk Herakleitos
denmitir.Yurdunun politik sosyal gelimesinin beenmeyip keye ekilen, bu yalnzl
iinde varlklarn zn kavramaya alan Herakleitos, yn hor grr. Ona gre yn
anlayszdr, her eyin d ynne taklp kalr, bo inanlar iinde yuvarlanp gider.
Ona gre evrenin temel maddesi atetir. Ate, btn varolanlarn ilk gerek temelidir,
btn kartlarn birliidir, iinde btn kartlarn eridii birliktir. Herakleitos unu
belirtmekten usanmaz: Evren boyuna akan bir sretir, ba sonu olan bir deimedir, hi
durmayan,bu deime iinde kalan, srp giden hibir ey yoktur. Panta rei her ey akar: Bu
onun ana gr. te atein ilk madde (arkhe) olduu dncesine de Herakleitos buradan
varyor. rnein, bir tahtay yakp kemiren alevin yakndan bakldkta, boyuna ilerleyen bir
sre olduu grlr; alev, tahtay boyuna yakp kemirir, onu boyuna duman ve buuya
evirir. Evren de byle tkenmez canl bir atetir, srekli bir yanma srecidir. Daha dorusu,
dnml(periyodik) bir sretir bu. Bunda srekli olarak, bir yoku yukar karan,bir de
yoku aa indiren yol vardr. Evren ateten meydana gelmitir ve burada olup bitenlerin
sonundaki byk ylda yeninden ate tarafndan kemirilecektir yeninden domak iin. Bu,
bylece, dnml olarak, hi tkenmeden srp gider.
Bu srekli olu iinde durucu, kalc bir ey bulduumuzu sanrsak, Herakleitosa gre,
bu, bir yanlmadr, bir aldanmadr. Ayn rmakta iki kez ykanamayz. kinci kez girdiimizde
bu rmak bsbtn baka bir rmaktr artk. Bu arada, akp giden sular onu baka bir rmak
yapmlardr. Karmzda, ayn eyin bulunduunu sandmz her yerde durum byledir.
Kalc eyler varm sansna kaplmamz,deimenin kuralsz deil de, belli bir dzene, belli
13

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 28

bir l ve yasaya gre olmas yzndendir. Bu lye, bu yasaya, Herakleitos logos

diyor.Evrende egemen olan yasadr, dzen ve akldr (logos). 14

XENOPHANES:
Herakleitosun ada olan Xenophanes ( aa yukar 569- 477 arasnda yaamtr)
Kolophonludur. ( Bugnk zmir ile Efes arasnda) . Bir filozof olmaktan ok,din bakmndan
bir retici.
retici nitelikteki kouundan kalan paralarndan Xenophanesin , halk dininin tanrlar
insan gibi tasarlamasyla savatn gryoruz. Bu , onun grd balca i. Tanrlarn bu
insanlatrlmas - anthropomorphism- Homeros ile Hesiedosta yksek edebi bir biim de
kazanmt ve bunlarn Yunan eitiminde ok nemli bir yerleri vard. Xenophanes yle
diyor: Homeros ile Hesiedos,lmller (insanlar) arasnda su saylan, utanlan btn eyleri
tanrlara da yklemilerdir.Tanrlar hrszlk ederler, yalan sylerler, elerini aldatrlar. Sonra:
lmller sanyorlar ki, tanrlar da kendileri gibi domulardr, kendileri gibi giyinirler,
kendilerinin biimindedirler. Nitekim Habeler tanrlarn kendileri gibi kara ve yass burunlu;
Trakyallar sarn ve mavi gzl diye dnrler. Byle olunca, atlarn,arslanlarn elleri olup
da resim yapabilselerdi, atlar tanrlarn at gibi, arslanlar da arslan gibi izeceklerdi. Oysa
tanrlar ne arslan biimindedirler, ne zenciler gibidirler, ne de Yunan heykellerinde olduu
gibi insan klndadrlar. Halk dininin tanrlar insan biiminde tasarlanmasna kar,
Xenophanes kendi tanr tasarmn koyar.

Bu, arnm bir tanrdr. Ona gre: Bir tanr vardr; bu , tanrlar ve insanlarn en ulusudur; ne
biimi, ne de dnmesi bakmndan lmllere benzer; bu tek Tanr batan aa iitmedir,
batan aa dnmedir; her eyi dnceleriyle hi zahmetsiz ynetir.Xenophanesin bu
tanr tasarm,tektanrcla ( monotheism) doru atlm bir admdr.15

EMPEDOKLES:
Empedokles Sicilya Adasnn gney kylarnda bulunan Akragas (ya da Agrigentum)
ehrinden. Ailesinin ehrin siyasi hayatnda pek sz geermi; kendisi de bir aralk bata
14
15

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 23
Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 25

bulunmu, krallk bile nerilmi kendisine, ama kabul etmemi, demokrasiyi tlemi.
Fiziki, hekim, hatip, mucizeler gsteren ve arndran rahip olarak Gney talya kentlerinde
dolam.lm de efsaneletirilmitir: Kendisini Etna Yanardana atm olduu sylenir
belki de onu Tanrlatrmak iin yaplan abalardan biri bu siyasi srgn olarak
Peloponneste lm olmas ihtimali daha byk. Peri physeos (Doa zerine) ve
Katharmoi (Arnmalar) adl iki eseri vardr.
Empedoklesin retisinin k noktas, bir yandan Parmenidesin savdr: Meydana
gelme ile yok olma diye bir ey yoktur aslnda. Ama br yandan da Empedokles duyularn
bize gsterdii bir olguyu, meydana gelme ile yok olmann grnn, bu olaylar
aklamaya alr. Ona gre, insanlarn meydana gelme dedikleri eyi temel maddelerin bir
karmas, yok olma dedikleri de bu karmann dalmasdr. ok byk paralardan
kurulmu olan temel maddelerin kendileri, (bunlara Empedokles, Rizomata panton= her eyin
kkenleri diyor) meydana gelmemilerdir, yok olmazlar, deimezler, bunlar Parmenidesin
bengi varl gibidir.
Doa bilgisinin gelimesinde ok nemli bir yeri olan e (element) kavramn ilk
olarak ortaya koyan Empedokles olmutur denilebilir.e, burada, kendi iinde bir cinsten,
nitelii bakmndan deimeyen, artk blnemeyen, yalnz eitli hareket durumlarna
geebilen madde demektir. Bu anlayla da, Parmenidesin Varlk kavram ie yara bir hale
getirilmi oluyordu.Bu eler de, Empedoklese gre, drt tane imiler: Toprak, su, ate, hava.
Empedoklese gre, bu drt e, evren yapsnn ancak gereleridir. Evren bu
gerelerden kurulmutur. Drt enin kendileri, tpk Parmenidesin Varlk gibi deimez
tzler olduklarndan, bunlarn kendisinde bir hareket nedeni bulunamaz; yani bunlar
kendiliklerinden birbirleriyle karamazlar, kendiliklerinden bir karmay bozamazlar. Onun
iin doa aklamasnda, bu drt enin yan sra bir de hareketin bir nedeni, hareket ettirici
bir g de gerek. Empedoklese gre , drt ana eyi birbiriyle kartran, bunlarn
karmlarn yeniden zen neden de sevgi ile nefrettir. Empedoklesin bu anlaynda, madde
ile kuvvet (oluu salayan neden), ilk olarak, iki ayr ilke olmulardr.
Ayn zamanda bir hekim olan Empedokles, canllarn dnyasna da yakn bir ilgi
gstermitir. Ona gre, bitkiler ilk organizmalardr ve hayvanlar gibi canldrlar.
Empedoklesin insan zerinde de ilgi ekici gzlemleri var: Kan, insan hayatnn anataycs ve dnmenin merkezidir. Kanda eler, en olgun bir biimde birbiriyle
karmlardr. nsann btn yetenekleri, bu karmn olgunluuna baldr. Bir doa bilgini
olarak duyularn gsterdikleri zerinde nemle duran Empedoklesin sensualist bilgi

10

retisine gre, biz evreni biliyoruz, nk biz de onunla ayn zdeniz, biz kendimiz de drt
eden kurulmu olduumuzdan, ayn elerden kurulmu olan bir varl biliriz. 16

ANAXAGORAS:
oniada Klazomenaide ( zmir- Urla yaknnda bugnk Gladas) domu. Burann
soylu bir ailesinden. 462 ylnda Atinaya gitmi, burada 30 yl kalm. Periklesin yakn dostu
imi. Periklesin muhalifleri onu Tanrszlkla sulandrmlar, nk Yunanllarca Tanr
saylan gnein bir ate yn olduunu sylemi. Yaad ylalrn 500-428 arasnda olduu
sanlyor. Anaxagoras bu dnemin en byk doa bilginidir.Matematikteki bilgileriyle n
salmtr. Astronomide de bulular varm: Ay n, ay ve gne tutulmalarn doru olarak
aklam.
Empedokles gibi Anaxagorasa gre de : Duyu verileri aratrmalarmza k noktas
olarak alnmaldr duyularn bilgi deerleri snrl bile olsa. Ona gre de, kesin anlamnsa bir
meydana gelme ile yok olma yoktur. Grnrdeki oluma ile yok olma, asl olan, gerekten
varolan zlerin (khremata), tohumlarn (spermata) birlemesi ve dalmasndan baka bir
ey deildir. Anaxagoras, deney dnyasndaki nesnelerin nitelik bakmndan saysz eitlilii
drt enin birlemesiyle aklanamaz diyor. Deney dnyasnda nitelik bakmndan ne kadar
eitlilik varsa, nitelike birbirinden ayrlan o kadar sperma (ana-madde) vardr.

Empedokles dncesini mitolojik-edebi bir biimde dile getirmiti. Anaxagorata bu

kalkyor, ayrca, Herakleitos ile Empedoklesteki gerginlikler, karotlklar yerine evrenin
birlii konuluyor. Kendisinden ncekiler gibi gerei maddi bir ey olarak dnen
Anaxagoras, saysz spermalar arasnda, btn tekiler iin hareket nedeni olacak maddeyi
arar ve bunu kendi iinde canl bir ey diye dnr. oniallarn ana- maddesi gibi. Bu
madde, btn tekilerini kendinden harekete getirir. Ancak, diyor Anaxagoras, alglarmz
bize evreni dzen, erei olan bir btn olarak gsterirler; dolaysyla hareketi salayan kuvvet
de, dzenleyen, bir eree (telos) gre oluturan bir kuvvet olacaktr. Onun iin Anaxagoras,
oluu meydana getiren ilkeye, grd i dnce yetisininkine benzediinden, Nous adn
verir. Ancak, dnce yetisine, akla benzetildii iin Nousu maddi olmayan bir ilke diye
16

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 31

11

anlamamal. Nous da maddedir, yalnz pek ince, pek sekin bir maddedir.O, btn nesnelerin
en incesidir, en arnmdr, yalnz bana olduunda yaln ve hibir eyle karmam bir
durumdadr; eitli niteliklerde grnmesine karn, hep kendi kendisine eittir, kendi kendine
hareket edebilen biricik maddedir, btn teki varlklarn hareket ilkesidir. Nous,
Herakleitosun Logosu gibi, evrene egemen olan kuvvettir; evreni harekete getirip
oluturmas bakmndan da Herakleitosun ateinin grd ileri grr. Yalnz, bu arada ok
temelli bir ayrlk da var: Herakleitosun atei olu srecinin iinde eriyordu ve her eye
dnyordu. Anaxagorasn Nousu ise, hep teki nesnelerin karsnda, onlardan ayr, kendi
banadr.
Anaxagoras: nasl bir balk yn kendiliinden bir heykel olamazsa, bunun iin nasl bir
heykelcinin alp bu balk ynna bir biim kazandrmas gerekirse, bunun gibi,
spermalarn khaosu, kendiliinden, grdmz dzenli, belirli nesnelerin dnyasn
meydana getirmi olamaz. Bunun iin, dzenleyici, biimlendirici bir kuvvet olan Nousun ie
karmas gerekir, diyor. Telos dncesini bir balang olarak da olsa felsefeye ilk olarak
getiren odur. 17

PTYHAGORAS:
Bildiimize gre, Pythagoras ( 580-500 aralarnda) Samoslu ( Sisam adasndan) imi, gen
yanda Gney talyaya gm. Burada Kroton ehrinde yerleip gizli bir din tarikat
kurmu..6. yzyln ortalarnda Yunanistanda yaylmaya balayan bir dinin, efsanevi arkc
Orpheusun kurduu Orphik kltn ok etkisinde kalm. Ruhun gtne, doularn
dnml (periodik) olduuna, bedenden ayrlan bir ruhun insan ve hayvan bedenlerine
girdiine inanma, Trakya Dionysosuna tapan Orphiklerin balca inanlardr. Pythagoraslar
aslnda bir din topluluu ama matematik ve musiki ile ok uramlardr. Matematik ile
musiki arasnda bir balant da kurmulardr. Pythagoran kendisi, ses perdesi ile tel
uzunluu arasnda bir ilikinin olduunu bulmu. Ondan sonrakiler say oranlarnda seslerin
gizli balantlarn aramaya giriip bir sesin nitelii ile ses dizisindeki yerini bu sese karlk
olan saynn nitelii ve saylar dizisindeki yeri ile bir tutmular.
17

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 33

12

Matematik ile bylesine yakndan uraan Pythagoraslar, saylardan edindikleri bilgileri

genelletirerek saylar btn varln ilkeleri (arkhe) yapmlardr. rnein, belli bir say belli
nitelikleriyle adalettir, bir baka say ruhtur, bir bakas akldr vb. Bylece her ey iin
saylarda bir karlk bulmulardr.
Onlara gre, nesnelerin z, gerei, varln anamaddesi ( arkhe) saydr. lk
Pythagoraslar saynn ideal yapsn henz bilmezler, onlar da sayy cisimsel bir ey diye
tasarlarlar.
Nitekim kosmoloji sorusuna, saylardan nesneler nasl meydana geliyor? sorusuna
verilen yantta, saylarn cisimsel birer etken olduklarn gryoruz.Saylarn kendisi, tek ile
iftten ya da snrsz ile snrlayan dan kurulmulardr. Tek - ift, bir - ok, sa - sol,
erkek - dii, duran - kmldayan, doru - eri, aydnlk - karanlk, iyi - kt, kare - dikdrtgen.
Pythagoraslarn dnya gr dualist: snrlnn, tekin, yetkin ile iyinin karsnda snrsz,
ift, yetkin olmayan ile kt var.
Pythagoraslarn bilim alannda en byk baarlar astronomidedir. lk defa olarak yeri,
evrenin merkezi olmaktan karmlar, onu kre eklinde dnmler, yerin, evrenin
ortasndaki grnmeyen merkezi atein etrafnda dolandn sylemilerdir.
Balca Pythagoraslar: Kartlar retisinin temsilcisi bir hekim ve anatom olan
Alkmaion ile Pythagoras tarikat daldktan sonra retiyi Attikaya gtren Sokratesin
ada Philolaostur.18

DEMOKRTOS:
Demokritosun doduu yer oniada Teos ( Urlann gneyinde) olmal. Kendisine
Abderal filozof deniyorsa da, belki de sonradan buraya gelip yerlemitir.Uzun
yolculuklara km, btn Yunanistandan baka, Msr, Anadoluyu, ran dolam.
Yurdunda siyaset ilerine hi karmam, kesine ekilmi bir bilgin hayat yaam. Bir
tant bulmay, Pers kral olmaktan stn tutarm dermi. lkan en byk doa aratrcs
saylr.
Varolan ona gre de, meydana gelmemitir, yok olmayacaktr, deimezdir, hep kendi
kendisiyle ayn kalr. Ama varolann dnda bir de varolmayan, yani boluk da, uzay da
vardr.Uzay yznden varolan, kendileri artk blnmeyen, grlemeyen klklara (ideai)
ayrlr.Bunlara da Demokritos atom (blnemeyen) adn verir. Atomlarda olabilen biricik
deiiklik harekettir, yani yer deitirmedir. Atomlarn birbirlerinden ayrlmalar, sadece
18

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 29

13

nitelik bakmndandr, sadece byklk, kklk, yer, dzence vb. ayrlklardr. Onun iin
Demokritos atomlarda ( bu gerek varlklarda) renk, ses, scaklk, soukluk vb. niteliklerin
bulunmadn syler. Renkleri grmemiz, sesleri iitmemiz, scakl duyumlamamz, tatly,
acy tatmamz, ancak, bir duygu yanlmasdr, bir karanlk bilgidir. Duyular, asl gerei,
yani nesnelerin artk blnemeyen son paralarn (atomlar) bilebilecek gibi keskin
deildirler. Duyu bilgisi nesnelerin i dokusunu, gerek yapsn gremez, bunu ancak
dnen akl kavrayabilir. Ama bunu sylemekle Demokritos, henz dnme ile alg,
dnlen dnya ile alglanan dnya arasnda ilkece bir ayrlk yapmyor; bu ikisini
birbirinden ayran yalnz, keskinlik ve kesinlik dereceleridir.
Demokritos Anaxagorasn anlay ile savaarak, onun teleolojik aklama denemesi
karsna ok kesin bir mekanist gr koyar: Evren yalnzca atomlarn arpmalar ve
birbirleri zerindeki basnlar ile olumutur; evrendeki olua kesin bir zorunluluk
egemendir; btn olup bitenler, nedenlerden zorunlu olarak meydana gelmilerdir. Bylece
Demokritos, Anaxagorasn retisinde belirir gibi olan erek (telos) kavramn kabul etmedii
gibi, rastlant kavramn da ak olarak reddeder: Rastlantnn szn etmemiz yalnz
bilgisizliimizden ileri gelir; bir olayn nedenini bilmedik mi, bunu rastlantyla aklamaya
kalkrz.
Bu gryle de Demokritos mekanist bir doa biliminin temellerinin atm oluyordu.
Demokritos gerek, atomlar ve atomlarn hareketleridir retisini ruhu aklamada
da kullanr. rnein, alg ile dnme, bu iki ruh olay ona gre vcudumuzdaki atomlarn en
incesi, en hafif ve en dz olan ate atomlarnn( bunlar vcudu scak tutarlar, hareketli,
dolaysyla canl klarlar) bir hareketidir. Bu da aka materialist bir anlaytr. Geri
Demokritostan nceki filozoflar da varolan, bu arada ruhu da, cisimsel saymakla
materialisttirler, ama Demokritosunki ok bilinli bir materializm.
Demokritosun ahlak retisi de doa felsefesine dayanr. Kalan birok fragmentden,
onun doru bir yaayn dayanaklar nedir? sorusunu, kendisinden nceki felsefede
bulamadmz bir lde aratrdn gryoruz. Bu bakmdan Demokritos bir geit
dneminin dnrdr. Ondan nce balca kosmos (doa) sorunu zerinde durulmutu:
Demokritosta ise insan hayat ile ilgili sorunlar, kosmos sorunu kadar yer almlardr.
Nitekim Yunan felsefesinin bundan sonraki dnemi de balca insan ile ilgili sorunlar ele
alacaktr.
Demokritosa gre duygular ile istekler de ate atomlarnn hareketleridir. Bu hareketler
durgun, ll iseler insan mutlu yaparlar, ok kzk iseler mutsuzluk yaratrlar. Onun iin
mutluluk, ruhun dinginliidir. Demokritos ruhun bu durumuna euthymia (ruhun iyi durumda
14

olmas) diyor. Euthymiay insan eylemlerinin son erei yapt iin, Demokritos, bundan
sonra Yunan ethiinde balca bir anlay olacak olan eudaiminizmin ( mutuluun) kurucusu
saylabilir.
Demokritosun eudaimonizmi ok temiz ve soylu. Mutlulua erimek isteyen, yararna
olanla olmayan ayrt etmeyi bilmelidir. Bunun lsn de insan, haz ve ac duygularnda
bulabilir, yalnz, greli olarak iyi olanla, mutlak olarak iyi olan ayrmay da bilmelidir.
Greceli olarak iyi olanla, mutlak olarak iyi olan ayrmay da bilmelidir. Greli olarak iyi
olanlar: maddi-duyusal sevinler, gzellik, eref ve zenginlik gibi eylerdir. Mutlak iyi ise,
ruhun iyi bir durumda bulunmasdr (euthymia). Ruh byle bir durumda olunca, insan yalnz
iyi olandan sevin duyar, kty yapmak yle dursun, istemez bile. nsann ahlaka
deerinin ls, dndr. nsan dardan bamsz olarak, sevinlerini kendisinden
devirebilecek durumda olmaldr. Mutlu olmak iin yaplacak ey, ruh dinginliine erimek,
bunun iin de her trl sarsc tutkulardan, duygulanmlardan kanmaktr. Demokritos bu
duruma en iyi bilgelikte varlaca kansndadr.
Demokritos, astronomide Pythagoraslar bir yana brakrsak, gelimenin en yksek
noktasdr. Ama Demokritos, br yandan, doadan ok insanla ilgilenen yeni bir gelimenin,
balca insan sorunu zerinde duran bir dnrler topluluunun da adadr. Bu
dnrlere de Sofistler ad verilir.19
KAYNAKA

ARSTOTELES, Politika, Remzi Kitabevi , stanbul 1998

CEVZC Ahmet, lka Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa 2000

GKBERK Prof. Dr. Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi Byk Fikirler
Kitaplar Dizisi, stanbul 1999

GL Abdlbaki, UZUN Erkan, UZUN Serkan, YOLSAL mit Hsrev,

Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 2003

HERODOTOS (ev. KMEN Mntekim), Tarih, Trkiye Bankas Yaynlar

Hasan Ali Ycel Klasikler Dizisi, stanbul 2006

RUSSELL Bertrand (ev. SENCER Muammer), Bat Felsefesi Tarihi I, Say

Yaynlar Dnce Dizisi, stanbul 2004

19

Prof. Dr. M. GKBERK, Felsefe Tarihi, Byk Fikir Kitaplar Dizisi, Remzi Ktabevi 1999 stanbul, s 35

15