I-KLASK A HEYKELTRALIININ HELLEN DNYASINDAK

YER, NEM VE GETRDKLER:

Klasik a heykeltralnn zelliklerinin anlalmas iin, bu dneme
gelinceye kadar Yunan heykeltralnn geirdii deiim ve geliimlerin
dikkatli bir ekilde incelenmesi gerekmektedir. Bu incelemenin yaplmas
bize, heykeller zerindeki gelimenin ilk noktadan son noktaya olan
yolculuunun nasl, ne ekilde ve gelimenin hangi ynde olduunu
saptamamz acsndan yol gsterici olacaktr.
Yunan heykel sanatndaki gelimelerin neden ve sonularn ksa balklar
altnda toplarsak; bunlardan ilki, siyasi tarih ve sosyal yaamdaki
deiimler (bu deiimlerde incelemeler yapacak olursak kltr ve
sanattaki geliimi daha iyi kavrayabiliriz), ikincisi ise ticaret ve bunun
doal sonucu olarak kltrel ilikilerin artmas, etkileimlerin oalmas
sonucu yaanan gelimeler. Bu iki etken sonucu gelien Helen toplumu
nce eselerinde, ilikide bulunduu kltrlerin sanatnda grdklerini
taklit etmi, daha sonra kendi z kltr ile sentezlemi, ve son
aamada kendine has bir sanatsal kltr oluturmutur. Bu dnemleri
ksaca sralayacak olursak;

* Geometriksel Dnem M.. 1100- 700 (Dorlarn Kta Yunanistana

yerlemeleri)
* Oriantalizan Dnem M..700/680- 610/600 (Msr ve dou ile
etkileim dnemi)
* Arkaik Dnem M..610/600- 480 (Msr ve doudan alnan sanat
kendi sanatlar ile sentezledikten sonra Hellen sanatnn ilk rnleri )
* Klasik Dnem M.. 480- 330 (gelimi Yunan sanat)
Hellen heykeltralk sanatnn Kronolojisi bu ekilde tarihsel
deiimlerin kltrel yaantya etkisiyle sralanmas mmkndr.

II-KLASK DNEME GELNCEYE KADAR K YUNAN

SANATINDAK GELMELER:
A) Geometriksel Dnem heykeltral M. 1100- 700 :
Dorlar Kta Yunanistana gelemeden nce burada ok gelimi bir kltr
olan Myken kltr yer almaktadr. Dor gleri sonunda bu kltr
ortadan kalkm ve

Kta Yunanistana Dorlar hakim olmutur. Bunun sonucu kltr deierek

gerilemi ve yazda unutulmutur. Dorlar buradaki Akha kltrn yakp
ykmlar ve bylece Hellasta karanlk dnem balamtr. O zamana
kadar ok gelimi olan Myken sanat ortadan kalkm, yerine sfrdan
balayan ve biz bu doneme figrlerin ekillerinden dolay adlandrdmz
Geometriksel Dnem balamtr. Bu dnemde byk boyutlu
heykeltralk eseler yaplmamaktadr. Daha ok kk boyutlu idoller,
figrnler, tren kaplar, rythonlar yaplan kazlar sonucu ele
gemektedir. Bu dnemde kazlar sonucunda ele geen buluntularn
zelliklerini sralayacak olursak; ba, boyun, kollar, bacaklar ve ayaklar
silindirik bir ekilde ilenmekte, gzler ise yuvarlak ve patlak bir ekilde
gerekten uzak geometriksel bir biimde ilenmektedir. Ele gecen
buluntularn geometriksel zellikler gstermesinden dolay bu dnem
Geometriksel Dnem olarak adlandrlmtr.

B) Oriantalizan Dnem M.700/680- 610/600

Bu donem ticaret sonucu doudan ve Msrdan etkileimin olduu ve
M..7.yy. balarnda dou etkisinin yaylmas ile balamaktadr. Deiim
kendini nce seramikte gstermektedir. Bunun nedeni seramik eserlerin
gnlk yaamda daha fazla bir ekilde kullanlmas, plastik eserlerin ise
daha ok dine dayal olup trensel amal kullanlmasndan
kaynaklanmaktadr.(Bu bakmdan plastik sanattaki yeniliklerin

adaptasyonu daha zor olmaktadr. nk toplumlarda dini alandaki

deiimlerim yaplabilmesi iin uygun bir ortam ve zaman dilimi
gerekmektedir.) Bu dnemin ge evrelerine kadar antsal boyutlu
heykellere rastlanmamaktadr; ayrca henz ta tapnak mimarisine de
balanmadndan, tapnaklar ahaptan yaplmakta idi. M..650 yllar
itibari ile ta ve mermerden yaplm tapnaklar karmza kmaktadr.
Bu dnemin en nemli stilistlik zellii ise etkileimler ve ticaret sonucu
doudan alnan dedalik stildir. Bu stilin zelliklerini ksaca sralayacak
olursak; salarn boncuk boncuk iki yana oturtulmas ve apka gibi baa
geirilmesi, gzler badem eklinde iri ve patlak olmas, burun yapsnn
olaandan iri yaplmas ve son olarak ta yzde grlen genlik dedalik
stilin belirleyici zellileridir.,
M..640- 630 yllarna tarihlenen, arkaik dnemde karmza kacak
olan ve Perslerin Akropolisi ele geirene kadar sren gen kz
heykellerine (Korea) bir adm saylan, Ouxser Koresi ve Nikandria
Artemisi oriantalizan dnemde tatan yaplm ilk antsal boyutlu (100
cm.) plastik eserdir. Durulardaki en nemli zellik ellerin birinin
tamamen, birini de yanda olmasdr. nde bulunan elin gs

zerinde bulunmas kltsel bir ifade olarak ele alnmasna sebep

olmutur. Salar baa apka gibi oturmu boncuk boncuk, aln bask,
gzler iri ve patlaktr.(Dedalik stil zellikleri) Ellerin durumu ve kafada
pouya benzeyen (Msrllarn gneten korunmak iin kullandklar bez
paras) sa olarak kullanlmas Msrdan birebir alnm zelliklerdendir.
M..650 yllarnda Msrdan alnan ve Msrda 2000 yldr hi
deimeyen plastik sanatn Helenli ustalar yaklak iki yz yl iinde
(Klasik Dnem) canl bir insan formatna dntrmlerdir. Yani
etkileim sonucu oluan sentez ile kendi kltrlerini yaratmlardr.

C) Arkaik Dnem M.610/600- 480

Bu dnem Oriantalizan dnemde yeni oluan Yunan sanatnn ilk

meyvelerinin ortaya kt ve plastik sanatnn kendini gelitirmeye
balad dnemdir. Arkaik dnemin plastik sanatn ana balk altnda
inceleyebiliriz. Bunlar; korealar, kouroslar ve mimari plastik eserlerdir.
(alnlklar, metoplar, frizler)
*Korealar: Korea giyimli gen kz heykellerine verilen isimdir. lk olarak
antsal Yunan plastiinin balad dnemde ortaya karlar
(M..650/640) ve arkaik dnem sonuna kadar (M..490/480) devam
ederler. zerlerine giydikleri kyafetleri sralayacak olursak; peplos,
khiton, himation ve epiplema dr. Korealarn en fazla yapld dnem
M..560- 510 yllardr. Bu heykellerde giyisi M.6.yy.dan itibaren asal
e haline gelmektedir. Bu heykellerdeki geliim; arkaik glmsemenin
geliimi, vcuttaki geliim, elbisedeki geliim olarak incelenebilir. Bu
dnem kronolojik acdan incelenirse;

Bat Anadolu ve Kyklat etkili Korealar M.600- 560

Erken Akropolis Korealar M.550- 530
Orta Akropolis Korealar M.530- 500
Ge Akropolis KOrealar M.500- 480
Bat Anadolu ve Kyklat etkili Korealar, Msr etkisinin devam ettii fakat
elbiselerde bir eitliliin gzlemlendii, elbise kvrmlarnn
belirtilmeye baland, vcutta Oriantalizan dnemde grlen kalnln
yerini bir incelmeye brakt ve en nemli zellik olarak Arkaik
glmsemenin balad dnemdir.

Erken Akropolis Korealar ise; Arkaik glmseme sonucu yanaklarda

kntlarn olutuu, salarn erken rneklere nazaran daha iyi ilendii,
gzlerin geree yakn belirtildii gibi zellikler gstermektedir. Ayrca

bu dnemi belirten en nemli tarihleme kriteri elbisede karmza

kmaktadr. Elbisenin (himation) bir krlang kuyruu oluturmas bu
dnemi tarihleyen en nemli tarihleme kriterlerinin banda gelir. (bkz.
Akropolis 678 nolu korea)
Orta Akropolis Korealarnda doal geliim artk kendini gstermeye
balamtr. Eller ve kollardaki proporsuyon bozukluu ksmen
giderilmitir. M.530dan sonra detaylara ve elbiyeseye daha fazla nem
verilmeye balanmtr. Elbiseler ve vcut bu dnemle birlikte ayr ayr
ilenmitir. Elbiselerdeki youn ve zengin kvrmlar bu dnemde net bir
ekilde gzlemlenmektedir. Kyafet olarak peplos ortadan kalkarak
yerini oniadan alnan khiton ve himationa brakmtr. Yz uzuvlar
salar ve glmseme yerine oturmaktadr. Gzlerde ar glmsemeye
bal olarak gamzeler olumaktadr. Saclarda bir zlmlk ve zengin
bir uygulama bulunmaktadr. En nemlisi ise bir tarihleme kriteri olarak
himation ne doru uzatlm elin stnden atlarak ikinci
krlangkuyruunu oluturmutur. Elbise ve vcudun ayr ayr yaplmas,
kollarn krlp vcuttan ayrlmas, elbisenin altndan bacaklarn verilmesi
bu dnemi tarihlememizi salayan nemli kriterlerdir. (bkz. Akropolis
682 nolu korea)
Ge Akropolis Korealarn Arkaik sonu ve Klasik ba olarak ta
adlandrlabilir. Bunun nedeni bu dnemde grlen yeniliklerin bir gei
dnemi zellii gstermesinden kaynaklanmaktadr. Arkaik dnemi en
belirgin yapan zellik figrler zerindeki arkaik glmsemedir. Perslerin
Akropolisi igal edip ykmalar ile arkaik dnem sona erer. Yaklak
M.500- 490 yllar ile arkaik glmseme ortadan kalkmaya balamtr.
Bu grubun zellikleri arasnda; glmseme ortadan kalkmakta ve ciddi
donuk bir surat ifadesi verilmekte, vcut ve elbiseler ayr ayr
ilenmekte, kollar vcuttan ayrlarak heykellerde hareketlilik
artmaktadr. Bylelikle oraiyantalizan dnemle balayan heykeltralk
eserlerdeki deiim arkaik dnemle tamamlanmakta (M.480) ve klasik
dneme gei balamaktadr. Bu zellikleri en iyi yanstan rnekler
Euthydikos Koreas ve Akropolis 684 nolu korea vb.
*Kouroslar: plak gen erkek heykelleri iin kullanlan bir isimdir. Bu
heykellerde kollar aaya doru sarkmaktadr. Eller ise, yanlarda ya

yumruk halinde ya da ack bir ekilde braklmaktadr. Kouros

heykellerindeki gelime ve kronolojik sralamay u ekilde verebiliriz;

Sounion grubu M.615- 590

Orkhomenos-Thera grubu M.590- 570
Tenea-Voloumandra grubu M.575- 550
Melos grubu M.555- 540
Anavysos grubu M.540- 520
Ptoon 20 grubu M.520- 490
Sounion grubu kouroslarnda figrlerin ekli yontulduklar bloun drt
yzn ayn anda gstermektedir. Bu kbik formun yzeyinde anatomik
detaylar kabart olarak yivler ve kazma izgiler ile ifade edilmitir.
Anatomi sadece kck bir boyutta anlatlm ve vcudun oranlar
doaldan byk bir apta sapan bir durumda yorumlanmtr. nsan
figr nemli detaylarn vurguland masif ama kendi iinde uyumlu bir
yap ile tasvir edilmitir. Salar ve ban yapmnda hala dedalik stil
zellileri gze arpmaktadr. Kulaklar ion stun alndaki voltler gibi
ve gerekten uzak yaplmaktadr. Yz uzuvlar oyuklar ve ukurluklar
braklarak yaplmtr. Kollarn proprosuyonu bozuk dz ve iki yandan
yapk bir ekilde aa inmektedir.
Orkhomenos-Thera grubu kouroslarnda figrlerin bedensel yaplar
zerinde daha fazla durulmaya allm, ideale yaklaan bir adm olarak
ta detaylar da yuvarlak hatlara nem verilmitir. Gzlerin ve kulaklarn
yapmnda sounion grubunda grlen stilizasyonluk ortadan kalkmaya
balamtr. fade, duru, ba ve salarn genel grn, kask
hatlarnn dik olarak ifade edilmesi ilk eserlere oranla fazla bir fark

grlmemektedir. Ayrca bu eselerde kollarn byk bir ksmnn vcuda

temas ettii gzlemlenmektedir.
Tenea-Voloumandra grubu kouroslarnda figrler drtgen formdan
kurtulmular ve daha iyi ekillendirilmilerdir. Kemikler ve adaleler ayr
ayr vurgulanmaya balanmtr. Duru bir nceki duruma gre daha bir
elastikiyet kazanmtr. Kask hatlar eskisi kadar sert olmayp, karn ve
adaleler eskisi kadar gergin deildir. Kollarda henz bir hareketlilik
olmam vcuda bitiik bir durumdadr. Saclarn ilenii ve eklinde ilk
kez ate huzmeleri eklinde verilmitir. (voloumandra kourosu M.570560)
Melos grubu kouroslarnda vcutlarn ince yapl, adalelerin fazla
belirtilmemesi, glmsemeleri, salardaki stilizasyon, gzlerin hafif
erilii ve karn boluunun yapl bakmndan yenilikler
gstermektedir. (melos kourosu M.550-540)

Anavysos grubu kouroslarnda figrlere yandan bakld zaman gs

ksmnn hacim kazand ve omuriliin s eklini ald
gzlemlenmektedir. Kollar vcuttan yava yava zlmeye balamtr.
Ve bu dnemle birlikte ilk olarak salar ksalmaya balamtr.
Ptoon 20 grubu kouroslar arkaik dnemdeki geliimin son evresini
oluturmaktadr. ne atlan bacak ile arkada bacak arasndaki
deiiklie ait belirti net bir ekilde grlmektedir. Bunun doal sonucu
olarak ta omuzlardan bir tanesi dier omuzun aasnda kalmaktadr.
Kollarn tamamen vcuttan ayrlmas heykeltralarn gsterdii bir
baardr. Gzler ufalmakta ve gzya bezleri verilmektedir.
Sonu olarak korea ve kouroslardaki geliim; figrler statik bir durutan
hareketlenmekte, saclar ve kulaklar stilize bir durumdan naturalist ve
realist bir ekilde dzelmekte, vcut oranlar ve elbiseler geliip
gereki bir ekilde ilenmekte ve kollar dnemin sonlarna doru
korkusuzca vcuttan ayrlarak vcuda hareketlilik kazandrlmaktadr.
Bylelikle Yunan plastik sanat oriantalizan dnemden sonra arkaik

dnemle birlikte artk kendine zg sanatsal kaideler yaratmtr. Bu

dnemden sonra sanatlar en iyiye ulaabilmek iin almtr.
III-KLASK DNEM HEYKELTRAES
Buraya kadar olan blmde yunan plastik sanatnn klasik dneme
gelinceye kadar hangi evrelerden getii anlatlmtr. Klasik dnemle
birlikte idealizmden naturalizm ve realizme geii daha dorusu, stilize
ilenmi insan anatomisinin nasl bir ekilde doal formlara ulat
gzlemlenecektir. Heykeltralar bu dnemde insan figrnn yaps
hakkndaki btn bilgileri kazanmlar, anatomik formlar daha iyi
anlamlar ve bunlar bir btn halinde bir araya getirmilerdir.
M.5.yy.n ikinci eyrei klasik slubun balangcn imgelemektedir.
Bundan sonraki adm bu bilginin deiik ynlerde kullanlmas konusunda
atlmtr. Bu konular devinim ve duygunun betimi, giysi kvrmlar ve
konu betiminin verilmesidir. Klasik dnem kendi iinde eitli blmlere
ayrlmaktr. Bunlar kronolojik adan vermek gerekirse;

Erken Klasik Dnem M..490/480- 460/450 (ciddi stil olarak ta

adlandrlr)
Olgun Klasik Dnem M..460/450- 430/420
Zengin Stil M..430/420- 400
Ge Klasik Dnem M..400- 330

Klasik dnemde grlen yeniliklerin nedenlerinin anlalmas iin, bu

dnede yaanan tarihi olaylarn sanata yansmas ve bu dnemde alan
heykeltralarn getirdii yeniliklerin bilinmesi gerekmektedir. Bu
olaylarn altnda ortaya kan bu stn sanatn zellikleri daha iyi
anlalabilir.
IV-KLASK DNEM HEYKELTRALIININ TARH VE POLTK
YN:

Arkaik dnemin sonunda cereyan eden tarihi ve siyasi olaylar klasik a

sanatnn gelimesinde nemli bir ekilde rol oynamtr. onia ihtilali
srasnda (M..494) Miletos ehrinin Persler tarafndan igal edilmesi ile
burada bulunan sanatlar Atinaya gelerek oniann yksek sanatnn
burada yaylmasn salamlardr. (Ayn olay orta a sonlarnda
stanbulun igali sonucu burada bulunan bilim adamlarnn Avrupaya
giderek orada Rnesans ve Reform hareketlerinin balamasna sebep
olmalar ile badatrlabilir. ) Bylelikle kaba Dor sanat, ince ve zarif
on sanat ile birleerek klasik dnemin balamasna zemin
oluturmutur. on elbiseleri olan khiton ve himation dnemin balca
eserlerini sslemi; kvrmlarn verilmesi, elbiselerin incelmesi ve
vcutta oluan yenilikler Yunan sanatna renk katmtr.
M..490 ile balayan Pers tehlikesi giderek Attikaya yaylm ve
M..480de Attikann Perslerin eline gemesiyle son bulmutur. Persler
Atina Akropolisini yerle bir etmiler ve bundan bir yl sonra Attikallar
Atina Akropolisini tekrar ele geirmilerdir. Fakat bu dnemde yaanlan
aclar dnemin sanat eserleri zerinde etkisini gstermitir. Psikolojik
ve sosyolojik adan ken toplum, arkaik dnemde glmseyen ve
idealize edilmi eseler yerine, duyduklarn ve hissettiklerini sanat
eserleri zerinde yorumlayarak naturalist ve realist sanat eserleri
retmilerdir. Bylece arkaik dnemdeki glmseme oradan kalkm
bunun yerine yzde donuk ve ciddi ifadeler yer almtr. Arkaik devrin
aal kyafetleri yerine sade kyafetler tercih edilmitir.
Pers savalar sonrasnda glenen Attika yine Perslere kar kurulan
attika bana gemi ve bunun doal sonucu olarak bu birliin hazinesi
Atina Akropolisine tanmtr. Bu dnemle birlikte elde edilen art rn
fazlas, ticaretin gelimesi ve Deniz birliinden gelen paralar ile
zenginleen Atina, elde edilen art geliri sanatsal faaliyetler iin
harcamtr. Perikles dneminde Akropolis yeniden elden geirilmi ve
yeni imar planlar yaplmtr. Bu dnem klasik an yksek stil ya da
Parthenon a olarak bilinen dnemidir. zgrlk ortamnn getirmi
olduu serbestlie birde maddi yeterlilik eklenince sanatlar daha
zgn ve eitli eserler vermeye balam, bunun doal sonucu olarak ta
eserlerde yeni akmlar ortaya

kmtr. Artk heykeller zerindeki ciddiyet yerini bir yumuamaya, bir

durulua brakmtr. Plastik, seramik, mimari alanda grlen bu canllk
sanatlar iin itici bir g olmu ve istekleri karlayabilecek birok
byk sanat ortaya kmtr.
Yine bu dnemde felsefenin gelimesi ve yeni bilim adamlarnn ortaya
att karmlar sonucu ok tanrl dine olan inan zayflamaya balam,
tanrlar ti ye alnmaya balamtr. Bunu ilk kez Parthenon tapnann
frizlerinde grebilmekteyiz. Attikallar persler ile yapm olduklar
savatsan dolay kendilerini stn grp kendilerini tanrlar ile birlikte
ayn frizde resmetmilerdir. Ayrca altn ve deerli madenlerden yaplan
Athena Parthenon Tapnann klt heykelinin ihtiyaca gre baz
paralar alnarak (ki daha nce dokunmann yan sra grmenin bile yasak
olduu klt heykellerine) kullanlm ve sonra tekrar yerine
yerletirilmitir.
M..430- 400 yllar klasik an zengin stil dnemidir. Bu safhay Grek
ehirlerinin kendi aralarnda yaptklar ve 27 yl sren Pelleponnessos
Savalar doldurmaktadr. Bu ada slup deiimi yava yava olmutur.
Pelloponessos savalar sonucu ekilen aclar Eurupides, Sokrates ve
sophistler gibi dnr ve ozanlarn ortaya att retiler insanlarn
dncelerini deitirmi, kiilie nem vermeyen lkc tutum yerine,
kiilii n gren yeni bir dnce akm balamtr. Sanat alannda bu
tutum insancl niteliklerin oaltlmasnda yanstlmtr. Heykel ve
kabartmalarda insan yzleri dncelere dalm yumuak bir anlam tar.
ou zaman buna ar duygulu bir grnte katlmtr. Durular daha
kvrak ve dalgal olmutur.
KLASK DNEM HEYKELTRALARININ YUNAN
HEYKELTIRAESNE GETRD YENLKLER:
Klasik dnem heykeltralnn gelimesinde tarihsel ve siyasal olaylarn
dnda, bu dnemde yetien heykeltralarda etkili olmutur. Bu dnem
heykeltralar insan gvdesinin karmak yapsn kkl olarak kavram
ve uyumlu bir btn iinde betimleyebilmitir. Bundan sonra atlan adm

realist ve naturalist akmlar iinden iyisini yaratma aamasdr. Btn bu

deiik ynlerde sanatlar her ne kadar adm adm doal biimlere
ulamlarsa da yaptklar yaptlara dinginlik diyebileceimiz yle stn
bir zellik kazandrmlardr ki bu yaptlar gereinde tesine kaymtr.

Bu dnemde mermer ve ta malzemenin dnda bronz malzemeden de

faydalanmlardr. Bu da heykelde baz detaylarn yaplmasnda sanaty
daha zgr klmtr. Bu da eserlerin daha hareketli yaplmasna olanak
salamtr. Bunun nedeni sanatnn esere verdii duyguyu harekete
yanstmaktr. Bu donem sanatna yenilikler getirerek yunan plastik
sanatna ivme kazandran nemli sanatlar yaad dnem ve getirdii
yeniliklere gre sralayacak olursak;
KRTOS: Arkaik dnem sonu ve klasik dnem balarnda eserler
vermitir. En nemli eserleri arasnda Kritios olan ve Tyran ldrenler
heykel grubu yer almaktadr. Kritios, arkaik dnemdeki kbik ve statik
olan vcut yapsna bir hareketlilik kazandrmtr. Kritios olan olarak
bilinen kourosunda bir admn ne atlmas sonucu frontalitenin krlmas
salanmtr. Yine eserleri arkaik dnemde olduu gibi tek cepheli deil
onun eserlerinde cephe eitlidir. Bunu tyran ldrenler heykel
grubunda bariz bir ekilde grebilmekteyiz. Bu eserde birinci cephe
grub7un kendi cephesidir. kincisi ise her iki heykelin kendisine has olan
cepheleridir. Bu eserde hareketlilik hat safhaya ulamtr. Birer adm
ne atlarak kollarn yapt hamleler belirtilmeye allm, bunu
yaparken de vcut oranlarn mkemmel bir ekilde vermeyi baarmtr
MYRON: Erken klasik dnem sonu, olgun klasik dnem balarnda
eserler vermitir.(M..460- 450) En nemli eserleri arasnda AthenaMarsyas heykel grubu ile Diskopol heykeli gelmektedir. Myron
mkemmel olan vcut oranlarna kusursuz bir hareketlilik kazandrmtr.

Bunu Diskopol heykelinde net bir ekilde grebilmekteyiz.proporsuyon

bozukluklar onunla birlikte artk ortadan kalkmaya balamtr. Heykelin
vcut oran ve ekli geree yakndr. Yine Myronun en nemli
zelliklerinden biride iki olay arasndaki ann belirtilmesidir. Bunu hem
Diskopol heykelinde hem de Athena-Maryas heykel grubunda
grebilmekteyiz. Diskopol heykelinde dnn tamamlam ve ellindeki
diski frlatmaya hazr pozisyonda, vcut ise iki yayn birlemesi
eklindedir. Yine Athena-Marsyas heykel grubunda tanra kadnn yere
att flt almaya alan Marsyasa bak net bir ekilde
gzlemlenebilmektedir.
PHEDAS: Parthenon a olarak ta bilinen olgun klasik dnemde
eserler vermiitir. Plinius Pheidias iin 83. olympiyat (M..448-444) iin
akne dnemi olduunu sylemektedir. Pathenon frizlerinden ve bu
frizlerde grlen yksek stil zelliklerinde deil, onun kolasal ve antsal
yapm olduu klt heykellerinin yapm teknii bu dneme getirdii en
nemli yeniliklerdendir. O, ncelikle heykelin duraca yere heykelin
bitmi haline uyan ahap bir iskelet dikmekteydi. Daha sonra vcudun
ten blmlerine taklmak zere ince fildii plakalar yontulur, kuma
kvrmlar ve dier ayrntlar iinde metal tabakalar kalplar halinde
yerlerine yerletirilmektedir. Bitmi heykelin yek pare grnm iin
her para zenle ele alnp yanndakine uydurularak gizlenmekteydi.

POLYKLETOS: M..5.yy. son eyreinde eserler vermitir. Argoslu

dur. Argos Hera Tapna iin yaplan altn-fildii gibi tanr ve tanra
heykelleri de yapmasna karn, Polykleitos bir atlet heykelcisidir. Plinius
onun yaptlarndan birini yle tanmlamaktadr(Pli.xxxv. 55); Gen
erkek grnl, mzrak tayan heykeli sanatlar tarafndan kanon
olarak adlandrlmaktadr. Bunun nedeni dnem sanatlarnn bu heykeli
bir yasa sayarak kendi sanatlarnn kurallarn ondan almlardr.
Gvdenin yaplndaki denge ve uyum, durutaki yumuaklk ve geveklik
iin Yunan sanatnda baka bir rnek yoktur. Polykleitosun heykellerdeki
vcut oranlar hakknda Kanon adl bir kitap yazd bilinmektedir.
Onun oranlar 1/7dir. Yani vcuttaki her bir uzuv vcudun yedi de biri
olmak zorundadr. Bu kitap gnmze kadar gelebilseydi onun

heykellerini saran uyumlu yapy oluturan kurallar daha ayrntl bir

ekilde inceleme olana bulabilecektik.
PRAXTELES: (M..370- 350) sofizm etkisi altnda praxiteles tanrlar
insanlatrm ve bunlar belirli bir i yaptklar anda grntlemeye
nem vermitir. Sourokthonos Apollon heykeli elinde tuttuu ile aaca
trmanmakta olan kertenkeleyi ldrmek iin harekete gemektedir.
ocuk Dionysosu tayan gen Hermes heykeli ise kolunda tad ocuk
Dionysosa bir zm salkm uzatmakta, Knidos ehri iin yapm olduu
Aphrodite heykelinde ise tanray soyunduktan sonra hamama girmek
zere iken tasvir etmitir. Tanray plak olarak ve kadnlnn tm
gzellii ve zellii ile birlikte tasvir etmeye ilk kez Praxiteles cesaret
etmitir. Tanrlar bu kadar insanlatrmakla M..4.yy. plastik sanatna
renk vermi M..5.yy. klasiinin hudutlarn geniletmitir. Mermeri bir
kadn vcudu kadar yumuatm ve canlandrmtr. Sa yapmnda
salarn uzun, hafif dalgal, aln ykseke ve gene yakn bir ekilde
eserlerine yanstm olduu grlr. Gz ukuru burun tarafndan bariz
bir ekilde belirtilirken, yan taraflarda byle bir durumla
karlalmamaktadr. Kalar knt yapmakta ve kemer eklinde gz
bastrmakta olduu eserlerinde grlen bir baka zelliktir.
LYSPPOS: Polykleitosun 1/7 oranndaki kanonunu 1/8 olarak
gelitirmi, bu sayede ince uzun vcutlar ve kk bir ba heykellerinin
ayrt edici zelliklerinden biri olmutur. Sanat insanlar olduklar gibi
deil kendisine grndkleri gibi tanmlar. Bu suretle en kk
ayrntlarna kadar seyirci zerinde optik etkilere, yeni bir oranlar
sistemine gre ilenmi bir takm tun heykeller en okta atlet
heykelleri yapmtr. rnein Apoxyomenos heykelinde idman yaptktan
sonra, sol elinde striglis ile vcudunu temizleyen bir atleti tasvir
etmektedir. Atlet sakin bir suretle ayakta durmakla beraber btn
vcudu asabi hareket dalgalar ile sarslmakta, ayn zamanda kollarn
ileriye uzatmakla beraber belirli bir derinlie sahip bulunmakta, bu
sayede daha eski dnem heykelleri gibi sadece bir cepheden deil eitli
cephelerden zere yaplm bulunmaktadr. Grek plastik sanatnn son
heykeltralarndan olmakla beraber, klasik dnemden Hellenistlik
dneme geii de salamaktadr.

V-KLASK DNEM HEYKELTRALIINDAK YENLKLER VE

DNEMLER TARHLEYEN NEML KRTERLER:
Buraya kadar ki blmlerde; Yunan plastik sanatnn geometrik
dnemden klasik dneme kadar izledii yolu, klasik dnemdeki tarihsel
ve siyasal olaylarn etkileri sonucu ortaya kan geliimi ve dnme
heykeltralarnn getirdii yenilikler anlatlmtr. imdi ise asl
konumuzu oluturan klasik a sanatnn Helen dnyasna getirdikleri
kronolojik adan ele alnp anlatlacaktr.
Erken Klasik Dnem (Ciddi Stil) M..490/480- 460-450: Bu dnem pers
savalar sonucu arkaik glmsemenin ortadan kalkp, bunun yerine yzde
ciddi bir ifadenin vurguland dnemdir. Bu dnemin heykeltralk
eserler zerindeki tarihleme kriterlerini sralamak gerekirse;
Salarda arkaik dneme oranla bir zlme grlmektedir.
Salarn baa peruk (apka) gibi oturtulduu grlmektedir.
Aln baskl gz nne kmaktadr.
Aln-burun geii dzdr.
Yze bir ciddiyet hakimdir ve yz yaps donuktur.
Arkaik dnemdeki ene sivrilii yerini, enenin oval bir yay eklinde
braklmtr.
Vcutta frontalite ortadan kalkmtr.
Vcut hareketlenmi, artk eller korkusuzca vcuttan ayr olarak
ilenmeye balanmtr.
Elbisenin yaka ksmnda v eklinde kvrmlar balamtr.
Elbise kvrmlar on stun gvdeleri gibidir.
Elbisenin altndan hareket eden bacaklar bariz bir ekilde gsterilmeye
allmtr.

Bu yenilikler yaklak M..470 yllarna tarihlenen ve orijinal bir eser

olan delphoi arabacs heykelinde net bir biimde grebilmek
mmkndr.

b) Olgun Klasik Dnem (Yksek Stil) M..460/450- 430:

Parthenon a olarak ta bilinen bu dnem Atina Akropolisinde yer alan
ve Pheidiasn yapm olduu Athena Parthenon Tapna-frizleri ile
adatr.
Ciddi stilde grlen salarn baa peruk gibi oturmas, aln baskl, alnburun geiindeki dzlk, yksek stilde ortadan kalkmaktadr. Bu
zellikler bu dnemde yerini; salardaki zlmle, alnn almasna
ve aln-burun geiinin ukurlamaya balamasna brakr.
Yzde ciddi stilde grlen katlk, donukluk ve ciddiyet yerini iinde
bulunulan durumun yze yanstlmasna, duygunun ve hareketin
verilmesine brakr.
Vcut oranlar olduka iyidir. Proporsuyon bozukluklar ciddi stil ile
birlikte ortadan kalkmtr. Vcudun duruu, yaylan, yapt ie ifade
edebilmesi, kaslarn ve adalelerin hatta karn yalarnn dahi verilmesi
geree olduka yakndr.
Ciddi stil ile birlikte sadeleen elbise kvrmlar bu dnemle birlikte
nemli ve geree daha da yaknlaan deiimlere uramtr. Elbiseler
sade, elbise kvrmlar ise ksa ve farkl ynlere doru ynelen bir
yapdadr. Bu dnem itibar ile vcudu saran ve vcudun yapsna gre
ekil alan elbiseler sz konusudur. Elbiseler ince ve transparan bir
yapdadr.
Zengin Stil M..430- 400 ve Ge Klasik Dnem M..400- 330:

Bu dnemler, Polykleitos, Praxiteles, Skopas ve Lysipposun yaam ve

eserler vermi olduu dnemlerdir.
Bu dnem artk klasik heykeltraln oranlarnn verildii dnemdir.
Proporsyon bozukluklar ortandan kalkmtr. Sa-ba ve yz uzuvlar
birebir gerekte olduu gibi yaplmaya balanmtr.
Gvdenin yaplndaki denge ve uyum, duruta bir yumuaklk ve
geveklik net bir ekilde gze arpmaktadr. Gvde de bir duruluk ve
gvde yapsnn baskl gzlemlene bilmektedir. Kaslar birebir
verilmitir. Vcut artk hareketlerini korkusuzca yerine getirmektedir.
Gvdenin ayrntlar geree yakn bir ekilde verilmekle kalnmam,
ayn zamanda gvdenin tmnde denge ve uyum salanmtr. Daha
nceki dnemlerde gvde biimlerinde grlen kalplam yntemler
yerine, oranlarn ileniinde yumuak bir uyum grlr.

Elbise kvrmlar giderek oalr, eitlenir ve saydamlarlar. Hepsinden

nemlisi derinleirler. M..5.yy.n son eyreinde khiton gvdenin tm
izgilerini gsterecek ekilde saydamla

GR
Bu almada Yunan Klasik Devir heykeltralnn son byk ad
Lysippos ele alnmtr. M..360 ylndan 310 ylna kadar uzanan uzun
soluklu ve son derece verimli almasyla Lysippos Sikyonun byk
klasik adlarnn sonuncusu olmutur. Gnmze ulaan zgn bir eseri
olmayan sanaty daha sonraki dnem kopyalarndan tanmlayabiliriz.
Stil zellikleri bakmndan farkl bir yere sahip olan sanatkar Klasik
devirden Helenistlik devire geii salamtr diyebiliz.

M..V ve IV. YZYILLAR ARASI YUNAN HEYKEL

SANATI
Sanatn en byk uyan ve zgrle kavumas, yaklak olarak
M..520-420 arasndaki yzyllk bir srete gereklemitir. M..V
yy.n sonuna doru, sanatlar glerinin ve becerilerinin tam bilincine
varmlardr. Ayrca halkta ayn bilince ulamtr. Sanatlarn hala
zanaat saylmalarna ve olaslkla baz evrelerce hor grlmelerine
karn, saylar gittike artan bir sr insan, onlarn almalaryla, bu
almalarn dinsel veya siyasal amalar iin deil, kendi deerleri
iinde ilgilenmeye balamlardr. nsanlar eitli kentlerde nl
ustalar karan sanat okullarnn deerlerini, yani bunlarn farkl
yntemlerini, sluplarn ve geleneklerini birbiriyle kyaslamaktayd.
Okullar aras bu kyaslama ve yarmann sanatlar daha fazla
almaya ittiine ve onlarn Yunan sanatnda hayran olduumuz
eitlilikleri yaratmasna ortam hazrladklar su gtrmez bir
gerektir.
Rahatlk ve zarafet zellikleri, Phidiastan sonra gelen kuakla
balayan bu dnemin heykel ve resimleri belirlemektedir. Phidiasn
heykelleri, tanrlarn betimleri olarak, tm Yunanistan da n
kazanmtr. Buna karlk, M..IV.yy. tapnaklarnn byk heykelleri,
nlerini, kendi sanatsal gzelliklerine borludurlar. renim grm
Yunanllar iirleri ve tiyaro oyunlarna tarttklar gibi resim ve
heykelleri de tartyorlar; gzelliklerini vyorlar ya da biim ve
sluplarn eletiriyorlard.
Bu yzyln byk heykelcisi Praxiteles iiliindeki zarafet,
yaratlarnn ince ve iten etkileyici niteliiyle nlyd. vgs birok
iire giren en nl yapt, ak tanras Aphroditenin ykanmak iin
banyoya giriini betimliyordu. Ancak bu yapt kaybolmutur.
XIX.yy.da Olympiada bulunan bir yapt ou kii tarafndan onun
elleri ile yapt zgn bir alma olarak kabul edilir.

Heykelde, kucanda ocuk Dionysosu tutan ve onunla oynayan

Hermes betimlenmektedir. Bu heykele baktmzda Yunan sanatnn
ne kadar byk bir yok ald grlmektedir. Praxitelesin bu denli
byk bir sonuca varmasn salaya yntem zerinde dnrsek, o
zaman bile eski sanattan gelen bilgilerin unutulmam olduunu fark
edebiliriz. Ne var ki, Praxitelesin ve dier Yunanl sanatlarn bu
gzellie bilgi araclyla ulaldn bilmek gerekmektedir. Bu
heykeller kadar simetrik, gzel bir vcut yoktur. nsanlarn
ounlukla sanatlarn rettikleri eserlerin pek ounu inceleyip
beenmedikleri eleri dladklarn, onlarn vcut dncelerine
uymayan arpklklar atarak heykelleri gzelletirdiklerini
dnmektedirler. Ancak idealletirilmi bir heykel kiilikten ve
canllktan yoksundur.
Aslnda Yunanllarn yaklam bunun tam tersi idi. Btn yzyllar
boyunca sanatlar, eski kalplar bir can katmaya almlardr.
Onlarn yntemlerinin en olgun meyvesi Praxsiteles zamannda
verilmitir.
Bizim anladmz biimde portre dncesi, Yunanllarn aklna ancak
M..IV.yy.n olduka ge bir dneminde gelmitir. Daha erken
dnemlerde yaplm portrelerin olduu bilinmekle beraber, bunlar
genellikle geree benzememektedirler. Yunanl sanatlarn yzlere
zel bir ifade vermekten kanm olmalar bu kanya neden
olmaktadr. Praxitelesi izleyen kuak M..IV.yy.n sonlarna doru bu
ekingenlii ortadan kaldrarak yz izgilerine, onlarn gzelliini yok
etmeden hareket etme yolunu bulmuladr. Daha fazlas kiinin ruhsal
yapsn ve kiinin yz izgilerinde kan anlam (fizyonomiyi) ve bu
gnk anlamada portre sanatn renmilerdir. Byk skender
dneminde, yeni doan bu portre sanat zerinde tartmalar da
balamtr. Dalkavuklarn sinir bozucu davranlarn alaya alan o
an bir yazar, bu kimselerin, efendilerinin bu portrelerinin geree
ok benzeyiine alk tuttuklarn yazmtr.

Byk skenderin kendisi bile, adalarn doaya sadakati ile

artan an en nl sanats Lysipposa bir heykelini
yontturmutur. Byk skenderin portresinin olaslkla kopyasna
sahibiz. Byk skenderin imparatorluk kurmas Yunan sanat
asndan son derece nemli bir olaydr. Yunan sanat bylece birka
kk kentin ilgi merkezi olmaktan km, dnyann en nemli
corafyasnn ortak dili haline gelmitir.

LYSPPOS
Korinth blgesinin byk ehirlerinden olan Sikyonun bir yerlisi olan
Lysippos kronolojik olarak Klasik hatta Yunan heykel sanatnn en son
ustalarndan saylmaktadr. Doum ve lm tarihleri kesin
bilinmemesine karn Byk skenderin dnemde de eserler verdiini
bilmekteyiz. Eserlerinin 1500 kadar olduu belirtilen Lysipposun ok
eser veren bir sanat olduu anlalmaktadr. Hatta bir eser
zerinde fazla alm olduundan ld rivayet edilmektedir.
Erken dnem heykeltralarnn stillerini kefetmek ne kadar zorsa
Lysipposu da deifre etmek o denli zordur. Ortada hibir zgn eseri
kalmamtr. Lysippos, antik tarzn simetri, istikrar ve zarafet
kurallarna iddetle bal kald iin takdir edilen bir sanatdr. En
nemli zellii, Polykleitosun 1/7lik kanonunu 1/8 olarak gelitirmesi,
eserlerinde ba kk tutmas ve beden anatomisini daha ince uzun
gstermesidir. Bu sayede eserleri daha yce ve zarif grlmektedir.
Lysippos figrleri olduu gibi deil kendisine grndkleri gibi tasvir
etmeye zen gstermi, bu nedenle en kk ayrntlarna kadar
seyirci zerinde yapaca optik etkilere gre ilemi bir takm tun
heykeller ve en ok atlet heykelleri yapmtr. Elimizde zgn bir
eseri olmayan Lysipposun almalarnn ou Makedonyada olmasna

ramen, eserleri Delphoi, Olympia ve dier Yunan ehirlerinde boy

gstermitir. Sanatnn zelliklerini en iyi yanstan eseri
Apoxyomenostur.

ESERLER
A) Apoxyomenos: (resim, 1)
Vcudunu temizledii iin bu ad alan eserin bir kopyas Vatikan
Mzesinde bulunmaktadr. Atlet elindeki striglis ile
temizlenmektedir. Esere ilk bakta, boynunun ve bacaklarnn uzun,
gvdenin ince, ban kk ve yuvarlak oluu gibi zellikler gze
arpmaktadr.
zellikle aln kompozisyonu ile ayrlr. Figr geldii halde, bak ve
alm tm grnty davet etmektedir. Bu gibi neticeler iin
sergilenmesi bir yana, zellikleri bizi asl sanatya gtrmektedir. Bir
ayak tm arl tamasna ramen Apoxyomenos rahattr. Bu bakla
grnr olmasna ramen figrde zekice gizlenmi bir pozdur.

Heykelde yana doru fazlaca alan ve yere yapm gibi grlen

ayak, insandan figre destek oluyormu gibi bir etki yaratmaktadr.
Ayaklar arasndaki aklk omuz geniliinden daha fazladr.
Uzuvlarn hareketlerinde sanatkar imdiye kadar olduundan daha
serbest hareket etmekte ve her eyden nce uzuvlarn hareketli
olmalarn gz nnde tuttuu anlalmaktadr. Lysippos figr ve
uzuvlarda, kollar genellikle ne gelecek ekilde biim ve grev
vermekte ve bylece gvde ile kollar arasnda seyredenin dikkatini ilk
anda eken bir alan meydana getirmektedir. Heykelin kk olan
bandan baka, gzler de ukurlar iinde kk gzkmektedir.
Apoxyomenosta grld gibi Lysippos eserinde, Praxitelesin
eserlerine gre yz ifadeleri biraz daha realisttir. Daha genel bir

ifade ile sanatkarn eserleri megul olduklar i, ve yz ifadesi

bakmndan birer insandrlar. Heykel Romaya gtrlm ve halka ak
sergilenene kadar Tiberius tarafndan saklanmtr.

B) Sandaln Balaya Hermes: (resim, 2)

eitli kopyalar halinde elimize gemi olan eser sanatkar Lysipposa
adanmaktadr. Sandaln balarken veya zerken grdmz eserin
esas cephesi yan, ban dndrd taraftr. Vcudun ince uzun oluu
bu eserde de belirgindir. Hermes ileriye, kesin olamayan bir yere
bakmakta, sanki arlm olduu tarafa doru bakmaktadr.

C) Agias: (resim, 3)
Lysipposun bir dier eseri de Pharsalosta Theselyann nde gelenleri
iin yapt, M..V.yy. Theselya atlet ampiyonu, bronz Agias
heykelidir. Bacaklarn uzun oluu ve heykeldeki heyecanl bak
dikkati ekmektedir. Bu eser M..332de Theselyal yasa koyucu
Deokhos tarafndan Delphoide dikilen mermer grupta dikildiyse (ki
gruba ok benzemektedir) ayn oranlarda ayn fiziksel zellikleri
tamaktadr. Lysippos almalarnda dier adalarna gre atlet
heykellerinde daha fazla uzmanlk salam olduu gzlemlenmektedir.

D) Eros: (resim,4)
Capitol mzesinde bulunan Eros heykelinde de sanatnn zelliklerini
grebilmek mmkndr. Elindeki yay ile birlikte gsterilen figrn
kollarnn bir fonksiyonu olmas ve ba ile kollar arasnda seyircinin
dikkatini eken bir sahann meydan gelmesi onun zelliklerindendir.

E) Pulydamas Kaidesi:

Sanatnn yapm olduu bu heykelin sadece kaidesi elimize

gemitir. Bu kaidenin zerinde Pulydamasn aslan ile mcadelesi ve
kraln nnde birisini havaya at gibi eitli sahneler grlmektedir.

F) Herakles Pharnese: (resim, 5)

Sanat bu heykelinde kahraman yorgun ve kalar gerilmi olarak
tasvir etmitir. Herakles sopasna yaslanm ve tedbiren lmszln
garantisi olan arkasndaki Hesperidlerin elmasn tutmaktadr.
( beklide 12grevinden biri olan Hesperidelerin elmalarn getirmesi
grevini yerine getirdikten sonraki yorgunluk hali anlatlmak
istenmitir) Bu heykelde de sanatnn zelliklerini grebilmek
mmkndr. Figrn ba vcuduna oranla kk yaplm, beden
olduka kasl bir grnme sahip olsa da heykeltraa zg incelik ve
zarafet dikkati ekmektedir.

G) Berlinli ocuk:
Berlin mzesinde heykel halinde ve Roma Mzesinde sadece ba
bulunan Erosun orijinali Lysipposa ait olmaldr. Gzlerin ekli ve
yapl, kalar, sa buklelerinin gevek hali, yzn yuvarlak oluu
bakmndan sanatnn zelliklerini gsterir ve eser en ok ta
Apoxyomenosa benzemektedir.

H) Grei:
Napoli Mzesinde bulunan grei heykelini de sanatya mal etmek
mmkndr. Ayaklarn fazla am oluu, kollarn serbest hareketi ve
ald ekil asndan
Sanatnn zellikleri gstermektedir.

I) Aphrodite Capua: (resim, 6)

Kaladan itibaren vcudun alt ksmn elbisenin rtt, ince
yapl Aphrodite heykeli Lysipposa aittir. Aynaya bakt
anlalan tanra, kollarn ald ekil bakmndan Eros ile
karlatrlabilir. Eserde ba ve yzn kk oluu da ayrca
dikkat ekmektedir.
J) skender Portreleri:
Lysipposun sanat yaamnda skender portrelerinin byk
nemi bulunmaktadr. Byk skender andan olaan portre
sanat, onun dneminde baz tartmalara da yol amtr.
an en nl sanats, sarayn heykelcisi Lysippos
skenderin bir portresini yontmutur.(resim, 7)
Bu portrede nemli olan gerek, Lysipposun skenderi
sakalsz resmetmesidir. Antik Yunan kltrnden
anladmza gre sakalszlk direkt olarak genlik olarak
alglanmaktadr. Halbuki skender 33 yanda ld ve her
Yunanl gibi onunda sakal olmas gerekirdi.
skenderin cesur ve plak erken portresinin kopyas olduu
dnlen heykelcikte (resim, 8) ba yldzlara bakar gibi
hlyal halde yukar ynelmi eklindeki tipi meydana getiren
tasvirleri iin Lysipposu tercih ettii sylenmektedir.
Sanatya ithaf edilen bir dier heykelcikte ise Herakles
tasvir edilmitir.(resim, 9) Herakles burada sopasn ve bir
kadeh tutmaktadr. Yine yapl bir figrdr ve olaslkla

hizmetlerini kutluyor olmaldr. Elindeki kadeh naml bir iici

olduunu kantlar niteliktedir.
Ekol olmasa da Lysipposun kendisi ile badatrlan bir
dier nemli yapt da Rhodoslular iin yapt Gnein Atl
arabasdr. Bu esere referans olan Venedikin mehur San
Marco Atlar dr.

SONU:
Lysippos sanatta Klasikten Hellenistilie geii salamtr. Figrleri
olduklar gibi deil grndkleri gibi yaptm demitir. Ayaklara ve
kollara serbestlik kazandrm, kollar nde toplayarak ilgiyi ba,
kollar ve gvdeye ekmi, vcut arln genelde bir bacan stne
vermitir. Yapm olduu heykellerin yannda eitli portrelerde
yapmtr. En erken eseri M..368teki 102. Olympiatta at yar
galibi Troilos, en ge eseri ise I.Seleukosun hkmdar olmasndan
sonra yapt (M..300- 281) portresidir.
Her bir heykeli iin sipari vereden para talep ettii gibi, sanatnn
para kutusuna bir adet altn atlmas zorunluluundan sanatnn
lmnden sonra yaplan saymlarda, 1500 tane altn para kmas
Pliniusa gre (Pli., Nat. His. , 10.34.37) bu kadar eser verdiinin bir
gstergesidir.
Sanatnn stil deerlendirmesi iin yalnzca Apoxyomenosu (ya da
Agias) veya Herakles tasvirlerinden bazlarn alabiliriz. Bunan ramen
onun yaratt tiplere dair pek ok ipucu vardr. Bu tiplerin ayrt
edilmesi onun etkisinin sonularndan daha nemli deildir. nk onun
adnn anlmas dahi yzyllar boyunca her yerde bir serveti
garantilemeye yeterlidir.