Bu belge http://www.arkeoloji.web.tr adresinden indirilmistir.

YUNAN VE ROMA SANATI

Haluk Abbasolu
Anadolu, M.. II. binden balayarak daha ok Doudan gelen etkilere akt. Ama
bu durum M.. 1200 yllarndan sonra deierek, Bat ile ilikiler nem kazanmaya
balam ve Roma ann sonuna kadar srmtr. Bugnk Bat uygarl kkenini,
byk lde Anadolu topraklarnda M.. 1200de balayan ve uzun yllar srecinde
gerekleen kltr geliimine borludur.
Ege dnyas M.. 16. yzyldan M.. 1200e kadar Miken ann etkisinde kalmtr.
Miletos, Troja, Ephesos, Mskebi buluntular da bu etkiyi kantlamaktadr. M.. 12001050 yllar aras Bat Anadolu iin karanlkta kalm bir dnemdir. M.. 1050
yllarndan sonra ise genelde Polis ad verilen ilk kent devletleri kurulmaya
balamtr. Bu kentler, evresinde bir sur bulunan aa kent ve gerisindeki
Akropolis ad verilen yksek bir tepeden oluuyordu. Balangta dzensiz bir plana
sahiptiler. M..5. yzyldan balayarak dzenli plan uygulanan kentler de vardr ki,
bunlara tasarmnn Hippodamosa ait olduu dnlen dama tahtas planl Miletos
ve Priene kentleri rnek gsterilebilir. Bu kentlerin ana merkezlerinde devlet oca,
tapnaklar, resmi yaplar, pazar meydanlar (agora) ve dier yaplar yer alyordu.
Antik mimarinin en nemli yap tipi Tapnaktr. Tanrnn evi olduuna inanlan
tapnaklar tanrnn heykelini ve ona adanan kutsal eyalar korurlard. Yunan tapna
Megaron denilen bir yap tipinin gelimesiyle ortaya kmtr. M..7. yzyldan beri
tatan yaplan tapnaklarda nceleri yon ve Dor ad verilen iki dzen hakimdi,
sonradan bunlara Korint dzeni de eklenmitir. Tapnaklar M..6. yzylda ana
biimlerini alm, Yunanistanda ortaya kan Dor dzeni daha ok Gney talya ve
Sicilyada kullanlmtr. yon dzeni ise Bat Anadoluda ortaya karak yaylmtr.
Ama Bat Anadoluda da Dor dzeninde tapnaklar vardr. Buna bir rnek olan
Assosdaki (Behramkale) Athena Tapna kabartmal arkhitravlar ile klasik Dor
tapnaklarndan ayrlmaktadr.
Klasik a, M..5. yzyl tapnaklarnn en gzeli, Atina Akropolndeki Parthenondur.
Bu tapnan tasarm ve heykeltralk ileri zamann nl heykeltar Phidias
tarafndan yaplmtr. Ama Parthenon saf bir Dor tapna olmayp, yon dzeninin de
etkisinde kalmtr. yon dzenini Dor dzeninden ayran en nemli zellik,
stunlardr. yon dzeninde stunlar daha ince ve yksek olup, bir kaideye ve voltl
bir bala sahiptirler. M.. 6. yzyl ait yon tapnaklarnda cella, iki stun dizisi ile
evrelenmitir. Bu tipteki tapnaklarn en nlleri, Samos (Sisam) Hera, Efes Artemis
ve Didyma Apollon tapnaklardr. yon mimarl Anadolunun gneybatsndaki Lykia
ile douda rana kadar olan blgede, batda da M.. 5. yzylda Atinada etkili
olmutur.
M.. 4. yzyl ve Hellenistik dnem (M.. 330-30) mimarlnn en nemli rnekleri
Priene Athena Tapna ve Didymadaki Apollon Tapnadr. Hellenistik dnemin
teki nemli tapna ise mimar Hermogenes tarafndan M.. 2. yzyl ortalarnda
Menderes Magnesiasnda yaplan Artemis Tapnadr. Bu tapnak saaklnda friz
kullanlmasyla sonraki tapnaklarla rnek olmutur.

Bu belge http://www.arkeoloji.web.tr adresinden indirilmistir.

Korint dzeni ile M.. 5. yzylda olumaya balam ama M.. 4. yzylda gelimitir.
yon dzeninden fark, akant yapraklarndan oluan stun balklardr. Silifke
dolaylarndaki Uzuncabur Zeus Tapnanda ve Atinada Zeus Olympos Tapnanda
grlen bu dzen, daha ok Roma anda kullanlmtr.
Tapnaklarn dndaki mimari tipler, rnein evler hakkndaki bilgilerimiz ise M.. 4.
yzyla dayanmaktadr. Anadoluda genellikle avlulu ev planlar uygulanmtr.
Priene kenti ile Delos adasnda gn na karlan evler en iyi rnekleri olutururlar.
Saraylarn en iyi rnei ise Bergamadadr. Antik kentlerde ayrca, pazar yerleri, bir
yamaca yaslanm oturma kademeleriyle tiyatrolar, konser binas (odeon), ehir
meclisi binalar (buleuterion), fikir ve beden eitiminin yapld gymnasionlar,
atletizm yarmalarnn yapld stadionlar da bulunmaktayd.
Antik kentlerde nekropol ad verilen mezarlklar da nemli bir yer tutar. zellikle kral
mezarlar arasnda Anadoludaki tmls mezarlar, Ksanthosdaki (Harpiler) gibi kule
ya da paye tipli mezarlar ve tapnak tipli mezarlar nemlidir. Tapnak tipli mezarlarn
en nemlileri ise nereidler, Belevi Mausoleumu ve Halikarnassos Mausoleumudur.
teki mezar tipleri arasnda kaya mezarlar ve lahitler de nemli yer tutarlar.
Heykeltralk sanatnda ise nceleri kil, ta, kemik, fildii ve tun gibi malzemelerden
yaplan ilkel heykeller, M.. 7. ve 6. yzyldan balayarak antsallamlardr. Bu
arada baz ekoller olumutur. rnein, Girit-Peleponnes ekolne giren sanatlar,
Msr etkisi altnda frontal, dimdik ayakta duran antsal plak erkek heykelleri
yapmlardr. Bir baka ekol ise yonyada gelimitir. Miletostan Didymaya giden
kutsal yol zerindeki oturan heykeller bu ekole aittir. Her iki ekol de Atinay etkilemi
ama Atinal sanatlarda farkl zellikler gstermitir. M.. 5. yzylda frontal duru
deierek, doaya daha uygun bir duru biimi salanm ve Atinal sanatlar zgn
yaptlar vermeye balamlardr. Disk atan heykeli ile Myron,iki hareket arasndaki an
vermekte baar gstermitir. Atina heykelcilii Phidias ile doruk noktasna ulamtr.
Parthenon heykeltra olan Phidias, teknik glkleri yenmi, elbise ile vcut
arasndaki uyumu salamada baarl olmutur. Polykleitos ise, tanr heykelleri ile
erkek vcudunun gzellik ve gcn gsteren atlet heykelleri ve vcudun eitli
ksmlar arasndaki oranlar saptayan kitab ile nldr. M..4.yzylda ise
Praksiteles, gen tanrlar insanlatrm, onlar belirli bir i grrken betimleyerek
vcut gzelliklerini ustalkla belirtmitir. nl Belvedere Apollonu heykelini yapan
Leohares de gzellik ve grkemi ile gze arpan, ayn zamanda zarif vcutlu olan
tanr heykelleri yapmtr. Skopak, yaptlarnda tanr ve insanlarn hiddet ve kendinden
geme hallerini konu olarak ilemitir. Skopas ve Leoharesin yan sra
Halikarnassosdaki (Bodrum) Mausoleumda alan Briyaksis ise doal bykln
stnde yapt heykeller ile n kazanmtr.
Hellenistik dnemde karakter portreleri de gelimitir. En nl sanat Lysipposdur.
Lysippos yapt tun heykellerde insanlar olduklar gibi deil, kendisine grndkleri
gibi betimlemeye nem vermitir. Ayrca balar klterek, yeni bir oranlar sistemi
ortaya koymutur. Bu dnemin en nemli yaptlarndan biri, stanbul Arkeoloji
Mzesindeki skender Lahdidir. Suriyede Saydada bulunmu olan bu lahdin zerinde
Byk skender tasvir edilmitir. Ama bu lahit aslnda Fenikede yerli bir krala aittir.
Kral byle bir lahit yaptrmakla kendisine skender ss vermek istemitir. Hellenistik

Bu belge http://www.arkeoloji.web.tr adresinden indirilmistir.

dnem heykeltralnda Bergama ekol de nemli bir yer tutar. stanbul Arkeoloji
Mzesindeki skender Ba da bu ekole aittir. Yine M..2. yzyln ortalarna
tarihlenen Bergamadaki Zeus Sunann frizinde ise tanrlarla devlerin sava
sahnelenmitir. iddet, ar hareketler ve yzlerde patetik ifadelerin grld bu
kabartmalarda bir dram havas sezilir.
Resim sanat hakknda en iyi bilgiler ise vazo resimlerinden elde edilir. Sanatn
geliimi en ak ve doru olarak anak-mleklerde izlenebilir. Aka geleneine bal
Submiken vazolardan sonra M..11.yzyln sonlaryla 10. yzylda Protogeometrik ad verilen bir slup ortaya kmtr. Bu slupta bezeme ile vazo biimi
arasnda tam bir uygunluk salanmtr. Ak renkte yaplan vazolarn d yzleri siyah
parlak boyayla eritlere ayrlr, bu eritlerin ii dz hatlar, iie gemi daireler ya da
dalgal hatlarla doldurulurdu. Bu vazo bezemesi, yerini M.. 9. yzyldan 7. yzyla
dek Geometrik denilen sluba brakmtr. Bu slupta ise vazo yzeyi yine yatay
eritlere ayrlyor, bunlar da dikey izgilerle kare ya da dikdrtgen alanlara
blnyordu. Bu blmler de zigzag hatlar, menderes, gamal ha, dama tahtas gibi
geometrik bezemelerin yan sra o dneme zg insan ve hayvan motifleriyle
doldurulmaktayd.
Dou ile ilikilerin artmas sanat yaptlarn da etkilemitir. Vazolarda doulu bitki ve
hayvan motifleri yer almaya balam, bylece M..700 yllarnda Orientalizan ya da
arkkari denilen slup ortaya kmtr. M.. 7. yzylda Atinada iyi bir teknikle ok
gzel bezenmi vazolar yaplyordu. M..6.yzylda ise siyah figrl denilen teknikte
yaplm vazolarda geometrik bezemenin yerini insan figrlerinin ald grlr. Bu
dnemde vazoyu yapan ve piiren mleki ile boyayan ressamn imzalarn atmalar,
yaptklarnn bir sanat yapt olduuna inandklarn gsterir. Buna en gzel rnek
Franois Vazosudur. M..530-520 yllarnda Atina vazo tekniinde siyah figrl
vazolarn yerini krmz figrl vazolar almtr. Bu teknikte, figrler siyah zemin
zerine krmz boya ile yaplmaktayd. Atina vazo sanayii tm grkemine karn, M..
4. yzyln sonunda gerileyerek ortadan kalkmtr.
Bu dnemde yaplm olan byk tablolar kaybolduundan etkileri ancak mozaiklerde
izlenebilmektedir. Pompeideki bir evde bulunmu olan skender Mozaii, skender
dneminde yaplm bir sava tablosu hakknda fikir vermektedir. Yine skender
Lahdinin zerindeki sava kabartmasnn da byk bir tablonun etkisiyle yapld
kabul edilmektedir.
Hellenistik an bitimiyle sanatn merkezi Bat Anadolu ve Yunanistandan Romaya
kaymtr. Roma sanatnn kklerini ise talik Etrsk ve Hellenistik sanatta aramak
gerekir. Etrstler, olaslkla M..1. binin balarnda Anadoludan talyaya gemiler ve
byk bir uygarlk kurmulardr. Surlarla evrili ehirlerde ta temeller zerine kerpi
duvarl ve ahap atl evler ile tapnaklar yapmlardr. Mezar mimarisine de byk
nem vermiler, mezar odalarn kabartmalarla ya da frekslerle sslenmilerdir. Etrsk
yap tekniine ek olarak kire harcnn kullanlmas da Roma mimarisinin gelimesinde
byk etken olmutur. Harcn kullanlmasyla kemer ve kubbe teknii ilerlemi ve
geni mekanlarn zerleri rtlebilmitir. Etrsk geleneini srdren Roma tapna
ise, yksek bir kaide zerinde, n cephesinde geni bir merdivenle klan derin bir
portik ve geresindeki dikdrtgen celladan oluur. Genellikle Korint dzeni yaygndr.

Bu belge http://www.arkeoloji.web.tr adresinden indirilmistir.

Cellann duvarlarnda ise n cephenin stunlar yarm stun eklinde devam

ettirilmitir. Ayrca yuvarlak tapnaklar da yaplmtr. En nemlisi mparator
Hadrianus dneminde Romada yaplan Pantheondur. zeri byk bir kubbe ile
rtlmtr. Anadolu ise Roma egemenlii altnda olmasna karn, mimaride eski
geleneini srdrmtr. Ankara Augustus Tapna ile Aizanoideki (avdarhisar)
Zeus Tapna da Roma anda Yunan geleneini srdren yaplardr.
Roma tapnaklar, avlularn ortasnda ya da gerisinde ama hep tam eksende yer
alacak ekilde yaplmlardr. Bu avlulara toplant ve pazar yeri olan agorann karl
olarak Romada forum ad verilir. zellikle imparator forumlar ok grkemli
komplekslerdir.
Tiyatro yaplar da Roma mimarisinin en nemli yaptlar arasnda yer alrlar. Bu
tiyatrolar, Yunan tiyatrolar gibi sahne binas, yarm daire eklinde meydan ve oturma
kademelerinden olumaktayd. Ama sahne binas ok gelimi olup, oturma
basamaklar ile birletirilerek mimari bir btnlk salanmtr. Bu tiyatrolarn en iyi
rnei, Antalya yaknlarndaki Aspendos Tiyatrosudur. Gelien kemer ve tonoz yapm
sayesinde, oturma basamaklar kemerli mekanlar zerine oturtulabilmekte, bylece
Sidede olduu gibi dz bir arazide de tiyatro yaplabilmekteydi. Ayrca oval bir alan
tamamen evreleyen oturma kademelerinden oluan amphitiyatrolar, gladyatr
oyunlar ya da vahi hayvanlarn boumalar iin yaplmlardr. Bunlarn en baarl
rnei Romadaki Colosseumdur. Bu yapnn d cephesinde bilinen her dzen de
kullanlmtr.
Roma mimarisinin en nemli yap tiplerinden biri de hamamlardr. Bu hamamlarda
baz blmler alttan ve duvardan stlarak scak mekanlar elde edilmiti. Soyunma
yerleri, souk, lk ve scak mekanlar hamamn en nemli blmlerini oluturuyordu.
Hamamlar imparatorluk dneminde kitaplklar, konferans salonlar, havuzlar, spor
salonlar ile birletirilerek grkemli yaplar halini almtr. Romada Diokletianos ve
Carakalla hamamlar ile Anadoluda Miletos, Ankara, Ephesos ve Pergedeki hamamlar
en nemli rneklerdir.
ehirlere ve hamamlara su, kaynaktan su kprleri ile salanrd. Fransadaki Pont du
Gard ve Antalyadaki Aspendos su kemerleri gnmze kalan en iyi rneklerdir.
mparator Valens zamannda yaplm olan stanbuldaki Bozdoan Kemeri de bu tip
yaplarn ge rneklerinden biridir.
Roma mimarisi hakknda en iyi fikir veren evler, Pompei ve Herkulaneumdakilerdir.
Bu evlerin esasn atrium denilen zeri rtl, tavannn ortasnda bir delik ve tam
altnda havuz bulunan bir mekan oluturmaktadr. Bunun evresinde ise dkkanlar,
yemek ve yatak odalar ile bahe yer almaktayd. Bu tip evlerin yan sra stunlu
avlulu Yunan tipi evler ile apartman tipinde ok katl evler de yaplmtr. Evlerden
baka, zengin kiilerin villalar ve imparator saraylar da Roma uygarlnn zenginliini
ve grkemini gsteren yaplardr.
Roma kentinin en nemli gelerinden biri de her iki yannda dkkanlar bulunan direkli
caddelerdir. Bu caddeleri ya da meydanlar ssleyen taklar ise heykel tayc olup,

Bu belge http://www.arkeoloji.web.tr adresinden indirilmistir.

zeri tonoz kemerle rtl bir ya da gzl geitlere sahiptirler. Tek gzl taklara
Romada Titus, gzllere yine Romadaki Konstantin tak rnek gsterilebilir.
Heykeltralkta ise Romallar, Yunanllar kadar yaratc olamamlardr. Yunan
yaptlarn toplayarak lkelerine getirmiler, kolleksiyonlar yapmlar ve bunlar kopya
ederek aaltmlardr. Bu kopyalar Yunan heykeltral hakknda nemli bilgiler
edinmemize neden olmutur.
Romallar, plastik sanatlarn portre ve tarihi kabartma kolunda ise orijinal yaptlar
ortaya koymulardr. Roma portre sanat ller kltnden domutur. Yunan
portrelerinde grlen idealizm yerine realist bir slup uygulamlar ve bugnklere
benzer portreler yaratmlardr. Roma cumhuriyet dneminde portrelerde kiisel
hatlarn realist bir tarzda gsterilmesine nem verilmitir. Augustusun Primaporta
heykeli bunun en gzel rneidir. Flavuslar dneminde de bu slup srm, ancak
imparator Trajanus ve Hadrianus dneminde glge-k oyunlarndan ve hareketli
ifadelerden vazgeilerek, yunan etkisi altnda, realist hatlar hafifletilmi olarak
verilmitir. Belirli bir zaman ve yerde meydana gelen bir olay betimleyen tarihi
kabartmalarn en nemlilerinden biri, Augustus zamannda Romada yaplm olan Ara
Pacis yani Bar Sunann kabartmalardr. Bu kabartmalarda Roma kentinin gemii
ile ilgili sahneler, imparator ve ailesinin, yksek memurlarn portreleri tasvir edilmitir.
Romadaki Titus Zafer Taknn kabartmalarnda ise imparatorun zafer alay ve ele
geirdii ganimetler gsterilmitir. mparator Trajanusun stunu zerinde de
imparatorun Dakia seferi ile ilgili sava sahneleri devam eden bir tablo gibi
betimlenmitir.
Roma sanatnn tm dallarnda eyaletlerin etkisi aka grlmektedir. Bu eyaletlerin
en nemlilerinden biri de Anadoludur. Anadolu, daha tarih ncesi alardan beri
byk bir uygarln beii olmu ve etkilerini alar boyunca srdrmtr.