Elektrik Makinalarinin Tasarimi

Prof. Dr.
Osman Grdal
ELEKTRK
MAKNALARININ
TASARIMI
ELEKTRK MAKNALARINDA KULLANILAN MALZEMELER
DNER ELEKTRK MAKNALARININ ISINMASI VE SOUTULMASI
DNER MAKNA TASARIMINDA GENEL KAVRAMLAR VE SINIRLAMALAR
DORU AKIM MAKNALARININ TASARIMI
NDKSYON MOTOR TASARIMI
SENKRON MOTOR TASARIMI
SABT MIKNATISLI MOTOR TASARIMI
ANAHTARLAMALI RELKTANS MOTOR TASARIMI
LNEER MOTOR TASARIMI
TRANSFORMOTOR VE NDKTR TASARIMI
ELEKTRK MAKNALARININ BLGSAYAR DESTEKL TASARIMI
ANSOFT MAXWELL LE BLGSAYAR DESTEKL ANALZ VE TASARIM
BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015
ELEKTRK MAKNALARININ TASARIMI
BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015
NS Z
Bu yzyln yarsnda geleneksel makinalarn
btn tiplerini iine alan veya drt klasik
makina vard. 1950lerden nce DC ve AC
indksiyon makinalarnn tasarmndan bahseden
yeni kitaplar yoktu. Bu tarihlerden sonra yazlan
tasarm kitaplar imdiye kadar alanndaki
ihtiyac karlamtr. Makina tasarm ile ilgili
yeni kitaplara olan ihtiya uygulama ve tasarm
tekniklerinde yakn zamanlardaki ilerlemeler ve
yeni malzemelerin ortaya kndan dolay
kaynaklanmaktadr; rnein 3,7 kWlk bir
motorun
arl
imdi
1950lerde
tasarmlanandan ok daha azdr.
Bu kitap kk ve orta byklkte elektrik makinalarnn tasarmn kapsamakta ve makina
tasarmnda uzmanlamak isteyen lisans ve lisans st rencilerin yannda tasarm mhendisleri
dikkate alnarak hazrlanmtr. Bundan dolay elektrik makinalar teorisinin bilindii varsaylmakla
beraber gerektii yerlerde teorik bilgiler ksaca hatrlatlmtr. Kitabn genel amac kk ve orta
byklkteki makinalar ile snrlanmtr; byk makinalarn tasarm ile ilgili mekanik ve sl
etmenler olduka farkldr.
Elektrik makinalarnn tasarm ok disiplinli bir konudur. Sadece elektromanyetik tasarm deil
ayn zamanda mhendislik malzemelerinin seimi, sl ve mekanik analizler, malzeme ve
bileenlerin zellikleri ve retim tekniklerini de ierir. Bu kitapta elektrik makinalarnn tasarm
konusu kendi kendine yetecek ve btnletirilmi bir ekilde ele alnmaktadr. Baz temel teorik
bilgiler ve tasarm verileri eklerde verilmitir.
lk iki blmde elektrik makinalarnda kullanlan malzemeler, muhafaza tipleri, soutma
dzenlemeleri ve s iletim problemlerinin analizi ve modellenmesi ele alnmtr. Daha sonra dner
makina tasarmnn genel kavramlar ve snrlamalar tartlmtr; bunlar boyut, grev ve anma
deeri arasndaki ve spesifik yklemeler ve performans karakteristikleri arasndaki ilikilerdir.
Bu kitapta sargl alanl ve sabit mknatsl DC motorlar, fazl indksiyon motorlar, senkron
motorlar, frasz DC motorlar, ebeke frekansnda yol vermeli ve deiken hzl sabit mknatsl
senkron motorlar, anahtarlamal relktans motorlar ve lineer motorlarn yapsal detaylar
verilmektedir.
Tasarm ilemleri sargl alanl ve sabit mknats tipi DC motorlar, fazl indksiyon motorlar,
anahtarlamal relktans motor iin sunulmutur. Bunlar sargl tip endstriyel DC motor, otomotiv
uygulamalar iin sabit mknatsl DC motor, 50 Hz 3 fazl indksiyon motor, 400 Hz indksiyon
motor ve 2000 d/dak-24 Vluk anahtarlamal relktans motorun tipik tasarmlarna uygulanmtr.
Kitabn blmlerinden birisini oluturan transformotorlar ve indktrler blm kitabn hemen
hemen statik olmayan veya dner makinalardan oluan btnln krm ve transformotorlarn
temelleri ve adm adm tasarm ilemleri ayrntl olarak sunulmutur.
Elektrik motorlarnn tasarmna sonlu eleman metodunun uygulanmas tanmlanm ve kuvvet ve

tork hesaplama metotlarnn geni olarak incelemesi sunulmutur.
Elektromanyetik Alan Teorisi kitabnn blmlerinden birisini oluturan Elektromanyetikte
Bilgisayar Destekli Analiz, Simlasyon, Modelleme ve Tasarm (Maxwell Yazlm ile) blm
uygunluu bakmndan bu kitapta ok az bir deiiklik ile yeniden eklenmitir. Bu blmn
konulmas tasarma yeni balayanlarn, zellikle lisans rencilerinin ucuz bir elektromanyetik paket
yazlm ile manyetik devrelerin modellenmesi ve elektrik makinalarnn tasarmnn tevik edilmesi
amac tamaktadr.
Bu kitabn alanndaki bir ihtiyac gidereceini ve faydal olacan mit ederim.
Prof. Dr. Osman Grdal, Bursa 2015
NDEKLER
BLM 1
ELEKTRK MAKNALARINDA KULLANILAN MALZEMELER........................................................ 1
1.1 YUMUAK MANYETK MALZEMELER.................................................................................. 2
1.1.1 Demir Kayplar................................................................................................................ 2
1.1.1.1 Histerezis Kayb ...................................................................................................... 2
1.1.1.2 Eddy Akmlar ve Eddy Akm Kayb ........................................................................ 2
1.1.2 Yumuak Demir ve Silikonlu Demir................................................................................. 3
1.1.3 Elektrik elikleri............................................................................................................... 3
1.1.4 Elektriksel elik Tiplerinin zellikleri............................................................................... 4
1.1.5 zel Amal Alamlar ve Yksek Frekansl Laminasyonlar........................................... 5
1.1.6 Amorf Metaller ................................................................................................................. 6
1.1.7 Nve Malzemelerinin Seimi ........................................................................................... 7
1.1.8 Nve Fabrikasyonu ......................................................................................................... 8
1.2 LETKEN MALZEMELER ........................................................................................................ 9
1.2.1 Bakr ve Alamlar .......................................................................................................... 9
1.2.2 Bakr Alamlar ............................................................................................................... 9
1.2.3 Alminyum..................................................................................................................... 10
1.2.4 Emaye letken Sarg Telleri ........................................................................................... 10
1.3 YALITIM MALZEMELER ...................................................................................................... 10
1.3.1 Yaltkan Snflar ............................................................................................................ 11
1.3.2 letken Yaltm............................................................................................................... 12
1.3.3 Oyuk Yaltm ................................................................................................................. 13
1.3.3.1 Yaltc Katlar ...................................................................................................... 13
1.3.3.2 Kompozit Malzemeler............................................................................................ 14
1.3.3.3 Emdirilmi Levha Malzemeler ............................................................................... 14
1.3.3.4 Kat Yaltm Malzemeleri ....................................................................................... 15
1.4 SABT MIKNATIS MALZEMELER......................................................................................... 15
1.4.1 Sabit Mknatsln Temelleri ......................................................................................... 15
1.4.2 Modern Mknats Malzemeler ........................................................................................ 16
1.4.3 Manyetik zellikler ........................................................................................................ 17
1.4.4 Isl zellikler .................................................................................................................. 18
1.4.5 Elektrik Makinalarnn Tasarmnda NdFeB Mknatslarn nemi ................................. 18
1.5 KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 19
BLM 2
DNER ELEKTRK MAKNALARIN ISINMASI VE SOUTULMASI ............................................ 21
2.1 GR ..................................................................................................................................... 21
2.2 SICAKLIK ARTII, GREV TPLER VE ANMA DEERLER............................................. 22
2.2.1 Scaklk Art ................................................................................................................ 22
2.2.2 Grev Tipleri ve Anma Deerleri................................................................................... 22
2.3 SOUTMA SSTEMLER VE MUHAFAZA TPLER ............................................................ 24
2.3.1 Muhafazalarn Gsterimi ............................................................................................... 24
V
2.3.2 Muhafaza Tipleri ............................................................................................................ 25

2.3.3 Soutma Metotlarnn Gsterimi.................................................................................... 25
2.3.4 Soutma Dzenlemeleri ................................................................................................ 26
2.4 ISI LETM MODLARI ............................................................................................................ 28
2.4.1 letim ile Is letimi .......................................................................................................... 28
2.4.2 Konveksiyon (Tanm) ile Is letimi.............................................................................. 29
2.5 ISI LETM MODELLER........................................................................................................ 30
2.5.1 Saysal Alan zmne Dayal Modeller ...................................................................... 31
2.5.2 Toplu Parametre Modelleri ............................................................................................ 31
2.5.3 Kabuk Modelleri............................................................................................................. 33
2.6 ISI LETM PROBLEMLERNN ZM............................................................................ 34
2.7 ISI LETM VERS ................................................................................................................. 35
2.7.1 Hava Aralnda Is letimi ............................................................................................. 35
2.7.2 Kanallarda Is letimi ...................................................................................................... 36
2.7.3 Makina Yzeyinden Is Kayb ........................................................................................ 36
2.7.4 Stator Nve-ereve Temas Direnci............................................................................. 39
2.7.5 Kat Malzemelerin Isl letkenlii .................................................................................... 41
2.8 KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 41
BLM 3
DNER MAKNA TASARIMINDA GENEL KAVRAMLAR VE SINIRLAMALAR ........................... 43
3.1 GR ..................................................................................................................................... 43
3.2 SEMBOLLER VE TANIMLAMALAR...................................................................................... 43
3.3 IKI ETLKLER............................................................................................................... 44
3.3.1 DC Makina k Eitlii ................................................................................................ 44
3.3.2 AC Makina k Eitlii ................................................................................................ 45
3.4 DNER MAKNALARIN BOYUTUNU ETKLEYEN FAKTRLER ....................................... 46
3.4.1 Hz ................................................................................................................................. 46
3.4.2 Spesifik Manyetik Ykleme ........................................................................................... 47
3.4.3 Spesifik Elektriksel Ykleme ......................................................................................... 48
3.4.4 Tartma ve deerlendirme ........................................................................................... 48
3.5 IKI VE KAYIPLARIN BOYUTLA DEM ...................................................................... 49
3.6 D VE LNN AYRILMASI ........................................................................................................ 51
3.6.1 DC Makinalar iin D ve Lnin Ayrlmas ......................................................................... 51
3.6.2 Senkron Makinalar iin D ve Lnin Ayrlmas................................................................. 52
3.6.3 ndksiyon Motorlar iin D ve Lnin Ayrlmas ............................................................... 52
3.7 STANDART EREVELER.................................................................................................. 52
3.7.1 Makinalarn Gsterimi.................................................................................................... 53
3.7.2 Boyutsal Standartlar ...................................................................................................... 53
3.7.3 Motorlarn Standartlatrlm Anma Deerleri .............................................................. 54
BLM 4
DORU AKIM MAKNALARININ TASARIMI.................................................................................. 57
4.1 GR ..................................................................................................................................... 57
4.2 YAPISAL DETAYLAR............................................................................................................ 57
4.2.1 DC Makina Statoru ........................................................................................................ 59
VI
4.2.2 Stator Laminasyonlar ................................................................................................... 60

4.2.3 Alan Sarglar................................................................................................................. 61
4.2.4 Sabit Mknatsl Motorlar................................................................................................ 61
4.2.5 Armatr.......................................................................................................................... 62
4.2.6 Armatr Sargs ............................................................................................................. 63
4.2.7 Komtatr ...................................................................................................................... 63
4.2.8 Fra Takm .................................................................................................................. 64
4.3 TASARIM HESAPLAMALARI ............................................................................................... 66
4.3.1 Hava Aral Ak Younluu .......................................................................................... 67
4.3.2 Elektriksel Ykleme ....................................................................................................... 67
4.3.3 Kutup Says .................................................................................................................. 69
4.3.4 Armatr ap ve Uzunluu ............................................................................................ 70
4.3.5 Hava Aral Uzunluu ve Kutup Yz Profili................................................................ 70
4.3.6 Armatr Sargs ............................................................................................................. 71
4.3.7 Armatr Oyuklar ........................................................................................................... 74
4.3.8 Komtatr ve Fralar.................................................................................................... 75
4.3.9 Kutup ve Nve Boyutlar................................................................................................ 77
4.3.10 Alan Sargs Tasarm.................................................................................................. 78
4.3.11 Ara Kutuplar ................................................................................................................ 81
4.3.12 Kayplar ve Verim ........................................................................................................ 83
4.4 RNEK TASARIM................................................................................................................. 85
4.4.1 Ana Boyutlar.................................................................................................................. 85
4.4.2 Armatr Tasarm .......................................................................................................... 86
4.4.3 Hava Aral ve Kutup Amper Sarmlar ........................................................................ 90
4.4.4 Kutup ve Alan Sargs Tasarm .................................................................................... 91
4.4.5 Komtasyon Kutuplar Tasarm.................................................................................... 93
4.4.6 Kayplar ve Verim .......................................................................................................... 94
BLM 5
NDKSYON MOTORLARININ TASARIMI.................................................................................... 97
5.1 GR ..................................................................................................................................... 97
5.2 YAPISAL DETAYLAR............................................................................................................ 97
5.2.1 Geleneksel Motorlar ...................................................................................................... 97
5.2.2 Rotor Oyuk Biimi.......................................................................................................... 99
5.3 TASARIM HESAPLAMALARI ............................................................................................. 100
5.3.1 Hava aral Ak Younluu......................................................................................... 101
5.3.2 Spesifik Elektriksel Ykleme ....................................................................................... 101
5.3.3 Kutup Says ................................................................................................................ 102
5.3.4 Ana Boyutlar................................................................................................................ 102
5.3.5 Hava Aral Uzunluu ................................................................................................ 102
5.3.6 Stator Tasarm............................................................................................................ 103
5.3.6.1 Stator Oyuklar .................................................................................................... 103
5.3.6.2 Stator Sargs ...................................................................................................... 103
5.3.6.3 Stator Dileri ve Nve ......................................................................................... 106
VII
5.3.7 Sincap Kafesli Rotor Tasarm..................................................................................... 106

5.3.7.1 Rotor Oyuk Says ............................................................................................... 107
5.3.7.1.1 Sarg Harmonikleri ...................................................................................... 107
5.3.7.1.2 Oyuk Harmonikleri....................................................................................... 107
5.3.7.1.3 Stator-Rotor Oyuk Kombinasyonunun Seim Kurallar............................... 109
5.3.7.1.4 zet: Pratik Stator - Rotor Oyuk Kombinasyonlar ..................................... 109
5.3.7.2 Rotor ubuklar ve U Halkalar.......................................................................... 110
5.3.8 Sargl Rotor Tasarm ................................................................................................. 113
5.3.9 Rotor Dii Ve Nve ...................................................................................................... 114
5.4 ALIMA KARAKTERSTKLER ....................................................................................... 115
5.4.1 Yksz Akm................................................................................................................ 115
5.4.2 Edeer Devre Parametreleri...................................................................................... 115
5.5 NDKSYON MOTORLARININ LAMNASYON BOYUTLARI ........................................... 116
5.6 RNEK TASARIMLAR........................................................................................................ 116
5.6.1 50 Hz Motor Tasarm.................................................................................................. 116
5.6.1.1 Ana boyutlar ........................................................................................................ 116
5.6.1.2 Stator tasarm..................................................................................................... 118
5.6.1.3 Rotor Tasarm .................................................................................................... 120
5.6.1.4 Yksz Akm ....................................................................................................... 121
5.6.1.5 Kaak Reaktans .................................................................................................. 122
5.6.2 400 Hz Motor Tasarm................................................................................................ 123
5.6.2.1 Ana Boyutlar........................................................................................................ 123
5.6.2.2 Stator Tasarm.................................................................................................... 124
5.6.2.3 Rotor Tasarm .................................................................................................... 125
5.6.2.4 Yksz Akm ....................................................................................................... 127
5.6.2.5 Kaak Reaktans .................................................................................................. 127
5.7 ZEL TASARIMLI NDKSYON MOTORLARI ................................................................. 129
5.7.1 D Rotorlu Motorlar .................................................................................................... 129
5.7.2 Dalg Motorlar ........................................................................................................... 129
5.7.2.1 Dalg Motorun almas ................................................................................... 129
5.7.2.2 Gvenilirlik........................................................................................................... 130
5.7.3 Yekpare Rotorlu ndksiyon Motorlar ......................................................................... 130
5.7.3.1 Doyum ve Histerezis ........................................................................................... 133
5.7.3.2 Stator MMF ve Hat Akm Younluu................................................................... 134
5.7.3.3 ift Katmanl Yekpare Rotordaki Elektromanyetik Alanlar.................................. 136
5.7.3.4 Rotor Empedans ................................................................................................ 141
5.7.3.5 Edeer Devre .................................................................................................... 143
5.7.3.6 Yekpare Rotorlu ndksiyon Motor Tasarm....................................................... 145
5.7.3.6.1 Genel Gereksinimler ................................................................................... 145
VIII
5.7.3.6.2 Ana Boyutlar................................................................................................ 146

5.7.3.6.3 Hava Aral veya Mekanik Aklk.............................................................. 147
5.7.3.6.4 letken Katman Kaplamal Rotorlar ............................................................. 147
5.7.3.6.5 Rotorun Yekpare Ferromanyetik Nvesi..................................................... 147
5.7.3.6.6 Manyetik Geirgenlik ve Elektrik Devresi.................................................... 148
5.7.3.6.7 Manyetik Devre ........................................................................................... 149
5.7.3.6.8 Kayplar ....................................................................................................... 151
5.7.4 Karma Rotorlu Motorlar ............................................................................................... 152
5.7.5 Watt-Saat Metre .......................................................................................................... 153
5.8 KAYNAKLAR ....................................................................................................................... 157
BLM 6
SENKRON MOTOR TASARIMI..................................................................................................... 159
6.1 AKI VE AKI DAILIMI ......................................................................................................... 159
6.2 ARMATR SARGILARI....................................................................................................... 161
6.2.1 Armatr ndktans ...................................................................................................... 162
6.2.2 Oyuk Kaa................................................................................................................ 162
6.2.3 Ak Dalmndaki Harmonikler.................................................................................... 163
6.2.4 nverterlerin Etkileri...................................................................................................... 163
6.3 ALAN SARGILARI ............................................................................................................... 164
6.3.1 Kaak Ak .................................................................................................................... 164
6.3.2 Alan Sargs Amper-Sarm ......................................................................................... 164
6.4 YOL VERME SARGILARI ................................................................................................... 165
6.4.1 Kaak Ak .................................................................................................................... 165
6.5 EDEER DEVRELER....................................................................................................... 166
6.5.1 Kararl Durum almas ............................................................................................. 166
6.5.2 V-Erileri...................................................................................................................... 168
6.5.3 Geici Durum Edeer Devreleri................................................................................. 168
6.5.4 Yol Verme Edeer Devreleri...................................................................................... 168
6.6 SENKRON MAKNA TASARIM ETLKLER .................................................................... 170
6.6.1 Elektriksel ve Manyetik Yklemeler............................................................................. 171
6.6.2 Ana Boyutlar ve Stator Sarglar.................................................................................. 171
6.6.3 Silindirik Rotor Tasarm .............................................................................................. 173
6.6.4 kntl Kutuplu Rotorlar ............................................................................................. 174
6.6.5 Alan Sargs Tasarm.................................................................................................. 174
6.6.6 Tam Yk Alan Amper-Sarm ...................................................................................... 175
6.6.7 Makina Osilasyonlar ve Damper Sargs.................................................................... 176
BLM 7
SABT MIKNATISLI MOTOR TASARIMI ...................................................................................... 177
7.1 MIKNATIS TASARIMI.......................................................................................................... 177
7.1.1 Mknats Boyutlar........................................................................................................ 177
7.1.2 Demanyetizasyon Alanlarnn Etkisi............................................................................ 179
7.2 SABT MIKNATISLI DORU AKIM MOTORLARI .............................................................. 180
IX
7.2.1 Sabit Mknatsl Motor Tasarm .................................................................................. 181

7.2.2 rnek Tasarm............................................................................................................. 182
7.3 FIRASIZ DC MOTORLAR................................................................................................. 185
7.3.1 Sistemin Tanm........................................................................................................... 186
7.3.2 Motor ........................................................................................................................... 187
7.3.3 Pozisyon Alglayclar ................................................................................................. 188
7.3.4 Komtasyon Dekoderi ................................................................................................. 189
7.3.5 Anahtarlama Elemanlar.............................................................................................. 194
7.4 EBEKE FREKANSI YOL VERMEL SABT MIKNATISLI MOTORLAR ............................ 195
7.4.1 Motorun almas ...................................................................................................... 195
7.4.2 Baz Tasarmlarn ncelenmesi.................................................................................... 195
7.5 KAYNAKLAR ....................................................................................................................... 200
BLM 8
ANAHTARLAMALI RELKTANS MOTOR TASARIMI ................................................................ 201
8.1 GR ................................................................................................................................... 201
8.1.1 Tanm .......................................................................................................................... 202
8.1.2 deal Anahtarlamal ve Senkron Relktans Motorlar................................................... 202
8.2 SRMDE ENERJ DNM........................................................................................... 202
8.2.1 Mknatslanma Erileri ................................................................................................. 202
8.2.1.1 Dorultulu Pozisyon ............................................................................................ 203
8.2.1.2 Dorultusuz Pozisyon.......................................................................................... 204
8.2.1.3 Ara Rotor Pozisyonlar ........................................................................................ 205
8.2.2 Ani Tork ....................................................................................................................... 207
8.2.3 Ortalama Tork.............................................................................................................. 211
8.2.4 Kontrolr Volt-Amperi ................................................................................................. 213
8.3 SRMNN TASARIMI LE LGL TANIMLAR ....................................................................... 214
8.3.1 Tanmlar ...................................................................................................................... 214
8.3.2 Faz ve Kutup Says .................................................................................................... 214
8.3.3 Kutup Yaylar ............................................................................................................... 215
8.3.4 Kutup Geometrisi......................................................................................................... 216
8.3.5 Sarglar ........................................................................................................................ 217
8.3.6 Laminasyon elikleri ................................................................................................... 217
8.3.7 zet: Kutup ve Faz Says ile SRMnin Snflandrlmas ............................................ 217
8.4 DNAMK ALIMA............................................................................................................. 218
8.5 SRMNN BLGSAYAR DESTEKL MODELLENMES VE TASARIMI ............................... 218
8.6 G ELEKTRONK KONTROLR .................................................................................. 220
8.6.1 Tek Kutuplu alma ................................................................................................... 220
8.6.2 Kontrolr Devresi......................................................................................................... 220
8.6.3 Faz Bana Anahtar Says.......................................................................................... 220
8.6.4 SRM Generatr Aksiyonu............................................................................................ 221
X
8.7 KONTROL SSTEM ELEMANLARI.................................................................................... 222

8.8 KAYIPLAR ........................................................................................................................... 223
8.8.1 Bakr Kayplar............................................................................................................. 223
8.8.2 Uyartm Kayb.............................................................................................................. 223
8.8.3 Nve Kayplar............................................................................................................. 223
8.9 SRM UYGULAMALARI, AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI ...................................... 224
8.10 RNEK SRM TASARIMI................................................................................................... 225
8.10.1 Tasarm lemi........................................................................................................... 225
8.10.2 stenilen zellikler ..................................................................................................... 225
8.10.3 Rotorun Boyutlandrlmas (k Eitlii).................................................................. 225
8.10.4 Muhafaza Boyutlar ................................................................................................... 227
8.10.5 Muhafaza Ebadnn Boyutlandrlmas ...................................................................... 228
8.10.6 Dier Dahili Ebatn Boyutlandrlmas ....................................................................... 229
8.10.6.1 Hava Aral (g) ................................................................................................. 229
8.10.6.2 Kutup Yaylar (s ve r)...................................................................................... 229
8.10.6.3 Rotor Oyuk Derinlii (dr).................................................................................... 230
8.10.6.4 Rotor Boyunduruk Kalnl (yr) ......................................................................... 230
8.10.6.5 Mil ap (Dsh)..................................................................................................... 230
8.10.6.6 Stator Boyunduruk Kalnl (ys) (Ovalletirme) ................................................ 231
8.10.6.7 Stator Oyuk Derinlii (ds)................................................................................... 232
8.10.7 El Hesaplamasnn Zorluu ....................................................................................... 232
8.10.8 Kutup Bana Sarm Saysnn Tahmin Edilmesi (Np) ............................................... 234
8.10.9 k Katsays (Manyetik Dnm Oran) .............................................................. 235
8.10.10 Volt-Amper Gereksiniminin Hesaplanmas ............................................................. 238
8.11 KAYNAKLAR ..................................................................................................................... 238
BLM 9
LNEER MOTOR TASARIMI.......................................................................................................... 239
9.1 LNEER NDKSYON MOTOR PERFORMANS ANALZ METOTLARI............................ 241
9.2 YLK FAKTR................................................................................................................. 243
9.3 DK HIZ VE YKSEK HIZLI MOTORLAR .................................................................... 243
9.4 LNEER NDKSYON MOTORDA AKI YOUNLUKLARI ................................................ 245
9.5 LNEER NDKSYON MOTORUN TME KARAKTERSTKLER ..................................... 246
9.6 LNEER MOTORDA NORMAL KUVVET ............................................................................ 246
9.7 LNEER NDKSYON MOTORDA KENAR ETKS........................................................... 248
9.8 YEKPARE VE LAMNASYONLU ARKA DEMR................................................................ 249
9.9 YEKPARE DEMR SEKONDERL LNEER NDKSYON MOTOR .................................. 249
9.10 ENNE ASMETRL LNEER NDKSYON MOTORUN PERFORMANSI...................... 250
9.11 TP TP LNEER NDKSYON MOTOR........................................................................ 251
9.12 ENNE AKILI LNEER NDKSYON MOTORLAR........................................................... 252
9.13 LNEER NDKSYON MOTOR UYGULAMALARI .......................................................... 253
XI
9.13.1 Rayl, Havada Asl Tatlar iin Tahrik Sistemi ........................................................ 254
9.13.2 Yksek Hzl Rayl Tatlar iin LM Dner Motor Melez Sistemi ........................... 255
9.13.3 ehir Rayl Sistemi iin Lineer ndksiyon Motorlu Tahrik Sistemi ........................... 256
9.13.4 Tasnif Garlarnda Yrtc ve Yavalatclar............................................................ 256
9.13.5 Lineer Eddy Akm Frenleri......................................................................................... 259
9.14 LNEER NDKSYON MOTOR TASARIMI...................................................................... 262
9.14.1 Frekans ve Kutup Adm Seimi ................................................................................ 263
9.14.2 ift Kenarl LM Sekonderi ........................................................................................ 263
9.14.3 Tek Kenarl LM Sekonderi........................................................................................ 264
9.14.4 LM Primer Tasarm.................................................................................................. 264
9.15 LNEER SENKRON MAKNALAR ..................................................................................... 265
9.15.1 ift Uyartml LSM ..................................................................................................... 265
9.15.2 Tek Uyartml LSM..................................................................................................... 268
9.16 KAYNAKLAR ..................................................................................................................... 270
BLM 10
TRANSFORMOTOR VE NDKTR TASARIMI .......................................................................... 271
10.1 TRANSFORMOTOR VE NDKTRLERN MANYETK VE ELEKTRK TEMELLER .... 271
10.1.1 Manyetik Alan iddeti ve Ampre Devre ve Kuvvet Kural ....................................... 272
10.1.2 Manyetik Devrelerde Akm, Ak ve ndktans ........................................................... 276
10.1.3 Faraday Kural ........................................................................................................... 276
10.1.4 Manyetik Devreler...................................................................................................... 279
10.1.4.1 Hava Aralkl Manyetik Devrelerin Etkin Geirgenlii ve Relktans................. 288
10.1.5 RMS Akm ................................................................................................................. 292
10.2 TRANSFORMOTOR DEVRE ANALZ ............................................................................. 293
10.2.1 deal Transformotor Devre Analizi............................................................................. 293
10.2.2 Transformotor Edeer Devresi ................................................................................ 294
10.2.3 Edeer Devrenin Sadeletirilmesi ........................................................................... 296
10.2.4 G Kaynaklar ve Ykler.......................................................................................... 298
10.2.5 Devre Performansnda Transformotorlarn Etkisi...................................................... 299
10.3 G TRANSFORMOTORU DEVRE PERFORMANSI..................................................... 299
10.3.1 Verim ......................................................................................................................... 299
10.3.2 Reglasyon................................................................................................................ 300
10.3.3 Faz Kaymas.............................................................................................................. 300
10.3.4 Frekans Aral .......................................................................................................... 301
10.3.5 Balang Geicileri ................................................................................................... 301
10.3.6 Harmonik Distorsiyonu .............................................................................................. 302
10.3.7 Sahte Kuplaj Etkileri .................................................................................................. 302
10.3.8 Dk Kapasitansl Transformotorlar ........................................................................ 303
10.3.9 Yksek Gerilim Yaltm Transformotorlar ................................................................. 304
10.3.10 Akm Transformotorlar............................................................................................ 304
10.3.11 Oto transformotorlar ............................................................................................... 304
XII
10.4 GEN BANT TRANSFORMOTORLARI .......................................................................... 306

10.5 PALS TRANSFORMOTORLARI ....................................................................................... 306
10.5.1 eitli Pals Transformotor Tiplerinin Karakteristikleri ............................................... 308
10.6 TRANSFORMOTOR VE NDKTR FERROMANYETK MALZEMELER..................... 309
10.6.1 Ferromanyetik Malzemelerin Mknatslanma Erisi .................................................. 309
10.6.2 Nve Kayb................................................................................................................ 310
10.6.3 Bant Geniliinde Nve Malzemelerinin Etkisi.......................................................... 315
10.6.4 Transformotor ve ndktrlerde Kullanlan Manyetik Malzemeler............................. 315
10.7 MEKANK ETMENLER...................................................................................................... 319
10.7.1 Muhafazalar............................................................................................................... 319
10.7.1.1 Szdrmaz Mhrl Klflar................................................................................. 319
10.7.1.2 Ya Dolu Szdrmaz Muhafazalar ..................................................................... 320
10.7.1.3 Ya Dolu Ak Muhafazalar............................................................................... 321
10.7.1.4 Plastik Gmme Kaplama................................................................................... 322
10.7.1.5 Konformal Kaplama........................................................................................... 323
10.7.1.6 Transfer Kalplama ile Dolgu............................................................................. 323
10.7.1.7 Plastik Kalplama ile dolgu ................................................................................ 324
10.7.1.8 Ak Yap ........................................................................................................... 325
10.7.2 Nve Tipleri ............................................................................................................... 325
10.7.2.1 Laminasyonlar................................................................................................... 325
10.7.2.2 Sargl Nveler .................................................................................................. 328
10.7.2.3 Fazl EI Laminasyonlar ................................................................................ 329
10.7.2.4 Ferrit Nveler..................................................................................................... 330
10.7.2.5 Nve Seimi ...................................................................................................... 330
10.7.3 Sarg tipleri ve dzenlemeleri.................................................................................... 331
10.7.4 Balant Terminalleri ................................................................................................. 332
10.7.5 Minyatrletirme Teknikleri........................................................................................ 333
10.7.6 Yksek Gerilim Uygulamalar.................................................................................... 334
10.8 TRANSFORMOTOR YALITIM SSTEMLER.................................................................... 336
10.9 ISIL ETMENLER................................................................................................................ 336
10.9.1 Kararl Durum Is Analizi............................................................................................ 336
10.9.2 Scaklk Artnn Basitletirilmi Hesaplamalar ....................................................... 341
10.10 TRANSFORMOTOR TASARIM LEMLER .................................................................. 346
10.10.1 Mekanik Tasarm..................................................................................................... 346
10.10.2 Elektriksel Tasarm.................................................................................................. 346
10.10.3 Nve Boyutunun Belirlenmesi ................................................................................. 346
10.10.4 Dier Gereksinimler................................................................................................. 348
10.10.5 Kaak ndktansn Hesaplanmas........................................................................... 349
10.10.6 Kapasitansn Belirlenmesi ....................................................................................... 351
XIII
10.10.7 Detayl Nve ve Sarg Tasarm .............................................................................. 352

10.10.8 G Transformotorunun Adm Adm Tasarm ve rnek Tasarm .......................... 358
10.10.9 Geni Bant ve Anahtarlama Transformotorlarnn Tasarm ................................... 365
10.10.10 ndktr Tasarm .................................................................................................. 368
10.11 OK FAZLI TRANSFORMOTORLAR............................................................................. 368
10.11.1 Fazl Transformotorlar........................................................................................ 368
10.12 DORULTUCU TRANSFORMOTORLAR...................................................................... 370
10.12.1 Dorultucu Devreler ve Transformotorlar................................................................ 370
10.12.1.1 Tek Fazl Yarm Dalga Dorultucu Devresi..................................................... 372
10.12.1.2 Tek Fazl Tam Dalga Orta Ulu Dorultucu Devresi....................................... 373
10.12.1.3 Tek Fazl Tam Dalga Kpr Dorultucu Devresi ............................................ 374
10.12.1.4 Fazl Yarm Dalga Dorultucu Devresi Yldz Yldz Balant................. 375
10.12.1.5 Fazl Tam Dalga Dorultucu Devresi Yldz Yldz Balant ................... 376
10.12.2 ok Girili Filtre Devreleri........................................................................................ 377
10.12.3 ok Giri Filtrelerinde Dalgack Azaltlmas ............................................................ 378
10.12.4 Deiken oklar ...................................................................................................... 379
10.12.5 Kapasitr Girili Filtre Devreleri............................................................................... 379
10.13 NVERTER TRANSFORMOTORLARI ............................................................................ 379
10.13.1 nverter Devreleri ..................................................................................................... 380
10.13.1.1 Flyback nverter............................................................................................... 380
10.13.1.2 Push-Pull nverter............................................................................................ 382
10.13.2 Seri Rezonans nverter............................................................................................ 385
10.13.3 nverter Transformotoru Tasarm ........................................................................... 386
10.13.4 rnek nverter Transformotoru Tasarm ................................................................ 389
10.14 DER MANYETK AYGITLAR ....................................................................................... 395
10.14.1 Akm Snrlayc Reaktr.......................................................................................... 395
10.14.2 Geni Bant ndktrleri............................................................................................ 395
10.14.3 Doyumlu Reaktrler................................................................................................. 397
10.14.4 Ferrorezonans Transformotorlar ............................................................................. 398
BLM 11
ELEKTRK MAKNALARININ BLGSAYAR DESTEKL TASARIMI ........................................... 403
11.1 SONLU ELEMAN METODU.............................................................................................. 404
11.1.1 Potansiyeller ve Enerji Minimizasyonu ...................................................................... 404
11.1.2 Varyasyonel Metot..................................................................................................... 405
11.1.3 Birinci Derece gensel Elemanlar........................................................................... 406
11.1.4 Sonlu Eleman Formlasyonu .................................................................................... 408
11.1.5 Ticari Sonlu Eleman Yazlm Paketlerinin ncelenmesi ............................................. 410
11.1.6 Problemin Modellenmesindeki Etmenler ................................................................... 411
11.2 ELEKTRK MAKNALARININ TASARIMINDA SONLU ELEMAN METODU .................... 416
11.2.1 Ak Dalm ............................................................................................................... 416
XIV
11.2.2 Doymu Makina ndktans....................................................................................... 417

11.2.3 Ak Younluu ve Emf Dalga Biimleri...................................................................... 417
11.3 KUVVET VE TORK HESAPLAMALARI ............................................................................ 419
11.3.1 Zahiri Metodu......................................................................................................... 419
11.3.2 Maxwell Stres Tensr Metodu................................................................................... 423
11.3.3 Bil Metodu ................................................................................................................. 425
11.3.4 Geleneksel Metotlarn Snrlamalar.......................................................................... 426
11.3.5 Ortalama ve Fark Potansiyel Metotlar...................................................................... 428
11.3.6 Dier Metotlar............................................................................................................ 435
11.4 SONLU ELEMAN METODU LE NDKSYON MOTOR ANALZ .................................. 436
11.5 KAYNAKLAR ..................................................................................................................... 439
BLM 12
ELEKTROMANYETKTE BLGSAYAR DESTEKL ANALZ, SMLASYON, MODELLEME VE
TASARIM ................................................................................................................................... 441
12.1 GR................................................................................................................................. 441
12.2 MAXWELL LE MODELLEME........................................................................................... 442
12.3 K BOYUTLU MODELLEME ............................................................................................ 442
12.4 MANYETK KAVRAMLAR ................................................................................................. 444
12.4.1 Manyetik Ak Younluu............................................................................................ 444
12.4.2 Manyetik Alan iddeti................................................................................................ 445
12.4.3 Manyetik Malzemeler ................................................................................................ 446
12.4.4 Sabit Mknatslar........................................................................................................ 447
12.4.5 Depolanan Enerji ve Koenerji.................................................................................... 448
12.4.6 Kuvvet Hesab ........................................................................................................... 450
12.4.7 ndktans Hesab ...................................................................................................... 451
12.5 EVRMSEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER.................................................. 453
12.5.1 C-Nveli Eyleyici ....................................................................................................... 453
12.5.2 Bara zerindeki Kuvvetler......................................................................................... 456
12.5.3 E-Nveli Eyleyici........................................................................................................ 458
12.5.4 Sabit Mknatsl Manyetik Kilit ................................................................................... 461
12.5.5 Dzgn Manyetik Alan indeki Silindirik Ekran ........................................................ 463
12.5.6 Silindirik letken indeki Alan.................................................................................... 466
12.5.7 Transformotor Edeer Devresi ................................................................................ 468
12.6 DNEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER .......................................................... 472
12.6.1 Selenoidal Sargnn z ndktans............................................................................ 473
12.6.2 Selenoidal Koaksiyel Sarglarn z ve Ortak ndktanslar ...................................... 475
12.6.3 Saks Nveli Eyleyici ................................................................................................. 478
12.6.4 Hareketli Sargl Dntrc ................................................................................... 480
12.6.5 Dzgn Manyetik Alan indeki Kresel Ekran ......................................................... 482
12.6.6 LVDT Yer Deiim Alglaycs .................................................................................. 485
12.6.7 Silindirik Eyleyici........................................................................................................ 488
12.6.8 Manyetik Sspansiyon .............................................................................................. 490
EK 1 MALZEME VERLER ........................................................................................................... 493
E1.1 EMAYE LETKEN TEL TABLOSU .................................................................................... 493
E1.2 EMAYE LETKEN TEL DNM TABLOSU ................................................................ 494
XV
EK 2 DC MAKNA MANYETK DEVRES ..................................................................................... 497

E2.1 MANYETK DEVRE HESAPLAMALARI ........................................................................... 497
E2.1.1 Hava Aral Amper-Sarm....................................................................................... 498
E2.1.2 Di Amper-Sarm...................................................................................................... 498
E2.1.3 Armatr Nvesi Amper-Sarm.................................................................................. 500
E2.1.4 Kutup Gvdesi Amper-Sarm ................................................................................... 501
E2.1.5 Boyunduruk Amper-Sarm ....................................................................................... 501
E2.2 ARMATR REAKSYONU................................................................................................ 502
EK 3 NDKSYON MOTOR MANYETK DEVRES ..................................................................... 507
E3.1 MIKNATISLAMA AKIMI..................................................................................................... 507
E3.1.1 Hava Aral Amper Sarm ....................................................................................... 508
E3.1.2 Stator Dii Amper Sarm .......................................................................................... 508
E3.1.3 Rotor Dii Amper Sarm ........................................................................................... 509
E3.1.4 Stator ve Rotor Nve Amper-Sarm ......................................................................... 509
E3.2 REAKTANS HESAPLAMALARI........................................................................................ 510
KAYNAKLAR ................................................................................................................................. 513
NDEKS
.................................................................................................................................... 515
XVI
1 ELEKTRK MAKNALARINDA KULLANILAN MALZEMELER

Elektrik makinalarnda kullanlan malzemeler
Yumuak manyetik malzemeler,

Elektriksel iletken malzemeler,
Yaltkan malzemeler,
Baz durumlarda sabit veya srekli mknatslar
olarak snflandrlabilir.
Yumuak manyetik malzemeler elektrik makinasnn manyetik devresini biimlendirir. Bu amaca
ynelik ideal bir malzemede olabilecek en yksek geirgenlik (permeabilite) ve doyma ak
younluu zellii ve olabilecek en dk nve kayb sergilenir. Bununla beraber, makinann
performans zellikleri ile beraber istenilen uygulama iin kullanlacak malzemeyi ekonomik
hususlar dikte eder. rnein evsel uygulamalarda kullanlan kk gl motorlar genelde
minimum maliyette optimize edilir ve bundan dolay bunlarn tasarm orta karakteristikli yumuak,
silikonsuz, ucuz manyetik malzemeler ile yaplr. Dier taraftan yksek frekansta almas iin
tasarmlanan makinalar, makinann boyutunun ve kayplarnn kabul edilebilir bir seviyede
snrlandrlmas iin yksek performansl, daha pahal malzemelerin kullanlmasn gerektirir.
Bakr, alminyum ve bakr alamlar gibi iletken malzemeler elektrik makinalarnda dk direnli
elektrik devrelerinin oluturulmasnda kullanlrken, elektriksel karbon malzemeler fralarn
yapmnda kullanlr.
Yaltkan malzemeler yksek dielektrik dayanm, yksek z direnleri ve yksek sl iletkenlikleri
ile karakterize edilir. Bunlar ncelikle elektrik makinalarnda farkl gerilimlerde akm tayan
muhtelif iletkenler arasnda s akn engellemeden iinde bulunduklar oyuklar arasnda
elektriksel yaltm salar.
Sabit mknatslar uyartm alan meydana getirmek iin baz elektrik makinalarnda
elektromknatslarn yerine kullanlr. Sabit mknats malzemeler temel kimyasal
kompozisyonlarna gre Alnico, seramik (veya ferrit) ve nadir toprak mknatslar olarak
gruplandrlabilir. Mknats malzemesinin seiminde ekonomik faktrleri ieren uygulama
gereksinimleri dikkate alnr.
Elektrik Makinalarnn Tasarm
1.1 YUMUAK MANYETK MALZEMELER

1.1.1 DEMR KAYIPLARI
Alternatif manyetik alanda alan manyetik malzemede meydana gelen demir kayplar veya nve
kayplar geleneksel olarak iki bileene ayrlr: histerezis kayb ve eddy akm kayb.
1.1.1.1 HSTEREZS KAYBI
Histerezis kayb malzemenin moleklleri arasndaki srtnme sonucu meydana gelir. Saykl bana
oluan kayp malzemenin B H karakteristiklerinde histerezis dngs ile evrelenen alan ile
orantldr. ekil 1.1de grld gibi histerezis kayb saykllarn artmas (iteki kk alanl
dngden dtaki byk alanl dngye doru) sresince maksimum manyetik alana ulalnca
artar.
B
ekil 1.1 Histerezis dngleri
Steinmetz aadaki gibi maksimum ak younluu (B, T) ve frekans (f, Hz) ile histerezis kaybn
(ph, W/m3) ifade eden deneysel bir forml gelitirmitir:
ph = B n f
(1.1)
Burada, malzeme sabiti ve n 1,6 ile 2 aras deerde deimektedir. Histerezis kayb gidericilik
(koersivite) ile yakndan ilikilidir ve gidericiliin azaltlmas iin malzemelerin ilenmesi de
histerezis kaybn azaltr.
1.1.1.2 EDDY AKIMLARI VE EDDY AKIM KAYBI
Eddy akm terimi alternatif manyetik alana maruz brakldnda iletken malzeme yaprakta
indklenen sirklasyon veya dolam elektrik akmlar anlamna gelmektedir. Eddy akm kayb (pe,
W/m3) indktif etkilerin ihmal edilebilecei kadar dk frekanslarda aadaki genel ifade ile
verilir.
pe =
2 B 2t 2 f
B
(1.2)
Burada, t kalnlk (m), malzemenin z direnci (m) ve farkl geometriler iin farkl deerlerde
bir katsaydr ( ince laminasyonlar iin 6ya eittir). (1.2) eitliinin incelenmesi malzemenin
kalnlnn azaltlmas ile eddy akm kayplarnn en aza indirileceini gstermektedir. 50 Hzde
elektrik makinalarnda kullanlan demirin ince laminasyonlar halinde (ince tabakalar halinde)
Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler
paralanarak (0,35 0,65 mm) ve bunlarn birbirinden yaltlarak masrafa ve zorlua girilmesi
ekonomik olmaktadr. 400 Hzde zel alamlardan veya tanecik ynlendirmeli elektrik
eliklerinden yaplan daha ince laminasyonlar kullanlr.
1.1.2 YUMUAK DEMR VE SLKONLU DEMR
Elektrik makinalarnda kullanlan yumuak manyetik malzemelerin ideal olarak manyetik devrenin
relktansnn azaltlmas iin yksek manyetik geirgenlikte (permeabilite), demir paralarn
hacminin ve arlnn azaltlmas iin yksek doyma ak younluunda ve kayplar verimi
etkilediinden ve scakl ykselttiinden dk kaypl olmas istenilir. Pratik olarak bu
zelliklerin hepsinin tek bir malzemede optimize edilmesi mmkn deildir. Bu manyetik
zellikleri (kimyasal kompozisyon, mekaniksel ilem ve sl ilem en nemlileridir) etkileyen ok
sayda faktrlerin varlndan dolaydr ve ekil 1.2de grld gibi dk kayplar ve yksek
geirgenlik arasnda bir atma bulunmaktadr.
Dk nve kayb
Eddy akm
Histerezis
Yksek geirgenlik
Gereksinimler
Gereksinimler
Gereksinimler
Yksek alam ierii

Kk tanecik boyutu
nce malzeme
yi doku
Kaln malzeme
Dk katk seviyesi
Byk tanecik boyutu
Dk yzey mkemmelsizlikleri
Dk alam ierii
Kk tanecik boyutu
yi doku
Dk katklar
ekil 1.2 Silikonlu demirde dk kayplarn ve yksek geirgenliin elde edilmesinde atan
gereksinimler.
Adi yumuak demir karakteristiklerini ters ynde etkileyen katklar ierir. En zararl katk karbon
olup manyetik eskimeye (manyetik zelliklerin zamanla yavaa bozulmaya uramas) neden olur
ve giderici kuvveti ve histerezis kaybn ykseltir. Karbon, azot ve oksijen gibi dier zararl katklar
hidrojen bulunan ortamda uzun saatler altnda sl ilem veya tavlama ile giderilebilir.
Yumuak demire silikonun az bir yzdesinin ilavesi baz kalitelerini gelitirilebilir: zdiren artar,
giderici kuvvet bariz oranda azalr ve manyetik karakteristiklerin kararll zamanla geliir. % 3
silikon alaml demir saf demirin zdirencinin drt kat deerinde olur. Bununla beraber silikonun
varl doyma ak younluunun marjinal azalmas ile sonulanr. laveten demire % 5den daha
fazla silikonun eklenmesi demiri krlgan hale getirerek zerinde almay ar derecede
zorlatrr. Bu ticari malzemede maksimum silikon ieriini % 3,4 ile snrlar (ve tanecik
ynlendirmeli elik iin yaklak minimum % 2,2 olan bu deerin aasnda dzgn bir
ynlendirme baarlamaz). Silikonun pahal olmayan bir element olmas dikkati ekebilir fakat
yumuak demire gre silikonlu demir malzemeler alamn mekanik ve sl ilem yaplmasndan
dolay daha pahaldr.
1.1.3 ELEKTRK ELKLER
Elektrik elikleri (elektrik makina tasarmclar iin laminasyon malzemeleri olarak bilinir) iki tipte
bulunmaktadr: ynlendirilmemi ve tanecik ynlendirmeli elikler.
0 ile % 3 arasnda silikon ieren ynlendirilmemi elektrik elikleri temelde izotropiktir. Bunlar 1,3
mye kadar geniliinde ve 0,35 - 0,8 mm kalnlnda eritler olarak retilir. Levha ou kez
laminasyonlar aras yaltmn salanmas iin ince bir yaltkan katmanla kaplanm olarak verilir.
Bir yzeyin buharla maviletirilmesi kk motorlarda kullanlan laminasyonlarda kullanlrken
byk laminasyonlarn bir veya iki yzeyine organik veya inorganik kaplama uygulanr. Her iki
yzeydeki yaltm depolama sresince laminasyonlarn korozyondan korunmas avantajn sunar.
Ynlendirilmemi laminasyonlar zmbalamaya ve nve fabrikasyonuna hazr olarak tamamen
tavlanm (anneal) veya yar ilenmi durumda bulunabilir. Yar ilenmi durumda (ksmi
dekarbrize edilmi veya karbonu alnm) malzeme yar sertlikte olup takm mrn artracak
ekilde daha iyi zmbalama avantaj tamaktadr. Bununla beraber yar ilenmi bir malzeme
zerinde son bir gerilme yumuatma ileminin yaplmas gerekir ve manyetik zelliklerini
tamamen gelitirilmesi iin (kimyasal kompozisyonuna bal olarak) 800 C ve 840 C arasnda
karbon giderici sl ilem yaplmas zorunludur.
Ynlendirilmemi yar ilenmi laminasyonlar 1,5 T ve 50 Hz de 0,5 mm ve 0,65 mm standart
kalnlklarda bulunur ve bunlarn tipik zgl kayp deerleri (W/kg) srasyla 4,55 5,5 ve 6,0 7,1
aralnda bulunmaktadr. Tam ilenmi malzemenin standart kalnlklar 0,35 mm, 0,50 mm ve
0,65 mm ve 1,5 T ve 50 Hzde garanti edilen zgl kayp deerleri (W/kg) srasyla 3,0 - 4,0 - 8,0
dir.
Tanecik ynlendirmeli ilk ticari silikonlu demir levha 1939da Armco tarafndan retilmitir. Bu
levha 1,5 T ve 50 Hzde ve yaklak 1,5 W/kg zgl kayb ile 0,32 mm kalnlnda idi. Yllar
boyunca bu malzemelerin retim ilemi olduka basitletirilmesine ramen ynlendirilmemi
malzemelerin retim metoduna gre hala daha ayrntldr. Bu ynlendirilmemi malzemenin
maliyetini artrmakta ve bu malzemeler normalde standart endstriyel motorlarda
kullanlmamaktadr.
Tanecik ynlendirmeli laminasyonlar tipik olarak 20 mmden 900 mmye kadar geniliklerde
tamamen ilenmi olarak piyasada bulunmaktadr. Bunlarn standart kalnlklar 0,27 mm, 0,3 mm
ve 0,35 mmdir. Bununla beraber henz standartlara dahil edilmemi ticari olarak mevcut daha ince
malzemeler vardr. Tablo 1.1de Armco tarafndan retilen tanecik ynlendirmeli laminasyonlarn
eitli tiplerine ait kalnlklar ve zgl kayplar verilmektedir. Karlatrlabilen cinslerin dnya
zerinde farkl dier reticilerinin olduuna dikkat edilmelidir.
Tablo 1.1 Armco tanecik ynlendirmeli eliklerin zellikleri
Ticari Ad
Armco ynlendirilmi
Tran - CorH
Kalnlk (mm)
0,18
0,23
0,27
0,35
0,23
0,27
Tipik nve kayb

1,5 T ve 50 Hzde
1,7 T ve 50 Hzde
0,70
0,77
0,85
1,24
1,11
1,57
1,01
1,11
1.1.4 ELEKTRKSEL ELK TPLERNN ZELLKLER

Yukarda tanmlanan eitli elektrik eliklerinin garanti edilen maksimum kayplar eitli
standartlar tarafndan ayrntsyla yazlmtr. Ne yazk ki manyetik geirgenlik garanti edilen bir
deer olarak belirtilmemitir. Tablo 1.2de en yaygn kullanlan baz ulusal ve uluslar aras
standartlar zetlenmektedir.
Tablo 1.2 Elektriksel elik standartlar

lke
Uluslar aras
Uluslar aras
Fransa
Almanya
Japonya
UK
USA
Ynlendirilmemi
Euronorm 106 (1984)
IEC 404-8-4 (1986)
NF C 28-900 (1983)
DIN 46 400 Pt.1 (1983)
JIS C2552 (1978)
BS 6404, Pt.8, 8.2-8.4 (1986)
ASTM, A677, A677M (1984)
Tanecik-ynlendirmeli
Euronorm 107 (1986)
IEC 404-8-5 (1987)
NF C 28-920 (1975)
DIN 46 400 Pt.3 (1975)
JIS C2553 (1975)
BS 6404, Pt.8, 8.7 (1988)
ASTM, A665, A665M, A725, A725M (1984)
IEC 404-8 de her malzeme aralarnda tire bulunan iki rakam ve bunu takip eden bir harf ve bir
rakam ile tanmlanr. lk rakam garanti edilen kaybn (W/kg) 100 katn ve ikinci rakam laminasyon
kalnln milimetre olarak temsil eder. Bundan sonraki harf ise tr ifade eder. A, D ve E harfleri
srasyla ynlendirilmemi tam ilenmi malzeme, ynlendirilmemi yar ilenmi malzeme ve yar
ilenmi durumda teslim edilen ynlendirilmemi alam levhay (silikon ierikli) gsterir.
Tanecik ynlendirmeli malzemeler normal kaypl malzeme, azaltlm kaypl malzeme ve yksek
geirgenlikli malzeme iin srasyla N, S ve P harfleri ile gsterilir. Malzeme kodunu temsil eden
harfi izleyen rakam kayp figrnn belirttii frekansn (Hz) onda biridir. Azaltlm kaypl ve
yksek geirgenlikli malzemelerin dnda garanti edilen kayplar 1,7 Tda belirlenir; garanti edilen
kayp deerleri 1,5 Tda belirlenir.
25035A5 olarak tanmlanan bir malzeme ynlendirilmemi elik, tamamen sl ilemden
geirilmi (Annealed: A), 0,35 mm kalnlnda (35) ve garanti edilen kayb 1,5 T ve 50 Hzde 2,5
W/kg (250) dir. Benzer ekilde 08927N5 malzemesi 1,5 T ve 50 Hzde 0,89 W/kglk garanti
edilen kayplar ile tanecik ynlendirmeli ve 0,27 mm kalnlndadr (bu M4 trnn yeni
kodudur). ou durumlarda elik rnler ok deimemitir; sadece standardizasyonu
ilgilendirdii iin eit snrlarnn ayarlamas yaplr. phesiz ki tasarmcnn bu yeni kodlara
tamamen almas zaman alacaktr.
Elektriksel eliklerin saf sinsoidal artlar altnda deneylerinin ve eitlendirilmelerinin yapldna
dikkat edilmelidir. Bu ideal artlar elektrik makinasndaki mknatslanma durumunu zorlukla temsil
eder. Manyetik akdaki harmoniklerin varl elektriksel eliklerin nve kayplarn artrr ve
tasarm aamasnda bunun tolerans yaplmaldr. Bu durum inverter ile altrlmak iin tasarlanan
motorlarda zel bir neme sahiptir.
1.1.5 ZEL AMALI ALAIMLAR VE YKSEK FREKANSLI LAMNASYONLAR
Demir-kobalt alamlar (Permendur) tipik olarak en yksek doyma ak younluunu, 2,35 T
sunmaktadr. Bunlarn elektrik makinasnda kullanlmasna gre iki eidi tanmlanmtr. 24
Permendur ve 49 Permendur. % 24 kobalt ieren 24 Permendur alam manyetik kutup balar gibi
kompleks biimlerin paralarnn biimlendirilmesine izin verecek ekilde dkm yaplabilir. %
49 kobalt ve % 2 vanadyum ile 49 Permendurun scak ve souk haddelenmesi mmkndr ve
mekanik zellikleri gelitirilir. Byle bir alam maliyetine ramen yksek ak younluunun
hacim ve arlkta azalma salad uak generatrleri ve baz 400 Hz motorlarda nemli
uygulamalar bulmaktadr. 24 Permendur alam sadece % 24 kobalt ierdiinden 49
Permendurdan daha ucuzdur. Bununla beraber 49 Permendurun bal geirgenlii nemli lde
daha yksektir. Tablo 1.3de Permendur alamlarnn baz tipik zellikleri verilmektedir.
% 30 - % 80 arasnda nikel ve dier metallerin az miktarn ieren demir-nikel alamlar
(permalloy) ticari olarak retilmektedir. Ticari malzemelerin tamamnn iinde bu alamlarn
geirgenlii en yksek ve gidericilii en dktr. Dier taraftan bunlarn doyma ak younluu
ok dktr: tipik olarak 0,7 T (% 36 Ni)dan 1,35 T (% 78 Ni)ya. Bundan dolay nikel demir
alamlar elektrik makinalarnda ok uygulama bulmazlar. Baz iki fazl AC servomotorlarda
ncelikle savunma uygulamalar iin tasarlanm ve 400 Hzde alan demir-nikel laminasyonlar
kullanlmaktadr. Byle uygulamalarda dk maliyet ve yksek korozyon dayanmnn avantaj
yksek maliyet ve dk doyma seviyesi dezavantajndan daha ar basmaktadr.
Tablo 1.3 Permendur alamlarnn tipik zellikleri
Doyma ak younluu (T)
Maksimum bal geirgenlik
zdiren (m)
Younluk (kg/m)
49 Permendur
2,35
7000
0,40
8070
24 Permendur
2,35
2000
0,20
7905
100 Hz veya zerindeki frekanslarda kullanlan ince manyetik elik levhalarn zellikleri uluslar
aras standartlarda, IEC 400-8-8 (1991) verilmektedir. Standart kalnlklar hem ynlendirilmi ve
hem de ynlendirilmemi levhalar iin 0,005 mm, 0,1 mm ve 0,15 mmdir ve ynlendirilmemi
levhalar iin 0,2 mmlik bir kalnlk vardr. Bu ince eritler ynlendirilmemi ve tanecik
ynlendirmeli levhalar iin srasyla NO ve GO harfleri ile gsterilir ve bunu kalnln 100 katn
temsil eden bir say takip eder. rnein NO 5 0,05 mm ynlendirilmemi bir eridi gsterir. nce
manyetik elik eritlerin retim ilemi ve kimyasal kompozisyonu standart zelliklerde yer
almamtr. 1 T ve 400 Hzde belirtilmi garanti edilen maksimum zgl kayp ynlendirilmemi
levhalar iin 13 ile 15 W/kg arasndadr. 1,5 T ve 400 Hzde GO 10 ve GO 15 iin garanti edilen
maksimum zgl kayplar srasyla 15 ve 16 W/kg dr.
1.1.6 AMORF METALLER
Bor, silikon ve karbon gibi metaloidlerin (metaloid bir element yada bileik olup hem metalik hem
de metalik olmayan zellik tar) bir ve daha fazlas ile demir (yaklak % 80), nikel ve/veya
kobalttan oluan alamlarn hzlca soutulmas ile retilen (saniye bana bir milyon derece
civarnda soutma oran) amorf metaller ok yumuak manyetik zelliklere sahiptir. Bunlarn nve
kayplar 1,5 T ve 50 Hzde tanecik ynlendirmeli elektrik eliklerinin tipik % 30udur. Elektrik
eliklerine gre gidericiliklerinin genlikleri daha dk ve geirgenliklerinin genlikleri daha
byktr. Bununla beraber amorf malzemeler elektrik makinalar uygulamalarnda dikkate
alndnda baz dezavantajlara sahiptir. Bunlarn doyma ak younluu tipik olarak 1,5 Tdr ve ek
olarak 0,025 mm ve 0,04 mm arasnda ince eritler halinde retilirler. Bu istenilen sertletirme
(quenching) orann salamada retim ileminde kullanm snrlayan doal bir faktrdr. erit
yzeyinin ince kalnl ve kabal 0,75 den daha az olarak ulalabilecek paketleme faktrn
snrlar. Elektrik makinalarnda nve malzemesi olarak amorf malzemelerin kullanlmasndaki
dier bir engel bunlarn tipik C-80 Rockwell olan ar sertlikleridir ki bu standart kesme ve retim
metotlarn ar maliyetli hale getirir.
Oyuklu, helisel sarml amorf metal nve retiminin baz teknikleri General Elektrik irketi
tarafndan kefedilmi fakat bunlar ya kabul edilemeyecek kalitede nve oluturduu veya
retimde kabul edilebilecek kullanm iin ok yava olduu bulunmutur. Yine General Elektrik
irketinde bu laboratuvar tekniini ilgilendirdii kadar oyuklu, helisel bir amorf nvenin yapm
baarlm ve bu metodun ticari olarak kabul edilebilmesi iin gereken gelitirme alanlar
tanmlanmtr [1.1].
Bu aamada elektrik makinalarnn nve malzemeleri olarak amorf metallerin kullanlmasyla elde
edilebilecek potansiyel faydalarn miktarsal olarak gsterilmesi faydal olabilir. Aka nve
kayplarnda bariz bir azalma salanabilir. Nve kayplar tek fazl motorlarda toplam tam yk
kaybnn % 30 - % 40 arasnda ve ok fazl makinalarda ise tipik olarak % 15 civarnda oluur.

Bu durum tek fazl motorlarda amorf nveler kullanmann kazancn nermektedir.
Reliance Elektrik irketi tarafndan amorf malzemeden yaplm kk bir motor ile yaplan bir
karlatrma burada verilebilir. Karlatrmada birinde geleneksel elektriksel elik nve ve
dierinde amorf nve kullanlan 370 W, 60 Hz, 4-kutuplu tek fazl iki indksiyon motoru vardr.
Amorf nveli motorun statoru birka bin adet amorf laminasyon kullanlarak yaplmtr. Byle bir
motoru yapmak iin gereken ok sayda amorf laminasyondan dolay geleneksel motordaki 0,93e
kyasla 0,67 paketleme faktr elde edilmitir. Amorf malzemenin dk doyma ak younluu ve
daha dk paketleme faktr daha uzun paket kullanm ile sonulanmtr. Laminasyonlarn
hazrlanmas iin seri imalat dikkate alndnda ok yava bir ilem olan foto kazma ilemi
kullanlmtr. Rotorda elektriksel elik nve ve alminyum kafes sargs kullanlmtr. Tablo
1.4de amorf nveli motor ve geleneksel motor arasnda bir karlatrma verilmitir [1.2].
Tablo 1.4 370 Wlk iki motorun deney verilerinin karlatrmas
Paket uzunluu (mm)
Nve arl (kg)
Tam yk verimi (%)
eyrek yk verimi (%)
Elektriksel elik nve

44,4
3,0
65
38
Amorf nve
88,9
3,8
78
64
Nve kayplarnda bariz bir azalma ve verimin artnda phe yoktur ve amorf nveli elektrik
makinalar gerekletirilebilir. Bununla beraber imdilik amorf metallerin dezavantaj daha fazla
gzkmektedir. Sargl nveli datm transformotorlar ve demir-nikel alamlar ile rekabet
edebilecek baz zel dk akm uygulamalarnda amorf malzemeler iin daha iyi bir pazar
bulunmaktadr.
1.1.7 NVE MALZEMELERNN SEM
Elektrik makinalarnn tasarm ve retimindeki ama olabildiince ekonomik, istenilen baz
zellikleri yerine getiren ve garanti eden bir makina retmektir. Bu yzden iyi bir tasarm teknik
bakla ekonomik ve retim ynlerine ayn nem verildiinde gelitirilebilir. Nve malzemesinin
nasl seileceinin baz rnekleri uygulama gereksiniminden etkilenir ve bunlar aada verilmitir.
Evsel uygulamalarda kullanlan kk gl motorlar: Bu tek fazl motorlarn verimi tipik
olarak % 60-70 civarndadr. Dk maliyet ve seri imalata uygunluk ncelikli nemde bulunur.
Bunu takip eden dier faktrler: 890-50-D5 gibi alamsz (silikonsuz), yar ilenmi malzeme,
ynlendirilmemi ynde zmbalama kolayl olan ve dk maliyetli malzemedir.
Standart fazl indksiyon motorlar: Bu endstriyel uygulamalarda en yaygn kullanlan
motor tipidir. 250 Wlk bir motorun verimi tipik olarak % 70 iken 18,6 kWlk bir motorun verimi
% 90a ykselir. Burada da ekonomik etmenler nemlidir fakat dengeli bir tasarm genelde 4 W/kg
civarnda nve kayplar ile dk kaypl, ynlendirilmemi, tamamen sl ilemden geirilmi
elektriksel eliklerin kullanmn zorunlu klar.
Tanecik ynlendirmeli elektriksel elikler ve zel amal alamlarn kullanm 400 Hzlik
makinalar ile snrlandrlmtr. Tanecik ynlendirmeli elektriksel elikler baz turbo
generatrlerde ve yksek verimli makinalarda da kullanlmaktadr fakat bunlar kitabn amacnn
dnda kalmaktadr.
Adm motorlar ve DC servomotorlar ou kez yksek ak younluu (1,8 T) ile tasarmlanr ve

verim bir balang tasarm parametresi olarak nadiren dikkate alnr. Normalde bunlarda ince,
ynlendirilmemi elektriksel elikler kullanlr fakat baz tasarmlarda geliigzel asal davranta
paketlenmi tanecik ynlendirmeli malzeme kullanlr.
Yekpare nve malzemeler normalde DC makinalarn alan ereveleri gibi kararl ak tayan
manyetik devrelerin paralarnda kullanlr. Bunlarn zellikle ak younluunun yksek
deerlerinde yksek geirgenlikte olmas istenilir. Kullanlan ana malzemeler: dkme demir
(maliyet ncelikli nemde olduunda alan erevelerinde kullanlr ve arln artmas dikkate
alnmayabilir), saf demir ve silikon-demir (DC elektro mknats kutup pabular), yumuak elikler
(ereveler) ve ferro-kobalt (kutup paralar).
1.1.8 NVE FABRKASYONU
Baz istisnalarn dnda ou makina reticileri elik reticileri ile dorudan iliki iinde deildir.
Bunlar standart laminasyonlarn geni bir araln elinde bulunduran laminasyon salayclardan
zmbalanmaya hazr laminasyon alrlar. ekil 1.3de standart indksiyon motorunun stator ve rotor
laminasyonu grlmektedir.
ekil 1.3 Kk indksiyon motorunun

stator ve rotor laminasyonu
Aratrma ve gelitirme almasnda gerekenlerdeki gibi standart zmbalanabilen araln dndaki

laminasyonlarn delinecek kk paralar zel teknikler kullanlarak daha ekonomik yaplabilir;
tek oyuklu zmbalama (tek entik veya ilerleyen takm) ve lazer entii. Bir retici 300 000
laminasyon eik saysn belirtmektedir; bu saynn altnda ilerleyen zmbalama takm ile retim
340 mmye kadar aptaki oyuklar iin tek oyuklu zmbalama takm kullanlan retime gre daha
ucuzdur. lerleyen zmbalama takm benzer oyuklar ayn takm ile retildiinden daha iyi
hassasiyet vermektedir.
Zmbalama ve kalplama aksiyonu laminasyonun alt tarafnda biimlendirilmesi gereken apaklarn
olumasna neden olur. nceden yaltlm laminasyonlar kullanldnda, apaklarn bykl
nvedeki laminasyonlarn ksa devre olmasn engellemek iin yaltkan filmin kalnlndan daha
az bir deerde tutulmaldr. Keskin alet ve takmlar apak boyutunu en aza indirir ve laminasyonlar
ou kez ar apak boyutuna kar belli sayda bir ilemden sonra gzden geirilerek kontrol
edilir. Laminasyon yaltc malzemelerin drt eidine ait zellikler tablo 1.5de verilmitir.
ou durumlarda laminasyonlar nve paketi olarak bir araya getirilir ve oyuklara yerletirilen
sraya koyma ubuklar ou kez paketin dzgnce dorultuya getirilmesinin salanmasnda
kullanlr. Paketin tamam daha sonra sktrlr ve laminasyonlar nvenin srt ksmndan kaynakla
birbirine tutturulur. Kk makinalarda laminasyon zerinde zel olarak zmbalama ile alm
kk oyuklara kaynak dorudan uygulanr. Byk makinalarda ek mekanik destein salanmas
iin nve ubuklar laminasyona kaynaklanr. Son olarak laminasyonlarn zerindeki yksek
kntlar bir ee ile giderilir. Bunlar en aza indirilirken laminasyonlarn ksa devre olmasn
engelleyecek ekilde dikkatlice yaplmaldr.
Tablo 1.5 Laminasyon yaltc kaplamalarn zellikleri
Kaplama
Kaplama kalnl (m)
Diren (1 kenarl) (cm)
Is direnci (srekli)
Korozyon direnci
Ya direnci
Freona direnci
Nem emicilii
Kaynak edilebilirlii
Fenolik reine
1 veya 2 kenarl
2-8
50
180 C
ok iyi
yi
yi
Yok
Dk
Sentetik reine
2 - kenarl
1-2
> 90
180 C
yi
yi
ok iyi
Yok
yi
Fosfat
2 - kenarl
1
10
850 C
yi
yi
yi
Yok
yi
1.2 LETKEN MALZEMELER

letken malzemelerin olabilecek en yksek iletkenlikte ve diren scaklk katsaysnn en dk
olmas istenilir. Bunlarn ayn zamanda iletken tel, sarg ve dier karmak ksmlarn (komtatr
segmentleri gibi) fabrikasyonunu mmkn hale getirecek yeterli mekanik dayanmda olmas
istenilir. Kk elektrik makinalarnda kullanlan iletkenler normalde yksek mekanik gerginlie
maruz kalmamasna ramen sarglarn yapm ilemi ve bunlarn oyuklara yerletirilmesi baz
mekanik zellikleri zorunlu hale getirir. Ek olarak iyi kaynak yaplabilirlik ve lehimlenebilirlik
balant yerlerinin yksek gvenilirlii ve elektriksel direncinin dk olmasn garantiye alr.
1.2.1 BAKIR VE ALAIMLARI
Bakr olduka kolay ilenebilen ve yumuak bir metaldir; dkm yaplabilir, dvlebilir,
haddelenebilir, ekilebilir ve makinada ilenebilir. Yksek elektriksel iletkenlii ve mkemmel
mekanik zelliklerinden dolay bakr elektrik makinalarnn sarglarnda en yaygn kullanlan
elektriksel iletkendir.
Yaltkan vernik ile kaplanm yuvarlak bakr iletken teller dnyann her yerinde kk elektrik
makinalarnn sarglarnda kullanlr. Dikdrtgen kesitli iletkenler (500 Va kadar) normalde dk
gerilimli kk elektrik makinalarnda kullanlmaz.
Bakr ayn zamanda DC ve AC komtatrl motorlarda komtatr segmentlerinin yapmnda
kullanlr. Bunun nedeni esas olarak istenilen sk retim toleransnn bakrla yaplabilmesinden
dolaydr ve karbon fralar ile iyi temas davran sergiler. Bakr segmentlerin kk paralar
ekonomik olarak retilebildiinden armatr sargsnn tasarmna bal olarak komtatr
segmentlerinin saysnn makinadan makinaya deimesi durumu bakr burada nemli hale
getirmektedir. Elbette ki bakrn yksek iletkenlii hala bir avantajdr fakat daha az nemlidir.
Bazen bakra gre daha yksek zdirenli ve daha iyi ilenebilen alamlar kullanlr.
1.2.2 BAKIR ALAIMLARI
Saf bakrn elektriksel ve sl iletkenliklerini sadece gm aabilir. Bundan dolay gm dndaki
dier metaller ile bakrn alam daha dk iletkenlikle sonulanr.
10
Bakra kalay, kadmiyum, berilyum ve dier metallerin kk yzdelerle eklenmesi alamlarda

mekanik zellikleri gelitirir fakat saf bakrnkine gre daha yksek direnle sonulanr. Bakra %
1 2,5 berilyum eklenmesi ile yay ve erit olarak biimlendirilebilecek zellikte ve iyiletirilmi
korozyona kar direnli bir alam retilir. Byle bir alamn z direnci bakrn z direncinin
ile alt kat arasndadr ve akm tayan yaylarn ve fra tutucularn yapmnda kullanlr.
% 1,1 kadmiyum ieren kadmiyum-bakr alamlar sert ekilmi bakra gre daha az bklgen,
daha serttir ve daha yksek gerilme dayanmna sahiptir. zdirenci bakra gre biraz daha yksektir
fakat alam alevle lehimlenebilir. Kadmiyum bakr bazen komtatr segmentleri ve kafes
ubuklarnn yapmnda kullanlr.
Bakr-gm ve pirin (% 66 bakr ve % 34 inko) gibi dier bakr alamlar da vardr fakat bunlar
normalde kk elektrik makinalarnda kullanlmaz.
1.2.3 ALMNYUM
Alminyum bakrdan daha hafif ve daha ucuzdur ve daha dk erime scaklna sahiptir (dkm
daha kolaydr). Dier taraftan saf alminyumun iletkenlii bakrnkinin sadece % 60 civarnda ve
dk mekanik dayanm ince teller haline getirilmesine izin vermez. Tablo 1.6da bakr ve
alminyumun fiziksel zellikleri arasnda bir karlatrma yaplmtr.
Tablo 1.6 Bakr ve alminyumun zellikleri
zgl arlk (kg/m)
Erime noktas (C)
zdiren (m)
20 C de direncin scaklk katsays
20 C de dorusal genleme katsays
z s (cal/g C)
Bakr
8,89
1083
1,1710-8
0,0039
1710-3
0,093
Alminyum
2,70
658
2,8710-8
0,004
2310-3
0,022
Elektrik makinalarnda alminyumun ana kullanm kk indksiyon motorlarnn kafes

sarglarnn retimindedir. % 6 - 12 arasnda silikon ieren alminyum - silikon alamlar
kullanlarak kafes sargsnn dkm kalp ile fabrikasyonu yaplabilir; bu kafes ubuklarnn u
halkalarna lehimlenme ileminden daha kolay bir ilemdir. Bakr kafes sargsnn da dkm kalp
ile yaplmas mmkndr fakat bu daha yksek dkm scakl gerektirir.
1.2.4 EMAYE LETKEN SARGI TELLER
Geleneksel olarak bakr ve alminyum iletken teller Amerikada Amerikan Wire Gauge (AWG)
(veya Brown & Sharpe) ve ngilterede Standart Wire Gauge (SWG) ile belirlenir. Bununla beraber
imdi uluslar aras iletken tel artnamesi (IEC 182-1) vardr. IEC 182-1i karlayan iletken tel
tablolar Ek 1de verilmitir. ou tasarmclar hala AWG ve SWG geleneksel tel l veya gey
sistemine alkn olduklarndan ayrca bir dnm tablosu eklenmitir. Standart arala ek olarak
daha byk bir seim aralnn (ara deerler) farkl reticiler tarafndan mevcut olduuna da
dikkat edilmelidir.
1.3 YALITIM MALZEMELER
Elektrik makinalar enerji dnm aygtlardr ve enerji dnm ilemi sresince bir miktar enerji
kaybnn olmas kanlmazdr. Kayplar ncelikle makinalarn aktif paralarnda, manyetik
devrelerde demir ve nve kayplar ve elektrik devrelerinde bakr kayplar eklinde oluur. Bir
11
makina ierisinde kaybolan enerji sya dnerek demir ve bakr ksmlarn scaklnn
ykselmesine neden olur. Bundan dolay elektrik makinasndaki kayplar sadece verimi
etkilediinden dolay nemsenmez ayn zamanda sarg scakln da bariz miktarda
ykselttiinden dikkate alnmas gerekir.
Makinann muhtelif paralarnn scakl s retimi ve kayp oranlar ile belirlenir ve bu iki oran
eit olduunda kararl durum scaklk artna ulalr. Elektrik makinasnda kullanlan aktif
malzemelerin (demir ve bakr) snrlayc deerleri ok daha yksek scaklklara
dayanabilmektedir. Spesifik elektriksel ve manyetik yklemelerin azaltlmas kayplar ve
makinada retilen sy azaltmasna ramen bu ekonomik deildir. yi bir tasarmda aktif
malzemelerden tamamen yararlanlm ve yeterli yaltm ve soutma sistemleri salanmtr.
Makinann farkl paralarnn scakl ykteki deiimler ile farkllk gsterir ve bu durum yaltm
sistemini ek streslere maruz brakr. Tasarmc btn alma artlar altnda makinada kullanlan
yaltkan malzemelerin beklenen scaklk artna dayanabilmesini garantiye almaldr. Elektrik
makinalarnn arzalar ounlukla sl streslerden dolay olduundan yaltm ve havalandrma
sisteminin tasarmna stnkr baklamaz.
Sentetik reine ve eitli plastik malzemelerin son gnlerdeki geliimleri elektrik makinalarnn
boyutlarnda nemli etki yapmtr. zellikle oyuk yaltclar hem kullanlan malzemelerde ve hem
de bunlarn yerletirilme metodunda nemli gelimelere konu olmutur. Boyutun klmesi
yaltkanlarn ok fazla yer igal ettii kk makinalarda daha fazla sz konusudur.
1.3.1 YALITKAN SINIFLARI
Uluslar aras standartlara gre (IEC 85, 1984) yaltkan malzemeler her biri snrlayc scaklk ile
yedi snfa blnmtr (Y, A, E, B, F, H ve C). IEC yayn 85in snflandrmasnn ksa bir zeti
ve listelenen malzemeler aada rnek olarak verilmitir.
Y snf, 90
Cye kadar
A snf, 105
Cye kadar
E snf, 120
Cye kadar
B snf, 130
Cye kadar
F snf, 155
Cye kadar
H snf, 180
Cye kadar
C snf, 180 C
zeri
Emdirilmemi kat, pamuk veya ipek, re formaldehit, sertletirilmi doal

lastik ve yumuama noktalar ile snrlandrlm eitli sl plastikler.
Ya veya vernikle emdirilmi veya doal kurutucu yalar ve reineler veya
fenol formaldehit ile lamine edilmi kat, pamuk veya ipek; iletken telin
kaplanmasnda kullanlan esterletirilmi selloz fiberler, polyamidler ve
eitli organik vernikler.
Fenol formaldehid ve melamin formaldehid kalplar ve sellozik malzemeli
laminatlar; polivinil formal, polireten, epoksi reineler ve vernikler; selloz
triasetat, polietilen tereftatalat, ya modifiye edilmi alkyd.
Uygun organik reineler ile emdirilmi ve yaptrlm inorganik fiber yapda
ve esnek malzemeler (mika, cam veya asbest fiberleri ve kumalar gibi);
shellac bitmel, alkyd, epoksi, fenol veya melamin formaldehid.
B snf gibi fakat bu snf iin uygun grlen reineler ile: alkyd, epoksi,
silikon-alkyd ve baz dierleri.
B snf gibi fakat silikon reineler ve silikon lastik ile. imdi bunun dnda
baz dier malzemeler de mevcuttur ve bunlara aada deinilmektedir.
Mika, asbest, seramik, cam (yalnz veya inorganik yaptrclar veya silikon
reineler ile), polyimidler ve politetrafluoretilen.
Uluslar aras yedi snf sisteminde malzemelerin snrlayc scakl olan sadece bir kalitesi dikkate
alnmaktadr. Yaltkan malzemelerin bunun yannda, ou durumlarda dier zelliklere de sahip
olmas gerekir; rnein yrtlma ve bklme dayanm, dzgn yzey ve dzgnce konulma
12
zellii (ve ayn zamanda emdirme malzemelerini kabul etme zellii) ve anma direnci. Bu
zellikler daha detayl bir snflandrma sisteminin lehine tartmay kuvvetlendirir. Dier taraftan
byle bir detaylandrma etkili olmaktan ok karkla neden olabilir.
1.3.2 LETKEN YALITIMI
letken yaltc malzemelerin tamas gereken ana gereksinimler incelik, uygulama kolayl,
yksek anma direnci ve doal olarak sl streslere dayanma kabiliyetleridir. Bugnlerde bu
gereksinimler ya veya eitli sentetik tabanl vernikler (emaye) ile karlanmaktadr. Yuvarlak ve
dikdrtgen kesitli iletken teller cam pamuu bantlar ve aramid kat bantlar gibi yaltkan bantlarn
st ste binmi katmanlar ile de yaltlabilir. Bununla beraber kk elektrik makinalarnda
kullanlan iletkenlerin tel yaltm gereksiniminin ou emaye ile karlanr. letkenlerin zerinin
kaplanmas iin en yaygn kullanlan emayelerin tipleri ve zellikleri aada verilmitir.
Rafine edilmi ve ilemden geirilmi doal yalardan (keten tohumu veya soya
faslyesi ya) yaplr. Son yllarda oleoresinous verniklerinin (A snf) yerini
Oleoresinous
daha iyi mekanik zellikler sunan sentetik polimerler almtr.
Kimyasal ilemle retilir ve fenolik reinelerle modifiye edilir. Bu emayeler
kaplanm iletkenlerin zellikle otomatik sarg ve yerletirme makinalarnda
Polivinil asetal
kullanmn elverili hale getiren iyi anma direnci ve dzgnlk avantajlarn
ve polivinil
sunar. Bu kaplamalar balangta genelde A snfnda bulunmaktayd.
formal
Bugnlerde baz emaye iletken tel reticileri tek katl gelitirilmi polivinil
asetal ile kaplanm E snf telleri sunmaktadr.
Kimyasal kompozisyon ve ilemeye bal olarak ticari olarak mevcut
poliretanlarn srekli st scaklk limiti 105 C ile 155 C aralndadr.
Poliretan kaplamalar nem, eitli kimyasallar, petrol, yalar ve ozona kar iyi
Poliretan
dirence sahiptir. Daha da nemlisi bunlarn iyi anma direnci ve
lehimlenebilirlikleri iletken tel kaplamalarnda yaygn kullanmlarn
salamaktadr.
Bu malzeme 175 C scakla kadar zelliklerini kaybetmez ve genelde F snf
Polyester
malzeme olarak sunulur. Yksek mekanik dayanma ve iyi bir anma direncine
(tereftalat)
sahiptir fakat kimyasal direnci ok dktr.
Bu malzeme 220 - 240 C arasnda srekli kullanm iin uygundur ve bu
scaklklarn iki katnda birka saat bozulmadan kalr. Btn organik zgenlere
(solvent) ve asitlere dayanmldr. Polyimid kaplamalarn kullanm malzemenin
Polyimid
istisnai zelliklerinden yararlanld zel tasarmlar ile snrlandrlmtr.
Polyimid filmler daha yaygn kullanlr, bir yzey yaltm malzemesi olarak
dier metallerin katmanlar ile lamine edilebilir veya bir destee gerek
duymazlar.
Adndan da anlalaca gibi bu malzeme polyester ve polyimide tiplerin bir
melezidir ve iki tip aras ara zelliklere ve fiyatlara sahiptir. lenmesi daha
Polyesterimide kolay ve polyimidlerden daha dk (180 C) alt snr scaklna sahiptir ve
polyesterlerden daha iyi mekanik ve kimyasal zelliklere sahiptir. Bu malzeme
H snf makinalar iin emaye olarak yaygnca sunulur
Yukarda bahsedilen sentetik emayeler kk makinalarda en yaygn kullanmdadr. letken tellerin
kaplanmasnda kullanlan emayelerin tam listesi ve bunlarn scaklk indisleri tablo 1.7de
bulunabilir. Bununla beraber, ticari olarak mevcut sentetik malzemelerin snrlayc scaklk
deerleri imdi ou durumlarda tabloda verilenlerden daha yksektir.
13
Tablo 1.7 letken tellerin kaplamasnda kullanlan emayeler ve scaklk indisleri

Emaye
Oleoresinus
Polivinil asetal / polivinil formal
Poliretan (lehimlenebilir)
Polyamid (naylon)
Poliretan (lehimlenemeyen)
Polyester (tereftalat ester)
Epoksi
Akrilik
Polihidantin
Polyesteremide
Polyesteremide / amide (ift kaplama)
Alkyd modifiye edilmi silikon
Silikon
Polyimid
Politetrafluoretilen
Normal maksimum alma scakl (C)

105
105
105
105
130
155
155
155
155
180
180
180
180+
200
200
1.3.3 OYUK YALITIMI

Elektrik makinasnn oyuunda kullanlan yaltc malzemeler u ekilde saptanabilir: oyuk astar
(yen), kapak srgs (oyuk kapatc), oyuk kamas veya takozu ve ok katmanl sarg durumunda
oyuk ayrc (ara srg). Isl ve mekanik zellikleri salarken oyuktaki aktif iletken malzemenin
hacminin maksimumda olabilmesi iin oyuk yaltm (aktif olmayan) sisteminin hacmi en azda
tutulmaldr. Halihazrda kk elektrik makinalarnn oyuk yaltm mika iermeyen u
malzemelerden yaplr: tek katman (kat tr malzemeler), kompozit laminantlar, pregreg
(nceden emdirilmi) tabakalar ve kat yaltm malzemeleri. Modern yaltm malzemelerinin
rnekleri aada verilmitir.
1.3.3.1 YALITICI KAITLAR
A snf: Presbantlar dier elektriksel katlar gibi ilenen pamuk bez fiberler veya kat
hamurunun belli sayda slak katmanlarnn preslenmesi ve sl ilemi ile hazrlanabilir. Bunlar
yaklak 0,1 mm minimum kalnlkta retilir. Reine emdirilmi elektriksel presbantlar baz kk
makinalarda oyuk yenleri (0,25 - 0,5 mm kalnlk) olarak kullanlr. Bununla beraber bunlarn en
nemli kullanm kompozit yaltm malzemelerinin fabrikasyonunda bir bileen olmaktr. Bu
malzemeler 105 Clik snrlayc scaklkta belirtilmi olmakla beraber ok daha yksek
scaklklara ksa sreli dayanabilirler.
B snf: Polietilen tereftalat bazl yapa gibi malzemenin yapraklar emdirme maddelerini emme
eilimi gsterir; bu eilim oyuk yaltmnda kullanlan kompozit malzemelerde yararlanlan bir
zelliktir. Dokuma biiminde ve vernikle emdirilmi olarak bu malzemeden yaplan bant sarglarn
genel bitmi durumunda kullanlabilir.
F snf: Etilen glikol ve tereftalik asidin younlama rn polyester film olarak bilinen bir plastik
filmdir. Mkemmel mekanik ve sl zelliklere sahiptir. Polyester film 175 Clik scaklk
gstergesine sahiptir.
H snf: Aromatik polyamide tabannda plastik katlar (aramid kad) ilk nce NOMEX ticari
adnda Du Pont irketi tarafndan tantlm olup istisnai sl ve kimyasal zelliklere sahiptir.
14
Aramid katlar H snf uygulamalarda yaygn olarak kullanlr. Aramid katlar ayn zamanda
kompozit biiminde F snf uygulamalarda da yaygn olarak kullanlr.
C snf: Polyimid filmler ilk nce Kapton ticari adnda Du Pont irketi tarafndan tantlm olup
220 - 240 C scaklklara kadar mkemmel zellikler sergilemektedir. 25 veya 50 mm
kalnlklarndaki ince polyimid filmler imdi C snf malzeme olarak yaygnca mevcuttur. Bunlar
ayn zamanda H snf (aramid kad ile lamine edilmi) ve C snf kompozit malzemelerin (cam
pamuu katmanlarnn kombinasyonlar ile) geni bir aralnn fabrikasyonunda da kullanlr.
1.3.3.2 KOMPOZT MALZEMELER
Kompozit laminatlar plastik filmlerin (polyester veya polyimid film) elektriksel presbantlar, yapa
malzemesi, kuma veya plastik kadn (aramid kad) yaptrlmasyla (bonding) retilir.
Sonutaki kompozit malzeme teknik ve ekonomik avantajlarn yannda bileenlerinin istenilen
zelliklerini birletirir. rnein plastik film mkemmel mekanik ve sl zellikler ile katk
salarken fiber malzeme iyi emdirilebilme yeteneini garanti eder.
ki ve katmanl kompozitler imdi yaygn olarak mevcuttur. Normalde iki katmanl malzemeler
daha ucuzdur fakat katmanl malzemeler bileenlerin (plastik veya aramid kad) azaltlm
nem alma etkilerinin avantajlarn sunar. Plastik filmler modern yaltm teknolojisinin nvesini
oluturur ve ok katmanl yaltclarda en azndan bir film kullanlr. Polyester filmler B ve F snf
kompozitlerin fabrikasyonunda kullanlrken polyimid filmler H ve C snf laminatlarda kullanlr.
Malzeme tipine bal olarak polyester filmin kalnl 25 125 m arasnda deiirken polyimid
filmin kalnl tipik olarak 25 veya 50 m dir. katmanl yaltkan malzemenin kompozisyon
rnekleri ekil 1.4de grlmektedir.
Polyester yapa
NOMEX 410
NOMEX 410
Cam pamuu
Yaptrc
Yaptrc
Yaptrc
Polyester film
Polyester film
KAPTON 410
Yaptrc
Yaptrc
Yaptrc
Polyester yapa
NOMEX 410
NOMEX 410
Cam pamuu
B snf
F snf
H snf
C snf
Yaptrc
KAPTON 410
Yaptrc
ekil 1.4 ok katmanl yaltm malzemelerinin yap rnekleri

ok katmanl yaltkan malzemeler kk elektrik makinalarnda oyuk yenleri, oyuk kapa, ok
katmanl sarglarn oyuk ayrcs olarak ve kk motorlarda evresel yaltc olarak kullanlr.
1.3.3.3 EMDRLM LEVHA MALZEMELER
nceden emdirilmi levha malzemeler yaygn olarak pregreg kelimesi ile tanmlanr. Pregreg bir
taban malzemesinin (kuma, yapa, aramid kad plastik film veya ok katmanl yaltkan
malzeme) yaltkan reine ile (fenolik reine, epoksi reine, polyesterimide reine veya polyimid
reine) emdirilmesi veya kaplanmasyla ve ksmi kuru duruma getirilmesiyle retilir. Ekonomik
dncelerin yannda istenen sl ve mekanik zellikler kullanlacak taban malzemesini ve reine
sistemini belirler.
15
Pregregler bu durumda kolaylkla tanabilir ve depolanabilir. Bununla beraber pregreglerin

kullanmnn ana avantaj emdirme maddesinin yzey yaltmyla beraber sarg veya oyuklarn iine
konulabilmesidir. Reineli pregreglerin iine iletkenlerin sktrlmas reinenin akmasna neden
olur ve bunun sonucunda reine mevcut kaviteleri doldurur ve yaltkan malzeme ve iletken
arasnda ok yakn kat bir ba meydana gelir. Isl ilem normalde reinelerin tamamen ilenmesi
iin istenilir. Geleneksel emdirme ilemi ile karlatrldnda pregregler ilem zamann
ksaltabilir ve enerjide tasarruf salayabilir. Bu pregreglerin sertleme zamannn nemli lde
daha ksa olmasndan dolaydr. Pregregler souk ve kuru bir yerde depolanmaldr. Reine
sertletirici sistemine bal olarak pregreg 20 Cde alt aya kadar ve 5 Cde bir yla kadar
depolanabilir.
1.3.3.4 KATI YALITIM MALZEMELER
Gemite kat yaltm malzemeleri tahta, porselen, cam veya mikadan yaplmaktayd. imdi ise kat
yaltclar s ve basn altnda ok katmanl pregreglerin glendirilmesi ile yaplabilmektedir. 1
100 mm aras kalnlkta plastik levhalar bu teknik ile retilebilir. Oyuk kenarlar ve boluk vericiler
kat malzemeden istenildii kadar kesilebilir. Literatrde bahsedildii gibi alternatif olarak yakn
gelecekte glendirilmi plastik profiller dorudan ve daha ekonomik olarak retilebilecektir.
1.4 SABT MIKNATIS MALZEMELER
Sabit mknatslar doru akmla uyartlan elektromknatslar gibi ayn etkiyi meydana getirerek
elektrik makinalarnda uyartmn salanmasnda kullanlr. Sabit mknats manyetik enerjiyi
depolad ve bu enerji aygtn almasnda tketilmediinden kullanldr. Sabit mknatslar
kimyasal reaksiyondaki katalizrle karlatrlabilecek rol oynarlar; arac olarak gerekirler fakat
enerjileri kullanlmaz. Normal snrlar iinde altrldnda mknats sonsuz zaman sresince
enerjisini zerinde barndrr. Eer sabit mknats yerine elektromknats kullanlarak manyetik alan
oluturulursa uyartm alannn enerjisinin hala korunumlu olduuna dikkat edilebilir. Bununla
beraber uyartm akmnda iletkenin direncinden dolay omik kayplar adnda bir miktar enerji
kaybolur.
1.4.1 SABT MIKNATISLIIN TEMELLER
Sabit mknatslar ekil 1.5de grld gibi byk histerezis dngleri ile karakterize edilen sert
manyetik malzemelerdir. Mknats malzemesi mknatslayc alann (rnein elektromknatsn
mknatslayc kutuplar arasna yerletirilir) iine konulduunda, malzemedeki ak younluu ekil
1.5de grlen 0 - 1 erisi ile artacaktr; bu eri balang mknatslanma erisi olarak bilinir.
Malzeme 1 noktasnda doyuma ular ve mknatslanma alanndaki (H) daha ileri bir art ak
younluunda (B) az bir artma ile sonulanacaktr; ak younluu bo uzayn geirgenliine (o)
yaklaan bir oranda artacaktr. Mknatslanma alannn kararl olarak azalmas, doyuma ulatktan
sonra, B-H erisinin 1 - 2 erisini izlemesine neden olur. Histerezis erisindeki (H = 0) 2
noktasndaki ak younluunun deeri mknats malzemenin remenans, kalc ak younluu veya
kalcl olarak bilinir (Br) ve bu malzemenin retebilecei manyetik ak miktarnn bir
gstergesidir.
Manyetik alann ynnn deitirilmesi ve artrlmas normal demanyetizasyon erisi olarak
bilinen histerezis erisinin ikinci eyreini, 2 - 3 erisini retir ve bu mknats karakteristiinin en
nemli blgesidir. Mknatstaki ak younluunun sfra ulat manyetik alann deeri koersif
kuvvet veya gidericilik (Hc) olarak bilinir.
Mknatslanma alannn daha fazla art mknats malzemesini dier ynde (4 noktas) doyuma
gtrr. Histerezis dngs manyetik alan 5 noktasna ulancaya kadar azaltlarak ve daha sonra
16
uygulanan manyetik alann ters ynnde orijinal polaritesine yani 1 noktasna ulancaya kadar
artrlarak tamamlanr.
ekil 1.5deki histerezis dngsnn iziminde kullanlan ak younluu deeri mknats
malzemesindeki toplam ak younluunu temsil eder. Mknats malzemesindeki btn ak kendi
doal veya isel (intrinsik) zelliklerinden dolay deildir. Mknatslayc kutuplar arasndaki
mknats malzemesi olmakszn hava aralnda yine ak hatlar olacaktr. H mknatslanma alanna
maruz kalan hava aralndaki ak younluu elbette ki oHdr. Sonu olarak mknats
malzemesindeki toplam (veya normal) ak younluu (B) iki bileenden oluur; birisi oHye eit
(her durumda havada mevcut olan) ve dieri isel (intrinsik) ak younluu Bi (hava aralnda
gzkenden daha ok uygulanan H nin katksyla malzemenin doal zellikleri sonucu ak
artndan dolay). Aritmetik olarak birinci ve drdnc eyrekte Bi = B o H ve histerezis
erisinin ikinci ve nc eyreinde Bi = B + o H dir; ikinci ve nc eyrekte H negatif
iaretlidir. Bi ile Hnin izimi mknats malzemesinin isel (intrinsik) histerezis dngs olarak
bilinir. ekil 1.6da mknats malzemenin isel (intrinsik) ve normal histerezis dngleri
grlmektedir. imdi normal ve isel (intrinsik) olarak iki demanyetizasyon erisi bulunmaktadr.
Kalclk hem isel (intrinsik) ve hem de normal demanyetizasyon erileri iin ayn fakat gidericilik
farkldr.
B
Bdoyum
Br
B
1
Bdoyum
Br
Normal dng
ntrinsik dng
B0
3
0
Hc
Hdoyum
Hci
Hc
Hdoyum
5
4
-B
ekil 1.5 Sabit mknatsn histerezis dngs
-B
ekil 1.6 Sabit mknats malzemenin normal ve

isel (intrinsik) dngleri
sel (intrinsik) gidericilik (Hci) normal gidericilikten (Hc) daha yksektir. Hci ve Hc arasndaki fark
Hcnin yaknndaki normal demanyetizasyon erisinin eimine baldr; eimin yksek olmasyla
fark daha dk olacaktr. H eksenini kesen demanyetizasyon erisinin eimi Alnico mknatslar
iin ok yksektir ve bundan dolay isel (intrinsik) ve normal gidericilikler arasnda az fark vardr.
Seramikler (veya ferritler) ve nadir toprak mknatslar Br ve Hc arasnda hemen hemen normal
demanyetizasyon karakteristii sergiler ve Hci ve Hc arasndaki fark daha barizdir. Baz nadir toprak
mknatslarda Hci Hcnin yaklak iki katdr.
1.4.2 MODERN MIKNATIS MALZEMELER
Sabit mknats malzemeler kimyasal kompozisyonlarna gre ana grupta gruplanabilir. Bunlar
seramikler (veya ferritler), Alnicolar ve nadir toprak mknatslardr. Ferritler (manyetik olarak sert
seramikler) elektriksel ve sl yaltkanlar iken dier btn mknatslar metalik iletkenlerdir.
Alnicolar olduka yksek kalclk ve dk gidericilikte iken bu iki parametrenin her ikisi nadir
toprak mknatslarnda yksek deerlerdedir. Seramikler ok ucuz ve bol bulunan ham malzemeleri
17
kullanr. Alnicolar ve nadir toprak - kobalt (samaryum - kobalt) mknatslar kobalt kullanrken
(fakat olduka farkl verim ile) seramikler ve nadir toprak ferritleri (neodmiyum demir - bor
mknatslar) bunlarn hibirini gerektirmez.
Sabit mknats malzemelerin zellikleri uluslar aras standartlara, IEC 404-8-1 (1986) tabidir. IEC
404-1e gre sabit mknats malzemeler bir rakamn takip ettii bir harf ile snflandrlr. Alam
mknatslar R harfi ile snflandrlrken seramikler S harfi ile tanmlanr. lk rakam ilgili snftaki
malzemenin tipini gsterir. rnein R1 Alnico mknatslar gsterir ve R5 nadir toprak - kobalt
grubunu tanmlar. kinci rakam izotropik mknatslar (0), anisotropik (1), izotropik polimer bal
(3) ve anisotropik polimer bal (4) arasndaki ayrm gsterir. Drdnc pozisyondaki rakam ayn
mknats grubu iindeki farkl trlere karlk gelmektedir.
1.4.3 MANYETK ZELLKLER
Bir mknatsn kalitesinin karakterize edilmesi iin en uygun tek parametre mknatsn mevcut
maksimum enerjisini temsil eden manyetik ak younluu ve manyetik alan iddetinin maksimum
enerji arpmdr, (BH)max. Sabit mknatsn boyutu mknats maksimum enerji arpm noktasnda,
(BH)max altnda minimumdur (ekil 1.7).
ekil 1.7 Sabit mknatsn demanyetizasyon erisinden

enerji arpm erisinin ve (BH)max deerinin elde
edilmesi
En iyi yksek performansl sabit mknatslar 130 ve 190 kJ/m3 arasnda maksimum enerji
arpmlar ile nadir toprak - kobalt malzemeleri idi. 1984 de 290 kJ/m3 maksimum enerji arpm
ile kobaltsz neodmiyum demir - bor malzemenin ortay k bu durumu deitirdi. Bu yeni
malzemenin geliim adm son yllarda (1994) ok hzl olmu ve imdi bu malzeme ticari
miktarlarda ok sayda mknats reticilerinden bulunabilmektedir.
Tablo 1.8de mknats malzemelerin ana gruplarnn manyetik zellikleri zetlenmekte ve her
birine ait birim enerji bana yaklak maliyet verilmektedir. Her malzeme grubunun eitli trleri
olduundan maksimum enerji arpmnn da geni bir aral vardr. Kalclk ve gidericilik elektrik
makinalarnda yaygn olarak kullanlan trler iin ortalama deerler olarak alnr. Alnico ailesi ve
polimer bal seramikler ve neodmiyum demir - karbon malzemelerin dk enerji trlerinin
zellikleri karlatrmada dahil edilmemitir.
Tablo 1.8 Mknats malzemelerin manyetik zellikleri
Nd-Fe-B
SmCo5
Sm2Co17
Alnico
Seramikler
(BH)max (kJ/m)
200 - 290
130 - 190
180 - 240
70 - 85
27 - 35
Br (T)
1,20
0,97
1,05
1,1
0,4
Hc (kA/m)
870
750
660
130
240
Birim enerji bana fiyat ($/J)

3,5
8,5
7,7
4
0,5
18
Sabit mknatsn fiyat byk oranda boyutlarna, bulunduu makina sisteminin karmaklna,
boyutlarnn toleransna ve manyetik zelliklerine baldr. Ayn grup iindeki fiyatlarda da baz
deimeler vardr. Tablo 1.8de verilen birim enerji bana maliyet ortalama maliyettir ve ncelikle
karlatrma amalar iin kullanlmas gerekir.
1.4.4 ISIL ZELLKLER
Scaklk arttnda manyetik zelliklerde baz dmeler oluur; bunlarn bazlar geri dnml ve
bazlar geri dnmszdr. Kalc ve giderici kuvvetteki geri dnml deiimler ou kez
Kelvin bana yzde olarak belirtilir; bunlar srasyla ve scaklk katsaylar ile tanmlanr. Geri
dnmsz deiimler scakln, mknatsn alma noktas ve demanyetize alan iddetinin
fonksiyonudur. Tablo 1.9da mknats malzemelerinin ana gruplar iin Curie scakl, scaklk
katsaylar ve tavsiye edilen en yksek alma scakl verilmektedir. Grlen veri her mknats
grubu iinde eitli trler iin uygun deerlerin ortalamas alnarak elde edilir. Malzemenin Curie
scaklnda btn mknatslanma kaybolacak ve daha dk scaklkta yeni bir mknatslanmaya
gerek duyulacaktr. ou malzemeler sert manyetik zelliklerin kalc kayb ile sonulanan kristal
yapsnn deitii bir gei scakl sergilerler. Aka maksimum alma scakl bu iki deerin
aasnda bir yerde ayarlanr.
Tablo 1.9 Mknats malzemelerinde scaklk etkileri
Nd-Fe-B
SmCo
Alnico
Seramikler
Curie scakl (C)

310
720
830
450
(%/K)
-0,13
-0,045
-0,02
0,20
(%/K)
-0,60
-0,25
+0,01
+0,40
Maksimum alma scakl (C)

140
250
500
300
Ne-Fe-B mknatslarn baz trlerinin ykselen scaklklarda hem kalc ve hem de giderici kuvvet
iin yksek scaklk katsaylar sergileyerek lehte olmayan davran gsterdiklerine dikkat
edilmelidir. Bu durum maksimum alma scakln yaklak olarak 140 C ile snrlamaktadr.
1.4.5 ELEKTRK MAKNALARININ TASARIMINDA NdFeB MIKNATISLARIN NEM
Elektromanyetik aygtlar zerinde gelitirilmi yeni sabit mknats malzemeler aadaki gibi
paral gl bir etkiye sahip olabilir:
(1) Baz rnlerdeki mevcut malzemelerin yerine kullanlabilir.
(2) Mevcut baz uygulamalarda elektromknatslarn yerine kullanlabilir.
(3) Sabit mknatslarn nceden uygulanamad tamamen yeni uygulamalar balatlabilir.
Dier sabit mknats malzemelerin yerine kullanlmas yeni bir malzemenin ticari baars iin
dikkate deer bir nemdir. Dorudan yer deitirme ayn alma hattnn kullanlabilmesi iin eski
ve yeni demanyetizasyon erilerinin paralel olduu durumlarda mmkndr. Nd-Fe-B ve SmCo
mknatslarn demanyetizasyon erileri arasndaki benzerlikten dolay ou uygulamalarda SmCo
yerine Ni-Fe-B mknatslar kullanlr. Bununla beraber SmCo mknatslar alma sresince yksek
scaklklarda yksek demanyetizasyon alanlarna maruz kalabildii uygulamalarda kullanlmasn
srdrmektedir.
Btn sabit mknats malzemelerin iinde seramikler en az pahal manyetik enerjiyi sunarlar.
Bununla beraber dk hacim ve arlk gereken ou uygulamalarda bu mknatslarn yerine NdFe-B mknatslar kullanlr. Ek olarak Nd-Fe-B malzemelerin yksek enerji arpm daha kk
mknatslarn kullanmna izin vermektedir. Bu daha dk toplam maliyetle sonulanacak ekilde
demir aksam ve sarg gibi makinann dier bileenlerin boyutunun klmesi ile sonulanr.
19
Nd-Fe-B malzemeler imdiki fiyatlarda Alnicolardan daha ucuz manyetik enerji sunmaktadrlar ve
Alnicolarn motorlarda kullanm gittike kaybolmaktadr. Bununla beraber bunlarn dk
indksiyon scaklk katsaylar () nedeniyle Alnico mknatslar lme aygtlarnda kullanlr.
1.5 KAYNAKLAR
[1.1] Johnson, L. A., Utilisation of Amorphous Metals in Electrical Motors, General Electric
Company Report, USA, 1983
[1.2] Jordan, H. E. ve Woods, E. J., Fractional Horse Power Motor Constructed with Amorphous
Iron, Reliance Electric Company, Cleveland, Ohio, 1984
20
2 DNER ELEKTRK MAKNALARIN ISINMASI VE SOUTULMASI

2.1 GR
Elektrik makinasnda enerji dnm ilemi sresince s biiminde bir miktar enerji kaybolur. Bu
kayplar yksz durumda oluan sabit kayplar ve armatr akmnn yaklak olarak karesi ile
deien yke bal kayplar olarak ayrlabilir. Sabit kayplar demir, srtnme, rzgar kayplar ve
mknatslanma akmndan dolay bakr kayplarn ierir. Yke bal kayplar ncelikle sarglardaki
bakr kayplarndan dolaydr.
Makinann soutulmas kullanlan yaltm malzemelerinin sl olarak snflandrlarak ayarlanan
snrlar iinde makinann muhtelif paralarnn alma scaklnn kararl hale getirilmesi
amacyla yaplr.
Her yaltm malzemesi makinann beklenen mr ile uygun, yeteri kadar uzun periyot iinde
gvenilir fonksiyonda bulunaca belirli bir alma scaklna sahiptir. Scaklktaki olduka
kk bir art yaltm malzemesinin servis mrn bariz lde azaltr. rnein A snf organik
baz malzemelerin servis mr aadaki gibi ifade edilir:
t = Ke
(2.1)
Burada, t yl olarak servis mr, C olarak alma scakl ve K ve sabitlerdir. Tipik olarak
K 7,15104 yl ve A snf yaltm malzemeleri iin 0,08 dir. Bundan dolay byle bir malzeme
100 C ve 105 C aras scaklklarda 16 - 24 yl boyunca gvenilir fonksiyonda bulunabilir fakat
eer alma scakl 115 Cye ykseltilmi olsayd malzemenin mr yedi yl civarnda olurdu.
Bu durum makinann muhtelif paralarnn alma scaklnn doru olarak tahmin edilmesinin
nemini vurgulamaktadr.
Polyester filmleri gibi inorganik yaltkanlarda sorun daha karmak hale gelmektedir. Bunun nedeni
esas olarak bu malzemelerin ou kez saf durumda kullanlmamalarndan dolaydr; bu malzemeler
yaptrclar, vernikler, reineler, vb. ieren rnler olarak kullanlr. Bu maddeler genelde temel
yaltkan malzemeye gre daha byk bir derecede etkilenirler.
Yaltm sisteminin servis mrn azaltmasyla beraber ar scaklk mekanik bileenleri de zt
olarak etkileyebilir. rnein bir komtatr dzenli geometrik biimini kaybedebilir, armatr sarg
22
taraf ve komtatr arasndaki lehimlenmi birleme noktalar krlabilir, rulmanlar arzalanabilir,

vb. Bu da yine sl tasarmn nemini vurgulamaktadr.
Elektrik makinalarnn sl tasarm sadece yaltm sisteminin tasarmn iermeyip ayn zamanda
bir soutucu dzenlemesinin de olmasn gerektirir. Son yllarda elektrik makinalarnn sl tasarm
byk ilgi kazanm ve bu performans azaltmakszn aktif malzemelerden daha iyi
yararlanlmasna olanak tanmtr. Bu blmde kk elektrik makinalarnn sl tasarmnn genel
bak alar yer almaktadr.
2.2 SICAKLIK ARTII, GREV TPLER VE ANMA DEERLER
2.2.1 SICAKLIK ARTII
Elektrik makinasnda bir parann scakl, sadece iindeki kayplara bal olmayp evre
scaklna veya soutucu ortamn scaklna, a da baldr. Bu iki deer arasndaki fark scaklk
art olarak ifade edilir.
Muhtelif standartlarda, kullanlan scaklk lm metotlarnn detayl tanmlar verilmektedir.
Kk elektrik makinalar durumunda sargnn scaklk art ou kez diren metodu olarak
direncin scaklk artndan belirlenir. 600 W veya daha az anma deerindeki makinalar durumunda
standartlar termometreler veya ieri gml olmayan sliftlerin kullanlmasna da izin verir.
Makinalarn muhtelif snflar iin scakln art snrlar uluslar aras (IEC No.34) ve muhtelif
ulusal standartlar tarafndan tesis edilmitir. Bu snrlar sadece sarglar iin belirlenmemi olup ayn
zamanda yaltlmam olan dier makina paralar iin de belirlenmitir. IEC (International
Engineering Consortium) ve NEMA (National Electrical Manufacturers Association, USA)y
ieren ou standartlarda taban evre scakl olarak 40 C kullanlmaktadr.
Eer ortamn evre scakl 40 Cden yksekse scaklk art snr buna gre azalacaktr. Dier
taraftan IEC standard varsaylan 40 C taban deerinden daha dk evre scaklklarnda alan
makinalar iin maksimum 10 Cye kadar derece bana derece tabannda bir dzeltmeye izin verir.
Eer almann belirli periyotlar sresince ortam scakl 40 Cnin altna derse (rnein k
mevsiminde) acil durumlar dnda, bunun makinann anma gcnn zerinde yklenebilecei
anlamna gelmeyeceine dikkat edilmelidir. Bu durum tesis edilen scaklk art snrlarnn normal
servis mrn salama alma gereksinimine dayanmas nedeniyle dikkate alnr; burada ortam
scaklnn doal deiimleri hesaba katlmaktadr.
Daldrmal veya dalg tipteki srcler iin kullanlan motorlarn scaklk art snrlar soutucu
svnn scaklna gre llr. Soutucu svnn scaklnn 30 C veya daha az olmas artyla
scaklk art snrlar 10 C kadar artrlacaktr (hava soutmal makinalar iin verilen deerlerin
zerinde). Daha yksek soutucu scaklklar iin derece bana derece tabannda dzeltme yaplr.
2.2.2 GREV TPLER VE ANMA DEERLER
Anma deerlerinin drt snf vardr:
Maksimum srekli anma deeri (maximum continuous rating: MCR), normal alma
gereksinimlerini karlarken snrsz bir periyotta makinann altrlabilecei yk olarak
tanmlanr.
Ksa sreli anma deeri (short time rating: STR), normal alma gereksinimlerini karlarken
evre scaklndan balanarak belirli bir periyot iin (ou kez 10, 30, 60 veya 90 dakika)
Dner Elektrik Makinalarnn Isnmas ve Soutulmas
23
makinann altrlabilecei yk olarak tanmlanr.

Edeer srekli anma deeri (equivalent continuous rating: ECR), normal alma
gereksinimlerini karlarken ve her parann belirlenen scaklk deerlerini amadan makinann
altrlabilecei yk ve artlardr. Yk aada tanmlanan standart grev tiplerinden birine
edeer olarak dikkate alnr.
Grev tipi anma deeri (duty-type rating: DTR), aada tanmlanan S3-S8 standart grev
tiplerinden birine uygun olarak normal alma gereksinimlerini karlarken makinann
altrlabilecei ykleme durumudur.
Standartlatrlm grev tipleri: Srekli alma grev tipi (tip S1), ksa-zaman grevi (tip S2),
kesintili periyodik grev tipi (tip S3), yol vermeli kesintili periyodik grev (tip S4), elektrik
frenlemeli kesintili periyodik grev (tip S5), srekli alma grev (tip S6), elektrik frenlemeli
srekli alma periyodik grev (tip S7), tork/hz deiimleri ile ilgili srekli alma periyodik
grev (tip S8) ve periyodik olmayan yk ve hz deiimli grev (tip S9).
Srekli grev (tip S1): Bu grevde sl dengeye ulaabilecek yeteri kadar uzun bir srede
makinaya sabit yk uygulanr; sl denge makinann muhtelif paralarnn scaklnn bir saatlik
periyot zerinde 2 Cden daha fazla deimedii durum olarak tanmlanr. Makinann maksimum
srekli anma deeri belirlenen deerleri aarak her parann scakl ykselmeksizin snrsz
periyot boyunca makinann alabilecei yk deeri olarak tanmlanr.
Ksa-sreli grev (tip S2): Bu grev belirlenen zamanda (N) sabit ykte alma ve kalan srede
dinlenme (R)yi ierir; ykleme periyodu makinann sl dengeye ulamas iin gerekenden daha az
ve dinlenme zaman makinann souk durumlarna geri dnmesi iin yeteri kadar uzundur.
Makinann ksa-sreli anma deeri ortam scaklndan balanarak, belirlenen deerleri aarak her
parasnn scakl ykselmeksizin uygulanabilecek yk ve alabilecei ykleme periyodu ile
tanmlanr. Bu grev tipi bir ksaltma ve bir sre ile gsterilir; rnein S2 60 dakika.
Kesintili periyodik grev (tip S3): Bu durumda ykleme ve dinlenme periyotlar ksa sreli grev
tipi ile balantl olarak alternatif deiim gsterir. Yklemenin iddeti ve dier btn periyodik
durumlarda (S4-S8 grev tipleri) yk faktr veya grev faktr olarak da bilinen dnml sre
faktr ile belirlenir. Dnml sre faktr ykleme periyodunun (N) dnm srecine (N+R)
oran olarak tanmlanr; burada R dinlenme periyodunun sresidir. Dnml sre faktr
genelde 10 dakikalk saykl tabannda belirlenir ve tavsiye edilen deerler % 15, % 25, % 40 ve %
60 dr; rnein S3 % 25.
Yolvermeli kesintili periyodik grev (tip S4): Bu grev tipi bir yavalama periyodu (D), sabit
ykleme periyodu (N) ve dinlenme periyodu (R) ieren her biri benzer saykllardan oluur. Her
ykleme periyodunun sonunda makina sarglarnda ek snmaya neden olmakszn ya doal (cebri
olmayan) yavalama veya mekanik frenleme metodu ile durdurulur. Yavalama periyodunun sresi
grev faktrnn hesaplanmasnda ykleme periyoduna eklenir. Bu durumda grev faktr
( D + N ) /( D + N + R ) olur.
Elektrik frenlemeli kesintili periyodik grev (tip S5): Yukardaki S4 grev tipi gibi, saykl bir
yol verme periyodu (D), sabit ykleme periyodu (N) ve bir dinlenme periyodundan (R) oluur. S4
grev tipinin aksine makina hzl elektriksel frenleme ile durdurulur. Yol verme (D) ve frenleme
(F) periyodunun her ikisi bu durumda grev faktrnn hesaplanmasna dahil edilir. Bundan dolay
grev faktr ( D + N + F ) /( D + N + F + R ) olur.
24
Srekli alma periyodik grev (tip S6): Bu durumda her saykl bir sabit ykleme periyodu (N)
ve yksz alma periyodundan (V) oluur. N /( N + V ) ile verilen grev faktrnn
hesaplanmasnda yksz periyot dahil edilmez.
Elektriksel frenlemeli srekli alma periyodik grev (tip S7): Bu grev tipi her biri yol verme
periyodu (D), sabit ykleme periyodu (N) ve hzl elektriksel frenleme periyodundan (F) oluan
benzer saykllardan ibarettir. S5 grev tipinin tersine dinlenme periyodu olmadndan bu durumda
grev faktr % 100dr.
Tork/hz deiimi ile ilgili srekli alma periyodik grev (tip S8): Bu durumda her saykl her
biri nceden belirlenmi farkl dn hzlarnda, sabit farkl yklerde (N1, N2, vb.) iki veya daha
fazla alma periyodundan oluur. Ykleme periyotlarnda olduu kadar saykl hzlanma (D1, D2,
vb.) ve frenleme (F1, F2, vb.) periyotlarndan oluur. Bu durum dikkate alnarak muhtelif
dnml grev faktrleri tanmlanabilir.
Periyodik olmayan yk ve hz deiimli grev (tip S9): Bu grev makinann sk olarak ar
yklendii durumlar iine alr. Yk ve hz izin verilen alma aral iinde periyodik olmayan bir
durumda deiir.
2.3 SOUTMA SSTEMLER VE MUHAFAZA TPLER
Soutma ve vantilasyon konusu elektrik makinalarnda kullanlan muhafaza tipi ile yakndan
balantldr. Soutma sistemi ayarlanan snrlar iinde makinann muhtelif paralarnn
scaklnn kararl hale getirilmesinde sorumlu iken muhafaza zararl etkilere kar makinann
korunmasn salar. Bundan dolay makinann muhafazasyla salanan koruma derecesinin
ykseklii ile soutma sistemi daha fazla gelimi ve karmak olacaktr.
Elektrik makinalarnda kullanlan soutma metotlarnn dorudan ve dolayl soutma olarak
snflandrlmas uygun olmaktadr. Dorudan soutmada ortamdaki hava s kaynaklar (sarg ve
nve) ile dorudan temastadr ve dolayl soutmada s kayb ya tamamen kapal bir ereveden
iletim (ve ereve yzeyinden ortam havasna konveksiyon ile) veya bir s eanjr ile beraber
alan dahili soutma devresi iledir. Soutma sistemlerinin bu genel snflandrmas muhafazalarn
iki ana tipi ile sonulanr; ak ve tamamen kapal.
Ak makinalarn dorudan soutulmas genelde en ekonomik ve en basit tasarmlarla
sonulanmaktadr. Bununla beraber byle dzenlemeler makinann aktif ksmlarna ok az koruma
salad veya hi koruma salamadndan bugnlerde ak makinalarn kullanm yaygn deildir.
2.3.1 MUHAFAZALARIN GSTERM
Uluslararas standartlara (IEC 34-5) gre elektrik makinasnda kullanlan muhafaza tipi
tanmlanrken gsterimde IP harfleri kullanlmakta olup bu harfleri srasyla kat maddelerin
girmesine kar koruma ve suyun zararl girmesine kar koruma derecelerini tanmlayan iki rakam
takip eder. lk rakam korunmam makinalarda 0 ile toza kar korunmu makinalarda 5 arasnda
deiir. kinci rakam korunmam makinalarda 0 ile su iine daldrlm srekli almaya uygun
makinalarda 8 arasnda deiir. Baz durumlarda bu iki rakam S veya M harflerinden biri takip
eder. S ve M ekleri koruma derecesinin makinann duraan (S) veya alr (M) durumunda
salanp salanmadn gsterir. IP saysna hi harf eklenmemise koruma derecesinin normal
alma artlarna uygun olduu anlalr.
25
2.3.2 MUHAFAZA TPLER
Korunmam ak makinada (IP00 muhafaza tipi) mekanik konstrksiyonun btnl ile

ngrlenin dnda vantilasyonda snrlamalar yoktur. Korunmam ak makina tipleri unlar
ierir:
Kaideli makina (makina erevesinden bamsz olarak desteklenmi kaide rulmanlar),
Ak ulu, destekli makina (rulmanlarn dahili bir paray oluturduu u desteklerine sahip).
Ak korunmu makinada (muhafaza tipi IP11) dnen dahili paralar ve balantlar ortam havasnn
sirklasyonunu engellemeksizin kazara temastan mekanik olarak korunmutur. Ekran korumal bir
makinada koruma tel rgl kafes teli veya delikleri olan uygun bir kapak ile salanr. Deliklerin
byklne bal olarak byle muhafaza tanmlanmtr: 12 mm, 2,5 mm ve 1 mmden daha
byk kat cisimlere kar korunan makinalar iin srasyla IP21, IP31 ve IP41 dir.
Damla korumal muhafazalar ekran korumal tiplere benzer fakat vantilasyon delikleri yle
yerletirilmi ve korunmutur ki ne kat cisimler ne de su makina 15 ye kadar eimlendirildiinde
mekanik almasn etkilemez (muhafaza tipi IP22). Sprey korumal bir makina (IP24) her ynden
pskrtlen suya kar korunmu bir makinadr.
Havaya kar korunmu makinalar d ortam tesisatna uygun olup vantilasyon delikleri ile zararl
maddelerin girmesini en aza indirecek ekilde tasarmlanmtr (IP44). Havaya kar korumal
makinalar vantilasyonlu havann srekli salanmas ile soutulabilir; bu durumda erevenin
konstrksiyonu yle yaplr ki makinann klfna tutturulmu borular veya kanallar ile hava
makinadan (veya makinaya) iletilebilir.
Tamamen kapal makinalarn konstrksiyonu yle yaplmtr ki evreleyen havann ortam havas
ile hi balants yoktur. Tamamen kapal muhafaza tipleri su sramasna kar, tazyikli suya kar,
youn deniz suyuna kar, daldrlma etkisine kar ve srekli daldrlmaya kar korunan makinalar
iin srasyla IP54, IP55, IP56, IP57 ve IP58 ile gsterilir.
Tamamen kapal kk makinalarn soutulmas ou kez zeri kanatkl veya dzgn
erevelerden konveksiyon ile s kaybna dayanr. Tamamen kapal bir makinann soutulmas
(daldrlan makina dnda) ou kez makinann kendisi ile veya ayrca dndrlen bir pervane ile
makinann yzeylerine veya soutma kanallar ve deliklerine (bunlarn makina zerinde yapld
durumda) havann flenmesiyle artrlr. Bu durumda makinaya tamamen kapal pervane soutmal
(TEFC) denilir. Bu yolla soutulan tamamen kapal makinalar genelde edeer ak
vantilasyonlulara gre daha byk ve daha pahaldr.
2.3.3 SOUTMA METOTLARININ GSTERM
Elektrik makinalarnda kullanlan soutma dzenlemelerinin ok varyasyonlar vardr. Uluslar aras

standartlara (IEC 34-6) gre hava soutmal elektrik makinasnda kullanlan soutma metodunun
tanmlanmasnda kullanlan basitletirilmi kodlama IC harflerini takip eden, soutma devre
dzenlemesini ve soutucunun sirklasyonuna g besleme metodunu tanmlayan iki rakamdan
oluur. lk rakam serbest sirklasyon durumu iin 0 ile ayr bir s eanr monte edildiinde 9
arasnda deiir. kinci rakam serbest konveksiyon (soutucunun sirklasyonunda g
kullanlmyor) iin 0 ile bal yer deiimi durumu iin (motor bir pervaneyi dndrrken ve ana
hava akm ile soutulurken) 8 arasnda deiir. rnein IC00 soutucunun serbest sirklasyonu
ile soutulan bir makinay gsterir (ilk sfr) ve soutucunun hareketi scaklk fark ile veya serbest
konveksiyon ile gerekleir.
26
Daha yaygn soutma metotlarnn rnekleri aadaki gibidir:

IC01 veya IC0
IC11 veya IC1
IC41 veya IC4
IC05
IC17
IC48
normal vantilasyonu gsterir

kanal girili vantilasyonu gsterir
kapal pervane soutmal makinay gsterir
ayrca beslenen pervaneli normal vantilasyonu gsterir
kanal iinde ayrca beslenen kanal girili vantilasyonu gsterir
hava ak ile yzeyden soutmay gsterir
2.3.4 SOUTMA DZENLEMELER
Kk elektrik makinalarnn ounluu hava soutmaldr. Geleneksel makinalarda dar kan

hava ile ieri giren havann scakl arasnda 18 ve 27 C scaklk fark meydana gelir. Buna gre
makinadaki kayplarn kilowatt bana 0,033 ile 0,05 m3/sn (veya 2 ile 3 m3/dak) arasnda
soutma havas gerekir. Bir soutma sisteminin amac istenilen hava miktarn minimum rzgar
kayplar ile makinaya vermek ve havay en ok snan paralara ynlendirmektir. Kk elektrik
makinalarn ilgilendiren baz soutma dzenlemelerinin karakteristik zellikleri aada dikkate
alnmtr.
Doal soutma: Doal olarak soutulan makinalarda zel bir vantilasyon sistemi yoktur ve bunlar
ou kez ak muhafaza tipindedir. Bu soutma metodu snma problemleri ok iddetli
olmadndan baz kk gl motorlar iin elverilidir.
Kendiliinden dahili soutma: Bu durumda soutma makinann aftna veya miline monte
edilmi bir pervane ile artrlr ve pervane makinann dnen bileenlerinin dahili bir parasn
oluturur. Hava aknn ynne bal olarak iki soutma tipi ortaya kar; ekil 2.1de grld
gibi emme (veya egzoz) vantilasyonu ve cebri vantilasyon. Emme vantilasyonunun bir avantaj
makinaya giren souk havann pervane kayplar ile stlmamasdr. Bu kayplar makinaya verilen
havada % 15-20lik arta karlk gelecek ekilde soutma havasnn scaklnda 3-7 C lik
artla sonulanr.
(a) Egzoz tipi
(b) Cebri tip
ekil 2.1 Egzoz ve cebri vantilasyon tipleri
27
Kk elektrik makinalarndaki hava ak ekseneldir (radyal ak orta ve byk boyutlu

makinalarda kanallar konulduunda kullanlr). Eksenel kanallar bazen sadece rotorda (basit
eksenel ak) veya hem rotor ve hem de statorda (ift eksenel ak) kullanlr. ekil 2.2de basit ve
ift eksenel ak vantilasyonu grlmektedir. Eksenel ak vantilasyon sisteminin bir dezavantaj
makina boyunca s iletiminin dzgn olmamasdr. Gerekte ekil 2.2de makinann sa taraf sol
tarafna gre daha az soutulur; 15 Cyi aan bir scaklk fark yaygndr.
(a) Basit
(b) ift eksenli
ekil 2.2 Basit ve ift eksenli ak vantilasyonu

Kendiliinden harici vantilasyon: Bu soutma tipi kayplarn retildii ve harici ortam havasnn
ulaamad aktif makina paralarnda tamamen kapal makinalarda kullanlr. Bundan dolay byle
bir makinada retilen snn tamam sadece erevenin harici yzeyi boyunca kaybedilebilir veya
uzaklatrlabilir. Makinann ierisindeki paralarndan d yzeyine olan s ak orannn
artrlmas iin makinann iindeki hava dahili bir pervane yardm ile sirkle ettirilir. ereve baz
dzenlemelerde u ksmdaki kapaklarn arkasna monte edilmi bir pervane ile soutulur. Byle
bir dzenleme ekil 2.3de grld gibi harici cebri soutma olarak adlandrlr.
ekil 2.3 Harici cebri soutmal makina
28
2.4 ISI LETM MODLARI
Genelde s makinann bir parasndan dierine ve evreleyen ortama iletim, nm ve konveksiyon

(tanm) ile iletilir. letim yoluyla s iletimi elektrik makinalarnn (bakr, elik ve yaltkan gibi)
kat malzemelerinde barizdir. Oysaki hava, su ve dier akkanlardaki s iletimi esas olarak
konveksiyon iledir; nm ile s iletimi genelde elektrik makinalarn ilgilendirdii kadar bariz ve
nemli deildir. Bu yzden s iletiminin bu modu burada dikkate alnmamtr.
2.4.1 LETM LE ISI LETM
Kararl durum artlar altnda katlardaki s iletimi iki kural ile tam olarak tanmlanabilir. Enerji
korunumuna gre, ilk kural s ak alannn diverjansnn (dal) bir blge iindeki sya eit
olduunu ifade etmektedir. Matematiksel olarak bu aadaki gibi ifade edilir:
= w
(2.2)
Burada, normal ynde birim alan bana s iletimini temsil eden s ak vektr ve w s
kaynann younluudur. letim ssnn iletim kanunu izotropik bir blgede her noktadaki s
aksnn noktadaki scaklk gradyan (eil) ile orantl olduunu ifade etmektedir; buna gre
aadaki eitlik yazlabilir.
(2.3)
Burada, sl iletkenlik ve scaklktr. Eksi iareti termodinamiin ikinci kanununun karlanmas

iin konulmutur; rnein s daha yksek scaklktan daha dk scaklk noktalarna akar.
Kk elektrik makinalarnda normalde oluan scaklk aral iin sabit varsaylabilir. (2.3)
eitliindeki nin deerinin (2.2) eitliinde yerine konularak ve div grad n 2 olduu
hatrlanarak aadaki Poisson eitlii elde edilir:
2 =
(2.4)
(2.4) eitliindeki elektrik potansiyeli (V), w elektrik yk younluu () ve geirgenlik () ile

deitirildiinde elektrostatik alan problemini tanmlayan bir diferansiyel eitlik elde edilir. letim
s ak ve elektrostatik alan problemleri arasndaki benzerlikler kullanlarak s ak hesaplamalar
kolaylatrlabilir.
Basitlik olmas amacyla bir boyutlu s ak problemini dikkate alalm. Bu durumda (2.3) eitlii
aadaki gibi sadeletirilebilir.
A
x
Her biri A (m2) alan ile 1 ve 2 C (rnein bir sarg yan ve oyuk duvar) scaklklarnda iki
paralel yzey varsayalm. ki yzey arasndaki ortamdan geerek iletilen s miktar (oyuk yaltm)
aadaki gibi verilir.
Q = A =
(1 2 )
(2.5)
29
Burada, Q iletim yoluyla iletilen s (W); ara ortamn sl iletkenlii (W/m C) ve yzeyler
arasndaki uzaklktr (m) (yaltkan kalnl). (2.5) eitlii aadaki gibi bir elektrik devresindeki
Ohm kanununa benzer biimde yazlabilir:
Q=
1 2
Rth
,
Rth
Rth =
(2.6)
Burada, Rth sl diren olarak bilinir (C/W).

Isl diren kavram sl direncin aadaki gibi olduu silindirik geometrilere uygulanabilir.
Rth =
ln( ro / ri )
2L
(2.7)
Burada, ri ve ro srasyla i ve d yaraplar, L silindirin eksenel uzunluu ve sl iletkenliktir.

Baz malzemelerin sl iletkenlikleri tablo 2.1de verilmitir. rnein bir sargda 0,5 W gibi olan
kayplar 0,5 mm kalnlnda A snfnda 100 mm2 lik yaltkandan iletilirse yaltkandaki scaklk
dm aadaki gibi olacaktr:
=
Q
0,5 0,5 10 3
=
= 20,8 C
A 0,12 100 10 6
(2.8)
Tablo 2.1 Baz malzemelerin sl iletkenlii

Malzeme
Bakr
Alminyum
Elektrik elikleri
Pirin
Mika
Mika erit
, W/m C
385
205
20 - 46
100
0,36
0,15 - 0,6
Malzeme
Vernikli kuma
Pamuk kuma
Pressbant
Hava, 20 C
A snf yaltkan
B snf yaltkan
, W/m C
0,2
0,07
0,17
0,025
0,12
0,0015 - 0,2
Elektrik makinalarnda s ak hesaplamalarnn doruluunu etkileyen baz faktrlerin olduuna

dikkat edilmelidir. rnein snr artlarnn doas ve muhtelif ara yzeylerdeki temasn kalitesi
scaklk gradyanlarnn hesaplanm deerlerinde bariz etkiye sahiptir ve bu daha sonraki ilerleyen
ksmlarda dikkate alnacaktr.
2.4.2 KONVEKSYON (TAINIM) LE ISI LETM
Konveksiyon (tanm) yoluyla kaybolan s doal konveksiyon ve yapay (cebri) konveksiyon

olarak iki kategoriye ayrlabilir.
Doal konveksiyon snm bir cismin yaknndaki havann daha az youn olmasndan dolay souk
havaya yer vererek ykselmesi sonucu oluur, akabinde hava tekrar snr ve ykselir ve bu durum
bylece devam eder. Bu durumun rnekleri ak bir makinann etrafndaki komtatr yzeyinin
soutulmas ve doal olarak soutulmu makinalardaki s kaybdr.
Doal konveksiyon yoluyla kaybolan s aadaki gibi hesaplanabilir:
Q = hA( s a )
(2.9)
30
Burada, h konveksiyon s iletim katsays (W/m2); A yayc yzeyin alan (m2) ve s ve a srasyla
yayc yzeyin ve evrenin scaklklardr. Konveksiyon ss iletim katsays (h) ve buna bal
olarak konveksiyon ile kaybolan s miktarnn belirlenmesinde byk bir zorluk ortaya kar.
Bunun nedeni konveksiyon s iletim katsaysnn snan cisim ve soutucu arasndaki scaklk
fark, snm yzeyin konfigrasyonu, yn ve soutucunun fiziksel zellikleri gibi ok deikenin
bir fonksiyonu olmasdr. Konveksiyon s iletim katsaylarnn deerleri hava iinde 50 mm
apndaki silindir ve su iinde 20 mm apndaki yatay silindirler iin srasyla yaklak olarak 6,5
ve 890 W/m2 C dir. Yapsal detaylarn farkl makinalarda deiik olmasndan dolay burada
konveksiyon s iletim katsaylarnn deerlerinin verilmesi pratik olmamaktadr. Bununla beraber
serbest konveksiyon s iletim katsaylar dner elektrik makinalarnda hava aral s iletim
formlleri kullanlarak basit geometriler iin hesaplanabilir [2.1]. ou makinalar snn evreleyen
ortalama uzaklatrlmas amacyla kntl veya yzgeli yapdadr ve byle yaplar bu blmde
daha sonra ele alnacaktr.
ou modern makinalarda s soutucunun yapay veya cebri sirklasyonu ile uzaklatrlr. Kk
makinalar soutmann yaygn metodu miline bir pervanenin monte edilmesi ile yaplr. Cebri
konveksiyon ile s kaybnn hesaplanmas problemi serbest konveksiyonda olduu durumdan ok
daha karmaktr. Bunun nedeni cebri konveksiyon s iletim katsaylarnn yukarda bahsedilen
faktrlere ek olarak havann hzna ve hava aknn laminar veya trblansl olup olmadna da
bal olmasndan dolaydr. Bu yzden ak yzeylerin vantilasyonunda snn
uzaklatrlmasndaki art deneysel forml ile hesaba katlr. En basit formllerden biri aadaki
gibidir.
h = h(1 + C a v n )
(2.10)
Burada, h ve h srasyla vantilasyonlu yzey ve doal konveksiyona ait s iletim katsaylar, Ca

deneysel sabit, v soutulmu yzeye gre havann hz (m/s) ve n 0,5 ile 1 arasndaki deerlerde
bir sabittir. Daha detayl analizler bu blmn sonunda verilmitir.
Eer hava ak btn yzey zerinde dzgn ise bu durumda deneysel veriye gre Ca 1,3
civarndadr. Hava ak dzgn deilse Ca katsays birimden daha az bir deere der.
(2.9) eitlii aadaki gibi daha uygun bir biimde yazlabilir:
Q=
=
,
1 / h A Rc
Rc =
1
hA
(2.11)
Burada, Rc konveksiyon s direncidir. Bu yaklam makinada s iletim modeline kolaylkla akuple

edilebilen s konveksiyon ilemi iin toplu dorusal modelin yapmna imkan tanr (Rth ve Rcnin
birimleri C/W tr).
2.5 ISI LETM MODELLER
Elektrik makinalarnn mevcut sl modelleri aadaki gibi gruplandrlabilir:

Is ak eitliklerinin saysal zmne dayal modeller
Toplu parametre modelleri
Makina geometrisini e merkezli silindirler olarak dikkate alan modeller (kabuk modelleri)
31
2.5.1 SAYISAL ALAN ZMNE DAYALI MODELLER
Is ak probleminin saysal alan zmne dayal modeller literatrde gze arpan bir zelliktir.
Tarihsel olarak sonlu fark metodu sonlu eleman metodundan nce gelmektedir. rnein Reichert
1969da elektrik makinalarnda scaklk dalmnn hesaplanmas problemi iin sonlu fark
metodunun uygulanmasn tanmlamt [2.2]. Armor ve Chari bir trbin generatrnde scaklk
dalm almasnda boyutlu sonlu eleman metodunu kullanmt [2.3]. Bunlarn almasnda
oyuklarn detayl geometrisi ve sl iletkenliin scaklk bamll dikkate alnmt (sl iletkenlik
hidrojenli soutma kullanldnda sabit olarak dikkate alnmayabilir). Sonlu eleman metodu
oyuklarn biimi ile tam olarak akan yay biimli elemanlardan oluan bir ada silindirik kutupsal
biiminde s ak diferansiyel eitliinin zmnde kullanlmt. Geici durum analizi de Armor
tarafndan gerekletirilmiti [2.4]. Geici durum zm sl alann zaman trevine sonlu eleman
modeli ve birinci derece sonlu fark yaklamnn birletirilmesi ile elde edilmiti. ekil 2.4de 2
kutuplu bir rotora ait izoterm izimleri grlmektedir. ekil 2.4de grlen izotermlerin yaklak
olarak oyuklarn komuluunda emberler olduuna dikkat edilebilir; bu silindirik veya kabuk
modellerin geliiminde yararlanlan bir zelliktir.
2 C aralkl izotermler
ekil 2.4 2 kutuplu generatrde

izotermler veya e scaklklar
1991de Sarkar bir indksiyon motorunun statorunda scaklk dalmnn tahmin edilmesinde
sonlu eleman metodunu uygulamtr. almasnda kulland a Armorun almasnda olduu
gibi yay biimli elemanlard [2.5].
Kararl durum sl modeli Hamdi tarafndan da nerilmi ve sonu eitlik sonlu eleman metodu
kullanlarak zlmtr. Tamamen kapal pervane soutmal indksiyon motorlarn ilgilendiren
bu alma hava aralndaki s iletim modunun 3600 d/daka kadar hzlarda alan motorlar iin
saf iletim tipi olduunu gstermitir. Bu durum ebeke frekansndan beslenen indksiyon
motorlarnda sadece iletim tr s iletiminin bariz olduu sonucuna nclk etmitir. Bu model iki
boyutluya indirgenmesine ramen ekil 2.5den ak olduu gibi stator sargsnn llen ve
bilgisayarla hesaplanan scaklklar arasnda artc ekilde iyi bir kabul olduu grlmtr.
Sargnn scakl diren metodu ile llmtr [2.6].
2.5.2 TOPLU PARAMETRE MODELLER
Bu modeller iletim ve konveksiyon ss iin srasyla (2.6) ve (2.11) eitlikleri ile ifade edildii
gibi sl diren kavramndan yararlanr. Muhtelif malzemelerin sl iletkenlik katsaylarnn doru
deerleri ve vantilasyonlu yzeylerden s iletim katsaylarnn elde edilebilmesi artyla bu basit
kavram kabul edilebilecek doru sonular vermelidir.
Elektrik makinalarnda s iletim problemlerine toplu parametre modellerinin uygulanmas ile ilgili
iyi bir rnek olarak Maierin almas verilebilir [2.7]. Bu alma esas olarak ekici motorlar ile
ilgilidir. Hava ak ekici motorlarnda tamamen dahili olduundan Maier makinann muhtelif
32
paralarnda hava hz dalmn belirlemenin problemine dikkati ekmitir. Bu i aka yzey s

iletim katsaylarnn deerlerinde hava hz dalmnn etkisini onaylamaktadr.
Sarg scaklk art C
llen
Hesaplanan
ekil 2.5 Tamamen kapal pervane

soutmal indksiyon motorun
llen ve hesaplanan stator sarg
scakl
k gc (% tam yk)
Maier tarafndan dikkate alnan motorlarn s soutucular (yutak) makina iinde sirklasyonda
bulunan soutucu hava olduundan, btn hava kanalndaki scaklk profili belirlenmitir. Scaklk
profili stlm yzeyler boyunca hava ak iin dorusal uzaysal dalm olarak ve kanallardaki
ak iin stel dalm olarak elde edilmitir. Toplu devre elemanlarnn bir sistemi s iletim
ileminin tanmlanmasnda kullanlmtr. rnein rotor sekiz blgeye blnm ve edeer sl
devresi sekiz dm noktas iermitir. Isl eitlikler dmsel formda kartlm ve her eitlik
onaylanabilir bir s kayna terimi, elemann sl kapasitesi ile ilikili bir depolama terimi (geici
almada), s iletim ilemini temsil eden bir sl iletim terimi ve ou durumlarda hava
soutucusuna kar yzeyin s iletimini temsil eden bir terim iermitir. Eitlikler scaklk zaman
trevinde birinci derece yaklam kullanlarak saysal olarak zlmtr.
Endstriyel indksiyon makinalarnn sl tasarm problemlerine toplu parametre sl modellerinin
son yllardaki uygulamalarndan biri Mellorun almasnda gzkmektedir [2.8]. Maierin
almasndaki durumda olduu gibi indksiyon motoru blgelere blnm (Mellorun
almasnda 10) ve sonu sl devre eit sayda dm iermitir. ekil 2.6 ve 2.7de motorun
blgeleri ve sonu toplu parametre devresi grlmektedir.
ereve ve harici hava arasndaki konveksiyon s iletim katsaylarnn deerleri dorudan deneyler
ile belirlenmitir. Serbest ve cebri konveksiyon s iletim katsaylar srasyla dk gerilimli kilitli
rotor deneyi ve sabit yk deneyinden belirlenmitir. Isl dengeye ulaldktan sonra uygun s iletim
katsays yzey evre scaklk gradyan ve motor kayplarndan aadaki gibi elde edilmitir:
h=
Kayplar
( s a ) A
(2.12)
Burada, s ve a srasyla yzey ve evre scaklklar ve A motorun yzey alandr. Deneylerden s

iletim katsaylarnn belirlenmesinin sadece mevcut makinalar iin mmkn olduu aka
grlmektedir.
33
Is iletim katsaylarnn dier deerleri deneysel forml kullanlarak hesaplanm ve stator

erevesinin sl temas direnci iin bir tolerans yaplmtr [2.9], [2.10].
1 ereve
2 Stator
3 Stator dileri
4 Armatr sargs
5 Hava aral
6 Sarg ucu
7 Kapak hava
boluu
8 Rotor sargs
9 Rotor demiri
10 Mil
ekil 2.6 ndksiyon makinann sl blgeleri
C
n, C
n, C
evre
n, C
n, C
3
u = dmsel s retimi
C = evreye olan sl kapasitans
ekil 2.7 ndksiyon motorun sl devresinin tamam

2.5.3 KABUK MODELLER
Kabuk modelinde makinann ekil 2.8de grld gibi her biri farkl sl zellikte emerkezli
silindirik kabuklardan olutuu dikkate alnmtr. Bu varsaym Taylor ve Gazleyin almalarnn
oundan yararlanmaya izin vermektedir ve s iletim verisinin belirlenmesinde emerkezli
silindirler arasndaki s ak problemi ile ilgilidir [2.9], [2.10].
Tabiki bu sadeletirme sadece mekanik kntlln (saliyensin) olmad (indksiyon motorlar ve
yzeye monte edilmi mknatsl frasz DC motorlar) baz makina tiplerine uygulanabilmektedir.
34
Soutucu
hava hz
dalm
ve ve gvd
N tor sargl
Sta
e r
a
ekil 2.8 ndksiyon

makinadaki s iletiminin
kabuk modeli
Rotor
Tamamen kapal pervane soutmal indksiyon motorlarnn bir kabuk modeli Sengupta ve
Sreenivasan tarafndan gelitirilmitir [2.11]. Bunlarn modeli (toplu) rotor, stator sargs ve nve
ve gvdeyi temsil eden sonlu uzunlukta kabuktan olumakta idi. Hamdinin [2.6] almasna
benzer olarak bu alma aralktaki evresel hava aknn laminar ve bylece s iletim ileminin
hava aral boyunca saf iletim olarak dikkate alnmas ile sonulandrlmtr. Cebri soutma iin
s iletim katsays pozisyonun dorusal bir fonksiyonu olarak bulunmutur (makinann kanatkl
yzeyi boyunca). Bu durum radyal bileenlere ek olarak eksenel bileenli s aks ile sonulanr.
Bundan dolay kararl durum s iletim diferansiyel eitlikleri sadece iki uzay deikeni ierir ve
scaklk Bessel fonksiyonlarnda sonsuz serilere alarak kolaylkla zlebilir. Bilgisayarla
hesaplanan scaklklarn llen deerler ile iyi korelasyonda olduu gsterilmitir. Eksenel
pozisyon ile kararl durum scaklk deiimi Sengupta ve Sreenivasan tarafndan analiz edilen
motorlardan biri iin tablo 2.2de grlmektedir.
Tablo 2.2 Tamamen kapal pervane soutmal bir indksiyon motorunun hesaplanm ve llm
scaklklarnn karlatrlmas. llen deerler parantez iinde grlmektedir.
Blge
Rotor
Stator
Gvde
z=0
84,9 (87,0)
71,9 (67,5)
22,5 (19,0)
z = 0,25 L
86,8
70,8 (67,5)
27,5 (24,0)
z = 0,5 L
88,4
70,3 (67,5)
34,0 (35,0)
z = 0,75 L
88,9
70,8 (67,5)
43,0 (41,0)
z=L
88,0 (89,0)
71,9 (67,5)
37,0 (35,0)
Tablo 2.2de verilen veri hesaplamalardaki hatalarn gvde blgesinde en byk (% 15 maksimum)
olduunu gstermektedir. Bu belki de sadece snr artlarnn varlnn dikkate alnd ve en
byk belirsizliklerin olduu makinann yzeyinden dolay beklenen bir durumdur. Stator
blgesinde hesaplanan scaklk deerleri (ve llen) motorun merkezi radyal dzlemi civarnda
artc bir simetrilik gstermektedir. Scak ve souk ular arasnda bir scaklk gradyannn olmas
beklenebilir (zellikle rotor scaklklar bir gradyan gsterdiinde).
2.6 ISI LETM PROBLEMLERNN ZM
Elektrik makinalarnda s iletim probleminin zmne uygulanm mevcut modellere deinilmi

olarak bu ksmda verilen bir aygt iin bu yaklamlardan hangisinin en uygun olacana karar
verilmesini kolaylatrmak iin bir teebbs yaplmtr. Genel bir sl model belirlenmi alma
artlar altnda makinadaki scaklk dalmnn tahmin edilmesine izin verir. Bununla beraber
tasarmc sarglardaki scaklk ykselmesi gibi sl gstergelerle daha fazla ilgilenir. Bu yzden bir
sl modelin ncelikle zel bir uygulamada ilgili gstergeleri salamak iin konstrksiyonu
yaplmal ve bu model alma artlarna ek olarak bu gstergeleri esas tasarm parametreleri
(boyutlar gibi) ile ilikilendirebilmelidir. Bir sl model gerek makinada sl durum ve ilemlerin
tanmlanmas olarak grlebilir ve bu tanmlanabilen bileen olarak ele alnabilir: fiziksel
model, matematiksel model ve saysal model.
35
Balang noktas problemi tanmlayan fiziksel bir modelin oluturulmasdr. Byle bir modelde
tasarmcnn aygtn nemli fiziksel zelliklerinden hi birini feda etmeksizin pratikte mmkn
olabildii kadar problemi sadeletirmeye teebbs etmesi gerekir. rnein byle bir fiziksel
varsaymda laminasyon paketi anisotropik sl iletkenlii ile homojen bir cisim olarak temsil
edilebilir. Belki de en nemli varsaym hava aralndaki hava aknn doasnn dikkate
alnmasdr (laminar veya trblansl olup olmad).
Matematiksel model yaplan fiziksel varsaymlardan sonulanan fiziksel kurallarn formal
ifadesidir. rnein hava aralndaki hava ak laminar ise hava aral ularndaki s iletim modu
saf iletim tr olacak ve matematiksel modelin bir paras olan sonutaki diferansiyel eitliin
bunu yanstmas gerekir.
Matematiksel model diferansiyel eitliklerin zm aletleri olan toplu devre, sonlu fark ve sonlu
eleman gibi muhtelif yaklam emalarndan ayrt edilebilmelidir. Bunlar saysal modeller olarak
bilinmektedir.
Gnmzde ou durumlarda saysal modeller bilgisayarlarda icra edilir fakat bu kavrama temel
deildir. Her eye karn ilk almalarn sonularnn ounun hesap makinalar veya hatta srgl
cetveller ile elde edilmi olduklarna dikkat edilmelidir.
Genel anlamda bir aygtn ayrntl fiziksel ve matematiksel modellerinin geliiminde zaman ve
aba harcama zmlerin elde edilmesi iin gerekli olduka basit bir saysal modelle
sonulanmaldr. rnein, makinann boyutlu s ak problemini tanmlayan diferansiyel
eitliklerin zm iin sonlu eleman paketinden yararlanmaya gre doru bir toplu parametre
modelinin gelitirilmesi daha uzun zaman alabilir. Bununla beraber iki boyutlu modellerin donanm
ve yazlm gereksinimleri olduka farkldr. Kabuk modelinde makinann emerkezli silindirlerden
olutuu varsaylmaktadr ki bu ou durumlarda hatalar veren bir varsaymdr. Bununla beraber
sonu eitliklerinin analitik bir zm elde edilebilir ve bu saysal zmler ile ilikili saysal
hatalar elimine eder. Bundan dolay tasarmc makinada kullanlan soutma dzeneinin
karmakl ile beraber mevcut donanm ve yazlm tabannda hangi modelin kullanlacana karar
verir.
2.7 ISI LETM VERS
2.7.1 HAVA ARALIINDA ISI LETM
Stator ve rotor birbirine gre bal dnme yapan emerkezli iki silindir olarak aksiyonda
bulunduundan byle geometrileri ilgilendiren ilk almalar hava aral yzey s iletim
katsaysnn belirlenmesinde kolaylkla uygulanabilir. Bununla beraber bu ilk almalar dzgn
yzeyler ile ilgili idi. Elektrik makinasnn hava aral boyunca s iletimi oyuklarnn varlnn
neden olduu hava trblanslar ile etkilenir. Deneysel sonular s iletim katsaysnn yaklak %
10luk artna oyuklarn neden olduunu ne srmektedir [2.10].
Hava aralndaki s iletim modu hava aknn laminar veya trblansl olup olmamasna baldr
ve bu dolayl olarak radyal hava aralnn uzunluu, rotor hz ve rotor yarapnn hava aralnn
uzunluuna olan oranna baldr. Laminardan trblansl aka geiin bir kriteri ilgili kaynaklarda
verilmitir; aadaki art doyurulduunda hava aralnda sadece laminar ak mevcuttur [2.12].
Re 41,1
r1
,
lg
Re =
l g
v
(2.13)
36
Burada, Re hava aralnn Reynold says, r1 rotor yarap (m), lg hava aralnn radyal uzunluu
(m), rotorun evresel hz (m/s) ve v havann kinematik vizkozitesidir. (m2/s).
Hava aral yzey katsays aadaki gibi belirlenebilir.
h=
N Nu
lg
(2.14)
Burada, havann sl iletkenlii (W/m C) ve NNu boyutsuz Nusselt saysdr. Nusselt says
aada verilmitir.
N Nu = 2,2
Re 41,1
N Nu = 0,23 Re0,63 Pr0, 23
41,1 Re 100
(2.15)
(2.16)
Burada, Pr aadaki gibi tanmlanan Prandtl saysdr.

Pr =
C pv
(2.17)
Burada, Cp havann z ssdr, kJ/kg C.

ebeke frekans ile beslendii varsaym ile 180 (mm olarak stator deliinin ap) ereve boyutuna
kadar iki kutuplu makinalar radyal uzunluunun 1 mmden daha az olmas artyla hava aralnda
laminar aka sahiptir. Bu ou kk endstriyel indksiyon motorlarn ve senkron makinalar ve
frasz DC motorlarn kapsar.
2.7.2 KANALLARDA ISI LETM
Soutmann gelitirilmesi iin elektrik makinasnn tasarmnda radyal ve/veya eksenel kanallar
dahil edilebilir. Bununla beraber radyal kanallarn kullanm kk makinalarda yaygn bir pratik
olmamaktadr.
Boru ve kanallarda s iletimine ait veriler baz ders kitaplarnda bulunabilir. Bunlar ou kez ya
grafiksel olarak veya deneysel ilikiler halinde sunulmaktadr. Elektrik makinalarndaki kanallar ile
ilgili veriler ilgili kaynaklarda bulunabilir.
2.7.3 MAKNA YZEYNDEN ISI KAYBI
Elektrik makinasnn s yayan yzey alan ou kez makinann boyutunu ok bytmeden

erevenin d yzeyinden kanatklar konularak artrlr. ounlukla dikdrtgen profilli kanatlar
kullanlr fakat bazen trapez biimli veya parabol biimli profillerden de yararlanlr. Bu biimlerin
rnekleri ekil 2.9da grlmektedir.
Kanatl ereve ve evresindekileri ieren s iletim modu kanatlar ve evreleyen hava arasnda her
kanat iinde iletim ve kanatlar ve evresi arasnda konveksiyon (ve genel durumda, nm)
iletimine ayrlabilir.
Geniletilmi yzey s iletim probleminin matematiksel olarak tam ele aln ilgili kaynaklarda
bulunabilir. Problem elektrik makinalarnda karlalan scaklk aral zerinde evreleyen
havann zelliklerinin sabit kalmas varsaymyla nemli lde sadeletirilebilir.
(a) dikdrtgen biimli kanat
37
(b) trapez biimli kanat
(c) parabol biimli kanat
ekil 2.9 Tipik kanat biimleri

Sabit hava scakl varsaylarak makina yzeyinin s iletim katsaysnn hesaplanmasnn bir
forml aada tanmlanmaktadr. Bunlar Heilesin metoduna dayanmaktadr [2.13]. Bu metotta
kanatl alann s iletim katsays ekil 2.10da grld gibi bitiik iki kanal ve bunun taban ksm
ile biimlenen hidrolik kanal varsaymyla hesaplanmtr. Kanaln edeer hidrolik ap (D)
aadaki gibi verilir:
D=
2ad
a+d
(2.18)
Burada, a ve d ekil 2.10da tanmlanm ve (2.18) eitliinde bunlarn deerleri metre olarak ifade
edilmitir.
d
ekil 2.10 ki komu kanal ile
biimlenen hidrolik kanal
Yzey zerinde laminar hava ak olduunu varsayan s iletim katsays aadaki gibi verilir:
D
x
h = 284,55
(1 e )
L
(2.19)
38
Burada,
x=
0,015 L0,95
D1,16 0, 21
(2.20)
L kanat uzunluu (m) (ekil 2.10) ve soutucu hava hzdr (m/s).

(2.19) eitliinde verilen s iletim katsays ifadesi laminar ak artlar altnda elde edilmitir. Ak
trblansl olduunda s iletim katsays 1,7 ve 1,9 arasnda bir faktr ile artar. Bu faktr aadaki
(2.22) eitliindeki ile temsil edilir.
Is iletim katsaysnn ifadesi, (2.19) eitlii, kartlrken kanadn tabanndakine eit dzgn bir
scaklkta olduu varsaylmtr. Pratikte taban ile u arasnda bir scaklk gradyan mevcuttur;
elbette taban daha yksek scakla sahip olacaktr. Bu iletilen s miktarnn azalmas ile
sonulanr. Bu yzden aadaki gibi bir dzeltme faktr () ortaya atlmtr [2.13].
t
a
tanh
a
t
(2.21)
Burada, t ve a ekil 2.10da tanmlanm ve aadaki gibi ifade edilir.
2h
(2.22)
Burada, kanat malzemesinin sl iletkenliidir (W/m C).

Dzeltme faktr, bazen kanat verimi olarak sylenir ve kanatn btn yzeyi taban ile ayn
scaklkta ise kanatn gerek s kaybnn ideal s kaybna oran olarak tanmlanr.
Makina klfnn kanatl ve dz ksmlarnn konveksiyon s iletim katsaylar srasyla h ve h
dir.
Yukarda sunulan analizin baz basitletirilmi varsaymlara maruz kald dikkati ekebilir.
Elektrik makinalar iin geerli bu varsaymlardan bazlar yle sralanabilir: yzey ve kanat
arasnda mkemmel bir yapma veya ba mevcut ve kanatn ucu yoluyla hi s
kaybolmamaktadr. Dier taraftan s iletim katsaysnn kanat ucunun eksenel uzunluu boyunca
sabit olduu varsaylmtr. Sorunlar klf zerindeki elektriksel balant terminal kutusunun varl
ile daha karmak hale gelir ki phesiz olarak bu da havann hz paternini etkiler. Bununla beraber
yukarda sunulan analizin balang tasarm aamas olarak kullanl olmas beklenir. Bir sayda
prototip makina yapldktan sonra bu makinalarn ek veri salanmas iin denenmesi gerekir. Bu
veriler titiz bir tasarmcnn ilgili geometriler iin yukarda verilen eitlikleri dzeltmesine izin
verir.
imdiye kadar makina yzeyinin silindirik ksm dikkate alnd. Ulardaki kapaklarn yzeyinden
bir miktar s kaybolacaktr. U kapan s iletim katsays aadaki gibi ifade edilebilir.
h = h(1 + 0,3 )
Burada, h serbest konveksiyon s iletim katsays ve soutucu havann hzdr (m/s).
(2.23)
39
Her eyin dahil edildii s kaybnn tamam yzey alan, s iletim katsays ve makina klfnn her
ksm iin scaklk farknn arpmlarnn toplamndan elde edilebilir.
2.7.4 STATOR NVE-EREVE TEMAS DRENC
Bir ara yzey oluturacak ekilde iki yzey bir araya getirildiinde bunlarn arasndaki gerek kat kat temas alan genelde grnr temas alannn kk bir arpandr. Dzgn bir scaklk gradyan
bitiik yeler boyunca uygulandnda s ak ileminde ara yzeyin net etkisi ekil 2.11de
grld gibi scaklk sreksizliinin bir formlasyonudur. Isl ak izgileri kat-kat temas
noktalarna ynelerek birlemeye eilimlidir nk bu ak yolu hava ile dolu alanlardan olduka
daha az diren gstermektedir.
dzlemi
Temas
Scaklk
Isl ak hatlar
Uzaklk
(a)
(b)
ekil 2.11 (a) Bir ara yzeyde sl alan dalm ve (b) scaklk dm olarak yansyan ara
yzeysel sl diren
Is iletimine kar temas direnci ara yzeydeki scaklk dmnn buray geen sl akya oran ile
tanmlanr ve matematiksel olarak aadaki gibi tanmlanr:
Rco =
=
hco
(2.24)
Burada, Rco sl temas direnci (m2 C/W), hco sl temas iletkenlii (W/m2 C), ara yzeydeki
scaklk dm (C) ve ara yzeysel s ak younluudur (W/m2).
Stator nvesi ile ereve arasndaki sl temas direnci ana s kaynaklar (sarg ve nve) ve s yuta
(ortam havas) arasndaki s akn engeller. Bu yzden bu engelleme elektrik makinalarnda
scakln ykselmesinde kayda deer bir etkiye sahiptir.
Isl temas direnci iki yzeyin fiziksel ve mekanik karakteristikleri, bunlar beraber tutan sktrc
kuvvet ve ortalama alma scaklnn bir fonksiyonudur. Isl temas direnci ereve ve stator
deliinin orijinal boyutlar (ereve nve zerine kltlmeden nce) ve bunlarn yapld
malzemenin fiziksel zelliklerinden tahmin edilebilir. Bununla beraber farkl elektrik makina
reticileri tarafndan edinilen farkl retim pratikleri dikkate alndnda nve ve ereve arasndaki
uymann gerek derecesi geni deiimlere maruzdur. Hatta eit olarak varsaylan benzer makinalar
ve tek bir makina iindeki muhtelif temas yerleri arasnda bile az miktarda varyasyonlar mevcuttur
40
(her eye karn iki makina ayn ilemler tekrar edilerek retilmi de olsa birbirinin ayns olmaz).
Bu sl temas direnlerinin hesaplanan ve gerek deerleri arasnda bariz bir farkla sonulanr.
Laminasyonlu bloklar (stator nvesini temsil eden) ve kat yumuak elik (ereveyi temsil eden)
arasnda muhtelif artlar altndaki sl temas direncinin llen deerleri Hamdinin almasnda
bulunabilir. Bu almada 0,28 - 0,42 - 0,56 - 0,70 ve 0,84 N/mm2 deerlerinde sktrma
basnlar ile 5 laminasyon bloku kullanlmtr. lmler bloklarn u yzey artlar iin elde
edilmitir: (1) paketlenmi olarak temiz yzeyli, (2) oksitlenmi yzey ve (3) paketlendikten sonra
makina ile ilenmi. Temiz yzeyli laminasyon ve kat bloklar (nve ve ereve) arasndaki temas
basnc temas arl (sfr olarak varsaylm) ile 0,69 N/mm2 (100 psi) arasnda deimitir
[2.14].
alma scakl ile sl temas direncinin deiimi incelenmi ve 70 ile 130 C scaklk aral
zerinde nemsiz (% 1,5 civarnda) olduu bulunmutur. Kontroll bir ak testi 0,28 N/mm2 (40
psi) lik eksenel basnca maruz kaldnda nvenin yeteri kadar sk olduunu nermesine ramen
Hamdinin almas sl temas direncinin sktrma basncnn artyla azaldn gstermektedir.
Bu etki nve ve ereve arasndaki temas basncnn dk deerlerinde (0,2 N/mm2 veya 30 psi)
daha ok fark edilmekte ve oksitlenmi laminasyonlar durumunda ncelikli nemdedir.
0,35 ve 0,70 N/mm2 (50 ve 100 psi) arasnda temas basnlar iin geni sktrma basn aral
zerinde temiz bir yzey (makina ile ilenmemi) ile elde edilen deerlerle karlatrldnda
oksitlenmenin sl temas direnlerinde yaklak olarak % 30 ve % 80 arasnda bir artla
sonuland bulunmutur. Bu aklda tutulmas gereken nemli bir sonu olup makina reticileri
iin erevelere monte edilmeden nce olduka uzun periyotlarda retilmi nvelerin depolanmas
olaand deildir.
Nve yzeylerinin makina ile ilenmesinin sl temas direncini % 18 - % 35 arasnda azaltt ve bu
etkinin hemen hemen sktrma basncndan bamsz olduu bulunmutur. Bu etkinin retimin ek
ileme admnn savunulmas iin yeteri kadar nemli olduu dnlmemektedir.
Tablo 2.3de srasyla 0,28 - 0,56 ve 0,84 N/mm2 lik sktrma basnlarnda muhtelif yzey
artlar iin sl temas diren deerlerinin karlatrlmas verilmektedir.
Tablo 2.3 eitli sktrma basnlarnda temas direnlerinin deerleri
0,28 N/mm (40 psi) sktrma basncnda temas diren deerleri (Rco104)
Temas basnc (N/mm)
0,00
0,7 (100 psi)
Temiz Yzey
24,5
15,1
Oksitli yzey
37,3
28,3
lenmi yzey
20,1
12,4
Temas basnc (N/mm)
0,00
0,7 (100 psi)
Temiz Yzey
20,1
14,4
Oksitli yzey
25,8
21,3
lenmi yzey
13,9
10,6
Temas basnc (N/mm)
0,00
0,7 (100 psi)
Temiz Yzey
19,2
13,6
Oksitli yzey
20,1
18,8
lenmi yzey
12,7
8,5
41
rnein 0,75 KW gcnde 2 kutuplu bir makina (ereve boyutu 80) dikkate alnrsa ara yzey
alan 0,0226 m2 civarnda olurdu. Verimin % 75 olduu ve toplam kayplarn % 90nn nve
ereve ara yzeyini getii varsaym ile ara yzeysel s ak younluu 7460 W/m2 olurdu. Eer
nve sktrma basnc 0,28 N/mm2 (40 psi) ve nve ve ereve arasndaki temas basnc 0,7
N/mm2 (100 psi) ise tablo 2.3de verilen veri ara yzeydeki scaklk gradyannn tahmin
edilmesinde kullanlabilir. ilenmi nve, ilenmemi temiz nve ve oksitli nve iin srasyla
yaklak 9 C, 11 C ve 21 C olacaktr. Bu rnek tablo 2.3deki deerlerin balang tasarm
aamasnda tasarmcnn zel retim pratiine ve makinalarn zel bir snfna ve boyutuna daha
uygun kendi verisini edininceye kadar ara yzeysel scaklk gradyannn hesaplanmasnda nasl
kullanlacan gstermektedir.
2.7.5 KATI MALZEMELERN ISIL LETKENL
Sarg, kat ve laminasyonlu nve malzemelerinin sl iletkenlii ile ilgili veri genelde s iletiminin
genel konusu ile ilgili ou ders kitaplarnda mevcuttur. Elektrik makina tasarmcsn ilgilendiren
ou malzemelere ait veri bu blmn banda verilmitir.
2.8 KAYNAKLAR
[2.1] Morgan, V. T., Overall Convective Heat Transfer from Smooth Circular Cylinders (Advances
in Heat Transfer, T. F. Irvine ve J. P. Hartnett), Vol. 11, Academic Press, New York, 1975
[2.2] Reichert, K., The Calculation of Temperature Distribution in Electrical Machines with the
Aid of Finite Difference Method, EGZ-A Bd. 90, H6, p.137, 1969
[2.3] Armor, A. F., ve Chari, M. V. K., IEEE Transactions, PAS-95, p.1648, 1976
[2.4] Armor, A. F., IEEE Transactions, PAS-99, p.948, 1980
[2.5] Sarkar, D., IEE Proceeding, Pt. B, 138, No. 2, p.75, 1991
[2.6] Hamdi, E. S. ve dierleri, ERA Report No. 85 0123, ERA Technology Ltd., Leatherhead,
Surrey, England, 1985
[2.7] Maier, F. Heat Transfer, McGraw-Hill Book Company, 1990
[2.8] Mellor, P. H. ve dierleri, Proceedings IEE, Pt. B. 138, No. 5, p.205, 1991
[2.9] Taylor, G. I., Proceedings Royal Society, 159, Pt. A. p. 546, 1935
[2.10] Gazley, C., Transactions ASME, p.79, 1958
[2.11] Sengupta, D. P. ve Sreenivasan, V. K., IEEE PES Winter Meeting, New York, 1977
[2.12] Taylor, G. I., Phil. Transactions of Royal Society, A223. p. 289, 1923
[2.13] Heiles, F., Design and Arrangement of Cooling Fins, Engineers Digest, 13, No. 10, p.343,
1952
[2.14] Hamdi, E. S., ERA Report No. 83 0167, ERA Technology Ltd., Leatherhead, Surrey,
England, 1983
42
3 DNER MAKNA TASARIMINDA

GENEL KAVRAMLAR VE SINIRLAMALAR
3.1 GR
Bu blmde dner elektrik makinalarnn anma deeri ve bunlarn esas boyutlar arasndaki ilikiler
dikkate alnm ve dner elektrik makinalarnn btn tiplerine uygulanabilen birka genel eitlik
gelitirilmitir. Bununla beraber tasarmn karmak bir ilem olduu ve makinann farkl tiplerinin
tasarmn etkileyen ok sayda faktrn birka genel eitlik iinde dahil edilemeyeceini
vurgulamak gerekir. Burada sunulan tasarm kavramlar ve snrlamalar genel bir davranla
makinann boyutunun ve anma deerinin nasl ilikilendirildiini gstermektedir. Makinalarn
farkl tiplerinin detayl tasarm ilemleri ilerleyen blmlerde verilmektedir.
3.2 SEMBOLLER VE TANIMLAMALAR
Bu ksmda kullanlan muhtelif semboller aadaki gibidir:
Sembol
D
L
n
ns
p
a
Z
Tph
Iz
Anlam
armatr ap ve stator
delii
stator nve uzunluu
Birimi Sembol
m
Eph
Eg
anma hz
dev/san
senkron hz
dev/san
kutup says
paralel kol (yol) says
kutup adm
m
armatr veya stator
iletkenlerinin toplam says
faz bana seri iletken
says
iletken akm
A
Kw
P
f
Pa
Q
Anlam
Birimi
faz bana indklenen emf RMS
V
deeri
DC makinada retilen gerilim
V
(veya zt emf)
sarg faktr
makina anma gc
kW
kaynak frekans
Hz
armatre verilen g
kW
makina anma gc
kVA
kutup bana manyetik ak
Wb
Ia
armatr akm
Iph
faz akm
44
Armatr ap (veya stator delii), D ve armatr (veya stator) nve uzunluu, L makinann ana
boyutlar olarak bilinir.
Makinann hava aralndaki toplam manyetik ak toplam manyetik ykleme olarak adlandrlr.
Makinann hava aralndaki ortalama ak younluu spesifik manyetik ykleme (Bort) olarak bilinir.
Buna gre aadaki eitlikler yazlabilir:
Toplam manyetik ykleme = p Wb
(3.1)
ve
Bort =
p
T
DL
(3.2)
Armatrn evresi etrafndaki (veya stator) amper-iletkenin toplam toplam elektriksel ykleme
olarak adlandrlr. Hava aralnda armatr evresinin metre bana armatr (veya stator) amper
iletkenin says spesifik elektriksel ykleme (ac) olarak bilinir (ac amper c-kondktr veya iletkenin
ksaltlmdr). Buna gre aadaki eitlikler yazlabilir:
Toplam elektriksel ykleme = I z Z amper-iletken
(3.3)
ve
ac =
IzZ
amper-iletken/m
D
(3.4)
Dner elektrik makinalarnn tasarmndaki ilk adm D2L arpmnn elde edilmesidir ki bu arpm
spesifik yklemelerin uygun deerlerinin seilmesi ile makinann hacmi ile orantldr.
3.3 IKI ETLKLER
Makinann k, esas boyutlar, hz ve spesifik manyetik ve elektriksel yklemeleri arasndaki

ilikiyi tanmlayan eitlik k eitlii olarak bilinir.
3.3.1 DC MAKNA IKI ETL
DC makinann armatrnde meydana gelen g, Pa aada olduu gibi armatrde retilen zt emf,
Eg ve armatr akmndan, Ia elde edilebilir.
p
Pa = Zn ( I a ) 10 3 kW
a
(3.5)
letken akm, Iz nin I a / a ya eit olduu dikkate alnarak (3.5) eitlii aadaki gibi yeniden
yazlabilir:
Pa = ( p )( I z Z )n 10 3
(3.6)
Eitlikteki (p) terimi toplam manyetik ykleme ve IzZ terimi toplam elektriksel yklemedir.
Bundan dolay DC makinann k toplam manyetik ve elektriksel yklemelerin arpm ile
orantldr ve bu durum AC makinalar iin de geerli ve dorudur.
Dner Makina Tasarmnda Genel Kavramlar ve Snrlamalar
45
Aktif malzemelerden (demir ve bakr) etkili olarak yararlanld tasarmlarn elde edilmesinde
k eitliinin uygulanabilmesi iin (3.6) eitliinin spesifik yklemeler ile ifade edilmesi gerekir.
Her eye karn bir makinada toplam manyetik yklemenin mutlak deeri demir ksmlardan
yararlanldn ilgilendiren hi bilgi salamaz. Dier taraftan makinann demir ksmlarnda
maksimum ak younluunun bir deeri kullanlan malzemenin doyma ak younluu ile kolaylkla
ilikilendirilebilir; bylece malzemeden yararlanldnn gstergesi bir l salanm olur.
(3.2) ve (3.4) eitliklerinden srasyla (p) ve (IzZ) nin deerleri (3.6) eitliinde yerine konularak
aada eitlikler elde edilir:
Pa = (DLBort )(Dac)n 103 ) kW
(3.7)
Pa = ( 2 Bort ac 103 ) D 2 Ln
(3.8)
Pa = Co D 2 Ln
(3.9)
Bu eitliklerden Co aadaki gibi yazlabilir ve DC makinann k katsays olarak bilinir.

Co = 2 Bort ac 10 3
(3.10)
(3.9) eitlii DC makinann k eitliidir. Pann armatrde gelien g olduuna dikkat edilmeli
ve makinann anma gc ile kartrlmamaldr. Demir ve mekanik kayplar byk makinalarda
olduka kk olduundan bunlar balang hesaplama aamasnda ihmal edilebilir. Bununla
beraber motor ve generatr aksiyonu arasndaki ayrm gzetilmelidir. Kk makinalarda mekanik
ve demir kayplar olduka byktr ve iyi bir balang noktas bu kayplarn tam ykte toplam
kayplarn yaklak olarak % 30 unu oluturduunu varsaymaktr.
3.3.2 AC MAKNA IKI ETL
Faz bana bir devresi olan m fazl bir makinay dikkate alarak armatr tarafndan gelitirilen kVA,
Q aada olduu gibi armatrde indklenen emf, Eph ve faz akm, Iph den elde edilebilir:
Q = m( 2 fT ph K w )( I ph ) 10 3 kVA
(3.11)
f = pns / 2 , I z = I ph (faz bana sadece bir devre olduundan) ve Z = 2mT ph olduuna dikkat
ederek (3.11) eitlii aadaki gibi yeniden dzenlenebilir:
Q=
2 2
( p )( I z Z )n s K w 10 3
(3.12)
(3.2) ve (3.4) eitliklerinden (p) ve (IzZ) deerlerinin (3.12) eitliinde yerine konulmas ile
aadaki eitlikler elde edilir.
Q=
2 2
(DLBort )(D ac )ns K w 10 3
Q = (1,11 2 Bort ac K w 10 3 ) D 2 Lns
(3.13)
(3.14)
46
Q = Co D 2 Lns
(3.15)
(3.15) eitlii AC makinann k eitliidir ve aadaki Co eitlii ise k katsays olarak

bilinir.
Co = 1,11 2 Bort ac K w 10 3
(3.16)
3.4 DNER MAKNALARIN BOYUTUNU ETKLEYEN FAKTRLER
Genel olarak bir makinann maliyeti boyutu ile artar. Bununla beraber bazen yeni donanm, makina
ve alet gerektiren en uygun tasarml bir makina ina etmeye gre normalden byk bir makinann
mevcut bileenlerinin kullanlmas daha ucuz olmaktadr. Gerekte standartlatrlm aralklarda
k g deerlerinin ayn ereve boyutu kullanlarak retilmesi olaand deildir.
Dner makinann k katsaysnn, Co aadaki deerlere eit olduu grlebilir:
kW
D 2 Ln
DC makina
(3.17)
kVA
D 2 Lns
AC makina
Makinann aktif ksmlarnn hacmi D2L ile yakndan ilikilidir ve anma torku kW/n veya kVA/ns
ile orantldr. Bundan dolay k katsays birim hacim bana anma torku ile orantldr.
Makinann aktif paralarnn hacmi, boyutu ve genelde maliyeti hzn art ile azalr ve/veya k
katsaysnn deeri ile artar. k katsays spesifik manyetik ve spesifik elektriksel yklemelerin
arpm ile orantl olduundan tasarmda spesifik yklemelerin olas en yksek deerlerinin
kullanlmas istenilir. Bununla beraber spesifik yklemelerin en yksek deerlerinin kullanm
verim, scaklk ykselmesi, g faktr (indksiyon motorlar durumunda) ve komtasyon (DC
makinalar durumunda) gibi makinann performans karakteristiklerinde kar etki gsterebilir.
Bundan dolay sadece boyut ve maliyet makina tasarmnn nemli bak as olmadndan,
tasarmcdan geni kapsaml performans zerinde artrlm yklemelerin etkisinin analiz edilmesi
istenilir. Dner elektrik makinalarnn performansn etkileyen faktrlerden bazlar ve rotor hz ve
spesifik yklemeler seilirken dikkate alnmas gereken faktrlerden bazlar aada
bahsedilmektedir. Btn makina tiplerine uygulanan yegane faktrlere bu blmde
deinilmektedir. Sadece zel bir tipe uygulanabilir faktrler ise ilgili blmlerde bahsedilmektedir.
3.4.1 HIZ
Bir makinada aktif malzemenin hacmi anma hz ile ters orantl olarak deitiinden en yksek
pratik hz deeri seilmelidir. Aka maksimum hz rotordaki mekanik stres ile snrlanr. Bununla
beraber bu doyurulmas gereken yegane tasarm kriteri deildir.
AC makinann senkron hz kutup says ve kaynak (hat, ebeke) frekans ile belirlenir. DC
makinalarda hz kutup saysndan bamsz olmasna ramen armatr akmnn frekans kutup
says ve rotor hz ile dorudan deiir ve armatr demir kayplar frekansla artar. Makina iindeki
kayplar ve bunlarn dalm scaklk ykselmesi ve verimi belirleyen faktrler arasndadr. Bu
faktrlere daha sonra makinalarn her grubunun tasarm ile ilgili ksmlarda detayl olarak
47
deinilecektir. Burada mekanik etmenlerin bir makinann anma hznn seiminde yegane faktrler
olmadnn vurgulanmas yeterli grlmektedir.
3.4.2 SPESFK MANYETK YKLEME
Spesifik manyetik ykleme, Bort demir ksmlardaki maksimum ak younluu, mknatslama akm
ve nve kayplarn etkiler.
Maksimum ak younluu
Makinann demir ksmndaki maksimum ak younluu kullanlan malzemenin doyma ak

younluunu amamaldr. yi tasarmlanm bir makinada maksimum ak younluu dilerin en
dar ksmnda meydana gelir. Eer kaak ak ihmal edilirse yani hava araln geen btn ak
hatlarnn dilerden getii varsaylrsa, spesifik manyetik ykleme, Bort ve dilerin ak younluu,
Bt arasndaki iliki hava aralnn iki yanndaki toplam aknn elenmesi ile bulunabilir. Buna gre:
BortDL = BtWt LS
(3.18)
D
Bt
=
Bort Wt S
elde edilir. Burada, Wt en kk di genilii ve S dilerin (veya oyuklarn) saysdr.
Dikdrtgen paralel kenarl oyuklarn ve sivriltilmi dilerin kullanld makinalarda maksimum ak
younluu rotor diinin kknde (DC makinalar durumunda) ve stator diinin hava aralna yakn
ksmnda (AC makinalarda) oluur. Bu etki orta byklkte ve baz kk makinalarda (kk
aplarndan dolay) daha ok gze arpmaktadr ve sonu olarak dilerin ak younluunun, Bt
spesifik manyetik yklemeye, Bort oran dilerin en az genilikte olduu ksmda ok byk olabilir.
Bundan dolay bu makinalar byk makinalara gre daha dk spesifik manyetik ykleme ile
tasarmlanr. Bt / Bort oran genelde standart 50 Hz frekansl makinalarda 2,5 ve 3,5 arasndadr.
Mknatslama Akm
DC makinann mknatslanma akm hava aral ve demir ksmlarda yksz ak retilmesi iin
gereken mmf (manyeto motor kuvvet) ile dorudan orantldr. Makinann demir ksmlarndan
aknn gemesi iin gereken mmf demirin doymam olmas artyla hava aralndakine kyasla
ihmal edilebilir. Hava aral mmfi spesifik manyetik ykleme ile dorudan orantldr. Bu yzden
balangta mknatslanma akmnn spesifik manyetik ykleme ile orantl olduu varsaylabilir.
Mknatslanma akmnn deeri DC ve senkron makinalarda ou kez ciddi bir tasarm snrlamas
gstermez. Bu makinalarn genelde birisi alan ve dieri armatr iin olan iki elektriksel girie sahip
olmasndan dolaydr. Bu durum alan sargsnn tasarm parametrelerini ve aknn bamsz
kontroln mmkn hale getirir. Dier taraftan indksiyon makinalar armatr sargs yoluyla
salanan mknatslama akmna sahiptir. Mknatslama akmnn artan deeri daha dk alma
g faktr ile sonulanr. Bundan dolay indksiyon makinalar durumunda spesifik manyetik
yklemenin deerleri genelde DC ve senkron makinalar iin kullanlandan daha dktr.
Nve kayplar
Nve (veya demir) kayplarnn eddy akm ve histerezis kayb olarak iki bileenden olutuu
dikkate alnabilir. Histerezis kayb frekans ve ak younluunun karesi ile dorudan deiir. Eddy
48
akm kayb yaklak olarak ak younluu ve frekansn karesi ile orantldr. Makinann demir
ksmlarndaki ak younluu spesifik manyetik ykleme ile dorudan orantldr. Bu yzden
yksek hzl DC makinalar ve yksek hzl AC makinalar iin spesifik manyetik yklemelerin
seiminde snrlayc faktrn laminasyon malzemesinin doyum seviyesinden daha ok nve
kayplarnn olmas daha olasdr. Ak bir rnek hava tatlarnda kullanlan indksiyon
motorlardr. Bunlarn kaynak frekans 400 Hz olduundan ve nve kayplarnn kabul edilebilir bir
seviyede tutulmas iin byle makinalarda spesifik manyetik ykleme ebeke frekansnda alma
iin tasarmlanan edeer makinada kullanlan deerin yars civarnda veya hatta daha az olurdu.
Byle yksek frekansl makinalar ou kez standart silikonlu demir laminasyonlara gre daha
dk spesifik demir kayplar tayan daha pahal laminasyon malzemelerinden yararlanr.
3.4.3 SPESFK ELEKTRKSEL YKLEME
Spesifik manyetik ykleme durumunda olduu gibi olas en yksek spesifik elektriksel yklemenin
kullanlmas istenilir. Spesifik elektriksel yklemenin seimindeki ana snrlayc faktr makinann
scaklk ykselmesidir.
Makinann bakr kayb iletkenlerinden geen akm younluunun karesi ile orantldr. letken akm
younluunun seimi bu yzden izin verilen scaklk art ile snrlanr. Makinann izin verilebilen
maksimum scaklk yklemesi kullanlan yaltkan malzemelerin tipi ile belirlenir. rnein pamuk
gibi A snf organik malzemeler 105 Cye kadar scakla dayanabilirken polyester filmleri gibi H
snf inorganik malzemeler daha yksek scaklklarda (180 C civarnda) alabilir. Aka,
gelitirilmi soutmann bir kombinasyonu ile daha yksek dereceli yaltkan malzemelerin
kullanm spesifik elektriksel yklemenin artrlmasna izin verir.
Makinada iletken saysnn artrlmas, Z iletkenlerin tamamnn yerletirilebilecei ekilde oyuk
alannn artrlmasn zorunlu klar. Oyuk alannn artrlmas derin oyuklar, geni oyuklar veya her
ikisinin bir kombinasyonu ile yaplabilir. Derin oyuklarn kullanlmas oyuk kaak indktansnn
art ve daha yksek di mmfi ve sabit nve derinlii de daha byk d apla sonulanr. Dier
taraftan geni oyuklarn kullanlmas verilen sabit ereve boyutu iin daha dar di ile sonulanr.
Bu durum oyuk kaak reaktansn azaltr fakat di ak younluunun spesifik manyetik ykleme
orann ( Bt / Bort ) artrr ve arlatrlm durumlarda dilerin doyumundan kanmak iin Bortnin
daha dk bir deerinin kullanlmasn zorunlu hale getirebilir.
Kk makinalara ou kez uygulanmamasna ramen spesifik elektriksel yklemenin seiminde
dikkate alnmas gereken dier faktr makinann alma gerilimidir. Bir oyuktaki yaltkan
malzemeler dk gerilimli makinaya gre yksek gerilimli (birka kilovolt) makinada daha ok
yer igal eder. Bu yksek gerilimli makinann oyuk boluk faktrnn (aktif iletken malzeme ve
toplam oyuk alan ile igal edilen oyuk boluu arasndaki oran) dk gerilimli olana gre daha az
olmas ile sonulanr. Bu yzden yksek gerilimli makinann spesifik elektriksel ykleme deeri
genelde ayn anma deerindeki dk gerilimli olandan daha az olur.
3.4.4 TARTIMA VE DEERLENDRME
Makinann mknatslanma gereksiniminin spesifik manyetik ykleme, Bort ile belirlendii yukarda
gsterilmitir. Bortnin yksek bir deeri mknatslanma mmfni ve nve kayplarn artrmakla
beraber geni dilerin kullanmn zorunlu klar. Verilen bir ereve boyutunda ise bu durumun
sonucu olarak dar oyuklarn kullanm pahasna daha az sayda iletkenler yerletirilebilecektir; bu
suretle spesifik elektriksel yklemede (ac) bir azalma meydana gelecektir. Spesifik yklemeler
verilen bir ereve boyutu iinde kendilerine ayrlan boluk veya yerden dolay rekabet iindedir.
Birisindeki bir art genelde dierindeki bir azalma ile sonulanr ve bu bakr tasarm ve demir
tasarm arasnda yaplan bir karlatrmaya yol aar.
49
Bakr tasarmnda dar diler pahasna geni oyuklarda ok sayda iletkenin yerletirilmesine ncelik
verilir. Bu yzden byle bir tasarm spesifik elektriksel yklemenin (ac) olduka yksek bir deeri
ve spesifik manyetik yklemenin, Bort olduka dk bir deerine dayanr. Demir tasarmnda ise
bunun tersi uygulanr.
Bir tasarmdan dier tasarma karar verme aamasnda tasarmcya yardm etmenin belirleyici
kurallar yoktur. Bunun yerine tasarmc sa duyusundan ve deneyiminden yararlanr. rnein 400
Hzlik hava tat yakt pompasnn motoru normal almas sresince gazyana daldrlr ve bu
normalde yararlanlabilecekten ok daha yksek bir akm younluuna (standart bir motor iin 3 6 A/mm2 ile karlatrldnda 20 A/mm2) imkan tanr. Yksek alma frekans bak asndan
tasarmcnn amac nve kayplarnn kabul edilebilir deerde snrlanmas iin Bortnin dk bir
deerini kullanmak olacaktr. Bundan dolay bu zel durumda uyumayan gereksinimler yoktur ve
bakr tasarm edinilecektir. Eer dier taraftan tasarm problemi tropikal bir lkede petrol
donanm zerinde altrlacak bir indksiyon motoru ile ilgileniyorsa spesifik elektriksel
yklemenin olduka dk bir deeri kullanlacak ve byle bir tasarm demir tasarmna yakn
olacaktr. Btn eyler eit olarak bakrn maliyeti bak asndan demir tasarm muhtemelen
bakr tasarmndan daha ucuz olurdu.
3.5 IKI VE KAYIPLARIN BOYUTLA DEM
Varyantlarn saysnn azaltlmas iin oyuk ve kutup says, anma hz ve ak ve akm

younluklarn sabit varsayalm. Dier ifadeyle makina geometrisi sabit ve boyutu ayn faktr ile
dorusal boyutlarn (D ve L) deitirilmesiyle deimektedir.
Boyut deiirken akm younluunun sabit tutulmasnn gereki olmadna dikkat edilmelidir ve
bu zorlayc snrlama daha sonra gevetilecektir. Pratikte sarglar boyut deiirken de yeniden
tasarmlanr. Bu tartmada iletkenlerin says sabit ve makinann boyutlandrlmasnn etkisi (D ve
L ile doru orantda) srasyla iletkenin ap ve uzunluunun boyutlandrlmas olarak alnacaktr.
Makinann demir ksmlarndaki ak younluklar boyut deiirken sabit varsayldndan spesifik
manyetik ykleme boyutlandrlma ile etkilenmez. letken akm akm younluu, ve iletken
kesit alan, aznin arpm olarak ifade edilebilir. Bu yzden (3.4) eitlii aadaki gibi yeniden
yazlabilir:
ac =
(a z ) Z
D
(3.19)
letkenin kesit alan, az D2 ile orantl olduundan spesifik elektriksel ykleme (ve k katsays)
D ile orantl olacaktr. Bundan dolay sabit younluklarda apn daha byk olmas makinada
malzemeden yararlanmay iyiletirecektir.
Ayn tip iki makinay dikkate alalm ve birinci makinann (makina A) btn dorusal boyutlarnn
ikinci makinann (makina B) x kat olmasna izin verelim. D2 terimi x2 ile orantl olduundan L
terimi x ile orantl, spesifik elektriksel ykleme (ac) x ile orantl ve A makinasnn k B
makinasnn knn x4 kat olurdu.
Bakr ( I 2 R ) kayplar her iletkendeki bakr kayb ile iletken saysnn, Z arpmndan
hesaplanabilir:
I 2 R = Z ( I z )2
L
= ( 2 )( Za z L)
az
(3.20)
50
Burada, zdirentir. Bundan dolay bakr kayplar iletkenlerin hacmi ile orantldr. Bylece A
makinasnn bakr kayb B makinasnn bakr kaybnn x3 kat olurdu. Spesifik demir kayb (birim
hacim bana kayp) ak younluklar sabit varsayldndan sabit kalr. Bu yzden toplam kayplar
dorusal boyutlarn nc kuvveti ile deiir ve A makinasnn toplam kayplar B makinasnn
kayplarnn x3 kat olurdu.
Makinada kayplarn meydana getirdii snn evreleyen ortama iletilmesi gerekir. Demir
kayplarndan dolay scakln ykselmesinde boyutlandrmann etkisi bu aamada dikkate
alnmayabilir. Bu demirin ou kez soutucu ortam ile dorudan temasta olmas ve snn
iletilecei yzey alannn dorudan boyutlandrma faktr ile deitiinden dolaydr.
Oyuklardaki s kaynaklar ve soutucu ortam arasndaki sl diren, Rth esas olarak hava ve oyuk
yaltmndan dolaydr. Eer yaltkann kalnl sabit varsaylrsa bu durumda Rth boyutlandrma
etkisi ile aadaki gibi ikinci derecede azalacaktr:
Rth
1
x2
(3.21)
Scaklk ykselmesi, kayplarla Rthnin arplmas ile elde edilir; buna gre aadaki eitlik
yazlabilir:

x3
x
x2
(3.22)
Buradan A makinasnn scaklk ykselmesinin B makinasnn x kat olduu grlr. Bununla

beraber dorusal boyutlar ile scaklk ykselmesinin deiimi tam doru olmaz. Bunun nedeni
rotorun ap ve evresel hz artarken makinadaki vantilasyon artlarnn geliimidir. Daha da tesi
byk makinalarda kullanlan soutma sistemleri kk makinalarda kullanlandan daha
gelimitir. Gerekte elektrik makinalar ok dar bir scaklk aral zerinde almalar iin
tasarmlanr. Bundan dolay daha gereki bir analizde scaklk ykselmesinin sabit bir deeri
alnmaldr.
Boyutlandrma deiirken scaklk artnn sabit tutulmas akm younluunun () boyutlandrma
(veya skala) faktr xin kare kk ile ters orantl olmasyla sonulanr. Bu durum kk
makinalarda akm younluunun niin en byk olduunu ve boyutun art ile nemli lde
azaldn aklamaktadr. Bununla beraber iletkenlerin dorudan soutulmasnn saland ok
byk makinalarda akm younluunun deeri bariz oranda artrlabilir.
Akm younluunu dikkate alan daha gereki bu varsaym spesifik elektriksel ykleme ve k
katsaysn apn kare kk ile (veya boyutlandrma faktr, x) orantl hale getirir ki bu
boyutlandrma artrlrken yararlanmada yine bir iyiletirme olarak gzkr.
Verilen bir scaklk ykselmesi iin A makinasnn k ve kayplar B makinasnn buna karlk
gelen deerlerinin srasyla x3,5 ve x2 kat olaca tahmin edilir. Mekanik kayplar ihmal edilerek
verim, aadaki gibi hesaplanabilir.
k
x3 x
1
3
2
K
k + kayplar x x + Kx
1+
x x
(3.23)
51
Burada, K bir sabittir. (3.23) eitlii verimin dorusal boyutlarn art ile arttn gstermektedir.
Bu durum ksmi olarak 1 kWtan daha dk motorlarn niin % 60 seviyesinde verimlere ve
byk alternatrlerin niin % 97 zerinde verimlere sahip olduunu aklamaktadr.
3.6 D VE LNN AYRILMASI
D2L nin deeri srasyla DC ve AC makinalar iin (3.9) ve (3.15) eitlikleri kullanlarak
hesaplanabilir. Hesaplamadaki dier adm bu arpmn D ve L bileenlerine ayrlmasdr.
Yukarda gsterildii gibi hem spesifik elektriksel ykleme ve hem de k katsays hava aral
apnn (D) kare kk ile orantldr. Bundan dolay ou durumlarda bariz avantajlar byk ap ve
kk nve uzunluu tasarmyla gerekleir. ap artarken kutup admnn (ve u balantlarnn
uzunluunun) arttna dikkat edilmelidir. L/D orannn bir deerinin aasnda, aka u blge
direnci, kayplar, manyetik ak ve soutma gereksiniminin byk apl tasarmn avantajn
dengeledii bir snr vardr.
D ve Lnin bal deerlerini etkileyen faktrlerden bazlar btn makina tipleri iin ortak ve bazs
sadece spesifik tiplere uygundur. rnein rotorun evresel hz ve atalet momenti apn artmasyla
artar ve bu makinalarn btn tiplerine uygulanr. Dier taraftan DC makinann maksimum nve
uzunluu rnein bitiik iki komtatr segmenti arasnda izin verilen maksimum gerilim ile
belirlenir.
30 m/s civarnda evresel hz zel bir rotorun konstrksiyonunu akla getirmez. Kk makina
tasarmclarnn ansna evresel hzn bu deeri amas ihtimal ddr. Rotor atalet momenti
yaklak olarak D4L ile orantldr. Bundan dolay kontrol sistem uygulamalar iin tasarmlanan
makinalarn aplar pratikte olabildii kadar kk yaplmaldr. Bunun tersine yksek ataletli
makinalar gl etkili yk uygulamalarnda gerekebilir ve bunlarn byk aplarda tasarmlanmas
gerekir.
3.6.1 DC MAKNALAR N D VE LNN AYRILMASI
Alan sargs iin bakrn en kk hacmini gerektiren kutup kesit alan daireseldir. Bununla beraber
dairesel kutuplar kat kutup ksmlarnn kullanmn zorunlu hale getirir ki bu yaygn bir pratik
deildir. Bunun nedeni esas olarak laminasyonlu kutuplarn kullanmnn retim maliyetini
azaltmasdr.
Laminasyonlu kutuplar kullanldnda alan sargsnn ortalama sipirinin veya sarmnn uzunluu
evre kare biiminde olduunda minimumdur. Bu nve uzunluunun, L yaklak olarak kutup
yayna eit seilmesi anlamna gelmektedir. Pratikte nve uzunluu ou kez kutup yayndan az
miktarda daha byk yaplr. Kutup yaynn kutup admna oran normalde 0,65 ile 0,75 arasnda
olduundan L/ ou kez 0,6 ile 0,9 arasndadr. ou durumlarda kk DC makinalarn uzun
nveli yaplmas yerine daha ok byk apl olarak tasarmlanmas gerekmektedir.
Bitiik komtatr segmentleri arasnda izin verilen maksimum gerilim tipik olarak 30 Vtur. 30 m/s
evresel hz, 1 Tlk yk artlar altnda maksimum hava aral ak younluu ve tek sarml
armatr sarglar ile bir rotor (armatr) dikkate alndnda maksimum nve uzunluu yaklak
olarak 0,5 m olurdu. Bunun kk DC makina tasarmclarnn iini zorlatrmamas gerekir.
Bununla beraber maksimum komtatr apndaki (yaklak olarak 0,75 rotor ap) snrlama ile
beraber bu snrlama DC makinalarn maksimum boyutunu belirler. Bu durum 5 MW anma
glerinden daha fazla DC makinalarn bulunmama nedenini aklamaktadr.
52
3.6.2 SENKRON MAKNALAR N D VE LNN AYRILMASI
Byk alternatrlerin ap izin verilen maksimum evresel hz ile snrlanr. Kk senkron

makinalar ebeke yol vermeli sabit mknatsl motorlar ve kk alternatrler olarak grlebilir. 5
ve 30 kVA arasnda anma glerinde kk alternatrler elektrik ebekesine balanmam veya
gezici tesislerin sabit elektrik santralleri olarak acil veya yedek gcn salanmasnda kullanlabilir.
Hava tat alternatrlerinin dnda bu makinalar 3600 dev/daklk maksimum bir hzda alr.
Kk senkron makinalarn anma gleri ve alma hzlar normalde zel rotor konstrksiyonu ve
zel soutma gerektirmez. Bundan dolay ap kutup says ile belirlenir; tasarmc kutup admnn
alan sarglarnn yerletirilebilecei yeterli byklkte olmasn dikkate almaldr. DC makinalarda
olduu gibi bakrn hacmi alan sarglarnn kesit alan yaklak olarak kare biimli olduunda en
azdr. Kk senkron makinalar ilgilendirdii kadar 0,8 ve 1,2 arasnda nve uzunluk/kutup adm
oran (L/) ou durumlarda doyurucu tasarmlarla sonulanr.
3.6.3 NDKSYON MOTORLARI N D VE LNN AYRILMASI
Artrlm k katsaysnn faydasnn gerekletirilmesi iin byk apl (D) tasarmlar

hedeflenirken indksiyon motor tasarmcsnn makinann doyurucu bir g faktr ile almasn
garantiye almas gerekir. ndksiyon makinann mknatslama akm ap artarken azalr (ve g
faktr iyileir) fakat kutup says artarken artar. Byk kutup admna ( = D / p ) ve kk kutup
saysna sahip bir motor kk kutup adml motora gre daha yksek g faktrne sahip
olacaktr. 1 ve 1,25 arasnda L/ oran iyi bir g faktr ile sonulanrken 1,5 ve 2 arasnda bir
deer minimum maliyetle sonulanr. Kutup admnn yksek bir deeri motorlarn aplar ve
uzunluklar minimum maliyeti vermesi iin seilirken bu deerler kutup admnn dk deerinde
kabul edilebilir maliyette iyi g faktr vermesi iin oranlanr.
Kk gl motorlar ve rnein 11 kW (ebeke frekansnda) tan kk baz 2 kutuplu motorlar
iin L/ orannn birime eit veya daha byk kullanlmasnn her zaman mmkn olmayacana
dikkat edilmelidir. Bunun nedeni sonutaki kk apn az sayda oyuk saysnn kullanmn
zorunlu hale getirmesinden dolaydr. 0,6 kadar kk L/ deeri 1 HP den kk gl motorlar
iin olaand deildir.
3.7 STANDART EREVELER
zel makinalarn dnda endstriyel uygulamalar iin motorlarn retimi ok geni anma g
araln kapsayan standart ereve serilerinde younlatrlr. Bir ereve rulmanlar, soutucu
pervane (eer kullanlm ise), u kapaklar ve terminal kutusu ile beraber verilen bir d apta
statoru barndran mekanik yapdr.
Btn kk ve orta boyutlu motorlar IEC 72, 1971 ve eklerinde (1977 ve 1981) belirlendii gibi
standart ereve boyutlar ile yaplr. Bu standart da 56 ve 400 mm merkez ykseklikleri ile yerden
monteli motorlar ve 55 ve 1080 mm flan aplar ile flan monteli motorlarn ana yapsal
boyutlarnn geni bir aral verilmektedir.
Standardizasyonun amac dnya zerinde farkl reticiler tarafndan yaplan makinalarn aralarnda
deitirilmesine imkan tanmas olmasna ramen bu durum ulusal olarak standartlatrlm gerilim
farklarndan dolay snrlanmtr. rnein ngiltere, Avustralya ve Yeni Zelandada endstriyel
fazl dk seviyeli besleme gerilimi 415/240 V, 50 Hz iken Avrupa standard 380/220 V, 50 Hz
dir ve kuzey Amerikada ise 208/120 V, 60 Hz kullanlmaktadr. 660/380 V, 50 Hz Finlandiyada
uygulanmaktadr. Hindistan ve Pakistann sistemi 400/230 V, 50 Hz iken Meksika 220/127 V, 60
53
Hzlik bir sistem edinmitir. Gemiler ve ky liman tesisatlarnn ounluu yukarda bahsedilen
gerilim seviyelerinin bir karm ile 60 Hzde alr.
3.7.1 MAKNALARIN GSTERM
Yerden monteli makinalar iin milimetre olarak ifade edilen makinann orta ykseklii ereve
boyutunu veya ereve numarasn gsterir. Birden daha fazla nve uzunluu kullanldnda
ereve numaras makinann merkez yksekliini takip eden, nve uzunluunu gsteren bir harften
oluacaktr; S, M ve L harfleri srasyla ksa, orta ve uzun nveyi gsterir.
Nve uzunluunun deiimi ayn ereve ile salanan iki veya daha fazla anma gcne izin verir.
rnein 1,5 kW, 4 kutuplu bir motor 80 mmlik hava aral ap ve 100 mmlik nve uzunluunda
olur ( L / = 1,59 ). Bu makinann nve uzunluunun 75 mmye indirilmesi ve ayn
laminasyonlardan yararlanlmas ile yaklak 1,1 kW k elde edilecektir. Her iki makinann mil
merkezlerinin ykseklikleri ayn olacaktr; 90L (uzun) ve 90S (ksa) ereveleri srasyla 1,5 kW ve
1,1 kWlik motorlar iin kullanlacaktr.
ereve numarasndan nce gzken bir harf muhafaza tipini gsterir: C kapal vantilasyonlu, D
tamamen kapal ve E alev korumal tipi gsterir.
ereve numarasn milimetre olarak mil ap izler. Eer ereve numaras bir harf ile sona
ermiyorsa ereve numaras ve mil apnn ayrlmas iin bir tire kullanlr. rnein D71-20
merkez ykseklii 71 mm ve mil ap 20 mm olan tamamen kapal bir makinay (D) gsterir.
Yerden monteli bir makinann src ucu bir flan ile donatldnda milin apndan sonra flan
numaras eklenebilir. Sadece flan monteli makinalar mil apn izleyen flan numaras ile
gsterilir.
ereve terminoloji sistemi uluslar aras olarak kabul edilmi ve 400 (dahil) ereve byklne
kadar ereveleri ierir. Bununla beraber standartlar esas olarak AC indksiyon makinalar ile
ilgilidir. DC makinalarn boyutlar ne tamamen standartlatrlm ve ne de klar ve mil
numaralar zel bir ereve byklne atanmtr.
3.7.2 BOYUTSAL STANDARTLAR
IEC No 72de yerden monteli ve flan monteli standartlatrlm makinalarn tam detaylar
verilmektedir. ekil 3.1e gre yerden monteli bir makinann ana sabit boyutlar aadaki gibidir:
ekil 3.1 Yatay milli motorlarn balca sabit boyutlarnn standart sembolleri
54
Standartlatrlm merkez ykseklii (ereve numaras), H

U ve yan baktan srasyla tutturma deliklerinin orta izgisi arasndaki uzaklk, A ve B
Src tarafnda mil omzundan montaj deliklerinin ortasna olan uzaklk, C
Tablo 3.1de 56-200 ereve byklkleri iin yerden monteli makinalarn standartlatrlm sabit
boyutlar verilmektedir.
Tablo 3.1 56-200 mm merkez ykseklii ile yerden monteli AC makinalarn sabit boyutlar (mm)
ereve no.
56
63
71
80
90S
90L
100S
100L
112S
112M
132S
132M
160S
160M
160L
180S
180M
180L
200S
200M
200L
56
63
71
80
90
90
100
100
112
112
132
132
160
160
160
180
180
180
200
200
200
90
100
112
125
140
140
160
160
190
190
216
216
254
254
254
279
279
279
318
318
318
71
80
90
100
100
125
112
140
114
140
140
178
175
210
254
203
241
279
220
267
305
36
40
45
50
56
56
63
63
70
70
89
89
108
108
108
121
121
121
133
133
133
3.7.3 MOTORLARIN STANDARTLATIRILMI ANMA DEERLER
Bu kitapta dikkate alnan dner makinalarn byk ksmna ait IEC tarafndan tavsiye edilen kW
anma deerleri aadaki gibidir:
0,06
2,2
0,09
3,7
0,12
5,5
0,18
7,5
0,25
11
0,37
15
0,55
18,5
0,75
22
1,1
30
1,5
37
Bu 20 farkl anma deeri ksa, orta ve bazlar iin uzun statorlardan yararlanarak sadece on bir
standart ereve ile salanabilir.
Tablo 3.2 3.3de standart anma deerlerinin seilmi aral ereve bykl ile
ilikilendirilmekte ve 2, 4, 6 ve 8 kutuplu tasarmlanm standart fazl motorlarn hava aral
ap (D) ve nve uzunluu (L) deerleri verilmektedir.
55
Tablo 3.2 Standart 2 ve 4 kutuplu, 3 fazl motorun ereve numaras, klar ve ana boyutlar
2 kutuplu
ereve no.
56-15
56-15
63-18
63-18
71-20
71-20
80-25
80-2 5
90S30
90L30
100L36
112M38
132S50
132S50
160M55
160M55
160L65
180M65
200L75
200L75
kW
0,09
0,12
0,18
0,26
0,37
0,55
0,75
l,1
1,5
2,2
3,0
4,0
5,5
7,5
11
15
18,5
22
30
37
D (mm)
40
40
45
45
55
55
62
62
70
70
80
90
110
110
135
135
135
150
170
170
4 kutuplu
L (mm)
45
55
45
60
50
65
60
80
75
100
90
110
90
120
130
180
215
190
200
250
ereve no.
56-15
56-15
63-18
63-18
71-20
71-20
80-25
80-25
90S30
90L30
100L36
100L36
112M38
132S50
132M50
160M55
160L55
180M65
180L65
200L75
kW
0,06
0,09
0,12
0,18
0,25
0,37
0,55
0,75
1,1
1,5
2,2
3,0
4,0
5,5
7,5
11
15
18,5
22
30
D (mm)
45
45
50
50
62
62
70
70
80
80
90
90
103
125
125
150
150
170
170
190
L (mm)
45
55
45
60
50
65
60
80
75
100
90
120
140
120
170
160
215
200
240
250
Tablo 3.3 Standart 6 ve 8 kutuplu, 3 fazl motorun ereve numaras, klar ve ana boyutlar
6 kutuplu
ereve no.
56-15
63-18
63-18
71-20
71-20
80-25
80-25
90S30
90L30
100L36
ll2M38
l32S50
132M50
132M50
160M55
160L55
180L65
200L75
200L75
kW
0,06
0,09
0,12
0,18
0,25
0,37
0,55
0,75
1,1
1,5
2,2
3
4
5,5
7,5
11
15
18,5
22
D (mm)
50
55
55
70
70
80
80
90
90
103
115
135
135
135
165
165
150
200
200
8 kutuplu
L (mm)
55
45
60
50
65
70
90
75
100
120
140
125
150
180
165
225
240
230
265
ereve no.
63-18
63-18
71-20
71-20
80-25
80-25
90S30
90L30
100L36
100L36
112M38
132S50
l32M50
160M55
160M55
160L55
180L65
200L75
kW
0,06
0,09
0,12
0,18
0,25
0,37
0,45
0,55
0,75
1,1
1,5
2,2
3
4
5,5
7,5
11
15
D (mm)
55
55
70
70
80
80
90
90
103
103
115
140
140
170
170
170
190
215
L (mm)
45
60
50
65
70
90
75
100
90
120
140
100
135
125
165
225
240
265
56
4 DORU AKIM MAKNALARININ TASARIMI

4.1 GR
DC makinalar motor veya generatr olarak alabilmesine ramen hali hazrdaki kullanmlar
hemen hemen sadece motor olarak gzkmektedir. ACnin retimi, iletimi ve datm sistemlerinin
yaygn kullanm teknik nedenlerin yannda ekonomik nedenlerden dolay da dikkate alnmaktadr.
imdilik DC generatrlerin kullanm yel deirmeni ile srlen baz kk yedek generatr
santralleri ve baz kesintisiz g kaynak niteleri ile snrlandndan bu blmde DC
generatrlerin ele alnmas hari tutulmutur.
Bir elektrik enerji kayna olarak DC generatrlerin gerilemesi ve gvenilir ve satn alnabilir statik
yar iletken konvertrlerin geliimi ou endstriyel uygulamalarda DC motorlarn poplaritesini
ters ynde etkilemitir. Buna ramen DC motorlar deiken hzl srcler alannda hala nemli bir
yer igal etmektedir. Bunlarn endstriyel kullanm silindirli hadde makinalar, vinler, baz
makina donanmlar ve tork ve/veya hzn hassas kontrolunun gerektii dier uygulamalar ierir.
Bunlar ayn zamanda ak ile alan tatlar (st datcs), forklift ve demiryolu lokomotif
ekicilerinde de kullanlr. Sabit mknatsl tip ou kk DC motorlar otomobillerde yaygn
olarak kullanlr. Yol verme motorlar, cam silecei motorlar, pencere motorlar, haval direksiyon
motorlar, pervane motorlar ve dier aksesuarlar sren motorlarn hepsi DC motorlardr. Minyatr
DC motorlarn ou tanabilen ve batarya ile alan alet ve aparatlarda kullanm yeri bulmaktadr.
4.2 YAPISAL DETAYLAR
Geleneksel DC makinann tanmlanabilen bileenden olutuu dikkate alnabilir; alan sistemi,
armatr ve komtatr. ekil 4.1de DC makinann temel yaps grlmektedir. DC makinann alan
sistemi statora yerletirilmi ve armatr ise rotora konulmutur.
Alan ve armatr terimleri elektriksel devreleri artrmaktadr ve bunlar elektromekanik enerji
dnm ileminin icra edilmesinde temeldir. Stator ve rotor bir elektromekanik aygtn srasyla
duraan ve dner ksmlarnn adlardr. Geleneksel DC makinada (mekanik komtasyonlu) alan
sistemi statora ve armatr rotora yerletirilmi olup bu enerji dnm kavram asndan temel
deildir. ki sargnn pozisyonu geleneksel olmayan baz tasarmlarda (rnein elektronik
komtasyonlu makinalar) ve senkron makinalarda yer deitirilmitir.
58
Stator boyunduruu
Kutup pabucu
Ak yolu
Alan sargs
Hava aral
Kutup nvesi
ekil 4.1 DC
makinann yaps
Komtatr
Armatr nvesi
Fra
Alan
sargs
Stator erevesi
ve boyunduruk
Mil
Alan sistemi makinann uyartmn salar. Genel durumda alan sistemi ana kutuplar, ara kutuplar
(veya komtasyon kutuplar) ve kompanzasyon sarglarndan olumaktadr. Ana kutuplar
makinann almas iin gerekli esas kararl manyetik alann salanmas iin tasarmlanr. Ara
kutuplarn kullanld durumda bunlar ana kutuplarn arasnda pozisyonlandrlr ve makinada
komtasyon artlarnn gelitirilmesi amacyla tasarmlanr. Kompanzasyon sargs ile donatlan bir
makina durumunda kutup yzne (ana kutbun) sarglarn yerletirilmesi iin oyuklar alr.
Kompanzasyon sarglar ara kutuplara benzer yolla komtasyonun gelitirilmesinde grev yapar.
Kompanzasyon sarglarnn olduka pahal olduuna dikkat edilmelidir. Kk makinalarda
bunlarn kullanm ani yn deiimi ve yksek ivme ieren uygulamalarla snrlanmtr.
DC makinann alan sistemini oluturan kutuplar ya sonradan monte edilir veya baz kk
makinalar durumunda ise stator boyunduruunun dahili bir ksm olarak tek para levhann
zmbalanmasyla yaplr; boyunduruun grevi manyetik ak hatlarna dn yolu salanmasdr.
Doru Akm Makinalarnn Tasarm
59
Elektromekanik enerji dnm ilemi armatrde yer alr. Geleneksel DC makinann armatr
sargs laminasyonlu rotor gvdesinde boyuna kesilmi oyuklara yerletirilmitir. Oyuklar bazen
kk makinalarda daha sessiz alma ve kayplarda az bir dme ile sonulanacak ekilde
yanlamasna, kaykl veya arpk (skewed) yaplr. Bununla beraber kaykl oyuklu retim maliyeti
artrr.
Komtatr daima DC makinann miline mekanik balant yaplmam (src ucun zt yn)
ucunda milin zeri yaltlarak monte edilir ve armatr sargsnn sarmlarna balanm ve
birbirinden yaltlm bakr segmanlardan oluur. Akm fra tutucularna tutturulmu yaylarn
kuvveti ile komtatr yzeyine kar tutulan karbon fralar ile armatr sarglarna iletilir.
Komtatr ve fralar generatr durumunda mekanik dorultma (AC-DC) veya motor durumunda
inverter aksiyonunda (DC-AC) bulunur.
4.2.1 DC MAKNA STATORU
DC makina statoru boyunduruk, ana kutuplar ve komtasyon kutuplarndan oluur. Manyetik
devrenin bir paras olduu kadar, boyunduruk alan sisteminin mekanik destei olarak da grev
yapar. Geleneksel olarak yekpare boyunduruklar kullanlmtr. lk makinalarda yekpare dkme
demir boyunduruklar kullanlmtr. Daha sonra bunlarn yerini dkme elik boyunduruklar
almtr. Dkme elik dkme demirin yaklak iki kat civarnda doyma ak younluunda
olduundan dkme eliin kullanm boyunduruun kesit alan, makinann arl ve boyutunda
bariz azalma ile sonulanmtr.
Modern eilim elektrik eliklerinden yaplan laminasyonlu nvelerin kullanm ynndedir. Bunun
nedeni ou modern endstriyel motorlarn kontrollu deiken yani ayarl frekansl ve gerilimli
besleme salamann yannda makinada harmonik akmlar da meydana getiren statik g
eviricilerinden beslenmeleridir.
Geleneksel olarak DC makinalarn ana kutuplar ya ayr ya da boyunduruun dahili paras olarak
dkmleri yaplyordu ve bu baz kk makinalarda hala kullanlmaktadr. Daha byk baz
makinalarda ve baz durumlarda pratikte hala yekpare kutuplara tutturulmu laminasyonlu kutup
pabular kullanlmaktadr. Modern pratikte bununla beraber tamamen laminasyonlu kutuplarn
kullanlmas tercih edilmektedir. Laminasyonlu kutuplarn kullanm ayn ereve boyutunda fakat
farkl nve uzunluklarnda deiik anma glerine olanak tanr.
Tamamen laminasyonlu kutuplarda kullanlan laminasyonlar ekil 4.2de grld gibi ya perin
delikleri veya kaynak yarklar ile donatlr. Perinlenmi kutuplar laminasyonlarn elik ubuklar
ile paketlenerek ve btn takmn elik u plakalar arasnda sktrlmas ile retilir. Daha sonra
ubuklar perinlenir ve perin kafalar kaynaklanr. Kaynaklanm kutuplar durumunda
laminasyonlar sktrldktan sonra kaynak dorudan yarklara uygulanr. ekil 4.3de bir araya
getirilmi perinlenmi ve kaynakl kutuplar grlmektedir.
Kk makinalarda kutuplarn nveye tutturulmas iin en yaygn kullanlan metot bir araya
getirilmi kutuplara kutup cvatalarnn monte edilebilmesi iin delinerek klavuzla vida yata
almasdr.
Alan sargsnn ortalama sarmnn minimum uzunluu kutup kesit alan dairesel olduunda elde
edilir. Bu dkme elik kutuplar durumunda yaplabilir. Laminasyonlu kutuplar kullanldnda alan
sargsnn ortalama sarm uzunluu kutup kesit alan kare olduunda minimumdur.
60
Ara kutuplar laminasyonlu elik veya dk karbonlu elikten yaplr. Baz kk makinalarda
dk karbonlu elik komtasyon kutuplar kullanlr. Her iki durumda paralel kenarl ara kutuplar
kullanlr.
(a) Perinli kutup
(b) kaynakl kutup
ekil 4.2 Perinli ve kaynakl kutup laminasyonlar
(a) perinli kutup
(b) kaynakl kutup
ekil 4.3 Bir araya getirilmi kutup laminasyonlar

4.2.2 STATOR LAMNASYONLARI
Kk DC makinalarn gereksinimleri ana kutup, ara kutuplar ve baz durumlarda kompanzasyon
sarglarnn yerletirilmesi iin oyuklar bulunan zmbalanm ve paketlenmi laminasyonlu
statorlar ile karlanabilir. ekil 4.4 ve 4.5de srasyla 2 kutuplu ve 4 kutuplu makinalar iin byle
laminasyonlar grlmektedir.
Boyunduruk, ereve, ara kutuplar ve ana kutuplar barndran kare biimli bir laminasyon ekil
4.6da grlmektedir. Byle laminasyonlar muhafazasz veya kare ereveli makinalarn
konstrksiyonu iin uygundur. ekil 4.6da ara kutuplarda yanal oyuklarn yaplm olduu
grlebilir. Bu kullanlan armatr oyuklarnn saysna gre ara kutup edinilmesine izin verir.
ekil 4.4 - 4.6da grlen laminasyonlardaki perin delikleri perinlenmi statorlarn
konstrksiyonuna olanak tanr.
61
180 numaral ereve byklne kadar motorlarda statorun retilmesi iin genelde tek para
laminasyondan yararlanlmas mmkndr. Daha byk boyutlar iin bir araya getirilmi statorda
ana alan sarglarnn sarlmas zorlar. Bu ana kutup iin ayr laminasyonlarn kullanmn zorunlu
hale getirir; kutbun fabrikasyonu yaplr ve btn nve ve sarg takm yerine vidalanmadan nce
alan sargs yerletirilir.
ekil 4.4 ki kutuplu stator

laminasyonu
ekil 4.5 Drt kutuplu stator

laminasyonu
ekil 4.6 Kare biimli stator

laminasyonu
4.2.3 ALAN SARGILARI

Ana kutuplar stator laminasyonlarndan zmbalanarak yapldnda ana alan sarglar kutup gvdesi
ve sargs arasna yerletirilmi yaltkan katman ile dorudan kutuplara sarlr. Kutuplarn ayr ayr
laminasyonlardan fabrikasyonu yapldnda veya dkme elik kutuplar kullanldnda ise ana alan
sarglar uygun bir sarg kalb zerine sarlr, yaltlr ve daha sonra kutuplara yerletirilir. Kalba
sarlan sarg dzenlemesi tamirat iinin de olduka kolaylkla yaplmasna izin verir.
Yuvarlak kesitli bakr iletkenler genelde kk DC makinalarnda kullanlr. Seri alan sarglar nt
sarglarn zerine yerletirilebilir veya ayr bir sarg olarak dzenlenebilir. Her durumda iki
sargnn birbirlerinden yeteri kadar yaltlm olmalar gerekir. Ara kutuplar kk DC makinasnda
kullanldnda (komtasyon kutuplar) sarglar ara kutbun gvdesine dorudan sarlr.
4.2.4 SABT MIKNATISLI MOTORLAR
Geleneksel sabit mknatsl DC motorda, uyartm dorudan nveye tutturulmu yay biimli
mknats segmanndan salanr; mknatsn manyetik alan sarg ile retilen bir motorun ana
kutuplar ve alan sarglarnn yerine geer. Bu genelde yksek verimli (alan kayplarnn yok
edilmesinin bir sonucu olarak) daha hafif ve daha kk motorlar ile sonulanr. Bu konstrksiyon
otomotiv uygulamalar, tekerlekli hasta sandalyeleri ve forklift srclerinde ok poplerdir.
Kullanlan sabit mknats malzemeye bal olarak mknats kutup paralar ya radyal ya da evresel
ynde mknatslandrlr. Alnico mknatslarn dk gidericilik deeri ekil 4.7de grlene benzer
bir uyartm sistemi ile sonulanacak ekilde evresel mknatslanmay zorunlu hale getirir. Ek
olarak bunlarn dk deerli gidericilik kuvveti asndan (bundan dolay harici demanyetizasyon
alanlarna ok duyarldrlar) Alnico mknats kutuplarna demanyetize armatr reaksiyonu
alanlarndan mknatslarn ekranlanmas iin ou kez demir kutup pabular eklenir.
Seramik (ferrit) veya nadir toprak mknatslar kullanldnda bunlarn yksek gidericilikleri radyal
ynde mknatslanmaya izin verir. Sonu yap daha ince mknats paralar gerektiren nadir toprak
62
mknats ile ekil 4.8de grlene benzer olacaktr. ekil 4.9da seramik mknatslardan yararlanan
4 kutuplu DC motorun statoru grlmektedir. Bu zel motorda mknats kutbunun istenilen eksenel
uzunluu 165 mmdir. ekil 4.9da grlen makinada kutup bana iki segman vardr. nceden
mknatslandrlm mknats segmanlar endstriyel bir yaptrc ile dkme elik nveye sadece
yaptrlr.
Kutup
pabucu
Kutup
pabucu
ekil 4.7 Alnico mknatsn alan

yaps
ekil 4.8 Seramik mknatsn

alan yaps
ekil 4.9 Drt kutuplu seramik

mknatsl motor
Alnico mknatslardan yararlanan daha byk motorlarn alan sistemi ou kez sabit mknats
kutuplar etrafnda mknatslayc sarglar ile donatlr. Bu dzenleme paralarn bir araya
getirilmesinden sonra yerinde mknatslanmaya ve herhangi bir tamir almasnn yrtlmesi iin
mknatsn demanyetizasyonuna izin verir. Seramik mknatslar (875 - 1800 kA/m), samaryumkobalt mknatslar (1590 - 3980 kA/m) ve neodmiyum demir bor mknatslarn (1590 - 2790 kA/m)
ok daha yksek mknatslanma gereksinimlerinden dolay 240 - 480 kA/m ile Alnicolarla
karlatrldnda bu mknatslarn yerinde mknatslandrlmas ar derecede zor ve hatta
mmkn olmayabilir. nceden mknatslandrlm mknats segmanlarnn bir araya getirilmesi
retim maliyetini artrr. Her durumda kk seramik sabit mknatsl motorlarda mknatslama
sarglarnn konulmas pratik olmamakta ve ou durumlarda motorun boyutunun kltlmesi iin
nadir toprak mknatslarnn yksek maliyetine msamaha edilmektedir. Dier taraftan seramik ve
nadir toprak mknatsl motorlarda kutup pabular gerekmemektedir. Ek olarak seramik ve nadir
toprak mknatslarnn seirdim (recoil) geirgenlii bo uzayn geirgenliine ok yakndr. Bu
durum mknatsn alma noktasn deitirmeksizin yani motorun performansn etkilemeksizin
bu malzemeleri kullanan motorlarn sklp taklmalarna olanak tanr. Sabit mknatsl uyartm
sistemleri alt veya daha fazla kutuplar iin dnlmesine ramen 2 kutuplu ve 4 kutuplu
konfigrasyonlar en yaygn kullanmdadr.
ematik olarak ekil 4.7 ve 4.8de grlen iki konfigrasyona ek olarak ok sayda dier varyantlar
mevcuttur. rnein bir kare ereve ile nadir toprak malzemelerinden yaplan dikdrtgen biimli
mknats segmanlarndan yararlanlmas mmkndr. Bu malzeme atn, alet ve donanm
maliyetini azaltr.
4.2.5 ARMATR
DC makinann alan sisteminin fabrikasyonunda olduka kaln laminasyonlar (2 mm kalnlkta)
veya hatta yekpare kutuplar (laminasyonlu veya laminasyonsuz kutup pabular) kullanlabilirken
armatrnde ise sadece ince (0,35 - 0,5 - 0,65 mm kalnlnda) dk kaypl silikon elik
laminasyonlar kullanlr. Kk DC makinalarn armatr laminasyonlar daima tek paradan
63
zmbalanarak yaplr ve bazen ekil 4.10da grld gibi eksenel vantilasyon delikleri ile
donatlr.
Kk makinalarda armatr laminasyonlar dorudan mil zerinde bir araya getirilir ve u flanlar
arasnda sktrlr. Kk makinalarda radyal vantilasyon kanallar kullanlmaz ve eksenel delikler
sadece baz durumlarda kullanlr. ekil 4.11de eksenel kanallarn kullanlmad kk DC
makinann bir araya getirilmi armatr grlmektedir.
4.2.6 ARMATR SARGISI
Kk DC makinann armatr sargs yuvarlak bakr iletkenlerin ok sarml sarglarndan
yararlanr. Armatr sarglar nve ve sarglar arasnda gereken yaltm yaplarak oyuklara
yerletirilir. Sarglar nve etrafnda ve/veya oyuk takozlarnn biti noktasnda gerdirilerek sarlm
elik tel eritler ile oyuklardaki pozisyonunda tutulur. ekil 4.12de sarlm bir armatrn kesiti
grlmektedir. Baz durumlarda sarglarn sarkmas polyester veya pamuk bandaj eritleri ile
pozisyonunda tutulur.
ekil 4.10 Vantilasyon delikleri

ekil 4.11 DC motor armatr
ile donatlm armatr
laminasyonu
ekil 4.12 DC makina

armatrnn kesit grn
DC makinann armatr sargs daima ok katmanldr ve kk makinalar durumunda ise ift

katmanldr. Bklml (simplex lap) veya dalgal (simplex wave) sarglar kullanlabilir. Bununla
beraber yollar arasnda gerilim dengesizlii olmadndan dolay dalgal sarg tercih edilir (her
yolda indklenen gerilim makinadaki btn kutuplardan dolaydr). Genelde iki sarg tipi
arasndaki seim yaplrken esas olarak armatr sargsnn yol bana maksimum pratik deeri olan
250 Alik akm ile karar verilir; dalgal sargl bir makinann armatr akm 500 A ile snrlanr. Bu
zorlayc snrlama kk DC makina tasarmcs iin sorun deildir ve dalgal sarglar hemen
hemen daima iki veya daha fazla kutuplu kk makinalarda bile kullanlmaktadr.
4.2.7 KOMTATR
Kk DC makinann komtatr armatr iletkenlerine balanm ve birbirinden yaltlm bakr
segmanlardan oluur. Komtatr segmanlar sert ekilmi bakr veya gml bakrdan (% 5
gm ieren) yaplr ve bunlarn arka ksmlar armatr sarglarnn lehimlenebilmesi iin engel
eklinde yaplr. Segmanlar ekil 4.13de grld gibi ou kez takoz biimlidir. Sert ekilmi
bakra gre gml bakrn avantaj armatr sarg ularnn 300 Cde engellere lehimlenmeye
dayanabilmesidir.
Komtatr segmanlarnn birbirinden yaltlmas iin kullanlan ayrclarn tutarl mekanik
zelliklerde olmas gerekir. Bu komtasyon kalitesinin dier faktrlerin yannda aka yaltkann
64
kalnl ile ilikili doru segman-segman aras bolua bal olmasndan dolaydr. Ek olarak
komtatr yaltkan iin kullanlan ayrclarn sertliinin segman ve yaltkann yaklak olarak ayn
oranda anabilecek ekilde bakrla karlatrlabilir olmas gerekir. ellak-ba yaptrcl
mikadan (% 96 mika) yaplan ayrclar veya epoksi-reine-ba yaptrcl ince mikadan
(samikanite adnda) yaplm ayrclar yaygn olarak kullanlr. Kullanlan mikann tr ve ba
yaptrcnn (binder) tipi ayrcnn sertlik ve elastikiyetini belirler. Yaltkan ve bakr segmanlar V
biimli iki halka arasnda sktrlr ve ellak ile yaptrlm mika ayrc ile (veya ellak ve
epoksi ile yaptrlm) bunlardan yaltlr. Yaygn olarak kullanlan iki V halka konstrksiyonu
ekil 4.13de grlmektedir. Bir araya getirilmi komtatr daha sonra makinann mili zerinde
sktrlarak monte edilir.
Komtatr segman
V-halka
ekil 4.13 ki V halkal

komtatr yaps
Yaltkan
halka
4.2.8 FIRA TAKIMI

ekil 4.14de grld gibi fra tutucularn bir setinden oluan fra takm uygun yaltkan
malzemeden yaplm bir boyunduruk zerinde tutturulur ve uygun iletkenlik ve sertlikte karbon
fralar zerinde barndrr.
ekil 4.14 Kk DC
makina fra takm
Fra tutucu basite aa ve yukars ak bir metal kutu olarak uygun bir yayla donatlm ve
komtatr yzeyine yakn monte edilmitir. Fra tutucusunun st ucundan yerletirilir ve dier
uta bir yay ile komtatr yzeyine kar bastrlr.
Uygun elektriksel iletkenlik ve kayma - srtnme karakteristiklerine sahip fralarn retimi ok
uzmanlk gerektiren bilimsel bir sanattr. Doal grafit, sert karbon, elektro grafit veya metal
grafitten yaplm fralar kullanlabilir.
65
Reine ba yaptrc ile kullanlan doal grafit dk iletkenlii (reine ieriinden dolay)
pahasna yksek hzda iyi mekanik karakteristiklere sahip fra malzemesidir. Dk iletkenlii
yksek temas gerilim dm ile sonulanr ki bu komtasyon ilemine yardmc olmaktadr.
Bundan dolay doal grafitten yaplan fralar ou kez ara kutuplarn kullanlmad kk
motorlarda kullanma uygundur.
Sert karbon ucuzdur fakat bununla retilen fralarn sertlii fazla olduundan daha yksek oranl
komtatr anmas meydana gelir. Bununla beraber anma oran komtatr segmanlar ve
yaltkan ayrclar iin hemen hemen ayndr. Bu fralar ounlukla baz kk makinalarda ve
komtasyon artlarnn ok iddetli olmad baz dk hzl byk motorlarda kullanlr.
Elektrografit fralar dk oranl anmaya sahiptir ve bu yzden bunlar endstriyel motorlarda
ve ekici uygulamalarnda yaygn olarak kullanlr.
Metal grafit fralar yksek iletkenlikli olarak dk temas gerilim dm ile sonulanr. Bu
fra tipi otomobil yol verme motorlar gibi dk gerilimli yksek akml uygulamalar iin
elverilidir.
Akm ince iletken tellerden rgl esnek bir iletken ile fraya tanr; esnek iletken fraya
lehimlenebilir veya bir vida ile tutturulabilir; lehimleme ounlukla kk motorlarda kullanlan
fralarda kullanlr.
Fralarn komtatre uygulanmasnn yaygn tipi vardr. Bunlar radyal, kuyruk ve reaksiyon
tipleridir. ou durumlarda fralar radyal olarak uygulanr; rnein bunlarn merkez hatt
komtatre radyaldir. Bu metot motorda dnn her iki ynnde ayn performans ile sonulanr.
Radyal dzenlemede dn yn boyunca etkileyen kuvvet bir yana yatma aksiyonuna neden
olarak frann yan kenarnn anmasyla sonulanabilir. Bunun azaltlmas iin fralarn derin
fra tutucu kutularna skca yerletirilmeleri gerekir. Frann ykseklii kesit alannn
boyutundan daima byktr.
Ters ynde dn olmayan yksek hzl makinalarda fralar ya kuyruk veya nc ynde
eimlendirilebilir; fra kutusuna ekil 4.15de grld gibi ya kuyruk veya reaksiyon eimi
verilebilir. Kuyruk fra kutusu dzenlemesinde eimin dikey as 10 - 15 civarndadr. Bu
durumda yay, srtnme ve radyal kuvvetin bilekesi ile kutunun sol yzne frann temas daha iyi
srdrlerek kararllk geliir.
Radyal kuvvet
Yay
kuvveti
Radyal kuvvet
Kutu
reaksiyonu
Kutu
reaksiyonu
Srtnme
kuvveti
Srtnme
kuvveti
Dn
Dn
(a) nc kutu dzenlemesi
(b) Reaksiyon kutu dzenlemesi
ekil 4.15 Fralarn pozisyonlandrlmas
66
Reaksiyon kutu dzenlemesinde fralar dikeyden 30 - 40 arasnda bir a ile nc ynde

eimlendirilir. Bu durumda frann sa taraf ve fra tutucu kenar arasndaki temas kuvveti
srtnme kuvvetine kardr. Dar fralar kullanldnda bu dzenleme tercih edilir.
4.3 TASARIM HESAPLAMALARI
DC makina k eitlii dner makina tasarmnda genel kavramlar ve snrlamalar blmnde
kartlm ve burada uygunluk olmas bakmndan yeniden yazlmtr:
Pa = C o D 2 Ln
(4.1)
C o = 2 Bort ac 10 3
(4.2)
Burada, Pa armatr gc (EIa) (kW), Bort spesifik manyetik ykleme veya hava aralndaki
ortalama ak younluu (T), ac spesifik elektriksel ykleme (amper iletken/m), D ve L srasyla
hava aral ap ve nve uzunluu (m) ve n hzdr (dev/saniye).
(4.1) eitliinde kullanlan armatr gc (Pa) ve makinann anma gc arasnda ayrm yaplmaldr.
Generatrde, Pa anma gcn armatr ve seri alan bakr kayplar ve fra temas kayplar kadar
aar yani Pa anma gcnden byktr. Motorda Pa anma gcn nve ve mekanik kayplar kadar
aar yani burada da Pa anma gcnden byktr. Armatr gc balang tasarm aamasnda
motorun anma gcne eit varsaylabilir. Bununla beraber yksek hzl motorlarda nve ve
mekanik kayplarn bariz bir deerde olduu unutulmamaldr.
rnein otomobil yol verme (mar) motorlar gibi baz uygulamalarda motor g gereksiniminden
daha ok tork gereksinimi iin tasarmlanr. Verilen bir balang (stall torku: motor dnmeye
balamadan nce meydana gelen maksimum tork) torkunun gelitirilmesi iin gereken motorun
ap ve uzunluunun belirlenmesi amacyla (4.1) eitlii aadaki gibi rotorun asal hz ile
blnr.
T = Bort ac D 2 L
2
(4.3)
Burada, T balang torku (Nm) ve ac ilgili tork akmna karlk gelen spesifik elektriksel
yklemenin deeridir.
Ortalama hava aral ak younluunun (Bort) tanmlanmasnda btn kutup adm zerindeki ak
younluu sabit yani Bort ya eit varsayld. Gerekte kutup adm zerinde gerek ak
younluunun dalm ekil 4.16da grld gibi ara kutup blgesinde sfrdan balayarak kutup
yay altnda maksimum bir deere, Bg artar. Gerek ak dalm erisi altndaki alan ile varsaylan
dikdrtgen ak dalm erisi altndaki alann oran alan dalm faktr, Kf olarak adlandrlr. Kf
yaklak olarak kutup yaynn kutup admna oran olarak alnabilir; bylece
Bg =
Bort
kutup yay
kutup adm
elde edilir. nin deeri ou kez 0,6 ve 0,75 arasndadr.
(4.4)
Bort
67
Bg
ekil 4.16 Gerek ve idealletirilmi

kutup ak younluu
Kutup yay
Kutup adm
4.3.1 HAVA ARALII AKI YOUNLUU
DC makinada hava aral ak younluu deerinin seiminde esas fakat tek olmayan snrlayc
faktr armatr dileri ve nvenin doyumudur. ou kk motorlarda paralel kenarl dilerin
kullanlmas mmkndr. Bununla beraber genel durumda maksimum di younluu di kknde
oluur ve aa gibi hesaplanr:
Btr =
Bg D
wtr S
(4.5)
Burada, Wtr di kkndeki di genilii (m) ve S armatr oyuklarnn veya dilerin saysdr.
Bundan dolay verilen bir sayda ve byklkteki oyuklar iin di ak younluu hava aralndaki
maksimum ak younluu ile dorudan orantldr. Diteki ak younluunun maksimum deerinin
1,8 Tyi amayacak ekilde hava aral ak younluu deerinin seilmesi gerekir. Di ak
younluunun bu deerin zerinde artrlmas manyetik doyumla ve aknn dilerden geirilmesi
iin gereken mmfde bariz bir artla sonulanr. Bu durum akabinde uyartm sisteminin
tasarmnda ek bir art konulmasn gerektirir. Daha da tesi dilerdeki demir kayplar di ak
younluu ile artar.
DC makina tasarmnda kullanlan hava aral ak younluu deeri dn hzna da baldr.
Bunun nedeni makina dnerken armatrn alternatif olarak kuzey ve gney kutuplar ile
mknatslanarak ak ynnn srekli deimesinden dolaydr. Armatrdeki ak ters dnmnn
frekans pn / 2 dir ve bu aka daha sonra deinilecei gibi kutup saysnn seimini etkiler.
Armatrde ar demir kayplarndan kanmak iin yksek hzl motorlarda Bgnin dk deeri
kullanlmaldr.
Kk DC makinalarda Bgnin deeri 0,3 0,8 T arasnda deiir; dk deerli ak younluu
daha kk boyutlu makinalar iindir. Bgnin balang deerleri ekil 4.17deki grafikten
alnabilir.
4.3.2 ELEKTRKSEL YKLEME
DC makina spesifik elektriksel yklemenin deeri (ac) izin verilen scaklk art, komtasyon,
verim ve yapm maliyeti ile belirlenir (her zaman bu srada olmas gerekmez). Spesifik elektriksel
68
yklemenin daha yksek bir deeri armatr sargs scaklnn art ile sonulanr ve bundan
dolay daha pahal yksek snfta bulunan yaltm malzemelerinin kullanlmasn gerektirir. rnein
F snf malzeme (155 C) ile yaltlm bir makinann spesifik elektriksel ykleme deeri A snf
yaltkann (105 C) kullanld makinann spesifik elektriksel ykleme deerinin yaklak % 40
kadar daha yksek olabilir. Ayn zamanda belirlenen muhafaza tipi ve kullanlan soutma tipi
makinann scaklk ykselmesini ve dolayl olarak spesifik elektriksel ykleme tasarm deerini
belirler.
0,8
Bg T
0,6
0,4
0,2
300
600
kW
103
n
900
1200
ekil 4.17 Kk DC makinalarda hava aral ak younluklar

Verilen bir anma gc iin spesifik elektriksel ykleme deeri (armatr evresinin metre bana
amper-iletkeni) armatr iletkenlerinin saysnn artrlmas veya apn azaltlmas ile artrlabilir.
letken saysnn artrlmas armatr sarglarnn indktansnn (sargnn indktans sarm saysnn
karesi ile orantldr) yksek olmas ile sonulanacak ve buna bal olarak sargnn reaktans
gerilimi artacaktr. Eer daha kk bir ap kullanlrsa (istenilen k vermek iin) nve
uzunluunun artrlmas gerekecek ve (di doyumundan kanmak iin) dar ve derin oyuklar
kullanlacaktr. Bu deiimlerin hepsi armatr reaktansnn artmas ve komtasyon altna giden
sargda reaktans geriliminin art ile sonulanacak ve bu durum komtasyon artlarn
ktletirecektir. Bundan dolay komtasyon komtasyon kutuplar olmayan makinalarda spesifik
elektriksel yklemenin seiminde ana snrlayc faktrdr. Komtasyon kutuplar bulunan
makinalarda spesifik elektriksel yklemenin seiminde snrlayc faktr scaklk ykselmesi, verim
ve maliyettir. Kk motorlar durumunda spesifik elektriksel ykleme ou kez 8000 - 24000
amper-iletken arasndadr. Komtasyon kutuplu makinalar iin spesifik elektriksel yklemenin
balang tasarm deerleri B snf yaltkanl makinalar iin verilen ortalama deerleri ile ekil
4.18de grlen grafikten alnabilir. Komtasyon kutuplar olmayan makinalar iin daha dk
deerler kullanlabilir.
Hem Bg ve hem de ac deerleri kesintili grev motorlar iin nemli lde artrlabilir.
69
25
ac kA/m
20
15
10
0
300
600
kW
103
n
900
1200
ekil 4.18 Kk DC makinalarda spesifik elektriksel ykleme

4.3.3 KUTUP SAYISI
Kutup saysnn kaynak frekans ve hz ile belirlendii alternatif akm makinalarnn tersine DC
makina ayn alma hzn verecek ekilde muhtelif kutup saylar ile tasarmlanabilir. Bununla
beraber doyurucu tasarmla sonulanabilecek ok dar bir kutup aral vardr. Kutup says genel
durumda makinann aktif malzemelerinin minimum arl ve minimum retim maliyeti ile tasarm
zelliklerini ve gereksinimlerini karlayacak ekilde seilmelidir.
Kutup saysnn seiminde ana snrlayc faktr armatr nvesindeki aknn (ve armatr
iletkenlerindeki akmlarn) yn deiim frekans olup pn / 2 ye eittir. Verilen bir ak younluu
iin armatr nvesi ve dilerdeki kayplar armatr frekans ile artar. Genelde armatr frekansnn
deeri 25 - 50 Hz arasnda deiir. Yksek hzl uygulamalarda, hatta iki kutuplu durumda bile
frekans 50 Hzden daha yksek olacaktr; armatrn nve ve dilerindeki ak younluu
armatrdeki ar nve kayplarndan kanmak iin dk tutulmaldr. Bu ya demir alannn
artrlmas veya Bgnin dk bir deerinin tasarmyla baarlabilir.
Kutup adm,
D
p
(4.6)
ile verilir. Kutup adm armatr ap ile dorudan ve kutup says ile ters orantl olarak deiir.
Verilen bir ap iin kutup saysnn artrlmas daha kk kutup adm ve daha ksa u balantlar
ile sonulanr. U balantlar enerji dnm ileminde yer almaz. Bundan dolay kutup saysnn
artrlmas armatrn bakr kayplarnda bir azalma ve armatr sargsnda kullanlan bakrn
arlnda bir azalma ile kendini gsterir. Ek olarak kutup alan sargsnn kesit alan (ve alan sarg
sarmnn ortalama uzunluu) ve kutup amper-sarm verilen bir ap iin kutup adm ile dorudan
70
orantl ve kutup says ile ters orantl olarak deiir. Verilen bir ap iin kutup saysnn artrlmas
alan sargsnn bakr arlnda marjinal bir azalma ve alan sargsnn amper-sarmnda bariz bir
azalma ile sonulanr. Bu iki faktrn sonucunda alan sargs bakr kayplarnda bir azalma
meydana gelir ve alan sarglarnn vantilasyonu daha kolay olur. Tasarmc armatr nve
kayplarnn artmasna kar kutup saysn artrmann avantajlarn tartarak karar vermelidir.
Boyunduruk aks kutup says ile ters orantldr. Bundan dolay kutup saysnn artrlmas ile
demir ksmlarn arlndan bir tasarruf salanabilir. Ayn zamanda kutup saysnn
artrlmasndan kaynaklanan baz dier avantajlar da vardr. Bunlar esas olarak tasarmcnn
armatr sargs, fra takm ve komtatr tasarmnda daha fazla serbestlie sahip olmasndan
kaynaklanr; fakat bu faktrler kk DC motorlar sz konusu ise ok az ilikili veya ilikili
deildir.
Kk DC motorlarn byk ounluu 2 veya 4 kutuplu olarak tasarmlanr. ou kez armatrde
50 Hzyi amadan 380 mmden daha ksa kutup adm ile sonulanacak ekilde kutup saysnn
seilmesi istenilir.
4.3.4 ARMATR API VE UZUNLUU
Spesifik elektriksel ve manyetik yklemelerin uygun deerlerinin seiminden sonra k katsays

ve D2L arpm srasyla C o = 2 Bort ac 10 3 ve Pa = C o D 2 Ln eitliklerinden hesaplanabilir.
Bundan sonraki adm D2L arpmnn arpanlarna ayrlmasdr.
Armatr apnn seimindeki ana snrlama rotorun evresel hzdr. 30 m/s zerindeki armatr
evresel hzlar pahal konstrksiyonlara ve komtasyon problemlerine nclk eder. DC
motorlarn evresel hz 8 ve 25 m/s arasnda seilmelidir.
Uzun armatr kullanm u balantlar iin kullanlan aktif olmayan bakr arlnn aktif
iletkenin arlna olan orann azaltr. Dier taraftan uzun nveli vantilasyonlu makinalarda
nvenin orta ksm yksek scaklk artna eilimli olduundan bir zorluk ortaya kar. Bundan
dolay armatr uzunluu belli snrlar iinde tutulmaldr.
Makina ou kez yukarda deinilen kutup saysnn seimini ilgilendiren baz faktrleri hesaba
katan bir yaklam ile uzunluun kutup admna orannn bir deeri alnarak orantlanr. Kk DC
motorlar iin L/ oran ou kez 0,6 - 0,9 arasndadr. ou durumlarda apn ve uzunluun farkl
deerleri iin balang tasarm hesaplamalarnn yaplmas ve kabul edilebilir bir retim
maliyetinde tasarm zelliklerini karlayan bir deerin seilmesi gerekir.
DC motorlarn farkl anma glerinde bir aralnn tasarmnda armatr ap sadece paket
uzunluunun deitirilmesi ile olabildii kadar ok anma deeri elde edilebilecek ekilde
seilmelidir.
4.3.5 HAVA ARALII UZUNLUU VE KUTUP YZ PROFL
Hava aral uzunluunun seimi baz faktrler tarafndan etkilenir. rnein hava aralnn
artrlmas armatr reaksiyonu ile alan biimindeki bozulmann azaltlmas ve kutup yzlerinde
armatr oyuklarnn neden olduu pulzasyon (at, titreim) kayplarnn azaltlmasnda grev
yapar. Hava aralnn radyal uzunluunun artrlmasndan kaynaklanan dier avantajlar daha
sessiz almay ve daha iyi vantilasyonu ierir; fakat tasarmc hava aralnn uzunluu ve alan
sargs amper-sarmn (veya sabit mknatsl motorlar durumunda kutup mknatsnn uzunluu)
artrmada ne kadar ileri gidebilir? Doyurucu tasarmlar ou kez kutup admnn % 1 - 1,5i
arasndaki hava aral deerleri ile elde edilir.
71
Armatr reaksiyon alan ile kutbun manyetik alan kutbun bir ucunda manyetik alan tamamen
demanyetize olmayacak ekilde hava aralnn uzunluu seilmelidir. Hava aral ve kutup bana
armatr di mmfi kutup ucunun altndaki armatr reaksiyonu mmfnin deerinden daha az
olmamaldr. Bu minimum hava aralnn radyal uzunluunu belirler.
yi komtasyon hava aral ak younluu kutbun merkezinden uzaklatka yava yava azalarak
ara kutup eksenine ulaldnda sfr olunca elde edilir. Ani olarak maksimum deerden sfra
den bir hava aral ak dalm erisi (alan biimi) komtasyon zorluklarna neden olur ve
manyetik grlty artrabilir.
stenilen alan biiminin elde edilmesi iin kutup yznn hava aral kutbun merkezinden kutup
ularna gittike artan bir uzaklkla deiecek ekilde biimlendirilir. Kutup ularnda hava
aralnn uzunluu genelde ekil 4.19da grld gibi kutbun merkezindeki hava aralnn
yaklak 1,5 katdr.
ekil 4.19 Kutup yz profili
4.3.6 ARMATR SARGISI
Kk DC motorlarda armatr sargsnn seimi genelde bklml ve dalgal sarg tipi arasnda
yaplr ve ou durumlarda dalgal sarg tipi tercih edilir.
Bklml sargda iletkenlerin says dalgal tip sargnn p/2 katdr. Ayn makinada dalgal sargda
kullanlan iletkenin kesit alan bklml sarg iin istenilen iletkenin kesit alannn p/2 katdr.
Dalgal sarg iin gereken daha byk kesit alanl iletkenlerin daha az sayda olmasyla oyuk
alanndan daha iyi yararlanlr. Bunun nedeni iletken says azalrken ve kesit alanlar artarken
yaltkann igal ettii toplam oyuk boluk orannn azalmasndan dolaydr. Dalgal sargnn dier
avantaj muhtelif kutuplar altnda eit olmayan aknn her armatr yolunda indklenen gerilimde
ayn etkiye sahip olmasndan dolay eitleyici balantlar gerektirmemesidir. Eitleyici
balantlarn olmamas ve dalgal sargnn oyuklardan daha iyi yararlanmas daha dk retim
maliyeti ile sonulanr.
Bklml sargnn ak avantaj paralel yol bana akmn azalmasna izin vermesidir. Paralel yol
bana akmn eik deerinin komtasyon zorluklarnn ortaya kt 250 A zerinde olduu aklda
tutularak bklml sargl armatrn bu hesaba gre kk bir motorda kullanlma ihtimali olduka
dktr. Bununla beraber bklml sarglar motorun boyutunun ve arlnn drlmesi iin
baz ekici motorlarnda kullanlr. Bunun nedeni byle bir sargnn hem n ve hem de arka tarafta
daha ksa sarkma uzunluu ile sonulanacak ekilde ksa adml yaplabilmesinden dolaydr.
72
Armatr sargs gerilim flandan veya arkndan kanmak iin bitiik komtatr segmanlar
arasnda maksimum gerilim dikkate alnarak seilmeli ve tasarmlanmaldr. Kk motorlarn
komtatr segmanlar arasndaki maksimum gerilim 60 Vtan aa olduunda gerilim ark
olumaz. Tasarmcnn hedefi bitiik segmanlar arasndaki gerilimin btn alma artlar
sresince 30 V ile snrlandrlmas olmaldr.
Kompanzasyon sargs bulunmayan makinalarda ykl ve yksz olarak bitiik komtatr
segmanlar arasndaki maksimum gerilim
E c = 2Tc N c Bg Lva
(4.7)
ile hesaplanr. Burada, Tc sarg bana sarm says, Nc bitiik segmanlar arasna balanm
sarglarn says (dalgal sarg iin 1 ve bklml sarg iin kutup saysnn yars), Bg yksz
durumda hava aralndaki maksimum ak younluu (T), L armatr uzunluu (m) ve a armatrn
evresel hzdr (m/s).
Kompanze edilmemi makinalarda ana alan aks armatr reaksiyon alan tarafndan bozulur. Tam
ykte hava aralndaki maksimum ak younluu Bgden % 25 daha byk olabilir.
Armatr iletkenlerinin says (Z) aadaki gibi emf (E), hz (n), paralel kol says (a), kutup aks
() ve kutup says (p) belirlenir:
Z=
Ea
np
(4.8)
Balang tasarm aamasnda armatr emfnin hesaplanmas iin armatr gerilim dmnn
tahmin edilmesine gerek duyulur. Bu terminal geriliminin bir yzdesi olarak armatr devresi
gerilim dmn veren ekil 4.20deki grafiklerin yardm ile yaplabilir.
nt motorlarda armatr sargsnn kol bana akm:
Iz =
Ia I I f
=
a
a
(4.9)
Burada, Ia armatr akm, I motorun tam yk akm ve If nt alan akmdr. nt alan akm Ifnin
Inin bir yzdesi olarak verildii ekil 4.20den tahmin edilebilir.
Armatr iletken akm (Iz) tahmin edilmi olarak akm younluunun kabul edilen bir deeriyle
iletkenin kesit alan aadaki gibi hesaplanr:
az =
Iz
(4.10)
Burada, a akm younluu (A/mm2) ve az iletkenin kesit alandr (mm2).

Tasarm zelliklerini ve sl tasarm etmenlerini karlayacak ekilde motora verilebilecek olas en
yksek akm younluu seilmelidir. Bu sadece armatr bakrnda tasarrufa nclk etmez ayn
zamanda komtasyona yardm eden derin olmayan armatr oyuklarnn kullanmna da izin verir.
73
12,5
10
7,5
% armatr gerilim dm
5
% nt alan akm (sabit hzl makinalar iin

okunan say 0,5 ile arplr)
2,5
0
0
100
200
n kW
300
400
500
ekil 4.20 Anma akm ve terminal geriliminin yzdesi olarak srasyla yaklak nt alan akm ve
armatr devresi gerilim dm
Tamamen kapal kk motorlarda geleneksel akm younluu deerleri 3 ve 7 A/mm2 arasnda
deiir; yksek hzl fan soutmal makinalarda bu deerlerin yksek olan seilir. Akm younluu
deeri kesintili grev motorlar durumunda nemli oranda artrlabilir.
Kk DC motorlarn sarg gereksiniminin emayeli yuvarlak bakr iletkenler ile karlanmas her
zaman mmkndr. Standart emaye iletken tel tablolar Ek 1de verilmitir.
Hemen hemen btn kk DC motorlarn armatr sarglar yksek hzl sarg makinalar
tarafndan sarlr ve nceden yaltlm oyuklara mekanik olarak konulur. Bazen st kaplamas
anmaya kar dayanml yaplm ift katl emaye ile kaplanm emaye iletken teller de kullanlr.
Armatrn ortalama sarmnn uzunluu
Lma = 2 L + 2,3 + 5d s
(4.11)
ilikisinden tahmin edilebilir. Burada, L armatrn eksenel uzunluu (m), kutup adm (m) ve ds
oyuk derinliidir (m).
Her paralel devrede Z/a iletken ve sarm bana iki sarg kenar vardr. Armatr direnci (Ra) her
paralel devrenin 1/a katdr. Armatr sargsnn direnci,
Ra =
Z Lma
2a 2 a z 10 6
(4.12)
dir. Burada, az iletken telin bakr kesit alan (mm2), bakrn zdirenci (m) ve Lma ortalama sarm
uzunluudur (m).
74
Armatr sargsnn direnci zdiren deerinin elde edildii (ounlukla 25 C) verilen bir scakla
karlk gelen (4.12) eitlii kullanlarak elde edilebilir. Bunun daha yksek olan alma
scaklna karlk gelen deerinin elde edilmesi iin dzeltilmesi gerekir.
4.3.7 ARMATR OYUKLARI
Armatr iletkenlerinin says ve bunlarn kesit alannn yaklak deerleri elde edilmi olarak imdi
iletkenlerin armatr oyuklarna yerletirilmesi gerekmektedir. Kk DC motorlarn armatr
sarglar daima iki katmanl olduundan oyuk bana iletken saysnn ift say olmas gerekir.
Oyuk saysnn az sayda seimi ile yaltkan malzemeden tasarruf salanr. Bununla beraber bu
tasarruf daha zayf komtasyon ve ar ak pulzasyonu pahasna olacaktr.
Ak pulzasyonu armatrn dn sonucu ak yolu relktansnn deiiminden dolaydr. ekil
4.21de kutup yz be armatr diini kapsamakta ve ekil 4.21ada grlen armatr pozisyonunda
kutup aks be diten geer ve armatr yarm di adm dndnde kutup aks ekil 4.21bde
grld gibi alt diten geer. Hava aralnn relktans kutup bana oyuk says tam say
olduunda armatr pozisyonu ile deiir. Hava aral aks armatr dnerken pulzasyon yapar ve
bu pulzasyonlar kutup yznde demir kayplar meydana getirir ve manyetik grltye neden olur.
Kutup yznn altnda oyuklarn says 5 ye eit yapldnda ak yolunun toplam relktans ve
kutup altndaki ak armatrn btn pozisyonlar iin ekil 4.22de grld gibi yaklak olarak
sabit kalr. Bununla beraber kutup ularnn altndaki ak ve relktans armatrn pozisyonu ile
deiir. Armatrn dn kutup ularnn altnda ak osilasyonuna ve kutup altnda hareket eden
iletkenlerde dalgack gerilimine neden olur.
(a)
(b)
ekil 4.21 Hava aral relktansnn armatr

pozisyonuna bamllnn gsterimi; kutup
yz 5 armatr diini kapsyor.
(a)
(b)
ekil 4.22 Hava aral relktansnn armatr

pozisyonuna bamllnn gsterimi; kutup
yz 5 armatr diini kapsyor.
Hava aral aksnn pulzasyonlar ve osilasyonlarndan kanmak iin kutup bana oyuk says
tam sayya eklenerek seilmelidir. ekil 4.23de grld gibi byle bir dzenleme btn
armatr pozisyonlarnda kutup ifti bana ak yolunun relktansn pratikte sabit hale getirir.
Ara kutuplar altnda aknn pulzasyonlar ve osilasyonlarndan kanlmaldr nk bunlar
kvlcma ve komtatrn hasar grmesine neden olur. Ara kutup ve kk bir di adm altndaki
byk bir hava aral ara kutup altndaki aknn zerinde oyuk etkisinin azaltlmasna yardmc
olur. Genelde bitiik kutuplarn ular arasndaki oyuk says en azndan 3 olmal veya aadaki
eitlie uygun yaplmaldr:
75
(1 )
S
3
p
(4.13)
Burada, kutup yaynn kutup admna oran, S armatr oyuk says ve p kutup saysdr.
ekil 4.23 Ardk

kutuplarn altna bir
tamsay art oyuk
gelecek ekilde
yaplan dzenleme
oran 0,66 - 0,7 arasnda varsaylarak oyuk saysnn 8,8 ve 10 arasnda bir deere eit veya daha
byk olmas gerekir. Armatr ap kk motorlarda kutup bana byle ok sayda oyuklarn
kullanlmas mmkn olmayabilir. Byle bir durumda ksmi olarak kapal armatr oyuklar
kullanlacaktr. Kk gl DC motorlarda oyuk admnn allm deeri 15 - 25 mm arasndadr
fakat baz ok kk motorlar iin 15 mmden daha az bir deerin kullanlmas gerekli olabilir.
Oyuk saysnn seiminde incelenmesi gereken dier nemli faktr toplam sarg says ve oyuk
bana sarg kenarnn sarm ilemine elverililiidir. Oyuk says oyuk bana iletken says ift
say olacak ekilde seilmelidir. Ayn zamanda oyuk bana iletken saysnn oyuk bana sarg
kenar saysna blnebilir olmas gerekir.
Bklml sarg durumunda oyuk says kutup ifti saysnn katlar olmaldr. Bu kutuplara gre
sargy simetrik hale getirir ve eitleyici balantlarn kullanmna izin verir. Dalgal sargda oyuk
saysnn kutup iftlerinin katlar olmas gerekmez yoksa sahte sarglar gerekecektir.
Armatr oyuklarnn saysna karar vermi olarak oyuk (veya di) adm
s =
D
S
(4.14)
den hesaplanr. Daha sonra sonu oyuklar btn yaltkan malzeme ile beraber armatr sarglarnn
yerletirilmesi iin yeterli yere sahip ve doyma olmakszn aky tayabilecek yeterli genilikte
olacak ekilde oyuk adm orantlanr. ou durumlarda kk DC motorlarda sivriltilmi oyuklar
kullanlr.
Eer derin oyuklar kullanlrsa bunlarn permeans katsaylar yksek olacak ve sonu olarak
reaktans gerilimi yksek olacaktr. Bundan dolay (ara kutuplar olmayan) motorlarda kullanlan
oyuklarn derinlii di geniliine verilen etmenden dolay maksimum geniliinin yaklak drt
kat ile snrlanr. 150 mm armatr apna kadar motorlar 22 mm derinlikten daha fazla oyuklar ile
nadiren tasarmlanr. Bununla beraber ara kutuplara sahip makinalarda (ara kutuplar reaktans
gerilimlerinin kompanzasyonu iin komtasyon alan meydana getirdiklerinden) daha derin oyuklar
kullanlabilir.
4.3.8 KOMTATR VE FIRALAR
DC makinann komtatr segmanlarnn says daima armatr sarglarnn saysna eittir. Bu

yzden armatr sargs belirlendikten sonra segmanlarn says da bilinmi olur. Komtatr
76
segmanlarnn minimum says bitiik segmanlar arasndaki gerilim ile belirlenir; bu deerin
yksz durumda 15 Vu gememesi gerekir.
Komtatr ap ou kez armatr apnn 0,6 - 0,8 kat arasndadr. Genelde verilen bir anma gc
iin motorun anma gerilimi azalrken daha byk komtatr ap gerekecektir. Bunun nedeni
dk gerilimli motorlarda armatr akmnn daha yksek olmasndan dolaydr ve bu durum daha
yksek mekanik stres ve snmaya neden olur. Komtatr apnn bir deerine karar verilirken
incelenmesi gereken dier faktrler komtatrn evresel hz, fra kollar arasndaki uzaklk ve
komtatrn segman admdr.
Daha yksek hzlar komtasyon artlarn ktletireceinden komtatrn evresel hz, 15 m/s
nin altnda tutulmaldr.
Komtatrn evresi boyunca gerilim gradyan 3 V/mmnin aasnda tutulmaldr yoksa
komtatr yzeyindeki hava derisi iyonize olabilir. rnein 220 Vluk bir motorun komtatr
yzeyi boyunca fra kollar arasndaki minimum uzaklk 74 mm olmaldr.
Komtatrn segman adm (c) ve fra kalnl komtasyon blgesinin geniliini ve
komtasyon altndaki sarg saysn belirler. Komtatrn segman adm 4 mmden az ise
komtasyon zorluklar ortaya kar; bundan dolay aadaki snrlama konulabilir:
c =
Dc
C
4 mm
(4.15)
Burada, Dc komtatr ap (m) ve C armatr sarglarnn (veya komtatr segmanlarnn) saysdr.

Eer yaltkan ayrcnn kalnl yaklak 0,8 mm ise yzeyde komtatr segmannn kalnl
yaklak 3 mmden daha az olmamaldr. Fra kalnl iki veya komtatr segmann rtecek
ekilde ve fra alan 70 Aden daha fazla akm tamayacak ekilde seilmelidir. Kk DC
motorlarnn gereksinimi ou kez fra kolunda sadece bir fra ile karlanr.
Komtatrn uzunluu fralarn yerletirilmesi gereken boluk ve kayplarnn meydana getirdii
snn datlmas iin gereken yzey alan ile belirlenir. Kk motorlarn komtatr uzunluu
ou kez frann eksenel boyutu art 10 - 25 mm aras bir uzunlua eittir. Bu yolla komtatr
uzunluunun hesaplanmas sonras ortaya kan yzey alan etkili soutmaya izin vermesi
bakmndan ok kkse komtatr boyu daha uzun tutulabilir.
Komtatr yzeyindeki kayplar fra / komtatr ara yzeyindeki temas gerilim dm ve
srtnme kayplarndan kaynaklanr. Farkl fra malzemelerine ait fra / temas gerilim dm,
akm younluu ve srtnme katsaysnn ortalama deerleri tablo 4.1de verilmitir.
Tablo 4.1 Fra malzemelerinin zellikleri
Malzeme tipi
Doal grafit
Sert karbon
Elektro-grafit
Metal-grafit
Temas gerilim
dm (V)
0,7 - 1,2
0,7 - 1,8
0,7 - 0,8
0,4 -0,7
Akm younluu
(A/mm)
0,1
0,065 - 0,085
0,08 - 0,1
0,1 - 0,2
Basn
(kN/m)
14
14 - 20
18 - 31
18 - 21
Srtnme
katsays
0,1 - 0,2
0,15 - 0,25
0,1 - 0,2
0,1 - 0,2
Fra / temas gerilim dm yk akmndan bamsz olmasna ramen temas kaybnn komtatr
durumuna ve elde edilen komtasyonun kalitesine bal olduuna dikkat edilmelidir. Bundan
dolay fra temas kayplarnn doru bir ekilde nceden belirlenmesi ok zordur.
77
Srtnme kayplar fra basnc, komtatr evresel hz ve komtatr ve fra arasndaki srtnme
katsaysna baldr. Srtnme katsays hzn bir fonksiyonudur; hz artarken azalr. Srtnme
kayplar aadaki eitlikten hesaplanabilir:
Wbf = AB Pb c
(4.16)
Burada, Wbf srtnme kayb (W), boyutsuz fra srtnme katsays, AB btn fralarn toplam
temas alan (m2), Pb komtatr yzeyinde fra temas basnc (N/m2) ve c komtatr evresel
hzdr (m/s).
4.3.9 KUTUP VE NVE BOYUTLARI
Kutup kesit alan kutup gvdesindeki maksimum ak younluu ile snrlanr ve kutup ykseklii
alan sarglarnn yerletirilebilecei ve etkin olarak soutulabilecei bir ekilde seilir.
Kaak akdan dolay kutup gvdesindeki ak armatr emfsinin retilmesi iin gereken kutup
bana ak deerinin % 10 - 20si arasnda daha yksek olarak tahmin edilebilir (kk makinada
kaak ak daha yksek olacaktr). Kutup gvdesindeki manyetik ak younluu yekpare veya
laminasyonlu kutuplarn kullanlmasna ve laminasyonlarn kalitesine bal olarak 1,2 - 1,8 T
arasnda varsaylabilir. Kutup eksenel uzunluu (lp) armatr uzunluuna (L) eit varsaylabilir ve
laminasyonlu kutbun aktif malzemesinin uzunluu (lpi) mekanik uzunluun 0,95 kat olarak
alnabilir. Buna gre aadaki eitlikler yazlabilir:
Ap = b p l pi =
p
Bp
(4.17)
ve
bp =
Ap
l pi
(4.18)
Burada, p kutup gvdesindeki ak (Wb), Bp kutup gvdesindeki ak younluu (T), bp kutup

gvdesinin geniliidir (m).
Tam ykte kutup amper-sarmnn deeri kutup yksekliini (hp) belirler ve motorun ak devre
karakteristikleri (mknatslanma erisi) bilindiinden bilinmi olur. Makinann mknatslanma
erisinin oluturulmasnda kutup ve nveden aknn gemesi iin gereken mmfnin bilinmesi
gerekmektedir. Bu yzden alan mmf ve kutup ykseklii aralarnda ilikilendirilir ve bu aamada
henz hibiri bilinmemektedir.
Kutup ve nveden aknn gemesi iin gereken kutup bana amper-sarm balangta kutup
admnn 2000 kat olarak tahmin edilebilir.
Kutup mmfni etkiledii kadar kutup ykseklii alan sargsnn tasarmn da etkiler. Alan
sargsnn etkili soutulmas elde edilecek ekilde alan iletkenleri dzenlenir. Verilen bir kutup
amper-sarm says iin alan sargsnn kalnl artar ve kutup ykseklii azalrken yzey alan
azalr. Sarg evreleyen ortama maruz brakldnda s sargnn d yzeyinden kaybolurken sarg
kalnlnn artrlmas i ve d yzey scaklklar arasnda daha byk bir scaklk farkyla
sonulanr. Aka daha ksa kutup yksekliinin sonucu olarak sarg yzey alannn azaltlmas
78
alan sargsnda scakln ykselmesini artrr. Dier taraftan kutup ykseklii belli bir snrn
zerinde artrlrsa motorun boyutu gereksiz bir ekilde artacaktr.
Kutup ykseklii dikdrtgen kutuplar iin kutup gvde geniliinin 1 ve 1,5 kat arasnda alnabilir.
Eer yekpare dairesel kutuplar kullanlrsa kutup ykseklii kesit alan apnn yarsna eit
alnabilir.
Boyunduruun kaak katsays kutuplarn kaak katsaysndan biraz daha yksektir. Bununla
beraber balang tasarm aamasnda boyunduruun kutup aksnn yarsn tad,
y =
p
2
(4.19)
varsaylabilir. Boyunduruk derinlii (dy) bu durumda nvenin ak younluu iin bir deerin
varsaym ile bulunur. Nvenin ak younluu dkme elik nveler iin 1,2 T ve laminasyonlu
nveler iin 1,5 - 1,6 T arasnda varsaylabilir. Bundan dolay,
dy =
p
2 B y liy
(4.20)
olur. Burada, By nvenin ak younluu (T) ve liy nvenin net eksenel uzunluudur (m). Nvenin
net eksenel uzunluu dkme elik nveler durumunda gerek uzunluuna eit ve laminasyonlu
nveler durumunda armatrn net demir uzunluuna eittir.
4.3.10 ALAN SARGISI TASARIMI
Kk DC motorlarn alan sarglarnda daima yuvarlak bakr emaye iletken teller kullanlr. ou
durumlarda sarglar dorudan kutup gvdesine sarlr. Kutup gvdesi ve alan sargs arasnda
kullanlan yaltm ou kez presbanttan yaplr.
Alan sargsnn tasarmndan nce kutup mmfnin bilinmesi gerekir. Alan amper-sarm motorun
muhtelif paralarnda ak younluklarnn uygun deerleri varsayldnda Ek 2de tanmlanan
metot ile hesaplanabilir. Alternatif olarak bu balang tasarm aamasnda armatr reaksiyonu ile
ilikili olarak istenilen alan mmf tahmin edilebilir. Daha sonra alan sargs bu mmf deerinin
salanmas iin tasarmlanacak ve scaklk ykselmesi incelenecektir. Alan sargsnn sarm says
daha sonraki bir aamada ayarlanacaktr.
Uyartm alan zerinde armatr alannn (armatr reaksiyonu) etkisinin azaltlmas iin alan
mmfnin tam ykte armatrde gelien mmfden olduka yksek olmas gerekir. Tam ykte alan
emfnin (ATfl) tam ykte armatr emfne (ATa) oran grev gereksinimlerine bal olarak 1,1 ve
1,25 arasnda seilebilir.
Alan sargs scakl belirlenen bir snr amakszn en az yer igal edecek ekilde
tasarmlanmaldr. Sargnn scaklk art iletkenin akm younluu, sargnn derinlii ve soutucu
ile temasta olan yzey alan tarafndan etkilenir. Bu faktrlerin bir alan sargsnn tasarmnda
dikkate alnmas gerekir.
Genelde alan sargsnn derinlii veya kalnl (bfc) 40 - 50 mmyi gememelidir. Alan sargsnn
iletken akm younluu (fc) ou DC motorlar durumunda olduu gibi vantilasyon kanallar
kullanlmadnda 1,2 - 2,5 A/mm2 arasnda seilebilir. Alan sargs yzeyinin birim alan bana
izin verilen kayb (pf) 500 ve 750 W/m2 arasnda kabul edilebilir.
79
Alan sargs ortalama sarmnn uzunluu

l fc = 2(l p + 2b fc + b p )
(4.21)
ile verilir. Burada, lp kutbun eksenel uzunluu (m), bp kutup gvdesinin genilii (m) ve bfc alan
sargsnn derinliidir (m).
Alt ve st yzeyler hari tutularak alan sargsnn yzeyinden sarg yksekliinin metresi bana
kaybolan g aadaki eitlik ile verilir:
p f = 2l fc p f
W/m
(4.22)
imdi alan sargsnda bakr boluk faktr (fcf) 0,4 - 0,65 arasnda alnabilir; kk kesit alanl
iletkenler iin dk deer seilir. Alan sargs yksekliinin birim uzunluk bana bakr hacmi
aadaki gibidir:
v cf = b fc l fc f cf
m/m
(4.23)
Alan sargsnn birim ykseklii bana bakr hacmi aadaki gibi birim ykseklik bana sarm
says (nfc), iletken kesit alan (afc) ve alan sargsnn ortalama sarmnn uzunluu ile ifade
edilebilir:
vcf = n fc ( a fc 10 6 )lcf m/m
(4.24)
Burada, afc iletken kesit alan (mm2) ve nfcnin birimi m-1 dir.
Alan sargs akm (If)
I f = fc a fc
(4.25)
dir. Burada, fc alan sargsndaki akm younluu (A/mm2) ve afc iletken kesit alandr (mm2).
nfc sarmn direnci aadaki gibi verilir:
Rn =
n fc l fc
a fc 10 6
/m
(4.26)
Burada, bakrn zdirencidir (m).

nfc sarmda meydana gelen bakr kayb I 2f Rn dir. Bunun (4.22) eitliinde verilen sarg
yksekliinin sarg yzeyinden metre bana kaybolan gce eit olmas gerekir; buna gre
aadaki iliki yazlabilir:
2l fc p f = 2fc a 2fc
n fc l fc
a fc 10 6
(4.24) ve (4.23) eitliklerinden yararlanarak (4.27) eitlii aadaki gibi yazlabilir:
(4.27)
80
2l fc p f = fc2 b fc l fc f cf 1012
(4.28)
Alan iletkenindeki akm younluu
fc =
2 p f 10 12
b fc f cf
(4.29)
dir. Burada pfnin birimi W/m2, nin birimi m, bfcnin birimi m ve fcnin birimi A/mm2dir.
Alan sarg yksekliinin metre bana amper sarm
AT fl
hf
=If
b fc f cf
a fc 10
= fc b fc f cf 10 6
(4.30)
ile ifade edilir. Burada, ATfl tam ykte kutup amper-sarm, afc alan iletkeninin kesit alan (mm2) ve
hf alan sargsnn yksekliidir (m).
(4.30) eitlii alan sargsnn yksekliini verecek ekilde aadaki gibi yeniden dzenlenebilir:
hf =
AT fl
fc b fc f cf 10 6
(4.31)
(4.29) eitliinden iletken akm younluunun deeri (4.30) eitliinde yerine konularak (4.32)
eitlii elde edilir.
h f = AT fl
2 p f b fc f cf
(4.32)
Kutup pabucu ykseklii (hs) hari tutularak kutup ykseklii (hp) alan sargsnn yksekliinden
(hf) az miktarda byk alnmaldr. Bu yaltmn kaplad alan ve boyunduruun eiminden dolay
bir payn verilmesi amacyla yaplr. Bu art kutup admnn % 5 ve % 10u arasnda alnabilir.
Kk DC motorlarn nt alan sarglarnda kk kesitli emaye bakr iletken telin birka yz
sarml sarglar kullanlr. nt motorlarda sarg boluunun tamam nt alan sargs tarafndan
igal edilir. Kompund motorlarda sarg boluunun yaklak % 20si seri alan sargs tarafndan
igal edilir.
Sabit hzla veya armatr kontrollu motorlarda nt alan sargsna anma gerilimi uygulanr ve her
alan sargs ularndaki gerilim terminal geriliminin kutup saysna blnmesi ile edilir. Alan
kontroll motorlar durumunda, hz kontrol aralna bal olarak alan reostasnn ularna
uygulanan gerilim iin bir tolerans pay verilir.
Alan sargsn direnci
Rf =
Vf
If
= nN f
l fc
a fc 10 6
(4.33)
81
dir. Burada, Vf alan sargs ularna uygulanan gerilim, Nf her alan sargsndaki sarm says, afc
iletken kesit alan (mm2) ve bakrn zdirencidir (m).
nt alan iletkeninin kesit alan
a fc =
pI f N f l fc
V f 10
pAT fl l fc
V f 10 6
mm
(4.34)
dir. (4.34) eitlii aadaki gibi kutup bana amper-sarm saysn verecek ekilde yeniden
dzenlenebilir:
IfNf =
V f a fc 10 6
pl fc
(4.35)
(4.35) eitlii nt alan sargsnda kutup bana amper-sarm saysnn kutup bana sarm
saysndan bamsz olduunu gstermektedir fakat bu iletkenin kesit alan ile dorudan deiir.
Alan sargsnda kutup bana sarm says snmay belirlediinden bu noktada alan sargsnn birim
alan bana kaybnn (pf) hesaplanmasna ve 500 - 700 W/m2 arasnda izin verilen deerler ile
karlatrlmasna ihtiya duyulacaktr. Soutma yzeyinin alan sarg kesitinin evresi ile
ortalama sarm uzunluunun arpmna eit alnr. p kutup iin soutma yzeyinin toplam alan
yaklak olarak
Asf = 2(l fc + b fc )h f p
(4.36)
ve birim alan bana retilen g aadaki gibi verilir.

pf =
I 2f R f
Asf
500 750 W/m
(4.37)
Seri Alan Sargs
Tam ykte seri alan ile salanacak mmf ou kez armatr mmfnin % 15 - 25i arasndadr. Seri
alan sargsnn sarm says amper-sarmnn armatr akm deerine blnmesi ile kolaylkla
belirlenir. letken kesit alan 2 - 3 A/mm2 arasnda bir akm younluu deeri varsaylarak
belirlenir.
4.3.11 ARA KUTUPLAR
Ara kutbun amac komtasyon altna giren sargda dnme sonucu rettii emfnin sargdaki
reaktans emfni iptal edecek ekilde ak retmesidir. 0,75 kWn zerindeki hemen hemen btn
DC motorlar ara kutuplar veya komtasyon kutuplar ile donatlr.
Komtasyon kutup sargs armatr ile seri balanr ve toplam armatr akmn tar. Yuvarlak bakr
iletken teller kk DC motorlarn komtasyon kutup sarglarnda kullanlr.
Ara kutuplar dkme elikten yaplabilir veya zel kutup pabucu olmayan elik levhalardan
zmbalanabilir. Bunlarla beraber modern eilim tamamen laminasyonlu nvelerin kullanlmas
ynndedir ve ara kutbun uzunluu ou kez ana kutbun uzunluuna eittir.
82
Ara kutbun geniliinin komtasyon blgesinin geniliine eit olmas gerekir; ara kutup
ularndaki saaklama aks iin ara kutup altndaki hava aralnn 1,5 - 2 kat bir tolerans
verilebilir. Dalgal sarg iin komtasyon blgesinin genilii aadaki gibi verilir:
wc =
D
Dc
u a
c + ( wb wm )
2 p
(4.38)
Burada, D ve Dc srasyla armatr ve komtatr aplar, u oyuk bana sarg yan says, c
komtatr adm (m) ve wb ve wm srasyla komtatr evresi boyunca fra genilii ve yaltkan
ayrcnn geniliidir (m).
Komtatrn kutup genilii kaak aknn ar olmayaca bir ekilde seilmelidir. Ar kaaktan
saknmak iin komtasyon kutbunun genilii bitiik kutup ular arasndaki boluun yarsn
amamaldr; buna gre aadaki snrlama konulabilir:
wip
(4.39)
Ara kutup genilii armatr di adm da dikkate alnarak seilmelidir. Dar bir ara kutup ile armatr
oyuklarnn neden olduu ara kutup aksnn pulzasyonlar byk olacaktr. Ara kutbun genilii
di admnn 1,5 katndan byk olmaldr ve eer mmknse di admnn birka kat olmaldr.
Buna gre aadaki snrlama konulabilir:
wip 1,5 s
(4.40)
Komtasyon kutbunun altndaki hava aral genelde ana kutup altndaki hava aralnn 1 - 2 kat
arasndadr.
Ara kutuptaki amper-sarmn en gl noktasnda armatr reaksiyonunun amper sarmn yenecek
kadar hava aralnda komtasyon aks ve mmf oluturmas gerekir. Eer ara kutup altnda
istenilen ak younluu (Bgi) biliniyorsa komtasyon aksnn oluturulmas iin gereken ampersarm hesaplanabilir. Eer komtasyon altna giren sargda gelien reaktans gerilimi biliniyorsa Bgi
bulunabilir. Ara kutup amper-sarm ou kez armatr amper sarmnn 1,2 - 1,3 arasndadr; buna
gre
ATip = (1,2 ile 1,3 aras )
IzZ
2p
(4.41)
yazlr. Ara kutup sarm says

N ip =
ATip
Ia
(4.42)
dir. Komtatr sargsndaki akm younluu (ip) 1,2 - 2,5 A/mm2 arasnda kabul edilebilir. Bu
durumda iletken kesit alan aadaki gibi elde edilir:
aip =
Ia
ip
mm
(4.43)
83
Komtasyon alan sargsnn ortalama sarm uzunluu (lic) nt alan sargsnda kullanlan ayn ilem
takip edilerek aadaki gibi ara kutup genilii, eksenel uzunluu ve sarg kalnl ile bulunabilir.
Komtasyon alan sargsnn toplam direnci aadaki gibi hesaplanabilir.
Rip =
lic N ip
aip 10 6
(4.44)
4.3.12 KAYIPLAR VE VERM
DC motordaki kayplar:
Armatr ve alan sarglarndaki bakr kayplar,

Fra temas I2R kayplar,
Armatr di ve nvesindeki demir veya nve kayplar,
Alan ve armatr reosta kayplar (varsa),
Srtnme (fra ve rulmanlar) ve rzgardan dolay mekanik kayplar.
Yukarda verilen kayplara ek olarak nemli saylabilecek ek yk kayplar da vardr. Bu kayplar

armatr iletkenlerindeki eddy akm kayb, komtasyonun neden olduu fralardaki kayplar ve
ykn neden olduu demir kayplarn ierir. Bu kayplarn belirlenmesi iin doyurucu metotlarn
mevcut olmamasndan dolay IEC standartlarnda bunlarn kompanzasyonsuz ve kompanzasyonlu
motorlar iin srasyla anma giriinin % 1 ve % 0,5ine eit alnabilecei tavsiye edilmektedir.
Uluslar aras standartlara gre btn sarglarn bakr kayplar her yk durumunda A, E ve B
snflar iin 75 C scaklk ve F ve H snflar iin 110 C scaklkta hesaplanacaktr.
Armatr Bakr Kayb
Armatr sargsnn direnci (4.12) eitliinde verilmitir. Armatr bakr kayb:

Wa = I a2 Ra
(4.45)
dir. Bir motorda armatr akm terminal akm eksi nt alan akmdr. Armatr bakr kayb yk
akmnn karesi ile deiir. (4.45) eitliinde kullanlan armatr direncinin referans scaklnda
(makinann snfna bal olarak 75 veya 110 C) diren dzeltimi yapldna dikkat edilmelidir.
Komtasyon Alan Bakr Kayplar
Eer varsa komtasyon alan sargs (ve kompanzasyon sargs) armatr akmn tar. Komtasyon
alan sargsnn direnci (4.44) eitliinde verilmitir. Komtasyon alan sargsndaki bakr kayb yk
akmnn karesi ile deiir ve aadaki eitlik ile verilir.
Wi = I a2 Rip
(4.46)
nt Alan Bakr Kayb
Alan sargsna seri bir reosta kullanldnda verim hesaplanrken reosta kaybnn nt alan bakr
kaybna eklenmesi gerekir. (4.33) eitlii ile verilen nt alan direncine gre nt alan bakr kayb
aadaki eitlik ile verilir:
W f = I 2f R f
(4.47)
84
Fra Temas Kayb
Fra temas I2R kayb komtatrn durumuna ve elde edilen komtasyonun kalitesine baldr.
Bundan dolay bu kaybn doru bir ekilde nceden belirlenmesi ok zordur. IEC standartlar
karbon ve grafit fralar iin fra temasnda (rnein pozitif ve negatif fralarn ikisi iin) toplam
gerilim dmnn 2 V alnabileceini tavsiye etmektedir. Tavsiye edilen toplam gerilim
dmnn deeri metal grafit fralar iin 0,6 Vtur. Bu yzden kullanlan fra tipine bal olarak
fra temas I2R kayb aadaki gibi hesaplanr:
Wb = ( 2 veya 0,6) I a
(4.48)
Nve Kayb
Elektrik elik levhada meydana gelen demir kayplar histerezis ve eddy akm kayplarndan oluur.
Genelde ak younluu armatr dileri ve nvesinde ayn deildir ve bunlarn nve kayplarnn
ayrca hesaplanmas gerekir. Temel frekans aksndan dolay ve alma ak younluuna karlk
gelen spesifik nve kayb deerleri (kg bana kayp) Ek 1de verilen erilerden elde edilebilir. Bu
deerler armatrde (veya pn / 2 ) ak yn deiiminin frekansna uygun olarak dzeltilmelidir.
Spesifik kayp deerleri frekans dzeltme faktr ve demirin arl ile arpldnda demir
kaybn watt olarak verir.
Armatr dilerinin arl (kg):
Gt = Swt lia d s
(4.49)
dir. Burada, S oyuk says, wt ortalama di genilii (m), lia armatr demir uzunluu (m), ds oyuk
derinlii (m) ve laminasyon malzemesinin zgl arldr (kg/m3). Armatr nvesinin arl
(kg):
Gc =
[( D 2d s ) 2 Di2 ] lia
(4.50)
dir. Burada, D ve Di srasyla laminasyonun d ve i aplardr (m).

Temel frekans aksnn meydana getirdii laminasyonlu armatrdeki histerezis ve eddy akm
kayplarna ek olarak ak pulzasyonlarndan dolay kutup yznde kayplar, laminasyonlar arasnda
mkemmel olmayan yaltkandan dolay kayplar (apak veya oyuk dolgusunun neden olduu) ve
laminasyonlarda zmbalama ve bklme geriniminden dolay kayplar da vardr. Toplam demir
kayplar armatr dileri ve nve kayplarnn (temel frekans aksndan dolay) toplamnn genelde
1,5 ve 3 aras bir faktrle arplmas ile tahmin edilebilir. Bu faktrn benzer motorlar iin deney
verilerinden belirlenmesi gerekir. Byle bir veri mevcut deilse 2,5 faktr kullanlabilir.
Fra Srtnme Kayb
Fra srtnme kayb fra basnc, komtatr ve fra arasndaki srtnme katsays ve fra ve
komtatrn evresel hzna baldr. Fra srtnme kaybnn yaklak bir deeri (4.16)
eitliinden ve tablo 4.1deki temas basnc ve srtnme katsays deerleri kullanlarak elde
edilebilir. Bununla beraber yeni makinalar zerindeki deneyler komtatr ve fralarn srekli
alma sonras ortaya kan dzgn yzeylere sahip olmadklarndan dolay fra srtnme
85
kaybnn geni varyasyonlarn gstermektedir. ok sayda makinadan elde edilen deney verisi
fra srtnme kaybnn yaklak olarak aadaki gibi olduunu gstermitir:
Wbf = 2400 AB c karbon ve grafit fralar
Wbf = 1500 AB c
karbon grafit fralar
Burada, AB toplam fra temas alan (m2) ve c komtatrn evresel hzdr (m/s).
Yatak-Rulman Srtnmesi ve Rzgar Kayplar
Fra srtnmesi gibi yatak veya rulman srtnmesi yatak veya rulmandaki basn, yataktaki milin
evresel hz ve yatak ve mil arasndaki srtnme katsaysna baldr.
Rzgar kayb rotorun evresel hz, rotor boyutlarna ve makinann konstrksiyonuna baldr.
Yatak srtnmesi ve rzgar kayplar genelde ayrlmaz ve benzer makinalarn deneylerinden
belirlenir. Byle bir veri mevcut deilse bunlar anma gcnn bir yzdesi olarak tahmin edilebilir.
Kk DC makinalar durumunda yatak srtnmesi ve rzgar kayplar anma knn % a / 50
sine eit alnabilir; burada a armatrn evresel hzdr (m/s).
4.4 RNEK TASARIM
Yukarda tanmlanan tasarm ileminin tipik bir tasarm problemine uygulanmas aada
verilmektedir. Mevcut laminasyonlar ve standart emaye iletken tel ve fralarn mevcudiyeti gibi
bir tasarmcnn yz yze gelebilecei tipik snrlamalar iinde allacaktr. Her aamada tasarm
kararn etkileyen faktrler tartlacaktr.
Aadaki anma deerlerinde sabit hzl DC motorun tasarm problemini dikkate alalm.
G
1,5 kW
Devir
2700 dev/dak
Gerilim
110 V
4.4.1 ANA BOYUTLAR
n=
N ( dev/dak ) 2700
=
= 45 dev/s
60
60
kW k
1,5
= 103 =
103 = 33,3
n
45
ekil 4.17 ve ekil 4.18den srasyla Bg ve ac bulunabilir:
Bg = 0,42 T ,
ac = 9 kA/m
Kutup yay / kutup oran 0,7 alnarak ortalama hava aral ak younluu (Bort) 0,294 T olacaktr.
k katsays bu durumda (4.2) eitliinden aadaki gibi hesaplanr:
Co = 2 0,294 9000 10 3 = 26,11
86
Daha sonra D2L arpm hesaplanr:

D2L =
Pa
1,5
=
= 1,276 10 3 m
Co n 26,11 45
Nve uzunluunun apa oran 1,3 kabul edilerek D ve L deerleri elde edilir:
D = 100 mm,
L = 128 mm
imdi nve uzunluunun kutup admna oran ve armatrn evresel hznn incelenmesine gerek
vardr.
Rotor hz 45 d/s dir, eer kutup says 2den daha yksek seilirse armatr frekans yksek olacak
ve bylece nve kayplar yksek olacaktr. 2 kutuplu bir makina seilerek kutup adm aadaki
gibi hesaplanr:
D
p
100
2
= 157 mm
Buna gre
L
128
= 0,82
157
olarak armatr ap ve uzunluu bahsinde geen verilen aralk (0,5 - 0,9) iinde bulunmaktadr.
Armatrn evresel hz
a = Dn = 0,1 45 = 14,12 m/s

bulunur; bu deer 8 - 25 m/s belirlenmi aralk iindedir.
4.4.2 ARMATR TASARIMI
Kutup bana ortalama ak,
= BortL = 0,294 0,157 0,128 = 5,9 mWb

dir. Motorlarda yksz gerilim (ak devre indklenen emf) terminal gerilimine eittir. Yksz
hzn tahmin edilmesine ihtiya vardr. Yksz hzn 2800 d/dak (46,67 d/s) olmasna izin verelim.
Armatr iletkenlerinin toplam says (4.8) eitliinden hesaplanr:
Z=
110 2
Ea
=
= 399
no p 5,9 10 3 46,67 2
Burada, no yksz hzdr. Kutup says 2 olarak armatr sargs tipine henz karar verilmemi
olmasna ramen paralel kol says dalgal veya bklml sarg seimine gre 2 olacaktr. letken
bana indklenen gerilim aadaki gibi hesaplanr:
ec = no = 5,9 10 3 46,67 = 0,275 V
87
Bu gerilim olduka dk olduundan dalgal sarg avantaj olarak kullanlabilir.

Kutup ular arasndaki oyuk says en azndan 3 olmaldr. Bundan dolay bu art 20ye eit veya
daha byk oyuk says ile karlanabilir. Oyuk saysnn tek say olmas kutup bana oyuklarn bir
tam say art ye eit olmasyla sonulanr ki bu hava aralndaki ak pulzasyonlarn azaltr. Bu
artlar tek sayl oyuk saysnn 21e eit veya daha byk olmasyla doyurulur.
Mmkn olduu kadar mevcut laminasyonlardan yararlanlmaldr. Bu durumda 16, 27 ve 36
oyuklu 100 mm apl laminasyonlarn mevcut araln dikkate alalm. Sadece 21 oyua ihtiya
duyulmasna ramen oyuk saysnn daha yksek olduu mevcut laminasyonlarn kullanlmas daha
ekonomiktir. Bu aka oyuk yaltmnn maliyetini artracak fakat yeni laminasyonlarn retimi
iin donanm ve alet maliyetini ortadan kaldracaktr. Hatta istenilen apa tam uygun
laminasyonlara sahip olunmasa da en yakn laminasyon boyutundan yararlanlmal ve paketleme
uzunluu buna gre ayarlanmaldr.
27 oyuklu bir laminasyon ekil 4.24de grlmektedir. Oyuk alan 101 mm2, nve derinlii 16,6
mm, di genilii 3,5 mm ve oyuk derinlii 20,9 mm (oyuk aklklar dahil) dir. Bu laminasyon
sadece dilerdeki ak younluu doyum deerinden aa ise, oyuk bana iletken says spesifik
elektriksel yklemeyi bariz olarak deitirmeksizin tam say yaplabiliyorsa ve oyuk alan
iletkenler ve oyuk yaltm ile beraber oyuk bana iletken saysnn yerletirilebilecei yeterli
genilikte ise kullanlabilir.
Oyuk kaa ihmal edilerek di aks,
t =
p
S
dir. Burada, S armatr oyuk saysdr (bu durumda 27).

Dilerdeki ak younluu,
Bt =
t
wt Li
dir. Burada, Wt en dar di genilii ve Li armatr demirinin uzunluudur.

Armatr demirinin uzunluu armatr uzunluunun 0,95ine eit alnabilir. Oyuklar sivriltilmi
olduundan ve diler paralel kenarl olduundan di genilii sabit ve 3,5 mm dir. Bundan dolay,
Bt =
2 5,9 10 3
= 1,47 T
0,7 27 3,5 10 3 0,95 0,128
olur. Bu gerekte biraz dktr ve spesifik manyetik ykleme deerinin artrlmasn dikkate
aldrabilir. lk nce armatr nve ak younluunun deerini inceleyelim. Kutup aksnn yars
armatr nvesinden evreyi dolaarak geer. ekil 4.24de grlen laminasyonun nve derinlii
16,6 mm ve sonu nve ak younluu 1,46 T civarnda olup tavsiye edilen 1,5 Tlik maksimum
deerden biraz azdr.
Eer rnein 1300 d/dak tam yk hz ile ayn anma gcnde baka bir motor tasarmlansayd 50
Hzlik armatr frekans almadan 4 kutuplu bir tasarm yaplabilirdi ve nve aksndaki sonu
azalma daha yksek spesifik manyetik yklemenin belirlenmesine olanak tanrd. Bu durum ekil
88
4.17 deki Bg deerlerinin niin g hz oranna kar izildiinin bir nedenidir. 1300 d/daklk
motorun spesifik yklemeleri ve k katsaysnn 2700 d/daklk motorun buna karlk gelen
deerlerinden daha yksek olduu dorudur. Bununla beraber daha yava bir makinann D2L
arpm daha hzl bir makinann ayn deerine gre daha yksek olacaktr. Bunun nedeni D2L
arpmnn hz ve k katsaysnn arpm ile ters orantl olmasndandr; k katsaysnn art
hzdaki azalmaya gre daima daha azdr. 1300 d/daklk motorun ap ve uzunluu srasyla 150
mm ve 100 mm civarnda olurdu.
ekil 4.24
27 oyuklu armatr laminasyonu
ekil 4.24de grlen laminasyonlarn oyuk alan 101 mm2dir. Oyuk bana iletken says
Z 399
=
= 14,78
S
27
dir. Oyuk bana sarg yan says dalgal sargl armatrde sahte sarglardan kanmak iin 2 veya 6
olmal ve oyuk bana gereken iletken says srasyla 2 veya 6nn katlar olmaldr. Eer oyuk
bana 12 iletken alnrsa oyuk bana ya 2 ya da 6 sarg kenar ile sargnn tasarm yaplabilecek
fakat bu spesifik elektriksel yklemede bariz bir azalma ierecektir (bu daha byk bir makina
ve/veya daha yksek spesifik manyetik ykleme ile sonulanacaktr). Bundan dolay bu durumda
oyuk bana 2 sarg kenar kabul edilir ve oyuk bana ya 14 ya da 16 iletken kullanlabilir
(srasyla sarg bana 7 veya 8 sarm). ekil 4.24de grlen laminasyonlarn kullanlmasna en son
karar vermeden nce iletken ve oyuk yaltm ile beraber 16 veya 14 iletkenin oyuklara
yerletirilebileceine ikna olunmaldr.
Motorun terminal akm,
I = Po / V
dir. Burada, Po anma gc (W), V terminal gerilimi (V) ve verimdir (p.u.).
% 85lik bir verim (0,85 p.u) varsaym ile motorun terminal akm 16,0 A olacaktr.
ekil 4.20den nkW n 67,5 (=15002700/60) deeri iin nt alan akm motorun anma
akmnn yaklak olarak % 1,34i veya 0,2 A olmaldr:
I a = 16,0 0,2 = 15,8 A
Iz =
Ia
= 7,9 A
2
89
letken akm younluu (a) 3,5 A/mm2 olduu kabul edilirse iletkenin kesit alan aadaki gibi
hesaplanr:
az =
Iz
7,9
= 2,26 mm
3,5
letken ap,
da =
4 2,26
= 1,69 mm
dir. Standart bakr iletken tel tablosunda en yakn ap 1,7 mm (bakr alan 2,27 mm2) ve yaltlm
iletkenin ap 1,83 mmdir. Yaltlm iletkenin kesit alan 2,6 mm2 civarndadr. 16 iletkenin
toplam bakr alan 36,3 mm2 dir. ekil 4.24de grlen laminasyonun oyuk alan 101 mm2dir. Bu
0,36 deerinde bir oyuk boluk faktrn vermektedir. Bundan dolay 16 (veya aka 14) iletken
oyua rahatlkla yerletirilebilir. Eer bu laminasyon kullanlrsa gerekte oyuktan yararlanma
olduka zayf olacaktr. Gerekten gereken laminasyon daha kk oyuklu ve daha derin nveli
laminasyonlardr. Byle laminasyonlar ile bakrn oyuk alanna oran oyuktan daha iyi yararlanma
salanarak geliecek ve nvenin doyumundan kanlacaktr.
ekil 4.25de grlen laminasyonu dikkate alalm. D ap 95 mm, oyuk alan 75,5 mm2, nve
derinlii 20 mm, di genilii 4,5 mm ve oyuk derinlii 15 mmdir. Oyuk boluk faktr oyuk
bana 16 ve 14 iletken iin srasyla 0,48 ve 0,42 olacaktr. Daha ksa oyuk derinlii (27 oyuklu
laminasyondaki 20,9 mm ile karlatrldnda 15 mm) dilerden aknn geirilmesi iin gereken
daha az amper-sarmla sonulanacaktr. 25 oyuklu laminasyon bu yzden bu tasarm iin daha
uygundur.
ekil 4.25
25 oyuklu armatr laminasyonu
ekil 4.25deki laminasyon kullanlarak oyuk bana 14 iletken ile spesifik elektriksel ykleme
metre bana 9264 amper-iletken olur. Armatr iletkenlerinin toplam says 350 ve 110 Vluk
terminal gerilimine eit yksz gerilimde istenilen kutup bana ortalama ak 6,73 mWbdir.
Nvedeki sonu ak younluu 1,5 T olacak ekilde armatrn uzunluu seilir. Bu 118 mmlik bir
armatr uzunluu ile sonulanr.
Hava aralndaki maksimum ak younluu (Bg) imdi 0,55 T fakat diler ve nvedeki ak
younluu srasyla 1,5 T ve 1,53 T olarak tamamen kabul edilebilir deerlerdir.
Hem di ve hem de armatr nvesi iin metre bana amper-sarm Ek 1de verilen laminasyon
malzemesinin mknatslanma erisinden bulunur. Buna gre,
90
att = 700 A/m,
atc = 800 A/m
olur. Oyuk almlar ile beraber oyuk derinlii 15 mmdir. Nvedeki ak yolunun uzunluu (lc) Ek
2de (E2.15) eitliinden 35,4 mm olarak hesaplanr. Bu yzden kutup bana di ve nve ampersarmlar srasyla aadaki gibi olur:
ATt = 700 0,015 = 0,11
ATc = 800 35,4 = 28
Oyuk bana 14 iletken vardr. Oyuk bana sarg kenar says 2 ve sarg bana 7 sarm vardr. Bu
armatr sarglarnn saysn ve oyuk saysna eit komtatr segmanlarnn saysn vermektedir
yani 25. imdi komtatr adm incelenebilir.
Komtatr apnn armatr apnn % 60 olduunu kabul edelim; buna gre c aadaki gibi
hesaplanr ve bulunan sonu tamamen kabul edilebilir bir deerdedir:
c =
Dc
C
0,6 95
25
= 7,16 mm
Yksz olarak komtatrn evresel hz yaklak 8 m/s ile komtatr ve fra ksmnda verilen
snrlar iindedir. Bitiik komtatr segmanlar arasndaki gerilimin (4.7) eitliinden hesaplanm
yaklak 12,2 V deeri doyurucu grlmektedir.
Armatr sargsnn ortalama sarmnn uzunluu aadaki gibi (4.11) eitliinden,
Lmax = 2 0,118 + 2,3 0,149 + 5 0,015 = 0,654 m
ve armatr direnci (4.12) eitliinden elde edilir:
Ra =
350 1,8 10 8 0,654

= 0,227
2 22
2,27 10 6
Burada, bakrn zdirenci 25 Cde alnmtr.

Armatr direncinin gerilim dm 3,6 Vtur. Bu terminal geriliminin yaklak % 3,3 dr. ekil
4.20den nkWnin 67,5 deeri iin armatr devresi gerilim dm yaklak % 7,2 veya 7,9 Vtur.
Komtasyon kutup sargs ve fra temas gerilim dm iin bir gerilim dmne izin verdikten
sonra armatr devresi gerilim dm ekil 4.20de elde edilen deer civarnda olacaktr. Bu sonu
armatr tasarmnn doyurucu olduunu gstermektedir.
4.4.3 HAVA ARALII VE KUTUP AMPER SARIMLARI
Motor kutup ucunun kuyruk ksmnn tamamen demanyetize olmamas iin hava aral ve
armatr dilerinin kutup bana amper sarm deeri kutup ucundaki armatr reaksiyon mmfnin
deerinden (veya ATa) daha az olmamaldr. Bundan dolay hava aral ve armatr dilerinden
aknn gemesi iin gereken amper-sarm kutup bana armatr amper sarmnn yaklak olarak
0,75 kat olarak alnr.
Kutup bana armatr amper sarm aadaki eitlik ile verilir:
91
I z Z 7,9 350
=
= 691
2p
22
ATa =
ve
ATg = 0,75 ATa ATt = 519 11 = 508

bulunur; buradan hava aral aadaki eitlik ile hesaplanr.
ATg =
Bg
lg K g
Burada, Kg hava aral dzeltme faktrdr ve bu durumda 1,15e eittir (ekil E2.2, Ek 2).
Bu yolla elde edilen hava aralnn uzunluu 1 mm civarndadr. Tam ykte kutup ve
boyunduruktan aknn gnderilmesi iin gereken kutup bana amper-sarm ( AT p + AT y ) kutup
admnn 2000 katna eit alnabilir; burada kutup admnn birimi metredir. Buna gre,
AT p + AT y = 2000 0,149 = 298
olur. Eer lg 1 mmye eit seilirse tam ykte kutup bana amper-sarm 845 civarnda olacak ve bu
geici deer armatr reaksiyonu amper-sarmndan yaklak % 22 daha byktr.
4.4.4 KUTUP VE ALAN SARGISI TASARIMI
Kutup boyutlarnn belirlenmesinde laminasyonlu kutup iin kutup gvdesindeki ak younluunu

1,8 T olarak varsayalm. Kutup net demir uzunluu armatr uzunluunun 0,95 katdr; buna gre,
B p = 1,8 T
l pi = 0,95 0,118 = 0,112 m
olur. 1,1lik bir kutup kaak faktr varsaylarak kutu gvdesindeki ak,
p = 6,73 1,1 = 7,4 mWb

dir. Kutup kesit alan,
Ap =
p
Bp
7,4 10 3
= 4,11 10 3 m
1,8
ve kutup gvdesinin genilii,

bp =
Ap
l pi
= 0,112 = 0,036 m
dir. Kutup ykseklii kutup geniliinin 1 ve 1,5 kat arasnda alnabilir. Kutup yksekliinin (hp)
kutup pabucu ile beraber 36 mm olmasna izin verelim. Kutup yksekliinin metre bana amper-
92
sarm Ek 1de verilen mknatslanma karakteristiklerinden 8000 olarak bulunur. Kutup

gvdesinden aknn gemesi iin gereken amper-sarm,
AT p = 8000 0,036 = 288
dir. Boyunduruktaki ak younluu 1,5 T kabul edilerek (4.20) eitliinden nvenin derinlii
hesaplanr. Boyunduruk derinlii yaklak 22 mmdir. Ak yolunun uzunluu (ly) Ek 2de (E2.22)
eitliinin yardm ile 0,15 m olarak bulunur. Boyundurukta ak yolunun uzunluunun metre bana
amper-sarm 700 dr. Boyunduruktan aknn gemesi iin gereken amper-sarm,
AT y = at y l y = 700 0,15 = 105
olur. Kutup gvdesi ve boyunduruktan aknn gemesi iin gereken kutup bana amper-sarm
bundan dolay 393 tr (yukarda tahmin edildii gibi 298 deil) ve tam ykte kutup bana toplam
amper-sarm imdi 940dr.
Eer alan sargs yerletirilebilirse kutup tasarm doyurucu olacaktr. Alan sargsnn ykseklii
kutup yksekliinden biraz azdr. Alan sargsnn ortalama yksekliinin 28 mm olmasna izin
verelim. Sarg derinlii (bfc) 40 mm ve sarg boluk faktr 0,55 kabul edilerek (4.30) eitlii alan
iletkenlerindeki akm younluunun hesaplanmasnda kullanlr. Sonu akm younluu yaklak
1,52 A/mm2 dir. Bu deer kabul edilebilir ve kutup boyutlar imdiye kadar doyurucudur.
Alan sargsnn ortalama sarmnn uzunluu (4.21) eitlii ile hesaplanr:
l fc = 2(0,118 + 2 0,04 + 0,036) = 0,468 m
letkenin kesit alan (4.34) eitlii kullanlarak hesaplanr:

a fc =
2 940 1,8 10 8 0,468

= 1,44 10 7 mm
110
En yakn standart iletken telin ap 0,45 mm ve kesit alan 0,159 mm2dir. ift katmanl yaltlm
iletken telin ap 0,516 mmdir. imdi alan sargsnn boluk faktrnn daha doru bir deeri
aadaki gibi elde edilebilir:
2
0,45
f cf = 0,75
= 0,57
0,516
Bu deer kabul edilen 0,55 deerine ok yakndr.
Her alan sargsndaki sarm says,
Nf =
h f b fc f cf
a fc
28 40 0,57
= 4015
0,159
dir. Alan sargs direnci (4.33) eitliinden elde edilir:

R f = 2 4015
1,8 10 8 0,468
= 426
0,159 10 6
93
Alan akm,
If =
110
= 0,258 A
426
olarak hesaplanr. Buna karlk gelen akm younluu yaklak 1,62 A/mm2 olup tamamen kabul
edilebilir bir deerdir.
Bundan sonra kutup bana istenilen amper-sarm ile IfNf karlatrlr. IfNf arpm 1035 ampersarm vermekte ve kutup bana 940 amper-sarm gerekmektedir. nt alan direnci 25 Cde
hesaplanr; alma scakl phesiz ki bu deerden daha yksek olacaktr. Kutup amper-sarm
normal alma scaklklarnda 1035den daha az olacaktr.
Son olarak 500 ve 750 W/m2 arasnda izin verilen deerlerle ilikili olarak birim alan bana
retilen g incelenir. Alan sargsnn soutma yzeyinin toplam alan (4.36) eitliinden elde
edilir:
Asf = 2 (0,468 + 0,04) 0,028 2 = 0,057 m
Birim alan bana retilen g aadaki gibi hesaplanr:
I 2f R f
Asf
(0,258) 2 426
= 498 W/m
0,057
Aka grld gibi bu tasarm olduka doyurucudur.

4.4.5 KOMTASYON KUTUPLARI TASARIMI
Ara kutup genilii (wip) ncelikle komtasyon blgesinin geniliine (wc) baldr. Bundan dolay
ara kutuplarn tasarmndan nce komtatr ve fra takmnn tasarm yaplr.
(4.39) ve (4.40) eitlikleri ile
17,9 wip 22,3 mm
elde edilir. Dalgal sargl motorlarda komtasyon blgesinin genilii (4.38) eitliinde verilmitir.
Mevcut durumda oyuk bana 2 sarg kenar ve 2 kutup durumunda komtasyon blgesinin
genilii aadaki gibi hesaplanr:
wc =
1
( wb wm )
0,6
Bu makinann yksek hzndan dolay reine ba yaptrcl grafit fralar kullanlr. Komtatr
adm 7 mm civarndadr. Komtatr yzeyi boyunca 16 mm geniliinde bir fra sadece 2
komtatr segmann rtecektir. Yaltkan ayrcnn kalnl 0,8 mm olarak alnabilir. Komtasyon
blgesinin sonu genilii 24 mm olarak doyurucu bir deerdir. Eksenel fra uzunluu akm
younluundan ve armatr akmndan belirlenir. Reine ba yaptrcl grafitin akm younluu
tablo 4.1de verildii gibi 0,1 A/mm2dir. 10 mmlik eksenel fra uzunluu doyurucu olacaktr.
Standart fra boyutunun radyal uzunluu 32 mmdir.
94
rnein ana kutuplardaki 1,0 mm gibi ara kutuplar iin ayn hava araln kullanalm. Ara kutbun
genilii ularnda saaklama aksna tolerans verilerek 22 mm olarak seilir. Ara kutup eksenel
uzunluu ana kutup ile ayndr (veya 118 mm).
Kutup bana armatr amper-sarm 691 dir. Ara kutup amper-sarm kutup bana armatr mmfnin
% 20sinden daha yksek alnr veya
ATip = 1,2 691 = 829
ve ara kutup sarm says
N ip =
829
= 52
15,8
olarak hesaplanr. Komtasyon sargsnda akm younluu 2,2 A/mm2 kabul edilerek iletkeninin
sonu kesit alan 6,88 mm2 olacaktr.
En yakn standart iletken telin bakr ap 3 mm ve kesit alan 7,069 mm2 dir. ift yaltkanla
yaltlm iletkenin ap 3,14 mmdir. 52 sarmn bakr alan 368 mm2dir. Komtasyon kutup
sargsnn boluk faktr 0,5 kabul edilerek gereken toplam pencere alan 736 mm2 olacaktr.
Bundan dolay komtasyon sargsnn kutbunun ortalama derinliinin yaklak 22 mm ve ortalama
yksekliinin 30 mm olmasna izin verelim. Ortalama sarm uzunluu aadaki gibi hesaplanr:
lic = 2(0,118 + 2 0,03 + 0,022) = 0,4 m
Komtasyon alan sargsnn toplam direnci aadaki gibi (4.44) eitlii yardm ile elde edilir:
Rip =
1,8 10 8 0,4 0,52

2 = 0,106
7,069 10 6
Komtasyon kutup sargsndaki gerilim dm yaklak 1,7 Vtur.

4.4.6 KAYIPLAR VE VERM
Bakr Kayplar
Armatr sargs, nt alan sargs ve komtasyon sargsnn direnleri srasyla 0,227 , 426 ve
0,106 dur. Bu deerler 25 Cde elde edildiinden 75 C deki deerleri aadaki gibidir:
Ra = 0,27
R f = 506
Rip = 0,126
75 Cde alan sargs akm

If =
ve 75 Cde armatr akm 15,78 Adir.
Armatr bakr kayb:
110
= 0,22 A
507
95
Wa = (15,78) 2 0,27 = 67,2 W

Komtasyon alan sargs bakr kayb:
Wi = (15,78) 2 0,126 = 31,4 W
nt alan sargs bakr kayb:
W f = (0,22) 2 507 = 24,5 W

Reine ba yaptrcl grafit fralar iin fra temas gerilim dm 2 V kabul edilmitir. Fra
temas I2R kayb:
Wb = 2 15,78 = 31,7 W
Toplam bakr kayb 154,8 Wtr.
Nve Kayplar
Armatr dileri ve nvesinin arl (4.49) ve (4.50) eitliklerinin yardm ile aadaki gibi elde
edilir:
Gt = 25 0,0045 0,95 0,118 0,015 7750 = 1,47 kg
Gc =
[(0,095 2 0,015) 2 (0,025) 2 ]0,95 0,118 = 2,46 kg
Laminasyonun nve kayb erisinden 50 Hzde 1,55 T ve 1,5 Tda spesifik demir kayp deerleri
srasyla diler ve armatr nvesi iin elde edilir. 50 Hzde demir kayp deerleri srasyla diler ve
armatr nvesi iin 4,2 ve 4,1 W/kg dr. 45 Hzde bu deerler 3,8 ve 3,7 W/kgdr. Armatr dileri
ve nve demir kayplar aadaki gibi hesaplanr:
1,47 3,8 + 2,46 3,7 = 14,7 W

Toplam demir kayplar armatr dileri ve nve kayplarnn 2,5 faktr ile arplmasyla tahmin
edilir. Bylece toplam nve kayb 37 W olur.
Fra Srtnme Kayb
Grafit fralarn srtnme ve kayb kayplar ve verim ksmnda deinildii gibi toplam fra temas
alan ve komtatrn evresel hz ile belirlenir. Komtatrn hz 8 m/s ve toplam fra temas
alan 320 mm2dir. Buna gre ilgili kayp aadaki gibi hesaplanr:
Wbf = 2440 320 10 6 8 = 6,3 W
Yatak Srtnmesi ve Rzgar Kayplar
Benzer makinalarda test verisinin yokluunda, bu kayplar k gcnn % a / 50 si olarak

tahmin edilir. Armatrn evresel hz 13,4 m/s civarndadr. Yatak srtnmesi ve rzgar kayplar
4 W olarak tahmin edilir.
96
Verim
Motordaki toplam kayplar ve verim aadaki gibi hesaplanr:

Toplam kayplar = 154,8 + 37 + 6,3 + 4 = 202,1 W
1500
= % 88,1
1500 + 202,1
5 NDKSYON MOTORLARININ TASARIMI

5.1 GR
ndksiyon makinalar ou kez motor olarak altrlr ve endstriyel ve evsel uygulamalarn en
yaygn src tipini olutururlar. ndksiyon motorunun poplaritesi ayn anma gcndeki DC
motora gre daha az pahal olmasna salayan basit yaplndan kaynaklanr. Ayn zamanda
indksiyon motorlar pratik adan bakm gerektirmezler.
ndksiyon motorlarnn ana dezavantaj yksek yol verme akm ve kk yklerde dk g
faktrdr. Bununla beraber ou uygulamalarda bunlarn avantajlar dezavantajlarndan ar
gelmektedir.
ndksiyon motorunun hz hemen hemen sabittir. Geleneksel olarak indksiyon motorlar sabit
hzda alan uygulamalarda kullanlr. Son yllarda elektronik g dnm alanndaki
ilerlemeler ile indksiyon motorlar muhtelif endstriyel ve ileme uygulamalar iin deiken hzl
srclerde yaygn olarak kullanlmaya balamtr.
5.2 YAPISAL DETAYLAR
5.2.1 GELENEKSEL MOTORLAR
ndksiyon motorunun almas alternatif akm kayna ile uyartlan primer ve ksa devre edilen
sekonder olarak iki sarg gerektirir. Geleneksel tasarmda primer sarg statora yerletirilmi ve rotor
sekonder sargy tar fakat bu kavrama temel deildir yani ikisi aralarnda deitirilebilir.
Primer istenilen kutup ve faz saysn verecek ekilde sarm yaplm datlm sargdan
yararlanr. ndksiyon motorlarnn iki tipini oluturacak ekilde sekonder sarglarnn iki tipi
vardr; bilezikli (sargl rotor) ve sincap kafesli rotor.
Bilezikli motorun rotoru stator sargs gibi ayn kutup saysn verecek ekilde sarlarak yaltlm
ok fazl sargy tar. Sarg ular mile monte edilmi bileziklere balanmtr. Bileziklerin zerine
basan karbon fralar yol verme karakteristiklerinin gelitirilmesi iin rotor devresine harici diren
eklenmesine izin verir. Normal alma sresince bilezikler ksa devre edilir. Genelde sargl
rotorlar sadece byk motorlarda kullanlr.
98
Sincap kafes sargs ayn malzemenin u halkas ile iki utan birletirilmi yekpare bakr veya
alminyum ubuklardan oluur. Kk makinalarn rotorlarnda ou kez kalp dkm alminyum
ubuklar ve u halkalar kullanlr. ekil 5.1de fazl sincap kafesli indksiyon motorun kesilmi
ksmi grn grlmektedir.
Rulman
Rulman
d kapa
Hava Konisi
Balans diski
Szdrmaz kapak
Ykleme yay
U kapak
Rulman i kapa
Stator sargs
Rotor pervane kanad
Stator nvesi
ereve
Hava k
Terminal kutusu
kablo sktrc
Rotor nvesi
Rulman i kapa
Rulman
Terminal kutusu
U kapak
Hava girii
Rotor mili
Gres girii
Balans diski
Rulman d kapa
ekil 5.1 fazl sincap kafesli indksiyon motorunun kesilmi kesit grn
ndksiyon motorun hem stator ve hem de rotorunda oyuklu laminasyonlar kullanlr. Endstriyel
motorlarda kullanlan laminasyonlar 0,35 veya 0,5 mm kalnlnda ynlendirilmemi dk
kaypl elektriksel eliktir. Kk gl evsel uygulama motorlarnn stator ve rotoru genelde
silikonsuz malzemelerden yaplr ve laminasyonlar ounlukla 0,65 mm kalnlndadr.
Stator d ap 1 mye kadar nveli motorlarda tek paral nve laminasyonu kullanlr. Stator ve
rotor ayn levhadan zmbalanr. Kk motorlar iin ksmi olarak kapal oyuklar kullanlr ve diler
(oyuklar deil) ekil 5.2de grld gibi paralel kenarlara sahiptir.
Stator laminasyonlar nve paketi olarak bir araya getirilir. Bu paket sktrlr ve laminasyonlar
daha sonra beraberce ya kaynaklanr veya perinlenir. Kaynakl stator nvesi durumunda, bu amaca
ynelik zel olarak zmbalanm yarklarda kaynak laminasyonlara dorudan uygulanr.
Sargl rotorlu motorlarn rotor laminasyonlar ou kez milin ekline gre ayarlanm olarak
dorudan mil zerinde bir araya getirilir ve conta veya sktrc halkalarn yardm ile sktrlr.
Sincap kafesli rotorlar durumunda laminasyonlar erimi alminyumun basn altnda dkmnn
yapld bir nve kalbnda paketlenir. Bu retim metodu ile rotor ubuklar, u halkalar ve
soutma kanatlarnn dkm ayn zamanda yaplr ve rotor tek bir ilemde retilir. Saf
alminyumun dkm iyi olmadndan pratikte alminyum silikon (% 6 - 12 arasnda) ile alam
haline getirilir. ekil 5.3de sincap kafesli bir rotor grlmektedir.
ndksiyon Motorlarnn Tasarm
99
ekil 5.2 Kk indksiyon makinasnda

kullanlan ksmi kapal sivriltilmi oyuklar
ekil 5.3 Dkm kafesli sincap kafesli rotor
Baz tasarmlarda sincap kafes sargsnda rotor oyuklarnn biimine benzeyen kesilmi yuvarlak
veya dikdrtgen bakr ubuklar kullanlr. ubuklar nvenin her iki ucunda az miktarda bir knt
brakacak ekilde rotor oyuklarnn iine srlr. ubuklar daha sonra u halkalarna lehimlenir
(normal veya gm lehimi kullanlarak) veya kaynaklanr. Bu retim metodu aka kalp
dkmden daha pahaldr. Bakr kafesin kalp dkmnn mmkn olduuna fakat alminyum
dkm iin gerekenden ok daha yksek bir dkm scakl gerektirdiine dikkat edilmelidir.
5.2.2 ROTOR OYUK BM
Sincap kafesli indksiyon motorunun yol verme alma karakteristikleri rotor ubuklarnn
uygunca biimlendirilmesi ve hava aral manyetik alanna gre pozisyonlarnn deitirilmesi ile
istenilen uygulamaya gre uyarlanabilir. ekil 5.4de kafes sarglarnn muhtelif tasarmlar
grlmektedir.
ekil 5.4 NEMA tasarm snf karakteristiini oluturan sincap kafesli rotor ubuk kesitleri
rnein geni ubuklarn kullanlmas dk rotor direnci ile sonulanr ve kafes sargs rotor
yzeyine yakn pozisyonlandrlrsa sekonder kaak reaktantans kafes sargs stator sargsna daha
ok kuplajl olduundan azalr. Byle bir motor tam ykte dk kayma ve verime ve yksek tepe
veya maksimum torka sahiptir fakat ayn zamanda dk yol verme torku ve yksek yol verme
akmna sahip olur. Bu tasarm NEMA ve muhtelif dier ulusal ve uluslar aras standartlar
tarafndan tasarm A olarak gsterilir. ekil 5.4de grld gibi F tasarmnda rotor ubuklar A
tasarm gibi ayn kesit alanl fakat ubuklar rotorda daha derine gmldr ve bu kaak reaktans
artrr. Rotor direnci hala dk ve tam yk karakteristikleri A tasarmnda elde edildii kadar
byk kalr. Bununla beraber F tasarmndaki daha byk rotor kaak reaktans yol verme akmn
100
snrlar fakat bu ayn zamanda yol verme torkunu dk tutar ve maksimum torku azaltr. F
tasarm NEMA snfndan kartlmtr.
ekil 5.4deki D tasarmnda statora gre kafes sargsnn pozisyonu her iki durumda ayn
olduundan rotor kaa A tasarmndakine benzer. Bununla beraber D tasarmnda ubuk kesit
alan azalmtr ve bu rotor direncini artrr. Bundan dolay NEMA D tasarm yksek yol verme
torkuna, dk yol verme akmna ve tam ykte yksek kayma ve verime sahiptir.
F ve D tasarmlarnn istenilen karakteristikleri ekil 5.4de NEMA B ve C tasarmlarnda
birletirilebilir. B tasarm derin ubuklu rotorla sonulanrken C tasarm ift kafesli rotor olarak
adlandrlr.
Rotora ak nfuz derinliinin rotor frekansnn kare kk ile ters orantl olduu aklda tutularak
derin ubuklu rotor teorisi yle aklanabilir: yol vermede rotor frekans yksektir ve rotor aks
rotor ubuunun sadece st ksmlarn halkalar. Rotor dnmeye balaynca tam ykte minimum
deere ulaarak frekans azalr, ak daha derine nfuz eder ve ubuun etkin ksm artar. Bundan
dolay etkin rotor direnci yol vermede iyi yol verme karakteristiklerini verecek ekilde yksek ve
tam ykte dk kayma ve yksek verimle dktr.
Benzer yolla yksek direnli, dk indktansl C tasarmnn d kafesi sadece yol verme sresince
etkin ksm olur ve motor hzlanrken ak rotorun daha derinine nfuz eder ve dk direnli i
kafes sargsn halkalar. Tam ykte iki sarg akm tad ve tork retmelerine ramen i kafes
tipik olarak torkun % 90n gelitirir. ekil 5.4de grlen tasarmlarn tork, hz ve akm
gereksinimleri NEMA standard MG-1 de verilmitir.
5.3 TASARIM HESAPLAMALARI
AC makinalarn k eitlii Dner Makina Tasarmnda Genel Kavramlar ve Snrlamalar
blmnde kartlm ve uygunluu bakmndan burada yeniden verilmitir:
Q = Co D 2 Ln s
(5.1)
Co = 1,11 2 Bort ac K w 10 3
(5.2)
ve
Burada, Q motorun kVA girii, Bort hava aralndaki ortalama ak younluu (T), ac spesifik
elektriksel ykleme (metre bana amper-iletken), D ve L srasyla hava aralnn ap ve nve
uzunluu (m), Kw sarg faktr ve ns senkron hzdr (dev/s).
kVA giri (Q) anma k gc (Po), verim () ve g faktr ile aadaki gibi belirlenir:
Q ( kVA) =
Po ( kW)
cos
(5.3)
Sarg faktr (Kw):

Kw = Kd Kc
(5.4)
dir. Burada, Kd ve Kc srasyla primer sargsnn dalm faktr ve ksaltma (veya adm)
faktrdr. Balangta dalm faktr fazl motorlar iin 0,955 olarak alnabilir (faz bana
101
kutup bana 3 oyua karlk gelen) ve adm faktr birim (1) kabul edilebilir. Sarg faktr stator
sargsnn tasarm yapldnda belirlenecektir. Verim ve g faktrnn balang deerleri tablo
5.1den alnabilir. Bunlar ebeke veya kaynak frekansndan beslemeli motorlarn tipik deerleridir.
Tablo 5.1 3 fazl, 4 kutuplu sincap kafesli indksiyon motorlarnn verimi ve g faktr
k (kW)
0,25
0,75
2,2
3,7
7,5
15,0
37,0
Verim
0,68
0,72
0,81
0,83
0,86
0,88
0,9
G faktr
0,7
0,75
0,82
0,84
0,87
0,89
0,9
5.3.1 HAVA ARALII AKI YOUNLUU
ndksiyon motorun manyetik devresinde ak oluturulmas iin gereken mknatslama akm

primer sargsndan salanr. Bu akm uygulanan gerilimden 90 geridir ve iyi alma
karakteristiklerinin elde edilmesi iin en aza indirilmesi gerekir. Mknatslama akm olabilecek en
kk hava aralnda bile rotor ve stator arasndaki hava aralndan aknn geirilmesi iin
gereken mmf ile belirlenir. Hava aral mmf hava aralnn radyal uzunluu ve ak younluu ile
dorudan orantldr. Bundan dolay ar mknatslanma akmlarndan kanmak iin indksiyon
motorlarnn tasarmnda ak younluklarnn orta deerleri dikkate alnr.
Mknatslanma akmn ve g faktrn etkiledii kadar hava aral ak younluunun deeri di
younluu ve motorun ar ykleme kapasitesini de belirler. Dilerdeki yksek ak younluklar
yksek nve kayplarna ve yksek mknatslama akmlarna neden olur. Bort ve kutup bana aknn
artrlmas stator sargs iin gereken faz bana en az sarm says ile sonulanr ve buna bal
olarak da kaak reaktans azalr. Dk kaak reaktans deeri ile ve verilen bir terminal gerilimi iin
motorun daire diyagramnn ap artar. Bu motorun verebilecei maksimum gc veya baka
ifadeyle ar ykleme kapasitesini artrr. Bununla beraber hava aralnn ak younluu manyetik
devrenin hibir ksmnda doyum olmayacak ekilde seilmelidir. ou durumlarda bu durum
motorun anma knn yaklak iki kat ar ykleme kapasitesine sahip olmasn salar.
Kutup says artarken (veya hz azalrken) doyurucu bir g faktr ile % 100 ar yk
kapasitesinin alnmas zorlar. Byle bir durumda iki karakteristik arasnda bir uzlama
yaplmaldr.
22 kW anma gcne kadar kaynak frekansndan beslenen indksiyon motorlarn doyurucu tasarm
genelde 0,35 - 0,6 T arasnda hava aral ak younluu ile elde edilir; yksek deerler daha byk
motorlara aittir. Bortnn daha kk deerleri 400 Hzlik motorlarn tasarmnda kullanlabilir.
5.3.2 SPESFK ELEKTRKSEL YKLEME
Hava aralnda stator evresinin metresi bana amper-iletken deeri (ac) motorun bykl,
muhafaza ve vantilasyon tipi ve istenilen ar ykleme kapasitesine (veya izin verilen kaak
reaktansa) baldr.
acnin yksek deeri yksek bakr kayplar ve yksek scaklk art ile sonulanr. Kullanlan
vantilasyon sistemi kullanlan yaltm snf scaklnn izin verilen belirlenmi maksimum deerini
amayacak ekilde tasarmlanmaldr.
102
Metre bana amper-iletkenlerin yksek deeri gereken iletken saysnn byk olmas ile
sonulanr ve bu makinann kaak reaktansn artrr. Buna gre verilen bir terminal gerilimi iin
motorun ar ykleme kapasitesi azalacaktr.
Kk motorlar durumunda spesifik elektriksel ykleme (ac) ou kez 8000 - 25000 At/m (metre
bana amper-iletken) arasndadr. Sv soutucuya daldrlarak almas iin tasarlanm
motorlarda yksek deerler kullanlr.
5.3.3 KUTUP SAYISI
Kutup says aadaki gibi senkron hz ve kaynak frekansndan kolaylkla bulunur:

p=
2f
ns
(5.5)
Burada, senkron hz (ns) d/sdir.

5.3.4 ANA BOYUTLAR
Spesifik elektriksel ykleme ve manyetik ykleme, g faktr ve veriminin balang deerlerinin

seiminden sonra k katsays ve D2L srasyla (5.2) ve (5.1) eitliklerinden hesaplanr.
ndksiyon motorlar iin D ve L nin ayrlmasnda dikkate alnmas gereken faktrlere Dner
Makina Tasarmnda Genel Kavramlar ve Snrlamalar blmnde deinilmitir. zet olarak nve
uzunluunun kutup admna oran aadaki gibi seilebilir:
L/
L/
1,5 - 2,0 arasnda ise minimum maliyeti verir.

L/
1,0 - 1,5 arasnda ise minimum g faktrn verir. L/
1,5e eit ise iyi verimi verir.

1,0e eit ise dengeli tasarm verir.
Kk motorlar iin L/ nin yksek deerleri az sayda oyuun yerletirilmesine bile imkan
tanmayabilen kk aplarla sonulanr. 0,6 kadar dk L/ deeri birka kilowatt anma gcnde
2 kutuplu makinalarda ve baz daha kk gl makinalar durumunda kullanlabilir. Bundan
dolay genel durum iin aadaki eitlik yazlabilir:
L=
D
p
(0,6 ile 2,0 aras )
(5.6)
75 m/sye kadar rotor evresel hzlar zel bir mekanik zellik gerektirmez. Bu deerin bu kitapta
dikkate alnan motorlarda almas ihtimal ddr.
5.3.5 HAVA ARALII UZUNLUU
Hava aralndan aknn gemesi iin gereken amper-sarm hava aralnn radyal uzunluu ve ak
younluu deeri ile dorudan orantldr. Dk hava aral ak younluu ve ksa hava
aralnda bile hava aralnn amper-sarm manyetik devrenin kalan ksmndan aknn gemesi
iin gereken mmfden daha yksektir. Mknatslama akmnn en aza indirilmesi ve doyurucu bir
performansn elde edilmesi iin hava aralnn mekanik konstrksiyonun izin verecei kadar
kk yaplmas gerekir.
Bununla beraber byk hava aralklarnn kullanmndan kaynaklanan baz avantajlar vardr. Hava
aralnn relktans deiiminden dolay oluan pulzasyon kayplar ve manyetik grlt hava
aralnn artrlmasyla azaltlr. Kk hava aralklarnda dengesiz manyetik ekmenin olumas
103
olasl daha fazladr. Byk hava aralklar pervane soutmal motorlarda vantilasyon artlarn
gelitirir. ou durumlarda dk g faktr gereksinimi hava aral uzunluunu minimum
mekanik aklk ile snrlar.
Yaklak minimum hava aral uzunluu, lg (mm) aadaki deneysel formlden belirlenebilir:
l g = 3,06
6560
D + 2280
(5.7)
Burada, D stator hava aralnn apdr (mm).

5.3.6 STATOR TASARIMI
5.3.6.1 STATOR OYUKLARI
Kk motorlarda paralel kenarl diler ile ksmi olarak kapatlm, sivriltilmi oyuklardan
yararlanlr. Ksmi olarak kapatlm oyuklara olan gereksinim hava aralnn kk deerinden
dolay (1 mmden daha az) ortaya kar; bu dzenleme ak pulzasyonlarn azaltr. Sivriltilmi
oyuklarn kullanm verilen bir di ak younluu iin maksimum oyuk alan ile sonulanr.
Stator oyuk saysnn seiminde yol gsterici nihai ve belirleyici kurallar yoktur. Bununla beraber
oyuk saysnn ok olmas oyuk yaltmnn artmasna ve daha ok sayda sargya nclk eder ve
bu daha yksek retim maliyeti ile sonulanr. Dier taraftan oyuk kaak aks ve bunun motorun
kaak reaktansna katks faz bana kutup bana oyuk says ile ters orantldr. Bundan dolay faz
bana kutup bana oyuk says ikiden az olmamal yoksa kaak reaktans yksek olur.
retim maliyetinin olabildiince dk tutulmas iin maksimum kutup says, fazlar ve
gerilimlerin kombinasyonu verilen bir ereve boyutunda gerekletirilebilecek ekilde stator oyuk
says seilmelidir.
Standart indksiyon motorlar ou kez ift gerilimde almalar iin tasarmlanr. Bu zellik en
azndan iki devre sargsnn kullanlmasyla baarlabilir. Sarg devreleri verilen bir gerilimde
almas iin seri ve verilen gerilimin yarsnda almas iin paralel balanacaktr. Faz bana
kutup bana tam oyuklu sarglarn tersine paralel devrelerin says bu sarglar her kutupta tekrar
etmediinden kesirli oyuk sarglar ile snrlandrlr. Bundan dolay standart indksiyon motorlar
genelde faz bana kutup bana 2den az olmayan tam oyuk says ile tasarmlanr.
Kutup ve faz says gereksinimini karlamann yannda stator oyuk says oyuk bana iletken
says tek katmanl sarg iin tam say ve ift katmanl sarg iin ift say olacak ekilde
seilmelidir. Bununla beraber sarg admnn ksaltlmas aadaki ksmda deinildii gibi iletken
saysnn etkin olarak deitirilmesinin bir yoludur.
5.3.6.2 STATOR SARGISI
Stator sargs ya tek katmanl (oyuk bana tek sarg yan) veya ift katmanl tip olabilir. Tek
katmanl ezme tipi (veya sepet) sarglar kk indksiyon motorlarda en yaygn kullanlan tiptir.
Baz endstriyel motorlarda e merkezli tip tek katmanl sarglar ve ift katmanl sarglar kullanlr.
Sepet tipi sarglar durumunda btn sarglar ayn akla sahiptir ve art arda gelen oyuklara
yerletirilmi sarglara ait sarg ular birbirini apraz geer; rnein bunlar alternatif olarak sola ve
saa ilerleyerek gider. Kutup ifti bana sadece bir sarg grubu vardr; bundan dolay paralel
104
devrelerin maksimum says kutup saysnn yarsna eittir. Sepet sarglarn sarg akl fazl
motorlarda tek sayl oyuk saysna ve iki fazl motorlarda ift sayl oyuk saysna sahip olmaldr.
Datlm stator sargs hemen hemen sinsoidal hava-aral ak dalga biimi meydana
getirdiinden indksiyon motorlarnn ak dalm sins dalgas eklinde alnabilir. Armatr
sargsnda indklenen gerilim aadaki eitlik ile ifade edilir:
E s = 4,44 f Ts K ws
(5.8)
Burada, Es faz bana stator (primer) sargsnda indklenen gerilim (V), f kaynak frekans (Hz),
kutup bana ak (Wb), Ts faz bana stator seri sarm says ve Kws stator sarm faktrdr.
Faz bana indklenen gerilim terminal faz geriliminden mknatslanma akm ile stator kaak
reaktansnn arpm karldnda elde edilebilir. Balangta Es gerilimi terminal faz geriliminin
0,97 kat olarak alnabilir.
Kutup bana ak aadaki gibi hava-aral ortalama ak younluu (Bort), kutup adm () ve net
nve demir uzunluu (Li) ile belirlenebilir:
= Bort Li
(5.9)
Burada, Weber, ve Li metre ve Bortn birimi Tesladr.

Faz bana stator sarm says aadaki gibi bulunur:
Ts =
Es
4,44 f K ws
(5.10)
Stator sargsndaki toplam iletken says fazl motorlar iin 6Ts dir ve bu sarg faktr ile ters
orantldr. Datm faktr (Kd) kutup bana oyuk says ile belirlenir. Ksaltma faktr sargnn
kaplad ann yarsnn sins ile belirlenir. 180 elektriksel dereceyi kaplayan bir sargnn
ksaltma faktr 1 olacak ve sargda indklenen emf olabilecek maksimum deerinde olacaktr.
Eer kutup bana 9 oyuk varsa (20 elektriksel derecede oyuk asn verecek ekilde) ve bir sarg
yan 1. oyukta ve dier sarg yan 8. oyukta ise sarg akl 7 oyuk olacak veya 140 elektriksel
derecede olacaktr. Buna gre ksaltma faktr aadaki gibi olur:
K c = sin
140
= 0,94
2
(5.11)
yi bir tasarm vermesi iin gereken armatr sargs kesirli veya oyuk bana tek sayl iletken says
ile sonulandnda ksaltlm veya ksa adml sarglar durumunda tek katmanl veya ift katmanl
sarg iin srasyla bundan sonraki en yakn tamsay veya ift say seilir.
Ksa adml sarglarn kullanlmasnn ek avantaj armatr sarmnn ortalama uzunluunun
azalmas ve indklenen gerilimin dalga biiminin gelimesidir.
Stator faz akm aadaki gibi elde edilir:
Is =
Po 103
3V faz cos
(5.12)
105
letken akm, Izs motor faz akmnn paralel armatr devre saysna blnmesi ile elde edilir. Her
sargdaki bakr kayplar akm younluu deerinin karesi ile dorudan deiir. Scaklk art
verilen bir konstrksiyon iin kayplara baldr. Stator akm younluu scaklk art snrlar
almakszn istenilen verim elde edilebilecek ekilde seilmelidir. Standart indksiyon motorunun
stator sargsndaki akm younluu grev tipine ve kullanlan vantilasyon metoduna bal olarak 3
ve 6 A/mm2 arasnda alnabilir. Stator iletkeninin kesit alan:
as =
I zs
mm 2
(5.13)
dir. Burada, s stator iletkenlerindeki akm younluudur (A/mm2).

Genelde kk indksiyon motorlarnn gereksinimi yuvarlak bakr iletkenler ile karlanr. letken
tel boyutu Ek 1de verilen standart emaye iletken tel tablosundan seilebilir. Tek katmanl bir
sargnn ortalama sarmnn yaklak uzunluu (Lmts) aadaki deneysel formlden belirlenebilir:
Lmts = 2 L + 2,3
(5.14)
Burada, nve uzunluu (L) ve kutup admnn () birimi metredir.

ift katmanl bir sargnn ortalama sarmnn uzunluu (5.14) eitliinde verilen deerden 10 - 25
mm daha byk olacaktr.
Oyuk bana iletken says ve iletken kesit alan bilindiinde yaklak oyuk alan oyuk boluk
faktrnn bir deerinin kabul edilmesi ile elde edilebilir.
Kk indksiyon motorlarnda yar kapal oyuklar kullanlr; oyuk yaltm oyuklara yerletirilir,
stator sarglar otomatik olarak sarlr ve daha sonra oyuklara yerletirilir. Bu retim metodu
genelde 0,5 den daha yksek olmayan 0,4 civarnda tipik bir oyuk boluk faktr ile sonulanr.
Buna gre,
Ass =
Z ss a s
0,4
(5.15)
olur. Burada, Zss oyuk bana iletken says, stator oyuk alan (Ass) ve iletken kesit alannn (as)
birimi m2 dir.
Derin oyuklar daha yksek oyuk kaa ile sonulanr ve genelde oyuk derinliinin geniliine
oran 3 ile 6 arasnda olmaldr. Bununla beraber oyuk boyutlar dilerdeki ak younluunu
belirler. Oyuk boyutlar sonutaki maksimum di ak younluu yaklak 1,7 T olacak ekilde
orantlanmaldr.
Faz bana stator direnci,
rs =
Ts Lmts
a s 10 6
dir. Burada, as nin birimi mm2 ve nin birimi m dir.
(5.16)
106
5.3.6.3 STATOR DLER VE NVE
Nve kayplar ve mknatslama mmf dorudan di ak younluu ile deiir. Bundan dolay
dilerdeki yksek ak younluu istenilmez. Yukarda ifade edildii gibi di ak younluunun 1,7
T yi gememesi gerekir. Minimum stator di genilii, Wts (m)
Wts =
p / S s
1,7 Li
ile verilir. Burada, Ss stator oyuk says ve Li nvenin demir uzunluudur.

Stator nvesindeki ortalama ak younluu 1,5 T y amamaldr. Kutup aksnn yarsnn nveden
getii aklda tutularak minimum nve derinlii, dcs (m)
d cs =
/2
1,5 Li
(5.17)
ile verilir. Stator d ap, Do (m)

Do = D + 2d ss + 2d cs
(5.18)
dir. Burada, dss stator oyuk derinliidir (m).

5.3.7 SNCAP KAFESL ROTOR TASARIMI
ok fazl indksiyon motor teorisi ve akm, tork ve g ilikilerinin gelitirilmesi stator sarg
uyartm ile meydana gelen senkron dner mmfnin btn ana kutuplar zerindeki bolukta
sinsoidal olarak datlm olduu ve kayma frekansnda indklenmi akmlardan dolay rotor
mmfnin btn indklenmi kutuplar zerinde ayn ekilde datlm olduu varsaymna dayanr.
Bununla beraber pratikte hava aral ak dalm harmonikler ierir. Bunlarn oluma nedenleri
sonlu oyuk saysnda mmfnin younlamas (sarg harmonikleri) ve stator ve rotor aklklarndan
dolay hava aralnn dzgn olmamas gereinden (oyuk harmonikleri) dolaydr. Ek olarak
harmonikler doyumdan ve hava aralndaki (uzunluundaki) dzensizliklerden de meydana
gelebilir.
Harmonik aklar ek kutup setleri olarak grlebilir; bunlardan bazlar ileri ynde (temel ana alan
ynnde) dierleri geri ynde hareket ederler fakat hepsi de senkron alt hzlarda hareket eder.
Sincap kafesli rotor temel akya gsterdii ayn davranla her harmonik aksna reaksiyonda
bulunur ve bundan dolay her harmonik iin tam bir parazitik tork hz karakteristikleri meydana
getirir. Sonu olarak motorun tork hz karakteristii dzgn hesaplanm bir eri olmayp byk
kayma deerlerinde dzensizliklere, ukur ve tmseklere sahiptir. Bunlar bir motorun
duraksadnda kilitlenmesine ve yol alamamasna, baz senkron alt hzlarda srnmesine (kararl
almaya benzeyen) eilimli olmasyla sonulanabilir veya hatta yol alma periyodu sresince
motor ar bir grlt meydana getirebilir.
Bilezikli motorlarn bu gibi problemlere sahip olmas daha az olasdr nk bunlarn rotorlar
spesifik bir kutup saysna gre sarlr ve bundan dolay harmoniklere daha az duyarldrlar ve her
durumda motorun maksimum torkunda yol alabilmesi iin rotor direncinin artrlmas mmkndr.
107
5.3.7.1 ROTOR OYUK SAYISI

5.3.7.1.1 SARGI HARMONKLER
Sinsoidal akm tayan fazl bir sarg aadaki eitlik ile verilen n derecede harmonikler
meydana getirir:
n = 6N 1
(5.19)
Burada, N tam saydr. Harmoniklerin dn yn iaretlerine bal olarak dn ynnde veya

dn ynnn tersinedir (+ iareti ileri ynde dnen harmonikler ve iareti geri ynde dnen
harmonikler iindir). n. harmoniin kutup says temel dalgann kutup saysnn n kat ve bundan
dolay harmoniin senkron hz temel dalga senkron hznn 1/n katdr.
fazl bir sarg (N=1 iin) ileri ynde dnen 7. harmonik ve geri ynde dnen 5. harmonik
retecektir. Bu iki harmoniin her biri temel dalgada retilenler gibi ayn yolla rotor emfleri,
akmlar ve torklar retir. 5. ve 7. harmonikler tarafndan gelitirilen tork hz karakteristikleri ekil
5.5de grld gibi temel dalga senkron hznn 1/5 (geri) ve 1/7 (ileri) kat senkron hzlarda
temel dalgannki ile ayn genel biime sahiptir. Bileke tork hz erisi byk kayma deerlerinde
gze arpan bir ini k gstermekte ve baz stator ve rotor oyuk kombinasyonlar durumunda 7.
harmonikten dolay ini k ok etkili olabilir. Sabit torklu yk varsaymnda motorun torku yk
torkunun altna debilir ve eer bu oluursa motor tam hzna ulamay baaramayacak ve sadece
senkron hzn 1/7 sinden daha az bir hzda almasn srdrecektir. Bu durum srnme
(crawling) olarak adlandrlr.
5. harmonik
7. harmonik
ekil 5.5
Tork hz karakteristiklerinde 5. ve 7. sarg
harmoniklerinin neden olduu ini klar
Hz
5.3.7.1.2 OYUK HARMONKLER
Di dalgacklar veya oyuk harmonikleri oyuklu rotorun oyuklu statora gre hareket ederken
reaktans deiimlerinin etkisi ile meydana gelir. Di dalgacnn tam bir saykl kutbun bir oyuk
admna eit ay almas iin gereken zamanda yer alr. Bundan dolay eer faz bana kutup bana
q oyuk ve m faz varsa temel frekansn (f) tam sayklnda di dalgacklarnn saykl says 2mq
olurdu. Bu yzden di dalgack aksnn frekans ( ft ) aadaki eitlik ile verilir:
f t = 2mq
(5.20)
108
ft frekansnda di dalgack aksnn aadaki gibi iki ft1 ve ft2 frekanslarnda di dalgack emfi
rettikleri gsterilebilir:
f t1 = f t + f = f ( 2mq + 1)
(5.21)
f t 2 = f t f = f ( 2mq 1)
imdiye kadar sadece oyuk relktans deiiminin temel dalgas dikkate alnd. Harmoniklerden
dolay daha ileri dalgacklar oluabilir. Genelde
( Aft 1)
(5.22)
frekanslarnda oyuk harmonik emfleri retilir; burada A bir tam saydr. fazl bir sarg iin oyuk
harmoniinin derecesi (n) aadaki gibi verilir:
n = 6 Aq 1
(5.23)
4 kutuplu, 36 oyuklu bir makina dikkate alnrsa (q = 3) oyuklardan (veya oyuklamadan) dolay 17.
(geri) ve 19. (ileri) harmonikler meydana gelir. Bundan dolay tork hz karakteristiindeki ini
klar ekil 5.6da grld gibi senkron hzn +1/19 ve 1/17 katnda ortaya kacaktr.
ekil 5.6
Tork hz karakteristiklerinde 17. ve
19. oyuk harmoniklerinin neden
olduu ini klar
Hz
Tork hz karakteristiindeki ini klarn etkisinin rotorun oyuklu yaplmas ile nasl artrldn
gstermek iin bu stator ile 76 oyuklu (veya ubuk) bir rotorun kullanld bir durumu dikkate
alalm. Bu durumda her 19. harmonik kutbuna bir rotor ubuu karlk gelir. Bundan dolay 19.
harmonie ait torklar yol vermede dikkate deer vibrasyonla sonulanacak kadar ok byk
olurdu.
imdiye kadar sadece stator oyuk harmonikleri dikkate alnd. Rotor da oyuk harmonikleri
meydana getirir. Eer ayn derecede stator ve rotor harmonikleri mevcut ve bunlarn hzlar
akrsa bunlar senkron hza neden olacak ekilde kilitlenecektir. Eer byle bir tork yeteri kadar
bykse motor senkron alt sabit bir hzda srnecektir. p kutuplu fazl motor durumunda
oyuklamadan dolay stator ve rotor alan harmoniklerinin derecesi srasyla aadaki gibi olacaktr:
109
2S
n = 6q 1 = s
p
A = 1 iin
(5.24)
Bu harmonikler statora gre senkron hzn 1/n hznda dner:

2S
n' = r
p
(5.25)
ve rotora gre 1 / n' hznda dnerler. Hzlar aadaki durum olutuunda eit olacaktr:
2S s
2S
1 = r
(5.26)
Bunun olma olaslklarndan biri aka stator oyuk saysnn rotor oyuk saysna eit olduu
durumdur. Dier olaslk S r S s = p iken olur. Bu durumlardan kanlmaldr.
5.3.7.1.3 STATOR-ROTOR OYUK KOMBNASYONUNUN SEM KURALLARI
Stator oyuk says bir tam say olmal ve dengeli bir sarmn yerletirilebilecei bir sayda
olmaldr. Toplam oyuk says daima verilen kutup ve faz says iin doyurucu olmal ve
oyuk/kutup oranndaki pay terimi en dk deerine indirgendiinde faz saysnn kat olmaldr.
Benzer etmenler bilezikli indksiyon motorlarda rotor oyuklarnn seimine de uygulanr; oysa ki
sincap kafesli rotor oyuk saysna bal olmayan dengeli bir sarma sahiptir. Yukardaki tartma
stator ve rotor oyuklarnn seiminde sarglarn sarlabilirliinin yegane etmen olmadn
gstermektedir.
Mkemmel dzgnlkte tork hz karakteristii ile sonulanacak bir oyuk kombinasyonunun
bulunmas ok zordur. Bununla beraber stator-rotor oyuk kombinasyonunun uygun bir seimi
makinann performansnda en ciddi harmoniklerin etkisinin azaltlmasna veya hafifletilmesine
yardm eder. Aadaki genel kurallarn izlenmesi gerekir:
Yukarda ifade edildii gibi rotor oyuklarnn says stator oyuk saysna asla eit olmayp
kk veya byk olmaldr. Doyurucu bir performans rotor oyuk says stator oyuk saysndan
% 15-30 daha byk veya kk olduunda elde edilir.
Senkron akmalardan kanmak iin stator ve rotor oyuklar arasndaki farkn p, 2p veya
5pye eit olmamas gerekir.
Manyetik kilitlemeden kanmak iin stator ve rotor oyuklar arasndaki farkn fazl motor
iin 3pye eit veya 3pnin katlarna eit olmamas gerekir.
Grlt ve vibrasyonlardan kanmak iin stator ve rotor oyuklar arasndaki farkn 1, 2, (p+1)
veya (p+2) ye eit olmamas gerekir.
5.3.7.1.4 ZET: PRATK STATOR - ROTOR OYUK KOMBNASYONLARI
S s S r aadaki saylara eit olmamaldr:

0
2 p
3 p
5 p
( p 1)
( p 2)
110
Yukardaki kurallara uymayan pratikte doyurucu olduu dorulanm baz oyuk kombinasyonlar
vardr ve bunlar mmkn olduunca kullanlmaldr. 50 Hz de alan endstriyel motorlar iin bu
kombinasyonlarn bazlar aadaki gibidir:
2 kutup
4 kutup
6 kutup
8 kutup
18/23
24/33
36/44
72/52
36/22
24/17
36/40
72/60
36/24
48/40
48/44
36/28
48/60
54/38
36/32
60/42
72/54
42/32
60/52
72/56
48/38
54/38
72/58
En ok istenilen stator ve rotor oyuk kombinasyonlar kk apl motorlar durumunda her zaman
mmkn deildir. Byle durumlarda manyetik kilitlenme, tork hz karakteristiklerindeki grlt ve
akmalar ya stator ya da rotor oyuklarnn kaykl (skewed) yaplmas veya sarg admnn
ksaltlmas ile azaltlabilir veya hatta tamamen yok edilebilir. Kayk miktar yaklak olarak
hangisi daha bykse bir stator veya rotor oyuu kadar yaplr.
400 Hzlik uak motorlar iin aadaki kombinasyonlar baarl bir ekilde kullanlmtr:
2 kutup
4 kutup
6 kutup
8 kutup
12/16
12/10
12/21
36/44
18/23
12/14
18/22
18/22
36/30
24/15
36/44
24/30
36/30
Yukardaki tartmaya dayal olarak bu kombinasyonlardan bazlar aka doyurucu deildir fakat
uak uygulamalar iin tork hz karakteristiinin biimi nadiren kritiktir ve hemen hemen bu
makinalarn tamamnda arpk laminasyonlar ve ksa adml sarglardan yararlanlr.
5.3.7.2 ROTOR UBUKLARI VE U HALKALARI
Toplam rotor amper-sarm toplam stator amper-sarmnn 0,85 ve 0,9 kat arasnda alnabilir.
Kafes ubuklar ve rotor nvesi arasnda yaltm kullanlmaz ve rotor statora gre ok daha yksek
bir akm younluunda altrlabilir. Ek olarak rotor sarmnn ortalama uzunluu statordan daha
ksa ve vantilasyon daha iyidir. Rotor ubuklarndaki akm younluu stator sarmlar akm
younluunun iki katndan daha byk alnmayabilir. Bylece toplam rotor iletken ksmn toplam
stator bakr ksma oran yaklak olarak aadaki gibi olur:
Acr
= 0,9 12 = 0,45
Acs
Burada, Acr ve Acs srasyla rotor ve statorun toplam iletken kesit alanlardr.
Bununla beraber, uygun rotor direnci ile yol verme torku ve alma performans gereksinimleri
karlanabilecek ekilde toplam rotor iletken alan kafes ubuk uzunluu ve u halka ksm dikkate
alnarak seilmelidir. Bu, genelde toplam stator bakr kesitinin % 50 - 80i arasndadr.
Her ubuun kesit alan aadaki gibi rotordaki toplam iletken alan (Acr) ve rotor ubuklar veya
rotor oyuklarnn says (Sr) ile elde edilir:
ab =
Acr
Sr
111
ubuklar ve rotor nvesi arasnda yaltm kullanlmamtr ve rotor oyuk alannn hesaplanmasnda
0,15 - 0,4 mm arasnda bir boluk varsaylabilir.
Sincap kafes ubuklarnn toplam direnci aadaki eitlik ile hesaplanr:
rb = S r
Lb
ab
(5.27)
Burada, Lb eksenel ubuk uzunluudur.

Sincap kafes ubuklar ve u halkalarndaki akm dalm ekil 5.7de grlmektedir. Her
ubuktaki akmn u halkasnda yarsnn ubuk yoluyla bir kutup adm sola ve dier yarsnn
ubuk yoluyla bir kutup adm saa geri dnen iki akm olarak ikiye blnd grlmektedir.
ekil 5.7 Sincap

kafes sargsndaki
akm dalm
ekil 5.7de ubuklarda akmn maksimum olduu noktalarda u halkalarndaki akm sfr ve ubuk
akmnn sfr olduu yerlerde u halkalarndaki akmn maksimum olduu grlmektedir. Eer
hava aralndaki harmonikler ihmal edilebilir genlikte ise sinsoidal akm dalm varsaym
geerlidir.
U halka akmnn maksimum deeri ortalama ubuk akm ve kutup bana ubuk (veya rotor
oyuklarnn) saysnn yarsnn arpm olarak elde edilir. ubuk akm gibi u halka akmnn da
sinsoidal olarak deitii kabul edilerek u halka akmnn RMS deeri (Ier)
I er =
2I b
I S
Sr / 2 1
= b r
p
p
2
(5.28)
dir. Burada, Ib ubuk akmnn RMS deeridir.

Vantilasyon genelde rotor ubuklarna gre u halkalar iin daha iyidir ve u halkasndaki akm
younluu ubuklardaki akm younluuna eit veya biraz daha yksek alnabilir. Bununla beraber
ou durumlarda u halkasnn boyutlar rotor sarg direncine en az katkda bulunacak ekilde
seilir.
Her u halkasnn kesit alan (aer)
112
a er =
I er
er
I bSr
p er
(5.29)
dir. Burada, er u halkasndaki akm younluudur (A/mm2).

ubuk ksmn toplam alan,
Acr =
I b Sr
(5.30)
dir. Burada, b rotor ubuklarndaki akm younluudur (A/mm2).

(5.30) eitliinden Ib deerinin (5.29) eitliinde yerine konulmasyla toplam rotor iletken kesiti
(Acr) ile her u halkasnn kesit alan aadaki gibi elde edilir:
a er =
Acr b
p er
ki u halkasnn direnci,
rer = 2
Der
(5.31)
a er
dir. Burada, Der u halkasnn ortalama apdr.

(5.27), (5,28) ve (5.31) eitliklerinden yararlanlarak toplam rotor bakr kayb aadaki biimde
yazlabilir:
L
2D
I b2 rb + I er2 rer = I b2 S r2 b + 2 er
S r a b p a er
(5.32)
(5.32) eitliinin akmn karesine blnmesi ile aadaki gibi toplam rotor direnci elde edilir:
L
2D
Rr = S r2 b + 2 er
S r a b p a er
Rotor direncinin motorun edeer devresinde kullanlabilmesinden nce stator sargs ile ifade
edilmelidir. Duraan durumunda indksiyon motoru bir transformotor gibi aksiyonda bulunur.
Primer gerilimi tarafna aktarlm (stator terminallerinden bakla) rotor direnci toplam rotor
direncinin dntrme orannn karesi (etkin stator sarmnn etkin rotor sarmna oran) ile
arpmna eittir; fakat etkin rotor sarm says nedir?
Sincap kafes sargsnn faz says kutup bana ubuklarn (veya rotor oyuklar) saysna eittir; faz
bana seri sarm says kutup ifti saysna eittir ve kafes sargsnn sarg faktr 1e eittir.
Bundan dolay dntrme oran,
2
m s Ts K ws
2m s Ts K ws
m s Ts K ws
=
Sr
( S r / p )( p / 2)
m r Tr K wr
113
olur. Stator sarg terimi ile (statora aktarlm) sincap kafes sargsnn faz bana direnci bu
durumda aadaki gibi olur:
L
2D
2
rr = 4m s Ts2 K ws
b + 2 er
S r a b p a er
Kk motorlar durumunda olduu gibi u halkasnn radyal genilii ubuk kesit alanna kyasla
byk olduunda kafes direncinin u halka bileeninin halkadaki dzgn olmayan akm
dalmnn hesaba katlmas iin dzeltilmesi gerekir. U halkasnn dzeltme faktr (KR) ekil
5.8den alnabilir.
8 ku
t up
p
utu
ku
tu
p
tup
12 ku
tup
10 ku
6k
KR
ekil 5.8 U halkas

dzeltme faktr
2k
ut u
p
U halkasnn
ap
D ap
fazl motorlar iin stator sargsna aktarlm faz bana kafes sargs direnci aadaki gibi
verilir:
L
2D
2
rr = 12Ts2 K ws
b + 2 er K R
S r a b p a er
(5.33)
5.3.8 SARGILI ROTOR TASARIMI
Bilezikli motorlarn rotor sargs stator sargs gibi ayn faz ve kutup saysndadr. Rotor oyuk says
dengeli bir sarma izin vermelidir. Genelde rotor iin faz bana kutup bana tam oyuk says
kullanlr.
Stator sargsna anma gerilimi uygulanm olarak sargl rotorlu motorlarn rotor fazlarna harici
direnlerin eklenmesiyle yol verilir. Bundan dolay ana dner alan yol verme periyodu sresince
normal iddetindedir. Rotor oyuk saysnn seimi sincap kafesli rotorlar durumunda olduu gibi
114
kritik deildir. Bununla beraber hava aralndaki manyetik grltler ve ar ak pulzasyonundan

kanmak iin rotor oyuk says mmkn olduunca stator oyuk saysna gre % 15 - 30 daha
byk veya kk yaplmaldr.
Faz bana seri rotor sarm says bilezik halkalar arasndaki gerilimi belirler; bu gerilim bilezik
halkalar ak iken rotorun duraan durumunda ve stator sargsna anma gerilimi uygulandnda
maksimum deerindedir. Ak devre rotor gerilimi genel amal kk motorlarda 400 Vu
gememelidir. Stator emf (Es) ve faz bana seri sarm (Ts) ile faz bana seri rotor sarm says (Tr)
aadaki gibi bulunur:
Tr =
K ws E r
Ts
K wr E s
(5.34)
Burada, Kws ve Kwr srasyla stator ve rotor sarg faktrleri, Ts faz bana stator sarm says ve Er faz
bana rotor ak devre gerilimi olup gen ve yldz bal rotorlar iin srasyla 400 V veya 230
Vu gememelidir.
Rotor iletkeninin kesit alan rotor sargsndaki akm younluunun uygun bir deerinin varsaym
ile bulunabilir. Ar rotor bakr kayb ve yaltlm sargnn snmasndan kanmak iin rotordaki
akm younluu stator sargs akm younluuna eit alnmaldr. Gereken oyuk alan stator
sargsnn oyuk boluk faktrne benzer (yaklak 0,4) oyuk yaltm ve takozlar iin gereken
bolua izin verecek ekilde bir oyuk boluk faktrnn kabul edilmesi ile tahmin edilebilir.
Kk bilezikli motorlarn rotor sarglar ou kez tek katmanl sepet tipindedir. Gereken iletken
alannn elde edilmesi iin paralel birka iletkenin kullanlmas yaygn pratiktir. Bu metot kapal
oyuklarda sargnn yerletirilmesini ksmi olarak kolaylatrr. Rotor sargs ou kez yldz bal
ve balant ucu milden geirilerek bilezik halkalarna balanr.
Bilezikli motorun faz bana rotor sarg direnci aadaki gibi stator sarg direncindeki benzer
davranla hesaplanr:
rr =
Tr Lmtr
a r 10 6
Burada, ar iletken kesit alan (mm2) ve zdirentir (m).

Statora aktarlm faz bana rotor direnci aadaki gibi hesaplanr:
K T
rr = ws s
K wr Tr
Tr Lmtr
6
a r 10
(5.35)
5.3.9 ROTOR D VE NVE
Sabit hzl indksiyon motorlarnda rotordaki ak dnmnn frekans ok dktr. Ak

younluu yksek de olsa nve kayplar kk ve hemen hemen ihmal edilebilir olacaktr.
Bununla beraber dilerdeki maksimum ak younluu stator dileri iin kullanlan ak younluu
deerinden (1,7 T) sadece biraz daha yksek olabilir. Bu deer dilerden aknn gemesi iin
gereken amper-sarm ile snrlanr.
115
Rotor nvesindeki ak younluu genelde stator nvesindeki ak younluuna eit ve 1,5 T yi

amamaldr. Rotor nvesi kutup aksnn yarsn tadndan minimum nve derinlii (5.17)
eitlii yardm ile elde edilebilir.
5.4 ALIMA KARAKTERSTKLER
5.4.1 YKSZ AKIM
ndksiyon motorunun yksz akm iki bileenden oluur: uygulanan gerilim ile 90 faz farkl
mknatslama akm (Im) ve gerilimle ayn fazda kayp bileeni (Ip).
Mknatslama akm, Ek 3de (E3.2) eitliinden, manyetik devreden aknn gemesi iin gereken
kutup bana toplam amper-sarmn hesaplanmasyla elde edilir. Kutup bana amper-sarmn
hesaplanmas Ek 3de aklanmtr.
Yksz akmn kayp bileeninin hesaplanmas yksz kayplarn belirlenmesini ierir. Bunlar
diler ve nvelerdeki demir kayplar ve srtnme ve rzgar kayplardr.
Stator dileri ve nvedeki demir kayplar bunlarn ilgili arlklarnn hesaplanmas ve ak
younluu deerlerine karlk gelen spesifik kayp ile (birim arlk bana) arplmasyla
belirlenir. Laminasyonlarn spesifik kayp erileri Ek 1de verilmitir.
Rotor frekans ok dk olduundan rotor demir kayplar ihmal edilebilir. Bununla beraber baz
rotoru sargl tasarmlarda ykleme saykl sresince motordan yksek kaymalarda almas
beklendiinde rotor demir kayplar kayplarn hesaplamasnda dahil edilmelidir.
Srtnme ve rzgar kayplar motorun yapsna baldr ve genel durumda doru deerlerin tahmin
edilmesi ok zordur. Benzer makinalar zerinde deney verisi yoksa srtnme ve rzgar kayplar
anma knn % 1 - 3 arasnda alnabilir.
3 fazl motorlar iin faz bana yksz kayp bileeni ve faz bana yksz akm srasyla aadaki
gibidir:
Ip =
Toplam yksz kayplar

3E s
I o = I m2 + I p2
(5.36)
(5.37)
Kk motorlarda yksz akmn allm deerleri tam yk akmnn % 30 50si arasndadr.

5.4.2 EDEER DEVRE PARAMETRELER
Stator ve rotor direnlerinin hesaplanmas yukarda aklanm ve kaak reaktansn hesaplanmas

Ek 3de verilmitir.
Faz bana mknatslama reaktans (xm) mknatslama akm (Im) ve stator kaak reaktans (x1)
bilindiinde aadaki gibi hesaplanabilir:
xm =
V faz
Im
x1
(5.38)
116
Edeer devre metodu indksiyon motorun performans karakteristiklerinin belirlenmesinde

kullanlabilir. ekil 5.9da tek kafesli indksiyon motorun edeer devresi grlmektedir. Bu
kavramda bununla beraber manyetik doyum hesaba katlmamaktadr. Yol verme sresince
indksiyon motorlar youn doyumda olduundan edeer devre metodu sadece normal bir
tasarmn maksimum torkuna karlk gelen kaymadan daha byk olmayan kaymalarda
performans karakteristiklerinin tahmin edilmesinde kullanlabilir. ndksiyon motorun geleneksel
edeer devresinin motorun performansnn tahmininde dorusal olmayan sonlu eleman modeli ile
beraber kullanld bir metot Elektrik Makinalarnn Bilgisayar Destekli Tasarm blmnde
aklanmaktadr.
R1
X1
X'2
Rm
faz
Xm
R'2
S
ekil 5.9 ndksiyon

motor edeer
devresi
5.5 NDKSYON MOTORLARININ LAMNASYON BOYUTLARI
Stator ve rotor laminasyonlarnn geni bir aral mevcuttur ve bunlarla pratik olarak btn
standart tasarmlar yaplabilmektedir. ndksiyon motor laminasyonlarnn rnek boyutlar tablo
5.2de verilmitir. Aadaki ksmda indksiyon motorlarnn rnek tasarmlar verilmekte ve
mmkn olduunda tablo 5.2de bulunan aralktaki laminasyonlardan yararlanlmaktadr.
5.6 RNEK TASARIMLAR
5.6.1 50 HZ MOTOR TASARIMI
0,25 kW, 1380 d/dak, 415 V yldz bal, 50 Hz, 3 fazl, 4 kutuplu sincap kafesli indksiyon
motorunun tasarmn yapnz. Makinann olduka yksek bir rekabet ortamnda satlaca
dnlmekte ve F snf yaltkan ile yaltlacaktr.
5.6.1.1 ANA BOYUTLAR
Bu boyut iin verim ve g faktrnn kabul edilebilir deerlerinin her biri 0,7 civarndadr,
bundan dolay:
Q=
0,25
= 0,51 kVA
0,7 0,7
Bort = 0,5 T ve ac = 22000 amper iletken/m

olmasna izin verelim. Kwsnin balang deeri 0,955 kabul edilmitir; k katsays:
Co = 1,11 2 0,5 22000 0,955 103 = 115
117
Tablo 5.2 Kk indksiyon motorlarnn laminasyon boyutlar (ller mmdir)

O/D
I/D
Oyuklar (Ss/Sr)
O/D
I/D
Oyuklar (Ss/Sr)
O/D
I/D
Oyuklar (Ss/Sr)
35,00
36,50
39,20
41,60
42,00
42,00
48,20
48,25
50,00
52,20
55,00
56,00
56,30
58,00
58,25
60,00
60,00
65,00
65,00
65,10
65,20
69,00
69,00
70,00
70,00
70,10
73,00
73,10
75,00
80,00
80,00
80,00
80,00
80,00
80,00
80,00
80,00
80,10
80,10
85,00
90,00
17,50
16,00
20,00
22,00
21,00
21,70
22,00
22,05
27,00
27,00
28,00
30,00
28,00
25,00
27,02
30,00
32,00
35,00
37,50
35,00
30,00
35,00
37,00
34,00
35,00
37,00
40,00
40,07
40,00
39,95
40,00
40,00
40,00
40,00
40,00
45,00
50,00
45,00
45,00
45,50
45,00
12/11
12/10
12/10
12/17
12/19
12/11
12/10
10/12
12/16
12/16
16/18
12/14
12/15
12/16
12/16
12/15
12/15
12/16
24/18
12/16
12/17
12/16
12/17
12/13
12/17
12/17
16/17
16/20
12/17
12/17
12/14
18/22
16/22
12/14
12/18
24/22
36/30
16/22
12/22
18/23
18/22
90,00
90,00
90,00
90,00
90,00
90,00
90,00
90,00
90,00
100,00
100,00
100,00
99,78
100,00
106,50
106,50
106,50
106,50
110,00
110,00
110,00
110,00
120,00
120,00
120,00
120,00
120,00
120,00
120,00
125,00
130,00
135,00
135,00
135,00
135,00
135,00
135,00
135,00
135,00
145,00
150,00
45,00
45,00
45,00
50,00
50,00
50,00
50,00
50,00
55,00
50,00
50,00
50,00
55,00
55,00
55,00
55,00
62,00
70,00
55,00
60,00
60,00
60,00
62,00
62,00
70,00
70,00
70,00
80,00
80,00
60 00
80,00
70,00
70,00
80,00
80,00
90,00
90,00
80,00
90,00
85,00
80,00
12/18
24/18
24/17
24/22
24/22
24/17
12/17
24/33
36/30
18/22
12/15
24/22
24/17
24/17
24/18
24/17
24/22
36/30
24/18
24/22
36/30
24/18
24/18
24/17
24/22
24/30
36/28
36/30
36/26
24/18
36/28
24/18
24/17
24/30
36/28
36/26
36/30
36/30
36/44
36/28
24/18
150,00
150,00
150,00
150,00
150,00
160,00
165,00
165,00
165,00
165,00
165,00
165,00
170,00
170,00
170,00
170,00
170,00
180,00
195,00
200,00
200,00
200,00
200,00
200,00
220,00
230,30
240,00
240,00
240,00
240,00
240,00
270,00
270,00
270,00
270,00
270,00
300,00
300,00
300,00
340,00
80,00
90,00
90,00
90,00
103,00
100,00
80,00
103,00
103,00
103,00
103,00
110,00
90,00
90,00
103,00
103,00
115,00
110,00
125,00
110,00
125,00
125,00
135,00
140,00
130,00
150,00
135,00
150,00
150,00
165,00
170,00
150,00
170,00
170,00
180,00
190,00
170,00
190,00
200,00
190,00
24/17
24/30
36/28
36/44
36/34
40/44
24/30
24/30
36/30
36/44
48/44
36/44
24/18
36/30
36/28
36/30
36/34
36/44
36/30
39/30
36/28
36/32
36/34
48/44
36/44
36/44
36/30
36/28
36/32
54/38
48/44
36/40
36/28
36/32
54/38
48/44
36/40
48/40
54/38
36/40
Senkron hz 25 d/s dir. D2L arpm:

D2L =
0,51
= 1,77 10 4 m 3
115 25
Dk maliyetli tasarm iin nve uzunluunun kutup admna oran 1,5 - 2,0 arasnda olmaldr.
L / oran 1,5 alnarak srasyla ap ve nve uzunluu 53 mm ve 63 mm olarak elde edilir.
Maliyetin dk tutulmas iin bu tasarmda standart laminasyonlardan yararlanlmaldr. 55 mm
apnda K&S laminasyonu kullanlr. Buna gre yeni ap, uzunluk deerleri ve yeni L / oran,
D = 55 mm , L = 58 mm ve
= 1,34
118
hesaplanr. Laminasyon kalnl 0,5 mm, paketleme faktr 0,95, net demir uzunluu 55,1 mm ve
kutup adm 43,2 mmdir. Kutup bana ak:
= 0,5 0,0551 0,043 = 1,18 mWb

Hava aralnn uzunluu (5.7) eitliinin yardm ile belirlenir:
l g = 3,06
6560
= 0,25 mm
55 + 2280
5.6.1.2 STATOR TASARIMI
Faz bana kutup bana oyuk says (q) 2den az olmayan bir tam say olmaldr. q = 2 ile stator
oyuklarnn says 24 olacak ve hava aral apna gre oyuk adm 7,2 mm olacaktr. Bu olduka
kk bir deer olup eer daha ok sayda oyuk seilirse daha da kk olacaktr. Bundan dolay
faz bana kutup bana 2 oyuk kullanlr. Sarg datm faktrnn buna karlk gelen deeri 0,966
dr. Yar kapal sivriltilmi oyuklar kullanlr.
Stator sargsnda indklenen emf uygulanan faz gerilim deerinin 0,97 katna eit alnabilir. Buna
gre,
415
= 232,4 V
3
E s = 0,97
hesaplanr. (5.10) eitlii aadaki gibi faz bana seri sarm saysnn hesaplanmasnda kullanlr:
Ts =
232,4
= 918
4,44 50 1,18 10 3 0,966
Stator iletkenlerinin toplam says 5508 ve oyuk bana iletken says 229,5 dur. Buna gre oyuk
bana 230 iletken kullanlr. Faz bana seri sarm says 920 olacaktr. Bu motor iin sepet tipi
sarg kullanlr ve sarg says stator oyuklarnn yarsna veya 12ye eittir.
Sarg akl sepet tipi sarg iin tek say olmaldr. Kutup adm 6 oyuk ve oyuk as 30
elektriksel derecedir. Bundan dolay 5 oyuk veya 150 elektriksel derecelik bir sarg adm
kullanlr. Sarg bir oyuk adm kadar ksaltlr ve adm faktr aadaki gibi hesaplanr:
K c = sin
150
= 0,966
2
imdi stator sarg faktr aadaki gibi bilinmektedir:

K ws = K ds K cs = 0,966 0,966 = 0,933
Kutup bana ak ve hava aral ak younluu deeri aadaki gibi dzeltilmelidir:
232,4
= 1,22 mWb
4,44 50 920 0,933
Stator faz akm:
ve
Bort =
= 0,51 T
Li
119
Is =
0,51 10 3
= 0,7 A
3 240
Makina F snf yaltkan ile yaltlacandan dolay yksek akm younluklarndan yararlanlabilir.
Stator sargs akm younluunun 6 A/mm2 olmasna izin verelim. letken kesit alan:
as =
0,7
= 0,118 mm 2
6,0
olur. Gereken iletken tel ap 0,39 mmdir. En yakn standart iletken tel ap 0,4 mm ve kesit alan
0,1257 mm2 dir.
55 mm apnda K&S laminasyonlarndan biri ekil 5.10da grlmektedir. Bu laminasyonlarn
kullanlmasnn avantaj oyuk kombinasyonunda yatmaktadr. Eer bu laminasyonlar
kullanlabilirse oyuklarn kaykl (skewed) yaplmasna gerek kalmayacaktr.
ekil 5.10 Stator ve rotor laminasyonlar

Oyuk bana 230 iletkenin toplam alan 28,9 mm2 civarndadr. ekil 5.10da grlen K&S
laminasyonun oyuk alan 72,6 mm2 dir. Oyuk boluk faktr yaklak 0,4 olur.
Stator sargs ortalama sarm uzunluu aadaki gibi (5.14) eitliinin yardm ile hesaplanr:
Lmts = 2 0,058 + 2,3 0,43 = 0,215 m
Faz bana stator direnci (5.16) eitliinden elde edilir. 25 C de:
rs =
1,8 10 8 920 0,215

= 28,4
0,1257 10 6
Eer diler ve nvelerdeki ak younluklar doyurucu ise laminasyon doyurucu olacaktr. ekil
5.10da grlen K&S laminasyonunun stator diinin genilii 3 mm dir. Di ak younluu:
Bts =
1,22 10 3 / 6
= 1,23 T
0,0551 0,003
120
dir. Bu di ne doyum durumunda bulunmakta ne de dk ak younluunda altrlmadndan

doyurucu gzkmektedir.
Stator nve derinlii 9,39 mm ve nve ak younluu aadaki gibi kabul edilebilir bir deerdedir:
Bcs =
1,22 10 3 / 2
= 1,28 T
0,0551 9,39 10 3
5.6.1.3 ROTOR TASARIMI
Rotor ap:
Dr = D 2l g = 55 2 0,25 = 54,5 mm
Eer rotor oyuk says stator oyuk saysndan % 30 az alnrsa 16,8 oyua ihtiya vardr. Buna gre
17 rotor oyuu bu hesaba gre kabul edilebilir. 24 stator oyuk says ve 17 rotor oyuk says stator
tasarm ksmnda geen daha nce tartlan kriterle uyum iindedir. Bu kombinasyon K&S de
mevcuttur ve stator ve rotor laminasyonlarnn detaylar tablo 5.3 de verilmitir.
Tablo 5.3 Stator ve rotor laminasyonlarnn ayrntlar
O/D (mm)
99,78
54,50
Para
Stator
Rotor
I/D (mm)
55,00
18,00
As (mm)
72,60
27,70
Wt (mm)
3,00
3,90
Buna gre,
S s = 24
S r = 17
alnr. Rotor ubuk alan 27,7 mm2 ve 17 ubuun alan yaklak 471 mm2 dir. ubuk alannn
doyurucu olup olmad toplam rotor iletken alannn stator bakr alanna oran ile anlalabilir; 0,5
- 0,8 arasnda bir deer muhtemelen doyurucu bir tasarm meydana getirecektir.
Toplam stator bakr alan (5520 iletkenin kesit alan) yaklak 693 mm2 dir. Buna gre aadaki
deer tamamen kabul edilebilir:
Acr 471
=
= 0,68
Acs 693
Sonraki adm rotor ubuklarndaki akm younluunun incelenmesidir. Rotor ubuk akm,
Ib =
2m s K ws Ts
2 3 0,933 920
I s cos =
0,73 0,7 = 154,9 A
Sr
17
ve akm younluu yaklak 5,6 A/mm2 olarak tamamen doyurucudur.

Son olarak bu rotor laminasyonunun kabul edilmesinden nce rotor dii ve nve ak younluu
deerlerinin incelenmesine gerek vardr. Di genilii 3,9 mm ve di ak younluu:
121
Btr =
1,22 10 3
= 1,34 T
17 / 4 0,0551 3,9 10 3
Rotor nve derinlii 11,8 mm ve nve ak younluu yaklak 0,9 T dr. Bundan dolay hem rotor
dii ve nve ak younluu kabul edilebilir.
U halka akm aadaki gibi (5.28) eitliinden hesaplanr:
I er =
154,9 17
= 209,5 A
4
U halkasndaki akm younluu deeri 5,6 A/mm2 alnarak (ubuk akm younluuna eit) her u
halkasnn kesit alan 37,4 mm2 olur. U halkasnn d ap rotor apndan daha kk olmaldr.
U halkas apnn 53 mm, radyal kalnlnn 8 mm ve eksenel uzunluunun 10 mm olmasna izin
verelim. U halka alan 80 mm2 olacaktr; bu deer 5,6 A/mm2 deerinde akm younluu iin
gerekenin yaklak iki katdr. Bu boyutlar retime daha uygundur. U halkasndaki akm
younluu sadece 2,6 A/mm2 civarnda olur. Rotorun alminyum kalplama dkm ile
yaplacaktr.
U halkasnn ortalama ap 49 mm dir. U halka faktr ekil 5.8den 0,95 olarak elde edilir.
Statora aktarlm faz bana kafes sargs direnci aadaki gibi (5.33) eitliinin yardm ile
hesaplanr:
2 0,049 0,95
0,058
r = 12 920 2 0,9332 2,7 10 2
= 34,9
+
16 80
17 27,7
5.6.1.4 YKSZ AKIM
Manyetik devreden aknn gemesi iin gereken kutup bana amper-sarmn hesaplanma metodu
Ek 3de verilmitir. Mevcut tasarmn mknatslanma verisi tablo 5.4 de verilmitir.
Tablo 5.4 Mknatslanma verisi
Ksm
Hava-aral
Stator dileri
Stator nvesi
Rotor dileri
Rotor nvesi
B (T)
0,51
1,23
1,28
1,34
0,9
B60 (T)
0,69
1,67
1,82
-
Uzunluk (mm)
0,349
13,00
23,6
7,9
7,0
amper-sarm/m
55,2104
280
250
1000
160
amper-sarm
192,6
3,6
5,9
7,9
1,1
Mknatslanma akm:
Im =
0,427 4 211,1
= 0,42 A
920 0,933
Stator dileri ve nvesindeki demir kayplarnn hesaplanmas tablo 5.5de zetlenmitir. Toplam
demir kayplar 10,4 Wtr.
Srtnme ve rzgar kayplar anma gcnn % 2,5i veya 5,75 W olarak alnr. Toplam yksz
kayplar 16,15 Wtr. Yksz akmn kayp bileeni,
122
Ip =
16,15
= 0,023 A
3 232,4
ve yksz akm (Io) yaklak olarak 0,42 Adir.

Tablo 5.5 Diler ve nvedeki demir kayplar
Ksm
Stator dileri
Stator nvesi
Arlk (kg)
0,4
1,12
Bmax (T)
1,93
2,0
p1 (W/kg)
6,0
7,2
Demir kayb (W)

2,4
8,0
Demir, srtnme ve rzgar kayplarn temsil eden edeer devredeki rm direnci:
rm =
232,4
= 10104
0,023
5.6.1.5 KAAK REAKTANS
Stator ve rotor oyuklarnn permeans katsaylar ekil E3.3n yardm ile tahmin edilir (oyuk
boyutlar ekil 5.10da verilmitir):
ss = 1,25 o
ve
sr = 1,85 o
Stator oyuklarndan dolay kaak reaktans:
x ss =
8 50 920 2 0,058
1,25 o = 12,1
42
Statora aktarlm rotor oyuk permeans katsays:
sr = 1,85 o
0,9332 24
= 2,27 o
12 17
Statora aktarlm rotor oyuk kaak reaktans:
x sr =
8 50 920 2 0,058
2,27 o = 22
42
Sarg aklnn 5/6 oranl kutup adm iin sarkma faktr ekil E3.4den 0,83e eit olarak elde
edilir. (E3.14) eitlii aadaki deerin hesaplanmasnda kullanlr:
Lo o = o
0,83 ( 43,2 10 3 ) 2
= 0,049 o
10,07 10 3
Sarkma kaak reaktans aadaki gibi (E3.15) eitliinin yardm ile hesaplanr:
xo =
8 50 920 2
0,049 o = 8,18
42
123
Zikzak kaak reaktans (E3.13) eitliinden hesaplanabilir. Faz bana toplam zikzak kaa hemen
hemen stator ve rotor arasnda eit olarak blnm ve yaklak 1,67 dur.
Kuak kaak reaktans (3.16) eitliinin yardm ile hesaplanabilir fakat bu deer ihmal edilebilir.
Faz bana toplam stator ve rotor kaak reaktans:
x1 = 21,1
ve
x 2 = 22,8
Mknatslanma reaktans:
xm =
239,6
21,1 = 549,4
0,42
Btn edeer devre bileenlerinin deerleri imdi bilinmekte ve motor edeer devresi ekil
5.11de grlmektedir.
28,4
j21,1
415
3
j22,8
j549,4
10104
34,9
S
ekil 5.11 250 W,

1380 d/daklk
indksiyon motor
edeer devresi
Edeer devre motorun alma karakteristiklerinin belirlenmesinde kullanlabilir. Bununla beraber

edeer devre parametrelerinin manyetik doyum etkisinin hesaba katlmadan elde edilmi olduu
hatrlanmaldr. Bu yaklam alma karakteristiklerinden daha ok tahmin edilen yol verme ve
hzlanma (run up) performansnn doruluunu etkileyecektir. Bununla beraber % 8lik bir
kaymada k gc (1380 d/dak) yaklak 325 W olacaktr. Doyum ve dier (stray) kayplarn
dikkate alnmasndan sonra k muhtemelen 250 W civarnda olurdu.
5.6.2 400 HZ MOTOR TASARIMI
Bir uan yakt pompasn altran 0,7 kW, 200 V, 400 Hz, 11400 dev/dak, fazl indksiyon
motorun tasarmn yapnz. Verim ve g faktr srasyla 0,7 ve 0,8 den daha az olmayacaktr.
5.6.2.1 ANA BOYUTLAR
Motor uak yaktna daldrlm olarak alacak ekilde tasarlandndan s dalm bak
asndan spesifik yklemelerin yksek deerleri kullanlabilir. Bununla beraber mknatslanma
akmnn uygun bir seviyede snrlanmas ve yksek g faktrnn elde edilmesi iin spesifik
manyetik yklemenin orta deerleri kullanlmaldr.
Bort = 0,4 T
olmasna izin verelim.
ve
ac = 40000 amper iletken/m
124
Kw nin balang deeri 0,955 kabul edilebilir ve k katsays:

Co = 1,11 2 0,4 40000 0,955 10 3 = 167,4
kVA giri:
Q=
0,7
= 1,25 kVA
0,7 0,8
Motor 4 kutuplu ve senkron hz (ns) 200 d/s dir. D2L arpm:
D2L =
1,25
= 3,734 10 5 m 3
167,4 200
yi bir g faktr iin nve uzunluunun kutup admna oran 1 - 1,5 arasnda olmaldr. 4 kutuplu
motorlar iin eer L=D alnrsa L / oran 1,27 olacaktr. D ve L deerlerinin aadaki gibi
olmasna izin verelim:
D = 33 mm
ve
L = 34 mm
5.6.2.2 STATOR TASARIMI
Bu tasarmda maliyet nemli bir tasarm kriteri deildir ve dk kaypl laminasyon malzemesi
kullanlr. Laminasyon kalnl 0,35 mm veya 0,27 mm olacak ve paketleme faktr tipik olarak
0,95 dir. Net demir uzunluu 32,3 mm ve kutup akm 26 mm dir. Bundan dolay kutup bana ak
3,348 10 4 Wb dir. Faz bana indklenen emf terminal faz geriliminin 0,97 kat veya 112 V
olarak alnr. Faz bana stator sarm says:
Ts =
112
= 197
4,44 400 3,348 10 4 0,955
apn kk olmasndan dolay faz bana kutup bana 2 oyuk seilir. Stator oyuk says 24 ve
datm faktr (Kd) 0,966 dr. Tek katmanl sepet tipi sarg kullanlr ve sarg akl 5 oyuk veya
150 elektriksel derecedir. Adm faktr 0,966 ve stator sarg faktr 0,933 tr.
imdi stator sarm saysnn oyuk bana iletken saysnn tam bir say vermesi iin dzeltilmesi
gerekmektedir. Oyuk bana 50 iletken ile faz bana gereken sarm 200 olacaktr. Kutup bana ak
deeri 3,38 10 4 Wb olacak ve ortalama hava aral ak younluu (Bort) yaklak olarak 0,4 Tda
deimeden kalr.
Stator faz akm:
Is =
0,7 10 3
= 3,6 A
3 115,4 0,7 0,8
Gerekte hava soutmal motorlarda kullanlandan daha yksek bir akm younluunda tasarm
yaplabilir ve yaplmaldr. 20 A/mm2 lik bir stator akm younluu varsaylarak iletken kesit alan:
125
as =
3,6
= 0,18 mm 2
20
Gereken iletken tel ap 0,48 mmdir. Bundan dolay 0,5 mm apnda standart bakr iletken tel
kullanlr ve bunun kesit alan 0,196 mm2 dir. imdi stator iletkeninin akm younluu yaklak
18,4 A/mm2 dir.
Ortalama stator sarm uzunluu:
Lmts = 2 34 + 2,3 26 = 127,8 mm

Faz bana stator direnci:
rs =
1,8 10 8 200 0,1278

= 2,35
0,196 10 6
50 iletkenin toplam alan yaklak 9,8 mm2 dir ve 25 - 32 mm2 arasnda bir oyuk alan 0,4 ve 0,3
arasnda bir oyuk boluk faktr ile sonulanr. Stator laminasyonu ekil 5.12de grlmekte ve
oyuk alan 30,4 mm2 dir. Bu laminasyon di ak younluu eer ok yksek deilse kabul
edilecektir. Stator di ak younluu aadaki gibi bulunur ve kabul edilebilir bir deerdir.
Bts =
3,38 10 4
= 1,03 T
6 1,7 10 3 32,3 10 3
Stator nve derinlii nve ak younluu yaklak 1,5 T olacak ekilde seilir; buna gre:
d cs =
3,38 10 4
= 3,5 10 3 m veya 3,5 mm
2 1,5 32,3 10 3
Stator d ap 57,4 mm dir.

5.6.2.3 ROTOR TASARIMI
Hava aral radyal uzunluu:
l g = 3,06
6560
= 0,22 mm
33 + 2280
ve rotor ap 32,56 mm dir.

Rotor oyuk says stator oyuk saysnn % 15 30 u arasnda daha byk veya daha az
seilmelidir. Kk rotor apndan dolay rotor oyuklar stator oyuklarndan daha az seilir. Rotor
oyuklarnn 15 olarak seimi oyuk harmonikleri ile ilgili yukarda tartlan kriteri doyurmaktadr.
Rotor oyuu ekil 5.13de grlmekte ve di genilii 2,2 mm dir.
Ib =
2ms K wsTs
2 3 0,933 200
I s cos =
3,6 0,8 = 215 A
15
Sr
olarak hesaplanan rotor ubuk akmndan akm younluu yaklak 14,2 A/mm2 dir.
126
ekil 5.12 Stator laminasyonu detaylar
ekil 5.13 Rotor oyuk boyutlar
U halka akm:
I er =
215 15
= 267 A
4
Bu zel motorun maliyeti en nemli kriter olmamasna ramen eer anma gc kalp dkm
alminyum sarg ile elde edilebiliyorsa retim maliyeti nemli lde azalacaktr.
Rotor dilerindeki ak younluu:
Btr =
3,38 10 4
= 1,27 T
15 / 4 32,3 10 3 2,2 10 3
Mil ap 10 mm ve rotor nve derinlii 5,08 mmdir. Rotor nvesindeki ak younluu:

Bcr =
3,38 10 4
= 1,03 T
2 32,3 10 3 5,08 10 3
Diler ve nvedeki ak younluklar kabul edilebilir ve kalp dkm kafes sargsnn kullanlmas
hedeflenecektir.
U halka d ve i yaraplarnn srasyla 31,2 mm ve 12 mm olmasna izin verelim. Bu deerlere
karlk gelen u halka faktr 1,28 dir. U halkas eksenel boyutunun 10 mm olmasna izin
verelim. Buna gre u halkasnn alan 96 mm2 olur.
127
Statora aktarlm rotor direnci:

2 0,0216 1,28
0,034
+
r = 12 200 2 0,9332 2,7 10 2
= 1,82
16 96
15 15,1
5.6.2.4 YKSZ AKIM
Mknatslanma verisi tablo 5.6da zetlenmitir ve mknatslanma akm aadaki gibi bulunur:
Im =
0,427 4 131,6
= 1,2 A
200 0,933
veya
I f 1 ' in % 33'
Tablo 5.6 Mknatslanma verisi

Ksm
Hava-aral
Stator dileri
Stator nvesi
Rotor dileri
Rotor nvesi
B (T)
0,40
1,03
1,50
1,27
1,03
B60 (T)
0,544
1,40
1,73
-
Uzunluk (mm) amper-sarm/m amper-sarm

0,300
129,9
43,29104
8,70
23
0,2
14,1
32
0,45
6,2
160
1,0
3,95
11
0,05
Stator dileri ve nvedeki demir kayplar tablo 5.7de verilmitir. Anma gcnn bir yzdesi
olarak srkleme (drag) kayb kuru motordaki rzgar kaybna gre ok daha yksektir ve bunun
benzer motorlardaki testlerden deneysel olarak belirlenmesi gerekir. Tipik srkleme
karakteristiklerinin yokluunda srtnme ve srkleme kayplar anma gcnn % 4 - 8i arasnda
alnabilir.
Tablo 5.7 Diler ve nvedeki demir kayplar
Ksm
Stator dileri
Stator nvesi
Arlk (kg)
0,088
0,150
Bmax (T)
1,620
2,350
p1 (W/kg)
37
86,5
Demir kayb (W)

3,25
12,9
Srtnme ve srkleme kayplar anma gcnn % 5i veya 35 W alnarak yksz akmn kayp
bileeni:
Ip =
16,15 + 35
= 0,15 A
3 112
ve yksz akm yaklak olarak 1,2A dir.

Demir, srtnme ve srkleme kayplarn temsil eden diren (rm):
rm =
112
= 746
0,15
5.6.2.5 KAAK REAKTANS
Stator ve rotor oyuklarnn permeans katsaylar:
ss = 1,25 o
ve
sr = 0,75 o
128
Stator oyuk kaak reaktans:
x ss =
8 400 200 2 0,034

1,25 o = 2,68
42
Sarkma faktr 0,83 tr ve:
Lo o = o
0,83 (0,026) 2
= 0,04 o
4,32 10 3
Sarkma kaak reaktans:
xo =
8 400 200 2
0,04 o = 2,6
42
(E3.13) eitlii kullanlarak zikzak kaak reaktans 0,135 olarak hesaplanr ve kuak kaak
reaktans ihmal edilebilir. Bundan dolay:
x1 = 5,35
Statora aktarlm rotor oyuk permeans katsays:
sr = 0,75 o
0,9332 24
= 1,04 o
15
Statora aktarlm rotor oyuk kaak reaktans 2,23 dur. Kaykl (skewed) yaplmaya gerek
olmad varsaylrsa rotor kaak reaktans:
x 2 = 2,3
Mknatslanma reaktans:
xm =
115,5
5,35 = 90,0
1,2
Motorun edeer devresi ekil 5.14de grlmektedir. Edeer devre motorun performans
karakteristiklerinin tahmininde kullanldnda % 5 kaymada (veya 11400 d/dak) k gcnn
yaklak 790 W olduu bulunur ki bu deer istenilen ktan 90 watt daha byk bir ktr.
Hesaplamalarn yaklak deeri ve srkleme kayplarnn anma gcnn % 5i varsayld aklda
tutularak bu tasarm muhtemelen anma hznda istenilen k retecektir.
2,35
200
3
j2,3
j5,35
746
j90,9
1,82
S
ekil 5.14 700 W,

11400 d/daklk
indksiyon motor
edeer devresi
129
5.7 ZEL TASARIMLI NDKSYON MOTORLARI

5.7.1 DI ROTORLU MOTORLAR
Baz zel tasarmlarda i d veya d rotorlu motor adn alacak ekilde primer ve sekonder
sarglarnn pozisyonu aralarnda deitirilmitir. rnein motor ve pervane boyutunun kk
olduu baz yksek hzl, 400 Hzde alan motor uygulamalarnda pervane kanatlarnn rotorun
dahili bir paras olarak yapld d rotorlu tasarmdan yararlanlmas avantajldr. Dk hzda
alan dier bir rnek tavan tipi serinletici vantilatr motorudur.
5.7.2 DALGI MOTORLARI
Dalg motorlar akkann bir yerden baka bir yere iletilmesi iin santrifj pompalarnn
altrlmasnda kullanlr. Bu motorlar geleneksel motorlara gre aplar daha kk ve boylar
daha uzundur; bunun nedeni ou tesisatlarda hem yer ve hem de akln snrl olmasdr. ekil
5.15de elektrikli dalg pompasnn tipik bir tesisat ve motorun detaylar ekil 5.16da
grlmektedir. ou kez gcn artrlmas iin motorun uzunluu artrlr. Ek g isteyen
uygulamalarda iki motor mekanik ve elektriksel olarak beraber balanabilir. Bitiik motor
dzenlemesinde iki motorun stator sarglar seri balanr. Eer motorlardan birinin sargs yanarsa
dier motorun ar yklenmesinin engellenmesi iin sistemin tamam durur.
Su, ya veya petrol iin kullanlan dalg motorlarnda baz benzerlikler olmasna ramen petrol
karmada kullanlan motorun alma ortam derin kuyu pompalama uygulamasna gre daha
arlatrlm artlar ierdiinden bu ksmn konusu petrol kuyusu dalg motorlar zerinde
younlamaktadr.
5.7.2.1 DALGI MOTORUN ALIMASI
Petrol kuyusu dalg pompas fazl iki kutuplu bir motordur. fazl g zrhl fazl kablo ile
yzeyden beslenir ve balant szdrmazl salanr. Szdrmazlk zel dkm malzemeleri ve O
contalar ile salama alnr. Petrol kuyusu dalg pompasnn tipik kurulma derinlii 300 4400
metre arasnda deiir. Alt giri deliinin scakl 40 180 C aralnda deiir.
Motorun meydana getirdii dahili snn motorun d ap yoluyla akkana iletilmesi gerekir.
Motordan geen akkann istenilen hz oran en az 0,15 m/s olmak zere 0,3 m/s dir. Kuyu
svsnn z ss motorun dahili scaklk artnn belirlenmesinde byk bir faktrdr. Petroln
kesintili gelmesinin skl motorun scakln daha ok artracaktr. % 100lk petrol kuyusundaki
motorun scaklk art bir su kuyusundaki scaklk artnn 2 - 2,5 katdr.
Dalg motor snn iletimi, rulmanlarn yalanmas ve basncn dengelenmesi amalar iin yksek
dielektrik zellikli mineral ya ile doldurulur. Motor ya motorun zerine monte edilen bir
dengeleyici aygt ile iletiimde bulunur. Dengeleyici mekanik olarak motorun kuyu akkan ile
szdrmazln salar ve motorun ii ve d arasndaki basnc dengeler. Ayn zamanda pompann
neden olduu aa doru itmeyi kontrol altnda tutan bir itme rulmann iinde barndrr. Motorun
ya hacmi scakln artmasndan dolay genleirken dengeleyici bir rezervuar olarak grev yapar
ve tam kapasitesine ulancaya kadar ya depolar. Daha sonra ya bir ek valften petrol kuyusuna
szar. Dengeleyici motor sourken motora ya geri verir. Tipik almada motorun ii ve d
arasndaki basn farklarnn sadece 2 3 psi olmas beklenir.
130
rn k borusu
Dz uzatma
kablosu
Szdrmaz
balant
Kafa
Kablo
tme rulman
Balant
terminalleri
Pompa
Bakr iletken
tel sarg ular
Stator
Gaz ayrc
Bronz
laminasyonlar
elik
laminasyonlar
Rotorlar
Rotor
rulman
Dengeleyici
Mil
Ya filtresi
Bakr iletken
tel sarg ular
Taban
Motor
2" tpa
Giri delikleri
ekil 5.15 Bir kuyunun kesit grn
ekil 5.16 Dalg motorun kesit grn
5.7.2.2 GVENLRLK
Dalg pompasnn ortalama alma mr yaklak olarak 2 yldr. Motor mekanik olarak tamir
edilebilir veya gerektiinde sarglar yeniden sarlabilir. Dalg pompa gvenilir bir pompalama
metodu olarak gnlk 300 varilden daha byk petrol retiminin en ekonomik metodudur.
5.7.3 YEKPARE ROTORLU NDKSYON MOTORLARI
Dz laminasyonsuz elik rotorlarn kullanld motorlarn karakteristikleri geleneksel sincap kafes

tasarm ile sunulandan olduka farkldr. Bunun nedeni yekpare rotorun empedansnn hava aral
aks ve kaymann arpm ile ters orantl olmasndan dolaydr. Laminasyonsuz bir rotor avantajl
131
mekanik ve sl zelliklere sahip olmann yannda doal yksek diren karakteristii sunar. Bu tip
yap deiken gerilimli pervane srcleri iin kefedilmitir. Byle uygulamalarda yekpare
rotorun etkin yksek direncinin sonucu dk hzlarda primer akm dk olur ve stator az snr.
Bununla beraber anma gerilimindeki kayma kafesli rotorun kaymasndan daha yksek olmaya
eilimlidir ve bu hem pervane hz ve hem de k gcnn azalmasyla sonulanr. Bakr u
plakalarnn eklenmesi veya rotor yzeyine uzunluuna derin radyal yarklarn yaplmas bu
problemi gidermenin mevcut teknikleridir. Bununla beraber bu tekniklerin tamamen pratik olduu
dnlmemektedir.
Yekpare rotorlu indksiyon motorlar ferromanyetik malzemenin tek bir parasndan yaplan rotor
kullanlarak yaplr. Yekpare rotorlu indksiyon motorlarna doru ynlenmi aratrmann ilk
sonular 1920lerin sonunda Rusa olarak Schenfer, K. I. (1926) ve Bruk, J. S. (1928) tarafndan
yaynlanmtr. 1970lerin bana kadar ou bilim adamlar ve mhendisler yekpare rotorlarn
teorisinin gelitirilmesine ve yapmnn mkemmelletirilmesine katkda bulunmulardr. Byle
aratrmalarn ana motivasyonu indksiyon motorun yol verme akmnn en aza indirilmesi ve rotor
yapsnn sadeletirilmesiydi.
Daha ileri incelemeler yekpare rotorlu indksiyon motorlarn aadaki gibi dier avantajlarn
sergilemitir:
Btn hz aral zerinde kararl durum kararllnn ve tork - hz karakteristiklerinin

dorusallnn elde edilmesi olasl.
Yksek gvenilirlik.
Yksek mekanik btnlk, bklmezlik ve dayankllk.
Oyuklarn olmamasndan dolay grlt ve titreimlerin dk seviyesi.
Dier taraftan yekpare rotorlu indksiyon motor ayn boyutlu sincap kafesli indksiyon motora
gre daha dk k gc, verim, g faktr ve daha yksek yksz kaymaya sahiptir. Yekpare
rotorun yksek empedans bu dezavantajlarn ana nedenidir. Yekpare rotorun empedans aadaki
bir ka yolla azaltlabilir:
Yekpare rotor manyetik geirgenliin elektriksel geirgenliine oran olabildii kadar
kk ferromanyetik malzemeden yaplabilir.
Uygun ferromanyetik ve manyetik olmayan yksek iletkenlikli malzemelerden katmanl
(sandvi) yapl rotor yaplabilir.
Yksek empedansn etkileri optimum kontrol sisteminin kullanlmas ile dengelenebilir.
Yekpare rotorlu indksiyon motorlar aadaki uygulamalarda kullanlabilir:
Ar grevli, deiken ykl, ift ynl almada kullanlan fazl motorlar.
Yksek hzl motorlar.
Yksek scaklkl, yksek ivmeli, ou havaclkta olmak zere aktif kimyasallar veya
radyoaktiviteli, askeri aygt, derin kuyu pompalar ve nkleer uygulamalar.
ki fazl servo motorlar.
132
Jiroskobik sistemlere dahil edilmi jiroskop motorlar ve tork ileticileri.
Turbo alternatrlerin yol verilmesi iin yardmc motorlar (turbo alternatrn milinden
yekpare elik rotor olarak yararlanlr).
Eddy akm frenleri ve kaplinler.
Deiken hzl AC srclerin son yllardaki geliimi yekpare indksiyon motorlar iin daha geni
alanlar amaktadr.
Eer hz ok yksek ise santrifj kuvvetleri nemli bir rol oynar. Rotorun bu kuvvetlere
dayanabilmesi iin yeterli mekanik dayanma sahip olmas gerekir. Daha da tesi tristrl
inverterler uyartm gerilimi ve akmnda yksek harmonikler meydana getirir. Bu yksek
harmonikler artan titreim ve grltye neden olur. Oyuksuz yekpare bir rotor mekanik doann
parazitik etkilerinin en aza indirilmesi iin iyi bir zmdr.
Yekpare rotorlar eitli metotlarla yaplr. Aadaki gibi datlm parametreli rotorlar en byk
nemdedir:
ekil 5.17adaki gibi dz veya ekil 5.17bdeki oyuklu yzeyli homojen yekpare elik
rotor.
ekil 5.17cdeki gibi laminasyonlu veya yekpare arka demirli manyetik olmayan yksek
iletkenlikli d kaplama ile ift katmanl rotor.
ekil 5.17ddeki gibi kafes sargl yekpare rotor.
(a)
(c)
(b)
(d)
ekil 5.17 Yekpare rotorlar: (a) dz yzeyli homojen rotor, (b) eksenel oyuklu homojen rotor, (d)
ift katmanl rotor, (d) kafes sargl yekpare rotor.
Bu ksmda sadece ekil 5.17deki (a) ve (c) rotorlar dikkate alnacaktr. Oyuklu bir rotorun analizi
1987de Jinning, L ve Fengli, F. tarafndan yaplmtr. Yksek iletkenlikli katmann kalnlnn
sfra eit konulmas ile ekil 5.17cdeki rotor homojen olur. ekil 5.17ddeki rotora sahip bir
indksiyon motorunun performans laminasyon paketli kafesli rotorlu motorda olduu gibi yaklak
olarak hesaplanabilir. Analiz fazl motorlara yneliktir.
133
5.7.3.1 DOYUM VE HSTEREZS
Baz makalelerde, rnein 1969da Almanca olarak yaynlanan Beckert tarafndan yaplan
almada yekpare ferromanyetik rotorun manyetik geirgenliinin sabit olduu varsaylmtr.
1953de McConnel, 1955 de McConnel ve Sverdrup, 1960da Wood ve Concordia, 1962de Angst,
1972de Yee ve Wilsonun ve ok sayda dier aratrmaclarn makalelerinde yekpare rotor iin
analiz tabannda ideal dikdrtgen mknatslanma erisi varsaym yaplmtr. 1969da Pillai
mknatslanma erisinin f(H) B = KH 1 2 / fonksiyonu ile ifade edildii varsaym ile doyumu
dikkate almtr; burada K = 0,7 0,9 ve 2,3 dir. Burada ve alt paragrafta bahsi geen btn
aratrmaclarn yaynlar iin bu blmn sonunda verilen [5.1] nolu kaynaa baknz.
Yekpare ferromanyetik rotorlarda doyum ve histerezisin dikkate alnmas iin ou aratrmaclar
rnein 1966da Lasocinski, 1972de Rusa olarak yaynlanan Maergoyz ve Polishchuk ve 1974de
Rusa olarak yaynlanan Voldeklerin makalelerinde 1949da Rusa olarak yaynlanan ve iyi
bilinen Neyman yaklam metodundan yararlanmtr. Neyman sabit geirgenlik iin diren ve
aktif g kayplarnn aR 1,45 gibi bir sabit katsay ile arplmas gerektiini dorulamtr.
Benzer ekilde sabit geirgenlik iin reaktans ve reaktif g kayplarnn a X 0,85 gibi bir sabit
katsay ile arplmas gerekmektedir. Neyman metodu yaklak olarak sadece dalgann nfuzu
ynnde geirgenliin deiimi ve sadece elektromanyetik dalgann temel harmoniinden dolay
histerezis kayplarn iermektedir [5.1].
Daha sonra grlecei gibi aR ve aX katsaylar sabit deildir ve ferromanyetik malzemenin
yzeyindeki manyetik alan iddetine baldr.
Ferromanyetik yarm uzayn bir boyutlu analizinde manyetik doyum ve histerezisi ieren kompleks
yaylma sabiti aadaki biimdedir:
= (aR + ja X )k Fe
(5.39)
Burada, katsaylar aR = F1 ( H ) ve a X = F2 ( H ) dir. Yzey bal geirgenliinin zayflatma

katsays (rs) aadaki gibidir:
= (aR + ja X )k Fe
(5.40)
Burada, s temel harmonikteki kayma ve Fe eliin z iletkenliidir.

(5.39) eitliinden edeer kompleks manyetik geirgenliin aadaki biimi elde edilebilir:
re = rs ( j )
(5.41)
Burada, ve geirgenlikleri aadaki gibi ifade edilir:
= aR a X
(5.42)
= 0,5(aR2 a X2 )
(5.43)
Bundan dolay edeer kompleks manyetik geirgenliin reel ksm, rs ve imajiner ksm,
rs manyetik alan iddetinin fonksiyonlardr. (5.41) eitliinden edeer geirgenlik bir
ferromanyetik ortamdaki elektromanyetik alanlarn iki veya boyutlu analizine de uygulanabilir.
134
Karbon eliklerinin ve alam eliklerinin geirgenlik deerleri, rs , ve ekil 5.18de

grlmektedir.
1600
1,6
800
1,6
1400
1,4
700
1,4
1200
1,2
600
1,2
1000
1,0
500
1,0
800
0,8
400
0,8
600
0,6
300
0,6
400
0,4
200
0,4
200
0,2
100
0,2
8 10 12 14 16 18 20
H, (kA/m)
(a) 6,2 106 S/m elektriksel iletkenliinde ve %

0,27 C, % 0,70 Mn, % 0,12 0,30 Si, % 0,050 P
ve % 0,055 S ieren elik (293,2 K scaklnda)
8 10 12 14 16 18 20
H, (kA/m)
(b) 4,50 106 S/m elektriksel iletkenliinde ve

% 0,32 0,40 C, % 0,50 0,80 Mn, % 0,17
0,37 Si, % 0,25 Cr, % 0,25 Ni, % 0,25 Cu, %
0,040 P ve % 0,040 S ieren elik
800
1,6
800
1,6
700
1,4
700
1,4
600
1,2
600
1,2
500
1,0
500
1,0
400
0,8
400
0,8
300
0,6
300
0,6
200
0,4
200
0,4
100
0,2
100
0,2
8 10 12 14 16 18 20
H, (kA/m)
(c) 4,64 106 S/m elektriksel iletkenliinde ve

% 0,52 0,60 C, % 0,50 0,80 Mn, % 0,17
0,37 Si, % 0,25 Cr, % 0,25 Ni, % 0,25 Cu, %
8 10 12 14 16 18 20
H, (kA/m)
(d) 4,57 106 S/m elektriksel iletkenliinde ve

% 0,62 0,70 C, % 0,50 0,80 Mn, % 0,17
0,37 Si, % 0,25 Cr, % 0,25 Ni, % 0,25 Cu, %
ekil 5.18 Karbon ve alam eliklerinin manyetik alan iddetine (H) kar izilmi manyetik
geirgenlikleri, rs , ve .
5.7.3.2 STATOR MMF VE HAT AKIM YOUNLUU
nverter beslemeli bir motorun giri faz gerilimleri tek sayl zaman harmonikleri, n = 6k 1 ierir;
k = 0,1, 2, 3,... dir. 3n katlar olan harmonikler yoktur. Sadece tek sayl zaman harmonikleri
mevcut olarak, stator sarglar 2 / 3 uzay as ile kaydrlm ve dengesiz akmlarla beslenen
fazl bir makinann her faznn mmfi aadaki eitlikler seti ile ifade edilebilir:
135
FA ( x, t ) =
2 1
N1k1 cos
p
FB ( x, t ) =
2 1
N1k1 cos x 2 2
I nB exp[ jn(t B )]
p
3
n =1
FC ( x, t ) =
2 1
N1k1 cos x 4 2
I nC exp[ jn(t C )]
p
3
n =1
x 2
I nA exp[ jn(t A )]
n =1
(5.44)
Burada, A, B ve C akmlar arasndaki faz alar, N1 faz bana stator sarm says, k1 temel uzay
harmonii iin stator sarm faktr, kutup adm ve p kutup ifti saysdr. Bundan sonra A sfra
eitlenecektir.
eitliklerinde
a = exp( j 2 / 3)
I1+n = 13 ( I nA + aI nB + a 2 I nC )
(5.45a)
I 2n = 13 ( I nA + a 2 I nB + aI nC )
(5.45b)
ve
I nA = I nA exp( jn A ) ,
I nB = I nB exp( jn B )
ve
I nC = I nC exp( jn C ) dir. fazl bir makinann toplam mmfi aadaki gibi ifade edilebilir:
F ( x, t ) = A ( x, t ) + B ( x, t ) + C ( x, t )
F ( x, t ) =
3 2
N1k1 {I1+n exp[ j (nt x / ) + I1n exp[ j (nt + x / )}
p
n =1
(5.46)
Bu eitlikte koordinat sistemi statora sabitlenmi olarak zt ynlerde hareket eden iki dalga
tanmlanmaktadr. xe gre diferansiyel alnarak (5.46) eitlii aadaki gibi statorun hat akm
younluunu verir:
+
exp[ j (nt x / / 2) + Amn

exp[ j (nt + x / + / 2)]
a1n ( x, t ) = Amn
veya exp( jnt / 2) ihmal edilerek aadaki gibi yazlabilir:

+ jx /
a1n ( x, t ) = Amn
e
+ Amn
e jx /
(5.47)
Burada hat akm younluunun kompleks genlikleri aadaki gibidir:

+
=
Amn
3 2 N1k1 +
I1n
p
(5.48a)
=
Amn
3 2 N1k1
I1n
p
(5.48b)
(5.47) eitliinde daha yksek dereceli harmoniklerin (n) toplam ihmal edilmitir. Yani (5.47) ve
(5.48) eitlikleri nf frekansnda hat akm younluunun sinsoidal dalgalarn ifade etmektedir.
Maxwell eitlikleri ve snr artlar ile beraber (5.47) eitliindeki hat akm younluu hava
aralndaki ve rotordaki iki boyutlu elektromanyetik alan dalmn vermektedir.
136
(5.45a) ve (5.45b) eitliklerinden I nA = I nB = I nC ve A = 0 , B = 120 ve C = 240 iin A, B

ve C fazlarndaki birinci mmf harmoniinin pozitif sral nl bir simetrik yldz oluturduu
grlmektedir ( I1+n 0 , I1n = 0 ). 6k + 1 derecesindeki harmonikler birinci harmonik ( I1+n 0 ,
I1n = 0 ) ile ayn faz srasna sahip iken 6k 1 derecesindeki harmonikler ters faz srasna ( I1+n = 0 ,
I1n 0 ) sahiptir (burada k = 1, 2, 3, ... dir). mmfnin nc harmonii ve 3n kat olan btn
harmonikler (yani 6k + 3 ) fazl sargda bulunduu fazla akr yani I1+n = I1n = 0 . Bunlar
inverter beslemeli indksiyon motorlarnda mevcut deildir.
I nA = I nB = I nC ve A = 0 , B 120 ve C 240 iin 6k + 1 , 6k + 3 ve 6k 1 derecesinde
zaman harmonikleri hem pozitif ve hem de negatif sral akmlar retir.
5.7.3.3 FT KATMANLI YEKPARE ROTORDAK ELEKTROMANYETK ALANLAR
ekil 5.19da ift katmanl rotorun bir modeli grlmektedir. Yksek iletkenlikli kaplama olan d
katman ou kez bakrdan yaplr. Bu bir elektik devresi olarak grev yapar. Yekpare arka demiri
hem manyetik devre ve hem de elektrik devresi olarak grev yapar.
Akm yapra
ekil 5.19 Bakr katman ile kaplanm yekpare ferromanyetik rotorlu indksiyon motoru
Hava aralnda ve ift katmanl rotordaki elektromanyetik alan dalm aadaki varsaymlar ile
belirlenir:
1) Stator nvesi sonsuz manyetik geirgenlikte ve sonsuz z dirente ince laminasyonlardan
olumaktadr.
2) Li ve 2p boyutlar ile statorun aktif yzeyi oyuksuzdur ( kutup admdr).
3) Stator sarglar nvenin aktif yzeyinde dzgnce datlm sonsuz derecede ince akm
yapra (izgi veya hat akm younluu) ile simle edilir.
4) Rotor i ksmda izotropik ferromanyetik malzeme ve d ksmda yksek akm ileten
izotropik manyetik olmayan katmandan oluan dz silindirdir.
5) Ferromanyetik nvenin manyetik geirgenlii re = rs ( j ) eitlii ile ifade edilir.
137
6) L2 = Li uzunluu (y ynnde) ile rotor nvesi ve stator silindiri e merkezlidir.

7) Analiz dikdrtgen koordinat sisteminde yaplabilecek ekilde rotorun yarap eimi
elektromanyetik dalgann nfuz derinliinden ok daha byktr.
8) Rotor nvesinin edeer manyetik geirgenlii temel harmonikte olduu gibi manyetik
alan iddetinin daha yksek harmonikleri durumunda da ayndr.
9) Rotor ve stator dz cisimler olarak gsterilmi ve rotor nvesi yarm uzay olarak analiz
edilmitir.
10) Kutup adm boyunca elektromanyetik alan dalmnn uzay periyodu 2ye eittir.
11) Rotor ve stator sonsuz derecede uzun olacak ekilde analiz iki boyutludur (y ynnde);
sonlu boyutlar daha sonra eklenecektir.
12) Btn miktarlar zamanla sinsoidal olarak deimektedir.
Elektrik makinalarnda elektromanyetik alan yer deiimi akmlar ve konveksiyon akmlarnn
ihmal edilebildii Maxwell eitlikleri ile tanmlanr. Vektr analizinin tipik ilemlerinden sonra
Laplace (hava iin) ve Helmholtz (iletken iin) eitlikleri aadaki gibi elde edilir:
1. 0 z g ve z g + d + hFe iin:
2 H n = 0
(5.49a)
2 En = 0
(5.49b)
2. Yksek iletkenlikli manyetik olmayan katman iin ( g z g + d ):

2
2 H Cun = Cun
H Cun
(5.50a)
2
2 ECun = Cun
ECun
(5.50b)
3. Ferromanyetik malzeme iin ( g + d z g + d + hFe ):

2
2 H Fen = Fen
H Fen
(5.51a)
2
2 EFen = Fen
EFen
(5.51b)
Kompleks yaylma sabitleri aadaki gibi ifade edilir:

1. leri hareket eden alanlar durumunda ( n = 1, 7,13,19, ... ):
+
Cun
=
+
Fen
=
j n+ o Cu = (1 + j ) nfsn+ o Cu
(5.52a)
j n+ o re Fe = (aR + ja X ) nfsn+ o rs Fe
(5.53a)
138
2. Geri hareket eden alanlar durumunda ( n = 5,11,17, 23, ... ):
Cun
=
+
Fen
=
j n+ o Cu = (1 + j ) nfsn o Cu
(5.52b)
j n o re Fe = (aR + ja X ) nfsn o rs Fe
(5.53b)
Burada yksek zaman harmonikleri iin kayma aadaki gibidir:

1
sn+ = 1 (1 s )
n
(5.54a)
1
(1 s )
n
(5.54b)
sn = 1 +
Rotordaki manyetik ak ve eddy akmlarnn asal frekans:
n+ = 2fnsn+ = nsn+
(5.55a)
n = 2fnsn = nsn
(5.55b)
Burada, = 2f temel harmonik iin stator akmnn asal frekansdr.

z ynndeki elektrik alan iddetinin bileenleri mevcut deil yani ECunz = 0 ve EFenz = 0 dr.
Deikenlerin ayrm kullanlarak (5.49a) (5.51b) eitliklerinin genel zm aadaki biime
sahiptir:
1. 0 z g ve z g + d + hFe iin:
Fn = (C1n e jx + C2 n e jx )(C3n e z + C4 n e z )
(5.56)
FCun = (C1Cun e jx + C2Cun e jx )(C3Cun e Cun z + C4Cun e Cun z )
(5.57)
2. g z g + d iin:
3. ( g + d z g + d + hFe ) iin:
FFen = (C1Fen e jx + C2 Fen e jx )(C3 Fen e Fen z + C4 Fen e Fen z )
(5.58)
Burada, Fn havadaki elektrik ve manyetik alan iddetlerinin bileenlerini temsil eder, FCun manyetik
olmayan katmann bileenlerini temsil eder ve FFen ferromanyetik malzemenin bileenlerini temsil
eder.
Eer Fn = X n Z n , FCun = X Cun Z Cun ve FFen = X Fen Z Fen ise kutup admna () bal Cun ve Fen
yaylma sabitleri aadaki gibidir:
139
2
Cun = Cun
+ 2
(5.59)
2
2
Fen
= Fen
+ 2
(5.60)
Burada,
(5.61)
dir. Reel sabit 10. varsaymdan elde edilir. (5.56), (5.57) ve (5.58) eitliklerindeki Cin, CiCun ve
CiFen ( i = 1, 2, 3, 4 ) kompleks sabitleri aadaki snr artlarndan ve yer deiimi akm ve
konveksiyon akm ihmal edilmi olarak elektromanyetik alanlarn temel eitliklerinden
( curlH = E , divB = 0 ve divE = 0 ) bulunabilir:
H xn ( x,0) = a1n ( x)
(5.62)
H xn ( x, g ) = H xCun ( x, g )
(5.63)
H xCun ( x, g + d ) = H xFen ( x, g + d )
(5.64)
H xFen ( x, g + d + hFe ) = H xn ( x, g + d + hFe )
(5.65)
H zn ( x, g ) H zCun ( x, g )
(5.66)
H zCun ( x, g + d ) re H zFen ( x, g + d )
(5.67)
re H zFen ( x, g + d + hFe ) H z ( x, g + d + hFe )
(5.68)
Hat akm younluu a1n(x) (5.47) eitlii ile verilir. Elektromanyetik alan z de tamamen
kaybolur; bundan dolay z g + d + hFe iin C4 n = 0 dir. Cin, CiCun ve CiFen kompleks sabitleri
bulunduktan sonra elektromanyetik alan eitliklerinin zm tamamlanr:
1. 0 z g iin:
+
=
H xn
1
+
jx Cun
(
A
)
e
M 3+n cosh ( z g ) W3+n sinh ( z g )
mn
+
M 4n

(5.69a)
=
H xn
1
jx Cun
(
A
)
e
M 3n cosh ( z g ) W3n sinh ( z g )
mn
M 4n

(5.69b)
Cun
1
+ jx +
jA
e
W
cosh
(
z
g
)
M 3+n sinh ( z g )
3n
mn
+
M 4n
(5.70a)
Cun
1
jx
(
jA
)
e
W
cosh
(
z
g
)
M 3n sinh ( z g )
3n
mn
M 4n
(5.70b)
+
=
H zn
=
H zn
140
+
=
E yn
Cun
1 jn + jx +
A
e
W
cosh
(
z
g
)
M 3+n sinh ( z g )
3n
mn
+
M 4n
(5.71a)
=
E yn
Cun
1 jn
jx
A
e
W
cosh
(
z
g
)
M 3n sinh ( z g )
3n
mn
M 4n
(5.71b)
2. g z g + d iin:
+
=
H xCun
+
+
1 Cun
+
+
+
jx Fen
(
A
)
e
M 2+n cosh Cun
( z g d ) reW2+n sinh Cun
( z g d ) (5.72a)
mn
+
+
M n4
Cun
=
H xCun
1 Cun
jx Fen
(
A
)
e
M 2n cosh Cun
( z g d ) reW2n sinh Cun
( z g d ) (5.72b)
mn
M n4
Cun
+
=
H zCun
=
H zCun
+
=
E yCun
Fen
1
+
+ jx
+
+
jA
e
W
cosh
(
z
g
d
)
M 2+n sinh Cun
( z g d ) (5.73a)
mn
re
n
2
Cun
+
+
Cun
M n4
Fen
1
jx
(
jA
)
e
W
cosh
(
z
g
d
)
M 2n sinh Cun
( z g d ) (5.73b)
2
mn
re
n
Cun
+
Cun
M n4
Fen
1 j n+ + jx
+
+
+
A
e
W
cosh
(
z
g
d
)
M 2+n sinh Cun
( z g d )
mn
re
n
2
Cun
+
+
Cun
M n4
=
E yCun
Fen
1 j n jx
A
e
W
cosh
(
z
g
d
)
M 2n sinh Cun
( z g d )
mn
re
n
2
Cun
Cun
M n4
(5.74a)
(5.74b)
3. g + d z g + d + hFe iin:
+
=
H xFen
1 Fen
1
+
+
+
( Amn
)e jx + cosh Fen
( z g d hFe )
sinh Fen
( z g d hFe ) (5.75a)
+
re
M n4
Fen
=
H xFen
1 Fen
1
( Amn
)e jx cosh Fen
( z g d hFe )
sinh Fen
( z g d hFe ) (5.75b)
re
M n4
Fen
+
=
H zFen
=
H zFen
1
+ jx 1
+
+
jAmn
e
cosh Fen
( z g d hFe ) + sinh Fen
( z g d hFe ) (5.76a)
+
Fen
M n4
re
1
+
+
( jAmn
)e jx
cosh Fen
( z g d hFe ) (5.76b)
+
Fen
M n4
re
141
+
=
E yFen
1 j n+ re + jx 1
+
+
Amn e
cosh Fen
( z g d hFe ) (5.77a)
M n4
Fen
re
=
E yFen
1 j n re jx 1
Amn e
cosh Fen
( z g d hFe ) sinh Fen
( z g d hFe ) (5.77b)
M n4
Fen
re
Burada:
M 4n =
Cun
M 3n cosh g + W3n sinh g
(5.78)
Cun
M 3n sinh g
(5.79)
W4 n = W3n cosh g +
M 3n =
Fen
M cosh Cun d + reW3n sinh Cun d
Cun 2 n
(5.80)
Fen
M sinh Cun d
Cun 3n
(5.81)
W3n = reW2 n cosh Cun d +
M 2n =
W2 n =
Fen
1
re
cosh Fen hFe +
cosh Fen hFe +
re
Fen
sinh Fen hFe
(5.82)
sinh Fen hFe
(5.83)
z g + d + hFe iin elektromanyetik alan dalm eitlikleri nemli deildir.

5.7.3.4 ROTOR EMPEDANSI
ki boyutlu elektromanyetik alan analizinden bilindii gibi n. harmonik iin hava yarm uzaynn
( z g + d + hFe ) intrinsik (isel) empedans aadaki gibidir:
on =
jn o
(5.84)
(5.75a), (5.75b), (5.77a) ve (5.77b) eitlikleri ferromanyetik silindirin ( g + d z g + d + hFe ) ve

yarm hava uzaynn ( z g + d + hFe ) intrinsik (isel) empedansn verir:
( Fe + o ) n = E fFen / H xfen
z=g +d
j n o re
Fen
( / Fen ) tanh Fen hFe

( / Fen ) + (1 / re ) tanh Fen hFe
(5.84) eitliinin (5.85) eitliinde yerine konulmas ile aadaki eitlik elde edilir:
(5.85)
142
( Fe + o ) n =
j n o re
Fen
( n / n )(on ) + ( j n o re / Fen ) tanh Fen hFe

( j n o re / Fen ) + ( n / n )(on ) tanh Fen hFe
Bu eitlik zon = j n o re / Fen ve z Ln =
(5.86)
n / n
olarak gsterildiinde aadaki gibi sadeleir:
on
( Fe + o ) n = zon
1 + ( zon / z Ln ) tanh Fen hFe

( zon / z Ln ) + tanh Fen hFe
(5.87)
Bir iletim hatt benzerlii dikkate alnarak, zon ykn karakteristik empedans ve z Ln yk
empedansdr. Eer z Ln 0 yerine konulursa (5.87) eitlii ak devre hattnn giri empedansn
veya sadece ferromanyetik silindirin empedansn verir, yani:
( Fe + o ) n = Fen = zon
1
j
1
= n o re
tanh Fen hFe
Fen tanh Fen hFe
(5.88)
n. harmonik iin bakr katmann intrinsik empedans benzer yolla bulunabilir:
Cun =
j n o
Cun tanh Cun d
(5.89)
Gierasn makalesinde tam kantlama mevcut olup rotorun toplam empedans Cun ve Fen nin
paralel balanmasdr [5.2]. Eer rotorun uzunluu (y ynnde) L2 , kutup adm ve empedans
dnm oran ktr ise ferromanyetik silindir ve bakr katmann stator sargsna aktarlm
empedans srasyla aadaki gibidir:
zCun ( sn ) = ktr
z Fen ( sn ) = ktr
L2
Cun
(5.90)
L2
Fen
(5.91)
m2 = 2 p faz says, N 2 = 1 / 2 sarm says ve k w 2 = 1 sarm faktrl yekpare bir rotor iin ktr:
ktr =
m1 ( N1k w1 ) 2 6( N1k w1 ) 2
=
p
m2 ( N 2 k w2 ) 2
(5.92)
Burada, p kutup ifti saysdr.

Enine kenar etkisinin en iyi tahmini edeer z iletkenliin, kte Cu kullanlmasdr; burada kte < 1
bakr katman iin ve k z > 1 yekpare elik silindir iindir.
Aadaki gibi modifiye edilmi Russel ve Norsworthy [5.2] faktrndeki
kte = 1
tanh( L2 / 2)
( L2 / 2)[1 + kt ( L2 / 2) tanh( Wov )]
(5.93)
143
kt terimi
kt = 1 1,3
tov d
d
(5.94)
bakr katmann z iletkenliinin dzeltilmesinde kullanlabilir ve

k z = 1+
2
Li
(5.95)
katsays enine kenar etkilerinin hesaba katlmas iin yekpare silindir empedansnn
dzeltilmesinde kullanlabilir.
Bu yolla (5.90) ve (5.91) eitlikleri aadaki biimi alr:
j n o
j n o re
/
( sn ) =
Z Cun
/
( sn ) =
Z Fen
Cun tanh Cun d
fen
ktr
tanh Fen hFe
L2
(5.96)
ktr k z
L2
(5.97)
Burada, Cun = j n o kte Cu + 2 ve Fen (5.60) eitlii ile verilir. Cun ve Fen den nceki
eksi iaretleri ihmal edilmitir (fiziksel bir anlam yoktur).
Bakr katman ile kaplanm yekpare rotorun bileke empedans:
Z 2/ n ( sn ) =
Burada,
R2/ n ( sn ) = Re[ Z 2/ n ( sn )] ,
/
/
Z Cun
( sn ) Z Fen
( sn )
= R2/ n ( sn ) + jX 2/ n ( sn )
/
/
Z Cun ( sn ) + Z Fen ( sn )
X 2/ n ( sn ) = Im[Z 2/ n ( sn )] ,
n = 1, 7,13,19,... iin sn = sn+
(5.98)
(5.54a)
eitliine gre ve n = 5,11,17, 23,... iin sn = sn (5.54b) eitliine gredir.

5.7.3.5 EDEER DEVRE
ekil 5.20de n. zaman harmonii iin yekpare rotorlu bir indksiyon motorunun T tipi edeer
devresi grlmektedir. Giri geriliminin, V1n RMS deerleri giri gerilim dalga biiminin Fourier
serilerine ayrlmas ile bulunabilir. Deri etkisini ieren faz bana stator sarg direnci R1n , faz
bana stator kaak reaktans X 1n , nve kayp direnci RFen, z indktans (ortak) reaktans XFen dir.
R1n , X 1n , RFen ve XFen parametreleri nf frekansnda sinsoidal gerilim uygulanm kafesli
indksiyon motoru durumundaki gibi bulunabilir; burada giri akm I1n ve uyartm akm I exn dir.
Statora aktarlm RMS rotor akm, I 2/ n aadaki gibi gerilim, E1n ve (5.98) eitliinden rotor
devresi empedansndan belirlenir:
I 2/ n =
sn E1n
2
[ R2 n ( sn )] + [ X 2 n ( sn )]
/
E1n
[ R2 n ( sn ) / sn ] + [ X 2/ n ( sn ) / sn ]2
/
(5.99)
144
(a) stator EMF = sn E1n
(b) stator EMF = E1n
(c) stator EMF = E1n ve rzgar

kayplarndan ayrlm mekanik
yk
ekil 5.20 n. zaman harmonii ile yekpare rotorlu indksiyon motor edeer devresi
ekil 5.20ada yekpare rotorlu indksiyon motorun edeer devresinin bir biimi grlmektedir.
Sincap kafesli rotor durumunda sadece rotor direncinin kayma ile blndne ve rotor kaak
reaktansnn kaymadan bamsz olduuna dikkat ediniz. Bununla beraber yekpare rotorlu
indksiyon motoru iin hem rotor direnci ve hem de rotor kaak reaktans kaymaya bamldr.
ekil 5.20bde (a)nn edeer devresi daha uygun bir biimde yeniden dzenlenmitir.
(5.98) eitliindeki R2/ n ( sn ) direnci rotor sargs kayp direncidir. Tam kafesli rotorda olduu gibi
kaymaya bal diren aadaki gibi dzenlenebilir:
R2/ n ( sn )
1 sn
= R2/ n ( sn ) + R2/ n ( sn )
sn
sn
(5.100)
Edeer devre imdi ekil 5.20c de grld gibi dzenlenebilir:

3( I 2/ n ) 2
R2/ n ( sn )
1 sn
= 3( I 2/ n ) 2 R2/ n ( sn ) + 3( I 2/ n ) 2 R2/ n ( sn )
sn
sn
(5.101)
145
Bu eitlikte sol taraf hava aralnn (elektromanyetik) gcdr:

R2/ n ( sn )
sn
(5.102)
P2 wn = 3( I 2/ n ) 2 R2/ n ( sn )
(5.103)
Pgn = 3( I 2/ n ) 2
Sa taraftaki ilk terim rotor sarg kayb:
ve ikinci terim gelien mekanik gtr:

Pmn = 3( I 2/ n ) 2 R2/ n ( sn )
1 sn
= Pgn (1 sn )
sn
(5.104)
Elektromanyetik enerji dnm ilemi ile gelien tork rotorun asal hzna (n) blnm olarak
gelien mekanik g ile verilir:
Tdn =
Pgn (1 sn )
Burada,
n = 1, 7,13,19,... iin n+ = n s (1 sn+ ) ,
n = 1 iin s = 2f / p = senkron asal hzdr.
n = 5,11,17, 23,... iin senkron hz -ns dir.
Pgn
n s
(5.105)
n = 5,11,17, 23,... iin n = n s (1 sn )

n = 1, 7,13,19,... iin senkron hz ns
ve
ve
5.7.3.6 YEKPARE ROTORLU NDKSYON MOTOR TASARIMI

5.7.3.6.1 GENEL GEREKSNMLER
Yksek akml ve yksek gerilimli ve yksek frekanslarda alabilen GTO tristrl inverterlerin
gelitirilmesi deiken yksek hzl (300 12000 d/dak) indksiyon motor srclerin tasarmnn
dikkate alnmasna nclk etmitir. Bu tip yksek hzl motorlar rnein kompresr, pompa,
frc, vb. de kullanlan motorlar ierir. Yksek hzl alma bariz santrifj kuvvetler meydana
getirir. Rotorun bu kuvvetlere dayanabilmesi iin yeterli mekanik dayanma sahip olmas gerekir.
Mekanik gr asndan rotor rnein sonlu eleman metodu kullanlan stres analizi tabannda
tasarmlanmaldr. Eer laminasyonlu nve bu streslere dayanamazsa yksek iletkenlikli harici
katmanl veya kapal oyuklara yerletirilmi kafes sargl yekpare rotor tipinin kullanlmas dikkate
alnmaldr.
Vibrasyon ve grlt problemlerinin stesinden gelmek iin alnan nlemler tork dalgacnn
azaltlmas, balansn salanmas, yksek sertlikte rotor kullanm, stator ve rotor oyuk saysnn
uygun kombinasyonunun seimi, rotor oyuklarnn eliminasyonunu, vb. ierir. Eer vibrasyon
veya grlt nemli deilse kafes sargl yekpare rotor tercih edilir nk kafes sargl yekpare
rotor datlm parametreli yekpare rotora gre daha iyi srme performansna izin verir. Azaltlm
grlt seviyeleri ile yksek hzl srcler iin oyuksuz yekpare rotor en iyisidir.
Tablo 5.8de biri yekpare nveli rotor ve dieri laminasyon nveli rotorlu indksiyon motoru
kullanan yksek hzl deiken srcnn zellikler verisi grlmektedir. Her iki rotor bir kafes
sargs ile donatlmtr.
146
Tablo 5.8 Kafes rotorlu indksiyon motorlar ile yksek hzl iki AC srcnn zellikleri:
MELDRIVE 4000 yekpare nveli rotor ve MELDRIVE 2000 laminasyon nveli rotor iindir.
NTE
Giri transformotoru
Tip
k
Frekans
Gerilim
nverter
Tip
k
Frekans
Gerilim
Modlasyon
Kontrol
Soutma
k transformotoru
Tip
k
Frekans
Gerilim
Motor
Tip
k
Kutup says
Frekans
Gerilim
Hz
Soutma
Rotor nvesi
MELDRIVE 4000
MELDRIVE 2000
3 fazl dorultucu transformotoru

6000 kVA
60 Hz
3,3 kV / 1100 V 2
24 faz gerilim kayna GTO inverter

4800 kVA
2 191,5 Hz
936 8
PAM / PWM
VF kontrol
Cebri
Gerilim kayna transistr inverteri

400 kVA
2 200 Hz
400 V
ok palsli PAM / PWM
VF kontrol
Cebri
24 faz oklayc transformotor

4800 kVA
191,5 Hz
936 8 / 6,6 kV
3 fazl kafesli indksiyon motoru

3300 kW
2
191,5 Hz
6,6 kV
11430 d/dak
Tamamen kapal dahili soutma.
Ayrca glendirilmi vantilasyon
Yekpare
3 fazl kafesli indksiyon motoru

250 kW
2
200 Hz
400 V
12000 d/dak
Szdrmaz. Ayrca glendirilmi
vantilasyon
Laminasyonlu
5.7.3.6.2 ANA BOYUTLAR
Stator i ap (D1i) ve stator nvesinin etkin uzunluu (Li) gibi ana boyutlar indksiyon
motorlarndaki ayn k katsays ( Co = S g / 2 D12i Li ns ) kullanlarak seilebilir. Hava araln
geen grnr g S g = 3E1I1 dir; E1 ve I1 temel harmoniklere (n=1) ait ve ns dner manyetik
alann temel harmoniinin senkron hzdr. Yekpare rotorun empedans kafesli rotorunkinden daha
yksek olduundan ve ou kez rotor daha byk etkin hava aral ile sonulanacak ekilde bir
bakr katman ile kaplandndan grnr g, Sg kafes rotor sargl motorunkinden daha dktr.
Bundan dolay yekpare rotorlu indksiyon motorun Co k katsays ekil 5.21de grld gibi
kafes rotorlu indksiyon motorunkinin yaklak % 70 90 olmaldr. rnein iki kutuplu 10
kWlk kafesli indksiyon motoru iin Co = 12000 VAs/m3 ise benzer yekpare rotorlu indksiyon
motoru iin Co 8400 10800 VAs/m3 dir. Sg ve kutup saysnn verilen deerleri iin yekpare
rotorlu indksiyon motorlar iin D12i Li arpm kafes rotorlu indksiyon motorlarnkinden daha
yksektir. Yekpare rotorun hacmi kafesli rotorunkinden daha fazladr.
147
30000
Co (VAs/m3)
25000
Kafesli rotor
20000
Yekpare
rotor
15000
10000
5000
0,1
10
100
Sg (kVA)
1000
10000
ekil 5.21 ki kutuplu yekpare rotorlu indksiyon motorlar iin k katsaysnn (Co) grnr
hava aral gc (Sg) ile deiimi
5.7.3.6.3 HAVA ARALII VEYA MEKANK AIKLIK
Hava aralnn seiminde dikkat edilmesi gereken faktrler mknatslanma akm, g faktr,
kaak (yzey) kayplar, dengesiz manyetik ekme, milin bklmezlii ve hava aralndan
soutmay ierir.
Mekanik ve retim gr asndan hava aral kafesli rotorunki ile ayn olabilir; rnein
g = (0,2 + 2 D1i Li 10 3 ; burada ap ve uzunluun birimi metredir.
5.7.3.6.4 LETKEN KATMAN KAPLAMALI ROTORLAR
Yekpare ferromanyetik rotorun d yzeyi ou kez bakr veya bazen gm (mikromotorlarda)

olarak iyi bir iletken katman ile kaplanmaldr. Yksek iletkenlikli katmann kaln yaplmasyla
rotor empedans (diren ve indktans) dk olur ve gelien tork byk olur. Dier taraftan yksek
iletkenlikli manyetik olmayan katmann kalnl (d) mknatslanma akmn ve g faktrn hava
aralnn (g) etkiledii ayn yolla etkiler. 100 Wa kadar indksiyon motorlar iin bakr katmann
tavsiye edilen kalnl d = 0,15 0,20 mm ve 0,1 10 kWlk indksiyon motorlar iin
d = 0,2 0,5 mm dir. Daha byk motorlar iin mknatslanma akm, g faktr ve bazen yzey
kayplarnn detayl analizi gerekir. Yksek iletkenlik katman geici dengesiz manyetik kuvveti
azaltabilir nk eddy akmlar tarafndan itici radyal kuvvetler meydana getirilir.
Yekpare ferromanyetik nvenin ularndaki yksek iletkenlik katman genelde u halkalarn
oluturacak ekilde nvenin zerindekinden daha kalndr (ekil 5.19). Bir u halkasnn kalnl,
tov bir kafes sargsnn kalnl ile ayn olabilir.
5.7.3.6.5 ROTORUN YEKPARE FERROMANYETK NVES
Yekpare ferromanyetik nveler karbon alamlar (ekil 5.18) veya alam eliklerinden yaplr.
148
(5.97) eitlii ile verilen ( n = 1 iin) yekpare ferromanyetik nvenin empedansn dikkate alalm.
Eer hFe > 1,5 Fe ise Fe hFe > 1 ve tanh Fe hFe 1 olduu varsaylabilir; burada Fe aadaki
eitlikle ifade edilir ve n = 1 iin elektromanyetik dalgann ieri girme veya nfuz derinliidir:
Fe =
1
1
=
k Fe
fs o rs Fe
(5.106)
Daha da tesi eer (5.60) eitliinde << aFe ise Fe aFe dir. (5.97) eitlii ile verilen empedans
aadaki daha basit biimi alr:
/
(s) =
Z Fe
js o re
Fe
ktr k z
L2
= (aR + ja x )
sf o re
Fe
ktr k z
L2
(5.107)
Yekpare nve rs ve Fe ile karakterize edilir. En iyi malzeme iyi manyetik zelliklere sahip olmal
ve rs / Fe parametresi kk olmaldr. % 0,62 0,72 karbon ieren Fe = 4,57 106 S/m
elektriksel z iletkenlii ile elik ekil 5.18de sunulan eliklerin hepsinin en dk
parametresine sahiptir.
rs / Fe
Atalet momentinin drlmesi iin nvenin bo ferromanyetik silindir olmas tavsiye edilir. hFe
kalnl (5.106) eitliinden n = 1 ve s = 1 iin hesaplandnda yaklak olarak 3 Fe dir. Eer
kalnlk ok kkse hem tork ve hem de g faktrnde bir azalma ile sonulanacaktr.
n = 1 varsaylarak
2 Fe [tanh( Fe hFe ) + ( re Al / Fe )k z tanh( Cu d )]

I 2/
jX
= / Fe =
I Z 2 ( s ) / s
2 kC kdoyum g re k z
(5.108)
eitlii iyilik faktr olarak adlandrlr; burada kC Carter katsays, kdoyum manyetik devrenin
doyum faktr ve kz (5.95) eitlii ile verilen rotor empedansnn art faktrdr. (5.108) eitlii
verilen bir stator tasarm iin en uygun yekpare elik silindir kalnlnn seilebilmesine zemin
oluturur. Yksek hFe iin iyilik faktr bir asimptotik snra ular. Verilen bir uygulama iin en
uygun hFe motorun performansndaki ktlemenin atalet momentindeki azalma sonucu elde
edilen kazanla dengelenmesiyle belirlenir.
Ferrromanyetik silindirin uzunluu, L2 aadaki gibi tahmin edilebilir:
Li L2 Li + 0,1
(5.109)
5.7.3.6.6 MANYETK GERGENLK VE ELEKTRK DEVRES
(5.97) ve (5.98) eitliklerindeki rotor empedans yekpare ferromanyetik nvenin yzeyindeki

manyetik geirgenliin ( rs ) bir fonksiyonudur. Pratik gr asndan yzeydeki ( z = g + d )
bal geirgenlik ( rs ) koordinat sisteminin orijininde yani x = 0 ve y = 0 da tahmin edilir. rs
geirgenlii yekpare manyetik nvenin yzeyindeki manyetik alan iddetinin bir fonksiyonudur;
yani:
149
2
2
H Fes = [ H xFe
( x = 0, z = g + d ) + H zFe
( x = 0, z = g + d )]
(5.110)
Burada, H xFe (5.75a) eitlii ile verilir ve H zFe (5.76a) eitliine gre n = 1 iindir. Verilen bir
elik iin rs ve ve ekil 5.18deki erilerden bulunabilir. (5.107) eitlii kullanlarak
hesaplanan rotor empedans aka dorusal deildir.
Temel dalga iin V1 (veya I1) ve HFes, rs ve kayma (s) arasndaki iliki bir irdeleme ilemi ile
bulunabilir. Verilen frekans, akm ve kayma iin hesaplamaya yksz kayma ile balanlr.
Balangta HFes statorun faz akm younluuna eit alnr:
Am =
3 2 N1k w1
I1
p
(5.111)
Burada, I1 stator akmnn temel dalgasnn ( n = 1 ) RMS deeridir. Bu HFes in en yksek deerini
temsil eder ve elektromanyetik alan bileenlerinin ve edeer devrenin empedanslarnn
hesaplanmasndan sonra HFes her sonlu kayma iin irdeleme ile doru deerine getirilir. HFes iin
relaksasyon faktrnn en uygun deerinin 1,0 olduu bulunmutur.
5.7.3.6.7 MANYETK DEVRE
nverter beslemeli bir motorun manyetik devresinin analizi sadece birinci zaman harmonii iin
yaplmaldr. Manyetik devrenin giri geriliminin n = 1 birinci harmonii tarafndan doyuma
gtrld varsaylr. Bu yolla ekil 5.20deki edeer devre sperpozisyon teoremi ile her
harmonik iin ayr olarak kullanlabilir. Ampere devre kuralndan kutup ifti bana mmf eitlii
aadaki gibidir:
F = 2U g + 2U d + 2U1t + U1 y + U 2 =
3 2 N1k w1
I
(5.112)
Burada I RMS mknatslanma akmdr (birinci harmonik). mmf dalgas (5.46) eitlii ile ifade
edilir. Stator dilerinin ular (U1t) ve boyunduruk (U1y) arasndaki manyetik potansiyel dier AC
makinalarda olduu gibi ayn yolla hesaplanr. Hava aral (Ug), bakr katman (Ud) ve yekpare
rotor (U2) ular arasndaki manyetik potansiyel farklar elektromanyetik alan dalm eitlikleri
tabannda hesaplanmaldr.
Hava aral (mekanik aklk) ularndaki manyetik potansiyel fark aadaki gibidir:
Ug =
kC g
H z ( x = 0, z ) dz
Burada, kC stator iin Carter katsays ve H z ( x = 0, z )

ntegral ileminden sonra aadaki eitlik elde edilir.
Ug =
(5.113)
n = 1 iin (5.70b) eitliine gredir.
1 jAm
W3 sinh( kC g ) Cu M 3[1 cosh( kC g )]
M4
(5.114)
150
Burada, Am (5.48a) eitliine gre, Cu (5.59) eitliine gre, M4 (5.78) eitliine gre, M3 (5.80)
eitliine gre, W3 (5.81) eitliine gre (btn miktarlar n = 1 iindir) ve (5.61) eitliine
gredir.
Benzer ekilde (5.73a) eitlii kullanlarak bakr katmann ularndaki manyetik potansiyel fark
aadaki gibi bulunabilir:
Ug =
g +d
1 jAm
reW2 sinh( Cu d ) Fe M 2 [1 cosh( Cu d )]
Cu
M 4 Cu
H zCu ( x = 0, z ) dz =
(5.115)
Burada, M2 (5.82) eitliine gre, W2 (5.83) eitliine gre, Fe (5.60) eitliine gre (btn
miktarlar n = 1 iindir) ve re (2.110) eitliine gredir.
En zor grevlerden biri yekpare elikten yaplan manyetik devrenin ferromanyetik
porsiyonlarndaki manyetik potansiyel farkllklarn hesaplanmasdr. Yekpare manyetik nvenin
ularndaki manyetik potansiyel farknn bulunmas iin nce ortalama tanjant ak hesaplanmaldr;
rnein:
xFe = L2 o rs
g + d + h Fe
g +d
H xFe ( x, z ) dz
L
1
= 2 o rs ( Am )e jx
sinh( Fe hFe )
[1 cosh( Fe hFe )]
re
M 4
Fe
(5.116)
Burada, H xFe n = 1 iin (5.75a)ya gredir.

hFe kalnlndaki sekonderde manyetik alan iddetinin ortalama deeri aadaki gibidir:
H xFe =
xFe ( x)
1 rs ( Am ) jx
1
e
sinh( Fe hFe )
[1 cosh( Fe hFe )]
=
re
L2 hFe o rort hFe rort M 4
Fe
Burada, rort
(5.117)
z = g + d + d ort daki ortalama bal manyetik geirgenliktir.
Eer nfuzun derinlii Fe < 0,5hFe ise bu durumda d ort = Fe dr (ekil 5.22a). Eer Fe < 0,5hFe
ise bu durumda d ort = 0,5hFe dr (ekil 5.22b).
rs
rav
0,5 hFe
0,5 hFe
dav
Fe<hFe
rs
rav
0,5 hFe
dav
Fe>hFe
0,5 hFe
(a) Fe < 0,5hFe
(b) Fe < 0,5hFe
ekil 5.22 Yekpare manyetik nvenin ortalama bal manyetik geirgenliinin tahmin edilmesi
151
(5.75) ve (5.76) eitliklerinden elde edilen manyetik alan iddeti aada grld gibi rort ya
karlk gelir:
2
2
H Fe = H xFe
( x = 0, z = g + d + d ort ) + H zFe
( x = 0, z = g + d + d ort )
(5.118)
Arka demirindeki manyetik potansiyel dm:

U2 =
0 , 5
0 ,5
H xFeort ( x)dx =
H xFeort ( x = 0)
(5.119)
(5.117) eitliindeki rs ve rort geirgenlikleri (5.118) eitliine gre srasyla

H = H Fe ( x = 0, z = 0) ve H Fe iin mknatslanma erisi [ r = f (H ) ] kullanlarak belirlenecektir.
Ana (halka veya ba aks) akdan dolay manyetik devrenin doyum faktr dner indksiyon
motorlarndaki ayn yolla tanmlanr:
k doyum =
F
2(U g + U d )
(5.120)
Mknatslanma akm, I (5.112) eitlii kullanlarak bulunabilir.

5.7.3.6.8 KAYIPLAR
Stator sarg kayb, P1w her biri kendi deri etkisi katsays ile bir akm harmonii (I1n) tarafndan
retilen harmonik kayplarnn toplamdr ve AC makinalardaki ayn yolla hesaplanr. Farkl sarg
tipleri dikkate alnmaldr: byk anma gleri iin dz bakr iletkenlerden nceden
biimlendirilmi sarglar ve kk anma glerindeki motorlar iin dairesel kesitli iletkenlerden
rasgele sarlm sarglar.
Hem bakr katman ve hem de yekpare ferromanyetik nvedeki toplam rotor kayplar Poynting
vektr tabannda hesaplanabilir. n. zaman harmonii iin Poynting vektrnn normal bileeni,
*
S zn = 0,5[ E yCun H xCun
]z = g
VA/m 2
(5.121)
silindirik rotorun harici yzeyinin (2pL2) birim alan bana kayplar ifade eder; rnein:
P2 w = 2 pL2
Re[S
zn ]
(5.122)
n =1
Yekpare elik nvede enine kenar etkileri ve u halkalarndaki kayplar dahil edilmemitir. E yCun
(5.74a) veya (5.74b)ye gredir ve H *xCun (5.72a) veya (5.72b)nin konjugeytidir.
Rotor kayplarnn bulunmas iin aadaki gibi rotor direnci, R2/ n ( sn ) 3( I 2/ n ) 2 ile arplr:
P2 w = 3
n =1
(I
( I 2/ n ) 2 Re[ Z 2/ n ( sn )] = 3
n =1
2n )
/
R2/ n ( sn )
(5.123)
152
/
Burada, I 2n
stator sargsna aktarlm rotor akmdr. (5.123) eitlii hem bakr katmanda ve hem
de yekpare nvedeki deri etkisini ve enine etkileri ierir.
Statorun laminasyonlu nvesindeki kayplar, P1Fe AC motorda kullanlan ayn ilikilerin

kullanlmas ile hesaplanabilir.
Oyuklar sadece primer paketi iinde olduundan ve rotor dz yzeye sahip olduundan ek yksek
frekans kayplarnn mekanizmas kafesli indksiyon motorunkinden daha basittir. Yekpare
rotordaki kaak (stray) yksek frekans kayplar stator oyuklar ve dilerinden dolay yzey
kayplardr. Heller, B. ve Hamata, V. [5.3] tarafndan tanmlanan metot yekpare rotorda temel
zaman harmoniinden dolay yzey kayplarnn hesaplanmasna uyarlanabilir. Bununla beraber iyi
bir doruluk garanti edilemez. Bundan dolay zorunlu standartlar tabannda n = 1 iin kaak (stray)
kayplarn deerlendirilmesi ve daha sonra yksek zaman harmonikleri hesaba katlarak kaak
(stray) kayplarn dahil edilmesi daha iyidir. NEMAya gre sinsoidal kaynak iin kaak (stray)
yk kayplar Pkaak
1840 kWtan daha kk indksiyon motorlar iin anma k gcnn %
n =1
1,2sine ve daha byk motorlar iin anma k gcnn % 0,9una eittir. Heller ve Hamata bu
deerlerin ok kk olduunu srar etmektedir. Hentschel, F. ve M. A. Shehata [5.4] ierilen daha
yksek zaman harmonikleri ile kaak (stray) yk kayplar iin aadaki deneysel forml
nermektedir:
Pkaak = Pkaak
I1n x
n

n =1
n =1 I1
(5.124)
Burada, x = 1,0 1,5 ve I1 n = 1 iin stator akmdr. Yekpare rotor iin x = 1,4 1,5 varsaylmas
tavsiye edilmektedir.
Dner kayplar (srtnme, rzgar ve vantilasyon kayplar) dz kafesli rotorunki ile ayndr. Dner
kayplarn hesaplanmas
iin
ok
sayda deneysel
formller
vardr;
rnein
2 ,5
4
Pdner = 40( D1i + 0,15) Li ( n / 100) W ; burada statorun i ap ve uzunluunun birimleri metre
ve hzn birimi d/dak dr.
5.7.4 KARMA ROTORLU MOTORLAR
Chalmers, B. J. ve Hamdi, E. S. tarafndan gelitirilen bu tasarm dk direnli kafes sargs ve

yekpare rotorun kendine zg avantajl zelliklerini birletirir (tam ykte dk kayma ve yksek
k ve yol vermede dk akm ve yksek tork) [5.5]. Bu tasarm farkl iki blgeye sahiptir; i
ksm dk direnli normal kafes iken d ksm bir elik kabuktur. elik kabuk laminasyonlu
nve zerine monte edilmi ve istenilen hava aralnn verilmesi iin kafes sargsnn dkm
yapldktan sonra makina ile ilenmitir. ekil 5.23de tipik bir karma rotor grlmektedir.
D elik kabuun kalnl belli bir gerilim seviyesine kadar manyetik aky tayacak ekilde
seilebilir. Daha yksek gerilimlerde ak azaltlm etkin diren etkisi gsteren iteki kafes
blgesine nfuz eder. Sonutaki bileke karakteristik yekpare rotor ve sincap kafesli motorun
karakteristikleri arasndadr; elik kabuk / kafes kombinasyonu istenilen karakteristikleri vermesi
amacyla en uygun hale getirilebilir.
153
ekil 5.23 Kafes sargsnn dkmnden nce ve sonra bir karma (kompozit) rotor
5.7.5 WATT-SAAT METRE
IEEE standart elektrik ve elektronik terimler szlnde motor tipi wattmetre rotorunun hz gle
orantl ve rotor dnlerini sayan bir okuma aygt olarak tanmlanr. Bu aygt tketiciye
balanm elektrik enerjisini len bir aygttr ve elektrik sayac olarak bilinir.
ekil 5.24de grlen konfigrasyon Oliver B. Shallenberger tarafndan kefedilen ve 1895de
Westinghouse tarafndan yaplan ilk sayatan, doruluu gelitiren ve sayacn ok geni evresel
artlar altnda kullanlmasna izin veren mekanik ve malzeme geliimleri yaplm olmasna ramen
ok farkl deildir.
Watt-saat metrede bir sargnn hattaki gerilim ile ve dier sargnn hattaki akm ile uyartld iki
sargl bir indksiyon motoru bulunur. Potansiyel sargs ekil 5.25de grlebildii gibi kk
kesit alanl iletken tellerden ok sarml yaplr ve rotor ve akm sargsndan manyetik olarak
ekranlanr. Akm sargs byk kesit alanl iletkenlerden birka sarm olarak yaplr ve bundan
dolay ok dk empedansldr. Belirli parametrelerin vurgulanmas ve dierlerinin zerinde
durulmamasyla diskteki ortalama tork devrede sayacn bulunduu yerden geen ortalama elektrik
gc ile orantl olacak ekilde motor aksiyonu oluur. Saya ok hafif ykl bir indksiyon
motoru olduundan her tork iin hemen hemen senkron hzda almaya eilimlidir (damping veya
snm mknatslarnn vizkos srtnme etkisi sonucu deil). Net sonu disk hznn g ile
dorudan orantl olmasdr. Disk drt veya be kadranl bir gstergeyi evirdiinden dili takm
ile evrilen dnn gittike artan kmlatif as ve kadranlar basite zaman zerinde gcn
integrali yani enerjidir.
Bu esiz mekanizma (rotoru ksa devre edilmi olmakla beraber) iki sargl motor olarak
grlebilir. Bu kap ksm disk eklinde dzletirilerek bir dnme maruz braklan iki fazl bir
servo motora benzemektedir. Kap yerine disk kullanm bir sargnn diskin zerinde ve dier
sargnn diskin altnda kullanmna izin verir; bylece iki sargnn diskin evresi boyunca birbirine
ok yakn olmas salanarak tasarmcnn ii olduka kolaylar. Bu kutup saysnda (p) etkin bir
artla sonulanr ve etkin kutup saysnn tek veya kesirli olmasn engelleyecek hibir ey yoktur.
Senkron hz aadaki gibi verilir:
ns =
120 f
p
Burada ns rotor senkron hz (d/dak), f frekans (Hz) ve p kutup saysdr.
(5.125)
154
Gerilim ve akm sargs

manyetik yaps
A
Gerilim
sargs
Disk
Disk
B
Akm sarglar
Sabit mknatslar
ekil 5.24 Tek fazl indksiyon watt-saat metresinin ekil 5.25 Potansiyel ve akm sargsnn
st grn. Gsterge, dili takm ve sarglar
manyetik yaps. Akm ynleri sadece akm
gsterilmemitir.
sarglar iin gsterilmitir.
Eer bir indksiyon motorunun rotoruna giren g sabit ise senkron hzdaki bir azalma torktaki bir
artla elik edilir. Watt-saat metrede yksek bir tork istenilir; bunun nedeni kadrandaki dili
takmnn srtnmesi sonucu gelien kar torktur. Daha da tesi bir hz azalmas istenilen dili
orannn azaltlmas ile sonulanr ve bundan dolay srtnme ile karmaklk artar. Bundan dolay
p olabildii kadar byk yaplmaldr.
Motor aksiyonunun analizine genel eitlikler ile balanabilir. Potansiyel sargs a indisi ve akm
tayan sarg b indisi ile gsterilecektir. Akm ( I b ) gerilim ( Va ) ve elektrik yknn empedans ile
belirlenir. I b belirlendikten sonra aadaki eitlikler yazlabilir:
Va = I a (ra + jLa ) + I rf/
Ib
Ib
jnM ar
jnM ar
+ I rr/
2
2
nr /
nM br
jnM ar
jn 2Lr
= Ia
+ I rr/ r +
2
2
2
2s
(5.126)
nr /
jnM br
jnM ar
jn 2Lr
= Ia
+ I rf/ r +
2
2
2
2s
Burada:
I a potansiyel sargsndaki akm
Mbr b sargs ve rotor arasndaki ortak indktans
I b akm sargsndaki akm
rr/ rotor sargs direnci
I rf/ ileri torkun rotorda gelitirdii akm
Lr rotor sargsnn indktans
I rr ters torkun rotorda gelitirdii akm

ra potansiyel sargs direnci
La potansiyel sargs indktans
a sargs ve rotor arasndaki ortak
Mar
indktans
rotordaki sarm says

elektrik sisteminin asal hz (rad/s)
kayma, senkron hz ve gerek rotor hz

arasndaki farkn senkron hza oran
155
Hz srtnme etkilerinin azaltlmas iin dk tutulduundan s hemen hemen 1 dir. Disk nrr/
terimi n 2Lr / 2 den ok byk olacak ekilde ince yaplr. Gerilim sargsndaki (a sargs) byk
enerji kayplarndan kanmak ve bu sargdan geen akmn minimumda tutulmas iin La >> ra
olmaldr (Aada grlecei gibi bu tek neden olmayp gerekli bir durumdur). Daha nce
bahsedildii gibi potansiyel sargs diskten iyice ekranlanmtr. Bundan dolay M ar << La ve ek
olarak M ar << M br dr. Bu durumda yukardaki eitlikler fazr eitliklerine sadeletirilir:
Va = jLa I a
Ib
M br
= I rr/ rr/
Ib
M br
2
(5.127)
= I rf/ rr/
ki sargl indksiyon motorun tork eitlii aadaki gibidir:
T=
nI rf/
2
[ I a M ar sin( ) + I b M br sin( 90)]
nI /
rr [ I a M ar sin( ) + I b M br sin( + 90)]
2
(5.128)
Burada, Va ya gre I a nn as, Va ya gre I b nin as (yk empedans as), Va ya

gre I rf/ nin as, Va ya gre I rr/ nin asdr. Yukardaki fazr eitliklerinden:
= 90 , = 180 ve =
yazlr. I a , I rr/ ve I rf/ skaler akmlarnn ve alarnn tork eitliinde yerine konulmas ile
aadaki tork eitlii elde edilir:
T=
nM ar M br
Va I b cos = KTVa I b cos
2
(5.129)
Gelien tork elektrik ykne verilen g ile orantldr.

Eer sabit mknatslar hzla orantl kar tork retirse bu durumda diskin hz gle dorudan
orantl olacak ve kadrann sergiledii kmlatif disk dn enerji ile dorudan orantl olacaktr.
ekil 5.26da grlen yapdaki gibi sabit mknatslar DC sarg ile uyartlan sarglar olarak
dnlebilir. DC iin f = 0 ve bundan dolay mknatslar ile salanan uyartm iin diskin senkron
hz da sfrdr. Yukardaki benzer bir trevle sabit mknatslarn rotorda meydana getirdii tork
aadaki gibi verilir:
T =
n 2
m
2 rr/
(5.130)
Burada, sabit mknatslardan dolay diskten geen toplam ak, m diskin asal hzdr (rad/s).
156
Disk
Mil
Yumuak demir
ekil 5.26 ndksiyon
watt-saat metresinin
sabit mknats yaps
Sabit mknatslar
Bu durumda diskteki toplam tork 5.129 ve 5.130 eitliklerindeki torklarn toplam veya aadaki
gibidir:
Tnet = KT Va I b cos
n 2
m
2rr/
Grld gibi sabit hz ve kararl durum iin net tork sfrdr. Bundan dolay:
m = K mVa I b cos
(5.131)
Burada:
Km =
2 KT rr/
n 2
(5.131) eitlii nemli bir noktay aa karmaktadr. Vizkos tork sabit mknatslardan olan aknn
karesi ile orantldr. Bundan dolay doruluun srdrlmesi iin ok kararl mknatslarn
kullanlmas gerekir. Mknatsn iddetindeki % 1lik bir azalma kadrann gstergesi tarafndan
kaydedilen tketilen enerjide % 2lik bir art ile sonulanr. Sabit mknats daima gereinden daha
gl yaplr ve daha sonra tam ykte doruluk iin sayacn ayarlanmas iin manyetik olarak
ntlenir. D ortam tesisatlarnda karlalan geni scaklk aral zerinde kullanma izin vermek
iin scakla duyarl bir ntn kullanlmas gereklidir.
Doruluun iyiletirilmesi iin baz ek tasfiyelerin yaplmas gerekir. Bunlardan biri gerilik ayar
olup potansiyel sargsndaki akmn gerilimden tam 90 geri olmamasndan dolay potansiyel sarg
akmnn neden olduu ak bileeninin gerilim ile tam 90 faz farkl olmamasn kompanze eder.
Potansiyel sargsnn ak yolunun zerindeki bir glge kutup veya plaka (geri plakas olarak
adlandrlr) kullanlarak ak faznda gerekli olan az miktarda ek bir kaydrma elde edilebilir. Daha
da tesi geri plakasnn bir kenara kaydrlmas ile sadece potansiyel sargs ile kk bir sabit tork
retilebilir. Bu tork disk ve kaydedici arasndaki dili takm Coulomb srtnmesinin stesinden
gelir. Bunun yaplmas iin geri plakasnn pozisyonunun ayarlanmas hafif yk ayarlamas olarak
bilinir.
Modern watt-saat metre uyarlamalarnda mknatslar donanmn gerisine, sarglarn yaknna
kaydrlmtr. Diskin (en yksek hzl eleman) srtnmesinin en aza indirilmesi iin rotor manyetik
olarak askda tutulabilir.
157
5.8 KAYNAKLAR
[5.1] Richard, H. Engelmann, William, H. Middendorf, Handbook of Electrical Motors, p.149

Marcel Dekker Inc., New York, 1995
[5.2] Gieras, J. F., Analysis of Multilayer Rotor Induction Motor with Higher Space Harmonics
Taken into Account, IEE Proceedings, Part B, Vol. 138, No.2, p. 59-67, 1991
[5.3] Heller, B. ve Hamata, V., Harmonic Field Effects in Induction Machines, Elsevier Scientific,
Amsterdam, 1977
[5.4] Hentschel, F. ve M. A. Shehata, Comparative Study of the Losses in Inverter Fed Standard
Squirrel Cage Induction Motors, Proceedings of ICEM, Mnchen, Germany, p.320-323, 1986
[5.5] Hamdi, E. S., Design of Small Electrical Machines, John Wiley & Sons, p. 121, 1994
158
6 SENKRON MOTOR TASARIMI

Senkron motor ou kez fazl AC g sistemleri ile srlen sabit hzl bir elektrik makinasdr;
burada konu sadece sins dalgal gerilimler ile snrlandrlmaktadr. Senkron motorun armatr
senkron generatrn armatr ile ayndr. Senkron motorun hz uygulanan frekansla deiir ve
motor senkron hzda alrken ykn kaldrlmas ve uygulanmasyla az miktarda deiir.
Deiken hzl almada motora gcn beslenmesinde elektronik bir src kullanlrken motor
uygulanan frekansla senkronizmde kalr. Byle bir srcnn etkilerine ksaca deinilecektir.
6.1 AKI VE AKI DAILIMI
ndksiyon motorda olduu gibi senkron motorun armatr sargsnda indklenen temel RMS faz
gerilimi aadaki eitlik ile verilir:
E f = 4,44 f f N etkin
(6.1)
Burada, f uygulanan frekans (Hz), f kutup bana temel ak (Wb), Netkin faz bana etkin seri
armatr sarm says ( N etkin = N tfaz K p K d ) , Ntfaz faz bana gerek seri sarm says, Kp sarg adm
faktr ( 1,0) ve Kd sarg datm faktrdr ( 1,0).
Senkron motorda hava aral aks DC ile beslenen rotor alan sargs ile retilir. Hava aral ak
younluu dalm rotor demir yzeyinin biimi (veya kntl kutuplu senkron motorlarda kutup
yz olarak adlandrlr), hava aral boyutlar, armatr sargsnn konfigrasyonu, alan sargsna
gre alan iddeti ve statorun yzey konfigrasyonu ile belirlenir. Yuvarlak rotorlu motorlar dzgn
hava aralkl iken kntl kutuplu rotorlar genelde evre uzunluunun fonksiyonu olarak ak
younluunun kontrol edilmesi iin biimlendirilmi hava aralna sahiptir. (6.1) eitliinde
kullanlan temel aknn elde edilmesi iin kutup bana gerek akya bir dzeltme faktrnn
uygulanmas gerekir. Bu dzeltme faktr alan sargs her iki makinada sinsoidal olarak
datlmadndan hem yuvarlak rotorlu ve hem de kntl kutuplu motorlara uygulanr. Dzeltme
faktr grafiksel yaklam veya bilgisayar analizi ile elde edilen ak izimlerinden elde edilebilir.
ekil 6.1de kntl kutuplu makina ve ekil 6.2de yuvarlak rotorlu makina rotor / stator
konfigrasyonu grlmektedir. Her iki makinada dairesel konfigrasyon dorusal olarak
gsterilmitir.
160
Stator
ekil 6.1 kntl kutuplu

rotor / stator
konfigrasyonu
Alan sargs
Rotor kutbu
Oyuk
Stator
Oyuk
ekil 6.2 Yuvarlak rotorlu

rotor / stator
konfigrasyonu
Rotor kutbu
Oyuk
Alan sargs tarafndan retilen ak younluu dalm ekil 6.3de grld gibi rotor yzeyine
bal olarak tepesi dz veya sivri olabilir. Dz tepeli dalga ou kez tepesi sivri dalgaya gre
verilen bir temel ak iin kutup bana daha fazla toplam akya sahip olacaktr. Bu durum aknn
tanmas iin daha fazla nve ve kutup gvde kesit alann gerektirecektir. Bununla beraber tepesi
sivri dalga daha geni diler ve daha fazla alan amper-sarm gerektirecek ekilde daha yksek
kutup merkezi hava aral ve stator di ak younluuna sahip olacaktr.
Tepesi sivri dalga
Sins dalgas
Dz tepeli dalga
Sins dalgas
(a) Tepesi sivri dalga
(b) st ksm dz dalga
ekil 6.3 Sins dalgas ile karlatrlm ak younluu dalmlar

Armatr oyuklarnn etkisi ekil 6.4de grlebilir. Oyuklar armatr sargsna gre duraan oyuk
harmoniklerine sahip ak younluu dalga biimi retirler. Bununla beraber toplam relktanstaki
deiim rotor stator dileri zerinde ilerlerken armatr sargsnda baz gerilim harmonikleri
indkleyecektir. Bu durum zellikle kutup bana birka oyua ve kutup bana tam oyuk saysna
sahip ak oyuklu motorlar durumunda dorudur.
Senkron Motor Tasarm
161
Stator dilerinin etkileri
ekil 6.4 Ak dalmnda

stator dilerinin etkileri
6.2 ARMATR SARGILARI
fazl senkron motorun armatr (stator) sarglar kutup bana tam sayda oyuk olacak ekilde
sarlr (rnein oyuk says 3n tam katlardr). Faz bana kutup bana oyuk saysnn tam say
olmas gerekmez. Bununla beraber oyuk/kutup/fazn kesirli ksm bir tam say art en dk
seviyesine drlm bir kesir ile ifade edildiinde 3n tam katlar olmayan bir paydaya sahip
olacaktr. rnein 42 oyuklu 4 kutuplu bir motorun oyuk/kutup/faz deeri 3 olacaktr. Bu kesrin
paydas 2 olduundan kabul edilebilir bir saydr (2 says 3 ile blnemez). 114 oyuklu 12 kutuplu
bir motorun oyuk/kutup/faz deeri 3 1 6 ile sonulanacaktr. Bu deer kesrin paydas 3 ile
blnebilir olduundan kabul edilemez. Bunun nedeni sarg gruplarnn her fazda ayn paterne
sahip olacak ekilde motorun evresi etrafnda sarglarn datlabilecei bir kurala uyulmasdr. Bu
durum her faz sargsnda ayn gerilimin retilmesini garantiye alr.
Ek olarak eer motor faz bana birden fazla devreye sahip ise bu durumda kutup says
oyuk/kutup/faz deerinin kesirli ksmnn paydas arp devre saysnn tam sayl kat olmaldr; bu
durumda her devre ayn yerlerde ayn sarg saysna sahip olacak ve eit gerilimler retecektir. Bu
kuraln uygulamasnn bir rnei iki devreli 66 oyuklu 10 kutuplu fazl motordur. Faz bana
kutup bana oyuk says 2 1 5 dir. Bu kabul edilebilir bir saydr nk sonucun kesirli ksmn
paydasnn (5) devre says (2) ile arpm 10 yani kutup saysdr. Bununla beraber eer oyuk
says 69a kartlrsa faz bana kutup bana oyuk says 2 310 olur ve bunun paydas (10) arp
devre says 20ye eit olur ve sarglarn yerletirilmesi iin yer bulunamaz. Bu durumda stator
delii evresinde faz ve iki devre (evresel kayma dnda) birbirlerine benzer.
Armatr sarglarnn yukardaki kural btn sarglar ayn olmas gerektiinden (devreler ve fazlar
arasndaki sirklasyon akmlarndan dolay bir miktar verimin feda edilebilecei baz zel
durumlarn dnda) daima biimlendirilmi sargl byk motorlara uygulanr. Rasgele sarml
sargl kk motorlar durumunda reticilerin istenilen stator oyuk saysna sahip olamayan mevcut
stator laminasyonlar ile almalar gerektiinden kurallar daha sk inenir. Rasgele sarm
dengesiz sarg paternlerinin kompanzasyonu iin her sargdaki sarm saysnn deitirilmesinde
daha fazla esneklie izin verir.
Kesirli oyuk/kutup/faz ve kesirli adm sarglarnn kullanm sinsoidale daha yakn retilen gerilim
veya motor akm ile sonulanr ve elektronik srclerin baz tiplerinde kullanlan motorlarda tork
pulzasyonlarnn azaltlmasnda baz avantajlara sahip olabilir.
162
Faz bana yaklak 1000 Vtan daha byk gerilimlere sahip motorlar ou kez sarm yaltmnn
yannda iplik yaltkanl biimlendirilmi sarml sarglara sahip olacaktr. Faz bana bir ka yz
voltun aasnda daha kk motorlar ou kez sarm yaltmnn yannda iplik yaltm iin
kullanlan emaye kaplamal iletken telli rasgele sarlm sarglara sahip olacaktr. Bunlar arasndaki
motorlar zel uygulamaya bal olarak iki sarg tipinden birine sahip olabilir. ekil 6.5de iki sarg
tipi ve oyuk konfigrasyonlar grlmektedir. Biimlendirilmi sarml sarg ak oyuk kullanmn
gerektirirken rasgele sarml sarglar iin yar kapal oyuk kullanlr.
Oyuk takozu
Toprak yaltm
Sarm yaltm
ekil 6.5 Dzgnce

sarlm ve rasgele sarlm
sarglarn yerletirildii
tipik oyuklarn kesitleri
Bakr iletken
6.2.1 ARMATR NDKTANSI
Armatr indktans senkron makinada bulunan muhtelif halka veya ba aklarnn dikkate
alnmasyla hesaplanabilir. Kaak indktans sadece armatr iletkenlerini halkalayan ve hava
araln gemeyen ak ile ilikilidir. Mknatslanma indktans alan sargsn halkalayan ve hava
araln geen ak ile ilikilidir. kntl kutuplu motorda mknatslanma indktans statorda akm
tayan bir sargnn meydana getirdii aknn kntl kutbun merkez izgisi sargnn merkez izgisi
ile ayn dorultuda olduunda daha byk olacandan armatr akmna gre rotorun asal
pozisyonuna baldr. ki rotor pozisyonu ile ilikili indktanslar direkt eksen iin Lad ve eyrek
eksen iin Laq dr.
6.2.2 OYUK KAAI
Armatr kaak indktansna balca katk ekil 6.6da grld gibi oyuk kaadr. Bu kaak ak
oyuu kenardan kenara ve hava aralnda di ucundan di ucuna geer ve bir zikzak aks stator di
yzeyinden kar ve hava aralndan geer, rotor yzeyine girer ve daha sonra bitiik stator diine
geri dner.
Kaak indktansn (L1) hesaplanmas iin bu bileen formllerde birletirilir. apraz oyuk kaak
aks aknn ya bakr yada yaltkan malzeme yoluyla gemesine bal olarak birka bileene daha
ayrlr. Armatr kaak indktansnn tam ve detayl hesaplamalar iin genel elektrik makinalar
kitaplarna bavurunuz.
Armatr kaak aks hava aral aksna eklendiinde stator nvesindeki ile beraber stator
dilerindeki ak younluunun seviyesini belirler. Nve ve dilerdeki ak younluu verilen bir
armatr ve uyartm seviyesi iin statordan aknn gemesi iin gereken alan sargsnn ampersarmna katkda bulunur.
163
Rotor dii
Rotor yzeyi
Zikzak aks
ekil 6.6 Armatr

kaak aks
Hava aral kaa
Oyuk kaa
6.2.3 AKI DAILIMINDAK HARMONKLER
Hava aral ak younluu dalmndaki harmonikler retilen faz gerilimi, tork pulzasyonlar ve
alan sargsnn mknatslanma gereksinimleri zerinde baz etkilere sahip olacaktr. kntl
kutuplu makinalarda kutup yznn evresi boyunca dzgn olmayan bir hava aral dalm
kullanlarak biraz daha sinsoidal ak younluu dalmnn retilebilmesi iin aba harcanr.
Genelde, radyal hava aral boyutu kutup merkez izgisine gre kutup ularna yakn yerlerde daha
byktr. Yuvarlak rotorlu makinada ak younluu dalm rotor oyuklarnn evresi boyunca
alan sargsnn bulunduu yere bal olacaktr. evre boyunca bu oyuklarn dzgn olmayan aral
daha iyi sinsoidal ak dalm meydana getirebilir. retilen gerilim dikkate alnarak bu
harmoniklerin etkileri armatr sargsnn tasarm ile biraz daha azaltlabilir.
6.2.4 NVERTERLERN ETKLER
Motorun beslenmesinde kullanlan elektronik konvertrn tipine bal olarak motorlara ou kez
sinsoidal olmayan gerilimler ve akmlar uygulanr. DC baradan gerilim kayna inverteri ile
anahtarlanarak motor sarglarna uygulanan gerilim nedeniyle uygulanan dalga biiminde temel
dalgann dnda gerilim harmonikleri vardr. Bu gerilim harmonikleri ek nve kaybna ve motorun
reaktansna bal olarak ek bakr ve kaak (stray) kaybnn nedeni olan baz akm harmoniklerine
neden olur.
Hemen hemen sabit bir akm kaynandan motor sarglarna akm uygulayan akm kayna
inverteri daha byk genlikte akm harmoniklerine ve bununla ilikili kaak (stray) yk kaybna
sahip olacaktr.
PWM veya dier yksek frekansl anahtarlama ile sinsoidal dalgay sentezleyen elektronik motor
src motor reaktanslarnn filtreleme aksiyonundan dolay daha kk akm harmoniklerine
sahip olacaktr. Elektronik kontrolrn bir sonucu elektronik aygtlarn ok ksa kesim
zamanlarnn neden olduu ok ksa sreli gerilimlerdir (spike). Mikro saniye aralndaki
anahtarlama zamanlar ok ksa sreli gerilimlerin motorun anma geriliminin birka katna
kmasna ve muhtemelen motor yaltmnn zarar grmesine neden olacaktr.
164
6.3 ALAN SARGILARI
kntl kutuplu senkron motorun kutup yaps alan sargsnn kutup gvdesine
yerletirilebilmesini gerektirir. Kk motorlarda alan sargs ou kez rasgele sarlr ve rotor
oyuklarna veya rotor kutuplar arasndaki bolua yerletirilebilir. Bu kutuplar ieren rotor
laminasyonlarnn tamamen paketlenmesinden sonra yaplabilir. Byk motorlarda kutuplar ayr
olarak bir araya getirilir, sarglar bunlar arasna yerletirilir ve her kutup takm rotorun merkezine
ya vidalanr veya takoz kullanlarak yerletirilir.
Alan sargsnn DC kaynakla beslenme ihtiyacndan dolay genelde rotor mili zerinde bilezikli
halkalar kullanlr ve akm halkalara temas eden bileziklerden geirilir. Uyartm salamann dier
yolu dner dorultuculu uyartcdr. Bu uyartc motorun ayn mili zerinde fazl gerilimin
retilmesi iin hava aral yoluyla uyartlan fazl sargl bir generatrdr. Bu gerilim
dorultulur ve motorun alan sargsna dorudan uygulanr. Rotor alan devresinin tamamlanmas
iin ayr alan sarglar aralarnda elektriksel olarak balanmaldr.
6.3.1 KAAK AKI
Senkron motorun kutuptan kutba kaak aks nemli bir faktr olarak kutup gvdesindeki doyma
seviyesinin yannda geici durumlar altnda motorun nasl davrandn belirler. ekil 6.7de
kutuplar aras boluktaki alann kaak ak yollar grlmektedir.
ekil 6.7 Kutup

gvdesindeki kaak
ak yollar
Kutup kaak aks

Alan kaak aksnn bilinmesi alan kaak indktansnn hesaplanmas iin gerekir ve motorun
geici reaktansnn hesaplanmas konusunu ilgilendirir. Aknn dorudan hesaplanmas ak yolunun
alan ve uzunluunun bilindii varsaylarak yaplabilir veya daha byk doruluk iin alann
hesaplanmasnda sonlu eleman metodu kullanlabilir. Alan kaak aks bilindikten sonra kutup
gvde aksnn tahmin edilmesi iin hava aral aksna eklenebilir ve istenilen kutup gvdesi
amper-sarm hesaplanr.
6.3.2 ALAN SARGISI AMPER-SARIMI
Motorun verilen gerilim, g faktr ve k gcnde altrlmas iin gereken toplam alan
sargs amper-sarm stator nvesi, stator dii, hava aral, kutup yz, kutup gvdesi, kutup taban
ve rotor merkezinin kombine katklarndan belirlenir. Motorun bu ksmlarnn hepsi manyetik
devreye relktans oluturur ve hava aralnn dnda bunlarn hepsi dorusal olmayan manyetik
devre elemanlardr. Verilen bir duruma uygulamak iin alan amper-sarmnn doru miktarnn
doru ekilde belirlenmesinde irdeleme ilemi kullanlmaldr. Bu irdeleme toplam aknn bir
165
deerini ve alan kaak aksnn tahmin edilmesini ierir. Bu durumda belirlenen yk durumu iin
alan amper-sarmlar belirlenir. Alan amper-sarm ve kutup gvdesi ak younluuna dayal olarak
yeni alan kaa hesaplanr ve bir zme ulalncaya kadar irdelemeye devam edilir.
Ayn ekilde kutup yz merkez izgisinde meydana gelen di doyumu hava aral aksnn kutup
ularna doru yaylmasna neden olacak ve bundan dolay hava aral ve di merkezi ak
younluklar azalacandan hava aral ve stator dii amper-sarmnn doruca belirlenmesinde bir
irdeleme ilemi gerekir.
6.4 YOL VERME SARGILARI
Senkron motorlarda yol verme sarglar kutbun alan sargs porsiyonunun zerinde kutup
yzndeki oyuklara gmlr. Sarglar kutup yzndeki oyuklara eksenel olarak yerletirilen ve
indksiyon motorun sincap kafesine olduka benzeyen tam bir sarg biimini alacak ekilde
ularndan balanan dkm alminyum ubuklar veya bakr veya pirin ubuklardan oluur. U
balantlar ya dikdrtgen kesit alanl iletken malzemenin yuvarlak halkalar veya kutup yz
ubuklarnn sert lehimlendii yksek iletkenlikte kutup gvde u laminasyonlardr. Motorun hz
senkron hzn altnda olduunda ve fazl gerilim armatr terminallerine uygulandnda sargnn
bir indksiyon motor torku retmesi beklenir. Rotor ubuk malzemesinin seimi ile byle bir
sargnn meydana getirecei tork motorun yol verilmesinde hatta atalet yknde bile istee gre
ayarlanabilir. Kutup yz sargs srekli alma iin deil sadece yol verme amacyla kullanlr ve
yol verme sresince rotor ubuunun scaklk snrlar almadan rotor ubuklarnda kaybolan
enerjinin depolanmas iin tasarmlanr.
6.4.1 KAAK AKI
Senkron motorun yol verme sargs ekil 6.8de grld gibi rotor ubuk oyuu ularnda kaak
ak bileenine sahiptir. Bu ak motorun geici alt reaktanslarna katkda bulunan rotor ubuk
devresi kaak indktanslarn, Lkd ve Lkq belirler ve dier motor indktanslar ve direnleri ile
birletirildiinde motorun yol verme performansn belirleyecektir.
Rotor oyuk akl
ubuk kaak aks
ekil 6.8 Rotor

ubuu kaak aks
Rotor ubuu
166
6.5 EDEER DEVRELER
Senkron motorun edeer devresi alma moduna baldr. Senkron alma sresince motor direkt
ve eyrek eksen armatr reaktanslar ve kaak reaktans ve armatr direnci ile temsil edilebilir.
Geiciler sresince alann kaak reaktans ve direnci de dikkate alnmaldr. Yol verme veya hzlca
deien senkron durumlar sresince her kutup yz sargsnn kaak reaktans ve direnci dahil
edilmelidir. durum senkron, geici ve alt geicidir.
6.5.1 KARARLI DURUM ALIMASI
Motor kararl durum altnda dengeli artlarda senkron hzda altnda motorun faz bana
edeer devresi ekil 6.9da grld gibi yaknlatrlabilir. Bu devrede saliyensin olmad,
doyumun olmad ve sfr armatr direncinin olduu varsaylmaktadr; motorun reaktans direkt
eksen hava aral reaktans art armatr kaak reaktansna eittir ( X d = X ad + X 1 ). Edeer devre
basite gerilim kaynana seri bal bir reaktanstr. Bu devre stator terminallerine bakan faz bana
edeeri ve faz-ntr aras devre parametrelerini temsil etmektedir. Gerilim kayna dner alan
kutuplar tarafndan armatr sargsnda retilen gerilimdir. Bu devrenin motor almasnn
tanmlanmas iin fazr diyagram kullanlabilir. Fazr diyagramnda armatr gerilim ve akmlar
arasndaki ilikiler, alan gereksinimleri ve stator sarglarna gre rotorun asal pozisyonu
tanmlanmaktadr. ekil 6.10da kararl durum artlar altnda alan senkron motorun fazr
diyagram grlmektedir.
Xd
Ia
+
ekil 6.9 Senkron alma iin motorun faz
bana edeer devresi
Ed
Vt
-
Vt
Direkt eksen
jI a X d
Ia
Id
Iq
Ed
ekil 6.10 Geri g faktrnde motor olarak alan yuvarlak rotorlu senkron motorun fazr
diyagram (kntl kutup direkt eksenin pozisyonunun oluturulmas iin ekilde gsterilmitir).
Bu fazr diyagram hem yuvarlak rotorlu motor hem de saliyensi ihmal eden ve sadece direkt eksen
miktarlarn kullanan basitletirilmi kntl kutuplu motor iin kullanlabilir. Diyagramda armatr
terminal gerilimi (Vt), armatr akm (Ia), g faktr as (), reaktans gerilim dm (jIaXd), yk
as () ve gereken armatr retilen veya zt gerilimi (Ed) grlmektedir. Alan uyartm
167
gereksinimleri Ed gerilimini retecek ak iin gereken alan amper-sarmn hesaplanmas ile elde
edilebilir. Bu diyagramda doyumun etkileri de ihmal edilmitir.
jI d X d
Vt
Direkt eksen
Ia
Id
jI q X q
Iq
Rotor doyumu
alan gereksinimi
Motorun performansnn kavranlmas bu basitletirilmi diyagramla elde edilebilir. Kaynaktan

aktarlan g Vt I a cos( ) ile verilir. Yke aktarlan g Ed I a cos( ) ile verilir. Ed artrlrken
motora giden akm azalarak jIaXd fazr klr. Bu Ed yi Vt ile ayn faza daha yaknlatrr, y
azaltr ve Ia ya dik kalacak ekilde ters saat ynnde jIaXd yi deiim salnm yaptrr. Bu daha
sonra g faktr asn () azaltr. Eer Ed alan akmnn artrlmas ile daha fazla artrlrsa bu
durumda g faktr as sfr ve neticede ileri olacaktr. Bu durum ar uyartm olarak
adlandrlr ve motor elektrik sistemlerinde geri g faktrl yklerin g faktrnn
dzeltilmesinde kullanlabilir. Saliyens ve doyumu ieren tam edeer devre ekil 6.11de
grlmektedir.
Ed
ekil 6.11 Geri g faktrl motorun kntllk ve doyum etkilerini ieren fazr diyagram
Bu her iki edeer devre iin yk as () kayplarn ihmal edilmesiyle motorun performansnn
tahmin edilmesinde kullanldr. Basitletirilmi diyagram iin k gc aadaki eitlik ile
verilir:
Pk = 3EdVt
sin
Xd
(6.2)
Tam edeer devre iin k gc aadaki eitlik ile verilir:

Pk = 3EdVt
1
sin
1 sin 2
+ 3Vt 2
Xq Xd 2
Xd
(6.3)
kinci eitlik saliyens etkisini ( sin 2 ) ierir ve direkt ve eyrek eksen reaktanslarn kullanr.
Senkron motor fazr diyagramnn daha ileri tasfiye edilmesiyle armatr direnci hesaba katlr ve
statorun doyumu rotorun doyumundan ayrlr. Bunun yaplabilmesi iin stator kaak reaktans (X1)
Xad ve Xaqden ayrlr ve stator kaann arkasndaki gerilim, E1 hesaplanr. Bu stator direnci ve
reaktans gerilim dmne ek olarak terminal geriliminin desteklenmesi iin gereken gerilimdir.
Stator ak younluu ve doyum seviyesi Vt yerine E1 den belirlenir ve bu durumda fazr
diyagramnn kalan ksm oluturulur. Rotorun uyartm ve doyum daha sonra belirlenir. Fazr
diyagram ekil 6.12de grlmektedir.
I a Ra
jI a X 1
Direkt eksen
Vt
jI d X d
E1
Stator doyumu
Ia
Id
jI q X q
Iq
Rotor doyumu
alan gereksinimi
168
Ed
ekil 6.12 Tam fazr diyagram

6.5.2 V-ERLER
eitli yk durumlar iin motorun alan gereksinimlerini grmenin kullanl bir yolu V-erileri ile
yaplr. Bu eriler sfr gten istenildii kadar yksek glere ve sfr geri g faktrlerinden sfr
ileri g faktrleri arasndaki g faktrlerinde anma geriliminde motorun uyartm
gereksinimlerinin hesaplanmasnn bir sonucudur. ekil 6.13de V-erilerinin bir seti
grlmektedir. Bu erilerde almann baz noktalar alan akm azaltldnda motor akmnn
artmas ile sonulanacaktr. Alan akmnn srekli olarak belirli bir noktann tesinde azaltlmas
motorun kendiliinden uyartml hale gelmesi ve kontrol edilemezlii ile sonulanr.
6.5.3 GEC DURUM EDEER DEVRELER
Geiciler sresince motor ekil 6.14de grlen devre ile temsil edilebilir. Bu devre stator sargsna
aktarlm alan sargsnn reaktansn ve direncini ierir. Geici reaktans ( X d/ ) aadaki gibi X1 ile
seri olarak Xf ve Xadnin paralel kombinasyonu ile verilir:
X d/ = X 1 +
X f X ad
X f + X ad
6.5.4 YOL VERME EDEER DEVRELER
Yol verme sresince motorun edeer devresi direkt ve eyrek eksen etkilerinin her ikisinin dikkate
alnd ve motorun performansnn elde edilmesi iin bunlarn ortalamasnn alnmas dnda
indksiyon motorununki ile ayndr. ekil 6.15 ve 6.16da iki edeer devre grlmektedir. Direkt
eksen devresindeki R /f direnci yol verme sresince kullanlan eklenmi herhangi bir diren ile seri
bal alan direncinin toplamdr. Bu toplam diren stator sargsna aktarlr. Senkron motorun geici
alt devresi alan sargsnn alan beslemesi yoluyla ksa devre edilmi ve alan direncine diren
eklenmemi olarak dikkate alnmasnn dnda direkt eksen devresi ile ayndr. Geici alt
reaktanslar alan ve hava aral reaktanslarna paralel olarak yol verme sargsnn kaak reaktans
ile verilir; stator kaak reaktans ile seri olarak bu direkt eksenin kombinasyonu ve eyrek eksen
geici alt reaktanslar aadaki gibidir:
X d// = X 1 + X kd
X a X f /( X a + X f )
X kd + X a X f /( X a + X f )
X q// = X 1 +
X a X kd
X a + X kd
(6.4)
(6.5)
ekil 6.13 Senkron motor ve generatr V ve ayar erileri
169
170
X1
Ra
Xf
Xad
X1
Rf
Ra
R'f
Rkd/s
ekil 6.15 Direkt eksen

yol verme edeer devresi
Xad
Xf
X1
ekil 6.14 Geici

(transient) edeer devresi
Xkd
Ra
Rkq/s
ekil 6.16 eyrek eksen

yol verme edeer devresi
Xaq
Xkq
6.6 SENKRON MAKNA TASARIM ETLKLER
ift uyartml bir aygt olarak senkron makina ileri veya geri her g faktrnde alabilecek
ekilde tasarmlanabilir. Daha da tesi generatrn gerilim reglasyonu veya motorun tepe veya
maksimum torku makinann senkron reaktansna baldr. Modern yar-iletken aygtlar ile
makinann komtasyon reaktans ve bundan dolay makinann geici alt reaktanslar da kritik
nemdedir. Senkron makina bu etmenlerden dolay verilen anma gc, g faktr, senkron
reaktanslar ( X sd , X sq ) ve geici alt reaktanslar ( X sd// , X sq// ) dikkate alnarak tasarmlanr.
171
0,8lik g faktrnde alacak makina iin zel bir etmenin yokluunda X sd 1,0 PU olarak
alnabilir. Byle bir generatr iin anma yknn balants kesildiinde motor durumunda gerilim
art yaklak % 30 olurdu; maksimum torku anma torkunun % 250si olurdu. Bunun normal
makina gereksinimlerini karlamas gerekir. Normal uyartmda ok yakn gerilim reglasyonu
veya ok byk maksimum tork iin X sd nin daha aa bir deeri (muhtemelen 0,5 PUya kadar)
gerekli olabilir.
Daha yksek g faktrl bir generatrde X sd reaktans gerilim reglasyonunu ar derecede
ktletirmeden 1,25 PUya kartlabilir; daha yksek g faktrl bir motorda X sd reaktans
(yeterli maksimum torkun srdrlmesi iin) 0,8 PUya drlmelidir. Ar yk gereksinimleri
olmayan makinalar iin X sd ou kez ok % 25 kadar artrlabilir; daha dk yk ini klarna
sahip byk makinalar iin X sd % 50 kadar artrlabilir. Bununla beraber sfr g faktr (zayf
alan artlar) altnda alan makinalar iin X sd makinann kararll iin ok daha dk, 0,5
PUya kadar bir deere sahip olabilir.
Daha dk senkron reaktans stator amper-sarmna gre daha byk alan anlamna gelmekte ve
verilen bir k iin daha byk bir makina ile sonulanr.
6.6.1 ELEKTRKSEL VE MANYETK YKLEMELER
Elektriksel ykleme (ac) anma gc, hz, frekans ve anma gerilimi gibi baz deikenlere baldr.
acnin nominal deeri hava soutmal makinalar iin 15 35 amper iletken / mm dir (dk
deer dk anma gcndeki makinalar iin kullanlr). Kutup says az, kk apl veya daha
byk kutup adml makinalar iin acnin daha kk bir deeri kullanlmaldr. Kutup says daha
fazla, dk gerilimli ve dk frekansl makinalar iin ac % 20ye kadar artrlabilir. Su
soutmal makinalar iin ac nin 150 amper iletken / mm kadar yksek bir deeri kullanlabilir.
Ortalama ak younluu (Bort) ncelikle doyum ve nve kayb ile snrlanr. 60 Hzlik makinalar
iin bu ou kez 0,35 0,60 T dr.
6.6.2 ANA BOYUTLAR VE STATOR SARGILARI
Senkron makinann ve stator sarglarnn ana boyutlar kntl kutuplu makinada gereken baz
modifikasyonlarn dnda indksiyon motorlar iin izlenen ayn yaklamla tasarmlanr.
kntl kutuplu makinann alan sargs uyartldnda bileke hava aral ak younluu dalm
ou kez manyetik doyum ve kutup yznn uzaysal konfigrasyonundan dolay sinsoidal
deildir. Uzaysal konfigrasyonun etkileri aadaki metotla dikkate alnabilir.
Kutup adm ile karlatrldnda kutup tarafndan kaplanan yay makinadan makinaya deiir ve
kutup kenarlarndaki hava aral genelde kutbun merkezindekine gre daha byktr. Bu nedenle
kutup altndaki temel ak younluu dalgasnn genliinin maksimum ak younluuna oran (A1)
makina geometrisinin bir fonksiyonudur. A1 in elde edilmesi iin ekil 6.17deki erilere minimum
hava aralnn kutup admna oran ile baknz. ekil 6.17adan A faktr kutup yaynn kutup
admna oran dikkate alnarak elde edilir ve ekil 6.17bden B faktr maksimum hava aralnn
minimum hava aralna oran dikkate alnarak elde edilir. Bu durumda A1 A ve B deerlerinin
arpm ile elde edilir.
172
1,4
1,3
Kutup yay/kutup adm

0,75
1,2
0,70
0,65
0,60
1,1
0,55
1,0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
Minimum hava aral / kutup adm
(a) Alan uyartm ile hava aral aksnn form faktr (A)
1,05
1,00
0,90
Maksimum aralk/Minimum aralk

1,00
1,25
1,50
0,80
0,70
1,75
2,00
2,25
2,50
2,75
3,00
0,65
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
Minimum hava aral / kutup adm
(b) Alan uyartm ile hava aral aksnn form faktr (B)
ekil 6.17 Alan uyartm ile hava aral aksnn form faktrleri
rnein minimum hava aralnn kutup admna oran 0,03 ve kutup yaynn kutup admna oran
0,65 ise A = 1,14 dr. Eer kutup kenarlarndaki hava aral kutbun merkezindekinin 2 kat ise
B = 0,83 tr. Temel bileenin genlii bu durumda maksimum ak younluunun
A1 = 1,14 0,83 = 0,95 kat olarak verilir. A1 faktr aadaki gibi stator dilerindeki maksimum
ak younluunun hesaplanmasnda kullanlr:
Bmax =
Bort
L / Li
A1 (t / )
Spesifik alan izimlerinin yokluunda A1 faktr 1,05 olarak alnabilir.
(6.6)
173
6.6.3 SLNDRK ROTOR TASARIMI
Hava aral ncelikle, gereken senkron reaktans Xs tabannda belirlenir; senkron reaktans armatr
reaksiyon reaktansnn (Xa) ve primer kaak reaktansnn (X1) toplamdr. Silindirik rotor ile
armatr reaksiyon reaktans (Xa) indksiyon makinalarnda kullanlan mknatslanma indktans
eitlii kullanlarak hesaplanabilir; kaak reaktans (X1) indksiyon makinalar iin verilen ayn
eitlikler ile elde edilebilir.
Silindirik rotor iki ayr devre tar: alan sargs ve damper kafesi. Damper kafesi indksiyon
motorunda olduu gibi bir sincap kafestir ve motorun istenilen yol verme torkunun veya
alternatrn istenilen dampinginin veya snmnn salanmas iin tasarmlanr. Motorun damper
kafesi indksiyon motorlarnda izlenen ayn ilemin kullanlmas ile tasarmlanabilir.
Alan sargs ekil 6.18de grld gibi rotor oyuklarnda damper kafesinin altna yerletirilir.
Alan amper-sarm ekil 6.19daki fazr diyagramlarndan elde edildii gibi stator sargsnda Ef
gerilimini indklemeye yeterli olmaldr.
Damper kafesi
Alan sargs
ekil 6.18 Damper

kafesli silindirik rotor
Mil
Ef
Ia
V
I a Ra
jI a X s
jI a X s
Ia
Ef
(a) Geri g faktrl generatr
I a Ra
(b) leri g faktrl motor
ekil 6.19 Silindirik rotorun fazr diyagramlar
174
Kutup bana alan amper-sarm ( AT f ) aadaki eitlik ile verilir:

AT f =
Bmax
ge
Ef
V
Ef
Bg ort
ge
2 o
V
(6.7)
Bu amper-sarm damper kafesinin altnda bulunan datlm alan sargsnn tasarm ile salanr.
6.6.4 IKINTILI KUTUPLU ROTORLAR
kntl kutuplu rotorun tasarm ilemi sunulmadan nce anlalmas gereken baz zellikleri
vardr. Kutup yz / kutup adm oran () az kutup sayl bir makina iin ou kez yaklak 0,65
ve ok kutup sayl makinalar iin 0,75 kadar byr. Daha da tesi ekil 6.20de grld gibi
alan sargs uyartldnda hava aralnda hemen hemen sinsoidal ak younluu dalm olacak
ekilde kutup yz biimlendirilir. Kutup ucunun altndaki hava aral (g2) ou kez kutup
merkezindeki hava aralndan (g1) % 50 125 daha byktr. Kutup ularnn kalnl eer
gerekli ise damper oyuklarna izin verecek ekilde mekaniksel dayanm dikkate alnarak seilir.
Kutup gvde genilii kutbun kkndeki ak younluu (Bp) 1,4 1,5 T ile snrlanacak ekilde
seilir. Bpnin hesaplanmasnda ou kez 1,25lik bir kaak faktr dikkate alnr:
B p = 1,25 Bg ort ( kutup adm / kutup gvde genilii)
(6.8)
g1
Kutup ucu
kalnl
Kutup
gvde
genilii
g2
ekil 6.20 kntl

kutup geometrisi
Rotor
boyunduruu
6.6.5 ALAN SARGISI TASARIMI
kntl kutuplu makinada armatr reaksiyonu (stator akmlar tarafndan retilen hava aral
aks) faz sarglarnn eksenine gre rotorun pozisyonuna baldr. Bundan dolay kntl kutuplu
makina iin iki ayr armatr reaksiyonu reaktansnn tanmlanmas geleneksel olmutur. Direkt
eksen armatr reaksiyonu reaktans (Xad) armatr reaktans direkt eksenle (rotor kutbunun
merkezinde) ayn merkezde olduu durumla ilikili reaktans olarak tanmlanr. eyrek eksen
armatr reaksiyonu reaktans (Xaq) armatr reaktans eyrek eksenle (ara kutup ekseninde) ayn
merkezde olduu durumla ilikili reaktans olarak tanmlanr. Eer Xa sabit hava aralkl armatr
reaksiyonu reaktans olarak tanmlanrsa oranlar aadaki gibi olur ve bunlar rotor geometrisinin
fonksiyonlardr:
175
Ad =
X ad
Xa
Aq =
ve
X aq
Xa
Kutup yznn altnda dzgn bir hava aral ve ara kutup blgesinde sonsuz hava aral dikkate
alnarak Ad ve Aq oranlar nn fonksiyonlar olarak aadaki gibi basit Fourier analizi
kullanlarak elde edilebilir:
+ sin( )
4 sin( / 2)
(6.9)
sin( ) + 12 cos( / 2)
4 sin( / 2)
(6.10)
Ad =
Aq =
0,65 ve 0,75 arasnda deerleri iin Ad 0,86 ve 0,83 arasnda ve Aq 0,41 ve 0,50 arasnda bulunur.
6.6.6 TAM YK ALAN AMPER-SARIMI
Silindirik rotorda olduu gibi makina almasnn fazr diyagram nce ekil 6.21de grld
gibi oluturulur. Burada direkt eksenin yerinin geleneksel fazr diyagramnn oluturulmasnda bir
ilk adm olarak ekilde grld gibi V, IaRa ve jXqIa nn vektrel toplam ile oluturulduuna
dikkat edilmelidir. Ef gerilimi bilindikten sonra gereken amper-sarm (ATf) aadaki eitlik ile
hesaplanr:
AT f =
Ef
Bg ort
ge
2 o
V
(6.11)
q-ekseni
d-ekseni
Ef
q-ekseni
I aq
Ia
jI aq X q
jI a X q
V
jI ad X d
I a Ra
I ad
I ad
I a Ra
I aq
jI a X q
D
Ia
jI ad X d
jI aq X q
Ef
d-ekseni
(a) Geri g faktrl generatr
(b) leri g faktrl motor
ekil 6.21 kntl kutuplu makina fazr diyagramlar

Alan sargsnn tasarm (btn alan sarglar seri balanm olarak) istenilen toplam alan gerilimi
kk makinalarda 80 100 V ve byk makinalarda 160 200 V olacak ekilde yaplr. Daha da
176
tesi alan sargsndaki akm younluu sl etmenlerden dolay ou kez 2,5 A/mm2 ile
snrlandrlr.
6.6.7 MAKNA OSLASYONLARI VE DAMPER SARGISI
(Ef V den kadar geri) yk asnda alan silindirik rotorlu senkron motoru dikkate alalm.
Bu motorun k gc aadaki eitlik ile verilir:
P=
EfV
Xa
sin
(6.14)
imdi eer motor aniden yksz braklrsa as sfr olmal yani kutup yaps as kadar
ilerlemelidir. Rotor ve ykn ataletinden dolay bu aniden olamaz. nceden yk torkunu kar
ynde dengeleyen motorun torku rotoru hzlandrarak senkron hzn zerine karr. Tork
klrken azalmasna ve sfr olduunda sfr olmasna ramen makina senkron hzn zerinde
alr ve atalette depolanan kinetik enerji rotoru stator alannn ilerisine hareket etmeye
zorlayacaktr. imdi Ef fazr V fazrnn ilerisinde olacak ve makina generatr olarak
alacaktr. Bir yol verici yani dndrc nite bulunmadndan bu generatr aksiyonu uzun sre
devam edemez, makina yavalayacak ve as tekrar sfr olmaya eilimli olacaktr. Bylece
as sfr ortalama deeri etrafnda osilasyonda bulunacaktr. Gerekte senkron makinada ykn
aniden deiimi byle osilasyonlarla sonulanr.
Eer damper sarglar mevcut ise makina senkron hzn aasndaki hzlarda makinann hzn
artrmaya eilimli olarak indksiyon makina aksiyonundan dolay pozitif tork retir. Senkron hzn
zerindeki hzlarda damper sarglar bir frenleme torkunun retilmesine neden olur. Senkron
makinann hzndaki osilasyonlar bundan dolay snmlendirilir. Senkron makinann snm
(damping) kavram bir ksm direkt (kutupsal) eksende merkezlenmi ve bir ksm eyrek (ara
kutupsal) eksende merkezlenmi ayr snm devrelerinin tanmlanmas ile analiz edilebilir. Bu
devrelerin tasarm aka bu kitabn amac dna tamaktadr; bununla ilgili olarak daha detayl
bilgi iin konu hakkndaki klasik almalara bavurulabilir.
7 SABT MIKNATISLI MOTOR TASARIMI

Genelde elektromanyetik aygtlarda ve zellikle motorlarda yararlanlan ok sayda sabit mknats
malzeme vardr. eitli mknats gruplar ve karakteristikleri kitabn Elektrik Makinalarnda
Kullanlan Malzemeler blmnde verilmitir.
Alnico yksek ak younluu ve seramik mknatslar zerinde daha dk scaklk bamllna
sahiptir. Dier taraftan Alnico mknatslar demanyetizasyona daha az dayanmldr ve maliyetleri
daha yksektir. Nadir toprak mknatslar dierlerinden daha iyi manyetik zellikler sunar fakat
genelde Alnico ve seramik mknatslardan daha pahaldr. Uygulama gereksinimleri hangi mknats
malzemenin kullanlacan dikte etmektedir. stenilen manyetik performansla beraber mknats
malzemenin seiminde tasarmcnn alma scaklk aral, harici demanyetize alanlar, arlk,
maliyet ve yer snrlamalarn da dikkate almas gerekir.
Genelde ticari karakteristikli motorlarda seramik veya polimer ba yaptrcl neodmiyum demir
bor mknatslar kullanlrken sinterlenmi nadir toprak mknatslar yksek performansl motorlarda
boyut ve arln snrlandrld uygulamalar iin ayrlmtr. Alnicolar motorun evresel
arlatrlm artlar altnda almas gerektii baz uygulamalarda kullanlr.
7.1 MIKNATIS TASARIMI
Halihazrda saysal alan zmlerini ieren bilgisayar destekli tasarm metotlar sabit mknatsl
aygtlarn tasarm optimizasyonunda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bununla beraber bir
elektromekanik aygtta belirlenmi hava-aral ak younluu deerinin salanmas iin kullanlan
sabit mknatsn boyutlar birka basit eitliin yardm ile tahmin edilebilir. Hzl ve basit el
hesaplamalar bir tasarmn fizibilitesinin deerlendirilmesinde veya irdelemeli bir CAD ileminin
iyi bir balang noktasnn salanmasnda kullanldr.
7.1.1 MIKNATIS BOYUTLARI
Sabit mknats boyutlarnn tahmin edilebilecei iki temel eitlik vardr. Birincisi, mknatsn
rettii btn manyetik ak hatlarnn kaak ak dnda hava araln getii varsaymnn,
Bm Am = K l B g Ag
(7.1)
178
formunda matematiksel gsterimidir. Burada, Bm ve Am, Bg ve Ag srasyla mknats ve hava aral

ak younluu ve kesit alan ve Kl kaak faktrdr. Mknats mmfi (Hmlm) manyetik devreden ak
geirir ve bu aknn byk miktar hava aral boyunca manyetik ak hatlarnn gemesi iin
gerekmektedir; buna gre aadaki eitlik yazlabilir:
H m lm = K r H g l g
(7.2)
Burada, Hg ve lg hava aral manyetik alan iddeti ve uzunluudur. Kr relktans faktr olarak
adlandrlr ve manyetik devrenin yumuak demir ksmlarndan ak hatlarnn gemesi iin gereken
mmfi hesaba katmaktadr.
rnein 0,5Br deerinde Bm alma noktas dikkate alnrsa mknatsn yzey alan (7.1)
eitliinden kolayca belirlenebilir. Kabul edilen Bmye karlk gelen Hm ekil 7.1de grld gibi
manyetik malzemenin demanyetizasyon erisinden belirlenebilir ve mknats uzunluu (lm) (7.2)
eitliinden hesaplanabilir [7.1]. Alternatif olarak eer mknats ve hava aral boyutlar
biliniyorsa demanyetizasyon erisinde mknatsn alma noktas Bm ve Hm ifadelerinin elde
edilmesi iin (7.1) ve (7.2) eitliklerinin yeniden dzenlenmesi ve bulunan ifadelerin blnerek
aadaki eitliklerin elde edilmesi ile belirlenebilir:
K Ag l m
Bm
= o l
Hm
K r Am l g
Bm = o
K l Ag l m
K r Am l g
Hm
(7.3)
(7.4)
Statik yk hatt
ekil 7.1 Demanyetizasyon erisi ve

statik yk hatt
(7.4) eitlii verilen hava aral ve mknats boyutlar iin ekil 7.1de grld gibi alma
noktasnda (-Hm, Bm) demanyetizasyon erisini kesen dz bir izgiyi tanmlamaktadr. Bu hat statik
yk hatt olarak bilinir ve (7.3) ile ifade edilen eimi ise permeans katsays (Pc) olarak adlandrlr.
Mknats malzemesinin hacmi (Am ve lm) srasyla (7.1) ve (7.2) eitliklerinin yeniden dzenlenmesi
ile bulunur. arpm sonucu aadaki eitlik elde edilir:
Am l m =
K l K r B g2 Ag l g
o Bm H m
(7.5)
Sabit Mknatsl Motor Tasarm
179
BmHm terimi mknats malzemesinin enerji arpm olarak bilinir ve bunun yksek olmas
mknatsn hacmini kltecektir.
Bu basit tasarm metodunun eksiklii kaak ve relktans faktrlerinin doru deerlerinin elde
edilmesinde yatar. Bu metot sadece btn kaak yollarnn hesaba katlmas, doyum seviyesi ve
dolaysyla muhtelif yumuak demir ksmlarn relktansnn doruca belirlenmesiyle iyi tahminler
verecektir.
7.1.2 DEMANYETZASYON ALANLARININ ETKS
Elektrik makinalarnda kullanlan sabit mknatslar normalde dier sarglar (armatr reaksiyonu)
tarafndan meydana getirilen demanyetizasyon alanlarna maruz kalr. Mknats zerinde
demanyetizasyon kuvvetinin etkisi ile ilgili alma normalde intrinsik (isel) demanyetizasyon
erisi ile yaplr; demanyetizasyon alan hava aral blgesinde gzken alana gre uygulanan H
ile daha fazla akya sahip olunmas iin mknatsn doal kabiliyetine kar aksiyonda bulunur.
Bununla beraber demanyetizasyon erisinde mknatsn alma noktasnda buna karlk gelen
deiim gzlenmelidir; nk bu durum harici alan kaldrldktan sonra mknatsn meydana
getirdii aknn azalmasn belirlemektedir.
Mknats zerinde demanyetizasyon kuvvetinin etkisi ekil 7.2de grlmekte olup hem intrinsik
(isel) ve hem de normal demanyetizasyon erileri grlmektedir. Normal statik yk hattnn eimi
permeans katsays (Pc) ile belirlenir ve normal demanyetizasyon erisindeki alma noktas (a)
noktasdr. ntrinsik (isel) permeans katsays (Pci) aadaki gibi hesaplanr:
Bi
B + o H m
= m
= Pc + o
Hm
Hm
(7.6)
ntrinsik (isel) erisindeki alma noktas (1) noktasdr yani normal eri zerinde dikey olarak
(a) noktas zerindedir.
ekil 7.2 Harici

demanyetizasyon
alanlarnn etkisi
Bir demanyetizasyon alan (Ha) uygulandnda intrinsik (isel) demanyetizasyon karakteristiinde

alma noktas (2) intrinsik permeans izgisine (Pci) paralel olan Ha-2 izgisinde bulunur. Normal
eride buna karlk gelen alma noktas (2) noktasnn dikey olarak aasndaki (b) noktasdr.
Demanyetizasyon alan (Ha) kaldrldnda intrinsik ve normal erilerdeki (2) ve (b) alma
noktalar (1) ve (a) noktalarna geri gelecek ekilde demanyetizasyon erilerini takip etmez. Bunun
yerine intrinsik ve normal permeans hatlarnda srasyla (3) ve (c) noktalarnda dz izgilere
seirdim (recoil) yapar. Her erinin seirdim (recoil) izgisinin eimi yaklak olarak Br de buna
180
karlk gelen demanyetizasyon erisinin eimine eittir. Mknatsn imdi kararl hale geldii
sylenir ve Ha ya eit veya daha az demanyetizasyon alanlarndan dolay mknats kalc olarak
etkilenmeyecektir. imdi mknats yeni alma noktasna (c) ve (a noktas deil) karlk gelen ak
hatlar meydana getirecektir. Kararl hale getirme genelde Alnico mknatslar kullanldnda icra
edilir.
Seramik ve nadir toprak mknatslar kullanldnda verimli bir tasarm armatr reaksiyon alan
mknatsn alma noktasn intrinsik karakteristiin diz ksmna kaydrdnda elde edilir. Byle
durum altnda alma noktas ana histerezis erisinde seirdim (recoil) yapar ve ksmi
demanyetizasyon olumaz.
Giderici kuvvetin scaklk katsaysnn hem seramik ve hem de Alnico mknatslar iin pozitif
olduuna dikkat edilmelidir (Alnicolar iin hemen hemen ihmal edilebilir). Bundan dolay harici
demanyetizasyon alanlarnn etkisi almasnda beklenilen en dk alma scaklnn
kullanlmas gerekir. Bunu tersi nadir toprak mknatslar durumunda uygulanr.
7.2 SABT MIKNATISLI DORU AKIM MOTORLARI
DC motorlarda uyartmn salanmasnda sabit mknatslarn kullanm belli bir boyut aralnda
ekonomik avantajlar sunmaktadr. Minyatr motorlarda (yaklak 70 mm ap ve aasnda) sargl
alan yaps maliyet tabannda sabit mknatslar ile rekabet edemez. Yaklak 150 mmnin
yukarsndaki aplarda ekonomik etmenler sargl alanl motorlarn lehine bir eilimdedir. Aka
bu durum maliyet tabannda iki tip motorun rekabet edebilecei nemli bir boyut alan
brakmaktadr. Bu boyut aral iinde baz otomotiv ve kk ara-gere motorlarnn ou
bulunmaktadr.
Sabit mknatsl DC motorun tork-hz karakteristii dikey eksende yksz hz ve yatay eksende
maksimum balang torku arasnda izilmi yaklak olarak dz bir izgidir. Alan kayplarnn
yokluundan dolay sabit mknatsl motorlar potansiyel olarak sargl alanl tiplere gre daha
verimlidir. Sabit mknatsl motorlar yksek verimin daha geni bir aralna da sahiptir. Batarya
mrnn artrlmasnda yksek verimin nemi tanabilir aygtlarda ok aktr.
Sabit mknatsl motorlar dezavantajlardan uzak deildir. rnein maliyet etmenleri seramik
mknatslarn kullanmn dikte ettiinde hava aral ak younluu karlatrlabilir boyutta
sargl alanl motorun ak younluundan daha dk olacaktr. ou durumlarda bu durum
armatr apnn artrlmasn zorunlu hale getirmesine ramen en d apta buna karlk gelen bir
artla sonulanmaz. Bu mknats kutup parasnn radyal boyutunun daima sargl kutup
yksekliinden daha az olmasndan dolaydr. Bunun nedeni uygunluk olmas bakmndan aada
yeniden yazlm (4.30) eitliinin incelenmesiyle kolaylkla aklanabilir:
AT f
hf
= fc b fc f cf 106
(7.7)
(7.7) eitliinde parametrelerin tipik deerleri kullanlarak alan sargsnn metre bana ampersarm yaklak 75 kA/m olarak bulunur. Maksimum enerji arpm noktasnda tipik bir seramik
mknatsn mmfi 120 kA/m civarndadr. Bundan dolay mknatsn kalnl alan sargs
yksekliinin yaklak % 60 olurdu. Eer sabit mknatsl motor uygunca tasarmlanmamsa
armatr reaksiyon alan ile ksmi demanyetizasyon oluabilir. Bununla beraber bugnlerde bu
durum ciddi bir sorun olarak ortaya kmamakta nk elde edilebilecek doru tasarmlarn
yaplmasna olanak tanyan CAD teknikleri mevcuttur.
181
7.2.1 SABT MIKNATISLI MOTOR TASARIMI
Sabit mknatsl mekanik komtasyonlu DC motorlar iki ana konfigrasyona ayrlabilir; mknatsn
kutup yz armatre yakn olanlar ve mknats armatre uzak olanlar. Genelde sonraki
konfigrasyon daha yksek kaak sergilediinden daha byk mknats hacmini gerektirir. Bununla
beraber uzak mknats konfigrasyonu mknats aksnn odaklandrlmasna imkan tanr ve baz
tasarmlarda bu durum mknatsn kalclndan daha yksek hava aral ak younluklaryla
sonulanabilir.
Bu ksmda ilk yani armatre yakn olan mknats konfigrasyonu dikkate alnm ve yukarda
verilen mknats tasarm eitlikleri gereken mknats kutup paralarnn boyutlarnn
belirlenmesinde yararlanlmtr. Daha sonra tasarm metodu sargl alanl motorlarn tasarmnda
tanmlanan genel ilemleri izleyecektir.
Mknats
Armatr
elik kabuk
Mknats
elik kabuk
ekil 7.3de sabit mknatsl DC motorun genel konfigrasyonu grlmektedir. Genel durumda
mknatsn eksenel uzunluunun armatrden daha uzun yapld grlmektedir. Bu verilen bir
armatr paket uzunluu iin kutup bana daha yksek aknn retilmesi ile sonulanr. Aknn art
miktar mknats malzemesinin art ile dorudan orantl deildir ve bu durumun kutup aksnn
artrlmasnn verimli ve etkili bir yolu olmad gzkebilir. Bununla beraber sarkm mknats
dzenlemesi yaygn olarak kullanlr. Bunun nedeni zellikle mknats kutup paralarnn armatr
ile hassas olarak ayn dorultuya getirilmesinin pratik zorluundan dolaydr. Mknatsn sarkmas
mknats aksnn eksenel dorultudaki duyarlln azaltr. Ek olarak mknatsn sarkmas ve
sonutaki aknn art gerekenden daha kk armatr apnn kullanlmasna neden olur.
Armatrn demir ve bakr hacmindeki azalma toplam maliyetin dmesi ile sonulanabilir.
Kutup
yay
ekil 7.3 Sabit mknatsl DC motor konfigrasyonu

Deneyimlerden ekil 7.3de grlen sabit mknatsl DC motor konfigrasyonunun kaak faktr
ile relktans faktrlerinin normal tasarmlar iin srasyla yaklak 1,1 ve 1,15 olduu bulunmutur.
Mknatsn % 20 sarktlmasyla yksz ak yaklak % 15 artrlabilir. Mknatsn ak dn yolu
olarak grev yapan d elik kabua mknats kutup paralarnn tutturulmas iin yaygn iki metot
vardr. Bunlardan birincisinde mekanik klipsler kullanlmakta olup yay basncndan yararlanarak
mknatslar elik kabua tutturulur ve klipsli tutturma olarak bilinir. kinci metotta mknatslarn
kabuk yzeyine yaptrlmas iin muhtelif yaptrc maddelerden yararlanlr ve yaptrcl
tutturma olarak bilinir.
182
Klipsli tutturma metodu hzl ve tek adml bir ilem olarak otomasyonda kullanldr. Bununla
beraber bu metot 2 kutuplu motorlar (klips basncndaki deiim 4 kutuplu tasarmlar pratik hale
getirmediinden) ve 75 mm veya daha az aplarla (tutturma snrl bir tutma yzeyi saladndan)
snrlanmtr.
Yaptrcl tutturma ile motor apnda veya kutup saysnda snrlamalar yoktur. Yaptrcl
tutturma klipsli tutturmaya gre ok daha yksek arpma dayanmna da sahiptir. Dier taraftan
ilem yzey hazrln ve yaptrc malzemenin elik kabua ve/veya mknats kutup paralarna
uygulanmasn ierir. Ek olarak yaptrc malzemenin yaptrlma srecinde mknatsn yerinde
tutulmas iin zel aygtlar gerektirebilir.
7.2.2 RNEK TASARIM
Otomotiv uygulamalar iin 50 W, 14 V, 6000 d/dak kesintili grev DC sabit mknatsl motorun
tasarmn yapnz. alma scaklk aral 20 C ile 100 C arasndadr. Tam yk hz 100 d/sdir.
Yksek hzdan dolay iki kutuplu tasarm yaplacaktr.
Maliyet ncelikli nemdedir ve seramik mknats tasarm aratrlr. Seramik mknats malzemenin
uygun bir trnn demanyetizasyon karakteristikleri ekil 7.4de grlmektedir.
B (T)
0,4
0,3
0,2
0,1
H (kA/m)
320
280
240
200
160
120
80
40
ekil 7.4 Seramik mknatsn demanyetizasyon karakteristikleri

Mknats aksnn hesaplanmasnda karakteristikler en yksek alma scaklnda dikkate alnr.
Mknatsn alma ak younluunun 100 C de 0,25 T olmasna izin verelim. Buna gre,
Bm = 0,25 T ve H m = 26,3 kA/m
183
elde edilir. Mknatsn rettii harici ak belirlenmeye alldndan normal demanyetizasyon

erisi kullanlr.
Kutup yaynn kutup admna oran 0,7 alnarak gereken mknats yay 126 olur.
Dikkate alnan konfigrasyonun tipik deeri olan 1,15 deerinde bir kaak faktrnn varsaym ve
% 20lik mknats sarkmas manyetik aky % 15 artrr; ortalama hava aral ak younluu 0,175
T olarak hesaplanr. Motor kesintili grev uygulamas iin amalandndan spesifik elektriksel
yklemenin deerini metre bana 8000 amper-iletken kabul edelim. k katsays aadaki gibi
olur:
Co = 2 0,175 8000 10 3 = 13,8

D 2 L arpm:
D2L =
50 10 3
= 3,6 10 5 m 3
13,8 100
Nve uzunluunun kutup admna oran 0,9 alnarak armatr ap ve nve uzunluu srasyla 39
mm ve 24 mm olacaktr.
Mknatsn eksenel uzunluu 29 mm olarak alnr ve sadece hava aralnn uzunluu bilindiinde
radyal uzunluu belirlenebilir.
Hava aralnn kk olmasndan kanlmaldr nk bu mknatsn boyutlar iin sk
toleranslar ngrr ve bu mknatsn maliyetini artrabilir. Hava aralnn radyal uzunluu kutup
admnn % 1-1,5i arasnda veya 0,6 - 0,9 mm arasnda alnabilir. Hava araln 0,8 mm kabul
edelim ve hava aral dzeltme faktrn 1,1 varsayalm. Relktans faktrn 1,2 alarak
mknatsn kalnl aadaki gibi hesaplanr:
lm = 1,2
Bg
lg
Hm
= 1,2
0,25
0,88
= 8 mm
26,3 10 3
Paketleme faktr tipik olarak 0,925 ve kutup bana ortalama yksz ak 0,238 mWbdir. Yksz
hz tam yk hzndan % 4 daha yksek veya 104 d/s olarak armatr iletkenlerin says aadaki
gibi hesaplanr:
Z=
14
= 566
0,238 10 3 104
Bu say oyuk bana iletken saysn tamsay verecek ekilde dzeltilecektir. Oyuk says ak
pulzasyonlarnn azaltlmas iin kutup bana oyuk says bir tamsay art ye eit olacak ekilde
seilir. ekil 7.5de grld gibi 13 oyuklu armatr laminasyonu seilmitir. Oyuk bana 44
iletken ile armatr iletkenlerinin toplam says 572 olacaktr. Kutup aks ve mknatsn alma
noktas sonutaki fark malzemenin zelliinden beklenilen tolerans iinde olduundan deimeden
kalr.
Verim 0,75 p.u. kabul edilerek armatr akm (veya motor terminal akm):
184
Ia =
50
= 4,8 A
14 0,75
letken akm:
Iz =
4,8
= 2,4 A
2
ekil 7.5 Armatr

laminasyonu ve oyuk
detaylar (boyutlar
mmdir)
Bu kesintili grev motor olduundan akm younluu 6 A/mm2 kabul edilir. Sonu iletken kesit
alan 0,4 mm2dir. En yakn standart iletken telin ap 0,71 mm ve kesit alan 0,396 mm2 dir. 44
iletkenin toplam bakr alan 0,42 civarnda bir oyuk boluk faktrn verecek ekilde 17,4 mm2
dir. Ortalama armatr sarmnn uzunluu:
Lma = 2 0,024 + 2,3 0,061 + 5 0,01 = 0,24 m
20 C de armatr direnci:
Ra =
572 1,77 10 8 0,24

= 0,767
2 2 2 0,396 10 6
20 C de armatr direnci:
Ra = 0,767(1 40 3,82 10 3 ) = 0,65
Di genilii 2 mm dir ve di ak younluu aadaki gibi hesaplanr:
Bt =
2 0,238 10 3
= 0,82 T
13 2 10 3 0,024 0,925
Bu deer olduka dk olmasna ramen 2 mmlik di genilii mekanik etmenlerden dolay

snrlandrlmtr. Ek olarak bu deer 100 C deki ak younluudur; kutup aks scaklk azalrken
artar. 20 Cde di ak younluu yaklak 1 T olacaktr.
185
Seramik mknats malzemenin bal geirgenliinin birime ok yakn olduu aklda tutularak ve
mknats dn yolunun ve armatr laminasyonunun mknats ve armatr reaksiyon alannn bir
sonucu olarak doyumda olmad varsaym ile armatr reaksiyonunun demanyetizasyon alan
aadaki gibi hesaplanr:
Ha =
I zp Z
1
2 p ( lm + l g )
Burada, Izp tepe iletken akm olarak aka en dk alma scaklnda motorun balang
durumunda (maksimum torkun retildii durum) oluur.
Demanyetizasyona kar seramik mknatsn korunmas iin en dk alma scaklna (veya
mevcut durumda 20 C) karlk gelen intrinsik karakteristikler kullanlmaldr. Motorun balang
durumunda (maksimum torkun retildii durum) iletken akm 20 C de:
I zp =
14
= 10,77 A
2 0,65
ve:
H a = 0,7
10,77 572
1
= 121,4 kA/m
22
8,88 10 3
Armatr reaksiyon alan en gl iken mknatsn alma noktas ekil 7.6da grld gibi -20
C ye karlk gelen intrinsik demanyetizasyon erisinin tam dizinden nce bulunmaktadr.
Bundan dolay mknatsn tasarm doyurucudur. Sabit mknats uyartm sistemi tasarlanm olarak
tasarm sargl alanl motorlar iin Doru Akm Makinalarnn Tasarm blmnde tanmlanan
ayn ilemin takip edilmesiyle tamamlanabilir.
7.3 FIRASIZ DC MOTORLAR
Frasz DC motor fikri 50 yl nce, tayratronlar tek anahtarlama elemanlar olarak mevcut iken
ortaya atlmtr ve teknoloji seviyesi bu kavramn geici bir ilgiden daha te dikkate alnabilmesi
bakmndan yetersizdi. Sadece son yllarda (yaklak son 35 yl) maliyet olarak etkili pratik
sistemler yaplabilmitir. Bu src tipinin artan poplaritesine nclk eden iki nemli faktr
mknats malzemelerindeki gelimeler ve entegre devreler ve elektronik g anahtarlarnn
maliyetindeki azalmadr. Yksek akml, yksek gerilimli yar-iletkenlerin son yllardaki geliimi
muhtelif endstriyel uygulamalar iin byle sistemlerin yapmn pratik hale getirmitir.
Muhtelif frasz DC srcler imdi retilmekte ve elektronik bileenlerin den maliyeti, artan
basitlii ve gelimi gvenilirlii ile daha cazip hale gelmektedir.
Frasz DC motorlar geleneksel iki motorun istenilen karakteristiklerini birletirir. Bunlar
geleneksel fral DC motorun maksimum balang tork zelliine ve AC indksiyon veya
relktans motor srcler ile ilgili yksek hzl alabilme zelliine sahiptir. Frasz DC src
sistemlerinin sunduu avantajlardan bazlar aadaki gibi zetlenmitir:
Fra takm ve komtatrn eliminasyonu arlk ve hacimde bir azalmaya nclk ederek
geleneksel DC makinalara gre motorun srlerek ok daha yksek hzlarda
alabilmesine izin verir. Ek olarak daha yksek gvenilirlie nclk eder ve motor
pratik olarak bakm gerektirmez. Komtatr segmanlarnn yokluu segman oksidasyon
186
probleminin nne geer. Baz uygulamalarda frann ark yapmas tehlikeli olabilir ve
gvenlik asndan frasz bir motor gereklidir. Ayn zamanda fralarn olmamas radyo
frekans etkileiminin baz tiplerini ortadan kaldrr.
Sabit mknatsl rotorlarn kullanm rotor bakr kayplarnn uzaklatrlmasna ve sl

karakteristiklerde nemli iyilemelere nclk eder.
Samaryum-kobalt ve neodmiyum-demir-bor bileikleri gibi yksek enerjili sabit mknats

malzemelerin geliimi rotor apnn geleneksel fral-tip motordan daha kk olmasna
izin verir. Bu daha dk rotor ataleti ve sonu olarak daha abuk hzlanma ile sonulanr.
B (T)
0,4
0,3
0,2
0,1
H (kA/m)
320
280
240
200
160
120
80
Ha
40
ekil 7.6 Mknatsn alma noktasnda armatr reaksiyonunun etkisi

7.3.1 SSTEMN TANIMI
Frasz DC motor src sisteminin ana bileenleri ekil 7.7deki ematik blok diyagramnda
grlmektedir. Src motor elemana sahiptir: Sabit sargl eleman veya stator, sabit mknatsl
uyartm sistemini tayan rotor ve temassz rotor pozisyonu alglama yntemi (rotor pozisyon
alglayclar).
Alt adml g kaynandan beslenen fazl motor iin sistemin almas yledir: Lojik kontrol
devresi pozisyon alglayclarndan rotorun pozisyon bilgisini alr. Bu daha sonra ekil 7.8de
grld gibi alt akm durumundan birine dntrlr. Her akm durumu bir armatr emfi
retir ve bu emf dier akm durumuna kadar 60 elektriksel derece sresince sabit kalr. Rotor 60
elektriksel derece dn tamamladktan sonra faz akmlar ideal olarak sonraki duruma ani olarak
187
anahtarlanr. Bu ilem kesintili olarak atlayan emf ve srekli dnle sonulanarak elektriksel
dnme bana alt kez tekrar edilir.
AC
G
kayna
G
Kontrol
sinyali
Frasz
DC motor
Mekanik
G
Akm
alglaycsna
Elektronik
kontrol
devreleri
Rotor pozisyon
alglayclarndan
sinyaller
ekil 7.7
Frasz DC
motor
srclerinin
ematik blok
diyagram
Elektriksel derece
ekil 7.8
dealletirilmi
faz akmlar
7.3.2 MOTOR
Frasz DC motor srclerinde kullanlan motorlarn byk ounluu duraan d ksm olarak
stator (armatr) ve dner sabit mknats takmnn kendisi yani rotor (alan) olarak fazl
nitelerdir.
Yksek performansl frasz DC motor srclerinde kullanlan motorlar nadir toprak
mknatslarndan yararlanrken seramik mknatslar orta performansl ok pahal olmayan
srclerde kullanlr. Seramik mknatslar kullanldnda spesifik manyetik ykleme (veya hava
aral ak younluu) yaklak 0,2 Tlk bir maksimum deerde olacaktr. Bundan dolay statorda
(armatr) dar dilerin ve geni oyuklarn kullanlmas gerekir. Dier taraftan nadir toprak mknatsl
tasarmlarda mknatsn minimum hacmi mknatsn alma noktas yaklak 0,55 T iken elde
edilecektir. Nadir toprak mknatslarnn kullanld frasz DC motorlar yaklak 0,5 Tdan daha
az hava aral ak younluu deeri ile nadiren tasarmlanr.
188
Anahtarlama stratejisi yle yaplr ki her anda sadece iki faz uyartlr; armatr iletkenlerinin etkin
says gerek iletken saysnn te ikisidir; spesifik elektriksel ykleme etkin iletken saysna
dayaldr.
Stator (armatr sargs) ok fazl indksiyon motorun primer sargs gibi benzer bir metotla
tasarmlanr. Gerekte ou endstriyel uygulamalarda bir indksiyon motorunun statorundan
yararlanmak mmkndr.
7.3.3 POZSYON ALGILAYICILARI
Bu alglayclar dnen mknatslarn pozisyonunu dedekte eder ve bir komtasyon kod zcsne
lojik kodlar gnderir; bu kodun ilenmesinden sonra, src motorun stator sargsna g veren
yar-iletken anahtarlarn tetikleme devreleri aktif hale getirilir. Tek ynl tork sabit mknatslar ve
sargdan akan akmlar arasndaki etkileim ile meydana getirilir. Gvenilir pozisyon alglama
teknikleri duraan ve hareketli paralar arasnda temas gerektirmez. Pratik temassz alglayclar
aadaki gibi snflandrlabilir. Bu tekniklerin aklamas aada verilmitir.
Optik alglayclar
Relktans alglayclar
Manyetik alan alglayclar
Kapasitans alglayclar
Zt emf alglayclar
Optik Alglayclar
Bu aygtlarda k kayna rotor miline tutturulmu zeri paternli diske yanstlr ve foto-diyot
n varln veya yokluunu dedekte eder. Hem k kayna ve hem de foto-diyot sabit olarak
yerletirilmitir.
Bu metodun ana avantaj foto-diyot k sinyalinin ani ykselmesi ve dmesidir; bundan dolay
anahtarlama noktalar iyi tanmlanr. Ayn zamanda k sinyali DC olduundan dorultma ve
filtreleme gerektirmez.
Optik alglayclarn dezavantajlar yksek maliyetleri ve temiz evrelerde kullanlma
zorunluluudur. Ik kayna aniden bozulmaya msaittir. Ek olarak foto-diyot sinyali ou kez
ok zayftr ve kontrol amalar iin kullanlmadan nce ykseltilmesi gerekebilir.
Relktans Alglayclar
Bu metotta sarglar tayan duraan kutuplar arasnda dnen, rotor miline monte edilmi dili bir
manyetik tekerlekten yararlanlr. Yksek frekansl AC ak manyetik devre etrafnda ynlendirilir
ve iki dili teker ve uygun kutup arasndaki hava aral relktansnn bir fonksiyonu olan her kutup
sargsnda indklenen sinyalin genlii gzlenir. Hava aralnn relktans rotorun pozisyonu ile
deitiinden indklenen sinyalin genliinden rotor ynnn belirlenmesi mmkndr.
Bu metodun avantajlar dk maliyeti, tasarm basitlii, iddetli ve kaba ortamlarda kullanma
uygun olmasdr. Dezavantajlar k sinyalinin dorultulma ve filtrelenme ihtiyacdr ki bu ayn
zamanda
aamal olarak artmakta olan bir sinyaldir. Doru anahtarlama noktalarnn
dedeksiyonunda ou kez bir tetikleme devresi gerekir.
189
Manyetik Alan Alglayclar
Bu metotta rotora tutturulmu sabit mknatslarn pozisyonu Hall etkili alglayclar ile alglanr.
Rotorun manyetik alan dorudan alglanabildiinden yardmc mknats ihtiyac elimine edilir.
Stator akmlarnn meydana getirdii manyetik alann etkileimden korunmalar iin alglayclarn
stator sargsndan yeteri kadar uzaa yerletirilmeleri gerekir.
Manyetik alan Hall alglayclarnn avantaj radyo frekans etkileimine (parazitlere) bal
olmamalar, geni alma aralklarna uygunluklar ve yksek doruluklardr. Gemite
tasarmclar Hall devre elemanlar ve entegre devrelerin maliyetinin optik veya relktans
alglayclar ile ilgili mekanik bileenlerden ok daha yksek olmasndan dolay Hall etkili
alglayclar kullanmaya isteksizdi. Hall bileenlerinin maliyeti son yllarda nemli oranda dm
ve imdi bunlar muhtelif uygulamalarda yaygn olarak kullanlmaktadr.
Kapasitans Alglayclar
Bu aygtlar relktans alglayclarna biraz benzemektedir. Uygunca biimlendirilerek rotor miline

monte edilmi bir tekerlein pozisyonu bir kapasitans lm probu ile dedekte edilir. Kapasitans
alglayclar sktrlarak kltlm ve motorun erevesi iine kolaylkla dahil
edilebilmektedir. Bununla beraber k sinyalinin kullanlabilir bir seviyeye getirilmesi iin nemli
lde ykseltilmesine gerek vardr.
Zt emf Alglayclar
Rotor aks tarafndan stator sargsnda retilen zt emf dalga biimlerinin gzlenmesi ile rotor
pozisyonunun dedeksiyonu mmkndr. Bu teknik mekanik adaptasyon ile ilikili iilik
maliyetini ve motorun iindeki pozisyon alglayclarnn bakmn elimine eder ve bundan dolay
gvenilirlii artrr. Dezavantajlar, sarglarda anahtarlama aksiyonundan dolay sinyallerde
meydana gelen grltnn etkisidir ve bu doru pozisyon dedeksiyonunu zorlatrabilmektedir. Ek
olarak zt emf deerleri ok kk olduundan ok dk hzlarda rotor pozisyonu belirlenemez.
Pozisyon Alglama Tekniklerinin Karlatrlmas
Yukarda bahsedilen pozisyon alglayclarndan Hall etkili, relktans ve optik alglayclar daha
pratiktir. Bu alglayclarn tasarmla ilgili dengeleyici faktrleri tablo 7.1de verilmitir. 1 en iyi ve
3 en ktdr.
Tablo 7.1 alglayc tipinin tasarmla ilgili dengeleyici faktrleri
Parametre
Beklenen mr
Tasarm karmakl
RFI (parazit)
Maliyet
Kullanlacak evre
Doruluk
Mekanik
3
1
3
1
1
3
Optik
2
2
1
3
3
1
Hall
1
3
1
3
1
1
7.3.4 KOMTASYON DEKODER
Komtasyon kod zcs (dekoder) pozisyon alglayclarndan rotorun pozisyonu ile ilgili
sinyalleri alr ve bunlar elektronik anahtarlarn tetikleme devrelerine gnderilecek anahtarlama
sinyallerine dntrr. Alt adml src sisteminde stator fazlarndan ikisinin enerjilendirilmesi
190
iin iki anahtar e zamanl olarak aktif hale getirilir ve iki sargnn uyartm akmnn bileke etkisi
ile hava aralnda dner alan meydana getirilir.
Daha yaygn uygulanan alt anahtarl devre ile fazl frasz DC motor srcsnn genel
prensibi rnek olarak ekil 7.9da grlmektedir.
Vcc
T3
T1
T5
A
T2
T4
T6
C
ekil 7.9 Frasz DC motorlarn alma prensibinin gsterimi

ekil 7.9daki T1 ve T4, T1 ve T6, T3 ve T6, T3 ve T2, vb. anahtarlar saat ynnde hava
aralnda alann hareket ettirilmesi iin ardk olarak aktif hale getirilir. Anahtarlama sras ve
sonu hava aral alan yn ekil 7.10da ileri (saat yn) dn yn iin gsterilmitir. Tersine
dn yn (saat ynnn tersi) iin anahtarlama srasnn yn deitirilir.
Enerjili sarglar
A&B
A&C
B&C
B&A
C&A
60
Manyetik alan yn
Aktif anahtarlar
Mil as
T1 & T4
0 - 60
C&B
30
30
T1 & T6
60 - 120
T3 & T6
120 - 180
60
T3 & T2
180 - 240
T5 & T2
240 - 300
T5 & T4
300 - 360
ekil 7.10 Anahtarlama sras ve bileke hava aral alan yn

Genelde pozisyon alglaycs ve alt anahtarl inverter kprs kullanlan bir sistem iin 3 - 6
hat kod zcsne ihtiya vardr. giri hatt alglayclarn kna balanm ve alt k
anahtarlarn tetikleme devrelerine balanmtr. Alglayclar 30, 60 veya 120 mekanik derece
aralk ile dzenlenebilir. Kod zc tasarm burada nce 60 derece aralk durumu iin yaplm
ve daha sonra tartma dier iki konfigrasyonu kapsayacak ekilde geniletilmitir.
Rotor kesit alannn ematii ve pozisyon alglayclar ekil 7.11de grlmektedir. Hall
alglayclar kullanlm ve her alglayc bir gney kutbu tarafndan geildiinde k vermekte ve
kuzey kutbu tarafndan geildiinde k kesmektedir. ekil 7.11de grlen balang pozisyonu
iin birinci alglayc (H1) 0 de k verir, ikinci alglayc (H2) 60 sonra k verir ve nc
191
alglayc (H3) saat yn (ileri) dnn 30 sonrasnda k keser. ekil 7.12de ileri ve geri
dn iin alglayclarn k kodu grlmektedir. Bir elektriksel dn bana alt farkl
komtasyon lojik kombinasyonunu olduu ve her iki dn yn iin lojik kodlarn ayn fakat kod
srasnn tersine olduu grlmektedir.
ekil 7.11 Drt kutuplu sabit

mknatsl rotor ve 60 aklkta
yerletirilmi alglayc
Benzer ekilde alglayclar arasnda 30 ve 120 durumlar iin lojik kodlar elde edilir. Bunlar ileri
yn iin tablo 7.2de gsterilmitir.
H1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 0 0 0
H1 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1 1 1
H2 0 0 1 1 1 0 0 0 1 1 1 0
H2 0 1 1 1 0 0 0 1 1 1 0 0
H3 1 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1 1
H3 1 1 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1
(a) leri dn
(b) Geri dn
ekil 7.12 Alglayc klar ve ilgili saysal kodlar

Alglayclar 30, 60 veya 120 mekanik derece aklkta yerletirilse de bunlarn daima rotor
pozisyonunu elektriksel dnn 60 derecesine dntrdne dikkat edilmelidir.
yerletirmenin fark rotor pozisyonunun her 60 derece art iin zel bir kodlama yaplmasdr.
192
Tablo 7.2 Hall alglaycsnn lojik kodlar

Alglayc faz
(mekanik a)
30
60
120
Pozisyon aral
(elektriksel a)
0 - 60
60 - 120
120 - 180
180 - 240
240 - 300
300 - 360
0 - 60
60 - 120
120 - 180
180 - 240
240 - 300
300 - 360
0 - 60
60 - 120
120 - 180
180 - 240
240 - 300
300 - 360
Alglaycnn k kodlar
H1
H2
H3
0
0
0
0
0
1
0
1
1
1
1
1
1
1
0
1
0
0
1
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
0
0
1
1
0
0
1
1
1
0
1
0
0
1
0
1
0
0
1
0
1
1
0
1
0
120 yerletirme ile H2 ve H3n lojik deerleri srasyla 60 yerletirmedeki H3 ve H2nin lojik
deerleri ile ayndr. Bylece H2 ve H3 girilerinin dei tokuu ile bir konfigrasyon iin
tasarmlanm kod zc baka bir konfigrasyon iin kullanlabilir. Ayn ekilde 30 yerletirme
ile H1 ve H3n k lojik deerleri srasyla 60 yerletirmedeki H1 ve H3 deerlerinin tersidir.
H1 ve H3 kod zc girilerinde iki XOR kaps kullanlarak 60 yerletirme konfigrasyonu iin
tasarmlanm kod zc alglayclar arasndaki faz 30 iken kullanlabilir.
Kod zcnn doruluk tablosu ekil 7.10 ve tablo 7.2nin yardm ile kolaylkla kartlabilir.
Her iki ynde dn alabilmek iin istenilen dn ynne karlk gelen bir kod (F/R veya
ileri/geri seimi) komtasyon kod zcsne bir giri olarak eklenir. Burada kodlar ileri (saat
yn) ve geri dn iin srasyla 0 ve 1 olarak seilmekle beraber bu istee baldr. Komtasyon
kod zcsnn dier girileri pozisyon alglayclarnn k kodlarndan oluur. Komtasyon
kod zcsnn doruluk tablosu 60 yerletirme ile pozisyon alglaycs iin tablo 7.3de
verilmitir. Kod zcsnn klar ileri ve ters dn iin g besleme anahtarlarnn istenilen
durumunu belirler; burada 0 ve 1 srasyla anahtarn ak ve kapal durumlarna karlk
gelmektedir.
Yar iletken anahtarlarn Boolean fonksiyonlar aadaki gibi kartlr:
Komtasyon kod zcsnn doruluk tablosundan T1 anahtar iin Boolean fonksiyonu
aadaki gibi kolaylkla kartlabilir:
T 1 = F H 1 H 2 H 3 + F H 1 H 2 H 3 + R H 1 H 2 H 3 + R H 1 H 2 H 3
= F H 1 H 2 ( H 3 + H 3) + R H 1 H 2 ( H 3 + H 3)
Kullanlacak De Morgan kurallar aadaki gibidir:
A+ A =1
( A + B) = A B
193
Tablo 7.3 leri ve ters dn iin doruluk tablosu

Dn yn
leri
Geri
Rotor pozisyon
aral
0 - 60
60 - 120
120 - 180
180 - 240
240 - 300
300 - 360
0 - 60
60 - 120
120 - 180
180 - 240
240 - 300
300 - 360
Dekoder Girii
F/R H1 H2 H3
0
1
0
1
0
1
0
0
0
1
1
0
0
0
1
0
0
0
1
1
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
0
0
0
1
1
1
0
1
1
1
0
0
1
1
0
0
0
1
T1
1
1
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
Anahtarlarn Durumlar
T2 T3 T4 T5
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
1
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
1
0
0
0
0
1
1
1
0
0
0
0
1
0
0
1
1
0
0
0
0
0
1
1
0
T6
0
1
1
0
0
0
1
1
0
0
0
0
Yukardaki T1 eitliine birinci kural uygulanarak aadaki eitlik elde edilir:

T 1 = F H 1 H 2 + R H 1 H 2
Bu eitlie yukardaki ikinci De Morgan kural uygulanarak aadaki eitlik elde edilir:
T 1 = ( F H 1 H 2)( R H 1 H 2)
(7.8)
Benzer ekilde aadaki gibi dier anahtarlarn da Boolean fonksiyonlar elde edilebilir:
T 2 = ( F H 1 H 2)( R H 1 H 2)
(7.9)
T 3 = ( F H 2 H 3)( R H 2 H 3)
(7.10)
T 4 = ( F H 2 H 3)( R H 2 H 3)
(7.11)
T 5 = ( F H 3 H 1)( R H 3 H 1)
(7.12)
T 6 = ( F H 3 H 1)( R H 3 H 1)
(7.13)
Lojik Kaplar ile Komtasyon Kod zcs
G besleme anahtarlarnn almasn tanmlayan alt Boolean fonksiyonu ekil 7.13deki lojik
diyagramn oluturulmasnda kullanlr. Devre yoluyla yaylma gecikmesinin en aza indirilmesi
iin Boolean fonksiyonlar AND/OR kaplar yerine NAND kaplar ile yaplr. Her fonksiyon iki
adet 3 girili NAND kaps ve bir adet 2 girili NAND kaps kullanlarak icra edilir.
194
ekil 7.13
Komtasyon kod
zcsnn saysal
diyagram
EPROM ile Komtasyon Dekoderi
Bir kez programlandktan sonra EPROM depolanan veriyi sonsuza kadar zerinde tutar. Kod
zc doruluk tablosu (tablo 7.3) EPROMun programlanmas iin kullanlr. Giri verisi
(rnein pozisyon alglayclarnn k ve istenilen dn ynn gsteren komut) EPROM
hafza adreslerinin tanmlanmasnda kullanlr. Bu konumlarda yar iletken anahtarlarn durumu ile
ilikili doruluk tablosu klarndan veri depolanr. Ek olarak ar akm ve ar gerilim korumas
gibi koruma fonksiyonlar kolaylkla dahil edilebilir.
Lojik kapl kod zcs ile karlatrldnda EPROM kullanc tarafndan tanmlanan
fonksiyonlarn eklenebilme kolayl avantajn sunar. Ayn zamanda yazlm bir kez yazldktan
sonra ok sayda EPROMun programlanmasnda da kullanlabilir.
7.3.5 ANAHTARLAMA ELEMANLARI
Anahtarlama elemanlarnn g besleme nitelerinde kullanmndaki seimi uygulama

gereksinimleri etkiler. Bipolar ve MOSFET g transistr anahtarlar tristr ve GTOlara gre
olduka daha hzldr. Tipik olarak kW alt bir sistem iin anahtarlama zamanlar bipolar transistr
iin 1 - 2 s ve MOSFETler iin 30 - 150 ns seviyesindedir ve srasyla beyz akm ve kap
gerilimi ile kontrol edilebilirler.
Bir tristrn kaps iletimden sonra kontrol kaybeder. Tristrn kesime gtrlmesi iin akmnn
ksa bir zaman iin kesilmesi gerekir. Bu normalde DC devrelerde cebri komtasyon devresi
kullanlarak yaplr. GTOnun kesime gtrlmesi iin btn dnm periyodu sresince tutulan
ters kap akmnn salanmas gereklidir.
Tristr ve GTO iin gereken ek kesim devresinin maliyeti bipolar veya MOSFET kullanlan
edeer emalarn toplam maliyetinden daha byktr. Dier taraftan transistrler gerilim ve akm
ileme kapasitesi ynyle tristr ailesi iinde hibir elemanla rekabet edemez. Bununla beraber
kk frasz DC motorlarn yar iletken elemann anma deerinde zel bir talepleri yoktur.
G MOSFETleri eitli esiz zellikler sunarak yksek anahtarlama frekanslarnda alan kk
konvertrlerde kullanm iin cazip olmaktadrlar. Bu zellikler aadaki noktalar ile zetlenmitir:
195
Anahtarlama hzlar ok hzl olduundan anahtarlama kayplar dktr.

Olduka yksek giri empedansl gerilimle srlen bir aygt olduundan dolay daha basit
kap srme devresi ve ok dk srme gc gerektirir.
Bnyesinde bir aka diyotu barndrdndan gerilim inverterlerinde FWD olarak grev
yaparak dardan konulacak bir eleman elimine eder.
Paralel almaya uygundur. Bunun nedeni paralel aygtlar arasnda akmn dzgn olarak
paylalmasn zorlayan pozitif scaklk katsaysna sahip olmasdr.
Dier taraftan g MOSFETi dk anma gcne ve gerilimin anma deeri artarken hzlca art
gsteren yksek iletim kayplarna sahiptir. Bununla beraber yksek anma gc ve dk iletim
kayplar uygulama gereksinimine bal olarak gerektii kadar dk gerilimli g
MOSFETlerinin paralel balants ile baarlabilir ve bu edeer yksek anma deerli bir aygta
gre daha ucuz olabilir.
7.4 EBEKE FREKANSI YOL VERMEL SABT MIKNATISLI MOTORLAR
ebeke frekans yol vermeli sabit mknatsl makinalar yksek verimli, sabit hzl ok fazl
motorlardr ve esas olarak sabit frekans ve sabit gerilimli g kaynandan altrlmak iin
tasarmlanmlardr. Bugn bu motorlar endstriyel, ticari ve tketici uygulamalarnn byk
ounluunda kullanlan indksiyon motorlarna alternatif ok yksek bir verim sunarlar. Bunlarn
yksek verimi normal almalar sresince byk rezistif doal kayplara sahip elektromknatslar
yerine rotor uyartmnn salanmas iin sabit mknatslarn kullanmndan dolaydr. Sabit
mknatsl uyartm sistemlerinde olduu gibi byle makinalarn rotoru gerekli yol verme ve
hzlanma torkunun salanmas iin bir kafes sargsn barndrr. Makina geleneksel ok fazl stator
sargsndan yararlanr.
7.4.1 MOTORUN ALIMASI
Dengeli bir AC kaynana balandnda motor kafes sargs ile retilen tork ile senkron hza doru
ykselir ve daha sonra senkronlama ilemi ile senkron hz kazanr.
Yol verme torku statorun uyartm ve kafes sargsnda indklenen akmlar ile hava aralnda
oluturulan dner manyetik alan arasndaki etkileim ile geliir. Rotor dnmeye balarken sabit
mknatsn aks stator sargsnda kayma frekansnda emf ve akm indkler. Bu akmla ilgili olan
tork (mknats frenleme torku) alma sresince indksiyonla oluan hzlanma torkuna kardr.
Rotoru senkron hza hzlandran net tork (Ta) ekil 7.14de grld gibi mknatsn frenleme
torku (Tm) ve indksiyon torku (Ti) arasndaki farktr. Senkronlamadan sonra indksiyon torku (Ti)
kaybolur ve mknats torku (Tm) roln deitirir ve torkun tek kayna olur.
7.4.2 BAZI TASARIMLARIN NCELENMES
Alnico alamlar ve seramik mknatslarn ortaya karlmas ile sabit mknatslarda artan ilgiye
ramen elektrik motorlarnda kullanmlarnda r aan mknats tipi yksek enerjili nadir toprak
mknatslarnn geliimiydi. Sabit mknatsl senkron motorlar ve generatrlerin ou farkl
konfigrasyonlar son yllarda ortaya kmtr. Bu tasarmlardan bazlar aada aklanmtr.
Permasyn Motor
Bu motorun sabit mknatsl senkron motorun en eski modern tasarm olduuna inanlr. Merrill
tarafndan gelitirilmi ve 1955de rapor edilmitir [7.2]. Bu makinann rotoru ince, yumuak
laminasyonlu elik halka iindeki mknats takmndan oluur ve bunlar ekil 7.15de grld
196
Ortalama tork (p.u.)
gibi rotor yzeyinde kutuplar meydana getirir. Bu almada kullanlan mknats malzemesi dkm
Alnico idi. elik halka hava aral yzeyine yakn bir kafes sargsn barndrmakta ve
mknatslarn ksa devreden korunmas iin doyuma gitmesi amalanmtr. Birincisi 4 kutuplu ve
ikincisi 2 kutuplu olarak iki rotorun tasarm yaplm ve test edilmitir. Sonular genel fikrin
gvenilir, geerli ve daha ileri geliime ak olduunu gstermitir.
Kafes torku (Ti)
Toplam asenkron
tork (Ta)
Kararl durum
senkon torku
ekil 7.14 Senkron olmayan

tork bileenlerinin hzla tipik
deiimi
Mknats frenleme
torku (Tm)
Doal tasarm problemleri ve performans snrlamalarndan dolay permasyn motor ticari olarak
ok ilgi ekmemitir. Bununla beraber Merrillin almasnn yaynlanmasn takip eden ilgi
dalgalanmasnn deerlendirilmesi sonucu bu almann bu tip motorlarn potansiyelini
tanmlamada grev yapt sylenebilir.
Dkm
mknats
Kafes ubuu
Laminasyonlu
elik halka
ekil 7.15 Permasyn

rotor konfigrasyonu
Ara kutup
oyuklar
Merrillin almasn Douglas, Cahill ve Adkins Permasyn motorun alma ve tasarm

metotlarnn teorisini gelitirerek takip etmilerdir. Bunlarn almas bu makinalarn almasnn
anlalmasn gelitirmi ve performanslarnn nasl gelitirilebileceini tanmlamtr [7.1].
197
Siemosyn Motor
Siemens tarafndan ortaya karlan bu motor biraz karmak yapya sahiptir. Rotor nve iinde bir
araya getirilmi sabit mknats segmanlarndan yararlanr (manyetik olmayan malzeme ile ayrlm
laminasyonlu ksmdan oluan) ve btn donanm ekil 7.16da grld gibi kalp dkm
kafesinde beraber tutulur. lk tasarmlarda Alnico mknatslardan yararlanlmt fakat daha sonraki
tasarmlarda nadir toprak malzemeleri kullanlmtr.
Laminasyonlu
segmanlar
Kafes ubuu
Manyetik
olmayan
ayrc
Mknats
Manyetik
olmayan
ayrc
Manyetik
olmayan
mil
ekil 7.16 Siemosyn

rotor konfigrasyonu
Bu konfigrasyonlarn ana dezavantajlar karmak yaplar ve yksek performans gerektiren

uygulamalara uygunsuzluudur. Sonraki dezavantajn nedeni rotorun manyetik devresinde mknats
segmanlarnn varl sonucu indklenen alternatif aknn aknn engellenmesinden dolaydr; bu
durum indksiyon motor aksiyonunun meydana getirilmesinde kafes sargsnn sadece ksmi olarak
etkin olmasna nclk eder.
Binns Konfigrasyonlar
Sabit mknatsl senkron motorlar alanna Binns ve ortak aratrmaclar kymetli bir katk
yapmlardr. Bunlarn konfigrasyonlar her ikisi de gml mknats rotor tipi olarak iki farkl
tasarm olarak grlebilir.
lk konfigrasyonda mknats kutup paralarnn ve ak engelleyicilerinin yerletirilmesi iin
zmbalanm rotor laminasyonlarnn bir setinden yararlanlr. Mknatslar manyetik olmayan
takozlar ile gvenceye alnm ve btn yap kafes sargsnn eklenmesi ile glendirilmitir.
Motorun performansnda kk bir rotor kutup yay zerinde hava aral aksnn younlama
etkisi incelenmi ve bu inceleme makinalarn maksimum tork kapasitesi ve senkronlama
performansnn gelitirilmesi ile balantl olarak rapor edilmitir. Bununla beraber bu tasarm ekil
7.17de grld gibi yapsal karmaklk dezavantajna sahiptir [7.1].
kinci tasarm birinci tasarmdan daha karmak yapdadr. Bununla beraber bu tasarm birinci
tasarma gre daha yksek hava aral alan meydana getirmitir. Bunun nedeni ekil 7.18de
grld gibi btn kutup yay zerindeki mknatsn polarizasyonundan dolaydr. Bu
konfigrasyon yukarda tanmlanan ilk Siemens tasarmna rotor iindeki mknatslarn bal
198
pozisyonu dnda olduka benzemektedir. Binnsin ilk tasarmnn tersine bu ikinci konfigrasyon
ok az relktans aksiyonu sergilemektedir.
Kutup paras
Kafes ubuu
Rotor
laminasyonu
Manyetik
olmayan Manyetik
malzeme olmayan
mil
Mknats
Kafes ubuu
Ak bariyeri
Mknats
Rotor nvesi
ekil 7.17 Birinci Binns motor konfigrasyonu
ekil 7.18 kinci Binns motor konfigrasyonu
Baryum veya stronsiyum ferritten yaplan seramik mknatslar ilk tasarmlarda kullanlmtr.
Fakat daha sonra deneysel makinalarda yksek enerjili nadir toprak mknatslarndan
yararlanlmtr. Karma relktans sabit mknatsl motorun bu tipinin iyi performans verdii rapor
edilmi fakat bu motor zel retim tekniklerini gerektirmektedir. Bununla beraber bu tasarmlar
geni alanda endstriyel kabul grmemitir. Bunun nedeni esas olarak bunlarn yapmnn
karmaklndan dolaydr.
Isosyn motor
Bu konfigrasyon Bermond ve Flynn tarafndan tantlm ve daha sonra Chalmers ve ortak

aratrmaclar tarafndan analiz edilmi ve deerlendirilmitir. Bu makinann rotoru
ksmlandrlm paketten yaplan laminasyonlardan olumaktadr (rotorun arpk yaplabilmesi
iin). Motor, rotoru iindeki etkin mknats kesit alannn maksimuma getirilmesi iin V biimli
oyuklara yerletirilmi ve radyal olarak ynlendirilmi samaryum kobalt mknats segmanlarndan
yararlanr. Bu kafes sargs ebeke frekans yol vermeli uygulamalarda indksiyon torku retilmesi
iin konulmutur. Kk gl Isosyn motorlarn pervanelerin altrlmas iin ngiliz demiryolu
iletmesine ait depolarda oktan kullanlmakta olduu rapor edilmitir. ekil 7.19da bu tasarmn
rotoru grlmektedir [7.1].
GE tasarm
Bu tasarmn rotoru laminasyonlu kutup paralar ve ana rotor gvdesi arasnda sabit mknats
segmanlarnn sandvi haline getirildii laminasyonlu kutup paralarndan oluur. Kutup paralar
ekil 7.20de grld gibi bir kafes sargsn barndrr ve bunlar nveye vidalanm manyetik
olmayan ara kutup takozlar ile pozisyonunda tutulur. Ek iletken ubuklar dengeli kafes dalmnn
elde edilmesi iin takozlar iine konulur. Samaryum kobalt mknatslar 25 hp, 60 hz, 4 kutuplu bir
motorun rotorunda kullanlmtr. Ar grev uygulamalar iin mknats maliyetinin enerji
maliyetinin tasarrufu ile 2 - 3 ylda geri kazanld tahmin edilmektedir.
199
Kafes ubuu
ekil 7.19 Izosyn rotor

konfigrasyonu
Mknats
Manyetik olmayan
paketleme
Laminasyon
kprs
General Elektrikte hem ferrit ve hem de nadir toprak mknats malzemelerinin endstriyel
uygulamalarda GE motorunun geliiminde amalanan dengeleyici faktr almalar rapor
edilmitir. Raporda mknats malzemelerden maksimum yararlanma vurgulanmtr [7.1].
Manyetik olmayan
ara kutup takozu
Stator nvesi
Stator sargs
ekil 7.20 GE
rotor tasarm
Kafes ubuu
Kutup paras
Mknats
Mil
Westinghouse Tasarmlar
Alnico veya seramik mknats malzemelerden yararlanan ilk konfigrasyon 1969da Westinghouse
irketi tarafndan tantlmtr. Tasarm ve yapm prensipte Permasyne benzemektedir. Bu ilk
tasarmn ana dezavantaj, Permasyn motorda olduu gibi mknatslarn demanyetizasyona maruz
kalmasdr.
Westinghouseun en yeni tasarmnn tantlmas neodmiyum demir bor mknatslarn geliimi ile
ayn zamana rast gelmitir. Bu yap yukarda bahsedilen GE tasarmna olduka benzemektedir. En
ak fark Westinghouse yapsnn rotor laminasyonlarnn sadece bir setini gerektirmesidir. Bu
tasarmda ekil 7.21de grld gibi rotor laminasyonlarna geleneksel kafes sargs ile beraber
200
mknats segmanlarnn yerletirilmesi iin oyuklar konulmutur. Bu tasarmda kullanlan yksek

enerjili mknatslar demanyetize olma riskini azaltmaktadr.
Stator nvesi
Hava aral
Kafes ubuu
Rotor laminasyonu
ekil 7.21 Westinghouse

ikinci rotor tasarm
Mknats
Mknats boluu
Hava boluu
Mil
7.5 KAYNAKLAR
[7.1] Lester R. Moskowitz, Permanent Magnet Design and Application Handbook, Krieger
Publishing Company, Malabar, Florida, 1995
[7.2] Hamdi, E. S., Design of Small Electrical Machines, John Wiley & Sons, p. 176 - 181, 1994
8 ANAHTARLAMALI RELKTANS MOTOR TASARIMI

8.1 GR
Anahtarlamal Relktans Motor (Switched Reluctance Motor: SRM) 1980li yllarn balarnda
yaygn olarak bilinmeden nce teknolojisi gizemlerle rtl idi. Performans ve alma
karakteristikleri hakknda yaplan iddialara o zamanlarda inanlmas olduka zor gzkyordu.
Tasarm ilemlerine herkes ulaamyor ve firmalar iddialarn dorulanma vastasna veya bunlar
gelitirme frsatna sahip deildiler. Bundan dolay prototiplerinin satn alnabilmesi veya testler
sonucu abucak fabrikasyonunun yaplabilmesi yava ilerleme kaydetmitir.
Tasarm probleminin bir paras olarak anahtarlamal relktans motorda klasik DC ve AC
motorlarda kullanlan klasik tasarm teknikleri kullanlmaz. Pratik tasarm mhendisi kararl
duruma sahip olmayan, ar lokal doyumlu ve geleneksel olmayan g elektronik konvertr
gerektiren bir makina ile kar karyadr. Geometrisi olduka basit ve motor ve kontrol
hakkndaki her ey ilk bakta tasarmcya ocuk oyunca gibi basit gzkmektedir. Yine de iyi
tasarmlar ve doyurucu performansn kazanlmas geleneksel tasarm metotlar ile pratik adan
mmkn deildir.
Anahtarlamal relktans motor fizik kanunlarna uyuyor gzkmemekte ve gerekli
elektromanyetik, mekanik ve elektronik mhendislii becerilerine sahip yetenekli bir takm
tarafndan tasarm yaplabilir. Nasl ve nereden balanlacann bilinmemesi en byk engeldir.
Bu blmde temel tasarm yaklamlar sunulmaya allm ve bu bilgilerden yararlanlarak
ihtiyalar karlayacak uygun tasarmlar gerekletirilebilir.
Anahtarlamal relktans motorun almas ve tasarmnn anlalmasndaki zorluklarn ou ift
kntllktan kaynaklanr: ne rotor ve ne de stator hava aralnda dzgn bir silindirik yzeye
sahip olmayp kntl kutuplar ve dileri barndrr. Bu zellikten dolay saf bir kararl durum
yoktur. Kararl durum almas geici durumlarn bir dizisi olup bu geici durumlarda faz
sarglarnn indktif devre parametreleri hem pozisyon ve hem de akmn deiken
fonksiyonlardr. Akmla deime ksmi olarak rten kutuplarn youn doyumu ile ilikili olup
sonlu eleman yazlm olmakszn detayl olarak hesaplanmas zordur. Bu tasarm iin bilgisayarn
vazgeilmez olmas anlamna gelmektedir. Bununla beraber motorla ilgili temel fizik saylar
zerinde bilgisayarla hesaplamalar yaplrken, anlamlarnn fiziksel olarak kolaylkla
yorumlanabilecei ekilde olduka basit kalmaktadr.
202
8.1.1 TANIM
Relktans motor hareketli parasn (rotor) uyartm sargs indktansnn maksimum olduu yere
hareket ettirme eilimi ile tork reten elektrik motorudur.
Dn dner veya dorusal olabilir ve rotor ekil 8.1de grld gibi i veya d ksm olabilir.
Sarg ou kez bir sayda elektriksel olarak ayrlm devrelerden veya fazlardan oluur. Bunlar ayr
olarak veya beraber uyartlr. Motor almasnda her faz ounlukla indktans arttnda uyartlr
ve indktans azaldnda uyartm kesilir. Generatr durumunda bunun tersi uygulanr.
Bu tanm hem anahtarlamal relktans motor ve hem de ekil 8.2de grld gibi senkron
relktans motoru iine alacak kadar genitir. Bu makinalarn idealletirilmi biimlerinin tanmlar
bundan sonraki ksmda grlmektedir.
ekil 8.1
8 stator kutuplu anahtarlamal relktans motor.
Her faz sargs zt kutuplar ile sarlm iki
sargdan oluur.
ekil 8.2
Eksenel laminasyonlu senkron relktans motor.
Stator temelde indksiyon motorununki ile
ayndr ve kaynak sinsoidaldir.
8.1.2 DEAL ANAHTARLAMALI VE SENKRON RELKTANS MOTORLAR

Tablo 8.1de idealletirilmi anahtarlamal ve senkron relktans motorlar tanmlar grlmektedir.
Tabloda 4. sradaki tanmn nemi motorlar hakknda detayl bir inceleme sonucu anlalabilir.
8.2 SRMDE ENERJ DNM
8.2.1 MIKNATISLANMA ERLER
ekil 8.3de 6 stator ve 4 rotor kutbuna sahip 6/4lk bir motor grlmektedir. 6/4 motor aklar
birbirine eklenecek ekilde her biri zt kutuplara sarlm iki sargdan ve fazdan oluur. Sarglar
seri veya paralel balanabilmekle beraber burada seri balanm olduklar dikkate alnmaktadr.
Anahtarlamal Relktans Motor Tasarm
203
Tablo 8.1 deal anahtarlamal ve senkron relktans motor tanmlar

Anahtarlamal relktans motor
Senkron relktans motor
1 Hem stator ve hem de rotor kntl kutupludur. Stator oyuklarn dnda dz bir delie sahiptir.
Stator sargs her biri bir kutup zerine sarlm
Stator sargs yaklak olarak sinsoidal
2
sarg setine sahiptir.
datlm sarglar ile ok fazl sargya sahiptir.
Uyartm her faza srayla uygulanan akm
Uyartm ok fazl dengeli sinsoidal dalgal
3
palsleri dizisidir.
akmlar setidir.
Rotor dnerken faz halka aks gen veya
Faz z indktans rotor pozisyonu ile sinsoidal
4 testere dii dalga biiminde olmal fakat akmla
deimeli fakat akmla deimemelidir.
deimemelidir.
8.2.1.1 DORULTULU POZSYON
Rotor kutuplarnn her hangi bir ifti 1. fazn stator kutuplar ile tam olarak dorultuya gelmise bu
faza ekil 8.3ada grld gibi dorultuya gelmi pozisyonda denilir [1. fazn kutuplar yatay
eksendedir]. 1. fazdan akm geerken bu pozisyonda tork yoktur nk rotor maksimum indktans
pozisyonundadr. Eer rotor ekil 8.3c ve 8.3dde grld gibi dorultulu pozisyonunun iki
tarafndan birine kaydrlrsa rotoru dorultulu pozisyonuna geri getirmeye eilimli bir geri getirici
tork meydana gelir. Adm motorlarnda dorultulu pozisyon tutma pozisyonudur.
Dorultulu pozisyonda faz indktans maksimum deerindedir nk ak yolunun manyetik
relktans en dk deerindedir. Dk akm seviyelerinde relktansn ou hava aralndadr
fakat stator boyunduruu yoluyla oluan uzun manyetik yol zerinde de bariz bir mmf dm olur
ve bu dk akmlarda bile dorultulu indktans nemli miktarda drr.
Dorultulu pozisyonda ak yolu zellikle stator ve rotor boyunduruklarndaki doyuma duyarldr.
Doyumun balad akm ak younluu kesitinin dzgn olduu varsaym ile tahmin edilebilir. Bu
stator boyunduruu radyal derinliinin (ys) rotorda olduu gibi stator di geniliinin (ts) yarsna
eit olduu anlamna gelmektedir. Manyetik devrenin dzgn kesit alanna sahip olmas bu ekilde
aklanr. Eer eliin 1,7 T ak younluunda doyuma gittii varsaylrsa hava aralnda bu ak
younluunun retilmesi iin gereken kutup bana amper-sarm aadaki eitlik ile verilir
(dzgn manyetik devre boyunca):
F = N pis =
Bs
(8.1)
Burada, Np kutup bana sarmdr (sarm/kutup).

Eer, g = 0,2 mm (0,0002 m) ise gereken mmf aada hesapland gibi sadece 270,56 ampersarm/kutup olur:
F = N pis =
Bs
g=
1,7
0,0002 = 270,56 amper sarm/kutup
4 10 7
Bundan dolay bir rnek olarak dorultulu mknatslanma erisi ekil 8.4de grlen biimdedir.
Bir faza ait kutup sarglarndan birinin amper-sarm 270,56 / 2 = 135,28 amper sarm olur.
204
(a) 6/4 SRM 1. fazda dorultulu pozisyon. 1. (b) 6/4 SRM 1. fazda dorultusuz pozisyon. 1.
fazn kutuplar yatay eksendedir.
fazn kutuplar yatay eksendedir.
(c) 6/4 SRM 1. fazda ters saat ynnde motor

almas devam ederken ksmi rtme
pozisyonu.
(d) 6/4 SRM 1. fazda ters saat ynnde

generatr almas devam ederken ksmi
rtme pozisyonu
ekil 8.3 Anahtarlamal relktans motorun dorultulu ve dorultusuz pozisyonlar

8.2.1.2 DORULTUSUZ POZSYON
Rotorun ara kutup ekseni 1. fazn kutuplarnn ekseni ile ayn dorultuya geldiinde 1. faz ekil
8.3bde grld gibi dorultusuz pozisyonda olur. 1. fazdan akm getiinde bu pozisyonda tork
yoktur. Eer rotor dorultusuz pozisyonun her iki yanna kaydrlrsa bunu daha ileri kaydrmaya
ve sonraki dorultulu pozisyona doru ekmeye eilimli bir tork gzkr. Dorultusuz pozisyon
kararsz bir denge pozisyonudur.
Halka veya ba aks (Wb)
0,075
0,07
0,065
0,06
0,055
0,05
0,045
0,04
0,035
0,03
0,025
0,02
0,015
0,01
0,005
0
10
20
30
205
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
Akm (amper-sarm)
ekil 8.4 Rotorun dorultulu ve dorultusuz pozisyonlar arasndaki ok sayda pozisyonlar ile
halka aks ve bir faz akm arasndaki ilikiyi gsteren mknatslanma erilerinin tam seti.
Dorultulu eri en yksekte ve dorultusuz eri en aadadr.
Dorultusuz pozisyonda faz indktans (ekil 8.4deki dorultusuz, dz erinin eimi) minimum
deerindedir nk ak yolunun manyetik relktans stator ve rotor arasndaki byk hava
aralnn bir sonucu olarak en yksek deerinde bulunmaktadr. Hava aral relktans stator
boyunduruu yoluyla uzun manyetik yola ramen elik ksmlarnkinden ok daha byktr.
Dorultusuz mknatslanma erisi dorultulu erideki gibi doyuma duyarl deildir. Doyumun
balad akm aadaki gibi tahmin edilebilir. Laonun dorultulu pozisyondaki doymu indktans
olduunu kabul edelim (bu dorultulu mknatslanma erisinin dorusal blgesindeki eimidir).
Luonun dorultusuz pozisyonda doymam indktans ve Lnn indktans oran (Lao/Luo) olduunu
varsayalm. Bu durumda nceden olduu gibi manyetik devrenin dzgn kesit alanl olduu
varsaylarak stator boyunduruunda maksimum ak younluunun meydana getirilmesi iin
gereken amper-sarm/kutup L N p is olur ve bu nceki rnek iin yaklak 2705,6 amper-sarm
seviyesinde yani dorultulu pozisyonun amper-sarm deerinin yaklak 10 kat olacaktr. Bu deer
grafikten kolaylkla kartlabilir. Dorultusuz erinin doyumu dorultulu erininkinden daha az
keskin olacaktr nk kaak ak dorultusuz durumda olduka ok daha byk olur. ki eri
yksek ak seviyelerinde bir noktada birleir fakat asla kesimez.
8.2.1.3 ARA ROTOR POZSYONLARI
ekil 8.3c ve 8.3ddeki gibi ara rotor pozisyonlarnda mknatslanma erisi dorultulu ve
dorultusuz eriler arasnda bulunur. Eer bir rtme (overlap) varsa kutup kelerinin lokal
doyum olasl vardr. Bu doyumun balad lokal ak younluu nceki gibi Bs dir. Ampere
devre kural doymu kutup keleri ve hava aral ularna dik bir kontura uygulanabilir ve lokal
doyumun balangcnda gereken amper-sarmn dorultulu pozisyonda gereken deer ile ayn,
sadece N pis olduu aktr. Bu deerin tesinde akmn artrlmas doyum blgesinin balangta
rten kutup keleri blgesinde ve sonunda manyetik devrenin tamam yoluyla bymesine ve
yaylmasna neden olur. Bundan dolay ara rotor pozisyonlarndaki mknatslanma erileri ekil
8.4deki biimdedir.
206
Kutup kelerinin keskinliinden dolay rtmenin balangcnda mknatslanma

karakteristiklerinde ani bir deiim varsa artc deildir (ekil 8.3cdeki pozisyona yakn). Bu
gerekten bir sorundur. Dorultusuz pozisyon ve rtmenin balangc arasnda mknatslanma
erileri ok ani olarak deimez. Bir rtmenin balangcna yaklarken eriler yukar doru hzla
ilerlemeye balar ve aniden dorultulmu erininkine yakn bir biim taknr. Dorultuya gelmeden
nceki bir ka derece iinde erilerde yine az bir deiim vardr.
Torkun hesaplanmas iin mknatslanma erilerinin nemi ve dolaysyla laminasyon ve sarglarn
tasarm abartlamaz.
Bir faz indktansnn hem rotor pozisyonu ve hem de faz akmnn bir fonksiyonu olarak geni
oranda deimesi nemlidir. Anahtarlamal relktans motor teorisinde en anlaml indktans
doymam dorultulu indktans (Lao) ve doymam dorultusuz indktanstr (Luo). Faz akmnn bir
kycdan (chopping) geirilerek verilmesi dnldnde bazen zellikle dorultulu pozisyonun
yaknnda doyum blgesindeki artmsal indktansn (l) da dikkate alnmas yardmc olmaktadr.
Bu artmsal indktans akm reglasyonu ve/veya akm snrlayc devrenin tasarm iin nemli
sonular ile Luodan nemli miktarda dk bir deere sahip olabilir.
Faz indktans da elektronik tasarmcsna anahtarlamal relktans motoru daha anlalabilir hale
getirmesi bakmndan kritik bir kavram olarak nemlidir. Eer indktans /i oran olarak
tanmlanrsa ( gerek halka veya ba aksdr); bu durumda akm bir parametre yani rotor
pozisyonunun bir fonksiyonu olarak indktans erilerinin biimleri ekil 8.5de grld gibi
olur. Bu eriler rotorun kutup admnda () periyodiktir. Eer Nr rotor kutup says ise rotor kutup
adm aadaki gibi olur:
Sabit akmda indktans
2
Nr
(8.2)
Motor almas Generatr almas
Lao
Lao
Luo
Dorultusuz
Akm
artyor
Dorultulu
Rotor pozisyonu
Motor alma
akm
Generatr alma
akm
ekil 8.5 Akmn artyla doyumun etkisini gsteren, rotora kar indktans deiim erisi. Motor
ve generatr almasndaki akm palslerinin fazlar da grlmektedir.
207
8.2.2 AN TORK
Bir fazdan akm getiinde indktansn maksimum deerde olaca bir pozisyona ulancaya kadar
torkun indktans artracak bir ynde rotoru dndrme eilimi aksiyomatik yani apaktr. elikte
kalc mknatslanma olmamas artyla akmn yn nemsizdir.
Torkun yn daima en yakn dorultulu pozisyona dorudur. Bundan dolay pozitif tork (rnein
motor almas torku) sadece rotor ileri ynde dorultusuz pozisyon ve sonraki dorultu pozisyonu
arasnda ise retilebilir. Baka ifadeyle motor almas torku sadece artan indktans ynnde
retilebilir. Bu ekil 8.5 ve ekil 8.6da grlmektedir. Eer rotor ve stator kutuplar simetrik ise
her faz sadece rotor kutup admnn yars zerinde tek ynl tork retebilir. Sonu olarak btn
rotor pozisyonlarnda tek ynl torkun retilmesi iin en azndan iki faza ihtiya vardr. ekil
8.6da fazn akm dalga biimleri arasnda rtme ile 6/4lk bir motorda tek ynl torkun
retilmesi grlmektedir.
faz akm (A)
30
ideal
dorultulu
indktans
halka
aks
25
20
(a)
15
10
5
0
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
Rotor pozisyonu (derece)

4,0
3,5
Tork (Nm)
3,0
2,5
2,0
(b)
1,5
1,0
0,5
0
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
Rotor pozisyonu (derece)
ekil 8.6 (a) 6/4 SRM de faz akmlar, idealletirilmi indktans ve 1. fazn halka aks, (b) Ani
tork. Toplam tork 1. fazn torku ile beraber gsterilmitir.
Eer rotor dn ynnde indktansn azald bir pozisyonda iken akm geirilirse tork negatif
(rnein frenleme veya generatr) olur.
ekil 8.6da 6/4 SRMdeki bir zorluk grlmektedir: bir fazdan dierine komtasyonun
yaknlarnda oluan tork ini k. Tam faz akmnn en azndan bir fazda hemen hemen btn
zaman iin akmakta olduu gereine ramen tork dalga biiminde hala bir ini k vardr. Bu
rnekte tork eksiklii yeni balayan fazla ilikilidir. Genel alma torkunun yksek deerleri iin
bu sadece stator ve rotor kutuplarnn geniletilmesi ile azaltlabilir fakat bu oyuk alann azaltr ve
bakr kayplarn artrr. Bu uyumamazlk veya atmann fazl anahtarlamal relktans
motorlarda zlmesi zordur. Dzgn tork iin drt fazl motorlar tercih edilir. Genel alma
torkunun dk deerleri iin fazl motordaki tork ini k akm profili ile azaltlabilir.
Gerekte faz akm tork iniinin olduu blgelerde takviye edilir.
208
Her rotor pozisyonunda bir fazn meydana getirdii torkun en genel ifadesi aadaki gibidir:
W '
T =
i = sabit
(8.3)
Burada, W koenerjidir. Her hangi bir pozisyonda koenerji ekil 8.7de grld gibi
mknatslanma erisi altndaki alan veya baka ifadeyle aadaki gibi belirli integral ile ifade
edilir:
Halka aks,
W =
M k n
n ma
atsla
i1
di
(8.4)
i
eris
Depolanan
alan
enerjisi
ekil 8.7 Koenerji (W) ve

depolanan alan enerjisi (W)
tanmlar
Wf
W'
ko-enerji
0
i1
Akm, i
Bu eitliklerden ani tork grafiksel olarak grselletirilebilir: bu ile blnen i (Wm) sonucu
bulunur; burada Wm rotor sonsuz derecede kk yer deiimi ile hareket ederken sabit
akmda geliir. Bu ekil 8.8de grlmektedir. Byle bir yer deiimi sresince kaynak ile enerji
dei tokuu vardr ve depolanan alan enerjisinde de bir deiim vardr. Sabit akm snrlamas
byle bir yer deiimi sresince yaplan mekanik iin koenerjideki deiime tam olarak eit
olduunu garantiye alr. Bu aada akland gibi dorulanabilir. ekil 8.8de, Adan Bye sabit
akmda, yer deiiminde kaynakla enerji dei tokuu aadaki eitlik ile verilir:
We = ABCD
(8.5)
W f = OBC OAD
(8.6)
Depolanan alan enerjisindeki deiim:
ve yaplmas gereken mekanik i:

Wm = T = We W f Wm = ABCD (OBC OAD) = ( ABCD + OAD) OBC = OAB
(8.7)
dir. Kaynaktan elde edilen enerjinin tamam mekanik enerjiye dntrlmez. Bunun bir ksm
manyetik alanda depolanr. Manyetik alanda depolanan enerji artk veya ie yaramaz enerji deildir
fakat Adan Bye hareket sresince enerji dnm iin mevcut deildir. Bu kontrolrn anma
deerinde ve filtre kapasitrlerine gerek duyulmasnda nemli bir etkiye sahiptir. Etki geri g
katsayl AC motorlarn almasna benzemektedir.
Halka aks,
209
ekil 8.8 Sabit akmda

koenerjinin deiim oranndan
ani torkun hesaplanmas
Wm
Akm, i
Halka aks,
ekil 8.9dan, eer sonsuz doyumsuz dorultulu indktans ile mknatslanma erileri ideal olarak
doyumlu olsayd, rotor hareket ederken depolanan alan enerjisindeki deiimin ihmal edilebilir
olduu grlebilirdi. Bu durumda kaynaktan elde edilen enerjinin tamam ani olarak mekanik
enerjiye dntrlrd. ekil 8.9da grlen ideal eriler nemli bir idealletirmedir. Byle
karakteristiklerin anahtarlamal relktans motora sabit mknatsl motorun baz zelliklerini verdii
Bryne tarafndan tannm ve onaylanmtr. Akm sabit ise byle bir makinada bir faz sargsnn
halka aks rotor sabit hzda dnerken gen veya trapez dalga biimine sahiptir; bu dalga biimleri
indklenen kare dalgal emfye neden olur. Bu frasz DC motor ile ayndr.
ekil 8.9 Sadece sfr hava aral ve

mkemmel ift dorusal B/H
karakteristikli nve malzemesi ile elde
edilebilen ideal doyumlu mknatslanma
erileri
Akm, i
Gerek anahtarlamal relktans motorda dorultulu indktans sonsuz deil ve mknatslanma

erileri hibir yerde ideale yakn deildir (bununla beraber kk hava aralkl kobalt-demir
makinalarda bu ideale biraz daha yaklalr). Tasarmda indktans orannn en azndan 10 olarak
amalanmas istenilir ve bu sadece olduka dk kutup says ve kk hava aralklar ile
mmkndr.
Doyumsuz motorun zel bir durumu
Manyetik doyumun olmad bir motorda mknatslanma erileri ekil 8.10da grld gibi dz
izgiler halinde olurdu. Her pozisyonda koenerji ve depolanan manyetik enerji eittir ve aadaki
eitlik ile verilir:
Wf =W / =
1 2
Li
2
(8.8)
210
Burada, L zel bir pozisyonun indktansdr. Bu durumda ani tork aadaki gibi sadeleir:
1 2 dL
i
2 d
(8.9)
Halka aks,
T=
ekil 8.10 Doyumsuz motorun

mknatslanma erileri
Akm, i
Doyumsuz motorda indktans erileri, L() ekil 8.11de grlen biimdedir. rtme periyodu
sresince dL / d = sabit olduundan bu periyot sresince akm sabit tutulursa tork sabittir. (8.9)
eitlii anahtarlamal relktans motorlar iin sklkla zikredilmekle beraber doyumsuz motor ok
pratik bir kullanmda deildir: eer bir motor doyumdan kanmak iin yeteri kadar byk bir hava
aral ve kaln manyetik ksmlardan yaplsayd birim hacim bana torku ok dk olacakt ve
kontrolr de ar derecede byk olacakt.
Motor almas Generatr almas
Lao
ndktans
Lao
Luo
Dorultusuz
Dorultulu
Motor alma
akm
Generatr alma
akm
Rotor pozisyonu
ekil 8.11 Doyumsuz

motorda indktans ile
rotor pozisyonunun
deiimi
211
8.2.3 ORTALAMA TORK
nceki ksmdan ani torkun mutlaka sabit olmasnn gerekmedii aktr. Tork dalgac sorusunu
bir yana koyarak ortalama tork kullanc gr asndan daha nemlidir. Ortalama tork ifadesi
T = [W ' / ] i = sabit eitliinin integrasyonu ile matematiksel olarak kartlabilmesine ramen
bunun enerji dnm diyagramndaki alanlardan (i- diyagram) kartlmas daha aydnlatcdr.
Bu ekil 8.12deki gibi aamada yaplr.
Halka aks,
Dor
u
ultul
(a) Transistr iletim periyodu
W fc
W mt
Dorultu
suz
Akm, i
0
Halka aks,
Dor
u
ultul
(b) Diyot iletim periyodu
C
Wd
W md
suz
Dorultu
Akm, i
0
Halka aks,
Dor
u
ultul
(c) Dngnn tamam
C
R
W
usuz
Dorult
Akm, i
0
ekil 8.12 Ortalama tork; enerji dnm erisi
212
Motorun temelde sabit bir hzda dndn ve dorultusuz (u) veya yaknndaki bir pozisyonda 1.
faza gerilim uygulandn varsayalm. Halka aks () aadaki eitlie gre artar:
= (Vs Ri )dt =
(V
Ri) d
(8.10)
Eer kaynak gerilimi (Vs) sabit ve faz direnci (R) kkse bu durumda rotor pozisyonu ile
dorusal olarak artar. Dorultusuz pozisyonda indktans dk ve hemen hemen sabit kalrken
akm nce dorusal olarak artar fakat kutuplar rtrken indktans artar ve akmn ykselme
orann azaltan bir zt emf meydana gelir. alma noktasnn geometrik yeri veya gezenei (i-)
bundan dolay ekil 8.12ada grlen 0 ve C arasndaki eriyi izler. C de faz deiir yani kaynak
gerilimi yn deitirir ve akm diyot yoluyla serbest dolama girer. ekil 8.12ada komtasyon
asnn, C biri iin dorultulu ve dorultusuz pozisyonlarn mknatslanma erileri grlmektedir.
C de kaynaktan biriken enerji toplam alana eittir, U = Wmt + W fC . Depolanan manyetik enerji
WfCye eittir. Bundan dolay 0 ve C arasnda yaplan mekanik i Wmtdir; bu transistrn iletim
periyodu sresincedir. ekil 8.12de bunun kabaca WfC ile karlatrlabileceine dikkat
edilmelidir yani verilen enerjinin sadece yars mekanik ie dntrlr. Dier yars manyetik
alanda depolanr.
ekil 8.12bde olduu gibi komtasyondan sonra kaynak gerilimi yn deitirir ve Wd enerjisi
kaynaa geri dner. 0da akm ve aknn ikisi birden kesilir ve depolanan manyetik enerji yoktur.
C ve 0 arasnda yaplan mekanik i Wmd = W fC Wd ye eittir. ekil 8.12bde bu WfCnin
yarsndan azdr.
Basit bir enerji dengesi ekil 8.12a ve 8.12bdeki tahmin edilen alanlardan kartlabilir. ekil
8.12adaki ak verme periyodu (fluxing, transistrn iletim periyodu) sresince 0 ve C arasnda
kontrolrden verilen enerjinin U = Wmt + W fC = 10 J olduunu varsayalm. C de 5 J mekanik ie
dntrlm ve 5 J alanda depolanmtr. Aknn kesilme periyodunda (defluxing, diyotun iletim
periyodu) C ve 0 arasnda Wd = 3,5 J kaynaa geri dner ve Wmd = 1,5 J mekanik ie dntrlr.
Bundan dolay toplam mekanik i U = Wmt + Wmd = 5 + 1,5 = 6,5 J veya kontrolrden verilen orijinal
enerjinin % 65idir. Kaynaa geri dnen enerji Wd = 3,5 J veya her vuru veya admda % 35 dir.
Admn tamam ekil 8.12cde grlmekte ve iki diyagramn tamamn iine almaktadr. Enerji
dnm imdi W alan olarak gsterilmi ve kaynaa geri dnen enerji R = Wd dir. Kontrolrden
verilen orijinal enerji U = W + R dir. Lawrenson dnm iin bu enerjinin varlnn karakterize
edilmesi iin aadaki gibi bir enerji oran terimi (E) nermektedir:
E=
W
W
=
W +R U
(8.11)
Enerji oran AC makinalardaki g faktrne bir anlamda benzemekte fakat gerekte bu daha
genel bir kavramdr ve AC makinalardaki enerji aknn analizinde de kullanlabilir. nceki
hesaplamada E = 0,65 olur.
Ortalama tork imdi dn bana enerji dnm dnglerinin (yani dn bana adm says)
saysndan belirlenebilir. Bir dnte btn Nr kutuplar m faznn tamamnda altrlmaldr;
dn bana adm says mNr olur ve buna gre bir dn bana ortalama tork aadaki gibi
yazlabilir:
213
T=
mN r
W
2
(8.12)
Burada, Wnin birimi Joule ise T nin birimi Nm olur.

Bu teoride enerji dnm dnglerinin btn fazlar iin ayn olduu varsaylmtr. Pratikte bunun
byle olmamasnn nedeni fazlar arasndaki bir etkileim derecesi olabilir. Etkileim retim
mkemmelsizlikleri olmayan ideal bir makinada bile mmkndr ve bu kutup ve saysna ve
sarglarn nasl sarld ve balandna baldr. Manyetik devrenin paylalan ksmlarnda yeterli
kesit alannn salanmasyla ve retimde eksantrikliin veya geometrik asimetrikliin en aza
indirilmesiyle fazlar arasndaki etkileimin en aza indirilmesi genelde istenilir.
8.2.4 KONTROLR VOLT-AMPER
Konvertrden verilen orijinal enerji (U) iC C arpmnn bir fraksiyonu (k) olarak ifade edilebilir;
burada iC ve C komtasyondaki akm ve halka aks deerleridir. Eer halka aks ekil 8.12de 0
ve C arasnda transistrn iletim periyodu veya ak verme periyodu sresince dorusal olarak
artarsa bu durumda C = Vs / olur; burada ak verme periyodu sresince transistrlerin iletim
as ve asal frekanstr. Bundan dolay orijinal enerji aadaki gibi yazlr:
U=
W kVs iC
=
E
(8.13)
iC kontrolrden verilen tepe akm olduundan m fazl kontrolrn tepe volt-amper anma deeri
aadaki eitlik ile gsterilir:
Qm = mVs iC =
2T
mW
=
Ek
N r Ek
(8.14)
T arpm hava aral gc (Pg) ve N r arpm taban hznda (taban hz anma gerilimi ve akm
deeri almakszn anma torkunun elde edilebilecei maksimum hz olarak tanmlanr. Bu
durumda transistr ve diyotun iletim alar yaklak olarak eittir ve rotor kutup admnn yarsnda
maksimum bir deere sahiptir) yaklak olarak /2 maksimum deeri ile sabittir; bundan dolay
kontrolrn tepe volt-amperi (Qm) aadaki eitlik ile verilir:
Qm =
4 Pg
kE
(8.15)
Qm nin kutup ve faz saysndan bamsz olduu ve E enerji oran ve k oran ile ters orantl olduu
gzkmektedir. Hem E ve hem de k statik manyetik erilerine zellikle dorultusuz ve dorultulu
erilere kritik olarak baldr. Mknatslanma erilerinin Nr den bamsz olmad bulunmutur;
bundan dolay (dolayl olarak) kontrolrn volt-amperinde nemli bir etkiye sahiptir. Kutup says
artarken indktans oran (L) der ve k ve E azalr.
Tepe kVA/kW ( Qm / Pg ) k = 0,7 ve E = 0,6 alnarak tahmin edilebilir: sonu 9,5 kVA/kW olur.
Eer Pgnin % 95i mile ularsa bu durumda tam kVA/kW figr 10 dur. Bu deer gerek
anahtarlamal relktans motorlarnn tipik deeridir ve benzer deer taban hznda alan AC
indksiyon motorlarnn da tipik deeridir.
214
8.3 SRMNN TASARIMI LE LGL TANIMLAR

8.3.1 TANIMLAR
Normal veya dzenli anahtarlamal relktans motorda rotor ve stator kutuplar merkez hatlar
etrafnda simetriktir ve aralarndaki boluk rotor ve stator etrafnda eit olarak ayrlmtr. Bunun
yannda dzenli olmayan veya zel yapda SRMler de mevcut olup bunlarn yaps hakkndaki
bilgiler burada dikkate alnmamtr. Bunlarla ilgili detayl bilgi iin T. J. Miller, Switched
Reluctance Motors and Their Control kitabna bavurulabilir.
Mutlak tork blgesi bir fazda sfr olmayan torkun retilebildii adr. Normal bir motorda
maksimum tork blgesi /Nr dir. Etkin tork blgesi anma torkuna kyasla bir fazn kullanl tork
retebildii adr. Etkin tork blgesi rten iki kutbun kutup yay ile karlatrlabilir. rnein
ekil 8.3de etkin tork blgesi stator kutup yayna ( s = 30 ) eittir.
Adm as () aadaki gibi verilir:
2
mN r
(8.16)
Mutlak rtme oran (A) mutlak tork blgesinin adm asna oran olarak tanmlanr ve bu
aka m/2ye eittir. Normal bir motorun btn rotor pozisyonlarnda tork retebilmesi iin
m/2nin en azndan 1 olmas gerekir. Pratikte 1 deeri yeterli deildir nk bir faz mutlak tork
blgesi yoluyla anma torkunu salayamaz. Etkin rtme oran (E) etkin tork blgesinin adm
asna oran olarak tanmlanr. s < r ile dzenli motorlar iin bu yaklak olarak s / ye
eittir. En azndan 1 olmak zere, E deeri sadece bir faz iletimde iken btn rotor
pozisyonlarndan iyi balang torkunun alnmas iin gereklidir; bu deer tork ini klarndan
kanmak iin gerekli fakat yeterli olmayan bir arttr.
8.3.2 FAZ VE KUTUP SAYISI
m = 2 , A = 1 ve E < 1 ile iki fazl normal bir motorun yol verme veya park etme mekanizmas
olmadan kullanlmas pratik deildir. ki fazl bir motor balant ve transistr saysndaki
tasarruftan dolay istenilir fakat en dk maliyetli motor ve kontrolrn tek fazl durumda olmas
beklenebilir. Kontrolrde sadece bir transistr ve bir diyot yeterli olacak ve sarg ve balant says
minimumda olacaktr. Dier motorlarda olduu gibi gerek bir tek fazl anahtarlamal relktans
motor eer yol verme probleminin stesinden gelinirse ve ardk tork blgeleri arasndaki bo
blgelerden motoru ekebilecek yeterli atalet varsa mmkndr. A < 1 olduundan bu bo
blgelerden kanlmas mmkn deildir. Bir dn boyunca sabit torkun retilme olasl
yoktur.
m = 3 , A = 1,5 ve E 1 ile fazl normal motorlar drt eyrekte almas iin yaplabilir.
Dengeli olmayan manyetik yan ekmesi fazl motoru hafif yklerin dnda pratikliin dna
karmaktadr.
ekil 8.13de grlen 4 fazl 8/6 normal motor A = 2 ile 24 adm/dev ve 15 lik bir adm asna
sahiptir. s = 21 ve A = 1,33 deerleri her rotor pozisyonunda yol verme torkunun garantiye
alnmasnda ve tork ini klar ile ilgili problem karmadan yeterli olmaktadr. 8/10, 32
adm/dev ve = 11,25 ile baka bir 4 fazl motorda indktans oran 8/6dakinden daha dktr:
215
kutuplar daha dar olurken dorultusuz pozisyonda kutup keleri arasndaki aklk daha kk
olur ve dorultusuz indktans artrr. Bu motor muhtemelen bu etkilerin birbirlerini iptal ettii bir
snrda bulunmaktadr; daha yksek kutup says ile indktans oranndaki ve enerji dnm
alanndaki kayp adm/devirdeki art aleyhine bir eilimdedir. Bundan dolay daha yksek kutup
saylar tartma d braklmtr.
Daha yksek faz saysnn dikkate alnmasnn bir nedeni = 2 / mN r eitliinde grld gibi
kutup saysn (Nr) artrmadan dn bana adm saysnn artrlabilmesidir. Bunun anlam, tork
ini klar probleminin yksek kutup saylarnda ortaya kan indktans oran kayb olmadan
yattrlabilmesidir. ekil 8.14de fazlar arasndaki rtme ile bu prensibin aklamas
grlmektedir. Minimum stator kutup saysnn faz says ile orantl olmasndan dolay 4 fazl bir
motor dier btn faktrler deimeden kaldnda alnabilecek maksimum indktans oran ile 5
fazl bir motor zerinde avantaja sahip olmas gerektii bir sorun olarak kalmaktadr. Tork ini
klarn yattrmann yannda 4 ve 5 fazl motorlarn dier avantaj ayn zamanda iki faz iletimde
iken altrlabilmeleridir.
Dalgack
2
3
120
Dalgack
3 faz
90
4 faz
Dalgack
6
7
72
ekil 8.13
4 fazl 8/6 SRM
5 faz
ekil 8.14
3, 4 ve 5 fazl SRMlerde tork dalga biimleri
8.3.3 KUTUP YAYLARI
Rotor ve stator kutup yaylar yaklak olarak ayn olmaldr. ekil 8.15deki 4 numaral blgeyi
dikkate alalm. Bu kararl denge pozisyonudur. Eer rotor her iki yana kaydrlrsa indktansta ve
geri getirici kuvvette bir deiim meydana gelerek rtme as deiir. Eer rotor kutup yay
stator kutup yayndan daha byk ( r > s ) ise rotor dorultulu pozisyondan r s kadar bir
pozisyona uzaklatrlncaya kadar indktansta deiim meydana gelmezdi. Baka ifadeyle,
merkezi dorultulu pozisyonda bulunan bir l blge olacakt. Sonu r < s durumunda da
ayndr. l blge, negatif tork retilmeye balamadan nce, komtasyondan sonra aknn sfra
dmesi iin mevcut zaman artrmaktan baka amaca hizmet etmez fakat bu fayda marjinaldir.
ekil 8.15 etkin tork blgesinin yaklak olarak iki kutup yaynn en kne eit olduu gereini
de gstermektedir. Rotor kutbu soldan saa ilerlerken tork sadece 2 pozisyonundan nce
216
gelitirilmeye balar ve 4 pozisyonuna kadar devam eder. Bu iki pozisyon arasndaki dn as

daha kk (s) olan kutup yayna eittir.
Tork blgesi
Stator
ekil 8.15
Tork blgesi
Rotor
1
En uygun kutup yaylar muhtelif atan gereksinimler arasnda bir uzlamadr. Bir taraftan
bunlarn dorultulu indktansn maksimuma karlmas ve maksimum halka aks iin olabildii
kadar geni yaplmas gerekirken dier taraftan eer bunlar ok geni ise dorultulu pozisyonda
rotor ve stator kutup keleri arasnda yeterli aklk kalmayacaktr. ekil 8.16bdeki motor bu
probleme sahiptir.
ekil 8.16 Farkl

kutup - yay
kombinasyon
rnekleri
(a)
(b)
(c)
Eer kutuplar dar ise oyuk alan artar ve bundan dolay diren ve bakr kayplar azaltlabilir.
Rotorun arl ve atalet de azalr fakat dar kutuplarda dorultulu indktans ve indktans orannn
her ikisi de kktr. ekil 8.16cdeki motor bu probleme sahiptir.
En uygun kutup yaylar ekil 8.16ada grld gibi bu iki u durum arasnda bir yerdedir.
Bununla beraber btn uygulamalar iin uygun tek bir deer yoktur. Yksek verimli tasarmlar iin
oyuk alannn artrlmas gerekir ve bu daha dar kutup yayna nclk eder fakat yol verme
yetenei tork ini klarndan dolay tehlikeye debilir ve ar tork dalgac oluabilir. Daha
geni kutup yaylar oyuk alan ve daha yksek bakr kayplar pahasna bu problemi azaltabilir.
Seim tork/hz aralnn tamam ve kutup ve faz saysna baldr.
8.3.4 KUTUP GEOMETRS
ekil 8.17de grlen muhtelif geometrilerden temel kavram a ekli zerindedir fakat dier
ekillerde grld gibi istee bal olarak baz gelitirmeler yaplabilir. ekilde (a) temel
kavram, (b) kutbu yanal sapmaya kar bklmez hale getirir, (c) manyetik doyumu hava aralna
yakn younlatrr ve kutupta mmf dmn minimize eder, (d) oyuk takozlarnn
yerletirilmesine yardmc olur, (e) muhtemelen rtmenin balangcnda tork itepisinin veya
impalsinin yumuatlmas amalanmtr.
(a)
(b)
217
(c)
(d)
(e)
ekil 8.17 Kutup geometrisi ayrntlar

8.3.5 SARGILAR
Anahtarlamal relktans motorlarn sarglar dier motor tiplerininkinden daha basittir. Genelde her
kutup iin bir sarg vardr. Bir faz iki zt kutuptan olutuunda iki sarg seri veya paralel
balanabilir. Elde edilebilecek maksimum oyuk doluluu sargnn sarm metodu ve tipine ve
yaltm miktarna ve iletken biimine baldr.
Anahtarlamal relktans motorlarda sarglar nceden sarlabilir ve daha sonra birbirine
dokunmadan kutuplara kaydrlarak yerletirilir. Bu sargnn boyutlarn snrlar. Ekseriyetle btn
balant ular terminallere getirilir; bu adan anahtarlamal relktans motor AC motora veya
frasz DC motora gre daha az beceriklidir. Stator elii ve basit dikdrtgen sarg arasndaki sl
temas zellikle iyi deildir.
8.3.6 LAMNASYON ELKLER
Anahtarlamal relktans motor karlatrlabilir hz ve anma deerindeki AC motora gre daha

yksek komtasyon frekansna sahiptir. Ayn kutup says iin anahtarlamal relktans motordaki
komtasyon frekans AC motorunkinin iki katdr. Daha da tesi ak younluu dalga biimi
harmonikler bakmndan zengindir ve zellikle kutup kelerinin yaknnda yksek doyum
seviyelerine ular. Yksek hzlarn dnda toplam nve kayplar anahtarlamal relktans motorun
demir ksmnn hacmi ile karlatrlabilir AC motorununkine gre daha az olmasndan dolay
dk olmaya eilimlidir fakat lokal kayplar yksek olabilir. Yksek frekanstan dolay eddy akm
bileeni baskn hale geldiinden daha ince laminasyonlarn kullanlmas, tercihen silikonlu eliin
kullanlmas istenilir.
Uaklarda kullanlmak iin tasarmlanan ok yksek hzl motor tasarmlarnda kobalt-demir ve
varyantlar (Hiperco 50, Vanadyum Permendur, Rotelloy, vb.) kullanlr. Anahtarlamal relktans
motor bu alamlarn yksek doyma ak younluu ve yksek geirgenliinden yararlanr.
8.3.7 ZET: KUTUP VE FAZ SAYISI LE SRMNN SINIFLANDIRILMASI
Tablo 8.2de 1 - 7 faz sayl SRM motorlarda kutup saylarnn fizibilite seimi grlmektedir.
Baka kombinasyonlar da mmkn olabilir fakat tablo pratikte karlalabilecek kombinasyonlarn
ounu iine almaktadr.
218
Tablo 8.2 1 - 7 faz sayl SRM motorlarda kutup saylarnn fizibilite seimi
m Ns Nr
Adm/dev
Fizibilite
Yorum
180
Yol verme gerektiriyor
90
Simetrik olmayan rotor
3
3
3
3
3
3
6 2
6 4
6 8
12 8
18 12
24 16
1
1
1
2
3
4
69
30
15
15
10
7,5
6
12
24
24
36
48
E < 1 , adml hava aralkl rotor

9
9
9
9
9
4
4
8 6
16 12
1
2
15
7,5
24
48
9
9
5
5
5
5
10
10
10
10
4
6
8
8
1
1
1
2
20
12
9
18
18
30
40
20
9
9
9
9
6
6
6
12 10
24 20
12 14
1
2
1
6
3
4,29
10
120
84
?
?
?
7
7
14 10
14 12
1
1
5,14
4,29
70
84
Dengesiz tork
Dk L
Dk L
Dk L
m-faz says, Ns-stator kutup says, Nr-rotor kutup says, -adm, -ayn anda iletimde olan faz says
8.4 DNAMK ALIMA
Anahtarlamal relktans motorda ak sabit deil fakat her admda sfrdan tesis edilmelidir. Motor
almasnda ak art, rotor kutuplar, uyartlacak fazn stator kutuplarna yaklama periyodu ile
ayn zamana rastlayacak ekilde zamanlanr. lem iletim asnda (O) kaynak geriliminin
anahtarlanmas ve komtasyon as (C) ile kontrol edilir.
Kaynak gerilim kayna olduundan (pozitif, negatif veya sfr deerleri arasnda anahtarlanmasna
ramen) akm etkin diren, zt emf ve faz sargsnn indktansna (ve bunlarn hepsi rotorun
pozisyonuna baldr) gre ekilir. Zt emf ve indktans manyetik doyumdan dolay akma bal
olarak da deiir.
Dinamik alma ile ilgili detayl bilgi iin T. J. Miller, Switched Reluctance Motors and Their
Control kitabna baknz.
8.5 SRMNN BLGSAYAR DESTEKL MODELLENMES VE TASARIMI
Anahtarlamal relktans motor vuru veya admlarn bir dizisinde alr ve btn durum
deikenlerinin sabit olduu kararl bir duruma sahip deildir. DC motorda ak ve akm normalde
219
hem zaman ve hem de uzaya gre sabittir. AC motorlarda ayn durum ak ile dnen referans
erevesine gre dorudur fakat anahtarlamal relktans motorun ak ve akmnn bir referans
erevesine gre sabit olduu gzkmemektedir. Bu motorun temel boyutlandrma
hesaplamalarnn dndaki her ey iin bilgisayar tabanl tasarm metotlarnn tasarm ileminin
dahili bir paras olarak simlasyon yetenei iermelidir. Geleneksel makinalarn tasarmnda
bunlar genelde ayr iler olarak ele alnr ve ou kez farkl mhendisler tarafndan icra edilir.
Anahtarlamal relktans makina iin btnlemi bir yazlm her iki ii de yapabilmelidir. Bununla
ilgili bir rnek Glasgow niversitesi Speed konsorsiyumu tarafndan hazrlanan PC-SRD
yazlmdr. PC-SRD anahtarlamal relktans motor ve generatrlerin tasarm, simlasyonu ve
kontrolu iin hazrlanmtr ve boyutlandrma ve simlasyon olarak iki ana fonksiyona sahiptir.
ekil 8.18de anahtarlamal relktans motorun kesit alannn yarsn temsil eden ve 9276 a
elemannn kullanld sonlu eleman ann detayl grn grlmektedir. A oluturulurken ak
younluunun yksek olmas beklenilen blgelerde sonlu elemanlar kk boyutta yaplmal veya
ince a kullanlmaldr; SRMde hava aralnda alann hzl uzaysal deiiminin meydana geldii
bu yerler emerkezli drt katman ile temsil edilir. Stator erevesinin youn doyumunun gzlendii
blgelerde saaklama aksnn dahil edilmesi iin a ereve dna tarlr. Stator sarg kenar
basit bir geometrik biim ile temsil edilebilir fakat doru sonularn alnmas iin sargnn tam kesit
alan ve hatta iindeki iletkenlerin eklinin yeniden oluturulmas nemlidir; bu zellikle sargnn
toplam halka aksnn hesaplanmasnda gereklidir. Toplam halka aks iletken telin ayr
dnglerinin halka aklarnn toplamdr ve bunlarn her biri genelde eit deildir nk ak
younluu oyuk kesit alan zerinde ve zellikle dorultusuz pozisyonda nemli miktarda
deimektedir. ekil 8.19da ksmi olarak rtme durumundaki ak iziminin detaylar
grlmektedir.
ekil 8.18 Sonlu eleman ann detayl grn
ekil 8.19 Ksmi rtme pozisyonundaki ak
220
SRM tasarmnda kullanlacak sonlu eleman yazlm ile yaplan simlasyonlarn doruluu
kullancnn becerisine ve problemin doasna baldr. ki boyutlu sonlu eleman zclerinin
zellikle ksmi olarak dorultulu pozisyonda u etkilerinin bariz etkisinden dolay SRM iin doru
mknatslanma erilerini vermesi beklenemez. Bunun yannda iki boyutlu zcler laminasyon
geometrisinin optimizasyonu iin ok etkili olarak kullanlabilir. rnein sonsuz derecede uzun bir
makinann maksimum indktans orannn elde edilmesi iin laminasyon geometrisi zerinde
allmas ve daha sonra bu laminasyon geometrisinin sonlu uzunluktaki bir makinaya
uygulanmas geerli bir altrmadr. Ksmi olarak rtm pozisyonlarda doru sonularn
alnmas iin boyutlu alan zclerin kullanlmas gereklidir.
8.6 G ELEKTRONK KONTROLR
8.6.1 TEK KUTUPLU ALIMA
Torkun yn halka aks veya akm deerlerine veya iaretine bal olmayp sadece rotor pozisyonu
ile indktans deiim orannn ( dL / d ) iaretine baldr. Bunun avantaj halka aks ve akmn
tek kutuplu (alternatif deil) olabilmesidir ve daha dk demir kayplarna neden olduu ve
kontrolrn daha basit biimine izin verdiine inanldndan dolay bu alma modu tercih edilir.
Kontrolr rotor pozisyonuna tam olarak fazlanm tek ynl akm palsleri salamaldr. Kontrolr
tork ve hz gereksinimlerinin doyurulmas ve motor ve g transistrlerinin gvenli almasnn
garantiye alnmas iin akmn genliini ve hatta dalga biimini regle etmelidir. Ayn zamanda
aknn giderilmesi iin ters gerilimli pals uygulama becerisine de sahip olmaldr. ou kez bu ters
gerilim FWD diyotlar ile gerekletirilir.
Bu gereksinimlerin ou AC veya DC srclerinki ile benzemesine ramen ayrntlardaki ou
farkllklar anahtarlamal relktans motorun kontrol iin mevcut bir kontrolrn kullanlmasn
engellemektedir.
En uygun g kayna bir batarya veya dorultulmu g kaynadr. Dalgack akm harmonikler
asndan zengin, dzensiz dalga biiminde, ok byk olmaya eilimlidir. Harmonikler hzla ve
ykle geni oranda deiir ve kaynak terminallerinde yeterli filtre kapasitrlerinin kullanlmas
gerekir. Btn artlar altnda (arza durumlar da dahil) dalgack akmnn belirlenmesi iin saysal
simlasyon gerekir.
8.6.2 KONTROLR DEVRES
En yksek verim, gvenilirlik ve kontrol esneklii ekil 8.20deki gibi her faz iin bamsz yarm
kprl bir devre ile elde edilir. ekildeki devre 3 fazl olmasna ramen istenilen faz says
kullanlabilir. Bu devre en az pasif bileenler ile maksimum kontrol esneklii ve verim salar.
Bu devrede st ve alt transistrlerin bamsz olarak kontrol edilmesiyle yumuak kyc ilemi,
maksimum regeneratif frenleme yetenei ve ileri ve ters ynde eit performans ile olas btn
tetikleme alar kullanlabilir. Bu devrenin muhtelif kollarndaki dalga biimleri, yumuak kyc
ilemi ve gerilim PWM ile srasyla ekil 8.21 ve 8.22de grlmektedir.
8.6.3 FAZ BAINA ANAHTAR SAYISI
Faz akm tek ynl olduundan faz bana ikiden daha az anahtarl kontrolr devrelerinin
kullanlma olasl ortaya kar. 1 fazl motorlar iin minimum gereksinim sadece bir anahtardr
fakat iki fazl motorlar eer ikinci faz FWD diyotu ile seri ise prensip olarak sadece bir anahtarla
alma mmkndr. 3 veya daha fazla faz says iin tam kontrol esneklii istenildiinde faz
221
bana minimum anahtar says 1 olarak gzkmektedir. Kullanlan yar-iletken elemann cinsine ve
g kaynana bal olarak bu say 1 ve 2 arasnda deiebilir. Faz bana anahtar says dikkate
alnmakszn faz akm iin bir FWD yolu olmaldr. Devre varyantlar esas olarak bu FWD
yolunun detaylarnda farkllk gstermektedir. G yar-iletken eleman veya transistr saysnn
azaltlmas iin eitli devre dzenlemeleri de mevcuttur ve bunlar anahtarlamal relktans motorun
kontrol ile ilgili kaynaklarda detayl olarak bulunmaktadr.
Vs
Kaynak akm
D1
Filtre
kapasitr
DC kaynak
Q1
Rq
Faz 1
Q2
Faz 2
Faz 3
Vq
Vd
ekil 8.20
Faz bana iki
transistrl
kontrolr
devresi
D2
Sarg
Q1
D2
Q2
D1
Kaynak
ekil 8.21 ekil 8.20deki devrenin yumuak kyc ilemi sresince sarg, transistr ve diyot
akmlarnn dalga biimleri
8.6.4 SRM GENERATR AKSYONU
Anahtarlamal relktans makina bir generatr olarak srekli almaya yatkndr. Bu FWD diyotu
yoluyla faz sargsna ters gerilim verebilen devrelerden biri ile mmkndr. Kaynak devresinin geri
dnen gc emmesi veya ynlendirmesi de yaplabilir.
222
Sarg
Q1
D2
Q2
D1
Kaynak
0
ekil 8.22 ekil 8.20deki devrenin PWM gerilim (d = 0,5) ilemi sresince sarg, transistr ve
diyot akmlarnn dalga biimleri
Anahtarlamal relktans makina sarg iletim periyodunun esas ksmnn dorultulu pozisyondan
sonra ( dL / d < 0 iken) gelecek ekilde tetikleme alarnn geciktirilmesi ile generatr
aksiyonunda bulunabilir.
Byle durumlarda transistrler iletimde iken (O dan Cye iletim periyodu sresince) DC
kaynaktan uyartm gc uygulanr ve generatr (retilen) gc aknn giderilmesi veya bastrlmas
periyodu (Cden q) sresince DC kaynaa geri gelir. Generatr aksiyonunun srdrlmesi iin ak
giderme sresince geri dnen enerjinin iletim periyodu sresince verilen uyartm enerjisini amas
gerekir. Elektriksel giri enerjisi ve elektriksel k enerjisi arasndaki fark bir hareket kayna
(dndrc sistem) ile salanr. Uyartm devresinin k devresinden bir devre dzenlemesi ile
ayrlmas mmkndr.
8.7 KONTROL SSTEM ELEMANLARI
ekil 8.23de kapal dng kontrol sistemi ile yke balanm anahtarlamal relktans motorun
blok diyagram grlmektedir. Kontrolrn yaps AC ve DC srclerinkine benzemektedir.
Anahtarlamal relktans motor girii akm ve k tork olan bir kutu olarak dnlebilir. Akm
btn faz akmlarn iermekte ve dalga biimi saf DC veya AC olmadndan ve hem hz ve hem
de ykle deitiinden genlii ile beraber dalga biiminin de kontrolnn yaplmas gerektii
anlalmaktadr. Baz uygulamalarda tork dalgacnn en aza indirilmesi iin nceden belirlenmi
tam bir davranla akmn dalga biiminin kontrol gerekebilir.
Kontrolr girii hz hatas ve k motor akm olarak bir kutu olarak grlebilir. Hz hatas
istenilen (referans) hz ile gerek hz arasndaki farktr; gerek hz yke veya motora akuple edilmi
bir hz dntrcsnden kartlabilir. Benzer diyagramlar bir tork kontrolr veya generatr
kontrolrnn oluturulmas iin bir araya getirilebilir.
223
Hz dntrcs olarak optik, Hall etkili veya dier alglayc tipleri kullanlabilir. Bunlarn
fonksiyonu frasz sabit mknatsl DC motor srcdeki kare dalga tipi ile ayn fakat anahtarlama
hassasiyetinin anahtarlamal relktans srcde zellikle akm dalga biiminin tetikleme alarna
bal olduu yksek hzlarda daha kritik olduu rahatlkla sylenebilir. 0,5 ve hatta 0,25 lik
hassasiyet istenilir.
Referans hz
Hz
hatas
Tork
Akm
SRM
kontrolr
SRM
YK
Hz
dntrcs
Hz
ekil 8.23 SRM kontrol sisteminin yaps

8.8 KAYIPLAR
8.8.1 BAKIR KAYIPLARI
SRMnin bakr kayplar dier motorlarda olduu gibi btn faz sarglar iin I2R arpmlarndan
hesaplanabilir; burada R faz bana etkin direntir. Az sayda sarml ok yksek hzl motorlarda
iletkenlerdeki deri etkisinin sorun olmas olasdr ve byle durumlarda bkl iletkenlerin
kullanlmas gerekebilir.
8.8.2 UYARTIM KAYBI
Uyartm gc faz akmnn bir bileeni yoluyla verilir. Sabit mknatsl motorlarda uyartm sabit
mknatsla salanr. Bundan dolay, relktans motor faz akmndaki uyartm bileeni bakr
kayplarn ve g transistrlerindeki kayplar artrdndan verimi asndan doal bir
dezavantaja sahiptir. Uyartmdaki bu kayp mknatslar kullanlmad iin meydana gelmektedir.
Uyartm kayb fiziksel boyutun bir fonksiyonudur.
8.8.3 NVE KAYIPLARI
Anahtarlamal relktans motorlarda nve kayplar anahtarlama frekans ayn hzl ve

karlatrlabilir kutup saysnda AC motorlarnkine gre daha yksek olmasna ve manyetik
devrenin muhtelif ksmlarndaki ak dalga biimleri aka dorusal olmamasna ramen olduka
dktr. Anahtarlamal relktans motorda AC motor edeerine gre manyetik ykleme dk
olmaya eilimli iken elektriksel ykleme yksek olma eilimindedir. Daha da tesi demirin hacmi
daha azdr. ok yksek hzl uygulamalarda nve kayplar hzlca artar ve kayplarn baskn bir
bileeni olabilir. Nve kayplar AC motorlarndaki ayn metotla hesaplanr ve sinsoidal olmayan
aknn etkisi dahil edilir.
Anahtarlamal relktans motorun manyetik devresinin farkl ksmlarndaki manyetik ak ekilleri
farkl ve sinsoidal deildir. Sinsoidal olmayan ak dalga biimlerinin dikkate alnmas iin PCSRD programnda aadaki ilem kullanlmaktadr. ncelikle Steinmetz eitliindeki eddy akm
terimi, aadaki gibi dB / dt terimi ile yeniden yazlr:
224
a + bB pk
PFe = Ch fB pk
dB
+ Ce1
dt
Burada, Ce1 = Ce / 2 2 dir. Ce, Ch, a ve b katsaylar eri uydurma ilemi kullanlarak kayp
erilerinden kartlmtr. Daha sonra manyetik devrenin farkl ksmlarndaki ak dalga biimleri
hesaplanr ve (dB / dt ) 2 nin ortalama deeri her ksm iin hesaplanr. Yukardaki eitlie gre kg
bana tabannda kayplar hesaplanr ve ilgili ksmlarn demir arlklar ile arplr. Anahtarlamal
relktans motorun baz ksmlar alternatif ak yerine tek ynl aknn etkisinde kalr; bu
ksmlardaki histerezis kayp terimi histerezis dngsndeki kk dng etkisinin tolerans iin 2
veya 3 faktr kadar azalr.
8.9 SRM UYGULAMALARI, AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI
Dier motorlar ve kontrolrler gibi anahtarlamal relktans motor baz uygulamalara uygun ve baz
uygulamalar iin uygun olmayan karakteristiklere sahiptir. Motor ve kontrolrn olumlu ve
olumsuz ynleri tablo 8.3 ve 8.4de zetlenmitir. SRMnin en arpc zellii mekanik yapsnn
basitliidir. Kontrolr btn src nitesinin maliyetinin yarsndan fazlasn temsil eder.
Kontrolr hakkndaki ilk izlenim motor hakkndakilere gre daha az gvenilir olmasdr.
Tablo 8.3 SRMnin olumlu ve olumsuz yanlar
Olumlu
Olumsuz
Dk retim maliyeti
Dk malzeme maliyeti
Minimal scaklk etkileri
Yksek hzda almas mmkn
Dk atalet
Tamir kolayl
Atlama yapmayan ksa balant ular
Dk rotor kayplar
Arzaya toleransl
Zmbalamada skartasnn ok olmas

Kk mil ap
Kk hava aral
Scak beneklere nclk edebilecek geni sarg kesit alan
Mil pozisyon alglaycs gerektirmesi
Grltye ve tork dalgacna neden olan ift kntl yaps
Yksek hzda yksek rzgar kayplar
Uzun iki kutuplu ak yolu
Dorudan ebeke frekans ile altrlamamas
Tablo 8.4 SRM kontrolrnn olumlu ve olumsuz yanlar

Olumlu
Transistr says ayn faz saysndaki AC src
iin gerekenden daha az veya ayn
Faz sargs bana yarm kpr kullanm shoot
through arzalarna kar koruma salyor
Olumsuz
Devre AC inverterler iin gelitirilen faz ayak modlleri

kullanamaz
Her faz sargsnn iki ucu terminal kutusuna balant
gerektiriyor
Dzgn olmayan tork yksek filtre kapasitr
Fazlar arasnda yksek bamszlk derecesi var
gereksinimine nclk edebilir
Farkl uygulamalar iin devre topolojilerinin geni
Dzgn olmayan tork/amper servo bant geniliini
eidi var
snrlayabilir
Kontrol dorusal akm reglasyonu ile dijital
Yksek di / dt ksa ve dk indktansl kablo
uygulamaya ok uygun
kullanmn zorunlu klan bir olaslktr.
SRMler sabit gte geni hz aralna sahiptir Relktans motorlar yksek kVA gereksinimine sahiptir
Komtasyon frekans ayn rotor kutup sayl AC
Ak devre gerilimi yok
motorlarnnkine gre daha yksektir
Ksa devre akmnn yokluu generatr gibi uygulamalar
Uzun sreli ve gl ksa devre akm yok
snrlayabilir; dinamik frenleme yok
225
8.10 RNEK SRM TASARIMI

8.10.1 TASARIM LEM
stenilen zellikler tork ve hz gibi gereksinimlerden ve scaklk ykselmesi, kaynak gerilimi ve

boyutlar gibi snrlamalardan olumaktadr. Bir tasarm motoru ve kontrolr tanmlayan
parametrelerden ibarettir ve malzemelerin zelliklerini ve retim ilemlerini ierir. stenilen
zellikler bazen muhafazann d boyutlarn ierir; eer bu istenilmiyorsa tasarmdaki birinci
ilerden biri boyutun bir balang tahmininin yaplmasdr. Muhafaza boyutlar bilindikten sonra
dahili boyutlarn tahminleri muhafaza boyutlarnn bir oran ile balatlabilir; elbette ki bu tahmin
yaplrken standart orantlardan balanlmas tercih edilmelidir.
Balang boyutlandrmasn, tasarm parametrelerinde istenilmeyen ksmlar atlarak tasfiye ilemi
takip etmelidir; bu srete tasarmc tasarmnn performans ve kalitesini aamal olarak gelitirir.
Tasfiye ilemi uygun bir bilgisayar ilemi, prototiplerden test verisi ve hepsinin zerinde
deneyimlerle kolaylatrlr. Dikkate deer tasarm geliimleri bu yolla birikmeye devam
etmektedir; hatta DC motorlar gibi olgunlam rnlerde bile bu geliim grlmektedir.
8.10.2 STENLEN ZELLKLER
stenilen zellikler tam ve eksiksiz olmaldr. Mmkn olduu yerde kullanc ve tasarmc en iyi
tasarmn elde edilmesi ilgisinde istenilen zellikleri grmelidir. Son kullanclardan yaltlm olarak
zellikle ayarlanabilir hzl srcl motorlarn tasarmlanmas doyurucu olmamaktadr. stenilen
zelliklerin fazladan belirtilmesi yani gereinden fazla veya uygun olmayan zelliklerin konulmas bir
hatadr. Yk gereksiniminden daha byk bir motorun belirtilmesi yaygn bir rnektir. Dier taraftan
satc veya retici firma daha iyi bir tasarmn yaplabilmesi iin gerekli bilgiden mahrum
braklmamaldr.
stenilen zelliklerde en temel gereksinimler tork, hz, yk faktr ve besleme gerilimidir. Motorun
her iki ynde dndrlp dndrlmeme gerei ve frenleme veya generatr operasyonunun gerekli
olup olmadnn belirtilmesi temel elerdir; bu durum ekil 8.24de grld gibi motorun
altrlaca eyrekleri ilgilendirir. Karlanmas gereken standartlar veya ynetmeliklerin
yannda evre scakl, kaynak gerilimindeki deiimler ve zel faktrlerin de dahil edilmesi
gerekir. Tablo 8.5de bu ksmda tasarm yaplan bir motorun istenilen zellikleri verilmektedir:
8.10.3 ROTORUN BOYUTLANDIRILMASI (IKI ETL)
Elektrik motorlarnn tasarmlar geleneksel olarak k eitlii ile balar. Tork kullanlarak bu
eitliin en basit biimi aadaki gibi yazlabilir:
T = Co Dr2 Lstk
(8.17)
Burada, Co k katsays ve Dr ve Lstk srasyla rotor ap ve paketleme uzunluudur. Co elektriksel

ve manyetik yklemelerin arpmdr; bunun tanm daha sonra deinilecei gibi zel bir dikkat
gerektirir. Con tipik deerleri tablo 8.6da zetlenmitir. Ayn ama iin bazen kullanlan dier iki
katsay birim rotor hacmi bana tork (TRV: torque per unit rotor volume) ve hava aral kesme
stresidir (). Bunlar Co ile orantldr ve aralarndaki ilikiler aadaki gibidir:
TRV =
T
Dr2 L
(8.18)
226
Hz
leri
Tork < 0
Hz > 0
Tork > 0
Hz > 0
Generatr
Motor
Tork
0
Motor
Generatr
Tork < 0
Hz < 0
Tork > 0
Hz < 0
ekil 8.24 Hz/tork

diyagramnn drt eyrei
Geri
Tablo 8.5 rnek istenilen zellikler

Gereksinim veya snrlama
Maksimum tork
Hz
Yk faktr
Btn tasarmlar iin belirtilmelidir
Kaynak gerilimi
leri/geri dn
Motor/Generatr almas
Scaklk art
Muhafaza boyutlar
Belirtilmesi istenilir
Ar ykleme oran / zaman
Standartlara uygunluu
Muhafaza tipi
Maksimum grlt seviyesi
Maksimum harmonik akm
Dier gereksinim ve snrlama
Maksimum EMI/RFI
rnekleri
alma mr
evresel faktrler
rnek
10 lbf-in veya 1,13 Nm
2000 d/dak
% 50
24 V
Evet
Hayr
Tablo 8.6 Con tipik deerleri; tablodaki nn tipik klavuz deerleri tablo 8.7de verilmitir.
kN/m2
Tamamen kapal kk motorlar 0,7 3,5
Tam-Hp endstriyel motorlar
3,5 - 14
Yksek performansl servomotorlar 7 - 21
Hava tat makinalar
14 - 35
Byk sv soutmal makinalar
70 - 105
, Co ve TRVnin tipik deerleri

lbf/in2
0,1 0,5
0, 5 2
13
25
10 15
Co
kNm/m3 lbf in/in3
1 - 5,5
0,15 0,8
5,5 - 20,7
0,8 3
10,3 - 34,5
1,5 5
20,7 - 51,7
3 7,5
103 - 1379 15 200
TRV
kNm/m3
2,5 7
7 30
15 50
30 75
100 205
227
Tablo 8.7 nn tipik klavuz deerleri

2
kN/m
<7
7 - 14
> 14
Dk
Orta
Yksek
lbf/in2
<1
1-2
>2
Bundan dolay TRV = 4Co / dir. Hava aral kesme stresi () sprlen rotor yzey alannn
birimi bana tanjant kuvvettir (tork reten tanjant kuvveti):
TRV = 2
(8.19)
Bundan dolay
Co =
TRV
(8.20)
yazlabilir. Bu ksmda tercih edilen katsay ve birimi Nm/m2 dir. Eer Dr ve Ltsk m biriminde ise
T Nm olacaktr. = 175 Nm/m2 (1 lbf/in2) lik hava aral kesme stresi TRV = 13,8 kNm/m3 e
karlk gelir.
8.10.4 MUHAFAZA BOYUTLARI
Muhafaza boyutlar ekil 8.25de grld gibi statorun laminasyon ap (Ds) ve sarg ularnn
sarkmasndan balanarak llen eksenel uzunluktur (Le). Bu boyutlar ile brt elektromanyetik
hacim olarak adlandrlan silindirik bir hacim tanmlanr. Net elektromanyetik hacim Ds ve Lstk ile
tanmlanan silindirik hacimdir. Elektromanyetik hacim ereveyi iine almaz nk erevenin
konfigrasyonunda ok deiimler vardr.
Le
Lstk
Loh
Stator
Ds
Rotor
Stator
Sarg ucu
ekil 8.25 Brt

elektromanyetik hacmi
tanmlayan muhafazann Le
ve Ds boyutlar. Bu ekil
rnek motorun lekli kesit
grndr.
228
8.10.5 MUHAFAZA EBADININ BOYUTLANDIRILMASI
stenilen tork gereksiniminin belirtildiini varsayalm; rnekte olduu gibi 1,13 Nm.
= 175 Nm/m 2 ve Co = / 2 = 1,57 lbf in/in 3 = 10,825 kNm/m3 seilerek istenilen rotorun
Dr2 Lstk deeri T = Co Dr2 Lstk eitliinden 1,13 / 10825 = 0,0001044 m 3 olarak elde edilir. Bu rotorun
hacmini 0,000082 m3 ile sabitler. Rotor uzunluunun ve apnn ayr olarak belirlenmesi iin
uzunluk/ap orannn ( Lstk / Dr ) seilmesi gereklidir. Tipik bir deer 1 dir; buna gre
Dr2 Lstk = Dr3 = 0,0001044 m 3 ve Dr = 0,047 m ve Lstk = 0,047 m olur. Bu motorun boyuna kesit
alan ekil 8.25de grlmektedir.
Stator apnn (Ds) tahmin edilmesinin en basit yolu Dr / Ds nin standart veya tipik oran
kullanlarak yaplr. Bu oran 0,4 ile 0,7 arasnda olduka geni bir aralk zerinde deiebilir ve
ou tasarmlar 0,5 ile 0,55 civarndadr. Bu oran stator ve rotor kutup saysna ve alma
gereksinimlerine baldr. Daha yaygn kutup saylar iin tavsiye edilen birka deer tablo 8.8de
grlmektedir. Kutup saysnn daha byk olmasyla Dr / Ds orannn daha byk olmaya eilimli
olduuna dikkat edilmelidir. rnekteki Dr / Ds = 0,5 deerine gre Ds = 0,047 / 0,5 = 0,094 m
olur.
Tablo 8.8 Faz ve kutup says ile Dr / Ds orannn ve kutup yaylarnn deiimi
Fazlar
3
3
4
Ns
6
12
8
Nr
4
8
6
Dr / Ds
0,5
0,57
0,53
30
16
23
32
15
21
Sarg ularndan alnan dtan da uzunluk (Le) paketleme uzunluu (Lstk) art her iki taraftaki
sargnn iki sarkmas ile elde edilir:
Le = Lstk + 2 Loh
(8.21)
Le muhafazann bir boyutudur. Sarglarn sarkmasndan dolay her iki utaki sarkma uzunluu (Loh)
kabaca 1,2 ts olarak tahmin edilebilir; burada ts stator di geniliidir. Buna gre:
Le Lstk + 2,4t s
(8.22)
s = 30 stator kutup yay ve 0,254 mmlik hava aral uzunluunun kullanlmasyla

t s = 0,01227 m ve Loh = 0,01473 m elde edilir ve buna gre Le = 0,0762 m bulunur. Bundan
dolay muhafaza boyutlar Ds = 0,0848 m ve Le = 0,0762 m dir. ekil 8.25de btn bu boyutlar
lekli izilmitir. Rotorun Lstk / Dr3 = 1 ile kare olduuna dikkat ediniz. Bu deerin iki katna
kadar deerler kullanlabilir. Eer Lstk / Dr3 oran birden (1) den az ise u etkileri indktans orann
drmeye balar.
229
8.10.6 DER DAHL EBATIN BOYUTLANDIRILMASI

8.10.6.1 HAVA ARALII (g)
Anahtarlamal relktans motor dengeli faz akmlarnn srdrlmesi ve akustik grltnn en aza
indirilmesi iin dzgn bir hava aral ve iyi emerkezlilie gereksinim duyar. Spesifik torkun en
yksek deerine kartlmas ve kontrolrn volt-amper gereksiniminin en az indirilmesi hava
aralnn kk olmasn gerektirir. Eer hava aral 0,25 mmden az ise statora u kapaklar
monte edildikten sonra rulman yataklar ile ayn merkezlerde olacak ekilde stator deliinin veya
rotor yzeyinin veya her ikisinin talanmas veya makina ile ilenmesi gerekebilir. Statorun
ereveye tam uydurulmas iin stator d apnn makina ile ilenmi olmas gerekebilir ve ou
kez stator paketi bundan nce kaynaklanm olacaktr. Bu admlar ile hava aral 0,1 mm kadar
kk yaplabilir. Byle kk deerler sadece zel durumlarda kullanlmasna ramen adm
motorlarnda ise dzenli olarak kullanlmaktadr.
Eer stator uzunluk/ap oran ( Lstk / Dr ) 1 ise hava aral seiminin kaba bir klavuzu rotor apnn
% 0,5 idir; bu deer Lstk / Dr orannn artmas ile artar. rnein Lstk / Dr = 2 ise hava aral
0,01Dr ye artrlmaldr. rnek tasarmda g = 0,005 Dr = 0,005 0,047 = 0,000235 m = 0,235 mm
dir.
8.10.6.2 KUTUP YAYLARI (s ve r)
s ve r bu blmn 3. ksmnda kutup yaylar ksmnda bahsedildii gibi snrlanr:

r s. Genilikler dikkate alnarak tr tsyi g ve 2g arasnda bir deer kadar gemelidir. Bu
dorultuya getirilmi indktansta zveri yaplmakszn biraz daha byk bir oyuk alan
meydana getirir. Farkn 2g den byk olmamas artyla, kutup geniliindeki fark eit
genilikte dorultuya getirilmi kutuplar iin hava aral permeans katsaysn yaklak olarak
(t + g ) / g den kutup genilii daha dar (t) iken (t + 2 g ) / g ye artrr.
Min (r , s) , vuru as veya adm as. Bu saak aksnn olmad ideal durumda btn
rotor pozisyonlarnda torkun retilebileceini garantiye alr (kutup ve faz saylarnn geerli
olmas artyla). Bu ideal dorusal teoriden kaynaklanr; burada bir faz, hangisi daha kkse
stator veya rotor kutup yayna eit bir a zerinde tork retebilir. Pratikte kutup yaylar adm
asndan daha az yaplabilir fakat bunun ne kadar olduu etkin rtme (overlap) oranna (E)
baldr. Drt fazl motorlar Enin daha yksek deerlerine sahip olmaya eilimlidir ve
bundan dolay kutuplar tork ini klar gzkmeksizin den daha dar yaplabilir; bununla
beraber dar kutuplar dorultuya getirilmi indktans ve indktans orann azaltr.
s < 2/Nr - r. Bu dorultuya gelmemi bir pozisyonda rotor ve stator kutuplar arasnda bir
aklk olmasn garantiye alr. Dorultuya gelmemi pozisyonda stator ve rotor kutup keleri
arasndaki asal aklk / N r r dir ve bunun yeteri kadar dk, dorultuya gelmemi
indktansn garantiye alnmas iin bir ka derece olmas gerekir.
Kutup yaylarna karar verdikten sonra ts ve tr kutup genilikleri aadaki eitliklerden belirlenir:
ts = 2( r1 + g ) sin
ve
s
2
(8.23)
230
tr = 2r1 sin
r
2
(8.24)
nerilen kutup yaylar yaygn anahtarlamal relktans motorlarn bazlar iin tablo 8.8de
verilmitir. rnekte s = 30 ve r = 32 dir. Bu durumda t s = 0,01227 m ve
tr = 0,01295 m olur.
8.10.6.3 ROTOR OYUK DERNL (dr)
Rotor oyuk derinlii,

d r = r1 ro
(8.25)
ile verilir. Burada, yarap, r1 = Dr / 2 ve ro bazen rotorun kk (veya minr) yarap olarak
adlandrlr. Rotor oyuk derinlii dorultuya gelmemi dk indktansn elde edilmesi iin hava
aralnn en az 20 30 kat olmaldr. Aadaki eitlik yararl bir klavuzdur:
dr =
ts
2
(8.26)
Bununla beraber rotor oyuunun ok derin yaplmasnn anlam yoktur nk dorultuya gelmemi
pozisyonda stator kutbundaki ak rotor kutuplarnn kenarlarnda saaklamaya eilimlidir. Eer
dorultuya gelmemi pozisyonda rotor ve stator kutuplarnn keleri arasndaki asal aklk ok
kkse rotor oyuklarnn derinletirilmesi azaltlm dorultuya gelmemi indktansa bir yarar
yoktur. Rotor oyuk derinlii, rotor boyunduruunun doyum olmakszn tepe aky tayacak ekilde
yeterli kalnlkta yaplma ihtiyac ile ve mil apnn olabildii kadar byk yaplma gerei ile de
snrlanr. rnekte (8.26) eitlii d r = 0,0122 / 2 = 0,00613 m deerini verir.
8.10.6.4 ROTOR BOYUNDURUK KALINLII (yr)
Rotor boyunduruk kalnl (yr) doyum olmakszn tepe rotor aksn tayabilecek yeterlilikte
olmaldr. 2 kutuplu ak paterni ile anahtarlamal relktans motorda ana ak rotor kutbunu terk
ederken ve rotor boyunduruuna girerken iki eit paraya ayrlr. Boyunduruk ksmlarnn birbiri
ile rtebilen farkl fazlar arasnda paylald gereinden dolay bir toleransn verilmesi iin
boyunduruk kalnl (yr) en azndan tr / 2 veya tercihen bu deerin % 20 40 daha fazlas
olmaldr. Bu rnekte yr = (2 / 3)tr = (2 / 3) 0,0129 = 0,008636 m olur.
8.10.6.5 ML API (Dsh)
Byk mil ap rotorun yanal bklmezliinin artrlmas iin istenilir. Bu, akustik grltnn
azaltlmasna ve ilk kritik hzn retilmesine yardmc olur. lk kritik hzn yaklak bir forml
aadaki gibidir. (Bu forml kendiliinden dorultuya gelen rulman yatann kullanldn
varsayar ve rulmanlarn ve bulunduu yerin radyal uyuumunu hesaba katmaz; baka ifadeyle milin
radyal ynde sonsuz derecede bklmez rulmanlarda yatakland varsaylmaktadr. Yksek bir
kritik hz, rotorun dengeye getirilme gerei veya vibrasyon ile hi problem olmayaca anlamna
gelmekte fakat sadece milin amalanan hz ve arlk iin yeteri kadar bklmez olup olmadn
gsterir):
231
nc = 6,556 106
d2
l Wl
(8.27)
Burada, l rulmanlar arasndaki uzaklk (m), W milin ortasnda younlat varsaylan rotorun
arl (kg) ve d mil apdr (m). rnekte mil ap, rotorun elektromanyetik boyutlar seilirken
aadaki sonucu verecek ekilde zaten belirlenmiti:
Dsh = Dr 2(d r + yr ) = 0,047 2(0,00615 + 0,0008636) = 0,0098 m
(8.28)
Bu deer tutulacaktr. Eer rulmanlar arasndaki uzunluk l = 2 Lstk = 0,09398 m ise bu durumda
rotorun kesit alanndan hesaplanan d = 0,01742 m ve W = 0,774 lb = 0,3514 kg ile ilk kritik hz
116495 d/dak olarak hesaplanr ve bu hz ou uygulamalarn hz aralnn olduka zerindedir.
8.10.6.6 STATOR BOYUNDURUK KALINLII (ys) (OVALLETRME)
Stator boyunduruk kalnl (ys) rotor boyunduruk kalnl (yr) ile ayn snrlamalara maruzdur;
eer ts stator kutup genilii ise bu durumda y s > t s / 2 ve tercihen boyunduruk ksmlarnn birbiri
ile rtebilen farkl fazlar arasnda paylald gereinden dolay bir toleransn verilmesi iin bu
deerin % 20 40 daha fazlas olmaldr. Statorun boyunduruk ksmlar rotorun boyunduruk
ksmlarndan daha uzundur; bundan dolay mmknse ekstra boyunduruk kalnlnn verilmesi
nemlidir. Bu rnekte ys = (2 / 3)t s = (2 / 3) 0,01227 = 0,00818 m olur.
Stator boyunduruunun daha kaln yaplmasnn daha ileri bir nedeni ovalletirme kuvvetlerine
kar statorun bklmezliinin maksimuma karlmasdr. Bu akustik grltnn azaltlmasnda
nemli bir faktrdr ve boyunduruk kalnl, y s = tr bu gr asndan ok fazla olmamaldr;
buna ramen boyunduruk kalnl arl artrr ve oyuk alann azaltr. Ovalletirme kuvvetlerine
kar boyunduruk ksmnda bklmezlii artran her art istenilen bir eydir. Bklmez
boyunduruk elde etmenin balca metotlar aadaki gibidir:
Olabilecek en kaln boyunduruk kalnln kullannz;

Altgen veya kare laminasyon kullannz;
Oyuk kelerinde fileto yarap kullannz;
Sivriltilmi kutuplar kullannz;
Laminasyonlar eksenel ynde skca sktrnz;
Engelli tutturma salayan bklmez ereve kullannz.
E merkezli apsal olarak zt iki radyal yk ile dz bir halkann apsal sapmas aadaki eitlik ile
verilir:
1,8F
t
E
R
(8.29)
Burada, E elastikiyet modl, F birim eksenel uzunluk bana radyal kuvvet, t halkann radyal
kalnl ve R halkann ortalama yarapdr. Aka t / R orannda kk bir art yanal
bklmezlikte bariz bir kazan meydana getirir. rnekte radyal kuvvet rotorun kutuplar arasnda
dorultuya gelmi pozisyonda 2 Tlik bir ak younluu kabul edilerek hesaplanabilir. Kutup
yzlerinde radyal olarak etkiyen manyetik ekim kuvveti kutup yz alannn metre karesi bana
B 2 / o dir. 2 T da bu yaklak olarak 6894,4 N/m2 (230 lbf/in2) dir. rnekte kutup genilikleri
yaklak 0,0127 m olduundan eksenel uzunluun birimi bana radyal kuvvet 3447,2 N/m
232
( F = 115 lbf / in )
6
dir.
2
Stator
boyunduruunun
6
ortalama
yarap
0,0429
ve
eer
E = 900 10 N / m ( E = 30 10 lbf / in ) ise (8.29) eitliinden sapma ap zerinde yaklak

olarak 0,0000254 m olur. Bu zellikle kuvvetin dnml olduu ve n taraf dik bir dalga
biiminde olduu durumda, nemli miktarda grlt ve vibrasyona neden olmaya yetecek kadar
byktr. Bununla beraber bu tahmin normalde dorultuya gelmi pozisyonda ak younluu 2 T
kadar yksek olmayacandan biraz ktmserdir. Gerekte PC-SRD yazlm ile stator kutuplar
zerinde ortalama 1,57 Tlk bir tepe ak younluu hesaplanmaktadr; bu deerle kuvvet
yukardaki deerin % 62sine der. Bununla beraber kutuplarn ksmi olarak rtt durumda
veya muhtemelen % 30 kadar rttnde 2 T veya daha fazlas grlebilir; bu durumda radyal
kuvvetler sadece 1/3 kadar olacaktr. Hesaplamalar bu motorun doal olarak sessiz bir motor olarak
dikkate alnmasnn zor olabileceini gstermektedir. AC veya frasz DC motorlarda radyal
kuvvetler ok daha geni bir kutup alan zerinde yaylmtr ve bundan dolay bu kuvvetlerin
ovalletirmeye neden olma olasl daha dktr. Ayn dnceye gre ksa ak yollar kullanan
anahtarlamal relktans motorlarn doal olarak ovalletirmeye daha az duyarl olmas gerekir.
Eer mmknse laminasyonlar eksenel ynde sktrlarak skca tutulmal ve en iyi sonu iin
bunlar d apta yaptrlmal veya kaynaklanmal veya sabit sktrma dzenlemesi ile mekanik
olarak sktrlmaldr nk yamulmaya doru her eilim sapma ve akustik grlty artracaktr.
Elbette btn bu nlemler maliyeti artrr.
8.10.6.7 STATOR OYUK DERNL (ds)
Stator oyuk derinlii sarg alannn maksimuma kartlmas ve bakr kayplarn en aza
indirebilecek yeterli bakrn kolayca yerletirilmesi iin olabildii kadar byk olmaldr. Bu
zellikle tamamen kapal makinalarda nemlidir.
rnekte ds statorun btn dier elektromanyetik boyutlarnn seilmesi ile aadaki deeri verecek
ekilde belirlenmitir:
ds =
1
1
( Ds Dr 2( g + ys )) = (0,09398 0,047 2(0,0002286 + 0,00818)) = 0,015 m
2
2
(8.30)
Sonu oyuk alan Aoyuk = 0,000309 m 2 dir.

imdi geometrik boyutlarn hepsi belirlenmi ve tablo 8.9da zetlenmi ve rnek motorun lekli
kesit grn ekil 8.26da grlmektedir.
Bu motorun 2000 d/dakda PC-SRD yazlm ile hesaplanarak bulunan gerek tork deeri (1,243
Nm/m) istenilen zelliklerdeki deerden biraz byktr.
8.10.7 EL HESAPLAMASININ ZORLUU
rten kutuplar arasndaki tepe tork aadaki Prof. Harrisin tepe tork eitliinden tahmin
edilebilir:
Ttepe = Bs r1Lstk 2 N p i
Burada, Np iki stator kutbu aktif iken sarm/kutup, r1 stator delik yarap ve Lstk paketleme
uzunluudur. rnek motorda PC-SRD ortalama/tepe tork orannn 2000 d/daklk istenilen hzda
yaklak olarak 2,25 olduunu gstermektedir. Bu tepe torkun yaklak 2,25 1,243 = 2,797 Nm
233
olmas gerektiini gstermektedir. Bu durumda Bs = 1,7 T ile Harrisin forml aadaki gibi
istenilen tepe amper-sarm/kutbu verir:
N p itepe =
Ttepe
Bs Dr Lstk
2,797
= 744 amper - sarm
1,7 0,047 0,047
(8.31)
Tablo 8.9 Motorun belirlenmi geometrik boyutlar

rnek motor tasarmnn zetlenmi deerleri
Parametre
Sembol Deer Birim
Parametre
Sembol
Stator ap
0,09398
m
Rotor kutup yay
Ds
Br
Rotor ap
0,047
m
Stator kutup genilii
Dr
ts
Paket uzunluu
0,047
m
Rotor kutup genilii
Lstk
tr
D uzunluk
0,0762
m
Stator oyuk derinlii
Le
ds
Hava aral
0,0002286 m
Rotor oyuk derinlii
g
dr
Stator boyunduruk
Stator kutup says Ns
6
ys
kalnl
Rotor boyunduruk
Rotor kutup says Nr
4
yr
kalnl
Faz says
3
Mil ap
m
Dsh
Stator kutup yay
30
Oyuk alan
Bs
Aoyuk
Deer Birim
32
0,01227 m
0,0129
m
0,015
m
0,00615 m
0,0082
0,0086
0,01742
0,000309
m
m2
Kaynak
r1
r0
dr
rsh
Ds
r2
r3
yr
tr
ds
ys
ekil 8.26 Motorun boyutlar.

rnek motorun lekli kesit
grn
ts
PC-SRD bu alma noktasnda tepe / RMS akm orannn da yaklak 2,25 olduunu
gstermektedir; bundan dolay kutup bana RMS amper-sarm 744 / 2,25 = 331 olur. Sarg oyuk
faktrnn % 33 olduunu kabul edelim. Oyuk bana iki sarg yan ile bir sarg (Np sarm)
0,008382 0,01217 / 2 = 0,000051 m 2
olur
ve
bu
kenarnn
kesit
alan
331 / 0,000051 = 6490196 A/m 2 6,5 A/mm2 lik bir RMS akm younluu verir. PC-SRD ile
hesaplanan 26,2 Alik tepe akm 812 amper-sarm/kutup tepe deerini verir ki bu Harrisin
tahmininden % 9 daha yksektir fakat PC-SRD k 1,243 Nmlik bir mil torku gsterir; bu deer
234
demir kayplar iin bir dzeltme yapldnda Harrisin formlnden % 14 daha yksek 1,288
Nmlik bir elektromanyetik torku gsterir. Bu karlatrmalar tasarmda az bir gven salamakta
fakat bunlar ayn zamanda anahtarlamal relktans motorun el hesaplamalarndaki zorluu da
gstermektedir: bunlar sadece bilgisayar simlasyonu ile belirlenebilecek oranlara (tepe/ortalama
tork, tepe/RMS akm) baldr.
rnekteki motorun yk faktr sadece % 50 olduundan gerek RMS akm younluu sadece
(1 / 2 ) 6,5 = 4,6 A/mm2 dir. Bu deer kk anahtarlamal relktans motor iin uygundur fakat
daha ayrntl sl hesaplamalar ile bunun kontrol edilmesi mantkl olur. Yeterli soutma ile daha
yksek deerler kullanlabilir.
Akm younluunun hesaplamas bir eitlikte aadaki gibi zetlenebilir:
J RMS
2 kTtepe T
k I tepe k s Aoyuk Bs Dr Lstk
A/m 2
(8.32)
Burada, T ortalama tork (Nm), kT tepe torkun ortalama torka oran, k I tepe tepe akmn RMS akma
oran, ks oyuk doluluk faktr (bakrn oyuk alanna oran), Aoyuk oyuk alan (m2), Bs doyma ak
younluu (T), Dr rotor ap (m) ve Lstk paketleme uzunluudur (Bu formlde 2 sarg kenar/oyuk
kabul edilmektedir). Bu forml eer kTtepe ve k I tepe eit kabul edilirse sadeletirilebilir; buna ramen
bunlar hz aral zerinde geni olarak deiir. zel olarak kTtepe dk hzlarda der.
Eer akm younluu ok yksek ise oyuk alan stator oyuk derinliinin artrlmas ile artrlabilir
fakat stator d apnn da ayn zamanda artrlmas gerekebilir. Tamamen kapal makinalar iin
srekli akm younluu yaklak 4 A/mm2 ile snrlandrlmaldr. Evsel uygulamalarda 10 A/mm2
ye kadar yksek deerler idare edilebilir ve bu deer ya soutmal sargl hava tatlarnda 20
A/mm2 ye kadar kabilir.
8.10.8 KUTUP BAINA SARIM SAYISININ TAHMN EDLMES (Np)
Npnin kaba bir tahmini, belirtilen hzda g transistrlerinin iletim asnn belirli bir deerine
sahip olduu varsaym ile yaplabilir; rnein 1/m rotor kutup adm adm asna () eittir. Eer
akm kyc ilemi yoksa faz bana tepe halka aks (tepe) aadaki eitlik ile verilir:
tepe =
Vs
(8.33)
Burada, asal hz (= d/dak 2 / 60), Vs DC kaynak gerilimi ve nin birimi radyandr. Tam
hzda tepe, dorultuya gelmemi pozisyondan nce tipik olarak stator ve rotor kutuplar arasndaki
rtme stator kutup yaynn yaklak 2/3 olduunda oluur. Bu noktada amper-sarmn, stator
kutbunun kk ksmnn tam genilii boyunca Bs ak younluuna getirilmesi iin yeterli olduu
varsaylmaktadr. Buna gre:
tepe = t s Lstk Bs 2 N p Wb
elde edilir. (8.33) ve (8.34) eitliklerinin birletirilmesiyle aadaki eitlik elde edilir:
(8.34)
235
Np =
30 Vs
(d/dak ) m t s Lstk N r Bs
(8.35)
Burada, ts ve Lstknin birimi m ve Bs nin birimi Tesladr. Vs = 24 V ile rnek motor iin
Bs = 1,7 T ise bu N p = 31 sarm/kutup verir. (8.35) eitliindeki 30 says birimlerin
dnmnden kaynaklanmaktadr.
8.10.9 IKI KATSAYISI (MANYETK DNM ORANI)
T = Co Dr2 Lstk k eitlii, anahtarlamal relktans motor torkunun analizi ve zellikle indksiyon
motoru olarak AC motorlarn tork deeri ele alnarak elektriksel ve manyetik yklemeler dikkate
alnarak k katsaysnn analizi ve iki tip makinada bu yklemelerden yararlanlma derecesi ile
karlatrlmasnda kullanlabilir. Sezgisel olarak elektriksel ve manyetik yklemeler makinann ne
kadar akm ve ne kadar ak kulland hakknda bir fikir vermektedir.
Prof. M. R. Harris bir anahtarlamal relktans motor ve iki indksiyon motor (standart verimli ve
yksek verimli model) arasnda ayrntl performans karlatrmas ile analizi birletirmitir.
Tezinin ana fikri aada ksaca aklanmaktadr [8.1].
Dner Makina Tasarmnda Genel Kavramlar ve Snrlamalar blmnde verildii gibi AC
makinada elektriksel yklemenin (ac) klasik tanm aadaki gibidir:
ac =
mN faz I
Dr
(8.36)
Burada, I RMS faz akm, m faz says, Dr rotor ap ve Nfaz faz bana seri sarm saysdr.
Manyetik ykleme (Bort) rotor yzeyindeki ortalama ak younluu olarak dikkate alnr. AC
motorlarda ak younluu, kutup bana temel ak,
1 = Bort
Dr L
2p
(8.37)
durumunu verecek ekilde sinsoidal olarak datlmtr ve faz bana retilen veya zt emf
aadaki gibidir:
E1 =
1
k w1 N faz 1 V
2
(8.38)
Hava aral gc mE1I = T / p dir ve bu eitliklerden birim rotor hacmi bana tork aadaki
gibi belirlenebilir:
T
= Co BA Nm/m3
Vr
(8.39)
Co faktr hava aral ve mil arasnda oluan g kaybn hesaba katan bir verim parametresi ve
E1 ve I arasnda faz asn dikkate alan bir g faktrn ierir ve tam HP gcnde indksiyon
motorlarda 1,5 1,7 civarnda bir deer beklenebilir.
236
Harrisin tantt anahtarlamal relktans motor iin faz bana zaman ortalamal halka aks (faz)
AC motorda olduu gibi ayn yolla tanmlanan manyetik yklemeye izin verir:
m faz = B
Dr L
2p
N faz
(8.40)
Burada, p temel ak paterninde kutup ifti saysdr. Bu eitlikte, faz n makinadaki toplam aknn
alnmas iin faz says (m) ile arplmas gerektiine dikkat edilmelidir. Bu bir anahtar fikirdir
nk anahtarlamal relktans motorda fazlarn kendi aklarna sahip olduu ve tek bir ana aky
paylamadklar gereini yanstmaktadr. faz faz bana tepe halka aks (tepe) ile K = tepe / faz
faktryle ilikilidir ve Harrisin zerinde alt motorda bunun deeri 2,77 olarak verilmektedir.
Ortalama tork enerji dnm diyagramnda W evrim alanndan elde edilir:
T=
mN r
W
2
(8.41)
Harris ekil 8.27de W alann OMNO taban alan ile ilikilendirmektedir; burada OMNO iM tepe
akm ve I = iM / 2 RMS deerinde kare akm dalga biimi ile ortaya kartlan enerji dnm
alan ve I gerek dalga biiminde olduu gibi ayn deerde RMS akmdr. OMNO taban alan tektir
ve iM tepe akm almakszn mevcut maksimum enerji dnmn (tork) temsil etmektedir.
Gerek evrim alan (W) itepe > iM tepe akmna sahip fakat bunun iletim zaman RMS deer kare
dalgann ki ile ayn olacak ekilde daha ksadr. Aadaki oran tanmlanr:
Halka aks,
Kr =
W
OMNO
(8.42)
Dorultulu
tepe
ekil 8.27 Enerji

dnm alanlar
W
Dorultusu
M
0
itepe
Akm, i
Harris 0,858 deerini zikretmekte ve tipik aralk 0,8 1,1 aralndadr. Daha sonra OMNO alan
aadaki gibi tepe I arpm ile ilikilendirilmektedir:
237
Ks =
OMNO
tepe I
(8.43)
Sylenen deer 1,27 dir. Elektriksel ykleme AC motor iin aadaki gibi tanmlanmtr:
ac =
2mN faz I
Dr
(8.44)
(8.40) - (8.44) eitliklerinin birletirilmesiyle birim rotor hacmi bana tork aadaki gibi olur:
1
T
= GK r K s K BA
Vr
m
(8.45)
Burada,
G=
Nr
2p
(8.46)
dir. G manyetik dnm (gear) oran olarak adlandrlr ve stator uyartm paterni asal hznn
rotor asal hzna orandr. Bu vernier relktans motorlarn bir karakteristiidir ve 4 fazl 8/6 motor
iin 3 deerine sahiptir. Harris Gnin torku ekici zellikte bir seviyeye ykselttiini ifade
etmektedir (aksi durumda ciddi bir elektromanyetik dezavantaj haline gelir). Harris bunu faz halka
aksnn btn manyetik yklemeden (AC motorda olduu gibi) deil B/m (8.45) eitliinden
kartldn vurgulayarak aklamaktadr. Toplam aknn sadece kk bir ksmn (1/m)
kucaklayacak ekilde her faz sargs ar derecede ksa admldr (manyetik yklemenin hepsi her
fazda mevcutmu gibi gzkr). Baka bir ifadeyle anahtarlamal relktans motor rotorun mevcut
evresinden ok zayf yararlanr. Anahtarlamal relktans motor temel ak paternindeki kutup
iftleri yerine her dn bana ok sayda enerji dnm evrimleri meydana getirerek bunu
kompanze eder. Eer indksiyon motor i diyagramnda ortaya kartlan alan ile analiz
edilseydi fazlar arasndaki ortak indktansn bir sonucu olarak evrim eliptik olacakt ve drt
eyrein hepsinden katklara sahip olacakt.
zerinde tartlan motorda, anahtarlamal relktans motorda sadece B den yararlanma dk
olmayp manyetik yklemenin kendisi (Bort) yksek verimli bir indksiyon motorunkinin sadece
yarsdr. Elektriksel ykleme iki kattan fazladr; buna gre Bortac arpm anahtarlamal relktans
motor iin % 10 daha yksektir. Btn faktrler beraber dikkate alndnda birim rotor hacmi
bana tork, anahtarlamal relktans motor iin % 62 daha yksek ve birim stator hacmi bana tork
(net elektromanyetik hacim) % 31 daha yksektir.
lk yaplan bir OULTON motorunda anahtarlamal relktans motorun yksek g younluu
indksiyon motora gre daha yksek bir elektriksel ykleme pahasna baarlmtr. Bu uzantda,
bu baar geni iletken alanndan yararlanarak yaplm fakat sarg scaklnn ykselmesi daha
yksek olmutur: yksek verimli bir indksiyon motorundaki 38 Cye kar 90 C. Bununla
beraber bu scaklk art hala izin verilen F snf yaltkann snr iinde kalmaktadr. Ayn
zamanda OULTON motorun, elektromanyetik tasarmnn mkemmelliini yanstan ok yksek
indktans oranna sahip olduu bulunmutur. Anma yknde enerji dnm evrimi mevcut
dnm alannn sadece olduka kk bir fraksiyonudur (ekil 8.27); bu durum ok geni geici
ar ykleme kapasitesinin varln gstermektedir.
238
8.10.10 VOLT-AMPER GEREKSNMNN HESAPLANMASI
Anahtarlamal relktans motorun volt-amper gereksinim teorisi taban hz ile ilikili ve doal
olarak st taraf dz akm dalga biimine dayal olarak Miller tarafndan gelitirilmitir; Ray ve
arkadalar anahtarlamal relktans motorun indksiyon motoru zerinde az bir avantaja sahip
olduunu gsteren veri vererek bir yorum yapmlardr [8.2]. Her iki makale g dnmne
blnm transistr zaman saylarnn kaynak gerilimi ve tepe akm ile arplm olarak tanmlanan
spesifik tepe volt-amper deerlerini zikretmektedir. RMS spesifik volt-amper benzer ekilde
tanmlanr fakat bu durumda tepe akm yerine RMS akm kullanlr. Anahtarlamal relktans motor
ve indksiyon motor iin spesifik tepe volt-amper yaklak olarak 10 kVA/KW tr. Teorik
karlatrma anahtarlamal relktans motorun indksiyon motora gre bir dezavantaj olmadn
dorulamaya almaktadr nk rten kutuplarn doyum etkisi anahtarlamal relktans
motorlarda bariz faktr ile gerilim gereksinimini azaltmaktadr. Eer doyum olmasayd
anahtarlamal relktans motorun volt-amper gereksinimi ar derecede yksek olurdu. Bu gerek
tesis edildikten sonra gerek volt-amper gereksinimi btn yklerde ve hzlarda hesaplanmal ve
gerekte kontrolrdeki her ayr g transistr ve diyotu iin hesaplanmaldr. Bu ama iin PCSRD gibi bir CAD yazlm gereklidir.
8.11 KAYNAKLAR
[8.1] T. J. Miller, Switched Reluctance Motors and Their Control, Magna Physics Publishing and
Clarendon Press, Oxford, p.176, USA, 1993
[8.2] Ray, W. F., Lawrenson, P. J., Davis, R. M., Stephenson, J. M., Fulton, N. N. ve Blake, R. J.,
High Performance Switched Reluctance Brushless Drives, IEEE Transactions, Vol. IA-22, No.4,
722-730, 1992
9 LNEER MOTOR TASARIMI

Geleneksel dner tip motorlarda mekanik serbestliin tek derecesi rotorun statora gre dndr.
ekil 9.1de grld gibi hareketli elemann duraan veya sabit elemana gre hareket ettii
sadece evrimsel mekanik serbestlik derecesine sahip lineer elektrik motorlar da mmkndr.
Aka lineer motorda duraan ye hareketli yenin hareketinin btn hareket aral boyunca
uzanmaldr. Lineer elektrik makinalarnn topolojisi yaklak son 40 yldr bilinmekte ve
kavramsal olarak btn motor tiplerinin (DC, indksiyon, senkron ve relktans) lineer
konfigrasyonlar mmkndr. Bununla beraber lineer DC motor ve lineer senkron motor donanm
uygulamasn karmak hale getiren ift uyartm (alan ve armatr) gerektirir. Relktans motor
indklenmi veya harici ikincil uyartml olmadndan dolay zayf itici karakteristie sahiptir.
Bundan dolay dikkatin ou lineer indksiyon motorlar (LIM) zerinde younlatrlmtr.
Hareketli ye
Hareket
ekil 9.1 Lineer

makina topolojisi
Duraan ye
Lineer indksiyon motorlarnn baz karakteristikleri ekil 9.2ann yardm ile aklanabilir.
Dorusal konfigrasyon ekilde grld gibi radyal olarak kesilmi ve alm dner bir motorun
durumu dikkate alnarak hayal edilebilir. ekil 9.2bnin sekonderi sincap kafesli motorun lineer
veya dorusal versiyonudur; burada sincap kafes laminasyonlu demire gml ve her iki ucundan
ksa devre ubuklar ile ksa devre edilmi paral iletkenlerden oluur. Dier taraftan ekil 9.2cnin
sekonderi arkasna demir konulmu iletken levha malzemeden oluan basit bir konfigrasyondur.
Normalde levha sekonderin oluturulmas iin alminyum gibi bir malzeme kullanlmasna ramen
demir gibi bir manyetik malzeme de kullanlabilir. Arka demiri yekpare veya laminasyonlu olabilir
240
veya eer iletken malzemesinin kendisi manyetik malzemeden yaplrsa ayrca arka demirine gerek
kalmayabilir.
Keserek ama
(a) Dnerden
dorusala dnm
ubuk iletkeni
(b) Sincap kafesli tip

sekonder
Primer
Arka demiri
letken levha
(c) letken levha

sekonder
Primer
ekil 9.2 Tek kenarl lineer indksiyon motor (SLIM)

Lineer indksiyon motor, primer veya sekonderinin hangisinin ksa olduuna bal olarak ya ksa
primerli lineer indksiyon motor yada ksa sekonderli lineer indksiyon motor olabilir. Daha da
tesi her iki tip lineer indksiyon motorda ya primer veya sekonder hareketli eleman olabilir.
ekil 9.2de grlen lineer indksiyon motor sekonder ile yz yze bakacak ekilde reaksiyonda
bulunan tek primerli olduundan tek tarafl indksiyon motor olarak adlandrlr (SLIM).
Kavramsal olarak etkili bir ekilde ift kenarl lineer motorun elde edilmesi iin ekil 9.3de
grld gibi iki adet tek kenarl lineer indksiyon motor birletirilebilir. ekil 9.3ada grld
gibi arka arkaya yerletirilmi iki tek kenarl lineer indksiyon motor yaklak olarak tek kenarl bir
nitenin kuvvetinin iki katna sahip olacaktr. Eer arka demiri sonsuz geirgenlikte olsayd veya
primer akmlar uygunca fazlandrlsayd arka demiri motorun performans etkilenmeksizin elimine
edilebilirdi; bunun sonucunda elde edilecek daha basit bir konfigrasyon ekil 9.3bde
grlmektedir. Bylece ekil 9.3de olduu gibi ksa primerli iki kenarl lineer indksiyon motor
mmkndr; burada primerin iki yars ortak iletken sekonder levhann iki kenarnda reaksiyonda
bulunmaktadr. Sekonder dikey veya yatay olarak konulabilir.
Lineer Motor Tasarm
241
Lineer motorun mekanik aklklarnn kontrol edilmesi problemleri dner tip motora gre daha
zordur. Sonu olarak lineer motorun byk hava aralklar ile almas gerekir.
Primer 1
Ak izgisi
letken levha
Arka demiri
Arka demiri
Motor 1
Motor 2
(a) Arka arkaya

yerletirilmi iki adet
tek kenarl lineer
indksiyon motor
(LM)
Primer 2
Ortak sekonder
Yarm primer
Yarm primer 1
letken levha
Yarm primer 2
U sargs
Yarm primer
(b) a dzenlemesindeki arka demiri kaldrlm
(c) Ksa primerli ift kenarl LM
ekil 9.3 ift kenarl lineer indksiyon motor (DLM)

Lineer motorun alma prensipleri ve karakteristikleri temelde dner motorunkine benzemektedir.
Dner motorda primer sarglar kendileri zerine konulduundan hava aralndaki elektromanyetik
alanlar yarm periyotlar kutup admna eit olarak uzaya gre periyodiktir. Bununla beraber lineer
motorun ksa eleman sonlu uzunlukta ve ak uludur ve nc ve kuyruk kenarlar aka
tanmlanabilir. Bundan dolay lineer motorun hava aralndaki elektromanyetik alanlar uzaya gre
srekli olarak periyodik olmayp motorun uzunluu boyunca deiir ve her iki uta motorun
uzunluundan daha ileri gider. Bu kavram genelde lineer motorlarda u etkileri olarak adlandrlr.
U etkisi (kuyruk kenarnn daha ilerisine uzanarak) simetrik deildir. Lineer motor ve dner
motorun her ikisi enine ynde sonlu geniliktedir fakat kenar etkisi olarak adlandrlan sonu etki
byk hava aralndan dolay lineer motorlarda daha etkilidir. Bir lineer motorun verimi ve g
faktr de genelde byk hava aralndan dolay dner makinalarla karlatrldnda daha
zayftr.
9.1 LNEER NDKSYON MOTOR PERFORMANS ANALZ METOTLARI
Lineer indksiyon motorun performansnn analizinde ok sayda teknik makaleler ve kitaplar
yazlmtr fakat imdi bile lineer indksiyon motorun performansnn tamamen anlald veya
aklanabildii sylenemez. Lineer indksiyon motorun topolojisi olduka karmaktr ve sonu
olarak teorik analizi ok zordur. Yaygn olarak kullanlan ksa primerli, tek kenarl lineer
indksiyon motor ekil 9.4de grlmektedir. Primer, sekonder iletken levha ve arka demirinin
242
genilikleri farkl olarak gsterilmitir. Daha da tesi primer sekonderin orta izgisine gre
dengededir. fazl akm veya gerilimler ile primer sarglar uyartldnda iletken levhada akmlar
indklenir ve lineer motorda eksenli kuvvetler retilir. Her yndeki simetriliin eksikliinden
dolay hava aralndaki elektromanyetik alanlar sadece kompleks boyutlu vektr potansiyel
problemi ile tanmlanabilir. Bundan dolay problem 1, 2 ve 3 boyutlu alan zmlerinin elde
edilme teebbs ile muhtelif aratrmaclar tarafndan (Boldea, Mosebach, Nasar, Oberretl,
Skalski ve Yamamura) sadeletirilmitir [9.1].
L=
na
Ya
e t tm
rm
No
W1
d
e
al
vv
ku
et
Pr
ort imer
a in
iz g
is i
y
et
Offs
in
nder si
o
k
e
i
S
izg
orta
lk
v
uv
va
Ha
Ar
ka
W2
de m

ral
tk e
le
l
Ka
ev
nl
ha
sar
g s
k
nl
iri
ekil 9.4 Tek kenarl lineer indksiyon motor geometrisi

Adndan da anlald gibi 1 boyutlu analizde btn miktarlarn sadece bir uzaysal deikenin
fonksiyonlar olduu varsaylmtr. rnein lineer indksiyon motorun byle bir analizinde primer
akmnn (i1) aadaki gibi xin bir fonksiyonu ve sadece z bileenine sahip olduu dikkate alnr:
i1z = f ( x)
0 x L
Sekonder akm (i2z) ve ak younluu (By) gibi dier miktarlar da sadece uzaysal deiken xin
fonksiyonlardr.
ki boyutlu analizde btn miktarlarn iki uzaysal deikenin fonksiyonlar olduu dnlr.
rnein hava aral ak younluu (By) ve sekonder levhadaki akmn z bileeni x ve y uzaysal
deikenlerin fonksiyonlardr. boyutlu analizde btn miktarlar x, y ve znin fonksiyonlardr.
Bir boyutlu analiz olduka basittir fakat lineer indksiyon motor karakteristiklerinin btn ynleri
yeteri kadar modellenememesine ramen temel lineer indksiyon motor parametrelerinin ak ve
Lineer Motor Tasarm
243
belirgin fonksiyonlar eklinde kapal biimde zmler salanr. Bundan dolay bu zmler u
etkilerinin temel ynlerinin anlalmasnn salanmasna ok yardmc olur. ki ve boyutlu
analizlerde lineer indksiyon motor performansnn tahmin edilmesinde daha doru sonular elde
edilir. boyutlu zmler ayn anda hem u etkisi ve hem de kenar etkisinin modellenmesinde
gerekir.
Lipo ve Nondahl gibi baz dier aratrmaclar lineer indksiyon motorun analizi iin klasik devre
yaklamna teebbs etmiler ve Nene ve Del Cid gibi dierleri lineer indksiyon motor
performansnn tahmin edilmesi iin elektromanyetik alan analizi ve devre analizinin
kombinasyonunu kullanmlardr [9.1]. Sabit akmla beslenen lineer indksiyon motorun
performans karakteristikleri bu aratrmaclarn almalarnn tabannda tartlarak aklanmaya
allmtr.
9.2 YLK FAKTR
Bir indksiyon motoru primer kaynandan g eker ve bunu indksiyon yoluyla hava aralndan
sekonder devresine iletir. Hava aralndan iletilen g ve rotor kayplar arasndaki fark ykn
srlmesi veya hareket ettirilmesi iin mekanik enerji olarak hazr bulunur. Enerji dnm bak
asndan primer direnci ve primer ve sekonder devrelerinin kaak reaktanslar balca gerekli
eyler deildir. Daha da tesi enerji dnmnn verimi motorun ortak reaktans (Xm) artarken ve
sekonder devresinin direnci azalrken iyileir. Bundan dolay temel bir motor iin bir iyilik faktr
( G = X m / R2 ) tanmlanabilir; motorun performans G deerinin artmas ile iyileir.
Basitletirilmi lineer indksiyon motor topolojisi dikkate alnarak, Laithwaite lineer motor iin
aadaki gibi bir iyilik faktr tanmlamtr [9.2]:
G=
2o f 2
= o vs
s g
s
g
(9.1)
Burada, f kaynak frekans, primer sargsnn kutup adm, s sekonder iletken levhann yzey
zdirenci, g hava aral, o bo uzayn geirgenlii ve vs lineer senkron hzdr.
Lineer motorun yksek senkron hzlarda ve /g oran byk olduunda daha iyi enerji dnm
aygt olduu grlebilir. Bu gzlem daha temel etmenler ile de aklanabilir. rnein dier
elektromanyetik aygtlar gibi bir lineer motor elektriksel ve manyetik yklemelerin tasarm
snrlamalar ile zerine empoze edilen doal kuvvet younluu snrlamasna sahiptir. Sonu itme
(thrust) snrlamas ile motorun verilen boyutu iin yksek g (hz bana itme) sadece yksek
hzlarda mmkndr. Eer /g oran kkse primer kaak aks byk olur ve sonu olarak primer
ve sekonder devreleri arasndaki etkin manyetik kuplaj azalr ve bundan dolay lineer indksiyon
motor zayf performans gsterir. Hava aral ou kez mekanik snrlamalar ile belirlenir ve
bundan dolay verilen bir lineer senkron hz iin kutup adm ve dolayl olarak /g oran frekans
artarken azalr. Bundan dolay yksek frekansl motorlar dk frekansl motorlarla
karlatrldnda zayf performans gsterir.
9.3 DK HIZ VE YKSEK HIZLI MOTORLAR
Eer fazl lineer motorun primer sarglar dengeli sinsoidal akmlar ile uyartlrsa benzer bir
mmf kuvvet dalm meydana getirecek ekilde edeer yzey akm levhas veya yapra
tanmlanabilir. Lineer indksiyon motorun n ucundan x uzaklndaki dorusal akm younluu
(j1) aadaki gibi yazlabilir:
244

x
j
j1 = J 1 exp j t = J 1 exp (vs t x )

(9.2)
Burada, = 2f asal kaynak frekans, primer sargsnn kutup adm, vs = 2 f lineer senkron
hz ve J1 aadaki gibidir:
J1 =
3 2 N faz K w1 I1
(9.3)
Burada, Kw1 primer sargs sarm faktr, Nfaz primer sargs faz bana sarm says ve p primer
sargs kutup ifti saysdr.
Primerin n ucundan x uzaklndaki hava aral ak younluunun normal bileeni xin bir
fonksiyonudur. Lineer indksiyon motorun bir boyutlu basit modeli kullanlarak xin bir
fonksiyonu olarak hava aral ak younluunun normal bileeni aadaki gibi yazlabilir:

Bn ( x ) = Bo exp j (vs t x ) + B1 exp exp j (v t x ) +

1
2 x

exp j (vt + x )
B2 exp
(9.4)
0 x L iin
Burada, v s = 2 f , v = 2 f ve L lineer indksiyon motorun primer uzunluudur.

Birinci terim normal hareket eden dalgay temsil etmekte olup lineer indksiyon motor sonsuz
derecede uzun da olsa mevcuttur. Hareket eden bu dalga x ynnde senkron hzda hareket eder;
gerekte bu n ucun x = 0 olmasn akla kavuturur. kinci terim giri ucunda retilmi
zayflatc hareket eden dalgay temsil eder ve xin pozitif ynnde hareket eder. Buna giri
ucundaki sreksizlik neden olur ve giri u dalgas olarak adlandrlr. nc terim k ucunda
retilmi zayflatc hareket eden dalgay temsil eder ve xin negatif ynnden giri ucuna doru
hareket eder. Buna k ucundaki sreksizlik neden olur ve k ucu dalgas denilir. Her ikisi u
etkisi dalgalar olarak adlandrlr.
1, 2, v ve parametreleri motorun zelliklerine, hava aralna ve iletken levhann zdirencine
baldr. Bu deerler ile bunlarn deiimi Yamamura (Theory of Linear Induction Motors)
tarafndan belirlenmitir. Bunlarn etkisinin anlalmas motorun performansnn belirlenmesine
yardmc olur.
(9.4) eitliindeki 1 ve 2 parametreleri lineer indksiyon motorun ularndan belirli bir

mesafedeki u etkilerinin bal iddetini belirler. Lineer indksiyon motorun hz ile bu
parametrelerin deiimleri dk hz blgesinde ve yksek hz blgesinde olduka farkldr. Bal
hzn (v) bir fonksiyonu olarak bu ilikiler ekil 9.5 ve 9.6da grlmektedir.
Dk hz blgesinde 1 ve 2 hemen hemen lineer indksiyon motorun hzndan bamszdr
oysaki yksek hz blgesinde bunlar lineer indksiyon motorun hzna gl olarak baldr. Daha
da tesi dk hz blgesinde 1 ve 2 ikisi birden iletken levhann zdirenci ile beraber hava
aral ile artar. Bununla beraber yksek hz blgesinde hava aralnn ve iletken levhann
zdirencinin art ile 1 azalr ve 2 artar. Yksek hz ve dk hz blgeleri arasnda aka
kesilmi bir blge yoktur. Bununla beraber Yamamura yksek hz blgesinin G >> 4 ile
Lineer Motor Tasarm
245
karakterize edildiini gstermitir. 0,25G sabiti bazen manyetik Reynold says (MRN) olarak
sylenir. Bundan dolay yksek hz blgesi MRN >> 1 blgesi olarak da tanmlanr.
Hava aralnn
artmas veya
iletken levhann
z direncinin
artmas
2
Hava aralnn
artmas veya
iletken levhann
z direncinin
artmas
Hz
Hz
ekil 9.5
1in hzla deiimi
ekil 9.6
2in hzla deiimi
v' ve '
Dk hz ve yksek hz blgeleri arasnda bariz bir farkllk daha vardr. U etkisi dalgalarnn
yarm dalga boyu () ve hz (v) ekil 9.7de vnin fonksiyonlar olarak grlmektedir. Yksek hz
blgesinde hem v ve hem de hava aral ve sekonder levhann iletkenliinden bamsz ve v
yaklak olarak vye eittir. Dk hz blgesinde bununla beraber v ve bu parametrelerin
fonksiyonlardr ve v ' > v dir; yani u etkisi dalgalar sekonder levhadan daha hzl hareket eder.
Gerekte bu blgede v ' > vs olmas mmkndr ve sonu olarak u etkilerinden dolay lineer
indksiyon motor senkron ve daha yksek hzlarda pozitif itme retebilir.
Hava aralnn
artmas veya
iletken levhann
z direncinin
artmas
ekil 9.7
v ve nin hzla deiimi
Hz
Pratik yksek hzl lineer indksiyon motorlarda 1 2 den ok daha byktr. 1 in saysal
deeri lineer indksiyon motorun btn uzunluu zerinde mevcut giri u dalgas ile lineer
indksiyon motorun uzunluu ile karlatrlabilir. Hz ile itme, kaldrma, g faktr, verim, vb.
nin deiimleri gibi lineer indksiyon motor karakteristikleri bu durumda bu giri u dalgas ile
dorudan etkilenir. Bununla beraber 2 / L oran pratik motorlar iin ok kktr. Sonu olarak
k u etkisi dalgas lineer indksiyon motorun sadece k ucunda mevcuttur ve lineer
indksiyon motorun d karakteristikleri zerinde ok az etkiye sahiptir.
9.4 LNEER NDKSYON MOTORDA AKI YOUNLUKLARI
Lineer motordaki u etkisi aka motorun uzunluu boyunca dzgn olmayan ak younluu
dalm biiminde sergilenir. Sabit akmla beslenen lineer indksiyon motorun uzunluu boyunca
246
kayma ve pozisyon ile normal ak younluunun tipik deiimi ekil 9.8de grlmektedir. Sabit
primer akm ile primer akmnn mknatslanma bileeni azalr ve sonu olarak hava aral aks
artan kayma ile yk bileeninin artmas ile azalr. Bu u etkisi olan veya olmayan btn indksiyon
motorlar iin dorudur. Verilen bir kayma iin lineer indksiyon motorun uzunluu boyunca ak
younluu giri ucunda kk bir ak ile balayarak artar. Giri u etkisi dalgasnn nfuzunun
derinliine bal olarak ak younluu u etkisi olmayan bir motorda bulunabilecek nominal
seviyesine bile ulaamaz. 1 hz ile arttndan bu durumun dk kayma deerlerinde olmas
olasdr. Daha da tesi ak younluunun bariz bir seviyesi lineer indksiyon motorun k ucunun
daha ilerisinde bulunur. Bu manyetik canlanma veya uyanma (wake) olarak bilinir. Bu manyetik
canlanma lineer indksiyon motorun itmesinde az etkiye sahip olmasna ramen tek kenarl lineer
indksiyon motorda primer ve sekonder arasndaki normal kuvvete nemli miktarda katkda
bulunur.
Kayma
s1<s2<s3
U etkisiz
s1
U etkili
s2
s2
s3
s3
Giri ucu
ekil 9.8 Lineer

indksiyon motorda
normal ak younluu
dalm
k ucu
9.5 LNEER NDKSYON MOTORUN TME KARAKTERSTKLER
Lineer indksiyon motorun itme-hz karakteristikleri ekil 9.9da grlmektedir. U etkisi

olmakszn karakteristikler doal olarak geleneksel dner indksiyon motorunkilere benzemektedir.
tme sfr hzda sonlu bir balang deerinden hzn artmasyla maksimum bir deere kar ve
senkron hzda abucak sfra der. Senkron hzn tesindeki hzlarda itme iaretini deitirir ve bir
frenleme itmesi meydana gelir. Bununla beraber u etkisinden dolay gerek karakteristik idealden
farkldr. Yksek hz karakteristikleri sergileyen lineer indksiyon motorlarda (yani MRN >> 1 )
itme btn hzlarda idealden daha dktr. Byle bir lineer indksiyon motor senkron hzda
frenleme itmesi retir. Dk hz karakteristikleri sergileyen lineer indksiyon motorlarda (yani
MRN < 1 ) u etkisi dalgalar senkron hzlarda bile sekonder levhadan daha hzl hareket edebilir ve
bu durumda lineer indksiyon motor senkron hzda pozitif itme retecektir.
tme karakteristiklerindeki u etkisi kutup says artrldnda daha az etkilidir. rnein hz ile
kutup bana itmenin deiimi ekil 9.10da eitli kutup saylar iin gsterilmitir. Kutup says
artarken karakteristik ideal karakteristie yaknlamaya eilimlidir.
9.6 LNEER MOTORDA NORMAL KUVVET
ift kenarl lineer indksiyon motor konfigrasyonunda sekonder levha iki yarm primer arasnda
tam ortaya yerletirilmitir; yarm primer ve sekonder levha arasndaki normal kuvvet dier yarm
primerdekine eit ve zt ynldr. Bundan dolay bileke normal kuvvet sfrdr. Sadece sekonder
Lineer Motor Tasarm
247
levha iki yarm primer arasna asimetrik olarak yerletirildiinde net bir normal kuvvet olacaktr;
bu kuvvet sekonderi ortaya getirmeye eilimlidir ve sekonderin merkezden kk yer
deiimlerinde yer deiimi ile dorudan orantldr.
Senkron hz
U etkisiz
tme
U etkili
Dk MRN
veya G
ekil 9.9 Lineer

indksiyon motorun
itme karakteristikleri
Yksek MRN
veya G
Hz
U etkisiz
U etkili
Kutup bana itme
Kutup
saysnn
artmas
ekil 9.10 Lineer

indksiyon motorun
kutup bana itmesi
Hz
Bununla beraber tek kenarl lineer indksiyon motorda topolojinin temel asimetriliinden dolay
primer ve sekonder arasnda byk bir net kuvvet vardr. Normal kuvvetin hz ve primer akmnn
frekans ile deiimi ekil 9.11de grlmektedir. Kuvvet senkron hzda ekme kuvvetidir ve
genlii hz azalrken azalr; hatta kuvvet iaretini deitirebilir ve baz hzlarda zellikle yksek
frekansl almada itme kuvveti olabilir. Nene ve del Cid tek kenarl lineer indksiyon motorun
normal kuvvetinin davrannn aklanmas iin bir devre yaklam kullanmlardr.
248
tme
Senkron
Hz
Normal kuvvet
Artan frekans
ekil 9.11 Lineer

indksiyon motorda
normal kuvvet
ekme
Hz
9.7 LNEER NDKSYON MOTORDA KENAR ETKS
Lineer indksiyon motorun sonlu genilikte olmasnn etkisi genelde kenar etkisi olarak
adlandrlr. Bu etki genilik/hava aral orannn daha dk deerlerinde daha etkilidir. Enine
ynde normal ak younluunun deiimi ekil 9.12de grlmektedir. Ak younluu dalm
kenar etkisinden dolay merkezde bir ini gstermekte ve bu ini daha yksek hzlarda daha
etkilidir.
Hava aral ak
younluunun
normal bileeni
Kayma
s1<s2<s3
U etkisiz
s2
s3
Primerin
genilii
Enine ynde
merkezden uzaklk
letken levhann genilii
ekil 9.12 Lineer indksiyon motorda kenar etkisi
Lineer Motor Tasarm
249
Lineer indksiyon motorun performans sekonder iletken levhann geniliine de (d) baldr.
Bununla beraber Yamamura itmeyi ieren lineer indksiyon motorun d karakteristiklerinin, eer
( d W1 ) / > 0,4 ise hemen hemen dden bamsz olduunu gstermitir [9.3].
9.8 YEKPARE VE LAMNASYONLU ARKA DEMR
Arka demirinin yekpare veya laminasyonlu olup olmama sorusu tek kenarl lineer indksiyon
motor konfigrasyonunun balangcndan beri tartlmtr. Yer ulam veya tamacl gibi
pratik uygulamalarda sekonder iletken levha ve arka demiri ok byk uzaklklara hatta yzlerce
kilometrelere ulaacaktr. Buna gre laminasyonlu arka demirinin kullanm malzeme ve yapm
maliyeti bakmndan olduka pahal olabilir. Bundan dolay arka demirinin laminasyonlu yerine
yekpare demir olduunda, tek kenarl lineer indksiyon motorun performansnn ne lde
azaldnn bilinmesi nemlidir.
Laminasyonlu arka demirinde laminasyonlarda tanan eddy akmlar ve sonutaki omik kayplarn
her ikisi ihmal edilecek kadar kktr. Bununla beraber tek kenarl lineer indksiyon motorun
rettii itme arka demirinin bal geirgenliine bal olacaktr; dk geirgenlik dk itme ve
zayf g faktr ile sonulanacaktr. Yekpare arka demiri ile arka demirinde indklenen eddy
akmlar omik kayplar ile sonulanacak fakat snrl bir itme retecektir. Demir klasik deri etkisi de
sergileyecek ve manyetik ak primere en yakn arka demirinin yzeyine yakn olarak daha fazla
younlaacaktr. Arka demirinin bu porsiyonu doymaya eilimli olacak, rnin daha dk
deerine sahip olacak ve demirin dorusal B-H erisine sahip olduundaki duruma gre aknn arka
demirinin iinde daha derine nfuz etmesini zorlayacaktr. Arka demiri ift kafesli bir asenkron
motorun ikinci kafesine benzeyen ikinci bir iletken levha olarak aksiyonda bulunur. Sabit akml
uyartm ile yekpare arka demirli tek kenarl lineer indksiyon motoru bundan dolay biraz daha
dk ak younluunda alr, biraz daha az itme retir ve laminasyonlu arka demirli benzer
primer sargs ve iletken levhal baka bir tek kenarl lineer indksiyon motoru ile
karlatrldnda daha zayf g faktrne sahiptir.
9.9 YEKPARE DEMR SEKONDERL LNEER NDKSYON MOTOR
imdiye kadar arka demirli tek kenarl lineer indksiyon motorda olduu gibi ift kenarl lineer
indksiyon motor iin de manyetik olmayan iletken levha sekonder dikkate alnd. Bakr ve
alminyum metalleri sekonder levhann iletken malzemesi olarak kullanlmtr. Bununla beraber
tamamen demir sekonder konfigrasyon ikinci iletken levhann kendisi olarak yekpare demir
kullanldnda mmkndr. Bu yekpare rotorlu indksiyon motorun dorusal bir versiyonudur.
Byle bir lineer indksiyon motorun performansnn analizi demir devrenin dorusalszlndan
dolay doal olarak karmaktr.
Yekpare arka demir sekonderli ift kenarl lineer indksiyon motorda eer sekonder kaln ise iki
yarm primerin neden olduu manyetik ak orta izgiyi gemez nk aknn nfuzu deri etkisinin
bir sonucu olarak azalr. ift kenarl lineer indksiyon motorun iki kenar bu durumda bamsz iki
tek kenarl lineer indksiyon motoru olarak aksiyonda bulunacaktr. nce sekonder durumunda iki
primer ift kenarl lineer indksiyon motoru olarak aksiyonda bulunur. ift kenarl lineer
indksiyon motorda iki yarm primer arasndaki hava aral sabittir; bylece sekonder demirinin
artan doyumu artrlm edeer hava aral ile sonulanmaz fakat eddy akmlarnn daha derine
nfuz etmesi ve sekonder demirinden daha iyi yararlanma ile sonulanr. Bundan dolay ift kenarl
lineer indksiyon motorun itmesi ekil 9.13de grld gibi demirin doyumu ile artar (bal
geirgenliin, r daha dk deerlerinde). Bununla beraber bal geirgenlik kayma ile
deiecektir. rnein eer primer akm sabit ise sekonder akm kayma ile artacak ve sekonder
demirinin etkin geirgenlii deri etkisinden dolay decektir. Bundan dolay sonu itme yksek
250
kayma blgesinde artan kayma ile dmeyecek ve hatta ekil 9.13de grld gibi kayma ile
hafife artabilecektir.
tme
r 'nin azalan deerleri
Sabit r ile ift kenarl lineer motor karakteristikler

Kayma ile deien r ile bileke karakteristikler
Kayma
Hz
ekil 9.13 Yekpare demir sekonderli ift kenarl lineer indksiyon motorun itme karakteristikleri
Tek kenarl lineer indksiyon motor konfigrasyonunda sekonder demiri lineer indksiyon
motorun manyetik devresinin nemli bir segmandr. Etkin hava aral demirin doyma seviyesine
ok baldr; daha yksek doyma seviyeleri etkin hava araln artrr. Bundan dolay tek kenarl
lineer indksiyon motorun performans artan doyma seviyeleri ile ktleir.
9.10 ENNE ASMETRL LNEER NDKSYON MOTORUN PERFORMANSI
Lineer indksiyon motorun topolojisi enine ynde simetrik olduunda primer ve sekonder
arasndaki net yanal kuvvet sfrdr. ekil 9.14de enine asimetrilikte ift ve tek kenarl lineer
indksiyon motor konfigrasyonlar grlmektedir. Bu durumda net yanal kuvvet primer ve
sekonder arasnda meydana gelir. ift kenarl lineer indksiyon motor konfigrasyonlarnda byle
asimetrilik ou kez normal artlar altnda sergilenmez; bundan dolay asimetrilik ve sonu yanal
kuvvetler byk deildir. Bununla beraber bu kuvvet ift kenarl lineer indksiyon motorda daima
dengeyi bozucu eilimde yani kuvvet asimetrilii artrmaya eilimlidir.
Tek kenarl lineer indksiyon motoru normal artlar altnda asimetrilik durumunda alacak
ekilde tasarmlanabilir nk sonu yanal kuvvet baz pratik uygulamalar iin istenilir. rnein
tek kenarl lineer indksiyon motoru ile temassz tat itme sisteminde normal kuvvet ve itme
tatn kaldrlmas ve itilmesinde kullanlabilir ve enine asimetrilikten kaynaklanan yanal kuvvet
bu durumda tatn ray boyunca klavuzluk etmesi iin kullanlabilir. Bundan dolay asimetrik tek
kenarl lineer indksiyon motorun topolojisi baz aratrmaclar tarafndan incelenmitir. Tek
kenarl lineer indksiyon motorda itme ve normal kuvvetin ikisi birden primer sekondere gre
offsetli yapldnda ekil 9.15de grld gibi azalmtr. Yanal kuvvet balangta offset ile
hzlca artar ve maksimum deere ular; bunun tesinde offsetin artrlmas yanal kuvvetin ve
itme ve normal kuvvetin de azalmas ile sonulanr. Tek kenarl lineer indksiyon motorun
sekonder tarafndan grlen ksm (veya ayak izi) artan offset ile azalr ve offsetin belirli bir
genliinin zerinde tek kenarl lineer indksiyon motoru primer ve sekonder arasndaki ok zayf
Lineer Motor Tasarm
251
manyetik kuplajdan dolay ok zayf bir elektromanyetik aygt olur. Kuvvetlerin tamam en
sonunda offsetin artmas ile sfra decektir.
Primerlerin merkezi
Sekonderin merkezi
Primerin merkezi
Sekonderin merkezi
Primer
letken levha
Offset
Arka demiri
Offset
(a) ift kenarl LIM
(b) Tek kenarl LIM
ekil 9.14 Enine asimetrili lineer indksiyon motorlar
LIM kuvvetleri
Yanal kuvvetler
Nominal deerlerin yzdesi

olarak itme ve normal kuvvet
ekil 9.15 Lineer indksiyon

motorun offset performans
(Offsetin, lm iin tek
kenarl lineer indksiyon
motorun geometrisinin
gsterildii ekil 9.4e baknz)
Offset
9.11 TP TP LNEER NDKSYON MOTOR
Lineer indksiyon motorun topolojisi bahsinde dner indksiyon motorun alarak lineer
indksiyon motorunu oluturduu grlmt. Bu durumda dner motorun evresi lineer motorun
uzunluu olur. ekil 9.16ada tipik bir primer sargs grlmektedir. Eer kutup adm lineer
indksiyon motorun genilii ile karlatrldnda byk ise primer sargsnn omik direnci ve
kaak reaktans uzun sarg ularndan dolay artar; etkin sarg u sarg direnci de artar. Bundan
dolay motor doal olarak verimsiz olacaktr. Baz uygulamalar iin lineer indksiyon motorun
enine ynde yeniden yuvarlanmas ile ilgin bir topoloji gelitirilebilir; genilik ekil 9.16bde
grld gibi ember eklini alacak ekilde yuvarlanmtr. Byle bir motor tp tipi lineer
indksiyon motor olarak adlandrlr (TLIM). imdi primer sarglarnn srekliliinin srdrlmesi
iin u sarglarnn gerekli olmad hemen anlalacaktr. letkenlerin kendileri kesintili sarglarn
oluturulmas iin yuvarlanabilir. Motor hala dorusaldr nk serbestlik derecesi evrimsel
harekettir.
252
Genilik
Kutup adm
Kutup adm
Genilik
(a) Byk kutup adml LIM
Sarg
(b) Enine ynde yuvarlanm LIM
ekil 9.16 Tp tipi lineer indksiyon motor

Byle tp tipi lineer indksiyon motor ekil 9.17de grlmektedir. Manyetik ak izgileri boyuna
veya eksenel yn boyunca bir dzlemde kendileri zerine kapanr. Bu motor bundan dolay eksenel
ak veya boyuna akl tp tipi lineer indksiyon motor olarak adlandrlr. Dairesel primer
laminasyonlarna sahip olunmasna gerek olmad grlebilir; ekilde grld gibi primerin
evresi etrafnda laminasyonlarn snrl sayda paketi kullanlabilir. Bir ember etrafnda bir sayda
lineer indksiyon motor dzenlenmesi ile biimlendirilmi tp tipi lineer indksiyon motor yapm
da dnlebilir; bylece u sarglarna olan gereksinim elimine edilir.
a
c'
a' c
b'
.......
nlar
Primer laminasyo
Primer sarglar
Sekonder iletken levha
Ak hatlar
Hareket
Arka demiri
ekil 9.17 Tp tipi lineer indksiyon motor

9.12 ENNE AKILI LNEER NDKSYON MOTORLAR
imdiye kadar bahsedilen ift kenarl ve tek kenarl lineer indksiyon motorlarnn hepsi enine akl
konfigrasyonlara sahipti nk ana hava aralnn ak izgileri boyuna yne paralel dzlemlerde
bulunuyordu. Byle motorlarn kutup admlar artrlrken primerin boyunduruu ile (ve tek kenarl
lineer indksiyon motorlarnn arka demiri ile) tanan maksimum aknn yannda kutup bana ak
orantl olarak artar. Oyuklarn arkasndaki primer nvesinin kalnl ve arka demirinin kalnl
bundan dolay kabul edilebilir seviyelerin zerine kartlabilir. Lineer indksiyon motorun toplam
uzunluu da artar nk kutup says eer u etkileri kabul edilebilir snrlar iinde tutulacaksa
belirli bir saynn aasna drlemez. Bu zorluklar lineer indksiyon motorlar iin enine ak
konfigrasyonunun edinilmesi ile kanlabilir.
Enine akl byle bir lineer indksiyon motor ekil 9.18de grlmektedir. Primerin C nve
paketleri motorun uzunluu boyunca yerletirilir. Primer sarglar C nvelerin her ayann zerine
sarlr; bunlar hava aral aksnn daha dzgn olmas iin birden fazla nvenin zerine de
Lineer Motor Tasarm
253
sarlabilir. Sekonder arka demiri ile beraber konulmu iletken levha biimindedir. Hava aralnn
ak izgileri hareketin ynne dik dzlemdedir; bu enine akl motoru oluturur.
Primer paketleri
z
y
ib
ekil 9.18
Enine akl
LM (TFLM)
-ic
Ana ak
ia
Sekonder levha
Arka demiri
Kenar 2
Kenar 1
Eer sarglar ekilde grld gibi fazl akmlar ile uyartlrsa B y ( x, t ) hava aral ak
dalm C nvenin her ayann altnda oluacaktr. Enine akl lineer indksiyon motorun her
kenar bu durumda bir tek kenarl lineer indksiyon motor olarak dikkate alnabilir. Enine akl
lineer indksiyon motorun itme ve yanal ve normal kuvvet karakteristikleri bundan dolay tek
kenarl lineer indksiyon motorununkilere benzer.
9.13 LNEER NDKSYON MOTOR UYGULAMALARI
Lineer motorlar muhtelif endstriyel uygulamalar iin aratrlmtr. Daha egzotik uygulamalardan
bazlar nkleer endstrisinde sodyum ve sodyum potasyum alam iin sv metal pompalar ve
elik endstrisinde erimi metallerin kartrlmasn ierir. Dier endstriyel uygulamalar uzay
mekiinin frlatlmas ve tekstil endstrisi iin paket sarclarda iplik klavuzlar, endstriyel
konveyrler ve aktatrleri ierir. Bununla beraber lineer indksiyon motorlarnn en yaygn
uygulamas yer tamacl alannda olmutur. Bu uygulamalar dk ve yksek hzl yolcu tama
ve tasnif garlar iin yrtc ve yavalatclardr (booster-retarder).
Yer tamaclnda lineer motor uygulamalarndaki nominal hava aral elektromanyetik
etmenlerden deil alma ve mekanik etmenler tarafndan belirlenir. Lineer indksiyon motorun
hava aral bundan dolay tipik olarak 1 mm seviyesindeki dner motorunki ile karlatrldnda
20 mmye kadar bir aralk ile olduka byktr. Byle bir hava aral ile lineer indksiyon motor
bire bir tabannda dner bir motor ile asla karlatrlamaz. Bundan dolay lineer indksiyon
motorlar dner motorun temassz tahrik, dk profilli aygt, hafif vagon tasarm, vb. gibi alma
etmenleri ile snrland ortamlarda iini yeteri kadar yapamad durumlarda kullanlr. Bu artlar
altnda baz cazip olaslklar aadakileri ierir:
Rayl, havada asl tatlarn itme veya tahrik sistemi
254
Yksek hzl rayl tatlar iin lineer indksiyon motor dner motor melez sistemi
ehir rayl sistemi iin lineer indksiyon motorlu tahrik sistemi
Tasnif garlarnda yrtc ve yavalatc (booster-retarder)
Lineer indksiyon motorun sekonderi olarak ilek raylar kullanan dorusal eddy akm freni
9.13.1 RAYLI, HAVADA ASILI TAITLAR N TAHRK SSTEM
Rayl, havada asl tatlar tekerlekli bir ask sistemine sahip deildir fakat dikey olarak
desteklenmi ve elektromanyetik kuvvetler (manyetik levitasyon veya ksaca maglev) ile veya
basnl hava ak (hava yastklar) ile yanal olarak klavuzlandrlmtr. Lineer motorlar ksa veya
uzun primerli veya sekonderli olarak tasarmlanm rayl veya raysz tatlarn tahrik edilmesi iin
kullanlabilir. Lineer motorun rettii itme tat yrtr. Dnyada byle ok sayda sistemler
tasarmlanm ve gelitirilmitir. Bunlar Amerikada Duke niversitesindeki OTIS sistemi (NC),
Rohr endstrilerinin nceki ROMAG kavramna dayanan Boeing Mag Transit sistemi (Chula
Vista, CA) ve General Motorun teknik merkezinin MagLev test tat (Warren, MI); ngilterede
ngiliz demiryolu teknik merkezinin (Derby) ve Sussex niversitesinin MagLev tatlar ve Japon
hava yollarnn HSST tatn ierir. Lineer motorlar temelde modda kullanlr: sadece tahrik
veya itme, entegre sspansiyon ve tahrik ve entegre sspansiyon, klavuzluk ve tahrik.
Sadece tahrik amal olarak kullanlan ift kenarl lineer indksiyon motor ekil 9.19da
grlmektedir. Tek kenarl lineer indksiyon motor da ayn ekilde kullanlabilir. Sspansiyon ve
klavuzluk sistemi hava yastklar veya kontroll DC mknatslar gibi metotlarla salanr. ekil
9.19(b) ve (c) de sadece tahrik amal kullanlan ift kenarl lineer indksiyon motor ve
elektromknatsl sspansiyon sisteminin kesit ve detaylar da grlmektedir.
Vagon
gvdesi
Sekonder
Primer
(b) Sspansiyon sisteminin kesit grn
Sspansiyon
(a) ift kenarl lineer indksiyon motor
(c) Sspansiyon sisteminin detayl

grn
ekil 9.19 Tahrik amal kullanlan ift kenarl LM
Lineer Motor Tasarm
255
Entegre sspansiyon ve tahrik sisteminde ekil 9.20de grld gibi tat iin hem sspansiyon
ve hem de tahrik kuvvetleri meydana getiren tek kenarl lineer indksiyon motor kullanlabilir.
Bunlar bu uygulama iin tatn uzunluu boyunca her iki kenarda kullanlr. Byle bir entegre
sistem altnda aygtn hz kontrol (tahrik) ve tat-klavuz yolu hava aralnn kontrol
(sspansiyon) arasnda nemli bir kuplaj olduunun hatrlanmas gerekir. Bundan dolay tat
kontrol sistemi bu kuplaj etkisinin azaltlmas ynnde tasarmlanmaldr. Klavuzluk sistemi DC
mknatslar veya tekerlekler gibi dier yollarla salanabilir.
Vagon
gvdesi
Tek kenarl lineer indksiyon motor

ile entegre sspansiyon / tahrik
(klavuzluk dier metotlar ile yaplr)
ekil 9.20 Lineer motor entegre

sspansiyon ve tahrik sistemi
Entegre sspansiyon, klavuzluk ve tahrik sistemi ekil 9.21de grld gibi bir sistemdir. Eer
tatn uzunluu boyunca kullanlan tek kenarl lineer indksiyon motorlar ekil 9.21de grld
gibi klavuz yolundaki sekondere gre offsetli ise tek kenarl lineer indksiyon motorlarnn her
biri tatta bir yanal kuvvet meydana getirecektir. Tattaki bu yanal kuvvetler tat klavuz yolunun
ortasna girdiinde birbirini gtrr ve primer akmlar ve hava aralklar btn tek kenarl lineer
indksiyon motorlar iin ayndr. Bununla beraber net klavuzluk kuvveti, tek kenarl lineer
indksiyon motorlar uygunca uyartldnda elde edilebilir. Adm, kaldrma ve rota gibi tatn
btn modlar bu durumda byle bir tek kenarl lineer indksiyon motor dzenlemesinde kontrol
edilmelidir.
9.13.2 YKSEK HIZLI RAYLI TAITLAR N LIM DNER MOTOR MELEZ
SSTEM
Bir rayl tatn glendirilmi tekeri, eer temas yzeyindeki itme, teker zerindeki arlk ve
yapma katsaysnn arpmn atnda kayacaktr. Tatn hz artarken tatn tahrik edilmesi iin
gereken itme artar. Bununla beraber yapma katsays hzn artmas ile azalr. Bundan dolay eer
tat tekerlein kaymas olmakszn yksek hzlarda tahrik edilecekse rayl tattaki tekerlek
arlnn ar derecede yksek olmas gerekir. Genelde rayl bir tatn alma hz snrnn
yaklak 350 km/s olduu sylenir. Tat veya vagon gvdesinin hunting kararll da yksek
hzlarda bir sorundur. Genelde hunting kararll veya yanal klavuzluk sorunu aktif direksiyon
kontrol, silindirik ve/veya bamsz olarak dnen tekerlekler ve dierleri gibi yaklamlardan
birinin kullanlmas ile zlebilir veya elimine edilebilir. Bununla beraber yapma sorunu sadece
256
Klavuz yolunda tek kenarl lineer

indksiyon motor sekonderleri
yapmaya baml olmayan ek bir itmenin uygulanmas ile elimine edilebilir. Lineer motorlarn
kullanm byle bir olaslk salar. Japonyada imdiye kadar bunlardan hibiri kullanlmam
olmasna ramen byle ok sayda emalar aratrlmtr.
Vagon
P1-P2-P3-P4-P5-P6-P7-P8 tek kenarl lineer indksiyon motorlarnn hepsi offset yerletirilmitir.
ekil 9.21 Lineer motor entegre sspansiyon, tahrik ve klavuzluk sistemi

9.13.3 EHR RAYLI SSTEM N LNEER NDKSYON MOTORLU TAHRK
SSTEM
Lineer indksiyon motorlu tahrik sistemi ehir rayl tatlarndaki uygulamalarda baz avantajlar
sunar. Eer vagon veya tat zerindeki tahrik ekipman elimine edilirse bu durumda keskin
dnemeli veya virajl eri yollar rahata geebilme yeteneine sahip direksiyonlu vagon tasarm
mmkndr. Daha da tesi tahrik ve frenleme itmesi teker ray yapmasndan bamsz olarak
tata iletilir, hzlanma ve yavalama oranlar garanti edilebilir. Ayn zamanda lineer indksiyon
motorlar dili sistemli dner motorlar ile karlatrldnda bakm maliyetlerinde de nemli bir
azalma ile sonulanabilir. Motorun verimsizlii zellikle yeni sistemler iin toplam yllk maliyette
dikkate deer gl bir etkiye sahip deildir nk yolcu istasyonlarnda ve klavuz yollarnda
amortismanl sermaye harcamalar bu sistemin maliyetlerinin ounu hesaba katmaktadr.
Lineer indksiyon motorlu tahrik kullanan baz sistemler dnyada ehir transit uygulamalar iin
gelitirilmitir. Bunlar ekil 9.22de grlen BC transitin Sky (gkyz) treni (Vancouver,
Kanada), ekil 9.23de grlen Detroit tamaclk irketinin yolcu taycs (MI, USA), Fransada
tele otobs, Almanyada C-bahn ve H-bahn ve Japonyada lineer metro sistemini ierir.
9.13.4 TASNF GARLARINDA YRTC VE YAVALATICILAR
Demiryollarnda tasnif gar gelen trenlerin blnerek talebe gre yeni ok vagonlu trenlerin veya
vagonlar grubunun oluturulduu yerdir. Garlarn iki temel tipi vardr: dz gar ve tmsekli gar. Dz
gar genelde trafik minimum olduunda elle kumandal olarak kontrol edilir.
Tmsekli garda ayr vagonlar veya vagonlar grubu tmsek arc lokomotif kullanlarak bir
tmsekten arlr. Bu durumda vagon belirli yerlerdeki yavalatclar ile hz kontrol edilerek bir
eimden aa yuvarlanr ve ekil 9.24de grld gibi zel anahtarlar ile ynlendirilir. Bundan
dolay bir yk vagonunun son hedefine izin verilen bir hzda ulamasna yetecek kadar bir hzla son
yavalatcy terk etmesi gerekir. Eer yavalatcy terk eden vagonun hz ok dkse bu
Lineer Motor Tasarm
257
durumda yk vagonu gar ilemlerinde bir kesintiye neden olarak hedefine ulamadan nce
duracaktr. Eer vagon yavalatcdan izin verilen hzn zerinde ayrlrsa vagonun birleme annda
yk ve ekipman iddetli ekilde zarar grebilecektir. Bu ayn zamanda vagonun birleme annda
vagonun raydan kmasna da neden olabilir. Daha da tesi her vagon farkl yuvarlanma
karakteristiklerine sahiptir ve farkl uzaklklara gitmesi gerekir. Bundan dolay her vagon
karakteristiklerine uygun olarak ayr ayr kontrol edilmeli ve vagon kontrol sistemi ok yksek
istatistiksel garantiye sahip olmaldr. statistiksel garanti ilemsel karklklarda ar derecede
nemlidir; rnein gnde 4000 vagon kapasiteli bir garda % 99luk bir istatistiksel garantinin
anlam gnlk 16 vagonun vakitsiz durmasdr. % 99,9luk bir garanti gnlk 1,6 vagonun bana
ayn ilerin gelmesi anlamna gelmektedir. Eer bir vagon mekanik olarak arzal bulunursa veya
zararl kimyasal madde tayorsa tmsee karlmadan ve gidecei yere kadar zel olarak ayrca
gtrlmelidir.
ekil 9.22 Kanada Vancouverde DC transitin

gkyz adl treni
ekil 9.23 Detroit tamaclk irketinin yolcu

taycs (MI, USA)
Vagonlarnn yavalatlmas iin garlarda kullanlan hz kontrol nitelerinin ou yavalatc

(retarder) olarak adlandrlr. Yrtc ve yavalatc olarak adlandrlan dierleri vagonlarn
yavalatlmas veya hzlandrlmas amacyla kullanlr. Temel olarak byle aygtlarn iki temel tipi
vardr: kavramal tip ve kavramasz tip.
Tanjant noktas yavalatclar
Grup yavalatclar
Geli
Gar
Ana
yavalatc
anak raylar
Tmsek
ekil 9.24 Vagon tasnif gar
Gidi
Gar
258
Kavramal tip yavalatclar raylarn kenarn kuatan iki uzun elik koldan oluur. Vagon raydan
aa inerken bu kollar her tekeri alt ksmndan etkileyen kar bir kuvvet meydana getirecek
ekilde birbirine doru zorlanr. Temas yzeyleri arasndaki srtnme vagonu yavalatr. Aka
byle bir aygt vagon hznn artrlmasnda kullanlamaz. Elektropnmatik yavalatclar tmsekli
garlarda en yaygn olarak kullanlan ar grev tipi yavalatclardr. Hareket mekanizmasnn bir
ksm elektriksel olarak kontrol edilir ve dier ksm pnmatik olarak kontrol edilir. Mekanizmas
uzun yavalatc kollar harekete geiren haval silindirler, borular, hortumlar ve elektriksel olarak
kontrol edilen silindir vanalarndan oluur. Yavalatc kuvvet silindirlerdeki hava basncnn
deitirilmesi ile kontrol edilir.
Kavramal tip yavalatclarn yayl, elektriksel ve lastik veya Dowty sistemi gibi dier tipleri de
vardr. Bu nitelerden bir ka vagonlarn yrtlmesi iin itici niteler olarak kullanlr fakat
bunlarn ou temelde yavalatcdr.
ilik maliyetleri, yk veya ekipmann hasar grmesi ve yksek grlt seviyeleri mevcut
yavalatclarn balca problem alanlardr. Grlt sarlatrabilir ve ac verebilir (yavalatcdan
4,5 metre uzaklkta 100 134 dB). Bu problemlerin ou, bugn Japonyada kullanld gibi
lineer indksiyon motor yrtc yavalatclarn kullanlmasyla azaltlabilir veya elimine
edilebilir.
Hz
Bu sistemin ana bileeni lineer indksiyon motor sisteminin primerini oluturan dk profilli
tayc vagondur. Bu tayc vagon alminyumla kaplanm reaksiyon raynn zerinde alr.
Aygt iki ilek ray arasndaki anak raylara yerletirilmitir. Tmsee kartlm bir vagon ana ve
grup yavalatclar yoluyla belirli bir anak rayna girdiinde bu tayc vagon o vagonun zerine
gider. Tayc vagon bu durumda yk vagonunun tekerlerini altrr ve istenilen hzda vagonu
hzlandrr veya yavalatr. Vagon katarn yaknna geldiinde tayc vagon kendisini vagondan
ayrr ve baka bir vagonu tamak iin anak rayn tmsek ucunda bekleme pozisyonuna geri
dner. Eer tayc bu geri dnnde baka bir vagon ile karlarsa bunu yolun ortasnda
zaptederek katara gtrecektir. Bu ilem ekil 9.25de grlmektedir.
anakta alma hz
Brakma hz
Tmsek sonu
Bekleme
pozisyonu
Kuplaj hz
Orta yolda tutma

anak ray
Katar (consist)
Dn hz
ekil 9.25 Lineer indksiyon motorlu vagon yrtc yavalatcnn almas

Byle bir sistemde lineer motor 220 V, 3 faz, 50 Hz, 25 km/s senkron hzda ve 325 kg balang
itmesine sahiptir. Reaksiyon ray 16 mm kalnlnda arka demiri ile 2 mm kalnlnda alminyum
Lineer Motor Tasarm
259
levhadr. Her yrtc yavalatc bana iki lineer indksiyon motor vardr ve itme bu iki lineer
motorun bir veya ikisinin kullanld basit iletim kesim metodu ile kontrol edilir. ekil 9.26 ve
9.27de grlen bu sistem ilk nce Toyama garnda test edilmi ve halihazrda Shiohama, Kitagami
ve Suhotonda garlarnda dzenli kullanmdadr.
ekil 9.26
Shiohama garnn
genel grn
ekil 9.27
LMlu yrtc yavalatc
ile itilen yk vagonu
9.13.5 LNEER EDDY AKIM FRENLER
Frenleme sistemlerinin performans zerindeki talep yk ve yolcu tamaclnda gittike

artmaktadr. Bir yk treni iin bu durumun nedeni esas olarak daha ar ve daha uzun trenlerin
kullanlmasndan dolaydr. Mevcut haval fren sisteminin kullanm trenin uzunluu boyunca
frenin uygulanmasnda zaman gecikmesi meydana getirir. Bu daha sonra tren iindeki boyuna
kuplaj kuvvetlerinin kabul edilemeyecek seviyelerine nclk edebilir. Eer artan frenleme
seviyeleri hi zaman gecikmesi olmadan trenin btn uzunluu boyunca dzgnce uygulanrsa
daha ksa ve tahmin edilebilir frenleme mesafesi garanti edilebilir.
Bir yolcu treni iin ray durumu veya yapma karakteristiklerinden bamsz tutarl ve tahmin
edilebilir frenleme mesafesi frenleme kesinliinin garantiye alnmasnda nemlidir. Basc frenler
demir yolunun geleneksel frenleridir ve temizleme aksiyonlarndan dolay vazgeilmez olarak
dnlmektedirler. Diskli frenler yksek hzl alma iin basc frenlere ek olarak kullanlmaya
balanmtr. Dinamik frenleme dnda dier frenleme sistemleri snrl uygulamalara sahip
olmutur. Manyetik ray freni servis freni yerine acil durum freni olarak kullanlr.
Yolcu trenlerinde mevcut frenleme sistemleri teker ve rayn yapma karakteristiklerine baldr.
Bundan dolay frenleme oranlar yapma snr ile dorudan orantldr. rnein yapma katsays
% 14 den % 8 e drlrse maksimum frenleme oran 4,8 km/s den 2,9 km/snin daha aasna
der. Yapma katsays hzn artmas ile azaldndan (20 km/sde % 6 dan % 22ye 200 km/sde
% 5den % 12ye) ray artlarna bal olarak maksimum yavalama oran 3,2 4,8 km/sdir. Sinyal
araln deitirmeden mevcut raylarda ortalama hzn ykseltilmesi artan yavalama oranlarna
olan bir talebi ortaya karr. Bu daha sonra ray yapma karakteristiklerine baml olmayan
frenleme sisteminin kullanlmasn dndrr. Son yllarda lineer eddy akm frenlerinin
gelitirilmi olmasnn tam nedeni budur. Bu teknoloji Fransa, Almanya ve Japonyada en iyi
gelitirilmitir.
260
Lineer eddy akm freni raylarn zerine bakan manyetik kutuplarn alternatif bir hattndan oluur.
Hava aralnn manyetik alan fren nitesine gre duraandr; bu ray yzeyine gre vagonun
hzna eit hzda hareket eder. Bundan olay yekpare elikte eddy akmlar indklenir ve vagonun
hareketine zt eilimde bir kuvvet retilir. Ray yzeyindeki akm dalm lineer indksiyon
motorundaki akm dalmna benzer. Byle bir dalm ekil 9.28de grlmektedir; burada
akmlarn ray kenar boyunca akt gsterilmitir. Gerekte lineer eddy akm freninin davran
primer sarglar DC ile uyartlm olarak geleneksel DC dinamik frenleme artlar altnda alan
yekpare demir sekonderli ksa primerli tek kenarl lineer indksiyon motorununkine benzer.
ekil 9.28 lek

ray zerindeki
eddy akm
dalm
Rayda indklenen akmlar
Ray kafas
Lineer eddy akm freninin gelitirilmesi 1970lerde balam ve Fransa, Almanya, svire ve
Japonyada baz prototipler test edilmitir. Bu tasarmlardan bazlar tablo 9.1de karlatrlmtr.
Burada birim uzunluk bana frenleme kuvveti ile fren performansnn hava aralnn azaltlmas
ile iyiletiine dikkat edilmelidir; bu ayn zamanda daha ar yap ile sonulanarak veya daha ksa
grev saykl gerektirecek ekilde daha yksek uyartmla da geliir.
ekil 9.29da Fransada (SNFC) yaplan ve test edilen bir prototip fren nitesinin (2 m
uzunluunda, 0,13 m geniliinde, 0,15 m yksekliinde) frenleme-kuvvet karakteristikleri
grlmektedir. Manyetik doyum etkileri bu erilerden aktr nk kuvvet/akm 300 amperde
yaklak olarak 710-5 kA/m2 den 700 amperde yaklak olarak 2,510-5 kA/m2 ye dmektedir.
Olduka yksek bir frenleme kuvvetinin 30 250 km/s lik ok geni bir hz aral zerinde elde
edilebilecei de grlebilir; 30 km/snin aasnda frenleme kuvveti sfr hzda hzlca sfra der.
Frenleme kuvveti ray ve fren nitesi arasndaki hava aralna da olduka duyarldr. Hava aral 7
mmden 15 mmye kartldnda kuvvet % 25 30 kadar der; 30 mmlik hava aral ile bu
azalma % 60n zerindedir.
Bu fren nitelerinin ksa grev saykllar iin yksek sl ykle ve sonu olarak ksa alma
mrleri ile tasarmlanm olduu hatrlanmaldr. rnein 700 A de eer scaklk art 180 C ile
Lineer Motor Tasarm
261
snrlandrlmsa grev saykl 85 saniye ile snrlandrlmtr. Rayn scaklk ykselmesi ou kez
nemli bir sorun olmayacaktr nk frene bakan ray porsiyonu ray boyunca hareket halindedir.
Yksek younluklu trafik koridorlarnda uzun trenlerin ayn yerde dzenli ksa aralklarda
frenlenmesi muhtemeldir. Bu durumda, raydaki scaklk ykselmesi zellikle yaz mevsiminde
ortam scakl 70 C kadar yksek olduunda bir sorun olabilir.
Tablo 9.1 Eddy akm frenlerinin karlatrlmas
Frenin zellikleri
Uzunluk (mm)
Genilik (mm)
Frenleme kuvveti (kN)
Uyartm gc (kW)
Frenleme kuvveti / uzunluk (kN/m)
Uyartm gc / uzunluk (kW/m)
Hava aral (mm)
Frenleme kuvveti / uyartm gc (kN/kW)
Isl yk (kW/m2)
Frenin test edildii lkeler

Fransa
Almanya
svire
1900
1200
1200
57
130
80
13,75
8,70
5,75
50
20
9
7,23
7,25
4,80
26,3
16,7
7,5
7
7
5
0,275
0,435
0,64
462
128
94
Frenleme kuvveti, kN
15
10
50
100
150
Hz, km/s
200
250
ekil 9.29 Fransada test edilen prototip lineer eddy akm freninin karakteristikleri (Kutup genilii
128 mm, Hava aral 7 mm, Ray tipi U36)
Tek bir lineer fren nitesi yaklak 20 kWlk bir uyartm gc gerektirir. Kendiliinden tahrik
edilen ekipman iin ekici motorlar bu enerjinin salanmasnda generatr modunda kullanlabilir.
Lokomotif ekili trenler iin bu emann pratiklii olduka dktr nk bu 12 vagonlu bir tren
iin trenin enerji baras yoluyla hemen hemen 1 MWlk bir enerjinin iletimini gerektirir. Byle bir
uygulama iin lineer fren nitelerinin bazlar dierlerinin uyartmnn salanmas iin indksiyon
generatr modunda kullanlabilir veya her nite nitenin bir ksm generatr olarak nitenin dier
ksmlarnn uyartmnn beslenmesi iin kendisine yeter hale getirilebilir. Kat hal kontrolrlerinin
son yllardaki ilerlemeleri ile bunun yaplmas zor deildir. zet olarak lineer eddy akm frenlerinin
yksek hzl tatlar iin olas bir frenleme sistemi olarak kesin bir umut verdii sylenebilir.
262
Frenleme aksiyonu tutarl, tahmin edilebilir ve teker ray yapmasndan bamszdr. Anacak
paralar olmadndan bakm maliyetleri de der.
9.14 LNEER NDKSYON MOTOR TASARIMI
Dner motorlar ile geleneksel endstriyel srclerde kaynak frekans ounlukla 50 veya 60
Hzdir. ekici sistemleri gibi deiken hzl srclerde bununla beraber ykn nominal hz
belirlenir; motorun alma frekans tasarmcnn seimidir. Lineer indksiyon motorlarnn balca
uygulamas deiken hzl srclerde zellikle yer tamacl alanndadr. Byle uygulamalar
iin itme-hz karakteristii ou kez temel bir gereksinim olarak belirlenir. Verilen bir karakteristik
iin motor almasnn baz modlar ekil 9.30da grld gibi tanmlanabilir. Her motor
uygulamas iin bu modlarn hepsi mevcut olmayabilir. U etkisinden dolay lineer indksiyon
motorun tasarmn snrlayacak blgenin nceden belirlenmesi mmkn deildir; motor ya itme
ile snrlandrlm veya g ile snrlandrlmtr. Bununla beraber bir ilk adm olarak itme-hz
gereksinimlerinden makinann anma deeri belirlenebilir. Daha da tesi hava aral da minimum
aklk gibi mekanik etmenler tabannda belirlenir.
tme, g
Sabit itme
blgesi Deiken
g ve
itme
Sabit g blgesi
G
ekil 9.30 Tipik ekme

(traction) uygulama
karakteristikleri
tme
Hz
Lineer indksiyon motorun tasarmnda temelde aadaki hususlarn bilinmesi gerekir:
Frekans, kutup adm ve alma kaymasnn seimi; bunlardan sadece ikisi verilen alma
hz iin bamsz olarak seilebilir.
Faz bana gerilimin seimi.
Reaksiyon ray parametrelerinin seimi ift kenarl lineer indksiyon motor iin ray
kalnl ve sarkma Tek kenarl lineer indksiyon motor iin ray kalnl, sarkma ve arka
demiri.
Kutup says, sarg plan, oyuk ve di geometrisi ve boyunduruk kalnlndan oluan temel
tasarm.
Sistemin istenilen zellikleri ve snrlamalar dikkate alnarak lineer indksiyon motor

tasarmlanrken ok sayda atan faktrn dikkate alnmas gerekir. rnein manyetik ykleme
geometri, mknatslanma akm, demir kayplar ve en nemlisi manyetik devrenin farkl
Lineer Motor Tasarm
263
ksmlarnda izin verilen maksimum ak younluu ile belirlenir. Dier taraftan elektriksel ykleme
dier eylerin yannda oyuk geometrisi, iletken telin yaltm ve soutma metoduna baldr.
Motorun tasarmnda yaplmas gereken muhtelif dengelemelerin yannda ok sayda parametrenin
e zamanl olarak ilenmesi gerekir. Baz tasarm kriterleri bir motorun iyi tasarmnn elde
edilmesi iin nerilmektedir. Yksek g faktr, yksek verim ve hafif arlk tasarmn
deerlendirilmesindeki nemli kriterlerden bazlardr.
Pratikte btn bu elemanlarn bir veya daha fazla tasarm kriteri iinde dahil edilecei bir tasarm
ileminin yaplmas zordur. Alternatif olarak motor analiz ve sentezinin bir kombinasyonu
izlenebilir. Temel olarak bu metot iki adml bir irdelemedir:
9 Motorun performans karakteristikleri balang tasarm parametrelerinin bir seti iin
hesaplanr.
9 Daha sonra gerekli tasarm parametreleri istenilen motor karakteristiklerinin elde edilmesi
iin ayarlanr.
Bundan dolay, bu ilem, verilen parametreler ile lineer indksiyon motorun itme-hz
karakteristiklerinin hesaplanmas iin tasarmcda baz LM modellerinin mevcut olmasn
gerektirir.
9.14.1 FREKANS VE KUTUP ADIMI SEM
Frekans ve kutup admnn seimi temelde lineer motorun ksmi olarak dnda kalan faktrlere
baldr. Verilen elektriksel ve manyetik yklemeler iin lineer indksiyon motorun kuvvet
younluunun temel bir snr vardr. Sekonder zerinde primerin grd ksmn belirli bir alan
verilen bir itme gereksinimi iin gereklidir. Sekonder zerinde primerin grd ksmn gereken
minimum deeri u etkisi sergilemeyen lineer indksiyon motorununki gibi olacaktr. Verilen bir
alma hz iin frekans artarken kutup adm daha dk olacak, kutup says daha yksek olacak
ve u etkisi azalacaktr. Bu daha yksek itme/arlk oran ve daha dk maliyetle
sonulanacaktr. Bununla beraber frekans snrlar iinde artrlabilir; eer kutup admnn hava
aralna oran ok kkse primer ve sekonder arasndaki etkin kuplaj kabul edilemeyecek bir
seviyede azalacaktr. Artan frekans ile reaktif volt-amper deeri de orantl olarak artacak ve statik
g dnm nitesinin (inverter gibi) maliyeti artacaktr. Bundan dolay frekans lineer indksiyon
motor ve statik g dnm nitesinin kombine maliyeti minimum olacak ekilde seilmelidir.
Yksek hzl (350 km/s) yer tamacl uygulamalar iin tasarmlanm lineer indksiyon
motorlar iin optimum frekans 80 200 Hz arasnda geni bir aralk iinde olabilir. Yksek hzl
lineer indksiyon motorlar normalde yksek kaymal motorlardr. Bundan dolay kutup adm
balangta 0,10 PU alma kaymas varsaylarak elde edilebilir.
9.14.2 FT KENARLI LM SEKONDER
ift kenarl lineer indksiyon motor sekonderi ekil 9.31de grld gibi temelde iki yarm
primer arasna yerletirilmi kaln bir iletken levhadr. Primer ve sekonder arasndaki c akl ve t
kalnl lineer indksiyon motorun sspansiyon karakteristikleri ve sekonderin istenilen
bklmezlii veya peklii ile belirlenir. Eer bununla beraber sekonder levhann istenilen itme
karakteristiklerinin elde edilmesi iin daha ince yaplmasna gerek varsa bu zellik mekaniksel
dayanm iin yeterli miktarda kaburgalar braklarak iletken malzemenin rayn merkezinden dar
alnmasyla yaplr. ki yarm primer arasndaki toplam aklk (bazen manyetik aklk olarak
sylenir) olabildii kadar dk tutulmaldr. Rayn h ykseklii, lineer indksiyon motor
nvesinin tesinde, primerin maksimum dikey yer deiiminde bile yeterli sarkma mevcut olacak
ekilde belirlenir.
264
c
Kaburga
Yar primer
ekil 9.31
ift kenarl LM sekonderi
t2
9.14.3 TEK KENARLI LM SEKONDER
Tek kenarl lineer indksiyon motor sekonderinin tasarm (ekil 9.32) hem iletken levha ve hem de
arka demir kalnlnn ve geniliinin bilinmesini gerektirir. letken levhann kalnl, balangta
sarkma, yaklak olarak kutup admnn % 40 olacak ekilde seilebilir; t kalnl istenilen
itmenin elde edilmesi iin simlasyon modellemesi kullanlarak seilmelidir. Arka demirinin y2
kalnl, maliyetin azaltlmas iin arka demirdeki doyum seviyesinin kabul edilebilir bir seviyede
tutulma snrlamas ile olabildii kadar dk olmaldr. Sekonder maliyetinin drlmesi iin
mmkn olduu lde yekpare arka demiri kullanlmaldr.
Primer
Aklk, c
Arka demiri
letken levha, t
y2
ekil 9.32
Tek kenarl LM sekonderi
Sarkma
d
9.14.4 LM PRMER TASARIMI
Lineer indksiyon motorun primer tasarm baz istisnalar dnda dner motorlar iin kullanlan
ilemler kullanlarak tasarmlanr. Oyuk kaa, u sarg kaa ve dier kaak bileenleri dner
motorlar iin kullanlan ayn formller ile tahmin edilebilir. Lineer indksiyon motorun sarglar
bununla beraber kendileri zerine yatrlmaz ve her iki utaki baz oyuklar sargnn sadece bir
katmann barndrr; toplam oyuk says kutup bana oyuk says ve kutup saysnn arpmndan
daha byktr. U sargs etkisinin kompanze edilmesi iin ek sarglarn tasarm bu kitabn
amacnn dna tamaktadr (Detayl bilgi iin Yamamura S. Theory of Linear Induction Motors
kitabna baknz [9.3]). Daha da tesi lineer motorlarda boyunduruk derinliinin belirlenmesi dner
motorlarnkinden farkldr. Dairesel simetrilikte dner makinalarda boyunduruk derinlii kutup
bana aknn yars tabanna dayandrlabilir. Lineer makinalarda ak younluu makinann
uzunluu boyunca deiir ve dairesel simetrilik eksikliinden dolay boyunduruk baz yerlerinde
kutup bana maksimum aknn yarsndan fazlasn tayabilir. Boyunduruk aks ve hava aral
Lineer Motor Tasarm
265
aks arasndaki oran iin tek bir deerin verilmesi mmkn deildir. Tasarmc temel olarak
boyunduruk uzunluunun hangi porsiyonunda ne kadar doyum kabul edeceine karar vermelidir;
bu durumda lineer motorun uzunluu boyunca tahmin edilen hava aral ak younluunun
incelenmesi iin 0,5 ve 1,0 arasnda bir faktr seilebilir.
9.15 LNEER SENKRON MAKNALAR
Lineer senkron makina (LSM) dner senkron makinann lineer versiyonudur ve tek serbestlik
derecesi evrimsel harekettir. ndksiyon makinasndan farkl olarak ksa armatr, ksa alan, vb.
gibi basit terimler ile lineer senkron makinann topolojisi mmkn deildir. Farkl LSM topolojileri
tablo 9.2de grld gibi gruplara ayrlabilir.
Tablo 9.2 ift ve tek uyartml LSM topolojileri
ift uyartml LSM
Tek uyartml LSM
(a)
Bir eleman (hareketli veya duraan) zerinde
armatr sargs ve dier eleman zerinde
elektromknatslar (alan uyartm)
(b)
armatr sargs ve dier eleman zerinde sabit
mknatslar (alan uyartm)
(a)
armatr sargs ile senkron relktans makina
konfigrasyonu; dier eleman pasif
(c)
Alan ve armatr uyartmlarnn ikisinin bir
eleman (hareketli veya duraan) zerinde olduu
homopolar konfigrasyon; dier eleman pasif
(d)
Alan ve armatr uyartmlarnn ikisinin bir
eleman (hareketli veya duraan) zerinde olduu
heteropolar konfigrasyon; dier eleman pasif
(b)
armatr sargs ile senkron alt veya verniyer
relktans makina konfigrasyonu ve dier
eleman pasiftir; motor sabit senkron alt hzda
hareket eder.
Kavramsal olarak LSM rnein bir konveyr kaynn btn uzunluu boyunca kullanlabilecek
trde hareketin btn uzunluu boyunca uzanan hem hareketli ve hem de duraan yeler eklinde
canlandrlabilir. Bununla beraber bir yenin dier yeden daha ksa olma olasl daha fazladr;
buna ramen bu ksa ye hareketli veya duraan ye olabilir. Yer tamacl uygulamalar iin
tat ksa yeyi tar ve uzun ye yerdeki raylarn zerine konulabilir.
9.15.1 FT UYARTIMLI LSM
Elektromknatslarn kullanld geleneksel alan uyartm ile ift uyartml LSM ekil 9.33ada ve
sabit mknats uyartmnn iki metodu ekil 9.33b ve cde grlmektedir. Sabit mknatsl bir motor
alan kontrolu iin ek elektromknatslar kullanlmadka zayf alan artlar altnda kolaylkla
altrlamaz. Manyetik devrenin enerjisi kesilemediinden armatr sargsnn korunmas hemen
hemen mmkn deildir; alma sresince dahili ksa devreler meydana getirir.
Bununla beraber baz dier konfigrasyonlarda alan sargs ve armatr sargs LSMnn sadece bir
yesinde tanr. Bu durumda alan aks zel topolojilerin gelitirilmesi ile armatre aktarlr.
Bunlar temel olarak boyutlu topolojiler olup ekiller ile aklanabilir.
266
(a)
Elektromknatsl
alan uyartm
stee bal kontrol

amal alan sargs
(b)
Kutup yzeyinde
sabit mknatslar
(c)
Boyundurukta sabit
mknatslar
ekil 9.33 ift uyartml LSM topolojileri

ekil 9.34de grlen LSM yapsn dikkate alalm. Bu temelde yan yana yerletirilmi iki
LSMdan olumaktadr. A1 armatr P1, P3 (ve dierleri) kntl kutuplar ile kutup yaps 1 ile
reaksiyonda bulunur. Ayn ekilde A2 armatr P2 (ve dierleri) kutuplar ile reaksiyonda bulunur.
LSM uzunluu boyunca armatrler altndaki hava aralndaki alann ak younluu dalmlar
ekil 9.35de grlmektedir. Alan aks A1 armatr yoluyla gider, kutup yaps 1e girer, kutup
yaps 2den kar ve A2 armatr yoluyla tekrar alan yapsna girer. A1 ve A2 armatrnn
uzunluu boyunca ak tek ynldr ve bundan dolay bu LSM homopolar LSM olarak adlandrlr.
Ak dalm kutup adm, hava aral, ara kutup aral ve kutup yaynn kutup admna oran gibi
baz topolojik sabitlerin bir fonksiyonudur.
A1 armatr sargs elektromanyetik itme meydana getirilmesi iin alan ak dalmnn sinsoidal
bileeni ile reaksiyonda bulunur. Ak younluunun bu alternatif bileeni dorudan Bmax Bmin
farkna baldr. Elbette ki maksimum ak younluu doyum seviyesi ile snrlanr ve minimum ak
younluu manyetik devrenin kaak karakteristiklerine baldr. Homopolar makina ou kez
ardr nk manyetik devre itmeye katks olmayan ortalama alan aksnn ilenmesi dikkate
alnarak tasarmlanmaldr. yelerden biri tamamen pasiftir ve her iki uyartm ayn ye zerinden
tanr. Byk arlk, byk hacim ve daha yksek komtasyon reaktans bu makinann
dezavantajlarndan bazlardr. Yksek alan kaak reaktans etkilerinin azaltlmas iin baz snm
devrelerinin konulmas ile yksek komtasyon reaktans muhtemelen azaltlabilir.
Hem alan ve hem de armatr sarglarnn LSMnn sadece bir yesinde tand heteropolar
konfigrasyon ekil 9.36da grld gibi mmkndr. Armatr sargs pasif elektromanyetik
yapnn merkezi porsiyonunda geleneksel heteropolar alana bakar. Alan aks armatr evreleyen
alan boyunduruu yoluyla gider. Bu makina homopolar makinada olduu gibi hava aral aksnn
ortalama bileenine sahip deildir. Bununla beraber alan aksnn ekilde grld gibi hava
araln drt kez gemesi gerekir. Bu kutuplar arasnda byk miktarda bir kaak ak ile
Lineer Motor Tasarm
267
sonulanr. Makina byk alan yapsndan dolay da ok ardr. lk aratrmalar byle bir
heteropolar LSMnn herhangi bir pratik uygulama iin ok ar olduunu gstermitir.
Alan s
Armatr A2
args
e nl
i iletk
k
a
d
r
yukla
er
P4
P2
Armatr A1
(P2'ye)
(P4'e)
P3
Kutup yaps 2
2
P1
(P2'ye)
Kutup yaps 1
ekil 9.34 Homopolar LSM konfigrasyonu
Bmax
P1
P3
Bmin
ekil 9.35
Homopolar LSMda
hava aral ak
younluu dalm
0
-Bmin
-Bmax
P2
268
rgs
Alan sa
u
yunduru
Alan bo
Armatr
Sarg
ucu
A
e
rmatrd
uruktan
Boyund
Boy un
du r ua
ekil 9.36 Pasif ferromanyetik yap (kuzey ve gney kutuplar alan sargs ile meydana
getirilmitir.)
9.15.2 TEK UYARTIMLI LSM
Tek uyartml LSM adndan da anlald gibi alan uyartmna sahip deildir; bu dner relktans
makinann dorusal veya lineer versiyonudur. Armatr sargs LSMnn veya ift uyartml
LSMnn primer sargsna benzer. LSMnn dier yesi ekil 9.37de grld gibi pasif kntl
kutuplu yapdr. Bu konfigrasyonda hava aral relktans makinann iki yesinin bal
pozisyonunun bir fonksiyonudur. Bundan dolay relktans itmesi dner senkron makinann
relktans torkuna benzer olarak retilir.
Makinann uzunluu boyunca relktans dalmnn iki LSM yesi arasndaki bal hza eit bir
hzda hareket ettiine dikkat edilmelidir; yani relktans dalm LSMnn senkron hzna eit bir
hzda hareket eder.
Verniyer relktans makina dier bir tek uyartml makinadr; burada relktans torku retilir nk
hava aral relktans LSM yelerinin bal pozisyonunun bir fonksiyonudur. Bununla beraber bu
makinada eer hareketli ye xbm uzaklna giderse manyetik devrenin konfigrasyonu relktans
dalmn x uzaklna ( xbm den farkl) hareket ettirir fakat bu daima ekil 9.38de grld gibi
xbm nin sabit arpan kadardr. Bu, hareketli yenin aada verilen senkron alt hzda hareket
etmesi anlamna gelmektedir:
v=
vs
N
(9.5)
Lineer Motor Tasarm
269
d-ekseni
q-ekseni
armatr sargs
g1
g2
bal hareket
ekil 9.37 LSM

(Tek uyartml
LSM)
N faktr belirli bir tasarma baldr. rnein ekil 9.38adaki ift oyuklu yapy dikkate alalm.
Burada oyuk admlar aadaki eitlie uygun olacak ekilde seilmitir:
1 4
=
2 3
(9.6)
Burada, 1 armatr oyuk adm ve 2 pasif yenin oyuk admdr. Makinann uzunluu boyunca
maksimum permeans (minimum relktans) her iki yzeydeki diler ekilde grld gibi birbirine
karlkl olduunda elde edilir. Eer hareketli ye imdi yarm stator adm hareket ederse
permeans veya relktans dalm ekil 9.38bde grld gibi iki stator adm kadar hareket eder.
Bu LSMnn 1/4 senkron hzda hareket etmesi anlamndadr; yani faktr N = 4 dr. Byle bir
verniyer makinada mekanik itmenin elektromanyetik itmenin N kat kadar olduu da gsterilebilir:
Tmek = NTem
(9.7)
Dner verniyer makinalarn laboratuvar modelleri zerindeki deneysel aratrmalar en yksek g

younluunun elde edilmesi iin oyuk biimleri ve oyuk kombinasyonlarnn optimize edilmesi
gerektiini gstermitir. Bu makinalar iftli oyuk yapsnn varlndan dolay grltl olmaya
eilimlidir.
Tek uyartml senkron alt ve senkron LSM ileri g faktrnde alamaz ve gerekte ok zayf bir
g faktrne sahiptir. Bu LSMlarn kontrol edilmesi iin statik inverter veya konvertr devresi
cebri komtasyonlu olmaldr ve bu sonu olarak pahaldr.
270
ekil 9.38 Lineer verniyer motorun ift oyuklu yaps. (a) Rotor dii stator diinin karsnda ve (b)
Rotor dii yarm stator adm kaym
9.16 KAYNAKLAR
[9.1] Richard, H. Engelmann, William, H. Middendorf, Handbook of Electrical Motors, p.149

Marcel Dekker Inc., p.55 - 71, New York, 1995
[9.2] Laithwaite, E. R. Induction Machines for Special Purposes, Chemical Publishing Company,
New York, 1966
[9.3] Yamamura, S., Theory of Linear Induction Motors, Wiley, New York, 1979
10 TRANSFORMOTOR VE NDKTR TASARIMI

10.1 TRANSFORMOTOR VE NDKTRLERN MANYETK VE ELEKTRK
TEMELLER
Transformotorlar gerilim ve akmn dntrlmesi amacyla kullanlan pasif elektrik
makinalardr. Yaygn olarak % 95 verimleri ile en verimli makinalar arasnda bulunurlar ve
verimleri % 99a kadar kartlabilir. G ileme kapasitelerinin snrlanmasnda bir st snr yoktur
ve alt snr sadece izin verilen yksz kaypla saptanr. Transformotor ve indktrler temel devre
fonksiyonlarn icra ederler. Mega watt seviyesinde g retim istasyonlarnn datm
terminallerinden bir watttan daha dk gte alan tanabilir radyo alclar kadar eitlilik
gsteren elektrik sistemlerinin gerekli bir bileenidir.
Transformotorlar devre bileenlerinin en byk, en ar ve ounlukla en maliyetlisidir. Manyetik
devrelerinin geometrisi boyutludur. Bu zellik transformotorlarn boyutunun drlmesinde
temel bir snrlama koymaktadr. Mevcut malzemelerin zellikleri arln azaltlmasn
snrlamaktadr. Transformotorlarn yksek maliyeti retimlerinde standardizasyonun pratik
olmamas, gereken malzemeler ve retimindeki doal ilemlerden dolaydr. Manyetik aygtlarn
kullanm ile ilgili problemler uygulama pratiklerinin akllca kullanm ile en aza indirilebilir.
Transformotorlar g uygulamalarnda gerilimin dntrlmesi iin vazgeilmez elemanlardr.
Bunlarn devreleri yaltma yetenei ve toprak noktasnn durumunu deitirmesi ounlukla baka
bir uygun tarzla yaplamaz. Transformotorlar almalar indktanslarn tepkisine dayal frekans
seici devrelerde de gereklidir ve iddetli evresel artlara dayanabilme yetenekleri ile
dayankldrlar.
Transformotorlar temelde tek uygulamal aygtlardr. zel gereksinimler iin tasarmlanm
transformotorlar geni bir alma aral zerinde en uygun performans sunmazlar.
Transformotorlarn ses ve video sinyallerinin yksek kaliteli ve aslna bal olarak yeniden
retimini gerektiren uygulamalarda ok iyi grev yaptklar sylenemez. Geni bant ve yksek
empedansl devrelerde transformotorlar kullanldnda ounlukla ciddi bir ktleme sergilenir.
Nvesine DC mknatslanma uygulanan devrelerde transformotorlar iyi grev yapmaz. Bu etkenler
boyut ve arln minimumda tutulmas gereken aygtlarda bir sorun olarak ortaya kmaktadr.
272
Bazen devre hileleri ile transformotorlarn kullanm elimine edilebilir. ebeke hattna balanm
kpr dorultucu eer gerilim seviyesi ve toprak yaltm badatrlabilirse bir g transformotoru
ve dorultucunun yerine geebilir. Bu durum ounlukla inverter devreleri iin gerekli DC
gerilimin elde edilmesinde gerekletirilir. Bu durumda gerekli gerilim dnm ok daha kk
bir transformotor kullanlmasyla yksek frekansta yaplr. Yar-iletken aygtlarn yklere dorudan
kuplaj ile ses transformotorlarnn kullanlmas elimine edilir. Dorudan kuplaj ile istenilen k
gerilimini salayacak gerilimlerde src devrelerinin almas kta gerilimin dntrlmesi
gereini ortadan kaldrabilir.
Transformotorlarn hem teorisi ve hem de yaps ile yakndan ilikili dier devre elemanlar
indktrler, doyumlu reaktrler ve manyetik ykselticiler gibi dier manyetik devrelerdir.
Transformotorlar bahsinin ou bunlara da uygulanabilir. Bu aygtlarn hususi zelliklerine
ilerleyen ksmlarda ayrca deinilmektedir.
Transformotor ve indktrleri ilgilendirdii kadar manyetik devrelerin temelleri, manyetik
devrelerde akm, ak ve indktans ilikileri ve ferromanyetik malzeme ieren manyetik devrelerin
temelleri ou elektromanyetik alan teorisi ve elektrik makinalar kitaplarnda kolaylkla
bulunabileceinden bunlar hakknda daha detayl bilgi iin ilgili kitaplara bavurulmas yerinde
olacaktr. Aada bunlarla ilgili temel bilgiler verilmektedir.
10.1.1 MANYETK ALAN DDET VE AMPRE DEVRE VE KUVVET KURALI
Boluktaki manyetik alan iddeti, H
H=
(10.1.1)
ve manyetik ak younluu, B
B = o H
(10.1.2)
olarak tanmlanr.
Ampre kuralnn matematiksel ifadesi aadaki gibidir ve kapal bir dng etrafndaki manyetik
alann izgisel integralinin evrelenen toplam akma eit olduunu ifade etmektedir. Toplam akm
iletim akm ( Jds ) ve yer deiimi ( (D / t )ds ) akmlarnn toplamdr:
H dl = J ds + t ds
c
(10.1.3)
Eer iletkendeki akmn ak dk frekanslarla snrlandrlrsa yer deiimi akm nemsiz hale
gelir ve drlebilir. Sonuta aadaki eitlik elde edilir.
H dl = J ds = I
c
evrelenen
(10.1.4)
Burada, Ievrelenen yol iinde kalan alan kesen net akmdr. (10.1.4) eitlii Ampre kuralnn integral
biimidir.
Transformotor ve ndktr Tasarm
273
Aadaki rneklerde simetri artlarn salayan akm dalmlar iin manyetik alanlarn
belirlenmesinde Ampre kuralnn baz uygulamalar grlmektedir.
RNEK PROBLEM 10.1
ok uzun ince dz bir iletken z eksenine yerletirilmi ve z ynnde I akm tamaktadr. Ampre
kuraln kullanarak bolukta herhangi bir noktadaki manyetik alan iddetini bulunuz.
ZM
ekil 10.1.1de grld gibi simetrilik tartmas manyetik alan hatlarnn ayn merkezli daireler
olmas gerektiini dikte etmektedir. Her bir daire boyunca manyetik alan iddeti aadaki gibi
sabit genlie sahip olacaktr:
H dl = H d = 2H
Kapal yol ile evrelen akm I olduundan Ampre kural ile manyetik alan iddeti aadaki gibi
elde edilir:
H=
I
2
(10.1.5)
ekil 10.1.1 ok uzun, akm tayan

iletkeni evreleyen manyetik alan
RNEK PROBLEM 10.2
ekil 10.1.2ada grld gibi i yarap a ve d yarap b olan ok uzun ii bo bir iletken z
ekseni boyunca yerletirilmi ve z ynnde I akm tamaktadr. Eer akm dzenli dalmsa
bolukta herhangi bir noktadaki manyetik alan iddetini belirleyiniz.
ZM
Akm dalm dzenli olduundan hacimsel akm younluu ile ifade edilebilir.
Jv =
I
az
(b a 2 )
2
Simetrilik tartmas sonucu alan hatlarnn ayn merkezli daireler, manyetik alan iddetinin
ynnde ve H nin her bir daire boyunca sabit genlikte olmas beklenir. lgili blge vardr ve
her bir blgedeki manyetik alan iddeti ayr ayr hesaplanacaktr.
274
Jv
y
b
x
x
(a) Akm tayan ii bo

iletken
(b) a b iin kapal dairesel

yolu gsteren kesit grn
(c) b iin kapal yolu

gsteren kesit grn
ekil 10.1.2 i bo iletkenin geometrisi

c Blge 1, a : Silindirin bo blgesindeki kapal yol iin ierideki akm sfrdr. Bundan dolay
manyetik alan iddeti bu blgede sfrdr. Bylece a iin H = 0 dr.
d Blge 2, a b : yarapnda kapal dairesel kontur ile akm tayan iletkenin kesit
grn ekil 10.1.2bde grlmektedir. evrelenen net akm aadaki gibi ifade edilir:
I ( 2 a2 )
I
=
b2 a2
(b 2 a 2 ) a
0
r
I evrelenen = J v ds =
Dier taraftan:
r
H d l = 2H
c
Bylece Ampre kuralndan manyetik alan iddeti aadaki gibi hesaplanr:

H=
I 2 a2
a a b iin
2 b 2 a 2
e Blge 3, b : Bu durumda gzlem noktas iletkenin dndadr (10.1.2c). Bundan dolay

evrelenen net akm I dir. Bylece bu blgedeki net manyetik alan iddeti aadaki gibi
hesaplanr:
H=
I
2
b iin
RNEK PROBLEM 10.3
ekil 10.1.3de grld gibi N sarml birbirine yakn aralkl sarg (toroidal sarm) torodial
biimde sarlmtr. Halkann i ve d yaraplar a ve b dir. Halkann ykseklii h dir. Eer sarg I
akm tarsa a) halka iindeki manyetik alan iddetini, b) manyetik ak younluunu ve c) halka ile
evrelenen toplam aky bulunuz.
275
N
a
b
(b) a b yarapnda dairesel dng ile evrelenen toplam

akmn gsterilmesi iin kesit grn
(a) Toroidal sarg
ekil 10.1.3 Toroidal sarg

ZM
ekil 10.1.3bde sarg ve halkann kesit grn grlmektedir. Ampre kuralnn uygulanmas
sadece halka iinde manyetik alan iddetinin varln gsterir. Halka iinde herhangi bir
yarapnda manyetik alan iddeti ynndedir ve genlii sabittir. evrelenen toplam akm NI dir;
bundan dolay Ampre kuralndan, halka iindeki manyetik alan iddeti aadaki gibi hesaplanr:
H=
NI
a
2
a b iin
(10.1.6a)
Halka iinde herhangi yarapnda manyetik ak younluu:

B = o H =
0 NI
a
2
a b iin
(10.1.6b)
0 NI d
NI
dz = 0 ln(b a)
2 a 0
2
(10.1.6c)
Halka iindeki toplam ak:
= B ds =
Elektrik makinas veya transformotorun ayn ynde sarlm sarglarnda (ayn ynde akm geiren
paralel iletkenler) Ampre kuvvet kuralna gre aadaki gibi aralarnda bir ekim kuvveti
meydana gelir; iletkenlerin z ynnde uzand ve ayn akm tad varsaylmtr:
r
r
Fbirim uzunluk bana = 0 I 2a

2b
N/m
(10.1.7)
Bu ekim kuvveti sargy ezmeye veya sktrmaya eilimlidir. Bu byk akm tayan veya geici
ar yklere maruz sarglarda nemli bir etmen olmaktadr. Byle durumlar altnda sarg bitiik
sarmlar arasnda ksa devreler meydana getirebilir ve ar snma sonucu mahvolabilir.
276
10.1.2 MANYETK DEVRELERDE AKIM, AKI VE NDKTANS

Dz bir iletkenden geen akm iletkenin etrafnda bir manyetik alan meydana getirir ve manyetik
alann iddeti akmn genlii ile orantldr. Manyetik alann iletken etrafnda oluan ak izgileri
eklinde dnlmesi uygundur. Bu ak izgileri sreklidir ve birbirlerini iterler. Bunlar dairelerin
merkezinde iletken olarak e merkezli daireler biimindedirler. Dairelerin bulunduu dzlem
iletkene diktir. Ak dairelerinin yn akm yn deitiinde saatin her iki ynnde deiecektir.
Ak izgilerinin says iletkenin etrafndaki toplam ak ile orantldr. Ak izgileri iletkenin
yaknnda birbirine yakn ve iletkenden uzaklatka aralar gittike alacaktr. Ak izgilerinin
aralarnn daha ak olduu yere gre ak izgilerinin birbirine yakn olduu yerde ak younluu
(B) daha yksektir. letkenden uzaklatka bitiik ak izgileri arasndaki aklk gittike artar ve
aknn her emberi iletkenin etrafnda srekliliini srdrr.
Bir iletkeni geen bir dzlem ve manyetik alann tahayyl edelim. Ak izgileri iletkenin bir
kenarnda dzlemi bir ynde geerken iletkenin dier kenarnda dzlemi bunun tersi ynde
geerler. Eer bu iletken ile kapal bir dng oluturulursa dzlemin bir kenarndaki ak izgilerinin
tamam imdi iletken ile evrelenen alann iinde younlamaya eilimli olacaktr. Eer bir sarg
oluturulacak ekilde bu alann etrafnda ek sarmlar yaplrsa evrelenen alann iinde ek ak
izgileri meydana gelecektir. Eer ak izgilerinin tamam evrelenen alann iinde ise ak
izgilerinin says akm ve sarm saysnn arpm ile orantl olacaktr.
Bir sargdaki manyetik alan bir enerji rezervuardr. Sargnn ularna gerilimin aniden uygulanmas
ile geen akm manyetik devredeki enerjiye bir kaynak olacaktr. Akm sfrdan balayacak ve
uygulanan gerilimle orantl olarak artacaktr. Uygulanan gerilim kesildiinde manyetik devredeki
enerji sarg ularnda akmn deiim oran ile orantl gzken bir gerilim biiminde elektrik
devresine geri dnecektir. Manyetik ak akmla orantl olduundan devre ve manyetik alan
arasndaki enerjinin iletimi sadece akm deiirken oluacaktr. Bu etmenler indktansn aadaki
gibi tanmlanmasna nclk eder:
e=L
di
dt
(10.1.8)
Burada, di / dt akmn deime oran (A/s), e sarg ularnda gzken ani gerilim (V) ve L
indktans olarak adlandrlan orant katsaysdr (H).
Akm ve ak arasndaki orant aadaki gibi Faraday kuralna nclk eder:

e=N
d
dt
(10.1.9)
Burada, N sargnn sarm says ve d / dt aknn deiim orandr (Wb/s). Uygulanan muhtelif
gerilimler iin Faraday kuralnn integralinin sonular manyetikte yaygn olarak kullanlmaktadr.
Yaygn gzken fonksiyonlarn maksimum ak younluu formlleri tablo 10.1.1de
grlmektedir.
10.1.3 FARADAY KURALI
Geirgenlik, histerezis ve doyumdan dolay ferromanyetik malzemeler tarafndan empoze edilen

snrlamalar ak younluunun belirlenmesini manyetik tasarmdaki en nemli hesaplamalardan
biri haline getirir. Ak younluunun hesaplanmasnda Faraday kural kullanlr. Hesaplama
nvenin kesit alannda ak younluunun dzgn olduu varsaymna dayanr. Bu varsaym ak
277
teriminin ak younluu ile nvenin kesit alannn arpm ile deitirilmesine izin verir.
Uygulanan gerilim ou kez bilindii ve ak bilinmediinden (10.1.9) eitlii integrasyon ile
aadaki gibi gerilimin bir fonksiyonuna dntrlr:
Bmax =
max
A
1
NA
e dt
(10.1.10)
Burada, e gerilim (V), t zaman (s) ve ak (Wb) dir.

Tablo 10.1.1 Yaygn gzken fonksiyonlarn maksimum ak younluu formlleri
Fonksiyon
Dalga biimi
Forml
E RMS
4,44 NAf
Bmax =
Kararl sins dalga gerilimi
Simetrik kare dalga gerilimi
Kesintili simetrik kare dalga gerilimi
Yarm dalga sins dalga gerilim palsi
Tek ynl dikdrtgen gerilim palsi
Tam dalga dorultulmu tek fazl sins

dalga gerilimi (sadece AC bileen)
Yarm dalga dorultulmu fazl

sins dalga gerilimi (sadece AC
bileen)
Bmax =
E DC
75,9 NAf
Tam dalga dorultulmu fazl sins

dalga gerilimi (sadece AC bileen)
Bmax =
E DC
664 NAf
Akm
Etepe
Bmax =
Etepe t
Bmax =
Bmax =
t
t
2 NA
Etepe 2 t
NA
Etepe t
Bmax =
NA
Bmax =
Her biimde
4 NAf
E DC
19 NAf
Bmax =
LI max
NA
Bilinen gerilimlerden Bmax ifadesinin elde edilmesinde integrasyon snrlar ve snr artlar
dikkatlice seilmelidir. Bu, kararl durum sins dalgal gerilim durumunda Bmax n en yaygn
kullanlan forml iin aada aklanmtr. ntegralin deeri gerilimin yarm saykl iin pozitif
ve gerilimin dier saykl iin negatiftir. Gerilimin pozitif yarm saykl baladnda B negatif
deerinde maksimum olacaktr. Sonraki yarm saykl sresince akdaki toplam deiim bundan
dolay 2Bmax olacaktr. Bmax deeri sonu olarak (10.1.10) eitliinden elde edilen deerin sadece
yars olur:
Bmax =
Em /
Em
E
ERMS
ERMS
sin t dt =
[cos t ]0 / = m =
=
2 NA 0
2 NA
NA
2fNA 4,44 fNA
(10.1.11)
278
Analitik ifadeleri mevcut dier dalga biimlerinin maksimum ak younluklar (10.1.10) eitlii
kullanlarak yukardaki benzer davranla belirlenebilir. Yaygn olarak gzken baz fonksiyonlarn
maksimum ak younluklar iin tablo 10.1.1e baknz. Analitik ifade bulunmadnda maksimum
ak younluu grafiksel olarak elde edilebilir.
Bir manyetik aygt kararl durum artlarna gre geici durumlar altnda daha yksek ak
younluu sergileyebilir. Eer ntr durumunda bir manyetik nve simetrik mknatslanma
kuvvetine maruz kalrsa aknn ilk saykl sfrdan balayacak ve bundan dolay maksimum ak
kararl durumundakinin iki kat olacaktr. Aygt ilk sayklda doyuma gidebilir. Bu artlar altnda
yksek bir balang (inrush) akm oluabilir.
Bir indktr nvesindeki ak younluu indktans biliniyorsa indktrden geen akmdan
belirlenebilir. Bu (10.1.8) ve (10.1.9) eitliklerinin uygulanmasyla yaplr:
e=L
di
d
=N
dt
dt
Her iki terimin integralinin alnmasyla aadaki eitlik elde edilir:

Li = N = NBA
Bu eitlikten Bnin ifadesi elde edilir:
B=
Li
NA
(10.1.12)
ndktans geirgenliin bir fonksiyonudur. Bundan dolay (10.1.12) eitlii nn sabit olduu ve
Lnin bilindii aralk zerinde geerlidir. ndktansn deiik eitliklerinin aadaki gibi
gsterildii hatrlanabilir:
L=
N 2 N 2 N 2
=
=
= N 2
Ni
F
Bazen meydana gelen gerilim ayn aknn hesaplanmasnda kullanldnda akmn akmasndan
dolay aknn orijini zerinde bir karklk meydana gelmektedir. Ak sadece bir akmn akmas ile
retilir. Bununla beraber hem akm ve hem de ak gerilimin zaman integrali ile orantldr. Bundan
dolay ak younluu dorudan gerilimin zaman integrali ile hesaplanabilir. Bir indktre
uygulanan gerilime tepki olarak geen akm gerilimin zaman integralinden hesaplanan aknn
retilmesi iin gereken miktardr. Bu akm bir transformotor durumunda transformotorun uyartm
akmdr ve net bir ak meydana getirmeyen yk akm ile kartrlmamaldr. Ak younluunun
hesaplanmasnda seilen metot uygunlua ve bilinen miktarlara baldr.
Baz uygulamalarda bir manyetik aygttaki toplam ak bamsz olarak belirlenen DC ve AC
gerilimlerden kaynaklanr. Eer aygt dorusal aralkta alyorsa sperpozisyon metodu
uygulanr. DC akmdan ak younluu (10.1.12) eitlii ile ve AC ak (10.1.10) eitlii veya tablo
10.1.1deki formllerden belirlenebilir. Bunun tipik bir rnei ularnda AC gerilim gzken ve
iinden DC akmn akt filtre indktrdr.
RNEK PROBLEM 10.4
ndktr giri filtreli tek fazl tam dalga dorultucuda kullanlan filtre indktrnn ak
279
younluunu belirleyiniz. ndktrn indktans 1 H, ebeke frekans 60 Hz, dorultucu k 100

V, doru akm 1 A, sarg sarm says 1000 ve nvenin etkin alan 10,9 cm (0,00109 m) dir.
ZM
Filtre kapasitrnn dk empedansndan dolay dorultucu kndaki AC gerilimin tamamnn

giri indktr ularnda gzkt varsaylabilir. ndktrn direnci ihmal edilmekte ve
sperpozisyon kullanlabilecek ekilde indktrn dorusal aralkta alt varsaylmaktadr.
DC ak younluu tablo 10.1.1deki 9 numaral eitliin kullanlmas ile belirlenir:
BDC =
LI DC
1 1
=
= 0,917 T
NA 1000 0,00109
AC gerilimin tamamnn giri indktr ularnda gzkt varsayldndan tablo 10.1.1deki 6

numaral eitliin kullanlmasyla ak younluunun AC bileeni belirlenebilir:
BAC max =
EDC
100
=
= 0,0805 T
19 NAf 19 1000 0,00109 60
Toplam maksimum ak younluu DC ve AC ak younluklarnn toplamdr:
Bmax = 0,917 + 0,0805 = 0,9975 T

10.1.4 MANYETK DEVRELER
Manyetik ak hatlar kapal bir yol oluturduundan ve bir snra giren manyetik ak snr terk eden
manyetik ak gibi olduundan manyetik ak ve kapal bir iletken devresindeki akm arasnda bir
benzerlik kurulabilir. letken devrede iletkeni evreleyen blge iinden hibir kaak olmakszn
akm sadece iletken iinden akar. Manyetik ak manyetik malzemede verilen bir yol ile tamamen
snrlanamaz. Bununla beraber eer manyetik malzemenin geirgenlii malzemeyi evreleyen
(boluk gibi) ortama kyasla ok yksek ise aknn ou yksek geirgenlikli malzemenin iinde
kalacaktr. Bu malzemeyi evreleyen blge iinde hemen hemen ihmal edilebilir ak ile manyetik
aknn manyetik malzeme iinde younlamasna neden olacaktr. Manyetik ekranlama veya
kalkanlama manyetik aknn byle bir davranna dayanmaktadr. Yksek geirgenlikte bir
malzeme boyunca aknn kanallanmas iletken boyunca akm akna ok benzemektedir. Bundan
dolay manyetik malzeme iindeki aknn izledii kapal yola manyetik devre ad verilir. Manyetik
devreler dner makinalar, transformotorlar, elektromknatslar ve rleler gibi aygtlarn en nemli
paralarn olutururlar.
Basit bir manyetik devre birbirine yakn boluklu helisoidal olarak sarlm toroidal sarg biiminde
dikkate alnr ve manyetik aknn sadece toroidin nvesi iinde var olduu kabul edilir. imdi bu
gzlem geniletildiinde ve genelletirildiinde, toroid nvesi zerinde sadece ok kk bir
ksmnda younlatrlm sarg ile ok yksek geirgenlikte manyetik malzeme kullanlarak toroid
nvesi yapldnda, manyetik aknn ok byk ksm hala toroid nvesinin iinden geecektir.
Sargnn rettii toplam aknn bir ksm manyetik devreyi evreleyen ortam boyunca yolunu
tamamlamaz ve kaak ak olarak adlandrlr. Manyetik devrelerin tasarmnda kaak aknn her
zaman ekonomik olarak mmkn olabilecek minimum deerde tutulmasna allr. Bundan dolay
manyetik devrelerin analizinde kaak ak ihmal edildiinden burada detayl olarak dikkate
alnmayacaktr.
280
Toroid durumunda manyetik alan iddeti ve dolaysyla manyetik ak younluunun dairesel yolun
yarap ile ters orantl olduu bulunmutu. Baka bir ifadeyle manyetik ak younluu toroidin i
yarapnda maksimum ve d yarapnda minimumdur. Manyetik devrelerin analizinde manyetik
malzeme iinde manyetik ak younluunun dzgn ve genliinin ise ortalama yaraptaki
manyetik ak younluuna eit olduu varsaylmaktadr. zerinde allan toroid manyetik devre
iin srekli bir kapal yol eklinde idi. Bununla beraber dner makinalar ve hava aralkl nve gibi
uygulamalarda kapal yol bir hava aral ile kesilmektedir. Manyetik devre imdi ekil 10.1.4de
grld gibi ok yksek geirgenlikli manyetik malzeme ve buna seri hava aralndan
olumaktadr. Devre seri olduundan dolay manyetik malzemedeki manyetik ak hava aralndaki
manyetik akya eittir. Hava aralndaki manyetik aknn yaylmasna ekilde gsterildii gibi
saaklanma ad verilir ve bundan kanlamaz. Bununla beraber eer hava aralnn boyu dier
llere kyasla ok kkse ak hatlarnn ou tamamen hava aralndaki manyetik nvenin
karlkl yzeyleri arasnda kalacak ve saaklanma ihmal edilecektir. zet olarak varsaymlar
aadaki gibidir.
Manyetik ak hibir kaak olmakszn manyetik malzeme iinde kalacak ekilde
snrlandrlmtr.
Hava aral blgesinde manyetik aknn yaylmas ve saaklanmas yoktur.
Manyetik ak younluu manyetik malzeme iinde dzgndr.
Kaak ak
I
I
N
ekil 10.1.4 Hava aralkl manyetik devre

Manyetik
malzeme
Hava aral
Saaklama
imdi ekil 10.1.5ada grlen manyetik devreyi dikkate alalm. Eer sarg N sarml ve I akm
tayorsa, uygulanan manyetomotor kuvvet (mmf) NI dir. SI birim sisteminde sarm says boyutsuz
bir miktar olmasna ramen amper-sarm (At) birimi mmfnin birimi olarak akmn temel
biriminden ayrmak iin kullanlacaktr. Buna gre aadaki eitlik yazlabilir:
F = NI = H dl
c
Eer manyetik alan iddeti manyetik malzeme iinde dzgn dnlyorsa bu eitlik
Hl = NI
(10.1.13)
281
olur. Burada, l ekilde grld gibi manyetik yolun ortalama uzunluudur. Manyetik malzeme
iindeki manyetik ak younluu aadaki gibi yazlr:
B = H =
NI
l
I
L
N
A
(a) Ortalama l uzunluu ve A kesit alanl manyetik devre
(b) Edeer devre
ekil 10.1.5
Burada, manyetik malzemenin geirgenliidir. Manyetik malzemedeki ak:
= B ds = BA =
s
NIA
l
Burada, A manyetik malzemenin kesit alandr. Bu eitlik ayn zamanda aadaki gibi yazlabilir.
=
F
NI
=
l / A l / A
(10.1.14)
Manyetik devrede manyetik ak ve uygulanan mmf elektrik devresindeki akma ve uygulanan

emfye benzetilebilir. (10.1.14) eitliindeki payda elektrik devresindeki diren gibi olmaldr. Bu
miktar manyetik devrenin relktans olarak tanmlanr. ile gsterilir ve birimi weber bana
amper-sarm (At/Wb) ve aadaki gibi ifade edilir:
=
l
A
(10.1.15)
(10.1.14) relktans, ile aadaki gibi yeniden dzenlenebilir.

= NI
(10.1.16)
(10.1.14) eitlii manyetik devreler iin Ohm kural olarak bilinir.

Geirgenlik manyetik devrelerin nemli bir zelliidir. Ferromanyetik malzemeler 1000 veya daha
fazla geirgenliklere sahiptir. Hava, yaltkan malzemeler ve ou elektriksel iletkenler (iletken
ferromanyetik malzemelerin dnda) yaklak olarak 1 geirgenliine sahiptir.
Ferromanyetik malzemelerin geirgenlii sabit deildir. Geirgenlik frekans, uygulanan sinyallerin
dalga biimi, scaklk ve ak younluu ile deiir ve hatta tek deerli bir fonksiyon bile deildir.
282
Geirgenliin ift deerli doas ayn malzemenin yndan yna deien ve iyi bilinen bir
histerezis erisine neden olur. Manyetik devrelerin analizi genelde snrl bir aralk zerinde
geirgenliin sabit ve tek deerli bir yaklamn kullanr. Bu yaklamlarn ve snrlarnn seimi
manyetik tasarmda balca bir grevdir.
Bir iletkenin direnci,
R = l / A
olduundan manyetik malzemenin geirgenlii iletkenin iletkenliine benzer. Manyetik
malzemenin geirgenliinin yksek olmasyla relktans daha az olur. Uygulanan ayn mmf ile
yksek geirgenlikli malzeme iindeki ak dk geirgenlikli malzemeye gre daha fazla
olacaktr. Bu sonu artc olmamaldr nk bu yaplan varsaymlara uygundur. imdi manyetik
devrenin edeer devresi ile ekil 10.1.5bde grld gibi gsterilebilir.
ekil 10.1.6ada grld gibi manyetik malzeme iki veya daha fazla ksmdan olutuunda ekil
10.1.6bde grld gibi relktanslar ile gsterilebilir. Toplam relktans ayr ksm
relktanslarnn seri ve paralel kombinasyonlarndan elde edilebilir. nk relktanslar direnler
gibi ayn kurala uymaktadrlar.
I
N
f
(a) Dzgn kalnlkta seri-paralel manyetik devre
(b) Edeer devre
ekil 10.1.6
Eer Hi manyetik devrenin i. ksmndaki manyetik alan iddeti ve li ortalama uzunluk ise bu
durumda manyetik devredeki toplam mmf uygulanan mmf ile ayn olmaldr.
n
H l
i i
= NI
(10.1.17)
i =1
Bu eitlik bir elektrik devresindeki Kirchhoff gerilim kuralna benzemektedir.

(10.1.16) eitliinden her manyetik devrenin daima edeer elektriksel edeeri bir devre
kullanlarak analiz edilebilecei gzkmektedir. Bununla beraber bu (sabit geirgenlikli
malzemeler gibi) sadece dorusal manyetik malzemeler iin geerlidir. Ferro-manyetik malzeme
iin ekil 10.1.7de grld gibi geirgenlik manyetik ak younluunun bir fonksiyonudur.
Grafikteki eri uygulanan mmf ve manyetik malzeme iindeki manyetik ak younluu arasnda bir
ilikiyi tanmlamaktadr. Buna mknatslanma karakteristii veya basit olarak B-H erisi ad verilir.
Manyetik malzemenin geirgenlii ak younluu ile deitiinde manyetik malzemeye dorusal
283
olmayan denilir. Demir gibi ferro-manyetik malzemeler kullanan btn aygtlar dorusal olmayan
manyetik devreler eklindedir.
1.5
1.25
B (T)
ekil 10.1.7
Manyetik
malzemenin
mknatslanma
karakteristii (BH erisi)
0.75
0.5
0.25
0
0
250
500
750
1000
1250
1500
1750
2000
2250
H (At/m)
Temel olarak manyetik devrelerin analizi ile ilgili iki tip problem vardr. Problemin birinci tipi
manyetik devrede verilen bir ak younluunun meydana getirilmesi iin uygulanan mmfnin
belirlenmesini gerektirir. Dier problem manyetik ak younluunun hesaplanmas ve uygulanacak
mmf verildiinde manyetik devredeki aknn hesaplanmas ile ilgilidir.
Dorusal manyetik devre iin her problemin zm manyetik malzemenin geirgenlii sabit
olduundan edeer devre yaklam kullanlarak elde edilebilir. Dorusal olmayan manyetik
devrede belli bir ak younluunun manyetik devrede salanmas iin istenilen mmfnin
belirlenmesi olduka basittir. Bu durumda her manyetik ksmda ak younluu hesaplanabilir ve
B-H erisinden H elde edilebilir. H bilindiinden her manyetik ksm boyunca mmf dmleri
belirlenebilir. Gereken mmf (10.1.17) eitlii ile uygun olarak basite mmf dmlerinin
toplamdr.
Dorusal olmayan manyetik devrede problemin ikinci tipi irdeleme teknii kullanlarak zlebilir.
Bu durumda manyetik blgelerin birindeki mmf dm iin uygun bir tahmin yaplr ve sonra
toplam mmf gereksinimleri elde edilir. Bu zamanda verilen mmf ile sonular karlatrlr ve
sonular farkl ise baka bir uygun tahmin yaplr. Bu yolla irdeleme sonucu hesaplanan mmf ve
uygulanan mmf arasndaki hatann kabul edilebilir snrlar iinde olduu bir duruma gelinir. Kabul
edilebilecek snr neyin belirleyecei baka bir tartmal noktadr. Belirtilmedii srece bu hata
iin % 2lik izin verilen bir snr kullanlabilir. Hatann daha da azaltlmas iin bir bilgisayar
program yazlabilir. Aada dorusal ve dorusal olmayan manyetik devreler iin rnek
problemler verilmitir.
RNEK PROBLEM 10.5
ekil 10.1.4de grlen manyetik devreye benzer kare kesitli bir elektromknats skca sarlm
1500 sarmlk bir sargya sahiptir. Manyetik nvenin i ve d yaraplar srasyla 10 cm ve 12
cmdir. Hava aral boyu 1 cmdir. Eer sargdaki akm 4 A ve manyetik malzemenin bal
geirgenlii 1200 ise manyetik devredeki ak younluunu belirleyiniz.
284
ZM
Manyetik malzemenin geirgenlii sabit olduundan ve uygulanan mmf bilindiinden nvedeki ak

younluunun belirlenmesi iin relktans metodu kullanlabilir.
Ortalama yarap 11 cm ve manyetik yolun ortalama uzunluu aadaki gibi hesaplanr.
lm = 2 11 1 = 68,12 cm
Saaklanma etkisi ihmal edilerek manyetik yolun kesit alan hava aral ile ayn olur; buna gre
kesit alan aadaki gibi hesaplanr:
Am = Ag = 2 2 = 4 cm 2
Her blgenin relktans:
m =
68,12 10 2
= 1,129 106 amper sarm/Wb
1200 4 10 7 4 10 4
g =
1 10 2
= 19,894 106 amper sarm/Wb
7
4
4 10 4 10
Seri devredeki toplam relktans:

= m + g = 21,023 106 amper sarm/Wb
Bylece manyetik devredeki ak aadaki gibi hesaplanr:
=
1500 4
= 285,402 106 Wb
21,023 106
Hava aralndaki veya manyetik blgedeki ak younluu:

Bm = Bg =
285,402 10 6
= 0,714 T
4 10 4
RNEK PROBLEM 10.6

lgili lleri ile seri-paralel bir manyetik devre ekil 10.1.8de verilmitir. Eer hava aralndaki
ak younluu 0,05 T ve manyetik blgenin bal geirgenlii 500 ise 100 sarml sargdan geen
akm hesaplaynz.
ZM
Hava aralndaki ak younluu verildiinden hava aralndaki ak hesaplanabilir. def ve chg
manyetik ksmlar hava aral ile seri olduundan ayn aky tarlar. Bylece bu ksmlarn her
biri iin mmf dm aadaki tabloda olduu gibi hesaplanabilir.
285
4
a
e
f
0,5
6
4
b
20
Ksm
fg
def
chg
g
4
h
ekil 10.1.8
11,5
24
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
0,12
24
0,05
39788,74
0,12
24
0,05
79,58
0,12
24
0,05
79,58
fg, def, chg manyetik ksmlarnn toplam mmf dm
l (cm)
0,50
28,00
31,50
mmf (At)
198,94
22,28
25,07
246,29
dc blgesi iin mmf dm fg, def ve chg bileik blgeleri iin ayn olduundan dc blgesindeki
ak, geriye doru ilem yaplarak belirlenebilir. dabc blgesindeki ak dc ve fg blgelerindeki
aklarn toplamdr. Bu her blge iin mmf dm aada tablolanmtr.
Ksm
dc
ad
ab
bc
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
3,48
36
0,967
1539,31
3,60
16
2,25
3580,99
3,60
16
2,25
3580,99
3,60
16
2,25
3580,99
Manyetik devrenin toplam mmf dm
L (cm)
16
18
16
18
mmf (At)
246,29
644,58
572,96
644,58
2108,41
Sargdaki akm : I = 2108,41/1000 = 2,108 A
RNEK PROBLEM 10.7

lgili lleri ile bir manyetik devre ekil 10.1.9da verilmitir. Manyetik malzemenin
mknatslanma karakteristii ekil 10.1.7de grlmektedir. Eer manyetik devre 20 mmlik
dzgn kalnlkta ve hava aralndaki ak younluu 1,0 T ise 500 sarml sargdaki akm
bulunuz.
ZM
Manyetik malzemenin geirgenlii ak younluuna baldr bundan dolay ak younluu
bilinmedike relktans hesaplanamaz. Bu tip problemler alanlar yaklam ile kolaylkla
zlebilir.
Hava aralndaki ak younluu bilinmektedir; bylece hava aralndaki ak
ab = 1,0 6 20 10 6 = 0,12 10 3 Wb
286
olarak hesaplanabilir. Devrenin her ksmndaki ak verilen manyetik devre seri manyetik devre
olduundan ayndr. imdi aadaki tabloda grld gibi alanlar yaklam kullanlarak her
ksm iin mmf dm hesaplanabilir.
e
f
80
500
sarm
20
d
6
a
ekil 10.1.9
b
60
100
Ksm
ab
bc
cd
de
ef
fa
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
0,12
120
1,00
795774,72
0,12
120
1,00
850
0,12
160
0,75
650
0,12
400
0,30
350
0,12
160
0,75
650
0,12
120
1,00
850
Manyetik devrenin toplam mmf dm
l (cm)
2
56
87
134
87
76
mmf (At)
1591,55
47,60
56,55
46,90
56,55
64,60
1863,75
Bylece 500 sarml sargdaki akm aadaki gibi bulunur:

I=
1863,75
= 3,73 A
500
RNEK PROBLEM 10.8

Ortalama uzunluklar ve kesit alanlar ile bir manyetik devre ekil 10.1.10da grlmektedir. Eer
600 sarml sarg 10 A akm tayorsa seri manyetik devredeki ak nedir? Manyetik malzeme iin
ekil 10.1.7de verilen mknatslanma erisini kullannz.
30 cm
15 cm2
10 cm2
600
sarm
20 cm
I=10 A
a
b
0,4 cm
10 cm2
30 cm
ekil 10.1.10
287
ZM
Uygulanan mmf = 600 10 = 6000 At dir. Manyetik devre dorusal olmadndan aknn
belirlenmesi iin irdeleme metodunun kullanlmas gerekmektedir. Baka bir bilgi olmadndan
toplam mmf dmnn % 50 sinin hava aralnda yer aldn varsayalm. imdi alanlar
yaklam kullanlarak toplam mmf dm hesaplanabilir.
Bu sonular aadaki tabloda verilmitir.
Birinci irdeleme
Ksm
ab
bc
cd
da
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
0,942
10
0,942
750.000
0,942
10
0,942
780
0,942
15
0,628
570
0,942
10
0,942
780
Seri manyetik devredeki toplam mmf dm
L (cm)
0,4
30,0
20,0
30,0
mmf (At)
3000
234
114
234
3582
Uygulanan mmfnin ounun hava aralnda dt aka ortadadr. Hava aralndaki mmf
dmnn toplam mmf dmne oran 0,837 (3000/3582) yani hava aralndaki mmf dm
uygulanan mmfnin % 83,7si demektir. Bununla beraber hava aralndaki mmf dmndeki bir
art her manyetik blgedeki ak younluunu artracaktr. Dorusal olmayan manyetik davran
her manyetik ksmdaki mmf dmnde bariz bir arta da neden olabilir. Bylece hava aralnda
toplam mmf dmnn % 83,7 yerine mmf dmnn sadece % 80 olduunu varsayalm.
Buradan ikinci irdelemeye hava aralnda 4800 At (0,86000)lik mmf dm ile balanabilir.
Sonular aada verilmitir.
kinci irdeleme
Ksm
ab
bc
cd
da
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
1,508
10
1,508
1200000
1,508
10
1,508
2175
1,508
15
1,005
850
1,508
10
1,508
2175
l (cm)
0,4
30,0
20,0
30,0
mmf (At)
4800,0
652,5
170,0
652,5
6275,0
Yzde hata hala % 4,58 olup istenilen snr deildir. kinci irdeleme tablosundan, 275 Atlik ekstra
mmf dmnn ounun hava aralnda olaca sonu olarak sylenebilir. Eer hava aralndaki
mmf dm 4600 At veya yakn bir deere azaltlrsa yzde hatann % 2 snrna getirilmesi
mmkndr. Bir irdeleme daha yapldnda sonucu aada verilmitir.
nc irdeleme
Ksm
ab
bc
cd
da
Ak (mWb) Alan (cm2)

B (T)
H (At/m)
1,445
10
1,445
1150000
1,445
10
1,445
1950
1,445
15
0,963
820
1,445
10
1,445
1950
l (cm)
0,4
30,0
20,0
30,0
mmf (At)
4600
585
164
585
5934
imdi yzde hata -% 1,1 olup istenilen snr iindedir. Bu bakmdan daha fazla irdelemeye gerek
kalmamaktadr. Manyetik yapdaki ak 1,445 mWb dir.
288
10.1.4.1 HAVA ARALIKLI MANYETK DEVRELERN ETKN GERGENL VE

RELKTANSI
ou manyetik devreler srekli deildir ve nvede ek olarak bir hava aral barndrr. Hava
aral mevcut olduunda devrenin relktans () demir nve ve hava aral relktanslarnn
toplamdr:
=
la
l
+ i
a Aa i Ai
(10.1.18)
Burada, la toplam hava aral uzunluu, a hava aral geirgenlii, Aa hava aral kesit alan, li
demir nve uzunluu, i demir nve geirgenlii ve Ai demir nve kesit alandr. SI sistemine gre
basitlik olmas iin konulmayan o sabiti aadaki (10.1.21) eitliindeki indktans formlne en
sonra eklenmitir.
Eer hava aralndaki saaklanma ihmal edilirse iki alan (Aa ve Ai) birbirine eit olur. Manyetik
ak dikkate alnarak aadaki eitlik yazlr:
F =
la
l
+ i
a Aa i Ai
SI birim sistemine gre o konulduunda bu eitlik aadaki gibi olur:
F =
la
o a Aa
li
o i Ai
B = H , a = 1 ve = BA olduundan:
F = la B + li H i
(10.1.19)
Eer bu eitliin her iki taraf Bli ile blnr ve liye kyasla la kk ise bu durumda eitliin sol
taraf yaklak olarak manyetik devrenin etkin geirgenliinin tersi olacaktr (Bu ilemler
yaplrken demir ksma ait mmfnin Fi = Bli / i = H ili olduunu hatrlaynz). Bu durumda
(10.1.19) eitlii aadaki gibi olur:
1
etkin
la 1
+
li i
(10.1.20)
(10.1.19) eitlii aadaki admlardan sonra nemli bir indktans formlne nclk eder:
(10.1.19) eitlii nce liye blnr:
li
(10.1.13) ve (10.1.20) eitliklerinden:
l
la
1
B + H i = B a +
li
li i
289
li
Ni
1
=B
li
etkin
imdi B yalnz braklr:

B=
Ni etkin
li
Bu ifade (10.1.12) ile eitlenir:

Ni etkin
Li
=
li
NA
Buradan ferromanyetik indktrlerin indktansnn hesaplanmasnda yaygn olarak kullanlan

indktans forml elde edilir. SI sistemine gre basitlik olmas iin o aadaki indktans
formlne en sonra eklenmitir:
L=
N 2i o etkin A
li
(10.1.21)
(10.1.20) eitlii (10.1.21) eitliindeki geirgenliin belirlenmesinde sklkla kullanlr. Bir

indktansta bulunan enerji (Joule) e = Ldi / dt eitliinin idt ile arplmas ve integralinin
alnmasyla belirlenebilir:
J = eidt = L
Benzer
2 Li
di
dt idt = 2 Li
(10.1.22)
deerli indktrler ou kez indktanslarn ve akmlarn geni aral zerinde
benzer boyuttadr.
terimi drlr.
2 Li
terimi bazen depolama faktr olarak adlandrlr. Kullanmda bazen
(10.1.19) eitliinde mmf akmdan belirlenir; akm ou kez bilinen ve sabit bir miktardr. Bu
durum mevcut olduunda bu eitlik iki bilinmeyen ierir: B ve Hi. Eitlik dorusaldr. Bilinmeyen
miktarlar mknatslanma erisinde gzkenle ayndr. Eer mknatslanma erisi orijinden geen
tek deerli bir fonksiyona yaknlatrlrsa bu durumda (10.1.19) eitlii mknatslanma erisinde
izilebilir ve bilinmeyenler, mknatslanma erisi ile dz izginin kesiiminden grafiksel olarak
belirlenebilir. Bu kesime noktas alma noktas olarak adlandrlr nk bu ou kez etrafnda
AC alann bindirilmi olduu DC mknatslanma ile tesis edilen bir pozisyonu temsil eder. Grafiin
yaplmasna nce Hnin sfra eitlenmesi ile balanabilir. Bu durumda dikey kesiim F / la ya
eittir. Daha sonra yatay kesiim Bnin sfra eitlenmesi ile belirlenebilir. Bu durumda Ho F / li ye
eit olur. Bu ilemde hava aralnn bilindii varsaylmaktadr.
Pratik bir problemde hava aral ou kez bilinmez ve bundan dolay hava aral optimum
performans iin seilmelidir. Bir sayda faktrler bu problemde birleir. alma noktasnn,
doyumun aasnda tutulmas gereklidir. Eer mmfnin hesaplanmasnda kullanlan akm tepe
akm ise bu durumda alma noktas tam doyumun altnda olabilir. Eer mmfnin
hesaplanmasnda kullanlan akm DC ve zerine bindirilmi AC akmlar varsa bu durumda alma
noktas Faraday kuralndan hesaplanm aknn AC bileenini iine alacak ekilde seilmelidir.
290
Eer bir aygt iin maksimum indktans verilirse mknatslanma ile demirin geirgenliinin (i)
deiimi hava aralnn seiminde dikkate alnmaldr. Bu bilgi nve malzemelerinin
reticilerinden alnabilir. ou kez DC tayan bir indktrde hava aralnn konulmas gereklidir.
Hem demirin geirgenlii ve hem de hava aralnn demir yolun uzunluuna oran (10.1.20)
eitliine uygun olarak etkin geirgenlie katk salar. Hava aral artarken dikey kesiim Bo azalr
ve alma noktasnn H koordinat azalr. alma noktasnda Hnin bu azalmas hava aralnn
katks etkin geirgenlii azaltmaya eilimli olduundan demirin geirgenliini (i) artrr. Etkin
geirgenliin maksimum olduu deneme ve yanlma metodu ile belirlenen optimum bir hava aral
vardr. Bu hava aral verilen bir doru akm, nve ve sarg geometrisi iin maksimum indktans
verecektir.
Hava aralnn byk olmasyla i etkin geirgenlik zerinde daha az etkili olur. Mknatslanma
artlar ile i deki deiim ferromanyetik indktrlerin dorusal olmamasna neden olur. Hava
aralnn byk olmasyla indktrn dorusal performansa yaklamas daha yakn olur. Dorusal
indktans iin alma noktas mknatslanma erisinde aaya yerletirilir. Bu etkin geirgenlii
azaltr ve boyut ve arl artrr. Yapm nedenlerinden dolay hava aralnda manyetik almada
etkisi olmayan yaltkan malzemeler kullanlabilir.
RNEK PROBLEM 10.9

Faraday kuralnda yaplan rnek problem iin maksimum etkin geirgenlii verecek hava araln
bulunuz ve maksimum indktansn deerini belirleyiniz. rnek problemde aadaki veri
verilmiti:
ndktrn indktans 1 H, ebeke frekans 60 Hz, dorultucunun k 100 V, doru akm 1 A,
sargnn sarm says 1000, nvenin etkin alan 10,9 cm (0,00109 m) ve manyetik yolun uzunluu
20,96 cm (0,2096 m) dir. Alternatif akmn ak younluu BAC max = 0,0805 T olarak hesaplanmt.
ZM
Bu problem iin kullanlan mknatslanma erisi ekil 10.1.11de grlmektedir. Artmsal
geirgenlik erileri ekil 10.1.12de verilmitir. (10.1.13) eitliini kullanarak mmfyi hesaplaynz:
F = NI DC = 1000 1 = 1000 amper sarm

Byi sfra eitleyerek (10.1.19) eitlii ile yatay kesiimi belirleyiniz:
Hc =
li
1000
= 4770 A/m
0,2096
Yatay kesiim izimin mevcut aralnn tesindedir. Bu zorluun stesinden, yatay ve dikey
kesiimlerden (10.1.19) eitliinin eiminin hesaplanmas ile ve dikey kesiim ile bu eimin dz
bir izgi olarak izilmesi ile gelinebilir. Dikey kesiimin 1,2 T olarak bir deneme deerini alalm.
Eimi belirleyiniz ve ekil 10.1.11de grld gibi (10.1.19) eitliine ait izgiyi iziniz. Dz
izginin mknatslanma erisini kestii yerde HDCnin deerine dikkat ediniz. HDCnin bu deeri
(240 A/m) ve AC ak younluu deeri ile ekil 10.1.12den inin deeri 700 de tahmin edilir.
Hava aralnn belirlenmesi iin (10.1.19) eitliini ve dikey kesiimi kullannz:
la =
F o
Bo
291
1000 4 10 7
= 0,00105 m = 0,105 cm
1,2
1,5
1,25
B (T)
ekil 10.1.11
Silikon eliin
tipik DC
mknatslanma
erisi (hava
aral izgileri
ile)
0,75
0,5
0,25
0
0
100
200
300
400 500
600
700
H (amper sarm / m)
800
900
Malzemenin geirgenlii
10000
1000
H=0
H = 40
H = 80
H = 160
H = 400
H = 800
100
0,00001
ekil 10.1.12
Silikon eliin
tipik artmsal
geirgenlik
erileri
0,0001
0,001
AC ak younluu, T
0,1
(10.1.20) eitliini kullanarak etkin geirgenlii hesaplaynz:

1
etkin
1
la 1 0,00105
+
=
+
li i
0,2096 700
etkin = 156
Bu ilem 1,4 Tlk dikey kesiim iin tekrar edilir:
H DC = 400 A/m
i = 460
292
la =
1000 4 10 7
= 0,0009 m = 0,09 cm
1,4
1
etkin
0,0009
1
+
0,2096 460
etkin = 155
1 Tlk dikey kesiim iin ayn ilem tekrar edilir:
H DC = 127
la =
i = 1000
1000 4 10 7
= 0,001256 m = 0,1256 cm
1
1
etkin
0,001256
1
+
0,2096 1000
etkin = 143
Elde edilebilecek maksimum etkin geirgenlik yaklak 156 dr. Bu geirgenlik iin indktansn
hesaplanmasnda (10.1.21) eitliini kullannz.
L=
N 2i o etkin A 1000 2 4 10 7 156 0,00109

=
= 1,02 H
li
0,2096
10.1.5 RMS AKIM

Bir iletkenin akm tama kapasitesi iletkende kaybolan ortalama g ile belirlenir. Ortalama kayp
g iletkenden geen akmn RMS deerinin karesi arp iletkenin direncine eittir. RMS deerinin
belirlenmesinde zamanla akm deiiminin tam bir tanm mevcut olmaldr. Bu tanm akmn akt
srece deiimlerin yannda grev saykllarn da ierir. Eer akm iki veya daha fazla bileenden
oluuyorsa toplam akmn RMS deeri her bileenin RMS deerlerinin karelerinin toplamnn kk
ile belirlenebilir.
Bir akmn grev saykl (A) ekil 10.1.13de grld gibi iletim zamannn toplam zamana
(A+B) orandr. Bu say 1e eit veya daha kktr. Eer akmn bir bileeni akt zaman
sresince sabit ise kaybettii ortalama g akmn karesi arp iletkenin direnci arp grev
saykldr. Akmn bu bileeninin RMS deeri grev sayklnn kare kk ile arplan akm
olacaktr. Eer 1den daha az grev sayklna sahip bir akm bileeni iletim zaman sresince
deiiyorsa bu durumda bileenin RMS deerinin grev saykl 1mi gibi belirlenmesi gerekir.
Grev sayklnn kare kk ile arplan bu deer bileenin RMS deeridir.
Eer grev saykl ok kkse akmn RMS bileeni tepe deerinin ok aasna decektir. Bu
durum altnda iletkenin akm tama kapasitesi RMS deerine ek olarak akmn akt sredeki
gerek zaman ve iletkenin sl zaman sabiti arasndaki ilikiyi dikkate almaldr. letkenin bu sl
zaman sabiti akmn akt srece scaklk artn belirleyecektir. Akmn akt srece iletkende
293
Kesim
letim
Kesim
letim
Kesim
letim
letim
kaybolan g yaltkan scaklnn izin verilen snrn zerine kmasna neden olacak kadar byk
olmamaldr.
ekil 10.1.13 RMS

akmn belirlenmesindeki
grev saykllar
RNEK PROBLEM 10.10

Pals modlasyonlu bir transformotor hem flaman akm ve hem de pals akm tayan bir sargya
sahiptir. Sarg iki paralel iletkenden olumaktadr. Sarglar pals akm iin paralel ve flaman akm
iin seridir. Pals akm iki iletken arasnda paylalrken her iletken tam flaman akmn
tamaktadr. Flaman akm sinsoidal dalgal ve srekli olarak akmaktadr. Pals akm yksek tepe
deerli ve kk grev saykll dikdrtgen dalgadr. Bu aygtn tipik deerleri flaman akm 5 A,
tepe pals akm 100 A ve grev saykl 0,002 gibidir.
ZM
Her iletkendeki RMS akm aadaki gibi olacaktr:
2
I RMS = I 2flaman + (grev saykl) I tepe
= 52 + (0,002) 50 2 = 5,48 A
10.2 TRANSFORMOTOR DEVRE ANALZ
10.2.1 DEAL TRANSFORMOTOR DEVRE ANALZ

ntegral biiminde Faraday kural (10.1.10) bir sargda retilen manyetik aknn gerilimin zaman
integrali ile orantl olduunu ifade etmektedir. Diferansiyel biiminde ayn kural (10.1.9) sarg
ularnda gelien gerilimin sarm saysna ve aknn zamanla deiim oranna bal olduunu ifade
etmektedir. Deiken gerilimin uyguland sargnn deiken bir ak rettiini dikkate alalm. Eer
birinci sargnn meydana getirdii manyetik ak ikinci sargdan geecek ekilde bu sargya yakn
ikinci bir sarg yerletirilirse, bu durumda (10.1.9) eitliine gre aknn deiim oran ve ikinci
sargnn sarm says ile orantl olarak ikinci sargda bir gerilim oluacaktr. Eer birinci sargnn
rettii aknn tamam ikinci sargnn btn sarmlarn keserse veya halkalarsa Faraday kural ile
ikinci sargdaki gerilim birinci sargya uygulanan gerilim ile ve birinci sargnn sarm saysnn
ikinci sargnn sarm saysna oran ile orantl olacaktr. Eer ikinci sargnn balant ular bir
dirence balanrsa akdaki deiime zt ynde olacak ekilde bir akm akacaktr. Akm yn enerji
etmenleri ile dikte edilir. kinci sarg manyetik alana enerji veremez sadece enerji alabilir. kinci
sargdan akan akm her iki sargy halkalayan net aky azaltmaya eilimlidir. Faraday kuralnn
doyurulmas iin ikinci sargdan akan akmn neden olduu akdaki azalmay tam olarak
dengeleyen ek bir akmn birinci sargdan akmas gerekir. Eer diren yerine bir reaktans konulursa
benzer bir durum mevcut olur. Reaktansa enerji vermek iin diren durumunda olduu gibi ikinci
sargdaki akm aky azaltacak bir ynde akacaktr. Gerilim saykl sresinin bir zamannda enerji
iletiminin yn tersine dner. Bu durumda sekonder akm aky artrmaya eilimli olacaktr. Daha
294
dk deerli bir anlk primer akm primere uygulanan gerilim iin Faraday kuralnn
doyurulduunu gsterir. Bu saykln bir porsiyonu sresince enerjinin kaynaa geri iletimi ile
sonulanacak ekilde uygulanan gerilime gre primer akmnn faznn kaymasna neden olacaktr.
Bu her iki akmla retilen ak akm ve sarmlarn arpm ile orantl olduundan, birinci sargdaki
akm ikinci sargnn sarm saysnn birinci sargnn sarm saysna oran ile arplm olarak ikinci
sargdaki akma eit olacaktr. Bundan dolay akm gerilimin iletildii orann tersi ile dntrlr.
Birinci sarg primer sargs ve ikinci sarg sekonder sargs olarak adlandrlr. Primer ve sekonderin
gsterilmesi iin srasyla p ve s indislerinin kullanlmasyla aadaki ilikiler ifade edilebilir:
Es =
Is =
Ns
Ep
Np
Np
Ns
(10.2.1)
Ip
(10.2.2)
(10.2.1) eitliinin (10.2.2) ile arplmasyla aadaki eitlik elde edilir:

Es I s = E p I p
(10.2.3)
(10.2.1) eitliinin (10.2.2) ile blnmesiyle aadaki eitlik elde edilir:

2
N
Es
= Zs = s Z p
Np
Is
(10.2.4)
(10.2.3) eitlii primer ve sekonderdeki volt-amperin eit olduunu gstermektedir. (10.2.4) eitlii
empedanslarn sarm orannn karesi ile dntrldn gstermektedir. (10.2.1) - (10.2.4)
eitlikleri ideal bir transformotorun temel ilikileridir.
10.2.2 TRANSFORMOTOR EDEER DEVRES

Transformotordan yararlanma ideal transformotordan gerekletirilebilir transformotora doru
gidii ilgilendirir. Bu gidiin analizi ou kez edeer devreler ile yaplr. Edeer devreler gerek
transformotorlarn tam kopyalar olmayp sadece kullanl yaklamlardr. Burada hangi edeer
devrenin kullanlaca ve bu devre ile yaplan analiz sonularnn deerlendirilmesi iin bir kararn
verilmesi gereklidir.
Transformotor edeer devreleri ideal transformotor ile kaskat bal terminalli devrelerdir.
Bazen tam edeer devre olarak sylenen edeer devre ekil 10.2.1de grlmektedir. Bu devrenin
elemanlar aada aklanmtr.
deal transformotorda, akm dnmnde yk akmndan bamsz olarak primerden akan akm
ihmal edilir. Bu akm manyetik aknn retilmesi iin gereklidir. Mknatslanma akm olarak
adlandrlan bu akm dntrlen yk akmna eklenir ve bir g kaybn temsil etmez. Bundan
dolay mknatslanma akm ideal transformotora paralel bal bir indktans olarak hesaba katlr.
Bu ekil 10.2.1de Le olarak gsterilmitir. Ferromanyetik malzemelerden dolay dorusal olmayan
btn etkiler bu indktansn deiimi ile temsil edilir.
Ferromanyetik malzemelerin kendileri iletken olduundan nvedeki ak deiimi nvede eddy
akmlar olarak adlandrlan kk akm evrimleri meydana getirir. Bu akmlar yk akmndan
bamsz bir g kaybn temsil eder. Nveye manyetik zelliklerini kazandran partikllerinin
295
srekli ayn dorultuya gelmesi ve bunun tersine dnm transformotor nvesinde dier bir g
kayb kaynadr. Bu kayp histerezis kayb olarak adlandrlr. Histerezis ve eddy akmlarnn
kombinasyonu nve kayb olarak bilinir. Nve kaybn ilgilendiren akm transformotorun yk
akmna bir ek olduundan nve kayb ideal transformotorun primerine paralel bal bir diren ile
temsil edilebilir. Bu ekil 10.2.1de Re olarak grlmektedir. Bu direncin deeri transformotorun
alma artlar ile deiecektir.
CD
LLp
Rs
n2
Rp
Ce
Re
LLs
n2
Le
1:n
RL
ekil 10.2.1 Transformotor tam edeer devresi

Hem primer ve hem de sekonder sarglar sonlu iletkenlikte iletkenlerden yapldndan her sarg
kendisi ile badatrlan bir dirence sahip olacaktr. Bundan dolay sekonder direnci yke seri bir
diren olarak temsil edilebilir. Gerekte primerden bakla sekonder sarg direnci ykten ayrt
edilemez ve yk empedans ile ayn sarm orannn karesi ile primer tarafna aktarlr. ekil
10.2.1de sekonder sarg direnci 1:n sarm oranl ideal bir transformotorun primer tarafnda Rs/n2
olarak grlmektedir. Primer direnci sadece primere aktarlan sekonder yk akmn tamaz ayn
zamanda mknatslanma akm ve nve kayb akmlarnn toplam olan yksz akm da tar.
Bundan dolay edeer devrede primer direnci yksz akm temsil eden paralel elemanlardan nce
yerletirilir. ekil 10.2.1de primer direnci Rp olarak grlmektedir.
Transformotorlar, primer ve sekonder sarglar ile yakn aralkl ve ounlukla birbirine ok yakn
ve her iki sarg nveye ve topraa yakn sarmlardan olutuundan olduka nemli miktarda bir
kayp (stray) kapasitans vardr. Sarmlar birbirine ve topraa gre deien potansiyellerde bulunur
ve her sarmn geometrik kapasitans gerek etkin kapasitans karmak hale getirecek ekilde
deiir. Bu durum bazen ekil 10.2.1de grld gibi kayp (stray) kapasitansn birisi seri ve
dieri paralel (Ce ve CD) toplu (lumped) iki kapasitr ile temsil edilerek ilenebilir. Edeer
devrede bu kapasitrlerin pozisyonlar analizin doasna bal olarak baz ayarlamalara maruz
kalabilir.
deal transformotorda gerilim dnm ( Es = E p N s / N p ) ve yakn aralkl sarlm bir sargda
mmf ifadesine ( F = mmf = Ni ) gre aknn tamamnn sarglarn btn sarmlarn halkalad
varsaylmaktadr. Gerekte az miktarda bir kaak ak mevcuttur. Bu kaak aknn varl sarm
saysnn karesi ile tam orantl olarak aygt indktansnn farkllk gstermesi, sarm oranna tam
eit olarak gerilim dnm orannn tutmamas ve sekonder ksa devre edildiinde primerde
dedekte edilebilen kk bir indktansn varl ile kantlanr; aksi takdirde bu zamanda akdaki
deiim sfr olurdu.
Bu faktrler ekil 10.2.1de grld gibi edeer devreye LLp ve LLs/n2 ile temsil edilen ve kaak
indktans olarak adlandrlan iki seri indktansn konulmasn nerir. Sekonder direncinde olduu
gibi sekonder kaak indktans sarm orannn karesi ile primere aktarlr. Kaak indktans kayp
296
(stray) kapasitansa benzer olarak datlm parametredir. Toplu eleman olarak temsil edilmesi ise
sadece bir yaklamdr. Hassasiyetinin yannda tam edeer devre ou analizler iin ok hantal bir
yapdadr. Tam edeer devre ou kez snrl bir geerlilik ile bir veya daha fazla devre biiminde
sadeletirilir. Bu durumda sadeletirmenin geerli olduu artlar dikkate alnarak her devrenin
analizi yaplr.
10.2.3 EDEER DEVRENN SADELETRLMES

En basit transformotor, sfr empedansl tek frekansl sins dalga gerilim kaynandan alarak
rezistif yk besleyen g transformotorudur. Mknatslanma indktans ve kayp (stray) kapasitans
ounlukla ihmal edilebilir. Kaak indktans ularndaki gerilim dm uygulanan gerilimden
karesel olarak kartlr ve bundan dolay k geriliminin genliine gre etkisi kktr ve ou
kez ihmal edilebilir. Bu artlar altnda ekil 10.2.2deki edeer devre uygulanabilir. Sarm oran
sarg direncinden dolay gerilim dmnn kompanzasyonu iin kolaylkla ayarlanr. Sarg
direnlerinden geen akmdan dolay g kayb bakr kayb olarak adlandrlr ve nve kayb
transformotorun verimini belirler.
RG
Rs
n2
Rp
Re
RL
n2
ekil 10.2.2 Rezistif ykl tek frekansl g transformotorunun edeer devresi

Baz artlar altnda tek frekansla alan transformotorda kaak indktansn dikkate alnmas
gerekir. Yksek gerilimli yaltm transformotoru durumunda olduu gibi kaak indktans
olaand byk olabilir. Yk empedans reaktif olabilir. Bu durumlarda bazen ekil 10.2.3deki
edeer devre kullanlr. Kaak indktansn tamam bir toplu deere sahip olarak dikkate alnabilir.
Hem kaak reaktans ve hem de sarg direnci ularndaki gerilim dm dikkate alnmaldr.
Sorun, zellikle kapasitif reaktansa sahip yk durumundadr. Yk ularndaki gerilim rezonans tepe
deerine sahip olabilir. Edeer devre ve ykn parametreleri sadece snrl dorulukta
bilindiinden k geriliminin ayarlanmas iin ayar ularnn kullanlmas gerekebilir.
Kaynak frekansnn geni bir aralkta deitii ve kaynak empedansnn ihmal edilemedii
durumda problem daha zorlar. Tam edeer devre bant geiren bir filtre konfigrasyonuna
sahiptir. k hem en yksek ve hem de en dk frekanslarda zayflatlacaktr. Orta bant
aralnda sarg direnleri ve nve kaybndan dolay bir ekleme (insertion) kayb olacaktr. tepki
blgesinin her biri iin ayr edeer devreler kullanlr. ekil 10.2.4de dk frekans tepki
blgesinin edeer devresi grlmektedir. Burada nt indktans nemli bir parametredir. Kaak
indktans ve datlm kapasitans ihmal edilebilir. Orta bant tepkisi ekil 10.2.2deki edeer
devreye yaknlatrlacaktr. Yksek frekans tepkisi ekil 10.2.5deki devre ile analiz edilebilir; bu
devrede ak devre indktans ihmal edilir fakat kaak indktans ve nt kapasitans dikkate
alnmaldr. Kare dalga beslemeli ve pals transformotorlar genelde sinyalin nc kenar, st ksm
ve kuyruk kenar iin srasyla ekil 10.2.6 -10.2.8deki devre ile analiz edilir.
297
LL
Rs
n2
Rp
ZL
n2
ekil 10.2.3 Kaak indktansn dikkate alnmasnn gerektii g transformotoru edeer devresi
RG
Rs
n2
Rp
eG
Le
eL
RL
n2
ekil 10.2.4 nemli miktarda i dirence sahip bir generatr ile dk frekans tepkisinin
deerlendirilmesi iin transformotor edeer devresi
RG
Rp
LL
eG
Rs
n2
CD
RL
n2
ekil 10.2.5 nemli miktarda i dirence sahip bir generatr ile yksek frekans tepkisinin
deerlendirilmesi iin transformotor edeer devresi
RG
eG
LL
CD
RL
n2
ekil 10.2.6 Dikdrtgen gerilim palsinin nc kenar tepkisinin deerlendirilmesi iin kullanlan
transformotor edeer devresi
298
RG
eG
RL
Le
n2
ekil 10.2.7 Dikdrtgen gerilim palsinin st ksm tepkisinin deerlendirilmesi iin kullanlan
RG
eG
Re
CD
Le
RL
n2
ekil 10.2.8 Dikdrtgen gerilim palsinin kuyruk kenar tepkisinin deerlendirilmesi iin kullanlan
10.2.4 G KAYNAKLARI VE YKLER

Transformotorun tepkisi bir devre problemidir. Analiz, transformotorunki ile beraber yk ve
kaynak karakteristiklerinin bilinmesini gerektirir. Transformotor devre analizinde Thvenin
teoremi kullanlr. Transformotorun primer direnci ve kaak indktans Thvenin generatr
empedans ile seri olarak gzkecektir. Dorusal olmayan generatr karakteristiklerinin varl
analizi karmak hale getirir; bu durum pals ve anahtarlama devrelerinde yaygn bir problem
olmaktadr. Generatrden grlen empedans palsin st ksmnda da olduu gibi palsin ykselme
sresince olanla ayn deildir ve palsin dmesi sresince olan empedans hem ykselme ve hem de
st ksm sresince gzken empedanstan farkldr.
Transformotorlar bazen akm kaynaklarndan srlr. Bu durumlarda Norton teoremi kullanldr.
Norton akm generatrne bal ykl bir transformotorun ularnda gelien gerilim generatr
empedansna paralel bal ykl transformotorun empedansna ve sabit akm generatrnn
akmna bal olacaktr. Norton akm generatr Thvenin generatrne dntrlebilir. Bu
durumda devre baz hesaplamalar iin daha uygun bir ilem olan gerilim terimi ile analiz edilebilir.
Transformotor devrelerinde yk daha yaygn olarak sabit bir direnle temsil edilir. Bu en basit
temsilin geerli olduu ve daha karmak bir temsilin gerektii durumlarn bilinmesi nemlidir.
Sabit dirence yaygn bir varyant alma saykl sresince belirli zamanlarda alan ve kapatlan
anahtara seri bir direntir. Bazen paralel bal iki veya daha fazla diren ve anahtar yk
karakteristiklerine yaklam iin gereklidir. Pals transformotorlarnn ykleri palsin ykselme, st
ve kuyruk kenarlar iin farkl direnlerle temsil edilir.
Ykteki reaktif elemanlarn genelde dikkate alnmas gerekir. Datm transformotorlarndaki
ykler dzenli olarak g faktr ile verilir. Ykn seri olarak gsteriminde g faktr direncin
toplam empedansa orandr. G ve datm transformotorlar ykn doas dikkate alnmakszn
299
belirlenmi akm ve gerilimi verebilme yetenei olan volt-amper kapasiteleri ile anlr. Eer yk
ok fazla reaktif ise transformotordan az g ekilir. G faktr elektrik datm ebekesinin
ekonomik kullanm iin nemlidir. Benzer bir durum ou kez aygt transformotorlarnda da
grlr. Bozulmu dalga biimleri ve dk grev saykll byk akmlar verilen gle orantl
olmayan yksek RMS deerlerine sahiptir. Bu durum dorultucu k ile alan ykleri besleyen
transformotorlarn tasarmnda kanlmaz bir etmendir. Reaktif elemanlar geni bantl ve
sinsoidal olmayan transformotorlarn ykleri olarak gzktnde bu elemanlar ou kez edeer
devrenin elemanlar ile toplu olarak gsterilir. Bu durumda almann her blgesinin analizi iin
edeer devrenin uygulanabilir en basit biimi seilir.
10.2.5 DEVRE PERFORMANSINDA TRANSFORMOTORLARIN ETKS

Kullanl fonksiyonlarnn salanmas iin transformotorlar devre performansnda baz etkilere
neden olurlar. Etkinin deerlendirilmesi iin transformotorlu devrenin analizi gerekir. Ykl bir
transformotor yknn primer tarafna aktarlm yk empedansna eit bir diren ile temsil
edilerek sadeletirme giriimi btn kt etkileri gizler. ou kez edeer devreyi oluturmann
daha zor bir yaklam gerekir. Mevcut bilgisayar yazlmlar ile eitli sadeletirilmi edeer
devrelere daha fazla karmaklk eklenebilir. Ferromanyetik nvelerin dorusal olmayan etkileri
edeer devreler ile temsil edilemez.
10.3 G TRANSFORMOTORU DEVRE PERFORMANSI
Yaygn olarak, bir g transformotoru i empedans transformotorun sarg direnci ve kaak

indktansndan oluan seri empedans ile karlatrldnda kk olan bir generatrden dar bir
frekans band zerinde alr. Bu tanma uymayan transformotor uygulamalar kk veya byk
glerin dntrlmesini ierebilir fakat performansn analizinde kullanlan metotlar farkllk
gsterebilir. G transformotorlarnn tipik uygulamalar elektrik datm sistemleri, AC gten DC
elektrik gc salayan ticari dorultucular, elektron tplerinin filaman gerilimi ve elektronik
aygtlarda gereken muhtelif gerilimlerin salanmasn ierir.
10.3.1 VERM
G transformotoru uygulamalarnda birinci etmenlerden biri verimdir. G transformotorunun
kayplar alt sistemin ekonomisine katkda bulunur. Bu kayplardan dolay oluan snn
transformotorlarn ve tesis edildikleri aygtn s iletim problemlerinde dikkate alnmas gerekir. Bir
transformotordaki g kayb sarglarn direnci ve nvedeki kayplardan dolaydr. Her sargdaki
kayp iinden geen akmn karesi ile bu sarg direncinin arpmdr. Nve malzemesi ve
transformotor tasarm ile belirlenen nve kayb uygulanan gerilimin genlii ve frekans ile deiir.
Nve veya demir kaybnn yksz kayb temsil ettii ve sarg direnci veya bakr kaybnn ykl
kayb temsil ettii yaklak olarak dorudur.
Bir makinann veriminin yaygn tanm k gcnn giri gcne oran veya blnmesidir; giri
gc k gcnn kayplarla toplanm halidir. Bu tanm transformotorlara uygulanrken g
faktr olgusundan dolay baz aklamalar gerekir. Ykn g faktr 1 - 0 arasnda deitiinde
g transformotorunda kayplar verilen bir yk akm ve uygulanan gerilim iin sabittir. Yaygn
tanm kullanlarak byle bir transformotorun verimi maksimum ile sfr arasnda deiir. Bundan
dolay transformotorun verim tanmnda g faktrnn birim olma artnn dahil edilmesi
gelenekseldir. Bunun doal sonucu olarak g transformotorlar watt (W) yerine volt-amper (VA)
kapasiteleri ile anlr. Bu durumda transformotorun verimi volt-amper knn volt-amper k
art transformotordaki toplam kayplarn orandr. Bu tanm transformotorda bariz bir g kayb
oluturmadndan reaktif ykte yksz akmn gemesini dikkate almaz. Bu tanmla
300
transformotorun verimi % 100e yaklaabilir. Termodinamiin ikinci kuralna gre s enerjisi ile
alan motorlara uyguland gibi transformotorun veriminde bir snrlama yoktur; nk burada
gerekli olan elektrik enerjisi generatr tarafndan karlanmaktadr. Verimin pratik snrlamalar
boyut, arlk ve maliyettir.
10.3.2 REGLASYON
Bir g transformotorunda reglasyon primer gerilimi sabit tutulurken sekonderin yksz ve
sekonder tam yk gerilim farknn sekonderin tam yk gerilimi ile blnmesidir. ounlukla bir
yzde olarak ifade edilen reglasyon transformotorun kullanm iin denen fiyatn kanlmaz bir
parasdr. Verimle yakndan ilikilidir ve verim gibi (mkemmellie teorik bir snr yoktur) sadece
boyut, arlk ve maliyet asndan pratik snrlamalar vardr. Eer kaak indktans ihmal
edilebilirse ve ykn g faktr birim ise g transformotorunun verimi yaklak olarak bakr
kayplarnn ykn g oranna eit bir deerdedir. Transformotorun boyutu birka yz voltamperin zerinde olduunda kaak indktans reglasyonda bir faktr olur. Kaak indktans
olaand olarak sarg hacminin byk bir yzdesini yaltma ayran daha kk
transformotorlarda bir faktr olabilir. ou durumlarda reglasyonun belirlenmesinde yk
reaktansnn dikkate alnmas gereklidir. Sarg direnci, kaak reaktans, yk direnci ve yk
reaktansnn bal genlikleri hesaplamalarda hangi elemanlarn ihmal edilebileceini ve hangi
elemanlarn dikkate alnmas gerektiinin belirlenmesine yardmc olur.
10.3.3 FAZ KAYMASI

Bazen g transformotorunun girii ve k arasndaki faz kaymasnn bilinmesi ve
snrlandrlmas gereklidir. AC servomotorun sabit fazna gerilim salayan bir transformotor veya
faz dedektrnn referans gerilimini besleyen bir transformotor gibi uygulamalarda bir problem
olumas olasdr. Reglasyona neden olan sarg direncinin ve kaak reaktansn seri elemanlar da
faz kaymasna neden olur. Bu seri elemanlarn ularndaki gerilim dmnn faz d bileenine
ou kez kaak reaktans yoluyla akan ayn fazdaki yk akm veya sarg direnci yoluyla akan faz
d yk akm veya her ikisinin bir kombinasyonu neden olur. Kritik uygulamalarda seri
elemanlardan geen uyartm akmnn neden olduu gerilim dmnn dikkate alnmas
gerekebilir. Byle durumlarda nve kaybn temsil eden diren ve mknatslanma akmn temsil
eden indktans seri eleman ularnda den gerilim belirlenirken ya yalnz veya ykn bir paras
olarak dikkate alnr. Reglasyon ve faz kaymas ile ilgili olarak aadaki rnek problemi
inceleyiniz.
RNEK PROBLEM 10.11

ekil 10.3.1de edeer devresi verilen transformotorun reglasyonunu ve faz kaymasn
belirleyiniz.
ZM
Ek
E giri
10 + j 3,77
10,68720,66
Ro + jLo
=
=
= 0,9578 3,26
Rw + Ro + j ( Lo + LL ) 10,2 + j 4,524 11,15823,92
Reglasyon =
E giri Ek
E giri
1
1 = % 4,4
0,9578
Faz kaymas = 3,26
Primere aktarlm toplam sarg direnci, Rw = 0,2

Primere aktarlm toplam kaak indktans,
LL = 0,002 H
Primere aktarlm yk direnci, Ro = 10
Primere aktarlm yk indktans, Lo = 0,01 H
Giri frekans, f = 60 Hz
301
RW
Egiri
LL
Ro
Ek
Lo
ekil 10.3.1 rnek problem edeer devresi
10.3.4 FREKANS ARALII

G transformotorlar en dk anma frekans ve en yksek anma geriliminde kararl durum
artlar altnda izin verilen maksimum ak younluuna yakn deerde almalar iin
tasarmlanrlar. Doyma eii frekans / gerilim oranna bir st snr koyar. Bu snrn zerinde
alma ykc olabilir. G transformotorlar kaak indktansn etkileyici bir faktr olduu
blgenin zerinde bir minimum deere kadar olduka yksek frekanslarda doyurucu bir ekilde
alacaktr. Bu blgenin zerinde alma azaltlm k gerilimi ile sonulanacak fakat ykc
olmayacaktr. Bu sorun rnein Amerikada kullanlmas tasarmlanm aygtlarn baka bir lkede
altrlmas veya yerde kullanm iin tasarmlanm bir aygtn uakta kullanlmas durumunda
ortaya kar. Bu konu ile ilgili ayrntl bilgi iin dorultucu transformotorlar ksmna baknz.
G transformotorlar gerilimin anma deerinin artrld ayn oranda en azndan frekansn da
artrlmas artyla anma deerinden daha yksek gerilimlerde doymakszn alabilir. Bu ilem
ounlukla test amalar iin yaplrken tehlikeli olabilir. Yaltm sisteminin gvenli snrlarn
zerinde altrlmas veya sarglardan ar akmlarn geirilmesinden kanmak iin dikkat
edilmelidir.
10.3.5 BALANGI GECLER

Geici durumlar, zellikle balang (transient) geicileri kararl durum almasna gre daha
yksek ak younluklarna neden olabilir. Ekonomik nedenlerden dolay g transformotorlar
doyma olmakszn bu geicileri sourabilecek ekilde tasarmlanmaz. Bu durum balang (inrush)
akmna katkda bulunur. Balang akmnn genlii devre karakteristiklerini ieren ok faktrlere
baldr. Yklerin baz tipleri alma akmlarndan daha fazla yol alma akm ekerler. Motorlar ve
byk verici tplerinin filamanlar yaygn rneklerdir. Sins dalgas zerinde anahtar kontak
temasnn yapld nokta birinci yarm saykl sresince volt-zaman alann belirler. Eer gerilim
sfr iken kontak temas yaplrsa birinci yarm saykl sresince volt-zaman alan anahtar konta
gerilimin tepe deerinde yapld durumda gelienin iki kat olacaktr. nceki durumda birinci
yarm sayklda doyum garantiye alnr. Nvenin doyumu nt indktansn (Le) deerini sfra
azaltr. Bu durumda akm sadece kaak indktans ve primer sarg direnci ile snrlanr. Bu iki
parametrenin birlemesi transformotorun ksa devre empedansn oluturur. Nvenin doyum etkileri
kaynak frekansnn sadece bir ka saykl srer. Balang akm eer transformotor kararl
durumda doyumun eiinde alyorsa daha byk olacaktr. Bunun sonular bazen enerjinin
verilmesi zerine ara sra patlayan sigortalar veya atan devre kesiciler biiminde gzlenir. Eer bu
duruma katlanlrsa kurulu maliyetinde kk bir azalma elde edilir.
Bazen ykl durumda yksek balang akmlarnn snrlanmas amacyla byk bir ksa devre
empedansnn transformotora bilinerek konulmas avantajldr. Bu ama iin (snrlama yaltkann
izin verilen scakl olmak zere) sarg direnleri artrlabilir. Transformotorda s biiminde ek bir
enerji tketilmedii veya kaybolmadndan kaak indktansn artrlmas ksa devre empedansnn
302
artrlmasnn daha iyi bir yoludur. Ksa devre empedansnn artrlmas reglasyonu artrr. Eer
kararl durum akm tahmin edilebilir ve deeri sabitse daha zayf bir reglasyon idare edilebilir.
Reglasyonun tasarm aamasnda tahmin edilebilmesi ve retim sresince kontrol
edilebilmesindeki kesinlik snrlamasndan dolay ksa devre empedans daha byk yapldnda
anma tam yk geriliminden sapmalar daha byk olacaktr.
Transformotorlar bir datm sisteminde ykn indktif g faktrnn ktlemesine katkda
bulunur. Bu etkinin dikkate alnmasna aygtlarda kullanlan kk transformotor tasarmnda
nadiren ncelik verilir. G faktr, transformotorlar birim g faktrnde tam ykl iken ve
uygulamaya ynelik minimum boyutta olduklarnda iyileecektir nk bu artlar altnda indktif
uyartm akm toplam primer akmnn kk bir yzdesi olmaktadr. G faktr sadece byk
datm sistemlerinde deil aygtn boyut ve arlnn minimumda olmasnn ncelikli gereksinim
olduu tat ve uaklardaki daha kk sistemlerde de bir etmendir.
10.3.6 HARMONK DSTORSYONU

G transformotorunun neden olduu harmonik bozulmas bazen sorun olmaktadr. Harmonik
bozulmasnn nedeni her sayklda ak younluunun sfrdan maksimuma gezintisi sonucu
deimesiyle transformotor nvesinin geirgenliindeki deiimdir. Sinsoidal olmayan
mknatslanma akm uygulanan sinsoidal akmdan kaynaklanr. Mknatslama akmndan dolay
transformotorun seri empedans ularndaki gerilim dm sinsoidal olmayacaktr. Sinsoidal
giri geriliminden kartlm bu gerilim dm sinsoidal olmayan bir k gerilimi verecektir.
Bu etki normalde harmonik distorsiyonunun yaklak % 2 veya % 3nden daha azdr. Eer
mknatslanma simetrik ise mknatslanma akmnda sadece tek sayl harmonikler gzkecektir.
Simetrik olmayan mknatslanma sarglarda dengesiz DC aktnda oluacaktr; bu nveye bir DC
mknatslanma kuvvetinin uygulanmasna neden olur. Bu durum olutuunda mknatslanma
akmnda hem tek sayl ve hem de ift sayl harmonikler gzkebilir. Harmonik retimini
azaltmann geleneksel metodu nvenin daha dk ak younluunda altrlmasdr. Bunun
yaplmasyla mknatslanma akm (orantlya gre) daha byk bir azalma sergiler ve bu durumda
ak younluunun alma aral en byk dorusalszlk blgesini darda tutar.
Harmonik bozulmas g transformotorlarna gre geni bant transformotorlarnda daha byk bir
ilgi noktas olmasna ramen bozulmann bir faktr olduu g uygulamalar vardr. Bazen doru
RMS k gerilimi gerekir. Mevcut enstrmantasyonun ou RMS deerlerine kalibre edilmi
olarak ortalama deere duyarldr. Bu bozulmam bir giriin lm iin doyurucudur fakat
transformotor harmonik bozulmas retirse ortalamaya duyarl enstrman ile k lmleri doru
olmayacaktr. Kprleme ve dengeleme devreleri ounlukla g transformotorundan kaynaklanan
AC gerilimin temel bileeninin iptalini ierir. Eer transformotor gerilimi harmonikler bakmndan
zengin ise kalan sfr (null) sinyal ciddi olarak bozulacak ve duyarlln azalmas ile
sonulanacaktr.
10.3.7 SAHTE KUPLAJ ETKLER

G transformotorlar g kaynaklarnn yklere kuplaj iin amalanr. Bu rol yerine iyi
getirmenin yannda bunlarla ilikili devreler arasnda istenilmeyen kuplaj da salarlar. Bu kuplaj
muhtelif yollarla oluur. G transformotorlar edeer devrelerde grld gibi ounlukla bir
yerine birka sekonder sargldr. Sekonder devreleri her biri kendi sekonder sarg direnci ve kaak
indktans ile paralel olarak gzkr. Primere aktarlan her akm toplam primer akmna katkda
bulunur. Transformotorun sekonderleri sklkla toplam volt-amperin byk bir yzdesini eken bir
ve birka volt-amper eken bir veya birka sargdan oluur. Bu durumda primer seri empedans
yoluyla geen primer akmndaki bir deiimden dolay btn sekonderlerin k gerilimindeki
deiim ounlukla ykn byk miktarn karlayan sekonder sargs akmndaki bir deiimden
303
kaynaklanr. Bundan dolay esas gc salayan sonraki sargda yk akmndaki bir deiim dier
k gerilimlerinde nemli bir etkiye sahiptir. Eer baz hafif ykler duyarl devrelerden
oluuyorsa kt fonksiyon oluturacak ekilde alabilirler. Bazen hafif ykler iin ayr
transformotorlarn kullanlmas tavsiye edilir.
Dk frekansl sinyaller indktif kuplaj ile transformotorlardan geer. G transformotorlarnda
st kesim frekans anma g frekansnn ok zerindedir. Sarglar arasndaki ve sarglar ve toprak
arasndaki kapasitif kuplaj bu kesim frekansnn zerindeki sinyallerin geiine izin verir. Bundan
dolay g transformotoru devreler ve devreler-toprak arasndaki istenilmeyen sinyaller iin etkili
bir iletken olabilir. Bu durum g transformotorlarnn temel bir karakteristii olarak g
transformotorlar minimum anma deerinin ok zerindeki frekanslar dntrme yeteneine
sahiptirler. Buna tahamml edilemediinde harici koruyucu devrenin kullanlmas gerekir.
Kapasitif kuplaj transformotorlarda bir lde kontrol edilebilir. Bitiik sarglar arasna
elektrostatik ekran veya kalkanlar yerletirilebilir. Daha sonra bu ekranlar topraklanabilir veya bir
koruma potansiyeline balanabilir. Sarglar arasndaki kapasitans elektrostatik ekranlarn kullanm
ile genliinin birka kat kadar azaltlabilir. Eer ekran topraa balanmsa sarg ve toprak
arasndaki kapasitans ou kez elektrostatik ekranlama kullanlarak artrlr.
Transformotorlarn g hatlarnda grlt meydana getirdii bilinmektedir. Primer ve sekonder
sarglar arasnda elektrostatik kalkanlarn kullanm g hatlarnda grlt seviyesinin dk
tutulmasnn gerektii uak gibi uygulamalarda rutindir. Bu ekranlar geleneksel g hatt
filtrelerinin yerine gemez. Elektrostatik ekran bazen sargnn hemen alt veya stndekine benzer
tek katmanl telden oluur. Ekran bakr folyonun bir katmanndan da oluabilir. Etkili bir ekran
olmas iin folyonun kendi zerine bindirilmesi gerekir. Ksa devreden kanmak iin folyonun st
ste konulduu yer yaltlmaldr. Bu yaltmn unutulmas ve kazara ihmali klasik tuzaklardr.
Transformotorlar iletim parazitinin yannda nm paraziti de retir. Manyetik alan nveye
hapsedilemediinden sorun karan bir vzlt kayna olabilir. Manyetik alan yne olduka bal
olduundan bu problem bazen en az etkileimi veya paraziti meydana getirdii ynde
transformotorun ynnn deitirilmesi ile en aza indirilebilir veya transformotor duyarl
bileenlerin uzana yerletirilebilir. Manyetik ekranlama pahal bir son aredir. Transformotorlarn
yerletirilmesinde yaygn olarak kullanlan yumuak elik kutular ak tipli transformotorlara gre
kaak harici manyetik alan ok daha aa deerlere indirir. Daha egzotik veya ilgin bir yapda
klf malzemesi olarak yksek nikel alam manyetik elik kullanlr. Bu malzemenin yksek
geirgenliinden elde edilen fayda fabrikasyonda ve reticiler tarafndan kullanlan birletirme
teknikleri ile ksmi olarak kaybolur. Eer ift klfl yap kullanlrsa kaak alanda daha byk bir
zayflama elde edilir. teki manyetik elik klf ikinci bir yumuak elik klf ile evrelenir.
10.3.8 DK KAPASTANSLI TRANSFORMOTORLAR

Topraa kar dk kapasitans gerektiren devreler transformotor tasarmcsna zel bir zorluk
sunar. Byle devrelerde primer sargs ounlukla etkili bir toprak potansiyelindedir. Tasarmcnn
grevi sekonder sargsnn topraa kar olan kapasitansnn en aza indirilmesidir ve primer sargs
tek bir elektrot olarak dnlr. En yakn gerek toprak blgesi ou kez nvedir. Sekonderin
topraa kar kapasitans dier kapasitanslar gibi elektrotlarn alan ve elektrotlar arasndaki
yaltmn dielektrik sabiti ile dorudan orantl ve elektrotlar arasndaki uzaklk ile ters orantldr.
Mevcut kat ve sv yaltm malzemeleri havann 2 - 5 kat dielektrik sabitlerine sahiptir. Sonu
olarak dk kapasitansl transformotorlar ounlukla byk apl fakat kk iz dml elektrot
alanl sekonder sarglar ile hava yaltmldr. Nve pencereleri sekonder sargsna olan uzakln
artrlmas iin byk yaplr. Bundan dolay birka volt-amperden fazla anma deerli dk
kapasitansl transformotorlar ounlukla kaba aygtlardr. Boyutta yaplan zveriye ramen topraa
304
kar kapasitansn yaklak 25 pf aasna drlmesi ou kez zordur. Sarglar arasndaki

kapasitans azaltldnda kaak indktansta kanlmaz bir art olur.
10.3.9 YKSEK GERLM YALITIM TRANSFORMOTORLARI

ou kez transformotorun bir sargs ve toprak veya dier sarg arasnda yksek gerilimin
uygulanmas gerekir. Yksek gerilim yaltm transformotoru ile byle servis iin amalanan
transformotor tanmlanmaktadr. Yaygn kullanta oto transformotoru olmayan her transformotor
yaltm transformotorudur fakat burada yaltm terimi uygulanan harici yksek gerilime kar belirli
sarglar koruyan ilave yaltml transformotorlarn tanmlanmasnda kullanlmaktadr. Bu ek
yaltm sargnn topraa kar kapasitansn azaltr (ounlukla istenilen bir etki) fakat boyutu,
sargnn direncini ve kaak indktansn artrr (ou kez istenilmeyen etkiler). Bir yksek gerilim
yaltm transformotorunun k gerilimi yksek gerilim yaltm olmayan benzer bir transformotora
gre ykn g faktr ile ok daha fazla deiecektir. Gerekte birim g faktrl yklerde
kullanm iin tasarmlanm yksek gerilimli yaltm transformotoru dk g faktrl indktif
yklerde kullanlmayabilir. Kapasitif ykler k yk geriliminin yksz k gerilimi zerine
kmasna neden olabilir.
10.3.10 AKIM TRANSFORMOTORLARI

Akm transformotorlar enstrmantasyonda sk kullanmlarndan dolay hassasiyetleri bakmndan
hak etmedikleri bir n paylar. Bu hassasiyet beklentisi sadece transformotorlar dzgnce
tasarmland ve yapldnda ve daha sonra anma deerleri iinde yararlanldklarnda doyurulur.
deal akm transformotorunda primerdeki amper-sarm sekonderdeki amper-sarma eit olacaktr.
Nve kaybnn varl ve sonlu nt indktans transformotoru idealden uzaklatrr. Primer akm
yksz akm ierir. Transformotorun tasarm yksz akm dntrlen yk akm ile
karlatrldnda kk olacak ekilde yaplmaldr. Yksz akm yk akm ile ounlukla 90
faz farkl olduundan yksz akmn etkisi daha ok der. Anma deerinden daha byk bir
empedansn kullanm primerdeki gerilimin ve yksz akmn artmasna neden olacaktr. Bu
durumda yk akm yksz akmn daha kk bir kat olacak ve akm transformotorunun
doruluu azalacaktr. Yksz akmn daha kk yaplmasyla sekonderin anma empedans daha
yksek yaplabilir. En yksek geirgenlii salayan nve konfigrasyonu toroid biimlidir; bu
enstrman akm transformotorlarnn olaan seimidir.
Akm transformotorlarnn enstrmantasyon dnda ok uygulamalar vardr. Bu uygulamalarn
bazsnda yksek empedansl devreler kullanlr; bu durumda akm transformotorunun olduka
dk bir direnle yklenmesi gerekli olur. Bu yapldnda sonutaki devrenin doruluu sadece
akm transformotorunun kendisinin bir fonksiyonu olmayp direncin doruluuna da eit olarak
baldr. Gerekte diren kn kalibrasyonunun bir metodu olarak ayarlanabilir; bu durumda
akm transformotorunda doruluk gereksinimi ok azdr. Doruluk veya kullanlan yap tipi dikkate
alnmadan bir akm transformotoru sekonderinin ykl veya ksa devre halinde tutulmas
nemlidir. Eer akm transformotoru sekonderi ak olarak altrlrsa ykc gerilimler meydana
gelebilir.
10.3.11 OTO TRANSFORMOTORLARI

Ototransformotorlar ekil 10.3.2a ve 10.3.2bde grld gibi balanm terminalli aygtlardr.
Ototransformotorunun avantaj edeer yaltm transformotoru ile karlatrldnda boyut, arlk
ve maliyetindeki azalmadr; bu avantaj hem primer ve hem de sekonder gz akmlarna ortak sarg
ksmnda istenilen akm tama kapasitesinin drlmesi ile elde edilir. Ototransformotorunun
avantaj gerilim dntrme oran bire (1) yaklarken iyileir. Ototransformotoru gerilim
dnm ok byk olduunda az avantajldr. Bu snrlamalar dikkate alnarak ototransformotoru
305
ou kez primer ve sekonder arasnda yaltmn gerekmedii uygulamalarda etkili olarak

kullanlabilir.
Is
Ip
Ip
Is
Es
Ep
Ep
Es
IT
IT
(a) Ykseltici ototransformotor ematii
(b) Drc ototransformotor ematii
ekil 10.3.2 Ykseltici ve drc ototransformotorlar

ekil 10.3.2deki primer ve sekonder tanmlamalar kullanldnda ototransformotorunun gerilimakm ilikileri yaltm transformotorununkiler ile ayndr. Aadaki tanmlarda Np primer
geriliminin uyguland sarm says ve Ns sekonder geriliminin gelitii sarm saysdr. Dier
transformotorlarda olduu gibi primer volt-amperi kayplarn ihmal edilmesi ile sekonder voltamperine eittir. Bu durumda ykseltici ototransformotoru iin aadaki ifadeler yazlabilir:
Ns
Ep
Np
(10.3.1)
E p I p = Es I s
(10.3.2)
IT = I p I s
(10.3.3)
IT N p = I s ( N s N p )
(10.3.4)
Es =
Ototransformotorunun anma deerleri belirlenirken dikkat edilmesi gerekir. Volt-amper yk E s I s

olmasna ramen bu deer bir yaltm transformotoru ile karlatrldnda ne dntrlen net
volt-amperi verir ne de anma deerinin gerek resmini verir. Ykseltici bir ototransformotorunun
daha anlaml bir volt-amper anma deeri aadaki gibidir:
E p I T = ( Es E p ) I s
(10.3.5)
Bu edeer volt-amper anma deeri ototransformotor gibi ayn boyutta bir yaltm
transformotorunun anma deerine karlk gelir. Bu davranla belirlenmi olarak, sekonder
gerilimi primer gerilimine yaklarken volt-amper anma deeri sfra yaklar (bylece gerek
durum daha doru yanstlr). Drc ototransformotorun akm-gerilim ilikileri aadaki
gibidir:
Es =
Ns
Ep
Np
(10.3.6)
306
E p I p = Es I s
(10.3.7)
IT = I s I p
(10.3.8)
IT N s = I p ( N p N s )
(10.3.9)
Drc ototransformotorun edeer anma volt-amperi aadaki gibidir:
Es IT = ( E p Es ) I p
(10.3.10)
Ayarl transformotor yani varyak ou laboratuvarlarda iyi bilinen bir aygttr. Hem ykseltici ve
hem de drc transformotor olarak fonksiyonda bulunma yetenei ile bu aygt yukarda verilen
akm gerilim ilikilerini izler. Varyakn akm k kapasitesi ayarl kn karbon fra temas
dzenlemesi ile belirlenir; bu durum sabit bir transformotorda sargnn akm tama kapasitesinden
daha snrlayc mekanizmadr. Deiken k sonlu ve baz uygulamalar iin ok kaba gerilim
znrlne sahiptir. Fra temas ayn anda birden fazla sarma basacak ekilde geni yaplr.
Bu tek veya iftli temasa izin vererek bir sarmn tesinde znrl gelitirir ve frann
gezintisinde her sarmda devrenin kesilmesini engeller. ki sarm ezamanl olarak temas ettiinde
fra direnci ile snrlanan akmla ksmi olarak ksa devre edilmi sarm pozisyonu oluur ki bu
aygtn anma akmn daha ok snrlayan bir durumdur. Ayarl veya deiken ototransformotor
(varyak) dalga bozulmas olmakszn kontroll AC k gerilimi verebilen kaypsz birka aygttan
biridir.
10.4 GEN BANT TRANSFORMOTORLARI
Ses (audio) band transformotoru aka ses frekans aralnda kullanlan bir transformotordur.
Daha genel bir terim olan geni bant transformotoru ou kez megahertz aralnda alan
transformotorlara uygulanr. Byle transformotorlarn en dk alma frekans ses frekans
aralnn olduka zerinde olabilir. Geni bant ve ses transformotorlarnn alma prensibi
ayndr. Burada geni bant transformotor terimi her iki transformotor tipinin tanmlanmasnda
kullanlmaktadr; alma frekans band bandn hem st ve hem de alt ularndaki blgeleri
ierecek kadar geniliktedir (transformotorun alt ve st frekans snrlarndaki tepkisi orta
frekanstaki tepkisinden farkldr).
Geni bant performans yksek dereceli harmoniklere sahip kompleks dalga biimlerinin dalgada
dk bozulma ile dntrlmesinin gerektii uygulamalarda gerekir. Tipik uygulamalar yksek
kaliteli (dalgann aslna uygunluk) ses ve grnt iletimi, sonar ve iletiim aygt ve geri besleme
devrelerini ierir.
Geni bant transformotorlarnn dk frekans tepkisi, yksek frekans tepkisi ve sarg ve nve
direnlerinden dolay kayplar hakknda detayl bilgiler iin ilgili kaynaklara bavurulabilir (rnek
bavuru kitab; William M. Flanagan, Handbook of Transformer Design and Applications).
10.5 PALS TRANSFORMOTORLARI
Pals transformotorlar video veya grnt palslerini dntrr. Geni bant transformotorlarna
benzerler fakat ncelikle istenilen zellikleri ve tasarmlandklar yolla farkllk gsterirler. Uygun
bant geniliinde bir geni bant transformotoru pals transformotoru olarak fonksiyonda
bulunabilirken gelenek ve uygunluu bakmndan pals transformotorlar ayr bir kategoriye
konulmutur. Pals transformotorlar ile ilgili notasyon endstriyel pratii izlemektedir. Pals
307
transformotor teknii radar sistemlerinde kullanm iin gelitirilmitir ve radar bunun byk
kullanm yeri olmay srdrmektedir. Pals ve pals transformotoru terimleri dikdrtgen sinyallerde
transformotor etkileri bahsinde yaygn olarak kullanlmasna ramen pals transformotorlar iin
gelitirilen analitik metotlar inverterler gibi dier uygulamalara da sahiptir.
Pals transformotorlar u tiplerle snflandrlabilir: tkamal osilatr, yaltm, ara kat ve k. Btn
bu uygulamalarda pals transformotorunun kalitesi dikdrtgen palsin ktlemesi ile llr. ekil
10.5.1de dikdrtgen giri palsi iin pals transformotorunun k grlmektedir. Bu ekilde palsin
tanmlayc zelliklerinin yaygn kullanlan baz terimleri grlmektedir. Bu terimlerin daha ince
detaylarnda niversal kabul eksiklii vardr. rnein pals genilii yarm genlikteki deer olarak
gsterilmitir. Bu mantksal bir seimdir. Bu deer ve tepe gerilimin arpm edeer gen dalga
iin ak younluunun hesaplanmasnda kullanlan volt-zaman alanna eittir. Bununla beraber giri
palsinin pals genilii palsin ykselmesinin balangc ve dmesinin balangc arasndaki
zamandr. Bu iki araln edeerli olmas gerekmez. Palsin ykselme ve dme zamanlar ou
kez pals genliinin % 10 ile % 90 arasndaki zaman olarak tanmlanr. Bunun nedeni pals
kelerinin ounlukla belirsiz olmasndan dolay bu araln kullanlmasnn lme daha elverili
olmasdr. Pals biimleri belirtilirken terimlerin dikkatlice tanmlanmas gerekir.
ekil 10.5.1
Pals biimi ile
ilgili terimler
Aygt tasarmnda pals transformotorlarndan yararlanmak iin devre tasarmcs ve transformotor

tasarmcs arasnda iletiimin salanmas amacyla ortak bir nokta gerekir. Pals transformotoru
tasarmcsnn kullanabilecei balca tasarm aleti basitletirilmi edeer devrelerin dorusal
analizidir. Pals ykselmesi, pals tepesi ve pals dmesine karlk gelen farkl sadeletirilmi
devre kullanlr. Dorusal devre analizi bu durumlarn her biri iin kaynak ve yk empedansnn
bilinmesini gerektirir. Bu deerler ounlukla tam olarak bilinmez. Gerekte bunlar sabit bile
olmayabilir. Bu durum ortaya ktnda palsin analiz amacyla blnd blge iin farkl
yaklam empedanslar kullanlr. Byle tasarmlar kanlmaz olarak prototip deerlendirme
metodu ile dorulanmay gerektirir. ounlukla bu deneysel sonulara dayal olarak transformotor
zerinde deiimler yaplmas gerekmektedir.
nverter transformotorlar pals transformotorlarnda ou kez gerekmeyen balang durumlarnn
dikkate alnmasn gerektiren yakn aralkl dalga biimlerine sahiptir; bu dalgalarn tipik olarak ara
308
pals aralklar uzundur. Dalga biiminin kalitesi inverter transformotorlarnn doal gereksinimi
deildir. nverterin veriminde transformotorun etkisi ncelikli etmendir.
10.5.1 ETL PALS TRANSFORMOTOR TPLERNN KARAKTERSTKLER

Pals k transformotorlar belki de en kolay tanmlanan devre fonksiyonlarna sahiptir. Kaynak ve
yk empedanslar en azndan palsin tepe ksm sresince ou kez yaklak olarak bilinir ve
ykselme ve dme zamanlarna ve tepe ksmnn dmesi ile ilgili mantkl tanmlanm snrlar
vardr. Pals k transformotorlar ou kez ekstra karmak gereksinimlere maruz kalr. Bu
gereksinimlere tipik rnekler pals transformotoru yoluyla filaman akmnn beslenme ihtiyac, ok
yksek gerilimlerin varl ve pals ve filaman gcnn akm ve geriliminin gzlenmesi gereidir.
Byle gerekli fonksiyonlarn salanmas kanlmaz olarak kaak indktansn ve datlm
kapasitansn artyla sonulanr.
Gcn sadece kk miktarlarn ilediklerinden pals ara kat transformotorlar pals k
transformotorlarna gre daha yksek kaynak ve yk empedanslarna sahiptir. Yksek empedanslar
nt indktans ve datlm kapasitansa daha sk gereksinimler koyar. Pals transformotorlar
kn temelde ak devre olduu devrelerde iyi almaz. Bu durumda olduka dk deerli nt
indktans ou kez doyurucu olmayan sonularla kaynaa sunulan yk olur.
Pals transformotorlar bazen uygulanan harici bir gerilimden primer ve sekonder arasnda yaltmn
salanmas durumunda gerekir. Tipik bir rnek plakas toprak potansiyelinde ve katodu yksek
negatif potansiyelde olan yksek gerilim tpne zgara sinyalinin dntrlmesidir. Yksek
gerilim yaltm gereksinimi sarglar arasnda ek yaltm anlamna gelir. Bu kaak indktans artrr.
Transformotor bir dezavantajla alr ve palsin kalitesi ktleir. Kaynak ve yk empedanslar pals
yaltm transformotorlarnn tasarm ve performansnda ayn etkiye sahiptir; ayn durum pals k
ve ara kat transformotorlarnda da grlmektedir.
Tkamal osilatr transformotorlarnn almas pals transformotorlarnn genel tipinin en
karmadr. Tkamal osilatr tam ka srlm regeneratif bir ykselticidir. Tam ka
ulam durumunda ykseltici birka mekanizmadan biri ile regeneratif aksiyonunu tersine
dndrmeye neden olur ve k sfra der. ekil 10.5.2de basitletirilmi tkamal osilatr
devresi grlmektedir. Tkamal osilatr transformotorunun primer sargs transistrn kollektr
devresine yerletirilmitir. Sekonder sargs kollektr akmndaki bir art emiter-beyz akmnda bir
artla sonulanacak bir polarite ile transistrn beyz-emiteri arasna balanmtr. Kollektr akm
balangta sfr olacak ekilde polarlanr; e1de tetikleme sinyalinin uygulanmas ile transistr
iletime balar. Transformotorun regeneratif etkisi hem beyz ve hem de kollektr akmlarnn hzl
bir artna neden olur. Kollektr akmnda daha ileri bir artn mmkn olmad noktaya abucak
ulalr. Akmn snrlanmasna ya transistr yada transformotorun doyumu neden olabilir. Eer
transistr doyuma giderse, yani beyz akmndaki daha ileri bir art kollektr akmn artrmazsa,
artan kollektr akmnn meydana getirdii transformotor ularndaki gerilim dmeye balar. Bu
durum beyz ve kollektr akmlarnn azalmasn balatr. Degeneratif etki transistr kesime geri
gtrr. Alternatif olarak transistr btn alma saykl sresince kollektr akmnn beyz akm
ile orantl olduu dorusal blgede kalabilir. Transformotor akmn zaman deiim oran ile
orantl bir gerilime sahip olacaktr. Akm transformotor ularnda sabit gerilimi srdrecek ekilde
sabit oranda artmaya eilimli olacaktr. Bu transformotor doyuma ulancaya kadar srecek ve
bunun akabinde transformotor ularndaki gerilim aniden decektir. Beyz akm hzlca decek ve
degeneratif etki, daha nce olduu gibi, transistr kesime srecektir.
Palsin ykselme ve dmesi dier pals transformotor uygulamalarna benzer bir davranla pals
transformotor karakteristikleri ile kontrol edilir. Ek olarak tkamal osilatr transformotoru pals
geniliini belirler. Eer transformotor dorusal modda alyorsa nt empedans kollektr
309
akmn kontrol eder. Bu akm transformotor ularndaki gerilimin zaman integralinin nt

indktans deerine blmne eittir. Bu zaman aral palsin geniliidir. Eer transformotor
doyum modunda alyorsa pals genilii doyuma ulamak iin gereken gerilim-zaman integrali
ile tesis edilir. Tkamal osilatrn almasnn dikkatli analizi skcdr. ou kez devre ve
transformotor tasarmnn deneysel sonularnn deerlendirilmesi gereklidir.
+Ecc
e1
ekil 10.5.2
Basitletirilmi
tkamal osilatr
devresi
Pals transformotorlarnda palsin ykselmesi, palsin tepesi ve palsin dmesine karlk gelen
farkl edeer devre iin analizlerinin ayr ayr yaplmas gerekir. Bunlarla ilgili detayl bilgiler iin
ilgili kaynaklara bavurulabilir.
10.6 TRANSFORMOTOR VE NDKTR FERROMANYETK MALZEMELER
deal transformotorun zellikleri ideal nve malzemesinin gereksinimleri eklinde tercme

edilebilir. deal transformotor sonsuz geirgenlikte nve malzemesi gerektiren sonsuz nt
indktansa sahiptir. deal transformotor sfr nve kaybna sahiptir. deal transformotorda kaak
indktans, sarg direnleri ve kaak kapasitanslarn hepsi sfrdr; bu durum sonsuz doyma ak
younluklu nve malzemesi ile elde edilebilir. dealden gerek veya pratik transformotorlara gidi
nve malzemelerinin bu ideal zelliklerden uzaklamasnn byk bir lsn yanstr.
Manyetik tasarmc hibiri tamamen yeterli olmayan manyetik malzemelere sahiptir. Maliyet, tarife
ve performans gereksinimleri seimi etkiler. Ekonomi tarifeli istenilen zelliklerin performansn
garanti eden en az pahal seenei dikte etmektedir. Genelde en iyi zellikli malzemeler en pahal
olduundan, ii yerine getirecek en dk performansl nve malzemesinin zelliklerinden
yararlanmak ekonomik gerekliliktir. Bu grev nve malzemesi zelliklerinin bilinmesini ve
kullanlacak aygtta bu zelliklerin etkisinin anlalmasn gerektirir.
10.6.1 FERROMANYETK MALZEMELERN MIKNATISLANMA ERS

Ferromanyetik malzemeler mknatslanma erisi ile uygunca tanmlanabilen zelliklere sahiptir.
Mknatslanma erisi manyetik ak younluu (B) ile manyetik alan iddetinin (H) grafiksel
izimidir. Bu iki deer arasndaki iliki elektromanyetik alan teorisi ve elektrik makinalar
derslerinde de bilindii gibi B = H ile ifade edilmektedir.
Ortamn bir zellii olan manyetik geirgenliktir. Vakum, hava ve ou dier ferromanyetik
olmayan malzemelerin geirgenlii yaklak olarak 1e eittir. Ferromanyetik olmayan ou
malzemelerin geirgenlii ak younluu deerinden bamszdr ve bu durum ferromanyetik
310
malzemelerde doru deildir. Ferromanyetik malzemelerde sfr ak younluunda balang

geirgenlii havann geirgenliinin ok katdr. Ak younluu artarken geirgenlik balang
deerinin zerinde artar daha sonra doyum olarak adlandrlan blgede havann geirgenlik
deerine ulaarak azalr. Eer mknatslanma kuvveti artrldktan sonra azaltlrsa mknatslanma
erisinin ayn yolu izlemedii grlr. Ak younluu art sresince elde edilen mknatslanma
kuvvetinden daha yksek baka bir deerler seti alr. Mknatslanma kuvveti sfra drldnde
ak younluu sonlu bir seviyede kalr. Ak younluunun sfra drlmesi iin mknatslanma
kuvvetinin ynnn deitirilmesi gereklidir. Eer mknatslanma kuvveti artrlrsa ve yeni ynde
azaltlrsa bu ynde simetrik etkiler oluacaktr. Bu dizi histerezis olarak adlandrlr.
Mknatslanma kuvvetinin oluturulmas iin bir AC kullanlrsa meydana gelen kapal ift deerli
mknatslanma erisi histerezis erisi olarak adlandrlr. rnek bir histerezis erisi ekil 10.6.1de
grlmektedir. Bir manyetik problemi olan histerezis erisinin biimi manyetik devrenin
malzemesi ve geometrisinin bir fonksiyonudur. Bu ayn zamanda mknatslanma kuvvetinin
genliine ve frekansna da baldr.
B
B1
B2
-H
ekil 10.6.1 Depolanan ve kaybolan enerji

alanlarn gsteren histerezis dngs. Koyu
alanlar depolanan enerjiyi gstermektedir.
B4
B3
-B
10.6.2 NVE KAYBI

Nve kayb nvede kaybolur. Nve kaybnn iki tipi vardr: histerezis ve eddy akm.
Histerezis kayb nve malzemesinin temel manyetik paracklarnn dorultuya getirilmesi ve

dndrlmesinde kullanlan enerjidir. aral sresince ferromanyetik nve ieren sargya verilen
enerji aadaki gibidir:
J = eidt
(10.6.1)
Burada, histerezis dngsnn bir geiinde harcanan zaman, e uygulanan gerilim (V), t zaman
(s) ve J enerjidir (J). Manyetik miktarlar ile Jnin tanmlanmas iin blmn balang ksmnda
verilen ve iyi bilinen aadaki iki eitlik kullanlr:
e=N
d
dt
H=
Ni
li
Ferromanyetik devrede ak aadaki eitlii salayacak ekilde nvenin kesit alan boyunca
yaklak olarak dzgndr:
311
= BA
(10.6.2)
Yeniden dzenlendiinde manyetik alan iddetinin ifadesi aadaki biimi alr:
Hli
N
i=
(10.6.3)
Yukardaki eitliklerin yeniden dzenlenmesi ile enerjinin aadaki yeni ifadesi elde edilir:
J=
NA
dB Hli
Al B
dt = i HdB
0
dt N
(10.6.4)
ekil 10.6.1in yardm ile (10.6.4) eitliinin integral ksm aadaki gibi aralklara ayrlabilir:
J = HdB =
0
B1
HdB
B2
B1
HdB HdB +
B2
B3
HdB
B4
B3
HdB + HdB
B4
(10.6.5)
Burada, pozitif terimler sargya verilen enerjiyi ve negatif terimler devreye geri dnen enerjiyi
gsterir. Bundan dolay histerezisten dolay nvenin emdii net enerji histerezis dngs ile
evrelenen alan ile orantldr. (10.6.4) eitliindeki Ali arpm nvenin hacmidir ve aada V ile
gsterilmitir. Eer nvenin mknatslanmas f frekans ile tekrarlanyorsa bu durumda (10.6.4)
eitlii bir g kayb olarak aadaki gibi yazlabilir:
P= fV
HdB
(10.6.6)
Burada, P watt, f Hz, V m3, H A/m ve B Tesla birimindedir. Bu eitlikte nve ve sargdaki rezistif
kayplar dikkate alnmamtr. Sargnn direncinden geen akmdan dolay gerilim dmnn
olmad ve btn akmn ak rettii varsaylmtr. Sarg direncinin ihmal edilmesinden dolay
hatalar ou kez ihmal edilebilir. Btn akmn ak rettii varsaym ile eddy akmlarn temsil
eden paralel akm yolu ihmal edilmektedir. ekil 10.6.2de olduu gibi bir osiloskopta dinamik
histerezis dngsnn grlmesi mmkndr. Sargya uygulanan ayn gerilim Faraday kuralnn
integral biimine uygun olarak ak younluu ile orantl bir gerilimin elde edilmesi iin integral
alc devreye uygulanr. Bu gerilim osiloskopun dikey plakalarna uygulanr. Sargdan geen akm
sargya seri balanm bir diren yoluyla rneklenir. Bu direncin ularndaki gerilim osiloskopun
yatay plakalarna uygulanr. Yatay plakalardaki gerilim mknatslanma kuvveti ile orantldr.
Osiloskop kalibre edilebilir ve test amalar iin kullanlabilir. Eddy akmlarndan dolay hatalarn
nne geilmesi iin frekans dk tutulmaldr.
Eddy akm kayb elektriksel iletken manyetik nvedeki sirklasyon akmlarndan dolay
kaynaklanr. Transformotorun sekonder sargsnda gerilimlerin indklendii ayn yolla nvedeki
deiken ak ile indklenen gerilimler sonucu eddy akmlar meydana gelmektedir. Eddy akmlar
manyetik ak ynne normal dairesel yollar izler. Eddy akm kayplarnn deerlendirilmesi iin
ekil 10.6.3de grld gibi W genilii ve T kalnlnda kesit alanl manyetik nveyi dikkate
alalm. Birim uzunluk bana kesitte aknn kat dzlemine normal ve W T alan zerinde
dzgn olduu varsaylmtr. Bu kesit alanndan 2x, 2y elementer (temel) yolunu dikkate alalm.
Bu yol 4xy alannda bulunan akya bir ksa devre oluturur. Faraday kural ile bu yolda indklenen
gerilim aadaki gibidir:
e=N
d
dB
= 4 xy
dt
dt
(10.6.7)
312
ntegral alma devresi
Ferromanyetik
nveli sarg
R
C
Osiloskop
ekil 10.6.2 Osiloskop ile histerezis dngs izleme devresi
y
y
dy
x
ekil 10.6.3 Eddy

akmlarnn analizi iin
manyetik nve kesiti ve
lleri
dx
Burada, 4xy alanndaki ak ve B bu alan zerindeki ak younluudur. 2x, 2y yolu ile temsil
edilen devrenin empedans ounlukla rezistif olduundan tamamen yle varsaylacaktr. Bu
durumda yolda kaybolan g ifadesi aadaki gibi yazlr:
p=
e2
R
(10.6.8)
Burada, p ve e srasyla anlk kaybolan g ve gerilimdir. Yolun direnci,
4 y 4x
R =
+
dx dy
(10.6.9)
ile ifade edilir. Burada, birim uzunluun birim alan bana direntir. Eer kesit alan oranlar
biliniyorsa deikenlerin saysnn azaltlmas iin aadaki iliki kullanlabilir:
y = Kx
313
Bu durumda 4xy ifadesi 4Kx2 olur ve (10.6.9) eitlii aadaki gibi olur:
4 Kx 4 x
+
R =
Kdx
dx
(10.6.10)
(10.6.7) eitlii aadaki gibi olur:

e = 4 Kx 2
dB
dt
(10.6.11)
(10.6.10) ve (10.6.11) eitliklerinin (10.6.8) eitliinde yerine konulmas ile ani diferansiyel g
ifadesi elde edilir:
2
dB 3
2 dB
4K 2
4 Kx
x dx
dt
dt
dp =
=
1
4 Kx 4 x
K +
K
dx Kdx
(10.6.12)
(10.6.12) eitliinin W T = KW 2 alan zerinde integrali alnabilir:

2
dB
4K
dt
p=
1
K +
K
dB 4
K
W
W /2
dt
3
x dx =
0
1
16 K +
K
(10.6.13)
Birim uzunluk bana kesit alann hacmi KW 2 dir. Birim hacim bana sirklasyonda bulunan
eddy akm ile ani kayp g aadaki gibi verilir:
dB
K 2W 2
dt
p=
16 K 2 + 1
(10.6.14)
Birim hacim bana ortalama kayp g aadaki gibi olacaktr:

Port =
1
T
p dt
0
(10.6.15)
Sins dalgal gerilim, simetrik kare dalgal gerilim ve tek polariteli pals gerilimi olarak giri
gerilim durumu zel ilgidedir. Bu durumlarn her biri iin ak younluunun deiim oran
(10.6.14) eitliinde kullanm iin belirlenmelidir. ntegral biiminde Faraday kuralndan
belirlenmenin yaplabilecei sins dalgal gerilim iin aadaki ifadeler yazlabilir:
B=
Buradan:
E
sin tdt
A
314
B = Bmax cos t
daha sonra:
dB
= Bmax sin t
dt
ve:
2
dB
2 2
2
= Bmax sin t
dt
(10.6.16)
(10.6.16) eitliinin (10.6.14) eitliinde yerine konulmasyla ani gcn aadaki ifadesi elde
edilir:
p=
2
K 2W 2 2 Bmax
sin 2 t
16 ( K 2 + 1)
(10.6.17)
Ortalama g 0 ve 1/(2f) snrlar arasnda integral ilemi ile elde edilir:

Port =
2
2 fK 2W 2 2 Bmax
16 ( K 2 + 1)
1 /( 2 f )
sin 2 tdt =
2
2 K 2W 2 Bmax
f2
8 ( K 2 + 1)
(10.6.18)
Simetrik kare dalgada bir polaritenin gerilimi dalga periyodunun birinci yarsnda sabittir; daha
sonra periyodun dier yars iin ayn genlikte ters polariteye anahtarlanr. Faraday kural ile ak
younluunun zaman deiim oran gerilim sabit iken sabittir. Ak younluu gerilimin yn
deitirdii polariteler annda tepe deerine ulaan simetrik gen dalga biimindedir. Ak
younluu yarm periyotluk aralk sresince negatif maksimum ile pozitif maksimum arasnda
deiir. Deiim oran sabit olduundan aadaki eitlik yazlabilir:
dB 2 Bmax
=
= 4 Bmax f
1 T
dt
2
(10.6.19)
Burada, f kare dalga frekansdr. Gerilim simetrik kare dalgann her iki polaritesinde sabit
olduundan ani g ortalama gce eittir. Bu dalga biiminden eddy akmlarndan dolay birim
hacim bana ortalama g kayb (10.6.19) eitliinin (10.6.14) eitliinde yerine konulmas ile
elde edilebilir:
Port =
2
K 2W 2 Bmax
f2
( K 2 + 1)
(10.6.20)
Tek polariteli bir pals gerilimi iin eddy akmlarndan dolay birim hacim bana kaybolan tepe g
aadaki gibi olacaktr:
p=
2
K 2W 2 Bmax
16 ( K 2 + 1) 2
(10.6.21)
315
Ortalama gcn bulunmas iin (10.6.21) eitlii (p) grev saykl ile arplmaldr; grev saykl
tekrarlama frekans ile pals geniliinin arpmna eittir:
Port =
2
K 2W 2 Bmax
f
16 ( K 2 + 1) 2
(10.6.22)
2
K 2W 2 Bmax
f
Port =
2
16 ( K + 1)
(10.6.18), (10.6.20) ve (10.6.2) eitliklerinde Port nn birimi W/m3, W m, K boyutsuz, B Tesla, f

Hz ve m2/m birimindedir. saniye olarak pals genilii ve f palsin tekrarlama frekansn
temsil etmektedir. Bu eitliklerde manyetik deri etkisi ihmal edilmektedir. Bu eitlikler miktarsal
bilgi elde edilmesi yerine kayplar etkileyen faktrleri gsteren deerlerdir.
K 2 /(1 + K 2 ) terimi eddy akm kayb iin btn eitliklerde gzkmektedir. K deerinin kk
olmasyla eddy akm kayb daha az olacaktr. Kayplarn azaltlmas iin nveler ince eritlerden
veya istenilen nve alannn elde edilmesi iin birlikte paketlenmi laminasyonlardan yaplr.
Laminasyonlar yzeylerine yaltc filmler konularak birbirinden yaltlarak ayrlr. Baz nve
malzemelerinin nve kayplarnn azaltlmas iin yksek direnli olacak ekilde kimyasal
formlasyonlar yaplr.
10.6.3 BANT GENLNDE NVE MALZEMELERNN ETKS

Nve malzemelerinin zellikleri transformotorlarda elde edilebilecek bant geniliini belirler. Bant
geniliinin incelenmesi konusunda transformotor edeer devrelerinin aklda canlandrlmas
yararl olacaktr. Dk kesim frekans nt indktans ile belirlenir. Yksek kesim frekans kaak
indktans ve datlm kapasitans ile belirlenir. nt indktans manyetik nvenin geirgenlii,
primer sargs sarm says ve nvenin geometrisi ile belirlenir. Geirgenliin ve sarm saysnn
byk olmasyla ak devre indktans daha byk olacaktr. Hem kaak indktans ve hem de
datlm kapasitans kabaca sargnn hacmi ile orantldr. Geni bant geniliinin elde edilmesi
amacyla yksek geirgenlikli bir nve malzemesi (yksek deerli nt indktansn elde edilmesi
iin) gereklidir. Dk frekans tepkisi iin gereken nt indktansn elde edilmesinde kullanlan
sarm saysnn az olmasyla kaak indktans ve datlm kapasitans daha az olacaktr; kaak
indktans ve datlm kapasitansn arpm yksek kesim frekansn belirler.
Sabit gerilimde frekans artarken ak younluu artar. Nvenin geirgenlii doyumun balangcnda
azalr. Bu durum nve malzemesinin zelliine, iyi dk frekans tepkisi iin yksek doyma ak
younluuna sahip olacak ekilde ek bir gereksinim koyar.
10.6.4 TRANSFORMOTOR
MALZEMELER
VE
NDKTRLERDE
KULLANILAN
MANYETK
Manyetik malzemelerin zellikleri malzemenin kompozisyonu, fabrikasyonunun yapld metot ve

fabrikasyonu yaplm paralarn sl ilemi ile etkilenir. Demir, nikel ve kobalt ticari ilgiye sahip
ferromanyetik elementlerdir. ok miktarda bulunan demir elementi zellikleri gelitirilmi
manyetik eliklerin retilmesi iin alam haline getirilir. Nikel alamlar hususi zelliklerinin
maliyeti savunduu yksek performansl aygtlarda kullanlr. Kobalt alamlar kymetli zelliklere
sahiptir fakat kobaltn az bulunmas ve pahal olmas nadiren kullanlmasna neden olur. Metalik
alamlar ile ferrit ve toz halinde demir alamlar yaplr.
316
ekil 10.6.4de histerezis erisinin nemli zelliklerinden bazlar tanmlanmaktadr. Sabit mknats
olarak kullanlacak bir malzemenin yksek kalc ak younluu ve yksek giderici kuvvete sahip
olmas gerekir. Bu zellikteki malzemeler sert olarak adlandrlr. Alternatif alanlar meydana
getiren aygtlar dk giderici kuvvete sahip malzemelerin kullanlmasn gerektirir. Bu
malzemeler ise yumuak olarak adlandrlr. Alternatif manyetik alanla alan aygtlar ek olarak
yksek geirgenlik ve dk nve kayplarn zorunlu klar. Manyetik anahtarlama aygtlar yksek
manyetik kalclk gerektirir. Dier alternatif manyetik alanl aygtlarda manyetik kalclk bir
dezavantaj olabilir.
B
Bs
Br
Hc
0
ekil 10.6.4 Manyetik malzemelerin

zelliklerinin tanmlanmasnda
kullanlan noktalar gsteren histerezis
erisi
Metalik alamlar ince levhalar eklinde ilenir. Levhann kalnl ve levhann

biimlendirilmesinde kullanlan haddeleme ilemi manyetik zellikleri etkiler. Levha sarlabilir,
zmbalanabilir ve makasla kesilebilir. Bu ilemler alamlarn zelliklerini zayflatr.
Fabrikasyondan sonra sl ilem manyetik zelliklerin yeniden kazanlmasna ve gelitirilmesine
yardm eder. Silikon elik levha yumuak manyetik malzeme olarak en yaygn kullanlmaktadr.
Silikon levha % 0,5 3,25 arasnda silikon ierir. Demir ile bir alam elementi olarak
kullanldnda alamn anisotropisini artracak ekilde kristal yapsn etkiler. Bu durumdan,
haddeleme ynnde geirgenliin artrlmas ve nve kaybnn azaltlmas iin fabrikasyon,
haddeleme ve sl ilemlerde yararlanlr.
Silikon elik alamlar ebeke frekanslarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. nce kalnlkta olan
levhalar ses frekans aralnda kullanlr. En ince levhalar ise C nve geometrisi kullanan pals
transformotorlarnda kullanlr. Simetrik olmayan mknatslanma ve manyetik yola konulan hava
aral daha egzotik malzemelerden yaplan nvelere gre silikon elik nvelerin etkin
geirgenliinde yzde olarak kk bir deiime neden olur. DC mknatslanmann meydana
geldii uygulamalarda yksek performansl malzemelerin belirtilmedii durumda silikon elik
sklkla kullanlr.
Demir-nikel alamlarnn geirgenlii silikon elikten olduka yksektir fakat daha dk ak
younluklarnda doyuma gider. % 50 nikel alam yaklak olarak 1,3 Tda ve % 80 nikel alam
yaklak olarak 0,8 Tda doyuma gider. % 80 nikel alam ticari olarak mevcut malzemelerin en
yksek balang geirgenliine sahiptir. zel sl ilem ve olumlu nve geometrisi demir-nikel
alamlarna dier zellikler katar. Doyumlu ve anahtarlama aygtlarnda kullanl olan demir
alamlarnn toroid nveleri ile kare histerezis dngleri elde edilir. Yksek geirgenlik geni
bantl aygtlarn yapmn ve yksek devre empedanslar ile almay mmkn hale getirir. Nikeldemir alamlar ou kez ses ve grnt frekanslarnda yksek performansl devreleri akla
317
getirmektedir. Kobalt-demir alam spermendur ticari olarak mevcut dier btn yumuak
manyetik alamlara gre daha yksek ak younluunda doyuma gider. Sargl toroid ve kesik
nveler biiminde bulunabilir. Kobaltn az bulunmas ve maliyeti bu alamn ticari nemini
snrlamaktadr.
Manyetik metalik camlar yksek doyma ak younluunun ferritler zerinde bir avantaj olduu
yksek frekansl uygulamalarda kullanm iin umut vermektedir. Bunlar sarlm toroid ve kesik
nveler biiminde snrl olarak bulunmaktadr.
Toz manyetik alamlar yksek Qnin gerektii yksek frekansl devrelerde kullanldr. Bu
malzemeler toroid nveler ve ubuk eklinde mevcuttur. Doyma ak younluu % 80 nikel
alamnkine benzemektedir. Geirgenlii kat metalik alamlar veya ferritlerden dktr. Toz
alamlarda byk etkin hava aral bunlar DC mknatslanmaya dayankl yapar. Bu malzeme
200 kHz aralnda uygulamalar bulmaktadr.
Ferritler ses frekans aral zerinden megahertz aral frekanslara kadar kullanm iin manyetik
malzemelerin nemli bir snfdr. Ferritler manganez, inko ve nikelin bir veya daha fazla oksitleri
ile basz kimyasal birleme yapan ferrik oksitten oluur. Manganez-inko ferritler nikel ferritlere
gre dk frekanslarda yksek geirgenliklere sahiptir ve daha yksek ak younluklarnda
doyuma gider. Nikel ferritler daha geni bir frekans aral zerinde geirgenliklerini srdrr ve
yksek frekanslarda dk kayplara sahiptir. Manyetik teknolojisinde ferritlerin nemi byk
oranda bir yar-iletkenin aralnda bulunan yksek zdirenlerinden dolaydr. Bu yksek
frekanslarda metalik alamlar zerinde sonuca gtren bir avantajdr. Ferrit malzemeler
standartlatrlmamtr. Her retici kendi tescilli formlne sahiptir. Bu malzemelerin minimum
performans verisinin pratik alma artlar iin mevcut olmas dk olaslktr. Ferritler iyi bilinen
seramiklerin ou fiziksel zelliklerine sahip seramiklerdir. Bunlar kalplanma ve piirme ile
biimlendirilerek sonuta sert ve krlgan bir malzeme meydana gelir. Her ayr biime ait bir kalp
kavitesinin yaplmas gerei ferritlerin ok ynlln snrlar. Malzemenin doas ve
biimlendirme ilemi ferrit nvelerin maksimum boyutunu snrlamaktadr. Ferritlerin tek
snrlayc zellii dk Curie scaklklardr. ou elektromanyetik aygtlarda yksek scaklk
sarg yaltmnn alma scaklk snrlamalarndan dolay ncelikli sorundur. Ferrit nveler
kullanldnda Curie scakl ou kez snrlayc bir etmendir. Curie scaklna yaklalrken
manyetik zellikler aamal olarak ktletiinden yaygn yaltm malzemelerinin alma scaklk
aralnda scakln ferritin performans zerindeki etkisine dikkat edilmelidir.
Ferrit reticileri artmsal geirgenlik erileri vermemektedirler. Geirgenlik zerinde DC
mknatslanmann etkisini gsteren byle eriler metalik manyetik alamlar iin kolaylkla
bulunmaktadr. Byle artmsal geirgenlik erileri ve mknatslanma erileri ile bu blmn
Manyetik Devreler ksmnda rnei verilen manyetik devre analizleri gerekletirilebilir. Ferrit
malzeme hem manyetik ve hem de manyetik olmayan malzeme bileenlerinden meydana gelen bir
seramik matris olduundan bu malzemenin olduka nemli miktarda etkin hava aralna sahip
olduu dnlebilir. DC mknatslanmaya kolay etkilenmeleri bakmndan ferritlerin erilerinin
yumuak metal alamlarna olduka benzer olduklar grlmektedir. Pazarlama zorluklar gibi baz
dezavantajlarnn yannda ferritler yksek ses ve grnt frekans aralklarnda yksek performansl
manyetik malzeme ihtiyacn esiz olarak doldurmaktadrlar. Bugn rutin olarak mevcut ou
aygtlarn yaplmas sadece ferritlerin varlndan dolay mevcut hale gelmitir.
Tablo 10.6.1de en nemli yumuak manyetik malzemelerin tipik zellikleri derlenmitir. Bu tablo
malzemelerin seiminde sadece bir rehber olarak amalanmtr. Tasarm iin gereken detayl
performans verisi retici firma tarafndan elde edilmelidir.
318
Tablo 10.6.1 nemli yumuak manyetik malzemelerin tipik zellikleri

Yaklak
Malzeme kompozisyon Bs
%
Nve
Br Hc kayb
Geirgenlik
Uygulama notlar
Tesla Tesla A/m W/kg Balang Maksimum
Silikon elikler
0,355 mm
AISI M-6
Fe 97
Si 3
1,9
1,4
0,305 mm
AISI M-5
Fe 97
Si 3
1,9
1,4
0,470 mm
AISI M-19
Fe 97
Si 3
1,9
40
0,635 mm
AISI M-22
Fe 97
Si 3
1,9
48
Fe 97
Si 3
1,9
0,4
32
Fe 97
Si 3
1,9
0,5
40
0,101 mm
Tanecik
ynlendirmeli
0,050 mm
Tanecik
ynlendirmeli
1,5 T
60 Hz
1,455
1,5 T
60 Hz
1,278
1,0 T
60 Hz
1,763
1,0 T
60 Hz
1,984
1,5 T
400 Hz
22,046
1,0 T
1 kHz
30,864
ebeke ve ses frekanslarnda laminasyon ve I

ubuklar biiminde yaygn olarak kullanlr. Ak
yolu haddeleme ynnde ise en etkilidir.
ounlukla 50/60 Hzde sargl C nvelerde
kullanlr. Yksek ak younluklarnda dk nve
kaybna sahiptir.
350
50000
350
50000
300
10000
Daha yksek nve kaybnn kabul edilebildii

laminasyonlarda kullanlr. Maliyeti azdr.
300
10000
Daha yksek kaypl ve M-19dan daha ucuzdur.
350
50000
400 Hz ve daha yksek frekanslarda sargl kesik ve

kesik olmayan nvelerde yaygn olarak kullanlr.
350
50000
Yksek frekans ve pals transformotorlarnda sargl

kesik ve kesik olmayan nvelerde kullanlr.
Demir-nikel alamlar
0,355 mm
Fe 50
Ni 50
1,3
1,1
0,152 mm
Fe 50
Ni 50
1,3
1,1
0,355 mm
Fe 20
Ni 80
0,75
0,6
0,152 mm
Fe 20
Ni 80
0,75
0,6
0,101 mm
Fe 20
Ni 80
0,75
0,6
0,101 mm
Kare histerzs.
dngs
Fe 50
Ni 50
1,5
1,45
1,0 T
12 400 Hz
6,61
1,0 T
12 400 Hz
4,4
0,6 T
4 400 Hz
1,763
0,6 T
4 400 Hz
0,88
0,6 T
4 5 kHz
17,63
1,0 T
8,75 400 Hz
2,866
5000
40000
Ses frekanslarnda, yksek ak younluklarnda

yksek geirgenliin salanmas iin
laminasyonlarda kullanlr.
5000
100000
Uygulamalar 0,355 kalnlndaki malzemeye benzer

fakat kayplar yksek frekanslarda daha dktr.
30000
100000
30000
60000
30000
60000
ok yksek balang geirgenlii salayan

laminasyonlarda kullanlr. Yksek frekanslarda
kayplar yksektir. Doyum dk akda olur.
Uygulamalar yksek frekanslarda dk kayplar ile
0,355 mm kalnlndaki malzemeye benzer.
Paketlenme iilii ok yksektir.
Yksek frekanslarda yksek geirgenlik ve dk
kayplar salayan kesik ve kesik olmayan sargl
nvelerde kullanlr.
Doyumlu ve anahtarlamal aygtlarda kullanlr.
Toroidal nvelerde kare histerezis dngs
gerekletirilebilir.
Spermendur
0,101 mm
Fe 51
Co 49
2,2
2,1
2,0 T
16 400 Hz
30,86
800
27000
En yksek doyma ak younluunu veren sargl

nvelerde kullanlr. Maliyeti yksektir.
Metalik camlar
0,0254 mm
Fe 81
B 13
Si 3,5
1,6
1,1
0,6 T
4,8 10 kHz
22,04
2500
100000
Yksek frekanslarda ve yksek ak younluklarnda

dk kayplara sahiptir. Kesik ve kesik olmayan
nveler biiminde mevcuttur. Maliyeti yksektir.
Gelitirilme aamasndadr.
Toz Alamlar
Deiken
Fe, Ni, Mo
0,8
1,0 T
20 kHz
19,84
200
210
Yksek frekansl yksek Ql uygulamalarda

kullanlr. Toroid ve ubuk biiminde bulunur.
Ferritler
Mn-Zn
Fe2O3.MnO
Fe2O3.ZnO
0,45
0,1
Ni
Fe2O3.NiO
0,32
0,26 318
16
0,05
W/cm3
2700
4800
120
150
Yksek frekansl ve olduka yksek ak younluu

uygulamalarnda kullanlr. Saks nve biiminde ve
tescilli biimlerde bulunur.
MHz aral frekanslarda kullanm iin saks nveler
biiminde bulunur.
319
10.7 MEKANK ETMENLER
Manyetik aygtlarda dikkate alnan ilk husus elektriksel performanslardr. Tesis edilen doyurucu
elektriksel performansn sonucunda maliyet ve gvenilir alma byk oranda mekanik
gereksinimler ile belirlenir. Her biri avantajlar ve snrlamalar ile mekanik yapnn ok seenekleri
vardr. Ama en uygun seenein etkili bir ekilde uygulamasnn yerine getirilmesidir.
Mevcut muhtelif seenekler arasndan ncelikle gerek alma artlar altnda grev yapacak bir
yapnn seilmesi gerekir. Yap ulam ve tesisat glklerinden aygtn salam kalmasn salamal
ve kullancnn isteklerini karlamaldr. Gerek almada aygt en dezavantajl ortamlarda bile
elektriksel anma deerlerinde kullanld devrede fonksiyonda bulunmaldr.
Ulam nemli fakat mekanik yapda ounlukla ihmal edilen bir etmendir. Yerinde monte edilecek
bir aygt retildii yerde bir sandk iine konulmadnda darmadank olarak gzkebilir. Aygtn
fonksiyonel mekanik gereksinimlerinin ne kadar mtevaz olduuna baklmakszn nakil
problemine gereken nem verilmelidir.
Kullanc olabilecek en olumsuz artlar altnda aygtn doyurucu bir ekilde altrlmasn
istemesine ramen bunun elde edilmesi iin gereken nlemlerin alnmas sknt verebilir. Manyetik
aygt kullancs gereinden fazla bir genel gereksinimlerle kar karya kalr. Kullanclar askeri
organizasyonlar, sigorta endstrisi, devlet ve belediye idareleri, federal ynetim, evresel koruma
acentalar, endstri birlikleri ve hatta kullancnn kendi organizasyonu gibi eitli gruplarn
standartlar ile yz yze gelir. Bundan dolay istenilen zelliklerin bu labirentinde kullancnn
bazen gerekli olmayan zellikleri aratrmas ve bazen de gereken zellikleri ihmal etmesi artc
deildir. Gereken zellikler hakknda kullancnn ar kaygs istenilen zelliklerin ar
tutulmasna nclk eder. Ar olarak belirlenmi istenilen zellik gereksinimlerinin
grlemedii durumda akla uygunluu dikkate alnmadan bunlara gereken nem verilmelidir.
10.7.1 MUHAFAZALAR
Bir araya getirildikten sonra ak veya kendi halinde braklm nve ve sarglar genelde yaltm
yaplarnn yetersizliinden dolay nazik ve krlgandr. Muhafazalar ve/veya ek klflama ilemleri
en iddetli evresel artlar altnda gvenilir performansn elde edilmesinde gerekir. Bu balamda
nem bir numaral dmandr. ou sarg malzemeleri suyu iine eker. Bu zellik sarg
sarmlarnn arasndaki yarklar ile younlatrlr. Nem karbon dioksit, atmosferin doal ierii ve
doal olan ve olmayan dier iyonik gazlar ve katlar gibi havada znm maddeler iin zc
veya solvent grevi yaparak yaltkann direncini ve dielektrik dayanmn azaltr. Nem nve ve
sarg donanmlarnda kullanlan metallerin oksitlenmesini de hzlandrr. Bu donanmlar ok ve
vibrasyonun mekanik suistimaline ve dier cisimler arasnda sktrlmaya maruz kalmaktadr.
Muhafazalar mekanik hasara kar dayankll artrr. ou nve ve sarg donanmlar yaltm
sisteminin tam olmas veya s iletiminin gelitirilmesi iin havadan baka bir yaltc ortama
gmlmelidir. Bu durumda yaltc ortamn iine konulaca muhafazaya gerek vardr. Havann
yaltkan zellikleri deniz seviyesinden yksekliin artmasyla azalr. Deniz seviyesinde doyurucu
olarak alan ak nveler ve sarglar yksek seviyelerde beklenen sonucu vermeyebilir. Bu
yksek seviyede kullanlacak uygulamalarda muhafazalar gereklidir. ekil 10.7.1de bu ksmn
ilerleyen alt ksmlarda bahsedilen kk gl transformotor muhafazalarnn baz tipleri
grlmektedir.
10.7.1.1 SIZDIRMAZ MHRL KILIFLAR

Szdrmaz mhrl metal kutu veya klflar manyetik bileenlerin korunmasnda en etkilidir. Bu
koruma bir kap olarak kullanlan klf veya kutunun iine dolgu malzemelerinin konulmas ile
320
gelitirilir. Szdrmazlk mutlak bir zorunluluk deildir. Byk dikkat gsterilerek yaplm
szdrmaz muhafazalardaki kaak ve szntlar duyarl aygtlarla dedekte edilebilmektedir.
Szdrmazlk oran muhafaza kabnn ii ve dii arasndaki basn farknn bir fonksiyonudur. hmal
edilebilir basn farkl bir ortamda yaplm normal bir mhrleme orta fark basnlarnda
kanlmaz olarak szdrabilir. Szdrmazln ne kadarnn yeterli olduunun miktarsal bir cevab
yoktur fakat genelde baz nitel testler yaplmaktadr. Kabarck testi test edilecek nitenin oda
scaklnda kararl hale getirilmesi ve daha sonra bir scak su tankna daldrlmasndan ibarettir. Is
nitenin iinde hapsedilmi havann basncn artrr. Bir balant yeri veya delikten uzun sre
kabarcklarn kmas bir kaak olduunun gstergesidir. Ya dolu niteler de stlarak test edilir.
Bu gereki bir testtir. nite iine konulan yan szdrmazlnn belirlenmesi iin test edilir; bu
durum ya dolu nitelerin mantkl bir gereksinimidir. Eer nite ya szdrmyorsa atmosferik
kirleticilerin kutunun iine girme olasl dktr.
ekil 10.7.1 Baz

kk gl
transformotorlarn
muhafaza tipleri
ve d grnleri
Szdrmaz mhrl muhafazalarn yaps nve ve sarg donanmnn monte edilebilecei ve

szdrmaz kapan tutturulaca dzenee ve elektriksel balantlarn yaplaca terminal kutusuna
sahip olmaldr. Muhafazann istenilen dier zellikleri yapy nemli oranda etkileyebilir. Tipik
olarak byle zellikler kaldrma kolayl, yksek gerilim terminal noktalar ve aygta kolaylkla
ulaabilme gereksinimleridir. En yaygn elik olarak alminyum, pirin veya elikten yaplm
muhafazalar yaygn olarak kullanlmaktadr. Pirin muhafazalar kaak manyetik alanlar sonucu
indklenerek muhafaza iinde dolaan eddy akmlarndan dolay kayplarn azaltlmas amacyla
baz yksek frekansl aygtlarda kullanlr. Yksek iletkenlik katsays pirin malzemede elikte
olduundan daha az kayplara neden olur. Levha biiminde alminyum metal nadiren kullanlr.
ok zel uygulamalarda dkm alminyum yap kullanlr. elik levha dier malzemelere gre
daha az toplam maliyette ou gereksinimleri karlayabilir.
Btn yaplar mhrlenmesi gereken balant yerlerine sahiptir. Mevcut mhrleme metotlar
contalama, kaynaklama, gm lehimleme ve yumuak lehimlemedir.
10.7.1.2 YA DOLU SIZDIRMAZ MUHAFAZALAR

Ya minimum-maksimum scaklk aral zerinde hacminde % 10 kadar ok bir deiim ile
yksek sl genleme katsaysna sahiptir. Ya sktrlamayan bir sv olduundan muhafazann
mekanik tasarmnda hacimdeki bu deiim dikkate alnmaldr. Genlemeye ayrlacak bu yerin
ayrlmas yan yksek gerilim yaltm sisteminin bir paras olarak gerektii durumda zellikle
zordur. Hacimdeki bir deiim svnn seviyesinde veya mekanik aygtn pozisyonunda bir
deiime neden olur. Eer hacimdeki deiim minimum ya scaklna ulamadan nce alt snrna
ularsa yan hacmi scaklk alt snr scaklna doru azalrken daha ok azalacaktr. Eer nite
mkemmelce doldurulmazsa yan iinde bulunan dk basnl boluklar hava ve yadan uucu
321
gaza dnebilen bileenler ierecek ekilde muhafazann iinde meydana gelecektir. Bu boluun
dielektrik dayanm ok zayftr. Eer boluk kritik bir yksek gerilim blgesine ularsa delinme
oluacaktr. nitenin hareketi boluun gezintisine neden olur. almas sresince harekete maruz
kalan aygta monte edilmi yksek gerilim niteleri dk scaklk boluklarna katlanamaz. Eer
genlemenin mekanik st snrna maksimum ya scaklndan nce ulalrsa st scaklk snrna
doru giderken ar kuvvetler meydana getirerek szntya neden oluncaya kadar ya genleir. Ya
dahili ve harici basnlar eitleninceye kadar kaaktan akacaktr. Yan scakl dtnde i
basn der. Kaak daha sonra bir arza olaslna neden olabilecek ekilde havay iine eker.
Bundan dolay ya genlemesinin meydana geldii bir mekanik aygtta yan btn scaklk
araln yeteri kadar kapsayacak ekilde nlem alnmaldr.
Ya genlemesini salamann en basit metodu muhafazann zerine konulan genleme
hacimleridir. Bu dzenleme sabit pozisyonda alan nitelerde iyi alr. Oluacak basn
genleme hacminin boyutuna, yan hacim deiimine, nitenin mhrlendii basn ve scakla
ve yan scaklk snrlarna bal olacaktr. Bu tekniin biraz daha gelitirilmiinde ana muhafaza
ya ile tam dolu kalacak ekilde ayr bir genleme odac konulmutur. Etkili olmas bakmndan
ayr genleme odac ana muhafazann hava ile temasn gerekten engellemelidir. Esnek kutu
kenarlar veya metal krklerle boluksuz yap yaplabilir. Toplam ya hacminin snrlandrlmas
avantajldr; dolayl olarak ya genleme aygtna olan talep de azalacaktr. En uygun bir deere
yakn muhafaza boyutlar bu amacn karlanmas iin gerekir. Yan hacmi kat bloklar veya ince
akllarn doldurulmas ile daha ok azaltlabilir. ekil 10.7.2de ya dolu szdrmaz muhafazal
transformotorlarn d grnleri grlmektedir.
ekil 10.7.2 Ya dolu szdrmaz

muhafazal transformotorlarn d
grnleri
(a)
(b)
10.7.1.3 YA DOLU AIK MUHAFAZALAR

Szdrmaz mhrl muhafazalarn baz problemlerinden ve masraflarndan kapal olmayan
muhafazalar kullanlarak kanlabilir. Bu durum zellikle ya dolu muhafazalar iin uygundur.
Eer genleme hacmi atmosfere ak braklrsa i ve d basnlar eitlenir ve hem dk basn
boluklarndan ve hem de ar yksek basnlarndan kanlabilir. Atmosfere ak delik ou kez
bir pozisyonda alacak olan nitelerin en st ksmna konulur. Bu delie filtre yerletirilebilir ve
daraltlabilir fakat havann ve dolayl olarak istenilmedii halde nemin gemesine izin vermelidir.
Ya nemi eker. Yan dielektrik zellikleri nem ieriinin artmas ile azalr fakat iyi durumunu
srdrr ve mekanik zellikleri zarar grmez. Ak ya dolu muhafazalarn atmosferik neme maruz
kalmas yasaklayc bir engel deildir. Ak yap yan oksijene maruz kalmasn artrr. Ya
oksijene ar maruz brakldnda yavaa oksitlenerek kirli ya biimini alr. Datm
transformotorlarnn ou ak tip ve ya ile doldurulmutur. Elektrik ebekesi tarafndan
322
kullanlan ya dolu datm transformotorlarnn alma mr olduka uzundur. Yan bakm

ilemi bu baarya katkda bulunur.
Baz uygulamalarda polimerizasyon malzemeleri ile salanan koruma sonucu szdrmaz mhrl
muhafazalara gerek kalmamaktadr. Baz artlar altnda nve, sarg ve polimerize dolgu
malzemesinin iine konulaca klf olarak metal kutunun kullanlmas avantajldr. Klf sertleen
reine ile doldurulur. Ak yzey mhrlenmi kapak yerine geer. Bu yzey iletken olmadndan
balant terminali olarak kullanldr. Maliyetli kalp kavitelerine gerek kalmadan dkmn baz
avantajlar bu yap ile gerekletirilebilir. ekil 10.7.3de ya dolu ak muhafazal transformotorun
d grn grlmektedir.
ekil 10.7.3 Ya dolu ak

muhafazal transformotorun d
grn
10.7.1.4 PLASTK GMME KAPLAMA

Plastik gmme kaplama minimum boyut ve arln yannda iyi evresel koruma gerektiren
uygulamalarda cazip bir muhafaza seimidir. Gmerek kaplama ilemi evresel koruma salayarak
aygtn plastikle evrelenmesini salar. Ek ilemler yaltmn yapsn da gelitirir. evresel koruma
ve yaltmn gelitirilmesi kullanlan gmme tipine ve ilemin kalitesine baldr. Plastik gmme
kaplamalarn en iyisi szdrmaz mhrl muhafazalar kadar iyi evresel koruma salamaz. Gmme
kaplamann yaltm yaps dier kat yaltml sistemlerininkine eit yaplabilir. Gmme kaplamann
iletken olmayan yzeyi yksek gerilimli kk aygtlar durumunda bir avantajdr. Fabrikasyon
problemleri szdrmaz mhrl muhafazalar genelde dikdrtgen veya silindirik biimlerle
snflarken plastik gmme kaplama evreleyen minimum hacimleriyle karmak biimlere izin
verir. Yksek scaklklarda almaya ve geici ar ykleme artlarna izin veren plastikler
mevcuttur. Gml aygtlar ortam havasnn sarglara yakn olmasna izin verdiinden iyi s iletim
karakteristiklerine sahiptir. En byk s kayb younluklar ve minimum boyutlar genelde plastik
gmme kaplamalar ile elde edilir. Dk scaklklarda plastik gmme kaplamal aygtlar iyi grev
yapmaz. Mevcut plastiklerin sl genleme katsays gml olduklar aygtnkinden daha byktr.
Plastik krlgan hale gelir ve scaklk drldnde gml cismin etrafnda bzlr. Dk
scaklklarda bzlme ve krlganln kombinasyonu gml plastiin atlamasna neden olur.
Aygt minimum evre scaklnda enerjisi kesik durumdan aniden kararl hale getirilmenin
akabinde maksimum kayplar yaydnda maksimum stres geliir. Gml aygt genlemeye
balarken plastik kaplama hala souk ve krlgandr. Plastie gml manyetik aygtlarn bu
doada tekrarl saykla maruz kalmasyla krlma olaslklar ykselir. atlaklar stres younluunun
323
meydana geldii blgelerde oluur. Byk niteler kk nitelere gre daha kolay atlar. Isl
stresler sonucu meydana gelen atlaklar ani bir elektrik arzasna nclk etmez fakat nemin
giriine izin verir ve yaltkan katmanlarn (zelliini kaybedecek ekilde) tehlikeye drr.
atlaklar daha sonra bir elektrik arzas oluncaya kadar dedekte edilemeyebilir; daha sonra ise arza
kaynann tehisi zor olabilir. Bilinen snrlamalar ile plastik gmme kaplama ou muhafaza
tiplerine doyurucu bir alternatif zm olabilir.
10.7.1.5 KONFORMAL KAPLAMA

Manyetik aygtlar koyu sl-sertleme reinelerine daldrlarak konformal olarak kaplanr. Reine
ou kez yksek scaklkla hzlandrlm polimerizasyon ile sertletirilir. Daldrma ileminde aygt
genel d grn biimini korur. Reine, balant terminali ve montaj yzeylerinden elle
giderilmelidir; bu ilem reine tamamen sertlemeden ve scakken kolaylkla yaplr. Konformal
kaplamada kullanlan reineler tiksotropik yani alkalandnda svlar. Bu reineler
kartrldklar veya alkalandklarnda vizkoziteleri azalr. Vizkoziteleri, reine serbest
brakldnda orijinal durumuna aamal olarak artarak geri dner. Bu kullanl zellik
daldrmadan hemen nce kartrlarak vizkozitesinin azalmasna izin verir. Dk vizkozite ile
ince ve dzgn bir kaplama yaplabilir. Daldrma sonras vizkozitedeki art ar akmay veya
damlamay engeller. 1 - 3 mm arasnda deien kaplama kalnl reinenin zellikleri, aygtn
scakl, reinenin scakl, aygtn oda scaklnda bekleme zamannn uzunluu ve artrlm
kr scakl ile belirlenir. Damlama veya akma kontrol sl sertleme reinelerinin karakteristik
bir zellii olarak sertleme ilemi devam ederken vizkozitenin artmasnn akabinde artan scaklk
ile reinenin vizkozitesinde bir balang azalmas ile karmaklar. Vizkozitedeki balang
azalmas sresince damlama veya akma oda scaklnda bekleme zamannn artrlmas ve yksek
kr scaklnn drlmesi ile azaltlabilir. Eer kaplama ok kalnsa aygt byk boyutlu
olacaktr, kaplama ok ince ise neme kar koruma azalacaktr.
Daldrlarak kaplama sarg sarmlarnn aralarn doldurmaz. Bunun iin ek ilem gerekir. Aradaki
boluklardaki hava stldnda genleecek ve reine hala akkan iken daldrlm aygt zerinde
iirilmi boluklara neden olacaktr. Boluksuz yap boluklarn olumasn engellemenin yannda
neme kar direnci ve yaltm dayanmn gelitirir. Boluklarn doldurulmas iin aygt nce
sargnn bir ksm ak braklarak kaplama reinesine ksmi olarak daldrlr. Balang kaplamas
bir rezervuar biimini alarak sertleir. Yze bakan kaplanmam porsiyon ile nite vakumla
emdirilir. Dk vizkoziteli polimerize reine kullanlarak balang kaplamas ile meydana
getirilen rezervuar doldurulur. Doldurulmu nite rezervuardaki emdirilmi sv dktrlmeden
piirme frnna dikkatlice gtrlr. Emdirme maddesi frnda sertletirilir. kinci daldrma ile
kalan ak u kaplanarak kapatlr.
Konformal olarak kaplanm bitmi bir rnn d hacmi eitli gmme ilemlerinin en kdr.
Dielektrik zellikler biraz belirsizdir nk sarglardan dolay emdirme malzemesinin aknn
tkanmas boluklara neden olabilir. Bu ilemin kalitesi dier daha mekanize ilemlere gre
operatrn ustalna daha ok baldr. lem olduka yksek iilik iermektedir fakat donanm
maliyeti yoktur.
10.7.1.6 TRANSFER KALIPLAMA LE DOLGU

Transfer kalplama ile dolgu kk manyetik aygtlarn gmlerek kaplanmasnda kullanlan bir
retim metodudur. Yksek miktarl bir ilem olarak dk birim maliyette iyi kalite salar. Transfer
kalplama ile dolgu ileminde bir kalp makinas, kalp kavitesi veya boluu ve kalp
malzemesinin kaviteye transfer edildii kalp arjn tutan bir odack gerekir. Odack kalplama
aletinin dahili bir ksm olabilir. Transfer hidrolikle alan frlatc ile yaplr ve dolgu malzemesi
transfer odacndan dar bir geile zorlanarak kalp boluuna transfer edilir. Transfer kalpta sl
324
sertleme plastikleri kullanlr. Bu kalplamada kullanld durumda bu plastikler balangta

artrlm scaklkta yumuatma faz altna girdikten sonra hzlca geri dnmsz bir sertleme
meydana getirilir. Kalplama ile dolgu ileminde kalp arj stlr. arj yumuak iken yksek
basn altnda stlm kalp kavitesine frlatc ile gnderilir. Plastik kavitede sertleir. Kalp
malzemesinin ayrlabilmesi iin kavite iki paradan yaplr. Kalp yarmlar alr ve oluacak
yksek basncn yenilmesi iin gl hidrolik ahmerdanlar ile kapanr. Fenolik reineler transfer
kalplama ile dolgu ileminde yaygn olarak kullanlr. Bunlar dolgu iin iyi fiziksel zelliklere ve
elektriksel bileenlerin gmlmesi iin iyi elektriksel zelliklere sahiptir. Dk basn
gerektirdiinden kalplama iin bileik haline getirilmi epoksi reineler de kullanlr. Dk
basnlarn hassas elektriksel donanmlara zarar vermesi daha az olasdr.
Dier ou ilemler gibi transfer kalplama ile gmme cismin temel tasarm kalplama ilemi ile
uyum gsterdiinde baarl olmas en muhtemeldir. Kavitede cismin tutulmasn salayan aparatlar
yaplmaldr. Cisim dayankl olmal ve uygun elektriksel performans iin reinenin tam nfuzunu
gerektirmemelidir. Cismin geometrisi kalp kavitesinin lehine olmaldr.
Transfer kalplama ile gmmenin kullanmna ekonomik etmenler dikkate alnarak karar verilir.
Kalp kavitesinin yapmnda nemli bir yatrm yaplmaktadr. ou kalplar ok sayda parann e
zamanl kalplanmasna izin verecek ekilde ok kavitelidir. Bu birim maliyeti drr ve kalp
maliyetini artrr. Bu ilemde donanm maliyeti yksek ve alternatif ilemlere kyasla birim maliyet
dktr. Bitmi rnn elektriksel ve mekanik zelliklerinin tam kontrol elektriksel montajnn
yapld atlyede cismin kalplanmas ile elde edilir. Bu bir kalp makinasnda yatrm gerektirir.
Byle bir yatrm retilen rnlerin yeterli miktarlarda satnn salanmas ile gerekletirilebilir.
Plastik gmme ileminin bir kalp tarafndan yaptrlmasyla kalp makinas yatrmndan
kanlabilir fakat kalp kavitesinin yine de yaplmas gerekir. Alc tarafndan ayrca denmi
olarak kalp genelde kalpnn gzetiminde kalr. Kalp bir elektrik aygt reticisi olmadndan
paralarn elektrik fonksiyonlarn etkilemeyecek ekilde tasarmlanmas iin gereken dikkat
gsterilmelidir. Bu etmenler transfer kalplama ile dolgu ileminin manyetik aygtlarn
gmlmesinde ok sk kullanlmamasna nclk etmektedir.
10.7.1.7 PLASTK KALIPLAMA LE DOLGU

Dolgu ile gmme ileminde gmlecek aygtn bulunduu kavitenin iine dkme suretiyle sv
reine doldurulur. Reine sertletikten sonra dolgu kaviteden kartlr. Bu ilem metotlarn birinde
olduu gibi d ksm bitmi rnn bir paras olarak kalmaz. Dolgu ilemi kalplama ile dolgu
ileminden basn kullanlmamas ile farkllk gsterir; dkme bazen vakumda yaplmasna ramen
dolgu tamamlandktan sonra dolgu yaplan yzeye atmosferik basn uygulanr. Plastik kalplama
ile dolgu tamamlanm parann geometrisinin kavite ile belirlenmesi asndan transfer
kalplamaya benzerlik gsterir. Dolguda kullanlan reinelerin sertlemesi iin gereken zaman
kalplamadaki birka dakika veya saniye ile karlatrldnda saatler alr. Reine hacmi ou kez
dolgu ileminde saykl bana reine hacminin kalp kapasitesi ile snrland transfer kalplama
ilemine gre ok daha byktr. Plastik kalplama ile dolgu transfer kalplama gibi tasfiye edilmi
bir retim ilemi deildir fakat uygun tekniklerle kabul edilebilir retim verimi elde edilebilir.
Plastik kalplama ile dolgunun mekanik ilemleri transfer kalplama ile dolgu ilemine gre daha az
zordur. ou plastik kalplama ile dolgu gmme ilemi sarglarn retildii ayn atlyede yaplr.
Dolgu ileminde kullanlan kaviteler basit veya gerektiinde karmak olabilir. Bir sabit kaviteden
elde edilecek retim oran gnde bir iki paradr. Eer yeterli miktarda kavite mevcutsa retim
oran artacak fakat bu durumda donanm maliyeti de artacaktr. Kavitenin yeniden retilmesi iin
dolgularn yapld yapdan bir patern oluturulur. Kalplar zel allar veya silikon lastikten
yaplabilir. Dikkatli olarak kullanldnda silikon lastik kaviteler ok kez kullanlabilir. Lastik
kaviteler sertlikleri yetersiz olduundan dier malzemelere gre boyutsal hassasiyete sahip deildir
fakat bunlar dolgunun kalptan kolayca kartlmas avantaj sergiler.
325
10.7.1.8 AIK YAPI

En dk maliyetli manyetik bileenlerde ak yap kullanr. Ak yapda vernikle emdirme nve ve
sarglarn korunmasnn tek metodudur. Baz reticiler ou kozmetik deerde yani d grne
nem veren eitli sarg sarma teknikleri kullanr. Gerekte sargnn bu tip sarlmas verniin
aygtn en ok gereken ksmlarna akmasn engeller. Vernikle emdirme ile sarg daha az krlgan
ve neme kar daha az duyarl yaplarak yaprak yaltm glendirilir. Vernik elik nveyi
oksitlenmeye kar korur. eliin korunmas iin muhtelif kaplama ve boyama ilemleri nvenin
manyetik zelliklerine zarar verir. Vernikle emdirme oda scaklnda nvenin korunmasnda
olduka etkilidir fakat bu nveyi slak veya oksitleyici atmosferlere kar korumayacaktr. Ak
yap toz ve mekanik hasara kar koruma salamaz ve bundan dolay bu yapy kullanan nitelerin
korunmu alanlara yerletirilmesi gerekir. Ak yap askeri evre gereksinimlerini karlamamasna
ramen bazen manyetik aygtn dier bileenlerle beraber kapal bir muhafaza iine monte edildii
askeri aygtlarda kullanlr. Burada maliyet tasarrufu gerekletirilebilir nk muhafaza doyurucu
evresel koruma salar. Ak yap yaltm sisteminin bir paras olarak hava ierir. Bundan dolay
evrenin ne kadar tehlikesiz olduuna baklmakszn ak yap yksek gerilimli aygtlar iin zayf
bir seimdir. Dk maliyetinden dolay ak yap kritik olmayan uygulamalarda kullanlr.
10.7.2 NVE TPLER

Manyetik nvelerin doyurucu zelliklerinin elde edilmesinde nvenin hem malzemesi ve hem de
geometrisi dikkate alnmaldr. En iyi malzemeler uygun olmayan geometriler veya zayf montaj
veya bir araya getirmeler ile baltalanr. Nve kullanclarnn bir kaygs olarak geometrinin
seiminde maliyet, sarm metodu, nvenin montaj metodu, tanecik ynlendirme, laminasyon
kalnl, boyut, arlk ve hava aral dikkate alnmaldr.
10.7.2.1 LAMNASYONLAR
Metalik nveler eddy akm kayplarnn azaltlmas iin laminasyon haline getirilir.
Laminasyonlarn yzeyi yksek direnli bir malzeme (mil finii) ile kaplanr. Laminasyonlu
nveler istenilen boyutlu biim elde edilecek ekilde laminasyon levhasndan yaplan
biimlerden oluturulur. Laminasyon retim teknii iyi gelitirilmitir. Manyetik alamdan yaplan
erit yksek hzl zmbalama preslerine verilir. Presler ilerleyen karbr (carbide) kalplarla
donatlmtr. lem tam otomasyonludur. Her biri nemli bir yatrm temsil eden kalplar farkl
biimlerde mevcuttur. Baz biimler endstri standarddr. Endstri standard olmayan benzer
biimler birden fazla reticiden edinilebilir. Bu benzer biimler kk farkllklardan dolay
birbirinin yerine kullanlamaz.
Kk transformotorlar iin kullanlan en yaygn laminasyonlar tablo 10.7.1de grlmektedir. Bu
laminasyonlarn ou skartasz EI biimlerindedir. Bu isim laminasyona biimini veren iki
parann eklinden kartlmtr; E parasnn pencere ksm I biimini oluturmakta ve skarta
malzeme kmamaktadr. ekil 10.7.4de levhadan zmbalanm iki E ve I paras grlmektedir.
ekil 10.7.5de etkin kk hava aralkl nve oluturulmas iin paralarn alternatif olarak nasl
yerletirildii grlmektedir. Sarg nvenin orta bacana yerletirilir. Orta bacaktan geen ak
sargnn dn evreleyen iki yolun her birinden akan manyetik aknn yars ile orta bacan
ucunda ikiye ayrlr. D yolun kesit alan orta bacak alannn sadece yars kadar olmaldr. Sabit
ak yolunun alan ve skartasz zmbalama art skartasz laminasyon kartma oranlarn tamamen
tanmlamaktadr. EI laminasyonlar ounlukla mm olarak ifade edilen orta bacaklarnn genilii
ile bilinir. ekil 10.7.4de haddeleme yn grlmektedir. EI laminasyonunun anisotropik
malzemelerin dk nve kayb ve yksek geirgenlik zelliklerinin tam avantajn alamad
aktr. Verilen bir laminasyonun kapasitesi paketleme yksekliinin veya uzunluunun
deitirilmesi ile ayarlanabilir.
326
Tablo 10.7.1 Yaygn olarak kullanlan laminasyon boyutlar
G
E(ap)
A
B
F/2
B
A
Laminasyon
EE 2425
EE 2627
EI-9,5
EI-12,7
EI-15,8
EI-19,1
EI-22,2
EI-25,4
EI-28,6
EI-31,8
EI-34,9
EI-38,1
EI-44,4
EI-44,4
EI-50,8
EI-57,2
EI-63,5
EI-76,2
EI-101,6
EI-127
A
Boyutlar (mm)
A
3,2
4,8
4,8
6,4
7,9
9,5
11,1
12,7
14,3
15,9
17,5
19,1
22,2
22,2
25,4
28,6
31,8
38,1
50,8
63,5
B
6,4
6,4
7,9
7,9
7,9
9,5
11,1
12,7
14,3
15,9
17,5
19,1
22,2
44,4
25,4
28,6
31,8
38,1
50,8
63,5
C
6,4
9,5
9,5
12,7
15,8
19,1
2,2
25,4
28,6
31,8
34,9
38,1
44,4
44,4
50,8
57,2
63,5
76,2
101,6
127
D
12,7
17,5
19,1
20,6
23,8
28,6
33,3
38,1
42,9
47,6
52,4
57,2
66,7
76,2
76,2
85,7
95,3
114,3
152,4
190,5
E
2,4
3,2
4,0
3,4
4,0
5,6
5,6
5,6
5,6
5,6
7,1
6,7
7,9
7,9
9,9
9,5
10,3
13,9
F
34,9
41,3
47,6
57,2
66,7
76,2
95,3
85,7
104,8
114,3
133,4
177,8
152,4
171,5
190,5
228,6
304,8
381
G
5,6
6,4
7,9
7,1
8,7
9,5
11,1
11,1
7,9
7,9
9,5
9,5
11,1
14,3
327
Haddeleme yn
T/2
T/2
T/2
3T/2
ekil 10.7.4 Iskartasz EI laminasyonu
ekil 10.7.5 Etkin hava aralnn

drlmesi iin alternatif
paketlemeyi gsteren laminasyonlar
Daha basit gzken DU laminasyonu EI biiminin baz dezavantajlarnn stesinden gelir. ekil
10.7.6da grld gibi dzgn bir ak yolu kesit alannn srdrlmesi yerine bu biimin
haddeleme ynnde dik ve hava aralnn yksek relktans meydana getirdii ak yolu
blgesindeki kesit alanlar geniletilmitir. Bacak ularnn artan genilii ile hava aral
relktansnn etkili azaltlmasn salayacak ekilde bu tek para laminasyonun alternatif
paketlenmesi yaplabilir. Sonu olarak DU laminasyonu toroidal nvelerinkine yaklaan deerlerde
etkin geirgenlii en iyi biimler arasndadr. Ekonomi ve mevcut boyutlarda ok ynlln
eksiklii DU laminasyonunun kullanmn snrlamaktadr.
ekil 10.7.6 Yksek etkin geirgenliin

elde edilmesi iin tipik DU laminasyonu
Pencere alannn nve alanna oran ou sarg tasarmlarnda nemli bir sorundur. Bu oranty
saptayan zmbalama boyutlar ounlukla optimumdan uzaktr. zellikle byk nveler
durumunda bu snrlamann stesinden gelmenin bir metodu nvenin I biimli paralardan
oluturulmasdr. I paralar zel bir ara olmakszn kesilebilir ve zmbalanabilir. Bundan dolay
bunlar istenilen boyutlarda ekonomik olarak yaplabilir. I paralarndan muhtelif nve biimlerinin
oluturulma metotlar ekil 10.7.7de grlmektedir. Manyetik ak nvelerin btn bacaklarnda
haddeleme ynndedir.
328
(a) Nve veya ekirdek tipi
(b) Kabuk tipi
(c) fazl tip
ekil 10.7.7 I paralar ile yaplan eitli nve tipleri
10.7.2.2 SARGILI NVELER

Sargl nveler laminasyon malzemesinden nceden kesilmi eridin bir mandrel etrafnda
sarlmasyla yaplr. stenilen nve kesit alannn elde edilmesi iin mandrel etrafnda yeterli
sarmlar sarlr. eridin zerine sarld mandrel pencere boyutunu ve biimini belirler. erit
genilii ve sarm says ise nve alann belirler. Sarmlar bazen yaptrc ile yaptrlr. Sargl
nvenin avantaj aknn her zaman haddeleme ynne paralel olmasdr. Muhtelif kalnlklarda
eritler kullanlabilir. Malzeme kalnlnn ince olmasyla eddy akm kayplar daha az, yksek
frekans performans daha iyi fakat maliyet yksek olur. Artan maliyet ve performanstaki
iyilemenin azalmas eridin minimum kalnln pratik nvelerde 0,013 mm ile snrlamaktadr.
Sargl nveler ince kalnlklar ile daha ileri bir ekonomi salama avantajna sahiptir. nce
malzemenin elle sarlarak paketlenme maliyeti kstlayc bir faktrdr.
Sargl nveler kesik veya kesilmemi olabilir. Kesik nveler nceden biimlendirilmi sarglarn
kullanmna izin verir. Kesik olmayan nveler iletken telin sarlmas iin zel sarg makinalarnn
kullanmn gerektirir. Kesik sargl nve C nve olarak adlandrlr nk dikdrtgen bir mandrel
zerinde sarlan kesik nvenin iki yars C harfini andran iki biim oluturur. Ticari ad Hipersil
olan malzemenin kullanld kesik nveler manyetik silikon eliin dk kaypl trnden yaplr.
Sargl nvenin kesilmesi manyetik geirgenlikte ciddi bir azalmaya neden olur. Bu ou kez nve
kayb ebeke frekanslarndan etkilenmediinden dolay nceden biimlendirilmi sarg kullanma
frsat vermesi asndan istenilerek denmi bir bedeldir. Kesik nveler geometrisi nceden
sarlm sarglara en uygun olduundan genelde dikdrtgen mandreller zerine sarlr. Kesik
nveler E nveler adnda fazl konfigrasyonlarda da sarlr. Kesik tip C ve E tipi nveler ekil
10.7.8 ve 10.7.9da grlmektedir.
ekil 10.7.8 Sargl kesik tip C nve
ekil 10.7.9 Sargl kesik tip E nve
329
Kesik tip nveler cazip manyetik zelliklere sahiptir. Bunlar laminasyon yapsna gre % 20 daha
yksek ak younluklarnda altrlabilir fakat ciddi mekanik snrlamalar bu szde avantaj
snrlar. Kesik nvelerin boyutsal kontrol zayftr. E nveler grltl olmaya eilimlidir nk
geometrisinin doal mekanik mkemmelsizlikleri manyetik olarak uyartldklarnda titreime izin
verir. Kesik nvelerin iki yar paras genelde elik kuaklarla beraber tutulur. elik kuak, yerinde
sabit tutulmas amacyla lehimlenerek veya bklerek gvence altna alnr. Muhafaza ou kez
nve ve sarg donanmnn d llerini artrr. Nvenin manyetik zellikleri elik kuan
sabitlenme ustalna baldr. nceden biimlendirilmi sarglar ile kesik nveler bir araya
getirilirken nvenin bir kesi sarg yzeyini syrabilir. Yaltkan malzemenin az bir miktar
yerinden kar ve nve yarlarnn arasnda kalabilir. Bu manyetik geirgenlikte ok feci bir azalma
etkisi meydana getirebilir.
Yksek nikel alamlarndan sarlm kesik nvelerin maliyeti silikon elik alaml nvelere gre
olduka yksektir. Yksek nikel alaml nveler yksek frekansta daha dk kayplara sahiptir
fakat bunlar silikon elik nvelere gre daha dk ak younluklarnda doyuma gider. Yksek
nikel alaml kesik nveler etkin manyetik geirgenlii normal laminasyonlu nvelerde
olduundan daha byk bir lde malzemenin doal geirgenliinin aasna drr.
Yksek nikel alamlarnn en iyi doal manyetik geirgenlii kesik olmayan sargl nveler
biiminde ve en yaygn olarak toroid tipinde gerekletirilir. Toroid nve ile kare histeresiz
dngleri, yksek geirgenlik ve en yksek doyma ak younluklar gibi en egzotik manyetik
zellikler elde edilir. Bu zelliklerin bazlar mekanik suistimale kar dayankllklar azdr.
Bundan dolay toroidal nvelerin ou koruyucu kutulara monte edilir. Kutu toroidin kesit
boyutlarn artrr ve (d grne gre) etkin manyetik kesit alan geometrik alandan olduka
azdr. Toroidal nvelerin kullanl boyut aral mevcut sarg makinasnn kapasitesi ile
snrlandrlmtr. Olduka kk sargl toroidler yaplabilirken en byk toroidler kesik sargl
nvelerin boyutlar ile karlatrldnda kk kalmaktadr.
10.7.2.3 FAZLI EI LAMNASYONLAR

Tipik EI laminasyonu ekil 10.7.10da grlmektedir. fazl nvenin sarg bacaklarndaki ak
bacak ularnda ayrlr ve boyundurukta yeniden birleir. Bu gei srecinde boyundurukta sarg
bacaklarnda olduundan daha ok yksek ak younluklarnn mevcut olma olasl vardr. Ak E
parasnn boyunduruunda haddeleme ynne diktir. Bu faktrler boyunduruklarda sarg
bacaklarna gre daha yksek nve kayb meydana getirir. Boyunduruk genilii ou kez sarg
baca geniliinden daha geni yaplarak boyunduruktaki ak younluu ve nve kayb azaltlr.
Baz fazl EI laminasyonlar skartasz konfigrasyonlara sahiptir. Iskartal baz tiplerde I
parasnn oluturulmas iin pencere alan kullanlabilir. Her durumda I parasndaki ak
haddeleme ynndedir. eitli reticilerden fazl EI laminasyonlarnn iyi bir envanteri
bulunmaktadr. Biimler tamamen standartlatrlmamtr. Tasarmda her reticinin salad veri
kullanlmaldr.
ekil 10.7.10 Nve

kaybnn azaltlmas iin
geni boyunduruklu tipik
fazl laminasyon
330
10.7.2.4 FERRT NVELER

Ferrit nveler kalplanarak ekil verilmi seramiklerdir. Her biim iin bir kalp gerekir. ou yeni
elektriksel tasarmlarda kalplarnn mevcut olduu biimler kullanlr. Kalplama aralar pahal
olduundan yeni biimlerin tantlmas yava admda ilerlemektedir. Boyut artarken retim hz
yavalar ve boyuta bal olarak maliyette hzl bir art meydana gelir. Kk boyutlardaki
biimlerin bolluu mevcut daha byk boyutlarn yetersizlii ile tezat oluturmaktadr. Endstriyel
standartlarda mevcut nve tiplerinin bazlar ekil 10.7.11de grlmektedir. Saks nveli ve E tipi
ferrit nvelerin bask devreye monte edilebilmesi iin bobinler bulunmaktadr. Bobine sarlan
sarglar saks nveler iin sarg retiminin en pratik metodu iken E nveler ya bobin yada katmanl
sarlm sarglardan yararlanabilir. Her iki tipte sarg takmnn taklabilmesi iin nve iki yar
halinde dzenlenmitir. Bu iki yar parann eleme yzeylerinin kalitesi hava araln ve nve
setinin etkin manyetik geirgenliini belirler. Bu yzeylerin kalitesi reticiden reticiye farkllk
gstermektedir. Saks nveler orta ksmlarnn belirli bir miktarda talanmas ile bilinerek
konulmu hava aralklar ile mevcuttur. Ferrit nveler dk arpma direnlerine sahip olduundan
kullanlrken dikkat gerektirir.
(a)
(b)
(c)
(d)
ekil 10.7.11 eitli ferrit nve tipleri
10.7.2.5 NVE SEM

ou uygulamalar hemen hemen edeer doyurucu teknik sonular verebilecek birka seimle
yaplabilir. Nve seimindeki ama en dk maliyette ii yapacak nvenin seimidir. alma
frekans nve kayplarnn belirleyicisi olduundan nve seiminin ilk ipucudur. Geni bantl
frekanslarn dikkate alnmas gerektiinde seim ou kez en dk frekans tabannda yaplr.
Laminasyonlu yaplar 50-60 Hz veya daha az frekanslarda kullanlr. Kesik sargl nveler de baz
zel uygulamalarda ekonomik olarak kullanlabilir. Uak g frekans, 400 Hz daha ince
laminasyonlarn kullanlmasn gerektirir (0,1 mm); sargl nveler ou durumlarda ekonomik bir
331
seim olmaktadr. Kesik sargl nveler genelde kesik olmayan nvelere gre daha ekonomiktir.
Kesik olmayan nveler ok yksek geirgenlik ve kare histerezis dngleri gerektiren zel
uygulamalar iin ayrlmtr. 20 kHz ve zeri frekanslarda dolgu dkmle ekillendirilmi ferritler
ou kez en iyi seimdir.
G ileme gereksinimleri nve tipinin seimini belirler. Yksek g ve yksek gerilim
gereksinimleri ou kez mevcut laminasyon biimlerinin kapasitesini aar; bu durumda gereken
nve biimi I paralarndan oluturulur. Yksek frekanslarda yksek g gereksinimleri zellikle
zor bir sorun ortaya karmaktadr. Isl etmenler mevcut uygun biimlerin dikkate alnmasn
snrlayarak daha byk boyutlarn kullanlmasn dikte eder. Bazen yksek frekansl
uygulamalarda dk frekansl konfigrasyonlarn kullanlmas zorunlu olur.
Baz uygulamalar bilinerek konulmu hava aralklarnn kullanlmasn gerektirir. Bu durumlar,
doru akmlar simetrik olmayan mknatslanmaya neden olduunda ve belirli bir indktans
deerinin elde edilmesinde etkin manyetik geirgenliin ayarlanmas gerektiinde ortaya kar. EE,
UU ve EI laminasyonlar ve kesik nveler bu amaca iyi uydurulmaktadr. Burada kesik olmayan
nveler uygun deildir. I paralar ile biimlendirilmi nveler biraz zorlukla bu uygulama iin
uydurulabilir.
Laminasyonun ince olmasyla maliyet artacaktr. Toroidal nveler gibi zel sarg teknikleri
gerektiren konfigrasyonlar daha maliyetlidir. Standart ve mevcut biimler zel ayarlama ve
donanm gerektiren biimlere gre daha az maliyetli olacaktr. nce malzemeli kesik nveler
pahaldr fakat ou kez alternatiflerinin yksek iilik maliyetinden dolay en ekonomik seimdir.
Laminasyon ekonomisi skartasz laminasyon kavramndan beri deimitir. Iskartal baz
laminasyonlar skartasz laminasyonlarla rekabet iindedir. Bu durumda laminasyon seimi tasarm
amalarna en uygun geometri tabannda yaplabilir. Bu durumda maliyetin bireysel tabanlarda
belirlenmesi daha uygundur.
Pencere alannn nve alanna oran arl, maliyeti ve performans etkiler. Ardk yaklam ile
belirlenebilecek minimum arln optimum bir oran vardr. Ayn durum malzeme maliyeti iin
de dorudur. ilik maliyetinde orann etkisinin deerlendirilmesi biraz daha zordur. Pencere nve
alan oran ou kez yksek gerilim iin boluk brakma ve yksek frekansl uygulamalarda kaak
indktans ve datlm kapasitansn (edeer devre parametreleri) kontrol gerei gibi performans
gereksinimleri ile dikte edilir.
10.7.3 SARGI TPLER VE DZENLEMELER

Devre fonksiyonlar iin gereken manyetik alanlarn younlatrlmas kk hacimlerde ok sayda
sarmn yerletirilmesini gerektirir. Bunun iin eitli sarg sarm metotlar gelitirilmitir. Her biri
kendi avantaj ve snrlamalarna sahiptir. Her uygulamaya ynelik olarak en uygun sarg
metodunun seimi ekonomi ve performans arasnda bir uzlamadr.
Sarg tipleri katmanl sarml sarglar, bobin sarml sarglar, niversal sarm ve toroidal sarm
olarak snflandrlabilir.
Katmanl sarml sarglar katmanlar arasnda yaprak yaltm ile helisel sarmlara sahiptir. Her
katman arasndaki sarg kenarlarnda bir kenar boluu (marjin) braklr. Kenar boluu ve katman
yaltm sargnn mekanik ve elektriksel tasarmnda faktrlerdir. Bu sarg tipinde sargnn bir
kenarndaki gerilim stresi sfr iken dier kenarda maksimumdur.
Bobin sarml sarglar d ksmna iletken emaye telin sarlabilecei ekilde hazrlanm bobine
sahip olup bobinin i ksmna ise nve yerletirilir. Bobinler zel nve ve laminasyon paketleri iin
332
hazrlanr. Bunlar ou kk standart laminasyonlarn kare paketlerine ve ferrit saks nvelerin

standart serilerine uygun olarak mevcuttur. Kare laminasyon paketi dnda bobinlerin bulunmas
snrldr. Bobinler ounlukla enjeksiyon kalplama ile imal edilir. Bobinlerin sarlmasnda
katmanl sarglardaki ayn metot kullanlr fakat sarmlarn yerletirilmesi biraz daha rasgeledir.
Genelde sarglar arasnda yaltmn konulmasna teebbs edilmez. Bobinler kullanlabildii
yerlerde en az maliyetli sarg metodu olmaktadr.
niversal sarg datlm kapasitans ve deri etkisinin balca sorun olduu 20 kHz ve 5 Mhz
aral frekanslarda kullanlan bir tekniktir. Sarmlarn dzenlenmesi dielektrik kayplarn ve
yaknlk etkisinden dolay akm younluunun younlamasn azaltr. Bu azalmalar Qy
iyiletirir. Sarmlarn dzenlenmesi bitiik sarmlar arasndaki hem kapasitans ve hem de gerilimi
drr; bu dolayl olarak sarg terminallerinin etkin kapasitansn da drr. Helisel sarmn
tersine niversal sargnn sarmlar birbirine yakn bulunmaz fakat sargnn genilii boyunca
uzanan osilasyonlu bir yol izler. letken telin kendi yaltmndan baka sarmlar arasnda baka
yaltm kullanlmaz. Sarmlarn dikkatlice yerletirilmesi ile dzgn karakteristikler elde edilir.
Doyurucu niversal sarglarn retimi tasarm bilgisinin yannda uzmanlk ve deneyim gerektirir.
Bununla ilgili daha detayl bilgi iin sarg sarma teknii ile ilgili kaynaklara bavurulmas yerinde
olur.
Toroidal sarg ile ideal performansa ok yakn olarak yaklalabilir. Genel kullanmdaki en pahal
yapdr. Helisel sargda olduu gibi sarma sresince ne sargnn dndrlmesi ve ne de oklu sarg
dzenlemelerinin elde edilmesi mmkndr. zel bir yaps olan toroidal sarg sarm makinas
eitli firmalarda bulunabilir. Bir toroid zerine birden fazla sarg yerletirilebilir. Sarglar arasna
yaltkan konulabilir fakat ayn sargnn sarmlar arasna konulamaz. Bobin sargsnda olduu gibi
bitiik sarmlar arasndaki yaltm iletken telin kendi yaltm ile snrlandrlmtr. Bitiik sarmlar
arasndaki gerilim bobinli sargya gre daha iyi fakat katmanl sargya gre daha zayf kontrol
edilebilir. Toroidal sarglar genelde yksek gerilimli uygulamalar iin zayf bir seimdir.
Sarg dzenlemeleri zel karakteristikler iin seilebilir. Alternatif ynlerde ok katmann sarlmas
yerine hepsi ayn ynde sarlm tek katmanl sarglarn seri balanmas mmkndr. Bu teknik
datlm kapasitans drr. Maliyeti daha fazladr ve zelliklerde yksek gerilimlerde ara
balantlar sorun karabilir.
Sarglar arasnda muhtelif seri ve paralel balantlar uygun akm kapasitesi, kaak indktans ve
datlm kapasitans seimine izin verir. Nve tipinin yaps ile boluktan iyi yararlanma ve dk
kaak indktans elde edilir. ki sarg snn datlmas iin daha fazla ak sarg yzeyi meydana
getirir. Nve tipinin yaps minimum boyut ilk etmen olduunda ou kez ncelikle dikkate
alnabilir.
10.7.4 BALANTI TERMNALLER

Basitten ok karmak olanna, sarg ularnn balant terminalleri kullancnn gerekli balanty
yapaca noktaya getirilir. Balant ular manyetik aygtlarn en sorun karan zelliidir. Ak ve
ksa devrelerin bir kayna olarak bunlar gvenilir almada ok nemli rol oynar. Balant
terminalleri anma geriliminde geici ar yklerde ve anma geriliminden daha byk geici
gerilimlerde anma akmn tayabilmelidir. Balant ular aygtn toplam maliyetinde byk bir
faktrdr. ekil 10.7.12de fazl bir transformotorun sarglar ve balantlar grlmektedir.
Kullanlan muhafazann tipine bal olarak terminallerin muhtelif tipleri vardr. Bunlarn ayrntlar
iin ilgili kaynaklara bavurulmas yerinde olur.
333
ekil 10.7.12 fazl bir

transformotorun sarglar
ve balantlar
10.7.5 MNYATRLETRME TEKNKLER

Modern elektronik aygtlarn minyatrletirilmesi iin manyetik aygtn boyut ve arlnn etkin
kontrol gereklidir. Manyetik teknolojisi elektronik teknolojisindeki ou nemli gelimelerden
yararlanamamtr. lerleme tasarm ve retim tekniklerindeki geliimle beraber yeni malzemelerin
kabul ve aamal olarak tantlmas ile ortaya kmtr. Burada beceri mevcut teknolojiden fiyat
ve gvenilirlik amalar ile tutarl en kk boyut ve arln kartlmas olacaktr. Manyetik
aygtlarn boyutunun drlmesi iin u sorunlara deinilmelidir: istenilen zellik gereksinimleri,
malzeme seimi, tasarm teknikleri ve retim ilemleri.
Aygtta istenilen zellikler devre fonksiyonunun gereksinimleri, g ileme kapasitesi ve mekanik
ihtiyalar yoluyla manyetik aygtlarn boyutunu kontrol eder. Minyatrletirmede en olaanst
geliimler yksek frekansl inverterlerin tantlmasnda olmutur. nverterlerde kullanlan
transformotorlarn boyutunun drlmesi manyetikteki gelimelerin deil devre tekniinin bir
sonucudur. Minimum alma frekans manyetik aygtn boyutunda kontrol edici bir faktrdr.
ou kez boyutu kontrol eden dier elektriksel gereksinimler reglasyon, uyartm akm veya ak
devre indktans, sarg direnleri, kapasitans ve dielektrik veya yksek gerilim gereksinimleridir.
Byle faktrler zerinde gerek bir ihtiya olmadka istenilen zelliklerin kontrol veya
ayarlamas yaplmamaldr. Anma k gerilimi ile akmn arpm olan g ileme kapasitesi nve
alann ve iletkenlerin boyutunu belirler. Kesit alan ile sarm says arpm Faraday kuralndan
frekans ve gerilim ile belirlenir. Minimum boyut iin sarm says ve nvenin kesit alan arasnda
optimum bir denge vardr. Bu denge izin verilen scaklk art ile ynlendirilen iletken boyutu
tarafndan etkilenir. Scaklk ykselmesi doru RMS akmnn bir fonksiyonu olan bakr kayb ile
ksmi olarak belirlenir. Manyetik aygtlarn akm gereksiniminde gvenlik faktrlerinin konulmas
gerekli deildir. Bunlar anma akmnda gvenli olarak alacaklardr. Ek olarak anma akm
aldnda bunlarn byk sl ktlesi ou kez geici almaya izin verir. Aygtn sl zaman
sabiti ile karlatrldnda ar yklerin sresi ksa olduunda boyutun drlmesinde grev
saykllarnn avantajndan yararlanlabilir. Byle durumlarda aygtta kaybolan ortalama g
scaklk artn belirler. Minimum boyutun elde edilmesinde doru ykleme bilgisi gereklidir.
Aygtn scaklk art art maksimum evre scakl maksimum yaltkan scaklna eittir. Bu say
334
eit olmal fakat yaltm sisteminin gvenli scakln amamaldr. Scaklk ykselmesinin tahmini
tam deildir. Mevcut bir prototipin scaklk art snrnn belirlenmesi iin ou kez scaklk art
lm yaplr. Bu soukta ve scakta kararl durumuna ulam iletken scaklklarnn belirlenmesi
ile yaplr. Test s yutaklar veya soutucu, hava ak ve yakndaki s kaynaklar gibi zellikleri
ierecek ekilde olabildiince gerek alma artlarna yakn yaplmaldr. Gerek ykleme veya
simlasyonu doru yaplm ykleme kullanlmaldr. Eer gereki artlar altnda llen scaklk
art art maksimum evre scakl yaltm sisteminin gvenli alma scaklndan az ise bu
durumda boyutun drlmesi iin bir frsat vardr. Alternatif olarak daha yksek maksimum
gvenli alma scaklna sahip baka bir yaltm sistemi kullanlabilir.
Manyetik aygtlar mevcut malzemelerin tutsadr. Temel malzeme seimi nvedir. Minimum
boyut iin seilen nveler hem malzeme ve hem de geometrisinden dolay maliyetli olabilir. Nve
malzemesinin doru seimi boyutun optimizasyonundaki n gereksinimdir. En yksek doyma ak
younluu ve doyumun tam aasnda kabul edilebilir kayplar ile bir nve malzemesi ou kez
en kk boyutla sonulanacaktr. Kobalt-demir alam olan spermendur bu farklla sahiptir.
Maliyeti kabul edilemediinde sargl silikon elik nveler iyi bir alternatif olur. Sargl nvelerin
toroidal versiyonu nvenin ortasnda deerlendirilmeyen boluk dezavantajna sahiptir. Kesik
nveler nve penceresinin tamamen doldurulabilecei nceden biimlendirilmi sarglarn
kullanlmasna izin verir. Kesik nveler ou kez boyutun drlmesinde bir dezavantaj olarak
mekanik hassasiyetten yoksundur; dikkatli tasarm ve retim pratii gerektirir.
Geni scaklk aral zerinde alabilecek mevcut yaltm malzemeleri scaklk artnn snrl
olduu aygtlarda kritiktir. retim ilemleri, yaltm uyuumu ve deneyim ounlukla bu seimi
snrlar. Maksimum gvenli alma scakl ou kez dorulanm ve denenmi bir yaltm
sistemi ile tutarl olarak seilir. Yaltm sisteminin maruz kald dielektrik stres zellikle yksek
gerilim ierildiinde boyutun belirlenmesinde nemli bir faktrdr. Tasarmn stres seviyeleri
mekanik hassasiyetin derecesi ile ilikili deneyim faktrlerini ve aygtn retiminde srdrlen
retim ilemlerinin kalitesini ierir. Boyut bazen dielektrik tasarmnda kullanlan malzemenin stres
seviyelerinin artrlmas ile drlebilirken, mekanik hassasiyetin artrlmas ve retim
ilemlerinin kalitesi ile de drlebilmektedir. Gvenilirlikte bu seimin etkisi dikkate alnmaldr.
Baarl minyatrletirme ounlukla retimin kalitesi ile badatrlr.
Geleneksel sarg sarma metotlarnda ounlukla boyutun drlmesi amacyla tutarsz olarak
yaltma ok yer braklr. ou dk gerilimli aygtlarda yaltm sadece iletken telin kendi
yaltkandr (emaye). Bu durum iletken telin yaltkan kalitesinin daha ok dikkate alnmasn
gerektirir. Modern plastik filmler yaltm ihtiyacn ounlukla karlar. Kk manyetik
bileenlerin ou boyutsal hassasiyet ve yaltm tutarllnn bir lsn salayan kalplanm
plastik bobinlere sarlr. Bobinlerin kullanm geometrilerin ve nve malzemelerinin seimini
snrlar. Sktrlm veya az yer kaplayan sarglarn yaltm polimerize reine ile emdirilerek
gelitirilebilir; bylece gelitirilmi gvenilirlik ve evresel koruma ile kk boyutta iyi bir
dielektriksel yap salanr.
10.7.6 YKSEK GERLM UYGULAMALARI

Manyetik malzemelerin doas birbirine yakn ters polariteli elektrotlarn kullanlmasn gerektirir.
Burada yksek gerilim, gvenilir almann srdrebilmesi iin malzemelere ve yaltm sistemi ile
ilgili ilemlere iddetli talep gsterir. Yksek gerilim problemlerinin ou zmleri zc
deneyimlerle kazanlmtr. Gemiteki hatalar (arzalar) analiz edilmi ve gzlenen eksiklikler
daha sonraki nitelerde giderilmitir. Bu davranla tasarm ve retim pratiinde meydana gelen
arzalar ve zmlerinin listesi bir havuzda toplanmtr. Snrlar iinde yaplan uygulamalarla bu
havuzdan yararlanlmas ou kez doyurucu sonular verecektir. Bu deneyimin sahas dnda kalan
uygulamalar iin sonu daha az belirgindir. Yaltm sistemleri retimde kullanlan donanm ile
335
deien ilemlere baldr. Seilen donanmda uygulamalar iine alan deneyimler dikkate alnm
olmaldr.
Yksek gerilimin yaltm zorunluluklar en bata boyut olarak ounlukla dier fonksiyonel
gereksinimlerle atr. Gvenilirlik problemlerinin ou yksek gerilim aygtlarnn ar derecede
kk hacimlere paketlenme teebbs ile balar. Dielektrik problemlerin tek ak zm
elektrotlar arasnda yeterli boluun salanmasdr. Datlm parametre gereksinimleri yksek
gerilim talepleriyle atr. Kaak indktans sarglar arasndaki aralk ve sarg yksekliinin sarg
uzunluuna oran ile artar. Bunlar sarglar arasnda yeterli yaltmn salanmas ve sarg iindeki
stresin kontrol iin artrlmas gereken ayn faktrlerdir. Yksek frekans performansnda bir
liyakat figr olan kaak indktans ve datlm kapasitansn arpm yaltm ihtiyac ile tutarl
olmayan, sarg hacminin kk tutulmas ile kontrol edilir. Datlm parametreler ve yksek
gerilim yaltmnn atan gereksinimleri yksek frekans ve kare dalgal aygtlarda bir noktada
birleir (bu ou kez datlm kapasitansta etkisiz gereksinimlere sahiptir). Dielektrik stres
seviyelerindeki sonu art yksek kaliteli yap ve ilemin kullanlmas ile barndrlabilir. Bu
yaklama tipik rnek vakum altnda ya doldurulmu szdrmaz mhrl yksek gerilim
transformotorudur. Yan dikkatlice ilenmesi ve doldurulmas yaltm sisteminin btnln
byk oranda artracaktr. Szdrmaz mhrleme yaplrken atmosferin uzak tutulmas daha sonra
oluabilecek bir arzay engeller.
Manyetik aygtlarda yksek gerilim indklenebilir veya dardan uygulanabilir. ou kez bir
aygtta her ikisi de mevcuttur. ndklenmi veya harici olarak uygulanan AC gerilimlere gre harici
olarak uygulanan DC gerilimlerin yaltlmas daha kolaydr. Kolaylkla tehis edilebilen bu
gerilimlere ek olarak indktif anahtarlama, yk akmndaki ani deiimler ve kontrol
empedanslarnn almas ile retilen geici gerilimler de vardr. Rezonanslar ve iletim hatt
etkileri de yksek geici gerilimler meydana getirir. Dk gerilim devrelerinde az dikkate alnan
bu geiciler ykc genliklere ulaabildiklerinden yksek gerilimli aygtlarda byk bir etmen olur.
Bu geicilere kar aygtn dayanma kabiliyeti ounlukla gvenilirliinin kontrol edici faktrdr.
Geici gerilimlerin genlikleri ou kez tahmin edilemez. Ksa sreler iin byk genlikli ar
gerilimlere kar yksek gerilim yaltmnn dayanma yetenei belirsizdir. Yaltm sisteminin
btnlnde malzemenin etkileri ve ileme mkemmelsizlikleri belirsizdir. Bu etmenler tasarmda
nominal fonksiyonel gerilimler tabannda ar gzkebilecek bir tutuculua nclk eder.
Geicilere kar koruma devreleri ounlukla ar gerilimlere kar aygtn korunmasnda
kullanlr. Yksek geicilere maruz noktalar arasnda kvlcm aralklar yaygn olarak kullanlr.
Varistrler dk gerilimli transformotor sarglarnda yksek gerilim sarglarndan indklenen
ykc yksek geici gerilimlere kar korumann etkili bir yoludur. Baz devreler tehlikeli
gerilimlerin balatclar olarak bilinir; bunlar ark-dearj tipi ykler ve silikon kontroll dorultucu
kontrolrlerdir. Deneyimli tasarmclar yaltm sistemlerini tasarmlarken bu devreleri hesaba
katacaklardr.
Korona yksek gerilim aygtlarnda arzann sk nedenlerindendir. Koronann arza mekanizmas
geici gerilimler altnda ani bir delinme veya bozulmadan farkldr. Korona bozulmas uzun sreli
streslerden kaynaklanr; ou kez hava ve kat veya sv dielektrik arasnda dielektrik
sreksizliinin bulunduu blgelerdeki AC gerilimlerden kaynaklanr. Bu sreksizliklerin varl
ou kez yetersiz ilemeden dolaydr.
Yksek gerilimde ortaya kan problemler ilgili yksek gerilim terminal balant noktalar, yksek
gerilim emdirme ve dolgu ilemi, sarg sarma teknikleri ve dielektrik streslerin azaltlmas iin
aygtn ayarlanmas ile ilgili ayrntl bilgiler bu blmn dnda tutulmu ve bunlar ile ilgili
detayl bilgiler ilgili kaynaklarda bulunabilir.
336
10.8 TRANSFORMOTOR YALITIM SSTEMLER
Ar yksek gerilimlerin dnda transformotorlarn yaltm dier elektrik makinalarnn yaltmna

benzemektedir. Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler blmnde yaltm sistemi ile ilgili
temel bilgiler verilmitir. Bilindii gibi bir manyetik aygtn mr yaltm sistemine, yaltm
malzemelerinin karmna, ilemlere ve etkileimlere baldr. Bir yaltm sisteminin
karakteristikleri elektrot geometrisi, kompozit dielektrikler, scaklk gradyanlar ve farkl
malzemeler arasndaki uyuum ile etkilenir; bu durum ayr malzemelerin zelliklerinden sistemin
karakteristiklerinin tahmin edilmesini belirsiz hale getirir. Yaltm malzemelerinin seimi bir sistem
perspektifi ve deneysel dorulama gerektirir.
Manyetik aygtlarn yaltm sistemleri belirsizliklerle kuatlmtr. Geici gerilim stresleri tam
olarak tanmlanmamtr. Elektrot geometrisi deikendir. Kompozit dielektriklerin doas
belirsizdir. Yaltm sisteminin alma scakl belirsizdir. Yaltm sistemi tasarmcs
gereksinimler zerinde ok sayda belirsiz veriden gerek alma artlarna zar zor benzerlik
gsteren veriyi kullanarak malzemeleri seer. Sonu olarak yaltm sisteminin tasarm
gvenilirliin garantiye alnmas iin cmert gvenlik faktrlerini ierir.
10.9 ISIL ETMENLER
Son olarak yaltm ve nvenin alma scaklklarndaki snrlamalar manyetik bileenlerin

boyutunu belirler. alma scakl evre scakl ve aygtn scaklk artnn toplamdr. Aygtn
scaklk artnn evre scakl zerinde biraz bamll ou kez ihmal edilir. Aygtn scaklk
art ve evre scaklnn kabul edilebilir doru tahminleri tasarm aamasnda gereklidir. Is
iletim problemleri ile bu deerler hassas olarak belirlenemez. Aadaki gibi transformotorlar
ilgilendiren alma modu vardr:
En ar srekli yk ve en yksek evre scakl altnda alma scaklnn son scaklk

olduu kararl durum.
Aygtn izin verilen yaltm alma scakln amas iin gerekenden daha az bir aralkta ar
bir ykn uyguland ksa zaman yklemesi.
Etkin olarak s iletiminin olumad ksa bir aralkta ok ar bir ykn uyguland adyabatik
ykleme.
Bu moddan kararl durum s analizi aadaki ksmn ieriini oluturmaktadr.
10.9.1 KARARLI DURUM ISI ANALZ

Is manyetik aygtlardan iletim, konveksiyon (tanm) ve nm ile iletilir. Bu slar Elektrik
Makinalarnn Isnmas ve Soutulmas blmnde detayl olarak aklanmtr. Transformotorlar
ilgilendirdii kadaryla s ile ilgili baz eitlikler uygunluk olmas bakmndan aada yeniden
verilmitir.
letim yoluyla s iletimi Fourier kural ile aadaki gibi tanmlanr:
q = ho A
d ho A
=
( 1 2 )
dx x
(10.9.1)
Burada, q snn zaman deiim oran, A snn iletim yoluyla iletildii kesit alan, scaklk, x iletim
yolu uzunluu ve ho malzemenin sl iletkenliidir. d / dx kesit alanna normal gradyandr.
337
Inm yoluyla s iletimi aadaki gibi Stefan Boltzmann kural ile tanmlanr:
q = AT 4
(10.9.2)
Burada, nm yapan yzeyin yaycl, Stefan Boltzmann sabiti, A nm yapan yzeyin

alan ve T mutlak scaklktr.
Souk bir cisim ile evrelenen scak bir cisim arasndaki nm aadaki gibi bir s iletimi veya
deiimi iindedir:
q = A1 (T14 T24 )
(10.9.3)
Burada, T1 scak cismin mutlak scakl ve T2 evreleyen souk cismin mutlak scakldr.
Konveksiyon yoluyla s iletimi karmak bir ilem olup bazen aadaki gibi sadeletirilebilir:
q = hc A( 1 2 )
(10.9.4)
Burada, q konveksiyon ile s iletim oran, hc konveksiyon s iletim katsays, 1 snn

konveksiyonla iletildii cismin yzey scakl, 2 ortamn akkan scakl ve A snn
konveksiyonla iletildii cismin yzey alandr.
Inm yoluyla s iletiminin sadeletirilmi eitlii bazen aadaki gibi yazlabilir:
q = hR A( 1 2 )
(10.9.5)
Burada, hR nm ssnn iletim sabitidir ve aadaki gibi tanmlanr:

hR =
G (T14 T24 )
( 1 2 )
(10.9.6)
Burada, G cismin yaycl, nm yapan ve emicilikte bulunan sistemin geometrisi ve scaklk ile
belirlenen orant sabitidir. (10.9.1), (10.9.4) ve (10.9.5) eitlikleri bir elektrik edeer devresine
dntrlebilir. Bu edeer devrede scaklk fark bir potansiyel fark, snn zaman deiim oran
akm ve alan ve sl iletkenlik katsaylarnn arpmlarnn tersi diren ile temsil edilir. Bir
transformotorda s aknn elektriksel benzerlii veya edeeri ekil 10.9.1de grlmektedir.
Byle benzerlikler s iletim sisteminin nitel olarak anlalmasnda kullanldr. Kullanl nicel
bilginin elde edilmesi iin scakln fonksiyonu olan katsaylar ou kez deneysel veriden alnarak
deerlendirilmelidir.
inde snn dzgn olarak retildii iki paralel yzey arasndaki bir cismi dikkate alalm. Bu iki
yzey sonsuza kadar uzanmakta ve ayn evre scaklna maruz kalmaktadr. ki yzey arasndaki
orta noktada oluacak maksimum scaklk art aadaki eitlik ile verilir:
m =
qv 2
L
2ho
(10.9.7)
Burada, m maksimum scaklk art, qv birim hacim bana s retiminin zaman oran, ho sl
iletkenlik katsays ve L ekil 10.9.2 de belirtilen uzunluktur.
338
1
h1A1
1
h6A6
1
h4A4
1
h7A6
1
h2 A2
1
h3A3
2
1
h5A5
1
h8A6
1 Ortalama nve scakl
4 Ortalama ak sarg yzey scakl
2 Ortalama sarg scakl
5 Muhafazann ortalama yzey scakl
3 Ortalama nve yzey scakl
6 evre scakl
1
Nve iinden nve yzeyine sl diren
h1 A1
1 Sarg yzeyi ve muhafaza yzeyi

h5 A5 arasndaki sl diren
1
Sarg ve nve arasndaki sl diren
h2 A2
1 Muhafaza yzeyi ve evre arasndaki

h6 A6 iletimi temsil eden sl diren
1
Sarg iinden sarg yzeyine sl diren
h3 A3

h7 A6 konveksiyonu temsil eden sl diren
1 Nve yzeyi ve muhafaza yzeyi

h4 A4 arasndaki sl diren

h8 A6 nm temsil eden sl diren
ekil 10.9.1 Transformotordaki s iletiminin elektriksel edeeri
x1
ekil 10.9.2 Arasnda snn dzgn

olarak retildii paralel yzeyleri ile
sl iletken cismin kesiti
Herhangi bir x noktasndaki scaklk art aadaki eitlik ile verilir:
= m (1 x 2 / L2 )
(10.9.8)
Cisim yoluyla ortalama scaklk art aadaki eitlik ile verilir:
ort = 2 3 m
(10.9.9)
339
Eer cismin bir yzeyi dier yzeyinden daha lksa bu durumda lk yzey imdi x1 de olarak
ekil 10.9.2de grlen durum oluur. Maksimum scaklk artnn mevcut olduu nokta hala
(10.9.7) eitlii ile ifade edilir fakat bu eitlikteki L yzeyler arasndaki orta nokta olmasn
srdrmez. Lnin deeri aadaki gibi verilir:
L
x1 + L
(10.9.10)
1
ho1
+
2
2
qv ( L + x1 )
(10.9.11)
R=
Rnin deeri aadaki gibi belirlenir:

R=
Burada, 1 lk ve souk yzeyler arasndaki scaklk farkdr. Ortalama scaklk art aadaki
gibi verilir:
ort = m ( 2 3 + P P 2 )
(10.9.12)
Burada, P
P=
x1
L
(10.9.13)
olarak ifade edilir. (10.9.7) (10.9.13) arasndaki eitlikler sarg ve nveler arasndaki scaklk
dalmnn yaknlatrlmas iin kullanldr. (10.9.7) ve (10.9.8) eitlikleri manyetik nveye
uygulanabilir. Is nvede yaklak olarak dzgn bir biimde retilir. Elektrik elikleri yaklak
olarak (20-46) W/(mC) sl iletkenlik katsaysna sahiptir. Nve kayb tipik olarak 17086,5 W/m3
tr. Ak yzeyleri arasndaki boyutu 25,4 cm olan bir nveyi dikkate alalm. Bu deerler (10.9.7)
eitliinde kullanlarak aadaki deer elde edilir:
m =
17086,5
0,127 2 3 C
2 46
Bu rnekte nvenin maksimum i scakl yzey scaklndan sadece biraz daha byktr ve eer
nvenin tamam ayn scaklkta alnrsa az bir hata ile sonulanr.
(10.9.9) ve (10.9.12) eitlikleri maksimum ve ortalama iletken scaklklar arasndaki ilikinin
tahmin edilmesinde kullanldr; ortalama iletken scakl ou kez scaklk ykselme lmnn
diren art metodundan elde edilir. Bir nveye yerletirilmi sargnn ak yzeyi ekil 10.9.2de
grld gibi yaknlatrlmtr. x1 deki yzey sarg ve nve arasndaki temas yzeyine karlk
gelmektedir; burada nve yksek sl iletkenliinden dolay sargdan daha souk olacak fakat
evreye yaylan nve kayplarndan dolay nve ve sarg etrafndaki ortamdan daha lk olacaktr.
Isl iletkenliklerin farkl deerleri ile laminasyonlu yapdaki bir sarg aadaki gibi laminasyon
yaps iin normal sl iletkenliin ortalama bir katsaysna sahip olacaktr:
hort =
xT
xn / hn
(10.9.14)
340
Eer sarg metalik iletken ve yaltkann alternatif katmanlarndan oluuyorsa bu malzemelerin

tamamen farkl deerleri (10.9.14) eitliinin yaklak olarak aadaki eitlie indirgenmesine
neden olur:
hort =
xT
hi
xi
(10.9.15)
Burada, xT toplam sarg yn, xi toplam yaltkan yn ve hi yaltkann sl iletkenlik katsaysdr.

Her iletken katman dzgn bir scaklkta yaknlatrlr. Scaklk gradyan ounlukla katmandan
katmana mevcut olur. (10.9.14) ve (10.9.15) eitlikleri ile belirlenen sl iletkenlik katsaysnn
ortalama deeri maksimum iletken scaklnn tahmin edilmesi iin (10.9.7) eitliinde
kullanlabilir.
Kutulanm nve ve sarglarda dolgu malzemesi ularndaki scaklk dmnn belirlenmesi iin
(10.9.1) eitliindeki Fourier s iletim kural uygulanr.
Dolgu malzemesinin ortalama alan, ortalama kalnl ve sl iletkenliinin bilinmesi gerekir.
Ortalama alan aadaki eitlik ile verilir:
Aort = 1 2 ( Ac + AFe + ACu )
(10.9.16)
Burada, Ac, AFe ve ACu kutunun, manyetik nvenin ve ak sarg yzeyinin yzey alanlardr. Dolgu
malzemesinin ortalama kalnl, yzey alanlar nve ve sarg ve kutunun yzey alanlarna eit
emerkezli iki kre arasndaki uzakln belirlenmesi ile tahmin edilir:
x=
Ac
AFe + ACu
4
(10.9.17)
Yaygn kullanlan malzemelerin sl iletkenlik katsaylar Elektrik Makinalarnn Isnmas ve

Soutulmas blmnde verilmitir ve tablo 10.9.1de uygunluk olmas bakmndan tekrarlanmtr.
Nve ve sarg ve kutu arasndaki scaklk dmnn belirlenmesi, emdirme malzemesi ya
olduunda zordur. Armour Aratrma Kuruluu aadaki deneysel forml nermitir:
= 3,3
x
(WT ) 0, 78
Aort
(10.9.18)
10.9.18 eitliinde nve ve sarg yzeyi ve muhafaza yzeyi arasndaki scaklk dm, Aort
(10.9.16) eitliinden belirlenebilecek ortalama alan (m2), x iki yzey arasndaki ortalama uzaklk
(m) ve WT nve ve sargnn toplam s kaybdr (W).
Tablo 10.9.1 Yaygn yzeylerin sl iletkenlik katsaylar
Malzeme
Bakr
Alminyum
Elektrik elikleri
Pirin
Mika
Mika erit
h, W/m C
385
205
20 - 46
100
0,36
0,15 - 0,6
Malzeme
Vernikli kuma
Pamuk kuma
Pressbant
Hava, 20 C
A snf yaltkan
B snf yaltkan
h, W/m C
0,2
0,07
0,17
0,025
0,12
0,0015 - 0,2
341
Bir aygtn ak yzeyinden ortama nm ve doal konveksiyon ile s iletimi Armour Aratrma
Kuruluu tarafndan nerilen aadaki deneysel forml ile tanmlanabilir:
WA = 5,7 10 8 (T14 T24 ) + 2,167(T1 T2 )1, 25
W/m 2
(10.9.19)
Burada, WA s iletim oran (W/m2), T1 nm yapan yzeyin mutlak scakl (K), T2 ortamn
mutlak scakl (K) ve nm yzeyinin yaycldr. Yaygn olarak kullanlan baz
malzemelerin yzey yayclklar tablo 10.9.2de grlmektedir.
Tablo 10.9.2 Yaygn yzeylerin kzl tesi nm yayclk zellikleri
Yzey
Parlatlm alminyum
Parlatlm pirin
Parlatlm bakr
Yayclk katsays,
0,04
0,03
0,02
Yzey
Levha elik
Kalayl levha elik
Boya, btn renkler
Yayclk katsays,
0,55
0,04 0,06
0,92 0,96
Baz elektronik aygtlar tamamen kapaldr. Is ou kez s veren bileenlerin zerine dorudan
monte edildii kanatl alminyum soutucular veya s yutaklar ile uzaklatrlr. Yutan scakl
kanatlar yalayarak geen cebri veya doal bir hava ak ile belirlenen bir maksimum veya daha
aa scaklkta tutulur. Byle bir dzenleme ile nve ve sargnn rettii snn ou iletim yoluyla
yutaklara iletilir. Sargnn ss nve yoluyla yutaa iletilmelidir. Nve ve yutak arasndaki sl
diren ksmi olarak yzeyin dzgnl ile belirlenir. Isl birleme kompundunun kullanlmas ile
bu sl diren azaltlr.
Scaklk artnn yaklak bir metodu Armour Aratrma Kuruluu tarafndan gelitirilmitir. Bu
metotta aadaki formldeki deneysel sabitler kullanlmtr:
W
= K Cu
Sc
0 ,8
(10.9.20)
Burada, evre scakl zerinde sargnn ortalama scaklk art (C), K tablo 10.9.3de verilmi
eitli artlara bal bir sabit, WCu bakr kayb (W) ve Sc sargnn ak yzey alandr (m2).
Scaklk ykselme tahminlerinin bu ve gerek testlerle yaplan dier metotlarla dorulanmas
tavsiye edilmektedir.
10.9.2 SICAKLIK ARTIININ BASTLETRLM HESAPLAMALARI

Manyetik bileenlerin scaklk ykselmesini belirlemede en basit ve en kesin yol sl zellikleri
bilinen benzer mevcut tasarmlarla karlatrma yapmaktr. Nvelerin imalat olduka standart
hale getirildiinden yeni tasarma olduka benzeyen mevcut bir tasarmn bulunmas pratik adan
kolaydr. Karlatrmann geerli olmas iin iki tasarm doru bir ekilde birbirine benzer olmal
ve scaklk art, nve kayb ve mevcut tasarmn bakr kayb belirli bir dorulukla bilinmelidir.
Benzer mevcut tasarmn yokluunda dier metotlara bavurulmas gereklidir.
Scaklk artnn hesaplanmas iin pratik metotlar deneysel veri ve basitletirilmi teorinin
kombinasyonlardr. Sonularn test ile dorulanmas tavsiye edilir. Aada verilen metot
ounlukla bundan nceki ksmda verilen bilgiye dayanmaktadr.
Bu metotta maksimum iletken scaklnn belirlenmesine teebbs edilir; bu deer ortalama
scakla gre yaltkan mrnn daha olas bir belirleyicisi olup direnteki deiim metodu ile
342
iletken scaklnn lmlerinden elde edilen sonutur. Scaklk artnn belirlenmesinin bir
vastas olarak yaygn olarak kabul edilen bu uygun test ortak referans olarak ortalama scakln
kullanmna nclk etmelidir. (10.9.9) eitliinde ortalama ve maksimum scaklk ykselmesi
arasndaki farkn tahmin edilmesinin bir yolu verilmektedir.
Tablo 10.9.3 Yaklak scaklk artnn hesaplanmas iin K katsaylar
Yap
Kompund doldurulmu
Ak tip
Ya doldurulmu
evre
Giri
scakl frekans Kabuk Basit ekirdek Kabuk Basit ekirdek Kabuk Basit ekirdek
C
Hz
25
25
0,213082 0,257942
0,299998
0,19626 0,235512
0,274764
0,162615 0,193456
0,224297
25
60
0,221493 0,266353
0,308409
0,207475 0,246727
25
200
0,249531 0,299998
0,344857
0,238316 0,283175
0,288783
0,17383 0,207475
0,235512
0,328035
0,204671 0,243923
0,283175
25
400
0,277568 0,333642
0,384109
0,274764 0,328035
0,381305
0,238316 0,283175
0,328035
25
800
0,302801 0,361679
0,417754
0,299998 0,358876
0,417754
0,266353 0,31682
0,367287
50
25
0,201867 0,241119
0,280372
0,190653 0,227101
0,263549
0,157008 0,187849
0,21869
50
60
0,210279 0,252334
0,291586
0,201867 0,241119
0,280372
0,168223 0,199064
0,232708
50
200
0,235512 0,283175
0,328035
0,232708 0,277568
0,322427
0,199064 0,235512
0,27196
50
400
0,263549 0,314016
0,361679
0,266353 0,31682
0,367287
0,232708 0,274764
0,319624
50
800
0,285979 0,342053
0,389716
0,291586 0,347661
0,403735
0,257942 0,030841
0,358876
65
25
0,193456 0,232708
0,269157
0,187849 0,19626
0,260745
0,154204 0,182241
0,213082
65
60
0,201867 0,243923
0,280372
0,199064 0,235512
0,274764
0,165419 0,19626
0,227101
65
200
0,227101 0,27196
0,31682
0,229905 0,274764
0,319624
0,193456 0,232708
0,266353
65
400
0,255138 0,302801
0,350464
0,260745 0,311212
0,361679
0,227101 0,269157
0,314016
65
800
0,274764 0,330838
0,375698
0,285979 0,33925
0,395324
0,252334 0,299998
0,347661
75
25
0,190653 0,227101
0,263549
0,185045 0,221493
0,260745
0,151401 0,179438
0,207475
75
60
0,199064 0,238316
0,274764
0,19626 0,232708
0,27196
0,162615 0,193456
0,224297
75
200
0,224297 0,266353
0,280372
0,227101 0,27196
0,31682
0,190653 0,229905
0,263549
75
400
0,249531 0,29439
0,342053
0,257942 0,308409
0,358876
0,224297 0,266353
0,308409
75
800
0,269157 0,322427
0,367287
0,280372 0,336446
0,389716
0,246727 0,29439
0,342053
85
25
0,185045 0,221493
0,257942
0,182241 0,21869
0,257942
0,148597 0,176634
0,204671
85
60
0,193456 0,232708
0,269157
0,193456 0,229905
0,269157
0,159812 0,190653
0,221493
85
200
0,21869 0,260745
0,299998
0,224297 0,269157
0,314016
0,187849 0,224297
0,260745
85
400
0,243923 0,288783
0,333642
0,255138 0,305605
0,356072
0,221493 0,263549
0,305605
85
800
0,263549 0,314016
0,358876
0,277568 0,330838
0,384109
0,243923 0,288783
0,336446
125
25
0,17383 0,207475
0,241119
0,176634 0,213082
0,246727
0,140186 0,168223
0,19626
125
60
0,182241 0,21869
0,274764
0,185045 0,221493
0,257942
0,151401 0,179438
0,207475
125
200
0,201867 0,241119
0,277568
0,213082 0,255138
0,297194
0,179438 0,213082
0,246727
125
400
0,224297 0,269157
0,311212
0,243923 0,291586
0,33925
0,210279 0,249531
0,288783
125
800
0,243923 0,288783
0,333642
0,266353 0,31682
0,367287
0,232708 0,277568
0,29439
ekil 10.9.3deki basitletirilmi s iletim edeer devresi ekil 10.9.1deki devrenin

basitletirilmi halidir. Burada nve ve sarg arasndaki s iletim yolu kaldrlm ve sarg ve nve
343
yzey scaklklarnn ayn olduu kabul edilmitir. Bu sadeletirme ve basitletirme nve ve

sarglar arasndaki nemli miktardaki yaltkandan kaynaklanmaktadr. Muhafaza duvar ve ortam
arasndaki yol bir yol olarak birletirilmitir. Bunun yaplmasnn nedeni iletim, konveksiyon ve
nmn birleik etkileri iin yaklak katsaylarn mevcut olmasdr. Bunlarn ayrlmas zordur ve
ek hatalar meydana getirir.
(10.9.7) ve (10.9.15) eitlikleri sarg ve sarg yzeyinin maksimum scakl arasndaki farkn
hesaplanmasnda kullanlr.
Ayn scaklkta olduu varsaylan nve ve sargnn birleik ak alanlar dolgu malzemesine veya
evreye hem demir ve hem de bakr kayplar yayar. Eer dolgu malzemesi kat ise s iletimi
sadece iletim ile gerekleir ve (10.9.1) eitlii uygulanabilir. (10.9.16) ve (10.9.17) eitlikleri
yzeyler arasndaki ortalama alann ve ortalama uzakln yaknlatrlmasnda kullanlr. Eer
dolgu malzemesi sv ise nve ve sarg takmnn yzeyi ve muhafazann yzeyi arasndaki iletim
yolu farkl iki alanl (fakat ayn iletkenlik katsays ile) seri iki diren yolu olarak dikkate alnabilir.
Bir sv dolgu malzemesinde doal konveksiyonlu scaklk gradyan ounlukla stten aa
dorudur. Doal konveksiyon altnda s iletiminin en etkin alanlar dikey alanlardr; s iletiminin
ou yatay yndedir. Hesaplama amalar iin yan scakl ve katsaynn tanm ortalama ya
scaklna dayandrlabilir. Basitletirilmi metotta sadece muhafazann dikey alan dikkate alnr
ve iletkenlik katsaylar s iletiminin btn tiplerini ierir.
T1 Maksimum sarg scakl
T1
T2 Maksimum nve scakl

T3 Nve ve sarg yzey scakl
T4 Muhafaza yzey scakl
T5 Ortam hava scakl
T3
T4
T5
T2
ekil 10.9.3 Transformotordaki s iletiminin basitletirilmi elektriksel edeeri
RNEK PROBLEM 10.12 (TRANSFORMOTOR SICAKLIK ARTIININ HESAPLANMASI)

EI-38,1 mm kare tipli transformotor laminasyonunun nve kayb 5,35 Wtr. Bakr ve demir
kayplar eittir. Aadaki ek veri verilmitir:
Sarg hacmi: 231 cm3 = 0,000231 m3
Sarg ak alan: 145 cm2 = 0,0145 m2
Toplam sarg yn:
1,9 cm = 0,019 m
Yaltkan yn: 0,635 cm = 0,00635 m
Sarg yaltm iletkenlik katsays:
0,118 W/(m2C)
Nve ak alan:
290 cm2 = 0,029 m2
Ya ve doal konveksiyon ile dikey yzey arasndaki iletkenlik
77,5 W/(m2C)
katsays:
Dolgu malzemesinin iletkenlik katsays:
0,315 W/(m2C)
Muhafazann dikey alan: 573 cm2 = 0,0573 m2
Muhafazann toplam alan: 777 cm2 = 0,0777 m2
Hava ve doal konveksiyon ile dikey yzey arasndaki iletkenlik
20,15 W/(m2C)
katsays:
344
letken scakln aadaki durumlar iin belirleyiniz:

(a) Ak nve ve sarg durumunda
(b) Ya dolu muhafaza iindeki nve ve sarg durumunda
(c) Kat dolgu malzemesi ile nve ve sargnn kapland durumda
ZM
Sargnn birim hacim bana s retim orann belirleyiniz:
qv =
5,35
= 23160 W/m 3 = 0,02316 W/cm3
0,000231
(10.9.15) eitliinden sargdaki sl iletkenliin ortalama katsaysn belirleyiniz:

hort =
xt
0,019
hi =
0,118 = 0,354 W/m 2 = 0,0000354 W/cm 2
xi
0,00635
(10.9.7) eitliinden sarg yzeyi zerindeki maksimum scaklk artn belirleyiniz:

Tm =
qv 2
23160
L =
(0,019) 2 = 11,8 C
2hort
2 0,354
(10.9.9) eitliinden sarg yzeyi zerindeki sargnn ortalama scaklk artn belirleyiniz:
Tort = 2 3 Tm = 2 3 (11,8) = 7,9 C
(a) Ak nve ve sarg durumunda

(10.9.4) eitliinden ortam zerinde sarg yzeyinin scaklk artn belirleyiniz:
T =
qv
5,35
=
= 18,3 C
hA 20,15 0,0145
Ak nve ve sargdaki iletkenin ortam zerinde maksimum scaklk artn belirleyiniz:

Tm = 11,8 + 18,3 = 30,1 C
Ak nve ve sargdaki iletkenin ortam zerinde ortalama scaklk artn belirleyiniz:
Tort = 7,9 + 18,3 = 26,2 C

(b) Ya dolu muhafaza iindeki nve ve sarg durumunda
(10.9.4) eitliinden ortalama ya scakl zerinde sarg yzeyinin scaklk artn belirleyiniz:
T =
q
5,35
=
= 4,8 C
hA 77,5 0,0145
345
(10.9.4) eitliini kullanarak muhafazann ortalama duvar scakl zerinde ortalama ya scaklk
artn belirleyiniz (hem demir ve hem de bakr kayplar katkda bulunur):
T =
q
5,35 + 5,35
=
= 2,4 C
hA 77,5 0,0573
(10.9.4) eitliini kullanarak ortam havas zerinde muhafaza duvarnn scaklk artn
belirleyiniz:
T =
q
5,35 + 5,35
=
= 9,26 C
hA 20,15 0,0573
Ya dolu muhafaza iin ortam havas zerinde iletkenin maksimum scaklk artn belirleyiniz:
T = 11,8 + 4,8 + 2,4 + 9,26 = 28,2 C
Ya dolu muhafaza iin ortam havas zerinde iletkenin ortalama scaklk artn belirleyiniz:
T = 7,9 + 4,8 + 2,4 + 9,26 = 24,3 C
(c) Nve ve sargnn kat dolgu malzemesi ile kapland durumda

(10.9.16) eitliini kullanarak nve ve sarg takm ve muhafaza arasndaki yaklak ortalama alan
belirleyiniz:
Aort = 1 2 ( Asarg + Anve + AMuhafaza ) = 1 2 (0,0145 + 0,029 + 0,0777) = 0,0606 m 2
(10.9.17) eitliini kullanarak nve ve sarg ve muhafaza arasndaki yaklak ortalama uzakl
belirleyiniz:
x=
Amuhafaza
4
Asarg + Anve
4
0,0777
0,0145 + 0,029
= 0,0198 m
4
4
(10.9.1) eitliini kullanarak muhafaza yzeyi zerinde nve ve sarg yzeyinin scaklk artn
belirleyiniz:
T =
qx
5,35 + 5,35
=
0,0198 = 11,1 C
hA 0,315 0,0606
evreleyen hava zerinde muhafazann yzey scaklk art yada olduu gibi kat dolgu
kompundu iin de ayndr. Kat dolgu muhafaza iin ortam havas zerinde iletkenin maksimum
scaklk artn belirleyiniz:
T = 11,8 + 11,1 + 9,26 = 32,16 C
Kat dolgu muhafaza iin ortam havas zerinde iletkenin ortalama scaklk artn belirleyiniz:
T = 7,9 + 11,1 + 9,26 = 28,26 C
346
10.10 TRANSFORMOTOR TASARIM LEMLER
Transformotor ve indktrlerin tasarm hem mekanik ve hem de elektriksel gereksinimleri veren

ve kullancnn istedii zelliklerde fonksiyonel gereksinimler ile balar. Elektriksel gereksinimler
ou kez sistemin notasyonunda verilecektir. Bu notasyondan uygulama iin nemli her edeer
devre parametresinin zellikleri belirlenir. Edeer devre parametrelerinin izlemesi gereken
karmaklk uygulamaya baldr. Dk empedansl bir kaynaktan dar bir frekans aral zerinde
alan basit bir g transformotorunda dikkate alnmas gereken en nemli parametre ak devre
indktansdr. Bu indktans beklenilebilecek en yksek gerilim ve en dk frekans
desteklemelidir. Sarglarn neden olduu seri diren scaklk art, boyut, ekonomi ve reglasyon
ile belirlenir. Reglasyon kaak indktansn dikkate alnmasn da gerektirebilir.
Kaynak empedans ve geni bant frekans gereksinimleri sunulduunda ok farkl bir durum
meydana gelir. Byle bir durumda tipik olan ey kompleks dalga biiminin yeniden retilme
gereidir. Kompleks dalga biimleri meydana getiren devreler sklkla sonlu kaynak
empedanslarna sahiptir. Bu durumda kaak indktans, kaynak empedans ve ak devre indktans
ile ibirlii halinde alan datlm kapasitansn dikkate alnmas gereklidir. G
transformotorlar dnda ou transformotorlar bu kategoriye der. Dier zel uygulamalar iin
bu blmn dier ksmlarna baknz. Bu ksm bilinen devre parametresi ve istenilen mekanik
gereksinimlerin mevcut malzeme ve ilemler kullanlarak bir transformotorun tasarmna
dntrlmesinin adm adm ilemlerine ayrlmtr.
10.10.1 MEKANK TASARIM

Sonulanan detayl mekanik ve elektriksel gereksinimler ile ilk adm genel mekanik yapnn
belirlenmesidir. iddetli evresel gereksinimler szdrmaz kapal yap ile en iyi karlanr. ok
yksek gerilimler ou kez ya dolu yaplar gerektirir. Bu yaplar minimum boyut, arlk ve
maliyet zorunluluu durumlarnda uyumazlk gsterir. iddetli evresel gereksinimlerde orta
gerilimler szdrmaz kapal yap ve kat dolgu malzemeleri ile karlanabilir. Szdrmaz kapal
yaplara alternatifler muhtelif ak yaplardr. Ak dolgulu yap hem yksek gerilimler ve hem de
iddetli evresel artlar iin kullanldr. Muhafazal yap dolgulu tip ve ak vernikli yap arasnda
bir deerde bulunmaktadr. Ak vernikli yap en az pahal olan tiptir ve iddetli evrelere ve
yksek gerilim streslerine en az dayanabilmektedir.
10.10.2 ELEKTRKSEL TASARIM

Elektriksel gereksinimlerden nve tipi seilir. Nve malzemeleri ve geometrisi ile ilgili olarak bu
blmn Mekanik Etmenler ksmna baknz. Nve malzemesi seiminde mevcut boyutlar ve
biimlerin aral dikkate alnr. Uygun boyutlarn snrl mevcudiyeti ou kez en uygun nve
malzemesinin kullanmn engeller. Tablo 10.6.1de tasarm kararlarn kolaylatran kullanl
malzemelerin bir zeti verilmektedir. Yap ve nve malzemesi seiminden sonra sargnn tasarm
balayabilir. Seilen yap ve spesifik evre scaklndan nve ve sargnn evre scaklnn tahmin
edilmesi mmkndr. Is iletimi ve scaklk art iin Isl Etmenler ksmna baknz. Yaltm
sistemi seilmelidir. Yaltm sisteminin maksimum gvenli alma scakl eksi tasarm
yaplacak transformotorun scakl izin verilen scaklk art olup bu scaklk boyutun balca
belirleyicisidir.
10.10.3 NVE BOYUTUNUN BELRLENMES

Armour Aratrma kuruluu izin verilen nve ve sargnn scaklk art, frekans, alma ak
younluu ve nve l oranlarndan g transformotorlarnn nve boyutunun balang
tahminlerinin yaplmas iin aadaki eitlii kullanarak bir metot gelitirmitir:
347
bd
l = 0,796 L
fFi B e Fc (Wc / Sc )
2/7
(10.10.1)
Bu ifade Faraday kuralndan ve nve ve sargnn geometrik zelliklerinden kartlmtr.

Eitlikteki terimlerin aklamas aadaki gibidir.
Nvenin karakteristik dorusal boyutu, l aadaki gibi tanmlanr:
l = 4 Ac Ai
(10.10.2)
Burada, Ac pencere alan (m2), Ai nve kesit alan (m2) ve lnin birimi metredir. Ac Ai arpm
nve kapasitesi olarak bilinir. WL transformotorun volt-amper anma g deeridir (birimi VA); f
hertz olarak en dk alma frekansdr; Fi nve paketleme faktrdr. Bu faktr etkin alann
elde edilmesi iin nve kesit alannn igal ettii alanla arplr. Bu say 0,8 - 0,95 arasnda deiir
ve ou kez nve reticisi tarafndan verilir. B alma ak younluudur (T). Minimum boyut iin
bu say manyetik malzemenin izin verebilecei kadar yksek olmaldr. Snrlama ou kez kabul
edilebilen maksimum uyartm akm ile olmaktadr. b faktr aadaki gibi tanmlanr:
mc = bl
(10.10.3)
Burada, mc sarg sarmnn ortalama uzunluudur. d faktr

Ac = dl 2
(10.10.4)
S c = el 2
(10.10.5)
ile tanmlanr. e faktr
ile tanmlanr ki burada, Sc sargnn ak yzey alandr (m2). Bu faktrleri ieren kare kk terimi
ayr bir sembolle aadaki gibi verilmitir:
Ko =
bd
e
(10.10.6)
Nvenin oranlar Konun deerini belirlemekte olup boyutsuzdur. Muhtelif yaygn kullanlan
biimler iin Konun deerleri tablo 10.10.1de verilmitir. Oranlar tablodakinden geni olarak
deien nveler iin Ko deerleri zerinde allana benzer baka transformotorlarda kullanlan
nvelerin oranlarndan tahmin edilebilir. terimi iletkenin ohm-m olarak zdirencidir. Bu deer
100 C de ticari bakr iletken tel iin 2,28610-8 m civarnda ve alminyum iletken tel iin
yaklak 3,810-8 m dir. Fc faktr bakr alannn nvenin toplam pencere alanna orandr. Bu
faktr ok yksek gerilimli tasarmlar iin 0,05 kadar kk bir deerden yksek akml, dk
gerilimli sarglar iin 0,7ye kadar deiir. Bu ilem kullanlarak doyurucu sonular iin Fcnin
deeri tahmin edilirken nceki deneyimlerden yararlanmak gereklidir. Wc watt olarak iletken
kaybdr. Wc / Sc oran (10.9.20) eitliinden belirlenir. evre scakl zerinde izin verilen nve
ve sarg scaklk artnn belirlenmesi iin bu eitliin kullanlmas gereklidir.
Tablo 10.1.1de 9 nolu eitliin kullanlmas ile (10.10.1) eitliinin deiik biimi elde edilerek bir
indktrn I2L sinden l deeri elde edilir:
348
I 2 L bd
l =
e Fc (Wc / S c )
BFi
2/7
(10.10.7)
Bu eitlikte I amper ve L henry dir. Dier btn terimler (10.10.1) eitliindeki ayn anlam ve
boyutlara sahiptir. G transformotorlar iin lnin deeri (10.10.1) eitliinden ve indktrler iin
(10.10.7) eitliinden elde edilebilir. l ve (10.10.2) eitliinden istenilen nve kapasitesi
belirlenebilir.
Tablo 10.10.1 (10.10.1) eitlii ile nve boyutunun tahmin edilmesi iin gereken sabitler; S
arpannn 1den farkl olmas nve kesitini dikdrtgen haline getirir.
L
L/2
1,5L
2,5L
3L
L/2
L
L
mc
L/2 L/2
2,5L
L L/2 L/2
mc
SL
Sabitler
S arpanlar
1,0
1,5L
L
mc
SL
Iskartasz EI kabuk tipi
Basit tip,
tipik orantlar
1,5
2,0
2,5
ekirdek tipi, ortalama

orantlar
S arpanlar
3,0
1,0
1,5
2,25
Ac Ai / L4
6,25
0,750 1,125 1,500 1,875
2,250
4,5
6,75
10,12
L/l
0,633
1,077 0,970 0,902 0,854
0,817
0,687
0,621
0,561
6,42
6,00 6,36
7,32
7,82
4,37
4,57
4,97
1,00
0,866 0,706 0,612 0,548
0,500
2,12
1,732
1,414
16,9
13,02 10,61 9,20
8,23
7,51
29,5
25,8
23,1
Ko
0,616
0,630 0,649 0,675 0,696
0,720
0,560
0,554
0,552
6,84
10.10.4 DER GEREKSNMLER

(10.10.1) ve (10.10.7) eitlikleri g transformotorlar ve indktrlerdeki scaklk art snrnn
byklnn tahmin edilmesinde bir vasta olmaktadr. Bunlar tasarmn bir balang noktasdr
ve yaygn olarak istenilen zelliklerin bir parasn oluturan ek gereksinimlerin eitliliini
artrmaz. Reglasyon ve ksa devre akm zellikleri sarg direncini ve kaak indktans etkiler.
Kaak indktans bazen istenilen zelliklerin belirgin bir gereksinimidir. Frekans tepkisi ve uyartm
akm ile ilgili istenilen zellikler ak devre indktansnda bir art zorlar. Yksek verim zellii
hem nve ve hem de iletken boyutunda bir art zorlayacaktr. Nveye uygulanan DC
mknatslanma nve yapsnn deitirilmesini gerektirir. Dk kapasitans gereksinimi elektrotlar
349
arasndaki minimum bolua ek snrlamalar koyar. Doyumlu aygtlar alma ak younluklar iin
karmak gereksinimlere sahiptir. Bunlar ou kez pencere alannn byk bir yzdesini igal eden
nc sarglara sahiptir. Doyumla ilikili yksek nve kayplar doyumlu aygtlarda dorusal
aygtlardan farkl olarak sl gradyanlara neden olur ve dorusal aygtlardaki s iletim
hesaplamalarnda kullanlan deneysel sabitler uygulanmaz. Bu ek gereksinimlerin dikkate alnmas
nve ve sarg tasarmnda irdelemeli ilem ihtiyacn gerektirir ve kabul edilebilir bir tasarm elde
edilinceye kadar ardk yaklamlar btn gereksinimler iin denenir.
10.10.5 KAAK NDKTANSIN HESAPLANMASI

Kaak indktans sarg boyutlarnn ve sargdaki toplam sarm saysnn bir fonksiyonudur. ekil
10.10.1ada boyutlar kontrol eden etiketleri ile iki sargl emerkezli bir sargnn kesit alan
grlmektedir. Kaak aknn yolu kesikli izgiler ile gsterilmitir. ekil 10.10.1a, b ve cde P
sarglar arasnda yaltmn ortalama evresidir. N kaak indktans ilgilendiren sargnn sarm
saysdr. Dier boyutlar ekilde grld gibidir. ekil 10.10.1a, b ve cde verilen sarg
dzenlemelerinin kaak indktans formlleri sarglar arasndaki ve sarglar yoluyla kaak
manyetik alanda depolanan enerjinin yaklak hesaplamalarna dayaldr ve srasyla aada
verilmitir:
ekil 10.10.1adaki sarg dzenlemesinin yaklak kaak indktans forml; birimler cmdir:
LL =
4N 2 P h1 + h3
+ h2 10 9 H
D 3
h1
h2 h
3
h3
h2
kaak ak
h1
E merkezli enine sarg
E merkezli boyuna sarg
ekil 10.10.1(a) Ara katmanlar olmayan (tek sargl) emerkezli enine ve boyuna sarglarn
boyutlar
ekil 10.10.1bdeki sarg dzenlemesinin yaklak kaak indktans forml; birimler cmdir:
LL =
N 2 P h1 + h3 + h5
+ h2 + h4 10 9 H
350

h3
h1
h5
h4
h3
h5
h2
h1
h2
h4
E merkezli enine sarg
E merkezli boyuna sarg
ekil 10.10.1(b) Ara katmanl (ok sargl) emerkezli enine ve boyuna sarglarn boyutlar
ekil 10.10.1cdeki sarg dzenlemesinin yaklak kaak indktans forml; birimler cmdir:
LL =
N 2 P h1 + h3 + h4 + h6
+ h2 + h5 10 9 H
D
Sarg 2
h6
Sarg 1
h4
h5
Sarg 1
Sarg 2
P
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 1
h1
Sarg 2
h3
h2
ekil 10.10.1(c) Tek nve zerinde iki emerkezli oklu sarg boyutlar. Kaak indktans sarg
yarmlarnn seri veya paralel balantsndan etkilenmez.
351
Nve geirgenliinin formllerde yer almadna dikkat edilmelidir. Herhangi bir sarg
konfigrasyonunun kaak indktans ototransformotor balants kullanldnda [(n 1) / n]2
terimi kadar azalr; burada n ototransformotorun gerilim ykseltme orandr.
10.10.6 KAPASTANSIN BELRLENMES

Bitiik sarglar ve nve ve sarglar arasndaki geometrik kapasitans yzey alannn boyutlarna
kyasla kktr ve yaklak olarak paralel plakal kapasitrn kapasitans forml ile verilir:
CG =
A o r
d
(10.10.8)
Bu formlde A kesit alan (m2), o vakum veya boluun dielektrik sabiti veya geirgenlii
( 10 9 / 36 F/m), r ortamn boyutsuz dielektrik sabiti veya bal geirgenlii ve d paralel
elektrotlar aras uzaklktr (m). E merkezli yzeyler iin alan yaklak olarak sarg uzunluu ile
ortalama evrenin arpmdr. Eer paralel plakalar e potansiyel yzeyler ise geometrik kapasitans
iki yzey arasndaki potansiyel farktaki etkin kapasitanstr. Eer potansiyel fark selenoid sargda
olduu gibi sarg uzunluu boyunca dorusal deiirse bu durumda etkin kapasitans aadaki gibi
verilir:
C etkin = C G
E12 + E1 E 2 + E 22
3E 2
(10.10.9)
Burada, CG bitiik yzeyler arasndaki geometrik kapasitans, E1 ve E2 sargnn iki ucundaki

potansiyel farklar ve E etkin kapasitans oluturan sarg ularndaki potansiyeldir.
ki veya daha fazla katmandan oluan ters selenoid sargdaki etkin kapasitans aadaki gibi verilir:
C etkin =
4C G
3
N L 1
N2
L
(10.10.10)
Burada, NL sargnn katman says, CG katmanlar aras ortalama geometrik kapasitans ve Cetkin ayn
sargnn oluturduu etkin kapasitanstr.
Baz dk kapasitansl transformotorlarda dk kapasitans sargs kendi ve dier sarglar ve nve
arasndaki byk hava boluu ile bir e potansiyel yzey meydana getirir. Bu yap ekil
10.10.2de grlmektedir. Paralel plakal kapasitans forml bu yapya uygulanamaz; bunun yerine
aadaki deneysel formln kullanl olduu bulunmutur:
C=
53,15mc K
ln Pw / Ps
pF
(10.10.11)
(10.10.11) eitliinde mc dk kapasitansl sargnn ortalama sarm uzunluu (m) ve K dk

kapasitansl sarg ve toprak arasnda yaltkann varln kompanze eden bir dzeltme faktrdr ve
1den byk dielektrik sabitine sahiptir. Dzeltme faktr tipik olarak yaklak 1,2 deerindedir.
Pw ve Ps ekil 10.10.2de tanmland gibi pencere ve dk kapasitansl sargnn evre
uzunluklardr. Bu forml Armour Aratrma Kuruluu tarafndan nerilmitir.
352
ekil 10.10.2 Dk
kapasitansl transformotor
yaps. (10.10.11)
formlndeki Pw ve Ps
deerleri aadaki gibidir:
mc
D
A
Pw = 2( A + B)
ve
Ps = 2(C + D )
10.10.7 DETAYLI NVE VE SARGI TASARIMI

Nve ve sarg tasarm tasarm hesaplama sayfalar kullanlarak yaplr. Tipik bir rnek bundan
sonraki ksmda tablo 10.10.3de grlmektedir. Nve kapasitesinin tahmini ve elektriksel
gereksinimlerden nvenin ve nve malzemesinin geici bir seimi yaplr. Mevcut dier
seeneklerin arasnda bu seim maliyet ve performans byk oranda belirler. Doyurucu olmayan
tasarm yaklamlar bu seimin dzeltilmesini zorlayabilir. Nveler ve nve malzemelerinin
boyutlar ve karakteristikleri en iyi dorudan retici tarafndan elde edilir ve bu bilgi hazr
olmaldr. Yeni malzemeler ve ilemler dzenli olarak tantlr ve eskimi olanlar ise listeden
drlr. Baz eitler sadece tek bir retici kaynaktan elde edilebilir. Muhtelif reticilerden
alnabilecek benzer malzeme eitleri birbirlerinin yerine kullanlmayabilir ve ou kez manyetik
zelliklerinde deiiklik gsterir. Baz eitler snrl mevcudiyete sahiptir.
Nvenin geici seimi nve kesit alann ve pencere boyutlarn verir. Nve malzemesinin seimi
alma ak younluuna bir st snr koyar. Ak younluu iin sklkla yaplan bir seim
mknatslanma erisinde dizin tam altndaki bir deerdir. Ak younluunun, nve alannn ve
elektriksel zelliklerin seilen deeri ile tablo 10.1.1deki uygun forml istenilen sarm saysnn
belirlenmesinde kullanlr. Transformotorlar iin primer geriliminin genlii ve frekans veya darbe
genilii Faraday kuralnn muhtelif biimlerinden birinde kullanlr. ndktrler iin ak
younluu-akm ilikisi kullanlr. Dier btn sarglar iin gereken yaklak sarm saylar gerilim
oranlarndan elde edilir.
letken tel boyutlarnn geici bir seimi gerekir. Bu seim iletkenlerde izin verilen akm
younluunun tahmin edilmesi ile yaplr. zin verilen akm younluu (mm2/A : 1 amperin
geebilecei kesit alan) btn pencerelerde hemen hemen ayndr. Ayn sarg takmnda dier
sarglarn zerinde tek bir sargnn akm younluundaki byk bir art sargda scak beneklere
nclk eder. Tahmin edilmi, izin verilen akm younluu nceki tasarmlara dayandrlabilir. Bu
Armour Aratrma Kuruluu tarafndan gelitirilen aadaki tasarm formlnden tahmin
edilebilir:
Akm younluu = 106
Fcl
Wc / Sc
bd
e
mm 2 /A
(10.10.12)
Bu forml (10.10.1) eitlii ile ilikilidir ve ierilen terimler her iki eitlikte ayn anlamlara
gelmektedir. Buradan elde edilen tahmin edilmi akm younluu sonucu ile her sarg akmnn
arplmasyla her sarg iletkeninin mm2 olarak kesit alan bulunur ve buradan iletken ap
353
hesaplanabilir. Her sargdan akan RMS akmlar istenilen zelliklerden ve RMS akm ksmnda
bahsedilen metotlardan belirlenir. Her sarg iin iletken tel tablolarndan (tablo 10.10.2 10.10.4)
istenilen aplara en yakn boyutlar seilir. Aygta elektrik enerjisinin tanmas iin kablo seimine
alkn tasarmclar manyetik bileenlerin akm younluu gereksinimlerinin ok tutucu olduunu
dnebilir. letken telin dzgn bir ekilde uzatlm durumu ile karlatrldnda sktrlm
sarg takmlarnda birim hacim bana retilen s zerinde birim alan bana kaybolan elverisiz
s oranndan dolay daha dk akm younluklar zorunlu hale gelir.
Sarg yaps ou kez nve seimi ile nerilir. Sarg yaps iin Sarg Tipleri ve Dzenlemeleri
ksmna baknz. Kk transformotorlarda mevcut olduunda ve gerilim stresleri dk olduunda
bobin yaps kullanlr. Bobin yapsna yaygn bir alternatif katmanl sarm sargsdr. Eer bir
bobin kullanlrsa mevcut sarg alan bobinin yap verisinden belirlenir. Her sargnn sarm says ve
her sargnn tel boyutu tahmin edilmi olarak imdi iletken tel tablosu her tel boyutu iin birim alan
bana sarmlarn belirlenmesinde kullanlr. Her sargnn birim alan bana sarmlar her sargnn
igal ettii alan veren iletken tel boyutunun istenilen sarm saysna blnr. Her sargnn igal
ettii alanlarn toplam btn sarglarn igal ettii toplam alandr. Bu figr bobindeki mevcut sarg
alan ile karlatrlr. eitli faktrler bobinin pencere alanndan tamamen yararlanmay engeller.
ou iletken tel tablolar en uygun artlara dayal olarak hazrlanmtr ve pratikte bunun byle
olmas nadiren gerekleir. Kk bobinlerde balant ular ve bunlarn zerindeki yaltkanlar
mevcut sarg alannn belirsiz fakat nemli bir yzdesini oluturur. Bu balant ular ve kullanlan
yaltm sargdan yararlanma alann drerek iletken telin dzgnce yatmasn engeller. ou
kez basnca duyarl yaltm band gibi sarglar arasndaki yaltm da ayn etkiye sahiptir. Sargy
yapan teknisyenin ustal da yararlanma verimini etkiler. Sarg alanndan yararlanlmas artlara ve
iletken tel tablosunun tutuculuuna bal olarak yaklak % 70 olacaktr.
Sarg yararlanma alannn tahmininde byk hassasiyet bobin sarml sarglara gre katmanl
sarml sarglarda mmkndr. Sarglarn sarmlar kontroll ve tekrar edebilir bir davranta
yerletirilir. ou katman sarml sarglar sarglarnn bir porsiyonunun nve penceresi ile
snrlanmasna izin vermeyen dikdrtgen biimli nvelerle kullanlr. Katman sarml sarglarn bu
blgesi balant ularnn yaprak yaltkan bindirmeleri, sktrc eritlerin yerletirilmesinde
kullanlr ve bu sarg boyutunu artran belirsiz ve ekstra faktrlerin ayak ba olmakszn sarg
porsiyonunun nve penceresi iinde kalmasn salar. Katman sarml sargnn temeli dikdrtgen
sarg tpdr. Elektriksel ve mekanik dayanm iin yaprak yaltm ile lamine edilmi tp sargnn
sarlmas sresince dikdrtgen bir mandrel zerinde desteklenir. Selenoid sarglar her katman ve
sarglar arasnda yaprak yaltm ile karlkl sarlm katmanlarda sarg tpne yerletirilir. Sarg
tp nvenin pencere uzunluundan biraz daha az bir uzunlukta kesilir. Yaprak yaltmnn ardk
katmanlarnn genilii sarg uzunluunu belirleyen sarg tpnn uzunluuna eit yaplr. letken
telin bir katmannn sarg uzunluu sarg ularndaki kenar boluu karlm olarak sarg
uzunluuna eit yaplr. Ulardaki sarmlarn katlanmasn engellemek iin her sargnn sarg
uzunluu alttaki sargdan daha az veya eit yaplr. Minimum kenarlar ve minimum katman yaltm
iletken tel boyutunun ve sarg atlyesindeki pratikliin fonksiyonlardr. letken tel tablolarnda
verilen kenar (marjin) ve yaprak yaltm verisi tutucudur. Bu en az deerler yksek gerilim
durumunda artrlmaldr. Karlkl sarg yapsndan dolay katmanlar arasndaki gerilim sfr ile
katman bana gerilimin iki kat arasnda deiir. Katman bana gerilim katmandaki sarm says
ile sarm bana gerilimin arpmna eittir. Katmann yaltkan kalnl belirlenirken yaygn bir
kurala gre yaltkan kalnl maksimum stresin ucunda 4000 V/mmye eit olarak alnr.
Kenarlarda bu deer iin dzenli olarak 1000 V/mm kullanlr. Bu stres seviyeleri yaklaktr. zin
verilen dielektrik stresleri ok sayda deikenin fonksiyonudur.
letken tel tablolar mm bana sarm saysn, katman yaltmn, minimum kenarlar ve her iletken
tel boyutunun apn verir. Bu verilerden katman bana sarm says ve her sarg iin katmanlarn
says belirlenir. Sarmlar ve son sarm arasndaki yaltm dielektrik ve mekanik gereksinimler ile
354
belirlenir. Btn bu saylarn toplam sarlan sargnn tamamdr. zin verilen sarg ylmas
nvenin pencere yksekliinin yaklak % 85idir. Bu yzde (%) pencere yksekliinin mutlak
deerine ve atlye pratiine ksmi olarak baldr. Kk sarglar, ince iletken telden ok sarml
sarglar ve ok k ulu sarglar dk pencere yararlanma verimine sahiptir.
Kesit (mm2)
1000 m'nin arl (kg)
20 C de 1000 m'nin
direnci ()
cm bana
sarm says
Minimum katman
yaltkan kalnl, mm
Rasgele sarmda cm2

bana sarm says
Katmanl sarmda cm2

bana sarm says
Minimum marjin
(kenar) mm
5,18900
4,62000
4,11500
3,66500
3,26400
2,90600
2,58800
2,30000
2,05000
1,83000
1,63000
1,45000
1,29000
1,15000
1,02000
0,91200
0,81300
0,72400
0,64300
0,57400
0,51100
0,45500
0,40400
0,36100
0,32000
0,28700
0,25400
0,22600
0,20300
0,18000
0,16000
0,14200
0,12700
0,11400
0,10200
0,08900
0,07900
0,07100
0,06400
0,05600
0,05100
Emayeli maksimum
ap (mm)
plak iletken
tel ap (mm)
Tablo 10.10.2 Yuvarlak kesitli kaln emayeli bakr iletken tel tablosu (Ayn kalnlkta alminyum
iletken telin direncinin bulunmas iin tablodaki deer 1,61 ile arplr. Ayn kalnlkta alminyum
iletken telin arlnn bulunmas iin tablodaki deer 0,304 ile arplr.)
5,32892
4,75488
4,24434
3,78714
3,38328
3,02006
2,69494
2,40792
2,15138
1,92278
1,73228
1,54686
1,38430
1,23952
1,10998
0,99314
0,89154
0,79756
0,71374
0,64262
0,57658
0,51562
0,46228
0,41656
0,37338
0,33782
0,30226
0,27432
0,24892
0,22352
0,19812
0,17780
0,16002
0,14478
0,12954
0,11430
0,10160
0,09144
0,08128
0,07366
0,06858
21,14741
16,76385
13,29932
10,54964
8,36739
6,63256
5,26040
4,15476
3,30064
2,63022
2,08672
1,65130
1,30698
1,03869
0,81713
0,65325
0,51912
0,41169
0,32472
0,25877
0,20508
0,16260
0,12819
0,10235
0,08042
0,06469
0,05067
0,04011
0,03237
0,02545
0,02011
0,01584
0,01267
0,01021
0,00817
0,00622
0,00490
0,00396
0,00322
0,00246
0,00204
188,94845
150,26609
119,02265
94,47423
74,98427
59,36254
47,16272
37,43262
29,80029
23,64087
18,74607
14,93734
11,82788
9,41767
7,48355
5,93625
4,73115
3,76409
2,97557
2,38045
1,87461
1,48778
1,18130
0,94325
0,74687
0,60255
0,47312
0,37641
0,30500
0,24102
0,18895
0,15027
0,11977
0,09745
0,07707
0,05906
0,04642
0,03779
0,03020
0,02351
0,01949
0,81528
1,02820
1,29657
1,63417
2,06067
2,60003
3,27686
4,13381
5,21647
6,56160
8,26762
10,43294
13,18882
16,56804
20,96431
26,41044
33,13608
41,99424
53,14896
66,60024
84,31656
106,29792
134,51280
168,63312
214,23624
266,40096
341,20320
429,78480
531,48960
675,84480
856,28880
1085,94480
1361,53200
1679,76960
2125,95840
2778,83760
3543,26400
4330,65600
5446,12800
7020,91200
8497,27200
1,78346
1,99606
2,23622
2,50787
2,80708
3,14566
3,52362
3,94487
4,40944
4,92125
5,47243
6,14172
6,85038
7,67715
8,54329
9,52754
10,62990
11,92911
13,34643
14,88186
16,53540
18,46453
20,55114
22,79523
25,43302
28,11018
31,41726
34,64560
38,38575
42,51960
48,03140
53,54320
59,84240
66,14160
73,22820
83,46440
93,70060
103,93680
116,92890
128,73990
138,58240
0,50800
0,50800
0,50800
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,17780
0,17780
0,17780
0,12700
0,12700
0,12700
0,12700
0,12700
0,07620
0,07620
0,07620
0,07620
0,07620
0,05080
0,05080
0,05080
0,05080
0,02540
0,02540
0,02540
0,02540
0,02540
0,02540
0,19050
0,19050
0,19050
0,19050
0,19050
0,19050
0,19050
3,16199
3,98349
4,99099
6,27749
7,85848
9,87348
12,38448
16,63147
20,80096
26,03995
32,08494
40,91992
50,21990
62,61987
78,11984
97,49481
121,05476
151,27970
188,94462
233,11953
289,53942
362,07928
450,58410
554,89889
690,67862
843,81831
1053,99789
1279,67744
1554,18189
1921,99616
2448,99510
3037,99392
3750,99250
4587,99082
5734,98853
7362,48528
9315,48137
11516,47697
14569,97086
17669,96466
20475,45905
2,72799
3,39449
4,21599
5,54899
6,91299
9,09848
10,69498
13,25247
16,41447
20,30496
24,69145
31,77494
39,21492
48,35990
61,84488
76,25985
93,46481
115,16477
150,65970
183,98463
225,83455
278,53444
341,30932
414,00417
536,60893
647,43371
796,38841
952,93809
1244,80251
1526,74695
1921,99616
2340,49532
2851,99430
3440,99312
4231,49154
5564,48887
6928,48614
8400,98320
10415,97917
12446,47511
14135,97173
7,92480
7,92480
7,92480
7,92480
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
4,74980
4,74980
4,74980
4,74980
3,96240
3,96240
3,96240
3,96240
3,96240
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
2,38760
2,38760
2,38760
2,38760
2,38760
2,38760
2,38760
355
plak iletken
tel ap (mm)
Emayeli maksimum
ap (mm)
Kesit (mm2)
1000 m'nin arl (kg)
20 C de 1000 m'nin
direnci ()
cm bana
sarm says
Minimum katman
yaltkan kalnl, mm
Rasgele sarmda cm2

bana sarm says
Katmanl sarmda cm2

bana sarm says
Minimum marjin
(kenar) mm
Tablo 10.10.3 Yuvarlak kesitli tek katmanl emaye bakr iletken tel (Ayn kalnlkta alminyum
iletken telin direncinin bulunmas iin tablodaki deer 1,61 ile arplr. Ayn kalnlkta alminyum
iletken telin arlnn bulunmas iin tablodaki deer 0,304 ile arplr.)
1,63000
1,45000
1,29000
1,15000
1,02000
0,91200
0,81300
0,72400
0,64300
0,57400
0,51100
0,45500
0,40400
0,36100
0,32000
0,28700
0,25400
0,22600
0,20300
0,18000
0,16000
0,14200
0,12700
0,11400
0,10200
0,08900
0,07900
0,07100
0,06400
0,05600
0,05100
1,69164
1,50876
1,34874
1,20650
1,07696
0,96266
0,89154
0,76962
0,68580
0,61722
0,55118
0,49276
0,43942
0,39624
0,35560
0,32004
0,28448
0,25400
0,23114
0,20574
0,18288
0,16256
0,14732
0,13208
0,11938
0,10414
0,09398
0,08382
0,07620
0,09144
0,06096
2,08672
1,65130
1,30698
1,03869
0,81713
0,65325
0,51912
0,41169
0,32472
0,25877
0,20508
0,16260
0,12819
0,10235
0,08042
0,06469
0,05067
0,04011
0,03237
0,02545
0,02011
0,01584
0,01267
0,01021
0,00817
0,00622
0,00490
0,00396
0,00322
0,00246
0,00204
18,74607
14,81832
11,73861
9,34328
7,40916
5,87674
4,67164
3,71946
2,93093
2,35070
1,84485
1,47142
1,16196
0,92689
0,73348
0,59065
0,31392
0,36599
0,29756
0,23358
0,18449
0,14551
0,11649
0,09403
0,07454
0,05683
0,04478
0,03645
0,02916
0,02261
0,01860
8,26762
10,43294
13,18882
16,56804
20,96431
26,41044
33,13608
41,99424
53,14896
66,60024
84,31656
106,29792
134,51280
168,63312
214,23624
266,40096
341,20320
429,78480
531,48960
675,84480
856,28880
1085,94480
1361,53200
1679,76960
2125,95840
2778,83760
3543,26400
4330,65600
5446,12800
7020,91200
8497,27200
5,62991
6,29920
7,04723
7,87400
8,81888
9,88187
10,66927
12,32281
13,85824
15,39367
17,24406
19,25193
21,61413
23,97633
26,69286
29,68498
33,38576
37,40150
40,94480
46,06290
51,96840
58,26760
64,56680
72,04710
79,52740
91,33840
100,78720
113,38560
124,80290
143,70050
155,90520
0,25400
0,17780
0,17780
0,12700
0,12700
0,12700
0,12700
0,12700
0,12700
0,07620
0,07620
0,07620
0,07620
0,07620
0,05080
0,05080
0,05080
0,05080
0,02540
0,02540
0,02540
0,02540
0,02540
0,02540
0,01905
0,01905
0,01905
0,01905
0,01905
0,01905
0,01905
33,63493
42,31492
52,85489
66,02987
82,92483
103,84979
121,05476
162,59467
204,59959
252,64949
316,97437
396,48921
498,63400
608,21878
761,51348
940,07312
1189,77762
1492,64701
1802,64639
2275,39545
2879,89424
3642,49272
4432,99113
5517,98896
6757,98648
8878,38224
10902,67819
13701,97260
16584,96683
22081,25584
25915,94817
25,82295
33,40243
41,38492
50,83990
65,56487
81,06484
93,61981
123,22475
152,51969
195,76461
245,82951
287,98942
375,09925
453,99409
588,22382
716,09857
891,09322
1097,86280
1433,43713
1787,14643
2231,99554
2782,24444
3340,24332
4085,79183
5142,88971
6626,23675
7997,98400
9857,98028
11711,77658
15126,41975
17421,96516
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
4,74980
4,74980
4,74980
4,74980
3,96240
3,96240
3,96240
3,96240
3,96240
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
3,17500
Sarg tasarmnda ilk giriim sonucu nve penceresi ile uygunluk zayf kabilir. Eer sarg yn
ok bykse nve boyutu artrlabilir veya iletken telin akm younluklar iletken tellerin
boyutunun azaltlmas ile artrlabilir. Nve boyutunun artrlmas nve alannn artrlmas, pencere
alannn artrlmas veya her ikisinin artrlmas anlamna gelebilir. Nve alannn artrlmas btn
sarglardaki sarm saylarnn azaltlmasna izin verir. Eer sarg yn nve penceresi iin ok
kkse nve kltlebilir veya iletken telin akm younluklar btn sarglardaki iletkenlerin
boyutunun artrlmas ile azaltlabilir. Sonraki bu yaklama ynlenme scaklk artnn yksek
veya dk olup olmadnn tahminine bal olacaktr. Scaklk art sarm says ile dorudan ve
akm younluu (mm2/A) ile ters olarak deiecektir. Bu ilem tasarmn scaklk art
hesaplamasnn doruluunun kabul edilebilir yeterlilikte gzkt bir noktada birleecektir.
Sarg direnleri her sargnn ortalama sarm uzunluunun hesaplanmas, iletken tel uzunluunun
356
bulunmas iin sarm saysnn ortalama sarm uzunluu ile arplmas, son olarak birim uzunluk
bana direnle uzunluun arpm ile belirlenir. Diren her sargnn iletken kaybnn bulunmas
amacyla her sarg akmnn karesi ile arplr. Bu kayplarn toplam scaklkla direnteki artn
kompanzasyonu iin yaklak 1,3 faktr ile arplr. Bir tasarm sayfas hesaplamalar kolaylatrr.
Tablo 10.10.6daki tasarm hesaplama sayfas bir dizi sra ve stunlar ierir. Her sra setinde bir
sarg verisi bulunmaktadr. Stun balklar veriyi tanmlar. ki stun ylmann hesaplanmas iin
kullanlr. Sol stuna ylmaya katks olan btn maddeler srayla girilir: birincisi sarg tpnn
akl ve sarg tpnn kalnl, ikincisi katman says ile arplan iletken tel ap, sonraki
katman saysnn bir eksii ile arplan katmann yaltkan kalnl ve en son olarak st yaltkan. Bu
ilem her sarg iin tekrar edilir. Bu saylarn toplam stunun altnda girilir. Bu toplama ilemi
farkl bir formda yani artmsal olarak sa stunda tekrarlanarak sarmn ortalama uzunluunun
hesaplanmasn basitletirir. Sarg tp ile nve arasndaki aklk ve sarg tp kalnlnn toplam
ilk sargnn st srasnda girilir. letken telin toplam kalnl ve bu sargnn katman yaltkan yn
ikinci srada girilir. st yaltkan kalnl nc srada girilir. Bu saynn toplam aadaki
sargnn birinci srasnda girilir. Bu ileme son toplam sol stunda elde edilenle ayn olacak ekilde
btn sarglar iin devam edilir. Nvenin evresi nvenin geometrik kenar llerinin toplam
olarak hesaplanr. Her hangi bir sargnn ortalama sarm uzunluu, mc aadaki gibi hesaplanr:
mc = 2 L + 2SL + 8 sarg tpnn kalnl + 4 sarg yn
cm bana
sarm says
Minimum katman
yaltkan kalnl, mm
Rasgele sarmda cm2

bana sarm says
Katmanl sarmda cm2

bana sarm says
Minimum marjin
(kenar) mm
ap Yaltkanl Kesit
arlk
8,27000 8,45566 68,39290 599,72536
7,38400 7,54888 54,52346 473,71013
6,54300 6,73608 42,81085 374,02866
5,82700 6,01218 33,95393 295,17616
5,18900 5,36702 26,92572 232,68927
4,62000 4,79298 21,34440 182,84854
4,11500 4,28244 16,93323 146,38298
3,66500 3,82778 13,43223 115,18417
3,26400 3,42392 10,65370 90,36794
2,90600 3,06070 8,44484 72,39552
2,58800 2,74066 6,69774 56,81844
2,30000 2,45618 5,29000 45,73445
2,05000 2,20472 4,20250 35,94484
1,83000 1,98120 3,34890 28,87787
1,63000 1,78054 2,65690 22,67381
20 C de 1000 m'nin
direnci ()
1000 m'nin arl (kg)
Kesit (mm2)
Emayeli maksimum
ap (mm)
plak iletken
tel kenar (mm)
Tablo 10.10.4 Kare kesitli kaln emayeli bakr iletken tel (Ayn kalnlkta alminyum iletken telin
direncinin bulunmas iin tablodaki deer 1,61 ile arplr. Ayn kalnlkta alminyum iletken telin
arlnn bulunmas iin tablodaki deer 0,304 ile arplr.)
diren
0,25639
0,32464
0,41108
0,52132
0,66207
0,84251
1,05346
1,34021
1,70995
2,13711
2,72634
3,38907
4,31753
5,38379
6,87328
sarm
1,12205
1,25590
1,40945
1,57874
1,77165
1,98031
2,21653
2,48031
2,77559
3,10236
3,46456
3,86613
4,29133
4,76377
5,31495
kalnlk
0,50800
0,50800
0,50800
0,50800
0,50800
0,50800
0,50800
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
0,25400
rasgele
1,25550
1,56550
1,98400
2,49550
3,11549
3,92149
4,91349
6,13799
7,67248
9,59448
11,98148
14,91097
18,50696
22,92445
28,38044
katmanl
1,12065
1,39655
1,73600
2,29400
2,69699
3,34799
4,13849
5,44049
6,74249
8,38548
10,35398
12,75647
15,68597
19,18896
23,46695
marjin
9,52500
9,52500
9,52500
7,92480
7,92480
7,92480
7,92480
7,92480
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
6,35000
Ortalama sarm uzunluunun bu hesaplamas ikinlik olmakszn dikdrtgen sarg biimi

varsaymaktadr. Sarmn dikdrtgen biimden uzaklamas ve ikinliklerin oluumu bu metodu
olduka doru hale getirerek etkileri kompanze eder. Tasarm sayfasndaki daha fazla stunlar
ortalama sarm uzunluunun metreye, dirence ve g kaybna dntrlmesi iin boluk salar.
357
Datlm kapasitans ve kaak indktansn hesaplanmasnda sarglar arasndaki yaltmn ortalama

evresi, P kullanlr. Bunun hesaplanmas iin de ilgili geometrik boyutlar dikkate alnmaldr:
P = 2 L + 2 SL + 8 sarg tpnn kalnl + 8 sarg yn + 4 ara yaltkann kalnl
Nvenin boyutu ve biimi ve sarg geici olarak tesis edilmi olarak ak sarg alan hesaplanr. Bu
en doru olarak sargnn boyutlarndan yaplr. (10.10.5) eitlii ve tablo 10.10.1 yaklak deerler
iin kullanldr. alma scaklnda ak sarg alanna blnm toplam iletken kayb metre kare
bana g kaybn (watt) verir. Bu oran ve tablo 10.9.3den scaklk art sabiti nve ve sarg
evresi zerinde iletkenin scaklk artnn elde edilmesi iin (10.9.20) eitliinde kullanlabilir.
letken tel ve nve boyutlar tahmin edilmi izin verilen nve ve sarg scaklk artnn elde
edilmesi iin ayarlanr ve ilem tekrarlanr.
Nve kayb nve reticisi tarafndan verilen veriden belirlenir. Bu ou kez eriler biiminde
eitli ak younluklar ve frekanslar iin watt/kg olarak verilir. Benzer eriler uyartm akmnn
belirlenebilecei uyartm volt-amper/kg verir. Kg bana nve kayb toplam nve kaybnn
belirlenmesi iin nve arl ile arplr. deal olarak nve kayb ve iletken teldeki kayp eittir.
Bu tasarmn yaklak bir testi olarak kullanlabilir. atan gereksinimler ou kez bu ilikinin elde
edilmesini engeller.
Bilinen nve ve bakr kayb ile scaklk artnn daha doru bir tahmini mmkndr. stenildiinde
klf, kutu veya muhafazann yaklak boyutu belirlenebilir ve bileen ortam ve sarg ortam
arasndaki scaklk fark Scaklk Artnn Basitletirilmi Hesaplamalar ksmnda bahsedilen
metotlar ile tahmin edilebilir. Eer muhafaza gerekmiyorsa sarg ortam bileen ortam ile ayndr.
Eer dolgu malzemesi ve muhafaza duvar ve bileen scakl art sarg scakl yoluyla scaklk
dm izin verilen toplam scaklk artndan farkllk gsterirse yeni bir yaklak nve ve sarg
tasarm gereklidir.
Birinci ve ikinci yaklamlardan sonra tasarm ek gereksinimler iin denenmelidir. Bu
gereksinimler ile ilikili olan edeer devre elemanlar belirlenmeli ve gerektii kadar ayarlamalar
yaplmaldr. Eer bir indktans gereksinimi varsa (10.1.21) eitlii yaklak tasarmn
indktansnn tahmininde kullanlabilir. Tahmin edilen indktans dk ise (10.1.21) eitlii sarm
saysnn, geirgenliin, nve alannn veya bu faktrlerin bir kombinasyonunun artrlmas ile
indktansta bir artn elde edilebileceini gstermektedir. ndktans gereksinimi nve veya nve
malzemesinde bir deiimi zorlayabilir. ndktansn artrlmas iin yaplan deiimler ou kez ak
younluunda bir azalmaya neden olur ve bylece nve kaybnn olduka dk olmas
beklenebilir. Sarglar aras ve sarg toprak aras kapasitans [(10.10.8) eitlii] elektrotlar aras
boluun artrlmas ile ve aradaki dielektrik malzemenin daha dk dielektrik sabitli bir
malzemeyle deitirilmesiyle azaltlabilir. Bir sargnn ularndaki etkin kapasitans katman
saysnn artrlmas ve her katmann sarm uzunluunun azaltlmas ile azaltlabilir. Kaak
indktans (ekil 10.10.1a, b, c) sarglar arasndaki boluun azaltlmas, sarg uzunluunun
artrlmas ve katmanlarn saysnn azaltlmas ile azaltlabilir. Sarm saysnn azaltlmas da kaak
indktans azaltacaktr. Verilen bir nve kapasitesi iin hem kaak indktans ve hem de ak devre
indktans pencere-nve alan orannn azaltlmas ile azaltlabilir. Yksek frekans performansnn
gelitirilmesi iin teebbsler genelde dk frekans performansn yaralayacak veya bunun tersi
olacaktr. Sarg direnci de pencere-nve alan orannn azaltlmas ile azaltlr. letken arl
emaye iletken tel tablosundan elde edilebilen birim uzunluk bana arln her sarg iletkeninin
uzunluu ile arpmndan belirlenebilir. Nve ve sargnn arl hemen hemen iletkenlerin
arlklar ve nve arlnn toplamdr.
Ar boyut veya arlk daha yksek ak younluklarnda alan veya daha yksek geirgenlikte
alternatif bir nve malzemesinin seimi ile drlebilir. Eer daha yksek scaklk art yksek
358
scaklkl yaltkan malzemeler kullanlarak barndrlabiliyorsa akm younluklar artrlabilir ve

nve penceresi azaltlr.
Doyurucu bir tasarm elde edildikten sonra reglasyon iin sarmlarda bir ayarlama yaplmaldr.
rnek bir reglasyon hesaplamas bu blmn Reglasyon ksmnda verilmitir. Sarm oran seri
devre elemanlar yoluyla gerilim dmnn kompanzasyonu iin ayarlanmaldr. Eer aygt bir
indktr ise bu blmn Manyetik Devreler ksmnda rnek problemde grlen geirgenlik
hesaplamalar yaplmaldr. ndktrlerin sarg direnci ou kez kritiktir. Direncin drlmesi ve
indktansn artrlmas atan bir gereksinimdir. retim aamasnda diren indktansa gre daha
yakndan kontrol edilebilir. Basit bir bileende indktans iin gvenliin kabul edilebilir bir ihtiyat
paynn salanmasndaki ihmal zlmesi zor retim problemleri ortaya karabilir.
10.10.8 G TRANSFORMOTORUNUN ADIM ADIM TASARIMI VE RNEK TASARIM

Aada bir transformotorun tasarm ileminin adm-adm zeti verilmitir. Bunlar hakknda detayl
bilgi blmn ilgili ksmlarnda bulunabilir. Bu admlar takip edilerek bir transformotorun tasarm
ilemi tasarm hesaplama sayfas kullanlarak byk lde kolaylatrlr.
1 stenilen zellikler verisini toplaynz:
Primer gerilimi, frekans, dalga biimi, grev saykl, tekrarlama oran, pals genilii
Sekonder gerilimi
Sekonder RMS akm
Harici uygulanan (indklenmemi) gerilim
Edeer devre parametreleri:
Sarg direnleri
Kaak indktans
Datlm kapasitans
nt indktans
nt diren
evresel artlar:
Scaklk snrlar
Nem
ok ve titreim
Maksimum boyutlar ve arlk
2 Kullanlacak yapy seiniz.
3 Nvenin manyetik malzemesini seiniz.
4 Yaltm sistemini seiniz.
5 Nve ve sargnn izin verilen scaklk artn tahmin ediniz.
6 Ak sarg yzeyinin birim alan bana izin verilen sarg kaybn hesaplaynz.
7 stenilen nve kapasitesini tahmin ediniz.
8 Nve malzemesinin ve istenilen boyutunun mevcudiyetini belirleyiniz.
9 Nvenin geici seimini yapnz.
359
10 Maksimum alma ak younluunu seiniz.

11 Primerin istenilen sarm saysn hesaplaynz.
12
Primerin sarm saysndan ve sekonder - primer gerilim oranndan sekonder sarm saysn
hesaplaynz.
13 Hem primer ve hem de sekonder iin gereken akm younluklarn tahmin ediniz.
14 Sekonder akmndan ve sekonder - primer gerilim oranndan primer akmn hesaplaynz.
15
Bilinen akmlardan ve istenilen akm younluklarndan primer ve sekonderin iletken tel

boyutlarn seiniz.
16 Kullanlacak sarg yapsn seiniz.

17
Sarglar arasnda, kenarlar ile beraber toprak ve sarglar arasnda ve sarg katmanlar arasndaki
istenilen yaltm belirleyiniz.
18
Adm 9da seilen nvenin sarg uzunluunu ve adm 17de gereken kenarlar (marjin)
belirleyiniz.
19 Sarglarn ynn, sarglar aras yaltm ve topraa kar yaltm belirleyiniz.

Adm 9da seilen nvenin mevcut pencere ykseklii ile hesaplanm sarg ynn
karlatrnz. ou durumlarda hesaplanm yn mevcut pencere yksekliinin yaklak %
20
85i olmaldr. Eer yn farkl kmsa yeni bir nve seimi ile adm 9a geri dnnz ve
sonraki btn admlar tekrarlaynz.
21 Gereken edeer devre parametrelerini hesaplaynz:
Sarg direnci
Kaak indktans
Datlm kapasitans
nt indktans
nt diren
22 Nve kaybn, bakr kaybn ve uyartm akmn hesaplaynz.
23 Scaklk artn hesaplaynz.
24 Maksimum boyut ve arlk gereksinimleri ile nve ve sargnn arln karlatrnz.
25 Gerekli ise btn gereksinimleri karlamak iin adm 9 veya adm 4e geri dnnz.
26 Doru tam yk geriliminin elde edilebilecei ekilde sarmlar ayarlaynz.
27
Btn hesaplamalar bir daha gzden geiriniz ve kontrol ediniz. Hesaplanan btn deerler ile
istenilen gereksinimleri karlatrnz.
RNEK PROBLEM 10.13 (G TRANSFORMOTORU TASARIMI)

5 V sargs ile 10 A RMS akmda 5 V veren bir transformotorun nve ve sarg tasarmn yapnz
(nve yaltmnda toprak potansiyelinin zerinde 1000 Vluk gerilim dikkate alnacaktr). Ortamn
maksimum scakl 60 C olacaktr. Primer 220 V ve 50 Hz olacaktr. retim kolayl ve dk
maliyeti dikkate alarak tasarm yapnz.
ZM
Yksek scaklkl vernikle emdirilmi kat yaltkanl bir sarg ile ak tip yap seiniz; iddetli
evresel gereksinimler olmadndan bu tip yap 1000 Vta gvenle kullanlabilir. Nve iin
360
skartasz laminasyon serisi seiniz nk bunlar dk maliyet salar ve kolaylkla hazr

bulunabilir. Dk maliyet iin M-19 kodlu (greydli) silikon elii seiniz. Bu trn malzemesi
kaln olduundan paketleme maliyeti de daha iyi silikon elie gre daha azdr. Eer malzeme
maliyeti ncelikle dikkate alnmas gerekmeseydi malzemenin bulunabilirlii silikon eliklerin
dier trlerinin kullanlmasn nerebilirdi.
130 C alma scakl ile bir yaltm sistemi seiniz. Bu scaklk sklkla kullanlan 105 C deeri
yerine s ile kolaylkla soyulabilen emaye iletken telin kullanmna izin verir. Yksek scaklkl
vernik emdirilmi kat 130 Clik kullanmda da kabul edilebilir. 105 C alma scakl iin
anlan malzemeler zerinde bu malzemelerin kullanmnda biraz maliyet fazlal vardr ve daha
yksek alma scakl kullanldnda maliyet ve boyutta tasarruf salar. 130 Cnin zerinde
alma scaklklar s ile soyulabilen emaye iletken telin kullanmn engeller ve daha pahal
yaprak yaltmn gerektirir.
Yukardaki seimler temel tasarm kararlardr. Bunlar tasarmc kadar kullancy da ilgilendirir
nk bunlar maliyet ve kalitenin balca belirleyicisidir.
Laminasyon boyutu (10.10.1) eitliinin kullanlmasyla tahmin edilebilir. Bu eitlikteki deerlerin
girilmesi iin aadaki veri gerekir:
W L = 5 10 = 50 VA
f = 50 Hz
Paketleme faktr: Fi = 0,95
B = 1,5 T
= 2,286 108 m
Fc = 0,4
1, 25
Wc T
=
Sc K
1, 25
70
0,210279
Ko =
bd
= 0,65
e
Verilir
Verilir
Laminasyon reticisi tarafndan verilir.
Mknatslanma erisinden elde edilir.
Bakrn zdirenci (100 C de)
Bakrn pencere alanna oran; tahmin edilir.

Verilen veri, tablo 10.9.3 deki katsaylar ve (10.9.20)
= 1421,93 eitliinden hesaplanr; scaklk fark,
T = 130 60 = 70 C dir.
S = 1,5 iin tablo 10.10.1den hesaplanr. Nvenin
gerek
geometrik
kesiti
kare
olduunda
laminasyonlar arasndaki yaltmdan dolay gerek
manyetik kesit kare eklinde olmayacaktr. Bundan
dolay S = 1 geometrik kare kesite ait katsaylar
yerine S = 1,5 geometrik dikdrtgen kesite ait
katsaylar alnr.
Bu verilenlerin (10.10.1) eitliinde yerine konulmas ile transformotorun karakteristik dorusal

boyutu aadaki gibi hesaplanr:
50
2,286 10 8
l = 0,796
0,65
50 0,95 1,5
0,4 1421,93
2/7
= 0,020828 m = 2,0828 cm
Akm younluu (10.10.12) eitliinden tahmin edilebilir:

Akm younluu = 106
0,4 0,82 0,9

0,65 = 0,237885 mm 2 /A = 4,2 A/mm2
0,92
361
Sekonderden istenilen 10 Ain gemesi iin sekonder sarg iletken kesit alan aadaki gibi
hesaplanr:
Sekonder sarg iletken kesit alan = akm younluu sekonder akm
Sekonder sarg iletken kesit alan = (0,237885 mm 2 /A ) 10 A = 2,37885 mm 2
Primer sarg iletkeninden geen akm dntrme oranndan aadaki gibi hesaplanr:
E1 I 2
=
E 2 I1
220 10
=
I1 = 0,22727 A
5
I1
Primerden, hesaplanan 0,22727 Ain gemesi iin primer sarg iletken kesit alan aadaki gibi
hesaplanr:
Primer sarg iletken kesit alan = akm younluu primer akm
Primer sarg iletken kesit alan = (0,237885 mm 2 /A ) 0,22727 A = 0,05406 mm 2
Emaye iletken tel tablolarndan (tablo 10.10.2) ilgili kesite en uygun aplar seilir. Bununla ilgili
seim tablo 10.10.5 ve tablo 10.10.6da grlmektedir. Tablo 10.10.6da primer sargnn akm
kayplarn kompanzasyonu iin yaklak % 15 artrlarak 0,22727 A yerine 0,26 A alnmtr.
20 C de 1000 m'nin
direnci ()
cm bana
sarm says
18,74607
0,47312
8,26762
341,20320
5,47243
31,41726
0,25400 32,08494
0,05080 1053,99789
Minimum marjin
(kenar) mm
1000 m'nin arl (kg)
2,08672
0,05067
Katmanl sarmda cm2

bana sarm says
Kesit (mm2)
1,73228
0,30226
Rasgele sarmda cm2

bana sarm says
Emayeli maksimum
ap (mm)
1,63000
0,25400
Minimum katman
yaltkan kalnl, mm
plak iletken
tel ap (mm)
Tablo 10.10.5 rnek tasarmda primer ve sekonder emaye iletkenlerin zellikleri (Listenin tamam
tablo 10.10.2de)
24,69145
796,38841
6,35000
3,17500
Tablo 10.10.1den orta bacak geniliinin karakteristik dorusal boyuta (l) orannn kare kesit
alanl skartasz laminasyonlar iin 1,077 olduu grlmektedir. Tablo 10.10.1den S = 1 kare
kesitli nveye ait katsaylar kullanlarak nvenin geometrik boyutlar aadaki gibi hesaplanr:
L / l = 1,077 katsaysndan nvenin orta bacak genilii,
L = l 1,077 = 0,020828 1,077 = 0,02243 m = 2,243 cm
olarak hesaplanr. Nvenin paketleme boyutunun (SL uzunluu) hesaplanmas iin aadaki
hesaplamalar yaplr:
10.10.4 eitliinden aadaki gibi nvenin pencere alan hesaplanr:
Ac = dl 2 = 0,866 0,02082 = 0,000375 m 2 = 3,75 cm 2
362
10.10.2 eitliinden ve tablo 10.10.1deki skartasz kare EI tipine ait katsaydan aadaki
gibi nvenin kesit alan ve paketleme uzunluu (SL) hesaplanr:
Ac Ai / L4 = 0,75
0,000375 Ai /(0,02243) 4 = 0,75
Ai = 0,0005 m 2
Ai = L SL
0,0005 = 0,02243 SL
SL = 0,223 m = 2,23 cm
Paketleme faktr dikkate alnarak nve kesit alan aadaki gibi hesaplanr:
Nvenin hesaplanan iki boyutu L = 0,02243 m , SL = 0,0223 m olur. Grld gibi nve yaklak
olarak kare kesiti oluturmaktadr.
Bu boyut tablo 10.7.1deki laminasyon nve boyutlarnn uygun bir listesinin alnd ekil
10.10.3de grld gibi yaklak olarak EI-22,2 skartasz laminasyonunun dikkate alnmasn
nermektedir. imdi tahmin edilen laminasyon boyutu ve akm oranlarndan seilen emaye iletken
tel boyutlar ve hesaplanan akm younluundan bir deneme tasarmnn yaplmas gereklidir. Bu
yaplm ve EI-22,2 laminasyonunun ok kk olduu bulunmutur. Nve ve iletken tel
boyutlarnn ardk yaklamlar EI-25,4 laminasyonu ve bunun 11/8 ine karlk gelen paket
uzunluu (28,575 mm) seilinceye kadar yaplr. Yeni laminasyon boyutuna gre nve kesit alan
paketleme faktr dikkate alnarak 0,0254 0,028575 0,95 = 0,0006895 m 2 = 6,895 cm 2 olur.
Nvenin bu kesit alanna gre primer ve sekonderin balang sarm saylar aadaki gibi
hesaplanr:
N1 =
220
E1
=
959 sarm
4,44 BAf 4,44 1,5 6,89 10 4 50
N2 =
E2
5
=
22 sarm
4,44 BAf 4,44 1,5 6,89 10 4 50
Son tasarmdaki hesaplamalar tablo 10.10.6de grlmektedir. Tabloda primer ve sekonderin sarm
saylar olarak srasyla 1005 ve 26 sarm alnmtr; sarm saylarndaki bu farkllk nceki
tasarmlara dayanan deneyimler ve primer ve sekonderin toplam sarg direnlerindeki gerilim
dmlerinden (ve ihmal edilemeyecek kadar bykse kaak reaktansta den gerilimlerden)
kaynaklanmaktadr. Pratik olarak primer ve sekonder sarm saylar bahsedilen gerilim
dmlerinin etkisinin kompanzasyonu iin % 5 10 artrlabilir. Tasarmn kabul edilebilirlii
scaklk ykselmesi, sargnn yzde yn, uyartm akm ve nve kayb / bakr kayb ilikisine
dayaldr. Tasarm nve kaybnn bakr kaybna kyasla dk olmasnn dnda kabul edilebilir
dzeydedir. Bu kk transformotorlarda yaygndr ve silikon eliin daha dk deerli trlerinin
kullanmn savunmaktadr. Nve ve bakr kayplarnn eitlenmesi ar bir uyartm akm ile
sonulanacaktr. Nve boyutunun orijinal tahmini (EI-22,2) Fcnin yksek bir tahmininden dolay
363
gerekten uzak kmtr. Son tasarmn bu faktr (Fc) 0,4 tahmini ile karlatrldnda
0,217dir. Tasarm yaplan g transformotorunun lekli sarg kesiti ekil 10.10.4de
grlmektedir.
G
E(ap)
A
B
F/2
B
A
A
Laminasyon
EI-22,2
EI-25,4
A
11,1
12,7
B
11,1
12,7
C
2,2
25,4
Boyutlar (mm)
D
E
33,3
4,0
38,1
5,6
F
66,7
76,2
G
5,6
6,4
ekil 10.10.3 rnek problem iin seilen nvenin balang ve son lleri
12,7 mm
10,35 mm
9,85 mm
3,83 mm
1,8 mm
0 mm
1,732 mm
0,5 mm
6,35 mm
0,3 mm
6,13 mm
5,63 mm
0,254 mm
0,05 mm
3,72 mm
1,8 mm
3,175 mm
38,1 mm
ekil 10.10.4 Tasarm yaplan g transformotorunun lekli sarg kesiti

Ak younluu (artrlm sarm saysna gre):
B=
E
220
=
= 1,43 T
4,44 NAf 4,44 1005 6,89 10 4 50
12,7 mm
0,5 mm
364
1005
220
2
5
26
Kaln
0,0507
0,26
0,30
31,41
341,203
0,473
0,195
5,13
0,5
0,5
3,83 138,39
0,5
13
0,254
3,45+
Presbant; 0,127 0,254
11
3,0
Kaln
2,087
10
6,35
1,732
8,27
0,2087
5,472
18,75
4,79
2,38
0,05
4 kat
4 kat
Sarglar aras ara yaltkannn

ortalama evresi, P (cm)
Presbant; 0,127
0,508
826,77 1968,5
95
3,175
Bakr arl (kg)
20C'de sarg direnci ()
47,2
3,2 0,0655
4
Sarg tp
I2R bakr kayb (W)
Ortalama sarm uzunluu, mc (m)

letkenin toplam uzunluu (m)
0,1377
Sarg ve yaltkan yn (mm)
1,8
Ara yaltkan malzemesi (mm)

mm bana gerilim (V/mm)
3,33+
Katman yaltm (mm)

Artmsal yn (mm)
Katman bana sarm says

Katman says
Yan yana sarmlarn uzunluu, D (cm)
Marjin (mm)
Akm (A)
Akm younluu (mm2/A)
Akm younluu (A/mm2)
Tel kesiti (mm2)

1000 m'nin direnci ()
1000 m'nin arl (kg)
Emaye kalnl (ince, kaln)

Emayeli tel ap (mm)
cm bana sarm says
Sarm saylar
Sarg gerilimleri (V)
Tablo 10.10.6 rnek g transformotoru tasarm probleminde kullanlan rnek tasarm sayfas
1,8
15,5
0,508
19,685 1968,5
0,5
Toplam yn
10,35
6,13
0,172
3,70
4
0,5
0,03
3,7 0,0837
7
4,48
Mevcut
aklk
Yzde yn
10,3
5
Kayplar
12,7
6,9
(Primer + sekonder)
81,5
Scaklk sabiti 1,41

Toplam kayp 9,73
Nve: EI-25,4 28,575 mm

Malzeme: M-19
Kalnlk = 0,66 mm
Nvenin arl = 0,79 kg
Nve kayb = 3,524 W/kg
Toplam nve kayb = 2,784 W
Nve kayb (VA) = 19,82
VAuyartm = 15,66 VA
VA/kg
Iuyartm = VAuyartm /Vprimer = 15,66 / 220 = 0,0712 A
Paketleme faktr = 0,95
Nvenin pencere alan = 0,0127 0,0381 = 0,000484 m 2 = 4,84 cm 2
Nvenin manyetik kesit alan = 0,0254 0,028575 0,95 = 0,0006895 m 2 = 6,895 cm 2
Nvenin geometrik kesit alan = 0,0254 0,028575
= 0,0007258 m 2 = 7,258 cm 2
Reglasyon (gerilim dmleri dikkate alnarak sekonder sarm says):

N 2 = N1
(V2 + I 2 R2 )
5 + 10 0,037
= 1005
= 26
(V1 I1R1 )
220 0,26 47,2
Scaklk ykselmesi (Sarg ak yzey alan, Sc = el 2 eitliinden hesaplanr):

W
T = K c
Sc
0 ,8
9,73
= 0,2046
0,00729
0 ,8
65 C
365
Bakrn ortalama scakl:

65
+ 60
125 C
Kaak indktans:
LL =
4N 2 P h1 + h3
4 26 2 15,5 0,383 + 0,372
+ 0,05 10 9 = 16,689 10 6 H
+ h2 10 9 =
D 3
2,38
3
LL = 2 50 16,689 10 6 = 5,243 103 = 0,005243

RL = 5 / 10 = 0,5
LL << RL olduundan LL ihmal edilebilir.
Scaklkla Rdeki art (burada bulunan katsay 20 Cde bulunan bakr kayb ile arplr):
234,5 + 125
= 1,41
234,5 + 20
Bakr alannn toplam nve penceresinin alanna oran:
Fc =
Toplam bakr alan

(0,0507 1005 + 2,087 26)
=
= 0,217
Toplam pencere alan
38,1 12,7
10.10.9 GEN BANT VE ANAHTARLAMA TRANSFORMOTORLARININ TASARIMI

nceki ksmlarda geni bant ve pals devrelerinde edeer devre parametrelerinin etkileri
bahsedilmiti. Bu ksmda performans gelitirebilen yap zellikleri ve devre yaklamlar
tartlmaktadr.
Doyurucu geni bant performans bir uzlamadr. Herhangi bir stn zellik dier bir zelliin
kaybyla denir. Eer btn karakteristikler ekonominin izin verecei kadar az gvenlik ihtiyat
pay ile izin verilen minimum performans iin tasarmlanrsa baar daha olasdr.
Dk ve yksek kesim frekanslar srasyla aadaki gibi ifade edilir:
H =
L =
1
LLC D
RL + RG
Le ( RL + RG )
En iyi yksek frekans performans aadaki durum gerekletiinde elde edilir:
RG = RL = LL / C D
366
Bu ilikilerdeki terimlerin aklamas Edeer Devrenin Sadeletirilmesi ksmnda verilmitir. Bu

ilikiler ak devre indktansnn iyi dk frekans tepkisi iin yksek ve kaak indktansn iyi
yksek frekans tepkisi iin dk olmas gerektiini gstermektedir. Bu gereksinim atmas
sadece ksmi olarak zlebilir. Yksek ak devre indktans gereksinimi ykn ve generatrn
empedans kk tutularak hafifletilebilir. Bu yksek frekans tepkisine yardm eden hem LL ve hem
de Lenin drlmesine izin verir. Nvenin doru akm mknatslanmasndan kanlmaldr.
Bunun mmkn olmad durumda nveye anma DC akmnda maksimum indktans iin en uygun
hava aral konulmaldr. Ak devre indktans sarm says, nve kesit alan ve nve etkin
geirgenliinin artrlmas ile artrlabilir. Manyetik geirgenlik nve malzemesinin seimindeki bir
sorundur. Yksek geirgenlikli malzemeler en iyi yksek frekans zelliklerine sahip deildir.
Toroidal nve en yksek geirgenlii salar. Kaak indktans toroidal sarglarda da dk
tutulabilir. ou geni bant transformotorlar toroid biimli nveler ile tasarmlanr. Toroidal
transformotorlarn tasarm sarg makinasnn snrlamalar ile snrlanmaktadr. Sarmlar nve
zerinde olduka rasgele bir biimde yerletirilir. Sarmdan sarma yaltm emaye iletken telin
zerindeki film ile snrlanr ve bitiik sarmlar arasndaki gerilim belirsiz olduundan datlm
kapasitansn deeri de belirli deildir. Sargdan sargya yaltm ou kez eridin st ste
bindirilmi katmanlarndan oluur. Sarglar arasndaki kapasitans da belli deildir. Sargnn sarlma
ilemi toroidin ortasnda emaye iletken telin nceden sarlm olduu toroidal mekiin
girebilmesine izin verecek ekilde bir aklk boluunu gerektirir. Bu boluun boyutu mekiin
kesit alanna ve zerine sargnn yerletirilecei toroidal nvenin boyutlarna baldr. Bir toroidal
sargnn tasarm sarg baarl bir ekilde tamamlanncaya kadar bitmi saylamaz. Toroidal
sarglar yksek gerilimli uygulamalar iin uygun deildir.
Ak devre indktansnn artrlmas iin sarm saysnn artrlmas ak younluunu da drr.
Bu durum daha dk ak younluklarnda doyuma giden malzemelerin kullanlabilmesi iin
nvenin seim seeneklerinin artrlmas avantajna sahiptir. Bu malzemeler yksek nikel alamlar
ve ferritlerdir. Ferritler halihazrdaki mevcut malzemeler arasnda en iyi yksek frekans
zelliklerine sahiptir. Ferritler toroidal ve dikdrtgen biimlerde mevcuttur.
Nve kesit alannn seimi hem ak devre ve hem de kaak indktanslarn belirlenmesine yardm
eder. Alann artrlmas, ayn ak devre indktans iin sarm saysnda bir azalmaya izin verir ve
eer dier faktrler sabit kalmsa kaak indktans azaltr. Alann artrlmas kaak indktans
artran sarg aras boluun evresini artrr. Bu evre alan dairesel olduunda verilen bir kapal
alan iin en azdr. Eer alan drt kenarl ise bu durumda kapal alan kare olduunda evre en azdr.
Kaak indktans ve datlm kapasitans arpm yksek frekans kesimini belirler. Bu arpm
sargnn hacmi ile orantldr. Bu nedenden dolay ou geni bantl g ileme aygtlar yksek
scaklklarda alr. Bu durum istenilen zelliklerde sadece yksek alma scaklklarnn
ierilmeyip ayn zamanda yksek frekanslarda dk dielektrik kayplar ve dk dielektrik
sabitlerine sahip yaltkan malzemelerin kullanmn da ierir. zin verilen alma scaklklar
ferritlerin manyetik zelliklerinin ciddi olarak decei scakl aan baz yaltkan malzemeler
mevcuttur. Nve kayplar ve yksek sarg scaklnn birlemesinden dolay ferritler kullanlrken
yksek scaklkl ve yksek frekansl aygtlarda dikkat edilmesi gerekir. ou yaygn yaltkan
malzemeler yksek frekansl kullanm iin elverili deildir. Bu durum zellikle hem yksek
dielektrik kayplar ve hem de yksek dielektrik sabitlerinden dolay emdirme malzemeleri iin
geerlidir. Bir sargya emdirme malzemelerinin uygulanmas yksek frekans performansn kkl
olarak azaltabilir. Dk dielektrik sabitli yaltkan malzemelerin seimi dier karakteristikleri
yaralamakszn kaak indktans - datlm kapasitans arpmn drmenin ak birka
seeneinden biridir.
367
LL / C D oran sarg aras yaltm ve sarg yksekliinin sarg uzunluuna orannn deitirilmesi ile
sabit bir LL C D arpm iin deitirilebilir. Bu transformotorun karakteristik empedans ve yk
ve generatr empedans arasnda bir eleme elde edilerek yaplr. Transformotor sarm oran
istenilen gerilim oranlarnn elde edilmesi iin generatr ve yk empedansnn elenmesinde
kullanlr. Yksek artrc sarm oranlar yksek frekans performansna zarar verir.
H = 1 / LL CD eitliinin pay ve paydasnn ikisine de gerilim - akmn karesinin konulmas ile
yksek frekans kesiminin datlm kapasitansta depolanan enerji arp kaak indktansta
depolanan enerjinin kare kkyle ters orantl olduu dikkate alnabilir. Sekonder kaak indktans
sarm orannn karesi ile dorudan orantl olmaya eilimlidir. Sekonder akmnn karesi sarm
orannn karesi ile ters orantldr. Bu ilikiler kaak indktansta depolanan enerjiyi sarm oran ile
deimeden tutmaya eilimlidir. Sekonderdeki datlm kapasitans sarm oran ile basit bir
ilikiye sahip deildir fakat ou kez sarm orannn birinci kuvveti ile ters orantl olarak deien
deerden daha azdr. Datlm kapasitansn ularndaki sekonder gerilimi sarm orannn karesi ile
dorudan deiir. Bundan dolay datlm parametrelerdeki enerji depolamas sarm oran ile
dorudan deiir ve yksek frekans kesimi sarm oran ile ters orantl olarak deiir.
Baz yksek frekansl transformotorlar her sarm arasnda yaprak yaltm ile folyo sarmldr.
Folyo genilii ve yaltkan kalnl karakteristik empedans belirler. Bu yap makaral sarglarda
ferrit saks tipi nvelere iyi uyarlanmtr. Bu teknikle mkemmel performans baarlabilir fakat
retimdeki kontrol karakteristikleri zordur.
Kaak indktans primer ve sekonder sarglarnn st ste katmanlar halinde yaplmasyla
azaltlabilir fakat bu datlm kapasitans artrr. Tek bir nve zerinde yerletirilmi iki sargl
nve tipi eklinde bir yap kabuk tipi veya basit tek sarg tipli yapya gre daha dk indktansla
sonulanr. Push-pull tipi anahtarlama devreleri ou kez transformotor primer sargsnn iki
yarsnn aralarnda ok dk kaak indktansa sahip olmasn gerektirir. ki yarm sarg ayn
sarm says ve ayn tel boyutuna sahip olduundan dk kaak indktans iki iletkenin ezamanl
olarak sarlmasyla baarlabilir. Bir iletkenin balangc orta ucun oluturulmas iin dierinin
bitiine balanr. Bu dzenleme sargnn bir ucunda bitiik sarmlar arasnda primer geriliminin tam
deerinin gzkmesine neden olur. Bundan dolay gelitirilmi performans iin gvenilirlikte bir
zveri yaplr. ki iletkenin ezamanl sarlmas bazen bifilar (veya elde iki) olarak adlandrlr. Bir
ototransformotor balants kullanldnda kaak indktans azalr. Ototransformotorun gerilim
orannn birime yaklamasyla kaak indktanstaki azalma daha byk olur. Sarg yksekliinin
sarg uzunluuna orannn azaltlmas datlm kapasitans pahasna kaak indktans azaltr.
Pals ve anahtarlama transformotorlar geni bant tepkisine gerek duyarlar fakat karakteristikleri
ou kez dalga biimlerinin etkisi ile ifade edilir. Ykselme zaman geni bant transformotorlarnn
yksek frekans performansnn analizinde kullanlandaki ayn edeer devre ile analiz edilir.
Dikdrtgen dalgalarn tepesi zerindeki etkiler geni bant transformotorlarn dk frekans
analizinde kullanlandaki ayn edeer devre ile tahmin edilir. Bundan dolay bir kare dalgann
ykselme zaman yksek frekans performans ile ilikilidir ve pals tepesinin yeniden retilmesi
dk frekans performans ile ilikilidir. Bu analizde ihmal edilen ey kaak indktanstan akan yk
akmndan dolay depolanan enerjinin anahtarlama zerindeki etkisi olmaktadr. Bu enerji
anahtarlama aral sresince ou kez anahtarlama elemannda kaybolur. Kaak indktans sonu
olarak anahtarlama elemanlarnda meydana gelebilecek bir hasar temsil eder. Bu probleme baz
yollarla zm bulunabilir. Kaak indktans olabildiince kk yaplr. Anahtarlama frekans yk
akmnn anahtarlama annda sfrdan geecek ekilde transformotor devresinin rezonans frekansna
eit yaplabilir. Muhtelif koruyucu (snubbing), snmlendirici ve koruyucu (protective) devreler
anahtarlarn hasar grmesinin engellenmesinde kullanlabilir. Sorun transformotorun dikkatlice
tasarm ile azaltlabilir ancak tamamen giderilemez.
368
10.10.10 NDKTR TASARIMI
ndktrlerin tasarm transformotorlarnkine ok benzer bir davranta devam eder. Ayn mekanik
snrlamalar uygulanr. Ayn sarg yaps uygulanr. Scaklk art nve kaybnn ayn boyuttaki
transformotorlara kyasla dk olmasnn (sklkla fakat her zaman deil) dnda ayn yolla
hesaplanr.
ndktrlerin elektriksel tasarm tablo 10.1.1deki 9 nolu eitliin kullanlmas ile byk oranda
kolaylatrlr. Bu formlde maksimum ak younluu maksimum akmdan hesaplanr. Bu akmakta
olan doru ve alternatif akmlarn beraberlii durumunda ak younluunun belirlenmesinin uygun
bir yoludur. Bileke tepe akm ak younluu hesaplanmasnda kullanlan deerdir.
Pencere yararlanma faktr arp pencere alan arp m2 bana sarm says olarak tablo 10.10.1de
9 nolu eitlikteki toplam sarm saysnn (N) ifade edilmesiyle nve kapasitesinin aadaki gibi bir
forml elde edilir:
Ai Ac =
Limax
(sarm says/m2 ) Bmax F
(10.10.13)
Bu eitlikte, Ai nve kesit alan (m2), Ac nve pencere alan (m2), L indktans (H), imax maksimum
akm (A), B ak younluu (T) ve F pencere yararlanma faktrn temsil eden 1den kk
boyutsuz bir saydr.
(10.10.13) eitliinin yardm ile indktr tasarm iin akm younluunun tahmininden iletken tel
boyutunun geici bir seimi yaplr. (10.10.13) eitlii ile nve kapasitesi hesaplanr. Bir nve
seilir ve seilen iletken tel ve nve penceresinin doldurulmas iin gereken yaltkan ile bir sarg
tasarlanr. Tablo 10.1.1deki 9 nolu eitlikten Bmaxn hesaplanmas iin sargda elde edilen sarm
says kullanlr. Sarg direnci ve scaklk art hesaplanr. Eer bu sonular doyurucu deilse baka
bir nve seilir ve ilem tekrarlanr.
10.11 OK FAZLI TRANSFORMOTORLAR
fazl devreler elektrik enerjisinin retimi, datm ve kullanmnda nemli avantajlara sahiptir.
fazl dner makinann tek fazl edeerlerine gre baz stnlkleri vardr. fazl devreler tek
fazl devrelere gre datm hatlarnn akm tama kapasitelerinden daha iyi yararlanr. AC elektrik
enerjisinin ou fazl olarak retilir. Bu durum yer tesisatlarnda olduu kadar uak ve gemilerin
elektrik enerjisi iin de dorudur. ten fazla ok fazl devreler ou kez kullancnn zel ilgi
alanna girmektedir.
fazl devrelerin doas, nasl elde edildii, faz dnmleri, manyetik ak dalm, harmonik
akmlar vb. hakknda daha detayl bilgiler devre teorisi, elektrik makinalar ve g elektronii
kitaplarnda kolaylkla bulunabilir.
10.11.1 FAZLI TRANSFORMOTORLAR
3 fazl transformotor 3 adet bir fazl transformotor gibi fonksiyonda bulunur fakat fazl bir
transformotor ayn ama iin tasarlanm 3 adet tek fazl transformotora gre daha az hacimde ve
arl daha azdr. ou fazl transformotorlarn birim maliyeti edeer adet tek fazl
transformotora gre daha azdr. Bununla beraber ekonomi sadece bir nitenin maliyetine gre daha
karmaktr. Tedarik edilecek miktar, ticari standartlarn varl, yedek paralarn bulundurulmas
ve dier faktrler ounlukla ekonomik seimi etkiler. fazl ekirdek tipi bir transformotor ekil
10.11.1de edeer adet tek fazl transformotor ile beraber grlmektedir. Transformotorlarn
369
geometrisine bal olarak arlktan % 10 - % 30 kadar tasarruf yaplabilir. ekilde grld gibi
tek veya fazl seimi ile ne nvenin kesit alan ve ne de sarg deiir. Nvedeki ak younluu
her durumda primer sargsna uygulanan gerilim ve frekansla belirlenir. fazl transformotorun
bacan balayan boyunduruklardaki ak toplam aky verecek ekilde vektrel toplamalar
yaplr. Boyunduruklardaki aklarn genlikleri bacaklardaki akya gre ideal olarak byk olmazken
bu idealden sapmalar fazl yapdaki sorunlardan biridir.
ekil 10.11.1 Tek fazl

ve fazl ekirdek tipi
transformotorlarn
geometrisi. fazl
transformotorda tasarruf
edilen nve hacmi tek
fazl transformotorlarda
koyu alanlarla
gsterilmitir.
fazl transformotorun her baca ve sargs bir faz ile ilikilidir. Her bacaktaki sekonder
sargsnda / sarglarnda gelien gerilimler sarglara harici olarak yaplan balant tipinden bamsz
primer bacak gerilimi ile ayn fazdadr. Ayr sarglarn gerilim-akm ilikileri tek fazl
transformotordaki ile ayndr. Primerle ilikili olarak sekonder gerilimlerinin polaritesi bu iki
sargnn nvedeki pozisyonunun ve sarg makinasnn dn ynnn bir fonksiyonudur. ou
transformotor atlyelerinde btn sarg makinalar ayn ynde dner. Bu bir sargnn iki ucunun
polaritelerinin tesis edilmesi amacyla geleneksel olarak balang ve biti olarak adlandrlmasna
izin verir. oklu sekonder sarglar, yldz-gen balantlar ve sarglarn pozisyonlandrlma
seenekleri durumunda hata olma olasl vardr. fazl aygtlardaki nemli bir kural
simetrikliktir. Fazlar simetrik olarak balanmal ve sarglar nve zerinde yapsal ve konumsal
olarak simetrik olmaldr. Tek bir bacak zerinde her sargnn balangc eer sarg ve yerletirilme
gelenekleri gzlenirse ayn polaritede olacaktr. Bu durumda gen balant iin bir balang
gen kapatlncaya kadar simetrilik gzetilerek bir bitie balanr. Yldz balantda btn
balanglar veya btn bitiler yine simetrilik durumu gzetilerek beraber balanr.
Bir ntr veya yldz noktasnn oluturulmas iin balang veya bitilerin beraber balanma seimi
nemli olabilir. Eer ntr toprakta alacaksa bu durumda bir etmen topran balang veya
bititen daha kolay yaltlp yaltlmamasdr. Bu durum sekonder gerilimi yksekse ok nemlidir.
Eer bitiler ekirdek tipi bir transformotorda beraber balanrsa bu durumda bitiik sarglar
arasnda minimum yaltm gerekir. Daha sonra sekonderlerin balanglar tam hat - toprak gerilimi
dikkate alnarak yaltlmaldr (burada primer ve sekonder arasndaki primer veya ekrann toprak
seviyesinde olduu varsaylmtr). Eer balanglar topraklanrsa sekonderin balangcnn altnda
minimum yaltm gerekir fakat bitiik sarglarn tam hat - hat gerilimi iin yaltlmas gerekir; bu
370
gerilim hat - ntr gerilimi veya bazen hat - toprak geriliminden daha yksektir. Bu etmenler gen
sargda ortaya kmaz. gen bal sargnn hem balangc ve hem de bitii ayn tepe gerilimine
ular. Hem balang ve hem de bitiin altnda uygun yaltmn yaplmas gerekir.
10.12 DORULTUCU TRANSFORMOTORLAR
Dorultucular transformotorlarn en yaygn uygulamalar arasndadr. Transformotor tasarmnda

klasik uratrc eylerden biri saysz dorultucu devrenin sekonder klarndan elde edilen DC
akm ve gerilimden sekonderin sins dalga gerilimi ve RMS akmnn tam olarak belirlenmesidir.
Dorultucu transformotorlar tayc aygtlarda, elektro kaplamada, batarya arj edicilerde,
elektronik ve haberleme sistemlerinde, bilgisayar g kaynaklarnda ve X n aygtlarnda
bulunmaktadr.
Dorultucu transformotorlar dorultma, filtreleme ve aygtta kullanm amacyla AC gerilimleri
ykseltir veya drr. Bunlar sins dalga frekanslarnn dar bir bandnda veya sabit dalga
biiminde alrlar. Dalgann aslna uygunluk (fidelite) gerek bir gereksinim deildir. stenilen
akm ve istenilen DC gerilimin oluturulmasndaki ama ekonomidir. Transformotorun sekonder
gerilimi ve anma akmlar DC gereksinimlerden tesis edilmelidir. Dorultucu devrelerinde
karlalan kesintili ve sinsoidal olmayan akmlar bu durumu karmaklatrr fakat en uygun
performans sadece grev dzgnce yapldnda elde edilebilir. Mevcut gerilim ve frekans
dorultucu transformotorlarn balca anma deerlerini belirler. Dnyann balca lkelerinde
gerilim standard 110 V - 240 V ve frekans standartlar 50 Hz - 60 Hz arasnda deiirken uak gibi
hava tatlarnn elektrik beslemesi 120 / 208 V, 3 faz 400 Hzdir. Dnyann baz lkelerindeki
gerilim ve frekanslar tablo 10.12.1de grlmektedir.
Birden fazla gerilim veya frekansta kullanlmak iin amalanan transformotorlar zel planlamalar
gerektirir. 50 Hz iin tasarmlanm transformotorlar 60 Hzde doyurucu bir ekilde alr fakat
bunun tersi doru deildir. Ayn ey filtre devreleri iin de geerlidir. DC ktaki dalgack
gerilimi 50 Hzde 60 Hzdekine gre daha byk olacaktr. Bundan dolay dnyann farkl
alanlarnda kullanlacak dorultucu devreleri 50 ve 60 Hznin ikisinde de alabilecei ekilde 50
Hz iin tasarmlanmaldr. 400 Hzde almas iin tasarmlanm transformotorlar eer 50 ve 60
Hzde altrlmaya teebbs edilirse hemen bozulacaktr. 50 ve 60 Hz iin tasarlanm
transformotorlar filtre devrelerinde olduu gibi 400 Hzde gvenli olarak alacak fakat
transformotor kaak reaktans yksek frekansta kta bir miktar gerilim dmne neden
olacaktr. Doyurucu performansn baarlp baarlamayacann belirlenmesi amacyla ayr
durumlarn incelenmesi gerekir. 400 Hzde yzde dalgack 50 ve 60 Hzye gre ok daha dk
olacaktr. Frekans uyuumu elde edildikten sonra farkl primer gerilimleri primer sarglarnn seri paralel dzenlemeleri, ayar ularnn devreye sokulmas veya ayr yardmc transformotorlar ile
uydurulabilir. Bu yardmc transformotorun boyut ve arl ototransformotor balants
kullanlarak drlebilir. Dorultucu transformotorlar daha sonra dntrlmek ve dorultulmak
zere anahtarlama devrelerinin kare dalgal gerilimler rettii yksek frekansl devrelerde de
kullanlr.
10.12.1 DORULTUCU DEVRELER VE TRANSFORMOTORLAR
Dorultucu devreler hakknda temel bilgiler g elektronii kitaplarnda daha detayl olarak
bulunabilir. Dorultucu devreler AC gerilimi DC gerilime dntrr; bu ilem aygtlarda gereken
DC gerilim ihtiyac ve AC elektrik gcnn niversal mevcudiyetinden dolay temel nemde bir
ilemdir. Modern dorultucu devrelerde dorultma ounlukla silikon tipi olmak zere kat hal
diyotlar ile yaplr. Silikon diyotlar geni akm aralklarnda bulunabilir. Tek diyotun ters gerilim
anma deeri bir ka yz volt ile snrlandrlmtr. tipi diyotlarn kullanm yksek gerilimli
uygulamalarda ok sayda diyotun seri almasna izin verir.
371
Tablo 10.12.1 Baz lkelerdeki elektrik enerjisinin gerilim ve frekanslar

lke
Almanya
Amerika
Avustralya
Belika
Bermuda
Brezilya
Cezayir
Finlandiya
Fransa
Gney Afrika
Hindistan
Hong Kong
Irak
ngiltere
ran
talya
Kamboya
Kanada
Kenya
Kbrs
Kolombiya
Kore
Libya
Macaristan
Malezya
Meksika
Msr
Norve
Rusya
S. Arabistan
Somali
ili
Tunus
Trkiye
Uganda
Yunanistan
Frekans (Hz)
50
60
50
50
60
50 ve 60
50
50
50
50 (ve DC)
50 (ve DC)
50
50
50
50
50
50
60
50
50
60
60
50
50
50
60
50
50
50
50 ve 60
50
50
50
50
50
50
Gerilim (V)
220/380
115/220/120/208
230/415/440
127/220/380
115/230/120/208
127/220/380/440
127/220/380
220/380
127/220/380
220/380/400
230/400
200/346
220/380
240/415
220/380
127/220/380
120/208/220/380
120/240
240/415
240/415
110/220
100/200
127/220/230/400
220/380
240/415
127/220
110/220/380
230
127/220
127/220/380/400
110/220/380/440
220/380
127/220/380
220/380
240/415
220/380
Dorultucu devreler yarm dalga, tam dalga ve oklayc olarak; faz says ile ve kullanlan filtre
tipi ile snflandrlr. Dorultucu devreler ile retilen DC gerilim harmonik olarak ebeke frekans
ile ilikili olduka nemli miktarda dalgack gerilimi meydana getirir. Filtre devreleri bu gerilimin
kabul edilebilecek bir seviyeye drlmesinde kullanlr. Sins dalgal giri gerilimi iin
kartlm dorultucu eitlikleri bir modifikasyonla kare dalgal gerilimlere uydurulabilir. En
yaygn kullanlan dorultucu devreleri ve bunlarda kullanlacak transformotorlarn zellikleri
aadaki ksmlarn ieriini oluturmaktadr. Aadaki ksmda verilen dorultucu balantlarnn
dnda fazl transformotorun primer ve sekonderlerinin gen-yldz, yldz-gen, orta-ulu ve
bunlarn deiik kombinasyonlar ile muhtelif balantlar oluturularak zel gereksinimler
karlanabilir. Bununla ilgili daha detayl bilgi iin dorultucu devrelerinin tasarm ve teorisi ile
ilgili kitaplara bavurulabilir.
372
10.12.1.1 TEK FAZLI YARIM DALGA DORULTUCU DEVRES
Tek fazl yarm dalga dorultucu devresi ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri srasyla
ekil 10.12.1 ve tablo 10.12.2de grlmektedir.
L
D1
ep
es
FWD
eR
RL
eDC
ekil 10.12.1 Tek fazl yarm dalga dorultucu devresi (FWD diyotu D1 diyotu negatif
polarlandnda akmn srdrlmesinde kullanlr). Bu devre sekonder sarm says arp DC yk
akmnn yarsna edeer bir akmn transformotor nvesine DC mmf uygulamasna neden olur.
Tablo 10.12.2 Tek fazl yarm dalga dorultucu ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri
Primer gerilimi
e p = Em sin 2ft
Sekonder gerilimi
es = Em sin 2ft
RMS gerilimleri
Filtre edilmemi dorultulmu gerilim
E p RMS = E s RMS =
Em
E DC
= 2
2
2 2
Em = E DC = 3,14 E DC
I DC
= 0,707 I DC
2
Transformotor sekonder akm
I s RMS =
FWD akm
I FWDRMS =
Transformotor primer akm
VAp = E p RMS I p RMS =
Transformotor sekonder VA
VAs = E s RMS I s RMS =
Temel dalgack frekans
I DC
= 0,707 I DC
2
I p RMS =
Transformotor primer VA
G faktr
= 2,22 E DC
G Faktr =
E DC
I DC
= 1,11E DC I DC
2
E DC
I DC
= 1,57 E DC I DC
2
I DC
2
PDC
EDC I DC
=
= 0,90
VAp 1,11EDC I DC
f
373
10.12.1.2 TEK FAZLI TAM DALGA ORTA ULU DORULTUCU DEVRES
Tek fazl tam dalga orta ulu dorultucu devresi ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri
srasyla ekil 10.12.2 ve tablo 10.12.3de grlmektedir.
Ip
Is
D1
IDC
es
eR
ep
RL
D2
ekil 10.12.2 Tek fazl tam dalga orta ulu dorultucu devresi
Tablo 10.12.3 Tek fazl tam dalga orta ulu dorultucu ve transformotorun gerilim ve akm
ilikileri
Primer gerilimi
e p = Em sin 2ft
Sekonder gerilimi
es = Em sin 2ft
RMS gerilimleri
Em
=
E DC = 1,11E DC
2 2 2
E p RMS = E s RMS =
Em =
Diyot ve transformotor sekonder

akm
I s RMS =
E DC = 1,57 E DC
I DC
= 0,707 I DC
2
Transformotor primer akm
I p RMS = I DC
VAp = E p RMS I p RMS = 1,11E DC I DC
G faktr
VAs = 2 E s RMS I s RMS = 2

G Faktr =
2 2
E DC
I DC
= 1,57 E DC I DC
2
PDC
EDC I DC
=
= 0,90
VAp 1,11EDC I DC
2f
eDC
374
10.12.1.3 TEK FAZLI TAM DALGA KPR DORULTUCU DEVRES
Tek fazl tam dalga kpr dorultucu devresi ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri srasyla
ekil 10.12.3 ve tablo 10.12.4de grlmektedir.
Ip
Is
ep
es
IDC
Id
eR
RL
eDC
ekil 10.12.3 Tek fazl tam dalga kpr dorultucu devresi
Tablo 10.12.4 Tek fazl tam dalga kpr dorultucu ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri
Primer gerilimi
e p = Em sin 2ft
Sekonder gerilimi
es = Em sin 2ft
RMS gerilimleri
Em
=
E DC = 1,11E DC
2 2 2
E p RMS = E s RMS =
Em =
Diyot akm, id
I d RMS =
E DC = 1,57 E DC
I DC
= 0,707 I DC
2
Transformotor akmlar
I p RMS = I s RMS = I DC
Transformotor VA
VAp = VAs = E p RMS I p RMS = 1,11E DC I DC
G faktr
G Faktr =
PDC
EDC I DC
=
= 0,90
VAp 1,11EDC I DC
2f
375
10.12.1.4 FAZLI YARIM DALGA DORULTUCU DEVRES YILDIZ YILDIZ

BALANTI
fazl yarm dalga dorultucu devresi ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri srasyla ekil
10.12.4 ve tablo 10.12.5de grlmektedir.
L
IDC
Ip1
is
eR
RL
eDC
es
ep
es
Ip2
ep
Ip2
ep
es
ekil 10.12.4 fazl yarm dalga dorultucu devresi. Bu devre I DC / 3 deerinde dengesiz doru
akmla sonulanr.
Tablo 10.12.5 fazl yarm dalga dorultucu ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri
Primer gerilimi
e p = Em sin 2ft
Sekonder gerilimi
es = Em sin 2ft
Filtre edilmemi dorultulmu gerilim,

eR
E DC =
3 3
3 3
Em =
E s = 1,17 E s RMS = 1,17 E p RMS
2
2 RMS
I DC
= 0,577 I DC
3
Diyot ve transformotor sekonder

akm, is
I s RMS =
Transformotor primer hat ve faz akm
2 1 1 2
I p RMS = +
3 3 3 3
G faktr
VAp = 3E p RMS I p RMS = 3
I DC = 0,471 I DC
E DC
(0,471) I DC = 1,21E DC I DC
1,17
VAs = 3E s RMS I s RMS = 3

G Faktr =
E DC I DC
= 1,48E DC I DC
1,17 3
1
EDC I DC
=
= 0,83
1,21
VAp
3f
376
10.12.1.5 FAZLI TAM DALGA DORULTUCU DEVRES YILDIZ YILDIZ

BALANTI
fazl tam dalga dorultucu devresi ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri srasyla ekil
10.12.5 ve tablo 10.12.6da grlmektedir.
L
IDC
id
is
ip
eR
RL
eDC
es
ep
es
ep
ep
es
ekil 10.12.5 fazl tam dalga kpr dorultucu devresi

Tablo 10.12.6 fazl tam dalga kpr dorultucu ve transformotorun gerilim ve akm ilikileri
Primer gerilimi
e p = Em sin 2ft
Sekonder gerilimi
es = Em sin 2ft
Filtre edilmemi dorultulmu gerilim,

eR
Diyot akm, id
Transformotor primer ve sekonder
akmlar, ip ve is
Transformotor VA
G faktr
E DC =
3 3
Em =
3 6
E s RMS = 2,34 E s RMS = 2,34 E p RMS
I s RMS =
I DC
= 0,577 I DC
3
2
I DC = 0,816 I DC
3
I p RMS = I s RMS =
VAp = VAs = 3E p RMS I p RMS =

G Faktr =
3 0,816
E DC I DC = 1,05E DC I DC
2,34
1
EDC I DC
=
= 0,95
1,05
VAp
6f
377
10.12.2 OK GRL FLTRE DEVRELER
Filtre devreleri ok girili veya kapasitr girili olarak snflandrlr. ok giri filtreleri sonsuz
indktansl varsaym ile analiz edilir. Byle bir filtrede k gerilimi sfr dalgaca sahiptir.
ndktanstan geen tek akm DC bileendir. Filtrenin k gerilimi filtreye giri geriliminin
ortalama deeri eksi filtredeki DC gerilim dmne eit olacaktr.
ok giri filtresi dorultucu devrelerinde kullanlan dalgack azaltc bir filtredir; burada seri olarak
balanm filtre eleman bir indktrdr. ok giri filtreleri kapasitr giri filtrelerine gre daha iyi
reglasyon salar ve dorultucu transformotorun volt - amper kapasitesinden daha iyi
yararlanlmasna izin verir. Filtre oklar ok yer kaplar. Bunlar ou kez aygtn boyutunu,
arln ve maliyetini edeer kapasitr girili filtre devresine gre daha fazla artrr.
ok giri filtresinde okun indktans sonsuz indktansn kullanld varsaylamayacak kadar
olduka dk olduunda oktan geen akm iki bileenden oluur: yk direnci ile blnm k
gerilimine eit DC bileen ve okun reaktans ile kontrol edilen AC bileen (bu ou durumlarda
filtre kapasitrnn ve ykn etkisinin ihmal edilebilecei kadar yksektir). Bu akmlar ekil
10.12.6da grlmektedir. DC yk akm alternatif bileen akmnn tepe deerinden bykse ekil
10.12.6ada grld gibi bu iki akmn ortalama deeri AC bileen deerinden etkilenmez. Eer
indktans srekli olarak azalrsa ekil 10.12.6b ve cde grld gibi akmn AC bileeni yk
direncine blnm olarak filtrenin ortalama giri gerilimine eit ve daha sonra byk oluncaya
kadar artacaktr. Dorultucu devresindeki diyotlar negatif akmn akmasn engeller. ekil
10.12.6cde grld gibi AC bileen akmnn katksn ieren oktaki akmn ortalama deerinin
ykten akmas gerekir. Bu durum yk ularndaki gerilimin filtre giri geriliminin ortalama
deerinin zerine kmasna neden olur. Devre daha fazla ok giri filtresi olarak almaz fakat bir
kapasitr filtresinin karakteristiklerini sergiler. ndktif giriten kapasitif girie doru bu deiimin
eii yk direncine blnm olarak ortalama filtre giri gerilimine eit alternatif akmn tepe
noktasdr. Akmn bu deeri tablo 10.1.1deki formllerden yararlanlarak hesaplanr. 9 numaral
formln 6, 7 veya 8 numaral eitliklerden biriyle elenmesi ile eikteki kritik indktans deeri
elde edilir. Tam dalga tek fazl bir devrenin kritik indktans deeri aadaki gibi kartlr:
Bmax =
LI max
V
= DC
NA 19 NAf
VDC = RL I DC = RL I max
IDC
IDC
L=
RL
19 f
(10.12.1)
IDC
0
0
(a) ndktans
kritik deerin zerinde
(b) ndktans
kritik deerde
(c) ndktans
kritik deerden az
ekil 10.12.6 ok giri filtresinin AC ve DC bileenlerinin toplam
378
Tablo 10.12.7de ok giri filtreleri ile en yaygn kullanlan dorultucu devrelerinin kritik indktans
formlleri grlmektedir.
Tablo 10.12.7 ok giri filtrelerindeki kritik indktans formlleri
Dorultucu devresi
Genel forml
Tek fazl orta ulu veya tam kpr
L=
50 Hz forml
RL
19 f
L=
RL
950
fazl yarm dalga
L=
RL
75,9 f
L=
RL
3795
fazl tam dalga
L=
RL
664 f
L=
RL
33200
ok giri filtrelerinde kritik indktansn davran yk akmna bir alt snr koyar ve bu aldnda
k geriliminin ar derecede ykselmesine neden olacaktr. Bundan kanmak iin oktan geen
DC akmn daima kritik snrn zerinde olmasn garantiye alacak ekilde filtre k ularna bir
diren konulabilir.
10.12.3 OK GR FLTRELERNDE DALGACIK AZALTILMASI
ok giri filtresinin zayflatmas aadaki gibi yaklak olarak filtre kapasitr reaktansnn filtre
ok ve filtre kapasitr reaktanslarnn cebirsel toplamnn oranna eittir:
r=
1 / jC
1
=
jL + 1 / jC 1 2 LC
(10.12.2)
Bu eitlikte, = 2f , f frekans (Hz), L indktans (H) ve C kapasitanstr (F). Frekans, f

zayflatlacak frekanstr. Filtrenin zayflatmas frekansla arttndan L ve C deerlerinin seiminde
temel dalgack frekans zerindeki frekanslarn dikkate alnmas genelde gerekli deildir. Dalgack
geriliminin zayflatlma yerine gerekten artrld rezonans durumundan kanlmas iin gereken
dalgack azaltma dikkate alnmakszn 2 LC 2 den byk alnmaldr.
Filtrenin zayflatmas LC arpmna bamldr. Kritik deerin zerindeki her indktans deeri
grevini yapacaktr. L/C oran ekonomi dikkate alnarak seilir. Verilen bir indktans iin filtre
okunun boyutu doru akmn karesi ile deiir. Yksek akml dk gerilimli bir kaynak ayn g
ve dalgack gereksinimi iin daha yksek kaynak gerilimliye gre daha dk L/C oranna sahip
olacaktr. Bazen filtrenin toplam boyutu iki aamal filtreleme kullanlarak azaltlabilir. Toplam
dalgack azalmas her ayr katn dalgack azalma faktrlerinin arpmna eittir. ki aamal bir
filtrelemede sadece giri kat kritik deerin zerinde bir indktans gerektirir. Dikkate alnan rnek
dorultucu devrelerinde temel dalgack frekanslar ideal durumlara gredir. Bu artlar
transformotor ve dorultucuda mkemmel simetrilik ve mkemmel dengeli fazl gerilimleri
ierir. Dorultucudaki simetrilik eksiklii ebeke frekansna eit frekansta ek bir dalgack
gerilimine neden olacaktr. Dorultucu transformotorundaki asimetrilik devreye bal olarak ebeke
frekansnda veya iki kat frekansta dalgack geriliminde ek bir bileene neden olur. Bu
asimetrilikler snrlar iinde kontrol edilebilir. fazl devrelerde hat geriliminin dengesizlii
genelde kontrol edilemez veya dorulukla tahmin edilemez. Dalgack gerilimi genliinin
azaltlmas ve dalgack frekansnn artrlmasnda dorultucu devrenin karmaklnn
artrlmasyla herhangi bir kaynan asimetriliine duyarllk daha fazla olur. Genelde filtrenin
379
tasarmnda dalgack geriliminin bu tipik olmayan bileenlerin tahmini deerleri dikkate

alnmaldr. Bu etmen filtre karakteristiklerini ynlendirir.
10.12.4 DEKEN OKLAR
Deiken yk akmlarn besleyen ok giri filtrelerinde okun anma akm yk akmnn en yksek
deeri olmas gerekirken okun indktans yk akmnn en dk deerinden belirlenen kritik
deerden daha byk olmaldr. Bu ekilde bir okun anma deerinden kaynaklanan boyut
artndan bazen deiken ok kullanlarak kanlabilir. Bu en dk yk akmnda yksek
indktans ve en yksek akmda dk indktans ile ift anma deerli bir oktur; her iki indktans
deeri ilgili akmlarnda kritik indktans deerinin zerindedir. ndktanstaki deiim dk akma
uygun kk bir hava aral kullanlmasyla ve daha yksek akmda nvenin ksmi olarak doyuma
gitmesine (indktansta bir azalmaya neden olur) izin verilmesiyle elde edilir. Nve gerekte iki
manyetik yol etkisi meydana getirecek ekilde iki farkl hava aral ile donatlabilir. Her yol bir
akm snrna tam tepkili ve dier akm snrna ksmi olarak tepkilidir. Deiken ok edeer
dorusal ok zerinde bir boyut azalmasna izin verir fakat azalan indktanstan dolay yksek
akmda daha az dalgack azalmas meydana gelmesi bakmndan elektriksel performansta iyileme
yoktur.
10.12.5 KAPASTR GRL FLTRE DEVRELER
Kapasitr giri filtresi nt kapasitrn bir giri devre eleman olduu dalgack azaltc bir filtredir.
Kapasitr giri filtreleri ok girili filtre devrelerine gre daha zayf reglasyona sahiptir. Kapasitr
giri filtreleri iin dorultucu transformotorun VA anma deeri edeer ok giri filtreliye gre
daha yksektir. Buna ramen kapasitr giri filtreli g kaynaklar ok giri filtrelilere gre daha
kk ve daha hafiftir. Kapasitr giri filtreleri kaynak empedansna ok duyarldr. Bu kaynak
empedans genelde sarg direnci ve dorultucu transformotorun kaak indktansdr. Sarg direnci
sekonder sarg direnci ve sekondere aktarlm primer sarg direncini ierir. oklu kola sahip
dorultucu devrelerinde bir kolun empedans ayrlr ve filtre zelliklerinin belirlenmesinde
kullanlr.
10.13 NVERTER TRANSFORMOTORLARI
G dnm g evrim ilemindeki olas birka admdan biridir. nverter hzl alan yariletken anahtarlar kullanlarak DC gc AC gce dntren bir aygttr. G dnm
gerilimlerin deitirilmesi iin yksek frekansl transformotorlardan yararlanr. Bu uygulamada
transformotorlar zel gereksinimleri karlamaldr.
G dnm son yllarda yksek gerilim g dnm ve gne enerjisi g generatrlerine
olan ilgiden dolay ilerlemitir. Bu ilemler g dnmnn mevcut AC g datm sistemleri
ile uyumlu olmasn gerektirir. G dnmne olan dier ivedi gereksinimler saladklar
elektrik gcnn tadklar baz aygtlara uygun olmad gemi, uak ve yer tatlarnda mevcuttur.
nverterlere olan byk talep minimum boyut ve arla gereksinimin duyulduu aygtlardadr. Bu
noktada, yksek frekansl anahtarlama elemanlarnn kullanm ebeke frekanslarnda alan
geleneksel aygtlar zerinde artc boyut ve arlk ile sonulanr.
G dnmne olan artan ihtiya yksek nitelikli manyetik malzemelerin geliimi ve ok
gelitirilmi anahtarlama zelliklerini barndran yar - iletken elemanlarn geliimi ile
karlanmtr. nverterlerde kullanlan anahtarlama devresi orantl kontrol devrelerinde olduu
gibi teorik olarak verime bir st snr koymamaktadr.
380
10.13.1 NVERTER DEVRELER

10.13.1.1 FLYBACK NVERTER
nverter devrelerinin en yaygn kullanlan ekil 10.13.1de grlen basitletirilmi flyback inverter
devresidir. Bu devrede Q1 transistr anahtar transformotor ularnda yaklak olarak dikdrtgen
palsler eklinde DC gerilim gzkmesine neden olur. Genel anlamda bu transformotor bir
transformasyon veya dnm yapmaz. Bunun yerine bir zaman sresince enerjiyi depolayan ve
izleyen aralk sresince bu enerjiyi serbest brakan bir indktr olarak aksiyonda bulunur. Bu
devrenin almasnn anlalmas iin ekil 10.13.2de grlen edeer devre zerinde allabilir.
Q1 anahtar kapatld srede edeer devredeki T1 ideal transformotoru bu dikdrtgen palsi yke
aktarr. nemli miktarda generatr indktansnn yokluu nt indktansn (Le) bu dikdrtgen
palsin biimini deitirmesini engeller. Anahtar aldnda anahtardan geen akm aniden sfra
der. Eer nt indktans yoluyla akm iin baka bir yol salanmazsa anahtarn ald anda bir
tuhaflk oluurdu. Bununla beraber indktansa paralel olarak RL direnci ve CD datlm
kapasitans ile bu tuhaflk olumaz. Bu devre bir pals transformotorunun kuyruk kenar tepkisi
olarak analiz edilir. Bu analizde paralel devrenin tepkisi nt indktanstaki eitli balang
akmlar ve kapasitrdeki yk dikkate alnarak belirlenir. Bu analizlerden, indktanstaki yksek
balang akm ile uygulanan gerilime zt polaritede daha byk geri salnm geriliminin oluaca
beklenen bir sonu olarak grlebilir. Beklenen sonu ayn zamanda yk direncinin daha byk
olmasyla geri salnm (backswing: palsin kuyruk kenar sfra ulatktan sonra negatif deer
almas; pals genliinin yzdesi olarak ifade edilir) geriliminin daha byk ve sonraki osilasyonun
daha uzun sreli olacan gsterir. Bir transformotorun primer ularnda ileri gerilimden daha
byk bir geri salnm geriliminin oluturulmas mmkndr. Transformotor sekonderi hem ileri ve
hem de geri salnm gerilimlerini ieren bir gerilim zarfn yeniden retecektir. Geri salnm aral
sresince yke verilecek enerji anahtar aldnda transformotor nt indktansnn manyetik
alannda depolanan enerjidir.
C1
C2
RL
Q1
ekil 10.13.1 Basitletirilmi flyback inverter devresi
T1
Q1
CD
Le
ekil 10.13.2 Flyback inverter devresinin yaklak edeeri
RL
381
Dikdrtgen gerilim palsine tepki olarak nt indktanstan akan akm aadaki gibi indktansn
tanmlayc ilikisinin integrasyonu ile belirlenebilir:
e=L
I tepe =
di
dt
DC
dt =
EDC
(10.13.1)
Burada, L indktans (H), EDC DC gerilim (V), Itepe anahtar aldnda nt indktanstan akan akm
(A) ve anahtar kapatld sredeki aralktr (s). Anahtar ald anda nt indktansta depolanan
enerji depolanan enerji eitliinde (10.13.1) eitliinin yerine konulmas ile elde edilebilir:
2
J=
1 2
1E
E2 2
Joule
I L = DC L = DC
2
2 L
2L
(10.13.2)
(10.13.2) eitlii enerjinin depolanmasnn anahtarn iletim zamannn kontrol edilmesi ile kontrol
edilebileceini gstermektedir. Eitlik ayn zamanda nt indktansn artrlmas ile depolanan
enerjinin azaltlacan gstermektedir. ou durumlar altnda primer ularndaki geri salnm
gerilimi ileri gerilimin genliinden byk olacaktr. Eer yk filtre kapasitr en yksek gerilime
yklenecek ve bu deere yakn kalacak ekilde dzenlenmi bir dorultucu devresi ise enerji sadece
saykln geri salnm ksm sresince iletilecektir. (10.13.2) eitlii bu durumda tam saykl
sresince yke iletilen toplam yk temsil eder. Yke verilen g tekrarlama frekans ile arplm
saykl bana enerjidir. Bu arpmann yaplmas ve L nin yalnz braklmasyla flyback
transformotorun istenilen primer indktans elde edilir:
L=
( E DC ) 2 f
2 PL
(10.13.3)
Eer yk, ekil 10.13.1de grld gibi ikiye katlayc (doubler) bir devre ise C2 kapasitr
transformotor sekonder geriliminin tepeden tepeye deeri eksi ikiye katlayc devrenin verim
faktr kadar bir gerilimle yklenecektir. imdi yke verilen enerji geri salnmda olduu kadar
saykln ileri porsiyonu sresince de salanmay ierir. (10.13.3) eitliinin uygulanmasnda g
terimi sadece geri salnm gcn iermelidir; bu g ileri ve geri gerilimlerin bal genliklerinden
ve iletim zaman ile kesim zamanndan toplam gcn bir yzdesi olarak tahmin edilebilir. Devrenin
dzgn alaca anahtarlama zaman transformotorun ring veya osilasyon zaman ile ilikilidir.
Geri salnm genliinin tipik bir deeri DC giri geriliminin 1,5 kat ve transformotor primer sargs
ularndaki gerilimin tepeden tepeye deeri DC giriin 2,5 katdr.
ekil 10.13.3de grld gibi bir sktrc (clamping) devresiyle geri salnm gerilimi genliinin
ve muhtemelen verimin gelitirilmesi mmkndr. Bu devrede orta ulu primer sargs
kullanlmtr. Kaynak gerilimi orta uca balanmtr. Primer sargnn bir ucu transistr anahtar ile
kontrol edilir. Primer sargnn dier ucu geri salnm gerilimi kaynak gerilimini atnda ileri
polarlanan bir diyot yoluyla topraa balanmtr. Bu durumda akm geri salnm geriliminde daha
fazla bir art engelleyerek diyottan akar. Diyot akm ile manyetik alandan uzaklatrlan enerji
kaynaa geri gnderilir yani verim korunur. Orta u pozisyonunun kaydrlmas diyot akmnn
akmaya balad k geriliminin genliini deitirecektir. Diyotun iletimi sresince sktrc
sarg ularndaki gerilim kaynak gerilimi olacaktr. Primer sargnn anahtarlama bacanda gzken
geri salnm gerilimi kaynak gerilimi arp primer sargnn iki bacann sarm saysnn oran
olacaktr. Tepe kollektr akm anahtarlama sargsnda gzken kaynak gerilimi ve tepe geri
382
salnm geriliminin toplam olacaktr. Kollektr geriliminin doru bir ekilde belirlenmesi anahtar
iin daha gvenli bir alma salar.
ekil 10.13.3 Sktrc diyot ile basitletirilmi flyback inverter devresi

Transistr iletim zaman k geriliminin ayarlanmas iin deitirilebilir. letim zaman art geri
salnm geriliminin sresi istenilen alma frekansnn periyoduna eit veya daha az olmaldr.
Transistr kayb balca anahtarlama aralklar sresince oluur. Bu kayp transistr ularndaki
gerilim dk iken anahtarn kapatlmasyla azaltlabilir. En uygun anahtarlama noktalarnn
kullanm nt indktans, transformotorun doal frekans, transistr iletim zaman, alma frekans
ve istenilen k gcnn koordinasyonunu gerektirir.
Flyback inverter devresi transformotorun primer sargsndan DC akmasna izin verir. ekil
10.13.3de grlen sktrc diyottan geen akm DC mknatslanmaya eklenir. DC mknatslanma
mevcut olduunda ou kez nveye bir hava aralnn konulmas gerekir.
10.13.1.2 PUSH-PULL NVERTER
Push-pull inverterde, iki yarm sayklda primer sargsna kaynak geriliminin uygulanmas iin
birden fazla anahtar kullanlr. ekil 10.13.4 10.13.6de adet tipik devre grlmektedir. ekil
10.13.4deki devre orta ulu primeri olan bir transformotorun kullanmn gerektirir. ekil
10.13.5deki yarm kpr devre iki depolama kapasitr gerektirir ve transformotorun primer
ularnda gelien gerilim sadece DC kaynak geriliminin yarsdr. ekil 10.13.6da grlen devre
primere tam DC kaynak gerilimini uygular fakat iki yerine drt anahtarn kullanlmasn gerektirir.
ekil 10.13.4de transformotorun bakr yararlanm dier iki devredekinden daha zayftr nk
akm primerin her yarsnda zamann yars veya daha az bir srede akmaktadr; bunun sonucu
olarak bu durum primer RMS akmlarnn yk akmna orann yksek hale getirir. Bu farkllklar
devrenin temel benzerliini deitirmez. ekil 10.13.4deki devreyi dikkate alalm.
Q1 ve Q2 transistr anahtarlar EDC kaynak gerilimi orta ulu sargnn iki yarsna alternatif olarak
uygulanacak ekilde orta utan primerin her iki ucunda EDC geliecek ekilde anahtarlanr. Her
transistrn iletim zaman anahtarlama frekansnn yars veya daha azdr. Anahtarlama araln
uzatan transformotorun kaak indktans ile bu devrelerin verimi ksmi olarak belirlenir. Kaak
indktans yoluyla yk akmnn ak her anahtarlama srasnda ounlukla kesime giden anahtarda
kaybolacak ekilde enerjiyi depolar. Dk kaak indktansna olan ihtiya aka grlmektedir.
Her transistrn iletim zaman anahtarlama frekansnn yars olduunda transformotora verilen
akm enerji depolama tekniklerini kullanmakszn yke iletilir. Eer transistr iletim zamannn
azaltlmas ile dorultulmu k geriliminin kontrol istenilirse hibir transistrn iletimde
olmad aralkta gerilimin srdrlmesi iin bir flywheel indktr kullanlabilir. ekil
10.13.6daki devre byle bir indktr iermektedir. Transformotor sekonder gerilimi, dorultulmu
383
gerilim ve indktr akm ekil 10.13.7de grlmektedir. Ortalama yk akm (IL) indktrdeki
maksimum ve minimum akmlar ile aada olduu gibi ilikilidir:
I L = 1 2 ( I max + I min )
(10.13.4)
Lf
Q1
D1
EDC
D2
Q2
ekil 10.13.4 Basitletirilmi push-pull inverter devresi

Q1
EDC
Q2
ekil 10.13.5 Basitletirilmi yarm kpr inverter devresi

Lf
ic
es
iL
eR
ekil 10.13.6 Flywheel indktr ile basitletirilmi tam kpr inverter devresi
eDC
384
Bu eitlikte, Imin akmnn sfra eitlenmesi ve (10.13.1) eitliinde yerine konulmas ile k
geriliminin srdrlmesi iin gereken minimum Lf deeri elde edilir:
Lmin =
EDC kesim
2I L
(10.13.5)
Imax
+Etepe
+Etepe
IL
Imin
tkesim
tiletim
-Etepe
tmin
(a) Transformotor sekonder

gerilimi, es
(b) Dorultulmu gerilim, eR
1
2fR
1
fR
tmax
(c) ndktr akm, ic
ekil 10.13.7 ekil 10.13.6 daki devrenin akm ve gerilim dalga biimleri
DC k gerilimi aadaki gibi verilir:
EDC = Em
iletim
= Em iletim f R
iletim + kesim
(10.13.6)
Burada, fR dalgack frekans (Hz) ve iletim veya kesim zamandr (s).

oktaki maksimum akm aadaki gibi olacaktr:
I max = I L +
( Em EDC ) iletim
2L
(10.13.7)
ekil 10.13.7de grld gibi kapasitrdeki minimum gerilim tminde oluacak ve maksimum
gerilim tmaxta oluacaktr. Tepeden tepeye dalgack gerilimi aadaki gibi belirlenebilir:
E pp =
1
C
t max
t min
idt
Burada integralin deeri ekil 10.13.7de taral genin alandr. Bu integral ve dalgack geriliminin
tepeden tepeye deeri aadaki gibi (10.13.6) ve (10.13.7) eitliklerinden bulunur:
E pp =
1
E
( Em EDC ) DC
2
Em
8LCf R
(10.13.8)
(10.13.5), (10.13.6) ve (10.13.8) eitlikleri dalgack frekans, izin verilen tepeden tepeye dalgack
gerilimi ve DC k gerilimi bilindiinde L ve Cnin minimum deerlerinin belirlenmesinde
kullanlabilir. Minimumun zerinde bir indktans deeri transformotor ve indktanstaki RMS
akmn azaltr. Minimumun zerinde indktans ve kapasitans deerleri dalgack gerilimini azaltr.
385
ndktr akmnn RMS deeri aadaki gibi verilir:

I RMS =
2
3 ( I max
2
+ I max I min + I min
)
(10.13.9)
Maksimum RMS akm Imin sfr iken oluacaktr. Minimum RMS akm dalgack akm sfr
olduunda yani Imax ve Imin ikisi birden ILye eit olduunda oluacaktr.
10.13.2 SER REZONANS NVERTER
Seri rezonans inverterde dikdrtgen dalga biimleri yerine sins dalgal gerilim ve akmlar reten
seri rezonans devresi kullanlr. ekil 10.13.8deki devre bu tip inverterin basitletirilmi
devresidir. Devrenin almas sfr balang akmlar ve ykleri ile balar. S1 kapatldnda L ve
C kapasitr ile biimlenmi seri rezonans devresinde sins dalgal bir akm akmaya balar. Bu
akm bir tepeden geer ve daha sonra sfra der; bu anda S1 alr ve S2 kapanr. Akm S2 ile
salanan yeni yol ile ters polariteli bir tepeden geer ve daha sonra sfra der; bu anda S2 anahtar
alr. S1in sonraki kapanmasndaki bir gecikme kn reglasyonunu salar. Bu ilem sresince
akm sekonderi yke balanm transformotorun primerinden akmaktayd. Bu tip inverterin iki
byk avantaj vardr. Birincisi anahtarlama kayplar dktr nk anahtarlama akm sfr iken
yaplr. Bu daha yksek frekanslarda almaya izin verir. kincisi transformotor kaak indktans
ve datlm kapasitans devrenin doal rezonansnn bir ksmn oluturur. Dikdrtgen dalgal
inverterlerde yksek frekans performansnn snrlayclar olan datlm parametreler burada
yksek frekans kesimi temel alma frekansnn zerinde olmas kouluyla almaya katkda
bulunur.
S1
ekil 10.13.8 Seri

rezonans inverterin
basitletirilmi devresi
S2
alma frekans devrenin doal seri rezonans frekans ile belirlenir. Optimum alma iin
rezonans devresinin karakteristik empedans yk empedansna eit olmaldr. Bu gerekler
aadaki ilikilere nclk eder:
Z=
L
= RL
C
1
LC
L=
C=
1
Z
(10.13.10)
rad/s
(10.13.11)
(10.13.12)
(10.13.13)
386
Seri rezonans inverter tasarm geni bant teknikleri kullanlarak yaplabilir. Eer kaak indktans
ve datlm kapasitans seri rezonans elemanlarnnki ile karlatrldnda nemli ise bu
durumda bunlarn deerlerinin rezonans frekansnn hesaplanmasnda dikkate alnmas gerekir.
Kaak indktans basite harici indktrn deerine eklenir. Datlm kapasitansn etkisinin
belirlenmesi iin datlm kapasitans ile paralel nt indktans ve yk direncinin dikkate alnmas
gereklidir. Bu elemanlar seri reaktansn hem genliini ve hem de iaretini etkileyebilir.
10.13.3 NVERTER TRANSFORMOTORU TASARIMI
Amalar elektrik gcnn dntrlmesi iken dzgn fonksiyonda bulunmalar tam edeer
devre parametrelerine bal olmalarndan dolay inverter transformotorlar pals ve geni bant
transformotorlarna yakn benzerlik gsterirler. nverter transformotorlarna anahtarlama devresi ile
dikdrtgen dalga biimleri uygulanr; inverter transformotoru sins dalgal frekanslarn dar bir
band zerinde alan g transformotorundan bu adan farkllk gsterir. Bununla beraber dalga
biiminin frekans spektrumu inverter transformotorlarnda ou kez dorudan ilgi merkezi deildir.
Edeer devre parametreleri pals transformotorlar iin gelitirilen tekniklerden bazlar
kullanlarak enerjinin depolanmas, verim, snm ve am karakteristikleri ile incelenir. nverterin
doyurucu transformotor almas hem src ve hem de yk devrelerinin etkileimine baldr. Bu
devreler inverter transformotoru tasarmnda dikkate alnmaldr ve yaplan tasarm src ve yk
arasnda transformotorun altrlmas ile dorulanmaldr. nverter transformotorunun almas
ve tasarm genel transformotor teorisine dayaldr. eitli edeer devreler uygulanr. Manyetik
malzeme pratii dier transformotor tiplerininki ile ayndr. Is iletimi, yaltm sistemleri ve sarg
yaps gibi sorunlar iin ayn mekanik etmenler gereklidir.
Giri dalga biimi ve anahtarlama frekans inverter transformotorunun istenilen zelliklerinde
temel veridir. Bu deerler inverter transformotoru ile belirlendiinden ilk aamada bilinmeyebilir.
Tahmini deerlerden tasarmlanm transformotorlar devre ve prototip deerlendirme aamasndan
sonra deitirilmeleri gerekebilir. Giri dalga biimi, anahtarlama frekans ve gerilimin genlii ak
younluunun belirlenmesinde kullanlr.
Tablo 10.1.1de yaygn olarak gzken baz dalga biimlerinin ak younluklarnn hesaplanmas
grlmektedir. Eer dalga biimi bu fonksiyonlardan birine uymuyorsa ak younluu Faraday
kuralnn dorudan uygulanmas ile belirlenebilir. Faraday kuralnn uygulanmas integrasyonun
doru aral ve doru sabitlerinin seimini gerektirir. Sarglardan DC getiinde sonu DC ak
bilinen klasik metotlarla belirlenebilir. DC mknatslanma ou kez manyetik devrede bir hava
aralnn bulunmasn gerektirir. Nvenin DC doyumundan kanmaya ek olarak hava aral
manyetik devrenin dorusalln gelitirir ve kalc aky drr; bu histerezis dngsnn ift
deerli doasndan kaynaklanan ferromanyetizmann istenilmeyen bir zelliidir.
Ak younluunun belirlenmesi iin ekil 10.13.3de grlen flyback inverter devresini dikkate
alalm. Bu devrede transistr anahtarnn almas sarg ularnda tek ynl dikdrtgen biimli
gerilim palsinin gzkmesine neden olur. Sonu ak iletim aralnn sonunda maksimumda
olacaktr. Bu gerilim ile gelien ak younluu tablo 10.1.1deki 5 nolu fonksiyonun uygulanmas
ile belirlenebilir. Bu forml gerilim palsi ile retilen aknn artn verir. Bu forml aknn
balang deerini ve varsa aknn DC bileenini vermez ve sonraki gerilim palsinden nce
yeniden kurma (reset) hakknda hi bilgi salamaz. Bu sorularn cevaplanmas iin transistrn
kesim aral sresince devrenin almasnn incelenmesi gereklidir. Bu inceleme yaplrken ak
younluunun mknatslanma akm ile orantl olarak gsterildii tablo 10.1.1deki 9 numaral
fonksiyonun kullanlmas uygundur. (Primer ve sekonder sarglarnda amper-sarmlar eit olan yk
akmlar ak retmez). Bu iliki ile nvedeki aknn davrannn mknatslanma akmndan
izlenmesi mmkndr.
387
letim aral sresince nvedeki mknatslanma akm ve ak ekil 10.13.9da grld gibi
(10.13.1) eitliine uygun olarak dorusal art gsterecektir. Kesim annda tepe mknatslanma
akm ile (10.13.2) eitliinde verildii gibi nvede enerji depolanr. Kesim anndan hemen sonra
transistr sargs aktr ve enerjinin iletimi iin bir yol salamaz. Transistr sargs ile nveye
yerletirilen enerji yk ve sktrma diyotu tarafndan uzaklatrlr. Enerji eitlii (Li2)
indktansn birinci kuvvetini ve akmn ikinci kuvvetini ierir. ndktans sarm saysnn karesi ile
orantl olduundan depolanan enerji amper-sarmn karesi ile orantldr. Kesimde transistr
sargsnda amper-sarmn karesi anahtarlama kayplar ihmal edilerek sktrma diyotu ve yk
sarglarndaki balang amper-sarmn karesine eit olmaldr. ki sarg arasndaki enerji paylam
yklerine bal olacaktr. Kesimin akabinde sarglardaki gerilimin yn deitirmesine ve sktrc
diyotun ileri ynde polarlanmasna neden olarak hzl bir osilasyon balar. Ortaya kan sktrc
diyot ve yk akmlar transformotor aksiyonunu temsil etmez fakat her iki sarg ile e zamanl
olarak manyetik alandan enerjinin uzaklatrlmasn temsil eder. Bu amper-sarmlarn toplam
sktrc diyot devresi ile empoze edilen snrlamaya uygun bir ekilde dorusal olarak azalr. Bu
akmlar aky artrmaz fakat nvedeki aknn azalmas ile ilikilidir. Eer anahtarlama aralklar ve
ring periyodu koordine edilirse amper-sarm sfra dnceye kadar dorusal olarak azalacaktr. Bu
ekil 10.13.9ada grlmektedir. Ak ynnde tersine dn yoktur.
Toplam akm
Mknatslanma
akm
Yk akm
(a)
(b)
(c)
(d)
ekil 10.13.9 ekil 10.13.3deki flyback devresindeki dalga biimleri. (a) Mknatslanma ampersarm ve transformotor nvesindeki ak; (b) kollektr akm; (c) transformotor sekonder akm; (d)
indklenen gerilim.
388
letim aral sresince akan yk akmnn baka bir bileeni vardr. Transistr sargsndan akan bu
akm palsinin DC bileeni nvenin mknatslanmasna eklenir nk bu DC bileene sahip
olmayan sekonder amper-sarm ile dengelenmemitir. Yk akmnn DC bileeni dorudan
llemez. DC kaynak akm sktrc diyottan ters bir akm akn ierir. Kollektr akm
mknatslanma akmnn DC bileenini ierir. Bu sorun, DC aknn belirlenmesi iin kollektr
akmnn DC bileeni kullanlarak ve tablo 10.1.1deki 5 numaral fonksiyondan hesaplama yoluyla
aknn DC bileeninin eliminasyonu ile zlebilir. Aknn DC bileeni kollektr akmnn DC
bileeninden, aada grlen basit bir yaklak metot kullanlarak belirlenebilir.
DC ak younluunun yaklak hesaplamasnn yaplmas iin btn DC mknatslama kuvvetinin
hava aralnda gzktn varsayalm (Tam hesaplamada DC mknatslanma kuvvetinin bir
ksm ferromanyetik nvenin relktans yoluyla der). imdi bu varsaym aadaki eitliklerin
kartlmasna uygulayalm:
mmf DC = DC a
NI DC = DC
BDC = o
la
o A
NI DC =
NI DC
la
BDC la
(10.13.14)
DC ve AC ak younluklarnn toplam aadaki gibi olacaktr:

BT = o
NI DC EDC iletim
+
la
2 NA
(10.13.15)
Burada, EDC kaynak gerilimi (V), A nve kesit alan (m2), la hava aral uzunluu (m), N transistr
sargsndaki sarm says, IDC kollektr akmnn DC bileeni (A) ve iletim transistr iletim
zamandr (s).
(10.13.15) eitliindeki AC terim tablo 10.1.1deki 2 numaral fonksiyondan anahtarlama
frekansnn transistrn iletim zaman ile deitirilmesi ve paydadaki sabitin 4den 2ye
deitirilmi olmasyla farkldr. Bu farkllklar iletim ve kesim aralklarnn eit olmama olasln
hesaba katmaktadr. Eer iki aralk eit ise iki ifade edeer olacaktr. Kollektr akmnn dalga
biimi ekil 10.13.9bde grlmektedir. Sekonder akm ve indklenen dalga biimleri srasyla
ekil 10.13.9c ve dde grlmektedir.
Kollektr akmnn DC bileeni devre veriminin tahmin edilmesiyle (yaklak olarak % 85), ykn
gerektirdii maksimum gten yaklak olarak belirlenebilir:
I DC =
PL
0,85 EDC
(10.13.16)
Bu eitlikte sktrc devre yoluyla kaynaa geri dnen g ihmal edilmitir.

Manyetik devrenin zelliklerinin tesis edilmesinde akm, gerilim ve ak ilikilerinin belirlenmesi
gerekir. Nve malzemesi ounlukla anahtarlama frekans tabannda ve bulunabilirlii dikkate
alnarak seilir. Seilen nve malzemesinin zellikleri nvenin altrlabilecei maksimum ak
younluunu belirler. Bu deer ve akm, gerilim ve ak ilikileri sarm says-nve kesit alannn
arpmn verir. Yk gerilimi ve akm sarmlar iin gereken pencere alann belirler. Bu noktada
uygun pencereli ve nve kesit alanl istenilen malzemenin nvesi iin bir aratrma yaplabilir.
389
Nvenin uygunluunun belirlenmesinde sarmlar, alma ak younluu, nve alan, pencere alan
ve akm younluu uygun bir seimin yaplmas iin ayarlanr. Bu geici seim yapldnda
edeer devrenin parametreleri belirlenebilir. nt indktans (10.1.20) ve (10.1.21) eitlikleri ile
belirlenir. DC mknatslanma varsa nvenin doyumundan kanmak iin gerekli minimum hava
aral elde edilebilecek nt indktans deerine bir st snr koyar. Bu indktans mknatslanma
akmn yar iletken anahtarlar ve g kaynana sknt vermeyecek bir deerde snrlamaya
yetecek kadar byk olmaldr. Eer enerjinin depolanmas iin nt indktansn daha dk bir
deeri gerekirse hava aral artrlabilir.
Sarg direnleri, kaak indktans ve datlm kapasitans geleneksel transformotor tasarmndaki
ayn metotlar ile hesaplanabilir. Scaklk art etmeni sarg direnlerine bir st snr koyar. Verimin
nemli bir etmen olduu inverterlerde sarg direnleri ou kez bakr kayplarnn azaltlmas iin
dk tutulur. Direncin ar derecede azaltlmas boyut ve maliyeti ve edeer devrede datlm
parametreleri olumsuz ynde artracaktr. Kaak indktans sarg yn ve sarm saysnn karesi ile
dorudan orantl ve sarg uzunluu ile ters orantldr. Faraday kural ile bir sabit olarak tesis
edilen istenilen sarm says nve kesit alan ile kaak indktans sarm saysnn nve kesit
alanna orannn dorudan bir fonksiyonu olur. Bundan dolay verilen bir nve kapasitesi ile bir
nve iin kaak indktans pencere alannn nve alanna oran ve pencere uzunluunun pencere
yksekliine orannn dorudan bir fonksiyonudur. Kaak indktans sarglarn alternatif katmanlar
ile veya bir U nvede iki sarg kullanlmasyla azaltlabilir. Kaak indktansn azaltlmas ou kez
dier parametreleri olumsuz ynde etkiler. Datlm kapasitans zt elektrotlar arasndaki
geometrik kapasitans ile ve eitli elektrot iftleri arasndaki gerilimler ile belirlenir. Katman
saysnn artrlmas datlm kapasitans azaltacaktr. niversal sarglar ayn ama iin
kullanlabilir. Datlm kapasitansn azaltlmas ou kez kaak indktansn pahasna yaplr.
Datlm kapasitans ve nt indktans ile biimlenen rezonans devresi amlara ve osilasyonlara
(ringing) neden olur. Yksek anahtarlama frekanslarnda datlm kapasitans ile ilikili dielektrik
kaybnn bazen dikkate alnmas gerekir. Yksek gerilim inverterleri zellikle bu soruna kar
zayftr. nverter transformotoru tasarm ve yapm alabilecek bir uzlamann elde edilmesi iin
rekabet eden btn parametreler arasnda dikkatli bir dengenin kurulmasn gerektirir.
10.13.4 RNEK NVERTER TRANSFORMOTORU TASARIMI
ekil 10.13.4de grlen push-pull inverter devresi iin bir inverter transformotoru tasarmlaynz.
nverteri besleyen kaynak gerilimi 120 160 V arasnda deiecek ve DC k 50 mAde 2000 V
olacaktr. Gerilimdeki deiimlere kar k geriliminin reglasyonu iin PWM kullanlacaktr.
Flyback indktr Lf hi bir transistrn iletimde olmad aralklar sresince k geriliminin
srdrlmesinde kullanlacaktr. ndktr indktans 0,3 H dir. alma frekans 10 kHz dir.
Primer iki sargl olduundan primer sarglarndan birisinin ykseltme oran minimum kaynak
geriliminde ve her transistrn iletim zamannn % 50sinde sekonder sargsnda anma k
gerilimini vermelidir. Eer devredeki gerilim dmleri ihmal edilirse sekonder geriliminin primer
gerilimine (en dk gerilim) oran aadaki gibi olacaktr:
2000
= 16,67
120
Transistrlerin iletim zaman, kaynak gerilimi minimum (120 V) deerinin zerine (160 V)
ktnda ortalama k geriliminin anma deerine snrlanmas iin azaltlmaldr. Bir periyot
sresince bir transistrn minimum iletim zaman aadaki gibi hesaplanr:
390
iletim =
Emin 1 120
1
=
= 37,5 10 6 s
Emax 2 f 160 2 104
Sekonder sarg akm her transistrn iletimde olduu ve akmn ykselmesi sresince ekil
10.13.7de grlen indktr akmnn porsiyonundan oluur. Akmn serbest dolam (FW) veya
dme porsiyonu kpr dorultuculardan akar. Sekonder sargnn akm transistrn iletim zaman
minimum ve hat gerilimi en yksek olduunda maksimum RMS deerine sahip olacaktr. Bu akm
grev saykl ve (10.13.9) eitlii ile belirlenir. Bu eitliin kullanlmas iin maksimum ve
minimum akmlara gerek vardr ve bunlar (10.13.7) eitliklerinden elde edilebilir:
I max = I L +
E giri Ek
2L
iletim
Burada, iletim bir transistr iin minimum iletim zamandr. Bu durum iin Egiri gerilimi minimum
giri geriliminin maksimum giri gerilimine oran arp Eka eit olacaktr. Buna gre aadaki
hesaplamalar yaplr:
I max = I L +
E giri Ek
2L
iletim = 0,05 +
(160 / 120 1) Ek
2 0,3
37,5 10 6 = 0,092 A
(10.13.9) eitliinde Imin olarak adlandrlan sekonderdeki balang akm (10.13.4) eitliinden
elde edilebilir:
I L = 1 2 ( I max + I min ) = 2 I L I max = 2 0,05 0,092 = 0,008 A
(10.13.9) eitliinde Imax ve Imin ve grev saykl uygulamas deerlerinin yerine konulmasyla
sekonderdeki RMS akm elde edilir:
I RMS =
2
3 ( I max
2
+ I max I min + I min
)(grev saykl)
I RMS =
3 [(0,092)
+ (0,092)(0,008) + (0,008) 2 ](0,75)
I RMS = 0,048 A
k akmndan daha az bir RMS akm enerjinin korunumunu inemez nk transformotor
sekonder gerilimi k geriliminden daha byktr.
Primer RMS akm transformotor gerilim oran ve primerdeki akmn grev sayklndan belirlenir;
bu akm iki transistrn alternatif iletim aralklarndan dolay sekonderdekinin yarsdr. Primer
RMS akm aadaki gibi hesaplanr:
I p RMS = 0,048 16,7 0,5 = 0,567 A
Hem primer ve hem de sekonder iin oluturulan gerilimler ve RMS akmlar ile nve seimi ve
sarg tasarmna geilmesi mmkndr. rnek inverter transformotoru tasarm probleminde
kullanlan emaye iletken tel lleri tablo 10.13.1de grlmektedir.
391
Belirlenen alma frekans iin ferrit nve tercih edilir. stenilen g seviyesi iin boyut ve
biimlerin uygun bir seimi mevcuttur. U-U tipli nve seilir nk bu konfigrasyon katmanl
sarglarn sarmna izin verir ve yksek gerilimli sekonder iin iyi balant yaplmasn salar. Nve
iin inverterlerde yaygn kullanlan Cer-amag 24B malzemesinin iyi bir seim olaca bulunmutur.
Bu malzeme yksek geirgenlikli dk frekansl bir ferrittir. Sargnn detayl hesaplamalar tablo
10.13.2de grlmektedir. Bu hesaplamada kullanlan metotlar geleneksel transformotor hesaplama
metotlar ile ayndr. Scaklk art tahmini (10.9.20) eitliine dayanr. Tablo 10.9.3de verilen bu
eitlik iin katsaylar ferrit nvelere uygulanmaz. Kullanlan 0,2831 deeri ferrit nvede birim
hacim bana kaybolan g (W) ve ebeke frekanslarnda silikon elik nvelerde birim hacim
bana kaybolan g (W) arasndaki karlatrmaya dayal tablonun ierdii konservatif bir
tahmindir. Tasarm yaplan inverter transformotorunun lekli sarg kesiti ekil 10.13.10da
grlmektedir. Deiik gler iin hazrlanm ve inverter transformotoru olarak kullanlan eitli
nve tipleri ekil 10.13.11de grlmektedir.
plak iletken
tel ap (mm)
Emayeli maksimum
ap (mm)
Kesit (mm2)
1000 m'nin arl (kg)
20 C de 1000 m'nin
direnci ()
cm bana
sarm says
Minimum katman
yaltkan kalnl, mm
Rasgele sarmda cm2

bana sarm says
Katmanl sarmda cm2

bana sarm says
Minimum marjin
(kenar) mm
Tablo 10.13.1 rnek inverter transformotoru tasarm probleminde kullanlan emaye iletken tel lleri
0,36100
0,41656
0,10235
0,94325
168,63312
22,79523
0,07620
554,89889
414,00417
3,96240
0,11400
0,14478
0,01021
0,09745
1679,76960 66,14160
0,02540 4587,99082
3440,99312 3,17500
19,05 mm
1 mm
Katman yaltkan 0,1016 mm
10,602 mm
9,602 mm
Katman yaltkan 0,0762 mm
19,05 mm
4,57 mm
0,144 mm
5,032 mm
4,27 mm
0,762 mm
2,87 mm
1,4 mm
0 mm
0,416 mm
1,4 mm
3,96 mm
28,575 mm
ekil 10.13.10 Tasarm yaplan inverter transformotorunun lekli sarg kesiti
392
2667
3,17
115
19
1,747
Sarg tp
1,4
0,0762 6 kat
2,49
1,4 0,0546 2,37 0,76 0,0132
Presbant; 0,127 0,381 2,87 0,762
0,76
0,762
2
2638
5,03
0,1016 8 kat
2,74
0,0826 299 0,69 0,0173
2
Presbant; 0,127 1,83 4,6
178
1850
1
1
Sarglar aras ara yaltkannn

ortalama evresi, P (cm)
0,2127
4,70
Bakr arl (kg)
0,048
1679,79
0,14427
I2R bakr kayb (W)
0,01021
20C'de sarg direnci ()
Kaln
0,14478
66,14
1,905
Ortalama sarm uzunluu, mc (m)

letkenin toplam uzunluu (m)
5,54
Artmsal yn (mm)
1,396
43
6
Sarg ve yaltkan yn (mm)
22,79
3,96
Ara yaltkan malzemesi (mm)

0,567
0,1805
Katman yaltm (mm)

0,10235
168,6635
Katman bana sarm says

Katman says
Yan yana sarmlarn uzunluu, D (cm)
Kaln
0,41656
Marjin (mm)
Akm (A)
Akm younluu (mm2/A)
Akm younluu (A/mm2)
2154
Tel kesiti (mm2)

1000 m'nin direnci ()
1000 m'nin arl (kg)
258
Emaye kalnl (ince, kaln)

Emayeli tel ap (mm)
cm bana sarm says
1
1600160
Sarm saylar
Sarg gerilimleri (V)
Tablo 10.13.2 rnek inverter transformotoru tasarm probleminde kullanlan rnek tasarm sayfas
6,59
Toplam yn
Mevcut
aklk
Yzde yn
10,6
10,6
Kayplar
19,05
0,556
1,45
(Primer + sekonder)
Scaklk sabiti 1,3

1,88
Toplam kayp
5
Nve: U-U tipi ferrit nve

Malzeme: Seramik
ap = 11,684 mm
Nve hacmi = 12,96 cm3
Nve kayb = 0,06 W/cm3
Toplam nve kayb = 0,777 W
Nve pencere alan = 1,905 2,8575 = 5,44 cm 2 = 0,000544 m 2
Nve manyetik kesit alan = 0,97 cm2
mc = (nve ap + 2 sarg tp kalnl + sarg yn)
m
P = (nve ap + 2 sarg tp kalnl + 2 primer sarg yn + ara yaltkan kalnl) m
Ak younluu:
B=
E
120
=
= 0,239 T
4 fNA 4 10 4 129 0,97 10 4
Scaklk ykselmesi (bunun iin nce sargnn ak yzey alan, Sc hesaplanr):

Silindirik sargnn yan ak yzey alan = (11,684 mm + 2 10,602 mm) 20,655 mm
= 0,002134 m 2
393
Silindirik sargnn alt ve st ak yzey alanlarnn toplam =

2
11,684 mm + 2 10,602 mm
11,684 mm
2
2
2
= 0,001484 m
2
2
Silindirin toplam ak yzey alan = Sc = 0,002134 + 0,001484 = 0,003618 m 2

P
T = K cu
Sc
0 ,8
1,885
= 0,2831
0,003618
0 ,8
= 42,2 C
Kaak indktans:
LL =
4N 2 P h1 + h3
4 (2154) 2 6,59 0,287 + 0,457
+ h2 10 9 =
+ 0,0762 10 9 = 0,0713 H
D 3
1,747
3
Kaak indktanstaki reaktif g:

1
2I
L = 1 2 (0,092) 2 0,0713 = 301,741 106 J
301,741 10 6 J 2 10000 = 6,035 W

Sekonderin datlm kapasitans (A alan ortalama sarm uzunluu, mc ile bir katmandaki
sarmlarn toplam uzunluunun arpmdr, d uzakl katmanlar aras yaltkan kalnldr,
katmanlar aras ara yaltkannn bal geirgenlii veya dielektrik sabiti, r 3,5 dir):
A = 0,0826 0,01747 = 0,001443 m 2
d = 0,1016 mm = 0,0001016 m
CG =
Cetkin =
4CG
3
A or 0,000151 10 9 / 36 3,5
=
= 439,53 10 12 F
0,0001016
d
N L 1 4 439,53 10 12 19 1
= 29,22 10 12 F = 29,22 pF
2
N2 =
3
19
Yksek frekans kesimi:

f =
1
1
=
= 110264,385 Hz
2 LL Cetkin 2 0,0713 29,22 1012
Primer indktans:
AL = 1,28 reticinin nve verisinden alnr.

2
129
1,28
= 0,0213 H
1000
394
Tepe uyartm akm:

I tepe =
E 120(1 / 20000)
=
= 0,141 A
2L
2 0,0213
Yukardaki hesaplamalarda kaak indktans ekil 10.10.1ada verilen forml ile hesaplanr.
Datlm kapasitans Kapasitansn Belirlenmesi ksmnda tanmlanan metotlar ile hesaplanr. Ak
younluu tablo 10.1.1deki 2 numaral fonksiyon ile belirlenir. Ak devre indktans (10.1.21)
eitliinin uygulanmasyla belirlenir. Ferrit nve reticileri ou kez nvenin 1000 sarm bana
indktans biiminde manyetik geirgenlik bilgisini verirler. Bu durumda bu deer gerekli nve
geometrisine ait veriyi ierir. Gerek indktans gerek sarm saysnn 1000e blnm orannn
karesi ile 1000 sarm bana indktansn arplmas ile hesaplanr. Nve kayb, eitli frekanslar ve
ak younluklarnda reticiler tarafndan verilen birim hacim bana kayp verisinden belirlenir.
Uyartm akm (10.13.1) eitliinin uygulanmas ile elde edilir. Bu eitlik, iinde Inin toplam akm
artnn olduu gerekte artmsal bir akmdr. Eer akm sfr etrafnda simetrik ise (burada olduu
gibi) tepe akm (10.13.1) eitlii ile elde edilen deerin yarsdr. Kaak indktans ve yk akm her
iletim aral sonunda kaak indktanstaki enerji depolanmasnn hesaplanmasnda kullanlr. Bu
enerji teriminin saniye bana (alma frekansnn iki kat) iletim aralklar saysna arplmasyla
bir g terimi elde edilir. Bu gcn ou kesim sresince anahtarlarda kaybolur.
Yksek frekans kesimi kaak indktans ve datlm kapasitanstan (10.4.13) eitlii kullanlarak
hesaplanr. Yksek frekans kesimi kaak indktans ve datlm kapasitansn nitel
deerlendirilmesini verir. Yksek frekansl kesim ideal olarak alma frekansnn 10 katndan daha
byk olmaldr. Yk kapasitans datlm kapasitansn iine dahil edilmelidir.
Her transistrn kesimi annda mevcut olan kayda deer tepe uyartm akm enerji depolamasn
temsil eder ve iletim olmayan aralk sresince osilasyona (ringing) neden olur. Osilasyon (ringing)
geriliminin ar olmasndan kanmak iin CR1 ve CR2 sktrc veya kenetleme diyotlar Q1 ve
Q2 ularndaki gerilimin kaynak geriliminin iki katna snrlandrlmasnda kullanlr. Sekonderdeki
kpr dorultucu geri salnm gerilimini dorultur, nceki palsin geniliini etkin olarak artrr.
CR1 ve CR2den akan akm nt indktansta depolanan enerjiyi kaynaa geri dndrr. Bu
mekanizmalar ile nt indktansta depolanan enerjinin bir ksm geri kazanlr. Bu tasarmda bakr
ve demir kayplar makuldur. Bu tasarmn dk maliyeti, basitlii ve gvenilirliinden dolay
prototip yapm ve deneme deerlendirmesi savunulabilir.
ekil 10.13.11
Deiik glerde
inverter transformotoru
olarak kullanlan ferrit
nve ekilleri
395
10.14 DER MANYETK AYGITLAR
Bu ksmda transformotorlara benzeyen ve yaygn olarak kullanlan baz demir nveli aygtlar
incelenmektedir. Bu aygtlardan bazlar olduka karmak olmasna ramen yapm zelliklerinin
ou ve sarg sarma teknikleri ayndr. Bunlar ou kez transformotor imalatnn yapld ayn
donanmlar ile retilmektedir.
10.14.1 AKIM SINIRLAYICI REAKTR
Akm snrlayc reaktr geici ar ykler ve ksa devrelerin hasar vermeden barndrlmas
gereken devrelerde kullanlr. Reaktr indktans ksa devre akmnn istenilen bir deerde
snrlanmas iin yeteri kadar byk olmaldr. Ayn zamanda indktans normal akm
deiimlerinde minimum ve maksimum gerilim deiimi gereksinimlerini karlamaldr.
ndktansn st ve alt snrlar bu iki gereksinim ile tesis edilir. Normal yk reaktans ve direnci ve
ar yk altnda kalc devre reaktans ve diren indktans snrlar oluturulurken dikkate
alnmaldr. Reaktr maksimum anma akm ile beraber bir RMS anma akmna sahip olacaktr.
Anma RMS akm maksimum akm ve normal akmn grev saykllarna bal olacaktr. Eer
maksimum akm nadiren meydana geliyorsa bu durumda adyabatik snma reaktrn maksimum
kapasitesinin oluturulmasnda bir rehber olarak kullanlabilir. Adyabatik oran akmn karesi (A) ve
zamann (s) arpm ile ifade edilen bir enerji terimidir. Reaktrn kullanm adyabatik oran iinde
tutulduunda reaktrn scaklk art gvenli bir deerle snrlanacaktr. Bu tek zamanl bir
orandr. Soutma iin gerekli zaman buluncaya kadar reaktr ek sy gvenli olarak
uzaklatramaz. Ar akmlarn akt aralklarda reaktr ularnda normalden daha byk bir
gerilim vardr. Reaktr doyuma gitmeden bu gerilimi absorbe edebilmelidir. Bu gerilimi absorbe
edecek yeterli sarm says kesit alan ile ou reaktrler geirgenliin drlmesi iin nveye
hava aralklar konulmadka izin verilen maksimum zerinde bir indktansa sahiptir. Bundan
dolay akm snrlayc reaktrn boyutu ou kez gerilim, frekans, maksimum akm ve RMS akm
ile belirlenir. Boyut kabaca ayn anma frekansnda reaktrn anma VAinin yarsndaki bir
transformotorununkine eittir. Akm snrlayc reaktrler tek frekansl aygtlardr.
10.14.2 GEN BANT NDKTRLER
Geni bant indktrleri geni bant transformotorlarna benzer zellik ve snrlamalara sahiptir.
ou geni bant indktrleri kapasitanslar ile beraber frekans seici devrelerde kullanlr. Byle
uygulamalar iin ideal indktans frekans, akm ve scaklkla deimeden kalr ve dk sarg
direnci, dk nve kayb ve ihmal edilebilir datlm kapasitansa sahiptir. Bu talepler sadece
demir nveli aygtlarda snrl bir aralk zerinde yaknlatrlabilir.
Uygulama kritik olduundan geni bant indktrleri ile ilgili ncelikli sorun nominal indktanstaki
tolerans ve indktansn lm metodudur. Ekonomi indktansta izin verilen toleransn test
belirsizlikleri ile absorbe edilmemesini fakat retimde meydana gelebilecek deiikliklerin ortaya
kartlmasn gerektirir. Hava aralklarnn kullanm demirin geirgenliindeki deiimlere kar
indktansn duyarlln azaltr fakat elimine etmez. Hava aralndaki deiimler indktansn
doru bir ekilde tutulmasnda bir hata kaynadr. Hava aralnn tam olarak kontrol edilmesinde
retim problemleri vardr. Nvenin kar karya gelen eleyici yzeyleri ve boluk verici
malzemede yaptrclar kullanlr. Yaptrc ve boluk verici malzemesi uyum iinde olmaldr.
Boluk vericinin yerletirilmesinden ve testten sonra ileme sresince hem yaptrc ve hem de
boluk verici malzemedeki boyutsal deiimler indktansta deiimlere neden olacaktr. Hem
yaptrc malzeme ve hem de boluk verici malzeme iyi boyutsal kararlla sahip olmaldr.
Boluk verme blgesine giren emdirme malzemeleri yerletirme ve krden sonra etkin aral
deitirir. Boluk verici malzeme emdirme maddesinin etkisi altnda kalmamaldr. Emdirme
maddeleri yerine getikleri havaya gre daha yksek dielektrik kayplarna ve sabitlerine sahiptir.
396
Yksek frekanslarda grnr indktans emdirme maddesinin dielektrik sabitinden etkilenir nk

datlm kapasitans artmaktadr. Artan kayplar indktrn Qsn azaltr. Dk frekansl
aygtlarda yaygn olarak kullanlan emdirme maddeleri genelde kritik geni bantl indktrler iin
uygun deildir. yi yksek frekans zelliklerine sahip emdirme maddeleri dk frekansl emdirme
maddelerinin iyi mekanik ve sl zelliklerinden yoksun olabilir. Emdirme maddelerinin seiminde
istenilen karakteristiklerde uzlama gereklidir.
Datlm kapasitans indktre doal paralel rezonans frekans verir. Bu frekansn zerinde
bileen kapasitif reaktansa sahiptir. Dk fakat doal rezonans frekans yaknndaki frekanslarda
grnr indktans zellikle indktrn Qs yksek ise frekansla hzlca deiir. Bundan dolay
sabit indktans gerektiren uygulamalarda doal rezonans frekans en yksek alma frekansnn
zerinde olmaldr.
Bir indktrn Qs nemli bir zelliktir. Qnn bilinen tanm indktif reaktansn seri dirence
orandr. Demir nveli reaktrler iin seri diren sarg direnci ile beraber nve kaybna eit edeer
bir diren iermelidir. (10.6.18) eitliinde eddy akm kaybnn hem ak younluu ve hem de
frekansn karesi ile orantl olduu gsterilmitir. Eddy akm kayb sabit ak younluu iin
frekansn karesi ile orantl olmasna ramen verilen bir aygt ve indklenen sabit gerilim iin ak
younluu ile frekansn arpm frekansla sabittir; bylece eddy akm kayb yaklak olarak
frekansla sabit kalr. (10.6.6) eitliinde bulunan histerezis kayb frekansn birinci kuvveti ve
histerezis dngsnn alan ile orantldr. ndklenen sabit gerilim iin ak younluu frekansla
azaldndan histerezis dngsnn alan azalacak ve dngnn biimi deiecektir. Steinmetz
histerezis kaybnn ak younluu ve frekans ile ilikilendirilmesi iin aadaki deneysel forml
gelitirmitir:
PH = fB n
(10.14.1)
Burada, f frekans (Hz), B ak younluu (T) ve PH histerezis kaybdr (W/cm3). nve

malzemesinin bir fonksiyonudur ve n deikeni B deerine bal olmann yannda 0,1 1,2 T
aral zerinde yaklak 1,6 deerine sahiptir. yksek kaliteli manyetik silikon elik iin
yaklak 0,00046 deerine sahiptir. (10.14.1) eitliinden verilen bir aygt ve indklenen sabit
gerilim iin histerezis kaybnn frekansla azald grlmektedir. Frekans en dk alma deeri
zerinde artarken histerezis kayb eddy akm kaybnn baskn olduu noktaya doru azalr. Bu
durum bir indktrn nve kaybnn ekil 10.14.1de grld gibi indktansa paralel bal
frekansla deimeyen bir diren olarak temsil edildiini dorulamaktadr. Bu ekildeki edeer
devre frekans indktrn doal rezonans frekansnn aasnda olduunda uygulanr. Eer paralel
diren indktif reaktansn en azndan 3 kat kadar bykse bu durumda edeer seri diren yaklak
olarak aadaki gibi olur:
R = Rs +
2 L2
Rp
(10.14.2)
Burada, L indktanstr (H). Boyutsuz bir miktar olan Q aadaki gibi temsil edilebilir:
Q=
L
R
1
Rs / L + L / R p
(10.14.3)
(10.14.3) eitliinin fye gre diferansiyelinin alnmas ve sfra eitlenmesiyle maksimum Qnn
aadaki kriteri elde edilir:
397
Qmax =
1
2
Rp
Rs
f max L
(10.14.4)
Rs
Burada, fmax (Hz) Qnn maksimum olduu frekanstr. Bu frekans aadaki gibi verilir:
f max =
R p Rs
2L
(10.14.5)
Qmax ve fmax n bir fonksiyonu olarak herhangi bir f frekansndaki Qnn deiimi aadaki gibi
verilir:
Qf =
2Qmax
( f / f max ) + ( f max / f )
(10.14.6)
Herhangi bir f frekansndaki Qnn belirlenmesi iin sadece maksimum Qnn ve Qnn
maksimum olduu frekansn bilinmesi gereklidir. Frekans sfra veya sonsuza yaklarken Q sfra
yaklar.
Rs
ekil 10.14.1 Demir nveli

indktrn dk frekanstaki
edeer devresi
Rp
Nve penceresi dolu verilen bir nve boyutu iin diren yaklak olarak sarm saysnn karesi ile
deiir nk iletken telin boyutundaki her azalma iletken telin birim uzunluu bana dirente
orantl bir arta ve pencereye yerletirilebilecek sarm saysnda orantl bir arta neden olur.
ndktans (indktansn sarg direncine olan orann hemen hemen sabit yapacak ekilde) sarm
saysnn karesi ile de orantldr. (10.14.4) eitliinden bu durum Qmax L ve verilen bir nvenin
sarm says ile deimez yapar. Maksimum Q geirgenliin deil nve kaybnn bir fonksiyonudur
(ve zellikle hava aralnn bir fonksiyonu deildir). Geirgenlikteki bir deiim Qnn
maksimum olduu frekans deitirecek ve bunun sonucunda dier frekanslardaki Q deiecek
fakat maksimum Q sabit kalacaktr. Bu analizde deiken frekanstr ve diren sabittir.
Nve kaybnn ounu oluturan eddy akm kayb nvenin zdirenci ile ters orantldr. Yksek
zdiren ou kez geirgenlik zverisinde elde edilen bir zelliktir. Geirgenliin yksek olmasyla
Qnn maksimum olduu frekans daha dk olacaktr. Bundan dolay dk frekanslarda yksek
Qnn elde edilmesi zordur.
10.14.3 DOYUMLU REAKTRLER
Doyumlu reaktr AC gerilim kayna ve yke seri olarak yerletirilmi bir indktanstr.
ndktrdeki nvenin doyumunun kontrol edilmesi ile yke verilen akm kontrol edilir.
Kendiliinden doyumlu devrelerde kullanlan doyumlu reaktrler bazen manyetik ykselticiler
olarak adlandrlr. Bu aygtlarn yerini daha kk ve daha az pahal ve daha byk kazan
salayan SCRler almtr. Doyumlu reaktrlerin baz avantajlar vardr. Bunlar hemen hemen her
gerilim, akm ve g ileme kapasitesi iin tasarmlanabilir. Doyumlu reaktrler ar geici yklere
398
dayanabilir ve duyarl ve yksek gerilimli devrelerde bir sorun olan yksek frekansl geiciler
retme bakmndan SCRlerden daha az yatkndrlar. Yk akm tayan sarglarna ek olarak
doyumlu reaktrler iinden geen akmla nve doyumunun kontrol edildii bir kontrol sargsna
sahiptir. Bu dzenlemenin doas gerei doyumlu reaktrn iki ek snrlamas vardr: AC g
kaynandan gerilim transformotor aksiyonu ile kontrol sargsnda gerilim indkler ve tepki zaman
uzundur. Bu snrlamalarn ynetilebilir oranlarda tutulmas iin muhtelif hileler vardr.
Doyumlu reaktrn nvesindeki gerilim, akm ve aklar nvenin mknatslanma erisi ile ilikilidir.
Doyumlu reaktrlerin almas mknatslanma erisinin dorusal olmayan doasna bamldr.
Mknatslanma erisinin tanmlanmas iin uygun analitik erinin eksiklii doyumlu reaktrlerin
tasarmn ve analizini karmak hale getirir. Yaklak analiz grafiksel ve analitik tekniklerin
kombinasyonu ile yaplr. Bu reaktrn alma saykl her alma sresince iinde almann
hemen hemen dorusal olduu bir dizi aralklara blnmeyi ierebilir.
10.14.4 FERROREZONANS TRANSFORMOTORLAR
Ferrorezonans transformotor giri geriliminin genliindeki deiimleri regle eden doyumlu bir
aygttr. Geleneksel transformotordan byk kaak indktans, doyumlu nt indktans ve yke
paralel byk bir kapasitre sahip olmas ile farkllk gsterir. Ferrorezonans transformotorun
edeer devresi ekil 10.14.2de grlmektedir. Lp indktans transformotorun nt indktans olup
giri geriliminin reglasyon aralnn alt ucunun tam aasnda doyuma gider. Bu indktans
kapasitr ve kaak indktans ile ferrorezonansa girer. Ferrorezonansn olutuu gerilim zerinde Ls
ve Cnin paralel kombinasyonunun empedans gerilimin artmas ile azalr. Reglasyon, giri
gerilimi artarken Ls ularnda gzken byk gerilim dmnn bir sonucu olarak yer alr.
Ls
eg
Lp
RL
ekil 10.14.2 Ferrorezonans

Eer anma frekansnda bir gerilim sfrdan yava yava artrlarak ykl olmayan bir ferrorezonans
transformotora uygulanrsa akm sfrdan nce yava yava ve daha sonra hzlca rezonansn
balangcna artacaktr. Tepe deerine ulatktan sonra akm hzlca minimuma der ve bundan
sonra yava yava artar. Akmn davran ekil 10.14.3de grlmektedir. Transformotor akmn
tepe deerde olduu gerilimleri regle edecektir. Akmn davran analizinin aklamas yaklak
dorusal analiz tabannda yaplabilir. Transformotor giri empedans hemen hemen saf reaktiftir.
ekil 10.14.3e gre bu reaktansn,
x giri = xs +
xx x p
x p xc
(10.14.7)
gibi olduu grlebilir. Gerilim artarken Lp indktans olduka byk bir deer ile sfr arasnda
deiecektir. Tablo 10.14.1de tuhaflklarn mevcut olduu durumlar ieren xgiri ve xp nin bariz
deerleri grlmektedir. xgiriin genlii frekans yerine xp nin deiken olduu bir reaktans
fonksiyonu olarak izilebilir. Bu izim ekil 10.14.4de grlmektedir. xgiriin kutbu ve sfr
srasyla akmn minimumu ve maksimumu ile akmaktadr.
399
Igiri
ekil 10.14.3 Yksz
ferrorezonans
transformotorun giri
akm ile giri
geriliminin deiim
erisi
Vgiri
xgiri
xs
xs-xc
xp
0
xs xc
xs-xc
ekil 10.14.4 Yksz

ferrorezonans
transformotorun giri
reaktans ile doyum
reaktansnn deiimi
xc
Lp indktans ularndaki ortalama gerilim sabit kalmaya eilimlidir nk Faraday kuralnn

integral biiminde ak younluu terimi sabittir ve nvenin doyma ak younluuna eittir. Faraday
kuralnn integrasyonunda frekans da gzktnden Lp indktans ularndaki ortalama gerilim
sadece frekans sabit olduunda sabit kalacaktr. Bu durum ferrorezonans transformotorlarn
temelde tek frekansl aygtlar haline getirir. k gerilimi hemen hemen frekansn birinci kuvveti
ile dorudan orantldr.
Tablo 10.14.1 Ferrorezonans transformotorlarn giri reaktansna (xgiri) kar indktif reaktans (xp)
deiiminin bariz deerleri
xgiri
xp
xs
0
xc
+
xc - xc
xc + xc
0
(xs xc) /(xs-xc)
xs xc
Ferrorezonans transformotorlar k geriliminin ortalama deerini regle ederler. Nvenin doyumu

giri gerilimi ile deien dalga biiminde bir bozulma meydana getirir. Bundan dolay k
geriliminin RMS deeri deiebilirken ortalama deer sabit tutulur. Ferrorezonans transformotorlar
dorultulmu yklerde en kullanldr; dorultulmu yklerdeki DC k gerilimi ferrorezonans
k geriliminin RMS deerine gre ortalama gerilim ile daha yakndan ilikilidir. Sabit bir ykn
ularndaki DC gerilim ferrorezonans transformotorun giri gerilimindeki % 15lik bir deiimde
400
yaklak % 1 deiecektir. Aygt yk deiimlerini regle etmez. Bunlar yk akmndaki

deiimlerde k gerilimindeki deiimler dikkate alndnda geleneksel transformotorlara ok
benzemektedir.
Bir ferrorezonans transformotor ekil 10.14.5de grld gibi yaplabilir. Genelde, zel
ferrorezonans EI laminasyonlar kullanlr. Primer ve sekonder sarglar bir manyetik nt ile
ayrlm laminasyonun orta bacana yerletirilir. Sekonder sarg biri kapasitr ve dieri yk iin
olmak zere iki sargdan olumaktadr. Kapasitr iin ayr bir sargnn kullanlmas kapasitr
dielektriinden optimum yararlanma iin kapasitr geriliminin seiminde serbestlie izin verir.
Kapasitrn volt - amperi yaklak olarak yk volt - amperinin iki katdr. Manyetik nt kaak
indktansn (Ls) kaak aks iin bir yol salar. Rezonans etkisi sadece sarm oranndan
sonulanacak gerilimin 1,2 kat bir gerilimin sekonderde gzkmesine neden olur. Bu durum orta
bacakta sekonder porsiyonundaki maksimum ak younluunu primer porsiyonundakine gre daha
yksek yapar. Bu iki ak arasndaki fark manyetik ntten akar. Orta bacan sekonder porsiyonu
primer porsiyonundan daha nce doyuma gidecektir. D bacaklar, iindeki ak younluu orta
bacaktakinden daha dk olacak ekilde boyutlandrlr. Orta bacan sadece bir porsiyonuna
sktrlm doyum ile laminasyonlarn geleneksel bir transformotorda olduu gibi orantl
yapld duruma gre daha byk verim elde edilir. nt yoldaki hava aral kaak indktansn
doru deerinin salanmas iin optimize edilir.
C
eg
Doyum
baca
Manyetik nt
EI laminasyonu
RL
ekil 10.14.5
Ferrorezonans
transformotor
yapsal diyagram
Ferrorezonans transformotorlar ekil 10.14.6da grlen yk gerilimi akm karakteristii

sergilerler. Bu eri, transformotorun ksa devrelere kar kendiliinden korunduunu
gstermektedir; bu sklkla ortaya kan nemli bir avantajdr. Kapasitr giri filtreli dorultulmu
bir yk altnda DC k gerilimi akm tam ykn yaklak % 5 aasna dtnde bir tepe deer
almaya eilimlidir. Bundan dolay bir ferrorezonans transformotor tam ykn yaklak % 5 110
aralnda doyurucu bir ekilde alacaktr. Eer manyetik ntn kesit alan nt yoluyla geen
ak maksimum olduunda ksa devrenin balangcnda doyuma gidecek ekilde kk yaplrsa yk
gerilimi akm karakteristii ekil 10.14.6da grlen eri biimini alacaktr.
Hafif ykler altnda ferrorezonans transformotorlar kararsz olabilir. Giri gerilimi sfrdan anma
deerine artrldnda giri akm gerilimin azaltld durumda olduu gibi farkl bir ekilde
deiebilir. Eer tam gerilim aniden anahtarlanrsa giri akm ift kararl iki durumdan birini
401
taknabilir. Bu ift kararl durum harmonik alt akmlarn ak ile ilikilidir ve nvede iitilebilir
dzeyde farkl ses tonlar buna elik edebilir. Bu kararszln k gerilimini etkilemesi
gerekmemektedir. Eer bir ferrorezonans transformotor yknn tam anma yknn % 5inin
aasna dmesi beklenirse kk bir yk direncinin kullanlmas tavsiye edilir.
Vk
Doyum nt
ekil 10.14.6
Ferrorezonans
transformotor tipik k
gerilimi akm
karakteristikleri
Dorusal nt
Ik
Ferrorezonans transformotorlar geleneksel transformotora gre maliyette cazip kk bir artla bir
transformotorun gerektii uygulamalarda hat reglasyonu salama avantajna sahiptirler.
Ferrorezonans transformotorun kullanlmas dnldnde snrlamalar anlalmal ve
tartlmaldr. Prototiplerin devre deerlendirilmesi gerekir ve elektriksel performansta retim
toleranslarnn dikkate alnmas gerekir.
Ferrorezonans transformotorun k geriliminin nominal deeri orta bacak alannn bir
fonksiyonudur. Yk gerilimi akm karakteristiinin biimi manyetik nt ve hava aralnn bir
fonksiyonudur. Bu iki madde retim deiimlerine maruzdur. Bu durum ferrorezonans
transformotorlar ou kez elektriksel karakteristiklerde sk toleranslar karlama gerei ile
retimde sorun karc hale getirmektedir.
402
11 ELEKTRK MAKNALARININ BLGSAYAR DESTEKL TASARIMI

Elektrik makinalarnn tasarm ok sayda, karmak ve birbiri ile ilikili mhendislik
problemlerinin zmn ierir. En iyi veya optimum bir tasarm yoktur ve elektrik makinalarnn
tasarmnn matematiksel adan belirli olmayan bir problemi sunduu drste sylenebilir.
Elektrik makinasnn tasarmnda elektromanyetik, sl ve mekanik problemlerin dikkate alnmas
gerekir ve btn zellikleri karlayan ve ticari olarak uygulanabilecek bir tasarma ulalmas iin
ok irdelemelere ihtiya vardr.
Sonlu fark ve sonlu eleman gibi yaklam emalar ile bilgisayarlarn kullanm makina
davrannn doruca modellenebilmesine imkan tanr ve alternatif tasarmlarn abucak
deerlendirilmesi salanr. Elektrik makinalarnn bilgisayar destekli tasarmna iki yaklam analiz
ve sentez metotlar olarak tanmlanabilir.
Analiz metodunda boyutlar, yapl tipi ve kullanlan malzeme detaylar giri verisi olarak tasarmc
tarafndan salanr. Bilgisayar program performans karakteristiklerinin hesaplanmasnda kullanlr
ve daha sonra bu karakteristikler istenilen zellikleri karlamaya doru tasarmn deitirilmesi
iin deneyimlerini kullanan tasarmc tarafndan incelenir. Bu ileme tasarmn istenilen zellikleri
karlanncaya kadar devam ve tekrar edilir.
Sentez metodunda bir balang tasarmnda deiiklik yapmak iin gereken mantk kararlar bir
ifadeler grubu olarak bilgisayar programna dahil edilir. Balang tasarmnn kendisi mevcut
Bilgisayar Destekli Tasarm (Computer Aided Design: CAD) paket yazlm ile retilebilir; bunun
iin verilen bir makinalar snfn ilgilendiren tasarm yordam bilgisayar yazlmnn n ksmna
dahil edilir ve muhtelif malzemelerin detaylar (laminasyon detaylar gibi) veri ktphanesinde
depolanr. Sentez metodunun ana avantaj yararlanlacak yerli olmayan uzmanla izin vermesidir.
Dier taraftan tasarm ileminde ok sayda birbiri ile ilikili mantk kararlarndan dolay bu metot
zellikle programlama abasn ve beceriyi ilgilendirdii kadar dikkat ve ilgi gerektirmektedir.
Btn CAD paketlerinin kalbinde en azndan bir modelleme emas bulunmaktadr. eitli edeer
devreler elektrik makinalarnda elektromanyetik problemlerin ve sl alanlarn modellenmesinde
baaryla kullanlmaktadr. Elektrik makinalarnn muhtelif snflarnn elektromanyetik edeer
devreleri bununla ilgili teori ve alma konusu ile ilgili kitaplarda ayrntl olarak
bahsedilmektedir. Isl modelin edeer devre kavram bu kitabn elektrik makinalarnn snmas ve
soutulmas blmnde deinilmektedir. Elektromanyetik problemlerin saysal analizi iin ou
404
Bilgisayar Destekli Tasarm sistemleri sonlu eleman metoduna dayaldr; bu metot esnek, gvenilir
ve etkili olduunu ispatlamtr.
Sonlu eleman paket yazlmlar aratrma ve tasarmda da gl aletlerdir. Bilgisayar kullanlarak
fiziksel bir prototipin inasna gerek kalmakszn ok farkl geometrilerin ve alma artlarnn
analizi mmkndr. ou durumlarda saysal simlasyon geometri karmakl ve malzemenin
dorusalszln gzetmeksizin makinann davran hakknda gvenilir ve doru bilgiyi de
vermektedir.
Ticari olarak mevcut ou saysal analiz bilgisayar yazlmlar sonlu eleman metoduna
dayandndan bu metot ve elektrik makinalarnn tasarmna uygulamas bu blmn ieriini
oluturmaktadr.
Bu blmde sonlu eleman tekniinin temel kavramlar sunulmutur. Birinci derece gensel
elemanlar iindeki potansiyellerin deiimini tanmlayan eitlikler kullanlarak, sonlu elemanlara
deiimsel (varyasyonel) yaklamn zorlamal bir optimizasyon ilemine nasl nclk ettii
gsterilmitir. Global matris sistemine girilerin tanmlanmas iin bir yordam tanmlanmtr.
Problemin modellenmesindeki pratik etmenler dahil edilmitir. Sonlu eleman modelinin uygunca
planlanmasnn ilgili problemlerin bir dizisinin tanmlanmasnda nasl ekstra esneklie izin verdii
gsterilmitir. A oluturulmasnda nemli etmenler ve hareketin simlasyonunda verilen tolerans
tartlmtr.
11.1 SONLU ELEMAN METODU
Sonlu elemanlar ilk nce yapsal analiz problemlerinin zmne uyguland ve 1950lerde metot
s iletimi ve akkan ak problemlerine uyguland. 1970de Silvester ve Charinin Doyumlu
manyetik alan problemlerine sonlu eleman zm adndaki makalesi uygulamal
elektromanyetizma alannda yeni bir r amtr; bu makalede karmak geometriler ve manyetik
dorusalszlk problem yaklamn ele alabilecek kapasitede bir formlasyon sunulmaktadr. Peter
Silvester ve arkadalar metodun geliimine byk katkda bulunarak metodun bugn elektrik
mhendislii problemlerine yaygn olarak uygulanmasn saladlar.
Sonlu eleman metodunda orijinal alan problem domeni bir sayda alt domenlere veya elemanlara
blnr. Her elemandaki potansiyel dalm daha sonra bir polinom (deneme fonksiyonu) ile
yaknlatrlr ve daha sonra en uygun baz kriterlere gre alan probleminin saysal zm elde
edilir.
Saysal metotlarda bata gensel tip olarak drt kenarl (quadrilateral) ve erisel (curvilinear)
biimler eklinde muhtelif biimde elemanlar kullanlmaktadr. Elemanlarn tipi elemann biimi
ve deneme fonksiyonunun polinomsal interpolasyon derecesi ile tanmlanr.
11.1.1 POTANSYELLER VE ENERJ MNMZASYONU
Elektromanyetik alan problemlerinin analizi ou kez alan vektrlerinden daha ok potansiyeller
ile yaplr. Poisson ve Laplace eitlikleri Maxwell eitliklerinden elde edilebilir ve potansiyeller ile
ifade edilen belirli snr artlar altnda zlebilir. rnein bir manyetostatik problemini
tanmlayan ksmi diferansiyel eitlik aadaki gibi tanmlanabilir:
2 P = 0
Burada, P manyetik skaler potansiyeldir.
(11.1)
Elektrik Makinalarnn Bilgisayar Destekli Tasarm
405
Manyetostatik problemi iin depolanan dorusal enerji (WM) aadaki gibi manyetik potansiyel ile
de ifade edilebilir:
WM =
2 hacim
(P ) 2dv
(11.2)
Enerjinin alann gradyannn karesi ile ifade edildii grlmektedir ki bu potansiyeller ile
zmlerin elde edilmesinde yararlanlabilecek bir zelliktir. Bunun nedeni minimum potansiyel
enerji prensibinin sistemin enerjisinin minimizasyonunun yaklak bir zmle sonuland ou
fiziksel sistemlere uygulanabilmesidir.
Yukardaki eitliklerdeki manyetik skaler potansiyel bir pozisyonun fonksiyonudur; rnein x-y
dzleminde 2 boyutlu bir analiz iin bu aadaki gibi gsterilebilir:
P = P( x, y )
(11.3)
Bu baktan potansiyel dalm ile ilgili enerji bir fonksiyonun fonksiyonudur (fonksiyonel veya
ilevsel)
11.1.2 VARYASYONEL METOT
Sonlu eleman tekniinin uygulanmas normalde varyasyonel prensip veya arlkl kalanlar metodu
gibi matematiksel bir emann ibirliinde yaplr.
Varyasyonel metot bir alan tanmlayan ksmi diferansiyel eitliin zmne uygulanr; alan
eitlii dorudan zlmez. Bunun yerine enerjiyle ilikili bir fonksiyonel tanmlanr ve problemin
baml deikenleri ile ortaya kan ifadenin problem blgesi zerinde hacim integrali olarak ifade
edilir. Verilen bir P fonksiyonu ve ksmi trevleri, Px, Py ve Pz iin bir fonksiyonel, F aadaki
gibi tanmlanabilir:
F ( P) =
f ( P, Px, Py , Pz) dv
(11.4)
P
P
P
; Pz =
; Py =
x
z
y
(11.5)
hacim
Burada:
Px =
zm ilemi fonksiyonelin (F) duraan olduu P fonksiyonunun aratrlmasndan ibarettir. Bu

yaklamla bir zmn elde edilmesi iin F fonksiyoneli (11.4) eitliindeki ilgili f integrandnn
Euler eitliini doyurduu bir yolla tanmlanr:
f f f f
=0

P x x y y z z
(11.6)
Ayn zamanda orijinal problem problem blgesini snrlayan yzeyinde zorlayc snr artlarna
da tabidir. Snrlayan yzey aadaki gibi iki yzeyin bileimi olarak alnabilir:
= D U N
(11.7)
406
Bir P fonksiyonunun sabit deeri D yzeyine empoze edilir ve bundan dolay P deiimi sfrdr
(null). Bu tip zorlayc snr art Dirichlet art olarak adlandrlr. N yzeyinde zorlayc snr
artlar P fonksiyonunun sfr normal trev gereksinimini belirler. Bu tip zorlayc snr art
homojen Neumann art olarak adlandrlr. Bu ayn zamanda doal snr artlar olarak da bilinir
nk zm civarnda F(P) fonksiyonelini duraan yapan zorlayc snr art olmayan P
fonksiyonlar N zerinde sfr normal trevin gereksinimini otomatik olarak doyurur. Baz
problemler iin zorlayc snrlar Dirichlet veya homojen Neumann art olarak belirlenir;
snrlayc yzey, bu durumda = D (Dirichlet poblemi) veya = N (Neumann problemi)
olarak alnr.
Elektrostatik ve manyetostatik problemleri iin skaler ve vektrel potansiyellerin fonksiyonelleri
Silvester ve Ferrarinin Elektrik mhendislii iin sonlu elemanlar kitabnda ok iyi anlatlmtr;
her potansiyele karlk gelen Euler eitlii kartlmakta ve snr artlar incelenmektedir. Kitapta
ayn zamanda potansiyel problemlerin bir sayda varyasyonel formlasyonlar da sunulmakta ve
alan vektrleri ile elde edilen duraan fonksiyonelleri verilmektedir.
11.1.3 BRNC DERECE GENSEL ELEMANLAR
Sonlu eleman tekniinin uygulanmas iin problem blgesinin sonlu elemanlar olarak adlandrlan
alt blgelere blnmesi gerekmektedir. Bu alt blmleme ve diskretizasyon (ayrtrma) bir eleman
farkl iki ortam (malzeme veya ortam) iermeyecek ekilde yaplr. Elemanlar grubu a (mesh)
olarak adlandrlr ve prensip olarak elemanlarn boyutu ve yn snrlandrlmamtr. Aadaki
tartma iin birinci derece gensel tip elemanlar seilmitir. Bu eleman tipi elektrik
mhendisliinde yaygn olarak kullanlr. Birinci derece elemanlar kullanldnda btn dmler
(dm) ekil 11.1de grld gibi genlerin keleri ile akmaldr.
(a) Yanl a
(b) Doru a
ekil 11.1 Birinci derece gensel elemanlarla yaplm alar

Birici derece gensel eleman dml gen olarak da bilinir. Keleriyle akan dml
ve kenarlarn ortasnda fazladan dm ieren alt dml veya ikinci derece gen gibi dier
gensel elemanlar da kullanlmaktadr. dml genler a oluturulmasnda kullanlr ve
daha yksek dereceli gensel elemanlarda bulunan ek dmler problem tanmnn bir paras
olarak konulmutur. Bu elemanlarla ilikili dm saysnn muhtemel art yerel zm
deikeninin derecesinin artrlmasnn bir metodu olarak gzkmektedir. Yksek dereceli sonlu
elemanlar bazen daha doru zmlerin elde edilmesi iin gerekmektedir. Bununla beraber birinci
407
derece elemanlar uygun bir biimde uygulandnda mkemmel sonular verebilir ve bilgisayarla
hesaplamann maliyetini avantajl hale getirebilir.
ou sonlu eleman formlasyonlar potansiyellere dayaldr. Birinci derece gensel elemanlar iin
potansiyelin aadaki gibi elemann iinde dorusal olarak deitii varsaylr:
( x, y ) = a1 + a2 x + a3 y
(11.8)
Keleri 1, 2 ve 3 olarak numaralanm x-y dzleminde bir geni dikkate alalm. Eer bu
kelerdeki potansiyeller srasyla 1, 2 ve 3 olarak alnrsa (11.8) eitlii aadaki sonular
verecek ekilde srayla her ke noktasna uygulanabilir:
1 = a1 + a2 x1 + a3 y1
2 = a1 + a2 x2 + a3 y2
3 = a1 + a2 x3 + a3 y3
(11.9)
Bamsz e zamanl bu eitlik sisteminin zm ke noktalarnn yerleri ve potansiyel deerler

ile a1, a2 ve a3 katsaylarnn deerleriyle sonulanr.
gen iinde genel bir (x, y) lokasyonundaki potansiyeli ifadesinin elde edilmesinde a1, a2 ve a3
katsaylar (11.8) eitliinde yerine konulur. Birka cebirsel ilemden sonra yerel potansiyel iin
aadaki ifade elde edilir:
( x, y ) =
1 3
( pi + qi x + ri y )i
D i =1
(11.10)
Burada, D gensel elemann alannn iki katna eit ve pi, qi ve ri geometrik katsaylar aadaki
gibi elemann kelerinin koordinatlar ile ifade edilir:
p1 = x2 y3 y 2 x3
q1 = y 2 y3
r1 = x3 x2
(11.11)
p2 = x3 y1 y3 x1
q2 = y3 y1
r2 = x1 x3
(11.12)
p3 = x1 y 2 y1 x2
q3 = y1 y 2
r3 = x2 x1
(11.13)
(11.10) eitliinde ( pi = qi x + ri y ) ifadesi bir dzlemsel fonksiyonu temsil etmektedir. Tanma

gre:
i ( x, y ) =
1
( pi + qi x + ri y )
D
(11.14)
Yukardaki (11.10) eitlii aadaki gibi sadeletirilir:

3
( x, y ) = i ( x, y )i
(11.15)
i =1
ekil 11.2de grld gibi dzlemsel fonksiyonlarn her biri, i = ( x, y ) iki kede kaybolur ve
kalan kede ise birim deeri (1) varsayar.
408
ekil 11.2
Dzlemsel
fonksiyonun
i = ( x, y )
gsterimi
(11.15) eitlii bir gensel elemann iindeki potansiyeli vermekte ve bu genel ifade verilen bir
adaki btn genler iin geerlidir. genin her kenar boyunca potansiyelin iki ke deeri
arasndaki dorusal interpolasyon olduuna dikkat edilmelidir. Bundan dolay potansiyel iki keyi
paylaan genlerin ara eleman snr boyunca srekli olacaktr.
11.1.4 SONLU ELEMAN FORMLASYONU
x-y dzleminde verilen bir diskretize problemin yerel eleman potansiyelleri (11.15) eitlii ile
karakterize edilir; problemin global davran varyasyonel metodun uygulanmasyla yaplabilir. Bu
yaklamda F probleminin fonksiyoneli aadaki gibi ayr elemann enerji fonksiyonelinin, Fi
toplam olarak yaknlatrlr:
ne
F = Fi
(11.16)
i =1
Burada, ne diskretize edilmi problem blgesindeki elemanlarn saysdr.

Problemin yaklak bir zmnn elde edilmesi iin fonksiyonel zorlanarak snrlanmam
potansiyeller ile minimize edilir. Bir genel potansiyele, k gre (11.16) eitliinde verilen F
fonksiyonelinin diferansiyeli alnarak ve sfra eitlenerek
F ne Fi
=
=0
k i =1 k
(11.17)
elde edilir. Burada, k zorlanarak snrlandrlmam potansiyellerin btn dmleri zerindeki

aralktr.
(11.17) eitliinin toplam modeldeki btn elemanlara geniletilmi olmasna ramen, her ayr Fi
fonksiyoneli i. eleman iin sfrdan farkl ve dierleri iin sfrdr. Zorlanarak snrlandrlmam
verilen bir dmn katks sadece bu dm paylaan elemanlarla ilikili ayr fonksiyonelden
dolaydr. ekil 11.3de grlen basit durumda an ortasnda zorlanarak snrlandrlmam 1
dmnn toplama katks aadaki gibi verilir:
409
4 F
F
= j
k k =1 j =1 1
(11.18)
Elemanlarn fonksiyonelinin minimizasyonu e zamanl bir eitlik setine nclk eder ve bu matris
biiminde kolaylkla ifade edilebilir. Elbette ki enerji fonksiyonelleri elektromanyetik analizin ok
geni alan iindeki farkl problem snflar iin farkldr.
6
2
1
Dm 1
ekil 11.3 Bir dm
paylaan drt eleman
(11.17) eitliindeki bir elemann toplama katks, rnein j eleman, aadaki gibi yazlabilir:
F j
1 S11
F j = S
2 21
F S31
j
3
S12
S 22
S32
S13 1 Q1

S 23 2 + Q2
S33 3 Q3
(11.19)
Burada dmler yerel olarak 1, 2 ve 3 olarak numaralandrlmtr.

(11.19) eitliine bavurarak potansiyellerin dizisi ile arplan S33 kare matrisi peklik veya
bklmezlik matrisi olarak bilinir (yapsal analizden edinilmi bir terminoloji). Bunun genel terimi,
Smn aadaki gibi eleman alan, geometri katsaylar ve ortamn bir karakteristii olan ile ifade
edilebilir:
Smn =
2D
( qm qn + rm rn )
m = 1,2,3
n = 1,2,3
(11.20)
parametresi rnein elektrostatik problemler iin elektriksel geirgenlii (permitivite) ve

manyetostatik problemler iin manyetik geirgenlii (permeabilite) temsil eder. Ayr elemanlarn
katksn hesaba katan bklmezlik matrisleri S33 hemen hemen daima simetriktir. (11.20) eitlii
410
ile verilen genel terim simetriliin, problem duraan ise garantilendiini gstermektedir. Sadece bir
aygtn baz ksmlarnn hareketini ieren belirli problemler snf iin bu simetri kaybolur.
Q31 dizisi elektrik ykleri, elektrik akm ve sabit mknatslamann etkisi gibi kaynaklar temsil
eder.
Diskretize blgenin btn n dmlerinin katksn hesaba katan global sistem aadaki matris
eitlii ile ifade edilir:
SS ( nn ) ( n ) = Q( n )
(11.21)
SS( n n ) matrisi global katsay matrisidir. Bu matris ve Q(n ) dizisi iin girilerin tanm aadaki
gibidir:
i elemannn katks, (11.19) eitliinde ifade edildii
numaralandrlmasna uyarak SS matrisine ve Q dizisine eklenir.
gibi,
dmlerin
global
Daha sonra Dirichlet zorlayc snrlamalar yerletirilir. Eer m dmnn potansiyeli

tanmlanm m deerine sahipse SS matrisinin m. sras mm diyagonal pozisyonunda bir birim
deer ve kalan btn pozisyonlarnda sfrlar ierecektir. Q dizisinin m. pozisyonu da
tanmlanm m deerini ierir. Tanmlanm potansiyel yerletirmenin bu yolu matematiksel
bir zdelii temsil eder ve bununla ilgili bilgisayarda yaplan maniplasyonlar elbette ki
mnin deerini muhafaza edecektir.
ou durumlarda SS global katsay matrisi simetrik, seyrek ve grup olma zelliklerine sahiptir. Bu
zellikler sktrlm matris depolama emalarnn edinilmesine izin verdiinden zellikle byk
problemler ile ilgilenildiinde ar derecede nemlidir.
Yukardaki tartmada (11.20) eitliindeki parametresinin dorusall ile ilgili olarak hi
varsaym yaplmamtr. ou durumlarda geirgenlii ve iletkenlii sabittir fakat
ferromanyetik malzemelerin geirgenlii mknatslanma erisi ile karakterize edilmekte olup her
zaman dorusal deildir. Elektromanyetik alan problemlerini ieren ou durumlarda SS( n n )
matrisi oluturulurken bir eleman grubu iin yerel mknatslanma seviyesine karlk gelen
deerlerinin kullanlmas gerekli olur. Byle bir durumda bu deerler her alma noktas iin
farkldr ve bir irdeleme ileminin kullanlmas gereklidir. Basit dorusal tekniklere dayal ardk
yaklamlar metodu bu ama iin kullanlabilir.
Kalan grev dmsel potansiyellerin elde edilmesi iin dorusal eitlik setinin zlmesidir. ok
farkl metotlar kullanlabilir; bunlar dorudan ve irdeleme metotlarn ierir. Bu konu ile ilgili geni
bir literatr bulunmaktadr ve zellikle sonlu elemanlarda saysal metotlar bal altnda literatr
taramas yaplabilir.
11.1.5 TCAR SONLU ELEMAN YAZILIM PAKETLERNN NCELENMES
Elektromanyetik alan eitliklerinin saysal olarak zmnde sonlu eleman tekniinin kullanm
bugnlerde hzl, gl ve genel amal bir yazlm paketi ile baarlabilir. Gerekte probleme
ynelik yazlmlar yerine genel amal sistemlerin geliiminde byk bir ilgi vardr.
Bu sistemler elektromanyetik bilgisayar destekli tasarm (CAD) sistemleri olarak bilinir (tasarmda
bu sistemlerin nemini vurgulayan bir terminoloji). Elektromanyetik alan simlatrleri veya basite
sonlu eleman paketleri bu sistemlerin tanmlanmasnn dier popler terimleridir.
411
Bu sistemlerin geliimine katkda bulunan ana faktr udur: dijital bilgisayarn gelii, etkileimli
bilgisayar grafiklerinin geliimi ve diskretize biiminde hem geometrik ve hem de elektromanyetik
eitliklerin temsil edilmesine izin veren saysal analiz alanndaki ilerlemeler.
Elektromanyetik CAD sistemleri olarak snflandrlabilen modern yazlm ortamlarnn aadaki
gibi tanmlanabilen modle sahip olduu grlebilir:
Bir n ilemci kullancya, problemin geometrisi ve snr artlar ve uyartm kaynaklarn
belirtmesine olanak salar. A oluturulmas kavramsal olarak bir n ileme operasyonudur ve
bu aamada primitiflerin alt blmlemelerinin says ve toleranslar ayarlanr ve malzemelerin
zellikleri belirtilir.
Bir zc cebirsel eitlikler sisteminin oluturulmas iin fiziksel durumun matematiksel
olarak modellemesini yapar ve zmleri retir. zmler ou kez dmsel potansiyel seti
olarak verilir.
Bir ileri ilemci sonularn alnmas ve analizine izin verir. Bu aamada alanlarn
grselletirilmesi ve maniplasyonu yaplabilir ve kuvvetler, indktanslar ve kayplar gibi
nemli tasarm parametrelerinin hesaplanmas mmkndr.
Bugnlerde ok sayda elektromanyetik CAD sistemleri vardr, bunlarn bazlar ticari olarak
mevcuttur ve bu sistemler yaplar, zellikleri ve kapasiteleri ile ok farkllk gsterebilir. Sonlu
eleman analiz sistemlerindeki pratik konularn mkemmel bir tartmas Lowther ve Silvesterin
Manyetikte Bilgisayar Destekli Tasarm kitabnda verilmitir [11.1].
Modern CAD sistemlerinin n ve ileri ilemcileri hem etkileimli ve hem de yn ilemlerini
barndrr. zc sistemin ana paras olarak grlebilir fakat almasnda ou kez kullancnn
etkileimini gerektirmez. Dier taraftan problemin modellenmesi normalde zerinde allan
aygtn geometrisi ve manyetik veya elektrik alannn beklenen karakteristikleri ile ilgili baz
nemli konular ierir. Hatta uygun zcnn seimi, zmler dizisi ve ilgili yaknsama kriteri
iin modelin planlanmas konu ile ilgili bir adm olarak grlebilir.
11.1.6 PROBLEMN MODELLENMESNDEK ETMENLER
Karmak geometriler ieren problemleri ilgilendiren sonlu eleman modelinin planlanmasnda

zellikle a yapm ve snr artlarnn belirlenmesi ile ilgili konular ok nemlidir. Bu malzeme
zelliklerinin deitirilmesi ve benzer problemlerin srasnn tanmlanmas iin ekstra esneklie
izin verir ve sonularn analizinden yararlanmay kolaylatrr.
Sonlu eleman modellerinin planlanmas sresince dikkate alnmas gereken pratik konularn
bazlar aadaki gibidir:
Modellenecek btn yapnn yzdesi
Hava aralnn tanmlanmas
Dnn simlasyonu
Kullanlacak sonlu elemanlarn tipi
Diskretizasyon hassasiyeti
Beklenilen doyum seviyesi
Bu konular imdi sabit mknatslar yzeye monte edilmi ve radyal olarak ynlendirilmi frasz
DC motorun modellenmesi ile balantl olarak aada tartlacaktr. zerinde tartlan motorun
geometrik detaylar ekil 11.4de grlmektedir.
412
50,25
79,4
ekil 11.4 Sabit

mknatsl motorun
ayrntlar
46,25
10
Modellenecek yapnn yzdesi
Bazen btn yapnn bilgisayarla analizi pahal olmakta ve yapnn sadece bir ksmnn analizi ile
zamandan byk tasarruf salanabilmektedir. Modellenilmesi gereken en az ksm doru snr
artlarnn belirlenebildii bir ksmdr. Elektrik makinalarnda manyetik alann periyodik
doasndan yararlanlabilir ve genelde sadece bir kutup admnn modellenmesi yeterli olmaktadr.
Snr artlar kolaylkla bilinir; bunlar ou kez birinci olarak mil kenar boyunca ve makinann d
evresi boyunca bir ak hatt snrnn (zorlanarak) konulmas ve ikincisi bir kutup adm ile
ayrlm iki yanal radyal kenar iin periyodiklik artlarnn belirtilmesinden oluur.
Koordinat eksenlerinden birine simetrik olacak ekilde modelin yerletirilmesi de uygundur. Bu
sadece geometrik koordinatlarn giriini kolaylatrmayp, mevcut sabit mknatslarn kalclk
ynnn belirlenmesini de kolaylatrr.
Dnn Simlasyonu
Kayma dzlemi hava aralnn ortasna yerletirilmi, eit aralklarla ayrlm dmler ieren bir
yaydr. Bu dzlem normalde ayr modellerin birletirilme kolayl iin kullanlr ve hava aral
blgesinde elenmemi dmlere neden olmakszn dnen i yenin neden olduu doru a
deformasyonunun yerine getirilmesine izin verir.
Elektrik makinalar modellenirken birisi rotor ve dieri stator iin olmak zere iki ana modelin
inas mmkndr ve bu durumda kayma dzlemi iki model arasnda yapay bir ara yzey olarak
alnr. ki modelin her birinde sadece hava aral blgesi iin ayr bir modelin yapmndan
kanmak iin hava aral blgesinin bir blm ierilmelidir. rnein stator modeli kayma
dzlemi ve stator dilerinin i yarap arasnda bulunan hava aral blgesinin bir blmn
ierebilir.
Hava aralnn diskretizasyonu
Stator dilerinin keleri etrafndaki an bu kelerde mevcut saysal tekniin etkisinin en aza
indirilmesi iin ekstra derecede incelie ihtiyac vardr yani a ok sk yaplmaldr. Bunun iin
413
sadece geometrik cephelerin dikkate alnmayp ayn zamanda beklenen doyum seviyesinin de
dikkate alnmas gerekmektedir; bu kritik blgede alann homojensizlii dk ile orta doyum
seviyeleri arasnda daha etkilidir.
ekil 11.5de bir stator dii etrafndaki kk bir blgenin bytlm hali grlmektedir. Orta
hava aralnda dmler eit olarak yerletirilmi ve di ucu etrafndaki dm younluu
artrlmtr.
ekil 11.5
Diskretizasyonun
bytlm grn
Elektrik makinalarnda hava aralnn radyal uzunluu ok kktr ve bu ek zorluklara neden

olur. deal olarak hava aralnda ve stator dileri nndeki sonlu elemanlarn ynlendirilmesi hava
aralnda ak hatlarnn gemesi beklenen yolu, rnein radyal yolu izleyecek ekilde yaplmaldr.
Bu aka hava aralnn barndrabilecei eleman katmanlarnn saysn snrlar. Dzgn biimli
sonlu eleman ieren katmanlar integrasyon konturlarnn tanmlanmas iin gereklidir. Bu ilem bu
blmde daha sonra akland gibi Maxwell stres tensor metodu ile kuvvet ve torklarn
deerlendirilmesinde gerekir.
Stator Modeli
Stator dilerinin geometrik periyodiklii sonucu ncelikle temel ve tekrar eden bir model yani
dileri ile beraber bir veya yarm oyuk seilir. Bu kritik blgenin a haline getirilmesi iin
diskretizasyonun yaplmasndaki abalar bu temel model zerinde younlatrlr. Bu daha sonra
tam modelin oluturulmas iin kopyalanarak ve gerekiyorsa dndrlerek oaltlabilir.
Yarm oyuk admn kaplayan temel bir model an ilenmesi iin yeterlidir. Model evresel ynde
kayma dzlemi ve motor evresi ile snrlanrken biri diin ortas ve dieri oyuun ortasyla akan
iki radyal izgi ile de radyal ynde snrlanr.
Kayma dzleminde dmler arasndaki ayrm semek iin basit bir el hesaplamas yardmc olur.
Bu kayma dzlemi ve statorun i yarap arasna yerletirilen bir veya iki eleman dikkate alnarak
yaplabilir. evresel yndeki elemanlarn uzunluu sska elemanlardan kanmak iin kk
tutulmaldr. Kk hava aralklar iin oyuk admnn % 10una kadar bir art kabul edilebilir bir
ayrm salar. Rotor hareketinin simlasyonunda dnle ilgili her admn as bu ayrma veya tam
katna eit olmaldr. Bu kayma dzlemindeki dmlerin her zaman akmasnn salanmas iin
yaplr.
414
Bir diin st ve alt yars, arka demir ksm ve oyuun yarsn temsil eden bir taslan izilmesi
birka anahtar nokta girilerek ve dz izgiler ve yaylardan oluan gerekli temel geometrik
elemanlar tanmlanarak yerine getirilir. Bundan sonra di keleri etrafnda dm younluunun
artrlma gerei dikkate alnr. Bu di ucunu blen temel geometrik elemanlarn daha ileri
blmlenmesi ile yaplabilir. Daha sonra modelin ilk a retilir ve zerinde inceleme yaplr. A
zerindeki daha ileri deiimler yzey blmlemelerinin saysnn artrlmas ile veya yeni
dmlerin eklenmesi ve yeni elemanlarn tanmlanmas ile yaplabilir. Btn statorun
modellendii aamaya gemeden nce temel modelin diskretizasyonunun doyurucu ve tanmlanan
dm ve eleman saysnn ok fazla olmadnn kontrol edilmesi ok nemlidir. Eer gelecekteki
analizlerde ikinci derece elemanlar kullanlacaksa dm says hemen hemen drde katlanacaktr.
Modelin Kopyalanmas
Statorun bir modeli temel modelin kopyalanmas ve dndrlerek yaptrlmas ile meydana
getirilebilir. Bu silsile ara modellerin birletirilme komutlarnn takip ettii koordinat
dnmlerinden oluur (ayna yanstma ve dndrmeler gibi).
Bazen doru kopyalamalardan yararlanmak mmkndr; bir anlamda kopyalanan paralar ayn
malzemenin zelliklerini tar ve yeni hcre veya yeni alanlar dikkate alnmaz. Kopyalamalarn
kullanlmas az sayda blgeden btn an ina edilmesinin ok ekonomik ve etkili bir stratejisini
temsil eder. Bununla beraber bu kolaylk kullanldnda zorlayc snr artlarn ieren
problemlerde yanal snrlar ile snrlanmam alanlar kopyalama ile modellenemez. Bunun nedeni
kopyalanm hcre yzlerinin belirlenmi ikili (binary) zorlayc snrlarn paras olamamasdr.
Mevcut rnekte kopyalamalar demir laminasyonlar ve oyuk almlar ile kapsanan alann byk
ksmnn modellenmesinde kullanlabilir. Oyuklarda iletkenleri barndran alanlar mutabk
akmlarn belirlenmesine izin verecek seilmi blgeler ile daha iyi temsil edilir.
Rotor Modeli
Rotor modeli stator modelinde kullanlan ayn yaklamn kullanlmas ile meydana getirilebilir
(rnein temel bir modelin oluturulup birka geometrik dnmden sonra tam rotor modelinin
elde edilmesi). Modelin temel hcresi rotor mil yarap ve kayma dzleminin yarap ile evresel
olarak snrlanm bir dilim biimine sahip olabilir. Yanal kenarlar arasndaki ayrm as sabit
mknats temsil eden ayr sektrlerin geometrik dzenlemesine gre seilebilir. Radyal olarak
ynlendirilmi sabit mknatslar durumunda kalclk ynlerinin belirtilebilmesi iin hepsi farkl bir
etiket veya blge numaras ile belirlenmi bitiik sektr saysnn tanmlanmas gereklidir.
Burada da yine a yapma abasnn ou hava aral ksmnda younlatrlr. Modelin d
evresindeki dmlerin kayma dzlemindekilerle tam olarak elenmesi gerekir.
Temel hcre modeli bir kere tamamlandktan sonra geometrik dnmler yaplr ve bununla rotor
alannn ou modellenecektir. Mknats malzemenin kenarlarnda, karmak geometri ierdii
durumda daha ileri a yapma ilemi gerekli olabilir.
Modellerin birletirilmesi normalde sorun karmaz fakat elenmemeyi engellemek iin sonu
model taslann gzden geirilmesi tavsiye edilir.
Rotor Hareketinin Simlasyonu
Rotor hareketinin simlasyonu iin malzemenin yeniden tanmlanmas ve a deformasyonu olarak

temelde iki teknik vardr.
415
ekil 11.4e bavurarak rnein saat ynnde belli derece bir dnn simlasyonu mknats
malzemesinin zelliklerinin nc mknats kenarna yakn hava ara kutup blgesine ve mknatsn
kuyruk kenarnda ayn genilikte bir ksma havann zelliklerinin atanmasyla yaplr. Malzemenin
yeniden tanmlanmas ayn a zerinde ok sayda zm salama avantajna sahiptir. Farkl
zmlerin diskretizasyon hatalar muhtemelen ayn genlikte olacaktr ve bundan dolay bu teknik
rnein kuvvet veya ortak indktanslarn deerlendirilmesi iin amalanan enerji deiiminin
hesaplanmasnda tercih edilmektedir. Malzemenin yeniden tanmlanabilmesi kavramndan
yararlanmaya izin verecek ekilde modelin planlanmas ve yaplmas gerekir. rnein mknatsn
kuyruk kenar blgesi ve ara kutup hava blgesi ekil 11.6da grld gibi bir sayda sektrlere
blnmelidir. Bu durumda dnn simlasyonu hava blgesine mknatsn bir ksm ve mknatsn
zelliklerine havann bir ksmnn atanmas ile yaplr.
ekil 11.6 Sabit

mknatsl makinann
sonlu eleman
geometrik modeli
A deformasyonu veya a distorsiyonu normalde malzemenin yeniden tanmlanmasnn zor

yapld (rnein mknats kenarlar karmak biimlere sahip olduunda) veya sadece iki farkl
pozisyonun dikkate alnd basit bir geometride kullanlr. A deformasyonu distorsiyonu
yaplacak parann oluturduu btn blgelere uygulanan bir parametrik dnm ile kolaylkla
yaplabilir. Bununla beraber kayma dzleminin her iki kenarnda ve yanal snrlara yakn hava
aral blgesi alannn doru deformasyon srasna ve ardk distorsiyonlu modellerin periyodiklik
artlarnn belirlenmesine izin verecek doru eleman grubunu barndrmas gerekir.
ekil 11.4de grlen motor sabit mknatsnn u ksmlarnda geometrik karmaklk iermekte ve
a deformasyon tekniinin kullanlmasn daha uygun hale getirmektedir. Statoru oluturan
blgeler ters ynde rotor bal hareketinin simlasyonu iin saatin tersi ynnde dndrlebilir.
Bunun bir sonucu olarak mknatsn farkl sektrlerinin kalclk ynlerinin her ayr problem iin
yeniden hesaplanmas ve yeniden belirtilmesi gerekmez.
Yn Dosyalar
Bir geometrik model ilgili problemlerinin bir dizisinin tanmlanmasnda kullanlacaksa hem n ve
hem de ileri ileme operasyonlarnn otomasyonunda yazlmn zelliinden yararlanmak
avantajldr. Bu tekrarlayan veri giriinden kanlarak zamandan tasarruf salar ve muhtemel insan
hatalarn en aza indirir. Yn dosyalar zellikle benzer problemler dizisinin analizinde ar
derecede kullanldr. Elektromanyetik aygtlarn analiz ve tasarmnda bunlarla ok sk
karlalr.
416
Yukarda sunulan problemin modellenme tartmas byle bir ilemin ne kadar zahmetli
olabileceini gstermektedir. Bununla beraber sonlu eleman modellemesi yaplrken tasarmcnn
bir uzman olmasnn gerekmediine dikkat edilmelidir. Modelleme zamannn ou laminasyonlar
ve hava aralklar iin gerekir ve ou reticiler motorlarn belirli bir laminasyon aralnda
tasarmladklarndan laminasyon aral iin sonlu eleman modellerinin yaplmas ve daha sonra
tasarm ileminde yararlanabilmek iin bunlarn veri dosyalar olarak depolanmas mmkndr.
Karmak motor paralarnn sonlu eleman metodu ile modellenmesi bir uzman tarafndan
yaplabilir; bu uzmann bir motor tasarmcs olmas gerekmez ve bir kez yapldktan sonra bu
model tasarmc tarafndan ana modele kolaylkla dahil edilebilir. Byle bir yaklam, tasarm
deiimlerinin tasarmc tarafndan ok abuk olarak kefedilmesine yardm edecektir (rnein
motorun performansnda farkl mknats malzemelerin kullanmnn etkisi gibi). Aka motorlarn
yeni aralklarnn gelitirilmesi daha uzun bir deerlendirme gerektirecektir.
Ticari sonlu eleman paketi iinde n ve ileri ileme admlarnn tam otomasyonunun yaplabildii
bir yazlm kabuunun yazlmas mmkndr. Bu yaklam ilemi dorudan altrmaya gerek
kalmakszn, tasarmcya (hatta tasarm paketinin kalbinde analiz rutininin saysal alan zm
tekniklerinden yararlandn bilmeksizin) sonlu eleman zmlerinin doruluuna ulama hakk
tanr.
11.2 ELEKTRK
METODU
MAKNALARININ
TASARIMINDA
SONLU
ELEMAN
Sonlu eleman metodunun elektrik makinalarnn tasarmna uygulanmas halka aks, indklenen
gerilimler, nve kayplar, sarg indktanslar ve gelien elektromanyetik tork gibi nemli tasarm
parametrelerinin ok yksek bir dorulukla belirlenmesine imkan tanr.
11.2.1 AKI DAILIMI
Ak dalmnn tahmin edilmesi tasarm ilemi iin ok kullanldr. Bu, manyetik devrenin
muhtelif ksmlarndaki kaak aknn yararl ak orann vermesinin yannda makina iindeki
manyetik doyum durumunu verir. ou durumlarda ak dalmnn resimlendirilmesi tasarmcnn
ilk nce neyi inceleyeceine karar verdirir. Yanl atanm malzeme kodlar ve uyartm akm ve
snr artlarnn uygun olmayan bir ekilde konulmas ak izimlerinde hemen seilebilir. Bunun
gsterilmesi iin geometrik detaylar ekil 11.4de verilen frasz DC motorun ekil 11.7de iki ak
izimi grlmektedir. ekil 11.7ada ak iziminde statorun en d yzeyinde ak hattnn snr
zorlanmamtr; homojen Neumann snr art varsaylm ve bundan dolay zm hataldr. Snr
artlarnn doruca yerine getirilmesi ekil 11.7bde grlen ak izimi ile sonulanr.
(a) Yanl
(b) Doru
ekil 11.7 Yanl ve doru belirlenmi snr artlarn gsteren ak izimleri
417
11.2.2 DOYMU MAKNA NDKTANSI
Sarg indktans makinann performansnn belirlenmesinde nemli bir rol oynar. rnein frasz
DC motorlarda, DC bara gerilimi ak ve kapal olarak anahtarlanrken, motor akm ve tepe deeri
ve ortalama deerlerinin deiim oran primer sarg indktans ile belirlenir. Geleneksel DC
motorlarda komtasyonun kalitesi armatr indktans ile belirlenir.
Belirlenmi bir alma art altnda sarg indktansnn etkin deeri tasarm aamasnda aadaki
gibi belirlenebilir:
L=
2W
i2
(11.22)
Burada, W manyetik alanda depolanan enerji (J) ve i sarg akmdr (A).

ou ticari sonlu eleman paketlerinde modellenmi problemin tamam veya baz ksmlarndaki
enerjinin hesaplanmas iin komutlar verilmitir.
11.2.3 AKI YOUNLUU VE EMF DALGA BMLER
Elektromanyetik alan probleminin zm ou durumlarda manyetik vektr potansiyelleri ile elde

edilir. Bundan dolay ak younluu manyetik vektr potansiyelinin rotasyoneli olarak elde edilir.
ou ticari sonlu eleman paket yazlmlar potansiyel zmnden ak younluunun
hesaplanmasnn elde edilmesini salayan basit komutlara sahiptir. Hava aralndaki ak
younluu dalm hava aralnn orta noktalar boyunca bir kontur tanmlanarak ve bu kontur
boyunca ak younluunun normal bileeninin alnmas ile kolaylkla belirlenebilir. Frasz DC
motorun tipik hava aral ak younluu dalm ekil 11.8de grlmektedir.
ekil 11.8 Hava aral ak

younluu dalm
Pozisyon (istee bal birim)
Sonlu eleman ile dorusal olmayan alan zmnden elde edilen hava aral ortasndaki ak
younluu dalga biimi toplam halka aksnn ve indklenen zt emfnin hesaplanmasnda
kullanlabilir. Bir kutup adm zerindeki hava aral ak younluunun deiimi ekil 11.8de
grlmekte ve bu dalga biimi aadaki gibi Fourier serisi ile temsil edilebilir:
Kn
Bg ( ) = [ An cos( n ) + Bn sin(n )]
n =0
(11.23)
418
Burada, Bg ( ) radyal hava aral ak younluu (T), elektriksel derece olarak ifade edilen uzay
as, n harmonik numaras, Kn dikkate alnan toplam harmonik says ve An ve Bn Fourier
katsaylardr.
Bu durumda kutup bana ortalama aknn, n harmonik bileenleri aadaki gibi makina
geometrisinden ve hava aral ak younluundan hesaplanr:
2
n = Li n [ An cos(n ) + Bn sin(n )]

(11.24)
Burada, Li etkin makina uzunluu (m) ve n n. harmonik iin kutup admdr (m). Kutup bana
harmonik aks bilindikten sonra a faz iin hava aral ortasndaki emfnin (Ea) dalga biimi
aknn zamanla deiim oran, sarg dalm faktr (Kwn) ve faz bana seri sarm saysndan (T)
aadaki gibi elde edilir:
n
Ea = T K wn n
t
n =1
(11.25)
(11.24) eitliinden yararlanarak ve
= t
n =
olduuna dikkat ederek
Ea =
Kn
LiT [ K wn ( An cos( nt ) + Bn sin(nt )]
(11.26)
n =0
elde edilir.
Harmonik sarm faktr (Kwn) faz bana kutup bana oyuk says (q) ve oyuk as () ile
aadaki gibi elde edilir.
K wn =
sin(nq / 2)
q sin(n / 2)
(11.27)
a faz emfi b ve c faz emflerinin elde edilmesi iin srasyla 120 ve 240 elektriksel derece
kaydrlr.
ndklenen emf hesabnn bu metodu sadece hava aral ak younluu dalga biiminin temel
bileeninin dikkate alnd sonuca gre daha doru sonular verir. Hesaba katlmas gereken
harmonik says ak younluu dalga biimindeki bozulmann seviyesine baldr. ekil 11.9da
ekil 11.4de detaylar verilen motora ait llen ve hesaplanan emf dalga biimleri
karlatrlmaktadr. Hava aral ak younluu dalga biiminin ilk 17. harmonii emf dalga
biiminin tahmininde kullanlmtr. ekil 11.9da llen ve bilgisayarla hesaplanan dalga
biimlerinin yakn bir kabul iinde olduu grlmektedir.
(a) llen
419
(b) Hesaplanan
ekil 11.9 llen ve hesaplanan faz emf dalga biimleri

11.3 KUVVET VE TORK HESAPLAMALARI
Elektromanyetik aygtlarda gelien kuvvet ve torklarn hesaplanmas ve pozisyon ve uyartmdaki

deiimlere bal bunlarn deiimi ou durumlarda tasarmcnn istedii eydir. Hesaplanan
deerler eer bunlar pratik bir nemde ise doru olmaldr.
Sonlu eleman paket yazlm kullanclarnn ou amalar iin gereken doruluk seviyesi ile alan
dalm elde edebilmektedirler. Genelde elektromekanik aygtlarda gelien kuvvetin doru
deerlerinin elde edilmesi zordur.
Bir elektrik makinasnda gelien elektromanyetik tork keyfi bir kontur boyunca Maxwell stres
tensrnn deerlendirilmesi, zahiri (virtual) i metodu veya cisim kuvvet integrasyon metodu (Bil
metodu) ile saysal alan zmnden elde edilebilir. Bu metotlar farkl fiziksel prensiplere dayanr
ve bunlarn formlasyonu teoriye edeer bulunabilmesine ramen ou kez ayn probleme
uygulanan farkl metotlarn meydana getirdii saysal sonularda nemli farklar bulunur. Saysal
hatalarn kayna her metot iin farkldr ve bu metodun seiminde kritik bir nokta olmaktadr.
Kuvvet ve torkun deerlendirilmesinde metot seilirken aygt geometrisinin ou ynlerinin ve
alan dalmnn hesaba katlmas nemlidir.
Kuvvet ve torkun deerlendirilmesi iin zahiri i, Maxwell stres tensr ve Bil metotlar gibi
popler metodun yannda dier metotlar da vardr: ortalama ve fark potansiyel metodu. Bu
metotlarn temel formlasyonu ve bilgisayarla icra edilmesi aada aklanmtr. Ayn zamanda
daha az popler olan dier metotlara da deinilmitir.
11.3.1 ZAHR METODU
Zahiri i metodunun taban enerjinin korunumu prensibi sonucu kuvvet ve enerji arasndaki
ilikidir. Kk bir yer deiimi meydana geldiinde bir aygtn hareketli ksmna etkiyen kuvvet
btn aygtn depolanan manyetik koenerji deiiminin belirlenmesi ile deerlendirilebilir. Metot
sadece bir boyutlu hareketlerin dikkate alnd basit durum dikkate alnarak en iyi aklanabilir.
Byle bir durumda kuvvet aadaki gibi deerlendirilebilir:
420
F=
W2 W1
x2 x1
(11.28)
Burada, W1, W2 iki belirgin x1 ve x2 pozisyonlarnda depolanan koenerjileri temsil etmekte ve F ara
pozisyondaki kuvvetin tahmini deeridir.
(11.28) eitlii hareketin yn boyunca etkiyen kuvvet bileenini verir. Dner yer deiimleri
dikkate alndnda torkun deerlendirilmesi iin ilgili eitlik aadaki gibi olur.
T=
W2 W1
2 1
(11.29)
Burada, W1 ve W2 iki belirgin 1 ve 2 asal pozisyonlarnda depolanan koenerjileri temsil etmekte

ve T ara pozisyondaki torkun tahmini deeridir.
Kuvvet ve tork ifadeleri aadaki fark blmleri ile daha uygun olarak ifade edilebilir.
F=
W
x
(11.30)
T=
(11.31)
ve
(11.28) - (11.31) eitliklerinde verilen kuvvet ve tork ifadeleri pozisyona bal yer deiimi ile
aygtn depolanan koenerjisinin deiimini temsil eden bir fonksiyonun yaklak trevleri olarak
kolaylkla tanmlanabilir. ok doru veri mevcut olmadka saysal diferansiyel alma ileminde
bilgisayarla hesaplamada byk hatalar oluabilir ve bu metodun uygulanmasnda zorluklara
nclk eder. Bu zorluklar esas olarak pozisyona bal yer deiiminin seimi ve kuvvet ve
torklarn bilgisayarla hesaplanmasnn doruluuna bal hatalar ile ilikilidir.
Metodun saysal problemleri esas olarak (11.28) ve (11.29) eitliklerinde (W2 W1 ) farknn
bilgisayarla hesaplanmasnn doruluu ile ilikilidir. ncelikle iki enerji tahminlerinin (W2 W1 )
her birinde bir hata vardr. Hatta bu iki hatann ayr ayr kk olduu dikkate alnsa bile farkn
(W2 W1 ) hassasiyeti her iki hatann genlik ve iaretine baldr. Hatta ou durumlarda enerji
fark ayr enerji tahminlerinden daha az olacaktr. Bilgisayarla hesaplanan enerjilerdeki hatalar
sonlu eleman modelinden ortaya kan diskretizasyon hatalarndan etkilenmi olan potansiyellerin
doru olmamasndan kaynaklanr (sonlu eleman metodu ksmnda bahsedilen bir konu). Eer
diskretizasyon hatalar da ayn genlik ve iarete sahipse yukarda bahsedilen hatalarn birbirini
gtrme olasl vardr. Diskretizasyon hatalarnda bu benzerliin yer almas iin potansiyel
zmlerinin ok benzer a veya ideal olarak ayn a zerinde hesaplanmas gerekir. Doruluk
sorunu, enerji fark bilgisayarla hesaplanan enerjilerin ok kk bir yzdesi olduunda en
duyarldr nk byle bir durumda yuvarlama hatalar daha iddetli olacaktr.
Pozisyona bal yer deiiminin seimi yukarda tartlan doruluk problemlerinde belirleyici
faktrdr. Eer yaklak trevin doruluunun gelitirilmesi iin bir giriim yaplrsa (bunun iin
kk bir yer deiimi kullanlr) enerji genlikleri benzer genlikte olacak ve (W2 W1 ) karma
ilemi yuvarlama hatalarna daha duyarl olacaktr. Dier taraftan byk bir yer deiimi sistemin
pozisyona bal koenerjisinin deiimini temsil eden dorusal olmayan karakteristiin
421
Enerji (Joule)
modellenmesinde yeterli olmayabilir. Eer rnein pozisyona kar kuvvet veya torkun deiimini
temsil eden bir eri elde edilecekse, geni bir araln kullanlmas durumunda tepe kuvvet veya
tork gibi nemli zellikler yeterli olarak tahmin edilmeyebilir. ekil 11.10da pozisyona gre
koenerjinin deiimini temsil eden varsayma dayanan, dorusal olmayan bir karakteristik
grlmektedir. Bu gsterimde seilmi d1 ve d2 pozisyonlar enerjide en ani deiimlerin yer ald
aral (ve kuvvetin maksimum olduu yer) zikretmekte fakat W1 ve W2 noktalarn balayan dz
izginin eimi grld gibi treve zayf bir yaklamdr ve bu durumda tepe kuvvet dk
tahmin edilecektir.
ekil 11.10
Pozisyonla koenerjinin
varsaymsal deiimi
Yaklam
Enerji erisi
Pozisyon (derece)
Kuvvet ve torklarn tahmin edilmesi eer uygulamalar ift tarafl trevlere veya en kk kareler
ile elde edilen dzgn erilerin diferansiyeline veya min-maks ilemlerine dayanyorsa daha doru
sonular vermesi beklenir. Bununla beraber baz uygulamalarda bilgisayarla hesaplanm
depolanan koenerjilerin says cismin byk yer deiiminin ve diferansiyel iin hassas metotlarn
kullanmnn bir sonucu olarak az bir geliime ve iyiletirmeye nclk edeceinden
snrlandrlmtr. Sabit mknatsl motorlarda vuruntu (cogging) torkunun hesaplanmas bu tip
uygulamaya bir rnektir.
Depolanan koenerjinin kendisinin deerlendirilmesi bu metotla kuvvet veya torklarn tahmin
edilmesi ile ilikili dier nemli bir noktadr. ekil 11.11e bavurarak birim eksenel uzunluk
bana depolanan manyetik koenerji iki boyutlu modellenen bir makinann kesit alan zerinde
integrasyon ile aadaki gibi elde edilebilir:
W=
HdB d
(11.32)
Burada, modellenen problem blgesini gstermektedir. Eer problem manyetik olarak dorusal
ise depolanan enerji (veya koenerji) de aadaki gibi deerlendirilebilir:
W=
1
2
AJd
(11.33)
Burada, J gerek iletim akm younluklar ve A manyetik vektr potansiyelini gstermektedir.

ki formlasyon teorik olarak eit iken saysal deerleri farkldr. lk formlasyon vektr
potansiyelinin trevine dayanr ve bundan dolay potansiyel deerlerdeki hatalara duyarldr.
422
Saysal integrasyon her zaman olduu gibi bir hata azaltma ilemi olduundan (11.33) eitliinden
elde edilen sonularn daha doru olmas beklenir.
B
dB
ekil 11.11
Koenerjinin hesaplanmas
Sabit mknats ieren problem blgesinin bir ksm zerinde depolanan enerjinin (11.33) eitlii ile
deerlendirilmesi sabit mknatstan dolay edeer akmlarn veri tabannda depolanmasn
gerektirir. Sadece akm tayan blgeler ile ilikili gerek iletim akmlarnn depoland
durumlarda yukardaki integralin deerlendirilmesinin alternatif bir yolu gerekecektir; edeer
akm younluklar, J mknats malzemesinin giderici kuvveti ile belirgin bir ekilde yeniden
dzenlenmelidir.
(Br, 0) dan (0, -Hc)ye dz izgiden oluan demanyetizasyon karakteristikli ve x-y dzleminde lo
uzunluunda bir sabit mknats dikkate alalm. ok kk bir kalnlk, t zerinde yksek bir akm
younluundan, J oluan bu mknats kenarlar boyunca yzey akm yapraklar, J s = tJ ile
modellenebilir. Ampere kural ile bu metre bana H = J s tanjant manyetik alannn bir
sreksizliine nclk eder. Bir mknatsn kenar boyunca sabit H iin (ve bu Hcye eit ise)
aadaki eitlik yazlabilir.
1
2
AJd = 12 H c Adl
(11.34)
Bu yolla mknatsn iki kenar boyunca manyetik vektr potansiyelinin integrasyonu depolanan
enerjiyi verecek ekilde cebirsel olarak toplanr (Hc gidericiliinin iareti hesaba katlarak).
Bu formlasyon ile daha sonra herhangi bir aygtta depolanan enerjinin deerlendirilmesinde
saysal diferansiyelden kanmak mmkndr. Bu tamamen manyetik vektr potansiyelinin saysal
integrasyonu ile yaplabilir; (11.33) eitliinde verilen ifade akm tayan blgeler iin ve (11.34)
eitliinde ifade edilen edeer izgisel integral sabit mknatslar iin kullanlabilir.
(11.32) eitliinde ifade edilen, B-H erilerinin solundaki alann hesaplanmas ile depolanan
koenerjinin deerlendirilme ilemi daha geneldir nk gerek dorusal olmayan mknatslanma
karakteristikleri dikkate alnmaktadr. Bununla beraber manyetik vektr potansiyelinin diferansiyel
ileminden ortaya kan saysal problemlerden dolay yaplan ilem enerjinin yanl deerlerine
nclk edebilir. Manyetik olarak hemen hemen dorusal ve aygttaki manyetik alann tamamen
sabit mknatslarla meydana geldii baz problemler vardr. Burada manyetik dorusallk ile
balantl iki noktann altnn izilmesi nemlidir. Birincisi, modern teknolojide kullanlan ou
sabit mknats malzemeler, nadir toprak mknatslar ve ek olarak seramikler dorusal
423
demanyetizasyon karakteristiklerine sahiptir. kincisi, aratrlan manyetik etkilerin aygtn

herhangi bir alma noktasnda sadece kk bir ak bozulmasn temsil ettii problemler vardr;
buradaki ama artmsal dorusall garantiye almaktr.
Probleme manyetik olarak dorusal davranldnda, depolanan enerji (11.33) ve (11.34)
eitliklerinde ifade edildii gibi manyetik vektr potansiyelinin integrasyonu ile deerlendirilebilir.
Byle bir varsaym doyumda olmayan sabit mknatsl motorlarda vuruntu (cogging) torkunun
tahmin edilmesi probleminde geerlidir.
11.3.2 MAXWELL STRES TENSR METODU
Bu metotta kuvvet veya tork dorudan manyetik alan dalmndan hesaplanr. Kuvvet ve tork ilgili
paray evreleyen bir yzey ( boyutlu modeller iin) veya bir kontur (iki boyutlu problemler
iin) zerindeki kuvvet younluunun integrasyonu ile deerlendirilir. Maxwell stres tensr
metodu verilen bir rotor pozisyonu ile ilgili kuvvet veya torkun deerlendirilmesi iin sadece bir
alan zmn gerektirdiinden bilgisayarla hesaplanmas pahal olmamaktadr.
Bu metodun matematiksel formlasyonunu tantmadan nce uygun terminoloji ve anlamlarnn
verilmesi yerinde olur. Stres birim alan bana kuvvet olarak tanmlanr ve bundan dolay kuvvet
younluu olarak da sylenir. Elektromanyetik alandaki streslerin temsil edilmesinde alan
tensrleri yeterli olmaktadr. Elektromanyetik alan ile iletilen kuvvetlerin ifadesi Lorentz kuvvet
eitliinden kartlabilir.
Elektrik makinalarnda ilgili parann evreleyen yzeyinde (veya iki boyutlu problemler iin
kontur olarak) sadece alan artlar kullanlarak para zerine etkiyen toplam kuvvet veya torkun
hesaplanmas mmkndr. Manyetik alan iki arla balanm bir ipte bir arlktan dier arla
kuvveti ileten ortamda (ip) olduu gibi ayn mantkla stres ileten bir ortam olarak dikkate alnr.
Kuvvet ve tork ifadelerinin detayl olarak kartlmas klasik elektrik ve manyetizma ile ilgili
kitaplarda bulunabilir. Bu ifadeler yzey integrasyonlar yerine kontur integrasyonlarnn
kullanld iki boyutlu duruma uyarlanabilir.
Bilinen iki boyutlu bir ak younluu, B dalm ve cismi evreleyen C konturu iin (veya aygtn
hareketli paras) cisme etkiyen toplam kuvvet ve tork aadaki eitlikler ile verilir.
1
1 2
F = B( B n )
B n dC
C
2o
(11.35)
T = rF
(11.36)
ve
Burada, r tork iin aksiyon noktasnda alnan orijini ile bir vektr fonksiyonu ve n belirlenen
kontura normal birim vektrdr.
(11.35) eitliinin kartlmasnda integrasyon konturuna (C) gre iki varsaym yaplmtr:
Kontur tamamen hava iinde bulunmaktadr; rnein kontur manyetik malzemeler veya akm
tayan elemanlar ile kesimemektedir.
Kontur kuvvet veya torkun etkiledii paray evreler fakat biimi istee bal seilir.
424
Streslerin integrasyonundan elde edildii gibi kat bir cismin zerine etkiyen toplam kuvvetin
matematiksel kavramnn kapal integraller ile skca ilikili olduuna dikkat edilmelidir. Bununla
beraber baz kuvvet hesaplamalarnda zel etmenler altnda ak konturlarn kullanlmas
mmkndr. rnein periyodik bir makina yapsnda konturun sadece bir periyodu kapsamasna
gerek duyulur. Ayn zamanda metodun hareketli olmayan paralara etkiyen kuvvetlerin
deerlendirilmesinde de uygulanabileceini hatrlamak nemlidir; hava aral ile ayrlm duraan
iki mknats kutbu arasndaki ekim kuvveti hava aral ortasna konulmu dz bir kontur boyunca
kuvvet younluunun integrasyonu ile deerlendirilebilir. Bu kontur rnein saaklama etkisinin
hesaba katlmas iin kutuplarn yanal boyutlarna doru uzatlmaldr.
(11.35) eitliinin integrand kontura normal ve tanjant kuvvet younluu bileenlerine ayrlabilir
ve kuvvetin deerlendirilmesinin analitik ve saysal muamelesinde nemli bir alet olur. Kuvvet
younluunun bu bileenleri yaygn olarak vakumda Maxwell stresleri olarak bilinir ve bunlar
df n =
1
2 o
( Bn2 Bt2 )dC
(11.37)
ve
df t =
Bn Bt dC
(11.38)
rnein ak younluu bileenlerinden birinin sfr olduu zel durumlar vardr ve daha basit olan
bu ifadelerin kullanm analizi kolaylatrr. Cismin yzeyine paralel bir konturun kk bir dC
paras zerinde sabit olduu bilinen bir ak younluunu (B) dikkate alalm. Aadaki gibi
gsterim iin zel durum seilmitir:
Ak younluunun tanjant bileeni sfrdr: bu durumda df t = 0 ve df n > 0 ; sadece normal

ekim kuvveti vardr.
Her iki bileen ayn genliktedir; bu durumda df n = 0 ve df t sfr deildir; sadece tanjant
kuvveti vardr.
Ak younluunun normal bileeni sfrdr: bu durumda df t = 0 ve df n < 0 ; sadece normal
itme kuvveti vardr.
Baz uygulamalarda kuvvetin sadece bir bileeni pratik ilgi noktasdr. Elektrik makinalarnda
rnein alanla iletilen normal kuvvet bazen gerekir. Dier taraftan baz tork hesaplamalar sadece
tanjant kuvvetine dayanabilir.
Elektrik makinalarnda torkun hesaplanmas torkun aksiyon noktas kartezyen eksenin orijini (0,0)
ile akacak ekilde makina geometrisi modellenirse daha kolay yaplr. Eer dairesel bir kontur
kullanlrsa toplam tanjant kuvvet (11.38) eitliinde verilen kuvvet younluunun integrasyonu ile
elde edilebilir; tork daha sonra basit bir skaler ilem kullanlarak hesaplanr; rnein toplam tanjant
kuvveti ile kontur yarapnn arplmasyla.
Maxwell stres tensr metoduyla ilikili bilgisayar hesaplama hatalar esas olarak saysal
diferansiyel ile potansiyel zmlerden ak younluu deerlerinin elde edilmesinden oluur. Ek
olarak integrasyon konturunun bulunduu yer kuvvet ve torkun hesaplanmas iin ok nemlidir.
Kuvvet ve tork eitliklerinin teorik olarak kartlmasnda integrasyon konturunun biimi hakknda
bir varsaym yaplmaz yani istee bal olarak seilebilir. Pratikte bununla beraber bir alann
425
zm iin farkl konturlarn kullanlmas kuvvet ve torklarn farkl deerleriyle sonulanr. Bu,
sonlu eleman zmnden kaynaklanan saysal alann gerekte doru alan dalmnn bir
yaklam olmasndandr yani saysal alan bir eit hata iermektedir. Bu hata problem blgesi
zerinde dalr ve bunun dalm ou kez dzenli deildir. Baka ifadeyle saysal alann
doruluu genelde ayn problemin farkl blgelerinde farkllk gsterir.
ntegrasyon konturunun seiminde sk kurallar olmamasna ramen baz tavsiyeler yaplabilir.
Balang olarak dmler zerinden geen konturlardan kanlmaldr nk byle dmlerde
ak younluklar birden fazla deerdedir. Byle konturlarn kullanmndan kaynaklanabilen
tutarszlklar Miziann Sonlu Eleman Kuvvet Hesaplamas: Elektrik Makinalar iin Metotlarn
Karlatrlmas almasnda gsterilmitir. almalarnda integrasyon konturunun farkl yerleri
kullanlarak anahtarlamal relktans motorun tork hesaplamalarnda, kontur dmler zerinden
gemediinde, ayn zm iin sonularn (ve zahiri i metodu ile elde edilenle de) birbirine yakn
olduu grlmtr [11.2].
Dmler boyunca geen konturlardan kanmak iin streslerin deerlendirilecei cismi
evreleyen hava blgesinde dzenli yapl elemanlarn bir veya iki katman kullanlmaldr. Bu
konturun elemanlar getii yerde dmlerin pozisyonuna gre yerin tanmlanmasnda esneklie
izin verir. Her elemann toplam kuvvete katksnn elemann stres bileeni ile elemann iindeki
yolun uzunluunun arpm ile verildii aklda tutularak, nihai sonucun bir uzantda elemanlarn
geildii yola bal olduu beklenir. gen elemanlar iin ideal olarak integrasyon konturunun
elemanlarn ortasndan gemesi gerekir.
Kuvvet ve torklarn deerlendirilmesi bir ileri ileme olarak grlmesine ramen yukardaki
elemanlarn topolojik geiini ilgilendiren dncelerin a yapm sresince daha nceden dikkate
alnmas gerekir. Potansiyel zm elde edildikten sonra ana ilgi noktas saysal alanda hatann bir
dereceye kadar daha dk olduu zm ksmlarnn tehis edilmesidir. Farkl kontur yerleri
ou kez hesaplanan kuvvet ve torklardaki farkllkta olduu kadar hata genlik erilerinin farkl
karakteristiklerine nclk eder. Sonular incelenmeli ve lm deerleriyle veya mevcutsa
analitik deerler ile karlatrlmaldr.
Maxwell stres tensr metodu a yapmna ok duyarldr. An simetrilii kadar gelitirilmi yerel
diskretizasyonlar bu metotla hesaplanan kuvvet ve torklarda bariz etkiye sahiptir.
11.3.3 Bil METODU
r
r
Dier alan kaynaklarnn meydana getirdii B ak younluu ieren bir blgeye yerletirilmi d l
uzunluunda akm tayan bir iletkendeki kuvvetin genel ifadesi,
r
r r
dF = i (d l B)
(11.39)
ile verilir. Burada, i akmdr. Bu ifade normalde hava iinde bulunan yaltlm iletkenler arasndaki
kuvvetlerin veya manyetik alanlarda bulunan akm tayan erevelere etkiyen torkun
hesaplanmasnda kullanlr.
Ak younluu ve akm birbirine gre dik alarda olduunda iletken zerinde gelien kuvvetin
hesaplanmas iin daha basit bir skaler eitliin kullanlmas mmkndr:
F = Bil
(11.40)
Bu eitlik elektrik makinalarnda ani torkun belirlenmesinin uygun bir yolu olarak
dnlmektedir. Byle bir uygulamada her oyuun net akmnn l uzunluunda edeer iletken tel
426
ile snrlandrlm olduu varsaylr. Her oyuun torka katks ilgili iletken telin tanjant kuvvetinin
aadaki gibi hesaplanmasyla belirlenir:
Ft = Br il
(11.41)
Burada, Br hava aralnda bulunan kontur zerinde deerlendirilen oyuk adm zerindeki radyal
ak younluunun ortalama deeridir. Bu metot rotor veya statordan birinin dz olduu
makinalarda torkun hesaplanmasnda uygulanabilir.
11.3.4 GELENEKSEL METOTLARIN SINIRLAMALARI

Sonlu eleman metodu skaler veya vektr potansiyelleri ile probleme bir zm retir. zm doru
potansiyel dalmna sadece saysal bir yaklamdr; rnein potansiyelde doal bir hata vardr ve
bu yaygn olarak yaklam hatas veya biim fonksiyonu olarak tanmlanr. Maxwell stres tensr ve
Bil metotlarnn her ikisinde kuvvet ve torklar dorudan manyetik ak younluklar ile ilikilidir.
Ak younluklar ve manyetik alan iddetleri saysal diferansiyel ile potansiyel zmlerinden elde
edilir. Hatalarn bilinen btn kaynaklar saysal diferansiyel ileminde mevcuttur fakat yaklam
fonksiyonundaki hatalar kk olduunda bile en kritiktir nk bunlar diferansiyel algoritmalar
ile daha da bymektedir. Bundan dolay alan dalmlarndaki hatalar genelde ilgili potansiyel
dalmlarndakinden daha byktr. Bu durum kuvvet ve torklarn tahmin edilmesi iin baz
formlasyonlarn niin dierlerine gre doru olmayan problemlere daha eilimli olduunun
aklanmasna yardm etmektedir.
Aada kuvvet ve tork hesaplamalarnn doruluunu etkileyen faktrlerin sralanmas giriimi
yaplmtr. Analizin sadeletirilmesinde problemin zm iin diskretizasyonun uygun olduu
varsaylmtr. Bylece tartma uygulamann gereklemesinden daha ok sonlu eleman
formlasyonundan kaynaklanan saysal hatalar zerine odaklanmaktadr.
Baz algoritmalar iin kuvvet ve torkun tahmin edilme kalitesi ak dalmnn belirlenmesinde
baarlabilen doruluk tarafndan dikte edilir. Bu duyarllk Maxwell stres ve Bil eitliklerinde
aktr fakat zahiri (virtual) i eitliklerinde ok ak deildir. Burada depolanan koenerjilerdeki
farkllklarn pozisyona bal yer deiimi ile ilgili farkl alan konfigrasyonlarndan dolay
olduunu hatrlamak yerinde olacaktr.
Kutup ucu geometrileri gibi manyetik alan koenerjisinin nemli bir miktarnn depoland blgeler
kuvvet ve tork hesaplamalar iin en kritiktir. Maxwell stress metodunda bunlar (11.37) ve (11.38)
eitliklerinde izgisel integrallerin ana bileenine katkda bulunur. Ayn ekilde zahiri i metodunun
baz formlasyonlarnda bu blgeler alan integralinin ana bileenine de katk salar. Baka ifadeyle
net kuvvet ve torka ana katk manyetik alann gl younluunun ve homojensizliinin olutuu
alanlardaki streslerden dolaydr; bu alanlarda doru alan zmnn elde edilmesi en zordur.
Tanjant kuvvetinin hesaplanmasn ieren problemler ounlukla daha zordur nk kuvvetin
tanjant bileeni normal yndeki kuvvete gre genlik bakmndan ok daha kk olabilir. Bu
tanjant kuvvetinin kk fakat sfr olmad varsaymna dayal bir sistemin dikkate alnmas ile
gsterilebilir. ekil 11.12adaki diyagram bir noktadaki doru ak younluunu temsil ederken
yaklak ak younluu ekil 11.12bde grlmektedir. Genlik hatas kk olmasna ramen alan
ynnn doru olmamas tanjant kuvvetinin yanl tahmin edilmesi ile sonulanr. Bundan dolay
ak ynnn az miktarda yanl olmas bir ilgi noktasdr ve bu kullanlan herhangi bir metotla
hesaplanan kuvvet ve tork deerlerinde hatalara neden olur.
Yanl ak ynleri sonlu eleman metotlarnn yaknsama iin enerji minimizasyonunun bir biimini
kullanmakta olduu gereinden kaynaklanmaktadr. Tam olarak doyurulmam homojen
427
Neumann snr artlar bu aknn ynn yerel olarak bile etkiler. Farkl ak ynleri depolanan
koenerjilerin farkl deerleri anlamna gelmektedir. zel algoritmalar biim fonksiyonunun saysal
diferansiyel ileminin icrasnda kullanlr ve bu zellik kod bamldr. Byle iki algoritma Binns
tarafndan tartlmtr [11.3]. Metotlarn birinde, rnein normal ak younluunun sreklilii
demir hava ara yzeyinde empoze edilmemitir.
ekil 11.12
Benzer genlikte iki
ak younluu
(a)
(b)
Yukardaki tartma metottan biriyle kuvvet ve tork hesaplamasnn doruluunu etkileyen

muhtemel faktrleri tanmlamaktadr. Aada her metodun kendine zg faktrler
aklanmaktadr.
Maxwell stress tensr metodundaki snrlamalar

Ak younluu dalm doru deerin bir yaklam olduktan sonra, rnein saysal alann
dalmnda doal bir hata vardr, integrasyon konturunun seimine gre sonularn bamszl
ortadan kaybolur. Bundan dolay integrasyon konturlarnn tanm byk bir nem taknr. Bu
ynn sonlu eleman modelinin planlanmas sresince yani ok erken dikkate alnmas gerekir ve bu
durum a yapmna karmaklk ilave eder.
Sonlu eleman metodu tarafndan kullanlan enerji minimizasyonu verilen bir diskretizasyon iin en
uygun olarak probleme saysal bir zm retir. Bu ema yerel enerji doruluundaki deiimleri
ilgilendirmemektedir. Sonu olarak hesaplanan nihai alanlar, hatta bunlar nemli yerel hatalara
sahip de olsa global olarak optimaldir. Maxwell stres metodu ile elde edilen kuvvet ve torklar
belirlenen bir konturla geilen elemanlarn sadece ak younluklar ile ilikilidir. Bu metodun a
yapmna ve integrasyon konturunun bulunduu yere niin ok duyarl olduunu aka
gstermektedir. Hesaplanan kuvvet ve torklardaki hatay azaltacak ekilde konturlarn
tanmlanmas iin gelitirilmi ileri ileme operasyonlar gerekli olabilir. Yerel hata tahmini bunun
zarif bir alternatifi olarak dnlebilir [11.5].
Cisim kuvvet integrasyonu (Bil) metodunun snrlamalar

Hava aralkl sargl veya hava nveli manyetik devreli ekilde tasarlanm ok zel motorlar
dnda, cismin ayr paralar zerine etkiyen kuvvetlerin vektrel toplam ounlukla ayr
kuvvetlerin kendilerinden ok daha kktr. Geleneksel bir motorda ayr dilerdeki kuvvet
vektrleri ok byk radyal bileenlere sahiptir ve genelde hava aral evresinde kuvvetlerin
toplamlar alndnda birbirini gtrr. Hesaplamalardaki hatalar, ilgili bileke kuvvet ok daha
byk kuvvet alannn varlnda hesaplandnda artar.
428
Zahiri i metodunun snrlamalar

Formlasyonlarnn kolay kavranlmasnn aksine, metodun uygulanmas pozisyona bal yer
deiiminin iyi dnlm bir seimini gerektirir. Eer sistemin kk bir yer deiimi seilirse
enerji deerleri ok yakn genlikte olacak ve bu durum bunlarn farknn hesaplanmasnda bariz
yuvarlama hatalar ile sonulanacaktr. Dier taraftan byk bir yer deiiminin kullanlmas enerji
yer deiimi erisinde diskretizasyon hatalar meydana getirir. Bu seim probleme bamldr ve
badamayan doaya sahip hatalar dikkate almaldr.
Metot modelin dikkatlice planlanmasn gerektirir ve bu sonularn kritik incelenmesi ile
izlenmelidir. Baz durumlarda sonular, pozisyona gre enerji deiiminin gerek aygtn fiziksel
uygulamas ile tutarl olmadn gsterebilir ve modelin yeniden tanmlanmas gerekebilir.
Metodun bilgisayarla icras pahaldr.
Metodun ana avantaj dorusal problemler iin (11.33) ve (11.34) eitliklerinde enerjinin
deerlendirilmesinde olduu gibi potansiyel dalmndan dorudan yararlanmann mmkn
olmasdr. Dorudan potansiyel dalmlarna dayanan hesaplamalar allm Maxwell stres
formlasyonu veya cisim kuvvet integrasyonu metotlarnn bir paras deildir. Bununla beraber
hemen hemen benzer enerjili iki sisteme sahip problemde, bu zorluundan stesinden gelmek iin
enerji farknn hesaplanmas yeniden formle edilebilir. Bu aada bahsedilen ortalama ve fark
potansiyelleri metodu ile yaplr.
11.3.5 ORTALAMA VE FARK POTANSYEL METOTLARI

Genelde torkun tahmin edilmesinde deiken olan hem diferansiyel ve hem de integrasyon ieren
problemlerde bilgisayarla hesaplama hatalar, eer diferansiyel ve integrasyonun derecesi btn
integrasyonlarn saysal ve btn diferansiyel ilemlerin analitik olarak yapld bir ekilde
dzenlenebilirse en aza indirilecektir. Saysal integrasyon salkl bir ilem ve analitik diferansiyel
ise doasnda hatasz olduundan sonularn saysal olarak kararl olmas beklenebilir.
Ortalama ve fark potansiyeller metodu tork hesaplamalar iin yeni bir teknik olup imdiye kadar
yeteri kadar dk doyum seviyelerinde alan sabit mknatsl makinalara uygulanmtr.
Zahiri i metodu ile ilgili hatalar esas olarak iki saynn farkn temsil eden ok daha kk bir say
elde edilmesi iin yaklak olarak birbirine eit iki enerjinin kartlmas ileminden kaynaklanr.
Ortalama ve fark potansiyeller metodu fiziksel olarak zahiri i metodu ile ilikilidir fakat problemin
diskretizasyonundan nce enerjilerin analitik olarak karlmasn (-) yerine getirebilecek kadar
vektr potansiyel probleminin yeniden formlasyonuna dayanmaktadr. ekil 11.13de yapsal
detaylar verilen sabit mknatsl DC motorun vuruntu (cogging) tork karakteristiklerinin
hesaplanmas problemi dikkate alnarak aada bu formlasyon tanmlanmtr.
Matematiksel formlasyon
ki boyutlu bir analizin yapabilmesi iin motorun sonsuz derecede uzun ve boylamasna dzgn
olduu varsaylr. Motorda kullanlan btn malzemelerin sabit geirgenlikte olduu varsaylr ve
basitlik amacyla bunlarn bal geirgenlik deerleri kullanlan sabit mknats malzemeninkine
normalletirilecektir. Stator nve demirinin geirgenlii btn manyetik aknn makinann i
ksmnda tutulabilmesine yetecek byklkte alnr.
Zahiri i metodu kullanlacaksa, rnein rotorun 1 ve 2 pozisyonlarna karlk gelen zme ait iki
snr deer problemi olacaktr. Bunlar sadece sabit mknatslanmann yerletirilmesinde farkllk
429
gsterir. Uygunluk olmas bakmndan mknatslarn kalcl, aadaki gibi iki pozisyona karlk
gelen J1 ve J2 edeer akm younluu dalmlar ile deitirilir.
r
r
I z curl v curl( I z A1 ) = J 1
1 pozisyonunda
(11.42)
r
r
I z curl v curl( I z A2 ) = J 2
2 pozisyonunda
(11.43)
r
Burada, I z motorun eksenel uzunluu boyunca, z ynndeki birim vektr gsterir, A manyetik
vektr potansiyeli ve v relktivitedir.
3 mm
kalnlkta
mknats
Kesik izgi
ikinci pozisyonu
gsterir
ekil 11.13 Sabit mknatsl motorun ayrntlar

ki probleme uygulanan iki snr art benzemektedir. problem blgesinin snr D ve N olarak
iki ksma ayrlabilir. Burada vektr potansiyeli D ksmnda ve trevi N de belirtilmitir; buna
gre aadaki ifadeler yazlabilir:
A1 = A
D zerinde
A1
= A
n
N zerinde
(11.44)
(11.45)
A1 ve A2 de iki snr deer problemi ile almak yerine iki yeni problem tanmlanr. Birincisi
yukardaki iki problemin farknn yars alnarak, ikincisi bunlarn ortalamas alnarak elde edilir. 1
ve 2 problemlerinin ortalamas ile ortalama potansiyel tanmlanr:
Am =
A1 + A2
2
(11.46)
Jm =
J1 + J 2
2
(11.47)
lgili akm younluu aadaki gibidir:
430
Ortalama potansiyel orijinal problem ifti, (11.44) ve (11.45) ile ayn homojen olmayan snr
artlarna maruz
r
r
I z curl v curl( Iz Am ) = J m
(11.48)
artn doyurmaldr.
Benzer ekilde fark veya sapma potansiyeli aadaki gibi iki orijinal problemin karlmasyla
tanmlanr.
Ad =
A1 A2
2
(11.49)
Jd =
J1 J 2
2
(11.50)
lgili akm younluu aadaki gibidir:
Bu potansiyel
r
r
I z curl v curl ( Iz Ad ) = J d
(11.51)
artn doyurmaldr ve karmann bir sonucu olarak aadaki homojen snr artlarn maruzdur:
Ad = 0
D zerinde
(11.52)
Ad
=0
n
N zerinde
(11.53)
Torkun hesaplanmas iin zahiri i metodu kullanlacaksa depolanan enerji fark W aadaki gibi
enerji farknn hesaplanmas ile deerlendirilir:
W =
1
2
A1 J 1d 12 A2 J 2d
(11.54)
Bu ifade byk saylarn kk bir farknn hesaplanmasn ierir ve bundan dolay saysal
kararszla nclk eder. Bunun saysal olarak daha kolay kontrol edilebilir hale getirilmesi iin
ortalama ve sapma potansiyelleri, Am ve Ad ile yeniden yazlr. Btn terimlerle beraber depolanan
enerji fark aadaki gibi olur:
W = Ad J m d Am J d d
(11.55)
ki orijinal snr deer probleminin zm yerine (bunlarn zmleri ok benzemekte ve daha

sonra karma ile bunlarn kk farknn belirlenme teebbs) enerji fark bylece ortalama ve
sapma potansiyelleri iin snr deer problemlerinin zm ile deerlendirilebilir. Ortalama ve
sapma potansiyellerinin snr deer problemleri birbirinden olduka farkldr; bunlarn zm
birbirine gre hemen hemen ortogonaldir ve hesaplama tekniinin saysal olarak kararl olmas
beklenebilir.
431
Gerekletirme ve deerlendirme
Yukarda tanmlanan metodun deerlendirilmesi iin (11.44), (11.45), (11.52) ve (11.53)
eitliklerinde ifade edildii gibi ekil 11.13de grlen ayn makinann bir kutup adm Ad ve Amye
uygun snr artlarna maruz braklarak modellenir. Motor geleneksel zahiri i metodundan
belirlenecek vuruntu (cogging) tork karakteristikleri karlabilecek ekilde modellenir. ki
metodun doruluu karlatrlrken temelin salanmas iin ayn malzeme karakteristikleri
belirtilir ve btn potansiyel zmler ayn ala elde edilir. Her iki metot iin olduka ince
gzenekli bir a kullanlmtr (1834 birinci derece sonlu eleman ile 952 dm). Rotor ve stator
laminasyonlar analiz amac iin 10000 bal geirgenlikli dorusal mknatslanma karakteristii ile
temsil edilmitir. Sabit mknatsl malzeme bal geirgenliin 1 olduu demanyetizasyon
karakteristii ile temsil edilmitir ( H c = 833 kA/m Br = 1,09 T ).
Rotor yer deiiminin simlasyonu sonlu eleman metodu balnda bahsedilen malzemenin
yeniden tanmlanmas teknii ile yaplmtr. ki belirgin problemin zm her metot ile enerji
farknn hesaplanmasnn salanmas iin gerekir. ekil 11.13de grlen motorun vuruntu
(cogging) torkunun periyodu 15 mekanik derecedir. Bu uygulamada 1,5 mekanik derecelik artmsal
bir rotor hareketi yani periyodun % 10u kullanlm ve byle vuruntu tork karakteristiklerinin
belirlenmesi iin programn 20 kez altrlmas gerekmektedir.
Bu zel motorun ara kutup blgelerinde hava bulunmadndan, sapma potansiyel problemlerinin
manyetik alan sadece 1,5 lik mknats aklndaki bir sektrden dolaydr. Ortalamal
potansiyel problemler iin bu 1,5 lik sektr manyetik kalcla sahip deildir fakat bu arala
yakn yerlerde zt ynleri gsteren kalclklar vardr. Bu durum ekil 11.14de basitlik olmas
bakmndan dorusallatrlm skeler kullanlarak gsterilmitir. Bunlarn bir kutup adm ile ayn
90 mekanik dereceyi kuatt varsaylr. stteki iki ske, soldan saa dorusal bir yer deiiminin
varsaym ile rnein zahiri i metodu iin kullanlan geometrilerde mknatsn kalclk ynlerinin
ardk iki rotor pozisyonu arasnda nasl deitiini gstermektedir. Dier ikisi srasyla buna
karlk gelen sapma ve ortalamal problemlerin kalclk ynlerini temsil etmektedir.

Pozisyon 1 J1

Pozisyon 1 J2
ekil 11.14 Farkl problemlerin

mknatslanma ynlerini gsteren
dorusallatrlm skeler
Sapma problemi (J1-J2)/2
Ortalama problemi (J1+J2)/2
Problemler belirginletike temel olarak kalcln farkl ynleri ile problemlerin ilgili dizisi iin
ileri ileme operasyonlar esas olarak elemanlar grubuna ilitirilmi malzeme tanmlama
etiketlerinin deitirilmesinin bir dizi komutundan oluur.
zm silsilesinde farkl problemler iin a kullanm (11.55) eitliinde ifade edilen enerji
artnn, W deerlendirilmesinde zmlerin kombinasyonunu kolaylatrr. Ardk iki rotor
pozisyonu arasndaki bir ara ada tork aadaki gibi tahmin edilir:
432
T=
(11.56)
Zahiri i metodu konusunda bahsi geen izgisel integrasyon yaklam enerji artnn, W
deerlendirilmesinin daha ileri basitletirilmesinde kullanlabilir ve bylece biri potansiyeller ve
dieri edeer akm younluklar iin iki dalmn e zamanl alnmas engellenir. (11.54)
eitliinde ifade edilen enerji ilikili yzey integrasyonlar izgisel integrasyonlar ile daha uygun
olarak deerlendirilir.
Am J d d
(11.57)
integrali ilgili akm younluu dalmnn, Jd sfr olmad mknats sektrnn kenarlar boyunca
ortalama potansiyellerin, Am izgisel integrasyonu ile deitirilir. Bylece,
Am J d d =
Hc
Am dl Am dl
2 C1
(11.58)
elde edilir. Burada, C1 ve C2 mknats sektrnn kenarlar ile akan iki dz konturdur.
Benzer bir yolla enerji ilikili
Ad J m d
(11.59)
integrali ilgili akm younluu dalmlarnn, Jm sfr olmad mknatsn iki sektrnn kenarlar
boyunca sapma potansiyellerinin, Ad izgisel integrali ile deitirilir.
Saysal Sonular
Zahiri i metodu kullanlarak enerjinin deerlendirilmesi (11.32) eitliindeki alan integrasyonu ve
(11.33) eitliindeki izgisel integrasyon ile iki yolla icra edilir. ki formlasyon teorik olarak
edeer iken saysal olarak farkllk gsterir; hesaplanan enerjilerde yaklak % 0,1 - % 0,2 lik bir
farkllk vardr. Bu fark ardk iki pozisyon arasnda W enerji fark ile karlatrldnda ar
derecede byktr; yaklak 5,4 julluk depolanan toplam enerjide tipik olarak 2 - 3 mJ yani %
0,25. Hesaplanan torklarn llen deerler ile iyi korelasyonda olmamas artc deildir. Enerji
hesaplamalarndan kartlan vuruntu torklarnn deerleri llen deerleri temsil eden bir eri ile
beraber ekil 11.15de sunulmutur. Grld gibi depolanan enerji farklar hesaplanan torklarn
doruluunu etkilemekte ve zahiri i metodunun bu tip probleme uygun olmad sorgulamasn
akla getirmektedir. ekil 11.15deki hibir eri kabul edilebilir bir doruluk ile llen deerlerle
elenmemektedir ve hatta noktalardan biri 15 periyodunun zerinde ortalama torku sfr
gsterecek ekilde baarsz duruma dmtr. Zahiri i metodunun saysal hataya duyarll
burada ok yksek olarak gzkmektedir.
ekil 11.16da grld gibi iki ak izimi ortalama ve fark potansiyelleri ile elde edilen
zmlerin genel paterninin gsteriminde kullanlmtr. 13,5 ve 15 lik alar arasnda artmsal
rotor hareketinin dikkate alnmas iin iki problem tanmlanm ve bu zmler bir ara ada,
14,25 torkun tahmin edilmesinde kullanlmtr.
Ak izimleri iki problemin potansiyel dalmnn birbirinden olduka farkl olduunu
gstermektedir. ki zm arasnda bir miktar ortogonallik veya dikeylik olduu da
gzlenmektedir.
433
Tork (miliNm)
ekil 11.15
Zahiri i metodu ile bilgisayarla
hesaplanm vuruntu torku. Koyu izgi
deneysel sonular temsil etmektedir.
Bilgisayarla hesaplanm sonular:
{ hacim integrasyonu ile hesaplanm,
kontur integrasyonu ile
hesaplanm.
Pozisyon (derece)
Ortalama ve sapma potansiyel metotlarndan ve ayn sonlu eleman andan hesaplanarak elde
edilen vuruntu tork karakteristikleri lmlerle beraber ekil 11.17de sunulmutur. Koyu izgi
llen deerlere uydurulmu 5. dereceden en kk kareler polinomunu temsil etmektedir. %
100den fazla hata tayan ekil 11.15deki sonularn tersine buradaki hata % 3 - % 5 civarndadr.
Bu hata seviyesinin iki boyutlu bir analiz iin mkemmel olduu dnlr. Her durumda bu yzde
hata deneysel sonularn kendisinden beklenebilen doruluktan ok uzak deildir.
(a) Rotor pozisyonu 13,5 de
(b) Rotor pozisyonu 15 de
ekil 11.16 Ortalama ve fark problemlerinin ak izimleri

Ortalama ve fark potansiyel metodunun ne kadar duyarl olduunu kefetmek iin a yapm ve
diskretizasyonun incelii stator diinin kelerine yakn dmlerin silinmesiyle daha kaba bir a
yaplarak deitirilmitir. Eleman says 1834den 1546ya ve dm says 952den 808e
drlmtr. Ortalama ve fark potansiyel metodu ile iki adan elde edilen torklarn
karlatrlmas ekil 11.18de grlrken ekil 11.19da iki an radikal olarak farkllk gsterdii
hava aral ve di evresindeki a detaylar grlmektedir. Hesaplanan iki grup tork deerleri
birbirine benzememekte fakat her ikisi llen karakteristik ile eit derecede uygunca
elenmektedir. Aka metot a detaylarna az duyarllk gstermektedir. ekil 11.19daki ak
izimleri sadece yzeysel olarak benzerlik gstermektedir. Ak hatlarnn ou iki ada kabaca
434
Tork (miliNm)
Tork (miliNm)
benzer yolu takip ederken ne zahiri i metodunu ne de Maxwell stres hesaplamasn kararl hale
getirebilecek ekilde di ucu ak younluklarnn dalm benzer deildir.
Pozisyon (derece)
Pozisyon (derece)
ekil 11.18 Ortalama ve fark potansiyel

ekil 11.17 Ortalama ve fark potansiyel
metodu ile stator di ularna yakn kaba ve ince
metodu ile hesaplanm vuruntu torku (dz izgi
alar ile hesaplanm vuruntu torku (dz izgi
lmlere uydurulmu beinci derece polinomu
lmlere uydurulmu beinci derece polinomu
temsil etmektedir).
temsil etmektedir).
{ llen noktalar
hesaplanan noktalar,
{ kaba a
ince a,
(a)
(b)
ekil 11.19 ki a tipine ait hava aral blgesindeki a detaylar ve ak dalmlar. Soldaki a (a)
sadakine (b) gre hava aral ve di ularnda iki kat daha fazla eleman ile daha ince yaplmtr.
435
11.3.6 DER METOTLAR

ndktans deiim oran
zellikle formlasyon indktans ierdiinde indktansn deiim oranna dayal kuvvet ve tork
hesaplamalar gemite ok poplerdi; indktans elektriksel olarak llebilecek bir elektrik devre
parametresidir. Bu metodun teorisi ou elektrik makinalar ile ilgili ders kitaplarnda verilmitir.
Metot zahiri i prensibi ile yakndan ilikilidir ve kuvvet ve tork ifadeleri aadaki gibidir:
F = 12 i 2
L
x
(11.60)
T = 12 i 2
(11.61)
ve
Saysal gerekletirme enerji ile ilikili bir yaklam kullanlarak indktans deiiminin
belirlenmesi iin iki alan zmn gerektirir. Metodun bilgisayarla hesaplanmas pahaldr ve
(11.60) ve (11.61) eitliklerinde fark blmleri klasik zahiri i metodunu etkileyen ayn cins
bilgisayarla hesaplama hatalarna maruzdur.
Tek zml zahiri i metodu

Bu metotta kuvvet veya torkun etkidii aygtn mknatslanm paras sisteme tantlacak bir cisim
olarak alnr. Cismin sisteme tantlmas iin yaplan i cismin varlndan dolay sistemin
depolanan ek enerjisi olarak alnr. Kk bir yer deiimi sonucu olarak bu metotta M
mknatslanmasnn deimeden kald ve sistemin enerji deiiminin sadece alan iddetindeki
deiimden dolay olduu varsaylr. x ve y kk yer deiimleri iin kuvvetin x ve y
bileenlerinin ifadeleri aadaki gibidir:
Fx =
1
2
b
Mx
B x
d b
x
(11.62)
Fy =
1
2
b
My
B y
d b
y
(11.63)
ve
Burada, b dikkate alnan mknatslanm para zerine uzanan alan gstermektedir. Orijin
etrafndaki tork aadaki eitlik ile hesaplanabilir:
T=
1
2
b
Mx
B y x
B x y
db + 12 M y
d
b
x r
y r b
(11.64)
Burada, r 2 = x 2 + y 2 dir. Elektrik makinalarnda tork hesaplanrken integrasyon ya rotor yada

statordan oluan mknatslanm paralar zerinde icra edilir. Makinann tamamnn alanmasnn
gerekmesine ramen integrasyonun icra edilmesi kadar alama abasnn konsantrasyonunda daha
az saliyens ierecek bir erevenin seilmesi mantkl gzkmektedir.
436
Bir kuvvetin deerlendirilmesi iin sadece orijinal pozisyonundan hafife kaydrlm cismi temsil
eden bir zmn elde edilmesi gereklidir. Hava aral blgelerindeki alan deerlerinin yukarda
verilen integrallerin hesaplanmasnda kullanlmadnn nemli olduuna da dikkat edilmelidir. Bu
durumda bu metot ok kk veya hatta sonsuz derecede kk hava aralklar ieren yaplarda
olduu gibi hava aral blgelerinin hassas modellenilmesinin zor olduu yerlerde kuvvetin
deerlendirilmesinin bir alternatifi olarak dnlebilir.
Yerel Jacobian trev metodu

Coulomb zahiri i metodu olarak da bilinen bu metot zahiri i prensibi ile ilikili dier bir
formlasyondur. Zahiri enerji deiiminin hesaplanmasnda sadece bir alan zmne gerek vardr.
Metot saysal sonularn basit bir test problemi iin sunulduu Coulombun makalesinde
tanmlanmtr [11.4]. Bu metotla ilikili saysal problemlerin doas [11.5] nolu referansta
tartlmtr.
11.4 SONLU ELEMAN METODU LE NDKSYON MOTOR ANALZ
Sonlu eleman metodunun indksiyon motorlarna uygulanmasnda bir zorluk ortaya kmaktadr.
Bu ou durumlarda motorun gerilimle beslenmesi ve sonlu eleman formlasyonunun belirlenmesi
iin de uyartm akmlar gerektirmesindendir. Sinsoidal akm deiimi varsaylarak zamann
verilen bir annda her stator oyuundaki akm motorun faz akm ve sarg verisi ile belirlenebilir.
Normal motor almas stator sargsna belirlenmi bir gerilimin uygulanmasn ierir ve motorun
parametreleri ile bu gerilim faz akmlarn belirler. Sadece verilen bir alma noktasnda toplam
motor empedans bilindiinde faz akm belirlenebilir.
ndksiyon Motorlarnn Tasarm blmnde sunulan tasarm ilemi motorun direnlerini ve

reaktanslarnn belirlenmesine olanak tanmasna ramen reaktansn hesaplanmas manyetik doyum
etkilerini hesaba katmaz. Bundan dolay buradaki problem ne sadece terminal geriliminin
bilinmesi, ne faz akm ve ne de doyumlu reaktans deerlerinin bilinmemesidir. Bu zorluun
yenilmesi iin irdeleme teknikleri kullanlr.
ndksiyon motorlarnn sonlu eleman analizine irdelemeli bir devre yaklam Belmansn
makalesinde tanmlanm [11.6] ve ticari bir sonlu eleman analiz paketi kullanlarak bunun icras
Infolytica irketinin Magnet2D kullanma klavuzunun rnek problemlerinde verilmitir [11.7].
Metot ekil 11.20de grlen ak diyagram ile gsterilmitir. Bu aadaki gibi tanmlanabilen
drt admdan olumakta ve btn sonlu eleman problemlerinde sadece bir kutup admnn
modellendii varsaylmtr.
(1) Bu admda senkron hz almas varsaylmtr (hava aralndaki manyetik alana gre rotor
duraan) ve mknatslanma reaktans oyuk akmlarnn yksz faz akmnn ve sarg detaylarnn
tahmini deerine (veya yaklak olarak hesaplanm) uygun olarak belirlenmi manyetostatik bir
problemin zm ile belirlenir. Depolanan koenerji (11.32) eitlii kullanlarak hesaplanr ve
kutup ifti says ile ve iki boyutlu analiz iin toplam koenerjiyi, Wt verecek ekilde net demir
uzunluu ile arplr. Mknatslanma reaktans aadaki eitlikten elde edilir.
Lm =
2Wt
mI 2
Burada, m faz says ve I yksz faz akmnn varsaylan tepe deeridir.

Terminal faz gerilimi aadaki gibi tahmin edilir:
(11.65)
437
Vhes Vgerek
A i A i 1
Isc I
ekil 11.20 ndksiyon motorlarnn sonlu eleman analizi yaklam ilemini gsteren ak diyagram
438
Vhesaplanan = xm I = ( 2f ) Lm I
(11.66)
Eer hesaplanan ve gerek terminal gerilimi arasndaki fark kabul edilebilir bir tolerans iinde
deilse varsaylan akm lekleme ile ayarlanacaktr:
I yeni = I
Vhesaplanan
(11.67)
Vdoru
Burada, Iyeni aadaki irdeleme admnda kullanlacak akmdr.

lem hesaplanan gerilim uygulanan gerilime yaklancaya kadar tekrar edilir. Sonu reaktans
mknatslanma reaktansnn doymu deeri olarak alnr ve motor edeer devresinde kullanlr.
(2) Bu admda kilitli rotor artlar varsaylr (rnein rotor frekans kaynak frekansna eit) ve rotor
direnci ve kombine stator ve rotor kaak reaktans bir zaman harmonik probleminin zm ile
belirlenir; burada oyuk akmlar kilitli rotor faz akm ve sarg detaylarnn tahmin edilmi bir
deerine (veya yaklak olarak hesaplanm) uygun olarak tanmlanr. Bu admda dorusal bir
problem varsaylacak ve eer motor demiri B-H erisinin dorusal olmayan blgesinde alyor ise
relktivite deerleri depolanacak ve yukardaki (3) admnda kullanlacak yoksa (4) admnn
ilemleri yrtlecektir.
(3) Bu admda kilitli rotor artlarnn varsayld bir irdeleme ilemi yaplr. Balangta (2)
admnn dorusal zmnden ortaya kan relktivite deerleri atanacak ve dorusal olmayan
problem zlecektir. Bundan sonra nceki zmn relktivite deerleri kullanlacaktr. rdeleme
ilemi ardk iki zmden elde edilen manyetik vektr potansiyelinin sonsuzluk norm deerleri
arasndaki fark belirlenen snrlar iinde oluncaya kadar devam eder. Bu art doyurulduunda (4)
admnn ilemleri yrtlr.
(4) Bu admda ekil 11.21de grlen yaklak edeer devre varsaylr; burada x1 stator ve rotorun
kombine kaak reaktansdr. Stator ve rotor direnleri (r1 ve r2) ndksiyon Motorlarnn Tasarm
blmnde verilen tasarm eitlikleri ile hesaplanr.
R1
Xm
Hava aral
X1
R2
s
ekil 11.21 ndksiyon

motor yaklak edeer
devresi
(Kilitli rotor
probleminde s=1)
Reaktif g dorusal ve dorusal olmayan ilemler iin (2) veya (3) admlarndan ortaya kan alan
zmnden hesaplanr ve motorun reaktif gcnn, Q elde edilmesi iin net demir uzunluu ve
kutup ifti says ile arplr. Kaak reaktans aadaki gibi hesaplanr:
Q = m( xm I o2 + x1 I 22 )
439
(11.68)
Uygulanan terminal gerilimine karlk gelen faz akm edeer devreden hesaplanacaktr. Eer
hesaplanan deer kilitli rotor sonlu eleman modelinin tasarmnda varsaylandan geni olarak farkl
ise model iin kullanlan deer lekleme ile dzeltilir ve yukardaki (2) admndan bilgisayarla
hesaplama tekrar edilir.
Metodun farkl motorlar iin iyi sonular verdii rapor edilmitir. Bununla beraber gereken saysal
zmlerin says dikkate alndnda bu metodun bilgisayarla hesaplanmas ok pahal olmaktadr.
11.5 KAYNAKLAR
[11.1] D. A. Lowther, P. P. Silvester, Computer Aided Design in Electromagnetics, SpringerWerlag, New York, 1986
[11.2] J. Mizia, K. Adamiak, A.R. Eastham and G.E. Dawson: Finite element force calculation:
comparison of methods for electric machines., vol. 24, pp. 447-450, 1988
[11.3] Binns, K. J., Riley, C. P. ve Wong, M., IEEE Transactions on Magnetics, Vol. MAG-21,
No.6, p. 2435, 1985
[11.4] Coulomb, J. L., IEEE Transactions on Magnetics, Vol. MAG-19, No. 6, p.2514, 1983
[11.5] McFee, S. ve Lowther, D. A., IEEE Transactions on Magnetics, Vol. MAG-23, No. 5,
p.3771, 1987
[11.6] Belmans, R., Findlay, R. D. ve Geysen, W., IEEE Transactions on Energy Conversion, Vol.
5, No. 4, p.719, 1990
[11.7] Infolytica Corporation, Procedure for Solving the Induction Machine Problem using MagNet
2D, Montreal, Canada, 1992
440
12 ELEKTROMANYETKTE BLGSAYAR DESTEKL ANALZ,

SMLASYON, MODELLEME VE TASARIM
12.1 GR
1960l yllarn balangcnda deneysel fizik topluluunun bilgisayar destekli mknats tasarmndan
sonra Bilgisayar Destekli Analiz, Modelleme ve Tasarm (BDAMT - Computer Aided Analysis,
Modeling & Design: CAAMD) yazlm endstriyel tasarmcnn yannda nemli bir rol igal
etmeye balamtr. Endstriyel ve aratrma amal manyetik almalarnda ticari BDAMT
(ksaca BDT olarak sylenir) yazlmlarnn says gittike artmaktadr. Kapasiteleri farkl olmakla
beraber bu yazlm sistemlerinin tamam metodoloji ve amalar bakmndan ortak bir nveyi
paylamaktadr. En nemli faktr bu yazlmlarn nasl ve etkili kullanlacann iyi bilinmesidir.
Bunlar aadaki gibi sralanabilir.
Metotlarn doasnda bulunan yaklamlar.
Hesaplanabilecek miktarlar.
Hesaplananan sonularn tasarmcnn ihtiyac ile ilikisi.
Mevcut analitik teknikler, kiilerin oluturduu kavramsal modeller zerinde gl etki
tadndan bu yeni analiz teknikleri tasarmcnn probleme yaklamn son derece etkiler.
BDTnin gl etkisi endstride bu ekilde hissedilmeye balam ve endstriyel ve aratrma
amal manyetik analiz sistem kullanclar tarafndan oluan birikim gittike art gstermektedir.
Manyetik aygtlar, geleneksel yolla basitletirilmi devre modelleri ile deneysel kanta dayanan
deneysel kurallarn birletirilmesi ile tasarmlanmaktadr. Bu teknik kurala gre tasarm olarak
adlandrlabilir fakat aygtlar gittike deiken ve karmak hale geldiinden kurallar artk yeterli
gelmemekte ve elektromanyetik alan problemlerinin temelini oluturan mantkl detayl zme
dayanan analize gre tasarm normal bir pratik haline gelmeye balamtr. Analize gre tasarm,
dikey kayt balklar, doru akm makinalar ve anahtarlamal relktans makinalar gibi ok farkl
aygtlarda bulunan hem geometrik karmaklk ve hem de dorusalszl dikkate alma yeteneinde
saysal (nmerik) analiz ile tasarm anlamndadr. Bundan dolay analize gre tasarm bilgisayar
destekli tasarm (BDT) anlamna gelmektedir.
Elektromanyetik Alan Teorisi kitabnn blmlerinden birisini oluturan Elektromanyetikte
Bilgisayar Destekli Analiz, Simlasyon, Modelleme ve Tasarm blm uygunluu bakmndan bu
442
Elektromanyetik Alan Teorisi
kitapta ok az bir deiiklik ile yeniden eklenmitir. Maxwell ile hazrlanan modellerdeki grsel
grafik, resim ve saysal sonularn ilgiyi artrmas beklenmekte ve tasarma yeni balayanlar iin
ucuz bir elektromanyetik paket yazlm ile manyetik devrelerin modellenmesi ve elektrik
makinalarnn tasarmna tevik amac tanmaktadr.
12.2 MAXWELL LE MODELLEME

Elektrostatik, Manyetostatik, DC letim, AC letim ve Eddy Akm modlleri ile Maxwell bir
kiisel bilgisayar zerinde elektromanyetik aygtlarn modellenmesinde yeni bir yaklam
sunmaktadr. Kullancnn elektriksel ve manyetik malzemeler ve sarglardan modeller
oluturabilecei sanal bir laboratuvar ortam hazrlamakta, alan izimleri ve grafiklerden grntler
oluturmakta ve kondktans, kapasitans, indktans, kuvvet ve tork gibi miktarlarn saysal
deerlerini vermektedir.
Maxwell iki boyutlu problemlerin zm iin tasarmlanmtr (blmn sonunda tantm sayfas
verilen profesyonel srm boyutlu problemlerin zmn yapabilmektedir). Endstriyel
retimin yaygn metotlar 2 boyutlu (2B) modeller ile ok iyi temsil edilebilen aygtlar oluturur ve
ou dk frekansl AC aygtlar AC alanlarn istenilmeyen etkilerini azaltacak ekilde
tasarmlanr. rnein transformotor nveleri eddy akmlarnn azaltlmas iin laminasyonlu
yaplr. ou durumlarda, manyetik artlar alann deiken olduu durumdan ok az
etkilendiinden statik zm mkemmel bir sonu verecektir. Sargda istenilen bir akm seti iin
alan belirlendikten sonra halka aks veya indktans deerlerinden indklenen gerilimlerin
hesaplanmas ok basittir. Gvenilir sonularn alnmas iin kullancnn bilgisi, ustal ve
matematiksel metotlarn temelinin iyi bilinmesi ok nemli deildir.
12.3 K BOYUTLU MODELLEME

Maxwell elektromanyetik aygtlarn iki boyutlu modellenmesi ile ilgilenir. Bu modellerin
oluturulmas kolaydr ve pratik aygtlarn ok geni bir alanna uygulanabilir. Aygt geometrisinin
yaygn iki tipi olup boyutlu aygtlarn iki boyutta modellenmesine izin verir. Bu geometriler
aadaki gibi tanmlanr.
evrimsel (translational) geometri
Dnel (rotational) geometri
evrimsel geometride cismin sabit bir kesit alan vardr. evrim bu sabit kesit alannn sabit bir
ynde hareketi ile gerekletirilir. ekil 12.1ada bu yolla biimlendirilmi bir C nve
grlmektedir. evrimsel geometri ile eksene dik her dilimin biimi ayndr. Dner elektrik
makinalar, transformotor ve eyleyiciler gibi aygtlar ou kez bu ekilde temsil edilebilir. Bu iki
boyutlu yaklamda boyuttaki saaklama ve kaak alanlar ihmal edildiinden dolay modelin
dikkatlice kullanlmas gerekir.
Dnel geometri, bir torna tezgahnda olduu gibi, cismin ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluan
bir biime sahiptir. ekil 12.1bde ekil 12.1adaki ayn temel C biiminden oluturulan bir cisim
grlmektedir.
Dnel geometrili cisimler z eksenindeki dn ekseni ile silindirik koordinatlarda tanmlanabilir.
Dndrlm biim bu durumda r-z dzleminde tanmlanr. Bu geometri evrimsel geometriden iki
nemli noktada farkllk gstermektedir:
Elektromanyetikte Bilgisayar Destekli Analiz, Simlasyon, Modelleme ve Tasarm
443
Bu, gerek boyutlu cismin gerek bir gsterimi olduundan doru zmler mmkndr.
Kuvvet, indktans, kapasitans ve diren gibi miktarlarn hesaplanmasnda farkl metotlar
kullanlr.
(a) evrimsel geometri
(b) Dnel geometri

ekil 12.1
Bunlar, Maxwellde sunulan iki seenein (x-y veya r-z dzlemi) dikkate alnmasyla otomatik
olarak ilenir fakat kullancnn geometri deiiminin nemini bilmesi gerekir. Maxwell grnt
ekrannda, evrimsel geometrinin x-y dzlemi ve dnel geometrinin r-z dzlemi iin dikey eksen
srasyla y ve zyi temsil edecek ekilde ayn koordinat eksenlerini kullanr.
Yeni bir modelin ilk zmnde doruluk yerine hz tercih edilmelidir. Ama olabildiince
abucak ak dalmnin alnmasdr; nk ak dalmnn incelenmesi modelin yapsndaki
hatalarn ortaya karlmasnda etkilidir. Bunun iin her elik veya demir ksm iin dorusal
manyetik malzemeler ve sabit mknatslar iin dorusal sabit mknatslardan (B-H erisi olmayan)
biri kullanlmaldr. Eer aygttaki ak younluu deerlerinden ne beklenildii hakknda bir fikir
yoksa nve iin geirgenlii sabit olan demir kullanabilir. zm hassasiyet seviyesi 1e
ayarlanabilir.
Yeni bir model mantkl ak dalm retiyor; kuvvet, tork, kapasitans ve indktansn saysal
deerleri akla yatkn ise dorusal manyetik malzeme doru pratik malzeme veya en yakn edeeri
ile deitirilebilir. Bu deitirilmi yeni modelin ilk zm iin de hassasiyet seviyesi 1e
ayarlanr ve modelin doru olduuna kanaat getirince hassasiyet seviyesi artrlabilir.
Herhangi bir saysal metotla mkemmel dorulua ulalamaz. Hatta en yksek hassasiyet
seviyesinde bile Maxwell ile yaplan zm hatalar ierecektir. ou durumlarda bu hatalar
muhtemelen nemsiz olacak ve retim toleranslar ve manyetik malzemelerin manyetik
zelliklerindeki deiimlerin neden olduu deiimlerden dk olacaktr.
Kuvvet ve torklarn hesaplanm deerleri zellikle alan zmndeki hatalara duyarl olacak
bylece bu deerler hassasiyet seviyesi artrlrken nemli oranda artacaktr. Eer bunlar, aygtta
ilgi noktas miktarlar ise bu durumda bunlarn deerleri bir noktada deimez hale gelinceye kadar
hassasiyetin artrlmas mantkldr. Eer baz tork deerleri veya kuvvet bileenlerinin sfr olmas
gerektii biliniyorsa bunlarn deerlerinin olduka dk deerleri bulununcaya kadar devam
444
edilmesi gerekir. Benzer ekilde miktarlarn genlik olarak eit olmas gerektii yerde aradaki fark
ortalama deerin kk bir ksm olmaldr.
Baz problem tiplerinde Maxwell (profesyonel srm de dahil olmak zere) doru zmler
meydana getiremez. Buna tipik bir rnek aktif hava aralnn demir aksamn boyutlar ile
karlatrldnda ok kk olduu bir aygtta kuvvet veya torkun hesaplanmasdr. Burada
deerler hassasiyet seviyesi artrlrken bir snrda birlemeyebilir.
lerleyen ksmlarda evrimsel ve dnel geometri ile ilgili modelleme rneklerinin baz nemli
noktalarna deinilecektir.
12.4 MANYETK KAVRAMLAR

Maxwell elektromanyetizmann diferansiyel eitlikleri veya bunlarn zm iin gereken saysal
metotlar hakknda hibirey bilmeksizin pratik aygtlarn modellenmesinde kullanlabilir. Bu
ksmda Maxwellin Manyetostatik modlnn etkin olarak kullanlmas iin gereken baz temel
manyetik kavramlar bu kitabn tamamn incelemeye gerek kalmadan ksa ve z olarak yeniden
gzden geirilmektedir.
12.4.1 MANYETK AKI YOUNLUU
Temel manyetik kavram B vektr ile tanmlanan manyetik alan olup manyetik ak younluu
olarak adlandrlr. Bu alan, yaygn olarak B nin hem yn ve hem de genliini gsteren ak hatlar
olarak bilinen eri izgilerle temsil edilir. Bir hattn yn B nin ynn verir ve hatlar arasndaki
aklk bykl gsterir; hatlarn birbirine yaknl bykln veya younluun byk olmas
anlamndadr. ekil 12.2ada C biimli elik nvenin sa taraftaki elik ubuu ektii basit bir
elektromknatsn (manyetik ak) dalm ve ekil 12.2bde ise bu aknn younluk dalm
grlmektedir. Elektromknats sargsnn iki taraf kare ile gsterilmitir.
(a)
(b)
ekil 12.2 C nveli bir elektromknatsn (a) ak izgileri () ve (b) ak younluu (B) dalm
445
Manyetik alan belirsiz veya soyut bir kavram olmasna ramen B nin etkileri kesin, somut ve
fizikseldir. ekildeki elektromknats gibi byle bir aygttaki kuvvet B ile ifade edilebilir.
Basitletirilmi terimler ile ak hatlar, ubuu mknatsa doru B 2 / 2 o byklnde bir
kuvvetle eken elastik eritler gibi dnlebilir. Bu ifadede B (T) B vektrnn genlii ve
o = 4 107 (H/m) temel bir sabittir.
B nin dorudan fiziksel yorumu, u hz ile hareket eden q yk zerindeki manyetik kuvvet iin
Lorentz eitlii ile verilir:

F = qu B
(12.1)

Eer hareketli yk bir iletkenden akan elektrik akm ise bu durumda F = qu B eitlii i akm
tayan l uzunluundaki bir iletken zerindeki kuvvetin iyi bilinen F = Bli ifadesine nclk eder.
letkenin kendisi u hz ile hareket ediyorsa bu durumda Lorentz kuvveti iletken iindeki ykn
yer deiimine neden olarak indklenen gerilimin e = Blu ifadesine nclk eder.
ou kez istenilen byklk ak younluu, B olmayp manyetik ak, veya halka aks, dr.
Ak younluu, B sabit ve A alannn yzeyine dik ise ak = BA olarak ifade edilir. Eer alan
sabit deil ve yzeye dik deilse bu durumda ak bir integral ile verilir fakat prensip ayndr. Halka
aks bir sargnn btn sarmlarndaki aklarn toplamdr; bu her sarmn bir aksn halkalad
N sarm iin = N dir. Ak kavram, deerini, bir sargda indklenen gerilimin e = d / dt
olduunu ifade eden elektromanyetik indksiyon yani Faraday kanunundan kazanr. Eer halka
aks ya ayn yada farkl sargdaki akm akndan kaynaklanyorsa bu amper bana halka aks
olarak indktansn tanmna nclk eder.
12.4.2 MANYETK ALAN DDET
Elektrik akmlar manyetik alanlarn olumasna neden olur. Akmlar iletkenlerden veya sarglardan
akar veya bir manyetik malzemenin atomlarnda elektron spin akmlar biimini alabilir. Her
durumda problem B ile tanmlanan manyetik alan ve alann kayna akmlar arasndaki ilikiyi
tanmlamaktr. Pratik problemlerin zm iin kullanlabilecek bu iliki iin matematiksel biim
aratrrken hem B ve hem de B nin kayna olan akmla ilikili bir manyetik miktarn, H
tantlmas kullanldr.
Bo uzayda, iletkenlerden akan akmlarn oluturduu H , B = o H eitlii ile tanmlanr. H ve

akmlar arasndaki iliki aadaki Ampre akm kanunu ile verilir.
H dl = I
(12.2)
Burada sol taraftaki integral kapal bir yol etrafnda alnr ve sa taraf toplam yol ile evrelenen
btn akmlarn toplamdr. Bu eitlik uzun dz bir iletken veya toroidal sarg gibi basit bir sistemin
alannn hesaplanmasn kolaylatrr ve elektromanyetik aygtta yaklak hesaplar iin yaygn
olarak kullanlan manyetik devre kavramnn temelidir. Diferansiyel biiminde her probleme
uygulanabilen genel metotlara nclk eder.
446
H miktar manyetik alan iddeti olarak bilinir;
H dl = I
eitliinden metre bana amper
(A/m) birimine sahiptir. Bo uzaydaki manyetik alan iin H kullanmann avantaj azdr;
H dl = I eitlii B ve o ile ifade edilebilir. Manyetik malzemelerin varlnda durum
tamamen farkldr.
12.4.3 MANYETK MALZEMELER
Ahap gibi manyetik olmayan malzeme yerine demir veya elik gibi manyetik malzemeden yaplan
nve zerine bir sarg sarldnda manyetik davran dramatik olarak deiir. Eer nve kapal ise
sarg indktans ok byk olacaktr. Nve aksa sarg bir mknats gibi davranarak etrafndaki
harici manyetik alan byk oranda artrr. Nve malzemesinin kendisi manyetik alann bir kayna
olarak sargnn etkilerini glendirir.
Manyetik malzemelerin davran, B

tanmlanabilir.
ve H arasndaki iliki aadaki gibi dzeltilerek

B = o (H + M )
(12.3)
Burada M malzemede indklenen mknatslanma olup H ye baldr. Bundan dolay, H
iletkenlerdeki akmlar ile ilikili olarak bir neden olarak saylabilir; B etki olup kuvvetler ve
indklenen gerilimlerin kaynadr.
Tasarmcnn gr asndan M mknatslanmas nemli deildir; nemli olan H ve sonu B
arasndaki ilikidir. liki olduka karmak olabilir; vektrler ayn ynde olmayabilir ve B nin
mevcut deeri H nin mevcut deeri ile beraber gemi deerine de baldr. ou pratik amalar
iin bu karmaklklar ihmal edilebilir ve malzemenin zellikleri B ile Hnin ilikisi olan basit bir
eri ile ifade edilebilir. Tipik bir rnek ekil 12.3de grlmektedir. Bu eri belirgin blgeye
sahiptir: Hnin az miktarda artnn byk B deeri rettii erinin balangtaki dik ksm; erinin
bklen ksm ve Bde farkedilebilir bir art iin Hnin byk bir artnn gerektii bu blgenin
tesindeki doyum blgesi. Bu malzeme ile 1,2 Tlk bir ak younluu doyumun balangcdr.
Transformotor elii gibi yumuak manyetik malzemelerin mknatslanmas harici alan
kaldrldnda hemen hemen kaybolur; bundan dolay B-H erisi orijinden geer. Bu malzemeler
iin B ve H arasnda
B = o r H
(12.4)
gibi bir ilikinin ifade edilmesi kullanldr. Burada r bal geirgenlik olarak bilinen,
malzemenin boyutsuz bir zelliidir. Manyetik olmayan bir malzemenin bal geirgenlii 1dir.
ekil 12.3deki gibi bir B-H erisinde r sabit deildir, B veya H ile deiir; balangta birka bin
(rnein r 2400 ) deerinde ve ancak doyum blgesinde 100 deerine debilir. Baz aygtlarn
almasn basitletirmek ve zm hzlandrmak iin B ve H arasnda dorusal bir iliki veren
sabit geirgenlikli yapay malzemenin dikkate alnmas kullanl olabilir.
447
ekil 12.3 Transformotor eliinin B-H erisi

12.4.4 SABT MIKNATISLAR
Sabit mknatslar harici alan kaldrldnda malzemede bir miktar mknatslanmann kald
zellie sahiptir. rnein, ekil 12.4de grld gibi baz sabit mknatslarn B-H erilerinin
nemli ksm ikinci eyrektedir.
ekil 12.4 Baz sabit mknatslarn B-H erileri
448
Sabit mknats malzemeler iki belirgin parametreye sahiptir: B r kalcl ve H c gidericilii. B r

uygulanan H sfr iken malzemede kalan B deeri ve H c Byi sfra drmek iin uygulanmas
gereken Hnin negatif deeridir. Ek bir parametre seirdim (recoil) geirgenlii olup manyetik
artlar deitiindeki davran belirtir. Baz malzemeler ile negatif (demanyetize) Hnin genlii
artrlr ve sonra drlrse alma noktas orijinal eriyi takip etmeyip bunun yerine daha az bir
eim ile seirdim hattn izler. Seirdim geirgenlii bu hattn eiminin o ile blnmesidir; bu bir
bal geirgenlik olup deeri ou kez 1e eittir.
Samaryum kobalt (SmCo) gibi baz sabit mknats malzemeleri (0, B r )den (-H c , 0)ye hemen
hemen dz bir izgi olan B-H karakteristiine sahiptir ve seirdim hatt da ayn eime sahiptir. Bu
malzemelere dorusal olarak davranlr ve B-H erisi yerine B r ve H c deerleri ile belirtilirler.
12.4.5 DEPOLANAN ENERJ VE KOENERJ
Bir manyetik devrenin sarglarndaki akmlar sfrdan bir son deere ykseltilerek manyetik alan
oluturulduunda iletken malzemedeki I 2 R omik kayplarna ek olarak enerji verilmesi gerekir.
Bu enerji manyetik alanda depolanan enerji olarak dnlr; histerezis ihmal edilirse akmlar
sfra drldnde tekrar geri kazanlabilir.
ekil 12.5de bir manyetik malzemenin B-H erisinin bir ksm grlmektedir. Eer b noktas
malzemenin belirli bir parasnda son manyetik durumu temsil ediyorsa, bu durumda enerji
younluunun (birim hacim bana enerji)

w = H dB
J/m 3
(12.5)
olduu gsterilebilir. Enerji younluu B-H erisi ve B ekseni arasndaki alandr (ekil 12.5deki
Oab alan).
ekil 12.5 Dorusal olmayan B-H erisinde depolanan enerji ve koenerj
449
lgili baka bir miktar koenerji younluu olup

w' = B d H
J/m3
(12.6)
ile verilir. Koenerji younluu eri ve H ekseni arasndaki alandr (ekildeki Ocb alan). ki
younluun toplam, w + w' Oabc dikdrtgeninin alanna eit olmas gerektiinden

w' = B d H = B H w = B H H dB
J/m 3
(12.7)
elde edilir. Malzeme dorusal ise enerji younluu ve koenerji younluu Oabc dikdrtgeninin
alannn yarsna eittir. Dorusal olmayan bir malzeme iin enerji younluu bu alandan daha
kk ve koenerji younluu bu alandan daha byk olduundan

w < 12 B H < w'
(12.8)
ifadesi yazlabilir. Aygtta depolanan toplam enerji aadaki gibi hacim zerinde enerji
younluunun integralidir.
W = wdv =

(
H
dB )dv
(12.9)
Benzer ekilde toplam koenerji aadaki gibi hacim zerinde koenerji younluunun integralidir.
W ' = w' dv =
( B H H dB )dv
(12.10)
Dorusal malzemelerde depolanan enerji ve koenerjinin ayn fakat dorusal olmayan malzemelerde
koenerjinin depolanan enerjiden daha byk olduu grlr. ki deer arasndaki fark
dorusalszln veya aygttaki manyetik malzemelerin doyum derecesinin bir lsdr.
ndktansn allm tanm amper bana halka aksdr. Eer depolanan enerji allm
1
2
LI 2 ile
ifade edilirse; bu hem W depolanan enerji ve hem de W koenerjiden farkllk gsterecektir.

Gerekte bu, edeer dorusal enerji olup W den daha byk ve W den daha kktr.
Wdoorus =
1
2

B Hdv
(12.11)
Eer depolanan enerjinin tam deeri istenilirse, rnein doymu bir indktrden enerji atldnda,
bu durumda W depolanan enerji deeri 12 LI 2 deerinden daha iyi bir tahmin olacaktr.
Koenerji kuvvet ve torklarn hesaplanmas metodunda kullanlr. Akm sabit tutulur ve aygtn bir
ksmna bir ynde s yer deiimi verilirse s ynnde kuvvetin bileeninin
Fs =
W ' W '
s
s
(12.12)
olduu gsterilebilir. ki model s uzaklnda aralarnda s fark ile oluturulursa bu durumda

kuvvet (12.12) eitliinden koenerji deerlerinin fark alnarak hesaplanabilir. Benzer bir eitlik
asal yer deiimi ile tork iin aadaki gibi yaplabilir.
450
T =
W ' W '
(12.13)
12.4.6 KUVVET HESABI

Lorentz kuvveti
Manyetik alanda akm tayan iletkende birim hacim bana kuvvet,

f = JB
(12.14)
olup Lorentz eitliinin dier bir biimidir. Buna gre toplam kuvvet,

F = J B dv
(12.15)

T = r J B dv
(12.16)
ile verilir. Bir P noktasndaki toplam tork,
ile verilir; burada r Pden hacim elemanna yarap vektrdr ve integral iletkenin hacmi
zerinde alnr. Bu eitliklerde, B ak younluunun sonlu elemanlar metodu ile saysal olarak
belirlendiinde iyi sonular verdii bilinmektedir. Bu yzden Maxwell, modelde akm tayan
blgelerde kuvvet ve tork hesaplanmasnda (12.15) ve (12.16) eitliklerinin iki boyutlu biimini
yerine getirir.
Maxwell stres metodu
(12.15) ve (12.16) eitlikleri sadece akm tayan iletkenler iin kullanlabilir; bunlar manyetik
malzemelerdeki kuvvet ve torku vermez. Bir aygt akm tayan iletkenlere ek olarak manyetik
malzemeler ieriyorsa Maxwell yazlm Maxwell stres kavramna dayanan, dorudan manyetik ak
younluu ile birim alan bana stresi veya kuvveti veren bir kuvvet hesaplama metodu kullanr.
Eer B n ve B t bir yzeye normal ve tanjant ak younluunun bileenleri ve n ve t ilgili stres
bileenleri ise bu durumda aadaki ifadeler elde edilir.
n =
Bn2 Bt2
2 o
t =
Bn Bt
(12.17)
(12.18)
Yzey kapal ve tamamen havadan geiyorsa toplam kuvvet ve tork yzey zerinde streslerin
integrali ile belirlenebilir. Bu sonu tamamen genel olup akmlar, yumuak manyetik malzemeler
veya sabit mknatslar ierebilen yzeyin iindeki cisimlerin doasndan bamszdr.
Maxwell stres metodu alann standart saysal zmnden kuvvetlerin hesaplanmas iin
kullanlrsa doru sonularn alnmas zordur. Eer iareti deien terimlerden oluuyorsa, kuvvet
veya tork iin integral gvenilir olmayabilir ve saysal hatalarn birikimine nclk eder. Bu ayn
451
zamanda saysal zmn doruluuna da ok duyarldr. Kullanclarn bu metotla iyi sonular

almas iin ok beceri ve deneyime sahip olmalar gerekir.
Cisimlerdeki kuvvet
Maxwell bir aygtta her cisim zerindeki kuvvet ve torklar otomatik olarak hesaplar. Bir cisim iki
yolla tanmlanr:
1. Tip: Tamamen hava ile evrelenen birbirine bal blgeler grubu
2. Tip: Akm tayan her blge
Ayarlanabilir Maxwell stres metodu btn 1. tip cisimler iin kullanlr ve 2. tip cisimler iin
Lorentz kuvvet eitlii kullanlr. Eer bir aygtta manyetik malzemeler ile temasta olan 2. tip dier
cisimler varsa bunlar da 1. tip cisimlere dahil edilir. Byle durumlarda sadece manyetik
malzemedeki kuvvet karma (-) ilemi ile belirlenebilir.
12.4.7 NDKTANS HESABI
Halka aks
Kuplajl bir ift sargnn manyetik zellikleri devrede L 1 ve L 2 z indktanslar ve M 12 ve M 21
ortak indktanslar ile tanmlanabilir. 1. sarg I 1 akm tayorsa 1. ve 2. sarglarn halka aklar
1 = N11 = L1I1
(12.19)
12 = N 212 = M 12 I1
(12.20)
ile verilir. Burada N 1 ve N 2 sarglarn sarm saysdr. Benzer ekilde eer 2. sarg I 2 akm
tayorsa halka aklar aadaki gibidir.
2 = N 22 = L2 I 2
(12.21)
21 = N121 = M 21I 2
(12.22)
ndktanslar amper bana halka aklar olduundan
L1 =
L2 =
M 12 =
M 21 =
1
I1
2
I2
12
I1
21
I2
(12.23)
(12.24)
(12.25)
(12.26)
452
ile verilir. Dorusal bir sistem iin bu drt katsay akmdan bamsz ve M 12 = M 21 = M dir.
N1 = N 2 iken l 1 ve l 2 kaak indktanslar aadaki gibi tanmlanabilir:
l1 = L1 M
(12.27)
l2 = L2 M
Bu kaak indktanslar, bir sargnn oluturduu ikinci sargya ulaamayp havadan veya manyetik
olmayan malzemeden kaan aky temsil ederler.
Maxwell L1 = 1 / I1 , L2 = 2 / I 2 , M 12 = 12 / I1 ve M 21 = 21 / I 2 eitliklerini ok sargl sistemlerin
edeerini kullanarak z ve ortak indktanslar otomatik olarak hesaplar. Manyetik malzemelerin
dorusal ve yumuak olduu aygtlarda enerjiye dayal alternatif bir hesaplama metodu vardr.
Enerji Metotlar
Dorusal bir sistem iin bir ift sargda depolanan manyetik enerji
W = 12 L1I12 + 12 L2 I 22 + MI1I 2
(12.28)
ile verilir. Ortak indktans ve kaak indktansn hesaplanmasnn alternatif metodu, bu ifadenin

depolanan enerji eitlii, W = wdv =
H dB dv ile eitlenmesiyle kartlabilir.
Ortak indktansn hesaplanmasnda (a) ayn akmlar olduunda; I1 = I 2 = I ve (b) akmlar eit ve
zt olduunda; I1 = I 2 = I iki durum dikkate alnr. Bu iki durumda depolanan enerjiler,
Wa = 12 L1I 2 + 12 L2 I 2 + MI 2
(12.29)
Wb = 12 L1I 2 + 12 L2 I 2 MI 2
(12.30)
olup sonucunda
M=
Wa Wb
2I 2
(12.31)
elde edilir. l1 = L1 M ve l2 = L2 M eitlikleri, deerler byk miktarlar arasndaki kk

farkllklar ile verildiinde doyurucu olmayabilir. Enerji metodu, rnein iki sargnn eit ve zt
akmlar tad, bir transformotorun ksa devre deneyinin simlasyonunda kullanlabilir. Kaak
indktanslar ile (12.28)
W = 12 l1I12 + 12 l2 I 22 + 12 M ( I1 + I 2 ) 2
(12.32)
olur. I1 = I 2 = I s ile simle edilmi ksa devre deneyi iin depolanan enerji
Ws = 12 (l1 + l2 ) I s
olup
(12.33)
(l1 + l2 ) =
Ws
2
1
2 Is
453
(12.34)
ile sonulanr. Fiziksel ksa devre deneyinde olduu gibi bu metot kaak reaktanslarn ayr
deerlerini deil sadece toplamn belirleyebilir fakat toplam iin l1 = L1 M ve l2 = L2 M
eitliklerinden daha doru sonular verebilir.
12.5 EVRMSEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER

Bu ksmdaki rnek modelleme almalar evrimsel geometrili aygtlarn modelleme
problemlerinin bir ksmn iermekte ve modelleme almalar artan bir zorluk ile sralanmtr.
Maxwell ile yaplan rnekler kitabn CD ekinde aadaki adlarla verilmitir.
Sra
1
2
3
4
Balk
C-nveli eyleyici
Bara zerindeki kuvvetler
E-nveli eyleyici
Sabit mknatsl manyetik kilit
Dzgn manyetik alan iindeki silindirik ekran
Silindirik iletken iindeki alan
Transformotor edeer devresi
Proje Ad
C_core_actuator.pjt
Bus_bar_forces.pjt
E_core_actuator.pjt
PM_Magnetic_Latch.pjt
Cylindrical_screen_in_uniform_field1
-6.pjt
Cylindrical_conductor_field1-2.pjt
Transformer_equivalent_circuit_13.pjt
12.5.1 C-NVEL EYLEYC

Bu ksmda basit bir elektromanyetik aygtn Maxwell ile modellenmesi yaplmaktadr.
Elektromanyetik aygt ekil 12.6da grld gibi C nveli eyleyicidir. Ama manyetik devrenin
eitli ksmlarnn incelenmesi, kare armatr plakasndaki kuvvetin, bir noktaya gre torkun ve
sargnn z indktansnn belirlenmesidir. Editr penceresindeki boyutsal grn ekil 12.7de
grlmektedir.
ekil 12.6 Eyleyicinin izometrik grn
Bu aygt, eksenel ynde ok uzun olmamasna ramen evrimsel geometri ile olduka iyi temsil
edilebilmektedir. Kutuplar arasndaki nemli kaak ak doru bir ekilde modellenebilir ve 2
boyutlu modelde ihmal edilen saaklama aks kuvvet ve indktansn hesaplanmasnda nemsiz bir
etkiye sahiptir. Aygtn eksenel boyu 40 mm olduundan birim olarak milimetre kullanlmas
kullanldr. Simlasyonda nve malzemesi 1010 elii, sarm says 1000 ve akm 10 A
454
seilmitir. C nveli eyleyicide ak, ak younluu, alan iddeti, enerji ve koenerji younluu
dalmlar ekil 12.8de grld gibidir.
ekil 12.7 Editr
penceresinde, C
nveli eyleyicinin
iki boyutlu kesit
grn ve mm
cinsinden lleri;
derinlik 40
mmdir. Hava
aralndaki 100
mmlik kontur, bu
izgi zerindeki
manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.
Tablo 12.1 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular

Armatrdeki kuvvet
z indktans
Tork
Halka aks
1 metre derinlik iin

-1769,96 N/m
2,177 H/m
35,3053 Nm
21,7 Wb/m
40 mm derinlik iin
70,79 N
0,087106 H
1,4122 Nm
0,868 Wb
Yorum
%1 hassasiyet seviyesinde elde edilen saysal zm sonular tablo 12.1de grlmektedir. Bu
miktarlar 1 mlik eksenel uzunluk iin hesaplandndan istenilen sonucun bulunmas iin gerek
uzunluk olan 0,04 (= 40 mm / 1000 mm) deeri ile arplr. Nve ksmlar ok youn doyum
altnda olduundan depolanan enerji ve koenerji deerleri ok farkl olacaktr. Bu aygtta nve ve
sargdaki toplam kuvvetin x bileeni armatrdeki kuvvete eit ve zt ynde olmaldr; her ksmdaki
kuvvet ve torkun y bileeni sfr olmaldr. Tork yataklamann yapld noktasna gre
hesaplanmtr. Bu ideal deerlerden kk sapmalar zm ve kuvvet hesaplanmas iin
kullanlan saysal metodun sonulardr. Halka aks sargda indklenen zt emknn sorumlusudur.
Aygtn herhangi bir ksmnda uzakla bal olarak ak, ak younluu, alan iddeti ve enerji
younluklarnn grafikleri bir kontur dalm ile kartlabilir. rnein hava aralnn tam
ortasnda tanmlanan kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti ve enerji younluklarnn
grafikleri ekil 12.9da grlmektedir.
Bundan sonraki adm sonularn nda C nveli eyleyicinin biimini dzeltmektir. rnein
nvenin kalnl, akdaki artn kompanze edilmesi iin aamal olarak artrlabilir ve yeni ak
dalm ak younluu penceresinde incelenebilir. ekil 12.8bde ak younluu (renkli orijinal
resimde) krmz renk ile nvenin orta ksmlarnda maksimum 2,17 T deerini bulmaktadr.
(a) Ak () dalm
(b) Ak younluu dalm
(c) Enerji younluu dalm
(d) Koenerji younluu dalm
(e) Alan iddeti dalm
(f) Ak younluu vektrel dalm
ekil 12.8 C nveli eyleyicide ak, ak younluu, alan iddeti, enerji ve koenerji younluu
dalmlar
455
456
(a) Ak deiimi
(b) Ak younluu deiimi
(b) Alan iddeti deiimi
(c) Enerji ve koenerji younluklarnn deiimi
ekil 12.9 Kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti, ve enerji younluklarnn grafikleri
12.5.2 BARA ZERNDEK KUVVETLER
ekil 12.10 Yksek akm tayan baralar
ekil 12.10da, ilerinden geen zt akmlardan dolay zerlerindeki kuvvetlerin hesaplanaca,

manyetik olmayan olduka uzun iki bara grlmektedir. Bu rnek almas iin baralar 20 mm
aklnda, 20 mm yksekliinde ve 10 mm geniliindedir. 5 A/mm2lik akm younluu ile
baradaki akm 1000 Adir. Editr penceresindeki boyutsal grn ekil 12.11de grlmektedir.
457
ekil 12.11 Editr penceresinde baralarn iki boyutlu grn ve mm cinsinden lleri. Hava
aralndaki 100 mmlik kontur, bu izgi zerindeki manyetik byklklerin grafiklerinin
kartlmas iin konulmutur.
ekil 12.12 Manyetik ak

dalm
Ortam boluk iken, iki tayc bara arasnda, birim uzunluk bana kuvvetin aadaki gibi basit bir
analitik ifadesi vardr.
458
F=
2 107 kI 2
d
N/m
(12.35)
Burada k iletkenlerin biimine bal bir sabit ve d tayc baralar arasndaki uzaklktr. Bu
problemde knn deeri analitik formlden 0,95 olarak hesaplanabilir ve teorik kuvvet 6,33 N/m
bulunur ve bu Maxwellde bulunan sonula karlatrlabilir. Bu problemde baz noktalarda veya
konturlar boyunca ak younluu deerlerinin incelenmesi iin zel bir neden yoktur. Ak dalm
ve saysal zm sonular istenilen sonular hakknda yeterli bilgi verir. ekil 12.12de ak
dalm grlmektedir.
Sol iletkendeki kuvvet
Sa iletkendeki kuvvet
z indktans
Tork
Halka aks
1 metre iin
-6,31 N/m
6,31 N/m
0,6088 H/m
-63 mNm
0,61 mWb/m
Yorum
Manyetik malzemeler olmadndan bu dorusal bir problem olup depolanan enerji ve koenerji
deerleri eittir. Bu simetrik modelde iki para zerindeki kuvvetin x bileenleri eit ve zt ynl
olmaldr. Bu ideal deerlerden kk sapmalar kullanlan saysal metodun sonulardr. Maxwell
ile verilen kuvvetin x bileeninin 6,33 N/m olan teorik deere yakn olduu gzlenebilir.
12.5.3 E-NVEL EYLEYC
ekil 12.13de E nveli bir eyleyici veya elektromknats grlmektedir. Bu, C nveli eyleyiciye
prensipte benzemekte fakat sarg hava aralna daha yakn ve sargnn her iki taraf aktif
olduundan daha iyi bir manyetik tasarmdr. Amalar sargnn z indktansnn ve armatr
zerindeki kuvvetin belirlenmesi ve aygttaki manyetik alan dalmnn incelenmesidir. 780
sarmlk sargdan 2 A gemektedir. Nve malzemesi ise 1010 eliidir. Maxwell ile simlasyon
sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 12.14de grld gibidir.
Armatrdeki kuvvet
z indktans
Armatrdeki tork
Halka aks
1 metre iin
-353,75 N/m
6,51 H/m
23,87 Nm
10,15 mWb/m
459
ekil 12.13 Editr

penceresinde E nveli
eyleyicinin iki boyutlu
kesit grn ve cm
cinsinden lleri,
derinlik 100 cmdir.
Hava aralndaki 200
cmlik kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu (skaler ve vektrel) dalm

ekil 12.14
460
Yorum
ekil 12.15de grld gibi kontur boyunca ak younluu grafikleri ile C nvede elde edilen
ayn grafikler karlatrldnda bu aygttaki ak younluu ok daha kk olduundan eliin
doymam olduu grlebilir. Hava aral da byk olduundan enerji ve koenerji younluu (w,
w) deerleri hemen hemen birbirine eittir (ekil 12.15d).
(a) Ak deiimi
(c) Alan iddeti deiimi
(d) Enerji ve koenerji younluu deiimi
ekil 12.15 Kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti, ve enerji younluklarnn grafikleri
Doymam bu sistem iin
H dl = I Ampre devre kanunu ile hava aralndaki ak younluu
hesaplanarak zmn doruluu kontrol edilebilir; bu 0,098 T sonucunu verir. Ak younluu

dalm penceresinden orta kutbun karsnda hava aralndaki ak younluunun genlii 0,11 T
deerine sahiptir fakat bu pozisyonla deiir. Hava aralnn tam ortasndaki deer 0,11 Tdr. Bu
ayn zamanda ekil 12.15bde B grafiinde verilen deerler ile de akmaktadr. Bu simetrik
modelde armatr ve nve+sarg takm olarak iki ksmdaki kuvvetin y bileenleri eit ve zt ynl
olmaldr (tablo 12.3) ve ayn ksmlar zerindeki kuvvet ve torkun x bileeni sfr olmaldr.
461
12.5.4 SABT MIKNATISLI MANYETK KLT

ekil 12.16da bir manyetik kilidin kesit grn grlmekte olup C nve biimini sabit mknats
ve elik armatr oluturmaktadr. Bu, manyetik devrenin uyartmnn sabit mknats ile salanmas
dnda C nveli eyleyiciye benzemektedir. Malzeme ksmlarnn boyutlar C nveli eyleyici ile
ayn fakat hava aralnn boyu 10 mmden 5 mmye drlmtr. Sabit mknats malzemesi
NdFe35 ve nve malzemesi 1010 eliidir. Sabit mknatsn manyetik alan yn pozitif y
ynndedir. Sabit mknats zerindeki ok kutup ynn gstermektedir. Maxwell ile simlasyon
sonucu ekil 12.17de grld gibi hava aralndaki alanlar C nvedekine benzer bir dalma
sahip fakat sabit mknats blgesindeki alan tamamen farkldr.
ekil 12.16 Editr
penceresinde C
nveli ve sabit
mknatsl
eyleyicinin iki
boyutlu kesit
grn ve mm
cinsinden lleri,
derinlik 40 mmdir.
Hava aralndaki
100 mmlik kontur,
bu izgi zerindeki
manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.

Armatrdeki kuvvet
Tork
1 metre iin
-645,72 N/m
12,91 Nm
40 mm derinlik iin
25,83 N
0,51 Nm
Yorum
Saysal sonular tablo 12.4de verilmitir. Bu miktarlar 1 mlik eksenel uzunluk iin
hesaplandndan istenilen sonucun bulunmas iin gerek uzunluk olan 0,04 (= 40 mm / 1000 mm)
deeri ile arplr. ekil 12.18de grld gibi kontur boyunca grafikler ile C nvede elde edilen
ayn grafikler karlatrldnda sabit mknats blgesindeki byk kaak ak alan gzlenebilir.
Ak younluu deerleri C nveli eyleyicidekinden daha dktr bylece eliin doyumu daha az
olacak ve depolanan ve koenerji deerleri arasnda fark ok olmayacaktr. Bu simetrik modelde
armatr ve nve ksmlar zerindeki kuvvetin x bileenleri eit ve ters ve ayn ksmlar zerindeki
kuvvetin y bileeni sfr olmaldr.
462
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm
(c) Enerji younluu dalm
(d) Koenerji younluu dalm
(e) Alan iddeti dalm
(f) Ak younluu vektrel dalm
ekil 12.17 Sabit mknatsl manyetik kilidin ak, ak younluu, alan iddeti, enerji ve koenerji
younluu dalmlar
463
(a) Ak deiimi
(b) Alan iddeti deiimi
(c) Enerji ve koenerji younluklarnn deiimi
ekil 12.18 Kontur boyunca ak, ak younluu, alan iddeti, ve enerji younluklarnn grafikleri.
12.5.5 DZGN MANYETK ALAN NDEK SLNDRK EKRAN
Bu problemde Maxwell ile ilgin bir alma yaplmaktadr nk sonular manyetik malzeme
dorusal ise analitik zm ile karlatrlabilir ve dzgn manyetik alan retmenin bir teknii
gsterilmektedir. Bunun iin manyetik geirgenlii 1000 olan 240 mm i yarapnda ve 300 mm
d yarapnda bir silindir zerinde alalm. Uygulanan alann genlii 0,1 T olsun.
Maxwell ile dzgn bir alan retmek iin silindirin apnn yaklak kat geniliinde ve
geniliinin be kat uzunluunda geni bir selenoid kullanlabilir. Bu figrler dzgn bir alann
oluturulmas iin kaba klavuzlar olup Ampre devre kanunu ile yaklak olarak hesaplanabilecek
deer ile silindir blgesinde kabul edilebilir dzgnlktedir. Manyetik alan, silindir iindeki
ekranlama etkisi ve silindir dndaki alann doasn gstermek iin silindirden yeteri kadar uzaa
uzanmaktadr. Olduka uzun bir selenoid iin H dl = I eitliinden selenoid iinde 0,1 Tlk
bir ak younluu retmek iin 79,6 kA/mlik bir akm gerekmektedir. Modelde selenoidin sonlu
uzunluundan dolay 90,6 kA/m gerekir; bu 10 m uzunluunda selenoid iin toplam 906 kAlik bir
akma karlk gelmektedir. ekil 12.19da metre biriminde lleri ile selenoidin kesit grn
grlmektedir. Sargnn sarm says 1000 ve akm 906 Adir. Dorusal silindir malzemenin bal
464
geirgenlii 1000dir. Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 12.20de
grlmektedir.
ekil 12.19 Editr

penceresinde, yaklak
dzgn bir alan
retmek iin uzun bir
selenoid ve sabit
geirgenlikli silindirin
metre olarak kesit
lleri. Hava
aralndaki 15 mlik
kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm. Silindirik ekrann

bulunduu ksm bytlmtr.
ekil 12.20
465
Silindirik ekran malzemesi

Ferit, r = 1000
Steel 1010
Vakum
1 metre iin
ndktans, Hm
906 Alik akmda
0,1942
0,1942
0,18875
4530 Alik akmda

0,1942
0,1916
0,18875
Yorum
Bu problemin analitik zm 1,101 mTlk ak younluu ile silindir iinde dzgn bir alan
vermektedir. Bu, silindirik ekrann alan hemen hemen bir 100 faktr ile azaltm olduunu ima
etmektedir. Bununla beraber silindir malzemesinde ak younluu olduka yksektir. Alann
incelenmesi ve saysal metodun analitik deere yakn sonular vereceinin dorulanmas retici
olacaktr.
Ak younluu dalmndan ak younluu deerlerinin beklenildii gibi olduu dorulanabilir
(silindirden uzaktaki blgelerde 0,1 Tya yakn ve silindirin iinde 1 mTya yakn). Silindir
iindeki alann daha detayl incelenmesi ekil bytlebilir (ekil 12.20b).
Bu alma, silindir malzemesi sabit geirgenlikte olduunda bilinen analitik zmn Maxwell ile
nasl elde edileceini gstermektedir. Pratikte malzeme dorusal olmayacak ve analitik zm
gerei yanstmayacaktr. Bunun iin sabit geirgenlikte demir malzemesi yerine gerek 1010
elii kullanlarak zm tekrarlanabilir.
0,1 Tlk harici alanla silindir doyuma gitmediinden 1010 eliinin ekranlama etkisi demirden
daha iyidir. Bununla beraber harici alan artrldnda durum ok deiir. Sargdan geen akm 906
Aden 4530 Ae artrlarak alan 0,1 Tdan 0,5 Tya karldnda bu silindiri doyuma gtrr ve
ekranlama faktr 100 civarndan yaklak 2,5 deerine der. ekil 12.21de, iki akm iin 1000
geirgenliinde ferit ve steel 1010 malzemelerinin varlnda ve ayrca silindirik ekrann
yokluundaki durumlar iin 2 mlik bir enine kontur boyunca ak younluu grafikleri
grlmektedir.
(a) 906 kA
(b) 4530 kA
ekil 12.21 2 mlik enine kontur boyunca, iki farkl akm deerinde ve farkl ferromanyetik
malzemelerde ak younluu grafikleri
466
12.5.6 SLNDRK LETKEN NDEK ALAN

Uzun, ii dolu bir iletkenin manyetik alan analitik yolla hesaplanabilmektedir; ak hatlar eksende
merkezlenmi emberler gibidir. letkenin dndaki ak younluunun genlii yarap ile ters
orantl deiirken iletkenin iindeki genlik yarap ile dorudan orantl deiir ve eksende alan
kaybolur.
Eer iletkenin bir ucundan dier ucuna silindirik boluk eklinde bir delik delinirse bu deliin
iletken ile koaksiyel olmas artyla bu bolukta manyetik alan olmayacaktr. Baka ifadeyle bo
silindirik iletken iinde alan yoktur.
Eer delik eksenden kak olarak delinirse burada oluan alan mkemmel idealdir; ak hatlar iki
ekseni ieren dzleme normal bir ynde paralel dz izgilerdir. Bir silindirik iletkendeki boluun
bu zellii Maxwell ile dzgn alanlarn retilmesinde kullanlabilir.
Maxwell eit ve zt ynde akm tayan iki iletken gerektirir. Dier iletken dn iletkeni olarak
manyetik alan deitirmez ve bylece model ekil 12.22de grld biimi alr.
Silindirlerin boyutlar kritik olmamasna ramen boluun bykl ve pozisyonu biraz dikkat
gerektirir. Teoride en uygun boluk boyutu silindir apnn yarsdr ve eksen ve evre arasnda
pozisyonlandrlmtr. Boluk bu durumda silindirin yzeyini kesmektedir. Bunun Maxwell ile
teebbs edilmemesi gerekir; eer daireler silindire tanjant olarak izilirse malzeme ok ince olacak
ve model almayacaktr. Doyurucu bir dzenleme ekil 12.22de grld gibi olup silindirdeki
malzemenin minimum kalnl d silindirin kalnlna eittir. Bu kalnlk ayn zamanda silindirler
arasndaki arala da eittir. Eer d yarap 1 m ise kalnlk 0,1 m yaplabilir. 6,6 MAlik bir akm
bolukta 0,1 Tlk bir ak younluu verecektir. Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak
younluu dalm ekil 12.23de grlmektedir.
ekil 12.22 Offset

boluklu ve dn
iletkenli silindirin
editr penceresindeki
grn ve metre
olarak lleri. ap
boyunca 3 mlik
kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur
(a) Ak dalm
467
(b) Ak younluu dalm

ekil 12.23
ndktans
iletkendeki kuvvet
iletkende merkez noktasna gre oluan tork
1 metre iin
Offset boluk
Merkez boluk
0,07936 H
0,06984 H
3171,12 N/m
0
-0.001589 Nm
0
ekil 12.24 Ak younluunun ap boyunca 3

metrelik kontur zerindeki deiimleri. Offset
boluk durumunda 0,95 Tlk sabit bir ak
younluu oluurken boluun merkezi
olmas durumunda ak younluu 0
olmaktadr.
Yorum
Tablo 12.6da silindir iindeki boluun merkezi veya eksenden kak olduu durumlardaki saysal
sonular verilmitir. Ak younluunun bir ap boyunca 3 metrelik kontur zerindeki deiimleri
ekil 12.24de grlmektedir. Eksenden kak (offset) boluk durumunda 0,95 Tlk sabit bir ak
younluu oluurken boluun merkezi olmas durumunda ak younluu 0 olmaktadr. Alann
incelenmesi iin ak dalm ve ak younluu izimleri kullanlabilir. Bu almada elde edilen
468
dzgn alan bir elik silindirin ekranlama etkisinin incelenmesinde kullanlabilir. nceki ksmda
olduu gibi bolua benzer bir silindir konulabilir, bunun iin uygun yarap 0,16 m ve 0,2 m
olabilir. elik silindir iindeki alann yaklak 1,1 mT ile dzgn bir alan olduu bulunabilir.
Dn iletkeni iin bo silindir kullanma teknii tek bir iletkenin oluturduu alann allmas
gereken her yerde kullanlabilir. Bo silindir iindeki alan iletken yalnz olduu durumda meydana
gelen alandr.
12.5.7 TRANSFORMOTOR EDEER DEVRES
ekil 12.25de kabuk tipi geleneksel transformotorun editr penceresinde llendirilmi kesit
grn grlmektedir. P1-P2 sarglar primer ve S1-S2 sarglar sekonder sargsn temsil
etmektedir. Basitlik olmas bakmndan sarglar eit sarm saylarnda alnmtr.
ekil 12.25
Transformotorun editr
penceresindeki grn
ve metre olarak lleri.
Transformotorun tam edeer devresi ekil 12.26da grlmekte olup X l 1 ve X l 2 srasyla primer ve
sekonder sarglarnn kaak reaktanslar ve X m ise mknatslanma reaktansdr.
ekil 12.26
Transformotor
edeer devresi
469
Bu reaktanslar indktans ile manyetik alanla aadaki gibi ilikilidir.
X l1 = l1
X l 2 = l 2
(12.36)
X m = M
Burada asal frekanstr. Sarglar eit sarm sayl olduunda l 1 ve l 2 kaak indktanslar
l1 = L1 M
l2 = L2 M
(12.37)
olarak tanmlanr. Burada M ortak indktans ve L 1 ve L 2 iki sargnn z indktanslardr. Bu kaak

indktanslar ikinci sargya ulaamayp bunun yerine havaya veya manyetik olmayan dier
malzemelere kaan aky temsil eder. 21 = N121 = M 21I 2 , L1 = 1 / I1 eitliklerinden ortak
indktans
M=
12
I1
21
I2
(12.38)
ile verilir; burada 12 1. sarg I 1 akm tarken 2. sargdan dolay halka aks ve 21 2. sarg I 2
akm tarken 1. sargdan dolay halka aksdr.
Maxwell z indktanslar ve halka aklarn otomatik olarak hesaplar ve buradan L 1 , L 2 ve Mnin
belirlenmesi prensipte mmkndr. Bylece edeer devredeki reaktans deerleri bulunabilir. Bu
yaklamdaki zorluk (12.37) eitliklerindeki kaak indktanslarn byk miktarlar arasndaki kk
farklar olmasdr. L 1 , L 2 ve Mnin hesaplanmasndaki her hata sonu l 1 ve l 2 deerlerinde ok
byk gzkecektir. Benzer problem deneysel almada da gzkr; karma ilemi ile l 1 ve
l 2 nin hesaplanmasnda iyi sonular almak iin L 1 , L 2 ve M nin yeterli dorulukta llmesi
mmkn deildir.
Deneysel olarak reaktans parametreleri ak devre (bo alma) ve ksa devre deneylerinden
belirlenir. Bo alma deneyinde sekonder I 2 = 0 olacak ekilde ak devre yaplr ve primere
normal gerilim uygulanr. Primer terminallerindeki lmler X l1 + X m toplam primer reaktansnn
deerini verir.
Ksa devre deneyinde sekonder terminalleri ksa devre edilmitir ve normal tam yk akmn
geirecek ekilde primere dk gerilim uygulanr. Bu durumda sekonder akm normal tam yk
deerine yakndr. Bu alma artlar altnda mknatslanma reaktansndan geen akm ihmal
edilebilir ve bundan dolay primer terminallerinde yaplan lmler primer ve sekonder sarm
saylarnn eit olduu varsaym ile X l1 + X l 2 toplam kaak reaktansn verir. Bu metot ile X l 1 ve
X l 2 nin ayr ayr belirlenmesi mmkn deildir. Bundan dolay ou kez herbirinin, ikisinin
toplamnn yars olduu varsaylr.
Maxwellde ksa devre deneyi artlarn simle etmek iin sarglara eit ve zt ynl akmlar verilir.
Kaak indktanslarn toplam
l1 + l2 =
Ws
I s2
1
2
(12.39)
470
ile verilir; burada I s her sargdaki akm ve W s depolanan enerjidir.

ekil 12.25de boyutlar grlen transformotorda primer ve sekonder sarglarnn sarm says 1000
ve yksz durumda sadece bir sarg akm tamakta olup 2 amperdir. Ksa devre simlasyonunda
sarglar eit ve zt ynl akmlar tamakta olup 200 amperdir (5 A/mm2lik bir akm younluu).
Bu problem iin (12.37) ve (12.39) eitlikleri dorusal sistem iin geerli olduundan dorusal
malzeme kullanmak gereklidir. Uygun bir seim transformotorun normal alma artlar altnda
transformotor eliinin makul temsilcisi olan 1000 geirgenliinde dorusal malzemedir. Maxwell
ile simlasyona ait ak ve ak younluu dalmlar ekil 12.27de grlmektedir. Saysal
sonular tablo 7-9da listelenmitir.
Tablo 12.7 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Bo ve ksa devre almas durumlarnda
primer ve sekonder sarglarnn z ve ortak indktanslar. Taral ksmlar z, dierleri ortak
indktanslardr.
Bo alma, primer enerjili

Bo alma, sekonder enerjili
Ksa devre almas, primer ve sekonder enerjili
Sarglar
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
ndktans
Primer
177,02
176,81
177,03
176,82
176,93
176,72
(H/m)
Sekonder
176,81
177,02
176,82
177,03
176,72
176,93

primer ve sekonder sarglarnn halka aklar
Ksa devre almas, primer ve sekonder
enerjili
Sarglar
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
Primer
Sekonder
Halka aks (Wb/m)

354,04676
353,62913
353,64844
354,06751
41,76017
-41,905699

depolanan enerjiler
Ksa devre almas, primer ve sekonder enerjili
Depolanan enerji (J/m)

354,047
354,068
8366,74
Hesaplamalar ve Yorum
Ak younluu izimlerinde transformotorun ak younluu seviyelerinin transformotor eliinin
1,4 Tda doyuma gittii dikkate alnarak doyum durumu incelenebilir.
Primer enerjili iken yaplan simlasyonda ortak indktans otomatik olarak hesaplanmakta ve
ayrca aadaki gibi 2. sargnn halka aksndan belirlenerek dorulanabilir.
M=
12
I1
353,62913
= 176,81456 H/m
2,0
471
ekil 12.27 Transformotorun bo alma ve ksa devre simlasyonlar iin ak ve ak younluu

dalmlar. (a)(b) Bo alma-primer enerjili, (c)(d) Bo alma-sekonder enerjili, (e)(f) Ksa
devre almas-primer ve sekonder enerjili (eit ve zt ynl akmlar)
472
Buradan kaak indktans aadaki gibi elde edilir:
l1 = L1 M = 177,02 176,81456 = 0,205435 H/m

Sekonder enerjili iken yaplan simlasyonda ortak indktans otomatik olarak hesaplanmakta ve
ayrca aadaki gibi 1. sargnn halka aksndan belirlenerek dorulanabilir
M=
21
I2
353,64844
= 176,82422 H/m
2,0
Buradan kaak indktans aadaki gibi elde edilir:
l2 = L2 M = 177,03 176,82422 = 0,20578 H/m

Primer ve sekonder enerjili iken yaplan ksa devre simlasyonunda kaak indktanslarn
toplam, depolanan enerji ile aadaki gibi elde edilir:
l1 + l2 =
Ws 8366,74
=
= 0,418337 H/m
I s2 12 2002
1
2
Modelin simetriliinden kaak indktanslarn eit olmas gerekir ve bylece
l1 = l2 =
l1 + l2 0,418337
=
= 0,2091685 H/m
2
2
elde edilir. Bu hesaplamalarn 1 metrelik eksenel uzunluk iin yapld unutulmamaldr. lk iki
zm
ile
elde
edilen
kaak
indktanslarn
ortalama
deeri
(0,205435 + 0,20578 ) / 2 = 0,2056075 H/m olup nc zm ile elde edilen deerler ile
uyumaktadr. Bu saysal zmn tutarll ve doruluu iin kullanl bir salama metodudur.
Eer kaynak frekans 50 Hz ise transformotorun reaktans parametreleri aadaki gibi bulunur:
X l1 = l1 = 2 50 0,205435 = 64,5393 / m
X l 2 = l2 = 2 50 0,205780 = 64,6477 / m
X m = M = 2 50 176,81456 = 55547,93227 / m
Pratikte modelde iki faktr ihmal edildiinden kaak reaktanslar ok byktr. hmal edilen bu
faktrler (a) iki boyutlu modelde temsil edilemeyen sarg ba ve sonlarndaki ak kaa ve (b)
nve elik laminasyonlardan paketlendiinden nvedeki kk hava aralklarnn etkisidir.
Mknatslanma reaktansnn deeri nvedeki hava aralklar ile azalacak ve manyetik malzeme
tarafndan etkilenecektir.
12.6 DNEL GEOMETRL RNEK MODELLEMELER

nceki ksm ile ayn yolu izleyen bu ksmdaki rnek modelleme almalar dnel geometrili
aygtlarn modelleme problemlerinin bir ksmn iermekte ve modelleme almalar artan bir
473
zorluk ile sralanmtr. Maxwell ile yaplan rnekler kitabn CD ekinde aadaki adlarla
verilmitir.
Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
Balk
Selenoidal sargnn z indktans
Selenoidal koaksiyel sarglarn z ve ortak
indktanslar
Saks nveli eyleyici
Hareketli sargl dntrc
Dzgn manyetik alan iindeki kresel ekran
Lvdt yer deiim alglaycs
Silindirik eyleyici
Manyetik sspansiyon
Proje Ad
Self_inductance_solenoidal_coil.pjt
Mutual_inductance_coaxial_coils_14.pjt
Pot_core_actuator.pjt
Moving_coil_transducer_1-2.pjt
Spherical_screen_in_uniform_field.pjt
Lvdt_0-3.pjt
Cylindrical_actuator_00-20.pjt
Magnetic_suspension_1-5.pjt
12.6.1 SELENODAL SARGININ Z NDKTANSI

ekil 12.28de kare kesitli selenoidal sargnn dnel geometrili kesit grn ve lleri
grlmektedir. Bu sarg kare kesitli, i yarap karenin bir kenarna eit olan ksa selenoidal
sargdr. Bu biim ekilde grld gibi karenin dikey ekseni etrafnda dndrlmesi ile elde
edilir. Seleonoidal sarg basit biime sahip olarak sarm iletkeninin verilen uzunluk ve sargnn
kesit alan ile en byk indktans deerine sahiptir. ndktans analitik olarak hesaplanabilir
bylece Maxwell ile elde edilen sonucun karlatrlmas ve kontrol edilmesi iin kullanl dier
bir test problemi olmaktadr.
ekil 12.28 Kare kesitli selenoidal

sargnn editr penceresindeki dnel
geometrili kesit grn ve metre
olarak lleri. Eksendeki 1 mlik
kontur, bu izgi zerindeki manyetik
byklklerin grafiklerinin
kartlmas iin konulmutur.
Kare kesitli selenoidal sargnn indktans,
L = 1,699 rN 2
(12.40)
474
pratik formlnden hesaplanabilir. Burada r sargnn metre olarak ortalama yarap ve N sarm
saysdr. Analizi yaplacak sargnn i yarap 0,1 m, d yarap 0,2 m, ykseklii 0,1 m ve N =
100 sarm olduundan indktans,
0,1 + 0,2
2
L = 1,699
100 = 2,5485 mH
2
olarak hesaplanr. Bu, Maxwellde zellikle basit bir aygt olup sarg karenin r-z dzleminde
dndrlmesiyle elde edilir ve evrimsel geometrinin tersine sadece tek bir sarg yeterli olmaktadr.
Bundan sonraki ksm akmn belirlenmesidir. Aygtta manyetik malzemeler mevcut olmadndan
problem dorusaldr ve ak akmla dorusal olarak deimektedir. ndktans halka aksnn akma
blnmesi olduundan akmdan bamszdr. Bu yzden uygun bir akm deeri olarak 10 A
deerinin seilmesi doyurucu olacaktr. Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu
dalm ekil 12.29da grlmektedir.
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm

ekil 12.29
475
Tablo 12.10 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular.

Depolanan enerji
z indktans
Halka aks
0,127065 J
2,54056 mH
25,4056 mWb
Yorum
Bu bir dorusal problem olduundan depolanan enerji ve koenerji deerlerinin ayn olmas
beklenir. Tablo 12.10da grlen, hesaplanan indktans deeri, 2,5485 mH ve Maxwell ile elde
edilen indktans deeri, 2,54056 mH deerinden yaklak % 0,3 daha dktr. Daha yksek
doruluk yapay hava blgesi eklenerek d snrn daha ileri itilmesi ile alnabilir. z indktansn
bu yeni deeri 2,54604 mH olup teorik deerden yaklak % 0,15 daha kktr.
12.6.2 SELENODAL KOAKSYEL SARGILARIN Z VE ORTAK NDKTANSLARI
ekil 12.30da ortak eksenli bir ift kare kesitli selenoidal sargnn r-z dzlemindeki kesit grn
ve lleri grlmektedir. Sarglar oluturmak iin kare kesit alan z ekseninde dndrlr. Bir
sargnn meydana getirdii aknn bir ksm dier sargy keserek sarglar manyetik kuplajl olacak
ve bir ortak indktans tanmlanabilecektir. Kare kesitli tek selenoidal sargnn indktansnda
olduu gibi ortak indktans analitik olarak hesaplanabilir.
ekil 12.30 Kare kesitli iki

selenoidal sargnn editr
penceresindeki dnel
geometrili kesit grn ve
metre olarak lleri. 1 mlik
eksenel ve 0,5 mlik radyal
konturlar, bu izgiler
zerindeki manyetik
kartlmas iin konulmutur
Sarglar kare kesitli tek selenoidal sargda olduu gibi ayn llerde, sarm saylar 100 ve
aralarndaki boluk 0,1 metre olup bir sargnn ykseklii ile ayndr. Ortak indktansn teorik
deeri 0,49113 mHdir.
Maxwell ile ortak indktansn belirlenmesinde iki metot vardr. Birincisi bir sargdan akm
geerken dier sargnn halka aks ilikisine dayanr. Dorusal bir sistem iin ortak indktans
476
(a) Ak dalm
(a) Ak younluu dalm
ekil 12.31 Ayn ynl akmlardaki ak ve ak younluu dalm
M=
12
I1
21
I2
(12.41)
Ortak indktans belirlemenin ikinci metodu depolanan enerjiye dayanr. Bunun iin iki durumu
dikkate alalm: (a) I1 = I 2 = I olacak ekilde eit akmlar ve (b) I1 = I 2 = I olacak ekilde eit ve
zt akmlar. Buna gre ortak indktans
M=
Wa Wb
2I 2
ile verilir; burada W a ve W b iki durum iin depolanan enerji deerleridir.
(12.42)
477
Modelleme kare kesitli tek selenoidal sargnn bir uzantsdr. Sistem dorusal olduundan 10 Alik
bir akm yeterli olacaktr. Sarg 1 ve sarg 2den eit ve ayn ynl akmlar getii durumda
Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 12.31de grlmektedir.
Tablo 12.11 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn z ve ortak indktanslar. Taral
ksmlar z, dierleri ortak indktanslardr.
Sarglar
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1 enerjili
Sarg 2 enerjili
Sarg 1 ve 2 enerjili, ayn ynl akmlar
Sarg 1 ve 2 enerjili, zt ynl akmlar
ndktans
Sarg 1
2,5404
0,4851
2,5403
0,48509
2,5404
0,4851
2,5404
0,4851
(mH)
Sarg 2
0,4851
2,5403
0,48509
2,5404
0,4851
2,5404
0,4851
2,5404
Tablo 12.12 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn halka aklar

Sarg 1 enerjili
Sarg 2 enerjili
Sarglar
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Sarg 1
Sarg 2
Halka aks (Wb)

0,025403619
0,0048509625
0,0048508958
0,025403561
0,030254508
0,030254508
0,020552802
-0,020552702
Tablo 12.13 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular.

Sarg 1 enerjili
Sarg 2 enerjili
Depolanan enerji (J)

0,127008
0,12701
0,30254508
0,205581
Hesaplamalar ve Yorum
1. sargnn enerjili ve 2. sargdan akm gemedii 1. zmden ortak indktans ve 2. sargnn
halka aks elde edilir:
M=
12
I1
0,0048509625
= 0,00048509625 H = 0,48509625 mH
10
2. sargnn enerjili ve 1. sargdan akm gemedii 2. zmden ortak indktans ve 1. sargnn

halka aks elde edilir ve yukardaki ayn sonucu verdii grlebilir.
M=
21
I2
0,0048508958
= 0,00048508958 H = 0,48508958 mH
10
478
1. sargnn ve 2. sargnn eit ve ayn ynde 10 A ile enerjili olduu 3. zmden enerji
deerleri elde edilir. Ayn ilemin tersi yani akmlardan birinin ynnn deimi durumuyla
zm tekrarlanarak 4. zm sonucunda da enerji ve koenerji deerleri elde edilir. Bu enerji
deerlerinden ortak indktans aadaki gibi hesaplanr.
M=
Wa Wb 0,30254508 - 0,205581
=
= 0,00048482 H = 0,48482 mH
2I 2
2 102
Bulunan ortak indktans deerleri tablo 12.14de grld gibi listelendiinde halka aks
metodunun % 0,07 daha yksek ve enerji metodunun % 0,09 daha yksek deeri verdii grlr.
Tablo 12.14 Ortak indktans deerleri
Hesaplama metodu
Maxwell ile otomatik hesaplamadan
Teorik deerden
2. sarg ile halka aksndan
1. sarg ile halka aksndan
Halka aks ile bulunan deerlerin ortalamasndan
Enerji metodundan
Ortak indktans (mH)

0,4851
0,49113
0,48509625
0,48508958
0,48509291
0,48482
12.6.3 SAKSI NVEL EYLEYC

ekil 12.32de saks nveli elektromknats ve elik armatr plakasndan oluan bir eyleyicinin r-z
dzlemindeki kesit grn ve lleri grlmektedir. Bu E nveli eyleyicinin dnel karl
olmaktadr. Elektromknats nvesi ve armatr plakasnn biimine dikkat edildiinde aygtn bu
ksmlarnda ak younluunun yaklak olarak sabit tutulduu grlr. Nve malzemesi 1010
elii olup sargnn sarm says 400 ve 2 A akm (5 A/mm2lik akm younluu) gemektedir.
Maxwell ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 12.33de grlmektedir.
Saysal sonular tablo 12.15de listelenmitir.
ekil 12.32 Saks nveli

elektromknats ve elik
armatr plakasndan oluan
eyleyicinin r-z
dzlemindeki kesit
grn ve mm olarak
lleri. 60 mmlik eksenel
ve 50 mmlik radyal
zerindeki manyetik
kartlmas iin
konulmutur.
(a) Ak dalm
479
(b) Ak younluu dalm

ekil 12.33

Armatrdeki kuvvet
z indktans
Halka aks
Depolanan enerji
21,2753 N
38,8864 mH
0,07778 Wb
77,8735 mJ
Yorum
Ak dalmnn yorumu dikkat gerektirir. evrimsel geometri ile ak hatlarnn arasndaki aralk
alann genlii olan B nin bir gstergesini verir; hatlarn birbirine yaknl genliin byk olmas
anlamndadr. Dnel geometri ile aralk B sabit olsa bile z ekseninden radyal uzaklkla
deiecektir. Bunun nedenini anlamak iin saks nvenin orta kutup ve d halkasn dikkate alalm.
Bunlar kabaca ayn aky tar fakat halkann kalnl kutbun yarapndan ok daha kktr. ki
ksmda ak hatlarnn says ayn olduundan hatlar halkada ok daha yakn aralktadr. Kutuptaki
ak hatlarnn aral ayn nedenden dolay yarapla deiir. Ak younluu dalm ile ekil
12.34deki B grafiini karlatrnz.
Ayn dnceler nvenin ve armatrn biimini aklar. D halkadan orta kutba ulaan ak armatr
plakasndan ve nvenin arka ksmndan gemelidir. Sabit ak younluunu tutmak iin aknn
grd kesit alan sabit tutulmaldr. Bu alan 2rd ile verilir; burada r yarap ve d eksenel
derinliktir. d derinlii r azalrken artrlmaldr.
480
ekil 12.34 Radyal

kontur boyunca ak
younluu deiim
grafii
12.6.4 HAREKETL SARGILI DNTRC

ekil 12.35de hareketli sargl dntrcnn r-z dzlemindeki kesit grn ve mm olarak
lleri grlmektedir. Bu, orta kutup ve d halka arasndaki hava aralnda radyal manyetik alan
meydana getiren bir elektromknats ve eksenel ynde serbeste hareket edebilen selenoidal
sargdan olumaktadr. Hareketli sargdan akm getiinde eksenel bir kuvvet geliir. Bu yap
hoparlrler, kulaklklar, vibrasyon generatrleri, hareketli sargl eyleyiciler ve kimyasal tartlarda
bulunmakla beraber bu uygulamalarn ounda elektromknats yerine sabit mknats kullanlr.
Hareketli sarg 5 mm kalnlnda ve 35 mm uzunluunda olup 10 mm radyal uzunluu ile hava
aralnn ortasnda pozisyonlandrlmtr. Mknats nvesinin malzemesi 1010 elii; mknats
sargsnn sarm says 1000 ve 5 A akm tamakta; hareketli sargnn sarm says 100 ve 1 A akm
tamaktadr. Bu deerler girilip ayn ynde akmlar iin simlasyon sonucu ak ve ak younluu
dalm ekil 12.36da grld gibidir. Saysal sonular tablo 12.16-19da listelenmitir.
ekil 12.35 Hareketli

sargl dntrcnn r-z
dzlemindeki kesit
grn ve mm olarak
lleri. 200 mmlik
eksenel kontur, bu izgi
zerindeki manyetik
kartlmas iin
konulmutur.
481
(a) Ayn akm ynnde ak dalm
(b) Ayn akm ynnde ak younluu dalm
(c) Zt akm ynnde ak dalm
(d) Zt akm ynnde ak younluu dalm

ekil 12.36
482
Tablo 12.16 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn z ve ortak indktanslar. Taral

ksmlar z, dierleri ortak indktanslardr.
Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl

akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl
akmlar
Sarglar
Sabit sarg
Hareketli sarg
Sabit sarg
Hareketli sarg
ndktans (H)
Sabit sarg Hareketli sarg
2,0875
0,092717
0,092717
0,0071676
2,0903
0,092846
0,092846
0,0071737
Tablo 12.17 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Sarglarn halka aklar

Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl
akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl
akmlar
Sarglar
Sabit sarg
Hareketli sarg
Sabit sarg
Hareketli sarg
Halka aks (Wb)

10,536891
0,47104017
10,36483
0,45732358
Tablo 12.18 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Depolanan enerjiler

Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl akmlar
Depolanan enerji (J)

26,677
25,7731
Tablo 12.19 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Hareketli sargdaki kuvvetler.

Sabit ve hareketli sarg enerjili, ayn ynl akmlar
Sabit ve hareketli sarg enerjili, zt ynl akmlar
Kuvvet (N)
-18,9542
18,0469
Yorum
Hareketli sargnn amper-sarm elektromknats sargsnn amper sarmnn sadece % 2si
olduundan hareketli sargdaki akm aygttaki manyetik alan zerinde ok az etkiye sahip olacaktr.
Bu hareketli sargdaki akmn ynnn deitirilerek zmn tekrarlanmasyla dorulanabilir;
Saysal zm sonularnda da grld gibi hareketli sargdaki kuvvetin genlii yaklak (0,4458
N) % 2 azalmtr.
12.6.5 DZGN MANYETK ALAN NDEK KRESEL EKRAN
Bu alma evrimsel geometride yaplan demir silindirin dzgn alan iine yerletirildii dzgn
alan iindeki silindirik ekran probleminin dnel geometri karldr. Silindirik ekranda olduu
gibi manyetik malzeme dorusal ise ekranlama etkisinin analitik bir zm olup zm
Maxwellden alnan sonularn kontrol edilmesi amacyla kullanlabilir. Burada da yine uzun bir
selenoid dzgn bir alann retilmesi iin kullanlacaktr. Krenin i yarap 100 mm, d yarap
200 mm, kresel ekran malzemesinin bal geirgenlii 1000 ve uygulanan alann genlii 0,1 Tdr.
Maxwellde dzgn bir manyetik alann retilmesi iin krenin apnn be kat genilikte ve
geniliinin be kat uzunluunda bir selenoid kullanlabilir. Silindirik ekranda olduu gibi bu
figrler deiime ak kaba klavuzlardr. ekil 12.37de r-z dzleminde selenoid ve krenin kesit
483
grn ve metre olarak lleri grlmektedir. Sargnn sarm says 1000 olup demir krenin
yokluunda orta ksmda yaklak 0,1 Tlik bir alan meydana getirebilecek 805 Alik bir akm
gerektirir. Bu deerler ile simlasyon sonucu ak ve ak younluu dalm ekil 12.38de
grld gibidir. Saysal sonular tablo 12.20de listelenmitir.
ekil 12.37 r-z

dzleminde selenoid ve
bo krenin kesit
grn ve metre olarak
lleri. 15 mlik eksenel
kontur ve 7,5 mlik radyal
zerindeki manyetik
byklklerin
grafiklerinin kartlmas
iin konulmutur.

Depolanan enerji
z indktans
Halka aks
103002 J
0,31787 H
252,88192 Wb
Yorum
Bu problemin analitik zm 0,513 mTlk ak younluu ile kre iinde dzgn bir alan
vermektedir. Bu kresel ekrann alan hemen hemen 200 faktr ile azaltm olduu anlamna
gelmektedir. Silindirik ekranda olduu gibi 1000 geirgenliinde malzeme iindeki ak younluu
olduka yksektir.
ekil 12.39da grld gibi ak younluu deiimi ve krenin merkezinden da doru uzanan 1
metrelik kontur boyunca B grafii incelendiinde ak younluklarnn beklenen deerleri verdii
grlebilir: kreden uzaktaki noktalarda 0,1 Tya yakn, kre iinde 0,55 mTya yakn ve kre
malzemesi iinde ise 0,4 T.
484
(a) Ak dalm
(b) Ak younluu dalm. Ferromanyetik

krenin bulunduu blge ayrca bytlmtr.
ekil 12.38
(a) 0 1 m lik ksm
(b) 0 0,1 m lik ksm
ekil 12.39 Kontur boyunca ak younluu deiimi
485
12.6.6 LVDT YER DEM ALGILAYICISI

Dorusal deiken fark transformotoru (LVDT=Linear Variable Differential Transformer) tipik
olarak birka milimetre kadar kk yer deiimlerini len bir aygttr. ekil 12.40da r-z
dzleminde kesit grn grld gibi sabit sarg ve bunlarn ortasnda serbeste hareket
edebilen hareketli bir nveden olumaktadr. Orta sargya alternatif akm verilir ve dtaki alt ve st
sarglar birbirine ters seri balanm olup alglama sarglar olarak aksiyonda bulunurlar.
Hareketli nve sarglarn tam ortasnda pozisyonlandrldnda alglama sarglarnda indklenen
gerilimler eit olacak ve dntrcnn k sfr olacaktr. Eer hareketli nve bu pozisyondan
kaydrlrsa alglama sarglarnn birindeki gerilim artarken dierinde azalarak fark gerilimi hemen
hemen dorusal bir davranla sfrdan balayarak deiecektir. Tasarmc gerilim/yer deiiminin
dorusal olduuna dikkat etmelidir.
Aygt alternatif akm kullanmasna ramen bir manyetostatik problem olarak modellenebilir nk
bu hareketli nvedeki eddy akmlarna bal deildir. Gerilim statik alan zmnden
belirlenebilecek alglama sarglarnn halka aksna baldr.
ekil 12.40da LVDTnin hareketli nvesi balangta sfr yer deiimi ile r-z dzlemindeki kesit
grn ve mm olarak lleri grlmektedir. Hareketli nvenin orta pozisyondan 0, +0,5 mm, +1
mm, +1,5 mm olarak drt pozisyonunda alglama sarglarnn halka aksndan fark halka aksnn
bulunmas gerekmektedir. Orta pozisyonda fark halka aks sfr olduundan bu pozisyonun
modellenmesi gerekmeyebilir.
ekil 12.40 r-z dzleminde

LVDTnin kesit grn
ve mm olarak lleri. 20
mmlik eksenel kontur, bu
izgi zerindeki manyetik
kartlmas iin
konulmutur.
Hareketli nvenin yarap 1 mm ve uzunluu 7 mm; sarglarn boyutlar ekilde grld gibi ve
i yarap 2 mmdir. Orta sargnn sarm says 100 ve akm 0,1 A ve 200 sarml dtaki alt ve st
sarglardan akm gememektedir. Hareketli nve malzemesi 1000 geirgenliinde dorusal
malzemedir. Hareketli nvenin ekil 12.40da grlen balang pozisyonundan balanarak (a)
z = 0 mm , (b) z = 0,5 mm , (c) z = 1 mm ve z = 1,5 mm konumlarnda aygt modellenerek
486
simlasyon sonucu ak dalm ekil 12.41de grlmektedir. Saysal sonular tablo 12.21-23de
listelenmitir.
ekil 12.41 Hareketli nvenin (a) z = 0 mm , (b) z = 0,5 mm , (c) z = 1 mm ve

z = 1,5 mm konumlarndaki ak dalmlar
487
Tablo 12.21 %1 zm hassasiyetinde saysal sonular. Hareketli nvenin pozisyonuna bal

olarak sarglarn z ve ortak indktanslarnn deiimi. Taral ksmlar z, dierleri ortak
indktanslardr.
Sarglar
Pozisyon (mm)
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Sekonder A
Primer
Sekonder B
0,5
1,5
Sekonder A
259,56
82,454
63,816
242,44
76,138
63,096
228,856
69,638
61,272
218,82
63,43
58,532
ndktans (H)
Primer
82,454
82,874
82,448
76,138
82,171
87,844
69,638
80,193
91,908
63,43
77,055
94,152
Sekonder B
63,816
82,448
259,54
63,096
87,844
279,152
61,272
91,908
299,976
58,532
94,152
320,032

olarak sekonder sarglarnn net halka aks deiimi
Pozisyon (mm)
0
0,5
1,5
Sarglar
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Sekonder A
Primer
Sekonder B
Net halka aks
Halka aks (Wb)

8,2453022
8,2873699
8,2446838
0
7,6137688
8,2171321
8,7844338
1,1706650
6,9638254
8,0192602
9,1908010
2,2269756
6,3429976
7,7054512
9,4151204
3,0721228

olarak hareketli nve zerindeki kuvvetler
Pozisyon (mm)
0
0,5
1
1,5
Kuvvet (N)
0
-13,3359
-25,9555
-36,2446
Yorum
Saysal zm sonularnda grld gibi net halka aks st sarg halka aksndan alt sarg halka
aks kartlarak elde edilir. Aygtn simetriliinden ak genliklerinin 0 ile +1,5 mm aras ile 0 ile -
488
1,5 mm aras pozisyonlarda ayn olmas gerekir. Bu, ekil 12.42de grld gibi net halka aks
( st - alt = net ) ile hareketli nve pozisyonunun deiimi (z) erisinden grlmektedir.
ekil 12.42
Hareketli nvenin
yer deiimine
bal olarak
(sekonder) net
halka aksnn
dorusal deiimi
12.6.7 SLNDRK EYLEYC
ekil 12.43
Silindirik
eyleyicinin kesit
grn ve mm
olarak lleri,
a = 20 mm, h = 56
mm, g = 2 mm,
hareketli nve
yarap=10 mm.
Sarg sarm says
1000 ve akm 1
Adir.
ekil 12.43de prensip emas grlen silindirik eyleyicide, sargdan geen akma bal olarak,
ktlesi m olan yataklanm hareketli silindirik nvenin eksenel hareketi istenilmektedir. Hareketli
nve bir yay vastas ile z = 0 konumunda tutulmaktadr. Yay sktrldnda boyu l y1 + l yo dan
489
l yo a dmektedir. Hareketli nve ve silindirik kabuun geirgenlii 1000dir. Burada ama

hareketli nvenin konuma bal olarak indktans deiiminin ve zerindeki kuvvetlerin bulunmas
ve daha sonra konuma bal bu deikenlerin dinamik eitliklerde yerine konulmasdr. Saysal
sonular tablo 12.24de listelenmitir.
ndktans (H)
0,28015
0,38264
0,46165
0,52137
0,56153
Pozisyon, z (mm)
0
5
10
15
20
Halka aks (Wb)

0,28015
0,38264
0,46165
0,52137
0,56153
(a)
Kuvvet (N)
10,7462
8,86043
6,59689
5,02024
2,38709
(b)
ekil 12.44 Silindirik eyleyicide hareketli nvenin yer deiimine bal olarak (a) indktans ve (b)
kuvvetin deiimi
Yorum
ekil 12.44de silindirik eyleyicide hareketli nvenin yer deiimine bal olarak indktans ve
kuvvet deiimleri grafiksel olarak gsterilmitir. Hareketli nvenin konumuna bal olarak
indktans z = 0 iken sabit bir Lo deerinden balayarak z = a = 20 mm iken L f deerine hemen
hemen dorusal ykselmektedir. Benzer yorumun tersi kuvvet iin de yaplabilir. Bu durumda
eyleyici sargsnn indktans, L(z) ile hareketli nvenin konumu arasnda,
L( z ) = Lo + ( L f Lo )
z
a
ve hareketli nve zerindeki kuvvet, F (z ) ile konumu arasnda,
F ( z ) = Fo ( Fo F f )
z
a
ilikileri yazlabilir; bunlar daha sonra eyleyicinin dinamik eitliklerinde deerlendirilir. Sonraki
daha ileri alma, BH erisine sahip gerek nve malzemesi dikkate alnarak hareketli nvede
490
maksimum kuvvet oluturacak ekilde eyleyicinin manyetik devresinin (snr artlarn da dikkate
alarak) optimize edilmesidir. Optimizasyon sonucu hareketli nvenin konumuna bal olarak
indktans ve kuvvet grafiklerinde bir dorusallk gzlenmeyebilir.
12.6.8 MANYETK SSPANSYON
ekil 12.45de elik bilyann yerekimini yenecek kadar bir kuvvetle havada asl kalmasn
salayan manyetik sspansiyon sistemi grlmektedir. Sabit nve ve elik top malzemesi 1010
eliidir. Burada ama elik topun konumuna bal olarak indktans deiiminin ve zerindeki
kuvvetlerin bulunmas ve daha sonra konuma bal bu deikenlerin dinamik eitliklerde yerine
konulmasdr. Saysal sonular tablo 12.25de listelenmitir.
ekil 12.45 r-z

dzleminde manyetik
sspansiyon sisteminin
kesit grn ve mm
olarak lleri. 100
mmlik eksenel kontur,
bu izgi zerindeki
manyetik byklklerin
grafiklerinin
kartlmas iin
konulmutur.

Pozisyon (mm)
0
-0,1
-2,5
-5
-7,5
-10
ndktans (H)
0,39668
0,39071
0,36006
0,34947
0,34304
0,33875
Kuvvet (N)
38,608
27,0553
2,86732
1,59017
1,03445
0,70663
(a) elik topun z = 5 mm konumunda

ak younluu dalm ve akm
younluu vektr.
491
(b) elik topun farkl konumlarnda, eksenel kontur

boyunca ak younluu deiimi.
ekil 12.46
(a) Sarg indktansnn elik topun konumuna bal

deiimi.
(b) elik topun konumuna bal olarak

zerindeki kuvvetin deiimi.
ekil 12.47
Yorum
ekil 12.46ada, manyetik sspansiyon sisteminde, elik topun z = 5 mm konumuna ait ak
younluu dalm ve akm younluu vektr grlmektedir. ekil 12.46bde ise 100 mmlik
eksenel kontur boyunca ak younluunun deiimi grlmektedir. Topun nveye yakn
ksmlarnda beklenildii gibi ak younluu yksektir ve nveye yaklatka gittike artmaktadr.
492
ekil 12.47de, manyetik sspansiyon sisteminde, elik topun yer deiimine bal olarak
indktans ve kuvvet deiimleri grafiksel olarak gsterilmitir. elik topun konumuna bal olarak
indktans z = 0 iken sabit bir L f deerinden balayarak z = 10 mm iken Lo deerine hemen
hemen stel azalarak dmektedir. Benzer yorum kuvvet iin de yaplabilir. Bu durumda sarg
indktans, L(z ) ile elik topun arasnda,
L( z ) = Lo + ( L f Lo
z
)e z '
= 0,33875 + 0,05793e
z
2 , 6846
ve elik top zerindeki kuvvet, F (z ) ile konumu arasnda,
F ( z ) = Fo + ( F f Fo
z
)e z '
= 1,05 + 29e
z
0 , 912
ilikileri yazlabilir; bunlar daha sonra manyetik sspansiyon sisteminin dinamik eitliklerinde
deerlendirilir. Sonraki daha ileri alma, gerek nve malzemesinin doyumu dikkate alnarak
elik topun zerinde maksimum kuvvet oluturacak ekilde eyleyicinin manyetik devresinin
optimize edilmesidir. Burada ncelikli faktr elik topun havada asl kalaca uzaklk ve dieri
sargnn sarld manyetik nvenin boyutlardr.
12.7 ALIMA SORULARI

1. Elektromanyetikte bilgisayar destekli analiz, modelleme ve tasarm ne demektir? Nasl bir
geliim izlemitir?
2. Bir tasarmc BDT sistemini nasl kullanmaldr?
3. Mevcut ticari elektromanyetik BDT programlarnn listesini kartnz.
4. evrimsel ve dnel geometri kavramlarn aklaynz.
5. Manyetik malzemelerin geirgenliinin etkisi nedir?
6. evrimsel ve dnel geometrili ak izimlerinde ak younluu nasl dikkate alnmaldr?
7. Depolanan enerji ve koenerji kavramlarn aklaynz.
12.8 PROBLEMLER
1. Kitabn teorik ksmlarnda ilginizi eken manyetik devrelerin Maxwell ile simlasyonunu
yapnz ve teorik sonularla karlatrnz.
2. Elektrik makinalarnda saaklama etkisi gsterecek bir simlasyon yapnz. Gereken yerlerde
aklar kontur grafikleri ile gsteriniz.
3. AC, DC kontaktr ve rle simlasyonlarn yapnz.
EK 1 MALZEME VERLER
E1.1 EMAYE LETKEN TEL TABLOSU
plak tel (mm)
0,040
0,045
0,050
0,056
0,063
0,071
0,080
0,090
0,100
0,112
0,125
0,140
0,160
0,180
0,200
0,224
0,240
0,250
0,270
0,280
0,315
0,355
0,400
0,450
0,500
0,560
0,630
0,710
0,750
0,800
0,850
0,900
0,950
1,000
1,050
1,100
1,120
1,150
1,180
1,200
Yaltlm (mm)
0,054
0,061
0,068
0,075
0,085
0,095
0,105
0,117
0,129
0,143
0,159
0,176
0,199
0,22
0,245
0,272
0,288
0,301
0,324
0,334
0,371
0,414
0,462
0,516
0,569
0,632
0,706
0,790
0,832
0,885
0,937
0,990
1,041
1,093
1,143
1,196
1,217
1,247
1,279
1,300
plak tel (mm)

1,250
1,300
1,400
1,500
1,600
1,700
1,800
1,900
2,000
2,100
2,120
2,200
2,240
2,300
2,360
2,400
2,500
2,600
2,650
2,700
2,800
2,900
3,000
3,150
3,200
3,350
3,400
3,550
3,600
3,750
3,800
4,000
4,200
4,250
4,400
4,500
4,600
4,750
4,800
5,000
Yaltlm (mm)
1,351
1,403
1,506
1,608
1,711
1,813
1,916
2,018
2,120
2,223
2,243
2,326
2,366
2,428
2,488
2,528
2,631
2,734
2,784
2,834
2,938
3,038
3,142
3,294
3,344
3,498
3,584
3,702
3,748
3,905
3,955
4,160
4,364
4,414
4,568
4,668
4,768
4,923
4,973
5,177
494
E1.2 EMAYE LETKEN TEL DNM TABLOSU
GEY NO
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
I3
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
AWG (AMERICAN WIRE GAUGE)

ap
Kesit alan
(in)
(mm)
(mm)
0,2893
0,2576
0,2294
0,2043
0,1819
0,1620
0,1443
0,1285
0,1144
0,1019
0,0907
0,0808
0,0720
0,0641
0,0571
0,0508
0,0453
0,0403
0,0359
0,0320
0,0285
0,0253
0,0226
0,0201
0,0179
0,0159
0,0142
0,0126
0,0113
0,0100
0,0089
0,0080
0,0071
0,0063
0,0056
0,0050
0,0045
0,0040
0,0035
0,0031
0,0028
0,0025
0,0022
0,0020
0,0018
0,0016
7,384
6,543
5,827
5,189
4,62
4,115
3,665
3,264
2,906
2,588
2,30
2,05
1,83
1,63
1,45
1,29
1,15
1,02
0,912
0,813
0,724
0,643
0,574
0,511
0,455
0,404
0,361
0,320
0,287
0,254
0,226
0,203
0,180
0,160
0,142
0,127
0,114
0,102
0,089
0,079
0,071
0,064
0,056
0,051
0,047
0,040
42,41
33,62
26,67
21,15
16,77
13,30
10,55
8,367
6,631
5,261
4,17
3,31
2,63
2,08
1,65
1,31
1,04
0,823
0,635
0,519
0,412
0,324
0,259
0,205
0,162
0,128
0,102
0,0804
0,0647
0,0507
0,0401
0,0324
0,0255
0,0201
0,0159
0,0127
0,0103
0,00811
0,00621
0,00487
0,00397
0,00317
0,00245
0,00203
0,00157
0,00125
SWG (STANDART WIRE GAUGE)

ap
Kesit alan
(in)
(mm)
(mm)
0,30
0,2760
0,2520
0,2320
0,2120
0,1920
0,1760
0,1600
0,1440
0,1280
0,1160
0,1040
0,0920
0,0800
0,0720
0,0640
0,0560
0,0480
0,0400
0,0360
0,0320
0,0280
0,0240
0,0220
0,0200
0,0108
0,0164
0,0148
0,0136
0,0124
0,0116
0,0108
0,0100
0,0092
0,0084
0,0076
0,0068
0,0060
0,0052
0,0048
0,0044
0,0040
0,0036
0,0032
0,0028
0,0024
7,62
7,01
6,40
5,89
5,38
4,88
4,47
4,06
3,65
3,25
2,95
2,64
2,34
2,03
1,83
1,63
1,42
1,22
1,02
0,914
0,813
0,711
0,61
0,559
0,508
0,457
0,4166
0,376
0,3454
0,315
0,2946
0,2743
0,254
0,2337
0,2134
0,193
0,1727
0,1524
0,132
0,1219
0,1118
0,1016
0,0914
0,0813
0,0711
0,0610
46,50
38,59
32,17
27,25
22,73
18,70
15,69
12,95
10,52
8,30
6,84
5,47
4,30
3,24
2,63
2,09
1,58
1,17
0,817
0,656
0,519
0,397
0,292
0,245
0,203
0,164
0,136
0,111
0,0935
0,0779
0,0682
0,0592
0,0507
0,0429
0,0358
0,0293
0,0234
0,0182
0,0137
0,0117
0,0098
0,0081
0,0065
0,0052
0,0039
0,0029
Malzeme Verileri
495
ekil E1.1 Standart

motor laminasyonlarnn
mknatslanma
karakteristikleri
ekil E1.2 Standart motor

laminasyonlarnn 50
Hzdeki spesifik nve
kayb
496
ekil E1.3 400

Hzlik motor
laminasyonlarnn
mknatslanma
karakteristikleri
(Armco
ynlendirilmi M6 0,35 mm
kalnlnda
laminasyonun DC
mknatslanma
erisi)
16
24
32 40 48
160
240 320
ekil E1.4 400

Hzlik motor
laminasyonlarnn
spesifik nve
kayb (Armco
ynlendirilmi M6 0,35 mm
kalnlnda
laminasyonun 400
Hz de nve kayb)
8 9
15
20
25
30 35 40 45
EK 2 DC MAKNA MANYETK DEVRES

4 kutuplu bir DC makinann manyetik devresi ekil E2.1de grlmektedir. Her kutbun meydana
getirdii manyetik ak hava araln getikten sonra armatr nvesinde ikiye blnr. Kutup aks
da stator boyunduruunda ikiye blnr. Bundan dolay kutup bana manyetik devre ekil E2.1de
koyu izgi ile gsterilen yoldan oluacak ekilde dikkate alnabilir. Hava aralnda belirli bir
aknn () retilmesi iin gereken kutup amper-sarmn be bileenden olutuu dnlebilir: hava
aralndan aknn geirilmesi iin gereken amper-sarm (ATg), armatr dilerinden aknn
geirilmesi iin gereken amper-sarm (ATt), armatr nvesinden aknn geirilmesi iin gereken
amper-sarm (ATc), kutuptan aknn geirilmesi iin gereken amper-sarm (ATp) ve stator
boyunduruundan aknn geirilmesi iin gereken amper-sarm (ATy). Bu be bileenin her biri ayr
olarak tahmin edilecek ve bunlar yksz durumda hava aralnda ortalama bir aksnn meydana
getirilmesi iin kutup alan bana gereken amper-sarmn (ATfo) bulunmasnda eklenecektir.
ekil E2.1 Drt

kutuplu DC makina
manyetik devresi
Daha sonra armatr alannn etkisi ele alnr ve demanyetizasyon bileeni (ATad) hesaplanr. Tam
ykte aknn, retilmesi iin gereken kutup bana toplam amper-sarm aadaki gibi olacaktr:
AT fl = AT fo + ATad
(E2.1)
E2.1 MANYETK DEVRE HESAPLAMALARI

Aadaki analizde btn demir ksmlardaki ak younluklarnn bilindii varsaylacak ve ak
younluu deerlerine karlk gelen ak yolunun metre bana amper-sarmnn elde edilmesi iin
malzemenin uygun mknatslanma karakteristiklerinden yararlanlacaktr. Bu durumda zel bir
demir ksmdan aknn gnderilmesi iin gereken mmf ilgili ak yolunun ortalama uzunluu ile
metre bana amper-sarmn arplmas ile elde edilecektir. Hava aralnn geirgenlii sabit ve
amper-sarm ak younluu (veya gerilim) ile dorudan deiir. Yksz durumda kutup bana
toplam mmf ve normal gerilim aadaki gibi verilir:
AT fo = ATg + ATt + ATc + AT p + ATy
(E2.2)
498
E2.1.1 HAVA ARALII AMPER-SARIMI

Hava aralndan aknn gemesi iin gereken amper-sarm hava aralnn manyetik alan iddeti
(Hg) ve radyal uzunluunun (lg) arpm olarak kolaylkla hesaplanabilir. Hava aralnn yzeyinde
armatr oyuklarnn etkisi (oyuk almlar) hava aralnda ak hatlarnn yol ald gerek hava
aralndan daha byk bir ortalama uzaklk ile sonulanr. Carter katsays olarak bilinen birimden
daha byk bir dzeltme faktr bu etkinin hesaba katlmas iin kullanlr. Hava aral ampersarm aadaki eitlik ile verilir:
ATg = H g l g k g =
Bg
lg k g
(E2.3)
Burada, Bg hava aralndaki maksimum ak younluu (T), lg gerek hava aralnn radyal
uzunluu (m) ve kg hava aralnn dzeltme faktr veya Carter katsaysdr.
Oyuk almlarnn hava aral uzunluuna orannn bir fonksiyonu olan hava aralnn dzeltme
faktr ekil E2.2den elde edilebilir.
f = saak katsays
Ws
deerleri
Wt
Wt
Ws
ekil E2.2 Hava aral

dzeltme faktrnn
hesaplanmas
Kg =
1 + Ws
Wt + f l g
(Oyuk akl) Ws
( Hava aral uzunluu ) l g
E2.1.2 D AMPER-SARIMI
Di mmfi hesaplanrken hava aralndaki ak younluunun kutup yay zerinde Bgye eit sabit
bir deer veya kutup adm zerinde Bortye eit sabit bir deerde olduu dikkate alnabilir. Her iki
durumda di (veya oyuk) adm bana ak aadaki gibi olacaktr:
DC Makina Manyetik Devresi
499
t =
(E2.4)
( S / p)
Burada, kutup bana ortalama ak (Wb), alann biim faktr, S armatr oyuklarnn says ve
p kutup saysdr.
Dilerdeki grnr ak younluu (Bap) aadaki gibi elde edilebilir:
Bap =
t
Ai
Ai = wt li
(E2.5)
Burada, wt di adm (m) ve li armatr demirinin etkin uzunluudur (m).

Dilerde doyumun olmamas durumunda btn t nin armatr demirinden getii varsaylabilir ve
eer paralel kenarl diler kullanlrsa (kk motorlar durumunda olduu gibi) laminasyon
malzemesinin mknatslanma karakteristiklerinden diin radyal uzunluunun metre bana ampersarm (att) elde edilir. Di amper-sarm aadaki gibi olacaktr:
ATt = att d s
(E2.6)
Eer dilerdeki ak younluu ok yksek ise doyum oluacaktr. Byle bir durumda btn t
demirden armatre girmez ve baz ak hatlar oyuklardan kaar; bundan dolay t aadaki gibi
yazlabilir.
t = i + a
(E2.7)
Burada, i di demirinden armatre giren ak ve a oyuk kaak aksdr.

(E2.7) eitliinin her iki yannn demir alanna blnmesiyle
Bap =
i
Ai
A
= Bt + Ba a
Ai
Ai
= Bt + Ba K
(E2.8)
elde edilir. Burada, Bt gerek di ak younluu (T), Ba oyuk havasndaki ak younluu (T), Ai ve
Aa srasyla demir ve havann alan ve K hava alannn demir alanlarna orandr.
Oyuk ve dilerin paralel bir manyetik devre oluturduuna dikkat edilmelidir ve bundan dolay
bunlarn ularndaki manyetik potansiyel gradyan ayndr. Havadaki ak younluu (Ba) aadaki
gibi ifade edilebilir:
Ba = o H = o att
(E2.9)
Burada, att gerek di ak younluuna (Bt) karlk gelen metre bana mmfdir.
imdi grnr ak younluu aadaki gibi ifade edilebilir:
Bap = Bt + o att K = Bt + o att ( K s 1)
Burada, Ks aadaki gibi tanmlanan oyuk katsaysdr:
(E2.10)
500
Ks =
toplam oyuk adm alan L s

=
demir alan
li wt
(E2.11)
imdi oyuk katsaylarnn muhtelif deerleri iin grnr mknatslanma karakteristiklerinin

oluturulmas (Bapye kar att) mmkndr. Byle karakteristikler sadece Bap ve Ks bilindiinde
gerek di ak younluuna (Bt) karlk gelen metre bana amper-sarmn (att) belirlenmesini
mmkn hale getirir.
Sivriltilmi diler kullanldnda ak hatlar stten (armatr yzeyi) dilerin alt ksmna geerken
di ak younluu artacak ve demirin geirgenlii azalacaktr. Byle bir durumda minimum di
geniliinden te bir oyuk derinliindeki ak younluuna karlk gelen metre bana ampersarm kullanlr. Minimum di geniliinden te bir oyuk derinliindeki bir noktada armatr
diinin genilii aadaki gibi hesaplanr:
wt 3 =
( D 1,33d s )
S
ws
(E2.12)
Burada, ds ve ws srasyla oyuk derinlii ve genilii (m), D armatr ap (m) ve S armatr oyuk
saysdr.
E2.1.3 ARMATR NVES AMPER-SARIMI
ekil E2.1den oyuklarn altndaki armatr demirinin her ksmnn kutup bana aknn () yarsn
tad aka grlmektedir. ayet oyuklarn altndaki armatr demirinin derinlii dc ve armatrn
net demir uzunluu li ise armatr nvesindeki ak younluu aadaki gibi olacaktr:
Bc =
/2
li d c
(E2.13)
ve
dc =
D 2d s Di
2
(E2.14)
Burada, D ve Di srasyla d ve i armatr ap (m) ve ds oyuk derinliidir (m).

Bc deerine karlk gelen metre bana amper-sarm (atc) armatr laminasyon malzemesinin
mknatslanma karakteristiklerinden elde edilir. Ak yolunun uzunluu (lc) armatr nvesinin
ortalama evresinde kutup admnn yarsna eit alnabilir:
lc =
( D 2d s d c )
2p
(E2.15)
Armatr nvesinden aknn gemesi iin gereken kutup bana amper-sarm:

ATc = atc lc
(E2.16)
Komtasyon kutuplu makinalarn armatr nvesindeki ak birisi ana kutuptan dolay ve dieri ise
komtasyon kutbundan dolay iki bileenden oluur. Bu durum bir tarafta artan ve dier tarafta
501
azalan nve ak younluu ile sonulanr. Doyumdan kanmak iin armatr nvesindeki ak
younluu genelde doyumun olduka aasnda tipik olarak 1,5 T gibi bir deerde seilir.
E2.1.4 KUTUP GVDES AMPER-SARIMI
Kutup bana manyetik aknn hava aralndan armatre geen aks ve kutuplar arasndan geen
kutup kaak aks (1) olarak iki ksmdan olutuu dikkate alnabilir. Kutup gvdesindeki aknn
hava aral aksna oran kutup kaak faktr (p) olarak adlandrlr ve aadaki gibi ifade edilir:
p =
= 1+ 1
(E2.17)
Kutup gvdesindeki ak btn ksmlar iin sabit deildir; ak boyunduruk yaknnda maksimum bir
deere sahip ve kutup pabucuna doru azalr. Bununla beraber kutuptaki ak younluunun
hesaplanmas iin kutuptaki aknn dzgn ve p ye eit olduu varsaylabilir. Kutbun kesit alan
genilii (bp) ve eksenel demir uzunluunun (lpi) arpmdr. Kutuptaki ak younluu aadaki
gibi verilir:
Bp =
Ap = l pi bp
Ap
(E2.18)
Maksimum kutup ak younluu (Bp) yekpare (dkme elik) ve laminasyonlu kutuplar iin srasyla
1,2 T veya 1,8 Ty gememelidir.
Metre bana amper-sarm (atp) kutup malzemesinin mknatslanma erisinden elde edilir. Kutup
gvdesindeki ak yolunun uzunluu kutup ykseklii (hp) art kutup pabucunun kalnlna (hs)
eittir; buna gre:
ATp = at p ( h p + hs )
(E2.19)
E2.1.5 BOYUNDURUK AMPER-SARIMI
Boyunduruk kutup gvde aksnn yarsn tar. Boyunduruktaki ak younluu:
By =
p / 2
liy d y
(E2.20)
ve
dy =
D yo D yi
2
(E2.21)
Burada, Dyo ve Dyi srasyla boyunduruun d ve i aplar (m), dy boyunduruk derinlii (m) ve liy
boyunduruun net demir uzunluudur (m).
By deerine karlk gelen metre bana amper-sarm (aty) boyunduruk malzemesinin mknatslanma
karakteristiklerinden elde edilir. Ak yolunun uzunluu (1y) boyunduruun ortalama evresi
zerinde kutup admnn yarsna eit alnabilir:
502
ly =
( D + 2l g + 2hs + 2h p + d y )
2p
(E2.22)
Boyunduruktan aknn gemesi iin gereken kutup bana amper-sarm:

ATy = at y l y
(E2.23)
E2.2 ARMATR REAKSYONU
Armatr mmfnin ekseni geometrik ntr ekseninde bulunur ve armatr mmf dalm ekil E2.3de
grld gibi simetrik gensel dalga biimine yaknlatrlabilir. Armatr reaksiyon mmfnin
genlii:
ATa =
IzZ
2p
Iz =
Ia
a
(E2.24)
Burada, Z armatr iletkenlerinin toplam says, p kutup says, a armatrn paralel devre saysdr.
ekil E2.3 Armatr

reaksiyon emfi
Kutup yz altnda armatr mmfinden dolay ak younluunun dalm mmf dalga biimine
benzer. Bunun nedeni hava aral radyal uzunluunun kutup yay zerinde sabit varsaylmasndan
dolaydr. Armatr mmfnin genlii ara kutup ekseninde en byk olmasna ramen bileke ak
younluu kutup altndakinden ok daha azdr; nk manyetik devrenin relktans ara kutup
blgesinde bariz olarak artar.
ekil E2.4de alan mmfi, armatr reaksiyonu ak younluu ve hava aral ak younluundan
dolay kutup ak younluu grlmektedir. Bileke ak younluunun dalm superpozisyon
prensibi kullanlarak elde edilir; bu prensip sadece manyetik doyum tamamen mevcut deilse
uygulanabilir. Armatr reaksiyon alannn etkisinin motor durumunda kutbun kuyruk ucu altnda
ak younluunun ve mmfnin azaltlmas ve kutbun nc ucunun altnda artrlmas (doyumun
yokluunda ayn miktar ile) olduu grlebilir. Bileke ak younluu dalga biiminin altndaki
alan yksz durumdaki alan mmfinden dolay ak younluu dalm erisi altndaki alan ile
ayndr. Bundan dolay doyumun yokluunda armatr reaksiyonunun etkisi yksz durumda kutup
uyartm ile meydana gelen aknn genliini etkilemeksizin kutup adm zerinde aknn yeniden
datlmasdr. Bu etki apraz mknatslanma olarak adlandrlr.
Yksz ak
younluu
503
Bileke ak
younluu
Armatr emf
ekil E2.4 Ykl ve yksz

ak younluu dalm
Armatr reaksiyonunun apraz mknatslama etkisi bir kutup ucu altnda ak younluunu artrr ve
bu manyetik doyumla sonulanr (hatta makina yksz olarak doyumda deilse bile). Bir motorun
nc kutup ucunda oluan doyumun bir sonucu olarak (veya bir generatrn kutup kuyruk ucu)
nc kutup ucundaki ak younluundaki art kutup kuyruk ucundaki ak younluunun
azalmasndan daha az olacaktr; yani kutup kuyruk ksm doymam durumda kalr. Bundan dolay
armatr reaksiyonunun apraz mknatslama etkisi bir demanyetizasyon etkisine neden olur. Net
sonu kutup yz altndaki ortalama ak younluunun azalmas ve bunun sonucu olarak kutup
bana aknn azalmasdr. apraz mknatslama etkisi motor durumunda dn ynnn tersine ak
younluu dalm ekseninin pozisyonunu geometrik ara kutup ekseninden kaydrr. Komtasyon
kutupsuz makinalarda doyurucu komtasyonun elde edilmesi iin motorlar durumunda fralar
yksz ara kutup ekseninden dn ynne kar (ve generatrler iin dn ynnde) kaydrlr
yoksa armatre giren ak armatr reaksiyon emfi ile ayn ynde olacaktr ve bu komtasyonu
geciktirir. Fralarn kaydrlmasnn sadece tek ynl makinalarda etkili olduuna dikkat
edilmelidir.
ekil E2.5de 2 kutuplu bir makinada fralar as kadar kaydrldnda armatr akmnn
dalm grlmektedir. Bu fra kaydrmann etkisi 2ya eit ay kuatan iletken kuann bir
demanyetizasyon alan meydana getirmesi ve iletkenlerin kalannn apraz mknatslama alan
retecek ekilde armatr sargsnn blnmesidir.
Armatr reaksiyonu amper-sarmnn demanyetizasyon bileeni dorudan alan amper-sarmna
kar aksiyonda bulunur ve genlii aadaki gibi verilir:
ATad =
2 I z Z
2p
(E2.25)
Kutup bana amper-sarm armatr alannn demanyetize bileeninin kompanzasyonunu salamada

yksz durumda hava aral aksnn () meydana getirilmesi iin gerekenin zerinde ATad ye eit
bir miktar kadar artrlmaldr.
Armatr reaksiyonunun apraz mknatslama bileeni kutup manyetik alanna dik bir manyetik alan
retir ve genlii aadaki gibi verilir:
504
ATaq =
2 I z Z
2p
(E2.26)
Yukardaki eitliklerde kullanlan asnn radyan cinsinden fra kaymasnn elektriksel derecesi
olduuna dikkat edilmelidir.
ekil E2.5 Armatr

reaksiyonunun
demanyetize ve apraz
mknatslama bileenleri
Makina komtasyon kutuplarna sahip olduunda komtasyon kutbu iyi komtasyonun salanmas
iin komtasyon alan meydana getirir ve fralar yksz ntr pozisyonunda kalr. Sonu olarak
armatr reaksiyon etkisinin tamam komtasyon kutuplu makinalarda bir apraz mknatslanma
etkisidir. Bununla beraber apraz mknatslama armatr reaksiyon mmfi yukarda bahsedildii gibi
bir kutup ucunda manyetik devreyi doyurmas olasdr ve bu durum armatr reaksiyonunun
demanyetize bileenine neden olur. Byle durumlarda armatr reaksiyon mmfnin demanyetize
bileeninin genlii aada bahsedildii gibi makinann mknatslanma karakteristiklerinin yardm
ile tahmin edilir.
ekil E2.6da kutupta (veya alan akm) amper-sarmn bir fonksiyonu olarak hava aralnda kutup
tarafndan retilen aky (veya makinann zt emfi) veren tipik bir mknatslanma erisi
grlmektedir. ekil E2.6dan kutup amper-sarmnn yatay eksende P noktasna karlk geldiini
varsayalm. Yksz durumda hava aralnda meydana gelen ak mknatslanma erisinde b noktas
ile verilir. Kutup ucundaki armatr reaksiyon mmfnin deerinin (ATa) bir taraftan kartlarak
bunun P noktas ile temsil edilen mmfnin dier tarafna eklenmesiyle srasyla d ve f noktalar
olarak her iki kutup ucundaki bileke mmf elde edilir. Kutup ularndaki ak mknatslanma
erisinde a ve c noktalar ile temsil edilir. Armatr reaksiyon mmfi kutbun ortasnda sfr ve
geometrik ntr eksenine doru yaklak dorusal olarak artarken P noktasnn kutbun ortasnda
bulunduu ve ba ve bc erileri kutup yz altnda bileke mmf dalmn verecek ekilde
dnlebilir. Net ortalama kutup aks a noktasndan c noktasna olan uzaklk df uzunluuna
blnm olarak mknatslanma erisinin altndaki alan ile temsil edilir; df uzunluu Pbden daha
azdr. Bunun nedeni agb alannn chb alanndan daha byk olmasdr.
Armatr reaksiyon alan mevcut iken (makina ykl) b noktasna karlk gelen bir deere eit
kutup bana ortalama aknn elde edilmesi iin kutuptaki yksz mmf P noktas ile temsil
edilenden daha byk yaplmaldr; bunun Q noktasna karlk gelen deere eit olmas gerekir.
505
ekil E2.6da Q ve P noktalar ile temsil edilen mmfler arasndaki fark armatr reaksiyon alannn
apraz mknatslamasndan kaynaklanan demanyetize mmfi temsil eder. Bu deer yksz kutup
amper-sarmn (ATfo) makina ykl iken hava aralnda kutup bana ortalama aknn tasarm
deeri elde edilecek ekilde artrlmas gereken miktardr.
ekil E2.6 Manyetik

doyumdan dolay
armatr reaksiyonunun
demanyetize bileeni
506
EK 3 NDKSYON MOTOR MANYETK DEVRES

E3.1 MIKNATISLAMA AKIMI
4 kutuplu bir indksiyon motorunun manyetik devresi ekil E3.1de grlmektedir. Stator
sargsnda her kutbun meydana getirdii aknn bir yarsnn rotor dileri, hava aral ve bitiik
kutuplarn her birinin stator nvesinden dnecek ekilde rotor nvesinde ikiye ayrld
grlmektedir.
ndksiyon motorunun manyetik devre hesaplamalar DC makinalarndaki gibi ayn genel davran
izler. Esas farkllk aknn sabit ve her ksm zerinde dzgnce datlm varsayld DC
makinann tersine bir indksiyon motorda ak dalm yaklak olarak sinsoidaldir.
ekil E3.1 Drt kutuplu

indksiyon motor
manyetik devresi
Eer doyum ihmal edilebilirse muhtelif demir ksmlarn geirgenlii sabit olacak ve mmfnin
ortalama deeri ve bu ortalamann olutuu ak tpne dayal hesaplamalardan doru sonular elde
edilebilecektir. Bununla beraber doyum zellikle stator ve rotor dilerinde deimez bir ekilde
oluur. Sonu olarak hava aralnn ak younluu dalga biimi ekil E3.2de grld gibi dz
bir tepeye sahip olacaktr.
Temel sins dalgas
Gerek ak younluu
dalga biimi
ekil E3.2 Doyumun hava

aral ak younluu dalga
biimine etkisi
nc harmonik
Sinsoidal olarak dalm aknn ortalama deerine dayal hesaplamalar mknatslama akmnn
dk tahmin edilmi bir deeriyle sonulanr. Dier taraftan maksimum ak younluu deeri
508
kullanlarak ve sinsoidal ak younluu dalm varsaylarak mknatslama akm fazla tahmin

edilir.
Boluk veya uzaydaki ak younluunun dalm temel sins dalgas ve nc harmonik ile kabul
edilebilir bir dorulukla yaknlatrlabilir. Ara kutup ekseninden 60 elektriksel derecede bir ada
ak younluu deeri temel sins dalgasnn kendisinden dolaydr (bu noktada nc harmonik
kaybolur) ve bu deer gerek eri zerinde bulunmaktadr. Bundan dolay hava aral ve di iin
mknatslama mmfnin hesaplamalar ara kutup ekseninden 60 elektriksel derecedeki ak younluu
deerine dayaldr. Bir indksiyon motorunun manyetik devresinde ak oluturulmas iin gereken
kutup bana toplam amper-sarm:
AT p = ATg + ATts + ATtr + ATcs + ATcr
(E3.1)
Faz bana mknatslama akmnn RMS deeri:
Im =
0,427 pAT p
(E3.2)
Ts K ws
E3.1.1 HAVA ARALII AMPER SARIMI
Hava aralndan aknn gemesi iin gereken kutup bana amper sarm:
ATg = H g 60l g K g =
Bg 60
lg K g =
1,36 Bort
lg K g
(E3.3)
Burada, Bort hava aralndaki ortalama ak younluu (T), lg hava aralnn radyal uzunluu (m)
ve Kg hava aralnn dzeltme faktrdr.
Hem stator ve hem de rotorun oyuk almlar hava aralnn relktansn (veya etkin olarak radyal
uzunluunu) artrma aksiyonunda bulunduundan Kg dzeltme faktr stator ve rotor hava aral
katsaylarnn arpmdr.
E3.1.2 STATOR D AMPER SARIMI
Kk indksiyon motorlarnda kullanlan laminasyonlar sivriltilmi oyuklar ve paralel kenarl

dilere sahiptir. Di ak younluu btn kesit boyunca sabit ve aadaki gibi verilir:
Bt 60 =
1,36
( S s / p ) LiWts
(E3.4)
Burada, kutup bana ortalama ak (Wb), Ss stator oyuk says, Li nve demir uzunluu (m) ve Wt
di geniliidir (m).
1,36 faktr ara kutup ekseninden 60 elektriksel derecede bir noktaya karlk gelen aky verecek
ekilde (E3.2) eitliinde kullanlr.
Stator dii iin metre bana amper-sarm (atts) laminasyon malzemesinin mknatslanma
karakteristiklerinden bulunur. Stator dilerinden aknn gemesi iin gereken amper sarm bu
durumda aadaki gibi olur:
ndksiyon Motor Manyetik Devresi
509
ATts = atts d ss
(E3.5)
Burada, dss stator oyuk derinliidir (m).

E3.1.3 ROTOR D AMPER SARIMI
(E3.4) eitliinde rotor oyuklarnn says ve rotor di geniliinin kullanlmas rotor dilerindeki
ak younluu ile sonulanr. Rotor dileri iin metre bana amper-sarm (attr) laminasyon
malzemesinin mknatslanma karakteristiklerinden bulunur. Rotor dilerinden aknn gemesi iin
gereken amper-sarm:
ATtr = attr d sr
(E3.6)
Burada, dsr rotor oyuk derinliidir (m).

E3.1.4 STATOR VE ROTOR NVE AMPER-SARIMI
ndksiyon motorlarnda, ekil E3.1den de ak olduu gibi, ak stator ve rotor nvelerine bir
noktadan girmez. Bundan dolay nvenin ak younluu ak yolunun uzunluu boyunca sabit
deildir. Eer datlm bir sargnn meydana getirdii hava aralnn ak younluu sinsoidal
biime yakn ise nvenin ak younluu da ara kutup ekseninde maksimum bir deerde olarak
bolukta sinsoidal olarak dalacaktr.
Stator ve rotor nvelerinin kutup bana mmfi maksimum bir deerde sinsoidal olarak deien
nve ak younluu varsaym ve dalgann muhtelif noktalarnda metre bana amper-sarmn
belirlenmesi ile hesaplanabilir. Bir sayda maksimum nve ak younluu deerleri iin byle
hesaplamalarn tekrar ile verilen bir laminasyon malzemesi iin Bcmax ve ortalama atc arasnda bir
iliki elde edilebilir.
Laminasyonlarn mknatslanma karakteristikleri maksimum nve younluu ve metre bana
ortalama amper-sarm deerleri ile mevcut olduunda nvelerdeki ak yolunun uzunluu nvenin
ortalama apnda kutup admnn yarsna eit alnacaktr. Stator ve rotor iin srasyla:
lcs =
lcr =
( D + 2d ss + d cs )
2p
( Dr 2d sr d c )
2p
(E3.7)
(E3.8)
Burada:
Dr = D 2l g
(E3.9)
Eer maksimum nve ak younluuna kar metre bana ortalama amper-sarm erisi mevcut
deilse kutup bana ortalama akya karlk gelen ortalama nve ak younluu kullanlabilir.
Byle bir durumda nvedeki ak yolunun uzunluu nvenin ortalama apnda kutup admnn 1/3
olarak alnacaktr.
Stator ve rotor nvesi iin kutup bana amper-sarm srasyla:
ATcs = atcs lcs
(E3.10)
510
ATcr = atcr lcr
(E3.11)
E3.2 REAKTANS HESAPLAMALARI
Bir elektrik makinasnn sarg kaak reaktans kaak ak yollarnn tanmlanmas ve bunlarn
uzunluu ve alannn hesaplanmas ile hesaplanr. ndksiyon motorlarnda toplam kaak aknn
stator ve rotor kaa, zikzak kaa, u balant kaa, kuak veya fark kaa ve kayk (skew)
kaa olarak blnmesi yaygn pratiktir.
Hava araln geen btn ak oyuktaki iletken alannn tamamn halkalamadndan oyuk kaa
meydana gelir. Oyuk sivriltme as laminasyon boyutlar yerine ou kez kullanlan oyuk says ile
ilikilendirilir. Oyuk kaa oyuk derinliinin geniliine oran artarken artar.
Ksmi olarak kapal oyuklarn permeans katsays (veya spesifik permeans) ekseriyetle kk
indksiyon motorlarnda karlalr ve ekil E3.3n yardm ile hesaplanabilir.
Rotor oyuk kaa statora aktarlmaldr, bundan dolay:
s = ss + sr
2
K ws
Ss
2
K wr S r
Burada, ss ve sr srasyla stator ve rotor oyuklarnn permeans katsaylardr.

Faz bana toplam oyuk kaak reaktans:
xs =
8fTs2 L
s
pq
(E3.12)
Zikzak kaak aks hava aralnn kar kenarlarnda bir diten dierine zikzak eklinde geer. Bu
radyal hava aralnn uzunluuna ve di ularnn bal pozisyonlarna baldr. Zikzak spesifik
permeans aadaki eitlikten hesaplanabilir:
z =
WtsWtr (Wts2 + Wtr2 )

12l g ss2 sr
Burada Wts ve Wtr srasyla hava aralnda stator ve rotor dilerinin genilikleri (m), ss ve sr
srasyla stator ve rotorun oyuk admlar (m) ve lg hava aralnn radyal uzunluudur (m).
Faz bana zikzak kaak reaktans:
xz =
8fTs2 L
z
pq
(E3.13)
U balantlar veya sarkma kaak aks u balantlarnn dzenlemesi, u kapaklara yaknl,

nve ve ereveye yaknl ve u kapaklarnn manyetik zelliklerine baldr. Bundan dolay
kaak aknn bu bileeninin tam hesaplanmas ar derecede zor hemen hemen mmkn deildir.
deal sarg biimine sahip hesaplamalar yaklak deerler veren deneysel bir formlle sonulanr.
Sarkma permeans katsays iin byle bir forml aada verildii gibidir:
ndksiyon Motor Manyetik Devresi
ekil E3.3 Oyuk permeans katsaysnn hesaplanmas
511
512
o = o
K o 2
Lo ss
(E3.14)
Burada, kutup adm (m), Lo u balantsndaki iletkenin uzunluu (m) ve Ko ekil E3.4den
alnabilen boyutsuz sarkma faktrdr.
Faz bana sarkma kaak faktr:
xo =
8fTs2 Lo
o
pq
(E3.15)
Kuak kaak reaktans kutup bana tam oyuk saysna sahip sincap kafesli motorlarda ihmal
edilebilir. Sargl rotorlu motorlarda stator ve rotor iin faz bana kuak kaak reaktans aadaki
gibi hava aral amper-sarmndan dolay faz bana mknatslanma akm (Img) ile hesaplanabilir:
xb =
E
( K bs + K br )
I mg
(E3.16)
Burada, Kbs ve Kbr kuak kaak sabitleridir ve bunlar ekil E3.5den elde edilebilir.
Eer varsa kayk (skewing) kaak reaktans aadaki gibi radyan olarak kayk as sk ile elde
edilir:
fa
z
2
Yzde adm
ekil E3.4 Sarkma faktr
(E3.17)
ve Kbr
ku
-6
ak
u
-9
0
az
3f
k
0
E sk2
I mg 12
Kbs
xsk =
Sarg akl
Kutup adm
ekil E3.5 Kuak kaak sabitleri
KAYNAKLAR
1. BAL Gngr, zel Elektrik Makinalar, Gazi niversitesi-TEF Yaynlar, ANKARA, 1997
2. Bhag Singh Guru, Hseyin R. Hzrolu, Electric Machinery and Transformers, Saunders
College Publishing, London, 1988
3. Bhag Singh Guru, Hseyin R. Hzrolu, Electromagnetic Field Theory Fundamentals, PWS
Publishing Company, Boston, 1997
4. Boldea, I., Linear Motion Electric Machines, John Wiley Sons, New York, 1985
5. Chalmers, B. J., Electric Motor Handbook, Butterworths, London, 1988
6. olak, lhami, Asenkron Motorlar, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2001
7. D. A. Lowther, P. P. Silvester, Computer Aided Design in Electromagnetics, SpringerWerlag, New York, 1986
8. Edwards, J. D., Electrical Machines and Drives, Macmillan, UK, 1991
9. Flanagan, William M., Handbook of Transformer Design and Applications, McGraw Hill,
USA, 1992
10. Grdal, Osman, Alglayclar ve Dntrcler (3. Bask), Sekin Yayn, Ankara, 2012
11. Grdal, Osman, Elektromanyetik Alan Teorisi (2. Bask), Sekin Yayn, Ankara, 2007
12. Grdal, Osman, G Elektronii (3. Bask), Sekin Yayn, Ankara, 2007
13. Hamayer, K., Belmans, R., Numerical Modelling and Design of Electrical Machines and
Drives, WIT Press, Boston, USA, 1999
14. Hamdi, E. S., Design of Small Electrical Machines, John Wiley & Sons, p. 121, 1994
15. Jin, Jianning, Finite Element Method in Electromagnetics, John Wiley & Sons Inc, New
York, 1993
16. Jong, H., C., J., AC Motor Design, Hemisphere Publishing Co., New York, 1989
17. Joseph, A. Edminister, Theory and Problems of Electromagnetics, Schaums Outlines,
McGraw-Hill Book Company, USA, 1993 (Elektromanyetik, 2. Baskdan evirenler: M. Timur
Aydemir, Erkan Afacan, Cem Nakibolu, Nobel Yaynevi, Ankara, 2000)
18. Laithwaite, E. R. Induction Machines for Special Purposes, Chemical Publishing Company,
New York, 1966
19. Lester R. Moskowitz, Permanent Magnet Design and Application Handbook, Krieger
Publishing Company, Malabar, Florida, 1995
20. Maxwell User Manual, Ansoft Corporation, UK
21. Mohan, Ned, Tore M. Undeland, William P. Robbins, Power Electronics: Converters,
Applications, and Design, 2nd edition, Wiley, New York, 1995
514
22. Nasar, S. A., ve I. Boldea, Linear Motion Electric Machines, Wiley, New York, 1976
23. Ong, Chee-Mun, Dynamic Simulation of Electric Machinery, Prentice Hall PTR, New Jersey,
1998
24. P. P. Silvester, R. L. Ferrari, Finite Elements for Electrical Engineers, Cambridge University
Press, Cambridge, 1989
25. Perry, P., Michael, Low Frequency Electromagnetic Design, Marcel Dekker Inc, New York,
1985
26. Poloujadoff, Michel, The Theory of Linear Induction Machinery, Lowe & Brydone Ltd,
Norfolk, UK, 1980
27. Richard, H. Engelmann, William, H. Middendorf, Handbook of Electrical Motors, p.149
Marcel Dekker Inc., p.55 - 71, New York, 1995
28. Richard, V., Motor Control Electronics Handbook, McGraw Hill, USA, 1998
29. S., Ratnajeevan, H. Hoole, Computer Aided Analysis and Design of Electromagnetic
Devices, Elsevier, New York, 1989
30. . Selim eker, Osman erezci, Mhendislik Elektromanetiinin Temelleri, Saray Bilimsel
Yaynclk, zmir, 1996
31. T. J. Miller, Switched Reluctance Motors and Their Control, Magna Physics Publishing and
Clarendon Press, Oxford, USA, 1993
32. Vas Peter, Electrical Machines and Drives, Clarendon Press, Oxford, 1992
33. Yamamura, S., Theory of Linear Induction Motors, Wiley, New York, 1979
NDEKS
400 Hz motor, 5
A
AC makina, 44, 46, 47, 48, 51, 54, 100, 149, 151,
212, 235
ak sarg, 332, 338, 340, 357
adm as, 214, 229, 234
adm, 44, 51, 52, 70, 100, 118, 120, 159, 161, 175,
212, 214, 215, 229, 234 262, 346, 358, 359, 411
adyabatik ykleme, 336
ak dalm erisi, 66, 71
ak dalm, 104, 106, 159, 163, 253, 266, 368, 416,
426, 507
ak younluu, 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 15, 16, 17, 39, 41,
44, 45, 47, 48, 51, 59, 66, 67, 69, 71, 72, 77, 78, 82,
84, 85, 87, 89, 91, 92, 100, 101, 102, 103, 104, 105,
106, 114, 115, 119, 120, 121, 124, 125, 126, 159,
160, 162, 163, 165, 167, 171, 172, 174, 177, 178,
180, 182, 183, 184, 187, 203, 205, 217, 219, 231,
234, 235, 242, 244, 245, 246, 248, 249, 263, 264,
266, 267, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280,
281, 282, 283, 284, 285, 287, 290, 301, 302, 307,
309, 311, 312, 313, 314, 315, 317, 318, 329, 334,
346, 347, 352, 357, 359, 366, 368, 369, 386, 388,
396, 399, 400, 417, 418, 423, 424, 425, 426, 427,
497, 498, 499, 500, 501, 502, 503, 507, 508, 509
akm dalga biimi, 223, 236, 238
akm snrlayc reaktr, 395
akm transformotoru, 295, 304
akm younluu, 48, 49, 50, 72, 73, 76, 78, 79, 80,
81, 82, 89, 92, 93, 94, 105, 110, 111, 112, 114, 119,
120, 121, 124, 125, 134, 135, 136, 139, 149, 176,
184, 233, 234, 243, 273, 332, 352, 355, 362, 368,
389, 422, 429, 430, 432
alglayc, 189, 190, 191, 223
alminyum, 1, 7, 10, 98, 99, 121, 126, 165, 239, 249,
258, 320, 341, 347, 354, 355, 356
amorf metal, 6, 7
Ampre, 272, 273, 274, 275, 445, 460, 463
amper-sarm, 69, 77, 81, 82, 90, 91, 92, 93, 102,
114, 121, 127, 174, 175, 203, 205, 233, 280, 281,
304, 387, 497, 498, 500, 501, 502, 503, 508, 509
anahtarlamal relktans motor, 201, 202, 206, 207,
209, 210, 213, 214, 217, 219, 220, 221, 222, 224,
230, 232, 234, 235, 236, 237, 238
anma gc, 22, 43, 45, 53, 66, 68, 76, 85, 87, 88, 97,
101, 102, 121, 126, 127, 128, 170, 171, 195
ara kutuplar, 58, 60, 65, 75, 81, 93, 94
armatr nvesi, 69, 87, 89, 95, 497, 500
armatr, 9, 21, 43, 44, 45, 46, 47, 51, 57, 59, 60, 61,
62, 63, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77,
78, 80, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 94,
95, 104, 105, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166,
167, 173, 174, 179, 180, 181, 183, 184, 185, 186,
187, 188, 239, 265, 266, 497, 498, 499, 500, 502,
503, 504, 505

ar snma, 275
atalet, 51, 148, 165, 214, 216, 224
B
balant ucu, 114
bakr kayb, 48, 49, 50, 79, 83, 94, 95, 112, 114, 296,
299, 333, 341, 357, 359, 362, 365
bakr tasarm, 48, 49
B-H erisi, 15, 249, 282, 283, 438
Bil metodu, 419
Bilgisayar destekli tasarm, 441
boyunduruk, 59, 64, 149, 230, 231, 233, 262, 264,
501
C
CAD, 177, 180, 238, 403, 410, 411, 441
alma noktas, 18, 62, 178, 179, 180, 183, 185,

186, 187, 233, 289, 290, 410, 423, 436
alma scakl, 13, 18, 21, 39, 74, 93, 180, 182,
185, 334, 336, 346, 360
evrimsel, 442, 443, 479
kntl kutup, 159, 166, 171, 174, 201, 203, 266,
268
k eitlii, 44, 45, 46, 66, 100, 225, 235
k katsays, 45, 46, 49, 50, 51, 52, 70, 88, 102,
116, 124, 146, 147, 225, 235
D
datlm kapasitans, 296, 308, 315, 331, 332, 335,
346, 366, 367, 380, 385, 386, 389, 393, 394, 395,
396
datlm parametre, 132, 145, 296, 367, 385, 389
dalgack gerilimi, 74, 370, 371, 378, 384
dalg motor, 129
DC motor, 57, 61, 62, 63, 70, 71, 73, 74, 75, 76, 78,
80, 81, 83, 85, 97, 180, 181, 185, 186, 187, 190,
218, 223, 225, 239, 411, 417, 428
demir kayplar, 2, 45, 46, 48, 67, 74, 83, 84, 95, 115,
121, 122, 127, 220, 234, 262, 343, 394
demir tasarm, 48, 49
depolanan alan enerjisi, 208, 209
deri etkisi, 151, 152, 223, 249, 315, 332
dielektrik sabiti, 303, 351, 393, 396
Diferansiyel biim, 445
dinamik alma, 218
doal konveksiyon, 29, 30, 341, 343
dorultucu devresi, 372, 373, 375, 376, 381
dorultulu indktans, 203, 206, 209, 216
dorultusuz indktans, 206, 215
dolgu malzemesi, 322, 323, 340, 343, 344, 345, 357
doyumlu reaktr, 272, 397, 398
Dnel, 442, 443, 479
516
dntrme oran, 112, 304, 361
dnm oran, 142, 235, 295
dnm tablosu, 10, 494
E
E nve, 329, 346
eddy akm kayb, 83, 315, 396, 397
Elektrostatik, 442
eleman tipi, 406
emaye iletken tel, 12, 73, 78, 85, 105, 357, 360, 362,
366, 390, 391, 493, 494
emdirme, 12, 13, 15, 323, 325, 335, 340, 366, 395
enerji dnm alan, 215, 236
Enerji younluu, 448, 455, 462
edeer devre, 112, 116, 122, 123, 128, 143, 144,
149, 166, 167, 168, 170, 282, 283, 294, 295, 296,
297, 298, 299, 300, 301, 302, 307, 309, 315, 331,
337, 342, 346, 357, 359, 365, 367, 380, 386, 389,
396, 397, 398, 403, 438, 439
etkin geirgenlik, 290, 292
F
Faraday, 445
faz kaymas, 300
ferrit, 1, 61, 198, 199, 315, 317, 330, 332, 367, 391,
392, 394
ferrorezonans, 398, 399, 400, 401
fra takm, 64, 70, 93
fra tutucu, 10, 59, 64, 65, 66
fra, 10, 59, 64, 65, 66, 70, 76, 77, 83, 84, 85, 90,
93, 95, 306, 503, 504
frasz DC motor, 33, 36, 187, 190, 194, 209, 217,
232, 416, 417
frekans aral, 306, 316, 317, 346
frekans tepkisi, 296, 297, 306, 315, 366
G
geni bant, 299, 302, 306, 316, 346, 365, 366, 367,
386, 395
giderici kuvvet, 3, 18, 316, 422
gidericilik, 2, 15, 16, 17, 61
grev saykl, 260, 261, 292, 293, 315, 358, 390
g faktr, 46, 47, 52, 97, 100, 101, 102, 103, 116,
123, 124, 131, 147, 148, 164, 166, 167, 170, 171,
212, 235, 241, 245, 249, 263, 269, 298, 299, 300,
302, 304
gm, 9, 63, 99, 147, 320
gvenilirlik, 130, 131, 220, 333, 334
H
halka aks, 203, 205, 207, 209, 213, 216, 219, 220,
234, 236, 237, 416, 417, 445, 451, 454, 458, 470,
475, 477, 478, 479, 482, 483, 487, 489
harmonik, 59, 106, 107, 108, 136, 138, 141, 142,
149, 151, 226, 302, 368, 371, 401, 418, 438, 508
hava aral, 16, 30, 31, 34, 35, 36, 44, 47, 51, 53,
54, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 74, 82, 85, 87, 90, 91, 94,
99, 100, 101, 102, 103, 106, 111, 114, 118, 124,
130, 135, 145, 146, 147, 152, 159, 160, 162, 163,
164, 165, 166, 168, 171, 172, 174, 175, 177, 178,

180, 181, 183, 187, 188, 190, 195, 196, 197, 201,
203, 205, 209, 210, 213, 216, 219, 224, 225, 227,
228, 229, 230, 235, 241, 242, 243, 244, 245, 246,
248, 249, 250, 252, 253, 255, 260, 262, 263, 264,
266, 268, 280, 284, 285, 287, 288, 289, 290, 291,
316, 317, 325, 327, 330, 366, 379, 382, 386, 388,
389, 397, 400, 401, 412, 413, 414, 415, 417, 418,
424, 426, 427, 433, 434, 436, 497, 498, 501, 502,
503, 504, 505, 507, 508, 509, 510, 512
histerezis dngs, 2, 16, 17, 224, 310, 311, 312,
318, 386, 396
histerezis kayb, 2, 3, 47, 295, 396
I
s iletimi, 27, 28, 31, 32, 34, 35, 36, 41, 319, 336,
337, 338, 341, 343, 404
s kayb, 24, 25, 29, 30, 36, 38, 39, 322, 340
sl temas, 33, 39, 40, 217
skartasz laminasyon, 325, 331, 360, 361, 362
iletim periyodu, 211, 212, 213, 222

iletim, 24, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38,
39, 142, 195, 211, 212, 213, 218, 222, 234, 236,
259, 261, 272, 292, 299, 303, 322, 335, 336, 337,
340, 341, 342, 343, 349, 381, 382, 384, 386, 388,
389, 390, 394, 421, 422
iletken malzeme, 1, 13, 48, 165, 240, 249, 263
iletken tel tablosu, 89, 353, 354
indktans oran, 205, 209, 213, 214, 215, 216, 220,
228, 229, 237
ndktans, 451, 465, 467, 470, 474, 477, 482, 487,
489, 490
inverter transformotoru, 386, 389, 390, 391, 392, 394
ilevsel, 405
K
kaak ak, 47, 77, 82, 103, 162, 163, 164, 165, 177,
205, 243, 266, 279, 295, 400, 416, 499, 501, 510
kaak reaktans, 48, 99, 101, 102, 103, 104, 115,
122, 123, 128, 143, 144, 166, 167, 168, 173, 243,
251, 266, 296, 300, 362, 370, 438, 510, 512
kalclk, 16, 316, 414, 415, 431
kanallar, 25, 27, 36
karakteristik empedans, 142, 367, 385
kayk (skew), 110
kesim frekans, 303, 315
kesit alan, 49, 51, 52, 59, 65, 69, 71, 72, 73, 74, 77,
78, 79, 80, 81, 82, 89, 91, 92, 94, 99, 100, 105, 110,
111, 112, 113, 114, 119, 120, 121, 124, 125, 160,
178, 184, 190, 198, 203, 205, 213, 219, 224, 228,
231, 233, 276, 281, 284, 288, 310, 311, 312, 313,
325, 327, 328, 329, 333, 336, 347, 349, 351, 352,
361, 362, 364, 366, 368, 369, 388, 389, 392, 400,
501
ksa devre, 8, 9, 97, 153, 168, 196, 224, 239, 265,
275, 295, 301, 304, 306, 311, 332, 348, 395, 400
kompozit malzeme, 13, 14
komtasyon blgesi, 76, 82, 93
komtasyon frekans, 217
ndeks
komtasyon sargs, 94
komtasyon, 46, 58, 59, 60, 61, 65, 67, 68, 70, 71,
74, 75, 76, 81, 82, 83, 93, 94, 170, 188, 191, 192,
194, 212, 217, 218, 266, 500, 504
komtatr, 9, 10, 21, 29, 51, 57, 59, 64, 65, 70, 72,
75, 76, 77, 82, 84, 90, 93
kontrol sistemi, 131, 222, 223, 255, 257
kpr dorultucu, 272, 374, 376, 390, 394
kritik indktans, 377, 378, 379
kuak kaak reaktans, 128, 512
kutup geometrisi, 174
kutup gvdesi, 61, 77, 78, 79, 91, 164
kutup yaps, 164, 176, 266
kutup yay, 51, 66, 75, 85, 171, 172, 197, 214, 215,
216, 228, 233, 234, 266, 498, 502
kutup yaylar, 215, 216, 228, 229, 230
kuvvetin hesaplanmas, 425
L
laminasyon, 3, 5, 7, 8, 35, 40, 48, 60, 84, 87, 89,
117, 119, 124, 125, 132, 145, 146, 206, 217, 220,
227, 231, 318, 325, 326, 328, 329, 331, 339, 362,
403, 416, 499, 500, 508, 509, 510
lineer indksiyon motor, 240, 241, 242, 243, 244,
245, 246, 247, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255,
259, 260, 262, 263
lineer motor, 239, 240, 241, 242, 243, 246, 251, 253,
258, 263, 264
lineer senkron motor, 239
Lorentz kuvvet eitlii, 451
Lorentz, 445, 450, 451
M
Manyetik ak younluu, 280, 444
Manyetik alan iddeti, 445
manyetik devre, 1, 3, 8, 10, 101, 102, 115, 136, 148,
149, 150, 151, 164, 178, 188, 197, 203, 205, 223,
224, 250, 262, 266, 268, 272, 276, 279, 280, 281,
282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 310, 317, 386,
416, 427, 497, 499, 502, 504, 507, 508
Manyetik devreler, 279, 280
Manyetik malzeme, 281, 282, 284, 285, 286, 446,
452, 458
manyetik malzemeler, 1, 3, 15, 282, 309, 317, 318,
379, 423, 446, 452, 458
manyetik nt, 400, 401
Maxwell, 442, 443, 444, 450, 451, 452, 453, 458,
461, 463, 465, 466, 469, 470, 473, 474, 475, 477,
478, 482
metalik cam, 317
mknatslanma akm, 21, 47, 104, 123, 127, 147,
149, 262, 294, 295, 300, 302, 386, 387, 388, 389,
512
mknatslanma erisi, 15, 77, 89, 133, 151, 203, 205,
208, 286, 289, 290, 291, 309, 310, 352, 398, 410,
496, 501, 504
mknatslanma karakteristikleri, 92, 206, 422, 495,
496, 497, 499, 500, 501, 504, 508, 509
mknatslanma kuvveti, 278, 302, 310, 311, 388
517
mmf dalm, 502, 504
muhafaza, 24, 25, 26, 53, 68, 101, 225, 227, 228,
320, 321, 322, 325, 332, 338, 340, 343, 344, 345,
357, 410
N
nadir toprak mknats, 62
nem, 12, 14, 319, 321
neodmiyum, 17, 62, 177, 199
nve kayplar, 2, 5, 6, 7, 10, 47, 48, 49, 69, 70, 83,
84, 86, 95, 101, 114, 217, 223, 315, 316, 330, 339,
349, 416
nve seimi, 330, 359
nve scakl, 338, 343
nve, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 24, 34, 39, 40, 41, 43,
44, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 54, 59, 61, 63, 66, 69, 70,
83, 84, 86, 87, 89, 90, 95, 98, 100, 101, 102, 104,
105, 106, 114, 115, 117, 120, 121, 124, 125, 143,
145, 148, 152, 160, 163, 171, 183, 197, 209, 217,
223, 252, 278, 280, 290, 295, 296, 299, 300, 304,
306, 309, 310, 311, 312, 315, 316, 318, 319, 320,
322, 325, 327, 328, 329, 330, 331, 333, 334, 338,
339, 340, 341, 342, 343, 344, 345, 346, 347, 348,
350, 351, 352, 353, 355, 357, 358, 359, 362, 364,
365, 366, 367, 368, 369, 388, 389, 391, 392, 393,
394, 395, 396, 397, 416, 428, 495, 496, 501, 508,
509, 510
O
Ohm kanunu, 281
Ortak indktans, 452, 475, 476, 478
ortalama potansiyel, 429, 432
ortalama tork, 153, 211, 212, 234, 432
ototransformotoru, 304, 305, 306
z diren, 1, 136
z indktans, 454, 458, 475, 479, 483
P
pals genilii, 307, 315, 358
permeans katsays, 122, 128, 178, 179, 229, 510,
511
pirin, 10, 165, 320, 341
polyamide, 13
polyimide, 12
primer sargs, 97, 100, 101, 188, 243, 244, 249,
251, 268, 294, 303, 308, 315, 361, 367, 369, 381,
382, 389, 417
push-pull inverter, 383, 389
R
reaksiyon, 65, 71, 72, 90, 173, 180, 185, 258, 502,
503, 504, 505
reaktans, 68, 75, 81, 82, 101, 103, 107, 122, 127,
133, 166, 167, 168, 171, 173, 174, 293, 300, 398,
399, 436, 438
reglasyon, 300, 302, 333, 346, 358, 377, 398
relktans, 74, 102, 108, 164, 178, 179, 181, 185,
189, 198, 201, 202, 203, 204, 206, 217, 218, 221,
222, 223, 224, 229, 237, 238, 239, 265, 268, 269,
518
281, 282, 284, 327, 425
RMS, 43, 111, 143, 149, 159, 233, 234, 235, 236,
238, 292, 293, 299, 302, 333, 353, 358, 359, 370,
372, 373, 374, 382, 384, 385, 390, 395, 399, 508
rotor dii, 47, 120, 121
rotor kutup yay, 197, 215, 229
rotor nvesi, 110, 111, 137, 507, 509
rzgar kayb, 127
S
sabit hz, 85, 97, 156, 159, 195, 209
sabit mknatsl motor, 52, 62, 70, 180, 182, 198,
209, 423
Saaklama, 284
sarg faktr, 43, 100, 104, 112, 118, 124
sarg scakl, 11, 32, 237, 338, 343, 357
sargl nve, 318, 328, 329, 330, 367
sarm ortalama uzunluu, 356
Saysal zm, 482, 488
Seirdim (recoil), 62
sekonder sarg, 97, 294, 302, 303, 311, 369
senkron makina, 36, 47, 52, 57, 162, 170, 171, 176,
265, 268, 269
senkron motor, 159, 161, 164, 165, 166, 168, 176,
195, 197
seramik, 1, 11, 62, 177, 180, 182, 185, 187, 195,
198, 199, 317
seri alan, 66, 80, 81
servo motor, 131, 153
scaklk art, 11, 22, 48, 50, 67, 70, 78, 101, 129,
237, 260, 292, 333, 334, 336, 337, 338, 339, 341,
342, 344, 345, 346, 347, 355, 357, 358, 368, 395
snr artlar, 29, 34, 135, 139, 277, 404, 405, 406,
411, 412, 414, 416, 427, 430, 431
silikon elik, 62, 316, 329, 334, 360, 391, 396
sincap kafesli rotor, 97, 99, 109, 113
soutma sistemi, 24, 26
sonlu eleman analizi, 436, 437
sonlu eleman metodu, 31, 145, 164, 404, 416, 420,
431, 436
spesifik elektriksel ykleme, 44, 48, 49, 50, 51, 66,
67, 68, 69, 87, 88, 89, 100, 102, 183, 188
spesifik manyetik ykleme, 44, 47, 48, 49, 66, 87, 88,
123
SRM, 202, 204, 207, 214, 215, 217, 218, 219, 220,
221, 223, 224
statik yk hatt, 178, 179
stator dii, 47, 119, 162, 164, 165, 270, 413, 433
stator nvesi, 40, 98, 115, 146, 162, 164, 507
srtnme kayplar, 76
nt alan, 72, 73, 80, 81, 83, 88, 94

T
tanecik ynlendirmeli laminasyon, 4
tasarm ilemi, 85, 174, 219, 225, 263, 358, 403,
416, 436

tasarm, 5, 7, 8, 32, 34, 38, 41, 43, 46, 47, 49, 66,
68, 69, 70, 72, 78, 85, 87, 89, 93, 99, 104, 117, 120,
124, 128, 152, 170, 174, 177, 179, 180, 181, 182,
185, 188, 196, 197, 201, 219, 225, 243, 262, 263,
302, 307, 308, 331, 332, 333, 334, 336, 341, 346,
349, 352, 356, 357, 358, 360, 364, 386, 392, 403,
404, 410, 411, 416, 417, 436, 438, 505
temas direnci, 39, 40
toplu parametre modeli, 35
tork dalga biimi, 207
tork, 23, 57, 66, 100, 106, 107, 108, 109, 110, 131,
132, 145, 147, 148, 152, 153, 154, 155, 156, 161,
163, 165, 171, 176, 185, 188, 195, 196, 197, 202,
203, 204, 207, 208, 210, 211, 212, 214, 215, 216,
218, 220, 222, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 232,
235, 236, 237, 416, 419, 420, 421, 423, 424, 425,
426, 428, 431, 433, 435
tork-hz karakteristii, 180
toroid, 280, 304, 316, 317, 329, 332, 366
toroidal nve, 327, 329, 366
transfer kalplama ile dolgu, 324
Transformotor, 446, 447, 453, 468
fazl transformotor, 368, 371

gen balant, 369
V
vantilasyon, 24, 25, 26, 27, 50, 63, 78, 101, 103,
105, 110, 146, 152
vernik, 9, 360
W
watt-saat metre, 154, 156
Y
yaltm malzemeleri, 13, 14, 15, 21, 68, 303, 317,
334, 336
yaltm, 1, 4, 11, 12, 13, 14, 15, 21, 22, 63, 68, 78,
101, 110, 111, 217, 296, 303, 304, 305, 307, 308,
317, 319, 320, 322, 323, 325, 332, 334, 335, 336,
353, 360, 366, 367, 369, 386
yayclk, 341
yumuak demir, 3, 178, 179
yuvarlak rotor, 159, 166
yk direnci, 300, 301, 377, 380, 386, 401

Elektrik Makinalarinin Tasarimi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrik Makinalarinin Tasarimi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. Dr.

BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015

ELEKTRK MAKNALARININ TASARIMI

BURSA ORHANGAZ NVERSTES YAYINLARI BURSA 2015

Elektrik motorlarnn tasarmna sonlu eleman metodunun uygulanmas tanmlanm ve kuvvet ve

2.3.2 Muhafaza Tipleri ............................................................................................................ 25

4.2.2 Stator Laminasyonlar ................................................................................................... 60

5.3.7 Sincap Kafesli Rotor Tasarm..................................................................................... 106

5.7.3.6.2 Ana Boyutlar................................................................................................ 146

7.2.1 Sabit Mknatsl Motor Tasarm .................................................................................. 181

8.7 KONTROL SSTEM ELEMANLARI.................................................................................... 222

10.4 GEN BANT TRANSFORMOTORLARI .......................................................................... 306

10.10.7 Detayl Nve ve Sarg Tasarm .............................................................................. 352

11.2.2 Doymu Makina ndktans....................................................................................... 417

EK 2 DC MAKNA MANYETK DEVRES ..................................................................................... 497

1 ELEKTRK MAKNALARINDA KULLANILAN MALZEMELER

Yumuak manyetik malzemeler,

Elektrik Makinalarnn Tasarm

1.1 YUMUAK MANYETK MALZEMELER

ekil 1.1 Histerezis dngleri

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

Yksek alam ierii

Elektrik Makinalarnn Tasarm

Tipik nve kayb

1.1.4 ELEKTRKSEL ELK TPLERNN ZELLKLER

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

Tablo 1.2 Elektriksel elik standartlar

Elektrik Makinalarnn Tasarm

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

kaybnn % 30 - % 40 arasnda ve ok fazl makinalarda ise tipik olarak % 15 civarnda oluur.

Elektriksel elik nve

Elektrik Makinalarnn Tasarm

Adm motorlar ve DC servomotorlar ou kez yksek ak younluu (1,8 T) ile tasarmlanr ve

ekil 1.3 Kk indksiyon motorunun

Aratrma ve gelitirme almasnda gerekenlerdeki gibi standart zmbalanabilen araln dndaki

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

1.2 LETKEN MALZEMELER

Elektrik Makinalarnn Tasarm

Bakra kalay, kadmiyum, berilyum ve dier metallerin kk yzdelerle eklenmesi alamlarda

Elektrik makinalarnda alminyumun ana kullanm kk indksiyon motorlarnn kafes

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

Emdirilmemi kat, pamuk veya ipek, re formaldehit, sertletirilmi doal

Elektrik Makinalarnn Tasarm

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

Tablo 1.7 letken tellerin kaplamasnda kullanlan emayeler ve scaklk indisleri

Normal maksimum alma scakl (C)

1.3.3 OYUK YALITIMI

Elektrik Makinalarnn Tasarm

ekil 1.4 ok katmanl yaltm malzemelerinin yap rnekleri

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

Pregregler bu durumda kolaylkla tanabilir ve depolanabilir. Bununla beraber pregreglerin

Elektrik Makinalarnn Tasarm

ekil 1.5 Sabit mknatsn histerezis dngs

ekil 1.6 Sabit mknats malzemenin normal ve

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

ekil 1.7 Sabit mknatsn demanyetizasyon erisinden

Birim enerji bana fiyat ($/J)

Elektrik Makinalarnn Tasarm

Curie scakl (C)

Maksimum alma scakl (C)

Elektrik Makinalarnda Kullanlan Malzemeler

Elektrik Makinalarnn Tasarm

2 DNER ELEKTRK MAKNALARIN ISINMASI VE SOUTULMASI