DLEK YANKAYA

Yeni slami Burjuvazi

Dil.EK YANKAYA 2004'te Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler

Blm'nden mezun oldu. Yksek lisans tezini Paris Siyasal almalar Ensti
ts'nde TStAD ve AKP zerine yapu. Doktorasn 201 1 ylnda tamamlayan
Yankaya, Paris 13, INALCO ve Paris Siyasal almalar Enstits'nde siyaset bilimi,
sosyoloji ve Trkiye zerine dersler vermektedir. Trkiye almalarnn yam sra,
Avrupa'daki Trk gmenler ve Mslmanlarla ilgili araurmalar yrtmektedir.
2013'te Presses Universitaires de France tarafndan yaymlanan La nouvelle bourgeo
isie islamique: Le modtle Turc, Fransa'da, Conite France-Turquie Dernei tarafndan
yln kitab dlne layk grld.

La nouvelle bourgeoisie islamique: Le modele Turc

2013 Presses Universitaires de France
lletiim Yaynlan 1954

Araurma-lnceleme Dizisi 328

ISBN-13: 978-975-05-1420-3

2014 lletiim Yaynclk A. .

1. BASKI 2014, stanbul

2. BASKI 2014, stanbul
EDlTR Ahmet nsel

YAYINA HAZIRLAYAN Can Belge

DiZi KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK Suat Aysu

UYGULAMA Hsn Abbas

DZELTi Birhan Koak
BASKI ve CiLT Sena Ofset. SERTiFiKA NO. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

tletiin Yaynlan. SERTiFiKA NO. 10721

Binbirdirek Meydan Sokak, lletiim Han 3, Fatih 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62

Faks: 212.516 12 58

e-mail: iletisim@iletisim.com.tr

web: www.iletisim.com.tr

DlLEKYANKAYA

Yeni slami

Burjuvazi
Trk Modeli
La nouvelle bourgeoisie islamique
Le modele Turc
EVlREN Melike Ik Durmaz

,,,,

letiim

u/nsanln tarihi, sekinlerin

srekli yer deitirmesinin tarihidir:
Biri ykselirken biri ker. "1

Pareto, Vilfredo, Thc Rise and the Fail ofElites: an application of theoretical so
s. 36.

ciology, Totowa, N. J., Bedninster Press, 1968,

i i N D E K i L E R

Te1ekkrlerim/e...................... ... ............. ......... .... . ....... .......... .. ..............

. ...... ..13

GiRI....................................................................... ....................................................

.......15

islimi burjuvazinin ortaya k.................................................................

.16

Aratrma konusu olarak iadamlar . .. .... . . ..... ..... .. ... ... ... ... .................. . ...... ... ....19
..

. .

...

Burjuvazi sorunu ..................... ... .............. ...... .... .... . . .. ......... ........ ... ...... ... ......... ..... ........ ..... ..20
.

lslim'la kurulan ilikiyi incelemek . . . ..... ... ...... ..... .. . ....... . .......... .......... ............ ...23
. .

.. .

..

Terminoloji meselesi ........... ... ... ........ . ......... ... .............. .. ... ........... ... . ........ ....... ....... ... .......24
.

. .

islim ve ekonomi ..... ............. .... .......... ................ .. .. ........... .. .. ...... ... .............. ... .. . . ...... ... ...... 27
.

. .

islim ile modem kapitalizmin btnlemesi....................................................... 32

BiRiNCi BLM

KURULMA DNEMl . ........ ... ...... .............. . ................... ... .. ........ ........... ..... .......................... 37
. .

KURUCU KADRO: IS.AMl BURJUVAZiNiN

OLUMASINA DAiR ANLATl ...... . ....... .. ........... ..................... . . . . .. . . ... ...37
.

. ..... .. . ..

..

.... . .

..

tahit Bey ve siyasal mcadele .. ........ . ............ ... ... ...... ..... ............. ................ ................ 38
.

Faruk Bey ve entelektel lslimclk .. .......................... .......... .......... ... .. ............. . . ........44
.

Murat Bey ve toplumsal lslimclk . . . .......... ...... ......... .. . . .... ...... .... . .... .. .... .............49
. . .

. .

ISLAMO KARl-SEKINLERDEN
ISLAMI IKAR GRUBUNA ...... ........ ..... .................. ........... ............ .... ... ..... ..................... ..... 56
.

1970: lslimc kar-sekinlerin oluumu ......... ...... .. ............ .............. ... . . . . .... .... .. ..57
.

. . . .

/s/ami kat-sermayenin olu1umu ...... ................... . ..... ...... .......... ...... ... ................ 58
.. .

lslami kar-mekanlar .. . .
.

Is/ama mobilizasyon

. 60

.... .. ................. ......................... ................................................ ....

62

..................................................... ................................. .....................

Toplumsal stnlk kriteri olarak

lslam'la ilikilenme

64

......................................................................................... ........................

1980: lslamc militanlardan islimi giriimcilere

Is/ama hareketin paralanmas

..........................

66

-------

........................................

69

.... ..........

1980'den itibaren zamanm ruhu iinde

Trk-lslam sentezinin yeri

.. .

islimi sermayenin karl hale getirilmesi

zel sektrn geliimi

. ...

............ . . ... ......................................... ...... ..

............

72

...... ..............

. .. . .

............ .......... ...

.73

. .... ..............................

76

......... ...... ................................... ... ... ..............................

uAnado/u Kaplanlan"mn ortaya k

............

..

................................................... ......

78

.......... ............................................

Esnek retim sisteminin etlcileri

.................................

Sosyal sermayenin iletmeye yeniden uyarlanmas

78

..

.79

............................. . .......................

/slmi sosyal sermaye ve ekonomik faaliyetler

lslami sermayenin karllatmlmas

. .

82

.. .

84

. .86

............................. ..... ............................

----

Siyasi iltitnasllk ve ls/mi yaknlklar .

. ...........................

.. ............ ........ ........................... ......................

lstami sermaye araaly/a ekonomik iltimasllc

...

. ..

.................................. .. . .....................

87

D ticaretin arac olarak lslmi sermaye .....................................................87

lslani sermayenin finansal karhhg .................................. ...............................88

islimi kar gruplannn burjuvalamas . ..

. ..

IADAMLARI RGTLENME ALANINA GIRI

irket adna kolektif mobilizasyon
TSIAD'a muhalif tavr alma

91

.................................... ........... .............

....................................

.. .

. .94

. ............ ..

. .

95

........................... ...... .. ................................. .......

.............. .................................................

..

99

............................

Anadolu sermayesini temsil etmek .

.. . ............................... ......................................

102

Klientalizm oyunlan

.................. ...................... ............................. .......................................

105

iKiNCi BLM

iKTIDARLAMA DONEMl

.. .

......................................................................

MSIAD'n mesleki konsolidasyonu .. .

...

111

.... ........ ...........

. .

. . 113

. ............................. .. ............................ . ..

Dernee yelik amalannm profesyone//emesi . .

... .. .............. ...................

113

28 ubat ve Siyasal lslam'dan kopu............. .....................................................116

MSIAD fstamc yaftas yiyor

........... .....................................

MSAD'n zerlc/epnesi

....................

.. .

... ............................. .....

.116

....... .............................. ... ... ......................... .. .....

121

Siyasal lslilm'dan uzaklama .............................................................................. 121

Kurumsal kimliin yeniden biimlendirilmesi

ok boyutlu Avrupallama

..

. ..

. .123

....................... ... . ..... .

. 125

................. ............................... . .. ........................................ ..

lslilm'la ilikinin siyasal anlamda tarafszlatnlmas ......................126

Bir dnem "kat Islama Avrupa phecilii": 1994-1998.................128

28 ubat sonrasnda yaygnlaan frsat Avrupa taraftarl . .129
.... ..

Avrupa pheciliine milliyeti bir dokunu .

. . ..

. ........... ...

. .

2005 sonrasnda "esnel Isldmf Avrupa phecilii" . .

.. .

. ... .....

MSlAD'da ekonomi alannda Avrupallama ....... ... .. ...

. .

alma zihniyetlerinin Avrupallamas

131

............. ..... .....

..132

.. ..........

. . . .. . .137

... .... .. .

.. .

...... ... ........... .. .... .......

. ...

... . . 137
.. ..... .

Avrupacln MSIAD rgtlenmesinde kurumsallamas .

. ..139

. ..... ...

2001 ekonomik lcrizi ve konsolidasyon ........ ....... ... ... ............... ...... ... ... ...........................141

lslami burjuvazinin sekinler snfna girii

AKP ve siyasal konsolidasyon . . . . .
.

....

. .. . .

...... ...

. .

. . . . .. .

. . 145

. ..

. . 145

. . . ... .

.. ..149

... .... ...... . .. . . .

. .. .

... ....... ... .

.. ...... ... ....... ...... . . .. ............ ...... .. .. ....... ... ..

irket sahiplerinin yerel eraf/a btnlemesi

.....

.. ...

....

.. ... . . . .. ........

Arkada piyasaSI ve ekonomik sennayenin yaratlmaSI ..... .................... ..........149

Etkin katlm: Meslelci alanda beeri senrayenin kayna . . . . ... . .. . . . .. . .
.

..

. .

. ... ..

..

Medyatikleme

. . . ...

.157

.. ... ... . . .............

MSAD se/cinlerinin sosyal hareketlilii.......................

adamlannn lslami sivil toplumu rgtlemeleri . .. ... .

..

..

.. ......

..

................154

.. ...

.. .152

. . ......

Sekinlerle biraradalk.......... .. . .... .................................. .......... ... .

..........158

.. .

. . . .. . . . .159

. .. ... ....... . . .

.. .. . .

AKP'de temsil bulan parti angajman ........ ...................... ......... ...... ................. .. ............. ..161

iverenlerin korporatist angajman . . . . . .

. .. ... .

.. .. .. ..... .. .. ...... ....

. .. . .. ..

.......

. ....

..

... .

163

....... . . .. ......

NC BLM

Al.IMA RUHU

167

..........................................................................................................................

Yeni lslami burjuvazinin rgt(lenme) kltr .

. . 168

. ............................. ........... . .

lkar grubunun maneviyat set;kindlii

................ .................................

. .

Ahlakl iJadamlan topluluu .

..

.. . . .169
. .. ..

. . ..172

... ............. ... ............................. .. .......... ............ ... ..

Tcaret ahlak . . . . . . . ... .. . . . .

....

..

.. .. .... . . ..

.. .

. . . 173

..

. ... .. .... ................ . .. .......... ..... ...... ............ . ......... . ..

Sekler ticaret ahlak ................. ............... .... .. ............ .. . .. ..... ...... ...... ... . .................173
lsliini ticaret ahlak .............. ..... ... ........................ ...... ....... .. ........... ...... ... .. ....... ... .....175
lslani imaj ile ticari profesyonellik arasnda .............. ........ ... ..... ...........177

Kltrel bileen: Anadolu muhafazakarl ve manevi deerler'" . . . . . . . .178

.... ... ..

.. . . ....

Dostane ilikiler. .. ................................ ............................. .................. .................... .............179

Yeni /s/ami burjuvazinin ruhu

. .

... ... .. ......

.. . ...
. .

. . ...

... .............. . .

. ... .

............ ..

Aile ve toplumsal yeniden retim mekan o/aral MsiAD . . . . . . .

...

. ..

.. ..... ......

..... . .....

..181

.. . . . 181
. ... .. .

Genlik kurullar: Yeni burjuva

kuaklarn oluturulmas ... ............................................................. .................. ....182

Sebatkar alpna ve zgr irade

..

. .

185

.......... ................. .......... . .......... ......................... ... ......

lsliini burjuvazinin kadere kar tutumu. .............. .................. ...... ...........187

islim ahlak, dzenli bir yapmn" nlcoulu ................................................................188

Dzenli bir yaam:
Gen slami burjuvalann inas projesi... .................................................. .190

Arasal mantkla lslam ahlaknn eklemlenmesi

Ahlak ve ekonomi .

. .

.191

. .

191

.......................... .. . ..... .......

.... .................... .............................. ..... . .. ................................ .... ........

Rasyonel giriimciler

.. .

....... ....... ............. . ..................... ... ...

Arasal mantkla slim ahlaknn e/clemlenmesi

Giriimd ahlak

.... .

... .

..

......... ..

194

. ....... . .. .. .........

..................... ..................... ....... ........

197

. 201

................ . ..................... ............. .................................... ............ ....

Ekonomik vatanperverlik ve ihracat olma hedefi .

. ..

.. .. .. ... . .....202

.................... ........ .....

. .

hracat iin ihracat .......... ........ .. .... ...................................... ......................... .............204

.

iletme ahlak olarak slam .

206

... .... .......... ................................ ..... ..................... ........... . ....

Ticaret kltr olarak lslam .............................. .

............................

. ....

207

.. . .......

MSlAD'm kurumsallatrd biimiyle

slami iletme ahlak ................................................................................................209
Ekonomi slamileiyor mu? Yeni lsldmi seidlikler ....... ....................210
.

slam'n ekonomik davranlJ biimlerine e/clemlenmesi.

. 212

...... ................. .................. ..

"Kazancm helal mi?".............. .......... ........... ................................................. ..........212

.

slam ve sektrel tercihler.. .............................. ........

.

213

. . ................................. ......

slam ahlak ve MSlAD'n sektrel temsiliyeti ..................................214

Meslek ahlak olarak slam .......... ................ ................ .... ................................... 215
.

slam ahlaknn i yaamna girii:

Zorunluluk mu yoksa tercih mi? ......................................................... ............217

Mesleki ve ahlaki terdhlerin kesiim noktasnda ie almlar

219

................ .......... .........

. .. .. .. .. ..

................ .............

Mesleki deerlendirme

...

. .. ...... .. .......

219

. ..............

Mteri memnuniyeti ve znel deerlendirme.

...220

Aranan kiisel zellikler ve

slami adan ahlaki deerlendirme ............ ................................
.

. 221

... ....... ....

slam iadamlanna uluslararas sularda pusula oluyor niu? .-....................... ...........223

.

. ..223

Uluslararas dzlemde MSlAD ............................ ...... ................

Ekonomik ortaklk, slami iliki midir? ... ........ ........................................224

.

"Ticaret erbab Yahudiler

...

".............................................................................226

ze/ hayatla mesleki hayatn i ie gei yeri olarak irlcet

227

.......................................

ve aile ............................................................................................................................228
verenin yaamnn rgtlenii: Entegre slam ...... ............................229
.

ibadet saatlerine sayg

..

........ .. .......... .. ... . .......... .... . ... ..... .. . ... . .. .......... . .....

lyerlerinde lsldmi grnrlkler

.......... .

....

. .

....

.... ......................... ..............................

lsldmi seiciliin kadn grnmleri

229

..... . .......... ................................ ....

230
232

Finansal alanda islimi seicilikler

..

...... ........ ................... ............. ........

Finansman stratejileri

234

....................

........................................................... ......... .. ...............

slami finans, geleneksel bir strateji mi?

Faizsiz bankaalk yoluyla kazanmak...

................... .................................. .

........ .......

SONU .

237

..

.. ......... ..............................237

MSAD ve finans..............................
slami finansn kapitalist alm/an

235

.............

.........242

.
..

.... ............................................................

. . . . .

..... .... .. .... ..... .

.. .

. 244

................. . .. .......................... ...

247

................ ............................ ....

islimi burjuvazi, toplumsal dnmn yeni taycs

Gnmzde lslim'n toplumsal
yansmas olarak slami seicilik/er............................

247

............. ..............

.......252

KAYNAKA .............................................................................. .................... ..................... .................... ..259

Teekkrlerimle...

Bu uzun soluklu almann gereklemesi ve kitaplamasmda

yanmda olan herkesi minnetle anyorum.
ncelikle kapsaml bir saha aratrmas gerekletirmemi
salayan, 2007'de MSIAD Genel Sekreterlii grevini yr
ten Sayn Nihat Alaylolu'na ve ayn dnem Bakan Yardm
cl yapan Sayn mer Cihat Vardan'a; bana deerli vakitleri
ni ayrp hayatlarnn penceresinden yakn Trkiye tarihini bir
kez daha izlememe izin veren kurucu yelere, irketlerinin ka
plarn aarak deneyimlerini ve grlerini paylaan ve Ana
dolu sanayisinin dinamizmini hissetmemi salayan tm deer
li giriimcilere teekkrlerimi sunuyorum.
Be yl boyunca bana toplumsal alana "bakmay", bugnn
sosyolojisini yapmay reten deerli hocam Prof. Nilfer G
le'yi teekkrlerimle selamlyorum.
Son olarak, tm mesleki ve hayat projelerimde yanmda olan
bata annem ve babam olmak zere tm aileme ve dostlarma
sonsuz sevgilerimi iletiyorum.

13

GiR

2011 ylnda 16 Yakndou ve Ortadou lkesinde gerekle

tirilen bir saha almasnda Trkiye %78'lik olumlu deerlen
dirme notuyla en itibarl lke olarak konumlandnlmn.1 An
kete katlanlarn %66's ekonomik kalknma, demokrasi ve top
lumsal zgrlkler gibi konularda Trkiye'yi rnek gsteriyor
du. Azgelimiliin temel kayg olduu devrim-sonras Arap
dnyasnda, "lslam yanls"2 Recep Tayyip Erdoan'm Tr
kiye'si, gerek demokrasisi (%32) gerek ekonomik bymesi
(%25) sayesinde rnek alnacak bir lke olarak betimlenmek
teydi. Trkiye'nin Mslman kimlii de katlmclarn %23'
tarafndan bir esin unsuru olarak belirtilmiti; her ne kadar
Trkiye'yi model olarak grmeyenler bu kimliin olduka za
yf olduunu belirtmi olsa bile...
Arap dnyasndan ykselen benzer deerlendirmeler de R.
T. Erdoan'n Afrika-Ortadou-Orta Asya'nn aabeyi olma tut
kusunu destekliyor: Erdoan'n esas hedefi, ticari mallarn, hiz
metlerin ve televizyon dizilerinin yan sra modernlemeyle,
ekonomik rasyonalizasyonla ve stratejik ortaklklarla elime
yen, otantik olma iddias tayan bir slami kltr ihra etmek
TESEV, Ortadou'da Trkiye Algs, lstanbul, 2012.
2

Times, 28 Kasm 2011.

15

gibi grnyor. Bu ihracatn baars belirli bir zgrleme mo

delinin temsilciliini blge adna gururla stlenen yeni Trk ls
lamt burjuvazisine dayanacak.
lslami burjuvazinin ortaya k
Trkiye'de, bir yandan siyaset ve medya, dier yandan piyasa
lar ve elence mekanlar, yeni bir toplumsal grubun hzla yk
seliine, ekonomik ve siyasal iktidar yaplarnn iine kk sa
lna tanklk ediyor. Bu gruba genel olarak AKP (Adalet ve
Kalknma Partisi) burjuvazisi ad veriliyor nk AKP iktida
r sayesinde 2000'li yllardan beri, byyen irketleriyle piyasa
da, siyasi ynelimleri ve estetik beenileriyle de kamusal alan
da hakim konuma ykselmi durumda. Bu yeni burjuvazinin
siyasal aygt olan AKP de, 12 Haziran 2011 genel seimlerin
de oylarn %49,8'ini alarak kazand seim zaferinin ardndan
nc kez iktidarn pekitirerek sz konusu hareketin azmi
nin bir kant adeta.
Bu, lslamt bir burjuvazi; nk lslamilemi bir tketim ile
kendini ortaya koyuyor: pahal markalarn earplaryla rt
nen ve 4x4 otomobiller kullanan kadnlar, tesettr defileleri,
lks villalarn Osmanl ya da Mekke esintileri tayan i deko
rasyonlar, sahillerinde haremlik-selamlk uygulamalarnn de
niz banyolarn merulatrd be yldzl tatil kyleri bu g
rnrln en ok ses getiren unsurlar.
Bylece, ounluunu Mslmanlarn oluturduu bir lke
de kamusal alann dzenleniini deitiren yeni bir ayrma il
kesi ortaya kyor. Artk her eyin lslami yorumu mmkn: si
vil toplumun, edebiyatn, mziin, medyann, dizilerin, ticare
tin, mimarinin, tatillerin, moda defilelerinin, hatta sosyete ha
yatnn bile...
lslam bylece gsterili bir hal alyor ve bu hal, Mustafa Ke
mal Atatrk tarafndan kurulan laik Cumhuriyet'le polemi
e girmeye balyor. "lslami" olan, "Mslman" olandan fark
l bir anlam kazanyor ve yeni bir varolu biimini tanmlamak
zere her eye ilitirilir hale geliyor. Servet harcamann yeni ls16

J.ami biimleri, bir tr milli kimlik sorununa dnyor. Siya

set adamlar, sosyologlar, iktisatlar, "slami" ve "laik" ente
lekteller bu ei benzeri grlmedik olguyu "aklamak", ona
bir anlam atfetmek zere televizyonlarda tartmalara arlma
ya balyor.
slami burjuvazi kavram bu yeni servet biimleri kadar tar
tma yarauyorsa da bu adlandrma hibir kesime yar olmu gi
bi grnmyor. Bu kavram hem snfsz Trk toplumu fikrini
savunan ulusalc Cumhuriyet ahlakna hem de lslam ahlakna
meydan okur gibi. Hem ekonomik hegemonyalarna, hem de
iyinin, gzelin ve dorunun Batl bir tarzda tanmlanmas te
keline meydan okuyarak geliip serpilen bu grubun tehdidi al
tnda olduunu hisseden yerleik dzenin laik sekinlerini al
lak bullak ediyor. Adalet ve eitlik dini olarak lslam ile serve
tin belirli ellerde toplanmas arasnda hibir bant kurama
yan dar gelirli emeki snflar da rahatsz ediyor. slami burju
vazinin egemenlii, ayn zamanda lslam'n piyasa liberalizmiy
le bu denli kkl bir biimde i ie gemesini onaylamayan sol
slami entelektellerin de eletirilerine uruyor. Onlara gre,
burjuvazi kendine zg bir balamda gelimi, tamamen Batl
bir kavramken slam, toplumsal adalet amac gden bir dindir.
Bir Mslman, burjuva olamaz; lslam'da burjuvaziye yer yok
tur: Bunlar asla yan yana gelemeyecek iki farkl varolu biimi
dir. te yandan, liberal laik entelektellere gre ise Mslman
lar burjuva olabilirler nk meru yollardan edinilmi serve
tin, aslen ticaret dini olan slam'da yeri vardr. slami burjuvazi
terimi, kendilerini aln teriyle ykselmi, dinine bal "gerek"
Mslmanlar olarak gren, sahtekarln hkm srd bir
dnyada inanlarna sadk kalmaya ve kresellemi bir dn
yada ulusal ekonomik kalknmada yer almaya altn iddia
eden servet sahibi mminleri bile huzursuz ediyor. Son olarak,
[bu durum] sz konusu olguyu aslnda slami hareketin Trki
ye'yi "slamiletirme" abalan olarak gren Baul entelekteller
arasnda da kayg uyandryor.
Tm bu tartmalarn merkezinde ise isminin ksaltmasnda
yer alan "M"nn laikler tarafndan kukuyla ve kendileri ta17

rafndan ise gururla "Mslman" szcnn ksaltmas ola

rak yorumland iverenler rgt MSlAD (Mstakil Sanayi
ci ve ladamlan Dernei) bulunuyor. Bu kurum, zellikle der
nein kurucu bakan Erol Yarar'n 2009 Temmuzu'nda iki bin
kadar MSlAD yesi KOBl sahibi hakkndaki szlerinden son
ra polemiklerin merkezine yerlemi durumda. "Ben buna yeni
deil asli [burjuvazi] diyorum" diyor Erol Yarar ve Trkiye'nin
gerek burjuva snf olduklarn vurguluyor. Trkiye'de ser
mayenin devlet eliyle oluturulduunu, Anadolu sermayesinin
ise Bau'daki gibi kendi doal srecinde gelitiini ve bu yzden
de en azndan kavramsal olarak bu yeni sermayedarlarn Trki
ye'nin gerek burjuvazisi olduu grn paylaan Yarar ekli
yor: "TSlAD gemi, MSlAD gelecek demek."
MSAD 1990 ylnda stanbul'da slami hareketle gl
balan olan bir ekonomik sekinler topluluu tarafndan ku
ruldu. 2011 yl rakamlarna gre milli gelirin %15'ini reten
ve 1.200.000'den fazla alan bulunan, farkl ekonomik sek
.trlerden 2.700'n stnde iletme sahibini bnyesinde barn
dryor. Bu iletmeler zellikle Avrupa, Orta Asya, Ortadou
ve Kuzey Afrika lkeleriyle karlkl ticari ilikileri sayesinde
uluslararas ekonomiyle tmyle btnlemi durumda.
Byk oranda Anadolu illerinde faaliyet gsteren KOBl'ler
den oluan dernek, kendisini lkenin arlkl olarak lstan
bul'da konulanm 500 byk irketini temsil eden TSlAD'n
(Trk Sanayicileri ve ladamlan Dernei) en byk rakibi ola
rak ifade ediyor.
kar aUmas, kltrel ve ahlaki atmadan, dayanma ve
sosyallik biimlerinin rekabetinden ayn dnlemez.3 MS1AD, dindar Mslman iadamlann lslami bir i ahlak anlay
etrafnda topluyor. Sz konusu iadamlan da, kendilerini eko
nomi dnyasndaki dier aktrlerden, zellikle de fazlaca Bau
hlam ve rant olarak tanmladklar TSlAD ynetiminden
aynuran bir simge olarak bu anlay sahipleniyor. Dolaysy
la MSlAD gl slami etkiler tayan bir kltrel sermaye3
18

Thompson, Edward P., La fomation de la classe ouvritre anglaise, Paris, Galli

mard/Seuil, 1988, s. vi.

nin ve alma ahlaknn taycs olarak 1923 ylnda Trkiye

Cumhuriyeti'nin kuruluuyla benimsenen Bat tarz modern
lemeden farkl bir toplumsal deiim modeli neriyor.
Bu bakmdan, lslami burjuvazi bir kar grubu ve MSl
AD da onun temsili rgtlenmesi olarak kavramsallatrlabi
lir. Dernein kurucu ve katlmclarnn sergiledii eylemlerin,
oluumundaki sosyo-kltrel dinamiklerin ve bu kar grubu
nun ileyiinin tarihsel-toplumsal bak asyla ele alnmas,
gnmz Trkiye'sinin toplumsal, ekonomik ve siyasal tarihi
nin anlalmas asndan bize nemli bir kap aacaktr.

Aratrma konusu olarak iadamlar

Bu inceleme 2007 ylnda MS1AD'm be kurucu yesi ve bir
bakan yardmcsnn yan sra lstanbul'da ve ekonomik dina
mizmi dolaysyla seilen Sakarya, Konya, Kayseri ve Antalya il
lerinde altm drt ye ile gerekletirilen bir saha almasnn
verilerine dayanyor. Bu nitel almaya paralel olarak, btn
leik bir yntem benimsemek amacyla niceliksel bir anket de
yapld. Soru cetvelinde i yaamna, zel yaama ve demek ya
am ile siyasi ve ekonomik sorunlara dair sorulara yer verildi.
Grmelerin tamamna yakn iletmelerde ve demekte ger
ekletirildi. Mekanlar iadamlannn yaamlarnn uzamsal ve
zamansal rgtleniini, i ortamlarnn dekorasyonunu, ive
renlerle alanlar arasndaki ilikileri, giyim kuam pratikleri
ni ve simgesel temsilleri incelemek amacyla gzlemlendi. Sz
konusu mekanlarda lslam'a gnderme yapan birok unsur bu
lunuyordu: Bu mekanlar lslami yaam tarznn, bu iverenler
topluluunun estetik zevk ve deerlerinin sergilendii bir sah
ne grnmndeydi. Katlmc gzlemci deneyiminin salad
bilgiler, lslami burjuvazinin paras olma olgusunun gr
nr ve edimsel (performatiO ynn oluturdu ve dolaysyla

aratrmamza katk sala d

Grlen yeler kendileri adna alan, retim unsurlar

n ve deerlerini rasyonel bir rgtlenme sreci iinde bir ara
ya getirip dzenleyen giriimci iadamlar. Bu kiiler genellikle
19

irketin ana sermayesinin de sahibi durumundalar. Genel ola

rak irket kurucusu olan bu yeler ya tek balarna ya da hisse
darlaryla birlikte retim aralarn ellerinde bulunduruyorlar.
retim aralarnn sahibi konumu bu grubu ekonomik olarak
bir burjuvazi olarak tanmlamamz gerektiriyor. Bu tanm ile
ride grlecei gibi kltrel unsurlarn da devreye girmesiyle
tm sosyolojik anlamn kazanacak.
Araurmamzda bu kiilerin bireysel ve mesleki hayat hika
yelerinden yola karak, bu iadamlar topluluunun bir kar
grubu4 olarak sosyo-kltrel, siyasal ve ekonomik kurumsal
lamasn ele almaya aluk. lslami burjuvazi kavram da bu
kurumsallamay iadamlarnn eylemleri ve onlar evreleyen
koullar tarafndan biimlendirilen zgn bir toplumsal olgu
olarak sorunsallaurmamz salad.

Burjuvazi sorunu
Burjuva gruplar, burjuvazinin oluturduu alan (Bourdieu'c
anlamda

champ) iinde ortaya karlar ve birbirleriyle rekabete

girerek etkileim ve rekabet iinde bulunur ve sahip olduklar

sermayenin hacmi ve yaps ile bu iki unsurun zaman iindeki
evrimi uyarnca birbirlerinden ayrrlar. Burada incelenen ol
gu, Trkiye'de burjuvazinin MSlAD bnyesinde rgtlenmi
olan iverenler kesimidir. Bu kesim, Trkiye'deki genel burju
va snfsal alan iinde bir alt kar grubu oluturur. Bu nedenle
lslami burjuvaziyi tanmlama ve anlama abasnda snf kavra
mnn yerine daha geirgen ve dnme ak kar grubu kav
ramn yeledik. Sz konusu iverenler burjuvazisini olutu
ran, ounluu KOBl patronu grmecilerimizin, lstanbul'da
ve dier byk metropollerde younlaan byk sermaye sa4

kar grubu kavram, toplumsal alanda birtakm yaknlklara ve kar birlii

bilincine sahip bireylerin ortak karlar etrafnda rgtlenmesini alaur.
kar gruplanasndan farkl olarak yeler ortak karlar iin eyleme geme ira
desine, olanaklarna ve becerisine sahip bir zne olutururlar. Bu tanm iin
iki kaynaktan esinlenilmitir: Offerle, Michel, a g e , 1998; Bourdieu, Pierre,
"L'espace social et la genese des classes", Actes de la reclrrche en sdences soci
ales, 1984, Cilt 52, No. 1, s. 3-14.
.

20

hiplerine kyasla ekonomik konumlan ve kendilerini tanmla

ma biimleri nedeniyle bilinli bir kar birlii iinde oldukla
r grlr; bunun nedeni byk sermaye gruplaryla daha k
k lekli olanlarn ekonomik politikalara dair anlamazlkla
rn yan sra bu irket sahiplerinin slami deerlere yaklamla
rnn farkllna dayanan toplumsal g ilikileri ya da arala
rndaki kar atmalaryla ilgilidir. Bu karlkl-ayrma asln
da kltrel dzlemde gerekleir.
Kltrel ayrmlar burjuva alan iinde kar gruplarn iki
adan farkllatrabilir: nesnel adan, kltrn somut y
nyle ve znel adan da, kltrel ayrmlarn kamusal alan
da etkileime sunulu biimleriyle. Nesnel kltrel yatknlk
lar, bir grubun toplumsal dokuda ayrt edilmesini salayabi
lir

19. yzyl Osmanl mparatorluu'nda Yahudi ve Hris

tiyan tccar ve araclardan oluan gayrimslim burjuvazinin

Mslman toprak snfndan ayrlmas gibi. Bireyler kltrel
zelliklerini znel olarak kendilerine mal ettikleri derecede,
bu zellikler ait olduklar kimlik gruplarnn ayrt edici sim
gelerini oluturur. Bu znelliklerin sosyolojik olarak anlam
kazanmasnn nkoulu sz konusu toplumsal grubun, ken
dilerine bahetmek istedikleri kimlii kamusal alanda somut
latracak biimde kolektif olarak da vurulmalandr. Byle
ce sosyal znelliklerini kamulatrarak kendilerini dile getirir,
hareket biimlerini belirler, sylemlerini belirler ve toplum
sal olarak var olurlar. te konumuz olan "Mslman bir l
kede slami burjuvazi" sorunsal bu belirleyici znellik zeri
ne ina edilecek.
Dsallatnlm znellikler, toplumsal ayrmlarn oluma
snda bir etken olarak karmza kar. Kltrel unsurlarn bi
im ve ierik asndan incelenmesi kar gruplarnn oluum
dinamiklerini ve bunlardan kaynaklanan toplumsal deiimle
ri anlamak asndan olduka gereklidir. Bir toplumsal grubun
zgnln anlamak ancak iinde bulunduu balamn sos
yo-ekonomik belirleyenlerini ve dier toplumsal gruplarla etki
leiminde kltrle kurduu ilikiyi inceleyerek mmkn olur.
Grubun, kendi znelliini kamusallatrarak nesnelletirme21

si ve bu kltrel zgnle gre kamusal alandaki konumu

nun koordinatlarm belirlemesi, kimliiyle var olma abasnn
nemli bir ynn oluturur.
ounluu Mslmanlardan oluan bir toplum asndan
bakldnda, "Trkiye'de lslami burjuvazi" kavram da by
lece gerek anlamna kavumu olur. "lslami" nitelendirmesi,
bu toplumsal grubun lslam dinine dahil olmasndan kaynak
lanmaz. Bu nitelendirme, kolektif mobilizasyonlann toplum
sal ve simgesel ina srecinde ve kendini temsil biimlerin
de lslami aidiyetin ayrt edici bir zellik olarak sahiplenilme
sinden ileri gelir. Bu aratrmada benimsenen "lslilmi" kavra
m, Mslman olma halinden farkl olarak, aktrn lslam di
niyle kurduu sahiplenici ilikinin kamusal alanda davuru
munu ifade eder.
lslami burjuvazi, belirli aktrlerin bilinli bir ina almas
nn rndr.5 MSlAD, otuzdan fazla kente yaylan ubeleri
sayesinde temsil ettii kar grubunun kitlesellemesinin, onun
siyasi-manevi eitiminin, ahlaki temsilinin, sosyo-kltrel en
tegrasyonunun ve kolektif bilin retiminin olanaklarm yara
tr. Sz konusu aratrma, bu temel dinamikleri, Trkiye'nin
1970-2010 yllan aras ekonomi ve siyaset tarihi ve 1990 yln
da MSlAD' kuran iverenlerin siyasal, ahlaki ve toplumsal or
ganizasyon faaliyetleri nda inceleyecektir.
Trkiye'nin 1930'lardan beri devam eden otoriter laiklik ta
rihi, 1970'lerden itibaren lslamc hareketlerin gelimeye ba
lamas, 1999 ylndan sonra ekonomide liberalleme ve dnya
ekonomisiyle btnleme ve Avrupa Birlii'ne katlm srele
ri incelememizin balamn oluturan temel unsurlardr. Ak
trlerin bu balama katklan ise lslilmc hareket iinden gelen
sekinlerin ekonomik alanda kolektif bir biimde mobilize ol
malar, iverenler alannda byk stanbul sermayesi ile reka
bete girecek lde kurumsal bir yapya kavumalar ve rasyo
nel aktrler olarak iadamlarnn lslam' ahlaki ncl ve top
lumsal-ayrt edici simge olarak benimseyen bir kar grubu bi
iminde yeniden retimi olmutur.
5
22

A.g.e.,

s.

377-378.

Ortak karlar (ekonomik olsa dahi) toplumsal anlamda ken

diliinden var olmazlar; bunlar ancak sz konusu karlar bir
arada tutma bilincine sahip aktrler tarafndan ifade edildii ve
bu karlarn kamusal olarak savunulmasn salayacak siyasal,
finansal, toplumsal6 kaynaklara sahip olunmas durumunda
var olurlar. Ortak karn yaplandrlmas, dile getirilii, ama
olarak benimsenmesi, olumakta olan grubun siyasal ve simge
sel temsil meselesinin zn oluturur.
MSAD aslnda bir toplama, etkileim ve sosyalizasyon
mekan olmann yan sra ayrca ortak bilin retimini mm
kn klan bir kolektif eylem aracdr. Demek "ilgilileri bir ara
ya getiren ve onlar kendi karlaryla ilikilendiren"7 karma
k bir toplumsal mekanizmann kalbinde yer alyor. Dar anla
myla, bymekte olan KOBt sahiplerinin karlarn kamusal
alanda temsil etmeyi hedefleyen bir kar grubunu8 ifade edi
yor. Demek ayn zamanda, yeni i sahalar, yeni giriimler ve
zenginlik yaratarak ulusal ekonomik kalknmaya hizmet ettii
ni ne sren iverenlerin vatanperverlik deerlerine ve slami
alma ahlakna prestij atfeden bir ahlaki stat grubu olutu
ruyor. Dolaysyla MSlAD'n kurucular ve yetkilileri bir "et
kin aznlk"9 olarak dnlebilir: Bu kiiler, slami burjuvazi
nin cemiyet sekinleri ve bu kar grubunun olumasnda n
c aktrlerdir.

lslam'la kurulan ilikiyi incelemek

Trkiye'de yeni lslami burjuvazinin ortaya knda slam'la
kurulan iliki nasl ve ne ekilde grnrlk kazanr? alma
mzda lslam'n aktrler tarafndan alglanma, deneyimlenme ve
davurulu biimleriyle eylem ve temsiller zerindeki etkileri,
tarihle ve sosyal balamla ilikilendirilerek eitlilik arz eden
6

Grossman, Emiliano, Saurugger, Sabine, Les groupes d'inttrtt. Action collective

et strattgie de reprtsentation, Paris, Annand Colin, 2006, s. 14.

Ofierle, Michel, Sociologie des groupes d'inttrtt, Paris, Montchrestien, 1994, 2.

bask., 1998, s. 44.

Grossman, Emiliano, Saurugger, Sabine, a.g.e., s. 11.

Thompson, Edward P., a.g.e. , 1988, s. 451.

23

sosyal bir olgu olarak ele alnacak. lslam'la kurulan iliki aktr
lere bir alg emas, simgeler dnyas ve manevi ufuk ereve
si 10 sunmaktadr. Bu iliki ayn zamanda kamusal alandaki ey
lemlere anlam veren, seferberlii motive eden bir ortak nokta
ve aktrlerin toplum sahnesinde kendilerini dier sosyal grup
lardan farkllatrarak konumlandrmalann salayan bir s
tnlk simgesi olarak karmza kyor.

Terminoloji meselesi
slam'n yeni grnmleri sosyal bilimlerde bir kavramsalla
trma ve adlandrma sorununa yol ayor.11 "Mslman", "s
lami" ve "lslamc" terimleri, lslam'la ilikili toplumsal hareket
leri ele alan almalarda kimi zaman birbirinin yerine geecek
ekilde kullanlyor olsa da ounlukla farkl biimlerde tanm
lanyor. Dolaysyla Trkiye'nin bu yeni burjuvazisini tanmla
mak iin neden "slami" nitelemesini setiimizi aklamak son
derece nemli.
"slam" szcnn analitik bir kavram olarak Mslman
toplumlardaki sosyal hareketleri aklamada gerekli ve yeter
li olduunu kabul eden kullanm son derece yanltcdr.12
"Mslman" szc bir kltr ve/veya dini inan ve pratikler
ve/veya ruhanilik anlamnda slam dinini yaayan ve ona ba
l olan bireyleri niteler. Kendini Mslman olarak tanmlamak,
ne bir dindarlk ne bir ideolojik ynelim ne de slam'la iliki
li siyasi bir angajman ifadesidir. Bu yzden ancak

kiiler Ms

lman olabilirler; toplumsal olaylar, politikalar, rgtler ya da

devletler deil... ve Mslmanlarn gerekletirdii hareketler
ya da benimsedikleri siyasi davalar mutlaka dini kimlikleriyle
balantl olmak zorunda deildir.
10

Geertz, Clifford, "La religion, sujet d'avenir", Wieviorka, Michel (der.), Les
sciences sociales en mutation iinde, Auxerre, Editions Sciences humaines,

2007, s. 429.
11 Gle, Nilfer, L l sllm i la rencontre des sciences sociales", Wieviorka, Mic
hel (der.), a.g.e. iinde, s. 419.
"

12
24

'

lsmail, Salwa, Rethinking Islamist Politics, Londra, New York, 1. B. Tauris,

2003, s. 10.

te yandan "Mslman siyasetler"13 teriminin, ama ve ge

rekelerini en azndan bir lde slam'la ilikili biimde ta
nmlayan Mslmanlarn, siyasi ihtilaf ve sylemlerini ifade et
mek iin kullanldn gryoruz. Ancak bu adlandrma anali

tik olarak yanlur; nk dini ve kltrel aidiyet ile siyasi an

gajman arasndaki byk mesafeyi gz ard eder. Bu noktada
"slamclk" kavram din ve kltr kodu olarak benimsenen ls
lam'la onun siyasi radikalleme biimlerini ayrt etmemize im
kan veren bir alm getirmitir.14 Sosyal hareketler, siyasetler
ve aktrler toplumsal yaamda slam'n belli bir yorumunun et
kinliini arurma talepleri vastasyla yeniden-slamileme sre
cinin nn atklar lde slamc olarak nitelendirilebilir
ler.15 "slamc" nitelendirmesinin lslam'a gnderme yapan tm
siyasi faaliyetleri tanmlamak iin kullanlmas sosyolojik ola
rak anlamldr nk analiz birimi olarak slam' deil akt
rn slam'la kurduu ilikiyi n plana karr ve bunu kltra
list bir bak asyla yapmaz.16 slamc siyasetler atma ve de
iim faaliyetlerini merulatrmak iin slami simgelere, sem
bollere ve geleneklere gnderme yapar. slamc aktrler kendi
hayadan iin bir anlamlandrma erevesi olarak benimsedik
leri slami hayat biimini toplumsal bozukluklara, adaletsizlik
lere ve baskya zm getiren bir topya halinde savunurlar.
slami topyann nasl algland bir kiiden dierine, slam
c bir gruptan tekine deiebilir ve zamanla dnebilir. An
cak slam adna ve onun araclyla kurulan siyasi ve sosyal gi
riimler, aktrn

lsldmc olarak tanmlanmasna

yeterlidir. Bu

yzden sz konusu terim, kiilere etki etme ve toplumsal d13

Eickelnan, Dale F., Piscatori, James, Muslim Politics, Princeton, New Jersey,
Princeton University Press, 1996; Mandaville, Peter, Global Political lsldm,
Londra, New York, Routledge, 2007.

14

Gle, Nilfer, a.g.e., 2007, s. 419

15

Kepe!, Gilles,Jihad. Expansion et dtclin de l'Islamisme, Paris, Gallinard, 2000,

s. 13, ve Le Prophete et Pharaon, Paris, Gallinard, 2012, s. II.

16

Kepe!, Gilles, Leveau, Remy (der.), Exils et royaumes: Les appartenances au

monde arabo-musulman d'aujourd'hui, Paris, Presses de Sciences Po, 1994, s.
236; Gle, Nilfer, "Ingenieurs Islamistes et etudiantes voilees en Turquie: en
tre le totalitarisme et I'individualisme", Kepe!, Gilles, Richard, Yann (der.), In
tellectuels et militants de l'lsldm contemporain iinde, Paris, Seuil, 1990, s. 191.
25

zeni slami ahlaka uygun bir biimde deitirme arzusuyla gi

riilen bilinli bir angajmana gnderme yapar. Dolaysyla sivil
toplum ya da ekonomik hayat iine lslam topyas adna an
gaje olmak en az saf siyasi militanlk kadar politik bir eylem
dir nk alanda da, bir kolektif bilincin yaratlmas ve tem
sil edilmesinin yam sra slam'la ilikili birtakm karlar etra
fnda toplumsal deiimi getirmek iin mobilizasyon sz ko
nusudur. "slami" terimi ise, yukarda belirttiimiz gibi, aktr
lerin kendilerini toplumsal alanda konumlandrma srelerin
de slam'n sembollerinin bir sosyal ve etik stat grubu unsuru
olarak ortaya koyulma durumunu tanmlar. lslami aktrler, s
lamc aktrlerden farkl olarak toplumsal dzeni slamlaurma
amacn gtmezler. Liberal demokratik dzen kapsamnda ya
ratlan slami frsatlardan yararlanrlar (bu farkllama yeni s
lami burjuvazinin oluma sorunsalnn znde bulunur). Bu
l tanmsal ayrtrma, kendilerini lslam'la balantlandran
toplumsal aktrlerinin ortak ve farkl yanlarn ayrt etmemize,
zaman ierisinde geirdikleri dnmleri izlememize ve bu
aktrleri, slam'la ilikilerinin doasna ve bu ilikinin kamusal
alandaki temsiliyetine gre, sosyolojik olarak tanmlamamza
imkan verir. Bu tanmlamann zc/kktenci yaklamlarn tu
zana dmemize engel olmas ve lslam'n kamusal yansma
larnn eitliliini grmemizi salamas beklenir.
Altn izerek slami burjuvazi terimi altnda incelediimiz
sosyal gruptan ska "Mslman burjuvazi" olarak bahsedildi
ine tank oluyoruz. Ancak MSlAD'n temsil ettii ya da s
lami sivil toplum kurulularnda kendini kamusallatran bu
gruplara "Mslman burjuvazi" denilmesinin byk ounlu
unu kendini Mslman olarak nitelendiren bir toplum iinde
aklayc bir deeri yoktur. Bu tanmlama, bu grubun ayrt edi
ci sylem, hareket ve olu biimlerini gzden karmamza ve
onlarla kendini bu grupla siyasi ve sosyal olarak zdeletirme
yen ama Mslman olduunu belirten dier gruplar arasndaki
znel farkllklar ayrt etmemize engel olur.
"Mslman burjuvazi" tanmn, 20. yzyln balarnda n
ce ttihat ve Terakki Cemiyeti ve sonra da gen Trkiye Cum26

huriyeti devleti tarafndan Mslman dinine mensup iadamla

nnn teviklerle desteklenerek yeni ulus-devletin ekonomik ge
limesi iin bilinli olarak yaratmaya alt "Mslman ka
pitalist sermayedar snf" iin kullanmak anlaml olur.17 n
k bu grubun kendini ayrt etmek istedii sermayedar grubun
dan fark gerekten de dini ve kltrel aidiyetlerdi. Osmanl
mparatorluu dneminde otonom sermaye sahibi olan ve bu
nedenle de burjuva olarak nitelendirilebilecek grup gayrims
lim tccarlardan oluuyordu.18 Oysa ki gnmz Trkiye'sin
de toplumsal farkllklar dini ve mehzepsel ayrmlardan ziyade
dinin yorumlan, yaan, sahiplenilii ve da vurulu biim
leri ekseninde oluuyor.
Burada incelediimiz yeni burjuvazinin temelinde slam' si
yasi ve ekonomik taleplerinin merkezine koyan slamc sekin
lerin militan nitelik tayan siyasi kolektif mobilizasyonlan var.
Gnmzde ise slami burjuvazi, ounlukla kurucu sekinler
de sz konusu olduu gibi slamc aktrlerden deil, daha ziya
de dindar iadamlanndan oluuyor. ladamlannn dinle kurdu
u ilikinin ak ve deiken olmas, sz konusu iverenler bur
juvazisini "slami" bir topluluk olarak ele almamza ve kkenin
de bulunan slamc kar-sekinlerden ne ynde farkllauklan
n fark etmemize olanak veriyor. Bu dnm de "slam'n ka
musal yaamdaki kltrel ve bireylere zg olan ve siyasal yak
lamlarn glgede brakt ynlerini"19 grmemizi salyor.

lslam ve ekonomi
1970'li yllara kadar slam ve ekonomi zerine yaplan alma
lar temelde Weberci sosyolojiden esinleniyordu. Bu alma
larda slam, Batc modernlemenin zgnln ifade eden
bir karlatrma nesnesi olarak kullanlyordu. Weber slam'
17 Toprak, Zafer. Milli lktisat. Milli Burjuvazi Trkiye'de Ekonomi ve Toplum
1908-1950, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlan, 1995.
18

Keyder, alar, State and Class in Turkey. A study in a capitalist development,

Londra, New York, Verso, 1987.

19

Gle, Nilfer, a.g.e,. 2007, s. 419.

27

kapitalizmin ruhuna tmyle aykr bir ahlak anlay retmi

olan bir mcahitler dini olarak kabul eder.20 Bu dizginsiz ve
mistik unsurlardan, irrasyonel karakterinden ve gelenekselci
gndelik ahlakndan tr slam, klasik literatrde kara daya
l ekonomik faaliyetlerin ve ekonomik kalknmann nnde bir
engel olarak grlr.21 Bu bak as slam toplumlar hakkn
da tarih-d ve duraan bir imge yaratlmasna neden olmu
tur. 22 Ama lslam'n kapitalizmin gelimesiyle badamad y
nndeki iddia, dinin Mslman topluluklar zerindeki etkisi
nin tarihsellii ve balamsall iinde incelenmesiyle rtl
mtr.23 Bununla birlikte, Weberci yaklam etkisini uzun s
re daha devam ettirmitir.24
1980'li yllardan itibaren slamc hareketlerin ykseliiyle bir
likte slam dini, eriatn yeniden tesisi iin kullanlan ideolojik
bir ara olarak ele alnmaya balar.25 Aslnda slamc reformcular
Mslman medeniyetinin k nedenini yapsal aklamalar
da aramak yerine Weber'in argmanlarnn izinden giderek te
melde Mslmanlkta ileciliin var olmayna balayarak
zmlemilerdi.26 Dolaysyla bu reformcular, modem toplumun
ve "gerek slam'n" dman addedilen kadercilii, eylemsizlii
20 Weber, Max, Economy and Socicty. ROTH, Guenther, WITTICH, Claus (der.),
Berkeley ve Los Angeles, California, University of California Press, 1978, Cilt 2, s.
626; L'tthique protestante et l'esprit du capitalisme, Paris, Gallinard, 2003, s. 117.
21 lgener, Sabri F., iktisadiZllmenin Ahldki ve Zihniyet Dnyas, lstanbul, De
rin, 2006; Kuran, Timur, "lslam and Underdevelopment: an old puzzle revisi
ted", Islam and Mammon: The Economic Predicaments of Islamism iinde, New
Jersey, Princeton University Press, 2004, s. 121-149.
22 lgener, Sabri F., Zihniyet ve Din: Isldm, Tasawuf ve Zllme Devri lktisat Ah
lak, lstanbul, Derin, 2006, s. 58; Turner, Bryan S., Weber and Islam, Londra ve
Boston, Routlegde & Kegan Paul, 1974, s. 3; Wuthnow, Robert, "Religion and
Economic Life", Smelser, Neil ]., Swedberg, Richard, The Handbook of Econo
mic Sociology iinde, Princeton, NJ., Princeton University Press, 1994, s. 627.
23 Rodinson, Maxime, Islam et Capitalisme, Paris, Seuil, 1966. Turner, Bryan,
a.g.e., 1974.
24
25

26

Charles, Raymond, L'ame musulmane, Paris, Flammarion, 1958.

rnein Birdal, Murat, "The Rise of Religious Corporations in Turkey: In
corporation of Religious Values into the Economic Sphere", Ynetim, Haziran
2006, Cilt 17, No. 54, s. 40.
Turner, Bryan S. "Islam, Capitalism and the Weber Theses", The British]our

nal of Sociology,June 1974, Cilt 25, No. 2, s. 240.

28

ve mistisizmi reddederek bir "hakiki Mslman" olma yolu iz

diler. Amalan; ilecilik, aktivizm ve sorumluluk ahlakyla, ger
ek ve saf Vahyi yeniden hayata geirmekti.27 Tam Islani dzen
kurulunca toplumsal ilerleme de kendiliinden gelecekti. n
c dnyac bu kktenci hareketler tarafndan Islani bir ekono

mik rejimin kurulmas projesi, baz Barl oryantalist aranrma

clar tarafndan yeni bir kalknma modeli olarak bile grld.28
Bu reformcular ve Islami hareketler hakkndaki almalar
da Weber'in yolunu takip etti ve Islami ahlak ile Protestan ah
lak arasnda kapitalizmin ruhuyla semeci yaknlklar bulu
nan ilevsel bir analoji kefetmek, yoksa da icat etmek istediler.
1 980'lerden beri yeni bir Mslman iadam ideal-tipi ve s
lami bir giriimcilik modeli tanmlamas yapmak ynnde a
balar mevcut. Aslnda birbiriyle attma halindeki "oryantalist
ler" , "lslam-kartlan" ve Islamc reformcular, lslam'a toplum
sal balamdan bamsz mutlak bir yekparelik atfetme ynnde
birleirler; oryantalistler bunu Bat modernliinin zgnl
n ortaya koymak iin, ikinciler rk-yabanc dmanl ne
denlerinden tr, sonuncular ise "Hz. Muhammed'in dininin
gerektirdii adalet ve toplumsal dengeyi tesis etmek iin Ku
ran'n hkmlerine dayanan bir ekonomik sistem"29 kurmak
ve Bat'ya kar bir ittifak tekil etmek adna yapyorlar. M
SIAD'n 1994 ylnda yaymlad

Homo lslamicus isimli kitap

da tek ve yekpare bir zihinsel yaplandrmaya dayal soyut bir

"Mslman" tasavvuru sunduu ve Mslmanlarn iinde yer
aldklar gerek sosyo-ekonomik balamlarn eitliliini gz
nne almad iin bu izgide kabul edilebilir.
Kimi arattrmaclar da Weberci sav rtmek ve Protestan
ahlaknn ilevsel adan dengi bir "lslam ahlak" tanmlamak
27

lgener, Sabri F., a.g.e., 2006.

28

rnein Cam. Olivier, "Religion et developpement dans les pays musulmans:

elements d'economie lslAmque", Sodal Compass, 1992, Cilt 39, No. 1, s. 55-65.

29

Dumont, Paul, "Le modele economique lslilmique dans la presse Islamis

te turque. L'Etat et l'etatisme en question", Prochazka-Eisl, Gisela, Strohme
ier, Martin (der.), The Economy as an lssue in the Middle Eastern Press iinde,
Neue Beibefte zur Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, Viya
na,

2008,

s.

55-73.

29

adna ayn yolu izledi. Trkiye'de Fethullah Glen hareketini

analiz eden kimi yazarlar modem kapitalizmle lslam'n i ie
geiini incelemek adna Weber'in Protestan ahlaknn etkileri
hakkndaki savm benimsiyorlar. Ruhani lider Glen, bireyin
tm karar ve eylemlerinin temel gds olarak lslami dindarl
yeniden canlandran bir retiyi yayyor. Ve bunu, gnmz
piyasa toplumunun geliimini destekleyen "dnyevi bir lslami
ileciliin" douu olarak sunuyor. "Liberal lslam" olarak nite
lendirilen bu reti, disiplinli almaya, milli ve dini deerlerle
giriilen abalara vurgu yapyor ve muhafazakar Anadolu KO
Bl'lerinin ekonomik mobilizasyonlarnn temeli olarak sunu
luyor.30 Protestan reformu ile "lslami pritenlii" douran bu
ideoloji arasnda bir paralellik kuran almalar F. Glen hare
ketinin dindar Mslmanlarn ekonomik faaliyetlerinin rasyo
nelletirilmesine, Trkiye'nin ekonomik kalknmasna ve l
kenin lslami kimliiyle uyumlu bir biimde modernlemesine
nemli bir katk sunduunu ileri sryorlar.31
Anadolu kentlerindeki iadam topluluklarnn gelime
si zerine yaplan dier almalarda da 1990'lardan itibaren
bir "Kalvinist lslamclar" grubunun olutuu ve bir "Protestan
lslam"n ortaya kmaya balad dile getiriliyor. Bu tanmla
malarn ilki European Stability lnitiative'in (ESi) , ikincisi ise
Trk sosyolog Hakan Yavuz'un ortaya att kavramlardr.
ESi, Kayseri yresindeki byk irketlerin iverenleri nez
dinde yapt almada, Orta Anadolu'da dini muhafazakar
ln geirdii toplumsal dnmleri ortaya koymay hedef
lemi ve bu grubu "Kalvinist lslamclar"32 olarak tanmlam30 Aras, Blent, aha, mer, "Fethullah Glen and His Liberal 'Turkish lslam'
Movement," The Middle East Review of Intemational A.ffairs, Aralk 2000, Cilt
4, No. 4.
31

zdalga, Elisabeth, lsllmcln Trkiye Seyri: Sosyolojik Bir Perspektif, stan

bul, lletiim Yaynlan, 2006, s. 233-273; Seluk, Uur, "Islamic Puritanism
as a Source of Economic Development: Contributions of Glen Movement",
Londra, 25-27 Ekim 2007, konferans konumasnn metni. Yavuz, Hakan M.,
Esposito, john L., Turkish lsllm and the Secular State: the global impact of Fet
hullah Glen's Nur Movement, Syracuse, N.Y., Syracuse University Press, 2003.

32 ESi, Les Calvinistes lsllmiques: Changements et conservatisme en Anatolie Cen

trale, Berlin-lstanbul, 19 Eyll 2005.
30

t. almann ardndan kaleme alnan raporda Kayseri'de bir

ok kiinin ekonomik baary ve cemaatlerinin glenmesi
ni Kalvinizme ve Protestan alma ahlakna gnderme yapa
rak tanmladklar belirtilir. Rapor ayn zamanda "slami bir
Protestanln"33 ortaya ktn ileri sren Hilmi Yavuz'un
eserlerine de gnderme yapar. Bu sav, 1980 ylndan beri s
lami ideallerle yeni dindar toplumsal snflarn maddi karlar
arasnda gitgide byyen bir koutluk olduu varsaymna da
yanr. Buna gre, slam davasn ileriye tamak iin bilimin ve
modem teknolojilerin benimsenmesini tleyen slamc G
len hareketinin retileri araclyla Anadolu'nun dindar zel
likleriyle tannan ekonomik gruplar iinde bir Protestanla
ma sreci yaand ileri srlr.34 H. Yavuz bu hareketi Tr
kiye'de sessiz bir slami reformun ilerleyii olarak yorumlar.35
Aslnda bu yaklam, ortaya yeni kan birtakm slami olgu
lar, Bat'dan dn alnan kategorilerle aklamaya alr. Sz
konusu almalar teleolojiktir nk Protestan ahlaknn 16.
yzyl Avrupas'nda kapitalizmin gelimesi zerindeki etkile
ri ile benzerlikler bularak Glen hareketini merulatrmak ve
kendi retisini reformcu zelliklerle donatarak Trk toplu
munun yeni kapitalist ahlaknn motor gc haline getirmek
hevesindedir. te yandan bunlar, Mslman dindar iadam
larmn ekonomik faaliyetleri erevesinde slam'la kurdukla
r ilikiyi incelemek yerine ruhani bir liderin teolojisini betim33

"Les musulmans deviennent-il des protestants?", Yeni Aktel, 2005; Yavuz,

Hakan, Islamic Political Identity in Turkey, Oxford, New York, Oxford Univer
sity Press, 2003.

34

ESi, a.g.e., s. 26.

35

H. Yavuz kapitalist pazarn dinamiklerinin lslam ile i ie getiini ne srer

ve lsllm'n metalatrlmasn eletirir. Ancak Protestanlkla kurulan analoji
olduka mekanik bir benzetirme olarak grnmektedir. lki din ve farkl top
lumsal balamlarda ve iki farkl dnemde meydana gelen iki toplumsal dn
m arasnda protestanlama adyla kurulan analoji yeterince ikna edici grn
myor. Bunun yan sra, sosyal aktrlerin lslam diniyle kurduklar iliki elbet
te bir dnm geiriyor. lsllm ahlaknn kapitalist manukla uyumlulamas
da kimi "insanlarn deerlerinde bir erozyona" yol aabilir. Bkz. Salmon, An
ne, Moraliser le capitalisme?, Paris, CNRS Editions, 2009, s. 242. Ama yine de
bu lsllm'n iinin boalulmas anlamna gelmez ve Protestanlkla da benzerli
i olduu sylenemez.

31

leyici bir tarzda ele alarak yeni slami olgulara olduka dolam
bal ve indirgeyici tanmlamalar getirirler. Bu sosyolojik al
malar F. Glen'in retisini aka onaylar ve hareketini des
tekler niteliktedir. Bunlar daha ziyade Trkiye'de yeni ve tek
tip bir slam'n, Mslman olmann yeni ve hatta yegane bii
minin ve yeni bir slami cemaatin siyasi ve manevi anlamda in
asnn merulatrlmas abalan olarak yorumlanabilirler.
Bu trden almalar, maddi bir konumlana dini anlam
yklemeye, ortaya kan bir dizi toplumsal gereklii kltrel
terimlerle aklamaya alr.36 lslam'a atfedilen Protestan-tipi
ahlak ancak bir ihra kopyas olabilir.37 Yeni lsmi burjuvazi
nin mensuplarn "Kalvinist lsliimclar" olarak adlandrmak ya
da piyasa toplumunda slam'n yeni grnmlerini "Protestan
bir tslam"n ortaya k olarak grmek, ancak Sanbay'm de
dii gibi "slam' Weberletirmek38" anlamna gelecektir. Bu te
rimler sosyal bilimler asndan gerei anlama abamzda ya
nltc bir absurditeden teye gitmez.

islim ile modern kapitalizmin btnlemesi

slam dininde yaanan deiim srecinin, aktrlerin tslam' ya
ay biimlerinin modem kapitalist toplum yasalaryla kar
lamasndan kaynaklandn ileri srmek daha doru bir tes
pit olur. Birey, piyasa a iine girdike ekonomik dzen ona
birtakm ekonomik davran normlar dayatnaya balar39 n
k birey kapitalist sistemi, iinde doduu ve yaamak zorun
da olduu kanlmaz bir olu olarak karsnda duran, devasa
bir kozmos olarak alglar.40
36
37
38

Geertz, Clifford, a.g.e., s. 430.

Turner, Bryan 5., a.g.e., Haziran 1974, s. 241.

Bu, lslAm' yapsal etkenlerden azade biimde incelemek ve buna karn Ms

lman lkelerin toplumsal, ekonomik, siyasal, blgesel, kltrel ynlerini
Weberci oryantalist okuma emasna gre yorumlamak anlamna gelir. San
bay, Ali Y., "Weberletirilmi lslAm", Birikim, ubat 2006, s. 86-92.

39

Weber, Max, L'tthique protestante et l'esprit du capitalisme, Paris, Gallinard,

2003, s. 29.

40 Thompson, Edward P., a.g.e., s. 325.

32

Jrgen Habermas'a gre piyasa toplumu kendini srekli ola

rak yeniden retir ve srekliliini salayabilmek iin bireyle
rin yaadklar kiisel dnyalar, dntrmek zere, ele gei
rir.41 Alman dnr zel hayatlarn rasyonel yap tarafndan
ele geirilmesinden yola karak, ekonomik rasyonelliin, ege
men olduu yerde srekli olarak alann genilettii sonucu
na varr. Bu rasyonellik, toplumsal geliiminin nceki bir aa
masnda ya da kapitalist olmayan toplumlarda, kendi znde
bir amac olan -din, kutsallar gibi- karmak sistemleri, kapi
talizmin amalarnn hizmetine tabi eder.42 Sonu olarak, kapi
talist dnya dzeni ylesine salamlamtr ki adeta baary
ya da baarszl tarif eden fzik kanunlarna sahip "ikinci bir
doa"ym gibi ilemeye balamtr: Hayatta kalma istei bire
yi bu kanunlara uymaya zorlar.43
Yeni lslami burjuvazinin yeni gelenei iki farkl kaynaktan
beslenen iki dzenin i ie gemesiyle44 olumutur: kendini
ahlaki bir yap olarak ortaya koyan kapitalist dzen ve iveren
lerin dindarca bal olduu dnlen lslam.
Kapitalist sre lslam hakknda yeni simgesel yorumlar, de
neyimler ve sylemler retir. Buna karlk slam da ekonomik
faaliyetleri bu yeni simgeselliklerle donatrken arasal rasyo
nellii de yeni hedeflere ynlendirir. Patrick Haenni'nin gz
lemlerine gre l 990'l yllardan itibaren "lslamclama sreci
nin burjuvalamas . . . kentli burjuvalarn ve ihracata ynelen
tccar snflarn ykselen toplumsal hareketlilik dinamii ile
kesiir... ve bu da dini seeneklerin dnyevi beklentilere uydu
rulmasna yol aar."45 Bylelikle kapitalist giriimcilik klt
r kendisini "lslami ynelimli" yeni yorumlama biimleri al41

Habennas, jrgen, Thtorie de l'agiY communicationnel, Cilt 2: critique de la ra

ison fonctionnaliste, Paris, Fayard, 1987, s. 167.

42

A.g.e, s. 14.

43

Salmon, Anne, Ethique et oYdre economique: Une entYeprise de seduction, Paris,

CNRS Editions, 2002, s. 12.

44

lslam ile farkl kaynaklarn i ie geiinin sosyolojik anlamlandrmas iin ba

knz, Gle, Nilfer, l ie Geiler: lslam ve Avrupa, stanbul, Metis Yaync
lk, 2009.

45

Haenni, Patrick, L'lslilm de maYcht, Paris, Seuil, 2005,

s.

9-10.

33

tnda ortaya koyar ve "piyasa artlarna uygun bir lslam" orta

ya kar.
Yeni slam ahlak ile pritenlik arasnda bir analoji kurula
caksa, bunu piyasa dinamikleri ile lslam'n yeni temsilleri ara
sndaki semeci yaknlklardan yola karak yapmak daha ik
na edici olacaktr. slam gitgide Mslmanlarn tketim top
lumuna entegrasyonunun ana izlei haline geliyor: slami tem
siller pazarlanabilir ve tketilebilir biimler alarak esnek piya
sa koullarna ve toplumsal deiim eilimlerine uyarlanyor.
lslam'n totaliter siyasi tanmlamalar zayflyor ve din kiisel
projeler, baarlar ve sosyo-ekonomik ykselme gibi konular
da, giriimcinin benimsedii ahlak anlayna ilham veren bir
kaynaa dnyor. Bylece, "siyasal anlamda etkisizletiril
mi ve toplumsal anlamda burjuvalam yeni dinsellikler"46 s
lami dindarln piyasa mekanizmalaryla btnlemesini gz
ler nne sermeye balyor.
lslam'n bu grnm, baka bir eilimle daha kesiiyor: eko
nominin ahlakiletirilmesiyle. . . Souk Sava ertesinde ABD'de
ortaya kan "i ve iyeri etii"

(business ethics) hareketi, ekono

mik ilikilerin ahlakiletirilmesi yaklamyla ilikili olarak giri

imci "erdemlerini" yceltiyor.47 Bu arasal mantk, 1 990'l yl
lardan beri kendini 'giriimci ahlakyla' ifade ediyor: Farkl ka
muoyu kitleleri nezdinde olduka esnekleebilen bir ahlak anla
y dorultusunda ideal bir giriimci imaj48 kurarak, kapitaliz
min hizmetine soknaya alyor. Sz konusu hareket, verimli
lik ile erdem ve irketin ekonomik anlamda k ile egoizm
arasnda pozitif korelasyon kurulmas sayesinde hzla kendini
kabul ettiriyor.49 "Erdemli kapitalizmin uluslararas sivil dini"
46

A.g.e., s. 33.

47

Colonomos, Ariel, "La morale de la croyance dans les profts de la vertu", Re

vue intenationale des sciences sociales, 2005/3, No. 185, s. 501. Kapitalizmin
ahlakiletirilmesi konusunda Franszca eserler iin bkz. Salmon, Anne, a.g.e.,
2002 ve 2009; Mercier, Samuel, L'Ethique dans les entreprises, Paris, Reperes,

1999; Anquetil, Alain, Qu'est-ce que l'tthique des affaires, Paris, Librairie Philo

sophique J; Vrin, 2008; Comte-Sponville, Andr\

Paris, Albin Michel, 2004.
48

Mercier, Samuel, a.g.e., s. 1 1-12.

49

Colonomos, Ariel, a.g.e., s. 506.

34

Le capitalisne est-il moral?,

haline gelen ve toplulua kar sorumluluk duygusunun yarar

lan konusunda ahkam kesen bu ahlak, kapitalist dnyaya kay
bettii bysnn yeniden kazandrlmas misyonunu stlen
mie benziyor.50
"lletme ahlak" , akn kkenlere sahip olan Protestan ahlak
nn ve kalknmac ahlakn aksine kaynan ekonomik alandan
alr ve temel amac da kapitalizmi desteklemektir. Dolaysy
la onun esas zellii modem kapitalizme kk salm olmas ve
bir verimlilik ve kalknma unsuru olarak arasal bir rasyonellie
gre retilmi olmasdr. En byk hedefi, ekonomide rol oyna
yan aktrlerin kapitalist eylemler iin motivasyonunu artrmak
tr. Bylelikle birey, zenginliin hizmetine girecek bir kaynaa
dnr. 51 Bireyin ekonomik rgtlenme iinde piyasa koulla
rna gre sosyallemesi, onun kiisel zelliklerinin -kltr, din
le kurulan iliki, siyasi eilimler, cinsellik- piyasa dinamikleri
dahilinde yeniden biimlendirilerek metalatnlmasma yol aar.
Mslman toplumlarda piyasa sivil toplumu ele geirdike, din
dar Mslman'n dnyas da ekonomik sistemle btnleir ve
buna lslami aidiyetlerinin toplumsal olu ve ekonomik davra
n biimleriyle eklemlenmesi elik eder. Bylelikle lslam'a dair
imge ve iaretlerin yeniden yorumlanmas, lslam ahlaknn mo
demiteyle btnleme tarzlar ve piyasa normlarna uygun din
darlk temsilleri ile kar karya kalrz.
"Her dinin kiisel ve kolektif olarak yaann ve biimlendi
riliini belirleyen dnya grn anlamak iin psikolojik, etik
ve toplumsal zelliklerin eitliliini gz nne almak"52 gere
kir. Trkiye'de piyasa toplumu erevesinde dindar Mslman
iadamlanmn lslam diniyle kurduu ilikiyi bu trden yatay bir
analizle ele almak ancak lslam'la kapitalist modernitenin nasl i
ie getiini incelemekle mmkn olacaktr. l ie geme kav
ram burada son derece nemli: Kavram ncelikle lslam'n a
dalna vurgu yapyor ve dolaysyla onun kamusal temsilleriy
le modemitenin temalanmn -kapitalizm, rasyonellik, demokra50 A.g.e.,

s.

509-510.

a.g.e., 2009, s. 97, 155-162, 240-241.

a.g.e., 2006, s. 57.

51

Salmon, Anne,

52

lgener, Sabri F.,

35

si- birbirine yaknl ve biraradal53 sorununa dikkati ekiyor.

Burada iki olgunun kendini ifade etme ve anlamlandrma dnya
larnn karlkl alverii ve dnm sz konusudur.
MSlAD yesi iadamlannn lslam'la kurduklar iliki her
trden zc yaklamdan uzak durarak saha almasndan elde
edilen verilerle balam.lan gz nne alarak incelenecek. Gr
tmz iverenler lslami dindarlklarn kesin bir dille ifade et
mitir. Dolaysyla amacmz, karlarn olumasnda bu dindar
ln etkisini incelemek ve lslam'la kurulan ilikinin inasnda
ve kamusallaunlmasnda karlarn ve pratiklerin etkisini orta
ya koymaktr. Bu olguyu Trkiye'de lslam.i burjuvazinin oluu
mundaki tarihsel kesitleri izleyerek, modemiteyle, demokrasiy
le, Avrupa'yla ve arasal rasyonellikle nasl i ie getiini teleo
lojik olmayan bir tarzda ele alarak inceleyeceiz. ncelikle ara
unnamzda MSlAD'm kurucularnn kiisel hayat hikayeleri ve
motivasyonlar bu grubun inasna anlam veren temeller olarak
ele alnacak. Kolektif mobilizasyonda lslam'la kurulan aidiyet
ilikisinin etkileri ise her aamada, siyasal alanda siyasal partiler
le ve iverenler alam iinde dier iadam rgtlerinden TSl
AD'la kurduklar ilikiler erevesinde incelenecek. ikinci olarak
siyasal ortama gre lslam'la kurulan ilikinin deiimi ve aktr
lerin konumlan, aynca karlarn deimesiyle balanul ola
rak lslam.i olgunun kamusal edimlere ne biimlerde eklemlen
dii ortaya konulacak. nc olarak, sz konusu burjuva kesi
minin lslam'la ilikisi, MSlAD'a kaulma sreci, kolektif kimli
in tanmlanmas ve rgt kltrnn ileyii asndan ele al
nacak. lslam'n, MSlAD'l sekinlerin alma prensiplerinde
ve iyeri ynetiminde belirleyici olup olmad sorgulanacak. ls
J.am'la kurulan iliki son olarak karmak ve ahenkli bir yap ol
duu varsaylan alma ruhunun bir unsuru olarak incelenecek:
Yani kiisel dindarlk, iadarnlanmn manuklanmn, motivasyon
larnn ve eylemlerinin dilsel ve edimsel (pedonnatif) ifade biimlerinin bir unsuru olarak gzlemlenecek.

53
36

Gle, Nilfer Interptnttrations: L'lslilm et l'Europe, Paris, Galaade Editions,

2005, s. 1 1 , 13.

BiRiNCi BLM

KURULMA DONEMi

KURUCU KADRO: ISl.AMi BURJUVAZiNiN

OLUMASINA DAiR ANLATI
MSlAD'm kurulu sreci, aslnda ona bir biim, bir rgt kl
tr ve bir halet-i ruhiye kazandran giriimcilerin znellikleri
ni yansur. Kendilerini dernee tmyle bal olarak ifade eden
kurucunun kiisel hayat hikayeleri, Trkiye'de yeni lslami
burjuvazinin oluumunu incelemek asndan son derece elve
rili birtakm zgnlkler ve benzerlikler banndnyor.
Bu kiisel ykler, iki farkl sermayeye sahip1 yeni bir sekin
grubunun oluum gzergahn gzler nne seriyor: bir yan
dan Batllama, otoriter seklerleme ve ekonomik kalknma
dan gelen bir modernleme sermayesi ve dier yandan lslami
sosyalizasyondan kaynaklanan lslami bir sermaye. Bunlar M
SlAD'm kkenindeki toplumsal gc oluturan lslami kar
sekinler grubunun2 tipik gzergahn olutururken ayn ia1

Sermaye kavram almamzda Bourclieu'nn kulland biimiyle ele aln

mtr. Bkz. Bourdieu, Pierre, "The forns of capital", Granovetter, Mark,
Swedberg, Richard (der.), The Sociology of Economic Life iinde, 2. bask.
Cambridge, Westview Press, 2001, s. 96.

Gle, Nilfer, "Secularism and Islamism in Turkey: the making of elites and
counter-elies", Middle East]oumal, 1997, Git 51, No. 1, s. 52.
37

manda slamc mobilizasyonun modelini de bnyesinde ba

rndryor: siyasal slamclk, entelektel slamclk ve toplum
sal slamclk.

Cahit Bey ve siyasal mcadele

Kurucu kadroda yer alan Cahit Bey 1963 ylnda, bir Karade
niz kenti olan Zonguldak'ta domu. mam Hatip Lisesi mezu
nu olan Cahit Bey3 1985 ylndan beri i pazar iin metal kent
mobilyalar reten bir aile iletmesinin genel mdrln ya
pyor:
"Ben 1935'ten beri ticaret hayatnda olan bir ailenin nc
kuak ferdiyim. Doduumuzdan beri kendimizi siyasi ha
yatn iinde bulduk, 70'li senelerde. Tabii 70'ler 90'lardan,
2000'lerden ok farkyd. 70'lerde ciddi siyasi ekimeler var
d. Lisedeydim ben o zaman. imam-hatip lisesi mezunuyum.
Ailemde siyasi bir kimlik vard. Dedem MNP'nin kurucula
rndan, babam Zonguldak'ta ile bakanl yapt, byk am
cam da stanbul il bakanl. Dedem Zonguldak il bakany
d ve Erbakan'n yakn arkadalarndandr, Erbakan'm aabey
dedii bir kii konumundayd. Biz bu siyasi hayatla lisede, or
taokulda tantk. Ben '77 seimlerinde evket Kazan'a ofr
lk yaptm, Zonguldak'tan milletvekili adayyd. iki ay, gece
gndz dedem beni ona tahsis etti... Zonguldak'ta beni tan
mayan yoktu."

Cahit Bey, Zonguldak'ta olduka tannan tccar bir aileden

geliyor. Babas yrenin saygn ve nfuzlu tccarlarndan biri.
Aynca aile fertleri de 1970'lerden beri yerelde Milli Gr ha
reketinin siyasi partileri iinde bulunmular. Cahit Bey slami
sermayesini4 babasndan edinmi ve kendi kiisel hikayesi de
3

Takma isimler kullanlmur. Grlen kiilerin demek iindeki grevleri ve

konumlan sosyolojik deerlendirmeyi yanlnnayacak ekilde de olsa deiti
rilmitir. Grmelerin ieriklerine sadk kalmak adna alnularda hibir dei
iklik, dzelme yaplmam, sylenenler konuma dilinde braklmur.

Bu aratrmada "sermaye" terimi Bourdieu'c anlamda, zaman iinde birik

tirilen, kar ya da kazan yaratma gc olan ve kendini belli bir biimde ya

38

bu mirasn etkisi aluncla ilerlemi. Ailenin slamc kimlii hem

okul hayauncla hem de sosyalleme mekanlarnda ve biimle
rinde etkili olmu. stei dnda imam-hatip lisesine kaydolu
u bunu dorular nitelikte:

"Okulu birincilikle bitirmitim. Bir ilkokul retmenim var

d, hi unutmam. Benim imam-hatipe gideceimi renince,
tesadf de okul onun evinin karsndayd, okula geldi, baba
ma gitti hemen. 'Sizden rica ediyorum bu ocuu buradan aln,
burada harcanacak. Onun yeri buras deil. Bu ocuk yurtd
mda okuyacak, Boazii'ne gidecek,' dedi. Sonra ben babamla
konutum bu manzaray grnce, 'Baba ortaokulu birincilik
le bitirirsem beni elikel Lisesi'ne alr msn?' dedim. 'Olur o
lum,' dedi. 9.9 ortalama ile bitirdim okulu.

Baka okula alnmadnz m?

- Babam beni almak istedi okuldan, liseye vermek istedi.
Mehmet elikel Lisesi ok eski ve zel bir okuldu. Trkiye'nin
birok siyasetisinin okumu olduu bir okul. Sonra almad.
Dedemi ineyemedi babam. Dedem 'Almayalm, bize yak
maz,' dedi, 'olmaz, uygun olmaz,' dedi. Orada liseyi bitirdim.

Dedeniz bunun uygun olmayacan kendi siyasi kimlii se

bebiyle mi syledi?
- Tabii, siyasi kimliiyle ilgili. Bir imam-hatip mcadele
si veren bir insan, senelerdir. Torununun oradan alnmas. . .
Ona da hak veriyorum. Biz abimle okuyorduk. Ahim de u an
da ASKON'un ynetiminde. O daha politikac, siyaseti bir inda eitli biimlerde ortaya koyan "zenginlikleri" tanmlar. Ekonomik, klt
rel ve sosyal sermayeden bahsedilebilir. Bourdieu, Pierre, "The forms of capi
tal", Granovetter, Mark, Swedberg, Richard (der.), The Sociology of Economic
Life, 2. bask. Cambridge, Westview Press, 2001, s. 96; Bourdieu, Pierre, "The
forms of capital", j. G. Richardson (der.), Handbook of Theory and Researchfor
the Sociology of Education, New York, Greenwood Press, 1986, s. 241 . lslami
sermaye terimi ise, lsiamt sosyalleme sonucu kazanlan ve kamusal hayatta

farkllk yaratan lslam inancna, geleneklerine, sembollerine olan ballkla sa

hiplenilen kiisel ve toplumsal aidiyet zelliklerini tanmlar. Bu ynyle kl

trel sermayeye yakndr. Bu tanm genel bir sosyolojik kullanm iin olup ls
Jam1a balannlandnlan ekonomik giriimler ve ekonomik zenginlikten fark
l bir zellik ierir.

39

sandr. Bense daha teknik yn, araurma yn . . . Endstriy

le, tasarmla, fenle ilgilenen bir yapm var. Sonuta tabii, lise
yi bitirdik. Hatta okula hi defter kitap getirmedim. tk sene
direk getim. Okul birincisi oldum. Lise drtte de ikmale kal
dm. Ben diplomay almayacam dedim. Yani okuldan sou
dum nk ieri alndm filan, cezaevine girdim, yarglandm
o tarihlerde. Sonra da ticaret hayatna balamuk artk."

slami kimliin siyasal biiminin mirass olan Cahit Bey, bu

miras eitim ve aile hayaunda yeniden retiyor. 1970'li yllar
da imam-hatip lisesinde yaad zorluklar ve genlik hareket
leri iinde edindii deneyimler laik sistemle atmaya girmesi
ne ve slami sermayesinin siyasallamasna yol ayor. Bu siya
sallama, sistemin otoritarizmine kar fkesini amasna ola
nak salam ve toplumsal, siyasal ya da ekonomik angajman
larna damgasn vurmu.
"Bizim lise dnemimiz srekli talebe hadiseleriyle geti, biz
imam-hatipte okumamza ramen, mesela lHL'lerin orta ksm
aldnda ilk ben gitmitim. O zaman orta 2-3 yoktu, okul ye
ni almu snfmn en kk talebesiydim. Benim snfmda,
hi unutmuyorum, ocuu olan adamlar vard. Benim gittiim
sene, 74'te ortaokula balyorum; orta l'deyim daha, sakalla
rm yok, adam tra oluyor, ocuu var. En az 18, 19, 20 yan
da. Beline silahn alm gelmi olanlar var, solcular var okulda,
zellikle yerletirilmi. Hi unutmuyorum, okul binas olmad
iin bir ilkokulda yapyoruz eitimi o zaman, akam eitimi.
llkokul sabah ve lenci. lenciler kuktan sonra, biz gei
ci olarak okul yaplana kadar akam okula gidiyoruz. Saat 6'dan
lO'a kadar. 15-20 gn kaldk o okulda . . . Hi unutmuyorum,
okulun ikinci gn ... 'Neden MSlAD' kurdunuz?' dediniz ya,
neden kurucu olduumuza buradan gelmek istiyorum. Bir ma
tematik hocamz, o zaman mdr yardmcs, smfa girdi. Tabii
dars karanlk. Lambay kapatu durup dururken. Hayaumda
hi unutmadm eylerden bir tanesidir. 'Buras imam-hatip,
siz,' dedi 'Allah'a inanyorsunuz,' dedi. Ben lambay kapattm,
'sizin Allah'nz gelsin asn,' dedi. Tabii o da bir eyin farknda

40

deil: Snfta 20 yanda adamlar var, bizi bir an 1 1-12 yalarn

da zannetti herhalde. Daha okulun ikinci, nc gnyd, ta
lebe hadiselerinin iinde buldum kendimi."

Bu anekdotta snf ortam iinde devletin resmi temsilci

si olarak grlen matematik retmeni, rejimin provoke edi
ci ve sarsc bir biimde deneyimlenmi otoriter laikliini gz
ler nne seren din kart bir tutum taknr. Bu deneyimler
Cahit Bey'de sistemden alma duygusunu uyandrr. Kendi
si, MStAD ve Trkiye ekonomisi hakkndaki grleri siya
sal bir ereve iinde biimlenir. Ailevi ve kiisel deneyimle
rinden yola karak siyasal slam'n evrimiyle MSlAD'a katl
ma gerekeleri arasnda dorudan bir balant kurar. mam-ha
tip lisesinden sonra niversite snavlarna girer. Ancak elle tu
tulur bir haan kaydedemeyerek ticarete atlp aile ileriyle ilgi
lenmeye karar verir.
"Ben kendimi bildim bileli byle skntlardan getim. Trki
ye'deki siyasi partilerin kapatlmas, muhtralar, benzin kuy
ruklar, talebe olaylan, efendim okullarmzdaki, kendi yaa
dmz imam-hatiplerdeki devrimci hareketler, sosyalist hare
ketler, bunlarla bydk. Sonra 12 Eyll bamza byle patla
d... O zaman ben dedim ki, bu lkede mcadele etmek lazm.
Mcadele etmek iin gl olmanz lazm. Gl olmanz iin
paranz olmas lazm. ok alacaksnz."

Cahit Bey'in hikayesi sekler bir toplumsal uzam ve laik oto

riter siyasal yap iinde, slamc hareketin kolektif tarihinin ki
isel olarak iselletirilmesine bir rnektir. Siyasal angajmanla
r dolaysyla aile iinde yaanan glkler, yapt her eyi bir
mcadele gibi alglamasna yol amtr. Dolaysyla ticaret ha
yatnda sarf ettii aba da ona gre bunun bir parasdr:
"Ticaret hayatna balamtk artk. Babam ticarette dedem
ler ve amcamlardan ayrlp yalnz kalmt. Burada da {lstan
bul) bir yerimiz vard, tek bamza koturuyorduk. [O yz
den] ilgilenmedim okulla filan. nk yle bir ticarete girdik
ki biz ... lstanbul'a geliyoruz, mal alyoruz, satyoruz, ek yaz41

yoruz, anlamalar filan. Babam bizim nmz ok amtr.

Yetki vermitir, gvenmitir.
Babam tccar, dedem tccar. Zonguldak'ta altn madalyal,
vergi birincisi olan bir aileydik. .. Zonguldak'ta ok byk bir
sel felaketi oldu, benim askere teslim olduum gnn gecesi,
'83 senesinde 24 Temmuz. 1983'te ben erkezky'e askere git
tim. O gece sel olunca bizim iletmemiz denize gitti. ok b
yk bir sel oldu, sel sigortamz da olmad iin 22.000 kalem
gitti; biz yedek para satyorduk. .. Sonra lstanbul'a geldik, ce
bimizde para yokken burada ticaret hayatna baladk. Baba
mn ok gzel bir ismi vard tabii. Ben firmann her eyiydim:
nakliye, mhendis, satcs, sandks, hamal. 1985'ten 1990
senesine gelinceye kadar ok byk bir iletmem oldu. Ama
gece gndz alyordum.
Tabii biz bunlar yaparken hala bir eyin mcadelesini ve
riyorduk Trkiye'de. O kadar youn alyordum ki, iim her
eyimdi. nk gl olmak zorundaydm buna inandm;
Trkiye'de eer sz sahibi olmak istiyorsanz gl olmak zo
rundasnz. Ekonomik olarak gl olmak zorundasnz. Biri
lerinin sizi dinlemesini istiyorsanz, gl olmak zorundas
nz. En bata ekonomik g ! Arkanza ciddi bir ekonomik g
alacaksnz, ya da kendiniz ekonomik olarak gl olacaks
nz. Ya siz ticaret hayatnz yaarken birilerine ekonomik des
tek vereceksiniz ki onlar sizin fikirlerinizi dncelerinizi an
latsnlar, mcadeleyi versinler. Ya da siz gl olacaksnz, o
sahnede siz olacaksnz ama arkay dnmeyeceksiniz. Yani
byk bir mcadelenin ierisindeydim."

Cahit Bey, MSlAD'n kuruluunda yer aln da "sahne

ye kmak" olarak yorumlar. Ona gre bu, maruz kald siya
sal basklara kar mcadele etmek iin harekete gemenin bir
yoludur. Siyasete olan ilgisini ifade ederken de rgtl kolektif
eylemin onun iin ne denli nemli olduunu grebiliriz:
"ok alsanz da kendi banza bir ey yapamazsnz. Bir te
kilatnz olmas lazm, gcnz olmas lazm, lobi faaliyeti y
rtebilmeniz lazm. Birlemeniz lazm. Nasl bugn insanlar si42

yasi partilerde, derneklerde birleiyorlar, lobi faaliyeti yapyor

lar. lte ok almamn sebebi buydu, MSlAD'n kurucula
rndan olmamn sebebi de bunlard. Benim bir eyin mcadele
sini vermem gerekiyordu. Trkiye'nin aruk bu skntlarla u
ramamas gerekiyordu. 1 990 senesine geldiimizde ... biz de
vaml bunlar konuuyorduk arkadalarla, kendi fikrimize ya
kn arkadalarla: Ya, bir mcadele vermemiz lazm. Bu TSl
AD'clar ok kyor, konuuyor karlarnda hi kimse yok. ..
1990 senesinde biz MSlAD' kurarken yoktu ki kimse, bir tek
TSlAD vard. Trkiye'deki iadamlarn temsil eden sadece
TSlAD var, baka kimse yok. Byle mi olmas gerekir? Hayr."

Cahit Bey'in hayat yks, Trkiye'de yeni slami burjuvazi

nin oluumuna yol aan bu kolektif angajmann siyasal yn
n temsil ediyor. Bu angajman, toplumsal ve ideolojik temel
lerini siyasal slamcln eylem biimlerinde bulur ve Cahil
Bey'in ister ekonomik, ister bir iveren olarak ve hatta aile iin
de, yani rol ald her alanda faaliyetlerini belirler durumdadr.
slam', siyasallam biimiyle, bir mcadele ve kolektif mobi
lizasyon gds olarak benimser. MSlAD'm kurulu gereke
sini de yle aklar:
"nanlarmz dorultusunda ticari hayatn dzenlenmesi, fa
izsiz sistemin Trkiye'de egemen olmas, bunlarn anlalma
s iin gerekli kamuoyunun oluturulmas, bunun iin lobi fa
aliyetleri yrtmek ve gerekli yerlere gl olarak gitmek se
simizi duyurmak."

Cahil Bey, ekonomik sermaye birikimini, ekonominin slami

ideallere gre dntrlmesi mcadelesinde benimsenecek
bir strateji olarak grr. MSlAD', slami ekonomiyi kurma
yolunda kaynaklan mobilize etme arac olarak betimler. Ona
gre, iadamlan, siyasetiler ve zellikle de gen kuaklar bu
tasarnn neferleri olmaldr:
"lnsan yetitireceiz ve inanacaz. Benim ocuum var.
n de ben devlet adam, brokrat yapmak istiyorum. Bun
larn kendilerini yetitirmeleri lazm. Okusunlar, doktor ol43

sunlar. Doktoralarn yapsnlar, masurlarn yapsnlar, dil

rensinler. Yoksa olmaz bu i. Ha, biz de alalm. Biz ekono
mik gcmz elde etmeye alalm, onlara destek verelim.

Cahit Bey'in hayat hikayesinde, ekonomik ve kltrel ser

maye, gen kuaklarn islami idealler uruna verecekleri mca
delede ihtiya duyduklar beeri sermayenin temel bir unsuru
olarak ortaya kyor.

Faruk Bey ve entelektel lslamclk

Faruk Bey, 1940'l yllardan beri sanayide etkin olan bir aile
den geliyor. Byk babas Manisa'daki ilk iktisadi teebbs
yani ilk hah atlyesini kurmu kiidir. lstanbul'da doan Faruk
Bey hayatnn byk ksmn lstanbul'un kkl semtlerinden
Beylerbeyi-engelky civarnda geirir. renimini iki byk
ehirde, stanbul ve Ankara'da zel okullarda yapar. Marmara
niversitesi'nde yksek renimini tamamlar ve ardndan kau
uk sektrnde kendi irketini kurar. Kendi yaam hikayesini
de MSlAD'nkiyle birletirerek anlaur:
"MSlAD'm iki trl yks olabilir. Biri iindekilerle alaka
l olarak, biri de benle alakal olarak. Ben iletme tahsili oku
duktan sonra daha ok bankaclk, finansla ilgili eyler yapma
y dndm hep. Aa yukar benim de lslami retiyi tama
men anlay ve geiim 1978 yldr. O zamandan itibaren o tr
eyleri dnmeye baladm.

Ne oldu 1978'de?
- Babakanmzla tantm. Bir dostluktur, 30 yldan beri
'

aa yukar. O bir dnm noktasdr.

Nasl tantnz Tayyip Bey ile?

- altm ortamda. Ben niversitedeyken almak zo
rundaydm.

Nerede?
- nce bir broda, niversitenin karsndayd. Daha sonra
da Kasmpaa'da bir irkette muhasebeci olarak grevime de-

44

vam ettim. te Kasmpaa'da -Babakanmz da Kasmpaal

ya, ben de oraya ithal olmu bir Kasmpaal olarak, Babakan
bulunduum iyerine gidip geliyordu- orada tanUm."

Bu

ortam, Turgut zal dneminin

1980'lerden itibaren gn

deme gelen liberal politikalarnn salad olanaklarla ekono

mik sermaye biriktirmeye balam yeni slamc sekinlerin
toplanma ve ibirliine girme mekan olarak karmza kar.
Faruk Bey burada lslami cemaatlerle ilikisi olan ve sonrasn
da lslami hareketin nemli ekonomik ve siyasal figrleri haline
gelecek Nusret Bayraktar, Kahraman Emmiolu, Kadir Topba,
Ali Bayramolu gibi isimlerle tanr.
stanbul i hayatnn nemli semtlerinden olan Kasmpa
a'daki bu i ortam, sadece bir ticaret alan deil ayn zaman
da ada dnrlerce retilen lslamc ideolojinin dolamda
olduu bir toplumsal alandr. Aslnda 1970'lerden beri slamc
aktivizm, slamc dnr ve ideologlarn eserlerinin dolama
girmeye balamasyla olumu ve yaylmtr.
" [Tayyip Bey] bana Kuran getirdi. Baz lslam entelektelleri
nin ekonomi ile ilgili kitaplarn okudum. Daha sonra Profe
sr Seyyid Kutub'un Islam'da Sosyal Adalet ve 1 6. Kuran Tefsi
ri'ni okudum - ki Kuran tefsirini 8 ylda okudum aa yuka
r. Birtakm eyleri ekonomiyle, sosyal adaletle ilgili grleri
benimsemeye baladktan sonra ekonomiye de bak am ol
duka deiti. Aa yukar iki sene de Tayyip Bey'le kavga et
tim yani. Ben tezlerimi savundum, o tezlerini savundu. Haki
katen ciddi bir diyalektie girdik kendisiyle. En sonunda do
ru olan galip geldi. Ben tezlerimde inatymdr, kar tez beni
rtene kadar inandm eyi sonuna kadar savunmasn se
verim. 70'li yllarn getirdii sosyalist eitim tarz da bu zanne
diyorum.. 22 yandayken bu tartmaya girdim.
.

Ben dona byme Beylerbeyiliyim... Babam rahatszd 1968

senesinde Ankara'ya gittik. '68-'69 hareketlerinin yeni ufl
rencilerindendim. Okul lkql bir okuldu, ben de sosyalist
tim. Zorlu bir dnemdi yani. lyi kouyorduk. Ama yle bir d
nemde yetitiime de ok mutluyum. deali renmeyi bildim...
45

197l'de ben Ankara'da seneliine yaadm. O zaman sosya

list eylemden tr Ankara'dan snrd edildim. Aa yuka
r 9 yl aileden uzak kaldm. Onun iin almak zorundaydm.
Kapitalist sistem hi zevk almadm bir sistemdi. Hatta ba
bamla da bu yzden taruyorduk. Babamn kapitalizmle ala
kas yoktu ama ... tccar ve esnaf [olmasndan tr] kendi
sosyalist evremde onu kapitalist gryordum. Kapitalistlik
le alakas yoktu, alveri yaparak, ticaret yaparak kendi ha
yatn kazanan vatandalardan biriydi. Asl kapitalistleri deil
onu gryordum.
Kapitalizme bugn de halihazrda bir iletme yneticisi, sa
hibi olarak karym. O fikirlerimden vazgemi deilim. Is

litm'da Sosyal Adalet kitabnda da beni yakalayan taraf buydu.

Yani, Kutub'un lslam' ok iyi anlam olmas zmsemesi,
kendi hayatnda da bunu yaam olmas, Deniz Gezmi gibi
bu ite de boynunu vermi olmas. Bu tr insanlar benim iin
ok muteber insanlar. Yani, bu ii inanlar iin yapyor olma

lar. Bu yzden onun kitaplarna ok deer verdim. [Ayn e

kilde] Mevdudi'ye de. Gnmz yaadklar iin, topik ol
madklar iin ok deer verdim. Karl Marx'tan ok daha ye
niydiler. [Sonra] ekonomik hayatn iinden farkl bir ekono
mik sistemin nasl oluturulabilecei konusunda etrafmda bir
halka oluturmaya alum."

Faruk Bey'in slami sosyalizasyon gzergah kapitalizm kar

tl etrafnda, MSlAD' kuran slamc kar-sekinlerin d
ncelerine yn veren slami lknn entelektel dzlem
de nasl olutuunu gzler nne serer. Gnmz slamcl
lran'da Ali eriati, Msr'da Seyyid Kutub, Pakistan'da Ebu'l Ala
El Mevdudi ve yine lran'da Humeyni gibi ideologlarca 1960'lar
dan sonra kuramsallatnlmt.5 Bu kuramsallama, 1970'li yl
lardan itibaren harekete angaje olan rencilerin ortak bir dil
oluturmasnn yolunu amt.6 Kutub ve Mevdudi'nin eko
nomi programlan zerindeki etkileri, dine balln topluma.g.e., 2000, s. 1 1 .

Kepel, Gilles,

Faroz, Ahmad, a.g.e.,

46

s.

53.

sal hayatn bireysel ve kolektif ynlerini kucaklayan bir slamc

ideolojiye doru evrilmesinde belirleyici olmutu.7
lslami ekonomi yaklam Faruk Bey'in dnce dnyasnda
nemli, kkl bir deiime yol aar. Sosyalizmden slamcla
geii, onun ekonomik ve yurttalk bilincine damgasn vurur:
"Birtakm eyleri ekonomiyle, sosyal adaletle ilgili grleri
benimsenmeye baladktan sonra ekonomiye bak am da ol
duka deiti.

Ondan nce nasld?

- Daha nceki dnemlerde, 1970'lerin banda sosyal olgu
lara sosyalist bakm vard. lin kayna deimiti, yani Marx
ve Engels deil de Resulullah tarafndan retilenlerdi. Asln
da st ste koyduunuz zaman ok byk fark yok. Fakat bir
ahlak sistemiyle alakal: Yani beklentiler aa yukar ayn ama
kaynaktaki ahlak sistemi biraz farklyd. O zaman biraz da Sey
yid Kutub, Mevdudi bende farkl bir alm salad. O dnem
de, 1979'da, benim iin bir dnm noktas oldu. Ekonomiyle
daha deiik perspektifte ilgilenmeye baladm. "

Siyasi militanln damgasn vurduu 1970'ler Trkiyesi'nde

sosyalizmle slamclk arasnda kapitalizme ve Bat'mn ekono
mik tahakkmne kar durularyla bir yaknlama ortaya
kar. Dine baklar son derece farkl olsa da Trkiye'de Faruk
Bey gibi Marksizmden slami sosyalizme ynelen toplumsal fi
grler bulmak mmkndr. Faruk Bey Kutub ve Mevdudi'nin
ekonomi hakkndaki dncelerinin doruluuna kanaat geti
rince ahlaki anlamda da bir dnm geirir: Adil ekonomi ide
alini daha az topik ve daha evrensel bulduu lslami sosyalizm
araclyla gerekletirmenin mmkn olduuna ikna olur. Ar
dndan toplumsal adaleti tesis etmek iin slamc nc yo
lu ina etme arzusuyla ekonomik alandaki seferberlie katlr.
Kendi yaam yksyle MSAD'nkini birletirme tarz, ye
ni bir slami ekonomik cemaatin kurulmas ynndeki proje
nin entelektel ve ahlaki temellerini yanstmaktadr:
7

Kepe!, Gilles, a.g.e., 2000, s. 25, 34.

47

"Prensiplerimizi koyduk: inan temelinde salam, piyasada en

azndan kiinin referans verebilecei bir kii olmak ve ai
dat demek. ok ak ve net sylyorum, imanmzn gerei
olan namaz, vb. bunlar bizi ilgilendirmiyordu. nk bu Al
lah'la kul arasnda olan bir ey. Ama temelde inan perspek

tifli bir eydi. nk bu inanc salamadnz takdirde sizin

kurmay dndnz ne sosyalizm ne de kapitalizm, ama
doru olan istikameti yakalayabilmek, insanlarn ticari hayat
ta hem kendilerine hem de evrelerine mutluluk verebilecek
leri bir yapy oluturabilmek ancak bu retiyle mmknd."

Angajman, lslam'n temel norm ve kurallarnca dzenlene

cek bir ekonomik sistem kurmaya dayanr. Materyalizme kar
mcadele toplumsal adaletinin tesisini salayacaktr. Cahit
Bey gibi o da lslam' kolektif mobilizasyon erevesi olarak g
rr ve lslam ahlakn da ekonomik alanda alaca tutumun mi
henk ta kabul eder:
" [Ticarette] , herkesin hakkn kendine verince ilikiler ok
tatl oluyor. Yani senin dinin sana, benim dinim bana dedii
niz zaman kimsenin hakkna tecavz etmezseniz, ticarette de
doru olursanz ki muhakkak yanllarmz olmutur. Ama
zellikle yurtdmda ticaret yaptm kiilere kar inancm
kt gsterebilecek bir eye hibir zaman arac olmak isteme
dim. nk inan her zaman salam bir gtr ama kullanm
ekli biraz sakatlk gsterebilir. Ben sakatlk gstermemeye a
ltm. Geri Trkiye'de ticarette de mmkn olduu kadar
evremin getirdii olumsuz koullara, krizlere filana ramen
mmkn olduunca birilerinin canm yakmamaya altm,
borcuma sadk olmaya altm. llikilerimde iyi olmaya al
tm. O yzden de Avrupa piyasasnda da hem markam hem de
ahsm kendi sektrmde bilinir hale geldi."

lslam burada birincil kimlik referans olarak ortaya kar ve

ahlaki bir deerler sistemi olarak benimsenirken kiinin karar
larna ve mesleki eylemlerine yn veren ticari ilkelere de ilham
verir. Faruk Bey'in ekonomi alanndaki karar ve davranlar,
48

ahlaki bir kod olarak lslam'n izlerini tar: Onu, srekli baa
rnn temel unsuru olarak kabul eder ve bu yolla lslami dzene
uymay kendine vazife edinir.

Murat Bey ve toplumsal lslamclk

Murat Bey, 1983 ylndan beri kimyevi rnler ve gda sekt
rnde faaliyet gsteren bir aile iletmesinin yneticileri arasn
da yer alyor ve MSlAD'a itirakini aile hikayesinden yola
karak yle anlauyor:
"Benim hayat hikayem, 8 ubat 1960'ta balyor. Ankara'da
dodum. Babam Antep kkenli bir ailenin ocuu. Zonguldak
lstanbul-Ankara hattnda mrn geirmi. Annem ise lstan
bul'da domu bir ailenin ocuu. Ben ortada, Ankara'da do
muum. Babam konum itibariyle okumu bir ailenin ocuu.
Yani alimlerden geliyorlar, lslam alimlerinin olduu bir ailede
yetimi. Hatta babamn dedesi lslam alimi. Cumhuriyet dne
mi ilk ilmihalini yazan insanlardan bir tanesi... Ama onun o
lu yani babamn babas ise ilmi deil mhendislii semi, m
hendis mektebini lstanbul'da bitirdikten sonra Zonguldak'a
fabrika kurmaya gitmi. Ve 1920'de balam bizim sanayici
lik kkenimiz, dedem vastasyla. Babam da bu fabrikann iin
de bym. Siyasal Bilgiler'i kazanmasna ramen baary
la birinci snftan sonra Ankara'da Fen Fakltesi alnca, kim
ya okumak icin Fen Fakltesi'ne gemi. Annem ise Osman
l'da Genelkurmay Bakanl'na kadar km bir ailenin so
yundan geliyor. Bir asker kkenli ama krlmalarla. imdi na
sl babamn babasnda bir krlma oldu, annemin babasnda da
krlma var nk hep askerlikten geliyor, st rtbeli askerler
bunlar. Ailede 22 ksur asker var. Ama dedeme geldiinde "o
lum asker olma" diyor. Bu sefer, annemin babas meslek dei
tirip hukuku oluyor. Yani artk asker olma hukuku ol diyor
ve dedem hukuku oluyor o da. Drt dili anadili gibi konuan
bir insan, Franszca, Arapa, Farsa ve Rumca pardon Erme
nice bilen. ok iyi okumu tabii, iyi bir ailenin ocuu. Hatta
49

Cumhuriyet dneminde medeni kanunun getirilmesi iin gn

derilen heyetteymi. Dier dedem de lzmir'de yaplan ilk iktisat
kongresine Zonguldak delegesi olarak kaulan insan. Biz by
le bir annemiz babamz, byle bir ortamda, bunlarn konuul
duu bir ortamda bydk. Annem de Robert Kolej mezunu,
Amerikan Kz Koleji o zamanki tabiriyle. Ve daha sonra Ame
rikan Kz Koleji'nde 7 sene retmenlik ve mdr yardmcl
yapm. Daha sonra Ankara'da, evlendikten sonra, Amerikan
Haberler Merkezi'nde alm. Bizim hayaumz boyunca der
neklere ye, kadn derneklerine ye aktif bir insand. Babam
da Rotary yesiydi. Biz ite kadn, hanm derneklerine okul
dan sonra gidip kkken etkinlik grdk. O zaman eitim ya
pyormuum ben. Rotary kulplerde de kulplk grm
m. imdi hani MSIAD'm kurucularndan olmak nerden ge
liyor derseniz, kkenler nemli. Bir gelenei hafzamda ve co
rafi hafzamda rayorum. Benim hayaumda etkili olan eyler."

Murat Bey, ailesinin tarihi ve kendi eitim sermayesi a

sndan tam bir Cumhuriyet sekini portresi iziyor. Okuduu
okullar, stlendii nemli grevler, ebeveynlerinin daha n
ce iinde yer ald dernekler, Cumhuriyet sekinlennin olu
tuu ve yeniden retildii mekanlardr. Murat Bey de aile ge
miinin Osmanl dnemine dek uzandn zellikle dile ge
tiriyor. "Kkleri" olarak sahiplendii bu byk ailenin tarihi,
Osmanl sekinlerinin sosyo-kltrel anlamda Cumhuriyeti
Trk sekinlerine dnmnn hikayesini de bnyesinde ba
rndrr. Anne ve baba tarafndan ailesinin tarihindeki modem
mesleklere ynelindii kopu noktalan, aslnda toplumun ve
Osmanl rejiminin laik, Baullam Cumhuriyet rejimine do
ru kkten dnmne dair ipular verir. Cumhuriyet'le bir
likte toplumsal saygnlk ve stnlk kazandran, slami eitim
ya da slami yetkinlik deildir; Cumhuriyeti sekinler laik ei
tim kurumlarnda, Batl bir renimle bilim, teknik ve hukuk
alanlarnda eitim alarak yetitirilmektedir. Devlet kurumla
rnda grev almakta, serbest meslek sahibi olmakta ve zel te
ebbslerde nemli grevler stlenmektedirler. Bu sekinler
50

refah seviyesi yksek evrelerin yer ald toplumsal eitim ve

yardm cemiyetlerinde ya da yardmlama kulplerindeki var
lklaryla kendilerini ifade ederler. Bat kltrne aina olmak
ve yabanc dil bilmek kltrel sermayelerinin nemli bir bl
mn oluturur. Murat Bey, eitim hayat, sosyal alkanlklar
ve Bau'yla ilikisi sayesinde mirass olduu bu topluluun ha
bitusunu yeniden retir.
"Ben de Ankara Koleji'nde baladm okul hayatma. Daha son
ra 1973'te lstanbul'a tandk. Fabrikamzda bir yangn kt
Ankara'da, babam da bunu frsat bildi. Ticaret lstanbul'da ta
bii. Geldik. Ik Lisesi'ni bitirdim lise olarak. Daha sonra lngil
tere'ye gittim, o zaman niversitede ok olaylar vard; benim
mezun olduum sene, 1977. Daha sonra, Boazii niversite
si'nden mezun olduktan sonra da Amerika Birleik Devletle
ri'ne gittim. Orada sistem analizi zerine altm, sistem ana
lizi tahsili yaptm. Dndkten sonra -1983'te dndm Ameri
ka'dan- geldik, i hayatna girdik."

Ailesi stanbul'a tandnda kentin sekin semtlerinden Ni

anta'nda yaamaya balarlar. Murat Bey semtin sekin kim
liinden verek bahseder; bu bir stnlk gstergesidir: "Ben
Nianta ocuuyum. Nianta nemli bir yerdir Trkiye'de.
Nianta bir mahalle deildir, bir ekoldr. Kafesiyle, yaant
syla, bakyla, okuduu kitapla, klyla kyafetiyle. Ben ora
larda bym bir insanm." Murat Bey, gittii modem Bat
l eitim kurumlan ve Bat lkelerine yapt seyahatler saye
sinde, grmemiz srasnda ngilizce telaffuz ettii szck ve
cmlelerden de anlalaca zere Batl modem bir kltrel
sermayeye sahiptir. Bu kltrel sermaye muhafazakar evreler
de onun ayrt edilmesini salar.
ABD'den dndkten sonra, laik ve Batllam sekinlerin
oluum ve katlm srecinden dlanm olan slamc evreler
le yaknlar:
"Muhafazakar bir kimliim var, ok o zamana kadar pratikte
uygulamasam dahi.
51

Nasl bir muhafazakdr kimlikten bahsediyorsunuz?

- Yani dini inancm, inan sistemi olarak uurlu bir Ms

lman kimliim var. Kltrel deil de uurlu bir Mslman
kimliim var. O uurluluk nemli. Yani sebep-sonu ilikileri
ni bilerek kabul. lslam'da iki trl iman ekli var biliyorsunuz:

taklid-i iman ve tahkik-i iman. Taklid-i iman birisini grerek,

yani ite annen baban vardr... Tahkik ise daha deerlidir. Bi
zimki artk tahkik-i iman eklindeydi, yani bilinli bir inan.
Yan, ortamn getirdii daha ok okumaya, dini eserleri da
ha ok okumaya, pratik hayatta uygulamaya baladm. Nedir
bunlar? Mesela namaz ibadeti, temel bir ibadettir, insann di
ni Mslman kimlik asnda, dinini yaadn iddia ediyor
sa mutlaka namaz unsurunu iinde bulundurmas gerekir. Ne
derler, ok methedilmi, ok tavsiye edilmi, olmazsa olmaz
bir ibadet ekli olduu iin namaz ibadetim o yalarmda ba
lad 5 vakit olarak.

Amerika'dan dndkten sonra m?

- Evet. Derken, tabii cemaatlerin iine bu sefer daha farkl

kimliklerle girmeye baladm. Belirli vakf faaliyetlerinde bu
lunmaya baladm, genler zerinde almaya baladm. n
k genlik ok sahipsiz grnd bana o dnemde. Bir misyon
yklendim ve genlikle sohbet etmeye, dnyay anlatmaya,
onlan okumaya, ite ve hayatta aktif olmaya davet eden, dini
bilgilerini artrmaya davet eden bir denemem oldu 86-90 aral
, MSlAD' kuruncaya kadar. Daha sonra tabii iadam kim
liimiz geliti."

Murat bey, bu cemaatlerle ilikilendikten sonradr ki lslam'

bir dnce tarz ve eylem sebebi olarak benimsemeye balar.
Cumhuriyeti sekin tarihinden kaymas, bir tr slami bilin
lenme ve gndelik dini pratikler araclyla gerekleir. Kendi
yaam yksn biimlendiriinde de bunun izleri grlebilir:
lslam' benimsedikten sonra, hayat hikayesinin ilk ksmndaki
Baucln eletirir. Murat Bey, kendisini TSlAD'la kyaslaya
rak ifade ettii blmde, iki nemli noktaya deinir: O hem la
ik cumhuriyeti sekinlerin kltrel sermayesine hem de lslami
52

sermayeye sahiptir; ve aktif hayata auldnda slami sermayesi

stn gelmitir. yle ki ailesinin de yesi olduu laik cumhuri
yeti sekinlerin Bauc modernlemesini eletirmektedir:
"Benim babam TSlAD'n kurucularndan, TSlAD'n iin
den bir insan. Ben onlarn iini ok iyi biliyorum. Onlarla ok
grmeler, toplantlar yaptk eitli dnemlerde. Babamn
arkadalar . . . TSlAD neden ok byyemez? Byyemez
mmkn deil, nk o slogan onu bytmez. Yani Bat mo
deli bir yaant, bir sylem ve Bau'yla entegrasyon, milli deer
lerden hemen hemen hi bahsetmemen, muhafazakar kimlii
hemen hemen hi tamaman. . . Trkiye'de hibir zaman mo
del olmaz byle bir ey... MSlAD'n muhafazakar kimlii a
buk bymesinde ok nemli bir etkendir."

T SlAD yelerinin, Trk toplumunun kltrel ve dini ger

ekliinden ve deerlerinden kopuk olduunu ileri srer. Bu
dernee ye olmak, ona ekonomik ve siyasal bir g salayacak
olmasna ramen bunu reddeder. Bu ifte kltrel sermayesin
den son derece memnun bir biimde kamusal anlamda kendi
sini slami sermayesinden taraf konumlandrr. Murat Bey, s
lami referanslar ve zellikle de insanolunun temel nitelii
olarak tarif ettii "bilinli iman" sahiplenerek, MSlAD'n ku
ruluunda yer almay tercih ettiini belirtir. Siyasal anlamda
angaje olmasa da farkl lslami sosyal faaliyetlerde yer alan ia
damlanyla beraber hareket eder:
"Biz MSlAD' kurduumuz zaman, oradaki arkadalarm
zn da siyasi tecrbeleri vard, siyasi almalarn iinde ol
mulard. ou vakflarda ya da Refah Partisi'nin iinde gre
vi olan insanlard. Mesela Ali Bayramolu, Beyolu ile baka

nyd. Beyolu ile bakan olmak; Tayyip Erdoan'n geldii

yerdir oras. Tayyip Erdoan'a ok yaknd. Hem hemerisiy
di, ikisi de Rizeli, hem eskiden beri beraberlerdi. Bir dier ar
kadamz Milli Genlik Vakf'nda aktif bir arkadat. Bunlarn
da siyasi tekilat almalar vard, taban biliyorlard tabii on
lar. Ben mesela taban o kadar iyi bilmiyordum. Benim hi si53

yasi bir yanm olmad, hibir siyasi parti faaliyetine katlmam

bir ben vardm. Ben onlara zaten bir kural koydum o zaman:
Dedim bakn bu bir dernek faaliyetidir. Bunu politize etmeme
miz lazm. Btn politik partilerle iliki kurabilecek bir teki
lat kurmamz lazm. Muhafazakar kimliimizden ekinmeye
lim, ortaya koyalm, onda hibir ey yok. Ama bunu politize
etmememiz lazm. Hepsini siyasi parti grevlerinden istifa et
meye ardm. Dedim 'ya burada ynetim kurulunda olacak
snz, ya da istifa edeceksiniz'. O prensipten taviz yok, hala de
vam eder. Yani MSIAD'n ynetim kurulunda. yer alanlar si
yasetin iinde aktif rol alamaz, ya dernek ya siyaset! Bu tabii,
ileride siyasi partilerle ilikilerde nemli bir mihenk ta oldu.
nk herkes dernei yanma ekmek istedi."

Murat Bey ne ailesinin tarihinde ne de kiisel hikayesinde

kendisini siyasal bir kimlikle betimlemez. slami sermayesini
dini topluluklar iinde edinmi ve kullanmtr; Cahit Bey ve
Faruk Bey gibi siyasi evrelerde deil. Dolaysyla MSlAD' da
ynetim, ileyi ve amalar bakmndan siyasi partilerin vesaye
tinden ayr konumlandrr.
"Bir kimsenin, bir partinin mal olmasn istemiyorum bunun.
nk bizim ahilik tekilatmz gibi. Burada ahilik modeli var.
Ahilik tekilat gnll bir tekilattr, hibir devlet kurmam
tr. MSlAD da gnll bir tekilattr, isteyen ye olur. Bu bir
etik tekilattr. Bir vizyon sahibi bir tekilattr. Her i grubuna
hitap eder. Ahlaki kriterleri vardr, vaat etmi olduu kriterler
vardr. 'Devletle ilikisi vardr ama bir taraf deildir, taraf ola
maz' gibi bir yaplanmas vardr. Bir yere yapmak ok kolay.
Bamsz kalmak zordur zaten."

Siyasetle arasna koyduu bu mesafe, aslnda ne siyasete ilgi

sizliini ne de siyasi aktrlerle kiisel yaknl olmadn gs
terir. Zaten Trkiye balamnda iadamlan kadar siyasetiler
iin de baarnn ve servet edinmenin temel etkenlerinden biri
olan klientalist ilikiler dnldnde, bu pek de akla yatkn
gelmiyor. Kurumsal anlamda siyasete uzak durmak, daha ziya54

de dernei kendi uzants klmaya alan slamc harekete ve

Milli Grlerin egemenliine kar alnm bir tavr olarak
ortaya kyor. Bu siyasal strateji olduka ikircikli bir strateji.
Bir iverenler grubunda siyasetle kurulan ilikilerin esas niye
ti, yelerinin ekonomik karlarna hizmet etmesi ve rgtlen
menin kurumsal devamlln salamasdr. Zaten bu strateji
de iktidardaki partinin rengi ne olursa olsun sz konusu gruba
bir hareket alan ve klientalist frsatlar salamak amacn gder.
Murat Bey, adaleti tesis etmek adna toplumu ve ekonomi
yi yeniden dzenlemek iin siyasallaan bir lslam' sahiplenmi
olan Cahit ve Faruk Beylerden farkl olarak lslam', cemaatini
niteleyen bir kimlik bileeni olarak tarif eder:
"Bizim ana motifimiz lslami kimliimiz. Yani bizi biz yapan;
nce insanm, sonra Mslmanm. lnsan olmasam, Msl
manlk dmeyecek zaten, hayvan olunca. nce insanm ama
sonra Mslmanm. Benim Mslman kimliim ok nemli,
benim ana motivasyonum o. Yani benim dnyaya bak am,
hayat anlamlandrmam, kendimi anlamlandrmam hep bu
kimliimden olduu iin bu kimliin dzgn ve tutarl olma
s benim iin ok nemli. Benim her yerde konumalarma ba
kld zaman ortak zellik mutlaka lslam'n temeli olan Ku
ran'dan hadislere dayal bir omurgas vardr. O omurga olma
dan konumam. O omurga olmadan konumam. O omurga
btn bilimsel veriler, ekonomik gerekler, yaplmas gere
kenlerin hepsinin o omurgayla ilgisi vardr. nk bizi biz ya
pan odur ve ben kn da oradan olduuna inanyorum. Yani
Trkiye'yi lslami deerlerin ycelteceine inanyorum. Hani
onlar 'fundamentalist' diyorlar ya, ben o sz ok seviyorum.
'I believe in

thefundamental,' diyorum, yani 'ifyou cali me a fun

damentalist from that point of view, I agree with you'. Ben fun
damentallere ok inanyorum. Biz zaten fundamentalleri kay
bettiimiz iin, o deerleri oturtamadmz iin bir trl kim
liimizi bulamyoruz."

Murat Bey'in lslam medeniyeti ile kurduu iliki olduka

kapsaycdr: Onu bir yorumlama erevesi, kendini, yaam55

m ve dnyay tanmlama emas olarak sahiplenir. Bu da onun

dnme, alglama, deerlendirme ve eylem biimini belirler.
Kendini ncelikle f.ndame:ntalist olarak tanmlar nk her e
yin zn ve amacn, selamet ve baarnn yolunu, topyas
nn esin kaynan ve Trkiye'nin gelecek zaferlerini bu kkler
de bulduunu dile getirir.
lslam dinine adanml ona belirli bir kiisel disiplin de ka
zandrr. slam'n gereklerine uyar. Her eyleminde Kuran'n
izdii ve Hazreti Muhammed'in gsterdii yolu izlemeye gay
ret ettiini belirtir. Her ediminin slam'a, yani Allah'n varl
n tasdik ve Peygamberi taklit etmeye ynelik olduunu syler.
Murat Bey, slam'n tm varlklarn temel ahlaki esin kayna
ve eylemlerinin temel ilkesi olarak kabul edildii "iyi Msl
manlardan" oluan bir topluluk kurmak iin MSlAD'm kuru
luunda yer almaya karar verir.

ISl.AMCI KARl-SEKINLERDEN
ISl.AM IKAR GRUBUNA
Yeni slami burjuvazinin oluumu, slamc kar-sekinlerin s
lami sermaye araclyla ve slami sermaye adna kurumsalla
m bir kar grubu oluturacak biimde, zelinde iverenler
alannda ve genelinde de toplumsal alanda mobilize olmalar
nn bir sonucudur. Bu mobilizasyon, lkenin yakn gemiin
de yaanan eitli angajman ve eylemlerle kendini ortaya koy
mutu. Sz konusu kolektif eylemlilikler, Trkiye'nin 1970'ler
den 1990'lara kadar geirdii ve "slami" sfatyla tanmlayaca
mz burjuvazinin oluum aamalarna denk gelen yapsal d
nmlerle anlamn kazanr.
lkenin son 40 yllk gemiinde, 1960'lann sonlarnda s
lami sosyalleme mekanlarnn oluturulmasndan, MS
AD'm kuruluunu da gz nne alp 1990'lann sonuna kadar
ilerlersek bu yeni slami burjuvazinin ortaya kyla ilgili ta
rihsel olaylan ve sosyo-ekonomik olgular aklayabiliriz. D
nemin temel unsurlarn arasnda, 1970'li yllarda siyasal s
lam'n ortaya k ve slamc rgtler ann yaylmaya bala56

mas, imam-hatip okullarnn almas ve yayglamas, slam

c entelektellerin Trk ideoloji alanna girii, 12 Eyll 1980
askeri darbesi, Turgut zal'n iktidara gelmesi ve ulusal eko
nominin neoliberal yeniden yaplandrlmas, Anadolu'da eko
nomik kalknma ve iki iveren rgtnn, Trkiye Odalar ve
Borsalar Birlii (TOBB) le TSlAD'n iverenler alanna ege
men olmas saylabilir.

1 970: lsiamc kar-sekinlerin oluumu

slami burjuvazinin kurucularnn hayat ykleri nemli ben-

zerlikler gsteriyor. Hepsi Trkiye'deki gen iadamlan kua

na mensuptu, MSlAD'a katldklar 1990'l yllarda yalan
otuz be-krk be arasndayd. Zengin ailelerden geliyorlard.
Aileleri eski zamanlardan beri ticaretle ya da sanayiyle megul
d ve ekonomik sermaye birikimine sahiplerdi. Babalan cora
fi anlamda hareketli bir yaam geirmiti. Yollan ekonomik fa
aliyetlerine gre sanayileme seviyesi yksek olan Ankara ve
Zonguldak gibi byk metropollerden gemi ve nihayetinde
ekonominin bakenti lstanbul'a ulamlard. Corafi hareket
lilik burada siyasi katlm ve sosyal hareketlilik stratejisi olarak
ortaya kyordu.8
Murat, Cahit ve Faruk Beyler de iadam kimliklerini bu ai
levi miras zerine kurmulard. Eitim ve mesleki hayadan
byk kentlerde gemiti. l yaamna atldklarnda, aldkla
r eitimin seviyesi ne olursa olsun aile irketlerini devam et
tirmilerdi. Ailenin ticaret yaamndaki gemii nedeniyle mes
lek tercihlerinde etkili olan ey, eitimlerinden ziyade miras
alnan giriimcilik kltr olmutu. Bir aile irketine ve byk
bir ekonomik sermayeye sahip olmak, onlarn ekonomik alan
da bir adm nde olmalarn, 1970-1980 yllan arasnda ekonomide bir yer edinmelerini salam ve bu da baka sosyal faali
yetlere katlmalar konusunda onlan cesaretlendirmiti.
Kurucu kadronun yksne baktmzda, bu kar-sekin8

Mano, Ural, L'Evolution macrosociologique de la Turquie depuis 1 980 comme

cadre au dtveloppement d'identitts Isldmfques, 2001.

57

lerin Cumhuriyet Trkiyesi'nde stat ve saygnlk kazanma

mekanizmas olarak i gren laik eitim ve mesleki formasyon
lar sayesinde siyasi, idari, ekonomik, mesleki sekinler snf
nn bizzat iinde olduklarn grrz.9 Bu slamc kar-sekin
grup, laik Cumhuriyeti sekinlerden slam'la kurduklar iliki
vastasyla ayrrlar. Bu aynn unsurdan oluur: Islami ser
mayeyi edinme mekanlar, Islami sermayenin ideolojik zelli
i ve onun kolektif eylem unsuru olarak kamusal alanda orta
ya konma biimi.

lslami kar-sermayenin oluumu

Osmanl mparatorluu'nda 19. yzyln son eyreinden be
ri ve zellikle de Cumhuriyet Trkiyesi'nde seklarizm sekin
leri oluturmakta temel ara olmutur.10 Laik eitim siyasal ve
kltrel stat kazanmann n koulu olarak sunulmutur. 1 1
Ulus-devletin kuruluunda, yani 1920'li yllardan itibaren se
klerleme, sistematik ve ideolojik olarak toplumsal ve ekono
mik kalknmada milli lk olarak ortaya konuyordu. Laiklik,
yurttalarn ve zellikle de sekinlerin retiminde temel ara
haline gelmiti. Bu proje, eitim sisteminin laikletirilmesi yo
luyla salanmt. Dini eitimin meruiyetini kaybetmesi, laik
milli eitimin merkeziletirilmesi, medreselerin kapatlmas ve
Arap alfabesinin yerine Latin alfabesinin benimsenmesi, 1924-

1930 yllan arasnda hakim olan ilerlemeci seklerlik siyaseti

nin kurucu unsurlar arasnda yer alyordu. Bylelikle din, kl
trel eitim sermayesinin retim srecinden dlanmt. Ayn
ca medreselerle birlikte balca slami sosyalizasyon mekanlar
arasnda yer alan dini cemaatlerin ortadan kaldrlmasyla din
resmi sosyal yaamdan da dlanm ve bu durum sistemin la
ikletirilme srecinin parasn oluturmutu. 1937 Anayasas
ile laiklik ilkesi uyarnca slam'n devlet dini olmaktan kmas
9

Karpat, Kemal, Osmanl'dan

ma, 2009, s. 60.

GnmZe Trkiye'de Elitler ve Din, stanbul, Ti

10

Gle, Nilfer,

11

Mardin, erif, a.g.e., s. 136; Karpal, Kemal, a.g.e., s. 60.

58

a.g.e., 1997, s. 49.

-ki bu Trk devletinin temel niteliklerinden biridir- lslam di

ninin iktidar mekanizmalar zerindeki sembolik meruiyeti

nin etkinliini ortadan kaldrmt. Seklerli ise devlet hima

yesi aluna alnan bir deer, kamusal alann dzenleyici unsu

ru, sosyal hiyerari mekanizmalarnn anahtar, gelecek kuak
larn uygarlk ideali haline gelmiti. Seklerleme, kendini oto
riter modernlemenin olmazsa olmaz koulu ve Batllamann
arac olarak ortaya koyuyordu. Bu, ayn zamanda eitli aktr
lerle ibirlii yaparak ya da onlar bask altna alarak slam'n
yorumlann ve pratiini devlet denetimine almay ve byle
ce toplumsal dzeni lslam dininin her tr zerk mdahalesine
kar koruma amac tayan "otoriter bir laiklik12" uygulamas
n da beraberinde getirdi. 13
Bundan dolay, cumhuriyeti sekinleri reten mekanizma
laiklikle i ie gemiti. Bau'dan alman seklerlik, entelektel
pozitivizm biiminde yaam tarzlarnda da kendini gsteriyor
du. Son derece sekler bir yaam tarzn benimseyen sivil ya da
asker kkenli Cumhuriyet sekinleri, laiklikten yana tutum al
mu. Halkn benimsedii biimiyle ve devletin denetiminde

ki yorumlama tarzna alternatif her tr lslam yorumu, geri kal

mln kayna, laiklie kar bir tehdit ve dolaysyla da bi
reysel ve ulusal ilerlemenin ve Batllamann nndeki bir en
gel olarak grlmeye balamu. Bundan byle din kiiye zel
bir meseleydi ve sadece zel alanda yaanmalyd.
Din gitgide cumhuriyeti sekinlerin habitusundan silini
yor ve yerini her tr dini hassasiyete kar kaytszla ve ls
lam'n tm grnr biimlerini hor gren bir tutuma brak
yordu. Bat uygarl lehine dinden tamamen kurtulmak ge
rekiyordu. Hor grlen lslam inanc bylece bir kar-serma
yeye dnmt; bu sermayeyi savunan gruplar cumhuriyet
sekinlerinin yaratlmas ve kabul grmesini salayan meka
nizmalimn karsna bu sefer kendi talepleriyle ortaya kma
ya balyorlard.
Bu kar-sekinlerin ortaya knda ve iktidar ele geirme12

Luizard, Pierre-Jean,

13

Gle, Nilfer,

Laicites autoritaires en terre d'lslilm, Fayard, Paris, 2008.

a.g.e., 1990, s. 189; Luizard, Pierre-Jean, a.g.e., s. 125.
59

leri srecinde, lslam ideoloji olarak benimsendi ve iki farkl rol

oynad. ncelikle, lslam'n ideolojik benimsenii, grubun en
tegrasyonunu ve ahengini salayan kimliksel ve kltrel bir
ifade olarak lslami sermayeyi mobilize etti. Ailede edinilen dini
sosyalizasyon ile sz konusu ortamlarda siyasallaan lslam et
rafndaki sosyalizasyon sayesinde, kar-sekinler benzer alg
lama, yorumlama ve etkileim kodlarn paylamaya baladlar.
lslam'la kurulan bu sahiplenme ilikisi, kimliin ana kayna
haline geldi ve ayn zamanda temel ahlaki kaynak olarak be
nimsendi. lkinci olarak, dindarlk, iktidar talebini merulat
ran ve nerilen toplumsal dnm dorulayan bir ara hali
ne geldi. ldeolojik lslami sermaye, bylelikle devletin dayatt
resmi cumhuriyeti lslami gelenekten koptu. Bu yeni sahiple
ni, lslam'n Cumhuriyet rejimi tarafndan eitim yaamndan
ve toplumsal kaynama mekanlarndan silinmesine, grnmez
klnmasna ve yeraltna itilmesine kar kyor ve Cumhuriyet
rejiminin toplumsal alannda yeni lslami mekanlarda bir kar
sermaye olarak harekete geiriliyordu.

slami kar-mekanlar
Sz konusu toplumsal grup Cumhuriyeti laik sekinlerden
dini tanma, lslami bilgi ve uygulamalar renme biimleriyle
de farkllayordu. Sz konusu sekinlerin kiisel hikayelerine
bakldnda baz hususi eitim ve sosyalizasyon mekanlar g
ze arpar. Bunlar, Cahit Bey rneindeki gibi imam-hatip lise
leri ve slamc siyasal rgtler, Faruk Bey rneindeki gibi s
lamc Arap entelektellerin eserleri ya da Murat Bey rneinde
grld gibi lslami cemaatler olabilir. Bu fziksel ya da ente
lektel mekanlar onlar MSlAD gibi bir rgtlenmeyi kurma
ya iten yolun kilometre talarn oluturur.
Murat Bey iki tr dindarlk olduunu belirtmiti: "lslam'da
iki trl iman ekli var biliyorsunuz: taklid-i iman ve tahkik-i
iman. Taklid-i iman birisini grerek, yani ite annen baban var
dr, onlardan grerek. . . Tahkik ise daha deerlidir. Bizimki ar
tk tahkik-i iman eklindeydi, yani bilinli bir inan." Bunlarn
60

ilki aslnda zel alanda aile tarafndan kltrel aktarmla edini

len geleneksel senkretist slam' temsil eder. Buna karn "ilmi
inan olarak lslam" bundan farkldr. slami sermayeyi edinme
mekanlarnn esas zellii kamusal alanda slam'n ideolojik
biimlerinin retilip bilinli bir dindarlk iddiasyla aktarld
alanlar olmalardr: Dile getirilen, harekete geiren, ifade edil
meyi grnr klnmay talep eden bir slam yorumunun nesil
den nesile aktarld yerlerdir slami kar-mekanlar.
Bu mekanlar ncelikle tarikatlar ve cemaatler olarak kar
mza kar. Sonrasnda, modem siyaset alannda siyasi parti
ler olarak rgtlenir: Milli Gr kkenli Milli Nizam Parti
si (MNP, 26 Ocak-20 Mays 1970 tarihleri aras) ve Milli Sela
met Partisi (MSP, 1 1 Ekim 1972-12 Eyll 1980 tarihleri aras).
Bunun dnda Milli Trk Talebe Birlii (MTTB), Milli Gen
lik Vakf (MGV) gibi militan genlik rgtleri vardr. Parti
ler iktidar ele geirmeyi hedeflerken genlik rgtleri de din
dar bir semen taban yaratmaya alrlar. Bunlar ayn zaman
da yaymladklar dergiler, dzenledikleri konferanslar ve ei
tim almalaryla slamc bir kolektif bilincin olumasna yar
dmc olmulardr. Laik milli eitim sistemine alternatif bir s
lami eitim sistemi olarak imam-hatip liseleri bu dnemde ku
rumsallamtr. Bu liseler yeni slamc kuaklarn retildii
mekanlar olarak ortaya kar. Bu rgtlenme de, genlerde bir
mmete ait olma bilincini douracak biimde gelierek onla
r Mslmanlkla zdeleme konusunda cesaretlendirmitir.
Bu ideolojik kar-kamusal mekanlar, laiklik ve Batc mo
dernleme prensiplerinin yaplandrd Cumhuriyet sekinle
rinin retim ve seilme mekanlarna muhalif olarak slam ah
laknn ekillendirdii bir sosyallik etrafnda oluuyordu. Bu
mekanlarda ayn zamanda slam inanc grnr klmyor ve s
lami dindarlk bir sosyal kimlik olarak ifa ediliyordu. Bu s
lami kar-sermayenin, kolektif bir kimlik ve iktidar ele geir
me mcadelesini merulatran bir etken olarak harekete gei
rilmesi, slami kar-sekinler grubunun olumasndaki n
c koulu oluturur.

61

/s/amc mobilizasyon
Trkiye'de 1960-1980 yllan, siyasal ve rgtsel oulculu
un damga vurduu " 1961 demokrasisi" dnemi olarak yo
rumlanr. Din, vicdan, dini eitim ve ibadet zgrln, yurt
talk haklarnn bir paras olarak (19. madde) teminat alt
na alan 1961 Anayasas, slamc dncenin farkl rgtsel bi
imler alunda ifade edilmesinin nn aan bir alan yaratm
t. Dolaysyla slami sermayenin sa partilerin geleneksel mu
hafazakarlna ve slami cemaat geleneine kyasla zerk bir
siyasal konum alabilmesinin, siyasal alanda varlk gsterme
ye balamasyla mmkn olduu sylenebilir. Bylece slami
kimlik ve dindarlk, slam'n iaret ve sembollerini sahiplene
rek, slamc ideolojinin emaresine dnm ve tmyle ayn
bir siyasal konumu tarif eder hale gelmitir.
Trkiye'de sekinler arasndaki eitlilik, kamusal alanda an
cak 1970'li yllarda kurumsal olarak grnr olmaya balar. Bu
yllara kadar, sekinlerin yeniden retimi iktidardaki sekinler
topluluunun deer yarglarnn ve kltrnn benimsenmesi
yoluyla salanmaktayd.14 te yandan slami kar-mekanlarda
ortaya kan yeni sekinler de kendi sermayelerini deerlendir
me arzusundayd.
Trkiye'de slamc mobilizasyon stanbul'da rgtlenen b
yk sermaye ile Anadolu'da gelien KOBl'ler arasndaki at
may odana alr.15 Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB)
Genel Sekreteri Necmettin Erbakan, milli ekonomik topluluun
bu stanbul-Ankara-zmir ve Anadolu ekseninde corafi byk
lk ve sektrel blnmln kendi iktidar yryne dev
irmeyi baarmt. Bu ayrmay maneviyat bir sylemle er14
15

a.g.e., s. 64-74.
Interest Groups and Political Development in Turkey, Prince
ton, Princeton University Press, 1984, s. 256-260; Barkey, Henri, The State and
The Industrialization Crisis in Turkey, Boulder, Colo, Westview Press, 1990, s.
Karpat, Kemal,

Bianchi, Robert,

131-135. Devletin gelimeci politikalar erevesinde oluan metropol-Anado

lu ve byk-kk sermaye aynmalan iin aynca baknz: Bura, Aye, Sta
te and Business in Modem Turkey, State University of New York Press, Albany,
1994; "The Claws of the Tigers", Private View, Gz 1997, Cilt 4, s. 50-55; Key
der, alar,

62

a.g.e.

eveleyerek kendi siyasal lslamc Milli Gr (MG) hareketini,

bu ayrm noktas zerine kurmu ve "Anadolu sermayesi" ola
rak adlandrd Anadolu'nun kk lekli reticilerinin, tc
car ve zanaatkarlarnn szcln stlenmiti. Onlar ekono
mik ve toplumsal adaletsizliin maduru, lslami ve otantik mil
li deerlerin taycs olarak sunmutu. Erbakan bunun zeri
ne ibadet akyla sanayileme hareketini, "inanl sanayileme"
bal alunda Milli Gr hareketinin yap talarndan biri ola
rak koymutu.16 Yeni slamc sekinler de dolaysyla dlanm
kesimlerin lslami referanslarm yceltecek toplumsal bir dn
mn fitilini ateleme arayna girdiler. Bylece kendilerine
zg bu dini sermaye etrafnda kamusal alana angaje olduklar
andan itibaren de bir kar-sekinler grubuna dntler.
Bir sosyal grup, belli bir toplumsal balam ve zaman dilimin
de siyasal saygnlk ve sosyal stat unsuru olarak kabul edil
meyen herhangi bir niteliini kamusal alanda iktidar hedefleri
ni merulaurc unsur olarak ortaya koyduu noktada bir kar
-sekinler grubuna dnr. lte bu yeni ekonomik sekinler
kua, kamusal alanda ayrt edici bir simge olarak lslam' ak
a yeniden sahiplenerek iktidar ele geirmeyi ve toplumsal de
iimi lslami ynelime srmeyi arzu ediyordu.
Bu erevede, Trkiye'de hem laik rejimden ve hem de ls
lam'n geleneksel kltrel yorumlarndan bir kopuun sz ko
nusu olduu sylenebilir. Gen lslamc militanlar, kresel bir
lslami dnmn temelini oluturmak iin Pakistan'dan,
Arap dnyasndan ve lran'dan yaylan lslamc dnceleri da
ha evrensel ve daha cesur, dolaysyla daha inandrc buluyor
lard. 1970'li yllarda Hasan El-Banna, Seyyid Kutub ve Ali e
riati'den ilham alarak lslami sosyalizmi ycelten makale ve ya
zlar ortaya kmaya balad.17 lslamc dnrler, ekonominin
lslamiletirilmesini sanayi toplumunda toplumsal adaleti tesis
etmenin anahtar olarak gryordu. Ekonomik olgular (tefeci16
17

Erbakan, Necmettin, Milli

221.

Gr, lstanbul, Dergah Yaynlan, 1975, s. 218-

Dumont, Paul, "Socialisme et Islam en Turquie", Dumont, Pierre, Santucci,

Robert, Cont:station en pays lslamiques iinde, Paris, CHEAM/La Documenta
tion Franaise, 1984, s. 106.

63

lik, banka, zel mlkiyet, borsa, para, sadaka) lkenin ekono

mik kalknma dnemi olarak adlandrabileceimiz 1970'li yl
lardan itibaren Trkiye'de slamc dncenin ana tartma ko
nulan arasna girmiti.18
ounluu Mslmanlardan oluan bir toplum iinde, s
lamc kar-sekinlere "etkin aznlk" zellii kazandran da bu
kamusal angajman olmutu. Ve bu angajman slami sermayeyi
bir ahlaki ve dolaysyla da toplumsal bir stnlk emaresi ola
rak n plana karyordu.

Toplumsal stnlk kriteri olarak

islam'la ilikilenme
Sekinler, kabul grmek ve taraftar toplamak istiyorlarsa, tem
sil ettikleri toplumun ortak kltrne ait mkemmeliyet kriter
lerini, ideallerini, karlarn, ama ve eylem biimlerini vcu
da getirmek zorundadrlar. Toplumun deer yarglarn mobili
ze eder ve karlnda onun iindeki eilimleri belirlerler.19 te
slamc kar-sekinler de, ekonomik politikalardan payn ala
mam, Mslmanlarn deerleri ve ahlaki ilkeleri adna hareke
te geme iddias tayordu. Bu sekinler topluluu tarafndan z
c bir yaklamla Anadolu kltrnn temel bileeni addedilen
lslami kimlik, grubun iktidar iddiasnn merulatnlmasmda bir
etken olarak ortaya konuyordu nk sz konusu kimlik, snf
farkllklarna ranen, bu etkin aznlk ile toplumun dindar mu
hafazakar kesimleri arasnda kpr grevi gryordu.
Onlara gre Batllamac modernlemenin kltrel referans
lar, halkn yerel d ve adetlerine yabancyd; zellikle de Ana
dolu kentlerinde. Dolaysyla modernleme, kitlelerin habitusu
na ilememi, sadece byk kentlerdeki laik sekinlerle snrl

18

Ancak lsliimt ekonomi kendinden menkul bir ekonomik sistem deildi. As

lnda lsliimt ekonomi'yi Kuran'dan ve Snnet'ten alnma ilke ve normlardan
yola karak "yeniden icat edilmi bir gelenek" olarak incelemek daha doru
bir yaklam olacaknr. Bu sosyo-ekonomik dnm hedefi lsliimc siyasetin
esaslanndand.

19
64

Nadel, Siegfried F., "The Concept of Social Elite",

Bulletin, 1956, Cilt 8, s. 422.

lnternational Sodal Sciencc

kalmt. Bu durum, kltrel bir ayrma yaratarak sekinlerle

halk arasndaki ilikilerin gerilmesine neden olmutu.20 Sadece
bilimsel bilgi deil, ayn zamanda Bat rasyonellii ve davran
kurallar anlamna gelen uygarlama da, Batllam sekinler
topluluuna dahil olmay gerektiriyordu.
Dolaysyla laiklemi ve Baullam gruplarla dindar Ms
lman gruplar arasndaki toplumsal, siyasal ve ekonomik kar
tlklar, siyasal arenada bir iktidar ekimesi biiminde kar
mza kyordu. lslamc kar-sekinler, Cumhuriyet tarihin
de toplumun ve ekonomik-siyasal alann eperine itilmi oldu
unu dndkleri dindar Mslmanlarn karlar adna mo
dem bir siyasal ve sivil eylemlilik iinde girdiklerini ifade edi
yorlard. Bu yzden sz konusu sekinler topluluu kamusal
alanda slami sembol ve simgelerin kullanmm yaygnlatra
rak mobilize oluyordu.
MSP'ye oy vermek, MGV ve MTTB iinde yer almak ve
imam-hatip liselerinde yeni kuaklar yetitirmek, 1970'li yl
larda ideolojik angajmann temel gstergesiydi. ocuklarn
imam-hatipe gndermek, siyasi kimliinin bir gstergesi hali
ne gelmiti: Kiinin dindarln ve slamc siyasal eyleme ba
lln kamtlayan bir onur meselesiydi artk bu. slamc ideolo
jik aidiyet ylesine glyd ve kapsaycyd ki zel hayatla ka
musal eylem ve birey ile topluluk arasndaki snrlar siliniyor
du. Dolaysyla siyasal angajmanlar kiinin yaamn belirleyen
ve dzenleyen unsurlar haline gelmiti. Birey topluluk iinde
eriyor ve bireysel kararlar siyasal konumlana gre alnyordu.
Halkla din ekseninde btnleme iddiasndaki kar-sekin
ler lslam'n pratiklerine, sembol ve imgelerine halktan kaynak
lanan ve halk iin bir deer atfederek bunu bir stnlk gster
gesine dntrmt. Bylelikle, laik sekinlerin Batc mo
dernleme modeline meydan okuyorlard. Kendilerini didak
tik seklerlemeye ve otoriter laiklie kar toplumsal bir de
iimi mutulayan ve ahlaki dnmn hedefleyen yeni ne
sil Mslmanlarn yaratlmasnda nc olarak yeniden tanm
lam oluyorlard.
20

Gle, Nilfer, a.g.e., 997, s. 52; Faroz, Ahnad, a.g.e., 1993, s. 92.

65

1 980: lslamc militanlardan lslami giriimcilere

l 980'li yllardan itibaren ise tek bir hedefe kilitlenmi, bireyin
ya da topluluun tm yaam alanlarnda kapsayc biimde var
lm hissettiren, 1970'lerin tmleyici, merulatrc ve hare
kete geirici ideolojisi gibi homojen bir slamc hareketten bah
setmek gitgide gleir. Bu dnemde kkl bir dnm ger
eklemektedir.

Bu dnm aamada yaanmt. lslami yaam tarzlar

nn ve sivil angajmanlarn bireysellemesiyle, slamc gruplar

iinde bir eitlenme ortaya kmt. Kapitalizmin ve demok
rasinin ilke ve deerleriyle uzlama arayan entelektel bir d
nm gndeme gelmiti. Aktrlerin faaliyet alanlarnn zerk
lemesi, lslam'la kurulan sahiplenici ilikilerde farkllamalar

ve bireysellemeler yeni filizlenen liberal tketim toplumu ba

lamnda lslami olan ve olmayan deer sistemlerinin ve ileyi

biimlerinin biraradalna yol amaya balamu.

Bu dnmn nedeni, lkenin iinde bulunduu bala

mn deiimiydi. l 980'lerden itibaren lslami ve slamc grup
larda deiim dinamii etkili oldu. Bu dinamiklerin ilki sivil
toplum iinde lslami angajmanlarn ortaya kmasyd. Bu n

celikle, toplumsal aktrlerin retildii, sosyalletii ve mesle

ki ya da zel grevler aldklar mekanlar olarak baz cemaatle
rin alanlarn pekitirmesi eklinde oldu. Bunlar esnek bir mo
del ortaya koyan ve dnyann ya da Trkiye'nin iinden getii
dnme uyum salayabilecek nitelikte olduunu ileri sren,
rnein Glen cemaati gibi, cemaatlerdi. Basm yayn alannda
da lslami kesimler grnrlk kazand: 1980'de lslami gazete

ve dergilerin genele oran %7 iken 1996'da 1 1 0 haftalk ve ay

lk dergiyle bu oran %47'ye kacaku. Buna ek olarak, 16 ulu
sal, 15 blgesel ve 300 yerel televizyon kanal ve 35 ulusal rad
yonun yannda 109 blgesel ve bine yakn yerel radyo yayn ha
yatna geecekti.21
21

66

Yavuz, Hakan, "Turkish identity and foreign policy in flux: The rise of Neo
Ottomanism", Critique: Critical Middlc Eastcrn Studies, 2007, Cilt 7, No. 12,
s. 31.

Ardndan, bir dier dinamik, zellikle kamusal alanda etkin

genlerin ve meslek sahiplerinin bireyleme sreleriyle ilgiliy
di. Bu dinamii besleyen ey slamcln gen sempatizanlar
nn ve dindar militanlarn talep ettii yeni yaam biimleriy
di. Bu kesimler, 1970'li yllarda angaje olmu "aabeylerinden"
modernleen ve bireyselleen sluplaryla farkl ama inanla
ryla rten yeni bir gelecek modeli aray iindeydi. Bu bi
reyleme, zaten yaam biimlerinde, kapitalist ve demokratik
sivil angajmanlarnda yaanmakta ve toplumsal formasyonla
rn eitlenmesiyle kendini ortaya koymaktayd. l 980'lerden
itibaren yaymlanmaya balayan slami dergilerde, bartl
gen militanlarn cinsiyet eitlii ve eitim hakk taleplerinde,
slami nitelikte edebi ve sanatsal eserlerin ortaya knda, ye
ni slami tketim ve elence tarzlarnda, ekonomik dzlemde
yeni dernekleme ya da irketleme biimlerinde bunun izleri
grlebilir.22 1990'l yllarda da yoksullara yardm etme ama
cyla birok dayanma ve hayr rgtnn kurulduu unutul
mamaldr. Bylelikle, 1980'lerden sonra slam diniyle kuru
lan iliki modem sivil rgtlerde ekilleniyordu. Bu slami si
vil toplumun sergiledii eitlilik, slam'la kurulan yeni iliki
nin ne denli oul, esnek, bireylemi ve metalaurlabilir oldu
unu gzler nne seriyordu.
Son olarak, nc dinamiin slam dininin ekonomik alana
giriiyle ilgili olduu sylenebilir ki bu da aslnda slam'la ili
kinin bireyselleme sreciyle sk skya ilintiliydi. "slami pa
zarlama metodlar"23 rneinde grld gibi, slam diniy
le kurulan iliki bir metalama srecine girerken 1$lami serma
ye de toplumsal uzanm rgtlenmesinin bir unsuru haline ge
liyordu. Dini ve kltrel imgeler ile modern kapitalist retim
sreci dahilinde sunulan rnlerle hizmetlerin sembolik dz
lemi i ie geiyordu. slam da ekonomik performans unsurla-

22 Gle, Nilfer, a.g.e., 1992; Kenan, ayr, Islamic Litterature in Contemporary

Turkey from Epic to Novel, New York, Pilgrave Macnillan, 2007; Gle, Nil
fer, lslilm'n Yeni Kamusal Yzleri, stanbul, Metis, 2000; Bura, Aye, Islam in
Economic Organisations, stanbul, TESEV, 1999.
23 akr, Ruen, Ayet ve Slogan. Trkiye'de lslamc Oluumlar. stanbul: Metis,
1990, s. 315.
67

rndan biri ve bir marka imgesi haline geliyordu. lslam'n pi

yasayla i ie gemesi, Mslmanlarn dint deer ve ilkeleri
nin piyasa toplumunun mekanizmalar ve ruhuyla i ie ge
mesiyle gereklemiti. verenler alanna lslami sermaye etra
fnda angaje olma sreci de 1990 ylnda MSlAD'n kurulma
sna kadar gidecekti.
1 980'li yllardan itibaren slamc aktrler daha nce kar
ktklar siyasal, ekonomik ve toplumsal sistemle ortaklklar
bulmaya baladlar: bir yandan seklarizm ve laiklikle ve te
yandan da modem kapitalizmle; ama daima kendi lslami ser
mayelerine bal kalarak.24 Bu sre, kar-sekinlerin ekono
mik alandaki faaliyetlerinde ve bu faaliyetleri yorumlama bi
imlerinde gzlemlenebilir.
MSlAD'n kumcu kadrosu rneinde grlecei gibi bu
uzlama aslnda iki farkl unsurun bir sonucuydu. ncelikle,
iadam kimliinin benimsenmesi bu kar-sekinlerin sosyal
hayatnda adeta bir dnm noktas olmutu. Siyasal alkant
lara ve parlamenter dzene aniden nokta koyan 12 Eyll 1980
darbesinin ardndan, sz konusu iverenler topluluuna dahil
olanlarn bireysel anlamda 1970'lerin slamc militanln terk
ettii grlr. Bunun yerini ekonomik alanda mesleki angaj
man ald. Sz konusu gei bu kar-sekinlerin aile irketi kl
trne haiz olmasndan tr ok zor olmad. stelik siyasal
alann darbe sonrasnda daralnas onlarn "mcadele enerjile
rini" ve eyleme geme arzularm i dnyasna yneltmelerinin
de nn amt; zira ekonomik alan, siyasal alann aksine ye
ni zenginleme olanaklaryla doluydu. Aynca "kuaksal" bir et
kiden de bahsetmek gerek: Bu genler artk alma yana gel
milerdi. Temel faaliyet alan olarak i dnyasna girmeleri, n
celikler hiyerarisinde de bir deiime yol at: Var olan dze
ne ve onun iinde bulunduu balama uyum salamay gerek
tiren ekonomik karlar n plana geti.
Bununla birlikte, siyasal alandan uzaklama , lslami sermaye24

68

Bu sreci Ziya ni "birlikte yaama, coexistace" kavram etrafnda inceler.

ni, Ziya, "Political Islam at the Crossroads: From Hegemony to Coexisten
ce", Contemporary Politics, 2001, Cilt 7, No. 4, s. 281-298.

yi ideolojik anlamda sahiplenmelerini deitirmedi. Cahit Bey,

MSlAD'a angaje oluunu Islami ekonomik dzeni kurma m
cadelesinin paras olarak grr. Faruk Bey tm ekonomik fa
aliyetlerini daima bu ahlaki anlayla gerekletirir. Murat Bey,
lslam' tm eylemlerinin kayna ve nihai hedefi olarak benim
seyerek iyi bir Mslmanlar topluluu oluturmak amacyla
MSlAD'a girer. lslam'la ilikilenmek, gemi ile bugn arasn
da ba kurmalarn salarken onlara bir gelecek plan izer,25
onlara bir toplumsal yaam kltr salarken kamusal eylem
lerini de merulaunr.
1980- 1982 yllan arasnda lkede kkl yapsal deiimler
yaanmt. 1 2 Eyll 1980 darbesi, aralarnda slamc grupla
rn da olduu ideolojik akmlarn militan faaliyetlerine olanak
veren siyasal yapsn tmyle ortadan kaldrm, kamusal ala
nn sosyo-ekonomik anlamda liberallemesi ise serbest piyasa
nn, ekonominin uluslararas entegrasyonun ve oulcu, dina
mik bir sivil toplumun nn amt. Ekonomik alan, kim
lik politikalar ve zenginlik retiminde verimli bir frsatlar ala
n haline gelmekteydi.

/slamc hareketin paralanmas

1970'li yllara hakim olan ideolojik ve siyasal alkant dne
mi, 1 2 Eyll 1980 darbesiyle ani bir kesintiye uramt. 70'lerin
sonunda lke tam bir istikrarszla ve gndelik hayata sirayet
eden ideolojik iddete sahne olmutu. 1 2 Eyll'de komutanlar
ynetime el koyduunda tm siyasal faaliyetler askya alnm,
hkmeti ve parlamentoyu olduu gibi siyasal partileri ve sen
dikalarla sivil toplum rgtlerinin tamamna yaknn feshetmi
ti. Birok soruturma ve yarglama yaann, siyasal sorumlular,
rgt militanlar ve sendikalar kovuturmalara konu olmutu.
Sosyalizme angaje olmu insanlar ve daha az olmak kaydy
la baka hareketlerin iinde bulunmu olanlar hakknda hak
l haksz soruturmalar yrtlm, adil olmayan yarglama
srelerinden geilmi, iltica edilmi, hapse atlm, ikenceye
25

Mardin, erif, Din ve ideoloji, lstanbul, lletiim, 1983, s. 25-27, 38.

69

maruz braklm ya da gzalunda kaybedilmiti. 1 980 sonra

snda resmi ideoloji ve sosyal mhendislik plan olarak "Trk
lslam sentezi"nin iktidara kmas sonucu slamc gruplarn ta
mamen zld izlenimi domutu. Bununla birlikte 1970'li
yllarn slamc militanlk modeli, milli kltrn bir bileeni
olarak slam'n geleneksel yorumunu benimseyen, iktidar ve
toplumsal denetimi merulatrma arac olarak devlet deneti
minde vcut bulan bu senteze uygun deildi. slamc gruplar,
toplumu slamiletirmek iin bunun aksine hem laik rejimden
hem de slam'n devleti nceleyen geleneksel yorumundan tam
anlamyla kopma aray iindeydi.
Zira, 1 2 Eyll darbesi slamc harekete teet gememiti.
Milli Gr hareketinin mensuplar 1980 darbesinin hemen
ncesinde yrrle giren skynetim kanunu uyarnca yarg
lanmt. Konya'da 23 Temmuz 1980 tarihinde bir miting d
zenlenmiti: Trkiye'deki Mslman lke bykelilerinin de
katld, srail devletinin Kuds' ebedi bakent ilan etmesi
ne kar bir "Kuds mitingi"ydi bu. Militanlar stiklal Mar'n
yuhalam, "Kelime-i ehadet" getirmi, alkol satan dkkanla
r yamalam ve "Dinsiz devlet yklacak! " sloganlar atm
t. lkedeki istikrarszlk ortamna eklenen bu olay askeri m
dahalenin daha ivedilikle gndeme gelmesinin nn amu.
Necmettin Erbakan ve MSP'nin dier sorumlular gibi MSP'ye
(Milli Selamet Partisi) , MTTB'ye (Milli Trk Talebe Birlii) ve
MTTB'den kopmu kk bir grup olan Aknclar'a angaje ol
mu gen militanlar da yarglanmt. Sz konusu rgtler as
keri darbe sonrasnda slami gerici faaliyetleri ve laik rejimi
ykmaya teebbsten yasaklanmt.
1 980 yl Trkiye'deki slamc militanlar derinden etkile
di. 1 979'da SSCB'nin Afganistan' igaline kar balatlan an
tikomnist cihat ve 1 ubat 1 979'da lran'da meydana gelen s
lam devrimi ve ardndan slam cumhuriyetinin kuruluu on
lar ok heyecanlandrmt. Bu olaylarn ilki militanlar cesa
retlendirirken ran devrimi slam'n Altn a'n yeniden te
sis etme topyasnn zafere ulama umudunu da yeniden ye
ertmiti.
70

Militanlar asndan siyasi zafere ulama umudu askeri dar

benin otoritarizminden intikam alma arzusuna eklemlendi. Bu
iki duygunun st ste gelmesi baz kesimlerin, zellikle Bat'y
ve Trkiye'de hkm sren siyasal-toplumsal sistemi reddeden
hkmllerin radikallemesine yol at.26 Bu aslnda 1 980'lerin
slamc hareketinin genel eilimi deildi, ama MSlAD'n ku
rucu kadrosunun siyasal alandan uzaklamasyla paralel geli
en bir sre olarak yaand.
1970'li yllarda "siyasal olan, toplumsal olan'a hakimdi" :27
Belirli bir misyonu stlenme ve militanlk ruhu, siyasal at
malar ya da sosyo-ekonomik anlamazlklar anlamlandryor
du. Oysa 1 980'lere damgasn vuran olgu, hareketin paralan
mas, 28 sisteme ve dier aktrlere kyasla kamusal alanda he
deflerin, mobilizasyon trlerinin ve konumlanlarn eitlen
mesi oldu.
1983'te erif Mardin "darbe sonras parlamenter sistemi d
nle beraber, lslami dnya grlerinin yasal sisteme ve sek
lerliin yasal uygulamalarna fazla deiiklik yaratmadan sz
mas eklinde ortaya kacak bir lslami uyan"tan bahsediyor
du.29 "lslami uyan" sreci birok farkl eilimle billurlayor
du: militan gruplarn atmac radikal eilimleri, lslamc ente
lektellerin ve zerk gruplarn oulcu eilimleri ve cemaatle
rin pragmatik eilimleri.30 Tm bunlar lkenin frsatlarla do
lu yeni tketimci toplumsal-siyasal atmosferi iinde ortaya
kyordu.

26 aba, mer, "Ana Tenalanyla 1980 Sonras lslAmt Uyan", Gltekin, Murat,
Bora, Tanl (der.). Modem Trkiye'de Siyasi Dnce. Islamclk iinde. stan
bul: tletiim, 2005, s. 483.
27 Gle, Nilfer, Mhendisler ve ideoloji. nc Devrimcilerden Yeniliki Sekinlere
Gei, stanbul, Metis, 1986, s. 28.
28 Bozan, Ayegl, Une ttude sur le jeune cadre de l'.AKP en Turquie, Sosyoloji tezi,
Paris, EHESS, 2007, s. 23-26.
29 Mardin, erif, "Religion and Politics in Turkey", Piscatori,James P. (der.) iin
de, Islam in The Political Process, Cambridge, New York, Cambridge Univer
sity Press, 1983, s. 157-158; Bayar,jean-Franois, L'Islam rtpublicain iinde,
Paris, Albin Michel, 2010, s. 202-203.
30 aba, mer, a.g.e., s. 483-487.
71

1980'den itibaren zamanm ruhu iinde

Trk-slam sentezinin yeri
Trk-lslam sentezi, 1982'den itibaren Turgut zal tarafndan
balatlan ekonomik liberalizmle birlikte Trkiye'de 1980 sonra
s dnemin yeni ruhunun

(zeitgeist) iki bileeninden biri oldu.

Bu sentez, darbeyi izleyen srete gvenlik gerekesiyle dini dev

let himayesine alma ynndeki Cumhuriyeti refleks tarafndan
ne srlmt.31 Devlet asndan iktidarn srekliliini sala
mak iin, kontrolden kan slamc eilimleri merkeze ekme,
sosyalist faaliyetleri zayflatma ve dzeni yeniden tesis etmenin
bir aracyd. Sz konusu reti, bilime, teknolojiye olan ilgi ve
Batl glerle siyasi-askeri ittifak kurmak gibi Batllama imgele
rini koruyarak cuntann gvenliki ereklerini taUnin etmek iin
resmi laik rejimle lslam' asli bileen olarak bnyesinde muhafa
za eden Trk nilliyetiliini32 birbirine balama arayndayd.
Devlet Planlama Tekilat'nn 1983 ylnda yaymlad bir
raporunda 1970'lerde hakim olan istikrarszln ve ideolojik
iddetin nedenleri arasnda yabanc sosyalist ideolojilerle gen
lerin kltrel ve manevi deerlerinin yozlatrlmas da gste
rilmiti. Rapora gre bu yabanc meneili ideolojiler genleri
kendi milli kltrlerinden yani gelenekten ve Snni inancn
dan kopararak Bat'nm kltrel deerlerini taklit etmeye tevik
etmiti.33 Snni mezhebi bylece ulusal kimliin ayrlmaz bi
leeni olarak tasdiklenmi oluyordu. Bu retiyi ortaya atanlar
cuntayla ilikilerini hep sk tuttular; yle ki her tr sivil rgt
lenmeyi yasaklayan 1982 Anayasas'mn da hazrlayclar ara
snda yer aldlar.34 Dolaysyla Trkiye'de parampara olsa da,
31

Aydnlar Oca ile Fransa'da Yeni Sa arasnda bir karlaurma iin bkz. An
kan, Burak, "The Programme of he Nationalist Action Party: An Iron Hand in
a Velvet Glove?", Middle Eastem Studies, Ekim 1998, Cilt 34, No. 4, s. 122.

32

elik, mer, "Turkey and he Fate of Political Islam", Abramowitz, Monon

(der.), The United States and Turkey: Allies in Need iinde, New York, Century
Foundation Press, 2003, s. 65.

33

Turun, Hasan, "Islamist or Democratic? The AKP's Search for Identity in

Turkish Politics" , ]oumal of Contemporary European Studies, Nisan 1997, Cilt
15, No. 1, s. 84.

34

Ankan, Burak, a.g.e., s. 126.

72

sosyal meruiyeti sorgulansa da halen yrrlkte olan Anaya

sa'y bu Trk-lslam sentezinin cumhuriyeti versiyonunun e
killendirdiini sylemek abart olmayacaktr.
Sz konusu ideoloji laik devletten bamsz bir kimlik tale
bi iinde olan slamc kar-sekinler tarafndan benimsenme
di. Siyasal lslam 1983'te bu resmi Trk-lslam erevesinin d
nda, laik askeri rejime ve Cumhuriyetilemi lslam'a muha
lif konumdaki Refah Partisi'nin (RP) kuruluuyla kllerinden
yeniden dodu.
Bununla birlikte sz konusu sentez daha ziyade Trk-lslam
milliyetiliinin siyasal alanda bir aktr olarak yerinin salam
lamasna yarad. Aynca vatandalarn kltrel formasyonuna
lslam'n aka dahil edilmesi noktasnda medyay ve ders ki
taplarn etkileyecek kadar gl bir konuma eriti. Devlet hi
mayesi altnda bu yeni milli kltr yaymak iin 1982 Anaya
sas'yla okullarda dini eitim zorunlu hale getirildi; ilahiyat fa
klteleri kuruldu; imam-hatip liselerinin (lHL) eitim kalite
si ve stats ykseltildi. Askeriye mfredat din derslerine yeni
bir ivme kazandrd: Darbe komutanlar gen askerlerin de din
dersleri almalarm zorunlu kld. 35 lyi bir eitimle ocuklarn
geleceini gvence altna almakla onlara lslami bir eitim ver
mek arasndaki ikilem ald iin, slamc kar-sekinler o
cuklarn bu kurumlara gndermeye balad. Bylelikle Refah
Partisi'ne (RP) ve AKP'ye angaje olmu siyasetilerin evlatlar
1990'l yllarda bu okullardan mezun olmaya balad.36

lslami sermayenin karl hale getirilmesi

1980'lerden itibaren Trkiye'de slamc hareket iinde bir b
lnme yaand. 1970'lerde ayn saflarda mcadele etmi gen
lerden bir ksm mcadeleyi siyaset hayatnda bir ksm da ti
caret hayatnda srdrmeye karar verdi. 1980'li yllarn bala
rnda MSlAD'm kurucu kadrosu lstanbul'da ounlukla KO35
36

Yavuz, Hakan, a.g.e., s. 30.

Bozan, lrfan,

Devletle Toplum Arasnda Bir Okul: imam Hatip Liseleri, Bir Ku

rum: Diyanet iim Bakanl. lstanbul: TESEV, Mart 2007, s. 19-20.
73

B patronlarnn yer ald bir ortamda birbirlerini buldular.

1 970'lerin siyasal anlamda angaje ve son derece alkantl

rencilik hayatndan farkl olarak, bu giriimciler topluluunun

oluturduu ortam, kapitalist rasyonelliin kurallarnn geer
li olduu istikrar arayan bir ticaret ortamyd. Artk bir ideolo
ji iin militanlk yapma dnemi kapanmt. Ama, ne toplu
mu slamiletirmek ne de slami sosyalizmi hakim klmakt. Bu

gruplama artk lslami sosyal ve kltrel sermayelerin ekono

mik karlar dorultusunda, piyasann sunduu yeni olanakla

ra gre karl hale getirilmesiyle ilgilenmekteydi.
Siyasal alanda

Milli Gr

izgisinin yeni siyasal temsilcisi

olan Refah Partisi'nde cisimleen siyasal lslam, kapitalist mo

dernlemenin ve kentleme, ekonomik liberalleme ve kre
sellemeyle ortaya kan yeni servet dalmnn dnda kal

m gruplarn tatninsizliinin bir ifadesiydi.37 zellikle de hem

yoksul halk kesimlerine hem de dindar ve geleneki gruplara
sesleniyordu. slamc kar-sekinler topluluunun grece da
ha mreffeh kesimine mensup olanlar, siyasal lslam'la ve RP ile
balarm tmyle koparmakszn, Turgut zal'm liberal mu
hafazakar partisine, yani ANAP'a yaklamaya, serbest piyasa

nn ve klientalizmin imkanlarndan yararlanmaya balam

t. Sosyalist gelenekten gelen Faruk Bey bile, dier KOBl yne

ticileri gibi, Turgut zal himayesinde ekonomik liberalleme

yi destekliyordu:
"zal'a iktisat alannda ok desteksiz birisiydim ama daha
sonra, dnyaya alma noktasnda iyi bir eyler yapu kana
atindeyim ... Anadolu'nun ve lstanbul'un gitmeyen teebbs
lerinin birounun yava yava ortaya bir frsat gibi kma
ya baladn grmeye baladk. Ve ilk grdklerimizi topla
maya baladk: l hayatnn yeni filizleri, 150 kii kadar 7 se
ne iinde biriktik. Okmeydam'nda Perpa'nm altndaki o tek
37

74

Glalp, Haldun, "Globalising Postrnodernisrn: Islarnist and Western Soci

al Theory", Economy and Soci::ty, 1997, Cilt 26, No. 3, s. 419-433; ni, Zi
ya, "The Political Econorny of Islarnic Resurgence in Turkey: The Rise of The
Welfare Party in Perspective", Th:: Third World Quart::rly, 1997, Cilt 18, No.
4, s. 743-766.

katl, iki katl evlerden birini kendimize tutmutuk. Her haf

ta 1-2 kere orada toplanlyordu. Birbirimizle mal alverile
rini, dnya ekonomisiyle ilgili, hatta yurtdna yeni yeni a
lanlar, herkes dnyada neler grdn neleri alp satmala
r gerektiini, bunlarn hepsini konuuyorduk. Bu ok formel
bir tekilat deildi, enformeldi. Maksadmz lobby gibi bir si
nerji oluturmasn becerebilen insanlarn bir araya geli ek
liydi. 5-10 kiiyle balad aa yukar ve 1990'a kadar 150 ki
i oldu ... 90'a kadar biz byle geldik. Oras bizim iin adeta
bir okul oldu."

Giriimciler, serbest meslek sahipleri, tamamen kiisel ba

lantlar zerinden bu aa dahil oluyordu. Cahit Bey'e gre 1982
ylndan sonra bir grup giriimci "i hayat ve siyasi hayattan
tandmz arkadalarmzla, ayn gr paylatmz, ayn
mekanlara gittiimiz, ayn havay teneffs ettiimiz arkadala
rmzla" bu sayede dzenli olarak grmeye balamt. Cema
atler ve Milli Gr rgtlenmeleri iinde gelien arkadalk,
akrabalk, ortaklk ilikileri ve slami yaknlklar, bu iadamla
n

ann kurulmasnn ilk aamalarnda son derece nemli bir

rol oynad.
zal Hkmeti ve onun liberal almlar, lslam'n kamu
sal alanda varln hissettirmesi ynnde yeni imkanlar sun
du ve her tr radikal sistem kart muhalefet olanan orta
dan kaldrd.
MSlAD'n temelleri 1980 sonrasnda sz konusu hkme
tin yaratt ekonomik serpilme dneminde atld. Ak piya
saya adm atan bu topluluk yelerinin mesleki hayatlarnda

l 980'ler son derece nemli bir rol oynad. Aratrmamz kap

samnda grtmz altm drt giriimci arasndan krk se
kizi, 1980 sonrasnda kendi irketini kurmu ya da aile irketi
ni devralmt; 1995 ylnda MSlAD yesi olan 1 770 irketin
%75'i 1980 sonrasnda kurulmutu.38 Bu ekonomik serpilme,
zel sektrn gelimesi, esnek retim sisteminin piyasalarda
kk ve orta lekli irketlere yeni bir nem arz etmesi, Tr-

38 Tantm Katalou, stanbul, MSlAD, 1995.

75

kiye'de ihracat odakl kalknma politikalarnn sanayilemeyi

Anadolu'ya yaymas ve lslami sermayenin serbest piyasada eko
nomik bir deer elde etmesi sonucu meydana geldi.

zel sektrn geliimi

l 960'lardan beri hakim olan sanayileme ve ithal ikamecilik
politikasnn yerini 1980 sonrasnda ihracat odakl yeni bir ne
oliberal kalknma stratejisi ald. 1980'de gndeme gelen bir di
zi siyasal kararla; ki bunlar 24 Ocak Kararlan olarak bilinir, uy
gulamaya konan Yapsal stikrar ve Uyum Program, piyasa me
kanizmalarnn kendini dzenlemesi lehine devletin ekonomi
ye dorudan mdahalesini kstlamay amalyordu. Bu progra
mn temel ilkesi, lkenin grece avantajlar gz nne al
narak, ihracat yoluyla kalknma, ekonomik kaynaklarn piya
sa gereksinimlerine gre tahsisi39 ve kamuya ait teebbslerin
zelletirilmesiydi.
24 Ocak Kararlan, ihracat teviklerinin de nn amu: t
halat kotalarnn kaldrlmas, gmrk kstlamalar, esnek d
viz kuru oranlan, yeni Merkez Bankas kredileri, vergi tevikle

ri ve ihracat yapan irketler lehine dzenlenen vergi indirimleri

piyasay hareketlendirme amac tayordu. Bu ihracata ynelik
neoliberal kalknma stratejisi dikkat ekici bir ekonomik by
meye yol at. tk be ylda Gayn Safi Yurtii Hasla'da (GSY1H)

ylda ortalama %4,4'lk ve ikinci be ylda ise %5,4'lk bir art

yaand.40 Ticari mal ihracaumn oram l 980'lerin ilk yarsnda
GSYlH'nm %3,4'nden %16,7'sine ykseldi.41 Ara mallarn it
halini tevik eden politikalar neticesinde ihracatta sanayi rn
lerinin oram dier tm sektrleri geride brakt. hracata yne
lik kalknma politikasna geile birlikte devlet, kapitalizmi bir
39

Zlkf, Aydn, The Political Economy ofTurkey, Londra, Pluto, 2005, s. 107.

40

Kanal, Salgur, "La longue marche de la Turquie vers la 'richesse des nations'",
Economie et Socittt, Haziran 1995, No. 34, s. 199.

41

Takn, Fatma, Yeldan, A. Erin, Export Expansion, "Capital Accumulation

and Distribution in Turkish Manufaturing 1980-1980", Togan Subidey (der.),
The Economy of Turkey Since Liberalisation iinde, Great Britain, Macmillan
Press 1996, s. 155.

76

ynetim ilkesi olarak benimsemeye balam, d politika eko

nomik hedefleri olan bir alana ve diplomasi de bir d ticaret
aracna dnmt.
te yandan liberalleme tedbirleri ekonomik topluluun her
kesimini ayn biimde etkilememiti. Tm Trkiye tarihinde
olduu gibi, bundan karl kan ayrcalkl kesim, byk ir
ketler olmutu.42 Bunlar byklkleri ve finansal kaynaklaryla
uluslararas piyasa rekabetine uyum salamakta zorlanmam
lard.43 Saladklar karllk oranlaryla ekonomik kalknmann
neferleri olarak devlet tarafndan her zamanki gibi desteklen
milerdi. zellikle de "ihracat sermaye irketi" biiminde r
gtlenen byk ticaret sermayesi, 1987 ylna kadar bu kalkn
ma modelinden byk fayda salad.44
Buna karn, neoliberal tercihler retim yaps ve faaliyetleri
yerel piyasalara uyumlu olan KOBl'ler asndan bir tehdit ni
teliindeydi nk dalgal faiz oranlarna ve uluslararas reka
bete gs gerebilecek teknik ve finansal gce sahip deiller
di. 1980-1990 yllarnn rekabet ortamnda, arkasna devlet te- '
vikini alan ve finansal kaynaklara eriim olana bulan byk
irketler karsnda dezavantajl bir konuma den birok KO
Bl iflas etti.
Bununla birlikte sz konusu yllarda stanbul gibi gelimi
blgelerden balayarak tm Anadolu illerini kapsayan bir s
nai kalknma hamlesi balatld. Tekstil, otomobil gibi sanayi
rnlerinin gitgide daha fazla ihra edilmeye balamas, daha
ziyade KOBl'lerin varlk gsterdii Denizli, Gaziantep, Kayse
ri, Konya vb. Anadolu illerinin hzla gelimesine yol at. Bun
lara "Anadolu Kaplanlan"45 ad veriliyordu. Bu demek oluyor
ki baz KOBl'ler uluslararas rekabete uyum salamay ve yerel
42

ilkin, Selim, "Exponers: Favoured Dependency", Heper, Metin (der.), Strong

State and Economic Interest Groups: The Post-1980 Turkish Expeience iinde,
Berlin, Walter de Gruyter, 1991, s. 90-91.

43

Barkey, Hemi, a.g.e., s. 1 78; 1lkin, Selim, a.g.e.

44 Boratav, Korkut, Trkiye iktisat Tarihi, 1 980-2005, stanbul, lmge, 2003, s. 168.
45

Demir, mer, Acar, Mustafa, Toprak, Metin, "Anatolian Tigers or Islamic Capital: Prospecs and Challenges", Mid:lle Eastern Studies, Kasm 2004, Cilt 40,
No. 6, s. 166-188.

77

dzeyde bir kalknma gerekletirmeyi baarmlard.46 Bu ol

gu, lslami burjuvazinin sosyo-ekonomik temellerini oluturdu.

Sz konusu dinamikleri incelemek bu adan olduka nemli.

11Anadolu Kaplanlan"nm ortaya k

Anadolu kentlerinde varlk gsteren KOBl'ler, ekonomik de
iimlerle ve global kapitalizmin esnek retim sistemiyle top
lumsal ilikilerini eklemlemeyi baararak 1 980'li yllardan iti
baren byk bir gelime kaydetti.

Esnek retim sisteminin etkileri

KOBl'ler 1970'li yllardan itibaren ekonomik kalknmann ve
servet birikiminin neferleri haline gelmiti; nk teknolojik
ilerleme ve tketici taleplerindeki deiim Fordist retim bii
minin yeni ve esnek bir sisteme dnmesini gerektiriyordu.47
leyi ve rgtlenme ilkesi olarak esnekliin n plana kna
s, KOBl'lere bir aulm ans verdi ve karllklarn artrd. KO
Bl'ler zaten enformel ynetim srelerine sahip olmalar ve i
ilerle iverenler arasnda akrabalk gibi enformel balarn bu
lunmas nedeniyle esnek, yumuak bir yapya sahiptirler. Ge
nellikle baka irketlerle ve yerel dzeyde toplumsal kurumlar
la aralarnda yatay ibirlii alan vardr. Bu yap da onlarn ka
t, hiyerarik ve karmak bir i yapya sahip olan byk irket
lere nazaran piyasaya daha kolay uyum salamalarna yol au.
Aslnda, KOBl'lerin bu esnek retim sistemi iindeki ekono
mik performanslar, farkl ilevleri olan irketlerin tek bir re
tim ve pazarlama a biiminde dzenlenmi olmasna daya
nyordu. Dolaysyla rekabet bundan byle, tedarikiler, re
ticiler, taeronlar ve mteriler arasnda bir karlkl bam
llk mantna gre yaplandrlan bu alar arasnda yaam-

46 Kaurcoglu, Erol, "Trkiye'nin 500 Byk Sanayi Kuruluu", lsanbul Sanayi

Odas Dergisi, lstanbul, 1995.
47 Piore, Michaelj., Sabel, Charles, Second Industrial Divitle: Possibilitiesfor Pros
perity, New York, Basic Books, 1984, s. 194.
78

yordu.48 Yani irketler iin ibirlii ve takas alan kurmak ya

da var olan alara dahil olmak kazanl bir yol olmaya balad.
Sosyal sermayenin ekonomik bir etken olarak ortaya k da
ite bu yzden sz konusu yllarda oldu.

Sosyal sermayenin iletmeye yeniden uyarlanmas

Sosyal sermaye49 ekonomik sermayeye dntrlebilir n
k bir servet kayna, bir performans unsurudur ve ekono
mik gelimeye dahil olan etkenlerden biridir, zellikle de es
nek retim sisteminde. Benzer normlara sahip olmak ve ortak
ilkeleri benimsemek zerine ina olan kiileraras ilikiler, bir
tr tanklk, gven ve karlkllk balan yaratr. Sz konusu
olan yap, mobilize edilebilen kaynaklan oaltp ayn aa da
hil olanlarn ekonomik ilem bedellerini azaltarak kar oranlar
m artran bir a yapsdr. Bu a ayn zamanda ekonomik aktr

ler arasnda haberlemeyi ve bilgi alveriini de kolaylatrr.

Sosyal sermayenin ana kayna, retildii mekandr ve bu,
iveren alarnn olumasna da olanak salar. Mekansal yakn
lk kiilerin birbirini tanmasna, alveri iine girmesine uy
gun bir ortam hazrlar ve karlkl birtakm zorunluluklar do
urur. Esnek retim biimi bylece 1980'lerden sonra verimli
liin olmazsa o.lmaz art olarak sanayi blgelerinde kmelen
meye doru evrilmitir.50 iverenlerin ortak kltrel sermayesi
48

Bura, Aye, "The Claws of the Tigers", Private View, Gz 1997, Cilt 4, s. 52.

49

Bu kavram, hakknda farkl analizler yaplsa da toplumsal ilikilerde bir etken

dir ve iki adan ele alnabilir. Yapsal adan rgtl ya da rgtsz bir top
lumsal a betimler. Kltrel adan bakldnda sosyal sermaye kiiler ara
sndaki karlkl zorunluluklar ifade eder. Bu, birtakm avantajlar salayan ya
da farkl toplumsal etkileimlerin ederini azaltan bir kaynakttr. Ayrnttl bilgi
iin bkz. Bourdieu, Pierre, "The fonns of capital" , Richardson, John, G. (der.),
Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education iinde, New
York, Greenwood Press, 1986, s. 241-258; Coleman,James, S., "Social Capital
in the Creation of Human Capital", The American ]oumal of Sociology, 1988,
Cilt 94, s. 95-120; Putnam, Robert D., Making Democracy Work. Civic Traditi
ons in Modem Italy, Princeton, NJ, Princeton University Press, 1993.

50

Eraydn, Ayda, "Changing Spatial Distribution and Structural Characteristics

of the Turkish Manufacturing Industry", enses, Fikret (der.), Recent Industri
alization Experience in Turkey in a Global Context iinde, Wesport, USA, Gre79

de sosyal sermayenin retilmesinde bir dier unsur olarak kar

mza kar. MS1AD'm kurucu kadrosunun yaam hikayele
ri, KOB1 patronlarnn lstanbul'da bir araya gelmelerinde sahip
olduklar ortak habitusun ve bu

habitusta elde edilen slami ser

mayenin nemli bir rol oynadn gstermektedir. Bu lslami

sermaye var olan sosyal sermaye tarafndan retildii gibi ay
n zamanda slami yatknlklar ve karlarn ortaklamas l
snde var olan sosyal sermayeyi pekitirebilir ya da yeni sosyal
alarn kurulmasna yol aabilir.
Ayn yrede bulunan iletmelerde olduu gibi51 ayn alma
kltrne sahip iverenler de, karlkl olarak bir dayanma
ve gven ilikisi gelitirmeye yatkndr. retimin esnek rgt
lenii, ekonomik rasyonellikle yerel kltrn aka eklemlen
mesini hzlandrr. Sosyal sermayenin yeniden canlandrlma
s da bylece "enformel gven ilikilerinin tesisini, toplumsal
pratiklerle yerel kurumlar arasndaki koordinasyonu"52 salar.
"Anadolu Kaplanlar" rneinde, yerel dzeyde ncelikli
-dini, etnik, blgesel ve cemaatsel- ilikiler sosyal sermayenin
temel kaynaklarm oluturmutur. Kltrn iine ilemi olan
bu gayrresmi balar, irket baarlarnn anahtar konumunda
dr.53 Sz konusu KOBl'lerin ekonomik performans da, sahip
olduklar ortak sosyal sermayenin ve ortak kltrn ekonomik
alandaki mobilizasyonunu mmkn klan kolektif eylem bece
rilerine baldr.
Global retim alarna dahil olma gereklilii,54 modem serenwood Press, 1994, s. 156; Storper, Micheal ve Scott, A.]., "The Geographical
Foundations and Social Regulation of Flexible Production Complexes", Wol
cher, J., Dear, M. (der.)., Territory and Social Reproduction iinde, Londra, Ai
len Unwin, 1988.
51

Bura, Aye, a.g.e., 1997, s. 3.

52

Storper, Michael, "Industtialization and the Regional Question in the Third

World", Intemational ]ournal of Urban and Regional Research, 1990, Cilt 14,
No. 3, s. 435.

53

Demir, ner, Acar, Mustafa ve Metin Toprak, a.g.e. s. 168. Beyhan, Burak ve
Krolu, Bilge Armatl, The Changing Role of SMEs and Declining Cooperative
Form: The Tale of Denizli, 2002.

54 Strong, Kelly, C., Weber, James, "Embedded Cultural Values and Intematio
nal Transaction Cost", lnternational]oumal ofValue-Based Management, 1994,
No. 7, s. 207-218.

80

best piyasa ekonomisinin yaratt tehditler, zellikle de dei

imin bu denli hzl oluu, rekabet ve belirsizlik ortam, re
tim zincirinin ksalmas sosyal sermayeyi daha da nemli ha

le getirmitir. Patronlar da iletmenin corafi olarak bulundu

u yerden kaynaklanan, uluslararas ekonominin dinamikle
rini tanma, yabanc dil bilme, retim srelerinin uluslarara

s standartlara uygun hale getirilmesi, finansal kaynaklarn du

rumu gibi birok pratik sorunla kar karyadr. Sosyal serma

ye, giriimcinin bu etin artlarda hayatta kalmasna yardmc

olur. Bu, KOBl'ler asndan sorunlarn zlmesi ve deiken

ulusal ya da uluslararas koullara uyum salamak iin vazge

ilmez bir arttr.
Hatta sosyal sermaye yeri geldiinde ekonomik sermayeden

bile daha nemli olabilir, rnein irketlerin kurulu aama

snda. Sosyal sermaye, ekonomik sermaye ya da krediler yeterli

olmadnda, aileden ya da aidiyet gruplarndan gelen finansal

kaynaklarn mobilize edilmesini salar. Grtmz ileune

sahiplerinin birou irketlerini kardelerinin, yeenlerinin,
arkadalarnn ya da MSAD yelerinin katklaryla kurdukla
rn ifade etti. Yani sosyal sermaye, piyasann sunduu frsatlar

yakalamak iin ortaklaa giriimlerde bulunmann nn aar

ken, ayn zamanda karlkl bamllk ilikisinde gveni tesis

ederek kolektif eyleme de olanak salar.

Trkiye'de 1980'li yllardan itibaren salk, eitim ve med

ya gibi alanlarda uygulanan liberalleme politikalar, o gne
dek kamu tekelinde olan sektrlerin zelletirilmesi KOBl'le

rin canlanmasnda da byk rol oynamtr. 1980'lerden son

ra gndeme gelen ekonomik frsatlar, gitgide glenen rekabet

ortam ve Trk ekonomisinin kresel piyasalarla btnleme

si, esnek retim stratejisinin olmazsa olmaz olarak sosyal ser

mayenin mobilizasyonuna yol amtr.55
Karmak ve iblmnn farkllat modern toplumlar

da, kk lekli geleneksel toplumlarn aksine gven ilikisi

nin kiisel olmas yetersiz kalr; gven rgtsel bir anlam kaza

nr ve bylece normlarn younluuna ve sivil angajman ama

55

Piore, Michael j., Sabel, Charles, a.g.e., s.

17.
81

gnderme yapar.56 Bundan byle sosyal sermaye bu yeni kapi

talist biimler altnda oluur ve aidiyetler ya da kimliklerden zi
yade ekonomik ve mesleki karlara gre rgtlenir. Bylelik
le profesyonelleerek, balangta ayn toplumsal grubun ye
si olmasalar bile benzer karlara sahip kiilere ak bir ibirli
i a oluturur.
Sosyal sermaye irketler arasnda kurulan yeni resmi ibirlik
leri biiminde yeniden retilir ve kurumsallar.57 Bunun sonu
cunda sanayi blgeleri oluur; birok KOBl'nin bir araya geldi
i byk yaplanmalar ve ok-ortakl irketler oalmaya, M
SlAD gibi iveren dernekleri ortaya kmaya balar. Bu mesleki
rgtlenmeler de sermayenin yeniden retimini salarken kar
lkl gven ve karlkllk ilikilerini de glendirir.

slami sosyal sermaye ve ekonomik faaliyetler

Sosyal sermaye, toplumsal yapnn aktrler tarafndan kiisel
ya da ortak ekonomik karlar iin mobilize edilebilecek kay
naklar olarak grlen birtakm unsurlarndan meydana gelir.
Kltrel ve toplumsal dokuyu oluturan unsurlardan bazlarn
seip bunlar ekonomik alana sokanlar bireylerdir. Bu tercih
ler, farkl unsurlar arasndaki "semeci yaknlklara"58 ve bun
lar belirleyen piyasa koullarna, toplumsal dinamiklere ve
karlara gre deiir.
te yandan sosyal sermayenin tm biimleri, her tr faali
yet iin mobilize edilebilecek bir kaynak nitelii tamayabi
lir. 59 Bu onun, biim ve ierik asndan bal olduu deiken
lere ve iinde bulunduu zaman diliminde piyasann gerekli
liklerine ne kadar uygun olduuna baldr. Ayrca bir ibirli
i dinamii yaratabilecek kadar simgesel anlamda pazarlanabi
lirlik gc olup olmadna ve giriimciyi ekonomik odaklara
56

57

Dargent , Claude, "Les explications culturelles du developpement econo

mique: pertinence et faiblesses", Revue Internationale de Politique Comparte,
2002, Cilt 9, No. 3, s. 365.
Beyhan, Burak, Krolu, Bilge ve Armatl Bilge, a.g.e.

58

Weber, Max, a.g.e. , 2003, s. xli.

59

Coleman, james, a.g.e., s. 98.

82

dahil edebilecek kadar toplumsal karll olup olmadna da

baldr. "Sosyal sermayenin karll" yani giriimcinin o ser
mayeye sahip olmayanlara kar elinde bulundurduu avantaj
bu iki g belirler: Sz konusu karllk geici ya da daimi kl
trel zelliklerle olduu kadar geleneksel ya da kapitalist fark
l ilikilenme biimleriyle de yaratlabilir. Sresini ve niteliini
etken belirler: balam, ekonomik alanda bulunan aktrlerin
karlar, sz konusu sosyal sermayenin bireysel olarak sahiple
nilme ve kolektif olarak mobilize edilebilme becerisi.
Trkiye'nin ekonomik ve siyasal evrimi de, 1980'den itibaren
lslami sosyal sermayenin karllatrlmasmn nn aar. Eko
nominin neoliberal yeniden yaplandrl kamu harcamala
rnda azalma salamtr ve kamu hizmetlerinin zelletirilme
si, salk, eitim ve medya piyasasnda yeni olanaklar ortaya
kartmtr.60 Antalya MSlAD sorumlularndan birinin deneyi
mi, arkadalklarn i ortaklna dnmesinin serbestleen ye
ni piyasa frsatlarndan nasl faydalandklarn ortaya koyuyor:
"irketimiz 1993 ylnda balad. Grup olarak 3 sektrde faa
liyetimiz var: salk, eitim ve sanayicilik, inaat sanayi mal
zemeleri. Yaklak 12 yllk bir irketiz. Bu faaliyetler iinde
ana aktivitemiz salk sektr, pay %80. Arlkl bu sektrle
re girme nedenimiz u: Antalya ok g alan bir il, buna ba
l olarak kamunun salk eitim alanndaki yannmlan yetersiz
kalyordu. Bu gelime byle olunca zel sektrden bu alanla
ra yarnn yaparsak Antalya asndan doru olacan dn
dk. Kendi kendine yeterli olan ve yeni birtakm eyler yap
mak isteyen be arkadauk. Dedik 'bizim imkanlarmz kendi
hayanmz devam ettirmek iin yeterli, aruyor da, bir ey yap60

1982 tarihli kanun hkmnde kararname salk sektrnde zel giriimlerin

nn at. 815747 sayl zel Hastaneler Ynetmelii 28 ubat 1 982 tarihli
Bakanlar Kurulu kararyla yasalat. hup:/!www.hukuki.net/kanun/85747.25.
tex.asp. 3913 sayl 08107/1993 tarihli kanun Anayasa'y deitirerek devletin
radyo ve televizyon zerindeki tekelini ortadan kaldrd. zel eitim kurum
larna dair 625 sayl ve 8 Haziran 1965 tarihli kanun 1983, 1984, 1985 ylla
rndan pek ok kez deiiklie urayarak ilk ve orta okullarda, liselerde, ni
versitelerde ve meslek okullarnda gerek ve tzel kiilerin giriimlerini mm
kn kld. http://www.hukuki.net/kanun/625.15.text.asp.

83

mamz lazm'. Glerimizi birletirelim yeni bir eyler yapa

lm dncesi vard. Bir araya geldik, Antalya'da yapm oldu
umuz araurmalarda salk sektr kt. Biraz tabii ynetim
de doktor arkadalarn olmasnn rol var... 1995'te salktan
sonra, hemen eitime girdik. O dnem yaptmz aratrma
larda, Antalya'da 70-80 kiilik snflar vard ve ikili retim ya
pyorlard. Biz hepimiz veliyiz, ynetimdeki arkadalarmzn
ocuklarnn tamam ya yeni okula balamlard, ya da birka
yla balayacaku. Ya ortalamamz 35 civaryd. ocuklar okul
ana gelmi olduu iin herkes eitime duyarlyd. Kamu
nun zemeyecei bir durumdu. O yzden zel okullar kt.
90 rencili bir okul atk, bugn 750 rencisi olan, nce il
kokuldu sonra 8 yllk kesintisiz eitim kt, orta oldu ve im
di lise ve fen lisesi. Bunlar Antalya'daki nfus artna cevap
verebilmek iin. zel sektr payn ald."

Yeni pazarlardan slami yardm ve dayanma rgtlerinin ve

giriimcilerin kurduu vakflar hzl bir biimde paylarn ald
lar. 61 slami sermaye etrafnda organize olan bu toplumsal ve
ekonomik oluumlar bylece kar amac gden irketlere dn
tler. Bu yeni zel irketler lsliimi sermayeyle kapitalist manu
n i ie geiini kurumsallatran tezahrleri oldular. Isliimi
kar-sekinler, sosyalist ekonomi anlaym terk edip liberaliz
me doru evrilirken bu ideolojik kaymann, Trkiye'de yaanan
askeri darbenin ardndan kapitalist mantn ve dolaysyla da
liberal burjuva ahlaknn adeta kaytsz artsz egemenlik kur
masnn bir sonucu olduunu gzlemliyoruz. Bu i ie gei ay
nca lsliimi sermayeyi ekonomide fevkalade karl hale getiren ye
ni olanaklar yaratan Turgut zal ynetiminde olmutur.

slami sermayenin karllatmlmas

24 Ocak 1980 kararlaryla balayp 1993'e kadar devam eden

"zal dnemi ekonomi idaresinin olaanst sreklilii"62 sa61

ni, Ziya, a.g.e, 1997, s. 743-766.

62

ni, Ziya, "Turgut zal and His Economic Legacy: Turkish Neo-liheralism
in Critical Perspective", Middle Easten Studies, Temmuz 2004, Cilt 40, No. 4,

84

yesinde KOBl'leri daha dinamik hale getiren ekonomik libe

rallemeye, kendi yararlarna olan birtakm siyasi gelimeler
de elik etti. hracat yapan byk irketlerin yan sra 1983'ten
itibaren zal'n tevikleriyle yeni bir irket tr daha hzla ge
liti.63
Bu erevede, zal ynetimiyle kurulan balar, performans
belirleyici bir etken haline geldi. Klientalizm ve siyasi merci
lerin ekonomiye keyfi mdahaleleri, kaynak ve ayrcalklarn
paylam mekanizmalarndaki daimi yerini korudu. 1983-1993
yllan arasnda iktidarda kalan zal'n partisi ANAP'n yeni
liki keyfi mdahaleleri64 siyasetilerle giriimciler arasnda
ki iliki biimi olarak iltimasl genel geer bir kural hali
ne getirdi.
Sz konusu dnemin ayrt edici zellii, Cumhuriyet tari
hinde ilk defa burjuva ideolojisinin ekonomik ve toplumsal
yaam zerinde egemenlik kurmu olmasyd.65 Bu egemenli
e, liberalizmi, zelletirmeyi, brokrasinin tasfiyesini,66 po
pler kltr ve tketimcilii ycelten pragmatik yeni bir re
torik elik etti. Piyasa, hakimiyetini kurduka zal'la kiisel ta
nklk zel sektrde servet dalmnn belirleyici unsuru ol
maya balad. 67

s. 1 17. zal 1980-1983 yllan arasnda, askeri ynetim dneminde Babakan

Yardmcs olarak grev yapu. Parlamenter rejime geiin ardndan, 1983'ten
1989'a kadar Babakanlk yapu. 1989 ylnda, Cumhurbakan seildi ve 1993
ylndaki vefauna kadar bu grevde kald.
63

64

Barkey, Henri, a.g.e., s. 178.

Klasik ynetici kadrosu lavedilerek yerine zal'a yakn bir yrtc teknok

rat kadro getirilmiti. Bu kadro idareyi kanun hkmnde kararnamelerle y

rtyor ve bunlar ekonomik verimliliiyle merulaunyordu.
65

Boratav, Korkut,

66

Karabelas, Gerasimos, "The Military Institution, Atatrk's Principles, and

a.g.e., s.

145-169.

Turkey's Sisyphean Quest for Democracy", Middle Eastem Studies, Cilt 45, No.
1, Ocak 2009, s. 61.
67

Roniger, Luis, "The Comparative Study of Clientelism and the Cbanging Na

ture of Civil Society in The Contemporary World", Roniger, Luis, Gne-Aya
ta, Aye (der.), Demo:racy,

Clientelism, and Civil Society, United Kingdom, Ly

nne Rienner Publishers, 1994, s. 15.

85

Siyasi iltimaslk ve slamiyakmlklar

slami sermaye, zal dnemi iltimaslnn unsurlarndan
biriydi. MSAD yelerinin Murat Bey'in zal'la tankl
n dernein kuruluuna siyasi bir destek olarak yorumlamala
r dikkat ekicidir:
"zal' tanyan bir ailenin ocuuydum. zal'la beraber ay
n sitede oturuyordu ablam. lte babamn arkadayd, efendi
me syleyeyim, mescitte beraber Ramazan gn babakan ol
madan nce namaz klardk falan. Yakn tanrdm ama zal'm
politikalarm da ksmi benimseyen ksmi reddeden bir gr
m vard. MSlAD byle bir dnemde kuruldu. Doal olarak
zal'la yakn irtibat kolay oldu."

Aile tarihine ve meslek yaantsna bakldnda zal tam

bir cumhuriyeti laik sekin portresi izer. Bunun dnda,
Nakibendi tarikatna yaknl dolaysyla slami bir sermaye
ye de sahiptir. Siyasi hayat 1973 genel seimlerinde Necmet
tin Erbakan'm MSP'sinden adaylyla balar. Sahip olduu bu
ifte sermaye onun hem muhafazakar, dindar, taral seme
nin oylarn tekeline almasn68 hem de metropollerde youn
laan byk burjuvazinin laik sekinlerinin oylarn kendine
ekmesini salar. zal tarikatlarla da ilikiler gelitirmitir.69
1925 Anayasas ile laik Cumhuriyet reformlar erevesinde

datlm ve yasaklanm olsa da gizli ve yasad olarak faali

yetlerini srdren cemaat ve tarikatlar, zal iktidarnda de fa
cto toplumsal bir meruiyet kazanmt. Bu anlay Nakiben
dJ: tarikat yesi olduklar bilinen kiilere parti rgtlenmesin
de ve kabinede nemli grevler verilmesini de beraberinde ge
tirmiti. 70
68

Ayata, Sencer, "Patronage, Party and State: The Politicization of lslAm in Tur
key", Middle East]oumal, K 1996, Cilt 50, No. 1 , s. 44.

69

ANAP'n tabann Fethullah Glen, Sleymanclar tarikat mensuplar ya da

baka tarikatlar oluturuyordu. Aynca parti kadrolar da bu cemaatlerden se
iliyordu. akr, Ruen, a.g.e., 1990, s. 306.

70

En az iki ya da bakanlkta sz konusu tarikatla balan olan kiiler grev al

mt. Karabelas, Gerasimos, a.g.e., s. 61.

86

Bylelikle zal hkmeti bir kltrel ve ahlaki deerler sis

temi olarak lslam dinini rekabeti ve serbest piyasa ekonomi
sinin stratejisine entegre etmiti. Kendisiyle kltrel ve siyasi
yaknl olan giriimcilere, devlet kaynaklarnn paylam ve
ihracat tevikleriyle ilgili konularda klientalist mekanizmalara
dahil olma imkan salamt.

slami sermaye araalyla ekonomik iltimas9/k

Baz irketler d ticaret desteklerinden ve kredilerden da
ha fazla faydalanyordu nk rnein tekstil sektrnde faali
yet gsteren byk irketlerde olduu gibi, bunlar ileri teknik
ve teknolojik seviyeleri sayesinde daha rekabeti ve kar retir
durumdaydlar; rnleri de uluslararas pazarn taleplerine ce
vap verebiliyordu. Bunun haricinde baz giriimciler zal'la ve
genel olarak siyasetilerle yakn ilikileri sayesinde devlet kay
naklarna erime asndan birtakm ayrcalklardan da fayda
lanyordu.

D ticaretin arac olarak slami sermaye

1980'lerden itibaren slami sermaye, d ticaret siyasetinde
nem kazanmaya balad. hracat art yeni d pazarlar ele ge
irmek iin agresif bir stratejiye dayanyor ve lkenin uluslara
ras pazarlarda rekabet gcn artrmak iin birtakm avantaj
lar yaratmay hedefliyordu. 1 970'lerin ikinci yarsndan sonra
izlenen ihracat politikas yeni bir yola girmiti. 1973 petrol kri
zinden sonra Ortadou, Kuzey Afrika ve Krlez lkeleri, petrol
ihracats Arap lkelerindeki sermaye birikimi nedeniyle tam
bir patlama yayordu. OPEC (Petrol hra Eden lkeler rg
t) lkelerine ve zellikle de Ortadou71 ve Kuzey Afrika l
kelerine tketim mallan ihracat GSYlH iinde 1980 ylndaki
71

1980 yl Eyll aynda balayan ran-Irak Sava srasnda, Trkiye'nin tran'a

ihracat 1978'de 44,7 milyon dolarken 1985 ylnda 1.079 milyon dolara ve
Irak'a ihracat da 69,5 milyon dolardan 1985 ylnda 961 milyon dolara yk
selmitir. Barkey, Henri, a.g.e., s. 194.

87

%17,8'lik seviyeden 1982 ylnda %49,2'ye ykselerek 1985'te

bu dzeyde tutunmutu. 72
Piyasasnn dorudan yabanc yatrmcya almasnn ardn
dan Trkiye, corafi yaknl ve gelecek vaat eden ekonomik
kalknma hz dnda slami kltrel benzerlikleriyle de OPEC
lkelerinin yatrmlanm ekmeye balad. slami kltre yakn
olan ve lslam dininin hakim olduu lkeler, Trkiye'nin ye
ni ticari ortaklar olduu iin lslami unsurlar da lkenin reka
bet gcn artran bir kaynak haline gelmiti. Trk milli kim
liinin asli bileeni olarak yceltilen slam da siyaset ve ekono
mi dnyasnn sekinleri tarafndan bu kresel rekabet orta
m iinde adeta Trkiye'nin elindeki bir koz ve milli ekonomik
sermayenin can daman addedilerek sahiplenilmiti.
Uluslararas dzeyde yaanan bu yaknlamalar dolaysyla,
slami sermayeye sahip giriimcilere kalknmann neferleri rol
atfedilmeye balamt. Cemaatler, siyasi partiler, vakflar gibi
slami rgtlenmeler, Krfez lkelerinden stanbul'un ve Ana
dolu'nun73 kk ya da byk lekli gruplarna ve slami ir
ketlere sermaye transferine araclk yapan kurumlar gibi ile
meye balad. slami zellikleriyle nitelenen bu mekanlar etra
fnda rgtlenen sosyal sermaye, ticaret ve yardmlama ala
n araclyla yeni sekinlerin reel ekonomik alan iindeki ko
numlann salamlaurd. Ayn zamanda bankaclk sektrnde
de karl yatrmlar ortaya kt.

lslani sermayenin finansal karll

slami sermaye finans sektrne 1983 yl Aralk aynda yani
ANAP Hkmeti dneminde yrrle giren bir kararnameyle
kurulan "zel Finans Kurumlan" araclyla eklemlendi.74 Bu
kurumlann sunduklar rn ve hizmetler slami kaidelere uy72 Takn, Fauna, Yeldan, A. Erin, a.g.e., s. 156.
73

Bulut, Faik, Tarikat Sermayesinin Ykselii, lstanbul, Doruk Yaynlan, 1997, s.

260.

74

Bilici, Faruk, "Sociabilite et expression politique Islamistes en Turquie: !es

nouveaux vakfs", Revue franaise de science politique, 1993, Cilt 43, No. 3, s.
412-434.

88

gundu. Konvansiyonel bankalara kyasla, rnein Merkez Ban

kas'nm rezervlerinde daha az arta tabi olmalar gibi rekabet
avantajlar sayesinde Islami finans kurumlan yerlerini kolayca
salamlatrabildiler.
Islam'n finans alanna entegrasyonu, dorudan d yatrm
lan tevik ederek i piyasalar .geniletmeyi hedefleyen bir po
litikann rnyd: Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerinden,
zellikle de OPEC lkelerinden sermaye akn salamak
amalanyordu. slami sermayeye dayanan ilk iki banka, Al Ba
raka Trk ve Faysal Finans, Suudi sermayesiyle biri Nakiben
di dieri Nurcu kaynaklarnn ibirliinin rn olarak 1985
ylnda kurulmutu.75 1989'da kurulan Kuveyt Trk de bir ka
mu bankas olan Trkiye Vakflar Bankas ile Kuveyt sermayesi
olan Kuwait Finance House ibirliinin rnyd.
Trkiye piyasasn Islami finans kaynaklaryla geniletme
yi amalayan bir dier strateji de dini inanlar gerei konvan
siyonel bankaclktan uzak duran dindar muhafazakar Msl
manlarn birikimlerini kapitalist sisteme entegre etmekti. Din
temelli sylem yeni mterileri ekmek ve geleneksel bankala
rn elde edemedii pazar payn kapmak iin kullanlan arasal
sylemlerden birini oluturuyordu.76
Burada sz konusu olan, muhafazakar yurttalar kadar Av
rupa lkelerinde yaayan Trkiye kkenli gmenlerin de bi
rikimlerini ekmekti. Gmenler ok nemliydi: 1997 ylnda
slami katlm bankalarnn hesaplarndaki fonlarn byk o
unluu dolar ve zellikle de Alman mark cinsi dvizden olu
uyordu. 77 Trkiye'de ise geleneksel bankaclk sisteminden
tmyle uzak duranlarn says nispeten azd. Ancak esas yeni
lik, Islam dinine duyulan inan ve ball serbest piyasa iin
de karl hale getirebilecek yeni olanaklar yaratmakta yatyor
du. stelik bu yntem dindar gruplarn birikimlerini lslam ah75

Yavuz, Hakan,

a.g.e., 2003, s. 89.

Faysal Finans'n Trk hissedarlan arasnda

Nur Cenaati'nin kilit isimleri de yer alr. Bunlar ayn zamanda zal hkme
tinin toplumsal ve ekonomik tabann da oluturur.

76

Chapelliere, Isabelle Ethique & Finance en lslilm, Monaco, Koutoubia, 2009, s.

77

A.g.e., s.

1 14-115.
179.

89

lakyla uyumlu bir biimde retken hale getirme imkan da ta

nyordu. l 990'l yllardan itibaren slami finans kurulular o
almaya balad: 199l'de Anadolu Finans, 1995'te thlas Finans
ve 1996'da Asya Finans kuruldu.
slami bankalardaki sermaye dngs, ANAP hkmetinin
evresinde ve tarikat alarnda kmelenen, karl ve dini olarak
anlaml sektrlerde ortakl irketler kurulmasna scak bakan
klientalist ekonomik gruplara yarad. Dindar gruplarn ve g
menlerin birikimleriyle Krfez lkelerinden gelen para byle
likle Trk finans sektrne enjekte edildi ve Anadolu kentlerine
aktarlarak burada ekonomik bir canlanmaya katk saland.78
Bu para dolam, Kombassan, Byk Anadolu Holding, Yim
pa, Endstri, Sayha, ttifak, Jet-Pa gibi, hissedarlarnn tm

l 990'larda MSlAD yesi olacak olan byk irketleri denetim

altnda tutan vakflar ile slami bankalarn toplad tasarruf
lar araclyla mmkn olabiliyordu. Yurtdnda ve yurtiin
de dini hassasiyetleri kullanarak para toplayp 1980'lerde yap
lanan ok ortakl irketler devletten hibir snrlama ve dzen
lemeye maaruz kalmadan dev holdingler haline gelebildiler.79
slami bankaclk, KOBl'ler lehine bir dinamik yaratm ol
malyd, nk bu kurulular sanayi, ticaret ve hizmet sektrle
ri gibi reel sektrlere kaynak aktarmn ngryordu. te yan
dan servet birikimi zerindeki dorudan etkisi daha ziyade s
tanbul gibi gelimi blgelerde yatnn yapan, patronlar vakf
lar ve tarikatlarla sk iliki iinde bulunan, devlet destekli b
yk slami irketlerle snrlyd. 1990'l yllarda zel finans ku
rumlarnn merkezleri stanbul'da ve byk kentlerde youn
lamt. 80 slami bankaclk zel olarak Anadolu'da faaliyet
gsteren KOBl'leri zenginletirmedi nk geleneksel ya da s
lami banka kredileri KOB patronlarnn temel finans kayna
n oluturmuyordu. Bunlarn ou, irketlerini kendi sermaye78

Kasaba, Reat, Bozdoan, Sibel, "Turkey at the Crossroads" ,]oumal of Intema

tional Affairs, 2000, Cilt 54, No. 1 , s. 15-18.

79

Ada, Emin Baki, "Production of Trust and Distrust: Transnational networks,

Islamic Holding companies and the State in Turkey", Middle Eastem Studies,
2009, Cilt 45, No. 4, s. 631-632.

80

Chapelliere, Isabelle, a.g.e., s. 164-171.

90

leriyle kurmu ve gelitirmiti. zsermayeye duyduklar gven

nedeniyle slami bankalar KOBl patronlarna geleneksel banka
lardan daha cazip gelmiyordu.
Bununla birlikte slami klientalizm alarna dahil olan gi
riimciler ekonomik kalknma ortamndan fayda saladlar;
zellikle de yabanc yatnmlann artndan, Mslman lke
lerle ticaret olanaklarnn oalmasndan ve siyasetilerle ku
rulan ilikilerden. Ayrca siyaset alanndaki ekimelerden de
fayda saladlar. 1987 seimlerini izleyen ekonomik krizden
sonra byk irketler uluslararas pazarlara alma politikasn
eletirmeye balamt. Ayn zamanda ANAP bnyesinde Tur
gut zal ile halefi Mesut Ylmaz arasnda da kiisel ve siyasi e
kimeler ba gstermeye balamt. Mesut Ylmaz byk stan
bul sermayesinin ve TSlAD'n desteini arkasna almaya al
rken zal parti ii dengeleri salamak iin yeni tedbirler ala
rak ihracat yapan KOBl'leri destekleme karan ald. Cumhur
bakan seildii 1989 ylndan vefat ettii 1993'e kadar zal'm
uygulad iltimas siyaset, patronlaryla birtakm yaknlklara
sahip olduu KOBl'lerle ittifakn pekitirdi.
slami finans alannda yaanan byme -ki bu slami grup
lardan gelen tasarruf sahiplerinin paylam ilkesi uyarnca b
ymeden pay almas anlamna da geliyordu- slami sermaye
nin Trkiye pazarnda ne kadar karl olduunu gzler nne
seren ok nemli bir rnekti. lkenin geirdii deiimler ve
slami gruplarn faaliyetleri sz konusu slami sermayenin eko
nomik alana ve kapitalizmin mantna eklemlenmesini sala
mt.

lslami kar gruplarnn burjuvalamas

zal Hkmeti dnemi bylece sistemle i ie yeni bir slami
sekin grubunun ortaya kmasna zemin hazrlad.81 1980'li
yllarda, slamc ideoloji piyasa ekonomisi iinde biim dei81

Luizard, Pierre-Jean, a.g.e., s. 2 1 1 ; Narh, Nilfer, "The rise of Islamist move

ment in Turkey", Middle East Review of Intemational Affairs, Eyll 1999, Cilt
3, No. 3.
91

tirdi, ideolojik younluunu kaybetti.82 Sonraki dnem Trki

ye'de siyasallam slam'dan ekonomi alannda kazan getiren
slami unsura geii yaad. slami sermayenin piyasaya tahvil
edilmesi, militan ve partizanlardan oluan slamc kar-sekin
leri kar olma zelliinden syrp sistemin iinde kendine yer
bulan bir slami kar grubuna dntrmt.
lslam dininin sahiplenilmesinin ve kiinin siyasi ynelimini,
sembolik anlam dnyasn ifade eden bir kimlik olarak mobi
lize edilmesinin iadamlanna yerel, ulusal ve uluslararas dz
lemde bir sosyal sermaye yaratarak ne denli yarar salad apa
k: lslami yatknlklar sayesinde iadamlan yeni alar kurmu
ya da var olanlar salamlatrabilmiti. Bunu slami cemaatlere
ya da tarikatlara yaknlklarndan yararlanarak, dsallatnlm
ya da kurumsallam slami sermayeleri sayesinde ve kendili
inden kurulan kiisel ilikileri vastasyla, slami bankalar gi
bi, kolektif kimlik unsuru olarak, kurulu amac olarak, ileyi
ilkesi olarak ya da faaliyetlerinin nihai amac olarak dine gn
derme yapan eitli kurum ve irketlerle olan resmi balantla
r araclyla salamlard.
Serbest piyasada dsallatnlan slami sermaye, piyasa odak
larn da teminat altna almt: Hem ticari ve finansal imkanlar
yaratm hem de kardelik ve dayanma sylemiyle iverenler
ile alanlar arasndaki kar atmalarnn yan resmi biim
de, yani iilerin rgtl olarak temsil edilmesinin nne ge
erek dindirilmesini salamt.83 slami sermaye bundan by
le ekonomik aktrler arasnda bir uzla ve tercih unsuru, bir
ibirlii kriteri ve d ticaretin olmazsa olmaz olarak kabul g
rp performans etkeni haline gelmiti.
Dolaysyla slami sermaye aktrlerin ekonomik kararlarna
etki eder ve birbirleriyle kurduklar ilikilerine biim verir hale
gelmi, bylelikle ekonomi alannda aktrlerin gleri zerin
de de yapsal bir etki yaratmt. Giriimci imgesine, markaya
ve bu markaya sadakate dair simgesel bir avantaj da salamt.
slami kurum, irket, banka, vakf ve birliklerin kurulmas sa82

Kepel, Gilles, a.g.e., 2000, s. 567.

83 Bura, Aye, a.g.e., Gz 1997, s. 50-55.

92

yesinde Islami rn ve hizmetlerin retim ve dolamnn etra

fnda yeni bir Islami piyasa ekillenmeye balad.

Bununla birlikte bu Islami piyasa geleneksel piyasann d

nda ya da kapitalizm manundan zerk bir biimde ileyen

kapal bir alt-ekonomi oluturmuyordu. Arasal rasyonelliin
idaresindeki ekonomik alann kurallarn kabul ederken ken

disini bundan farkllauryordu. Bunu da "ekonomik alanda

ki unsurlara rekabet ortamnda avantaj salayabilecek baar

ya gtren farkllk unsuru84" nitelii tayan bir stnlk ve

konumlama simgesi olarak Islami sermayeyi nesneletirilip so
mutlatrarak yapyordu.

Islam'la ilikinin piyasaya farkllk unsuru olarak girmesiyle

tm aktrleri Islami sermayeye sahip olup olmamalarna gre

yeniden konumlandrmak mmkn oldu. Sz konusu serma

yeye sahip olan irketler kendilerini dierlerinden farkl adde

derken yaknlklar bu sermayenin piyasada karl hale getiril
mesi ve bu sermayenin verimli klnd lslami piyasann yeni

den retimi konusunda bir kar birlii yaratmaya balad. Bu

ekilde bir kar gruplamas ortaya kt; lslami tanklklar

etrafnda toplanan ekonomik aktrler, Islami piyasa iin re
tim yapan giriimciler ve bu zel rn ve hizmetleri talep eden
tketiciler bu kar gruplamasnn taraf oldular. 1 980'li yl

lardan itibaren lslami aktrlerin lslami sermayelerine kamusal

bir deer atfederek gitgide daha grnr hale gelmesiyle birlik
te kamusal alanda sz konusu sermaye sayesinde bir "birbirini
tanma ve kendini ayrt etme" dinamii yaratu. Bu dinamik bir

sosyal grubun olumasnda kurucu neme sahiptir. Yani lslami

sermaye etrafnda oluan ekonomik, sosyal ve kltrel kar

birliinin farkna varan bu modem lslami aktrler kendi grup

larnn yelerini sz konusu sermayeye sahip olmalarndan ta..
nr, bu sermaye etrafnda toplar ve kendilerini toplumun gene
linden de bu sermaye sahiplii ile farkllatrr.

Toplumsal doku iinde kk salmaya balayan bu kar gru

bu, yeni lslami burjuvazidir. Sz konusu grup kendini Islam'la

84

Bourdieu, Pierre, "Le champ economique", Actes de la recherche en sciences so

ciales, 1997, Cilt 119, No. 1 , s. 52-53.

93

ilikilendirirken birok farkl ekilde ortaya koyar (ye olunan

ekonomik, kltrel ve siyasal rgtlenmeler, tketim ve elen
ce alkanlklar, zaman kullanma biimleri, i ahlak, iletiim
biimleri, beden teknikleri, sanatsal ve edebi retim). Yceltilen
bu sermayeye sahip olmak, modem ekonomi alannn kapitalist
ileyi ve rgtlenme mantnda, slami geleneklere, deerlere
ve kltrel ilkelere aykr bir unsur olmadna kanaat getirmi
slami bir kar grubunun kabul grmesini salamtr.
Oluum halindeki bu yeni Ish'lmi burjuvazi, ykselmekte
olan tm toplumsal gruplar gibi, daha fazla siyasal etki ve eko
nomik g elde etme arzusu tar ve bunun olanaklarna da sa
hiptir. MSAD da yeni slami burjuvazinin talep ve arzular
nn, ekonomi alanndaki karlarnn ve daha fazla siyasi etki
gc elde etme isteinin temsilcisidir. MSlAD'n kurulmu
olmas, sz konusu slami kar grubunun oluumunu tamam
ladn ve toplumsal alanda kendi g konumu ve deerleriy
le yeni bir burjuvazi olarak yerini aldn gsterir. Bu ayn za
manda TSlAD'm temsil ettii laik byk burjuvaziyle arasn
daki rekabetin gitgide arttm da gzler nne serer.

IADAMLARI RGTLENME ALANINA GiRi

1980'li yllarda iadamlan slami sermayeleri araclyla somut
piyasa odaklan oluturmak iin Okmeydam'nda buluuyor
lard. Grup, daha ziyade stanbul'da i yapan bu giriimcilerin
ahsi karlarm korumak adna alyordu. MSlAD kurucu
larnn anlatlan, balangta ne "Anadolu Kaplanlan"mn ne de
KOBl'lerin karlarm savunmak gibi bir ortak iddialan olma
dn ortaya koyuyor: Bu gruplamann amac, slami ya da ki
isel balantlar kullanarak zal Hkmeti'ne ve iktidar elin
de tutan sekinlere ulamakt. Bu yzden, sz konusu iadam
lannm giriimlerini demek ats altnda resmiletirmeden n
ceki toplanma dnemi, kolektif bir mesleki kurumdan ziyade
kiisel karlar iin slami sosyal sermayeyi canlandrma girii
mi olarak okunmaldr. 1990 ylnda bu giriimi bir iverenler
rgt olarak kurumsallatrmaya karar verirler.
94

irket adna kolektif mobilizasyon

Faruk Bey MSlAD'n ye seimlerinin yapld ve giriimcile
rin rgtlendii il toplanularn yle anlaur:

" 1990'da evremizdeki arkadalar, bata gene Tayyip Bey ol

mak zere, dediler ki 'byle, bir ekilde bir araya geliyorsunuz,
bunun bir ad, san yok'. Arkadalarla bir araya geldik ve be
kii bu iin nasl kamuoyuna kacana karar verdik. n
k o gne kadar biz kamuoyuna kmadk akas kendimizi
test ediyorduk. Oradaki ekibimizle birlikte. Onlardan bir ks
m doktor ve avukat olduu iin bu srecin iine giremediler,
tccar ve sanayici olmadklar iin. Biz kafa kafaya verdik, ev
re sorunumuz pek yoktu. Murat'n evresi pek yoktu fakat biz
den ok avantajl taraflar vard: An vizyon sahibi olan bir ar
kadamzd. Yetime tarz itibariyle, yani ekonomi ierisinde,
babas da TSIAD'c olduu iin, daha apl iler ierisindey
di. Bizler ufak iletmeler ierisindeydik. Hemen karar verdik.
Etrafmzdaki 50 kiilik halkay oluturduk. Sonra 100 kii
lik, sonra birdenbire SOO'e ktmz grdk. Ryamzda bile
yoktu akas. Ve bu ok ksa bir sre iinde geliti.
Nasl her irkette sermaye olur, biz de ite lOOO'er dolar, at
yorum, bir yerde bloke ettik, ileride taklrsak demek iin kul
lanmak iin. mzn ismine bloke ettik. Birimizden birini
eytan drterse dierleri durdursun diye kiinin imzasyla...
Bir nevi otokontrol. tk bata benim ve dier arkadalarn ze
rinde durduu konu tamamen profesyonel bir ekiple alma
mz

gerektiiydi. nk hepimizin i hayat vard. ilk hedefi

miz profesyonel kadro bulmak oldu."

Ekonomik liberallemenin balad l 980'lerin sonlarna

doru, bu birliin ncleri arasnda yer alan on iki iadam 5
Mays 1990 tarihinde lstanbul'da MSlAD' kurdular. Biri d
nda hepsi, sanayi, inaat, hizmet ve serbest meslek alanlarn
da i gren KOB1 patronlaryd. Sz konusu nc giriimciler,
Fransz sosyolog Michel Offerle'nin gzel deyiiyle ifade etmek
gerekirse, "ilgilileri bir araya getirmek ve onlar kendi karla95

ryla ilikilendirmek"85 arayndayd. Bu ilikilendirme, kendi

liinden geliecek bir sre deildi; bu, Islamc kar-sekinle
rin kiisel karlarndan Islami burjuva grubunun ortak kar
larna geii salama abasyla olacakt.
Islami burjuvazinin tannma, iktidara erime ve toplumsal
deiim arzusu, hem maddi hem sembolik dzlemde gelien
bu mobilizasyon srecinde billurlar. Cahit Bey giriimlerini
"Trkiye'nin deimesi lazm diyordum. Bir eyler yapmamz
gerekiyordu ve biz de bir grup topladk" szleriyle ifade ediyor.
Toplumsal olarak ykselite olan gruplar iin rghtlenme be
cerisini artran kaynaklarn varl ve mobilizasyonu, deiimi
gerekletirmenin n kouludur.86 MSIAD'n kuruluu ive
renler alan iinde ite byle bir grubun kurulmasna rnektir.
ncelikle, toplant giderleri ve mekan kiras iin bir sandk
kurulur. Islami sermaye balangtaki grubunu geniletecek
sosyal sermayeyi yaratmak ve sekinlerle iliki kurmak, onlar
dan hem fikir hem de toplumsal ve siyasal destek almak iin
mobilize olur. Kurucu kadro, temasa getikleri sekinler ola
rak Aydn Balak, lsmail Kahraman, Ali Cokun, Fethullah G
len, Necmettin Erbakan87 gibi isimleri zikretmilerdir: Bunlar
85
86

Offerle, Michel,

a.g.e., s. 44.
nouvements sociaux: diversitt, action collective et globa

Farro, Antimo L, Les

lisation,

Montreal, Les Presses de l'Universite de Montreal, 2000, s. 67. Fre

ernan, Jo, "Resource Mobilization and Strategy: A Model for Analyzing Soci
al Movement Organization Actions", Zaid, Mayer N., McCarthy, John D., The
Dynamics of Social Movements Resource Mobilization, Social Control and Tacti
cs iinde, Massachusetts, Winthrop Publishers, 1979, s. 172-175.

87

Aydn Bolak 1961- 1965 yllan arasnda CHP Balkesir milletvekilliini yrt
mtr. Ardndan siyaseti brakp i yaannsna dnmtr. Sivil toplumda da
son derece etkin bir rol oynamnr ve Rifai tarikau mensubu olduu bilinmek
tedir. Bilici, Faruk, "Sociabilite et expression Politique Islamistes

en

Turquie:

les nouveaux vakfs", Revuefranaise de science politique, Cilt 43, No: 3, 1993,

s.

420. Sanayici Ali Cokun 1986-1990 yllan arasnda Trkiye Odalar ve Bor

salar Birlii'nin bakanlm yrtmtr. ANAP'tan milletvekili seilmi ve

2003-2007 yllan arasnda AKP Hkmeti'nde Sanayi ve Ticaret Bakam olarak

grev yapmtr. lslAmc harekete mensup olan smail Kahraman Milli Trk
Talebe Birlii'nin eski bakanlarndan ve Birlik Vakf'nm da kurucularndan
dr. 1996-1997 yllarnda RP hkmetinin Kltr Bakan olarak grev alm
tr. Ayn zamanda inaat ve gayrimenkul sektrnn nde gelen iadamlan
arasnda yer alr. Fethullah Glen Said-i Nursi'nin rencisi ve Trkiye'deki
en byk Islami topluluun ruhani lideridir.

96

slami balantlar bulunan ya da muhafazakar sada yer alan

kiilerdir. Sz konusu giriim tslam ahlakna saygl bir ekono
mi topluluunun kuruluunda bir adm olarak merulatrlr.
Grmecilerimiz, kurucu kadronun zal hkmetiyle iyi
ilikiler iinde olan stanbullu tannm iadamlarndan olu
tuunu da hatrlatrlar. Sz konusu kiiler piyasalar hakknda
ki bilgi ve birikimlerini grup iinde dolama sokarak kiisel
deneyimlerinin kolektif dzeyde deerlendirilmesini salayp
mesleki sermayelerini mobilize etmitir.
Toplant ve akam yemeklerinin dzenlenmesi zaman alm,
bu hem oka paraya mal olmu hem de gnll aktivistlere ih
tiya duyulmutu; ki bu MSlAD'n kuruluunda bir tr adan
mlk halini de almt. Cahit Bey bu sreci bir inan, kamu
sal bir grev, ahlaki bir misyon, kutsal bir mcadele sreci ola
rak yorumlar:
"Bir araya geldik, nce yaklak 40-50 kii filandk. Bir yemek
verdik. Dedik ki, bu ie inananlarla bir daha toplanu yapsak, bu
iin kuruluunda olmak isteyenlerle, hamurunda olmak isteyen
lerle. Sonra bir toplanu daha yapuk. Sonra bir yemek daha ver
dik, bir bakuk ki o zaman elli kii varsa imdi gelen 25 kii. De
dik, biz derdimizi iyi anlatamamz, heyecanmz insanlar an
layamam, ya biz anlatamadk ya onlar anlamak istemedi. i
mizden baz arkadalarn da morali bozuldu. Ya, dedik ki arka
dalar, yani bir sr insanz, biz inanmz ki buradayz. Biz ne
olursa olsun az da olsak [yapacaz dedik] . Peygamber efendi
mizin yannda ka kii vard? yle ya, bu bir mcadele iidir. Bi
risi bayra eline alr, arkasndan ama on kii gider, ama yz ki
i gider. nemli olan o bayran inmemesidir. Biz bunu srtlan
rz.

Biz buna inanm myz? lnanmz. Sonra on iki arkada ka

rar verdik: Biz bunu kuruyoruz, ne artlar altnda olursa olsun."

Cahit Bey'in bu iverenler giriimine, Hz. Muhammed ve yol

dalarnn mcadeleci ruhlaryla slam' yaymalarna benzer
bir cihat sembolizmi atfettiini grrz. Yeni slami burjuva
zinin karlarnn temsili, kutsal bir dava gibi yaanr. Sz ko
nusu mobilizasyonun hakllna adeta dini bir inan duyulma97

s, MSlAD'n kuruluundaki ahlaki angajman' ve slami ser

mayenin etkin hale getiriliini gzler nne serer. Dini inanla,
ekonomik ama i ie gemi haldedir.
Kamusal alana angaje olmak, ortak karlarn varln dile
getirmeyi ve dier aktrlere gre bylece konum almay gerek
tirir. Kurucu kadrolar "Anadolu sermayesini" oluturan KO
Bl'lerin karlarn savunmay, yetkililer karsnda onlarn ih
tiyalarn temsil etmeyi ve stanbullu byk irketlerin haki
miyetine kar onlarn pazar payn artrmay hedeflediklerini
sylemilerdi. Dolaysyla dernein kurumsal kimliini tanm
larken sz konusu karlarn temsilcisi olduunu belirtirler.
Her ne kadar KOB1 olmalar bir kar ortakl yaratsa da ya
knlklarnn temeli, paylatklar slami sermayeden kaynakla
nyordu. Fakat laiklik ilkesi uyarnca dernein isminde ve he
defleri arasnda lslam'a gnderme yapmak yasak olduu iin
nesnel ekonomik ama birliini ortak payda olarak belirlemek
daha garantili bir stratejiydi. Bylece slamc kar-sekinler s
lam diniyle tanmlanan sosyo-kltrel bir gruptan ziyade sos
yo-profesyonel bir grup olarak rgtlenmi oldu.
Aslnda, 1980'li yllarn sonunda KOBl'ler stanbullu byk
irketlerin yararland tm ayrcalklardan, yatrm tevikle
rinden ve sbvansiyonlardan ve kar paylamndan yararlan
mak bakmndan hala gerilerden geliyordu.88 Son on ylda re
timde ve ihracatta atlm gstermilerdi ama sanayi ve ticaret
odalarnn uygulad devlet korporatizminin snrlan ve Tr
kiye'de zel sektrn temsilini elinde tutan TSlAD'n

sekin
ci (elitist) oulculuu nedeniyle ulusal lekte temsil edilemi
yorlard. Byk irketlerin hakimiyetinde olan TOBB (Trki
ye Odalar ve Borsalar Birlii) ve TS1AD, ulusal ekonomik kal
knmada KOBl'lerin karlarn savunmakta aciz kalmt. Ay
nca KOBl'lerin de blgesel anlamda paral, ulusal lekte de
blnm durumda olmas kolektif bir bilin olumasn engel88

98

l 990'lann balarnda stanbul Ticaret Odas tarafndan yaplan bir almada

KOBl'lerin %90'nn hibir yardmdan yararlanmad ortaya konmutur. Bu
ra, Aye, "Class, Culture, and State: An Analysis of Interest Representation by
Two Turkish Business Associations", Intemational ]ournal of Middle Eastem
Studies, 1998, Cilt 30, s. 523-524.

liyordu. Dolaysyla KOBl patronlar mobilize olabilir durum

da ama bir kar grubu olarak rgtlenmekten ve kendini ko
lektif olarak temsil etmekten aciz bir sosyo-profesyonel grup
oluturuyordu. Islamc kar-sekinler ite bunu baard. KO
Bl'lerin daha fazla ekonomik ve siyasal g kazanma arzularn
merulatrmak iin kendilerini kk ve orta lekli retici ve
tccarlarn sosyo-ekonomik karlarnn szcs olarak orta
ya koydular. Bylelikle TSlAD iinde uzun zamandr yerleik
durumda olan ekonominin sekinlerine kar kendilerini mu
halif olarak konumlandrdlar.

TSIAD'a muhalif tavr alma

Her kolektif giriim, potansiyel olarak ilgili durumdaki grup
nezdinde bir temsil srecinden geer. Cahil Bey rneinde g
rld gibi bu oluum, "ladamlannn bir araya geldii bir ya
planma olacaku ve i dnyasnda sadece TSlAD'm olmad
n gsterecek"ti.
Bu yeni rgtlenme kendini TOBB ve TSlAD'a, yani Trk
iverenler alannn iki temel unsuruna kar konumlandnyor
du.89 MSlAD'm kurucular, bu kurumlan eletirerek ekono
mik topluluun temsiliyet ihtiyacn karlamay vaat ediyorlar
d. Ticaret odalar "hibir ey yapmamakla ve sadece siyasi par
tilerin sava meydan" olmakla sulanyordu. TSlAD ise "ka
pal bir sekinler kulb" olarak tanmlanyordu.
Gerekten de devlet tarafndan kurulan ve merkezi Anka
ra'da bulunan TOBB tarafndan rgtlenip ynetilen sanayi ve
ticaret odalar bir temsil mercii olmaktan ziyade devlet deneti
mini salayan bir ara konumundayd.90 MSlAD' kuran kar89

90

nc bir iadamlan rgt daha vardr: TlSK (Trkiye veren Sendikalar

Konfederasyonu). Araurnamzda TlSK'e zel bir yer aynlmayacakur nk
grmecilerimiz onu iverenler arasndaki rekabetin balca aktrleri arasn
da saymamur.
Bura, Aye, a.g.e., 1994; Heper, Metin, "The State and lnterest Groups With
Special Reference to Turkey", Heper, Metin (der.), Strong State and Economic
Interest Groups: The Post-1 980 Turkish Experience iinde, Berlin, Walter De
Gruyter, 1991, s. 16.

99

-sekinler ticaret odalarnn ileyiini eletirmeleri dnda

kendilerini adlandrmak ve konumlandrmak iin TSlAD' re
ferans noktas almlard. Faruk Bey bunu yle anlaur:
"TSlAD 1970'lerin banda kuruldu. ite bize zaman zaman
sylediler: Ticaret odalar var, TSlAD var, MSlAD'a ne ge
rek var? O zaman ayn soruyu ben sorardm onlara: Ticaret
odalar varken TSlAD'a ne gerek vard? Demek ki farkl ol
mak istedi. Bence o farkllk gzel bir ey: Bizi de iinize alma
dnz, kapal devre yaptnz. Belki biz de iinize g\remeyebilir
dik, dnya grleri olsun, vesaire. Trkiye iinde farkllklar
olmal ki, kendini bulabilsin, ileriye rahat bakabilsin. atma
da kt bir ey yok. Kavga anlamnda sylemiyorum, daha g
zeli ve mkemmeli yakalamak adna olan atma olmal. Siz
Anadolu'nun uyuyan cevherini uyandrmazsanz, sadece biz
uyank kalalm derseniz olmaz ... Bunun nn amak lazm.
Aslnda, TSlAD'dan sonra en bereketli ii MSlAD yapm
tr: Anadolu'nun sermayesine kap amtr."

Kurucu kadro, giriimlerini TSlAD'a muhalif olmakla me

rulatrsa da TSlAD yeni burjuvazi iih aslnda iki ilevi bir
den yerine getirmi oluyordu. Bir yandan model olarak alnabi
lecek bir rgtsel baar rnei oluturuyordu nk daha n
ce zel kar gruplarnn temsilini tekelinde tutan devlet kor
poratizmini ykarak oulculuu n plana koymutu. ste
lik toplumsal bir statye kavumutu ve siyasi iktidar nezdin
de nemli bir etkiye sahipti. Bu da modelinin baarsn gste
riyordu.
Kurucu kadrolar TSlAD'n sekinciliini, dernein Anado
lu'daki kk ve orta lekli tccar ve sanayicilerin katlm
n

ilkesel ve olgusal olarak engelleyen kanlm artlarm eleti

riyordu:
"Belki bilirsiniz, Anadolu'da lstanbul'da ehir kulpleri vardr.
O ehrin en ileri gelenlerinin oluturduu bir kulptr. O ku
lbe gidersiniz, orada kat oynarsnz, ay iersiniz, ya gn
lerini yaparsnz. Oras elittir, oraya herkes giremez. Yani pa100

ranz

da olsa giremezsiniz. TSIAD sizi kabul etmiyor ki o za

man oras bir demek deil, kulp.

1990 senesinde biz MSIAD' kurarken yoktu ki kimse, bir

tek TSIAD vard. Trkiye'deki iadamlarn temsil eden sade
ce TSIAD vard, baka kimse yoktu. yeleri ok gl eko
nomik gleri de ok iyi, siyasi gleri de ok iyi. Bir ekilde
Trkiye'yi dnyada bunlar temsil ediyorlar. Bunun byle ol
mas normal mi? Hayr, kesinlikle hayr ... Onlarn bamsz
olduuna inanmyoruz, ieride ve darda. Ama biz bamsz
olarak ortaya kuk. Hibir siyasi partiye, hibir siyasi kimlie
bal olnakszn bir demek kuracaz dedik."

Bu eletiri dernein kurumsal kimliinin sembolik tanmnn

snrlarm da izmekteydi. "Dman" imgesi kolektif kimliin
inasnda birletirici bir sembol olmutu.91 MSlAD'n kendi
ni sunu biimi sembolik dzlemde demokratik bir ereve
ye gnderme yapyordu ve ekonomi alanndaki yeni sekinle
rin yerleik sekinler grubunun egemenliine, iverenler alan
nn yeni mdahillere kapal yapsna kar muhalif tutumunu
ortaya koyuyordu.
lstanbul'da 1971 ylnda lkenin en byk sanayi holdingle'

rinin banda bulunan on iki giriimci tarafndan kurulan TUSlAD'm bnyesinde Trkiye'nin en kkl ve en byk irketle
ri yer alyordu. Siyasal anlamda son derece etkili olan kurulu,
1997'den beri Avrupallama ve demokratikleme izgisini be
nimsemiti. Finansal ve rgtsel sermaye asndan zengin olan
TSlAD, milli ekonomik topluluk nezdinde sembolik sermaye
ynnden zayf bir profil izmekteydi. Genel olarak KOBl'ler
arasnda, zellikle de Anadolu'da bulunanlar asndan, TSl
AD'a kar bir tepki her daim var olmutu ve bu tepki halen de
devam etmektedir. TSlAD yesi iadamlan, devletin ayrcalk
tand kiiler ve kurum da desteklenen bir kurum olarak alg
lanyordu. MSlAD'n kurucu kadrosunun kendilerini devlet91

Zdravomsylova, Elena, "Opportunities and framing in the transition to de

mocracy: the case of Russia", McAdam, Doug, McCarthy John D. ve Mayer N.
Zaid (der.), Comparative Perspectives on Social Movements iinde, New York,
Catnbridge University Press, 1996, s. 124-126.
101

ten ve her tr siyasal ilikiden "bamsz-mstakil" olarak ta

mmlamalanmn nedeni de budur.
Bu durum, kurumun resmi adndan da anlalr: MSlAD
ksaltmasnn bandaki M,

mstakil, yani bamsz

anlamna

gelir ve devlet tevikleriyle ve ayrcalklanyla92 bym olan

TSlAD bnyesindeki byk burjuvaziden kendini ayrmay
ve KOBl'lerin kendi imkanlaryla gelitiinin alum izmeyi he
defler. TSlAD hegemonyasnn eletirisi, kk giriimciler
lehine MSlAD'n kuruluunda iddia edilen demokrasi aray
m ifade eder.
Dolaysyla kurucu kadrolar ve yeler arasnda temel bir kar
-aynn izgisi olarak kolektif bir "biz" bilinci ortaya kar.
Grmecilerimiz MSlAD'dan bahsederken rgtlenmelerini
TSlAD'la karlatrm ve kendi kurumlarm "Anadolu hare
keti", "demokratik", "halka yakn", "onlarn gerek sorunlary
la ve talepleriyle ilgilenen" tabirleriyle tanmlamlard. Bu sim
gesel ayrm, sektre! karlar farkl olsa bile TSlAD'dan d
lanm ekonomik gruplar arasnda bir konsenss olumasn
salamu. Bu birleim "Anadolu sermayesi" kimliiyle kendini
ifade etmekte ve yeniden retmekteydi.

Anadolu sermayesini temsil etmek

MSlAD 1993 ylndan itibaren Konya'dan balayarak rgt
lenmesini ulusal dzlemde duyurmaya balad. Bu yrede
ki ilk mobilizasyon dindar, muhafazakar ve Milli Gr sem
patizanlarnn ya da taraftarlarnn evresinde rld. Bu bl
gedeki MSlAD kurucular 1 970'li yllarda MSP'de, 1980'ler
de ANAP'ta ve 1990'lann banda RP iinde siyasal faaliyetler
yrtmt. Baka birok kentte de benzer bir durum sz ko
nusuydu. Yani yerel rgtlenme de ekonomi alannda yerel ls
lami/tslamc sekinlerin mobilizasyonuyla salanyordu.
Demek, klientalist alara kk salm slamc kar-sekin-

92

Japonya, Gney Kore ve Brezilya rneklerinde de grld gibi Trkiye'nin

ihracat odakl kalknma modelinde devlet teviklerinde ekonomik kalknma
nn neferleri olarak grlen byk irketlere daima ayrcalk tannmtr.

102

lerin giriimiyle lstanbul'da kurulmu olsa da grubun ko

lektif kimlii bir toplumsal meta-grup zerine ina edilmi
ti: Giriimcilerin imgeleminde halka tekabl eden "Anadolu
sermayesi"ydi bu. Sembolik olarak MSlAD'n kurumsal kim
liini oluturan anahtar szckler, TSAD'a kar

halk ve aa tabaka olmutu :

Anadolu

Bu, hem "biz'in ne olduunu"

hem de "ne olmadn" ifade ediyordu. Ayrm noktas uydu:

"Bizler halkz, sekin deil" , "Biz, Anadolu sermayesiyiz ve s
tanbul sermayesinin sekinciliine karyz" .
"Anadolu sermayesi" kavram, corafi bir gnderme olmann
tesinde stanbul, zmir ve Ankara gibi byk kentlerle Anado
lu kentleri arasndaki ekonomik, toplumsal ve kltrel bl
m ilkesini yanstmaktayd. Byk kentlerle tara arasndaki
kltrel sermaye fark da tarihi ve simgesel olarak, Cumhuri
yet sekinleri tarafndan, taral halkn cehaleti ve kltrel yoz
luu karsnda siyaset ve ynetimde etkin olan kentli sekin
lerin meru otoritesini ve kltrel stnln dorulayacak
biimde ifade ediliyordu. Anadolu geleneklerine ve slami ei
limli halk kltrne kart olarak didaktik seklarizm,93 oto
riter laikleme,94 pozitivist modernleme ve Batllama syle
mi, metropollerin Batl habitusuyla, sosyolojik bir meta-terim
le ifade edecek olursak, "Anadolu sermayesi" araclyla temsil
edilen tara habitusu arasndaki kltrel dalizm emasn kuv
vetlendiriyordu.
Bu durum aslnda nesnel bir gereklikten ok siyasal bir ko
numlana iaret ediyordu: MSlAD kendisini "Anadolu ser
mayesinin" temsilcisi ilan ederek Anadolu sermayesinden gel
diini dnen gruplar iinde bu mobilizasyonu salamlatr
may hedefliyordu.
Anadolulu tccar ve sanayiciler siyasal alana tarihte ilk de
fa Milli Gr'n kurucusu Necmettin Erbakan tarafndan, ba
msz adayln koyarak siyasal alana girdii 1969 seimlerin
de "Anadolu sermayesi" adlandrmasyla girmilerdi. Erbakan
93

Gellner, Emest, Muslim Society, Cambridge, Cambridge University Press,

1981, s. 68.

94

Luizard, Pierre-Jean, a.g.e.

103

stanbullu byk irketlerle auma halindeki bu giriimci gru

bu destekliyordu:
"Ekonomi byk ehirlerdeki tccarlarnn lehine iliyor ve
Anadolulu tccar kendini ksz hissediyor. hracat kotalarn
dan gelen aslan pay -drt byk ehrin tccarna gidiyor.
Anadolu halknn Anadolu bankalarndaki tasarruflar byk
ehirlerin tccarlarna kredi diye peydahlanyor. TOB kom
prador ve mason bir aznln hizmetinde alyor. . . Onun
iin TOB'un ynetimine girdik, TOB'u Anadolulu tccar ve sa
nayicilerin hizmetine vermek iin... "95

Bundan yirmi yl sonra, MSlAD' kuran slamc kar-se

kinler de kendilerini TSlAD'dan ayrmak iin bu sefer ive
renler alannda ayn sylemi tekrar ediyordu. Erbakan metro
pollerle tara kentleri arasndaki ekonomik atmay kltrel
ve ahlaki bir dalizm olarak tannlamu. Murat Bey'in TSl
AD hakknda yapt eletiri Erbakan'n oluturduu etik-eko
nomik ereveyle birebir rtmekteydi:
"MSlAD'n muhafazakar kimlii abuk bymesinde ok
nemli bir etkendir. TSlAD ok byyemez. Mmkn de
il, nk o slogan onu bytmez. Yani Bat modeli bir yaan
t, bir sylem ve Bat'yla entegrasyon milli deerlerden hemen
hemen hi bahsetmemen, muhafazakar kimlii hemen hemen
hi tamaman Trkiye'de hibir zaman model olmaz."

yleyse kuruculara gre milli deerlerden ve muhafazakar

slami kimlikten uzaklaan TSlAD'm karsnda milli ve ma
nevi deerlerin temsilcisi olarak MSlAD yer alyordu. MS
AD'm kimliinin simgesel ifadesi, iverenler arasndaki at
may sosyo-kltrel bir kartlk olarak yorumluyordu. Artk
rekabet KOBl'lerle byk irketler arasnda olduu kadar Ana
dolu sermayesiyle stanbul sermayesi arasnda, halkla sekinler
arasnda ve dolaysyla slami deerlerle Batllamac modern
leme arasndayd. Yerleik laik burjuvazi ile yeni slami bur
juvazi arasndaki bu sosyo-kltrel ve siyasal ekime, yeni ls95

104

Cem, smail, Trkiye zerine, stanbul, Cem Yaynevi, 1970, s. 57.

lami burjuvazinin klientalist ilikilerdeki TSlAD'n sahip ol

duu stn konuma meydan okuduu bir iadam rekabeti bi
iminde kendini ifade ediyordu.

Klientalizm oyunlar
MS1AD siyaset sahnesine ktnda balca klientalist koalis
yonlar zaten kurulmu hatta kurumsallamt. TOBB Doru
Yol Partisi'ne yaknd. zal yerini Mesut Ylmaz'a braktndan
beri de TSlAD ANAP'la iyi ilikiler iindeydi. 96
Yeni kurulmu olan MSlAD, zal'n Cumhurbakanl
dneminde onunla iyi ilikiler gelitirmiti: "zal yaasayd
MSlAD' siyasete tekrar atlmasnda temel unsur olarak gr
yordu. nk o siyasete tekrar girmeyi dnyordu ve MS1AD tabii ok geni bir taban verecei iin. . . MS1AD iin Tr
kiye'deki en nemli tekilat diyordu."
Aslnda MSlAD'n kuruluu zal'n siyasal hayatnda
nemli bir dnm noktasyd. zal, DYP ile TOBB ve ANAP ile
TSlAD arasndaki koalisyonlarn arln dengelemek iin
iverenler alam iinde yeni bir ortak aray iindeydi ki MSl
AD ona arad destei salad. Sakaryal bir sanayicinin ifade
siyle, "MSlAD'n kurulmasn zal salamt". Dernein ku
rucular ile kiisel ilikileri gibi 1980'lerdeki slami iltimaslk
eilimleri bu iddiay glendiriyordu.
zal aka MSlAD' destekliyordu. Dernek yeleri Orta
Asya seyahatinde ona elik etmiti. zal da dernein dzen
ledii iftarlara ve tara temsilciliklerinin allarna katlm
t.97 Bu ittifak zal'n 1993 ylndaki vefatna kadar devam etti
ve dernee meruiyet, yelerine de geni i olanaklar salad.
Dernek, kuruluunun ardndan dnemin siyasal partileriy
le tarafsz ilikiler gelitirdi ve rgtsel, ideolojik ve kiisel tm
balantlarna ramen Refah Partisi'nin desteini aka talep
etmedi: 1990'lann banda RP'nin partileri kapatlnn gelenek96

Alkan, Haluk, Aydn, Uur, "Trkiye'de ladan-Devlet llikileri Perspektifin

den MSlAD", Toplum ve Bilim, Yaz 2000, No. 85, s. 147.

97 A.g.e., s. 148.

105

ten gelmesi, marjinal konumu ve yasakl siyasetileri olan s

lamc bir parti olarak laik sistemin insafna kalmt. Dolaysy
la RP, kamusal alanda yerini salamlatrmaya alan MSlAD
iin yeterince gvenilir ve salam bir siyasi patron vazifesi g
remezdi. zellikle de Milli Gr' temsil eden bir parti ile bir

likte anlarak meruiyetinin ve zerkliinin sorgulanmasn is

temiyordu. Oysa RP aka dernein yannda olduunu ifade
etmeye olduka hevesliydi.98
MSlAD, iadamlar alanna ktnda, belirli bir siyasal ve
ideolojik tanm altna girmeden, farkl siyasal, kiisel ya da ku
rumsal aktrlerle grubun ekonomik karlarm ilgilendiren de
iimlere ve koullara gre esnek ve konjonktre! koalisyonla
alma stratejisi izlemeye balad. Balarda iverenler alann
da bir yer edinmeyi ve ekonomik olarak destek kazanmay he
defliyordu. Dernein isminde yer alan ve kurucu kadronun bu
ra

temkinli stratejiye gnderme yapan "bamszlk" iar da bu

rada dikkate deer.
MSlAD zellikle hkmet kanadndaki sekinlerle yakn

temas kurmasn salayacak pragmatik bir tutum benimsedi.

1990'larn balarnda bu, ANAP't ama ANAP TSlAD'a yakn
d. kinci olarak MSlAD yetkilileri, dnemin ikinci en byk

partisi olan DYP ile yaknlama arayna giriti ancak TOBB'la

ibirlii iinde olan DYP bunu reddetti: MSlAD, dier iki i

verenler rgtne kyasla salam olmayan konumu ve grece

zayf ekonomik gcyle pek de ilgin bir mttefik deildi. Bu
nun zerine MSlAD yetkilileri de siyasi nfuzlarn arurmak
iin tek tek muhafazakar milletvekilleriyle yaknlk kurma yo
luna gitti ve ANAP hkmetiyle organik balar kurmak iin

1993 ylnda Ekinciler ve Cevahirler gibi ANAP'a yakn byk

irketlere katlm ars yapu.

te yandan 1994 ylnda siyasi koullar MSlAD iin t

myle deiti. Konya tekilaunn kurucularndan Mesud Bey,

"zal'n vefatndan sonra partiyle [ANAP'la] balarmz kop
tu" szleriyle bunu ifade ediyordu. Demek birdenbire siyasi
destekten yoksun kald ve klientalist ittifaklarn uzana d98

106

A.g.e., s. 148.

t. Ancak RP 27 Mart 1994 yerel seimlerinde Ankara ve stan

bul gibi byk metropolleri kazanarak nemli bir siyasi patron

aday haline geldi. Bu yeni alm da dernei yeniden konum
lanmaya ve siyasi mttefik olarak RP'yi deerlendirmeye itti.
1 994 ylnda RP ile DYP'nin REFAHYOL koalisyonunu kur
masnn ardndan MSlAD ve RP arasnda bir yaknlama ya
and. TOBB'un destekledii DYP ekonomik kararlarda halen
etkindi. Bu ittifak dengelemek iin RP'nin i dnyasndan bir
mttefike ihtiyac vard. slam ahlakndan ilham alm ancak
eksik ve gerekletirilmesi imkansz da grnse, ekonomik ta
sanlann hayata geirmek iin iverenler arasndan kendine bir
yanda aryordu. RP'nin arzulad ekonomik sistem, serbest
piyasa ekonomisinden farklyd. Adil Dzen adn verdikleri bu
sistem 1970'li yllardan beri Milli Gr'n ekonomik progra
mm oluturuyordu. Program, youn sanayilemeye dayanyor
ve devlete denetim, dzenleme ve giriimcilik rollerini atfedi
yordu. slami deerlere uygun, toplumsal anlamda adil ve ahla
ki olarak doru bir ekonomik rejim vaat ediyordu. Sz konusu
tasan olduka mulakt nk simgesel olarak yklyken tek
nik adan yetersizdi. Bir programdan ziyade ideolojik bir sy
lem gibi grnyordu. Bu zayfl gidermek iin RP nce T
SlAD'la anlamaya alt. Bu teebbs baarszlkla sonula
nnca MSlAD RP'nin iveren mttefiki olarak sahnedeki yeri
ni ald. Demek RP'nin ekonomideki zafiyetinden yararlanarak
kendi karlar iin ekonomik kararlar konusunda bask yap
may umuyordu.99
Bu yaknlama dernee KOBl'lerin karlar adna bir bask
grubu olarak i grme imkan kazandrd. Trkiye tarihinde ilk
defa REFAHYOL hkmeti KOBl'lere adil davranlmadn ve
bunun milli ekonomiye zarar verdiini ifade etti. 100 Hkmet
Kamu ktisadi Teebbsleri'nin (KlT) zelletirilmesi ereve
sinde devlet tevikleriyle KOBl'leri desteklemeye balad. Tr
kiye'de KlT'lerin zelletirilmesi ve savunma sanayisinde zel
teebbslere verilen tevikler, hkmetlerin kar gruplarnn
99 Alkan, Haluk, Aydn, Uur, a.g.e.,

100 Bura, Aye, a.g.e., 1998,

s.

s.

148-149.

537.

107

oluumuna ve zenginlemesine katk salad iki nemli ara

tr.101 MSlAD yeleri teviklerin paylam ve askeri mhim
mat reten KlT'lerin zelletirilmesi alanlarnda ayrcalklar el
de etmiti. Kombassan ve Kalyon gibi nemli yeler teklif ver
mek iin ilk davet edilen isimler arasnda yer almt. 1 02 Kom

bassan Holding savunma sektrnde zelletirmelerden b

yk pay ald. Ayrca daha kk yeler de Yatnn Holding A..
adnda ok ortakl bir irket kurarak bu sreten kar salad.

lki kurum arasndaki bu koalisyon d siyasette de kendi

ni gsterdi. MSlAD, Mslman lkeler arasnda uluslararas

bir siyasi ibirlii yaplanmasna gitmek isteyen RP'den D-8103
(Kalknmakta olan 8 lke) projesini ald. Buna karlk da h
kmet dernein birok projesine destek verdi: Bunlar arasn
da Ortadou, Orta Asya ve Gney Asya'daki Mslman lke

ler arasnda kurulacak Pamuk Birlii ya da MSlAD'm "sosya

list, mdahaleci ve fazla kuramsal" grd Adil

Dzen prog

ram yerine ngrd serbest ve rekabeti bir piyasa modeli

ne dayanan, devlet mdahalesinin asgariye indirildii1 04 "Me

dine Pazan" da vard.105 Bu sayede Bat'mn ekonomik tahak

kmne kar uluslararas bir Mslmanlar blou kurulmas

amalamyordu.106 Bu projeler RP'nin slamc ve nc dn

yac siyasetine uygundu; hem uluslararas piyasada slami ser

mayenin karl hale getirilmesini teminat altna alyor hem de

slami burjuvazinin gelimesinin nn ayordu. slami bur

juvazi de yabanc lkelere yaplan seyahatlerde hkmete e

lik etmeye balamt. MSlAD yeleri 1996 ylnda Msl
man lkelere yaplan ziyaretlerde deeri 800 milyon dolara va
ran i anlamalar yapmt.107
101 Alkan, Haluk, Aydn, Uur, a.g.e., s. 151.
102 A.g.e., s. 152.
103 1996 ylnda stanbul'da kurulan, Trkiye, ran, Pakistan, Banglade, Malez
ya, Endonezya, Msr ve Nijerya'nn dahil olduu hkmeler aras rgtlenme
kalknmakta olan Mslman lkeler arsnda ibirlii salamay amalyordu.
104 Bura, Aye, a.g.e., 1998, s. 531.
105 Alkan, Haluk, Aydn, Uur, a.g.e., s. 148.
106 MSIAD, Pamuk Birlii, Rapor No. 19, 1996, stanbul, s. 4.
107 Bulut, Faik, a.g.e., 1997.

1 08

MSlAD, iverenler arasndaki yerini salamlatnrken ye

ni burjuvazi de laik byk burjuvaziye kar rekabet gcn

artnyordu. TS1AD ve CHP'nin dernekle diyalog teebbs
leri sembolik kalsa da bu, MSlAD'n yerini salamlatrd
nn bir gstergesiydi. te yandan klientalist kanallar da M
SlAD'a alm ve dernee ye olmak bir kar kaps halini al
mt. l 990'l yllarn rekabeti klientalizm ortam iinde bir
liklere ve rgtlenmelere dahil olmak, ayncalklann ve serve
tin paylamnda belirleyici bir rol oynuyordu. ktidardaki se

kinlerin ekonomik ve ideolojik ynelimlerine ve ayn zamanda

kar grubunun klientalist alar kurma becerisine gre bu aidi
yetler bir koz ya da dezavantaj haline geliyordu. MSlAD yesi
bir iadam durumu, "Bir yerlerde olmak gerekiyordu" diyerek

zetlemiti. Bylece giriimcilere lslami aidiyetlerini karl hale

getirme imkan sunan bu siyasal yap, onlan dernee ye olma
ya ya da baka slami alara dahil olmaya itmiti. REFAHYOL
Hkmeti dneminde 1996-1997 yllan arasndaki ye says
3.000 civanndayd.108 Bu kar salamaya ynelik strateji, M

SlAD'n bamszlk arzusunu da tketti nk iktidarla kuru

lan ittifak olduka karl olmutu.
te yandan MSAD, RP ile ittifak dolaysyla siyasal s

Iam'n da finansr olarak grlmeye baland. RP ile kurulan

klientalist ilikiler 28 ubat 1997 askeri mdahalesinin nn
aan etkenlerden biriydi. 28 ubat muhtras, kamusal alanda

slami sermayenin kurumsallamasn ortadan kaldrmaya y

nelik ciddi bir giriimdi. Bu mdahale aynca MSAD iinde

de bir dnme yol at ve slami burjuvazinin gelimesinde
nemli bir dnm noktas oldu.

108 ni, Ziya, Trem, Umut, "Business, Globalisation and Democracy: A Compa
rative Analysis of Turkish Business Associations", Turkish Studies, 2001, Cilt
2, No. 2, s. 100.
109

iKiNCi BLM

KTIDARLAMA DNEM

MSlAD evresince en ok okunan liberal slami eilimli Ye

ni afak gazetesi 6 Austos 2005

tarihinde yaymlad bir ha

berde, 2004 ylnda Trkiye'nin en byk sanayi firmalan ara

snda yer alan MSlAD yesi irketlerin saysnn arttn du
yurdu. Bu say bir ylda drtten sekize kmt.1 MSlAD ye
lerinin ilk 500 sanayi irketi arasna girmesi, sz konusu giri
imcilerin zenginletiinin, iletmelerinin gncel piyasaya uya
rak modernletiinin ve alma metotlannn profesyonelleti
inin bir gstergesiydi.
14 Eyll 2009'da dnemin Krt siyasal partisi olan Demok
ratik Trkiye Partisi (DTP) lideri Ahmet Trk parti delegele
riyle birlikte Trkiye'deki Krtlerin kimlik taleplerinin tann
mas ynndeki alm politikalann tarUmak amacyla MSl
AD' ziyaret etti.2 Trk, Krt aznlk lehine bir demokratikle
me iin MSlAD'n desteini istedi. Bu durum dernein nem
li bir sosyal aktr ve bask grubu olarak gcnn tanndnn
bir gstergesiydi.
16 Ekim 2008 tarihinde ise gazeteci Serpil Ylmaz, MSlAD
kumculan arasnda yer alan ve demekte iki dnem bakanlk
1

Yeni afak, 7 Austos 2005.

Anadolu Ajans, 14 Eyll 2009.

111

yapm olan Ali Bayramolu'nu "snr tanmaz milletvekili" ola

rak tanmlamt. 3 Bayramolu 2002 seimlerinde AKP'nin Rize
milletvekili seilmiti ve ikinci dnem vekilliini srdryor
du. D Ekonomik tlikiler Konseyi (DElK) erevesinde 2003
ylnda kurulmu olan Trkiye-Suudi Arabistan l Konseyi'nin
2003-201 1 yllan aras bakanln yrtmt. Aynca Ulusal
ay Konseyi'nin de bakanyd. stelik 14 Ekim 2008 tarihin
de DElK'e bal Krfez lkeleri l Konseyi'nin de bana geti
rilmiti. Bayramolu, ynetici sekinler grubu iinde stlendi
i farkl sorumluluklarla MSlAD kadrolarnn i dnyasnda
ve siyasette varln youn biimde hissettirmesinin bir rne
ini sunuyordu .
MSlAD Bakan mer Cihad Vardan, 6 Mays 2010 tari
hinde dernein genel kurul toplants ardndan yapt basn
aklamasnda unlar sylemiti: "Derneimizin bir milyon
iki yz bin kiiye istihdam salayan 15.000 yesi vardr. ye
lerimiz 17 milyar dolarlk ihracat ve 80 milyar dolarlk retim
gerekletirmitir. "4
13 Mays 2010 tarihinde ise manetlerde "Tarihi buluma" ,5
"20 yl sonra ilk ziyaret"6 balklar okunuyordu. Bahsi geen bu
luma 12 Mays 2010'da MSlAD Bakam . C. Vardan'm TSl
AD Bakan mit Boyner'in daveti zerine gerekletirdii ziya
retti. Bu, iki kurum arasnda gerekleen ilk ak ve resmi bulu
ma niteliindeydi.7 lki bakan basn toplantsnda ekonomik kri
zin Trkiye ekonomisi zerindeki etkileri konusunda fkir al
verii yaptklarn syleyerek soruna bir zm bulmak iin i
birlii iinde olduklar mesajn vermiti. TSlAD'n fikir istia
rede bulunmak iin MSlAD'a davette bulunmas, TSlAD'm
kkl bir deiim geirdiini ve MSlAD' ilk defa muhatap ala
rak potansiyel bir ortak olarak grdn de gsteriyordu.
Bu olaylar ekonomi ve siyaset konularnda kamusal alanda ls3

Ylmaz, Serpil, "ladam msnz? Millecvekili mi?", Milliyet, 16 Ekim 2008.

Sabah, 7 Nisan 2010.

Haber7, 12 Mays 2010.
Haberortak, 13 Mays 2010.
Radikal, 15 Mays 2010.

112

la.mi burjuvazinin bir stat deiimi yaadnn birer kanuyd.

Sz konusu olan, MSlAD'n ve slami burjuvazinin bir glen
me (empowerment)8 srecinden geerek dnme uramasyd.
Kurumsal dzlemde bu sre, MSlAD'n sosyo-profesyonel
bir rgt olarak iverenler alannda, iadamlar a olarak eko
nomide ve bir bask grubu olarak kamusal alanda yerini sa
lamlatrma sreciydi. Toplumsal dzlemde ise slami burju
vazi bir stat ve kolektif bilin kazanma srecinden geiyordu.
Bu ayn zamanda sz konusu kar grubunun ynetim kademe
lerinde de kk salmaya baladn gsteriyordu. Dernein s
lami burjuvaziye zerklik ve btnlk kazandrmas ayn za
manda onun kurumsallamasn, yerleik laik sekinleri aarak
iktidarm pekitirmesini ve yeni bir toplumun yaratlmasnda
aktif rol oynamasn salamt.
MSlAD'n glenme sreci, lkenin geirdii toplumsal-si
yasal ve ekonomik deiimin unsuruyla birlikte ele alnabi
lir: 28 ubat 1997 askeri mdahalesi, 1999 ylnda Trkiye'nin
Avrupa Birlii'ne resmi adaylnn aklanmas ve 2001 ekono
mik krizi. slami burjuvazinin iktidarlamas birok farkl ser
maye tr edinmesi sonucu sekinler snfna dahil olmasyla
devam edecek.

MSIAD'n mesleki konsolidasyonu

Dernee yelik amac;lannm profesyonellemesi

MSlAD iverenler alam iinde yeni slami burjuvaziyi tem
sil eder, onun ekonomik karlarm savunur, kamusal alanda
onu kurumsallatrr ve yeniden retir. Ancak yelerinin der
nekle kurduu iliki tek bir biim altnda incelenemez ve ho
mojen olduu da sylenemez. Dernee ye olan giriimcilerin
8

Empowement kavram, lngilizceden alnmtr ve oul anlama sahiptir. Trk

ede tam karl olmamakla birlikte otonomi, otorite ve iktidar/g kavram
larn bnyesinde barndrr. Bu sre, -bireysel ya da kolektif- aktrn ken
disine rgtsel otonomi, mesleki beceri, kendilik bilinci, kamusal eylem moti
vasyonu yani toplumsal deiimde mdahil olma becerisi atfettii ya da bun
lan kazand bir dnm ve eylem srecidir.
113

katlm amalan birbirinden farkl grnyor nk yelikle

rini ve bunun mesleki ve kiisel yaamlarndaki etkilerini fark
l kriterlere gre deerlendiriyorlar. Dernein nemine ve ona
atfettikleri rollere dair deerlendirmeleri de farkllk gsteriyor.
Bu eitlilik, dernein dnmn anlamak asndan olduk
a nemli. Grmelerden yola karak iki temel yelik tr
olduunu syleyebiliriz: lslami kimlie dayal yelik ve mesle

ki amalarla yelik.
lsliimi kimlie gnderme yaparak dernee ye olanlar, ku
mcu kadroyla fikir ve deerler birlii iinde olduklarn, ben
zer vizyonlar paylatklarn ifade ediyorlar. Grup iinde gve
nilirlik, drstlk, "geleneklere, rf ve iidetlere sayg", "mane
vi duyarllk" gibi baz karakter zelliklerinin altn iziyorlar.
Dernein ifade ettii misyon ve vizyonu takdir ediyorlar. Bu
vizyon ve misyonu "lkenin yararna almak", "daha eitim
li, ahlak dzgn bir toplum kurmak" ve "ahlaki bir tccar top
luluu oluturmak" olarak yorumluyorlar. Bu yelerin, MSl
AD'n ekonomide teknolojik ilerleme ve modernleme gibi de
erleri, milli gelenekleri ve lslam ahlaknn toplumsal deerle
rini simgeleyen "Yksek Teknoloji, Yksek Ahlak" slogann
sahiplendiklerini gryoruz.
Dernee ye olularn kimlie gnderme yaparak aklayan
larn ou, tara tekilatlarnn kurucularndan ve dernein ide
olojik ya da siyasal slami sermaye etrafnda birleen ilk yele
rinden oluuyor. MSlAD'la karlamalar, bu yerel tekilatlan
kuran kiilerle ailevi ilikileri, arkadalklar, siyasi ya da mesle
ki tanklklar dolaysyla oluyor. Bir ksm RP'de ya da ANAP'ta
siyaset yaparken dernei tartmlar. Bu kiiler ayn zamanda ta
ra illerinin lslamc kar-sekinleri arasnda yer alyorlar. Bir di
er kesim ise kurucu kadroda yer alan isimlerin lslami medya
da kan rportaj ve haberleri vastasyla demekten haberdar ol
mular. 1990'larda MSlAD'm sadece lslami medyada sesini du
yurabildiini gz nnde bulundurursak bu yelerin de derne
e bir lsliimi habitus ortakl evresinde katldklarn grrz.
Sz konusu kiiler, aynca dernei kltrel-ahlaki bir rgt
lenme olarak tanmlamalaryla ve ondan bahsederken duygu1 14

sal ve ailevari bir dile bavurmalaryla da dierlerinden ayrl

yorlar. Kayseri'de inaat sektrndeki gen bir giriimci, der
nein kurucular ve yelerinden "aabey" olarak bahsediyor
du. Antalya ubesinin bakan da dernei "Arkadalk, aile. . .
MSlAD'da aradnz her eyi bulursunuz" szleriyle tanm
lamt. Mesud Bey, "MSlAD'da ok gzel bir dnem geir
dim. . . Bizim gzbebeimiz gibi, gurur duyduumuz bir ocu
umuz . . . " szlerini kullanmt. Antalya ubesinin kurucular
arasnda yer alan, cam ve aynaclk iindeki bir retici de der
nei "tm kalbiyle" desteklediini ifade etmitir. Bu szler gi
riimcilerin MSlAD topluluuna znel balarla eklemlenmi
olduunu anlatyor.
Mesleki gdlerle dernee katlanlara gelecek olursak, bu
kiilerin yeliklerini aklarken meslekleriyle ve i hayatlary
la ilgili nedenlere ncelik verdiklerini gryoruz: lerini b
ytmek, fuarlara katlmak, ekonomi hakkndaki bilgilerini ar
trmak, uluslararas pazara almak, sosyal alan gelitirmek,
ekonomi alannda temsil edilmek ve toplumsal bir stat kazan
mak bunlar arasnda saylabilir. Konya'da mutfak ekipmanlar
reten bir sanayici dernee yelik motivasyonunu yle zet
liyordu: "ye olunca ileriniz byyor." Bu ye tipi, MSlAD
topluluunu bir pazar ve katlmclar da potansiyel mteri ve
ortak olarak gryor. Ayn zamanda meslektalaryla yaptklar
sohbetler ve bilgilendirme toplantlar sayesinde ekonomi dn
yasnda "olan bitenden haberdar olmak" , gelimeleri takip et
mek de yelik gerekeleri arasnda yer alyor. yeliin nemli
bir referans olduunu, nk bunun giriimcinin gvenilirlii
nin bir kant olduunu da vurguluyorlar.
Mesleki amalarla MSlAD'a katlanlar, tpk slami kimli
i benimseyerek ye olanlar gibi arkadalar ve akrabalar vas
tasyla dernei tandklarn belirtiyorlar. Ancak kendilerini bu
kesimden ayryorlar, kurucu kadroyu zel olarak tammadkla
nm sylyorlar. Bu yeler slamc kar-sekinlerin oluturdu
u ekirdek kadronun dnda bulunuyorlar.
Aslnda mesleki drtlerle dernee katlma zihniyeti, ara
sal bir mantn izlerini tayor: Giriimci MSIAD'a katlm115

tr nk ilerinin gelecei iin bunu yararl grr. Kimlie re

ferans yaparak ye olanlarda ise bu durum slami yaknlklar
la i ie gemi durumdadr. Aralarndaki fark, kimlie gnder

me ya arak ye olanlarn kaulma gerekelerinde bunu ilk el

den ifade etmemeleridir. te yandan onlar da demek ii dene
yimlerinden bahsederken i yaamlarnda yeliklerinin fayda
sn oka grdklerini sylerler.
ki grup, yelik tarihleriyle de birbirinden ayrr. slami
kimlie gnderme yapanlar dernee 1993-1997 yllan arasnda
katlm, mesleki drtlerle hareket eden grup ise 1999 sonra
snda, zellikle de 2000'li yllarda dernee ye olmutur. Ayr
ca ikinci grup iinde sayabileceimiz kiilerin says daha hz
l bir biimde artmaktadr. Bu dnm, slamc kar-sekin
lerin kolektif mobilizasyonuna dayal rgtlenmeden yeni s
lami burjuvazinin karlarn temsil eden bir iadam rgtne
doru bir gei yaandn gsterir. Bu ayrca grubun siyasal
slam'la balarnn zayfladna ve sosyo-profesyonel bir rgt
olarak yeniden yaplandna iaret eder.

1997 ve 1999 yllan arasnda gzle grlr hale gelen bu ge

i sreci, siyasal alan ve sivil toplumu yeniden yaplandran
iki nemli olayn sonucu olarak yorumlanabilir: 28 ubat 1997
muhtras ve 1999 ylnda Trkiye'nin Avrupa Birlii'ne (AB)
adaylnn resmi olarak aklanmas. Bu olaylar sonucunda ik
tidardaki sekinlerin yerini yenileri alm, yeni siyasi partiler
kurulmu, toplumsal aktrlerin siyasi konumlan deimiti.
nc nemli olay ise 2001 ylnda yaanan ekonomik kriz.
MSlAD'm kriz esnasndaki tutumu, yelerine sunduu hiz
metler, dernein deerini daha da arUrmt.

28 ubat ve Siyasal /s/am'dan kopu

MSAD -Is/ima" yaftaSI yiyor

25 Mays 1997 tarihinde, Ankara Devlet Gvenlik Mahke
mesi Basavcl, Milli Gr hareketine bal rgtlenmele
rin datlmasn talep etti. Bunlar arasnda irtica faaliyetlerinin
116

oda olmakla ve Mustafa Kemal Atatrk'e kin gtmekle su

lanan MS1AD da vard.9 Dernein Bakan Erol Yarar 4 Ekim
1997 tarihinde yapt bir konumasnda halk kin ve dman
la sevk etmekle sulanyordu. Yarar konumasnda zorunlu
eitimi 8 yla karan ve imam-hatip liselerine kstlamalar ge
tiren yeni yasay "kafirlerin ii" olarak tanmlamt.10 Milli G
r'n, RP'nin ve Milli Genlik Vakf'nm sorumlularyla birlik
te o da Devlet Gvenlik Mahkemesi'nde yargland ve hapis ce
zasna mahkum edildi. Hapse girmedi ama irketindeki gre
vinden men edildi.
MSAD, Milli Gvenlik Kumlu'nun (MGK) 28 ubat
1997'de aklad muhtrayla balayan srecin etkilerini ya
yordu. MGK, Babakan Necmettin Erbakan' ve REFAHYOL
Hkmeti'ni radikal slamc gruplarn laik Cumhuriyet'i tehdit
eden irtica faaliyetlerini benimsemek ve desteklemekle sulu
yordu. Anayasa Mahkemesi'nde grlen davayla Erbakan istifa
etmeye mecbur kald ve mahkeme onunla birlikte alt RP yneti
cisini be yllna tm siyasi faaliyetlerden men etti. Refah Parti
si ise 16 Ocak 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesince kapatld.
28 ubat sreci, laik, demokratik devlete ve kamu dzenine
kar en byk tehdit olarak grlen, kamusal alanda rgtlen
mi bu gruplar ortadan kaldrmak iin slamc faaliyetler y
rttnden phelenilen kii ve kurumlara ynelik olarak Ba
t alma Grubu'nun (BG) 1 1 yapt flemelerle daha da de
rinleti. BG toplumun laik otoriter yeniden yaplandrlma
s perspektifiyle on dokuz gazeteyi, yirmi televizyon kanaln,
yz on dergiyi, sekiz yz okulu, bin iki yz renci yurdunu ve
iki bin be yz demek ve kuruluu irtica oda olarak filedi.12
MSlAD yesi irketler siyasi denetim altna alnd ve hakla
rnda adli takip balatld.13 Soruturma komisyonu irticai faali9

Radikal, 18 Mays 1999.

10

Narl, Nilfer, a.g.e.. , s. 9.

11

MGK tarafndan kurulan, irticai faaliyetler yrttnden phelenilen kii

ve kurumlan soruturmakla grevli yaplanma. 2000'li yllarn banda faali
yetine son verilmitir.

12

Hakan, Yavuz, a.g.e., 2003,

13

ni, Ziya, a.g.e., s. 290.

s.

246.

1 17

yetleri finansal olarak desteklediklerinden phelenilen irket

lerin bir listesini yaymlad. Genelkurmay Bakanl tarafn
dan tm askeri birimlere gnderilen raporda gizli emirle bu ki
ilerin kamu ve askeriye ihalelerinden karlmas isteniyordu.
Ardndan bu rapor gazetelerde de yaymland ve "slamc ser
maye" olarak tanmlanan Kombassan, lhlas, Asya, lker, Yim

pa, Beendik ve di er MSlAD yesi irketlerle i yaplmama

s ynnde bir karalama kampanyas balatld.
Dernein eski dnem bakanlarndan biri 28 ubat' yle
deerlendiriyor: "Ekonomik anlamda bundan etkilenen yele
rimiz oldu; zellikle de devlet kurumlaryla anlamalar olanlar
ya da banka kredisi kullananlar." Medyada yrtlen kampan
ya ve davalar, yelerin demekten uzaklamasna yol at: zal
ve RP Hkmetleri dneminde byk kar. getiren MSlAD
yelii i dnyasnda iyargya yol aabilecek bir yaftaya, ir
ket sahiplerinin karlarna ters bir duruma dnmt; zel
likle de sz konusu irketlerin bankalarla ve kamu sektry
le ilikilerinde. 28 ubat sonras dernein ye says 2.900'den
2.300'e dt.
te yandan Milli Gr'e yakn olmak, soruturmalarn tek
gerekesi deildi. Gayrisafi Milli Hasla iindeki byklkle
ri % 10'lara varan MSlAD yesi irketler, imdiye dek TSl
AD'm temsil ettii byk sermayedarlarn lehine gelien eko
nomik dengeleri bozuyordu. Byk bir gelime gstererek
zelletirme ve savunma sektr tedarik ihalelerinden gittike
daha fazla pazar pay elde ediyorlard. Yimpa, lhlas ve Kom
bassan haricinde bu irketlerin oluturduu "Birleik Konsor
siyum", 1997 ylnda 25 elektrik datm irketinin ve 1 2 elek
trik santralinin zelletirme ihalesine katlmt. Bu ihale, Tr
kiye'de gerekletirilen gelmi gemi en byk zelletirme
ihalesiydi ve 4,2 milyar dolarlk kazan vaat ediyordu.14 te
yandan gda sektrnde faaliyet yrten ve MSlAD yesi olan
lker 2025'e kadar 100 milyar dolarlk bir pazar ifade eden sa
vunma sanayi ihalelerine katlmay dnrken Kombassan,
14 Uzunay, Birol, "Mamullerimizin Hibirinde irtica Yoktur", Aksiyon, 14 Hazi
ran 1997, No. 132.
1 18

Yimpa ve Adm Holding de ihaleye konsorsiyum olarak tek

lif sunmaya hazrlanyordu. Sz konusu irketlerin zelletir
melerde yakalad en byk haan ise Kombassan'n 1997 y
lnda 35 milyon dolan aan bir bedelle PETLAS' almas olmu
tu. PETLAS, askeri uak lastiklerinin retiminde i pazar teke
linde tutan ve aynca aralannda Avrupa lkelerinin de olduu
altmtan fazla lkeye ihracat yapan bir kamu teebbsyd.15
haleler Trk Silahl Kuvvetleri'nin on yllk ( 1997-2006) te
darikinin salanmas program erevesinde almt. Savun
ma Bakanl ilk defa Trk irketlerine ncelik tanyordu. Yani
bu byk holdingler asndan hayati nem tayan bir ekono
mik meseleydi. Genelkurmay'n slami burjuvaziye yakn ir
ketlerin ihalelerden karlmasna ynelik emri, byk sermaye
lehine bir tutumdu. TSlAD da RP Hkmeti'ne kar yrt
len kampanyaya katlm ve hem 28 ubat'a hem de sz konu
su irketlerin kamu ihalelerinden kanlmasna destek vermi
ti.16 Ayn zamanda MSlAD'n ekonomik gcn zayflatp ka
mu nezdinde imajn bozmak amacyla dernei yolsuzlukla ve
yasad para transferleriyle sulamt. 17
Yani sz konusu olan, byk sermaye ile yeni slami burju
vazi arasndaki ekonomik kar atmasyd. rnein, 1988'de
bir ilkokul retmeni tarafndan kurulan KOMBASSAN, yan
s Avrupa'daki Trk gmenlerden, dier yans Trkiye'deki
kesimlerden oluan 30.000 hissedara sahip bir holding olarak
l 990'larda ciddi bir ekonomik ataa gemiti. Bnyesinde ba
nndrd 40 irketle uak firmas, reklamclk ve film ajans da
dahil olmak zere pek ok sektrde yer edinmiti. Orta Asya,
Avrupa ve Amerika'da ciddi yatnmlan vard.18 1982'de kuru
lan Yimpa, slami kar-zarar ortakl prensibiyle bir araya ge
tirdii 60.000 ortakla 1990'larda yiyecek sektrnde nc
15

3 milyon 600 bin dolar teklif veren Kombassan Holding teminattn yatrmad
iin bu ihale 2000 ylnda Bakanlar Kurulu tarafndan iptal edilecekti.

16 Bura, Aye, "Class, Culture, and State: An Analysis oflnterest Representation

by Two Turkish Business Associations", International]ournal of Middle Eastern
Studies, 1998, No. 30, s. 534.
17 ni, Ziya, Trem, Umut, a.g.e. . , 2001.
18 Ada, Emin Baki, a.g.e., s. 629.
119

byk isim haline geldi. 19 MS1AD yelerine kar alan dava

lar ve yrtlen kampanyalar, demek yneticileri ve metropol
lerdeki byk irketlerin patronlar asndan olduka olum
suz sonulara yol at. ounluu kk tccar ve reticiler
den oluan yeler ise sreten o denli etkilenmedi. KOBl'ler,
lekleri dolaysyla ve yerel piyasalara retim yaptklar iin
byk holdinglerin g dengesini sarsacak gce sahip deildi
ve laik devlet gleri tarafndan da rejime kar bir tehdit olarak
pek dikkat ekmiyorlard. 28 ubat sreci iktidardaki Cumhu
riyeti sekinlerle slamc kar-sekinler arasndaki bir siyasi
ve ekonomik davayd aslnda. Hukuki ve siyasal dzlemde, k
sa sre iin dahi olsa, Cumhuriyeti sekinler iktidarlarm sa
lamlatrm ve status quo'yu salamt.

28 ubat srecinin genel olarak slamc hareket ve zelde

MS1AD zerindeki etkileri balk altnda incelenebilir. llk

olarak, kamusal alanda kendini slam dinine gnderme yapa
rak konumlandran her aktrn Cumhuriyeti laik rejim iin
bir tehdit kayna olarak damgalanaca gzler nne serilmi
ti. Artk Kemalist ynetim -askerler, byk sermaye, laik sivil
toplum- tarafndan msamaha grmeyecekleri ve ancak kst
l bir faaliyet alanna ve zamanna sahip olacaklar belli oldu.
kinci olarak, ideolojik anlamda sahiplenilen ve siyasal anlam
da mobilize olan slami sermaye, verimliliini yitirmi ve siya
sal bir yaftaya dnerek zarar hanesine yazlmaya balamt.
nc olarak, slamc kar-sekinler tarafndan kktenci bir
perspektifle siyasal anlamda ideolojikletirilen dinin artk, pi
yasa toplumuna, liberal demokrasiye, modem dnyaya ve k
resel ekonomiye dahil olmay arzulayan yeni slami burjuvazi
nin hevesleriyle, mesleki hrslaryla ve ekonomik karlaryla
rtmedii de apak ortaya kt.

28 ubat sreci, slami sekinlerin meru biimde savuna

bilecei ve bireysellikleriyle uyumlu bir kendilik bilincinin ve
gemile gelecei balamlandnlmasnda yeni tarzlarn ortaya
knn fitilini yakmt.
19 A.g.e.
1 20

MSAD'n zerklemesi
Trkiye'nin kendine has kanlmc demokrasisi, devlet tara
fndan tanmlanm olan laiklik prensibine ve kurulu seim sis
temine riayet edilmesi aruyla slami aktrleri sisteme entegre
etmeyi vaadediyordu. Bu siyasi forml anlan "pragmatik bir si
yasal strateji"20 benimsemeye, "bir arada yaama politikasn"2 1
kabul etmeye itti. MSlAD'n glenme sreci, bir arada yaa
ma manu iinde lsliim diniyle ilikinin yeniden gzden gei
rilmesinin bir rnyd.

28 ubat srecinde meruiyetini kaybeden MSlAD 1 9992000 yllarndan itibaren yeni slami burjuvazinin karlar
dorultusunda kamu nezdindeki imajn dzeltme, siyasi ili
kilerini yeniden rgtleme ve konumunu tekrar belirleme a
lmasna giriti. Bu, dernein slamc siyasi partilerin vesaye
tinden kurtulmas, lsliimi sermayenin ideolojik bak asndan
syrlarak mesleki hayata uygun hale getirilmesi, lsliim dininin
manevi bir kaynak ve kltrel bir ynerge olarak benimsenme
si ve ok boyutlu bir Avrupallama ile kendini ortaya koyan
zerkleme sreci olarak yorumlanabilir.

Siyasal lsliim'dan uzaklama

MSlAD 28 ubat muhurasnn ardndan Milli Gr izgi
sindeki partilerle siyasi ilikisini kesmiti. RP yasakl olmasna
ramen siyasal lsliim akm Fazilet Partisi'nin (FP) kurulmasy

la yoluna devam ediyordu. 1998 ylnda kurulan FP, 2001 yln

da irtica oda olmak gerekesiyle Anayasa Mahkemesi tarafn
dan kapaulmcaya kadar siyasi yaamna devam etti. Ancak es
nek bir siyasal strateji benimseyen MSlAD, aralarnda yaknlk

lar olnasna ramen yeniden lslamclkla sulanmak endiesiyle

Fazilet Partisi ile hibir balanu kurmad. Siyasal anlamda taraf20 White,Jenny, "Pragmatists or Ideologues?: Turkey's Welfare Party in Power",
Currrnt History, Ocak 1997; Cilt 96, No. 606, s. 25-30; Glalp, Haldun, "Tr
kiye'de Demokrasi Ktl: Refah Partisi Dneminin rettikleri" Glalp, Hal
dun iinde, a.g.e., s. 1 12-115.
21

ni, Ziya, a.g.e., 2001.

1 21

szl benimseyen kurum, gz nnde olmamay seerek siyasal

ittifaklarn dnda kald ve mesleki faaliyetler alanna odakland.
MSlAD'm siyasetten uzaklamas, dernein i rgtsel ya
psndaki deiimlerden de gzlemlenebilir. Kuruluundan be
ri dernein bakanln Erol Yarar yrtyordu. Yarar, RP ile
medyaya da yansyan balantlar dolaysyla siyasal lslam'la
zdelemi bir isimdi: Yabanc lkelere yapt resmi ziyaret

lerinde N. Erbakan'a elik etmi ve 28 ubat srecinde birok

farkl davada yarglanmu .22 Bakanl artk dernein kamu

sal imajn zedeliyor ve MSlAD yeni bir bakana ihtiya duyu

yordu. Ali Bayramolu 22 Mays 1999 tarihinde bakanla se

ildi. nceki dnemlerde bakan yardmcl yapm olan bu
isim selefi gibi slamc bir kimlie sahip deildi ve yelerin de
desteini ald. Bakanlk makamna seilii dernein kamusal
alanda siyasal lslam'dan kopuunu simgelemekteydi.

Bunu baka sembolik deiimler takip etti. Dernein amble

minde yer alan minare ve fabrika bacas imgeleri 1999 ylnda
deitirildi ve lslam'n sembol, lslam'a dorudan gnderme
yapan minare figr logodan karld. Bunun yerine tepesinde
MSlAD'n "M"sinin yer ald dili ark ile meale figrlerinin
yer ald yeni bir amblem hazrland. Bu amblem dernein ku
rucu felsefesi olarak benimsedii "Yksek Ahlak, Yksek Tek
noloji" sloganndaki ahlakn yla aydnlanan sanayinin de
vinimini temsil ediyordu.
te yandan lslam'n ticari yaamda kullanlmasn onayla
mayan yeni bir politika benimsendi. Dernein yeni bakan

2000 ylnda irketlere ticari faaliyetlerini "lslami sembollerle

sslememeleri" ynnde bir ar yapt. A. Bayramolu yaban

c lkelerde yaayan Mslmanlarn birikimlerini toplamaya
alan holdinglerin lslami syleme bavurmasna kar oldu
unu ifade ediyor, camilerde nfuzlu din adanlan aracly
la para toplanmasn da knyordu. Demek ayn zamanda ye
lik artlarn da zorlatrmt; yeler nezdinde birtakm ince22 Trkiye Hizbullah tarafndan ilenen cinayetlerin de yer ald baz nemli
sulamalar sz konusuydu: E. Yarar "slamclar asla terrist olamazlar" akla
masyla dikkatleri ekmiti. Radikal, 14 Haziran 2006.

1 22

leme ve soruturmalar yrtlyor ve lslamc olarak filenmi

irketler aruk dernee kabul edilmiyordu. Ynetim, dernein
imajn zedelememek iin yolsuzluk davalar ve dini kullanarak
para toplama gibi faaliyetleri medyaya yansyanjet-Pa gibi baz
irketlerin yeliklerini sonlandrma karan almt.
Baz yeler de dernein imajndan irketlerine zarar gelir en
diesiyle yelikten istifa etmiti. Dolaysyla bu sre MSIAD
iin Faruk Bey'in dedii ekliyle "iyi tohumla kt tohumun bir
birinden ayrld" bir sre oldu. Kendisi durumu yle zetle
miti: "28 ubat srecinin ardndan demek aslnda daha salam
bir hal ald nk sadece zor zamanlarda dernei desteklemek
iin MSIAD'a gerekten yrekten bal olanlar kald." Demek
ii ilikilerin salamlaUrlnas, yelerle ynetim arasndaki g
venin lke apnda tesis edilmesi iin krize zel nlemler alnd.
Ynetim tadndan srecin etkilerini deerlendirmek ve varsa za
rarlarn karlamada destek olmak iin bu gnlden bal yeler
tek tek ziyaret edildi, gerektiinde yelik cretleri donduruldu.
Bu yeniden rgtlenme sreci, aklanan hedeflerin de de
imesine yol amt. 1 999 ylna kadar demek "yurtdnda
yaayan vatandalarn tasarruflarn deerlendirmek iin yat
rm projeleri gelitirmek"23 gibi bir ama tamaktayd; bu ana
hedeflerden biriydi, yle ki bu amala kurulan Kombassan, t
tifak, lhlas gibi anonim irketler MSlAD'n sermayesinin ve
alarnn temelinde yer alyordu. Ancak 28 ubat srecinde bu
tip ok-ortakl irketler yolsuzluk ve dini inanc ktye kullan
mak sulamalaryla mahkeme nne kmt. MSIAD bu he
defini programndan kartarak kimliini yeniliyor, faaliyet ala
nm ulusal ekonomi ve KOBl'ler olarak tekrar iziyordu.

Kurumsal kimliin yeniden biimlendirilmesi

zerkleme sreci MSlAD'n kurumsal kimliinde de
rin bir dnme yol at. Dernek kendisini farkl dzey
de tanmlamaya balad: Blgesinde etkin, dnyada sayg g
ren ve kendi iinde birlik olan bir Trkiye yaratmak adna al23 A.g.e., s. 67.
1 23

an "ahlaki duyarllklara sahip iadamlan tarafndan kurulmu

bir iadamlar dernei" olarak hukuk ve adalet, eitlik, bar ve
kendine yeten bir lke yaratlmas iin urauklarm, refah ve
mutluluu salayacaklarndan emin olduklarn iddia ediyor
lard. MSlAD "tarihten ve toplumdan gelen yerel ve evrensel
deerlerin korunmasn" n plana koymak istediini sylyor
du. Ardndan kendini "kii ve kurumlarn, lkenin ve toplu
mun, blgenin ve dnyamn toplumsal, kltrel, siyasi, ekono
mik, bilimsel ve teknolojik ynlerden kalknmasn hedefleyen
"bir kalkuima, diyalog, ibirlii ve gler birlii platformu" ola
rak tanmlyordu. Son olarak demek "zor zamanlarda bile va
zifelerine sadk kalmay baarm, kurulu ilkelerine gre ha
reket etme sorumluluk ve iradesine sahip bir sivil rgtlenme"
olarak tarif ediliyordu. Bylece, temelinde yer alan slam ahla
kn da unutmadan eitim ve danmanlk faaliyetlerinin pro
fesyonelce yrtldn vurguluyordu.
Bir iverenler topluluu iin toplum yararna alun sy
lemek aslnda kar aumalarnn stn rtmek anlamna ge
lir: MSAD, insan hayatnn bireysel, kurumsal, toplumsal,
blgesel ve evrensel tm boyutlaryla "ahenkli bir biimde" ge
limesini salayacak ekonomik ve toplumsal bir makro proje
gerekletireceini iddia etmektedir.
Bylesine bir kurumsal kimlik slam ahlakndan ilham alan
bir dnya grn24 yanstmaktadr ki bu, kiisel karlar
la kamu karnn birbiriyle eliki iinde olmadn varsayan
bir bak asdr. slam ahlak, tevhid inancna gnderme ya
parak organik ve uyumlu bir toplum anlaym ngrr. slam,
simgesel anlamda dernein imajndan silinmi gibi grnse de
kimliini ve kltrn belirlemeye devam etmekteydi. Kurucu
kadrolar, ekonominin slam'a uygun bir biimde ahlakiletiril
mesine katk sunmak isteseler de gnmzde bu tr bir proje
nin gerekletirilemeyeceini kabul ediyorlar.25 Dernein ku24 Homo Islamicus: l Hayatnda fsldm insan, lstanbul, 1994; iktisat, Tarih, Zihni
yet Dnyamz, lstanbul, 2006.
25 Metwally, Mukhtar M., "lsliimi Bir Firmann Davransal Modeli", MS1AD,
Homo Islamicus, a.g.e. iinde, 1994.

124

rumsal kimliinde bireylerin dnyevi ve manevi yaamlarn

birbiriyle uyumlu hale getirecek bir toplumsal dzen yaratmak
amacndan bahsediliyordu26 ki bu, gnmzn piyasa toplu
munda lslam ahlaknn canlandrlmas projesiydi.
Yeni slami burjuvazi bylece slam diniyle ilikisini, siyasal
lslam'n rettii geleneksel temsil biimlerinden kurtarm ol
du. lslam ahlak ise, 2 1 . yzylda kendini Trkiye'nin AB ye
lii politikasnn rzgarna kapurp Avrupallamann ncl
n stlenen yeni lslami burjuvazinin kurumsallat MS
AD'n organizasyon kltrne damgasn vurmaya devam edi
yordu.

ok boyutlu Avrupallama
MSlAD'n dnm -slami aktrlerin hareket alanla
rnn daraltlmas sonucu- 28 ubat muhtrasyla baladysa,
sonraki dnemde bu dnmn yn 1999 ylnda -mzake
relerin balatlmasnn nkoulu olarak sunulan demokratik
leme kriterlerinin salad frsatlar nda- Trkiye'nin AB
yeliine adaylnn resmi olarak aklanmasyla belirlendi.
MSlAD nceleri Trkiye'nin Avrupa'nn siyasi ve ekono
mik yaplarna entegrasyonuna kar bir tutum taknm olma
sna ramen 2000 ylndan itibaren Avrupa yanls ittifaka dahil
oldu. 2003'ten itibaren de lkenin "slami-demokratik" zel
likleriyle Avrupa Birlii'ne yeliinin birbiriyle badakln
savunan yeni bir sylem benimsedi.27 Bu tutum deiikliinin
alunda demokratiklemenin art olarak sivil ynetimin g
lendirilmesiyle beraber dini haklarn devlet tarafndan genile
tilmesine katkda bulunmak ve KOBl'lerin AB finansal kaynak
larndan ve ticari olanaklarndan yararlanmalarn salamak da

yer alyordu. 28

26 Balc, Yusuf, "lslam'da alna lkeleri", a.g.e. iinde, s. 1 13.

27 Atan, Serap, "Europeanization of Turkey's Peak Business Organizations and
Turkey-EU relations", Ugur, Mehmet, Canefe, Nergis (der.), Turkey and Eu
ropean Integration: Accession Prospects and Issues iinde, Londra, New York,
Routledge, 2004, s. 1 1 1-112.
28 ni, Ziya, Trem, Umut, a.g.e., 2001, s. 94-120.

125

lslam'la ilikinin siyasal anlamda tarafszlatrlmas

12 Aralk 1999 tarihinde Helsinki'de gerekletirilen AB zir
vesi srasnda Avrupa Konseyi tarafndan Trkiye'ye resmi
adaylk stats tannd. Hem AB'nin hem de Trk hkmetinin
etkin ve gven veren tutumu, AB'ye yelik konusunda kamuo
yu desteinin 1996'da %55'lik bir orandan 2001 ylnda %74'e
ykselmesine yol amt. lke iinde artan bu Avrupa heyeca
n, AB yanls aktrlerin daha etkin hale gelmesini salam ve
kararszlar cesaretlendirerek konuya pheyle yaklaanlar da
katlm srecini desteklemeye itmiti.29
Demokratikleme, AB'ye yelik iin ncelikli hedef haline
gelmiti. Her ye lke demokrasiye, insan haklarna, aznlkla
ra saygy ve piyasa ekonomisini tesis ederek Kopenhag kriter
lerine uymak zorundayd.. Bu demokratikleme perspektifi, si
vil toplumun aktrlerine yeni ifade ve eylem olanaklar yarat
mt. 3 Kamu otoriteleri, hkmet ve sivil toplum arasndaki
diyalog yasalarn AB'yle uyumlu hale getirilmesi srecinde pe
kitirilmi ve sivil toplum kurulular Avrupa yanls ittifakn
temel unsuru haline gelmiti.31 zellikle iveren rgtleri Av
rupac ittifakn nde gidenleriydi. Bu deiim sivil topluma si
yasetleri etkileme gc verdii gibi onlarn siyasetten de zerk
lemelerini salad.
MSlAD'm da aralarnda bulunduu slami toplumsal aktr
ler, yelik srecine yn veren ve bu sreten karl kan gler
oldu. Bu, onlar adna kamusal alanda 28 ubat srecinden be
ri ordunun olumsuz etkilerini tayan sistemi deitirmek iin
byk bir frsatu. Demokratikleme, askerlerin siyasi karar al29

30

31

1 26

Uur, Mehmet, Yankaya, Dilek, "Policy Entrepreneurship, Policy Opportu

nism and EU Conditionality: The AKP and TSlAD Experience in Turkey",
Governance, 2008, Cilt 21, No. 4, s. 587.

Weber, Andy, "Relations Between the State and Civil Society in Turkey: Does
the EU Make a Difference?" Joseph, joseph 5. (der.), Turkey and The Europe
an Union, Internal Dynamics and External Challenges iinde, New York, Palgra
ve Macmillan, 2006, s. 91.

ni, Ziya, "Domestic Politics, International Norms and Challenges to the Sta
te: Turkey-EU Relations in the post-Helsinki Era", Turkish Studies, 2003, Cilt
4, s. 9-34.

ma mekanizmalarndan ekilmesi anlamna geliyordu ve bu ay

n zamanda ordunun da Avrupa ile ilgili grlerini de gzden
geirmesine yol amt. slami aktrler bylece tam bir siya
sal oportnizm rnei gstererek katlm srecini destekleme
ye baladlar.
Milli Gr izgisinde yer alan ve Refah Partisi'nin halefi iki
parti, Fazilet Partisi ve AKP, slamcla yaklamlar asn
dan farkllasalar da -ilki hareketin geleneksel fraksiyonu ola
rak grlrken ikincisi gen ve modem versiyonu olarak yo
rumlanyordu- Avrupa Birlii'ne katlm ynnde fikir birlii
iindeydiler.32 Demokratikleme seleflerinin kaderini yaama
malarn salam ve taleplerini AB sylemine uygun bir biim
de demokrasi ve insan haklan kavramlaryla ifade etmeleri iin
onlara meru bir ereve sunmutu.33 Bu deiim AKP'nin sa
hiplendii "muhafazakar demokrat" kimlii ortaya karmt:
Dinin kutsal ve kolektif bir deer olduunu syleyerek siyasal
militanlk adna kullanlmamasn savunuyor, bunun toplumu
bleceini iddia ediyorlard. lslami kimlii demokratikleme
nin nda yeniden tarif ettiler ve hatta AB'ci demokratikle
me srecinin toplumsal bar ve bir arada yaam teminat aln
na alacan savundular.34
AKP seklerleme, demokratikleme ve hukuk devletinin,
ifade, din ve vicdan zgrlnn, frsat eitliinin tesisi gibi
hedefleri programna ald. AB yeliini n plana kararak ken
disini uyum reformlar adna giriilecek milli seferberliin n
cs ilan etti. 3 Kasm 2002 seimlerinde iktidara gelen, par
ti bakanln ve 2003 ylndan itibaren de Babakanlk gre
vini yrten Recep Tayyip Erdoan, Avrupa yanls bir siyaset
izlemekte kararl olduunu ispatlamak adna Kopenhag Kriter
leri'nin "Ankara Kriterleri" olduunu sylemiti. Parti 200332

Duran, Burhanettin, "Islamist Redefnition(s) of European and Islamic Identi

ties in Turkey", Mehmet Uur, Canefe, Nergis (der.), Turkey and European In
tegration: Accession Prospects and Issues iinde, Londra ve New York, Routled
ge, 2004, s. 125-146.

33

Yavuz, Hakan, The Emergence of a New Turkey: Democracy and the AK Parti.
Salt Lake City, University of Utah Press, 2006.

34 AKP, Parti Program, 2001.

127

2004 yllan arasnda siyasi sistemi ve hukuk sistemini siville

me, aznlk ve insan haklarna sayg erevesinde yeniden d
zenleyecek be reform paketini uygulamaya koydu.35

Bir dnem "kat lslamc Avrupa phecilii": 1 994-1 998

MSlAD, tpk o dnem iktidara kan siyasi mttefiki RP
gibi 1994-1998 yllan arasnda Avrupa ile yaknlamaya kate
gorik anlamda kart bir tutum sergilemiti. Bu tutum Avru
pa'yla siyasal ve ekonomik entegrasyon projesini tmyle ve
kesin olarak reddetmeye dayal, lslamo kau Avrupa phecili
i36olarak tanmlanabilir.37 Bu ret kategoriktir nk AB meka
nizmalarnn eletirisini yapmaz; AB'nin temsil ettii deerlere
temelden bir muhalefet anlam tar.
MSlAD'n AB yeliine kar k, lslamc, nc dn
yac bir perspektifle Avrupa ile Trkiye arasnda bir medeniyet
atmas olduuna dair kltralist yoruma dayanr. Bu yoru
ma gre ABD ve lsrail'le birlikte AB, Mslman lkeler blou
iinde snflandrlan Trkiye'nin karlarna kar kan blok
ta yer almaktadr.38 Avrupa'yla herhangi bir yaknlama yerine
Trkiye'nin kltrel benzerliklere sahip olduu ileri srlen
Mslman lkelerle ekonomik bir ittifak kurulmas nerilir.

1996 ylnda yrrle giren Gmrk Birlii de lslamcla

nn Avrupa pheciliini pekitirmitir. Trkiye piyasasnda
AB'nin d ticaret tarifelerinin uygulanmasyla birlikte, rekabet
35

AKP Hkmeti tarafndan yrrle konan reformlar hakknda bkz. Uur,

Mehmet, Yankaya, Dilek, a.g.e., s. 591-592

36

ngilizcede genel olarak "hard euroscepticim" [kau Avrupa phecilii] teri

mi kullanlr. Taggart, Paul, Szczerbiak, Aleks, "Parties, Positions and Europe:
Euroscepticism in EU Candidate States of Central and Eastern Europe", SEI
Working Papers, No. 46, 2001, Sussex, Sussex European lnstitute.

37

Taggart, Paul, Szczerbiak, Aleks, a.g.e., s. 10; Taggart, Paul, Szczerbiak, Aleks,
"The Party Politics of Euroscepticism in EU Membet and Candidate States",
SEI Worling Papers No. 51, 2002, Sussex, Sussex European lnstitute, s. 7.

38

MSlAD, Babakan N. Erbakan'n Dou Asya Gezisi ve MSlAD'n Bosna-Her

sek Gezisi, No. 18, 1996, stanbul, s. 7; Yarar, Erol, 21. Yzyla Girerken Dn
yaya Yeni Bir Bak, stanbul, MSlAD, 1994, s. l; MSlAD, Economic Coope
ration Among Islamic Countries, Kasm 1994, No. 8.

128

gc dk olan Trk KOBl'leri zarar grmt. MSlAD da

bu birliin Trk ekonomisine olas zararlarnn altn izerek
tutumunu senletirmiti. Ekonomiye dair bu iddiaya, AB lke
leriyle Trkiye arasnda var olduu sylenen tarihsel, dini ve
kltrel kartlk sylemi39 de elik ediyordu.
MSlAD Avrupa ile ekonomik entegrasyona alternatif ola
rak Pamuk Birlii'ni ne sryordu. Pamuk Birlii, pamuk ta
nn ve sanayisi alannda "Balkanlar'dan Orta Asya'ya Trke
konuulan ve Mslman lkelerle ebedi dini ve milli ilikilere
dayal kkl bir entegrasyon"40 amacyla Pakistan, zbekistan,
Trkmenistan ve Trkiye arasnda kurulacak bir ibirlii yap
lanmasyd. KOBl'lerin rekabet gcne sahip olaca bu alter
natif pazar, lslami kardelik sylemiyle evrelenmiti. Sz ko
nusu proje lslami yaknlklara vurgu yapan RP tarafndan da
ateli biimde destekleniyordu.

28 ubat sonrasnda yaygnlaan frsat Avrupa taraftarl

MSlAD 2000 ylnda muhalif tutumunu deitirerek Avru
pa yanls bir tavr taknmaya balad. effaf ve yetkin bir y
netim mekanizmas oluturulmas iin demokratiklemeyi bir
ara olarak benimsiyordu. "Anayasa Reformu ve Ynetimin De
mokratikletirilmesi" balkl raporuyla daha sorumlu bir y
netim, demokrasi ve din, vicdan ve ifade zgrlnn nn
deki engellerin kaldrlmas ars yapt.41 Hedefinde devletin
ekonomiye mdahalesini kstlamak ve devlet kaynaklarnn
iadamlan arasnda daha adil biimde paylatrlmasn sala
mak vard.42 Uluslararas piyasalardaki payn arunnak amacy
la demokrasiyi destekliyordu.
Demek 2000'lerden itibaren Trk kanunlarnn AB mevzua
tyla uyumlu hale getirilmesi ynnde aba sarf etmeye balad.
39 MSIAD, Pamuk Birlii, Rapor No. 19, stanbul, 1996, s. 121.

40 A.g.e., s. 4.
41

ni, Ziya, Trem, Umut, a.g.e., 200 1, s. 102, 107.

42 ni, Ziya, Trem, Umut, "Entrepreneurs, Democracy and Citizenship in

Turkey", Comparative Politics, Temmuz 2002, Cilt 34, No. 4, s. 448.
129

Sreci artk Batl glerin lkenin i ilerine mdahalesi ola

rak deil " 1980'lerden beri zellikle de [28 ubat'ta] yaanan
siyasal, sosyal ve psikolojik alkannlann ardndan halkn gitgi
de artan demokrasi talebine cevaben srmekte olan demokra
tikleme abalarnn bir devam"43 olarak yorumluyordu. AKP
ile ittifak iinde, demokratikleme tedbirlerinin sivil topluma
salayaca zerkleme ve ordu zerinde sivil denetimin sa
lanmas gerekliliine vurgu yaparak Avrupa Komisyonu'nun
grn destekleme karan almn.44 .
slami kesimlerin kan Avrupa kartlndan Avrupa yanls
bir tutuma geii Faruk Bey'in szlerinden de anlalaca ze
re siyasi frsatln bir sonucuydu: "Bir kere ok yaydan kn,
MSlAD'n yapaca bir ey kalmad. Pazarlklar balad. M
SlAD ondan sonra politikada unu yapn: 'Madem giriyorsunuz,
o zaman hangi koullarda gireceimizi konualm.' Yapabilece
i bir ey yok, imza anlm, devlet politikas haline gelmi. Ya
ni

imdi AB'ye giriyoruz, unlar, unlar, bari bunlar yapma

yn. Olmu bitmi, bundan sonra 'Gmrk Birlii'ne, AB'ye gir

meyin,' desek bir ey deiniyor. MSlAD hkmeti izliyor."
Tutum deiikliinin nedeni, slami burjuvazinin karla
rnn savunulmasnn ve taleplerinin karlanmasnn, asln
da Trkiye'nin AB ile entegrasyon srecine devam etmesinden
getiinin farkna varlmas olmutu. 2001-2004 yllan arasn
da Avrupa yanls tutum daha da pekiti. MSlAD hkmeti
milli karlar yeniden deerlendirmeye ve AB ile yaknlama
y tehlikeye atmamak adna kanlm srecini olumsuz ynde et
kileyebilecek uluslararas meselelerde uzlama yoluna gitmeye
ard. AKP Hkmeti'nin 2003 ylnda Kuzey Irak'a gidecek
Amerikan askerlerinin lke topraklarndan geiine izin ver
memesini eletirerek Kbrs ve Trkiye'deki aznlk sorunlary
la ilgili olarak uzlaya gidilmesi lehine fikir beyan etti.45
43

MSlAD, Trkiye Ekonomisi 2001, Rapor No. 38, 2001,

kiye Ekonomisi 2002, Rapor No. 39, 2002, s. 56-57.

s.

39; MSlAD, Tr

44

MSlAD, Trkiye Ekonomisi 2003, Rapor No. 40, 2003, s. 86-87.

45

MSlAD, a.g.e., 2001 , s. 39; MSlAD, Trkiye Ekonomisi 2002, Rapor No. 39,
2002, s. 57; MSlAD, Basn aklamas, Bas. Kom. 05-255, 15 Mart 2003.

130

Avrupallama Milli Gr izgisindeki partiler gibi dernein

de lslam'n dogmatik yorumlarndan ve Ban-kart tutumun
dan kopmasna zemin hazrlamt. te yandan milliyeti ei
limler 2004 ylndan sonra dernein Avrupa yanls tutumunda
alkantlar yaratmaya balad.

Avrupa pheciliine milliyeti bir dokunu

Avrupa Komisyonu 2004 ylnda Trkiye'nin Kopenhag Kri
terleri'ni . gerekletirdiine hkmederek mzakerelerin bala
tlmasna karar verdi ancak tam yelik konusu kesinlie ba
lanmamt.46 Karar ayn zamanda ciddi birtakm zorunluluklar
ve kstlamalar ngryordu: Uzun bir mzakere sreci, yap
sal ve tarmsal fonlarla ilgili uyumazlklar ve zel dzenleme
ler, Trk vatandalarnn serbest dolam haklarnda kstlama
lar gibi sorunlar sz konusuydu. Aynca Fransa ve Almanya'nn
imtiyazl ortaklk nerisi de bu sorunlara eklenmiti.
Bu olaylar Avrupa yanls tutumda gerilemeye ve iadam
lar arasnda milliyeti vurgular tayan bir Avrupa kartl
nn domasna yol an: MSlAD da "AB'nin bir 'Trkiye soru
nu' var"47 aklamasyla bu izgide olduunu ortaya koymutu.
"Esnek milliyeti Avrupa phecilii"48 Avrupa projesine kate
gorik bir kar k barndrmyordu ancak kanlm koullar
nn milli karlar tehlikeye sokabileceini dnerek eletiri

yordu.49 MSlAD da ekincelerini milliyeti bir sylem ieri

sinden dile getirmekteydi: AB'nin Krt sorunu ve Yunanistan
ile Ege Denizi ve Kbrs'la ilgili sorunlar konusundaki talepleri
ni tehlikeli buluyordu. 50
Bu Avrupa phecilii MSlAD yesi irket sahiplerinin ki46

Council of the European Union, Brussels European Council 1 611 7 December

2004 Presidency Conclusion, No. 16238/04, Brksel, 17 Aralk 2004, s. 7-9.

47

MSlAD, The Evaluation of Turkish Economy 2004 and thefrst half of 2005,
No. 48, 2005, s. 97; MSlAD, Basn aklamas, Bas. Kom., 9 Kasm 2006; M-
StAD, Basn aklamas, Bas. Kom.,7 Kasm 2007.

48

Orijinal terim "saf nationalist euroscepticism"dir.

49 Taggart, Paul, Szczerbiak, Aleks, a.g.e., 2002, s. 7.

50

MStAD, Trkiye Ekonomisi 2000, Rapor No. 36, 2000, s. 42.

131

isel deneyimlerine de dayanyordu. Bu kiiler AB'nin 2004 y

lnda yaplan Lksemburg Zirvesi'nde Trkiye'yi dlamas
na ve 2010 ylnda Bulgaristan ve Romanya gibi ekonomik an

lamda azgelimi olarak grdkleri lkeleri yelie kabul et

mesine byk tepki gstermilerdi. Schengen lkelerine yap
tklar i gezilerinde yaadklar zorluklardan tr AB'ye kar
son derece eletirel bir tutum taknyorlard: Vize almakta
glk ekiyorlar, gmrklerde uzun sre bekletiliyorlar ve
yetkililerden Trk iadamlanna kar aalayc bir tutum g
ryorlard.
Ancak demokrasinin salamlatrlmas ve siyasal alkant
lara ramen ekonominin bymeye devam etmesi konusunda
lkenin entegrasyon srecinden olumlu etkilendiini dne
rek pragmatik davranyorlard. Yani demek Avrupa yanls tu
tumunda devam ediyordu. Bununla birlikte nceleri AB'ye ye
lik tarttmalarna dahil edilmeyen lslam'la ilgili konular, 1 1 Ey
ll sonrasnda oluan yeni uluslararas ortamda gndeme tek
rar gelince, lslii.mi burjuvazide 2005 ylndan sonra yeni bir tr
Avrupa phecilii ba gsterdi.

2005 sonrasnda "esnek lslitmi Avrupa phecilii"

MSlAD 2005 ylndan sonra milliyeti sylemden farkl
bir Avrupa phecilii retorii benimsedi: AB ve ye lkelerin
Mslmanlara ve lslam dinine ynelik politikalarnn etkileri
eletiriliyordu. MSlAD yaymlad raporlarda dzenli olarak

" 1 1 Eyll sonrasnda Avrupa lkelerinde Mslman aznlkla

ra kar uygulanan asimilasyon politikalarn" eletiriyordu. 51
Fransa ve Almanya'y "Mslmanlara kar uyguladklar ay
rmc tutumlaryla bizzat kendi rettikleri oulculuk sylem
lerine uymamakla" suluyordu.52 Benzer eletirileri Trk dev
letine de yapyordu: "AB'nin Trk toplumunun lslii.mi ve de-

51 MSlAD, 2004 Yl ve 2005 Ylnn nk Yansnda Trkiye Ekonomisinin Gidiat,

No. 48, 2005.
52

1 32

MSlAD bakannn konumas, 2007, Bolat, mer, Medeniyet Ideali iinde,

Istanbul, Kre, 2007, s. 194.

mokratik hassasiyetlerini tanmayan otoriter tutumun destek

lemekle" sulamt.53 Bu eletiriler, Mslmanlarn demokra
si noksanl yznden karlanmayan taleplerini oluturmak
tayd. Demek, niversitelerde ve kamu kurumlarnda bart
snn yasak olmasn, oru ya da Cuma namaz gibi dini pra
tiklere iyerlerinde izin verilmemesini demokratik olmayan tu
tumlar olarak gryordu. 54
Bu retorik, slami burjuvazinin Avrupallama sreciyle ve
oluumunun temelinde yer alan etken olarak siyasal slam'dan
uzaklama sreciyle elikili grlebilir; zellikle de 28 ubat
srecinden beri dini meseleleri gndemine getirmemeye zen
gsteren bir demek iin beklenmedik bir tutum olarak dikkat
ekebilir. . Hatta Trkiye'de slamcln yeniden canlanmas
olarak da alglanabilir.
Aslnda bu tutum 1 1 Eyll 2001 sonrasnda uluslararas dz
lemde meydana gelen birtakm deiimlerin bir sonucu olarak
yorumlanmaldr. Sylem dzeyinde, bu olay dnyann birbi
rinden farkl ve ayn zamanda anma halinde yanstlan Bat
ve slam olarak iki uygarla blnmesine yol amt. Bu kar
lkl dmanlk atnosferinde uluslararas glerin ibirlii a
balan n plana kyordu. AB, bu ibirlii politikalar iin Tr
kiye'yi kilit bir konuma yerletirmiti. rnein Trkiye'nin gi
riimiyle 12-13 ubat 2002 tarihinde stanbul'da AB ile slam
Konferans rgt arasnda bir toplant gerekletirilmiti.
Ama, farkl kltrler arasnda iletiim ve hogry tevik et
mek olarak aklanmt.
En nemli giriim ise 2005 ylnda Batl lkelerle Arap ve
Mslman lkeler arasnda spanya Babakan jose Luis Za
patero ve Trk mevkida Recep Tayyip Erdoan nderliin
de balatlan Medeniyetler ttifak projesi oldu. Kresel ap
taki bu proje farkl medeniyetlerden gelen iki lke, yani "AB
yesi Hristiyan" spanya ile "AB yeliine aday Mslman"
Trkiye arasnda bir medeniyetleraras diyalog giriimi ola
rak sunuldu. Trkiye'nin AB adayl da bylece "medeni53

MSlAD bakannn konumas, 2005, a.g.e. iinde, s. 69.

54

MSlAD, a.g.e., 2005, s. 98.

133

yetler atmasnn" dindirilmesinin yeni simgesi olarak ka

bul edildi. 55
Oysa proje "medeniyetler atmas" tezini bar ve ibirli
iyle zmek isterken bu kartl yeniden retiyordu. n
k Medeniyetler ttifak projesi de aslnda gvenliki bir yakla
mla ortaya atlmt: "Avrupa'nn birliini korumak ve Batl
olmayan medeniyetleri denetim altnda tutmak iin onlarla i
birliine girmek Bat'mn yararnayd. "56 zc paradigma, ie
riindeki tm zenginlie ramen "medeniyet" kavramnn ta
nmn dine indirgiyordu. Trkiye'nin AB yelii de sadece l
kedeki hakim dine gnderme yaplmak suretiyle kullanlyor
du: Bu, Bat'mn slan'la atma iinde olmadn gstermenin
bir yoluydu. Fakat, bu sembolik sylem eninde sonunda Tr
kiye'nin dini kimliine fazlaca vurgu yapyordu. Trkiye'nin
AB yeliinin slam'la ilikilendirilmesi slami aktrlerin dini
taleplerini Avrupallama ve demokratikleme artlan ereve
sinde dile getirmelerine olanak salad.
Medeniyetler ttifak'na ynelik abalar MSlAD'n Avru
pa yanls tutumunu pekitirdi nk slami kimlii benimse
mek AB yelii iin artk bir engel deildi. Bu yeni almdan
hemen faydalanld. O dnemki bakam mer Bolat 2004 y
lnda " 1 1 Eyll'den nce, Mslman kimliimiz katlm sre
ci nnde byk bir engel tekil ediyordu. Oluan yeni ortam
iinde bu bize bir avantaj olarak geri dnd"57 demiti. MSl
AD da Medeniyetler ttifak sylemini takip ederek dnya bar
na hizmet etmek adna lslam lkeleriyle Batl lkeler arasn
da diyalogu gelitirmek iin Trkiye'nin AB'ye katlmasn n
plana koydu. 58
Ancak bu yeni kltrc tutum, dernein Avrupa toplulu
unun demokrasi ve insan haklan normlarnn AB anlamala
rnda tanmland evrensel ve sekler biimiyle benimseme55

Huntington, Samuel, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York, Simon and Schuster, 1996.

56 A.g.e., s. 2.
57

Bolat, mer, a.g.e., s. 23.

58

MSlAD, a.g.e., 2005, s. 95.

134

sini engelliyordu. Toplumlar arasndaki farklar ne srlerek

sz konusu normlarn Trk toplumuna uygun olup olmadn
sorgulamaya balad.59 Aynca, mzakere srecinde gndeme
gelen siyasi srtmelerin "iki kamp arasndaki derin ve kar
mak birtakm tarihsel, dini ve kltrel farklardan"60 ileri gel
dii sylenerek bu kltralist yorumlar pekitiriliyordu.
Tm bu eletiriler lslamt Avrupa pheciliinin bir tezah
ryd ve ye lkelerin Mslmanlara ve lslam dinine yakla
mlarnda tarafl davranmalarna kart bir tutumun gsterge
siydi. Bu eletiriler kat slamc Avrupa pheciliinden farkly
d nk AB'yi kategorik olarak reddetmedii gibi katlma da
dogmatik olarak kar durmuyordu. Tersine, AB mevzuatyla
uyum srecine ve ekonomik anlamda Avrupa ile btnleme
ye destek veriyor ama Mslmanlar ilgilendiren sorunlarla il
gili olarak itirazlarda bulunuyordu.
Avrupa ile ekonomik entegrasyonun dine verilen nemi
azaltaca ngrlmt.61 Oysa lslam kamusal alandan silin
memi, tersine lslamt sermaye Avrupa Birlii srecine eklem
lenerek lslami Avrupa phecilii biiminde yeni bir konum
yaratmt. lslami kesimlerin Avrupa phecilii sylemi M
SlAD'n pragmatik ve frsat Avrupallama politikasnn da
ha derin bir "toplumsal Avrupallama"ya dntn gs
teriyordu.
Toplumsal anlamda Avrupallama, AB'yle entegrasyon er
evesinde, Avrupa'nn formel ya da enformel normlaryla
uyumlu bir kolektif kimlik ve simgeselliin oluturulmas ola
rak tanmlanabilecek, ift ynl bir etkileim srecidir.62 Bu
derin Avrupallama sz konusu norm ve ilkelerin yeni ve ya59 A.g.e, s. 96.
60

MSlAD bakam mer Bolat'n konumas, 2006, Bolat, mer, a.g.e. iinde,
s. 182.

61

Turun, Hasan, "Islamist or Democratic? The AKP's Search for Identity in

Turkish Politics", Journal of Contrnporary European Studies, Nisan 1997, Cilt
15, No. 1, s. 82.

62

Diez, Thomas, Agnantopoulos, Apostolos, Kaliber, Alper, "File: Turkey, Euro

peanization and Civil Society", South Europcan Society and Politics, 2005, Cilt
10, N'o. 1, s. 5-6.

135

ratc bir tarzda yeniden kullanma sokulmasna, biim dei

tirmesine yol aar.63 Hukuki ya da kurumsal btnlemeden
farkl olarak bu kullanmlar, aktrn AB deneyimindeki kar
lkl etkileiminden yola karak yapt znel yorumlarn in
asyla ilgilidir.64 Bylece toplumsal aktrler de Avrupa'yla b
tnleme hakkndaki deerlendirmeleriyle Avrupa normlar
nn sahiplenilmesinde etkin rol oynarlar.65 Bu kaideler, MS
AD yesi giriimciler rneinde olduu gibi, Avrupa ve AB'yi
toplumsal, ekonomik ve siyasal kimliklerin ilasnda birer re
ferans noktas olarak gsterirler.
slami kesimlerin Avrupa phecilii, slamc bir uyann
rn olarak yorumlanmamaldr. Avrupallama sonucun
da ortaya kan bu olgu, Trkiye'nin AB'ye katlm srecinde
kendilerini slami referanslarla tanmlayan aktrler tarafndan
ortaya atlmtr. Bu yeni phecilik tam da bu aktrlerin da
ha nce reddettikleri bir alanla -Avrupa'yla- olumlu olarak il
gilenmeye, kendilerini konuya dahil addetmeye baladklar
n gsterir. slami kimliklerini bir Avrupa'ya giri meselesi, ya
ni bir Avrupallama unsuru olarak ortaya koymalarndan kay
naklanr. Bu yeni yaratc kullanmlarn oluma sreci olarak
toplumsal Avrupallama, aktrlerin Avrupa normlarn ve de
erlerini deneyimlemesini salar ki bu da lslamiyet'e ve Avru
pa'ya zg deer, zihniyet ve pratik sistemlerinin i ie gei di
namiini dourur. Bu i ie gei dinamii ite slam'n gncel
yorum ve yaantlarnn dogmatik ve sofu aklamalarndan z
grlemesine katkda bulunur.
Yeni slami burjuvazi demokrasinin deerlerini, dindar Ms
lmanlarn zgrlklerinin ve haklarnn adeta teminat olarak
gryor ve Avrupa'y artk Mslman lkelerin karsnda itti
fak kurmas gereken smrgeci bir g olarak alglamyordu.
MSAD Avrupa'yla entegrasyonun sonularn olumlu bulu63 Jacquot, Sophie, Woll, Cornelia, "Usage of European lntegration. Europea
nization from a Sociological Perspective", European Integration Online Papers
(EioP) , 2003, Cilt 7, No. 12, s. 3.
64 A.g.e.
65 Baisnee, Olivier, Pasquier, Romain, L'Europe telle qu'elle se fait: europtanisati
on et socittts politiques nationales, Paris, CNRS Edition, 2007, s. 26.

1 36

yor; azgelimilii ve devletleraras sorunlar zmek konusun

da onu bir kalknma ve ibirlii modeli olarak gryordu. Hat
ta Mslman lkeler iin Afrika ve Asya blgelerindeki devlet
ler arasnda benzer bir ekonomik ve siyasal ibirlii alan yara
tlmasn neriyordu.66
MSlAD'da ekonomi alannda Avrupallama
MSlAD 1990'larn ikinci yansndan itibaren ayn zaman
da ekonomik anlamda da bir Avrupallama yaamaya balad.
Giriimciler Avrupa'nn "Avrupa'ya zg" olduu iddia edilen
ticaret kltrnden, i yaamnda uygulanan normlardan ve
ekonomi ynetiminden feyz alyorlard. Avrupa i evreleri ve
Avrupal iadamlaryla kurduklar temaslar neticesinde gitgide
kendi mesleki pratiklerini gzden geirip yenilemek iin Avru
pa'y model almaya baladlar.

alma zihniyetlerinin Avrupallamas

1980'li yllarda uygulanmaya balayan ekonomik liberal
leme ltlerinden sonra Trkiye pazarnn kresel piyasa
ya almas, Trk irketlerinin bykl kkl dnya piya
sasnda varlk gstermeye balamasna yol amt. 1996 yln
da Gmrk Birlii'nin yrrle girmesiyle Trkiye ekono
misinin Avrupa piyasalarna eklemlenme sreci de hzlanm
u. MSlAD yesi KOBl'ler, AB lkeleriyle i ilikileri gelitir
mekte gecikmedi. zellikle de Almanya, Yunanistan, Hollanda,
Avusturya, talya, Polonya, Fransa ve Romanya, Bulgaristan gi
bi Balkan lkeleriyle ticaret yapmaya baladlar. hra ettikleri
rnler arasnda inaat malzemeleri, makine, mobilya, ambalaj
ve gda rnleri yer alyordu. Buna karlk kendi irketleri iin
ya da Avrupal irketlerin datmcln stlenerek ileri tek
noloji rn makineler ve inaat ekipmanlar ithal ediyorlard.
Trk iadamlarmn Avrupa'yla entegrasyonu temelde ticare66

MSlAD bakan mer Bolat'n 2004 yl konumas, Bolat, mer, a.g.e. iin
de, 2007, s. 48-49.
137

te dayanyordu. Bu sayede kendileri gibi iadamlaryla tanyor

ve Avrupa piyasalarn, resmi normlar ve Avrupa'daki uygula
malar gzlemleme imkan bulup, Avrupa'nn ekonomik klt
rne tank oluyorlard.
MSlAD'n uluslararas dzlemde aralarnda Almanya,
Avusturya, Hollanda, Bosna Hersek, Fransa, ngiltere, Porte
kiz ve Yunanistan gibi Avrupa lkelerinin de yer ald altm
lkede temsilcilii bulunuyor. Bu brolarda yelerine da
nmanlk ve lojistik hizmeti verip onlarn uluslararas fuarlara
katlmalarn tevik ediyor. Ayrca demek, kuruluundan beri
dzenli olarak Avrupa'da fuarlara katlyor. yelerini de lke
ler ve ekonomik mevzuat konularnda bilgilendiriyor, eviri ve
vize hizmetleri sunuyor. Yabanc lkelere geziler dzenleyerek
yelerine i dnyasn ve ekonomiyi gzlemleme imkan yara
tyor. Bunun dnda katlmclarn deneyimlerini ve edindikle
ri bilgileri paylamak iin lke kataloglar hazrlyor.
Bu ekonomik Avrupallama, kltrel ve hukuki eksenler
le i ie geiyor. Avrupa ekonomi evrelerine girmeyi ve Avru
pa piyasalarnda gzlemlenen kltrel normlarla alma tarz
larnn renilmesini de kapsyor. Ardndan AB'nin uygulad
resmi normlarn ve hukuki ilkelerin benimsenmesi geliyor. Sz
konusu iadamlar CE ( Conformite Europeen) sertifikas67 al
ma konusunda son derece istekliler. AB tarafndan akredite ku
rumlarca yaplan denetimler zaman alsa da ve prosedr gerei
reticiye masraf da karsa, ihracat yapan KOBl'ler MSlAD'm
da srece dahil olup onlan tevik etmesi ve yardmc olmas sa
yesinde rnlerinin kalite standartlarna uyumlu hale getirmek
iin gereken abay harcyorlar.
MS1AD'l iadamlar d ticaretin gelitirilmesi iin mevzu
atn da Avrupa'yla uyumlu hale getirilmesi gerektiini dn
yor ve ilerinde Avrupa'nn benimsedii kalite ve ileyi stan
dart ve normlarna uyuyorlar. Avrupa'da uygulanan ekonomi
67

138

CE sertifikas, rnlerin AB tarafndan belirlenen salk ve gvenlik standart

larna uygunluunu gsterir. 2004 ylnda imzalanan Ek Protokole gre Tr
kiye'de retilen tm rnlere sertifika zorunluluu getirilmitir. AB lkeleri
ne ihracatta bu sertifika zorunludur.

mevzuatn da oyunun yeni kural olarak tanyor ve adil reka

bet iin tm ekonomik aktrlerin, zellikle de in bata olmak
zere Asyal reticilerin, bunlara uymasn talep ediyorlar. By
lece sz konusu normlar, hem irketlerini bytmek, hem de
Trkiye piyasasn ve yatnn yaptklar pazarlar geniletmek
iin bir referans noktas halini alyor.
irket sahipleri Avrupa'nn i kltrn rnek alyor ve ken
di mesleki yaannlarnda da bu normlar uygulamaya koyuyor.
Bu durum lslilmc hareketin temas olan ve kat Avrupa p
hecilii dneminde ne srlen "Bat'dan farkl olma kaygs
nn"68 aruk esamisinin okunmadn gsteriyor. Bu iadamla
r, Avrupa'da uygulanan ileyi ve denetim mekanizmalarnn
ve Avrupal iadamlarnn i ahlaknn effaf ve ak buldukla
r iin Avrupal irketlerle i yapmay dnyann dier blgeleri
ne gre tercih ediyorlar. Avrupa ekonomi kltr kadar ileyi
mekanizmalarnm effafln ve reglasyon mekanizmalarnn
etkinliini de takdir ediyorlar.69 Aynca Avrupa i ahlaknn il
keleri olarak profesyonellemeyi, i blmn, disiplin ve bi
limsel bilgiye atfedilen nemi de yceltiyorlar. te yandan haf
tann alt gn aluklar ve tatil yapmaya frsat bulamadklar
iin Avrupa'da mesai saatlerinin kesin olarak dzenlenmi ol
masn, bylece i yaamyla zel yaam arasnda bir denge ku
rulmu olmasn da takdir ediyorlar. Buna karlk, Trkiye'de
iinden ban kaldramayan iverenler topluluunu eletiriyor
ama patron endeksli Trkiye piyasasna nasl durup dinlenebi
leceklerini kestiremiyorlard. Avrupa pazarna duyulan bu ge
nel ilgi sz konusu iadamlarnn ynelimlerini temsil etme id
diasndaki MSlAD'da kurumsallamt.

Avrupacln MSlAD rgtlenmesinde kurumsallamas

2000 ylndan beri demek AB ile entegrasyona dair gelime
ler konusunda uzmanlamaya balad ve bu konuyu rgtlen68

Gle, Nilfer, a.g.e. , 1990, s. 184.

69 Bu saha almas 2007 ylnda gerekletirildi. Dolaysyla bu grler 2008

krizinden nceki dneme aittir.

139

mesinin merkezine yerletirdi. AB tarafndan finansal olarak

desteklenen projelere katlmaya balad ve bunlan izlemekle
grevli bir birim kuruldu. rnein MSlAD on yldan be
ri AB ile ibirlii iinde "hidrolik teknisyenlerinin yetitirilme
si programn" uygulamakta. Bu uzmanlk program, snai an
lamda gl potansiyele sahip blgelerde istihdam edilmek
zere Avrupa standartlarna uygun kalifiye igc yetitirme
yi amalyor.
MSlAD, yelerini yapu yaynlarla ekonomide mevzuaun
uyumlu hale getirilmesi, Trkiye'nin AB'ye katlm srecinin
durumu, KOBl'ler iin uygun Avrupa fonlan konulannda bilgi
lendirir. Avrupa'yla ilgili sorunlar hakknda raporlar yaymlar.70
Hazrlanan yllk raporlarda da katlm srecine ilikin gr ve
nerilerini paylar. Bu dzenli yaynlar zellikle lslami burju
vazinin ekonomi alannda Avrupallamasna katkdr.
Demek, AB'nin ye lkelere sunduu fonlardan yararlanma
lan iin yelerini tevik etmektedir. 2006 ylnda Konya'da 16
MSlAD yesi, AB iin proje gelitirme konusunda uzmanla
m bir danmanlk irketi araclyla bu fonlardan yararlan
mt. Daha genel anlamda ise Avrupa'nn kabul ettii KOBl
tanmnn benimsenmesini destekleyip Avrupa kurumlarnn
ve uluslararas bankalarn fonlanndan yararlanabilmeleri iin
Trk KOBl'lerinin i yapu sektrlerin de Avrupa ile btn
lemesine katk sunduu sylenebilir.
MSlAD Avrupa i dnyasnn temsil mekanizmalarna da
hil olarak temsil stratejilerini de Avrupallaurd. 2003 yln
dan beri MSlAD Avrupa KOBl Birlikleri Konfederasyonu'na
(CEA-PME) yedir. Katlm srecini daha yakndan takip et
mek ve yelerini ticaret alarna dahil edebilmek iin Brk
sel'de bir temsilcilik amay hedeflemektedir.
Aslnda Avrupa ve AB'ye olan ilginin artmas, 2004 ylnda
mer Bolat'n bakanla seilmesiyle de kendini gstermiti.
70

140

"Trkiye-AB ilikileri kronolojisi" (2003), "MSlAD'n AB mzakere sreci

ne dair nerileri", "MSIAD'm AB gelime raporu ve AB ile mzakere sre
ci ile ilgili grleri ve nerileri" (2004), "AB'deki KOBI destek programlan"
(2005).

Bolat, Trkiye'de Avrupa ekonomisi konusunda birikime sahip

ilk gen uzman kuandand. Amsterdam ve Kiel niversitele
rinde Avrupa ekonomisi okumutu. Avrupa ekonomisi konu
sunda uzman ilk bakan olan Bolat'n, 2004 ve 2008'de seil
mesi dernein kurumsal anlamda Avrupa meselelerine ve ye
lik srecine verdii neme ve bu srete oynamak istedii ro
le dair bir gstergedir.
MSlAD'n ekonomi alannda Avrupallamas bir iveren
rgt olarak ve modern sosyo-profesyonel grup olarak da
glendiinin bir gstergesidir. 2001 krizi ise dernein gc
ne g katacaktr.

2001 ekonomik krizi ve konsolidasyon

Gnmzde MSlAD yesi iyeri sahipleri, dernei i haya
tyla ilgili kriterlere gre yani bir iadamlar birlii olarak ve ar
dndan etik bir rgtlenme olarak gryorlar. Dernein profes
yonelliini i hayatlarndaki geliimleri iin sunduu hizmet
lere ve bundan salayacaklar faydaya gre deerlendiriyorlar.
yeler dernein temsil becerisini alklyor, ekonomik kon
jonktrde, kamusal sorunlarla ilgili ve TSlAD'a kar ald
tutumlar benimsediklerini sylyorlar. MSlAD'n 2001 kri
zindeki tutumu yelerin demekle bu derece btnlemesinde
nemli bir rol oynamtr.
2001 yl ubat aynda Trkiye ekonomi tarihinin en byk
krizi yaand.71 Kasm 2000'de yaanan byk bankaclk kri
zi 2001 yl ubat aynda genel bir ekonomik kriz halini ald.
Vergi karma, likidite krizi, kar oranlarnda d ve enflasyo
nun ykselmesi, borsamn kne, Trk lirasnn deer kay
bna yol at. Olumsuz dviz dalgalanmalar dolaysyla MSl
AD yesi pek ok iadamnn yer ald ihracata ynelik re
tim yapan sanayi sektrlerinde ve ithalata dayal ticarette kri
zin olumsuz etkileri yaand.
71

ni, Ziya, "Beyond the 2001 Financial Crisis: The Political Economy of The
New Phase ofNeo-liberal Restructuring in Turkey", Review of Intenational Po
litical Economy, 2006, Cilt 16, No. 3, s. 409-432.
141

Kriz aslnda l990'lann ekonomik ve siyasal alanda yaanan

istikrarszlklarn bir sonucuydu. Ekonominin olduka has
sas bir dengeye dayanyor olmasn ve yolsuzluklarn stesin
den gelinemeyecek derecelere varmasn da gz nne alrsak,
kriz ilk sinyallerini 1999 ylnda vermiti ve hkmet ayn y
ln Aralk aynda IMF ile bir anlama imzalayarak vergi istikra
r, ekonominin yeniden yaplandnlmas ve bankaclk sistemi
nin dzenlenmesini ieren bir program kabul etmiti.
TSlAD ve MSlAD bu anlamaya ve lke ekonomisinin gi
diatna tepkisini hemen gsterdi. TSlAD bakan.AB'ye ye
lik srecinde IMF programnn ekonomik dengeleri salamak
ta baarl olacana dair inancn ifade ederek "nmzdeki on
yl aydnlk grdn" aklad. Oysa MSlAD bakam 1994
ylnda finansal alanda liberallemeyi izleyen ilk krizin ardn
dan yaymladklar ve ekonomik dengelerin 1999 ylnda byk
bir kriz riski tadm syleyen raporlarna istinaden birok de
fa bu iyimser havay eletirdi.72 2001 ylnda yapt basn ak
lamalarnda krizin geici olmadn ve IMF anlamasyla alnan
geici tedbirlerin krizi ancak geciktirebileceini sylyordu.
Kriz 2001 yl ubat aynda lke ekonomisini tmyle allak
bullak edince MSlAD'm ngrs dorulanm oldu. Toplu
luk yeleri de bu durumu dernein bir baars ve TSlAD'm
sarslmaz otoritesine kar elde edilmi bir koz olarak grd.
2001 krizi bylece MSlAD'n imajn ve iadamlar dernek
leri alanndaki statsn deitirmi oldu. stelik MSlAD
1999 ylndan beri ngrlerde bulunmak dnda yelerini
olas bir kriz ortamna da hazrlamt. Krizin etkilerini asgari
ye indirmek iin uygulanacak bir tedbirler listesi yaymlamt.
Basit ve ak bir dille hazrlanan bu listedeki tedbirler olduka
somut ve uygulanabilir nitelikteydi nk ne byk yatrmlar
gerektiriyor ne de irketin batan sona yeniden rgtlenmesini
ieriyordu. Aynca istikrarszlk ve kriz durumlarna uyum sa
lamaya ynelik birtakm stratejiler ngryordu.
Tavsiye niteliindeki bu tedbirler giriimcinin yaamnn fi72 MSlAD, MSlAD'n 30 maddelik kriz reetesi, 4 Ocak 2001; MSIAD, 2001,
2000'kn iyi olmayacak, 12 Ocak 2001.
142

nansal, stratejik ve psikolojik ynlerini kapsyordu. Liste, "la

dam moralini hibir zaman bozmamal, balad yeri unutma
mal. Krizle karlaan iadam iin birinci reete, maneviyatn
kaybetmemek,

moralini yksek tutmak,

bylece krizle mcade

le azmini glendirmek olmaldr"73 tavsiyesiyle balyor, akta

rlan eitli deneyim ve bilgilerle "siyasetilerin ve brokratla
rn propaganda niteliindeki sylemlerine" kulak aslmamas
n, yelerin piyasay yakndan takip etmelerini, iyi bir avukat
la ve iyi bir muhasebeciyle almalarn, aynca kriz sonrasnda
ngrlemeyecek durumlara daha kolay uyum salayabilmek
iin alternatif planlar hazrlamalarn tlyordu. Bu kapsam
da finansal t anlamnda ithalaun azaltlmas, dviz cinsin
den borlanlmamaya dikkat edilmesi, bankalarla temasn ko
runmas, zamannda retim yaplmas yani stoklamaya gidil
memesi ve daimi mterilerle ilikilerin devam ettirilmesi ko
nularna dikkat edilmesi tavsiye ediliyordu.
neriler gerekten de etkili oldu. yeler bu reeteye uymu
ve krizden en az zararla kmak iin bu fikirlerden yararlanm
lard. Aynca bu tedbir listesini evrelerine de yaymlard. n
celeri MSlAD'a gvenmeyen ve onu felaket tellallyla sula
yan evreler bundan sonra fikir deitirecek ve dernein tm
yaynlarn talep eder hale geleceklerdi.
Demek de bylece olumlu bir tannrlk ve medyada da g
rnrlk kazand. ngrleri doru knca MSlAD'a daha
nce yer vermeyen gazeteler artk dernein basn aklamalar
n ve ekonomi tahminlerini yaymlamaya balad. Ekonomi ko
nusundaki tahminlerinin dorulanmas ona mesleki gvenilir
lik de kazandrmt. Demek artk siyasal lslam'n finans kay
na olarak grlmyor, reel ekonomi konusunda gvenilir ve
uzman bir meslek rgt olarak alglanyordu.
Mesleki statsnn konsolidasyonu, dernein ekonomi poli
tikalaryla ilgili konumunu da glendirmi ve hkmetle ili
kilerinden de grlebilecei gibi kendine gvenini pekitirmi
ti. 2003 ylnda, demek yeleri nezdinde AKP Hkmeti'nin fa
aliyetleri hakknda bir memnuniyet aratrmas yapt. Hk-

73 MSIAD, a.g.e., 4 Ocak 2001.

143

mete AB politikalar, demokratikleme ve ihracat konularnda

"geer not" veren yeler zelletirme, i borlarn azaltlmas
ve istihdam yaratma gibi konularda hkmeti eletiren yorum
lar yaptlar. Medyada dernein resmi gr olarak yaymlanan
bu ak eletiriler, dernein sz konusu siyasi partiden zerk
lemesinin ve ekonomi alannda uzmanlamasnn bir gster
gesiydi. Bu giriimci grubunun burjuva snf kimliini ve siya
set-st toplumsal roln benimseyerek AKP iktidarnn kimi
politikalarna eletirel yaklam genel bir tavr haline dne
medi: MSlAD halen iktidarn -AB, 4+4, Ortadol.- siyasetle
rini savunur. slami burjuvazinin, belki de gereinden ok bel
balad partiyle kar ilikileri bu grubun hala klientelist ala
rn kazanl konforunu brakmaya hazr olmadn gsteriyor.
te yandan, IMF ile ilikiler dernein AK iktidarndan fark
l bir tutum sergiledii bir dier konuydu. MSlAD hibir za
man IMF ile mzakerelere scak bakmamu. 2000 ylnda IMF
ile imzalanan anlama yrrle konduunda programda reviz
yon talep etmi, IMF yetkililerinin gcnn snrlandrlmas
n, sosyal politikalarn gzden geirilmesini ve reel sektrle il
gili olarak kau vergi sisteminin deitirilmesini, Merkez Banka
s'mn piyasalara mdahalesinin engellenmesini, dalgal kurdan
esnek kura geilmesini nermiti. 3 Kasm 2002 seimlerinde
AKP iktidar ele geirip IMF programn uygulamak konusunda
kararl olduunu akladktan sonra da partiyle ilikilerinde bu
konudaki eletirel konumunu srdrd ve taleplerini yineledi.
Bu kat yaklam IMF nezdinde de yank bulmutu. tk de
fa, 8 Temmuz 2003 tarihinde bir IMF heyeti MSlAD' ziyaret
etti. Bu, tarihi bir ziyaretti nk TSlAD ve TOBB'la birlikte
MSlAD'm Trkiye'deki iverenlerin bir temsilcisi olarak ulus
lararas dzlemde tanndn gsteriyordu. Aynca MSlAD da
heyetle grmeyi kabul ederek Bat emperyalizminin aracs
olarak grd IMF'ye kar ideolojik muhalefetini terk etmi,
onun Trkiye yararna ortaklk kurulabilecek bir kurum oldu
unu kabul etmi oluyordu. Programla ilgili revizyon taleple
rini deitirmese de MSlAD artk onu meru bir uluslararas
ekonomi mercii olarak tanmt. Ziyaret, dernein yelerince
144

de olumlu karland: Grmecilerimiz bunu dernein mesle

ki bir baars ve bir vn kayna olarak anyordu.
IMF'nin MS1AD ziyaretleri devam etti, hatta kurumsalla
t. Bunu baka uluslararas ekonomi kurumlarnn ziyaretleri
takip etti. 2009 ylnda IMF ve Dnya Bankas yetkililerinden
oluan bir karma heyet MS1AD yneticileriyle bir araya geldi.
JP Morgan, Morgan Stanley, BNP Paribas gibi dnyann en b
yk irketlerinin portfy yneticileri de Trkiye'de reel sekt
rn geliimini gzlemlemek zere almalarm takip ettikleri
dernei ziyaret de etmeye baladlar.
Byk uluslararas ekonomik glerin ziyaretleri, ulusal eko
nomi ve zellikle de reel sektr ve KOBl'lerle ilgili konular
da MSlAD' uzman bir iveren temsilcisi olarak tandklarnn
gstergesiydi. Uluslararas dzlemde kabul grmesi MSlAD'm
zerklemesini tamamladn ve ekonomi konularnda uzman
lnn ve mesleki temsiliyet gcnn arttn

(empowerment)

gsteriyor, ayn zamanda lslami burjuvazinin Trkiye'deki eko

nomik ve toplumsal nemini gzler nne seriyordu.
Cahil Bey, 2000'li yllan efkatle "MSlAD yerini pekitir

di. Olan ocuu delikanl oldu," szleriyle anlatyordu. Mes

leki saygnlk ve toplumsal itibar kazanan MS1AD, bymek
ve uluslararas pazara almak isteyen KOBl patronlar iin bir
cazibe merkezi haline geldi. MSlAD'a yelik bir ayrcalk sim
gesi haline geldike demek de iverenler topluluu iinde siv
rildi. Dernee katlmak mesleki baarnn bir lt olarak ka
bul edilirken yelik toplumda ykselmenin de anahtar hali
ne geliyordu.

islimi burjuvazinin sekinler snfna girii

AKP ve siyasal konsolidasyon

AKP'nin 2002 ylnda iktidara gelmesi MSlAD tarihinin
nc dnm noktasn oluturur. MS1AD AKP hkmeti
ne desteini parti 2002 seimlerini kazanr kazanmaz sunmu
tu. Partiyle aralarndaki siyasal yaknlk siyasal-ekonomik an-

145

lamda birbirlerini tamamlamalarm salam, dernee ekono

mik ve siyasal ayrcalklarn paylamnda ncelikli bir konum
kazandrmt. Aralarndaki yaknlama toplumu Islamiletir
me amacn tayan "yeil sermayenin" ykseliine katk sunan
bir slamc bir klientalizm olarak adlandrlyordu. 74 Oysa bu
yaknlama, slamc bir ideolojik ittifaktan daha derin ilikile
re iaret etnekteydi ve iinde toplumun slamiletirilmesinden
daha karmak bir toplumsal deiim dinamii barndryor
du. Bunun toplumsal-tarihsel, kiisel ve siyasal boyutlar vard.

ncelikle iki kurum arasnda eskiye dayanan to lumsal-ta

rihsel balar sz konusuydu. MSlAD ve AKP, 1970'li yllarn
slamc kar-sekinlerinin toplumsal-siyasal mirasndan gel
mekteydi ve 1980'lerin milli burjuva ideolojisinin taycsy
dlar: Kendilerini, zal'n ekonomide liberal ve kltrel ola
rak muhafazakar ideolojisinin miraslar olarak gryorlar
d. 1990'l yllarn ikinci yarsnda yaanan dnm srecin
den beraber gemilerdi: Geleneksel siyasal slam'dan zerk
lemi, Avrupa'yla yaknlam ve her ikisi de kendi alanlarn
da uzmanlamt: MSAD, karlar adna alt yelerine
kar sorumlu bir iveren rgt, AKP de semen tabanna kar
sorumlu ve laik siyasal alann kurallarna tabi bir siyasal par
ti olmutu. Her iki kurulu da slam'n ideolojik halinin ve kk
tenci yorumlarnn kamusal alanda kendi rollerini oynamann
nnde bir engel oluturduunu anlam ve slami deerleri ve
slami yaam tarzlarn, siyasi eitlilik ve toplumsal oulcu
luk ilkeleri erevesinde temsil etmeyi tercih eder olmulard.
Bu ortak gzergah, iki kurumun yetkilileri arasnda kiisel
balantlarn varlyla da salamlayordu. Kurucu kadrolar
ayn kuaktan gelmekteydi. 1970'li yllarda ayn slami sosyali
zasyon mekanlarnda bulunmu, 1980'lerde stanbul'da birlik
te i yapmlard. ki kurum arasnda geiler oktu. Resmi g
revler stlenmemi olsalar da AKP'nin mstakbel yneticile
ri demek kurulur kurulmaz hemen MSAD'a ye olmular
d. 1 8 Kasm 2002- 1 1 Mart 2003 tarihleri arasnda Babakan-

74 Rubin, Michael, "Green Money, Islamist Politics in Turkey" , Middle East Qu

arterly, K 2005, Cilt 12, No. 1, s. 13-23.
146

lk, 2003-2007 yllan arasnda Dileri Bakanl yapm olan,

2007'de de Cumhurbakan seilen Abdullah Gl, MSlAD'a
yeydi. Ailesinden birok kii de dernein Kayseri tekilatnda
yer alyordu. AKP'nin genel bakan olan ve 2003'ten beri Ba
bakan olarak grev yapan Recep Tayyip Erdoan da MS1AD
yesiydi. Benzer biimde 2007'den 2009'a kadar Dileri Baka
n ve ardndan Ekonomi Bakan ve Babakan Yardmcs olan
Ali Babacan da MSlAD yesiydi. Buna paralel olarak MSlAD
yeleri ve bakanlarndan AKP'ye geenler de olmutu. 2002
ylnda dernein kurucular arasnda yer alan ikinci bakan Ali
Bayramolu, memleketi Rize'den milletvekili seilmiti. Gazi
antep ubesinin eski bakan (1998-2005) ve 2002 ylndan be
ri AKP milletvekili Mehmet Erdoan da 2010 ylnda dernein
Yksek stiare Heyeti'ne girmiti.
ki kurum arasndaki yaknlk, siyasal temsil emellerinde de
kendini gsteriyordu. AKP kltrel olarak muhafazakar, siya
sal olarak otoriter ve milliyeti, ekonomik anlamda liberal ye
ni orta snflarn temsilcisiydi.75 MSlAD da kendisini "Ana
dolu sermayesi"nin yani dernee gre toplumun zn tekil
eden yeni orta snflarn temsilcisi olarak sunuyordu. Dolay
syla AKP ve MSAD' kresellemeyle birlikte modernleen
ve ykseliteki dindar gruplarn karlarn savunan ikiz rgt
lenmeler olarak grmek mmkndr.
2000'li yllarn MSlAD' ve 2001 ylnda kurulan AKP, b
yyen bir ekonomik gce sahip ve servet dalmnn kendisi
lehine yeniden dzenlenmesini, siyasette daha etkin olmay ve
sosyo-kltrel anlamda kabul grmeyi talep eden yeni slami
burjuvaziyi kurumsallauran yaplardr. Her iki kurum da eko
nomik gelimeden, demokratiklemeden ve kresellemeden
pay almay arzular. kisi de, dzeni ykp yerine yenisini koya
rak deil, kurulu dzeni dntrerek sistemi yeni burjuvazi
nin karlar iin uygun hale getirmeyi planlar.76

75 lnsel, Ahmet, "AKP and Normalizing Democracy in Turkey'', South Atlantic

Quartuly, 2003, Cilt 102, No. li3, s. 293.
76 Seufert, Gnter, "Democrates musulmans", Outre-Terre, 2005/1, Cilt 10 (Tr
kiye-Avrupa-Express 2014?), s. 183.
147

iki yapnn siyasal sylemleri de benzerlik gsteriyor: liberal

demokratik deerleri sahipleniyor ve ordunun etkisinin azalul
masn, otoriter laikliin yerini kademeli seklerlemeye dev
retmesini, slami pratiklerin, din ve vicdan zgrlnn ge
litirilmesi iin insan haklarnn ve bireysel zgrlklerin ge
niletilmesini istiyor, Avrupa'yla btnlemeyi arzuluyorlar.77
Avrupa'ya kar lml tavrlaryla kresellemeden en az Baul
mevkidalan kadar yararlanmak istiyorlar. Son olarak, "lslam
modernleme-ekonomik kalknma"78 olarak adlandrlabilecek

}ri gelecee

kltrel denklemi temsil ettiklerini ve bylece lke

hazrlamak istediklerini sylyorlar.

MSIAD, AKP iktidarndan azami yarar salayarak stats

n pekitirmeyi baard: Dernek yneticileri daha fazla siyasal
g ve ekonomik ayrcalk kazanarak kamu. idaresinde nem
li grevler stlendiler. Bu iktidar yaknl zaten klientalizm et
rafnda ekillenen sermaye-siyaset ilikileri erevesinde eko
nomide haan elde etmenin olmazsa olmaz, nemli grevle
re ykselmenin anahtar oldu. Dernek yelerinin st mevkilere
ykselmesini salad iin, sekinler grubuna dahil olmak iin
vazgeilmez bir arac kurum haline geldi. Elbette bu koullar
da, dernein "mstakil" -devletten, siyasetten bamsz- olma
davasnn iktidarla btnleme sonucunda hkmnn kalma
dn teslim etmek gerek.
MSlAD yesi sekilerin yneticiler snfna dahil olmas,
ayn zamanda lkenin "siyasal formln",79 yani ynetici ka
demesinde yer almak iin gerekli kiisel zelliklerin tanmm
deitirdi. Kemalist sekinler grubunun zayflamas ve yerine
yeni slami bir sekinler grubunun gemesi, Trkiye'de iktida77

Bkz. Da, Hasan, "Rethinking Human Rights, Democracy and the West:
Post-Islamist lntellectuals in Turkey", Critique: Critical MiddleEastem Studies,
2004, Cilt 13, No. 2, s. 135-151.

78

Keyman, Fuat; Koyuncu, Berrin, "AKP, MSlAD, Ekonomik Kalknma ve

Modemite", Dnen Siyaset, 2004, Cilt 19, s. 127.

79 Bottomore, Tom, Elites and society, Londra ve New York, Routledge, 1964, 2.
bask, 1993, s. 36. "Siyasal formr hkmet kanadndaki sekinlerce retil
mi bir retidir. Toplumu idare ederken ahlaki bir temelde izlenecek yolu
ak bir biimde ortaya koymay salar. Ag.e., s. 78-79.
148

rn ruhunun ve niteliinin de bu yeni burjuvazinin karlar ve

idealleri lehine deimesinin yolunu at.
irket sahiplerinin sekinler snfyla btnleme sreci
iki aamada gerekleir: giriimcilerin farkl sermaye trleri
ni bnyelerinde biriktirmesiyle kendi yrelerinde, yani tara
da sekinler snfna girmesi, erafa katlmas ve ardndan bu
tara erafnn ulusal lekte sekinler konumuna ykselmesi.

irket sahiplerinin yerel erafla btnlemesi

MSlAD'a ye olmak, gnmzde bir ayrcalk ve sosyal sta
t simgesi olarak, gururla sahiplenilen bir kimlik halini ald.
Demek artk yelerine saygnlk kazandran bir stat grubudur
ve bu da farkl zenginlik trlerinin edinilmesine olanak sa
lar: Ekonomik sermaye, mesleki beeri sermaye, sekinlerle
kar birlii ve medyada tannrlk bu grubun ykseliini getirir.

"Arkada piyasas" ve ekonomik sermayenin yaratlmas

MSlAD'n patronlar a aslnda bir piyasaya tekabl eder:
Bir alveri a, hizmet ve mal deiim sistemi gibi iler. Ancak
bu piyasay, aktrler arasnda kurulan ilikiler, bunlarn birbi
rilerine karlkl tutumlar ve birbirlerini alglaylar asndan
kendine has bir piyasa olarak nitelendirebiliriz.
MSlAD'n temsil ettii piyasa seviyede ve yatay olarak
rgtlenmitir. Tara ubelerinin yeleri birinci seviyeyi yani
yerel pazar oluturur. 30 ubesiyle demek tm sektrlerden
3.000'e yakn yeyi bnyesinde toplar. ubeler arasndaki ba
lantlar ikinci seviyeyi yani ulusal pazar oluturur ve 30'dan
fazla lkedeki temsilcilikleriyle ticari balantlar genileyerek
nc seviyedeki uluslararas piyasay oluturur.
Sakarya'da ray ve vagon imalat yapan bir sanayici ileyi
i yle anlatr: "Ben Ereli'ye gittiim zaman sac almak iin,
aramama gerek yok bir telefonla mal elime gelir. nk orada
yelerimiz var. Btn yardmlarm gsterirler. Atyorum, tene
ke ihtiyacm m var? Bana u u llerde teneke lazm, Trki149

ye'de bunu en hzl yapan kim? Illa ki bizden biri vardr." M

SlAD yeleri gl referanslara sahip ve ortak olunabilecek bir
iadamlar portfy oluturur.
Ancak bu piyasaya girerken "faydac" izlenimi vermemeye
alrlar nk onlara gre karclar , MSlAD'a sadece ileri
ni bytmek ve para kazanmak iin katlanlardr. Dernee bu
ekilde katlmak ahlaki anlamda kabul edilemez bir davran
olacaktr. Dolaysyla birbirlerinin potansiyel orta deil arka
dalar olduklarn sylerler. "MSlAD'da birlikte tiaret yapt
mz dostlarmz var" derler. Sakarya'da bir erkek hazr giyim
maazasnn sahibi ve yneticisi olan eref Bey MSlAD'a ka
tldktan sonra tant kiilerden bahsederken "arkada ser
mayesi" szn kullanr. ye olduundan beri demekte tan
t kiilerin mterisi olduunu syler.
Bu piyasann zellii, aktrlerin onu dostane bir topluluk
olarak alglamasdr. Piyasa, olumlu ve karlkl gven iliki
leri zerine kurulur; bu, rekabetin, asimetrik bilgi dalmnn
ve gvensizliin hkm srd genel piyasa imgesinin tam
tersidir. Kumlan balarn, bir ticaret dini olan lslam'n sim
geleriyle ykl olduu sylenebilir: Din burada bireyler ara
sndaki ticareti, topluluk balarn kuvvetlendiren toplumsal
bir edim olarak yceltir. Ticari dei-toku da ekonomik bir
edimden fazlasn ifade eder; bu ayn zamanda kardelii koru
mann da bir yoludur.80 ocuk hazr giyim maazas olan Sa
karyal gen bir tccarn dile getirdii gibi, demek iinde ia
damlar "birbirini tanr, yaknlar ve bundan yarar salar". Ya
ni dostluk ve ekonomik balantlar birbiri stne kurulur, i
ie geer. Hatta "kol krlr yen iinde kalr" mantyla ile
yen MSlAD'da yeler arasnda yaanan i anlamazlklarn
da sorunu "dostane" biimde zmek zere grevli bir komi
te vardr. Bu dostane piyasann iyi ilemesi de bu sayede sa
lanr, KOBl yneticisi olan yelerin tanklklar, kar ortak
lklar ve toplumsal statlerinin birbirine yakn oluu da bu
na yardmc olur.
80

1 50

Chapelliere, Isabelle, Ethique & Finance en lslam, Monako, Koutoubia, 2009,

s.

33-34.

Bu dostluun kayna, yelerin "gvenilir ve referans sahi

bi" iadamlarndan oluan bir topluluk olarak grdkleri der
nee duyduu gvendir. Bu genel sayg ve deer, yeler lehine
bir avantaj yaratr: yeler, karlar uygun olduu srece, der
nek yeleriyle ticaret yapmay tercih ederler. Bu gven duygu
su, ibirliine, ortaklaa faaliyetlere, irketlerin ortak baar
sna ve zenginlemelerine katk salar. MSlAD'm faaliyetle
ri, bilgi paylamm ve kiilerin karlkl ilikilerini kolayla
trarak sosyal sermaye retimine yneliktir. Bu faaliyetler, ti
caret ahlak ve ibirlii deerleriyle ilgili enformel normlarn
retimine de olanak salamaktadr. Bu normlarn dernein ge
neline yaylmas, hem arkada sermayesini artrr hem de tica
ri ibirliklerini oaltr; mzakereler daha kolay sonuland
rlr, anlamalar daha hzl imzalanr, anlamazlklar daha ko
lay zlr.
Bununla birlikte, MSlAD'n temelinde bu duygusal sim
geselliin tesinde arasal bir mantk yer alr ve bu esas kat
lm gds olarak ortaya kar. Arkada sermayesinin daha zi
yade gvenilir ilikiler kurma ve bilgi paylam salama ama
cyla n plana karld grlr. Ticaret, dostluun niane
si olarak grlmez; dostluk tersine ticaretin arac olarak ka
bul edilir.
yeler, dernei temelinde ekonomik sermaye reten bir ya
p ve yeliklerini de bir kar kayna olarak kabul eder. MSl
AD'da yaanan etkin sosyalizasyon onlara kapitalist bir ruh ka
zandrrken topluluktan fayda salamak konusunda da tevik
eder. 2004 ylndan beri Konya ubesine ye olan gen bir sa
nayici, yeliinin ona kazan saladn; oysa bir arkada gru
bu olarak grd bu topluluk iinde kendi rnlerini vme
nin bata uygunsuz kaacan dndn sylemitir. An
cak ube bakannn tavsiyesi zerine kurulu felsefesini daha
iyi kavradn dile getirir: MSlAD'a katlmak i potansiyeli
ni ve dolaysyla kazanc artrmak iindir. Birok giriimci, der
nein faaliyetleri sayesinde rnlerini uluslararas pazarlarda
tantabildiini ifade eder. Ekonomik baarnn dnda burada
mesleki yetkinlik de kazanrlar.
151

Etkin katlm: Mesleki alanda beeri sermayenin kayna

yeler "MSlAD size balk vermez. Balk tutmay retir" ifa
desini kullanmaktadr. Karl bir pazar olarak grlen demek,
ayn zamanda bir "okul" addedilir. Demek, giriimcilerin kii
sel ve mesleki geliimlerine katk salar. Giriimciler de lkenin
ekonomik sorunlarna gereki, rasyonel ve KOBl'lerin yarar
na zmler retmek iin dernein hazrlad yaynlan, sekt
re! raporlar mesleki yaantlarnda rehber kabul ederler. Konfe
rans ve seminerler piyasalarn durumunu yakndan takip etme
lerini, insan kaynaklan ynetimine ve irket idaresine dair yeni
yntemleri renmelerini salar. Akademisyenler ve uzmanlar
tarafndan hazrlanan bu yaynlarda baarl giriimcilerin de
neyimleri aktarlr; aile irketleri iin yeni rekabet, ibirlii, gi
riimcilik ve kurumsallama stratejilerine dair neriler yer alr.
Yllk raporlarda ise ekonomik, sektrel ve finansal analizlerin
yan sra bir sonraki yl iin ekonomik tahminlere de yer verilir.
Bunun dnda, dzenli olarak gerekletirilen toplant ve se
minerler, ekonomi hakknda farkl deneyim ve bilgilerin yeler
arasnda paylalmasn, bylece yelerin piyasay farkl alar
dan grmelerini salar. MSlAD bu sayede yelerinin kiisel ge
liimine katk sunarken onlarn piyasada daha iyi konum alma
larnn olanaklarn da yaratm olur. Genlik Komitesi yeleri
seminerlerden, konferanslardan ve deneyimli irket yneticile
rinin aktardklarndan olduka faydalandklarn sylemilerdir.
D ticarete ynelik bu faaliyetler, patronlara da yeni pers
pektifler sunar. Konya'da inaat sektrnde faaliyet gsteren
bir irketin sahibi, yabanc lkelere yapt i seyahatlerinden
ve deneyimlerinden bahsederken u szleri kullanmtr: "Yani
drt duvar arasna sktmz zaman, baz iler sanki hi ula
lamayacak hedefler gibi alglanyor. imdi firmalar kar kar
ya geliyor, bunlar hakikaten ileriye ynelik birok ufuk ayor.
Bence ok etkileyici." Dernee yelik ayn zamanda giriimci
liin psikolojik ynlerini de besler ve zgven yaratr. Antal
ya'da aynaclk yapan bir tccar, dernee katlmnn yaratt
deiimi yle anlatr: "Ben dnya grm ynnde katld1 52

m programlarla dolu dolu geiriyorum. Zamannz varsa, hi

dersiniz de bitmez, srekli mailler gelir. Programlara katlmak
kendime gvenimi artrd, vizyonumu geniletti, daha ok a
lmam gerektiini, yaplamayacak bir ey olmadn, her e
yin baarlabileceini [retti] . Bu gibi psikolojik manada fark
llklar oldu." zgven ve mesleki hedeflere sahip olmak, a
lma yaamnda haan iin harekete geirilecek psikolojik ser
mayeyi oluturur: Bu sermaye giriimciyi, i yapmaya ve faali
yet alann geniletmeye daha hevesli klar.
l yaamnda deer retimine imkan veren tm mesleki bil
gi, beceri ve deneyimlerle birlikte toplumsal yatknlklar ve ki
isel nitelikleri, mesleki beeri sermaye kavram altnda tanm
layabiliriz. Sz konusu sermaye verimlilikte rol oynayan bir
unsur olarak kiinin faaliyetlerine etki ederken toplumsal an
lamda ykselmeyi salayan bir unsur olarak da kiinin sosyal
yaamnda rol oynar.
Bu sermaye MSlAD'n ynetiminde grev alan, dernein
sekinleri diyebileceimiz yeler, seviyesinde daha belirgin
dir nk demek adna birtakm sorumluluklar almak, sadece
ye vasfyla toplulua dahil olanlara kyasla daha etkin bir an
gajman gerektirir. Bu etkin katlm dernein sadece i yapsn,
rgtlenmesini deil kamusal alan da kapsayan bir katlmdr.
Dolaysyla hem blge hem de lke meseleleriyle ilgilenmeyi ve
bu sorunlara mdahil olmay gerektirir.
irket sahipleri demekte sorumluluk aldnda idarecilik, fi
nansal ve beeri kaynak ynetimi, yelerin faaliyetlere katlma
sn salama ve toplant dzenleme gibi birtakm beceriler ge
rektiren rgtsel ya da idari grevler stlenirler. Bu kiiler ay
n zamanda gncel ekonomiden de haberdar olmaldr; n
k MSlAD'm szcs olarak basn toplantlar yapmak duru
mundadr. MSlAD' temsil ediyor olmak, zellikle ube ba
kanlarnca ok nemsenmektedir. ube bakanlar ve danma
konseyi yeleri gvenilir kiiler ve baarl iadamlan olarak
yelerce zellikle sayg duyulan, tavsiyelerine bavurulan kii
lerdir. Ynetimde rol alan yeler bu anlamda MSlAD'n se
kinleri olarak dnlebilir.
1 53

Bu sayede edinilen bilgi ve beceriler, siyaset, yneticilik ya

da ekonomi uzmanl gibi alanlara aktarlabilir. Sz konusu
sermaye bu sekinler topluluuna dahil olan kiilere toplum
da sz sahibi olmak iin gerekli niteliklere sahip olduu hissini
vererek onlara zgven alar ve kendi erafnda sz sahibi ol
ma arzusu kazandrr. Bylece MSlAD sekinleri yerel dzey
de sorumluluk almak konusunda cesaretlenirler.

Sekinlerle biraradalk
MSlAD, iadamlaryla lke ynetimi arasnda bir ara merci
ve KOBl'lerin temsilcisi olma iddias tar. Bu rol, ynetici se
kinlere ekonominin gidiat ve KOBl'lerin durumu hakknda fi
kir verme, onlara giriimcilerin taleplerini iletne ve grubun
karlar dorultusunda bask oluturma konularm ierir.
Dernee etkin bir biimde katlmak, yelere ve zellikle de
ynetici konumundaki dernek sekinlerine, yrenin ve ge
nel olarak lkenin ynetici sekinleriyle tanma imkan verir.
Dernein kamusal hayattaki varl, sekinler ile muteberlerin
karlkl olarak birbirini tanmasnn ve aralarnda bir gven
ilikisi kurulmasnn nn aar; bu ilikilenme, sz konusu
kiilerin birlikte i yapmasn ve ayrcalklar elde etmesini sa
lar. Bu sosyal sermaye bir snf atlama arac olarak i grp siya
sal etkiye sahip konumlara erime arac haline gelir.
ubelerin grevleri arasnda yre erafna yaplan ziyaretler
nemli yer tutar: Sivil toplum kurulularna, yerel gazetelere,
hastanelere ve vakflara yaplan ziyaretler; kamu kurumlarn
da yaplan protokol ziyaretleri, zellikle de vali, belediye ba
kam, kamu hizmetiyle grevli birok kuruluun mdrleri, si
yasi partiler, ticaret ve sanayi odalar ziyaret edilen makamlar
arasnda yer alr. Ayda en az iki defa yaplan bu ziyaretler, sek
tr komitelerinin haftalk ve aylk toplantlarnn yam sra s
rekli olarak dzenlenen faaliyetlerle kurumsal bir hal alr. He
yet, tara ubelerinin bakanlar ve ynetim kumlu yelerin
den, ksacas MSlAD sekinlerinden oluur.
Yerel sektr komiteleri blgedeki niversitelerle birlikte
1 54

ekonomi raporlar hazrlarlar. Bu raporlar sunmak iin bakan

larn, ilgili ynetici ve idari makamlarn katlmyla konferans
lar dzenlenir. Bunlarn dnda dini ve milli bayramlarda ya da
baka vesilelerle kutlama trenleri dzenlenir. Tara sekinleri
de bu etkinliklere onur konuu olarak katlrlar.
Faaliyetler, ubenin bulunduu ehir ile snrl deildir. Si
yasi ve idari makamlarda bulunan sekinler, bakanlar, muha
fazakar siyasi parti bakanlar ve TOBB yetkilileri MSlAD'n
lke apnda dzenlenen organizasyonlarna katlrlar: Bunlar
arasnda Yllk Genel Kurul, Yksek istiare Kumlu'nun iki ay
da bir gerekleen toplantlar ve ekonomi raporlarnn yaym
lanmasn takip eden basn toplantlar yer alr. AKP'nin iktida
r ele geirmesinden beri bu etkinlikler hkmete ve bakanla
rn aklamalarna olan desteklerini gstermek iin bir gvde
gsterisi frsat haline gelmitir. Ynetici snfn varl ve mil
li meselelerin dile getirilmesi, MSlAD'n etkinliklerine toplu
mun ve zellikle de medyann ilgisini artrmtr.
irket sahipleri, tanklklarn kendilerine salad gcn
elbette farkndalar. 2001 ylndan beri MSIAD yesi olan ve
20 kii altran Sakaryal bir krtasiyeci " [ye olduktan son
ra) , en azndan etrafmdaki insan says deiti, daha fazla in
san tamdm. Kalite anlamnda birtakm eyler ykseldi. eitli,
renkli yzlerle karlatk. Belki bugn birok insann ulaama
d ama bizim oturup, fotoraflarda da grdnz gibi, soh
bet ediyoruz. Bakanlar gibi, sanayi odas bakanlar, emniyet
mdrleri gibi insanlara MSIAD kanalyla ulatk. Bana g
re MSIAD bir ayrcalk" demiti. 1990'dan beri krtasiyecilik
yapan, ortaokul mezunu kk tccar iin sekinlerle yan ya
na gelmek, MSlAD'a ye olmadan nce hayal bile edilemeye
cek denli byk bir olay olarak alglanmaktayd. Krtasiye de
posundaki alma masasnn yanndaki duvarda boylu boyun
ca sergiledii demek yemeklerinin, konferanslarn, gezilerinin
fotoraflarndan ne kadar nemsendiini anlayabileceimiz bu
karlamalar ve tanklklar, bu iadammn bu yeni aidiyetin
den duyduu gururun bir gstergesi olarak irketi ve kendisi
iin bir stnlk simgesi niteliinde alglanmaktadr.
155

Grtmz yeler, irketlerinin bykl ne olursa ol

sun, sekinlere yakn olmay ayn nemle vurguladlar. Sakar
ya'da 4.000 kiinin alu byk bir gvenlik ve temizlik ir
ketinin yneticisi Engin Bey, MSlAD'a kauldktan sonra es
kiden kendi imkanlaryla zemedii resmi ilerini halletmek
iin yetkililerle daha kolay temasa geebildiini dile getirdi. Sa
karya'da i yapan bir baka giriimci, demekten "duvarlar a
mak iin bir ara" olarak bahsetti. Dolaysyla MSlAD, zel
likle AKP iktidarndan sonra etkin bir klientalizm a ve etki
li bir bask grubu haline gelmitir. Cahit Bey'in si:leri derne
in araclk roln stlendiini ve bunun da iadamlarnn res
mi makamlara kar genel olarak konumunu glendirdiini
vurgular:
"Siz birey olarak herhangi bir bakanla ya da bir genel m
drle ya da bir babakana ulamanz nasl bir eyse onu de
erlendirin. Bir de MS1AD olarak gittiinizi [dnn]. Yani

MS1AD, demek byle bir g. Eer alunzda da -drt bin

yeniz varsa, bunlarn her biri yannda en az yirmi-otuz,
yz-be yz kii altryorsa, korkun bir hacim bu. lte o za
man sizi dinlemek zorunda kalrlar."

zetle, bir giriimcinin yerel erafa dahil olmas iki aama

da gerekleir: Kii nce MSlAD'a ye olur ve demek iinde
sorumluluk alarak dernein sekinleri arasna girer; ardndan
kamusal alanda tannrlk kazanr, ynetici sekinlerle yaknlk
kurar ve onlara etki etmeye balar. ladamlar srecin bilincin
dedir; istihdam salayan irket sahipleri olarak yerel eraf ara
snda meru bir etkiye sahip olduklarn bilirler. Demek yaan
tsna etkin olarak angaje olmak, yeler rasnda bir yurtta
lk bilincinin olumasna yol aar ve siyasete ilgilerini arurr
ken onlar ayn zamanda kendi ehirlerinde ekonomik ve siya
sal sorumluluklar almaya da tevik eder. Sekinler arasnda ya
anan bu dolam, medyada grnrlk kazanmann getirdii
sembolik sermayenin edinilmesiyle sabitlenir.

1 56

Medyatik/eme
MStAD'a angaje olmak yelere bir medya sermayesi kazan
dnyor. Dernein medya sermayesi 1990'l yllardan beri ini
klar yaamt. MS1AD esasen 1996'da Refah Partisi'nin
iktidara gelmesiyle medyada yer almaya balad. Grnrl
bata Vakit, Zaman, Yeni afak, Altnoluk gibi muhafazakar ve
slamc gazetelerle snrl kalmt ve RP Hkmeti'yle yaknl
olan yetkilileri nezdinde tannyordu. Ardndan, 28 ubat s

recinde ulusal basnda dernekten oka sz edilmeye balad.

MSlAD'dan nceleri laik medyada olduka olumsuz sz edil
di: Dernek ya Islami sermayenin finansr olarak anlyor ya da

usulsz ekonomik ilere karmakla gndeme geliyordu. Ayn

dnemde lslam'i basn ise tersine onu laik askeri tahakkmn

kurban olarak sunuyordu.81
2000'li yllardan itibaren dernein profesyonellemesi, Av
rupa Birlii'ne scak bakmaya balamas ve AKP iktidarnda ya
ad konsolidasyon srecinin ardndan imaj olduka dzel
di. Medyada olumlu bir imajn yansmasnda sekinlerle olan
balantlarnn etkili olduu aikardr. Kamusal tartmalarda
etkin hale geldike KOBl'lerin temsilcisi ve Trk sivil toplu
munun nemli bir bileeni olarak medyada sunulmaya bala
d. Ulusal basn, artk dernein ynetici sekinlerle ve IMF gi

bi uluslararas rgtlerle yapt grmelere ve ekonomi, de

mokratikleme, dini zgrlkler, Krt sorunu, AB'ye yelik,
Irak Sava gibi sorunlarla ilgili basn aklamalarna yer veri

yordu.
Bu medyatikleme sadece genel merkezin faaliyetleriyle s
nrl kalmyordu. ubelerin faaliyetleri de yerel basnda ehir

hayatnn nemli olaylan arasnda yer buluyordu. ube baka

n yerel ya da ulusal bir gndem maddesiyle ilgili beyanatta bu
lunduunda, sektre! bir komite ekonomiyle ilgili bir rapor ya

ymladnda, ube bir seminer ya da konferans dzenlediinde

ya da dernein kurulu yldnm kutlandnda medyada ses
getiriyordu. Ynetim deiiklikleri, komite ve ynetim kurulu
81

Uzunay, Birol, a.g.e.

1 57

seimleri olduu kadar ubeden bir grubun yerel kamu kuru

lularna, hastanelere ya da dier sivil toplum rgtlerine ziya
retleri de medyaya yansyan yerel gndemin paras oluyordu.
ube stanbul merkezden yetkililerin, siyasetilerin, siyasi parti
bakanlarnn ya da dier sosyal derneklerin yetkililerini ar
ladnda medya yine orada hazr bulunuyordu. Hatta ubenin
ya da genlik komitesinin dzenledii elenceler, yemekler ve
sportif faaliyetler de yerel basnn ilgisini ekiyordu. Antalya
ubesinin 1997'deki kurucularndan biri dernein yerelde nasl
alglandn yle belirtti: "Bakanmz da biraz niedyatik bir
insandr. Yerel basnda [ad geer] . Antalya kk bir yer. [Ba
sn] konu bulmada zorlanyorlar, bizim yaptmz ilere bak
yorlar. Bakyorlar ki brlerine gre daha bir iyi."
MSlAD sekinlerine ve faaliyetlerine medyann ilgisi, as
lnda bu kar grubunun zenginlemesi, profesyonellemesi
nin ve iktidarlamasmn bir sonucuydu. Ekonomi konularn
da bir otorite olarak meruiyetinin tanndnn bir gsterge
siydi. Medyadaki grnrl sembolik sermayeye dnerek
grubun sekinlerine nemli ve etkili iadamlan stats kazan
dryordu. Bylelikle dernek hayatna etkin katlm onlarn s
nf atlamasna ve tara erafna dahil olmalarna yardmc oldu.
Medyatiklemeyle beraber iktidara giden yolda sivil angaj
manlarn eitlendiini grmek gerekir: Yeni sekinler farkl
faaliyet alanlarnda yetkiler kazanarak yatay bir hareketlilik ve
kamusal grevler almak suretiyle de yerelden ulusala dikey bir
hareketlilik yaamaya baladlar. Sekinlerin bu dolam ye
ni Isla.mi burjuvazinin Trkiye'deki iktidar yaplan iinde kk
salmasna olanak salad.

MSAD sekinlerinin sosyal hareketlilii

Giriimciler kamusal hayata farkl ekilde dahil olurlar:
siviVyurtta rgtlenmelerinde, siyasi partilerin yerel ve lke
apndaki rgtlenmelerinde ve ticaret ve sanayi odalarnn y
netiminde grev alarak.

1 58

damlannm slami sivil toplumu rgtlemeleri 82

MSAD ynetiminde etkin rol almak, bu sekinleri baka
sivil yurttalk faaliyetleri yrtmeye ve sivil toplumu rgt
lemeye ynlendiriyordu. Sekiz farkl dernekte83 alan Cahil
Bey rnei bunu gzler nne serer: iveren rgtleri, mesleki
rgtlenmeler, sosyo-kltrel vakflar ve okul aile birlikleri. Si
vil toplum rgt tercihleri, mesleki itigalleriyle ve toplumsal
aidiyetleriyle balantldr. Rize ve Karadeniz iveren dernek
leri corafi aidiyet yani memleket ve mesleki kimliklerle ilgili
dir. Sosyo-kltrel rgtlenmelerle balantlar (UTESAV, BA
KtAD ve TGTV) ise slami sermayesiyle ilintilidir. Bu yardm
lama cemiyetleri, iinde MS1AD yelerinin de yer ald s
lami sekinlerce kurulmutur. rnein 200l'den 2007'ye ka
dar TGTV bakanln yrten MS1AD yesi N. Necmi Sa
dkolu ayn zamanda slam Dnyas STK'lar Birlii'nin (ISDB)
ilk genel sekreteriydi. 84

Kurumsal iletiimden sorumlu bir bakan yardmcs ayn za

manda hem Vefa Lisesi'nde ynetim kumlu yesiyken Florya
Vakf'mn ve Saruhanlar Ky Kalkndrma Demei'nin de ba
kam olabilmektedir. MSlAD'm d ilikiler komitesi bakam
ayn zamanda stanbul Ticaret Odas'mn (TO) ve Gvenli
i Dernei'nin meclis yesidir. Ayn komisyonun bakan yar
dmcs ise Boazii niversitesi Mezunlar Dernei (BUMED)
ve Boazii niversitesi rencileri Dernei (BURA) yesidir.
MSlAD'm aratrma ve yayn komisyonu bakam, hem stan
bul Sanayi Odas (SO), hem TO hem de stanbul Oluklu Mu
kavva reticileri Dernei (lSOMDER) yesidir.
82

Sz konusu yelikler, alan aranrmasnn yapld 2006-2007 dneminde ge

erliydiler. Kitabn yaymlanmasna kadar deimi olabilirler.

83

Bunlar arasnda BAKlAD - Boazii Atlantik Kltrel Dostluk ve ibirlii Der

nei, UTESAV - Uluslararas Teknolojik, Ekonomik, Sosyal Aratrmalar Vak
f, TGTV - Trkiye Gnll Teekkller Vakf yer almaktadr.

84

2005 ylnda kurulan ve Mslman lkelerde faaliyet gsteren STK'lar arasn

daki koordinasyonu salayan platform slami STK'larn kurulduklar lkeler
de yasal mevzuata uygun biimde rgtlenmesini teminat altna almay ve "ls
lam dnyasmn sorunlarna zm retmeleri iin ibirliine girmelerini sa
lamay hedefler.

1 59

Mesleki kimlik ve lslami sermaye MSlAD yesi sekinle

rin sivil angajmanlarm belirleyen etkenler olarak karmza
kyor. Tara tekilatna bakacak olursak, MSlAD'n Kon
ya ubesinin kurucu bakan ve bir holding sahibi olan Hse
yin zlmez birok yerel ve ulusal rgtlenmede etkin rol al
maktadr: Konya Ticaret Odas bakanl ve TOBB bakan yar
dmcl yapmtr. Birok slami rgtlenmenin de kurucular
arasnda yer alr: UTESAV (stanbul) ve SADAV (Sosyal Ara
trmalar ve Dayanma Vakf, Konya) . Ayn zamanda TOBEV
(TOBB Kltr ve Eitim Vakf, Ankara) , TEPAV (Trkiye Eko
nomi Politikalar Aratrma Vakf, Ankara) , TOBB-ET (TOBB
Ekonomi ve Teknoloji niversitesi, Ankara) gibi sosyo-ekono
mik vakflarn kurucular ve mtevelli heyetleri iinde yer alr.
12 Haziran 201 1 yerel seimlerinde AKP Konya milletvekili se
ilmitir. Hseyin zlmez rneinde aslnda MSlAD yesi
sekinlerin dikey hareketliliine tank oluruz: Konyal zengin
ve tannm bir iadam, MSlAD'n ube bakan olmu ve si
yasal, sosyo-kltrel, eitsel alanlarda ve iveren rgtleri iin
de ulusal lekte rol alarak sekinler snfna entegre olmutur.
MSlAD yesi sekinler lslami ynelimli yardmlama der
neklerinin dnda spor kulpleri, evre ve kltr, ky kalkn
drma, okul aile birlii ve mezun derneklerinde de rol alrlar.
Genlik komitesi yeleri liselerinin mezunlar derneine, ni
versitelerinde tiyatro ve fotoraf kulplerine ye olabilir. irket
sahipleri de lke ynetiminin st kademelerinde eitli demek
ve partilerde rol alrlar.
MSlAD sekinlerinin hareketliliinin ncelikle bir faaliyet
alanndan dierine bireysel sramalarla baladn ve ardn
dan kiilerin yerel dzeydeki sekinler snfndan ulusal lek
te sekin konumuna gei hareketiyle sonlandn gzlemliyo
ruz. 85 Bu grupta ilk dolam hareketi yataydr ve daha ziyade
insani ya da yardmlamaya dayal sosyal angajmanlar ierir
ken ikinci hareket dikeydir ve daha ziyade iverenler alannda
ve siyasal alandaki sorumluluk pozisyonlarndan geer.
85

Coenen-Huther, jacques,

144.
1 60

Sociologie des tlites, Paris, Armand Colin, 2004, s.

AKP'de temsil bulan parti angajman

MSlAD'n temelinde konulan prensibi, siyasal zerklii ve
ideolojik anlamda herhangi bir akma angaje olmaktan kan
mas, ne siyasete ilgisizlik ne de yelerin siyasal alandan ekil
mesi anlamna gelmitir. AKP'nin 2002 ylnda iktidara gelme
sinden beri siyasal angajman sistematik bir biimde parti er
evesinde gereklemektedir.86 29 Mart 2009 seimlerinde bir
ok genel kurul yesi ya da ube bakan, yerel ynetimler iin
AKP'den aday olarak gsterilmitir. ilerinden bazlar Sakar
ya, Tunceli, Gaziantep, Konya, stanbul ve Kayseri'de ile be
lediye bakanlklar, Kayseri ve Malatya'da belediye bakanl
almtr (dernein faaliyet gsterdii 3 1 ilin sekizinde). As
lnda bir siyasal partiye angaje olma istei MSlAD yeleri ara
snda kendini ska gsterir. Antalya ubesinin eski bakan, se
lefi 1999 ylnda siyasete atldnda bakan seildiini ve u
be bakanlarnn 2 ylda bir seilmesine ramen birok ye,
AKP'nin siyasi arenaya kt, 2002 genel seimleri ve 2004
yerel seimlerinde siyasete girdii iin yeni aday kmam ve
kendisi bu grevi alt yl srdrdn sylemiti. Dolaysy
la, yeni lslami burjuvazinin siyasete girii, Refah Partisi dne
minde de siyasete kaylar olmakla birlikte, kendi iktidar ara
c olan AKP'nin ulusal ve yerel siyaset sahnesine kyla ken
dini gsterir.
MSlAD yeleri aynca partinin tara tekilatnda da sk
a grev alrlar, zellikle de il meclislerinde. rnein, derne
in son derece gl olduu Konya'da 2007 ylnda AKP'nin il
yrtme kurulu bakan ve bakan yardmclarndan biri M
SlAD yesiydi. 20 10'da, AKP'nin 1 5 yrtme kurulu yesi
nin drd ve il/ile idare kurulunun 50 yesinin yedisi M
SlAD'lyd. Konyal tannm iadamlanndan ve dernein say
gn isimlerinden -zira kendisi 1996 ylndan 2006 ylna kadar
MSlAD Konya ube bakanl yapmt- Ziya zboyac 201 1
ylma kadar da AKP il bakan yardmcln yrtm ve yerel
86

AKP'nin tara tekilatlarndaki partizan angajman zerine Sakarya, Antalya,

Konya ve Kayseri'de saha almas yaplmtr.
161

tekilatlara bakanlk yapmt. Sakarya'da 2007 ylnda AKP il

yrtme kurulu bakan, bakan yardmcs ve dier iki ye,
yani on yedi yenin drd MSlAD yesiydi. 2010 ylnda ise
il yrtme kurulunun bir yesi ve elli il idare kurulu yesinin
drd dernee yeydi.
2007 ylnda AKP Kayseri yrtme kurulu bakan yardm
cs ve elli yenin sekizi ve AKP il idare kurulunun bir yesi
MSlAD yesiydi. Gen MSlAD'n iki yesi partinin genlik
kollarnda alyordu, bunlardan biri de bakand. 2010 yln
da il yrtme kumlunda yer alan demek yelerinih says iki
den drde ykselmi ve il idare kurulundaki MSlAD'l say
s, isimler deise de, krk yedi kii iinde sekiz olarak kalmu.
2010 ylnda Antalya'da il yrtme kurulundaki on kiinin
MSlAD yesiyken il idare kurulunda otuz dokuz yeden
ikisi demek yesiydi. AKP'yle birok adan eitli balantlar
bulunmasyla ayrcal gvence aluna alnan MSlAD yelii,
katlmclara siyasal alanda hareket alan ayor, sekinler sn
fna katlmak iin bir sosyal hareketlilik salyordu.
Bu siyasal angajman ulusal lekte de varlm srdrmek
tedir. 1996 ylnda yirmi iki MSlAD yesi farkl partilerden
milletvekili seildi: On yedisi RP'den, ANAP'tan ve ikisi
BBP'den (Byk Birlik Partisi) milletvekili oldular.87 AKP'nin
ykseliiyle birlikte MSlAD yesi sekinler siyasete bu parti
iinde devam ettiler: Kasm 2002'de kurulan ilk AKP hkme
tinde 363 milletvekilinin yirmi MSlAD yesiydi. 88 2007
ylnda AKP'nin ikinci zaferinin ardndan 34 1 milletvekili iin
deki MSlAD'l says otuza ykseldi. 12 Haziran 201 1 tarihin
de yaplan seimlerden sonra u anda yirmi MSlAD yesi
parlamentoda yer almaktadr; AKP'nin 327 vekilinin yirmisi ve
53 MHP milletvekilinin MSlAD yesidir.
Tm bu olgulara baktmzda, dernein artk Trkiye'de
ki iktidar alannda yeni slami burjuvazinin entegrasyonunun
87

Bulut, Faik, a.g.e., s. 315.

88

Duran, Burhanettin, Engin, Yldrm, "Islamism, Trade Unionism and Civil

Society: The Case of Hak-i l..abour Confederation in Turkey", Middle Eastem
Studies, Mart 2005, Cilt 41, No. 2, s. 243.

1 62

bir arac olduunu grrz. Bununla birlikte siyasal angajman

bu iadamlan iin ancak ikincil bir faaliyettir ve seim dnem
leriyle snrl kalr: 2007 ylnda partide etkin olan ou isim
201 l'de siyaset sahnesinde yer almamtr. irket sahipleri kon

jonktre! olarak siyasete aulr; yani konjonktr temel faaliyet

alanlan olan irketleri iin olumlu grndnde. Ekonomiyi
siyasetten daha dinamik bir alan olarak grdklerini ve siyasi
bir kariyer dnmediklerini de eklerler.

verenlerin korporatist angajmant

Her iadam mesleini icra edebilmek iin bir odaya kaytl
olmak zorundadr. Ancak bu odalarn ynetiminde yer almak
sivil yurttalk angajman gereidir ve burada sz konusu olan,
ekonomik topluluun kamusal ilerini dzenlemek ve rgtle
mekle grevli korporatist yaplarda sorumluluk almak iin g
nll olarak giriilen bir mobilizasyondur.
Fakat oda seimlerinin demokratiklii iadamlarnca tar

tmaldr. Sakarya'da metal konstrksiyon sektr mensubu,

2005 ylndan beri MSlAD yesi bir irket sahibi, oda seim

lerin ilan srecinin demokratik olmadn ve temsiliyet soru

nuna yol au sylemitir. Yerel basnda ilan okuduklarnda
ya da odann lokaline uradklarnda ve ilan panosuna dikkat
ederlerse ancak ans eseri seimlerden haberdar olduklann di
le getirmitir. Seim srelerinin belirli topluluklar yararna i
lediini vurgulam ve iadamlannn dorudan bilgilendirilme
si gerektiinin alun izmitir.
Dolaysyla oda ynetimlerinde yer almak kolektif eylem be
cerisiyle dorudan balantldr. Seimlerle ilgili bilgilerin pay
lalmas, aday listelerinin hazrlanmas ve semenleri yanla
nna ekmek iin kurulan temaslar, kaynaklann gl biim
de mobilize edilmesini gerektirir. Yani MSlAD gibi rgtlen
me ve mobilizasyon gc olan gruplarn adaylarn oda yne
tim kurullanna sokma ans daha yksektir. Tara tekilatla
rnda farkllklar grlse de odalarda MSlAD yelerinin yet
kili konuma ykseldii aikardr. irket sahiplerini ticaret ve
1 63

sanayi odalarnn meclislerinde, istiare kurullarnda ve sektr

komitelerinde bakan, bakan yardmcs ya da ye olarak gr
mek mmkndr.
Dernek zellikle Konya'da gldr. MS1AD, lstanbul'dan
sonra en ok yeye burada sahiptir: 408 ye irket. MS1AD Konya tekilatnn kurucusu ve 1993-1996 arasndaki ilk
bakan Hseyin zlmez 1 995 ylnda Konya Ticaret Odas
(KTO) bakan seilmitir ve burada halen eitli grevler y
rtmektedir. yeler KTO ynetiminde nemli roller stlen
mitir: Genel kurulun on bir yesinin , meclis bakan ve
bakan yardmcs ve birok meslek komitesi yesi MSlAD
yesi irket sahiplerinden olumaktadr.89 Konya Sanayi Oda
s'na baklacak olursa (KSO) burada da egemen olduklar g
rlr. 2007 ylnda oda ynetim kurulunun, tamam MS1AD
yelerinden olumaktayd. 201 0 ylnda ise varlklar kendini
daha ok hissettirmeye balar: ynetim kurulu koltuu d
nda KSO meclisinin ounluunda da dernek yeleri vardr
(47 koltuun 24') .
2005 ylndan beri MS1AD stanbul Ticaret Odas (tTO) y
netiminde de kendini hissettirmektedir. ITO ye ( 1274) ve ir
ket says anlamnda ( 1573) Trkiye'deki en byk oda tekila
tdr. ITO seimleri dier oda seimlerinden daha ok ses geti
rir ve ulusal apta neme sahiptir. Kaytl 350.000 yesiyle ITO
Trkiye'nin en byk, dnyann da nc odas konumun
dadr. Drt ylda bir meclise 257, 70 meslek komitesine de 347
ye seilir. Trkiye'nin ekonomi bakenti stanbul, lkenin en
byk holdinglerine ev sahiplii yaparken ITO da ekonomik
anlamda tartmasz bir gce ve siyasi etkiye sahiptir. Meclis,
ynetim kurulu ve bakanlk seimleri, iveren gruplar arasn
daki bir meydan sava gibi geer ve irketler, iveren rgtleri
ve siyasi partiler arasnda ekimelere sahne olur.
ITO 2000'li yllara kadar geleneksel olarak TS1AD yesi
byk irketlerin yneticileri tarafndan idare ediliyordu; KO
Bl'ler ise yeterli oranda temsil edilemiyorlard. Bu tahakkm ilk
defa 1995 ylnda, iktidardaki RP ile ittifakna yaslanan MS1-

89 201 O yl verileri.
1 64

AD, kendi yelerini setirmeye alnca knld. Demek, az kal

sn byk irket sahiplerini bakanlktan dryordu.
MSlAD, tTO ynetimine ilk "davetsiz misafirini" 15 Mart
2005'te soktu; bir TSAD yesinin olu ve MSAD yesi
olan, AKP'nin stanbul il tekilat kurucusu ve bakan yardm
cs Murat Yalnta, on yldr bakanlk grevini yrten T
SlAD'n aday Mehmet Yldnm' 106'ya kar 120 oyla geip
lTO bakan olduunda Yalnta'n "Deiim Grubu" ad veri
len listesinde yer alan alt MSlAD yesi de tTO ynetim ku
ruluna seildi.
Bundan drt yl sonra, 2 ubat 2009'da, Vatan gazetesi tTO
seimlerini manetine tad: "lTO, MSlAD oldu ! "90 Yalm
ta, "AKP muharebesi" olarak nitelendirilen seimlerde yine
bir MSlAD aday olan tbrahim alar'a kar zafer kazand.
Murat Yalnta'n ikinci kez tTO bakanl kesinleince a
lar da tTO meclis bakanlna seildi.
Bu sonu uzun zamandr lTO'ya hakim olma arzusunda olan
MSAD'n bir zaferiydi. Demek, stanbul tekilatnn geni
mobilizasyon yetenei sayesinde ekonomi bakentinin yne
timini eline geirmiti. MSlAD, tTO ynetiminde mutlak o
unluu ele geirmi; ynetim kurulunun tamamna yaknn,
on koltuun dokuzunu elde etmiti ve mesleki komitelerde de
arlm hissettiriyordu. rnein bir nceki MSlAD Bakan
mer Cihad Vardan TO meclis yesiydi ve alt disiplin kuru
lu yesinin de drd dernee kaytlyd. MSlAD'llar bunun
dnda TOBB genel kurulundaki tTO delegeleri arasnda da
nemli bir sayya sahiplerdi (otuz delegenin on biri) .
lTO'da ynelim deiimiyle birlikte ou KOBl olan bir
ok irket Sabanc, Ko, Tekfen, Dou gibi byk holdingleri
nemli grevlerden elemi oldu. stanbul ticaretinin yeni pat
ronlan temsiliyet kazand ve tannd. Bu anlamda, "Trkiye'de
sermaye el deitirdi" sz dorulanm oluyordu. Bu gelime
ler, Cumhuriyet ekonomi tarihinde yeni slami burjuvazinin
iktidannn pekitiinin ve laik byk burjuvazinin tekelinin
ykldnn birer gstergesiydi.
90

Vatan, 2 ubat 2009.

165

Seimler esnasnda, Yalnta'n listesinde yedi MSAD

yesi ve slami burjuvazinin daha zayf kanatlarnn temsilci
si olan dier iki iveren birliine ye iki iadam vard. Bun
lar, Fethullah Glen'e yakn Trkiye ladamlar ve Sanayici
ler Konfederasyonu (TUSKON) ve Milli Gr'e yakn Anado
lu Aslanlar adamlar Dernei (ASKON) idi. Ama ikisi de se
imlerden sonra MSlAD'a getiler. Bu da MSlAD'n, slami
burjuvazi nezdinde egemen iveren rgt olarak gcn pe
kitirdiini kantlamaktadr.
MSlAD yesi sekinler bylece Trkiye'nin ynetici se
kinler snfna dahil olmu ve bu entegrasyon onlarn ekono
mik kalknma, siyasi ynelimler ve lkenin toplumsal dn
m gibi konularda yeni slami burjuvazinin ekonomik karlar
ve sosyo-kltrel zellikleri dorultusunda etki etmelerine ola
nak salamur. Sosyo-kltrel zellikler demiken yeni slami
burjuvazinin alma ahlakn incelemek anlaml olacaktr.

166

NC BLM

ALIMA RUHU

Mesleki dinamizm, rgtlenme anlay, iktidar arzusu ve bir

deerler sistemine adanma, bir grubun ya da bir sosyal kate
gorinin ynetici snf statsne ulama becerisini belirleyen et
kenlerdir.1 MSlAD etrafnda gelien etkin rgtlenme, ikti
dar kademelerinin yava yava yeni lslami burjuvazi tarafndan
kontrol edilmesinin nn amtr. Dernee katlm ekonomi
alannda baarya ulamann koulu ve bir ayrcalk simgesi ha
line geldike sz konusu zmre, iktidar alanna daha ok en
tegre olur; toplumsal dzeni etkileme gc de bundan kaynak
lanr. Bu yeni sekinler bylece topluma nfuz etme olanaklar
na sahip olur ve kendi ideolojileriyle yani lslam'la ilikili olarak
ortaya konan saygnlk kriterleri, meruiyet ilkeleri ve deer
sistemleri araclyla iktidarn yeni dayanaklarm belirlerler.
Sekinlerin iktidar alanlarndaki hareketliliiyle birlikte ye
ni karlar ve ayn zamanda yeni idealler de ortaya kar.2 Se
kinlerde ynetme arzusu, yksek performans, yksek toplum
sal konum ve gururla taman deerler birbiriyle btnleerek
kendini gsterir. Yeni sekinlerin hareketlilii bylece ncelik
li deerlerin ve toplumun yeni ihtiyalarnn alglanna dair
l
2

Coenen-Huther,jacques, a.g.e., s. 75.

Bouomore, Tom, a.g.e., 1993, s. 41-42.

167

yorum emalarnn deiimine de yol aar. Yeni slami burju

vazinin Trk toplumunun egemen deerlerini dntrme y
nndeki temaylleri, toplumsal grubun zn oluturan "gru
bun ruh hali ve yaam zelliklerinin yan sra maneviyat, slu
bu, estetik yatknlklar ve dnya gr"3 biiminde incelene
rek ele alnacaktr.

Yeni lslami burjuvazinin rgt(lenme) kltr

"nk ticarette ama sadece para kazanmak ve bymek de
il. O kazanlan parann eidi, ekli de ok nemli. Yani hak
ka riayet ederek, kar tarafn haklanna riayet ederek [olma
l] . ok byk riske girip zor durumda kalma durumu olma
mas lazm. Belli kstlamalar giriyor. Srf nereden, nasl olur
sa olsun para kazanmak deil. Aln teriyle, emekle, helalin
den para kazanmak. Benim felsefem bu, MSlAD'm da felse
fesi budur."4

Saha almas MSAD'm, yelerince benimsenen ve toplu

luun ileyiinde ortaya konan gl bir rgt kltrn5 gz
ler nne seriyor. rgtlenmenin ulusal apta birliini sala
yan bu kltr ayn zamanda yeni slami burjuvazinin etrafnda
rld ortak kimlik olarak da okunabilir.
Kurum, bir tr ekonomik davran ahlakna ve iadam kim
liine dayanr. Ayrt edici zellikler olarak dile getirilen birta
km nitelikler sz konusudur ve bunlarn ayn zamanda der
nee katlm kriteri olarak da eleyici bir rol oynad grlr.
Dernee katlm mekanizmas dngsel bir srete gerekleir:
Giriimcilerin kuruma atfettii kimliksel ve kltrel zellik
ler, yeni yelerin seiminde kriter olarak belirir ve nihayetinde
3

Geertz, Chfford, "Religion as a Cultural System", Banton, Michael (der.), An

thropological Approaches to the Study of Religion iinde, Londra, Routledge,
1966, s. 3.

MSIAD'n kurucularndan biri, stanbul.

rgt kltr, bir rgtlenmenin faaliyetlerini gerekletirme biimini ta

nmlayan deerler, inanlar, semboller ve pratikler btn olarak tanmlana
bilir. Mercier, Samuel, a.g.e., s. 30.

1 68

bunlar bir rgt kltrne dnr. Bu seme sreci sekinci

' (elitist) ve ahlak bir nitelik gsterir.

kar grubunun maneviyat sekinci/ii

MSlAD yelerini seerek bnyesine alr. Bu seme ile
mi, giriimcilerin mesleki tutumlar ve kiisel davranlar, di
er MSlAD yeleriyle ilikileri ve katlm amalan deerlen
dirilerek yaplr.
Katlm sreci giriimcinin talebiyle balar. Yrtt mes
leki faaliyetler dnda ekonomik ve siyasal konjonktr ve ia
damlannn grleri de kiinin iveren birliine kabul edilip
edilmeyecei karan zerine etkilidir. Kamu ihaleleri ve hizmet
lerin tahsisinde salad klientalist olanaklar ve MS1AD'n
partiyle yaknl dolaysyla AKP'nin iktidara ykselmesi, giri
imcileri dernee ye olma ynnde cesaretlendirmitir. Kat
lm talepleri gzle grlr biimde artmtr. Kayseri ube ye
lerinden biri bu art u szlerle anlatr:
"Siyasi konjonktr gerei MSlAD'a ye olmak isteyen bir ok
firma vard. Buraya ye olurum siyasette iimi scak tutann,
MStAD'a yeyim diye ihaleden bir ey alnn falan diye d
nen. Biz bunlara kapmz kapatmaya alyoruz. Her n
ne gelen yemiz olsun diye bir amacmz olmad iin say
lan byle ok hzl ekilde artmyor. Az olsun, samimi olsun."

MSlAD yesi sekinler 2003 ylndan beri ye alm sre

cinde daha kat bir tutum izlemektedir; mmkn olduunca
"karclar" deil daha ziyade uzun vadeli angajmanlara hazr
"samimi" bulduklar insanlar dernee kabul etmekte ve byle
ce statlerini korumak istemektedirler.
2003 ylndan beri, ynetim kumlu

gerekten ye

olmak is

teyenleri seebilmek iin katlm prosedrnde deiiklie git

mitir. Katlm creti iki katna karlm ve bu durum, derne
e girmenin salt mesleki kariyer ve ekonomik kar birliinden
daha geni bir ortakln gstergesi ve uzun vadeli bir yatnn
olduu sylemiyle merulatrlmtr.
169

Bir grup ne kadar kapal hale gelirse, gruba ballk da o ka

dar sembolik deer kazanr ve bir o kadar da ayrcalk retir.
MS1AD 2003 ylndan itibaren daha seici yani daha kapal,
sekinci bir kurum haline gelmitir. Katlm aamada ger
ekleir: yelik talebinin yaplmas, talebin deerlendirilme
si ve yeliin onaylanmas. Sre yerel dzeyde balar; ardn
dan bunu giriimcinin kuruma yerel dzeyde itirakinin stan
bul merkez tarafndan onaylanmas izler. Genellikle aday ube
ynetim kurulunun onayn aldnda, adli sicil kayd temizse nk Cumhuriyet Savcl'ndan temiz kad istenir- merkez
tarafndan kabul edilme olasl olduka yksek olur.
Dernee kabul edilen yeni ye, bin dolarlk bir yllk aidat
demekle ykmldr ancak bu rakam 2003 ylnda iki bin
dolara6 ykseltilmitir. Aidat bu seim ileminin sekincilii
nin maddi ksmn oluturur ve grupta gelime potansiyeli g
l irketlerin ve reel bir ekonomik sermayeye sahip giriimcile
rin istendiini gsterir.
Demek yaantsna kaulmn da ekonomik bir boyutu vardr.
yeler yabanc lkelere yaplan i ziyaretlerine, MS1AD'n d
zenledii uluslararas fuarlara, Trkiye'nin eitli illerinde ger
ekletirilen dzenli toplantlara, yemeklere ve tatillere katl
mak iin paylarna den meblalar derler. Bu itirakler ay
nca zaman da gerektirir. Yani iletme, banda patronu olma
dan i grebilecek kadar istikrarl bir yapda olmaldr. rgt
lenme politikasna gre demek yapsal istikrara, belirli bir eko
nomik sermayeye ve bykle, ticaret hacmine ve piyasada
iyi bir konuma sahip irketleri hedefler. Yani demek, kkler
den ziyade orta ve byk lekli iletmeleri bnyesinde topla
ma eilimi sergiler. Bunu Konya ASKON'un o dnemki baka
nnn benzetmesinden de anlamak mmkndr:
"ltiraf etmek gerekir ki MSlAD yelerinin cirolar olsun, ir
ket byklkleri olsun, rettikleri mallarn kalitesi olsun, cid
di bir gelimilik dzeyleri var. Benim yem paradan bahse6

1 70

Bu rakamlar 2007 ylnda ube bakanlar ve yeleriyle yaplan grmelerden

alnmtr. Bugn deimi olmalar mmkndr.

dince bir milyar filan gibi rakamlarla konuur, oysa ki M

SlAD yesi 30-40 milyardan bahseder. Benimki kendini M
SlAD'da yalnz hisseder. Temsil edildiini hissedemez. lkin
ci olarak, MSlAD yelerine seminerler veriyor. ASKON ye
sinin aklna henz gelmeyen konulan yllar yllar nce iledi
ler. Yani MSlAD'lya gre benimki daha ilkokulda gibidir."

Katlm belirleyen znel ve nesnel kriterler mevcuttur. Sa

karya ube bakan, yeliin "manevi olduu kadar ekono
mik bir boyutu da olduunu" aka dile getirir. Nesnel kriter
ler resmi olarak ilan edilir: yelik talebi, doldurulmas gereken
formlar, adli sicil kayd ve katlm cretinin denmesi. znel
kriterlerse resmi olarak tanmlanmamtr. Buna ramen grup
ii ve grup d ayrmnda belirleyici rol oynarlar nk yelik
iin iki ya da yenin referans zorunludur ve bu znel kri
terler bu aamada devreye girerler.
Bunlar aslnda, stat grubu oluumunda nesnel kriterlerden
bile daha nemli addedilebilir nk yeler iin toplumsal iti
bar burada devreye girer. yeler MSlAD' lke apnda gve
nilir, sayg duyulan ve tavsiye edilen, ortaklk yaplabilecek bir
giriimciler birlii olarak grrler ve bu imaj korumak arzu
sundadrlar. l ortakl yaplacak giriimcinin seimi, derne
e verilmek istenen imajla yakndan balantldr. D ticaret
ve reklam sektrnde i yapan, 2006 ylndan beri MSlAD'n
Kayseri ube yesi olan bir giriimci, yenin imajnn tm M
SlAD topluluunu baladn anlatr: "Ticareti nemli, kiilii
nemli. Bir kii bile ktlese [ye] yapamyoruz, nk mutla
ka duyuluyor daha sonra, kendimiz iin de kt referans olma

mas lazm." ye olmak, iverenler alannda referansa sahip ol

mak anlamna gelir ve iadamna, bireysel ve mesleki tutumuy
la topluluun olumlu imajm yanstma sorumluluunu ykler.
Dolaysyla katlm prosedrnn znel yn, sekinci bir
manta dayanr. yelik sreci, stnlk sahibi olduu iddia
edilen bir giriimciler grubu oluturmann balca yntemi ola
rak grlr. Bu anlay, MSlAD'n Sakarya ube yesi ve er
kek hazr giyim ii yapan eref Bey'in szlerinde de aka g171

rlebilir: "rgtl bir toplumdaki bir kiiyle, rgtsz toplum

daki bir kii [arasnda] rgt setii iin bana gre art bir de
ere geiyor. MSlAD kurumunun kltrn almas asndan
nemli. Ben kendimden rnek vereyim: MSlAD'a balamam
la MSlAD'dan nceki durumda kendimi gelitirdim... O ku
ruma layk olmaktan kaynaklanan benim bir hassasiyetimden
de olabilir. O kurum ierisinde bana bir yetkili grev verilmi
se hassasiyet gsteririm." Bylelikle, ye alm sreci toplulua
aidiyet normatif yarglara yol aar ve yelik kiisel deerin ve
mesleki baarnn bir gstergesi haline gelir.
Dolaysyla znel katlm kriterleri aslnda yelerin sahip ol
duklarna inandklar birtakm deer ve normlar yanstr. Se
me sreci de kolektif imajn inasnda nemli yer tutar: Her ye
ni ye rgt kltrnn pekimesi iin bir frsattr. yeler, ya

ratmak istedikleri MSlAD imajna ve vermek istedikleri kendi

imajlarna gre aday deerlendirirler. Grubun norm ve deer
leri, dier giriimcilerle karlatrma ve kendini deerlendir
me kriteri olarak benimsenir. Bir grup da kapal hale geldik
e yeler deerlere daha ok tutunur ve seilme kriterleri nor
matifleir. Seme prosedr de bylece normatif bir sekincili
e neden olur. slami burjuvazinin de, gnmzde, manevi de
erler tayan ahlakl bir iadam topluluu oluturma iddiasn
da olduu iin ahlak bir sekincilik tad iddia edilebilir.

Ahlakl iadamlar1 topluluu

Kuruculardan Murat Bey, "MSlAD gnll bir topluluktur.
Ayn zamanda da bir ahlaki rgtlenmedir. Vizyonu ve ahlaki
kurallar vardr. Bir idealin peindedir," demiti. Nesnel kriter
lerin tersine znel seim kriterleri demek tarafndan resmi ola
rak ilan edilmez ve ancak giriimcilerin ifadelerinden anlala
bilmektedir. Bunlardan temelde normatif seilebilme etke
ni olduu sonucuna varabiliriz: adayn mesleki ve kiisel zel
likleri, kltrel eilimleri ve yelerle olan ilikileri. Giriimci
nin ve irketinin nitelikleri onun ticaret ahlakm gzler nne
serer; bu ilk kriterdir. rgt kltrn tamamlayan dier zel1 72

likleri, ortak kimlik olarak benimsenen Anadolu muhafazakar

l ve topluluun iyi ilemesinin nkoulu olarak sunulan dos
tane ilikileridir.

Ticaret ahlak
MSlAD'a ye olmaya hak kazanmak iin bir giriimcinin
sahip olmas gereken zellikleri belirtirken grmecilerimiz
ilk olarak ticaret ahlak ifadesini kullanrlar. Yani demek "d
rst ticaret yapan" giriimcilerden oluan bir topluluk olarak
nitelenir. Bu ahlak anlay, sekler ve slami olmak zere iki
dzlemde ele alnabilir.

Sekler ticaret ahlak

slami burjuvazinin bak asna gre bir irketin ileyii
dzgnse, rnlerini gerektii gibi teslim ediyorsa, mal ve hiz
metleri kaliteliyse, borlann zamannda dyorsa, karlksz
ek vermiyorsa giriimcinin ticari ahlaka sahip olduu dn
lr. Sz konusu ahlak anlay, giriimcinin kamusal yaamn
da kapsar. Giriimcinin toplumsal ilikilerinde karsndakine
saygl olmas ve evresince sayg duyulup takdir edilmesi bek
lenir. Bu niteliklere sahip olan bir giriimci de "ticaret erbab"
olarak MSlAD'a kabul edilir.
Sz konusu giriimci ayn zamanda "dzgn bir kiilie" sa
hip olmaldr. alkanl, drstl, samimiyeti, gvenilirli
i, doruluu, alak gnlll, iyilii ve etrafndakilere say
gsyla dierlerinden aynlmaldr. MSlAD yeleri kendini ge
litirmeye ak dinamik giriimcileri aralannda grmeyi, tavsiye
etmeyi tercih ettiklerini sylerler. Ak grllk ve ekonomik
giriimlerde esneklik, piyasaya uyum salama ve yeni tekno
lojileri benimseme becerisini ilgilendiren zelliklerdir ve "iyi"
bir giriimcinin sahip olmas gereken nitelikler arasnda saylr.
Bu niteliklerin yceltilmesiyle aslnda ada ekonomi kltr
n plana kanlr. Yani MSlAD, giriimcinin niteliklerini de
erlendirirken modem kapitalizmi referans noktas kabul eder.
1 73

En byk ye irketlerden birinin sahibi olan Engin Bey,

MSlAD ile TSlAD arasndaki aynn u ekilde dile getirir:
"TSlAD birka holding, geri kalan drst, byme potansi
yelli ahlakl iadamlar MSlAD'da." MSlAD yeleri, TSl
AD'm temsil ettii byk holdinglere ahlaki bir eletiri ynel
tir. Sz konusu holdinglerin rant olduunu ve devlet tevik
leriyle bydn iddia ederler. MSlAD yeleri, kendileri
ni devlet destei olmadan, kendi ekonomik sermayeleriyle ve
ahlakl bir biimde ilerini bytm sanayiciler olarak grr
ler. Aynca reel sektrde retim yapp istihdam yaratarak lke
nin ekonomik ve toplumsal kalknmasna katkda bulundukla
rn da savunurlar. Kartlk zerinden kurulan bu aynn, i ah
lak erevesinde slami burjuvazinin kolektif bilincini peki
tirme rol oynar.
yeler dernee katlm engelleyecek niteliklerden y
le bahsettiler: "Yz kzartc su ilemi bir kii, ok agresif
ya da dengesiz olan, kamuoyunda nam iyi olmayanlar [gi
remez] . Zaten ynetime sunuluyor. Sicili bozuk dendi mi as
la ye olamaz." Sakarya'da i dekorasyon ve tekstil sektrn
de faaliyet gsteren bir giriimciye gre, "Toplumsal olaylarda
istenmeyen hareketlere girmi olanlar; ahlaki olsun, affeder
sin ama toplum nnde her trl terbiyesizlii yapm bir in
san ye olamaz. "
Bu i ahlaknn, genel anlamda ahlakl bir yaam biimi be
nimsemeyi de beraberinde getirdii dnlr ve dolaysyla
giriimcinin statsn, itibarm ve aynca saygnln belirle
yecek gtedir; MSlAD yelii de onun haysiyetinin nianesi
olarak sunulur. Bu seicilik ayn zamanda bir iktidarlama stra
tejisidir. yelik seiminin normatif itibar kriterlerine gre ya
plmas, dernein ekonomik gcn ve siyasal etkinliini artr
mak iin benimsenen bir stratejidir. Konyal gen bir sanayici
yle der: "Sonuta biz bir STK'yz, ye saymz arttka gc
mz artacaktr. Gcmz arttka da toplumda ya da siyaseti
ler yannda gcmz artacak. Doru insanlarla glenirsek se
simiz daha gl kar, daha etkili oluruz, Konya'da da Trki
ye genelinde de."
1 74

slami ticaret ahlak

ye seiminde benimsenen sekinci ve ahlaki tutum, bire
yin tm ynleriyle deerlendirilmesini ierir; nk ticaret ah
lak "vicdann", "dzgn" bir toplumsal tutumun, "gzel" ah
lakn ve "doru" bir yaam tarznn iareti addedilir. Giriimci
nin kamusal yaamnn yam sra zel yaam da deerlendirme
ye konu olur. Sakarya'da inaat sektrnde faaliyet gsteren bir
yenin ifadesiyle: "l ve aile yaamnn dengeli ve dzenli ol
mas dikkat edilen konular. Yani yaamas, dnceleri, oturup
kalkmas, evrede saylp sevilmesi, [aile dzeni} gibi kriterler
dikkat ettiimiz noktalardr." Topluluk, btnne bakldn

namuslu, gvenilir ve sami

mi insanlardan oluan bir bireim olarak sunulur. Konya u

da birok grmecimiz tarafndan

besinin gen yelerinden biri demekle tanmasn ve katlma

ya karar vermesini "beni etkileyen, insanlarn samimiyeti" sz
leriyle ifade etmitir: "Be alt gnlk bir Suriye-rdn gezisi
yaptk. Orada MSlAD' ok yakndan tanma frsat buldum.
Oradaki insanlarn scakl, samimiyeti beni ok etkiledi." Yi
ne Konyal gen bir yeye gre "MS1AD yeleri toplum tara
fndan belli bir konumda, belli bir ahlaki deerde, belli bir tica
ret kalitesinde olan insanlar [ olarak tannr] ."
Dini sadece inan dzeyinde yaadn belirten Semih Bey,
bu toplulua olan saygsn giriimcilerin lsla.m dinine ball
yla aklar: "Tekilat olarak da seviyorum, tekilatn drst
lne gveniyorum. Annemin bir laf vardr, 'Olum, iinde
Allah korkusu olan insandan korkna,' der. Bu benim iin ok
nemlidir. Ve bu camiada bunun olduuna inanyorum." Se
mih Bey giriimcinin mesleki drstln, inancna balaya
rak lslam ahlakm, ticaret ahlaknn bir unsuru olarak benim
ser. Bu ahlak vurgusu helal ile haram arasndaki ayrmda da
kendini gsterir. Sz konusu giriimcilerin temel ahlak ilkele
rinden biri, meru olmayan yollardan para kazanmamak ve o
cuklarna "haram lokma" yedirmemektir.
yelerin lslam ahlak tanmnda bir eitlilik sz konusu
dur. yeler arasndaki bu ayrma ncelikle kuak farkndan

175

ileri gelir. Milli Gr izgisindeki eski kuak kar-sekinlere

mensup yeler lslam ahlakna saygy bir yelik kriteri olarak
benimserler. Bu giriimciler lslam', MSlAD'a katlmaya layk
"iyi" iadam ahlaknn temel bileeni olarak grrler: Drst

lk, gvenilirlik ve haramdan uzak dunnak yeliin olmazsa ol

mazlardr. Bunun yan sra, ounlukla mesleki amalarla der
nee katlanlar kategorisinde yer alan gen yeler de lslam ah
lakna nem atfederler ama bu ahlakn her eyden nce ticari
drstlk ve deerlere sayg biiminde mesleki tutum ereve
sinde aranmas gerektiini belirtirler. Bireyin zel yaam hak
knda ahlaki bir yargda bulunmaktan kanr ve dzenli ibade
ti zel olarak yceltmezler.
lslami kimlik zerinden rgtlenmi olan daha yal yeler,
bu ahlaka daha geni, iadamnn tm yaamn kapsayan bir yo
rum getirirler ve ibadeti de "iyi" Mslman'n asli iareti olarak
grrler. Konya'nn en tannm iadamlanndan, dernein Kon
ya ubesinin kurucularndan Mesud Bey, MSlAD' ve temsil et
tii topluluu ncelikle lslam'a gnderme yaparak tanmlar: "Bu
bir lslam kuruluudur, belli bir dnya grnn hakim olduu
ve belli bir inan sisteminin hakim olduu insanlarn beraber ol
duu bir kurum. Bunu byle belirlemede bir saknca yok nk
bu tr sivil toplum rgtleri kendi misyonlaryla vardr, kendi
misyonunu inkar eder ya da baka misyon edinmeye kalkarsanz
kendinizi de deitirmeniz gerekir! " Bu tanmlama genel olarak
dindar bir yaam biiminin nceliini varsayar ve tm insani ve
mesleki zelliklerin temeline lslam ahlakn yerletirir.
Mesud Bey'in doktriner lslam anlayna gre aday seimi
ni ve dernein rgtlenmesini ynlendirecek temel olgu, dine
saygl giriimcinin yceltilmesi ve "iyi" Mslmanlardan olu
an bir iadamlar topluluunun kurulmas olacaktr. Bu ahlak
tutum ayn zamanda sekincidir de, dindar olmamas nede
niyle ahlaki adan dkn addedilen iadamlarnn yeliinin
reddedilmesini gerektirir. Dolaysyla Mesud Bey dindarln
grnr biimlerini giriimcilikte kabuln anahtar ve toplum
sal itibarn simgesi kabul eder. Kurucu olarak Mesud Bey'in ah
lak anlay, dernee slamc bir imaj verir. Ancak bu, ne M1 76

SlAD'n gerek ileyiini, ne de sz konusu meslek grubunun

rgt kltrnn tamamn yanstmaktadr.
slami imaj ile ticari profesyonellik arasnda
MSlAD yesi Sakaryal bir krtasiyeciye gre "Ya kardeim,
'oraya namazn klmayan, takkesi olmayan almazlar takun
ya giymeyen adamn orada ii olmaz', byle abuk sabuk ey
ler [duyuyoruz] . Byle bir ey yok. MSlAD ciddi bir kurum. "
1993 ylnda Konya ubesinin kuruluunda yer alm yeler
den birinin, dernee karlmak iin bavuran bir aday hakknda
ki szleri ise yle: "zel hayatnda, alkol m alyor, unu bu
nu mu yapyor, bu bizi ilgilendirmez."
Demek gl bir slami imaja sahip olmasna ramen gr
melerimizde lslam ne pratik bir zorunluluk ne de MSlAD'n
oluturduu topluluun ideolojik ynelimi olarak dile getiril
medi. Hatta baz grmeciler ibadetin yelik iin art olmad
nn da alum izmiti:
"Ben yeyim ama rakm da iiyorum, Ramazan'da orucumu
da tutann. Ama namazm da klmam. Yani 5 vakit namazm
yoktur. .. Dinimize dknz de ok da dkn deiliz. Umre
mize de gideriz, falan da denize de gireriz. Benim hanm mayo
da giyer. Bizde yle kapallk diye bir ey yok. ok ak da de
iliz kapal da. Kye gidince alvarmz giyeriz, denize gidin
ce mayomuzu. yle kabul ettikleri mddete bizim iin sa ol
mu sol olmu [nemli deil ] . Faydas var... ladamlanyla be
rabersiniz, bilgi alverii oluyor."

Bu szlerden de anlald gibi MSlAD' oluturan toplu

luk genel olarak lslami kaidelerine gre yaar: Alkol kullanl
maz, ibadetlerini yerine getirir, oru tutulur, kadnlar denize
mayoyla girmez. Ancak katlmclarn seiminde bu genel al
kanln bir kural olmad "ibadet kusuru"nun yelik iin be
lirleyici bir etken olarak dayatlmad grlr. Burjuvazinin
bu kesimi iinde lslam'la farkl ilikilenme tarzlarnn ortaya
kmasnn nedeni ve gstergesi budur.
1 77

Dekorasyon ve mutfak ekipmanlar sektrnde hem retici

hem de tccar olarak faaliyet gsteren, 2004 ylndan beri M
SAD'm Sakarya ubesine ye bir iadam, dernee katlmadan
nce MSAD hakkndaki dncesiyle katldktan sonra de
neyimledikleri arasndaki fark yle aklar: "Bir gn beni bir
yemee davet ettiler. Gittim. tk balarda bu kadar profesyo
nel olacan tahmin etmemitim, daha dinsel bir kurum gibi
gelmiti bana. Ama deil, yle deil. Gittiinizde iin konuul
duu, yurtd pazarlarn konuulduu bir yer. Tabii ok pro
fesyonel olmayanlar da geliyor ama nemli olan ne istediini
zi bilmek. . . Herkesle konumak zorunda deilsiniz. Gidersiniz,
iki tane bile proje yakalasanz ciddi bir paradr bu."
MSlAD'a kanlm, siyasi ya da ibadete dayal bir dindarlk ze
rinden deil her eyden nce ekonomik karlar ve mesleki ama
lar zerinden gerekleir. Bu saptama drt nemli noktay gzler
nne serer. ncelikle, giriimciler MSlAD'a iadam kimlikle
riyle ve ekonomik karlar iin ye olurlar. kinci olarak, ticaret
ahlaknn mihenk ta olarak slam'a yaplan gnderme, modem
kapitalizmin kural ve ilkelerinin benimsenmesine engel olutur
maz.

Tersine, kapitalist ve slami iki deerler sisteminin kartl

ya da aumasndan ziyade i ie gemesi sz konusudur. n

c olarak, yeni burjuva kuak dindarlk anlaylaryla eski kar
sekinler kuandan ayrr. Eski kuak doktriner ve btncl
bir anlaya sahipken gnmzde dindarlk daha ziyade lslam
ahlakna ve deerlerine sayg erevesinde tanmlanr. Drdn
c olarak,

yelerin ou ibadetlerini yerine getiren dindar Msl

manlardan olusa da slami pratikler ne lslam ahlaknn belirtisi

ne de bir ye seim kriteri olarak dayaulmaz; bu daha ziyade yeni
burjuvazinin kltrel bir bileeni olarak ortaya kar.

Kltrel bileen: Anadolu muhafazakarll

ve manevi deerler"
lslam ahlak giriimcinin yaamnda bir ilham kayna, M
SlAD'a ye olarak seilme kriteri ve

maneviyat sahibi olduu

iddia edilen cemaatinin ayrm simgesi olarak ortaya kar.

1 78

Sz konusu giriimcilere gre "maneviyata sahip olmak" ,

"ahlaki hassasiyetlere" sahip olmak anlamna gelir. Bu ahlaki
hassasiyetleri "manevi deerler" ifadesiyle tanmlamak mm
kndr ve bu aslnda manevi ve ahlaki deerlerin, ilkelerin ve
duyarllklarn btnn tarif eder. Necmettin Erbakan'dan
beri "Maneviyat" ls.lami hareket tarafndan "iyi" Mslman'n
dindarlk emaresi kabul edilir. Szck bencillie, materyaliz
me, bireycilie ve harama kar fedakarl, ruhanilii, dinselli
i ve helal olan ycelten slami bir arma sahiptir.
Bu iadamlanmn tanmna gre "Manevi hassasiyetler" giri
imcinin birtakm kiisel zelliklerini tarif eder: vatanperverlik,
milli deer, gelenek ve adetlere bal olmak, rf ve ahlaka say
g gibi. Bunlar, 1996 ylndan beri MSlAD yesi olan, iletiim
sektrnde ticaretle uraan Konya ube bakannn dile getir
dii gibi "Anadolu sermayesinin" belirleyici kltr olarak su
nulan muhafazakarla zgdr. yeler MSlAD topluluunu
"muhafazakar Anadolu insanlar" olarak betimlerler.
ye seiminde etkin olan bu kltrel aidiyet bilinci, derne
in daim klnmasnn-nnde bir tehdit olarak grlen "kan
uyumazl" riskinin nne geer. Aynca Batllam sekin
lerin kltrne kar bir tr Anadolu kltrn destekleyen
siyasal bir tutumdur bu. Yeni lslami burjuvazinin benimseyip
zerinde hak iddia ettii, laik Batc sekinlerce hor grld

sylenen bu Anadolu kltr de yeni burjuvazinin iktida

ryla bugn Trkiye'yi yneten sekinlerin yeni "yksek klt
r" haline gelir.

Dostane ilikiler
MSlAD'a ye olma srecinde kiisel tanklklar nemli rol
oynar ve genellikle drt tr iliki biimi gzlemlenir: akraba
lk, arkadalk, mesleki ve ticari ilikiler ve siyasal yaknlklar.
yeler kiisel ya da mesleki tanklklar dolaysyla kendi
lerini gelitirmek isteyen arkadalarm da dernein faaliyetleri
ne katlmaya ve MSlAD'a ye olmaya tevik ederler. Dostane
ilikiler toplumsal entegrasyonun, sivil yurttalk angajmanla1 79

nnm ve kolektif eylemin bir unsuru olarak ortaya kar. Gr

mecilerimize gre, kar birlii dnda aidiyet benzerlikleri de
giriimcinin sz konusu toplulukla btnlemesini tevik et
mekte ve "gnl ba" yelikte nemli bir etken olarak ycel
tilmektedir. Batllam byk burjuvazinin hor grd

habi

tuslannn birbirine benzemesi, karlkl gven, dayanma ve

ibirlii isteini canlandrr. Bu trden yaknlklar ticaret ahla
k, lslami duyarllklar ve Anadolu kltr etrafnda bir btn
lemeye zemin hazrlar.
Bu miza benzerlii, katlmclk ruhunu besleyen bir dost
luk havas yaratarak dernein rgtsel baarsna da katk su
nar. Demek yaamna katlmak, kar gdlmeden giriilen bir
eylem olarak alglanr; yle ki yeler MSlAD yetkililerine z
veri, ballk ve gnlllk gibi nitelikler atfederler.
Kapitalist pazar, giriimcinin kimi zaman yeterli teknik im
kan, finans kayna ve piyasa hakknda bilgisi olmamasna
ramen rekabet ortamnda riskler almasn zorunlu klar. M
SlAD'm dostane atmosferi deneyim ve bilgi paylamnn sa
lanmas iin rekabete dayanmayan, dayanmac ve samimi bir
hava yaratr. Bu ift ynl sosyallik, giriimcinin yaamna iki
adan etki eder: Onun beeri sermaye retmesini ve bylece i
lerini bytmesini, i kayglarnn yaratt baskdan kurtulma
sn ve gnlk i rutininden syrlmasn salar.
"lnsan yaantsndaki ilikilerde MSlAD'm faydal dn
celeri olduuna inanyorum. lte o manevi duygulan da bes
liyor, insann beslenmesi sadece gdayla deil ruhun gdas da
ok nemli. O beslenmeyi de bize yakn dnen arkadalarn
oluturduu gruptan daha kolay bir g bulup oluturuyor. "
Sakaryal bir inaat mhendisinin dedii gibi MSlAD bnye
sindeki faaliyetlerin eitlilii aslnda yelerin birok farkl ya
am faaliyetini demek ats altnda toplar: yelerin aileleriyle
birlikte katld bo zaman faaliyetleri ya da dini ierikli faali
yetler bunlar arasnda yer alr.
Bu faaliyetler, kolektif bir snf bilincinin ve gl bir aidiyet
duygusunun retilmesine katk salar. Dernein bakan yar
dmcs da bunu yle dile getirir:

180

"Dnn mesela bir kulbe ye olursunuz. Ayn ekilde biz

de MSlAD'da diyoruz ki arkada bizim bir alma eklimiz
var, prosedrlerimiz var, onlara uyuyoruz. Bu aile ortam gi
bi: Gidiyoruz mesela toplantlara, blgesel toplantlar yapyo
ruz, buraya ailelerimizle beraber katlyoruz. lstanbul'da da ya
pyoruz, diyoruz ki ailelerle gelin. Aileler tanyor ve diyoruz
ki tanalm. Toplantlar yapyoruz. O zaman ne oluyor? Sos
yal ilikiler de artm oluyor. Sadece elerinin gitmi olduu
bir ortam olmaktan ok veya onun yannda bu sefer hanm
lann da, ocuklann da birbirleriyle tant bir ortam haline
geliyor. Bu sefer ne oluyor? Babadan anneye, anneden ocu
a kadar insanlar bir arkn iinde yourulmu oluyorlar ... Bu,
o sosyal yapy glendiriyor. Bu kadar zaman bir yere ayn
yorsanz o zaman da siz MSlAD'l oluyorsunuz. Hadise bu."

Bylece bir iadam rgtlenmesi olarak MSlAD, kolektif

bir kimlik etrafnda rlm bir toplumsal grup olarak yeni bir
slami burjuvazinin olumasn salyor.

Yeni slami burjuvazinin ruhu

MSlAD'n temsil ettii snf kimlii, yeni slami burjuvazi
nin ruhunu oluturan temel deer etrafnda ina olur: aile,
i ve din. Giriimciler tarafndan en nemli deerler olarak s
ralanan bu unsur dernein rgtlenme dinamiklerinde de
etkilidir.

Aile ve toplumsal yeniden retim mekam olarak MSAD

Aile yeni slami burjuvazinin en temel deerini oluturur. Sz
konusu giriimciler bo zamanlarnn ounu, mesleki yaantla
nnda da yer alan ailelerine aynrlar. yelerin yansndan fazlas,
aile irketlerinden oluur. Babalar, kardeler, yeenler bu irket
lerde hisse sahibi ya da cretli olsun olmasn yetki sahibidirler.
Aile MSlAD'm demek faaliyetlerinde de ayrcalkl bir ye
re sahiptir. yeler elencelere, yemeklere, iftarlara ya da gezi181

lere eleri ve ocuklaryla birlikte katlrlar. 201 1 ylndan be

ri demek eitim komisyonu erevesinde

Hanmlar Platformu

adndaki bir yaplanmayla yelerin eleri iin eitli faaliyet

ler dzenlenmektedir. Bunlar "Nebevi deerlerinin aile yaps
zerindeki etkileri", "Depresyon ve tedavisi" gibi farkl konu
larda yaplan seminerlerden oluur. Platform ayrca rnein s
tanbul Akvaryum Gezisi gibi kltrel geziler de dzenler. Plat
form 8 Mart 201 2 Dnya Kadnlar gn dolaysyla bir kahval
t ve "Mslman kimliiyle i dnyasnda yer edinmek" konu
lu bir de konferans dzenlemitir. Bu toplantlar hem kadnla
rn sosyalizasyonunu hem de slami burjuvazinin ruhunu aile
nin her bireyi nezdinde ina etmeyi hedefler; MS1AD'a aidi
yet bilincini pekitirmeye katk sunar. Ayrca genlik kurulla
r da toplumsal yeniden retim mecralarndan birini oluturur.
Genlik kurullar: Yeni burjuva
kuaklarn oluturulmas
Gen MSAD (GM) 18-30 ya aras gen iadam/i kadn
ve rencilerden oluur. Bu kiiler ounlukla yelerin ocuk
lar ya da yeenleridir. yeler genleri manevi ve ailevi deerle
re uygun "dzgn" bir sosyalizasyon mekan olarak grdkleri
bu kurula girmeye tevik eder. GM'ye kaulm, genleri alkol ve
uyuturucu gibi ahlakd kabul edilen alkanlklardan uzak
tutmak iin gelitirilen bir sosyal strateji olarak ortaya kar. Bu
anlamda, genlik kurullarnn ileyi biimi slamclk sonras
hareketlerin, slami gnlk yaamlar ve yaam alanlan olutur
ma ve dayanma ilikileri gelitirme7 erevesine uymaktadr.
GM sz konusu genlerin mesleki geliimleriyle de ilgilenir.
Genlik kurullar dzenli faaliyetlerde bulunmakla ykml
dr. Her ay bir sivil toplum rgtne ve bir kamu kuruluuna
resmi ziyarette bulunulur. Bu dzenli ziyaretler genlerin yerel
erafla tanmasn ve yrenin sorunlaryla ilgili bilgi edinmele
rini salar. Ayrca dier slami rgtlenmelerle birlikte yardm7
1 82

Mandaville, Thornas, "Transnational Muslim solidarities and everyday life",

Nation and Nationalism, 20 1 1 , Cilt. 1 7, No. 1 , s. 7-24.

lama faaliyetleri de dzenlerler. Gen yeler, rnein 2007 y

lnda Sakarya'da Fethullah Glen hareketine yakn lslami bir
eitim dernei olan Eitim Gnllleri Demei'nin dzenledi
i Kuran okuma yarmasnn birincisine bisiklet hediye etmek
iin para toplamtr. Kurban Bayram'nda da YEYDER'e
(Yetim ksz ocuklar Eitim ve Yardmlama Dernei) zekat
niyetine kurbanlk koyun vermilerdir. Dolaysyla GM bn
yesindeki sosyalizasyonun, dayanma ve hayrseverlik gibi ls
la.mi burjuva ahlaknn sahiplendii deerler etrafnda gen gi
riimci kuaklarn yetimesini salad sylenebilir.
te yandan bu GM ubeleri faaliyetlerin deerlendirildii
ve i blmnn yapld haftalk toplantlar, MSlAD'l ia
damlarnn ya da akademisyenlerin katlmyla mesleki ve ki
isel geliim seminerleri ve ye irketlere ziyaretler dzenler
ler. Bu pratikler mesleki bilgi ve deneyimlerin gen giriimci
kuana aktarlmasn ve ulusal apta bir meslek a kurulma
sn kolaylatrr. Bu anlamda genler tpk babalarnn istedi
i gibi piyasalar hakknda bilgilenir, bir iadamnn yaamnda
karlaabilecei sorunlarla tanr ve bunun sonucunda toplu
luun alma ruhunu zmser. Demek ats altnda oluan
bu ortam, bylece genlerin slami burjuvaziyle btnleme
sini ve onun "ahlakl giriimci" aidiyet bilincini benimsemesi
ni salam olur.
GM yesi genler demek yaplanmas haricinde birbirleri
ni arkada olarak grrler. Akam yemeklerinde, pikniklerde,
mangal gnlerinde ve -bowling gibi- oyunlarda, -futbol ma
lar gibi- sportif etkinliklerde ve sinema gecelerinde bir ara
ya gelirler. Dernein -gen ve yetikin- kollarnn katlmy
la dzenli olarak gerekletirilen Genel stiare Kurulu (GlK)
toplantlar, genlere toplumsal alarla tanma ve mesleki bil
gi edinme dnda yeni sosyalizasyon olanaklar da sunar. lki
ayda bir ve her seferinde farkl bir ilde yaplan GIK toplantla
r genlerin kendi kentleri dna kmasn salar. Bu toplant
larda mesleki geliim faaliyetleri dnda elence etkinlikleri de
mutlaka dzenlenir ki ou gencin katlm amac da bunlardr.
Yeni bir kente gitmenin genler' asndan ilgi ekici bir sos183

yal serbestlik saladn gzlemlemek de mmkn; ancak bu,

her zaman muhafazakar babalarnn ngrd trden tam
kontroll bir serbestlik olmayabiliyor. Sakarya niversitesi k
tisadi dari Bilimler Fakltesi'nde okuyan, Sakarya GM yesi
bir renci, dernekten arkadalaryla katld ilk yurtd seya
hatini yle anlatr:
"Benim ailemin ok sert bir yaps var. Babamlar, dedemler,
bykannemler hepsinden icazet almam gerekiyor, bir yere
gitmem iin. O yaa kadar, geen sene 20 yama kadar dar
da kaldm gn says iki haftadr. MSlAD benim dnce
mi au, benim amdan. Ben mesela buradan bir arkadam,
aylk tanklm vard ki, geen sene beni Kbns'a tatile g
trmt. Sadece aydr tanyor olmamza ranen ailem
izim verdi. MSlAD'dan tankln veirni olduu bir du
rum... Kimi zaman kendimi ey diye nitelendiriyorum: MSl
AD'n yaramaz ocuu gibi."

Gencin hikayesinin geri kalanndan, bu gezi srasnda haya

tnda ilk defa bir bara gittiini, gen kadnlarla karlatn
ama onlara bakmamaya altm ve kendisini alkol almaktan
alkoyduunu anlarz. Muhafazakar ailelerde genlerin zaman
geirdikleri ortamlarn aile tarafndan onaylanmas, tasvip edil
mesi, genlerin ailelerinden serbestlik kazanabilmelerinin n
kouludur. Sz konusu aileler iin ahlaki referans grubu olarak
MSlAD'a dahil olmak, genlerin ebeveyn otoritesinden k
mas iin bir frsat olarak ortaya kar ve dolaysyla sosyalle
melerin. yetikinlie geilerine destek olur. Ebeveynler iin
gven verici olansa GM dahilindeki sosyallemenin slami bur
juva ahlak iinde kalacana olan inantr.
Dolaysyla MS1AD bnyesinde gerekleen sosyalizasyon,
dernek politikasnn da ngrd gibi beeri sermayeye, sos
yalliklere ve genlerin zihniyetine etki eder. Deneyimli giriim
cilerin yannda bulunan ve onlar "ticaret erbab" kabul eden
gen kuaklar, bu kiileri hem mesleki hem de zel yaamla
rnda model alrlar. MS1AD ve zel olarak GM, aileyi demek
yaamna dahil ederek muhafazakar Anadolu kltrnn, tica1 84

ret ahlaknn ve lslami burjuvazinin alma ruhunun yeniden

retimini salam olur.

Sebatkar al1ma ve zgr irade

ikinci deer, sebatla almaktr. iletme sahipleri mesle
ki yaamlarna sk skya baldr ve srekli almann nem
li bir deer olduuna inanrlar. Genellikle ilerinden memnun
durlar ve serbest zamanlarnn da byk bir blmn ileriy
le ilgili ek faaliyetlerle geirirler. Aynca kazanlarn ncelikli
olarak irketlerini bytmek ve teknolojik adan gelitirmek
iin yaplan yatrmlara ayrrlar.
slami burjuvazinin ruhunda, almak bal bana vg
ye layk ve maddi karl da olan bir deerdir. almaya at
fedilen deer ok boyutludur: Hem ekonomik hem toplumsal
ve milli hem de psikolojik ve manevi bir deer olarak grlr.
almak, ncelikle bir geim kayna yaratr. Yksek ka
zan, bir iin "iyi" olarak deerlendirilmesindeki ilk kriterler
dendir. irket sahipleri genellikle gelirleriyle rahat bir yaam
srdklerini sylerler. Buna karn almaya atfettikleri nem
ve deerin, paray ve onun maddi getirilerini yceltmek anla
mna gelmediini savunurlar. Zenginlemeyi alarak para ka
zanmakla bir tutmayan bu iadamlarna gre almadan para
kazanmak da insan onurunu knc bir durumdur. Yani azimle
almak kazanlan paray merulatrr, "helal" klar.
almaya, toplumla ilgisi olan sembolik bir anlam yklerler.
almak, topluma kar bir dev olarak yceltilirken lkenin
kalknmasna katk sunmann bir yolu olarak da grlr: let
me, istihdam yaratarak toplumsal btnlemeyi salar. Kendi
ilerine sayg duyar ve sayg duyulmasn da isterler. Yani ir
ketlerinin imajna byk nem atfeder ve baarda etken olarak
grdkleri olumlu bir kiisel imaj yaratmaya alrlar.
Psikolojik deer asndan bakldnda, almann baar
duygusuyla ilgili olduu grlr. Onlarn gznde iyi bir i, kii
nin becerilerine uygun ve insan tatmin eden bir i olacaktr. a
lma hayatnda inisiyatif ve karar alma zgrln savunurlar;
185

kiisel sorumluluk, benimsediklerini syledikleri bir mesleki de

erdir. Birey, sadece yapu iten deil toplumdaki yerinden de
sorumludur. O nedenle tembellik ve alma isteinin olmamas,
yoksulluk ve isizliin ana nedenleri olarak sralanr.8
Sakarya'da bir gvenlik ve temizlik firmasnn yneticisi olan
Engin Bey Trkiye'de isizlik oranlarnn ykselmesini y
le aklar:
"Trkiye'de de isizlik var deniyor, bence yok. sizler ordusu,
tembel insanlar ordusu var. almayan insanlar. var. isizlik
yok, ben kabul etmiyorum ... Yeni nesile bakn: Okuldan me
zun olunca keyi nasl dnerim nasl ok paralar kazannn,
nasl uzun rahat bir hayat yaarm, [tek dertleri bu] . Rahat bir
hayat yaamann almayla beraber olduunu, performansy
la beraber olduunu kimse dnmyor.. alan insana her
zaman her ekilde i var. Vasfsz eleman creti Trkiye'de bir
asgari crettir. Ben almam asgari cretle [diyorlar] . Peki a
lma! almadn zaman neyi kaybediyorsun? Bir, o maa
m kaybediyorsun, iki sigortan kaybediyorsun. sizsin, her
gn birilerinden istediin bir para harcyorsun. Evliysen olu
un ocuun ... Kayba bakn. Bir de alan adam dnelim:

400 milyon maa alyor, servisi var, yemei var, kyafeti var, si
gortas var, ferdi kaza sigortas var. Bir ii var, art mesaisi var.
Dier trl hibir eyi yok."

MStAD Konya ubesinin kurucusu olan ve mutfak ekip

manlar reticisi Sabri Bey, toplumsal adalet ve ekonomik te
vik politikalar hakknda ayn liberal sylemi tekrar eder. Se
batla almay verken hem devlet yardmlarn ve kamu hiz
metlerini hem de AKP Hkmeti'nin sosyal devleti gelitirmek
adna Ramazan aynda kurduu iftar adrlarn eletirir. Libe
ral bir burjuva olarak, ok almay yceltir ve kiinin kendi
8

186

WVS'nin farkl dinlerle ekonomi arasndaki ilikiye dair 1981-1997 aras veri
leri, her dinden inananlarn (Yahudi, Mslman, Katolik, Protestan ve Budist)
yoksulluu tembellik ve almay istememe olgusuyla aklamaya daha ei
limli olduunu ortaya koymutur. Guiso, Luigi, Sapienza, Paola ve Luigi Zin
gales, "People's Opium? Religion and Economic Attitudes", CRSP Working Pa
per, No. 542, Austos 2002.

sosyo-ekonomik geliiminden sorumlu olduunu syler. Halk

tarafndan, ihtiyalarnn tanndna dair iaretler olarak alg
lanan bu inisiyatifleri onaylamaz; bunlarn "tembellie ve is
tismara yol atn" syler. Bu deerlendirmeler slami burju
vazinin toplumsal sorunlara snfsal liberal bir bak asndan
baktn gstermektedir.
Bu liberal burjuva ruhu, ok almay yaamn merkezine
yerletirir ve sz konusu giriimciler alkanl ebeveynle
rin ocuklara retmesi gereken be temel deerden9 biri ola
rak grr. Bu bak asna gre kiinin deeri alma kapasi
tesine gre belirlenir, sosyal ya da ekonomik anlamda bir kuru
mun yardmna muhta olmas bu deerin sorgulanmasna ne
den olur. Yani bu aratrmamzn konusu olan bu sosyal gruba
gre kii kendi geimini kendisi salayabildii lde baarl
bir giriimci, iyi bir vatanda ve deer grmeye layk bir birey
olabilir. Hayatnn sorumluluunu bireye veren bu deerlen
dirme, kiinin geleceine, kaderine ilikin tutumunu da ierir.

slami burjuvazinin kadere kar tutumu

slami burjuvazide kadere ilikin olarak da liberal bir tutum
gzlemlemek mmkn. Sz konusu iadamlan ilahi iradenin
bireyin kaderini belirlediine inanr. Ancak bireylerin kendi
kaderleri zerindeki zgr iradesinin gcne de byk nem
atfederler. Mesud Bey zgr irade ile ilahi iradenin aslnda i
ie geen dinamikler olduunu ifade eder: "Bir insann kaderi
kendi iradesiyle yaptklardr. Kaderi inkar edemezsin ama ha
yatta bana gelen her eyden de kaderi sorumlu tutamazsn."
Biri kutsal dieri dnyevi bu iki g arasndaki atma, ge
erliliini yitirmektedir nk giriimciler, Mesud Bey'in szle
rindeki gibi, bu iki iradenin birletii bir anlay savunmakta
dr: "llahi bir irade var tabii. Temel noktalan koyar: doum ta
rihin, cildinin rengi, annen baban gibi. Bir de kiinin zgr ira
desi var. Hayatta tercihleri yapan, karar alan bu. Bu ikisi bera
ber hayatn belirliyor. "
9

Bu be temel deer terbiye, alkanlk, sorumluluk, dindarlk ve hogrdr.

187

Giriimciler aka bu kavram dile getirmemi olsa da sy

lemlerinde bir tr "tevekkl" kavram ortaya kar.

Tevekkl,

kiinin kendi becerileriyle i grd, mkafatn ise Tann'dan

geldii inancna dayanr. Bu bir boyun ei ya da edilginlik de
ildir; bireye kendi karar ve eylemleriyle hayaun kurma zgr
ln ve sorumluluunu ykler. Buna gre, kii zor koulla
ra doabilir ancak kendi abalaryla bu koullan deitirebil
me yetisine sahiptir. "nk," der Mesud Bey, "bamza ge
len her eyden kaderi sorumlu tutamayz". Bu olumlayc aba
ya inan, rekabeti kapitalizmin gerei olarak giriimcinin di
namizmini besler.
Burada bireyin zgrlne ve zerkliine ve dolaysyla da
bireysel sorumluluuna verilen bir deer sz konusu, zellik
le de i hayaunda. Bu ncelik, toplumsal eitlikle ilgili konular
da da otaya kyor. Giriimciler zgrlk ve eitlik kavramla
rnn ikisinin de nemli olduu dnr, ancak ikisi arasnda
bir seim yapmalar istendiinde daha ziyade ilkinden yana ko
num alrlar. "Kimsenin ezilmemesi ve toplumsal snflar arasn
da byk farklar olmamas" prensibinden ziyade "herkesin z
grce yaad ve nne hibir engel kmakszn ilerledii" bir
dnyay tercih ederler. Mstakil bir giriimci ruhunu ortaya ko
yan ve youn almayla bireysel sorumluluu n plana kartan
bu liberal tutuma yeni lshimi burjuvazinin ruhunu oluturan
nc ve temel bir unsur daha eklenir: O da lslam ahlakdr.

slam ahlak, dzenli bir yaamn" nkoulu

Sz konusu giriimcilerin yaamnda din, merkezi bir yere
sahiptir. lslam'a atfedilen nem, bu KOBl patronlarn meslek
talarndan ayran en nemli unsurdur. Dine dier meslekta
larndan daha fazla deer verirler ve bu tutum MSlAD bn
yesinde, genel iverenler grubunda olduundan daha homojen
bir biimde karmza kar.10 Dolaysyla, demek Trkiye'deki
giriimcilerin dindar olanlarn bir araya getirmektedir.
10

1 88

WVS Trkiye 2005 verilerine gre Trkiye'de on ve ondan fazla kii aluran
iverenlerin %82,S'i ve ondan az sayda kii aluran iverenlerin %76,9'u di-

Sz konusu giriimciler kendilerini dindar olarak tanmlar.

Dindarlk ilahiyatlar tarafndan lslam'a mutlak itaat olarak
betimlenen bir kavramdr. te yandan aratrmamz sonucun
da, bireysel anlamda dindarln dogmatik anlamda kiinin zih
niyetinin ve yaam tarznn tmn yaplandran kapsayc bir
manevi g olarak alglanp dile getirilmedii ortaya kmtr.
ladamlannn dindar olup olmadklan sorusuna verdikleri ce
vaplar dindarlk olgusunun kiisel ve ok bileenli bir anlam
ifade ettiini gsteriyor. Dindarlk yeni lslii.mi burjuvazide
dzeyde deerlendiriliyor: inan, ibadet ve ahlak.
Bu iadamlan ncelikle inanlannn tam olduunu belirti
yorlar. Kiiler farkllamalar esasen pratikler, ibadetler dze
yinde ortaya kyor. Dini pratikler, bu grubun gndelik ya
amnn rgtleniinde nemli yer tutuyor. Hem dini pratik
lere, hem de dini eserler okuyarak imanlanm gelitirmeye za
man aynrlar. te yandan, ibadet konusunda kendi ebeveynle
rine ve zellikle de annelerine, yani bir nceki kuaa nazaran
daha zayf olduklann dnyorlar. Ayn zamanda ibadetlerin
uygulamas konusunda i hayatnn ncelikleri dorultusunda
kendilerine esneklik tanyorlar. Bu giriimciler topluluk iin
de asl nemli olann lslii.m ahlaknn deer ve toplumsal ilke
lerine saygl olmak olduunu savunuyorlar. Bu manevi deer
lere saygs olmayan ve sadece ibadetlere dayanan bir dindarl
a prim vermiyor, ibadetin bireye sayg duymak iin yeterli bir
unsur olduu fikrine katlmyorlar.
Bu yzden lslii.mi burjuvazinin lslii.m', dini vecibelerin ye
rine getirilmesinden ziyade, bir i ve yaam ahlak olarak be
nimsediini syleyebiliriz. stelik bu, doktriner ya da toptan
bir sahiplenme de deildir. Kiisellemi dindarlk tanmlany
la samimi bir inan sahibi olduklann syleyen bu giriimci
ler, lslii.m ahlaknn, deer ve maneviyatnn ocuklann evle
rinde renmesi gereken en temel deerlerden biri olduunu
ifade ediyorlar.
ne nem vermektedir. te yandan grme gerekletirdiimiz MSlAD ye
lerinin tm "dinin ok nemli olduunu" ifade etmitir. Bkz. www.worldva
luesurvey.org.

189

Dzenli bir yaam:

Gen slami burjuvalarn inas projesi
Sz konusu iadamlar aile reisi rolleriyle, ocuklarnn "dz
gn" bir kiilik, "iyi" bir aile yaam ve "baarl" bir mesleki ka
riyer edinerek dzenli bir yaam srmesini arzuladklarn sy
lyorlar. Onlara gre dzenli bir yaam srmek nemlidir ve bu
da iyi bir eitim, ocuklarnn kiiliine ve isteklerine uygun bir
mesleki kariyer ve lslam ahlaknn benimsenmesini gerektirir.
Onlara bu trden bir yaam salayacak kaynaklan ve rehber
liklerini sunmann bir babalk vazifesi olduunu dnyorlar.
Sz konusu giriimciler eitime ayrcalkl bir nem atfediyor
lar. ocuklarnn iyi okullarda ve niversitelerde okumasn isti
yor ve bunun iin tm olanaklarm seferber etmeye hazr olduk
larn sylyorlar. "lyi bir diplomaya" sahip olmalar iin onlar
kentlerinin en iyi okullarna ve kolejlerine gnderiyor, zel ders
ler aldryorlar. Muhafazakarlklarna ramen prestijli niversi
telerde eitim alabilmeleri iin ocuklarn dier kentlere ya da
yurtdna gndermeye hazr olduklarn da ekliyorlar. Ayrca Ba
n dillerini renmelerini

de arzu ediyorlar. Eitim yaamlar ksa

srm olanlar ailelerinin gelecei iin "kendi hatalarn dzelt
menin" bir yolu olarak ocuklarmn eitim sermayesine sahip ol
masn salamaya daha hevesli grnyorlar. nk slami bur
juvazinin bak asna gre eitim, toplumda ykselmek, sayg
deer bir yere gelmek iin nemli bir ara olarak grlyor.
te yandan babalar ocuklarnn mesleklerini kendilerinin
semesini istiyorlar. ocuklarnn baba mesleini devralma
sndan memnun olacaklarn ama onlan buna zorlamadklar
n sylyorlar. Modem bir bak asyla, yeteneklerini kefede
bilmeleri ve mesleklerini zgrce seebilmeleri iin psikolojik
ve mesleki danmanlk hizmeti aldrmaktan da ekinmiyorlar.
Uluslararas ticaret yapmak, topluluk nezdinde byk bir haan
imgesi olarak grld iin ocuklanmn da mesleki yaamla
rnda uluslararas bir perspektife sahip olmasn arzu ediyorlar.
Son olarak, onlara gre "dzenli" ve "baarl" bir yaam s
rebilmek iin slam ahlaknn da edinilmesi son derece nemli
1 90

grnyor. ocuklarnn "dzgn ahlakl" , "iyi bir Mslman"

olmasn istiyorlar. Onlara rnek olacak ekilde davranmak iste
melerinin nede olarak bunu veriyorlar. Ahlaki ders olarak ha
ram lokma yememeyi ve yedirmemeyi retiyor ve ocuklarnn
da yaamlarn ahlakl yoldan kazanmalarn bekliyorlar. Onlara
gre "iyi Mslman" olmak "dzgn insan" olmann nkou
ludur. yi bir Mslman da ncelikle Allah sevgisine ve korku
suna sahiptir, lslam dinini iyi bilmelidir, yalan sylememeli ve
szne sadk olmaldr, dzgn bir aile yaam srmelidir, al
mamal ve haram para kazanmamaldr, alkol ya da uyuturucu
kullanmamal, insanlara sayg gstermeli ve aynca vatan sevgi
sine sahip olmal ve lke yararna hizmet etmeye almaldr.
slami burjuvaziye gre "iyi Mslman" olmak, bir doktrine
ya da ideolojiye teslim olmak anlamna gelmez ve kendini sade
ibadetle de gstermez. "yi Mslman" kavramn tarif eden s
lam ahlaknn, yaam tarz, deerler sistemi, toplumda ve i ya
amndaki davran normlar ile tanmlanyor olmas ve milli
yeti deerlerin de bu tanmn iinde yer almas aslnda dindar
lk olgusunun siyasi projelerden ya da ideolojik yarglardan zi
yade sosyal ve ekonomik balamla ilintili olduunu gsteriyor.
Dolaysyla bu manevi sermayenin yeni slami burjuvazinin sos
yo-kltrel ayrm simgesi olarak ortaya kun syleyebiliriz.
yi Mslman'n temel

dzenli yaam ilkesi -aile, sebatla

alma ve slam ahlak- giriimcilerin ekonomi alanndaki ka

rar ve eylemlerine de etki ediyor ve bylece bunlar MSlAD'n
rgt kltrne hakim ilkeler olarak ortaya kyor. imdi s
lami burjuvazinin ruhunun iletme sahiplerinin mesleki sy
lem ve pratiklerine nasl yansdn inceleyebiliriz.

Arasal mantkla lslam ahlaknn eklemlenmesi

Ahlak ve ekonomi
Arasal mantk modem kapitalizmin temel niteliklerinden
biridir. 1 1 Modem ekonomi alanndaki aktrlerin karar ve ey

Salnon, Anne, a.g.e. ,

2009, s. 13.
191

lemlerinde ama karn artrlmasdr; bu tm dier amalarn

zerinde yer alr: Bu ama kendisi urunda seferber edilecek
tm aralar ve nasl rgtleneceklerini de belirler.
te yandan kar salama hedefi bireylerin tutumlarn ya da
toplumsal ilikileri aklamak iin yeterli deildir. Max We
ber'e gre "insanlara hayat veren ruh hali, bu nihai ve kati un
sur, uygulanan yntem ne kadar mkemmel olsa da byk
aratrmalarn sonucunda ortaya kan istatistiki verilerin so
ukluunda deil ar.cak betimleyici bir anlatda bulunabilir. " 1 2
Anne Salmon da Weberci bir yaklamla kapitalizmin gelime
sini aklayacak "yeterli neden"i bulamadn iddia eder. 13 Ah
lak 18. yzyldan beri ekonomi kuramclarnn temel sorunsal
larndan birini oluturur.14 Bu konuyla ilgilenmelerinin nede
ni, maddi karlar dorultusunda hareket eden bir insan tipi
zerine kurulmu ahlaktan bamsz bir bilim dal olarak alg
lanan ekonomiyle toplum yararn bireysel karlarn zerinde
tutan ahlak sistemleri arasndaki bitmek tkenmek bilmeyen
atmadr. Bu atmay aabilmek iin de kuramclar bireyle
rin bencillii zerine varsaymlarn ahlaki bir meruiyet ere
vesi iinde yeniden tanmlama abasna girerler.1 5
Ahlak kendini daima bir ekilde, kapitalizmin geliimini sa
layacak etkileimlerin dzenlenmesi iin kapitalist rasyonelli
e hizmet ederken bulmutur. Kapitalizm snrsz sermaye bi
rikimini ngren ve ahlaki boyutu olmayan bir sre olduu
iindir ki insanln "kapitalizmin ruhu"16 diye bir eye ihti
yac vardr. Kapitalist sistem, ekonomik aktrlere olabildiin
ce ok sayda insan iin elde edecekleri tatminden ok fedakar-

12 Weber, Max, L'Ethique protestante et l'esprit du capitalisme, Paris, Tel Galli

rnard, 2003, s. xlx.
13 Salrnon, Anne, a.g.e., 2009, s. 13.
14 Bura, Aye, "iktisat ve Ahlak" , Toplum ve Bilim, Bahar 1988, No. 41, s. 9-41.
Aynca bkz. Derneulenaere, Pierre, "Cornporternent econornique et. norrnes
du capitalisrne" , Revue intemationale des sciences sociales, 2005/3, No. 185, s.

465-476.
15 Bura, Aye, a.g.e., s. 10.
16 Boltanski, Luc, Chiapello, Eve, Le nouvel esprit du capitalisme, Paris, Galli
rnard, 1999.
192

lk gstermelerini salayacak geerli ve kabul edilebilir sebep

ler sunmaldr. 1 7 Bu ruh, halihazrda etkileim halinde olan
ahlakla ekonomi arasnda "semeci yaknlklar" 18 retilmesi
nin sonucunda ortaya kan ve kapitalist sreci merulatran
bir ideolojidir. Kurulan bu semeci yaknlklar bir neden-so
nu ilikisinden ok ekonomik eylemler, ait olunan toplumsal
grup ve sahip olunan deerler sistemi arasndaki uyum ve ta
mamlayclk zerine kurulur. Bu unsurlar birbirlerini destek
ledikleri lde etkileime geerek tutirl bir kapitalist ruh ya
ratrlar. Dolaysyla, bireyin gerek yaamnda bu ahlakn uy
gulamaya konduu alma ruhu, 19 onun ahlak sistemi ve sos
yo-kltrel aidiyetleriyle eylem ve karlarnn i ie gemesi
nin bir rndr.
l ahlak dediimiz ey gerek oluma srecinde gerek ieri
inde bireyin aidiyet duyduu grubun kltrel zelliklerinin
olduu kadar grubun iinde devindii kltrel ve sosyo-eko

nomik balamn da etkisi altndadr.20 alma zihniyeti de bu

grubun benimsedii kolektif ahlak zerine ina edilirken bu

grubun toplum iindeki stats ve konumundan etkilenir, yani

ahlaki ve manevi unsurlar kadar dnyaya dair maddi ve somut
etkenler de iin iine girer. yleyse, bir toplumsal grubun bel
li bir dnemdeki alma zihniyeti ahlak sisteminin sosyo-kl
trel aidiyetlerinin ve mesleki faaliyet ve karlarnn birbiriyle
eklemlenmesi sonucu oluur.
Bu erevede, Trkiye'nin yeni lslami burjuvazisinin alma
ruhu da muhafazakar Anadolu kltr ve lslam ahlaknn ka
pitalist rasyonellikle eklemlenmesinden kaynan alr. Islam'la
ekonomik rasyonelliin i ie gemesiyle karmza bir ideal tip
kmaz; tersine eylem ve sylem dzeyinde son derece eit
li biim ve tarzlarla karlarz. Bu eitlilii yakalamak sadece
Kuran'n ve Snnet'in ticaret hayatyla ilgili buyruklarna baka
rak mmkn olmaz. slami burjuvazinin alma ruhunu ince-

17 Salmon, Anne, a.g.e., 2009.

18 Weber, Max, a.g.e., 2003, s. xli.
19 lgener, Sabri F., iktisadi Zllmenin Ahldki ve Zihniyet Dnyas, a.g.e., s. 17.
20 Mercier, Samuel, L'Ethique dans les entreprises, Paris, Reperes, 1999, s. 97.
193

lerken, iadamlannn kendilerine rehber aldklar ideallerin ya

da ahlaki sylemlerin gnlk i hayaunda eyleme nasl dkl
dklerini inceleyeceiz. Hangi ahlaki ya da dnyevi kaynaklar
dan ilham aldklarn ve bunlar nasl yorumladklanm ortaya
kartacaz. Bunu yaparken de iinde hareket ettikleri sosyal
ve ekonomik balamn dinamiklerini gz nnde bulundur
mak, iadamlannn znelliklerini ortaya koymamza yardmc
olacak. Dikkatimizi zellikle lslami dindarln i hayauyla ilgi
li kararlara, ilikilere ve etkinliklere ne derece ve ne ekilde et
ki yapuna evireceiz. Bu gerek znellikte de MSlAD ye
leri her eyden nce rasyonel kapitalist giriimciler olarak dik
katimizi ekiyorlar.

Rasyonel giriimciler
Bahsini ettiimiz kiiler, modem ve rasyonel giriimcilerdir.
Karar ve eylemlerinin tmnde iki hedef gze arpar: karllk
ve istikrarl kalclk. Bunlarn ilki tmyle ekonomik bir kav
ramdr ve kapitalizmin deimez hedeflerinden birini olutu
rur. ikincisi, zamana ve mekana yaylan, iletmeyi toplumsal ve
ekonomik alardan ilgilendiren daha karmak bir kavramdr.
Sz konusu aktrler tarafndan srdrlebilir byme, rekabet
gc ve iyi bir marka imaj yaratmak gibi terimlerle aklanr.
Giriimcilerin ekonomi alanndaki eylemlerini snflandr
mak mmkndr. ncelikle rn ve sektr eitliliine yne
lir ve iletmenin daha nce yatnn yapmad alanlarda yat
nn yaparlar. retim sektrnden inaat sektrne gemek r
neinde olduu gibi, faaliyet gsterdikleri sektr deitirebi
lirler. Yerel pazarn apn Trkiye, Avrupa ve uluslararas pa
zarlara doru geniletmek arayndadrlar. Teknoloji, retim
ve datm yntemleri gibi konularda yaptklar yeni yatrm
larla iletmelerini modernletirmeyi hedeflerler. Son olarak da
ha iyi bir kurumsal rgtlenmeyi tesis etne}ri ve kendi marka
laryla piyasada tannr hale gelmeyi amalarlar.
Ekonomik karar ve yntemler ncelikle piyasann hukuki,
siyasal ve toplumsal adan durumuna gre belirlenir. Piya194

sa kurallar dnda devletin ekonomideki rol, kreselleme

ve uluslararas rekabet, AB mevzuauyla uyum, teknolojik iler
leme ve toplumsal dnmler, mterilerin talep, beeni ve
tutumlarndaki deiimler de stratejilerini belirlemede nem
li bir yer tutar.
Sz konusu giriimciler inisiyatif alma ve yeni fikirlere, yeni
liklere hzla uyum salama becerisine, esneklie ve uluslararas
bir vizyona sahiptir. Yeni kazan olanaklarnn grlmesi karar
ve eylemlerine yn verebilir. Yerel lekte olduka gl bir
hareket alanna sahip olduklar iin yaurmlarm karl grdk
leri farkl sektrlere kaydrmak konusunda tereddt etmezler.
Sakarya ube bakannn dedii gibi: "Eer bir sektr kazan
salamaz hale geldiyse orada inat etmenin anlam yoktur." Ye
ni lslami burjuvazide Protestan ahlakndaki "beruf'a edeer
bir meslek bilinci olmadn gryoruz. Aksine statlerini y
neticilik olarak tanmladklar iin, mesleki anlamda hareketli
ve deiken olabilirler.
Yneticilik anlay ayn zamanda iletmelerine, rnlerine
ve dolaysyla marka imajlarna kar kiisel bir sorumluluk da
ykler onlara. retim ve ticaret stratejileri, tketicide bir mar
ka bilinci yaratmaya odakldr. Ticaret stratejilerini, gitgide
modernleen, kentli ve kozmopolit hale gelen tketici eilim
leri ve tutumlarna gre, kalite, fiyat ve deme biimleri ze
rinden belirlerler.
Kar ve tasarruflar ncelikli olarak yine iletmenin teknolojik
adan modernletirilmesi, retim hacminin geniletilmesi ve
yatnn amal olarak kullanlr. Giriimciler sanayi ve piyasa
nn gerisinde kalmamak iin hem teknik sermayeye hem de a
lanlarnn geliimine yatnn yaparlar. Entegre irket strateji
si, sz konusu iadamlarnca zerklik kazanmak ve rnlerinin
kalitesini gvence altna almak iin uygulanr. retimin tm
aamalarnn ayn iletme bnyesinde yaplmasn ngren bu
strateji, taeron irketlerden kaynaklanan gecikme ve retim
hatalarnn nne geilmesini salar. Fakat aslnda, bu alma
prensiplerinin lslami referanslarla deil irketin istikrar ve ka
lcl amacyla aklanm olmas dikkati ekiyor.
195

Pragmatik bir mantkla, piyasa basklarn mmkn oldu

unca bertaraf edip frsatlar deerlendirerek sermayelerini i
letmeye alrlar. Hangi endstride faaliyet gsterirlerse gs
tesinler, genel olarak sermaye ve bilgi aktarmnn kolay oldu
u hizmet ve inaat sektrne ya da ticarete yatrm yaparlar.
Birok giriimci, yatrm yapt ana sektr dnda yan sek
trlere atlmasn, piyasann "dinamizmine ayak uydurma iste
i" ile aklar. KOBl olmann getirdii esneklik dnda ak ve
esnek bir dnce tarzna sahip olmalar, ekonominin gidiat
na kolayca uyum salamalarna olanak verir. Hzl byyen pa
zarlara ve en dinamik sektrlere yatnn yaparlar. Bunlar ge
nellikle toplumsal deiim dinamii yksek kentlerdeki gay
rimenkul piyasas, inaat, gda, hazr giyim sektrleridir; n
k modernleme ve kentlemeyle birlikte hem tketim ve e
lence alkanlklar deiir hem de alkanlklarn rasyonelle
mesi, yeni estetik beenilerin ortaya kmas, kalite ve hizmet
kavramlarnn bilincine varlmas ve markaya talep dorultu
sunda tketici tutumlar farkllar. rnein alveri merkez
lerinin almas, sanayi retimi yapan giriimcilerin karl gr
dkleri perakendecilie ynelmesine yol aan bu dinamizmin
bir parasdr.
Piyasada konumunu salamlatrmak, ncelikli hedefler ara
snda yer alr ve giriimciye zgven vererek faaliyetlerini ulu
sal ve yabanc pazarlara yneltmek konusunda cesaretlendirir.
Uluslararas piyasalara almak bal bana bir hedeftir nk
yabanc lkelerle ticaret yapmak bir haan emaresi olarak g
rlr. Bu durum ak grll, esneklii ve uyum beceri
sini glendirir nk kreselleme giriimciyi farkl tketici
eilimleri, rekabet, farkl dzenlemeler, kalite standartlar ve
iletmelerin sosyal sorumluluk meseleleri gibi yeni ekonomik
parametrelerle kar karya brakr.
Giriimcilerin yatnn yapmay arzu ettii ilk d Pazar Avru
pa'dr. alma ruhunun Avrupallamas, tketim alkanlkla
nmn Avrupallamasn da beraberinde getirir. Avrupa'dan ye
ni eilimler, yeni estetik ve lks beeniler ithal eder ve bunlar
yerel ve ulusal pazara ynelik olarak rettikleri rnlere uyar1 96

!arlar. Dolaysyla burada kltrel bir ithalat da sz konusudur.

Srekli yeni iletme ve yarnn fikirleri arayndadrlar ve ken
di markalarm yaratmak iin yzlerini Avrupa'ya dnerek bu
radan ilham alrlar.

Arasal mantkla lslam ahlaknn eklemlenmesi

Yeni lslami burjuvazinin patronlarnn, modem ve rasyo
nel birer kapitalist aktr olduklarm kabul etmek gerek. Piya
sa kurallarna kat biimde tabi olmalar, i rgtlenmesinin,
zel yaamdaki tutumlarnn yani toplumsal ve ailevi yaant
larna dair deerlendirmelerde kullanlan sylemin de rasyo
nelletirilmesini beraberinde getiriyor. Meri Bey'in toplumsal
ilikilerini kurma ve ynetme anlayn anlatrken sylemini
arasal rasyonellik kavram etrafnda rmesi, sosyal sermaye
nin rasyonelletirilmesinin gzel bir rneini sunuyor. 29 ya
nda gen bir avukat olan Meri Bey, grme srasnda MS1AD'm bir ubesinde genlik kurulu bakanl yapyordu. Avu
katlk mesleinde baarl olmann gl bir sosyallik gerektir
diini yle anlatr:
"insanlarla olan iletiiminizi kesmeyeceksiniz hibir yerde.
Eer bir simitiden simit alyorsanz ona kartnz vermeniz la
zm, o da potansiyel bir mteri. Toplumdaki herkes potansi
yeliniz sizin. Eer onu mteri olarak grrseniz o size m
teri olarak dner. Ben bunun iin MSIAD gibi siyasi partiler
de de kendimi n planda tuttum. Mesela siyasi partilerin gen
lik kollarndakiler oraya i iin gelirler. Benim avukatln ba
ndaki alma hayatmda ok iime yaradlar. Benim byk
kazancm onlar oluturmutu o zamanlar. Ki siyasetten kim
se para kazanamaz. Simiti rnei gibi herkesi potansiyel m
teri olarak dneceksiniz. Ben arabam yaptrmaya oto sana
yiye gidiyorum. O adam benim avukat olduumu bilmiyorsa
benim de orada arabam yaptrmama gerek yok. Her ey haya
t daim ettirmek iin, bunun yolu da iiniz. Avukatlk iin de
byle. Sosyal olguyu yakalamak lazm. Ben bir ey satmyo-

197

rum, bilgim satabileceim tek ey. Saulabilecek insan bulmak

[lazm] . Onun iin yanl yapma ihtimaliniz de yok: Toplum
da kt konuulan bir yerde olursanz bitersiniz. Kt diye bi
linen bir eyin iinde gememeniz lazm. Hizmet sektr yle.
Ama bir de avukatln saygn bir yn var."

Bu anlatda toplumsal tutumun rasyonel - ama odakl bir

yorumunu grmek mmkn. Piyasay ekonomik giriim saha
s addeden bir tccar gibi, avukat Meri Bey evresini potan
siyel mterileri olarak grr. Bylece, iinde bulunduu top
lumsal alandan ve (mteri, i arkada ya da dost olarak) oyna
d rolden bamsz olarak, evresindekilerle ilikilerini mes
leki yaam zerindeki potansiyel etkileri balamnda deerlen
dirir. Burada, iinde yaanlan dnyann mesleki haan ve eko
nomik kalclk arac olarak arasal bir dille yeniden okunmas
ve rasyonel bir ekilde yaanmas sz konusudur.
Sabri Bey'in szleri de tutumlarn rasyonelletirilmesinin bir
rneini sunar. Sabri Bey rneinde, arasal rasyonelliin zel
alanla ilgili anlamlandrmalara uygulanmas sz konusudur.
Konya'da emaye mutfak malzemeleri reten irketi, rnleri
nin %75'ini ihra etmektedir. 5 7 yandaki Sabri Bey 1993 y
lndan beri MSlAD Konya ubesinin ilk yelerinden biridir.
Aile yaamndan ve kiisel huzur gibi kavramlardan bahseder
ken tpk bir iktisat gibi konumakta ve slami armlar ta
yan "hayrseverlik" kavramndan nce "bahi" kavramn
kullanmaktadr:
"MSlAD'n organize ettii bir tatil var. Hem kaynama hem
dinlenme. Ben kendim iin olsa gene gitmezdim, eim iin [gi
diyorum] . Rvet mi sayarsnz? Bazen o da gerekiyor, insan
hayatnda aile dzeninde. Aslnda rvet gibi karr hanm
na harlk verir. Aslnda kendi sal iindir, hediye mi dersin
rvet mi dersin? Huzurun iin, ailen iin. Buna da lslam'da
da yle derler: ocuuna oluuna evine her harcadn sada
ka yerine geer, hayr yerine geer. Genel merkezin, ubelerin
ounun bilmedii bir ey syleyeyim: 14 ubat Sevgililer G
n. Ben MSlAD'da eine gl gnderen ilk insanm. O dnem-

1 98

de ok yadrganmum, biliyorum. Kimisi dedi Yahudi icad

dr, kimisi bilmem, lslam'da yok dedi. Ben una bakann, insa
n

mutlu etmi mi etmemi mi? Sonu aldm m? Evet, aldm.

14 ubat'ta almm gl vermiim, ertesi gne gl burada ku

rumu. Sap kalm, atlmam. lte bu iadamnn en nem
li yapmas gerekenlerden birisi. Aile duasnn yannda, ei ok
nemli, evdeki huzuru ok nemli, huzur olmasa iinde haa
n mmkn deil. Bu gnl alma ii nce kiinin kendisi iin
nemli. Hanmna ayakkab alacaksan, rvet gibi al, ben ra
hat etmek iin alyorum de, nce kendine al. yle dn. Za
ten ein yabanc deil, almak zorundasn. Bunu yapmaynca
huzur yok, [kendimi] ie de veremiyorum."

Bir eylemin birok ynelimi ve dolaysyla birok anlam ola

bilir. Tatil, gl ya da ayakkab gibi hediyelerden bahsederken
Sabri Bey bunu eine kar sergiledii eli aklk olarak yorum
luyor. Bu edimi kar gzetmeyen, kendinden menkul bir ey
lem olarak yceltebilecek ahlaki ynelimin tersine retici kim
liiyle Sabri Bey burada duygusal ilikilerinin etkilerini giriim
ci olarak arasal bir bak asyla deerlendiriyor.
stelik Sabri Bey Sevgililer Gn'nde eine hediye ettii gl
rneinden, ekonomik rasyonellikte aidiyet grubunda kltrel
olarak kabul edilebilir olann snrlann dahi amasna ramen
gururla bahsediyor; zira grupta Sevgililer Gn'nn bir "Yahu
di icad" olduuna dair bir genel kabul olduunu bylece re
niyoruz . . . MSlAD iinde eletiri oklarn zerine ekse de ey
leminin amacna ayn bir nem veriyor: Eini memnun ederek
ailede huzuru sal;mak, onun ekonomik baarsna katk su
nacaktr.
Sabri Bey arasal rasyonelliin yan sra lslam ahlakn da
takviye olarak devreye sokuyor. Hayrseverlii tleyen lslam
ahlak, artk aile iin yaplan harcamalarn birer hayr ii ola
rak arasallatrlmasyla mesleki baarda nemli bir etkene
dnmtr. Hayrseverlii yorumlay biimi iki mantk diz
gesinin arasallatrlp i ie gemesinin sonucu olarak gr
lebilir: Edimlerin hem bir iktisat mantyla (bahi) hem de
199

lslami mantk iinde (hayrseverlik) hesaplandn gzlemle

riz. Aklad biimiyle sergiledii eylem, hem ailevi ve mesle
ki adan, hem de lslami adan karc bir eylemdir. Buna kar
lk ekonomik ve lslami kurallarn ailevi ilikilere uyarlanm
bir simgesellii vardr. Eine verdii basit bir "hediye"den yo
la karak yeni lslami burjuvazinin temel deerinin -aile, i,
din- arasal rasyonellik ve lslam ahlaknn bileiminden oluan
bir perspektifle nasl st ste bindiini grmek mmkndr.
Aslnda ahlak ile ekonomik rasyonellik arasnda, ancak bu iki
si balamd soyutlamalar olarak ele alndnda ve 'geleneksel
toplumlarla piyasa toplumunun eilimleri arasnda bir karla
trma sz konusu olduunda gerilim olduu sylenebilir.21 Me
ri ve Sabri Beylerin szleri, ekonomik, toplumsal ve dini olgu
larn birbirinden ayn yaam alanlarn ilgilenlirmediini gzler
nne serer; alanlarn ileyii ve bu alanlarda kurulan ilikiler
arasnda geiler, etkileimler vardr. Hatta farkl konularla ilgili
kullanlan dil ve izlenen mantk dizgesinde, ekonomik, sosyal ve
dini olan'n birbirinden kopuk olmad, tersine ayn "kltrel
rnt"nn22 paras olduklar ve birinde yrtlen mantn
ve kullanlan dilin dier alanlara da aktarlabilecei aktr. Ara
sal rasyonellik, ekonomi alannda faaliyet gsteren aktrn dav
ranlar zerinde bu alandaki --ekonomik amalarla ilgili olan
"iyi"yle "kt"y birbirinden ayrt edecek g,23 evrensel boyu
ta sahip normatif ilkeler btn haline gelir, tpk bir nevi ahlak
gibi. Burada iyi ve kt, ngrlen hedefe gre faydac terimler
le tanmlanr. Piyasa kurallar bireyi ynlendirdii lde ara
sal rasyonellik bireyin ekonomik alan dndaki mantk dizgesi
ni de etkilemeye balar. Eylem farkl nedenlerle sergilenmi ola
bilir; ancak piyasann kurallar bu eylemleri, davranlar akla
ma biimini belirler ve dolaysyla bu, yeni burjuvazinin zihniye
tinin bileenlerinden biri olarak karmza kar.
21

Wuthnow, Robert, "Religion and Economic Life", Smelser, Neil j., Swedberg,
Richard, The Handbook of Economic Sociology iinde, Princeton, NJ., Prince
ton University Press, 1994, s. 626, 628.

22

A.g.e., s. 640

23

Ahlak tanm jean-jacques Wunenberg'den alnmtr. Akt. Mercier, Samuel,

a.g.e., s. 4.

200

Faydac ahlak anlayyla lslam ahlak arasnda bir eklemlen

me sz konusu. Bu, iki ahlak sisteminin i ie gemesi ve orta
ya kan sentezin kiiler iin bir ilham ve mantk yrtme kay
nana dnmesi olarak yorumlanabilir. Burjuvazinin yoru
muna ve yaayna gre kapitalizm ve lslam dini birbiriyle kar
tlk iinde bulunmaz; bu iki "ahlak" i ie gemekte, birbiri
ni tamamlamakta ve glendirmektedir. Yeni slami burjuva
zinin ayrt edici zellii ite tam da bu yeni sentezde bulunur.

Giriimci ahlak
Ekonomik faaliyetlerin tek rehberi ve dzenleyicisi piyasa
nn grnmez eli deil elbette. Sz konusu faaliyetler, hem mo
dem hem geleneksel, tm biimleriyle toplumsal olarak isel
letirilmi, benimsenmi,24 aslnda kltrel, psikolojik ve ahla
ki adan ina edilmi faaliyetlerdir.25
Ekonomik aktrler, kapitalist mantkla dier belirleyici de
er sistemleri, yani toplumsal, kltrel, ahlaki vb. , arasndaki
atmadan kaynaklanan ikilemlerle karlatklarnda, tercih
leri zerinde sadece ekonomik hedefler ve piyasa zorunluluk
lar deil kiisel karlar, benimsedikleri deerler ve iinde ha
reket ettikleri balamn koullan da belirleyicidir.26 Bu durum
da, ekonomik olmayan mantk yrtme eleri ekonomik ey
lemlerde ve alma ruhunun olumasnda etkin rol oynar. Bu
rada incelenen iadamlannn sebatla almay bir deer ve top
luma kar sorumluluk olarak grmeleri, "iyi" bir iadamnn
tanmn yaparken lslam dininin buyurduu haram ve helal ay
rmna gnderme yapmalar, materyalizmi reddetmeleri ve gi
riimcinin baarsn alma ahlak uyarnca deerlendirmele
ri, ekonomik faaliyetlerin kltrel ve ahlaki boyutlarn gzler
nne serer.
24

Polanyi, Kari, The Great Transfonnation. The Political and Economic Origins of
Our Time, Boston, Beacon Press Books, 1944.

25

Wutnhow, Robert, a.g.e., s. 623.

26

Falise, Michel, "A propos de l'experience de chantiers ethiques", Revue tthique

des affaires, 1997, s. 4 1 , akt. Mercier, Samuel, a.g.e., s. 6.

201

Kapitalist mantkla lslam ahlak i ie geerken bir tr i b

lmnden bahsedebiliriz: Kapitalizmin kurallar, piyasada ha
yatta kalmann temel ilkelerini ortaya koyar; lslam ahlak ise
piyasa kurallar iinde ekonomik aktrn hareket alam seim
lerini, ekonomik faaliyetin doasn ve biimini, becerilerini ve
bunlarn yorumlann belirler. Giriimci bu durumda "kar
l olan"la "doru olan" arasnda, faaliyetlerini deerlendirme
biimiyle hedefleri arasnda bir denge kurar.27 Bu ayn zaman
da ahlaki ve maddi kayglan dengeleme sorunudur . . Ahlak as
lnda ite bu yzden, ekonomik yaamla dinin kesime nokta
snda durur. 28 Giriimcinin ahlak bu erevede, piyasann ger
ek dinamiklerini hesaba katarak "iyi" ve "kt" ayrm zerin
den ekonomik faaliyetleri yneten ilke ve normlar btn ola
rak oluur. Dolaysyla bu bizzat manevi ve dnyevi kayglarn
bir rndr.
slami burjuvazi bylelikle slam ahlakn ve kapitalist rasyo
nellii kabul eden bir alma ahlakyla tanmlar kendini. Peki
ama lslam dinine ballk sz konusu giriimcilerin mesleki ya
antlarna nasl yansr? Kendine zg bir hlak retir mi? Ah
lakiletirilmi bir kapitalizm mi sz konusudur, yoksa ilahi an
lamlar yklenen bir i hayat m?
Grtmz birok iadammn, ekonomik giriimlerini
vatanperverlik ve lslam ahlak gibi manevi deerlerle akla
m ya da merulatrm olduunu grmek olduka ilgintir.

Ekonomik vatanperverlik ve ihracafl olma hedefi

MS1AD yeleri kendilerini vatanperver olarak tanmlar.
Vatanperverlikten yola karak, ekonomik giriimlerin ekono
mik ve toplumsal anlamda "doru" ve "iyi" olup olmadn, is
tihdam yaratma gc, halkn refahna ve lkenin kalknmasna
olan katklan lsnde deerlendirirler. Dolaysyla vatanper
verliin ekonomik kararlar zerindeki etkileri incelenmeye de
er bir konu oluturur.
27 Wutnhow, Robert, a.g.e., s. 628.
28 A.g.e., s. 630.

202

Sakaryal bir zcaciyecinin szlerine kulak vermekte fayda

var: "ithalat yaparken kendimi vatan dman gibi hissediyo
rum, paramz dan gidiyor ya. Hep zorluyorum, dan ne sata
bilirim diye. Ben lkemi ok seviyorum. " Bu szler ekonomik
kararlarda ve etkinliklerde vatanperverlii belirleyici bir unsur
olarak dile getiriyor. Ekonomik vatanperverlik, kresellemey
le birlikte ekonomik bamszln kaybedilmesi duygusuna
kar gelitirilen bir kavram. Kiinin ithal rnlere kar ken
di lkesinde retilen mal ve hizmetleri sahiplenmesini,29 lke
sinin kalknmasna katk sunmay ve milli karlar bireylerin
maddi karlarndan stn tutmay ngren bir tutum. Vatan
perver iadam modeli de sanayileme, istihdam yaratma, ihra
catn artrlmas, ithalaun azalulmas ve milli rn ve markala
rn tketilmesi yoluyla lkenin ekonomik anlamda kendi ken
dine yeter hale gelmesini salamak adna ekonomik faaliye

ti lkletirir. lkesine bal olma duygusuyla bylece ekono

mik faaliyete zel bir anlam yklenir: letmeler stn bir men
faate, yani milli karlara hizmet etmenin aralar haline gelir.
Fakat vatanperverlik simgesinin son derece deiken ekil
lerde mobilize edildiini grmek dikkate deer. Bu simge yurt
ii sanayi ve tann retimini -nk ithalatn azalmasn sa
lar- olduu kadar ihracat -nk milli gelire katk salar
aklamak iin de kullanlyor ama ayn zamanda ithalat da ye
ri geldiinde -giriimci, ihtiyac olan mallan yurtdnda da

ha ucuza bulunca- benimsiyor. Dolaysyla vatanperver sylem

tpk ahlaki bir sylem gibi etkinler arasnda bir deer hiyerar
isi yaratrken bir taraftan da farkl faaliyet ve ilgi alanlarna giriimcinin kan dorultusunda- uyum salayabilecek kadar
elverili ve esnek bir nitelikte ekilleniyor.
Giriimcilerin i hayatlaryla ilgili kararlan, irketlerini geli
tirmek iin izledikleri stratejileri inceleyince "vatan sevgisi"nin
giriimcileri burada idealize edildii biimiyle ynlendirmedii
ortaya kyor. Kararlar ve faaliyetler, bu simgeselliin tesinde
tmyle kapitalist bir mantk izliyorlar: Kararlan karllk belir
liyor. Sz konusu iadamlan, piyasa gereklilikleri ve olanakla29

The Economist, 7 ubat 2009, s. 9.

203

nna gre arasal rasyonellii benimseyip pragmatik bir biim

de ekonomik istikrar, rekabet ve karllk arayndalar. Kayseri
ube bakannn syledii gibi: "Ama ticaretin tek bir dili var
dr: kazan. Darda kazanrsanz dar, ieride kazanrsanz
ieri satarsnz. "
Vatanperverlik anlam, kapitalist faaliyetlerine ortak bir kim
liin ayrt edici unsuru olar;ik sonradan yklenir. Kavram, eko
nomik davranlar lkenin varsaylan ekonomik karlarna
uygun ekilde aklamaya, gerekelendirmeye ve merulatr
maya yarar. lslami burjuvazi iin ekonomik vatanperverlik bir
eylem ahlak deil "iletme ahlak" olarak ortaya kar: Temel
amac kapitalist sermaye birikimini desteklemek olan dnye
vi bir ahlaktr. Bu ahlakiletirici bir sylem, rekabeti mant
genel menfaat ilkesiyle uyumlu hale getirme ihtiyacndan do
ar. Dolaysyla bu ahlak anlay kapitalizmin gereklerine g
re ekonomi alan iinde retilmitir ve giriimcinin iinde bu
lunduu aidiyet grubunun var olan kltrel repertuan iinde
ekonomik faaliyetin yeniden yorumlanarak ahlaki hale getiril
mesini salar.
Ekonomik vatanperverlik, giriimcilerin sylemlerini bi
imlendiren, onu kutsallatran bir unsurdur: Milli refaha kat
k sunmak iin almann addr giriimcilik. Bu ahlak anlay
, kendisini Anadolu halkyla zdeletirerek milli kalknma
da sorumluluu ve vatan sevgisini vurgulayan yeni burjuvazi
nin sahiplendii Anadolu muhafazakarl ile de uyum iinde
dir. Bu sylemin tesinde ekonomik kararlan ve irket strateji
lerini belirleyen bir etken dikkat eker: ihracat yapmak. Bu ba
lbama bir deer olarak grlr ve giriimcinin mesleki tutu
munu belirler.

lhracat iin ihracat

lhracat, sz konusu grupta herkesin orta, uzun vadeli de ol
sa ortak hedefidir. KOBl'ler arasnda ekonomik istikrarn ol
mazsa olmaz ve mesleki baanmn gstergesi kabul edilir. Sab
ri Bey 1992 ylndan beri emaye mutfak gereleri reten bir sa204

nayici. 16.000 m2'lik fabrikasnda 187 kii alyor. Kalknma

stratejisinin temeli ihracata dayanyor: irketini kurduktan he
men sonra ihracat yapmaya balam. Sabri Bey irketin istik
rar iin ihracat yapmann zorunlu olduunu u szlerle anlat
yor: "Ne yaparsan yap dar satmak lazm; bir de nakit akn
oradan salamak zorundasn. Her ay bir nakit akn var, onu
ancak ihracat sayesinde salayabilirsin, i piyasada biz vadeli
veriyoruz, 4-5 ay. Onu yle oradan finanse ediyoruz. O kaynak
bizim iin ok nemli. kincisi darda bizim ufkumuz ok g
zel alyor, rakipleri izliyoruz." Buradan da anlalaca zere
ihracat stratejik bir deer olarak grlr nk sadece temel
bir finans kayna olmakla kalmaz ayn zamanda irketin b
ymesi iin gerekli bir sre olan piyasay yakndan takip etme
olana da salar.
hracat, giriimci zerinde ayrca psikolojik etkilere de sa
hiptir. hracat, deer verilen ve kiiye deer atfeden bir mesle
ki gelimilik dzeyi olarak grlr. hracat yapma istei giri
imcinin kalitesi olarak alglanr ve kiiyi gururlandran bir i
tir nk iin kalitesinin de gstergesidir. "hracat yapmak iin
ihracat yapmak": Bir "taknt" gibi, eylemin amac bizzat eyle
min kendisi olur. hracat faaliyetinin amac giriimcide salad
mesleki tatmin duygusudur. Sabri Bey bu duyguyu yle an
latr: "e ihtiyacm var, paradan ok, ii bulmam lazm. Zarar
kar nemli deil i lazm. . . imdi ne Amerika's ne bilmem ne
yi kald, [ihracat yaptmz] 28 lke oldu, hala u lkede de
mamulm olmas lazm [diyorum] . Para deil lke kazanm
n dnyorum." stekleri gereklemitir: u anda cirosunun
%75'i, 37 Ortadou ve Afrika lkesi dnda Avrupa lkelerine,
Rusya ve ABD'ye yapt ihracattan gelmektedir.
Bu hrsl giriimcilerin ihracata ynelmesini salayan ey, va
tan sevgisi deilse onlar uluslararas pazarlara almaya tevik
eden en nemli unsur kiisel hrs, baarma arzusu ve piyasada
tannrlk kazanma isteidir. letme zerinde belirleyici etki
ye sahip bir dier etken ise alma ahlakna dntrlen s
lam ahlakdr.

205

letme ahlak olarak slam

lslam dini ile kapitalizm arasndaki ilikileri sorgulamaya
baladmzda karmza iki farkl yaklam kyor. Bunlarn
ilki, lslam'n kapitalizmle badamayacan savunan Weber
ci yaklam. kincisi ise bireyin modernlikle ilikisinden ziyade
lslami hareketin kolektif ve ideolojik ynlerini n plana ka
ran yaklam.30 Dinin ounlukla siyasal lslam' finanse etmek,
tarikatlar glendirmek ve toplumu lslamiletirme planlar
na yardmc olmak iin arasallatrld, kullanld iddiasy
la karlarz.31 lslam dininin ekonomiyle ilikisi ayn zaman
da lslam'n kiisel kar iin kullanldn ve metalatrldm
savunan iktisadi bir perspektifle de ele alnr.32 te yandan ol
guyu psikolojik ynden ele alan bir dier yaklam da lslam'n
kapitalist piyasaya adm atm dindar Mslmanlarn sululuk
duygusunu yautran, merulatrc bir sylem olarak oynad
role vurgu yapar.33
Sosyal bilimler alanndaki almalar ise "Devletin slamile
tirilmesi" konusunu inceleyen siyasal yaklamn etkisi altnda
dr. Bu yaklam hatal deilse de gnmz piyasa toplumun
da ortaya kan bireysel ve kapitalizm-uyumlu slami davran
biimlerini aklamak iin yeterli deil. Siyasal alanda lslamc
hareketlerin dnmesi ve post-slamcla gei, modernleme
ve kapitalizmle etkileim iinde oluan lslam'la yeni ilikilen
me biimlerinin deerlendirilebilmesi iin bu yaklamn farkl
bir bak asyla ele alnmas gerekiyor.
Burada genler, kadnlar, giriimciler gibi modernliin ta
ycs konumundaki aktrlerin ortaya koyduu slami davran
modellerinin douu nemlidir.34 Bu, modern kamuoyunun
30

Gle, Nilfer, Interptnttrations:

2005, s. 25.

31

Kepel, Gilles,

L'Islam et l'Europe, Paris, Galaade Editions,

a.g.e., 1993; Bilici, Faruk, a.g.e., s. 412-434.

32 Haenni, Patrick, a.g.e., 2005; nar, Menderes, Siyasal Bir Sorun Olarak lsliim
clk, stanbul, Dipnot Yaynlan, 2005, s. 1 14-173.
33

34

206

Kuran, Timur, "Islamic Economics and the lslamic Subeconomy", Kuran, Ti

mur, Islam and Mammon. The Economic Predicaments of Islamism iinde, New
jersey, Princeton University Press , 2004, s. 51.
Gle, Nilfer, a.g.e., 2005, s. 26.

oulcu erevesi iinde Mslmanlarn varlnn ve farkll

nn dile getiriliiyle birlikte, slam'n kamusal bir aktr hali
ne gelmesi srecinin bir sonucudur. slam "bir eylem repertua
rn antrdnda, toplumsal tahayyl olarak dolama girdi
inde ve hem bedende hem mekanda dsallatnlp kendini or
taya koyduunda"35 kendine zg niteliklerini grmek mm
kn olur. Gnmzde slam, kamusal alandaki varlyla ve
modernlikle ilikileniyor. Bireyselleme ve hayat alanlarna uy
gun olarak farkllama dinle ilikinin gnmzde ald biim
leri aklamak iin kullanlabilir kavramlar olarak karmza
kyor. Olguya sadece siyasal eylemin rasyonel ve kolektif man
t iinde ve dinin arasallatrlmas asndan baktmzda
bunlar kavramamz mmkn olmayacaktr.36 Gnmz kapi
talist sistemi balamnda dindar giriimcinin lslam diniyle kur
duu iliki, modem kapitalist piyasa dinamikleri erevesinde
lslam'la ekonominin eklemlenmesinin grnmlerinden biri
olarak ortaya kyor.
Ticaret kltr olarak slam
slam ahlaknn ve geleneklerin, giriimcilerin bedensel pra
tik ve tutumlarna yn verdiini syleyebiliriz. Plastik bah
e mobilyalar reticisi lbrahim Bey, MSlAD'm Kayseri ube
bakanln yrtmekte. Pierre Cardin marka polo tirty
le bardandaki suyu yudumda itikten sonra37 yle der:
'Ticaretin dili tektir: kazan." Ardndan yerel ticaret kltr
nn zelliklerini vmeye balar: ona gre, kentindeki tccar
larn baarsnn sm Kayseri'nin slam ahlakndan ilham ala
rak benimsedikleri ticari kltrdr. Kuran'a ve hadislere gn
derme yaparak konumasn srdrr. Son derece ahlakileti
rilmi idealize edilen ekonomik bir tutum zerine bir sylem
dir bu. Verdii her bir rnei bir hadis ya da bir ayetle talan
drp alma ahlakna gnderme yaparak aklar. Tccar yaa-

36

A.g.e.
A.g.e.

37

Suyu yudumda imek ls!Am geleneinde snnet kabul edilir.

35

207

mnn tm ynlerine dair kurallar dini referanslarda bulaca

na inanc tamdr. . . slam ahlaknn ekonomik faaliyetleri gz
lemleme, yorumlama ve dzenlemede kendisine yol gsterece
ini dnmektedir.
te yandan ahlakiletirici syleminin arkasnda, lslam'dan
esinlenen i ahlak ile ekonomik haan arasndaki nedensellik
ilikisini kurma biimi -ilki ikincinin kouludur- ahlaka fay
dac bir adan baktn gsterir. Szlerinden anlalaca ze
re burada

"Ethics pays" ya da "Ethics is good business" gibi ilet

me ahlak hareketinin sloganlarnn slamiletirilmi bir tarzda

sahiplenilmesi sz konusudur.38 Aslnda brahim Bey bu ahla

kn deerini, tpk dier kaynaklar gibi kar getirip getirmeye

ceine gre, yani ekonomik adan deerlendirir. slam ahla
k, giriimciyi psikolojik olarak tevik eden ve var olan ibirli
i biimlerini yeniden gndeme getiren bir kaynak olarak su
nulur. ahlak ekonomik faaliyetleri yceltmek iin kapitaliz
min ruhuna uygun biimde yeniden kavramsallatrlr ve ara
sallatrlr.
slam ahlaknn arasallatrlarak sahiplenilmesinin tesin
de bu ahlak anlaynn ierii de giriimcinin davranlarna
yn veren bir ilham kaynadr. brahim Bey'in bahsettii de
erler, zellikle de ibirlii, dayanma, drstlk ve mteri
lere sunulan hizmet anlay ve ciddiyetle almak, sadece s
lami sfatyla tanmlanabilecek deerler deildir: Bunlar evren
sel deerlerdir. brahim Bey'in szlerindeki farkllk, bu deer
lerinin kkeni olarak lslam ahlakn gstermesidir. Ona gre
Bat'da vcut bulan modem ekonomi anlayna kart olarak
konumlandrd deerler aslnda 1 980'lerin sonlarndan iti
baren ABD'den japonya'ya kadar tm piyasalara hakim olan ve
beeri kaynaklarn karllk ve verimlilik dinamikleri iinde se
ferber edilmesini ngren kresel ekonominin "irket ahlak"
anlayna aittir. Bu ahlakn merkezinde "mterinin talebi ve
ona sunulan hizmet, iyi bir marka imaj yaratmak"39 yer alr ve
38

Gelinier, Octave, L'tthique des affaires, Halte d la Dtrive, Paris, Seuil, 1991,
51; Mercier, Samuel, a.g.e. s. 21-22, 43-44.

39

Salmon, Anne, a.g.e., 2002,

208

s.

149-165; Mercier, Samuel, a.g.e, s. 43, 49.

s.

bu da ibirlii ve kresel alarn almas zerine ina edilmi

kapitalizmin yeni ruhudur.40
lslami kaynaklara gnderme yapmak, burada arasal rasyo
nelliin erevesini oluturur; onu dlamaz. Tersine, lslam ah
lak ve kapitalist manuk gnmz kapitalizmiyle uyumlu yeni
bir ahlak anlay yaratacak biimde i ie geer. iletme ahla
knn ilev ve hedefi ayn kalrken -kapitalizmi gelitirmek ve
bireyleri bu ynde mobilize etmek- deien ey, onu mobili
ze eden aktrn kltrel referanslarna gre bu ahlakn fark
llaan biimi ve referanslardr. Dolaysyla bu ahlak anlay
olduka deiken biimlerde kendini gsterir: Kapitalist sy
lem farkl kltrlerde farkl biimler ve meruiyetler kazana
bilir. lbrahim Bey'in telkin ettii lslami zellik, sz konusu ev
rensel kapitalist ahlak anlaynn giriimcinin inancyla uyum
lu biimde yerel kltre uyarlanm versiyonudur. Hatta bu ah
lak kapitalist lslami iletme ahlak MSlAD bnyesine tmy
le entegre olmu durumdadr.
MSlAD'n kurumsallatrd biimiyle
slami iletme ahlak
1994 ylnda Homo lsliimicus: l Hayatnda lslam lnsan ba
lkl kitabn yaymlanmasyla lslam, MSlAD'n rgtlenme
kltrne tmyle entegre olur. Bu kitap Trk ve yabanc en
telekteller tarafndan yazlm ve akademik sosyal bilimler
dergilerinde yaymlanm makalelerden oluan bir derlemedir.
Makalelerin ortak konusu , insanla hizmet edecek iyi bir Ms
lman iadam olmak iin her inanann ekonomik faaliyetlerin
de benimsemesi gereken ideal davran kurallarm aklamak
tr. Sz konusu yayn lslami iletme ahlak biiminde kurum
sallama, lslami bir

management modelinin oluturulma aba

snn rndr.
lslami irket ahlak demek bnyesinde 90'larda bir manifes
to niteliindeki bu yaynla kurumsal kimlik zellii kazanm40

Boltanski, Luc, Chiapello, Eve, Le

mard, 1999.

nouvd esprit du capitalisme, Paris, Galli

209

t. Bugnse, bu homojenlemi idealden farkl olarak, eitlilik

gsteriyor ve zellikle de daha kiisel etkiye ak ve ilevsel bi
imler alyor. Zaten, bu burjuvazi ahlaknda birletirici olan bu
ideale tpa tp uy;nak deil, ki iadamlar bugnn piyasa ko
ullarnda bunun mmkn olmadn herkesten iyi bilirler, s
lam'n bir iadam modeli sunduunu kabul ve tasdik etme tu
tumudur.
Kuran ve hadislerden ilham alnan tccar ideali kurum ii
dolamm bu nedenle srdryor. brahim Bey, konumasn
da zikrettii tm hadis ve ayetleri MSlAD'n ajandasndan
okumutu. Dernein tm yelerine gnderdii ajandada her
gn iin nerilen ayet ya da hadisler giriimcilere ahlaki refe
rans kaynaklaryla motivasyon salamay amalyor. Bu ekil
de, ajanda temel ilevi olan zamann organizsyonun dnda
ikinci bir fayda benimsemi oluyor: yelere slam' gndelik ti
caret hayatnda hatrlatarak topluluk iinde slami bir iletme
ahlaknn ortak bir kltr olarak yaylmasn salamak.
Ayn mantkla MSAD'm Kayseri ubesi de lslam ahlaknn
ticaret alanna eklemlenmesi iin bir baka giriimde daha bu
lunmutur. Yerel tekilat her cuma tm yelerine mesaj yoluy
la ekonomiyle ilgili ve "ticaret dnyasnda motivasyon veren"
ayet-i kerimeler gndermektedir. MSlAD, giriimcileri al
maya sevk etmek ve mesleki yaamlarm yceltmek iin slam
ahlakn nerirken modem ve kiisel iletiim kanallarm kul
lanm olur.

Ekonomi slamileiyor mu?

Yeni slami seicilikler
MSlAD bnyesinde "iyi" bir Mslman iadam modeli ya
ratmak iin slami iletme ahlaknn oluturulmas ve kurum
sallamas, ekonomi alannn slamilemesinin belirtileri ola
rak yorumlanabilir.
te yandan slam ahlaknn iletme erevesinde kiiler ara
snda ve kurumsal olarak yeniden sahneye kmas, sz konusu
kar grubunun kendisini slam dinini sahiplenerek toplumsal
210

alanda ayrcalkl bir yere koymak istemesinden ileri gelir. Ya

ni ekonomi alannn rgtleniinin slamiletirilmesi politika
sndan ziyade, kapitalizmin ahlakiletirilmesi ve giriimcilerin
bu ahlakn tayclna soyunmalar sz konusudur. Bu ahla
kn manevi kkleri halen din iken mobilize edilme amac dn
yevidir: Giriimcileri, almaya, ibirlii yapmaya ve bylece
serbest piyasay destekleyen gvenilir bir ekonomik camia ya
ratmaya tevik etmek amacnn dinden ok liberal ekonomiyle
ilgili olduu aktr.
lslam'n bu tarzda etkinletirilmesi, onu piyasann kuralla
rna ve modem giriimcinin mesleki gerekliliklerine tabi klar.
Harekete geirilen ne lslam'n altn ann gelenekleri, ne de
lslamc bir topyadr; kapitalizme en uygun ve uyarlanabilir s
lami simge, norm ve geleneklerin seilmesi ve bugnk piyasa
ya uygun olarak yeniden dile getirilmesi sz konusudur. Giri
imcilerin konumalar, zihinlerinde lslam ahlakyla kapitalist
rasyonellik arasnda sert bir ayrma iaret etse de, eylemlerin
de kapitalist mantkla lslam ahlaknn servet yaratmak ve ret
kenlii artrmak iin rahata i ie geirildiini grrz. Bu du
rum lslamc kktendincilikten farkldr: lslam dinini ekonomi
nin ve toplumun sorunlarna are olarak sunmaz; ekonomik
faaliyetlerin hizmetinde, para kazanma ve baarl olma hrs
na elik eden toplumsal, kltrel, psikolojik bir kaynak ola
rak grr.
letme ahlaknda lslam'a gnderme yaparken bir seicilik
sz konusudur. Sonucu ayn olsa da ahlakn ierii kltre ve
aidiyetlere gre biimlenir. Doruluk ve drstlkle ilgili de
erler, ortak menfaatlerin yceltilmesi, adil rekabet ve sorum
luluk ahlak lslam'da olduu kadar Hristiyanlk'ta ve Yahudi
lik'te de tlenir.41 Ancak kendilerini dindar Mslmanlar
olarak tanmlayan bu giriimciler bu ahlaki sylemi oluturur
ken kendi lslami referanslarn mobilize ederler. Dolaysyla,
bu seicilik dini olmaktan daha ziyade kltreldir. lslami bur41

Chapelliere, lsabelle, a.g.e., s. 71-76; Emer, Guillaume, "La morale econo

nique chretienne: le toumant medieval", Revue intemationale des sciences so
ciales, 2005/3, No. 185, s. 513-522.

21 1

juvazi, ahlakn, lslami kltrel sermayelerinin kapitalist biri

kime uyumlu unsurlarn kullanarak oluturur. Dolaysyla bu
rada, kltrel ve ekonomik etkenler arasndaki balarn yeni
den rlnde bir lsliimf seicilik sz konusu olur. lleride, r
neklerle bu kavram netlik kazanacak.
Sonu olarak, ahlaki sylem slami burjuvazinin alma ru
hunun esasn oluturur ve lslami deer ve normlara riayet et
mek, dindarln gstergesi kabul edildii lde kendini her
yede yeniden retir. Bu ahlak anlay, yukarda belirtildii gi
bi ekonomik faaliyetlerin tek temel belirleyeni deildir, kapita
list mantk da karllk odakl bir ereve sunar. Ahlaki sylem
zorlayc olmayp giriimcinin eylemlerinde izleyecei yola reh
berlik eder ve zgr iradesine ahlaki bir yorum emas sunar:
Giriimcinin kazancnn haram m yoksa helalmi olduuna da
ir ahlaki bir sorgulama yapmasn salar.

islam'm ekonomik davram biimlerine eklemlenmesi

slam ahlak, sylem dnda ekonomik davranlarda da
kendini gsterir: iletmenin faaliyet sektrn, ie alm kriter
lerini ya da mekansal ve zamansal rgtleniini ilgilendiren ko
nularda yaplan seimlerde bunu bulabiliriz. Bu seimlerin k
keninde temel bir soru yatar: "Kazancm helal mi?"
"Kazancm helal mi?"
Ahlaki olarak meru olan, kapitalist rasyonellik uyarnca
ekonomik adan tasarlanabilecek olandan daha dar bir ere
veye iaret eder ve ahlaki sorgulamalar, ekonomik faaliyetlerin
snrlan sorusunu gndeme getirir.
slam ahlak, kiinin yaamndaki etik tutarll korumak
adna faaliyetlerini ynlendirir. Doktriner biimde ele alnd
nda, bu ahlak anlay lslam teolojisindeki birlik (tevhid) d
ncesinden ileri gelen kapsayc bir bak asyla, hem Ms
lman topluluunun ekonomik yaamm, hem de onun tesin
de toplumsal yaamn dzenler. Her edimin Allah rzas iin ve
212

onu yceltmek iin yapld nkabulnden yola kar. Dolay

syla ekonomiye zerk bir stat tanmaz.42 lyiyi ve kty, m
saade edilen (helal) ile yasaklanan (haram) belirleyen ey Tan
r'nn iradesidir. Ekonomik faaliyetler de kendi aralarnda do
ru ve msaade edilenlerle yanl ve zararl olduklar iin yasak
lanm faaliyetler olarak ahlaki bir snflandrmaya tabidir. Al
kol, pornografiyi ve speklasyonu yasaklayan lslam dini, g
nah saylan bu eylerin retimini ve ticaretini de yasaklar. Ya
saklanm faaliyetlerden kazanlan para gayrimeru ve kirli ad
dedilir; dindar bir Mslman, mesleki yaamnda bunlardan
uzak durmaldr. Bu ahlak benimseyen dindar bir giriimci de
mesleki tercihlerine bu anlay uygulamay tercih edebilir.
slam ve sektrel tercihler
Ahap mobilya reticisi olan Bekir Bey MS1AD'n Antal
ya ubesinin 1997 ylndan, yani kuruluundan beri yesidir.
ehir merkezinde bir de oteli vardr. Faaliyet gsterdii sek
tr seerken lslam'n yasaklarna riayet ettiini yle anlatr:
"Birka otel[im] var ehir merkezinde, genelde pazarlamac, i
adamlarna ynelik, yle sosyetik deil bizim yerimiz. Ben al
kole kar bir insanm, onun iin turistik otellere girmedim, be
nim bu otelimde de yok, satmyorum. Zaten gelen adam i iin
geliyor; elenmeye gelen adam sahile gidiyor, o da bizi ilgilen
dirmiyor."
Bekir Bey alkol tketmez ve zel yaamda da alkol tketi
mini ve ticaretini onaylamaz. Antalya'dan kozmopolit ve tu
ristik, dindar bir Mslman iin yaamas zor bir kent olarak
bahseder:
"Antalya gzel yer, ama maneviyat zayf. .. Pek tasvip etmiyo
rum. nsanlarn birbirine saygs yok. Biraz da maneviyatn za
yf olmasna veriyorum bunu. Mesela ikimiz de binada otu
ruyoruz, balkonlarmz kar karya, bakyorsunuz, karda
ki adam st taraf soyunmu, iki iiyor, ben de ailemle otu42

Chapelliere, Isabelle, a.g.e., s. 21.

213

ruyorum. Onun yznden ben balkonda oturamyorum. Ta

mam, onun balkonda oturmasna ben bir ey demiyorum, ama
en azndan adam gibi zerini giyinir, balkonda oturacaksa otu
rur ama benim ailemi rahatsz etmeye hakk yok. Benim ailem
onu seyretmek zorunda deil. Ama insan saygs olur, zeri
ne bir ey giyinir adam gibi oturur ayn kahvesini ier.
kini iiyorsan onu da i ona da bir ey demiyorum ben. Ama
adam gibi otur."

Alkoln reddedilmesi, Bekir Bey'in lslam ahlaknca biimlenen davranlannn bir yansmasdr:
"Arkadalarla kp elenmeyi severiz, evremizde iki olaylan
olmaz, ama otururuz gleriz eleniriz ... Market alveriini ge
nelde ikisiz yerlerden [yaparz] ."

lslam ahlak ona hem kendisinin hem de evresindekile

rin tutum ve davranlann deerlendirmesini salayan bir e
ma sunar.
Bu ahlaki reddedi, faaliyet sektr tercihinde de kendini
gsterir. Bekir Bey turistik otelcilik sektrne girmemesini al
kol reddetmesiyle aklar. Antalya'da yerli ve yabanc turistle
rin alkol talebi gz nne alndnda, alkol sat bu sektrde
rekabet edebilmenin nkoulu olarak ortaya kar. te yandan
Bekir Bey bunu lslami adan ahlaksz bir davran olarak yo
rumlamaktadr. Dini inanna kar gelmekle rekabet gcn
yitirmek arasnda, seimini turistik otelcilik sektrne girme
mekten ve alkol satnn rekabet koullann etkilemedii bir
alan olan, iadamlan iin otelcilik hizmeti vermeye devam et
mekten yana yapar. Bu lslami ahlaki tercih ayn zamanda piya
say da gz nne alan rasyonel bir karardr. Benzer bir lslami
seicilik MSlAD'm temsil stratejilerinde de kendini gsterir.

lslam ahlak ve MSlAD'n sektre! temsiliyeti

Dernein inaat, otomotiv, tekstil, kimyasal ve madeni rn
ler sanayilerinde, matbaaclk ve reklam, biliim teknolojile214

ri, enerji, gda ve hizmet sektrlerinde aktif 3.000'e yakn ye

si bulunuyor. ye seiminde "helal para kazanmak" ne kan
bir kriter iken sektrel temsiliyet konusunda izlenen politikada
da slami bir seicilik gze arpar. Bu seicilik MSlAD'm s
lam dinine sk skya bal olan imajyla daha da glenir. r
nein alkol ticareti yapan bir iadam, batan reddedileceini
dnerek yelik bavurusu bile yapmayacaktr. Bu seicilik,
dernein iverenler alan iindeki temsiliyet iradesine ve bece
risine sektrel snrlamalar getirir ve slami bir iveren rgt
olarak tanmlanmasn hakl klar. Bu zellik katlmclarn ba
z yneticilik kararlarnda da kendini gsterir.
Meslek ahlak olarak slam
slam ahlakyla kapitalist mantn i ie gemesi bir tr mes
lek ahlak yaratmtr. Sabri Bey'in kalite hakknda sarf ettii
szler bunun bir rneini sunar:
"Bir lke sala zararl olduu bilinen bir rn talep etti ben
den. Ben byle bir rn retmem diyorum, iki dolara bile yap
mam, sala uygun bir hammadde deil. Biz yapmyoruz bu
nu. Radyan soba ltalya'da yasakland, Trkiye'de her k ka
kii lyor da niye kimse bu sobaya bir ey yapamyor. Ada
na'da kendi bayim 10.000 tane istedi, yapma imkanm olma

sna ramen yapamam dedim... Yani insann parasn almakla

i bitmiyor. Bizim inancmza gre insann hem parasn hem
de duasn alacaksn. Kaliteli mal olacak, paras da iyi olacak."

Burada ekonomik bir rnn karll ile onun salk zerin

deki etkilerinin yaratt ahlaki sorun arasnda bir gerilim sz
konusudur. retici, ahlaki nedenlerle piyasada talep edilen,
retme becerisine sahip olduu ve ona kar getirecek bir mal
retmeyi reddeder. Bu, ayn zamanda ekonomik ve ahlaki mu
hakeme arasndaki bir atmadr: Ahlaki olarak reddedilen bu
retimin ekonomik anlamda dnlnce yaplmas mantk
l ve karl olurdu. Bununla birlikte, sz konusu gerilim sadece
ksa vadede etkili olabilir nk insan salna zararl olduu
21 5

dnlen mallan retmeme tercihi, marka imaj ve iletmenin

uzun vadeli karlar asndan da rasyonel bir karardr. Bu ter
cih genel anlamda insanlk anlayyla da ilgili slami kayglar
dan te evrensel ahlak ilgilendiren bir meseledir.
te yandan Sabri Bey'in ilham kayna slam dinidir. Ona g
re insan salna zarar verebilecek bir rn sz konusudur ve
slam ahlakna gre bu iten kazanlacak para meru deil, ha
ramdr. Haram para kazanmay reddetmek burada sorumlu a
lma ahlakna iaret eden slami bir seim olarak or.taya kar.
Sabri Bey bu ahlak anlayn babasndan rendiini syler:
"Babam hem ustam hem hocam, retmenim bizi kk ya
tan beri yle altrd: helal nedir, haram nedir, hak nedir hu
kuk nedir, alveri nedir, dzgn ne olmas gerekir. . . Biz
bunlan ocukluumuzdan beri dinlediimiz iin bize bunlar
[sala zararl rnler retmek] uygun gelmiyor. Sobann fi
yatlarm kanrken -ktan ka yaplr soba- babam bana ok
kzard: 'Olum biraz merhametli ol, bak bunu be [lira] yap,
bak bunu alanlar fakir insanlar, Allah bunun bereketini verir,
biraz merhametli ol,' [derdi] . 'Yok,' derdim, 'zaten enflasyon fi
lan,' derdim. 'Enflasyonun batsn,' derdi ok kzard. Ben onun
sylediklerini ok sonra anladm."

Sabri Bey, i yaamnn balangcnda, ticarette slam ahlak

nn uygulanmasn savunan babasna kart olarak arasal bir
rasyonellikten taraftr. karlar ile devler arasndaki bu ztla
ma, kar hedefli arasal rasyonellikle Allah rzasn arayan slam
ahlak arasndaki gerilimden kaynaklanr.
Weber, kiinin iine doduu balamn ve ana baba evindeki
dini atmosferin etkisindeki eitiminin mesleki kaderini ve ter
cihlerini belirlediini syler.43 slam ahlakyla yetitirilmi ve
duygusal adan tccar modeli olarak babasn alan Sabri Bey,
ekonomik rasyonellikle slam ahlak arasnda.ki gerilimleri, bu
iki ahlak anlaynn kesiim noktasnda bulunan, kar getirebi
lecek ara mekanlar bularak aar. Bu ahlak onun gen kuaklara
aktarmak isteyecei iadam ruhunun parasn oluturur. On43 Weber, Max, a.g.e. , 2003, s. 10.

216

lara ahlak ile karlar arasndaki gerilimlerden uzak durmala

rm tler:
"'Babam, 'Oto boyaclarn, oto kaportaclarnn hi byle zen
gin olann grdn m?' derdi. Hakikaten de 72'den beri sa
nayideyim, rnek gstereceim, babam yanltacan ya, yok
ama 'yok' derdim. Peki neden? Bilmiyorum. 'Ben anlataym:
imdi bir kaportac, gn bo dursa ne dnrsn?' der
di. Dndm, 'e kaza olsun derdim'. 'Tabii yle istersin senin
iin oysa kaza beklersin, bu da iyi bir niyet deil,' derdi. 'nsan
larn kaza yapmasn istemen bereketli bir meslek deil,' der
di, 'boyac da yle, bak bu iki meslek bereketsiz meslek,' derdi.
'Peki sen, srf soba yapyorsun. Ka soba yapyorsan onun iki
kat dua alyorsun: Evini styor, yemeini piiriyor, hay unu
yapandan Allah raz olsun demezler mi?' derdi. 'Bu meslein
byle bir bereketi var,' derdi. Hi unutmuyorum, o benim iin
bir dnm noktas oldu. Ayn eyleri ben yeni meslek edine
ceklere sylyorum; paradan ok insan memnun edecek mes
lek se derim."

lslam'a ballk, bir sylem ya da bir ynetim prensibinden

te giriimcinin i hayatna bir meslek ahlak olarak girebilir;
kararlarn ve seimlerin belirleyici etkeni olarak ekonomik ey
lemleri ynlendirebilir. Faydac mantkla dindarln i ie ge
iinde, bireyin lslam ahlakm benimsemesine engel olmayan
ama karlarna da hizmet eden ekonomik zmler bulmak,
lslami burjuvazinin temel giriimcilik stratejisini oluturur.
slam ahlaknn i yaamna girii:
Zorunluluk mu yoksa tercih mi?
te yandan bu vakalar bizi kestirmeden dindarln alma
ahlakna sistematik biimde uyarland sonucuna gtrme
meli. Antalyal gen bir MSlAD yesi, lslam ahlaknn ekono
mik davran biimlerine entegrasyonunun hi de dorudan ve
sistematik olmadnn kant. 2003 ylndan beri Gen MSl
AD yesi olan Ali Bey, Antalya'da gelinlik tasarmcs. zel ya217

amnda olduka dindar bir profil izse de -alkol kullanmaz,

ibadetlerini yerine getirir, oru tutar, oru sonras teravihe ka
tlr- iinde benimsedii anlayn slam ahlakyla uzaktan ya
kndan ilgisi yoktur.
Ali Bey kadn kuafr olarak altktan sonra kk bir
Anadolu kasabasnda bir maaza aarak gelinlik satmaya ba
lar. Ardndan New York ve Milano'da mesleki eitimler alr.
Kendi modellerini yaratmaya ve bunlar kendi markasyla sat
maya balar. Ayn zamanda butik olarak da hizmet veren dikim
atlyesi imdi Antalya'nn en k semtlerinden birinde, kentin
gbeinde yer alr.
Ali Bey rneinde lslam ahlak, tasarlad gelinlik modelle
rine, mterilerine ve maazasnn dzeniyle ilgili tercihlerine
etki edebilirdi. Pekala kapal gelinlikler tasarlayabilir, maaza
sn slami giyim kuam kurallarna gre haremlik-selamlk d
zenleyebilirdi. slam ahlaknn ekonomik faaliyetlerine enteg
rasyonu kazancm da riske atmazd, varlkl bir slami mteri
kitlesine ulaabilir, Trkiye'de ykselite olan slami moda pi
yasasnda nemli bir yer edinebilirdi.
Ancak Ali Bey bu mteri kitlesiyle "ilgilenmediini" sy
lyor. Kendisini daha ziyade avangard bir tasarmc olarak ta
nmlyor ve Antalya'da su altnda gelinlik defilesi yapan ilk ta
sarmc olduunu gururla dile getiriyor. alma ahlak, mes
leki hrslaryla, bir tasarmc olarak arzularyla kazan elde et
me araynn bir bileiminin rndr. Ticarette izledii man
tk bunun bir kantdr: "Ben gelinlik iine girmek istiyordum . . .
Gelinlik her gn satlan bir ey olmad iin ok u noktalara
satacaksnz ki yl gzel tamamlayasnz. Bir milyara gelir, on
milyara satlr. Gelinlik iini yaparsan kiram bir gnde kara
caksn." Yani alakgnlllk, merhamet, azla yetinme gibi de
erler, davranlarna ve hedeflerini dile getiren szck daar
cna etki etmez.

zel yaamnda gzlemlenen dindarlk, ekonomik anlamda

bir slami seicilie dnmemitir. O halde, slam'n ekono

mik davran biimleriyle btnlemesi, giriimcinin tercihine
baldr. Bu, demokratik ve liberal balamda, zorunlu bir uygu218

lama deildir ve. bu adan da dogmatik ve ideolojik bir tutum

olarak nitelendirilemez. Yukardaki rneklerde lslam'la iliki
lenme ve mesleki davran biimlerinin birbirinden farkl oldu
unu grrz. Kuak farkll gibi bireyin istek ve hedefleri de
bunun nedeni olarak ne srlebilir. Dolaysyla lslami burju
vaziyi tmden biimlendiren homojen bir slami i ahlak ol
duunu ileri srmek, sosyolojik adan gereki olmayacaktr.
Aksine, dindarln i ahlakna dnrken biim ve ierik ola
rak kazand eitlilik gzlemlenmeye deerdir.

Mesleki ve ahlaki tercihlerin kesiim noktasmda ie almlar

Genellikle iletme sahibi figr etrafnda rgtlenen KO
Bl'lerin ounda cretli alanlarn ie alnma sreci, ibl
m, karar alma sistemi pek kurumsallamamtr. letme sahi
bi, idari personeline kimi zaman danarak, kimi zaman onla
rn fikirlerini almadan iletme ynetiminin tm ynlerine ka
rar verir ve ardndan ileyii yakndan takip eder. Ayn zaman
da ie almlarla da ilgilenir ve her eyden nce hem mesleki
hem de kiisel anlamda gven duyaca kiileri seer. Onun bu
mdahalesi, benimsedii deerlerin personel seim srecinde
etkili olmasn salar.
Mesleki deerlendirme
verenler personel adaylarnda iin ve sektrn gereksinim
lerine gre birtakm nitelikleri n plana karr. st dzey y
neticilik kademeleri iin niversite mezunlarn tercih ederler.
Ara kademeler iin lise diplomas yeterli grlr. Teknik iler
iin, konuyla ilgili eitimi ya da mesleki deneyimi olanlar ter
cih edilir. Bunun dnda bilgisayar bilgisi artk tm kademeler
iin talep edilen bir zelliktir; kuyumculuk gibi en geleneksel
zanaat ileri iin bile.
Sanayi firmalar sz konusu olduunda, teknik uzmanlk en
nemli kriter haline gelir. Giriimciler bunu gvence altna al
mak iin farkl stratejiler benimserler: Meslek lisesi mezunla219

nn ie alr ya da yetitirmek zere vasfsz elemanlan irket

bnyesinde deerlendirmeyi tercih ederler. Giriimciler sat
la ilgili pozisyonlar iin iletiim becerisine nem verirler: Dz
gn diksiyon ve sunum becerisi talep edilir. Sz konusu kriter
ler, mteri memnuniyetine nem veren tm firmann benim
sedii kriterlerdir ve ie alnacak kiinin seiminde rol oynar.
Mteri memnuniyeti ve znel deerlendirme
Mteri memnuniyeti, gnmz kapitalizminin ruhunun te
mel deerlerinden biri. Giriimciler, benimsedikleri deerlere
gre bu amala farkl stratejiler gelitirirler. KOBl'ler sz ko
nusu olduunda, iverenin deer yarglan ve mteri beklenti
lerine dair znel yorumlan, sunduu rn ve hizmetlere yan
sr. Sakarya'da bir erkek hazr giyim maazasnn sahibi ve y
neticisi olan eref Bey'in kadn alan olup olmad sorusuna
verdii cevap buna bir rnektir:
"Bayan giyimi yapmadmz iin bayan alanmz yok ama
byle bir sre var. Ben alt kat orta vadede bayana tahsis et
mek istiyorum nk drt katn da erkee tahsis edilmesi ok
mantkl yatrm deil. Bir kat bayana tahsis edeceimiz zaman
bayana ok rahat alveri edecei bir ortam salayabileceimi
dnyorum. Yani erkeklerle i ie deil de byle daha rahat
bir ortam. O zaman bayan alan da almay dnyorum."

ncelikle ekonomik mantkla tm maazay erkek giyimi

ne ayrmann iyi bir karar olmadndan yola karak kadn gi
yim sektrne girmeye karar veren eref Bey u anda kadn
personeli olmamasn bu sektre henz girmemesiyle aklar:
Ona gre mteriler hemcinsleri tarafndan hizmet edilmeyi is
temektedir. Elbette, gnmzde pratik sebeplerle maazalar
da kadn ve erkek giyim reyonlan aynlmtr, ama eref Bey'in
kulland dil bu aynna ahlaki bir boyut da' kazandm. Giri
imcinin znel yarglan ve deerleri burada ie almda belirle
yici bir etken halini alr. Bu geirimlilik, slam ahlaknn ilet
meye uyarlanmasna zemin hazrlar.
220

Aranan kiisel zellikler ve

slami adan ahlaki deerlendirme
e alm srelerinde drstlk ve gvenilirlik n plana
kan kiisel zellikler arasnda yer alr. Grtmz iveren
ler bunu gvence altna almak iin iki yol izlemektedir: al
anlarm ya tandklar arasndan seerler ya da toplumsal alar
araclyla daha nceki ivereninden bilgi almak ve ie alaca
kiinin ailesiyle, zellikle de babasyla tanmak isterler.
Mesleki donanm dnda kiisel ahlak da nem verilen ter
cih kriterlerindendir. Bu deerlendirmede iverenin lslam ahla
k nemli rol oynar. Sabri Bey'in ie almlarda izledii yol mes
leki ve normatif sekler kriterlerin nemini gzler nne se
rer. Firmas dnya pazarnda belirli bir yere sahip olduu iin ,
adayn ncelikle uygun bir diplomaya sahip olmasn, yaban
c dil bilmesini ve bilgisayar becerilerinin gelimi olmasn is
ter. Ardndan adayn kiisel ve ailevi yaamyla ilgilenir. Mem
leketini, evli mi bekar m olduunu, ebeveynleriyle iyi ilikiler
iinde olup olmadn renmek ister: "Yeni eleman gelece
i zaman, ismi, nereli, hangi okuldan mezun? Sonra ilk sordu
um evli misin? Annen babanla beraber misin? Grr ms
nz? Bazlar ne alakas var diyor. verenlerin tamamnn yap
mas lazm, hatta Avrupa'da da yapmas lazm. Anne baba du
as peygamber duas gibidir. Bedduas da yledir. Eer o bana
gelen insan anne baba duas almamsa, huzurlu deilse kendi
huzurlu olmad gibi bana da huzur vermez. Kstas olarak hu-:
na ben ok dikkat ederim, ok da faydasn grmmdr. Bu
ekilde almadm insanlarn baka yere gittiinde ok byk
zarar verdiine de ahit olmuumdur. Dua ok nemli benim
inancma gre. iletme iin de ite bunlar nemli. Direk alaka
s var. insanlara fayda evreden, yaknlardan balar, Peygamber
kabul etmiyor ben niye kabul edeyim ki?"
Adayn kiisel anlamda benimsedii ahlak anlaynn de
erlendirilmesi lslam ahlakna gre yaplr ve bu, zel yaam
la meslek yaam arasndaki snrlan ortadan kaldrr. Sabri Bey
ana-baba rzasn Peygamber'in rzasyla edeer grerek, de221

erlendirmede inancm devreye sokmu olur.

"lyi" Mslman,

"hayrl" evlat ve "performansl" bir alan arasnda analoji ku

rar; bunlar birbirine denk grr. te yandan bu ahlaki kayg,
adayn dindarlndan ya da dini ibadetlerini yerine getirip ge
tirmemesinden ok benimsedii deerlere, sosyal yaamna ve
kiisel ahlakna dair bir kaygdr. Bu adan lslami burjuvazinin
ie almlarda btncl bir deerlendirme yaparken slami ahla
ka uygunluun nemli olduunu savunabiliriz. Yine de ban
da gl bir dini ahlak anlayna sahip iverenlerin bulundu
u firmalar etrafnda ina olan ve ie almlarda dindarln ba
at rol oynad lslami bir i piyasasnn olutuunu sylemek
u an iin hakl bir iddia olmaz. Zira giriimciler salt lslami de
erlerin benimsenmesinin tek bana mesleki baary getirme
diini grecek kadar rasyonel davranrlar. Ancak, insan iliki
lerinde olumlu etkisi olduunu dndkleri iin buna nem
verirler; zellikle de alanlarn bir aile ferdi olarak grld
KOBl'ler sz konusu olduunda.
Dolaysyla, adaylarn tabi tutulduu bu ahlaki deerlendir
me sreci, sekler ve mesleki kriterlerin yan sra giriimcinin
kiisel dindarlk anlaynn lslami bir seicilik unsuruna d
nmesine yol aabilir: Mesleki becerileri ve profili uygun olan
ve lslam' hayatna tatbik eden aday tercih edilecektir.44 An
cak KOBl kurumsallap bydke insan kaynaklan depart
man uzmanlaacak ve iverenin benimsedii kiisel deerler
ve ahlak anlay i rgtlenmesinde daha az etkili olmaya ba
layacaktr. Kurumsallama, ie alm kriterlerinin standartlat

nlmasm, i ynetiminin kiisel tercihlerden bamszlamas

n gerektirecektir. Sre iki ynde ilerleyebilir: Modem anlam
da profesyonelleme ya da dnyevi tarzda slamileme. Sz ko
nusu giriimcilerin temelde arasal rasyonellik dorultusunda
hareket ettikleri gz nne alnrsa, lslami seenek daha zayf
grnmektedir.

44 Dindarlm iveren-alan ilikilerine belirleyici bir etki yapun gsteren bir

alma iin bkz. Durak, Yasin, Emein Tevekkl. Konya'da li-lveren lliki
leri ve Dindarlk, stanbul, iletiim, 2011.
222

slam iadamlanna uluslararas sularda pusula oluyor mu?

Giriimciler ithalat ve ihracat faaliyetleriyle ok-kltrl,
ok-mezhepli uluslararas ekonomi topluluuna dahil olurlar.
Peki ama giriimcinin dini inanc, piyasada i yapacaklar or
taklarn seiminde etkili oluyor mu? Bu soruyu iki aamada in
celeyebiliriz: MSlAD'n uluslararas rgtlenmesi ve yeleri
nin uluslararas piyasadaki ortaklklar.
Uluslararas dzlemde MSlAD
Dernek Trkiye'nin rekabet gcn artrmak ve yelere
dnya apnda ticaret imkan salamak iin arasal bir rasyo
nellik benimseyerek, slami adan tarafsz bir ekonomik a
lm politikas benimsemitir. MSlAD 1990'lann balarndan
itibaren yabanc lkelerde temsilcilik amaya balamtr. u
anda Avrupa'da, Asya'da, Ortadou'da, Afrika'da, Amerika'da
ve Uzak Dou'da altm temsilcilikle otuz lkede faaliyetini
srdrmektedir. Temsilcilik alan lke tercihlerinde slami bir
ynelim gze arpmaz.
Ancak bu rgtlenme iinde yer alan iadamlannn tm,
uyruklar ve yaadklar lkelerin hakim dini ne olursa olsun
Mslmanlardan oluur. rnein, Fransa temsilcilii Trk,
Maripli ve slam dinine geenlerden oluur. yleyse, dernein
Trkiye'deki yelere uygulad ahlaki seicilii yabanc lke
lerde slami seicilik biiminde ortaya kar.
Bununla birlikte, slami seicilik uluslararas dzlemde Ms
lman bir ibirlii a olutuma projesi olan Intemational Bu
siness Forum (IBF) rgtlenmesinde de kendini gsterir. Bu,
"ticari ve snai ilikileri gelitirmek amacyla [Trkiye ile] ta
rihsel ve kltrel balan olan lkelerin"45 bir araya geldii bir
oluumdur. IBF 1995 ylnda Pakistan'n Lahor kentinde Ms
lman lkelerce dzenlenen bir kongrede, lslam Konferan
s rgt (tK), lslami Kalknma Bankas (tKB), lslam Tica
ret Odas (tTO) ve MSlAD ortaklnda oluturulmutur. G45 MSIAD Bror, stanbul, 2010, s. 30.

223

nmzde IBF uluslararas bir kongre ve bir ticaret fuar olmak

zere iki nemli etkinlik kapsamnda yaplmaktadr. Dzenle
nen konferanslarda lK yesi elli yedi Mslman lkenin dev
let bakanlar, st dzey yneticileri, siyasetileri ve iadamlar
bir araya gelir. IBF her yl baka bir ye lkenin bakentinde ve
iki ylda bir lstanbul'da toplanr. Toplant Trkiye'de yapld
nda MSlAD bakanlnda gerekleir ve baka bir bakent
te dzenlendiinde ise demek byk bir resmi heyetle toplan
tya katlr.
IBF, MSAD'n uluslararas ekonomi alannda otganizasyo
nunu yrtt tek yaplanmadr. Bu, ulus-an bir slami r
gtlenmedir nk forumu dzenleyen yaplar lslam kimli
i zerine ve mutlaka Mslman bir lkede ve tamam Msl
manlardan oluan bir katlmc kitlesi iin dzenlenir. Msl
manlar topluluunu ekonomik adan glendirmek amacyla
oluturulan bu yap ulus-an lslami kimliin somutlamasnn
bir rneidir; nk birletirici tek aidiyet olarak lslam'a bal
lk, ulusal aidiyetleri ortadan kaldrmaktadr.
MSlAD'n genileme ve uluslararas dzlemde ibirlii po
litikasyla sahneye koyduu slami seicilik, slami bir iveren
rgt olarak tanmlanmasn salar. Bununla birlikte bu tr
den bir slami seicilik, katlmclarn uluslararas ticaret stra
tejilerinde belirleyici bir etkiye sahip deildir.

Ekonomik ortaklk, slami iliki midir?

Giriimciler asndan dini yatknlklarn i ortaklar terci
hinde belirleyici olmadn grrz. ortaklklar kapitalist
bir mantkla ve irketlerin kapasitesine, iverenin karlarna
ve piyasann durumuna gre yaplr. Dini farkllklar ticari ili
kiler zerinde olumsuz etki etmezken slami yaknlklar sade
ce ekonomik karlar uygun olduunda kiisel yaknlk ve g
ven ilikisinin tesisini salayan bir etken olarak devreye girer.
slami kimlik, giriimcilerin zellikle Mslman lke pazar
larna ynelmesine neden olmaz. Ticaret din-d ama ahlaki
bir toplumsal ilikilenme biimi olarak ina edilir. Giriimci224

ler manevi dnyalar dorultusunda i yapacaklar kiilerde bir

meslek ahlak ararlar. Bu ahlak birbirine sayg, drstlk, be
raber i yaplacak piyasann ekonomik normlarnn, kurallar
nn ve ibirlii ilkelerinin benimsenmesi olarak tanmlarlar. Gi
riimciler, ister dini, ister ruhani, isterse yasal zorunluluk ol
sun bu ahlakn kaynayla ilgilenmiyorlar; onun uygulanyla
ilgilenir ve yatrm yapacaklar lkelerle i ortaklarn bu ahlaka
sahip olduklarm dndkleri kiiler arasndan semeye zen
gsterirler. Dzgn ileyen bir ekonomik yapya ek olarak sz
konusu ahlak anlay da uluslararas piyasalara gven duyul
masn salayan nemli etkenlerden biridir.
Aynca lslam'la ilikilenme biimi, Trkiye'den i ortakl
tercihinde de belirleyici bir etken olarak karmza kmaz. r
nein Sakarya'da stor reticisi olan ve 2000 ylndan beri M
SlAD yesi Selim Bey Trkiye'nin en byk bira markas olan
Efes Pilsen'in bir kampanyas iin emsiye retmitir. Bu asln
da faaliyet sektrn, alkol yasaklayan lslam ahlak uyarnca
belirleyen ve alkol kullanan mteriyle ilgilenmediini syle
yen Bekir Bey'in durumuyla elimektedir. Selim Bey de alkol
tketmez. Ancak alkoll rn imal eden bir mterisi olmas
n, ahlaki adan uygunsuz addetmez ve bu iten kazand pa
rann da haram olduunu dnmez. Bu ayrma, lslam ahlak
nn ticaret hayatnda dogmatik ya da dorudan bir lslami sei
cilie neden olmadm gsterir. Ticaret hayatnda lslami sei
cilie ne zaman ve ne lde bavuracana karar veren bizzat
giriimcinin kendisidir.
Modern ekonomiye dahil olmak ve uluslararas pazarlara
almak, kazan salamak iin giriilen kar ortaklklarn g
lendirirken, dini ve mezhepsel ilkelerin bu ilikilerdeki etkisi
nin zayflamasna yol aar. 1 997 ylndan beri lstanbul'da s
nai stma sektrnde faaliyet gsteren ve ngiltere, talya ve
ABD'ye ihracat yapan bir irketin sahibi ve mhendis olan M
SlAD bakan yardmcsnn 2007 ylnda dile getirdii gibi, her
iadammn amac para kazanmaktr: "Neticede ne fark var ki?
Onlar da insan biz de insanz, neticede herkes bir ekilde para
kazanmaya alyor."
225

Kazan odakl ekonomik faaliyetlerin ahlaki kodlarla ak

lanmamasna dayanan kapitalist zihniyetin evrensellii, dini,
kltrel, etnik her tr kimlii aarken ilham kayna ne olur
sa olsun bir ticaret ahlak aranyor. Grne gre kazan
aray iadamlanm birletirirken i ahlak ise ticareti "cila
lyor" .

"Ticaret erbab Yahudiler . . .

"

MSlAD'l giriimcilerin Yahudi iadamlarmn 'ticaret kl

trn zellikle vdn syleyebiliriz. Yahudi iadamlary
la alanlar "ticaret erbab" olarak grdkleri "Yahudiler"le a
ltklarn ve bundan bir ak grllk olarak gurur duyduk
larm da zellikle belirttiler.
Sakarya'da ray ve vagon retimi sektrnde nemli bir sana
yici, Yahudi olduunu belirttii mterilerle ticaretinden y
le bahseder:
"Ben MSlAD yesiyim ama benim alveri yapum stanbul
firmalannn birou Yahudi'dir. MSlAD' mstakil iadamla
n

mantyla yarglarsanz, o taraftan bakarsanz hibir ekil

de bizde din, dil, kii, mezhep aynn yok. Ben ok ak [sy

lyorum] Yahudilerle alyorum, bunu effaf olarak sylyo
rum ve ticarette de hibir skntm olmayan kiiler. Yani bizim
defterimizde kitabmzda kapmz herkese ak. Ak ak da
sylyorum, alveri yapum firmalann yzde yetmii Yahu
di ve ben bundan gurur duyuyorum. Neden? Ticaret yapma
y rendim Yahudilerin elinden. nk Yahudiler bana gzel
ticaret yapmay rettiler. Akas sylyorum nk i saa
ti almay, gezme saati gezmeyi iyi bilen insanlar. Biz Trki
ye'de bunu henz baaramadk."

Bu sanayici, mesleki ortaklk tercihlerinde slami seicilik

gstermemenin tesinde iyi i ahlakm Yahudi dininin zellii
olarak, Yahudilere zg bir zihniyet olarak yceltir, hatta Ms
lmanlarn alma tarzndan stn kabul eder.
Gerekten de giriimciler, karsndaki kiide ncelikle i ah226

lakna ve profesyonellie nem verir. Yahudilere zg bir tr

i ahlaknn idealletirilmesi, iadamlarnn alma tarzlar
nn kltrel nedenlerle mezheplemesi olgusunu gzler n
ne serer. Benzer biimde, Ermeni bir iadamnda tank olunan
eknomik rasyonellik, ciddiyet, disiplin gibi mesleki nitelikler
de genel bir kural gibi tm Ermenilere uyarlanr. Sakaryal bir
mutfak mobilyas reticisi bunu yle dile getirir: "Bunu Yahu
di ve Ermeniler bizden daha iyi baaryorlar. Onlarn prensip
leri daha gzel, bizim insanmz da yava yava ticaret yapma
sn reniyor."
Elbette burada arpc olan ulusal ekonomik topluluun dini
gruplar nezdinde blnerek ve zc niteliklerle kiisel dene
yimden kaynaklanan gzlemlerin o dine ait herkese atfedilerek
anlamlandrlmasdr. Kendini lsla.m dinine ballyla dierle
rinden ayran bir topluluun iinde, dier dinlere mensup mes
lektalarnn mesleki anlamda daha baarl bir kltr ve zih
niyet sahibi olduunu sylemesi de olduka ilgi ekici bir du
rum. . . Buradan da lslam dinine balln bu iadam grubun
da "iyi" bir iadam olmak iin yeterli grlmediini, ticari ili
ki kurarken dinden ziyade alma ahlaknn deerli bulundu
unu gzlemliyoruz. Bununla birlikte, ticari ilikiler kurarken
ynlendirici grnmeyen lslami duyarllklarn, irket hayat
nn sahneye konuluunda belirleyici bir etken olduunun orta
ya ktn fark edeceiz.

zel hayatla mesleki hayatn i ie gei yeri olarak irket

Uzamsal ve mekansal bir rgtlenme olarak iyeri, giriimci
lerin alma zihniyetinin ortaya i ahlaknn uygulamaya kon
duu alanlardr. Dolaysyla, bu mekanlarn incelenmesi, s
lami burjuvazinin i anlaynn gzlemlenmesinin bir paras
n oluturur. irket, zel ve mesleki alan arasnda gzenekli bir
mekan oluturur. Aile yaam ve lslam'a ballk, bu alana m
dahil olan zel yaam temsilleridir.

227

 ve aile
le adanan zamanla bo zaman, giriimcinin hayatnn za
mansal46 iki yzn oluturur. KOBl'ler sz konusu olduun
da bu ikisinin snrlarnn tamamen silikletiini gzlemliyo
ruz. Grtmz giriimciler, bayram ve tatiller haricinde
haftada alt gn altklarm sylyorlar. Sabah 09:30 civar
mesai balar ve akam yediye, sekize kadar allr. Ancak ir
ketin ak olduu saatler dnda da ulalabilir olmalar gerekir
nk KOBl iverenle zdelemitir; zellikle de kk ehir
lerde. Mterilerin ya da ortaklarn gvenebilecei tek kii, i
verendir. irketle ilgili tm kararlarda son sz iverene ait ol
duu iin onunla irtibat kurmak ve dier yetkililerle muhatap
olmadan dorudan onunla grmek isterler.
Mesleki faaliyetlere ve dinlenmeye ayrlan zaman dilimleri
kesin olarak belirlenememektedir. lte olmadklarnda bile ye
ni ticaret sahalar bulmaya altklarm sylerler: "Hep i d
nyoruz. Seyahate bile gittiinizde hep i, i, i." Dolaysyla
aslnda irketin zel hayatlaryla bu kadar i ie gemi olma
sndan ikayet ettikleri de sylenebilir.
verenler asndan asl nemli nokta, zel hayatlarnn
mesleki hayatlarna karmasdr; nk ou aile irketi sahi
bidir. Aile fertlerinin irkette grev almasndan tr zel, ai
levi ilikiler iyerine tanm olur. Aile alanndaki iblm
nn iyerinde de aynen geerli olduu durumlar bile yaanr:
ounlukla iverenin ev hanm olan einin, kocas iin ve ba
zen de kk iletmelerde tm alanlar iin len iyerine
yemek getirdiini grmek mmkndr. Bylelikle, maliyetleri
drmeye katk sunduu iin ailenin ekonomik bir etken ha
line geldiini grrz. Bunun dnda, iverenin, alanlarn
dan birinin eini irket mutfanda ya da temizlik ileri iin is
tihdam ettii de grlr. Ayrca okuldan sonra ocuklarn i46 Cezayirli giriimcilerde irket zamansall iin baknz: Madoui, Mohamed,

"Temps de travail, temps de priere: les entrepreneurs algeriens face a l'irrup

tion du sacre dans l'entreprise", Lien social et politique, 2005, No. 54, s. 1051 14; Madoui, Mohamed, "Temps et usage du temps par les entrepreneurs al
geriens" , Temporalitts, 2. smestre, 2005, No. 3, s. 108-120.

228

yerine gelmesi ya da cumartesi gnn ve okul tatillerini ba

balarnn yannda irkette geirmesi de ska rastlanan bir du
rumdur. verenin einin ev dnda ileri varsa ocuklarm i
yerine brakt da gzlemlenir. irket bylelikle evin bir uzan
ts olarak alglanr.
te yandan youn alma dnemlerinde geni aile fertle
ri iverene yardma gelir. Aile, piyasann gerekliliklerine uyum
salayarak ekonomik iletmenin ekirdei olmaya devam eder
ve aile yaam piyasa yapsna entegre olur. letmenin bu ge
irgen yaps, giriimcinin zel hayatna ait olan dinle ilikisin
de de grlebilir.
verenin yaamnn rgtlenii: Entegre slam
slami seicilikler giriimcinin gndelik hayatnda adan
gzlemlenebilir: zaman ynetimi, iyerinin mekansal yaplan
mas, alanlarn giyim kuam alkanlklar.

ibadet saatlerine sayg

Grmelerimizin dzenlenii ve gerekletirilii, dini iba
detlere ayrlan zamanla ilgili olarak slami bir zamansalln var
olduunu grmemizi salad. almay kiinin selametine hiz
met eden bir pratik olarak gren Protestan ahlakna gre, dini
zamansallk mesleki zamansallkla st ste binebilir.47 Ancak
dindar Mslman giriimcilere gre, almak kendinde bir de
ere sahiptir ve dini bir anlam tamaz. Esas olan i hayatnda,
dier alanlarda olduu gibi, slam'n yasaklarna dikkat edip
evrensel nitelikteki insani deerlere sayg gstermektir. Ahlaki
adan "iyi" tccarla "kt" tccar ayracak olan budur, yok
sa

kazanlan zenginlik deil. almay, dini pratik/ibadet an

lamnda kiinin Tanr'ya kar deil kendine, topluma ve vata

na kar yklendii bir sorumluluk olarak kutsal kabul ederler.
47

Madoui, Mohamed, "Temps de travail, temps de priere: !es entrepreneurs al

geriens face a l'irruption du sacre dans l'entreprise", Lien social et politique,
2005, No. 54, s. 105-114.

229

slami zamansallk ile mesleki zamansallk, ayn ayn dene

yimlense de gndelik yaamda namaz klmak, abdest almak,
tespih ekmek ve Ramazan'da oru tutmak gibi ibadetler arac
lyla i ie geer. Gnlk be namaz vaktinden ikisi, le ve
ikindi namazlar alma saatlerine denk gelir.
MSlAD bnyesinde dini pratikler dindarlk anlaynda ba
at yer tutmaz; yani "iyi" bir giriimci olmann nkoulu, iba
det etmek deildir. te yandan sz konusu pratikler dindar bir
giriimcinin topluluk iindeki gndelik rutinini ve zamann
kullanmn belirleyen nemli unsurlar arasnda yer alr. r
nein yaptmz grmelerin randevularn alrken genelde
namaz ncesi ya da sonras eklinde bir planlama yapld. Cu
ma namaz ise ounlukla gzlemlediimiz ibadetler arasnda
yer alyordu. Grmelerimizin namaz saati geldii iin kesil
dii de oldu.
Ancak giriimcinin slami zamansalla uymasnn irket
bnyesinde tmsel biimde kendini dayatmadn gzlemle
dik. Ramazan aynda oru tutmayanlar iin len yemei ka
rldna da tank olduk.
badet, giriimcinin lslam dinine ballnn zamansal bir
grnm olarak belirdii gibi dini vecibelerin yerine getiril
mesi de yeni slami burjuvazinin iyerlerinin mekansal dzen
lenmesi ve dekorasyonunda kendini gsterir.

lyerlerinde lslami grnrlkler

irket bnyesinde lslam'n grnrlk kazand mekanla
rn banda namaz odalar, abdest alanlan gelir. Orta ve byk
lekli iletmelerde genelde ibadet iin ayrlan zel bir mekan
bulunur. Bu oda kimi zaman dardan gelen ziyaretilerin de
grebilecei ve tm alanlarn kullanabilecei ekilde dzen
lenmitir. Kk iletmelerde bu namaz odas, kk bir ala
nn, koridorun ya da kapal bir balkonun halyla kaplanmasy
la ve birka seccade serilmesiyle oluturulur. MSlAD ubele
rinde de mutlaka bir mescit bulunur.
slami burjuvazinin irketlerinde slami semboller tayan
230

eyalar da bulmak mmkn. rnein Arap harfleriyle ilenmi

hat yazlan, Kuran'dan ayetler, Mekke fotoraflan, (Mevlana
gibi) kutsal ahsiyetlerin ya da mekanlarn resimleri, Osmanl
padiahlarnn portreleri48 ya da dini kiiliklere gnderme ya
pan nesneler gibi. Kayseri'de inaat sektrnde faaliyet yrten
gen bir iadammn brosundaki duvarm ssleyen Fethullah
Glen'in konumas, bunun bir rnei saylabilir.
lslam'a gnderme yapan nesneler arasnda ikinci sray ki
taplar alr. letme sahiplerinin brolarnda Kuran ve zel ya da
mesleki yaamla ilgili slami nitelikte kitaplar gze arpar (Ka
dn ve Aile Yaamnda Din, lslam Dini ve Medeniyeti Ansiklopedi
si, Dinleraras Diyalog Nedir?, Kuran'a Gre l Ynetimi).
nc grupta, yneticileri ya da faaliyetleri lslami eilimle
riyle tannan baz kurumlarn promosyon olarak datt eya
lar yer alr. Bunlar arasnda Albaraka Trk gibi lslami bir ban
kalarn, lHH nsani Yardm Vakf gibi slami yardm dernekle
rinin bastrd takvimler, Kuveyt Trk logolu kalemler, Trk
Finans'n saatleri, Beendik maazalanmn datt Arapa hat
resimleri gze arpar. Bu nesneler hem slami dekorasyon zev
kini hem de giriimcinin dahil olduu lslami alan gzler n
ne serer.
slami unsurlar nasl sz konusu giriimcilerin alma zih
niyetlerinin ve toplumsal yaamlarnn tek baskn unsuru de
ilse, iyerlerinin de dzenlenmesindeki tek unsur deildir. Bu
mekanlarda giriimcinin kltrel ynelimleri hakknda bilgi
veren baka nesneler de bulunur. Bunlar, giriimcinin yeliini
ya da hayrseverliini tescilleyen demek plaketleri, arapa ya
zl afilerin yannda Mustafa Kemal Atatrk portreleri olabilir.
adamlannn alma mekanlarm dolduran dier unsur ola
rak son teknoloji rn ve lks mobilyalardan da bahsetmek
gerek. Grtmz giriimcilerin brolanmn neredeyse ta
mamnda bilgisayarl sistemler ve klima sistemleri bulunuyor48 Osmanl padiahlannn portreleri lslamt bir simgeselliin grnmleri olarak
alglanr nk Osmanl padiahlan ayn zamanda halifedir ve lslamt gruplar
Osmanl imparatorluu dnemini, lslam medeniyetinin ve Trk toplumunun
anl gemii olarak yceltirler ve Cumhuriyet tarihini ven laik sekinlerle
kartlk iinde Osmanl dnemini kinlik esi olarak sahiplenirler.

231

du. ounun odasnda plazma televizyonlar mevcuttu ve her

an dnyadan haberdar olma isteklerini gsteren NTV ya da
CNN Trk gibi haber kanallar akt. Sonu olarak, alma
mekanlar yeni burjuvazinin i ahlakn yanstr ekilde ziyaret
ilerde profesyonel, modem, toplumun iinde ve slam'a bal
bir iletme grnm izecek tarzda dzenlenmitir.

lslam seiciliin kadn grnmleri

ncelediimiz KOBl'lerde alanlarn ounluunu erkekler
oluturuyordu. Az saydaki kadn alan, ounlukla idari g
revlerde ya da hizmetli olarak alyor ve retim ya da yne
tim kademelerindeki grevleri sadece iverenin asistan ya da
sekreteri pozisyonunda kalyordu. Mutfak ya da yemekhane
de alyor ve aynca irket giriinde misafirleri karlama iini
de yrtyorlard.
Dine bakn ve dini yaayn piyasada farkllamalara yol
at gnmz Trkiye'sinde bartl alanlarn varl i
letmede slami tarzda bir seiciliin gstergesi olarak kabul
edilebilir. Ancak incelenen ou iletmede ve ayn iletme bn
yesinde bartl olduu kadar rtnmeyen kadnlar da mev
cuttu. Bununla birlikte idari st kademelerdeki az saydaki ka
dn genellikle bartl deilken temizlik ve mutfak ileri gibi
hizmetlerle ilgilenenlerin ou bartlyd. yerinde, ivere
nin elerinin varl da, ounlukla bartl olduklar iin, s
lami grnrl pekitiriyordu.
Kadnlarn varl ye iletmelerde olduu gibi MSAD'n
rgtlenmesinde de slam'n grnrlnn emarelerini ta
r. ncelikle saha aratrmamza giren ye ikadn olmad
n sylemeliyiz. Demek kurucularndan birinin u an irketi
devralm kz dernein erkek egemen yapsnn "Trkiye top
lumunun genel durumunu yansttn" sylemitir. Aslnda
Trkiye'de i dnyas, zellikle de Anadolu'nun muhafazakar
kesimlerinde zel sektrn st kademeleri tmyle erkek ege
menliindeyken, burjuvazi rgtlenmesi olarak MSlAD'n i
kadnlarn cesaretlendirme ynnde oynayacak nc bir rol
232

olmaldr, hem de gen kadnlar kua gnmzde aile ileri

ni devralmaya balamken.
u an iin demekte kadnlarn varl ube sekreterlik pozis
yonu ve genlik kurullarnda yelikle snrldr. Ama burada
bile ciddi bir aznlk durumundadrlar: 2010 ylnda otuz ube
nin sadece nn ube sekreteri kadnd. Gen MSlAD bn
yesinde ise kadn ye says daha fazladr. niversite renci
leri ya da aile irketinde ie yeni balam olan bu gen kadn
lar, yelerin kzlardr. Grtmz giriimcilerin eleri ge
nellikle ev hanmdr ama kzlan yksek renim grmektedir.
Kzlarnn eitime devam etmelerini ve iyi meslekler edinmele
rini arzu ederler. Kendilerine uygun bir sosyal evre olarak gr
dkleri MSlAD'a katlmak konusunda onlar tevik ederler.
Dernein slami kimliiyle alglanmas, muhafazakar ve din
dar kesimlerden gelen gen kzlan aile alanndan kp sosyal
hayata karmalar konusunda cesaretlendiren bir unsur olarak
ortaya kar.
Gen kadnlarn bu alandaki varl onlarn i dnyasnda ve
kamusal alanda daha etkin olma isteklerini de gzler nne se
rer. slami giyim tarzna sadk kalan bu gen kadnlarn znel
likleri, modaya uygun markal bluzlar ve canl renklere sahip
fularlarda kendini gsterir. Faaliyetlerine ve gnlk ruh du
rumlarna gre farkl giyim kuam tarzlar yaratrken iinde
bulunduklar sosyal evrenin kabul edilen normlarna uymaya
da zen gsterirler. stanbul'daki GM yesi gen kadnlar ge
nellikle renkli bartleri takarken muhafazakar illerde kadn
larn giyim tercihlerinde koyu renkler hakimdir, genellikle ko
yu renk pardes ve earp kullanrlar. te yandan MSlAD top
lantlar iin koyu renk bir manto ve earptan oluan klasik bir
bartl giysi tercih edilir. Genlik komitesinin toplant ve et
kinliklerinde ise genelde daha znel tarzlarn ortaya koyarlar,
kot pantolon ve bluzlaryla uyumlu renkli earplar kullanrlar.
Bu slami giyim kuamdaki eitlilikle beraber, gen bir GM
yesinin, dernee yeni katlan bir gen kz hakkndaki szleri,
MSlAD bnyesinde kadnlarn giyim kuamlarndaki snrlan
gstermek asndan iyi bir rnek sunar. Yeni ye olan bir gen

233

kz, stanbul'da dzenlenen bir Genel stiare Toplanus'mn ar

dndan, kendisi gibi birok genle birlikte dernein dzenledi
i bir tekne gezisine kaulr. "Pembe renkli, dekoltesi ak bir
bluz" giyen gen kadn "dierleri arasnda hemen fark ediliyor
du. stelik, sigara iiyordu" . Ertesi gn GM'de herkes kyafe
tinin uygunuzluu ve slami muhafazakar kltre ters tutu
mu dolaysyla bu gen kadndan bahseder. Bu, onun dernein
herhangi bir etkinliine ilk ve son katl olur... Bu gen kadn
yenin kendini ekme durumu, bu topluluk iinde kadn ola
'
rak var olmann bedensel pratiklerle ilgili koullan olduunu
gsteriyor. slami burjuvazinin erkek egemen iadamlan gru
buna kadn olarak katlmn normu barts takmak ve kura
l da -eer rtl deilse- her trl gsteriten uzak durmak
tr. Bu norm ve kurallar, erkeklere uygulanmken, slami bur
juvazi iinde kadmlann olu ve davran biimlerindeki eitli
lii smrlandnc, dlayc ve dntrc slami grnrl
gruba seilmede bir kstas olarak koyuyor ve slami burjuvazi
nin slami sekinciliini sergiliyor.
Son olarak, dindarln irket yaamnn bir dier alam olan
finansal ynetime etkisini incelemek anlaml olacaktr.

Finansal alanda lslami seicilikler

letmenin finansman, KOB patronu iin nemli bir sorun
dur. KOB sahipleri, iletmelerinin ekonomik yaps ve zayfl
nedeniyle bor, banka kredisi, zel yatnmclann salad kre
diler gibi yabanc finansman kaynaklanna49 ve kurumsal fonla
ra50 ulama konusunda byk irketlere kyasla daha ok zor
lanrlar. Makro dzeyde mevzuat ve ekonomik dzenlemelerde
49 OECD, Lefinancement des PME et des rntrepreneurs, Synthtses, ubat 2007, s. 1.
50 Kedici, Gizem, Financing Problems of Small Firms: Evidmce from Turkey, Dis
sertation of Master of Science in Economics, The University of Birmingham,
Eyll 2003, s. 9. DlE'nin 1991 yl aratrmalarna gre KOBl'lerin %77,S'i
yksek masraflar dolaysyla krediyi fnansal ara olarak kullanmaktan kan
maktadr. G. Kedici'nin 2003 ylnda yapt almas, bu durumun devam et
tiini gzler nne serer: Grmecilerin %65'i yksek masraflar dolaysyla
banka kredisine bavurmadm belirtmitir. Kedici, Gizem, a.g.e., s. 30, 33.

234

KOBl'lerle byk irketler arasnda ayrmlarn olmay vergi

lendirme sisteminin ileyiindeki eksikler KOBl'lerde finansal
kstlamalar yaratr. Benzer biimde, bankaclk kredileri siste
minde uygulanan yksek faiz oranlan KOBl'lerin ihtiyalarna
uygun deildir.
KOBl'lerde ynetimin ahs odakl olmas, bankalarn gzn
de iletmenin istikrarm ve gvenilirliini riske att gibi ya
banc finans kaynaklarna eriimi de zorlatran bir dier un
surdur. Zanaat temelli, ekonomik sermaye asndan zayf, kar
llk oram bakmndan deiken olularnn yam sra teminat
mektubu almakta yaadklar zorluklar, bu iletmelerin banka
dan kredi alrken nlerindeki en byk engelleri oluturur. De
iken bir finansal ortamda, z sermaye ve kaynaklar gveni
lecek temel deer olarak ortaya kar. Grtmz giriim
cilerin ou, KOBl'lerini z sermayeleriyle kurduklarn belirt
mitir. 51 Aile fertleri ve arkada evresi de ya bor vererek ya
da ortak olarak firmann kuruluuna destek olmutur. Ama za
manla giriimciler aynca kredi, leasing ya da borlanma yolu
na da giderler. Finansman stratejileri ekonomik koullara ve i
letmenin byme hedeflerine gre belirlenir. Bu anlamda bir
ok stratejiye bavurulur ve kapitalist rasyonellik, slami finans
kaynaklarna bavurma yntemi dahil olmak zere, bu strateji
lerde belirleyici rol oynar.

Finansman stratejHeri
Giriimcilerin ounun irketlerini kendi z sermayeleriyle
kurmu olduklarm belirttik ama kaynak yokluundan tr
d finans kaynaklarna bavuranlar da vardr. letme sahiple
ri irketin kurulmas ve ynetiminde z sermayeyle hareket et
meyi, riskleri azaltmak, iletmenin devamlln salamak, kri51

Bu aratrma verilerini dorulayan baka almalar da vardr. Devlet istatis

tik Enstits'nn (DlE) 1991 ylndaki bir almasna gre Trkiye'deki KO
Bl'lerin %64,43' giriimcilerin z sermayeleriyle kurulmutur. G. Kedici'nin
2003 ylnda Ankara'daki 39 KOBl zerine yapt aratrmasnda ise bunla
rn %76,9'unun kendi z sermayeleriyle kurulduu ve alt, %23'nn ise
banka kredisine bavurduu ortaya konmutur. Kedici, Gizem, a.g.e., s. 22

235

zin etkilerinden korunmak, maa ve vergilerle ilgili demeler

dengesini salamak asndan gvenli bir yol olarak grrler.
Bu strateji, kann korunmasnda nemli bir etken iken iletme
nin gvenilir bir imaj yaratmak ve iverenin sorumluluklarn
gvence altna almak asndan da belirleyicidir. slami burju
vazinin KOB patronlarna gre, z sermayeyle almak snrl
risk almaya izin verdii iin meru olmayan yollardan para ka
zanma gerekliliini ortadan kaldrarak ticarette "alakgnll
l" tleyen lslam ahlak anlayyla da rtr. .
Bu temkinli giriimciler, kredi ve borlanma konularna da
temelden kukuyla yaklarlar zaten. Bu kuku, bor verenin
"kredi kullandrma" faizi (riba) talep etmesinden ileri gelir.52
te yandan giriimciler genelde bu kukuyu slami terimlerle
deil daha ziyade kredi faizinin yaratabilecei zorluklarla ilinti
li biimde ifade ederler. Kredi, sz konusu giriimcilerin tercih
etmedii bir finans kaynadr; nk anlan "daimi bir borcun
altna sokacaktr" . Kredi demelerinde tabi olacaklar zorunlu
luklar onlarn zgr karar verme ve esnek hareket etme istek
leriyle rtmez.
Bununla birlikte geleneksel finans hizmetlerine ve rnle
rine bavurmak, yine piyasa koullarna ve byme stratejile
rine bal bir seenek olarak deerlendirilir. Genellikle, belir
li bir istikrar ve bymeyi yakalayanlar bu finans kaynaklar
na bavurmay tercih eder. Sermaye yeterli deilse mesleki ih
tiya kredilerine53 ve ekipman kredilerine54 iletmenin kurulu
unda bavurulur.
Elbette deiken uluslararas piyasada da finansal stratejiler
deiiyor ve iadamlannm MSlAD" finans stratejilerinde bir
Avrupallama gze arpyor. Anadolu meneli KOBl'ler Avru
pa lkelerinin zellikle Avrupa Yatrm Bankas bata olmak
zere eitli kurumlarna ve Avrupa Birlii fonlarna gitgide da52 Chapelliere, Isabelle, a.g.e., s. 81.
53 Kamu finans kurumlan ya da bankalar tarafndan irket kunnak amacyla ki
ilere verilen orta ya da uzun vadeli krediler.
54 Bir kredi kuruluu tarafndan bir iletmeye, makine ve tehizat almas iin ve
rilen orta ya da uzun vadeli kredi.

236

ha fazla bavurur hale geldiler.55 Avrupa fonlar konusunda uz

manlam bir danmanlk firmasnn sahibi, 2006 ylnda on
Orta Anadolu kentinde faaliyet gsteren birok KOBl'ye, be
lediyelere ve sivil toplum kurulularna toplam 90 milyon avro
luk fon aktarldn belirtiyor. Kendisi de MSlAD yesi olan
bu danmanlk irketi sahibi, zellikle Konya'daki MSIAD
yesi iletmelerin yatnn ve teknolojik modernleme projeleri
in danmanlk yapmakta. 400 kadar mterisinin ounluu
MSlAD yesi ve 2006 ylnda AB'ye yapt on yedi finansman
projesinin on altsn kazanm.
Giriimcilerin kulland yabanc finansman kaynaklarnn
artmas ve gitgide Avrupallamas dnda lslami burjuvazi
nin stratejilerinde lslami finansn yerine bakmann vakti geldi.

slami finans, gelenekse/ bir strateji mi?

lslam dininde faizin batan reddediliyor olmasnn dindar
Mslmanlarn geleneksel finans kaynaklarna kar kmas
na ve "doal" olarak slami finansa ynelmelerine neden oldu
u iddia edilir. Oysa giriimcilerin parasal uygulamalarna ya
kndan baktmzda, pek ok farkl finans zmnn kulla
nldn grrz ve bu da muhafazakar orta snflarn lslami fi
nans ile ideolojik bir iliki iinde olduu varsaymm yeniden
gzden geirmemize neden olur.

Faizsiz bankaalk yoluyla. kazanmak

Beir Bey'in durumu finans kaynaklarnn eitliliini gster
mesi ve finans kayna seiminde slami bankalar tercih etme
sindeki arasal rasyonellii ve esneklii gzler nne sermesi
asndan aydnlatc bir rnektir. Beir Bey Antalya'da toptan
krtasiyecilik yapmaktadr. Yresindeki otellere ve zel irket55 Avrupa Yatrm Bankas 1965 ylndan beri Trkiye'de ekonomik kalknma
projelerini desteklemektedir. Trkiye ekonomisine aktarlan kredilerin %32'si
uzun vadeli bor biiminde KOBl'lere tahsis edilmitir. European Invest
ment Bank in Turkey, eriim: http://www.eib.org1attachments/country/tur
key_2009_en.pdf, s. 3.

237

lere bro sarf ve biliim malzemeleri satar. Aynca ihalelere ka

tlr ve okullar, askeriye, niversite ve hastaneler gibi kamu te
ebbslerinin tedariini de salamaktadr. reticilerle mteri
ler arasnda sunduu araclk hizmetleri elikili bir durum ya
ratr: Mterilerinden para almadan nce reticiye maln cre
tini demek zorundadr. 2001 krizinden beri ykselen depola
ma maliyetleri yznden deme dengelerinde ciddi sknt ya
amaktadr. Banka kredileri bu alma tarzna uygun deildir.
Birok farkl bankayla altktan sonra, hedefini ounlukla
bankaclk sisteminden dlanan kk reticileri ve tccarlar,
"lkenin refah ve toplumsal adaleti iin ibirlii" yaratma kay
gsyla desteklemek56 olarak aklayan slami finans kurumla
rndan biri olan Albaraka Trk ile almaya balar:
"Su anda hi kredimiz yok. Bu kadar aktif olmamzn sebe
bi, 2003'te Trkiye l Bankas'yla alyordum o zaman. Son
ra Dbank'la aluk, imdi Fortis oldu ya. eklerle alyor
duk, zaten borcumuz vard. urada Albaraka vard aa ta
rafta. Mdr vard, bizden alveri yapyorlard, derken, bi
zimle aln dediler. Onlarn bir taksitli sistemi var, mal al
yor, 3, 5, 10 taksitle sana sauyor. O ara ok iyiydi, biz onlar
la ok iyi i yapuk. Ama ben 2002'den beri ok az stokla al
tm iin srekli nakitteyim likitteyim. Ki bu arada da MSl
AD'a ye oldum, orada da hep unu sylediler: Stoktan kn,
konferanslarda, birifinglerde, gelen maillerde, kitaplarda, by
le bir dnemin geleceini stok maliyetlerinin ok yksek ol
duunu filan gibi. Albaraka'mn o .sistemi de ok iime yarad.
Mal alyorsunuz bir ay sonra demeye balyorsunuz, ama be
e blnyor, bu be taksit oluyor. [Banka faizlerinden fark]
100 milyar birinde 90 gn sonra, birinde 20'er 20'er be ay
da [dyorsun]. Bu benim iime daha iyi geldi, art bana pe
inden 25 liralk mal 20 liraya alyordum. Rakiplerime kar
ok avantaj kazanm oldum. Biz burada ok iyi bir pazar
yakaladk. Ben bir kamyon mal alyorum hem iskontolu hem
de 5 taksitle. yle bir konuma geldi ki ben ilk taksitli deye56 Chapelliere, Isabelle, a.g.e., s. 167.
238

ne kadar kamyon sattm oluyordu. Orada Allah iin, faiz

siz bankaclk denen sistemle iyi paralar kazandk ve nl ra
kiplerimize kar da ok iyi ne getik. eki unuttuk, [Alba
raka] onlar da para kazanyor biz de kazanyoruz. Ama bu son
dnem geldi artk. Kredi kartlar devreye girdi. Endex destek
Arena grubu 12 aya O faiz vermeye balad. Bu defa benimki
[Albaraka] 1 1-12 aya %7, % 8 almaya balad. Ben ieri girme
ye baladm. Kredi kartlarna dndk yava yava. Her banka
nn kredi kartn aldk, derken bir sera yapalm dedik. Tekrar
ek kesmeye baladk, Albaraka'ya kredi borcumuz var onu
dyoruz. Yani her cuma kredi kartlaryla kapatyoruz, her
cuma dememiz var. Ya bazen paray grmyorum."

Beir Bey'in finansal stratejileri faaliyet gsterdii sektrn

parametreleriyle ve piyasann talebiyle ilikili olarak arasal bir
rasyonellik tarafndan belirlenir. slami finans aralan, tmy
le ekonomik bir perspektifle ve verimlilikleri uyannca ek ve
kredi kartlanyla ayn lde bavurulan bir kaynak oluturur.
2002-2005 yllan arasnda kulland slami finans rnle
ri, Trkiye'de en ok bavurulan slami finans rn olan mu
rabahadr. eriata en uzak yntem olarak grlen murabaha,57
mterinin talep ettii bir maln banka araclyla satn alnp,
iki tarafn uygun grd bir zaman dilimi ierisinde spekla
tif bir faiz uygulamakszn belirli bir kar pay eklenerek satl
masna dayanr. Bu rn Beir Bey'in sorununu, yani reticiler
le mteriler arasndaki demeler dengesi sorununu zecek
en uygun yntem olarak grnr. Bu rn Albaraka Trk'n
kendisine salad parayla mal iskontolu olarak almasna ve
borcunu peyderpey demesine olanak verir.
Beir Bey'in anlatm nda, slami bir bankayla almas
nn hibir ideolojik sebebi yoktur; slami bir simgesellik ta
maz ve ahlaki bir kaygdan kaynaklanmaz. Bu tamamen rasyo
nel ve slami adan tarafsz bir tercihtir. ek deme sistemin
den murabahaya geiini Albaraka Trk'n bu finansal rn
iin nerdii karllkla aklar. Zaten anlatsnn hibir nokta57 Chapelliere, Isabelle, a.g.e., s. 155, 188.

239

snda rn tarif etmek iin "murabaha" szcn kullan

maz. Bu sistemi tercih etmesini, slam'la ilikisiyle deil irke
tinin rekabet gcn artrmas ve byk oranda kazan getir
mesiyle aklar. Daha karl bir finansal arala karlatnda fi
nansman stratejisini deitirmekte tereddt etmez, faizli kredi
kullanr, tm bankalarn kredi kartlarm alr, ek keser.
te yandan Albaraka Trk'n Antalya ubesi de Beir Bey'in
mterileri arasnda yer almaktadr. Bu ticari iliki, ube ile
olan yaknl ve yneticisiyle tankl onu slami finans sis
temini denemeye tevik etmitir. Bu tanklk ayri zamanda
"finansal ak"58 sorununu zmesini, yani bankayla KOB pat
ronu arasnda gven ilikisi yaratarak ve ilemleri kolaylatra
rak KOBl'lerin d finans kaynaklarna eriimde karlat ya
psal engelleri amasn salamtr.
Beir Bey rnei slami finans kaynaklarnn kullanm biim
lerinde seklerleme eilimini gstermesi asndan anlaml
dr. Ekonomik rasyonelliin n plana alnd bu vaka, slami
burjuvazinin oluumu ve slami finansn yaygnlamasyla top
lumun slamiletirilmesi projesi arasndaki ideolojik balant
lar sorgulamamz gerektirir. 1980'li ve 1990'l yllarda slami
finansn kkeninde bir tr slami ahlak kaygs ve slamc bir
ideolojik balant bulunsa da gnmzde slami burjuvazi kal
knma ve finansman stratejilerinde siyasal ve ideolojik balan
tlardan muaf kapitalist bir mantk izler. Dini kurallarn ekono
miye uygulanmasnn simgesi olan slami finans bundan by
le geleneksel bir finansman aracna dnr nk talebin do
as deimitir: Sz konusu bankalarn mterilerinde ahlaki
kayglarn ve siyasal tutumlarn yerini artk ekonomik gdler
almtr. Bu durum zel finans kurumlarnn pazarlama strate
jilerinde de rnlerinin tantmnda ahlaki unsurlardan ziya
de ekonomik avantajlarn n plana karlmasna neden olur.
Yeni slami burjuvazi, genel bankaclktan te speklas
yon yoluyla parann rantiye biimde biriktirllmesine kukuy
la yaklar. Bu kuku, geleneksel bankalara topyekun bir kar58

Finansal ak (financial gap) kk iletmelerin ihtiya ve kapasitelerine uygun

koullarda finansal aralar retmesini engeller. Kedici, Gizem, a.g.e.,

240

s.

13.

 duru olarak alglanmamaldr. rnein kuruculardan Cahit

Bey Trkiye'deki bankaclk sistemine kar son derece eleti
rel bir tutum taknrken eletirilerini lslam'la ilikilendirerek
deil Trk bankalarnn KOBl'lerin finansman sorununa ya
nt verememesi gibi sistemin yapsal zayflklarndan dem vu
rarak yapyor.
MSlAD yesi bu iadamlan geleneksel bankalarla al
makta ekince grmyorlar. Pek ok bankann kredi kart bu
grupta da halen mesleki yaamda herkesin kulland bir de
me arac olarak varln srdrd gibi kiisel harcamalar
iin de kullanlyor. Bazlar faizden gelen kazanc kabul eder
ken bazlar da faiz gelirine bulamamak iin farkl yollar bulu
yorlar. Konya'da bir zel hastanenin yneticisi ve doktor olan
Blent Bey bunu u szlerle ifade ediyor:
"Israrla 'i hayatnzla inancnz nasl rttryorsunuz?'
[diye soruyorlar] . 'Bankalarla alyor musunuz?' diyorlar.
Ben de 'tabii alyorum,' dedim. Btn iim bankayla benim.
Faiz almam mesela eer merak ediyorsanz; bu benim inanc
ma aykrdr. Faiz almadan da ben bankayla alyorum. Be
nim kredi kartm var, internet hesabm var. Her eyim var,
bankalarda eklerim var. Yani hem i yapp hem Mslman ol
may kafalarnda badatramyorlar."

Dindarlk mutlaka geleneksel bankaclk sisteminin redde

dilmesini gerektirmez ve giriimciyi de lslami finansa ynlen
dirmek asndan yeterli bir gereke oluturmaz. Banka terci
hi, tamamen rasyonel bir tercihtir. Dindarlk, tefeciliin yasak
lanmas kuralna kar gelmemek iin bu sistemin ileyiine s
lami seiciliklerle eklemlenebilir. Kayserili bir aydnlatma mal
zemeleri satcsnn ifadesiyle: "Bu kaynaklan kullanmann de
iik yollan var, nk faiz demek mantkl deil." Akreditif
karlnda gayrimenkul ipotei gsterilmesi yntemiyle al
mak, faiz geliri almadan ya da faiz demeden kredi kullanma
nn mantkl yntemlerinden biri olarak grlr.
Sz konusu giriimciler geleneksel bankaclk sistemi iinde
yer almaya devam eder ancak paralarn faiz getirisi olan vadeli
241

hesaplara yannnazlar. Kredi karn kullanrlar ama deme tarih

lerine zen gsterip faiz dememeye dikkat ederler. Kredi, bor
ya da akreditif kullanrlar ama yine faiz dememek iin gayri
menkullerini ipotek olarak gsterirler. Geleneksel bankacla
Islami seici tarzdaki bu yaklam, ahlaki bir kaygdan ileri ge
lir ancak ekonomik rasyonellikle de uyumludur. Bu kayg gi
riimcinin yksek faiz oranlan demesini engeller ve zarar ris
kini azaltarak karn artrlmasna katk salar. Faize harcana
cak para irketin gelitirilmesine aktarlr. Tm lslami seici
likler gibi bu tip parasal uygulamalar ve lslami finans tercihleri
de arasal rasyonellie uygundur ve giriimcinin ekonomik
karlar dorultusunda iler.59 MSlAD'n demek olarak finans
sektryle ilikisi, yelerin ekonomik karlaryla tam uyumlu
bir lslami seicilik biiminde kendini ortaya koyar.

MSAD ve finans
Dernein finansla ilikisi, temsiliyet iddiasna, yelerine sun
duu hizmetlere ve kendi i ileyiine odaklanarak incelenebi
lir. MSlAD, kendisini sanayi ve ticaret gibi reel sektrlerde fa
aliyet gsteren kk ve orta lekli iletmelerin temsilcisi ola
rak sunar. Finans sektr aslnda kapsam dndadr, yine de
yeler arasnda banka yneticileri olmasa da finans sektr a
lanlar vardr.
MSlAD yeleri arasnda, Trkiye pazarnda faaliyet gste
ren tm lslami bankalar, Albaraka Trk Kanlm Bankas, Ana
dolu Finans Kummu, Trkiye Finans Kanlm Bankas, Kuveyt
Trk Evkaf Finans Kurulu bnyesinde alanlar vardr. Bu du
rum, MSlAD ile bu kurumlar arasndaki balannlann bir ka
ntdr ancak kurumsallam bir temsiliyet ilikisinden bahse
dilemez. Daha ziyade bireysel balantlar sz konusudur; rne
in bir banka ubesinin mdr demek yesi olabilir. Bu ube
mdr bankadaki konumu deitiinde MSAD'la olan ili
kisini devam ettirebilir ya da sona erdirebilir, ama onun yeri59 Weber bunu iletme sahibinin vahi rekabet ortamndaki rasyonellemesine
balar. Weber, Max, a.g.e., 2003, s. 47.

242

ne gelen kiiye devretmez. Dolaysyla bu ilikinin sistematik

ve kurumsal olmad aktr: Demek ynetiminde de slami
bankalar zel olarak temsil edilmez. Ayrca yelik, slami ban
kalara zg deildir. Trkiye Vakflar Bankas ve Trkiye Ya
p Kredi Bankas gibi geleneksel bankalarn yneticileri de M
SlAD'a ye olurlar. Bunlarn saylarnn grece daha az olmas
hem rgtsel hem de kiisel anlamda slami yaknlklarla ak
lanabilir.
Banka sorumlularyla balantlar MSAD'm yerel alarn
kurarken izledii mant gzler nne serer. yeleri arasn
da bankaclarn bulunmas, KOBl sahipleriyle yerel banka ube
alanlar arasndaki kiisel tanklklar karlkl gven iliki
si yaratr ve dolaysyla bu durum KOBl sahiplerinin kredi ve
borlanma konularnda karlatklar yapsal engelleri amala
rna yardmc olur. Bu nedenle Trkiye finans piyasasnda faa
liyet gsteren tm bankalarn ube yneticilerinin mmkn ol
duunca ye yaplmas topluluk yararnadr.
Greli slami seicilik ve ekonomik rasyonellik MSlAD'm
finansal ileyiinde de grlebilir. ncelenen ubelerde, aidat
toplamak ve fatura demeleri iin bankaclk sistemine bavu
rulmuyordu, bu grevle sekreterler ilgileniyordu. Elbette, bu
ileyi finansal ilerin izlenmesi nisbeten kolay olan kk l
ekli ubelerde uygulanabilir, ki zamanla profesyonelleme el
le toplama sisteminden banka araclyla deme sistemine ge
ii gerektirir.
te yandan genel anlamda ekonomiyle ilikilere baktmz
da geleneksel bankaclk sisteminin kullanldm grrz. r
nein, demek 21 Nisan 2009 tarihinde TOTAL ile zel bir an
lama imzalam ve yelerin dernek aralar iin yaptklar ben
zin almlarnda indirim salayan bir kart almalarn salanm
tr. Bu karta sahip olabilmek iin yelerin TOTAL'in nerdii
bankalardan birinde bir kredi hesab atrmalan gerekir. ne
rilen bankalar en byk geleneksel bankalar yani Akbank, Tr
kiye Bankas, Yap Kredi Bankas ve Garanti Bankas'dr. s
lami banka alternatif olarak nerilmemitir. Bu yelerin zel
likle byle bir talebinin olmadn, dernein de zellikle faizli
243

bankaclktan uzak durma kaygsnn olmadn gsterir. TO

TAL Kart sayesinde ise yelere benzin almlarnda %3 ila %6
arasnda bir indirim salanr. Tm TOTAL benzin istasyon
larnda geerli uygulamaya gre toplam harcamann %3'ne
denk puan kazanlr ve bu puanlar bir sonraki harcamalarda
para olarak kullanlabilir. Aslnda bu mekanizma, harcanan pa
ra zerinden kar yaratan, bir nevi almadan kazan yaratan
bir sistem olarak grlebilir. Dolaysyla Islam inancna gre
aba sarf edilmeden kazanlan bir para olduu iin haram ka
bul edilmesi gerekir. Bu haliyle kampanyann slam . ahlakna
ters dt ileri srlebilir ama demek asndan bunun s
lami bir rahatszlk yaratmad grlmektedir. Aksine, derne
in bu anlamann ardndan Trk Havayollan ve GSM irketi
AVEA ile de benzer anlamalar imzaladn eklemek gerekir.
MSAD iinde geleneksel bankalarla kurulan iliki slami
ahlak sylemiyle ekonomik gereklikler arasndaki mesafeyi
gzler nne serer. Bu anlamalar grubun kan sz konusu ol
duunda ekonomik ortaklarn seiminde arasal rasyonelliin
slami seiciliklere baskn geldiini ortaya koymaktadr. Der
nek burada slami kayglardan uzak kendi rgtledii ve tem
sil ettii iadamlan grubuna karlar dorultusunda fayda sa
lama sorumluluunu yerine getirmektedir. Bu nedenle de M
SlAD topluluu her eyden nce bir ekonomik kar grubudur.

slami finansn kapitalist a9lmlar

Giriimcilerin finans alanyla kurduu iliki arasal bir ras
yonellik izlediklerini, esnek yapda olduklarm ve piyasa dina
miklerine uyum salama becerilerinin yksek olduunu gste
riyor. slami finans, slami burjuvazinin kapitalist mantk uya
rnca bavurduu pek ok kaynaktan biri. Ahlaki kayglar ya
da ideolojik ynelimler slami finans rnlerinin kullanmm
tevik eden nedenler arasnda grnmyor. Tercihlerinde, bu
rnlerin iadamlannm karlaryla uyumluluu, karll ve
ulalabilirlii belirleyici oluyor.
slami bankalar gnmzde kresel ekonomik sisteme tam
244

uyum salam durumda ve geleneksel bankalara rakip olabile

cek zelliklere sahip. Karl ve mterilerin ihtiyalarna uygun
rnler sunduklar oranda da rekabet glerini artryorlar.
Hatta slami finansn, istikrarszl ve pheli durumlar en
gelleyerek ve tasarruf sahibi, yatrmc ve banka arasndaki g
ven ilikisine nem atfederek, avantaj yaratma becerisiyle daha
karl olduu bile sylenebilir.
slami ekonomi retisini ortaya atanlara gre faizsiz ban
kacln ekonominin slamiletirilmesi yolunda nc kuv
vet grevi grmesine ve bu bankalarn kurulmasnn balan
gta mmetin yeniden slam'a kazandrlmasn amalamas
na ramen,60 Trkiye'de slami bankalarnn kuruluu daima,
gerek slami sermayenin Krfez lkelerinin sermayesiyle ge
rek Avrupa'daki gmenlerin tasarruflaryla ilgili olarak, slami
sermayenin rantabilizasyonu kaygsn tamtr. slami finans
giderek kendini kurucu ideologlarnn slamc amalarndan
bamszlatrmtr. Tpk 2000'li yllarda slami burjuvazinin
siyasal slam'la yollarn ayrmasna benzer biimde slami fi
nans da siyasal slam projelerinden ayrmtr ve artk gn
mzde toplumu slamiletirme arac olarak grlemez.
2005 ylndan beri Katlm Bankas adn alan slami banka
lar Trkiye'de hem pazar paylarn artrmakta hem de ube r
gtlenmelerini yaygnlatrmaktadr. Trkiye'de slami finans,
faizin ilgas argman haricinde zgnln yitirmitir nk
slam retisine en uygun rn olan "muareke"ler (tam ortak
lk) ilemlerin azn oluturur. Geleneksel bankaclk sistemiy
le bir arada var olmalar bu zel finans kurulularn gelenek
sel bankalannkiyle benzer ekonomik davranlar benimsemeye
itmitir (riskleri azaltmak, kan artrmak, byk lekli yatnn
aray) ve 2000 ylndan beri de giderek devletin geleneksel
bankaclk sistemi iin uygulad finansal artlara tabidirler. 61
Sz konusu bankalarn slami renklerinin uuklamasnn
bir dier nedeni de irket sahiplerinin bu bankalar gitgide s
lami gdlerle deil, salad rnlerin karll ve sunduu
60

Chapelliere, Isabelle, a.g.e., s. 100, 1 10.

61 A.g.e., s. 164, 183, 199.

245

hizmetlerin avantajlar dolaysyla tercih ediyor hale gelmesi

dir. Dolaysyla slam bankalar dierlerinden ayran tek un
sur olan rnlerinin slami gndermelere sahip oluu, tmy
le kimliksel bir iddia olarak kalmakta ve dier bankalarla reka
bet konusunda karllk, ahlaki nermelerden daha belirleyici
hale gelmektedir.
Finans alannda da grld gibi, lslam dininin piyasayla
uyumlulaurlma biimleri gn getike deiiyor. 1 980'li yl
larda slamc kar-sekinler, toplumsal Mslman kimliinin
glendirilmesi iin slami finans kaynaklarnn yaratlmasn
salayan siyasal giriimcilerdi; oysa aruk bugn lslami burju
vazi lslamt finansn rasyonel tercihli mterisi konumuna gel
mi durumda.

246

SONU

Evet, Trkiye'de yeni bir lslami burjuvazi olutu. Varlnn

gzle grnr ve niteliksel kantlan mevcut ve kamusal alan
da da bu sfatla tanmlanyorlar. Artk burjuva alannn ege
men aktr olan bu yeni kar grubu, toplumsal uzamn r
gtleniine, siyasal alana ve ekonomik ve ahlaki-kltrel yap
landrmalara etki ediyor. MSlAD, iverenlerin kamusal alan
daki varlklar asndan lslam'la mspet bir iliki kurulmasn
merulatrd ve kendisi de kamusal lslam'n ada grnm
lerinden birini oluturuyor. MSlAD', tanmlad, rgtledi
i, temsil ettii, kurumsallatrd ve yeniden rettii bu yeni
slami burjuvazinin oluumundaki tarihi aktr olarak tanmla
mak mmkn. Gnmzde Islami burjuvazi, Trkiye'de mey
dana gelen toplumsal dnmn taycs durumundadr ve
uygulad lslami seiciliklerle znelliini da vurmaktadr.

lslami burjuvazi. toplumsal dnmn

yeni taycs
Trkiye, 2000'li yllardan beri ekonomik ve siyasal dnm
ler dnda, slam dininin modernlik iindeki yerinin ve siya
sal kltrnn -laiklik, ordunun rol, "Trkln" tanm247

ve dnyadaki konumuna dair temsillerin -yeni-Osmanlclk,

Arap reformlar iin rnek olmak- kendi gemiinin -Osmanl
mirasnn yeniden kefi, Ermeni sorunu ve Krt kimliiyle ilgi
li tartmalar ve elbette geleceini tanmlama biimlerinin- AB
ile entegrasyon ve yeni uluslararas ibirliklerinin -Oran-Tr
kiye-Brezilya)- sorgulanmasyla birlikte toplumsal zihniyet
lerin ve yaam tarzlarnn dnmne de tank oldu. slami
burjuvazi, siyasal, ekonomik ve toplumsal temsilcileriyle top
lumun topyekun yeniden tanmlanmasnda etkin bir rol oyna

maya balad.

Yeni burjuvazinin toplumsal dnmden yarar salama,

lkenin geleceine ve uluslararas trendlere yn verme iste
i aikar. Hal byleyken elindeki g, iktidar elinde tutmas
nn haricinde, sosyal stnlk iddiasnn, yani ekonomik ve si
yasal etkinliinin ve sergiledii eylemlerin deerinin1 arzu edi
lir ve eriilebilir olmasyla yakndan ilikili. Sz konusu sekin
ler, gndelik yaamlarnda bir yaam tarzn ve snf ruhunu so
mutlatrarak ellerinde bulundurduklar yetkileri, lklerini ve
baanlann yeni itibar kriterleri olarak sunmaktalar.2 Sekinle
rin asl gc, yeni bir model, bir rnek sunabilme ve bu mode
lin halk tarafndan taklit edilebilme becerilerinde sakl.3
Ulusal kltrn tanm, sekinler arasndaki bir iktidar me
selesidir; zellikle de ideallerin atma halinde kzt dei
im dnemlerinde. . . Trkiye'de bu rekabet yerleik laik burju
vaziyle yeni dnemin slami burjuvazisi arasnda cereyan edi
yor. Baz noktalarda bu iki kutbun uzlat grlyor. Her
iki taraf da etkin ynetim anlayn, Avrupallamay, ekono
mik liberalizmi ve teknolojik ilerlemeyi savunuyor. Kapitaliz
min, performans ve kan n plana karan rasyonel ve pragma
tik mantn benimsiyorlar. Ekonomiyle ilikilerinde etkin bir
kresellemeden taraflar ve tketim toplumuna her gn daha
ok entegre olduklar grlyor.
1

Coenen-Huher, jacques, a.g.e.,

A.g.e., s. 423.

248

s.

106.

Nadel, Siegfried F., "The Concept of Social Elite",

Bulletin, 1956, C. 8, s. 4 18.

Intemational Social Science

te yandan slam dininin toplumsal rgtlenmedeki yeri ile

ilgili olarak, kltrel temsiller konusunda birbirlerinqen ay
ryorlar. Laik burjuvazi 1923 ylndan beri gndemde olan,
slam'n cumhuriyeti devleti tanm dnda kamu ilerine
zerk mdahalesini kesin ekilde men eden Kemalist Batlla
mann takipiliini temsil ediyor. Yeni slami burjuvazi ise s
lam ve Anadolu geleneklerinin ve simgelerinin n plana ka
rlmasyla teminat altna alnacak, Trkiye iin zgn olduu
iddia edilen bir modernleme neriyor. Bylelikle yeni burju
vazinin nezdinde Trkiye'deki toplumsal deiime yn verecek
Kemalist ve Batc sosyal gelimeye alternatif oluturabilecek
bir sosyal deiim ve bir snf atlama modeli sunuluyor.
Bu iki burjuvazinin iverenler alan iindeki nc temsilcile
ri, TSAD ve MSAD bnyesinde yer alan sekinlerden olu
uyor. Burada sadece iverenler arasnda yaanan bir ekonomik
kar atmas deil ayn zamanda ahlaki ve kltrel bir ztla
ma da mevcut. Bu kltrel rekabette halka yaknl dolaysy
la MSlAD'm ortaya koyduu rnek, ounluk tarafndan be
nimsenebilirlik ve taklit edilebilirlik asndan daha avantaj
l grnyor. Bu yaknlk boyutta incelenebilir: ekonomik,
corafi ve kltrel.
Burada ncelikle ekonomik bir yaknlk sz konusu n
k yeni burjuvazi byk lde KOBl sahiplerinden oluuyor.
Temsil ettii ekonomik sermaye, TSlAD bnyesinde toplanan
byk ve birikimi zor olan sermayeden farkl olarak orta lek
li irketlerde ve orta vadede alma ve birikimle gelmi olup,
byk holdinglerin sermayesine gre elde edilmesi daha mm
kn duruyor. Bu burjuvazinin ahlaki temsili de bu ekonomik
gcn ulalabilirlii mesajn pekitiriyor. Sz konusu grubun
temsilcileri bunu sebatkar alma, giriimcilik dinamizmi ve
i ahlak sayesinde ulalabilir bir sermaye olarak sunuyorlar.
kinci olarak KOBl'ler metropollerde ve zellikle de stanbul
civarnda beklenmi TSAD bnyesindeki byk holdingle
rin aksine Anadolu kentlerinde yaylm halde bulunuyorlar.
Dolaysyla, slami burjuvazinin halkla sosyal-mekansal anlam
da da yaknlk avantaj var. Bu iadamlar bizzat yerel ekonomi249

nin aktrleri olarak varlk gsteriyorlar ve ehirlerinin erafn

dan olarak kabul edilip sayg gryorlar. Yaptklar yardmlar
ve hayr ileriyle de evrelerinin ve dar gelirli kesimlerin sem
patisini kazanyorlar. rnek alnabilecek ve yeniden retilmesi
mmkn yerli bir iadam modelini temsil ediyorlar.
Son olarak, MSAD bnyesindeki sekinlerin toplumun
byk kesimiyle kltrel bir yaknla sahip olmalar. Derne
in kuruluundan beri kendilerini

halktan, aa tabakadan ta

raf, TSlAD bnyesindeki "aznlk" sekinlerle ahlaki-klt

rel bir kartlk izgisinde konumlandryorlar. Kendilerini b
yk stanbul burjuvazisinin sekinciliine kar "Anadolu ser
mayesinin" karlarnn savunucusu olarak gsteriyorlar. Ta
ral giriimcinin sebatla alarak ykseliini byk burjuvazi
nin "rant" faaliyetlerine stn gryorlar. Laik sekinlerin
Bat tarz kalknma modelini eletiriyor; kendi ekonomik kal
knma ve modernleme modellerini Anadolu muhafazakarl
ve slami hassasiyetleri zerine ina ediyorlar. Yeni slami bur
juvazinin kamusal alandaki egemenlii ve iktidar da Anado
lu'nun yerel kltrn lkenin yksek kltr seviyesine
karyor ve bylece kendini onunla zdeletiren halkn z de
erini ykseltiyor.
Ekonomik, corafi ve kltrel dzlemde halkn ounluu
ile kurulan bu yaknlk, bylece yeni slami burjuvazi tarafn
dan temsil edilen toplumsal modeli bir esin kayna haline ge
tiriyor. Bu sayede yeni slami burjuvazi de kendi karlarn,
kendi varolu tarzlarn, kendi deerlerini ve ideallerini n pla
na

koyan slami tondaki yaam ve tutum biimlerini kabul etti

rebilme ans yakalyor.

lslam'la kurulan ilikinin toplumsal alanda bir tercih ilke
si olarak sunulmas yeniden-slamileme srecinden farkl bir
duruma iaret ediyor. Gc, slam'n kktenci ve devletle b
tnlemi biimlerinden uzaklam, siyasetten bamsz bi
imde ve modern aktrlerce kamusal yaama dahil edilmesin
den kaynaklanyor. Bu eklemlenmenin biimi de bylece z
nelletirilmi ve olduka esnek olabiliyor: Kamusal lslam kapi
talizme uyarlanabilir, demokratik ve rasyonel biimler alyor.
250

lslam'la ilikilenme tarzlar da, Trk modernliinin Bat mo

dernliinden farkn ortaya koyan bir ittifak unsuru olarak Tr
kiye'nin uluslararas dzlemdeki ilikilerinde n plana karl
yor. lslami burjuvazi kendisini bu sayede bir model olarak or
taya koyuyor ve ekonomik-siyasal zgrlk taleplerini dile ge
tiren Arap gstericiler tarafndan da bu ekilde alglanyor.
Aslna baklrsa, Anadolu'nun alardan beri var olan etnik
kltrel oulculuu gz nne alndnda lslami hassasiyet
lerin Anadolu kltrnn z olarak sunulmas indirgemeci
bir yaklam. Bu, Trkiye'deki kimlikler matrisi iindeki klt
rel kodlardan, en by de olsa, sadece biri olan lslam'n yeri
ni salamlatran siyasal bir tavr olarak okunmaldr.
Bugn lslami burjuvazi kendi gcnn farknda ve son de
rece kenetlenmi durumda; lslami sermayenin konumu iltimas
ilikileriyle korunuyor, iktidarla i ie olmann getirdii ayrca
lklar bu birlii pekitiriyor. lslam ahlak bir performans unsuru
ve stat simgesi olarak perinleniyor ve kamusal alann rgtle
niinde dinin roln artryor. Bu tahakkm, sembolik dzlem
le snrl kalabilir. Bu durumda, kamusal slam karl ve prestij
li olduu iin daha ziyade gsteri iin kullanlacaktr ve din de
aktrlerin benimsedii bireysel stratejilerde konformist ve prag
matik bir mantk iinde kiisel karlara ynelik bir simge hali
ne gelecektir. te yandan, slamc bir nitelik kazanp kamusal
alann ahlakiletirilnesi siyasetine de hizmet edebilir. Bununla
birlikte lslam'n ekonomik, siyasal ve hukuki alann dzenleyi
ci ilkesi olarak hakim olmas pek mmkn grnmyor. 2003
ylndan beri lkeyi yneten lslami burjuvazi, bu alanlarn dz
gn bir biimde ilemesi iin dinin dzenleyici etkisinden azade
olmas gerektiine ikna olmu grnyor.4 Ancak lslam'la ili4

Bu sonu sz konusu araurna dneminde geerliydi, fakat 20ll'den beri h

kmetin ald kararlarda, i politikada ve d politikada benimsedii sylem
lerde ve yrrle giren yasalarda dinin, bir dnm ve merulaurma arac
olarak kullanldn, toplumsal hareketlere kar tutumlarnda ise bir snflan
drma mekanizmas olarak kullanldm gzlemliyoruz. Bugn, ls!Ami burju
vazinin iindeki eitlilikten ve bu kesimin deerlerinin ve fikirlerinin zengin
lii, hogrs ve esnekliinden giderek uzaklaarak ideolojikleen bir siya
setle kar karyayz.

251

kilenme, ykselme ve siyasi iltimas arayndaki aktrlerin sy

lem ve pratiklerinde varln devam ettiriyor. Kukusuz, gn
mzde slami seiciliklerin aka ifade edilmesi, snf atlamak
iin en etkili toplumsal strateji olarak ortaya kyor.
Giderek daha elitist olmakla birlikte MSlAD, belli bir i ah
lakna sayg duyulmas artyla ve bir kar birlii olmas ha
linde, yeni katlmclara ve uluslararas ortaklklara kaplar
n am bir iveren rgt olma zelliini koruyor. Toplum
sal alanda sz konusu burjuvazi slam'la ilikilenme bakmn
dan bir eitlilik gsteriyor. Gen kuaklar yeniliklere ve fark
llklara daha da ak. . . slami burjuvazi kresel dinamiklerle
olduka uyunilu bir biimde ilerliyor. 1970'lerde slamc kar
-sekinlerin varolara seslenmek iin bir adalet ilkesi olarak
kulland slami aidiyet bugn bu burjuvazinin snfsal ayrca
lk ilkesine dnm durumda. slam'la ilikilenmenin burju
vaziye zg bir nitelik kazanmas elbette Trkiye'ye has yeni
bir modernlik yarauyor. Bu modernliin iki koulla sreklilik
arz edeceini syleyebiliriz: tk koul, "iyi Mslman" olmann
tanmnn, cemaat tipi ahlak rgtlenmelerin tekeline girme
mesi ve ikinci koul ise bu toplumsal deiimin ncs aktr
lerin iktidarnn, Trkiye'deki yaam tarzlarnn oulcu niteli
iyle uyumlu olmas ve demokrasiye, hukuk devletine, effaflk
prensibine ve farkllklarla sayg duymas.

Gnmzde lslam'n toplumsal

yansmas olarak slami seicilik/er
Modemiteyi anlamada Bau'mn kulland ve "kutsal olan"la
"dnyevi olan" birbirinden ayran siyasi lgat geerliliini
oktan yitirdi nk din, sekler stratejiler ve hedefler gzete
rek toplumsal eylemleri biimlendiren bir unsur olarak varl
n devam ettiriyor.5 slam, "modem yaamn karmaasyla ve
istikrarszlyla i ie geiyor"6 ve modem slami aktrler araS

6
252

A.g.e., s. 404.
Geertz, Clifford, "La religion, sujet d'avenir", Wieviorka, Michel (der.), a.g.e.
iinde, s. 430.

clyla kamusal alam biimlendirmeye devam ediyor. Trki

ye'de lslami burjuvazinin oluumu, modernlemenin dine ra
men gereklemediini, tersine dini kimliin snrlarnn yeni
den izilmesine ve dinin yorumlanna ve deneyimlenmesine
bizzat mdahil olduunu ve dindarln ortaya konu biimle
rinin dnmesine yol atn gsteriyor. "Dinin gemi zama
nn kalnts olduu grnden kurtulmamz gerekiyor"7 n
k bu sre aslnda karlkl bir etkileimin sonucu.
Yeni lslami burjuvazi lslam'n kamusal yzlerinden biri. Or
taya k hikayesi ayn zamanda dinle ilikilenme biiminin
modernlikle, laiklikle, kresel kapitalizmle, demokrasiyle ve
Avrupa'yla etkileim iinde burjuvaziye zg bir tarza brn
mesinin hikayesi. Bu, aamada gerekleiyor. tk sre, la
iklik ve pozitivizm ilkesi uyarnca 1924'ten 1970'lere kadar di
nin zel alana hapsedilmesiyle betimlenebilir. lkinci aama, s
lami kar-sekinlerin kolektif ve ideolojik mobilizasyonuy
la lslam'n siyasallamasna denk geliyor. 1980'den beri devam
eden nc aama ise, lslam'la kurulan ilikinin eylem ve ko
numlanlarda bir tercih ilkesi olarak znel anlamda dsalla
trlmasna iaret ediyor. lslam'n dogmatik, ideolojik yorum
lardan ve devlet denetiminden kurtulmas Trkiye'de kendi
ne has ve deiken yeni lslami burjuvazinin olumasnda etkili
olan temel unsurlar arasnda yer alyor.
Ekonomi, lslam'n modem kapitalizm dinamikleriyle i ie
geiinin en ak biimde gzlemlendii alan. Dindar bir iada
mnn lslam'la ilikisini mikro-sosyolojik adan incelediimiz
de lslam'n ekonomiye, dindar Mslman'n slamc bir aktr
olduu nkabuln hakl karacak bir tarzda, topyekun e
kilde dahil olmadn gryoruz. lslam'n ekonomik davran
a

dahil olma ekli ve dzeyi bireyin inisiyatifinde. Burada ki

ilerin dindarlnn bir i ahlakna dntrlmesi sz konu

su. Bu dnm farkl ekillerde olabilir ve sonuta ortaya . kan bu ahlakn ald biimler, giriimcinin isteine ve hr ira
desine bal.
7

Joas, Hans, "La modemisation entratne-t-elle necessairement la secularisation

des societes", Wieviorka, Michel (der.), a.g.e. iinde, s. 413.

253

slami seicilikler de dolaysyla tmyle giriimcinin kii

sel karlar ve istekleri ile ve pek tabii iinde yer ald piya
sann koullan dorultusunda ekilleniyor. Kapitalizmin ara
sal mant ve slam ahlak bu seiciliklerin yaratlmasnda et
kin iki unsuru oluturur. tlki faaliyetlerin genel erevesini be
lirlerken ikincisi de aktrn tercihlerini ynlendirir ve bu saye
de kendi faaliyet alam iinde dier aktrlerden ayrmasn sa
lam olur. Bu seicilikler, piyasann snrlan dahilinde bu iki
ahlak dizgesini uyumlulatrarak arasal mantn dayatt ka
rarlarla slam ahlaknn izin verdii faaliyetler arasrida kabi
lecek gerilimleri gidermeye yarar. Ekonomik faaliyetin amac,
kar salamak ve irketin varln devam ettirmek olduu iin,
slami seicilikler esas olarak aralarn seimi, amalarla ara
lar arasndaki ilikilerin yorumlan, faaliyetlerle aktr arasn
daki ilikilerin hangi erevede yryecei ve ekonomi alann
daki konumlamlann nasl syleme aktarlaca konularnda
devreye girer. slami burjuvazinin ekonomik yaamnn tm
ynlerini slami tercihler belirlemez. Ne zaman, ne lde, na
sl bir yorumla ve hangi biimler altnda bunu ortaya koyaca
na ancak aktr karar verebilir. Bu da toplumsal/ekonomik ya
amnda slami seicilikleri oluturur.
slam'n kreselleme ve kapitalizmle eklemlenmesinden t
reyen slami seicilikler, aktrlerin slam'la ilikisinin faaliyet
alanna gre paral biimde ortaya konduunu gsterir. Bun
lar, giriimcilerin tercihlerini, tutum ve davranlarm tmy
le belirlemez. Bir tercih ilkesi olarak slam, aktrn eylemlerine
etki etmezken, syleminde ortaya kabilir; tutumlar ynlendi
rirken sylemde ortaya konmayabilir; ya da baz alanlardaki fa
aliyetleri ynlendirebilirken dier alanlarda izine dahi rastlan
mayabilir. Kimi zaman da kiinin benlik tanmna ekil verirken
toplumla ilikilerinde kendini gstermeyebilir. Sonu olarak s
lam'la olan ilikisini ne derecede, hangi alanda ve ne apta orta
ya koyacana karar veren, gnmz modernitesinde lslam'dan
baka kimlik ve kavray kaynaklan da olan, bireydir.
Burada lslam'la ilikilenmenin bireysellemesi ve kiinin d
nce dnyasna, mantna ve sorgulamalarna tabi, semeci
254

bir ilham kaynana dnmesi sz konusudur. lsla.m bu nok

tada tartlabilir, sorgulanabilir ve tercih sebebi olarak benim
senebilir bir ilke haline gelir. Bu da seklerlemenin ta kendi
sidir. slami seicilikler kltrel semiayenin rndr ve dola
ysyla toplumun rgtleniinde tpk zevkler ve estetik gibi s

nfsal bir aynn unsuru olarak iler. Bu haliyle lslami ynelim,

kendini Tann'ya adayarak kendinden ve bu dnyadan vazge

meyi vazetnez. Sz konusu seicilikler bireyin, istek ve amala

ryla ekillenen dnyevi yaamn ilgilendirir ve bireyin bu dn

yada, bu toplumda ve bugn kendini gerekletirmesini salar.
Aratrmamzn sonucu olarak ortaya kan bu seicilik, ka

musal yaamn rgtleniinde kltrel ve kiisel olgularn son

derece etkin olduunu gsterir: lslami seicilikler zel yaamla

kamusal yaamn kesime noktasnda retilmektedirler ve bu

iki alann snrlarnn gitgide geirgenletiini kantlar. Ayn

ca toplumsal bir ayrt edici zellik olarak bu seicilikler srek

li bir dnm iindedir nk slami dindarlkla son srat de

ien kresel piyasa toplumunun kurallarnn buluma nokta

lan arasndaki dzenlemeler bireyin dnselliine tabi olarak

her an yeniden dzenlenir.
Gnmzde slami aktrler znelliklerini, ister bireysel ister
kolektif olsun, lslami seicilikler araclyla ortaya koymakta

dr. Elbette bu, bireysel ve kolektif tercihlerin kamusal alanda

ifade edilmesine imkan veren demokratik ve liberal ekonomi
toplumlarnda byledir.

lslami seicilik kavram, dolaysyla, lslam' bir yana, ekono

miyi, toplumu, siyaseti, diplomasiyi, kltr endstrilerini, Ba

t'y, modernlii vb . . . bir yana koyup, yeni toplumsal olgularn
ortaya kmasna yol aan etkileim ve kesiim alanlarn gr
mezden gelerek inceleyen kltralist ve oryantalist yaklam
larla bir kopuu zorunlu klar. Bu kavram sayesinde sorunsal
eylem zerine ina eder ve aktr kendi balam iinde ele alr,

bylece dini deil, dinle kurulan ilikiyi inceleme imkan bu

luruz. nceleme lt olarak bunu aldmzda, niyetler ya da

retiler gibi soyutlamalara deil dorudan somut olana - eyle
me, syleme - odaklanabiliriz.
255

slam diniyle kurulan aidiyet belirleyici ba, kiinin ekono

miye bakma, sosyal yaam iindeki ilikilerine ve siyasal ei
limlerine dair birtakm tercihlerde bulunmasna neden olur. s
lami seicilik, bu alanlarn herhangi birinde eylemlerin slami
sembollere ve geleneklere gnderme yapmasdr. Dinle iliki
lenmenin dsallatnl biimlerine ncelik vermemiz bu se
iciliklerin kiinin dininden ve dindarlndan bamsz bir bi
imde ortaya kabileceklerini gsterir. slami yaam tercihle
ri, slam'a ilikin olumlayc bir kamusal ilikinin gstergesidir
ancak zel yaamnda kiinin dindarln kantlayacak nitelik
te deildir. Kii, zel yaamnda dini zorunluluklara uymaz
ken kamusal yaamnda slami seicilikler sergileyebilir. Eko
nomik ve toplumsal kazan vaadi ya da herhangi maddi mane
vi kayb bertaraf etme amac bireylerin slami seiciliklerde bu
lunmalarna neden olabilir. rnein, slami pratiklerin uygu
lanmasnn norm ya da kural olduu toplumsal koullarda, bu
pratiklerin kiinin dindarlndan m yoksa herhangi bir cezai
uygulamay bertaraf etme isteinden mi kaynaklandn ayrt
etmek zordur. Ayn ekilde, Mslman olmayan bir kii slami
finans rnlerini, srf bu ii yapanlara gvendii iin ya da s
lami finans, konvansiyonel bankaclktan fazla kazan getirdi
i iin tercih edebilir. Bu gibi durumlarda slami seicilik Ms
lmanlarn tekelinden ve dinle ilikilerine zg bir sorunsal ol
maktan kar ve dini ve dindarlk dzeyi ne olursa olsun kii
nin iinde bulunduu balamla ilikilerini gz nne alan top
lumsal ve siyasal bir sorunsal haline gelir.
Bireyin dinine, dindarlna deil, iinde evrildii toplumsal
balamla etkileimine odaklanmak aratrmalarn temel meto
du olmaldr. Bu ekilde ayn bireyin birbirinden ok farkl ey
lemlerini ayn ayn inceleyebilir ve eer varsa her birinin slami
niteliini ortaya koyabiliriz. Bu bak as ayn zamanda ls
lam'm farkl alanlardaki yerini ve roln gzlemlemeye ve din
le kurulan ilikinin dsallatnlmasm tevik eden (toplumsal,
siyasal, kiisel) olgular kavramaya olanak verir. Bu sayede bu
iliki ile onu evreleyen dinamiklerin srekli etkileiminin za
man iinde geirecei dnm yakndan izlenmemizi salar.
256

lslami seiciliklerin her alanda, egemen olan g ilikilerine

ve alann kurallarna gre, farkl biimler alacan gz nn
de bulundurursak, lslami olgunun oul biimlerini gzlemle
mek de bylece mmkn olacaktr.
Bu kavram, teorik bir ara olarak, aratrmacy aktr ile sis
tem arasndaki etkileime ncelik tanmaya iterken gnmz
lslam' hakkndaki aratrmalar da mezheplerin ya da corafi
blgelerin zc ve kktenci prangalarndan kurtarr. Bireyin z
nellii ve dnsellii nda lslami seiciliklerin incelenmesi
bu yolla dinin ve modernliin birbirine eklemlenmesinin yarat
t yeni sorunsallar ve yeni toplumsal yaplandrmalar daha
doru yntemlerle incelememize katkda bulunacaktr.

257

KAYNAKA

Ada, Emin Baki, "Production of Trust and Distrust: Transnational networks, Isla
mic Holding companies and the State in Turkey", Middlc Eastm Studics, 2009,
Cilt 45, No. 4, s. 625-636.
Ahmad, Faroz, Thc Making of Modem Turkey. Londra, Routledge, 1993.

Akagl, Deniz, "Le(s) capitalisme(s) turc(s) face a l'integration europeenne", CE

MOTI, 2003, No. 36, s. 105-125.
Alkan, Haluk, "Trkiye'de ladam rgtleri ve Devlet", Birikim, Eyll 1998, No.
1 14, s. 43-62.
Alkan, Haluk, Aydn, Uur, "Trkiye'de ladam-Devlet ilikileri Perspektifinden
MSlAD", Toplum ve Bilim, Yaz 2000, No. 85, s. 133-155.
Anquetil, Alain, Qu'est-cc quc l'tthique dcs affaircs, Paris, Librairie Philosophique
J. Vrin, 2008.
Aras, Blent, aba, mer, "Fethullah Glen and His Liberal 'Turkish lslim' Move
ment, Thc Middlc East Revicw of Intenational Affairs, Aralk 2000.
Ankan, Burak, "The Programme of the Nationalist Action Party: An lron Hand in
a Velvet Glove?", Middlc Eastm Studics, Ekim 1998, Cilt 34, No. 4, s. 120-134.
Atan, Serap, "Europeanization of Turkey's Peak Business Organizations and Tur
key-EU relations", Uur, Mehmet, Canefe, Nergis (der.), Turkey and Europcan
Intcgration: Accession Prospccts and Issucs, Londra, New York, Routledge, 2004.
Atasoy, Yldz, "Cosmopolitan lslamists in Turkey: Rethinking tle Local in a Glo
bal Era" , Studics in Political Economy, Autumn 2003/Winter 2004, Cilt 71/72,
s. 133-161.
Ayata, Sencer, "Patronage, Party and State: The Politicization of lsl1im in Turkey",
Middlc East]ournal, K 1996, Cilt 50, No. 1, s. 40-56.
Aydn, Zlkf, "The Role of tle State in Turkish and South Korean Development
Experience", Turkish Public Administration Annual, 1996/l 997, s. 17-44.

259

Aydn, Zlkf, The Political Economy of Turkey. London, Pluto, 2005.

Baisnee, Olivier, Pasquier, Ronain, L'Europe telle qu'elle se fait:
socittts politiques nationales, Paris, CNRS Edition, 2007.

europtanisation et

Bardelli, Pierre, Le modele de production jlexible, Paris, Presses Universitaires de

France (Que Sais-je?), 1996.
Barkey, Henri, The State and The lndustrializ:ation Crisis in
Westview Press, 1990.

Turkey, Boulder, Colo,

Bayart,Jean-Franois, L'lslam rtpublicain, Paris, Albin Michel, 2010.

Becker, Howard S., Les jicelles du mttier. Paris, La Decouverte, 2002.

Berger, Peter L., ve Lucknann, Thonas. La construction sociale de
Meridiens-Klincksieck, 1986.

la rtalitt. Paris,

Bertaux, Daniel, Les rtcits de vie. Paris, Nathan, 1997.

Beyhan, Burak ve Bilge Arnath Krolu "Collaborative Relations As the Basis of Eco
nomic Development: The Tale of Denizli", ERC/METU VI. lntemational Con
ference in Economics, Ankara, Turkey, 2002. www.econ.utah.edu/ehrbar/
erc2002/pdf/P049 .pdf.
Bianchi, Robert, Interest Groups and Political
Princeton University Press, 1984.

Development in Turkey, Princeton,

Bilici, Faruk, "Sociabilite et expression politique lslamistes en Turquie: les nouve

aux vakfs", Revue franaise de science politique, 1993, Cilt 43, No. 3, s. 412-434.
Birdal, Murat, "The Rise of Religious Corporations in Turkey: lncorporation of
Religious Values into the Economic Sphere", Ynetim, Haziran 2006, s. 38-45.
Bocock, Robert ]., "The lsnailis in Tanzania: A Weberian Analysis",
]ournal of Sociology, Aralk 1971, Cilt 22, No. 4, s. 365-380.

The British

Boies, John, Pichardo, Nelson A., "The Committee on the Present Danger: A Ca
se for the lmportance of Elite Social Mouvement Organizations to Theories of
Social Movements and State", Berkeley ]oumal of Sociology, 1993-1994, Cilt 38,
s. 57-87.
Boix, Carles, Posner, Daniel N., "Making Social Capital Work: A Review of Robert
Putnam's Making Democracy Work: Civic Traditions in Modem Italy", The We
atherhead Centerfor lntemational A.ffaires, Haziran 1996, s. 96-4.
Bolat, mer, Medeniyet Ideali, stanbul, Kre, 2007.
Boltanski, Luc, "Les systemes de representation d'un groupe social: les 'cadres'" ,
Revuefranaise de sociologie, Ekim-Aralk 1979, Cilt 20, No. 4 , s . 631-667.
Boltanski, Luc, Les cadres:

laformation d'un groupe social, Paris, Minuit, 1982.

Le nouvel esprit du capitalisme, Paris, Gallinard,

Boltanski, Luc, Chiapello, Eve,

1999.
Boratav, Korkut,

Trkiye iktisat Tarihi,

1 980-2005, lstanbul, lmge, 2003.

Bottomore, Tom, Elites and society, Londra ve New York, Roudedge, 1964, 2. bas
k, 1993.

Boudon, Raymond, "La rationalite du religieux selon Max Weber", L'annte sociolo
gique, 200111, Cilt 51, s. 9-50.
Bourdieu, Pierre, "L'espace social et la genese des classes", Actes de la recherche en
sciences sociales, 1984, Cilt 52, No. 1 , s. 3-14.

260

Bourdieu, Pierre, "Le champ economique", Actes de la recherche en sciences sociales,

1997, Cilt 119, No. 1, 5. 48-66.
Bourdieu, Pierre, "The forrns of capital", J . G. Richardson (der.), Handbook of The
ory arnl Research for the Sociology of Education, New York, Greenwood Press ,
1986, s. 241-258.
Bourdieu, Pierre, "The forrns of capital", Granovetter, Mark, Swedberg, Richard
(der.), The Sociology of Economic Life, 2. bask. Cambridge, Westview Press,
2001, s. 96-1 11.
Bozan, Ayegl, Une ttude sur lejeune cadre de l'AKP en Turquie, Sosyoloji tezi, Pa
ris, EHESS, 2007.
Bozan, irfan, Devletle Toplum Arasnda Bir Okul: Imam Hatip Liseleri, Bir Kurum: Di
yanet ileri Bakanl. istanbul: TESEV, Mart 2007.
Bura, Aye, "Class, Culture, and State: An Analysis of Interest Representation by
Two Turkish Business Associations", lntemationaljoumal of Middle Eastem Stu
dies,1998, Cilt 30, s. 521-539.
Bura, Aye, "iktisat ve ahlak" , Toplum ve Bilim, Bahar 1988, No. 41, s. 9-41.
Bura, Aye, "The Claws of the Tigers", Private View, Gz 1997, Cilt 4, s. 50-55.
Bura, Aye, Islam in Economic Organisations, istanbul, TESEV, 1999.
Bura, Aye, State and Business in Modem Turkey, State University of New York
Press, Albany, 1994.
Bulut, Faik, Tarikat Sermayesinin Ykselii, istanbul, Doruk Yaynlan, 1997.
Can\ Olivier, "Religion et developpement dans !es pays musulmans: elements
d'economie tslamfque", Social Compass, 1992, s. 55-65.
Cem, smail, Trkiye zerine, lstanbul, Cem Yaynevi, 1970.
Chapelliere, Isabelle, Ethique & Finance en Isldm, Monaco, Koutoubia, 2009.
Charles, Raymond, L'dme musulmane, Paris, Flammarion, 1958.
Coenen-Huther, jacques, Sociologie des tlites, Paris, Armand Colin, 2004.
Coleman, James, S., "Social Capital in the Creation of Human Capital", The American]oumal of Sociology, 1988, Cilt 94, s. 95-120.

Colonomos, Ariel, "La morale de la croyance dans !es profits de la vertu", Revue in
temationale des sciences sociales, 2005/3, No. 185, s. 501-511.
Comte-Sponville, Andre, Le capitalisme est-il moral?, Paris, Albin Michel, 2004;
[Kapitalizm Ahlaki midir?, lletiim Yaynlan, 2012].
aha, mer, "Ana Temalaryla 1980 Sonras isliimi Uyan", Gltekingil, Murat,
Bora, Tan! (der.), Modem Trkiye'de Siyasi Dnce. lsliimclk. istanbul, lle
tiim, 2005.
akr, Ruen, Ayet ve Slogan, Trkiye'de Islilmc Oluumlar, istanbul, Metis Yayn
lan, 1990.
almuk, Fehmi, "Necmettin Erbakan", Gltekingil, Murat, Bora, Tan! (der.), Mo
dem Trkiye'de Siyasi Dnce. lsldmclk, Istanbul, lletiim, 2005, s. 550-557.
arkolu, Ali, "Who Wants Full Membership? Characteristics of Turkish Public
Support for EU Membership", Turkish Studies, 2003, Cilt 4, No. 1, s. 171-194.
ayr, Kenan, Isldmfc Literature in Contemporary Turkey: from Epic to Novel, New
York, Pilgrave Macmillan, 2007.

261

elik, mer, "Turkey and the Fate of Political Islam", Abranowitz, Morton (der.),

The United States and Turkey: Allies in Need, New York,

Century Foundation

Press, 2003, s. 61-84.

nar, Menderes,
n,

2005.

Siyasal Bir Sorun Olarak lsliimclk,

D'Inbame, Philippe, La

tionales, Paris,

stanbul, Dipnot Yaynla

logique de l'honneur: gestion des entreprises et traditions na

Seuil, 1989.

D'Inbame, Philippe, Le
cob, 2003.

tiers-monde qui rtussit: nouveaux modtles, Paris, Odile Ja

Da, Hasan, "Rethinking Human Rights, Democracy 'and the West: Post-Islamist
Intellectuals in Turkey",

Critique: Critical MiddleEastern Studies, 2004,

.

No. 2, s. 135-151.

Cilt 13,

Dargent, Claude, "Les explications culturelles du developpement economique:

pertinence et faiblesses",

9, No. 3, s. 343-369.

Revue Internationale de Politique Comparee, 2002, Cilt

Demeulenaere, Pierre, "Comportement economique et nonnes du capitalisme",

Revue internationale des sciences sociales, 2005/3, No. 185, s. 465-476.

Demir, mer, Acar, Mustafa, Toprak, Metin, "Anatolian igers or Islamic Capital:
Prospects and Challenges",

Middle Eastem Studies, Kasm 2004,

Cilt 40, No. 6,

s. 166-188.
Diez, Thomas, Agnantopoulos, Apostolos, Kaliber, Alper, "File: Turkey, Europe
anization and Civil Society",
No. 1, s. 1-15.

South European Society and Politics, 2005,

Cilt 10,

Dumont, Paul, "Le modele economique lsliimique dans la presse Islamiste turque.
L'Etat et l'etatisme en question", Prochazka-Eisl, Gisela, Strohmeier, Martin
(der.),

The Economy as an Issue in the Middle Eastem Press, Neue Beihefte zur

Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, Viyana, 2008.

Dumont, Paul, "Socialisme et Islam en Turquie", Dumont, Pierre, Santucci, Robert,

Contestation en pays lsldmiques iinde, Paris, CHEAM/La Documentation Fran

aise, 1984, s. 89-1 16.

Durak, Yasin,

Emein Tevekkl. Konya'da li-lveren llikileri ve Dindarlk, stan-

bul, lletiim, 2011.

Duran, Burhanettin, "Islamist Redefnition(s) of European and lslamic Identities in

Turkey and European Integration:

Accession Prospects and Issues, Londra ve New York, Routledge, 2004.

Turkey", Mehmet Ur, Canefe, Nergis (der.),

Duran, Burhanettin, Engin, Yldnm, "Islamism, Trade Unionism and Civil Soci
ety: The Case of Hak-i Labour Confederation in Turkey", Middle Eastern Studi

es, Mart 2005, Cilt 41, No. 2, s. 281-305.

Muslim Politics, Princeton, New jersey, Prin

Eickelman, Dale F ., Piscatori, james,

ceton University Press, 1996.

Eraydn, Ayda, "Changing Spatial Distribution and Structural Characteristics of the

Recent Industrializati
on Experience in Turkey in a Global Context, Wesport, USA, Greenwood Press,

Turkish Manufacturing Industry", enses, Fikret (der.),

1994, s. 155-174.
Erbakan, Necmettin, Milli Gr, stanbul, Dergiih Yaynlan, 1975.

262

Emer, Guillaume, "La morale economique chretienne: le tournant medieval", Re

vue intemationale des sciences sociales, 2005/3, No. 185, s. 513-522.
ESI, Les Calvinistes lslimiques: Changements et conservatisme en Anatolie Centrale,
Berlin-lstanbul, 19 Eyll 2005.
Farro, Antimo L., Les mouvements sociaux: diversitt, action collective et globalisation,
Montreal, Les Presses de l'Universite de Montreal, 2000.
Freeman, Jo, "Resource Mobilization and Strategy: A Model for Analyzing Soci
al Movement Organization Actions", Zaid, Mayer N ., McCarthy, john D. (der),

The Dynamics of Social Movements Resource Mobilization, Social Control and Ta

ctics, Massachusetts, Winthrop Publishers, 1979, s. 167-189.
Gamson, William A., Meyer, David S. "Framing Political Opportunity", McA
dam, Doug, McCarthy, John D., Zaid, Mayer N. (der.), Comparative Perspecti
ves on Social Movements iinde, New York, Cambridge University Press, 1996.
s. 257-290.
Geertz, Clifford, "La religion, sujet d'avenir", Wieviorka, Michel (der.), Les scien
ces sociales en mutation, Auxerre, Editions Sciences humaines, 2007, s. 417-434.
Geertz, Clifford, "Ideology as a Cultural System" , GEERTZ, Clifford (der.). The in
terpretations of Cultures. New York, Basic Books, 2000, s. 193-233.
Geertz, Clifford, "Religion as a Cultural System", Banton, Michael (der.), Anthro
pological Approaches to the Study of Religion iinde, Londra, Routledge, 1966,
s. 1-46.
Gelinier, Octave, L'tthique des affaires, Halte a la Drnve, Paris, Seuil, 1991.
Gellner, Emest, Muslim Society, Cambridge, Cambridge University Press, 1981.
Gle, Nilfer, Interptnttrations: L'Islam et l'Europe, Paris, Galaade Editions, 2005.
Gle, Nilfer, "Ingenieurs Islamistes et etudiantes voilees en Turquie: entre le totalitarisme et l'individualisme", Kepe!, Gilles, Richard, Yann (der.), Intellectuels et
militants de l'Islam contemporain, Paris, Seuil, 1990, s. 167-192.
Gle, Nilfer, "L'Islam a la rencontre des sciences sociales", Wieviorka, Mic
hel (der.), Les sciences sociales en mutation, Auxerre, Editions Sciences huma
ines, 2007.
Gle, Nilfer, "Secularism and Islamism in Turkey: The making of elites and counter-elites", Middle East]oumal, 1997, Cilt 51, No. 1, s. 417-426.
Gle, Nilfer, Interptnttrations: L'Islam et l'Europe, Paris, Galaade Editions, 2005.
Gle, Nilfer, lsldm'n Yeni Kamusal YZleri, lstanbul, Metis, 2000.
Gle, Nilfer, Mhendisler ve ideoloji. nc Devrimcilerden Yeniliki Sekinlere Ge
i, lstanbul, Metis, 1986.
Grossman, Emiliano, Saurugger, Sabine, Les groupes d'inttret. Action collective et
strattgie de reprtsentation, Paris, Armand Colin, 2006.
Guiso, Luigi, Sapienza, Paola ve Luigi Zingales, "People's Opium? Religion and
Economic Attitudes", CRSP Working Paper, No. 542, Austos 2002.
Glalp, Haldun, "Globalising Postmodemism: Islamist and Westem Social The
ory", Economy and Society, 1997, Cilt 26, No. 3, s. 419-433.
Glalp, Haldun, Kimlikler Siyaseti: Trkiye'de Siyasal lsldmn Temelleri, Istanbul,
Metis Yaynlan, 2003.

263

Glalp, Haldun, "Modemization Policies and Islamist Politics in Turkey", Bozdo

an, Sibel, Kasaba, Reat (der.), Rethinking Modemity and National Identity in
Turkey, Seattle WA, University of Washington Press, 1997, s. 52-63.
Haberrnas, Jrgen, Thtorie de l'agir communicationnel, Cilt 2: critique de la raison
fonctionnaliste, Paris, Fayard, 1987.

Haenni, Patrick, L1slam de marcht, PartS, Seuil, 2005.

Heper, Metin (der.), Strong State and Economic Interest Groups: The Post-1980 Tur
kish Experience, Berlin, Walter De Gruyter, 1991.
Huntington, Samuel, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order,
New York, Simon and Schuster, 1996.

Isrnail, Salwa, Rethinking Islamist Politics, Londra, New York, 1. B. Tauris, 2003.
insel, Ahmet, La Turquie entre l'ordre et le dtveloppement. Paris, L'Hattan, 1984.
insel, Ahmet, "AKP and Norrnalizing Democracy in Turkey" , South Atlantic Quarterly, 2003, Cilt 102, No. 213, s. 293-308.

Jacquot, Sophie, Woll, Comelia, "Usage of European lntegration. Europeanizati

on from a Sociological Perspective", European Integration Online Papers (EioP),

2003, Cilt 7, No. 12.

jenkins, Craig j., "Resource Mobilization Theory and the Study of Social Move
ments", Annual Review of Sociology, 1983, Cilt 9, s. 527-553.
joas, Hans, "La modemisation entraine-t-elle necessairement la secularisation des
societes" , Wieviorka, Michel (der.) , Les sciences sociales en mutation, Auxerre,
Editions Sciences humaines, 2007,

s.

409-416.

Kanal, Salgur, "La longue rnarche de la Turquie vers la 'richesse des nations'", Eco
nomie et Socittt, Haziran 1995, No. 34,

s.

177-214.

Karabelas, Gerasimos, "The Military Institution, Atatrk's Principles, and Turkey's

Sisyphean Quest for Democracy", Middle Eastem Studies, Cilt 45, No. 1, Ocak

2009, s. 57-69.

Karpat, Kemal, Osmanl'dan GunmiZe Trkiye'de Elitler ve Din, stanbul, Tina,

2009.

Kasaba, Reat, Bozdoan, Sibel, "Turkey at the Crossroads" ,]oumal of Intemational

Affairs, 2000 , Cilt 54, No. 1, s. 1-20.
Kaurcolu, Erol, "Trkiye'nin 500 Byk Sanayi Kuruluu", lstanbul Sanayi Oda
s Dergisi, stanbul, 1995.

Kedici, Gizem, Financing Problems of Small Firms: Evidence from Turkey, Disser
tation of Master of Science in Economics, The University of Birrningham, Ey

ll 2003.

Kenan, ayr, Islamic Litterature in Contemporary Turkey from Epic to Novel, New
York, Pilgrave Macmillan, 2007.

Kepe!, Gilles, ]ihad. Expansion et dtclin de l'Islamisme, Paris, Gallirnard, 2000.

Kepe!, Gilles, Le Prophtte et Pharaon, Paris, Gallirnard, 2012.

Kepe!, Gilles, Leveau, Remy (der.), Exils et royaumes: Les appartenances

arabo-musulman d'aujourd'hui, Paris, Presses de Sciences Po, 1994.

au

monde

Keyder, alar, "Whither the project of modemity", Bozdoan, Sibel, Kasaba, Re

at (der.), Rethinking Modernity and National Identity in Turkey. Seatde WA: Uni
versity of Washington Press, 1997. s. 37-51.

264

Keyder, alar, State and Class in Turkey. A study in a capitalist development, Lond
ra, New York, Verso, 1987.
Keyman, Fuat; Koyuncu, Berrin, "AKP, MSIAD, Ekonomik Kalknma ve Moder
nite", Dnen Siyaset, 2004, Cilt 19, s. 125-145.
Keyman, Fuat, Koyuncu, Berrin, "Globalization, Altemative Modemities and the
Political Economy of Turkey", Review of Intemational Political Economy, ubat
2005, Cilt. 12, No. 1, s. 105-128.
Kocka, Jrgen, Les bourgeoisies europtennes au XIXe siecle, Paris, Bedin, 1997.
Kuran, Timur, "Moral Overload and Its Alleviation" , Benner, Avner, Putterman,
Louis (der.), Economics, Values and Organization, New York, Cambridge Uni
versity Press, 1998, s. 231-266.
Kuran, Timur, lsldm and Mammon: The Economic Predicaments of Islamism, New
Jersey, Princeton University Press, 2004.
l..apidot, Anat, "Islamic Activism in Turkey since the 1980 Military Takeover", Ter
rorism and Political Violence, 1996, Cilt 8, No. 2, s. 62-74.
l..asw
s ell, Harold D., Lemer, Daniel (der.), World Revolutionary Elites. Studies in Co
ercive Ideological Movements. Cambridge, Mass, The MiT Press, 1965.
Lnden, lan, "Elite et Contre-elite", Lnden, lan. Christianisme et pouvoirs au Rwan
da, Paris, Edition Karthala, 1999. s. 285-320.
Lubeck, Paul M., "lslamic Networks and Urban Capitalism: an lnstance of Arti
culation from Northem Nigeria", Cahiers d'ttudes africaines, 1981, Cilt 21, No.
81, s. 67-78.
Luizard, Pierre-jean, Laicitts autoritaires en terre d'Islam, Fayard, Paris, 2008.
Mandaville, Thomas, "Transnational Muslim solidarities and everyday life", Nation
and Nationalism, 201 1, Cilt. 17, No. 1, s. 7-24.
Mandaville, Peter, Global Political lslam, Londra, New York, Routledge, 2007.
McAdam, Doug, Mccarthy, John D., Zald, Mayer N., (der.), Comparative Perspecti
ves on Social Movements. New York, Cambridge University Press, 1996.
McCarthy, John D., Zald, Mayer N., " Ressource Mohilization and Social Move
ments: a partial theory", American ]oumal of Sociology, 1977, Cilt 86, No. 6, s.
1212-1241.
McClosket, Deirdre N., The Bourgeois Virtues, Chicago ve London, Chicago Uni
versity Press, 2006.
Mecham, R. Quinn, "From the ashes of virtue, a promise of light: the transforma
tion of political Islam in Turkey", Third World Quarterly, 2004, Cilt 25, No. 2,
s. 339-358.
Madoui, Mohamed, "Temps de travail, temps de priere: les entrepreneurs algeri
ens face a l'irruption du sacre dans l'entreprise", Lien social et politique, 2005,
No. 54, s. 105-114.
Madoui, Mohamed, "Temps et usage du temps par les entrepreneurs algeriens",
Temporalitts, 2. smestre, 2005, No. 3, s. 108-120.
Mano, Ural, L'Evolution macrosociologique de la Turquie depuis 1 980 comme cadre
au dtveloppement d'identitts Isliimlques, 2001.
Mardin, erif, "Religion and Politics in Turkey" , Piscatori, james s. (der.), Islam in
The Political Process, Cambridge, New York, Cambridge University Press, 1983.

265

Mardin, erif, Din ve ideoloji, stanbul, iletiim, 1983.

Mercier, Samuel, L'Ethique dans les entreprises, Paris, Reperes, 1999.
MSIAD, Tantm Katalou, lstanbul, MSIAD, 1995.
MSIAD, Bror, lstanbul, 2010.
MSIAD, 2004 Yl ve 2005 Ylnn Ilk Yansnda Trkiye Ekonomisinin Gidiat, No.
48, 2005.

MSIAD, Basn aklamas, Bas. Kom. 05-255, 15 Mart 2003.

MSIAD, Basn aklamas, Bas. Kom., 9 Kasm 2006.
MSIAD, Basn aklamas, Bas. Kom., 7 Kasm 2007.
MSIAD, Babakan N. Erbakan'n Dou Asya Gezisi ve MSIAD'n Bosna-Hersek
Gezisi, No. 18, 1996, stanbul.
MSIAD, Economic Cooperation Among Islamic Countries, Kasm, 1994, No. 8.
MSIAD, I Hayatnda lsldm insan (Homo Islamicus), Rapor No. 9, Aralk 1994.
MSIAD, MSIAD'n 30 Maddelik Kriz Reetesi, 4 Ocak 2001.
MSIAD, 2001, 2000'den Iyi Olmayacak, 12 Ocak 2001.
MSIAD, Pamuk Birlii, Rapor No. 19, stanbul, 1996.
MSIAD, The Evaluation of Turkish Economy 2004 and the frst half of 2005, No.
48, 2005.

MSlAD, Trkiye Ekonomisi 2000, Rapor No. 36, 2000.

MSlAD, Trkiye Ekonomisi 2001, Rapor No. 38, 2001.
MSlAD, Trkiye Ekonomisi 2002, Rapor No. 39 , 2002.
MSlAD, Trkiye Ekonomisi 2003, Rapor No. 40, 2003.
Merton, Robert K., Eltments de thtorie et de mtthode sociologique, Paris, Arnand
Colin, 1997.
Milis, Wright C., "Situated Actions and Vocabularies of Motive", American Socio
logy Review, Aralk 1940, Cilt 5, No. 6, s. 904-913.
Moaddel, Mansoor, "Ideology as Episodic Discourse: The Case of Iranian Revo
lution", American Sociology Review, Haziran 1992, Cilt 57, No. 3, s. 353-379.

Moore, Barrington Jr., Social Origins of Dictatorship and Democracy. Lord and Pea
sants in the Making of the Modem World, Harmondswarth, Penguin, 1969.

Moore, Clement Henry. "Islamic Banks and Competitive Politics in the Arab World
and in Turkey", Middle East]oumal, Bahar 1990, Cilt 44, No. 2, s. 234-255.
Moore, Laurence, "Laicite et persistance de la croyance", Wieviorka, Michel
(der.), Sciences sociales en mutation iinde, Auxerre, Sciences Hunaines, 2007.
s. 401-408.
Nadel, Siegfried F., "The Concept of Social Elite", International Social Science Bul
letin, 1956, Cilt 8, s. 413-424.
Narl, Nilfer, "The rise of Islamist movement in Turkey", Middle East Review of In
temational Affairs, Eyll 1999, Cilt 3, No. 3.
Navaro-Yashin, Yael, Faces ofthe State. Secularism and Public Life in Turkey, Prince
ton, Oxford, Princeton University Press, 2002.
Oberschall, Anthony, Social Conjlict and Social Movements, New Jersey, Prentice
Hall, 1973.

266

OECD, Le financrnat des PME et des atrepraeurs, Synthtses, ubat 2007.

Offerle, Michel, Sociologie des groupes d'inttrtt, Paris, Montchrestien, 1994, 2. bas
k, 1998.
nc, Aye, "Chambers of Commerce in Turkey: An inquiry to State-Industry Re
lations as a Distributive Domain, The Political Economy of income Distributi
on in Turkey", zbudun, Ergun, Ulusan, Aydn (der.), The Political Economy of
income Distribution in Turkey, New York, Holmes and Meier Publisher, 1980,
s. 455-480.
ni, Ziya, "Beyond the 2001 Financial Crisis: The Political Economy of The New
Phase of Neo-liberal Restructuring in Turkey", Review of Intemational Political
Economy, 2006, Cilt 16, No. 3.
ni, Ziya, "Domestic Politics, International Norms and Challenges to the State:
Turkey-EU Relations in the post-Helsinki Era", Turkish Studies, 2003, Cilt 4.
ni, Ziya, "Political Islam at the Crossroads: From Hegemony to Coexistence",
Contrnporary Politics, 2001, Cilt 7, No. 4, s. 281-298.

ni, Ziya, "The Political Economy of Islamic Resurgence in Turkey: The Rise of
The Welfare Party in Perspective" , The Third World Quarterly, 1997, Cilt 18,
No. 4, s. 743-766.

ni, Ziya, "Turgut zal and His Economic Legacy: Turkish Neo-liberalism in
Critical Perspective" , Middle Eastern Studies, Temmuz 2004, Cilt 40, No. 4, s.
1 13-134.
ni, Ziya, Trem, Umut, "Business, Glohalisation and Democracy: A Compara
tive Analysis of Turkish Business Associations", Turkish Studies, 2001, Cilt 2,
No. 2, s. 94-120.
ni, Ziya, Trem, Umut, "Entrepreneurs, Democracy and Citizenship in Turkey" ,
Comparative Politics, Temmuz 2002, Cilt 34, No. 4 , s . 439-456.
ni, Ziya. "The Political Economy of Islamic Resurgence in Turkey: The Rise of
The Welfare Party in Perspective", The Third World Quarterly. 1997, Cilt 18,
No. 4, s. 743-766.
zcan, Gl Berna, "The Three Illustrative Regions, Denizli, Kayseri, Gaziantep" ,
zcan, Gl Berna (der.), Small Fi rms and Local Economic Developmat, Entrep
reneurship in Southem Europe And Turkey iinde, Avebury: Aldershot, 1995.
zdalga, Elisabeth, lsldmclgn Trkiye Seyri: Sosyolojik Bir Perspektif, stanbul,
tletiim Yaynlan, 2006.
zdemir, ennur, "MSlAD ve Hak-I'i Birlikte Anlamak. Snfl Bir Islarni Ekono
mi mi?", Murat Gltekingil ve Tan! Bora (der) , Modem Trkiye'de Siyasi Dn
ce. lsldmclk, stanbul: lletiim, 2005.
zdemir, ennur, MSlAD. Anadolu Sermayesinin Dnm ve Trk Modernleme
sinin Derinlemesi, Ankara, Vadi Yaynlan, 2006.
zsoy, smail, zel Finans Kurumlan, stanbul, Asya Finans Kurumu Yayn, 1997.
Pareto, Vilfredo, The Rise and the Fail ofElites: an application of theoretical sociology,
Totowa, N.]., Bedminster Press, 1968.

Paille, Pierre (der.), La mtthodologie qualitative: posture de recherche et travail de ter

rain. Paris, Armand Colin, 2006.

Paix, Catherine (der.), "Bourgeoisies des Tiers Monde d'hier a aujourd'hui", Revue
tiers monde, Kasm-Aralk 1990, Cilt 3 1 , No. 124.

267

Piore, Michaelj., Sabel, Charles, Second Industrial Divide: Possibilitiesfor Prosperity,

New York, Basic Books, 1984.
Polanyi, Kari, The Great Transfonnation. The Political and Economic Origins of Our
Time, Boston, Beacon Press Books, 1944.
Putnam, Robert D., Making Democracy Work. Civic Traditions in Modern Italy, Prin
ceton, NJ, Princeton University Press, 1993.
Putnam, Robert D., "Bowling Alone. America's Declining Social Capital", The]our
nal of Democracy, Ocak 1995, Cilt 6, No. 1, s. 65-78.
Ricreur, Paul, ldtologie et l'utopie, Paris, Seuil, 1997.
Rocher, Guy, "Multiplication des elites et changement social au Canada franais",
Revue de l'institut de sociologie, 1968, No. 1, s. 79-94.
Rodinson, Maxime, lslilm et Capitalisme, Paris, Seuil, 1966.
Roniger, Luis, "The Comparative Study of Clientelism and the Changing Nature of
Civil Society in The Contemporary World", Roniger, Luis, Gne-Ayata, Aye
(der.), Democracy, Clientelism, and Civil Society, United Kingdom, Lynne Rien
ner Publishers, 1994, s. 1-18.
Roy, Olivier, Echec de l'Islam politique, Paris, Seuil, 1999.
Rubin, Michael, "Green Money, Islamist Politics in Turkey", Middle East Quarterly,
K 2005, Cilt 12, No. 1, s. 13-23.
Salmon, Anne, Ethique et ordre tconomique: Une entreprise de st'duction, Paris, CN
RS Editions, 2002.
Salmon, Anne, Moraliser le capitalisme?, Paris, CNRS Editions, 2009.
Sanbay, Ali Y., Trkiye'de Modernleme Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay, ls
tanbul, Alan Yaynclk, 1985.
Sanbay, Ali Y., "Weberletirilmi lslam", Birikim, ubat 2006, s. 86-92.
Schultz, Theodore, Investment in Human Capital: The Role of Education and of Rese
arch, New York, Free Press, 1971.
Schultz, Theodore, lnvesting in People: The Economics of Population Quality, Berke
ley, University of California Press, 1982.
Schutz, Alfred, Le chercheur et le quotidien, Paris, Meridiens Klincksieck, 1987.
Schumpeter, Joseph, Thtorie de l'tvolution tconomique: recherches sur le profil, le
crtdit, l'inttret et le cycle de la conjoncture, 1935.
Scott, Allen j., "The Collective Order of Flexible Production Agglomerations: Les
sons for Loca! Economic Development Policy and Strategic Choice", Economic
Geography, 1992, Cilt 68, s. 219-233.
Seluk, Uur, "Islamic Puritanism as a Source of Economic Development: Contri
butions of Glen Movement", Londra, 25-27 Ekim 2007 tarihli konferans ko
nunasnn metni http://en.fgulen.com/content/view/2453/53/.
Yavuz, Hakan M., Esposito, John L , Turkish Islam and the Secular State: the glo
bal impact of Fethullah Glen's Nur Movement, Syracuse, N.Y., Syracuse Univer
sity Press, 2003.

Seufert, Gnter, "Democrates musulnans", Outre-Terre, 2005/1, Cilt 10 (Trkiye

Avrupa- Express 2014?).
Stone, Russel A., "Religious Ethic and the 'Spirit of Capitalism' in Tunisia", lnter
national]ournal of Middle East Studies, Haziran 1974, Cilt 5, No. 3, s. 260-273.

268

Storper, Michael, "lndustrialization and the Regional Question in the Third

World", Intenutional]oumal of Urban and Regional Research, 1990, Cilt 14, No.
3, s. 423-444.
Storper, Micheal ve Scott, A.] ., "The Geographical Foundations and Social Regula
tion of Flexible Production Complexes", Wolcher, ]., Dear, M. (der.), Territory
and Social Reproduction, Londra, Ailen Unwin, 1988, s. 21-40.
Strong, Kelly, C., Weber, James, "Embedded Cultural Values and lntemational
Transaction Cost", International]ournal of Value-Based Management, 1994, No.
7, s. 207-218.
Suleiman, Ezra, Elites in French Society: The Politics of Survival, Princeton, N.],
Princeton University Press, 1978.
Tachau, Frank, Political Elites and Political Development in the Middle East, Cambri
dge, Schenkman Publishing Company, 1975.
Taggart, Paul, Szczerbiak, Aleks, "Parties, Positions and Europe: Euroscepticism in
EU Candidate States of Central and Eastern Europe", SEi Working Papers, No.
46, 2001, Sussex, Sussex European lnstitute.
Taggart, Paul, Szczerbiak, Aleks, "The Party Politics of Euroscepticism in EU Mem
ber and Candidate States", SEi Working Papers, No. 51, 2002, Sussex, Sussex
European lnstitute.
Takn, Fatma, Yeldan, A. Erin, "Export Expansion, Capital Accumulation and
Distribution in Turkish Manufaturing 1980-1980", Togan Subidey (der.), The
Economy of Turkey Since Liberalisation, Great Britain, Macmillan Press Ltd, 1996.
Takn, Yksel, "Trkiye'de Snfsal Yeniden Yaplanma. AKP ve Muhafazakar Po
plizm", Birikim, Nisan 2006, No. 204, s. 16-25.
TESEV, Ortadou'da Trkiye Algs, lstanbul, 2012.
Thompson, Edward s., La fonnation de la classe ouvritre anglaise, Paris, Gallimard/
Seuil, 1988.
Toprak, Binnaz, Islam and Political Development in Turkey, Leiden, E.]. Brill, 1981.
Toprak, BinIIJlZ, Trkiye'de Farkl Olmak. Din ve Muhafazak4rlk Ekseninde teki
letirilenler, lstanbul: Metis, 2009.
Toprak, Zafer, Milli lktisat. Milli Burjuvazi Trkiye'de Ekonomi ve Toplum 1 9081 950, lstanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlan, 1995.

Tumer, Bryan S., "lslam, Capitalism and the Weber Theses", The British ]ournal of
Sociology, Haziran 1974, s. 230-243.
Tumer, Bryan S., Weber and Islam, Londra ve Boston, Routlegde &: Kegan Paul,
1974. Turun, Hasan, "lslamist or Democratic? The AKP's Search for ldentity
in Turkish Politics , Jouma1 of Contemporary European Studies, Nisan 1997, Cilt
15, No. 1, s. 79-91.
"

Uur, Mehmet, Yankaya, Dilek, "Policy Entrepreneurship, Policy Opportunism

and EU Conditionality: The AKP and TSlAD Experience in Turkey", Gover
nance, 2008, Cilt 21, No. 4., s. 581-601
lgener, Sabri F., lktisadi ztllmenin Ahl4ki ve Zihniyet Dnyas, lstanbul, De"
rin, 2006.
lgener, Sabri F., Zihniyet ve Din: 1s14m, Tasavvuf ve ztl1me Devri iktisat Ahl4k,
lstanbul, Derin, 2006.

269

Vergin, Nur, Industrialisation et changemmt social: Etude comparative dans trois vil
lages d'Eregli, Siyaset Bilimi doktora tezi, Paris, Universite Rene Descartes, 1973.
Voirol, Olivier, "Ideologie: concept culturaliste et concept critique", Actuel Marx,
Ocak 2008, No. 43, s. 62-78.
Weber, Andy, "Relations Between the State and Civil Society in Turkey: Does the
EU Make a Difference?" joseph, Joseph S. (der.), Turkey and The European Uni
on, Internal Dynamics and External Challenges, New York, Palgrave Macmillan,
2006, s. 83-95.

Weber, Max, Economy and Society, Roth, Guenther, Wittich, Claus (der.), Berkeley
and Los Angeles, Califomia, University of Califomia Press, 1978.

Weber, Max, Histoire tconomique: esquisse d'une histoire universelle de l'tconomie et

de la socittt. Paris, Gallimard, 1991.

Weber, Max, Essais sur la thtorie de la science, Paris, Agora, 1992.
Weber, Max, L'Ethique protestante et l'esprit du capitalisme, Paris, Gallimard, 2003.
White, Jenny, "Pragmatists or Ideologues?: Turkey's Welfare Party in Power", Current History, Ocak 1997; Cilt 96, No. 606, s. 25-30.

Wuthnow, Robert, "Religion and Economic Life", Smelser, Neil j., Swedberg, Ri

chard, The Handbook of Economic Sociology, Princeton, N.J., Princeton Univer

sity Press, 1994, s. 621-646.

Yarar, Erol, 2 1 . Yzyla Girerken Dnyaya Yeni Bir Bak, stanbul, MSlAD, 1994.
Yavuz, Hakan, Islamic Political ldentity in Turkey, Oxford, New York, Oxford Uni
versity Press, 2003.
Yavuz, Hakan,"Opportunity Spaces, Identity, and Islamic Meaning in Turkey",
Wiktorowicz, Quitan (der.), Islamic Activism, A Social Movement Theory Appro

ach, Bloomington and Indianapolis, Indiana University Press,

2004. s. 270-288.

Yavuz, Hakan, The Emergence ofa New Turley: Democracy and the AK Parti, Salt La
ke City, University of Utah Press, 2006.
Yavuz, Hakan, "Turkish identity and foreign policy in flux: The rise of Neo-Otto
manism", Critique: Critical Middle Eastem Studies, 2007, Cilt 7, No. 12, s. 19-41.

Yavuz, Hakan, Esposito, john L. , Turkish Islam and the Secular State: The Global

Impact of Fethullah Glen's Nur Movement, Syracuse, N.Y, Syracuse University

Press, 2003.

Zdravomsylova, Elena, "Opportunities and framing in the transition to democracy:

the case of Russia", McAdam, Doug, McCarthy John D. ve Mayer N. Zaid (der.),
Comparative Perspectives on Social Movements, New York, Cambridge University
Press, 1996, s. 122-137.

270

rkiye'de AKP'nin 2002'de tek bana hkmet kur

masyla siyasal Islamn iktidar olma mcadelesinde
hedefe varlm oldu. Fakat Islami kimlik, iktidara
gelmeden ok nce snfsal bir nitelik kazanmt.
Bu dnmde, 1 990 ylnda lstanbul'da, slami ha
reketle gl balan olan bir ekonomik sekinler topluluu tarafn
dan kurulan MSlAD'n etkisi belirleyiciydi. MSIAD'n Trkiye
siyaseti zerindeki gcn, kurucu bakanlarndan Erol Yarar yle
aklyor: "TSlAD gemi, MSlAD gelecek demek." Bu kitaba ko
nu olan sosyal tarih, bir kar grubunun gcnn, yelerinin inan
cnda, azminde ve iradesinde gizli olduu tezini doruluyor.
Fransa' da sosyoloji ve siyaset bilimi dersleri veren Dilek Yankaya, Ye

n i Islami Burjuvazi'de MSlAD' kuracak olan aktrlerin hayat hika

yelerinden yola karak, bu aktrlerin kamusal alandaki seferberlikle
riyle balayan ve Trkiye'de yeni bir Mslman burjuva snfnn or
taya k ve iktidar olmasyla devam eden sreci inceliyor. Yanka
ya'nn MSIAD yeleriyle yapt grmelerin satr aralarnda, bu
"gen" burjuvazinin Trkiye'nin son yirmi ylna nasl damga vurdu
unu, ekonomiyi ve siyaseti nasl belirlediini aka grlyor.

Yeni Islamf Burjuvazi bir siyasal hareketin, yeni bir burjuva snfnn
ortaya kma koullarn nasl yarattn incelerken, siyasal Islam
asndan bu tarihsel dnmn neden ve sonularn ele alarak,
bu srete, dinden, muktedir bir snfsal gsterge yaratlmasna da

dikkat ekiyor.

\U

.,

iletiim

ISBN-1): 971915-05-1420-3

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

9 789750 5 1 4 203