Professional Documents
Culture Documents
ANADOLU BLGES
PALEOLTK-M.. II. BN DNEMLER ARASI
KAZI ALIMALARI
AIKLI HYK
ANAK MLEKSZ NEOLTK
Aksaray li'nin gneydousunda, Glaa lesi'ne bal Kzlkaya Ky snrlar ierisinde
yer almaktadr. Volkanik Kapadokyada, Melendiz Suyunun kysna kurulmutur. Dou-bat
ynnde 230 m, kuzey-gney ynnde ise 150/240m boyutlarndaki hyk ilk olarak 1963
ylnda E. Gordon tarafndan bulunmu; 1963-1965 yllar arasnda I. Todd tarafndan yzey
aratrmas yaplm; 1989 ylnda Prof. Dr. Ufuk esin tarafndan kaz almalarna
balanmtr.
Kazlar, Akl Hyk yerlemesinin tek bir kltr dnemine, anak mleksiz Neolitik
a'a ait olduunu gstermitir (Levha 1). Yaplan radyonkarbon lmleri de Aklnn
M.. 9. binyldan itibaren yerleim grdn ortaya koymaktadr. Akl, Aksaray
Kapadokyasnda, volkanik kkenli kayalarn oluturduu bir arazi zerindedir. Bitkisel
kalntlar ve hayvan kemikleri zerinde yaplan aratrmalar yerleim yeri ve evresinin
iklimsel ve corafi olarak yaamaya olduka elverili olduunu; youn avclk ve
toplaycln yaplp, az da olsa tarmla uraldn gstermektedir. evrede bol bulunan
tf, andezit, bazalt, granit ve obsidien Akl toplumunun, gerek mimari yap elemanlarnda
gerekse silah ve ara gere yapmnda kullandklar malzemelerdir.
Hyk zerindeki tabakalamann anlalabilmesi iin derin bir sondaj alm ve en stteki
tarm ve hayvan otlatlmas nedeniyle olduka zarar grm birinci tabaka dnda, her biri
kendi iinde deiik yap evrelerine sahip 3 tabaka daha tespit edilmitir. Yerleme hakkndaki
en detayl bilgi 2. tabakadan salanmaktadr. Ayrca hyn dnda ve Melendizin
kysnda ve ksmen de rman iinde devam eden daha eski bir yerlemeye ait konutlar
bulunmutur.1
Akl mimarisi Anadolunun bilinen en eski bitiik dzende drtgen planl kerpi mimari
rneidir. Bu planl yerleme dzeninin her evre iin fazla deiiklik yaplmadan korunduu
1
Esin 1999: 35
anlalmaktadr. 2. tabaka yerlemeleri doudan, bilinen en eski evre duvar sona ermektedir.
Nerdeyse her yap evresinin gney ve kuzey olmak zere, akll geni bir cadde tarafndan
ikiye ayrld; halkn, kuzey ksmdaki birbirinden dar geitler ve avlularla ayrlm, skk
mahallelerde, kerpi yaplarda oturduklar belirtilmektedir. Mahalleler iki veya daha ok
konutun bir araya gelmesiyle olumutur. Konutlar genelde bitiik dzende mstakil duvarl,
tek ya da ok odal, genelde drtgen planl, kerpi bloklar aras amur har rgldr.
Duvarlar ve tabanlar genellikle kil svayla, nadiren renkli veya beyaz kire svayla
kaplanmtr. Bazen kerpi duvarlarn altnda tf/kalker tandan temeller kullanmlardr.
ounlukla odalarn iinde bir duvara bitiik drtgen planl byk ocaklar mevcuttur.
Odalarda blme duvarlarnda seyrek olarak kap, pencere boluklar braklm olup; konutlara
dardan giri seyyar merdivenle dz damdan salanmaktadr. Dz damlarn bazen gnlk
iler srasnda kullanldn, zerlerinde bulunan obsidien, kemik, boynuz gibi aletler ve
artklar gstermektedir. Mahalleler arasndaki, artklarn atlp yakld byk plk
alanlar, hem ilik hem de av paylam yeri olarak kullanlmlardr.
Gneyde ise, iinde bir tapnan ve ek yaplarn olduu ynetenlerin oturduu dnlen
ksm yer almaktadr. Tapnan zemini imentomsu bir madde zerine srlen krmz/sar
demir oksitli boyal, duvarlara bitiik kerpi oturma sekileri krmz renkli aboyaldr.
Tapnakta byk bir kutsal ocak ve sv aktc kanallar vardr. Dinsel ilevli binann batsnda
odalar aa karlm, odalardan birinin tabanna alan ukurlardan birinde oklu gmmeye;
bunlardan 20 yalarndaki bir kadnda trepanasyon izine rastlanmtr. Yneticinin oturduu
dnlen byk yapnn geni caddeye bakan duvar sandk duvar tekniinde rlmtr.
M.. 2. binylda Hitit surlarnda grlen bu tekniin kkeninin Akl olduu sylenmektedir.
Akl insanlar llerini yerleme iine, baz odalarn tabanlar altnda alan ukurlara, hoker
durumunda gmmlerdir. llerin boyun ve kollarnda ounlukla taklar grlmektedir.
Ancak en nemli buluntular doal bakrn scakken dvlmesiyle elde edilen boncuklardr.
Akl yontma ta endstrisinin ana maddesini obsidien oluturmaktadr. Aletlerin ou
kazyc, dzeltili ve ulu dilgilerden meydana gelmektedir. Endstride en belirgin
zelliklerden birisi de daha eski tabakalara inildike aletlerin boylarndaki bymedir.
Obsidien endstrisinden sonra ikinci sray kemik/boynuz alet iilii almaktadr. Spatulalar,
toka halkalar ve engelleri zellikle iilikleriyle dikkat ekmektedir.az pimi kilden yaplan
yapsnn hemen gneyinde doal bir ukurluun atk depolama yeri olarak kullanld
anlalmtr. Buradan youn miktarda zellikle yaban sr ve yaban keisi-koyunu kemikleri
ele gemitir. Bu durum yaban hayvanlarnn avlandn, kesim, paylam ve ilemenin
yapld bir yerin varln gstermektedir. Musular yerlemesi Aklnn ge evrelerinde
ortaya km bir yerlemedir.4 Tabanlar krmz boyal, drtgen planl ve ahap direkli
yaplar farkldr. Bu durum yaplarn zel ilevli olduklarn beklide dinsel anlam tadklarn
dndrmektedir.5
ATALHYK
ANAK MLEKL NEOLTK
Konya'nn gneydousunda, umra lesi'nin kuzeyinde yer alr. Biri douda dieri batda
yan yana iki hykten douda olan Neolitik a yerlemesi olup, 450 x 275 m boyutlarnda
byk bir hyktr. Yerleme, eski Konya glnn yatanda, alvyal bir ovada kurulmutur.
1950li yllarda J. Mellaart tarafndan Orta Anadoluda yapt yzey aratrmas srasnda
bulunmu, 196165 yllar arasnda yine Mellaart ynetiminde kazlmtr.6 1993 ylndan
itibaren ise I. Hodder bakanlnda kaz almalar srdrlmektedir (Levha 3, 4).
Dou atalhyk Neolitik yerlemesinde, Mellaart ynetimindeki kazlarda, yukardan
aaya 0 ve X olmak zere 12 yap kat/tabaka saptanmtr. 7 196165 kazlarnda ana
topraa inilememitir. Mellaart ynetimindeki 1961-65 kazlarnda, Dou atalhyk
Neolitik yerlemesinin yalnzca gneybat kesiminde allm, 1993 ylnda sistematik yzey
toplamas ve yzey syrmas ile balayan ikinci dnem almalarnda ise, hyn kuzey ve
orta kesimlerinde de aratrmalar balatlmtr.
Yerleme genelinde, birbirine bitiik dzende yaplm yaplarn, hyn tepesini evreleyen
teraslar boyunca yerletirildii gzlemlenir. lk dnem kazlar srasnda ortaya karlan
alann dinsel ya da sekin bir mahalle eklinde adlandrlmasna karlk, yeni kazlarda ayn
tr yaplara hyn farkl blgelerinde de rastlanmas yerlemenin "byk ve farkllamam
bir ky" biiminde tanmlanmasn getirmitir. Yerlemede kazlarla saptanan 12 yap katnda
sreklilik mevcuttur. Her yeni ev, bir ncekinin stne ina edilmitir. Kullanm sonunda ya
da evde yaayan nemli birinin lmnden sonra, evin boaltld, temizlendii ve yakld,
4
bunu izleyen aamada iinin doldurulup yeni duvarlarn ina edildii saptanmtr. atalhyk
yaplar gnete kurutulmu, drtgen biimli kerpi tulalardan, ta temelsiz olup evler,
drtgen planldr; depo odalar ve yan odalar, ana odalarn yanlarnda yer alr. Evlerin
tabanlar, duvarlar, tavanlar ve ierisindeki tm yap eleri svaldr. Duvarlar da tabanlar
gibi beyaz svaldr. Evlerin damlar, saz ve kam kmelerinin stlerinin kaln bir amur
tabakasyla svanmasyla oluturulmutur, iki byk ve ok sayda kk boyutta dikmeler
tayc ilevdedir. kinci katla ilgili herhangi bir kant ele gememitir. Giriler, damda
braklan bir aklktan, byk olaslkla ahap merdivenler yardmyla yaplmaktadr, da
alan kap olmamasna karlk, odalar arasnda, kare, drtgen ya da oval biimli kap
aralklar mevcuttur.8 Bununla birlikte, yeni almalarda, duvar svalarnn altnda ortaya
karlan kap aralklar, sonradan bu kaplarn kapatlm olmas, damdan girilerin tm
yaplar iin geerli olmayabileceini gstermitir. Ocak ve frnlar, genellikle evlerin gney
duvar boyunca yer alr. Frnlar oval biimlidir, stleri dz kapatlmtr; ocaklar ok
eitlidir, ancak tm kenarlar ykseltilmi ince bir duvarla evrilidir. Her evde en az bir tane
platform mevcuttur, altlarna zengin armaanlarla birlikte ller gmlmtr. ou evde bir
depo odas ve tahl ukurlar bulunmaktadr; depo odalarndan bazlarnda ii aklama talar,
baltalar, ta aletlerle dolu kil kutular bulunmutur. atalhyk'teki yaplarn i dzenlemeleri
ve sslemeleri ilgintir. Duvarlar panolara ayrlmtr. Bunlardan bazlar bezeksiz ekilde,
krmznn eitli tonlaryla boyaldr. Dierlerinde kimi zaman geometrik bezekler, kilim
desenleri, i ie daireler, yldzlar, iekler yer alr; bazlar el, ayak izleri, bazlar ise
tanralar, insanlar, kular, hayvanlar, av sahneleri ve doal evreyi ileyen ok eitli
konularla bezenmitir. Bir baka bezeme eidi, kabartma halinde yaplm tasvirler ve
yaplardaki platformlara oturtulmu ekilde yer alan boa balar ve boynuzlardr. Bunlarn
bir dizi halinde yer aldklar yaplar Mellaart'a gre, kutsal meknlar ya da tapnaklardr. 2005
yl almalarnda 4040 Alan iindeki Bina 52'nin yanm bir odasnda btn halde in situ bir
boa ba ve boynuzlar bulunmutur. Duvarn iine yerletirilmi durumdaki boa ba
allanmamtr. st ksmnda 11 adet sr boynuzu ile baz kafataslar vardr. Altnda ve arka
tarafnda boya izleri grlmektedir. Boa bann hemen yanndaki bir seki iine yerletirilmi
bir seri boa boynuzu da dikkat ekmektedir. 4040 alannda 7 yeni bina ortaya karlmtr.
Bina 57'de aldan yaplm dikili bir stun ile zerinde oyulmu spiral meander motifi olan,
yine aldan yaplm bir mine bulunmutur.
atalhyk'te gelikin biimde tahta kap ve sepet yapm ve kullanm, anak mlein,
yapmnn bilinmesine karlk, ancak V. yap katndan sonra yaygnlamasna neden olmutur.
8
XII. kattaki ilkel grnml anak mlek, kaln, siyah zl, kt piirimli ve bitki katkldr.
Yzey rengi, devety, krem ve ak gridir, akl ve alacaldr. Biim olarak, derin kseler ve
daha az sayda dar azl mlekler grlr. VIII. katta ince, koyu yzl, koyu gri, kahverengi
siyah aras bir anak mlek grlr. Genellikle gri z, iyi piirilmemi olduklarna iaret
eder, mineral katkl ve akldrlar. Biimlerde basit, dar azl mlekler ve ak kseler
egemendir. Daha st katlarda, krmz astarllar ve az sayda izi bezemeliler grlr. V. katta
krem, portakal renkli, pembemsi ak renkliler ortaya kar, I. kata doru artarak devam
ederler. zenli biimler yaplmaya balar. II. katla birlikte boya bezeme ve dik yerletirilmi
ince uzun kulplar grlr.
atalhyk'te kil, heykelcik yapmndan sapan talarna, duvar kabartmalarna kadar ok
eitli amalara ynelik kullanlmtr. Antropomorfik ya da yar-antropomorfik tanra
figrinleri, av inanlaryla ilgili olduu sanlan hayvan figrleri, pimi ya da gnete
kurutulmu kilden yaplma buluntulardandr. Figrinler arasnda ana tanra ya da hayvanlar
tanras olarak adlandrlan, kimisi boyal, kimisi boyasz ok eitli heykelcikler mevcuttur.
Pimi kilden damga mhrler, sapan ta olarak kullanld dnlen kil topanlarn yan
sra kilin yaygn kullanm, Mellaart tarafndan tapnak olarak adlandrlan yaplardaki duvar
kabartmalarnda, boa ba ve boynuz gibi bezeme elemanlarnn yapmnda da grlr. 199395 aratrmalarnda gerek yzey toplamas, gerekse yzey syrmas ilemleri srasnda da
kilden insan ve hayvan heykelcikleri bulunmutur. Bunlarn bazlarnda ayrntlar
gsterilirken, bazlar kaba ekilde biimlendirilmitir. 2005 yl almalarnda ele geen kil
buluntulardan ikisi, atalhyk'de "ana tanra" ile ilgili genel kany deitirecek niteliktedir.
Bunlardan biri Gney Alan'nda, Tabaka V'e ait bir binann dolgusunda bulunan ustalkla
yaplm bir damga mhrdr. n ve arka ayaklar yukar doru kalkm bir hayvann
betimlendii mhrdeki figrn benzerleri daha nce atalhyk evlerinde bulunan al
kabartmalardan bilinmektedir. Bu al kabartmalar ou zaman "ana tanra" figrleri olarak
yorumlanmtr, ancak kabartmalardaki figrler ba ve elleri daima zarar grm durumda ele
getiinden insan olup olmadklar anlalamamtr. Bu mhrde ise ba ve ayaklar tam
olarak korunmutur ve betimlenen hayvann bir ay olduu dnlmektedir. Buna bal
olarak, nceden bulunan kabartmalarda yer alan betimlemelerin de tanra deil ay
olabilecekleri fikri ortaya kmtr. Dier nemli buluntu ise IST Alan'nda bir evin yank
dolgusunda bulunan kil figrindir. Figrinin n taraf, atalhyk'de daha nce bulunmu
olan "ana tanra" figrinlerine benzer ekilde ufak ve bodur biimde betimlenmitir. Karn
ksm ortaya doru uzanrken, eller dolgun gslerin zerine dayanmaktadr. Ayrca var
yontma
ta
hatlaryla
katlar
arasnda farkllk
deriye sarlm, bazen hasrlar stne, ou zaman da dorudan topraa yatrlm rnekler
mevcuttur. Balar genellikle odann ortasna, vcutlar ise duvara doru yerletirilmitir.
Bulunan yaklak 400 iskeletin ounluunu kadnlar oluturur. skeletlerin bazlarnn
krmz (okr), bazlarnn yeil (malahit ?), bazlarnn da mavi (azurit) boya ile boyand
saptanmtr. l armaanlarndan bazlar obsidien aynalar, kemer tokas olarak bilinen
kemik tokalar, akmaktandan hanerler ve emzikli ta kaplardr. Dier l armaanlar
arasnda kak, atal, palet, ta ve geyik dii gibi eitli malzemelerden yaplma boncuklar,
yzkler, bilezikler, baklar, apalar, bzlar, ineler olmak zere eitli ss eyalar, sepetler
ve gnlk kullanm aletleri vardr. Mellaart'a gre, braklan armaanlar, genellikle ss
eyalar kadn, aletler ise erkek mezarlarnda olmak zere bir dalm gsterirler.
En alt katlardan itibaren koyun ve kei evcilletirilmitir. Kpek evcil, domuz yabanidir;
byk balarn evcilletirilme konusu ise tartmaldr. Yabani eek, yabani koyun, geyik
trleri, gazel, tilki, kurt, leoparlar ve kular avlanan hayvanlar arasndadr. 1993-95 yllar
arasnda yzey syrmas yaplan alanlarda koyun, kei, en ok grlen hayvanlardr. Bunu
srasyla byk balar, at, domuz, geyik, kpek, tilki, kedi, tavan ve kular izler. Balklkla
eski kazlarda sanldndan daha youn urald, yeni almalarda ortaya karlan balk
kemiklerinden bilinmektedir. VI. yap katyla birlikte, tarma alnm 14 tr besin bitkisi
arasnda eitli tahl trleri, bakliyat ve yumrulu bitkiler yer alr. Emmer, Einkorn, plak 6
sral arpa, bezelye, youn miktarda VI-II. katlarda bulunmutur. Ekmeklik buday ilk kez VI.
yap katnda grlr. Bezelye, mercimek ve burak trlerinin yan sra badem, palamut, fstk,
elma, ard ve itlembik gibi meyve ve yemiler, ilk yap katlarndan itibaren ele geen bitki
kalntlardr. Yeni analiz sonular, atalhyk insanlarnn tahldan ok bakliyat ve yumrulu
bitkilerle beslendikleri yolundaki grleri dorulamtr.
atalhyk'n zengin kk buluntular arasnda gayet iyi koruna gelmi ahap kaplar da
bulunur. Bunlardan bazlar mezarlarda, bazlar da yanm evlerde ele gemitir. Drtgen ya
da oval biimlidirler, kapaklar ve kulplar vardr. Bir dier nemli buluntu tr, iskeletlerin
stnde bulunan kuma paralardr. Balk a olarak da kullanld dnlen dokuma
paralarnn yan sra kmrlemi krk ve deri kalntlar da ele gemitir. akmaktandan
yaplm bir haner ise deriden yaplm knyla birlikte koruna gelmitir.9
TEPECK-FTLK
NEOLTK DNEM
9
www.tayproject.org
Tepecik-iftlik Nide iline bal iftlik kasabasnn dousunda, iftlik Ovasnda yer
almakta olup, 300x170 metre boyutlarndadr. lk defa 1966 ylnda I.A. Todd tarafndan tespit
edilmitir. Kaz almalar 2000 ylnda Yard. Do. Dr. Erhan Bak bakanlnda
balamtr. Hyn bulunduu ova, volkanik ykseltilerin ortasndaki Melendiz Dalarnn
arasndadr. Kazlarda u ana kadar tabaka tespit edilmi, henz ana topraa ulalmamtr.
Birinci ve ikinci tabakalarda yap katlarnn olduka bozuk olduu, nc tabakada ise
olduka salam ele getii belirtilmektedir. zenli ina edildikleri gzlenen yap katlarnn
nemli bir blmn ta subasman duvarlar oluturmaktadr. Birok yap evresinin
bulunduu yap katlar arasnda frn, tandr, ta demeler, platformlar, kap aklklar gibi
mimari unsurlar mevcuttur.
anak mlein tm el yapmdr. Bunlar arasnda krmz renkli kaplar zerine yaplm
kabartma bezemeli kap paralar ayrca nemlidir. ou parada bykba, boynuzlu
kabartma hayvan figrleri grlmektedir. Bunlarn yannda baka hayvan ve insan betimlerine
de rastlanrken figrlerin ounun hareket halinde betimleri dikkat ekmektedir. Siyah kaplar
zerinde kullanlan bir baka bezeme tekniinde kaz ve nokta bezemeler ile gen, sarmal,
menderes gibi motifler yaplmtr.
Tepecik-iftlikde yontma ta aletler yrede bol bulunan obsidienden yaplm olup, eitlilik
asndan zengindirler. Youn ezgi talar ayrca cilal balatalar, biley talar, vurgu talar, ta
halkalar, havanelleri ele geen dier aletlerdir. Kemikten yaplm eitli boy ve tipte bzlar,
ineler, idollerde buluntular arasndadr.
Tepecik-iftlikde yerleimin anak mleksiz Neolitik ada balayp Kalkolitik an
balarna kadar srd bildirilmektedir. Yerlemede bulunan kabartmal kaplar Kk Hyk
ile karlatrlmakta, bu karlatrmaya dayanlarak da Tepecik-iftlik'teki yerleimin Erken
Kalkolitik a'da da devam etmi olabilecei nerilmektedir. Hyk, Yakndou'nun en
nemli obsidien yataklarndan biri olan Gll Da'a yaknl ile de nem tamaktadr (Levha
5).10
DEMRCHYK
ANAK MLEKL NEOLTK
10
Seeher
Neolitik
a'a
konabilecek
paralar
mal
grubu
iinde
deerlendirmektedir. A mal: Bu mal grubu el yapm, iri mika it katkl hamurlu, krmz
renk astarldr. Az kenar ie dnk, ok geni dz dipli mlek biimleri de grlmektedir.
Ayrca piksis tr dz dipli kaplar da bulunmaktadr. B mal: ok miktarda ince mika katkl
olup, A malna benzemektedir. Genelde ak renkli, gri, grimsi bej, yeilimsi gri renkler
kullanlmtr. Koyu renkler nadirdir. Biimlerde ie dnk azl mlekler veya ie dnk,
i bkey kenarl dz dipli mlekler tercih edilmitir. C mal: Kuzeybat Anadolu'da yaylm
gsteren Fikirtepe Mal'dr. Hamuruna kireta ve kalsit katk katlmtr. Yzey rengi
genelde koyu olup, koyu kahverengi en ok kullanlan renktir. "S" kvrml kseler, basit
kseler, mlekler, ie doru uzanan kntl mlekler gibi biimler vardr. p delikli
tutamaklar, sepet kulplar bulunmaktadr.11
ERKEN KALKOLTK DNEM
Erken Tun a ncesi anak mlekler J. Seeher tarafndan ayrntl olarak incelenmi ve
A'dan G'ye kadar 7 mal grubuna ayrlmtr: Bunlardan D-E lk Kalkolitik a, F-G ise Son
Kalkolitik a'a konmaktadr (Levha 7). Mal D, Krmz Boya Bezekli: Mal E'nin boya
bezekli bir eitlemesi olarak tanmlanan bu mal grubunda, hamurdaki taklar katk maddesi
olarak kullanlmtr. Beyaz bej renkli astar zerine krmz kahverengi boya ile geometrik
motifler izilmitir. Biimlerde "S" profilli kseler ounluktadr. Mal E: Tak katkl mal:
boyunlu mlekler en tipik biimdir. Bunlar dikey ip delikli tutamakldr. "S" profilli
kseler de grlmektedir. Az sayda izi ve kabartma bezek vardr.12
ORMAN FDANLII
ORTA KALKOLTK DNEM
11
12
www.tayproject.org
www.tayproject.org
10
11
KLLOBA
GE KALKOLTK DNEM
Eskiehir il merkezinin gneydousunda, Seyitgazi lesi'nin kuzeydousunda, Yenikent
Ky'nn gneyindedir. 250x150x9.5 m llerinde fazla belirgin olmayan koni
grlmektedir (Levha 9, 10). 1996 ylndan bu yana Prof. Dr. Turan Efe tarafndan
kazlmaktadr. almalar hyn bat ve dou konisinde younlamtr.
15
1997 yl
kazlarnda koyu gri renkli, kll Ge Kalkolitik dolgusuna ulalmtr. nce kerpi duvarlar
ve ana toprak iine alm drtgen planl silo saptanmtr.
16
Ge Kalkolitik a sonlarna
tarihlenen yuvarlak yap, ta deme ve silo temelleri arasndan bulunan bol miktarlardaki
anak mleklerin bir ksm iyi akl ve siyah renkli, dier bir ksm ise yaln ve az akldr.17
anak mlek paralar blgenin Ge Kalkolitik a seramiinin yresel zellikleri ve
geliimi ile ilgili nemli bilgiler vermektedir. 18
ERKEN TUN AI
13
12
Yaklak olarak Ge Kalkolitik a sonlarndan M. II. Bin yln balarna kadar (M.. 2
bin-1800 yllar) kesintisiz yerleim tespit edilen ve zellikle Erken Tun a I III evreleri
ile ilgili youn buluntu ve bilgi veren hyk, Demircihyk ve Beycesultan kltrleri ile
paralellik gstermektedir. Erken Tun a III buluntular, blgenin Kilikia ve Troia ile
ilikileri konusunda nemli bilgiler vermektedir.
Ge Kalkolitik Dnemden Erken Tun ana gei evresine ait yap katnn evresi
zikzaklar yapan bir sur ile evrilidir. Anadolu yerleim plan zellikleri tayan bu yerleme,
bu plann ok iyi temsil edildii Demircihyk yerlemesinden daha eskiye tarihlenmektedir.
Erken Tun a I ve II dnemleri ile ilgili almalar Yukar Sakarya anak mlek grubunun
yaylm alan iinde, mimari ve anak mlein zellikleri ve geliimi konusunda nemli
bilgiler vermektedir. Klloba Erken Tun a II yerlemesi bugne kadar Bat Anadolunun
bilinen en eski kenti olma zelliini tamaktadr. Bu dnemde kent aa ve yukar ehirden
olumaktadr. Yukar ehir etraf surlarla evrili olup, antsal nitelikte yaplar saptanmtr. Bu
yap kompleksi ortada bir megaron ve iki tarafnda uzunlamasna bitiik olarak yerletirilmi
iki megaron benzeri yapdan oluur. Sur zerinde douda ve gneyde olmak zere iki kap
ortaya karlmtr. Erken Tun a III yerlemesi en stte ve drt evreli olarak tespit
edilmitir. Daha ok p ve adak ukurlarna rastlanm, ksmen tahrip olmu birka mezar da
ortaya karlmtr. Bu dneme ait erken tabakalarn buluntular blgenin Kilikya ve Troia ile
ilikileri konusunda ok nemli bilgiler vermitir. Kilikya kkenli buluntular arasnda,
zellikle baz madeni alet tipleri, ayak eklindeki mhrler, Suriye iesi formunun
taklitleri bata gelmektedir. Troia tabaklar, tankard ve depaslar bu dnemi karakterize eden
tipik anak mlek biimleridir. Prof. Efe, Erken Tun a son evresini, Orta Anadolu Gei
Dnemine tarihlemekte; ele geen buluntulardan blgenin erken 2. binylda kltrel ve belki
de siyasal olarak Orta Anadolu ile btnletiini belirtmektedir.19
KAMAN-KALEHYK
ERKEN TUN AI
Krehir il merkezinin kuzeybatsnda, Kaman lesi'nin dou-kuzeydousunda, eski AnkaraKayseri karayolunun hemen kenarnda, Kamann dousunda 280 m apnda, 16 m
19
13
yksekliinde orta boyutlu bir hyktr (Levha 11).20 1986 ylndan itibaren, S. Omura
bakanlnda kazlmaktadr. Kaz sonucunda, hykte 4 tabaka ve ok sayda bu tabakalara
ait yap katlar saptanmtr. 1999 yl kazs sonunda bu drt tabaka u ekilde
sralanmaktadr; I. tabaka M.S. 16-17. yzyla tarihlenen Osmanl Dnemi; II. tabaka M.. 12
yzyldan M.. 4. yzyln ikinci yarsna kadar sren Demir a; III. tabaka: M.. 20.
yzyldan M.. 12. yzyla kadar devam eden Orta ve Son Tun a; IV. Tabaka Erken Tun
a. 2001 yl almalarnda bu tabakada Erken Tun a'na ait 5 yap kat tespit edilmitir.
IVa kat lk Tun a'ndan Orta Tun a'na geii temsil etmektedir. IV. tabakann 4. yap
katnda temelleri tek sra talardan rl duvarl, kk odal yaplar ya da yap kalnts
bulunmutur. 5. yap katnda da zayf tek sra ta duvarn yannda sralanm tahta kazklar
bulunmutur. IVa yap katnn 1, 2 ve 3. katlarnn yangn geirdii saptanmtr. 1. yap kat
p ukurlar tarafndan tahrip edilmitir. Duvarlar kaln svaldr. El yapm Aliar III tipinde
boya bezemeli anak mlek endstrisinin IV. tabakann 4. yap katnda var olduu
belirtilmektedir. gen biimli kaplarn dip kesimlerinin ip ile kesilerek yapldn gsteren
izlerin varl aklanmaktadr. IV. tabakada ark yapm anak mlein yannda el yapm
seramikler ele gemitir. Tun nesnelerin (?) varl bildirilmektedir. Bu tun bulgular aaya
doru inildike azalmaktadr. IVa yap katnn 1. katnda altn ss eyas bulunmutur. S.
Omura, Kaman Kalehyk'n IV. tabakasn imdilik anak mlek bulgularn benzerliine
dayanarak tarihlemekte, benzerlerinin Kltepe Karum III-IV, Boazky alt ehir 5, Boazky
kuzeybat yama 9. yap katnda bulunduunu sylenmektedir.21 Tabaka bu yoruma
dayanlarak imdilik, M 3. bin yln son yzyl ile M 2. bin yln ilk yzylna
tarihlenebilir.
KLTEPE-KAN
ASUR TCARET KOLONLER AI
Kltepe-Kani, Hattua kentinin gneyinde Kayserinin kuzeydousundadr. Kltepe-Kani
ad, 1881den beri yasad yollarla satlan kil tabletler yznden bilinmektedir. 1893-1894 ve
1906 yllarnda Fransz ve Alman ekiplerin srdrd kazlar, 1925de B. Hroznynin
kazlar izler. 1948 ylndan itibaren Prof. Dr. Tahsin zg tarafndan kazlmtr (levha 12).
Kent, Sivastan gelen dou-bat ynnde, Malatya ve Adanadan gelen doal tarihi yollarn
zerinde yer almaktadr. Hyk kesimi ve aa ehirden oluan Kltepe-Kani, ova
20
21
14
15
eitlilik asndan zengindir. Hayvan biimli adak ve libasyon kaplar mevcuttur. Bunlar
arasnda tanr ve tanra simgeleri olarak bilinen her trl hayvan eklini grmek mmkndr.
Ayakta duran aslan, antilop, domuz, kartal, boa bunlardandr. Ta iilii akik, obsidyen,
kaya kristali gibi talardan yaplm hayvan biimli kutularda kendini gstermektedir.
Bunlarla yalnzca mezarlarda karlalmaktadr. Gslerini tutan plak tanra ve yan yana
oturan giyimli tanra ve tanr heykelcikleri nemli mezar hediyeleri arasndadr.22
ACEMHYK
ASUR TCARET KOLONLER AI
Aksaray il merkezinin kuzeybatsnda, Tuz Glnn gneyindeki Yeilova kasabasnda
bulunmaktadr. 1962-88 yllar arasnda N. zg tarafndan yaplan kaz almalar, 1989
ylndan itibaren Prof. Dr. Aliye ztan ynetiminde srdrlmektedir. Hykte Erken Tun
a'ndan Roma Dnemi'ne kadar yerleimlerin olduu saptanmtr (Levha 13, 14 ).
lk dnem kazlarnda M.. 2. bin yln ilk eyreine tarihlenen Asur Koloni Devri'ne ait 12
yap kat saptanm olup kent, M.. 2500 yllarndan itibaren gelierek en parlak dnemini
Asur Ticaret Kolonileri anda yaamtr. Bu ada yerli krallar tarafndan ynetilen ve
ticaretin de bakenti olan Neada bulunan ivi yazl belgelerde, byk kral tarafndan
ynetilen kentten biri olarak Acemhykn ad gemektedir.
Hyk zerinde iki antsal saray binas ile bunlarn arasnda kalan bir hizmet binas zengin
buluntular ile birlikte aa karlmtr. Sarkaya Saray hyn gneyinde yer almakta
olup; byk kraln oturduu iki katl, devrin Anadoludaki en iyi korunmu saray yapsdr. Bu
yapnn iinden ok sayda ve zengin bir eitlilie sahip buluntular ele gemitir. Bullalar
dnda zellikle su aygr ve fildiinden yaplm, ounluu yerli retim olan eitli
heykelcikler, kutular, mobilya paralar; obsidien ve kaya kristalinden yaplm vazolar,
kadehler, hayvan biimli iki kaplar; altn ipliklerle ilenmi boncuklarla ssl kuma
paralar; gm ve bakr kleler Acemhykn zenginlii ve ilikileri hakknda bilgi
vermektedir. Altn, gm, tun, bakr, kurun gibi metallerden yaplan tanr ve tanra
heykelcikleri, silahlar, ss eyalar madeni eserlerin eitliini; potalar, fleler gibi gereler
de buluntularn yerli retim olduunu gstermektedir. Bu yapya zellikleri asndan ok
benzeyen ve hyn kuzeyinde yer alan bir dier yap Hatipler Saraydr. Saraylar gibi
22
zg 2004: 10-17
16
kerpi ve ahaptan ina edilen dier iki byk yapdan biri hyn batsnda dieri orta
kesiminde yer almaktadr. Her ikisi de resmi iler dnda kullanlm hizmet binalardr. 23
2005 yl kazlar hyn gneyindeki Sarkaya ve kuzeyindeki Hatipler antsal saraylar
arasnda kalan byk dzlkte yaplmtr. Bu kesimde Asur Ticaret Kolonileri ann III.
katna yanm "Hizmet Binas"nn gney ve doudaki uzantlarn belirlemek amacyla
Sarkaya Saray ynnde ve douda olmak zere allm; I. ve II. katlar incelenmi, baz
kesimlerde III. kata ulalabilmitir. I. kat kazlarnda Asur Ticaret Kolonileri ann I. katna
ait bir yapnn ta temelli kerpi duvarl odas aa karlmtr. Biri yerleimin
kuzeybatsndan dieri kuzeydousundan gelen iki sokan birleerek geni bir meydan
oluturduu anlalmaktadr. Evler de bu sokaklara kout olarak yaplmtr. Kuzeyden gneye
doru eimli olan sokak kk talar, anak mlek paralar ve kemiklerle sktrlm
topraktr. Sokaklar baz yerlerde bir arabann geecei kadar genitir, yol kenarlar ou yerde
orta ve iri boy talarla desteklenmitir. II. kata ait birok yapda kerpi duvarlarn yer yer
talarla desteklenen temellere sahip olduu grlmtr. Asur Ticaret Kolonileri ana ait
bir yapnn ilk kat enkaz iinde yzeye yaknl nedeniyle fazlaca tahribata uramasna
karn, anak, pimi toprak hayvan figrinleri, araklar ve tek renkli ve boya bezekli ok
sayda anak mlek paralar ele geirilmitir. II. katta ise pimi topraktan araklar, bir
hayvan figrini ve iki anak bulunmutur. Az sayda kemik buluntu vardr. Fildiinden
yaplm bir nesnenin, drt yznde yer alan tek nokta merkezli daireler, Kltepe mermer
idollerinin stndeki daire bezemelere benzemekte olup, iki yerleme arasndaki ilikiyi
gsteren bir baka belgedir. Ayrca II. kat yaplarnda ve sokaklarn dolgusu iinde kemikten
bz, sap ve balar dilimli ineler; topuz ba, a arlklar, biri tun ok sayda kurun halka,
bir ksm dilimli veya mercimek biimli baa sahip ine paralar ile ok sayda tun alet ve
silah paras, pota paralar ve fleler bulunmutur. Asur Ticaret Kolonileri a'na ait bir
yapnn II. kat enkaz iinde tekerlek, bir makara, bronz ine paralar, ok sayda pota
paras ile kurun halkalar bulunmutur. Hem yerleim iinde hem de yerleim dnda
mezarlar mevcuttur. ou bebek ve ocuun, ender olarak da yallarn oda tabanlarnn
altnda dorudan topraa ya da kplerin iinde gmlmlerdir. Ancak younlukla yerleim
d gmme gelenei vardr. Toprak, fildii, ta, kemikten yaplan kaplar, ss eyalar, kutular,
mhrler mezarlarn iine ya da dna l hediyesi olarak braklmlardr.24
AVLUM KY MEZARLII
23
24
ztan 2004: 15
ztan 2007: 549-554
17
18
Fayanstan yaplm, scarabe biimli olan mhr; biim zellii ile Msr dndrrken,
zerindeki motif nedeniyle Filistin, Kuzey Suriye ya da Mezopotamya zellikleri
tamaktadr. Asur ticaret kolonileri yolu ile ithal edilmi olmaldr. Mhrden baka ele geen
deniz kabuklarnn da Dou Akdenizde yaayan kabuklulara ait olmalar, avlum
topluluunun Dou Akdeniz Blgesi ile ilikiler iinde olduunu ortaya koymaktadr.
avlum Mezarlna gerek l gmme gelenekleri, kpleri gerekse kk buluntular
asndan en yakn merkezler olarak Yanarlar, Demircihyk-Sarket, Gordion, Ilca,
Harmanren, Azren, Kkhyk ve Kusura C mezarlar gsterilmektedir. 29
Gerek mezarlar, gerekse buluntular ile tek bir kltr katna sahip olduu tespit edilen
avlum Ky mezarlk alan, Yukar Sakarya Havzas M. II. Bin yl, yerleim d gmme
geleneini yanstan nemli bir Orta Tun a mezarl olarak tanmlanmaktadr.30
KUAKLI-SARSSA
TUN AI
Sivas ilinin gneyinde, Altnyayla ilesine bal Baren ky yaknnda yer almaktadr. Kaz
almalar 1993 ylndan beri Andreas Mler-Karpe tarafndan yrtlmektedir (Levha 16).
ehir dier Hitit kentlerinden farkl olarak oval biimlidir. Anadoludaki dier Tun a
yerlemelerinin aksine ufak bir ky olarak kurulmamtr. Kuakl-Sarissann Frtna Tanrs,
birok devletleraras antlamada zerine ant iilen tanr olarak bilinmektedir. Kade Bar
antlamasnda da zerine yemin edilen on iki tanrdan birisidir.
Sandk duvar tekniinde rlm 1.5 kilometre uzunluunda oval biimli sur duvarlaryla
evrilmi kentin drt ana giri kaps bulunmaktadr. Kuzeybat ehir kaps nnde 4 metre
derinliinde bir baraj mevcuttur. Glet alan zenli bir ta deme ile kapldr. Baraj seddinin
dolgusu da zellikle su geirmeyen bir kil tabakas ile kaplanmtr. Yine kuzeybat kent
kaps yaknlarnda bulunan bir yap ayrca nemlidir. Ortada byk bir mekn ile bunun iki
yannda dizili, tabanlar ta deli dar uzun odalardan oluan yapnn byk bir olaslkla at
ahr olduu belirtilmektedir. Ayrca tatan bir su yala bulunmutur. Bulunan at iskeletleri
kentin ykm srasnda kaamayan hayvanlarn, ken damn altnda kalarak ldklerini
29
30
19
gstermektedir. Kuzey terasnda yaplan almalarda byk lekli bir Hitit tapna ortaya
karlmtr. Yapnn gneydousunda iki yannda beki odalar bulunan antsal bir giri
vardr. Buradan drt ke bir avluya geilmektedir. Kapal ve ak meknlara sahip yapnn
baz ksmlarnn birka katl olduu anlalmtr. Binann dou kanadnda klt odalar yer
alr. Tapnan gneydousunda binaya sonradan eklendii anlalan ve pis sular dar atmak
iin kanalizasyon sistemine sahip bir banyo odas aa karlmtr. Tapnan bat kanadnda
ise gnlk ilerin yapld mutfak ve erzak depolar bulunmaktadr.
Kentin gney ucunda etraf yma toprak setle evrili olduka byk bir alann tahl deposu
olarak kullanld belirlenmitir. ncelemeler be deiik buday eidinin yan sra, arpa ve
darnn ana besin kayna olduunu; koyun ve sr etinin ok byk oranda tketildii, buna
karlk kei, domuz ve dier av hayvanlarnn ok tercih edilmediini ortaya koymutur.
Akropoln en byk yap kalnts, ehrin frtna tanrsna ait olduu dnlen tapnaktr.
Dikdrtgen biimli, iki antsal girie sahip, orta avlusu iki cephede direkli galerilerle evrilidir
ve C Binas olarak adlandrlmtr. Revakl ksmdan ana klt odasna gei vardr. Bodrum
ksmnn depo, dou kanattaki iki meknn kiler olarak kullanld dnlmektedir.
Kuzeydou giriin hemen yaknndaki odalarn ise, tapnan bira retim yerleri olduu
incelemeler sonucu ortaya karlmtr. Bu bina depremler, yama ve yangna maruz kalm
olup; iki iviyazl fal mektup metni, M.. 14. yy.a tarihlenen Byk Kral Tuthaliyaya ait
mhr, Byk Kral ve Kralieye ait mhr basklar, mhrler pimi toprak iki boa figrini
binadan ele geen nemli buluntulardr. D Binas olarak adlandrlan yapda bulunan bronzdan
bak ve inelerin dericilikte kullanld belirtilmektedir. Bu yapnn kuzeydousunda Orta
Hitit devrine tarihlenen bir ariv ortaya karlmtr. 31
31
20