T.C.

stanbul niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal
Eskia Tarihi Bilim Dal

Doktora Tezi

PERS HKMYET ALTINDA BATI ANADOLU

SERAP ZKAN KILI
2502030219

TEZ DANIMANI
PROF. DR. MUSTAFA H. SAYAR

STANBUL 2011

T.C.
stanbul niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal
Eskia Tarihi Bilim Dal

Doktora Tezi

PERS HKMYET ALTINDA BATI ANADOLU

SERAP ZKAN KILI
2502030219

TEZ DANIMANI
PROF. DR. MUSTAFA H. SAYAR
Dzeltilmi Tez

STANBUL 2011

DZELTME BLGLER
1. Tezin Pers Ynetim Sistemi ve Bat Anadoludaki Pers Varl balkl VII. Blmne
baz ekler ve yeni dzenlemeler yaplmtr.
2. Tezin sonu ksm yeniden dzenlenmitir.
3. Tez metnindeki yazm yanllar ve baz imla hatalar dzeltilmitir.
4. kapakta tez danman ile ilgili bilgilerden sonra Dzeltilmi Tez ibaresi eklenmitir.

Z
Pers hkimiyeti altnda Bat Anadolu bal altnda ele aldmz
konumuzun kapsamnda kuzeyde Troas Blgesinden balamak zere gneye doru
Bithynia, Mysia, Aiolis, Ionia, Lydia, Karia ve Lykia blgeleri yer almaktadr. . .
547/46 ylnda Perslerin Lydia Krallnn bakenti Sardeisi ele geirmesiyle
balayan ve . . 334 ylnda yaplan Granikos Sava sonucunda Byk skenderin
Anadoludaki Pers hkimiyetine son vermesiyle noktalanan yaklak iki yz yllk
srete Bat Anadolu kentlerinin durumu politik, ekonomik ve kltrel alardan
deerlendirilmitir. Pers hkimiyeti ncesinde ekonomik adan nemli bir refah
dzeyine ulam olan Bat Anadolu kentleri bu duruma paralel olarak bilim ve sanat
dallarnda da nemli merkezler haline gelmilerdi. Pers igalinden sonra, Pers-Yunan
Savalar ve Atina ile Sparta arasndaki ekimenin dourduu Peloponnesos
Savalar nedeniyle srekli sava durumunda kalmaktan ve szn ettiimiz egemen
glere dedikleri vergiler yznden ekonomik adan olduka hrpalanmlardr. Bu
olumsuzluklar kentlerin mimari ve sanatsal faaliyetlerine de yansm ve bu
faaliyetleri neredeyse durma noktasna getirmitir. Sanatsal adan her iki kltrn de
birbirlerinden etkilenmi olmalar beklenen bir durumdur. Ancak blgede Pers etkisi
tad dnlen eser says olduka snrldr.

Anahtar Kelimeler: Pers mparatorluu, Bat Anadolu, Satraplk.

ABSTRACT
Western Anatolia under the Persian rule, which is the main subject our the thesis,
covers Bithynia, Mysia, Aiolis, Ionia, Lydia, Caria and Lycia to the south starting
from the Troad. The 200 years that began with the capture of the Lydian capital
Sardeis by the Persians in 547/6 BC closed in 334 BC by Alexander the Great Battle
of Granicus, which brought an end to the Persian rule, was evaluated from political,
economical and cultural perspectives. Anatolian cities, which had flourished before
the pre-Persian period, had also become centres of culture and science. After the
Persian invasion, the Persian Wars, the Peloponnesian Wars broke out due to the
struggle between Athens and Sparta, and heavy taxes imposed by the dominant
powers, the cities were economically declined. This negative developments were
reflected in the cities architectural and artistic activities, which came to a halt.
Mutual influences in art is expected, but the number of Persian-influenced works in
the region are small.

Keywords: Persian Empire, Western Anatolia, Satrapy.

II

NSZ

Anadolu konumu nedeniyle tarih boyunca saysz nemli olaya tanklk eden
bir corafi alan olmutur. Perslerin Anadoluyu igali ve sonrasnda cereyan eden
siyasi olaylar Eskia Tarihinde nemli yere sahiptir. Doktora tez konumu
belirlemek zere olduum sralarda, Sayn Hocam Prof. Dr. Mustafa H. SAYAR,
Yksek Lisans aratrmamn da Bat Anadolu zerine olmas ve bir devamllk
salamas asndan bu konuyu bana nerdiinde memnuniyetle kabul edip hemen
aratrmalarma baladm.
Tezimin her aamasnda gr ve deerlendirmeleriyle beni yakndan
ynlendiren, bir bilimsel almann nasl oluturulmas gerektii konusunda ok
deerli bilgi ve deneyimlerini her ynyle benimle paylaan Danman Hocam Sayn
Prof. Dr. Mustafa H. SAYARa; ok deerli nerileri, yardmlar, destei ve yakn
ilgisi iin Prof. Dr. Ouz TEKNe; almamn her aamasnda deerli vaktini
almamz hogryle karlayan ve yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Vedat
ELGNe; kaynak bulmamdaki yardmlar, fikirleri ve dostluu iin Dr. Derya
IIR DKYOL ve Evren ARa; almalarm srasnda kendisine yeterince zaman
ayramayma gsterdii olgunluktan dolay sevgili kzma ve zaman zaman konuyla
ilgili tartmalar yaptm tm alma arkadalarma yrekten teekkrlerimi
sunarm.
Bu almay, her zaman en byk destekim olan, maalesef ksa bir sre
nce kaybettiim Sevgili Babama ithaf ediyorum.

stanbul, Mays 2011

Serap ZKAN KILI

III

NDEKLER
Z..
NSZ
HARTALARIN LSTES...v
RESMLERN LSTES.v
KISALTMALAR LSTES...v
GR........................1
I. KONUYA LKN ANTK KAYNAKLARIN
DEERLENDRLMES.7
II. ARATIRMA TARHES...13
III. BATI ANADOLUNUN PERS EGEMENLNE GRMES....20
IV. PERS EGEMENLNE KARI BATI ANADOLU KENTLERNN LK
BAKALDIRISI
A. Ionia syan (. . 499)............................35
B. Lade Deniz Sava (. . 494).....................46
V. ATNA-SPARTA-PERS GLERNN EGEMENLK MCADELES VE
BATI ANADOLU
A. Pers Savalar ve Peloponnesos Savalar Srasnda Bat Anadolu...51
B. Gen Kyrosun Bat Anadoluya Gelii ve syan (Kunaksa Sava . . 401).89
C. Spartann Anadolu zerine Seferleri (. . 400-392/391)....92
VI.

PERS

MPARATORLUUNUN

SREC

VE

BYK

SKENDERN BATI ANADOLUYU ELE GERMES

A. Satrap syanlar (. . 366-360)...99
B. Granikos Sava ile Bat Anadoluda Pers Varlnn Sonu...102
VII. PERS YNETM SSTEM VE BATI ANADOLUDAK PERS VARLII
A. Satraplklar109
1. Toprak Sahiplii....117
2. Vergi Sistemi........122
3. Din.133
B. Bat Anadoluda Bulunan Satraplklar

IV

1. Daskyleion....136
2. Sparda (Sardeis)143
VIII. BATI ANADOLUDAK PERS EGEMENLNN KALINTILARI..148
SONU.....155
BBLOGRAFYA
A-Antik Yazarlar.164
B-Modern Eserler166
HARTALAR
RESMLER
zgemi

HARTALAR LSTES
Harita 1: Pers mparatorluunun Yaylm Alan
Harita 2: Bat Anadoluda Bulunmu Pers Defineleri
Harita 3: Pers-Yunan Savalar
Harita 4: Peloponnesos Savalarnda Bat Anadolu
Harita 5: Byk skenderin Rotas

VI

RESMLER LSTES
Resim 1. Sardeis Piramit Mezar Ant, C. Ratte, Ist.Mitt. 42, 1992, 133-161
Resim 2. Sardeisteki Piramit Mezar Kalntlar
Resim 3. Pazargattaki Kyrosun Mezar
Resim 4. Phokaia Ta Kule Mezar
Resim 5. Ksanthos Harpyler Ant
Resim 6. Harpyler Antnn British Museumda sergilenen orijinal frizleri
Resim 7. British Museumda sergilenen Nereidler Ant
Resim 8. Payava Lahti (British Museum)
Resim 9. anakkale Mzesinde sergilenen Polyksene Lahti
Resim 10. Polyksena Lahti detay
Resim 11. an Lahti
Resim 12. Karaburun II Mezar duvar resimleri
Resim 13. Tatarl Tmls ahap mezar odas

VII

KISALTMALAR

AchHist I

Achaemenid History I. Sources, Structures and

Syntheses, (ed. H. Sancisi-Weerdenburg), Leiden,
1987

AchHist II

Achaemenid History II. The Greek Sources, (ed H.

Sancisi-Weerdenburg- A. Kuhrt), Leiden, 1987

AchHist III

Achaemenid History III. Method and Theory (ed. A.

Kuhrt- H. Sancisi-Weerdenburg), Leiden, 1988

AchHist VI

Achaemenid History VI. Asia Minor and Egypt: Old

cultures

in

New

Empire,

(ed

H.

Sancisi-

Weerdenburg- A. Kuhrt), Leiden 1991

AchHist VII

Achaemenid History VII. Through Travellers' Eyes,

(ed. H. Sancisi-Weerdenburg- J.W. Drijvers), Leiden,
1991

AchHist VIII

Achaemenid History VIII. Continuity and Change, (ed.

H. Sancisi-Weerdenburg- A. Kuhrt- M.C. Root),
Leiden, 1994

ADerg

Arkeoloji dergisi. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi

AHR

American Historical Review

AJA

American Journal of Archaeology

AJPh

American Journal of Philology

VIII

AJSL

American

Journal

of

Semitic

Languages

and

Literatures
AMI

Archologische Mitteilungen aus Iran

AMS

Asia Minor Studien

AnadoluKonf

Anadolu Medeniyetleri Mzesi konferanslar

Anatolia

Anatolia

(Anadolu).

Dil

ve

Tarih-Corafya

Fakltesi Arkeoloji Enstits. Ankara

AncWestEast

Ancient West and East

AnSt

Anatolian Studies

ARepLond

Archaeological Reports

ArsOr

Ars Orientalis

ASOR

American Schools of Oriental Research

AST

Aratrma

Sonular

Toplants.

T.C.

Kltr

Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl

ATL

B. D. Meritt vd. The Athenian Tribute Lists,

Cambridge, Mass./ Princeton, 1939-1953

BASOR

Bulletin of the American Schools of Oriental Research

BCH

Bulletin de correspondance hellnique

IX

BSOAS

Bulletin of the School of Oriental and African Studies

(London)

CHI

Cambridge History of Iran

CollAn

Colloquium Anatolicum

CPh

Classical Philology

CQ

Classical Quarterly

CSSH

Comparative Studies in Society and History

DB

Dareiosun Bisutun Yazt

DHA

Dialogues d'histoire ancienne

DNa

Dareiosun Nak-i Rstem Mezarnn st Yazt

DPd

Dareiosun Persepolis Teras Duvar Yazt

EA

Epigraphica Anatolica: Zeitschrift fr Epigraphik und

historische Geographie Anatoliens

EHR

The English Historical Review

EncIr

Encyclopedia Iranica

FGrHist

F. Jakoby, Die Fragmente der griechischen Historiker,

I-XV, Berlin-Leiden 1923-1958

G&R

Greece and Rome

X

GRBS

Greek, Roman and Byzantine Studies

Hesperia

Hesperia. Journal of the American School of Classical

Studies at Athens

Historia

Historia. Zeitschrift fr Alte Geschichte

HSPh

Harvard Studies in Classical Philology

IG

Inscriptiones Graecae

IGCH

An Inventory of Greek Coin Hoards, ed. M.

Thompson, O. Mrkholm, and C. M.Kraay, New York,
1973

IIJ

Indo-Iranian Journal

Iran

Iran. Journal of the British Institute of Persian

Studies

IrAnt

Iranica antiqua

IstForsch

Istanbuler Forschungen

IstMitt

Istanbuler Mitteilungen

JAOS

Journal of the American Oriental Society

JEconHist

Journal of Economic History

JHS

Journal of Hellenic Studies

XI

JNES

Journal of Near Eastern Studies

JPR

Journal of Postgraduate Research

JRS

Journal of Roman Studies

Kadmos

Kadmos. Zeitschrift fr vor- und frhgriechische

Epigraphik

KST

Kaz Sonular Toplants. T.C. Kltr Bakanl

Antlar ve Mzeler Genel Mdrl

NC

Numismatic Chronicle

OJA

Oxford Journal of Archaeology

Olba

Olba. Mersin niversitesi Kilikia Arkeolojisini

Aratrma Merkezi Yaynlar

Pallas

Pallas. Revue d'tudes antiques

RE

P. Wissowa et al., Realencyclopdie der Classischen

Altertumswissenschaft , 1893-1980, Stuttgart

RSN

Revue suisse de numismatique

SIG3

W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum,3rd

edn. (1915)

StTroica

Studia Troica

StudIran

Studia Iranica
XII

TAPhA

Transactions and Proceedings of the American

Philological Association

Tarih ncelemeleri Dergisi Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar

ZPE

Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik

Dier Ksaltmalar

bkz.

baknz

ev.

eviren

o.

oulu

d.n.

dipnot

ed.

editr

edn.

edisyon (bask, basm)

vd.

vedevam

XIII

GR
Dou-bat arasnda doal bir kpr konumunda olan Anadolu, Antik adan
gnmze dein birok uygarln yerleimine sahne olmutur. . . XII. yzyldan
itibaren Yunan anakarasndan kk gruplar halinde gelen kolonistler, Ionia, Aiolis
ve Karia kylar bata olmak zere, stratejik noktalardaki korunakl yerlere
yerlemilerdi. . . IX. ve VIII. yzyllarda Fenikeliler araclyla kefettikleri
deniz ticareti sayesinde ksa srede nemli bir zenginlie ulaan ve polis (Davies
1997, 13-21) olarak tanmlanan bu Yunan kentleri bamsz siyasal, ekonomik ve
sosyal yaamlar ile zgn bir nitelik kazanmlard.
Ekonomik yndeki gelimelerinin paralelinde nfus younluu da yaamaya
balayan kentler, kendilerini yeni bir kolonizasyon hareketinin iinde bulmular ve
ksa bir srede nemli denizlere hkim olmulardr. Sanat ve bilim asndan da
nemli merkezler haline gelen Bat Anadolu kent devletleri, . . VII. yzyln
balarna dein olabildiince refah iinde yaamlarn srdrmlerdir (Thuc. I. 2).
Lydia krallar, ilk Lydia kral Gygesden itibaren Ionia kentleri bata olmak zere
dier Bat Anadolu kentlerini de ele geirmek iin srekli seferler dzenlemiler ve
VII. yzyln balarnda Kroisosun liderliinde blgede nemli bir g haline
gelmilerdi.
. . 547/46 ylnda Pers Kral Kyrosun Lydia Krallnn bakenti Sardeisi
ele geirmesiyle balayan Bat Anadoludaki Pers hkimiyeti, . . 334 ylnda
yaplan Granikos Savanda Byk skenderin kazand zaferle son bulmutur.
Yaklak iki yz yl bulan bu srete Bat Anadolu kentleri, Kyrosun kurduu ve
sonrasnda I. Dareiosun yeniden organize ettii satraplk sistemiyle ynetilmitir.
Bat Anadoludaki satraplklardan en nemlileri; merkezi Sardeis olan Lydia
(Sparda)

satrapl

ve

merkezi

Daskyleion

olan

Hellespontos

Phrygias

satraplklardr.
Pers Dnemi Anadolu siyasi tarihinde cereyan eden balca olaylar;
. . 547/46 ylnda Sardeisin Persler tarafndan ele geirilmesinden sonra . . V.
1

yzyln balarndaki Ionia syan ve yine bu yzyln ortalarna kadar devam eden
Pers-Yunan savalardr. Atina ile Sparta arasnda kan Peloponnesos Savalar da
(. . 431-404) yine Bat Anadoluyu yakndan ilgilendirmitir. Bu olaylar ayn
yzyln

sonunda

Gen

Kyrosun

byk

bir

ordu

toplayp

Pers

Kral

II. Artakserksese kar yrmesi takip etmitir. . . 366/60 yllarnda gerekleen

satrap isyanlar da sz konusu dnemde gerekleen ve Bat Anadoludaki kentleri
etkileyen nemli siyasi olaylar arasnda yer almaktadr.
Corafi konumu nedeniyle de bu mcadelenin yapld alann tam ortasnda
kalan Bat Anadolu kentleri, Yunan dnyas ve hzla genileyen Pers mparatorluu
arasnda gelien politik olaylarn merkezinde yer almlardr. Deiken politikalar ve
kendi ilerinde bir dayanma salayamam olmalar gibi nedenler yznden Atina,
Sparta ve Pers gleri arasnda gerekleen egemenlik mcadelesinden olduka zarar
grmlerdir. Yaklak iki yz yl boyunca srekli bir sava durumunda kalan, zaman
zaman Atinaya, zaman zaman Perslere ve zaman zaman da her ikisine birden
dedikleri vergiler nedeniyle de eski refah dzeylerini koruyamayan Bat Anadolu
kentlerinde nemli bir deiim sreci yaanm olmaldr.
Ama:

Giri blmnde genel olarak izdiimiz snrlar ierisinde,

. . 547/46 ylnda Perslerin Lydia Krallnn bakenti Sardeisi ele geirmesiyle

balayan ve . . 334 ylnda yaplan Granikos Sava sonucunda Byk skenderin
Bat Anadoludaki Pers hkimiyetine son vermesiyle noktalanan srete kentlerin
durumu ncelikle antik kaynaklar ve arkeolojik buluntular nda incelenmitir.
Yaklak olarak iki yz yllk bir dnemi ele aldmz almamzda, antik kaynaklar
ve arkeolojik buluntularn verdii bilgiler dorultusunda Pers hkimiyeti altndaki
Bat Anadolu kentlerinin konumu politik, ekonomik ve kltrel alardan
irdelenecektir. Pers hkimiyeti ncesinde olduka ileri bir refah seviyesine ulam
olan Bat Anadolu kent devletlerinde, Pers hkimiyetiyle birlikte nasl bir srecin
yaand, bu srete grlen olumlu-olumsuz gelimeler ile birlikte bu gelimeleri
etkileyen unsurlar da bir btnlk ierisinde deerlendirilmeye allacaktr.

Bat Anadolu kent devletleri, Pers hkimiyeti altnda uzunca bir sre yaam
olmalarna ramen, blgedeki Pers varlnn kantlar olan arkeolojik malzemeler
olduka snrldr. Arkeolojik verilerdeki bu snrlln, yaplan aratrma ve
kazlarn doru noktalarda yaplmamasndan, merkezde son derece grkemli sanat
eserlerine sahip Perslerin tm ekonomik glerini snrlar geniletmek ve askeri
gc koruyabilmek iin kullanmasndan ya da kltrlerin kaynamas sonucunda
ayrdna varlamayan kompozit bir kltrle kar karya olunmasndan m
kaynakland anlalmaya allacaktr. Persler hakknda yaplan aratrmalar, 19.
yzyldan itibaren byk bir ivme kazanm ve gnmze kadar da bu konuda
saysz alma yaplmtr. Sz konusu dnemle ilgili olarak, Anadolu genelinde
yaplan bir takm almalar olmasna ramen Bat Anadolu zelini btnlk
ierisinde deerlendiren bir alma yaplmadn fark ederek hazrlamaya karar
verdiimiz almamzla, antik kaynaklar ve modern aratrmalardaki dank
bilgileri sistematize ederek, Pers hkimiyeti altnda Bat Anadolu kentlerinin nasl bir
sre yaadn ortaya koymay amalamaktayz.
Daha nce de deindiimiz zere, Pers hkimiyeti ncesinde mimari yaplar,
gvenli surlar ve ticarette nemli bir pay sahibi olmalar gibi zellikleri ile ileri bir
refah dzeyine sahip olduu anlalan Bat Anadolu kentlerindeki mimari ve sanatsal
faaliyetlerin, . . V. yzyln ortalarndan itibaren nerdeyse durma noktasna geldii
gzlemlenmitir. Tabi ki her iki kltrn sanatsal adan birbirlerinden etkilenmi
olmalar da beklenen bir durumdur. Hatta Pers mparatorluunun nemli
merkezlerinden biri olan Persepoliste bulunan bir tablette Bat Anadoludan
getirilmi malzeme, ii ve sanatlardan bahsedilmektedir. Pers mparatorluu
hakknda yaplan aratrmalar asndan Bat Anadolu blgesi, corafi konumuyla iki
kltrn youn olarak karlat bir noktada yeralmas ve Pers ynetim sisteminin
vazgeilmez unsurlarndan olan iki byk satrapl barndrmasyla da ayr bir nem
arz etmektedir.
Kapsam:

Aratrma

konumuzun

corafi

snrlarn

kuzeyde

Troas

Blgesinden balayarak gneye doru Bithynia, Mysia, Aiolis, Ionia, Lydia, Karia
ve Lykia blgelerinin kapsamnda, Anadolunun bat kysndaki blgelerde yer alan
3

kentler oluturmaktadr. Antik dnemdeki snrlar ile ilgili kesin izgiler izmek her
zaman mmkn olmasa da yukarda saydmz blgeler tezimizin asl meknsal
snrn belirlemektedir. Corafi snr bu ekilde ayrmamzdaki nedenlerden ilki,
ok geni bir corafyaya yaylan Anadolunun tm blgeleriyle ele alnarak
deerlendirilmesinin almamzdaki kstl zamanda gerekletirilemeyecek kadar
geni bir kapsamda olmas; ikincisi ise tezimiz kapsamnda ky blgelerde bulunan
kentlerin Pers hkimiyetinden nce kaydetmi olduklar sosyo-ekonomik gelimeleri
ve sonrasnda yaanan deiimleri daha net izlenilebilir olarak yanstmasdr.
Aratrmamzn zamansal snrn ise, giri blmnde de belirttiimiz gibi
. . 547/46 ylnda Perslerin Lydia Krallnn bakenti Sardeisi ele geirmesiyle
balayan ve . . 334 ylnda yaplan Granikos Sava sonucunda Byk skenderin
Bat Anadoludaki Pers hkimiyetine son vermesiyle noktalanan, yaklak iki yz
yllk sre oluturmaktadr.
Yntem: Tezin blmlendirilmesinde olduu gibi ileniinde de kronolojik
bir dzen izlenmitir. Bu sayede olaylar arasnda balant kurulmas ve sebep-sonu
ilikilerinin daha iyi gzlemlenmesi mmkn olacaktr. Bu amala ncelikle, byk
neme sahip olan antik kaynaklarn incelenmesi ve deerlendirilmesi yaplmtr.
kinci admda ise, blgede gnmze kadar yaplm olan aratrmalar ve arkeolojik
kazlar incelenerek Pers hkimiyeti altndaki Bat Anadolu kentlerinin siyasi,
ekonomik ve sosyal alardan nasl bir konumda bulunduklar, her iki kltrn
birbirlerine olan yaklamlar da dikkate alnarak deerlendirilmeye allmtr.
Kurulu Dzeni: Daha nce de deindiimiz zere, aratrmamzn temel
kaynaklarn ncelikle antik yazarlarn eserleri oluturmaktadr. Bu nedenle, ilk
olarak birinci blmde bu kaynaklarn incelenmesi ve deerlendirilmesi yaplmtr.
Antik kaynaklarn deerlendirilmesinden sonra, snrlarn daha nce belirttiimiz
corafi blgelerde gnmze kadar yaplan arkeolojik kaz ve aratrma almalar
da incelenerek, ikinci blmde bir aratrma tarihesi hazrlanmtr. nc
blmde ise Lydia Krallnn bakenti Sardeisin ele geirilmesiyle balayan Bat
Anadolunun Pers egemenliine girmesi sreci ele alnmtr. Perslerin tm
4

Anadoluya yaylmasndan sonra, Pers egemenliine kar Bat Anadolu kentlerinin

ilk bakaldrs olarak Ioniada balayan ve ayn adla anlan isyan hareketi sebepsonu ilikileriyle drdnc blmde deerlendirilmitir. . . 490larda Perslerin
Yunanistan zerine olan seferleriyle balayp literatrde Pers-Yunan Savalar olarak
bilinen srete ve sonrasnda Peloponnesos Savalaryla Atina-Sparta-Pers gleri
arasnda gerekleen egemenlik mcadeleleri srasnda Bat Anadolu kentlerinin
konumlar ve bu srada blgede cereyan eden olaylar beinci blm kapsamnda
incelenmektedir. Altnc blmde, satrap isyanlaryla birlikte Perslerin yava yava
blgedeki hkimiyetlerini yitirmeleri ve . . 334 ylnda yaplan Granikos
Savanda Byk skenderin galibiyetiyle Bat Anadoludaki Pers varlnn son
bulmas mercek altna alnmtr. Perslerin egemenlikleri altna aldklar blgelerdeki
ynetim anlaynn ortaya konmas da almamzn nemli admlarndan biridir.
nk Pers mparatorluunda farkl alanlar tek bir siyasal yap altnda
birletirilmiti ve bu kapsamda yer alan satraplklar da sz konusu idari dzenin en
nemli birimleriydi. Dolaysyla, satraplk olarak tanmlanan eyaletlere blnme
sisteminin Bat Anadoludaki Daskyleion ve Sardeis satraplk merkezlerindeki
ileyii ve blgedeki izleri almamzn yedinci blmn oluturmutur. Son
blmde ise, Perslerin Bat Anadoluda kaldklar yaklak iki yz yl akn srete,
blgedeki Pers varlna iaret eden eserlerin yan sra blgenin Pers hkimiyeti
altndayken yaplm yerel sanat eserleri de dikkate alnarak iki kltrn birbirleri
zerindeki olas etkileri incelenecektir.
Teknik Noktalar: Bu alma sekiz blmden olumaktadr. Prensip olarak
bir ya da birka eserin referans verildii durumlar metnin iinde parantez ierisinde
verilirken, konuyla ilgili yaplan aklamalar metnin altnda yer almtr. Metinde
kullanlan sreli yaynlar ve nmizmatik eser ksaltmalar ile antik yazar eser
ksaltmalar iin Oxford Classical Dictionary3 esas alnmtr. Metinde geen tm
monografya ve makaleler; yazar soyad ve yayn yl biiminde ksaltlm olup, bir
yazarn bir yl iinde km birden fazla eseri sz konusu olduunda, eserlerin adlar
alfabetik sraya konularak bunlar yayn ylndan sonra a ve b harfleri ile
gsterilmitir. Eer eser epigrafik bir eserse, ilgili yaztn numaras ve gerekliyse
sayfas da verilmitir. Kullanlan resim ve haritalar aksi belirtilmedike yazara aittir.
5

Metin iinde geen antik blge ve kent adlar iin Yunanca formlarn kullanlmas
tercih edilmitir. Tm tarihler . . (sadan nce) formatnda kullanlmtr.
almamzda yazm kurallarna ilikin Trke Imla Klavuzu Trk Dil Kurumu
2000, (http://ekitap.kolayweb.com 12.06. 2011 evrimii) esas alnmtr.

I. KONUYA LKN ANTK KAYNAKLARIN DEERLENDRLMES

19. yzyln balarndan itibaren sistemli kazlarn balamasyla birlikte son

yllarda giderek artan bir ilgiyle devam eden dou halklar ve zellikle de Pers
mparatorluu

zerine

yaplan

almalar;

yzey

aratrmalar,

yeni

kaz

alanlarndaki almalar ve nceki dnemlerde yaplm kazlarda ele geen

buluntularn yeniden deerlendirilmesiyle yepyeni bir boyut kazanmtr. Geride
Hitit veya Asur krallklarnn yllklar gibi kendi tarihlerini aydnlatacak kronolojik
belgeler brakmayan Pers uygarl ve dolaysyla da Bat Anadoludaki Pers
hkimiyeti hakknda edindiimiz bilgilerin ou gnmze Herodotos, Ksenophon,
Plutarkhos gibi antik Yunan yazarlarn eserleri araclyla aktarlmtr. ki halkn
uzun yllar egemenlik mcadelesi iinde bulunmalar, antik yazarlarn tarafsz bir
deerlendirme yapmalarn gletirmi olsa da almamzda kullanlan yaztlar,
arkeolojik ve nmizmatik bulgularn bir btnlk iinde ele alnmas bu konuda
karlalacak dezavantajlar minimum dzeye indirecektir.
lka tarih yazm, . . VI. yzylda dzyaznn ortaya k, efsanelere
eletirel yaklamn balamas ve toplumsal kkenler ile yerlemi geleneklere
duyulan ilginin artmasyla oluan koullarda balamtr (Sina 2007, 114). Pers lkesi
hakknda bilgi veren ilk logograf1 Hekataiostur (. . 560-460?). Miletoslu
Hekataios Pers hkimiyeti altnda yaam, olaslkla Pers lkesine geziler yapm ve
Perslere boyun een blgeler ve halklar hakknda bir liste hazrlamtr. eitli
halklarn alkanlklar, gnlk yaamlar ve dinsel inanlar gibi detaylarn da yer
ald Periegesis adyla bilinen eserinden gnmze 300 kadar fragman kalmtr.
zellikle Herodotosun eserini yazarken bahsettii dou ve Pers lkesi hakkndaki
blmlerde, Miletoslu Hekataiostan yararlandna inanlmaktadr.
1

Gnmzde balca bilim dallarndan biri olan tarih yazm, nceleri yalnzca iinde yaanlan ann
olaylarn kayda geirip bilgi aktarma eklinde geliiyordu. zellikle Yunan dnyasnda kolonizasyon
hareketiyle birlikte uzak lkelere ilikin bilgiler edinen ve edindikleri bilgileri halka ak alanlarda
kendi yurttalarna aktarmaya balayan kimselere Logographos ve onlarn gittikleri lkelerin tarihi,
corafyas ve halklaryla ilgili yaptklar bilgi verici konumalara ise Logos denmektedir. Ksaca
Logographos kelimesi Antik ada da sz, anlaty yazan, yazya yani kayda geiren kii
anlamnda kullanlmaktadr.

. . 525-455 yllar arasnda yaam olan Atinal tragedia yazar

Aiskhylos da Persai adl eserinde, Perslerin Salamis Savanda (. . 480)
uradklar yenilgiyi konu edinmitir.
.. V. Yzylda Persika adyla bilinen ve Persler hakknda bilgi veren
antik yazarlardan bazlarn Miletoslu Dionysos, Lampsakoslu (Lapseki/anakkale)
Kharon ve Lesboslu (Midilli Adas) Hellanikos olarak sralayabiliriz. Knidoslu
Ktesias, Kolophonlu Dinon ve Kymeli Herakleides ise .. IV. yzylda eser
vermilerdir. Pers tarihiyle ilgili almalarda nemli bir yeri olan dier bir logograf
ise Lampsakoslu Kharondur. Kharon da Miletoslu Dionysios gibi Persika adn
tayan iki kitaplk bir eser kaleme almtr. Herodotosun eserini yazarken ada
Kharondan yararlanp yararlanmadn gnmze kalan fragmanlardan yola karak
belirlemek mmkn olmamtr.
Pers Kral II. Artakserksesin fizikisi olarak sarayda yaam olduu
bilinen Ktesias da Persler hakknda 23 kitaptan oluan Persika adl bir eser
yazmtr. Ktesiasn bu eseri, kendisinden sonraki dnemlerde yazan Diodoros,
Pompeius Trogus, Polyaenus, Plutarkhos, Damaskuslu (aml) Nikolaos ve
Photiosun eserlerinde ksmen korunmutur. Eserinde I-III. kitaplar Assura, IVVI. kitaplar Mediaya, VII-XIII. kitaplar Pers Kral Kserksesin hkimiyetinin
sonuna dein Pers lkesine, XIV-XXIII. kitaplar ise .. IV. yzyln
balangcndan hemen nceki olaylara ayrlmtr. Ktesias eserinde, srekli olarak
Herodotosun verdii bilgileri dzeltmeye alm, Onu yalanc ve enebaz
olarak tanmlam ve karsnda yer almakta direnmitir. Fakat Ktesiasn
Herodotos hakkndaki bu beyanlar ve tavr antik ada bile kendisinden sonra
gelen tarihiler tarafndan kabul grmemitir.
Kukusuz, Pers mparatorluu hakknda en tarafsz2 ve en fazla bilgiyi
(Yunan kkenli olmasna ramen), Ciceronun da tarihin babas olarak and
2

Briant, Plutarkhosun Herodotosu philobarbaroi (barbarlarn dostu) olarak suladndan sz eder

(Briant 2002, 7, 149).

(Cic. Leg. I. 1) Herodotos araclyla edinmekteyiz. Halikarnassosta domu olan

Herodotos Historiai adl eserinde, Yunanlarla Persler arasndaki ilikileri Lydia Kral
Kroisosun tahta kndan .. 479/78 ylndaki Plataia ve Mykalede yaplan PersYunan Savalarna kadar detayl bir ekilde anlatmaktadr. Herodotos (.. 484-424)
ocukluk anda cereyan eden Pers-Yunan savalarn, bu nemli eseriyle gelecek
kuaklara aktarmtr. Anlatmnda sadece savalar deil, savalarn ncesini de ele
alarak hem Pers mparatorluunu hem de Yunan dnyasn tantmay hedeflemitir.
Bunun iin de eitli lkelere yolculuklar yapt ve eserini yazarken bu
deneyimlerinden de yararland bilinmektedir. Eserinde, her ne kadar tarafsz bir
bak as sergilemeye almsa da Yunan geleneinin varl hissedilmektedir.
Pers mparatorluunun ynetim sistemi, maddi kaynaklar, satraplklar ve her bir
satrapln dedii vergi miktarlar, Pers ordusu ve ordunun kulland silahlar, Kral
Yolu zerindeki istasyonlar ve bu istasyonlar arasndaki mesafeler vb. daha birok
konuda vermi olduu detaylar nedeniyle Persler hakknda son derece bilgili
olduunu sylemek mmkndr.
Pers-Yunan ilikilerine dair antik yazarlardan edindiimiz bilgilerde
.. 478-433 yllar arasn kapsayan dnemle ilgili olduka nemli bir boluk
bulunmaktadr. Herodotos eserini .. 479/478 yllarnda (Plataia ve Mykale
Savalar ile) sonlandrrken, ardl olan dier bir nemli antik yazar Thukydides,
.. 431 ylnda (Peloponnesos Savalarnn balarnda) eserini yazmaya karar
vermi ve bu amala belge toplamaya balamtr. Trakya kkenli olduu bilinen
Thukydides, . . 460-400 yllar arasnda yaamtr. Thukydidesin sekiz kitaptan
oluan Historiai adl eseri, Peloponnesos Savann balangcndan .. 411 ylna
kadar geen olaylar kapsamaktadr. Herodotosun eseri ile Thukydidesin eseri
arasnda kalan elli yllk bolua ilikin, Thukydidesin sz konusu dnemle ilgili
olarak verdii bilgilerde, antik ada bilinen nemli logograflardan biri olan
Hellanikostan yararlanm olduuna inanlmaktadr.
Thukydidesin brakt yerden; antik yazarlar ierisinde nemli bir yeri
olan Ksenophon yedi kitaptan oluan Hellenika adl eseriyle, Thukydidesin
eserinin bittii . . 411 ylndan balayarak .. 362 ylndaki Mantineia
9

Savana kadar olan dnem ile ilgili ayrntl bilgiler vermeye devam etmitir. Pek
ok eseri gnmze kadar ulam olan Ksenophon, Sokratesten etkilenmitir.
zellikle ilk kitab, Thukydidesin eserinin devam niteliindedir. Ksenophonun
Anadolu hakknda bilgiler veren dier antik yazarlarn arasnda ayr bir yeri vardr.
Attikadan kp Anadolu topraklarna gelen Ksenophon, burada yaad yllar
boyunca bu blgenin corafyasn, halklarn tanm ve blgede cereyan eden
olaylara tanklk etmitir. Bu alardan bakldnda yazarn Anabasis adl eseri
zel bir nem arz etmektedir. Bu eserde, Pers Kral II. Artakserksese kar
ayaklanan Bat Anadolu bakomutan (karanos) Gen Kyrosun toplad ordu ile
Kunaksada yenilmesi ve lmesinin ardndan ordunun geri dn yolculuuna
liderlik eden Ksenophonun, kronolojik olarak aktard olaylara tanklk ederiz.
Sz konusu eserde Anadolunun tarihi corafyas, gelenekleri, yerel halklar ve
bunlarn yaam koullar hakknda nemli bilgiler verilmektedir. Bat Anadoluda
Sardeisten balayarak Gney Mezopotamyadaki Kunaksaya kadar varan ve
burada Pers Kralna kar verilen savan Gen Kyrosun lmne ramen
Yunanlarn zaferiyle sonulandn bildiren Ksenophon, Anadolunun tarihi
corafyas asndan da deerli bilgiler vermitir. Sonrasnda ise Yunan ordusunun
baka bir deyile onbinlerin Anadolu ilerinden kuzey-bat dorultusunda
ilerleyip Karadeniz kylarndan geerek anayurtlarna dnmeye alrken
balarndan geen olaylar da detayl bir ekilde aktarmtr. Ksenophonun bu
sefer boyunca her gn dzenli olarak not tuttuunun bilindiinden hakknda
tarihteki ilk sava muhabiri olduu ynnde benzetmeler yaplmas da olaandr.
Ksenophonun siyasi ve ahlaki bir roman olarak nitelenen dier bir
nemli eseri de Kyrou Paideiadr (Kyrosun Eitimi). Adndan da anlalacau
zere Kyrosun eitiminin anlatld bu eserde Ksenophon, eitim, siyaset ve
ynetim hakkndaki tm fikirlerini ortaya koymaktadr. Bu eser Kyrosun hayatyla
ilgili detaylarlardan ok, sz konusu dnemdeki Pers kurumlarn anlatmas
asndan bizim iin nemlidir.
nl corafyac Strabon (.. I. yzyl) da Geographika (Corafya) adl eserinin
XV. kitabnda Pers mparatorluunun yaylm alan, Perslerin dini ve gnlk
10

yaamlar hakknda eitli bilgiler vermektedir. Strabonun eserinde zellikle

Yunanistan ve Anadolu ile ilgili blmlerde Homerostan alnt yapt da
bilinmektedir.
Sicilyal Diodoros (. . I. yzyl), Bibliotheke Historike (Tarihi Kitaplk)
adn tayan, 40 kitaptan oluan bir dnya tarihi yazm, eserinde Persler, PersYunan ilikileri ve Bat Anadolu asndan yeni bir srecin balad Granikos
Sava ile ilgili nemli bilgiler kaydetmitir.
. S. II. yzyl corafyaclar arasnda ad geen Pausaniasn Periegesis
Hellados adl eserinde, skenderin . . 334de Anadoluya gemesiyle blgedeki
baz kentlerin (Smyrna) kurulu efsanesini skendere dayandrd grlmektedir.
Bithyniann Nikomedia kentinde domu olan Arrianosun . S. II.
yzyln ilk yarsnda yazm olduu Aleksandrou Anabasis adl eseri, bu alma
iin zellikle . . 334 ylndaki Granikos Sava ve skenderin Bat Anadoluyu
ele geirmesi ile ilgili olarak verdii bilgilerden tr son derece nemlidir.
Plutarkhosun . S. I. yzylda kaleme ald Bioi Paralleloi adl eseri
ahlaki bir takm retilere dayanmas ve ilgin anekdotlar barndrmas asndan
olduka dikkat ekicidir. Ayn zamanda bir filozof da olan Plutarkhosun, Bioi
Paralleloi adl biyografi almasnda toplam krk alt hayat hikyesi anlatlmtr
ve konumuzla ilgili olarak yararlandmz antik yazarlar arasnda yer almaktadr.
Genel olarak bakacak olursak, antik kaynaklarn Pers mparatorluu
hakknda sunmu olduklar siyasal ve kltrel kan olduka grecelidir. Bir tarafta
ideal Yunan felsefesi-retileri ve kimlii, dier tarafta ise zengin dou yaamna
(oryantalizm) yknme kar karya gelmektedir. Persler hakkndaki kaynaklarn
sadece Yunan tarihileri tarafndan kaleme alnm olmas ve bu bilgileri
karlatrabileceimiz herhangi bir Pers kaynann olmay bu durumun balca
nedenidir. Dolaysyla, genel olarak tm dou halklarnda olduu gibi Perslerinde

11

teki konumunda yer almalar artc olmamaldr. Nitekim benzer birok

rnek gnmzde de yaanmaktadr.
Antik kaynaklarn bak as zerine H. Sancisi-Weerdenburg arpc
yorumlar yapmaktadr. Sancisi-Weerdenburg dncelerini Genel olarak Yunan
yazarlarn hemen hepsi Pers hkmdarlarnn zenginliine ve gcne hayran
kalm, bundan dolay snrsz bir lks iinde yaamann getirdii saray
entrikalarn ve ahlaki yozlamay konu alan ykler aktarmlardr. Byle
anekdotlarda, Pers kral znde zayf bir figr olarak nfuz sahibi kadnlarla sinsi
hadmlarn kurduu tuzaklara taklan bir av olarak karmza kar ifadeleriyle
dile getirmekte ve Pers mparatorluu hakknda aratrma yapanlar yaygn siyasal
kanya kar dikkatli olmalar konusunda uyarmaktadr (Sancisi-Weerdenburg
1987a, Decadence in the Empire or Decadence in the Sources, AchHist I, 33-45;
Sancisi-Weerdenburg 1987b, The Fifth Oriental Monarchy and Hellenocentrism:
Cyropaedia VIII and Its Influence, AchHist II, 117-131).

II. ARATIRMA TARHES

12

Aratrma konumuz kapsamnda esas aldmz corafya her ne kadar Bat

Anadolu olsa da incelediimiz siyasi dnem direkt olarak Perslerin blgedeki iki yz
yllk varl ile balantl olduundan dolay, antik kaynaklarn deerlendirilmesinde
olduu gibi modern kaynaklarn tarihesinde de ncelikle Perslerle ilgili genel
kaynaklar ele alnacaktr.
Modern bat uygarlklarnn Yakn Douya olan ilgisinin 18. yzyln
sonlarndan itibaren artmasyla birlikte, blgedeki en nemli kltrlerden biri olan
ran zerine yaplan aratrmalar da nemli bir srece girmitir. ncesinde blgeyi
gezen seyyahlarn tuttuklar kaytlardan oluan bilgiler, 19. yzyln balarndan
itibaren yaplan sistemli kazlarla birlikte bilimsel bir nitelik kazanmaya balamtr.
Pers epigrafik eserleri zerine yaplm bilinen en nemli almalardan
biri, ayrca ngiliz ordusu (istihbarat) mensubu da olan Rawlinsonun eseridir
(H.C. Rawlinson, Persian Cuneiform Inscription at Behistun, London, 1846).
Rawlinson, ayrca Kyrosun silindir mhr zerinde de almtr. Persepolisden
ele gemi epigrafik eserler zerine alan dier bir bilim adam ise G. G.
Camerondur (G. G. Cameron, Dariuss Daughter and the Persepolis
Inscriptions, JNES 1, 1942, 214-219; Persepolis Treasury Text, Chicago, 1948;
"Persepolis Treasury Tablets Old and New," JNES 17, 1958, 161-176; New
Tablets from the Persepolis Treasury", JNES 24, 1965, 167-192).
Akhaimenid tarihi ve arkeolojisi zerine alma yapm bilim adamlar
arasnda Ernst Herzfeld nemli bir yere sahiptir. Herzfeld, Persepolis kazlarn
balatm ve Pazargatta da eitli aratrmalar yapmtr. Akhaimenid yaztlarnn
yaynland Archologische Mitteilungen aus Iran (AMI) n kurulmasn
salamtr.

1938

ylnda

krali

yaztlar

toplad

eserini

yaymlamtr

(E. Herzfeld, Altpersische Inschriften, Berlin, 1938; Iran in the Ancient East,
Oxford, 1941; Zoroaster and his World, I-II, Princeton, 1947).
Persepolis zerine nemli almalar bulunan E. F. Schmidt de ok sayda
yayna sahiptir (E. F. Schmidt, The Treasury of Persepolis and Other Discoveries
in the Homeland of the Persians, Chicago, 1939; Persepolis I: Structures, Reliefs,
13

Inscriptions, Oriental Institute Publications, vol. 68, 1953; Persepolis II: Contents
of the Treasury and Other Discoveries, Oriental Institute Publications, vol. 69,
1957; Persepolis III: The Royal Tombs and Other Monuments, Oriental Institute
Publications, vol. 70, 1970).
Persler hakknda genel bilgiler ieren en nemli almalardan biri,
Olmsteadn 1948 ylnda yaymlad History of the Persian Empire adl eseridir.
Benzer nitelikli bir alma ise J. M. Cook tarafndan 1983 ylnda The Persian
Empire bal altnda yaymlanmtr. Akhaimenid, Parth ve Sasani dnemlerini
kapsayan almas ile R. N. Frye de el kitab niteliinde bir yayn yapmtr
(R. N. Frye, The History of Ancient Iran, Munich, 1984).
Akhaimenid mparatorluunun politik tarihi zerine ise Rus bilim adam
M. A. Dandamaevin baarl bir almas bulunmaktadr (M. A. Dandamaev,
Political History of the Achaemenid Empire, 1989, Leiden). mparatorluunun
tarihsel oluum ve geliim sreci hakknda ise P. Briantn 1996 ylnda
yaymlad Histoire de LEmpire Perse, De Cyrus Alexandre adl almas son
derece nemlidir. Ayrca, 2002 ylnda From Cyrus to Alexander. A history of the
Persian Empire balkl detayl bir almas daha yaymlanmtr.
Pers-Yunan savalar ve Greko-Pers adyla tanmlanan stili incelemesi
asndan A. R. Burnun 1984 ylnda baslan Persia and the Greeks: The Defence
of West C. 546-478 B.C balkl monografisi de olduka nemli bir kaynaktr.
Eskia ran dinleri zerine Boyce, Nyberg, Herzfeld, Hinz ve
Widengren gibi ok sayda bilim adamnn almalar vardr. Yine sz konusu
dnemin sanat zerine alm bilim adamlar arasnda Schmidt, Walser,
Nylander, Paroda gibi nemli isimleri sayabiliriz.
almamzn kapsamndaki corafi blgelerde bugne kadar yaplan
arkeolojik aratrmalar ise yle sralayabiliriz:

14

Bat Anadoluda yer alan ve Akhaimenid dneminde Sparda satraplnn

merkezi olan Sardeis kentinde kazlar, 1910 ylnda Princeton niversitesinden
H. C. Butler tarafndan yrtlmeye balanmtr. Kazlarn balamasyla birlikte
Artemis Tapna, saysz mezar yaps, eitli mimari yaplar ve tapnaklar, ehir
duvarlar ve ok sayda yazt gn na karlmtr (Butler 1922 ve 1925). 1938
ylndan itibaren kazlar American Schools of Oriental Research sponsorluunda,
Harvard ve Cornel niversitelerinin ortak almas ile G. M. A. Hanfmann ve
A. H. Detweiler tarafndan yrtlmeye balanmtr (Hanfmann 1983). 1977
ylndan itibaren ise California-Berkeley niversitesinden Crawford H. Greenewalt
Jr. blgede almaya balam ve kaz sonular yllk olarak yaymlanmtr.
Hellespontos Phrygias satraplk merkezi olan Daskyleionda (Hisar KaleErgili) ilk sondaj ve kazlar 1952-55 yllar arasnda Ekrem Akurgal tarafndan
yaplmtr. Bu kazlarda gn na karlan ve Pers Kral I. Kserkses (. . 486-465)
dnemine tarihlenen yaklak 400 adet bullaya dayanlarak buras Hellespontos
Phrygiasnn bakenti olarak lokalize edilmitir (Akurgal 1956). Daskyleionda
kazlar 1987 ylndan itibaren Tomris Bakr bakanlnda yrtlmeye balanm,
gnmze kadar ok sayda eser gn na karlarak yaymlanmtr (Bakr 19882007).
Lykia Blgesinde yer alan Ksanthosda (Knk/Antalya) dzenli kazlar 1962
ylnda P. Demargne ve H. Metzger tarafndan balatlmtr. Harpyler Ant,
Nereidler Ant, Leto kutsal alan ile birlikte ok sayda yazt ortaya karlm ve
Metzger tarafndan yaymlanmtr (Demargne 1958, Metzger 1963).
Troas Blgesindeki arkeolojik aratrmalar 19. yzyldan itibaren balam,
ilk olarak Heinrich Schliemann (1871-73 ve 1978-79) tarafndan kazlm
(Schliemannn Troia kazs ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Easton 2002), sonrasnda
da birka sezon Wilhelm Drpfeld ve Carl Blegen bakanlnda almalar
yaplmtr. 1988 ylndan itibaren ise Tbingen niversitesinden Manfred
Korfmann ve Cincinnati niversitesinden Brain Rose ynetiminde kazlar devam
etmektedir (Rose 2004, 2007).
15

Lykia Blgesinin kuzeyinde yer alan Elmal havzasnda 1968 ylnda

bulunan Kzlbel (. . 525 civar) ve Karaburun II (. . 475 civar) tmlslerinde
bulunan duvar resimleri Akhaimenid dneminde blge hakknda nemli kantlar
sunmaktadr (Mellink 1971,1973, 1998).
Son yllarda yaplan kaz ve aratrmalar sonucunda Pers ynetimi altnda
blgenin durumu hakknda olduka nemli bilgiler edinmi bulunmaktayz. Ayrca
Maussoleion, Lmyra Heroonu, Nereidler Ant, Harpyler Ant gibi Akhaimenid
dneminde yaplm baz nemli eserlerin zerine yaplan detayl almalarla
blgenin yerel ynetimleri ve sosyal yaps hakknda nemli sonulara ulamak
mmkn olmutur.
Troas Blgesinde Gmay yaknlarnda bulunan Kzldn Tmlsnden
ele geen figrl ta lahit (. . 520-500), Akhaimenid dneminde blgede
oturanlarn sanat ve l gmme geleneklerine k tutmaktadr (Sevin 1996). Yine
ayn blgede bulunan ve . . 480-460lara tarihlenen Dedetepe Tmlsnde
Yunanistan ve Bat Anadoluda paralellerine rastlanan iki boyal mermer kline ve
Pers zellikleri tayan ahap be masa aya ile fildiinden oyulmu bir geyik ele
gemitir (Sevin-Rose vd. 1998). . . IV. yzyla tarihlenen an lahtinin n
yzlerinde grlen domuz-geyik av sahneleri ve ksa yzlerindeki sava sahneleri
Greko-Pers olarak tanmlanan stil zelliklerini tamaktadr (Sevin-Krpe vd. 2001).
Elspeth Dusinberre, Sardeis kenti zerine yapt almasnda Pers
dnemi ile ilgili son derece detayl bilgiler vermekte ve ok saydaki Akhaimenid
dnemi mezarndan bahsetmektedir (Dusinberre 2003). Sardeisde 1914 ylnda
H. C. Butler tarafndan bulunan Piramit Mezarn Ksenophonun Kyrou Paideia
adl eserinde bahsettii (Xen. Kyr. VII. 3. 4-5; VII. 3. 16), Kyrosun gvenilir
temenlerinden biri olan Abradatasa ait bir ant mezar olduu dnlmektedir
(Ratt 1992, The Pyramid Tomb at Sardis, IstMitt. 42, 135-161.)

16

almamzn corafi kapsamnn dnda kalmasna ramen, Tatarl

tmlsnde ahap bir mezar odasnn zerine yaplm duvar resimleri
Anadoluda ilk kez karlalmas nedeniyle nem tamaktadr. Latife Summerer,
. . V. yzyla tarihlenen Tatarl (Afyon) tmlsnnn ahap mezar odasnn
duvar resimleri zerine yapt incelemesinde bunlarn Akhaimenid dnemiyle
ilintili olduunu sonucuna varmtr (Summerer 2007a-b ).
Son yllarda yaplan aratrmalarda ele geen eserler zerine yaplan
ikonografik ve stilistik incelemeler sonucunda, bu eserlerin Pers-Yunan ve
Anadolunun yerli sanat unsurlarnn karmndan olumu bileik bir kltre ait
olduklar ortaya konmutur. . . V. ve IV. yzyllara tarihlenen bu ge Akhaimenid
dnemi eserleri iin tek bana ne Pers ne Yunan ne de Anadolu kltr zelliklerini
tamad, aksine bu unsurun bilekesinden olutuu sylenebilir. Mellink,
Kzlbel ve Karaburun II mezarlarndaki duvar resimlerinde bu karma gelenee
zellikle dikkat ekmektedir (Mellink 1973).
J. M. Balcerin Pers dneminde Bat Anadolunun kronolojik erevesine
ilikin olarak yapt almas ve zellikle Sparda by the Bitter Sea. Imperial
Interaction in Western Anatolia balkl monografisi almamz iin nemli bir
kaynak niteliindedir. Phokaia kenti yaknlarndaki Ta Kule adyla bilinen mezar
ant da bilinen yerli Anadolu mezar mimarisi dndaki izgisiyle blgedeki Pers
hkimiyetine iaret etmektedir (Cahill 1988, Ta Kule: A Persian-Period Tomb
near Phokaia, AJA 92, 481-501). Bu almada, ant mezarn ana gvdesi ile
kbik olan st blmnn arasndaki balanty salayan piramidal basamaklarla
Pazargattaki Kyrosun mezar ve Persepolis civarndaki Takh-i Rstem mezar ile
olan benzerlikler vurgulanmtr.
Kk Asyadaki satraplk dnemi sanat zerine yaplm olan nemli
bir alma ise J. Borchhardta aittir (Borchhardt 1968, Epichorische, GrkoPersisch Beeinflusste Reliefs in Kilikien, IstMitt, 18, 161-211). Borchhardt, Lykia
ve Kilikia mezar kabartmalarndaki panter av sahnelerinden yola karak,

17

satraplarn av partilerinin yapld av kklerinin de yer ald Paradeisoslardaki

(doal av alan) mezar kabartmalarn irdelemektedir.
Akhaimenid dnemi ran ve Bat Anadolu (Dou Yunan) ta iilii
arasndaki ilikiyi irdeleyen almasyla C. Nylander, Pers lkesinde alm
Ionia ve Lydial ta ustalarnn arasndaki sk ilikiyi gzler nne sermektedir
(C. Nylander, Ionians in Pasargadae, 1970, Uppsala) .
Bat Anadoludaki Pers yerleimlerini ele alan N. V. Sekunda ise antik
kaynaklara dayanarak Bat Anadoludaki satraplklarla ilgili olarak da nemli
bilgiler vermektedir (Sekunda 1988b, Persian Settlement in Hellespontine
Phrygia, AchHist III, 175-196; Sekunda 1991, Achaemenid Settlement in Caria,
Lycia and the Greater Phrygia, AchHist VI, 83-143).
. . 366-360 yllar arasnda ortaya kan satrap isyann ele alan
M. Weiskopf ise almasnda, Bat Anadoluda bu isyan srasnda nemli bir rol
stlenen Ariobarzanes ve Daskyleionun politik tavr hakknda detayl bilgiler
ortaya koymutur (Weiskopf 1989, The So-Called "Great Satraps Revolt", 366360 B.C., Historia 63).
Editrln T. Bakrn yapt Akhaimenid dneminde Anadolu ile
ilgili arkeolojik, epigrafik, nmizmatik ve ikonografik kantlarn deerlendirildii
sempozyum bildirileri de aratrmamz ynlendiren balca kaynaklardandr
(Achaemenid Anatolia. Proceedings of the First International Symposium on
Anatolia in the Achaemenid Period, Leiden, 2001).
Yine konumuzla yakndan ilgili olan ve stanbul niversitesi Trk
Eskia Bilimleri Enstits tarafndan 20-21 Mays 2005 tarihinde stanbulda
organize

edilen

Anadolu

Yerel

Kltrlerine

Akhaimenid

Etkileri

konulu uluslararas atlye almasnda sunulan bildiriler de . Delemen

editrlnde 2007 ylnda yaymlanmtr (The Achaemenid Impact on Local
Populations and Cultures in Anatolia, stanbul, 2007).
18

III. BATI ANADOLUNUN PERS EGEMENLNE GRMES

19

.. VII. yzyln sonlarna doru Yakn Dounun en nemli glerinden biri

olan Assur Krallnn yok olmasyla birlikte, Medler ykselmeye balam ve bu
srada blgenin nemli bir gc olan Urartu Krall da ortadan kalkmt. Farkl
etnik gruplar bnyesinde barndran ve monarik bir ynetime sahip olan Medler
Parsay ele geirmi, kurulan bir evlilik ba ile de birbirine yakn olan bu iki halk
arasndaki iliki glendirilmiti. Med Kral Astyages kz Mandaneyi Perslerin
lideri byk Kyrosun babas I. Kambyses ile evlendirmiti (Xen. Cyr. I. 2; Hdt. I.
107). . . 559 ylnda Kyrosun Astyagese kar stnlk salayp baa gemesiyle,
bu kez Medler Pers egemenliine girmi oldular ve bylece randan Anadolu
ilerine kadar uzanan Pers mparatorluu da kurulmu oldu (Pers mparatorluunun
yaylm alan iin bkz. Harita 1).
. . VI. yzyln balarnda ise Bat Anadoluda Lydia Krall nemli bir
g haline gelmiti. Lydia krallar, ilk Lydia kral Gygesden itibaren, Ionia kentleri
bata olmak zere Bat Anadolu kentlerini ele geirmek iin srekli olarak seferler
dzenlemilerdir. . . VIII. yzyldan itibaren deniz ticaretinde grlen canlanma ve
ticaretin nemini ksa srede kavrayan Ioniann ksa srede yakalad gelimeler
Lydiann itahn kabartm olmaldr (Balcer 1991, 57). . . VI. yzyln ortalarna
doru, Lydia kral Kroisos, Ionia, Aiolis ve Karia blgelerindeki Bat Anadolu kent
devletlerini ele geirerek onlar haraca balam (Hdt. I. 26-27), ancak bu srada
gelien ve srekli olarak yaylan Pers mparatorluunun varlndan da rahatszlk
duymaya balamt. Bu yzden Msr ve Babil ile dostluk kurmu, gerekli hallerde
bu lkelerle mttefik olmay planlamt. Ayrca Yunan kentleri arasnda nemli bir
yeri olan Sparta bata olmak zere, eitli Yunan kentlerine de eliler gndererek
birlik olma ars yapmtr (Hdt. I. 77). Kroisos, Delphoi ve Didyma Apollon
tapnaklarna hediyeler gnderip kendisi iin kehanette bulunmalarn istemi ve bu
kehanet merkezlerinden alm olduu cevaplarn kendi adna olumlu sonulanacan
yorumlayp (Hdt. I. 46-54), gerekli askeri hazrlklar tamamlayarak Kappadokiaya
kar sava amtr. Herodotosa gre Kzlrma Miletoslu bilgin Thalesin
yardmyla aan Kroisos, Pteriay (Yozgat/Kerkenes Da?) ele geirerek buradaki
blge halkn g etmeye zorlamtr. Bu durumu haber alan Kyros da Pteria nlerine
20

ular (Hdt.. I. 75-76; Dandamaev 1989, 23; Briant 1996, 45). Kyrosun Pteriaya
giderken izlemi olduu yol, daha sonra Herodotos tarafndan Byk Kral Yolu
olarak adlandrlmtr (Hdt. V. 52-54). Ayn zamanda Kyros da, Ioniaya eliler
gndererek Kroisosun hkimiyeti altndaki Ion kentlerini Lydia Krallna kar
ayaklanmaya ve kendisine sadakat sunmaya tevik etmitir (Seager-Tuplin 1980,
141). Kyrosun bu yaklam Lydiay iki cepheden vurmay planlam olduunu
dndrmektedir.

Ancak

Miletos

dndaki

kentler

bu

neriye

olumlu

yaklamamlardr (Young 1988a, 35; Balcer 1995, 20; Cawkwell 2005, 30).
Gstermi olduklar bu ilgisiz tavr, olaslkla Perslerin Lydiay ap kendilerine
kadar ilerleyebileceini tahmin etmemi olmalarndan ya da Perslere boyun emenin
Lydiaya boyun emekten daha ar koullar getireceini dnm olmalarndan
kaynaklanmaktadr (Dandamaev 1989, 23). Kroisos kendi egemenlii altndaki Ion
kentlerinden getirilen piyade askerleri ile Lydial savalardan oluan gl bir
orduya sahip olmasna gveniyordu. Buna karn dier tarafta Med ve Pers
askerlerinden oluan Pers ordusunun (ki bu ordu Kyrosun dedesi Astyagesin
ordusuna yaplan bir takm eklemelerle yaplandrlmt)3 ok dzenli bir ordu
olmamas ya da aradaki mesafenin uzaklna gveniyor olmalar gibi nedenlerden
tr kentlerin bu neriyi dikkate almam olduklarn dnlebiliriz.
Pteria nlerinde yaplan savan ilk gnnde iki tarafn da stnlk
salayamad bilinmektedir. Fakat say bakmndan Perslerin fazla olduunu gren
Kroisos, ksa srede mitsizlie kaplarak Sardeise geri dnp mttefikleri olan
Msr ve Spartadan yardm istemeyi ve gerekli destei aldktan sonra, k
hazrlklarla geirip sonrasnda tekrar Perslere saldrmay dnm olmaldr.
Kyrosun da saldrmayacana inanan Kroisos Sardeise dnmek zere hemen yola
kmtr. Kroisosun geri ekildiini gren Kyros Sardeis zerine yrmeye karar
vererek Onu arkasndan takip etmitir. Hibir eyden habersiz Sardeise ulaan
Kroisos, ordusundaki Yunan paral askerleri bile terhis etmiti. Bu arada da k
bittikten sonra yapaca seferin planlarn yapyor ve mttefikleri olan Msr ile
Spartaya eliler gndererek yardm talebinde bulunuyordu. Pers ordusunu aniden
3

Kyrosun orduyu yeniden organize edii ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Xen. Cyr. II. 1.

21

Sardeis nlerinde gren Kroisos son derece arm olmaldr. Bylece iki ordu
. . 547 ylnda Sardeis ovasnda tekrar kar karya gelmitir (Hdt. I. 79-85).
Herodotos eserinde, Kroisosun svarilerinden ekinen Kyrosun komutan
Harpagosun nerisiyle askerlerini yk tayan develerin zerine bindirerek atlarn
develerden rkp kamalarna neden olduundan, ancak buna ramen Lydial
svarilerin savaa yaya olarak cesurca devam ettiklerinden sz etmektedir
(Hdt. I. 80). Sardeis akropol ite bu sayede kuatma altna alnabilmitir. Bunu
grp kuatmann uzun sreceini anlayan Kroisos, hemen mttefiklerinden yardm
istemitir (Hdt. I. 81). Ancak kuatmann 14. gnnde, akropolnn en dik
yamacndan Mardial Hyroiades adl bir askerin nclyle Persler akropole
girmeyi baarm, bylece kent dm ve Kroisos da yakalanmtr (Hdt. I. 84).
Kroisosun akbeti iin antik yazarlar, Kyrosun nce onu yakmak istediinden4,
fakat sonradan bu fikrinden vazgeip onu yannda gtrdnden sz etmektedirler
(Hdt. I. 86-88; Diod. Sic. XIII. 22).
. . 547/546 ylnda Sardeisin ele geirilmesinden sonra Bat Anadolu
kentleri Kyros lkesine dnmeden nce onunla temasa gemek istemilerdir. Aiol ve
Ion kentleri Kyrosa eliler gnderip, Kroisosa bal olduklar koullarda kendisine
de sadakat gsterebileceklerini bildirmilerdir (Balcer 1984, 97). Fakat Kyros,
Kroisosla karlamadan nce kendilerine eliler gndermi olmasna ramen
nerisinin kabul grmediini belirterek kentlerin bu taleplerini reddetmitir. Ionia
kentleri iinde yalnzca Miletos kenti, Kyrosun daha nce yapm olduu bu neriyi
dikkate alarak Lydiann kendisine uygulad koullarn Persler tarafndan da
uygulanmasn kabul etmiti (Hdt. I. 141-143; Cawkwell 2005, 30). Miletos nemli
bir ticaret ve liman kenti olmas nedeniyle Persler iin ayrca bir nem tayor
olmaldr. Persler asndan Ionia ve Karia blgeleri snrnda yer alan bu kentle
kurulan dostluk, ayn zamanda bu blgeler arasndaki iletiimin koparlmasnda
stratejik bir nem tayordu (Balcer 1995, 176). Miletos dnda kalan dier Ionia
kentleri Panionionda toplanarak, yardm istemek zere Spartaya eliler
4

Fakat bu hikaye Pers dinine gre olanakszdr. nk Pers dininde ate kutsaldr ve gvdenin
yaklmasyla kutsal olarak kabul edilen ate kirletilmi olur (Burn 1984, 42).

22

gndermilerdir (Hdt. I. 141-142). Bata buna yanamayan Spartallar, daha sonra

elli krekli bir gemiyi yardm amacyla Phokaiaya gnderirler. Phokaiaya gelen
Sparta elileri buradan Sardeise geerek Spartallarn herhangi bir Yunan
kentinin yklmasn istemedikleri ve byle bir ey olursa buna seyirci
kalmayacaklarn bildiren mesajn Perslere iletmilerdir (Hdt. I. 152). Fakat
Diodoros eserinde bu olay biraz daha farkl bir ekilde aktarmaktadr. Ona gre
Yunanlarn zor durumda kaldn gren Sparta, Kyrosa eliler gnderip buradaki
Yunanlar kleletirmelerini istemitir (Diod. Sic. IX. 36).
Lydia Kralln ele geiren Kyros, bundan sonra Sardeisi Tabalos adl bir
Perse emanet edip, Kroisosun hazineleri ile dier Lydiallar Susaya gtrmek
grevini ise Paktyas adnda bir Lydialya vererek Ekbatanaya dnmtr
(Hdt. I. 153; Diod. Sic. IX. 33). Buna benzer bir grev dalmnn . . 334 ylnda
Sardeisi ele geiren Byk skender tarafndan da uyguland bilinmektedir
(Arr. Anab. I. 17). Kyros Ionia zerine birka general gndermenin yeterli olacan,
dolaysyla da kendisinin burada kalmasnn gereksiz olduunu dnyordu. Ancak
Kyrosun ayrlmasn frsat bilen Paktyas, elindeki hazine ile denize doru inip paral
askerler toplam ve Sardeis kentine gelerek Tabalosu kuatmtr (Hdt. I. 154).
Grld zere, merkezi otoriteden bu kadar uzak ve paral asker bulmann son
derce kolay olduu bir blgede hkimiyet kurmak balangta da olduka zor
olmutur (Briant 1996, 47). Kyrosun Anadoludan ayrlmas, Lydiallar ile
blgedeki Yunan kentleri arasnda tehlikeli bir koalisyonun kurulmasna neden
olmutur (Briant 2002a, 37). Sardeisin kuatldn haber alan Kyros ise
komutanlarndan Med kkenli Mazaresi hemen blgeye gndermitir (Hdt. I. 156;
Cawkwell 2005, 31). zerlerine bir ordunun gnderildiini haber alan isyanclar
korkup dalmlar ve Paktyas da Kymeye snmak zorunda kalmtr. Mazares,
Kymeye haberciler gndererek Paktyas teslim etmelerini istemi, ancak bu isteine
bir karlk bulamamtr. Khiosa gtrlen Paktyas Khioslulara Aterneosun
(Dikili) verilmesi karlnda Perslere teslim edilmitir (Hdt. I. 157-160).
Ayaklanmann ardndan Mazares Lydiaya bir eki dzen verdikten sonra tm Bat
Anadoluyu Pers egemenlii altna almak iin, ilk olarak Sardeisin kuatlmasna
yardm eden Priene kentini ele geirip halkn kleletirmi ve buradan Menderes
23

ovasna inerek Magnesia kenti de dhil olmak zere birok kenti yamalamtr (Hdt.
I. 156, 161). Priene kentninin daha sonra, . . 494teki Lade deniz savana on iki
gemi ile katlyor olmas, Perslerin bu kentler zerindeki cezalandrmasnn ok da
ezici olmadn dndrmektedir (Cawkwell 2005, 32-33). Mazaresin lmnden
sonra, Kyrosa yakn olan bir baka Med kkenli komutan olan Harpagos ordunun
bana gemitir. Harpagos ilk olarak Ionia zerine yrm ve kalelerin nne
toprak yma taktiiyle Phokaiay alarak, geriye kalan tm Yunan kentlerini ele
geirmitir (Hdt. I. 162).
Herodotos eserinde, Phokaillarn Adriyatik, Etruria, Iberia ve Tartessos a
doru ilk deniz yolculuuna kan Yunanlar olduunu ifade etmektedir. Hatta
Tartessos (spanya/Iberia Yarmadas) kral Arganthoniosun Med Kralnn
glenmesiyle birlikte, kendilerini savunmalar iin Phokaiallara para verdiinden
ve gnderilen bu paralarla kentin batanbaa byk talarla yaplm bir surla
evrildiinden bahseder (Hdt. I. 163). Son yllarda Phokaiada yaplan kazlarda,
olduka kaliteli iilik gsteren bir sur duvar bulunmu olmas da bu ifadeyi
dorular niteliktedir (zyiit 1995, 1-27). Bat Anadolu kentleri en bandan itibaren
Pers hkimiyeti altna girmekten korkmu olmaldrlar. Phokaia rneinde de
grld gibi ya kendilerini savunmak iin kentlerini surlarla evirmiler5 ya da
Sparta gibi dnemin nemli glerinden yardm talep etmilerdir (Cawkwell 2005,
31).
Fakat Phokaia halk, yukarda da bahsedildii zere uzun deniz
yolculuklarna kabilecek denizcilik bilgisine ve gerekli donanma sahip
olduundan, Harpagos surlar ele geirdiinde, kenti boaltp elli krekli
kadrgalaryla Khios Adasna doru oktan denize almt (Hdt. I. 164). Khiosa
ulaan Phokaiallar yaknlardaki Oinussa adasn satn almak istemilerse de ticari bir
rekabetten ekinen Khioslular bunu kabul etmemilerdir. Bunun zerine Phokaia
5

Thukydides Atinann da . . 479/78 ylnda yaklak bir ay gibi ksa bir zamanda aceleyle ylm
yeni bir sur duvar ina ettiinden bahseder (Thuc. I. 90-93). Sur duvarlar olmayan dier Bat
Anadolu kentleri de Kyrosun Sardeisi ele geirmesinden sonra aceleyle kentlerini surla evirmi
olmaldrlar. Ancak Miletos (Hdt. I. 17), Ephesos (Hdt. I. 26) ve Smyrna (Hdt. I. 16) kentleri
haricindeki kentlerin surlarla evrili olduuna dair kant mevcut deildir.

24

halk, ncelikle kentlerine geri dnerek Harpagosun burada brakm olduu

garnizonu kltan geirip sonra Kyrnosa (Korsika) gitmitir (Hdt. I. 165).
Ionia Blgesindeki Teos kentinin de sonu farkl olmamtr. Harpagos toprak
yma taktiiyle bu kentin surlarn da ele geirmi ve Teos halknn Trakyaya
kamasna neden olmutur (Hdt. I. 168). Harpagosun bu baarlar adalardaki
Ionlarn da kendiliinden teslim olmas ile sonlanmtr (Hdt. I. 169)6. Miletos kenti
dnda kalan dier Ion kentleri Pers hkimiyeti altna girmi olmalarna ramen,
Prieneli Bias nderliinde Paniononda toplanmaya devam ediyorlard. Biasn bu
toplantlardaki nerisi, denize alp Sicilya Adasnda Yunanlar iin tek bir koloni
kenti kurmakt. Fakat Biasn bu nerisi kabul grmemitir (Hdt. I. 170).
Ioniay hkimiyeti altna alan Harpagos, gneye Karia ve Lykia blgeleri
zerine yrmtr. Karia Blgesinde bir yarmada zerinde kurulmu olan Knidos
kenti yarmaday bir kanalla ada haline getirerek kendini savunmaya almsa da
baarl olamamtr (Hdt. I. 174). Yine ayn blgede daha ieride yer alan Pedasos
(Pedasa/Bitez-Mula) kenti de Harpagosa kar uzun bir sre direnmi olmasna
ramen yenilgiden kurtulamamtr (Hdt. I. 175).
Lykia Blgesinde yer alan Ksanthos (Knk/Antalya) kentinin halk ise
kadnlar, ocuklar ve deerli eyalarn Persler gelmeden nce akropoliste yakp,
cesurca savaarak lmeyi tercih etmilerdir. Benzer bir direni hareketi Kaunos
(Dalyan/Mula) kenti tarafndan da gsterilmi, fakat iyi silahlanm gl Pers
ordusu karsnda baarl olamamtr (Hdt. I. 176). Harpagosun Bat Anadolu
kentleri zerindeki hkimiyeti salamas yaklak drt yln almtr (Briant 2002a,
38).

Herodotos, Lydia Kral Kroisosu Ionlar ve Aoliallar ve Asya Dorlarn haraca balayan ilk
barbar olarak tanmlam ve Kroisosun ortaya kndan nce btn Yunanlarn zgr olduklarn
belirtmitir. Bu pasajda (Hdt. I. 169) Ionia, bylece, ikinci kez boyunduruk altna girmi
oluyordu ifadesi ile zgr Yunan kentleri iin nemli bir dnm noktas vurgulanmaktadr.
Perslerden nce Lydia, Kroisosla anlaan tm Miletos kenti haricindeki tm Kk Asia kentlerini
haraca balamt (Hdt. I. 6, 22, 141).

25

Bylece Kk Asyann tamam Pers mparatorluunun hkimiyeti altna

giriyor ve zellikle de Ionlar Ege Denizindeki hkimiyetini yitirmi oluyordu.
Kk Asyadaki Yunanlar Kroisosa dedikleri vergilerin daha fazlasn Perslere
demek zorunda kalacaklard. Ayrca Pers ordusuna askeri destek vermeye de
mecbur braklmlard. Tm bu olumsuzluklara ramen, bu kent devletleri i
ilerinde ve Yunan Anakaras ile olan balantlarnda zgr braklmlardr
(Dandamaev 1989, 30).
Bat Anadolu zerine komutanlarn gnderen Kyros douya, Babile doru
ynelmitir. . . 540 ylna gelindiinde, Kyros Babile kar saldr hazrlklarn
tamamlam ve etraf su dolu hendeklerle evrili, son derece iyi tahkim edilmi Babil
Kralln da ele geirmitir (Hdt. I. 178 -192) .
Babil Kralln ele geirdikten sonra Kyrosun en nemli adm,
imparatorluu eyaletlere blerek, ordunun ylda drt aylk yiyecek gereksiniminin
karlanmasnn yan sra vergilerle birlikte tm Kk Asya kaynaklarnn drtte
nn Assur tarafndan karlanmasn salamak olmutur (Hdt. I. 192). lk olarak
Asurlular tarafndan kullanld dnlen bu eyaletlere (dahyava) blme sistemi
Pers mparatorluu ncesinde Medler tarafndan da kullanlmaktayd (Dandamaev
1989, 19). Eyalet yneticileri olan satraplarn (Eski Persede xsaapavan,
khshatrapavan =kralln koruyucusu) yardmyla ynetim monarik bir yapya
dnmtr (Olmstead 1948, 124; Young 1998b, 43; Wiesehfer 2001, 59-62). Bu
arada Kyros subaylarn toplayp genileyen topraklar ynetmek iin bu yeni sisteme
uygun atamalar yapmtr (Xen. Cyr. VII. 2, VIII. 6). Dolaysyla Anadolu topraklar
da benzer ekilde satraplklara ayrlmt. Bat Anadoludaki nemli iki satraplk
blgesi Lydia ve Phrygia satraplklardr. Ksenophon, merkezi Sparda olan Lydia
satraplna Khrysantasn, merkezi Daskyleion olan ve Trakya, boazlar, Propontis,
ve Hellespontos blgelerinin de siyasi ve ekonomik idarelerini ieren Phrygia
(Tyaiy Drayahya)

satraplna ise Pharnakhosun (. . 547-535) satrap olarak

atandklarn bildirmektedir (Xen. Cyr. VIII. 6). Ancak, Daskyleion satraplk

merkezinin bu ilk dnemlerde bir satrabn idaresinde olmaktan ok Sparda
satraplndan gnderilen yneticiler tarafndan idare edilmi olduuna dair grler
26

de bulunmaktadr (Balcer 1988, 3 vd.; Balcer 1993, 81; Briant 2002a, 64). Kyros
lmeden nceki son seferini kuzey-doudaki Massagetlere kar yapmtr. Kyrosun
bu sefer srasnda lmesiyle 29 yl sren saltanat da bylece son bulmu oluyordu
(Hdt. I . 214).
Kyros tarafndan uygulamaya konulan bu eyalet sistemi, daha sonra
I. Dareiosun Bisutun7 yaztnda da ifade edilmekte ve satraplk (khsatrapavan)
olarak adlandrlan, temelini monarik bir yapnn oluturduu bu eyalet sistemi ile
daha sonra lke I. Dareios tarafndan yirmi blgeye (nomoi) ayrlmaktadr (Hdt. III.
89). Yukarda da belirttiimiz zere, bu eyaletlerden ilki (Karia ve Ioniy kapsayan)
Lydia (Sparda) satrapl ve dieri ise (Phrygia, Anadolu yakasndaki Trakya,
Paphlagonia, Kappadokia ve Mariandyleri kapsayan) Hellespontos Phrygias
(Daskyleion) satrapl idi (Bakr 1988, 75-85; Burn 1984, 59).
.. 530 ylnda Kyrosun lmyle imparatorluun bana olu Kambyses
gemitir (Hdt. II. 1). Kambyses zamannda Anadoluda nemli bir olay olmad
bilinmektedir. Babil kaynaklarnda Kambyses Babilin Kral, lkelerin kral olarak
gemektedir. Ksa sren saltanatnda, Kambysesin en nemli adm .. 525 ylnda
Msr igal etmek olmutur. Msr eskiden beri Yunan kentleriyle iyi ilikiler
iindedir ve bu blgede kurulmu Yunan koloni kentlerinin de varl bilinmektedir8.
Her iki ordunun da Yunan paral askerlerine sahip oluu, Msr ordusunda yer alan
Yunan paral askerlerin belki de Pers ordusundaki kendi ocuklaryla karlam
olabilme olasln glendirmektedir (Dandamaev 1989, 70-71). Bu seferde Karial
ve Ionial paral askerlerin Pers ordusunda grev yaptklar bilinmektedir (Hdt. II.
182; Balcer 1995, 101). . . VII. yzyln sonlarnda, Bat Anadoluda sikke
darbnn balamasyla ilikilendirilen paral askerlik kavram, zellikle V. yzyldaki
sosyal ve ekonomik gelimelerle paralellik iindedir (Trundle 2004, 1-16).
7

Dareiosun bizzat kendisinin yazdrm olduu bu yazt, Roma Dneminde Augustusun Res
Gestaesinde olduu gibi propaganda amac gtmektedir. Dareios bu yaztta, kkenini Akhaimenidler
hanedanna dayandrp, ncllerinden stnln belirterek, Ahura-Mazdann setii yolla ilgili
sylemleriyle egemenliini merulatrma yoluna girmitir.
8
Naukratis kenti, dou-bat ticaretinde son derece nemli bir yeri olan en eski Ion koloni kentlerinden
birisidir. Yunan-Msr ticari an elinde tutan ve nemli bir tekel oluturmu olan bu koloni kenti,
. . 525 ylnda Persler tarafndan tahrip edilmitir.

27

Kambyses Msrdayken, Kambysesle ayn ismi tadn iddia eden

Gaumata (sahte Smerdis) adnda bir Mag, gerek Smerdisi ldrm ve bu arada
Kambysesin de lmesinden yararlanp iktidar ele geirmitir. Herodotosun bu
Magn faaliyetleri ile ilgili olarak yl sreyle kimseden vergi alnmayaca,
kimsenin askere arlmayaca eklinde bir ilanda bulunduuna dair bilgi, Pers
hkimiyeti altndaki lkelerin ykmllklerinin anlalmas asndan olduka
nemlidir (Hdt. III. 67). Antik kaynaklarda, tahta geen Smerdisin gerek Smerdis
olmad belirtilmektedir. Bu hilebazlk anlaldktan sonra, Pers tahtn elinde
bulundurduu dnlen ranl yedi soylu slalenin birlik olarak bu Maga kar bir
darbe hareketine giritikleri anlalmaktadr (Hdt. III. 68-78). Otanes, Itaphernes,
Gobryas, Megabazos, Aspathines, Hyhdarnes ve Dareios adl bu Pers soylularyla ya
da bu slalelerin dier yeleriyle imparatorluk iinde sonraki dnemlerde yaplan
grev dalmnlarnda da karlamaktayz (Burn 1984, 94). Bu darbe giriiminin
sonucunda tahta oturan I. Dareios, imparatorluk topraklarnn geniletilmesi,
ynetimsel ve ekonomik anlamdaki yeniliki tutumu ve tm bu alanlarda ortaya
koyduu kanun yapc tavr ile Pers mparatorluu asndan son derece nemli bir
kiiliktir. I. Dareios tahta getiinde, taht iin yaplan bu mcadeleler srasnda
oluan boluk ve imparatorluun zayflamasndan dolay ok sayda isyan
hareketinin de ortaya kt grlmektedir. Bu isyanlardan en nemlisi Sparda
(Sardeis) satrab Oroitesin isyandr. Kyros tarafndan bu satrapla atanan Oroites
isyan etmi ve Daskyleion satrab Mithrobates ve olunu ldrmtr. Herodotos,
. . 530-522 yllarnda Daskyleionun idaresinde bulunan Mithrobatesi satrap
olarak deil hyparkhos olarak tanmlamaktadr (Hdt. III. 120-126). Samos tyran
Polykratesi de ldrdkten sonra Kappadokia zerine yryen Oroitesin asl amac
bu belirsizlik dneminden yararlanp g elde etmek olmaldr9. Bat Anadolu
asndan bakldnda ise denizlerde Polykrates ve karada Mithrobatesin varln
ortadan kaldrmak, hem kara hem de denizde blgeye egemen olmak anlamna
geliyordu (Briant 1996, 171). Dier bir adan, . . 530-522/515 yllar arasnda
Mithrobates ynetiminde grlen mimari yaplanma ve kaliteli seramik buluntular
9

Samosun ele geirilmesi Khios, Lesbos ve dier kuzey Ege adalar ile birlikte deniz ticareti
asndan ok gelimi bir an kontrol anlamna gelmektedir.

28

nda, Daskyleionda Sparda satrab Oroitesin kskanlna neden olacak lde

bir siyasi ve ekonomik istikrar yaanm olduu dnlmektedir (Bakr 1997, 235).
Her ne kadar Herodotos, Oroitesin Mithrobates ve olunu ldrme nedenini kiisel
bir tartmaya dayandrm olsa da (Hdt. III. 126), asl nedenin merkezi ynetimdeki
boluktan istifade ederek blgenin hkimiyetini ele geirmek olduu ortadadr.
Daskyleion satrabnn ldrlmesinden sonra blge ynetiminin bir sre iin bile
olsa Oroitesin eline getii dnlmektedir (Balcer 1984, 139). Dareios, tahtaki
gcn salar salamaz bu durumun farkna varp Oroitesi hemen ldrtmtr
(Hdt. III. 128). Bu olayn hemen ardndan Dareios Otanesi Spardaya gndermi,
buradan Samos, Khios ve Lesbos adalarna geen Otanes, ksa srede baz Kuzey
Ege adalarn Pers hkimiyeti altna almtr.
I. Dareios saltanatnn balangcnda, Pers mparatorluunda ortaya kan
ok saydaki isyan hareketini bastrmak iin seferler dzenlemitir (Burn 1984, 96).
zellikle Msr bu isyanc lkelerin banda yer almaktadr. Antik a
dnldnde tahl ticareti (ki bu ticareti odak noktasnda bulunan Msr tahl
ambar niteliini tayor olmas ve dounun baharat, zengin kaynaklar, egzotik
nitelii ile) ok nemli bir yere sahiptir. . . 519-18 yllar arasnda Msr yeniden
Pers mparatorluu snrlarna dhil etmek iin dzenlenen bu sefer, I. Dareiosun
ynetimle ilgili yeni kararlar almasnda etkili olmutur. Birleik Nil Krall
dneminden bu yana uygulanan ve 26. slalenin son byk firavunu olarak bilinen
Amasis tarafndan yeniden dzenlenen Msr Kanunlar Dareiosun ilgisini ekmi ve
Msr satrab Aryandesten kendisine bu kanunlarn bir kopyasn gndermesini
istemitir (Burn 1984, 105-106; Olmstead 1948, 142).
I. Dareiosu ynetim sistemi asndan byle bir araya iten nedenler
arasnda, imparatorluun hzla bymesiyle ortaya kan ynetim glkleri,
genileyen imparatorluk topraklarnda sk sk kan ayaklanmalar ve tahta gemesine
yardm eden dier alt slalenin de ynetimden pay almak istemi olmas

29

dnlebilir. Ayrca Dareiosun bu dnemde altn sikke bastrm olmas da

rastlantsal olmamaldr10.
Msra kar yaplan bu seferin hemen ardndan, I. Dareios skitler zerine
yrmeye karar vermitir. Eskia tarihinin nemli olaylarndan olan Dareiosun
skit seferi, daha sonra ortaya kacak olan Ionia syanna neden olan olaylarn
balangc olarak da kabul edilir. I. Dareiosun skitler zerine yapaca bu seferden
ksa bir sre nce, Kappadokia satrab Ariaramnes Karadenize kadar inerek bu
seferin gvenliini salamak iin bir n hazrlk yapmtr (Strabo. XIV. 1). Bu sefer
iin gerekli hazrlklar tamamladktan sonra I. Dareios, .. 514/13 ylnda Susadan
hareket etmi, stanbul boaznda yer alan Kalkhedonda (Kadky) Samoslu
Mandrokles tarafndan yaplan bir kprden Avrupaya geerek skit lkesine
girmiti (Hdt. IV. 83-90; Olmstead 1948, 147; Balcer 1984, 190; Balcer 1995, 149).
stanbul Boazndaki kpry tetkik ettikten sonra I. Dareiosun stanbul Boaz
kysnda, kprnn nne beyaz tatan iki stun diktirdii bilinmektedir. Bunlardan
birinin zerine Assur, dierinin zerine ise Hellen alfabesiyle I. Dareiosun savaa
gtrd tm halklarn listesini yazdrdndan sz edilmektedir. Byzantionlular bu
stunlar daha sonra kentlerine tamlardr (Arslan 2010, 58). Mandroklesin
yapt bu kpr gemilerin yan yana dizilmesiyle oluturulmutu11. Bu sefer
srasnda, Pers donanmasnda bulunan Ioniallara gemilerini Karadenize sokma ve
Istros (Danube/Tuna Nehri) zerindeki kpry bekleyip gvenlii salama grevi
verilmiti. Bu grevle ilikili dier kentler; Abydos (Nara Burnu/anakkale),
Lampsakos (Lapseki/anakkale), Parion (Kemer Ky/anakkale), Prokonnesos
(Marmara Adas), Kyzikos (Erdek/Balkesir), Byzantion (stanbul), Khios (Sakz
10

Herodotos, Dareiosun ok saf altn sikkeler bastrdndan, Aryandesin de ayn eyi gmle
yaptndan bahseder. Fakat Msr satrab Aryandesin bu hareketi isyanla sulanmasna ve
ldrlmesine yol amtr (Hdt. IV. 166). Buradan da anlalaca zere, Dareios iktidarn korumak
ve salamlatrmak iin bir dizi nlem almak durumunda kalmtr. Ancak C. Howgego, Aryandesin
gnmze hibir sikkesinin ulamamas ve . . IV. yzyla kadar Msrda hi sikke baslmamas gibi
nedenlere dayanarak Herodotosun bu anlatmn gereki bulmamaktadr (C. Howgego, Sikkelerin
Inda Eskia Tarihi, ev. O. Tekin, stanbul, 1998).
11
zerinde kalc bir kpr kurulmasna izin vermeyecek kadar geni ve derin olan stanbul
Boaznda (Bosphoros) Marmaradan Karadenize doru olan aknt da kpr yapmn gletiriyor
olmaldr. Suya braklan gemiler akntdan da yararlanlarak baka bir teknenin yardmyla kpr
kurulmas planlanan yere ynlendirliyordu. Demir kskalarla birbirlerine kenetlenen gemilerin
zerine uzunlamasna kalaslar yerletirilerek bunlarnda zerine enlemesine tahtalar aklp kprnn
gei zemini oluturuluyordu (Arslan 2010, 53-58).

30

Adas), Samos (Sisam Adas), Phokaia (Foa/zmir), Miletos (Balat Ky/Aydn) ve

Kyme (Namurt Koyu/zmir) kentleridir. Herodotosun ifadesine gre Ionia, Aiolis
ve Hellepontos kylar denizcilerinden oluan donanmasyla boaz getikten sonra
(Hdt. II. 33) Istrosa (Danube/Tuna Nehri) km ve nehrin kollara ayrld yerde
bir kpr kurdurarak12 Trakyaya ilerlemitir (Hdt. IV. 89). Istrosu geen I. Dareios,
ordusundaki Ioniallara kpry ykmalar ve mrettebatyla birlikte orduyu karada
izlemeleri emrini vermitir. Fakat ordunun geri dnn dnen mantkl bir
kiinin uyarsyla I. Dareios, Ioniallardan skit topraklarna girdii gnden itibaren
altm gn beklemelerini istemi ve eer bu sre ierisinde ordusu geri dnmezse
kprnn yklmasn emretmitir (Hdt. IV. 98; Dandamaev 1989, 148). Pers
ordusunda yararlanlan paral askerler dnldnde zellikle Ioniallara kar
duyulan bu gven duygusu karlkl karlarn ne derece nemli olduuna dair bir
fikir verebilir. zellikle Ionia Blgesindeki kent devletleri sz konusu dnemde
sosyo-ekonomik adan zirvede olan yerlemelerin banda geliyordu.
skit topraklar ilerine doru ilerleyen I. Dareiosun zor durumda kaldn
gren skitler, Istrosdaki kpry bekleyen Ioniallardan kpry hemen
ykmalarn ve lkelerine geri dnmelerini istemilerdir. Fakat Miletos tyran
Histaios Ioniallar beklemeye ikna etmitir. Bu srada yaplan oylamaya Abydostan
Daphnis, Lampsakostan Hippoklos, Pariondan Herophantos, Prokonnesosdan
Metrodoros, Kyzikosdan Aristagoras, Byzantiondan Ariston, Khiosdan Strattis,
Samosdan Aiakes, Phokaiadan Laodamos, Miletostan Histaios ve Kymeden
Aristagoras katlmlard (Hdt. IV. 138). Buradaki isimlerden de anlalaca zere
skitler zerine yaplan bu seferde I. Dareiosun ordusuna Kuzey Egeden Miletosa
kadar olan blgedeki pek ok kentten katlm olmutur. Ioniallar skitlere kar
kpry ykar gibi yaparak beklemeyi tercih etmilerdir. I. Dareios ordusunu
ypratan ve baarsz geen skit seferinden dnerken kprnn bulunduu yere
gelmi ve buradan Ioniallarn gemileriyle karya gemitir. Ioniallarn skit seferi
srasnda I. Dareiosa ihanet etmeme nedenlerinin banda, yukarda isimleri saylan
12

Karadenize boalan ve iinde gemilerin yzebilecei derinlie sahip Istros (Tuna Nehri) zerinde
kurulan kpr de stanbul Boazndaki kpr gibi gemilerin birletirilmesiyle oluturulmutur (Hdt.
IV. 89).

31

kentlerin ynetiminde Persler tarafndan baa getirilen tyranlarn varln

dnebiliriz. Bu tyranlar, kentlerin ynetimini ellerinde tutmalarn Perslere
borludurlar. Dier bir taraftan, Dareios bu seferde baarsz olup lse dahi,
imparatorluun ynetim merkezinde onun yerine geecek birilerinin olduunu
bilmeleri, dolaysyla bundan tr ihanete cesaret edememi olmalar da
ballklarnn gerekelerinden biri olarak dnlebilir. Avrupa topraklarnda
Daskyleion satrab Megabazos komutasnda bir birlik brakan I. Dareios, Trakya
ilerine ilerleyerek Khersonesostaki (Gelibolu) Sestosa (Akba/anakkale) gelmi
ve buradan da gemilerle Asya ktasna gemitir. Megabazos blgede kald srete,
Pers egemenlii dnda kalm olan dier tm kentlere boyun edirmitir (Hdt. IV.
120-146).
Megabazosun liderliinde blgede braklan Persler, I. Dareiosun
Hellespontosdaki (anakkale Boaz) ynetimini kabul etmeyen Paioniay ele
geirip Trakya ilerine kadar ilerleyerek buradaki btn kentleri Byk Krala
balamlar ve bir daha blgede sorun karmamalar iin halkn bir ksmn douya
gtrerek blgedeki halk asimile etmilerdir (Hdt. V. 1; Balcer 1995, 157).
Herodotosa gre Megabazosun Kalkhedonlular iin sarf ettii unutulmaz bir sz
vardr. Megabazos henz Pers igali altnda olmayan Hellespontosa getii srada,
Byzantiona da uramtr. Byzantionun Kalkhedondan on yedi yl nce
kurulduunu renen Megabazos bunun zerine:
Kalkhedonlularn o zamanlar kr olmalar gerektiini, zira eer kr
olmasalard, ellerinde byle gzel bir mevki varken, gidip de o kadar da gzel
olmayan bir yeri semeyeceklerini sylemitir (Hdt. IV. 144).
Herodotosun anlatmlarndan yola kacak olursak, Perslerin Bat Anadolu
kent devletleri zerinde kurduu egemenlik, demokrasi adna bir engel tekil
etmekte, te yandan tyranlarn hkm srmeleri iin de elverili bir ortam
hazrlamaktadr. Yunan dnyasnda da bu tarihlerde (. . 510), tyranlarn kovulduu
ve kkl bir demokrasi hareketinin balad da dnlecek olursa Bat
Anadoludaki kent devletlerine hkmeden tyranlarn Pers hkimiyetini kabul
32

etmelerinin nedeninin aslnda bunu kendi otoritelerini srdrebilmenin bir yolu

olarak grmelerinden kaynakland dnlebilir.
Hellespontosu geer gemez Sardeise gelen I. Dareios, skit seferindeki
hizmetlerinden dolay Miletos tyran Histaiosa Trakyada Edonilerin topraklarndaki
Myrkinosun, Mytileneli bir vatanda olan Koese ise Mytilenenin (Lesbos-Midilli
Adasnn nemli kentlerinden) ynetimini verdi (Hdt. V. 11). Histaiosun ekonomik
ve stratejik adan nemli bir konumda bulunan Myrkinosta bir kent kurmas ve
glenmeye balamasyla bu durumdan rahatszlk duyan Daskyleion satrab,
I. Dareiosu bu konuda uyarmtr. Uyarya kulak veren ve karlaabilecei tehlikeyi
sezen I. Dareios kurnazca bir zmle Histaiosu kendisine danman yaparak
Susaya gtrmeye karar vermitir. I. Dareios Histaiosu da yanna alp Susaya
dnmeden nce kuzey-bat Anadoludaki gvenlii salamt. Kardei Artaphernesi
Sardeis satrab, Sisamnesin olu Otanesi ise ky halknn komutan olarak
atamt. Otanesin ky halk komutan olarak atanmas baz bilim adamlarnca
Daskyleion satrab olarak atand eklinde yorumlanmaktadr. Fakat antik
kaynaklarda Otanes satrap olarak anlmamaktadr (Burn 1984, 137).
Otanes Byzantion, Kalkhedon (Kadky), Antandros (Altnoluk/Balkesir) ve
Lamponionu (Ayvack/anakkale) alm ve Mytileneden Koesin gnderdii
gemilerle Imbros (mroz-Gkeada) ve Lemnos (Limni Adas) adalarn ele
geirmitir. I. Dareiosun skit seferinin amac vergi ya da ganimet olarak altn ve
gm elde etmenin yan sra, Kuzey Troas Blgesinde gvenlii de salamakt.
skit seferinden sonra Trakya ve Karadenizin bat kylarnn Pers egemenliine
girmesiyle boazlarn kontrol de Perslerin eline gemiti. Boazlarn ele
geirilmesiyle birlikte, zellikle Karadenizdeki kolonileriyle ticari ilikileri olan
Atinann bu durumdan olumsuz etkilenecek olmas da bu seferin balca
amalarndan biri olmaldr (Olmstead 1948, 150). Sonu olarak, blgeye daha ok
ticari amphora, seramik ihra eden Atinann ve Bat Anadoludaki kentlerin,
zellikle de Karadenizde bir koloni a kurmu olan Miletosun Karadeniz ile olan
ticareti engellenmi oluyordu (Balcer 1995, 157). Grld zere, Dareiosun bu
seferi Yunan kentlerinin ticari faaliyetlerine nemli bir engel tekil etmitir. Ticarette
33

yaanan bu sknt, zellikle gelimi bir ticari aa sahip Ionia blgesinde Perslere
kar bir honutsuzluun ortaya kmasn salamtr.
Histaiosun Susaya gtrlmesiyle boalan Miletos tyranlna Histaiosun
yeeni ve damad olan Aristagoras getirilmitir (Hdt. V. 30). Bu srada, Byzantion
tyran Ariston bir isyan hareketine girimi, boazda yer alan kpry ve Dareios
antn ykmak istemitir. Fakat bu isyan ksa srede bastrlmtr. I. Dareiosun
Avrupa topraklarnda Megabazos komutasnda brakm olduu ordu, aslnda tam bir
fiyaskoya dnen skit seferinden arta kalanlardan olumaktayd. I. Dareios geri
dnerken blgeden gven iinde gemi olmasna ramen aslnda boaz kysndaki
bu kentler boyun emi gibi grnseler de tam anlamyla Pers hkimiyetine
girmemilerdi. Her ne kadar Megabazos o gne dek Trakya iine aknlar yapm olsa
da boazdaki kentler bir ekilde unutulmu ve Paioniaya (gnmzde Balkanlar)
garnizon yerletirilmemiti (Burn 1984, 136).
Perslerin batdaki gvenlii salamalar ile birlikte birka yl srecek olan bir
sknet ve bar srecine girilmi oluyordu. Bu rahatlama dnemi Bat Anadolu kent
devletlerinin ekonomik yapsnda da hemen kendini gstermeye balamtr. Bu
tarihlerde Kyzikos ve Lampsakos kentlerinin sikke basmnda bir ilerleme grlm,
Phokaia ve Mytilene kentlerinde elektron sikkeler baslm, Abydos, Dardanos,
Lemnos, Imbros ve Tenedos (Bozcaada) gibi kentler de sikke basmnda ne
kmaya balamlardr (Balcer 1995, 161-163).

34

IV. PERS EGEMENLNE KARI BATI ANADOLU KENTLERNN LK

BAKALDIRISI

A. Ionia syan (. . 499)

. . VI. yzyln sonunda Atinada Hippiasn kovulmasyla tyranlk ortadan
kalkm ve Kleistenesin reformlaryla birlikte demokratik bir sistemin temelleri
atlmt. Bu srada, Atinadan kovulan Hippias, Anadoluya geerek Perslerle
ibirlii yapmaya balamt. Hippias, intikam almak iin Atinann Perslerin eline
gemesini salamaya alyor ve bylece iktidar tekrar ele geirmeyi planlyordu.
Bunun zerine Atina, Sardeise eli gndermi ve Perslerle anlamaya almtr
(Murray 1989, 465). Fakat Sardeis satrab Artaphernesin Atinadan Hippias geri
armasn istemesi zerine gerginlik tekrar trmanmaya balamt. Atinada
tyranlarn kovulmasnn ardndan politik bir kaos yaanmasna ramen Anadoluda
durum daha sakindi (Balcer 1995, 159). Bu arada, Bat Anadolu kentlerindeki
tyranlar Atinadaki tyranlarn kovulmasyla balayan srecin kendi iktidarlar
asndan da nemli bir tehdit oluturacan kavram ve areyi Persleri
desteklemekte bulmu olmaldrlar. Bir anlamda Bat Anadoluda Pers hkimiyetinin
devam, aslnda kendi iktidarlarnn da devam anlamna gelmekteydi. Ancak, Bat
Anadolu kentlerinde demokrasi zlemi iinde olan bir kesimin bulunabilecei ve
bunlarn tyranla kar bir demokrasi hareketi balatm olabilecekleri de gz
nnde bulundurulmaldr. Bu konuyla ilgili olarak Herodotos unlar aktarmaktadr:
Ioniallar aralarnda konutular. Khersonesos kylarnda yaayanlarn
tyran olan Atinal general Miltiades, skitlerin dediklerini yapp Ioniay
zgrlne kavuyurmak grn savundu. Miletoslu Histaiosun dncesi
bunun tam tersiydi. Ona gre her biri kendi lkesinde Dareios sayesinde tyran
olarak kalabiliyordu. Dareiosun gc krlrsa ne kendisi Miletoslularn ne de
dierleri br uluslarn banda kalabilirdi. Bu kentlerin hepsi tyranl kaldrp
demokrasi kurmak hevesindeydi (Hdt. IV. 137).

35

Kyrosun Sardeisi ele geirmesinin ncesinde de Bat Anadoluda tyranlar

bulunmaktayd. Fakat Kyrosun bu kentlerde tyran olarak birini atadna ya da
herhangi bir tyran desteklediine dair elimizde bir kant yoktur.
. . 510-500 yllarnda Atina ve Samos talya kylarna seferler
dzenlemeye balamlar ve bu seferlerin sonucunda Miletos kenti batdaki
pazarlarnn kapanmas riskiyle kar karya kalmt. Ekonomik adan zor bir
srece giren Miletos tyran Aristagoras bir zm arayna girmi olmaldr. Bu
srada lkesinden kovulmu olan bir grup Naksos vatanda Miletosa gelip,
Aristagorastan kendilerini kentlerine geri gtrmek zere bir grup asker talebinde
bulunmulard. Fakat Miletos tyran Aristagoras kendisinin bunu yapabilecek gte
olmadn ileri srerek I. Dareiosun kardei satrap Artaphernesden yardm
istemiti. Aristagorasa gvenen Artaphernes, I. Dareiosun da iznini alarak dost
lkelerden toplanm birliklerle (bu birliin hangi lkelerden toplandna dair bilgi
verilmemitir) iki yz gemi donatm ve Megabatesin komutasnda Aristagorasa
gndermitir (Murray 1989, 473). Persler iin Naksosa yaplan bu seferin balca
amac Avrupadaki deerli metallerin kontroln eline almakt (Georges 2000, 15).
Bu giriimde Aristagorasn amac ise skntya den ekonomisini canlandrabilmek
iin gelir elde etmek ve bu sefer sonucunda Kyklad Adalarn da ele geirerek
Byk Kraln gzne girmekti. Fakat Aristagoras ile anlamazla den Megabates
(Aesc. Pers. 22) gizlice Naksosa haber gndermi ve Naksoslularn bu savaa
hazrlanmalarna neden olmutur. Bylece, kuatmaya kar iyi hazrlanm Naksosu
ele geiremeyen Aristagoras, hezimete urayarak geri dnmek zorunda kalmtr.
Aristagoras, hem Artaphernese verdii sz tutamam hem de bu seferin
masraflarn karlamak zorunda kalmt. Bu durumdan iyice bunalan Aristagoras
aslnda blgede glenmesinden endie edilen ve Susada danmanlk kisvesiyle
tutulan Histaios da bir taraftan kkrtmaktayd (Hdt. V. 30-37). Miletosun ticari
faaliyetlerinin kstlanmas ile birlikte Perslere demesi gereken 400 talent vergi
yk gibi sebeplerle Aristagoras, ykselen demokrasi seslerinden faydalanmaya
karar vermi olmaldr. syann abuk alevlenmesi ve hzla yaylmasndan yola
karak dier Bat Anadolu kentlerinin de byle bir frsat bekliyor olduklarn
dnebiliriz.
36

Bylece . . 499 ylnda, aslnda ok da fazla bir seenei bulunmayan

Miletos tyran Aristagoras Perslere kar ayaklanmak zere kendisine yanda
aramaya balamtr. Aristagoras bu amala Atinaya giderek destek ve yardm sz
almtr (Burn 1984, 193). Danp grlerini ald ounluun isyan taraftar
olmasnn yannda bir tek nl tarihi Hekataios bu isyana kar km ve eer Pers
kralna kar savalacak ise ncelikle Lydia Kral Kroisosun Brankhos Oullar
Tapnana (Didyma Apollon Tapna) sunmu olduu hazineyi ele geirmek
gerektiini ileri srmtr. Didyma Apollon Tapna Anadoludaki Yunanlar iin
nemli bir kehanet merkeziydi ve Miletos kentinin politikasnda da nemli bir rol
oynuyordu. Deplhoi kehanet merkezi Yunanistan anakaras iin ne derece nemliyse
Bat Anadoludaki Yunanlar iin de Didyma ayn neme sahipti (Georges 1994, 17,
25-28; Georges 2000, 11). Savan getirecei ekonomik yk ngren ve
I. Dareiosun gcne karlk bu isyann clzln ortaya koyan Hekataiosun bu
gr itibar grmemi ve ayaklanmaya karar verilmitir (Hdt. V. 36). ncelikle
Ionia, Karia ve Aiolis blgeleri boyunca yaylan bu isyan hareketi daha sonra
Hellespontos kylarna kadar genilediinde (Bkz. Harita 3), Megabazosun
blgedeki hkimiyetine de ara vermitir (Balcer 1984, 314). Persler asndan
bakldnda ise bu isyan hareketi I. Dareiosun Avrupa zerine yaylma planlarnn
yedi yllna ertelenmesine neden olmutur (Cawkwell 2005, 61).
Bu srada Aristagoras, Miletoslular isyana gnll olarak katlm olsunlar
diye tyranlktan ekilmi ve Miletosda szde demokratik bir ynetim kurulmutur13.
Naksos Adasndan dnerken Myusda (Avar Ky/Ske) demirlemi olan
donanmaya ve donanma komutanlarn isyana katlmaya tevik etmek amacyla
eliler yollanmtr. skit seferindeki yararllklarndan tr I. Dareios tarafndan
kendisine Mytilenenin (Lesbos-Limni Adasnn en nemli kenti) ynetimi verilen
Koes Mytilenede talanarak ldrlm, yine skit seferinde ad geen Kyme
(Nemrut Krfezi/Aliaa) tyran Aristagoras kovulmu ve benzeri daha birok olay
13

Herodotos bu szde demokratik ynetim deiikliinin tm Ionia Blgesine yayldndan sz

etmektedir. Sz konusu dnemde Ionia, ticari adan son derece gelimi bir aa sahip oluu ve
yaanan olumsuzluklardan en ok zarar grebilecek bir konumda yer almas gibi nedenlerden dolay
bu isyan hareketinde nc roln stlenmi olmaldr.

37

yaanmtr. Bu szde demokrasi sreci Ioniann her yanna yaylm ve Aristagoras,

tyranlar devirdikten sonra her kentin halkna strategos (komutan) semeleri iin
emir vermi ve Ionia elisi olarak Lakedaimoniaya (Sparta) doru yola kmtr
(Hdt. V. 36-38). Aristagoras Spartada yapt konumada, zgr Ionia ocuklarnn
kle olduklarn, bu durumun hakaret ve eziyet olarak grlmesi gerektiini
vurgulamtr (Hdt. V. 49). Anlalan o ki, I. Dareiosun vergi reformu ile kentler
Pers basksn zerlerinde daha youn hissetmeye balamlar ve satraplar ile yerel
otoriteler arasndaki ilikilerin Perslerin lehine ilerlemesinden duyulan rahatszlk
Bat Anadolu kentlerinin zgr olma isteini tetiklemitir (Evans 2006, 106).
Yava yava tm Ion kentlerinde tyranla son verilmi olmas,
Aristagorasn szde ya da gerek demokratikleme srecinin iyi ilediinin bir
kant olmaldr. Ancak, Perslerin Ioniay ilk igalinde bile blgenin gerek anlamda
bir direni gstermeyiinden aslnda bu ayaklanmann temelinde siyasi kayglarn
yerine ekonomik karlarn ne derece nemli bir yer tuttuu anlalmaktadr.
Temelde Ioniay isyana srkleyebilecek nedenler arasnda merkezdeki ynetimle
ilgili yaanan herhangi bir sorun grnmemektedir. Persler Bat Anadoluya ilk
geldiinde, Miletos kenti tm artlar kabul edip Pers egemenliine girmeyi tercih
ederken, dier kentler savamay, hatta kentlerini terk etmeyi semilerdi (Priene,
Ksanthos, Klazomenai, Teos ve Phokaia kentleri bu duruma iyi birer rnek tekil
ederler). Genel olarak bakldnda, toplumlarn kaybedecekleri ne kadar ok eyi
varsa endie ve reflekslerinin de o oranda gl olduunu grrz. Miletos ve dier
Ion kentleri iin de bu yaklamn doru olduunu varsayabiliriz. lk etapta Persleri
iktidardaki varlnn garantisi olarak gren siyasi yaplanma, zamanla bu gc belki
ekonomik belki de siyasi tehdit olarak alglad iin, merkezi ynetimin
yaptrmlarna kar direnme gcn kendinde bulmu olmaldr.
Sonu olarak bu isyana baktmzda, Bat Anadoluda dnn aristokrasisine
kar gelenler, bugnn demokrasisine isyan eden tyranlar olarak karmza
kmaktadrlar. Aslnda, tyranlar hayatta kalmak iin Persleri, Persler de sistemin
ilemesi iin tyranlar ayakta tutmulardr. Gnmzde de toplumlar reflekslerini
politik konulardan ziyade ekonomik konularda gstermektedir. nk siyasi kayglar
38

toplumun sadece belirli kesimlerini ilgilendirmekle birlikte, ekonomik kayg

toplumun tm kesiminlerinde hissedilmektedir. Dolaysyla bu isyann son derece
gelimi bir ekonomik dzeye ulam olan Ioniada balam olmas ve Ionia syan
olarak anlmas da gayet olaandr. Herodotosun Aristagorasn Kleomenes ile
yapt konumayla ilgili aktardklar da bu durumu dorular niteliktedir:
Kleomenes byle apar topar geliime bakp da arma. Durumumuz
budur: zgr Ionia ocuklarnn kle olular ncelikle bamza gelmi byk bir
hakaret ve eziyettir. Bu durum btn dier Yunanlardan ok size dokunur. nk
rknzn en ileri durumda olanlar sizlersiniz (Hdt. V. 49).
Bu pasajda Herodotos Anadoludaki dier Yunanlardan deil de yine
Ioniallarn zgrlnden sz etmektedir. syanc blgeler olarak saydklar ise
Ionia, Karia, Aiolis ve Kbrs kentleridir (Hdt. V. 98, 100, 108, 112, 115, 119; VI. 1,
6, 32). Buradan da anlalaca zere Bat Anadolu Yunan kentleri zgrlkleri iin
hibir zaman bir birlik oluturamamlardr (Seager-Tuplin 1980, 142). Sparta, sz
konusu dnemde nl Sparta kral Kleomenesin ynetiminde ve Atina, Pers
mparatorluunun haricindeki dier bir nemli gt (Hdt. V. 49). Bu nemli
sper g arasnda dolaan Aristagoras Spartaya bavurmu ama umduu destei
bulamamt. Sonrasnda Atina, Aristagorasa yardm etmeye karar vermi ve
Melanthios komutasndaki yirmi gemiyi Ioniaya gndermitir (Hdt. V. 97; Briant
2002a, 148;). Bunun zerine Eretriada be trireme ile bu isyana katlmtr
(Murray 1989, 482). K boyunca sava plann ve hazrlklarn tamamlayan
Aristagoras ncelikle yirmi yl kadar nce Trakyadan g etmeye zorlanan
Paioniallar (Hdt. V. 1) evlerine geri dnmeye ikna etmeye alarak I. Dareiosun
dikkatini ekmek istemi ve bunun zerine Paioniallarn nemli bir ksm yurtlarna
geri dnmek zere Khios, Lesbos ve Doriskos zerinde geerek Paioniaya
gitmilerdi (Hdt. V. 97).
Beraberindeki Atina ve Eretria gemileriyle Bat Anadoluya ulaan
Aristagoras, Sardeise sava am ve donanmann bana z kardei Kharopinos ile
Miletos vatanda Hermophantosu geirerek kendisi Miletosta kalmay tercih
39

etmitir. syanclar, donanma ile Ephesosa geldikten sonra gemileri Koressosa

Blbl Da/Seluk) brakarak Ephesoslularn rehberliiyle Kaikos (Bakray)
Nehrini takip edip Tmolos Dan (Bozda) aarak Sardeise ulamtr. Hibir
zorlukla karlamadan kenti ele geiren isyanclarn karsndaki tek engel,
akropolise ekilip burada savunma yapan Artaphernes olmutur. Kenti ele geirip
Kybele tapnan yakan (Briant 2002a, 148) Ioniallar kk bir grubun savunma
yaptn grp panie kaplm nce Tmolos Dana (Bozda) ekilip oradan
gemilerine dnmlerdir. Herodotosun anlatmlarndan yola kacak olursak,
donanmalarn Ephesosda brakan Ioniallar hibir arpmaya girmeden kendilerini
Sardeis nlerinde bulmulardr. Bu durumda, Perslerin nemli bir satraplk merkezi
olan Sardeiste yeterince askeri g bulundurmadklarn dnebiliriz. Belki de
I. Dareios, yeni vergi reformunu uygulamaya alrken byle bir sorunla
karlaacan dnemediinden askeri gvenlikte de bir zaafiyet yaanmt
denebilir. Sava haber alan Hermosun (Gediz) dier yanndaki Persler Sardeise
gelmiler ve Ioniallar burada bulamaynca pelerinden Ephesosa kadar takip
etmilerdir (Murray 1989, 483). Buradaki arpmada Ionillar bozguna uram, pek
ou lm, sa kalanlar ise kendi kentlerine dnmlerdir (Hdt. V. 98-102).
Olmstead, sz edilen bu Pers birliklerinin Halysin (Kzlrmak) batsnda yer alan
ve I. Dareiosun damatlar olan Daurises, Hymaios ve Otanes tarafndan ynetilen
blgelerden gelmi olabileceklerini dnmektedir (Olmstead 1948, 154).
arpma baarszlkla sonulannca, Atina ve Eretriallar lkelerine geri
dnmler ve bir daha da yardma gelmemilerdir. Tm bunlara ramen Ioniallar
I. Dareiosa kar sava hazrlklarna devam ederek Hellespontos zerine bir gemi
gndermilerdir. Byzantion kenti dhil olmak zere blgedeki tm kentler, hatta
Kariallar ve Kaunos14 kenti de Ioniallara destek olmulardr (Hdt. V. 103).
Bu isyan hareketinden gneyde Kbrs da etkilenmi ve Onesilos komutasnda
Perslere isyan etmitir. Sadece Amathus bu isyan hareketinin dnda kalmtr
(Tuplin 1996, 44; Murray 1989, 483). Kbrsllar Pers komutan Artybios
14

Herodotosun burada Kaunos kentini Kariadan ayr tutmas, Kaunosun bu isyan hareketine
katlma kararn dier kentlere gre daha ge vermi olmasndan kaynaklanm olmaldr.

40

komutasnda bir ordunun kendilerine doru yola ktn renince hemen

Ioniallardan yardm istemilerdir. Ioniallarda bu yardm talebini karlksz
brakmayarak byk bir donanmayla yardma gitmilerdir. Kbrsllarla Persler
arasndaki bu arpmada baarl olan taraf yine Persler olmutur ve Kbrsllarn
lideri Onesilos ldrlmtr. Karadaki savan Persler tarafndan kazanldn
renen Ionia donanmas ise hemen geri dnerek Ioniaya doru yelken amtr
(Hdt. V. 108-115). . . 497 tarihinde Kbrsta cereyan eden bu savan izlerini
1950-53 yllarnda Paphos Koukliada yaplan kazlardan ele geen dou tipindeki
bronz mifer ve benzeri sava aletleri kantlar niteliktedir (Burn 1984, 203).
Bylece, bir yl iin zgr kalm olan Kbrsllar yeniden Pers hkimiyetine
girmi oluyordu. Ephesostaki arpmada Ioniallar yenip gemilerine dnmek
zorunda brakan Pers generalleri Daurises, Hymaios ve Otanes (I. Dareiosun
damatlar) tm Yunan kentlerini kendi aralarnda paylaarak yama etmilerdir (Hdt.
V. 116).
Daurises, Hellespontos kentleri zerine yryerek Dardanos (anakkale),
Abydos (Nara Burnu/anakkale), Perkote (Umurbey/anakkale), Lampsakos
(Lapseki/anakkale) ve Paisosu (Bayramdere/Lapseki) ele geirmitir. Paisosdan
Pariona (Kemer Ky/anakkale) gemeyi planlad srada Kariallarn da
Ioniallara katlarak isyan ettii haberini alan Daurises, gneye ynelip Karia zerine
saldrmtr (Hdt. V. 117). Karia topraklarna girip Marsyas Irman (ine ay)
geen Daurises, Kariallarla savaa girmi ve stnlk salamtr. Geri ekilip
Laubranda kentindeki Ordular Tanrs Zeus Tapnanda toplanan Kariallar,
mttefikleri Miletosun yardma gelmesi zerine tekrar savamaya balayarak daha
ar bir yenilgiye uramlardr. abuk toparlanan ve Perslerin Karia kentleri zerine
yrmeye hazrlandn renen Kariallar, yeniden savamaya balayp Pedassosa
doru giden ve banda Daurises, Amorges ile Sisimakesin bulunduu Pers
ordusunu yolda pusuya drerek tm Persleri kltan geirmilerdir (Hdt. V. 121;
Murray 1989, 484-485).

41

Bu srada isyan bastrmakla grevlendirilen Pers komutan Hymaios ise

blgenin kuzey dousunda bulunmaktayd. Hymaios ncelikle Propontis (Marmara
Denizi) zerine yrm, Mysiadaki Kiosu (Gemlik) ele geirmi ve Daurisesin
Karia zerine yrdn haber aldnda da Hellespontosa doru yola kmt.
Civardaki Aiol topraklarnn ouyla birlikte, bu topraklarda kalm tm eski
Troasllar da ele geiren Hymaios Troasda lmtr (Hdt. V. 122) . Ionia ve bu
blgeye komu Aiol topraklarn ele geirmeyi amalayan Sardeis satrab
Artaphernes ile Pers generali Otanes, Ioniallardan Klazomenaiyi, Aiollerden ise
Kymeyi almlardr (Hdt. V. 123; Murray 1989, 484).
Tm Bat Anadolu Yunan kentlerini isyana srkleyen Aristagoras,
baarszlkla sonulanan mcadelesinin sonunda yandalarn bir araya toplayarak
kama planlar yapyordu. nl tarihi Hegesandros olu Hekataios, Miletostan
ayrlmak zorunda kalnrsa Lerosa (Samosun gneyinde, Karia aklarnda bir ada)
ekilip bir kale kurup kendilerini unutturmay teklif etmiti (Hdt. V. 125). Fakat
aslnda bu isyanda bir sebep ya da isyan ak bir ekilde destekleyen unsur olarak
gremediimiz Histaiosun etkisi, Herodotosun anlatmna gre, Aristagorasn
baarszlkla sonulanan isyannn sonucundaki tercihinde ak bir ekilde
izlenebilmektedir. nk Aristagorasn seimi, I. Dareiosun Histaiosa balad
Edonia topraklarndaki Myrkinosa gitmek olmutur. Miletosu Pythagorasa brakp
Myrkinosa geen Aristagoras, bir sre sonra Trakyallara kar yapm olduu
savata lmtr (Hdt. V. 124, 126; Murray 1989, 485-486).
Ayaklanmann balamasnn hemen ardndan ayaklanmay bastrp tekrar
skneti salamak iin I. Dareiostan izin isteyen Histaios amacna ulam ve
serbest braklmt. Doruca Sardeise doru ynelen Histaios, Sardeis satrab
Artaphernesin kendisinden phelendiini anlaynca gizlice kaarak Khiosa
gitmitir. Khioslular, Histaiosun Pers kralnn emriyle buraya gelmi olduunu
dnerek Onu nce tutuklamlar, fakat sonrasnda serbest brakmlardr. Burada
sorguya ekilen Histaios, Aristagoras isyana niin kkrttn soran Ioniallara
bunun nedeni olarak, Dareiosun Fenikelileri Ioniaya Ioniallarda Fenikeye
yerletirmek istemesini gstermitir (Hdt. VI. 1-3).
42

Histaios, daha sonra Sardeiste yerlemi bulunan Perslere, Sardeis satrab

Artaphernese isyan etmeleri iin Aterneuslu Hermippos araclyla haber
gndermi, bunu renen Artaphernes ise su orta olabileceini dnd pek
ok Persi ldrmtr. Bu olaylar . . 495 yllarnda cereyan etmi olmaldr (Hdt.
VI. 4; Burn 1984, 207-208).
Miletos tyran Aristagorasn balatt isyan hareketinin altnc ylnda, yani
. . 494te, Persler Lade Adas aklarnda yaplan deniz savanda Ioniallar
yenerek Miletos kentini hem karadan hem de denizden kuatma altna almlardr. Bu
kuatma sonrasnda Miletosu ele geirerek her eyi ykmlar ve halk
kleletirmilerdi (Hdt. VI. 18). Herodotosun Miletoslularn bana gelen bu
ykmda ilgili verdii vermi olduu bilgilerde bir detay dikkat ekicidir. Miletosu
ele geirdikten sonra Perslerin, Didymadaki kutsal yaplar ve orakl iinde
barndran tapna da yktklarndan bahsetmektedir (Hdt. VI. 18). Akhaimenid
Dneminde Anadoluda tapnak yakma olay ilk kez Ionia syan srasnda ortaya
km ve Ioniallar tarafndan Sardeisteki Kybele Tapnann yaklmasyla
balamtr. Bu olay daha sonraki yllarda, zellikle Kserksesin Yunanistan seferi
srasnda Yunan tapnaklarnn yaklmasnda etkili olmutur. Sardeiste yaanan
olayn karl olarak, Miletos kentinin tahrip edilmesi srasnda, Miletos
yaknlarndaki Didyma Apollon Tapna da Persler tarafndan yaklm ve tapnak
hediyeleri yamalanmtr. Bu yamay arkeolojik veriler de desteklemektedir.
Susada yaplan kazlarda Apollon Tapnana adanm Ion karakterde yazl bronz
heykel ve bu tapnaa ait eitli eyalar bulunmutur (Dandamaev 1989, 166).
Herodotosa karlk, Strabon (Strabo. XIV. 5) ve Pausanias (Paus. I. 16, VIII. 46)
Didyma Apollon Tapnann Kserkses tarafndan yakldndan bahsetmektedirler.
Genel olarak baktmzda, Perslerin yerel dinlere ve kutsal alanlara her zaman
saygyla yaklatklar bilinmekle birlikte burada farkl bir tavr sergilenmesi,
cezalandrma niteliini tamasndan kaynaklanmaktadr. Fakat burada ilgin olan,
Apollona kar her zaman yakn duran ve saygl davranan I. Dareios zamannda bu
tapnan yamalanm olmasdr. I. Dareiosun bu yakn tavr Gadatasa olan
mektubundan ve sonrasnda Perslerin Avrupa zerine yry esnasnda,
Dareiosun komutan Datisin Delos adasn terk eden Delos halkna kamalarna bir
43

neden olmadn syleyip, Dareiosun ki byk tanrnn doumunu grm olan

yerde topraa ve halka hibir zarar verilmesin emrine gre hareket edeceini
bildiren mesajndan anlalmaktadr (Hdt. VI. 97). Burada sz edilen iki byk
tanr, Letonun ocuklar Artemis ve Apollondur. Komutanna byle bir emir veren
I. Dareiosun Didyma Apollon Tapnann tahribine neden olmas ihtimali zor
grnmektedir. Bu durumda ya Herodotosun bu konudaki anlatmlar zamansal
olarak phe ile karlanmal (tahribin I. Dareios tarafndan deil Kserkses tarafndan
yaplm olduu) ya da Pers ordusu tarafndan Sardeisdeki tapnan yaklmasna
misilleme olarak kontrolszce gerekletirilmi bir eylem olarak alglanmaldr.
Bununla birlikte, Herodotosun Miletos tyran Aristagorasn balataca isyan
ncesinde

yandalaryla

olan

grmesini

anlatt

pasajnda

tm

halkn

ayaklanmadan yana olmasna ramen, yalnzca Hekataiosun (Miletoslu tarih yazar)

bu ayaklanmaya kar ktndan bahseder. Burada Hekataios, Pers gcne kar
koyabilmek iin denizlerde stnlk salanmas gerektiinden ve bunun iin de
Lydia Kral Kroisosun Brankhos oullar tapnana (Didyma Apollon Tapna)
sunmu olduu hazinelerin alnp, donanma yapmnda kullanlmasn ne srmtr.
Zayf bir olaslk olarak da Perslerin Ionia syann bastrdktan sonra yeni bir
ayaklanmaya olanak vermemek iin tapnak hazinelerini tam olduklar da
dnlmelidir.
syann sonunda, kent yaklp yklm, Miletos halknn ou ldrlm,
geride kalanlar ise esir olarak bakent Susaya gtrlmlerdi (Hdt. VI. 18-25;
Paus. I. 16; Balcer 1984, 244-249). I. Dareios, bu esirleri Erythreia Denizi (Kzl
Deniz) kysnda ve Tigris (Dicle) Nehrinin aznda bulunan Ampe kentine
yerletirmitir. Miletos topraklar ise Persler ve Kariallar arasnda bllm;
Persler Miletos ve evresini, Kariallar ise dalarn eteklerindeki yerleri almlardr
(Hdt. VI. 20).
Sava esnasnda kendi denizcilerinin savatan kam olmalarndan honut
olmayan Samoslular, Perslerin klesi olmaktansa blgedeki Zankle kentinin de
nerisiyle Sicilyada bir koloni kurup burada yaamaya karar vermilerdir (Hdt. VI.
22). Persler, Lade sava srasnda Samoslular geri dnmeye ikna eden eski Samos
44

tyran Aiakesi kentte kalanlarn zerine yollamlard. Bylece de Dareiosa kar

bakaldran kentler arasnda bir tek Samos kenti yaklp yklmaktan kurtulmu
oluyordu. Ksa bir sre sonra Persler Kariay da tekrar ele geirmilerdir (Hdt. VI.
25; Murray 1989, 489).
Ionia isyannn balca sebeplerinden biri olan ve bu srada Byzantion
aklarnda korsanlk yapan Histaios, Miletos kentinin bana gelenleri renince
yerini Abydoslu Apollophanes olu Bisaltese brakarak Khiosa gemi ve aday ele
geirmiti. Sonrasnda nce Thasosu (Taz Adas) kuatan ve oradan da Lesbosa
geen Histaios, burada yiyecek sknts ekince kar kyya geip Mysiadaki
Aterneus kenti ile Kaikos ovasndaki hasad kaldrmak zere harekete gemitir
(Georges 2000, 32). Fakat bu blgede Harpagosun ynetiminde gl bir Pers
ordusu bulunmakta idi. Histaios daha karaya ayak basar basmaz yakalanp Sardeise
gtrlm ve burada Artaphernes tarafndan ldrlmtr (Hdt. VI. 26-29).
syann bastrlmasndan sonra Pers donanmas k Miletos yaknlarnda
geirip denize alm ve Khios (Sakz Adas), Lesbos (Limni Adas) ve Tenedosu
(Bozcaada) da teslim almt. Persler karada da ayn baary gstererek Ion
kentlerini yamalayp yeniden ele geirmilerdir (Hdt. VI. 31-32). Herodotos,
kentlerin ele geirilii srasnda kentlerin ve tapnaklarn yakldndan da
bahsetmektedir. Daha nce de deinmi olduumuz zere, Perslerin Bat Anadoluyu
ilk ele geirdiklerinde ve hkimiyetleri sresince blgedeki halklarn dinlerine ve
kutsal alanlarna son derece saygl bir tavr takndklar bilinmektedir. Ancak
isyanlar nedeniyle bu hogry kaybettikleri de grlmektedir.
Hellespontosun bat kylarn ele geiren Pers donanmas Khersonesos,
Perinthos (Marmara Erelisi), Selymbria (Silivri) ve Byzantion (stanbul) kentlerini
de teslim almt. Byzantionun karsnda yer alan Kalkhedon (Kadky) halk, Pers
ynetimindeki Fenike donanmasnn gelmesinden nce topraklarn terk edip
Karadenizdeki Mesembria (Nesembar/Bulgaristan) kentini kurmulardr. Persler
yalnzca, blgede daha nce Daskyleion satrab Oibares (Hdt. III. 84, 87, 88; Kuhrt
2007, 172-173) ile anlap teslim olan Kyzikos (Erdek/Balkesir) kentine
45

dokunmamlardr. Kardia kenti dnda kalan tm Trakya Khersonesosu Fenikeliler

tarafndan ele geirilmitir (Hdt. VI. 33).
syann bastrlmasndan sonra, Sardeis satrab Artaphernes tm Ionia
kentlerinin delegelerini getirterek bir anlama yapmaya zorlamtr. Bu anlamaya
gre: Bundan byle kentler kendi aralarnda kacak olan anlamazlklar hakem
yardmyla zecekler ve savamayacaklard. Ayrca, Artaphernes tm Ionia
kentlerinin topraklarn ltrm ve kentlerin topraklar orannda vergi vermelerini
salamtr (Hdt. VI. 42; Balcer 1995, 193; Murray 1989, 489; Georges 2000, 34).
Alnan tm bu tedbirler, aslnda yeniden bir kaos ortamnn olumasn engellemek
amacyla alnm olmaldr. Benzeri vergi dzenlemeleriyle, I. Dareiosun
imparatorluu yeniden organize etmesi srasnda da karlalmaktadr (Olmstead
1948, 157-158). Bu isyann sonucu asndan baktmzda Anadoludaki Yunanlarn
birleerek tam anlamyla bir ittifak oluturamalar nedeniyle byle bir noktaya
geldiklerini dnebiliriz. Antik yazarlarn sylemlerinde her ne kadar srekli olarak
Yunan kimliine vurgu yaplm olsa da sz konusu dnemde bu kimlie dayal
olarak tesis edilen gerek anlamda bir ortak bilinle hareket edilemedii aikrdr.

B. Lade Deniz Sava (. . 494)

Khiostan eskiden tyran olduu Miletos kentine geen Histaios, burada
Miletoslularn tepkisiyle karlamtr. Miletoslular kentin kaplarn kapatarak
Histaiosu kentlerine almamlardr. Bunun zerine tekrar Khiosa dnen Histaios,
burada da benzeri bir tepkiyle karlamas nedeniyle Mytileneye geerek kendisine
bir donanma vermeleri iin Lesboslular ikna etmitir. Lesboslulardan ald sekiz
triremeden ibaret bir donanmayla Byzantiona ulaan Histaios, boazlar tutarak
Karadenizden gelen gemileri yamalamaya balamtr (Hdt. VI. 5; Murray 1989,
487).
Bu srada, gelien tm bu olaylar karsnda Yunanlarn yava yava
birleerek ortak bir paydada bulutuunu fark eden Pers generalleri de glerini
46

birletirme ihtiyac duymulardr. Persler imdilik bu ortak giriimin dnda kalan

Knidos (Burgaz/Data), Kos (stanky Adas) ve Halikarnassos (Bodrum)
kentlerinden aldklar yardmlarla daha gl bir ordu kurarak, Miletos kenti zerine
yrmlerdir (Balcer 1995, 186). Ayrca, alt yz gemiden oluan (Hdt. VI. 9) Pers
donanmasnn iinde Kilikia, Fenike, Kbrs ve Msr deniz kuvvetleri de yer
almaktayd (Hdt. VI. 6; Murray 1989, 487). Bunu haber alan Miletos kenti ise
Panioniona eliler gndererek durumu Ioniallara bildirmitir. Ioniallar kentin
savunmasn Miletoslulara brakp, Perslerle denizde savamaya karar verdiler.
Ioniallarn donanmasnda yer alan kentler ve donanmaya olan katklar Herodotos
tarafndan u ekilde sralanmaktadr: Miletos seksen gemi, Priene on iki gemi, Myus
gemi, Teos on yedi gemi, Erythrai sekiz gemi, Khios yz gemi, Phokaia gemi,
Lesbos yetmi gemi, Samos atm gemi ile bu donanmaya katlmlardr. Toplamda
bu donanmaya yaklak olarak yz elli geminin katld belirtilmektedir (Hdt. VI.
6-8).
Pers hkimiyetine girmeden nce de nemli birer liman kenti olma zellii
tayan Smyrna, Kolophon, Klazomenai ve Lebedos gibi baz Bat Anadolu
kentlerinin Perslere kar kurulan bu donanmaya katlmam olmalarndan yola
karak, sz konusu kentlerin ticaret ann Pers hkimiyetine girdikten sonra
olumsuz ynde etkilenmemi olduu dnlebiliriz.
Herodotosa gre, karsnda umduundan daha gl bir Ion donanmasyla
karlaan Pers komutanlar, I. Dareiosa kar baarsz olmaktan endielenip, daha
nce Miletos tyran Aristagoras tarafndan tyranlktan vazgemek zorunda
braklarak Perslere snm olan eski Ionia tyranlarn yanlarna armlar ve
onlara u ekilde seslenmilerdi:
Ioniallar, ite sizin iin Krala yararl olmann zaman geldi; kar yandaki
yurttalarnz kazanmaya alnz; onlara yle sz veriniz: Ayaklandklar iin
ceza grmeyecekler, ne tapnaklar ne de mlkleri yklacak, eskisinden daha ar bir
muameleye uramayacaklar. Ama sizi dinlemezler, ne olursa olsun deyip savaa
girerlerse balarna nelerin geleceini de iyice anlatnz: Sava kaybedecekler ve
47

kle olacaklardr; oullar idi edilecek, kzlar Baktriaya gnderilecek, topraklar

bakasna verilecektir (Hdt. VI. 9).
Yukardaki pasajdan da anlald zere, tm Ionia kentlerinin Perslerin
karsnda yer almadklarn syleyebiliriz. Ioniada balayan bu ilk zgrlk
mcadelesinde sz konusu kentlerin aslnda kendi ilerinde tam bir birlik
salayamadklar buradaki ifadelerden de aka anlalmaktadr. Daha nce de
deindiimiz gibi, Persleri kendi otoritelerini srdrebilmenin olmazsa olmaz olarak
gren tyranlar bu yzden Perslerin yannda yer almay tercih etmi olmaldrlar.
. . 494 ylnda cereyan eden olaylarda, Erythrai (Ildr/zmir), Teos
(Sack/zmir), Phokaia (Foa/zmir), Myus (Avar Kalesi/Aydn) ve Priene
(Gllbahe/Aydn) kentlerinin dnda kalan dier Ion kentlerinin Perslere kar
kurulan donanmaya katlmamak ve dolaysyla da Miletos kentine yardm iin her
hangi bir giriimde bulunmamak eklinde gelien tavrlar bu adan da ele
alnmaldr (Burn 1984, 209).
Lade Adas aklarnda toplanan Ionia donanmas nce Phokaial
Dionysosun emrinde savamaya karar vermiti. Fakat Phokaiann bu donanmaya
yalnzca gemiyle katlyor olmas ve Dionysosun emrindeki denizcileri fazla
altrmas gibi gerekeler yznden zaman iinde orduda huzursuzluklar ortaya
kmaya balamt. Bu durumdan rahatsz olan Samoslular, (eski tyranlar Aiakesin
de kkrtmalaryla) mitsizlie kaplm ve geri dnmlerdir. Bunu gren
Lesboslularn da sava brakmas zerine, Ioniallarn byk bir ksm da savamay
brakp onlara katlmtr (Hdt. VI. 11-15; Burn 1984, 210; Murray 1989, 488).
te yandan, Phokaial Dionysos ele geirdii dman gemisiyle
Phokaiaya kamak istemi, fakat Perslerin Ioniallar gibi Phokaia halkn da
kleletirecei ihtimalini gz nne ald iin, nce Fenikeye geerek buradaki
ticari gemileri yamalam ve sonrasnda da Sicilyaya giderek burada korsanlk
faaliyetlerine balamtr (Hdt. VI. 17).

48

Ionia donanmasna kar Lade Adasda doru yola kan Pers donanmas
ncelikle Dor Adalarndan biri olan Rhodos Adasna uramtr. Pers donanmasnn
komutan, olaslkla drt yl sonrasndaki Marathon Savanda da karmza kacak
olan Medli Datis ve yardmcs olarak ykselen gen bir Pers subay Mardoniostur.
Rhodosta karlalan direnii zmek Perslerin Ladeye olan yolculuunu bir sre
geciktirmitir. Herodotos bu olay aktarrken Rhodosu Ioniallarn mttefiki olarak
kaydetmemitir. Burn, Rhodostaki Hellenistik Lindos Athena Tapnandaki
kronikleri u ekilde aktarmaktadr:
Pers Kral Dareios Yunanlar zerine glerini gnderdiinde, onun gleri
ilk nce bu adaya geldiler. lkede panik vard ve bunlarn ou (yerli halk)
Lindosa geldiler ve korunakl alanlara yerletiler. Barbarlar onlar kuattlar, su
sknts ba gsterdi. Fakat halk teslim olmay dnmeye balad srada
yneticilerden birisine ryasnda Tanra grnd ve gerekli suyu temin etmek iin
babasna dua etmeyi emretti. Ege yaznn scaklnda mucize gerekleti ve yamur
yamaya balayarak kente susuzlua kar dayanma gc verdi. Bunun karsnda
Datis, bu insanlar tanrlar koruyor diye dnerek onlarla bir anlama yapt.
phesiz Pers generali tapnaa en iyi silahlar ve en iyi elbiselerle sunularda
bulundu. Bu sunular olaslkla . . IV. yzyldaki yangna dek bu tapnakta
kalmlardr (Burn 1984, 210-211).
.. 495de Lade aklarnda yaplan deniz muharebesinde isyanclarn
birlii Yunan gemilerinin geri ekilmesiyle yenilgiye urad (Lateiner 1982, 129).
Ioniallar, Lade Adas aklarnda yaplan bu sava i huzursuzluklar ve
organizasyon eksiklii gibi nedenlerden dolay kaybetmilerdir. Bu savata en ok
zarar grenler ise savatan kamayp gemileriyle savamaya devam etmekte direnen
Ioniallar olmutur. Bunlarn banda, savaa en fazla sayda gemiyle katlan
Khioslular yer alyordu. Khioslular, tm gleriyle savap yenilgiye uraynca,
ellerinde kalan gemilerle Mykaleye snmlar ve buradan da kara yoluyla Ephesos
(Seluk/zmir) kentine gemilerdir. Silahl askerleri gren Ephesos kenti, saldrya
uradn dnp yanllkla? tm Khioslular kltan geirmitir (Hdt. VI. 15-16).
Herodotosun buradaki anlatmnda belirttii gibi, Ephesos kentinin Perslere kar
49

kurulan bu donanmaya katlm olmasna ramen savatan haberdar olmay ve

kendisine snan Khioslular yanllkla kltan geirmesi pek mmkn
grnmemektedir. Ephesos kentinin bu tavrnn asl nedeninin sava kazanan
Perslerin fkesini zerine ekmekten korkmu olmas olduu dnlebilir.

50

V. ATNA-SPARTA-PERS GLERNN EGEMENLK MCADELES VE

BATI ANADOLU
A. Pers Savalar ve Peloponnesos Savalar Srasnda Bat Anadolu
Ionia isyannn bastrlmasnn sonrasnda, Persler tarafndan alnan ilk
tedbirlerin devam olarak (I. Dareiosun kz Artozostra ile evli olan komutan)
Mardonios, . . 492 ylnn balarnda byk bir ordu ile Kilikia kylarna
gnderilmitir.

Kara

ordusu

Hellespontosa

doru

ilerlerken,

Mardonios

donanmasyla Kk Asya kylarna ulamt. Ioniaya gelen Mardonios, blgedeki

tm tyranlar grevlerinden alm ve buradaki kentlere szde demokrasiyi getirmitir
(Hdt. VI. 43). Herodotosun sz konusu ifadelerinden yola karsak, znde monari
ile ynetilen bir imparatorluun, istilas altndaki kentlere demokrasi getirmesi
gerekte pek mmkn grnmemektedir. Perslerin bu tavrn balca nedeni aslnda
Yunanistan zerine yaplacak bir seferin ncesinde Bat Anadolu Yunan kentlerinin
kendi yanlarnda yer almasn salamak olmaldr
Burn, Herodotosun ifade ettii gibi Ionia Blgesindeki tm tyranlarn
grevden alnm olduuna inanmamaktadr. Bu fikrine dayanak olarak da Salamis
Savandan sonra, . . 480 ylnda Khios tyran Strattisin (Hdt. VIII. 132),
Lampsakosta Hippokles (Thuc. VI. 59) oullarnn ve Samosta da Androdamasn
olu Theomestorun hl tyranla devam etmelerini gstermektedir. Ayrca,
Lampsakos dnda kalan dier kent devletlerin tmnn ada olmas nedeniyle bu
kentlerin zel bir statye sahip olduklarn ya da Ionia Blgesinin dnda
deerlendirilmi olabileceklerini de ileri srmektedir (Burn 1984, 222).
Ioniadaki ayaklanmann sonrasnda I. Dareios, Bat Anadoluyu elinde
tutabilmek iin Yunanistann da Pers mparatorluu topraklarna katlmas
gerektiini

dnyordu.

Ayaklanma

srasnda

Atina

ve

Eretriann

Bat

Anadoludaki Yunan kentlerine yardm etmesi, hatta donanmalaryla fiilen bu isyana

katlm olmalar ve Sardeis kentinin yaklmas da Yunanistana yaplacak seferin
nemli nedenleri arasndadr. Aslnda, I. Dareiosun . . 514-13 yllarnda skitler
51

zerine yapm olduu seferin de Yunanistan zerine yaplacak yryn bir n

hazrl olduu dnlebilir. . . 492 ylnda harekete geen donanmada yer alan
deniz kuvvetlerinde arlkl olarak Persler ve Fenikeliler yer almaktayd. Bunun yan
sra doulu piyade blkleriyle birlikte Bat Anadolu ve Lydiadan gelen birlikler de
bu ordunun gleri arasndayd. Bu gler olaslkla satraplarn ynetimi altndaki
toprak sahipleri ve valyelerden salanm olmaldr (Sekunda 1988b, 175; Balcer
1995, 201-202).
Mardonios, Ioniadan sonra Hellespontosa gemi, burada donanma kara
ordusunu dzenleyip Eretreia ve Atinaya saldrmak zere Avrupa ilerine doru
ilerlemeye balamtr (Hdt. VI. 43). Trakyadaki Doriskos kenti de muhtemelen bu
dnemde Pers egemenliine girmitir. Makedonya gibi Thasos da bir direni
gstermeden Perslere teslim olmutur. ncelikli nedeni Ionia syannda Bat
Anadolu kentlerine yardm eden Eretria ve Atina kentlerinin cezalandrlmas olan
Avrupann istila edilme sreci de bylece balam bulunuyordu (Burn 1984, 222).
Herodotos, Perslerin Avrupa zerine yryyle ilgili pasajnda u bilgileri
vermektedir:
Bu

kentler

(Eretria

ve

Atina)

seferin

bahanesiydi.

Pers

yksek

komutanlnn asl amac, olabildii kadar ok Yunan kenti almakt. Kendilerine el

kaldrmam olan Thasosu donanmayla alp halkn kle yapmalar, kara ordusuyla
da daha nce kleletirilmi olan uluslara Makedonyallar da katmalar bundandr;
zira Makedonyadan beri yandaki tm uluslar zaten boyunduruk altndaydlar (Hdt.
VI. 44).
Herodotosun da ifade ettii gibi Perslerin Avrupa zerine yrnmelerindeki
neden, Ionia syannda Bat Anadolu kentlerine yardm eden Eretria ve Atina
kentlerinin cezalandrlmas gibi grnse de, asl nedenin Perslerin yaylmac istila
zihniyetine sahip olmalarndan kaynakland grlmektedir. Ayrca, bu sefer
araclyla isyan eden kentlere gzda vermek amacn da gtm olmaldrlar.

52

Mardoniosun donanmas Thasosdan kyy takip ederek Akanthosa kadar

inmi ve Athos dann etrafn dolarken frtnaya yakalanp bu daa arpmtr
(Bkz. Harita 3). Birok gemi ve adamn kaybettikten sonra kara ordusuyla
Makedonyada kamp kuran Mardonios, burada da Trakyal Briglerin saldrsna
uramtr. nemli kayplar vermesine ramen Brigleri ele geiren Mardonios,
denizde ve karada verdii kayplar yznden ordusuyla birlikte geri dnmek zorunda
kalmtr (Hdt. VI. 44, 45).
. . 491 ylnda Thasosun ayaklanma hazrlnda olduunu renen
Dareios, Thasoslulara kalelerini ykp gemilerini Abderaya getirmelerini emretmitir.
Histaiosun adalarn kuatmasndan bu yana korku iinde yaayan Thasoslular,
adada bulunan altn yataklarndan elde ettikleri gelirlerle kalelerini glendirip sava
gemileri yapmalarna ramen, I. Dareiosun bu emrine uyup kalelerini ykarak
gemilerini Abderaya getirmilerdir (Hdt. VI. 46, 47). Bylece Kuzey Ege kylar da
tamamen kontrol altna alnm oluyor ve Pers mparatorluuna katmak iin
nlerinde sadece Thessalia Blgesi kalyordu (Burn 1984, 222-23).
I. Dareios, sonrasnda yaplacak yeni bir seferde Bat Anadoluda bulunan
Yunan kentlerinin tepkilerini lmek iin tm Yunan kentlerine eliler gnderip,
Byk Krala toprak ve su yollayarak ballklarn bildirmelerini istemitir. Ayrca,
kendisine vergi veren ky kentlerine de haber gndererek ordusu iin sava ve yk
gemileri yapmalar talebinde de bulunmutur. Ky kentlerinde bu seferde
kullanlmak zere gemilerin yapmna hemen balanrken, Persler dier yandan
gnderilen eliler aracl ile anakarada ve adalardaki halklar da egemenlikleri
altna almaya balamlardr. Tm Ege adalar ve Aigina kenti Krala toprak ve su
gndermilerdir. Atina ise Aiginann Krala toprak ve su gndermesini Persler ile
birleip kendilerine kar savaacaklar eklinde yorumlayp, Sparta ile ibirliine
balamtr. Bu olaylar zerine Sparta Kral Anaksandriasn olu Kleomenes,
Aiginallar arasndaki sulular yakalamak zere Aiginaya gitmitir. Bu srada
Spartada Klaomenesten balayp Demaratosa kadar devam eden bir taht
mcadelesi balamtr. Bu mcadelenin sonucunda Demaratosu kovduran
Kleomenes de intihar ederek lmtr (Hdt. VI. 49-84). Yunan kentlerinde sklkla
53

karlald gibi ba skan ya da prestij kaybeden Yunanlar Perslerin tarafna

gemilerdir. Benzeri bir olay da Demaratosun I. Dareiosa bavurmasyla tekrar
gndeme gelmitir. Buradan da anlalaca zere genelde karlatmz durum, sz
konusu dnemin en nemli gleri olan Atina- Sparta-Pers geninde, her bir gcn
kendi karlar iin dierlerinin aleyhinde destek vermekten kanmam olmasdr.
Kleomenesin lmnden sonra Aiginallar, Leotykhidasa gidip Atinada
tutuklu olan Aiginallar kurtarmasn istediler. Atina kentinin bunlar teslim
etmemesi zerine, Atinallarn Sunionda be ylda bir kutladklar bayramda pusu
kurarak kentin ileri gelenlerini esir alp hapse atmlardr. Bunun zerine Atina halk
da almak iin hazrlklara balamtr. Aiginadaki i karklklardan da
yararlanan Atina kenti yetmi gemiyle harekete gemi ve bylece de iki kent
arasndaki sava balam oluyordu (Hdt. VI. 85, 94).
Mardoniosun Avrupa seferinde baarsz olmas zerine, I. Dareios
Mardoniosu komutanlktan alarak yerine Med Datisi ve yeeni olan Artaphernesin
olu Artaphernesi getirmitir (Hdt. VI. 94; VII. 74). Herodotosun bu konuda vermi
olduu bilgileri Lindos tapnak kronikleri de dorulamaktadr. Hatta baz tarihiler
bu donanmada Mardoniosun Datisin emrinde grevlendirildiinden bahsederler
(Burn 1984, 236).
Datis ve Artaphernes (Sardeis satrab Artaphernesin olu) Kraln yanndan
ayrlp gl bir ordu eliinde Kilikiaya doru ynelmiler ve yolda Aleion
ovasnda kamp kurmulardr. Burada Dareiosun ky kentlerinden yapmalarn
istemi olduu sava ve yk gemileriyle birlikte denizciler de orduya katlmtr.
Toplam alt yz trireme ile Ioniaya doru yola ktklar dnlrse, triremelerin
her birinde altm kreki ve yz denizci bulunabilecei varsaylarak donanmada
altm bin kreki ve otuz alt bin denizci bulunuyor olaca varsaylmaktadr (Balcer
1995, 210). Ayrca, Persler donanmann ihtiyalarn karlayabilmek iin bu ky
kentlerinden gleri nispetinde gm ve erzak da toplam olmaldrlar. nce
Samosa geen, oradan da Hellespontos ve Trakyaya ynelmesi beklenilen
donanma, batya Ikaros Adasna gitmitir. Pers donanmas Mardoniosun gemilerinin
54

nemli bir ksmn kaybettii Athos Dan dolamamak ve henz Pers

egemenliine girmemi Naksos adasn alabilmek iin byle bir rota izmi olmaldr
(Bkz. Harita 3). Naksosa kan Pers donanmas burada da hibir direnile
karlamamtr. Persler tapna ve kenti yaktktan sonra hayatta kalan Naksoslular
da kleletirmilerdir. Naksosun bana gelenleri renen Delos sakinleri korkuya
kaplp Tenosa kamlardr. Fakat Datisin buradaki politikas ncekilerden
farkldr. Delos Adasndaki Apollon Tapna ve rahipleri her zaman Perslere
hizmetlerini sunmulardr. Bu yzden Datis donanmay bu adaya deil karsndaki
Rheneia adasna demirlemi, Deloslulara haber gndererek bunun I. Dareiosun emri
olduunu bildirmi ve geri dnmelerini istemitir. Hatta iyi niyetinin bir gstergesi
olarak da tapnaktaki altarda yz talent tts yaktrmtr (Hdt. VI. 97; Burn 1984,
237).
Naksos ve Delos ile birlikte dier Kyklad Adalar da Pers egemenliine
girmi oluyordu. Datis buradan yanndaki Ionial ve Aiolislilerle birlikte Euboiaya
doru yola kmtr. Euboiann gney ucunda yer alan Karystos kenti kaplarn
kapatm

ve

Karystoslular

Eretria

ve

Atinaya

kar

savamayacaklarn

bildirmilerdir. Bunun zerine Persler kenti kuatp ele geirmilerdir (Hdt. VI. 9899).
Ksa bir sre sonra Perslerle kar karya kalan Eretriallar Atinadan yardm
istemilerdir. Atina kenti bu yardm talebine karlk kente drt bin klerukhos (toprak
sahibi) gndermitir. Ancak, Eretria kentinde bulunan Pers yanllar nedeniyle kentte
huzursuzluklar ortaya kmtr. Pers donanmas kente ulatnda, Atinann
gndermi olduu klerukhoslar oktan boaz geip Oroposa snmlard. Kyya
kan Persler hibir direnile karlamadan surlara kadar ulamlard. Surlarda yedi
gn direnen Eretriallar, yedinci gnn sonunda kaplarn aarak teslim olmulardr.
Persler kenti yamalam, tapnaklar yakm15 ve halk kleletirmilerdir (Hdt. VI.
100-101).
15

Herodotos sk sk Sardeis kentinde yaklm olan kutsal yaplarn cnn alnmasndan

bahsetmektedir. Ayrca, Ionia syan srasnda (. . 499) Sardeis kentinin ve buradaki Kybele kutsal
alannn yaklmasndan ve Perslerin bunu sonradan btn Yunan tapnaklarn yakmak iin bir bahane

55

Birka gn sonra Attikaya doru yola kan Pers donanmas, Atinadan

srlen tyran Hippias tarafndan Marathona getirilmiti. Tehlikenin bykln
kavrayan Atina, Spartadan yardm istemi, ancak Spartallar hemen yardm
edemeyeceklerini bildirmilerdi. Buna ramen ksa bir sre nce Atina kentine
balanan Plataiallar yardma gelmilerdi. Dman karsndaki saysal zaafiyetin
farkna varan Atinallarn bir ksm nce savamak istememi olmasna karn
yaplan oylamann sonucunda sava karar kmtr. . . 490 ylnda Marathon
ovasnda karlaan iki ordu arasnda gerekleen savan galibi Atina olmutur.
Sava kaybeden Persler, Atina glerinden nce kente ulamak istedilerse de bunu
baaramayarak tekrar Asyaya dnmek zorunda kalmlardr (Hdt. VI. 102-116).
Burn, Spartann Atinaya yardm iin gnderdii glerin blgeye ancak bir-iki gn
sonra ulam olabileceine inanmaktadr (Burn 1984, 257).
Marathonda karlalan yenilgiden sonra, Pers Kral I. Dareios Atinaya
kar daha byk bir kin besleyerek intikam almak iin yeni bir seferin hazrlklarna
balamtr. . . 487-86 yllarnda bu durumu frsat bilen Msrn da ayaklanmas
zerine hazrlk bu almalarn hzlandrmtr. Ancak . . 486 ylnda Dareiosun
lmesiyle, yerine kan taht kavgalar sonucunda baarl olan byk olu Kserkses
gemitir (Hdt. VII. 2, 5; Balcer 1995, 223).
I. Dareiosun Kyrosun kz Atossa ile olan evliliinden olan en byk olu
Kserkses otuz iki yanda tahta gemitir (Burn 1984, 313). Tahta getii yl
babasnn zamannda ayaklanm olan Msr zerine bir ordu gnderen ve tm
Msrllar kle yapmak suretiyle buradaki ayaklanmay bastran Kserkses, blgenin
ynetimini kardei Akhaimenese brakmtr (Hdt. VII. 7)
Kserkses, Msrdaki gvenlii saladktan sonra, kendi ilerinde sren byk
tartmalara ramen Yunanistan zerine yrmeye karar vermi ve sava

olarak kullandndan bahseder (Hdt. V. 102). Perslerin hkimiyeti altna aldklar uluslarn dini
inanlarna kar bir bask uyguladklarna dair bir veri olmamas nedeniyle, bu durumun isyanlar
sonrasnda gelien bir cezalandrma tutumu olduunu dnmek mmkndr.

56

hazrlklarna balamtr (Hdt. VII. 8-19). Msrn ele geirilmesinden sonraki drt
yl Yunanistan zerine yaplacak seferlerin hazrlklaryla gemitir. Bu srada Pers
hkimiyeti altndaki Bat Anadolu kentleri gemi yapm, kara ordusunun hazrlklar,
atl birlikler ile askerlerin yiyeceklerinin temini (Hdt. VII. 21) gibi ekonomik
anlamda son derece zorlayc bir srece girmi olmaldrlar. Kendi bamszlklarn
kaybettikleri srada bile birlikte davranabilecek bir tavr gelitiremeyen Bat Anadolu
kentleri, vergiler ve savalardaki zorunlu katklar gibi ekonomik anlamda zerlerine
yklenen ar ykler nedeniyle yava yava ortak bir bilin gelitirme srecine
girmi olmaldrlar. Sefer hazrlklar hzla srerken, Kserkses toplam olduu
ordusuyla birlikte Sardeise doru yola kmtr. Ordu, Kappadokiadaki
Kritalladan yola karak Halysi (Kzlrmak) geip, Phrygiadaki Kelainaiya
(Dinar) varmtr. Buradan Sardeise geen Kserkses, Atina ve Sparta dndaki tm
kentlere eliler yollayarak bu kentlerden toprak ve su gnderip ballklarn
sunmalarn istemitir (Hdt. VII. 20-32).
Kserksesin Yunanistan seferi srasnda yapt en nemli icraat, Avrupaya
gei iin Trakya Khersonesosunda, Hellespontosun en dar yerinde bulunan
Madytos ve Sestos (Akba Burnu) kentleri yaknlarndan kar kydaki yer alan
Abydos (Nara Burnu) kentine doru uzanan iki kpr yaptrmasdr. Bu kprler ok
sayda asker ile birlikte ordunun mhimmat tayan binek ve yk hayvanlar ve ok
saydaki arabann geiine elverili olacak ekilde planlanmt. Fakat, bir frtna
sonucunda yapm bitmek zere olan kprler ykld. Bu duruma fkelenen
Kserkses, kpry tayan ayaklardan biri iin elli krekli gemilerden ve
triremelerden yz altm tanesini yan yana balatm, kprnn dier dier yars
iin de yz on drt gemi kullanlmtr (Hdt. VII. 33-36). Kprler bittikten sonra
Abydosa doru yola kan ordu, olaslkla 10 Nisan 481 ylnda gerekleen gne
tutulmasyla karlam ve bu olay Kserksesin Maglar (Magi) tarafndan Tanr,
Yunanlara kentlerinin kararacan haber veriyor eklinde yorumlannca, Kserkses
yoluna devam etmeyi tercih etmitir (Burn 1984, 319-321).
Lydia Blgesinde Sardeis kentinden yola kan ordu, Kaikosdan (Bakray)
geip Mysia Blgesine doru yol almtr. Kseksesin yaptrm olduu kprden
57

ilerleyen ordu (I. Dareiosun baarszlkla sonulanan Avrupa zerine yapt ilk
seferden sonra), Kserkses nderliinde ikinci seferini gerekletirmi oluyordu. Pers
ordusu Doriskosta toplanm ve Kserksesin emriyle orduda saym yaplmt.
Herodotosun anlatmlarndan yola kan Burn, donanmann toplam insan gcn
be yz krk bir bin alt yz (541.600) olarak hesaplamtr. Bunun karsnda Pers
ordusunun iki milyon yz bin kii ve yaklak bin kiiden oluan bir altyap
unsurunun da olabileceini dnerek, toplamda be milyon iki yz seksen bin iki
yz yirmi (5.283.220) kii olduu gibi abartl bir sonuca ulamtr (Burn 1984, 32627). Ordudaki asker says ile ordunun ihtiyalar gz nne alndnda bu
byklkte bir ordunu finanse edilmesi imkansz grnmektedir (Balcer 1995, 210247).
Herodotos, Kserksesin ordusunu tanmlarken yirmi dokuz farkl etnik
kkenden gelen askerlerden sz etmektedir. Pers mparatorluundaki satraplklarn
saysnn da farkl dnemlere gre yirmi-otuz arasnda deitii dnlecek olursa,
bu askerlerin hemen hemen tm satraplklardan toplanm olma olasl yksektir.
Ancak .. 334 ylnda kendi topraklarnda skendere kar savaan Pers ordusunun
yz bin (100.000) askerden olutuu dikkate alnacak olursa (Barkworth 1993, 149167), yukarda sz edilen rakamlarn son derece abartl olduu bir kez daha ortaya
kmaktadr.
Herodotos, Kserksesin ordusundaki tm uluslarn giyimlerinden ve
kullandklar silahlardan da bahsetmektedir. Bat Anadolu halklarndan sz ederken
u detaylar belirtmektedir: Lydiallarn silahlar Yunanlarnkine ok benziyordu
Mysiallar kendi lkelerinin balklarn giyiyorlard, ellerinde kk kalkanlar ve
atete sertletirilmi demirden karglar vard. Bu Mysiallar Lydia kolonisidirler ve
Olympos Dana komu olduklar iin Olymposlular olarak da anlrlar.
Lydiallarla Mysiallarn banda, Datis ile birlikte Marathon kartmasn yapm
olan Artaphernes olu Artaphernes vard (Hdt. VII. 74).
Herodotos, kara ordusunun yan sra donanmada da toplam bin iki yz yedi
triremeden bahseder. Donanma ilk etapta, Kbrsllarn yz elli, Kilikiallarn yz,
58

Lykiallarn getirdii elli gemiden oluuyordu. Otuz gemi getiren Asya Dorlar
Yunanlar gibi donanmlard. Kariallar altm gemi getirmiler ve silah olarak
haner ile kl tayorlard. Ioniallarn karada oturanlar yz gemi, adalarda olanlar
ise on yedi gemi ile katlmlard. Aiolisliler altm, Hellespontoslular yz gemi
donatmlard. Bunlarn arasnda yalnzca Abydos, kpry korumak iin kendi
topraklarnda kalmtr. Donanmann banda ise I. Dareiosun olu Ariabignes,
Aspathines olu Preksospes, Megabates olu Megabazos (Daskyleion satrab) ve
yine I. Dareios olu Akhaimenes bulunmaktayd (Hdt. VII. 60-100).
Kserksesin donanmasn oluturan bin iki yz yedi triremenin sadece be yz
tanesi Msr ve Fenikeliler tarafndan donatlm, geriye kalanlarn tamam
Anadoludan salanmt. Yani donanmann byk bir ksm Anadoludaki ve Ege
Adalarndaki Yunan kentlerinden ve Kbrsllardan oluturulmutu (Burn 1984, 330331).
Herodotosun bu orduyu anlatrken deindii ilgin anekdotlardan biri de
Karial Artemisia ile ilgili olandr. Halikarnassoslu Lygdamis ile Giritli bir annenin
kz olan Artemisia, kocasnn lmnden sonra tyranl kendisi ynetmeye
balam ve bu seferde Halikarnassos, Kos, Nisyros ve Kalydnoslularn (Kalymnos)
getirdii be geminin banda savamtr (Hdt. VII. 99).
Kserkses Doriskostan ayrlmadan nce Hellespontos ve Trakyann her
noktasna valiler atamtr (Hdt. VII. 106). Burada sz edilen valiler ynetimden
ok askeri sorumluluklar olan garnizon komutanlar olmaldrlar. Kserkses bu
valileri kendisi seferdeyken kabilecek olas bir ayaklanmaya kar atam olmaldr.
Bu seferde askeri gcnn ok nemli bir ksmn yannda gtryor olmasndan
dolay, dndnde baka bir sorunla karlamamak iin byle bir tedbir almtr.
Doriskostan yola kan ordu Thesselia Blgesi zerinden Yunanistana
doru ilerlemeye balamtr. Kserksesin asl amac sadece Atinay deil tm
Yunanistan Pers egemenlii altna almakt. Zaten Yunan kentlerinin birou Byk
Krala toprak ve su gndererek ballklarn bildirmi olduundan bu kentler
59

arasnda Pers ordusuna direnecek nemli bir birlik yoktu. Ayrca Perslerin
Yunanistan ele geireceine kanaat getiren ve topraklarn korumak isteyen
blgedeki baz kentler de Pers ordusuna katlmlardr.
te yandan Yunanlar da Pers ordusunu Thermopylaida karlamaya karar
vermi ve burada bir kamp kurmulard. Yunan ordusunda Spartadan yz hoplit,
Tegeadan be yz, Mantineadan be yz, Orkhomenosdan yz yirmi, Arkadiadan
bin, Korinthosdan drt yz, Phliusdan iki yz, Mykenaiden drt yz, Boiotiadan
yedi yz Thespial ve drt yz Thebaili ile bin Phokis ve Lokris askeri vard (Hdt.
IX. 28). Bu srada iki yz yetmi bir triremeden oluan Atina donanmas Artemision
Burnunda savaa hazrlanmaktayd. Pers donanmasnn da Artemision nlerine
gelmesiyle deniz sava balam oluyordu (Burn 1984, 383).
Thermopylaida gn sren atmadan sonra Persler bu savata nemli bir
baar gsterememiler, ancak bulduklar bir patikadan geerek Yunanlar arkadan
kuatmlar ve bu kuatmada Spartal Leonidas ile birlikte yz Yunan
ldrmlerdir. Sonu olarak, . . 480 ylnn Austos aynda yaplan Thermopylai
Savandan Persler galip kmlardr (Hdt. VII. 108-239).
Karada nemli kayplar veren Yunanlarn geri ekilmeye balamasyla
birlikte Persler Delphoi kentinin zerine yrmlerdir. Delphoi kenti, rahiplerin
tapnaklarn yamadan korumak iin yapt basklarla Pers egemenliini
kabullenmek zorunda kalmtr. Artemisiondan yola kan Yunan donanmas da
Salamise ulam ve burada baka destek gemilerin de katlmyla olduka
glenmiti. Ayn zamanda, glerini Salamise gnderdii iin savunmasz kalan
Atina kenti Pers saldrsna uram ve yamalanmtr (Hdt. VIII. 24-69).
Yunanlar denizde de yenmek isteyen Kserkses, donanmasn Salamiste
bekleyen Yunan donanmasnn zerine gndermitir. Olduka iddetli geen savatan
Atina ve Aegina kuvvetlerinin baarl mcadeleleri sonucunda Yunanlar galip
gelmilerdir. Bu yenilgi zerine Kserkses, donanmasn Asya kylarna gnderip
Boiotia zerinden geri dnmtr (Hdt. VIII. 1-30). Fakat geri dnmek istemeyen
60

Mardonios, kara ordusundan semi olduu altm bin kiilik bir orduyla
Thessaliada kalmtr. Kserksesin Mardoniosu blgede brakmakla, geriye kalan
blgeleri ele geirmeyi ya da olas bir kar saldrda tampon blge oluturmay
amalad dnlebilir (Bkz. Harita 3).
Salamisten kaan Pers donanmas, gvenli bir ekilde kara ordusunu
Abydosa geirdikten sonra, Kyme kentine gelmi ve k burada geirmitir.
lkbaharda Samosta toplanan donanma, urad yenilgi sonrasnda batyla
ilgilenmekten daha ok, tekrar ba kaldrmasndan korktuu Ionia Blgesi ile
ilgilenmeye balamt.16 Bu arada Thessaliada Mardonios komutasnda braklan
ordunun da baarl haberlerini beklemekteydiler (Hdt. VIII. 130; Balcer 1995, 272) .
. . 479 ylnda Mardonios, Atinaya tekrar eliler gnderip Byk Krala
teslim olmalarn istemise de Atinallar bunu reddetmitir (Hdt. VIII. 136-144).
Atina kentinden bekledii yant alamayan Mardonios, ordusunu hazrlayarak ikinci
kez Thesselia zerinden Atinaya yrmtr. Bunu haber alan Sparta, Atinaya
yardm etmek zere be bin kiilik bir kuvvet gndermitir. Spartann Atinaya
gndermi olduu bu g, aslnda bundan sonra neredeyse hi grlmeyecek bir
birliktelik anlamna gelmekteydi. Attikada savamak istemeyen Mardonios
Isthmosda kamp kurmutu. yz bin kiilik bir orduyla gelen Yunanlar da
Perslerin karsnda kamp kurmulardr (Hdt. IX. 1-37; Burn 1984, 509-525).
Salamisde sava kaybeden Kserkses sava brakmam ve generalleri ile
birlikte tekrar Peloponnesosu fethetmek iin yeniden hazrlklara balamtr. Her iki
ordu da yaklak on gn boyunca Plataiada beklemi ve on birinci gnden itibaren
gl Pers svarileri karsnda zor durumda kalmaya balayan Yunanlar geri
ekilmek zorunda kalmlardr17. Yunanlarn katn gren Pers generali

16

Herodotosun anlatmlarndan yola kacak olursak, isyann bastrlmasndan sonraki srete bile
Ioniann hl potansiyel bir tehlike olarak grld anlalmaktadr.
17
Bu srada Mardoniosun emrindeki Perslerden Pharnakesin olu Artabazos savan hezimetle
sonulanacan ngrm ve bu savaa kar kmtr. Fakat Mardonios onun grlerini
nemsememitir (Hdt. IX. 41).

61

Mardonios, pelerine dm, fakat Sparta ve Tegeallarla yapt savata yenilgiye

uramtr (Hdt. IX. 39-70).
Bylece, . . 479 ylnn baharnda Bat Anadolu Yunan kentleri arasnda
Attika-Delos Birliinin Ioniann zgrl iin harekete geecei ve Anadoludaki
Yunan kentlerinin Kserksese kar ayaklanmak istedii sylentisi yayld. Fakat bu
srada Atina ve birlie ye dier kentler, Ioniada geliebilecek yeni bir isyan
destekleyecek ve tm Bat Anadolu kentlerine yaylmasn salayabilecek bir gten
yoksundular. Sz konusu dnemde Ionia, Pers askeri kontrolnn youn olduu bir
alanda, Sparda satrapl snrlarnda yer almaktayd. Buna karn, Persler de
Atinann Ioniaya olas mdahalesini tahmin edememiler ve henz belirsiz olan bu
isyan dedikodusu karsnda temkinli davranmlardr. Genel olarak bakldna bu
ikinci bakaldrnn nedeni, Pers yanls Samos tyran Theomestor ve adalardaki dier
yandalarnn devrilmesi olarak grlmektedir (Hdt. IX. 90; Balcer 1984, 259-280;
Balcer 1995, 273).
. . 479 yl knda Pers mparatorluk donanmasnn byk bir ksm
Kymede iken kk bir ksm da Samosu koruyordu. Donanma ayn yln baharnda
Bagaios olu Mardontes ve Artakhaies olu Artayntes komutanlnda Samosta
topland. Olas bir Ionia ayaklanmasna kar burada konulandrlan donanma,
Herodotosa gre Ionia ve dierlerinin gemileriyle birlikte yz gemiden
olumaktayd (Hdt. VIII. 130; Balcer 1995, 273-74).
Aslnda, Persler Plataiada yenildikleri gn Mykalede de yeniliyorlard.
Spartal Leotykhidas, Yunan donanmas ile birlikte Delosa geldii srada,
Samostaki Pers yanls tyran Theomestordan gizli olarak gnderilen eliler,
Perslere kar Ioniann zgrl iin Yunanlardan yardm istemiti (Hdt. IX. 90).
Herodotos Ionia isyanndan sonra burada tekrar Ioniann zgrl iin Spartadan
istenilen yardmdan sz etmektedir. Burada Yunanlarn zgrl iin Ioniann
ikinci kez Perslere ayaklanmaya kalkt ortaya kmaktadr. Yz on gemiden
oluan ve Aiginada konulanan Yunan donanmas, bunun bir tuzak olmadna
kanaat getirdiinde yardm etmek zere Samosa doru yola kt. Yunanlarn
62

saldrya getiini anlayan Persler, kara ordularnn bulunduu Mykaleye doru

ekilmilerdir. Mykaledeki bu kara ordusu, Kserksesin Yunanistan seferine
giderken beraberinde gtrd ordunun Tigranes komutasnda Ioniay korumak
iin brakm olduu ksmdan, yani altm bin kiiden olumaktayd.
Mykaleye ulaan Persler Eumenidler Tapnann (Eleusis Demeteri)
yaknlarnda donanmay karaya ekerek tahkimat yapmaya balamlardr (Hdt. IX.
97). Perslerin Mykalede karaya ekildiini gren Yunanlar da onlar izleyerek sava
hazrlklarna girimilerdir. Leotykhidas Pers kampna gizlice gidip burada Perslerle
birlikte savamak zorunda kalan Ioniallara u mesaj vermitir: Ioniallar, iinizde
kim sesimi duyabiliyorsa szlerime iyi kulak versin; Persler zaten dilimi anlamazlar.
Savaa baladmz zaman nce zgrl, sonra da parolamz olan Heray
dnnz (Hdt. IX. 98).
Yukardaki pasajdan da anlalaca zere, Pers hkimiyeti altndaki Bat
Anadolu Yunan kentleri zaman zaman kendi zgrlkleri uruna yaplan bir savata
bile Pers ordusuyla birlikte savamak ve hatta kendi zgrlkleri iin savaan
yurttalaryla arpmak zorunda kalmlardr.
Leotykhidasn bu mesajn anlayan Persler, Ioniallardan phelenip,
Samoslulardan balayarak Ioniallarn silahlarn toplamlar ve blgeyi iyi tanyan
Miletoslular da Mykale tepelerine giden yollar korumak bahanesiyle kamptan
uzaklatrmlard (Hdt. IX. 99).
Bu srada Plataiadaki sava sona ermi ve komutan Mardoniosun
komutasndaki Pers ordusu yenilmitir. Sava hazrlklarn bitiren Yunan ordusunun
saldrya geecei srada Plataiada kazanlan zaferin haberi ulamtr. Bu haberle
birlikte Yunanlarn kendilerine olan gvenleri artm ve hzla Perslerin zerine
saldrmlardr (Hdt. IX. 100-101).
Sava alannda, Atina ve balaklar Perslere gre daha alakta bulunan dz
bir kumsal boyunca ilerliyorlard. Sparta ve balaklar ise bir sel yatann oyduu
63

boluktan ilerlemeyi tercih etmiler ve bu yoldan Pers kampna arkadan saldrmay

planlamlard. Persler kalkanlardan kurmu olduklar siperler ayakta kald srece
dmana direnmilerdir. Fakat zaferi kendi kazanmak ve Spartaya bu onuru
kaptrmamak niyetinde olan Atina birlikleri Pers saflarndaki Yunanlar kkrtmlar,
bylece de savan seyrini kendi lehlerine evirmilerdir. Pers amirallerinden
Artayntes ve Ithamitres kam, kara birliklerinin generallerinden Mardontes ve
Tigranes cesurca savaarak lmlerdir (Hdt. IX. 102).
Sava esnasnda silahlar ellerinden alnm olan Samoslular da Yunanlara
yardm etmi ve savan Yunanlar tarafndan kazanlmasn salamlardr. Bu srada
geitleri tutan Miletoslular ise sava alanndan kamaya alan Persleri yanl
ynlendirerek, tekrar Yunanlarn nlerine kmalarna neden olmulardr. Yunanlar
Perslerin tm gemilerini ve snaklarn yakmlardr. . . 479 ylnda cereyan eden
Mykale Sava byk boyutlu bir sava gibi grnmemesine ramen aslnda Bat
Anadolu Yunan kentleri iin son derece nemli bir savatr. Bu savan sonucunda
Ioniallar zgrlklerini yeniden kazanm ve Ege Denizinden tamamen ekilen Pers
donanmasnn yerini Yunan donanmas almtr (Hdt. IX. 104-106)18.
Savatan sonra Samos adasnda toplanan Yunanlar, Perslerin intikamndan
endielenip tm Ionlar Anakaraya gtrmek ve orada yerleebilecekleri bir yer
gstermek fikrini ortaya koymulardr. nk srekli olarak bu blgeyi
koruyamayacaklarnn farkna varmlard. Fakat Atinallar bu dnceye kar
kmlardr. Bunun zerine Samos, Khios, Lesbos ve Yunan safnda bulunan dier
adalarn birlie alnmasna ve bu antlamann -Yunan davasna kopmaz balarla
18

Herodotos pasajn Bylece Ionia ikinci kez olmak zere Pers boyunduruunu atyordu (Hdt. IX.
104) cmlesiyle bitirmektedir. Burada dikkati eken, Ioniann Ionia syanndan sonra zgrlk iin
atlan ikinci bir admda da yine ba ekiyor olmasdr. Bu durumda, ticari ve ekonomik anlamda
blgenin ulat ileri refah dzeyinin Pers hkimiyetine girdikten sonra salanamam olmas gibi
nedenler gz nne alnmaldr. zellikle Ionia Blgesinde yer alan kent devletleri, dier Bat
Anadolu kent devletleri genelinde dnldnde nc bir konumdadr. Perslere kar gelien
tavrlarda da Ioniallarn ne kmas da ayn nedenlerden kaynaklanyor olmaldr. Yunanistan
Anakaras asndan bakldndan da bu blge dou ile yaplan ticaretin kilit noktasdr. zellikle,
Arkaik dnemde kurulduu bilinen Ion kolonisi Naukratisin . . 525te tahrip edilmi olmas ve
Perslere deniz gcn salayan Fenikelilerin deniz ticaretinde yaratt rekabet ortam, hem Ioniallar
hem de Anakaradaki Yunanlar zor durumda brakmtr. Dolaysyla, Yunanlarn blgedeki Pers
hkimiyetine kar sk sk buradaki kent devletlerine olan desteinin de duygusal nedenler yerine
tamamen ekonomik karlardan kaynaklanyor olabilecei dnlmelidir.

64

bal olduklarna dair iecekleri antlarla pekitirilmesine karar vermilerdir. Bu

kararn ardndan Samostan yola kan Yunan donanmas Hellespontostaki kprleri
ykmak zere yola kmtr (Hdt. IX. 106)19.
Yunan donanmas nce Lektona urayp oradan da Abydosa ulatnda
kprlerin olmadnn farkna varmtr. Bunun zerine, Sparta kuvvetleri
Yunanistana dnerken Atinallar ise Khersonesosu geip Sestos kentini
kuatmlardr. Bu srada, Sestos kentinin savunmasnn gcne gvenen evre halk
ve Kardia kentinde bulunan Pers Oibazos da bu kente snmlard. Buradaki
garnizonda Persler ve Aiollerden kurulmu bir birlik de bulunuyordu ve blge Pers
valisi Artayktesin ynetimindeydi. Uzun sren bir kuatmadan sonra Sestosu
destekleyen Perslerin de kamasyla kent teslim olmu ve Atinallar buradan
topladklar ganimetlerle lkelerine dnmlerdir (Hdt. IX. 114-121).
Bat Anadoluda . . 546 ylnda Kyrosun Lydia Kralln ele
geirmesiyle balayan Pers igal sreci ve yaylmac istila anlay . . 480/79
ylndan itibaren yava yava sona ermi, bu tarihten sonra Persler saldrdan ok
savunma yapmaya balamlardr. . . 479 ylnda gerekleen Plataia ve Mykale
savalarnn sonucunda, Bat Anadolu Yunan kentleri zgrlklerini bir kez daha
kazanm oldu. Fakat Bat Anadolu Yunan kentlerine verdii destek Atinallara
pahalya patlamt. Thukydidesin, Mardoniosun . . 479 ylnda Atinay ikinci
kez yamalamasyla ilgili verdii u bilgiler dikkat ekicidir. kadnlar ve
ocuklar blgeden uzaklatrlan Atinada surlardan ok az ey kalmt, nemli
Perslerin oturmu olduu birka ev hari hepsi yknt halindeydi (Thuc. I. 89).

19

Kserksesin Yunanistan seferi srasnda yaptrm olduu bilinen bu kprler, nce kalc olarak
planlanm olmasna karn, corafi-iklimsel koullarn elverisizlii nedeniyle geici kullanma
uygun bir ekilde yaplandrlmlardr. Herodotosun verdii detaylara gre buradaki kpr,
Karadeniz taraf iin yz altm trireme ve dier taraf iin de tamaclkta kullanlan yz on drt
gemiden oluturulmutur (Hdt. VII. 36). Burada bahsedilen kprler ve ncesinde I. Dareiosun skit
seferi srasnda Kalkhedonda (Kadky) yaptrd bilinen kpr de gz nne alnrsa, aslnda
Perslerin boazlara hkim olmak gibi bir aba ierisinde olduklar dnlebilir. Gnmzde de
olduu gibi boazlarn hkimiyeti hem ticeretin kontrol hem de kltrel adan dou-bat, uygarbarbar atmasnn odak noktasnda bulunmas asndan, blgeye hkim olan devletin kendi elinde
tutmak isteyecei nemli bir gtr.

65

Atina, Artemision ve Thermopylai savalarndan sonra yaklp yklm (genel

kan Ionia isyan srasnda Sardeis kentinin yaklmasna karlk Perslerin intikam
almak iin kenti yakt ynndedir), ok gemeden Platai ve Mykale savalarndaki
yenilgiden sonra da yeniden tahrip edilmitir. . . IV. yzylda, Attikal nemli on
hatipten biri olan ve . . 391 ylnda Spartadaki bar grmelerine Atina elisi
olarak katlan Yunan logograf Andokidesin u szlerinden, Pers tahribatndan sonra
Atinann iinde bulunduu ekonomik ve siyasal durum anlalmaktadr:
Bir zamanlar (beyler) ne surlarmz ne de donanmamz vard. Ne zaman ki
bunlara sahip olduk o zaman zenginliimiz artt. imdi de byle bir refah istiyorsanz
o zaman surlarnzn ve gemilerinizin olduuna emin olun. te bizim atalarmz
bunlarla balamlard ve bazen ikna yoluyla, bazen gizlice, bazen rvetle, bazen de
zor kullanarak daha nce hibir devletin elde edemedii bir imparatorluu Atina iin
elde ettiler. kna yntemini, ortak hazineyi kontrol etmekle grevli Hellenotamiain
Atinada

greve

atanmas

iin

kullandk.

Mttefik

donanmasnn

kendi

limanlarmzda toplanmasn saladk ve gemisi olmayan kentleri gemiyi bizim

salamamz iin ikna ettik. Peloponnesoslulardan habersiz (gizlice) sur ina ettik.
Spartallarn uysalln da rvetle saladk. Dmanlarmz ezmek iin de zor
kullandk. Dolaysyla btn ulusumuzu (Yunan halklar) kapsayan bir imparatorluk
kurduk. Btn bu baarlar seksen be ylda elde ettik. Ardndan da yenilgi geldi.
Sadece imparatorluumuzu kaybetmedik, surlarmz ve donanmamz da Sparta
tarafndan gvenlik gerekesiyle elimizden alnd. Donanmamza el koymalar,
surlarmz ykmalar yeni bir Atina hkimiyeti (hegemonyas) kurmamz engellemek
iindi. imdi abalarmz sayesinde Spartadan tam yetkiyle gelen delegeler
(temsilciler) bunlar (donanma ve surlar) tekrar geri vermek istiyorlar ve adalar da
kendi adalarmz olarak kabul edebileceimizi sylyorlar. (Andoc. III. 37-39).
Aslnda, Attika-Delos Deniz Birlii ad altnda kurulan ve esasnda Perslere
kar yaplacak dayanmann vcut bulduu bir kurum olarak ortaya konan bu
siyasal yapnn, Atina ile Sparta arasndaki siyasal ekimenin ilk admlar olduu
buradaki pasajdan da sezilmektedir.

66

Atinann iinde bulunduu bu zor durumun ve kentte yaanan trajik

atmosferin, sz konusu dnemde yaplan sanat eserlerine de yansdna
inanlmaktadr. zellikle plastik sanatlarda, mutlu ve glmseyen heykellerin yerini
ciddi grnml heykellerin almasyla Atinann iinde bulunduu trajik durum
ilikilendirilmitir.
Plataia ve Mykale savalarndan Peloponnesos savalarna kadar olan srele
ilgili olarak antik kaynaklardan pek fazla yararlanamamaktayz. Herodotos eserini
Plataia ve Mykale Savalar (. . 479-478) ile sonlandrrken, Thukydides eserini
Peloponnesos Savalaryla balatmtr. . . IV. yzyl tarihilerinden Theopompos
ve Ephorosun eserlerinden ise gnmze yalnzca fragmanlar kalmtr.
Plataia ve Mykale savalarndan sonra da Pers-Yunan arpmas bitmi
deildir. Bu durumda, Bat Anadolu ve Avrupa ilerine kadar ilerleyen Perslerin
gttkleri yaylmac siyaseti brakm olduklarn dnmek yanltc olabilir.
Yukarda da deindiimiz zere, Perslerin saldrdan ok savunmaya geiyor olmas,
belki de son derece geni snrlara ulam imparatorluun (o gnk koullarda
olduka yava ileyebilecek) idari sistemindeki zaafiyetlerin telafisi iin zamana
ihtiyac duymas olarak da aklanabilir.
Perslerin geri adm attn fark eden Yunanlar ise hi durmadan mcadeleye
devam etmilerdir. Perslere kar aralksz olarak srdrlen bu saldrlarn asl
amac, Bat Anadolu kylarn ele geirerek Persleri Anadolu ilerine ekilmeye
zorlamak ve dolaysyla da Ege Denizini tekrar bir Yunan denizi haline getirmek
olmaldr. Bu ama, Yunanlar arasnda yava yava ortak bir bilincin olumasna
neden olmutur. Ksaca, Bat Anadolu Yunan kentlerinin kurtuluu erevesinde,
Yunan felsefesi ve idealleri de kurtarlm olacakt.
Bu erevenin belirlenmesinden sonra en nemli ikinci unsur, bu ortak
mcadeleyi yrtebilecek gte bir devletin komutay ele almas olarak
belirmektedir. Sz konusu dnemde bu greve aday olma nitelii tayan ve ayn
zamanda da iki nemli rakip olan Atina ve Sparta devletleri tarih sahnesinde yer
67

almaktadr. Bunun sonrasnda, liderlik adna iki nemli gcn arasnda yaanan bu
ekime galip gelen taraf hangisi olursa olsun, aslnda beklenilecei zere Bat
Anadolu kent devletlerinin yararna olmayacaktr.
Themistoklesin ynetimindeki Atina, yava yava yaralarn sarmaya
alarak, kenti yeniden imar etmeye balamt. Fakat bu durum, dnemin dier bir
nemli gc olan ve Yunanlarn kurtarlmas rolne soyunan Spartay rahatsz
ediyordu. zellikle de Atinann etrafnn surlarla evrilmesi, bu iki g arasnda
nemli bir gerginlik yaanmasna yol amtr. Bu srada, otuz Atina ve yirmi Sparta
gemisi ile birlikte ok sayda Yunan askerinden oluan bir gle Anadoluya
gnderilen Spartal komutan Pausaniasn Pers kralyla ibirlii yapp, Anadoludaki
Yunanlara kar bir tyran gibi davranmas zerine, kentler gelien bu duruma kar
areyi Atinaya ikyet etmede bulmulardr20.
. . 478 ylnda gerekleen bu olay karsnda Atina devleti, ortak bir
bilinle hareket edilirse Pers istilasna kar koyabilmesi mmkn grnen bu
dayanmann liderliini ele geirmitir. Bat Anadolu kentleri asndan bakldnda
ise (Atinada gerekleen demokrasi hareketlerinin ve kaydedilen gelimelerin de
etkisiyle), zmn Atinada aranm olmas artc deildir. Plataia savann
kazanlmasndaki en nemli etken olan Sparta devleti, kukusuz Yunanistan
Anakarasndaki en gl kara ordusuna sahipti. Fakat Spartann ordusunu (ayn
dnemde lke iinde ve dnda verdii mcadeleler nedeniyle) uzak blgelere
gndermesi pek de mmkn grnmyordu. Ynetimsel yaps itibaryla da Atina ile
karlatrldnda, Bat Anadolu kent devletlerinin bekledii reaksiyona cevap
verebilecek bir nitelikte de deildi. Pers tehlikesinin balangcndan itibaren Bat
Anadolu Yunan kentlerinin eitli nedenlerle Sparta yada Atinadan talep ettikleri
yardm arlarna genellikle Spartann kaytsz kal ve buna karlk Atinann sk
sk (o yada bu nedenlerle) bu kentlerin yannda yer almas ve denizlerdeki gc gibi

20

Herodotos, donanmay ynetme grevinin Atinaya braklmasnn sz konusu edildiinden fakat

mttefiklerinin dayatmas sonucunda Atinallarn bu grevden vazgetiklerinden bahseder.
Atinallarn bu duruma dair dncesini de u szcklerle aklar: Yunanistann kurtuluu her
eyden stndr ve i ekimeler yznden bu ama tehlikeye atlmamaldr (Hdt. VII. 3).

68

nedenlerden dolay bu kentlerin Atinann liderlik ats altna gnll olarak

birlemi olabilecekleri de dnlmelidir21.
Asl Amac Yunanlarn zgrl iin Perslere kar yaplan deniz savalarn
srdrmek olan Attika-Delos Deniz Birliinin oluumunda, ilk admlarn . . 479
ylnda atlm olduunu dnebiliriz. zellikle Mykale Savandan nce
Samoslularn mttefik olarak kabul edilmesi ve sava sonrasnda da Samos, Khios ve
Lesbos adalarnn Yunan Birliine alnmas, bu oluumun belirtilerinden biri olarak
deerlendirilebilir.
Hellen Birliinin donanma komutan Leotkhidasn lkesine dnmesinden
sonra yerine Ksanthippos gemi ve . . 478 ylnda bu grev Pausaniasa
verilmitir. Spartal komutan Pausaniasn acmasz ve iddetli davranlar yznden
geri arlmasyla da bu ittifakn ynetimi Atinaya gemitir (Thuc. I. 95, 130).
Balkan Yarmadas, Ege Adalar ve Bat Anadoludaki yze yakn kent devletini
kapsayan bu birlik Yunanlarn siyasal adan oluturduklar en nemli dayanmadr
(Thuc. I. 95, 130). Atinann liderliinde Delos Adasnda toplanan delegeler birliin
yasalarn dzenlemilerdir (Diod. Sic. XI. 47; Thuc. I. 96; Plut. Arist. 24). Bu
toplantda hangi kentlerin para, hangi kentlerin gemi salayaca kararlatrlmtr.
Birliin hazinesi Hellenotamiai adn tayan Atinal on maliye memuru tarafndan
idare edilecekti. Burada ayn dost ve dmana sahip olma fikrini ieren yeminler
edilerek saldr ve savunmada mttefikliin devamlln salamak amalanmtr.
Bu yeminlerin ieriinde birlikten ayrlmann yasakland da aka grlmektedir
(Arist. Ath. Pol. 23; Diod. Sic. IX. 10). Mttefiklerin katkda bulunabilecei toplam
miktar saptanm (460 talantos) ve Aristeidesin yetkisine verilmitir. Atinallar
mttefiklerini gemilerin Atinada toplanmas iin ikna etmilerdi (Andoc. III. 38).
Thukydides,

mttefiklerin

istememelerinden

dolay,

ounun
gemi

bu

yerine

seferlerde
para

vermeyi

evlerinden
tercih

ayrlmay
ettiklerinden

bahsetmektedir (Thuc. I. 99).

21

Thukydides de pasajnda biri karada, dieri denizde en nemli gce sahip olan Sparta ve Atina
devletlerinden ve bunlarn bir dargn-bir bark siyasi ilikileri sonucunda ortaya kan siyasi
belirsizliinin her iki g iin de salad tecrbelerden bahsetmektedir (Thuc. I. 19).

69

Perslere kar kurulan Yunan dayanmasnn ilk izlerini yine Thukydidesin

anlatmlarndan takip etmek mmkndr:
Barbarlara (Perslere) kar para yardmnda bulunacak kentlerle gemi
yardmnda bulanacak kentleri saptadlar. Ama ekilen aclarn cn almakt.
Atinada ortak hazine kuruldu, 460 talantos (talent) olarak saptanan para
yardmnn Delostaki hazinede birletirilmesi ve meclislerin bu adada toplanmas
nedeniyle de bu adla anlmas kararlatrlmtr. ( Thuc. I. 96).
. . 478 ylnn sonlarnda kurulmu olan Yunan Birlii, Aristeidesin
liderliinde organize edilmiti. Aristeides Salamis Savandan iki yl sonra
Timosthenesin arkhonluunda ilk vergilerin toplanmasn organize edip, Ioniallara
dostlar ve dmanlarnn ayn olacana dair yemin ettirdi (Arist. Ath. Pol. 23).
Aristeides, sonra Yunanlara yemin ettirdi ve taraf olan Atinallardan da
deniz birlii iin yemin ald (Plut. Arist. 25).
Atinann liderliinde birlie katlan dier kentlerden Samos, Khios ve
Lesbos ile Mykale Savann hemen ardndan anlamaya varlmt. Kuzeyde
Abydos, Kyzikos ve Kalkhedondan sonra gneyde Miletos da birlie katlan kentler
arasndayd. Bunun yan sra Bat Anadolu kentlerinin byk bir ksm hl Pers
egemenlii altnda bulunuyordu (Olmstead 1948, 262-264).
Bylece, . . 478-477 ylnda Atina, merkezi Yunan dnyasnn en nemli
klt merkezlerinden biri olan Delos adas olmak zere, Attika-Delos Deniz Birlii
olarak tannan ve amac Perslere kar Anadolu ve adalardaki Yunan kentlerinin
bamszln salamak olan siyasal bir birlii kurmu oldu (Harita 4). Kurulan bu
birlie ye kentlerden toplanan vergiler Delostaki Apollon Tapnanda
biriktiriliyordu (Thuc. I. 96; Diod. Sic. XI. 47). Delos, adalar ve Ege dnyas iinde
dinsel nemi nedeniyle (Apollon klt) bu birliin merkezi olma grevini
stlenmitir. Atina devleti aslnda nceki klt ann deiime urayarak siyasal ve
70

askeri bir ittifaka dnmesi sonucunda imparatorluk snrlarna ulamtr

(Constantakopoulou 2007, 76).
Gelien bu olaylar karsnda, Bat Anadolu kent devletleri de Pers
imparatorluundan kopup Atina ve yandalarn destekleme eilimi gstermeye
balamlardr. Ky blgelerde yer alan kent devletleri Pers basksndan abuk
kurtulmalarna ramen i blgelerde Pers hkimiyeti varln srdrmtr.
Sardeisten Smyrnaya kadar uzanan Hermos (Gediz) vadisi hl Perslerin kontrol
altnda bulunmaktayd. Ayrca, Miletosun dousundaki Myous, Aiolis kentlerinden
Myrina (Kalabaksaray/zmir) ve Gryneion (akran/zmir), Atarneosun (Dikili/zmir)
kuzeyi, Kaikos (Bakray) vadisinin bats ve Spartal Damaratosun elinde tuttuu
Pergamon (Bergama), Teuthrania (Kalargatepe/zmir) ve Halisarna (Bergama
yaknlar) gibi kk kentlerde de Pers hkimiyeti devam ediyordu. Gambreion ve
Troas blgesindeki kentlerden Perkote ve Lampsakos kentleri de Perslere kar saf
deitirmeyen kentler arasnda yer almaktaydlar. Her ne kadar Persler Ege
kylarndan ekilmi gibi grnseler de ellerinde tuttuklar kentlerden yola kacak
olursak, Egeye alan nemli geitlerden Maiandros (Menderes), Hermos (Gediz) ve
Kaikos (Bakray) vadilerinin Pers kontrol altnda olduu grlmektedir (Balcer
1995, 304). Buna ramen, ky kentlerinin ou Yunan birliine katlmlardr.
Karia ve Lykia kylarndaki kentlerin kurulan bu birlie kaytsz kalmalar
zerine, . . 466 ylnda Marathon zaferinin kahraman Miltiadesin olu Atinal
Kimon, beraberindeki iki yz trireme ile Karia kylarna sefer dzenlemi ve
buradaki kentleri birlie katlp vergi vermeleri konusunda ikna etmitir (Thuc. I.
100; Plut. Cim. 12; Olmstead 1948, 267-68).
Sicilyal Diodoros, bu olay biraz daha farkl bir ekilde ifade etmektedir:
Atinallar, komutan olarak Miltiadesin olu Kimonu setiler ve tm orduyu onun
emrine verdiler. Kentlerin birlie ye olmalarn salamak ve hl Pers garnizonlar
(phrouroi) elinde bulunan kentlerin zgr kalmalarna yardmc olmak zere
Kimonu Asia kylarna gnderdiler. Kimon donanmayla birlikte Pers ynetimi
71

altndaki Eion (Trakyadaki Eretria kolonisi) zerine yryerek kenti ald (Diod.
Sic. XI. 60).
Bunun zerine Kserkses, Kimona kar Gobyrasn olu Ariomandes
komutasnda byk bir ordu gndermitir. Ordunun kara birliklerine ise Pherendates
komuta etmekteydi. Donanmada Fenike, Kbrs ve Kilikia glerinden oluan iki yz
gemi Kserksesin olu satrap Tithraustesin (Xen. Hell. III. 4; Diod. Sic. XIV. 80)
emrinde bulunuyordu. Ariomandes, Eurymedonun (Kpray) azna geldiinde
Yunanlar da onlar takip etmi ve burada yaplan deniz savanda Pers donanmas
byk bir yenilgiye uramtr. Atina, burada kazanm olduu zaferle, Perslerin bu
blgeden de ekilmesini salamt. Dolaysyla, Anadolunun gneyindeki denizler
Perslerden temizlenmi oldu.
Karia ve Lykia ile birlikte Bat Anadoludaki kentlerin birou bu sefer
sonrasnda Atina liderliindeki bu birlie katldlar ya da katlmak zorunda kaldlar.
Bu zaferden sonra Atinann Bat Anadolu kentleri zerindeki etkisi, ekonomik ve
ticari alardan da hissedilmeye balamtr.
. . 466daki Eurymedon Savandan sonra Thasos, ilettii madenler ve
Trakyada bulunan limanlar yznden anlamazla dnce birlikten ayrlmtr.
Bunun zerine Thasosa giden Atina donanmas, denizdeki sava kazanp kenti ele
geirmitir. mzalanan antlamaya gre, Thasoslular limanlardan ve maden
ocaklarndan ekilip surlarn da ykmak suretiyle, birlie istenen gemileri ve paray
salamak zorunda kalmlardr (Thuc. I. 100-101).
Aiolis ve Ioniadaki yirmi alt Bat Anadolu kenti ile Hellespontos ve
Kariadaki sekiz kent, Delos adasndaki hazineye . . 454 ylndan sonra vergi
demilerdir. . . 454 ylndan nceki durum hakknda krk fragmanlar dnda
konuyla ilgili bir belge ele gemedii iin net bir yorum yapmak mmkn
olmamaktadr. . . 453 ylnda Ege blgesi kentlerinden iki yz on iki kent birlie
ye idi. Bunlar birlie gemi ve vergilerle yardmda bulunuyorlard. Bu kentlerin iki
yz beinden fazlas? phoros (birlie ye kentlerin Atinaya dedikleri vergi)
72

dyordu. En azndan 170 kent baka bir deyile ye kentlerin % 82si be talent
veya daha az, Anadoludaki be Yunan kenti ise alt talent fazla vergi veriyordu.
Aiolis kentlerinden Kyme on iki, Ionia kentlerinden Miletos on, Ephesos yedi buuk,
Erythrai yedi, Teos ise alt talent vergi veriyorlard (Balcer 1991, 64; Balcer 1995,
195-196).
Ionia syannn . . 494 ylnda bastrlmasndan sonra Bat Anadolu
yeniden Pers kontrol altna girmi fakat Miletos, Samos, Khios kentleri kendi
elektron ve gm sikkelerini basmaya devam etmilerdir. Eldeki veriler, Ionia
syan ve sonrasnda Atinaya kar yaplan Pers seferleri srasnda Bat Anadolu
Yunan kentlerinin ekonomik adan deerlendirilmesinde pek yeterli deildir. Persler
Ionia syannn bastrlmasndan sonra da Bat Anadolu Yunan kentlerinin para
politikalarn ve para basmn tevik etmeye devam etmilerdir. Ancak . . 479dan
sonra Sparda (Sardeis) satraplnn ky blgeleri ve kuzeyde Troasdan gneydeki
Karia blgesine kadar olan Yunan kentleri Pers mparatorluundan ayrlmlardr
(Balcer 1991; 62; Balcer 1995, 196). Antik kaynaklardan ky kentlerinde grlen bu
gei dnemi hakknda bilgi edinmek mmkn olmamaktadr.
Sonu olarak bakldnda, . . V. yzylda denizde nemli bir g olan
Atina birliin organizasyonunu stlenmek suretiyle, mttefiklerine kar da doal bir
stnlk elde etmitir. Baz bilim adamlar mttefikler zerinde kurulan
hegemonyay,

Atinann

yrtt

planl

bir

politikann

sonucu

olarak

grmektedirler. Dolaysyla, birliin kurulu amac gerekte Perslerden intikam

almak yerine Atinann stnlk emellerine dayandrlmaktadr. Ancak birliin
grnrdeki amalar iin mi kurulduu, yoksa gelien koullar nedeniyle mi
maksadn at konusu hl tartmalara aktr.
Aslnda, Perslere kar srekli mcadelede bulunarak Bat Anadolu ve
Adalardaki kent devletlerinin bamszln salamak ve Yunanlarn cn almak
amacyla kurulan birlik hazine ve ynetimin Atinada olmasndan dolay, Atinann
askeri ve ekonomik alanda nemli bir g elde etmesine neden olmutur. Bu
ayrcalklar sonucunda da Atina glenerek mttefikleri zerinde bir hegemonyaya
73

sahip

olmutur.

Bu

koullarda

mttefiklerin

karar

verme

yeteneklerini

kaybetmesiyle, Attika-Delos Deniz Birlii Atinann bymesine hizmet eden bir

organizasyon haline dnm olmaldr.
. . 465 ylnn sonuna doru Pers kral Kserkses lm, yerine I.
Artakserkses tahta gemitir. Genel olarak bakldnda, I. Artakserkses babasnn
politikasn

takip

etmitir.

I.

Dareios

ve

Kserksesin

satraplk

listeleri

karlatrldnda, Herodotosun vermi olduu vergi listesinde I. Artakserkses

dneminde bir takm deiiklikler olduu grlmektedir. Byk Kyros dneminde
oluturulan yirmi satraplk, I. Dareios tarafndan baz satraplklarn birletirilmesiyle
alt satraplk listesi olarak karmza kmaktadr (Balcer 1993, 89-90). Kserksesin
ordu listelerinde de sezilen ve I. Artakserkesesin vergi listesinde daha ak bir
ekilde ortaya kan bu d ise Perslerin toprak kaybyla ilikili olmaldr
(Olmstead 1948, 291-299). I. Artakserkses, Pers mparatorluunun gvenliini
salamak amacyla zellikle Sparda (Sardeis) ve Daskyleion satraplklar zerinde
daha kat bir tutum taknmt. Bu srada Atinal srgn Themistokles, Sparda
satraplnn kontrolnde gsterdii yararllklardan tr Magnesia-Meander,
Myous, Lampsakos, Perkote, Skepsis topraklaryla dllendirilmitir (Thuc. I. 138;
Diod. Sic. XI. 57-58). Artakserksesin bu sert tavr, Baktria satrab Artabazosun
isyanndan sonra, I. Dareiosun genilettii imparatorluun snrlarn koruma
igds ile gelimi olmaldr.
Daha ncede sz edildii zere, Atinal Kimonun Anadoluya yapt sefer
sonucunda Attika-Delos Deniz Birliine katlan kentlerin says artmt (Plut. Cim.
12). zellikle Lesbos, Khios, Samos, Mykanos, Naksos, Paros, Andros, Tenos,
Rhodos, Knidos ve Kbrstaki Paphos, Soli, Salamis ile birlikte tm Ionia ky
kentleri de birlie katlmaya ikna edilmiti. Kimon, Khersonesos ve Trakya
kentlerinin tmn ele geirmitir (Plut. Cim. 14). Bylece, kylardaki Yunan
kentlerinin ve Kbrsn Atina tarafna gemesiyle, Akdeniz Yunan donanmasnn
hkimiyet alanna girmi oluyordu.

74

Ayn dnemde Atina Periklesin liderliindeydi. I. Artakserkses ise birlik iin

Bat Anadoluda Atinaya vergi deyen kentleri tekrar geri kazanmak iin aba
harcyordu. Bu srada Msr Pers egemenliine kar isyan etmi (. . 460) ve
Atinadan yardm talep etmiti. . . 459 ylnda Memphis ele geirilip Atina ve
mttefiklerinin tm Msra hkim olmalar zerine, Pers kral Mebabazosu
Spartaya

gndererek,

Spartay

Atinaya

kar

ayaklandrmaya

alt.

Megabazosun bunu baaramamas zerine, Megabazos komutasndaki ordu Msra

gnderilerek blgenin yeniden Perslerin egemenliine gemesi salanmtr.
Bu olaylarn hemen ardndan, Periklesin istei zerine Attika-Delos Deniz
birliinin hazinesi Delos adasndan Atinaya tanmtr. Sonrasnda, Atinann
mttefiklerine kar sert bir tavr taknmas, birlie ye kentler arasnda
huzursuzluklara neden olmu ve bunun sonucunda da birlikten kopmalar da
balamt. . . 454 ylndan itibaren adalarda ve zellikle kyda yer alan Bat
Anadolu kentlerinde Pers yanls hareketlerin de artmaya balad grlmektedir.
Perslerden intikam almak ve eski bamsz ynetimlerine geri dnmek iin birlie
ye olan Bat Anadolu kentleri, Atinann hegemonyasndan ve ar vergilerden
bunalmaya balamlard. Birliin merkezinin Atinaya tanmas ve merkezde
toplanan paralarn Atinann imar faaliyetlerinde kullanlmas da barda taran son
damla olmutur. zellikle, Atina akropolisinde yaplan grkemli yaplarn hemen
hemen hepsi bu dnemde toplanan vergiler yoluyla yaplmtr.
Birlik merkezinin buraya tanmasyla birlikte Atina, Perslere kar savap
intikam alma amacndan uzaklamaya balamt. Atinann savatan yava yava
uzaklamas ve bu durumu ekonomik bir kar haline dntrmesi, ye kentler
arasnda da huzursuzluklarn kmasna neden olmutur. Vergi listelerine gre
talent deyen Erytrai ve Miletos kentleri isyan etmi ve Pers yanls bir tavr izmeye
balamlard. . . 452 ylnn yaznda, Atina ve birlik gleri Erytrai zerine
yryerek, birlikten ayrlan Erytrai kentini ele geirip, yeniden kendi saflarna
ekmilerdir. Bu srada Miletos kenti ile birlikte komular Karia kentlerinden
Latmos, Bolbai (IG I3 260.I.12) ve en azndan yedi kk Karia kenti yeniden Pers
hkimiyeti altna girmeyi kabul etmilerdi. Fakat bir yl sonra bu kk Karia
75

kentleri ve Miletos tekrar birlie katlmak zorunda kalmlardr (Barron 1964, 3548). syan eden Erytrai ve Miletos kentleri Perslerden yardm istemilerse de
Magnesia (Meander kysndaki) ve Myousdaki Pers garnizonlarndan gelen askeri
yardm birlik gleri karsnda pek de baarl olamamtr (Balcer 1995, 321-22).
. . 450 ylnda Kolophon kenti de isyanclar arasnda yer alrken, yaknndaki
Notion kenti pasif kalmay tercih etmitir (Balcer 1989, 18). Atinada yaplan
seimleri kazanan Kimon tekrar komutan seilerek Msr ve Kbrs zerine yeniden
seferler dzenlemitir. Msr ve Kbrs zerine dzenlenen seferlerde baar salayan
donanma, . . 449 ylnda Kimonun lmesiyle geri dnmek zorunda kalmtr.
Perikles, Fenike donanmasna kar Kbrsta baar salayan birlik
donanmasn geri ekerek, . . 449 ylnda Kallias bakanlndaki bir heyeti
Susaya gndermitir. Bylece, Hipponikos olu Kallias Pers kral I. Artakserksesin
huzuruna karak, kendi adyla anlacak olan bar grmelerini balatmtr (Hdt.
VII. 151). Bu barla Pers-Yunan savalar sona ermi ve Anadoludaki Yunan
kentleri bamszlklarn kazanmlardr. Atinann buradaki amac her ne kadar
Ioniann bamszln salamak gibi grnse de, asl amacnn bar sreciyle
geecek birka ylda Atinann ticari ve siyasi adan yeniden toparlanmas iin
zaman kazanmak olduu ak bir ekilde anlalmaktadr.
Dier bir adan bakldnda, Pers hkimiyeti altnda kalmay tercih eden
kentlerin daha iyi bir durumda olduu da dnlebilir. nk I. Dareios zamannda
kan Ionia syan sonucunda belirlenen vergiler, I. Artakserkses zamannda da hl
ayn ekilde devam etmekteydi. Dolaysyla, Attika-Delos Deniz Birliine ye olan
kentler Pers hkimiyetini kabullenen kentlerden daha fazla vergi dyorlard. AttikaDelos Deniz Birliine denen vergilerin gemi ve dier yardmlar hari toplamda 460
talent olarak belirlendii dnlecek olursa, Herodotosun listesindeki ok daha
fazla sayda kent iin 400 talent olarak ifade edilen vergi daha dktr. Bununla
beraber, birok kent iin bu birlie ye olmann anlam zgrlk ve intikam gibi
daha kutsal amalar ieriyordu. Fakat gnmzde de olduu gibi, bir yere zgrlk
ve demokrasi getirmenin aslnda smrnn gizli ad olduu ok aktr. . . 449

76

ylnda yaplan Kallias22 antlamasyla Atina ve Pers mparatorluklarna ait arazilerin

snrlar izilmi oluyordu. Bu anlamaya gre, Perslerin dzenli ordusu Halys
(Kzlrmak) rmann batsna gemeyecek ve satraplklara ait birlikler de denizden
uzak tutulacakt. Ayrca, Pers donanmas Lykia Blgesinde Phaselisin dousunda,
dier bir deyile dou Akdenizde kalacakt. Atina da bundan sonra Msr ve
civarnda kabilecek ayaklanmalar desteklemeyecekti. Attika-Delos Birliinin de
kurulu amac da bylece ortadan kalkm oluyordu (Olmstead 1948, 310-311;
Balcer 1995, 324).
Bu antlamadan ksa bir sre sonra, Atina ve Sparta arasnda yaanan
gerginlik zerine, . . 445 ylnda Otuz Yl Bar olarak adlandrlan bir antlama
imzalanmtr. Bu arada Atinann toplad vergilerin hl Pers hkimiyeti altndaki
blgelerden geliyor olmas iki g arasnda gerilim yaratmaya devam ediyordu.
Ionia, Karia, Hellespontos ve adalar Atinaya vergi demeye devam ederken, Lykia
Blgesi Perslere kar Atinay koz olarak kullanyor olmaldr. Aslnda, Lykia
balangtan bu yana satraplardan uzak bir ekilde yerel idareciler tarafndan
ynetilmekteydi (Childs 1981, 55-80).
Bu srada, Bat Anadolu kentlerinden Miletos ile Samos adas arasnda, yine
bir Bat Anadolu kenti olan Priene yznden bir sorun yaanmtr. Samos, Bat
Anadoludaki Atina yanls Priene kentinin topraklarna sahip kmay istemektedir.
Oligari ile ynetilen Samosta ayn zamanda demokrasi iin de bir mcadele
verilmekteydi ve halk ikiye ayrlmt. . . 441 ylnda Miletos kenti, Samosa kar
koymak iin Perikles ynetimindeki Atinadan yardm istemitir. Atinann Samosa
(szde demokrasi getirmek iin) drt gemi gndermesi ve aday ele geirmesi
zerine, Pers yanls Samoslular Sardeis satrab Hytaspes olu Pissouthenesin
liderliindeki yedi yz kiilik bir orduyla Atina garnizonunu ele geirip buradaki
Atinallar Pissouthenese teslim ettiler. Samosla birlikte Byzantion da bu isyana
katlmtr. . . 440 ylnn sonlarna doru, Persler Troas Blgesindeki Gargara,
22

Thukydidesin Peloponnesos savalarn konu alan eserinde bu bartan sz etmemesi Kallias

Barnn tarihsel gerekliinin bilim adamlar arasnda tartlmasna yol amtr (Briant 2002a,
579-583).

77

Skepsis, Kebren, bat Zeleia ve Bithynia Blgesindeki Astakos kentini zaten geri
almlard23. Bu tarihten itibaren Atina, Karia ve Lykia blgeleri zerindeki nemli
pozisyonunu yitirmi ve bu blgelerin kentleri artk vergi listelerinde de
grlmemeye balamtr (Briant 2002a, 583). . . 439 ylnda, Perikles Miletos,
Lemnos ve Khiosun yardmlaryla Samosu yeniden ele geirmitir. Samoslular
kenti eviren surlar ykmay, rehine, gemi vermeyi ve tazminat demeyi kabul
etmilerdir. Bundan sonra Byzantion kenti de Atina yanls olmay kabul etmitir. Bu
srada, Fenike donanmasnn yardma geldiini renen Perikles, Kaunos ve Karia
zerine doru yola kmtr (Thuc. I. 115-117; Olmstead 1948, 343). Bylece, . .
449 ylnda imzalanan Kallias Bar da ak bir ekilde sona ermi oluyordu.
Kayplarn telafi etmek ve egemenlik alann geniletmek isteyen Perikles, Trakyay
ele geirerek Karadenize alm ve bu blgede kurduu kolonilere alt tabakadan
insanlar yerletirmitir (Badian 1987, 1-39).
Sparta ile Atina arasndaki Otuz Yl anlamas . . 431 ylnda Thebainin
Atina mttefiki Plataia kentine saldrmasyla son bulmutur (Thuc. I. 139, II, 1-6).
Bu olaydan sonra Atina ve Sparta sava hazrlklarna balamtr. Atinann Bat
Anadoludaki en nemli mttefikleri Khios, Lesbos, Kariann ky kesimi, Ionia,
Hellespontostaki Dorlar ve Trakya kysndaki kentlerdir (Thuc. I. 9-10)24 (Bat
Anadoludaki Atina mttefikleri iin bkz. Harita 4). Bat Anadolu kentleri asndan
baktmzda, ncesinde Atina-Pers egemen gleri arasnda kalan kentler, . . 431
ylnda balayp . . 404 ylnda sona erecek olan Peloponnesos Savalar ile daha
da karmak bir siyasi sre iersine girmilerdir. nk bu tarihlerde Sparta,
Atinann hegomonyasna kar km ve tarih sahnesine blge kentlerini etkileyecek
yeni bir egemen g daha eklenmitir. Bylece, iyimser bir bak asyla, iki ate
arasnda kalan ve zaman zaman birinden dierine snan bu kentler iin aslnda bir
alternatif daha ortaya km oluyordu. Bu l siyasi egemenlik mcadelesi
srasnda, Bat Anadolu kentlerinin ne kadar ypranm olabileceini tahmin etmek
23

Kallias Barndan sonra, Atina vergi listelerinde bu kentlerin isimlerinin gememesi ile ilgili
olarak bkz. Eddy 1973, 241-258.
24
Atinann yaklak elli yl sren liderliininin sonucunda Bat Anadolu kentleri zararl kmlardr.
Pers tehdidinden bir sreliine de olsa uzak kalan bu kentler, bu sefer de Atinann emperyalist
politikasndan bunalmlardr.

78

g deildir. Bu kentler iin bir dierinin salayaca her trl destek olaslkla dier
iki gc karsna bulmakla ya da hepsine birden bir takm tavizler vermekle
sonulanyor olmaldr.
. . 430 yllarnda Atinada balayan veba salgn nfusun byk blmn
etkilemitir. Bu yzden, gl bir donanmaya sahip olan Atina kara savandan
kanyor ve donanmasyla nemli noktalara saldryordu. . . 428 ylnda
Lesboslular,

Attika-Delos

Deniz

Birliinin

kurulma

nedeninin

Yunanlar

kleletirmek deil Perslerden calmak olduunu ve Periklesin bu amatan saptn

ileri srerek Spartann yanna gemilerdir (Thuc. III. 13-15). . . 427 ylnda
Atina, Lesbos zerine sefer dzenleyip aday tekrar ele geirmitir. Ayn yl Bat
Anadoluda da Kolophonlular Atinaya kar Perslerden yardm istemilerdir25.
. . 421 ylna kadar Atina-Sparta arasndaki savalar devam etmi ve bu
savalarn onuncu ylnda, Spartann zayf dmesiyle Nikias Bar imzalanmtr.
Bu antlamaya gre, Atina ele geirmi olduu kentleri (Pylos, Kytera, Metena ve
Atalante) geri verecek ve tm tutsaklar serbest brakacakt. Spartallar da Atinadan
ald kentleri geri verecek ve bu kentler Atinaya daha nce verdikleri vergiyi
deyeyip zgr olacaklard (Thuc. V. 18). Adil bir antlama gibi grnmesine karn
bu barla Attika-Delos Deniz Birlii varln biraz daha glendirmi oluyordu.
. . 424 ylnda Mytilene ve Lesbostan srgn edilenler, Peloponnesostan
topladklar paral askerlerle birlikte ky kentlerini ele geirmek zere Anadoluya
gelmilerdir. Troas Blgesindeki Rhoeteion kentine ele geirdikten sonra iki bin
Phokaia stateri karlnda halka geri vermiler ve buradan da Antandrosa geerek
bu kenti de ele geirmilerdir (Thuc. IV. 51-52). Hellespontos civarnda Attika-Delos
Birlii iin para toplayan Demodekes ve Aristides bu olaydan haberdar olmu ve
Antandrosa sefer dzenleyerek kenti tekrar ele geirmilerdir (Thuc. IV. 75).

25

Atinaya kar konan bu tavr, aslnda Atinann karc tutumuna kar verilen siyasi bir mcade
haline dnm olmaldr. Siyasi adan monarik bir ynetimin yeniden iktidara gelmesini isteyen
baz Bat Anadolu kentleri zaman zaman Perslerin zaman zaman da Spartallarn yannda yer
almlardr.

79

Ayn yln sonunda, Pers mparatorluunda I. Artakserksesin lm zerine

yerine Damaspiadan olma olu II. Kserkses tahta km ve tahta kmasndan krk
be gn sonra bir festival srasnda uykuda iken ldrlmtr. Bunun zerine,
I. Artakserksesin Arkadial Kosmartideneden olma olu II. Dareios (Okhos) tahta
gemitir (Olmstead 1948, 355-356). Bu srada, Bat Anadoluda Sparda
satraplnn banda Pissouthnes, Daskyleion satraplnn banda ise Pharnakes
bulunmaktayd.
mzalanan bar anlamasna ramen Atina ve Sparta ele geirmi olduklar
kentleri geri vermeye yanamaynca yeni bir gerginlik ortam domutur. Atinada
komutanla seilen Alkibiades26 ise, Atinann Yunan dnyasnn lideri olmas
gerektiine olan inancndan dolay bu barn devamlln istememekteydi. . .
418 ylnda, daha nce birlikten ayrlan Argosun Atina tarafndan kkrtlmasyla,
Sparta ve Atinann mttefikleri Mantineadaki savata byk kayplar vermilerdir
(Thuc. V. 63-75). Bu savatan sonra Sparta, Yunan kentleri arasnda nemli bir itibar
kazanm ve Peloponnesos Birlii27 ruhunu yeniden canlandrmtr.
. . 415 ylnda Sicilya zerine yryen Alkibiadesin yenilgisi, Nikiasnda
baarszl ile sonulanm ve Atina ar bir yenilgi alnmtr. Atinann yannda,
bu savata Lemnos, Imbros gibi adalarn yan sra Miletos, Samos ve Khios kentleri
yer almlardr28. Bir Dor kenti olan Rhodosda Atinann yannda yer alan kentler
arasndadr (Thuc. VII. 57). Bu yenilgi ile Atina byk bir itibar kaybna uram,
donanmasn kaybetmi ve ekonomik adan da zor bir srece girmiti. Bu durum
26

. . 431-404 yllar arasndaki dneme damgasn vurmu Atinal komutan ve devlet adamdr.
Atinadan kovulduktan sonra Sparta ve Pers Krallna ait topraklarda yaam ve buralarda da nemli
baarlar kazanmtr. Alkibiades hakknda detayl bilgi iin bkz. Erten 2005.
27
. . VI. yzyln sonlarnda Peloponnesos yarmadasnda Spartann blgedeki dier bir nemli g
olan Argosa kar kurmu olduu birliktir. Aslnda, . . 431 ylnda balayan Peloponnesos
Savalarnn temelinde, Atinann Attika-Delos Birlii sayesinde siyasi ve ekonomik adan Sparta ve
Peloponnesos Birliine ye dier kentlere kar glenmesi ve bir bask unsuru yaratmas
yatmaktadr.
28
Peloponnesos Savalar esnasnda da Miletos kentinin Atinann yannda yer alm olmas dikkat
ekicicidir. Miletos, ekonomik adan kolonileri ve zengin ticaret a ile Bat Anadolunun en nemli
kentlerinden biridir ve Bat Anadolunun Pers hkimiyetinde kald srede de Atina, Sparta ve Pers
egemen gleri ile eitli ittifaklar yapmtr. Kentin bu tavrnn nedeni kukusuz ekonomik
kayglardr.

80

Spartann iine yaram ve bylece Atina ile Sparta arasndaki gerginlik de iyice
artmt. Bu olay sonrasnda, Yunan kentlerinin Atinaya olan gveni de sarslm ve
birlikten kopmalar balamt. lk olarak Lesbos birlikten ayrlp Spartann yanna
gemitir. Ardndan Khios, Erytrai ve Sardeis satrab Tissaphernes Spartaya eliler
gndererek Atinaya kar yardm istemilerdir (Thuc. VIII. 5, VI. 1). Uzun zamandr
Atinann politikasndan honut olmayan birlik yesi dier kentlerin de Sparta yanls
olan tavr bir orap sk gibi gelmitir. Bu durum ayn zamanda kentlerdeki
demokratlar ile aristokratlar arasnda da blnmelere yol amtr.
Bu srada Pers mparatorluunun banda bulunan II. Dareios (Okhos), . .
421 ylnda yaplan Nikias Barn tanmayp denize inmek ve Yunan kentlerinden
vergi toplamak istiyordu. Blgedeki Atina egemenlii yznden kentlerden vergi
alamayan Sardeis satrab Tissaphernes ise Peloponnesoslularn gnderecei ordunun
yiyecek ve dier masraflarn karlamay kabul edip, Spartann yardmn alarak
byle bir frsat karmak istemiyordu (Thuc. VIII. 29; Keen 1998, 101).
Tissaphernesin amac, Spartay Perslerin yanna ekerek Bat Anadolu kentleri
zerindeki Atina basksn ortadan kaldrmak ve yeniden vergi toplayarak Pers
kralnn gzne girmekti. Ayrca, Kariada ayaklanan Pissouthesin olunun
yakalanmas da Tissaphernes iin nemliydi. Bu srada, Bat Anadolu kentlerinde
Spartadan yardm isteyenler arasnda Kyzikostan Athenagoras olu Timagoras da
bulunmaktayd. Bunlar yurtlarndan ayrlmlar ve Daskyleion satrab Pharnakes olu
Pharnabazosun yanna snmlard. Daskyleion satrab Pharnabazos da Sardeis
satrab Tissaphernes ile ayn amac gdyordu. Bat Anadolu kentlerinden vergi
toplayamayan Pharnabazos da kentleri Atinadan ayrabilmek iin Spartann
Hellespontos kylarna bir donanma gndermesini istiyordu. Khios ve Erythraiyi
ittifakna dhileden Sparta . . 412 ylnda blgeye krk gemi gnderilmesine karar
vermitir ( Thuc. VIII. 1-6)
Sparta, ertesi yln yaznda otuz gemiden oluan bir donanmay Anadoluya
gndermitir. Pharnabazosun istei zerine nce Hellespontosa uramas gereken
donanma aslnda nce Khiosa sonra Lesbosa ve oradan da Hellespontosa
geecekti. Khiostan phelenen Atinann ballk istei zerine, Khios hemen
81

Atinaya yedi gemi gndererek balln bildirmitir. Aslnda, Khiostaki

aristokratlar Spartadan yardm istemiler ve Atinann tepkisine maruz kalmamak
iin bu durumu gizlemilerdir. Yukarda da deindiimiz zere, Atina nn g
kaybetmesi Bat Anadolu kentlerinde aristokratlarla demokratlar arasnda bir siyasi
mcadeleye de neden olmutur. Spartann Khiosa donanma gnderdiini haber alan
Atina, yirmi bir gemiden oluan donanmasn Khiosa gndermi, ancak Khiosa
gvenmeyen Atina Khios gemilerini brakarak geri dnm ve otuz yedi gemiyle
tekrar yola kmtr. Dman donanmasn Peiraieos Limanna (Pire) kadar
kovalayan Atina, burada yaplan sava kazanmtr. Sparta bunun zerine
Khalkideos ve Alkibidiaes komutanlnda kk bir donanmay gizlice Ioniaya
gndermitir (Thuc. VIII. 7-14).
Khios, deniz gc nedeniyle hem Atina hem de Sparta iin Bat Anadoludaki
nemli kentlerden biridir. Her iki taraf asndan, btn deniz savalarna en ok
gemiyle katlm yine bu kent tarafndan salanmtr. Spartann ncelikle
Hellespontos yerine Khiosu tercih etmesinin de nedeni bu olmaldr. Ayrca Khios
stratejik adan da son derece nemli bir noktada bulunmaktadr. Sparta asndan
bakldnda, Khiosun birlikten ayrlmas, Atina basksndan bunalan dier Bat
Anadolu kentlerinin isyana srklenmesi iin nemli bir adm atmasna neden
olmutur.
Durumun kendi aleyhine dndn fark eden Atina, hemen bir donanma
hazrlayarak Khiosa gnderme karar almtr. Komutan Strombikhides emrindeki
sekiz gemiden oluan Atina donanmas nce Samosa varm ve buradan da Teos
kenti zerine yola kmtr. Bunun uzerine, Spartal Khalkideos komutanlnda
yirmi gemiden oluan bir Sparta donanmas da Khiosdan Teos a doru yola
kmtr. Teosda demirleyen Atina donanmas zerine kalabalk bir deniz filosunun
gelmekte olduunu renince, Samosa doru kamaya balamtr. nce, Sparta
ordusuna kentin kaplarn amak istemeyen Teoslular, Atina donanmasnn katn
renince onlara kaplarn amlardr. Spartal Khalkideos ve Alkibiades, Khioslu
denizcileri bindirdikleri yirmi gemiyle birlikte Atinaya kar bir isyan hareketi
balatmak zere Miletos kentine doru yola kmlardr. Miletosa Atina
82

donanmasndan nce varan Sparta donanmas kentin isyan etmesini salam, on

dokuz gemiyle Miletosa ulaan Atinallar ise kente alnmaynca Lade Adasnda
demirlemilerdir (Thuc. VIII. 15-17). Bu olaydan ksa bir sre sonra, Tissaphernes ve
Khalkideosun yardmlaryla Spartallar Pers kral ile ilk anlamay imzalamlardr.
Bu antlamaya gre:
Spartallarn mttefikleri, Kral II. Artakserkses (Mnemon) ve Tissaphernes
ile u koullarda ittifak yaptlar: Krala ait ya da Kraln atalarna ait olan tm
blgeler ve tm kentler Kraln olacaktr. Atinallarn bu kentlerden gerek para
gerekse rn olarak toplad vergiler konusunda Kral, Spartallar ve mttefikleri,
Atinallarn bu vergileri toplamasna birlikte engel olacaklardr. Kral ya da Sparta
ve mttefikleri bu antlamay imzalayan taraflardan ikisinin de onay olmadan bar
yapamayacaklardr.

Kraln

topraklarnda

isyan

eden

olursa,

Sparta

ve

mttefiklerinin de dman ilan edilecektir. Sparta ve mttefiklerinin uyruklarndan

isyan eden olursa da ayn ekilde Kraln dman ilan edileceklerdir (Thuc. VIII.
18).
Bu antlamadan sonra, Khioslular on gemi hazrlayarak Anaiaya
(Kadkalesi/Kuadas) gelmiler, ancak dnte Atinal Diomedon komutasndaki on
alt gemiyle karlatklarnda Ephesos ve Teos kentlerine doru kamlard.
Atinallarn drt gemiyi ele geirmesine ramen, dierleri Teosa ulamay
baarmlardr. Atina gleri Samosa ekildiinde, geride kalan Khioslular
ellerindeki gemilerle Teosdan ayrlp Lebedos topraklarnda bulunan Airain
(Sack/Demircili Ky) birlikten ayrlmasn salamlardr.
Tissaphernes, Sparta birliklerinin Teosdan ayrlmasndan ksa bir sre sonra
burada kalan surlar da ykmtr. Tissaphernesin Teosdan ayrlmasndan sonra
Atinal Diomedon Teosa gelmi ve kent tarafndan kabul grmtr. Sonrasnda,
Airaiya kadar gelen Diomedon kente saldrm fakat baarl olamamtr (Osborne
2003, 95-100). Ayn dnemde demokratik bir ynetime geen Samosa Atina
tarafndan zerklik verilmitir. Samosa byle bir ayrcalk tannmasn nedeni,

83

aslnda birlikten ayrlan Yunan kentlerine karlk, sadk kalan kentlerin

dllendirilmesinden baka bir ey deildir.
Adalarda, ncelikle Khiosta balayan isyan hareketi Lesbosa da sram ve
baarl olmutu. Buradan Hellespontosa doru yola kan Sparta birlikleri
Klazomenai ve Kyme kentlerine doru ynelmilerdir. Kara ordusunun banda
Spartal Eralas, donanmann banda ise Diomedon bulunuyordu. Lade Adasndan
Miletos kentini kuatan Atina gemileri Panarmosa karma yapm ve burada
Miletosa yardma gelen Spartal Kalkhideosu ldrmlerdir (Thuc. VIII. 19-24).
Bundan olaydan sonra Atina, Argos ve mttefikleri ile hazrlad kr sekiz
gemi ve yaklak 3500 kiiden oluan bir donanmayla Samosa gelmi ve Miletosa
karma yapmtr. Sparta ve Tissaphernesin desteiyle bu saldrya kar duran
Miletoslular, Argos glerini yenmelerine ramen Atinann Sparta ve Pers gleri
karsndaki yenilgisine engel olamamlardr. Miletosu ele geiren Atina, kenti
evreleyecek bir sur yapma hazrlklarndayken, zerlerine Sparta ve Sicilya
glerinden oluan bir donanmann geldiini haber almtr. Dman donanmas
nce Eleos Adasna gelmi fakat Atinann Miletos nlerinde olduunu anlaynca
Iasos krfezine ynelerek Miletos topraklarndaki Teikhiussada kamp kurmutur
(Thuc. VIII. 24-26). Tehlikeyi sezen Atinallar ayn gece Miletos topraklarn terk
etmilerdir. Miletosa ulaan Atina donanmas ise Atinallarn burada olmadn
grnce, Lydia satrab Tissaphernesin kkrtmasyla Pers kralna dmanca tavrlar
sergileyen Amorgesin hkimiyetinde olan Iasosa doru ilerleyip kenti ele
geirmiler ve Amorgesi yakalayarak Tissaphernese teslim etmilerdir. Bu srada
Amorgesin ordusundaki paral askerler de Spartal Leon olu Pedaritos komutasnda
kara yoluyla Erytraiye gnderilmitir (Thuc. VIII. 27-28).
Ertesi k, Lydia satrab Tissaphernes Iasosun savunmas iin hazrlklar
yapp Miletosa gelmi ve buradaki Sparta donanmasna gnlk adam bana bir
Attika drahmisi olan cretlerini demitir. Bu srada Samosta bulunan Atina
glerine Atinadan Kharminos, Strombikhides ve Euktemon komutasnda yeni bir

84

yardm gelmitir. Bylece, glenen Atina donanmas Miletosu denizden ablukaya

alm ve Khiosa da kara birlii gndermitir (Thuc. VIII. 29-30).
Attika-Delos Deniz Birliine ye kentlerdeki isyanlardan haberdar olan
Atina, bu isyanlar bastrmak iin derhal almalara balamtr. Yukarda da szn
ettiimiz gibi Erythrai, Klazomenai, Teos, Lebedos ve Airain da iinde bulunduu
Bat Anadolu kentleri blgedeki Atina hegemonyasna kar ayaklanmaya
almlardr (Debord 1999, 206-207). Spartal komutan Khalkideos ve Sardeis
satrab Tissaphernes, Atinaya kars ynlendirilecek savata destek olmay kabul
ettiler. Bu dnemde Atina, Samostaki gcn salamlatrmaktayd. Lesbostaki
ayaklanma, adada demirli Khios gemilerine yaplan ani bir basknla sert bir ekilde
bastrld. Lesbosta dzen salandktan sonra Atinallar, zengin bir grup oligarkh
(aznlk ynetimi) tarafndan tahkim edilmi Polikhne yerleimini ele geirdiler ve
onlar adada yer alan merkezi Klazomenai kentine geri dnmeye zorladlar. syann
liderleri daha sonra Daphnous ad verilen baka bir yerleime kamlardr. Bu
baarsz isyandan sonra, Spartal Astyokhos yirmi gemi ile Klazomenai kylarna
gelmi ve Klazomenaililerden saflarn degitirip, Daphnousa tanarak oligarkhlar
desteklemelerini istemitir. Ald olumsuz yant karsnda Astyokhos adaya
saldrm, ancak sert bir rzgr nedeni ile aday ele geirememitir. Bylece Ionia
Satrap Tamos tarafndan da onaylanan Klazomenaiyi Sparta mttefiki yapma
planlar da baarszlkla sonulanm oldu (Thuc. VIII. 31; Debord 1999, 207).
. . 410 ylnn balarnda, Spartal Derkylidas Miletos kolonisi Abydosu
Atina birliinden ayrlmaya ikna etmek zere kara yoluyla Hellespontosa
gnderilmitir. Thukydides bu olay yle anlatmaktadr:
Derkylidas kara yoluyla Miletostan Hellespontostaki Abydosa geldi.
ehir bu Spartalyla birlikte Pharnabazosun lehine ayakland, iki gn sonra
Lampsakos da isyan etti. Khiosta bu haberi alan Strombikhides seksen Atina
gemisiyle hemen yetiti ve surlar olmayan Lampsakos alnd. Strombikhides daha
sonra Abydosa geti ama ne ehri almay ne de kendi safna ekmeyi baaramad.
Bu yzden kar kydaki Khersonesos ehri Sestosa geti. Oraya tm
85

Hellespontosu korumas iin bir kale yaptrp bir garnizon yerletirdi (Thuc. VIII.
62)
Bu srada Tissaphernes de Hellespontosa gelmi, Alkibiades onu hediyelerle
karlamaya gelmise de Tissaphernes kraldan Atinallarla savamak zere emir
aldn syleyip Alkibiadesi esir alarak Sardeise gndermitir (Xen. Hell. I. 1, I.
19; Plut. Alc. 27). Fakat ksa bir sre sonra Alkibiades Kariada yakalanan
Mantitheos ile birlikte Klazomenai (Urla) kentine kamay baarmtr.
Sestosta kalan yirmi Atina gemisi, Spartal komutan Mindarosun atm
gemi ile saldracan renince Kardiaya snmtr. Klazomeaide bulunan ve
durumu renen Alkibiades de Kardiaya gelmi fakat Sparta donanmasnn
Kyzikosa gittiini renince, kara yoluyla Sestosa doru yola karak gemilerin de
buraya gelmesini emretmitir. Toplam seksen alt gemiden oluan Atina donanmas
Parionda toplandktan sonra Prokonnesos a ulam, Mindaros ve Pharnabazosun
piyadeleri

ile

birlikte

Kyzikosta

olduunu

renmitir.

Ksenophonun

anlatmlarndan Kyzikosun bu srada Perslerin elinde olduu anlalmaktadr (Xen.

Hell. I. 1; Diod. Sic. XIII. 49). Daha sonra Kyzikosa hareket eden Atina donanmas,
Kyzikos aklarnda atm gemiden oluan Sparta donanmasyla karlam ve
Spartallar yenmeyi baarmtr. Dalan dman gemilerini toplayp Prokonnesosa
gtren Atinallar yeniden Kyzikosa hareket etmitir. Spartallar ve Pharnabazosun
katn gren Kyzikoslular ise bu kez direnmeden Atinallara kaplarn
amlardr. Kyzikostan ykl bir vergi alan Alkibiades nce Perintosa sonra da
Selymbriaya geer. Kentin kaplarn Atinallara amayan Perintos para yardmnda
bulunmutur. Daha sonra Atinallar Kalkhedon topraklarndaki Khrysopolise gelip
ehri tahkim etmiler ve burada bir gmrk kurarak Karadenizden gelen gemilerden
yzde on vergi almaya balamlardr. Bu sistemi korumak zere Theramenes ve
Eumakhos komutasnda otuz gemiyi burada brakarak tekrar Hellespontosa
dnmlerdir (Xen. Hell. I. 1).
Bu srada Spartann durumu ktlemeye balamtr. Atina karsnda zayf
den Sparta bunun yan sra prestij de kaybetmitir. Spartal mttefiklerinin zor
86

durumda kaldn farkeden Pharnabazos, onlar teselli ve yeniden savamaya motive

etmek iin giyecek ile birlikte iki aylk da maa vererek bu gemicileri silahlandrp
kendi sahillerine nbeti olarak yerletirmitir. Ayrca, mttefiki olan kentlerin
komutanlarn

ararak

kaybedilen

gemilerin

yerine

Antandrosta29

gemi

yapmalarn istemi ve gemi yapmnda kullanlacak keresteleri da Dandan (Kaz

Da) getirmeleri iin para vermitir. Bu gemiler yaplrken, Spartann mttefikleri
olan Sicilyallar tarafndan kentin de yardmyla Antandrosun surlar onarlmtr.
Kente verilen bu destek bir yardmm gibi grnse de aslnda Pharnabazosun
donanmasnn Kalkhedonu kurtarmak iin Antandrostan ayrlmasndan sonra kentin
tekrar Atinann eline gemesini istememesi yznden yaplm olmaldr. Bu srada
Sicilyadan yeni gnderilen komutanlar Miletos kentine gelerek donanmann bana
gemilerdir (Xen. Hell. I. 1).
Sparta, Atinann Peiraesos Limanna (Pire) yaplan tahl sevkiyatn
durdurmak ve Atinallar zor durumda brakabilmek amacyla Klearkhos
komutasndaki on be gemiden oluan bir donanmay Kalkhedon ve Byzantion
zerine gndermi, fakat Atina donanmay Hellespontosta engellenmitir (Xen.
Hell. I. 1).
. . 409 ylnda, Atinal komutan Thrasyllos Samosa gelip buradan
Kuadas yaknlarndaki antik bir yerleme olan Pygelaya saldrarak kenti tahrip
etmitir. Thrasyllos sonrasnda Notiona geip buradan da Kolophon zerine
yrmtr. Kolophonlularn hemen teslim olmas zerine, bir gn sonra Lydiaya
geip kle ve para toplayarak buray yamalamtr. Thrasyllosun Ephesosa gitmek
zere ordusunu deniz kenarna indirdiini renen Tissaphernes, byk bir ordu
toplayarak Ephesosa yardma gitmitir. Hoplitleri Koressos (Ephesos/Blbl Da)
yaknlarna brakan Thrasyllos, donanmayla kentin dier yanna karak saldrya
gemitir. Ephesoslular ise Tissaphernesin de yardmyla yirmi gemiyle kar
hcuma

gemilerdir.

Koressosdaki

Atina

donanmasn

bozguna

uratan

Ephesoslular buraya bir zafer ant dikmilerdir. Bu yenilgi zerine Atina donanmas
29

Thukydides, Antandrosun bulunduu corafi konum nedeniyle nemli bir gemi yapm merkezi
(tersane) olduundan bahsetmektedir (Thuc. IV. 52). Ayrca bkz. Xen. Hell. I. 3, II. 1.

87

Lampsakosa gemi ve Alkibiades komutasnda toplanan tm Atina ordusu

Abydosa sefer yapmtr. Blgeye atllaryla yardma gelen Pharnabazos ise
yenilerek kamak zorunda kalmtr. Btn k Lampsakosta geiren Alkibiades ve
ordusu zaman zaman Pharnabazosun topraklarna saldrarak ok sayda ganimet elde
etmitir (Xen. Hell. I. 2).
. . 408 ylnda tm Atina donanmas Prokonnesosa gitmi, buradan
Kalkhedon ve Byzantiona ynelip Bithynia topraklarna girerek Kalkhedona ait
mallar Bithyniallardan alarak geri dnmlerdir. Ksa bir sre sonra, Alkibiadesin
tm ordusuyla Kalkhedonu kuatmas zerine, kentte bulunan Sparlal Hippokrates
birliklerini

toplayarak

savaa

hazrlanmaya

balamtr.

Pharnabazos

da

Hippokratesi desteklemek iin savata hazr bulunmutur. Yaplan savata

Hippokratesin ldrlmesi zerine, Pharnabazos Kalkhedon Herakleionuna
ekilmitir. Bundan sonra Pharnabazos ve Atinallar arasnda bir antlama
yaplmtr. Bu antlamaya gre, Pharnabazos Atinaya yirmi talent verecek,
Kalkhedonlular ise Atinaya vergilerini deyeceklerdi. Ayrca, Pharnabazos Atina
elilerini Pers kralnn yanna gtrecek ve bunun karlnda Atina elileri
dnnceye kadar Kalkhedona saldrmayacakt. Pharnabazos, Atina elileriyle
birlikte yola ktnda Bat Anadoluya karanos olarak atanan Gen Kyros ile
karlamtr. Gen Kyros, Pharnabazosun Atina elilerinin hem Pers kralna
gtrlmesini hem de elilerin geri dnmesini engellemitir. Dolaysyla kralla
grmeye gnderilen Atina elileri birka yl sonra Ariobarzanes tarafndan
Khiosta serbest braklmlardr (Xen. Hell. I. 3).
Pers-Yunan savalaryla nemli bir zarar gren Bat Anadolu kentleri
Peloponnesos savalarnn sonucunda da bir kez daha bamsz ve kendi kendini
yneten kent devleti olma idealinin bir hayal olduunun farkna varmlardr.
Peloponnesos Savalar srasnda Spartann Egede nc bir g olarak varln
ortaya koymasndan sonra, Bat Anadolu kent devletleri bu sper g arasnda
skp kalmtr. Aka anlalaca gibi Spartann olaylara mdahil olmas,
Egedeki snrlar konusunda karkla yol amtr (Debord 1999, 203-215).
Spartallarn desteini arkasna alarak Attika-Delos Deniz Birliinden ilk ayrlan
88

kent Khios olmutur. Khiosu Erythrai, Lesbos ve Euboia takip etmitir (Westlake
1979, 12-17).
. . 405 ylnda Spartal komutan Lysandros Perslerin de yardmyla
Aigospotamoi Savan kazanr ve Hellespontosun kontroln ele geirir. Bundan
sonra da Egede Atinann nemli bir ss olan Samos dnda kontrol salama
araylarna balar. Ancak bu gelime . . 404 ylnda Atina tarafndan baarszla
uratlmtr.

B. Gen Kyrosun Bat Anadoluya Gelii ve syan (Kunaksa Sava . . 401)

. . 407 ylnda Bat Anadolu zerine karanos (bakomutan) olarak
gnderilen Gen Kyros Sparda satraplna gelerek Sardeise yerlemitir (Xen. Hell.
I. 4; Xen. Anab. I. 1; Balcer 1993, 85-86; Sekunda 1988, 69-79). Bu srada Bat
Anadolu satraplk merkezlerinden Daskyleionda II. Pharnabazos, Sardeiste ise
Tissaphernes satrap olarak grev yapmaktaydlar. Bat Anadoludaki Pers satraplar
Tissaphernes ve Pharnabazosun politikalar sayesinde olduka uzun bir sre devam
eden Peloponnesos Savalar da Bat Anadolu kylarnda iddetli bir ekilde devam
etmekteydi. Satraplarn uyguladklar bu politikalar sonucunda dnemin sper gleri
olan Atina ve Sparta birbirlerine nemli bir stnlk salayamadan srekli
savayorlard ve bu durum Perslerin iine geliyordu.
II. Dareiosun (Okhos) olu olan Kyros (Gen Kyros) daha babas lmeden
nce kardei II. Artakserkses (Mnemon) ile taht konusunda ekimeye balamt. Bu
srada, Bat Anadolu satraplar Tissaphernes ile II. Pharnabazos arasnda da nemli
bir rekabet yaanyordu. Bu taht kavgasnn bymemesi ve Tissaphernes ile
Pharnabazos arasndaki rekabetin sona erdirilmesi iin Gen Kyros Anadoluya
karanos olarak atanmt. Fakat bu durum zellikle Sardeis satrab Tissaphernes
tarafndan hi de ho karlanmamtr. Bu ekimede II. Artakserksesi destekleyen
Tissaphernes, Gen Kyrosun Bat Anadoluda kendisinden daha yksek bir konuma
getirilmesine ciddi bir reaksiyon gstermitir.
89

. . 404 ylnda, babas II. Dareiosun rahatszl zerine Babile gitmek

isteyen Gen Kyros, kendisinin yokluunda bir kargaa ortamnn yaanmamas iin
uzun zamandr Perslerin yannda savaan Sparta ordusunun komutan Lysandrosu
Sardeise arp, yokluunda tm grev ve yetkilerini ona devrettiini, hatta
toplanmas gereken vergilerin de onun tarafndan toplanacan bildirmitir.
Kyrosun yetkilerini daha nce satraplk yapm asil bir Pers olan Tissaphernesin
yerine bir Spartalya devretmi olmas dndrcdr. Anlalan o ki Anadoluya
gelirken Kyrosun kafasnda tahta geme dncesi vard ve bu yzden II.
Artakserksesi destekleyen Tissaphernese gvenmiyordu.
Sonrasnda Kyrosun Lysandrosa verdii bu g ve yetkiler, uzun zamandr
satraplar tarafndan korunan Atina-Sparta arasndaki dengenin Sparta lehine
bozulmasna yol amtr. Bylece, ksa bir sre sonra halen devam etmekte olan
Peloponnesos sava da Spartann Atinaya kar stnlyle sona ermitir.
Babasnn yerine tahta geen II. Artakserksesin ta giyme treni esnasnda
Tissaphernes, Gen Kyrosun kendisine suikast hazrladn ihbar etmi ve bunun
zerine kral Kyrosu nce tutuklatm, ancak annesinin srarlarna dayanamayarak
daha sonra serbest brakmtr. Serbest kaldktan sonra Bat Anadoluya geri dnen
Kyros kendisine bal bulunan kentlere daha yumuak ve dosta bir politika izlemeye
balamtr. Bylece, taht ele geirmek iin kardei II. Artakserksesin zerine
dzenleyecei seferde bu kentlerden destek alacakt. Kyros bir yandan grevini yapp
ald vergileri krala gndermeye devam ederken bir yandan da dzenleyecei sefer
iin byk bir ordu toplamaya balamt. Yukarda da deindiimiz gibi,
Peloponnesos Savalar srasnda Kyrosun verdii byk destekle Atinaya kar
nemli bir stnlk salayan Spartallar da bu hazrlklar da Kyrosa destek olmu ve
asker toplamasna yardm etmilerdir.
Bu srada yaklak yirmi yedi yl sren Peloponnesos savalar nedeniyle Bat
Anadolu kylarnda nemli miktarda paral asker bulunmaktayd. Savan uzun yllar
srmesi byle bir meslek grubunun olumasna yardmc olmutur. Pers igalinin
90

bandan beri zgrlk hayaliyle Atinann yannda yer alan Bat Anadolu kent
devletleri hem inanlarn yitirmiler hem de yllar sren savalar ve deiken
politikalar yznden ekonomik adan zayf dmlerdi. Bu durum da onlarn paral
asker olarak hayatlarna devam etmelerine neden olmu olmaldr. Kyros toplad
birliklerin bazlarna niyetini aka sylemiyor, Tissaphernese kar bir sefer
dzenlemek iin bir ordu topladn dnmelerini istiyordu. Hatta inandrc
olabilmek iin Tissaphernesin elinde olan Miletos kentini de kuatma altna almt.
Bu kuatmaya Sardeisdeki Pers ve Yunanlarn yan sra bir ksm paral asker de
katlmt (Xen. An. I. 1).
Kyrosun komutasndaki birlikler ve donanma ile birlikte gl bir ordu
oluturulmutu. Yeterince byk bir ordu topladna inanan Kyros, . . 401 ylnda
Sardeisten hareket etmitir. Bunu renen Tissaphernesin Pers kraln haberdar
etmesi zerine, II. Artakserkses sava hazrlklarna hemen balamtr (Xen. Hell.
III. 1; Briant 1996, 649 vd.) .
Phrygia ve Kappadokia blgesinden katlmlarla daha da glenen Gen
Kyrosun ordusu yaklak yz bin kiilik byk bir ordu haline gelmiti (Xen. An. I.
7; Diod. Sic. XIV. 19-21). . . 401 ylnda, Babilin 70 km. kadar kuzeyindeki
Kunaksada yaplan savata Gen Kyrosun ordusu sava kazanm, ancak Kyrosun
lm zerine bolukta kalan ordunun bir ksm uzun mcadeleler sonucunda Bat
Anadoluya dnmeyi baarmtr. Anabasis adl eserinde, II. Artakserksese kar
ayaklanan Bat Anadolu bakomutan (karanos) Gen Kyrosun toplad ordu ile
Kunaksada yenilmesi ve lmesinin ardndan, bu ordunun geri dn yolculuuna
liderlik eden Ksenophon olaylar kronolojik bir ekilde aktarmtr.
C. Spartann Anadolu zerine Seferleri (. . 400-392/391)
Kardeiyle girdii mcadeleyi kazanan II. Artakserkses, bu mcadelede
kendisine ok yarar dokunan Sardeis satrab Tissaphernesi Gen Kyrosun yerine
tekrar satrap olarak atamtr (Xen. Hell. III. 1). Tissaphernes greve gelir gelmez
Ionia kentlerinden kendisine ballklarn sunmalarn istemitir. Pers taht iin
91

yaplan bu mcadele srasnda Gen Kyrosu desteklemi olan Ioniallar Pers kralnn
kendilerini cezalandrmasndan korkup artk Yunan dnyasnn lideri konumunda
olan Spartadan yardm istemilerdir. Spartallar ise . . 399 ylnda Thibron
komutasndaki bir orduyu blgeye gndererek bu istee cevap vermilerdir. Thibron
Bat Anadolu kylarna geldiinde buradaki kentlerden de takviye birlikler almtr.
nce savunmada kalmay tercih eden Thibron, Kyrosun ordusundan geri dnenlerin
de kendisine katlmasyla (Xen. An. VII. 8) Pergamon, Teuthrania ve Halisarnay ele
geirmitir. Bu srada Gambreionu elinde tutan Gorgion ve Myrina ile Gryneion
kentlerine hkim olan Gongylos da Thibronun ordusuna katlmtr. Larisa kentini
kuatmasna ramen ele geiremeyen Thibron buradan Kariaya gnderilmitir.
Thibron Ephesosta iken onun yerine Derkylidas grevi devralm ve Tissaphernes
ile anlaarak Pharnabazosun topraklarna doru hareket etmitir30. Hamaksitos,
Kolonai ve Larisay teslim alan Derkylidas dier Aiolis kentlerine haberciler
gndererek Pharnabazosa kar ayaklanmalarn ve Spartann mttefiki olmalarn
istemitir. Neandria, Ilion ve Kokylis kentleri Sparta tarafna geerken, Kebren
Pharnabazosa sadk kalacan aklasa da sonunda teslim olmak zorunda kalmtr.
Derkylidas daha sonra Skepsis ve Gergis zerine yrmtr. Skepsisi elinde
bulunduran

Meidias

Pharnabazosun

fkesinden

korkmasna

ramen

kenti

Derkylidasa teslim etmitir. Meidias ile birlikte Gergise geen Derkylidas bir
direnmeyle karlamadan buray da almtr (Xen. Hell. III. 1).
K Bithyniada geiren Derkylidas ertesi yl Khersonesosa gemi ve
buradaki Trakya kabilelerinin aknlarndan rahatsz olan kentlerin korunmas iin
yarmadaya bir sur yaptrdktan sonra tekrar Anadoluya dnmtr. Khiosun
Aterneusu kullanarak Ioniallar iin tehlike oluturduunu gren Derkylidas, uzun
sren bir kuatmadan kenti ele geirmeyi baarm ve buradan Ephesosa gemitir.
ok uzun srmeyen bir sknetten sonra, Karia kentlerinin zgrlklerini elinde
tuttuu iddasyla Tissaphernesi Spartaya ikyet etmesi zerine, Sparta ynetimi
Derkylidasn Kariaya gemesine karar vermitir. Daha nce de belirttiimiz gibi,
30

Sardeis satrab Tissaphernes ile Daskyleion satrab Pharnabazos arasnda uzun zamandan beri srp
giden rekabet, II. Artakserksesin Gen Kyrosun yerine Tissaphernesi karanos olarak atamasyla
doruk noktasna km olmaldr.

92

bu srada II. Artakserkses Tissaphernesi Anadoluya karanos (bakomutan) olarak

atam ve dolaysyla Pharnabazos da onun emrine girmiti. Anadoludaki tm
Yunan glerini blgeden uzaklatrmak isteyen Tissaphernes, Karia Blgesine
nemli bir g yerletirdikten Ioniaya gemitir. Bunun zerine, Ionia Blgesinin
savunmasz kaldn dnen Derkylidas da hemen Ioniaya doru hareket etmitir.
Pers ordusunda her iki Bat Anadolu satrabnn glerinin yan sra Yunan paral
askerler de bulunmaktayd. Derkylidasn ordusu ile Pers ordusu Magnesiada
(Magnesia ad Maeandrum) karlamtr. Sparta ordusundaki Piriene, Akhilleion,
adalar ve Ioniadan gelen askerlerin bir ksm grkemli Pers ordusunu grnce
korkup kamlardr. ki ordu liderinin anlamak iin grmek istemesi zerine,
Pers ordusu Trallese, Sparta ordusu ise Leukophryse ekilmitir. Derkylidas
Tissaphernesten kentlerin ynetimine karmamasn, Tissaphernes ise Derkylidasn
tm kentlerdeki birliklerini alarak Spartaya dnmesini istiyordu (Xen. Hell. III. 2).
. . 396 ylnda, Pers kral ve Tissaphernesin bir donanma hazrladn renen
Sparta, Agesilaos komutasndaki Anadoluya gndermitir. Bat Anadolu kentleri de
bu orduya yardm etmek iin hazrlklara balamtr. Sparta donanmasn Ephesosa
doru yola ktn renen Tissaphernes anlama yapmann yollarn aramaya
balamtr. Agesilaosun Lysandrosla ilikisinin bozulmas zerine Lysandros
Hellespontosa gnderilmitir. Hellespontosa giden Lysandros, burada Pharnabazos
ile aras bozuk toprak sahibi bir Pers olan Spithridatesi ikna ederek gleriyle
birlikte Ephesosta bulunan Agesilaosun yanna getirmitir (Bu konudaki tartmalar
iin bkz. Sekunda 1991). Tissaphernes, Agesilaosun hemen geri dnmesini isteyince
anlama zemini de ortadan kalkmtr. Bunun zerine, Perslerin karsnda daha
kk bir orduya sahip olan Agesilaos sava hazrlklarna balamtr. Bir yandan
Ionia, Aiolis ve Hellespontosdaki kentlere ordusuna katlmalar iin haber
gnderirken dier yandan Karia zerinde geecei kentlere de pazar kurmalarn
emretmitir. Tissaphernesi yanltmak isteyen Agesilaos, Daskyleiona doru doru
ynelmi, ancak kente yaklatklar srada Rhathines ve Bagaios komutasndaki
svarilere kar sonu alamayp denize doru ilerlemitir. Daha gl bir orduya
ihtiyac olduunun farkna varan Agesilaos, evredeki Yunan kentlerinden yardm
istemi ve ordusunu Ephesosta toplayarak sava hazrlklar yaptrmtr. Bu srada
Tissaphernes de Kariadaki ordusunu yeniden toparlyordu. Yeterince hazr olduuna
93

inanan Agesilaos, Sardeis arazisine girdi ve burada gn ilerledikten sonra

Paktalosu getiinde Pers svarilerine rastlad. Tissaphernesin . . 395 ylnda
yaplan bu sava srasnda Sardeiste bulunmas, Pers svarilerinin yenilgisinden
sorumlu tutulmasna neden olmu, bu yzden vatan hainlii ile sulanmasna ve Pers
kral tarafndan ldrlmesiyle sonulanmtr (Diod. Sic. XIV. 80). Tissaphernesin
Pharnabazos ile olan mcadelesi ve daha nce Sparta ile yapt i birlii bu sonu
hazrlayan en nemli nedenler olmaldr. Tissaphernesin yerine atanan Tithraustes
de Bat Anadolu kentlerinin Pers kralna vergi demeye devam etmek kouluyla
zerk olmalarn kabul ederek Agesilaosla anlama zemini aramaya devam
etmitir31. Agesilaos Spartaya bu istei ilettiinde, Sparta donanmasnn da kendi
komutasna devredildiini renmitir. Bunun zerine, adalar ve kydaki kentlerden
kendisine gemi yapmalarn istemi ve donanmasna yz yirmi gemi ilave ederek
Daskyleion zerine yrmtr (Xen. Hell. III. 4).
Sardeis satrab Tissaphernes ile Daskyleion satrab Pharnabazosun
Alkibiadesin kendilerine tavsiye ettii gibi, ayn anda hem Sparta hem de Atinay
destekleyip, birbirlerine kesin bir stnlk salamalarna izin vermeden uzunca bir
sre gttkleri denge politikas, bu iki byk gcn birbirlerini tketmesine neden
olmutur. Daha nce de deindiimiz gibi, Peloponnesos Savalar boyunca ileyen
bu politika, Gen Kyrosun kendi karlar uruna (Babile giderken, yokluunda bir
kargaa kmasn nlemek iin tm yetkilerini Lysandrosa brakmasyla) dengeyi
Sparta lehine bozmasna kadar da devam etmitir. Bat Anadolu kentleri iin ise bu
politika son derece ykc olmu olmaldr. Szmona, Perslere kar bu kentlerin
hamiliine soyunan Atinadan sonra, Spartann da benzeri bir misyonla tarih
sahnesine kmas bu kentler iin smrnn doruk noktas olmutur.
Dengenin kendi lehine bozulmasyla glenen Sparta, karsndaki en nemli
g olan Atinay bertaraf ettikten sonra Persler iin de nemli bir tehlike olmaya
balamt. Tissaphernesin yerine geen Tithraustes ise, Agesilaosun donanma ve
orduyu takviye etme abasndan dolay niyetinin buradan ayrlmamak olduunu
31

Tithraustesin bu tavr, Perslerin Bat Anadoluyu corafi olarak elde tutmaktan daha ok ekonomik
adan elde tutmay istediini ortaya koymaktadr.

94

anlam ve bu durumdan kurtulma yolunun Atina ile Spartann birbirlerine dmesi

olduuna karar vermitir. ok gemeden Atina ve Sparta kar karya gelmi,
Atinann destekledii Thebainin Spartaya kar stnlk salamas zerine Sparta
nemli bir prestij kaybna uramtr (Xen. Hell. III. 5).
Blgedeki egemenliini yeniden salamaya alan Sparta, Spithridatesin de
destekledii Agesilaos komutasndaki bir orduyla Pharnabazosun topraklarna
girmi ve Paphlagoniaya doru harekete gemitir (Xen. Hell. IV. 1). . . 395
ylnda, byk bir orduyla Bat Anadoluya geen Sparta komutan Agesilaos Sardeis
satrab Tissaphernesi yenilgiye uratmtr.
Bunun karlnda, Spartal Agesilaosa kar taktik gelitiren Persler, Atinal
Konon liderliinde bir donanmayla . . 394 ylnda Knidos yaknlarnda yaplan bir
savata Spartay bozguna uratmlardr. Konon ve Pharnabazos komutasndaki
donanma, bu zaferden sonra adalar ve kydaki kentlere urayarak blgedeki Spartal
komutanlar kovmutur. Konona krk gemi brakan Pharnabazos Sestosta bulumak
zere szleip Ephesosa kmtr. Bu srada, Agesilaosun Anadoluya gnderdii
Derkylidas da Abydostan toplad orduyla Sestosa gemitir. Derkylidas burada
savunma hazrlklar yaparken bir yandan da blge kentlerine Aiolis Blgesinde
Perslere ramen bamsz kalabilmi olan Temnos ve Aigai kentlerini rnek
gsteriyordu (Xen. Hell. IV. 8).
Pharnabazosun teslim olmalar isteine uymayan Abydos ve Sestos kentleri
Spartann yannda kalmay tercih edince yamalanmlardr. Ayn tarihlerde, Atinal
Konon Pharnabazosu Atina yardm konusunda ikna etmi ve ondan ald paralarla
Atina surlarn tamir etmeye balamtr. Bu durumu renen Spartallar Sardeiste
bulunan satrap Tiribazosun yanna Antalkidas gndererek Konona verilen
yardmlarn kesilmesi ve Sparta ile bar yaplmas iin taleplerini iletmilerdir.
Bunun karlnda Atinallar da Kononla birlikte eliler gndermilerdir.
Antalkidasn nerdii bar koullar Pers kralnn da karlarna uygun dyordu.
Aslnda Sparta Bat Anadolu kentleri iin Perslerle savamak istemiyordu. Adalarla
birlikte dier kentlerin zgr olmas Sparta iin yeterliydi. Sonu olarak,
95

Anadoludaki kentlerin bamsz olmas halinde Yunanistandaki kentlerin de

bamsz olmak isteyecekleri dnlerek bar yaplmadan eliler dalmlardr. Bu
kez de Pers kralnn Sardeis satraplna atad yeni komutan Strouthesin Atina ile
yakn ilikide olmasndan rahatsz olan Sparta, Thibron komutasndaki bir orduyu
Anadoluya gndermitir. Ephesosa gelen Thibron, buradan Priene, Leukophrys ve
Akhilleionu s olarak kullanp blgeyi yamalamaya balamtr. Fakat Strouthes,
dzenledii bir basknla Thibron ile birlikte ok sayda Spartaly da ldrmtr.
Bunun zerine Sparta, . . 391 ylnda Diphridas komutasnda bir orduyu Rhodos
zerinden yeniden Bat Anadoluya gndermitir. Bunun karlnda, Spartann
yeniden denizlere egemen olmasn istemeyen Atina, Thrasyboulos komutasnda krk
gemiden oluan bir donanmay Anadoluya gndermitir. Thrasyboulos, nce
Hellespontos boazna ynelmi, buradan Trakyaya geip burada Atinaya
yandalar kazandrdktan sonra Byzantiona varmtr. Kalkhedonlularn da sevgisini
kazanan Thrasyboulos Rhodosa giderken Aspendosa uram ve burada
ldrlmtr (Xen. Hell. IV. 8). Sparta, Perslerin de yardmyla Atinann Bat
Anadoludaki tm ky kentleriyle iyi ilikiler iinde olmasndan rahatszlk
duyuyordu. Bu yzden Anaksibiosu Troas blgesine gndermi ve Abydostan
yardm alan Anaksibios evreye saldrmaya balamt. Bunun zerine, Atina
Iphikridatesi Anadoluya gndererek, Antandrosa gitmek zere yola kan
Anaksibiosu Abydos topraklarndaki bir pusuda ldrtmeyi baarmtr (Xen. Hell.
IV. 8).
Komutan Strouthes, Atinal Kononun Pers kralna kar isyan eden Kbrsl
Evagorasn yanna kamasna izin vermitir. Bu srada aka isyan eden Evagoras
kendi adna sikke bastrmaya balamtr. Autophradates ve donanma komutan
olarak

da

Hekatomnos

Kbrstaki

ayaklanmay

bastrmak

zere

grevlendirilmilerdir. Atinann yardmyla gerekleen Msr ve Kbrstaki

ayaklanmalar, Pers kral II. Artakserksese blgenin ynetimi ile ilgili ne gibi
deiiklikler yaplmas gerektiini gstermi olmaldr. lk admda Pharnabazos Pers
kralnn kz kardei ile evlendirilerek dllendirilmitir. Sonrasnda, Pharnabazosun
yerine Ariobarzanes Daskyleion satrab olmu, Autophradates ve Struthasn yerine
ise Tiribazos gemitir (Xen. Hell. V. 1; Petit 1988, 309).
96

Tiribazos ile birlikte Sparta biraz daha destek bulmu ve Antalkidas amiral
olarak atamtr. Perslerle Sparta arasnda gelien yaknlama nedeniyle zor durumda
kalan Atina, Spartal Antalkidasn giriimleriyle bar yapmak zorunda kalmtr.
. . 387-86 yllarnda yaplan Antalkidas Bar veya Byk Kral Bar olarak
adlandrlan bu antlamayla, uzun yllar savaarak ya da savaa alet olarak ypranan
Bat Anadolu kentleri yeniden Pers hkimiyetine giriyor nefes almak iin biraz frsat
bulmu oluyorlard. Sicilyal Diodoros Kallias Bar ile bamszlklarna kavuan
Anadoludaki Yunanlarn Antalkidas Bar ile yeniden Pers hkimiyetine
girmesindeki tezata dikkat ekmektedir (Diod. Sic. XII. 26).
. . 380 yllarnn sonuna doru Kbrsta yaplan savata Pers donanmas
nemli bir zafer kazanrken, Evagoras Salamisteki savunmasn srdrmtr. Bu
savaa katlan Orontesin Tiribazosu II. Artakserkese ikayet etmesi zerine, kral
Tiribazosun tutuklanmasna ve Susaya gnderilmesine karar vermitir. . . 380
ylnda, Orontes Kbrs Kral Evagoras ile bir antlama yapp ayaklanmay sona
erdirmitir. Bu antlamaya gre, Evagoras Pers kralna vergi deyecek, ancak kraln
klesi olmayacakt. Bu antlamay yaptktan ksa bir sre sonra Evagoras lm ve
dolaysyla da ayaklanma sona ermitir (Weiskopf 1989, 18-20). Evagorasn ortadan
kalkmasyla, Pharnabazos Msrdaki isyan bastrmak zere Atinal Iphkridatesi
kullanmtr.
Bu srada . . 378 ylnda, Atinada ikinci deniz birlii kurulmutur.
Yunanlar arasnda yaklak yz yl nce kurulan ilk birlik (Attika-Delos Deniz
Birlii) Perslere kar kurulurken, bu ikinci birlik aslnda blgede ipleri eline alan
Spartaya kar kurulmutu. Birlie ye kentler Pers kralna kar olmayan kentler
arasndan seiliyordu. nk Atina, Spartaya kar verdii mcadele srasnda
Perslerle de kar karya gelmek istemiyordu. lk deniz birliindeki deneyimlerini
gz nnde bulunduran Atina, eski gl konumuna yeniden gelebilmek iin daha
yumuak ve daha demokratik bir tavr taknmak zorunda kalm olmaldr (Olmstead
1948, 404-405). Bu birlie katlan kentlerin says . . 375 ve . . 373 yllarnda
Khabrias ve Timotheosun Bat Anadolu kylarna yapt seferler yznden daha da
97

artmtr (Diod. Sic. XV. 36-47). Spartann Leuktradaki ar yenilgisi, birliin

etkisinin artmasna neden olurken, Thebainin saldrganl da birliin ypranmasna
neden olmutur. . . 357 ylnda birliin Ege Denizindeki etkisi azalmaya
balaynca Khios, Byzantion ve Rhodos eitli bahanelerle birlikten ayrlmlardr.
Karial Maussollosun kendilerine kar entrika evirdiini iddia eden kentler nemli
bir g oluturmular ve ayaklanmay bastrmak zere Anadoluya gelen Kharese
kar verdikleri mcadeleden galip olarak ayrlmlardr (Cawkwell 1981, 52-55).
. . 338 ylna kadar devam eden ikinci deniz birlii, ilkindeki kadar etkili
olmamasna ramen Ege Denizindeki varl hissettirmitir. Demades Bar ile
Makedonya Kral II. Philippos tarafndan bu birlik resmen sona erdirilmitir (Diod.
Sic. VIII. 56).

98

VI.

PERS

MPARATORLUUNUN

SREC

VE

BYK

SKENDERN BATI ANADOLUYU ELE GERMES

A. Satrap syanlar (. . 366-360)
Sicilyal Diodoros, II. Artakserksesin (Mnemon) krall srasnda . .
362/61 yl civarnda, Pers mparatorluunun bat kesiminde bir kargaa ve isyan
ortamnn olutuunu aktarmaktadr. Diodoros dnda dier antik yazarlar
Anadoludaki satraplarn ayaklanmasndan bahsetmez. Ksenophon Hellenika ve
Agesilaos adl iki nemli eserinde de ayaklanma ile ilgili bilgi vermemitir. Bat
Anadolu kylarndaki kentler Perslere kar ayaklanmlar ve Bat Anadoludaki Pers
yneticilerinin bir ksm da Pers kralna kar birlemilerdi32. Bu isyanclara
gneyde isyan eden ve sava hazrlklarna girien Msr kral Takhos da kendi
snrlarndan olduka uzakta olan bu ayaklanmaya destek vermekteydi (Diod. Sic.
XV. 90-92).
Persler asndan bakldnda, Msrdaki mcadeleler devam ederken
aslnda Bat Anadoludaki durum da pek parlak grnmyordu. . . 378 ylnda
Artakserksesin ordu komutanlna getirilen Datames, Paphlagoniay elinde
bulunduran Otysin (Xen. Hell. IV.1; Xen. Ages. III. 4) isyann bastrmak blgedeki
dzeni salamak zere . . 378 ylnda Kappadokiaya satrap olarak atanmtr.
Ksa srede yldz parlayan Datames Anadoludaki en gl Pers yneticilerinden
biri olmutur. Bir sre sonra Pers kral ile anlamazla den Datames, bamsz
davranlar sergilemeye balam33 ve Daskyleion satrab Ariobarzanesin de
desteiyle isyan etmitir (Weiskopf 1989, 32-38). Karial Maussollosun

32

Pers krali soyundan gelen bir yneticinin nasl olup da kendi bal olduu imparatorlua kar
ayakland veya ayaklanmaya destek verdii artcdr. Weiskopf, bunun nedenini politik ve sosyal
statlerini gurur meselesi yapan Akhaimenid memurlarn, bu statlerdeki en ufak bir dme veya
ikinci plana itilme, stlerine herhangi bir atamada verdikleri tepkiye balar. Bu korkuyla kark
tepkinin sonucu birbirleriyle rekabete girdiklerini ve hatta bu rekabetin ak bir savaa dntn
belirtir.
33
. . 373 yl baharnda kendi kendini bamsz bir ynetici olarak gstermeye balayan Datames
kendi adna, Ahura Mazdann kanatl tasvirini gsteren Pers stili sikkeler bastrmtr (Dandamaev
1989, 301).

99

ayaklanmaya aka katlp katlmad belli olmamasna ramen bu kargaa

dneminden en iyi yararlanan Hekatomnid hanedandr34.
Tm bunlara ramen, II. Artakserksese sadk kalan Sparda (Sardeis) satrab
Autophradates gelien isyanlar bastrmak iin nemli bir mcadele vermitir.
Datamesin zerine Kappadokiaya yryen Autophradates baarl olamaynca,
Atina ve Spartadan yardm alan Aribarzanes ile Datames daha byk bir ordu
toplamlardr. Bu orduda Sparta kral Agesilaosun yan sra ok sayda paral asker
de bulunmaktayd. II. Artakserkses, bu ayaklanma dneminde tek bana sava veren
Autophradatese destek vermesi iin Orontesi35 Mysia blgesine gndermitir.
Ancak Orontes bir sre sonra paral asker toplamaya ve Kisthene ve Lampsakosda
kendi adna sikke bastrmaya balar. Bu arada Orontesin hedeflerinden biri de
Sparda satrapldr ve bu amala Lydia satrapl zerine sefer bile dzenler. Uzun
bir sreden beri Perslere kar zgrlk mcadelesi veren Msr kral Takhos da bu
isyana destek veriyordu. yi organize olmu bir hareket olmamasna ramen bu
isyanlar bir anda tm Anadoluya yaylm ve byk destek grmtr. . . 363
ylnda kendine destek bulan Orontes de bu isyan dalgasna katlmtr (Weiskopf
1989, 85-89).
Kk Asyann neredeyse tamam ve baz komu blgeler Persler ile sava
halindeydi. Her biri dierlerine ihanet ederek kendilerine en uygun artlar elde
etmek iin kral ile anlamaya hazr olmalarndan isyanclarn amalarnn kiisel
olduu anlalmaktadr. . . 360 yllarna gelindiinde, Ariobarzanesin kendi olu
34

Maussollosun babas Hekatomnos (. . 395-377), Artakserksese kar aka bir isyandan

ekinmesine, geri durmasna karn Yunan yerlemeleri ve paral askerlerinin destekleriyle satrapln
miras yoluyla babadan ola geen bir kralla dntrr. Hekatomnos kendi adna sikkeler bastrr ve
olu Maussollosun krall boyunca (. . 377-353) Yunan kltr Karia toplumu ilerine doru
nfus etmeye balar.
35
Diodoros Orontesi Mysia satrab olarak anlatr (Diod. Sic. XV. 91). Artasourasn olu olan
Orontesin ad farkl ekillerde verilmesine karn genel olarak veya olarak geer
(Plut., Artax.12). Orontes ilk olarak karmza . . 401de Armenia satrab olarak kmaktadr (Xen.
Anab. III.5). Pers kral II. Artakserksesin (Mnemon) kz Rhodogune ile evlenir (Xen. Anab., II. 4;
Plut. Artax. 27; Diod. Sic. XV. 2) ve . . 386 ylnda Tiribazos ile birlikte Kbrsl Evagorasn
ayaklanmasn bastrmak zere grevlendirilir (Diod. Sic. XV. 2). Ancak Orontes, Evagoras ile
grmeler srasnda, genel kumandan grevindeki TiribazosuArtakserksese ikayet eden bir mektup
gnderir ve Tiribazos bir sreliine de olsa tutuklanr. Tiribazosun daha sonra kendisini
savunmasndan ve hakl olduunun anlalmasndan sonra, II. Artakserkses damadn cezalandrmaz
ve Orontesi Armenia satraplndan alarak Mysia blgesine atar.

100

Mithridates tarafndan ldrlmesi (Xen. Cyr. VIII. 8) isyann sonunu getirmitir.

Ksa bir sre sonra Datamesin de ldrlmesi zerine Autophradatese kar baarl
olamayan Orontes de teslim olmak zorunda kalmtr (Diod. Sic. XV. 91). Tm
isyanclar Persler tarafndan cezalandrlm, bu isyan aka desteklemedii iin
yalnzca Maussollos bu cezalandrmann dnda braklmtr (Dandamaev 1989,
302-30)
Satrap isyanlar konusunda son derece detayl bir alma yapm olan
Weiskopf, bu isyanlara neden olan balang noktasn Peloponnesos savalar
srasnda Bat Anadoluda bulunan Daskyleion satrab Pharnabazos ile Sardeis
satrab Tissaphernesin arasnda gelien ekimelere kadar dayandrmaktadr. nk
sz konusu dnemde, Pers mparatorluu topraklarnda grev yapan yneticiler
arasnda Pers kralna yakn olabilmek iin mthi bir rekabet vard. Ksenophonun
Hellenika adl eserinde aktard u pasaj bu duruma verilebilecek en iyi rnektir:
Eer kral baka birini bakomutan olarak gnderir ve ben onun buyruu
altna girmek zorunda kalrsam sizin dostunuz ve balanz olacam. Fakat
bakomutanl bana verirse size kar sava elimden geldii kadar sk tutacam
(Xen. Hell. IV. 1).
Baz memurlarn krala daha yakn olmak, onun sempatisini kazanmak iin
rekabete girdikleri ve birbirlerine kar g elde etme yarnda olduklar
bilinmektedir. Kbrs seferi srasnda Tiribazos ile Armenia satrap ve II.
Artakserksesin damad olan Orontes arasndaki ekime bu yzdendir. Weiskopf
zellikle nfuslu satraplar arasndaki bu rekabetin ya da savan kendi iinde
bastrlacan, Byk Krala zarar vermedii srece ynetim ve organizasyonunun
bir paras olduunu ileri srer. Daskyleion satrap Pharnabazos ile Sparda satrap
Tissaphernes arasndaki rekabet bu nerinin en yerinde kantdr. Kyrosun
Anadoluya hepsinin st olarak atanmasnda sonra Kyros ile Tissaphernes
arasndaki rekabet bu durumu ortaya koymaktadr (Weiskopf 1989,16-18).

101

Yukardaki pasajdan bir Pers yneticisinin kraldan bekledikleri ve kendisinin

zerine bakomutan gnderilmesinden duyduu rahatszlk aka anlalmaktadr.
Gen Kyrosun Anadoluya szn ettiimiz bu iki satrabn stnde bir yetkiyle
atanmas durumu daha da ktletirmitir. Kbrs seferi srasnda Tiribazos ile
Orontes arasnda yaanan ekime de yine Pers kralnn gzne girebilmek
yaplmtr. Bu rekabet zaman zaman satraplk arazisinde oturan Pers soylu ailelerine
de sramtr. . . 390 yl civarnda Daskyleion satraplk arazisinde oturan Pers
soylusu Spithridatesin Pharnabazosa kar isyan ederek Spartann yannda yer
alm olmas da yaanan bu tr ekimelere gzel bir rnektir. M. Weiskopf,
isyanlarn II. Artakserksese kar olmak iin deil aslnda ona daha yakn olabilmek
ve itibar kazanmak iin satraplarn birbirlerine kar dzenledikleri organize olmam
entrikalar olduunu dnmektedir (Weiskopf 1989).
syanlarn en byk destekileri ise Atina, Msr ve satraplklardaki
ynetimden memnun olmayan kilerdi. Atina Kral Bar gereince dorudan
yardmda

bulunamamasna

ramen

arka

planda

isyanlar

nemli

lde

desteklemitir. syanlarn sonuna doru Msr kral Takhostan nemli bir yardm
getiren Rheomitresin son anda yardmdan vazgemesi, Perslerin Daskyleion
satraplndaki karkl bastrp Datamesi de ldrmesi zerine bunun umutsuz bir
aba olduunu grmesinden kaynaklanm olmaldr.
Satrap syanlar olarak anlan ve yaklak alt yl sren isyanlar Anadoluyu
ksa bir srede sarm ve ekonomik adan da halk zor durumda brakmtr II.
Artakserksesin hkmdarlna dorudan bir tehdit oluturmayan bu olaylar Pers
mparatorluu asndan ciddi gvenlik sorunlar yaratm ve kn balamasna
neden olmutur (Weiskopf 1989, 94-99).

B. Granikos Sava ile Bat Anadoluda Pers Varlnn Sonu (. . 334)

Yukarda da szn ettiimiz zere imparatorluun bat blgelerinde ortaya
kan satrap isyanlar Pers mparatorluu iin kn balangc olmu ve bu
102

srete hzl bir ekilde yaylan kargaa ortam imparatorluu ypratmt. syanlarn
bastrlmasndan ksa bir sre sonra, . . 358 ylnda II. Artakserksesin (Mnemon)
lm zerine yerine olu III. Artakserkses (Okhos) tahta gemitir. III.
Artakserkses ilk olarak Msr kral II. Nektanebos zerine bir sefer dzenlemi ancak
baarl olamamtr. Satrap isyanlar ve hemen sonrasnda yaanan Perslerin
Msrdaki yenilgisi ile zayflayan Pers mparatorluundaki kn sinyalleri, Bat
Anadoluda Daskyleion satrab II. Artabazosun isyanyla ortaya kmtr. Atina ise
her zaman olduu gibi isyanc tarafa destek veriyordu. Artabazosdan sonra ok
gemeden bu harekete Kbrs, Fenike ve Kilikia da katlmtr. Karial Hekatomnos
slalesinden Idrieos komutasndaki bir ordu adaya karak isyan bastrmtr (Diod.
Sic. XVI. 40-42). Fenike ve Msr kylarna da seferler dzenleyen III. Artakserkses
(Okhos) bu blgeler de de dzeni salayamamtr.
zellikle, Msr seferi srasnda Pers kralna byk yardm dokunan
Rhodoslu Mentor, blgedeki ayaklanmalar bastrp dzeni yeniden salamak zere
Asya kys komutan olarak Bat Anadoluya gnderilmi ve baarl olmutur.
Mentorun araya girmesiyle, Makedonya Kral II. Philipposa snmak zorunda
kalan Daskyleion satrab II. Artabazos ve ailesi Pers kral tarafndan affedilerek
Anadoluya geri dnmelerine izin verilmitir (Diod. Sic. XVI. 50-52).
. . 338 ylnda III. Artakserkses in (Okhos) lm zerine yerine olu IV.
Artakserkses (Arses) gemi ancak ok ksa bir sre ierisinde ldrlmtr (Diod.
Sic. XVII. 5-6). Bylece, Pers mparatorluunun son kral olan III. Dareios
(Kodomannos) tahta gemi oluyordu.
Bu srada, Yunanistann kuzeyinde III. Amyntasn olu II. Philippos . .
359 ylnda tahta km ve Makedonya Kralln gl ve byk bir devlet haline
getirmiti. Philipposun en byk siyasi hedefi ise Yunanistandaki devletleri kendi
bnyesinde birletirmek ve asl dman olan Perslere kar bu gc kullanmakt.
Ksa bir sre ierisinde, Yunanistanda kendi iinde ekime halinde olan devletleri
dize getiren II. Philippos, . . 338 ylnda yaplan Khaironeia Savanda Atina ve
Thebainin ordularn yenerek Yunan dnyasnn en nemli gc olmutur. Bu
103

savatan sonra II. Philippos Yunanlarn sempatisini kazanm ve hep olmas beklenen
Yunan birliini salayacak tek kii olarak grlmeye balanmt. Bunun farkna
varan Philippos, . . 337 ylnda Korinthos Birlii olarak anlan Yunan birliini
salamtr. Sparta ise bu birlie itirak etmemitir. Birliin kurulmasyla birlikte, II.
Philippos ve olu III. Aleksandros (Byk skender) tarafndan Bat Anadolu
kentlerini Pers boyunduruundan kurtarmak ve Perslere kar Yunanlarn gcn
gstermek amacyla Perslere kar sefer yaplaca da ilan edilmitir.
. . 334 ylnda, Pers ve Yunan ordular Granikos Nehri (Biga ay)
kylarnda karlamadan hemen nce, . . 336 ylnda Byk skenderin babas II.
Philipposun Parmenion, Attalos ve Amyntas ynetiminde on bin askerden oluan bir
orduyu Bat Anadoluya gnderdii bilinmektedir (Diod. Sic. XVI. 91).
Hellespontostan Ephesosa kadar kontrol salayan bu ordu Rhodoslu Mentorun
kardei Memnonun mdahalesiyle, Ephesos, Magnesia ve Lampsakostan
karlmlardr (Diod. Sic. XVII. 7). . . 335 ylnda, Byk skenderin
dzenleyecei seferi haber alan III. Dareios, Hellespontos zerindeki kontrol
salamann skendere kar nemli bir avantaj salayabileceini kavrayarak,
Memnonu Kyzikosu ele geirmek zere kente gndermitir (Diod. Sic. XVII. 710).
. . 335 ylnn sonlarna doru komutan Parmenion36 komutasndaki
Makedon ordusunun Kyzikos ve Abydos kentlerinde tutunabildiini grmekteyiz
(Grainger 2007, 71). Kolay savunulabilecek bu liman kentlerinin Memnon tarafndan
tekrar igal edilme olasl olduka dkt. Bu yzden k burada geirmeye karar
veren Makedon ordusu, blgede sler kurup erzak depolayarak skenderin
Anadoluya yapaca seferin n hazrln da tamamlam oluyordu.
. . 334 ylnn baharnda, yerine Antipateri brakan Byk skender
Pelladan hareket edip Hellespontos zerine sefere kar ve anakkale boazndan
geerek Kk Asyaya girer. skender yola kmadan nce, Yunan paralar
36

Yaklak olarak .. 400de doan, II. Philipposun en yetkin generalleri arasnda bulunan Philotas
olu Parmenion Byk skenderin de en gvendii komutanlarnn banda yer alyordu. . . 334de
birlikleri Sestosdan Abydosa geirmi ve Kk Asyada piyade birliine komuta etmitir.

104

askerlerinden oluan kuvvetleri Bat Anadoluda pek ok yeri zaten kontrol altna
almt. Arrianos, skenderin Hellespontosu geiini u cmlelerle aktarmaktadr:
Hellespontosta, atl birliklerin ve piyadeleri Sestostan Abydosa geirme
grevi Parmeniona verildi. Gei yz atm trireme ve ok sayda gemisi ile
saland. Sylendiine gre, skender bizzat amiral gemisinin dmenindeyken
Elaeosdan Akha limanna geerken,

yolda Hellespontos Boaznn ortasnda

Poseidona adak olarak bir boa sunmu, ve Nereidleri yattrmak iin suya altn
bir kadehten arap serpmitir (Arr. Anab. I. 11).
Daskyleion satrap yardmcs Arsites ile Lydia-Ionia satrap Spithridatesin
kuvvetlerinden oluan Pers ordusuyla ilk karlamas Daskyleionun 90 km
batsnda Bigada yaplan Granikos Savanda olur (Hammond 1980, 73-88). Byk
skender, Granikos savanda Persleri yenerek bir imparatorluun kn ve yeni
bir dnemin balamasn salar (Byk skenderin rotas iin bkz. Harita 5).
skenderin Anadolu topraklarna geer gemez yapt ilk i Troiaya giderek sava
tanras Athenaya adak sunmak olmutur (Diod. Sic. XVII. 18; Arr. Anab. I. 11).
skender Troiadayken Parmenion ve ordusu ise Abydosa doru ilerlemekteydi
(Nawotka 2010, 114).
skenderin Anadoluya getiini renen Persler de bir konsey toplayarak
strateji belirlemeye alyordu (Nawotka 2010, 118-119). Daha nce de Makedon
ordularyla savam olan Rhodoslu Memnon, skenderin ordusunun sayca
kendilerinden stn olmasna dayanarak arpmaya girmenin akllca olmayacan
dnyordu. Bu yzden skenderin bulunduu blgedeki tarlalarn yaklmas ve
bylece lojistik destei kesilen Makedonlarn geri dnmesi salanmalyd
(Hammond 1980, 80; McCoy 1989, 414; Nawotka 2010, 119). Ancak Memnonun
bu nerisine Pers komutanlar scak bakmamlardr (Arr. Anab. I. 12). Pers
komutanlar kendi ordularnn Makedon ordusundan daha stn olduuna inanyor ve
svari birliklerine gveniyorlard. Perslerin bu arpmadaki hedefi skender
Anadolu ilerine doru ilerlemeden onu uygun bir yerde durdurmak ve bu istilay
daha balamadan bitirmekti.
105

Sicilyal Diodorosa gre, Pers gleri Granikos Nehri (Biga ay) yannda
ordugah kurup, nehri ayn zamanda savunma amal olarak da kullanmak
istemilerdir. skenderin ordusu ise nehrin dier yannda bulunuyordu (Diod. Sic.
XII. 18-19; Arr. Anab. I. 13-14; Plut. Alex. 16). skenderin Granikosu geiiyle ile
ilgili olarak antik kaynaklarn verdii bilgiler birbirini tutmamaktadr. Diodoros,
skenderin kar bir saldr olmakszn ertesi gn afak skerken nehri getiini
bildirirken, Arrianos ve dier kaynaklar skenderin ayn gn kar kyda bulunan
Pers kuvvetlerine ramen tehlikeyi gze alarak kar kyya getiini bildirirler.
Makedonya ordusunun Granikosu geii ile ilgili ayrntlar Arrianos kapsaml bir
ekilde anlatmaktadr (Arr. Anab. I. 14).
skenderin karsndaki Pers kuvvetleri hakkndaki detayl bilgileri ise
Diodorostan renmekteyiz. Pers ordusunda Rhodoslu Memnonun komutasnda
nemli bir svari birlii bulunuyordu (Diod. Sic. XVII. 18-19; Arr. Anab. I. 12, I. 1516; Briant 1996, 718, 840-841; Debord 1999, 430). Memnonun sanda ise
Arsamesin emrindeki svari birlikleri yerlemiti. Arsitesin komutasnda bir
Paphlagonia svari birlii ile birlikte en sada Rheomitres komutasnda bin svari
ile iki bin Baktrial svari Pers ordusunun dzenine gre dizilmilerdi. Merkezde yer
alan svari birlikleri ise Mithridates ve Rhoesakesin komutasndayd (Diod. Sic.
XVII. 19). Arrianos, Perslerin svari birliklerinin nehre paralel olarak geni bir
alanda

konumlandrldklarndan

ve

bunlarn

hemen

arkasna

piyadelerin

yerletirildiinden sz eder (Arr. Anab. I. 14). Pers svari birliklerinin bir ksm nehir
kynda bir ksm da bunun biraz daha uzandaki dzlk bir alanda bulnmaktayd.
Piyade birlikleri ise bunlarn biraz gerisindeki allk bir alana yerletirilmilerdi
(Hammond 1980, 81).
Arrianos, savan devamn daha romans bir ekilde aktarmaktadr. Adam
adama mcadelede daha deneyimli ve fiziksel adan daha stn konumda olan
Makedonyallar, Perslerin ksa mzraklarna kar uzun mzraklarnn salad
avantaj da kullanarak sava kendi lehlerine evirmeyi baarmlardr (Arr. Anab. I.
15). Sava alannda verilen bire bir mcadele srasnda skenderin mzra krlmas
zerine Demaratos kendi mzran ona vermi, Mithridatesi ldren skender Pers
106

Rhoisakes ve Spithridatesin saldrlarndan da bu ekilde kurtulmutu. Bylece,

skenderin bulunduu noktadan yarlan Pers gleri dalmaya balam ve ok
sayda Pers svarisinin lmyle bozguna uramtr. Savata Perslerin yannda
savaa katlan Yunan paral askerler skender tarafndan kltan geirilmitir
(Arr. Anab. I. 16). Granikos zaferinin ardndan, generali Parmenion satrapln
merkezi olan Daskyleionu ele geirmitir (Arr. Anab. I. 17).
. . 334 tarihinde Byk skender, Philipposin olu Antigonosu
(Antigonos Monophthalmos) Byk Phrygiaya satrap olarak brakp, seferine devam
etmek zere Phrygiadan ayrlr (Arr. Anab. I. 29). Kendisi Kk Asyadan
ayrldnda, Antigonosun yan sra, Harpalosun olu Kalas Hellespontos
Phrygiasnda (Arr. Anab. I. 17), Asanderi Lydiada (Arr. Anab. I. 17), Balakrosu
Kilikyada (Arr. Anab. II. 12; Diod. Sic. XVIII. 22), Nearkhosu Lykia- PamphyliaPisidiada (Arr. Anab. III. 6) satrap olarak brakr. Daskyleionun iinde bulunduu
Hellespontos Phrygiasna komu blge olan Bithyniay da Bas idaresine verir.
. . 329 ylnda Nearkhos geri arlr ve ynetimindeki blge Byk Phrygiaya
balanr (Arr. Anab. III. 6; Diod. Sic. XVIII. 3).
Byk skender, imparatorluu snrlar iine katt farkl rktan ve kltrden
halklarn kaynamasna byk nem vermitir. Snrlar iine katt blgelere
Makedonyal bir generalin yannda, ynetim ve nfus asndan hl gl olan ve
ynetim organizasyonunda tecrbeli olan Persleri de ynetici olarak atamtr.
Bylece Pers imparatorluu ynetim organizasyonundaki satraplk sistemini
kullanmaya devam etmitir (Xen. Cyr. VIII. 6). Ayrca skenderin Pers
mparatorluunu yok etmek yerine kendi slalesini getirip imparatorluu devam
ettirdii bilinmektedir. Pers mparatorluunun ynetim yaps Helenistik Krallklar
zamannda da devam etmitir (Keen 1998, 94).
Perslere kar Byk skenderin ilk sava olan Granikos Savanda
kazanlan zaferle birlikte Bat Anadoluda yaklak iki yz yl boyunca sren
Pershkimiyet i de bylece sona ermi oluyordu. Bu savatan sonra skenderin
komutanlarndan Parmenion hibir direnme ile karlamadan Daskyleion satrapln
107

ele geirmitir. skenderin bir sonraki hedefi ise bandan beri Persler iin nemli bir
ynetim merkesi olan Sparda satraplnn merkezi Sardeis kenti olmutur ve kent
hazinesi ile birlikte kendisine teslim edilmitir (Arr. Anab. I. 17; Plut. Alex. 17)

108

VII.

PERS YNETM SSTEM VE BATI ANADOLUDAK PERS

VARLII
A. Satraplklar
Pers mparatorluunun corafi, etnik, idari ve ekonomik yaps zerine
gnmze kadar pek ok aratrma yaplmtr. Satraplklar konusunda farkl olarak
yorumlanan listelerin yan sra bir de kavram kargaas yaanmaktadr. Bu konuda
Pers krallarnn yaztlar da birbirini tutmamaktadr. Elamca metinleri inceleyen G.
Cameron bu yaztlardaki ayrmn satraplklara gre deil etnik gruplara gre
yapldna dikkat ekmektedir (Cameron 1973, 47-56). Yunan kaynaklar da ou
kez etnik blgelere gre ayrm yapt iin, bu durum satraplklarn egemenlik
alanlarnn belirlenmesini zorlatrmaktadr (Briant 1996, 184-196; 934-936). Bu
nedenle kronolojik olarak satraplklarn snrlarn haritalar zerinde izmek olduka
gtr.
Pers mparatorluunun btn topraklar satraplk olarak adlandrlan
eyaletlere (dahyava) blnmt. Bu eyaletleri yneten valilere ise satrap (Eski
Persede khshahthrapavan = kralln koruyucusu) ad verilmektedir (DB III, 14,
56)37. Yunan kaynaklarnda ise bu kavram (satrapes) olarak karmza
kmaktadr. Fakat bu kavram ayn zamanda daha az yetkiye sahip valiler iin de
kullanlm ve bazen de antik Yunan yazarlarn bu terimi kraln evresindeki
memurlar iin de kullandklar grlmtr. Bu nedenle idari yetki snrlar ile ilgili
birtakm belirsizlikler olmasna ramen genel olarak satraplklarn dzeni olduka
belirgindir. Pers mparatorluu bnyesinde barndrd halklar tm farkllklarna
ramen tek bir siyasal yap iinde birletirmitir.
. . VI. yzyldan erken IV. yzyla kadar Perslerle ilgili bilgi aldmz
balca antik kaynaklarmz olan Herodotos, Thukydides ve Ksenophondan
37

Bu eyalet yneticileriyle ilgili Pers kaynaklarnda karlatmz erken referanslardan biri,

Dareiosun (. . 522-486) Bisutun Yaztndaki khshahthrapavan terimidir. Genel olarak bu terim
Pers eyalet sisteminin en yksek memuru iin kullanlmaktadr. Bunun yan sra Bat Anadoluda
kendine zg yetkilerle donatlm kent hkmdarlar iin de kullanlmtr.

109

edindiimiz bilgilerde, satrap kavramndan ok bunun benzeri st dzey yneticiler

karmza kmaktadr. rnein, Herodotos satrap kavramn kullanmaktan
saknmtr ve eserinde iki yerde (satrapeia) szcyle satraplklardan
bahseder (Hdt. I. 192, III. 89). Bunun yerine (hyparkhos)38 terimi sklkla
karmza kmaktadr (Hdt. V. 25, 73, 123). Thukydides de Pers yneticilerini daha
ok corafi blgelerle eletirmitir. Satrap kavramn en sk kullanan antik yazar
Ksenophondur (Xen. An. I. 1; Cyr. VIII. 6).
Ksenophona gre, Kyros Sardeisi ele geirip Babile dndecei zaman,
egemenlii altna ald halklar kontrol altnda tutabilmek iin bu lkelere satrap
gnderme karar almt (Xen. Cyr. VIII. 6). Bu karar almasndaki en nemli neden,
yokluunda bu halklar ynetecek, vergi toplayacak ve en nemlisi de asker
bulundurarak bu topraklar koruyacak gvenilir insanlara ihtiyac olmasyd.
Kyrosun bu kararnn temelinde, merkezden yaklak 2000 km. kadar uzakta olan
geni bir corafyay tek bana ynetmenin imknsz olduu gerei yatmaktadr.
Pers ynetimi aslnda ele geirilen blgelerin yerel ihtiyalarna ve
geleneklerine gre adapte edilmi sistemdir. Bylece ok geni bir corafyaya
yaylan ok eitli halklardan oluan imparatorluun etkin bir ekilde ynetilmesi
salanm oluyordu. ou kez de Perslerden nce de nemli ynetim birimleri olan
eski merkezlere yeni yneticiler atanarak ynetilmeye devam edilmitir. Bunun
tercih edilmesi bu merkezlerin konumlarndan (ticaret, savunma) dolay olmaldr.
Satraplk merkezleri nemli krali merkezler olarak grev yapmaktaydlar ve bu
nedenle kraliyet merkezinin kk bir modeli olarak dnlmelidir. Eyaletlerden
toplanan vergiler satraplklarda toplanarak satrap ve yannda alan grevlilere de
kaynak olarak kullanlmaktayd. Keen, tm kaynaklar merkeze aktarld iin Pers
mparatorluunun batsnda bulunan satraplklarn bundan daha az yararlandn ve
batdaki satraplarn birtakm askeri operasyonlarda kendi snrl kaynaklarn
kullandklarn belirtmektedir (Keen 1998, 96). Bu merkezlerde bal bulunan
38

hyparkhos kavram iin, satraplarn bir alt biriminde grev alan idari memur olduu
dnlmektedir (Tuplin 1987, 121). Fakat satraplarla hyparkhos arasndaki grev-yetki kapsam
tartmal bir konudur.

110

blgelerden gelen vergiler, yerel garnizonlara ve dier ynetim birimlerine yeniden

datlmadan ya da merkezdeki imparatorluk hazinesine gnderilmeden nce
toplanp depolanmaktayd (Descat 1989, 77-93). Pers mparatorluunun sreklilii
aslnda temelde iki ana kaynan dzenli olarak almasyla balantldr. Bunlardan
ilki egemenlik altna alnan blgelerden gelir elde edilmesi, ikincisi ise bu blgelerde
kontroln salanmasdr. Bu sistemin temelinde ise vergiler yoluyla kazan elde
etmek, tehlikeli grlen halklar sindirmek, baz gruplara yksek statler vermek
yoluyla ynlendirip egemenliin devamlln salamak ve d saldrlar ya da
isyanlar iin garnizonlar bulundurarak ynetimi gvence altnda tutmak yer
almaktadr (Tuplin 1987b, 109).
Satraplar zenle hazrlanm yerlerde ikamet ederlerdi. Bu ikamet yerleri
ounlukla daha nceki krallardan devralnm saraylard. Pers imparatorunun
blgeye

geldiinde

konaklamas

iin

bu

saraylar

son

derece

bakml

tutulmaktaydlar. Ksenophonun Daskyleion satrab Pharnabazosun saray hakknda

verdii detaylar dikkat ekicidir:
Pharnabazosun

saray

Daskyleiondayd.

evresinde

bol

erzak

istiflenmi ok sayda ky ve etraf evrili parklarda ve krlarda beslenen ok gzel

yaban hayvanlar vard. Sarayn nnden eitli balklarla dolu bir rmak akard ve
ayrca yakalamay bilenler iin envai eit ku bulunurdu (Xen. Hell. IV. 1).
Her satraplk geni bir alana yaylrd ve mutlaka bir Pers (ya da en azndan
soylu bir ranl) tarafndan ynetilirdi. Blgesel brokrasi de bu satraplk merkezleri
tarafndan yrtlmekteydi. Bu yzden satraplk saraylarnda satraba gnderilen
kraliyet emirlerinin sakland arivler bulunurdu. Satraba yaplan bavurular buraya
gnderilir, ehir arazisini ve gelirini etkileyen kararlar onaylayan satrabn verdii
hkmlerin kopyalar ileride gerekirse diye burada saklanrd. Hazineler satraplk
merkezlerindeki kalelerde sk koruma altnda tutulmaktayd. Satrabn kendisi de
ancak kraln izniyle bu hazinelerden yararlanabilmekteydi. Malzemelerin topland
ambarlar da satrap ve yardmclarnn sk denetimi altnda tutulmaktayd
(Kuhrt 2009, 414- 415).
111

Kyros en gvenilir adamlarndan Khrysantas Lydia ve Ionia satraplna,

Pharnakesi ise Aiolis ve Hellespontos Phrygia satraplna atamtr (Xen. Cyr. VIII.
6)39. Kyrosun temelini atm olduu bu sisteme gre . . 546 ylnda Sardeisin
dmesiyle ele geirilen Bat Anadolu, iki nemli satraplk merkezinden
ynetilmitir. Bunlardan ilki, Lydia Krallnn da bakenti olan Sardeis (Sparda)
satrapl (bu satraplk Bat Anadolunun ynetimi iin anahtar konumundadr),
dieri ise Marmara Denizinin gneyindeki Daskyleion satrapldr. Sparda
satrapl, Ionia, Aiolis ve Kariay kapsayan byk ve nemli bir satraplk
merkezidir. Daskyleion satrapl ise Aiolisin kuzeyi, Mysia, Troas, ve bat Phrygia
topraklarn kapsayan bir ynetim merkezidir (Balcer 1993, 81-90). Bu satraplklar
yoluyla hem bu lkelerden vergi toplanyor hem de gvenlik salanyordu.
Herodotos, Kyros ve Kambyses zamannda bu lkelerden toplanan vergilerin belirli
bir kurala bal olmadndan, hatta ou zaman Byk Krala sunulan hediyeler
eklinde bunlarn toplandndan sz eder. Bu durum olaslkla I. Dareiosun
(. . 522-486) tahta geiine kadar srmtr. . . 518 ylnda Msrdaki
dzenlemeleri tamamlayan Dareios, imparatorluk sisteminin yeniden dzenlenmesi
iin kapsaml reformlar yapmtr. Bu dzenlemeye uygun olarak Kyros ve
Kambyses dnemlerinde hizmet etmi Pers soylularna daha nemli grevler
verilmitir (Balcer 1984, 173). Hytaspes olu I. Dareios tahta getiinde lkeyi yirmi
satrapla blm ve her birine yllk dzenli olarak demeleri gereken vergi
ykmllkleri getirmitir (Hdt. III. 89).
Szn ettiimiz satraplklardan bahseden ok sayda kaynak vardr. Bu
kaynaklara gre genel olarak satraplklarn says yirmi ile otuz arasnda deiiklik
gstermektedir. Bu farklln nedeni, deerlendirmeye alnan belgelerin farkl
tarihlere ait olamas ya da satraplklarn eitli zamanlarda gereklemi birtakm
olaylar nedeniyle yeni dzenlemelere tabi olmasyla aklanabilir. Bu konuda
verilebilecek en nemli rneklerden biri Dareiosun Bisutun yaztdr ve bu yaztta
yirmi satraplk ismi anlmaktadr. Bu listeye gre yedinci srada Sparda, sekzinci
39

Ksenephonun verdii bu bilgiye karn ne Lydia (Sparda) satrab Khrysantasn ne de Phrygia

satrab Pharnakesin ad baka bir antik kaynakta gememektedir. Herodotosda baka satraplarn ad
gemesine ramen Khrysantastan hi sz edilmemektedir.

112

srada ise Daskyleion satraplklar yeralmaktadr. Ayn satraplklar Susadaki ve

Persepolis tabletlerindeki yaztlarda dokuzuncu ve onuncu satraplklar olarak
kaydedilmitir. Sz konusu bu listelerin tmnde Sparda ve Daskyleion satraplklar
mevcuttur. (Vogelsang 1992, 97-99). Petit, merkezi Daskyleion olan Hellespontos
Phrygias satraplnn sonradan kurulduunu, balangta yalnzca merkezi Sardeis
kenti olan Sparda satraplnn varolduunu dnmektedir (Petit 1990, 41-52).
Fakat bu gr destekleyecek bir veri bulunmamaktadr. Ksenophonun da anlatt
zere (Xen. Cyr. VIII. 6) her iki satraplk da Kyros tarafndan kurulmu olmaldr
(Bakr 1988, 75-84).
Yukarda da szn ettiimiz gibi Herodotosun eserinde verdii liste birok
bilim adam tarafndan satraplklarn listesi olarak deil vergi listesi olarak
yorumlanmaktadr (Vogelsang 1992, 98-178). Grlyor ki, Pers mparatorluunun
erken dnemlerinde Daskyleion ve Sardeis satraplk merkezleri Bat Anadolunun
nemli ynetimsel birimleriydi. Bu durum sonraki dnemlerde de aslnda pek
deimemitir.
. . V. ve IV. yzyllarda Pers mparatorluunun Bat Anadoludaki
satraplklarnn says hl tartmaldr.

Kserksesin Yunanistan zerine yapm

olduu sefer srasnda da Bat Anadoludaki iki satraplk merkezinin varl

bilinmektedir. Fakat Sicilyal Diodoros, I. Artakserksesle ilgili olarak aktard bir
pasajnda yle demektedir:
Pers kral Artakserkses (. . 465), ilk nce babasn ldrenlerin bir
ksmn cezalandrd ve sonra kendi yararna kralln yeniden organize etti. Bylece
satraplarla ilikili olarak, ona dman olanlar kovmu ve kendi arkadalarn satrap
olarak atamtr (Diod. Sic. II. 71)
Bu pasajdan yola karak, yeni satraplklar ve satraplar ile ilgili bir takm
dzenlemeler yaplm olduunu ya da satraplklarn da kendi ierisinde alt
blmlere ayrlm olabileceini dnmek mmkndr (Balcer 1993, 87). Bu

113

dzenlemelerle vergilerin ve yerel askeri kuvvetlerin toplanmasn kolaylatrmak

amalanm olmaldr.
. . IV. yzylda ortaya kan Ionia-Yauna (Calmeyer 1982) ve Karia
satraplklar ile ilgili problemler gnmzde de bilim adamlarn megul etmektedir
(Ionia iin bkz. Sancisi-Weerdenburg 2001). Baz bilim adamlar Ionia ve Karia
blgelerinin satraplk olarak nitelendirilmesini, Perslerin Bat Anadoludaki
politikasnn yeniden deerlendirilmesi olarak grmektedir (Cook 1983). Her iki
blgenin de satraplk olarak tanmlanmasnn ayn tarihlere rastlamasndan dolay bu
durum, II. Artakserksesin Gen Kyrosu destekleyen Bat Anadolu kentlerine yeni
bir dzenleme getirmi olabilecei eklinde yorumlanabilir. Bu yeni dzenlemeye
gre, Spartaya kar Ioniay korumak zere Struthas40, Kariay korumak zere ise
Hekatomnos grevlendirilmitir (Petit 1988, 308). Bu dzenlemeden ksa bir sre
nce, II. Artakserksese kar savaan Gen Kyrosun yannda yer alan Msrl
Tamosun olu Glos, Kyros tarafndan Aiolis ve Ionia blgelerinin yneticisi olarak
atanmtr. Glos, Gen Kyrosun sava kaybetmesi zerine Tissaphernesin
fkesinden korkup Msra kamtr (Diod. Sic. XIV. 19; Xen. An. I. 4).
Burada Ionia satrab olarak bahsi geen Struthas, Sparda satrab Tiribazosun
grevden alnmasyla birlikte Sparta kart bir politika yrtmekle grevlendirilmi
olmaldr. Ancak, Struthas hakknda bundan sonra antik yazarlardan herhangi bir
bilgi edinmek mmkn olmamaktadr. Sonrasnda, . . 390 ylnda isyan eden
Kbrsa

kar

yaplan

seferi

anlatan

Ksenophon,

Sparda

satrab

olarak

Autophradatesden bahseder (Xen. Hell. IV. 8; Diod. Sic. XIV; Petit 1988, 307-322).
Baz bilim adamlar, Ioniada Struthas karanos41 olarak, Autophradatesi ise Sparda
satrab olarak grmektedirler. Ancak Ionia Blgesi iin ncesinde ve sonrasnda
baka bir satrap adnn gemiyor olmas nemli bir sorun oluturmaktadr (Petit
40

Struthas . . 392/391 yllarnda Ionia satrab olarak anlmasna karn (SIG3 134a), Ionia satrapl
hl tartmal bir konudur.
41
karanos terimi aslnda Kyrosun gleriyle donatlm en yksek askeri komutan anlamnda
kullanlmaktadr (Xen. Hell. I. 4). Bu kavram, bildiimiz kadaryla yalnzca Gen Kyros dneminde
kullanlmtr. Genel olarak bakldnda, strategos teriminin Pers dilindeki karl olan karanosun
Bat Anadoludaki en nemli temsilcileri Megabazos ve Otanestir (Briant 2002a, 340).

114

1988, 310).

Theopompus, Kbrs seferinde Autophradates ile Karia satrab

Hekatomnosun birlikte grevlendirildiini aktarmaktadr (FGrH 112, F 103; Briant

2002a, 651). Sicilyal Diodoros ise Hekatomnosu Karia hanedan olarak
tanmlamaktadr (Diod. Sic. XIV. 98).
Ioniann satraplk olarak ortaya k ile birlikte Karia da satraplk olarak
anlmaya balamaktadr. Karial Hekatomnos slalesinin satrap olarak tanmland
sekiz yazt ele gemitir. Bu yaztlarn tamam Karia Blgesinde bulunmu ve
byk olaslkla bu blgede yazlmlardr. Bu konuda az belge bulunmas ile birlikte
antik yazarlarn da bu slaleyi epistathmos, tyrannos, arhon ve dynastes olarak
tanmlamas, bu satrapln pheyle karlanmasna neden olmutur (Petit 1988,
314). Yine dikkat eken dier bir nokta da baz antik yazarlarn eserlerinde ayn
satrda yer almalarna ramen Lydia yneticileri satrap olarak tanmlanrken Karia
yneticilerinin hanedan olarak tanmlanm olmalardr (Petit 1988, 314-320).
Grld zere, Karia Blgesinde ele geen yaztlar dnda bu konuda bilgi veren
herhangi bir kaynak olmamas, Karia Blgesindeki yneticilerin bu blge dnda
satrap olarak tannmadklar eklinde yorumlanmtr (Petit 1988, 307-322).
Peloponnesos savalarnn Bat Anadoluyu etkisine ald . . V. yzyln sonlarna
doru, Lykiada Harpagidesler, Paphlagoniada Korylos, Aioliste Mania, Kbrsta
Evagoras ve Kariada Hekatomnos gibi hanedanlarn ortaya kt grlmektedir.
Bu durumu Pers mparatorluunun srekli olarak deien siyasi olaylar karnda
vermek zorunda kald tavizler olarak da grmek mmkndr. Peloponnesos
savalarnda birok cephede savaan ve gittike byyen Sparta tehlikesiyle kar
karya olan Perslerin yukarda szn ettiimiz blgelerde gl olan hanedanlara
sunmu olduklar bu tavizlerin amac, satraplarn topraklarn daha kolay
savunmalarna yardmc olmak ve ayn anda farkl blgelerde mcadele etmeyi
kolaylatrmak olmaldr.
Tartmal satraplklardan bir dieri ise Mysia satrapl ve bu satrapln
yneticisi Orontesdir. Orontes . . 401de Armenia satrabdr (Xen. An. III. 5).
. . 384de Kbrstaki Evagorasa kar yaplan seferde II. Artakserkses tarafndan
kara ordularnn komutan olarak atanmtr (Orontes Gen Kyrosun II.
115

Artakserksese kar yapt seferde II. Artakserksesin tarafn tutmutur). nceleri

Armenia satraplnda Orontesin arkada olarak ad geen Tiribazos da Sparda
satrab ve komutan olarak Kbrs seferinde yeralmtr. Bu sefer srasnda iki
komutan anlamazla dm ve Orontes Tiribazosu II. Artakserksese ikayet
etmitir (Diod. Sic. XV. 11).
Sicilyal Diodoros, satrap isyanlar esnasnda Orontesden Mysia satrab
olarak bahsetmektedir (Diod. Sic. XV. 90-91). Tiribazosun aklanmasyla Orontes
cezalandrlm ve rtbesi drlerek batya srlmtr. Pergamon ve Kymeye
hkim olan Orontes, emrindeki paral askerlere deme yapabilmek iin Adramytteion

(Edremit) ve Kisthenede (Gme/Ayvalk/Kz iftlii) sikke bastrmtr. Bu

sikkeler, Diodorosun da szn ettii satrap isyanlar srasndaki faliyetlerinden
dolay . . 362 yllarna tarihlenmektedir. Polyaenusa gre, Orontes Sardeis ve
Tmolos Da (Bozda) civarnda Pers generalleri ile savamtr (Polyaenus VII. 14).
Pergamon ve Kymede stlenen Orontes Autophradatese kar da savamtr
(Briant 2002a, 662). Orontesin Pers ynetiminden sknt duyan Yunan kentlerinden
ciddi bir destek grd de Diodoros tarafndan aktarlmaktadr (Diod. Sic. XV. 9091). Orontesin ad .. 348 ylna tarihlenen, Orontesin Atinaya buday sat
hakknda bilgi veren Atina ile Orontes arasndaki bir ticari anlama metninde de
karmza kmaktadr (IG II2 207). Orontes satrapla Armeniada balamasna
ramen sikkeleri Bat Anadoluda bulunmutur. Fakat antik yazarlar ierisinde
sadece Diodoros Orontesten Mysia satrab olarak sz etmektedir. Mysia Blgesinin
Pers mparatorluu iinde bal bana bir satraplk blgesi olmad bilinmektedir.
Bu yzden Hellespontos Phrygias satraplnn merkezi Daskyleiona bal olduu
dnlmelidir. Ayrca, Orontesin Atina ve Msrdan da yardm ald
bilinmektedir. Ancak Daskyleion satraplndaki karkln sona ermesiyle
Orontesin durumu da ktye gitmeye balamtr. Msr kral Takhostan nemli bir
yardm getiren Rheomitresin son anda yardmdan vazgemesi ve glerinin nemli
bir blmnn Autopradates tarafndan yok edilmesi de Orontesi g durumda
brakmtr.

Bu

srada,

Orontesin

portresinin

bulunduu

altn

staterlerin

Lampsakosta basld grlr. Bu sikkelerden yola karak, Lampsakosun . .

362 yl civarnda Orontesin kontol altnda olduuna inanlmaktadr (Bivar 1985,
116

621). Ancak, Orontesin kendini destekleyenler tarafndan ihanete uramas zerine,

isyan sona erdirmek ve krala yeniden ballk yemini etmek zorunda kald da
bilinmektedir (Brosius 2006, 28-29). . . 360 yllarnda teslim olan Orontesin
aslnda Mysia satrab deil, Autophradatese yardmc yksek bir memur olma
olasl yksektir (Briant 2002a, 661-666; Troxell 1981, 28). Orontes baz
nmizmatik kaynaklarda da Mysia ve Ionia satrab

(. . 345) olarak

anlmasna karn . . 348 ylndan sonra Orontes ile ilgili hibir bilgi yoktur
(Troxell 28-29).
Bat Anadolu Kyrosun Bat Anadoluyu ele geirdii tarih olan . . 546
ylndan, Byk skenderin ele geirdii . . 334 ylndaki Granikos Savana
kadar iki byk satraplk merkezi tarafndan ynetilmitir. Pers mparatorluunun
Bat Anadoludaki en nemli ynetim merkezleri Hellespontos Phrygias
(Daskyleion) ve Sparda (Sardeis) satraplklardr. Balcerin Daskyleion satrapl ile
ilgili . 480 yllarndan sonra organize edilmi bir satraplk olduuna dair
dncesine ramen (Balcer 1995, 139), bu konuda Ksenophonun anlatmlar daha
akla yakn grnmektedir (Xen. Cyr. VIII. 6). Daha nce de belirttiimiz gibi,
Dareiosun tahta gemesinden sonra isyan eden Oroitesin Daskyleion satrab
Megabazos ve olunu ldrmesi ile ilgili olarak Herodotosun anlatmlarn dikkate
alacak olursak (Hdt. III. 120-129), Daskyleion satraplnn daha erken bir tarihte
(olaslkla Kyros dneminde) kurulmu olduunu dnebiliriz. Bunun dnda
satraplk tanm zaman zaman etnik, corafi ya da vergi blgelerinin belirtilmesinde,
daha ge dnemlerde ise Perslere kar kan isyanlar srasnda blgesel bir prestij
unsuru salamak iin kullanlmtr.

1.

Toprak Sahiplii
Daha nce de belirttiimiz zere, . . 465 ylnda I. Artakserkses Pers

mparatorluuna ait topraklarda yeni bir dzenlemeye gitmitir (Diod. Sic. II. 6971). Aslnda bu yeni dzene gre yeni satraplklar kurulmam, belki de var olan
satraplklar alt birimlere ayrlmtr. Bu uygulamayla, imparatorluk topraklarnn
117

kontrol edebilmesi, vergilerin toplanabilmesini ve savunmasn kolaylatrmak

amalanm olmaldr. Ksenophonun Zenis ve Mania ile ilgili aktardklar bu
uygulamay rneklemektedir (Xen. Hell. I. 10). Pharnabazos . . V. yzyl boyunca
Atinann kontrol altnda bulunan bat Troas blgesinde, nce Zenis ve daha sonra
da kars Mania ynetiminde bir tampon blge oluturmutur. Balangta bir satrap
gibi hareket eden Zenis aslnda II. Pharnabazosa bal bir yneticiydi
(Sekunda 1990, 175-196). Anlalan o ki Persler siyasi karklklarn yaand
dnemlerde, ayn anda pek ok yerde savaan satraplk glerinin iini
kolaylatrmak ve topraklarn korumak amacyla blgedeki otorite sahibi yerel
yneticileri yetkilendirmitir (Balcer 1993, 88). zellikle, siyasi karmaann youn
olduu Peloponnesos Savalar srasnda bu tr organizasyonlarn varl daha youn
olarak hissedilmektedir. . . IV. yzyln balarna gelindiinde, Karia
Blgesiindeki hanedanln yetkilendirilmesi, Spartaya kar mcadele eden
Perslerin ve Bat Anadoludaki satraplarn ilerini kolaylatrm olmaldr. Bunun
yan sra, I. Dareiosun tahta kt dnemde Bat Anadoluda ok sayda Pers
soylusunun ismiyle karlalmaktadr (Cook 1983, 57, 167-170). zellikle
satraplklarn ynetimine kraln akrabalar ve yediler soyuna mensup kiiler
getirilmeye balanmtr (Cook 1983, 96, 134-135, 167; Briant 2002a, 181).
Sekundann Bat Anadoludaki Pers yerlemeleriyle ilgili almas, Bat
Anadoludaki Pers soylular ve sahip olduklar topraklarla ilgili nemli bilgiler
ortaya koymutur (Sekunda 1991, 83-143). Sekunda, satraplklar ierisinde topran
blnmesi, bunlarn sahipleri ve statleri konusuna da aklk getirmeye almtr.
Buna gre, satraplk arazileri dk42 olarak adlandrlan soylu Pers aileleri tarafndan
paylalmt. Sekunda, Daskyleion satraplnda Pharnakidler olarak adlandrd
soylu bir Pers ailesinden ve bu ailenin uzun yllar satrapl elinde bulundurduundan
bahseder (Sekunda 1988b, 175-196). Yediler slalesinden, Dareiosun soyundan olan
bu ailenin yeleri arasnda Pharnakes, Artabazos ve Pharnabazos gibi nemli isimler
grlmektedir (Xen. Hell. VI. 1). Bu satraplktaki dier bir soylu Pers ailesi ise,
42

Ksenophonun hyparkhos olarak tanmlad baz isimleri Sekunda dk olarak adlandrmaktadr.

Antik kaynaklarda da terminolojik adan bir tutarllk olmamas nedeniyle bu tr nvan tanmlamalar
tartmaya ak bir hale gelmektedir.

118

Sekunda tarafndan Spithridatidler olarak adlandrlmaktadr. Asil bir Pers olan

Sphithridatesin Pharnabazosun satraplk ordusunun svari birliine komuta ettii
bilinmektedir (Xen. Ages. III. 3). Bir dier aile de Pharnabazosun Msr seferine
kt srada Daskyleion satraplna ykseltilen Ariobarzanesten dolay adn alan
Ariobarzanid

ailesidir.

Ayrca

Kaikos

(Bakray)

vadisindeki

Asidatesin

(Xen. Anab. VII. 8) ve Pharnabazosun svarilerine komuta eden Rathinesin de

toprak sahibi Pers soylular olduunu ileri srmektedir (Sekunda 1988b, 181). ster
Pers olsun ister yerli olsun satraba bal toprak sahipleri, kendi idareleri altnda olan
topraklarda satrab temsil ediyor olmaldrlar. Byk Kraln yaam eklini taklit
eden satraplar gibi, satrab tarada temsil eden byk toprak sahipleri veya yerel
yneticiler de olaslkla satrabn yaamn taklit etmekle ykmlydler.
Sekundaya gre, Daskyleion satraplk merkezinin batsnda, Zeleia
evresindeki topraklarda Spithridatidler, merkezde Pharnakidler, Kius (Gemlik) ve
evresinde Ariobarzanidler oturuyor ve buralardaki topraklarn ynetimini ellerinde
bulunduruyorlard. Satraplk grevi, imparatorluk dneminin ounda Pharnakidler
tarafndan yrtlm olmasna ramen, bazen bu grev Ariobarzanid veya
Spithridatid ailesinin eline gemitir; her aile de yediler slalesinden gelmektedir.
Eldeki verilerin ounun Pharnabazos dneminden olmas nedeniyle, Pharnabazosa
ait olan 600 svarinin de (Xen. Hell. IV. 1) bu aileler tarafndan oluturulduu
dnlmektedir. nk Ksenophonun anlatt topraklarn atl arabalarla
doldurulmas ve satraplarn topraklarn korumas iin svari ve arabac snfna
duyduu ihtiya aslnda feodal sistemin bir gstergesidir. Spithridatesin
Pharnabazosun svarilerinden 200 tanesini alarak Agesilaosa kamas, her bir
toprak sahibi soylu ailenin bu svari blne 200 kii yetitirdii anlamna gelebilir
(Sekunda 1988b, 183). Ayrca, blgedeki svari birliklerindeki askerlerin de ikinci
derecede soylu Perslerden olutuunu dnen Sekunda, bu svarileri toprak sahibi
olmann karl olarak soylu aileler tarafndan yetitirilen cretliler olarak
tanmlamaktadr. Bu adamlarn, tmar sahipleri olduunu (valyeler) ve
Spithridatesin de kendisine ait topraklardaki tmar sahiplerini toplam bir dk
olduunu iddia eder. Yani Spithridates, satrapln batsndaki kendi dkalnda
yaklak 200 tmar sahibini kontrol etmekte olan bir dk idi. valye olarak
119

isimlendirilen bu tmar sahipleri de, belli byklklerdeki topraklara ve kylere

hkmeden ikinci derecede soylu Perslerdir (Sekunda 1988b, 186-188). Bu
dzenleme, yakndan tandmz feodal sistemlerdeki tmar sahipliiyle hemen
hemen ayndr. Sekunda, Daskyleionda olduu gibi Sparda satraplnn
topraklarnn da daha kk paralara blnerek Pers soylularna verilmi
olduundan bahseder (Sekunda 1985, 11-14). Sekunda, Tissaphernesin Gen
Kyrosun isyann haber vermek iin krala giderken yannda gtrd 500 svariyi
Karia Blgesindeki valyeler olarak tanmlamaktadr. Gen Kyrosun Anadoluya
geldikten sonra 600 kiilik bir svari bln oluturmas da (Xen. Anab. I. 8)
benzer bir rnek olarak gsterilmektedir. Ayrca, Pers soylusu olmayp da Pers
nvan tayan toprak sahiplerine rnek olarak Msr Kral Tamosun olu Glosu
gstermektedir (Sekunda 1988c, 38-39) Buradan da anlalaca zere, toprak
sahiplii ncelik Pers soylularna ait olmakla birlikte, Pers kkenli olmayp da
Perslere yakn olan ya da nemli destek veren dier uluslardan olanlara da tannan
bir ayrcalk olarak grnmektedir.
te yandan Tuplin, Ksenophonun anlattklarndan yola karak (Xen. Cyr.
VIII. 6) Pers mparatorluunda bir toprak ynetiminin en bandan itibaren iyi
organize edilmi bir sistem olduunu iddia etmektedir (Tuplin 1987a). Tuplin,
zellikle Ksenophonun Oekonomikos adl eserinden yola karak, Perslerde toprak
sahiplii ile Pers garnizonlarn eletirerek bir sonuca ulamaya almtr. Bunun
yan sra askeri hizmetlerin karlnda bireylere balanan araziler de
bilinmektedir. Askeri balar verilen hizmet trne ve beklentilere gre eide
ayrlmtr. Pers ordusunun temel birimlerini de yanstan bu balar at arazisi, ok
arazisi ve atl sava arabas arazisi idi (Sekunda-Chew 1992).
Tuplinin aratrmasnda deindii en nemli nokta, Pers mparatorluunun
merkezinden kan yasa ve kararlarn eitli dillere evrilerek imparatorluk
nezdindeki tm halklara duyurulmasyla ilgili olarak vard sonutur. Tuplin, youn
imparatorluk brokrasisinin en nemli rnei olarak Sardeis ve Susa arasndaki
iletiimi salayan yz on bir istasyonu (Kral Yolu) rnek gstermektedir. Yola
km bir grevlinin yol boyunca bir gnlk aralarla yiyecek bulabilecei ve atn
120

deitirebilecei konaklama istasyonlar kurulmutu. Irmak geileri ve da geitleri

gibi stratejik ya da tehlikeli noktalarda seyahat edenleri gzetim altnda tutmak iin
askerler devriye gezerdi. Bu istasyonlardaki malzemelerle beki karakollarnn
bakm da olaslkla ynetimdeki satrabn grevleri arasndayd. mparatorluun
ynetimi iin bu yollar byk nem tayordu43. Persepolis tabletleri sayesinde Pers
mparatorluunu bir utan dier uca balayan yol a, yollardaki muhafz dzeni,
levazm noktalar ve denetim mekanizmalar hakknda nemli bilgilere ulalmtr
(Graf 1994, 167-189). mparatorluktaki iletiimin salanmasnn yan sra, yolcular
iin de krali seyahat izin belgesi olarak bilinen ve kral, satrap ya da yksek bir
memur tarafndan konaklama yeri de belirtilerek verilen bu belge ile aslnda
imparatorluk topraklarndaki nakil hareketi de denetim altna alnmaktadr (Tuplin
1987b, 110-111).
Cook, genel olarak Kyrosun egemenlii altndaki satraplklarn tek bir
biimli olduunu dnmektedir. Ancak, I. Dareiosun tahta geiiyle durumun
deiip tm nemli mevkilere yedi Pers soylusunun atanmasyla birlikte Pers
mparatorluunun bir aile irketine dntne, asl toprak sahiplerinin de bu
soylular olduuna inanmaktadr (Cook 1983, 167-183).
Elde edilen topraklardaki tarmsal retim yerel yntemlerle devam
ettirilmitir. Bu retim kaynaklar zerinde imparatorluun sk denetimi olduu da
bilinmektedir. Kral, kraliyet ailesi, Pers soylular ve sarayllar lkenin drt bir
yanndaki geni arazilerin mlkiyetini ellerine almlard. Satraplk snrlar
ierisindeki kyllere dzenli vergi ve hizmet yk dnda baka grevlerde
verildiinden bu durum tarlalardaki rn miktarn da etkilemekteydi. Yerel
garnizonlara asker vermelerinin yan sra (Hdt. I. 192), satraplk saraynn yiyeceini
de karlamalar gerekiyordu. Bunlarn yan sra Pers kralnn suya ulam da
denetim altnda tuttuu bilinmektedir. zellikle Babilde, kraliyet memurlar
43

Yollarn tccarlar tarafndan da kullanldna dair herhangi bir bulgu yoktur. Pers
mparatorluunun ticari faaliyetleri hakkndaki belgeler de son derece kstldr. Pers ynetiminin
blgesel dzeyde bir ayakbast paras ve har ald bilinmekle beraber imparatorluk merkezinin
ticarete dorudan kart ya da ticareti gelitirmek iin faaliyetlerde bulunduuna dair bir kant
yoktur (Briant 2002a, 377-387).

121

hkmdarn mlkiyetindeki yaamsal su yolu sistemini ynetirlerdi. Ayrca Pers

krallarnn rann kuzeyindeki blgelerde yer alt sulama sistemleri ina ettirdikleri
de bilinmektedir (Kuhrt 2009, 417).
Perslerin Kyros dneminde kentsel uygarlklar ve toprak sahipliine
yaklamlarndaki mesafeyi gstermesi asndan Herodotosun u aktarm son
derece nemlidir.
Mademki, diyorlard, Zeus, Astyagesi devirip egemenlii Perslere ve
insanlar arasnda da sana, Kyrosa balad, mademki elimizdeki toprak ksr ve
talk, o halde yurdumuzu deitirelim, gidip daha bereketli topraklar zerinde
yerleelim. evremizde byle ok yer var, daha uzak yerlerde de byle yerler var;
onlardan birini alalm, varlmz artka szmz de daha geerli olur; bir kral-ulus
iin bylesi yakr; bunu bugn birok insan ve btn Asya buyruumuz altndayken
yaparsak yaparz, byle gzel bir frsat bir daha ne zaman elimize geebilir? Kyros
bunlar dinledi, pek umursamadan onlara bildikleri gibi yapmalarn syledi. Ama
onlarn isteklerine olur derken, kendilerini artk hkmeden deil, hkmolunan kiiler
durumuna altrmalarn da tledi. Zira dedi onlara, sert olmayan toprak
enerjiden yoksun insanlar dourur, bir topraktan hem iyi rn hem de deerli
sava yetiemez. Persler bu sz kabul etmiler ve yanndan bambaka duygularla
ayrlmlard. Kyros onlar bu dnceden kurtarmt ve onlar da ovalara ekin ekip
klelik bimektense ksr bir toprak zerinde imparatorluk sahibi olmay ye
bulmulard. (Hdt. IX. 122)

1. Vergi Sistemi
Pers vergi sistemi hakknda edindiimiz bilgiler Herodotosun eserinde
deinmi olduu vergi blgeleri ve Pers krali yaztlarnda sz geen vergi
listeleriyle snrldr. Pers imparatorluu ierisinde olduka sistemli bir vergi
dzenlemesi bulunduunu bu listeler araclyla anlalmaktadr. Herodotos Dareios
dneminde lkenin yirmi vergi blgesine ayrldndan ve bunlarn her birinin yllk
122

phoros" dediklerinden sz etmektedir (Hdt. III. 89-96). Genellikle gmle yaplan

demelere ilave olarak baz satraplklarn baka demelerle de ykml tutulduklar
bilinmektedir. Kilikia satraplnn 360 beyaz at (Hdt. III. 90), Msra bal
blgelerden Moeris Gl (Karun Gl) balklnn geliri, Memphis de konaklayan
Persler iin buday (Hdt. III. 91), Mezopotamyadan 500 hadm (Hdt. III. 92),
Hindistandan 360 talent altn tozu (Hdt. III. 94) vb. Herodotosun gm ile denen
vergiler

dnda

saydklar

arasndadr.

Herodotos

ayn

zamanda

vergiye

balanmam olan blgelerin kendiliklerinden armaanlar sunduklarndan da sz

eder. Herodotosun szn ettii phoros (vergi) ve dora (hediye) kavramlar
arasndaki fark anlamak pek mmkn olmamaktadr. Bunlar arasnda Ethiopiallar
ve Nubiallar iki khoniks (Attika l birimi) som altn, 200 abanoz ktk, 5
Ethiopial ocuk ve be tane fildiini her yl armaan etmektedirler. Ayrca
Kolkhisliler ve bunlarn Kafkaslara kadar olan komular da be ylda bir 100 erkek
ve 100 kz armaan olarak sunmaktadrlar. Araplar ise her yl armaan olarak bin
talent tts gndermektedirler (Hdt. III. 97; Briant 2002a, 394-395; Balcer 1989, 5).
Herodotosun nomoi olarak szn ettii vergi blgelerine baktmzda
imparatorluk iersindeki halklarn etnik kkenlerine gre ya da corafi blgelere
gre gruplandrldn grmekteyiz (Hdt. III. 90; Tuplin 1987b, 137-145; Cameron
1973, 49).
Ksenophon satraplarn grevleriyle ilgili aktard aadaki pasajnda
vergilerin yan sra toplanan hediyelerin de nemine dikkat ekmektedir.
Persepolisteki kabartmalarda da krala sunulan hediyelerle ilgili sahnelere sklkla
rastlanmaktadr.
ve Kyros yle zetledi. lkelere gnderilen satraplar seerken dikkatli
olmalyz ve doru seimler yapmalyz. nk bunlar eitli eyaletlerden gelen
gzel ve deerli eyleri bize gndermeyi aklnda tutan insanlardan olmallar
(Xen. Cyr. VIII. 6).
Bylesine byk bir imparatorluun devamlln salayabilmesi iin
vergilerin dzenli olarak toplanabilmesi son derece nemlidir. Satraplk merkezleri
123

ise bu vergilerin topland, depoland ve demelerin yapld yerler olarak

sistemin balca arklarndan biri konumundadr. Herodotos, Pers mparatorluunun
kurucusu olan Byk Kyrosun tahtta olduu yllarda, imparatorluk iindeki
halklarn Kyros ve Kambysese hediyeler gnderdiinden dolaysyla da dzenli bir
vergi sistemi bulunmadndan bahseder (Hdt. III. 89; Zaccagnini 1989, 194; Balcer
1989, 3). Bu durumda Kyros ve Kambyses dnemlerinde krala gnderilen
hediyelerle Persepolisteki Apadana binasnn giriinde ve merdiven kenarlarndaki
kabartmalarda I. Dareiosa sunulan hediyelerin yllk dedikleri phoros mu yoksa
farkl amalarla Pers kralna gnderilen hediyeler mi olduunu kestirmek gtr.
Herodotos I. Dareiosun Asyadan ve Libyann kk bir parasndan salad
geliri on drt bin be yz altm Euboia talenti olarak hesaplamtr. Ayrca adalardan
ve Avrupa blgelerinden de vergi alndndan sz etmektedir (Hdt. III. 95-96).
Pers mparatorluunda vergi konusundaki dzenlemeler I. Dareios
tarafndan yaplmtr. Fakat yedinci kitabnda Kserkses ile Artabanos arasndaki
konumay konu alan aadaki pasajda syledikleri, Herodotosun bu konudaki
elikili ifadelerini ortaya koymaktadr. yle grnyor ki, Kyros Lydia Kral
Kroisosun kurduu hara sistemini devam ettirmitir.
Ey kral dedi Artabanos, mademki hibireyden ekinmiyorsun, bari u
dm dinle. Bu kadar karmak iler zerinde laf uzatmak doru deil.
Kambyses olu Kyros btn Ioniay, Atina dnda, Perslere hara vermek zorunda
brakt (Hdt. VII. 51)
Kambysesin lmnden sonra taht ele geiren Gaumata (sahte Smerdis)
isimli bir Magn faaliyetleri ile ilgili olarak yl sreyle kimseden vergi
alnmayaca, kimsenin askere arlmayacan ilan ettiine dair verdii dier bir
bilgi de Herodotosun bu konudaki elikili ifadelerine verebileceimiz dier bir
rnektir (Hdt. III. 67; Descat 1989, 78; Balcer 1989, 7). Herodotosun baka bir
elikili ifadesi ise, Kyrenenin Kambysese dedii vergiyi aktard pasajndadr
(Hdt. III. 13, IV. 165). Baz bilim adamlar bu elikili durumu u ekilde
akmalaktadr: Pers mparatorluu genilemeye baladnda ele geirilen her
124

lkeden vergi alnyordu. Ancak bu vergi sistemi ok dzenli deildi ve baz

durumlarda vergi yerine Pers kralna hediyeler de gnderiliyordu (Tuplin 1987, 141142). Pers mparatoru Dareiosun imparatorluun eitli blgelerine farkllklar
gsteren vergilerin yeniden dzenlenmesi iin bir vergi reformu yapt da
bilinmektedir (Tuplin 1987, 139-140). Herodotos, Dareiosun vergi reformuyla vergi
ykmlnn arttna dikkat ekmekte ve Perslerin artan vergi talepleri yznden
Babillilerin kzlarna fahielik yaptrmak zorunda kaldndan bahsetmektedir
(Hdt. I. 196; Tuplin 1987, 140).
R. Descat, Pers vergi sisteminin temeli ile ilgi nemli bir varsaymda
bulunmutur. Descat vergilendirmede kullanlan genel oran arazilerden elde edilen
tahl

gelirlerinin

1/12sinin

gm

veya

para

yoluyla

denmesi

olarak

deerlendirmektedir (R. Descat, Mnesimachos, Herodote et le systeme tributaire

achemenide, REA 87, 1985, 97-11). Zaccagnini ise Yakn Douda kullanlan 1/10
vergi orann (aar vergisi) Pers vergi sisteminin ncl olarak grmektedir
(Zaccagnini 1989, 200).
Herototosa gre, Bat Anadoludaki vergi blgeleri u ekilde ayrlmtr
(Hdt. III. 90):
1) Ioniallar, Magnesiallar, Aiolisliler, Kariallar, Lykiallar, Miliallar44 ve
Pamphyliallar 400 talent
2) Mysialar, Lydiallar, Lasoniallar, Kabaliallar ve Hytenniallar 500
talent45,
3) Phrygiallar, Trakyallar, Paphlagoniallar, Mariadynler ve Suriyeliler 360
talent,
4) Kilikiallar ise 360 beyaz at ve 500 talent46 gm demekle
ykmlydler.
44

Herodotosa gre, Lykiann eski addr (Hdt. I. 173).

Burada bahsi geen Lasonia, Kabalia ve Hytennia adl blgelerin lokalizasyonu henz
yaplamamtr. Fakat Lydia Blgesi ile Lykia Blgesi arasnda bir yerde bulunduu dnlmektedir.
46
Herodotos, Kilikiallardan alnan verginin 140 talentinin blgedeki atl birliklerin garnizonuna
ayrldndan ve geriye kalan 360 talentin Dareiosa gnderildiinden bahsetmektedir. Bu pasajdan
45

125

Persler . . V. yzylda Bat Anadoludaki geni topraklara sahip

olmulardr ve bu kentlerin gzde rnleri Pers kralna hediye olarak gnderilmitir
(Cook 1983, 176-180).
Bat Anadolu kentlerinin Perslere dedikleri vergilerle ilgi en kapsaml
bilgiyi yine Herodotostan edinmekteyiz. Herodotos, . . 494 ylnda yapolan Lade
Deniz Savann hemen sonrasnda Sparda (Sardeis) satrab Autophradatesin
yapt vergi dzenlemelerinden sz eder. Bu savatan bir yl sonra yenilgiye
urayan Bat Anadolu kentlerinin temsilcilerini Sardeiste toplayan Autophradates,
bu kentlerden toplanan vergileri belli bir dzene oturtmutur. Bu dzenlemeye gre,
kentlerin deyecekleri vergiler kentlerin toprak byklne gre ayarlanacakt.
(Hdt. VI. 42; Diod. Sic. X. 25). Bylece dier blgelere de adapte edilebilecek bir
envanter sistemi gelitirilmi oluyordu (Migeotte 2004, 220). Buna benzer vergi
dzenlemeleri daha nce Msr ve Babilde de yaplmtr. Bat Anadolunun da
iinde yer ald blgenin I. Dareiosun tahta kt dnemde sorun yaratan
blgeler olmas nedeniyle, Dareiosun imparatorluk topraklarnda kan isyanlar
bastrdktan sonra bu blgelerde yeni bir dzenlemeye ihtiya duyduu
dnlmektedir (Balcer 1995, 193-195, Balcer 1989, 6-7).
. . 477 ylnda kurulan Attika-Delos Deniz Birliine, Ionia, Aiolis,
Hellespontos ve Karia blgelerinden yaklak yirmi alt Bat Anadolu kentinin ye
olduu ve birlik hazinesine vergi dedikleri bilinmektedir (Bu kentler iin bkz. ATL
3. 199-204, 206, 207). Birlie para deyen kentlerin yan sra gemi yapan kentler de
bulunmaktayd (Balcer 1995, 195). Hem Perslere hem de birlie vergi demek
zorunda kalan Bat Anadolu kentlerinin iinde bulunduklar durum pek de parlak
olmamaldr. Ancak, . . V. yzylda Bat Anadolu kentlerinde grlen youn sikke
basm bu durum iin tezat oluturmaktadr (Balcer 1995, 195-198). Bat Anadoluda
yola karak, Persler iin Kilikyann Anadoluya geite byk nem tadn varsayabiliriz. nk
Kilikya Blgesi, Pers mparatorluunun merkezinden Anadoluya geiin hem ilk hem de son
admdr. Bu blgeyi ekonomik olarak bask altnda tutmak, aslnda ynetim adan da kontrol altna
almak anlamna gelmektedir. Kilikya Blgesinin sonraki dnemlerde de Pers ynetimi altnda
olmasna ramen farkllklar iermesinin nedeni de bu olmaldr.

126

. . V. yzylda sikke basan 31 merkez grlrken . . IV. yzylda bu say 73e

ulamtr (Carradice 1987, 73-95).
Pers mparatorluunun vergi toplama merkezinin Persepolis olmas
hakkndaki genel kanya ramen Cahill, Persepolisin vergi toplama merkezi deil
sadece sembolik hediyelerin toplandn bir yer olduunu ve bu i iin Susa, Babil
ya da Ekbatanann daha uygun olduunu ileri srmektedir (Cahil 1985, 387).
mparatorluk hazinesinin en nemli vergi kaynaklar satraplklard. Zaten
satraplarn en nemli grevlerinden biri de imparatorluk topraklarndaki halklardan
topladklar paray Pers kralna aktarmakt. Antik yazarlarn ifadeleri de bu durumu
destekler niteliktedir. Herodotos satraraplklardaki yirmi vergi blgesinden (nomoi)
sz ederken (Hdt. III. 90), Arrianos Byk skenderin Hellespontos Phrygias
satrabndan I. Dareiosa dedii verginin aynsn talep ettiini belirtir (Arr. Anab. I.
17). Ayrca, skenderin Aspendostan Dareiosa hara olarak yetitirilen tm atlarn
kendisine verilmesini istediinden de bahsetmektedir (Arr. Anab. I. 26).
I. Dareiosun vergi sistemi skender tarafndan da deitirilmeden srdrlmtr
(Briant 1982, 389; Migeotte 2004, 214). Ksenophon ise hyparkhos olarak tanmlad
Zenis ve daha sonra da kars Mania nn Pharnabazos iin vergi topladklarndan sz
etmektedir (Xen. Hell. III. 1). Vergilerin toplanmasnda dorudan krala bal
memurlar kullanlmaktadr.
Pers mparatorluuna satraplklar, arazi sahipleri ve kylerin yan sra
tapnaklar da vergi demekteydiler. Antik ada tapnaklar arazileri, hayvanlar,
kleleri ve memurlar bulunan nemli kurumlardr. Bat Anadoludaki tapnaklarla
ilgili bir veri olmamasna karn Msr ve Babildeki tapnaklarla ilgili bilgiler
mevcuttur.

Perslerin

bu

blgedeki

tapnaklara

yardmda

bulunduklar

da

bilinmektedir. (Tuplin 1987b, 150-151).

Pers mparatorluunun vergi gelirlerinin nemli bir ksmn toprak
gelirlerinden elde edilen vergiler oluturmaktadr. Bu toprak sahiplerinin bazlar
ayn zamanda krala asker temin etmekle de ykmlydler (Dandamaev 1989, 57).
127

Ekonominin ve verginin vazgeilmez unsuru olan sikke basmndan da bu

blmde sz etmek gerekir. . . 547/546 ylnda Lydia Krallnn bakenti
Sardeisi ele geiren Persler sikke basmyla bu sayede tanmlardr. Lydia Kral
Kroisos kendisi iin altn ve gm sikkeler bastryordu. Bu sikkelerin retimi I.
Dareiosun oku kral tasvirlerinin bulunduu ve altn olanlarnn dareikos, gm
olanlarnn ise siglos olarak isimlendirildii yeni tip krali sikkelerin basmna kadar
devam etmitir (Head 1877, 22-30; Kraay 1976, 33; Carradice 1987, 73, 75). Bu krali
sikkelerin ortaya kmasnda Dareiosun gerekletirdii vergi reformunda
demelerin

altn

veya

gmle

yaplmasnn

belirlenmesinin

etkisi

hl

tartlmaktadr. eitli emisyonlar olan bu dareikos ve sigloslar, Byk skender

blgeyi ele geirinceye kadar Bat Anadoludaki bir veya iki darphanede
baslmlardr (Carradice 1987, 75-90). Sardeisten daha douda darp edilmeyen bu
sikkelerle Anadolu dndaki blgelerde nadiren karlalmaktadr. Dareikoslar
imparatorluk satraplklar iinde daha geni bir dolama sahipken sigloslarn en fazla
dolamda olduu blge Anadoludur (Balcer 1991, 59). Ancak . . IV. yzylda
Babil ve randa bulunan definelerde sigloslarla karlalmas bu tarihlerde daha
geni bir alana yayldklar sonucuna ulatrmaktadr (Carradice 1987, 89-90).
Perslerin sikke tipleri ile ilgili tercihleri olaslkla Pers mparatorluunun
batsndaki sikke kullanan alanlara doru genilemesiyle balam olmaldr.
Kyrosun Lydia Krallna son vermesiyle Kroisosun bastrm olduu altn ve
gm sikkelerinin basmna Pers mparatorluu himayesinde de devam edilmitir
(Kraay 1976, 30-32). Kroisos zamannda n yzde yer alan aslan ve boa figrlerinin
yerini zamanla banda ta olan Pers giysili, sakall ve tal erkek figrleri almtr.
Bu yeni tip sikkelerin altndan baslanlarna dareikos, gm olanlarna ise
siglos denilmektedir. Pers dareikos ve sigloslar, n yzde grlen kral betimlerine
gre drt gruba ayrlmaktadr:
1) Kral sol eli ile yay, sa eli ile iki ok tutar, yarm figrdr,
2) Kral ok atar pozisyondadr,
3) Kral sol eli ile yay, sa eli ile mzrak tutar,
4) Kral sol eli ile yay, sa eli ile kama (haner) tutar.
128

izimler: I. Carradice, The Regal Coinage of the Persian Empire, in Coinage and
administrationin the Athenian and Persian empires, BAR Intern. Series 343 (1987), 78.

Tip I

Tip II

Tip III

Tip IV

129

lk tip hari dier tipte de kral diz kapa kousu olarak adlandrlan ve
arkaik dnem vazo bezemelerinde de sklkla karlalan knielauf pozisyonda
grlmektedir. Bu konuda alma yapan bilim adamlar (E. Babelon, G. F. Hill, S.
P. Noe, E. S. G. Robinson) I. gruptaki sigloslar .. 516-510 yllarna, II. gruptaki
sigloslar . . 500 ve sonrasna, III. grup sigloslar . . 480 yllarna ve IV. grup
sigloslar ise . . yaklak 450-425 yllarna tarihlenmektedir (Pasmans 2002, 4).
Pers sikkelerinin en erken rneklerine Persepolisteki I. Dareios dnemine ait
tabakalarda rastlanmtr. Sekiz altn Kroisos sikkesi bulunan bu definede dareikos ya
da siglos bulunmamaktadr (Schmidt 1957, 110-113; Olmstead 188-189). Buradan
yola klarak dareikos ve sigloslarn bu tabakadan daha ge bir dnemde ortaya
kt dnlmektedir. Balang tarihi olarak da . . 516 veya .. 511 yllar
nerilmektedir. Pers dareikos ve sigloslarnda Yunanlarn tanmlad oku kral
toksotes-(tai)

tasvirleri

sikkelerin

yzlerinde

birka

deiik

ekilde

grlmektedir (Carradice 1987, 76 vd.; Kraay 1976, 32-33; Stronach 1989, 258 vd.).
Smyrnada (Bayrakl) ele geen ikinci bir define . . V. yzyln ilk yllarna
tarihlenmitir (Cook 1952, 106). Bu definede bulunan iki gm Kroisos sikkesinin
yan sra ele geen drt siglostan birinin zerinde yarm figr, nde ise diz kapa
kousu pozisyonunda yay eken bir figr yer almaktadr. nc define al definesi
olarak bilinen ve Smyrnann 40 km dousunda, Sardeis kenti yaknlarnda bulunan
bir definedir (S. P. Noe, Two Hoards of Persian Sigloi, NNM 136, American
Numismatic Society, New York, 1956, 23-44 =IGCH 1178). 475 adet gm Kroisos
sikkesi ve 945 siglos bulunan bu definede 98 tanesinde yarm figr, 537 tanesinde
diz km ve at pozisyonunda olan figr, geriye kalan 310 tanesinde ise koar
pozisyonda bir elinde yay dier elinde mzrak tutan figr bulunmaktadr. Son olarak
yay ve haner tutan figrlerin bulunduu drdnc grup iin Kraay . . V. yzyln
ortalar gibi erken bir tarih nermi ve tipin de ayn anda . . IV. yzyla kadar
baslmaya devam ettiini ileri srmtr. (Kraay 1976, 33). Uzun giysisi banda tac
ve elinde tuttuu yay gibi belirgin nitelikleri ile sikkeler zerindeki bu figrler bir
kral kahraman, oku kral ya da Pers okusu olarak adlandrlmaktadrlar.

130

Stilistik adan bakldnda sikkeler tekdzelik iinde deildirler ve farkl

sanatsal etkileri yansttklar sylenebilir. Mzrak ve ok tayan erken tiplerde bukleli
salar ile uzun vurgulu sakallar olan figr resm Pers giysileri iindedir. Elinde
tuttuu yayn rdekba eklindeki bitimi dikkat ekicidir ve Persepolis ve Susadaki
heykeltralk eserlerinde de benzer rneklerle karlalmaktadr (E. F. Schmidt,
Persepolis I, Chicago,1953, Lev. 50).
Bunlarn dnda Manisa/Daval Ky Krez mevkiinde . . 500-400
yllarna tarihlenen 633 siglos ele gemitir (CH VIII, 58). . . 500-400 yllarna
tarihlenen bir baka define ise Bayrakldan (Smyrna) ele gemitir. Carradicen
tiplerine gre 2 adet III. tip ve 8 adet IV. tip olmak zere 10 adet siglos bulunmutur
(CH VIII, 79). 1969 ylnda Bithynia Blgesinde Mudanyada (Apameia-Myrlea)
. . V.-IV. yzyllara tarihlenen ve 2000 dareikos bulunan byk bir define ele
gemitir (IGCH 1241). . . 480 yllarna tarihlenen ve buluntu yeri olarak Bat
Anadoludan ele getii dnlen dier bir definede ise 39 siglos bulunmaktadr
(IGCH 1175). Yine Smyrnadan 1948-49 yllarnda ele geen ve . . 400lere
tarihlenen 271 adet siglos ele gemitir (IGCH 1197). 1956 ylnda Mysia
Blgesinde Bigadi yaknlar Durasalar mevkiinde 100 adet siglos bulunan bir define
bulunmutur (IGCH 1201). 1870 ncesinde Karia Blgesinde . . V.-IV. yzyllara
tarihlenen ve 1000 dareikos bulunan byk bir define de kaytlara gemitir (IGCH
1222). Ionia Blgesinde, 1915 civarnda . . IV. yzyla tarihlenen 55 siglos
kaydedilmitir (IGCH 1224). 1930 ncesinde Ionia Blgesinde, zmirde . . IV.
yzyla tarihlenen 149 adet siglos bulunmutur (IGCH 1225). 1919 yl ncesinde
Mysia Blgesinde Miletopoliste . . IV. yzyla tarihlenen bir definede 12 adet
siglos ele gemitir (IGCH 1230). 1957 ylnda Lykia Blgesinde Elmalnn
gneyindeki Bucak mevkiinde . . 375-370 yllarna tarihlenen 242 adet siglos
bulunmutur (IGCH 1262). 1951 ylnda Ionia Blgesinde Bayraklda (Smyrna) ele
geen ve . . 500-490 yllarna tarihlenen bir definede 6 adet siglos kaydedilmitir
(IGCH 1166). 1961 ylnda buluntu yeri olarak Bat Anadolu olduu dnlen ve .
. 480 yllarna tarihlenen bir definede de 39 siglos ele gemitir (IGCH 1175). 1875
yllarnda Ionia Blgesinde Urlada (Klazomenai) . . 410-400 yllarna tarihli
baka bir definede birka dareikos ele gemitir (IGCH 1194). 1930 ylndan nce
131

zmirde bulunmu olan ve stanbul Arkeoloji Mzeleri Nmizmatik Kabinesinde

kaytl bulunan toplam 146 adet Pers siglos definesi iindeki 4 adet siglosun dnda
tamamyla presli (n ve arka yzn darb yoluyla dzletirilmi) olmas asndan
nemlidir (F. Demirkk, zmir Definesi-1930, Trk Nmizmatik Dernei, Blten 32,
http://www.turknumismatik.org.tr/turkish/yayinlar/bultenler/bulten3200/B3200_M01
.html. evrimii 07.03.2011). Dareikos definelerine baktmzda dalmn Pers
mparatorluunun bat blgelerinde (Yunanistan, Balkanlar ve Anadolu) ve Akdeniz
Blgesinde younlatn grmekteyiz. Siglos defineleri ise daha yaygndr ve
zellikle Anadoluda younlamaktadr (Bat Anadoluda bulunmu Pers defineleri
iin bkz. Harita 2) Bu sikkeler Anadolunun yan sra Yunanistan, Suriye, Irak, Msr,
Pakistan, Afganistan, Oksus (Amu Derya) ve Karadenizde de ele gemilerdir.
Kronolojik adan bakldnda arlkl olarak sigloslarn . . V. yzyla,
dareikoslarn ise . . V. yzyl sonlar ile . . IV. yzyllara tarihlendiini
grmekteyiz.
Bu krali Pers sikkelerine ek olarak . . IV. yzyln balarnda, zerlerinde
satrap ya da blgesel yneticilerin isimlerinin yeralmasndan dolay satrap sikkeleri
olarak anlan sikkeler baslmaya balanmtr (Hill 1919, 125). Bu satrap sikkelerine
paralel olarak Bat Anadolu kentlerinde Attika standartlarnda sikkeler baslmaya
devam etmitir. Perslerin satraplklarn kendi iindeki deme dengesini salamak
iin sikke bastrdklar dnlebilir. mparatorluun batsnda yer alan satraplklarn
demeleri Perslerin bastrd bu sikkeler yoluyla karlanm olmaldr. Aslnda
satrap sikkeleri adlarnn aksine satraplar tarafndan deil, dier st dzey Pers
yneticileri tarafndan bastrlm olmaldr. Bu sikkelerin retimi sz konusu
dnemdeki askeri hareketlilikle dorudan balantldr. Daha nce de szn
ettiimiz gibi, . . IV. yzylda Bat Anadolunun iinde bulunduu zor ekonomik
koullar gereince yeni bir meslek grubu olarak paral askerliin ortaya kmasyla,
bu askerlere yaplan demelerin satrap sikkeleriyle yaplm olduu aikrdr. Pers
kral asndan bakldnda ise sikke basm aslnda satraplar tarafndan uygulanan
bir ynetim arac olmaktan teye gitmemitir. Nmizmatik veriler Pers
mparatorluunun hkimiyeti altndaki blgelerde sikke basm ve dolamndaki
serbestlie iaret etmektedir. Krali sikkeler ou blgede satrap, hanedan ya da kent
132

sikkelerine oranla daha az yaygndr. .. IV. yzylda sigloslarn saysnda grlen

azalma baz blgelerdeki yerel sikke retimindeki artla aklanmaktadr (Carradice
1987, 93). Perslerin vergilerin denmesinde kolaylk salanmak amacyla sikke
basmn tevik ettikleri dnlmektedir.

2. Din
Perslerin fethettikleri lkelerde izledikleri din politikasna gemeden nce
ncelikle Pers dini inanlarna ksaca bir gz atmak gerekir. Pers dini hakknda
gnmze kadar saysz alma yaplm olmasna ramen yaplan tanm ve
yorumlarda hl bir takm problemler mevcuttur. Zerdtlk (Zoroastrianism) olarak
da bilinen Pers dini, adn . . I. Binyln balarnda yaam olduu dnlen,
(Yunanlarn Zoroaster dedii) Zarathustra isimli bir peygamberden almtr. Bu dinin
kutsal kitab olan Avesta temelde iyilikle ktln bitmek bilmez mcadelesini
konu edinmektedir. ok tanrl dinlerden tek tanrl dinlere geiin en erken
rneklerinden biri olarak grlen Zerdtln temelinde tanr Ahura Mazdaya olan
olan inan yatmaktadr. Atein kutsal sayld bu dinde, yaamn drt evreden ibaret
olduuna inanlr. Birinci dnemde iyilik ve ktlk ortaya kar. kinci evrede
dnya karanla, felakete ve ktlklere gmlr. nc evrede iyilik ve ktlk
mcadelesinde iyilik kazanr. Zarathustra (Zerdt) halklara doruyu, adaleti
gstererek karanlk ve aydnl birbirinden ayrtrr. Drdnc evrede ise her tr
ktlk ve karanlk kaybolacak, dnyaya bar ve kardelik hkim olacaktr (Vasunia
2007, 241).
Yaztlarda ilk Pers kral Kyrosun inanc ile ilgili dorudan bir bilgi
olmamasna karn, baz antik Yunan kaynaklar kendisine elik eden rahiplerden
() sz etmektedirler. Strabon, Kappadokiada ve Pontosdaki Zelada (Zile)
tanra Anaitise ait bir ak hava tapnandan bahseder (Strabo. XV. 3, XI. 8, XII.
3). Anaitis, Anahita adyla da bilinmekte olup, Pers dininde ifal su ve bereket
tanrasdr. Pers blgesi dnda tanrann klt Armenia, Suriye ve Anadoluya da
yaylmtr. Anadoluda Magna Meter ve Artemis ile zdeletirilen bu tanra Lydia,
133

Kappadokia ve Pontos blgelerinde tapnm grmekteydi (Cumont 1894, 20302031). Anaitis, Lydiada Anaitis ( ), Artemis Persike (
), Thea Persike ( ), Meter Anaitis ( ) ya da
sadece Artemis isimleri altnda tapnm grmtr. Tapnm grd blgelerde
Artemis ad bir Yunan tanras olduuna, Persike onun Pers kkenine ve Meter ise
Anadolunun Ana Tanras kimliine iaret etmektedir. Tanra Anaitis ile ilgili
yaztlarn says ve dalmna baklrsa Lydia kltlerine Pers kltrnn gl bir
etkisi olduu grlr (Paz de Hoz 1999, 73. Yaztlar ve referanslar iin bkz. 130152). Pausanias, bu Pers tanrasnn Hypaipa (demi/Datbey-Gnlce) ve
Hierokaisareiada (Akhisar/Beyoba Ky) tapnaklarnn olduundan ve Lydiallarn
da Persler gibi barbar diliyle tanraya taptklarndan ve yanan bir sunaktan bahseder
(Paus. V. 27; Nawotka 2010, 126). Her iki kentte de .. V. yzylda tm Pers
imparatorluunda olduu gibi Anaitis klt tapnm grmekteydi (Paz de Hoz 1999,
74). Ksenophon da Sardeiste Anaitise ait olabilecek bir Artemis sunandan
bahsetmektedir (Xen. Anab. I. 69). Ksenophonun anlatmlarnda Perslerin Artemis
tapnayla ok yakn iliki iinde olduklar anlalmaktadr. Ksenophon, Gen
Kyrosun kendisine bal Mysia blgesi komutan Otanesi yapt bir ihanetten
dolay yarglarken, Otanesin daha nceden de ba kaldrm olduu iin Artemis
tapnana gelerek pimanln ifade ettiinden bahseder (Xen. Anab. I. 6).
Plutarkhos, Peloponnesos Savalar srasnda Sparta komutan Lysandrosun
yaamn anlatrken, Ephesos kentinin Pers gelenekleriyle karm olduundan ve
kentin Yunan karakterinin tehdit altnda bulunmasndan zlerek sz etmektedir
(Plut. Lys. III. 2; Briant 1996, 721). Thukydides ise Lydia satrab Tissaphernesin
Peloponnesos Savalar srasnda Artemise kurban sunduunu anlatmaktadr (Thuc.
VIII. 109). Tissaphernesin Artemis tapnayla olan ilikisi hakknda Ksenophon da
bilgi vermektedir (Xen. Hell. I. 2). Her iki Pers komutannn Artemis kutsal alannda
bulunmas,

Perslerin

bu

tanrya

olan

sayglarnn

bir

gstergesi

olarak

deerlendirilebilir. Ephesos Artemis tapnann en yksek rahibinin bir Pers

olduunu dair bilgiyi de yine Ksenophondan renmekteyiz (Xen. Anab. V. 3).
Artemis tapnanda Pers kkenli bir rahibin hizmet etmesi, Perslerle yerel tapnaklar
arasndaki kurulan iliki bakmndan zel nem arzetmektedir (Briant 1996, 724).

134

Bu blmde Perslerin din politikalar ya da yerel tapnaklarla olan ilikileri

ile hakknda yazttan sz etmek gerekir. Bunlardan ilki, I. Dareiosun Magnesia ad
Maendrumda (Menderes Magnesias) bulunmu olan Gadatasa gnderdii
mektuptur (Briant 1996, 507). Dieri ise Droaphernes yazt diye bilinen ve
Sardeiste bulunmu Zeus Baradates kltyle ilikili olan yazttr (Briant 1996, 696697). Pers kral tarafndan gnderilmi olduu bilinen her iki yaztn da Roma
kopyalar ele gemitir. Ksanthosda Leto kutsal alannda bulunmu ve ilk olarak
1975 ylnda yaynlanan dilli Ksanthos yazt ise bu konuda ayr bir nem
tamaktadr. Lykiann, Karia satrab Piksodaros zamannda Karia egemenliine
girdiini gsteren bu yazt, genel olarak Ksanthos kentinin ve evre sakinlerinin
yerel bir kltn kurulmasn ilan etmek zere ald bir karar iermektedir (Briant
2001, 17-18).
Dareiostan itibaren Pers krallar krali yaztlarda kendilerini Ahura
Mazdann kullar ve dnyadaki bilge lordlar olarak tanmlamlardr (DB V. 16-17).
Pers pantheonunda baka tanrlar da vardr, fakat Pers krallarnn yaztlarnda
Ahuramazda en byk tanr ya da tanrlarn en by olarak tanmlanmaktadr
(rnein, DNa 1, DPd 1-2). Pers sanatnda Ahura Mazdann sembol olarak kanatl
disk tasvirlerine sklkla rastlanmaktadr (Boyce 1982, 96). Bunun yan sra Pers
ikonografisinde kullanlan kutsal figrler arasnda Pers giysili erkek, aslan, boa,
griphon, insan bal boa, kanatl aslan ve kompozit yaratklar sayabiliriz. Pers
ikonografisine dhil olmu yabanc kutsal figrler arasnda en sk grleni Msr aile
ve mutluluk tanrs Besin tasvirleridir.
Pers dinin rahipleri olan Magoslar (Magi)47, kralln erken dnemlerinde
yaptklar rya tabirleriyle krallara tavsiyelerde bulunuyorlar ve bir tr danmanlk
yapyorlard (Hdt. I. 120). Antik Yunan yazarlarnn eserlerinde ve Dareiosun
Bisutun yaztnda da sz geen Gaumata (sahte Smerdis) adl bir Magn,
Kambysesin lmnden faydalanarak taht ele geirmesi ile ilgili anlatlanlar olaylar
47

Herodotos tarafndan (Latin. o. Magi) olarak tanmlanan kahinler sonrasnda da Pers

dininin (Zoroastrianizm) rahipleri olarak bilinmektedir.

135

rahiplerin imparatorluk iindeki nemini ak bir ekilde ortaya koymaktadr (Hdt.

III. 65; DB I. 36-37, 58-59). Rahiplerin Pers imparatorluu iinde edindii nemli
pozisyunu rneklemesi asndan, Daskyleionda ele geen kabartma son derece
nemlidir (Resim. 1).
Persler Anadoluyu ele geirdiklerinde hem yerel Anadolu kltleri hem de
Yunan kltleriyle karlam olmaldrlar. Herodotosun anlattklarn dikkate alacak
olursak, Persler dini inanlar gereince tanr heykeli, tapnak ya da sunak
yapmamaktadrlar. nk onlar tanrlarna Yunan tanrlar gibi insan ekli
yaktrmamlardr (Hdt. I. 131). Buna karn Bat Anadolu kentlerindeki dinsel
yaamn en gl gstergeleri ise tapnaklar ve bu tapnaklarda tanrlara adanan klt
heykelleridir.
Perslerin gsterdikleri dini hogr ilk olarak Pers rahibi Gaumatann
bakaldrs yznden zarar grm olmaldr. Rahiplerin taht ele geirebilecek
kadar nemli bir pozisyona gelmesi ve tapnaklar tahrip etmesi Pers kraln rahatsz
etmitir (Dandamaev-Lukonin 1989, 350). Bu hogry zedeleyen ikinci bir olay
ise, . . 499 ylndaki Ionia syan srasnda Ioniallarn Sardeisteki Kybele kutsal
alannn yakmasdr (Hdt. V. 101, VI. 102; Briant 2002a, 148). Sardeisteki olaya
karlk Persler, Miletos kentinin ele geirilmesi srasnda Miletos yaknlarndaki
Didyma Apollon tapnan yamalam ve yakmtr (Paus. I. 16, VIII. 46). Susada
yaplan kazlarda bu tapnaa adanm eitli eserler ele gemitir (Dandamaev 1989,
166) Pers Yunan savalar baladnda Kserksesin Yunanistan seferinde Atinadaki
tapnaklar yakmas da bu olay krklemi olmaldr. Perslerin hkimiyeti altna
ald topraklarda gerekletirdii tapnak yakma olaylarnn temelinde, bu dinlere
bask yapma ya da dier bir deyile dinsel hogrszlk deil, sz konusu dnemde
cereyan eden savalar srasnda gelimi olabilecek misilleme veya cezalandrma
tavr aranmaldr.
Bunlarn dnda, Perslerin Yunan tanrlar iin kurban kestikleri ve sunuda
bulunduklar bilinmektedir. Herodotos, Kserksesin Yunanistan zerine kt sefer

136

srasnda Troas Blgesine urayp, buradaki Illion Athenas iin bin tane
dourmam inek kurban ettiinden sz etmektedir (Hdt. VII. 43).
I. Dareiosun tahta gemesiyle Anadoludaki Pers nfusu da oalmtr. Bat
Anadoluda soylu Perslerin artmas Perslere ait klt merkezlerinin de artmasna
neden olmu olmaldr. Bu kltlerden en nemlisi kkeni Mezopotamyaya dayanan
Anahita kltdr. Yukarda da deindiimiz zere, zellikle Lydia Blgesinde
younlaan Anaitis (Anahita) klt Perslerin resmi klt gibi kabul edilmitir (Boyce
1982, 29-30). II. Dareios ve II. Artakserkses dnemlerinde yaygnlaan Anaitis klt
benzer zellikleri nedeniyle Yunan tanras Artemis ile zdeletirilmitir
(Olmstead 1948, 479). Din gibi deiimin zor olduu bir alanda, bir Pers tanrsnn
Yunan tanrsyla zdeletirilmesi Perslerin fethettikleri lkelerdeki toplumlarn
dinlerine gstermi olduklar saygdan kaynaklanyor olmaldr.
Perslerin en nemli zelliklerinden biri fethettikleri lkelerdeki halklar
dinsel ve kltrel adan bir btn oluturmaya zorlamamalardr. Aksine Kyros ve
Kambyses dneminde, yerel hiyararinin ve geleneklerin korunmas iin zel bir
nem gsterilmi, hatta kendi dinsel ayinlerini zgrce gerekletirmeleri iin bina
ve mali kaynak salanmtr (Dandamaev-Lukonin 1989, 348-349). Persler kendi
dinlerini yaymak iin de hibir aba gstermemiler, bunun yerine imparatorluk
iindeki halklarn kendi dinlerine ve kutsal alanlarna sayg gstermilerdir (Briant
2002a, 77).

B. Bat Anadoluda Bulunan Satraplklar

1. Daskyleion

Daskyleion satraplk merkezinin yerinin belirlenebilmesi iin yaplan

almalar, K. Bittelin Ergili-Hisartepede yapm olduu aratrma ile son bulmu
ve 1954 ylndan balayp 1959 ylna kadar devam eden Prof. Dr. Ekrem Akurgaln
137

yapt almalarla Manyas Glnn (Laucus Daskylitis) gney-dou kysnda yer

alan Hisartepenin Daskyleion antik kenti olduu ortaya konmutur.
.. 546 ylnda nce Lydia ve ardndan tm Bat Anadoluyu kapsayan bir
igal hareketine girien Perslerin Bat Anadoluda kurmu olduklar iki satraplktan
biri Daskyleion (Tyaiy Drayahya) satraplyd (Hdt. III. 90; Bakr 1997, 229).
Corafi olarak Anadoluyu Balkanlar zerinden batya balayan yol zerinde
bulunan bu satraplk, hem Hellespontosa yakn oluu, verimli topraklar, yaban
kular ve hem de balk bolluu asndan son derece verimli bir alan zerine
kurulmutu.
Antik kaynaklarda ilk kez .. VII. yzylda karmza kan ve adn
Gygesin babas Daskylostan adn alan Daskyleion (FGrH 360, F 63), Lydia
Krallnn nemli bir kalesidir. Miletos kolonilerinden biri olan Propontis
(Marmara Denizi) giriindeki Abydos ve Propontisin gneyindeki Kyzikosla
birlikte Daskyleion da stratejik adan son derece nemli bir yere sahipti. Abydos,
Propontisin giriinde yer almasyla, Daskyleion ve Kyzikos ise Propontisten
Sardeise giden yolun aznda bulunmalar ve corafi adan hem blgeye hkim,
hem de korunakl bir konumda olmalar nedeniyle ikamet edilmi olmaldrlar.
Daskyleionun bu konumu, Akhaemenid dneminde de Trakya, Boazlar, Marmara
Denizi ve Marmara Denizi kysndaki yerlemelere hkim olmas nedeniyle,
satraplk merkezi olarak seilmesinde nemli bir rol oynamtr (Cameron 1973, 4756).
Trakya, Propontis, ve Hellespontos Phrygias olarak tanmlanan blgelerin
siyasi ve ekonomik ynetimi Daskyleion satraplnn yetki alannda bulunmaktayd.
Ksenophona gre Daskyleion satrapln Kyros kurmu ve Pharnukhosu Aiolis ile
Hellespontos Phrygiasna satrap olarak atamtr (Xen. Cyr. VIII. 6).
Ksenephona gre, Hellespontos Phrygias satrapl I. Kyros tarafndan
kurulmu ve Kyros, Megabyzosu Arabiaya, Artabadatas Kappadokiaya,
Artakamas Byk Phrygiaya, Khrysantas Lydia ve Ioniaya, Adysiosu Kariaya,
138

Pharnukhosu Aiolis ile Hellespontos Phrygiasna satrap olarak atamtr48

(Xen. Cyr. VIII. 6). Fakat son yllarda yaplm olan almalarn bazlarnda,
merkezi Daskyleion olan Hellespontos Phrygia satraplnn .. 480 yllarnda
kurulmu olduu (hatta bunun ncesinde satraplk statsnde bulunmad) ve
merkezi Sardeis olan Sparda satraplnn gnderdii yneticiler tarafndan
ynetildii belirtilmektedir (Balcer 1993, 81). Daskyleiona atanan ilk satrap olarak
Pharnukhosdan yalnzca Ksenophon bahsetmekdedir (Xen. Cyr. VIII. 6).
Ksenophon pasajnda Kyrosun Kroisos ile savaa girmeden nce svari alayna
komuta eden Pharnukhosa zel emirler verdiinden sz eder (Xen. Cyr. VI. 3; VII.
1). Burada ad geen svari alay komutan ile Daskyleiona satrap olarak atanan
Pharnukhos ayn kii olmaldr. Daskyleion gibi stratejik nemi olan bir merkeze
tecrbeli ve kraln gznde askeri kiilii olan nemli birinin gnderilmi olmas
olasdr. Genel olarak bakldnda da Kyrosun elde ettii topraklarda ynetimi daha
g, daha youn vergi ykne maruz kalacak ve stratejik adan da nemli blgelere
yakn evresindeki askerlerini ynetici olarak atad grlmektedir. Lydia ve
Ioniaya ynetici olarak gnderilen Khrysantasn svari generali, Kappadokiaya
gnderilen Artabadatasn sava arabalar kumandan olduu bilinmektedir
(Xen. Cyr. VIII. 3).
Daskyleiona ynetici olarak gnderilen ikinci nemli kii Mitrobatestir
(. . 530-522/515). Herodotos Mitrobatesten hyparkhos olarak bahseder
(Hdt. III. 120). Herodotosa gre, Mitrobates ve olu Sardeis satrab Oroites
tarafndan bir tartma nedeniyle ldrlmtr (Hdt. III. 126). Cook, Oroitesin bu
tavrnn altnda ynetim alann geniletmek ve daha fazla nfuz sahibi olmak gibi
nedenler olduunu dnmektedir (Cook 1983, 60). Herodotos bu dnemde Pers
mparatorluunun banda olan Dareiosun Oroitesi cezalandrmak istediinden,
ancak Phrygia, Lydia ve Ionia blgelerini elinde tutan nemli bir gce sahip bu
kiiye kar bir ordu gndermeyi gze alamadndan bahseder (Hdt. III. 127).
Dolaysyla, Dareiosun elilerini dahi ldrmeyi gze alabilen Oroitesin

48

Khrysantas ve
zikredilmemektedir.

Pharnukhosun

adlar

Ksenophon

dnda

baka

antik

kaynaklarda

139

Mitrobatesin lmnden sonra ksa sreliine de olsa blgeye hkim olduu

dnlmektedir (Bakr 2001, 174)
Dareios un yakn evresinde yer alan ve en ok gvendii generallerinden
biri olan Megabazosun Daskyleionun yneticisi olduundan Herodotos ve
Thukydides bahsetmektedir (Hdt. IV. 143-144; Thuc.. I. 109). Dareiosun skit seferi
sonrasnda, Susaya dnmeden nce ordusunun bana Megabazosun yerine dier
bir Pers generali olan Otanesi geirmi olmasna dair bilgiler Megabazosun bu yeni
grevi nedeniyle olmaldr (Balcer 1995, 155, 171).
Daskyleionun ynetiminde yer alan dier bir nemli Pers isim ise
Megabatestir. Aiskhylos Persai adl tragedyasnda Megabatesi Perslerin en byk
deniz komutanlarndan biri olarak anlatmaktadr ve krala kar olan sadakati
vurgulanmaktadr (Aes. Pers. 22). Megabates ayrca Miletos tyran Aristagoras ile
olan anlamazl yznden belki de Ionia syannn ortaya kmasndaki balca
kiilerden biri olarak karmza kmaktadr (Hdt. V. 33-35).
. . 477 ylnda Daskyleion satraplna atanan Artabazos, Dareiosun
amcas Pharnakesin oludur (Hdt. IV. 41; Thuc.. I. 129-132; Diod. Sic. XI. 32-33,
XI. 44; Cook 1983, 19, 89; Badian 1987, 31). Artabazos, Kserksesin . . 480de
Yunanistana kar dzenledii seferde Parthlarn ve Khorasmialarn komutan ve
bakomutan

Mardoniosun

yardmcs

olarak

karmza

kar.

Herodotos,

Artabazosun Plataia Savandan (. . 479) sonra daha da nem kazandndan ve

Kserksesin 60.000 kiilik ordusuna elik ettiinden bahseder (Hdt. VIII. 126).
Persler iin byk bir bozgun olarak tanmlanabilecek olan Plataia Savandan nce
Artabazos, Mardoniosu uyarmaya alm (Hdt. IX. 41, 66), fakat bu uyars
dikkate alnmam ve korkaklkla sulanmtr (Hdt. IX. 58). Plataia Savandaki
yenilgi sonrasnda Artabazos emrindeki orduyla nce Thesseliaya ya doru harekete
gemi, daha sonra da birliklerini Makedonia zerinde Byzantiona geirmi ve
oradan da tm Kk Asyaya geirmitir (Hdt. IX. 89). Kserksesin Spartal
komutan Pausanisa cevap nitelii tayan bir mektubunda, Artabazosun Daskylitis

140

(Daskyleion) satrapln daha nceki satrap Megabatesten devralmasna ilikin bir

emri olduu bilinmektedir (Thuc. I. 129).
Daskyleionda

satraplk

ynetiminin

Artabazosdan

balayarak

II. Pharnabazosun son yllarna dein (.. 414-388) hilafet niteliinde yrtld,
yani babadan ola getii dnlmektedir (Cook 1983, 171; Balcer 1993, 84).
Artabazosdan sonra yerine geen olu I. Pharnabazos . . 460-430 yllarnda
satraplk grevini srdrmtr (Bakr 1991b, 79; Sekunda 1988b, 178). Daskyleion
satrab Pharnabazos hakknda edindiimiz bilgiler Thukydidesin anlattklaryla
snrldr (Thuc. II. 67). Pharnabazosun Propontis (Kyzikosda), Kilikia ve
Samariada (bugnk srail) sikke bastrd bilinmektedir (Bodzek 2004, 18-20).
. . 430-414 yllarnda ise Daskyleiondaki satraplk grevini Artabazosun
torunu Pharnakesin yrtt dnlmektedir (Thuc. II. 67; Bakr 1988, 79; Balcer
1993, 84-85; Balcer 1995, 300; Sekunda 1991, 101-102). Thukydidesin pasajndan
anlaldna gre Pharnakes, II. Dareiosa yakn bir kiiliktir. Peloponnesos
Savann ikinci ylnda, Pers Kral II. Dareiosun savaa katlmasn ve ekonomik
yardmn almak isteyen Spartal elilerin ncelikli hedefi, Atina mttefiki olan
Trakya Kral Sitalkesi kendi yanlarna ekmek ve Pharnabazosun olu Pharnakese
sa salim bir ekilde ulamakt. Sonuta Trakyada yakalanan eliler Atinaya
gnderilirler. Bu elilerin Kraln huzuruna kmak iin Pharnakese ulamak
istemeleri de Daskyleion satrabnn sz konusu dnemde nemli bir stats olduunu
dndrebilir.
Pharnakesin olu II. Pharnabazos, . . 414-388 yllar arasnda Daskyleion
satrab olarak grev yapmtr (Thuc. II. 67; Bakr 1988, 79; Bakr 1995, 276-277).
Peloponnesos savalar srasnda gsterdii baarlardan dolay . 387 ylnda II.
Artakserksesin (Mnemon) kzyla evlenmek zere Pers lkesine gitmitir (Xen. Hell.
V. 1; Xen Ages. III. 3; Plut. Artax. 27). Daha nce de belirttiimiz gibi Pharnabazos,
blge ynetimi iin nce Dardanoslu Zenisi ve o ldkten sonra da kars Maniay
grevlendirmitir (Xen. Hell. III. 1; Kuhrt 2009, 697-698).

141

II. Pharnabazosun yerine olu Ariobarzanes . . 388-363/62 yllar arasnda

Hellespontos Phrygiasnn satrab olarak grev yapmtr (Bakr 1988, 79; Weiskopf
1989, 27-44). Pharnabazosun en byk olu olan Ariobarzanes . . 420 ylnda
domutur ve . . 388 ylnda babasnn ardndan Daskyleion satrab olmutur
(Xen. Hell. I. 4; Xen. Cyr. VIII. 8; Diod. Sic. XV. 90). Ariobarzanes babas
Pharnabazos49 gibi Atina ve Sparta ile iyi ilikilere sahipti ve ynetiminde grev
almaktayd. rnein, Ariobarzanes 407de babasnn satraplk saraynda bulunan
Atinal elilerin Atinaya geri dnebilmeleri iin eli olarak grev yapmtr50. Fakat
Diodoros satrap isyanlar srasnda sklkla sz geen Ariobarzanesi isyanc olarak
tanmlamaktadr (Diod. Sic. XV. 90). Satrap isyanlar srasnda ayaklanan
Ariobarzanes ncesinde yapt hareketler dolaysyla satraplar arasndaki gerginlik
ve g savalarnn artmasna neden olmutur (Weiskopf 1989, 27-38, 46-58). Bunlar
arasnda en dikkati ekenleri, . . 367 ylnda Abydos ve Sestosu kontrol altna
almas ve Perinthosa paral askerler iin ykl miktarda deme yapp blgeyi
kontorol altnda tutan Abydoslu ynetici Philiskosu grevinden almasdr
(Weiskopf 1989, 34). Satrap isyanlar srasnda nemli bir rol oynayan Ariobarzanes
ayaklanmann . . 363-362 knda bastrlmasnn ardndan olu Mithridatesin
ihanetine urar. Artakserksesin gnderdii birlik tarafndan tutuklanan Ariobarzanes
idam edilir (Xen. Cyr. VIII. 8) ve yerine vey kardei II. Artabazos satrap olarak
atanr (Weiskopf 1989, 53).
Ariobarzanesten sonra Daskyleion satraplna atanan II. Artabazos
. . 362-352 yllar arasnda Hellespontos Phrygias satrab olarak grev yapmtr
(Xen. Hell V. 1; Xen. Ages. III. 3; Plut. Alex. 21). Bylece, satrapln asil Persler
tarafndan ynetilme gelenei bir kere daha bozulmamtr. Satraplk blgesinde
meydana gelen karklklar nlemesi ve satrapl yeniden dzenlemesi iin
grevlendirilen II. Artabazos, Pharnakes slalesinin Daskyleiondaki son satrabdr.
49

Pharnabazos, Sparta ve dier Kta Yunanistan kent devletleri arasnda meydana gelen Korinth
savanda (. . 395-387) nemli bir rol oynar. Pharnabazos bu savata Spartay desteklemi, Sparta
da karlk olarak Byk Kraln asl problemlerinden biri olan Kk Asyadaki Yunan ehirlerini
gzden karmtr.
50
Pharnabazos, Gen Kyrosun istei zerine Atinal elileri Dasykleionda yl oyalanarak
alkoydu. Kyrosun elileri serbest brakmaya ikna olmasyla, Ariobarzanese elileri Kiosa
gndermek zere grev verilmitir (Xen. Hell. I. 4).

142

Artabazos, yaklak . . 362de Rhodoslu Mentor ve Memnonun kz kardei ile

evlenir (Diod. Sic. XVI. 52) ve bu evlilik sayesinde onlarla mttefik olur. Bu
dnemde yani . . 363-360 arasnda ok fazla olay gereklemez. II. Artabazos
. . 360 ylnda sorunlu olan Troasa sefer dzenler ve byk bir blmn ele
geirir ve . . 350lere kadar bu blgede bulunur. Artabazosun satraplk
dneminde,

Ariobarzanesin

olu

Mithridatesin

dou

blgelerinde

kendi

destekileriyle birlikte faaliyette olduu bilinmektedir (Weiskopf 1989, 57).

vey kardei Ariobarzanesin baarsz olduunu grmesine ramen
Artabazos da yaklak . . 356 ylnda kral III. Artakserksesin satraplarn paral
askeri birliklerini datma emrine uymaz. Bu kar gelite Artabazos Atinann
yardmn grr. Bunun zerine III. Artakserkses (Okhus), Atinaya Kharesin geri
arlmas isteini ieren bir mektup gnderir. Bu mektuba gre eer Atina
Artabazosu desteklemeye devam ederse, Pers donanmas da ayaklanan mttefikleri
destekleyecektir. Atina bu durumda Artabazosdan yardmn geri eker ve Artabazos
ordusuz kalr. Bunun zerine Artabazos . . 352de Memnon51 ile birlikte
Makedonya kral II. Philippposun yanna snmak zorunda kalr (Diod. Sic. XVI.
52). Yerine de olaslkla Pharnakid soyundan olmayan Arsitesin Daskyleionu
ynetmek zere getii bilinmektedir.
Antik kaynaklarda II. Artabazosun satraplnn sona erdii . . 352
ylndan itibaren on yedi yl boyunca hibir satraptan sz edilmemektedir. Ancak,
. . 334 ylda Byk skendere kar yaplan Granikos savanda Daskyleiondaki
satrap yardmcs olarak Arsitesin ad gemektedir (Arr. Anab. I. 12)52. Arrianosdan
aldmz bilgiye gre hareket edildiinde, Arsitesin satrap m satrap yardmcs m
olduu konusu tartmaldr53.

51

Yunan paral asker olarak hizmet veren Rhodoslu iki karde Mentor ve Memnonun kz kardeiyle
evlenen Artabazos daha sonra kendi kz Barsine ile Mentoru evlendirir.
52
Eer Arsites satrap yardmcs ise, bu durumda antik kaynaklarn adndan bahsetmedii bir satrap da
olmaldr.
53
Arrianos, Granikos savana katlan Pers komutanlarnn isimlerini verirken Arsitesden hyparkhos
() yani satrapn alt memuru olarak bahseder: Pers komutanlar Arsames, Rhemiothres, Petines,
Niphates ve onlarla birlikte Lydia ve Ionia satrap Spithridates ve Hellespontos Phrygiann hyparkh
Arsitesdi (Arr. Anab. I. 12.). Ancak yine Arrianos, Granikos sava sonunda Byk skenderin

143

Bunun yan sra Aristesin Hellespontos Phrygiasndaki svari birliinin

komutan olarak da sz gemektedir (Olmstead 1948, 496). . . 340 ylnda,
Arsitesin, Atinal Apollodoros komutas altnda Phrygiada bulunan paral askerleri,
Makedonyal Philipposa kar Perinthosu desteklemek zere gnderdiini
bilinmektedir (Diod. Sic. XVI. 75; Arr. Anab. II. 14; Paus. I. 29). Arsitesin . . 334
ylnda Granikosda Byk skendere kar Pers ordularnn banda savat ve
byk yenilginin ardndan Phrygia ilerine ekilerek intihar ettii bilinmektedir
(Arr. Anab. I 16; Olmstead 1948, 497). Arsites, Artabazosun ardndan . . 350li
yllardan . . 334de Granikos sava yenilgisiyle satrapln dne kadar
Daskyleion satraplnda grev yapmtr. Granikos sava hakknda nemli bilgiler
edindiimiz dier bir antik yazar Plutarkhos ise Arsitesten sz etmemektedir.

2. Sparda (Sardeis)
Sardeis antik kenti Gediz vadisinde, Paktalos (Sart ay) kys ile Tmolos
(Bozda) dann batsndaki tepelerin kuzey yamalar zerine kurulmutur.
. . VII. yzyln ilk yarsndan itibaren Gyges ile glenmeye balayan Lydia
Krall, . . VI. yzylda Anadolunun en nemli glerinden biri haline gelmiti.
. . 547/46 ylnda Pers kral Kyrosun Lydia Kral Kroisosu Sardeis kenti
nlerinde yaplan savata yenmesiyle Lydia Krall ortadan kalkm ve bylece
Anadoluda yaklak iki yz yl srecek olan Pers hkimiyeti balamt. Lydia
Krallnn bakenti olan Sardeis, Perslerin eline getikten sonra da eski nemini
kaybetmemi ve Perslerin Bat Anadoludaki Sparda satraplnn merkezi olmutur.
Paktalosun tad (Sart ay) zengin altn ve gm minerallari, hem Lydia
Krall hem de . . 547/46 ylnda Persler iin nemli bir ekonomik kaynak
salamtr.

yoluna devam etmeden nce Arsitesin blgesine Kalasn tayin edildiini sylemesi, ister satrap
olsun ister yardmcs olsun Arsitesin blgeden sorumlu kii olduunu gstermektedir.

144

Kyrosun Sardeisi ele geirdikten sonra yerine brakt ilk satrap Tabalos
olarak bilinmektedir (Hdt. I. 153; Diod. Sic. IX. 33; Petit 1990, 34-35). Kyrosun
Lydia hazinelerini Susaya gtrmek zere grevlendirdii Paktyasn Sardeis
kentini kuatmas zerine, blgedeki karkl nlemek zere Kyros Sardeis
satraplna Oroitesi atamtr (Hdt I. 154-157; Briant 1996, 134-135; Dusinberre
2003, 35)54. Kyros ldkten sonra Kambyses dneminde de grevine devam eden
Oroites, Kambysesin lmnden sonra yaanan taht kavgalar sonucunda
imparatorluun zayflamasndan yararlanp isyan etmitir. . . 522 ylna doru
isyan eden Sparda (Sardeis) satrab Oroitesin cezalandrlmas iin Dareios bir ordu
gndermemitir. Herodotos, bunun nedenini Dareiosun tahttaki yerini henz
salamlatrmam olduuna ve Oroitesin bin Pers askeri tarafndan korunuyor
olmasna balamaktadr (Hdt. III. 127).
skit seferinden dnen Dareios, . . 510 yl civarnda kardei Artaphernesi
Sardeis satraplna atamtr (Hdt. V. 25; Burn 1984, 137; Dusinberre 2003, 37-38).
. . 499 ylnda Bat Anadoluda cereyen eden Ionia syan srasnda da Sardeis
satrab olan Artaphernes isyann bastrlmasnda blgede nemli bir rol oynamtr.
. . 490-480 yllar arasnda Dareios ve Kserksesin Avrupa zerine yapt
seferlerde, Sardeis satraplk merkezi askerlerin bir araya topland nemli bir s
niteliini de tamaktadr. . . 493 ylndan sonra Artaphernesin olu
II. Artaphernes Sardeis satrab olmutur. II. Artaphernes, Dareiosun Marathon
seferinde baarsz olan Mardoniosun yerine, Medli Datis ile birlikte atad Pers
komutandr (Hdt. VI. 94; VII. 74). II. Artaphernesten sonra, . . 450 yl civarnda
Pissouthnes Sardeis satraplna atanmtr. Pissouthnes, . . 440 ylnda Atinaya
kar isyan eden Samosu geri almaya altysa da baarl olamamtr. . . 420
ylnda ise Pissouthnes Pers kral II. Dareiosa (Okhos) kar isyan etmitir.

54

Herodotos, Oroites iin hyparkhos terimini kullanmtr. Tuplin, hyparkhlarn satraplarn bir alt
biriminde grev alan idari memurlar olduu dnmektedir (Tuplin 1987, 121). Fakat satraplarla
hyparkhos arasndaki grev-yetki kapsam olduka tartmal bir konudur (Balcer 1993, 83).

145

416/415

ylnda,

Pissouthnesden

sonra

Sardeis

satraplna

Tissaphernes gemitir (Ktesias FGrH 688 F 15). Olduka baarl bir diplomat olan
Tissaphernes Bat Anadolu kentlerinin vergilerini de topluyordu. Bu srada Pers
tahtnda bulunan II. Dareios . . 421 ylnda yaplan Nikias Barnn engellerinden
kurtulmak ve Bat Anadolu kentlerinden yeniden vergi toplamak istiyordu.
Blgedeki Atina egemenlii yznden kentlerden vergi alamayan Sardeis satrab
Tissaphernes ise Peloponnesoslularn gnderecei ordunun yiyecek ve dier
masraflarn karlamay kabul ederek Spartann desteini almtr. Tissaphernesin
amac, Spartay Perslerin yanna ekerek Bat Anadolu kentleri zerindeki Atina
basksn ortadan kaldrmak ve yeniden vergi toplayarak Pers kralnn gzne
girmekti.
. . 407 ylnda II. Dareios, olu Gen Kyrosu Sparda (Sardeis), Phrygia ve
Kappadokia satrab olarak Bat Anadoluya gndermitir (Xen. Anab. I. 9; Diod. Sic.
XIV. 12, 19). Tissaphernes ise Karia ve Ionia satrab olarak grevlendirilmitir
(Briant 1996, 608-629). Daha nce de szn ettiimiz zere, bu srada Bat
Anadoluda Daskyleion satrab II. Pharnabazos ile Sardeis satrab Tissaphernes
arasnda da ciddi bir rekabet yaanyordu. te tam bu srada, Gen Kyrosun
kendilerinden daha yksek bir makama atanmas zellikle Sardeis satrab
Tissaphernesi daha ok rahatsz etmitir (Xen. Hell. I. 4; Balcer 1993, 85). Gen
Kyrosun kardei II. Artakserksese kar isyannda da Pers kralnn yannda olmay
tercih eden Tissaphernes, Kyrosun isyan iin bir ordu topladn rendiinde bu
durumu II. Artakserksese bildirmitir (Xen. Hell. III. 1; Briant 1996, 649). . . IV.
yzyl balarnda, Tissaphernes vergi demeyi reddeden Ionia Blgesi kentlerini dize
getirmeye karar vermi ve Kymeyi yamalamtr (Diod. Sic. XIV. 27, 35; Xen.
Hell. III. 1). Ayn tarihlerde Spartann Bat Anadolu zerine yapt seferlerde
balamt. Tissaphernes, Perslere kar Spartadan yardm isteyen Bat Anadolu
kentlerine ve Spartaya kar uzun sre mcadele etmitir. . . 395 ylnda, Sparta
komutan

Agesilaosun

Sardeisde

yaplan

savata

Persleri

yenmesinden

Tissaphernesin sorumlu tutulmasyla yerine Tithraustes Sardeis satrab olarak

atanmtr (Diod. Sic. XIV. 80).

146

Tissaphernesin yerine Sardeis satraplna atanan Tithraustes (Xen. Hell. III.

4; Diod. Sic. XIV. 80), Bat Anadolu kentlerinin Pers kralna vergi demeye devam
etmek kouluyla zerk olmalarn kabul ederek Agesilaosla bir anlama yapmaya
almtr. Fakat Tithraustes Agesilaosun donanma ve orduyu takviye etme
abasndan dolay niyetinin buradan ayrlmamak olduunu anlam ve bu durumdan
kurtulma yolunun Atina ile Spartann birbirlerine dmesi olduuna karar vermitir.
ok gemeden Atina ve Sparta kar karya gelmi, Atinann destekledii
Thebainin Spartaya kar stnlk salamas zerine Sparta nemli bir prestij
kaybna uramtr (Xen. Hell. III. 5). Blgedeki misyonunu baaryla tamamlayan
Tithraustes, Pers kral tarafndan geri arlarak Sardeis satraplna Tiribazos
getirilmitir (Xen. Hell. IV. 8; Xen. Anab. IV. 4; Diod. Sic. XIV. 85; Plut. Artax. 7).
. . 362 yl civarnda, Sardeis satraplna Autophradates atanmtr. Satrap
isyanlar srasnda, II. Artakserksese sadk kalan Sparda (Sardeis) satrab
Autophradates gelien isyanlar bastrmak iin nemli bir mcadele vermitir.
. . 358 ylnda II. Artakserksesin (Mnemon) lm zerine yerine olu
III. Artakserkses (Okhos) tahta gemitir. III. Artakserkses ilk olarak Msr kral
II. Nektanebos zerine bir sefer dzenlemi ancak baarl olamamtr. Satrap
isyanlar ve hemen sonrasnda yaanan Perslerin Msrdaki yenilgisi ile zayflayan
Pers mparatorluundaki kn sinyalleri, Bat Anadoluda Daskyleion satrab
II. Artabazosun isyanyla ortaya kmtr. Bundan sonra geen yirmi yllk srede
Sardeis kenti ile ilgili pek bilgi bulunmamaktadr (Dusinberre 2003, 43). . . 338
ylnda III. Artakserkses in (Okhos) lm zerine yerine olu IV. Artakserkses
(Arses) gemi, ancak ok ksa bir sre ierisinde ldrlmtr (Diod. Sic. XVII. 56). Bunun zerine, Pers mparatorluunun son kral olan III. Dareios (Kodomannos)
tahta gemitir. Arrianos, III. Dareiosun ksa sren krall srasnda, Byk
skender kente ulatnda, Sardeis akropolisinin gl duvarlarndan bahsetmektedir
(Arr. Anab. I. 17). Fakat Sardeis garnizon komutan ve kentin yneticisi olarak ad
geen Mithrenes, kentin kaplarn aarak hazinelerle birlikte kenti Byk skendere
teslim etmitir (Arr. Anab. I. 16, 17; Briant 2002a, 190; Dusinberre 2003, 43;
Nawotka 2010, 126). Bylece, iki yz yl akn bir sre Pers hkimiyetinde kalan ve
147

nemli bir satraplk merkezi olan Sardeis kenti de Byk skenderin eline gemi
oluyordu.

148

VIII. BATI ANADOLUDAK PERS EGEMENLNN KALINTILARI

ki yz yl akn bir sre Bat Anadoluyu hkimiyeti altnda tutmu olan

Perslerin, Bat Anadoludaki varlna ilikin gnmze kadar yaplan kaz ve
aratrmalarn sonucunda ortaya kan eserler olduka snrldr. Bat Anadoluda
antik kaynaklarda bahsi gemesine ramen henz saptanamam ok sayda mimari
yap kalnts olduu dnlmektedir.
Ksenophon Kyrou Paideia adl eserinde, Perslerin Bat Anadolu igalinde
Sardeisin ele geirilmesi esnasnda len (Xen. Cyr. VII. 1. 29-32; VII. 3. 3) Susa
kral? Abradatas (Xen. Cyr. V. 1. 3; VI. 3. 35) iin, kleleri kullanarak Paktalos
kysnda bir mezar yaptrdklarndan bahseder (Xen. Cyr. VII. 3. 4; VII. 3. 5).
Kyrosun emri zerine Abradatasn onuruna ok sayda hayvan kurban edilmi,
mezarna ok sayda ss eyas braklm ve Abradatas adna byk bir ant
dikilmitir (Xen. Cyr. VII. 3. 7; VII. 3. 11). Abradatasn kars Panthea da kocasnn
lmnden sonra intihar etmi, olaslkla o da kocasnn yanna gmlmtr
(Xen. Cyr. VII. 3. 14). Ksenophon, ayrca Abradatas ve kars Panthea adna
yaplm, zerinde Asur dilinde bir metninde bulunduu bir anttan sz etmektedir
(Xen. Cyr. VII. 3. 15-16). Ratte, Ksenophonun szn ettii bu antn Sardeisteki
Piramit Mezar (Resim 1-2) olabileceini dnmektedir (Ratte 1992, 160).
Perslerin Bat Anadoluyu ele geirdikten sonra burada bulunan satraplar ve
zaman zaman Anadoluya geen Pers krallar iin av parklar (paradeisos) kurduklar
yine antik kaynaklar araclyla bilinmektedir. Perslerin geleneksel av partileri bu
parklar iinde yaplmaktayd (Xen. Cyr. I. 2. 9-11; VIII. 1. 38). Ksenophon,
Hellenika adl eserinde de Pharnabazos dneminde Daskyleiondan sz ederken;
Pharnabazosun saray oradayd, evresinde birok ky vard; bunlar erzaktan
yana zengin kylerdi. evrili parklarda ve ak krlarda dnyann en gzel av
hayvanlar yayordu eklindeki ifadeleriyle bu av parklarna dikkat ekmektedir
(Xen. Hell. IV. 1). Tuplin, paradeisoslarn Akhaimenid ncesi Yakn Dou ile ilikili
olabileceine, hatta Asurlularn buluu olduuna dair grlere dikkat ekmektedir
149

(Tuplin 1996, 80). Pers mhr ve stellerinde bu parklarda yaplan avlarla ilgili
sahnelere sklkla rastlanmaktadr (Briant 2002a, 297). Etraf evrili bu park ve
bahelerde av kkleri vb. mimari yaplamann da bulunabilecei hatta etrafnn
duvarlarla evrili olduu dnlmelidir (Tuplin 1996, 100-101). Anadoluda
Daskyleion dnda Phrygiada bulunan Kelainaida (gnmzde Dinarn hemen
yaknnda) byk bir av parknn bulunduunu yine antik kaynaklardan reniyoruz.
Sardeis satrab Gen Kyros atyla bu parkta avlanmaya kmtr (Xen. An. I. 2).
Daskyleionun kuzeyinde yer alan Zeleiada da (gnmzde Balkesir ili Gnen
ilesinin Sarky beldesi) Lydia dneminden beri kullanlan bir av park bulunduu
da bilinmektedir (Strabo. XIII. 1). Bat Anadoluda bulunan paradeisoslar
(Daskyleion, Sardeis) satraplarn ikamet ettii yerlere bitiiktir (Tuplin 1996, 110).
Bu krali park alanlar iinde nemli ant mezarlar da yer almaktadr. Buna en gzel
rnek, Pazargattaki krali park alan iinde ina edilmi olan Byk Kyrosun
mezardr (Resim 3). Arrianos, Anabasis adl eserinde bu mezarla ilgili olarak u
detaylardan bahseder:
Mehur Kyrosun mezar Pazargattaki kraliyet parkndayd (paradeisos);
evresine her trl aa dikilmi ve sulanarak koru meydana getirilmi, uzun
imenlerle kaplanmt; alt tabakalarda yer alan mezar drt ke kesilmi talarla
ina edilmiti ama ii dikdrtgendi. st tarafnda ats tatan bir oda ve bir kap
vard, yle dard ki ksa boylu bir tek adamn bile oradan gemesi zor ve skntlyd.
(Arr. Anab. VI. 29).
Sardeisde bulunan satraplarn da kendileri iin av park kurduklar antik
yazarlarn ifadelerinden anlalmaktadr (Xen. Oec. IV. 20-25).
Dareiosun Yunanistana yapt ilk seferinde Pers gemileri Gelibolu
yarmadasn dolanrken frtnaya yakalanp byk zarar grmlerdi (Hdt. VI. 44).
Bunu unutmayan Kserkses de Yunanistana yapt sefer srasnda Athos Dana
(Makedonya Yarmdas) iki triremenin geebilecei genilikte byk bir kanal
kazlmasn emretmitir (Hdt. VII. 22-24). Bu kanaln inasnn banda Megabazos
olu Bubares ve Artaios olu Artakhaies adl iki Persden bahsedilmektedir.
150

Kserkses, bu kanaln inas srasnda hastalanp len Artakhaies iin yas ilan etmi ve
atafatl bir mezar yaptrmtr (Hdt. VII. 117). Herodotos, byk bir trenin yan
sra Artakhaies iin ok sayda kurban kesildiinden ve stnde bir kmbet
ykseltmek iin (tmls) btn ordunun seferber edildiinden de bahseder.
Phrygiann en nemli ve byk kentlerinden biri olan ve kral yolu zerinde
yer alan Kelainaida (Dinar) Kserksesin Yunanistan seferi dnnde bir saray ina
ettirmi olduunu da Ksenophondan reniyoruz (Xen. An..I. 2). . . IV. yzylda
Sardeis satrab Gen Kyrosun biri Sardeisde (Plut. Lys. 6) dieri de Kelainaide
(Xen. An. I. 2) olmak zere iki saray olduunu yine antik kaynaklar araclyla
renmekteyiz. Kserkses, ayn dnemde Pers mparatorluunun banda yer alan
kral II. Artakserksesin de Kelainaida bir saraynn olduundan bahseder (Xen. An.
I. 2). Pers soylusu Asidatesin korunakl iftlik yaps (Xen. An. VII. 8), Sardeis
satrab Tissaphernesin Kariada Maeandros ovasndaki Oikosu (Xen. Ages. I. 15)
ve Trallesdeki (Aydn) garnizon yaps da (Xen. An. I. 4) Bat Anadoludaki Pers
varlna dair antik kaynaklardan edindiimiz nemli bilgiler arasnda yer
almaktadr.
Bat Anadoludaki Pers varln iaret eden en nemli mimari yaplardan biri
. . VI. yzyln ikinci yarsna tarihlenen Sardeisteki Piramit Mezar
(Ratte 1992, 135-162), dieri ise . . VI. yzyln sonlarna tarihlenen Phokaia
yaknlarndaki Ta Kule (Resim 4) adyla tannan ant mezardr (Cahill 1988, 481501). Her iki mezar da sahip olduklar piramidal yaplar ile Pers ant mezarlarn
artrmaktadrlar. Ta kule rneinde piramidal basamaklar her ne kadar ana
mezar odasnn zerinde yer alyor da olsa, mezarn asl yaps ve zerinde yer alan
kbik gvde randaki rneklerle ok benzemektedir. Ayrca, yine Ta Kule
mezarnn d cephesinde ilenen sahte kap detay da Pers l gmme gelenekleri
arasnda yer alan zelliklerden biridir55. Daskyleionda ele geen baz kabartmalarda
da benzer sahte kap rneklerine rastlanmaktadr (Nolle 1992, 35, 38-40).

55

Pers inanna gre, bu sahte kaplarn br dnyaya geii simgeledii dnlmektedir.

151

1914 ylnda Butler tarafndan ortaya karlan ve Ratte tarafndan yeniden

incelenmi olan Sardeisdeki Piramit Mezarn randaki benzerlerinin kk bir
rnei olduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla, gerek Sardeisdeki piramit
mezar gerekse Phokaiadaki Ta Kule adyla bilinen mezar blgedeki Pers
soylularna ya da yneticilerine ait olmaldr.
. . IV. yzyl Lykia mezar mimarisi ve kabartma sanat asndan nemli
bir dnm noktasdr. Nereidler ant, Limyra Heroonu, Trysa Heroonu ve Payava
Lahti ile gorkemli kaya mezarlar yzyln sanatsal temsilcileridir. Lykia
blgesindeki Ksanthosda bulunan, . . V. yzyln ilk eyreine tarihlenen antsal
mezar yaplar arasnda yer alan Harpyler Ant (Demargne 1958, 39 vd.) (Resim 56), Nereidler Ant (Resim 7) ve dier baz mezar yaplarnn da Ksanthosdaki Pers
yneticileri ya da Lykia aristokratlarna ait olduuna inanlmaktadr (Metzger 1963,
63-75). Payava Lahtinin bu rnekler iinde zel bir nemi vardr (Resim 8). nk
bu lahit bir satrap armaandr. Payava, Pers satrab cephesinde verdii savalardan
sonra Autophradates satrapln geri alr ve bu ant Payava iin yaptrarak hem ona
teekkr eder hem de halk zerinde nemli bir etki brakm olur. Nereidler Ant ve
Payava Lahti gibi eserlerin zerinde hissedilen dou etkisi 18. yzyldan itibaren
bilim adamlarnn dikkatini ekmitir. Furtwngler, 19. yzyln balarnda gemma
(yzk talar) zerine yapt bir almada hem dou hem de Yunan zellikleri
gsteren bir grup gemmeyi Greko-Pers olarak isimlendirerek literatre bu
kavramn girmesini salamtr (Furtwngler A., Die antiken Gemmen, III, Leipzig,
1900, 116). J. Borchardt bakanlnda yrtlen Limyra kazlarnda ortaya kan ve
Pers geleri ieren kabartmalara sahip Heroonun, Lykia Kral Periklesin mezar
olduu anlalmtr (Borchardt J., Limyra.; Das Heroon von Limyra, Gtter, Heroen,
Herrscher in Lykien, Vienna, 1990, 75 vd.). T. Bakr Daskyleion evresinden ele
geen Pers etkili kabartma ve steller zerine yapt almada, bu eserler zerinde
Yunan etkisinden ok yerli sanat zelliklerinin varlna dikkat ekerek, eserlerin
Greko-Pers yerine Anadolu-Pers olarak adlandrlmasnn uygun olaca
grn ne srmtr (Bakr 1994, 24-25). Noll stellerle birlikte Daskyleion ve
evresinden ele geen kabartmal mimari bloklarla ilgili almay 1992 ylnda
yaynlamtr.
152

Kariadaki Hekatomnos slalesinden Maussollosun . . IV. yzyln

ortalarna tarihlenen Halikarnassosdaki mezar ant da basamakl piramidal st
yapsyla Pazargattaki Kyrosun mezarn anmsatmaktadr (Hjlund 1983, 145152). Yine . . IV. yzyla tarihlenen Ephesostaki Belevi Ant da Pers etkisi
hissedilen byk boyutlu mezar antlar arasnda yer alr (Bulu S., Belevi Mezar
Ant, VII., Trk Tarih Kongresi, 1975, 137-144).
Hellespontos

Phrygias

satraplk

blgesinde,

gnmzde

anakkale

Gmayda bulunmu olan Kzldn tmlsnde bulunan Polyksena lahti Pers

hkimiyeti altndaki blge halknn l gmme gelenekleri hakknda nemli bilgiler
vermektedir. zerinde betimlenen sahneler yznden Polyksena Lahti bilinen bu
ta lahit . . VI. yzyln sonlarna tarihlenmitir (Sevin 1996, 251-262). Troia
Kral Priamosun kars Hekabeden olan kz Polyksenanin kurban edilme sahnesi
ilenen bu lahit Anadoluda bulunmu en eski kabartmal mermer lahittir (Resim 910) Ayn tmlste zerinde kabartma bulunmayan ve . . V. yzyln ortalarna
tarihlenen daha kk ebatlarda bir lahit daha bulunmutur. Bu lahtin iinden kan
lye ait hediyeler hediyeler hem doulu hem de batl zellikler tamaktadrlar.
Pers stilindeki taklarn yan sra Ephesos, Lydia ve Lykiada benzerlerine rastlanan
Yunan seramikleri de bulunmutur (Sevin-Rose-Strahan 1999, 489-509). Yakn bir
rnek olarak, . . 480-460 yllarna tarihlenen Dedetepe tmlsnde benzerleri
Bat Anadolu ve Yunanistanda grlen boyalarla sslenmi iki mermer kline ve Pers
sanat zellikleri tayan be adet ahap masa aya ile fildii geyik figrl bir para
bulunmutur (Sevin-Rose vd. 1998, 305-326). Yine anakkale ilinin an ilesinde
ingene Tepe ad verilen bir tmlsten ele geen mermer lahtin iki kenarnda
Greko-Pers stilde tasvirler bulunmaktadr. Lahtin n cephesini oluturan uzun
kenarnda bir av sahnesi betimlenmitir. Ortada yeralan bir aala ikiye blnm
olan sahnenin solunda bir geyik av, sa ksmnda ise bir atlnn da yer ald yaban
domuzu av ilenmitir (Resim 11). Olsalkla bir Pers yneticisine ait olan bu lahit .
. IV. yzyln ilk eyreine tarihlendirilir (Sevin-Krpe vd. 2001, 383-420).

153

1969 ylnda kuzey Lykiada bulunan Elmal ovasnda Mellink tarafndan

bulunan Kzlbel ve Karaburun Tmlslerinin mezar odalarndaki duvar resimleri
Anadoluda Greko-Pers olarak tanmlanan slubun en gzel rnekleridir (Mellink
1969, 245-255). Mellink, Lykia Blgesinde Elmalda yapt almann 1971
ylndaki raporunda . . VI. yzyl sonlar ile V. yzyl balarna ait olabileceini
dnd Kzlbel ve Karaburun II (Resim 12) mezarlaryla ayn tipte ancak
boyalar kaybolmu Mren mezarndan szetmektedir (Mellink 1971, 249). . . V.
yzyln ilk yarsna tarihlenen benzer bir mezar da Elmal Boztepede ele gemitir
(Mellink 1973, 296-297). Karaburun I tmlsnde yaklak . . 470 yllarna
tarihlenen ve olaslkla bir ocua ait olan basit bir ta lahit de bu grup iinde
deerlendirilmitir (Mellink 1971, 250). Yine Elmal yaknlarndaki Yalnzdamda
erken IV. yzyla tarihli iki yz kabartmal bir mezar steli bulunmutur. Bir
yznde dmana saldran atllarn galibiyetinin betimlendii bu stel, Karaburun II
mezarnn duvar resimleriyle yakn benzerlik iindedir (Mellink 1972, 269; Mellink
1973, 303). Sardeis kenti zerine yapt nemli almasnda Dusinberre, kent ve
evresindeki Pers dnemine ait mezarlar ve iindeki hediyeleri detayl bir ekilde
deerlendirmitir (Dusinberre 2003, 128-157). Son yllarda Latife Summerer,
. . VI. yzyl sonu V. Yzyl balarna tarihlenen Afyon Tatarl tmlsnn
(Resim 13) ahap mezar odasnn duvarlar zerine frizler halinde yaplm duvar
resimleri zerinde almtr. Ahap bir mezar odasna yaplm bu resimler
Anadoluda ilk kez karlalmas nedeniyle son derece nemlidir (Summerer 2007a,
131-158). Bu eserler zerine yaplan ikonografik ve stilistik incelemeler sonucunda
bunlarn Pers, Yunan ve Anadolunun yerli sanat unsurlarnn bir araya gelmesiyle
olumu kompozit bir sanatn rnleri olduu ortaya konmutur.
Pers etkisi hissedilen mimari eserlerin genellikle Bat Anadoludan ele
getikleri grlmektedir. Daskyleion ve Sardeis satraplk merkezlerinin yan sra
Lykia Blgesinde de nemli bir younluk gzlenmektedir. Persler hkimiyetleri
altna aldklar son derece byk corafyay idare edebilmek iin satraplk ad verilen
idari blgelere ayrmlardr. Byk Kral, bu satraplklarn bana dorudan
kendisine bal satraplar atamtr. Satrap ve himayesindeki Pers soylularnn bir
blm satraplk merkezlerinde ikamet etmilerdir. ster Pers olsun ister satraba bal
154

yerel yneticiler olsun, kendi idareleri altndaki topraklarda satrab temsil ediyor
olmalydlar. Byk Kraln yaam eklini taklit eden satraplar gibi satrab temsil
eden byk toprak sahipleri veya yerel yneticiler de olaslkla satrab taklit
ediyorlard. Bu yzden hem satraplk merkezlerinde hem de satraplklarn
evresindeki blgelerde Pers etkili eserlerin younlat grlmektedir.

155

SONU

Pers mparatorluu ve Perslerin Bat Anadoluyu igal ettikleri yaklak iki

yz yla yakn srele ilgili olarak yararlandmz yazl kaynaklarn ou Yunan
kkenlidir. Sz konusu kaynaklarn genellikle Akhaimenid dnemindeki siyasi,
askeri olaylarla birlikte satraplarn askeri ve diplomatik hareketlerinden etkilen
Yunanlar esas ald grmekteyiz. Dolaysyla, dou-bat atmasnn tam ortasnda
yer alan blgenin siyasi tavrnn hangi koullarda gelitiini arkeolojik ve
nmizmatik

verilerlere

dayanarak

irdelenmesi

almamzda

nceliklidir.

ncelediimiz blgenin siyasal, ekonomik ve kltrel nitelikleri asndan sz konusu

dnemde hangi dinamikler erevesinde ekillenmi olduunun anlalmas ise dier
nemli bir noktadr. Pers Kral Kyrosun Bat Anadoluyu ele geirmesiyle birlikte
blgede yaanan siyasi, sosyal ve kltrel farkllamalarn ayrt edilmesi, Pers
varlnn blgede yaratt olas deiimin anlalmasnda byk nem tamaktadr.
Yunan dnyasnn geirdii gelimelerle paralellik iinde olan Bat Anadolu
kentlerindeki izlenebilir ykseliin Pers hkimiyeti ile birlikte ve sonrasnda blgede
atan hkim gler yznden nasl bir izgide yol aldn anlamak, blgenin iinde
bulunduu srecin anlalmasn salayacaktr.
Persler, Lydia Kral Kroisosu yenerek Bat Anadoluyu ele geirdikleri . .
547/46 ylndan Makedonya Kral Byk skendere yenildikleri . . 334 ylna
kadar Bat Anadolu kentleri zerinde etkili olmulardr. Sardeisin igaliyle Kk
Asyann tamam Pers mparatorluunun hkimiyeti altna giriyor ve zellikle de
Ionlar Ege Denizindeki hkimiyetini yitirmi oluyordu. Bat Anadolu kentleri
Kroisosa dedikleri vergilerin daha fazlasn Perslere demek zorunda kalacaklard.
Ayrca Pers ordusuna askeri destek vermeye de mecbur braklmlard. Tm bu
olumsuzluklara ramen, bu kent devletleri i ilerinde ve Yunan Anakarasyla olan
balantlarnda zgr braklmlardr. Yunan halklarnn etnik kkene dayal
birliklere sahip olduklar bilinmekle birlikte, Bat Anadoludaki Pers istilasna kar
daha banda byle bir birliin tesis edilemedii grlmektedir. Blgede Pers
igaline kar bireysel olarak direni gsteren baz kentler olmasna karn (Knidos,
156

Kaunos, Ksanthos rnekleri gibi) zellikle Bat Anadolunun nemli liman

kentlerinden Miletos, Ephesos ve Smyrnann bu igale kaytsz kaldklarn, hatta
Miletosun daha en bandan Perslere kaplarn atn grmekteyiz. Bat Anadolu
kentleri arasnda bir tek Miletos kenti Pers igalini nceden kabullenmi ve daha
nce Kroisosa bal olduu koullarla Perslere de bal olacan ilan etmitir.
Kentlerin gstermi olduu bu tavrn temelinde ekonomik kayglar yatyor olmaldr.
Akdenizden Karadenize kadar pek ok koloni kurmu olan Bat Anadolu kentleri,
Pers hkimiyeti altna girdikten sonra tek bir koloni dahi kuramamlardr. Bu durum,
kentlerin ticari faaliyetlerindeki dnn bir kant olarak grlebilir. Ionia
syannn Miletosda balam olmas da bu adan deerlendirilmelidir. Pers
istilasna kar daha bata kaplarn aan Miletosun isyan hareketinde ba ekiyor
olmas bir eliki gibi grnmesine karn, ekonomik kayglarn kentlerin
tavrlarnda ne derece etkin bir rol oynadn aka ortaya koymaktadr. Miletos
rneinde grld gibi nemli bir kent konumunda olan Smyrnann da . . V.
yzyldan itibaren blgede gerekleen olaylarda ad gememektedir. Bat
Anadoludaki pek ok kent iin bu durum geerlidir. Pers igalinden nce ticarette
Atina gibi nemli bir merkezle yaran Bat Anadolu kentlerinin ticaretten aldklar
pay dmtr. . . V. yzylda Atinadaki Peiraieos Limannn (Pire)

hzla

gelimesinin nedeni Bat Anadolu kentlerinin ticaretteki paynn azalmasyla

ilikilendirilmektedir. Ayrca Artaphernes tarafndan kentlerin yzlmlerine gre
hesaplanan vergileri de unutmamak gerekir. Perslerin Lydia Krallna son vermeleri
ile balayan ve yaklak iki yz yl kadar sren egemenlii boyunca Bat Anadolu
kentleri iin pek ok eyin deitiini kabul etmek gerekir. Lydiadan sonra tm
Anadoluyu egemenlii altna alan Persler, Byk skender ile giritikleri Granikos
Savana kadar yaklak iki yz yl boyunca Bat Anadoluyu kontrolleri altnda
tutmay baarmlardr. Blgedeki Pers varl, Perslerin ele geirdikleri blgelerin i
ilerine fazlaca mdahale etmeden yalnzca vergi almalar ve halklarn inanlarna
sayg gstermeleri gibi zellikleri yznden uzun srm olmaldr.
te yandan, . . VI. yzyln sonlarna doru Atinada gerekletirilen
demokratik atlmlar hemen hemen tm Yunan kentleri tarafndan benimsenmi
olmasna ramen, Pers ynetimine bal olan tyranlar tarafndan ynetilen Bat
157

Anadolu kentlerinde bu gelimeler ayn paralellikte yaanmamtr. Kendi

ynetimlerinin srekliliinin Pers ynetiminin varlna bal olduunu kavrayan
tyranlar, kiisel karlar uruna Bat Anadolu kentlerinin ynetim zgrln de
kstlamlardr. Bat Anadolu kentlerinin, kentinin iinde bulunduu ekonomik
skntlar ya da karlar uruna Pers ynetimine kar isyan eden Miletos tyran
Aristagorasn yannda yer almalar, bu kentlerde demokrasiye duyulan zlemin bir
yansmas olarak deerlendirilmelidir. syann hemen ncesinde, Aristagorasn
demokratik bir ynetim modeli getirmeyi vaat ederek tyranlktan istifa etmesi ve
dier kentlerde de tyranlarn kovulmas, aslnda yllar boyu tyranlarn baskc
ynetiminden bkm olan halklarnn kr krne bir mcadeledeleye girmek yerine
zgrlk

amacyla

da

yaplacak

bir

mcadelenin

peinden

kolayca

srklenebileceini anlamasndan kaynaklanmtr.

Plataia ve Mykalede Perslere kar kazanlan zaferlerin hemen ardndan
kurulan Attika Delos Deniz Birlii, Atina ile Sparta arasnda bir gerginlik
yaanmasna ve Yunan dnyasnda uzun yllar srecek bir egemenlik mcadelesinin
balamasna neden olmutur. zellikle, Bat Anadolunun ky blgelerinde bulunan
kentlerin byk bir ksmnn zgrlk hayaliyle ye olduu birlikten umduunu
bulamamas, kentleri daha skntl bir srece sokmutur. Gittike artan Atina basks
ve Pers ynetimi arasnda skan kentler iki ate altnda kalmlardr. nceleri kendi
isteiyle birlie katlan kentler sonrasnda birlikten ayrlmak iin her trl frsat
kollamlar, ancak her defasnda Atinann saldrsna maruz kalmlardr. Atinann
izledii bu politika aslnda Bat Anadolu kentlerinin toparlanmasna da engel
olmutur.
Pers-Yunan Savalarndan sonra, yirmi yedi yl sren Peloponnesos
Savalarndan Atinann byk bir yenilgiyle kmas, Spartann prestijini artrrken
Bat Anadolu kentleri zerindeki Pers basksnn yeniden artmasna neden olmutur.
Atina ve Sparta arasnda cereyan eden Peloponnesos Savalaryla da srekli bir
sava durumuyla kar karya kalan Bat Anadolu kentleri, dedikleri vergiler
yznden de zor durumda kalmlardr. Ksa bir sre sonra Perslerle kar karya
gelen Spartann kentlerin yardm talepleri zerine Anadoluya dzenledii seferler
158

de bu kentlerin zgrln salamaya yetmemitir. Atina, Sparta ve Pers gleri

arasnda kalp tarmsal ve ticareti faaliyetleri den Bat Anadolu kentleri iin paral
askerlik yeni bir meslek haline gelmitir. . . IV. yzyln balarndan itibaren
Anadoluda bu kadar ok paral askerin bulunmas bu yzden olmaldr. AtinaSparta-Pers geninde kalan kentler iin toplamda nerdeyse yz yl sren savalarn
tam ortasnda yer almak ypratc olmutur. Bu durumda srekli savunma konumunda
kalan kentler zaman zaman Atinaya kar, zaman zaman da Atinann yannda yer
alarak Sparta ve Perslere kar verdikleri mcadelede tm gelirlerini savunmalarnda
kullanmak zorunda kalm olmaldrlar. Bat Anadolu kentlerinin iine dt bu
zor durumun tek sorumlusu tabi ki yalnzca Persler deildir. Pers-Yunan Savalar
srasnda Persler ve Atina arasnda skp kalan kentler, Peloponnesos Savalaryla
da Atina-Sparta ve Persler arasnda kaygan bir zeminde diplomasi yaparak ayakta
kalma mcadelesi vermilerdir. Pers igalinin bandan beri zgrlk hayaliyle
Atinann yannda yer alan Bat Anadolu kent devletleri sonunda hem inanlarn
yitirmiler hem de yllar sren savalar ve deiken politikalar yznden zayf
dmlerdir. Bu kentlere zgrlk ve demokrasi vaat ederek kentlerden zorla hara
alan Atinann tavr da Bat Anadolu kentlerini zor durumda brakmtr.
. . IV. Yzyln ortalarna gelindiinde, Pers mparatorluunun bat
kesimlerinde bir kargaa ve isyan ortam olumutur. Bu ortamn olumasnda
Atinann her ne kadar pay olsa da isyann Bat Anadolu kentlerinin zgrl adna
bir katks olmamtr. Bat Anadolu kylarndaki kentler Perslere kar
ayaklanmlar ve Bat Anadoludaki Pers yneticilerinin bir ksm da Pers kralna
kar birlemilerdir. Satrap syanlar olarak anlan ve yaklak alt yl sren isyanlar
tm Anadoluyu ksa bir srede sarmtr. Pers kralnn tahtna dorudan bir tehdit
oluturmayan bu olaylar, Pers mparatorluu asndan ciddi gvenlik sorunlar
yaratm ve kn balamasna neden olmutur. Pers mparatorluunun dou-bat
eyaletleri

iindeki

karlat

zorluklar

ve

ayaklanmalardan

hareketle,

imparatorluun gcnn Anadolu ile birlikte dier satraplk merkezlerinde de

zayflad izlenmektedir. . IV. yzyl balarndan itibaren, Persler yalnz Bat
Anadoludaki deil dier merkezlerdeki bakaldrlarla da e zamanl olarak

159

ilgilenmek zorunda kaldndan, sz konusu ayaklanmalar Pers mparatorluuna

hem maddi bir klfet getirmi hem de g kaybetmesine neden olmu olmaldr.
Her eyden nce, Perslerin Sardeisi ele geirmesiyle Bat Anadolu kentleri
siyasal adan bamszlklarn yitirmi oldular. Bamsz kent devletleri (polis)
olarak yaayan Bat Anadolu kentleri iin, Pers hiyerarisine ve monarik ynetim
anlayna uyum salamak da zaman alm olmaldr. Pers mparatorluu asndan
bakldnda, ok geni corafyaya yaylan bir imparatorluun tek merkezden
ynetilmesinin getirecei zorluklardan doan ihtiyalar nedeniyle, topraklarn hem
corafi hem de ynetimsel adan alt birimlere ayrlmas, imparatorluk topraklarnn
korunmas, ilenmesi ve vergilerin toplanmas gibi amalara hizmet ediyordu.
Dolaysyla, Perslerde Kyros tarafndan balatlan eyalatlere blme sistemi
I. Dareiosun tahtta olduu yllarda daha da netlik kazanmtr. Genel olarak
baktmzda, corafi ve hiyerarik blnmelere dayanan ynetim sistemi,
gnmzde eyalet olarak tanmlayabileceimiz, sz edilen dnemde satraplk adyla
bilinen ve dorudan Byk Pers Kral tarafndan ynetilen blgelerden ibaretti.
Saylar yirmi ile otuz arasnda deitii bilinen bu satraplklarn yneticileri,
topraklar korumakla birlikte asker ve vergi toplamakla da ykmlydler. Bu
yneticiler, Pers asilleri arasndan Byk Kral tarafndan atanyorlard. Pers
mparatorluunun genelinde olduu gibi, Bat Anadoludaki satraplk arazileri de
imparatorluun kk birer modeli gibi planlanmlar ve daha alt birimlere
ayrlmlard. Topraklarn ilenmesi ve vergi vermek gibi grevleri de olan bu
yneticiler belli sayda asker bulundurmakla da ykmlydler. Sz konusu
topraklar idare eden yoneticiler, sorumluluklarndaki topraklarn daha kk
paralara blnmesiyle oluan tmarlklarn iletilmesinden sorumludu idiler ve tmar
sahiplerinin de yoneticisi konumundaydlar. Gnmzdeki modern ynetim
anlayna olduka yakn olan ve her birimin daha kk paralara ayrlmas esasna
dayanan sistemde, yetki - sorumluluklarn dalm ile birlikte kontrol de salanm
oluyordu. Askeri adan baktmzda da aslnda durum pek farkl deildir. Antik
kaynaklar araclyla edindiimiz bilgilerde, en yksek askeri mevki karanos olarak
karmza kmaktadr. Buna gre, Bat Anadolu ky blgesi ordular komutan
olarak tanmlanan bu askeri makam, satraplarn da zerinde bir yetki iermektedir.
160

Kentlerde ya da krsalda grevli askeri komutanlar dorudan Pers Kralna

balydlar. Satraplk arazilerinde oturmalar ve satraplk gelirinden pay almalaryla
birlikte, grevleri arasnda satraplkta kacak isyanlar nlemek de olan bu karakol
komutanlar en az satraplar kadar nemli bir mevkideydiler.
Sanatsal adan baktmzda, Pers hkimiyetine girmeden nce bu kentlerin
ekonomik durumlarnn da bir gstergesi olan grkemli mimari yaplar ve tapnak
yapm ile ilgili ina faaliyetleri (Ephesos, Didyma, Klaros ve Samostaki tapnaklar
en belirgin rneklerdir) Perslerin blgeyi ele geirmesinden sonra durmutur.
zellikle, Ionia syannn bastrlmasyla gelen byk ykmdan sonra Bat Anadolu
kentlerinde grkemli hibir mimari yap ina edilmemitir. . . VI. yzyln
balarndan itibaren grlmeye balanan ihtiaml yaplarn yaklak yz yl sonra
birdenbire ortadan kaybolmas, Bat Anadolu kentlerin iinde bulunduu ekonomik
durumu yanstmaktadr. Kltrel adan da izlenen bu d, politik basklardan ok
Perslerin bu kentler zerindeki vergi ve askerlikle ilgili uygulamalarndan doan
skntlar ortaya koymaktadr. Bat Anadolu kentlerinin genelinde izlenen bu
durumun tek istisnai rnei Miletos kentidir. Pers hkimiyetine girdikten sonra,
Plataia ve Mykale savalarnn ardndan bir sreliine zgr kalan Bat Anadolu
kentlerinde grlen yegne ina faaliyeti Miletosta grlmektedir. . . V. yzylda
yaplm olan Miletos Athena tapna, Pers egemenliine girdikten sonra blgede
yaplm tek tapnak olmasyla nem kazanmaktadr. En zor zamanlarda bile ina
faaliyetine girebilecek ekonomik gce sahip tek Bat Anadolu kenti olmas, bata da
deindiimiz gibi Miletosun Pers igaline kar taknd tavrn gerekelerini aka
ortaya koymaktadr.
Bat Anadoluda ele geen Pers eleri tayan eserlerin Daskyleion ve
Sardeis satraplk merkezlerinin yan sra Karia ve Lykia Blgelerinde younlat
grlmektedir. Bu durumu, daha nce de deindiimiz zere Perslerin bu
blgelerdeki hanedanlklara vermek zorunda kald tavizlerlerin sonucu olarak
deerlendirmek mmkndr. Bilindii zere Persler, Sardeisin ele geirilmesinden
sonra tm Anadoluyu egemenlikleri altna almlar ve ok byk bir corafyaya
yaylan imparatorluu ynetebilmek iin satraplk ad verilen idari blgelere
161

ayrmlard. Pers Byk Kral bu satraplklarn bana dorudan kendisine bal

satraplar atamtr. Satrap ve himayesindeki Pers ve Pers yanls soylularn bir
blm de bu satraplk merkezlerinde ikamet etmilerdir. dari adan yaanan bu
deiime karn topraklar el deitirmeden, satrapla bal yerli toprak sahipleri
tarafndan ilenmitir. Ancak siyasi itaatsizlikler sonucunda topraklar zaman zaman
el deitirmi olmaldr. Genellikle satraplk merkezlerinde oturan Pers soylular
yerli toprak sahiplerinden aldklar vergilerle geimlerini salamlardr. ster Pers
olsun ister satraba bal toprak sahipleri, kendi ynetimleri altndaki topraklarda
satrab temsil ediyorlard. Pers etkili eserlerin satraplk merkezleri evresinde
younlamasnn nedeni de bu olmaldr. Bat Anadoluda satraplk merkezleri de
dhil olmak zere yerel mimari geleneklerin Akhaimenid ncesi dnemde olduu

gibi devam etmesi, Pers hkimiyeti ncesinde blgede bulunan yerli nfusun burada
yaamay srdrdnn kant olarak grlmelidir. Ancak, paradeisos kavram
ile Perslere zg birtakm resm-ideolojik uygulamalarn da blgeye tanm olduu
grlmektedir. Antik kaynaklarda bahsi gemesine ramen Bat Anadoludaki bu av
alanlarna ait yap kalntlar henz ele gememitir. Nitekim almamzn nceki
blmlerinde ele alnd gibi satraplar blgede var olan saraylar ve dier resmi
yaplar, kendi ynetim uygulamalar iin hogrl bir ortam yaratmak amacyla
yerel ynetimlerden devralmlardr. zellikle mimari alanda Pers etkisi hissedilen
eserlerin Bat Anadoluda younlamasnda I. Dareiosun tahta geiiyle Bat
Anadoludaki Pers nfusunun artmas da etkili olmutur. Bat Anadoludaki asil Pers
nfusunun artyla birlikte, sosyal, kltrel, dinsel ve sanatsal anlamda Pers etkisi
daha youn bir ekilde hissedilmektedir. Bat Anadoludaki Pers kltnn
yaygnlamas da bu nfus artyla paralellik iindedir.. Bu kltlerin en nemlisi,
kkeni Mezopotamyaya kadar dayana Anahita (Anaitis) kltdr. zellikle Lydia
Blgesinde younlaan Anahita klt, resm Pers klt olarak kabul grmtr.
Anahita, Yunan tanras Artemis ile zdeletirilmitir. Perslerin bandan beri
Yunan tanrlarna sayg gstermeleri ve dinsel bir bask yapmamalar da bu
zdeliin kurulmasn kolaylatrmtr. Antik kaynaklarda sz edilen ancak
gnmzde henz ele gememi ok sayda mimari yapnn varl da bilinmektedir.
Fakat antik kaynaklarda sz edilen ya da gnmzde bulunmu olan eserlerin says
yine de Perslerin blgede kaldklar sreyle paralellik gstermemektedir. Bu durumu,
162

yaplan aratrma ve arkeolojik kazlarda ele geen malzeme zerinde Pers kltr
etkilerinin detayl bir ekilde deerlendirilememesi ya da Pers mparatorluunun
ideal politik sisteminin (merkez) dnda kalan blgeler veya halklar zerinde
kendisinin de hkmedebilecei yerel yneticileri kullanmas nedeniyle bu blgelerde
kltrel anlamda bir nfuzun salanamam olmas olarak aklayabiliriz. Baka bir
deyile, Persler hkimiyetleri altna aldklar blgelerdeki halklarn gelenek, grenek,
sanat ve din gibi blgesel zelliklerine mdahale etmeyip var olan temel sistemin
kendi denetimleri altnda devam ettirilmesine izin vermilerdir. Byk Kral
tarafndan bu byk corafyada varln srdren Anadolunun yerli kltr ile
kaynam Yunan kltr ve Pers kltrnn iki yzyla yakn bir sre devam eden
birliktelii, sanatsal adan birbirlerinden etkilenmelerine neden olmu olmaldr.
Greko-Pers veya Anadolu-Pers slubu olarak tanmlanan stilin aslnda Anadoludaki
yerli sanat unsurlaryla birlikte Pers etkisinin hissedildii eserlerden yola klarak
ortaya konduu bilinmektedir. Ancak, bu eserlere hibir zaman Pers, Yunan ya da
Anadolunun yerli sanat etiketi vurulamamaktadr. Dolaysyla Bat Anadoluda ele
geen ve dorudan Pers sanat anlayn ortaya koyan eserler hari (satraplklarn
Pers krali merkezinin kltlm bir rnei olduklar unutulmamaldr)
deerlendirilen dier eserlerin iki kltrn bilekesi (akltrasyon) sonucunda ortaya
kt dnlmelidir.

163

BBLOGRAFYA
A. ANTK YAZARLAR

Aiskhylos

Persai, (ev. H. W. Smyth), Cambridge,1968,

(Loeb).

Andokides

Andokides, (ev. K. J. Maidment), London, 1960,

(Loeb).

Aristoteles

Athenaion Politeia, (ev. H. Rackham), London,

(Loeb).

Arrianos

Aleksandrou Anabasis, (ev. P.A. Brunt), Cambridge,

1976-1983, (Loeb).

Herodotos

Historiai, (ev. A. D. Godley), Cambridge, 1920,

(Loeb).

Ksenophon

Hellenika, Books I-V, (ev. C. L. Brownson), London,

1961-1971, (Loeb).

__________

Kyrou Paideia, (ev. W. Miller ), London, 1960,

(Loeb).

__________

Oekonomikos, (ev. E. C. Marchant-O. J. Todd),

London, 1965, (Loeb).

__________

Agesilaos, (ev. E. C. Marchant- G. W. Bowersock),

London, 1925, (Loeb).

164

__________

Anabasis, (ev. T. Gkl), stanbul, 1984.

Pausanias

Periegesis Hellados, (ev. W. H. S. Jones), London,

1918-1933, (Loeb).

Plutarkhos

Bioi Paralleloi, Alcibiades and Coriolanus, Lysander

and Sulla (ev. B. Perin), London, 1959, (Loeb).

_________

Bioi Paralleloi, Aratus, Artaxexes, Galba and Otho

(ev. B. Perrin), London, 1962, (Loeb).

_________

Bioi Paralleloi, Demosthenes and Cicero, Alexander

and Caesar (ev. B. Perrin), London, 1967, (Loeb).

_________

Bioi Paralleloi, Themistocles and Camillus, Aristides

and Cato Major, Cimon and Lucullus, (ev. B. Perin),
London, 1968, (Loeb).

Sicilyal Diodoros

Bibliotheke Historike, (ev. C. H. Oldfather),

London, 1952-57.(Loeb).

Strabon

Geographika, (ev. H. L. Jones), London, 1929,

(Loeb)

Thukydides

Historiai, Book I- VIII (ev. C. F. Smith), London,

1956-58, (Loeb).

165

B. MODERN ESERLER

Abdi 2002

K. Abdi, Notes on the Iranization of Bes in the

Achaemenid Empire, ArsOr 32, 133-162.

Akurgal 1956

E. Akurgal, Recherches Faites a Cyzique et a Ergili,

Anatolia 1, 15-24.

Akurgal 1962

E. Akurgal, The Early Period and Golden Age of

Ionia, AJA 66, 4 (Oct.., 1962), 369-379.

Allen 2005

L. Allen, Le Roi Imaginaire: an audience with the

Achaemenid King Imaginary Kings. Royal Images
in the Ancient Near East, Greece and Rome (ed. O.
Hekster, R. Fowler) Oriens et Occidens 11, 39-62.

Alram 1993

M. Alram, Dareikos und Siglos: Ein neuer Schatzfund

achaimenidischer Sigloi aus Kleinasien, Circulation
des monnaies, des merchandises et des biens (ed. R.
Gyselen), Res Orientales 5, 23-53.

Altheim-Stiehl vd. 1983

R. Altheim-Stiehl- Metzler

D.- Schwertheim E.,

Eine neue Grko-Persische Grabstele aus Sultaniye

Ky und Ihre Bedeutung fr die Geschichte und
Topographie von Daskyleion, EA, 1, 1-23.
Anson 1989

E. M. Anson, The Persian Fleet in 334, CPh 84, 1,

44-49.

Arata 2006

L. Arata, Medical Aspects of the Encounter between

Greece and the Persian Empire IrAnt XLI, 119-125.
166

Armayor 1978

O. K. Armayor, Herodotus Catalogues of the Persian

Empire in the Light of the Monuments and the Grek
Literary Tradition, TAPhA 108, 1-9.

Arslan 2010

M. Arslan, stanbulun Antik a Tarihi, Klasik ve

Helenistik Dnemler, stanbul.

Atelier-nc 2004

S. Atelier - E. nc, Gmay Polyksena Lahti

zerine Yeni Gzlemler: Mimari ve konografik
Adan Bak, Olba X, 45-87.

Austin 1944

R. P. Austin, Athens and the Satrap Revolt JHS 64,

97-100.

Austin 1990

M. M. Austin, Greek Tyrants and the Persians, 546479 B.C., CQ New Series 40, 2, 289-306.

Avery 1972

H. C. Avery, Herodotus Picture of Cyrus, AJPh 93,

4, 529-546.

Badian 1985

E. Badian, Alexander in Iran, CHI 2, 420-501.

Badian 1987

E. Badian, The Peace of Callias, JHS 107, 1-39.

Badian 2000

E. Badian, Darius III, HSPh, 100, 241-267.

Badian 2007

Badian E., Persians and Milesians in Thrace at the end

of the 6th Century BC, Proceedings of the 10th
International Congress of Thracology, KomotiniAlexandroupolis 18-23 October 2005, Atina, 36-43.

Bakr 1988

T. Bakr, Daskyleion., Hyk I, 75-84.

167

Bakr 1991a

T.

Bakr,

Phyrigian

Inscription

Found

at

Daskyleion, Museum 4 ( 1990-1991 ), 60-61.

Bakr 1991b

Bakr

T.,

Daskyleion

1990,

KST

13

(Ankara, 1991),18-19.
Bakr-Gusmani 1991

T. Bakr - R. Gusmani, Eine neue Phrygische Inschrift

aus Daskyleion, EA 18, 157-164.

Bakr -Gusmani 1993

T. Bakr - R. Gusmani, Graffiti aus Daskyleion,

Kadmos 32, 135-144.

Bakr 1994

T. Bakr, Anadolu Pers Sanat ve Daskyleion

Satrapl, AnadoluKonf 1993, 24-30.

Bakr 1995

T. Bakr, Archologische Beobachtungen ber die

Residenz in Daskyleion Pallas 43, 269-285.

Bakr 1997

T. Bakr, Phryger in Daskyleion, Frigi e Frigio,

Roma, 229-238.

Bakr 2001

T. Bakr, Die Satrapie n Daskyleion, Achaemenid

Anatolia, Proceedings of the First International
Symposium on Anatolia in the Achaemenid Period,
Bandrma, 15-18 August 1997, Leiden, 169-180.

Bakr 2003

T. Bakr, Daskyleion (Tyaiy Drayahya) Hellespontine

Phrygia Blgesi Akhaemenid Satrapl, Anatolia 25,
1-25.

168

Bakr 2007

T. Bakr, Auswertung der Keramik fr eine relative

Chronologie im perserzeitlichen Daskyleion, The
Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries),
Papers presented at the International Workshop
Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 167-176.

Balcer 1972

J. M. Balcer, The Date of Herodotus IV. 1 Darius

Scythian Expedition, HSPh 76, 99-132.

Balcer 1977

J. M. Balcer, The Athenian Episkopos and the

Achaemenid Kings Eye, AJPh 98, 3, 252-263.

Balcer 1984

J. M. Balcer, Sparda By The Bitter Sea: Imperial

Interaction in Western Anatolia, Chico.

Balcer 1988

J. M

Balcer, Persian occupied Thrace (Skudra),

Historia, 37, 1-21.

Balcer 1989

J. M. Balcer, Ionia and Sparda Under the Achaemenid

Empire the Sixth and Fifth Centuries B.C. Tribute,
Taxation and Assessment, Le Tribut dans lEmpire
Perse, (Actes de la Table ronde de Paris 12-13
Decembre 1986), Travaux de lInstitut dEtudes
iraniennes de lUniversite de la Sorbonne Nouvelle 13,
Paris, 1-27.

Balcer 1991

J. M. Balcer, The East Greeks under Persian Rule: A

Reassesment, AchHist VI, 57-63.

Balcer 1993

J. M. Balcer, The Ancient Persian Satrapies and

Satraps in Western Anatolia, AMI 26, 81-90.
169

Balcer 1995

J. M. Balcer, The Persian Conquest of the Greeks,

Konstanz.

Balkan 1959

K. Balkan, Inscribed Bullae from Daskyleion-Ergili

Anatolia 4, 123128.

Barkworth 1993

P. R. Barkworth, The Organization of Xerxes Army,

IrAnt XXVII, 149-167.

Barron 1964

J. P. Barron, Religious Propaganda of the Delian

League, JHS 84, 35-48.

Lvov -Basirov 2001

O. P. V. Lvov-Basirov, Achaemenian Funerary

Practices in Western Asia Minor, Achaemenid
Anatolia,

Proceedings of the First International

Symposium on Anatolia in the Achaemenid Period,

Bandrma, 15-18 August 1997, Leiden, 101-107.
Bassett 1999

S. R. Bassett, The Death of Cyrus the Younger, CQ

New Series 49, 2, 473-483.

Baaran 1998

C. Baaran, Parion 1997 Aratrmalar, AST 16, 1,

349-364.

Baaran 2000

C. Baaran, Kuzey Troas-Parion Yzey Aratrmas

1999, AST 18, 2, 225-236.

Baaran 2003

C. Baaran, Kuzey Troas-Parion Aratrmalar 2002,

AST 21, 1, 185-192.

170

Baaran 2006

C. Baaran - A. Y. Tavuku, Parion Kazs, 2005,

KST 28, 1, 609-627.

Bedford 2007

P. R. Bedford, The Persian Near East, The

Cambridge Ecomic History of the Greco-Roman
World, (ed.

I. Morris, R. Saller, W. Scheidel),

Cambridge, 302-329.
Berges 1994

D. Berges, Alt Knidos und neu Knidos, IstMitt 44,

5-16.

Bivar 1985

A. D. H. Bivar, Achaemenid Coins, Weights and

Measures, CHI 2, 610-639.

Bivar 2001

A. D. H. Bivar, Magians and Zoroastrians: The

Religions of the Iranians in Anatolia, Achaemenid
Anatolia, Proceedings of the First International
Symposium on Anatolia in the Achaemenid Period,
Bandrma, 15-18 August 1997, Leiden, 91-99.

Blamire 1959

A. Blamire, Herodotus and Histaeus, CQ New Series

9, 2, 142-154.

Boardman 1970

J. Boardman, Pyramidal Stamp Seals in the Persian

Empire, Iran 8, 19-46.

Boardman 2000

J. Boardman, Persia and the West, London.

171

Bodzek 2003

J. Bodzek, Naval Supremacy in the Monetary

Iconography of Achaemenids, Orient and the
Aegean, (ed. F. M. Stepniowski), Papers presented at
the Warsaw Symposium, 9th April 1999, Warszawa,
10-23.

Bodzek 2004

J.

Bodzek,

Pharnabazus

Once

Again,

Notae

Numismaticae-Zapiski Numizmatyczne V, Krakw,

17-33.
Borchhardt vd. 2001

J. Borchhardt P. Ruggendorfer,

Neufunde zur

Reliefierten Basis des Reiterstandbildes von Zemuri,

Achaemenid Anatolia, Proceedings of the First
International

Symposium

on

Anatolia

in

the

Achaemenid Period, Bandrma, 15-18 August 1997,

Leiden, 135-146.
Borchhardt 2007

J.

Borchhardt,

Der

Grtel

als

Zeichen

der

Gefolgschaft, The Achaemenid Impact on Local

Populations and Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth
Centuries), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 33-58.
Borza 1972

E. N. Borza, Fire from Heaven: Alexander at

Persepolis, CPh 67, 4, 233-245.

Boshworth 1980

A. B. Boshworth, Alexander and the Iranians, JHS

100, 1-21.

Boyana 2007

H. Boyana, Delos Birliinin Anayasas ve Atina

Hegemonyas, Tarih ncelemeleri Dergisi XXII, 2,
11-20.
172

Boyce 1982

M. Boyce, A History of Zoroastrianism : Under the

Achaemenians, Brill.

Boyce 1988

M. Boyce, The Religion of Cyrus the Great,

AchHist III, 5-31.

Boyce 2005

M. Boyce, Further on the Calendar of Zoroastrian

Feasts, Iran XLII, 1-37.

Briant 1982

P. Briant, Communauts rurales forces productives et

mode de production tributaire en Asie achmnide
Rois, tributs et paysans: tudes sur les formations
tributaires

du

Moyen-Orient

ancien

(Annales

littraires de lUniversit de Besanon), (Ed. P. Briant),

405-430.
Briant 1985

P. Briant, Les Iraniens dAsie Mineure aprs la chute

de lEmpire achmnide. propos de lInscription
dAmyzon, DHA 11, 1, 166-195.

Briant 1986

P. Briant, Guerre, tribut et forces productives dans

lEmpire achmnide, DHA 12, 1, 33-48.

Briant 1987a

P. Briant, Insttutions Perses et Histoire Comparatiste

dans lHistoriographie Grecque, AchHist II, 1-10.

Briant 1987b

P. Briant, Pouvoir Central Et Polycentrisme Culturel

Dans LEmpire Achemenid. AchHist I, 1-31.

173

Briant 1989

P. Briant, Tribute and Taxation-or How to Finance

Early States and Empires, Le Tribut dans lEmpire
Perse, (Actes de la Table ronde de Paris 12-13
Decembre 1986), Travaux de lInstitut dEtudes
iraniennes de lUniversite de la Sorbonne Nouvelle 13,
Paris, 45-59.

Briant 1991

P. Briant, De Sardes A Suse, AchHist VI, 67-82.

Briant 1996

P. Briant, Histoire de lEmpire Perse, de Cyrus

Alexandre, Paris.

Briant 2001

P. Briant, Remarques sur sources pigraphiques et

domination

achmnide

en

Asie

Mineure,

Achaemenid Anatolia, Proceedings of the First

International

Symposium

on

Anatolia

in

the

Achaemenid Period, Bandrma, 15-18 August 1997,

Leiden, 13-19.
Briant 2002a

P. Briant, From Cyrus to Alexander. A History of

the Persian Empire, (ev. P. Daniels), Eisenbrauns.

Briant 2002b

P. Briant, History and Ideology: The Greeks and

Persian Decadence, Greeks and Barbarians (ed. T.
Harrison), Routledge, 193-210.

Brosius 2003

M. Brosius, Alexander and the Persians, Brills

Companion to Alexander the Great (ed. J. Roisman),
Brill, 169-193.

Brosius 2006

M. Brosius, The Persians (Peoples of the Ancient

World), Routledge.
174

Brosius 2007

M. Brosius, New out of old? Court and Court

ceremonies in Achaemenid Persia, Court and Court
Society in Ancient Monarchies (ed. A. J. S.
Spawforth), Cambridge, 1-57.

Buckler 2003

J. Buckler, Aegean Greece in the Fourth Century

BC, Brill.

Buckley 1996

T. Buckley, Aspects of Greek History 750-323

(A source-based approach), Routledge.

Bulu 1973

S. Bulu, The Tomb Monument at Belevi near

Ephesos, The proceedings of the Xth International
Congress of Classical Archaeology, 23 September
1973, zmir-Ankara, Ankara 1978, 1085-1092.

Burn 1984

A. R. Burn, Persia and the Greeks: The Defence of

West C. 546-478 B.C, London.

Burn 1985

A. R. Burn., Persia and the Greeks, CHI 2, 292-391.

Butler 1922

H. C. Butler, Sardis. Publications of the American

Society for the Excavation of Sardis I. The
Excavations I. 1910-1914. Leyden: Brill.

Butler 1925

H. C. Butler, Sardis. Publications of the American

Society

for

the

Excavation

of

Sardis

II.

Architecture I. The Temple of Artemis. Leyden:

Brill.

175

Cahill 1985

N. Cahill, The Treasury at Persepolis: Gift-Giving at

the City of the Persians, AJA 89, 3 ( Jul., 1985), 373389.

Cahill 1988

N. Cahill, Ta Kule: A Persian-Period Tomb near

Phokaia, AJA 92, 481-501.

Cahill-Kroll 2005

N. Cahill - J. Kroll, New Archaic Coin Finds at

Sardis, AJA 109, 4, 589-617.

Cameron 1943

G. G. Cameron, Darius, Egypt, and the "Lands

Beyond the Sea, JNES 2, 4, 307-313.

Cameron 1973

G. G. Cameron, "The Persian Satrapies and Related

Matters, JNES 32, 47-56.

Calmeyer 1982

P. Calmeyer, Zur Genese altiranischer Motive VII.

Die Statistische Landcharte Des Perserreiches I,
AMI 15, 105-125.

Calmeyer 1987

P. Calmeyer, Greek Historiograhy and Achaemenid

Reliefs, AchHist II, 11-26.

Carradice 1987

I. Carradice, The Regal Coinage of the Persian

Empire, Coinage and Administration in the
Athenian and Persian Empire:The Ninth Oxford
Symposium on Coinage and Monetary History, (ed.
I. Carradice), Oxford, BAR International Series, 343,
73-108.

Carradice 1998

I. Carradice, Two Achaemenid Hoards, NC 158, 123.

176

Casabonne 2004

O. Casabonne, Rhodos, Cyprus and Southern Anatolia

during the Archaic and Achaemenid Periods: The
Ionian Question, CollAn III, 1-14.

Casabonne-Gabrielli 2007

O. Casabonne - M. Gabrielli, A note on Persian

Armours, The Achaemenid Impact on Local
Populations and Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth
Centuries), (ed. . Delemen), Papers presented at the
International Workshop Istanbul 20-21 May 2005,
stanbul, 265-270.

Cawkwell 1981

G. Cawkwell, Notes on the Failure of the Second

Athenian Confederacy, JHS 101, 40-55.

Cawkwell 2005

G. Cawkwell, The Greek Wars: The Failure of

Persia, Oxford.

Charlesworth 1947

M. P. Charlesworth, Imperial Deportment: Two Texts

and Some Questions, JRS 37, 34-38.

Childs 1981

W. A. P. Childs, Lycian Relations with Persians and

Greeks in the Fifth and Fourth Centuries Re-examined
AnSt XXXI, 55-80.

Claessen 1989

H. J. M. Claessen, Tribute and Taxation-or How to

Finance Early States and Empires, Le Tribut dans
lEmpire Perse, (Actes de la Table ronde de Paris 1213 Decembre 1986), Travaux de lInstitut dEtudes
iraniennes de lUniversite de la Sorbonne Nouvelle 13,
Paris, 45-59.

177

Constantakopoulou 2007

C. Constantakopoulou, The Dance of the Islands:

Insularity, Networks, the Athenian Empire and the
Aegean World, Oxford.

Cook 1917a

S. A. Cook, A Lydian-Aramaic Bilingual, JHS 37,

77-87.

Cook 1917b

S. A. Cook,A Lydian-Aramaic Bilingual-Continued,

JHS 37, 219-231.

Cook 1952

J. M. Cook, Archaeology in Greece 1951, JHS 72,

92-112.

Cook 1970-71

J. M. Cook.- D. J. Blackman, Arhaeology in Western

Asia Minor 1965-70, ARepLond 1970-71, 33-62.

Cook 1983

J. M. Cook, The Persian Empire, New York.

Cook 1985

J. M. Cook, The Rise of the Achaemenids and

Establishment of their Empire, CHI 2, 200-291.

Cool Root 1985

M. Coll Root, The Parthenon Frieze and the Apadana

Reliefs at Persepolis: Reassessing a Programmatic
Relationship, AJA 89,1, 103-120.

Coll Root 1991

M. Coll Root, From the Heart: Powerful Persiansim in

the Art of the Western Empire AchHist VI, 1-29.

Cool Root 2002

M. Cool Root, Medes and Persians: The State of

Things ArsOr 32, 1-16.

178

Cool Root 2007

M. Cool Root, Reading Persepolis in Grek: gifts of

the Yauna, Persian Responses. Political and
Cultural Interaction with (in) the Achaemenid
Empire (ed. C. Tuplin), Swansea, 177-224.

Coulborn 1958

R. Coulborn, The State and Religion: Iran, India,

China, CSSH 1, 1, 44-57.

Cremer 1984

M. Cremer, Zwei neue graeco-persische Stelen, EA

3, 87-100.

Croix 1977

G. E. M. Croixs, Herodotus, G&R 24, 2, Second

Series 130-148.

Cumont 1894

F. Cumont, Anaitis RE I (1894), 2030-2031.

Curtis-Stewart 2005

V. S. Curtis - S. Stewart (Ed.), Birth of the Persian

Empire (The Idea of Iran I), Tauris.

okay-Kepe 2007

S. okay-Kepe, Achaemenid Bowls in Pamphylia,

The Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries), (ed.
. Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 83-96.

Dandamaev 1989

M.

A.

Dandamaev,

Political

History

of

the

Achaemenid Empire, Leiden.

Dandamaev Lukonin 1989 M. A. Dandamaev - V. G. Lukonin, The Culture and
Social Institutions of Ancient Iran, Cambridge.

179

Dandamaev 1998

M. A. Dandamaev, Economy in the Achaemenid

Period, EncIr VIII, 101-104.

Danzig 2007

G. Danzig, Xenophons wicked Persian, or Whats

wrong with Tissaphernes? Xenophons views on lying
and breaking oaths, Persian Responses. Political and
Cultural Interaction with (in) the Achaemenid
Empire, (ed. C. Tuplin), Swansea, 27-50.

Davies 1997

J. K. Davies, The Origins of the Greek Polis, The

Development of the Polis in Archaic Greece, (ed. L.
G. Mitchell-P. J. Rhodes), Routledge, 13-21.

Debord 1999

P. Debord, LAsie Mineure Au IVe Sicle (412-323 a.

c.), Bordeaux.

Debord 1982

P. Debord, Aspects Sociaux et conomiques de la

vie Religieuse Dans L'Anatolie Grco-Romaine,
Brill.

De Jong 2010

A. de Jong, Religion at the Achaemenid Court, Der

Achmenidenhof = The Achaemenid court : Akten
des 2. Internationalen Kolloquiums zum Thema
"Vorderasien im Spannungsfeld klassischer und
altorientalischer

berlieferungen",

Landgut

Castelen bei Basel, 23.-25. Mai 2007, (Ed. B. JakobsR. Rollinger), 533-558.
De Vries 1977

K. De Vries, Attic Pottery in the Achaemenid

Empire, AJA 81, 544-548.

180

Demand 1988

N. Demand, Herodotus and Metoikesis in the Persian

Wars, AJPh 109, 3, 416-423.

Demargne 1958

P. Demargne, Fouilles de Xanthos. Vol. 1. Les Piliers

Funraires, Paris.

Descat 1989

R. Descat, Notes sur la Politique Tributaire de Darius

Ier, Le Tribut dans lEmpire Perse, (Actes de la
Table ronde de Paris 12-13 Decembre 1986), Travaux
de lInstitut dEtudes iraniennes de lUniversite de la
Sorbonne Nouvelle 13, Paris, 77-93.

Depuydt 1995

L. Depuydt, Evidence for Accession Dating under the

Achaemenids, JAOS 115, 2, 193-204.

Devoto 1986

J. G. Devoto, Agesilaus, Antalcidas, and the Failed

Peace of 392/391 B. C., CPh 81, 3 (Jul., 1986), 191202.

Dillery 1995

J. Dillery, Xenophon and the History of his Times,

Routledge.

Dusinberre 1999

E. Dusinberre, Satrapal Sardis: Achaemenid Bowls in

an Achaemenid Capital, AJA 103, 73-102.

Dusinberre 2001

E. Dusinberre, King or God? Imperial Iconography

and the Tiarate Head Coins of Achaemenid
Anatolia, ASOR 157-167.

Dusinberre 2003

E. Dusinberre, Aspects of Empire in Achaemenid

Sardis, Cambridge.

181

Easton 2002

D. F. Easton, Schliemanns Excavations at Troia

1870-1873, Studia Troica Monographien 2, Mainz.

Eddy 1973

S. Eddy, The Cold War between athens and Persia, ca.

448-412 B.C., CPh 68, 4, 241-258.

Erdoan 2007

A. Erdoan, Beobachtungen zur achmenidischen

Architektur Daskyleions, The Achaemenid Impact
on Local Populations and Cultures in Anatolia
(Sixth-Fourth Centuries), (ed. . Delemen), Papers
presented at the International Workshop Istanbul 20-21
May 2005, stanbul, 177-194.

Ersoy 1998

H. Ersoy Kkten, Two Wheeled Vehicles from Lydia

and Mysia, IstMitt, 48, 107-133.

Erten 2005

E. Erten, Alkibiades, stanbul.

Evans 1963

J. Evans, Histaeus and Aristagoras: Notes on the

Ionian Revolt, AJPh 84, 2 (Apr., 1963), 113-128.

Evans 1976a

J. A. S. Evans, Herodotus and the Ionian Revolt,

Historia XXV, 31-37.

Evans 1976b

J. A. S. Evans., The Settlement of Artaphrenes, CPh

71, 4, 344-348.

Evans 2006

J. Evans, Freedom in Conflict. Herodotus Warning to

the Athenians in the Aftermath of the Persian Wars
JPR 5, 104-117.

182

Farazmand 1998

A.

Farazmand,

Administration

of

the

Persian

Achaemenid World-State Empire: Implications for

Modern

Public

Administration,

International

Journal of Public Administration 21, 25-86.

Farrokh 2007

K. Farrokh, Shadows in the Desert. Ancient Persia at

War, Osprey.

Flower 1998

M. A. Flower, Simonides, Ephorus, and Herodotus on

the Battle of Thermopylae, CQ 48, 2 New Series,
365-379.

Forsdyke 2001

S. Forsdyke, Athenian Democratic Ideology and

Herodotus' Histories, AJPh 122, 3 (Autumn, 2001),
329-358.

Foss 1975

C. Foss, The Persians in Asia Minor and the End of

Antiquity, EHR 90, 357 (Oct., 1975), 721-747.

Foss 1993

C. Foss, Lycia under the Persians, The Fort at

Dereagzi and Other Material Remains in Its
Vicinity: From Antiquity to the Middle Ages, (ed. J.
Morganstern), IstForsch 40, Tbingen, 7-16.

Fowler 1996

R. L. Fowler, Herodotos and His Contemporaries,

JHS 116, 62-87.

Fox 2007

R. L. Fox, Alexander the Great: Last of the

Achaemenids?, Persian Responses. Political and
Cultural Interaction with (in) the Achaemenid
Empire, (ed. C. Tuplin), Swansea, 267-311.

183

Francis 1992

E. D Francis., Oedipus Achaemenides, AJPh 113, 3,

333-357.

Gardner 1911

P. Gardner, The Coinage of the Ionian Revolt, JHS

31, 151-160.

Gardner 1913

P. Gardner, Note on the Coinage of the Ionian

Revolt, JHS 33, 105.

Garrison 2001

M. B. Garrison, Anatolia in the Achaemenid Period

Gyliptic Insigths and Perspectives from Persepolis,
Achaemenid Anatolia, Proceedings of the First
International

Symposium

on

Anatolia

in

the

Achaemenid Period, Bandrma, 15-18 August 1997

Leiden, 65-82.
Garrison-Root Cool 2001

M. B. Garrison - M. Root Cool, Seals on Persepolis

Fortification Tablets, Volume I-II , Images of
Heroic Encounter, I-II, The Oriental Institute
University of Chicago, 2001.

Gates 2002

J. E. Gates, The Ethnicity Name Game: What Lies

behind Graeco-Persian?, ArsOr XXXII, 105-132.

Georges 1994

P. B. Georges, Barbarian Asia and the Greek

Experience (From Archaic Period to the Age of
Xenophon), Baltimore, Maryland, 1994.

Georges 2000

P. B. Georges, Persian Ionia under Darius: The Revolt

Reconsidered, Historia 49, 1-39.

184

Gillis 1979

D. Gillis, Collaboration with the Persians, Historia

34, 1-86.

Goldman 1965

B. Goldman, Persian Fire Temples or Tombs?,

JNES 24, 4, 305-308.

Grkay 1999

K.

Grkay,

Attic

Black-Fgure

Pottery

from

Daskyleion, AMS 34, 1-100.

Graf 1994

D. F. Graf, The Persian Royal Road System,

AchHist VIII, 167-189.

Graham 1971

A. J. Graham, Patterns in Early Greek Colonisation,

JHS 91, 35-47.

Greenewalt vd. 1998

C. H. Jr. Greenewalt - M. L. Rautman, The Sardis

Campaigns of 1994 and 1995, AJA 102, 3, 469-505.

Greenewalt vd. 2000

C. H. Jr. Greenewalt - M. L. Rautman, The Sardis

Campaigns of 1996, 1997, and 1998, AJA 104, 4,
643-681.

Hammond 1948

M. Hammond, Ancient Imperialism: Contemporary

Justifications, HSPh 58, 105-161.

Hammond 1967

N. G. L. Hammond, The Origins and the Nature of the

Athenian Alliance of 478/7 B. C., JHS 87, 41-61.

Hammond 1980

N. G. L. Hammond, The Battle of the Granicus

River, JHS 100, 73-88.

185

Hammond 1989

N. G. L. Hammond, The Expedition of Xerxes, CAH

4 (Second Edition), 518-592.

Hanfmann 1953

G. M. A. Hanfmann, Ionia, Leader or Follower?,

HSPh 61, 1-37.

Hanfmann 1959

G. M. A. Hanfmann, Excavations at Sardis, 1958,

BASOR 154, 5-35.

Hanfmann 1960

G. M. A. Hanfmann, Excavations at Sardis, 1959,

BASOR 157, 8-43.

Hanfmann 1961

G. M. A. Hanfmann, The Third Campaign at Sardis

(1960), BASOR 162, 8-49.

Hanfmann 1962

G. M. A. Hanfmann, The Fourth Campaign at Sardis

(1961), BASOR 166, 1-57.

Hanfmann 1963

G. M. A. Hanfmann, The Fifth Campaign at Sardis

(1962), BASOR 170, 1-65.

Hanfmann 1964

G. M. A Hanfmann., The Sixth Campaign at Sardis

(1963), BASOR 174, 3-66.

Hanfmann 1965

G. M. A. Hanfmann, The Seventh Campaign at Sardis

(1964), BASOR 177, 2-37.

Hanfmann 1966

G. M. A. Hanfmann, The Eighth Campaign at Sardis

(1965), BASOR 182, 2-54.

Hanfmann 1967a

G. M. A. Hanfmann, The Ninth Campaign at Sardis

(1966), BASOR 186, 17-52.
186

Hanfmann 1967b

G. M. A. Hanfmann, The Ninth Campaign at Sardis

(1966), BASOR 187, 9-62.

Hanfmann 1983

G. M. A. Hanfmann, Sardis from Prehistoric to

Roman Times. Results of the Archaeological
Exploration of Sardis (1958-1975), Cambridge.

Hansman 1972

J. Hansman, Elamites, Achaemenians and Anshan,

Iran X, 101-124.

Harrison 1982

C. M. Harrison, Persian Names on Coins of Northern

Anatolia, JNES 41, 3, 181-194.

Head 1877

B. V. Head, The Coinage of Lydia and Persia; from

the earliest times to the fall of the Dynasty of the
Achaemenidae, London.

Head 1992

D. Head, The Achaemenid Persian Army, Montvert

Publications.

Heckel-Yardley 2004

W. Heckel - J. C. Yardley, Alexander the Great

(Historical

Texts

in

Translation),

Blackwell

Publishing.
Highbarger 1937

E. L. Highbarger, Teognis and the Persian Wars,

TAPhA 68, 88-101.

Hill 1919

G. F. Hill, Notes on the Imperial Persian Coinage,

JHS 39, 116-129.

187

Hjlund 1983

F. Hjlund, The Maussolleion Sacrifice, AJA 87, 2

(Apr., 1983), 145-152.

Hyland 2007

J. O. Hyland, Thucydides portrait of Tissaphernes reexamined,

Persian

Responses.

Political

and

Cultural Interaction with (in) the Achaemenid

Empire, (ed. C. Tuplin), Swansea, 1-25.
In 2007

G. In, An Achaemenid Stamp Seal from Patara,

The Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries), (ed.
. Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 75-82.

Immerwahr 1954

H. R. Immerwahr, Historical Action in Herodotus,

TAPhA 85, 16-45.

Jakob-Larsen 1932

A. Jakob - O. Larsen, Sparta and the Ionian Revolt: A

Study of Spartan Foreign Policy and the Genesis of the
Peloponnesian League, CPh 27, 2 (Apr., 1932), 136150.

Kaptan-Bayburtluolu 1990 D.

Kaptan-Bayburtluolu,

Group

of

Seal

Impressions on the Bullae from Ergili/Daskyleion,

EA 16, 15-27.
Kaptan 2001

D. Kaptan, On the Satrapal Center in Northwestern

Asia Minor: some evidence from the seal impressions
of

Ergili/Daskyleion,

Achaemenid

Anatolia,

Proceedings of the First International Symposium on

Anatolia in the Achaemenid Period, Bandrma, 15-18
August 1997, Leiden, 57-65.
188

Kaptan 2002

D. Kaptan, The Daskyleion Bullae: Seal mages from

the Western Achaemenid Empire, AchHist XII,
Leiden.

Kaptan 2007

D. Kaptan, A Channel of Communication: Seals in

Anatolia during the Achaemenid Period, The
Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries), (ed.
. Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 275290.

Karagz 2007

Karagz,

Neue

berlegungen

zu

einem

freistehenden Grabmonumenten aus Daskyleion, The

Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries), (ed.
. Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 195214.
Kawami 1986

T. S. Kawami, Grek Art and Persian Taste: Some

Animal Sculptures from Persepolis, AJA 90, 3, 259267.

Keaveney 1988

A. Keaveney, The Attack on Naxos A Forgotten

Cause of the Ionian Revolt, CQ 38, 1, New Series,
76-81.

Keen 1993

A. G. Keen, Athenian Campaigns in Karia and Lykia

during the Peloponnesian War, JHS 113, 152-157.

189

Keen 1998

A. G. Keen, Persian Policy in the Agean, 412-386,

Ancient Civilizations 13, 93-10.

Kelly 2003

T. Kelly, Persian Propaganda A Neglected Factors

in Xerxes Invasion of Greece and Herodotus, IrAnt
XXXVIII, 173-219.

Khlopin 1993

I. N. Khlopin, Zoroastrianism-Location and Time of

its Origin, IrAnt XXVII, 95-115.

Klinkott 2005

H. Klinkott, Der Satrap. Ein achaimenidischer

Amtstrger

und

seine

Handlungsspielrume,

Frankfurt am Main.
Kraay 1976

C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins,

London.

Kuhrt 2007

A. Kuhrt, The Persian Empire: A Corpus of Sources

from the Achaemenid Period I-II, Routledge.

Kuhrt 2009

A. Kuhrt, Eski ada Yakndou I-II, stanbul.

Larsen 1940

J. A. O. Larsen, The Constitution and the Original

Purpose of the Delian League, HSPh 51, 175-213.

Lazenby 2004

J. F. Lazenby, The Peloponnesian War, Routledge.

Lateiner 1982

D. Lateiner, The Failure of the Ionian Revolt,

Historia 32, 2, 129-160.

190

Lemaire 1991

A. Lemaire, Recherches d'pigraphie aramenne en

Asie Mineure et en gypte et le problme de
l'acculturation, AchHist VI, 199-206.

Leslie Shear 1922

T. Leslie Shear, Sixth Preliminary Report on the

American Excavations at Sardes in Asia Minor, AJA
26, 4 (Oct.-Dec., 1922), 389-409.

Littman 1995

R. J. Littman, Athens, Persia and the Book of Ezra,

TAPhA 125, 251- 259.

Ma 2008

J. Ma, Mysians on the an Sarcophagus? Ethnicity

and Domination in Achaimenid Military Art, Historia
57, 3, 243-254.

Maffre 2004

F. Maffre, Le monnayage de Pharnabaze frapp dans

l'atelier de Cyzique, NC 2004, 1-29.

Maffre 2007a

F. Maffre, Example of the Persian Occupation in the

Satrapy of Phrygia through the Study of the Population
from the Asian Provinces in the Achaemenid Empire
(Semites/Iranians), The Achaemenid Impact on
Local Populations and Cultures in Anatolia (SixthFourth Centuries), (ed. . Delemen), Papers presented
at the International Workshop Istanbul 20-21 May
2005, stanbul, 225-246.

Maffre 2007b

F. Maffre, Indigenous aristocracies in Hellespontine

Phrygia, Persian Responses. Political and Cultural
Interaction with (in) the Achaemenid Empire, (ed.
C. Tuplin), Swansea, 117-141.

191

Malandra 1983

W. W. Malandra, An Introduction to Ancient

Iranian Religion, Minnesota.

Malay 1982

H.

Malay,

Bat

Anadolunun

Antik

adaki

Ekonomik Durumu, Arkeoloji ve Sanat Tarihi

Dergisi I, zmir, 50-61.
Mallowan 1985

M. Mallowan, Cyrus the Great, CHI 2, 392-419.

Manville 1977

P. B. Manville, Aristagoras and Histaios: The

Leadership Struggle in the Ionian Revolt, CQ 27, 1,
New Series, 80-91.

Maurice 1932

F. Maurice, The Campaign of Marathon, JHS 52, 1,

13-24.

McCoy 1989

W. J. McCoy, Memnon of Rhodes at Granicus,

AJPh 10, 3, 413-433.

Mellink 1965

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk and

Elmal, Lycia, 1965, AJA 70, 3, (Jul., 1966), 245-257.

Mellink 1969

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk and

Elmal, Lycia, 1969, AJA 75, 3 (Jul., 1970), 245-259.

Mellink 1971

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk and

Elmal, Lycia, 1970, AJA 75, 3 (Jul., 1971), 245-255.

Mellink 1972

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk and

Elmal, Lycia, 1972, AJA 77, 3 (Jul., 1973), 293-307.

192

Mellink 1973

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk and

Elmal, Lycia, 1973, AJA 78, 4 (Oct., 1974), 351359.

Mellink 1974

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk and

Elmal, Lycia, 1974, AJA 79, 4 (Oct., 1975), 349355.

Mellink 1989

M. J. Mellink,

The Major Regions of The

Empire/Anatolia, CAH 4 (Second Edition), 211-234.

Mellink 1998

M. J. Mellink, Kzlbel: An Archaic Painted Tomb

Chamber in Northern Lycia, Philadelphia.

Metzger 1963

H. Metzger, Fouilles de Xanthos II: Lacropole

lycienne, Paris.

Migeotte 2004

L. Migeotte, "La situation fiscale des cits grecques

dans le royaume sleucide." Topoi Supplement 6
(2004), 213-228.

Mikalson 2003

J. D. Mikalson, Herodotus and Religion in the

Persian Wars, Chapel Hill: University of North
Carolina Pres.

Minorsky 1938

V. Minorsky, Geographical Factors in Persian Art,

BSOAS 9, 3, 621-652.

Mitchell 1973

T. C. Mitchell, Shorter Notices The Bronze Lion

Weight from Abydos, Iran XI, 173-175.

193

Mitchell 1990

S. Mitchell, Archaeology in Asia Minor 1985-1989,

ARepLond 1989-1990, 36, 83-131.

Moorey 1985

P. R. S. Moorey, The Iranian Contribution to

Achaemenid Material Culture, Iran XXIII, 21-37.

Munn 2006

M. H. Munn, Mother of the Gods, Athens, and the

Tranny of Asia: A Study of Sovereignty in Ancient
Religion, California.

Munro 1899

J. A. R. Munro, Some Observations on the Persian

Wars, JHS 19, 185-197.

Munro 1902

J. A. R. Munro, Some Observations on the Persian

Wars (Continued), JHS 22, 294-332.

Murray 1987

O. Murray, Herodotus and Oral History, AchHist II,

1987, 93-115.

Murray 1989

O. Murray, The Ionian Revolt, CAH 4, (Second

Edition), 461-491.

Myres 1954

J. Myres, The Battle of Lade, 494 B.C. (Herodotus

VI. 6-17), G&R 1, 2 (Jun., 1954), Second Series, 5055.

Nawotka 2010

K. Nawotka, Alexander the Great, Cambridge

Scholars Publishing.

Nock 1949

A. D. Nock, The Problem of Zoroaster, AJA 53, 3,

272-285.

194

Noll 1992

M. Noll, Denkmler vom Satrapensitz Daskyleion:

Studien zur graeco-persischen Kunst, Berlin.

Nldeke 1887

T. Nldeke, Aufstze zur Persischen Geschichte,

Leipzig.

Nimchuk 2002

C. L. Nimchuk, The Archers of Darius: Coinage or

Tokens of Royal Esteem?, ArsOr XXXII, 55-79.

Nylander 1965

C. Nylander, Old Persian and Greek Stonecutting and

the

Chronology

of

Achaemenian

Monuments:

Achaemenid Problems I, AJA 69, 49-55.

Olmstead 1939

A. T. Olmstead, Persia and the Greek Frontier

Problem, CPh 34, 4 (Oct., 1939), 305-322.

Olmstead 1948

A. T. Olmstead, History of the Persian Empire,

Chicago.

Osborne 2003

M. J. Osborne, The Athenian Archon Diomedon and

his Successors, ZPE 143, 95-100.

zyiit 2003

. zyiit, Phokaiada Akurgaln Kazlar Inda

Son Dnem almalar, Anatolia 25, 97-107.

Parkins 1998

H. Parkins, Trade, Traders, and the Ancient City,

Routlage.

Pasmans 2002

P. Pasmans, De Perzische siglos, de zilveren pasmunt

van de Achaemeniden, De Muntklapper 35, 1-6.

195

Paspalas 2000

S. A. Paspalas, A Persianizing Cup From Lydia,

OJA 19, 2, 135-174.

Paz de Hoz 1999

M. Paz de Hoz, Die lydischen Kulte im Lichte der

griechischen Inschriften, Asia Minor Studien Band
36, Bonn.

Perrot-Chipiez 1892

G. Perrot - C. Chipiez, History of Art in Phrygia,

Lydia, Caria and Lycia, London.

Petit 1988

T. Petit, A Propos des "Satrapies" Ionienne et

Carienne, BCH 112, 307-322.

Petit 1990

T. Petit, Satrapes et satrapies dans l'empire

achmnide de Cyrus le Grand Xerxs Ier,
Diffusion, 1990.

Pimouguet-Pedarros 1997

I. Pimouguet-Pedarros, Pour uned analyse des

pratiques territoriales et des politiques de dfense en
Asie Mineure: lexemple de la Carie antique DHA 23,
1, 119-143.

Poebel 1938

A. Poebel, Chronology of Darius' First Year of

Reign, AJSL 55, 2, 142-165.

Polat 1994

G. Polat, Eine neuerwerbung des Uak Museums:

Eine anatolisch-persische Grabstele ADerg 2, 6166.

196

Polat 2001

G. Polat, Das Grabdenkmal Des Autophradates,

Achaemenid Anatolia, Proceedings of the First
International

Symposium

on

Anatolia

in

the

Achaemenid Period, Bandrma, 15-18 August 1997,

Leiden, 123-133.
Polat 2005

G. Polat, War der Persische Satrap Autophradates von

Sardeis der Ursprngliche Grabherr Des Mausoleums
in Belevi?, EA 38, 57-72.

Polat 2007

G. Polat, Daskyleiondan Yeni Bir Anadolu-Pers

Steli/A New Perso-Anatolian Stele from Daskyleion,
The Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries), (ed.
. Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 215224.

Poots 2007

D. T. Poots, Foundation Houses, Fire Altars and the

Frataraka: Interpreting the Iconography of some postAchaemenid Persian Coins, IrAnt XLII., 271-300.

Powell 2001

A. Powell, Athens and Sparta. Constructing Greek

Political and Social History from 478 B.C. (Second
Edition), Routledge.

Rahe 1980

P. A. Rahe, The Military Situation in Western Asia on

the Eve of Cunaxa, AJPh 101, 1, 79-96.

Ratt 1992

C. Ratt, The Pyramid Tomb at Sardis, IstMitt 42,

135-161.
197

Ratt 1994

C. Ratt, Anthemion Stelai from Sardis, AJA 98, 4

(Oct.,1994), 593-607.

Raimond 2007a

E. Raimond, Persian Power and Lycian Religion,

The Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries), (ed.
. Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 69-74.

Raimond 2007b

E. Raimond, Hellenization and Lycian Cults during

the Achaemenid Period, Persian Responses. Political
and Cultural Interaction with (in) the Achaemenid
Empire, (ed. C. Tuplin), Swansea, 143-162.

Richter 1946

G. M. A. Richter, Greeks in Persia, AJA 50, 1, 1530.

Richter 1949

G. M. A. Richter, The Late Achaemenian or

Graecopersian Gems, Hesperia 8, (Supplements),
291-474.

Roebuck 1953

C. Roebuck, The Economic Devolopment of Ionia,

CPh 48, 1 (Jan.,1953), 9-16.

Roebuck 1955

C. Roebuck, Early Ionian League, CPh 50, 1 (Jan.,

1955), 26-40.

Rose-Krpe 2004

C. B. Rose - R. Krpe, The Granicus River Valley

Survey Project, 2004, AST 2, 323-332.

198

Rose 2007

C. B. Rose, The Tombs of the Granicus Valley, The

Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries),
(ed. . Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 247264.

Roosevelt 2006

C. H. Roosevelt, Symbolic Door Stelae and Graveside

Monuments in Western Anatolia, AJA 110, 1, 65-91.

Rung 2008

E. Rung, War, Peace and Diplomacy in GraecoPersian Relations from the Sixth to the Fourth Century
BC, War and Peace in Ancient and Medieval
History, (ed. P. de Souza-J. France), Cambridge, 2850.

Ruzicka 2006

S. Ruzicka, The Politics of Persian Autocracy 424334 B.C., Ancient Tyranny, (ed. S. Lewis),
Edinburgh, 224-238.

Sancisi-Weerdenburg 1987a H. Sancisi-Weerdenburg, Decadence in the Empire or

Decadence in the Sources, AchHist I, 33-45.
Sancisi-Weerdenburg 1987b H.

Sancisi-Weerdenburg,

The

Fifth

Oriental

Monarchy and Hellenocentrism: Cyropaedia VIII and

its Influence, AchHist II, 117-131.

199

Sancisi-Weerdenburg 2001

H. Sancisi-Weerdenburg, The Problem of the Yauna,

Achaemenid Anatolia, Proceedings of the First
International

Symposium

on

Anatolia

in

the

Achaemenid Period, Bandrma, 15-18 August 1997,

Leiden, 1-11.
Schmidt 1957

E. F. Schmidt, Persepolis II Contents of the

Treasury and Other Discoveries, Chicago.

Schwartz 1985

M. Schwartz, The Religion of Achaemenian Iran,

CHI 2, 664-697.

Scott 2005

L. Scott, Historical Commentary on Herodotus

Book 6, Brill.

Seager 1967

R. Seager, Thrasybulus, Conon and Athenian

Imperialism 396-386 B.C., JHS 87, 95-115.

Seager-Tuplin 1980

R. Seager - C. Tuplin, The Freedom of the Greeks of

Asia: On the Origins of a Concept and the Creation of
a Slogan, JHS 100, 141-154.

Sealey 1957

R. Sealey, Thucydides, Herodotos, and the Causes of

the War, CQ 7, New Series, 1-12.

Sekunda 1985

N. V. Sekunda, Achaemenid Colonization in Lydia,

Rev. Et. Anc. 87, 7-30.

Sekunda 1988a

N. V. Sekunda, Achaemenid Military Terminology,

AMI 21, 69-77.

200

Sekunda 1988b

N. V. Sekunda, Persian Settlement in Hellespontine

Phrygia AchHist III, 175-196.

Sekunda 1988c

N. V. Sekunda, Some Notes on the Life of Datames,

Iran XXVI, 35-53.

Sekunda 1991

N. V. Sekunda., Achaemenid Settlement in Caria,

Lycia and the Greater Phrygia, AchHist VI, 83-143.

Sevin 1996

N. Sevin, A New Sarcophagus of Polyxena from the

Salvage Excavations at Gmay, StTroica 6, 251264.

Sevin-Rose vd. 1998

N. Sevin - C. B. Rose - D. Strahan - B. TekkkBiken, The Dedetepe Tumulus, StTroica 8, 305326.

Sevin-Rose-Strahan 1999

N. Sevin - C. B. Rose - D. Strahan, A Childs

Sarcophagus From The Salvage Excavations at
Gmay, StTroica 9, 489-509.

Sevin-Krpe vd. 2001

N. Sevin - R. Krpe - M. Tombul - C. B. Rose - D.

Strahan - H. Kiesewetter - J. Wallrodt, A New Painted
Graeco-Persian Sarcophagus from an, StTroica 11,
383-420.

Sevin-Treister 2003

N. Sevin - M. Treister, Metalwork from the

Dardanos Tumulus, StTroica 13, 215-260.

Shahbazi 2002

A.

S.

Shahbazi,

Recent

Speculations

on

the

"Traditional Date of Zoroaster", StudIran 31, 7-45.

201

Sina 2007

A. Sina, lk a Tarih Yazmnn Bat Anadolulu

ncleri:

I-Lampskoslu

Kharon,

Ankara

niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih

Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, 26, 41, 113130.
Solmsen 1943

L. Solmsen, Speeches in Herodotus Account of the

Ionic Revolt, AJPh 4, 2, 194-207.

Stadter 1991

P. A. Stadter, Fictional Narrative in the Cyropaidea,

AJPh 112, 4, 461-491.

Starr 1975

C. G. Starr, Greeks and Persians in the Fourth

Century B.C.- A Study in Cultural Contacts Before
Alexander: I., IrAnt XI, 39-99.

Starr 1977

C. G. Starr, Greeks and Persians in the Fourth

Century B.C.- A Study in Cultural Contacts Before
Alexander: II. The Meeting of Two Cultures, IrAnt
XII, 49-115.

Stevenson 1987

R. B. Stevenson, Lies and Invention in Denions

Persica, AchHist II, 27-35.

Strobel 2001

K.

Strobel,

Phryger-Lyder-Meder.

Politische,

ethnische und kulturelle Groen Zentralanatoliens bei

Errichtung

der

achaimenidischen

Achaemenid Anatolia,
International

Symposium

Herrschaft,

Proceedings of the First

on

Anatolia

in

the

Achaemenid Period, Bandrma, 15-18 August 1997,

43-55.

202

Stronach 1989

D. Stronach, "Early Achaemenid Coinage. Perspectives

from the Homeland," IrAnt 24, 255-79.

Summers 1993

G. D. Summers, Archaeological Evidence For The

Achaemenid Period in Eastern Turkey, AnSt XLIII,
85-98.

Summerer 2007a

L. Summerer, From Tatarl to Munich: The Recovery

of a Painted Wooden Tomb Chamber in Phrygia, The
Achaemenid Impact on Local Populations and
Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries), (ed.
. Delemen), Papers presented at the International
Workshop Istanbul 20-21 May 2005, stanbul, 131158.

Summerer 2007b

L. Summerer, Picturing Persian Victory: The Painted

Battle Scene on the Munich Wood, Achaemenid
Culture and Local Traditions in Anatolia, Southern
Caucasus and Iran, (ed. A. Ivantchik-V. Licheli),
Brill, 3-30.

Thompson 1965

G. Thompson, Iranian Dress in the Achaemenian

Period, Iran 3, 121-126.

Thompson 1981

W. E. Thompson, The Carian Tribute AnSt XXXI,

95-100.

Trpan 1991

A. A. Trpan, Knidos Akropol Surlar, AST VIII,

429-456.

203

Tolun 2007

V. Tolun, A Persianizing Terracotta Statuette from

Assos,

The

Achaemenid

Impact

on

Local

Populations and Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth

Centuries), (ed. . Delemen), Papers presented at the
International Workshop Istanbul 20-21 May 2005,
stanbul, 271-274.
Troxell 1981

H.

A.

Troxell,

Orontes,

satrap

of

Mysia,

RSN 60, 27- 39.

Torrey 1918

C. C. Torrey, The Bilingual Inscription from Sardis,

AJSL 34, 3, 185-198.

Tritsch 1942

F. J. Tritsch, The Harpy Tomb at Xanthus, JHS 62,

39-50.

Trundle 2004

M. Trundle, Greek Mercanaries From the Late

Archaic Period to Alexander, Routledge, 2004.

Tuplin 1987a

C. Tuplin, Xenophon and the Garrisons of the

Achaemenid Empire, AMI 20, 167-245.

Tuplin 1987b

C. Tuplin, The Administration of the Achaemenid

Empire, Coinage and Administaration in the
Athenian and Persian Empire (The Ninth Oxford
Symposium on Coinage and Monetary History),
BAR International Series 343, 109-166.

Tuplin 1988

C. Tuplin, Persian Garrisons in Xenophon and Other

Sources, AchHist III, 67-70.

204

Tuplin 1996

C.

Tuplin,

Achaemenid

Studies,

Historia

99, 1-224.
Tuplin 2005

C. Tuplin, Medes in Media, Mesopotamia, and

Anatolia:

Empire,

Hegemony,

Domination

or

llusion?, AncWestEast 3, 2, 223-251.

Tuplin 2007

C. Tuplin, A Foreigners Perspective: Xenophon in

Anatolia, The Achaemenid Impact on Local
Populations and Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth
Centuries), (ed. . Delemen), Papers presented at the
International Workshop Itanbul 20-21 May 2005,
stanbul, 7-32.

Varinliolu 1992

E. Varinliolu, Pedasa?, AST X, 213-218.

Vasunia 2007

P. Vasunia, The philosophers Zarathushtra, Persian

Responses. Political and Cultural Interaction with
(in) the Achaemenid Empire, (ed. C. Tuplin),
Swansea, 237-265.

Vismara 2007

N. Vismara, Some Reflections on Iconographic

Motifs in Lycian Coinage: The Central Achamenid
Empires powerful Political Presence in a Border
Region,

The

Achaemenid

Impact

on

Local

Populations and Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth

Centuries), (ed. . Delemen), Papers presented at the
International Workshop Istanbul 20-21 May 2005,
stanbul, 59-68.

205

Vogelsang 1992

W. J. Vogelsang, The Rise and Organizations of the

Achaemenid Empire: The Eastern Journal of the
British Institute of Persian Studies an Evidence, Brill.

Wallace 1982

P. W. Wallace, The Final Battle at Plataia, Studies in

Attic Epigraphy, History and Topography Presented to
Eugene Vanderpool, Hesperia 19, (Supplements),183192.

Wallinga 1987

H. T. Wallinga, The Ancient Persian Navy and its

Predecessors, AchHist I, 47-77.

Wallinga 2005

H. T. Wallinga, Xerxess Greek Adventure: The

Naval Perspective, Brill.

Walser 1987

G. Walser, Persischer Imperialismus und Griechische

Freiheit, AchHist II, 155-165.

Wardman 1961

A. E. Wardman, Herodotus on the Cause of the

Greco-Persian Wars: (Herodotus I, 5), AJPh 82, 2,
133-150.

Waters 2004

M. Waters, Cyrus and the Achaemenids, Iran 42,

91-102.

Waters 1972

K. H. Waters, Herodotos and Politics, G&R 19, 2,

Second Series, (Oct., 1972), 136-150.

Weisbach 1911

F.

H.

Weisbach,

Die

Keilinschriften

der

Achmeniden, Leipzig.

206

Weiskopf 1989

M. Weiskopf, The So-Called "Great Satraps

Revolt", 366-360 B.C., Historia 63, Stuttgart.

Weiskopf

M.

Weiskopf,

Asia

Minor-Anatolian

Relations,

www.Journal of the British Institute of Persian

Studiesicacom/newsite/search/index.isc

(evrimii)

28.05.2009
Wells 1907

J. Wells, The Persian Friends of Herodotus, JHS 27,

37-47.

West 1930

A. B. West, The Tribute Lists and the Non-Tributary

Members of the Delian League, AHR 35, 2 (Jan.,
1930), 267-275.

West 2002

M. West, Darius Ascent to Paradise, IIJ 45, 51-57.

West 2003

S. West, Croesus Second Reprieve and the Other

Tales of the Persian Court, CQ 53, 2 New Series,
(Nov. 2003), 416-437.

Westlake 1979

H. D. Westlake, Ionians in the Ionian War, CQ 29,

1, New Series, 9-44.

Westlake 1985

H. D. Westlake, Tissaphernes in Thucydides, CQ 35,

1, New Series, 43-54.

White 1961

M. E. White, Greek Colonization, JEconHist 21, 4

(Dec., 1961), 443-454.

207

Wiesehfer 2001

J. Wiesehfer, Ancient Persia from 550 BC to 650

AD (ev. Azizeh Azodi), Tauris Publishers.

Wiesehfer 2009a

J. Wiesehfer, The Achaemenid Empire, The

Dynamics of Ancient Empire (ed. I. Morris- W.
Scheidel), Oxford, 66-98.

Wiesehfer 2009b

J. Wiesehfer, Greeks and Persians, A Companion

to Archaic Greece, (ed. K. Raaflaub- H. v. Wees),
Blackwell Pub., 162-185.

Young 1988a

T. C. Jr. Young, The Early History of the Medes and

The Persians and the Achaemenid Empire to the Death
of Cambyses, CAH IV (Second Edition), 1-53.

Young 1988b

T. C. Jr. Young, The Consolidation of the Empire and

Its Limits of Growth under Darius and Xerxes, CAH
IV (Second Edition), 53-112.

Zaccagnini 1989

C. Zaccagnini, Prehistory of the Achaemenid

Tributary System, Le Tribut dans lEmpire Perse
(Actes de la Table ronde de Paris 12-13 Decembre
1986), Travaux de lInstitut dEtudes iraniennes de
lUniversite de la Sorbonne Nouvelle 13, Paris, 193215.

Zahle 1982

J. Zahle, Persian Satraps and Lycian Dynast. The

Evidence of Diadems, (T. Hackens-R. Weiller) Actes
du IXe congrs international de numismatique,
Berne, septembre 1979 (1982, Louvain-La-Neuve/
Luxembourg), 101-112.

208

Zahle 1991

J. Zahle, Achaemenid Influences in Lycia (Coinage,

Sculpture,

Architecture).

Evidence

for

Political

Changes during the 5th Century B.C., AchHist VI,

145-160.

209

ZGEM
Ad Soyad
: Serap zkan Kl
Doum Tarihi : 28. 07. 1972
Grevi: Aratrma Grevlisi
Doktora
2003- 2011

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim

Dal,
Pers Hakimiyeti Altnda Bat Anadolu
Danman: Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayar

Yksek Lisans
1995-2000
Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Klasik Arkeoloji
Anabilim Dal,
Seramik Buluntular Inda . . VI.Yyzln kinci Yarsnda
Bat Anadolu
Danman: Prof. Dr. Tomris Bakr
Lisans
1991-1995

Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi, Klasik Arkeoloji Blm

Bildiriler
zkan Kl S., (2008) Pers Ordusu, Eskia'dan Modern a'a Ordular. Oluum,
Tekilat ve lev, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi
(14-16 Mays 2007) Semineri, s. 109-119.

210

211

212

213

214

215

Resim 1. Sardeis Piramit Mezar Ant, C. Ratte, Ist.Mitt. 42, 1992, 133-161.

Resim 2. Sardeisteki Piramit Mezar Kalntlar.

216

Resim 3. Pazargattaki Kyrosun Mezar.

Resim 4. Phokaia Ta Kule Mezar.

217

Resim 5. Ksanthos Harpyler Ant.

Resim 6. Harpyler Antnn British Museumda sergilenen orijinal frizleri.

218

Resim 7. British Museumda sergilenen Nereidler Ant

Resim 8. Payava Lahti (British Museum).

219

Resim 9. anakkale Mzesinde sergilenen Polyksena Lahti.

Resim 10. Polyksena Lahti detay.

220

Resim 11. anakkale Mzesinde sergilenen an Lahti.

Resim 12. Karaburun II Mezar duvar resimleri.

221

Resim 13. Tatarl Tmls ahap mezar odas

222