You are on page 1of 440

T. C.

KLTR BAKANllGI
KLTR VE TABiAT VARlKLARN KORUMA BAKANllGI

x.
KAZ

S ONULARI
TOPLANTISI
ii

ANKARA""""'" 23 27 MAViS 1988

Not: Bildiriler

kaz bakanlarndan geldii ekliyle

yaynlanmtr.

ve

sunu srasna

gre

NDEKLER

Sayfa
Fede BERTI
Les Travaux de la Mission Archeologique Italienne a Isasos en
1987
Crawford H~ GREENEWALT Jr.
Sardis : Arohaeological Research

,
n

1987

11

Klaus TUCHELT
Bericht Uber Die Arbeiten Der Didyma-Grabung '1987

29

'Wolfgang MLLER WIENER


1987 Milet almalar

37

Orhan BNGL
Magnesia ad Meandrum (1987)

43

Sebastiana LAGONA
Kyme 1987 Kazlar

53

Armaan

ERKANAL
Yl Sonular

59

Wolfgang RADT
.Bergama Kazs 1987 Yl zet Raporu

67

Wolfgang RADT
Zusammenfassender Bericht ber Die Kampagne 1987

83

Afif ERZEN, Sait BAARAN


Enez (Ainos) Kazlar. 1987 Yl almalar

89

Panaztepe

Kazlar

'1987

'Christian LE ROY
Travaxet Recherdhes en 1987 A Xanthos Et

aLU LetoOIll...........

.Jrgen BOReHHARDT
Bericht Der Grabungskampagne n Limyra 1987 Mit Beitragen
Von Werner Bauer, Roman Jakobek, Ingrid Mader, Thomas
Marksteiner, Martin Seyer

III

109

111

Sayfa
Cevdet BAYBURTLUOGLU
1987 Yl Arykanda Kazs Raporu

187

JaleNAN

Perge

Kazs,

Jale NAN
Side ApolIon

1987

Yl almalar

197

Tapna Restorasyonu

1987

Yl almalar

247

James RUSSELL
Conservation and Exeavation at Anemurium (Eski Anamur) 1987

261

Machteld J. MELLNK.
The Painted Tomb at Karaburun
vation and Iconography

271

(Elmal) :

Problems of Conser,.,

Kenan T. ERM
Aphrodisias, 1987

r77

Daria De Bernardi FERRERO


Fouilles et Restaurations A Hierapolis en 1987

293

A1ain DAVESNE
La Campagne 1987 A

Meydanckkale

301

AdoH HOFFMANN
Aizanoi 1987, Arbeiten Im Staddon

305

John DEVREKER
Pessinus (Pessinonte) 1987

319

Bedri YALMAN
znik Tiyatro Kazs. 1987

".........................................

339'

Oktay ASLANAPA
znik ini Frnlar Kazs, 1987 Yl almalar

383

Rhan ARK
1987 Yl Kubad-Abad

401

M. Olu ARK
Alanya Kalesi, 1987

Kazs

Yl Kaz almalar

IV

421

LES TRAVAUX DE LA MISSION ARCHEOLOGIQUE


ITALIENNE A IASOSEN 987
FedeBERT *

Au oours de I'anree 1987 la Mi'ssion Aroheologique Italienne a travaille a Iasos du debut aot a septembre. Les areheologues D. Baldoni et
B. Pinna Ca'boni, auxqueles ant ete confiees Ies fouilles, y ont participe,
avcc les arohi.tectes E. Benedetti ct A. Viscogliosi.Monsieur M. Landolfi a
poursuivi le 'travail de mise en fiches et l'examer des matriaux en cerarnique du dept votif du Sanctuaire de Zeus Megis,tos. Le professcur E. La
Rocca, apresquelques annees d'interruption, a repris rudc des rnateriaux archaiques. A. Riza Caravella a ete l'assistcnt ct le rcstauratcur,
aide pour les operations ide restauration, par C. akar: A. Monaeo a ote
la dessinatrice.
Un petit groupe d'etudiants turques, plcin de volonte ct dignc de
louanges (i. Bayburtluolu.Xl,Kunt, E. Daniman) a travaillc a!V<..'IC rous.
'Md. me le professeur B. Alpagut et son quipc ort poursuivi les
recherches sur les restes humains de la necropolc byzantine de l'Agora,
restes transportes par la suite a Ankara pour Ics etapes 'teohniques suc cessives necessaires au developpement de la I'CChCI'chc anthropologique.
Mc falsam l'irsterprete de tous mes collegues, je rcmercic pour sa
presence active et efficace monsicur A. lIasli, Commissaire du Gouvernement, pour son aimable disponibilite monsieur H. Alinrkaya, Dlreeteur
du Musee de MHas,ct la Direction Generale d'Ankara, en particulier dans
les personnes de 'ses representants les plus Importanres : monsieur N.
Yardmc et madame N. Benkok.

Oomme c'en est l'habitude .depuis quelques annees, le travail des


fouilles a interesse le secteur Sud - Est de l'agora de I'age d'Adrien.
Deux i.I1!terventions: la prinoipale, dans Iaquelle l'exploration exte:nsive s'est unie it 'la reeherche stratigraphiquepour eolaireir les phases
d'oocupatlon du site et pour rejoindre les niveaux de l'Age du Bronze,
s'est etendue au Nord et au Sud de la Basilique Chretienne.
(*)

Prof. \Dr. Fede BERTI. Museo


124 44100 Ferrara/TALYA.

Archeologfco

Nazionale

Via XX Setternbre

A .cet endroit, les niveaux


complexe superposioion.

byzantins continuent a preseitcr

LI11L'

La necropole doit tre consideree epuisee dans la zone reridionale,


alors qu'elle manifeste un developpement ercore vasteet regulier au
Nord, 'En effet, on a trove seulernent 2 sepultures au Sud (tt. 265, 266).
7 sepultures sans objets {tt. 2'86,292) sort apparues dans l'espace etroit
demiere l'abside de la Basilique, Un troisierne groupe de 19 sepultures
(tt. 267, 285) a ete retrouve a l' exterieur de la nef septentrionale, Certaines de. celles ci rneritent qu'on les cite pour leurs caracteristiques typologiques et chronologiques.
Etant donne que la position differentedes .tom bes mortre deja par
elle meme une difference implicite d'age, on releve que la serie des tombes
les plus recentes est representee ici par la seule sepulture 267. Elle es!
caracterisee par une pierre plantee verticalement du cote occidental.
On avait deja releve un phenomene analogue a propos de la sepulture
262 en 1986. Pami Ies torobes les plus profondes, [a '268, orientee d'une
maniere differente, a donne un exemplaire d' encensoir en bronze avec un
pied oonique et des boucles trilobees pour les chaines de . suspension
(i. 5702).
La forme de ces boucles se rapporte a un exemplaire qui se trouve
maintenant a Athenes rnais qui provient de l'Asie Mineure et a d'autres
exemplaires d'Istanboul (Alnagro Gorbea, Ampurias XXVI - XXVII,
1964-5, tav. VI,I; The Anatolian Civilisation, II, 1983, c 52, c 54) et il y a
quelques annees elle fut recornue par Almagro Gorbea comme un detadl
qui caraoterise une produotion Iocale rrucroasiarique.

il semble que cette categorie partienliere d'objets, Hes a la sphere


de la religion domestique, ne puisse pas tre datee en dea du VIII siecle
p.C: de meme, l'eneensoir ne pourra pas avoir ere utilise pendant plus
de 3 generations avantd'tre depose dans la tombe..
La sepulture 275 a donne un exemplaire de boucle d'oreille en or,
un genre assez frequent dans la necropole, avec de nombreuses variantes.
ce qui ne veut pas dire qu'il sodt plus facilernent datable (i. 5736).
Dans la sepulture 284 on a recueilli un pendentif en bronze en formc
de croix (i. 57'64) qui, par comparaison, peut tre attribue au IX-X
siecles p.C. (Davidson, Corinth XII, 1952, 2083; pour Sarahane, Gill
1986,625).

sur leoorps de la sepulture 273 ona retrouve une parure: trois


bracelets differents, l'un Ci. 5753) forme par quatre fils entortilles, un
2

autre (i. 5749) 'aUX extremstes plus epaisses, le 'dernier (i. 57'50) deoore
par des lignes et des points graves: trois bagues (i. 5748, 5751, 5752),
dont I'une, avec un chaton de nacre 0.5752), peut tre comparee a un
exemplairede Sarahane du XI siecle (Gill1986, 656); une boucle d'oreille
avec un corps cilindrique revetu d'hemisphere travaillees en filigrane
Ci, 57(5) ; un oollier oonstitue de quelque vertebres de poisson et d'une
piece de.rnonnaie (i. 57'66 a-d, 5767). Cette pieoe de rnonnaie constitue
un terminus post quern precieux mais que l'on peut difficilement evaluer,
si l'on prend en conte l'usure qu'elle presente et la periode imponderable de circulation anterieure a son utilisatlon impropre.

il s'agit en effet d'une emission anonyme (Follis), baetue une 2me


fois sur une pieoe de monnaie de Niceforus III, que l'on a:ttrilbue a Alessius I, done des anrees 1059-1081 : a I'endroit le buste du Ohrist, a l'envers la croix avec de petits globes superposes a un X (Grierson, Byzantine
Coins, London 1982, tab. 57,992).
Le fait que la piece de monnaie se trouve avec les objest de la parure
est tres importantsi rn considere surtout la rarete de la boucle d'oreille,
qui semble se trouver ala base d'une serie d'evolution dont les influences
touchent srtout la region slave, en portant, par exemple, sur la
boucle d'oreille du type Tempelhof (Corovic - Ljubinkovic, Actes du XII
Congres International d' Etudes Byzantines, III, 1964, pp. 35 -9, Fig. 7).
Comme on \>:01t, la oonfiguration chronologiquede la necropole a'Ssume lentement des contours plus precis.
Les tombes jusqu'a maintenent decouvertessont au nombre de 300;
elles contienen:t en realite un nombre tres superieur d'individus si l'on
considere que le pourcentage des sepultures avec plusieurs morts est
tres eleve : elles ont donne seulements un nombre reduit d'objets, et surtout des objets d'ornement personel,
Pour les agrafes, les boucles d'oreilles, bagues, les coIliers, les
pendentifs et les bracelets on peut trouver une classification
chronologique interne; peu de comparaisons sporadiques datees pour
quelques classes d'objets conduisent jusqu'aux XIV - XV siecles p.C.

boutors, les

il reste, d'autre part, la difficulte de trouver des references chronologiques precises pour les formes en ceramiqueet verre et leur zones
de production.
La necropole, au Sud de la Basilique, etait obliteree par des morceaux
de murs de facture grossiere qui delimitaient des petits espaces dont
la destination est mcertaine.
3

La cerarnique representative de ces couches est constiue d'exemplaires d'assiettes et de petites coupes vernis, de pate rouge et compaote,
avcc un glacls d'engobe a I'exterieur, et de decoration, dans le cas le plus
apparent, constituee par des ooups de pinceau verts et noirs et de sgraffito centrale, Les assiettes et les coupes ont un pied en forme d'anneau
peu prononce, un profil continu, un bord fin et elles semblent faire partic de la production medievale du XIII siecle (i. 5676, 5689, 5742, 5679).
"Le groupe des tombes les plus profondes est pose au contraire sur
des murs parallels qui s'appuient orthogonalement aux cotes de la Basilique.

Des porteset des passages vers la nef septentrionale manquent,


mais ces murs delirnitent surement des espaces dont la fonction est de
relier a une des nombreuses phases de l'eglise.
En dehors des deux pieces a l'extremitedu Narthex, on peut observer comment les annexes s'articulent sar les deux flancs de la Basilique
seulement au niveau de I'abside,
Les materiaux reeueillis ici sont assez pouvres et tres fragmentes :
je rappellerai done simplement urexemplaire in taete de moule ;poul'
pain (i. 5731) et le torse en marbre d'une statuette d'une divinite Mm inine
(i. 5754).
La peau d'un anirnal retombant sur sa poltrtne ferait penser a une
Artemis, mais ce sera difficilemerrt l'Artemis Astias du fameux Sanctuaire,
dont l'image, que l'on peut eneore trouver sur Ies monnaies de l'age
romain, oonserve les caracteres archaques du xoanon indigene (Loumonier, Les cultes indigenes en Carie, Paris 1958, tav. XV, 3).

Le. repertoire de la statuaire romaine, dont l'exemplaire le plus 'significatif est surement represente par le portrait republicain (qui se trouve
depuis deja quelques annees au Museede Milas) d'un personnage qui
.devait assumer un rle de prestige parmi les citoyens de Iasos, s'est de
plus enriohi d'un fragment (i. 5811) qui, bien que tardif, fournit un temoignage a des programmes ioonographiques d'envergure.

A l'exception d'une partie d'un solide mur a directfon oblique 'Nord


Nord Est - Sud Sud Ouest, qui sansaucun doute est une partie d'un edifiee de grande ampleur, Ies couches byzantines du secteur au Sud de la
Basilique ne presentent pas, par rapport a la situation decrite ci-dessus,
de differences telles qu'elles puissent etre mentionnees.
Dans ce secteur des fouilles, objet d'une analyse stratigraphique
conduite en profordeur, on a constate de nouveau que les niveaux: byzan4

tins sont tres epais, peut tre en consequence d'un nivelement artificiel
du terrain.
Une telle intervention a d penaliser les couches romaines; en
d'autres termes, presque indistinctement,on passe des niveaux byzantins
aux niveaux republicains et proto - imperiaux.
Legroupe de petits monuments votifs du II - i siecl~ a.C., dont est
constelle cette partie de l'Agora, s'est enrichi de deux nouveaux elernents
contigus,
On a, de plus, trouve un morceau de dallage d'une grande dimension,
qui s'etende du Nord au Sud et qui pourrait se reveler le point focal
au tour duquel tout le reste a ete construit.
Le Sanctuaire avec bothros, que l'on appelle maintenant le 'Sanctuaire desdoubles haches', n'a pas ete avare de nouveartes.
Place entre les annexes de la Basilique et le sentier qui nous.permet
de passer, meme avec des moyens lourds, de l'un a I'autre secter pas
encore fouille de l'Agora, le Sanotuaire n'offre pas de possibilites immediates de developpement de recherohes vers I'Est.
Nous avons cependant remarque que, tout le long du front oriental,
le Sanctuaire est ferme par un dallage dont la caracteristique la plus apparente est constituee par une serie de cales en pierre, dont le but semble
tre celui de maintenir des pieux en bois, plantes entre une dalle et
l'autre pour srpporter un auvent leger.
La tranchee orientee Es! - Ouest, erensee en profondite a I'abri du
Hane meridional du Sanotuaire, a mis en eviderice le cote externe 'du puis"ant mur qui delimite l'edifice.
Le mur est d'une faoture soignee (des grandes dalles travaillees
. d'une epaisseur reguliere), d'une largeur notable et H est conserve sur
une hauteur de 0.70 m.: les rangres de fondation sont probablement
seulement deux et on peut les distinguer des autres a cause de leur
superficie un peu plus irreguliere et rude,
Les nouvelles donnees, en particuIier la profondeur de la fordation
(- 2 m.), permettent de rectifier les affirmetlons deja proposees et qui
concernaient la chronologie du Sanctuaire.
J'avais exprime l'opinion qu'il s'agissait d'un edifice de l'age
hellenistique: nous ne savons pas a quelle divinite il est de(:lie puisque les
seules offertes votives (deshaches et des disques poinonnes), meme"si
elles sont tres nombreuses, laissent ouvert les plus amples possibilites,
5

Meme avec toute les precautions, puisqu'il s'agit d'un cornplexe bien loin
d'tre completement fouille, on peut maintenant retenir que l'edifice doit
s'inscrire dans une periode anterieure au iV siecle a.C.
La tranchee ouverte le Iong du flanc du Sanctuaire a .permis de
constater, dans ce seoteur et jusqu'au niveau du Bronze Tardif, I'absence
totale -de n'importe quelle sorte de structure murale d'age intenmediaire.
il r'y a pas des traces de la necropole d l'age geometrique.

Le Bronze Tardif est au contraire bien represente par deux murs


paralleles l'un a l'outre, de direction NordNordEst- SudSud Ouest, assodes a de foyers et a une partie de daHage d'une route, et 'par un mur de
direction Est - Ouest.
Parmis Ies rnateriaux les plus significatifs se trouvent quelques
grands vases a trois pieds (i. 5772, 5779), des fagments decores importes
de 'kyHkes et d'une pixis, un petit idole anthropomorphe (L 5762).
L'habit est ome de lignes verticales et une bande
horizzontalement le racoord avec le buste, casse.

brure

marque

Les fouilles se sont ;interrompues au riveau de l'efleurement de la


nappe hydrique (- 2.50 m.) et nous r'avons pas voulu toucher les niveaux
plus profonds; les ceramiques 'white on black' qui sont typique des
phases les plus aneiennes de la frequentation de l'Agora sont presque
absentes.

Comrne on l'a note recenment {Benzi, Bollettino d'Arte, Suppt


n. 31 - 32, 1986, pp. 29 - 34), les periodes d'influences micenienne les mieux
representees a lasos sont celles du TE IllA: 2 - B, periodes dans
lesquelles le rle commereiale exerce par les Hes du Dohecannese, de
Rhodes surtout, semble particulierement actif.
Le deuxiemesecteur d'intervention, vers le Stilobate Ouest, a \n
teresse la structure rectangulaire dont j'avais deja parle en 1986.
Nous n'avons pas amplifie les fouilles dans le bt de definir les fonctions d'une telle structure, mais nousavons recupere tous les materiaux
dont elle etait remplie.
'
Comme elle se trouve dans une zone traversee par un systeme
complexe de drenage, j'avais emis l'hypothese quil s'agissait d'une
fontaine ou d'un hassin de dept: mais il n'y ani traces d'enduit ni
arrivees d'eau.
Nous avons vu que, dans l'age hellenistique la rnise en oeuvre d'un
tuyau a coupe deux cotes de cette sorte de petit bassin et que lesmurs
du perimetre descendent a une profondeur de 2.65 m.

Litteralement comble de materiel, le moment de l'insertion du tuyau est apparu l'element chronologique discriminant. En d'autres
termes, de l'embouchure jusqu'au niveau de la pose tube (- 1.60 m.) le
remplissage est forrne de ceramiques de la perinde hellenistique tardive:
de ce riveau jusqu'au fond, de materiaux plus anciens, parmi lesquels
emergent quelques fragments at'tiques figures de la fin du VI siecle a.C.:
une portion de crathere a f.n. (i. 5728); de kylix a f.n. que l'on peut
attribuer au Peintre de Caylus ou a un atelier qui lui etait proche (i. 5730);
une kylix La f.r. avec une tte femirine des arnees 510-500 (i. 5664); un
kantharos avec des Sylenes dans un rnouvernent de danse ertre des
volutes florales filiformes (i. 5729).
La documentationdes autres formes cerarniques est disparatc: des
lampes, des amphores parmi Iesquelles Ies types a ansesimple et double
avec une nervurea la base du col.dcs cruches a bandes, des coupes avec
des anses ou non avec des decorat'ions il 'bandcs, des pctitcs assicttcs, des
bassines, des vases epais ornes de cordons cxternes, ete. Les inseriptions
ne manquerit pas.

On a retrouve egalernent quelqucs exemplaircs d'amphorcs di>tcs di


Fikellura, des petits vases en patebrune, des coupes sur picd de patc
grise, quelques petites plaques de plomb enroulccs, quelques statuettcs
d'animaux quelques pointes de fleche.
La dispositionde I'ensemble.ic'est evident, cst seoondaire ct le
materiel devrait provenir des proximitesd dept. Je n'excluerais pas, a
priori, I'hypothesequ'il s'agissede materiaux a I'origirevotlfs.
Exepte le replissage d'une fortaine dort Ia decouverte rernonte a
1969 et qui est plus modeste, il s'agit du premier noyan consistent 'et
varie de la fin du VI siecle a.C, reSlti:tue par I'Agora, OU Ie riveau d'occupation anterieur aux Guerres Perses est presqu'absent ou, mieux, irnpalpable, et dans lequel la composante d'irnportation milesienne semble
revetir un rle primaire.

Fig.

1-

Iasos, necropcle

byzantine de

sepulture 268 li. 5702) -

l'Agora l'encensolr de la

-Q

~
i

'-0

O
C(((;:~
i

W'?V2Z2~ z L LLZc"r'$"D

Fig. : 2 -

Iasos, necropole byzantine de l'Agora , les bracelets et Ies


bagues de la spulture 273 li. 5735. 5749. 5750, 5748, 5752, 57511

~-u

O
,

Fig. : 3 -

Iasos, necropole byzantine de l'Agora la


bouele d'oreille H. 5765) et les vertebres
de polsson H. 5766 b, c, d) de la sepultute
273. Le pendentif de la spulture 285
li. 5764} et la boucIe d'oreiIIe de la sepulture 275 li. 5736)

10

SARDS: ARCHAEOLOGCAL

RESEARCH IN 1987

Crawford H. GREENEWALl' Jr. *

The 1987 field season at Sardis (jointly sponsored by the Harvard


University Art Museums, Cornell University, the American Schools of
Oriental Research, and the Corning Museum of Glass) Iasted a month
and a half; and was shorter by one month than planned, due to circumstances beyondthe control of the Expedition. The Director General of
Antiquities and Museums and Officers of the General Directorate provided fundamental permissions; Director Hasan Dedeolu and Deputy
Director Fatma Bilgin of the Manisa Museum, and Government Representative Kazm AikbyrkoIu (Uak Muscum) generousIy supported and
assisted the program of excavation, conservation, and research.
Exeavation focused on the same two localities of the city site as in
previous seasons (sectors ByzFort and MMS). One of those (sector
ByzFort is the flat-topped spur on the north flank of the Acropolis; its
most remarkable archaeological feature ,is a terrace faced with ashlar
masonry in white limestone, which was built around the upper slopes of
the spur in the 6th century RC. Exeavation in 1987 on the northeast
slope and summit indicated that there probably never had been a companion terrace of the 6th century RC. on the lower slope of the spur
(a possibility suggested by two tiers of similar Archaic terraces on the
summi:t of the Acropolis), and provided further evidence for several
phases of occupation in the 7th and 6th centuries Re. and for substantial construction of the early Roman period that overlies and intrudes
Archaic strata on the spur summit. Archaic deposits yielded more
fragments of multi-colored chalcedony (a largequantity of chips, a few
fist-size hunks: one or two worked pieces from a mixed HellenisticArchaic stratum). Archaic artifacts included painted pottery (mostly
orientalizing and local styles; an Attic black-figure lid [,?] fragment
attributed by G. Bakr to the KY Painter), a bronze tripod leg in the
form af a feline foot, and a small bone inlay or applique in the form of
a helmeted head (Fig: : 1). Further exeavation of the water distribution
(*)

Prof. Dr. Crawford H. GREENEWALT Jr, University of California. Department of Classdes. Dwirelle Hall Berkeley, California c.1720. U.S.A.

11

station, partly exeavated in 1986, clarified inflow-outflow arrangements


(Fig. : 2).
The other locality of exeavation in 1987 (sector MMS) i:; at the
foot of the Acropolis, south of the modern Ankara - zmir highway from
the Roman Bath-Gymnasium; its archaeological features include a
residential complex and colonnaded street of the Late Roman period
(essentially created in the 4th century A. D., abandoned by the 7th
century A.D.; Fig. : 3) and a huge fortification-!.ike building and adjacent
domestic complex of the Arehaic period. In 1987, parts or all of seven
spaces of the Late Roman residential complex and the upper part of a
contemporaneous outside well were exeavared. Most of the seven spaces
(Fig. : 4-6; spaces IV, V, XV-XIX) must have been covered rooms, but
one or two (IV, V) mav have been partly or ertirely open to the sky,
as the evidence of roof tiles and window parts suggests : fragments of
at east eleyen spouted roof tiles, designed for the edge of a roof
(Fig.: 7) were recovered in fallen positions ne ar the south wall of space
V, and show that wall demarcated roofed and unroofed space; fallen
window columns (stone mullions) and much broken window glass
(fragments of two kinds, olive-green and aquamarine: with a total
surface area of over 2 m.") were recovered near the same walI andthe
west wall of space IV (Fig.: 5 shows the position of the stone
mullions). Other features of the spaces included wall niches (XVI), a
stone staircase (of four steps: IV), remains of Ct. water tank, resting at
floor level (XVa, Fig. : 8; similar to better preserved tanks in IX and X,
excavated in 1985), two benches of stone and tile (one in XVa, where
it replaced the tank; the other in XVI, Fig. : 9). Floor tiles survived in
tact in two spaces (XVa, marble tiles and baseboard: XVI, terracotta
tiles; Fig.: 8,9). The spaces probably had been stripped bare after
abandonment in the 6th or 7th centuries AD. Relatively few artifacts
were recovered; the only artisiticalIy-distinguished item s a fragmentary
plate in Asia Minor 'Light-Coloured Ware' (with decoration in seraped
champleve technique, showing across and peacock: Fig. : 10).
The outside well (Fig. : 3) yielded quantities of pottery, notabIy
some 15-20 one-handled amphorae of distinctive form and Ioeal fabrie,
and 56 coins; the coins indicate that the well had been abandored by the
middle of the 6th century A.D.
Below the Late Roman features is the substantial Archaic stratum,
which is dominated by a huge building, Colossal Lydian Structure: jt
was evidently a defense work, and was violently destroyed in the middle
of the 6th century RC. (as substantial pottery and other evidence,
12

recovered in previous seasons, Indicates). Nearby (to the east) is an


Archaic domestic eomplex, which also was destroyedea. 550 RC. and
was buried under destruetion debris from the Strueture.
Limited exeavation in the Arehaic domestic eomplex showed that
its architectural features all had been bui1t in the first half of the 6th
century; and a sondage (3 m. deep) revealed a sequenee of 29 earlier
oeeupation surfaees that attest oeeupation in the same loeality from
the beginning of the 7 or Sth century. Mending and repair in 1987 of
pottery recovered from the domestic eomplex in 1986 revealed a substantial number of graffito-like incised marks on stemmed dishes. Of 23
stemmed dishes recovered (in a cluster) froma kitchen-Iike room of the
eomplex, 18 are inscribed with signs; ore-to-four per dish. There are 24
different signs : sorne of thcm alphabetic, some likc signs on Lydo-Achaemendi seals, somc doodles, and two ropresentational (dccr and dog, in
a style similar to Wild Goat-stylc painting). The graffito-like marks occur
only on stemmed dishes (not on other vessel shapes from the domcstic
eomplex).
1th

On the west side of Colossal Lydian St ructurc, exeavation in 1987


concentrated on a smail space in front of a rc-entrant corer in the Iacade
of the Strueture (Fig. : 13). Below an Arehale deposit of earth and day
were two layers (sloping away from the main axis of the Structurevi.e.,
from east to west ) that may bcassociatcd with the dcstructior of the
Strueture ca 550 B.C. : alayer of fieldstones and smail boulders (Fig. :
11). whieh may have spilled or been dumped from the core of the
Strueture; and, direetly under the stoney layer, alayer of brokcn and
tumbled mudbriek and semi-baked brick (Fig.: 12). The brick layer,
Brick Fall, also oeeurs on the east side of the Strueture (where it
eovered the th-century domestie eomplex), and presumably represents
dumped superstrueture. (The Brick Fall layer abuts the masonry faee
of the west side of Colossal Lydian Strueture; and sinee one part of that
faee must retain a great earthwork to the, north, which represerts an
adjunct of the Structure [reported in 1986], the earthwork probably
was ereated before and not after the destruction of ca. 550 RC. - a
question in previous seasons.)
Below the Brick Fall layer is the mid 6th-eentury oeeupation
surfaee (the top of a thiek deposit of gravel and sand, ete., partly built
up against the Strueture Foundations ). Embedded in that surfaee were
nearly 30iron nails, distributed in rows ca. 45 cm. apart, with nails in
eaeh row spaeed ca. 30 cm. apart (Fig.: 13). The nail assemblage
remains to be explained.
13

The most interesting discovery in this locality came from the


Brick Fall layer,which contained the oxidized remains of a helmet,
made of iron and trimmed with bronze (Fig. : 14, 15). Distinctive features include hinged cheek-pieces; a scalloped brow, apparently without
nose guard; iron reinforcing strips on the inside of the skull-piece,
radiating from the top; perforations (for attachment of a lining) at the
edges of skull-piece brow and cheek-piece; decorative piping consisting
of bronze and iron cords articulated with bead-and-reel pattern; and a
bronze finial composed of five elements attached together and to the
skull-piece by an iron cotter pin. Since the context is destruction debris
of a fortification that was destroyed ab out the middle of the 6th century
RC., it is logical to suppose that the helmet was a casualty of the famous
siege of Sardis by Cyrus the Great of Persia in the 540s, and that it is
either Lydian or Persian. Greek parallels, especial1y for the knuckle-andpintle type of hinge and the bead-and-reel patterr decoration, and Herodotus's report (7.74) that the armament of the Lydian contingent in
Xerxes's army of 480 B. C. was closest to the Greek suggest that the
helmet is more likely to be Lydian; but little is known ab out Persian
helmets. Whatever its cultural identity, the heIrnet is the first evidence
independent of architectural considerations for the military function of
Colossal Lydian Structure.
Projects of the 1987 season that did not involve exeavation included
re-study of the Archaic gold and silver refining installations (at sector
PN; by P. T. Craddock, of theBritish Museum Research Laboratory),
studies of Hellenistic inscriptions rm parastas blocks of the Metroon of
Sardis (by P. Gauthier): of ancient plant remains (by R. M. A. Nesbitt):
of pottery and other artifacts recovered in previous seasons (by several
Expedition members); the initiation of arhree year program to record
architectural features of the Temple of Artemis, in a series of plans
(at 1/20), sections, and elevation drawings (by F. K. Yegl): preparaton
of Sardis displays for recommendation to the Manisa Museum (by B. K.
McLauchlin) .
A discovery of considerable interest in 1987 resu1ted from study
of geological core samples that had been taken in 1982 from the bottom
of a mountain lake, Glk, near Bozda, same 15 km. south of Sardis.
One of the core samples cantaine d a 12 cm. -thick layer of ash that may
be identified as volcanic ash, or tephra, from the eruption of Sartorini/
Thera in the second millenium RC. That identification s based on the
refractive indexand major glass chemistry of glass shards in the ash,
and by the stratigraphic position of the ash layer 30 cm. below a layer of
peat that yielded a radiocarbon date of 3110 160 B.,P. (which calibrates
14

to a calendric date of 1420 B.C.). The discovery of Santo rini tephra at


Glk shows that the dispersal axis of tephra from the great eruption
was northeasterly (rather than easterly and southeasterly, as has been
supposed), and greatly increases the confirmed area of dispersal and
volume of the ash. Heavy tephra falls, probably exceeding 25 cm., must
have blanketed western Turkey, severely disrupting Bronze Age settlements (D. G. Sullivan [the geologist in 'charge of' coring at Glk and
responsible for analysis of the corel, Nature 1988)].

15

Fig. : 1 -

16

Archaic inlay or .applique' of bone tseotor ByzFortl

---------------------

AA'

/
.J
/

BS'

Elyz. FM.'

Rana

Fig. : 2 -

Water

Distriboia

Chamber

Roman water distribution facility tseotor ByzFortl

17

Well

Colonnaded street

o-----o---'---zo m

SARD1S' SECTO,Q MMS

Fig.

3 -

Late Roman. residentiaJ. complex and


MMSI

18

colonnaded

street.

p~an

tseotor

561-

III

+
IIV

i
i
i

lXIX
i

i
i
i
i

VI

574-

r'-'-'--'-'-'-'-'-'-'- _._._._.-.J

Sectar MMS (i

Fig. : 4 -

-o

Roman Habitation Level

Late Roman residentlal complex . spaces IV, V, XV - XIX,


(sector MMSI

state

plan

19

-ro
iD

1
-I~
i

III

-Fo

!~
i ~<')

VI

Seetor MMS (I-C)

Later Additions and Debris

(\> ~t.5__5.0
~_......,7\'5m

"o)

Fig. : 5 -

20

CZR, PMS,CJK

Late Roman residential complex spaces LV, V, XV - XIX, plan


wing faller features and later additions lsector MMSI

1987

sno-

Fi~.

: 6 -

Late Roman residential complex , spaces LV, V, XV - XiX, view looldng


north tseeter MMSI

Fig. : 7 -

Spouted roof tile from Late Roman residential complex, space V Iseotor MMS)

21

Fig.

8 -

Remains of water tank in Late Roman residentiaI complex, space XVa;


view looking west tseotor MMSI

Fig.

9 -

Space XVI, with bench- and wall niches, Late Roman residentiaI complex,
view looking west tseotor MMSI

22

.l<'ig.

Fig.

11 -

10 -- Fragmentary dlsh in Asia Minor'Light-Coloured


Ware'" from LateRoman residential complex,
space XVI Isector _MMSI

Stoney layer outside west face of Colossal Lydian


looking south tseeter MMSI

Structure; view

23

Fig.

24

12 -

-Brtck' Fall layer outside west face of Colossal Lydian


Structure, view looking east-northeast (sector MMS)

N
vi

Fig.

.i

"Brick Fall"

._.__..Li

._._._._

~.'..

ii

l!L07

,
80CQ
i
_~_____________________Ji

~Q

~&f.f1>1

o"r~)l

4---

~a:?

~J1_~~~.

0/9

'--'

:0

west face of
Colossal Lydian
Structure

13 -' West Cace ol" Colossal Lydian Structure and space outside, plan (showing occupation surface with lron nalls seeter MMSI

i
L

l!

ii

L_ ------------.-------,--- --- --- -L

f----_.

'
+ i

occupation
surface with
nails i ~

----i
L

i---------------~---------------

N
0\

Fig. : 14 -

Helmet from -Brtck Fall layer

outside west f'ace of Colossal Lydian Structure Iseotor MMSI

LV

M. Bennott Iseeter MMSI

Fig, : 15 - HeIrnet from Brlck FaJJ" layer outside west race of Colossal Lydian Structure, provisional reconstruction by

BERICHT BER DIE ARBEITEN DER


DIDYMA-GRABUNG 987
Klaus TUCHELT 'it
In der vom 8. August bis 20 September 1987 dauemden Kampagne
wurden Ausgrabungen, Einzelprojekte, Restaurierungen sowie konservatorische Ma~nahmen durchgefhrt, fr deren Genehmigung der Generaldirektion der Antiken und Museen gedankt sei, ebenso fr die Entsendung des Regierungsvertreters Herm Ali Ceylan und dem Direktor des
Milet-Museums in Balat, Herrn Dou Gksel, fr ane Untersttzung.
Grabungen im Bereich der Helligen StraSe
Die Aufgabe bestand dariri, 1) den Verlauf und die Umgebung der
Heiligen Strafse aulserhalb der Ortschaft 'im NW zu klaren, 2) in Fortsetzung der im Vorjahr begonnenen Grabung den bergangsbereich
zwischen der' trajanischen Pflasterstralse und dem Apollonbezirk im
Ortskern zu untersuchen. Diese Untersuchungen wurden im Ortskern aui
Gemeindeboden, aulserhalb auf privatem Grundbesitz angestellt.
1) Das zwischen dem sog. Stralsentor (Abb. 1) und der Tankstelle
(Abb. 2) befindliche Gebiet wurde nord- und sdlich des dort seit 1907
Ireiliegenden Strafenabschnitts durch elf quer zum Stralsenverlaul
fhrende Schnitte auf eineStrecke von 140 m untersucht. Die 5 - 6 m breite
Stralie verlauft mit geringem Anstieg nach SO und war durch Randsteine
oder Sttzmauem begrenzt. Die unterschiedliche Erhaltung des Damms
ergab bis zu vier Strasserrhorizonte, die sich im Aufbau von denen innerhaib des Heiligtums durch deutlich weniger Lagen unterscheiden, da
fehlende Randbebauung keine grlierer Veranderungen des Straferdamms
nach sich gezogen hat. Bei einem alteren. wohl helleristischenHorizont, ist
die Felstrasse mit unregelmalsigen Kalksteinen ausgeglichen, die durah
lange Benutzung auf fallig abgeschliffen sind (Abb. 3). Altere Reste
wurden bei dem ca 15 m langen Fundainent aus Kalksteinblcken festgestellt, dessen Bestimrnung als rmisches Strafentor fraglich ist
(Abb. 4). Randbebauung wurde auf der untersuchten Westsete nir(*)

Prof. Dr. Klaus TUCHELT, D-1000


ALMANYA.

Berlin 33 IDahlem),

Podbielskiallee 69.

29

gendwo festgestellt. Die Nutzung des Gelardes war Grabanlagen vorbehalten, die erst 90 his 100 m nrdlich des Straflentores beginnen
und sich auf die Strassenrander beschrankten (Abb. 5). Dies fhrte im
Laufe der Jahrhunderte zu einer dichten Belegung bzw. Uberbauung
durch jngere Graber, Die bisher frheste bekannte Bestattung, eir
2 x 1.15 m grofser Kasten aus machtigen Kalksteinplatten mit sorgfaltig
im Innern geglattetem Boden und Wanden, war unberhrt (Abb. 6). Das
Grab barg ein mannliches Skelett und .ist durch Beifunde (Strigilis,
Teller, Mnze), deren materielle Geringfgigkeit im Gegensatz zur aufwendigen Grabanlage steht, in frhhellenistische Zeit datiert. AuBer
abgeraumten Sockelbauten und grofsen zerschlagener Sarkophagen
(Abb. 5) wurde ein eingestrztes, 3 x 3 n grolses Kammergrab mit KalkstcingewJbe frcigelegt, das durch Reilunde spathellenistisch oder frhkaiserzeitlich datiert ist (Abb. 7). Der im NW-Ahschnitt besortders gut erhaltene Befurd mulse, wie auch an den anderen Stellen, auf Verlangen der
Grundeigentmer wieder zugeschttet werden und ist im weiteren durch
die vol' cinigen Jahren auf dem Gelarde der Heiligen StraBe errichtete
Tankstelle unwiederbringlich verloren. 2) Die im Ortskern durchgefhrte
Grabung unmittelbar am Sdrand der Hauptstrafse und sdstlich der
beiden im Vorjahr festgestellten Mrtelfundamente erbrachte unter
byzantinisch-osmanischer Bebauung mehrere ausgedehnte Laufhorizonte,
die im Norden von zwei parallelen kaiserzeitlichen Kalksteinfundamenten begrenzt werden (Abb. 1 x). Die Stratigraphie des bis auf den gewachsenen Boden sondierten Abschnitts was fundarn und gab keinerlei
Hinweis aufeine Fortsetzung des durch die trajanische Pflasterstrafse
bekannten Strassenverlaufs oder seiner Vorganger.
Einzelprojekte

Die Bauaufnahme des 1985 gefundenen arehaisehen Tonziegeldachs


vom Temenos an der Heiligen Stralse sowie die Bearbeitung der spathellenistischer straenhallen (P. Schneider) und der Keramikbefunde
wurde fortgesetzt (Ulrike Wintermeyer, Th. Schattner). Im Gebiet des
Apollonheiligtums gaIten die Untersuchungen vor allem dem hellenistischen Naiskos (L. Haselberger): Die 1985 erkannte Kurvatur der
Fundamente wurde prazis vermessen, die 1 : 10 -Aufrahme von Pflasterund Wandblcken fortgesetzt, etwa 50 groe und ber 100 kleine bisher
unbekannte Bauglieder von Gebalk und Dachrand des Naiskos sowie 50
archaische und etwa 30 Bauteile vom hellenistischen Naiskos geborgen,
- Archaometrische Untersuchunger fhrte Prof. Dr. J. Riederer durch,
darunter Untersuchungen, die der Bestimmung von Farbresten der
antiken Werkzeidhnungen aufden Tempelwanden dienen.
30

Restaurierungs- und Konservierungsarbeiten


Dank der Entsendung des Restaurators des Deutschen Archaologischen Instituts Athen, K. von Woyski, konnten auf dem Gelande des
Grabunghauses die von ihm im Vorjahr angefertigten Abgsse von vier
Sphinxskulpturen aus dem Temenos an der Heiligen Stralse auf einer
Terrassenmauer gesockelt (Abb. 8) und von P. Schneider derim Temenos
abgetragene Kalksteinsockel des Ostbaues neu versetzt werden.
Im Gebiet des Apollonheiligtums wurde das aus 34 Wandquader;
des Naiskos bestehende, von der Tempelgrabung verlegte Altarpflaster
der Adytonbasilika aufierhalb des heutigen Zugangs depeniert- Im Eir
vernehmen mit dem Antikendienst und dem Direktor des Milet - Museuns
in Balat wurden zum Schutz des Apollontempels, seiner Bauteile und
Werkzeichnungen vor vermeidbarer Zerstrung der Zweisaulersaal mit
den beiden Treppenhausern, samtliche Mauerkronen des Tempels und
grfsere Teile der Steinlager im Osten und Norden fr den Zutritt von
Unbefugten gesperrt. Die durch die im Sommer 1987 vorgenommene
Installierung der TempelilluminierungengetretenenSchaden an der
anti'ken Bausubstanz wtrden dokumentiert und auf mgliche Behebung
untersucht (L. Haselberger).
Zur Bewahrung des Ortsbildes im Tempel- und Moscheebereich wurden erste MaBnahmen ergriffen, das letzte erhaltene grofie Haus aus dem
frheren 19. Jahrhundert vor weiterem Verfall zu schtzen, Diesc
MaBnahmen wurden bereits beim IX. Symposium imVorjahr als drlr
gend erforderlich begrndet und darber im Einzelnen berichtet. Das
von uns in Erinnerung an den Ausgraber des Tempels, Hubert Knackfufi,
benannte Haus aus dem frheren 19. Jahrhundert gehrt zu dem von
der trkisehen Regierung genehmigten und von der Theodor Wiegand
Gesellsehaft im Jahre 1985 durch Spendenmittel gefrderten Projekt zur
Erschliefiung von Ruinenstatten.
.

31

Abb.

32

1 -

Dldyma, Heilige Strasse.


Strassentors

Suchsehnltte

1987 Nordwestlich des sog,

Abb. : 2 -

Didvma, Heilhre Strasse.

Suchschritte

1987 bei der Tankstelle

Abb, : 3 -- Didyma, Hetlige Strasse. Suchschnitte 1987. Strassenhortzont C

33

Abb, : 4 --._.

Didyma,
Heilige
Strasse.
Suchschnitte 1987 beim sog,
Strassentor Fundament Und
Strassenhorzonta

Abb. : 5 -

34

Didyma, Heilige Strasse - Suchschnitte 1987. Grabanlagen

Abb. : 6 Didyma, Heilige Strasse. Suchschritt


1087. Vorn: Hellenlstisches Grab.
Mitte: Strassenhortzonte A. C.

Abb. : 7 -

Didyma, Heillsre Strasse. Suchschnitt 1987. Kammergrab

35

Abb.

36

8 -

Didyma, Sockelung von vier Sphingenabgssen

1987 MILET

ALIMALARI
Wolfgan:g MLLER WIENER *

Geen ylolduu gibi amacmz 1987 Milet kaz kampanyasnn 1976


senesinde balamalmalarnsonulandrmak ve evvelce yaplm almalan planlanm yaynlar iin ilerletmekti. Ayn zamanda Alman
Arkeoloji Enstits'nn parasalolanaklarve hibeleri ile kaz alanndaki
restorasyon almalar yrtlecektir. Bu amalar gerekletirmek iin
16 ilmi ve teknik alandaki uzman kaz yesi 1/9/1987 den 28/1O/1987'ye
kadar alanda almtr. Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi olarak,
stanbul Arkeoloji Mzesi'nden Bay Halil zek katlmtr. Salt arkeolojik almalar imdiye dek olduu gibi DFG (Alman Bilimsel Aratrma
Kurumu)'nin parasalolanaklar ile yrtlmtr. Bundan dolayi'''ad
geen kurulua teekkrmz sonsuzdur.
.
Aadakialmalarn ayrntlar yle sralanabilir:
.

Yeni Balat kynn ana caddesinde Balat Mzesi ibirlii ile


Dou Gksel) ksa bir koruma kazs yaplmtr. Yeni su boru
hatlar iin yaplacak olan ukur kazs srasnda, 2 tane Iahit, ekskavatr dolaysyla ksmen tahrip edildi. Bu sebeple, sz konusu Mze
Mdrnn talimatlar ile almalar derhal durdurulup, ilave birkaz
iin kaz heyetinden yardm istenmiti. 13 - 22/10 tarihleri arasnda
yaplan almalar esnasnda, 2 tane tahrip edilmi lahit haricinde Arkaik
a'dan kalma ksmen dokunulmam 3 tane daha lahit bulundu, ald
ve byk bir dikkat ile boaltld (Resim: 1).
(Mdr

Her birine konulan ufak bir demir yzk ve bir iskelet haricinde,
bu dokunulmam Iahitlerin yanna hi bir ilave hediye konulmad
anlald. Lahitlerin yanndaki topraktan Arkaik mlek ortaya kar
tld.

Kazi alannn yaknnda daha evvel bulunan ve bugn Balat Mzesi'nde tehir edilen, 3 tane lahit ortaya kartldktan ve kyden ilave
haberler alndktan sonra, uzun zamandan beri Th. Wiegand tarafndan
aranm olan Arkaik Nekropol'un yeri salamlamtr. Milet'deki Arkaik
Nekropol'de (vazo-jak ve ilave hediye) nemli kk buluntular bekle(~)

Prof. Dr. WOLFGANG MULLER .WIENER, Alman Arkeoloji Enstits, Sra


selviler No : 123 Taksln/STANBUL.

37

memek gerektiine dair olan tahminlerimiz bu yeni buluntular sayesinde


kuvvet kazanmtr. (bkz. H. Koenigs - Philipp, Dou - Iyorya'da Arkaik
mezarlar; st. Mitt. 31, 1981, 149 ff.).
iin n almalar yapmak, kampanya agayesi idi. Depolarda duran, eski kazlardan kan buluntu malzemesinin resimleri izildi, fotoraflar ekildi ve ller
alnd (onlarn arasnda Heroadan Hellenistik keramik, ta depolardan
Roma heykelleri, Kalabaktepe'den buluntular, Dionysos Tapnak, Heroon
i ve Heroon II den ta depolarndan inaat paralar).
2.

Planlanm yaynlar

lmalarnn asl

Bununla beraber daha evvel yaplm kazlardan kartlm olan


envanteri tamamlanmt. Bundan byle mze depolarnda, depo odalarnda, tiyatrolarda ve Gney ars'ndaki byk ta
deposundaki btn mevcut buluntular kartoteke kaydedildi (herbiri bir
fotoraf ile)
ta buluntularn

3. Btn ehir alanndaki onarm ve koruma almalar ayn kapzeti aada belirtilmitir:

sam tayordu. Yaplm almalarn

a) lyas Bey Camii alanndaki temizlik ve koruma almalarnn


bitirilmesi, Medrese duvarlarnn tamirat almalar ve eski kap duvarlarnn rlerek tamamlanmas (Resim: 3 ve 4). lerisindeki slam
mezartalarnn saklanmas iin dnlm Medreseye ait dersaneye
yeni bir yer demesi yapld. Eskiden kalma paralarnn kaldrlma
sndan sonra cami avlusunun" ta demesi ksmen yeni plaklarla tamamland. lyas Bey Camii'nin restorasyon ve koruma almalarnda
camiye ait olan ve duvarlarn arasnda kklemi, kaln aatan ok
zedelenmi olan banyolarn koruma almalar ile balanmtr. Aa
lar ksmen skldii, ksmen yeni bir ila kullanlarak YO'k edildi.
b) Kutsal caddedeki almalara devam ederken, imdiye kadar
geici olarak dzenlenmi Iyon Galerisi'ndeki iki adet stun, mermer
krklar ve aralditden oluan sva ile eski hale getirildi. Galerinin arka
alannda ayn zamanda esasl bir temizlik yapld (Resim: 5).
~

c) Dionysos Tapnann bundan byle su altnda kalmamas iin


baz eski evre duvarlar yeni bir ta duvar ile muayyen bir seviyeye ka
dar ykseltildi. Kaz alann daha iyi bir ekilde ortaya karmak ve
imdiye kadar ta ve toprak yznden grnmeyen Tapnan yanndaki
Trk hamamn tekrar iyi bir ekilde grebilmek iin, kazdan kan
byk miktar ta ve toprak, gney kaz arazisinin yaknna kaldrld
(Resim: 2).
mas

38

d) Harabe alanndaki istenmeyen otlarr 'kaldrlmas veya azaltl


hedef alnarak, Prof. Dr. E. Schlsser (Phytopathologisches Institutl

Universitaet Giessen) ve Doent Dr. E. Onogur (Ege niversitesi, z


mir)'un ibirlii ile bir proje hazrlanmtr (Resim: 6).
90 seneden beri akta duran harabenin duvarlar yabani incir, Ilgn
gibi yabani otlardan byk zarar grmektedir. Yabani
bitki rtsnn tahribi iinzelolarak hazrlanm ilalarla mcadele
yapld. Bu mcadeleden sonra muhtelif alanlardan kkler karld Ye
stnden temizlendi. Bu denemeler seneye devam edilecektir.
aac, brtlen

39

Resim

Resim: 2

40

-ri-'
\

i~

Resim: 3

Resim: 4

41

Resim: 5

Resim: (}

42

MAGNESA

AD MEANDRUM (1987)
Orhan BNGL ,..

Aydn li, Ortaklar Buca, Tekin Ky snrlar ierisinde yer alan


Magnesia'da 1987 yl kazs, Kltr ve Turizm Bakanl, Eski Eserler
ve Mzeler Genel Mdrl ile Ankara niversitesi, Dil ve Tarih - Co
rafya Fakltesi adna bakanlm altnda yrtlmtr. zinleri ve yardmlar nedeniyle, bata Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl olmak zere Ankara niversitesi, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Dekanl ile Ankara Turizmi, Eski Eserleri ve Mzcleri Sevenler Dernei'ne teckkr ederim.

Yresel kamu yneticileri ilgi ve yardmlar ile kazmz dcsteklemektedirler. Bu nedenle bata Aydn Valisi Aykut Ozan olmak zere Germencik Kaymakam Muammer Kutlu'ya, Ortaklar Belediye Bakan Kc.
nan Yrk'e, ile Eitim Mdr Ahmet Grgn'e ve Ortaklar retmen
Lisesi Mdr Hseyin Takr'a teekkr etmeyi bir bor bilirim.
Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl elemanlarndan Fikri KuKltr ve Turizm Bakanl adna yetkili uzman olarak ka
Magnesia Kazs 1/8/1987 tarihinden 12/9/1987 tarihine ka-

lakolu'nun
tld 1987

dar

srmtr.

Ankara niversitesi, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal rencilerinden mer Suat Zabc, zcan imek,
Nedim Akner, Halil brahim Avc ile Arkeolog Aye Deniz lkr ve
Meral Orta'n katld kazmzn mimari almalar Orta Dou Teknik
niversitesi, Restorasyon Anabilim Dal retim yelerinden Emre Madran ve Nimet zgnl'le birlikte ayn niversite'nin Mimarlk Fakltesi
rencilerinden Aylin Orbal ve Ufuk Serin tarafndan yrtlmtr.
Kendilerine ayr ayr teekkr ederim.
1987 Magnesia

kaz-snda

uygulanan program

u ekilde gruplar-:

drlabilir :

1) evre Dzenlemesi,
2) evre Aratrmalar,
3) Gymnasion Kazs.
(*)

Do. Dr. Orhan BNGL, Ankara, niversitesi, Dil


si, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm, ANKARA.

VE:

Tarih Corafya Faklte-

43

4) erkez Musa Camii almalar,


5) Fotogrametri almalar.
)

evre Dzenlemesi

Magnesia'da yapmay amaladmz koruma almalar kapsam


iine giren bu uygulamamzda, ncelikli alan olarak belirlediimiz Artemision'un her sene olduu gibi bitki rtsnden arndrlmasndan
sonra, evresi daha geni bir alan kapsayacak ekilde tel rg ile evrilmitir. Mimari elemanlar ve yaztlar dzenlenerek tel rg ierisine
alnmlardr. ren yerini gsteren MAGNESA AD MEANDRUM" yazl
levhann Karayollar'nca yolun iki tarafna da dikilmesi salanm, ayrca
ren yerinin hemen giriine kentin byk bir plan yerletirilmitir.
2) evre

Aratrmalar

Bu aratrmalar kapsamna giren almalarda evredeki yerleim


yerlerinde bulunan tanabilir arkeolojik eserler saptanmakta ve gerekli
grlenler Magnesia'ya getirilmektedir. Geen ylOrtaklar'da bulunan
iki balkla yazttan sonra 1 bu yl da yine Ortaklar'da bulunan iki
yazt daha Magnesia'ya getirilmitir.
3) Gymnasion

Kazs

1986 ylnda kazsna ilk kez balanlan Gymnasion, Magnesia'nm


grlebilir kalntlarnn en grkemlilerindendir. Kentin bat tarafnda,
ortada yer alan bu yapnn plan ve resimlerinin ilk ve son kez iki Fransz
Mimar, Jean Nicholas Huyot ve Jacques Jean Clarget tarafndan 1820 ve
1844 tarihlerinde izilmi olduunu ve bunlarn Humann tarafndan yaynlandn geen ylki tebliirnizde belirtmitik2. Magnesia'nn bugn
grlebilen en grkemli kalntsnda kazlara balamak, 1985 ylnda yapnn kriptoportikosunda yapld sylenen kaak kazlara son vermek
iin gerekmekteydi. Bu kararn ne kadar yerinde olduu 1987 de yaplan
incelemeler srasnda grlen kaak kazlara ait ukurlardan anlal
maktadr.

Gymnasion kazs yerde srdrlmtr:


a ) Gneydou Giri,
b) Apodyterion,
c) Kriptoportikus.
(1)

Ortaklar'dan 1986 da getirilen yazttar biri. 100 no.lu (O. Kern,


Die
Insehriften von Magnesia am Maeander, 1900. 85 vd.) yaztn (a) bloudur
ve Artemis Leukophryene'nin ahap heykelinin yeni Artemis Tapna'na dikiliiyle ilgilidir; dzeltilir. Bkn. : IX. Kaz Sonular Toplants II (1988)
S.65.

(2)

44

Ayn

eser,

ayn

yer.

a)

Gneydou Giri

(Resim: 1)

Gymnasionun, kentin kuzeydousunda, Lethaios'un kysnda yer


alan hamamda, Milet'deki Faustina Hamam'nn apodyterionu ile plan ve
boyut ynnden byk 'benzerlik gsteren blm, bu rneklere dayanlarak apodyterion olarak adlandrlmtr. Bu blmn bilinenin d
ndaki ilevine aada deinilecektir.

Apodyterionun drt kesinde yer alan giri yaplarndan nde


kaz ve temizlik ilemlerine geen yl balanlm ve kuzeybat ile gneybat merdivenleri tamamen, gneydou girii de ksmen kazlarak temizlenmiti. Dou ve batdaki girilerin birbirlerine benzer nitelikte olduk-o
lar; batdakilerin dz ya da dnerek klan dar merdivenlerle ikinci

kata ulam salayan giriler olmalarna karn, dou girilerinin daha


byk olup, propylon nitelii tadklar anlalmt. Geen yl ayrca
apodyterionun giri yaplarnn kaz ncesi varsayld gibi dardan
gelenlerin alt kata girdikten sonra st kata kmalarn salayan blmler olmadklar; bu girilerin altkata giri vermeyen, yalnzca ikinci
kata ulam salayan merdivenler olduklar saptanmt. Tiyatro ve
Agora caddelerinden gelen kiiler bu kaplardan girip merdivenlerden
karak apodyterionun ikinci katna ulayorlard.
Apodyterionun gney dar cephesinin dou ucunda yer alan ve dou
kenar boyunca kuzeye doru 13.00 m. uzanan bu giriin cephesi,
geni yzleri birbirlerine dnk, 1.00 m. genilik ve 0.48 m. derinliinde
iki pilaster arasnda kalan blm ile 2.58 m. dir. tarafta giri, pilasterlerin derinlii 'kadar her iki tarafta da 0.48'er m. genilernekte ve bylece burada 3.50 x 3.54 m. boyutlarnda bir mekan olumaktadr. Bu mekann kuzey cephesinin ortasnda genilii pilasterler arasndaki geni
lik kadar olan bir merdiven balamaktadr. Geen yl bu merdivenin
yalnz kuzeydeki birka basama ortaya kartlm ve ortalama rht
yksekliine dayanarak burada 12 basaman olduu varsaylmt 3. Bu
sene tamamen temizlenen merdivende basamak saysnn 11 olduu saptanmtr. Bunun nedeni de bu sene ortaya kartlan basamaklardan en
alttakinin rht yksekliinin dierlerinin yaklak iki kat olmasdr. Derinlikleri ortalama 0.37 m., rht ykseklikleri 0.25 m., uzunluklar ise
2.60 m. olan bu 11 basamakla yukardaki daha dar bir koridora (1.61 x
3.40 m.) ulalmaktadr. Bu koridorun bitiminde douya ve batya doru
genileyen mekann bir blm 1986 ylnda temizlenmiti. Bu mekann
batya ynelen blmnden apodyteriona girildii, douya ynelik blmnn ise palaestraya ald dnlerek mekann tm temizlendi.
3.90x4.95 m. boyutlarndaki bu mekann dousunda, gneydeki gibi kar-

uzun

. (3)

Ayn

eser, Res.

5.

45

lkl

iki pilaster, mekann palestraya bakan dou cephesini snrlan


drmaktadr. Aralarndaki 2.55 m. geniliindeki akln kap olmas
halinde buradan palestraya bir merdivenle inildiini dnmemiz gerekecektir. Bu st sahnln kuzey snrn apodyterionun iki uzun kenar boyunca yer alan tonozlarn ayaklarndan en gneydoudaki olu
turmaktadr. Uzunluu snrlad mekann genilii kadar (4.95 m.), genilii batda 1.75 m., douda pilasterle birlikte 2.30 m. olan bu tonoz
ayann nc srasna ait iki blok yerlerine yerletirilmilerdir.
b) Apodyterion/Museion ( ?) (Plan: 1) :
Bu yl da, alt kat tmyle toprak altnda kalan apodyterionu kaplayan youn al ve karaaatan oluan bitki rtsnn temizlenmesinden sonra apodyterionun ikinci katna girmek iin gneydou giriine
paralel ve onun hemen batsnda kalan dikdrtgen alann kazlmasna
baland. Apodyterionun hi olmazsa bir blm ile korunmu olduunu
varsaydmz tabannn yaklak 1/8'ini oluturan kaz alannn boyutlar, yukarda ad geen tonoz ayann gneybat kesinden balaya
rak, dou bat dorultusu 6 m., kuzey gney dorultusu da apodyterionun
gney duvarna kadar yaklak 14 m. uzunluundadr. Burada yrtlen
kazlarda gneydou giriinin bat duvarlarnn st seviyesindekaz alannn kuzeydou yarsnda 1.40 m. apnda bir ocak, onun 2 m. gneyinde drt byk tatan oluan tek sra bir duvarla bunun 1.5 m. g.
neyinde ayn ekilde ikinci bir duvar ve kuzey gney dorultusunda, gneydou giriinin bat duvarna paralelolarak yerletirilmi ilki 3, ikir
cisi 6, ncs de 5 paradan oluan bir knk sistemine ait blmler
ortaya karlmtr. Hibir yap ve mekana balanmayan bu buluntular
plana geirilip, belgelendikten sonra kaldrlmlardr(Resim: 2).
Gneydou giriinin st dar koridorunun dou duvarnn kuzey bitimi bir anta eklindedir. Cephesi 0.75 m. olan bu antann bat yz bu
yl almtr. Duvar nce gneye ynelip, 0.50 m. sonra batya doru
1.30 m. ilerlemekte, tekrar gneye dnerek 1.30 m. sonra bir nile son
bulmaktadr. Gney batya doru hafif bir dn yapan 1.30 m. uzunluundaki bu son blm apodyterionungneyini tm geniliiyle kaplayan bir apsisin balangc olmaktadr. Yukarda belirtilen ni in iteki
genilii (055 m.), d geniliinden (0.50 m.) daha fazla olup derinlii
de 0.40 m. dir. Bu niten sonra apsisin devamn oluturan 2.40 m. uzunluunda bir duvar ve yarap '2.45 m. olan yarm yuvarlak bir ni ortaya rkartlmtr. Bu yarm yuvarlak niin balang ve bitimi 0.40 m.
derinliinde, 0.45 m. geniliinde dilerle snrlandrlmtr. Apsisin gneydousunda yer alan bu yarm yuvarlak niten sonra apsis duvan
batya dnerek yine 2.40 m. devam edip bir sonraki niin diinin bulun-

46 -

duu

yerde bu ylki ama snrmzn dna kmaktadr. Yuvarlak ni


terin iki yannda yer alan 2.40 m. uzunluundaki apsis blmlerinin st
srasnda yer alan bloklar duvar yzeyinden di derinlii kadar ne
karak bir kaide grnm kazanmaktadrlar. Gneydou giriindeki
dar koridor ve st sahnla ayn seviyede bir tabana sahip olan apsisin
dou blmnde ortaya kartlan bu yarm yuvarlak ni ve iki kaideden bu apsisin apodyterionun tm geniliini kapsad ve biri tam
gneyde olmak zere yarm yuvarlak ni ve onlar snrlayan 2.40 m.
uzunluunda kaideyle zenginletirildii, en bata da keli birer nin
bulunduu anlalmaktadr (Resim: 3).
1905

ylnda

J. Keil " Ephesos'da ifte Kilise de bulunan 9

yazt

yaynlad 5, Bu yaztlarda tp dalnda yaplan drt tr yarmada


kazananlarn isimleri yer almaktayd ve bu yarmalar bir Museionv'a
bal Tabipler odasrs'nca dzenlenmekteydi. Ephesos'ta bir Museion'un
varl ayrca Wood'un ve Keil'in yaynladklar iki ayr yazttan da aa-

(a - i)

Ialmaktayd 6.
Plan hakknda

herhangi bir bilgiye sahip almadmz Museion


lar eitim ve bilim kurulularyd7. Zihinsel ve bedensel eitimler
Gymnasion bnyesi altnda toplanmaktayd. Vitruvius, Yunan gymnasionlarn anlatrken palestralar evreleyen stoada filozoflarn, hatiplerin ve bilimsel tartmalara ilgi duyan kiilerin oturup konuacaklan
geni exedralarn bulunmas gerektiini belirtmektedir (VI, 11, 2)8,
Yine Vitruvius'dan Sokrates'in rencilerinden olan Filozof Aris
tippos'un bir gemi kazasndansonra Rhodos sahillerine ktn ve hemen kentin gymnasionuna gidip felsetik sorular yantlayarak ald hediyelerle geimini salamaa baladn reniyoruz (VI, nsz, 1). Gymnasi onlarn zihinsel eitim, bilimsel tartma ve toplantlarn yapld ei
tim kurulular olduklarn gsteren rneklerinbanda hi kukusuzki
Platon tarafndan . . 385 ylnda Atina'da kurulan ve . S. 529 da Justinianus'un emri ile kapatlncaya kadar yaklak 900 yl yaayan Akademia
gelir. Atina'da Akademia'nn yeri belirlenmi olup, snrlar ierisinde
bir gymnasion olduu da saptanmtr 9.
Ephesos'daki bu yazrtlarn 1904 ylnda Ephesos'da bulunmalarndan nce Th. Wiegand, Milet, Faustina Hamam'nn apodyterionunu kaz(4)

J. KeH, Jh 8, 1005, 128 vd,

(5)

KeH, Jh IS, 1912, BeLbL. 198 Dipnot 9.


KeH, Jh 8, 1908, 135.
RE XVI. 1 -Mouseon- maddesi Kolon 797 ff.
Vitruvius'tan alntlar iin bkz, : C. Fensterbusch, Vitruv, Zehn Bcher
Architektur (1964).
J. Travlos, Blldlexikor zur Topographie des antiken Athen (1971) 42 d.

(6)
(7)

(8)
(9)

be

47

m ve burada bulduu Musa heykellerinden tr buray Museion olarak isimlendirmitiL0. Faustina Hamarn'nn apodyterionunun plannn,
gerek bir museion plann yanstyor olabilecei varsaym. ilk kez Ephesos ifte Kilise'nin ilk dnemdeki plan saptannca Keil tarafndan

ileri srlmtrIl. Antik yap olarak isimlendirilen ve son aamas


ifte Kilise olan bu yap drt aamal yapnn ilkidir u. 265 m. uzunluunda, 31 m. geniliinde, dou ve bats birer apsisle snrlanan, bir
uzun kenarnda odalarn yer ald, nefli bir yapdr. Keil, Faustina
Hamarn'nnapodyterionuna olan benzerlik ve burada bulunan yaztlardan
tr bu yapnn Ephesos'un Museior-u olduunu ileri srmtr13.
i

Ephesos ve Milet'deki bu iki museionun (?) planlarna benzemesi


nedeniyle, Magnesia gymnasionunun apodyterionunun da museion olabi
lecei varsaylabilir. Magnesia'da museion olduu ayrca 'yaztlarla da
saptanr tr 14. Ancak Lethaios'un kenarndaki hamam yapsnn plan
asindan Faustina Hamarn ile olan byk benzerlii LS, Magnesia museionunun da orada olmas gerektiini dndrmektedir.
c) Kriptoportikus

Gymnasionda allan nc yer apodyterionun batsnda kalan


ve baz duvarlarn nc kat yksekliine kadar korunmu olduu blmn kriptoportikusunda yrtlmtr. Kaak kazlarn yapld bu
mekanlarn temizlenerek depo ve benzeri amalarla kullanlabilmesi iin
bu yl boaltma almalarna balanlmtr. ki uzun galeri arasnda
kalan drt oda saptanm olup bu yl ancak galerilerden birinin yars
temizlenerek odalardan birinin ii Bizans dnemine ait olan tabana ulalncaya kadar kazlrmtr.
4) erkez Musa Camii 16
Magnesia'da ayakta kalm yaplardan biri de camidir. 15. yzylda
enine dikdrtgen planl, kuzeyinde son cemaat yeri

yapld varsaylan,
(LO)
(n)

(12)
(LS)

(L4)
rs

(16)

48

A.V. Gerkan - F.
Keil, Jh 15, 19'12
Ayn eser 197 vd.
Keil, Jh 8, 1905,
de duvara" hatta

Krischen. Milet 1/9. ,]928) 60 vd. 90 vd.


Beib. 196 Dipnot 9.
Fig. 151.
128 de yaztlarm kiminin toprak arasnda (b, d. il kiminin
ba aa (a) rl olarak bulunduunu sylerken, Jh
15. 19J 2. 197 dpnot 9 da bu yazrtlar ~ apnn filayaktarna ait olarak gstermektedir. Bu eliki yapnn yaztlarla tanmlanmasn gletirrnekte,
fakat dier yandan bir yapya ait bu kadar fazla yaztn bir arada ele gemesi bu kany desteklemektedir.
O. Kern, Die Insehriften von Magnesia am Maeander (1900) Nr. 189, 287.
R.A. Staccioli, ArchCl 9/2, 1957, 250-256.
Trkiye'de Vakf Abideler ve Eski Eserler i (l972) S. 692.

bulunan cami bu yl nce youn bitki rtsnden arndrlm, daha


sonraevre dzenlemesi yaplarak Magnesia'ya grlebilecek bir eski
eser kazandrlmtr.
5) Fotogrametri

almalan

bilimsel yntemlerin uygulanmasna ilikin


amacmz dorultusunda yaplan ilk almamz fotogrametrik ekimler
olmutur. O. D. T. . Restorasyon Anabilim Dal ile yaplan i birlii sonucunda Artemisior'a ait ion balklarndan okunabilir olanlarnn fotogrametrik ekimleri Yksek Mimar Emre Madran ve ekibi tarafndan
Magnesia

kazsnda

yaplmtr.

Kazda

ortaya kartlan kk buluntulardan envanterlik deerde


olanlar Aydn Arkeoloji Mzesi'ne teslim edilmilerdir (Resim: 4).

49

MAGNES/A 1987
GYMNASION
O 1 2 3 4

---,

roJ

L,
\
\
\
\

<.l
)

i
\

,---,."..."

,..

-, .....

................ ...,.

L.,
\

Plan

50

r
\

' .......

1 - Apodyterion/Museion (?i

__

i
/

Resim: 1 -

Gneydou giri (kaz srasnda)

Resim : 2 -

Kaldrtlar

ocak ve duvarlar

Resim : 3 -

Museion

Resim : 4 -

Kemik

52

(?)

ineler

KYME 1987

KAZLAR

Sebastiana LAGONA ..
Catania niversitesi ekibi Kyme'deki alsmalarma ancak 25
1987 tarihinde balayabilmitir, Bu ylki almalarn balama
tarihinde kaydedilen bu gecikme, ilkbahardan beri talya'da bulunan
Anadolu Uygarlklar Sergisi'nin o srada Cataria ehrinde misafir edilmekte olmasna dayanmaktadr.
Austos

Bu arada, bu y.lki kazlara Trk Hkmeti Komiseri olarak


lan Arkeolog Il Ababay'a derin teekkrlerimi sunarm.

kat

1937 yl kazlar (Resim: 1), getiimiz ylda balatlan eski


ve krfeziri ortalarna, dierlerinin gney ksmna, rastlayar bir yeni
noktada olmak. zere srdrlmtr
Hereyden

nce, zerinde Ortaa duvarnn kesi bulunar ve


bu ksmdan itibaren ele geirilen ksa bdr .kesiminden dz hat halinde
devam ettii grlen tonozlu Helenistik devri duvarna ait hendein kazl
masna devam edilmitir.
Dr. Antonio La Marea'nn almalar ile bu kesimde srdrlen
incelemede, tonozlu duvarn bulunduu toprak seviyesinde birok ta
bloklarna rastlanmtr (Resim: 2). Ortaa yapsna ait st tabakada, A duvarndan 4.40 m. mesafedeki gney kesiminde bir baka (x) duvar bulunmutur. Bu duvar da byk yapnn iinde bulunan kk
duvarlada ayn trde rlm, 0.90 m. geniliinde ve A duvarna para,
lel olarak devam etmekte, tonozlu duvarn st ksmnda sona errnektedir. Daha alt kesimleri incelemek zere, torozlu duvarn temellerinden
derinlemesine aaya doru kazlmsa da, gelen bir su sznts hendei tamamen doldurmutur. Bununla beraber, duvarn dibinde, yine duvarla ayn ynde dz hat halinde dizili kk ta bloklarrta (temel ta
lar olabilir) rastlanmtr.
Tonozlu duvarla ilgili olarak yaplan yoklama kazs bu ksmda
bir kopukluu, kesintiyi ortaya koymutur.
Gayrmuntazam biimde olduu grlen bu kesintinin ayn
zamanda bloklar halindeki talarn duvar seviyesinde dank ekilde d
tkleri noktaya rastlad dikkati ekmektedir.
(*)

Prof. . Sebastiana LAGONA, Institute Di Archeologia Dell' Unverstta, Via


di Sengtuliano 256 35124 Catania/TALYA.

53

Ayrca, 1987 yl kaz kampanyas tonozlu duvarn bir i


taraf
-yz-nn bulunmadn ortaya koymutur. Bu da, tiyatronun bulunduu-tmseir topran tutmaya yarayan birduvar nitel iine haiz olduu
grnn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu gr ayn zamanda
1986 ylnda yine bu hendein kuzey-dou ynnde geniletilen bir ks
mnda bulunan kk deme talarndan meydana gelen bir taban demesinin ortaya karlmasyla daha da geerlilik kazanmaktadr. Ayrca bu yl, yeni bir tabar demesine daha rastlanmtr. Bir nceki yl
bulunan tabann stndeki seviyede, kuzeydou ynnde devam etmektedir (Resim : 2).

Zaman yetersizlii nedeniyle yarda braklan bu incelemeye 19R8


devam edilecektir.

ylnda

nceleme almalar Dr. Rosaria Sambataro tarafndan srdrlen, Ortaa yapsnn merkezine yakn ksmdaki kaz sonucu, yapnn
dtaki evre duvarnn i cephesi ile bu duvardan itibaren balayan ve
batya yani tm alann ortasndaki tala doru alan bir oda (?)y
oluturan iki kkduvarn mevcudiyeti tesbit edilmitir.
Ayrca, evre duvarnn ieriden kazlan bu ksmna dandan tekabl eden toprak seviyesi biraz daha aaya indirilmekle, nceki kaz kampanyasnda kuzey duvar bulunan II numaral kulenin plan belirlenmi tir.
almalar

Dr. Giuseppe Roma tarafnda


'irdrlen, Ortaa
ucunda) ll..U hendein kazs iyi
korunmu bir dier kulenin (III) tamamyla ortaya karlmasnil sa
lamtr. Son olarak ele geirilen bu kule, 1984 ylnda bulunan birinci
kule ile benzer ekil ve boyutlanda olup, i kusma gei iin hafif kubbeli ve eii korunabilmi dar bir geite haizdir (Resm: 3). Bat duvarn oluturan ta bloklanndan birisinin zerinde bar.iz bir labirent motifinin kazl olduu grlmtr. Szkonusu bu bloun daha eski bir
yapya ait olup, Ortaa yapsnn bu ksmnda yeniden kullanlm 01duu gzlenmektedir (Resim : 4).
yapsnn dndaki (gney-dou

III. alan ismi verilen Ortaa yapsnn gneyindeki yeni sondaj kaiki ayr yaam dnemine ilikin 'baz duvarlarn bulunmasn sala
mtr. (a ve b) Duvarlar kesini meydana getiren biri dierine dayal
byk duvar paralar daha sonraki dneme ait olup, yeniden kullanlan
az yontulmu talar, kiremit paralar ve aralarndaki boluklarn toprakla doldurularak rldn gstermektedirler. Bu tabakalarda sadece,
boyanmam, srl, Ortaa'a ait pimi toprak kalnts ele geirilmitir.
b Duvar yaknnda bulunan iki kk oluunda yine ayn dneme ait
olduu grlmtr. Daha derin seviyede ele geinilen bir nceki yaam
zs,

54

dnemine ait kalntlardan sadece kuzeybat kesi salam bulunan


kakahntlara rastlanabilmitir. Bulunan duvarlar seviyesinde
karlalan
sar bir kum tabakas yukarda belirtilen temeller iin kazlan hendein
iinde gerekli ayrm yaparak duvarlara ait tarih tesbitinde yararl verileri toplamamz engellemitir. Bununla beraber, teknik ynden kalntnn
Roma devrine ait olmas ihtimali kuvvet kazanmaktadr. Ayrca, hendei dolduran bol su sznts, bu ksmda daha erken dnemlere ait yap ve
tabakalarn mevcudiyetini inceleme olanan vermemitir (Resim: 5).

yapnn plann tesbit etmek mmkn olamamtr .Douya olduu


dar gneye doru da yaylmas gereken yapnn sadece temeline ait

1925 ylnda ekoslavakarkeologlarmca tesbit edilen ve izleri tonozlu duvarn hemen kuzeydou ksmnda bulunan alandaki tiyatronun ortaya karlmas. dir programlanan deneme kazs bu yl gerekletirilernemitir.
Ksacas

bizlere hatar sayihr iki sonu.


vermi bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, Ortaa yapsndan bam
sz ekilde bulunan tonozlu duvar parasnn, tiyatronun
bulunduu
tmsek ile esas evre duvar arasnda kalan toprak ynn tutan bir destek duvar niteliine haiz olduu tezinin dorulanmas jker, ikinci sonu
ise, Ortaa yapsn evreleyen tm izginin belirlenmesi ve dtaki 'ks
m kuvvetlendiren iki kulenin daha bulunmasdr. Bu aamada limanr
ortasndaki alannkorunmas iin tama malzeme ile zen gstenilmcden ina olunan bir tahkimat unsurunu tesbit etmek mmkn olmaktadr. Bu tr bir koruma sistemini Anadolu'da XIII. asl'da grlen dier
lerine benzetrnek mmkndr. Limarn orta ksmmda kalan alan koruyan tahkimatl yap, XII ve XIII. asrlarda Kyme oturma merkezinde,
Efes Ruhani meclisi -Concilio- srasnda bir piskoposun misafir edildii
ve szkonusu yerleme alannn etraftaki tepelerle evrelendii dolay.
syla da dardan gelebilecek saldrlara kar korunmas gerektii ar
1987

yl kaz kampanyas

lamn tayabilir.

Ayrca yukarda belirtilen nedenlerle Iimann su altnda kalan


dier yaplannn ortaya karlmasna devam edilememitir. Bu incelemeler nmzdeki yl yeniden ele alnacaknr.

Bulunan yap kalntlarnn bu aamada ehrin bilinen zellikleri


ile balants kurularak, bunlarn konumu belirlenmekle, 1988 yl n
celemelerinin Kyme'nin yayld belli bal iki tepe zerine yneltilmesi
amac gdlmektedir, Kazlacak iki yreden birr, yukarda deinilen
tiyatro ile bunun hemen yakn evresi, dieri ise, ehrin daha eski bir
yaam devresini ortaya koymak amacyla muhtemelen yaylm olabi
lecei gney tepesine ait yama olacaktr.
55

Resim

Resim

56

Resim

57

Resim

58

Resim

PANAZTEPE

KAZLARI

1987 YILI SONULARI


Armaan

ERKANAL *

1987 yl almalarn Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl'


nn ve Hacettepe niversitesi'nin maddi ve manevi destei ile yrttk. Ayrca Trk Tarih Kurumu da bir miktar maddi destek salad. Bu
vesileyle, ilgili kurulularn tm yetkililerine ve zellikle Sayn Prof.
Dr. E. Doramao'ya, Sayn Prof. Dr. Y. Ycel'e, Sayn Dr. N. Yardm
c'ya, Sayn N. Berkok'a, Sayn A. Uurolu'na. Sayn M. Karahan'a ve
kazlar ubesinin tm deerli- elemanlarna kranlarm sunmay bir
bor bilinim. zmir Ankeoloji Mzesi Mdr Sayn N. Smer bata olmak zere Sayn O. Zazaolu, sayn J. Dedeolu ve Sayn S. zyiid'e de
gsterdikleri yakn ilgiden dolay teekkr ederim.
1985 ylndan bu yana, ok ynl destekleri v-e koruma bilinci ile,
ekibirnizin hamisi olan Menemen Ky Hizmetleri Mdr Sayn H.
nar'a da yrekten kranlararn sunarm.
1987 yl kaz ekibi, aratrma grevlisi Arkeolog S. Gnel ve Antropolog i. Duyar, Arkeolog B. Devam, N. nardal ve H. Polat ile Arkeoloji -Sanat Tarihi ve Antropoloji blmleri. rencilerinden S. Atmaca
. Canbek, N. oraar, N. Erdodu, Z. zgl, V.M. Tekinalp, T. Trker
G. Uysal ve D. Yalkh'dar olumutur.
Kazya ayrca deerli mzecilerimizden S. zellik dconservatr ve S.
zgndz de Bakanlk Temsilcisi olarak katlmlardr. Kendilerine bu
vesileyle yardmlarndan dolay en iyi dileklerimi sunarm.
1985 ylnda kurtarma kazs olarak balatlan Panaztepe Kazs
srasnda, M.. 2. bine tarihlendirilen mezarln yan sra, bir de yerleme yeri ksmen aa kartlmaya balanmt. 1987 ylnda bir ta(*)
()

Prof. Dr. Armaan ERKANAL, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi


Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm, Beytepe!ANKARA.
Kar., A. ve H. Erkanal, "A New Archaeological Exeavation in Western Anatolia, Panaztepe-, Turkish Review Quarterly Dieqesi, 1!3, Ankara, 1986, s. 68;
A. Erkanal. -Panaztepe Kazsnn 1985 Yl Sonular, VIII. Kaz Sonular
Toplants, Ankara 1987, s. 254 vd; Panaztepe ve Dikenta Tepesi'nin tescili
20.6.1987 gn ve 3396 sayl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Yksek Kurulunun karar ile yaplmtr. Gene ayn kurulun 22.10.19'87 gn ve 3714 sayl
karar ile sit alan daraltlm ve alan yaplamaya koullu olarak almtr.
Dikenta Tepes'nde ekibimiz tarafndan 1985 ylnda yzeyden toplanan seramik paralar dnda ve 1986 ylnda izleri saptanan soyulrnu bir pithos
mezardan bilimsel nitelikli hi bir iz ve kantn kalmad 17.5.19'88 ~fnL
blgeye yaplan ziyaret srasnda saptanmtr.

59

raftan mezarln gneye yayln anlamak, dier taraftan da M. . 2.


bin yerlemesinin younluunu ve niteliini renmek amac ile Panaztepe'nin eitli blgelerinde kazlar yaplmtr.
ilk almalar, 1986 kaz mevsiminde mezarln gneyinde yer
alan amalarda gerekletirdlmibir. Burada yrtlen almalarda 16
slam mezar ve 1 Roma mezar daha bulunmutur2. Ayrca, M.. 2.
bine ait bir mutfak kabna gmlm 4-5 aylk bir ocuk iskeleti de sap
tararak, blgenin M.. 2. binde tek tk mezarlarn yer ald bu kesimin daha ok slami dnemlerde uzun bir sre kullanld anlal
mtr.

Yamata srdrdmz kazlara gelince, 1985 ylnda, mezarln


kuzeyinde ve batsnda aa kartlan ve M.. 2. biniri banafarihlen
dirdiimiz, ierisinde bir seramik frnn da bulunduu yerleme ile 3,
amalarn dousunda kalan ve uzun bir sre kullanld anlalan
rampal yolun 4 akropole doru devam edipetmediinin anlalabilme
si iin, 1985 kaz alannn .kuzeyinde almaya balanmtr. Bu 'kesimde aa kartlan mimari kalantilar ne yazk ki fazla bir bilgi verebilecek duumda deildir. Ancak, ele geirilen seramik paralar ile deli
kesimler ve ou dalm ta mimariye dayanarak, 1985 ylnda atlyeler mahallesi olarak yorumladmz M.. 2. bin yerlemesinin ayn
karekterde olduunu, ayrca, akropole uzandr tahmin ettiimiz yolun
da yukarya doru devam ettiini korunan izlerden anlayabildik,
Aa kartlan kalntLlara dayanarak, bu rampal yolun, ana kaya zerinde olduu, kayalk kesimlerin istenilen genilikte olmad zamanlarda, kayalarn seviyesine kadar, toplama talarla dolgularnn yapld, bunlarn da bir kenarnn daha iri talar yerletirilerek takviye
edildii anlalmtr.

Bu blgede ele geen ve tmliyebildiimiz tek seramik rnei M..


2. bine tarihlendirilen bir kapaktr.

nc kaz almasn, Panaztepe'rin gneybat yamacnda, deniz seviyesinden 33 m. ykseklikteki ve grnte yerlemeye elverili
gibi grnen terasta, 5 x 5 m. lik bir amada yrttk. Tamamiyle tfi bir toprak yaps gsteren bu amadaki almalarmz sonucunda ve
evredeki izlere dayanarak bu terasn iskar edilmedii anlalmtr.
1987 yl kaz almalarnn arlk noktasn deniz seviyesinden
67 m. ykseklikteki akropoln kuzey kesiminde balattmz

yaklak
(2)

Toplants
ra

(4)

60

-Paraztepe Kazlar 198 Yl Sonular, IX. Kaz


I, Ankara, 1988, S. 346 vd.

A. ErkanaL,

A. ve H. Erkanalt. s. 68; A. Erkanalt. s. 254.


A. Erkanalt. s. 255.

Sonuclar

kazlar oluturur. Akropol de ne yazk ki nekropol alannda olduu gibi


kaak kazlarla yer yer byk tahribatlara kurban gitmitir. Bunlardan
en byk olan, tepenin en yksek yerinde yer alan ve muhtemelen bir
tapnaa ait temellerin aa kartld kesimdir. Burada bir define kazsmn yapld ve yakn zamana kadar, yzeyde stun paralarnn bulunduu, evredenedinilen bilgiler arasndadr. Bu gn bu stun paralarndan hi bir Iz ne yazk ki grlmemektedir.

Benzer tahribatlar, akropoln

kuzeybatsnda bir

burun

oluturan

ksmda da grlr. Burada "birka metre arn ile kaak kazlar yapl
mtr.

Bu kesimde yzeyden de izlenebilen, iri ta bloklanndan oluan


bir ta dizisinin bu kaak kaz ukurlan ile ilikisini saptamak i/in ilk
kaz almalarna burada balanlmtr. Daha kaznn ilk gnnde, bunun bir sur duvar olduu kesinlik kazanmtr. En az iki evreli olduu
saptanan surun anakaya zerine oturtulduu anlalmtr. 1987 ylnda
ancak bu surun 20.10 m. lik bir blm aa kartrlabilmlt.ir (Resim: 1).
Surun evnesinde ok snrl bir alanda yrtlen kazlar, henz
bu konudaki tm problemlerin zlebilmesine olanak vermemitir. Sumn kuzeyinde, d tarafta, M.. 2. birin bana ait seramikler ve ir:i bir
erzak kp aa kartlmtr. Ayrca, M.. 2. binin ilk yarsna tarihlendirebildiimiz gri Minyas seramikleri de ele geirilmitir. Bu seramiklerle birlikte krem ya da ak bej astarl ve perdahh bir seramik grubunun da bulunmas 1987 kaz mevsiminde elde edilen en nemli neticelerden birisini oluturur. Bu seramik grubuna giren tmlenebilir bir
kabn paralar, 1985 nekropol kazs srasnda, soyulmu bir tholos mezarla evresinden ele geirilmitir. Boylece, geni bir zaman dilimine
giren M. . 2. bin mezarlnn erken evresi ile ada bir yerlemenin
akropolde varl da kesin olarak ispatlanm olmaktadir. Surun ilk kuruluunun bu yerleme ile birlikte gerekleip gereklemedii sorusu
ileriki yllarda akropolde yrtlecek kazlaran ana problemini olutu
racaktr.

1.90 m. eninde olan surun kuzey cephesi tamir edilerek kullanlm


Bu cephe 'iri ta bloklaryla rlmtr. Bunlarn aralarnda yer yer
kk talarn enine ya da boyuna yerletirilmesiyle takviyeler yapl
mtr. Balayc malzeme toprak hartr. Surun gney cephesi ise tamamen farkl bir rg sistemi gsterir; kaba yonu talaryla muntazam bir
biimde rlmtr. Surun gney kesiminde, sura balanan yan duvar
dik duvar izlerinin gzlemlenmesi sonucunda, sura bir ya da daha fazla
yapnn yasland anlalmtr. Ancak, bu kesimde kaz alan genile
tilmedii iin bu konu ile ilgili sorunlar ileriki yllarda yaplacak kaz
larn programlarana alnmtr.
tr.

61

Panaztepe'nin evresinde nasl bir


dn yaptm anlamak amacyla, gneybat ve kuzeydou kesimlerinde kazlara devam edilmi ve sadece gneybat kesimde, dik alarla iki
dirsek yaparak dn yapt saptanmtr.
Tm bu incelemeler sonuounda, grlecei gibi, asrlar boyu kullanld dnlen surun, zgn biiminde byk deiiklikler olmutur.
Surtn dou kesiminde de araziye nasl uydurulduunu anlamak
amacyla yrtlen almalar srasnda, Arkaik malzeme veren, 9.10 m.
uzunluunda, 7.10 IIl. geniliinde byk bir mekan aa kartlm
tr. zenle yaplm 2.43 m. geniliindeki bir eikle girilen bu mekann nemli bir yapya ait olduu kesindir (Resim: 2).
Bu mekann kuzeydousundaki duvarn d tarafnda, Ilgin bir
buluntu gnibu, gn na kartlmtr. Bunlar biranak, boyal iki
terrakota figrin ve gene boyal iki terrakota protorndan olumaktadr.
Bu eserlerin en yakn benzerleri Rodos, Halikarnassos ve Myrina
gibi merkezlerden tannr '. M.. 6. yy m sonuyla M.. 5 yy a tarihlendirilen bu eserlerin nda, Panaztepe'nin M.. 2. bin yerlemesinin
yan sra Arkaik dnemde de nemli bir kale olduunu renmi bulunuyoruz 6.
1987

yl almalannda, surtn

eserlern benzerleri icin kar., H B. Walters. Cataloaue of the Terracottas


in the Department of Greek and Roman Antiquities, British Museum, London, 1903, lev. 25, 134-135; lev. 26, 137, 139-141, 145, lev. 2, 146, lev. 42, 243,
lev. 49, 294; lev. 70, 526; lev. 74, 562, 56~1 570; lev. 108, 801; lev. 154, 1125; G.
Mendel, Catalogue les Figurines grecques de terre cuite, Musee imperiaux
ottoman.~. stanbul 1908 lev. III, 10 (No. 1'103); R.A. Higgins, Cataloaue of the
Terracottas in the Department of Greeh. and Roman Antiquities,
British
Museum I. Oxford. 19692. lev, IS, 88 ve 93; s; 64, lev, 22, 119; s. 110, lev. 344,
S. Mollard-Besques, Musee national du Louvre : Catalogue raisonne des figurines et relieis en terre cuite grecs, etrusuues, et remains II, Paris, 1963, Lev.
5, b-BO IM, Lev. 5, c-MYR 195; lev. 7 d-CA 192.

(5) Bu

(6)

Yeni ve nemli bir kaz yeri olan Panaztepe, phesiz pek ok bilim ada(yerli ve yabanc) yakndan ilgilendiren ve etkileyen bir antik yerle
medir. Bu nedenle, kaznn ayrntl raoorlar beklenilmeden kimi bilim adam
lan kendi aplannda yorumlara girerek ileride yanltc olabilecek baz dnceler ortaya atmaya almaktadrlar. Bunun tipik bir rneini C. zg,
nel'in kaleme ald, dayanaktan yoksun baz varsaymlar oluturur (Ka~.,
C. zgnel, ..Seluk Arkeoloji Mzesinde Saklanan Miken Pyxisi ve Dn
drdkler-, Belleten LI/200, 1987, s. 335-347). Bu
makalede s. .540 da : ....
Panaztepe gmtleri, yapsal ynden Anadolu geleneini ammsatmaktadr,
denmektedir; KendiSinin hi'bir kaI"?latrma malzemesi 'Vermeden ilad
srd bu teori bilirnsellikten yoksundur. Acaba hangi mezar yaps/mma
ris! ile burade, iliki kurulmak istenmitir/ Bunun gtbi s. 540 vd, 23 numaral dipnotta kendisinin deindii ve aada maddeler halinde ele alaca
mz konular da esas ve temelden yoksun olup, bilimsallikten uzaktrlar.
Manisa Arkeololi Mzesi'ne satlan Panaztepe kkenlt eserters dayanarak
zgnerin yapt yorum, kazlar sonucunda, sz konusu malzememn bir ya

mn

lO

62

1987 yl kazlar srasnda srdrlen bir baka alma da, 1985


nekropolde aa kartlan ve M.. 2. bin iin byk bir nem

ylnda

da en ok iki mezarda ele geen ve ykte ar, pahada hafif olan bir grup
olduunu kesin olarak ortaya koyduu iin, temelstz bir iddiadan teye s
demez. 1985 ylnda M.. 2. bine ait 20 mezar valmtrr. Bunlardan sadece
soyguna urarnamtr. Bu bir tara:ftan Panaztepe soygununun boyutunu bize gsterirken, dier taraftan. da, bu mezarlk buluntularndan sadece
% 0.6 orannda bilgi sahibi olduumuzu da gstermektedir. Bu nedenle, sorunlarn zlebilmesi iin kaznn geniletilmesi gerekmektedir. Nesnel bir
netice alnmadan Panaztepe de Miken yerlemesi vardr ya da yoktur denemez. Ekibimiz konu ile ilgili tm problernatievakftr. Bu konuda da gerekli almalar yaplmaktadr.
Ayn dipnotun devamnda zgrel -Panaztepe Larisa'nn liman m idi?
diye bir soru ortaya atp, bunu gelitirmektedir. Kendisinin bu teorisini de,
bilimsellikten ok uzak ve hayal rn olarak deerlendiriyoruz. Bir taraftan
topografyadan bahseden zgnel, bugn Gediz nehrinin alvyonlar ile kap,
lanm bu ilgin blgedeki jeomorfolojik yapy ne yazk ki alglyamam olarak grlmektedir. W.-D. Htteroth'un kitabnda aka grlecei gibi bir
zamanlar Panaztepe'nin de zerinde yer ald ykseltller grubu, byk bir
olaslkla bir ada idi (Kar., A. Erkanalt. s. 254, dn. 2; W. - D. Htteroth,
Trkei (Wissenschaftliche Laenderkuaden 21), Darmstadt, 1982, s. 64 vdd,
res. 19). Bu adann ne zaman varolduu. evresinin ne zaman delmaya bala
d gibi sorunlar ancak ve ancak burada yaplacak sondaj almalar ve bilimsel kantlar oluturulduktan sonra kesin olarak iddia edilebilir. Bu konunuda Prof. Dr. . Kayan blgede gerekli almalar yapmaya balamtr.
Esasen Htteroth tarafndan yavmlanan haritada Buruncuk'un
(Larisa?antik Larisa kenti olup olmad kesin deil!l kendisinin de bir zamanlar bir
liman kenti olduu aka anlalmaktadr. M.. 2. bi~de byk bir olaslk
la Panaztepebtr ada idi ve Buruncuk da bir liman kenti idi. Ancak bu konuda son sz, yukarda da belirttiimiz gibi, bu blgedeki sondaj almala
r tamamlandktan sonra sylenebilecektir.
Gene ayn dipnotun devamnda, zgrel, Panaztepe'de ele geirilen
kkenli eserlerden : ... Ancak serabelerin dnda Msr kkenli baka
buluntular henz bulunmamtrv.. bahsetmektedir. Burada vurgulayarak
bir konuyu aydnlafmaya almak istiyorum. Yukarda da deindiimiz gibi
Panaztepe nekropolnde ele geirilen eserler tmn sadece % 0.6 sdr. Bizim bulduumuz serabelerden birisi soyulrnam bir mezardan, dieri ise sovulmu bir mezarn topra elenirken ele geirilmitir. Kaak kaz yapanlarn neleri bulduu ve nasl nereye gtrp satt, ne yazk iki bilinmemektedir. Ancak, kaak kazlar srasnda Mvr kkenli eserlerin ele getii, evrede yaptmz soruturmalar srasnda, kaak kazlar srasnda ii olarak alanlarn tarif ettikleri baz eserlerden
anlalmaktadr. rnein : Mzeye
satlp satlmadn israrla bize soran, bir obann tarif ettii ve ok gzel
olduunu syledii "laleli kabr- muhtemelen zerinde
Nil zambaklarnn
bulunduu fayans bir kap olduunu dnvoruz.
Msr

Yukarda zikredilenIerin dnda cJa, tenkide ak olan, sz konusu makalede yer alan zgnel'e zg teorilere burada konumuzun dna tat
iin - ileriki vaynlarmzda, yeri geldike deinilecektir.

63

tayan eserlerin konservasyon ve onarn almalardr. zmir Arkeoloji


Mzesi'nden kaz evine getirilerek, bata seramik ve cam eserler olmak
zere, eserlerin byk bir ksm Sayn S. zen k tarafndan sergileme
iin hazrlanmtr. Bu konuda ayrca zmir Arkeoloji Mzesi konserva. tr1erinden Sayn S. zyiit tarafndan bronzeserlerin de konservasyonve onarm a1malan tamamlanmtr.

64

Resim

Resim

65

BERGAMA KAZISI 1987 YILI ZET RAPORU


Wolfgang RADT*

1987 yl Bergama kazlarnn arlk noktasn Trajaneum'daki restorasyon almalar oluturmutur. Bu almalar geen senelerde olduu gibi ilkbahar bandan sonbaharakadar srmtr (1.5 - 8.10.1987).
ehir yerleim blgesindeki kazlar 1O.8.l987'de balam olup 3.10.1987
ye kadar devam etmitir. Kazlarda kan eserler zerine yaplan al
malar, kk buluntularn restorasyonu vefotorafalmalar 23.10.1987
de tamamlanmtr.
EHR KAZISI

Bugne kadar yaplan kazlarn batsna den blgede yeni alan


20 m. genilik ve 35 m. uzunluundaki bir eritle kaz blgesi bytlmtr.

Orta

a Yaplan

(Resim: 1)

Kaz alannn

gney blgesi (4050/81- 82 ve 91- 92) iki tane evi kapsyordu ve bunlardan yalnz 'batda olannn kazsna baland. Tamamen
ortaya karlan evin, zeri ksmen rtl avlusunda (Niv. 214.63) iki
adet byk pithos bulunmaktayd. Daha ge devirlerde azlarnn al t
ksmndan kesilen bu iki pithosun zerine yeni odalarn duvarlan (Ni".
214.8'5 ve 215.65) yaplmtr.
Kaz alannn

kuzey blgesinde (4060/1 - 2 ve 10 - 12) en batda ola tane ev bulunmaktayd. Dou ksmn
da, kazsna 1986 ylnda balanan ve avlusunun (Niv. 215.40-4(60) bat
ya doru uzand sanlan baka bir evin odalar bulunmaktayd (Niv.
216.75 -4000/12). Bunlarn arasnda, 406O/1ib ve lOd de ise kk bir ev
nnn kaz'sna ksmen balanan

mevcuttu.

4060/1 c-d ve 2 a.-b blgesinde kuzeydeki ve gneydeki evlerin arasndan

kk bir sokak veya geit uzand sanlmaktadr (Niv, 216.50).


Kuzeydeki evlere anayol tarafndan herhangi bir giri yoktu.
(*)

Dr. Wolfgang RADT, Alman Arkeoloji Enstits,

Sraselviler.

No . 123 Tak-

.sim/STANBUL.

67

Kaz blgesinin st tabakasnda, Bergama'nn erken Trk dnemlerine ait (14. yy.) olduu sanlan ve yksek bir sanat kalitesi gsteren
k'k bronz eserler bulunmu olup, bu buluntulara daha ziyade 4('50/2
kaz blgesinin st ta'baka ksmnda rastianrntr.

Orta

Mezartar.

1987 yl kaz blgesinde Ge Bizans alarna ait ok miktarda


(toplam 26 adet) mezar bulunmutur. Bu mezarlarn, yerleim blgesinin terkedildii zamanlara, tahminen 14. ve 15. yzyllara ait olduu sanlmaktadr. Yklm Bizans evlerinin duvarlarnn aralarna yaplm
olan bu mezarlar, en st toprak katmannda bulunmutur.
Antik
1.

Yaplar

(Resim: 2 - 3 )

Sokan dousundaki kazlarn devam:

Kazs 1986 da tamamlanamayan sokan dousundaki 4060/4 b-d


ve Sc blgesi bu yl ana kayaya kadar kazlmtr. 1986 yl kazlarnda
4060/14 d de Roma a'na ait byk bir frn bulunmu olup, bu yl
uzunlamasna yerletirilmi olan frn odasnn batsndaki n oda ortaya karlmtr. Sokaktan girii bulunan tesisin btn, burada vaktiyle ticari bir frnn bulunduu grn dorulamaktadr. Bu alande
bundan baka herhangi bir karakteristik buluntu elde edilememitir.

2.

Sokan batsndaki

Peristilli evde

yaplan

son

kazlar:

Sokan batsndaki Hellenistik - Roma evinin kazs 1986 ylnda


bitirilememiti. Bu yl btn alann tamamen meydana karlmas saye-

sinde yapnn plan ile ilgili yeni gzlemler yaplabilmitir. Burada avludaki sarntan kan anak-mlek tarihlenebildii iin nemlidir. Bizans tahribat ok olduundan. evin gney ve bat ksm iin tatmin edici 'bir aklama yaplamamaktadr. Buna karn, bir buluntu ok nemlidir. Evin iki kuzeyodasnn (Niv, 211.80 ve 212.32) ara duvarnn hemen
batsnda, kayann zerinde sktrlm topraktan oluan tabanda, Ge
HeHenistik dneme ait sikkelerden bir define bulunmutur. Bu define
M.. i. yzyln doksanl yllarndan M.. 53 ylna kadar bask' tarihli /
65 gm Cistophor'den olumaktadr.
.>

Bu sikkeler,azna kk bir anak oturtularak kapatlan, esasn


da iki kulplu olan, gri renkte iyi frnlanm kilden yaplma bir kpn
ierisinde idi. Kk anak ise az frnlanm gri kilden yaplm olup,
d yz koyu gri renklidir. ksm ise horoz biiminde aplike bir kabartma ile sslenmitir. ekil ve kalite asndan iki kap da, sikkelerle
ayn dnem zelliklerini gsterirler. Bu kaplarn M.. . yzyln ikinci
yarsna ait olduu tahmin edilmektedir. Sikkelerin, kullanm sonucu
68

anmazelliklerini tamalar,

veya

ayn yzyln

sonuna

definenin M..

. yzyrln

doru gmld kansn

ikinci yarsna
ortaya koymakta-

dr.

Evin Roma dnemindeki deiiklikleri, keramiklere gre M.S. i.


yzyln ilk senelerine tarihlennektedir. Bu deiikliin muhtemel sebebi, M. S. 17 ylndaki deprem olmaldr. Roma a deiikliirrin tarihlenmesinde en nemli dayanak, 1987 de kazlan avlunun altndaki sarn
tan karlan keramiklerdir. Bu keramikler, evin mimarisinin Roma a'nda geirdii deiikliklerle son bulmaktadr. Sarntan kan en ge
anak-mlek, Tiberius dnemine tarihlenmektedir. Evde yaplan dier
deiiklik ve dzenlemeler, evin kullanm devam ettike zaman ierisinde
tamamlanmtr.

Gney Blgesindeki Hellenistik ncesiDuvartar (Resim : 4)


1985- 86 ylnda tamamen kazlan alann gney ksm ile Hera kutsal alannn Temenos Duvarnn hemen kuzeyi ve sokan gney bitiminin dousunda (4050/83, 84, 85 ve 94, 95) ilgi ekici buluntularortaya
kmtr (Resim: 4).
Burada doudan batya doru, ortalama 30 Im. uzunluunda, deiik
ve ok kaln Eskia yap tekniinde duvarlar uzanmaktadr. Bu duvarlarn aa yukar ayn izgi zerinde yaplmasnn sebebi (sonraki Hera
kutsal alannn Temenos Duvar gibi) arazinin kuzey- gney ynnde dik
bir meyille inmesi, destek vazifesi grmeleri, hem de girii korumalaryd.
Burada arazideki kayalar, uzayan duvarlar iinde destek grevini yapmaktadrlar. 1987 senesi almalar sonucunda, kaznn gney lllgesinde st
ste tane duvartabakassaptanmtr. Bunlardan birincisi Arkaik tabaka (M. . 7. -6. yzyla), ikincisi Klasik tabaka (M. . 5.~4. vzvla)'
ve ncs (ok erken Hellenistik tabaka -(?) M. . 3. yzyla) tarihlenmektedir,
a) Arkaik Duvar: (Resim: 4, Evre 1)

,.-o.f

imdiye kadar kazlan alanda, 18 m. azunluunda 'Ve ortalarma 'geni- \


2,5 - 3 m.arasnda olan, sade dolgu tekniinde yapjkmr 'bir 'duvar bulunmutur. Bu duvar, temel grevini yapan ileriye doru kntl tek yzl bir destek duvar zerinde yaplm ve bugn birkayann (Niv. 211.29)'
dousunda 1,5 m. yksekliekadar ayakta durmaktadr. Hem ne doru
knt yapan destek duvar eklindeki temel, hem de onun zerinde bulunan delgu tekniindeki duvar iin, o zamana kadar hi bir yap yaplma, m alann yzeyindeki ilenmemi talar kullanlmtr.
'

Iii

Duvarn arkasndaki

toprakta, birka yerde Arkaik a'a ait ok sa-

yda 'anak - mlek paralar bulunmutur. imdiye dek Bergama'da ka-

, 69

ularda tektk Arkaik anak-mlek paralar ortraya karlmsa da, Ibu


duvarn arkasndaki buluntu birikimi tam anlamyla emsalsiz olup, tarihleme asndan nem tamaktadr,
Bu bulgular sayesinde, daha Arkaik a'da Bergama'nn asl kaleden
ok uzakta olan uzun bir sur ile evrilmi olduu tahminlerimiz kuvvet kazanmtr. Yalnz bu tahminin kesinlik kazanmas iin ilerdeki kazlarn
neticelerini 'beklemek gerekecektir.
b) Klasik

Duvarlan (Resim: 4, Evre II)

Her birinin kalnl yaklak 1,5 'ID. olan ve aa yukar 3!m. aralk
la paralel uzanan iki duvarn gney ksm, Arkaik duvarn tam zerinden
gemektedir.
Bu Klasik

a duvarlar, aralarndaki rampa eklindeki ara

mekana
duvar cephesinden olumutur. Bu cepheler ok byk olmayan ilenmi bloklardan yaplmtr. Kuzey duvarnda bulunan,
kaln olmayan esas duvara dik, ksa bir duvarn 'balangc eskiden 'burada bir kapnn var olduu izlenimini vermektedir. Aralarnda rampa ek
linde yolu andran kk talardan yaplm dolgu bulunan ve yaklak
3 m. aralkl paralel, bat ynnde yamaca doru ykselen her iki duvarn
genel durumu, bir kap tesisini andrmaktadr.
ynlendirilmi birer

Nisbi zaman

sralamasndan baka,

bulunan anak - mlek para-

lar Klasik a tahminini dorulamaktadr. M. . 5. ve 4. yzyllara ait

ok saydamlek paras, kap tesisinin duvar .kalnnlarmn stnde,


zerindeki Erken Hellenistik duvar dzeyinin altnda bulunmutur.
c) M. . III. Yzyl Balarna (?) ait Duvarlar (Resim: 4, Evre III,
Resim: 3, Erken Evre i)
Duvar, gney tarafnda olduka kaba andesit bloklarndan yaplm
olup, batda ise aa yukarZ m. yksekliktedir. Bu dvarn arkas, orta
byklkteki krk ta paralarndan oluan kaln bir eritle kaplanm
tr. Duvar, zerinden bu dolgu kaplamann getii bir kaya ktlesini
(Niv. 208.56) daiine alr ve sonra kuzeydouya dner. Arka dolgu ile
du.var, sanki bir cadde gzergah gibi, doudan 'batya doru ykselerek
ilerler.
Tek Buluntular
1987 kaz alannda Bizans a'na ait bir ev duvarnda devirme yaolarak kullanlan Diodoreion'un Mermer Salonuna ait bir Pilaster bal bulunmutur. Balk, yangn dolaysyla yzeyi bozuk ve
tahrip olmu vaziyette gnmze kalmtr.

p ta

70

Alan

Aratnnalan ve

Sondajlar

Halen yaplan kazlarn kuzey ve kuzeybatsndaki 100 metrelik bir


evrede son iki yla ait alma dneminde yaplan alan almalarna
bal olarak alan sondajlarla yzeyde yer yer belirgin bir sokan devam ve istikameti tayin edilmek istenmitir. Bu sokak, daha nce ehir
kazlarnda ortaya karlm yan caddelere az ok paralel durumdadr.
Ancak birbirlerini dik ayla kesen yollarn oluturduu dzgn bir sistemin varl hakknda bilgilerimiz henz azdr.
TRAJANEUM
Kaz

ve Arkeolojlk

almalar

Batdaki u yapsnn zerinden Trajaneurr'un alt yap tonozlarna


kadar, turistler iin bir giri yolu tertiplerneden evvel, alann arkeolojik
adan sondajlar1a kontrolu gereklidir. Bu almalarda a - tonozu bat
snda Hellenistik alara ait iki odann kalnts kazlmtr. Odalar batda a- tonazundaki merdiven geitine bitiikti. Mevcut ta demesin
den, oda srasnn gneyinde de bir sokan bulunduu tahminedilebilir.
Batdaki u yapnn kuzey duvarnn hemen kuzeyinde, daha gneydeki
Eurnenes a Kale duvarna paralelolan ikikapl 'bir duvar kalints
bulunmutur. Olaslkla yeni ortaya karlan duvar, kale duvarnn hemen arkasnda bulunan kazamat tipinde odalara ait olmaldr.

Restorasyon
AIt

almalan

yap tonozlarnda

emniyeti

salama

almalarna devam

edilkorkuluu uzatlmtr. Alana ta d-

mitir. Tapnan nndeki alann


eme almalarna ise devam edilmitir.
Tapnan

podyumuna, byk andezit

bloklarndan

son bir tabaka

daha yerletirilip, kaplanmasna balanmtr. Kaplama almalarnda,


ksmen orijinal mermer paralara eklenen ve suni mermerden yaplan basamaklar ile orthostat plakalar kullanlmtr.Tapnak frizlerini tamamlayacak olan paralarn, estetik adan en uygun zmn bulmak amacyle 1 : 1 leinde al modeller yaplmtr. Tapna ayaa kaldrmak
iin suni tatan oksayda mimari paralar hazrlanmtr.
Kutsal alann kuzeyinde bulunan Hellenistik
andesit bloklarla daha da ykseltilmltir.

odalarn

arka

duvar

71

1987

PERGAMON - STADTGRABUNG
BYZANTI NISCHEBEBAUUNG
~

C:J

..

antik
sptbyzantinlsch

JC

Trffnung

:s:

Trffnung zugQsetzt

Sttzmauer

Pf\asl.r
Feuerstelle
Grabungsgrenze

GEl. THELE

Resim

72

1-

15

Pithos

Zisteroe

Rohrteitung

fE3
+-

Bizans yap katm gsteren gelci plan


myzantinische Bebauung. Vodiiufiger berstchtsplan)

G'ab
Beslaltung

15 m

10

04060

90

\,,

80

80

PERGAMON - STADTGRABUNG
HELLENISTlSCHE

IIJ.IIIIIJ
HERA HEILIGTUM

frhe Phase ii

IILIIIIII

Houplphose

::e

Trffnung

Pithos

Sttzmauer

Kanal

Felskant.

::m:::

Pflaster

.Grabungsgren.ze

4050
\2

Resim

'GEl. BOHNERT

2 -

frhe Phase i

mm

1987

BEBAUUNG

Zisterne
Peristasis
Rohrleitung

10

'r

Hellenistik yap katln gsteren geici Pan


(Hellenistische Bebauung. Vodiufiger bersichtsplanJ

73

RMISCHE BEBAUUNO

HERA

HEILIGTUM

70

ILImI

hel i

Irh. Pha.e
Hauptpha..

<ll

sptrmisch

Maucrn,rdm. wiederverwClndt

_
C=J
] C

Trtfnung

::rs:::

Trttnung zugsettt ""'"'"

Fels kant

iiLi

Mosaik

3:3.

Kanal

[El

Orab

Ptla.ter

O
GEl. WULF

Resim

74

3 -

yaplarn gsteren geici plan


(RQmische Bebaung. VorHlufiger berstchtsplan]

Roma

Pltha.
Rahrleitung

Orabungsgrnze

4050

.tern.

FeucJrstello

LO

15m

<

u1

I."

.:,'

:::'.....

'0790"

.H."H

.... H

BEREICH

_._.-

':';::';i

Weg
Fels
Grobungsgrenze

l2<z3
c=

~.J

Phose III
frhhellenistisch

12221

i
il
Phose
Phose

rsss

15m

10

VORHELLENISTISCHE MAUERN

SDLICHER

PERGAMON- STADTGRABUNG

Erken Hallenisttk dvaelar ieren geici plan


lVorhellenistische Mauern, VOrlaufiger berslchtsplanl

4 GEZ.BOHNERT

H"H

r'-<U-L'L'.(/<:/.4

20257

... :, .. -

1\\

. H ' H ' H ' H

, , ' H '

:1 ~r'Y

~~06.76

~~

~ .-.P"~~

~//.@~/;'r~

~?'7;1'07/-7~?dl~

Ii
3

2_
208.57

:":: . }~~y . .

'.

"

4050

IHERA HEILlGTUMI

Resim : 4 -

7r
7

J,,::[//

......:.. :"

:~""~ . 211.29~~

......... ' : ' . :


!::i;li:ii:' :':::-'' :1,:.:"
:.:

.......-, J,.

AAI~/\t\\

gO

1987

00

gO

Beslm : 5 -

Kaz a~annd~ki

Bizans

yaplarnn,

kuzeydoudan

gene~ grn

IGr.abungsareal mit byzantinischer Bebauung, von


Nordostenl

Resim : 6 -

76

at

kiremi1Jl.erinden yaplm Bizans mezar


lByzantinisches Grab aus Dachziegelnl

Resim : 7 -

1987 yl ehir kazs. kaz alannn balondan gen.el grn, (resimde


sol alt ke kuzeyi iaret etmektel. sadaki koyu renkli ksm, 11987 de
alan alann bir blmn ve buradaki Bizans yaplarm.. onun so-"
lundaki sokaa olan ksm 1986 yl 'kaz alanan gstermektedir. Y'llkarda Hera Kutsal Alan teras duvarnn arkasnda, Erken Hellenlstfk
duvarllar bulunmaktadr.
(Grabungsareal Stadtgrabung 1987. Ballenfoto. Norden ist links unten.
Im dmkleren Areal rechts ein Ausschnitt der 1987 erffneten Flehe,
mit byzantinischer Bebauung, Links davon dle Flache von 1986, bis
zu;r Gasse. Oben, hinter der Terrassenmauer des
Hera - Hejllgtums,
befinden slch die vorhellenistischen Mauern)

77

Resim : 8 -

Resim : 9 -

78

Hellenistik ve Roma a evi. Sikkelerden oluan derine, soldaki duvarn ortasnn hemen
nnde bulunmutur.
(Hellenstlsch - rmisches Haus. Unmittelbar
vor der Mitte der Mauer links wurde der
Mnzschatz gefunden)

Define. Sikkeler, kp ve kapak olarak kullanilan anakk


tonarmdan sonra)
n\lnzschatz, Krug und Deckel - Schlchen, nach der
Restaurierung)

\c

-.,J

Resim : 10 -

grn

Alan

ter.as

(Archatsche Mauee (lnks); hellenistlsche Bampe (Mittel und Terrassemww.er


des Hera - Helligtums (rechts), von Westen

duvarnn tsadal batdan

A:rkaik duvar (solda). Hellanistik rampa (ortada) ve HeraKutsal

Resim

Resim

12 -

11 -

Arkaik keramik paras


lArchaische Keramik)

Arkalk

keramik paras
lArchaische Keramik)

Beslm

80

13 -

Arkaik ker.amik paras


lArchaische Keramik)

Resim 114podyumuna suni mermer orthostad bloklarnn yerle


tirilmesi
IVersetzen von Orthostatenplatten aus Kunstmarmor am Tempelpodium

Tapnak

Resim 115 Tapnak podyumuna suni


mermer orthostad bloklar
nn yerletirilmesi

IVel'setzen von Orthostatenplatten aus Kunstmarmor am Tempelpodium

81

ZUSAMMENFASSENDER BEReRT BER DIE


KAMPAGNE 1987
Wolfgang RADT *
Wie sehon sert lahren dauerten die Restaurierungsarbeiten am
Trajaneum von Frhling bis in den Herbst (1. Mai bis 8. Oktober). Die
Grabungen im Gebiet der Wohnstadt wurden am 10. August aufgenommen und endeten am 3. Oktober. Fundbearbeitung, Restaurierung von
Kleinfurden und Fotoarbeiten wurden bis zum 23. Oktober abgeschlossen.
Stadtgrabung
Die Grabung wurde mit der Neuerffrung eines 20 m breiten und
rund 35 m langen Streifens, unmittelbar westlich des bisher ausgegrabenen Gebietes erweitert.
MittelaIterliche Bebauung (Abb.

5)

Der Sdabschnitt des Areals (4'0'510/81- 82 und 91- 92) urnfae


zwei Hauser, von denen das westliche nur angeschninren wurde. In dem
teilweise berdeckten Hof (Niv. 214.6:~) des ganz ausgegrabenen Hanses standeri zwei groe Pithoi, die in der spateren Phase unterhalb des
Randes gekappt und vonden Mauern neuer Raume (Niv. 214.85 und
214.65) berbaut wurden,
Im Nordabschnitt des Grabungsareals (4060/1-2 und o-12) lagen
drei Hauser, derer westlichstes ebenfalls nur angeschnitten wunde. In
der Osthalfte des Absehnitts lagen weitere Raume des schon 1986 stlich
davon angegrabenen groBen Hauses, desser Raf (Niv, 215.40 in 4060/13)
sich weiter naeh Westen erstreekt zu haben scheint.CNiv. 216.75 in 4060/
12). Dazwisehen lag ein kleines Haus in 4060/1b und l Od.
Im Bereieh 4060/1 e-d- und 2 a-b scheint eine Quergasse oder ein
Durehgang zwisehen den nrdliehen und den sdlichen Hausern verlaufen zusein (Ni'V. 216.50). Von der HauptstraBe aushatten die rrd
lichen Hanser keinen Zugang.
Im Oberflachenabhub des Grabungsgebietes fariden sich rnehrere
kleine Bronzegegenstarde von hoher knstIerischer Oualitat, die ver(*)

Prof. Dr. Wolfgang RADT, Alman Arkeeleti

Enstits,

Sraselviler

No : 123,

Taksim/STANBUL.

83

mutlich schon der frhen tnkschen Zeit von Pergamon angehren (ca.
14. Jh.). Konzentriert warer diese Funde in der Oberflache des Gebietes
4060/2.
Mittelalterliche Graber (Abb. 6)
Im Grabungsgebiet 1987 lagen besorders zahlreich spatest- byzantinische Graber (insgesarnt 26), die alle der Zeit angehren, als die
Siedlung schor aufgegeben war, vermutlich dem 14.-15. Jh. Die Graber
waren in die oberster Erdschichten eingetieft und berschritten z. T.
die byzantirischen Hausmauern.
Antike Bebauung (Abb. 2, 3, 7)
.

Restgrabungen stlich der Gasse

stlich der Gasse wurde im Bereich 4060/4 b-d und Sc, der 1986
nicht abgeschlossen werden komte, bis auf den Felsen ausgegraben.
In (4060/14d) war schon 198'6 cin groBer rmischer Backofen
ausgegraben worden (F im Plan). Westlich der langgestreckten Backstube konnte jetzt auch der Vorraum (Niv. 212.20) freigelegt werden.
Die Gesamtanlage, mit Eingang von der Gasse aus, bestatigt die Vermmmg, daeich hier eine gewerbliche Backerei befand, Weitere charakteristische Funde wurden nicht gemacht.
r
2. Restgrabungen im Peristylhaus westlich der Gasse
Das hellenistisch - rmische Haus westlich der Gasse war 1986
nicht vollstandig ausgegraben worderi. Durchdie ganzliche Freilegung in
allen Bereichen ergabersich reue Erkenntnisse fr die GrundriBgestaltung. Wichtig war datierende Keramik aus der Zisterne im Hof. Der
Sd- und Westbereich des Hauses konnten nicht befriedigend geklart
werden, weil dort die byzantinische Zerstrung zu tiefgreifend gewesen
war. Dafr entschadigt allerdings ein einmaliger Fund: unmittelbar
westlich der Trennmauer zwischen den beiden Nordraumen des Hauses
(Niv, 211.80 und 212.32 Abb . .8) wurde im FuBboden aus gestampfter
Erde, direkt ber dernFels ein spathellenistischer Mnzschatz gemnden
(Abb, 9). Der Hort besteht aus 65 Srlberv Cistophoren der Pragezeit >90
er Jahre des . Jh. v. Chr. bis 53 v. Chr. <. Sie waren in einem ehemals
zweihenkligen Krug aus grauem, hartgebranntem Ton, der mit einem in
die Mndung gesetzten kleinen Schalchen verschlcsser war, vergraben
worden. Das Schalchen besteht aus weich gebranntem grauem Ton mit
dunkelgrauem berzug. Die Innenseite dst miteiner Applik in Form eines
Hahnes geschmckt. Von Form und Oualitat her passen belde G~faJ3e
etwa zur Datierung der Mrzen. Die Gefae werden in der zweiten Halfte
des . J/h. v. Chr, entstarden seir, Da die Mnzen ZU!Il1 groen Teil Spuren
84

von Abgegriffenheitdurch Umlauf zeigen, wird man die: Vergrabungszeit


des Schatzes in die 2. Halfte des . Jh. v, Chr. oder 'LI!LLL die Zeitenwende
setzen.
Der rmische Umbau des Hauses st nach Keramikbefunden im
frhen . Jh, n. Chr. erfolgt. Vermutlich war das Erdbeben von 17 n. Chr.
der AnlaB. Besonders wertvoll 'tr die Datierung dieses Umbaus war die'
Keramik aus der 1987 asgegrabenen Zisterne unter dem Hof, die mit
dem rmischen Umbau aurgegeben wurde. Die jrgsten Gefae der Zisterne stammen etwaarus tiberisoher Zeit. Andere Um- und Asbauten
des Hauses erfolgten nach und nach, mit seiner weiteren Benutzung .
Vorhellenistische Mauem im Sdbereich (Abb. 4,7, 10)
Die vollstandige Ausgrabungdes Sdbereichs der Areale aus 19851986, direkt nrdlich hinter der Temenosmauer des Heraheiligtums und
stlich des sdlichen Gassenendes (in 4050/83. 84. 85 sowie. 94.95) 1:ilhrte
zu hesanders mreressanten Befunden (Albb. 4)
Auf eine Lange von insgesamt rund 30 m lassen sich hier verselle
dene, ost-west verlaufende, besonders starke Mauern altertmlicher
Batart verfolgen, Die Mauern wurden wohl deshalb immer wieder auf
etwa derselben Linie erbaut (wie spater noch die Temenosmauer des
HeraheiIigtums) weil sie entlang eines starken nord-sdlichen Hhenversprunges des Gelardes verliefen, den sie zugleich abfingen und vor
Zugang sicherten. Im Geliinde stehende Felsen wurden dabei als Sttzpunkte in die Mauerverlaufe mit einbezogen. Durch die Ergebnisse von
1987 'ist klar geworden, 'daf in dem Sdbereich der Grabung (Abb. 4)
drei sichdeutlich berlagernde Mauerphasen bestehen : eine archaische
(7. -6. Jh. v. Chr.), eine klassische (ca 5.-4. Jh. v. Chr.) und cine sehr
frh hellenistische (?j3. Jh. v. Chr.).
a) Archaische Mauer (Abb. 4, Phase i)
Die Mauer st in dem bisher ergrabenen Gebiet auf eine Lange von
18 m erhalten. lnsgesamt ist sie zwischen 2,5 und 3 m stark. Sie besteht
aus einer als Fundament vorspringenden einschaligen Sttzmauer und
einer darauf erriehteten zweischaligen Mauer, die stlich eines Felsens
(Niv. 211.29) noch bis 1,5 m Hhe erhalen ist. Sowohl fr das vorspringende, als Sttzterrasse wirkende Fundament, wie auch fr die daratf
sitzende zweischalige Mauer wurdennur vllig unbearbeitete Steine
verwendet, die offenbar von der his dahin urbebauten Oberflache des
Gelardes herangeschafft worden waren.
In der Erde hinter der Mauer fanden sich an mehreren Stellen
zahlreiche Scherben arehaiseher Zeit (Abb. 11-13).

85

Zwar wurden bei den Grabungen in Pergarion immer wieder vereinzelt archaische Seherben gefunden, aber ihre Haufung hinter der
Mauer ist ganz einmalig und hat datierende Bedeutung,
Unser Belfund verstarkt die Arnahme, daB Pergernon schon in archaischer Zeit eine ausgedehnte Befestigungsmauer hatte, die sich weit
auerhalb der eigentlichen Burgerstreckte. Es rnssen aber noch weitere Grabungen abgewartet werden, um diese Verrnutung zu Gewi13heit
zu rnachen.

b) Mauem der klasslschen Zelt (Abb. 4, Phase II)


Die archaische Mauer wird deutlich bcrlagcrt von dem sdlichen
Zug zweier im Abstand von ca. 3 n parallel zueiander verlaufendcr
Mauem (Starkc je rund 1,5 m). Diese >klassischcn< Mauerr bestanden
aus je einer Sichtmauerwerks - Schalc, die zu einem rampenfrmigen
Zwischenraum zwischcnden Maucrr gcrichtet waren, Diese Fronten waren aus bearbcitctcn, richt schr grocn Onadem hergescll. Der 1AI1'satz
einer weniger starken, nicht einbindenden Ouermauer an dcr Nordmauer
knnte aur ein '1'01' a.n dieser Stelle hinweisen. Auch die gesamte Situation der beiden im Abstand von rund 3 m etwa parallel zum Hang nach
Westen aufwarts lanfenden Mauern, zwischen denen cine rampenfrmige Fllung aus kleineren Steinen -wic fr einen Aufweg- liegt, erinnert
sehr an eine Toranlage.
AuBer der relativen Zeitfolge, sprechen Scherbenfunde fr eine
in klassische Zeit. Mehrere Scherben des S. - 4. Jh. v. Chr.
fanden sich ber den Mauerresten der Toranlage und deutlich tnter dem
Niveau der berlagernden frhest - hellenistischen Mauer.
Datierung

c) Mauer des frhen 3. Jb. v. Chr, [?] (Abb. 4, Phase III; Abb. 3,
frhe Phase I)
Die Mauer besteht aus ziemlich rohen Andesitquadem auf der
Sdseite (im Westen his fast 2 n hooh) und ist rnit einer breiten Pakkung aus zerschlageren Steinbrocken mittlerer .GrBe hinterfllt. Sie
bezieht eine Felsgruppe, ber die ihre Hinterpacknng hinwegfhrt, mit
ein (Niv. 208.56) und knickt dann naeh Nordosten um. Die Mauer und
ihre Hinterpackung steigen von Ost nach West kontinuierlich an, ganz
so als ob es sioh um eine Straentrasse gehandelt hiiltlte.

Einze1funde
In einer byzantinischen Hausmauer im Grabungsareal 1987 als
Baustein verwendet fand sich ein Pilasterkapitell vom > Marmorsaal<

86

des Diodoreion. Das Kapitell ist an der Oberflache durch Brand in Mitleidenschaft gezegen und stark verrieben.
Gellindeforschungen und Sondagen
1 m 100 m - Bereich nrdich und nordwestlich der lanfenden Grabungen wurden im Anschunar die Gelandeerkundungen der vergangenen zwei Kampagnen mehrere Sondagen angelegt, um den Verlauf einer
Gasse, die sich stellenweise schon im Gellinde abgezeichnet hatte, zu
verfolgen. Die Gasse hegt etwa parallel zu den schon frher in der Stadtgrabung ausgegrabenen NebenstraBen, doch ist noch zu wenig bekannt,
um einen sicheren Rckschluls auf ein regelmalsiges System sich rechtwinklig kreuzender Strafien zuzuassen.
.
Trajaneum
Ausgrabungsarbeitenund

archaologlsche Tatigkeit
Vor der geplanten Anlage eines Zugangsweges fr Touristen ber
den Westkopfbau zu den Gewlben der Trajaneums - Substruktionen
muBte das Gellinde arohaologisch sondiert wenden. Bei dieser Ereilegungsarbeiten wurden die Reste von zwei hellenistischen Raumen westlich des Gewlbes a ausgegraben, Die Raume selliefen westlich an die
Treppengasse in Gewlbe a an. Sdlichder Raumreihe scheint ebenfalls
eine Gasse verlaufen zu sein, wie man aus Resten von Pflasterung erschlieBen kann,
Unmittelbar nrdlich der Nordmauer des Westkopfbaus wurde
ein Mauerzug mit zwei Tren entdeakt, der parallel zu der weiter
sdlich liegenden > Eumenischen Burgmauer verlauft, Anscheinend
lagen unmittelbar hinter der Burgmauer kasemattenartige Raume, zu
denen auch der neuentdeckte Mauerzug gehrte.
Restaurierungsarbeiten
In den Substruktionsgewlben wurden weitere Sicherungsarbeiter
durchgefhrt. Der Zaun an der Vorderkante des Gellindes vor dem Ternpel
wurde verlangert. Das Gelande selbst wurde weiter gepflastert.
Eine letzte Schicht groler Andesitquaderr wunde auf das Ternpelpodium aufgelegt, mit seiner Verkleidung wurde begonnen. Dafr wurden Stufen und Orthostatenplatten aus Kunst-Marmor verwerdet, in die
z T. originale Marmorfragmente eingefgt sird (Abb. 14-15). Fr die
Erganzung des Tempelfrieses wurden Gipsrnodelle im Mastab 1 : 1 hergestellt, um die asthetisch beste Lsung ausprobieren zu krmen. Fr
den Aufbau der Tempelarchitektur wurden wieder zahlreiche Werkstcke
aus Kunststein vorbereitet.
Die Rckwand der hellenistischen Kammern im Norden des Heiligtums wurde mit Andesitquadern weiter aufgehht.
87

ENEZ (AiNOS) KAZLARI, 1987 YILI ALIMALARI


Afif ERZEN*
.Sait BAARAN

Kltr ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, Trk Tarih Kurumu ile stanbul niversitesi Aratrma Fonu'nun i
maddi destek ve yardmlaryla srdrlen Enez kazlar, . Temmuz -15
Austos 1987 tarihleri arasnda gerekletirildi.Bakanlmaltndaki kaz
kurulu, aada nvan ve isimleri yazl kiilerden oluturuldu. Kaz Ba
kan Vekili r. Grv. Dr. Sait Baaran, Bakanlk temsilcisi Sleyman
Eskalem, Arkeolog zdemir Korkmaz, Gken Karaglle, Ahmet Yara,
Nuriye Karayaka, Zafer Grr, Kerem Tokyay, Topograf Adnan akar.
1987 yl Enez kazlar Kale ii ve Kale
lmde toplannhr (Resim 1 - 2) .

olmak zere iki ana b-

lA. Kale i almalar


Kaledeki almalar, Kale giri kaps ile Ayasofya Cami arasnda kalan alanda yapld. Bu alanda yaptmz almalarla kalenin bu kesiminin iskar tarihini ortaya kartmak amalanmtr. lOx 10 m. boyutlarn
daki amann st tabakas, Osmanl ve Bizans alarna aittir. Bu tabakada Osmanl a'na ait olduklar anlalan ta duvarlarla evrili mekanlar
ortaya kartld (Resim. 3). D olarak kodladmz kuzey taraftaki mekanda, mevcut toprak yzeynden 0.75 m. aada bu dneme tarihlenen
iki adet su kab ele gemitir. Kaplar, pimi topraktari yaplm olup,
srsz ve kaba bir iilik gstermektedir (Resim: 4). Yine bu mekann
kuzeybat kesinde, uzunluklar 0.45 m. aplar 0.14 m. olan iki adet knke rastlanmtr. Uzantlarn bulamadmz bu knklerin i eperleri zerinde kaln bir kalker tabakasnn olumu olmas nedeniyle, knklerin
kaledeki evlerin kanalizasyon veya su ihtiyacn karlamak zere kullanl
m olduklarn sanmaktayz. Bunlarn dnda, Osmanl a'na tarihlenen Ileler ile Osmanl ve 'Bizans alarna tarihlenen srl ve srsz keramik paralar, bu tabakann buluntularn oluturmutur. Ele geen ke(*)

Prof. Dr. Mif ERZEN, Moda Devriye Sok. Nil Apt. No. 17, Daire 10.

Kadky,

STANBUL.

<l)

Dr. Sait BAARAN,


Bu alma stanbul niversitesi
says 196 - 272/180-486.

Aratrma

Fonu'nca

desteklenInitir.

Proje

89

ramik kap paralan arasnda, dz srllar olduu gibi, zerlerinde dal, iek, hayvan, insan ve deiik betimlerin gzlemlendii paralar da vardr
(Resim : '5).
Kalenin dier kesimlerinde olduu gibi, bu amada da 2.50 m. derinlikten itibaren Roma a'na tarihlenen tabakann baladanlalm
br. 4.10 m. derinlie kadar inen bu tabakada, krmz astarl Terra cigilata ile mutfak mal keramik paralar olduka fazladr. Yine bu tabakada,
pimi topraktan retilmi heykelcik paralar, kandiller ile tekstil iinde
kullanlanaraklarve tiyatro biletleri bulunmutur (Resirn : 6, 7, '8, 9,).
Roma a tabakasnnbuluntular arasnda ince grenli beyaz mermerden
yaplm kartal 'Yer almaktadr (Resim : 10). Kartaln arkasrt ~kJ:sm, !han st taraf, sol gz ile gagas hafif krktr. Cepheden betimlenmi olan
kartal, saa bakmaktadr. Kanatlar gvdeye yapk olduundan kartaln
bir dinlenme annda olduunu gstermektedir.
4.10 m. derinlikten sonra keramik eidinin deitii gzlemlenmi
tir. Amann bu en alt katmannn Greka'na tarihlendii, buradan
ele geen buluntulardan anlalmtr. Bu katmann st ksmlar, siyah
boyal parlak Hellenistik a keramii ile daha aalarda krmz ve siyah boyal Klasik a .keramik paralar ele gemitir. Bu buluranlararasnda, krmz figr tekniinde yaplm sakall 'bir figrn ba ksm ile
siyah figr tekniiyle retilmi birok keramik paras bulunmaktadr
(Resim: ll). Bunlarn dnda yine bu tabakada, zerlerinde bitki ve hayvan motiflerinin betimlendiiarkkarl keramik paralar ile Arkaik a'a
tarihlenen .keramikler gzlemlenmitir (Resim: 12). Bu tabakann en alt
ksmnda gri renkli yerli Trak keramiinin ortaya kmasyla, kalenin dier yerlerinde olduu gibi, bu kesimde de en eski yerlemenin Traklara
ait olduu anlalmitr.
B. Kale

D almalar :

1. Nekropol Alan almalan


Bu

ylki almalarmzn arlk noktasn nekropol sahas olutur

mutur. 1986 kaz sezonunda am olduumuzalan bu yl,kuzeyve gney

ynlerde

geniletmi Ihul'UIl!II1aktayz (Resim:

13).

Kuzeydeki i lJ.1!o. 'lu amann dou tarafnda, mevcut yzeyden yakla100 m. derinlikte 3 x 4 m. boyutlarnda bir platform ve Ibunun ortasn
da Antik a'da soyulduu anlalan bir mezar ortaya kartld. Kuzeygney ynnde yaplm olan mezarn boyutlar O~80x2.00m. derinlii
ise O,90m. dir. iMezann ii sval IdIlUp beyaz badanaldr (Resim : 14-1S).
k

Yukarda szn ettiimiz 1 ro'lu mezarn gneybatsnda, platformla


ayn seviyedeyeraldanlalanlbir Iahitortaya kartlmrr(Resim: 16).

90

Kuzey-gney -istikametinde yerletirilml olan bu ro'lu lalMt, ,80x2.30


zerinde farkl boylarda olan sernerden biimli drt kapak ta yer almtr. Kapak talar arasndaki boluklar
harla swanmtr. Yerli kalker tandan yapnm olan Iandin i1ii i'tinaszdr. Lahit iinde, deiik ynlerde ve farkl seviyelerde gmlm 10
iskelet 'bulunmutur. skeletler birbirinden amur tabakasylaayrlm
lardr. Bu lahtin bir aile mezar olduu sanlmaktadr. Lahit iinden ele
geen hediyeler arasnda, drt bakr sikke, krk durumda olan drt adet
cam ie, gmten yaplm sa inesi (Resim: 17), adet kemik toka,
tarak paralar (kemik) ve demirden retilmi di ekme kerpeteni bulunmaktadr.
.
mvboyrtlarndadr.Lahdin

Yukardaszn ettiimiz 2 ro'lu laihitile geen ylki amann arasn


da kalan topran kaldrlmas srasnda, hangi mezara ait olduu anla
Iamryan 'bir mezar steli ele geti (Resim: ,18). :IlJCe grenli 'beyaz rnermer
olan stelin ykseklii 0.18, genilii 0.20 m. dir. Alt taraf dz, yanlarda
ke yaparak st kemer biiminde kavislidir. Krk olup iki para hali::,7
de yaptrlm, nc paras bulunamamtr. Orta alanda bir kompozisyon betlmlenmitir. Stelin sa tarafnda giysisinden bir erkek olduu
anlalan figr (Nehir Tanrs) yere oturmu ve ayaklarn ne uzatm
tr. Saelinde tyrsos tutmaktadr. Sol koluyla aada betimlenmi nehirden su doldurduu kaba dayanmaktadr. Belden yukars plak yapl
m olup (bu ksm bulunamamtr), belden aasn bir rt rtrnektedir. Karsnda, ayakta durur vaziyette, yan yana dizilmi ve cepheden
betimlenmi gen kz figr grlmektedir. El ele tutumu figrler
ayn giysili 'Olup, ayaklara dein inen 'hiton ve bunun zerindegs ,altndan bal ksa bir giysi bulunmaktadr.Salarnbiimi figrde de '
ayn olup, ortadan iki yana doru ayrlm, yanlarda ene hizasna dein
inmektedir. Yz hatlar silik olduu iin belirgin deildir. SteIin alt ve
st erevesinde silik olduu iin okunmayan bir yazt bulunmaktadr.
Amann bat ksmnda

lahit seviyesinden 0.50 m.

aada

ynleri

farkl olan be ayr kiremit mezar ortaya kartlmtr: Bu mezarlardaki


iskeletler topraa yatrlm ve zerleri 0.40 x 0.70 m. 'boyutlarnda ki-

remit kapak ile rtLmoor (Resim: 19). Dierlerine gre dsha fakir olduklar anlalan bu tip mezarlarn bazlarnda, mezar hediyesi olarak kcramik kaplar, kandiller '(Resim: 20) ve krk durumda birka cam ie
bulunmtur.

Geen ylki amann 'gneyinde yaptmz II no'lu alma alanmz


6 x 10 m. boyutlanndadr. Bu amamn gney kesiminde cephesi douya bakan kuzey-gney dorultusundamezar amt veya sunak olduu samlan bir
yaportaya kartld (Resim: 2l). Yap drt basamaklbir kaide zerinde
ykselmektedir. Kaide zerinde ak taraf douya bakan U profilli bir sil-

91

me yer almaktadr. yon tarznda yaplm olan silmenin iki ucundaki ta


lar aslan ayakl olup, n yzleri zerinde voltle sonulanan dal motifleri betimlenmitir. Yerel kalker talanndan ina edilmi olan yap, Hellenistik devir ta iiliini anmsatmaktadr.Yapnn st ksmlanna ili
kin herhangibir kalnt ele gemedii iin, bu ksm hakknda yeterli bilgiye sahip deiliz. Ancak, bu tr yaplarn kaideleri zerinde, yapya ili
kin bilgileri ieren kita:be veya kabartmalarn betimlendii bilinmektedir. Bu yapnn arka duvanna bitiik durumda ve yap ile ayn dorultu
da kiremit kapakl 'bir mezar ortaya kartrld. Yapnn mevcut st seviyesinden 0.90 m. aada yer alan bu mezarda, iki iskelet bulunmutur.
Mezar, seviyesinden dolay, yapya gre daha ge bir. tarihe aittir.
Bu taraftaki molozun kaldnlmas srasnda pimi topraktan yk105 cm., genilii 7 cm. boyutlannda bir sunak paras ele geti
(Resim :2'2). Knk durumda bulunan sunak paras zerinde iki figr
ile bir 'stun betimlenmitir. Bir, kaide zerinde ayakta duran figrlerden sadaki plak olup, sol koluyla stuna dayanmaktadr.Ba sola ve
yukanya evrili olan bu figrn sa kolu yaaa sarkmakta, eliyle belini
rten rty tutarvaziyettedir. Soldaki figrn yalnzca belden aa ks
m mevcuttur,
seklii

Yine, buradaki moloz yn arasnda ykseklii 5.8 cm., genilii


4.8 cm. olan pimi topraktan bir mask ele geti. Mask, cepheden gsterilmi, yz yass ve genitir. Gzler ak ve oval olup, kaslar gr ve
yukar kalkktr. Patetik bir ifade tayan yzn ene ksm da sakaI betimliyen taramalar bulunmaktadr (Resim: 23).
Geen

yl atmz

alan ile bu

ylki

II

ro'l ahma alanmz ara-

snda kalan ksmn temizlenmesi srasnda, mevcut yzeyden yaklak

olarak 1.40 m .. derinlikte 2.30xO.80 m. boyutlannda bir lahit ortaya


kartlmtr.Buradaki topran alnmasyla lahdin etrafnn dzgn r1m bir duvarla evrili olduu anlalmtr. Duvarn dou yznde drt
basamak yer almaktadr. Yapnn st ksmna ilikin herhangi bir kaln
t ele gememitir. 1.50 x 2.40 m. boyutlannda olan bu yapnn bir mezar
ant olduu anlalmtr.

II no'lu amann batya doru geniletilmesi ve derinletirtlme almalan srasnda, seviyelerini kesin olarak saptyamadmz pimi
toprak heykelcikler ile kandillere rastlanmtr. Bu kesimin derinletiril
mesiyle dier lahitlerden farkl dorultuda (dou-bat) yaplm semer- .
damkapakl bir :la!hit ortaya kartld. 3 ro'lu Iahit 'Olarak tanmladmz
bu la!hitin boyutlan 0.15 x 2.30 m. dir (Resim: 24). Lahit iinden l
hediyesi olarak, pimi topraktan yaplm ikisi tek kulplu,biri kulpsuz
olmak zere adet kap (Resim: 2'5) ile 17 adet pimi toprak heykel92

cik ele gemitir. ayr kalbn rn olduklar anlalan heykelcikler,


cepheden grnmek iin yaplm olup, tnik zerinde toga giysilidir.
Sol el gs hizasnda toay tutmakta, sa el ise, yanda ve elbise iindedir (Resim: 26, 27). Figrlerin salar ne taranm olup, alnlar dardr. Gzler oval, az hafif aralkl olarak betimlenmi olan figrlerin ii
bo olduklar anlalmtr. Heykelciklerin srt ksmlar dz ilenmi,
srtta olaslkla duvara aslmalarn salyan 'bir delik brakLmtr. Ayrca deliin altnda Greke Iarflerle yazlm 0 PJ\CCONOC (TrazonosTrazonun veya Trazon'a ait anlamnda) Ibir isim yer almaktadr (Resi!:n:
28). Ayr bir kalptan retildikleri anlalan ikinci grup heykelciklerin,
drtgen ve yksek bir kaide zerinde ayakta duran kadn heykelcikleri olduklar anlalmtr (Resim: 29). Kaln bir mantoya sarl olan bu heykelciklerin ykseklikleri 21 cm. dir. Ba cepheden gsterilmi, salarn
n krsm akta kalacak ekilde bata rt bulunmaktadr. Eller gs
seviyesinde kaln manto altnda birletirilmitir. Ayn sanatkar tarafn
dan retildikleri anlalan heykelciklerin bazlarnn elbiseleri zerinde
krmz boya kalintiar grlmektedir. Pime dereceleri az olduu iin,
nemden etkilendikleri gzlemlenmitir. Lahitin dier buluntular arasn
da, pimi toprak ieler de yer almaktadr. ieler, da tak yuvarlak dar azl olup, aa doru geniliyen silindirik bir boyna sahiptir
Dipleri dz olan bu ielerin ykseklikleri IS ile 20 cm. arasnda dei
mektedir (Resim: 30).
Amann

kuzey ynnde

geniletilmesi srasnda, yukarda tanmla

dmz 3 ro'lu laJI::itin 1.55 m. kuzeyinde ve buna paralelolarak 4 ro'lu


Iahit ortaya kartld. II ro'lu mezar antnn batsnda ve temel seviye-

sinde ortaya kan bu lahtin kapak talar dz olup, 2.30 m. uzunluun


da ve 0.8'0 m. geniliindedir. Lahit iinde iki ayr gmnn yapldn,
iinde bulurardskeletlerder anlamak mmkndr. Birinci gmye ait
kemiklerin lahdin bir kesine topland ve bylece ikinci gm iin ye
ald gzlemlenmitir. skeletlere ait kemikler, fazla nem ve tuzlardan
dolay erimi durumdadr. l hediyesi olarak, krmz astarl bir tabak,
tek kulplu bir kap ile salam durumda olan bir cam ie ele gemitir.
(Resim: 31, 32).
2.

Kralkz

Mevkiindeki

alma'lar

Bu alanda yaptmz almalar, nceki yllarda ortaya kartl


bulunan bazilikann gney nefinde gerekletirilmitir.Ancak, buradaki moloz ynnn fazla olmasndan dolay, bu nef tamamen ortaya

kartlamamtr.

Bazilikann batsnda yer alan tepenin zerinde yaptmz aratr


mada, yamur sularnn am olduu bir mezar saptanmtr. Yerli ana-

93

kayaya oyulmu olan 'bu mezarn, 0.82 x 2.10 m. boyutlarnda, . m. derinliinde dromusu 'bulunmaktadr (Resim: 33). Mezarn ii 'bo olup,
dromosuna yakn bir yerde, Ge Roma a'na tarihlenen bir amfora bulunmutur .
. 3. Eski Harmanlk Yolu (imdiki Deniz Yolu) Sondaj almalar
Antik Enez kentinin yerleim alann saptyabilmek amacyla yapt
mz sondaj almalarnda nemli sonular elde edilmtir. Kraxz
mevkiinin batsna rastlyan bu alann, nekropol sahas olduu anlal
mtr. 5 ayr sondajn yapld bu alanda, bir lahit ile iki adet toprak
gmye rastland. Lanit 90 x 2.50 m. boyutlarnda, zerinde semerdam biimli drt kapak ta yer almtr. Lahitten henhangi bir buluntu ele gememitir

Bu lahidin 3 m. gneydousundaki amada ise, topraa yatrlm


durumda bir iskeletiri yars 'bulUndu. Iskelerindier yarsnn yol yap
m srasnda yok olduu anlalmtr. Sol kolu zerinde insitu olarak
bronzdan bir bilezik ile parma zerinde yzk bulunan iskeletin bir kadnaait olduu anlalmtr (Resim: 34-35).
4. Mozaik

Alan almalan

1982 kaz sezonunda ortaya kartlan mozaikin zerindeki kir ta


bakas mekanik olarak temizlendi. Daha sonra beze yaptnlan bu mozak, Restoratr Arkeoleg Dr. Sait Baaran tarafndan kaldrlarak Edirne MZJesi'ne teslim edilmitir.
5. Enez lesine 'dalm olarak bulunan mimariye ait ta eserler
ve kitabeler, ehir merkezinde Hkmet Kona bitiiindeki bo bir alana tanm ve 'burada ak hava mzesi nitelinde koruma altna aln
mtr. nmzdeki yl bu eserlerin dzenlenmesi amalanmz arasn
dadr.

94


EHE

Resim

(AIIOl) _

1-

Enez 1987 ama durum

......,- .
plan

95

Resim: 2 -

Kralkz

mevkii i:le Sancaktepe'den bir

...

.
...

ENEZ (AlNJ5) 198'1 KAZISI


KALE c

: 1I!1O

Resim: 3 -

96

D ACMASI

Klale'deki D

amas

grn

Resim : 4 -

amas, Osmanl a

buluntular

Resim : 5 -

keramik

Un - situ)

amas, Ortaa

tularndan bir

Besim : 6 -

keramik bulungrup

D amas pimi toprak figrin paras


<Roma a)

97

Resim : 7 -

Resim : 8 -

Resim : 9 -

98

D amas pini
toprak heykelcik
ba (Roma a)

amas,

D amas, pimi topraktan tiyatro biletleri

kandil paralan (Roma

a)

Resim : 10 -

am~

s,mer

mer karta! (Roma


a)

Resim: 11 D amas, siyah - krmz


figrl keramik paralar

Resim: 12 D

amas, arkkan keranik

parailar

99

'a

e::s
::s'"'

"Q

....'"'
<l

CIL

:0

bD

...

~
8-o

';

'"'

,;::
<l

...
M

.CIL

100

Resim: 14 -

Nekropolden bir

grn

Resim: 15 Sval

Resim: 16 Nekropolde:n bir

ve beyaz badanalh mezar

grn

101

Resim : 17 -

Sa

Inesi (gm)

Resim : 18 -

Beslm. 19 -

102

Mermer stel

Kiremit

kapakl

mezar

Resim : 20 -

Kiremit
hediyesi

kapakl baka

bir

Resim : 21 -

Resim, 22 Plmis -toprak kabartma

mezar

Mezar

ve

arrt

paras

103

Resim : 23 -

Mask,

pini

toprak

Resim: 24 3 ile 4

nolu lahltler ile


Il nolu mezar ant!

Resim: 25 lahitten
linsitu durumda)

3 nolu

1041

bulunttar

Resim: 26 -

Resim : 27 -

Resim : 28 -

Bir
figrinin

arka-

dan
grnt1

ayr figrin (plmi toprakl

Pi.mi

toprak

fi;iirinler

Resim : 29 -

Ayn

kalp'

rn
nc tip
fig.rin

105

Resim : 30 . -

ResIm : 32 -

106

Pimi

Resim : 31 -

Yeil

topraktan

renk

birie

ie

4 nolu Ilahit

cam

ve hediyeleri in - situ durumunda

Resim: 33 -

Kralkz

mevldi

bats drom(lSlu

kaya

mezar

Resim : 34 -

Eski Harmanlk yolu zerinde


bozuk bir mezardan grn

Resim : 35 -

Mezar buluntusu tun bi lezik

107

TRAVAUX ET RECHERCHES EN 1987 A XANTHOS


ET AU LETOON
Chr1stla

LE ROY*

La saison 1987, consacree uniquement a des travaux d'etudes et de


restaurations, a dure du 22 Aoftt au 21 Septembre 1987 .
I. Xanthos, On a poursuivl le travail d'etude et de consolidation
des mosaiques dans la cathedrale paleochretienne de Xanthos. Plusieurs
dizaines de metres carres ont ete deposes. Suivant le principe adopte en
1986, on a repose les mosaiques sur les raders qui avaient ete prepares
l'annee precedente, et on a prepare de nouveaux radiers pour une remise
en plaee au cours de la campagne de 1988. Conformement aux recommandations de nCROM, on a rennce au eiment et prefere la chaux et
les resines synthetiques.
Les releves et dessins des sols ont ete poursulvis, ainsi que l'etude
des fragments d'arohitecture decouverts les annees precedentes,
L'enlevement des mosaiquesa permis de faire plusieurs sondages
sous le sol de l'e.glise. L'un a mele une epaisse ecuche d'ineendie sous
la nef centrale, mais sans materiel significatif. En 1986, on avait decouvert de eette maniere une citerne rempIie d'amphores brisees. Ce materiel
a ete etudie et deux amphores completes ont ete recomposees. L'une
appartient au type MAV XXVII - XXVIII, venant d'un atelier de la Pamphylie occidentale (plusieurs ateliers y ont ete Joeallses ees dermeres
annees), dont la produetion s'eohelonne du ler au Hle siecle de notre
ere. La seconde est du type enidien recent, comme on en a retrouve
recemment dans la peninsule de Daa; elle date des He - IIIe siecles de
(*)

CU

Prof. Dr. Christian LE ROY, 45, Rue D'uln 75230 Paris Cedex 05 -. FRANSA.
La mission comprenait en 1987 : Christian LE ROY, professeur a rUniversite de Paris i; Jea.n-Pierre SODINI, professeur arUniversite de Paris i; Etik
HANSEN, arcbltecte, professeur a rAcademie des Beaux-Arts de Copenhague
(Daremerk); Jean-Maa:.DUPAGE,." restaurateur; 'Mart~Patrici8;RA
YNAUD
desalnatrice (Centre National de la Recherehe Scientifique); M&rlon HAYES,
etudiante en restauration l. rUniversite de Paris I. La Direction generale
des Antiquites et Musees avait delegue M. Suat KONGAZ, du Musee
arch60logique d'Ista.n;bul, et M. Hseyin TEOMAN, du Musee arch6010gique
d'lzmir.

109

notre ere.. Les deux amphores sont done contemporaines et attestent


l'existence d'un etablissement d'epoque imperiale romaine anterieur a
l'eglise.
Les pluies d'hiver ont permis une decouverte fortuite: elles ont
revele la presence d'une sculpture en marbre remployee dans un mur
tardif, Cette sculpture une fois degagee s'est revelee tre une statue
culrassee.d'empereurromaln : la tte et les jambes au-dessous du genou
ont disparu. L'etude en cours dira si une identification est possible.
On a enfin analyse les pavements en OpUS sectile de l'atrium de
l'eglise. Les marbres utilises sont d'origine tres varlee et attestent I'existence d'un commerce important: pavozanetto de Carie (couleur rose -Iie
de vin); marbre de Proconnese (blanc creme veine de gris); breche verte
de Thessalie; rosso anticodu Laconie (marbre rouge du cap Tenare)
ete ...
ii. Letoon. Le travai1 a porte exclusivement sur l'etude architecturale du temple de Leto. Plus de soixante nouveaux blocs ont ere extraits,
repertorieset dessines. 'Dans la ecuche d'alluvions qui reoouvre immediatement la ecuche d'effondrement des blocs ldu temple sur Ie cte Ouest,
on a retrouve boucle de ceinture en bronze-d'un type deja connu a Anamur (selon une communication de M. le professeur J. RUSSELL) et a
Sardes (cf. J. P. Sodini et M. Kazanski, Revue archeologtque 1987, p.
78 - 80 et fig. 10). Ce type de boucle date du Vlle siecle de notre ere, et
mentre que le site du Letoon etait reste au moins un lieu passage [usqu'a
cete epoque.vbien apres la destruction des temples.

L'enlevement desblocstombes a permis d'atteindre pour la premiere foisIes angles Nord-Est et Nord-Ouest du stylobate. Au Nord-Est, un
sondage amontre que le rocher avait ete entaillepour recevoir directement le grandbloc d'angle de l'euthynteria (2,80x 1,10x0,40 m). il est
asstire que la construction du temple a precisement oommence par cet
angle Nord-Est.
Une inscription honorifique d'epoque imperiale a d'autre part ete
deoouverte remployee dans un cmr de l'atriumde l'atrlum de l'eglise
paleochretienne du Letoon, dont Iesphies d"hiveravaien:t fart tomher
les superstructures.

110

BERICHT DER GRABUNGSKAMPAGNE IN LIMYRA 1987


MIT BEITRAGEN VON WERNER BAUER,
ROMAN JAKOBEK,
.
INGRID MADER, THOMAS MARKSTEINER, MARTIN SEYER
.

Jrgen BORCHHARDT

Die Kampagne dauerte vom 15. August bis zum 7. Oktober, Teilnehmer waren: die Bauforseher Dipl. -Ing. K Sehulz und Dr. G. Stanzl,
P. Knoblauch, der Epigraphiker Prof. Dr. W. Wrrle, der Anthropologe
und Turkologe Dr. W. Bauer, die Photographin Renate Schiele, die
Graphikerin . Borehhardt, sowie die Studenten der Archaologie F. Blakolmer, . Mader, M. Sey:er, K. Zhuber-Okrog, der Archaologe Mag. phil,
M. Marksteiner, der Byzantinist Mag. phil. Roman Jakobek, die Studenten Ahmet Ardolu, Yaar zbek und Zeynep Kuban und die Restasra
toren Victor Freiberger und Mustafa KulkuL.
Ein herzliches W'ort des Dankes gilt dem Regierungsvertreter Herrn
Kudret Alta. Fr die IgoBZig1igeFinanzierongder Kampagne danke iclh
dem Fonds zur Frderung der wissenschaftlichen Forschung, Wien. Fr
vielfaltige Hilfe habe ich dem Kaymakam von Finike, Herrn Aziz Inci,
dem Stadtdirektor '\I'On Firike Herrn Erol ncolu sowie dem Stadtdirektor von Turunova, Herrn Naci Tekin zu danken. Besonderen Dank
sehulde ich den Herren Kayhan Drtlk. .Selaattin Kor und Edip gr
vom Museum in Antalya beim Einsatz des Krans und bei den Abschlufiarbeiten an der Wiedera4fstellung des nrdlichen Mittelakroters vom
Heroon von Limyra im Museum von Antalya. Diese Kampagne hatte
niclht stattflnden krmen ohne das Vertstandnis und die Untersttzung
und dieZusammenarbeit zwischen den verschiedensten Institutionen
sterreichs und der Trkei. Mein Dank gilt dem Minister fr Kultur
und Tourismus Herrn A. M. Ylmaz, dem Botschafter Herrn Dr. K. R.
Ziegler, dem Kulturattache Herrn Dr. A. Karabaczek, dem Kulturattache
Herrn Necil Nedimolu. dem Botschaftsrat Herrn Trkekul Kurttekin
sowie dem Generaldirektor des Antiken und Museum Herrn Dr. Nurettin
Yardrnc und dem Reehtsanwalt Herm Ahmet Hamdi Sayar.

(*)

Prof.

DT. .Irgen BORanlARDT, Institut fr Klassische ArchaoIogie.


Wien, Dr. KarI- Lueger - Ring I, A-101O . Wien/AVUSTURYA.

Universtat

111

SONDAGE 9 IN DER WESTSTADT


Thomas MARKSTEINER

Das Grabungsprojekt in der 'Weststadt, das in den letzten Jahren


unter der Bezeichnung Sondage 5 gefhrt worden war , wurde um etwa
65 m. nach Osten verlegt. Die Sondage 9 genannte Flache von 20 mal
30 Meter erstreckt sich Nord-Sd von der Stadtmauer ber eine Gelar
dekante in den tiefer gelegeneri Stadtbereich (Abb. 1).
Die Entscheidung, die Arbeiten an diese Stelle zu verlegen ist durch
deren topographische Schlsselposition innerhalb der nrdlichen Weststadt begrndet, DasGelande fallt hier nicht nur nach Norden Richtung
Stadt und Ebene sondem auch nach Osten zum lellenistischen Podiumsbau hin ab. Im besonderen erwarteten sich die Ausgraber Erkenntnisse
bezglich des Verlaufes der klassischen W'elrmauer, die durch Oberflachenreinigung wahrend der Kampagne 86 von Sondage 5 etwa 40 Meter
nach Osten sichtbar gemacht worden war.

Oberflachenreinigung und Rodung fhrten zur Freilegung einiger


Mauerzge. Besondere Bedeutung kommt Mauer 1 zu, die als Schalmauer
aus mittelformatigen Bruchsteinen auf einer rund 15 Zentimeter vorkragenden Fundamentbank aus Bruchsteinen mit Mrtelbindung aufsitzt.
Wahrscheinlich ist dieses Mauerssttick in Verbindung mit Ml zu sehen,
die in SO 3 A nach Osten knickt und von dort als Terrassenkante im
Geliinde verfolgbar ist. Im Bereioh Sondage 9 drfte Ml in die Stadtmauer einbinden, ein Stck ihrer nrdlichen Schalung ist als Baufuge
erkennbar. Lange, Starke und Verlauf machen as wahrscheinlich, da13
sie als \\I'ehrmauer angelegt und spater von der heute noch stehenden
Stadtmauer ersetzt worden war.
Etwas sdlich direkt unter dem Oberflachensehtt fandan sieh
Mauer 2 und Reste eines Ziegelbodens aus rechteckigen Platten. Bin
Mnzfund in einer der Fugen zwischen den Platten spricht dafr, da13
diese Architektur in seldjukischer Zeit noch begehbar war. Funde von
Glasurkeramik in SO 5 Ahatten seldjukische Ansiedlung in Limyra
nachgewiesen, waren aber keinem Siedlungshorizont zuweisbar gewesen.
cl)

Vgl. T. Marksteiner, VIII.

Kaz Sonular Toplants

II H986) 110 ff.

113

Es wurde mit einer Flachengrabung auf einer Feldterrasse im


Mllttelberei1ch der Sondage begonnen, wobei sloh das ansteherde Erdreich
als rezente Aufsehttung von bis zu 1,5 m.
Hhe erwies, die direkt auf Maerkronen und einer lehmigen
Sehichte auflag, deren Keramik wahrseheinlieh in das 4. Jh. v. Chr,
gehrig ist. Es war hier Erde abgegraben und zu einem spateren Zeitpunkt wieder aufgeschttet worden. Die Nordkante der Abtragung war
von einem Ofen angezeigt worden, von welchem ein Teil der 'Wandung
sowie etwas aschige Fllung erhalten geblieben waren, wahrend der
Rest abgetragen worden war, Bs erwies sich, daf eine Grube im Bereich
der Flachengrabung noeh bedeutend tiefer als die Anschttung reichte
und die Mauern 4 und 5 durch sie gestrt waren,
Da Strungen und Gelandestufen das Arbeiten in der Flache
erschwerten, wurde ein Nord-Sd gerichteter Suchsehnitt von 13 Meter
Lange und 2 Meter Breite angelegt, dessen Ostkante mit der Flachengrabung bereinstimmt. Im Norden reicht er bis an die wahrscheinJieh seldjukisehe jedenfalls aber spatantike Arehitektur, deren Ziegelboden teilweise abgerissen wurde. Das sdliehe Ende liegt im Feld
unterhalb der Gelandekante. Die folgende Beschreibung des Befundes
fhrt von Nord nach Sd (Abb. 2).
Direkt unter der Ackerkrume fand sich Mauer 12, eine aus Bruchsteinen versetzte Trockenmauer, die in einer Schar erhalten war. Es
drfte sich um eine rezente Terrassierungsmauer handeln, die in altere
Sehichten eingetieft worden war,
Der Ziegelboden an der Nordkante des Schnitts war atf einer
Lage von Bruehsteinen verlegt worden. In einem darunterliegenden
sehmalen humosen Band fand sioh spatantike Keramik, die einen
terminus post quem bietet.
Darunter Hel lehmiges Material an, das im Osten von der in drei
Scharen erha1tenen Bruehsteinmauer 14 begrenzt wird. Es liegt auf
eirem Gehhorizont auf, der aus flachgelegten Kalksteinplatten im .stli.chen undaus einer Schicht verfestigten Lehmes mit Kieseln und kleinen
Steinen im .westlichen Teil des Schnittes besteht, Die Ker:amik aus der
Bodenfestigung ist epichorisch mit etwas Schwarzfirnisware vermengt
und scheint klassisch zu sein, Mauer 14 sitzt direkt auf einer Platte des
Bodens auf, Gleichzeitigkeit ist mglich, jedoch nicht nachzuweisen.
Sdlich Mauer 12 Hel humoses Material mit Resten eines Mrtel-Kieselbandes und einer Lage Bruchsteinen an. Darunter lag eine lehmige Schicht,
in der sich klassisdhe Keramik fand. Eine Nord-Sd orientierte Bruch114

steinmaur (M 113) war, wie eine seiohte Baugrube erkennen lie, in den
Lehm eingetieft worden. Eine Linse mit Kalksteinsplitt und viel Keramik. trennte die lehmige von einer tieferliegenden lehmig-humosen
Schicht. Diese lag auf einem Band Kieselerde und Sand das his krapp
an Mauer 5 reichte, auf, wahrend hher gelegene Schichten.im sdlichen
Bereich abgegraben worden waren. Die Keramik aus den Sehichten
oberhalb der Kieselerde enthielt rotfigurige Scherben und zahlreiches
epichorisches Material mit Pinselstrichornamentik. Eine genaue Untersuchung des Konvoluts, die feststellen knnte ob Jngeres dem Klassischer beigernengt ist, 'stdht roch aus.
Nrdlich von Mauer 5 wurde au:f etwa 2,5' m. Lange tiefer gegangen.
Das Kieselerdeband verlief bisknapp an Mauer 5, war jedoch vol" dieser
durch die rezente Terrassierung gestrt. Es handelt sich um ein etwa
10 Zentimeter starkes Stratm aus Kieselerde, Splitt und Sand, welcher
ortsfremd und daher kein lokales Erosionsmaterial ist. Es liegt auf
Joekerem humesen Fllmaterial mit vielen Steiren, in dem zahlreidhe
Keramik anfie1. Darunter war auch Schwarzfirniswaredes 4. Jhs. Unter
der Fllsehicht lag ein Mauereck (M 6) aus mittelformatigen Bruchsteinen ohne Mrtelbindung, das in einer Schar erhalten . ist. Es liegt
ber einem Band Kieselerde, das beim Bau von Ms gestrt worderi war.
Etwas tiefer fielen lehmiges Material und Bruchsteinmauerchen an.
Mauer 7 verlauft etwa naralell zum Profil und wurde nur in einer Sehale
erfasst. Sie wird von Ms berlagert und ist bis zu drei Scharen hoch
erhalten. Mauer 8. eine ost-west streichende, 50 Zentimeter breite Mauer
aus kleinen Bruchsteinen mit Lehmverbund ist an M7 angesetzt. Der
Lehm wurde an der Grabungsunterkante dunkler. Bei der Keramik dieser unteren Schichten konnten Teile jonischer Schalen des 6 Jhs. v. Chr,
sowie _geometrisierende archaische Ware beobaohtet werden.
Sdlich Mauer 5 wurde bis auf das Niveau eines stark beschadigten
Ziegelbodens gegraben, wobei hauptsachlich rezente Aufsehttung
abgetragen wurde. Eine ost-west streichende Mrtelbruchsteinmauer
(M 9), die auf einer alteren Quadermauer (M 1) aufsitzt, ist mit der
im reehten W'inkel angesetzten Mauer 10 im Verbund und scheint der
nrdliche Abschluss eines spatantiken Gebaudes, das unterhalb der Gelandestufe lag, gewesen zu sein, Die aus grossen, exakt verfugten Quadern
versetzte Mauer 11 fallt durch die Oualitat der Steinmetzarbeit aus dem
Rabmen des blichen, Da .die Grabung .nichtunters:patantikeSchiehten
gelangt ist, IIDuB eine Datierung urtsicher bleiben, vorrmische zelt ist
jedoch wahrscheinlich.
Bei Mauer 5 handelt es sioh um eine ost-west streiehende Steinsetz
ung, deren Verlauf im Bereich SO 9 durch eine Grube gestrt wurde.

115

Ihre Stiirke variiert zwischen 1.40 und 1.70 Meter. Die sdliche Sehalung
besteht aus sehr grossen polygonalen Blcken, die ohne genaue Ver.
fugung in einer Flucht versetzt sind. Im Gegensatz dazu bildet die nrdliche Schale keine klare Linie und besteht unhomogenem Steinmaterial.
Ihre Unterkante liegt bei -6.70 wahrend im Sdenbei -7.30 Meter der
MauerfuB niclt erreicht worden war. An der Nordseite ist die Mauer in
eine archaische Schichtung eingetieft und darber aufgeschttet worden.
Die Keramik aus der 'Schttung weist in das 4 Jh. v, Chr. Es scheint
sich um eine Terrassierungsmauer aus klassischer Zeit zu handeln, die
die bestehende Gelandestufe architektonisch gestaltet haben drfte.
Die Mauern 6, 7 und 8 gehren in archaische und klassische Zeit,
womiterstmals in Limyra Siedlungshorizonte, die alter als das 4. Jh. v.
Chr. sind, nachgewiesen werden konnten. Die Stratigraphie knnte es
erlauben, in den nachsten Kampagnen einer Chronologie der epichorlschen Keramik naher zu kommen.

116

2. ZUR GRABUNG IN DEN HANGHAUSERN


Martin SEYER

Nach dreijahriger Unterbrechung wurde in der Kampagne 1987 die


Grabung in den Hanghausern wieder aufgenommen .
Die Sondage lehnte sich direkt an die Grabungsflache von 1984 an,
das Areal maf 3xS m. (Abb.: 3, 4) Die nivellierten MeBpunkte P Ow, P W ,
P2W und P3W befanden sich noch in situ und konnten so auch fr die neue
Sondage vewendet werden. Am Nord - und Sdende wurden je ein neuer
Punkt (P-w , PSaw ) eingemessen und als Sondagengrenze festgesetzt. Da nur
wenig Zeit fr die eigentliche Grabung zur Verfgung stand, wurde der
Arbeitsbereich in zwei Gruppen unterteilt. Eine arbeitete von Sd nach
Nord, die andere begann am Nordende der Sondage. Die Arbeitsflachen
von Sden nach Norden wurdenanalog zur Grabung von 1984 mit A' und
B' bezeichnet. Auch der zweite Bereich (im Norden der Sondage) wurde
in Arbeitsflachen unterteilt. Diese wurden durch bereits vorhandene MeBpunkte, bzw. durch Gelandegegebenheiten im Fels bestimmt, um die Arbeit am steilen Hang zu systematisieren und zu vereinfachen. Benannt
wurden die vier Flachen von Nord naoh Sd oc , (7)~und
(Abb.: 4).

Theoretische Uberlegungen, die zur Anlegung der Sondage in diesem


Bereich fhrten: Nach dem Denkmodell von 1984 lassen sich mehrere
Raume zu Wohneinheiten zusammenschliefien, die nach hippodamischem
. System planmallig angelegt wurden. Zwei Wohneinheiten sollten eine Insula bilden. Die berlegungen gehen davon aus, daf die einzelnen Insulae
O - W gerichtet sind, zumal die mit freiem Auge sichtbaren archaologischen berreste eine N -S Ausrichtung unwahrsdheinlich machen. Sollte
sich dieses Denkmodell bewahren, mte die neu angelegte Sondage das
stliehe Ende zweier Wohnanlagen beinhalten. Zwischen diesen beiden
Wohnanlagen mBte eine StraBe in O -W Richtung, sowie eventuell am
. Sdende der Sondage eine Strafie mit derselbem Richtung verlaufen.
Zumal sich in Wohnanlage A eine z. T. sehr aufwendige Kanalanlage befindet, die den gesamten Bereich entwassert, ware es durchaus
denkbar, an der Stelle der angenommenen Strafie Reste einer Kanalisation zu finden.
(ll

Ygl. Y. Plzle.itner,A. Hanel, J. Borchhardt in VII.


ts C198S) 449 ff. Abb. 9-17.

Kaz Sonular

Toplan-

117

Das Ziel der Grabung war es 1.) den an dieser Stelle befindlichen
Treppenverlauf zu verfolgen und freizulegen, um dadurch Aufschlsse
ber die Situation zwischen den Hausern zu gewinnen, 2.) zu erfahren,
ob zwischen Wohnanlage A, bzw. C und dem neu erforschten Terrain
Parallelen bestehen, die im Sinne des Denkmodells von 1984 ausgewertet
werden knnten, 3.) Reste einer Stralse zu finden, und4.) weitere Erkenntnisse zu einem Kanalsystem zu gewinnen,
Befundbeschreibung der Arbeitsflachen :

Flaohe r.;4,3x5 m.
Im nrdlichenBereieh dieser Flache befindet sieh eine Ecke im Felsen (Winkel ca. l()(t) bei der es sieh um eine Haus - bzw. Raumecke handelt. Die Wande sind geglattet z. T. aber stark verwittert, Auf der nrdlichen Abschluwand liegt ein Auflager mit einer durchschnittlichen Breite
von 21 cm. Es reieht im Osten ca. 25 cm. ber das Eck hinaus, im Westen
berschreitet es die Sondagengrenze; das westliehe Ende ist unter dem
natrliehen Bewuchs nieht mehr zu sehen. Knapp sdlich dieser Wand ist
isteme Grube (62x:57 'cm). ungefahr 25 om in den Felsen geschlagen,
Am Ostrand der Sondage befinden sieh mehrere horizontale Glattungen im Stein. Bei diesen handelt es sieh mit aller Voraussieht um Auflager, wah:rscheinlich fr aufgehendes Mauerwerk.
Aus Flache r. gibt es kaum Funde, nur wenig Gebrauchskeramik und
Ziegelfragmente, die aus dem Erosionsmaterial stammen,
Flache B; 3x5 m.
In dieser Flache reieht (wie in Flache ec) das Erosionsmaterial, das
aus rotbrauner Erde, mit vielen Kalksplittern durchsetzt besteht, bis auf
den natrliehen Felsboden.
Es fanden sich auer einem Auflager an der Ostgrenzeder Sondage
nirgends Spuren knstlicher Bearbeitung des Gesteins.
Funde sind ebenfalls sparIich, wie in Flache o: kamen nur wenige
Keramik -und Ziegel - fragmente zutage.
.

Flache y; 6,lx5 m.
Ein grofser Bereich dieser Flache wird von einem Raum eingenommen. Die N/O Ecke dieses Raums liegt ca. 1,8 m. von der stlichen Sondagengrenze und ca. 1,5 m. von der nrdlichen Grenze! Die Nordwand
reieht im Westen ber den Arbeitsbereich hinaus, die maximale Hhe
betragt 1,75 m. ber der Wand liegt ein Auflager,dessen Tiefe 0,75 m.
118

miBt. Die Breite Iief sich nicht feststellen, zumal das Auflager ebenfalls
die westliche Sondagengrenze berschreitet.
Die Nordwand ist sorgfaltig mit dem Spitzeisen geglattet, Sprnge
und Unebenheiten im Fels sind mit Mrtelputz und kleinen Ziegeln ausgeglichen, wovon noch beachtliche Reste in situ sind. Die Ostwand HiBt
sich als so1che 3,5 m. von der N/O Ecke verfolgen. Danach erreicht der
steil abfallende Felsen, der teilweise die Raurnwand bildete, das Fubodenniveau. Auf diesem Felsen befinden sich mehrere geglattete Flachen,
die allem Anschein nach als Auflager fr aufgehendes Mauerwerk dienten.
Der FuBboden besteht ebenfalls aus mit dem Spitzeisen geglattetem
Felsen. Vom Estrich, der als FuBbodenbelag anzunehrlen ist, haben sich
keine Reste erhalten. Der sdliche Bereich des Bodens ist gebrochen und
die Oberflache durch Erosion abgerutscht. Dadurch ist das sdliche
Raumende nicht mehr auszumachen.
Direkt an der Ostwand befindet sich ein Pfostenloch von 30x30x
1,5 cm. Es ist ca. 2,6 m. von der Nordwand entfernt.
Funde aus Flachc 'Y :
Ein Altar aus Kalkstein [r die Artemis Pergaia. Der Altar, der aus
einem Stein gearbeitet ist, besteht aus einem quaderfrmigen Mittelteil,
oben und unten von je einer Profilleiste eingefafst, sowie aus einem etwas
breiteren Sockel und einem ebenfalIs etwas breiteren KopfteiL. An Ober
und Unterseite befinden sich zwei kreisrunde Vertiefungen. Der Mittelteil
tragt die Irschrirt APTEMlaI 'Jt:EPrAIA, durch die wir die Bestirnrnung
des Gegenstandes erfahren. Hhe; 18,4 cm., Breite und Tiefe : 8,6 cm.,
(Schaft: 6,8 cm.) Die Datierung ist noch sehr ungewifs, laut M. Wrrle
krmen auch durch die Inschrift keine naheren Schlsse gezogen werden.
Vielleicht erhalten wir jedoch einen Hinweis aus der politischen Situation. Im Jahr 43 n. Chr. werden die Provinzen Lykien und Pamphylien
(also jene Provinz, in der die Stadt Perge Iiegt) zu einer Doppelprovinz
zusammengeschlosser.Einen Kult fr die Artemis aus Perge mub es natrlich nicht erst nach diesem Zusammenschluf gegeben haben, zumal
sich Religion nicht an politische Grenzen halt, es ware aber mglich, daf
durch dieses Ereignis die pergaische Artemis in Lykien popularerund in
privaten Kulten verehrt wurde.
Weiters kamen einige Bronzemnzen zutage, deren Durchmesser
zwischen 1,0 und 1,5 cm. betragt. Auf einer dieser Mnzen ist auf der
Vorderseite ein Triskeles und auf dem Revers ein Pankopf zu identifizieren (vgl. SNG Aulock Nr. 4257). Bei dieser Mnze handelt es sich um
eine Pragung unter Knig Perikles.

119

Daneben wurden Keramik, hauptsachlich Gebrauchskeramik, aber


auch Scihwarzfirnisware und Ziegeln gefunden. Es ist allerdings nur sehr
sch~er mglich, zwischen der Datierung der Funde und den Architekturresten einen direkten Zusammenhang herzuleiten, zumal alle Funde aus
dem Erosionsmaterial stammen und so langsam den Hang hinabgewandert sind.

Flache

o:

4,5 x 5 m.

Im nrdlichen Bereich der Flache ist der anstehende Felsen durch


Erosion abgerutscht. An der Ostgrenze der Sondage befinden sich in
N - S Richtung in unregelmafsigen Abstanden drei geglattete Flachen, die
aller Voraussicht nach als Auflager dienten. Die Niveauunterschlede
zwischen den einzelnen Glattungen betragen 40 - 50 cm., sind also fr
cine Treppe zu 'hoch. In einer Entfernung von ca. 1,8 m. von der Nordgrenze der Flache liegen in O- W Richtung in einer Linie mehrere, in verschiedener Grlse erhaltene Auflager, die untereinander allerdings einen
Niveauunterschied aufweisen. Sdlich davon wieder abgerutschter Felsen.
Funde aus Flache

o:

Zwei zusammenpassende Fragmente von marmorner Wandverkleid


ung. Der Stein ist hellgraudungelgrau gesprenkelt.
Ringsteine aus Glas in mehreren Farben, der Kopf einer weiblichen
Terrakottafigur - vermutlich einer Gttin - mit Polos, Neben der Gebrauchskeramik trat in dieser Flache auch feiner gearbeitete Ware auf. Darunter befand sich verstarkt Schwarzfirnisware, weiters Keramik mit
Stempel - bzw. konzentrischem Kreisornament, sowie ein rotfiguriges
Wandfragment.
Unter den Funden befanden sich auch weitere Gebrauchsgegenstande wie Webstuhlgewichte und ein Fragment von einem llampchen.
Flachen A', B': 2,7xS m., 3,6xS m.
In Flache A' fhrt mit relativ starkem Gefalle ein Kanal von NO
nach SW. An der Ostgrenze der Sondage gabelt er sich. Die Steine sind
sehr sorgfaltig verlegt, Reste von Rohren fanden sich niclt. Die durchschnittliche Breite des Kanals betragt 26 cm.; er wird zur Gabelung hin
breiter, bei der Teilung betragt die Breite ca. 70 cm. Die Hhe schwankt
zwischen 13 und 17 cm. (Abb.: 7).
2,6 m. nrdlich der Sdgrenze der Sondage verlauft in O.., W Richtung eine Mauer, aller Voraussicht nach eine Terrassierungsmauer. Die
Breite dieser Mauer betragt 1,2 m. An der Sdseite besteht sic aus grBe120

ren, z. T. sorgfaltig zubehauenen Steinen, die in Lehmerde verlegt sind.


Die Nordseite und vermutlich auch der Mauerkern bestehen aus kleinen
Bruchsteinen. Mrtelreste fanden sich keine. Die Mauer ist bis zu einer
Hhe von ca. einem Meter erhalten. Sdlich der Terrassierungsmauer
ist eine Steinlage erhalten. Die Steine sind grfier als die der Mauer und
auch sorgfaltiger zubehauen. Die Oberkanten liegen ca. 20 om hher als
der KanaL. Zumal im Planum noch mehrere, auf gleiche Weise bearbeitete Steine lose liegen, ist es wahrscheinlich, daf sie zu einer Strae gehren, die an dieser Stelle in O - W Richtung verlaufen ist.
Im nordstlichen Bereich der Flache B' liegen zahlreiche lose Steine,
die von einemMauerversturz stammen. Westlich daneben befinden sich
ebenfal1s viele grlsere Steine, die allerdlngs mit System verlegt worden
zu ser scheinen, Es drfte sich um eine Aufschttung handeln, was auch
sehrgut mit der davorliegenden Terrassierungsmauer in Verbindung zu
bringen ware,
Sowohl in Flache A' als auch in B' trittan mehreren Stellen der
gewachsene, abfallende Pelser unter den Architekturresten zutage.
Zur Stratigraphie :
Die Erosionsschicht besteht aus rotbrauner Erde mit vielen KalkspIittern durchsetzt, Sie mi Bt zwischen 20 und 40 cm, sdlich der Terrassierungsmauer im Westprofil jedoch einen Meter. Die darunter liegende
Schicht aus grauer, sehr harter lehmiger Erde reicht bis zum gewachsenen Felsen. Im Westprofil wird sie nrdlich der Terrassierungsmauer von
einer Schicht unterbrochen, die mit der Erosionsschicht identisch ist.
Diese reiclht his zu einem Felsen, der ca. einen Meter sdlich der Nordgrenze ausdem Profil herausragt. Das Ostprofil laBt sich nioht berall bis
zum gewachsenen Felsen verfolgen, d.a die Zeit fr ein Abraumen des
Mauerversturzes nicht reichte.
Funde.aus Flachen A' und B' :
Zahlreiche Fragnente von Glasgefalsen, z. T. mit Buckel - und Zungendekor, mehrere Bronzemnzen,
Schmucksteine von Ringen, eine Gewandfibel, ein Bronzering mit
einem (gebrochenen) Schrnuckstein,
Neben Gebrauchskeramik Schwarzfirnisware, Eastern Sigillata
B+C, Keramik mit Stempel und Kreisornament.
Nach dem Denkmodell von 1984 mlste sdlich vom Raum in Flache
eine Stralse in O-W Richtung verlanfen. Sollte sich an dieser Stelle
eine Strafle befinden, ware der Abstand zwischen dieser und der O - W
Strafse, die durch Flache A' lauft ca. zwlf Meter. Wohnanlagen mit einer
GrBe von ungefahr 20x 20 m. sind damit abzulehnen. Zieht man die
121

Breite der Kultterrasse in der sogenannten Wohnanlage A (ca. acht Meter) ab,kann man kleinere Wohneinheiten mit einer N - S Erstreckung
von zwlf Meter nicht ausschlieBen. Fr eine genaue Bestimmung der
Funktion der Kultterrasse wissen wir leider noch zu wenig ber Riten und
Brauche der Lykier in der Ausbung ihrer Religion. Es ist aber nicht von
vornherein auszuschlieBen, daf die Terrasse fr eine grfsere Anzahl von
Hausern als Versammlungsplatz diente, was bei einer Grfse von ca. 80
m denkbar ware.
Sollte sdliah des Raurnes in Flache y eine Stra.Be in O - W Richtung verlaufen, mte das Pfostenloch im Beden die Sdgrenze des Raumes markieren, d. h. seine N - S Erstreckung ware ca. 2,5 m. Diese
Kammer weist die gleiche Bearbeitung auf, wie das sogenannte Andron
in Wohnanlage A. (Abb.: 6). Es liegt auch, geht man vom Denkmodell
mit planmallig angelegten Wohneinheiten aus, an der entsprechenden
Stelle im sdstlichsten Teil derselben. Die Breite des Raumes (O - W
Richtung) ist vorlaufig nicht bekannt, sie reiclt im Westen ber die Sondagengrenze hinaus. Betrachtet man ardere reprasentative Raume, so
betragt deren Breite 4,5 und 5 m. (die des sogenannten Androns 4,9 m.).
Die N - S Erstreckung des Androns betragt mindestens vier Meter.
Sie kann nicht weiter verfolgt werden, zumal an dieser Stelle die Felsformation abbricht. Die stliche Felswand enseres Raumes laBt sich 3,5
m. verfolgen, bevor sie das FuBbodenniveau erreicht. Die gleichmafiige
Glattung des Bodens erstreckt sich 3,7 m. Ich halte es daher fr wahrscheinlicher, daf der Raum weiter rach Sden gereicht hat, nicht zuletzt,
da auch der Boden ber alle 3,7 rn., die erhaltensind exakt gleiohe Bearbeitung und gleiches Niveau aufweist.
Klarheit ber das Problem, ob sich an dieser Stelle eine StraBe befunden hat oder nicht, werden vorraussichtlich die Arbeiten in dernachsten Kampagne bringen.
In dieser Kampagne konnte aufgrund des Fundmaterials zum ersten
Mal eine Besiedlung der Hauser in rmischer Zeit nachgewiesen werden.
Keramikfunde bezeugen eine Besiedlung zumindest bis ins 2. Jh. n. Chr.

122

2.2. ZUR VERMESSUNG DER HANGSTADT


Jrgen BORCHHARDT

Unter der Assistenz von Herm Yaar zbek fhrte Herr DipI. - Ing.
Paul Knoblauch eine Vermessung in der Hangstadt durch. Die erste PlanAufnahme von W. W. Wurster galt der Erfassung der noch aufrechtstehenden Ruinen im Areal der antiken Stadt , die zweite Aufnahme durch
J. Ganzert beschrankte sich lediglich auf die Ost-und Weststadt innerhalb der spatantiken byzantinischen Standtmauem 2.
Begehungender letzten Jahre hatten gelehrt, daBam Hang zwischen den Wohnanlagen A und B und der modemen Stralse sdlich vom
Theater auch ohne Grabung Spuren einer Wohnbesiedlung feststellbar
sind. Da die Ergebnisse der Hanggrabung 1984 auf ein hippodamisches
System schlieJ3en lassen 3, versprach sich die Grabungsletung von der
Vermessung zusatzlich Aufschlsse.
Die Ergebnisse werden im .nachsten Berieht von Herrn Dipl. - Ing.
P. Knoblauch mit einem Plan vorgelegt werden.

m
(2)
(3)

W.W. Wuster. Tk Arkeoloji Dergisi.XX':';'l973. 39 ff. Abb. 1.


J. Ganzert. (Das Kenotaph fr Gaius c~esa:f''in Limyra - Architektur und
Bauornamentk, IstForsch 35. 1984.3f'f. Aob~ 2.&llage .
J. Borchhard.t, VII Kaz Sonulan Toplants(OOS) 460.

123

3. DIE GRABUNG IN DER NEKROPOLE V


Fritz BLAKOLMER

Dieses Projekt hat eine planmafdge Ausgrabung in einer der Nekropolen im Bereich von Limyra zum Ziel und sol1 sich ber mehrere Kampagnen erstrecken. Ausgesucht wurde hierfr die Nekropole VI, die sich
ca. 4,5 km. stlich des Theaters an der StraBe von Turunova nach Kumluca ari einem Auslaufer des Toak Da erstreckt. Bei einer surveyartigen Aufnahme im Jahre 1980 zahlte K. J. Schulz 113 Graber ', die sich
nrdlich der modernen Strae ber eine Flache von etwa 200 x 60 m.
hinziehen und durch die Erosion heute mehr oder weniger verschttet
sind.
Zu Beginn der Kampagne wurde ste11enweise eine Sauberung des
von Ger11, Gestrauch und M11 vorgenommen. Wenige Jahre
aIte politische Aurfschriften auf manchen Grabern und deren bertnchungen konnten im Laufe der Kampagne vom Restaurator der Grabung
grBtenteils entfernt werden.
Gelardes

Die Grabungsarbeiten umfaBten zwei Bereiche :


-

den dreieckigen Platz zwischen den Grabern 1,2 und 3 an der


modernen StraBe (Abb.: 8 und 9) und
.
die stlich daran anschlieBende ca. 10,80 m. breite Sordage
von der StraBe hangaufwarts in nrdliche Richtung (Abb.: 8
und 12) Dieser bisher etwa 10,50 m. lange Schnitt sol1 in den
kommenden Kampagnen auf eine Lange von ca. 26 m. erweitert
werden.

Die unerwartet ergiebigen Keramikfunde werden in den folgenden


Kampagnen von i. Mader bearbeitet werden. AngesteIlte Bemerkungen
hierzu beruhen ausschliefslich auf Beobachtungendes Verfassers.
Der Befund so11 im folgenden in etwa entsprechend der grabungschronologischen AbFolge vorgestellt werden.
(i)

(2)

Die Nekropole V wurdeeinstmals (z. B. in TAM D mit i beziffert. Zur Lage


vgl. J. Borchhardt, G. Neumann, K. Schulz, Jh 56, 1985, 51 Abb. 2.
Der Einfachheit halber wird hier die Numerierung der Graber nach dieser
unpublizierten Bestandsaufraahme beibehalten, die Nummem I' bis
111
umfal3t.

125

Grab 2
Die Fassade von Grab 2 (Abb.: 11) erhebt sich ber einem Sockel
von 0,35 m. Hhe. Ungewhnlich ist, da-B man fr die beiden hervorstehenden Trager des unteren Schwellbalkens eigene Sockel stehenliels. Die
zweiteilige Fassade zeigt die fr lykische Felsgraber typischen Merkmale :
oberer und unterer Schwellbalken in einem Winkel von 90 Grad zueinan'der, die senkrechten Kanthlzer, je drei herausragende Hlzer der Seitenwande und ein jeweils das mitdere Holz kreuzender horizontaler Balken
seitlich wegstehend. Die Verlangerung des unteren Schwellbalkerssetzt
sich ber das linke aufgebogene Ende hinaus als gespitzt zugehauener
Sockel ohne klar erkennbare Funktion fort.
Die Trffnung auf der rechten und die Rahmenfllung auf der
linken Seite sind von je einer eigenen sowie einer gemeinsamen Rahmung
eingefallt. Als Besonderheit kann im oberen Bereich der Mittelsttze des
beide Halften verbindenden Rahmens eine 0,55 m. hohe ebenfalls aus
dem Felsen gemeilielte Grabstele angesehen werden. Sie ist oben und unten doppelt gerahmt und wird von einem Giebel mit angedeuteten Firstund Seitenakroteren bekrnt. Wir haben uns sicherlich eine aufgemalte
Inschrift vorzustellen, von der jedoeh keine Spuren rnehr sichtbar sird.
Sehr aufschlulsreich .ist die symmetrische Gestaltung der Rahmenfllung lirks der zentralen Sttze. Mit je zwei senkrechten und waag
rechten Rahmenhlzern sowie einem verstarkenden horizontalen Holz in
der Mitte krmen wir darin die Nachahmung einer zweiflgeligen Holztr erkennen.
ber dem oberen Schwellbalken mit seinen ursprnglich vier Bolzen springt eine Reihe eckiger Dachbalken nach vor. Eingefalzt sind sie
in den Schwellbalken, undeine darberliegende Bohle schlielst die Kanthlzer von oben ein. Darber folgen drei Fascien, bevor der Felsen 0,42
m. nach hinten springt, eine ca. 0,17 m. breite, seichte Rinne bildet und
wieder vertikal aufsteigt. Da ber dem dreiteiligen, abgestuften Architrav kein weiteres Bauglied mehr zu erwarten ist, krmen wir die se oberste Felseinarbeitung nur schwerals Auflager fr einen gesondert gearbeiteten Block deuten, sondem vielleicht eher als regelmalsigen oberen
Abschluf der Fassade.
Das Innere von Grab 2 milst etwa 2,20 m. im Quadrat und st wie
blich leicht zur Mitte der Fassade gedreht, d. h. in unserem Fall nach
iinks. Drei Klinen laufen U-frmig der Wand entlang. In die W-Wand des
Raumes ist eine Nische mit etwa den Mafsen einer Kline auf hherem
Niveau eingearbeitet. Am eingetieften Boden, der mit Sohutt aufgefllt

126

war, fand sich Keramik, darunter mehrere Unguentarien und verstreut


einige Knochenreste.
Fr Grab 2 wurde eine eigene Felsterrasse geschaffen, die in ihrem
stliehen Teil 'his ca. 1,94 rn, vor die Grabfassade reicht (siehe Abb. : 9).
Ihr westlicher Teil bildet eine etwa 0,40 m. breite Felseinarbeitung, die
wohlzwei Grnde hat: 1. eine ungestrte Sicht auf die breite Fassade
von Grab 2 zu schaffen und 2. ermglichte sie eine ungehinderte Wasserableitung von den darberliegenden Felsformationen bis zur naohsttiefer gelegenen Felsterrasse. Diese zweite Verwendungsmglichkeit bezeugt
ein ca. 36 x 18 cm. weites und etwa 28 cm. tiefes Loch im Felsboden am
Ende der Nische, das nicht gehauen sondem durch drauffliefsendes Wasser ausgewaschen wurde.
Am linken Fassadenrand fand sich auch ca. 48 cm. ber dem Terrassenniveau Keramik in grlserer Zah1, darunter die Fragmente eines
rotfigurigen Kraters, der Eros oder Nike ber oder in einem Viergespann
zeigt (A!bb.: 27). Die Scherben lagen fast durchwegs n6ch im Verband,
wiesen aber alte Brche auf, d. h. sie sind - da sie ein relativ kompaktes
Stratum bildeten - alle gemeinsam hier zu Bruch gegangen, u. zw. zu
einem Zeitpunkt, als der Abfluf und teilweise der untere Schwellbalken
der Grabfassade bereits mit Schuttmaterial berdeckt und Grab 2 demnach nicht mehr in Bentzung war. Dieses Beseitigen der Grabgefafse
steht somit ziemlich eindeutig mit der Plnderung von Grab 2 in Zusammenhang. Das bedeutet weiters, daB sich die hier gefundene Keramik zu
diesem Zeitpunkt 2'JUr Ganze im Grab 'befand u. zw. an einem Platz, vee sie
den Grabraubern bei der Plnderung im Weg stand.

Von dieser Nische aus wurde das Regenwasser der Grabfassade entlang .geleitet, bis es ein ca. 12, m. breiter Kanal nach Sden weiterfhrte.
der sich bald gabelt. Sein westlicher Zweig fhrt geradeaus zu Grab 1
weiter, wahrend der stliche zur Fassade von Grab 3 lauft und dadurch
die sdliche Begrenzung der Terrasse vor Grab 2 bildet. Westlich dieses
komplizierten Kanalsystems wurde der anstehende Felsen als Steinbruch
benutzt. Ein stellenweise grob gespitzter, z. T. mit Zahneisen bearbeiteter Quader mit unregelmalsigen Maen ist fast fertig gearbeitet, mit
einer Seite jedoch noch im Felsstock verarkert. Auch andere Bearbeitungsspuren des Felsens bezeuger, daf an dieser Stelle Blcke gebrochen' wurden.
Grab 3
Der Erhaltungszustand von Grab 3 ist verhaltnismafiig schlecht
(Abb.: 9, 10). Das ist umso bedauerlicher, als der Grabbau kein reines
127

Fassadengrab ist, sondern zusatzlich zur dreiteiligen Fassade ist die


rechte Wand mit vorspringenden Balkenkpfen, Politur ete, gestaltet. Die
linke AuBenwand, die die stliche Begrenzung der Terrasse vor Grab 2
bildet, ist jedoch nur grob gespitzt. Soweit noch bestimmbar entspricht
die Architekturwiedergabe an Fassade und rechter Seitenwand von Grab
3 dem bekannten, bereits beschriebenen Schema. Die ffnung ins Grabinnere wird durch die linke der drei gerahmten Flachen gebildet. Trotz
des vielgliedrigen Aufbaus drfte die Hohe der Fassade relativ gering
gewesen sein. An den noch erhaltenen Stellen miBt die Dachoberkante in
etwa 2,10 m. ber dem unteren Schwellbalken. Wie die erhaltene Partie
des Daches zeigt, bildete es wohl eine durchgehend grob gespitzte, ebene
Flache mit einer sehr unregelmaliigen Stufe an der Rckseite.
Im Grabinneren Iauft durch die NO-Ecke eine grBere Felsspalte.
Bei den Freilegungsarbeiten fand man auf der Bodenflache zwischen den
Klinen einen abgewinkelten Block in Sturzlage, der an den AuBcnseiten
grob und innen fein gespitzt ist und offensichtlich zur Flickung der Felsspalte verwendet wurde, in deren oberen Teil er exakt hlnelnpalste. Der
untere Teil des Loches drfte wohl so belassen worden sein, da kleinere
Felsspalten im Inneren lykischer Graber beraus oft zu finden sind. Der
Block konnte vom Restaurator der Grabung wieder an seinen ursprng'lichen Platz eingefgt werden.
In die stliche Innenwand des Grabes ist eine Nische mit ahnlichen
. MaBi:m wie in Grab 2 in den Felsen gehauen. An den Oberflachen von Klinen und Nisclhe Ianden sioh rnehrere rechtwirkelige,flache Einarbeitungen, die nur schwer zu deuten sind. Entlang der N-Wand Iauft ca. in Hhe
der Nische eine 10 cm. breite Nut. In Verbindung mit einem Teil der
Einarbeitungen laBt sich hi er an die N-Wand anschlieend eine eingesetzte Holzplatte erganzen, fr deren Verwendung sich zwei Mglichkeiten anbieten: 1. zur Aufbarung eines weiteren Leichnams oder 2. als zusatzliches Depot fr. Beigaben. Ein ganz ahnlicher Einbau ist auch in
Grab 1 noch auszumachen. Mehrere eingeritzte Linien an den. Klinero
berseiten in Grab 3 verwendete man zweifellos zur Kennzeichnung der
auszuarbeitenden Bodenflache, doch hielten sich die Steinmetzen nur
sehr oberflachlich daran, wie der Endzustand zeigt.
Im teilweise verschtteten Grabinneren befanden sich zwei stark
patinierte Bronzemnzen, ein Ring, zwei Ringeinlagen, Bronzenagel und beschlage, Eisennadeln, ein Messer oder Dolch sowie zwei Bronzeglieder
einer Schmuckkette und Knochen und Keramik in grlserer ZahL.
Grab 3 vorgelagert ist sicherlioh eine egene Vorterrasse anzunehmen, die knap'p unter dem Niveau der modernen StraBe liegt. Etwa 1 m.
128

unter dem heutigen StraBenniveau kann die Vorterrasse von Grab 2 vermutet werden, das aufgrund dieses Umstandes nicht naher erschlossen
wurde.
Die Sondage in Nekropole V
Atf nochtieferem Niveau als Grab 1 gelegen hat man sich Grab 12
mit der Inschrift TAM i Nr. 130 und Grab 11 vorzustellen, die beide
heute bis zur Dachkonstruktion verschttet sind und bereits auf der
stlich anschliefendenSondagerrtrasse liegen (siehe Abb.: 12). Die Felsoberflache, die sich von den Gdibem 12 und 11 ber das Sarkophaggrab
13 his zur Terrassierung vor den Gdibem 5, 112 und 6 erstreckt, weist
nur selten unbearbeitete Partien auf. An mindestens vier Stellen ist Steinbruchtatigkeit noch eindeutig festzustellen. So sind in einer zunachst
unmotiviert erscheinenden Grube direkt ber Grab 12 die Bohrkanale
eines ca. 2,lOx 1,45 m. messenden Blockes zu erkennen. Knapp daneben
wurde ein Onader mit ahnlichen MaBen aus dem anstehenden Felsen
gehauen. Besonders deutIich sind stehengelassene Bobrkanale ber Grab
11 festzustellen. Die Abarbeitung dieses Blockes wurde u. a, dazu benutzt,
um fr das Sarkophaggrab 13 eire sdstlich vorgelagerte, grob gespitzte
Wand zu schaffen.

Nordstlich hinter Grab 11 zeieht sich eine stark verzweigte Felsspalte bis an den linken Fassadenrand von Grab 5, die sich stlich von
Grab 13 gabeIt und die Felsterrasse mit Grab 5 und 112 von der stIich
, gelegenen Vorterrasse von Grab 6 trennt. Par~llel laufende Bohrkanale,
die von Felsabarbeitungen stammen, lassen sich auch jenseits der FelsspaIte stlich von Grab 13 erkennen. Etwas nrdIioh dieser Bearbeitungsspuren wird ein im Felsen stehengelassener Ouaderblock V-frmig von
zwei 15 bis 26 cm. breiten AbfluBrinnen teilweise umschlossen - ganz
ahnlich wie beim Kanalsystem vor Grab 2. Diese beiden Rinnen dienten
wahrscheinIich zur Ableitung des Regenwassers der darberliegenden
Terrassierung vor Grab 6 und deren Auslaufer, soweit dieses nicht schon
, vorher in den Felsffnungen versickert ist.
Dieser ganze nach und nach gewachsene Komplex wird im Osten
durch eine annahernd N-S-verlaufende Reihe von anstehenden Felsen
begrenzt. Der Weg zu den Terrassen von Grab 5, 112 und 6 hinauf verIief
offenbar ber die unregelmaflige Felsoberflache und FelsspaIten hinweg.
In Frage kame vielleicht auch ein Zugang westlich von Grab 13, doch
auch dort waren FelsspaIten zu berwinden. Offene, ungeschtzte Kanalsysteme und zum Versickem des Wassers bestimmte FelsspaIten
weisen darauf hin, da-K wir in diesem Teil der Nekropole V zur Zeit ihrer
Benutzung nach dem ursprnglichen Konzept keine Vegetation anneh-

129

men drfen, die eine solche Vewendung der Felsoberflache nicht zulieBe. Ob die Steinbruchtatigkeit gleichzeitig mit der sepulkralen Verwendung des Nekropolenareals oder spater anzusetzen ist, laBt sich schwer
entscheiden.

Grab 13
Das Sarkophaggrab 13 ist auf demselben Felsstock errichtet wie
die Graber 12 und II und ist von der ihm im Norden vorgelagerten Terrasse durch eine Felsspalte getrennt. Von diesem zweigliedrigen Grabmal
ist nur noch der stark beschadigte Unterbau vorhanden, dessen Innefes
in etwa 1,68 x 0,63 m. miBt. Innen - und AuBenwande sowie die den Sarkophag umgebende Felsflache sind grob gespitzt. Geglattet ist nur das
Auflager fr den Deckel, dessen innerer Teil erhht ist. Auf dem Sarkophagboden befanden sich einge Knochen und wenig Keramik.
Grab 6
Dem Grab ist eine ca. 2,3 m. tiefe Terrasse vorgelagert, die im Westen durch eine Felsspalte von der angrenzenden Terrassierung getrennt
und im Osten durch eine senkrecht abgearbeitete Felswand begrenzt wird.
Die zweiteilige Fassade (Abb. 13) weist die blichen, schon bei Grab 2
besprochenen Charakteristika auf: Hauptrahmen, bestehend aus Kant und Schwellhlzern, dazu links und rechts je drei nach vorne ragende Balkender Seitenwande und diese kreuzende, seitlich wegstehende Hlzer,
Mit der zweifachen, jeweils nach innen versetzten Rahmung sind der
Wandfllung (rechts) und der Trffnung (links) drei Konstruktionsebenen vorgelagert. ber dem oberen Schwellholz ragt eine Schicht Rundblzer hervor, die rechts und wohl auch links durch je ein Kantholz gehalten wird. Darber folgen drei Lagen von Fascien, die am rechten Rand
im Profil hervorragen. ber der Dachkonstruktion ist weit nach hinten
gesetzt der senkrechte Felsenplan gespitzt (vgl. dazu Grab 2 und 5). Auf
dem oberen Schwellbalken von Grab 6 ist die Inschrift TAM i Nr. 131 angebracht, die sich auf zwei Bestattungen in Grab 6 bezieht und von der
ein Abklatsch angefertigt wurde.
Der Innenraum besteht aus zwei Etagen U-frmig angeordneter
Felsklinen. Die mittlere Kline der oberen Etage ist, wie Abb. 13 b und d
deutlich erkennen lassen, wesentlich tiefer nach hinten in den Felsen eingetieft als ihr Pendant in der unteren Reihe. Der Lage sowie den Abmessungen nach scheinen die beiden mittleren Klinen weitgehend unabhangig voneinander gearbeitet worden zu sein, was beiden insgesamt vier
seitlichen Klinen sicherlich nicht der Fall war. Auf der rechten Kline der
oberen Etage sind vier rechteckige Felder eingearbeitet - offensichtlich
130 -

fr ein klinenahnliches Holzgestell. Eine Nut zun Einschieben eines


Holzbretts lauft entlang der Wand der gegenberliegenden oberen Kline
(siche Abb.: 13 d).
Auch die Keramikbeigaben aus Grab 6 wurden im Zuge der Plnderung aus dem Grab geschafft. Sie befanden sich ber einer ca. 10 cm.
hohen Schuttschicht hauptsachlich vor der stlichen Grabfassade sowie
im Westen eng neben der Rundmauer des Tunulusgrabes. Das Innere
von Grab 6 enthielt nur wenig Keramik und Knochen.
Grab 5
Die zweiteilige Fassade von Grab 5 erhebt sich ber einem
durchschnittlich 23 cm hohen SockeL. J lr Aufbau entsprlcht ziemlich
exakt dem von Grab 6, sodals hier nur einige Besonderheiten erwahnt zu
werden brauchen. So ist der Felsen bereits ber dem oberen
Schwellbalken 0,31 m. in die Tiefe abgearbeitet. Die Rckseite ist dort
grob gespitzt und weist drei etwa 1,34 m. voneinander entfernte ca.
8 x 9 cm. grofse Eintiefungen auf, die auf einen angedbelten Block aus
Stein oder Holz schlielsen lassen, der die Dachkoristruktion mit
Zahnschnitt ader Rundhlzern und darber mehreren Fasden wiedergab.
(Abb.: 14).
Im Gegensatz zun Grolsteil der Iykischen Graber ist bei Grab 5 der
Trstein bei der Plnderung nicht zerschlagen, sondern zur Seite
geschoben worden, sodaf er sich heute noch zur Ganze in obere und
untere Trfhrung eingelassen befindet. Der ca. 13 cm. dicke Trblack
bildet in seinem unteren Viertel aus statischen Grnden eine Nase und
hat an ihrer Spitze seine Starke verdoppelt. Seine Ma.Be betragen
1,67 x 0,55 m., wahrend der linke Rahrnen an der Fassade ein lichtes
Ma-B von 1,58 x 0,47 m. hat. 'Der Innenraum bildet ein Quadrat von ca
2,05 m. Seitenlange und weist keine Besonderheiten auf.
Wie zu erwarten fand man im Grabinneren nur eine geringe Menge
an Knoohen und Keramik, auf der Vorterrasse 'his ca. 1,90 m vor der
Fassade ber einer Sohrttschieht jedoch ein regelrechtes Stratum an hier
zerbrochenen Grabgefafen, das im Osten 'his an die Tunuluskrepis
heranreicht. Das Bild der Grabkeramik entspricht dem der Graber 2, 3
und 6: hauptsachlich Alabastra, Kratere, verschiedene Becherformen
sowie eine betrachtliche Anzahl von Unguentarlen n aIlen Grlsen.
Einen grofien Antei! bildet qualitatsvolle Firnisware, darunter eine ganze
Reihe von GefliBen mit rotfiguriger Malerei, in erster Linie Kratere.
Doch fand siohkaum einheimische Grobware. Zu den Funden vor Grab 5
zahlen auch die Fragmente eines Steingefafes und die von vier bis sechs

131

weiblichen Terrakottafigurincn, die ebenfalls den Grabbeigaben zuzurcchnen sind.


Grab 112 (A'blb.: 14-16)
Der stliche Teil dieser Terrassierung wird von Sarkophaggrab 112
eingenommen, dessen Inneres 1,66 x 0,56 x 0,47 m. rniSt. Die dahinterliegende Felswand ist spitz ausgearbeitet und in einer Hhe von etwa
1,55 m. ber dem Terrassenniveau lauft eine Rinne den linken Schenkel
entlang, Wie auf Abb. 12 zu erkennen ist, mndet dieser AbfluB in eine
etwa parallel zum N-S aus-gcrichteter Sarkophag Iaufenden Kanal, der
das Regenwasscr in eine Felsspalte ableitete. Der obere Verlauf dieses
Kanals konnte aufgrund der Verdeckung durch die Tumuluskrepis nicht
festgestellt werder, doch es ist offensichtlich, daf dieses Abflufssystern
der Entwasserung der nachsthhergelegenen Felsgra'bterrasse diente
Konnte man auch wegen der spateren berbauung an keiner SteIle di.'
Unterkante der Sarkophagaulsenseite feststeIlen, so Ieger vier Grnde
nahe, daf der Sarkophag 112 aus dem Felsstock gehauen und nicht ab
Monolith auf die Terrasse aufgesetzt wurde :

132

Die hohe dahinterliegende Rckwand und die tiefe Vorterrasse


zeigen, daf der Felsen ursprnglich hoch genug arstand. um an
dieser SteIle einen Sarkophagkasten stehenzulassen.

Die Unterkante der Sarkophaginnenseite liegt etwa 8 cm tiefer


als das vermutete den Kasten mgebcnde Felsniveau. Bei einer
Wandstarke von ca. 15 cm ware ein aufgesetzter Sarkophag etw.
23 cm. tief in den Felsen eingelassen, was ein erschwerender und
unntiger Arbeitsgang ware,

Die nrdliche Schmalseite des Sarkophagkastens schllelst nich i.


gleich wie die anderen drel Seiten ab, sondem steigt hinter dem
selmaleren Auflager unregelmafsig ernpor - ein Phanornen, das
bei einem gesondert gearbeiteten Sargophag sehr urwahr
scheinlich ware. A.hnliche Unregelmafiigkeiten der Konstruktion
erscheinen fr einen im Felsboden verankerten Sarkophagkasten,
der sich i. allg. besser dem Gelande anpafst und eine ureinheit
lichere Gestaltung aufweist, wahrscheinlicher. So hat z.B. auch
Sarkophag 13 vcrschiedcn hohc und teilweise schrage Auer
wande.

Monolithe, aufgesetzte Sarkophage mit solchen geringen GrBendimensionen - zuciner ganz anderen Gruppc zahlcn Hyposoricnsarko"Phagc und ahnlich aulwendigc Ireistehcrdc Grabhauser - sird dem Verfasser bisher nicht hekannt. Auch die rest

lichen 20 Sarkophage in Nekropole V sind, soweit heute sichtbar, im Verband mit dem Felsen.
Folgende Punkte mgen verdeutlichen, daf der aus dem Felsen
gehauene Sarkophag 112 nicht gleichzeitig mit sondem alter als seine
Ummauerung ist:
-

Die ungewhnliche nrdliche Schmalseite des Sarkophagkastens


hat nichts mit der untersten Steinlage der Rundmauer zu tun,
da der hi er liegende Quader an seiner AuBenseite gleich gut
behauen wie alle anaeren Blcke dieser Mauersehar ist, Da er a
dieser Stelle urmglich bearbeitet werden konrte, mu13 er wic
samtliche Quadern der Ummauerung gesondert, seiner Position
entspreohend gearbeitet und eingesetzt worden sein. Das bedeutet,
daf er nicht als ident mit dem Sarkophag bzw. dem Felse.
angesehen werden darf.

Die Krepismaucr strt ganz cindeutig das abgewinkelte A'bfluBsystem, ber dessen sdlichercn Kanal die Rundmauer ja gebaut
wurde. Es mug also einen frhcren Zeitpunkt gegeben haben, zu
dem der A'bflug um den Platz des Sarkophages herumfhrte und
noch nicht berbaut war. Existiertc der Sarkophag damals noch
nicht, so mflte der unbearbeitete Felsen odor ein roher Quader
dort gestanden haben.

Fr die Graber ein und dersel'ben Felsterrasse kann i. allg. einc


gleiche Entstehungs-, wenn
auoh nicht Verwendungszeit
angenommen werden.

Es ist auBerst unwahrscheinIich, daf mitten in einer sich standig


ausdehnenden Nekropole ein groer anstehender Ouade
unangetastet die Bltezeit der lykischen Felsgraber berdauert.

Es kann somit mit gutem Grund davon ausgegangen werden, daf


der Sarkophag 112 bereits im ursprngIiohen Gestaltungsplan dieser
Felsterrasse erithalten war und die Erbauer des Tumulus ihn wohl v.a.
aufgrund seiner Lage auf einer relativ grolsen und ebenen Flache fr eine
Wiederverwendung auswahlten, obgleich wir selbstverstandlich keine
Indizien fr eine tatsachlich erfolgte erste Bestattung besitzen.
Der Sarkophagdeckel auf Grab 112
AuBergewhnIich ist weiters der ber dem Sarkophagkasten von
Grab 112 gelegene DeckeI. Mit seinen gewlbten Seitenflachen, die einen
spitz zulaufenden Giebel bilden, kann er zweifellos als lykischer Typus
bezeichnet werden, u. zw. als der starker gedrungene Typ im Gegensatz
133

zu dem mit spitzerem und' hherem


Besonderheiten auf :

Giebe'

Doch er weist eine Reihe von

Der bei fast allen lykischen Sarkophagen vorhandene rechteckige


Firstbalken fehlt 1. Es sind auch keine Abarbeitungsspure.
vorhanden.

Seine nrdliche Schmalseite ist auBen unregelmaliig abgearbeice


und eine sehr grob behauene, stark dezentral im Westen gelegene
Bosse stehengelassen. Offensichtlicl wurde der Deckel fr diese
letzte Verwendung an der N-Seite leicht verkrzt und eine neue
Hebebosse stehengelassen. Da diese nachtraglich behauene Seitc
ohnedies verdeckt wurde, brauchte sie nicht mehr sauber auf
Sicht gearbeitet :werden.

Die beiden Giebelecken sind an der Oberseite 23 bzw, 11 cm. tief


horizontal abgearbeitet worden um als Auflager fr Blcke der
3. Krepisschar zu dienen. In dieser Funktion befand sich zur Zeit
der Freilegung noeh .die nrdliche Abarbeitung. Der Sarkopbag
(Deckel sowie Kasten) ist also architektonisch in seinc
Urnrnauerung Integriert. Um vor die sdliche Schmalseite einer
(heute nicht mehr vorhandenen) Krepisblock anzuschlielsen,
wurde die Bosse an dieser Seite entfernt, wie Abarbeitungeu
deutlioh zelgen.

Die seitlichen Bossen vermitteln den Eindruek von Oberflachlichkeit. Sie liegen asymmetrisch zueinander (vgl. Abb. 16a),
sind verschieden grof und wurden nur grob zugehauen. Ihre
From ist nicht rechtwinklig sondem ovaI.

Wie sehon zuvor erwahnt ist der Deckel an der N-Seite nur so'
ber dem Sarkophagkasten verankert, daf man ihn naeh Sden
schieben kann. Darin darf man jedoch nur eine relativ geringe
Arbeitserleichterung bei der Aufstellung sehen und keine
Vorrichtung, speziell an die Rundmauerung angepafit. Auch
ermgliehte diese Vorrichtung sicherlich nicht die Einsparung
eines Gerstszum Heben des Deekels. Diese technisehe
Raffinesse rnssen wir auch fr den ursprnglichen Sarkophagdeckel von Grab 112 annehmen, sollte es sich dabei nicht um den
hier beschriebenen handeln.

Es ist offensichtlich, daf der Sarkophagdeckel dem Zweck der


Ummauerung entsprechend, d.h. platzsparend, verkeilbar und al>
(l)

134

Ein ahnlich gebildeter Sarkophagdeckel befindet sich in Nekropole II Grab


Nr. 79 von Limyra.

Auflagerverwendbar, zurechtgearbeitet wurde. Die zentrale Frage aber,


ob der Deckel fr die Errichtung des Rundbaus neugearbeitet, oder ob
ein bereits vorhandener Deckel wiederbenutzt wurde, vielleicht der ber
Grab 112 gelegene, muf mangels an stichhaltigen Indizien offen bleiben.
Kame die letzte - wohl wahrscheinlichste .. Mgliohkeit in Betracht, so
erfolgte die Verkrzung des Deckels wohl nur, um fr die Ummauerung
auch nrdlich des Sarkophags dien grferen Ouader plazieren zu krmen.
DerTumulus
Auf der abgearbeiteten Felsoberflache der' Grabterrasse befindet
sich eine Aufschttung von fest versintertem, kompakten Kalksteinsplitt,
bei der es sich schwer entscheiden HiEt, ob es sich um eine knstliche
Planierung des Gelardes handelt, wie sie vor der Errichtung der
Rundmauer ja vorstellbar ware, oder um natrliehe Felsabsplitterungen.
die sieh im Laufe der Zeit mit dem Felsen verbunden haben. Diese
Ausgleichsschicht hat ihr Zentrum west1ich und sdlich des Tumulus
- u.a, war der N..S-Iaufende Kanal ganzlich mit diesem nur durch seine
starkere Poresitat vom Felsen zu unterscheidenden Material aufgefllt ..
doch fand sie sich auch auf der Vorterrase von Grab 6. Verfestigter
Kalksinter berdeckte auch die mit Schutt aufgefllte Felsspalte nrdlich
von Sarkophaggrab 13. Auch die Tatsache, daf der Kalksteinsplitt
zusatzlich an die Ummauerung angeschttet erscheint. kann die Frage
nach knstlicher oder natrlieher Aufschttung nicht klaren.
Die Krepismauer des Tumulus besteht aus fnf Quaderlagen, die
nur mehr an der N-Seite zur Ganze erhalten sind und eine Gesamthhe
von etwa 1,88 m. erreichen. Im sdlichsten Teil ist allein die unterste
Schar noch vorhanden. Zweiweitere Blcke fanden sich st1ich der
Krepis in Sturzlage. Den aufseren Umrif bildet ein ziemlich sorgfaltig
angelegter Kreis, dessen Durchmesser zwischen 2,39 und 2,42 m. variiert
(siehe Abb. 16 a). Das Mauerwerk besteht aus verschieden grofsen,
.sorgfaltig gefugten Rusticaquadern, die an den AuEenseiten konvex
gekrmmt sind. Die Quaderlagen sind nicht .sehr regelmalsig und weisen
Stufen und Selragen auf. Die Quaderhhe liegt zwischen 32 und 38 cm,
es wurden aber auch kleine, flache Blcke verwendet. Die Ouadern sind
sehr unterschiedlich und unregelmafsig tief (zwischen S und 53 cm.) und
an der Rckseite nur grob zugehauen. Es steht aufser Zweifel, da-B der
Rundbau auch an der S .. Seite geschlossen und sein Inneres nicht
sichtbar war, Den oberen Abschluls der Krepis bildet kein Kranzgesims,
sondern die Oberseite der drei erhaltenen Blcke der fnften Mauerschar
besitzen .anstelle eines Auflagers eine sehr grob gehauene Schrage hinunter
nach innen zu und ahneln somit dem schragen Rand eines Behalters.
Aufgefllt war die Krepis mit hauptsachlich grofsen unbehauenen Steine

135

und kompaktem, dunklen, soherbenfreien Erdmaterial, von dem im


Erosionsschutt in dieser Form keine Spuren erkennbar sind. Die schrag
gearbeitete oberste Steinlage lliBt vermutlioh auf einen kegel - oder
hgelfrmigen Absohluf dieses Turnulus schlieBen. Von einem diese
Aufschttung bekrnenden Glied konnten keine Spuren nachgewiesen
werden. Auch wenn dieser Zylinderbau mit seinen Proportionen (das
Verhalmis der Krepishhe zum Durchmesser betragt in etwa 4 : 5) in
Kleinasien einmalig dastehen mag, so ist er inhaltlich doch eindeutig als
Grabtumulus gesichert.
Obwohl die Bestattung im darin enthaltenen Sarkophaggrab bei
der Freilegung noch ungestrt war, wurde der Sarkophag vor seiner
ffnung von Grabplnderern aufgebrochen, sodaf ber seinen originalen
Inhalt keine gesicherten Angaben gemachtwerden krmen. Den geringen
MaBen der geschlagenen ffrung zufolge HiBt sich evtI. vermuten,
daB keine Keramik und somit wohl auch keine sonsrigen Beigaben im
Sarkophag enthalten waren; Sicherheit kann darber jedoch nicht
herrschen.
Im Sarkophag aufgefunden wurden die Knochen eines ca. 1,80 m.
grofsen Mannes, dessen Grlie auf eine angehockte Haltung im Grabinneren schliefien IliBt. Wahrsdheinlich am Krper trug er einen
Bronzering, ein Messer aus Eisen und weitere Eisengegenstande. Keine
Spuren von Keramik oder anderen datierenden Beigaben waren
vorhanden.
Die Besehadigungen arn Sarkophag konnten vom Restaurator
behoben werden. Um weiteren mutwilligen Zerstrungen vorzubeugen,
wurde der Sarkophagdeckel angehoben und schrag wieder aufgesetzt, um
dem Besucher das leere Grabinnere denlichzurnachen (iA'bIb. : 15). Einige
Blcke der Krepisrckseite rnulsten zu diesem Zweck kurzzeitig
abgebaut werden und befinden sich somit heute nicht mehr im
ursprnglichen Zustand.
Phasenabfolge auf der Grabterrasse
Diesem Befund zufolge lassen sich auf dieser Felsterrasse folgende
drei Perioden unterseheiden :
.

136

Die erste Phase bildet das grofsangelegte Konzept einer


Terrassierung mit zwei Fassadengrabem und einem Sarkophaggrab. Eine Rinne in der spitzen Felseinarbeitung regelte
den AbfluB von der darbergelegenen Grabterrasse, und der
untere Kanal leitete das Regenwasser weiter.

2. -

Der zweiten Phase gehrt die Errichtung des Tumulusgrabes


an. Seine Krepis verdeckt sowohl den stlichen Fassadenauslaufer von Grab 5 als auch den A:bfluB. D.h. der Tumulus
wurde zu einer Zeit errichtet, als das abfliefsende Wasser von
Norden ihn nicht mehr bedrohen konnte, er den Kanal nach
Sden berdecken durfte und das AbfluBsystern dieses
Bereiches der Nekropole somit nicht mehr intakt war. Der
Tumulus laBt auf eine zweite Verwendungsphase zurnindest
des Kastens von Sarkophaggrab 112 schlieBen. Diese zweite
Bestattung erfolgte entweder vor Baubeginn der Krepis oder
nach Errichtung der untersten Steinlage, jedoch sioherlich
nicht spater, da der Sarkophagdeckel fr die restlichen vier
Mauerscharen architektonisch relevant war.

3. -

Der bereits oben beschriebenen Fundlage der Kerarnik vor


Grab 5 und 6 zufolge haben wir die gewaltsame ffnung und
Plnderung der Graber ineiner dritten Phase belegt, Es soll
hier ausdrcklich darauf hingewiesen werden, daf die hier
gefundene Keramik dem archaologischen Befund zufolge
niohts mit Begrabnisopfern oder Totenkult zu tun haben
kann.

Eine absolute Datierung der ersten Phase wird uns in naher


Zukunft die Untersuchung der Keramik der Graber 5 und 6 erbringen.
Allem Anschein nach erfolgten hier Bestattungen von der Mitte des
4. Jahrhunderts bis etwa 320 v. Chr. Die Plnderung der lykischen Graber
n der dritten Phase wird i. allg. mit der rmischen Epoche in
Zusammenhang gebracht, wofr wir hi er jedoch keinekonkreten Belege
vorweisen knnen. Die chronologische Zuordnung der zweiten Phase sei
im folgenden Abschnitt naher untersucht.
Deutung und Datierung des Tumulus
Der Tumulus ber Grab 112 steht ahne vergleichbare Parallele da.
Er stellt eine Mischforn aus bereits Verhandenem (Felsterrasse,
Sarkophagkasten und wahrscheinlich auch Deckel) und neu Geschaffenem (Krepis mit Tumulusaufschttung evtl. Fundamentierung und
vielleicht Sarkophagdeckel) dar, Die Erbauer wahlten fr diese
unlykische Grabform eine spatklassische Nekropole, die offensichtlich
nicht mehr nach dem ursprnglichen Konzept benutzbar war, doc1
erwies man den Bestattmgen noch ihren Respekt und lief die Graber
intakt. Da bisher kein kleinasiatischer Tumulus mit ahnlichen
MaBverhaltnissen bekannt ist, darf man wohl darauf schlieen, da.B den
Erbauem des Grabes so viel daran lag, es an einem oder vielleicht diesem
137

speziel1en ort in der lykischen Nekropole zu errichten, daf sie dafr


sogar eine Verstmmelung oder zumindest eine ungebrauchliche
Proportionierung dieser Grabform in Kauf nahmen. Die kleine Flache um
Sarkophag 112 als Zentrum ermglichte
nur einen reduzierten
Durchmesser des Tumulus. Die brigen Besonderheiten sind wohl
lediglich als Resultat daraus zu betrachten: Der geringe Durchmesser
bentigte wiederum eine hohe Krepismauerung um dem Grabbau
berhaupt Beachtung zu verschaffen, Ein Durchmesser dieser
Grfiendimension bedingt wohl auch eine geringere Hhe der Turnulusaufschttung,
Karn man auch die Konzeption dieser Turnulusform zweifellos als
irnprovisiert bezeichnen, so wurde bei der Ausfhrung nur bei den
nicht sichtbaren Bestandteilen (Sarkophagdeckel, Mauerinnenseite, evtl.
Krepisrckseite) an Aufwand gespart. An der AuEenseite sind die Blcke
auEerst sorgfaltig zugehauen und gefugt und geben ein geschlossenes
Bild ab.

Steinbearbeitung und Mauertechnik der Krepis krmen durchaus


als lykisch angesprochen werden und scheiden somit als Kriterium zur
Herkunftsbestimmung der Grabform aus. Einen Terminus post oder ad
quem knnten wir durch die Datierung der Form des Sarkophagdeckels
t:~1alten : Obwohl dieser TW sehr O'f.t auf rmerzeielichen Sarkophagen mit
tabulae ansatae auftritt, ist er dennoch bereits im 4. Jahrhundert v. Chf.
faBbar. Von den 21 Sarkophagen in Nekropole V tragt, soweit erkennbar,
auch kein einziger eine solche tabula ansata. Die Datierung nach ca. 320
lieBe sich nur noch durch die Klarung der Herkunft des Grabtypus
weiter eingrenzen.
An Beispielen fr Tumulusbestattungen in Lykien sind ansonsten
nur Grab C in Seyret und eine beaehtliche Reihe von rnindesters sechs
Grabhgeln bei Phellos 2 gesichert. Auch die chronologische Einordnung
dieser Graber darf nicht als eindeutig geklart angesehen werden. Trotz
vieler Unterschiede ist die Ahnlichkeit des Tumulus von Seyret mit dem
in Nekropole V nicht zu bersehen. Beide verbindet neben dem
ungewhnlich kleinen Durchmesser, einer gewissen Improvisation beim
Grabbau, einer dennoch sorgfaltigen Steinbearbeitung und der flexibler
Anpassung ans Gelande auch ihre Lage in unmittelbarer Nahe lykischer
Fassadengraber. Schlsse hinsichtlich der Datierung oder der Iokalen
Herleitung lassen sich daraus jedoch nicht ziehen.
<l

(2)

138

J. Borchhart-W. Wurster, AA 1974, S14ff. v.a. 523ff.


J. Zahle, ActaArch 46, 1975, nff.

Da auch eine Aufrechnung der verkleinerten Form des Tumulus in


Nekropole V auf dafr gebrauchliehere Mcillverha1tnisse keine brauchbare
Definition des Grabtyps erbringen .kann, die die Anzahl der (entfemten)
Parallelen einzuschranken vermag, mu-Bdie Frage nach der Herkunft
dieser unlykischen Grabform vorlaufig unbeantwortet bleiben und
eine Datierung nach ca. 320 v. Chr, in hellenistische oder rmische Zeit
offen gelassen werden.

Die Entdeckung weiterer ahnlich improvislert angelegter Tumuli


in oder bei lykischen Nekropolen ist nicht nur wnschenswert sondem
darf wohl auch erwartet werden.

139

4. ZUR BEARBElTUNG DER KERAMIK VON LIMYRA 19861987


Ingrld MADER *

"W8.hrend der Grabungskampagnen 1986/87 konnte die Keramik i


aus folgenden Fundkomplexen zeichnerisch und photographisch aufgenommen werden : die Sonderfunde aus den Sondagen 3A und 3B, Li
1982 (die sich im N\\i1 innerhalb der byzantinischen Weststadt befinden),
aus der Sondage 4, Li 1983, (im Nw aufserhalb derbyzantinlschen Stadt).
die Keramik von den Hanghauserr Ter-r. -v, Li 1972-1974, aus der
Sondage Hang, wohnelnhett Af Li 1983, aus den Sondagen 6, Flache B.
7/1, SC/S, aIle Li 1984, aus der Sondage 5A R3 und 5B R, Li 1985,
Sowie Sondagen SA R3 Osr-Erweiterung, SA Nord, 5D, SE (aIle n
Bereich des Lykischen Tores). Ptolemaion e + II, G~H/II + 111,800dage 8 (Theaterbereich), aIle Li 1986.
1987 wurde die Keramik aus der Sondage 9 (Palastgrabung), Sondagc LO (Nekropole V) und Sondage II (Hanghauser) aufgenornmen.
Mit ctner keramischeri Typentafel wurde 1986 begonnen. Das
neuaufgenommene Matortal der folgenden Kampagne wurde im Zuge
der Erweiterung hinzugefgt. sodaf etne keramische Arbeitsgrundlagc
Ir die folgenden Arbeiten zor Verfgung steht.
Das ergrabcnc Material ist zum grren Teil Gebrauchskeramik,
das im Rahmen eines Dissertationsvorhabens Die Keramik von Limyra
eingehend utersueht werden wird.
In diesem Bericht sollen clnlgc kerarnisehe Objekte aus den verschiedensten Fundkomplexen und J alrlunderten aufgezeigt werden 2.
Objek

Nr. 139, Li 1983, So 4 AB 14N (Abb. 17)

Bodenfragmcnt eines offenen Gefafses. Standring st sehr stark


zerstrt. Tonfarbe im Bruch : 5YR 7/8 reddish yellow.. 'Verllg Magerungspunkte, hart gebrannt. berzug : Schwarz gefirniBt, glanzend. Vgl.: Fouilles de Xanthos, Bd. IV. NT. 369. Dat. : 4. Jhd.
(LL V gl. dazu 1. Made-, VIII Kaz Sonular Toplants II {l986) 113f.
(2J Die Bestimmung der Farbwerte erfolgt nach der Munsell Cotor Karta.

141

Objekt Nr. 28: Li 1984, SO 6 FI. B (Abb.: 18)


Randfragment einer Schale. Der Durchmesser betragt 12 - 16 cm.
(nicht genau bestimmbar). Tonfarbe im Bruch und an der Oberflache
gleich: Ockerbraun. Kreidend, nicht sehr hart gebrannt. VgI. : Schafer
Jrg, Die Hellenistische Keramik von Pergamon. Taf. 51.
Objekt O. N. : Li 1985, SO SA R3 AB 10 (Abb. : 19)
Randfragment eines Kruges mit HenkeI. Dm. : 7 cm. Tonfarbe im
Bruch und an der Oberflache : Ziegelrot. Hart gebrannt, wenig Magerungspunkte. Henkel sehr grob gearbeitet. VgI. : U. Peschlow, Byzantinische
Keramik aus Istanbul- Ein Fundkomplex bei der Irenenkirche, IstMitt.
27-28 1977/78. Ab'b.: 19 (Nr. 125). Dat. : 10. Jhd. n. Chr.?
Objekt Nr. II : Li 1987, SO 9 : rezenter Schutt an der Oberflache.
(Abb.: 20)
Zwei nicht anpafsende Fragmente einer Lampe. Schwarz gefirnifit
innen und aufien. Die Standflache ist ungefirnilst. Durchmesser der
Standflache : 6 cm. Tonfarbe im Bruch: 5 YR 6/6 reddish yellow. Hart
gebrannt, einige Magerungspunkte WeiB und Schwarz. Dat.: attisch,
frhes 5. Jhd. Vgl. Athenian Agora Bd. 4, Greek Lamps. PI. 34.
Objekt Nr.: 16: Li 1987, SO
(Abb.: 2l).

9/S

Schnitt am

Ostprofil, AB 1.

W'andfragment einer Amphore aus Schulter und Bauchbereich. Ton[arbe im Bruch: 10 YR 7/6 yellow. AuBen: cremfarbener berzug.
Dunkelbrauner Maander und Triglyphen- Dekor sowie horizontallaufende
Streifenbemalung. Dat. : um 700 v. Chr. aus dem samisch- rhodischen
Bereich stammend.
Objekt

o. N. : Li 1987, SO 9/S Schnitt am Ostprofil, AB2

Randfragment einer Ionischen Schale mit abgesetztem Rand. Tonfarbe : Grau, sehr hart gebrannt, fein geschlammt, einige Magerungspartikel: WeiB. Durchmesser : 10 cm. Innen: Schwarz gefirnifst. Ausserdem schwarzer Firnis am Rand aulsen. Henkelansatz. Dat.: 6. Jhd. v.
Chr.
Objekt o. N. : Li 1987, SO 9jS Schnrtt am Ostprofil, AB 3 (A/bib. : 22)
Henkelfragment einer Samisehen Hydria. Tonfarbe im Bruch : 5YR
7/4 pink, sehr hart gebrannt, fein geschlammt, Magerungspartikel:
""eiB. Dat. : 7. Jhd. v, Chr.
Die Abhbe 4 und 5 weisen sehr viele Fragmente mit Streifenbemalung auf, die mglicherweise zu Samisehen Hydrien gehren oder zu
chiotischen GefaBen.
142

A:bhub 6 weist neben Fragmenten mit Streifenbemalung auch Fragmente von Ionisohen Schalen auf. Dat.: 6. Jhd. Vgl. W. Technau, Griechiche Keramik im Samisehen Heraion, AM 54, 1929,34 ff.
Objekt Nr. s: Li 1987, S09/5 Schnitt am Ostprofil, AB6 (Abb.: 23)
Mehrere Fragmente einer Sehale. Typ: band cup. Tonfarbe im
Brueh: 10 YR 6/4 light yellowish brown. Sehr hart gebrannt, Magerungspartikel: glimmerig, WeiE. Innen: Schwarzer Firnis. Durehmesser:
14cm. Dat. : Mitte 6. Jhd. Vgl. : The Athenian Agora 23, 64f.
Objekt Nr. 9 : Li 1987. SO 9, NW- Ecke, Lehmschicht bei Mauer 5.
(Abb.: 24)
Wandfragment einer Kleinmeisterschale. Tonfarbe: 2.5 YR 5/8 red.
Sehr hart gebrannt, fein geschlammt, einige wenige Magerungspartikel :
WeiE. Innen: Schwarz gefirnilit, Dargestellt sind : Zwei Tierbeine und
der Rest des dazugehrigen Kopfes? Sowie ein undefinierbares Objekt
mit Ritzung. Da.: Mitte 6. Jhd? Vgl.: E. Kunze, Kleinmeisterschalen
AM 59, 1934, 8lff.
Aus dem gleiohen Fundkomplex : Fragment einer Kleinmeisterschale (Abb. : 25) Tonfa:ibe : 2,5 YR 5/8 red. Sehr hart gebrannt, fein
geschlammt. Magerungspartikel: was. Innen: grauroter Firnis. AuBen:
Blumendekor.
Objekt

N".

27 : Li 1987, SO 9/N Sohnitt 1, sdlich M12.

(Albb.:

26)

Lekanisdeckelfragment. Tonfarbe im Bruch: 5YR 6/8 reddish yellow. Sehr hart gebrannt, fein geschlammt, MagerungspartikeL. Da. : rotfigurig, frhes 4. Jhd. Vgl. : Hesperia Suppl. X, Small Objeets from the
Pnyx, Taf. 34 und 13.
Darstellung: Teile eines Flgels, mglicherweise zu einem Eros
gehrend. Im Vergleich mit den anderen rotfigurigen Lekanisdeckeln
aus der gleichen Zeitspanne knnte es sich bei dieser Darstellung ebenfalls um eine Frauengemaohsszene handeln. Die Gestalt des Eros wrde
ebenfalls dazu passen.
Objekt Nr. 153: Li 1987, SO

~'O

: iri der Nekropole V. (AbIb. : 27)

Mehrere rotfigurige Fragmente, die wahrscheinlich zu rnehreren


Gefaen gehren. Einige dieser Bruchstcke konnten zusammengesetzt
werden. Wahrscheinlich zu einem Kalyxkrater gehrend. Dat. : Kertscher
Stil, Umkreis des Amazonenmalers, Mitte bis 2. H. d. 4. Jhd. Darstellung:
Wagengespann mit vier Pferden. Die Pferde sind uriteransichtig im Profil
wiedergegeben. AuBerdem ist der Rest eines Flgels erhalten. Mglieherweise wurde der Wagen von einem Eros gefhrt,
143

5. ZUR GRABUNG AM NAOS DES PTOLEMAIONS

Jrgen BORCHHARDT
Mit Hilfe des Krans konnten die Arbeiten auf der Westseite des
Naos fortgesetzt werden ', Durch die Abfahrt des Grabungsschutts aus
alIen Grabungen konnte die Terrasse fr die Aufstellung der Blcke
vergrBert werden. ber 600 Blcke vom Podium und der peripteralen
Tholos konnten bisher in Fundlage eingezeichnet, photographiert, mit
Hilfe des Krans gehoben und mit Traktoren auf der Terrasse aufgestellt
werden.
Zu den wichtigsten Ergebnissen zahlt die Erkenntnis, daf an den
Ecken des POdiums oberhalb des Traufgesims jeweils zweikolossale
Lwen aus Marmor standen (Abb. 28). Vom Nord-Lwen der Nord-WestEcke kennen wir jetzt den Torso, Teile der Plinthe mit der Sttze
(Abb.: 29) sowie vom West-Lwen der Nord-West-Ecke den Kopf (Abb.
30, 31). Aus dem Befund IaB sich schlieBen dal) Plinthen und Lwenleib
einschlieBlich der Sttze aus einem Block gewonnen wurden und lediglich
der Kopf extra gearbeitet wurde. Weiterhin darf vermutet werden,
daf alle Lwen als Pafsganger aufeinander zuschritten und dann den
Kopf nach aulsen abwandten.
Vom Fries der Tholos konnten weitere Fragmente mit Pferden,
Wagen und Wagenlenkern geborgen werden, so daB die Theorie, daB
der Fries auf hippische Agone im Rahmen des Herrscherkultes verweist
als verifiziert gelten kann.
Vom Gebalk konnte ein weiterer Block mit einem erhaltenen echten
(Abb. 32) sicher gestelIt werden.

Lwerkopfspeier

Uber die Dachkonstruktion wurden neue Aufschlsse gewonnen. Das


geschuppte Kegeldach war elegant konvex geschwungen und hatte
einen mehrteiligen oberen Abschluf wie das Lysikrates-Denkmal.
Einer der obersten radial geschnittenen AbschluBblcke mit der konkay
gearbeiteterr Einlassung fr das bekrnende Akroter trat zutage (Abb.:
33). Unter den Fragmenten der kolossalen Rundskulpturen, die in der
(L

Vgl. dazu

J~

Borchhardt, VIII.

Kaz Sonular Toplants

II (l986) 102 ff. Ab:"!.

1-7.

145

Cella aufgestellt worden waren, ist ein marmornes Fragment zu nennen


mit einer bewegten Oberflache, die ein Tuch wiederzugeben scheirt, mit
einem darber fixierten bronzenen Gegenstand 2 mit einer applizierten
Pferdeprotome, die geflgelt gewesen sein knnte, oder einem Hippokampen.
Die Architekturbtcke bestarigen den kubischen Unterbau und den
zylinderfrmigen Oberbau in Gestalt eines peripteralen Monoptoros 3.
Der Bau wird als Naos eines Herrscherkultes verstandlich, der fr die
Lagiden von der Stadt Limyra aus Dankbarkeit fr die Errettung aus
Feindesgefahr errichtet wurde.

(2)

Vgl. dazu die in OIYD;th gefundene Bronze mitder Szene eines eonversatione
(persiseher Satrap und Grieche> M.B. Hatzopoulos u. L.D. Loukopoulos.
Philipp of Macedon <l980) 97 Abb. 59.
(3) Vgl. dazu F. Seller. Die grtechische Tholos <l9S6).

146

6. ZUR LAGE DES STAATSMARK.TES

Jrgen BORCHHARDT
Bedingt durch die Kstenabsenkung und die Aufschttung durch
Erosionsmaterial von den Bergen befindet sich die Sdhalfte der
antiken Stadt heute im Grundwasserbereich 1. Bei Reinigungsarbeiten
am Nord-und Ostrand der Grabungsinsel Iielsen sich ca, 90 cm unter
\o\iiasser grofse Platten erkennen, deren Grlse darauf schlielsen
laBt, daB hier in rmischer Zeit eine groBe Platzanlage bestanden haben
muB. Im NW der Grabungsinsel sind grfiere Bauten im FluB erkennbar.
Ein Bau war mit einer groBen Apsis ausgestattet. Die Lage HiBt vermuten,
daf hi er der nrdliche Mark vorliegt, dh. der Staatsmarkt, der mit den
wichtigsten sakralen Bauten und Bauwerken der Verwaltung gesaumt
war.
Im Sden vol' der Sdnekropole beim Zusamrnenfluf der Hauptarme des Limyros darf dann der Handelsmarkt angenommen werden.
Fr die Annahme des Staatsmarktes spricht die Lage der Bischofskirche, die ber einem der Haupttempel von Limyra (fr Zeus, ApolIon
oder Artemiserrichtet wurde). Zwischen Theater und Staatsmarkt
knnte das Gymnasium gelegen haben, das im Osten an das Ptolemaion
angrenzte, Sondierungen im nachsten Jahr solen ber die Grfse dieses
Platzes Aufschluf geben.

(1)

Vgl. dazu G. Wiegand, Trk Arkeolon Dergisi XX - 1,1973, 40ff.; J. Borchhardt


u. Knoblauch, Trk Arkeoloji Dergisi XXIV - i, 1977, 89ff. Abb. 17.

147

7. DIE ARBEITEN AN DER KIRCHE AM BURGBERG (Abb.: 35-39)

Roman JAKOBEK
In der diesjahrigen Kampagne wurde keine Sondage angelegt, sondem grofiflachig der den Vorgangerbau der Kirche verunklarende Schutt
beseitigt und eine Planaufnahme des gesamten Kirchenareals durchgefhrt, Die Reinigungsarbeiten erstreckten sich hauptsachlich auf den
Bereich zwischen der Nordmauer der Kirche 2 und der nrdlich davon
liegenden Felskante (Abb. 35). Ebenso wurde der Bereich der Kapelle
und das Gelande stlich der Apsis der Hauptkirche von Versturz befreit.
Durch diese Arbeiten konnte endgltig geklart werden, daB die in
der Kampagne 1986 ergrabene Kirche als kleiner Nachfolger in den
Apsishereich einer wesentlich grlsererKirche gesetzt worden war (Abb. :
36). Der Verlauf der Nordmauer von Kirche 1 konnte auf eine Large von
16 m. der ihrer Sdmauer auf 20 m. geklart werden, Die Nordmauer weist
auf ihrer ganzen Lange eine nicht mit ihr in Verband stehende Verstarkung mit einer Dicke von ca. 50 cm. auf. Zwei Schalen aus grob behauenen
Bruchsteinen sind mit Mrtel und kleineren Bruchsteinen aufgefllt;
die Verstarkung wird durch grob behauere Bruchsteine gebildet. Die
Sdmauer, die etwas tiefer am Hang steht (Abb.: 37) und auch eine
Terrassenaufschttung sttzen muBte, wurde mit einer Dicke von Im
starker dimensioniert als die anderen Mauern. Sie hestand ebenfalls aus
Zweischalenmauerwerk, ist aber durch eine Schar rechtwinklig behauener Kalkquader fundamentiert.
Auch die Lage des Apsisbogens von Kirche 1 konnte geklart werden.
Das Mauerwerk der Apsis ist in der gleichen Art ausgefhrt wie das der
Nord- bzw. Sdmauer, ihr nrdliches Drittel lag auf einer Felsabarbeitung auf. Die westliche Begrenzung von Kirche 1 konnte noch nicht
sicher festgestellt werden. Reste von Mauern llegen noch zu unklar unter
Schutt und Gebsch verborgen. Anzunehmen st jedoch, daB die beiden
nahezu parallel verlaufenden Mauern im Westhereiah ehemals den
Narthex bildeten. Bei den vier als Sttzpfeiler erscheinenden kurzcn
ltl

s. R. Jacobek, Vorbericht Kampagne HIR6; in J. Borchhardt und Mitarbeiter


IX. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1987 und : ders., Bericht ber die Grabungsarbeten an einer frhbyzantinischen, Kirche in Limyra (Lykien l: in.
JB 37 11987) 328-333.

149

Ouermauern an der Sdmauer von Kirche 2 drfte es sich um Restc


der sdlichen Pfeilerstellung von Kirche 1 handeln. Dafr. spricht ihr
parallele Verlauf zur Sdmauer. Die Breite des ersten Baues von 13
Metern :aJ3t jedenfalls auf Dreischiffigkeit schlielsen.
Im Zuge der Arbeiten wurde auch der Schutt im Apsisbereich der
Kapelle beseitigt, Die Apsis ist ber einer N - S verlaufender Sttz- oder
Terrassierungsmauer errichtet, die mglicherweise noch zum alteren Bau
gehrt.
Auch in dieser Kampagne konnten viele Fragmente von Bauplastik
aus dem Versturz geborgen werden. Diese Funde sind von der gleichen
Machart wie di~ der Kampagne '86. Den Hauptanteil bilden Schrankenbzw. Verkleidungsplatten mit Zirkel-und/oder vegetabiler Ornamentik
sowie Gesimsstcke mit Akanthusornamentik. Schrankenplatterbekr
nungen. Schrankenplattensttzen und kleine Kapitelle haben einen
weiteren Anteil an der Fundliste.
Nrdlich von Kirche 2 wurden zwei groBe Steinbecken aufgedeckt
Abb.: 39). Das grBere hat die AusmaBe von 1 xl Meter, die Ausnehmung
st 21cm tief; das kleinere Becken hat die MaBe 68 x 68 cm, die Tiefe der
Aushhlung betragt 12 cm. Beim kleineren Becken ist die Ausnehmung
Ieicht unterschneidend gearbeitet, die Form der Ausarbeitung entspricht
jener der sogenannten Feueraltare, die sich am Burgberg von Limyra
befinden 2. Anzunehmen ist, daB beide Becken hier in sekundarer Verwendung standen; eine Funktion als Taufbecken ist allerdings njcht
wahrscheinlich.
Nach den bisher durchgefhrten Untersuchungen laBt sich folgende
Hypothese zur Bebauungsabfolge im Bereich der Kirchen am Burgberg
aufstellen :
-

Als erster Kirchenbau entstand ein ca. 23 x 15 m grofses Bauwerk.


Duroh Bauplastikfunde (Spolien aus Kirche 2) ist diese erste
Phase an den Beginn des 6. Jhs zu datieren.
nach Zerstrung der ersten Kirche errichtete man an der Nordostecke des Schutthgels eine kleine Kapelleals vorlaufigen
Ersatz.

(2)

150

spater wurden die Trmmer beseitigt, cine gleichmaige Schotterung aufgebracht und - teilweise mit Spolien aus dem ersteri
Bau - ein bescheidener Neubau errichtet. Die Kapelle blieb bestehen und wurde wahrscheinlich weiterhin bentzt,

s. W.W. Wurster, Die Burg von Limyra. Vorbericht. in : Arch. Anz. (1974)
259-273.

8. DIE SONDAGE IN DER BYZANTINISCHEN OSTSTADT


Jrgen BORCHHARDT

Westlich vom Ost-Tor der Oststadt, sdlich des Thermenkomplexes


befindet sich ein grolser byzantinisoher Bau sdlich der Hauptstrasse,
die sich im Bodenbewuchs abzeichnet . Eine kleine Sondage konnte
klaren, daB sich dieser Bau an einer Straenkreuzung befindet. Dem Bau
ist im Norden ein 2,37 m tiefer Gehweg vorgelagert, den man sich berdacht vorstellen kann. Dann folgt das 4,15 m breite StraBenpflaster, das
einen Wagenverkehr in beiden Richtungen zulie, Auf der nrdlichen
Seite dieser Ost-West-Achse standen Hauser, deren Innenraume 5,27 m.
betrugen. Alle Mauerstarken betragen zwischen 70 u. 75 cm. Die in Nordsdlicher Richtung kreuzende Gasse scheint Iediglich eine Tiefe von 2,63
m betragen zu haben.

(l)

Vgl. Plan von Limyra : VII.

Kaz Sonular Toplants

(1985) 481 Abb. 2.

151

9. DAS BEKTASCHI-KLOSTER DES KAF BABA IN LIMYRA


Werner BAUER
Etwas aulserhalb der byzantinisehen Oststadt von Limyra i befinden
sich einige Bauten aus der jngeren Gesehichte der Stadt, ein auf den
ersten Bliek unseheinbarer, halbverfallener Gebaudekomplex, gleichzeitig
aber eines kulturgesehichtlieh interessantesten Bauwerke aus der Zeit
der trkisch-islamisehen Kolonisierung Lykiens : Das Bektaschi-Kloster
des Kafi Baba aus dem 15. Jh.
Es war der seit langem geaulserte Wunsch des Grabunsleiters Jrgen
Borchhardt diese dem langsamen Verfall preisgegebene Anlage in die
systematisehe Erforsehung der Stadt miteinzubeziehen. Mit Zustimmung
der trkisehen Behrden wurden die vllig verwaehsenen Klostergebaude
im Zuge der Grabungskampagne von 1987 freigelegt und wissenschaftlieh
dokumentiert.
Das Bektaschl-Kloster (tekke, zaviye)
Die Bektaschi-Klster weisen, was ihre
lokale Untersehiede auf. Dennoeh laBt sich
eigentmliehe raumliche Struktur erkennen,
Raumgliederung basiert (siehe BIRGE 1937)

Bauweise anbelangt, grolse


eine allen Bektaschi-Tekke
die auf einer funktionellen
:

1. Meydan Evi, das eigentliche Kloster mit dem Oratorium.


Gemeinsam mit dem Heiligengrab bildete der meydan das Zentrum der
religisen Tatigkeit, da nur die allerwenigsten Tekke eine eigene Moschee
besalien.
2. Ekmek Evi, die Backerei, zugleich auch das Frauengemaeh.
3.

Evi, die Kche.

4. Mihman Evi, das oft separat gelegene Gastehaus.


Ein voll ausgebildetes Tekke setzte sich aus dem eyh, den Derwischen und der Dienersehaft (hizmetkar) zusammen, deren Stellung nieht
selten erblich war.
(I)

Zur Lage vgl, Plan von Limyra : VII. Kaz Sonular


Abb.2

Toplants

(1985) 48'

153

Abdal Musa
Zu Beginn des 15. Jhs, finden sich im Frstentum Teke die ersten
historischen Belege fr das Auftreten des Bektaschi-Ordens. Die Ausbreitung dieses Ordens ist in West-und Sdwestanatolien, insbesondere
aber in Lykien, eng mit der Person des Bektaschi-Derwischs Abdal Musa
verbunder, der nach Meinung KPRLs (1939: 19) zu den im 13/14.
Jh. in Anatolien weit verbreiteten Babal-Abdal-Derwischergehrte und
angeblich aus Buchara stammte. Die berlieferungen zu seiner Person
leben v.a. in Bursa, an dessen Eroberung im Jahr 1326 er teilgenommen
haben soll, in Denizli und in Elmah fort. KPRL (1973 : 204f) meint
daf der Ruf des Abdal Musa im 15. Jh. in verschiedenen Gegenden Anatoliens verbreitet war, und sich die Uberlieferung von Bursa in das von
turkmenischen Kzlba-Starnmen besiedelte Gebiet von Aydn ausbreitete, und durch deren Vermittlung weiter nach Teke ili. Ob Abdal Musa
sich tatsachlich in Lykien niedergelassen hat und dort gestorben ist
(KPRL 1973 : 206), oder ob diese Tradition erst spater hierher
verpflanzt wurde, ist nicht bekannt. Sein Grab befindet sich jedenfalls
in dem nach ihm benannten Tekke bei Elmah.
Das Kilfi-Baba-Telle von Llmyra
Eine kurze Notiz aus der Periode Mehmed Fatih's besagt, daf es sich
bei diesem Kloster um eine alte Stiftung handelt, die von einigen
Derwischen bewohnt wurde. Damit ist dieses Tekke soweit bis jetzt
bekannt, die frheste Klostergrndung der Bektaschi in Lykien. Nach
Ansicht KPRLs (1973: 206) kann das erwahnte Dokument sogar
als Indiz fr die Grndung des Tekke bereits um die Mitte des 14. Jhs.
angesehen werden. Die Tatsache, daf die beiden von Evliya ELEB
ebenfa11s beschribenen Bektaschi-Klster, das grofse Abdal-Musa-Tekke
in der Ebene von Elmah und eine kleinere Bektaschi-Niederlassung
zwischen Elmah und Finike in vaqf-Register der Fatih-Zeit fehlen,
demnach spatere Grndungen sind, ist jedenfa11s ein weiterer Beweis
dafr, daE das Tekke in Limyra als das alteste der Region angesehen
werden kann. Im 16. Jh. gewann der Bektaschi-Orden in Anatolien stark
an Bedeutung. Um diese Zeit wurde wahrscheinlich auch das Elmal-Tek
ke gegrndet, das durch private Stiftungen bald zu einen der wohlhabendsten Bektaschi-Klster avancierte: -dadurch verlagerte sich nach und
nach auch die berlieferung Abdal Musas nach Elmah und wurde
schlielich v11ig mit diesem Ort verbunden. Trotzdem hielt sich die
berlieferung Abdal Musas auch in Limyra. Evliya ELEB (1935 : 276)
spricht bei seinem Besuch in Limyra im Jahr 1671 von einem Kloster
inmitten paradiesischer Zitronen-, Orangen- und Granatapfelhaine und
154

nicht weniger als vierzig bis fnfzig Derwischen, und schreibt dieses
Kloster ausdrcklich Abdal Musa zu, was durch eine Bauinschrift an der
trbe des Kafi Baba erhartet wird. Das Tekke von Limyra wird
in der Folge nicht mehr erwahnt, Ein spaterer Bericht stammt aus der
Feder LUSCHANs (1889), der als Naturwissenschaftler an den sterreichischen Forschungsexpeditionen in Lykien Anfang der 80er-Jahre des
vorigen Jhs. teilnahm : In dem kleinen Bektasch-Kloster, welches hart
bel dem Theater von Limyra steht ... waren 1884 zwei Derwische einquartirt, von denen der eine ein europaisches Hufeisen im linken Ohrlappchen
hangen hatte, und der andere eine vieIleicht zwei Pfund schwere hufeisenfrmig gebogene Silberstange von der Dicke eines kleinen Fingers;
beide machten den Eindruck von eberso dummen als boshaften Gaunem, waren nie ohne die Mastika-Flasche, verweigerten aber standhaft
photographiren zu lassen,
c

Die Grabungs.kampagne 1987

Das Bektaschi-Tekke von Limyra prasentierte sich bei Grabungsbeginn im August 1987 in einem beraus desolaten und wenig ermutigenden Zustand. Die beiden Klosterbauten .waren aulsen und auch innen
so stark mit Domengestrpp Verwachsen, daf an ein Begehen der Anlage
berhaupt nicht zudenken war. Die benachbarte Trbe des Kafi Baba
steIlte dagegen von Anbeginn an kein besnderes Interesse dar. da del'
Bau im Jahr 1960 von Grund auf renoviert und mit einer Betonkuppel
versehen worden war; lediglich eine alte Bauinschrift ber dem an der
Ostseite gelegenen Eingang und ein an der Nordseite gelegenes Derwischgrab mit bemerkenswertem Grabstein stammen offensichtlich noch
von der alten Klosteranlage, Desolat prasertierte sich auch der kleine
Friedhof, auf welchem aIle Grabsteine umgeworfen worden waren.

Zunachst mulste der gesamte Bereich um die Klosterzbaude geordnet


und das domige Gestrpp entfemt werden. Nachdem auch das Inrere .
der belden Bauten vom Gestrpp befreit worden war, konzantrierten
sich die Arbeiten zunachst auf das Gebaude 1; in welchem sich ein relativ
gut erhaltener Mrtelboden fand. Schwieriger gestalteten sich die
Arbeiten am Gebaude 2, das sich in einem wesentlich schlechteren
Erhaltungszustand befand undeinige starke Mauerrisse aufwies. Im
Inneren waren zudem mehrere m' Bauschutt der teilweise bereits
eingestrzten Mauem und der frheren Dachkonstruktion abzutragen.
Nach Abschluf samtlicher Sauberungs-und Dokumentationsarbeiten
wurde vor dem Eingang zum Tekke eine kleine Informationstafel montiert.

Gebaude 1 ist ein 13,5 x 8,5 Meter grofser rechteckiger Bau mit
zwei Raumen, wobei der kleinere etwa S x 8,5 Meter messende Vorraum
155

eigentlich als Anbau neueren Datums anzuspreoher ist. Bei dem Hauptraum handelt es sich um einem quadratischen, 8,5 x 8,5 Meter grofsen
und 3 Meter hohen Bau mit zwei gegenberliegenden Eingangen an der
West-, bzw.an der dem Bach zugewandten Ostseite. Dominiert wird dieser Raum von einem machtigen 2 Meter breiten und 6 Meter hohen Kamin. An der Trennlinie zwischen dem altem Gebaudeteil und dem
neuem Anbau schliefst an der Ostseite eine etwa 6 Meter lange, zum
Bach binabfhrende Mauer an, vol' deren 120 cm. breitem Durchgang ein
zerbrochener Sarkophagdeckel liegt. Aufgrund der baulichen Beschaffenheit und der vereinzelten Funde knnen wir annehmen, daf es sich bei
diesem Gebaude um den meydan, den zeremoniellen Zwecken vorbehaltenen Klosterhauptbau, handelte.
Gebaude 2 ist ein 11,5 x6 Meter grolser, 3,40 Meter hoher rechtekiger Bau mit zwei Raumer, dessen Eingang sich an der Ostwand befindet. Der kleinere der beiden Raume mifit etwa 3 x 5 Meter. Aufgrund
der hier gemachten Scherbenfunde krmen wir annehmen, da~ es sich
bei diesem Raum um die Klosterkche handelte. Der grlsere der beiden
Raume miBt im Inneren etwa 6,5 x 5 Meter und besitzt, neben dem
Eingang, zwei niedere Fensterffrungen an der Ostseite, einen grlierer,
185 cm breiten und 5 Meter hohen Kamin und einige Mauernischen.
An der Westseite befindet sich ein 2,35 Meter im Quadrat messender,
165 cm. hoher, gut erhaltener Backofen. Das Gebaude weist mehrere
tiefe Mauerrisse auf, weshalb vol' allem die Westmauer stark einsturzgefahrdet ist.
Sowohl in Gebaude 1 als auch in Gebaude 2 finden sich zahlreiche
Spolien. Die Umgebung der beiden Gebaude ist gepflastert.
Die Trbe des Kafi Baba prasentiert sieh heute als ein moderner,
lOx 7 Meter groBer rechteckiger Bau. Sie wurde bei ihrer Restaurierung
im Jahr 1960 von Grund auf neu erriehtet und mit einer Betonkuppel
versehen. Im Inneren des nach Mekka ausgerichteten Bauwerks befindet
sich eineGebetsnische. Das schmucklose Grab des Heiligen, bei dessen
Wiederherstellung ebenfalls Beton verwendet wurde, miBt 3,5 x 1,5
Meter und ent hal an seinem Kopf- und Fulsende je einem Stein.
An der Westseite des Grabbaus befindet sieh eine Spolie. ber dem
Eingang zur Trbe wurde eine achtzeilige Bauinschrift aus dem Jahre
1815 angebracht, deren Verfasser uns berichtet, daf der hier bestattete
Kafi Baba bei Abdal Musa das Amt eines Koches (a) bekleidete und
daf se ine Grabstatte von einem gewissen brahim Dede, welcher 18 Jahre
lang Vorsteher dieses Klosters war, wiederhergestellt wurde. An der Nordseite der Trbe befindet sich ein Derwischgrab mit einem sehr schnen,
156

wahrscheinlich auswarts gefertigten 175 cm hohen Grabstein mit der


charakteristischen Kopfbedeckung der Bektaschi, einer Mtze mit 12
Segmenten. Die Grabinschrift bezeichnet den am 19. Januar 1812 Verstorbenen ausdrcklich als einer Bektaschi-Derwisch namens Hasan Baba.
Direkt neben dem neuen W'eg befindet sich der wohl zum Tekkc
gehrende Friedhof. Die genaue Anzahl der Grabcr ist hcute nicht mehr
eindeutig festzustellen. Die erhaltenen 5 Graber besitzen jeweils cinen
Kopf- und Fufsstein. Mit einer Ausnahme sind ale dicsc Sicine unbchauen.
Bei dem bearbeiteten Stcin handelt es sich mglichcrwcise um eine Spolie,
in welche nachtraglich die ctwas abstraehicrtc Aufsicht einer Dcrwischmtze mit 12 und 4 Segmcnten cingcritzt wurde.
An der Nordscite von Gebiiudc 2 erstreek sich cin cwa 8 Mctcr
langes und 2 Mcter breites Strafsenstck (mit Anzcichcn von Wagenspuren), welches beim Durehang zwisehcn den beiden Klostcrbauten
endet. Diese berrasehende Entdeckung ergab sich erst gcgcn Ende der
Arbeiten bei der Sauberurg des freicn Platzes im Westen dcr Tekkc-Bauten.
Die Strafse endet am Weg und verliert sich jenseits des Wegcs in den
neu angelegten Feldern. Aufgrund ihrer Ausrichtung auf das byzantinischc
Osttor der Stadtknner wir arnchmen. daf es sich bd dem Strafvcnstck
um eine Verlargerung der antiken, von Westen naeh Osten dureh die
Stadt fhrenden, Verkehrsader handelt.
Weitere Nachforschungen im Bereich des Klosters werden mglicherwise die Uberreste eines alteren an dieser Stelle gelegeneo Gebaudes, zu dem dies Strafse gefrt haben mag, nachweisenknnen.

Literatur
BIRGE J. K., The Bektashi Order of Dervishes, London 1937.
CELEBI E., Seyahatnamesi. 10 Bd., Istanbul, 1.396/97,1913'8. Bd. 9.
ENZYKLOPAEDIE DES ISLAM, 4 Bd., Leiden-Leipzig 1934. Nouvelle Edition. Leyde-Paris 1960-.
FAROQHI S., Der Bektaschi-Orden in Anatolien, Wiener
Morgenlandes, Sonderbd, II, Wien HBl.

Ztsch. f. d. Kunde

des

FLEMMING B., Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Ly'kien im


Spatmttelalter. Abhndlungen f. d. Kunde des Morgenlardes XXXV Bd., Wiesbaden
1964.

KPRL Fuad, Msr'da Bektailik. Trklyat Mecmuas, Cilt VI, stanbul 1939.
ders., Aibdal Musa. Trk Kltr, Say 124, Yl XI, 4, 1973.
OSMANL rARIH, stanbul 1972.

PETERSEN
Wien 1889.

Eugen

u. LUSCHAN Felix von, Reisen in Lykien, Milyas und Kibyratis,

TRKfYE T ARHi, stanbul 1963.

157

~~ ....

.. .,~

.....
~;
;

;
;

~
i
;
i

...

158

J
i

J ri J

~l'HJOfl1

159

o-

-- -- . ..}

250

30

2.0

'10

Han~h.u'.r
11,11111111

Abb. : 3 _ Sondage 6 und 11 in den Hanghliusern, Plan M. Seyer M 1

.:

-'r

~".'

~!i:::::
.t:::::::::::::

. SonJa!, b

ri

!Q}

~
40
i

SONPAGE

11

L;myra -1981
Sondas et beteichtun~s pta n
2i

it

r'~'-'-'

i
i

~i

P W

bm

P_.j",

1'-1)(

i
ri

;i

o(

1 "

7 3",

i
i
i

l..-._._._.---l
i

ei
i

(1).

PO",

r'-'-'-'---1
~i

i
i
i
Ei

Bi

<"li

....-0'1

AL
'r"

Abb. : 4 -

5"rr

PSoW'

i
i
i
i
i

P-..,

-._,._.",,",,-,-

Sondage ll, Plan M. Seyer ML: 100

161

Abb. , 5 -

162

Ballonaufnahmen ber W ohnanlage A mit den Sordagen 6 und


Foto H. Seebacher, Neg. Nr. Li 87/766 nAl stanbul

ll,

Abb. , 6 -

Ballonaufnahmen ber dem Andron von Wohnanlage A. Foto H. Seebacher, Neg. Nr. Li 87/767

163

Abb. : 7 -

164

Gedeckter Kana!l. in Flache A Sondage 11 nterhallib


StraBenpflaste'rs, Foto R. Schiele, Neg. Nr. Li 87/192

des

~,
-.

CL:I

...:l
.:

bii
CD

aS

'i

:a
O

rn
:=
O

r...

ca

~
:;:

O
'l>

;::CD

'o
o.
O

~
CD

i
CL:I

,.;i

~
165

aa-

)\

Abb. : 9 -

der Graber
Blakolmer. M i 50

Grwd:ri6

5m

V_ ~

. ----....,.

''I \ {
...... '"

~_ ii",<;'

'.~

+0,%1

- 3 beim dl'eieckigen P1atz in der Nekropole V,

! ' "

F.B.

1: 50
O

...
.-

- _"

<:c::

~\'-r

il
1-

..: ". .

t . '\} '-,

W}

r( '~ .'~

"dreieckiger Platz"

Nekropole V

Limyra 1981

Planl~.

167

00

.....
o-

Abb. : 11 -

<..

Aufrif3 des

Felsgrabes 2 in

,
r

i
i
O

'

~,-,

~,-

Nekropole V, Zeichnung F. Blakolmer, ML: 20

i
2m

F.B.

AufriO

Grab 2,

Nekropole V

Limyra 1981

Limyra 1981
Nekropole V

"S ondage"

Abb. : 12 -

F.B.

1: 50
O

'

'

Sm

S ondage in der Nekr


GrundriB _ Plan F . Bl akolmer,
opole VM:
mit" 50
den Grabern 5 6 11 - 13.

112

169

II

"
,

i
i

170

Abb.

14 -

Grab 112 neben Grab 5


Neg.Nr. Li 87/581

Abb.

15 -

zach

der Frellegung, Foto H. Seebacher,

Grab 112 mit Tumulus nach Verrckung des


Deckels, FQto R. Schiele. Neg. Nr. Li 87/62

171

li Grundrin
cl Lin.nchnltt , -,

Llm,r

191'
Ntkropolt V

Gr.~

112 und

Tumulu

11 1:11
~) Qutrchnitt

,-,

Abb. : 16 -

GrundriB und Sclmitte

17 -

Bodenfragment eines
schwarz
gefirnissten
GerBes. 4. Jh. v.Chr.
Zeichnung i Mader

Abb.

172

Grab 112 Zeichnungen F. Blakolmer, ML: 20

Abb.

18 -

Bandf'ragment
Schade,

elner

hellenistisch,

Foto R. Schiele

Abb.

19 -

Abb. : 20 -

Bandfrazment eines Henkelkr'uges, MA Zeichnung

Schwarz gefirnisste Lampenfragmente,


attisch, 5 Jh. v. Chr. Foto R. Schiele, Neg.
Nr. Li 87/337 DAl stanbul

Mader

173

Abb.

21 -- Amphora ~ fragment, sarrtsch _ rhodisch um


700 V. Chr., Foto R. Schtele. Neg, Nr. Li 87/343 DAl stanbul

Abb.

.22 -

Henkclfragment etner samisehen Hydria,


7 Jh. v. Chr. Ze1chnung J. Mader

Abb. , 23 -

174

Fragment etner schwarz gefb'~


nlssten Sohala, Mitto 6 Jh. v. Cbr.
Foto R. SchleIe, Neg. Nr. Li 87/344
DAl stanbul

Abb.

24

~ Fra{p'le.t

eiier

Abb. 25 -

Klelnm.elst&rschale. Mitte 8 Jh. v.


Chr. Foto R.
scuee. Neg. Nr.
LJ. 87/318 DAl

Fragment efnes- Klem..


metsterscheje, Foto R.
Schiele. Neg. Nr, Ll
87/315 DAl stanbul

stanbul

'

.',(':'"
;.";;

Li

KlE

Abb. , 26 _ Deckelrragment ener Lekants. rf 4, Jh. v.


Chr., Foto R. Schiele, Neg. Nr. Li 87/331
DAl stanbul

175

.....:

......

o-

Abb. : 27 -

Fragment einer rf Kalyxkraters, 4 Jh. v. Chr.. Foto R. Schiele, Neg. Nr.


Li 87/368 DAl stanbul

Abb. : 28 Fundlage der Lwenfragmente an


der Nord - West - Ecke vom Naos
des Ptolemalons, Foto R. Schiele,
Neg. Nr. Li 87/212 DAl stanbul

Abb. : 29 -

Nord - Lwe von der N/W - Ecke des Podiums vom


Naos des Ptolemaions, Foto R. Schiele, Neg. Nr. Li
87/279 DAl stanbul

177

Abb.

30-

Kopf des weer-Lwens

von der

N/W - Ecke des Podiums vcm Nam!"


des Ptolemaiolllil, ProfIL, foto R.
Solnele, Neg. "Nr. Li 87/253 DAl Istanbul:

Abb. : 31 -

Kopf des west . Lwens von def"


NIW - Ecks des Podtums wcn Naos
des ptclematons, En face, Foto
R. Schlele, Neg. Nr. L 87/282 DAl
stanbul

178

Abb.

32 -

Abb. : 33 -

Simabloek vom GeblUk dcr Tholos mit Lwenwasserspeter, Naos des


Ptosmafcns, Foto R. Schiele 19.87, Ncg. Nr. Li 87/230 DAl Istanbul

Abschlublcck des kegatrrmtgen Daches der 'I'holos vom Nuos des Ptolemajona, Foto R. Schtele 1007, Neg. Ll 87/237
DAl stanbul

179

180

.-.
00
.-.

Abb. : 35 -

Die byzantinischen Kirche auf dem Burgberg, Foto R. Jakobek, Neg. N'. Li 87/154 DAl stanbul

00
N

5i

---- ----: \;

------ iI= --

....--

?"

i
i

\
i
i

i
i
i
\
i

i
i
i

i
i

L-l_L

i
I.

---.AA

i
i

i
i

Abb. : 36 _ Grundrisse der Kirehen 1 und 2 auf,ttem Burrgberg, Aufnahme R. Jakobek und P. Jablonka 1987

P.J. RJ. 1987

cii

~ II

~
J_

.~

LlMYRA BURGBERG
BVZANTINISCHE KIRCHE

o
i

<3
...

!
i
i

10

i
i
i

;.

..."2
s:
u

(/)

i
i
i

183

Abb:'

38 -

ber
der
Baslon - Aufnahme
byzantinischen Kirche. Foto H. Seebacher, Neg. Nr. Li 87/744 DAl
stanbul

Abb. : 39 -- Die zwei Steinbecken nrdltch von Kirche 2, Foto R. Jakobek, Neg. Nr,
Li 87/153 DAl stanbul

184

Abb. : 40 -

Ostansicht des :Bektaschi - Klosters, Foto R. Sehiele 1987, Nog, Nr. Li


87/1 DAl stanbul

185

987

YILI ARYKANDA KAZISI RAPORU


Cevdet BAYBURTLUoGLU *

Kaz ekibinin 20 Temmuz 1987 de Arykanda'da hazr olmasna ra


men ii bulmadaki glk ve crette anlamama yznden fiili kazya
ancak 10 Austos. 1987 de balanabilmitir. Bu durum, esaser yayn hazrl iinde olmaanz yznden hiim iin .ideal bir zaman yaratm, ge"
en yl ele geen lahitlerin baz paralarnn birletirilmesi olana elde
edildii gibi, ayn mezardan gelen farkl lahitlerin de paralarnn saptanmas byk lde gerekletirilmitir.

Kazya K1tr

ve Turizm

Bakanln temsilen

Konya Mzesi uz-

manlarndan Necip lkaz temsilci'si olarak : Ankara lniversrtesi Dil

ve Tarih - Corafya Fakltesi'nden Aratrma Grevlisi Deniz Kaptan


(Bayburtluolu), Arkeologlar Zeynep Kuban, Levent Vardar; Mimar
olarak T den Turgut Saner, ODT'den Nevin Kaygusuz, Ahmet Ard
olu, Cansen iI<Jhte; restoratr olarak belirli bir sre stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'nden Hseyin Akll ve arkeoloji rencileri
Kutalrn Grkay, lr Bayburtluolu, E. Behi Gkhan, A. Neval nen
ile yine ksa bir sre 'iinfotoraf M.A'li Denci katlmlardr.
Kaznn maddi desteinin byk ksmn, bu yl yine harcamalar da
bir ihayli zorluklarla (yerel ynetirnce) karlatrnz,Kltr ve Turizm
Bakanl Esk! Eserler ve Mzeler Genel Mldrl salam: bunu katk oranna gre srayla Ankara Turizmi Eski Eserleri 'Ve Mzeleri Sevenler Dernei; Ankara niversitesi ve Trk Tarih Kurumu desteklemiler
dir. Ayrca Karayollar 6. Blge Mdrl vinin tanmas ve nmzdeki yl !iin projelenen yeniren yolu projesi ile, Ky leri 'Ve Orman
Bakanl Firike Orman letmesi 12 No.lu mezardaki mimari paralarn
karlmas iin verdikleri ekici traktrle Arykanda kazsna destek
gstermiler veya yardmc olmulardr. Maddi destek salayan, yardm
da bulunan tm krulularlakazyakatlan 'Ve bilgisi, grgs yan sra
fizik gc ile destek olan tm yelere teekkrlerimiz sonsuzdur.

1987 Arykanda almalarn on ayr balk altnda zetlemek mmkndr, Buna gre
(*)

Prof. Dr. Cevdet BAYBURTLUGLU, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Co


rafya Fakltesi Arkeoloji ve' Sanat Tarihi Blm, ANKARA.

187

1) Genel temizlik : Dahanceki yllarda olduu gibi tm ren


yeri fiili almaya balandktan sonra temizlenmi; yrenin en cazip
ren yeri durumuna soktuumuz Arykanda'ya ynelik ziyareti says
dikkate alnaral 'kaz sresince genel temizlik ve bakm srdrlm
tr.
2) 1986 da, ii 'Ve 'evresi aratrlan II No.lu mezarn kripta olarak adiandrabilecejmiz podium iindeki mekannda bulunan stun,
architrav blou, sima ve kaset gibi st yapya ait elemanlar insan gc
ile 4 m. derinlikten karlamad iin yerinde braklmt. Tm bu yap paralar bulunduklar bu derinlikten Orman letmesinden salanan
ekici traktr aracl ,ile karlmlar ve yapnn podiurnu stne yahut
yanna konulmulardr.
Ayn

mezardan birletirilerek elde edilenlerin yan sra para durumundaki ior balklarnn say olarak altya ulamas, boyutlar ayn
olan bu alt baln ikier'li benzer olmak 'zere grup meydana getirmesi restitsyon almalarnda bizi bir hayli zorlamaktadr. Yastk ks
m farklilenen bu balklarn dnml olarak tmnn cephede yer
. almas olasl bulunduu gibi; cepheninbirbirine yakn ssl iki gruptan drt stunla: cephe gerisi veya arta ile cephe arasnda nc gruptan balklarasahip tarzda dzenlenmi olmas akla uygun gelmektedir.
Anta balklarnn da yineion dzeninde ve arkaik ior balklarn anm
satacak ekilde olmalar, dier st yap elemanlaryla ayn malzemeden - yumuak kire tandan- oluu ryukardadeinilen olasl kuvvetlendirmektedir,
3) 13 No.lu mezar evresindeki aratrmalar: 1986 da bir ksm
gn na karlan, ancak baz sahnelerine ait ksmlar bulunamayan
Herakles Iahtinin dier paralarn bulabilmek amacyla sz konusu mezar binasnn dou, gney ve bat tarafnda'ki birikimi rnoloz daha geni
bir alan kapsayacak es ilde kaldrld. 1986 da ele geen Herakles lahtine ait paralarm yan sra yine Herakles'in 12 iinin konu edildii bir dier lclihite ait az sayda da olsa para ele geirildi. Dokyrneion mermerinden yapldklarna kuku duymadrmz bu Iahitlerden, yerli kireta
kopyalarn da hesaba katarsak, u 'andaki bilgilerirnize gre en azndan
drt Herakles lahitinin varln syleyebilecek durumdayz. Bu da .Iscehisar (Dokymeion) nnermerinin zellikle M.s. II. yzyldan dtibaren grd rabetkadar yaylma alann da gstermesibakmndan ilgintir.
Ayrca bu durum M.S. II. yzyldaArykanda ahalisinden byk bir kesimin bir hayli varhkl 'kiiler olduunu ortaya 'koymaktadr.
4) Kaz ve ksm i onarm daha nceki yllarda gerekletirilen Byk Hamam - gymnasion kompleksinin zellikle palestra - frigidariun
188

arasndaki duvarn

tonoz pabucu

yksekliinekadarayaa kaldrmay

planlamitk. Bunun iin 1986,da palestraya vinir girebilmesi amacyla

yol oluturmutuk. Kalplk keresteyi salayacamz Finike Orman i


letmesinin resmi 'kurulu olup olmad hususunda Malmdrlnn
Maliye Bakanlna yazd yaznn cevabn kaz 'sresince alamadrnz
iin haliyle yaplacak onarm da gerekletirilemedi. Bununla birlflote
vin sayesinde palestrann yerde duran bat ana giri kapsna ait heribiri iki tonun zerindeki sveler kaldrlarak yerlerine dikildi ve onarla
cak tonoz ve kemerierin talar snflardinld.

5) Vinin atl kalmasn nlemek amacyla, 5 No.lu mabet tipli mezar binasnn Byk Hamam'n kuzey duvar gerisine devrilmi malzemesini karmaa yneldik. st yap elemanlarnn hemen hemen tm ele
getii halde mezar binasnn gvdesine ait bloklarn azl anastylosis
tarz bir onarma olanak vermedi. Kat zerinde restitsyoru yaplm
bulunan bu ant mezar, bu yzden - pek arzu edilmernekle beraber- hazrlanan projeye gre yapay malzeme kullanarak nmzdeki yl veya
yllar 1 No.lu mezar kadar ayaa kaldrabileceimizirancndayrn.
Hamamn

kuzey

duvarnn

gerisine

yuvarlanm

olan mezar binasm ait bloklarn kaldml, hamamn frigidariumksm dndaki blmlerine su salayan knk sisteminin naslolduunu renmernizi sa
lad. Salam olarak bulunan phrenklerin tepidariurna ve duvar kaplamas aLtndan :buradaki prefurnioya ulat izlendi.
6) Getiimiz yllarda kazs yaplan ve 'ki yl nce mozaiklerinin
bir ksmn 'kaldrdmz, salam olanlarn iseyerinde sergilerneyi dndmz bazilika veya daha erken evresiyle rnabettekialrnalarbu
yl da srdrld. Aakkleri, erozyon ve akta olmalar nedeniyle doann yapt ypranmay durdurmak, 'korunagelenleri daha sonraki kuaklara aktarabilmek iin Hseyin Akll gibi birrestoratre ihtiya vard. Ayr bir bildiri olarak sunulaca iin ayrntsna girmek istemediim
bu alma 'Sonucu taban bozulan, hava artlar yznden zellikle 'siyah tesseralar-eriyen ve bazilikann ikinci evresine ait olan bu deme
mozaikleri salamlatrrld. onarld ve korumaya alnd.

7) Arykanda'da kazya balamadan nce kyller tarafndan antik


'su bulmak amacyla alan hendek kenarnda 1986/87
knda oluan ufak bir gk ehir iindekisu datm ebekesinin bir
ksmn.daha tammamza olanak salad. Az bir aba ve ufak bir temizlik sonucu Nal Tepesi'ndeki hamama su salayan, Nymphaion ynnden
gelen 'eimi fazla knklerden oluma su yolu, sorunun nasl zmlendiini renmemizi mmkn krld. Su yolunda kullanlan knklerin ayn
larna Nal Tepesi'ndeki hamamda da rastlam olmamz su yolunun yapyerleim yerinde

189

lnn hamamla ayn zamandan olduuna iaret etmektedir ve bu dier


buluntulara gre en ge M.S.V. yzyln ikinci yarsndan olmaldr.

8) 1986 da Arykanda'daki Lykia yerleimini ortaya karmak amakonumu iinde zel korunmu bir yer grnts veren
ve borleuteriondan balayp gneye doru uzayan falez zerindeki k
byk terastaallmt.Geen sezon;kaplad alann bykl, toprak dolgusunun fazlal nedeniyle bu terasn kuzey ;kuzeybat 'kesiminde
yeralan kareye yakn planl alan, Lykia yap katlanna ulama ans verebilecei gryle daha dikkatli kazlmas ve para ile zamann bittii
bir anda srpriz buluntularla karlalmamas iin 1987'ye braklmt.
Youn bitki rts ve daha st seviyelerden yuvarlanarak gelen, yahu
al oluturmak iin Arifli 'kyllerce baz ksmlan ta duvarlar rlerek allada ;kapatlarak kullanlan bu alan yaklak bir ay sreyle dikkatli bir ekilde ald. Ancak beklenilenin aksine, daha nceki yapm
dneminden yerlikayaya alm hatl delikleri dnda hibir iz brakma
yan bu alann Roma a'nda Arykanda'da oturmu olan zengin bir kiiye ait vitlaya dntrld ortaya kt.
cylaehrin genel

Tamam alarak ortaya karlan villa 19.42 x 20.54 m. boyutlarn


da bir alan kaplamalotadr. Kuzey ve doudaki odalarn taban .00 m. kabul edildiinde, kuzey - dou kede 6.22 m. olan ykseklikten kuzey-bat kede 1.45 m. 'Ye doru alalan; yine kuzey-dou ke
den dou kenar boyunca 0.85 m. ye den eimli yerli kaya oyularak villann oturduu kareye yakn alan elde edilmitir. Oyarak dz taban elde
etme ilemi srasnda odalar ayran baz duvarlar da haliyle yerli kayadan meydana getirilmitir (Resim: 1). Yerli kayann rk olduu veya
irkin grnt 'verdii yerlerle eim dolaysyla alak kalan ksmlarda
toprakla kartrlm 'kire harla ve dzgn ekilli olmayan talarla
duvar yksekliinin birinci 'katn tavan seviyesine kadar rld anlalmaktadr. Yapnn gney duvarile bat duvarnn gney yars teras
oluturacak ekilde iri ve olduka dzgn talarla kuru duvar tekniinde
yaplmtr. Bu ksrmda dahi belirli bir genilie uyulmad. duvar kalnrklarmda farkl llerin kullanld izlenmektedir. Bu durum villann i duvarlar iin de geerlidir.

ik

Cephesi gneye ynelik olan villaya doudan, gney duvarna biti3.00 m. geniliindeki bir kap ile girildii anlalmaktadr. Bat du-

varnn

gney ksmnda yer alan yine ayn genilikteki, eik ta yerinde duran dier kapnn ise - eer erozyonun yapt byk bir deiiklik
sz konusu deilse - balkon veya cumba gibi bir amaca ynelik olmas
gerekmektedir. Zira arazinin sarpl normal kullanm iin elverili deildir. Bu iki lkap arasndaki koridorun dou ve bat duvarlara bitiik
190

odalara olduu kadar atriuma da bal oluu, ayrca villann manzaraya


u''neli'k gney duvan 'boyunca devam edii burann bir n hol olarak kullanldn dnmemize olanak salamaktadr, Taban gri - beyaz teseralardan oluma ve birbirine gemi zincir baklas motifinden oluma
mozaikle kapldr. Bu deme yer yer korunmutur (Resim: 2).
Villann dier mekanlarn doudan balayarak atriurnu evreler
ekilde tek tek frcelediimizde hemenkapya yakn ilkodann yalnzca

sz konusu olanhole bal olduugrlmektedir. 3.90 x 3.40 m. boyutlarndaki bu yamuk ekilli odann villaya gelen misafirlerin ilk kabul
edildikleri yer veya kapc odas eklinde kullanldn, yalnz hol ile
balantl 'klnp dier mekanlarla balanmam olmasna dayanarak
dnmekteyiz, Taban, duvar kenarlarnda yaklak 20 cm.lik beyaz teseralardan oluan bordr takiben 5 cm. eninde siyah teseralarIa yapl
m bir ereve ve buna bal ortada baklava motifi oluturacak ekil
de dzenlenmi gamal halardan meydana gelen geometrik sslemeli'
mozaik demeye sahiptir, Bu odaya gre kuzeydeki bitiik odada da
ayn tarz sslemeye 'Sahip deme bulunmaktadr. Bordrlerin yaplm
olmas her ilki oda ayrmn' oluturan duvarn, mozaik demenin devamllkgstermesine ramen, da:ha nce planlandn gstermektedir,
2.80x3.23 m. boyutundaki ikinci oda kuzey ynden 2.15 m. genili
indeki bir kap ile villann 'kuzey duvarnn nndeki odalarn veya kiler denilebilecek yerlerinnnde bulunan odaya balantl klnmtr.
Taban bir nceki gibi mozaik derneye sahip bu oda, bitisiindeki
nc oda aracl ile dier mekanlarla da ilikilidir.
4.15 x 3.77 m. boyutlarndaki nc mekan ve onun kuzey gerisinde bulunan iki kapl oda yerli kayadan oyulma duvar Ye geitleriyle dikkat ekicidir. nc mekann taban kesien drtl daire gruplarnn
oluturduu mozaik derneye (Resim: 3) sahip olduu halde gerisindeki iki tkapl rnekann taban yerli kayann dzeltilmesiyle elde edilmitir.
ki ,kap ile giri veren bu kk odann taban nndeki odaya gre 50
cm. yukardadr ve yerli kayadan yontulankuzey duvar nnde birikinti
sular ynlendirici ve batya doru sevkedici eime sahiptir.
Villann atriuma geni bir kap ile alan odas villann kuzey - gney aksna gre yapnn tam ortasna isabet eden rnekandr. 6.66 x 4.15 m
boyutlarndaki, keleri gnyesinde olmad iin paralelkenar ekilli bu
oda da yine mozaik tabanldr, Bu defa dier odalardan farkl olarak i
ilii daha Itinal, teseralar iinde pembe renkli talarn da kullanld,
gbekte kutu meander sslemeli, bordrleri belirli aralklarla serpiti
rilmi ortadaki noktaya birleen drtl yldz motifli, halya benzer bir
tabana sahiptir. Odann bat duvan nnde bulunan dr dzenindeki

191

balk

ve yivsiz stun tambur paralarnn kullanm yeri kestirilerncmi


tir. Byk bir olaslkla atriuma bakan'Ve sonradan rld anlalan
duvarn yerinde daha nceki kullanm evresinde stunlu bir aklk dnlebilir. Bu odann kuzeyini, ara blme duvarlaryla cephe duvarlar
yerli 'kayadan oyulma kk oda igal etmektedir. Birer :kap ile bu
odaya birletirilen bu oda doudan batya 2.58 x 1.97 m., 2.32 x 2.98 m.
ve 1.70 x 2.58 m. dir. lk ikisinin tabanar ndeki odadan yksek tutulduu halde nc odann. taban mozaik deli tahandan 30 'om aadadr.
Bu son oda bat duvar ucunda alan bir kap ilc villann kuzey - bat
kesindeki byk mekanlardan dieri ile :balantl
klnmtr (Resim : 4).
Villann kuzey-bat kesindeki kareye yakn planl byk mekanlardan biri in situ kaplar ile mutfak olarak kullanldn sylememize olanak vermektedir, Tabannn mozaik olmayp toprak oluu
bu kany kuvvetIendirmektedir. Ayrca hemen dousundaki kiler ek
linde deedendirilmi mekanlarla balants da bunu dorular grnmektedir,

Atriumun ve villann bat tarafn 'snrlayan en byk oda ilc mutfak olarak nitelendirdiimiz mekan arasnda 7.30 x 1.90 m. boyutlarnda
bir koridor mevcuttur. Koridorun bat bitimi villann dna alan ufak
bir kap ile sona ermekte, dou ucu ise yine ufak bir kap ile atriuma
balanmaktadr. Gerek koridor, gerekse ona gneydeki 6.70 x 9.80 . m.
boyutundaki oda yapnn en ok tahribe uram, taban erimi ksmn
meydana getirmektedir. Atriumla ancak n hol aracl ile balants
olan ve .manzaras en gzel bu odann misafir iin kullanlm olaJbileceini zannediyoruz.
Atriuma gelince : gneyi dzgn yontulmu talarla snrlandrlmr
olar atriumun tabannn kire tandan ince plakalarla kapl olduu atriunun gney ve kuzey - bat 'kesinde in situ bulunan kalntlarla kesindir (Resim: 4). Atriumun tam ortasnda yer alan ve cephesi gneye
dnk 'keli U plan veren daha sonraki eklentinin ne ama iin yapl
m olduunu saptamak mmkn olmad. Byk bir olaslkla burada
gney taraf tamamen ykld iin U plana benzer duruma gelen dikdrtgen eki'lli, yamursularylabeslenen bir havuzcuk veya ufak bir ieklik olmaldr.
Taban mozaiklerinin deiikliine, hatta kaliteli saylabilecek ii
liine ramen vdlla genelolarak buluntu ynnden fakirdir. Erozyon sonucu daha st seviyelerdeki yaplardan veya mezarlardan srklenerek
gelen arka y~ quadranm Incusum'Iu Hellenistik bir sikke dmda tm
buluntrlar M.S. III. yzyl ve daha sonrasna aittir. Buluntu envanteri192

nin ounluunu M.S.IV ve V. yzyla ait sikkeler ile yine SL seviyelerden yuvarlanarak gelen mezarlara ait kitabe paralar ve ahap elemanlar iin kullanlankap ivileri ve reze paralar oluturmaktadr. Sikkelerin younluu dikkate alndnda villann byk bir olaslrkla M.S.
III. yzylda III. Gordianus zamannda kullanlm olduunu; M.S. IV.
yzyln ikinci yarsnda ise onarlarak ve baz eklentiler yaplamik kullanldn dnmek zorundayz.

Villann ortaya karlan ksmlarnn duvarlarnn yerli kaya veya


rgye sahip oluu, kuzeyduvar veya snr oluturan yerli kaya yznde alm olan hatl ularnn gireoei delikler ve nihayet ahabn
bolca kullanld yerlerde rastlanabilecek ivi, kap srgs, reze ve buna benzer madeni eserlerin okluu villann ahaptan ikinci bir kata sahip olduunun belgeleridir. Byk bir olaslkla atriumun evresinde,
tpk birinci kattaki dzenlemeye benzeyen bir dzenleme ile ikinci kat
odalarnn yapldn tahmin edebilmekteyiz. evredeki uygulamalar da
hesaba katldnda st kattaki dzenlemeyi aklayabilecek durumdayz. Bu takdirde doudaki ilk katn ikinci odasnn zerinden veya kuzeydeki depo, kiler durumundaki oda'larn ortadakinin 'zerinden st kata
girildiini zannetmekteyiz. Bu takdirde birinci katn n hol zeri bugn
Lykia blgesindeki eskievlerin ounda grlen tarzda bir hayat veya
balkonlu mekan eklinde deerlerdirilmi olmaldr.
ta

193

Resim : 1 -

Resim : 2 -

194

Kuzey duvar ve Yerlikaya yzndeki hatI delikler

Arykanda. Roma

viiiasnn

n hol taban

mozayi!

Resim

Resim

3-

4 -- Roma

viiias

Roma

villas.

Genel

3. oda taban

grn.

mozayii

Atrium'a kuzey

oda-

larn balants

195

PERGE

KAZs,

1987 YILI

ALIMALARI

Jale NAN *
Kaz Sonular Toplantsnda yaynlanan

Perge kazlar ile ilgili


mahiyetindedir. Bu nedenlebu makalelerin nihai
yayn olaralk karbul edilmemeleri gerekir. almalarmzla ilgili bilimsel
aratrmalarmz srdrlmektedir. Bu aratrmalarmz tamamlandk
ta, esas yaynlar bilim alemine sunulacaktr. Konularla ilgili eletiri ve
yorumlamalar iin esas yaynlar beklemek gerekmektedir.
teblilerimiz nrapor

Unsere varlaufigen Berichte ner die Grabungen in Perge, die in


Kaz Sonular Toplants erscheinen. sollen nicht als erdgltige Pub

likationen angesehen werden. Unsere wissenschaftlichen Untersuchungen


sind im Gange, Sobald sie vollendet sind, werden die Hauptpublikatiorer
erscheinen, Diskussionen und Kommentare mssen deswegen his dahir
warten.
Dur reports in .~az Sonular Toplants are preliminary
accounts of our recent Perge activities and, therefore, should not be
considered final publications, full, scholarly research on our work is still
in progress and wilI be published, when completed; consequently
questions conserning the material discussed here should wait urtil final
publication has appeared
1987 yl almalarmz 2 Eyll'den. 31 Ekirr'e kadar srmtr.
Bakanlmdaki kz ekibi; T Mimarlk Fakltesinden Do. Dr. Me-

tin Ahunbay, Kaz Mimar olarak Mimar Sedat Ylbrt Epigrafist olarak
Kln niversitesinden Prof. Dr. Sencer ahin, Arkeolog Hseyin Sabri
Alanyal, Arkeolog Sedat ztopba, T MimarlkFakltesi rencile
rinden Arzu zerk. Onarm Ekibi; Proje uygulama sorumlusu olaralk
iT Mimarlk Fakltesinden Ara. Gr. Y. Mimar G1sn Tanyeli, restoratr olarak t Ed. Fak Antalya Blgesi Arkeoloji Aratrmalar Merkezinden Restoratr - Arkeolog Hseyin Akll, Ta ustas olarak Arkeolog
nal Demirer, rr Mimarlk Fakltesi rencilerinden Hlya Erdoan,
Tekin Ik, Vin Operatr - Teknisyen Akif Doan, Vin Operatr olarak
Halil Iri, smail Ersoy ve Yaar akmak'tan olumutur. Bakanlk Temsilcisi olarak almalarmza,anakkale Mzesi'nden Arkeolog mer z(*)

Prof. Dr. Jale NAN, Ehram Yokuu, No. 3, Bebek/STANBUL

197

den katlmtr. Tm arkadalara zerlerine den grevi yksrmeden,


gerektiinde hafta sonlar ve geceleri de alarak bitirme gayretleri ve
ahenkli alma ortam yarattklar iin ne kadar teekkr etsem azdr.
Bize alma olanaklar 'salam olan Eski Eserler ve Mzeler Genel Midrl'ne stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'ne Trk Tarih Ku-

rumu'na, Side Dostlar Vakf'na ve Kara yollar 13. Blge Mdrl'ne


teekkrlerimiz sonsuzdur,
1987 yl almalarmz 9 blm altnda toplayabiliriz (Levha : 1,
Resim : ). i. Tiyatro Kazs, II. Dionysos Frizinir Yeni kan Blmnn
Korunmas in nlem Alnmas, III. Caveann Temizlenmesi, IV. Stadium
Ak Hava Mzesi'nin dzenlenmesi, V. izirn almalar, VI. Tiyatroda
Bulunan Heykeller ve Onarmlar. VII. Bazilika Kazs, VIII. DernctriosApollonios Tak Onarm, IX. Epigrafi almalar.

I. TYATRO KAZSI
1985 -1986 yllarmda olduu gibi bu yl da almalarmzn arlk
merkezini tiyatro kazs oluturdu (Levha : II. Resim: 2). 1985 de skere
Ironsurkuzey blmn meydana karm ve caveannkuzey basamaklar zerindeki moloz ynn kaldrmtk. Skenefronsun gney blm
1965 -1966 yllarnda mteahhit tarafndan meydana karlmt.Bylece
sahne binasnn orta ksmnn kazs kalmt. Bu blm yap talar, mimari para ve molozdan oluan 14 m. yksekliindeki dik yamal bir
tepe halinde idi. 1986 yl kazsna tepenin zirvesinden balayarak yans
nakadar inebildik Genellikle sahne binasnn dinde alld. Arka duvarn i cephesi nndeki yklm kemer ve kemer ayaklar ksmen meydana karld. Bu ylalmalarmza 1986 da kalnd yerden baladk.
nce tepenin yamacnda bir platform meydana getirerek skenenin iine
yklm duvar, tonoz ve kemer bloklar ile i mimariye ait paralar da
rya almaya altk (Levha : III, Resim: 3 - 4). Ancak platform devaml bozulduundan kaz yntemini deitirmemiz gerekti. Bylece kazya tepenin gney yamacnda mteahhidin brakt yerden balayarak kuzeye do
ru ilerledik. Skenefronsun Porta Regia C kapsna kadar blmn
meydana kardk. Bu almalar sonunda skenefrorsun plan hakknda
bir fikir edinmemiz mmkn oldu. Kuzey ve gney blmleriri plan hakknda daha nce bir fikir edinmi bulunuyorduk. Cephenin stun mimarisini tayan sahne duvarnn 1.7'50 m. nne kan sokelin kuzeyde
A ve B, gneyde D ve E kaplar tarafndan drt kez kesintije
urayarak 6 blm oluturduu saptanmt. Ancak sokelin orta blm hakknda bir fikrimiz yoktu. Gneyde D kapsn izleyen 3. sokel
blmnden sonra tekrar bIr kesintiye rastladk. Arkada kaps bulunmayan bu kesinti dikdrtgen bir ni oluturur. Niin tarafnda da so198

kel frizi devam eder. Arkada sahne duvarnda yukarda ayn eksen zerinde yuvarlak bir ni yer alr. Dkdrtgen nii izleyen sokel blm dierlermuen ok daha uzundur. Bunun bitiminde Porta Regia'nn svesi
dm durumda bulunmaktadr. Bu kapnn ortas skenetronsun ana
eksenine rastladndan kapnn kuzeyinde fasadn henz kazlmam
blmnn bu yl atmz ksma paralelolarak gelitiini syleyebiliriz. Bylece skenefronsun tm plam hakknda bir fikir edinmi olduk.
Ayn zamanda sokeli ssleyen Dionysos frizinin nemli bir blm de
gn na karld. Mteahhit gneyde iki sokel 'blmn tm olarak
3. blmn ise ilk kabartma levhasn (No XV) tam, ikinci ve nc levhalanm (No XVI - XVII) ise ksmen amtr. Bu yl sokelin nc blmnden balayarak 4. blmn sonuna kadar yalnz C kaps giriindeki hari, tm kabartmalarm meydana kardk (Levha: LV, Resim: 5 -6). 3. sokel blmnn kabartma levhalar (XV - XVI - XVII) ok
harap durumdadr (Levha: V, Resim: 7).
XV. levhada sa tarafta bir erkek ve onun nnde sola doru bir
hamle yapan dii panter ile sol tarafta bir kadn figrnn ayaklar ile
giysisi seilebilmektedir. Kabartmann durumu sahnenin tanmlanmas
na olarak vermeyecek kadar ktdr (Levha: V, Resim: 8).
XVI. levha (1.190 m, x 1.670 m. x 0.290 m.) da ok harap durumdadr. Bununla beraber figrleri seilebiliyor. Burada Ariadne Efsanesi tasvir edilmitir (Levha: VI, Resim: 9). Daha nce ayn sahnelerin kuzeyde
ve gneyde paralel levhalarda ayna tersi olarak tekrarlandn saptam
tk. Burada farkl bir durm ile karlayoruz. Ariadne tasviri kuzeyde
IX. levhada grlmektedir. Sada plak gen bir erkek byk admlar
la saa doru ilerlerken ban arkaya evirmitir. Sol bacak, ayak ve
ba profilden, sa bacak, ayak: ve gvde cepheden gsterilmitir. Sa ayan yanmda birkaplumbaa grlr. Sa kol dirsekten bkk olarak
yukar kaldrlm, sol ise dirsekten bkk olarak ne uzatlmtr. Sol
gsn zerinde aklanmas zor drtgen bir oyuk vardr. Sa omuz
zerinde buna benzer ili eklinde bir oyuntu daha vardr. ikinci figr
birincinin aksine sol tarafa doru hamle yapmaktadr. Plinth zerinde
ikisinin ayaklar birbirlerini apraz keser. Kei ayakl olduuna .gre
i'kinci figr bir Pan'dr. Pan'n sol tarafnda kayalar zerine serili himationu zerine uzanm Ariadne grlr. Sol kolunu ve elini bann zerine dayarntr. Yznn sa yan iyi korunmutur. Kapal gz onun
uyumakta olduunu iaret eder. Yz anlam tatl ve sevimlidir. Pan'n
sa kolunun aa ksm ve eli eksik olmakla beraber hareket motifinden
ve giysi kvrmlarndan, bimationunu ekerek Ariadne'nin zerini amakta olduu anlalyor. Sol tarafta yukarda Ariadne'nin bann zerine doru uan Eros yayn germi okunu frlatmak zeredir. Solda ters
199

evrilmi

bir

den sola

doru

mealeye

sol koltu ile yaslanm Hypnos sa kolunu nuzatarak eli ile omzunu tutmak ta ve sa yanan eline
dayamaktadr. Aa doru uzanan sol elinde bir afyon kozas tutmaktadr. Ariadne ve Hypnos arasnda bir kartal gagas ilc bir ylan yakalam
havalanmaya alyor. Ylan ise kuyruu ilc kartaln ayana dolanarak
bunu engellemeye urayor. Bu levhada Ariadne'nin, Naksos Adas'nda
uyurken Theseus tarafndan terk edilmesi tasvir edilmitir. Bu ak
larnamza gre, sada arkasna bakarak uzaklaan ilk figrde Theseusu
grebiliriz.
XVII. levhada (0.930 m. x 1.200 m.) bir libasyor sahnesi gsterilmi
tir (Levha: VI, Resim: 10). Levhann kt korunagelmidurumu figrleri
ve olay aklamamz engeller. Baz atlaklar levhann duruniunu daha
kt duruma sokacak niteliktedir. Levhann zerinde, aralarnda sunak
bulunan iki figr tavsir edilmitir. Sada khiton ve himationlu gsterilmi
bir kadn figr yer alr. Ba eksik olmakla beraber boyun yanndaki kalntsndan himationu bann zerine ektii anlalan bu figr, sa elini
sunan zerine doru uzatm libasyon yapmaktadr. Bu nedenle sahneye bu isim verilmitir. Sol tarafta cepheden gsterilmi bir tanr yer
alr. Ksa khiton ile omuzlardan arkaya atlm khlamys giymitir. Sol
kolu dirsekten bkk durumda yana almtr. Elinde, yanda, kalnt
sndan anlaldna gre bir asa tutan bu tanr herhalde Dionysos'dur.
XVIII. levha, bir nceki Ievhann blok kalnlndan meydana gelAncak bloun bu yannn krk blm ile kopmutur.

mitir.

XIX.levha (L.750m.x l.OOm.), niin sa yanna rastlar (Levha: VII,


Resim : 11). Frizin iyi korunagelmi levhalarndan biridir. Drt figrden nn ba mevcuttur. Buna ramen sathi ve derin bir ok tehdid
edici atlaklar vardr. Burada ortada iki yar giyimli kadnn, yanlardan
saldran iki gen tarafndan ldrlmesi sahnesi gsterilmitir. Sadan
birinci figr fazla haraptr. arcak kalan ksmlarndan hareket motifini
anlarnakta sknt ekilmez. Sa aya ile hamle yaparken hareketin id
detinden khlamys yelken gilbi kabarmtr. Sa eli ile nndeki 'kadn
salarndan yakalam ve ban geri ekmektedir (Levha: VII, Resim;
12). Kadnn himationu hareketin iddetinden vcudunun yukar ksmn
akta brakarak arkasnda yelken gibi kabarmtr. Kadn aresiz durumda sa kolunu yukar kaldrarak dmanndan merhamet diliyor.
YZJnde ektii zdrap pathetik bir ekilde belirtilmitir. Ayn zamanda hasmnn silah ile yaamna son vereceinin deheti iindedir.
kinci grupta kadn dizleri zerine kmtr. Dman sol eli ile salatindan yakalam sa ejinde tuttuu kamay basna saplamtr. Kadn
aresiz sol kolunu yukar kaldrmi merhamet dilernektedir. Yzndeki

200

zdrap ve dehetifadesi

son dereceetkileyicidir (Levha: VIII, Resim: 13).


Erkek figrnn hareketi birincisinin ayna tersidir. Orada olduu glilbi
hareketinin iddetinden khlamys sola doru havalanmtr. yi korunagelmiba (Levha: VIII, Resim :14) gen grnmldr. Ksa ve kabark
salarnn evreledii yz tombuldur. Matkapla belirtilmi gJbelbekleri
ksmen st gzJkapaklarnn altna itilmirir. Bu da yze dalgn bir anlam
(kazandrmtr. Figrlerin sa, yz ve vcuddarnda krmz boya izi kalmtr. Sa brklelerinde derinlere nfuz eden mailkap aleti 'kullanlm
tr.

XX. Levha (1.820 m. x 1.120 m.) niin arka duvarna rastlar (Levha :
IX, Resim: 15). Sada bir kaya zerine yaslanm sakall erkek lcvhann
en iyi korunagelmi figrdr. Ban ssleyen yenge kskacndan bunun Okeanos olduu anlalyor. Figiirn yaslarma pozisyonu gayet
komplike bir ekil gsterir. Vcudun aa ksm soldan saa doru uza_ nrk~p gvde iddetli bir torsiyon hareketi ilc saa evrilmitir. Sa ayak
kayann meyiline uyarak aa doru uzanr ve ayak tm taban ile kayaya
basar. Sa bacak dizden bklerek yukar kaldrlm olup geri ekilmi
ayanburnu ilekayann bir kntsna basmaktadr. Sol kol dirsekten
birkiik olarak nden vcudu keserek sola doru uzanr ve el kayann br
tmsei zerine yerletirilmitir. Sa kol bkkdirsei ile bu kola dayanarak yukar kaldrlmtr. Okcanos sa iaret parman dnr pazda akana dayarntr. Himation vcudun yalnz kasktan aasn rter. Yukarda ve sada rzgardan yelken gibi kabararak vcudun st tarafn akta brakr. Kaslar tm ayrntlar ile plastik olarak ilenmitir.
Okeanos'un, ba ok iyi korunagelmitir. Salar, bukleler halinde omuz
hizasna kadar inmektedir. Alnn zerinde nce kabark. sonra yzeysel
perem gibi uzanr. Uzun sakal bukleleri hareketli gsterilmitir. st duda fki yandan evreleyen byk yanlarda sakala kadar uzanr. Az, hafif aralktr. Gz bebekleri oyularak belirtilmi olup nazarlar yukar yOnelik gsterilmitir.Bylece elin jesti ile belirtilen dneeli anlam bak
larlada vurgulanmtr. Sa, sakal buklelerinde definlere inen matkap
aleti kullanlm olup, yer yer bukleler arasnda ince balantlar vardr.
Okeanos'u izleyen kinci fi:gn ba, sol 'kol ve vcudunun yukar ksm
olduka iyi korunagelmitir. Ancak yzeyanmtr. Korunagelmi
abartmalsivri kulandan burada bir Satyr tasvir edildii anlalyor
(Levha : IX Resim: 16). Sert bir ekilde sola evrik ba eyrek profiLden gsterilmitir. Yanaklar tombul, az hafif aralktr. Ba daldan
bir elenk ssler, ancak, yapraklar fazla anm olduundan trn
saptamak zor, Gsn zerinde balanarak arkaya atlm post vcudu
n tarafta ak brakr. Sol elinde ii meyva dolu ve kenarndan zm
salkm sarkan bereket boynuzu tutar. Sa kolunu yukar kaldrmtr.
201

ancak durumu elinde ne tuttuunu saptamaya elverili deildir. Vcudun yukar ksm cepheden gsterilmi,kaslarplastik bir tarzda belirtilmitir. KlaJbartmann durumu, vcudun aa ksm ve bacaklar hakkn
da bilgi edinmemize imkan vermeyecek kada-r ;k't:lr. Satvr'i izleyen
figr ok harap durumdadr.Seebildiimiz kadar salar arkada kk
bir topuz haliinde toplanmtr; aada kalntsndan anlaldna gre
zengin kvrml uzun bir giysi giymitir. Sa kolu dirsekten bklerek
. ba zerine kaldrlmtr, Bu saydmz izlemlere gre burada . ancak
bir kadn tasvir edilmi diyebiliriz. Sonuncu figr biraz daha iyi durumdadr. Ayaklarnn burununa ba-sarak sola ilerleyen kadnn khiton ve himationunun etekleri hareketin iddetinden uumaktadr. Sa kol dirselben bkk olarak yukar kaldrlm olup di ile bann zerinde tad byke bir nesneyi tutmaktadr. Figrr ba saa evrilmi olup
profilden gsterilmitir. Burada bir Maenad tasvir edilmi olabilir.
Niin

sol yanna rastlayan XXI. levha, hem zerindeki ilgin sahne


hemde olduka iyi korunagelmi durumu ik nemlidir (Levha: X
Resim: 17). Burada Dionysos mythos'unda nemli yeri olan deniz yolculuklarndan biri tasvir edilmitir. Levhann sol tarafnda dalgalar zelinde Dionysos'un kay btn ayrntlar ile gsterilmitir. Boynuz gibi kvrlan ba- taraf karaya dnktr. ortasndan hr merdiven kyda
ki kayala uzanr. Bunun beri tarafnda ise bir pa sallanmaktadr.
Kayn n blrnnde tm ihtiam ile Dionysos oturmaktadr (Levha: X Resim: 18). Hirnation vcudun alt ksmn rtmektc olup yukarsn tmyle akta brakr. Sa eli ile tuttuu himationunun dier blm ise bann sa tarafnda yelken gilhi kabarmtr. Tanr sadan sola doru ynelik oturmutur, ba sa tarafa 'karada bulunan kiilere
evriktir. Ba zm salkm, asma ve saranak yapraklar ile ternurcuklarndan oluan bir elenk ile onun altnda alna dolanm bir bant ssler.
Ortadan ayrk salar iki yandan arkaya taranmtr. Boynun iki yannda
uzun sa brkleleri gslerin zerine doru sarkar. Yzn sa tarafnda
ancak az bir blm korunagelmitir. Gz bebekleri matkapla belirtilmitir, baklar dalgmdr. Dionysos'un karsnda kayn arkasnda p
lak bir erkek oturmaktadr. Yznn kalan ksmndan kk kei boynuzlu olduu anlalan bu figr olaslkla Pan' dr. Kayk zerinde yer yer
mavi ve krmz boya izlerine rastlanr. Deniz, dalgalar ve yunuslarla canlandrlmtr. Byk yunuslar, kkleri yutmaktadr. Sa tarafta merdivene yakn yuvarlak yaratk, bir ahtapotolabilir. Deniz olduka dalgal gsterihritir. Karada hemen kaya yakn arkas dnk bir kadn
bir kaya zerine oturmutur (Levha : XI Resim: 19). Sa omuzu ak
ta brakan gslerinaltndan bir kuak ile sklm bir khiton zerine vcudun aasm rten yukarda arkada kabarm bir himation giymitir.
202

Soldan saa doru oturmu bu figrn sol baca dizden bklerek kald
olup, ayak burnu ile yksek bir yere basar, sa kolu nden aa
uzanmakta, eli ile sol baldrn tutmaktadr. Yzeyolduka anm olmakla beraber sola evrik ba iyi korunagelmitir. Salar ortadan ayrk
olup, iki yandan rulo halinde yz evreler. Sa yanda grldgibi kulaklar ksmen darda kalr. Arkada ise, salar kk bir topuz halinde
toplanmtr.Bu figr bir Nymphe olabilir. Arka planda ksmen Nymphe
tarafndan rtlm kii uzun tyl posttan bir giysi giymitir (Levha: XI, Resim: 20). Giysinin sa kolu, tm kolu eli ile birlikte iine
alp, ucundan da uzanmaktadr. Figr giysinin bo kalan blmn.
Dionysos'u selamlar gibi kaya doru sal1amaktadr. Sol kol dirsekten
biiklerek ne uzatlm olup elinde uzunca bir nesne tutmaktadr. Ba
sol tarafa Diorysos'a doru evrilmitir. Yzn iyi korunagelmi sa taraf zellikle gz bir maske nitelii gsterir (Levha: XII, Resim: 21).
Buna dayanarak figrn yzne maske geirdiini syleyebiliriz. Sakal
ve salar uzundur, yzde trajik bir anlam vardr. Maske stten bir bant
ve sarmak yapra elengi ile ssldr. Halen aratrmalarmz sona
ermemi olduundan figr imdiden aklarnamay yeliyoruz. Postlu
HgI' izleyen iman, uzun sakall ve sa elinde kantharos bulunan figr kukusuz Silen'dir (Levha: XIII Resim: 22). Vcudun yalnz kaladan aasn rten bir himatlion giymitir. Ba kaya zerinde oturan
kadna ievrik ve hafif 'ne eiktir (Levha: XII Resim: 23). Kadnla
aralarmda bir iliki saptamak imdilik gtr. Sahnenin sadan sonuncu
figrii bandaki sarmak dal elenginden anlaldna gre bir Maenad'dr (Levha : XII Resim: 22). Uzun khiton zeriine vcudun yarsn
akta brakan, sa yanda yelken gjbi kabaran ve ucu dalgalanar bir himation giymitir. Vcudu ksmen Silen tarafndan rtlm Maenad arka planda kalmaktadr. Ba sola evrilmi olduundan sahnenin dier
figrleriyle ilikisiz grnmektedir.
rlm

XXII.dar levha, xn levhann blok kalnlndan meydana gelmi


tir. Ancak kabartma yerinden ayrlm olduundan geici olarak mzeye gtrlmtr. ilk frsatta yerine yaptrmay dnyoruz (Levha: XIII, Resim: 24). Burada tombulca Dir ocuk gsterilmitir. Yukarya kaldrd sa elinde bir tavan bulunmaktadr. ki arka aya zerine dikilmi n ayaklar ile ocuun sol uyluuna trmanm bir kpek
tavana ulamaya alyor. ocuk sol elinde ucu kvrk bir sopa bir pedum tumaktadr, Figrn ba ok harap bir durumdadr.
XXIII. levha (1.140. m. x 1.200 m.) ok harap durumdadr (Levha : XIV Resim: 25). Sadaki figrn yalnzca sa baca ve kolunun
az bir ksm kalmtr. Soldaki figrn kalan ksmndan saa doru oturur vaziyette tasvir edildii anlahyor. Gsn altndan kuakla skJ203

m bir khiton ve zerine himation giymitir. Himatiorun yukardaki kalntlarmdan vcudun yukarsn akta brakt ve bann alikasnda

kab ard anlalyor. Solomuzda, aa doru sarkan buklelerin az bir


ksm korunagelmitir. Figrn sanda boya izleri kalmtr.

XXIV. Ievha (1.120 m.x 1.200 m.) ok harap durumda korunagel(Levha : XIV Resim: 26). Figrler hakknda, yzeyleri tamamen
anm olduundan ancak konturlar sayesinde bir dereceye kadar fikir
edinmek mmkndr. Sadan birinci figrn ayanda bal ve aya-.
nn burnunu akta brakan uzunca izmeler vardr. Sol bacak tayc,
sa ise serbest olup yalnz ayann burnu ile yere basmaktadr. Ksa bir
khiton zerine sa omuz zerine bro ile tutturulmubir khlamys giymitir. Sa elinde tuttuu asann aasna ait bir blm kalmtr. Ban sa tarafnda kalntsndan anlaldna gre bu figr uzun sal ve
sakalldr. Bu figrn sanda ince uzun zarif bir kadn bulunmaktadr.
Zengin kvrmlrkhiton yerlere kadar uzanr, yalnz ayaklarn humunu
akta brakr. Arkaya atlm hirnationun kvrmlar hareketlidir. sanki
bele dolanmi gibidir. Sa tarafa evrilmi ba kopuk olduundan im
dilik mze deposuna gtrlmtr. Boynun iki yarnda bukleler omuza
kadar inmektedir. nc figr 1JYl sa bacamdan anlaldina gre
bir Pan' dr. Dizden bklerek yukar kaldrtlrm sa baca ile sola do
ru hamle yapar vaziyette gsterilmitir. Ba sola evrilmitir. Uzun sakah gsne kadar inmektedir. Sol kol dirsekter bkk olarak yana ve
yukar uzatlmtr. Olaslkla bu el ile sol omuzunda tad nesneyi tutuyordu. Sa kol dirsekten bkk olarak nden solomuza uzatlmtr.
iliin iyi kalitesi zellikle iyi korunagelmi sol kolda grlr. Burada
da::rarlar ve sinirler dahi belirtilmitir. Zeminde siyah yank izleri vardr. Drdnc figrn pek az kalntsndan khiton ve himationlu bir kadn olduu anlalyor. Beinci figr levhann en kt korunagelmi
figrdr. Belden yukars levhann zemini ile birlikte yok olmutur. Sol
taraftaki kalntsna gre ksa khiton zerine khlamys giymitir. Figrn
sa bacann yannda bir yarattk vardr. Belki bir yunustur.
mitir

XXV. levha (1.180 m.x U200m.) ok kt durumdadr (Levha : XV Resim: 27). Birinci figr ince ve uzun oranlar ile zarif grnmldr. Sratle saa doru ilerlemektedir. Hareketin iddetinden khitonun etekleri ve himationun serbest ularuumakta,khitonun bir blm ise sol tarafta kabarmtr. Sa kol yukar kaldrlm sol ise aa
doru yana almtr. Soldaki figr, sa aya ve bilei ile sol ayann
burnu dnda tamamen kaybolmutur.
XXVI. levha (1.800 m. x 1.200 n.) frizin en kt korunagelmile
rinden 'birini oluturur (Levha : XV Resim: 28). Sadan birinci figr
204

sola doru hamle yapmaktadr. Sa baca dizden bkk olaraik ne do


ru uzanmaktadr. Bu ayak profilden, sol ayak ise cepheden gsterilmi
tir. Elbise kvrm sistemi hareketin iddetini dile getirir. Khitonun etekleri uumakta, himationun 'bir blm figrn sol tarafnda 'kabarm,
ucu ise dalgalanmaktadr. Arkada at kuyruu eklinde tutturulmu salar da arkaya doru uuarak hareketin iddetini vurgular. Yana ve yukar doru kaldrlm sol kolun durumu, hareketi hakknda bir fiktr
edinmeye elverili deildir. ikinci kadn figr de ayn ekilde 'Sola do
ru hamle yapmaktadr. Khiton yerine peplos giymitir. Burada giysi
kvrm sistemi ve san arkaya doru dalgalanmas birinci figrde olduu gibi hareketin iddetini dile getirir. nc figr olayn aklanmas
na k tutar: Burada sa dizi zerine km plak iri bir erkek, LCIVhann nemli yerini igal eder. Bu fiigr, sol baca ve sol 'kolu ile ikinci
kadn figrn ksmen rterek n planda geliir. Sol !bacan gergin b[r
ekilde sola doru uzatm aya ile birinci kadnn ayana basmaktadr.
Sert bir ekilde bkk dizini ve ayak humunu yere dayayarak kendine
denge salamaya alyor. Vcudu cepheden gsterilmitir, sol kolunu
yana amtr, ancak durumu ne yaptn anlamartza elverili deildir.
Sa kol da krktr, olaslkla yana ve aa doru uzanmaktadr. Bel hizasmda arkaya atlm khlamys iki yanda kavisli kvrrmlarla fi.~re fon
oluturur. ikinci kadn kol pozisyonuna gre bu figr bandan yakalam olmal; gence soldan hcum eden nc kadn figrok harap
durumdadr. Saa doru hamle yapan bu figrn sadece ayaklan ve khitonunun etekleri ile sol tarafda uuan hianationunun az bir 'ksm korunagelmitir. Figrn sol kolu gencin bana doru uzanmaktadr. ki figrn arasnda arka planda budakl bir aacn gvdesi yer alr. Solda
nc kadn tarafndan ksmen rtlm bir hayvan, belki bir panter
vardr. zetleyecek olursak, burada kadnn saldrsna urayan yenilmi durumda bir gen tasvir edilmitir. Dionysos Mythosunda, tanr iin
yaplan orgiastik enliklere mani olmak isteyen ve katlmayanlarn cezalandrlmasna sk rastlanr. Theb'in devasa ve zorba kral Pertheus
tanr iin yaplan enliklere mani olmak ister. Pertheus'un annesi Agaue
de Maenadlar arasna ginmitir. Tanr tarafndan coturtulan ve ldrt
lan Agaue kardeleri ile birlikte yaban domuzu sand olunu ldrr.
Kanmzca levha zerinde bu sahne tasvir edilmitir.
XXVI.

levhann kabartmas

tmyle

kayptr.

987 alrralarmz gneyde drdnc sokelin sonunda kesmi bu-

lunuyoruz. Burada Porta Regia'nn girii balar (Levha: IV Resim: 6Levha: V, Resim: 7).
Bu yl tiyatronun kazs srasnda pulpitumdan aa dzeyde Kentauromakhia ve Gigantomakhia frizine ait 14 para ile 3 sandk kk
ettlk fragmanlar bulundu.

205

Be para halinde ele geen (Kaz Env.A.S:87, 95 a-e), (gen.O.600m.


yk, 0.950 m. der. 0.17 m.) levha hem iyikorunagelmi durumu hem de
kompozisyonu asndan ilgintir (Levha: XVI Resim: 29). Giganta
soldan hcum eden fign yalnz ylan tutan sol eli ile kolunun aa
ksm kalmtr. Ylan tutan ince parmakl zarif el, kukusuz bir kadn
figrne aittir. Gigant sol eli ile kadnn bileini yakalam kendinden
uzaklatrmaya alyor. Gjganta sadan hcum eden tanra kutsal hayvan ylan olan Athena'dr,

Yeni paralarn krk kna uyan paralar eklenirken eski paralar da gzden geirilerek baz paralar eklemek mmkn olmutur (Levha: XVI Resim: 30). Bu kabartmada Kentauros'un aslan postlu sol
omuzuna ait paras bu tr almalar sonu yerini bulmutur. Dier
nemli paralardan biri de iki para halinde ele geen bir gigantn gs
ten aaksmn gstermektedir (Levha : XVI Resim: 31).
II. DIONYSOS FRzNN YEN KAN BLMNN KORUNMASI N NLEM ALINMASI
meydana kardmz friz blm genelLikle harap duBu tahribat ksmen sahne binasnn yklmas srasnda mimari paralar ve yap talarnn paralamalan sonucu meydana gelmi
tir. Tahribatn nemli ksm da daha sonra bitki kkleri tarafndan yaratlmtr. Bu tahribat miltemadiyen devarn etmekte ve giderek artmaktadr. Kl gibi ince kkler atlaklam nfus ederek ieriide rmcek a
gibi tabakalar meydana getirerek irili ufakl paralarn dklmesine neden olmaktadr. Bu yl atmiz friz blmnde bu tr tahribatn yaygn
olduunu saptadk, Rlvesini yapmaya vakit ve imkan olmadndan
gelecekte bu gibi tahribata neden olabilecek atlaklarn tm ayrntlar
ile tanmn yaptk. Kaz srasnda frize ait ele geen tm paralar depoya teslim ettik. Onarlncaya kadar hava etkilerinden korumak, zellikle
ziyaretilerin elleyerek yapabilecekleri tahribat nlemek amacyla frizin
bu blmn tahta paravan arkasna aldk (Levha : XVII Resim: 32).
Gelecek kaz mevsimlerinde onarm yaplan kabartmalarn nleri ksm
1'987

ylnda

rumdadr.

ksm alacaktr.

III. CAVEANIN TEMZLENMES


Caveann basamaklar ve diazomadaki atlak ve krklardan fk
ran bitkiler dolam zorlatrd gibi giderek artan tahribata da yol amakta idi. Antalya Mze Mdrl'nn eer temizlersek, bitkilerin bir
daha kmasn nlemek iin ilalayacaklar vaadi bize cazip grnd.

206

Bu zor, sevimsiz ve ii yldran temizlik ii tahminimizden ok daha


fazla vakit ald. Ancak caveann yllardr ilk defa bylesine esasl temizlikten sonra grnm btn eziyetleri unutturdu (Levha : XVII Resim: 3,3).
IV. STADuM AIK HAVA MZESNN DZENLENMES
1985 - 1986 yllarnda olduu gibi tiyatroda bulunan mimari paralar, dzenli ve ekilli yap talar stadiuma tand. 1987 de meydana
karlm mimari paralardan 29 adedi stadiuma nakledilmitir. 7 adet
komposit ve korinth dzeninde ok iyi durumda korunagelmi nefis ii
lik gsteren stun ve paye balklarnn tama srasnda rselermeme
leri iin tiyatroda nc oturma basama zerine yerletirildi (Levha: XVIII Resim: 34 - 36). Stadiuma gtrlen paralar arasnda 20
arkhitrav, 13 saaklk, 6 mask ve sphinks frizli saaklk, 3 alnlk, 4 stun kaidesi, 11 srun gvdesi, 1 stun bal, 1 kaset, 9 frizli mimari paras, 1 konsol. 2 postament, 4 paye kaidesi bulunmaktadr. Diger mimari paralar imdilik belirli gruba sokulmayar paralar ile yap ve kemer
bloklardr. Kaz srasnda stadiuma tananparalar ait olduklar gruplarn alanna braklmtr. Bu arada 1985 ve 1986 yllarnda meydana
karlm ve tesbiti yaplm baz paralar da stadiuma nakledilerek ait
olduklar gruplar iine yerletirilmitir. Bu arada daha nceki. yllarda
stadiuma tanm ancak vakit yetersizliinden, tasnife girememi paralar da ait olduklar gruplara sokuldu.
Kaz sonunda tiyatroda dzenleme ve temizleme ileri yaplrken
stadiumda da 1986 da yaplm karolaj sistemine gre dzenleme ii srdrlmtr. Dou 1 blmnde hemen girite bezemeli payeler yerle
tirilmitir (Levha : XIX Resim: 37). Esas itibariyle bu blm arkhitravlara ayrlmtr. Baz arkhitrav bloklar ilgin sofitlerinin grillebilmesi ve izimlerinin yaplabilmesi iin kastl olarak ters konmutur
(Levha : XX Resim: 40). Dou 1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 6 blmlerine arkhitravlar
yerletirilmitir. Bat 2 alanna kasetlervbat 3 alanna alnlklar (Levha : XX Resim: 39), Bat 5 alanna maskl friz bloklar yerletirilmitir.
Bat alannn stadiumun 11 no'lu blmne kadar olan ksmnda henz
dzenleme yaplmamtr. Stadiumunen u blm H ro'lu alan stunlara ayrlmtr. Bu yl bulunan ve zerinde stun kaidesi ilenilmi olan
ilgin konsol (Levla: XIX Resim: 38), postament, stun ve paye buraya
yerletirilmitir. Bu dzenlernede istediimiz paray hemen bulabilme
ve de mimarlarn kolay izirn yapabilmeleri gz nnde tutulmutur. Ayrca dzenlernede estetik grnme de nem verilmitir (Levha: XXI
Resim: 41).

207

V. tZtM ALIMALARI:
Tiyatrodaki mimari izim
1mari

Mimari

elemanlarn

almalarn

tesbiti, 2 -

grupta toplayabiliriz;

Rlve

almalar,

3 -

Mi-

elemanlarn izimi.

1-

Kaz srasnda kan

mimari elemanlar genleme metoduyla


amala 1985 ylnda kurulan karolaj sistemi aksIar
nn birbirini dik olarak kestii her noktaya teodolitden yararlanarak kazklar yerletrilmi ve tesbit noktalar oluturulmutur. Bu ekilde tes
bit edilen her bir tan kaz srasnda kt kot nivo yardmyla okunmutur. Bu almalarda 1/50 lek kullanlarak tesbit paftasna ilen
mitir (Levha: XXII Resim: 42).
tesbitedilmitir. Bu

2 - Kaz sonunda byk bir blm ortaya kan sahne duvar ve


kuzeyde ana eksenden 12 m. uzaktaki kemerin rlvesi yaplmtr (Levha: XXIII Resim: 43).
3 - ileriki yllarda yaplacak mimari almalara yardmc olmak
iin herbir mimari elemann fii hazrlanacaktr. Bu amala 1987 ylnda
kan arkhitravlarn bir ksm 1/10 lekli izilmitir (Levha : XXIV
Resim: 44).
VI. TYATRODA BULUINAN HEY1KIELLER VE ONARIMLARI :
.

Zrhl mparator

Torsosu : Antalya Mzesi deposu, Kaz Env.


No. A.S.87, 37 (Levha : XXIV Resim: 45). Pulpitumun alt dzeyindegneyde 3. sokel blmn izleyen drtgen niin dorultusunda bulunmutur. nce gzenekli beyaz mermerden, yk: 0.710 m., gen: 0.620 m.,
der: 0.470 m.
Heykelin yalnz gvdesine ait bir para bulunabilmitir. Ba,
boyundan sol kolomuzdan kopmutur. Zrhl ve omuzunda paludamentumu bulunan para, birimparator heykelidir. Zrhn gsn Meduza
ba, gsten aa ksmn aralarnda amdan bulunan antitetik iki
grafon ssler. slubuna gre M.S. II. yzyln ilk yarsna ait heykelin
ba olmadndan hangi imparatora ait olduu kesin sylenemez, olas
lkla Hadrian veya Antonius Pius'a ait olduu sylenebilir. ilik gayetle itinaldr.
2. Khlamysli Bir Erkek Heykeline AitParalar: Antalya Mzesi
Deposu, Kaz Env. No. A. S. 87, 55 (Levha : XXV Resim: 46). 3. ve 4.
soke1 blmlerinin arasndaki niin nnde bulunmutur. nce gzenekli
beyaz mermerden, esas gvde paras yk: 0,740 m., gen: 0,560 m., der:
0.340 m. Heykele ait 6 esas para ile iki sand dolduran bir hayli irili
208

ufakl para ele gemitir. Gvde, karn, sol bacak ve popo paralar k
nk kra uymakta, aa kt desteine bitiik sol bacak aradapara
eksik olduundan imdilik torso ile birlemiyor. Figr plak gsterilmitir. Gsten arkaya atl khlamys srtta sola ekilerek yanda imdi
mevcut olmayan sol kolun aasna dolandktan sonra sol uyluun ya
nndan aaya sarkar. Heykelin durumu tipinin ve kimliinin tesbitine
elverili deildir.

3. Giyimli Kadn Heykeli Torsosu: Antalya Mzesi bahesinde, Kaz


Env. No.A.S.87. 100. Tiyatroda ni hizasnda Pulpitumun alt yapsnn tu
ladan rl km tonazundan iine dm olarak bulundu. nce gzenekli beyaz mermerden, wk. 1.740 m., gen. 0.700., der. 0.740 m. torso
kask hizasndan ikiye blnm durumda ele gemitir. Kaz sonunda
knk kna uyan paralar poliyester ubuk ve araldit kullanlarak bir
letirildi. Ancak, heykelin plinth ve ayaklar mevcut olmad iin .ayaa
kaldnlamamtr (Levha: XXVI Resim: 47). Ba boyundan, bacaklar
dizlerin az aasndan krktr. Sa kol pazudan aa eksiktir. Sol el
ksmen ve tuttuu nesnenin st ksm knktr. Sa bacak, taycdr. Sol
serbest bacak, dizden bklerek geri ekilmitir. Figr hemen gsleri
nin altndan bir kuakla sklm, ince saydam kumatan, omuzdan d
meli bir khiton giymitir. Himationun kabark kenar rulosu kasklar hizasnda vcudu sarar. Onun altnda kuman kenar blm ayn bir kv
rm sistemi ile ikinci bir dkm meydana getirir. Himationun, sol omuzundan ne ve sol kol zerinden atlan serbest ular zengin kvrmlarla
aa sarkar. Boyunun kalan ksmndan. ban saa evrik olduu anlalyor. Figrn, sol elinde tuttuu, giderek genileyerek omuzuna dayanan, st blm knk nesne ancak bir bereket boynuzu olabilir. Buna
gre, figre, Tykhe ismin; verebiliriz. Heykelin iilii ok iyi olmakla
beraher derinlii ok azdr.
4. Giyimli Kadn Heykeli Torsosu : Antalya Mzesi bahesinde, Kaz
Env. No. A.S. 87.149-A.S. 87.66, (Levha : XXVI Resim: 48). Tiyatronun
D kaps nnde pulpitumun alt yapsnn tuladan rl torozunun
iine dm olarak bulunmutur. nce gzenekli, beyaz mermerden
yk: 2.166 m., gen. 0.950 rn., der. 0.600 m., torso krk kra uyan 3 para
halinde ele gemitir. Paralar, polyester ubuk ve araldit kullanlarak
yaptmlmtr. Ba, boyundan sol kol, dirsekten aa, sa kol pazudan
aa, sol bacak, uyluk ortasndan, sa bacak, baldrdan aa krktr.
Sol bacak taycdr. Sa serbest bacak, dizden bkk olarak geri ekilmitir. Figrgsler altndanbir kuakla sklm zengin kvrml.
omuzdan dmeli yarm kollu bir khiton giymitir. Sa kaladan vcud
dolanan himation sol yanda zengin kvrmlarla aa sarkar. Solamuz
zerindeki kalntsndan himationun ban zerine ekildii anlalyor.
209

Bu kolosal heykel belki de bir imparatorienin bir portre heykeliydi. s


lubuna gre M.S. II. yzyla tarihlenir.

S. Dionysos Heykeli: Antalya Mzesi. Kaz: Env. No. A.S. 87.II


(Levha: XXVII Resim: 49). Porta Regia'nn st dzeyinde bulunmu
tur. nce gzenekli beyaz mermerden, Yk. plinthli 2.250 m., plinthsiz
2.164 m., plinth yk. 0.20 m. - 0.145 m., plinth gen. 1.250 m., heykelin der.
1,000 m. Heykele ait irili ufakl saysz denecek kadar ok para ele gemitir. Esas paralar: 1 Gvde, 2 - Ba, zerindeki sa el ile, 3 Sa kolun aas dirsek ile, 4 - Sa kolun yukars, 5 - Sol kolun yukars, 6 - Sol uyluk, diz ile birlikte, 7 - Dizden aa sol bacak bilee
kadar, 8 - Sa bacak diz ve uyluktan bir blm ile, 9 - Sa ayak bilei
topuk ile, 10 - Dionysos'un oturduu kayann aa blm, plinthin
bir blm, sa ayak, ylan ve bir dii arslan vcudunun arka ksm
ayaklar ile birlikte.Tl - Arslann vcudunun n ksm. Saydmz esas
paralarn dnda zellikle himation ile birleen ok sayda para daha
ele gemitir. Heykelin onarm Hseyin Akll tarafndan yaplrken
H. Sabri Alanyal kaz srasnda kymk byklne varncya kadar
toplad paralarn yerlerine tesbitte kendisine yardmc oldu. Onarm
iin gerekli plastik ubuklar bize gndermi olan Bergama kaz bakan
lna teekkrlerimiz sonsuzdur. Heykelin noksan ksmlar, sa elin
parmaklar, sol kolun dirsekten aas, sol ayak, p1inthin bir blm,
arslann n ayaklar ve ba, arkadaki keinin ba, plinthin zerindeki
arslann sol arka ayann yannda zm salkmna 'basan bir sol ayak
burada dier bir figrn bulunduuna iaret eder. Ancak figre ait ba
ka bir para bulunamamtr. Dionysos'un sa gsnn sa tarafnda
bir elin parmaklarnn kalnts grlr. Burada da bir figrn bulunmas gerekir. Ayrca plinth zerinde ylann kuyruuna basan kk bir
ayaktan, burada bir ocuk figrnn bulunduuanlalyor.
Yukarda, heykelin durumunu aklarken deindiimiz gibi
Dionysos yalnz bana tasvir edilememitir. u halde burada bir heykcl
grubu ile karlam oluyoruz. Heykelin bulunduu yerde kaz alma
larmz tamamlanmadndan grubun dier figrlerinin bulunacandan
umutluyuz. Dionysos bir kaya zerinde saa ynelik oturmutur. Vcudun yukars burkularak aksi yne evrilmitir. Sa bacak sert bir ekil
de dizden bklerek geri ekilmi olup ayak ve topuk ykseke bir yere,
ayak burnu ise ylann zerine basar. Sol bacak dizden bkk olarak ne
doru uzatlmtr. Sa kol yukar kaldrlm olup el baa dayalnr. Sol
kol yana alarak ne uzatlmtr. Tanrnn ba saa evrilmitir. Yz
hatlar yumuak ve dolgundur. Yzn kbik ekli ve st gz kapaklar
nn d ularnda ka kasnn ikin biimi Skopas slubunu hatrlatr.
Burun krk, alnn sol tarafnda ve enede yzeyden byk paralar kop-

210

mutur. Ak,

iri gzlerin yukar ynelmi nazarlar yze patetik anlam


verir. Bu anlam azn hafif ak olmasylada vurgulanmtr. Salar ortacar ayrk olup ince dalgalar halinde yz iki yandan ereveler. Boynun iki yanndan ince ve uzun bukleler omuzlara vegsn zerine ha.
reketli bir ekilde iner. Alnn zerinde bir bant nce salarn altndan
sonra arasndan ba kuatr. Daha yukarda sarmark dal ve yapraklarndan bir elenk ba ssler. Tepede arkada zm salkm da bu suserin
arasna girer. Tanrnn yz gibi vcud ekilleri de dolgun, yumuak ve
kadnmsdr. Boynunda gayetle belirgin Aphrodite halkalar gsterilmi
tir. Abartnal dolgun gsler,.katmerli yal gbek, hepsi Dionysos'un
androgyn karakterineuygundur. Sa gsn zerinde balanm nebris
bu gs ak brakarak diagonal bir ekilde sol koltuk altna uzanr w
sol gs rter. Postun bacaklan gsleriri altndan aa sarkar. Kalaya dolanm zengin kvrml himation uyluklarn yukar blmn de
rter. Dionysos'un solundadii 'hir arslan plinth zerinde arkadan ne
doru oturmutur. Hayvanm-arkas beline kadar kayaya bitiiktir. Tam
plastik ilenmi n ksm krk olarak bulunmu sonradan eklenmitir.
Ba ve n bacaklar eksiktir. Plinth zerindeki ylann ne ekilde kvnlp
dolatn anlamak, eksik ksmlar nedeniyle zordur. Ancak arkada figrn kaladan aa sol tarafnda ylana ait ufak bir blm korunagelmitir. Ylann kuyruuna basan ok kk ayak ve bacan aklanmas
da zordur. Heykelin arkas da olduka itinal ilenmi olmasna ramen
srtn sa taraf kaba bir durum gsterir. Burada bulunan bir delik kan
mzca bu kaba yzeye bir ey eklendiine iaret eder. Sol tarafta, saa
doru ykselen nebris izlenebilir. Bu yanda, krek kemii hizasnda
cilde nfuz etmi bir ekilde, bir asma yapra vardr. Arkada sa yanda
bir Pan baca bulunmasndan esinlenerek Tanrnn sa gsnn altmda parmaklarnn.izi kalm elin Pan'a ait olabileceini dndk. Bu fikrimizi kaz srasnda bulunmu olan ayn cins mermerden ve vcuduna
ylan sarlm bir pan torsosu (Kaz Env; No. A.S. 82. 54) da destekler.
Ancak 'birbirleri ilekesin bir balant halen kuramadk. Arkada aada
vcuda kabartma olarak ilenmi .sadan sola doru oturmu bir kei
tasvir edilmitir: Hayvann boynu ve imdi mevcut olmayan ba tan
plastik ilenmitir. Plinth zerinde zm salkmna basan sa aya kalm figrn pozisyonunu kestirmek olanakszdr. Ancak ayak kastl kaba ekillendirilmitir. Belki Dionysos'un solunda bir satyr tasvir edilmitir.

Heykelin salarnda krmz nebrisinde


polikramisini sezinlememizi salar.

sar

boya

kalntlar yaptn

Yaptn

stn sanat kalitesi zellikle nefis yzey iiliinde kendini


gsterir. Zar gibi ince posttan yumuakekillendirilmi,kaslara gei e-

211 .

siz gzeldir. Yaptn barok slup nitelii, onu Hellenistik orijinallerden


ayrt ettirmeyecek kadar kuvvetlidir. Bu da bize eserin orijinalini Hellenistik dnemde aramamz gerektiine iaret eder. zellikle salarda bur
gu aletinin kullanl heykelimiziolgun Antoninuslar dnemine tarihlememizi salar. Dionysos tm atrbleri, kutsal hayvanlar ve maiyeti
ile gzleri kamatran 'bir ihtiamla skenefronsun ana eksenini belirleyen Porta Regia'nn zerinde yer alr. 54 m. uzunluundaki Sokel frizinde
yaam yks anlatldrktan sonra tanry tebcil bu heykeli ile doruuna
ulamtr. Sahne binas adeta tanrnn tapna ve heykel de bu tapna
n klt heykelidir.
VII. BAZlUKA KAzSI:
Bazilika kazs, geen yllarda olduu gibi Do. Dr. Metin
nezaretinde srdrlmtr. Esas itibariyle kaz, 1986 mevsimi iinde alan blmlere komu alanlarda younlamtr. Ancak
1986 ylnda alan ve temizlenen gney yan nefin bat blm douya
doru ilerletilmemitir; bunun yerine drt sahna tekabl eden bir uzunlukta ve yarm modl genilikte bir alan orta nefin bat ucunda al.
mtr (Levha : XXVIII Resim: 50).
Ahunbay'n

Blmn almasyla nefleri ayran stun dizisinin 0.80 m. yksek.


postament'leri tesbit edilmitir. Dizinin bat ucunda st yapya
ait tula kemer fragman elde edilebilmitir (Levha: XXVIII, Resim:
51). Benzer fragnanlardan ok kk bir kalnt ikinci sahnda gzler
mitir. evrelerindeki birikinti iinde ok sayda tek teserra bulunmas
na ramen, duvara yapk mozaik izi ancak 0.10 m. genilikte ve 0.30 m.
uzunlukta tesbit edilebilmitir. Para geometrik bezerne tamaktadr.
liindeki

Orta nefe tekabl eden alann ii ok sayda mimari para ile kap(Levha: XXVIII Resim: 50). Paralardan pek az bir btn
lk ifade edebilmektedir (bir stun kaidesi). Paralar 1987 mevsiminde
yerlerinde braklmtr. Daha geni bir balam iinde incelenecektir. Deme seviyesinde kesin bir saptamaya imkan olmamtr. Sadece kapla.
masnn ar tahribata uradna dair belirtiler bulunmaktadr.
lanmtr

0.80 m. ykseklikteki postament'lerin ok dzensiz grnleri sonradan kaplama levhalaryla bir lde giderilmitir. Belirtilen alan nemli ssleme paras vermemitir. 1987 kaz alannn kapsam iindegney
transept evresi de alnmtr (Lev ha: XIX Resim: 52 - 53). lerde kaz
gl dourmamas iin ilk nce gney transept'in gney kesindeki
evre alan alm ve incelenmitir. Daha sonra alan, transept gneybat
kesinden orta nefe kadar uzatlmtr; orta nef iinde de yarm modl
kuzeye doru ilerlenmitir.
212

Bu blge tmyle mozaik kapldr. Koruyucu ve salamlatrc tedbirlerin alnmasna kadar stnde 0.20 m. kadar koruyucu bir toprak
tabaka braklmtr. Burada da orta ve yan nd arasndaki stun dizisinin postamentleri ortaya kmtr. Bu alan iinde de orta nef demesi
elde edilememitir. Sadece gney transept iindeki incelemeler zgn
demenin opus sectile nitelikte olduuna dair belirtiler tespit etmitir.
Yalmz bu demenin ok bozuk olduu anlalmaktadr.
Kazlan alanda elde edilen kk ssleme fragnanlar daha ziyade
st yapya aittir. Yalmz burada da yangn etkisiyle btn mimari elemanlar ok kk paralara dalmtr. Kazda gsterilen btn duyarlla
ramen btnl olan ssleme paras elde edilememitir. ok sayda
kk tescra'ya ramen st yapmn mozaiklerden paralara rastlarma
mtr. Burada da mimari paralar yerinde braklm, durum tespitiyle
yetinilmitir.

VIII. DEMETRos-APOLLONusTAKI ONARM:


temel kazs ve temel betonannesinin hazrlan
1984 - 85 ve 86 yllarnda antiye organizasyonu, ekipmanlarn tamamlanmas ve yerinden sklen talarn zerinde yaplan temizleme, salamlatrma ve ngerme klflarnn iinden geecei kolon deliklerinin almasyla almalar srdrlmt. 1986 ylnda ilk sra CA)
talarndan kullanlmasnda saknca grlenler yerine yapay talar hazr
lanm ve yerlerine oturtularak ilk denemeler yaplmt.
1983

ylnda yaplan

masndan sonra,

yl almalar geen yl brakld yerden balam ve A sra


iki pylondaki talar kaldrlarak.temellebalanty salayacak
pimler iin delikler alm ve talar araldit harc hazrlanarak
temel zerine eski llerine uygunluu kontrol edilerek oturtulmutur.
Daha sonra her ta yanndakilere kenetlerle balanm ve B-C sralar
iin de ayn ilemler tekrarlanmtr. Her ta bir alttaki srann talarna
boyutlarna gre en az iki pimle ve yanndaki. taa kenetlerle balanm,
iki ta sras arasnda eski harcn yerine yaptrc ve doldurucu olarak
Araldit BY 154, HY 2995 le silikaz ve tan kendi gronlometrik tozu ile
yaplan har kullanlmtr (Levha : XXX Resim: 54 - 55). Talar ile kolonlar arasnda kalan boluklar da her iki yzeye apoxybond sriildkten sonra imento harc ile doldurulmutur. D sras, kolon kesiti dei
tii iin gelecek sene klflarn taklabilmesi iin yaptrlmadan delikleri delinerek C sras zerine oturtulmutur(Levha : XXXi Resim: 56-57).
E srasnda eksik olan ta geen yl hazrlanan kalp ve donat kullanla
rak yapay malzemeden dklmtr. E srasna ait 2 blok tmlenmitir.
Ayrca deney kabilinden Pylonlarn dou cephesinin E bloklar da D s-

1987

snn her
asl elik

213

ras

zerine oturtuldu. 1987

yl onarm masraflar Uluslararas

Side

Dostlar Vakf tarafndan karlanmtr.

IX. EPGR:A:pK \LIMA:LAJR :


Perge kazlarnda bulunan ok sayda ve nemli yaztlar, kentin tarih, kltr, din ve sanat eserleri aratrmalarna k tutacak kapsamdadr.

1954- 1976 yllar arasnda Perge kazlarna epigrafist olarak George


E. Bean katlmtr. Ancak 1977 de vefat, tasarlanan Perge Yaztlar kitabn yazmasn engelledi. Side ve Perge kazlarnda uzun seneler beraber alm olan George E. Bean, ok sayda kitaplar ve makaleleri ile
lkemiz arkeolojisine byk hizmetler verdii gibi stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Klasik Filoloji krssnde tedrisatta bulunarak gen
elemanlarn yetimesine yardmc olmutur. 1977-1982 yllar arasnda
epigrafist olarak kazlara Dr. smail Kaygusuz katlmtr. Ancak yaa
mn yurt dnda srdren Kaygusuz, ok sevdii ve bal olduu epigrafik urasna maalesef son vermitir.
Kln niversitesinden Prof. Dr. Sencer ahin Perge kazlarna katlma
ve kazlarda bulunan yaztlar bir kitap halinde yayna hazrlama teklifimizi kabul etti. Kendisine, arivimizde bulunan tm estampajlar ile George
E. Bean'in 1975 ylna dek Perge yaztlar almalarn kapsayan not defteri ve Dr. smail Kaygusuz'un her yl kaz bakanlna verdii raporlar
teslim edildi. Sencer ahin, nce estampajlar zerine alarak onlar
dzenledi. Yeniden estampajlar alnmas gerekenleri saptyarak alan almasna balad. Eksik estampajlar tamamlad ve transkripsiyonlarn
yapt. Bylece Perge kazlarnda bulunan yaztlarn yayn iin arazi al.
masnn nemli bir blmn tamamlam oldu.

214

PERGE

1987

EB

iii KAZ

YEnlEm

ONAnIMI

~APOlLONoS TAK!

Resim:

lWi DEMEmlOS -

STAD!UMACIK. HA".!
VA MUZESI DUZENI
H

_. _ _

i
LI __

i ..._
J~

..

_~

..

rt"

.>

215

PERGE

TiYATRO 1987

Resim 1 2

216

--

PERGE ,,9 87 TlvAfRO

KAZ

ALANI

Resim: 3

Resim: 4

217

Resim: 5

Resim: 6

218

Resim: 7

Resim: 8

219

Resim: 9

Resim: 10

220

Resim

Resim

II

12

Resim: 13

Resim: 14

222

Beslm

15

Besim: 16

223

Resim, 17

Resim, 18

224

Resim: .111

Resim: 20

225

Resim: 21

Resim: 22

226

Resim: 23

Resim: 24

227

Resim: 25

Resim: 26

228

Resim: 27

Resim: 28

229

Resim: 29

Resim: 30

Resim: 31

230

Resim 132

Resim: 33

231

Resim: 34

Besim : 35

Resim: 36

232

Resim: 37

Beslm : 38

233

Resim: 39

Resim: 40

234

Resim:

41

235

----t--- ---,i

--r--- ---

'

i
i

E \

~
---~---------------~-----'
i
:
--- ------r----------~
--T- ,.,
,

i,
,',

i\

Di

(~:

c:

: ~ e
[] l]~! ..~ ,
i

:
i

.
~De:i C>07~~cA'

-cr-~lf-~-~~.l -~f\>.~" . .
v.

___ I

.~.;~ci)~~~D~.~

B
i

!1

~~~'~47
c.vr..
o'V [ f2r?
i

-.c-",'I:----------~l"'---);-- ----- - ~~.:...v --~i


~V
.o.

of

i
i

19'~~

_i:

~__

IJmum

~V,
: ~

LS>

__\,', __

-----------

__

lek: 1150
Rlve: A.ztrk

__ ._,L __

S,Ylbrt

,,
AL
,

'G

TALARA VERiLEN BULUNTU


NUMARAS

TALARIN ToA GRE


KOTLARI

o
KAROLAj SiSTEMi

Resim: 42

236

TiYATRO .0.1987

SCAENAE

"w

~ w

"<>

.~

ii

.U

> ~
">
< <

o
a:
W

<
<

"
W

>

W
N

c, <

~ ~

-" "

o '0 ~

<vi
>

.0

'0

"

"

"

237

cl

'"o,W

.s
~

238

Besim : 45

Beslm ,46

239

Besim

Beslm

240

48

47

Resim: 49

241

\,'$
",,"~~)
~~ii:~~

~--~---'-!,

Resim ,50

Resim, 51

242

'!'

J(!{ :

~ <2> il\ 3kJ i

..

PERGE BAZILlKA Gl 1987


ORTA NEF GNEYBATI KESi
lek, 1120
Rlve: M, Ahunbay
H, Erdoan

IKA
BAZIL
GNEY TRANSEPT

PERGE
O
i
~

lek: .
M. Ahunbay
ROlOva. 1/50
H . ErdoOan

KOESI

GL 1987
BATI

Resim : 52

Resim: 53

243

Resim: 54

Resim: 55

244

Resim: 56

Resim: 57

245

SDE APOLLON TAPINAGI RESTORASYONU

1987 YILI

ALIMALARI

Jale NAN
Uluslararas

Side Dostlar Vakf adna n hazrlklar dahil, 1981


bu yana srdrlmekte olan Apollon Tapna'nn onarm 1987
yl almalar haziran bandan aralk sonuna kadar srmtr. Ba
kanlmdaki onarm ekibi: Proje mellifi ve uygulaycs,t. T. . Mimarlk Fakltesinden Do. Dr. Zeynep Ahunbay, Statik Proje Mellifi
Prof. Mfit Yorulmaz, haziran aynda antiye efi olarak alm olan
Y. Mimar Bahar Soykam, kasm ve aralk aylarnda antiye efi olarak alm olan enol Dalar, ta ustas olarak alm olan Arkeolog nal Demirer, Mimar Zait Ak, Mimarlk Fakltesi rencilerinden
Tekin Ik ve Hakan Aliolu, Teknisyen ve Vin Operatr Akif Doan
ile Vin Operatr Yaar akmak'tan olumutur. almalarmz Sidc
Mzesi gzetiminde yrtlmtr. Geen yllarda olduu gibi Araldit
ihtiyacmz bedelsiz olarak karlam olan CIIBAGEIGY AG'ye teek-
krlerimiz sonsuzdur.
i 987 yl alma programmza i. dikilmi olan sutunlarn zerine
balklarnn-oturtulmas, II. arkhitrav bloklarnn tmlenmesi alnmt.
ylndan

i. Stun balklarnn stunlar zerine oturtulmas:

Elimize geen tapnan tek stun balnn kullanlabilmesi n


nce onarilmas gerekiyordu Baln abacus'unun krk iki kesi, sa
lam kelerden alnan kalpla (Yapay malzemeden tmlendi. Ayrca atlaklar da paslanmaz elikten kenetler ve araldit ile takviye edildi. Ba
ln alt ksmndaki boluun tmlenmesi iin nce balk kalp iine
alnd ve gerekli donat dendi (Resim: 1) ve yapay malzeme dkld
(Resim: 2). Daha sonra balk alma platformuna alnd (Resim: 3).
Burada nce baln alt yzeyi tesviye edildi (Resim: 4) ve yapay malzemeden tmlenmi ksmlarn (Resim: 5) tralanmas yapld. Bu bal
n tapnan kuzey - bat ke stununda kullanlmasna karar verildi.
Baln stuna raptedilmesi iin 6 adet 1.00 m. uzunluunda 25 mm.
apnda asil elikten ubuklar kullanld. Baln tabanna ubuklarn
yerletirilmesi iin delikler delindi (Resim: 6). Bu deliklerin karl
ablonla stun zerine iaretlendi (Resim: 8) ve orada da delikler ald.
(*)

Prof. Dr. \Jale NAN. Ehram Yokuu, Ko. 3 Bebek/STANBUL.

247

Balk tabanndaki

deliklere asil ubuklar araldit ile raptedildi (Re


7). Araldit donduktan sonra ip halatlarla balanan balk vinlc
(Resim: 9) yukar kaldrlarak nce yerine tam oturup oturmad kontrol edildikten sonra deliklere yeterli araldit konup yzeye araldir s
rld ve yava yava indirilen balk yerine yerletirildi.

sin:

Eer kalp aldmz stun bal iyi durumda elimize gemi olsayd dier stun balrklarmn yapay malzemeden dklmesi kolay ola-

cakt. Baln baz blmlerinde akanth yapraklar tmden krlm veya


anmtr. Tapnak kazs srasnda elimize geen eitli byklkteki
balk paralarndan yararlanmak, onarm

ilkesi asndan idealolduu


byk nem tayordu. Eer tm balklar
ayn kalptan olduu gibi dkseydik ayn ekilde krlm ayn yerleri
eksik balklar lYany.ana dizildikte gze yeknesak ve irkin grnecekti.
Biz mmkn olduu kadar orijinal paralardan yararlanmak istedik,
bu zor ve ok vakit alan bir uygulama idi. nce paralar arasndan olduka iyi durumda byke paralar seti k. Bunlardan hangisini hangi
balk iin kullanacaksak. kalp iinde yeri saptand, ona gre donats
hazrland ve yerine yerletirildi. in bu blm kolayolmad, kalp da
ok zorland. Bylece hazrlanan kalbn iine yapay malzeme dklerek
yeni bir balk elde etmi olduk. Ancak her balk dkldkten sonra
kalbn tamiri gerekiyordu. Eer her balk dkm iin ayr kalbmz
olsa idi i kolayolacakt. Hem masraf hem de zaman kayb asndan
tm balklar iin tek kalb kullanmak zorunluunda idik. Kalb yapan
Alman ustaya bu fikrimizi akladmzda bunun imkansz olduunu
syledi. Zeynep Ahunbay'n bu yntemin gerekletirilmesinde azimli
oluu Arkeolog Mustafa Meselolu'nun ve Akif Doan'n becerisi saye"inde onarm iin gerekli drt bal da ayn kalptan elde etmemiz
mmkn oldu. Bir balkta orijinal para baln orta blmne aitti.
Bu nedenle para kalbn iine yerletirildikten sonra nce st blmnn betonu dkld. Beton prizini aldktan sonra para evrildi ve ba
ln alt blmnn betonu dkld. Dier nemli bir sorun da balk
larda orijinal para ile yapay blm arasnda uyum salanmas idi. Bu
hususta da nal Demirer taustal becerisini ortaya koydu. Onarm
iin gerekli balklar bylece elde edildi (Resim: 10-11 ve Resim: 12).
Bu ekilde hazrlanan balklardan biri dnda hepsi yerlerine yerletiril
di (Resim: 13). Sonuncu balk havalarn bozmas ve sene sonu dolay
s ile yerine yerletirilemedi.
gibi estetik

II. Arkhitrav

Bloklarnn

Diktiimiz be

stun iin bize drt arkhitrav blou gerekmektedir.


ksmlarnn tmlenmesi gerekiyordu. Stunlar an-

Bunlarn

248

bakmdan da

nce eksik

Tmlenmesi:

snda yatay hatllar oluturan bu mimari gelerin. tmlenmesine Prof.


Mfit Yorulmaz bizzat nezaret etti. Tmlemelerde paslanmaz elik ve
Araldit BY 154 HY 2995 kullanlmtr.
i

nce tapnan kuzey - bat ke stunu ile bat cephesinin ikinci


stunu zerine oturan arkhitrav blounun D 21 tmlenmesi yapld
(Resim: 14). Donat iin paslanmaz elik ubuklar kullanld. Bloun
tmlenmesi iin gerekli yenidonat hazrland (Resim: 15). Blok atlyeye alnd ve btnlerne almas iin hazrlk yapld (Resim: 16). Btnleme iin donat baland (Resim: 17). Btnlemede kullanlacak arkhitra:v kalb satanyaplm olup iine ahap profil monte edilmitir
(Resim: 18 ve 19). Kalp balardktan 'sonra (Resim: 20) tmlenecek
arkhitrav blounun betonu dklmtr (Resim: 2L).

249

Resim: 1

Resim: 3

250

Resim: 2

Beslm : 4

Resim: 5

251

Resim: 6

Resim: 7

252

Resim: 8

Resim ,9

253

Resim: 10

Resim: 11

254

Resim

12

Resim: 13

255

Resim

14

Resim: 15

256

Resim: 16

Resim

17

257,

Resim, 18

Resim, 19

258

Resim: 20

Resim

21

259

CONSERVATION AND EXCAVATION AT ANEMURIUM


(ESK ANAMUR) 1987
James RUSSELL *

A short season of work was eonducted at Anemuriun in 1987, the


major effort being devoted to the lifting of certain mosaic pavements
and their transfer to the Anamur Museum. Work continued through the
month of July with a field staff of four and a labour-force of six workmen. Besides myself, the staff included Mr. John Stewart, who supervised, and Mrs. Pamela French, who assisted in the work of Iifting the
mosaies, Dr. Sheila Campbell, who supervised the various archaeological
probes and measured the newly exposed mosaies, and Bayan Tanses
Baydak, Assistant at the Mersin Regional Museum, who represented
the Department of Antiquities and Museums. In addition to recognizing the
contribution of my col1eagues, i wish also to thank Bay Nurettin Yardmc, General Director of the Department of Antiquities and Museums
for once again granting us permission to continue our explorations at
Anemurium and Bay Ali Ekinci, Anamur Museum Director, and his staff
for their friendly cooperation in our enterprise.
in the course of two decades of exeavation at Anemurium a considerable number of mosaic floors have been uncovered in varying conditions of preservation. Over the years we have applied temporary measures to prevent further deterioration, usual1y restricted to consolidating the edges and filling lacunae with lime mortar and protecting
them with a covering of dean sand or gravel. These procedures have
proved effective in the short term, and so long as measures are taken
to prevent vegetation from taking root, the mosaies do not suffer serious
deterioration. The concealment of pavements beneath ten to fifteen centimetres of sand or gravel, however, removes them from the viewof
tourist and student alike. We had therefore decided same years ago to
select certain mosaies to be prepared for eventual display either in sim
beneath a protective shelter or in a museum. The building of a small regional museum expected to open sametime in 1988 at the harbour of
modern Anamur same 10 kilometres east of the site has provided an
(*)

Prof. Dr. James RUSc)ELL, The University of British Columbia,Oepartmeni;


of classtes C. 265-1866, Main Mall/Vancouver B.C. CANADA.

261

excellent incentive to commence this programme (Fig.: 1). The criteria


for selection remain the same in each case, the intrinsic interest of the
subject - matter and artistic quality of the design, with priority given
to pavements in fragile condition or at risk of damage from their
proximity to the modern access road through the site.
In 1987 three pavements were lifted: a) the large fragment of ,the
Peaceful Kingdomdepicting the panther and kid with accompanying
text from the Bible that was laid on top of an earlier mosaic during
the second phase of the sanctuary of the Necropolis Ohurch (A II 1)
(Fig.: 2)1; b) the substantial portion of mosaic from the nave of the
so - called Central Church (III 13 C) adjacent to the north colonnade,
decorated with an interlocking chain of ovals and .circles enclosing h
succession a wild dog, a duck and deer (Fig.: 3)~ and c) the figured
mosaic from the entrance vestibule of the house (W II 13) immediately
below the modern road, excavated in 1968, with well-preserved panels
of a winged Nike (Fig.: 4), twin busts of Hermes (Fig.: 5) and a fragment of the Three Graces 3.
The same procedures were employed in preparing and Iifting all
three pavements 4. Cutting and lifting by sectiors, as opposed to rolling,
was deemed the only practica:ble method. After the removal of all existing cement borders, the panels were consolidated with a lime and sand
mortar, the surface thoroughly cleaned manually of dirt and loose mortar, then washed. Sketch - plans were drawn and the location of cuts
planned so as to avoid all figural representations and take advantage of
existing lacunae and decorative borders. In order to ensure accurate
reconstitution of the panels, a grid was established on and between each
panel and the design of the mosaic and the lines of the grid were traced
on to a polythenesheet placed over the mosaic. Two consecutive fabric
facings were then applied to the mosaic, first a cotton gauze, and twentv
tour hours later, hessian. Good adhesion in each cas e was ensured by
firm application of Polisan, a )polyvinyl acetate emulsion,diluted in
(1)

Originally excavated in 1976, J. Russell, Trk Ark Derq. 25: 1 (1980), 269270,
fig. 18 For detailed discussion. J. Russell, The Mosaic nscriptions of Anemurium (Erganzungsbande zu den Tituli Asiae Minaris 13) (Vienna, 1987)
70-74, fig. 17, pl, 19.

(2)

Originally excavated in 1982, J. Russell,


232-233, 478, fig. 3.

(3)

The Nike and one of the busts of Hermes in colour, J. Russell, Ant. Welt
7:4 (1976), abb. 29 (Nike), front cover (Hermes),

(4)

This paragraph summarizes a detailed report of the methods of interventian


by John Stewart.

262

Kaz Sonular Toplants

5 (1983).

water. The planned cutswere then made through the gauze and mosaic
before the addition of the hessain. This required the removal of predesignated rows of tesserae, whieh were then retained in plastic bags.
After the hessian had been added, the lines of the grid were restrung
and their axes drawn directly on to the hessian. Traditional methods involving sledgehammer and slate-rippers were employed to separate the mosaie surface from the mortar base, although in some cases considerable
portions of the rudus were retained with the mosaie as a protective
measure. In this way a total of 18 sheets of mosaie were lifted and
placed on precut panels of chipboard for transfer to the museum. There
they were stacked horizontally in a well-ventilated store room. The
second stage of the operation, to be carried out in June 1988, will involve
theremoval of the facing fabrie and adhesive, deaning and reassembling
of the various sections into their original units, and mounting for display
on floor or wall as appropriate.
Although the Iifting of the mosaies occupied most of our efforts
during the season, a number of new discoveries were made in the course
of the work. The most important occurred in the Necropolis Church,
whet~ flie removal of the surviving portion of the Peaceful Kingdom
provi~d the opportunity to uncover the entire expanse of the original
pavement of the sanctuary area belonging to the original building
(Fig.: 6). The northern half of this earlier floor had previously been
exposed, since the representation of the Peaceful Kingdom whieh once
formed the entire floor of the sanctuary had disappeared in this area.
The newly exposed part of the floor has added a fourth panel of decoration to the there excavated previously, in this case the design consistingof a complex polyehrome design of Iooped cirdes (Fig.: 7). In
common with the two adjacent panels to the north, it contains an inseribed tabella at the centre. This records the benefaction of one Flavios
Valeri(o)s, a protector, one of the senior ranks of the Iate Roman army,
This new text reinforces the evidence of two other inscriptions from
the same church, each containing a military reference, to support the
view that the church was erected while the city was occupied by a military garrison during the last years of the fourth century, when the
city was prey to attack from the Isaurian rebels of the region 5. The
presence of a garrison, the first Legion of Armenians commanded by
the prefect Eusebios, which rebuilt the city's defences on orders from
Matronianus, the Comes of Isauria ca. 382, is attested in a verse inscrip(5)

Russell. Mosaic lnscriptions of Anemurium, no. 22 (pp. 83-84), and no.


(pp. 85-88).

23

263

tion found in 1968. This provides the most probable context for these
benefactions of devout soldiers to the churoh 6.
The elearing of the underlying earth and stone packing of the later
mosaic after its removal brought to light another interesting feature in
the form of a substantial hole near the centre of the sanctuary in front
of the wal1 across the chord of the apse (Fig.: 6, centre right). The
phenomenon is best explained by the impact of some heavy weight
falling from above. This had smashed the mosaic at the point of impact
and driven fragments as deep as 0.15 m. into the ground. The presence
of small glass tesserae of a sort normal1y associated with wal1 or ceiling
decoration within the hole suggests that the damage was caused by the
collapse of part of the roof. This would account for the decision to
abandon the original mosaic in favour of the Peaceful Kingdom and may
also explain the rebuilding of the entire sanctuary area. Unfortunately
none of the pottery and other material found in the course of this operation was distinctive enough to da te this phase of the building's history with any precision 7.
In addition to the lifting of the figured portion of the nave mosaic
of the Central Church already described, a minor exploration was carried out at the eastern extremity of the north aisle. The removal of
the over - burden in this area exposed a very well preserved expanse of
mosaic pavement immediately in front of the doorway leading into the
north pastophorion whieh had been eleared in 1985 (Fig. : 8). The design
comprises a network of diamond patterns forming the outer border.
This band in turn eneloses a more complex design consisting of an
overall patterr of interlocking cireles and ellipses in rainbow bands, the
chain network so formed enelosing rectangular frames each decorated
with a geometric filling ornament. From the fragmentary remains of
the same design that survive in the excavated portion at the middle or
the north aisle, it is likely that. this design extends for the full length
of the aisle. This contrasts with the south aisle where this particular
design is limited to the central part of the aisle 9.
In the eourse of elearing this floor several more fragments of the
chancel screen were found in the ml. The most striking evidence for
(6)

E. Alfldi - Rosenbaum, Phoenix 26 (l972), 183-186; c.P. Jones, Phoenix 26


(1972) , 396-399; R. Merkelbach, ZPE 10 (1973), 174.

(7)

The only datable object from the c1earing of the pit was a bronze co in of
Constantius II, dated A.D. 347-348, RIC f - Siscia 194.
Russell, Kaz Sonular Toplants 5 C1ilP.3) , 477, fig. 2.
lbid., 4.79, fig; 5

(8)
(9)

264

the quality of this feature, however, was an almost complete decorated


panel in fine limestone found with its rear face uppermost lying on the
mosaic floor against the low wall that orginally supported the screen
along the line of the north colonnade (Fig.: 8). Both sides were decorated, the rear face having a simple maltese cross in a circle in high
relief. By contrast, the front face (Fig.: 9), being the one visible to the'
congregation, was much more elaborately decorated, a maltese cross
in a: wreath supported by two ivy leaves and flanked by a pair of wild
goats each set against a stylized tree. The existence of other fragments
wh 'decorative elements differing in scale from this particular panel
suggets a screen deoorated with a series of varied figured panels containing animals alternating with panels ofsimpler design separated by
chancel posts. When first discovered the slab seemed to be lying in situ
where it had fallen from its original location in the screen, but on closer
scrutiny it became clear that it had been placed there deliberately. This
observation may thus be added to other evidence for the dismantlingof
the church's decoration noted in previous seasons, which seems to suggest
that the building had faller out of use and was prey torobbing before
the building's final collapse1 0 . -

uo

lbid.. 235.

265

Eig.

1 -

Flg, : 2 -

266

Anemurum

- Anamur Beglonal Museum

Anemurium - Necropolis Church lA il


Peaeeful Kingdom

11; mosale panel with seene of

Fig. ,3 -

am

Anemurium - Central Church LIII 13 CL; fr.agnent of nave mosaic


figured frames ldrawn by T. BoydJ

Fig.

4 -

Anemurium - roadside
bullding
IW II 13); vestibule floor mosale.
scene of winged Nike

267

Fig.

Fig.

5-

Anemurium - roadside buildings LW II 13): vestibule floor mosaic, bust


of Hermes

6 -

Aremurtum - Neorepolls Church lA


II 1): general view of mosaic floor
of s.antuary after removal of later
mosaic pavement

268

Fig. : 7 -

Anemurium - Necropolis Church lA II LL; newly exposed panel of original mosaic fIoor of santuary, view from west_

Fig. : 8 -

Anemnrlum - Central Church IILI 13 CL; eastern end of N. aisle


slab of chancel screen !top centred view from north

with

269

...

-M

U
i

270

THE PAINTED TOMB AT KARABURUN (ELMALI) :


PROBLEMS OF CONSERVATION AND ICONOGRAPHY
Machteld J. MELLNK '"
.

The chamber tomb at Karaburun near Bayndr continues to


require the attention of conservation experts. In general the paintings
remain in good condition so long as the temperature (16 - 20 centigrade)
and degree of humidity (95) remain even. A careful control of microorganisms has to be maintained. In 1987, special measures were taken
to eliminate a limited growth of roots in .the left rear comer of the
tomb. Mechanical deaning was accompanied by the use of formaldehyde
in a .S % solution as a fungicide and bactericide. The vegatationpn the
surface of the tumulus must be checked regularly; it must rem.~in of
the harmless herbaceous. kind.
II. The three main friezes of the tomb chamber emphasize the
prominence of the tomb owner, a bearded loeal nobleman of the northem Elmah plain who had become an ally of the Persian rulers in the
early fifth century B. C. He and his servants are dressed in Persian
attire and his entourage resembles that shown on the Graeco - Persian
funeral stelae found near Daskyleion.
The three appearances of the Karaburun nobleman are samples
of the Anatelian - Persian iconographic repertoire and can be read either
literally or symbolically.
1. The main scene depicts the tomb owner in a banquet or drinking
seene, reclining on his kline and waited upon by servants who bring beverages in precious vessels, hold towel and fan, alabastron and fillet.
A woman in Greek attire has been inserted into the seene. The pose of
the nobleman, with a phiale in his left hand .and his right hand gesturing to the servants, can be read as a typical scene from. the elegant
life of 'the tomb owner, or as an ideological prolongation of banqueting
and drinking pleasures in afterlife (Totenmahl, funeral banquet).
The nobleman's costume in this scene is a fancyelaboration of an
oriental chiton with rosette - embroidered borders, over which a green
(,0)

Prof. Dr. Machteld J.


nia 19010 U.s.A.

ME1NK.

Bryn Mawr College. Bryn Mawr. Pennsylva-

271

mantle with purple borders is wrapped and draped. The diadem is unusual in its elaboration of cheekered clothand beads; the jewelry (earring, bracelets) is typical Persian. The nobleman's hairstyle is deliberately oriental in the shape of the squared beard.
2. The left wall of the tomb chamber has a long frieze of a procession of horses, carts and servants. In the center is our nobleman,
seated in a throne - cart pulled by two horses. He is dressed for the
vayage in purple tunic and trousers, with a .kandys draped over his shoulders. His head is covered by a simple balk with freehanging lappets;
a blue ribbon is tied around it. Beard and mustache as well as the man's
profile characterize him as identical to the protagonist of the main scene.
The meaning of the procession again is open to two interpretations.
The biographical reading is simply that of a typical vayage in the realm
of the nobleman; he is accompanied by his black horse, a baggage - horse,
servants, adomed cart for luggage, and a servant carrying the steppingstool needed for mounting horse or chariot.
On the other hand, the setting in the tomb chamber may cail for a
symbolical interpretation, The vayage can be read as a departure scene
for the hereafter, a farewell vayage to a land where all amenities of the
present world are to be provided continually. The thought of a funeral
procession, an ekphora, is less probable because of the presence of the
live nobleman in the scene; nothing cogently points to funeral paraphernalia.
3. On the right wall, the same protagonist again dominates the
scene. The theme of the frieze is a victorious battle against Greeks. The
tomb owner appears in the center. On horseback, he kills the leader of
the Greek forces with his spear. Local soldiers are wounding and chasing
Greek hoplites 'and auxiliary archers.
The tomb owner again has the tell- tale beard seen in the other
two friezes. For the battle he is dressed in purple tunic and trousers;
he wears a cap and shoes.
The scene first of all strikes us as biographical, more so than the
generic hunting - scenes which are familiar from Graeco - Persian art.
Here we may havea clue to the events and chronology of the Karaburun
tomb owner's life- did he indeed participate in a major battle against
the Greek forces at the time of Kimor's intervention in Lycia and
Pamphylia? The absolute date of the tomb is estimated on stvlistic ev
dence to be around 470 B. C. which would allow for a reference to military act~ons against Cimon's troops, with participation of local soldiers
272

from the Elmal plain.The skeletal fragments from the Karaburun tomb
chamber show the owner to have been amuscular man, about 1.80 n
tall, and about 50 years old at the time of his death. He had strong
large hands and may indeed have been a formidable warrior.
The importance of the battle scene in the Karaburun tomb ma)'
thus be its potential historical reality. The victory scene again ma)'
have had a continuous glorifying effect in afterlife for the nobleman
the celebration of permanent victory, but it~ direct message is one of
active collaboration with the Persian overlords in war as well as in
peace.
The history of the Elmal plain and especial1y of the Bayndr area
is one of long duration and important local developments, as is evident
also from the recent discovery of a rich tumulus of Phrygian type by
the archaeological staff of the Antalya Museum in 1987. The ancient
looting of tomb chambers such as that of Karaburun has deprived us
of the specific confirmation of the historical message of this, burial,
which might have been provided by the seal of the owner and graffiti
on his belongings, Recent looting by villagers has destroyed the historical context of a coin ho ard from the Bayndr region dating to first
half of the fifth century B. C. We can only hope that archaeologists
will be able to bring to light the counterparts of such monuments as
the painted Karaburun tomb. Only then will we be able to distinguish
a traditional iconographic repertoire, as we know it from the Daskyleion
sculptures and other documents of Graeco -Anatolian- Persian art, from
specific regional 'and historical references. We then mayaso be able to
see if the facial and anatemical features of the Karaburun nobleman
are specifically characteristic of him, or generic with his colleagues in
other Anatolian provinces of the Persian empire.

273

Fig. : 1 -

Karaburun Main Wall: Reclining nobleman

Fig. : 2 -

Detail of

274

Head

~f

nobleman

Fig. : 3 -

Fig. : 4 -

Nobleman riding in throne - cart,


Ief't wall processler

Nobleman on horsebaek in batele against Greeks

275

APHRODSAS, 1987

Kenan T. ERM

Kltr ve Turizm Bakanl, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mizin ve ilgileri ile New York niversitesi adna .antik Aphrodisias kentinde srdrlen kazlarn 1987 yl kampanyasna 7 Temmuz15 Ekim tarihleri arasnda devam edilmitir. Her ylolduu gibi bu mevsim de normal kaz programmzn,yan sra onanm, inceleme, aratrma
ve yayn almalarmz da srdrlmtr.
drl'nn

almalarmzn sonularyla

ilgili 1986-1987 ylnda yaynlanan


eserler arasnda, 13 Kasm 1985 tarihinde Fransa'da Lille III niversitesi'nin denetimi altnda dzenlenen Birinci Aphrodisias Kollokyumu'nda
sunulan 12 bildiriyi ieren kitap ile ahsen hazrladm Aphrodisias.
Cityof Venus Aphrodite isimli yaynlar yer almaktadr. Aphrodislas. City
of Venus Aphrodite adl kitap, son 25 yldr antik kentte yaplan kaz ve
aratrmalardan elde edilen sonular ortaya koymaktadr. Bu kitapta
kazlarla ortaya kanlan yaplar ve heykeltralk eserleri ile dier baz
buluntular, bol resimlerle ve detayl olarak sunulmakta, ayrca Aphrodisias'la ilgili tam bir bibliyografya verilmektedir. Dier taraftan meslekdamz R. R.R. Smith'in Sebasteion'un gney portikosuna ait Julius
. Klaudioslar Dnemi imparatorlarylailgili kabartmalari inceleyen geni
bir makalesine Journal of Roman Studies dergisinin 1987 yl saysnda
nemli bir yer verilmitir.
R. R. R. Smith 1987 yl austosunda ayn dergi iin Sebasteion'la
ilgili dier pano ve kabartmalar incelemeye devam etmitir. Ekip yelerimizden Nathalie de Chaisemartin, Tiberius portikosuna ve dier yaplara ait girland-ve maskl frizlerin, zellikle yeni bulunan bu tr eserlerin etdlerini srdrmtr. Eyll aynda epigrafmz Joyce Reynolds
yeni bulunan epigrafik malzeme ile tiyatroya ait yaztlarla ilgilermitir.
Joyce Reynolds ayrca meslekdalanmz Dinu Theodorescu ve Seyhan
-Doruk'Ia beraber Aphrodite Tapna'nda baz incelemelerini srdrm
ve zellikle Dr. Doruk'un etd ettii, tapnan M. S. II. yzylda geni.
letilerek yeniden ina edilen temenosuna ait epigrafik malzemeyi yeni
den elden geirmitir. Bu malzeme, Bizans dneminde tapnak bazilika
(*)

Prof. Dr. Kenan T.

ERM,

P.O. Box 584, Princeton Newjersey 08542/U.S.A.

277

ekline dntrldnde baz duvarlarn yapmnda

iin

disias'n

Steiner

bunlarn yeniden saptanmas ve

yeni

incelenmesi

yeniden

gerekmitir. Aphro-

toporafik plannn yaplmas almalarna

tarafndan

mevsim boyunca devam

kullanl

ise Frankie

edilmitir.

Kaz, aratrma ve onarm almalarmz Aphrodisias'n

drt nemli

alannda srdrlmtr:

Tetrapylon'da Sebastelon'da, Tiyatro ve civarndaki Hamam yap


ve ehrin Agora'snn Tiberius Portikosu (Gney Portikosu)'nda
olduka verimli ve ilgin sonulara ulalmtr.
snda

Tetrapylon alanndaki kazlarmz, daha nce aratnlmam olan


blmde, iki ama yaplarak srdrlmtr. Burada Tetrapylor'a ait, biri iki para olmak zere tam, dieri yarm iki yivsiz stun, Bizans Dnemi ev kalntlar arasnda dier baz mimari paralarla
birlikte ele gemitir. Ayn alanda, 1983 ylnda bulunan bir ayak ve
kaideye ait himation drapeli (Resim: 1) bir erkek vcudu a ka
rlm ve iki paral bu heykel birletirilmitir. Eser muhtemelen M. S.
LV. yzyla aittir. Figrn en ilgin yn, sol ayann yannda rulolar
olmasna ramen, sol elinde bir cilt kitap, yani bir kodeks (codex)
gneybat

tutmasdr.

Tetrapylon'daki restorasyon almalarmz yine Efes restorasyon


bakan Dr. Friedmund Hueberin yardm ve nerileri ile austos
aynda hzlanmtr. Getiimiz yllarda temellerin hazrlanmas iin kal. dnlan tm stun kaideleri tekrar orijinal yerlerine konmutur (Resim: 3). Gerhard Paul'un denetimi altnda Ibaz stunlarn ve yapnn
bat cephesinin kemer (Resim: 2) ve yarm daire eklindeki lnetinin
onarmna balanlmtr. Ayrca geen yl balanan, yapnn mevcut tm
paralarnn fotoraflarnn ekilmesi, envanter ve izimlerinin yaplmas
konusundaki almalar Dr. Seyhan Doruk ve kaz fotorafmz M. Ali
Denci tarafndan tamamlanmtr. Gerek zaman darl, gerekse baz
ara ve personel eksiklii nedeniyle Tetrapylor'un dikilmesine balan
lamamtr. Bu anastylosis 1988 yl programmzn nemli almalarndan biri olacaktr.
~
ekibi

Sebasteion yap kompleksinin dou ksmnda bilindii gibi podyum


. zerinde ykseldii anlalan bir tapnan kalntlar 1980 ylnda bulunmutu. Bu sahada ve douya doru geni bir aratrma yaplmtr
(Resim: 3). Bu kazlarda tapnaa ait baz stun tamburlar, balk ve
aritrav paralar elde edilmi ancak alan Bizans ve Osmanl dnemlerinde ok tahribat grm olduundan mit edilen baz sonular alna
mamtr. Kaz evinin kuzeyindeki depo ve garaj evi olarak kullanlan
278

binann altnda

nemli elemanlarn bulunabilecei dnldnden


1988 kampanyasnda bu bina yklacak ve aratrmalar kuzeydou k
smda srdrlecektir. Bu ekilde hem Sebastelon'un tapnana ait yeni
malzeme bulunabilecek hem de Sebasteion ile 1986 ylnda ortaya ka
rlan atrium avlulu evin ilikisi hakknda yeni bilgiler edinmemiz
mmkn olabilecektir.
Yukarda ad geen atrium avlulu yapnn kazsna geen yl da
devam edilmitir. Gneybat ve kuzeydouya doru amalar Oluturula
rak (Resim: 4) evin odas daha alm ve Sebasteion'un kuzeyindeki
apsidli yap ile ilikisinin bir blm ortaya karlmtr. Yeni alan
odalardan ikisi, ksmen geometrik motiflerle ssl mozaik tabanara
sahiptirler. Burada ele geen eserler arasnda, heykcl paralar ve geen
yl bulunan, mavi mermerden ilenmi .iki adet sunan ayns olan
nc bir sunak yer almaktadr. Atrium avlulu eva'in inasna M. S. i.
yzylda balanld. ii. yzylda baz ilaveler yapld ve LV. yzylda
deprem nedeniyle su basknna urayp atrium ksmnn bir eme haline getirildii anlalmaktadr. Sebastelon'a olan yaknl ve 1986 y
lnda burada Aphrodite heykelcii tayan bir erkek bstnn bulunmu
olmas, bu evin bir dnemde dini bir 'fonksiyonu olduu dncesini
akla getirmektedir. Geici olarak gelecek raporlarmzda bu yapy Rahip evi olarak deerlendirmeye gayret edeceiz.

1960 ve 1970 yllar arasnda gn na karlan Aphrodisias'r


byk tiyatrosu, bilindii gibi Anadolu'nun en ilgin tiyatro yaplarn
dan biridir. Akropol hynn dou eteindeki bu yapnn inas M. . i.
yzylda tamamlarmutr. Kazsndan hemen sonra onarm alma
larna balanlmasna ramen ancak sahne binasnn baz stunlar dikilmi ve sahnenin arkasndaki Tetrastoon'da (M. S. LV. yzyl sonunda
dzenlenen agora alan) baz onarmlar tekrar ele alnm ve iyi bir sonuca ulalmtr, Proskenlon'a ait yarm Dor stunlari 1970 senesinde
ortaya karldrktan sonra geici olarak sahne nne yerletirilmi, G.
Ioulios Zoilo..:; ithaf yaztn tayan aritrav bloklar ise kaz evinin avlu
ve bahesinde depo edilmiti. Geen eyll aynda bu bloklar onarm grdkten sonra tekrar tiyatro sahnesine nakledilmitir. Eski kaz notlarna ve yaztlarna gre yerleri yeniden saptanmtr. Tm stunlar teker teker ele alnp restore edildikten sonra salam bir ekilde yerlerine
dikilmeye balanmtr. Baz stunlarn arasna Bizans a'nda ilave
edilen ta ve tuladan yaplm perde duvarlar resimleri ekildikten
sonra zorunlu olarak yklm ve stunlar orijinal yerlerine oturtulmu
lardr. Ayn ekilde aritrav bloklar da onarlarak stunlar zerine yerletirilmitir (Resim: 5 - 6). Bylece M. . 30 yllarndaki proskerlon
logeien tmsslemeleri ile birlikte, onu Aphrodite ve halka ithaf eden,
279

tanr

J1 Sezar'n olunun eski klesi G. loulios Zoilos'un ismi ve ithal


kitabesi, asrlardan sonra yine orijinal yerinde sergilenmitir.
Aritravlarn

zerlerinde yer alan, ok saydaki korni paralar


evinde muhafaza edilmiti. Bu paraar
zerindeki yaztlar sahne binasnn M. S. II. yzyldaki deiiklikleri esnasnda yazlmtr. Anlaldna gre kornilerin zerlerinde baz heykeller bulunmaktayd. Joyce Reynolds'un' yardmlaryla yaztlar incelenerek sralar saptanm ve paralar aritrav bloklar zerine yerleti
rilmitir. Baz eksik paralar olmasna ramen korni srasnn byk
bir ksm tamamlanm ve proskenlcer'un onarm ile tiyatro ve sahnesine daha etkileyici bir grnm kazandrlmtr.
kaz srasnda toplanm ve kaz

Sahne binasnn kuzey parados civarndaki yazt veya ariv duvar


olarak ad geen blmn onarmmada balamlmtr. mparator Kon
modos ve Septimus Severus'un mektuplarna ait tesadfen temmuz
aynda bulunan yazt paras, duvar zerindeki orijinal yerine yerleti
rilmi ayrca mze deposunda saklanan ok saydaki dier kk fragmanlar tekrar elden geirilmi ve yerleri saptanmtr. Bunlar 1988 y
lnda yerlerine yaptrlacaklardr,
Tiyatronun gneyinde ve Akropol hynn bat eteinde ina edilen Tiyatro Hamamlarnn kazs baz nedenlerle nceki yllarda tamamlanamamt. Buna ramen binann tetrastoon'a M. S. LV. veya V. yzylda bir kap ile. balanan Kalsersaalv'n onarmna 1983 ve 1984 yl
larnda balamlmt. Kafsersaals'n batsnda mevcut iki duvar aras
geen yl kazlm ve Tiyatro Hamamlarmn bir sudatorium'u (terleme
odas) ortaya karlmtr. Sudatorium'un ortasnda uzun poligonal b,
imde, kk, s bir havuz bulunmutur (Resim: 7). Tabanlar baz
ksmlarda km olmasna ramen mermer demeli olarak olduka
salam bir ekilde ele gemitir. Sudatortum'un KaisersaaI ile birle.
me noktasnda Bizans Devri'ne ait iki adet kk paye ve balklar saptanm ve bunlar yerlerine dikilmitir. Ayrca KaisersaaI'in gneyin
deki bir alanda 1961 de saptanan ve be adet stunu dikilen Bazilika A>
olarak tannan yapnn kompozit balklar elden geirildikten sonra
stunlar zerine yerletirilmitir.
1987 yl almalarmzn en hareketli noktas, agora sahas ve civan olmutur. ki yl nce kefedilen ve Tetrapylon'un nnden gneye
doru uzanarak Sebasteion'un propylon'u nnden geen ve tiyatro istikametine giden sokan, 1986 ylnda yaptmz bir sondaj sonucu, Agora
Kaps denilen yapnn arka ksmndan getii saptanmt. Bu yolun
devamn saptamak amacyla geen austos aynda daha gneyde, Akropol'un kuzeyine yakn bir alanda yeni bir sondaj yaplmtr. Maalesef
280

bu sondajda sokan devamna rastlamak mmkn olmamtr. Muhtemelen bu yolun kalntlar ge devirlerde skp datlmtr. Ayrca
Roma a'na ait bu sokak Bizans Donemi'nce. V. yzylda da baz deiiklikler grm ve tahribata uramtr. Yine ayn alanda, kazdan
nce bit zamanlar Geyre kyne ait iki ev mevcuttu. Kazlar srasnda
burada baz duvar kalntlar saptanmtr. Kyevlerinin daha eski bir
safhasna ait bir duvar kesinde kk bir vazo ierisinde 301 adet
Erken Osmanl gm sikkeleri bulunmutur (Resim: 8). Paralarn ou
XV. ve XVI. asrlara aittir ve II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni
Sultan Sleyman dnemlerine tarihlendirilmektedirler, Bu da eski Geyre
kynn bu devirlerde Akropol tepesi ve civarlarnda yaamaya bala.
dna iaret etmektedir.
Bu sondajn kuzeyinde, Agora Kaps'nn kalntlarnn tam kuzeybulunan eski bir kyevi, 1986-1987 k mevsiminde kmtr. Evin enkaz eyll aynda kaldrldktan sonra temellerinin al.
tnda aratrma yaplmtr. Sahann ayn zamanda Sebastelon'un gney
ksmn kapsamas nedeniyle, Sebastelon'a ait baz paralarn elde edilebilecei dnlerek alanda almalara devam edilmitir. Yzeyden
ok az bir derinlikte Bizans Dnemi'ne ait bir apsidin izlerine rastlar
mtr. Bunun hemen dousunda, daha derine bir seri, ok iyi bir ekilde
ina edilmi kemer ve nilerle ssl, tonozlu bir koridor' (Resim: 9) sistemi bulunmutur. Yapnn baz zellikleri her ne kadar su yollarn ve
kanallarn andryorsa da bu kalntlar nemli bir binann alt ksmna
veya bir cryptoporticus'a ait olmaldr. Buradaki kazlarda ok sayda
mimari paralar ile heykel fragmanlar ele gemitir. Anoak bunlar ara
snda gerek Sebastelon'a, gerekse Agora Kaps'na ait fragmanlara ras
dousunda

lanmamtr.

Agora almalarmz alann dou ve zellikle kuzeydou kesinde,


Tiberius Portikosu ile Agora Kaps'nn birletii alanda srdrlm
tr. Buradaki kazlar son yllarda su basmas nedeniyle zorunlu olarak
durdurulmutu.Geen yaz sularn ekilmesinden yararlanarak geni apta
aratrmalar yaplmtr. Agora Kaps'nn nynpJaeum eklindeki dnemine ait havuzun n tamamen alm ve bu alanda 1977 ylnda bulunan kabartmalara ait yeni paralar saptanmtr. Bunlar arasnda bir
Centauromachi panosunun (Resim: 10) yars bulunmu ve kabartma
tamamlanmtr. Yeni para Apolle'yu bir centaurusla mcadele ederken
gstermektedir. Ayrca Amazon ve Gigantlarn savalar ile ilgili panolarn baz paralar da bulunmu ve eserler tamamlanabilmitir.Bu arada
byk boyutlu, oturan, plak bir erkek heykeline ait bel ksm, heykeltra Apelles imzasn tayar sandaletli bir ayak ve kaide krsm ile
bir kadn ba ayn alandaki kazlarda ele gemitir.
281

Kazlarmzn en hzl ve verimli almalar Tiberius Portikosu'nun


kuzey kanadnda yaplmtr. Portikonun stun imideleri Agora Kaps'nn
kuzey pyrgos'una (kulesine) (Resim: 11) kadar ortaya karlmtr. Bu
arada stunlara ait bol miktarda tambur ve balklar bulunmu, bunla
etd edildikten sonra 12 adet stun ksmen veya tm olarak tekrar yerlerine dikilmitir. Kazlar srasnda kaidelerin nnde, muhtemelen M. S.
VII. yzyl depreminde yklan aritrav ve friz bloklar ortaya karl
mtr. Friz bloklarndan en az oniki tanesi salam olarak ele gemi
tir. Bunlarn hepsi girland ve masklarla ssl paralardr ve ok stn
kalitede bir iilik gstermektedirler. Balarn arasnda okgzel Zeus,
Dionysos, satir, dier tanr ve tanralar ile Hellenistik karakterde portre
tipleri ve komik masklar grlmektedir (Resim: 12 -13 - 14- 15). Bu
eserler 1937 ylnda Giulio Jacopi tarafndan bulunan ve zmir Mzesi'ne
nakledilen paralarn deiik ve yeni tiplerini oluturmaktadrlar. Gelecek mevsimlerde aritrav ve stunlar daha iyi bir onarm grdkten
sonra tekrar yerlerine yerletirileceklerdir.

1987 kampanyamzn son faaliyeti olarak gsterilebilecek alma,


gn Londra niversitesi'nin Kings College'inde meslekda
mz Dr. Charlotte Rouche tarafndan dzenlenen kinci Aphrodisias Kol
lokyumu olmutur. Bu kollokyum ngiliz ve Avrupallarca byk bir
ilgiyle izlenmitir. Kollokyumda Aphrodite Tapna'na ve Aphrodisias
heykeltralna ait sekiz bildiri sunulmutur. Bu kollokyumun sonular
baskya hazrlanmaktadr. 1989 yl nisan aynda daha geni nc bir
kollokyumun dzenleme almalarna imdiden balanlmtr. Bu e
kilde antik Aphrodisias kentinin ne kadar verimli ve nemli sonular
verdii dnya apnda anlalabilecektir.
14

Kasm

282

Resim : 1 -

Tetrapbylon. Gneybat alan. Hlmatlon tipi beykel. Restore edildikten sonra

283

Resim , 2 -

Tetrap'ylon. Restorasyon

Resim : 3 -

284

Sebasteion.
temelleri

almalan

Dou alan

ve

aratrmatarn

sonucu.

Bizans

Resim: 4 -

Atrium ,a,vlulue'v, Genel grn ve gneydouya bande yeni alan mermer dsemel oda

k.

Resim

5 -

Tiyatro. Sahne. Restorasyondan sonra

285

Resim

Resim : 7 -

286

6 -

Tiya-tro. Sahne. Restorasyondan sonra

Tiyatro

Hamamlar.

Sudatorium ve banyo havuzu

co

287

Resim : 9 -

Resim : 10 -

288

Cryptoporticus ve

nileri

Agoea. Agora kapsnn nnde bulunan


Centaurlarla sava. Solda Apolle

kabartma.

Resim : II -

Agora, Tiberius Portikosu ve

Agorann

kuzey

portkosu; Kuzeye bak

289

Resim : 12 -

Agora,

Resim : 13 -

Agora.

290

'rnerus

portiKOS1l:-PoKlet tipi atlet

IIDerUS -orcxosu.

1\.OmIK

masc

ve

ba

Donysos ba

Kadn ba

Resim , 14 -

Agora, Tiberius Portlkosu,

ve erkek portresi

Resim , 15 -

Agora. Tiber'ius Portikosu. Friz bloku. .AJtlet (?i ve gen erkek

(?)

291

FOUILLES ET RESTAURATIONS A HIERAPOLIS EN 1987


Daria De Bemardi FERRERO*
Les travaux de la Mission i talienne il. Hierapolis ont commence le
10 aot et ont termine le 16 septembre.
Les membres etaient : Daria De Bernardi Ferrero, dhef de la Mission,
professeur au Polytechnique de Turin; Francesco D'Andria, professeur a
I'Universite de Lecce, archeologue: Tu11ia Ritti, professeur il. l'Universite
de Naples, epigraphiste: Giorgio Bejor, professeur il. l'Universite de Pise,
archeologue: Maria Trojani, professeur il. I'Universite de Cosenza, aroheologue; Marc Waelkens, professeur il. l'Universite de Louvain {Belgique) ,
archeologue: Donatella Ronchetta Bussolati, cheroheure au Polytechnique
de Turin, archeologue: Grazia Semeraro, ehercheure il. l'Universite de
Lecce, ardheologue: M. Cristina Morsia, de la Mairie de Gene, arehiteete;
Franco Siciliano, arehiteete; Massimo Calcagno, architecte: Franco Marehisio, restaurateur; les eleves de la Faculte d'Architeeture de Turin: Fabrizio Caneva, Walter Ceretto, Corrado Ceria, Marco De1la Croce, Nicola
Gullino, Paolo Tempia Bonda: les eleves de I'Universite de Lecce: M.
Piera Caggia, Annibale D'Andria, Lorella De Matteis, Valeria Melissano,
Marilisa Modugno, Leonardo Soorrano. Nalal Firat, eleve il. I'Universite
d/Istanbul a participe aussi aux travaux des fouilles. Le representant du,
gouvernement de Turquie a ete M. me I'lhame ztrk du Musee de Burdur.
Les fouilles ont eu lieu dans la zone correspondanta l'antique agora,
il. est de la rue entre la porte de Frontinus et la porte 'byzantine.

Le long du cte ouest a ete poursuivie l'analyse stratigraphique et


celle des structures tardives qui ont occupe la surface de la stoa, dans le
cadre d'un chantier didaetique auquel ont participe les etudiants des
niversite de Turin, Lecce et Istanbul. L'etude des struetures a permis la
reconstruction graphique de deux maisons d'habitation byzantines, caracteriseespar fut.il$ation,importantedemateriax.de. .reenploiet par
le fait qu'elles sont disposees sur des axes qui ne respectent pas les alignements de la cite antique. Particulierement interessante est la decouverte
(*.)

Prof. Dr. Daria. De Berna.rdi FERRERO, Via. Accadema Albertina. 3 Bis 10123
Torino/TALYA

293

de structures antiques tardives sous le niveaus byzantins du Xl-Xfl erne


siecle de notre ere. Cel1esci sont sitvees le long de l'axel de la plateia
nord et appartinnent a la phase de la fin du erne siecle ap.J.e. lorsque
fut oonstruite la porte byzantine, Le fait que certains murs sont
appuyes sur les fts des colonnes ecroulees de la stoa dernontre qu'a
eette epoque les monuments de l'agora etaient deja en ruines. Les struetures de cette phase constituent un agrandissement des boutiques qui
s'ouvrent sur la plateia et qui sont transformees en maison d'habitation.
La strueture de ees constructiors est particuliere, avec des bancs
appuyes aux murs, un large emploi de briques et le reemploi des tuyaux
en terre cuite des aequedues qui n'etaient sans doute deja plus en usage
a eette epoque-la.
Une monnaie de Justinien (VI erne siecle de notre ere), retrouvee
sur le sol en terre battue, sous l'ebouleme~t des murs, constitue un element de datation pour l'abandon de ees constructions.
bes fouilles effectuees le lorg du cte nord de la place a permis d'en
definir la limite, dans l'alignement de l'axe de la porte de Frontirus. Sur
une vingtaine de metres a ete mise au jour une colonnade en marbre avec
le stulobates et les bases a leur place. Les structures tardives qui se sont
appuyees sur le monument ont permis la eonservation de fragment de
bases, d'un chapiteau corinthien, de la corniche a denticules, de sime a
tte leonine,
La colonnade a laquelle correspond un alignement de blocs au nord
pourrait constituer une partie d'une entree monumentale de la place ou
la faade d'une stoa qui fermerait l'agora du cte nord.
Le long du cte est se sont poursuivies les fouilles de la eolonnade
et de l'escalier en marbre de la basilique sud, avec le deplacement des
elements architectoniques une fois qu'a ete relevee la position exacte de
I'eboulement. il est a signaler, parmi les elementsen marbre recuperes,
un bloc portant une inseription grecque qui se refere a l'epoque d'Antonin le Pieux. La releve de l'eboulement du corps central, entre les basiliques nord et sud, a ete poursuivi. A eel endroit, l'esca1ier semble interesse par des constructions d'epoque antique tardive (V - VI erne siecle
ap. J.e.) qui correspondent a des vastes decharges d'argile brlee qui
laissent supposer qu'il y avait des fours dans cette partie de l'agora aussi
comme le long du cte ouest,
L'anastylose d'un pilier de la basilique sud a ete comrnerce avec
la pose d'un bloc sur lequel on a pose son cha:piteau ionique, deoore de
masque barbus de grand qualite artistique il r'est pas ason hauteur
294

et pourtant on a interpose entre la surface du bloc et le chaptteau des


morceaux de /bois rnais on avait le but de le sanver des touristes.
Dans la necropole nord T. Ritti et M. Waelkens ont termine le relevement des sarcophages, Cette annee 278 sarcophages ou fragnents de
sarcophagesont ete mesures, photographies et etudies, ce qui porte le
nombre total des sarcophages releves dans cette necropole a 1650 exemplaires.

La

zore

de la necropole nord etudiee en 1'987 se situe vers son ext-

remite nordva l'ouest de la route ancienne reliant Hierapolis a Tripolis.


La plupart des rnonuments funeraires y furent construits durant le 2eme
siecle ap. J. C. et dans la premiere moitie du siecle suivant. il est dair
qu'il s'agit de la seetion la plus riche de toute la necropole. Cela explique le nombre et les dimensions de monuments funeraires, de meme
que la tres grande concentration de sarcophages en marbre.
Les exemplaires les plus riohes sont ceux en provenance de l'atelier
de Dokimeion, dont on a retrouve plusieurs fragments; autant du type
a guirlandes que du type des sarcophages a colonnettes. il y a aussi plusieurs couvercles en dos d'ane, avec les rinceaux caracteristiques de
Dokimeion autour du tympan, de meme que de couvercles sous forme
de kllne, il est interessant de noter que ce dernier type semble avoir ete
Iimite localement.
Parmi les trouvailles les plus interessantes etaient des fragments
de deux enormes sarcophages avec de frise figurees. L'un, dont il ne reste
que le socle, representait probablement la farnille du defunt et 'Son chier.
L'autre est le premier sarcophage a sujets mytologiques de la phrygie
et montrait sur un cte la Iiberation d'Andromede par Persee.
En 1986 on avait deja p identifier un type de sarcophages a guirlandes demioacheves comme provenant de Thiounta, sur le territoire de
Hierapolis. Durant la demiere campagne on a p les mettre en rapport
avec des exemplaires acheves, qui se trouvent actuellement dans la necropole et qui representent done un type de sarcophages a guirlandes pmduit loealement. Un des elemerts les plus caracteristiques est la presence
au centre des ctes etroits d'un support en forme d'herrnees auquel sont
suspendues des lourdes guirlandes composees de fruits. Un fragment
avait meme la massue d'Heracles commesupport. Par contre sur les ctes
longs les supports centrals sort composes par des Amours, tandis que
ceux aux angles sont formes par des Victoires ailees. A I'interieur des
guirlandes se trouvent des rosettes et des ttes de Meduse, alternant le
buste du defunt, Sur les ctes longs les grappes de raisins en bas des guir295

landes, sont.parfois remplacees par des masques. La produotion de ces sarcophages a commence au plus tard vers le milieu du 2eme siecle et a continue Jusqu'au 3eme.
Finalement on peut mentionner plusieurs autres sarcophages en
marbre avec un decor plus lisse, dont le groupe principal est compose
par des eaissons canneles,
A cte de eentaines de caissons lisses en travertin, il y a aussi plusieurs sarcophages en travertin avec un decor, Parmi eux on peut mentionner avant tout quelques exemplaires avec la representation du banquet
funebre, de meme que d'autres qui representent des scenes ou des outils
de travail,

Comme les autres annees, on a retrouve des dizaines de sarcophages,


en marbre et en travertin, qui permettent d'identifier toutes les phases
intermediairesentre l'extraction du blo c dans les carrieres et son finissage
dans la necropole.
On a repris, tourjours dans la necropole nord et parallelement a l'etude des sarcophages, les releves et l'analyse de chaque structure funeraire
du point de vue technique, architectural contructif et decoratif. L'objectif de ce travail comportera beaucoup des annees ear il ne sera pas seulement le eatalogue des batiments funeraires mais il sera destine a la redaction d'une stratigraphie historique de la necropole,
Le travail developpe en 1987 a pu identifier, dans la zone la plus eloignee de la ville, o la route par Tripolis tourne a l'ouest, un tres probable
projet de eonstruetion pour les monuments qui donnent sur la rue. Les
structures funeraires semblent tre construites dans un bref laps de
temps, c'est a dire dans la deuxieme moitie du deuxieme siecle, comme
temoigrent aussi les relatifs sarcophages,

Toujours dans la necropole nord on a commence, avee des moyens


plus sophistiques, le control du releve general execute dans les premieres
annees de travail de la Mission. Le nouveau plan sera complete par les
donnees des .sarcophages ainsi d'obtenir un plan stratigraphique et eronologique de eette necropole, une des plus grande de l'Anatolie.
Au theatre on a releve le plan du batiment a l'etat actuel et ona fait
un petit sondage devant le mur posterieur de la scene dans le coin nord,
qui adernontre que la partie inferieure de ce mur peut tre date a l'age flavien. Lebut de ce travail est d'avoir la situation reelle du theatre apres les
restaurations et de reconnaitre son perimetre exterieur qui donne eneore
des problemes.

296

On a aussi remonter sur terre les morceaux des tympans qui appartiennent au demdeme et au troisieme ordre de la scene,
En 1987 pour rerdre hommage a Mr. Verzone et pour feter trente ans
d'activite de la Mission on a organiser une exposition qui illustre les travaux excutesa Hierapolis. Elle a ete inauguree a zmir le 18 septembre et
jusqu'au present elle a etea Turin, a Louvair, a Lecce, eneore a Turin et
elle va tre inauguree dansces jours a Gene pour poursuivre son voyage
a Rome, Naples, Pise, Palerme et encore en Turquie a Denizli, Ankara et
Istanbul,
Mes remerciments vont a Mr. le Conseiller Dr. Nurettin Yardmc, a
M. me Nimet Berkok, au Vali de Denizli Dr. Necati Bilican, au Directeur
du Musee de Denizli, Mr. Mustafa Tezean; une pensee reconnaissante au
representant du gouvernement de Turquie M. me lhami ztrk du Musee de Burdur qui a ete une aimable confrere pendant les travaux.

297

,
~

"

Fig.

298

1 -

Plan du cte nord de I'agora

299

300

LA CAMPAGNE 1987 A MEYDANCIKKALE


AIaIn DAVESNEtt

Lamission archeologique de Meydanckkalea travaille sur le terrain


pendant six semaines, du 13 juillet au 24 aot 1987 . Avee le responsable
de la fouille, les participants ont. ete Pierre Leriche (CNRS, Paris) et
Jean-Christophe Jouffrey, archeologues, Nuran ~l-Davesne, architeete.
e,tPranoise Alabe (Ecole Pranaise d'Areheologie d'Athenes),
oeramologue. Nous les remercions tous de leur part active a la campagne
et il la redaction de ce rapport.
La fouille s'est effectuee dans trois secteurs differents : le hatiment
A, le rempart, la fosse rupestre.
1) Le Btiment A: visible depuisIongtemps, il avait ete fouflle it
I'interieur en 1977 et 1980. En 1987, nousavons terminlle degagement
de I'interieur, dans les salles II et III, et commencea explorer l'exterieur
le long des murs ouest et nord,
Je rappellerai que le tresor hellenistiquede 5215 pieces d'argent
avait ete trouve dans les fondations des murs de la piece VII de eet
edifice. La salle III a ete fouillee jusqu'au rocher, confirmant que le
secteur avait ete utilise en carriere avant d'tre apani pour preparer la
construction du btiment A. De plus, la stratigraphie montre que les
niveaux paleoohretien et byzantin s'appuient sur le rocher et que Ies
installations anterieures ont ete bouleversees it cet endroit.
Dans la salle II, un sondage de contrle a foumi un element
chronologique important: dans une tranchee de fondation, nous avons
decouvert un tetradrachme d'argent ptolemaique frappe it Sidon pendant
.Tannee 250/49. Son aspect, denotantune eertaine usure et des marques
de circulation,perment de penser que la piece est restee quelque temps sur
le marche avant son enfouissement il Meydanckkale. Elle montre, apres
notre tresor. que nous estimons avoir ete enfoui entre i40 et 235, et une
Inscription a.ppartenant au debut du regne de Ptolemee III, que le site a
Dr. Alain DAVESNE, Universite de Paris - Sorbonne 16 Bue la Sorbonne
Paris/FRANSA.
(LL Rienn'aurait ete possi;ble sans l'autorisation de la Direction Generale des
Antiquites de Turquie, l'aide du msee de Silifke, la competence et ls
compr~hension du commissaire de fouille, Eyyup Aksu. Nous leur en sommes

(*)

75005

reconnassents,

301

ete occupe les Lagides a partir de 246/5, au debut de la troisieme


guerre de Syrie Le gros oeuvre duIatiment doit etre place a eette
epoque.
Nos efforts ont errsuite ete portes sur l'exterieur de I'edifice, a
l'ouest et au nord. il fut rapidement visible que les couehes hellenistiques
et pre-hellenistiques avaient en grande partie ete eliminees puisque des
murs paleochretiens reposent sur le roeher tandis que les eonstruetions
byzantines se situent a un niveau plus eleve. Malgre ces bouleversements,
nous avons reeueilli des renseignements stratigraphiques cornplementaires et l'histoire du batiment A semble se degager petit a petit:
Pendant la periode louvite, attestee en plusieurs endroits, on ne
construisit sans doute pas a l'extremite sud du site. Mais une exploitation
du roeher en carriere est remarquee dans ce secteur, Signalons que
toutes les eonstruetions ontete faites avee des bloes extraits sur place.
A I'epoque perse, un batiment officiel fut edifie, vraisemblablement
decore des reliefs figures de style persepolitain trouves a proximite, La
Campagne 1987 a revele la presence de cavites reetangulaires creusees
dans le rocher a distanees 'regulieres au pourtour du batiment A. Ce sont
vraisemblablement des trous de poteaux dont 1'usage r'apparait pas
clairement.
C'est a l'epoque hellenistique, plus precisement dans les annees
246-240, qu'il faut attribuer la transformation et le gros appareil du
batiment A. La qualite de la construction est remarquable: les bloes sont
finement dresses a la pointe, le dessin des moulures ou les aretes aigues
des orthostates sont d'une grande precision, revelant 1'habilete des
tailleurs de pierre.
Le materiel associe est de fabrieation surtout regionale. Le petits
objets sont parfois de bonne faeture, eomme une applique en forme de
tte d'Hermes, des figurines de terre euite, une palmette de bronze... Les
monnaies aecusent eneore la presence ptolemaique, notamment dans la
deuxieme moitie du Ille siecle av. J -C, La vaisselle, souvent mal
conservee, comprend peu d'importations et reflete un usage eourant.

Le site fut abandonne a la fin de l'epoque hellenistique pour tre


reoccupe quelques siecles plus tard. Meydancikkale avait alors perdu
son caractere strategique et son rle regional preponderant. Les
constructions devinrent modestes et leurs fonetions sont d'ordre
domestique. Les objets utilitaires et eu1turels dominent, la ceramique est
. grossiere, avec des vases de grandes dimensions. La demiere installation
aneienne remonte a I'epoque byzantine: ap res un nouvel et long
abandon, la zone du batiment A fut reamenagee : les constructions
302

forment un ensemble de maisons dans un complexe El vocation surtout


pastorale. Les monnaies de bronze, assez ahondantes, appartiennent aux
monnayages autonomes du Xle s. ap. J - C.
Parni les objets decouverts, l'un nous a paru assez curieux: de
petites dimensions, il est fait d'une pierre tendre sculptee selon la forme
d'une tour quadrangulaire fortifiee. Ses faces presentent des graffites
varies traces El lapointe. Sur le cote principal, des personnages
schematises en bustes sont dessines sur le haut; au centre, trois signes
geometriques r'ont pu tre interpretes: un animal a gauohe et deux
personnages en lutte completent la composition. Sur la face arr'iere, un
cavalier brandit une lance, Sur les petits ctes, le incisions sont plus
sommaires, mais on reconnait un homme tenant une lance.
Pres du rempart, nousavons fait un sondage preparatoire qui a
fourni des indications stratigraphiques. A l'est du batiment A, le rempart
etait epais de 1,20 m. enviror, mais il ne fut pas reconstruit apres
I'epoque hellenistique.
Nous avons continue de vider le contenu de la fosserupestre .situee
juste au sud du batiment A. En 1986, nous etions arrives a-15 m. de la
surface et nous avions rencontre une grotte naturelle dont l'entree etait
encombree de nombreux blocs. Nous avons degage cet espace, puis nOU3
avons continue de descendre dans la fosse jusqu'a une profondeur de
20.50 m. A ce niveau, est apparue une. nouvelle grotte dans la paroi
occidentale. Cette succession de galeries naturel1es superposees est
caracteristique des reliefs karstiques et pourrait annoncer la presence
d'une nappe d'eau souterraine. Dans cette hypothese la fosse aurait ete
erensee afin d'alimenter le site en eau potable. Le materiel retrouve esi
plutt pauvre, semblant appartenir au debut du Ile s. av. J-C.. comme
l'attestent des timbresamphoriques rhodiens. Des elements de decor
architectural en calcaire pourraient provenir d'un petit monument.
L'etude du matenel oeramique accumule depuis le debut des
fouilles a repris dans rotre dept. Les poteries hellenistiques et romaines
dominent, mais les tessons d'epoque c1assique ne sont pas absents.
~fin

la recherche hors fouille se poursuit. Georges Le Rider et


Alain Davesne ont acheve leur travail sur le tresor monetaire dont la
publication devrait parattre prochainement. Un autre volume, consacre
il la fouille elle-meme, est en preparation. Par ailleurs, depuis ledechiffremert des inscriptions arameennes du site, notre vision historique
de Meydanckkale a ete sensiblement amelioree et nous possedons
maintenant le nom le plus ancien du site: Kirshu. Andre Lemaire, Helene
Lozachmeur et moi-meme avons presente sur ce sujet un expose devant
l'Academie des Inscriptions et Belles-Lettres en mai 1987.
303

AIZANOI 1987, ARBEITEN IM STADION


(Zn Den Grabungsarealen s. abbe 1)
Adolf HOFFMANN*

1987 wurde im rmischen Stadion von Aizanoi mit einer Reihe von
deutschen und trkisehen Mitarbeitem vom 17;8. bis zum 18.9. die erste
langere Arbeitskampagne seit 1984 unter meinerLeitung durchgefhrt
Regierungsvertreter war Herr M. Oral Erbay vomMuseum Burdur.
AlIen Teilnehmem an der Grabung sei eberso gedankt wie den
jederzeit hilfsbereiten rtlichen Behrden 2 und vol' allem der
Antikendirektion fr die Erteilung der Grabungsgenehmigung, dem Deutschen Archaologischen Institut Berlin fr die Bereitstelhng der finanzielIen Mittel und der Abteilung stanbul fr vielfaltigste Untersttzung.
Vershiedene Programmpunkte wurden 1987 in Aizanoi absolviert :
. Die 1984 ausgegrabenen, ohnehin mit wenig Mrtel sehr
nachlassig hergestellten Substruktionsmauern derWesttribne waren
nie als frei liegende Bauteile gedacht wrden am besten wieder mit
Erdreich bedeekt. Um eineralIzu schnelIen weiteren Zerstrung
vorzubeugen, wurde damit begonnen,: hier die Mauerkronen neu
aufzubauen (Abb.: 2). Des Weiteren wurden mit Hilfe eines Spezialisten
zerbrochene Marmorteile von der Fassade an der Bhnenhausrckfron
zusammengefgt und das vom Museum Ktahya freundlicherweise zur
Verfgung gestellte Depot im ehemaligen Schulgebaude restauriert und
mit Stahlregalen versehen, so daf alIe am Ort verbliebenen Kleinfunde
und das magazinierte Steinmaterial zu weiterer Bearbeitung zuknftig
geordnet und leicht zuganglich sind.

Do. Dr. Adolf HOFFMANN, Alman Arkeoloii Enstits, Sraselviler No. 123
Taksim/STANBUL.
.
.
(I) Bei Grabung und Bauaufnalme waren 1987 beteiligt : Die Architekturstudenten An.ne-.Tanja Kruth, Margarete Stephan, Annette Wursthom, die
A'FchiiQlogiestudenten.. AYD.ur.Geliv 'und"Ahmet Ym:a. ~ Ph~ph
Ahmet Aydn, der Zeichner Ahmet Atila, der Restaurator Leo H6lenstein
und der Geodat Dipl. - ng. Eberhard MeSer.
(2) Nach dem Wechsel des Musemsdirektors, Hem Metin Pehlivaners, von
Ktahya nach Bergama se ilim an dieser Stelle fr die vertrauensvolle und
fruchtbare Zusammenarbeit en ganz besonderer Dank ausgesprochen.
(*)

305

2. Nach der 1984 erfolgten Freilegung und Untersuchung der


Prunkfassade an der Rckfront des Theater Bhnenhauses galt das
Interesse primar der Ausbildung des bisher kontrovers beurteilten
Abschlusses am entgegengesetzten sdlichen Ende des Stadions. Frhere
Sondagen hatten zwar schon ergeben, daf Steinrauber vor allem den
Sdteil der Trfbnen mindestens ab der Spatantike demontiert und
ausgeplndert hatten, doch fanden sioh mit den Sondagen 8 und 10
dennoch die notwendigen Indizien, um in dieser Frage Klarheit zu
gewinnen (Albb. : 3-5). Darber hinaus "konnten die Vorstellungen zum
bereits vermuteten unfertigen Endzustand des Stadions entscheidend
prazisiert werden. Obwohl meist nur eine oder zwei Ouaderlagen
oberhalb der wie blich aus opus caementicium geschtteten Fundamente
erhalten waren, zeigten die Sondagen ein ganz eindeutiges Bild von
Gestalt und Aufbau dieses Abschlusses. Nicht halbkreisfrmig mit einer
Sphendone endete das Stadion im Sden, sondem mit geraden
Fassadenmauerr, die ahnlich wie bei griechischen Theatern zur Mitte
mn allerdings eingezogen und etwas schrag gestellt waren. Vllig
eindeutig sind diese Fassaden nun jeweils nicht etwa 25 m, d.h, so lang
gewesen, wie die beiden Tribnen im Mittel tief sind, sondem mit ca
12 m. nur etwa halb so breit. An den Ost-und Westenden der verkrzten
Fassadenabschnitte brechen auch die Fundamentmauem unvennittelt
ab und es zeigt sich keinerlei Hinwis darauf, daB irgendeine Fortsetzung
begonnen worden oder vorgesehen war. Wie an der bereits 1984
untersuchten Nordwestecke der Vestribne bestanden die Fassaden.
mauern oberhalb der Fundamente _aus abwechselnd gelegten und
gestellten, gro.Bformatigen Marmorplatten, die an den Innenecken
vielleicht zu massiven Risaliten vorkrpften oder die vorspringenden
Fundamente boten hier Platz fr eine den Stadioneingang rahmende
Siiulenarchitektur. Bis auf das nicht vollkommen sicher zuzuordnende
Fragment eines korinthischen Kapitells fehlen zu einer genaueren
Rekonstruktion freilich aIle Bauteile.
Hinterden Marmorfassaden wurden die Tribnen im sdlichen
Abschnitt allem Anschein nach im Wesentlichen ber Erdkonsruktionen
(im Osten mit versteifenden Quermauem) errichtet, die nach aufsen,
also nach Westen und Osten, mit breiten Mauem abgesttzt waren. Die
in diesem am tiefsten liegenden Bereich des Stadions eigentlich in
besonderer Hhe erforderlichen und damit ebenso kostspieligen knstlichen Substruktionen hat man sich weitgehend erspart. Ein neuerliches Indiz dafr, daB die Finanzmittel zum Bau dieses fr cine Landstadt wie
Aizoroi ohnehin enorme Bauvorhaben vorzeitig erschnft waren und
man sich mit einer provisorischen Fertigstellung begngte.

306

'Vber die massiyen oder aus Saulen gebildeten Risalite hinaus sind
vielleicht erst nachtriiglich angebrachten Flachreliefs
die Fassaden
geschmckt gewesen, Wohl auf der zweiten Binderschicht, also etwas
unterAughhe, war an der Ostfassade eine Reihe von sieben unterschiedlieh ausgebildeten Priester -und Siegerkranzen eingemeilielt, in deren
. Mitte sieh Inschriften befinden (Abb.: 6-7). Der entspreehende, knapp
3 m. lange Mamorblock wurde im vergangenen Jahr in Faliage wenig
unter der Erdoberflachegefunden,

mit

Mit den Insehriften werden die Verdienste, zivile und sakrale


Amter und sportliehe Siege, verschiedener Personen aufgezahlt, Die
vierte Inschrift von links etwa lautet 3: (Des) Oberprlesters .Eyryldes
der Prov1nz Asla fr die Tempel in Pergamon oder die benacb!barte
fUnfte Inschrift: (Des) Antonlus Askleplades (fur) selnen Steg Jn
Rtngkampf der Knaben In Olymp!a in Pfsa, Unklar 'ist dabei die
Bedeutung des Genitivs bei der Nennung der Personen. Er knnte etwa
heiBen Z~ Ehren des ...lt ade);' auch auf Kosten des ...LI>. Nach erster
Interpretation 4 handelt es sich um das-Denkmal einer bedentenden
Familie aus Aizanoi; MareusU1pius Eurykles etwa ist als Gesandter
Aizanois bei den Panhellerischen Spielen in Atltm bekannt, Wenn auch
aus den Inschriften richt direkt abzulesen ist, ob diese Familie die
Finanzmittel zum Bau des Stadions zur Verfgung stellte, so darf doch
vermutet werden, dal! nur den Stiftem das Recht zugestanden wurde,
sloh an so prominenter Stelle und fr jeden Besueher des Stadions
sichtbar darzustellen.
Ein weniger kunstvolles Graffito auf einem der benachbarten
Fassadenblcke zeigt brigens, daB neben den blichen '\l'ettspielen Jm
Stadion von Aizanoi auch die dem rmischen Geschmaek entsprechenden
Gladiatorenkampfe abgehalten wurden.
3. Die unerwartete Schragstellung der Sdfassadenabschnitte fand
auf der Grundlage der im vergangenen Jahr von Eberhard Me.Bmer
durchgefhrten elekronischen Vermessung" der Ruine und Hret
Umgebung eine berraschende Erklarung: Vor allem die bisher
vornehmlich erkennbaren,aber mit bloBem Auge kaum in Verbinding
zu bringenden A~enmauerfluchten der Tribnen verlaufen nicht
geradlinig und parallel zueinander, sondem sind naeh einem anseheinend
(3) bersetzung
Iih

g~ankt

Helmut MillIer, Mnchen, dem fr seine Hilfestellung herzsel.

(4) Die Bearbeitulljg der Inschrtrten hat dankenswerterwese Michael Wrrle,


Mnchen, bernommen.
(5) Als Vermessungsgeri1te wurden benutat : Elektronische Totalstation Wild
T 1000 mit DI 4 und Epson-Rechner HX 20.

307

regelmal3igen Plan verformt (Abb : 8). Und zwar ist die Osttribne mit
einem Stich von ca. 2.3 m. etwa mittig einmal, die Westtribne mit einem
ganz berraschend grolser Stich von 6.5 m. in fnf Sektionen viermal
abgeknickt. Die Tribnenenden sind auf diese Weise nach innen
eingezogen, um so den Blick der Zuschauer auf das Spielfeld zu
verbessern: bemerkenswerterweise wurde die auf Grund der Sonnen
und Lichtverhaltnisse ohnehin bevorzugte Westtribne mit der erheblich
starkeren Ausbuchtung noch weiter bevorteilt. Wir kennen dieses
Vorgehen von eiigen griedhischen Stadien, im Ansatz und vielleicht mit
anderer Zielsetzung auch von einigen stadtrmischen Circusanlagen oder
dem Hippodrom in Konstantinopel, aber nirgendwo sonst in Kleinasien
konnte bisher -vielleieht auf Grund unzureichender Vermessungenein derartiger architektonischer Kunstgriff wie in Aizanoi, noch dazu
mit solcherPrazision ausgefhrt beobachtet werden.
Im Sden steht nun die Fassade der Westtribne exakt rechtwinklig
zu deren sdlicher Endsektion, das bedeutet schrag zur Stadionachse
(vgl. Ab'b.: ~). Im Sdosten lassen sich die Verhaltnisse noch nicht mit
gleicher Entschiedenheit beurteilen; mghcherweise wurde hier die
Fassade in Symmetrie zu ihrem westlichen Gegenstck errichtet.
Untersuchungen an den planmafiigen Eckpunkten der Stadiontribnen im Sdwesten and Sdosten ergaben ebenfalls keinerlei Hinweise
darauf, daf bereits irgendwelche vorbereitenden MaBnahmen zur Erriehtung der Tribnensubstruktionen getroffen worden waren. Vielmehr
fariden sich im Sdosten mit Sondage 11 von der Orientierung des Stadions abweichende, aus Spolien und ohne Mrtel gefgte Fundamentmauern eines nicht weiter untersuchten Hauses. Sehr zahlreiche Bruehstcke von Gebrauchskeramik und eine Herdstelle deuten auf eine zivile
Nutzung und eine Erbauung in byzantinischer Zeit.
4. Parallel zam Abbau des Stadions ist also in der Spatantike
eine Besiedlung seines Umfeldes wahrscheinlich und ach die wenigen
geeigneten Substruktionsraume sind -wie verschiedene Spuren von
Veranderungen zeigen- wohl als Behausungen und Stallungen neu
genutzt worden. Darber hinaus wurde mit Sondage 4 A in einem der
Tunnelgange der sdlichen Westtribne eine kleine frhbyzantinische
Kapelle freigelegt (Abb.: 9), deren stlicher, ehemals anscheinend
gewlbter AbschluB leider zerstrt ist. Mit Marmorschwelle, Trverschluf
und Plattenboden ist dieser schmale, lange Raum fr den neuen Zweek
hergerichtet worden; die Wande wurden ber einem Glattstrich aus
Lehm verputzt und bemalt. GroBe, sehr sorgfaltig ausgefhrte, mit
Schmucksteinen reich besetzte Kreuze stehen in wohl dreifaeher
308

Wiederholung ber einem vielleicht Marmorinkrustation nachahmenden


Sockel. Die Zwischenraume der Oberwand waren mit Bltenranken
gefllt. In den Wandfugen fanden sich mehrere llampen, die dort wohl
abgestellt wurden, bevor der Raum mit bemerkenswertem Aufwand
dekorlert worden ist. Wegen des lehnigen Tragergrundes sind die Reste
der Malerei allerdings stark gefahrdet. Sie wurden mit Kunstharzbrcken
provisorisch gesichert, der Raum mit einer neuen Tr geschtzt.
5. Weitere Sordagen wurden im Bereich der Ostriibne durchgefhrt, wobei sich mit Sondage 12 zeigte, daB die massiyen Kammersubstruktionen im Osten schon ca. 57 m vor dem planmafiigen Sdende
abbrechen und sich entsprechend der festgestellten, sehr vielgeringeren
Breite der Sdfassade als mauerverstarkte Erdkonstruktionen fortsetzten.
Im Westen erbraehte Sondage 9 einen ahnlichen Saclverhalt mit einem
nicht exakt symmetrischen Ende der Substruktionen bei 47 m vor der
Sdfassade.
Sondage 13 galt der Untersuchung der Tribnenkonstruktion im
Nordosten, die allerdings noch nicht abgeschlossen ist.
6. Mit Hilfe eines von der Belediye in Ktahya gemieteten Krans
konnte die nahere Untersuchung des mittig in die Westtribne
eingefgten, massiv. aus grolsen berwiegend Kalksteinouaderr konstrui
erten Gebaudes in Angriff genommen werden, das mit sechs berwlhten
Zugangen von Westen, einem
daran
anschlieBenden,
ehemals
berwlbten Saal und drei mit weiten Bogen berspannten ffnungen
zur Spielflache als ein Torbau angesehen worden war. Auah hier sind
noch keine endgltigen Ergebriisse erzielt worden, aber verschiedene
Tatbestande verbieten die weitere Interpretation als Torbau, Und zwar
wurden die genannten ffnungen sicher schon wahrend der Bauzeit
-dies lassen zumindest statische berlegungen vermuten- mit einer
ebenfalls massiv aus Kalksteinquadern errichteten Konstruktion zur
Sicherung der Gewlbe ber dem genannten Saal zugesetzt und feme
Iauft das Sockelprofil des Tribnenpodiums vor dem Torbau durch,so
daB dieser vom Stadion aus gar nicht zuganglich gewesen sein karn.
Gestalt und Bedeutung dieses mglicherweise nicht von Anfang an
geplanten, aber nach Erkennen eines Entwurfsfehlers notwendig
gewordenen Einbaus Iassen sich bisher noch nicht sicher bestimmen. Es
scheint nach den in Resten gefundenen Bauteilen eine kleinformatige
Zierarchitektur gewesen zu sein. Deren Fries war mit einer auf Grund
der geringen Anzahl der Bruchstcke noch nicht Indentifizierten
Inschrift versehen und - vielleicht zwischen Sauleri oder in Nischenstanden Skulpturen. Armfragmente einer Figur und mehrere Teile eines

309

Flgels, zu einem Vogel oder. einer Nike etwa gehrig, konnten geborgen
werden. Hier erhoffen wir von der diesjahrigen Grabung weitere
Aufschlsse.
Mit einer ganzen Reihe von Besonderheiten und Eigenarten - es
sei vor allem an die in den vergangenen lahren vorgestellte, sehr
unkonventionelle Prunkfassade an der Rokseite des Theaterbhnenhauses oder auch an die singulare Korubination von Theater und Stadion
generell erinnert - erweist sich das Stadian von Aizanoi immer mehr
als ein durchaus ungewhnliches, im Rahrnen des standardisierten
.Baurepertoires im rmischen Kleinasien eine Sonderstellung einnehmendes Gebaude,

310

"il!
LL ol N30'f'ONOS

-r

lilaVONOS

i
i

.1
i

i
i
i

1iJ
6

;gVONOS

i
i

L 39VONOS

II 3aVONOS

9 39VONOS

...

';
E 39VONOS

.1

lil

CIL

J 39YeNOS

iii,~

39VONOS

-<
il

i.~

i'" "
La:

\15
i:::;
1,8
i
i

LO
z

c(
....

0-

....

III
::

~;;;;sL

i
i

i
i

.::;

,2
c

....
III
c(

i
i
i
i

o
z

c(

,~

c(.

L __ -

a:

'"
::

~
...
::

8 39VONOS

"cl
::

iil

i
i
i

DO

l 39VONOS

i
i
i
i
i

o
.!!
rCIL

...<=
...il

i
i

'iii
ll::
w

39VONOS

39VONOS

Gl

OC
Jo<

o<

"cl

i
i

39VONOSN30VSSV;

C.

S EYeNOS

l;,)

ot>

..

:il

cll

::

~...

lil

rn

$2

...

o
$2

-<

311

Abb.

312

2 -

Westtribne. restaurlerter Nordabschnitt Von Sden

~~~~~?rJ
II
I'

i'

II

i,

i
i,

"

r-----h

-"i

i'
i i
1_-J

i'I'

;:;

...
...

eS
aS
=

'g
~

....cl:l

1
--------1
\

aS

~
r}

:;l

001

EB

------_.
ilJmWe:sMDllICllN

i
~i

~
313

Abb. : 4 -

Sdfassade, Ostabschnitt von westen tsondage 10)

Abb. : 5 -

314

Sdfassade, Sdwestecke von


Sden (sondage 8)

Gl

.....~
]
tI:L
lo<

Gl

"cl

8
~

lo<

Gl

"cl
CIL
:

5l

s
iil

fil
II

o'

l
....c...,
..=

<;.

.ll

cc>

..ci
li!

315

316

i
i

"'--=--n~--~.r==n-~\
i
i

..

li

i
:
I,

i
i

1:

1\

[,i.\+-

l-+'

1'--t---,
i
i \

: i

'\

i L~+-

._-J-

i .i
i
i: i .' [1===;==\

--r-T~:I
i

i
ii

\'

I'
i
i
i
i

+--i--F
i ~~

i'

ii

:i i

i ! i
-L--lI
i 1'---1i !i
i
i
li
li

iS:=
<il

lot

ep

>
<il

i
i

ii

....8
o
o

i
i

li
Og--.f

'i

:::

c::i

::

:a
lot

+>
00

i
co

l"

-<

317

318

PESSINUS (PESSINONTE)

987

John DEVREKER *

Une equipe "de I'Universite de Gand a effectue une eampagne -. de


fouilles du ler aot jusqu'au 11 septembre. Elle fut dirigee par le professeur J. Devreker. Y ont egalement participes : le Dr. H. Thoen, archeologue en ehef, charge de l'etude archeologique, assiste par mesdames J.
Bungeneers et M. - Chr. Gielens et messieurs L. Bauters et J. Hollevoet.
Les arehiteetes etaient Ivo et Peter Yerhaeghe. Le gouvernement turc
etait represente par M. Turhan Kayabey, assistant au musee de Tarsos.
Nous tenons a remercier vivement 1'Eski Eserler ve Mti-zeler Genel Mdrl et tout specialement le Dr. Nurettin Yardmc quj nous a accorde
la permission de reprendre les fouilles sur le site. Nousadressons egalement nos remerciements les plus eordiaux a l'Ambassade belge a Ankara pour son soutien ineonditionne1.
Avee la reouverture des fouilles, nous avons entame un nouveau
secteur (I), appele communement l'aeropole dont une earte topographique
avait ete dressee l'annee precedente (voir plan ). Deux tranchees
ont fait 1'objet de fouilles : PESS. 87// (voir plan 2; photo n ) d'une
superficie de 20 metres sur let 1/2 (voir plan 3; photos nOs 2 - 3) eouvrant une superficie de 20 metres sur 5 avee une annexe de metre sur 3.
Ainsi au total 303 m' de terre ont ete deplaces.
Les traees les plus anciennes remontent a la periode hellenistique
tardive (2e - ler siecle av. J. - C.) : une fossette dans la tranchee / (n
20') eontenait de la ceramique peinte d'un grand interer appartenant a
eette epoque.
Les restes de la periode romaine (fin ler siecle av. J. - C. - 4e/5e
siecle apres J. - C.) consistent essentiellement en tombes. En tout, on
en a decouvert s: 9 dans la tranchee / et 6 dans la tranchee 1/2, de
sorte que 1'endroit plutt qu'n aeropole, s'avere etre une necropole.
Quelques exemples sont decrits dans l'annexe .
(*)

Prof. Dr. John DEVREKER, Seminaire d'Histoire Andenne Blandijnberg 2, 9000.


Ga.nd/BELIKA.

319

Dans tous les cas contrlables il s'agit d'ensevellissements collectifs


dans des tombeaux a inhumation.
Structurellement, 4 types peuvent etre distingues : ,
type n 1 simples fosses: 5 (nOs 1/1/37,38-42,51,55,1/2/1(0).
type n 2 tombes construites en briques : 1 (n 1/1/43; photo n 4).
type n 3 fosses entourees et protegees par des tuiles : 3 (n"s 1/1/17,
16,44).
type n 4 tombes a ciste en marbre: 6 (n 1/1/46'; 1/2/60,8,24',61,
63) dont une en forme de sarcophage (n 1/2,61).

Chronologiquement, les tombes couvrent pratiquement toute la


riode romaine.

pe-

Les simples fosses furent essentiellement creusees durant le Haut


Empire. Une de ces tombes (n 1/1/37) nous livra une lampe a huile en
terre sigillee de andarl fabriquee du temps d'Auguste, Une petite lampe
en ceramique noire, provenant d'une autre tombe (n 1/1 38) se situe
dans la tradition hellenistique tardiye et peut etre datee grossierernent
dans la periode ler siecle av. J. - C. - ler siecle apres J. - C. Le remplissage
d'une grande tombe collective dans la tranchee 1/2 (n 1(0) contenait
des tessons d'epoque augusteenne datant ainsi la tombe du Haut Empire.

en

Les 6 tombes a ciste en marbre (nOs 1/1 46'. 11/2 60, 8, 24', 61, 63)
revanche ont une datation plus recente. Une seulement etait intacte (n
1/2,61; photo n 5). Cette tombe en forme de sarcophage, decouverte les
demiers jours de la campagne a une profondeur de plus de 3 metres,
hebergeait les squelettes de 2 personnes, sans doute du sexe feminin (photo n 6). Nous trouvames comme mobilier funeraire un flacon en verre,
une paire de boucles d'oreille en or, une bague en bronze, une bague en
argent pourvue d'un intaglio en agate rouge, representant le dieu Mars
(photo n 7),2 peignes en bois et 3 aiguilles a oeil. La decouverte d'une
paire de chaussures en cuir (photo n 8) et surtout des lambeaux de textile (photo 11' 9~' procure une va leur scientifique unique a ce tombeau que
le flacon en verre permet de dater du 3e siecle.
Les autres tombes a ciste furent perturbees et pillees lors de la
construction ulterieure d'edifices. Un grand tombeau tres peuple se trouvant encore partiellement dans le profil (n 1/2, 63) est compose, du
moins pour une partie, de rnateriel de remploi (e. a. 2 fragments de steles
a porte) de sorte qu'il appartient a la fin du bas empire ou au debut
de l'ere byzantine.
Les edifices furent eriges en calcaire. Du materiel de remploi en
marbre provenant de tombeaux pilles, fut incorpore dans leurs fonda320

tions. Leur elaboration s'est manifestement faite en plusieurs phases. La


succession de 3 niveaux de sol par endroits en donne la certitude. Nous
avons recupere une monnaie des annees 330/333 dans les fondations d'un
de ces murs (r" 1/1, 6) obtenant ainsi le terminus post quem de cette
construction. Le terrain entier est parseme de silos creuses dans le sol
calcaire ou marneux (r" 1/1, 3, 4,33,39,40) ainsi que de pithoi ou jarres
a provision (1/1, 54, 56, 34, 45; 1/2, 50, 8, 53) dont 4 sont intactes (r's
1/1/34, 45; 1/2/8', 53). Deux d'entre elles sont de dimensions impressionantes (nOs I 45, II 50).
Un mur monumental (n 1/2/ 31) construit en calcaire merite une
mention speciale. Sa largeur de 2 metres indique une fonction defensive
evidente, le materiel de remploi (un fragment de stele a porte et une pierre
decoree de 3 rosaces) une datation tardive.
Les autres constructions aussi se situent pour l'essentiel vers le debut de l'epoque byzantine. Pour un rapport detaille de lastratigraphie et
chronologie relative du site, voir annexe II.
Un follis d'Heraclius, trouve juste au-dessous de la surface (n
PESS. 87/I/lOb4), d'apparance banale, se revele une rarete.: il s'agit d'une
imitation locale d'une emission de Constantinople des annees 629 - 639
faite a Neapolis (Nablus), apres la conqute de la Palestine en 634 i.
En guise de premieres conclusions, nous pouvons dire que le seeteur de Pessinonte, nomme acropole par les voyageurs du 1ge siecle
qui y virent encore de nombreux vestiges aujourd'hui completement di sparus ', a servi de necropole des le debut du Haut Empire et peut-etre
meme avant, et fut converti par la suite, a la fin de la periode romaine au
plus tt en une zone d'habitation.
D'autre pant nous avons scrute les alentours du village a la recherche
d'inscrip.tions et de monuments, Nous avons trouve 5 fragments de
steles a porte dont une dans un tombeau recemment pille en face de l'acropole, dans la necropole de l'autre cte de la route pour Sivrihisar. Elles
ont ete transportees au musee de Ballhisar.
Le tombeau se trouvant au commencement du territoire de Dinek
dans un champ de ble a 200 metres gauche de la route pour Dinek, a 2 'km.
du centre de Ballhisar et trouve I'annee passee. a ete completement (vide
de sorte qu'une etude a pu etre faite de sa construction, executee avec du
Cl) Voir W. Hahn, Moneta Imperi Byzantini. III Ven Heraclius bts Lee III
Alleinregierung, Wien 19l1i1, p. 110 et pl. 12 x 24.
(2) Voir J. Devreker & M. Waelkens, Les fouilles de la Rijks-universiteit te Gent
l Passinonte 1967-1973, I, Brugge 1984, pp. 33-36.

321

de remploi, a savoir avec deux steles a double porte aux ctes


longs et avec deux steles a une seule porte, aux ctes courts. Juste a cte
Ies fouilles clandestines ont ete poursuivies: on a ereuse au tour d'une
pierre lourde qu'on a laissee par la suite parce qu'elle ne faisait pas partie d'une construction. il nous a fallu 2 tracteurs pour la redresser. C'est
une magnifique stele a porte, richement decoree, du type G. avec des piliers de coin en forme de bomos que l' on trouve ~ Pessinonte apartir
d'Antonin le Pieux jusqu'au milieu du 3e siecle '. Elle porte l'inscription
funeraire de Philonikos, fils d'Asklepios et date vraisemblablement du 3e
quart du 2e siecle ' (photo n 10).

materiat

A Dinek meme nous avons etudie une autre stele a porte ainsi qu'un
fragment d'une inscription encastre dans le mur d'une maison. A Yakapnar nous avons pu mettre la main sur un fragment d'une stele a deux
portes tandis que dans le vieux village de aykoz, l'inscription honorifique
trouvee l'annee passee a ete completement degagee. Cet endroit d'ailleurs
meriterait un examen minutieux car d'autres antiquites se cachent
dans les ruines des maisons. Nous avons pris des mesures de securite
pour preserver ces monuments ainsi que ceux decouverts en 1986.
Nous esperons que notre campagne a contribue a I'elargissement
et la conservation du patrimoine turc.
Annexe i

Description de quelques tombes par L. Bauters et J. Bungeneers

Les tombes ne deviennent visibles qu'a une profondeur de 90 cm.


sous lasurface aotuelle du sol. Ceci s'explique par le fait que la couleuret la composition de leur remplissage se distingue a peine des couches
superieures du sol vierge. Le remblai des fosses se compose principalement d'une terre marneuse melangee a des pierres cakaires et est pratiquement identique pour toutes les tombes.
Tombe 17

Localisation: tranchee PESS. 87/1/1, profil A- B.


Dimensions: tombe partiellement fouillee.
(3)

(4)

322

profondeur sous la surface: de 40 a 164 cm.


longueur fouillee : 50 cm.
largeur maximale: 98 cm., a la base: 64 cm.

Voir M. Waelkens, Die kleinasiatischen Trsteine. Typologische und epigraphische Untersuchungen der klen-asiatlschen Grabreliefs mit Scheintr,
Mainz am Rhein 1986, p. 6. 283.
Cfr. Waelkens o.c. n" s 726. 767.

Deseription :
Fosse probablement reetangulaire creusee dans le sous-sol ea1caire
et rempie d'une terre rnarneuse comportant quelques fragments de ceramique, e. a. de la sigillee et de la poterie fine; a la base fragments de
tuiles (tegulae) et un bloe de marbre, mais pour la partie fouillee aueune
traee d'ossements humains.
To.~be 36

Localisation : tranchee PESS. 87/1/1, sous le mur 6.


Dimensions :
-

profondeur sous la surfaee: de 132 a 245 em.


longueur: 240 em.
largeur: 100 em.

Deseription :
Fosse reetangulaire erensee dans le sous-sol ealeaire. La tombe
proprement dite se dessine dairement apartir d'une profondeur de 207
cm., est protegee par des tuiles et eontient un squelette intaete alonge
sur le dos, la main droite repliee sur le bassin, la tte dirigee vers le
sud-ouest. Le remplissage au-dessus de la tombe est compose de differentes eouehes de terre marneuse melangee a de pierres ea1caires et
contenant plusieurs petits fragments de ceramique.
Tombe 37

Loealisation: tranchee PESS. 87/1/1, sous le mur 6.


Dimensions :
-

profondeur sous la surfaee: de 87 a 161 em.


longueur: 200 em.
largeur: 98 em.

Deseription :
Fosse reetangulaire creusee dans le sous-sol ea1caire. Tombe
probablement eol1eetive remplie avee differentes couehes sableuses
contenant une lampe intaete en sigillee, des fragments de ceramique, des
restes de bois, des clous et d'autres objets en fer, les ossements humains
diperses sur toute la: surfaee
appartenant dairement a differents
individus.
Datation:
Lampe en sigillee de

andarl

d'epoque augusteenne,
323

Tombe 38-42
Localisation : tranchee PESS. 87/1/1, sous le mur 6 perturbe.
Dimensions :
-

profondeur sous la surface: de 136a 172 cm.


longueur maximale: 400 cm.
largeur variable: 100 cm.

Description :
Tombe probablement collective (tres perturbee) creusee dans le
sous-sol calcaire ou bien fosse remplie de restes de tombes pillees et contenant e. a. des clous en fer, des ossements humains de plusieurs individus, des fragments de ceramique et une lampe quasi intacte 'en ceramique a vemis no ir.
Datation:
Lampe a vemis noir de traditon hellenistique ler siecle avant, ler
siecle apres notre ere.
Tombe 43 (photo n 4)
Localisation: tranchee

~ESS.

87/1/1, sous le mur 8.

Dimensions :
-

profondeur sous la surface: de 105 a 200 cm.


fosse - longueur: 170 cm.
- largeur: 95 cm.

tombe construite en briques sciees en deux


- longueur fouillee : 90 cm.
- largeur interne: 42 cm.

Description :
Fosse rectangulaire creusee dans le sous-sol calcaire.
Le coffrage de la tombe est compose de six niveaux de briques dont
le dernier ressort vers l'exterieur sur les deux ctes longitudinaux.

Dimensions des briques sciees : 29,5 x 12,5x 5 cm.

L'interieur de la tombe est enduit d'une mince couche ca1caire


blanche. Son remplissage consiste en plusieurs couches superposees avec
et sans ossements humains, ces demiers ne se trouvant plus en place et
appartenant a plusieurs individus, et comportant quelques fragments de
ceramique et de verre ainsi que des c1ous.
324

Tombe 44
Loealisation: tranchee PESS. 87/1/1, sous le mur 8.
Dimensions :
-

profondeur sous la surfaee: de 83


longueur : 300 cm.
largeur: 180-200 cm.

a 183 cm.

Deseription :
Fosse reetangulaire ereuse probablement pour le pillage (et la destde deux tombes taillees dans le sous sol calcaire. Des deux tombes
il ne resteplus que les parties les plus profondes, l'uned'elle ayant
eu probablement un eoffrage en briques et l'autre en tuiles.

ruotior)

Tombe 46'
Loealisation: tranchee PEiSS. 87/1/1, profil C-D.
Dimensions: tombe partiellement fouillee.
-

profondeur sous la surfaee: de 80 a 160 cm.


longueur fouillee : 130 cm.
largeur maximale: 130 cm.

Deseription :
Tombe, probablement a eaveau de pierre en marbre, pillee et perturbee lors de la eonstruetion du mur 47.
Tombe 51
Loealisation: tranchee PESS. 87/1/1, au sud du mur

l.

Dimensions :
-

profondeur sous la surfaee: de 67 a 122 cm.


longueur: 230 cm.
largeur: 180 cm.

Deseription :
Fosse reetangulaire erensee pour le pillage d'une ou de plusieurs
tombes (efr. T44) completement perturbees lors de la eonstruetion d'un
mur. Le renplissage de la fosse est compose d'une terre ealeaire utilisee
eomme eouche de stabilisation d'un niveau de sol en mortier marneux.
ce eontexte a Iivre bon nombre de restes d'ossements humains ainsi que
les fragnents de trois vases en terre euite.
325

Annexe II

Stratigraphie et chronologie relative du site par J. Hollevoet et


H. Thoen

Quelques

conslderatlors generales

La surface actuelle du terrain tres accidente est parsemee de blocs


de pierre provenant des constructions antiques. il s'agit surtout de blocs
en pierre calcaire ayant servi de fondations pour les batiments et les
murs d'enceintes ainsi que de fragments de marbre provenant des tombes
a caveaux pillees et detruites. Exceptionnellement des restes de fondationsen place emergent du sol.
Une couche humique moderne d'epaisseurvariable (10-40 cm.) recouvre 'la totalite du terrain et contient de nombreux restes architecturaux.
Directement sous cette couche se distingue tres' nettement une
couche de remblai devant indubitablement tre mis en rapport avec la
depredation du site a une epoque assez recerte, D'une epaisseur normale
de 70 cm. elle suit generalement-a la base tres nettement un ancien
niveau de sol en mortier marneux mais presente en divers endroits de
grandes poches se rapportant sans aucun doute au pillage des structures
antiques (murs, puits, silos). Bon nombre de restes archeologiques en
place se trouvent sous la couche de remblai. Ceux-ci sont generalement
creuses dans le sol vierge naturel compose d'un materiel dur, crayeux
tres blanc vers le nord de la tranchee PESS. 87/1/1, d'une terre marneuse
melangee a de petites pierres calcaires versle sud de cette tranchee et
enfin, dans la tranchee PESS. 87/1/2 comportant un eomplex de niveaux
crayeux, marneux et meme pierreux.
2 Deseription du profil ouest de la tranchee PESS. 87/1/2
(Profil C.D) (Plan n 4)
Phase

les tombes

Les struetures les plus anciennes sont les deux tombes romaines 63
et 24. La tombe 63 est eneore pourvue de son caveau en blocs de marbre
Neanmoins cette tombe collective a probablement ete pillee lors de la
eonstruction du mur 17. De la tombe 24' il ne reste plus que les fon dations en petites pierres ealcaires entassees au-dessus d'un Iit de cailloutis
melange a du charbon de bois. Le caveau en blocs de marbre a sans doute
ete enleve lors de l'edificatior des eonstructions plus tardives. Le seul
element de datation pour les tombes nous est fourni par lapresence, parmi les pierres de la tombe 63, d'un fragment d'une stele a porte ce qui situe cette tombe au Bas-Empire.
326

Phase 2: les coerstructlons. en dur


La deuxieme phase d'occupation du site est caracterisee par la presence de plusieurs batisses .en dur. Des couches de nivellement servent
de base pour la construction d'un sol a mortier marneux, se ratachant
aux fondations de murs en pierre calcaire, L'epaisseur de ces couches varie de 45 cm. a 110 cm. Le remblai est compose d'un materiel mameux
et de pierres cakaires et contient outre de la ceramique des fragments de
marbre provenant d'anciennes tombes romaines. Le sol meme quant a
lui consiste en une co-iche de mortier gris d'une epaisseur d'environ 20
cm. au-dessus duquel l'on a applique un mortierblanc calcaire epais de
5 cm.
Cinq murs se rapportent a des constructions en dur (9, 13, n, 18 et
31). Quatre de ces murs appartiennent probablement il un ou plusieurs
batiments. Du mur 13 il ne reste plus que le trace en negatif. Les murs 9
et 18 ont ete edifies en pierres calcaires tandis que pour le mur 17 lui,
construit partiellement sur une dalle de la tombe 63, on a aussi reemploye quelques petits blocs de marbre. Une petite annexe en pierres calcaires, blocs de marbre et carreaux en terre cuite, ayant sans doute servi
de foyer, s'adosse il ce mur.
De tout autre- caractere que les murs precedents, le mur 31 quant
il Iui, est probablement un mur d'enceinte. il s'agit d'un mur avec parement compose de gros blocs de roche calcaire tres reguliers et de .dalles
de marbres completes provenant de tombes romaines pillees, Au milieu
le remblai est compose de pierres calcaires entassees et de terre marneuse.
Un bloc de roche calcaire du parement est pourvu d'un motif rosace.
En ce qui coreerne la chronologie de ces constructions en dur la stratigraphie montre tres dairement qu'elles appartiennent a uneepoque
plus tardive que les tombes romaines, dont la tombe 63 nous foumi un
termlnus post quem, c'esta dire le Bas-Ernpire, il semble done que ces
constructions doivent tre da te es de l'epoque byzantine, ce qui pourrait
tre confirme par le motif decoratif du mur 31.
Les recherches futures devront determiner la relation exacte entre
les differentes traces d'habitat et le gros mur d'enceinte.
3 Deseription du profil est de la tranchee PESS. 87/1/2
(profil A-B)
Phase

les tombes

Ici aussi, les deux tombes 61 et 100 appartiennent il la premiere


phase d'occupation du site. La tombe la plus ancienne est la tombe 100.

327

il s'agit d'une tombe collective amenagee au-dessus d'un puit ayant probablement servi a l'extraction de la roche calcaire. Le materiel appartenant a ce contexte date generalement de la fin du ler siecle avant et du
debut du ler siecle de notre ere. La tombe 61 quant a elle est une tombe
a caveauen bloc de marbre. il s'agit d'une tombe intacte contenant deux
squelettes, probablement de femmes, qui peut etre datee, d'apres le mobilier, du 3 erne siecle de notre ere.
Phase 2: tes constructions en dur

La deuxieme phase d'occupation du site est, ainsi que pour le profil ouest, caracterisee parola presence de plusieurs constructions en dur.
Contrairement a celui-ci, l'on a pu aperevoir plusieurs phases dans l'amenagement de ces constructions. Mentionnons ici, par exemple la presence
de deux niveaux de sol au milieuet meme de trois niveaux vers le sud
du profiL. Le complexe 50 quant a lui, . consiste en differentes phases
d'amenagement et de destruction de grandes jarres a provisions ou pithoi.
Le mur en pierre calcaire 2, construit au-dessus de ce complexe, appartient a une phase plus recente d'occupation du site
Notons aussi que la relation exacte entre les differents niveaux de
sols et les murs en pierres, ainsi que le rapport entre les murs 2,9, 13 et
1Set le mur d'enceinte 31 (photo n 3) doivent encore tre eclaircis. Enfin, en ce qui concerne la chronologie no us referons a nos constatations
au sujet du profil ouest et rappelons que la deuxierne phase d'occupation
doit vraisemblablement tre datee de l'epoque byzantine.

328

;""--.....,0

329

330

<f -_.-.' - - -li

i
i
i
i
i
i
i

t~

331

W
N

i
i
i

i
i

i
i

omb

re cente .

i:S]z

Couche humique

~l

.6 .7

7. Niveaux de 501s aneiens.

Plan: 4

10. Fragments en terre cu t.c (pithoi, tuiles ete.).

9. Blocs de marbre.

8. p Le z r-e s ca Lce re s

5 -

3. Sol v.e re .
4. s t.ruct.ures ar-cheo Loq Lques (pults, silos ete.).

2. ecuche de destruction et de remblai moderne.

1.

Legende

o-~~

~~~_~2m

oJ

C'IJS 09

Bo

15

<\f~

"

'ff

\_------.

53

PESS.871112

i
i

i
i
i

i
i

i
i

i
i
i

B_o

i
i

o-o
i

Photo :

Photo : 2

333

Ph oto : 3

Photo : 4

334

Photo : 5

Photo : 6

335

Photo: 7

Photo: 8

336

Photo

Photo

10

337

ZNK TYATRO KAZSI, 1987

Bedri YALMAN *
Bursa ilinin kuzeydousundayer alar znik Gl 'kiysmda M, , IV.
ve gnmze tarihi kesintiye uramadan gelen
nadir yerleim yerlerinden ibiri znik (Nikaia) dlesinde, Roma dnemine
ait ak hava tiyatrosu kalntlarnda Kltr ve Turizm Bakanl Eski
Eserler ve Mzeler Genel Mdrl'nn 8.5.1987 gn ve 02.5.1.680 (16)
4180 sayl izinleri ile 1.7. 987 tarihinde balanan Vl Il, dnem kaz al
malar 1.9.1987 tarihinde sona erdirilmitir' _2,
yzyl balarnda kurular

(*)

Beclri YALMAN, Kltr ve Turizm Mdrl, ube Mdr, Ahmet


di Tanpnar Cad. No. 21, Saydam Merkezi, Kat. 5, BURSA.

Han

(l)

Bursa Kltr ve Turizm b. Mdr Akeolog Bedri Yalnan bakanln


da, Arkeolog Veysel Tolun, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi blmnden Avni Kulunyar, Nalar Tokmak, Sanat Tarihi Handan Kuruay, Sosyal Antropoloji blmnden Hma Erk kaz alannda amalarn ynetimini;
Toporaf Adnan akar Avni Kulunyar VE.' Nalan Tokmak ile toporafik ve mimari buluntulann plana geirilmesini;
Arkeolog-restoratr Hseyin Akll, Hacettepe niversitesi Arkeolon ve
Sanat Tarihi blm rencilerinden Aye Pelin ahin, Aslhan ncel, s
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi rencilerinden Yahya
Aktar, Songl Kesici ve Rabia Emekligil Osmanl seramik f'rmnm kazl
mas, konservasyon ve znik mzesi'ne nakli almalarn;
Anadolu niversitesi Tatbiki Gzel Sanatlar Yksek Okulu Seramik Blm retim yesl Turgut Tuna, Seramiki Desinatr Meliha okun Tuna,
ayni blm rencilerinden Alp am, Fatma zbulun, Yasemin Naldemir.
Sevgi rnen, Sema Dndar ve Pnar am'dan oluan grup gemis kaz dnemlerinde ortaya karlan ini ve seramik buluntUarnn ayrm, bakm,
onanm ve izimlerini;
Sanat Tarihi Desinatr Kaya Zengin buluntularn izim ve envanter aImalarn, Arkeolog Ali Zafer akmak eserlerin fotoraflamasm. stan
bul niversitesi Sanat Tarihi Blm rencilerinden Lerzan Kukul ve Nuray Erta eserlerin temizlii, konservasyonu, depo ve katalog almalarn
gerekletirdiler.

(2)

Kaz almalanmz

srasnda

gsterdikleri ilgi ve

yardmlanndan

dolay

znik Kaymakam mit Oltulu'ya Belediye Bakan Vekili Mehmet Hasbio


lu'na, znik D.S.. Mdr ener Din'e, znik 147. Karayollar efi smet

zden'e ve Mze Mdr Ali Zafer akmak'ya teekkr ederim.

339

znik Seluk Mahallesi,

Saraybahe mevkiinde yer alan tiyatro


glden 400 metre douda, kent surlarndan3 90 metre kuzeyde,
kilise alt yapsndan4 35 metre kuzeybatda yer almaktadr (izim : 1).

kalnts,

1987 yl VIII. dnem

kaz almaian be

ana konuda

younluk

ka-

zanmtr.

a) Tiyatronun gneydou, kuzeydou ve prosceaniumunda


rulan amalardaki kaz almalar,

olutu

b) Kilise temellerinin ve caveann gneyinde gerekletirilen amalarda ortaya kanlan toplu mezarlktaki almalar,
c) Cavea'da aa karlan Osmanl seramik frnnn kazlnas,
konservasyonu ve mzeye nakli,
d) 1980 ylndan itibaren gerekletirilen VII kaz dneminde ele
geen ini ve seramik buluntularnnbakm, onarm, tasnif ve motif tespit almalar,
e) VIII kaz dnemini iine alan almalar sonunda aa kar
lan Tiyatro blmlerinin stratigrafik, toporafik ve plan almalar.
1986 ylnda aa karlan kilise kalntsnn gney . duvarndan
3,30 m. gneyde, tiyatronun XI. beik tonozlu mekannn batsnda, VI.
trapozaidal tonozlu mekann zerinde balatlan 6 x 6 m. boyutlu 40. amada, 0,30 m. derinde kuzeydou, gneybat uzantl molozta kire kum
harc ile rl bir duvar kalntsna rastlanmtr (Resim: 1).
0,75 m kalnlndaki bu duvarn anada belirlenen uzunluu 5,60
m. dir. Gneydouya doru uzanmaktadr. Duvan oluturan moloz talar
arasnda "kiremit ve tula krklar dolgu malzemesi olarak kullanlm
tr. Talardan bir ksm tiyatronun yap malzemesine ait olup, krlarak
ikinci defa kullanlmtr.
Duvarn

XI. trapozaidal tonozun

kalan izlerden anlalmaktadr.

balangcna kadar

devam

ettii

Kilisenin gney duvanndan itibaren alan blmnde, tiyatronun


yapm srasnda evre ta ocaklarndan getirilen rekrstalize kalker
bloklar ilenirken aa kan moloz ta ve yongalar, kire kum harc
ile rlerek cavea oturma basamaklar ve kerkides temelleri oluturul
mutur. Bunlar daha sonra kesme tatan yaplan basamaklarla rtlm
tr.
(3)
(4)

340

Alfons Maria Schneider - Walter K.arnapp, Die Stadtmauer von znik (Ncaea),
Berlin 1938.
Bedri Yalman - znik'teki Kilise Alt Yap Kazs. VIII. Trk Tarih Kongresinden
ayr basm TTKB s. 457-466 Ankara 1979.

VIII. yzyl balannda Nikaia (znik) Arap ordulan tarafndan.


Bu aknara kar koymak iin Bizans imparatoru III.
Leon (717 -741) Tiyatronun kesme talarn sktrerek, surlarn glendirilmesi ve ykseltilmesi iin kullanmtr!",
kuatlmtr.

Amada belirlenen basamak temelleri zerinde bu nedenden dolay


herhangi kesme tatan yaplm oturma setine veya kerkidese rastlanmamaktadr.

Basamak temellerinin 5 m. uzunluundaki ksm amada belirlendikten sonra, kilisenin gney duvarna kadar olan blmde derinletir
me almalan gerekletirilerek, basamak temellerinin uzants takip
edilmi ve 9,9 m. lik ksm aa karlmtr.
Basamak temellerinin
0,35 m. dir. 2,55 m. derinlie
karlmtr (Resim: 2).

genilikleri
ulalan

0,60 - 0,65 m. ykseklikleri ise


amada, yedi basamak temeli aa

Kuzey gney uzantl olan oturma basamak temelleri hafif bir yay
yaparak gneye dnmektedir.
6x6 m, boyutlu alan 41. ama 40. amann batsnda yer almak0,75 m. kalnlndaki duvarn uzants burada 3 m. daha devam
ederek, toplam 8,60 m. ye ulamaktadr. Kalan ksmn en yksek blm 1,40 m. dir.
tadr.

rnn

da,

1972 ncesi kamu kurulularnca tiyatroyu rten toprak tabakalabir ksm gl kys ve bataklklara dolgu olarak tanmas srasn

duvarn kuzeybat uzants yklmtr.

Duvar, kilise duvarnn bat kesinden 6 m., dou kesinden


9,5 m. uzaklktadr. Kilise gney duvarna paralel uzarmamakla birlikte, duvar tekniinde baz benzerlikler gstermektedir (Resim : 3).
Duvarn,

kilise kalntsna yaknl, baka balant izinin bulunmaIl?-as nedenleri ile kiliseyi evreleyen bahe duvar veya daha sonra gelitirilen amalarda belirlenen seramik atlyesi ile balantl olabilecei
sylenebilinir.
Bu amada da bir ncekinde belirlenen oturma basamak temellerinin devam aa karld. 2,70 m. uzunluunda ve 1,65 m. geniliindeki
temellerden baz moloz talar sklm olmasna ramen ortaya kar(5)
(6)

Alfons Maria Sohneider - Walter Karnapp, Die Stadtmauer von znik (Noeeal.
Berlin 1938 s. 49.
Beclri Yalman - IV. Kaz Sonular Toplants, znik Tiyatro Kazs 1981,
Ankara 1982 s 233.

341

lan drt basamak temelinde belirlenen ykseklik ve


lere sahiptir.
6x 6 m. boyutlu olarak

balatlan

genilikler

ayn

l-

42. ama 40. amaya gneyden

bitiiktir.

V. trapozaidal tonozlu mekan ileVIII. ve IX. beik tonozlu mekanlara ait kalntlarn belirlenmesi amalanmtr. Bu mekanlar arasndaki
balantlar belirlemek ve tiyatronun dier ksmlar ile btnlemesini
salamak istenmektedir.
Amann batsnda balanan derinletirme almalarnda r m. derinlikte moloz ta, kire kum harc ile rlm V. trapozaidal tonozlu
mekana ait kalntlara ulalmtr. Kalntlarn kuzey gney uzants
1,80 m. dou bat uzants 0,80 m. dir.
Amann

gneybatsnda moloz ta, tula,

kiremit, ini,

seramik
ve frn malzemelerinin younlat 0,70 m. kalnlndaki youn kll
tabakalar Ge Bizans dnemine aittir. Sar, yeil ve tonlarndan oluan
monocrome tabak ve kaseler seramik frnnda pisirim esnasnda oluan
yksek dereceli s nedeni ile yanm ve buraya dklmtr.
Ayni ksmda az miktarda XVI. yzylOsmanl seramik ve inilerine ait beyaz hamurlu, siyah, yeil, mavi, krmz renklerin hakim olduu
lale, smbl, ekaik, karanfil gibi iek vedallarla bezenmi kap paralarna ait rnekler bulunmaktadr.
Amann gneyine yakn ksmda frn artklarnn oluturduu dkme tabakalar iinde baz Ge Bizans tabak ve kaseleri aa karlmtr.
Kaplarn yksek harar:etten formlar bozulmu, renkleri deimi, hamurlar koyu gri, siyaha dnm, birbiri arasndaki ayaklarn yaparak kald kaplara ait son derece youn rnekler bulunmutur.

1,5 m. derinlikte gri damarl rekristalize kalkerden yaplm ve V.


trapozaidal tonozlu mekana ait olduu belirlenen, dou bat uzantl kiklopien rektogonal ta bloklar aa karld. Bir ksm sklm olan
tonoz rg talarndan kuzeydekinin uzunluu 3,25 m., eni 0,56 m., kalnl 0,60 m. dir.
V nolu tonozun i ksm frn artk malzemeleri ile dolu olup, tonozun oturduu kuzey duvarn bir ksm aktadr.
VIII. ve IX. mekanlar rten kesme
tamamen yklm olduu belirlenmitir.

tatan

rme

42. amaya batdan, 41. amaya se gneyden


ma 6 x 6 m. boyutlu olarak balatlrmnr.
342

beik tonozlarn

bitiik

olan 43. a-

stteki Osmanh dnemine ait mavi beyaz, Rodosii, Haliii ve


seramik paralar yannda, seramik frnna ait yardmc malzemeler bulunan tabakann altnda gri kahverengi toprak tabakas iinde
yeil, sar, hardal sars, monocrome ve srl Bizans seramikleri bulunMiletii

mutur.

2.20 m. derinlikte adet rnoloz ta kire kum harc ile rlm


cavea oturma basamak ve kerkides temelleri aa karld. Bu temeller doudan gneye ve batya doru hafif bir yay izmektedir.

li

V. trapozaidal tonozun kesme talar ve moloz temellerinin nemyerlerinden sklm veya zemine kmtr.

ksm

42. amaya gneyden

bitiik

olan 44. ama 6 x 6 m. boyutlu gerek-

letirilmitir.

st ksmdaki toprak iinde seramik ve frn yardmc malzemelerine ait paralarn youn ekilde bulunduu, tula, kiremit, moloz ta,
seramik ve ini paralarndan oluan bu tabaka kaldrldktan sonra,
monocrome Ge Bizans devrine ait seramik paralar, ayaklar, sirnitler, karpuz dilimleri arasnda rastlanan kabartma K harfli, yldz motifli,
eri hat ve nokta dizili, mhr baskl olan ayak rneklerinden yzlercesi gnmze intikal etmitir.
znik

seramik atlyelerinin belirlenmesi bakmndan son derece


nemli olan bu belgeler, Ge Bizans dnemine aittir.
Seramik frmlarnmyiikseks nedeni ile kmesi sonucu kullanl
maz hale gelmesinden sonra iindeki seramikler, makaralar. kasetler,
menfez delikleri, zirterlemi tulalar, sra yalaklar, sralar, yardmc
frn malzemesi ile birlikte bir ksm buraya tanmtr.
ney

45. ama 43. amann gneyinde, 44. amann batsnda, kuzey guzantl ve 6 x 12 m. boyutlu olarak balatlmtr.
Amann

gneyinde moloz ta kire kum harc ile


l,OS m. kalnlndaki sandk duvar yer almak.tadr.

oluturulmu

Bu duvarn baz talar sklerek, 2,5 m. dou bat, 2,65 m. gney


kuzey uzantl, yarm ember planl, zemini tula demeli 2,17 m. yksekliinde bir ni oluturulmutur (Resim: 4). Batsnda 0,65 m. kaln
lnda, 0,60 m. yksekliinde 1,10 m. uzunluunda moloz ta ve amur
ile rlm duvar kalnts bulunmutur. Ayni duvarn douda da devam ettii kalan izlerden bellidir.
Bu ksmda 7 m. dou bat uzantl duvar kalntsnn dousunda
1,55 m. uzunluunda 0,16 m. geniliinde kire kum harc ile oluturul
mu bir ark, 0,70 x 0,80 m. boyutlu ufak bir havuza balanmak.tadr.
343

Arkn

gneyinde 0,35 m. ykseklii, 0,90 m. uzunluu ve 0,66 m.


eni olan tiyatro oturma basamaklarndan krlan para, temel grevi
yapmaktadr. Duvara paralel uzanan 0,75 m. lik ksm kalan ikinci duvar
kalnts He bunun kuzeyinde uzanan 0,85 m. kalnlnda moloz ta, tu
la paralar ile rlm duvar kalnts, dou bat ynnde uzanrnakta
olup, 4,60 m. dir.
Amann bat kenanndan 0,70 m. douda duvar uzants iinde 0,75
m. az genilii, 0,30 m. derinlii olan bir ocak kalnts ortaya karld
(Resim: 5). Ocan ember eklindeki duvar 0'10 m. kalnlndadtr.
Tula ile rlm olup, zemin ksm ufak talarla denmi ve amur ile
svanmtr. Ocak iinde bol miktarda kl bulunmutur. Ocak aznn
nnde 0,60 m. geniliinde 0,45 m. uzunluunda tula demeIi bir set
yer almaktadr (Resim: 6).
Ocan yer ald duvar 'kalnts iinde Ge Bizans
mermer bir direk bal bulunmutur (Resim: 25).

min

dnemine ait

Amadarastlanan kalntlar bir seramik frnnn iletilmesini teile kurulmu bir atlyeye ait olup, batya doru devam

maksad

edecei anlalmaktadr.
Proscaerium'un gneyinde

27. ve 28. amalarda aa karlan duvar kalntlarnn birbiri ile olan irtibatlarn tespit edip, yapl nedenini belirlemek maksad ile balatlan kaz almalar srasnda, kuzey
gney uzantl duvarn alt ksmnn tiyatrodan alnan kiklopien regtogonal mimari paralarla rld, bir ksmnn krlarak kullanld, aralarnda kire kum harcnn bulunduu belirlenmitir.
Kesme tal b1mn zerinde drt sra tuladan duvar devam etmektedir. 2 m. derinlie inilen bu ksmda tula blnn zerinde tiyatroya ait paralarn krlarak rld bir duvar kalnts aa karld
(Resim: 7). Bu duvarda gneyden absis tipIi duvara, kuzeyden ise tiyatronun sahnesine dayarmakta, bir ke yaparak batya doru uzanmaktadr. Kalnl 0,8 ile 0,85 m. arasnda deiiklik gstermektedir.
Kazlan

blmdeki toprak iinde har, fresk paralar, mermer lenile tulalara rastlanmtr. Tulalarn 0,04 - 0,065 m. arasn
kalnlklar 0,32 - 0,36 m. arasnda deien uzunluklar vardr. Har
kalnlklar 0,04 - 0,055 m. arasnda deiiklik gstermektedir.

to
da

paralar

Gney kuzey uzantl 2,15 m uzunluu-daki duvar, ke yaparak


devam etmektedir. Niler tula ve har ile doldurularak
dzlenmitir. Dou bat uzants 2,65 m. dir. stten belirlenen ksm
ise 3,80 m.dir.
batya doru

344

Kuzeydoudaki k tneli (vomitorium ), batda ke yaparak absis eklinde dn olan blmn duvar 'kalnl 0,75 m. dir. Bu ksmda
da alt 'taraf tiyatroya ait mimari paralarla oluturulmu olup, stte tu
la ile har rgye yer verilmitir. Ulalan derinlik 1,75 m. dir.
A!bsisin ortasnda kap

svesi eklinde yerletinilen kesme ta bloklar aras moloz talarla doldurularak iptal edilmitir (Resim: 8). 0,85
m. geniliindeki bu bimn kap veya pencere olabilecei dnlebi
linir.
Genelde tiyatroya ait mimari paralar kullanlarak yaplan ve kaz
kuzeyine ait bir blm aa karlan colosal
Bizans devrine ait yapnn, orchestrada da devam edecei anlalmakta
dr (izim: 2).
almalarmz srasnda

Yapl

cek

kazlar

nedeni ve kesin tarihi nmzdek yllarda


sonunda belir1enecektir 7.

gerekletirile

Amalarda aakarlan iskeletlerden, kilise kalntsmn gneyinde ve duvar yaknnda bulunanlar, normal lm sonras kilise iine
ve evresine gmlen cesetlerin oluturduu mezarlarda bulunmaktadr
(izim: 3).

87/1 nolu 'skdet 40. amann gneydousunda, ama kenanndan


1,40 m. ieridedir. Dou bat uzantldr. skeletin kafatas batdadr.
Srt st yatrlm olup, kollar gs zerinde aprazdr. Birbirine paralel uzanan bacaklarn dizden aadaki kemikleri nemli derecede erimitir.

Kafatas,

dr.

olup

omurga ve kaburga kemiklerinde erimeler bulunmakta0,95 m. b0YUtlU olan iskelet bir ocua aittir".

87/2 nolu iskelet 87/1 in 0,25 m. kuzeyindedir. nemli ksm erimi


kafatas ksmen belirgindir.
87/3 nolu iskelet,

amann kuzeydousunda0,90

nin .yarya yakn 'ksm kiremitle


zarda bulunmutur.

rtlm, dou

m. ieride, gvdesibat uzanth bir me-

Mezarn

0,90 m. lik ksm kiremit, 0,68 m. 'lik blm toprakla rtldr. Kiremitlerden .ak kalan blmler tula ve talarla kapatlm
tr. 0,32 m. derindeki bu mezarda 1,70 m. uzunluunda, dou bat uzan(7)

(8)

Bedri Yalnar - VIII. Kaz Sonular Toplants II. znik Tiyatro Kazs 1985.
Ankara 1986 s. 234.
Do. Dr.Metin zbek - Kiliseden kan Bebekler ve lm Nedenleri (znik.
Bizans a) - znik Tiyatro Kazs 986 - Baslmam kaz raporu,
\

345

tl kafatas batda, srt


mu,

st yatrlm, kollar hel zerinde


bacaklar birbirine paralel uzanmaktadr.

'kavuturul

87/4 nolu iskelet 41. anada 1.15 m. derinde duvardan 2,3'0 m.


gneyde 40. ama kenarndan 1,80 m. batda aa karlmtr. Kafatas
batda olup, dou bat uzanthdr. Srt st yatrlm, yz ge bakar
ekildedir. Kollar gs zerinde apraz, bacaklar ibirbirine paraleldir.
skeletin nemli .ksm eridiinden, uzunluu belirlenememitir.
87/5 nolu iskeletin sadece iki baca kalmtr. 41. amada kilise
duvar kalntsna paralel uzanan iskelet snt st yatrlm olmaldr.
Gvdenin dier blm, 1972 ylnda kamu kurulularnca alnan toprak
srasnda dalm olmaldr.

87/6; iskelet 41. amann gneydou kesine yakn, dou kenarna


1,5 m. gney kenarna 0,60 m. uzaklkta 1,35 m. derinlikte belirlenen,
bele kadar olan ksm kiremitle rtl mezarda ortaya karlmtr. Kiremitler arasnda krk paralarn bololuu bunlarn ikinci kez mezarda
kullanldn belgelemektedir,
Mezarda belirlenen salam kiremitler 0,52 m. uzunluunda, 0;32 m.
eninde ve 0,025 m. kalnlnda, hafif ie doru eiktir.
Mezar kuzeybat, gneydou uzantldr. Kafatas kuzeybatdadr.
st yatrlm olup, kollar gs zerinde apraz, bacaklar birbirine paraleldir.
Srt

skelet ksmen erimi olmasna ramen uzunluu 1,70

m. olarak

belirlenmitir.

87/7; mezar 1,16 m. derinde, duvar kalrmsndan ayaklar 0,50 m.


kafatas 1,35 m. gneydedir (izim: 3). Hoker ekilde yatrlm, ba
gneybatdadr. Kafatas yana dnk olup yz gneye bakmaktadr. Gs ksm da kafatas gil.i yana dnktr. Kollardan bini bu nedenle vcudun altnda kalmtr. Dieri gs zerindedir.
Bacaklar dizden

kvrlm

olup birbiri zerindedir (Resim: 9).

87/8; iskelet 87/7. iskeletin batsndadr. Duvar kalrmsndan ayaklar 1.10 m, kafatas 1.50 m. gneydedir. 1,65 m. derinlikte karlan iskelet, dou bat uzantl, srt st yatrlm, ayaklar birbirine paraleldir. 1,78 m. uzunluunda olup, dizlerde kemik kalnlamas ve gzenekler olumutur. Bunlar romatizmal bir rahatszl belgelemektedir.
87/9 nolu iskeletn kafatas duvar

kalntsndan 0,44

m. gneydedir.
kollar gs
birbirine pa-

Gneybat, kuzeydou azantldrr. Srt st yatrlm olup


zerinde aprazdr. 0.75 m.lik ksm aa karlm olup

ralel
346

uzand anlalan

bacaklar duvar

altnda kalmaktadr.

en u snrndan 3,70
m. batda dou bat uzantl, kafatas batda kalacak ekilde srt st
yatrlmtr. Ksmendalm olup bir ocua aittir.
87/10 iskelet 40. amada cavea

kalntlarnn

87/11 nolu iskelet 87/10 daki iskeletiri 0,95 m. gneynde 0,40 m.


derinde bulunmas nedeni ile ksmen tahrip olmutur. Birbirine paralel
uzanan bacak 'kemikleri ise belirgindir Cavea kalntsna ait snrdan
2,15 m. ieridedir.
87/12; iskelet 41. amada 0,90 m. derinde, amann dousundan 2,70
m, kuzeyiriden 2,20 m. ieride ayak kemikleri belirlenen iskelet srt
st yatrrlm olup sa kol bel zerinde, sol kol yanda uzanmaktadr.
Kuzeybat gneydou uzantl olup ba kuzeybatdadr. Bacak kemikleri birbirine paralel uzanmaktadr.
87/13 nolu iskelet 87/12 ye paralel uzanmaktadr. Ayak kemikleri
0,85 m. kuzeybatdadr. 0,90 m. derinde ortaya karlm
olup, srt st yatrlmtr. Kollar bd zerinde birbirine kavuturul
mu, hacaklar birbirine paralel uzanmaktadr.
Kafatas kuzeybatda olup, kemiklerden bir ksm dalmtr.
dierinden

87/14 nolu iskelet duvar ,kalntsmn 2,15 m. gneyinde srt st


olup dou bat uzantldr. Bacaklar 'biribir'ine paraleldir. Belden yukars tespit edilememi olup, kalan ksm 1,27 m. uzunluundadr.
yatrlm

87/15. iskelet 14 n 0,26 m. gneyinde, ona paralel uzanmaktadr.


Srt st yatrlm, bacaklar birbirine paraleldir. Dou bat uzantl
olup, ba batya gelecek ekilde olmakla birlikte belirlenememitir. Kalan ksmn uzunluu 1,50 m. dir.
87/16 nolu iskelet 87/14 ve 87/15 nolu Iskeletlerin zerinde gneybat, kuzeydou uzantldr. Srt st yatrlm olup kafatas gneybatdadr. Kollar bel hizasrda birbirine kavuturulmutur. Bacaklar hafif
dizden kvrk ve birbirine paraleldir. 1,65 m. uzunluundadr.

87/17 sadece kafatas halinde gnmze ulam olup, 87/16 nolu


iskeletinkafatasnn gneyindedir.
Bu kafatasnn 87/15 nolu iskelet gvdesi ile bir ilikisinin olabilecei, bunun ise antropolojik almalar sonrasnda belirlenebileceianlalmaktadr.

kuzey kenarndan 1,30 m. gneyde, gbir oua aittir. 0,30 m. derinde bulunmasndan dolay nemli ksm dalmtr. Cesetin srt st yatrld, kollarn gs zerinde apraz, bacaklarn birbirine paralel uzand kalan
izlerden bellidir.
87/18. iskelet 40.

amann

neybat, kuzeydou uzanth

347

87/19 nolu iskelet 40. amada duvar kalntsndan 0,80 m. kuzeyde


1,15 m. derinde, belden yukars kiremitle rtlm 'mezar, dou bat
uzantldr.

Srt st yatrlm, kollar bel ilzerinde birbirine


bacaklar birbirine paraleldir. 1,66 m. uzunluu sahiptir.

87/20 nolu ocuk kafatas kilise


lan izlerden dier kemiklerin eridii

kesinden 4,15

kavuturulmu,

m. gneydedir. Ka-

anlalmaktadr.

87/21 nolu ocuk iskeleti cavea kalntsnn snrlad blmden


2,35 m. batda 0,45 m. derinde 1,05 m. uzunluunda ortaya karlmtr.
Doal etkiler nedeni ilc kcmiklerir eridii ve dald grlmtr".
grlen dank insan kemiklerinin, yeni gmlmeler srasnda paralanan iskcletlere ait olduu dnlebillnir.
Bunun

yannda

87/22 nolu iskelet 41. amann gney batsndadr. Srt st yat


olup kuzeybatgneydouuzartldr. Kollar bel zerinde ksmen
aprazdr. Bacaklar birbirine paralel uzanmaktadr. Kafatas gvdeden
ayrlm ve ters durmaktadr.
Amada 1,45 m. derinlikte ortaya karlan iskeletin gvdede uzunluu 1,58 m. dir.
rlm

87/23. iskelet 40. amada cavea kalntlarnn balangndan 4 m.


1,20 m. derinde dou bat uzantl olup boyu .55 m.dir. Kafatas batdadr. Bele kadar olan blm kiremitle rtldr. Kiremitlerden
kalan en byk parann uzunluu 0,32 m. eni 0,18 m. kalnl 0,03 m.
dir. Srt st yatrlm, kollar bel zerinde kavuturulmu, bacaklar
birbirine paraleldir.
.
batdan

dr.

87/24 nolu kafatas 87/23 nolu iskeletin ayak parmaklar arasnda


Gvdesine ait herhangi bir iz bulunmamaktadr.

dik

ekilde bulunmutur. Yz

87/25 nolu ocuk kafatas 87/23 nolu iskeletin 0,13 m. kuzeyinde


kuzeye doru dnktr.

87/26 nolu iskelet, kilise kalmtsnn gney duvarnn 0,98 m. gneyinde, 0,90 m. ama derinliinde, cavea snrndan 3,20 m, batda, oturma basamak temelleri oyularak meydana getirilen 0,24 m. genilii,
0,80 m. uzunluundaki yuvaya bacak ve ayaklar yerletirilmi, dou bat
uzant1 iskeletin boyu 0,156 m. dir. Batda olmas gereken kafatas bulunmamaktadr.

Ceset srt st yatrlmr, kollar bel zerinde kavuturulmu,bacaklar 'birbirine paralel uzanmaktadr.
(91

348

Bedri Yalman - IX. Kaz Sonulan 'Toplants II, znik tiyatro Kazs
Ankara 1987 s. 312.

1986

87/27 nolu iskelet 43. amada ortaya karlan oturma basamak temellerinden ncs zerinde, gneybat kuzeydou uzantl, srt st
yatnlmtr. Kafatas gneybatdadr. Kollardan biri bel zerinde die
ri omuza doru uzanmtr. Kala kemikleri orijinal yerinde olmayp, bacakkemikleri bulunmamaktadr (izim: 3), (Resim: I).
87/28 nolu iskelet 87/27 nolunun 0,16 m. kala kemii yaknnda
bulunan iskelette kollar bel zerinde birbirine paraleldir. Bu iskeletin de basamak temelleri zerine yatrld, belden aasnn bulunmad dikkat ekicidir.
kafatas

Toplu mezarla braklan cesetlerin gneydoudaki son


eden iskeletlerden biridir (izim: 3) (Resim: 10-11).

grubunu

tekil

87/29. iskelet ayn grubun kuzeybat. gneydou uzantsndan


43. ama kenarndan 2,90 m. ieride srt st yatmlmtrr. Kollar
bel zerinde birbirine paralelolarak kavuturulmutur. Bacaklar birbirine paraleldir. Dier iki iskelete gre ters ynldr (Resim: l),
dr.

87/30 nolu iskelet 87/28 noludan 0,50 m. mesafede olup sadece kaelimize gemitir. Gvdeye ait herhangi bir iz bulunmamaktadr.

fatas

87/31, seramik fnnnn konservasyon ve nakil almalan srasn


da gneydou ksmnda 1,60 m. derinde 0,50 m. geniliinde alan bolmde dou bat uzantl kafatas. batda srt st yatrlm iskeletin
bele kadar olan blm aa karld. Kollar bel zerinde birbirine paralel uzanmaktadr.
87/32. Kafatas, Osmanl seramik frnnn mzeye nakli iin tabakalas yerletirilmesi maksad ile dousunda alan 2 x 2,5 m. boyutlu ksmn gneydou kesinde yz ge bakar ekilde bulunnna

mutur.

87/33, ayni blmn

kuzeybatsnda

bir

kafatas

olarak ele ge-

mitir.

87/34. iskelet 33. nn dousunda kemikleri


de, sadece kafatas belirgin olarak bulunmutur.
87/35; Ayn blmn
Kafatas tespit edilmitir.
87/36,35. iskeletin

kuzeyinde 31. iskelet

birbirinekarm hal-

\
kark

durumdadr.

dousundadr. Kafatas belirgindir.

8Z/37 ayni blmn gney kenarnda bir kafatas bulunmutur.

41. ve 43. amalar arasndaki blmn kazlarak birletirilmesi sonunda kilise duvarndan 4 m. gneybatda 1,90 m. derinde nemli .ksm
349

paralanm

11 iskeletten oluan toplu mezarlkta, kafatas, omurga, kaburga, kol ve bacak kemikleri birbirinden ayrt edilerniyecek ekilde kanm olup, tespit edilenler numaralanmtr.

87/38 nolu iskelet srt st yatrrlm, kafatas bulunmamaktadr.


Kollar bel zerinde kavuturolmu bacaklar birbirine paralel uzanmaktadr. 1,47 m. 'boyutludur. 'Kafatasmn batda olmas gerekmektedir (zm : 3) (Resim: 12).
87/39. iskelet 38 in 0,53 - 0,38 m. kuzeyindedir. Gneydou, kuzeyst yatrlm ayaklar birbirine paraleldir. Ele
gemeyen kafatas kuzeybatda olmal idi. Kalan ksmn uzunluu 1,35
m. dir (Resim: 12).
batuzantldr. Srt

87/40. iskeletin 'kala kemikleri ve bir kafatas kalm olup, baz


ayak kemikleri dank halde bulunmutur. 87/38. skeletin ayak kemikleri yanndadr.
87/41 nolu dskelet 40.dan 0,53 m.

douda

yer

almaktadr. Srt

st
kolu bel zerinde, sol kolu dirsekten kvrk gse aprazdr. Bacak kemikleri dalm
olmakla birlikte birbirine paralel uzand belirlenmektedir. 1,61 m.
uzunluundadr (izirn : 3) (Resim: 12).
yatrlm, dou bat uzantldr. Kafatas batdadr. Sa

87/42.
te

kafatas

41. iskeletin 0,35

n. kuzeydousunda,

ters vaziyet-

bulunmutur.

87/43. kafatas 42. kafatasnn 0,47 m. gneydousundadr.


da ayak, kaburga ve omurgalara ait paralar bulunmaktadr.

Etrafn

87/44. iskelet paralar 41 ve 43 nolu iskeletler arasndaki dank


kemikler iinde belirlenmi, bir kafatasndan ibarettir.
87/45. iskelet 39. nun batsnda ama snrndadr. nemli ksm davaziyettedir.
'Bulunan iskeletler zerinde Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Antropoloji Blm ile Uluda niversitesi Tp Fakltesi Anatemi
Blm gerekli incelemeleri gerekletirmektedir.
1981 yl kaz almalar sonunda cavea zerinde 12 nolu anada
ortaya karlan Osmanl seramik Irnnn 10 - 11 bulunduu alann ortaya karlmas iin frnn mzeye nakli gerekli grlmtr.
nk

(LOL

(LLL

350

Bedri Yalnan - IV. Kaz Sonular Toplants, znik Tiyatro Kazs 981, Ankara 1982 s. 232-233.
Bedri YaIrnan - znik Tiyatro Kazsnda Bulunan Seramik Frrn, t.o. Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Aratrma Merkezi, Sanat Tarihi Yll XIII stan
bul 1988 s. 161-169.

Seramik frnn rten 0,20 m. kalnlndaki tabaka kaldrldktan


sonra, frn iine koruma amac ile 1981 ylnda doldurulan gl kumu boaltld. Frnn i ksmnn tm aa karld.
D duvarlarn

belirlenmesi iin 0,75 m.

geniliinde

ve 2,5 m. de-

rinliindeki ksmlar kazld.


Frnn seramik piirme blmnden gnmze ok
m kalmasna karn, atelik blm (klhan) gnmze

az duvar ks
iyi korunarak
ulamtr. ksmnn dou bat uzants 0,90 m. kuzey gney uzants
1 m. olarak belirlenmitir.
Odunun yaklmak zere korduu bask kemerli az ksmnn ge0,40 m, gnmze kalan ykseklii 0,32 m. yan duvarlarn kalnl
0,38 m. dir.

nilii

Atelik duvarlarnda uzun yllar toprak basnc nedeni ile ie do


ru hafif bir bombe meydana gelmitir. Atelik ksmnn ykseklii 1,40
m. dir.
Piir.me blmnn tabann tayan iki kemer (Resim: 13), duvarn d yzeyinden balamaktadr. Burada 0,80 m. kalnlnda 0,32 m.
geniliinde iinde saman paralar bulunan atee dayankl tulalar
kullanlmtr. Dou bat uzantl birbirine paralel olan bu bask kemerlerin arasnda 0,14 m. kenar genilii olan 12 tane kare delik yer almak-

tadr.
Ateliin

duvarlar

0,02 ile 0,25 m

kalnlnda

killi bir amurla

svanm,atein devaml yalanasndandolay zinterlemitir.

'Gneyde grlen yayvan ni ksmnn atelik tabanndan 0,9 m. yukanda 0,14 m. derinliinde 0,80 m geniliinde ve 0,34 m. yksekliinde
dir. Bu ksmn srala ait olduu, n tarafnda grlen sr akntlarn
dan anlalmaktadr.
Frnn

klhan aznn nnde, ynden evreleyen bir ta duvar


(Resim : 14). 0,40 m. yksekliindeki ksm gnmze
ulaan bu duvarn eni 0,95 m. uzunluu 1,35 m. dir. Doal talardan a
mur balantl olarak rlmtr.

ile

karlald

Duvardan kalan ksmlarnuzunluudouda0,33 .m., batda 0,63 m.,


kuzeyde 0,59 m. olduu, geniliklerinin. ise 0,19 ile 0,26 m. arasnda deitii belirlenmitir '(Resim : 15).

Ortaya karlan bu duvarn kuzey rzgarlarndan atelik


etkilenmesininlemek maksad ile yapld sanlmaktadr.
Frnn

gney

duvar dnda

aznn

1,5 x 3 m. lik blm-B m. derinlie


boyutlu ahap

kazldv.Buradan 0,15 x 0,15 m. kalnlnda 2,5 m.


tayc hatllar frnn askya alnmas iin yerletirildi.

kadar

351

Frn tabannn oturtulmasn salayacak 0,05 x 0,10 m. kalmhm


da 2,20 m. uzunluunda 22 kalasn yerletirilmesi iin, doudan 2,5 x 2,5
m. boyutlu ve 2,5 m. derinlikteki ksm kaldrld.
Frn evr:e almalar srasnda yeil, hardal sars, bej, limon
renkli, krmz hamurlu, srl Ge Bizans seramik paralar yannda
sigraffito teknii ile ilenmi ku figrl seramik paralar ile slip tekniinde yaplm seramiklere rastland.
aa karlmas iin yaplan
1,58 ve 1,76 m. derinlikte rastlanan 32, 33, 34,
35, 36 ve 37 nolu iskeletlerin nemli ksm, frn yapm srasnda tahrip

Seramik

frnnn d duvarlarnn

kaz almalar srasnda

olmutur.
Frn oluturan tulalar iinde 0,42 m. uzunluunda olanlarn yannda 0,37; 0,20; 0,12 m. olanlara da rastlanmaktadr. Kalnlklar ise
0,10; 0,09 m. dir. Bunlarn arasnda killi amur dolgu olarak kullanlm
tr. ve d yzeyleri de ayn tip amur ile svanmtr. Dtaki svann
zentisiz yapld, akl, ta, tula ve kiremit paralar ile dolgulu olduu belirlenmitir,
Svann

nemli ksm dklm, tulalar ve svalar yeteri kadar kucephedeki artk maddeler temizlendikten sonra gerekli sertletirmeye hazrlanmtr (Resim : 16).

rutulup,

Frnn bat cephesi alttan 2,12 m. geniliinde sra tula ile rlbir kaide ile birlikte aa karlmtr. Kaideden her iki ynde de
0,18 m. ieriden balayan 1,82 m. geniliinde ve kalan ksm 0,87 m.
m

yksekliinde frn duvar belirlenmitir.


Douda 2,02 m. geniliinde ve 0,24 m. ieriye giren blmden
sonra 1,05 m. ykseklikte duvar ksmnn tm aa karld.

Burada da tula
dir (Resim: 16).

boyutlar batdaki

gibi

deiiklikler

gstermekte-

Gneyde 1,68 m. geniliindeki taban ksm 1.40 m. geniliindeki


ana gvdeye gemektedir. Bats 1.10, dousu 1 m. ykseklie sahiptir.
Tulalardal farkllklar bulunmaktadr.

Yapld yldan

gnmze kadar nemli toprak iinde kalan duvar-

larn kurutularak sertletirilmelerinin temini iin gn devaml gne


klar, zaman zaman yanstc
kurutulmas salanmtr.

Kuruyan

levhalar

duvarlarni ksm,

'kullanlarak frn

sellozik tiner, araldit,

duvarlarnn
sertletirici ve

hzlandnc karmndan oluan eriyik, fra ve pompa yardm ile


ufak gzeneldere kadar pskrtlerek gerekli sertleane salanmtr.

352

en

Dtaki duvarlar iinde ayn metod uygulanm olmakla b irlikte


araldit yerine polyester 'tarbi'k edilmitir. Ayrca hazrlanan eriyik fra
ile yzeylere birka. kez srlmtr.

yzeyler mlaj kad zerine gazete kad ve alya batrlm


uval bezi ile rtlm, mala ve el yardm ile alyla kaplanmtr (Resim: 17 - 18).
D

yzeyler ilk nce nce bir 'amur tabakas ile rtldkten sonra
uval bezi yardm ile kaplanp, 'kaln 'biral tabaka ile
svararak gerek yerinden karlmas ve gerekse nakli srasnda oluacak
sarsntlara kar yeterli dirence kavuturulmutur (Resim: 19).
alya batrtlar

Fnnn toprak zerinden kesilerek, tayc platforma oturtmak


maksadi ile 0.15 x 0.15 m. boyutlu iki kalas arasnda 1,85 m. aklk kalacak ekilde dou ve bat duvarlarnn altna yaknksmlara ycrletiril
dikten sonra dou bat uzarrtl olacak ekilde alttan zeminin toprak 1rtibat 'kesilerek 0.05 x 0.10 m. boyutlu ahap levhalardan 22 adedi yerle
tirilmitir.

Frnn

araca yklenmesi ve aratan Indi-ilmesisrasmdayaplacak


m. boyutlu kalaslara
uzunluunda 1.10 m.
geniliinde bir utan 0.37 dier utan 0.31 m.lik ikier kollu demir ase
yaptnlarak frn zemininin oturduu 22 kalasr altna, ular dta kalacak ekilde yerletirildi (Resim: 20).

kaldrma ilemi iin 'elik halatlarn 0.15 x 0.15


balanmasnn riskli grlmesi zerine 2.65 m.

Resmi ara ve teknik personelin IL katks ile lkemizde ilk defa


bir Osmanl seramik frn mzeye nakledilmitir (Resim : 21 - 22).
Seramik frn, restitsyon almalar
rekli restorasyon almalar yaplacaktr.

'tamamlandktan sonra

ge-

1980 ylndan itibaren vn dnemdir kesintisiz gerekletirilenkasonunda aa karlan seramik. ini, seramik frn yardmc malzemesi ve frn paralarnn tasnif,konserva:syon, restorasyon,
izim ve deerlendirme almalarna baland.

z almalar

nin
(12)

Amalarda belirlenen seramik. ini ve frn yardmc malzemelerialana yaylm olmas, yeni para ve rneklere rastlanmas bu

geni

.. Edebiyat Fakltesi Arkeoloji blm okutman Arkeolog - Restoratr


Hseyin Akll'ya, znik 147. Karayollar efi smet zden'e, D.S.. znik ovas
sulama ve pompalama tesisleri mdr ener Din'e ve znik Belediye Ba

kan V. Mehmet Hasbiolu'na


lay teekkr ederim.

saladklar

her trl

teknik

yardmdan

do-

353

almalann

ni

daha uzun vadede ve

youn

malzeme ile

gerekletirilmesi

gerektirmitir.

VII kaz dnemini iine alan ve 500 sardk iinde depolanan 45000
para malzemenin tasnif almalar sonunda Klasik, Hellendstik, Roma,
Bizans ve Osmanl devrine ait kesintisiz bir kronolojinin devam ettii,
younluu ise Osmanl seramiklerinin oluturduu belgelenmitir.

Buluntular, tarih, imalat, dekor Ile teknik 'ibenzerliklerine gre kendi aralarmda tasnif edildi.
Kullanmlarna

inileri ve

dierleri

gre frn malzemesi, mutfak malzemesi,' duvar


olarak drt ana gurupta toplanmas saland.

Frn malzemeleri ayaklar, semer veya karpuz dilimleri, ivili


simitler, plakalar, mhlar, simitler, dairesel ve eri destek paralar, s
kontrol ubuklar, piirme kaplar ve kasetler, makaralar, boynuzlu
mesnetler, eni paralar, as k ivilerinden olumaktadr13 _ 14.

ayaklar; srlanan tabak ve kaselerin piirme srasnda birbirlerine deip yapmalarn, nlemek ve frnn piirme blmn en iktisath ekilde kullanmak maksad ile kaplarn arasna sivri ular' aaya
gelecekekilde st stte dizilmesini temin maksadi ile kullanlmtr.
Ka1pta yaplanlar arasnda eitli
maktadr

motiflere sahip olanlara rastlan-

(Resim: 23 - 24).

Kasetler: srahi ve bardak formundakikaplarnpiiriminde Jmllanlmak zere yaplan kasetler, saks formundadr. Piirme artlarna gre frnn eitli yerlerinde, frn taban ve cehennemlikte kullanlmakta
dr.

ivili simitler; seramik amurundan, zerine konacak kabn kaidesine uygun hazrlanan sirnit, zerine ufak konik iviler. sivri ular d
a gelecek ekilde sirnitzerine dizilir. Taban .kaidesi bu ulara oturacak ekilde yerletirildikten sonra hafife bastrrlarak ivilerin ular
taban kaidesine uygun bir dzeye getirilir.
Taban,

akan srlar nedeni ile rafa yapmas bu ekilde nlenebil-

mektedir.
Raf plakalar: kare, dikdrtgen, oval ve dairesel formlu, kilden yaplm ince plakalar, ayaksiz frnlarda piirmek zere st stte dizilme
ileminde kullanlmtr.
(13)

Turgut Tuna -

znik

Tiyatro

erlendirilmesi, Eskiehir 988

(4)

Oktay Aslanapa- VIII. Kaz


Kazs 985 almalar,

354

Kazsnda

Bulunan Seramik Malzemelerin Derapor.


Sonular
Toplants Il, znik ini Frnlar

yaynlanmam

Ankaraasse

S.

319-320.

P,lakalann 'boyutlarnda belli bir standart bulunmamaktadr. Oval


(pide) tipli olanlar iJinde 0.30-0.40 n uzunluunda ve 0.10-0.15 m. eninde olanlara rastlanmaktadr..
Semerler (karpuz dilimleri); frnn piirme blmnde tabak ve
kaseleris birbrine zarar vermeden st stte dizilmeleri amac He kaplar arasndaki aralkiara uyacakekilde yaplmtr15. Ayn malzeme
tabak veya kase kaldeleri altna keskin, sivri ular yukarya gelecek e
kilde konrnakta ve srlarm plakaya yapmas nlenrnektedir.
boynuzlu rnesnet: frna yerletirilen kaplarn tamarn srl ise
homojen s yksekliine ulalmak iin bu frn yardmc malzemesi kullanlmaktadr. Bu mesnetin zerine raf plakas ve onun zerine de
ayaklar yardm ile srl kaplar dizilir.
Makamlar; ortas ince, iki yan geni birer daireden oluan bu malzemenin makaraya benzerlii nedeni ile bu isim verilmitir.
Atee dayankl kilden yaplmtr. Bunlarn uzun olanlar h.rm raflarnn sralanmasnda 'kullanlmaktadr. Ksa boyutlular ise piirilecek
kaplarn raf aralarmaen uygunekilde konmasn temin etmektc kullanlmaktadr15.

eni paralar: bunlar gzleme deliine yakn konulacak olan


deney (eni) paralarnda srn s miktarna gre oluan deii'klikleri
ni belirlemekte kullanlyordu.
Alnan ve dekorlanan krk bir paraya ufak bir delik alr, bu bir
seramik hamuru parasradelii yukarya gelecek ekilde dikeyolarak
oturtulur ve piirme ameliyesi srasnda ince bir pimi toprak ubukla
veya telle deliinden taktrlarak frn dna alnr ve incelenir.
,"-r

Frn mhlar;piirme blmnde

birbirinin yanma dizilerek mf-

oluturmaya yarayan bu aletler 16 hazr olan yuvalam


yerletiril
diinden bozulanlar-kolaylkladeitirilebilmekte idi. Bunlarn
ular

lar

dairesel, kare ve

altgen

olarak

deiiklik gstermektedir.

Ask ivileri; ortas delikli iki cephesininde motiflenip srlanmas


gerekli ss paralarnn frnda piirilebilmesi iin hazrlanan ikoni biimli mesnetlerdir,
ts

Bedri Yalnan - znik Tiyatro Kazsnda Bulunan Seramik Frm, t.. Edebiyat
Fakltesi Sanat Tarihi Aratrma Merkezi, Sanat' Tarihi Yll XIII. stan
bul 1988

(L6)

s. 168.

Ylmaz

nge - A Ceramic oven discovered in Ahlat, fifth International


Congress of Turkish Art, Budapest 19'76 s. 479'-492,.
Beyihan Karamaaral Ahlana bulunan bir ini frn, ayr basm s.

67-93.

355

Sivri ksm ste gelecek ekilde oturtulduktan sonra, u


dengeli duracak ekilde delie geirilerek kullanlmtr.

ksma

Is kontrol ubuklar; frn iindeki snn eitli blmlerinde,


seramiklerin piirilecek dereceye gelip gelmediini kontrol iin kullan
lan bu pimi toprak ubuklar, seramik hamurunun zerine dikey ekil
de konmaktadr.
Is

derecesine

piirici
tarafndan
.

greubuklarn ne

derecede
uygulama . yaplmakta idi 15.

eildikleri gzlererek.

Bizans seramik buluntular : Bunlar iinde kalpta ve tornada ekil


lendirilen seramik kaplarn, ayaklarn ve mutfak eyasnn younluk
ta olduu anlalmtr.
Kaplar iinde, bilhassa dip ksmlar salam olarak gnmze gelbunlar zerinde incelemeler younlatrlmtr.

diinden

Kullanlan

hamur krmz ve beyaz olmak zere iki trldr. Kaplar doal bir kille astarlanmi ve kazma (sigraffito) teknii ile dekorlanmtr. Kurunlu sr eitli tonlarda yeil, sar renktedir.
Kullanlan dekor kartal motifidir, Gagadan kan damlar ekilde veya bir ylan tutar ekilde de ilenmitir. Kartal veya kular elle gelii gzel izildiinden karikatrize grnldr.

Dier

motifler halat, tarak izi, rozet, bitki, palmet, yarm palrnet,


dama, :hayvan figrinleri ve monogramlardan olumaktadr.
Seluk gei dnemi serarnikleri: 1075-1079 yllar arasnda zoik'i
ellerinde tutan Seluklular, Bizans seramik ustalar ile ilbirlii iinde baz seramikler retilmesini salamtr.

Teknik, dekor, stil ve yorum yn ile Seluklu devri zelliklerini


yanstan paralar, Bizansl ustalarn etkisinde kalarak retilmitir. Sigraffito tekniinde elma yeili, sar ve yer yer akc bailm renklerle boyar
mtr.

. Erken Osmanl seramikleri; Anadolu Seluklularndan sonra Beylikler dnemindeki i karklklar her trl sanat faaliyetlerini de etkilemitir. retim sadece ihtiya gidermek maksadr ile yaplr olmutur.
znik/in Osmanllar tarafndan fethedihnesinden sonra (Miletii)
Erken Osmanl seramikleri refilmeye balamtr. Bu balangta malzeme, form, dekor, maliyet, pazarlama ve kullanm alanlar gznne
alnarak retime geilen seramiklerdeki imalat safhas u ekilde gerekletirilmitir:

356

znik ve evresinden elde edilen mleki kiline kuvars kumu ve sr


a ilaveederek bir mddet yorularak seramik hamuru elde ediliyordu,

Seramikler arkta, elde ve ikalpta formlarna uygun ekile getirildikten sonra rtulanyordu, Bilhassa mutfak eyalar seramik arknda
ekillendie-iliyor, hafif kuruduktan sonra gerekli rtular yaplyordu.
Kap zeri fra veya astar boyas dklr ve iinde ak yer kalmayacak ekiilde alkalanp, astar tekrar boaltlrd. Bu ilem be1.i bir hrer gerektirrnekteydi.
Astarn grevi seramiinharnuru ile sr arasndaki genlemeyi uydurmak ve krmz hamur rengini kapatmaktr. Ayrca astar daha dzgn
bir yzeyoluturmaktadr.Dekor imkan, astarl zeminde daha iyi yap
Iabilmektedir.

Dekorlama insize teknii ile sivri ulu bir kalem ile yaplyordu.
Tiya:tro kazsnda bulunan sivri ulu kemiklerin bu maksatla kullanldk
lan anlalmtr. Kullanlan kalemler iinde demir ve domuz dileri de
dikkat ekicidir.
Kullanlan fralar

den

ise at

klndan.

ve kmes

hayvanlarnn tylerin-

faydalanlarak yaplmakta idi.

Miletii Erken Osmanl seramiklerinde genellikle bir merkezden


'balayan ve bunun i ve dnn sslenmesi ile gelien bir dekor anlay
bulunmaktadr. Merkezde kalan dairenin ii altgenler. genler, rozetler ve silistik bitki motifleri (izim : 4 - S - 6), iekler, nadiren de ku
figrleri ile bezenmektedir. Merkezin etrafnda ualar ile stilis'tik yaprak,
zencerek ve bozulmu meandr motiflerine rastlanr (izim : 4, S, 6).

Serbest fra dekorlarnalarnda ise yaprak motifleri revatadr.


boyalar mangan oksit - mor, kromit - siyah, bakroksit- trkuvaz, kobaltoksit-Jacivert renklerden olumaktadr.
Kullanlan

Kaplarn dlar fra ile kafes, dalga motifleri ile bezenmitir. Zaman zaman meandrlar grlr. Dekorun zerinde bazen bakraksit daha ziyade kullanld iin yeil renge dnmtr.

znik Tiyatro kazsnda ortaya karlan seramikbuluntulardan


XV, XVI ve XVII. yzyl bulunmlar tasnif edilmi olup detay incelemeleri nmzdeki yllarda yaplacak ekip almalar sonunda gerekleti
rilecektir.

Kaz dneminde aa karlan ufak buluntulardan bir ksm aa


da ksaca zetlenmitir.

Mimari para-uzun. 1,25 m., eni. 0,75 m., yk. 0,33 m. dir28;.Amada
bulunmutur. Beyaz mermerden yaplm olup, scaenum'a-artblr paradr. Silmeler, kurt dii ve yumurta dizisi motifleri ile dekorlanmtr,
Direk bal - yk. 0,42 m., kenar uzun. 0,20 m., eni. 0,15 m. dir.
45. Amada, Osmanl devrine ait duvarda kullanlmtr.Sekiz kenarl yek.
pare mermer diree bal iken krlmtr. Taban karedir. Cephelerinde
stilistik akantus yapraklan ve volt1eri ile ha ekilleri ilenmitir (Resim: 25)".
Stun bal -tiyatronun yanndaki kilise alt yapsnda bulunY!k. 0,25 m., taban ap. 0,35 m., uzun. 0,50 m., eni. 0,43 m.
dir. Gri renkli kalkerdendir. Dairesel taban merkezinde demir balant
yuvas vardr. Dikdrtgen tablaldr.

mutur 4.

Ufak kase-yk 0,062 m., kai, a. 0,()48 m.,

a.

a. 0,11 m. dir. 40.

Anada bulunmutur. Krmz hamurludur. Kesik konik kaideli!dir. Ko-

yu hardal renklidir. ie ember hatl dekorludur (ReS'Lm : 26).


Kemer

paralar - bronzdan yaplmtr.

Oval tiplidir, 40. Amada


bulunmutur. n yznde merkezde ufak dikdrtgen delik yer almaktadr. Kazma olarak yaplm stilistik bitki motiflidir. Dieni ekil bak
mndan ayn olmakla birlikte, dekorsuzdur (Resim: 27).
Kolye sarkt - mumlu ipten
kadar gelmitir.

yapld

42. Amada bulunmu olup, toplu


lan bir ss eyasdr.

iin bozulmadan gnmze

mezarlktaki cesetlerden

arta !ka-

Uzun. 0,013 m., eni. 0,01 m., kal. 0,06 m., dir. Merkezdeki beyaz
renkli nesnenin etrafnda birbirine geme olarak ilenmi mumlu ip kolyeyi oluturmaktadr (Resim: 28).
El baltas- uzun. 0,48 m., eni, 0,36 m., kal. 0,012 m. dir, 42. Amada
renkli tatan yaplmtr. Kesici ksm keskinletirilip iki yan cilalanmtr.

bulunmutur. ala yeili

Sikkeler - ukur tipteolup 41. amada iskelet yannda bulunmu


tur. Birinin zerinde kuma paralar yaparak gnmze kadar ula
mtr. Ge Bizans dnemine ait sikkelerin aplar 0,028 m., kaL. 0,001 m.
dir.
Sikkelerin kenarlar girintili knnldr. Konkav :ksmda kabartma
olarak ilenmi haleli ve elinde incil tutan, oturur ekilde sa ile konveks
ksmda yan yana duran kral ve kralie ilenmitir (Resim: 29r
358

Motifli ayak - 44. amada bulunmutur. Uzun. 0,114 m., kaL. 0,022
m. dir. gen ekildeki ayan st ksm dz olup, alt yzeyinin merkezinde kabartma sekiz kollu yldz motifi ile kollar arasnda birer ay
motifi ilenmitir. Kalpta yapld belirlenmitir. Ulardaki kntlar
knk ve sr kalntldr (Resim: 24).
, ayakkalb - 44. Anada bulunmutur. Uzun. 0,85 m., eni. 0,045
m., kaL. 0,03 m. dir.
Krmz hamurlu olup, bir yzeyi dz, dier yzeyinde ise
istenen ayan motifli modeli, negatif olarak ilenmitir.

Kaz almalanna paralelolarak,

heyete

yaplmak

yaplan

"evre ineelemeleri srasnda Osmaneli (Levke) Kap ile Yeniehir Kap arasnda kent iine
bakan surlarn eteinden geen karayolunun al srasnda yaplan derinletirme almalan sonunda surlara temel
grevi yapan talarn
Roma ve Bizans dnemlerine ait eitli yaplardan alman mimari paralar aa kan1mtr.
Belirlenen mimari paralar arasnda tespit edilen oturma basamak
son. derece dikkat ekicidir (Resim: 30-31).

talanmn youn olmas

359

360

Resim ; 1 -

Kilise yaknnda aa karlan duvar kalnts

Resim : 2 -

Duvar

kalines

ve oturma basamak temelleri

Resim : 3 -

Resim

4 -

Kilise kalntsmn gneyinde yer alan duvar ve


oturma basamaktemelleri

Tiyatro moloz

tal

duvar

kalntsnn

iine

alan

tiyatro

niin

grn

361

Resim

5-

Tiyatro caveasmm gneyinde tespit edilen duvar ve ocak kalnts

Resim

362

6-

Duvar Iine

yerletirilen

ocak ve

tula.

zemini

Resim : 7 -

Tiyatro,nun Proscaenium

ksmnda aa kanlan

aossl

yap kalnts

Resim : 8 -

Tiyatronn

scaenlum ve orchestra
colosal Bizans yap kalnts

ksmna

Ina

edilmi

363

Resim: 9 87/7 nolu Iskeletn genel

Resim : 10 -

364

43. amada ortaya karlan Iskelet gurubu

i'riin.

Resim : 11 -

87/28 nolu iskelet

Resim : 12 -

41 ve 43. amatar arasnda


kailan ksmda aa kar

ian topilu

mezarla

,Illit bir

blm

365

Resim

13 -

Resim: 14 -

366

Seramik frrmn piirme blmnn


kemerlere ait ayak izleri

Seramik

frnnn

klhan

az

tabann

nndeiki duvar

tayan

katnDs

Resim: 15 -

S,eramlk trn ve onundeki duvar kalnts

Resim

Seramik

16 -

frnnn d duvarlarnn grn

367

368

Resim: 17 -

Seramik frrmnn i yzeylerimim


al ile kaplanmas

kat.

Resim : 18 -

Farnn i ksmnn korumaya alnm durumu

uval bazi

ve

Resim : 19 -

Seramik
zeylerinin

frnnan d
al

ile

y'-

kaplan-

m grn

Resim : 20 -

Fnm

yerinden

vin

yardm

ile

kaldrrh

369

Resim : 21 -

Osmanl

yerden

Res'im : 22 -

370

Frnn

seramik

kaldrrrlms

frnnn

vinle

tiyatro

sahasndaki

e:riinii.o;:ii

mzeye gtrlmek zere komvona

yklenii

Resim : 23 -

Motim ayak meklleri

Resim: 24 -

Yldz

ve ay motifli ayak

371

Resim : 25 -

372

Mermer direk

ba-G

Resim : 26 -

Resim : 27 -

Kemer

Ge Bizans dnemlne aitkasenin


stten ve yandan grn

paralar

373

Resim : 28 -

374

Mumlu iplik ile rlerek

yaplmkolye sarklt

ReSim : 29 -

41. amada iskelet

yannda

bulunan

sikkelerin

nden ve arkadan

grnleri

375

Resim : 30 -

Surarn

temellerinde belirlenen tiyatro oturma basamak

talar

Resim : 31 -

376

Osmaneli (Lerke) Kap


tiyatro oturma basamak

yaknmda
taar

sur

temellerindeki

-...
<

VJ

'0

CfjJ

_ i

1iI-

I
---i

. "'~.::~ .. -. /1

i \ \\<:;;<
t~3~~\~.,j//;i
. -/f!'f-.,
.~,

!/- . ~:;:.,
/~%r~#

@
@

GO.

SOKAk

SOKAK

rr==

[
b==_-===----.:==

_____-

U_L

sm .
surjan ve kilise alt yaps" arasndaki yeri

~rf~
f"rx t -=~

znik tiyatro kaihntsnn kent

iz/liK rNJ.TRO KAZISI 1987

Cizim : 1 -

-- -::;~ 1": :'f t tr

VAZIVET PLAN

-----1'Irl!~J'

/Qo::::OO

,00000

00000
00000
<;9@000
y;JGl000

0000000Q
00000000@

@GOI3lQ00000

ClO@JOOOCOOO

il:lOQOOOOOOO

-ErK

- -r--

~._-

-,

"'

:1

II

1\

r-, \

..

;1
:

:I

1----- --f----

r-- .L
--U-W~~-+-+---ir--+-ii1----t-~~trCFt-I\i

"

i'

I"f',

i/l
r-

V?
/'/

C;ii

L
-

:!

"

i'
,!

!
i

\
\
\

,
,
i

i, ,

,
,,

,I

----

378

--

'

i !

i i ,

sr>-

IlI, r-/1,

','

\1

1\

e::l

en

i
\

=",..,"@I

~
379

iZNiK
izim: 4 -

380

TiYATRO

KAZISI

1987

znik Tiyatrosu'nda bulunanayn zelliklere sahlp Miletii seramik!lerden rnekler

ilK A43

iTK A30

iZNiK
izim : 5 -

TiYATRO
Miletii

KAZs

seramiklerden

1987
ayn zelliklere sahip kaplarn

izimi

381

ilK A26

ZNiK
izim : 6 -

382

TiYATRO

KAZISI

1987

eit1i amalarda aa karlan Mlletll seramiklerden rne'kler

ZNK iN FIRJNLARI KAZISI

1987 YILI

ALIMALARI

Oktay ASLANAPA *

Anadolu/da Trk Sanat ile ilgili en eski kazlardan olan znik ini
1987 yl, almalar. 6 Temmuz 1987 gn bala
m, alan almalar 16 Austos 1987 gn bitirilmitir. Bu yl Kaz Kurulu, Bakanlmda, Prof. Dr. erare Yetkin, Bakan Yardmcs Do.
Dr. Ara Altun, Mimar M. Baha Tannan'dan olumu, Bakanlk Yetkili
Uzman olarak stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi'nden Cihat Soyhan grevlendirilmitir. Bakanlk onayl listesindeki ok sayda uzman
ve Sanat Tarihisi ile renciler kazda uyumlu bir ekip olarak al
Frnlan Kazsrsnn

mlardr,
Bakanlk denei dnda,

Trk Tarih Kurumu ve Trkiye Turing


ve Otomobil Kurumu almalarmza maddi destek salamlardr. Kaznn bitiminde Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu aracl ile sala
nan 250.000 TL.'lk 'bir yardm, Mze deposuna elik raf alm iin Mze

Mdrl emrine gnderilmitir.


znik Kaymakam

mit Oltulu, Belediye Bakan Erdoan Sava


kaz ile yakndan ilgilenmiler ve Belediye'nin kaz almalarna ok
yardm olmutur. znik'de uzun yllardan beri srmekte olan kaz almalar ii tantc olmas bakmndan faaliyetler hakknda, kaz kampmzda ilgililere aklamalarda bulunulmu, Atatrk'n znik'i ziyaretlerinin yldnm trenlerine ekibimiz elenkle katlmtr. Bunun gibi
faaliyetlerin kazlarn amacnn daha iyi anlalabilmesi asndan kamuoyu oluturmakta faydal olaca kanaatindeyiz. Mahalli basn aydnlatmak zerekaz sresince basn blteni hazrlanarak datl
mtr.

yl kaz kamp olarak merkezdeki Klarslan tkokulu tahsis


daha geni olan bu binada, kilitli bir salonda geici depo, envanter ve restorasyon istasyonu oluturularak, buluntularn tasnif ve
geici deerlendirmeleri ile restorasyonlar yaplmtr. Kaz Sonunda,

Bu

edilmi,

(*)

Prof. Dr. Oktay ASLANAPA. stanbul ndversitesl, Edebiyat Fakltesi. Arkeoloi ve Sanat Tarihi Blm, Trk ve slam Sanat Anabilim Dal Fen,
PTT, STANBUL.

383

10 envanterli eser, 65 envanterli etdlk buluntu ve 114 torba tasnifli


etdlk malzeme tutanakla znik Mzesi Mdrl'ne teslim edilmitir.
Depo, geen ylki raporlarmzda da arzetmi olduumuz gibi, son
derecede yetersiz kalmaktadr. Bahedeki eski deponun bir blm Mze
Mdrl tarafndan bizim iin 'ayrlm, buras imkanlar nisbetinde
biraz dzeltilerek, 1981 - 1987 yllarnn etdlk malzemesi ile bir ksm
envanterli etdlkler belli bir sra dahilinde burayatanmtr. Ancak
bu depo sadece sandkl ve torbal malzemenin, tasnifleri bozulmadan
korunmasna bile elverili deildir. depoda, son zamanlarda sk sk
saymlar sebebiyle sandk ve torbalar dalmakta olan malzemenin bir
dereceye kadar derli toplu bulunmasna imdilik are olarak grlm
tr. Mze'nin depo imkanlarnn islah halinde tm malzemenin esasl
deerlendirilmesialmalar mmkn olacaktr. Nitekim bu yln nemli
bir blm, yayn hazrlklar iin malzemenin yeniden fotoraf ekimi
ve deerlendirilmesine ayrlmken, planlanan bu almalar, sayma
rastlamas ve depo imkanlarnn elverisizlii yznden istenildii gibi
tamamlanamamtr.

znik

ini Frnlar
Konu znik'in

Kazs,

1963 ylnda balatlan bir gelenein


devamdr.
tamamdr. Yzey Aratrmas, Sondaj, Kaz,
Deerlendirme almalar ve Restorasyon bir btn olarak ele aln
makta, znik'in tarihi dokusunun tamam zerinde ok ynl all
maktadr.

Bu ok ynl almada kalabalk bir ekip grevalmakta, gnlk


almalar, akam seminerlerinde deerlendirilerek ertesi gnn alma
plan hazrlanmaktadr. Bu koordineli almalar gerekletirmek iin
konunun eitlilii sebebiyle yani yntemler gelitirilmekte ve yetien
kuaklar iin de yararl olmaktadr.
Yzey Aratrmalan: Bakan Yardmcs Do. Dr. Ara Altun sorumluluunda yrtlmekte olan bu almalar, yaynlanabilecekekilde

son eklini almak zeredir. Bu yl da, Elbeyli tarafndan kaynaklarda


sz edilen iki hamamdan birisi, tarlalar arasnda bulunarak alma
lara hz verilmi, ayrca, Lefke Kaps dnda, tatil gnleri yaplan ara
trmalar ilgi ekici sonular vermi, Mze Mdr de alnarak, yap z
leri ve Namazgah talar ile erken tarihli mezar talar tarlalar arasnda
atlm olarak tesbit edilmi, Eref Baba Mezar olarak bilinen yerde,
eski talarn sklerek yerine yenilerinin konulduu grlm, zellikle
su yollar bakmndan knkl blgeler ve hazneler bulunmutur. Talar,
Ziraat Teknisyenliinin arac temin edilerek Mze'ye nakledilmi, bu
blgede daha dikkatli olunmas iin ilgililer uyarlmtr. Bu arada Ba384

kur Evleri olarak bilinen ve yapm srasnda pek ok kalntnn tahrip


blgede, baz ykseltiler, saray
olabilecei gr ile incelenip lmleri ve rperli krokileri hazrlanr
ken, dozerle fosseptik kanal ama almasna rastlann, Mze Mdro
olay yerine getirilerek, burada iki farkl kotda tula su yolunun tesbiti
yaplarak nlem alnmas salanmtr.

edilmi olduu anlalan gl yaknndaki

Sondaj: 198:1 ylndaki bir sondajda, ekibimizin Arabac Sokak'da


tesbit etmi olduu geni altyap evresinde youn bir yaplama bala
m olduundan buradaki tesbitler iin bir ekip kaydrlmtr. Eskiden
Kumba Soka'nn gerisinde hibir yapgrlmezken, 1981 ylndan bu
yana surlara doru Arabac Soka'nn olutuu, 1981 raporu ile birlikte
krokisi Genel Mdrle ve Mzeye gnderilmi olan altyapnn iki yanma ve Kumba Soka tarafndaki parsele inaat yapld, Arabac
Sokak zerinde bulunan giri aznn da yol alrken ksmen tralanp
doldurulduu grlmtr. Dahas, Kumba Sokak zerindeki yeni inaatn foseptikukurunun, tesadferi dier az ksmna ald (hayretle grlm, Mze Mdr, Belediye Bakan ve Fen leri
Mdr yerine davet edilerek durum gsterilminir. Yap sahibinden deitirme taahhd alnarak, batdaki az tarafndan
almaya balanm, iinin
dikkatle boa1tlmasna
girillmi
tir. Bu arada bat st seviyede yan yana iki kk. paralanm tonozlu
blme alm, bunlarn daha nce altstedilmi mezar hcreleri olduu
grlmtr. Kark iskelet paralar ile birlikte, burada iki bronz para
bulunmu, ilk temizliklerinden sonra, bunlarn rliker menteesi ek
linde iki ha olduu anlalarakenvanterealnmtr. Dier buluntular
eitli keramik malzeme olup bir ksm envanterlik niteliktedir. Hcrelere kum doldurulmu, ite alan blmleriri tula iilii bakmndan
ok ilgi ekici olduu grlm, basamakl giri blmne demir kafes
kap yaptnlarak kilit taklm ve anahtar Mze Mdrlne teslim
edilmitir. Bu alandaki almalar, 1987 ylnda, yap kalntsnn nemini ilgililere gstermek ve bir bakma tescilini yapmak asndan ele
alnm, devam planlanmtr.

Ayasofya Apsisi dousunda daha nceki yllarda devam eden kurtarma kazs alannda, bu yl taksi dura kaldrldndan, son paralarn tra yaplarak bir miktar daha bulurtu elde edilmi ve tasnife
alnmtr.

smail Bey Hamam arkasndaki alanda ve Akemeevresinde 1986


almalar srasnda ortaya kar baz yap kalntlarnn tarlada bu yl
ekim yaplarak tahrip edildii phesi domu, tarla sahibinin buradaki
ekini kazmz sresi iinde kaldrmasndan sonra yaplan sondajda, tah-

385

ribat bulunmad tesbit edilmi, bu alandaki kaznn nmzdeki mevsimlerde devam edecei yazl olarak tarla sahiplerine bildirilmitir.

BHD Alanndaki Kaz: 1984 ylndan beri sistemli bir kaz alan
haline gelmi olan Hamam Sokak - Maltepe Sokak kesindeki BHO kodu
verilmi kaz alannmzdaki atlye ve frnlarn ve iinde yer aldklar
altyapnn aydnlatlmasnabu yl da devam edilmi, bu alanda iki frnn
yerinde sertletirme ve restorasyon almalarda tamamlanmtr. Bu
yl E-9, 0-9, 0-10 plankarelerindeki almalar younluk kazanm, daha
nce alm olan alanlardaki ksmi almalarada devam edilmitir.
Bu yl, geen ylolduu gibi, doudaki yarm frn ateliinin araldir
karmlar ile sertletirme ve korumas yaplarak kesit verebilecek tarzda yerinde restorasyonu gerekletirilni, her iki frn da yeniden sundurma altna alnmtr. Doudaki plankare snrlarnda st tabaka
toprak hafriyat yaplm , altta yeni bir frn izlenimi uyandran blmelerde, ksmen ince mermer deme kalntlarna rastlanm, geen
yl rastlanan knkl hypocaust sistemnn bu ynde devam etmekte olduu anlalmtr. Bu blgede, atlyenin belki de frn duvarlarndan
birisi, sistemi kertmi olarak, kesit eklinde son gnlerde belirmeye
balamtr. Bu blgedeki aratrmalar bir sonraki yla braklmtr.
Bu alan, gittike bir akhava mzesi eklinde, Osmanl dnemi Trk
ini - keramik atlye ve frnlarnn gsterilebilecei bir alan haline gelmekte ve kazekibinde bu yolda fikir olumaktadr. Alann etraf dikenli
iL ve uyar levhalar ile evrilerek ilgiiilere korunmas yolunda gerekli
yazlar yazlmtr. BHO alan yaknnda her yl kurulan ilk ykama ve
tasnif istasyonu bu yl da kurularak allm, tasnifleri yaplan buluntular kaz kampmzdaki istasyona nakledilerek deerlendirmeye aln
mtr.

Bulustu Deerlendtrilmest

1987 yl kaz ve sondajlar buluntu


asndan geen yllara gre zayftr. Restorasyon ve eski paralarn deerlendirme almalar zerinde daha Iazla durulnas planlanm olduundan bu durum normaldir Bu yl BHO alannn 0-10 amas en zengin
buluntuyu vermitir. 18 byk torba srsz krmz hamurlu keramik yannda ok miktarda frn malzemesi buradan kmtr. Miletii denilen
gurup arlkl olmak zereeitli tekniklerden buluntu bunu izlemektedir. Dier blgelerdektkeramik bulunu daha az fakat kaliteli paralardr. Maden eserlerden yine 0-10 da elde edilen bir Bakr Roma sikkesi
ve Arabac Sokak' daki altyapdan kan iki brom: ha hiimindeki rliker kilidi belirtilebilir. Altyapdan ayrca Bizans ve Osmanl keramii

tn
386

Bu konuda ayrntl bilgi, Restoratr - Arkeolog Hseyin


Arkeometri bildirisinde sunulacaktr.

Akll tarafndan

elde

edilmi

olmakla birlikte

sayca

ok

azdr.

Burada iki de ayak bu-

lunmas ilgi ekicidir. Belediye han inaat! sahasnda ve BHD alan


nn ok yaknnda bulunan ve esnaf tarafndan toplanm olup, ekibimizin ilk ykama istasyonuna getirilerek teslim edilen keramik buluntular arasnda mavi - beyaz amdan paras envantere alnmtr.

Belediye han naat Alan: 1964 ylndan beri yaplan kazlarda,


ve atlye blgesi olarak younluu belli olan Hamam Sokak zerindeki Belediye Ihan naat alannda, bina ykm ve makineli toprak
hafriyat sonucu baz trn izlerinin belirdii 1987 bahar aylarndan beri
ekibimiz elemanlarnca eitli frsatlarda tesbit edilmi olmakla birlikte,
mze, eleman yetersizliinden hafriyat tam olarak izleme imkanna sahip olarnam, ok abuk dalan frn kalntlar da anlalan bu arada
gzden kamtr Ekibimizin srekli olarak znik'de bulunduu yaz aylarnda bu alanda yeralt suyukp, inaat alan gl halinde olduun
dan yakn bir inceleme yaplarnam, ancak birisi batda,.dieri douda
kalan zellikle iki frn kesitinin tesbitlerinin yaplmas gerektii yolunda ilgililer defalarca uyarlmtr. Kaznn kapanmasndan sonra ba
layan inaat almalar srasnda, ilgi ekici bir frn atehanesinin sa
lam olarak belirdii yolundaki Mze Mdr Ali Zafer akmakc/nn
ihbarn deerlendiren Bakanlmz, kk bir kurtarma ekibi tekil
ederek znik'e yol1amsada, Belediye - Mteahhit - Mze Mdrl arnsrda uzlama mmkn olamam, konu adliyeye intikal etmi, alma
yarm kalmtr. Ancak, szkonusu frn inaat alan kenarnda kalmakta,
yannda da bir frn daha kma ihtimali bulunmaktadr. Bu: durumda
yaz mevsimine kadar korunabildii takdirde ekibirnizin almas mmkn olacaktr.
frn

znik iindeki tarihi yap tesbitleri, yzeyaratrmalar, evre deerlendirmeleri,kaz,

sondaj ve restorasyon almalar ile bir btn


halinde yrtlen almalarmz, ayn zamanda korumaya ynelik uyarc bir nitelik kazanmtr. Bu yolda znik'de Ilgililer nezdinde kamuoyu
yaratlmasna allmaktadr. Bunun sonular alnmayada balanm,
Belediye sur evrelerini temizleyip tarihi eserler etrafnda evre dzenlemelerine giriirken, halk da konuya daha scak bakarak daha ok yardmc olmaya balamtr. Mze'nin eleman bakmndan takviyesi, s
tanbul'a yakn olan znik'e sk sk gitme imkan bulan ekip elemanlanmzn uyarlar, ilgililerin ve halkn konuya daha scak bakmalar ile
znik'in tarihi yapsnn korunabilmesi iin henz ge kalnmam olunabilir.

387

Resim : 1 -

Elbeyli/Esbeklj

Hamarn kalnts

Resim: 2 znik/Bakur

yollan

Resim , 3 -

388

znik!Arabac

Sokak, altyap sondal

EV'leri

dousunda

su

Resim : 4 -

Altyapnn Kumba Ska

na

fosseptik ukuru-

alan gneyaz

Besim : 5 -

Altyapda

Resim : 6 -

znik/BHO kaz alan

tonoz rgs

ve

fnnlar

389

Resim.: 7 -

BHD kaz alannda suudurma altndaki


frn atelanelerl

Resim : 8 -

BHD

kaz alannda, doudaki

atehanesi

Resim : 9 -

390

ikinci

fnn

(restorasyon)

BHD kaz alan, dou


ynnde E. 10 plankaresinden kesit

Resim: 10 -

Resim: 11 -

BHDo, O. 10 plankaresinden

BHO, D. 10 plankaresinden

Resim : 12 -

ei1li fnn

srh

srszbluntular

malzemesi

BHO, O. 10 plankareslndes dangal a,faklar

391

Resim: 13 BHD. D. 10 plankaresinden. tjimlenml Miletii denilen teknikde


kase

Resim

Resim, 15 -

392

14 -

BHD. D. 10 plankareslnden,
denilen teknikde Cragmanlar

BHD. E. 9 plankaresinden. mavi - beyaz zml tabak paras

Rodosii

Resim : 16 -

znik/Hamam Sokak

Belediye

hafdyatndan toplanm

Resim : 17 -

Ayasofya

han

bulunmlar

sondalndan eitli fragnanlar

Resim : 18 -

znik, Arabac Sokak,


dan slip ve sgrafitto
Ienml para,ilar

altyap sondae
tekniinde

tm-

393

Resim: 19 -

Altyap sondalndan kulu

Resim : 20 -

394

Altyap

sgrafitto dip

paras

sondajmdan rliker kflldl,


kabartma

Resim: 21Altyap

sondajmdan rliker kili-

di,kazma

Resim: 22 -

BHD, D. 10 Roma mparatorluk sikkesI (bakr)

Resih : 23 -

Resim : 24 -

396
r

Hamam Sokak, Belediye han 'inaat Blll!J1 (yaz 1987)

Hamam Sokak, Belediye Ihan inaat


kan fnn atehanesi (Eyll 1987)

alannda

aa

"-l

Cizim : 1 -

.....

_------

..

_ 1

..

--------_ ..-_.-_ __
.

------------- -

-_
......' .

__
.'

.--._----

130

i i

SONDAJ TARIHI.: 1.8.1987

ROLVE: 1/50

i i

ii

_ ESBEKLi NEVKil
.t!,~~J1A_M _~ALI"JTISI

ZNIK

-i

---.L--u

-- 7Q--+

- - - -..- - - - - - - - - - - - - - - - - . - - -...- - - - - "

znikfEsbekli Hamam r!vesi (B. Tanmanl

"

~--_._-_.----~

v.

\o
00

11

izim : 2 -

-:.

NTs

LI

znik/Esbekli Hamarn

-,

,I

LI

\ i

li

i
I

---,1

restitsyonu

~. ~.

./

<,

-":"'-'--

MEV'~li

"- <,
<,
--. ~- _"':---. =-

RESTITUSYON _ '/50

SOGUKLUK

-:

/'

N i K _ ESBEKU

,/

_._ ..

HAMAM KALI

i
L.

i \

'- I,

1\

1/
i
1/

r":-:'" :..

-o
rr-;
"i y

....; -

(B. Tannan)

.--

-=- _

-, \

i
i O
// i
i
/ ' ,/
---l
O

~
LI

II

i O
\ i
\i

',I

HAL V E 1

....... - - -_--::"

i
-,
I " ......

i\

1\

:1

Ik
I

,-1
li .,...>

(:",~'>i/

"

r~,(

ARA5ACI

.::OI<'AI<

r-

30L

_m_o. _3

u, ...,,1\

KUMBA

}zim 3 -

'?AFTA

2~ fAR'E~
.sOKAK:

znik!Araoac Sokak altyap sondal (C. Sezer, B.

'I'anman.I

399

::

en

i HvA

no

3 H'tS

,~ra ~
ILRJI ~

l'R':1
~

ID] &Jj LG] ~

'"i

400

1987 YILI KUBAD ABAD

KAZS

Rhan

ARK

1980 ylndanberi bakanlm altnda srdrlmekte olan KubadAbad Seluklu Klliyesi kazlarnn 1987 ylna ait blm 1.8.1987
16.9.1987 tarihleri arasnda gerekletirilmitir.
u

.Yaklak bir ay devam 'eden 1987 yl almalar - geen yl oldugibi - Kk Saray'nkuzeydousundakisahada yaplmtr.

Bu sahada, 1986 yl kazs srasnda XXXI-JJ, XXXI-KK, XXXI-LL.


XXXII-KK plankareleri ile XXXII-II, XXXII-JJ, XXXII-LL ve XXXIII-LL
plankarelerinde allm; bunlardan XXXII-II karesinin duvar tarafn
da tabii kaya zemine kadar inilmi; XXXI-JJ'de dzgn yzeyli ta deme seviyesinde faaliyet braklm ve XXXII-KK plankaresi pe
XXXII-JJ de, onunla ayn seviyeye getirilmiti. Buna karlk XXXI-LL,
XXXII-LL ve XXXIII-LL plankarelerinde biraz daha derinleilerek; hem
sur duvarna ban yapan toprak ktlesi kaldrlm; hem de, hangi
amaca hizmetettikleri kesin olarak anlalamayan iki kargir duvar paras aa karlmt, XXXI-KK plankaresi ise ksmen alm ve tamamlanmas 1987 ylna braklmt.
Bu ylki kaz faaliyetlerinde; geen yl kazs belli seviyelerde bra
klan ve. tamamlanamayan XXXI-JJ, XXXII-JJ, XXXI-KK plankarelerinin almasna devam edilmi; ayrca merdivenin nndeki demenin
batrya doru devam edip-etmediini tespit amacyla, planda XXXI-II
kodunu tayan alan kazlm; bunun batsndaki XXXI-HH ile gneybatsnda yer alan XXXII-HH karelerinde balatlan almalar, kaz sresi iinde bitirilemediindengelecek yla braklmtr.

1985 ylndanberi allmakta olan Kk Saray'n kuzey duvar


boyunca uzanan alan, saraydan kuzeye doru alalan bir eime sahiptir (Resim: 1). Eimin ekli, bu alandaki toprak ktlesinin, saraydan
da doru den kalntlardan olutuunu gstermektedir.
Lk nce ele alnan XXXI-II plankaresinde. - 2.14

m.

kodundan

yaklak 1,00m. derinlie kadar kayda deer bir buluntuya rastlanlama(*)

Prof. Dr. Rhan ARK, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dekan, ANKARA.

401

mtr.

Bu derinlikten sonra tula, kiremit ve hartan oluan bir tabakaiyice dalp un-ufak olmu harlardan mteekkil yumuak
bir tabakann ierisinde bol miktarda ini, ini-mozayik ve cam buluntularla karlalmtr. Tabakann kalnl, toprak ktlesinin meyline uygun olarak, amann gney kenarnda, yaklak 1.00 m.'lik bir boyuta
ulamaktadr. XXXI-II karesinin kazsnn tamamlan esnasnda, rper
noktasna gre 4.03 m. derinlikte, anann kuzey kenar boyunca kv
rlarak aa-yukar dou-bat istikametinde uzanan ve XXXI-JJ karesindeki merdivenin nnde bulunan demenin altna doru devam ediyor
grnen bir ta demeye rastlanld (Resim: 2). Dzgn olmayan ta
larla oluturulmu 'bu kuruluun fonksiyonu kesin olarak anlalama
nn altnda;

mtr.

XXXI-JJ plankaresinin kazs srasnda ise; merdiven kalntsnn


ve kuzeydou kelerinin hemen dibinde, geen yl bulunanlara benzer, yar dairesel planl birer zvana (Resim: 3) daha tespit edildi.
Bunlardan bat taraftakinin ierisinde, dalm durumda ahap paralar bulundu.
kuzeybat

Bundan sonra; yine geen yl bltirilemeyen XXXI-JJ ve XXXI-KK karelerinin almas ilemi birlikte gerekletirilmitir. XXXI-JJ amasn
da, deme talarna dokunulmadan yaplan hafriyat; buradaki ta de
menin merdivenle ayn dneme ait olamayaca ihtimalini dndrmek
tedir. nk, deme seviyesinden daha aada da ini ve ini-mozayik
paralan bulunmutur. Demenindou tarafnda kalan sahada, merdivenin kuzeydou kesinden itibaren, XXXI-KK plankaresinin ortasndan
kuzeydou istikametinde uzanan bir duvar kalntsnn varlnn anlalmas zerine, alma bu noktada younlatrlm ve sonuta sz konusu kalntnn; zeri moloz ta ve harla kapl, tula rgl bir kurulutan ibaret olduu ortaya kmtr (Resim: 4). Kalntnn st snr
nn, deme ile ayn seviyede oluu, bunun; demeyle kaplanlan alann
tesviyesi amacyla ina edilmi bir seki olabilecei ihtimalini akla getirmektedir. Kazda ortaya karlan btn mimari kalntlar, plan zerine
de ilenmilerdir (Plan : 1).
Son ylda Kk Saray'n kuzeydousunda ortaya karlan mimari unsurlarnn kesin bir tahlilini yapmak iin vakit henz erkendir.
Fakat yine de, elde edilen verilerden hareketle baz yorumlara gidilebilir.
Hereyden

nce, merdiven kalntsnn gneye doru ykselen basarayla bir ilikisi bulunduunu dnmemi
ze yol ayor. Daha nceleri Katharina Otto-Dorn'un yapt kazlarda;
bizim, merdivenin iki yannda tespit ettiimiz zvanalarn bir benzerinin.
samaklar,

402

bu

kuruluun

merdivenin hemen gneyinde, saraya bitiik bir biimde uzanan dikdrtgen kuruluun dou kenarnda bulunmu olmas da bu dnceyi desteklemektedir. Merdivenin kuzeybatkesindekizvanann iinde kar.
mza kan ahap paralardan hareketle; zvanalarn, ahap desteklere
yuva vazifesi grdn ileri srebiliriz. Ancak bu direklerin, merdivene ait ahap korkuluklar m takviye ettikleri, yoksa daha baka bil
fonksiyona m sahip olduklar konusunda bir yargya varmak ok gtr. Merdivenin nndeki demenin, merdivenin inasndan sonraki bir
dneme ait olmas ihtimaline, geen ylki kaz raporunda dikkat ekil.
miti. Demenin dousunda bulunan tula malzemeli kalnt ise; ta
deme arneliyesi srasnda douya, yani gle doru eimli alann tasviyesi amacyla yaplm olabilir.
XXXI-II ve .XXX-JJ plankarelerinin snr1ad alan iinden merdivene doru uzanan talar ise, ilk 'bakta bir su tesisatnn zerini kapatan bir kurulu izlenimi brakmaktadr (Resim: 5,6). Ancak bunlarn
altnda herhangi bir sondaj almas yaplmamtr.
Sonu olarak, bu demenin fonksiyonu konusunda ancak nmzdeki yllarda daha doyurucu grler ileri srlebilecektir,
Kazlan alanlarda dikkati eken bir dier husus; toprak ktlesinin
stratigrafik bir zellik arzetmesidir. Saray duvarndan kuzeye doru aialan bir kesit ortaya koyanktlede tabaka tespit edilebilmektedir.
En stte yaklak 1.30 m. kalnlnda moloz tal bir toprak tabakas
vardr. Bu tabakada kayda deer bir buluntuya rastlanlmamaktadr.
Bunun altnda, ortalama 1.00 m. kalnla sahip ve kuzeye doru Ineelerek, XXXI kodlu plankarelerin ortaya yakn bir hizasnda sona eren tabaka ise; kiremit ve tula knklarnn altndakalan, harl yumuak
topraktan olumaktadr. Kazda ele geirilen buluntularn hemen hemen
tamam bu tabakada yer almaktadr. Daha sonra, tabii kaya zemine kadar
devam eden ve buluntu vermeyen sert, sk toprak tabakas gelmektedir.
Bylesine dzenli bir tabakalama gsteren topran, daha nce yaplan
kazlar esnasnda darya atlm kaz topra olmad aikardr. nk, imdiki mevcut mekanlardan darya atlm bir toprak ktlesinde;
rtye ait olan kiremit paralarnn, tabiatiyle en altta kalmalar gerekirdi. Oysa yukarda da belirtildii gibi, kiremit ve tula paralar buluntu tabakasnn stn kaplamaktadr. Ayrca, kazlar srasnda olduka
salam durumda bulduumuz yldz iniler de, toprak ktlesininvdaha
nce yaplan kazlara ait olmadngstermektedir. nk bunlarn bazlar, yldz ve havari inilerden oluan kompozisyonu ksmen muhafaza eder ekilde bulunmulardr (Resim: 7). Bu buluntulu tabakann,
sarayn imdiki mevcut mekanlarna ait olmas da mmkn deildir.

403

Zira, zemin katn duvarlarnn rt sistemine kadar salam olular, inilerin, zemin kattan darya dm olamayacaklarn gzler nne seriyor. Yukarda izah edildii gibi, tabakalama dzenleri nedeniyle, bunlarn daha erken tarihlerde insan eliyle drarya atlm olabilecei ihtimali
de ok zayftr. te yardan kazsn yaptmrz sahada, Kk Saray'a
bitiik bir yap kalntsna ya da buna iaret edebilecek herhangibir
balant izine-de - u aamada - rastlamlamarrtr. Buna karlk
Kk Saray'n mevcut duvarlarnn tek katl bir yap iin fazla kaln
oluu, tonozlarn takviye kemerleriyle desteklenii, zemin kattaki dar ve
uzun dikdrtgen mekanlarn d duvar tarafndaki kenarlarnda, yukardan gelen ve daha sonra darya alan knklerin varl, ayrca Byk Saray'dan farkl olarak daha zelili ve salam bir iilik gsteriiyle
birlikte, sarayn ierisinde yukarya kmay salayan bir merdivenin
mevcudiyeti; sarayda bir st kat ihtimalini akla getirmektedir. Ancak
bu ekilde, yapnn kuzeyindeki toprak ktlesinin durumunun izah
mmkn olabilmektedir. Fakat, bu konuda da daha kesin eyler syleyebilmek iin Kk Saray'n evresinin tmyle almasm beklemek
gerekecektir.
Buluntulara gelince; alan plankarelerin tmnde, yukarda ifade
edilen tabakada buluntular ele geirilmitir. Amalar ierisinde bilhassa
XXXII-HH plankaresinde - henz kazs bitlrilmemi olmasna ramen dier amalar glgede brakacak kadar zengin ve fikir veren buluntular
ortaya karlmtr. Kazdan kan objelerin temizlik, restorasyon ve
envanter ilemleri yapldktan sonra, mzelik deerde bulunanlar, Konya Mzesi Mdrl'ne teslim edilmitir.
Bu ylki buluntular, Kubad-Abad'n klasik sekiz ulu yldz inileri,
havari iniler, eitli biimlerde kesilmiini-mozayikler,srh ve srsz
seramik paralar, cam, metal ob ieler !it' drt adet sikkeden olumakta
dr. Bunlardan farkl olarak, mukarnasl bir kavsaramn kilit tana ait
olmalar muhtemel, dzgn kesilmi birka ta paras da buluntular arasnda yer almtr.
Bazlar salam olarak ele geirilen, bir ksm ise mevcut paralar
mn restorasyonuyla tamamlanmaya allan yldz formlu inilerde
zengin bir figr program izlenmektedir. XXXII-HH plankaresinde bulunan yldz inilerden nn zerinde bada kurmu insan figr yer
almaktadr. Bunlardan 87-XXXII-HH-108 envanter numaral ini, drt
paraya ayrlm vaziyette bulunmu ve paralar birletirilerek te
ikilik bir bim tamamlanmtr. Krem renkli ince gzenekli hamura
sahip ininin zerindeki figr, tam ortaya bada kurmu durumda
resmedilmitir. Deirmi ehresi, ekik gzleri, minyon az ve burnu,
uzun salaryla Ortaa Trk Tasvir Sanat iin karakteristik yz tipini

404

tekrarlamaktadr. Sa elinde bir mendil vardr. Ancak, sol eli bo grn


mektedir. ininin zerinde, figrn dnda kalan boluklara rumiyi an
dran soyut bitkisel motifler ilenmitir (Resim: 8).
'
87-XXXII-HH-1o envanter numarasn tayan ikinci figr1 ini
de, paralanm durumda ortaya karlm ve mevcut 8 adet para bil'
letirilerek, byk lde fikir verecek bir hale getirilmitir. Ayn hamur
zelliine sahipinideki bada kurmu figrn sa eline, bu defa nan
andran bir meyve tututurulmutur (Resim: 9). Bir haleyle kuatlm
olan bata, paral bir ta ya da rt vardr. rt aaya doru inerek boynu kapatmaktadr. Burada, dierinden farkl olarak, krem renkli
fon, koyu renkli bitkis-el desenlerle kaplanmtr.

Yine ayn kareye ait, 87~XXXII~HH-165 envanter numaral nc


ininin bada kurmu figr ise, sa elinde 'balk tutmaktadr (Resim:
10). Figrn sol tarafndaki bolua da, ba aa sarkan ikinci bir balk
figr resmedilmitir. Balk tasvirinin, !bur-gezegen sembol olarak figrl inilerde kullanld kabul edilmektedir. !Bu figrn kaftan, ok
sayda berekleriyle, dierlerine gre daha gsterili ilenmitir. Fon,
noktalamayla dolgulanmtr. Her figrde ide kaftanlar kobalt mavisi
renktedir. Kaftanlarn yakalar ve beldeki kemerler, fon ile ayn renk tonunda 'izgilerle belirtilmilerdir. Kollarndaki tiraz bantlar, 'tasvir edilenlerin sarayerkanndan kiiler olduklar kansn uyandrmaktadr.
nsan figrl iniler gibi fikir verebilecek paralar
na kardmz dier figrl 'ini rnekleri zerinde;

halinde gn
fantastik yaratklardan bir sirenin ba Ve gvdesinin bir ksm tespitedilebilmekte
(Resim: 11), kartal, doan, ahin ya da turul trlerinden birisine ait
olmalar muhtemel yrtc ve avc kular, tavus ya da balkl benzeri
kular ve geree uygun resmedilmi yrtcolmayan'ku trleri; kpek.
kurt, ay, pars gibi hayvan figrleri grulebilmektedir.
Bu hayvanlar ierisinde yrtc ya da avc olarak vasflardrlan.
zamanda kudret ve egemenlii sembolize eden kular, ini zerinde
tek figr halinde tasvir edilmilerdir (Resim: 12, 13, 14). Bunlar, sembolize ettikleri kavramlarn anlamlarna yarar bir ekilde kanatlarn
ve gl penelerini iki yana amlardr. Balar ise profilden tverilmi
tir. Tavus ya da balkl benzeri kular da tek balarna ininin ortasna
yerletirilmilerdir. Ancak bunlar, yrtc kulara gre, tabii grnle
rine ve durularna daha yakn ekillendirilmilerdir (Resim: 15).
ayn

Yrtc

olmayan kk ku trleri; ininin ortasndaki bir hayat


iki yannda simetrik olarak duran ku iftleri halinde yanstl
mlardr. Bunlarda tabiata sadakat dikkate ayandr (Resim: 16, 17).
aacnn

405

XXXII~HH

karesinde bulunan bir ini zerindeki pars figrnn


chresi pek seilememektedir. Fakat dier ini paralarnda karmza
kan kpek, kurt ve ay figrlerinde hayvanlar gler durumda verilmi
ler ve sempatik tavrlaryla adeta kiiletirilmilerdir.Hayvanlarn kii
letirilmesi uygulamasyla" daha nce, i8. yy. dan bir Emevi eseri olan
Kusayr- Amra fresklerinde karlayoruz. Bu uygulamalar ayn zamanda, Beydaba'nn nl Kelile :ve Dinme-sini akla getirmektedir. Bilindii gibi, sz konusu dou klasiinde hayvanlar kiiletirilerek, ders verici hikayeler anlatlmaktadr. Kpeklerin balar geriye dnktr
(Resim: 18). Sa ayaklar yukaryakaldrlarak geriye ekilmi, arka
ayaklardan sa taraftaki ileri doru atlm, kuyruk ise arka ayaklarn
arasndan !ne doru kvrlmtr. Ayaklarn bu dzeni akala benzeyen
bir baka hayvan ile gl bir kvrmla ekinendirilmi kaln boynuyla
ksmen salam 'bulabildiimiz kurt figrnde de izlenmektedir (Resim:
19). Ancak kurt dierleri gibi trensel bir !yryte olmayp, ne doru
hamle yapmaktadr. Hayvanlarn gvde, ba, kuyruk ve n plandaki bacaklar' kobalt mavisiyle renklendirilmilerdir. Geri planda kalan bacaktar, patlcannoru gibi koyu bir renkle boyanarak. adeta derinlik duygu.
su yaratlmaya allmtr. XXXII~HiH karesine ait kk bir ini paras (Env. no. 87-XXXII-HH-198) zerinde glen bir aynn ba grlmektedir. Buna ikardk, ayn plankarede bulunan bir baka ini paras (Env.
no. 87-XXXII-HH-109)'ndaki aynn ba ve gvdesinin byk bir ksm
anlalabilmektedir. Fakat ininin srlar yer yer dklmtr (Resim .
20).
Bu arada XXXI-II plankaresinde bulduumuz, yars mevcut olmayan bir yldz formlu ini parasndaki hayvan figr, tr itibariyle di.
erlerinden tmyle ayrlmaktadr. Figrn gvdesinin altksm ve bacaklar, ininin mevcut olmayan dier paras zerinde kalmtr. Elimizde bulunan ksmlarndan tespit edilebildii kadaryla, bu hayvan
ksa kuyruu, iri gvdesi ksa ve ok kaln boynu ve ne doru uzanan
boynuzuyla bir fil olmaldr. (Resim: 21). Kubad-Abad inilerinde tasvir
edilen dier hayvan trlerinin ou Anadolu'da yaamaktadr. Fakat,
filin sadece Afrika ve Hindistan gibi blgelerde yaadn biliyoruz.
Trk ssleme sanatlarnda m, pek sk kullanlan bir hayvan figr deildir. Byle bir rnee biz, Konya Kalesi'nden gelen ta para zerinde
kabartma olarak rastlyoruz. Ayrca, geen ylki kaz raporlarna gre
Haluk Kararriaarah tarafndan yaplan Ahlat Kazs'nda m figrl bir
seramik 'Paras bulunmutur.
Yukarda zikredilen rneklerden baka, ok saydaini paras zerinde eidi hayvanlara ait kanat, bacak, pere. gvde ksmlar belli olmaktadr.

406

Baz ini paralarndan anlald kadaryla, yldz formlu inilerde, sadece figrl kompozisyonlar deil; ayn zamanda bitkisel sslemeler
de yer alabilmektedir. 87-XXXII~H'H104 envanter numarasn tayan
baka bir rnek ise; effaf sr altna zeytni yeil ve kobalt mavisi renklerle ilenmi stilize bitkisel bezemenin yansra, kk bir vazo ya da
srahi motifiyle de dikkati ekmektedir (Resim: 22). Bu ini tam ortadan kesilmitir. Buluntular arasnda byle kesilmi ok saydaFigrl
ini de vardr. yle anlalyorki bunlar, buluntularla yaptmz rekonstitsyonda da grlecei gibi (Resim: 23) inilerin duvara monte edilii
esnasnda, duvarn kesi ile ha kollar arasnda kalan boluklarn doldurulabilmesi maksadyla kesilmilerdir. Kesili tarzlar, bunlarn ba
langta byle imal edilmeyip, sonradan kesildiklerini gstermektedir.

Kubad-Abad kazlarnda bu yl .karrlan yldz iniler de; - tpk


havari iniler ve ini-mozayikler gibi - hamur, teknik ve renk uygulamas bakmlarndan, daha nceki kazlar srasnda bulunan rneklerden
farkl deillerdir. Yalnz burada u noktaya deinmek gerekiyor.
Kubad-Abad'da 1987 ylnda bulunan ve sralt tekniini ihtivaeden yl
dz formlu figrlinilerde; figrn dnda kalan alanlarn bezenii
asndan ayr uygulama belirlenebilmektedir:
Bir grup rnekte fon, szgeci andran noktalarla oluturulmu bir
bezemeyle kaplanmtr. Bunun ise iki varyant vardr. Bazlarnda noktal bezeme sadece yldz ularnn iine ilenmekte; geriye kalan ksm
larda natralist eilimli dallar kullanlmakta; dier bir ksmnda ise fon,
tmyle noktalarla doldurulmaktadr.
Baz inilerde, figrn dnda kalan alan tmyle izgisel karakterli stilize bitkisel bezemeyle sslenmektedir. Bunlarda fon krem renkli,
bitkiler ise siyaha yakn koyu renktedir. nc bir grup tekil edenlerin
zellii; figrn haricindeki yzeylerde fonun koyu renkte boyanmas,
iri rumi veya yarm palmetlerden oluan bitkisel bezemenin ise 'boyanmadan astar ya da hamur rengiyle braklmasdr.

1987 yl almalarnda bol miktarda havari ini paralar ile


ini- mozayikler de buluntular arasnda yer almaktadr. Sralt ya da Ister
tekniklerindeki havari ini paralarnda da allm renklerle stilize
bitkisel motifler ilenmitir. Baz paralar zerinde ise damal veya zile,
zakl geometrik kompozisyonlar uygulanmtr (Resim: 24, 2S).
/

ini mozayiklerin ou dz trkuaz ve kobalt mavisi renkli gen,


yamuk. dikdrtgen, paralelkenar gibi formlar ihtiva etmektedirler. Baz
mozayikler ise, bitkisel desenli hakolu paralarndan kesilerekelde
edilmilerdir. Bunlardan poligonal formda kesilen bir mozayiin ortas
da delinmitir (Resim: 26).
407

ini ve ini mozayiklere nazaran daha az sayda olan srl seramikler, ounlukla kaplarn az ksmlarna ait paralardan ibarettir. Bunlardan sar boyal bir parann zerinde delikler dikkati ekmektedir.
Geen yllarda olduu gibi, dier buluntularla birlikte, bol miktarda
paralar halinde ele geirilen camlar: beyaz, ak eflatun, sar, ak sar..
mor, krem rengi, gl kurusu gibieitli renklere sahiptirler. Dzgn ol
mayan bombeli ekillenileri ve ok deiik renkler ihtiva etmelerine baklrsa; bunlar, dneminde sarayn ebekeli pencerelerini oluturuyor
lard.

Metal buluntular ierisinde sadece iki ok ucu, bir kemer tokas ile
kesici alet paralar zikredilebilir (Resim: 27,28).
Bu yla ait sikkelerden XXXI-II karesinde bulunmu; dieri
ise 1986 ylna ait kaz toprann elenii esnasnda ele geirilmitir. Her
drt sikke de bakrdan kesilmi olup, slami dneme aittirler.

408

FF

HH

GG

ii

JJ

KK

,------- -- -r-------:

,,

XXXI

i
i

i
i
i
i

XXXI!

XXXIII

XXXIV

XXXV

XXXVI

XXXVI!

XXXVIII

Plan

409

Resim

Resim: 2

410

Resim : 3

Resim: 4

411

Resim: 5

Bestm

412

Resim: 7

Resim ,8

413

Resim: 9

Resim: 10

Besim :

414

11

Resim: 12

Resim: 13

Resim, 14

415

Resim: 15

Resim: 16

Resim: 17

416

Beslm . 18

Resim: 19

Resim: 20

417

Resim: 21

Resim: 22

Resim: 23

418

Resim: 24

Resim: 25

419

Resim: 26

Resim: 27

Resim: 28

420

ALANYA KALESi, 987 YILI KAZ ALIMALARI


M.

Olu ARK"

Alanya Kalesi 1987 yl kaz almalar, 10 Austos - 18 Eyll 1987


tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bu yl, kale dahilindeki XIV ve
XIII no.lu mekanlar ile, X I, X J, XI i ve XI J plan karelerinde kaz almalar yaplm; ayrca )I b kodlu sarn da ternizlenmitir,
A. XiV NO. LU MEKAN:

XIV no'u mekan, kale'nin gney-dou kesindeki 'burcun gneybatsnda kalan ilk mekandr. Hatrlanaca zere, bu ksmda mevcut
birbirine bitiik iki mekandan XV no'u olan, 1986 yrl kaz almalarn
da temizlenmiti. Her iki mekann da sonradan inaedildikleri, sur duvarlarna birleme tarzlarndan belli olmaktadr.
Dtan 6 m. yksekliindeki XIV no.lu mekan, yaklak 2.45 x 3.15 m.
llerinde dikdrtgen bir alan kaplar. Vaktiyle sivri beik tonozla
rtl olduu mevcut kalntlardan anlalmaktadr. Buras, pencere
iken sonradan bytlerek kap haline getirilmi bir aklkla XIII no.lu
mekana balanmaktadr. Mekann 3.'5 m. ye yakn olan toprak ve moloz
dolgusu bu sezonda boaltlarak apl zemin ortaya karlmtr.

Zemin, kuzey keden tibaren gney kedeki darya alan delie doru 1.10 m. lik bir eim yapmaktadr. Kuzey - dou ve gney -bat
duvarlarnda, duvar boyunca yaklak 25 cm. eninde tuladan birer set
yer alr. Tulalar yaklak olarak 25x25x5 cm. llerindedirler. Mekann gney - dou duvarnda, rt seviyesinden itibaren 2.5 m. aada,
vaktiyle inilerin tutturulduu al tabakalar bulunmaktadr. Bunlar aa
ya doru 1.5 m. devam edip, kuzey-dou duvardaki kapnn eik seviyesinde dzgn bir biimde kesilnektedir. Dier duvarlarda da yer yer
izlerine rastladmz 'bu al tabakalarn zerine, 'kalan izlerden anlal
dna gre 2Ox20 cm. llerindeki kare inilerin tutturulduunu d
nyoruz.
Mekann

tabakasna
(*)

da

kuzey

kesinde

zemine

yakn

bir 'Seviyede

ksmi yangn

rastlanmtr.

Prof. Dr. M Olu ARK, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Coa,fya Fakltesi, Sanat Tarihi Analbilim Dal Bakan, ANKARA.

421

Burada, tula setlere oturan ahap demeye sahip bir tuvalet veya
guslhane bulunduunu; eimli apl zeminin de.gney kedeki delikten
kirli suyu duar atmaya yaradn tahmin ediyoruz.
XIV no.lu mekann buluntular, toprak dolgunun en st noktasn
dan balayarak zemine kadar hemen her seviyede ele gemi olmakla birlikte, esas olarak zemine yakn ksmlarda younlamtr. Buluntularn
ounluunu ini, ini mozaik ve al ssleme paralar tekil etmektedir.
Bunlarn yansra srl ve srsz seramik paralar, fresk paralar, cam
krklar, bir adet seladon paras ve alt adet slami sikke ele geirilmitir.

ini mozaiklerde trkuvaz renkli kare, dikdrtgen, yamuk ve alt


gen ekillerin yansra, lacivert ve patlcan moru renkli altgenler degrlmektedir. Bunlarn hamur kalnl 1-4.25 cm. arasnda deimekte;
ounluunu ise 2.1. - 2.8 cm. kalnlnda olarlar tekil etmektedir
(Resim: 1).
XIV ro.lu mekandan. trkuvaz renkli kare ve dikdrtgen formlu
levha iniler de bol miktarda kmtr. Bunlardan kare formlu olanlarnn, kare Ievhalarn izlerine nazaran, vaktiyle yukarda deinilen in-situ
al tabakalarn zerinde deerlendirildii dnlebilir.
Bu yl XIV no.lu mekanda yaplan almalar, sralt tekniindeki
kare formlu inilerin, Alanya'da da kullanldn ortaya koymutur. Bu
inilerde bitkisel sslemeler, yaz ve hayvan figrleri yer almaktadr
(Resim: 2).
Yldz

ini paralarnda, kare inilerde olduu gibi, effaf trkuvaz


lacivert renkli stilize palmet - rumi bileimine dayanan sslemeler ile effaf sr altna mavi, krem, zeytuni yeil renklerin kullanld
ku figrleri yer almaktadr. Yldz inilerin ierisinde btn yzeye tek
bir bitkinin hakim olduu 'rnek dikkati ekmektedir. Bir tepe yapra
ve iki yan yapra. bulunan' bitkinin dmda kalan yzeyler stilize bitkisel
motiflerle dolgulanmtr. Fon lacivert, sslemeler ak renkle verilmi
ve zerine effaf trkuvaz sr ekilmitir (Resim:' 3).
sr altna

Sralt tekniindeki ha kollarnda, daha nce XV no. lu mekanda


bulunanlar gibi, yzeyinde palmet, rumi 'Veya ifte rumi - palmet bileimli sslemelerin yer ald rnekler ounluu tekil etmektedir. Palmet motifinin yer ald rneklerden iki tanesinde, palmet, hamurun
rengi zerinde sadeceizgilerle belirtilmitir. Daha z rnekte, ortadaki madalyonun iinde dama ekilli ssleme ve eksenlerde bu madalyona birer dmle balanan daha kk madalyonlar yer almaktadr.

422

Allarda

T biimi meydana getiren geometrik ekillerin aralakabartma dilimli rozetler, okunamayacak derecede bozulmu iekli kufi yazlar (Resim: 4), kvrk dall sslemeler ve ebeke paralar
grlmektedir, Bunlarn ounluunu, zerinde kabartma rozetlerin yer
ald bordr paralar meydana getirmektedir. Baz paralarda T"
formlu sahalarn krmz renkle boyand dikkati ekmektedir.
rnda

Seramiklerde sgraffito ve slip

tekniinde yaplm

paralar ele ge-

irilmidir. Bunlardan ayn kaba ait olanlarnn mmkn olduu Lde birletirilmeleri sonucunda sgraffito tekniinde iki ayr kase elde
edilmitir. Eksik paralar bulunmakla birlikte form ve ssleme hakknda bilgi edinilebilmektedir: Az aplar 25 cm. olan yksek kaideli

kaselerden birinin d yz yeil srldr; i yznde ise ak yeil ve


kahverengi renklerle izgisel desenler yer almaktadr. (Resim: 5). Dier
kaserin i yz yeiL, kahverengi ve sar ile stilize bitkisel sslemeli,
d yz dz kahverengi srldr.
ini hamuruna ok benzeyen bir hamura sahip kk bir seramik
kiremit krmzs astar zerine altn yaldzla sslerne yapl
grlmektedir (Resim: 6).

parasnda
d

Ele geirilen ok kk bir seladon

parasnda sr, ak yeil

renk-

Iidir,
Camlarda lacivert, mavi,

sar

ve

yeilimsi

renkler seilebilmektedir.

Fresk paralarnda ise gri, siyah, kiremit krmzs ve yeil renkler


grlmektedir.
Sikkelerden be tanesi bozuk durumdadr. Bir tanesi ise H.12231
M.1808/9 tarihli gm Osmanl parasdr.
B. XIII NO. LU MEKAN:
kale'nin

gney - dou kesindeki bur, kuzey - dou gney - bat


olarak dikdrtgen bir, alan kaplamaktadr. Seluklu devrinde ina edildiini dndmz burcun gney - dou duvarnn d yznde stte bir 'kitabe yeri mevcuttur; ancak kitabesi g.
nmze gelernemitir.
dorultusunda yaklak

Mekann

gney - dou ve kuzey - dou

duvarlarnda

birer pencere.

kuzey-bat ve gney- bat duvarlarnda ise birer kap yer almaktadr.


Gney - batdaki kap, XIV no. lu mekann ina edilmesinden sonra pencereden evrilmi olmaldr. duvar yzeylerinin sval olduu mevcut
kalntlardan anlalmakta: bunlardan gney - dou duvarnda zikzak ek
linde krmz renkli freskler grlmektedir.

423

Mekan kaz ncesi dururnuyla, gney - bat duvarn nnde 1.85 m.


den balayp, kuzey-xlou duvarda 1.00 m.ye inen toprak ve moloz ile
doluydu. Bu dolgu boaltlarak mekann ii temizlenmitir. Kaz al
malar sonucunda burcun Seluklu dnemindeki inandan sonra bir tadilat geirdii anlalmtr.
Dolgunun en yksek noktas olan 1.85 m. den itibaren tesviye edilerek inilirken, yaklak 1.()() m. aada mekann bat kesinde tula
demeye rastlanm; ancak demenin mekann her yerinde devam etmedii grlmtr. Deme kalntlarna hi dokunulmadan aralarnda
kalan moloz ve toprak dolgu yine tesviye edilerek temizlermeye devam
edilmi; yaklak 0.80 m. daha inildiinde kuzey ve dou kelerde
harl zemin izlerine rastlanmtr, Buiurrtularn nda baklrsa buran n Seluklu devri zemin seviyesi olmas lazmdr. Mekann kuzey-bat
duvarndaki kapya yakn bir yerde dolgu toprak kaldrlnca fresk izleri
ortaya nkmtr. Sslemenin nitelii hakknda kesin bir ey sylernek mmkn deilse de, gney - bat duvardakilerden farkl olarak dairesel formlar ile, krmz, sar, maviye alan yeil renklerin kullauld
belli olmaktadr. Fresklerin bulunduu ksmn hemen nnde kller ierisinde erimi metal cu rufla r ele geirilmitir.
Bu seviyeden daha aadaki dolgu topraktayaplan sondaj al
kuzey- bat duvarn kuzey keye yakn bir yerinde moloz
tala yaplm kuzey- bat, dney- dou dorultusunda uzayan bir duvar
kalrits ortaya karlmtr. Temel seviyesinde. bir ksm kuzey - bat
duvarn altnda kalan duvar paras, yaklak 0180 m. kalnlndadr ve
mekann iine doru yaklak 0.82 m. uzayarak burada kesilmektedir.
imdilik kaydyla duvarn mahiyeti hakknda birey sylemek mmkn
deildir. Ancak burcun ina srasnda temelin altnda kald ve bunun
zerine zemin dendii anlalmaktadr. Seluklu devri zemininin altndaki dolguda yaptmz almalar sonucu bu duvar kalntsndan
baka ounluu Roma devri olmak zere Trk ncesi dnemlere ait bol
miktarda srsz seramik paralar ve bozuk durumda alt adet sikke ele
geirilmitir. Buluntular incelendiinde bunlarn baka bir yerden getirilerek burcun ina srasnda dolgu malzemesi olarak kullanldn syleyebiliriz. Yukarda szn ettiimiz duvar paras da dolgunun bir ks
mn tekil etmektedir ve Trk ncesi devidere ait olmas kuvvetle muhtemeldir.
malarnda,

Kaz almalarnda ele geirilen buluntularn seviyeleri ve kons. trksiyonun durumu gznne alndnda, burcun Seluklu dnemindeki
ina srasnda, tabann Roma devri malzemesini de ieren bir dolgu
ile tesviye edilerek harl bir zemin dendii; daha sonra belki de Sel-

424

uklu

iindeki bir tadilatla zeminin ykseltilecek bu kez

tula

ile

dendii dnlebilir.

XIII no. lu mekann moloz ve toprak dolgusu ierisinde ini, ini


mozaik ve seramik paralar, form ve ilevi hakknda fikir vermeyen eitli renklerdeki cam krklar, mhlar, bir adet kandil asks ve srl
talar ele geirilmitir.
Trleri konusunda bilgi sahibi olamadmz srsz seramik parasgraffito tekniindeki seramik kase kaideleriyle gvdelere ait paralar bulunmutur.
larnn yansra

ini mozaiklerde lacivert ve trkuvaz renkli yamuk, kare ve dikdrtgen paralar grlmektedir. Baz trkuvaz paralarn srlarnda pat"
lcan moru renkli lekeler dikkati ekmektedir. Bunlarn bir imalat hatas olmaktan ok, bilerek yaplm olduklarn dnmekteyiz. ini
mozaiklerin aralarnda sralt tekniindeki paralardan kesilmi altgen
rnekler de yer almaktadr.
Sralt

ve ha kollarna ait paralar bulunmutur.


figrl paralar, effaftrkuvaz sr altna lacivert ve siyah renkle ilenmi bitkisel sslemeli paralar ve geometrik ekillerin yer ald rnekler grlmektedir. Hakollarnda ise
ifte rumi - palmet bileimli kompozisyonlar bulunmaktadr.
inilerde

yldz

Yldzlarda karlkl duran ku

Ha kollarndan en dikkat ekici olan tula demenin alt seviyesinde bulunan kk boyutlu rneklerdir (Resim: 7). Krem renkli,
sert ve gzeneksiz hamurlu, ounluu dz patlcan .moru srl, bir tanesi ise siyah srl bu ha kollarnn boyut olarak en yakn benzerleri
Konya Kk inilerinde grlmektedir.
C. kale'nin gney - dousunda, gney - doudan sur duvar, gneyfreskli bir bur (XIII no. lu mekan), kuzey - doudan yine
sur duvar ve buna sonradan bititirildii her halinden belli olan tula
ayakl ve ha tonozlarla rtl fevkani bir yap, kuzey - batdan da karlkl olarak yerletirilmi mekanlarn yer ald muhtelif yap topluluklar tarafndan evrilen ve hal-i hazrda Saray diye anlan geni bir
dzlk bulunmaktadr. Bu dzln gney- bat kenarn ise, bat keden gney ke istikametine doru mtemadi .bir duvar, bir teras
meydana getirecek ekilde snrlandrmakta ve gney kede sur duvarna yaslanarak nihayetlenmektedir. te bu duvarn, aa yukar gney
keye yakn bir yerinde, dtan olduka antsal tula bir duvar ve buna
i taraftan gney - dou ynnde dik olarak uzanan kaplama talar d
m dier bir duvar kalnts ile snrlanan sahada kaz almalarna
balanmtr. Kazs yaplmadan nce bu saha, tamamen toprak ile doldou kede

425

mutu

ve bugnk gezinti sahasndan yaklak 2.50 - 300 m. kadar bir


ykselti meydana getiriyordu (Resim: 8-9).
En st noktadan itibaren tesviye ederek srdrlen almalar tasonra, bu sahada, gney - dou, kuzey - bat istikametine
uzanan, yaklak 9.15 x4.80 m. llerinde dikdrtgen planl bir yapnn
temel kalntlar ortaya karlmtr.
mamlandktan

Gtkten sonra mekann iine dalan mevcut kalntlara gre,


szkonusu yapnn vaktiyle sivri beik tonozla rtl olduu; te yandan
bilhassa beden duvarlarndaki eklerden de muhtelif devirlerde birtakm
onarmardan getii ve asli halini kaybettii anlalmaktadr.
iki uzun kenarnda er sra halinde, karlkl
ve eit aralklarla yer alan alan gayet muntazam talardan ina edilmi
dikdrtgen planl duvar ktleleri, ilk inaat safhasna ait olmaldr. Nitekim birbirine bakan d ve i yzleri, vaktiyle sval olduklar anlalan bu ktlelerin, sonraki bir mdahale neticesinde aralarnn moloz
ta ve ksmen tula veya kiremit krklarndan oluan dolgu malzemesi
ile kapatldklar mevcut izlerden de belli olmaktadr.
Buna gre,

mekann

Gney - bat tarafndan tula duvara bitiik ve bu haliyle msakil


birer ayak eklinde sralanan duvar ktlelerinden sonra, yine bu hizada
bat keye doru mtemadi bir duvar kalnts ve bunun hemen kar
snda da dier duvarn devam niteliinde, fakat imdilik nasl devam
ettii belirlenemeyen bir baka duvar kalnts bulunmaktadr. Szkonusu duvar srasnn gney ucunda yer alan bir duvar daha vardr. Bu
duvar da, gney - douya-doru dnerek 2.15 m. devam etmekte ve bu
noktada nihayetlenmektedir. Yapnn sadece bu kenarna mnhasr dikkat ekici dier bir husus da, burada genilikleri 1.02 m. ile 1.10 m. arasnda deien ve vaktiyle pencere olmalar lazm gelen drt adet ak
ln da bulunmasdr ki, bunlardan gney kedeki ilk ve bat keye
yakn iki tanesinin sonradan rlerek kapatld ve bu ilem srasnda
geri kalan bir aklnda, muhtemelen bu mekana kuzey-dou tarafn
dan bitiik dier mekanla irtibat salayan bir: kap olarak deerlendi
rildii, kaz almalar sonucunda kap eiinin ortaya karlmasyla
anlalmtr.

te yandan, mekann gney - bat tarafndaki tula duvara bitiik


olarak uzanan duvar ktlelerinin, saray diye anlan sahay, yukarda
da iaret edildii gibi, batdan gney istikametine doru bir teras meydana getirerek snrlandran duvar kalntlar ile irtibat olduu kuvvetle
muhtemeldir. imdilik bu ve kaz sonucunda ortaya karlan dier du
var kalntlannn fonksiyonu tam anlamyla aydnlatlamamtr.
426 -

Birbirine paralelolarak uzanan duvar ktlelerinin aralarnn, daha


sonra yapldn dndmz bir mdahale neticesinde kapatldina
yukarda deinilmiti. Bu ilem srasnda, mekangneydoudan snr
landran ve bugn bir kalnt halinde mevcut moloz ta yma duvarn
da ina edildii dnlebilir. Nitekim, szkonusu duvarn, bizim ilk
inaat safhasna ait olarak dndmz dzgn kesme tal duvar kalntsna birleme tarz, duvarn buraya sonradan ve byk bir ihtimalle
mekann gney - dou kenarn oluturmak amacyla ina edildiini gstermektedir. Bu duvarn, vaktiyle dzgn kesme ta ile kapl olduu,
gney - dousunda surlara bakan d yzndeki izlerden de aka anlalmaktadr. Bu duvar kalntsnn kuzey - dou istikametinde nasl devam ettii, bu sahada yaplacak almalarla aydnlatlabilecektir.
phesiz

szkonusu mekanda en ilgi ekici durum, gney - bat tarafndan tula duvara bitiik ve mstakil birer ayak gibi sralanan duvar ktlelerinin gney keden itibaren ilk ve ikincisinin i yzlerinde,
dolgu ile duvar arasnda dey konurnda yer alan dz trkavaz renkli
levha inilere tesadf edilmesidir. Duvar kalnl boyunca uzanan inilerin srl yzleridolgu tarafna; arka yzleri ise duvarabakmakta; ayrca bu yzlerinde duvar yzeyine tutturulmak zere yaplm yivler bulunmaktadr. Her ne kadar, bu yivler inilerin duvara tutturulmalar iin
hazrlanmsa da, ilk inaat safhasina ait olduunu dndmz i yzleri sval duvar ktleleri ile iniler arasnda, mesela al kalntlar gibi
vaktiyle bu inilerin duvara monte edildiini gsteren hibir emare yoktur ve bu haliyle iniler birbirleri zerinde bolukta durmaktadrlar.
Kanaatimizce, bir ni gibi ie doru girinti yapan bu 'ksmlar, vaktiyle
levha inilerle tezyin edilmi; bilahare bir nc inaat safhasnda duvar aralar kapatlm ve bu mdahale neticesinde iniler dolgu ile duvar
arasnda kalm olmaldr. inilerin bolukta durmalar veya inili k
smlarn sonradan doldurularak kapatlmasnn sebebi u an iin ak
lanamasa da, mevcut kalntlara gre en aklc aklama bu ekilde ifade
edilebilir.
'
Hi kukusuz dier bir muammada, buraya sonradan ina edildii
belli olan antsal tula duvardr. Gerekten de, d yz testere diine
benzergirinti vekntlara sahip tula duvar,
no turne'kana bitiik sur duvarnn stndeki mevcut kalntlardanda anlalaca zere
kuzey - dou istikametinden gelen ve bu haliyle arkad gibi uzanan to.nozlarn ykn karlamak, ya da vaktiyle burada mevcut olmas lazm
gelen fevkani kat, gney- bat tarafndan desteklemek iin ina edilmi
olmalyd: Nitekim tula duvar ile buna bitiik i tarafta yer alan ta
duvar arasndaki dilatasyon, szkonusu tula duvarn !buraya daha son-

yaXf

427

raki bir inaat safhasnda ve mutlak surette payanda vazifesi grmek


iin eklendiine iaret etmektedir.
Esasen bu sahada bir fevkani kat aramamz hakl sebeplere dayanZira kale'nin gney- dou kesine yakn ve buradaki sur
duvarna sonradan eklendikleri aka belli olan XLV ve XV no. lu mekanlardan, bilhassa XV no. lu mekann, tpk Konya Kk'ne benzer
tarzda bir Cihannma gibi deerlendirildii, dolaysyla bu mekana
giriin, vaktiyle hemen gerisinde kuzey - bat tarafta yer alan, fakat bugn tamamiyle ortadan kalkm bir ikinci kat ile irtibatland d
nlecek olursa, szkonusu katn burada mevcut tonozlarn st ksmna
tekabl etmesi ve bylelikle kuzey - batya doru genileyen bir teras
meydana getirmesi; bu terasn da, alt katta arkad gibi uzanan tonozlu
galerilerden oluan bir cepheye sahip olmas hi de ihtimal d deil
dir. Nitekim kuzey - doudaki surun st ksmlarnda tesadf ettiimiz
tonoz kavsine ait kalntlar, aradaki mesafenin bykl gznnde
tutulursa, vaktiyle bu sahada birbirine bitiik tonozlu galerilerin mevcu diyetini gsterdii gibi, XV no. lu mekana giriin de ancak bunlarn
stnden salanabileceine iaret eder.
maktadr.

Tula

duvarda karmza kan dier bir husus da, duvardaki iki


mazgal penceredir. Bunlardan gney keye yakn olan pencere .epey
tahrip olmutur. Pencerelerin da doru darald grlmektedir. Bu
haliyle, tula duvardan hem payanda olarak istifade edildii, hem de iki
mazgal pencere vastasyla mekana k girmesinin saland dnl
melidir. Pencere aralarnda grlen derinlii az iki boluun, iskele izleri
olduu kanaatindeyiz
Kaz almalar esnasnda,

gney - bat istikametinde uzanan duvarn bat ucuna yakn ve buradaki mtemadi duvar kalntsna sonradan
bitiik olarak ina edildii aka belli olan 0.60 m. eninde ve 0.80 m.
kalnlnda muhdes bir tula ayak 'kalnts da ortaya karlmtr.
Mevcut tula ayak kalntsnn, genellikle 24 x 24 x 5 cm. llerinde kr
mz renkli ve gzenekli kare tulalar ile ksmen de yarm tulalarn,
dokuz sra halinde ve 2 - 3 cm. arasnda deien derzlerle birlikte stste
istiflenmesi suretiyle rld ve zeminden itibaren yaklak 0.:80 m.
ykseldii tesbit edilmitir.
Tula ayak kalntsnn, hemen karsndaki imdilik nasl devam
ettii kesinlik kazanmayan duvar ile irtibat olduu, dolaysyla bir kemer aya oluturmak iin buraya ina edildii aktr. Burada, daha
tula ayak ina edilmeden nce, ilk inaat safhasnda bir kapnn mevcut olduunu kabul etmememiz iin hibir sebep yoktur. Zira duvar-n

burada, rnekann kuzey- batsnda bir kap yapacak ekilde gney-batya


428

doru dnmesi baka trl aklanamayaca gibi, bu duvarn kar hizasnda mtemadi duvar kalnts zerinde tesadf ettiimiz zvana da

bu sayede bir anlam

kazanm olacaktr.

phesiz tula ayan ina edilii, burada daha nce mevcut olduunu dndmz kapnn harap olmasndan sonraki bir safhada,
yani buraya yeniden bir kap yaplmas veya eski 'kapnn ihya edilmesi
gibi bir ihtiyatan domutur. Bylelikle, kaz sonucu ortaya karlan
muhdes tula ayan, tula kemerli kapnn kemer ayan oluturdu
unu ve bu ayak vastas ile yaklak 3.15 m. olan eski kap geniliinin
0.60 m. daraltldn ifade etmi oluyoruz. Tula ayak ile hemen karsnda yer alan duvar arasnda, tula ayak kalnlnda uzanan gayrimuntazam talardan yaplm dier bir eik kalnts da, kanaatimizce
tula ayakla ayn zamana aittir. Tula ayan i kesinden itibaren, duvara bitiik olarak mekann gney kesine doru yaklak 4.20 m. uzanan 0.32 m. geniliinde bir seki de ortaya rkarlmnr. Bu sekinin hangi
amala ina edildii imdilik anlalamamtr.

son olarak, dou kede


tesadf edilmitir. Bu duvardaki, kap eii
olarak dndmz yerden -0.45 m. aada yer alan demenin. bu
kesimde younlaan rtye ait gkler nedeniyle byk lde tahribata urad grlmektedir.
Mekanda yrtlen

kaz almalarnda,

tula deme kalntsna da

Mekanda yrttmz almalarda, muhtelif tip ve tekniklerde


pek ok buluntu da elde edilmitir.
phesiz,

buluntular arasnda en dikkat ekici ve belki de en nemli


olan, XI J plan karesinde, rtye ait kalntlarn hemen zerindeki toprak tabakasnda ve birbirinden farkl mesafelerde bulunan sekiz keli yl
dza tamamlanacak ekildeki yazl inidir (Resim: 10). ininin bir yars para halinde bulunmu ve tarafmzdan birletirilmitir. Tek
paradan oluan dier yars ise, yaz bandndaki krk sebebiyle birle
tirilememi ve bu halde muhafaza olunmutur.
Dier Ihuluntular arasnda rastladmz iki ini rnei de, bizce
olduka nemlidir. Bunlardan biri, iki para halinde bulup birletirdi
imiz sralt tekniinde yaplm dz trkuvaz renkli yldz ini (Resim:
ll), dieride dz patlcan moru srl iki adet ha koludur.

Bu sahada ele geen buluntular arasnda, younluk srasna gre,


2.3 cm. olmak zere 1.5 - 2.45 cm. ve enleri ou 4.6 cm.
olmak zere 1.4 - 5.9 cm. arasnda deien, ounlukla krk durumda
olduklar iin boylar hakknda kesin bir l tesbit edemediimiz dikkalnlklar ou

429

drtgen ini mozaikler bata gelmektedir. Renkler genellikle trkuvaz


olup, 'yansra laciverte yakn mavi renge de rastlanabilmektedir.
Kare ini mozaiklere de olduka bol sayda rastlanmaktadr. Kare
mozaiklerin lleri 3.2"x3.2 cm. ile 5.1 x 5.1 cm. arasnda deiirken,
kalnlklar da 1.55 cm. ile 3.5 cm. arasnda deimektedir. Renkler genellikle trkuvaz olup, yansra patlcan moru ve kobalt mavisine de rastlanmaktadr.

Bunlardan baka, ayn sahada gen, begen, drtgen ve deltoit


ini mozaiklere de tesadf edilmitir.

eklinde

Ayn sahada, dz trkavaz renkli dikdrtgen ini levhalar,


dz
trkavaz renkli ha kollar ve ayrca iki adet trkavaz renkli konik
ini mozaik rnei de bulunmutur.
'
Sralt tekniinde yaplm ini rnekleri de, zengin bir repertuvar
sunarJar. Bunlar zikzak eklinde, damal veya ifte rumi - palmet sslemeye sahip olabildikleri gibi (Resim: 12), pek sk rastlanmayan dml
madalyon eklinde sslemeye sahip olanlar da vardr.

ile yaplm bir ini paras,


ini paralar, sralt tekniin
deki figr1 ini paralar da vardr, (Resim: 13).
Buluntular

arasnda kaitra teknii

sralt tekniindeki rneklerden kesilmi

lster tekniindeki rneklere de rastlanBunlardan birinin zerinde, muhtemelen frnlama srasnda


meydana gelen trkuvaz sr aknts dikkat ekmektedir.
ini

paralar arasnda

maktadr.

Ayn
alar

sahada iki para halinde profilli ve kavis yapan mermer parile zerindeki ssleme hakknda herhangi bir fikir vermeyen fresk-

ler de

bulunmutur.

430

Resim

Resim, 2

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

432

Resim: 7

Resim ,8

Resim: 9

Resim: 10

Resim: II

434

Resim

12

Resim: 13

435

You might also like