30.

KAZI
SONULARI
TOPLANTISI

2. CLT

T.C.
KLTR VE TURZM BAKANLII
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

30.
KAZI SONULARI
TOPLANTISI
2. CLT

26-30 MAYIS 2008

ANKARA

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yayn No : 3171-2

Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 130 - 1

YAYINA HAZIRLAYANLAR
Dr. Haydar DNMEZ
Dr. Adil ZME

Kapak ve Uygulama
Suna HKENEK

ISBN:
ISSN:

978-975-17-3395-5 (2. Cilt)

978-975-17-3242-2 (Takm)
1017-7655

Kapak Fotoraf: Michael BLMER, Engelbert WINTER

(Das Zentralheiligtum Des Iupiter Dolichenus Auf Dem Dlk Baba
Tepesi Bei Doliche - Forschungen Des Jahres 2007)

Not : Kaz raporlar, dil ve yazm asndan Klsik Filolog Dr. Haydar Dnmez
tarafndan denetlenmitir. Yaymlanan yazlarn ieriinden yazarlar
sorumludur.

ANKARA-2009

NDEKLER
Nurettin ZTRK, H. Asena KIZILARSLANOLU
Zeytinliada 2007 Yl Kaz almalar ..................................................................1
T. BAKIR, H. BULUT, A. HEKMOLU, K. REN, A. KOAK YALDIR, H. F. ZDEMR
Daskyleion 2007 Yl Kazlar .............................................................................13
Akn ERSOY
2007 Yl Smyrna Antik Kenti Kazs...................................................................33
Asl ZYAR, Gnhan DANIMAN, Emre KURUAYIRLI, Elif NL
Tarsus-Gzlkule 2007 Yl Kazs ....................................................................47
Osman AYTEKN
avat (Satlel) Kalesi 2007 Yl Kaz ve Restorasyon almas ............................61
A. Nejat BLGEN
Seyitmer Hy 2007 Yl Kazs ....................................................................71
Harun TAKIRAN, Selahattin Eyp AKSU
Suluin Maaras 2007 Yl Kazs........................................................................89
Yutaka MYAKE
Diyarbakr li, Salat Camii Yan Kazs ..............................................................101
Nuran AHN, Emre TATEMUR, Glah DALLIK, brahim NOL
Klaros, 2007 ...................................................................................................113
Derya YALIKLI
Mezra Hyk 2007 Yl Kazs ..........................................................................129
Engin ZGEN, Atilla ENGN, Erdal ESER
Oylum Hyk, 2007 ........................................................................................139
Halet AMBEL, Murat AKMAN
Karatepe -Aslanta ve Domuztepe 2006 Yl almalar .................................155

Halet AMBEL, Murat AKMAN

Karatepe Kazs ve evresi 2007 Yl almalar ..............................................163
Tun SPAH
2007 Yl Boyal Hyk Kazs ..........................................................................177
Hans LOHMANN, Georg KALAITZOGLOU, Gundula LDORF
Rescue Excavation of the Archaic Panionion in the Mycale (Dilek Dalar):
3rd Campaign 2007 ........................................................................................189
Glriz KOZBE, rem TLE, Selin LER
Kavuan Hyk Kazs, 2007 ...........................................................................199
Mustafa ERKMEN, Alpaslan CEYLAN, Fikret ZTRK, Yasin TOPALOLU
2007 Yl Erzurum Kale Kazs .........................................................................217
Mehmet ZDOAN, Hermann PARZINGER, Eylem ZDOAN,
Heiner SCHWAZBERG
Krklareli Hy Aa Pnar Kazs 2007 Yl almalar ...............................233
Ernst PERNICKA, Peter JABLONKA, Rstem ASLAN
2007 Yl Troia Kaz almalar ......................................................................249
Andreas FURTWNGLER
Didyma, 2007 .................................................................................................267
In YALINKAYA, Harun TAKIRAN, Metin KARTAL, Kadriye ZELK,
M. Beray KSEM, Gizem KARTAL
2007 Yl Karain Maaras Kazlar ...................................................................285
Yaar ORUHLU
Yeni Dnem Ani Kazlar 2006-2007 almalar .............................................301
R.R.R. SMITH
Aphrodisias, 2007 ..........................................................................................327
Erksin GLE, Mehmet ALKAN, Cesur PEHLEVAN, akir nder BOZKURT,
A. Cem ERKMAN, Ferhat KAYA, Adem BEDR, Kutay Murat BOZCA, zlem ER
2007 Yl Sivas/Haliminhan-Hayranl Kazs ....................................................341

Marie-Henriette GATES
2007 Season At Kinet Hyk (Yeil-Drtyol, Hatay) .........................................351
Aynur ZFIRAT
Bozkurt Kurgan Mezarl 2007 Yl Kazs .......................................................369
Dominique BEYER
Zeyve Hyk (Porsuk) 2007.............................................................................385
Francesco DANDRIA
Phrygia Hierapolisi 2007 Yl almalar .........................................................393
Celal MEK
2007 Yl Laodikeia Antik Kenti Kazlar ...........................................................409
Deborah N. CARLSON, Orkan KYAASIOLU
Kzlburun Roma Stun Bat Sualt Kazs: 2007 Kaz Sezonu.........................437
Ayla SEVM EROl, Ayhan YT
2007 Yl orakyerler Kazs ............................................................................449
Rhan ARIK
Kubad-Abad 2006-2007 Yl Kaz almalar Raporu .....................................471
Haluk ABBASOLU, Akm ZDBAY
Perge Kaz ve Onarm almalar 2007 Yl Raporu .........................................483
Timothy P. HARRISON, Stephen BATIUK, Heather SNOW
Tayinat Hyk Kazlar, 2006-2007 ................................................................503

ZEYTNLADA 2007 YILI KAZI ALIMALARI

Nurettin ZTRK*
H. Asena KIZILARSLANOLU
Balkesir Kuva-yi Milliye Mzesi ile ortak, Yrd. Do.Dr Nurettin ztrkn
bilimsel sorumluluunda yrtlmekte olan Zeytinliada 2007 yl kazlar
231 Temmuzda gerekletirilmitir. 2007 ylnda, 2006 ylnda balattmz
Mermer Kap, Liman Cephesi kinci Kat (Mermerli Kap) ve 2007 ylnda ilve
ettiimiz Avlu, Mezarlar ve Kk Kilise Gney stinat Duvar iinde kaz
almalar 4 alanda srdrlmtr1.
2007 yl almalar bu yl drt deiik alanda srdrld (izim: 1).
1- Kilise yaps ve Baptisterion.
2- Mermer Avlu.
3- Seyitgazi Cephesi ve kinci Kat (Mermer Kap).
4- Gney stinat Duvar.
1-Kilise Yaps ve Baptisterion
Avlunun dou yamacndan yaklak 3 metreye yakn bir dolgu topran
kaldrdmzda, 20.70 m. uzunluunda ana kayann tralanmas ile oluan
2.65 m. yksekliinde bir duvarla karlatk. Bu duvar ortasna denk gelecek
ekilde 1.92 m. genilik, 1.10 m. derinlik ve 2.65 m. yksekliinde lleri
olan giri kapsna rastladk (Resim: 1). Bu giri kaps yine mermerli kapda
kullanlan mermer iki sveden oluan yan stunlardan ibaretti. Bunlarn
Yrd. Do.Dr Nurettin ZTRK, Atatrk niversitesi, Fen edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Klasik Arkeoloji Ana Bilim Dal, Erzurum/TRKYE. E-Mail: nuret38@yahoo.com
Uzman Arkeolog, H. Asena KIZILARSLANOLU, Atatrk niversitesi, Fen edebiyat
Fakltesi, Arkeoloji Blm, Klasik Arkeoloji AnaBilim Dal, Erzurum/TRKYE. E-Mail:
asenakizilarslan@hotmail.com
1 Madd ve manev desteklerinden dolay Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve
Mzeler Genel Mdrl, DSMMe, Balkesir Erdek lesi Belediye Bakan Hseyin Sar
ve tm ekibine, Erdek Liman letmeleri Mdrlne, Balkesir Kuva-yi Milliye Mzesi
Mdr Neriman zaydn ve Turan Beye, Uzman Arkeolog kr Akbuluta teekkr
ederiz. Atatrk niversitesi Klsik Arkeoloji Blm renci ekibine ayrca uyumlu ve
zverili almalarndan dolay teekkr ederiz.

sve ii kalnlklar i ve d 0.26 m. llerindedir. Duvarn gney ynnde

avlu hizasnda ilerlediimizde, muhtemelen kilisenin apsisini oluturan bir
tuladan rme elips bir mimar rgyle karlald. Boyutlar 1.90 m. genilii
ve 1.12 m. ykseklii olan mimar e salam ele geirilmitir. almalarmz
bu kap iinde younlatrdk. Mermer lhitlerin gvdelerini keserek alt
ksmlarn eikte kullanmlardr. Yapnn i ksmna ilerlediimizde yap
terk edildikten sonra tam dou-bat olmayp gneydou-kuzeybat ynnde
bir mermer kapakl lhitle karlatk. Bu mezar atmzda iki tane iskeletle
karlatk, birisi normal srt st yat pozisyonunda dieri ise bunun sol
ayak ucuna denk gelecek ekilde toplu bir hlde gmlm. Buradan bu
mezarn iki kez kullanm grd izlenimi ortaya kyor. Kilise yapsnn
i ksmndan gneye doru kazdmzda ta rgl mezarlarla karlatk;
bunlarn kapak bezemeleri ha motifli olup narteks korkuluk levhalarndan
oluan mermer levhalar kullanlarak zerileri kapatlm.
Buradaki kompleks yapnn kazs ilerledike bizi artan mimar
eler ile karlatk. Kilisenin ve mermerli kapy evreleyen d duvarlar
ana kayann tralanmas sonucu ve zerine Bizans Dneminde eklenti tula
eklenerek yap duvarlar oluturulmu. Buradan u sonu kabilir: Ana
kayadan tralanarak karlan duvar eski bir yapya ait olmaldr.
Bu kilise yapsnda kaz sresinin son gnlerine doru, kilise mimarsinde
gnah karma blm olarak bilinen Baptisterion blmnn kazsn
sonulandrdk. Kap genilii 1.23 m., ykseklii 2.26 m., derinlii 0.67 m. ve
0.55 m; odann ykseklii 2.12 m. olup kuzey-gney yn 2.45 ve dou-bat
yn 1.40 m. llerindedir. Odann gney, dou ve bat duvarlarnda
tane ni bulunmaktadr.
Gnah karma odasnn giriinde kullanlan kap svelerinin Roma
Dnemine ait mimar eler olduu grlyor. Duvarlarnda devirme
malzemesi kullanlyor. Gnah karma odasnn dou yamacndaki duvarda
TOWNICIN yaztl ta, rg iinde kullanlm.
2- Mermer Avlu
Kilise ile mermerli kap arasnda kalan avlu 20.70 m. uzunluunda,
korunan ykseklii 2.89 m. eni 2.35 m. llerine sahiptir; deiik boyutlarda
ve 00.8 m. kalnlnda mermer plkalarla delidir.(Resim: 3) Bu avlunun
taban demesinin erken Roma Dnemine veya daha nceki bir zamana ait

olabileceini dndk. Daha sonra Bizans yerleiminde bu zemin plkalarnn

sklerek mezarlarda kullanldna tank olduk. Avlunun kuzeybat ucunda
2.07x1.65 m. llerinde sval rme bir mezarla karlatk. Yar silindirik
planl bu yap 2.07 m. ykseklie ve 1.65 m. enine sahiptir; 0.65x0.38 m.
llerinde l koyma iin yaplm bir penceresi mevcut; ta rgl olup
zeri sval olarak ele geirilmitir. Yapnn iinde alma sonucunda, elenmi
temiz kum boaltlm; ancak herhangi bir buluntu salanamamtr. Bu mezar
yaps ile kilise yapm tarihlerini ayr dnem tarihler iinde deerlendirdik.

34 Seyitgazi Cephesi kinci Kat, Mermerli Kap ve G. Dou Alan

Adann gneydou kesimini oluturan alanda yaplan kaz srasnda
11.80x4.20 m. blm dolgu toprann alnmas sonucunda mermerli kapya
ait henz konumunu belirleyemediimiz yapnn gney cephesini oluturan
dzgn kesme ta bloklarla karlald. D yap dolgusunu tam olarak ortaya
karmadmz iin gneydou yamacnn ana kaya zerinden mermer
bloklarn devam ettii anlalyor.
almamz kuzey ynne ynlendirmemizle mermerli kapnn ortaya
kmas salanmtr. Bu amann zemine kadar inilmesi ile bir sonraki
balkta anlatacamz rapor maddesine adn veren mermer avlu ele geirildi.
Avludan manastra giri kaps gneydou yamacn rme ta lhitler
kapatmaktayd; bunlarn zerleri alarak mermerli kapdaki almalara
devam edildi. ok gzel ilenmi iki mermer korniine rastland. Kap genilii
1.91 m. korniin balad yere kadar ykseklii 2.90 m. ve korni derinlii 46
cm. llerindedir. ki yandaki kornilerin d yzleri ykseltileri farkl sra
paralel erit hlinde yontulmu, tepeleri de krk hlde ele geirilmitir. Gney
svesinin ii 0.23 m; kuzey svesinin d 0.26 m. llerindedir. Bu kapnn
st korniini oluturan para dzgn olarak aaya doru klen oymalar
ve birer sra di sras ile bezenmitir. Mermerli kapdan ierisi kaln ve byk
mermer bloklarla denmitir. Eik ksm ile dz giriin yksekliine ulam
1.10 m. mermer bloklu iki kademe ile ulalmaktadr. ki yan stunlarn arasnda
yap kullanm dnemine ait ince uzun, ift kanatl bir kapnn bulunduu,
girerken sol tarafa gelen kanadn ala kapana zemindeki mermere yapt
izden aka belli olmaktadr. Yaklak 1712deki Asya seyahatinde, Paul
Lucas bu kap korniinin yerinde olmadndan sz eder. Ayrca Greklerin
efsanesine gre bu yklar altnda dnyann en gzel kiliselerinden birinin

gml olduundan bahsedilir2. Ancak burasnn sonradan kiliseye evrilmi

bir Roma tapna olabileceini ya da Kybele klt ile ilgili bir tapnm yeri
olabileceini dnmekteyiz. Kapdan ieri girildiinde, karmza, birinci
kata ait tonoz kalnts hasar grse de, ayakta salam kalm kemerli alan
kmaktadr. Bu yapnn iki katl olmas gerekiyor; st alanda, 11.80x12.40 m.
alanda yaplan kazlarda yuvarlak ve ha planl bir tabana rastladk (Resim:
4). Bu alann kazlmas ve temizlenmesi sonucunda yapnn 0.35x0.35 m.
ebadnda ve tula demeli ikinci kat zeminine ait olduu anlalyor. Yer
planndan st yaps hakknda az da olsa bir bilgi sahibi oluyoruz. Son Bizans
Devrinde, Palaiologoslar Devrinde kullanldn tesbit ettiimiz yonca plan
Bizans sanatnn son safhasnda kuvvetli bir hkimiyet kurmutur3.

Ele Geirilen Buluntular

Mimar adan zengin saylabilecek yap kalntsnn ana hatlar ana
kayann oyularak ve tralanarak elde edilen yap duvarlar ierisindedir;
mimar enin sadece tayc elemanlar olmas gerekiyor. Ancak Osmanl
ve Cumhuriyet Dnemi yaplar srasnda buradan tanlm olmal ki, iki
sezondur tayc unsura rastlayamadk.
Avlunun kuzey ucunda rme mezarn yaknnda, mimarde al kaplama
levhalar (Resim: 8) ile karlatk. zerlerindeki sslemeler, lotus-palmet,
Arkaik Dnemi andran di sras, rozet ve delikli baklava bezemeli stunce
paralarndan ibarettir. Yine i mimarde duvar ve kubbe sslemesinde
kullanlan ayn hartan yaplm baptisterionun i ksmnda geometrik desenli
fresko (Resim: 9) paralar ele geirilmitir.
Kiliselerin d ve i mimarsinde kullanlan zellikle nartheks ve ambon
blmnn korkuluk levhalarn (Resim: 7) oluturan zeri kabartmal
genelde kenarlar giyo bezeme ile evrili mermer levhalar younluktayd. Bu
plstik bezemeli buluntular (Resim: 6) ile birlikte kk kurbaa heykelcii ve
kabartmal dairesel motif iinde uzun kulakl bir hayvan figr yer almaktayd.
Bunlar kilise yaplar iinde deiik yerlerde kullanlyor; ama motifler hi
deimiyor. Ge Roma, erken ve ge Bizans, hamur renginde ve kahverengi
tonlu seramik paralar (izim: 2)(Resim: 10,11) ile amphora younluklu bu
2 R. M, Ertzn 1964, Kapda Yarmadas ve evresindeki Adalar, 217.
3 S, Eyice 1980, Son Devir Bizans Mimarisi, 2. Bask, stanbul.

seramik buluntular Romadan Ge Bizansa kadar olan dnemde sreklilik arz

etmekteydi. Bizans Dnemine ait (Resim: 2) mavi tonlarn ok olduu sgraffito
ve aktma boya tekniiyle bezemeli kse cam ve unguentarium paralar,
klipsleri ile birlikte top eklinde 4 kpe ve ar korozyona uram bir ge
Bizans sikkesi, i mimarde ahap tayc unsurlarda kullanlan (Resim: 13)
ivi ve kenet metal paralar bulunmutur.
Sonu ve neriler
Erdek lesine bal Zeytinliadann arkeolojik adan zenginliini
2006dan daha ok 2007deki kaz sezonundaki almalarmzn sonucunda
grdk. Mimar adan ortaya kardmz; mermerli kap ile balantl avlu
yaps ve kilise yapsnn bu ylki almalarnda ok ilgin mimar buluntu
olan duvarlarn ana kayann tralanmas ile oluturulmasyd. Burada
muhtemelen sre olarak eski bir Kybele tapnm alan daha sonra Artemis
ile ilgili bir tapnak ilemi ve arkasndan da Meryemanaya ait olabilecek bir
mabet yap evrimi iinde grlyor. Ge Bizans Ortodoks kilise planlarnda
kullanlan yaplarla benzerdir.
Kilise duvarlarnn ve ikinci kat ait mimar unsurlarnn fazla tahribat
grmemi ve ada olmasndan dolay kaak kaz yaplamad iin kendimizi
ansl hissediyoruz. Alan alanlarn korunmas iin gerekli giriimlerde
de bulunduk. Genel Mdrlkten stnn kapatlmas iin gerekli kaynak
geldii zaman o ilem yaplacaktr.
Bizans Dneminin sonlarna k tutan ve Meryemana Kilisesi olarak
ad geen bu yeri yaklak mimar yaps hari kilise ve manastr olarak
ele aldmzda, yaklak bin yllk bir dnemi kapsayan ve tapnak kilise
balantsn n plana karan bu ren yerinin oynam olduu rol byk
nem tamaktadr. Bundan sonra, Zeytinliada kazlarnn kesintisiz devam
etmesi durumunda ok nemli arkeolojik veriler nda birok lisans ve
yksek lisans dzeyindeki rencilerimize alma konusu salayacaktr;
bunun yannda Erdek lesinin turizm gelecei asndan son derece nemli
fayda salanacaktr. Genel Mdrlmzn bu konu zerine hassasiyetle
durmalar bizi mutlu edecektir.

izim 1: Zeytinliada Manastr ve Kk Kilise yaps

izim 2: Ge Roma/Bizans seramik formlar

Resim 1: Kk Kilise kuzeybat i

mekn

Resim 2: Kk Kilise baptisterion

blm

Resim 3: Manastr ve Kk Kilise

arasnda kalan mermer
demeli avlu

Resim 4: Manastr yapsna ait ikinci kat zemin demesi

Resim 5: Kiliseye ait narteks ve ambon mimar

elemanlar

Resim 6: Figrl ve mimar elemanlar

Resim 7: Ambon mimarsine

elemanlar

ait

Resim 8: Yuvarlak mezar yaps al

bezemeleri

Resim 9: Fresko ve alnlk mozaik paralar

Resim 10: Ge Roma/Erken Bizans seramikleri

10

Resim 11: Ge Bizans seramikleri

11

Resim 12: Ge Bizans cam formlar

Resim 13: rt sistemine ait metal buluntular, tak ve

sikke

12

DASKYLEON 2007 YILI KAZILARI

T. BAKIR*
H. BULUT
A. HEKMOLU
K. REN
A. Koak YALDIR
H. F. ZDEMR1
Daskyleion 2007 yl kazlar 25 Temmuz ile 16 Eyll gnlerinde Prof. Dr.
Tomris Bakr bakanlnda gerekletirilmitir. Bakanlk temsilcisi olarak
Bodrum Arkeoloji Mzesinden Sayn Nurcan ilesiz bize katlmtr. Kaz
ekibi Ege, Mula ve ukurova niversitelerinden gelen aratrmaclardan
oluturulmutur.
Bu seneki almalar drt sektrde gerekletirilmitir. Geen senelerde
ortaya karlan sar killi zemini ve kaln duvarlar olan yap Akhaemenid
Dnemine aittir ve kaln duvarlar nedeniyle ok katl belki bir sarayn paras
olmaldr. Bu nedenle bu sene ncelikle bu yapnn gney duvarnn kesini
ve dn incelemek iin bir kk sondaj ve hemen onun yannda C mekn
iinde sar killi tabana ulamak iin ikinci bir ama almtr. Anlan ikinci
amadan beklenenin dnda bir yangn tabakasyla karlalmas sonucunda
onun yannda Klt Yolu Gney II amas kazlmaya balanm, ancak kaz
sresi yeterli olmad iin, yangn tabakasna inilmeden braklmtr. Bir
*

T. BAKIR (tomrisbakir@hotmail.com): Koru park evleri Sedir 4-D Kat 3 D: 24. Adnan Menderes Mahallesi Osman Gazi 16150 Bursa/TRKYE.
H. BULUT (huliabulut@hotmail.com), Mula niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji
Blm 48000 Mula/TRKYE.
A. HEKMOLU (aslihekimoglu@mu.edu.tr) Mula niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi
Arkeoloji Blm 48000 Mula/TRKYE.
K. REN(kaaniren@mu.edu.tr): Mula niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm 48000 Mula/TRKYE.
A. Koak YALDIR, Mula niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm 48000
Mula/TRKYE.

H. F. ZDEMR, (archaeology@mynet.com): Belediye Evleri Mahallesi. 84218 sok. Baak

Apt. no:4, Seyhan-Adana/TRKYE.

13

dier ama geen sene balanm olan akropolisin ta deli giri yoludur.
Burada amalanan akropolise girite bir propylon olup olmadn grmektir.
Son olarak akropolisin dousunda ufak bir tmseklikte daha nce incelenmemi
bir yerde denenmek istenmi ve bu sebeple yeni bir sektr oluturulmutur.
SARAY DOU DUVARI AMASI
T. BAKIR
Saray Dou Duvar Amas, Klt Yolu 05/05 Amas ve Klt Yolu
Gney Amasnn gneyinde Prof. Dr. E. Akurgal kazlar srasnda ortaya
karlan Hellenistik teras duvar2 olarak adlandrlan duvarn batsnda yer
almaktadr.
Amadaki ilk tabaka, ama bat yarsnda +34.23 m. seviyesinde balayp
+33.97 m. seviyesinde sona eren ve youn olarak moloz ta ieren Bizans
Dnemine ait bir tesviye tabakasdr.
Bizans Dnemi tesviyesinin hemen altndan +33.74 m. ve +33.46 m.
seviyelerinde, birbiriyle ke yaparak dou ynde bir mekn oluturan iki
duvar ortaya karlmtr. Kuzey-gney dorultulu, +33.46 m. st seviyesinde
olan ve 1 No.lu duvar ad verilen duvarn oturma dzlemi +33.33
metrededir. +33.74 m. st kodundaki 2 No.lu duvar ad verilen duvar ise
dou bat dorultuludur ve +33.42 m. seviyesinde oturma dzlemine sahiptir.
1 No.lu duvar 0.68 m. geniliinde olup korunan uzunluu 1.22 m.dir. Bat
yz kesite giren 2 No.lu duvarn korunan uzunluu 1.17 metredir. Yalnzca
tek ta sras korunan duvarlarn oluturduu mekna ait herhangi bir taban
ele geirilmemitir. Ancak, geni bir zaman aral vermemiz gerekirse M..
erken 4. yzyl dolgusu zerine oturmalarndan yola karak duvarlarn M..
erken 4. yzyl veya sonrasnda ina edilen bir yapya ait olduunu sylemek
mmkndr.
+33.85 m. seviyesinde balayp +33.33 m. seviyesinden itibaren yer yer ta
paralar ieren M. . erken 4. yzyl dolgusu ise +32.09 m. seviyesine sona
ermitir.
2

14

Akurgal 1959: 692; Akurgal 1961: 168, res.. 115; Bakr 1988: 83, res. 14. Hellenistik teras duvar
Ord. Prof. Dr. E. Akurgal kazlar srasnda 1955 ylnda C ukuru ad verilen amada
ortaya karlmtr.

Dolgunun ardndan +32.09-31.91 m. seviyelerinden itibaren kendini

gstermeye balayan, youn ta, kl, kerpi paralar ieren bir enkaz gn
na karlmtr. +32.09 m. seviyesinde balayan enkazn, +31.76 m.
seviyesine kadar devam etmekte olduu ve +31.76 m. seviyesinde zeri 0.034 m. kalnlnda youn kl tabakas ile kapl bir tabann zerine yld
grlmtr. +31.76 m. kodundaki taban kuzey ve gney kesite doru
alarak devam etmektedir (Resim. 1-2). zerinde in situ yanm kemik
ve ahap paralar ile ok sayda seramik bulunan tabann, en alt seviyesi
kuzeyde +31.60 m., gneyde ise +31.43 metredir. Tabann kuzey blmnde,
yine in situ, maruz kaldklar yangnn izlerini tayan iki adet plka ta ortaya
karlmtr3. Taban, 0.08 m. kalnlnda bir alt dolgu zerine ina edilmitir.
Tabann, ama dousunda birden bire dz bir hatta kesildii grlmtr.
Bu kesilme, alann bir blmnn Akurgal Dnemi kazlar srasnda C
ukuru iinde kalmas ile aklanabilir.
Korinth retimi kotyle paralar, Gney onia retimi orientalizan tabak
az ve gvde paras ve kulu kseye ait az ve gvde paralar taban
zerinde bulunan seramiklerden birkadr (Resim: 3)4. Ayrca, gri hamurlu
seramiklere ait ok sayda az ve gvde paras ele geirilmitir. Taban
zerindeki enkaz buluntularyla da uyumlu olan in situ seramikler, yapnn
M.. 630-600 tarihine ait olduu intiban vermektedir.
Tabann bat ve gney ynde devam ettii gz nne alndnda, henz
kk bir blmne ulald anlalmaktadr. allan alann kstl olmas,
tabann ait olduu yapya ulalmasn engellemitir. Yapnn, bir yangn
sonucu tahribata urayp kt aktr. Sz konusu tahribe herhangi bir
saldr srasnda meydana gelen yangnn sebep olup olmadn sylemek
iin alanda yaplacak yeni almalara ihtiya vardr.
Olduka dar bir alanda yrtlmesine ramen alma srasnda,
Daskyleiondaki Phryg kltrn5 destekleyen yeni buluntular elde edilmitir.
Bunlar arasnda, zerinde Phryg dilinde graffito iki adet seramik paras6 ile
bronz kseye ait makara kulp7 dikkate deerdir (Resim: 4).
3

2006 ylnda Klt Yolu gney amas zerine yaplan koruma ats direi altnda kalan talarn ilevi hakknda yorum yaplamamtr.

Env. No: 4125, 4122 ve 4128.

Bakr, et al., 1991; Bakr, et al., 1993; Bakr, 1997; Bakr, 1995; Gusmani, et al., 1999; Bakr,
2004.

Kapal kap gvde paras (Env. no: 4111) ve gri hamurlu kapak az ve gvde paras (Env.
No: 4083).

Env. no: 4120. Yakn benzeri iin bkz. Young, 1981, lev. 67, C.MM 67.

15

KLT YOLU GNEY AMASI

H. BULUT
Klt Yolu Gney Amasndaki kaz almalarna ilk olarak 2006 ylnda
balanmtr. Bu amaya bu sene de devam edilmesindeki ama bir nceki
sene yaplan almalarda aa kartlan Akhaemenid Dneme tarihli
tabann (II No.lu taban) gneye doru devam edip etmediini anlamak ve
bu tabann altndaki muhtemel kltr tabakalarn ortaya karmaktr. Ancak
umulann aksine, taban seviyesinin daha stnde yer alan M. . 4. yy.a tarihli
dolgu tabakas kaldrldnda, sz konusu tabann bu alanda iyi korunmad
anlalmtr. Bununla birlikte tabann yer yer korunduu alanlardan elde
edilen M. . erken 4. yy. malzemesi taban zerindeki dolgunun tarihini bir
kez daha desteklemektedir. Kazlan alanda +32.25 m. seviyesinde baka bir
taban tespit edilmi, ancak tabann devam muhtemelen bat kesite girdii
iin bu taban yaps anlamlandrlamamtr.
Amann gney yarsnda +32.57 m. seviyesinde kuzeydou-gneybat
dorultulu bir duvar ile karlalm ve bu duvarn geen sene, II No.lu
tabann meknn oluturan, C mekn ierisinde ortaya karlan VIII No.lu
duvarn devam olduu grlmtr. almalar ilerledike VIII No.lu
duvar ile mekn oluturan iki duvar (VIIIa ve VIIIb) daha tespit edilmitir
(Resim: 6). Meknn niteliini daha iyi anlamak amacyla younlalan bu
alanda +32.40 m. seviyesinde bir yangn tabakasyla karlalmtr. +32.30
ve +32.20 m. seviyeleri arasnda ok gl takip edilebilen bu yangn tabakas
amann her kesine yaylmaktadr. Buluntularn ou VIII No.lu duvarn
dousundan, mekn iinden ele geirilmitir. Bu buluntular arasnda, M.
. 6. yy. ortasndan biraz nceye tarihlenen8 ok sayda tme yakn Lydia
skyphosu (Resim: 7) dikkat ekicidir. Ayrca ok sayda gri monokrom mutfak
kab paras ele geirilmitir. Bunlar sanki yangn srasnda bir dolap rafndan
dm gibi durmaktadrlar. Bu yzden bu alann mutfak olarak kullanlm
olmas muhtemeldir. Nitekim VIII No.lu duvarn batsnda, duvara yaslanm
vaziyette bir ocak ile karlalmtr (Resim: 8). +32.05-+31.85 m. seviyeleri
arasnda sz konusu yangn tabakasnn tabanna ulalmtr. Yangn
enkazndan ele geirilen en ge malzeme ocan batsnda taban zerinde in situ
duran Attika retimi bantl kyliks az parasdr (Resim: 9). zerinde anlamsz
8

16

Grtekin 1998, 173, Lev. 31 No.95.

bir Yunanca yaz olan bu eser M. . 6. yy. ortalarna tarihlendirilmektedir9.

Bunun ok yakn bir benzeri Atina Agorasndan ele geirilmitir10. Bununla
birlikte, M.. 6. yy.n ilk yarsna tarihlenebilecek onia kyliksi (Resim: 10)
paralar veya ge 7.-erken 6. yy.a tarihlendirilebilecek kulu kse paralar
(Resim: 11) gibi daha erken malzemeler de ayn tabakada bulunmaktadr.
Ama kuzey yarsnda yaplan almalarda ise ana kayaya kadar inilmitir.
+31.72-+31.40 m. seviyeleri arasnda yer alan ana kayann zerinin almas
esnasnda adet byk ve iki adet kk ukur tespit edilmitir. Ancak bu
ukurlarn kullanm amacna ynelik fikir verebilecek herhangi bir buluntuya
henz rastlanmamtr (Resim: 5).
C meknnn bulunduu alanda 1.78 m. lik duvarla Klt Yolu 05/5
Amas 7 No.lu Duvarn kesitii noktada, tabann altndan gelen malzemeyi
ve dolaysyla tabann yapm tarihini anlamak amacyla kk bir sondaj
almtr. Sondaj ierisinde yaplan almalarda, II No.lu tabann altnda
+32.63-+32.40 m. seviyeleri arasnda beyaz killi topraktan oluturulmu tesviye
amal bir marn tabakas tespit edilmitir. Bu marn tabakasnn altnda 1.78 m.
lik duvarn altna giren ve bu duvarn bir nceki evresini oluturan baka bir
duvar saptanmtr. Ayrca bu duvarn gneyinde birbirini 90 derecelik ayla
kesen iki duvar yapsyla daha karlalmtr.

Klt Yolu Gney II (KYG II)

A. HEKMOLU
KYG I amasnda rastlanan ve btn satha yayldktan sonra kesite giren
yangn tabakasn izlemek iin bu 10x10 m. ebadnda hazrlanarak kazlmaya
balanmtr11. Zemin seviyesinden yangn tabakasna kadar epeyce bir toprak
olduu iin bu amada bu tabakaya inmek iin iki kampanya ngrlmtr.
Bu sene bu aamadan beklenen zaten geen senelerden bilinen st tabakalarn
onay ve gelecek sene iin amay prepar brakmakt. Bu da baarlmtr.
st tabaklar Bizans Dnemine aittir. Bizans Dneminde yerleenler; kendi
9

ren (baskda).

10 Moore-et al. 1986, 313, pl. 116, 1811

11 Bu amada almalar O. Vurucu tarafndan yrtlmtr.

17

tabakalarnn dnda define ve ta ekme ukurlar da aarak alttaki

tabakalara da kendi izlerini brakmlardr. Gerekten de aama iinde youn
bir Bizans tahribi sz konusudur, hatta yle ki amann tam ortasnda kire
oca kefedilmitir (Resim: 12). Bizans Dneminin yerleenleri burada
her halde akropoliste ellerine geirdikleri mimar ya da heykel paralarn
yakarak kirece dntrmler ve kendi kalelerinin ve yaplarnn inas iin
harlarn yaparken yararlanmlardr. Bizans tabakasnn altnda M.. 4.
yy.a ait tabakalar saptanmtr. Kaz sezonu bittii iin amaya bu aamada
ara verilmitir.

B ve C AMALARI
K. REN
B ve C amalar, Hisartepe Hynn, dou ynnde yapay bir
tmsek oluturarak sonland alanda yer almaktadr. Her ikisi de 10x10 m.
boyutlarnda alm olan B ve C amalarnn birbirini takip eden mimar
yap ve tabakalar iermeleri nedeniyle birlikte rapor edilmeleri uygun
bulunmutur.
Arazinin eimli olduu ama alannda, tarm toprann altnda 23.40 m.
ve 21.80 m. seviyeleri arasnda Bizans Dnemine ait dou-bat dorultulu ve
zerleri kiremit ile rtl toplam 7 adet gm aa karlmtr (Resim: 13).
Ama bat yarsnda, 23. 33 m. seviyesinde, gney kesit nlerinde birleen iki
duvarn korunmu ikinci ta sras ile karlalmtr. Bu duvarlar, kuzeygney ve dou-bat dorultulu olup 23.10 m. seviyesinde yer yer korunmu
sar killi bir yrme dzlemi ile birlemektedir. Bu dzlemin btncl
olarak korunmu bulunduu ksmlarn kaldrlmas sonucunda ele geirilen
seramik buluntular araclyla M.. 4. yzyln 2. eyrei veya sonrasndaki
bir tarihte kullanm grm olduu anlalmtr.
Bu yap evresini takiben, 23.19 m.- 23.13 m. st kodlarna sahip, byk
boyutlu bir yap ya da komplekse ait temel talar ile karlalmtr. Bu
yap temelini oluturan 1.40 m. geniliindeki blok ta srasnn, dou-bat
ve kuzey-gney dorultulu olmak zere ama kuzey kesiti nnde ke
yapt grlmtr. Dou-bat dorultusunda uzanan temel talarnn,
ama alan iinde sonlanmayarak kesite girdii tespit edilmitir. Dou-bat
dorultulu temel talarnn ama iinde kalan ve aa karlan uzunluu

18

11 m.dir. Ayrca, bu dorultuda uzanan temel zerinde ykselen 2 adet blok

ta, 22.55 m. st koduna sahip olup d yzlerinde dlger izleri tamaktadr.
Kuzey-gney dorultulu temel talarnn korunan uzunluu ise 2.80 m.
dir. Kuzey-gney dorultulu blok talar ile ayn aksta yer alan fakat ama
gney kesiti nlerinde aa kartlm bulunan bir adet blok tan bu yap
temelinin devamn oluturduu anlalmtr. Gney kesit nlerinde yer
alan bu blok ta ile birlikte yap temelinin kuzey-gney uzantsnn 8 m.
yi bulduu grlmtr. 2007 yl kaz almalar kapsamnda, bu byk
boyutlu yap ya da kompleksin sadece ama alan iinde kalan ksmlarnn
11 x 8 m. olduu grlmtr. Alann Bizans Dneminde mezarlk olarak
kullanlmas, temelini aa kartm olduumuz bu byk boyutlu yapnn
tarihlenmesini salayacak stratigrafiyi de ortadan kaldrmtr. Eldeki en
nemli veri, bu yap temelinin, bir sonraki yap evresine ait olduu anlalan
ve ama genelinde yer yer korunmu olduu anlalan 23.30 m. seviyesindeki
yrme dzleminin altnda kalm olmasdr. Dolaysyla, bu kaz dnemi
almalar kapsamnda 11x3 m. lik ksm aa kartlm bulunan temelin,
M.. 4. yzyln 2. eyrei veya ncesinde bir tarihte kullanlm bir yap ya
da yap kompleksinin bir blm olduu dnlebilir (Resim: 14). Doal
olarak, bu temelin ait olduu yap evresi ve ilevinin kesin olarak saptanmas,
ama dou ve gney kesitlerine giren uzantlarnn aa karlmas ile
mmkn olacaktr. Ayrca ama alannn zellikle bat yarsnda, ana kayannn
oyulmas suretiyle alm, irili ufakl birka adet ukur ile karlalmtr. Bu
ukurlar, Hisartepe hynde sklkla karlatmz adak ukurlarnn bir
devam niteliindedir.
PERS TERASI ST KUZEY AMASI: GENEL BR DEERLENDRME
A. Koak YALDIR
Daskyleionda ilk olarak 1995 ylnda kazsna balanan ve Pers Teras
Sur Duvar olarak adlandrlan antsal llerdeki duvarn, 2001 yl kaz
sezonunda devam kazlmtr. Bu sektrdeki almalara 2006 ylnda
yeniden balanmtr. Ancak yeni dnem almalarndaki ana hedef; Pers
Teras Sur Duvarnn batsndaki mimar yaplanmay ve kltrel dokuyu
anlamaktr. Bu amaca ynelik olarak yaplan ilk giriim, Dask 06 Pers Teras
st Amasnda yrtlen almalar olmutur. 2006 yl kazlarnda Dask
06 Pers Teras st Amasnda Hellenistik Dnemde kullanlm Antik Yol

19

kalnts ortaya karlmtr. Yer yer devirme mermer, andezit veya kire ta
bloklarla denmi olan bu yolun blokaj ksmnn uzunluu 7 m., sert mcrl
zemininin uzunluu 7.10 m. ve toplamda 14 m. uzunluundaki 15lik bir
eimle gneybat-kuzeydou dorultulu olarak devam etmekteydi.
2007 yl kaz sezonunda ise sz konusu yolun ilevini anlamak, ayrca
yolun kuzey ynde takibi yaplarak tarihlendirilmesini kesinletirecek verilere
ulamak iin, 01.08.2007 tarihinde Dask 07 P.T. st Kuzey Amasnda kaz
almalarna balanmtr.
Dask 07 P.T. st Kuzey Amas Hisar Tepenin dou yamacnda, Pers
Teras amalarnn hemen batsnda yer almaktadr. Kuzeydou-gneybat
dorultulu uzanan amann bat kesiti 18 m. kuzey kesiti 4 m., dou kesiti 2002
ylnda kazlan Teras IX. Amasnn bir ksmn iine alacak ekilde 21.40 m.
uzunluundadr. Amann gney kesitini 2006 ylnda kazlan Dask 06 Pers
Teras st Amasnn kuzey kesiti oluturmaktadr. Ama batdan douya
doru eimli bir arazide bulunduu iin st platodan akan toprak dou
ksmda birikmitir. Kaz almalarna amann gneybat kesinde biriken
aknt toprann temizlenmesiyle balanmtr ve yzey toprann 32.10
28.80 m. seviyeleri arasnda kaldrlmasyla srdrlmtr. Ama genelinde
yzey toprann kaldrlmasnn ardndan moloz talarla oluturulmu bir
dolgu tabakasyla karlalmtr. Moloz ta dolgu, ele geirilen en ge tarihli
seramik buluntu gruplar yardmyla -barbotin teknikli metale yknen
derin anaklar; Ge Hellenistik Krmz Firnisli veya Hellenistik Pergamen
ile Erken Roma Pergamen gruplarnn yerel eitlemeleri; Sardeiste12 Ge
Hellenistik Evrede kullanlan fakat daha ok Roma Devrinde Babil, Kilikia ve
Suriyede13 kullanld yaygn literatrde genel eilim olarak kabul grm
Kurun Firnisli Grupa14 ait skyphoslar ve kseler (M.. 1.-M.S. 1. yzyl) ile
Dou Sigillata (eski adyla Samian, yaygn kullanmyla Eastern Sigillata) A
ve B Grubu s kse gruplarnn15 formlarna yknen yerel taklit rneklerkuvvetle muhtemel Ge Hellenistik Evre ve Roma Erken mparatorluk
Devrine (M.. 1.-M.S. 1. yzyl) tarihlenebilir.
12 Rotroffet al. 2003, 169 vd.
13 Rhodes 1973, 82.
14 Hayes, 1997, 64 vd.
15 Zorolu 2003; Lund 2003; Uslu 1993.

20

Amann genelinde 29.0427.70 m. seviyeleri arasndaki moloz ta

dolgunun tamamen kaldrlmasyla altndan Antik Yolun yrme zeminine
ait bloklar aa karlmtr. Yol yer yer dou blmnn zerindeki ta
dolgu ile birlikte Bizans Devrinde ta alm nedeniyle tahrip edilmitir. Dask
06 Pers Teras st Amasnda 30.10 m. seviyesinde bulunan yolun zemin
blokajnn balangc, Dask 07 P.T. st Kuzey Amasnda 27.47 m. seviyesine
dek inmektedir. Seviye fark ise yolun rampa karakterinde bir yapda
olduunu dorulamaktadr. Antik Yol (rampa), Hisar Tepenin dk eimli
dou yamacnda kente giri iin olduka kullanl bir yap sergilemektedir.
Amann bat kesitinin hemen nnde/dousunda, kuzey-gney
dorultulu ve yola paralel olarak 21 m. uzanan 1 Numaral Teras Duvarnn
rg talar 0.50/0.75x0.85/1.25 m. llerinde deimektedir. Duvarn
bloklarnn d yzeyleri yksek bosajl olarak braklmtr16. 1 Numaral
Teras Duvarnn ilk sra kesme ta blok dizisinin zerinde, duvarn aksn dik
kesecek ekilde atk ta kullanlm olup bu nedenle Pers Teras-Sur Duvarnn
temel rg sistemi ile bir uyum ve birliktelik sergilemektedir. Bu ilk sra
dizinin altnda 27.24 m. seviyesinde, st bloklara gre 10-15 cm. da doru
ekilmi duvar pabucu bulunmaktadr. Duvarn rg sistemi hakknda unlar
sylenebilir: Duvar pabucu zerindeki ilk sra blok dizisinde her 2 adet (1.55
m.) tata bir atk kullanlmtr. Bunun da zerindeki ikinci ta sras tamamen
tahribat grm olmasna ramen, orijinal yerinde korunmu olan atk tana
gre hesaplandnda, 4 bloktan sonra (2.50 m.) bir atk ta kullanlm olmas
gereklidir. Sandk duvar tekniiyle ina edilmi olan duvarn i dolgusu ise
toprak ve irili ufakl moloz kiretalaryla doldurulmutur.
1 No.lu teras duvarnn aa karlan duvar pabucu ve beden duvarlar en
alttaki sray gstermektedir. Duvarn almas srasnda bu temel ktlenin
zerinde olabilecek kerpilerin enkazna rastlanmamtr. Ayrca duvarn
st yaps bir sonraki evre, yani yolun yapm srasnda devirme malzeme
elde edebilmek adna yeniden kullanlmak zere tahrip edilmi olmaldr.
nk Antik Yol zerinde kullanlan baz onarm bloklar duvarn talarna
olaan st derecede benzemektedir. Ayrca 1 No.lu teras duvar zerinde
herhangi bir kenet izine rastlanmamtr. Ve devirme olarak kullanlmtr,
denebilecek hibir blok ta bulunmamaktadr. Duvar iilik asndan otantik
hliyle korunduu ve stn bir mimar, ekonomik ve teknik gelimiliin
rn olduu aikrdr.
16 Duvarn tipolojik tanmlamasnda kullanlan benzer rnekler iin bkz. Tomlinson 1960;
Winter 1971, passim.; Scranton 1941, passim.

21

1 No.lu teras duvar ina teknii asndan Daskyleionda Hellenistik Devir

ncesinin ekonomik gcn ve ihtiamn, baka bir deyile Arkaik veya
Klasik Devire aidiyeti vurgulamaktadr. nk Daskyleiondaki Hellenistik
Devrin eitli evrelerine tarihli antsal duvarlar kenet izlerinden de anlald
kadaryla daima devirme bloklar ile zensizce ve ivedilikle yaplmtr17. Gerek
Anadoluda gerekse randa, Lydia Krall veya Akhaemenid egemenlii
dnemlerinde ina edilen duvarlarda devirme malzeme kullanlmas uygun
grlmemitir18.
1 No.lu teras duvarnn 5.67 m. dousundaki 1 No.lu Kulenin bat
duvarnn korunan uzunluu 5.90 m. kuzeybat duvar 2.70 m. gneye doru
90lik ayla dnen ksm ise 0.70 m. uzunluundadr. Kebent/ar petei
formlu kulenin i ksmnda 26.89 m. seviyesine dek derinleilmi olup orta
byklkte moloz talarla sklatrlm bir dolguya rastlanmtr.
Amann gney yarsnda 1 No.lu teras duvarnn takibi almalar
srasnda Antik Yolun hemen altnda, tpk yolun zerindeki gibi bir moloz
ta dolgunun olduu gzlemlenmitir. Bu dolgunun da altnda 28.12 m.
seviyesinde daha eski bir yola ait olmas gereken plka talara rastlanmtr.
Daha eski yol 1 No.lu teras duvarnn duvar pabucu zerindeki ilk blokajn
st seviyesi ile ayn dzlemdedir. Bu alttaki Eski Yolun da altnda, 1 No.lu
teras duvarnn duvar pabucuna dayanan baka bir yol daha olmas olasdr.
zerinde kurulduu ana kaya ktlesinin topografik yaps itibaryla
Hisartepe, batdan douya doru eimli bir kire ta kayalk alan zerinde
konumlanm olmaldr. Bu durumda Hisar Tepenin topografyasna gre
dnldnde, dou yamata konulandrlacak bir yol; uzun yllar
boyunca eitli onarmlarla kullanlabilecei gibi birok istil ve savan
ardndan kentte bir hiatus yaansa bile konumunun elverililii nedeniyle hep
ayn noktadan servis salanmas aklc bir uygulamadr.
Amann mimar evreleri gz nnde bulundurulduunda (Resim: 15).

17 Daskyleiondaki 1. ve 2. dnem kazlar sresince aa karlm olan sz konusu nitelikteki

duvarlar iin kr. ve bkz. Akurgal 1956a; Akurgal 1956b, lev. 7-9, 11, b, 12; Akurgal 1956c;
Akurgal 1956d; Akurgal 1957; Akurgal 1958; Akurgal 1959; Akurgal 1960; ncili Duvar
iin bkz. Akurgal 1961; Akurgal 1967; Bakr 1988; Bakr 1989; Bakr 1990; Bakr 1991; Bakr ve
Polat 1999; Bakr, Tanrver ve Grtekin-Demir 2002; Bakr 2003; Bakr, Erdoan, et al. 2003.
18 Ghirshman 1964, passim.; Ratte 1989, passim.; Kleiss 1998; Koch 1992, res. 27, 87; Din 1993;
Dedeolu 2003, passim.

22

Antik Yolun en az iki evreli olarak yaplm olduu anlalm olmakla

birlikte, kire ta plkalarn kullanld ilk yapm evresi Akhaemenid Devir;
andezit ve mermer blok+plkalarla onarm ise Hellenistik Dnemde yaplm
olmaldr. Gneyde Bizans kuleleri ve giri kapsnn nndeki devirme
bloklarn oka kullanld ksm Hellenistik ada yeniden onarlm
olmaldr. Ayrca Antik Yolun kuzey ynde geni ayla dnen ksmda
devirme malzemenin neredeyse hi kullanlmam olduu gz nnde
alnrsa, bu ksmn 1 No.lu teras duvarnn pabu bloklar ile seviye uyumu
da birlikte dnldnde Akhaemenid Evreye ait olduu nerilebilir.
Yol ile ilgili dier varsaymlarmz unlardr: En erken yaplanma Antik
Yolun hemen altnda 28.12 m. seviyesinde saptanan ve kuzeye doru
alalarak Antik Yol ile eit bir eimle devam eden Eski Yoldur (Lydia (M..
7. yy-547), ya da Erken Akhaemenid Evre (M.. 547-477)).
Daha sonra 1 No.lu teras duvar (olaslkla Orta (M.. 477-388) ve Ge
Akhaemenid Evre (M.. 366-334)) gelmektedir.
Arkasndan Antik Yolun eitli dnemlerde onarlm gney blm
(Hellenistik a) ile bozulmam olan kuzey blm (Orta ve Ge Akhaemenid
Evre) gelmektedir Yolun bu ksm ile dorudan balantl olarak 1 Numaral
Kulenin beden duvarlar ve gney uzants Orta ve Ge Akhaemenid Evrede
ina edilmitir olmaldr.
(H. F. zdemir)

KAYNAKA
AKURGAL, E. (1961). Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander. Berlin.
AKURGAL, E. (1967). Ergili Kazlar. Trk Tarih Kongresi, 4, s. 3233. Ankara.
AKURGAL, E. (1957). Ergili Kazs. Belleten , 21 (84), 350.
AKURGAL, E. (1959). Ergili kazs. Belleten , 92, 692.
AKURGAL, E. (1958). Ergili Kazs ve Kyzikos almalar. Belleten , 22 (88),
632633.
AKURGAL, E. (1960). Ergili ve andarl (Pitane) Kazlar. Belleten , 24 (96),
712713.
AKURGAL, E. (1956). Ergili-Daskyleion Kazs. Belleten , 20 (78), 335.

23

AKURGAL, E. (1956). Fouilles de Phoce, de Kym et de Daskyleion. Anadolu,

1, 1-51.
AKURGAL, E. (1956). Les Fouilles de Daskyleion, Kyzikos ve Ergili
Aratrmalar. Anadolu , 1, 2024.
AKURGAL, E. (1956). Recherches faites Cyzique et Ergili. Anadolu , 1, 15
24.
BAKIR, T. (1995). Archologische Beobachtungen ber die Residenz in
Daskyleion. P. BRIANT (D.) iinde, Dasn les Pas des Dix-Milles. Pallas (Cilt
43, s. 269-285).
BAKIR, T. (2003). Daskyleion (Tyaiy Drayahya) Hellespontine Blgesi
Akhaemenid Satrapl. Anadolu , 25, 126.
BAKIR, T. (1988). Daskyleion. Hyk , 1, 75-84.
BAKIR, T. (1989). Daskyleion. XI. Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu
Bildiri zetleri, (s. 2930).
BAKIR, T. (1990). Daskyleion 1989 Kazlar. XII. Uluslararas Kaz, Aratrma ve
Arkeometri Sempozyumu Bildiri zetleri, (s. 3334).
BAKIR, T. (1991a). Daskyleion 1990. XIII. Uluslararas Kaz, Aratrma ve
Arkeometri Sempozyumu Bildiri zetleri, (s. 1819).
BAKIR, T. (2004). Daskyleionda Phrygler. T. Korkut, & e. al. (D) iinde, 60.
Yanda Fahri Ika Armaan. Anadoluda Dodu. (s. 55-67). stanbul.
BAKIR, T. (1997). Phryger in Daskyleion. R. Gusmani, M. Salvini, & P. Vanicelli
(D) iinde, Frigi e Frigio. Atti de 1 Simposio Internazionale (Roma, 16 - 17
ottobre 1995) (s. 229-238). Roma.
BAKIR, T., & GUSMANI, R. (1991). Eine neue phrygische Inschrift aus
Daskyleion. Epigraphica Anatolica , 18, 157-164.
BAKIR, T., & GUSMANI, R. (1993). Graffiti aus Daskyleion. Kadmos , 32, s.
135-144.
BAKIR, T., & POLAT, G. (1999). Daskyleion 1997. 20. Kaz Sonular Toplants,
1, s. 577582.
BAKIR, T., EERDOAN, A., BULUT, H., & YILDIZHAN, H. (2003). Daskyleion
2002 Yl Kaz almalar. 25. Kaz Sonular Toplants, 1, s. 311318.
BAKIR, T., TANRIVERR, C., & GRTEKN-DEMR, G. (2002). Daskyleion
2001. 24. Kaz Sonular Toplants, 1, s. 491500.
DEDEOLU, H. (2003). The Lydians and Sardis. stanbul.

24

DN, R. (1993). Lydia Tmlsleri, (Yaynlanmam Doktora Tezi). zmir.

GHIRSHMAN, R. (1964). Iran, Protoiranier, Meder, Achmeniden. Mnih.
GUSMANI, R., & POLAT, Y. (1999). Manes in Daskyleion. Kadmos , 38, 137162.
GRTEKN, R. G. (1998). Lydia Seramindeki Yabanc Etkiler. Unpublished
Dissertation . zmir: Ege niversitesi.
HAYES, J. W. (1997). Handbook of Mediterranean Roman Pottery. Londra.
REN, K. ((baskda)). A New Discovery in Dascylium: The Persian Destruction
Level? . 6th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East,
2008. iinde Roma.
KLEISS, W. (1998). Terassenanlagen in der iranischen Architektur.
Archaeologische Mitteilungen aus Iran , 30, 235 vd.
KOCH, H. (1992). Es Kndet Dareios der Knig. Mainz/Rhein.
LUND, J. (2003). Eastern Sigillata B: A Ceramic Fine Ware Industry in the
Political and Commercial Landscape of the Eastern Mediterranean. Varia
Anatolica , 15, s. 125-134.
MOORE, M. B., & PHILIPPIDES, M. Z. (1986). Attic Black-Figured Pottery. The
Athenian Agora. Results of Excavations conducted by the American School of
Classical Studies at Athens (Cilt 23). New Jersey.
RATTE, C. J. (1989). Lydian masonry and monumental architecture at Sardis.
Berkeley.
RHODES, D. (1973). Clay and Glazes for the Potter. Pennsylvania.
ROTROFF, S. I., & Oliver, J. A. (2003). The Hellenistic Pottery From Sardis, The
Finds Through 1994. Londra.
SCRANTON, R. L. (1941). Greek Walls.
TOMLINSON, R. A. (1960). Emplekton Masonary and Greek Structure. Journal
of Hellenic Studies , 80, 133 vd.
USLU, S. (1993). Phokaia Kazsnda
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi).

Bulunmu

Terra

Sigillatalar,

WINTER, F. E. (1971). Greek fortifications.

YOUNG, R. S. (1981). Three Great Tumuli. The Gordion Excavations Final reports
(Cilt 1). Philadelphia.
ZOROLU, L. (2003). Dou Sigillatalarn malat Yerleri ve Dalm Sorunu.
Varia Anatolica , 15, s. 121-123.

25

Resim: 1

Resim: 2

26

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

27

Resim: 6

Resim: 7

28

Resim: 8

Resim: 9

Resim: 10

29

Resim: 11

Resim: 12

30

31

Resim: 15

32

2007 YILI SMYRNA ANTK KENT KAZISI

Akn ERSOY*
2007 yl Smyrna antik kenti kaz almalar Bakanlar Kurulunun 09.04.2007
gn ve 2007/11983 sayl karar ve T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 27.06.2007 tarih ve 112298 sayl
ruhsatnamesi ile Bakanlmz ve Dokuz Eyll niversitesi adna 09.07.2007
tarihinde balamtr.
Kaz

almalarnda

Bakanlk

temsilcilii

grevini

Bolu

Mzesi

uzmanlarndan Seval Konak yrtm, ok sayda bilim adam ve renci

almalara katkda bulunmutur1.
Kaz almalar Agora ve Basmane mevkileri olmak zere iki alanda
srdrlmtr.

Arlkl olarak almalarn srdrld Smyrna

Agorasnda 7 noktada kaz ve bir noktada konservasyon almas

gerekletirilmitir. Agoradaki almalar Avlu, Bazilika ve Bat Alanda
yrtlmtr.
Smyrna Agoras almalar: Avlu
Kesit almas: Resim 1de 1 ile gsterilen bugn kaz evi ve mtemiltnn
bulunduu agora alannn dousundaki orijinal dolgu alan ile batdaki kazs
tamamlanan agora orijinal zemin seviyesi arasnda kuzey gney ynnde
uzanan ykseke bir kesit durumundaki kltr toprann bat yznde
Dr. Markus Kohl tarafndan yaplan kesit almas, Roma Dneminden
20. yzyla kadar olan sreteki tabakalamalarn kesit dzleminde madd
buluntularn tespit etmeye ynelik olmutur2.
*

Yrd.Do.Dr. Akn ERSOY, D.E.. Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Tnaztepe
Yerlekesi Buca-zmir/TRKYE. akin.ersoy@deu.edu.tr

zmir Mzesi Mdr sayn Mehmet Tuna ile Mze uzman ve alanlarna katklarndan
dolay teekkr etmeyi bir bor biliyoruz.
Katkda Bulunanlar: Prof. Dr. Binnur Grler (D.E..) Prof. Dr. Ersin Doer, (Ege niv.), Prof.
Dr. Recep Meri (Yaar niv.), Do. Dr. Cumhur Tanrver (Ege niv.), Yrd. Do. Dr. Han
Aydn (Anadolu niv., r. Gr. Dr. Mine Tana (D.E.. Mimarlk Fakltesi), r. Gr.

33

Avlu 1 sondaj: Resim 1de 2 ile gsterilen F2-22/23 ve G2 -22/23 plan

karelerinde Onur Glbay ve ada Ylmaz tarafndan yaplan sondaj
almas ile avlu alannn stratigrafisinin aratrlmas amalanmtr. 14.41
14.14 m. seviyelerinde balanan kaz almas ile 14.06 metre seviyesinde,
olaslkla 178 yl sonrasnda imalt yaplan avlu mermer zemin kaplamasnn
demine ait kire harl moloz dolgu ile kark durumda insan iskeleti
paralar ile karlalmtr. Sz konusu iskelet paralar ile birlikte 13.88 metre
seviyesinde 1831 tarihli Osmanl mezar steli paras da ele geirilmitir.
Kaznn devamnda 13.50 ile 12.99 metre seviyeleri arasnda dzensiz
talarla evrelenmi veya dalm mezarlara rastlanmtr. Bunlardan M5
olarak tanmlanan mezarn yerel tatan devirme plkalarla kapatld, M6
mezarnn ise stnn ak olduu grlmtr (Resim: 23). Sz konusu
iki mezar ile bu alandaki dier mezarlarn her birinde oklu gmlerin
yapld gzlemlenmitir. skeletler zerindeki almalar Eskiehir
Anadolu niversitesinden Yrd.Do.Dr. Handan stnda tarafndan
srdrlmektedir.
Sz konusu mezarlarn bulunduu seviyedeki seramik rnekleri Roma,
Bizans, 18. ve 19. yzyllara aittir. Eldeki bulgular dorultusunda mezarlarn
Bizans Dnemine ait olduklar deerlendirilmitir. Osmanl mezar ta paras
ve sz konusu mezarlar Agora avlu alannn yaklak 13 m. seviyesinde, Ge
Bizans Dneminden balayarak Osmanl Dnemi sonuna kadar mezarlk
alan olarak kullanldna ilikin genel bilgiyi dorulamtr. Sz konusu
seviyeye kadar kark durumda gelen Roma, Bizans ve Osmanl seramiinin
gmlerden kaynakland ngrlmtr.

kr Tl (D.E..) r. Gr. Onur Glbay (D.E..), r. Gr. Murat Kl (D.E..), Ara.

Gr. Burak Yolaan (D.E..), Ara. Gr. Derya Erol (D.E..), Ara. Gr. Feyzal zkaban
(D.E.. Mimarlk Fakltesi), Dr. Markus Kohl (FEA), Ark. Glay Karc (Doktora D.E..),
Ark. Seil Canler (Yk. Lis. D.E..), Ark. Glten elik (Yk. Lis. D.E..), Ark. Gzde akar
(Yk. Lis. D.E..), Ark. Ayfer Levent (Yk. Lis. D.E..), Ark. Neslihan Kaya Ark. ada
Ylmaz, Ark. Bar Aylaz, Rest. Duygu Yolaan, Rest. Eylem zmen, Rest. eyhmus akmak
ve D.E.. Lisans rencileri Sinem Kr, Hakan Gnc, Mjde Atc, Deniz Vardar, Mustafa
zbek, Ece Aslan ( Mimarlk Fak.), Merve Tekin (Mimarlk Fak.)
Sponsorlar: zmir Bykehir Belediyesi ve zmir Ticaret Odas 2007 yl kaz, aratrma ve
restorasyon almalarna destek vermilerdir.
2

34

Bu almann sonular iin bkz. Markus Kohl - Akn Ersoy - Agora dzmir, travaux 2007,
Anatolia Antiqua XVI, 2008, s. 345 353.

Sondajda gmlerle ayn seviye iinde SMYRNA.31(SMAG.2007/31) kaz

envanter numaras verilen, Helenistik orijinalinden, Roma Dnemi kopyas
olarak retilmi bir tanra ba ele geirilmitir. (Resim: 4 5)
Yaklak 14 m. seviyesindeki M.. 178 depremi sonras yaplama sreci
ile birlikte retildii tartlan tanra bann alann gm amal kullanm
srasnda belki de mezar ta olarak kullanlmak zere buraya getirildii
sanlmaktadr.
Sondaj kazsnda 12.20 m. seviyesinden itibaren Roma rneklerinin yan
sra Helenistik seramik ve benzer kk buluntularn saysnn artt tespit
edilmitir. 10.87 m. seviyesinde seramik bulgu saysnn azalmasyla balantl
olarak sondaj 1x2 m. boyutlarna indirgenmitir. Bu seviyede siyah renkli nemli
bir toprak dokuyla karlalmtr. 10.82 m. seviyesinden 9.82 m. seviyesine
kadar olan 1 m. derinliindeki alanda buluntu younluu azalmakla birlikte
st seviyelerdeki 10 farkl toprak kesitinden kark durumda ele geirilen
dnem seramik yelpazesinden farkl olarak sadece Helenistik Dnem seramik
rnekleri tespit edilmitir.
Sondaj derinliince belirgin bir taban izi ile karlalmam ve en alt
seviyede dahi Helenistik ve Roma seramik rnekleri birlikte bulunmutur. Sz
konusu karkln Roma Dnemi hafriyatlarndan kaynakland imdilik
kabul grmektedir.

Avlu 2007/2 sondaj:Avlu stratigrafisine ynelik almalardan ikincisi Resim

1de 3 ile gsterilen noktada, Z1/Y1-29 plan karelerinde gerekletirmitir.
3x4 m. yaklak boyutlarndaki sondajda 14.04 m. seviyesinden balayan
kaz almalar Onur Glbay ve ada Ylmaz tarafndan yrtlmtr.
Bu tabaka iinde seramik younluu olduka yksek seramik bulgular ele
geirilmitir. Balang seviyesinde kum ve akldan oluan sert bir yzey
tabakas ile karlalmtr. Sz konusu tabakay takiben agorann genelinde
yer yer karlalan M.S.178 yl deprem sonras mermer taban demi ksmen
ve paralar hlinde korunmu olarak tespit edilmitir (Resim: 6).
alma mermer demin korunmad noktaya kaydrlm, mermer
deminin alt seviyesinden, Bazilikaya bitiik olarak olaslkla Agoray
tehdit eden su basknlarna ynelik olarak ina edildii anlalan bir su kanal
belirlenmitir (Resim: 7).

35

14.15 ile 13.40 m. seviyeleri arasnda gelen malzeme Helenistik-RomaBizans seramik rneklerini kark olarak vermitir. Derinleildike
boyutlar kltlen sondajda yaklak 13.40 m. seviyesinden sonra Bizans
Dnemi seramik rneklerine rastlanmazken 10.68 m. yaklak seviyesinden
sonra kark malzemenin yerini sadece Hellenistik malzemeye brakt
grlmtr. (Resim: 8). Ayn malzeme 8.65 m. seviyesinde ana toprak olarak
nitelediimiz seviyeye kadar devam etmitir. Ayn seviyede Bazilika temelleri
ile ilikilendirilen kaba ve dzensiz iilikli bloklarla karlalmtr3 (Resim:
7).
Helenistik malzeme iindeki siyah firnisli erken rneklerin M.. 4. yy.n ilk
yars ile 3. yy.n balarna ait olduklar ve kentin kurulu sreci ile paralellik
gsterdikleri sonucuna varlmtr (Resim: 8).
Avlu 2007/3 sondaj: Resim 1de 4 numara ile iaretlenen noktadaki A2
20 plan karesinde, Onur Glbay ve ada Ylmaz tarafndan yrtlen
stratigrafik aratrmaya ynelik olarak 3.50x3.50 m. boyutlarnda sondaj
almas yaplmtr (Resim: 9).
Sz konusu noktada 14.07 m. seviyesinde balayan kaz almasnda
yaklak bu seviyede grlen ve alanda yer yer korunan orijinal mermer
taban demesine rastlanmamtr. 14.07 13.90 m. seviyesinde az sayda
Ge Hellenistik ve Bizans srl seramii yannda ok sayda Roma Dnemi
seramii ele geirilmitir. Kark malzeme 13.90 13.58 m. seviyeleri arasnda
da srm ancak bu seviyeler arasndaki karkln 13.58 m. seviyesinde
balayan su kanalnn imalt hafriyatndan kaynakland anlalmtr. Sz
konusu kanal dou-bat yneliminde olup Avlu 2007/2 sondajnda rastlanan
kanaln nitelik ve boyutlar paralellik gstermektedir.
Kanaln i genilii 0.47 m. korunan ykseklii yaklak 0.90 m.dir. Kanal
ii malzeme Hellenistik, Roma ve Bizans Dnemine tarihlenen amorf seramik
paralarndan ibaret olup zemini Avlu 2007/2 sondajnda tespit edilen
rnein aksine ekilsiz moloz talardandr.
Sondajda kanaln ortaya kmas zerine, kuzey yarsnda kaz almalar
derinleerek srdrlm, 13.58 m. seviyesinden balayarak topran koyu
3

36

Bu alanda daha nce gerekletirilen kazlar iin Bkz. M. Talalan T. Drew-Bear, Rapport
Sur Les Travaux Effectus Sur lAgora de Smyrne, Anatolia Antiqua XII, 2004, s.304 306.

kahverengi-siyahms renge dnt ve 13.39 m. seviyesine kadar st

seviyelerde olduu gibi farkl dnem seramik rneklerinin, 13.39-13.10 m.
seviyelerinde ise Helenistik seramik younluunun artt grlmtr.
12.30 m. ile kaz almasnn sonland 11.67 m. seviyeleri arasnda
herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Bu seviyeden sonra, Avlu 2 ve
Avlu 1 sondajlarnda olduu gibi topran dokusu siyahms balk olarak
deimitir.
Sondaj alt seviyesi dier iki sondaj ile birlikte deerlendirildiinde agora
avlu alannn agorann ilk inaat aamasnda topografyaya uygun olarak
belli bir eim iinde olduunu gstermektedir. Bu tespit mimar bulgularla
birlikte deerlendirildiinde, dou, bat ve kuzey ynde sre giden bu eimin
bugn iin bat ve kuzeyde teras duvar gibi de alan Helenistik duvarlar ile
setlendii, sz konusu ynlerde bugn de aka grlen cryptoportikolarn ilk
kez bu erken inaat srecinde tasarlandn sylemek mmkn olmaktadr.
Helenistik zellikler gsteren ve teras duvar gibi alan Bazilikann gney
ve Bat Portikonun dou duvarlar ilk kez bu dnemde yaplmlar ve sonraki
eklenti ve tadiltlar srasnda mevcudiyetlerini korumulardr. Avlu 2 ve 3
sondajlarnda tespit edilen kanallar olaslkla 178 depremi sonrasnda, avlu
dzlnn tmnde su basknlarn nlemeye ynelik olarak yaklak 14.00
m. seviyesindeki mermer demin altnda olaslkla bir a gibi ina edildiini
ngrmek mmkndr. Avlu sondajlarnn kesit ve buluntularna ilikin
deerlendirmeler Prof. Dr. Binnur Grler tarafndan srdrlmektedir.
Smyrna Agoras almalar: Bazilika
Resim 1de 5 numara ile iaretlenen noktada, Bazilikann
cryptoportikusundaki 4. Galeriyi ortaya karmaya ynelik kaz almalar
Murat Kl tarafndan yrtlmtr. Galerideki ilk kaz almas galeriyi
doudan snrlayan Kuzeydou Kaps noktasnda gereklemitir. Kuzeydou
Kaps ile ayn aksta yer alan ve galeriyi batdan snrlayan Kuzeybat Kaps
ise daha nceki kaz sezonlarnda tamamyla ortaya karlmt. Her iki kap
arasndaki mesafe yaklak 67.75 m., galeri genilii ise yaklak 5.30 m. olarak
llmtr. Galerinin st rtsnn gney duvarnda in situ grlen zengi
talarndan kemerli bir konstrksiyon ile tand anlalmaktadr.
nceki kaz sezonlarnda sadece lento bloklarna kadar ortaya karlm
olan Kuzeydou Kap meknnn st kaz balangcnda dolgu malzeme ile
rtl durumdayd. (Resim: 10)

37

Kuzeydou Kapda st rtnn zerine binen yk hafifletmek ve

mimarsini ortaya karmak amacyla bu alandaki dolgu topran kazsna L2/
M2-34 plan karelerinde 13.15 m. seviyesinde balanm, 12.51 m. seviyesinde
st rtye ulalmtr. Olduka iyi durumda ortaya karlan st rtnn,
kasetli kapatma bloklarndan ibaret olduklar grlmtr. Kasetlerde
bazlar ksmen anm rozetler yer almaktadr.
st rtnn ortaya karlmasn takiben kaz almalarna 10.84 m.
seviyesinde K2/L2.-34 plan karesinde, Kuzeydou Kaps bat cephesi nnde
devam edilmitir (Resim: 10). Kapnn galeriye alan bat giriinin tek stunla
tanan ift lentolu ve ift aklkl olduu grlmtr. (Resim: 11) Yaplan
almalarda sz edilen stunun, stteki iki tamburunda atlaklar olduu
tespit edilerek bu blmlerin daha ok almasn nlemek ve yarataca
tehlikeyi azaltmak iin evresi demir kelepe ile desteklenerek koruma altna
alnmtr.
L2.34 plan karesinde yaplan kaz almalarnda, Kuzeydou Kap
nnde 9.24 m. seviyesinde mermer plkalarla denmi olduu anlalan
tabana rastlanmtr. Mermer tabann yaklak 810 cm. kalnlnda, tula
krkl har ile desteklendii grlmtr. Kaz noktasnda ksmen korunmu
in situ mermer plkalar ile harl zeminin korunabilmesi iin kaz almas
sz konusu demin 1520 cm. zerinde olacak ekilde batya doru devam
ettirilmitir. Kaz topra iinden galeri duvarlarna ait kaplama mermer
plkalar da ele geirilmitir. Galeri gney duvar zerinde 2007 almalar
ile daha nceki kazlarla ortaya karlan tula krkl sva kalntlar ile svalar
zerindeki mermer kaplamalarn bitiim noktalarna ilikin izler galerinin
zemin ve duvarlarnn tmyle mermer kapl olduunu gstermektedir.
Bazilika 4. galerideki zemin seviyesinin hemen stnde batya doru
srdrlen kaz almalarnda Kuzeydou Kapsndan itibaren batya
doru yaklak 17.56 m.de galerinin kuzey duvarnn kesildii grlmtr.
Kaz ncesinde de izlenen bu durum, Bazilika Kuzeybat Kapsndan douya
doru yaklak 15.80 m. mesafeden sonra da grlmektedir.
Kuzey duvarnn bu noktadan sonra hangi nedenle devam etmedii
konusunun aratrlmasna dnk almalar 2008 yl alma sezonuna
braklmtr.

38

4. Galeri kaz almalarnda belirgin tabaka izleri tespit edilememi,

Roma, Bizans ve Osmanl Dnemine ait kark malzeme ele geirilmitir.
Seramik younluunun az sayda erken rneklere karn zellikle Ge Roma
Ge Antik Dneme ait olduu gzlemlenmitir. Ayn yerde ele geirilen
sikkeler de en erken M.S. 34. yzyllara tarihlendirilmi olup bu sreci
dorulamaktadr. Bazilikann ilevsellii galeride ele geirilen malzeme
yelpazesine gre M.S. 7. yzyla kadar ulamaktadr. Buluntulara dnk
deerlendirmeler ileriki srete devam ettirilecektir.

Smyrna Agoras Bat Alan almalar

2007 yl kaz sezonu srasnda agorann batsnda kalan alann bir
blmnde zmir Bykehir Belediyesince istimlklarn ardndan modern
yaplarn ykmlarnn yaplmasyla nemli bir arkeolojik alan kazanm
salanmtr. Ayn alan belediyece geici tel rg uygulamas yaplarak
koruma altna alnmtr. Bat Alan olarak tanmladmz sz konusu alanda
iki noktada kaz almas gerekletirilmitir.

Faustina amas: Bat alanndaki ilk kaz noktas olarak Faustina Amas
ad verilen ve Resim 1de 6 numara ile iaretlenen yer seilmitir. (Resim:
12) Bu noktadaki alma ile Agora Bat Portikoda Faustina Kaps olarak
adlandrlan giriin evresel balantlarn ortaya karmak amalanmtr.
Kaz almalar ada Ylmaz ve Bar Aylaz tarafndan yrtlen yaklak
5x5 m. boyutlarndaki amada 17.09 m. seviyesinde almalara balanm ve
ncelikle ama alannda yklan modern ve niteliksiz yaplara ait molozlarn
kaldrlmasna dnk bir alma gerekletirilmitir. Yaklak 15.75 m.
seviyesinde Osmanl Dnemi yap temelleri ortaya karlmtr. 15.75-14.85
m. seviyelerinde Ge Osmanl seramikleri ile az sayda lleden oluan buluntu
yelpazesi gzlemlenmitir. 14.85-14.45 m. seviyelerinde st seviyelerdeki
buluntulara ek olarak, az sayda da olsa, Ge Bizans seramii rnekleri ortaya
kmtr. Sz konusu ge dnem duvarlarnn bu seviyelerde de devam ettii
grlmtr. 13.90 m. seviyesine kadar inilmi olmasna karn Bat Portiko
veya Faustina Kapsnn evre balantsna ynelik bulgulara rastlanmamtr.
Bu noktadaki almalar ilerideki yllarda srdrlecektir.

39

Bat yaps amas: Bat Portikonun batsnda, Resim 1de 7 ile iaretlenen,
nceki yllarda yaplan kazlarla kk bir ksm ortaya karlan ve
Bouleuterion olarak tanmlanan yap alan zerinde, ortaya karlan
kalntlara bitiik olarak 12x10 m. boyutlarndaki alanda kaz almas
yaplmtr (Resim: 13).
ada Ylmaz ve Bar Aylaz tarafndan yrtlen ksa sreli kaz
almalar 18.01 m. seviyesinde balanm ve bu alanda youn 20. yzyl
tekstil younluklu atklardan oluan modern dolgu ile karlalmtr. Ayn
alanda 17.80 ile 17.36 m. seviyelerinde Cumhuriyet Dnemi yaplarnn
beton kaplamalarna ulalmtr. Amada 17.14-16.54 m. seviyelerinde ise
ok sayda Osmanl ve az sayda Bizans seramii rneklerine rastlanmtr.
Kaz almalar 16.54 m. seviyesinden sonra yl sonuna gelinmesi nedeniyle
durdurulmu, 2008 yl alma sezonuna braklmtr.

Smyrna Agoras Konservasyon almalar

Agora kazlarnda ele geirilen seramik, metal, cam, sikke vb. kk
buluntularn temizlik, salklatrma, salamlatrma, tmleme almalar
sezon boyunca srmtr. Konservasyon almalarnda arlk Resim 1de
8 numara ile gsterilen noktada Bazilika 2. galerideki graffitolu panolara
verilmitir.
Restoratr Duygu Yolaan bakanlnda bir ekip ile yrtlen almalarn
genel ilkesi svalarn salamlatrlmas, eski mdahalelerin (toluen iinde
zlm Paraloid B 72 kullanlarak fiks edilmi sarg bezleri) kaldrlmas ve
ksm temizlik olarak belirlenmitir.
Bazilika 2. galeride yeni numaralandrma sistemine gre 10 ve 11 numaral
panolarda zellikle tabandan ve geici koruma atsnn olmad aklklardan
gelen nemin etkisiyle sva iindeki kirecin balayc etkisini yitirdii ve oklu
tabakalarda ayrlmalar, kopmalar ve dklmeler tespit edilmi, yine neme
bal olarak znen veya znemeyen tuzlarn neden olduu yzeysel
kalker oluumlar ile toz ve kirlerin varl belirlenmitir.
Yaplan tespitlere bal olarak yzeysel toz ve kirler yumuak kl fralarla
temizlenmi, var olan oklu sva tabakalar ile sva ve duvarlar arasndaki
ayrlma ve boluklar toz, toprak ve har atklarndan temizlenmi, oklu
sva tabakalarnn olduu blmlerde sva tabakalar aras Primal AC 33 ile,

40

geni ve byk boluklar ise sv har enjekte edilerek salamlatrlm, sva

kenarlar kaba har ile koruma altna alnmtr. Eski mdahaleler aseton ile
zlerek kaldrlmtr. Sz konusu almalar takiben slak snger ve alkol
emdirilmi pamuklu ubuklarla boyal yzeyler dndaki blmlerin ksm
temizlii yaplmtr (Resim: 14).
atdan gelen nemin etkisini en alt dzeye indirmek zere Bazilikann
mevcut koruma atsnn ak brakt galeri stlerinin de rtlmesi iin
geici koruma atsna ilikin bir proje hazrlanmakta olup 2008 ylnda
uygulamas yaplmas mit edilmektedir. Bu proje zellikle nemsenmekte
olup zeminden gelen nemi de byk lde azaltacaktr.
Basmane Mevki; ifa Hastanesi Kazs
3. Derece Arkeolojik Sit Alan iinde bulunan ifa Hastanesi parselinin
genelinde yaklak 9.50 m. seviyesinde balayan kaz almalar ifa 1 ve
ifa 2 olarak adlandrlan amalardan ifa 1de 6.37 m., ifa 2de 7.23 m.
seviyelerine kadar inilmitir. Parsel genelinde ise 7.50 m. yaklak seviyesi
kaz sezonu sonunda ulalan genel ortalama seviye olmutur (Resim 15).
Sz konusu alt ve st seviyeler arasnda ak-kapal su iletim sistemleri,
fosseptiklere bal kapal kanal pis su iletim sistemleri ile Ge Osmanl-Erken
Cumhuriyet yap temel ve duvarlar ortaya karlmtr. Bu mimar bulgularla
beraber Helenistik-Roma-Bizans-Osmanl-Erken Cumhuriyet Dnemlerine
ait seramik, cam, metal rneklerden oluan kk buluntular ele geirilmitir.
Malzemenin farkl srelerden olmasna karn bir arada ve kark olarak
gelmesi, herhangi bir tabakalanma gstermemesi sz konusu ge dnem
yaplamasnn temel hafriyatlarndan kaynakland anlalmaktadr. Sz
konusu parselde almalar 2008 kaz sezonunda da srdrlecektir.

41

Resim 1: Agorann genel grn ve

alma noktalar

Resim 2: Avlu 1 sondaj M5 mezar

Resim 3: Avlu 1 sondaj M6 mezar

42

Resim 4: Smyrna 31(SMAG 2007/31)

tanra ba

Resim 5: Smyrna 31(SMAG 2007/31)

tanra ba

Resim 6: Avlu 2 sondajnda ortaya

karlan ksmen korunmu
mermer deme

43

Resim 7: Avlu 2007/2

sondaj son
durumu

Resim 8: Avlu 2007/2

sondaj erken
Helenistik
s e r a m i k
rnekleri

Resim 9: Avlu 2007/3

sondaj

44

Resim 10: Kaz balangcnda

kuzeydou
kap
bat
cephesinin
grn

Resim 11: Kuzeydou

Kap
bat
cephesi
ve
4. galerinin kaz
sonras durumu

Resim 12: Faustina

Amas
ve geride Faustina
Kaps

45

Resim 13: Bat Alan Bat Yap Amas ve Bat Alann genel grn

Resim 14: 11 No.lu panonun alma Resim 15: ifa 1 Amas Ge Osmanl-Erken
sonras durumu
Cumhuriyet mimar bulgularnn genel
grn (Fotoraf , 2008 almalarndan
alnmtr.)

46

TARSUS-GZLKULE 2007 YILI KAZISI

Asl ZYAR*
Gnhan DANIMAN
Emre KURUAYIRLI
Elif NL
Boazii niversitesinin 2001 ylndan beri Bryn Mawr Collegen katklar
ile Mersin li, Tarsus lesinde Gzlkule Hy ve evresinde yrtt
aratrmalarn1 devam olarak, Bakanlar Kurulu Karar ile niversitemizin
kurumsal ats altnda 2007 yl itibar ile Tarsus-Gzlkule hykte kaz
almalar balatlmtr. almalar 24 Austos-21 Eyll 2007 tarihlerinde
Bakanlk temsilcimiz Sleyman Acar (Sakarya Mzesi) nezaretinde
ekip yelerimiz tarafndan ve yrtlmtr2. 2007 yl almalarmz
Boazii niversitesi Aratrma Fonu 07R101 numaral projesi ve Boazii
niversitesi Vakf Machteld J. Mellink Tarsus-Gzlkule Kaz Fonu destei
ile yrtlmtr.
* Do. Dr. Asl ZYAR, Boazii niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Bebek
P.K. 2, 34342 stanbul/TRKYE.
Prof. Dr. Gnhan DANIMAN, Boazii niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,
Bebek P.K. 2, 34342 stanbul/TRKYE.
Emre KURUAYIRLI, Doktora rencisi, Bryn Mawr College, Dept. Of Classical and Near
Eastern Archaeology, Bryn Mawr, PA 19010/ABD.
Elif NL, Doktora rencisi, University of Pennsylvania,Graduate Program for the Art and
Archaeology of the Mediterranean World, Philadelphia 19104-6208/ABD.
1 zyar, A. , G. Danman, C. Grbz, H. zener, Tarsus-Gzlkule 2001 Yl Enterdisipliner
Aratrmalar, 20. Aratrma Sonular Toplants 1. Cilt, Ankara 2003, 273-282; zyar, A. , G.
Danman, H. Karabulut, H. zener, Tarsus-Gzlkule 2002 Yl Disiplinleraras Aratrmalar,
21. Aratrma Sonular Toplants 2. Cilt, Ankara 2004, 235-244; zyar, A. , G. Danman, H.
zbal,Tarsus- Gzlkule 2003 Yl Aratrmalar, 22. Aratrma SonularToplants 2. Cilt, Ankara
2005, 87-92; zyar, A. , G. Danman, H. zbal,Tarsus- Gzlkule 2004 Yl Aratrmalar, 23.
Aratrma SonularToplants 2. Cilt, Ankara 2006, 155-162, zyar, A. (ed.) Field Seasons 20012003 of the Tarsus-Gzlkule Interdisciplinary Research Project. Istanbul : Ege Yaynlar 2005.
Ayrca bkz. www.tarsus.boun.edu.tr.
2 Do. Dr. Emel Oybak-Dnmez (Paleobotanik) Hacettepe niversitesi, Biyoloji Blm;
Do. Dr. Eser Durukal, Boazii niversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrmalar
Enstits, Deprem Mhendislii; Cem Yenidoan, Aratrma grevlisi, Boazii niversitesi,
Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrmalar Enstits, Deprem Mhendislii; Erkan Alka,
Aratrma Grevlisi, Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm; Kerem
Halcolu, Harita Mhendisi (Jeodezik lmler) Boazii niversitesi, Kandilli Rasathanesi

47

Akdenizin kuzeydou ucunda yer alan Antik Kilikya ovasnda, gnmz

ukurovasnn batsnda bulunan Tarsus, Toroslardan kuzey-gney
istikametinde geit veren Glek Boaznn denize doru knda, dalarn
ovaya dnt hatta yer alr. Bu hat dou bat istikametinde Amik Ovas
ve Kuzey Suriye balantlarn salayan gzergh da belirler. Gzlkule
Hyk, Tarsus kentinin gneyinde Neolitik adan beri sregelen yerleim
sonucunda olumutur. Hyk Prehistorik adan Roma Devrine kadar antik
Cydnus veya slm Dnemde Al-Baradan olarak tannan bugn Berdan veya
Tarsus ay olarak adlandrlan nehrin dou kysnda yer alr, ancak Bizans
mparatoru ustinianusun giriimi ile nehir giderek kuzeye doru yaylan
Roma yerleiminin dousuna kaydrldktan sonra hyk bugn nehrin
batsnda kalarak gnmzde Mersini Adanaya balayan E5 karayolunun
hemen kuzeyinde bulunmaktadr.
Eskiden kel bir tepe olan Gzlkule bugn ehir dokusu ierisinde yer
alan, zerine am aalar dikilmi bir mesire alan konumundadr. Hyk
gnmzde alvyon dolgudan oluan ova seviyesinden yaklak 22 m.
ykselen bir tepe oluturur. Gzlkule Hykte Goldman dneminde yaplan
kazlarn sonucunda yaynlanan kesitten3 bilindii zere prehistorik yerleme
katmanlar yerin altnda en az 10 m. derinlie kadar devam etmektedir.
2001 ylndan beri aratrmalarmz erevesinde hyk ve etrafnn
topografik haritasn hazrlayp detaylandran Kandilli Rasathanesi ve
Deprem Aratrmalar Enstitsnn Jeodezi Blmnden bu yl Kerem
Halcolu kaz alann tespit edebilmemiz iin Gzlkule Hyk ve kuzeye
doru genileyen, dolaysyla Klsik Dnem antik kentinin yayld alan da
kapsayan, 1 kilometre karelik alana oturan 100 m. x 100 m. bir karelaj an
dijital ortamda oluturmutur (Harita: 1). Bu a zerinde hyk civarnda
bulunan tm antik Tarsus buluntular (rnein kent merkezinde aa
karlan Roma yolu) hyk ile ilikilendirilebilecektir. Bu karelaj ana
gre hyn B-C-D/4-5-6-7-8 karelerine oturduu (Harita: 2) ve alvyon
dolgusunun zerinde kalan uzunluunun yaklak 500 m. geniliinin ise
yaklak 200 m. olduu anlalmaktadr.
ve Deprem Aratrmalar Enstits, Jeodezi Blm; Ahmet Boratav, (Fotoraf) Ege Yaynlar;
Beng Klbeyli Godon, (izim) stanbul; Murat Akman (Konservasyon/Restorasyon)
Almanya; Sevin Duvarc, Lisansst rencisi, Boazii niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm; Trkan Pilavc, Lisansst rencisi, Katholieke Universiteit Leuven; idem
Klekiolu, Lisans rencisi, Boazii niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm;
Sinem Gldal, Lisans rencisi, Boazii niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
3

Goldman, H. Excavations at Gzl Kule, Tarsus Vol. II, Princeton 1956, Plan 26.

48

2007 ylnda almaya baladmz amalar hyn dou ksmndaki

C7 plan karesinde bulunmaktadr. Amalar Goldman dneminde kazlan A
blgesinden arta kalan ukur alann hemen kuzeydousunda yer almaktadr
(Resim: 1). Goldman kazlarnda bu alanda yer alan Hitit Dnemine
tarihlendirilen antsal bir binann kazlan ksmnn plan, binann stratigrafik
konumu ve bu alann gnmzde hyk zerindeki yeri karlatrldnda
amalarn lokalizasyonu aklanm olmaktadr (izim: 1). nmzdeki
yllar iin belirlediimiz ilk hedefimiz M.. 2. binyln ortalarna tarihlenen
bu binann kalan ksmn aa karp belgelemektir. Bu dorultuda seilen
ilk amalar C7 plan karesindeki 16 ve 17 numaral amalardr. Gneybatdan
ekilen hava fotorafnda amalarn lokasyonu ve A blgesinden kalan ukur
ile ilikisi tekrar net olarak grlmektedir.
Goldman dnemi kaz gnlklerinde ve yaynlarnda4 zellikle A
blgesinin kuzey ksmnda, yzeye yakn bir derinlikde Erken slm Dneme
tarihlenen bulgularn ortaya karld kaydedilmitir. Zemini ksmen
dzensiz ta ve terracotta fragmanlar ile deli ve su tahliye kanal bulunan
bu yapnn ve yaklak 60 kutu dolusu ettlk nitelikte buluntunun belgeleme
almalar Goldman tarafndan zamannda Florence Daye yaynlanmak
zere devredilmiti. Buluntularn arivini tamamlayan Dayin grevini
tamamlayamadan vefat zerine tm ariv Goldman ekibinden tek hayatta
kalan ye olan Machteld J. Mellink tarafndan Howard Cranee devredilmiti.
Goldman kazlar slm Dnem malzemeleri dier ettlk buluntular ile
beraber getiimiz yllarda Adana blge mzelerinin depolarndan kazmzn
deposuna getirilip Crane tarafndan yeniden tasnif edilmi ve dijital arivimize
kaydedilmitir. Bu malzemenin niha yayn hazrlanmaktadr.
Amalarmz A blgesinin kuzeydousunda yer aldndan 2007 ylnda
Goldman kazlarnda ksmen aa karlan Erken slm katmann devamn
bulmay bekliyorduk. Nitekim ortaya karlan bulgular bunu destekler sonu
vermitir. C7 16 amasnda yzeyin hemen altnda nce locus 2 ve 3 olarak
belirtilen paralanm kerpi, ta ve sva paralarndan oluan, sonradan
serilmi izlenimi veren ve ele geirilen seramiklerden slm Dneme ait olduu
ancak iine modern atklarn kart anlalan moloz yn kaldrldktan
sonra yer yer beliren sert yzeyli tabaka hyn uzun zaman akta kalan
4

Goldman, H. Preliminary Expedition to Cilicia, 1934, and Excavations at Gzl Kule,Tarsus

1935, American Journal of Archaeology 39 (1935) 528.

49

ve sz konusu moloz dklmeden nce zerinde yrnen yzeyidir. Moloz

ynlarnn altnda amann gneybatsnda balayp kuzeydouya doru
uzanan bir hat boyunca 1950 lerde dikilen ve sonra kesilen aalardan kalan
ukurlar meydana kmtr.
Kazlara amann gney yarsnda devam edilmitir. Bu alanda kuzey gney istikametinde uzanan ve birbirine neredeyse paralel iki duvar kalnts
bulunmaktadr (Resim: 3). Her iki duvarn bat tarafnda p ukurlar
yer almaktadr. Duvarlarn tabanna ise henz ulalamamtr. Ortadaki
ukurun gney ksmnda ise sral dizilerek dolgulu bir yuvarlak oluturan
ta beinin amac henz anlalamamtr. Amann ortasna doru ise 1.77
m. uzunluunda bir ksm korunabilmi dou-bat ynnde uzanan bir drenaj
sistemi ortaya karlmtr (Resim: 4). Drenaj 0.15 m. apl, birbiri iine geen,
pimi topraktan yaplm, 4 tanesi tmlenebilen, knklerden oluuyordu.
Tplerin i ie geme istikametine gre suyun batdan douya akm olduu
anlalyor.
C7 17 amasnn batsnda yukarda sz edilen C7 16 amasnn
dousunda yer alan moloz yma tabakasnn devam ettii anlalmtr.
Amann kuzey yarsnda yzeyin hemen altndan ortas dolgulu ift sra
ta dizisinden oluan bir duvarn yaklak 1m. lik kalnts bulunmaktadr.
Bu amann gneydou ksmnda ise yzey tabakasnn altnda ksmen
devirme talar (opus sectile paralar dhil) ve krk, dz kiremit paralarndan
dzensiz biimde oluturulmu bir taban demesi ele geirilmitir (Resim:
5). Devirme talardan bir tanesi Bizans Dnemine tarihlenebilen zerinde bir
ha betimlemesi ve Eski Yunanca yazt bulunan mezar ta parasdr. Eserin
zerinde bulunan yazt deerlendiren Mustafa Sayar5 yaznn sada grlen
benzer rneklerinin 5.veya 6. yy. a tarihlenebileceini ifade etmitir. Bu
mezar ta demenin ait olduu yap iin bir terminus post quem vermektedir.
Demenin kuzeydou uzantsnda, demeye balanan yaklak 1.10 m.lik
bir ksm ele geirilen ayr bir drenaj sistemi daha aa karlmtr. Bu drenaj
kanalnn st krk kiremit paralarndan oluturulmutur.
Amann orta ksmnda aa karlan iki moloz yn yap yknts sonucu
olumutur (Resim: 6). Bunlardan gneyde olan kaldrldktan sonra bir dizi
boaltlm temel ukurlarnn oluturduu hatlar belirmeye balamtr. Bu
5

Prof. Dr., stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Eski a Tarihi Ana Bilim Dal, Ordu
caddesi 34459 Laleli-stanbul/TRKYE.

50

temel hatlar ile, ayrca birbirleri ile ilikileri anlalamayan kimi iri, kimi ufak
talardan oluan farkl duvar paralar da burada tahribata uram bir veya
birka yapnn varlna iaret etmektedir. Amalarda almalar yzeyden
0.5 m. inildikten sonra braklmtr. Kesitler belgelendikten sonra her iki
amann da zeri nce naylon sonra elenmi toprak ile rtld. Kesitlerden
de anlald gibi henz duvarlar ile balantl olan bir taban seviyesine
2007 ylnda inilememitir. ki amada da izlerine rastlanan taban demeli
ve su tahliye kanallar bulunan yap kalntlar 1935 kazlarnda Ehrichin
gnlndeki Erken slm yap ile balantl olmalar mmkndr. Her iki
amada da st seviyede kaldrlan molozun altnda bulunan katmanlardan
elde edilen malzeme arlkl olarak blgede Abbaslerin hkim olduu 9. ve
10 yy.a tarihlenmektedir.
anak mleklerin arasnda Abbasi Dnemine tarihlenebilen, opak beyaz
srl ithal seramik rnekler mevcut. Bu konudaki bilgiler Oya Pancarolu6
tarafndan aktarlmtr. Ele geirilen paralar arasnda frnlanmadan nce
opak beyaz sr zerine kobalt ile renklendirilmi, mavi boyal fragmanlar
mevcuttur (Resim: 7). Opak sr retimi teknolojik adan Abbas Dnemi
yeniliklerinden biridir ve Irakta ithal olarak bulunan in porselenlerinden
etkilenerek retildii dnlmektedir. Ele geirilen paralar Irakta yaplp
Tarsusa da ithal olarak gelmi kaplarn fragmanlar olmallar. Ak kemik
rengi gayet ince Basra kilinden yaplm baz fragmanlar ise lster boyaldr
(Resim: 8). Gene opak beyaz sr zerine bu sefer frnlandktan sonra srlen
gm ve bakr ihtiva eden boyalarn oksijen azaltlarak ikinci kez frnlanmas
sonucunda elde edilen, metallik grnt veren bir bezeme tipi gsteren bu
paralar da ithal edilmitir. Resimde grlen monokrom rnekler genelde
10 yy.a tarihlenmektedir. Ancak 9. yy.a tarihlenen iki renkli veya polikrom
rnekler de ele geirilmitir. Lster bezeme tekniinin cam zerine yaplan
benzer metallik bezemelerden ilham alnarak yapld dnlmektedir.
Her iki amada youn miktarda cam buluntu fragmanlar ele geirilmitir.
lk deerlendirmeyi yapan Stefano Carboninin7 aktardklarna gre genel
olarak 9. ve 10. yy.a tarihlenebilecek buluntular arlkta, ancak genelde
randa retildii bilinen saydam cam fragmanlar dikkat ekecek kadar
6

Do. Dr., Boazii niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Bebek PK2, 34342
stanbul/TRKYE.

Dr., Associate Curator, Metropolitan Museum of Art, New York , Department of slamic Art,
1000 Fifth Avenue. New York, New York 10028, ABD.

51

boldur. ou bardak, kap, ie ve bilezik paras olan, aralarnda bir de

satran piyonu (Resim: 9) bulunan camlarn bir ksm herhalde yerel olarak
retilmi olabilir. Zira Tarsus Mzesinin ilede bulunan Roma hamamnda
gemi yllarda yrtt kazlarda hamamn Roma dneminden sonra
cam retim ilii olarak kullanldna iaret eden frnlar ve cam cruflar
tespit edilmitir. Pembemsi neceften yaplm bir kadeh veya benzeri kabn
paras da gene erken slm Dneme tarihlenebilecek, ancak ender rastlanan
buluntulardan biridir.
Arkeobotanik bulgularmz Emel Oybak-Dnmez8 tarafndan incelenmitir.
Raporunda sunduu ilk incelemelere gre ou karbonize durumda olan
bitkisel kalntlarn arasnda dnemin Akdeniz florasnda, beklenen eitlilik
mevcuttur.
Prehistorik alardan beri ticaret kenti olan Tarsus 7. yy.dan itibaren
slm Arap dnyas ile Bizans mparatorluunun snrnda taraflar arasnda
kalmtr. Bizansllarn tehdit altnda boaltt kent yazl kaynaklara gre
Abbas Halifesi Harun-el Reit zamannda yeniden iskn edilerek al-avasim,
yani slm dnyasnn hudutlarn koruyucu ehirlerden biri oldu. 833de
Pozant da hastalanp len Halife Al-Mamunun burada gml olduu
sylenir. 9 yy. boyunca kent halifeliin kuzeyde kulland merkezlerden biri
olmutur. Ayrca Msrl bn Tulun da blgede nfus sahibi olmaya almtr.
965te mparator Nikeforos Fokas Dneminde Tarsus tekrar Bizansllarn
eline geer ve Mslmanlar ehirden uzaklatrlrlar.
2007 ylnda alan C7 16 ve 17 amalarnda rastlanan tabakalardaki yap
kalntlarnn ve balantl olarak ele geirilen buluntularn yaklak 150
yl sren ve 10. yy.n ortalarnda sona eren Tarsusun Abbas Dnemine
tarihlenebilecei anlalmaktadr. Ele geirilen nadide ithal seramik, cam ve
necef eser fragmanlarndan bu yaplarda ayrcalkl ve bu eyalar getirtebilen
kiilerin iskn edildii anlalmaktadr. Bu yl blmmze katlan deerli Oya
Pancarolunun nderliinde blge tarihi asndan nemli gelimelere sahne
olan, hem kltrel hem politik adan snrda yer alan Gzlkulede Erken
slm Dnem katmanlarnn bundan sonraki yllarda etraflca aratrlmaya
devam edilecektir.
8

Do. Dr., Hacettepe niversitesi, Fen Fakltesi, Biyoloji Blm, Beytepe Kamps, 06800
Ankara/TRKYE.

52

Son olarak slm katmanlara karm olarak ele geirilen, ayrca C7

17nin gneydousunda alan 1m. x1m. lik test sondajnda ele geirilen baz
buluntulara kronolojik srasna gre ksaca deinelim.
Bir adet mhr baskl amphora kulpu
(Resim: 10) Tarsusun
Seleukoslarn ve Ptolemaioslarn Dou Akdenizde geriletilip Romann
yaylmaya balad dnemdeki Tarsus ile Rhodos arasndaki ticaret
ilikilerine iaret ediyor. Depomuzdaki Goldman dnemi kazlarnda ele
geirilen mhr baskl amphoralar inceleyen Erkan Alkan9 yorumlarn
aktaryorum: Amphora mhrnde, Rhodoslu ynetici Athanodotosun ismi
bulunmaktadr. Yaztn ilk satrnda, tarafndan anlamna gelen epi- edat yer
almaktadr. Yneticinin ismi iki satrda yazlmtr. Mhrn son satrnda
ise Rhodos ay ad Sminthios yazmaktadr. Athanodotos, Atinadaki Middle
Stoann dolgusunda ele geirilen mhrl amphora kulplar arasnda en gee
tarihlenen Rhodoslu yneticidir. Yneticinin ismi, reticilerden Damokrates
I, Hippokrates, Agathokles III, Antimakhos (elenk semboll), Ariston,
Sarapion (yldz semboll) ve Philainiosun amphoralarnda grlmektedir10.
Rotroff, Atina Agorasnda yaplan kazlarda ele geirilen bu yneticiye ait
bir amphora mhrn ise M.. ca. 183 yllarna tarihlemitir11. Yneticinin
isminin getii farkl ay ismine sahip rnekler, skenderiye kazlarnda ele
geirilmitir12.
Amphorann iinde byk olaslk ile arap tandn ve Goldman
kazlarnda da ok sayda Rhodostan gelen mhrl amphora fragmanlarnn
ele geirilmi olduunu da burada belirtebiliriz.
Ku bezemeli bir kse paras (Resim: 11) hakknda Yaar Ersoyun13
aktardklarn zetliyorum: Eskiden Rhodos retimi olarak grlseler de,
artk bu kseler kil analizlerinin ve yaylm younluklarnn sonularna gre
9

Ar. Gr., Mersin niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, , iftlikky Kamps,
33342 Mersin/TRKYE.

10 V. Grace, The Middle Stoa Dated by Amphore Stamps, Hesperia, Vol. 54, No. 1. 1985, s. 10
11 S. Rotroff, Hellenistic Pottery, Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related
Material, The Athenian Agora, Volume XXIX, Athen. 1997, s. 461, No. M: 18.10.
12 G.C. enol 2000, skenderiye (Msr) Kurtarma Kazlarnda Ele Geen Hellenistik Dnem
Amphora Mhrleri, Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Klsik Arkeoloji Anabilim
Dal, zmir, 2000 (Hellenistic Stamped Amphora Handles Found in the Rescue Excavations
in Alexandria (Egypt), (Yaynlanmam Doktora Tezi).s. 395-397, No. 6-7.
13 Do. Dr., Bilkent niversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm, 06800 Bilkent, Ankara/
TRKYE.

53

Kuzey onia retimi, hatta byk bir olaslkla, Klazomenai atlyelerinin

rn kabul ediliyor. Klazomenai mezarlarndan elde edilen benzer kseler
Ge Protokorinth (ca. 650-630) ve Erken Korinth (ca. M.. 625-590) vazolar
ile birlikte bulunuyorlar. Goldman kazlarndan da bilinen rnekler gibi bu
kaplar Bat Anadolu ile ticar ilikilerin bulunduuna k tutuyor.
C7 17 amasnn gneyinde dolgu tabakasnda ele geirilen bir kemik
scarabaeus tipi mhrn (Resim: 12) alt yznde msr hiyeroglifleri
bulunmaktadr. Yaznn verdii bilgiler dnda bu cins mhrler tasvir
edilen bcein kanat, ba, gz ve bacaklarnn nasl stilize edildiine gre
snflandrlyor. Konunun uzmanlar tarafndan ilk deerlendirmeleri
yaplan bu mhr J. F. Quack14 ile S. Muenger15in ifadelerine gre iinde
Tanr Amonun ad geen ve Erken Demir ana tarihlenen gney Levant
veya Msr retimi olmal. R. Ritner16 ise yazy farkl yorumluyor: Ritnere
gre yaznn okunuu Gne Tanrs Re adna adalet salayan (herkes)
srsn. Ayrca bu okunua gre cmlenin basiliphoric yani bir firavunun taht
adn ssleyen cmle olmasn mmkn gryor, zira bu cmlenin sadece
2 yl tahtta kald bilinen firavun Teos iin kullanlan epithet olduunu
dnyor. Bu durumda mhr 30. Hanedanla yani .. 4.yy.n ortasna
tarihlenebilir.
Az miktarda da olsa ele geirilen Miken IIIC, Ge Tun ve Orta Tun
kaplarndan paralar ise 2. binyl tabakalarnn zerinde olduumuza iaret
etmektedir.
almalarmza izin veren Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, kaz temsilcimiz Sakarya
Mzesi grevlilerinden Sanat Tarihisi Sleyman Acara, Tarsus Mzesi
Mdrlne ve bu mzelerdeki deerli arkadalarmzn yaptklar katk
ve destekleri iin, ayrca Tarsus Kaymakaml, Tarsus Belediyesi, Tarsus
tfaiye Mdrl, Tarsus Amerikan Koleji, Tarsus Ticaret Odas, hava
fotoraflarmz eken Blent Tzn ve desteini esirgemeyen Zlfikar .
Tmere ayrca muhasebemizi dzenleyen Salih Cokuna teekkrlerimizi
ekip olarak sunarz.
14 Prof. Dr., Blm Bakan, Ruprecht- Karls Universitaet, Aegyptologisches Institut,
Marstallhof 4, 69117 Heidelberg/ALMANYA.
15 Dr., Universitaet Bern, Theologische Fakultaet, Unitobler, Laenggasstr. 51, 3000 Bern 9,
SVRE.
16 Prof. Dr., The Oriental nstitute, Near Eastern Languages and Civilizations, 1155 East 58th
Street, Chicago, IL 60637, ABD.

54

Harita 1: Tarsus-Gzlkule hyk etrafna yerletirilmi 1 kilometre karelik karelaj a

Harita 2: B-C-D/4-5-6-7-8 karelerine oturan Tarsus-Gzlkule hy

55

izim 1: H. Goldman, Excavations at Gzl Kule, Tarsus (Princeton, 1956) Plan 25, 26; B.U.KOER toporafik harita

Resim 1: Amalarn Goldman dnemi A amasna gre yerini gsteren hava fotoraf (Foto:
Blent Tzn)

56

Resim 2: Hyn dou tepesine batdan bak (Foto: Blent Tzn)

Resim 3: C7 16 amasnda bulunan kuzey-gney istikametinde uzanan ksmen byk bir ukur
tarafndan yenmi duvarlar ve bir drenaj sistemine ait knklerlerden kalanlar

57

Resim 4: C7 16 amasnda
aa
karlan
knklerin dou-bat
istikametinde i ie
gemi durumu

Resim 5: C7 17 amasnda
aa karlan taban
demesi ve devirme
kullanlm
mezar
ta fragman; Kilikya
blgesinden
ayn
dneme tarihlenen bir
mezar ta fragman,
bkz. G. Dragon ve D.
Feissel,
Inscriptions
de Cilicie (Paris 1987)
levha 19 no. 37

Resim 6: C7 17 amasnda
duvar kalntlar ve
yknt sonucu oluan
moloz ynlar

58

Resim 7: Opak sr zerine kobalt boyal anak mlek

paralar. Abbas Dnemi

Resim 8: Lster boyal anak mlek paralar. Abbas

Dnemi

Resim 9: Cam satran piyonu.

Abbas Dnemi

Resim 10: zeri mhr baskl amphora kulpu. M.. 2.

yy. n ilk eyrei

59

Resim 11: zeri ku bezemeli Bat Anadolu retimi kase. ap: 21.5 cm. M. . 625-590

Resim 12: Msr hiyeroglifleri ile bezeli kemik scarabaeus mhr

60

AVAT (SATLEL) KALES

2007 YILI KAZI VE RESTORASYON ALIMASI
Osman AYTEKN*
Bakanlar Kurulunun 17.07.2007 tarih ve 2007/12511 sayl yazlarna
istinaden, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrlnn 27 Austos 2007 tarih ve 148167 sayl Artvin
li, avat lesi, avat Kalesinde 2007 ylnda arkeolojik sondaj ve kaz
yaplmas iin verilen onay dorultusunda, Bakanlk temsilcisi Van Kltr
ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl eleman smail Hakk
Bolkann gzetiminde ve bakanlmdaki ekipe 29.08.200724.09.2007
tarihlerinde gerekletirilmitir. Ekibimiz, avat Kaymakamlnca salanan
avat merkezindeki, le Milli Eitim Mdrlne bal Selahattin Kaya
Pansiyonunda barnmtr. Kaz; DSMM, Yznc Yl niversitesi Bilimsel
Aratrma Projeleri Bakanl ve avat Kaymakamlnn katklaryla
yrtlmtr1.
avat Kalesi, Artvin kent merkezine yaklak 67 km. uzaklkta bulunmakta
olup Artvin-Ardahan balantl karayolun zerinde, ile giriinde yer alan
Stl Mahallesinin snrlar ierisinde olmak zere ile merkezine uzakl
3 km.dir. Mlkiyeti Maliye Hazinesine ait kale; 207 ada, 61 No.lu parselde
kaytl olup evresi ile birlikte 12744,93 mlik bykle sahiptir. Surlarla
evrelenmi bulunan asl kaz alan ise oval planldr ve 66.75 x 60.80 m.
lsnde 4058,40 m byklndedir. Kendi ierisinde 12 mlik kod fark
bulunan kale, batdan douya doru ykselen meyilli bir i alana sahip olup
Yrd. Do. Dr. Osman AYTEKN, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat
Tarihi Blm, Van/TRKYE.
1 Kazmzn gerekletirilmesinde katklar olan; dnemin Cumhurbakan, Babakan ve
Bakanlar Kuruluna, Kltr ve Turizm Bakanl yetkililerine, Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrlne, Bakanlk Dner Sermaye letmesi Merkez Mdrlne, Yznc
Yl niversitesi Rektrlne, Yznc Yl niversitesi Bilimsel Aratrmalar Projeleri
Bakanlna, Artvin Valiliine, Artvin l Kltr ve Turizm Mdrlne, avat
Kaymakamlna, Bakanlk temsilcisi smail Hakk Bolkana, avat Ktphane Mdr Ali
Naci Yldza, Mali Mavir Sinan ztrke, Ensar iftiye, zverili ekip elemanlarmza ve
zellikle Sanat Tarihisi Erkan Ko, Tahsin Korkut, Hakan Vardi, Kadir Atc, Taha ohaz,
Yeliz Demirz, Y.Emre Aytekin, Orhan Sevim, Fatih Gltekine ve kazmz ziyaret eden tm
avatl kltr dostu hemerilerimize teekkrlerimi sunmay bor bilirim.
*

61

ortalama rakm 941dir (izim:1). evresi daha dik ve kayalktr. Etraf;

karayolu, dere yata ve tarm arazisi ile evrelenmitir. Meskn mahalden
uzak bulunmaktadr (Resim:1).
Yzey aratrmalarna dayal olarak tarihlendirilmeye allan kalenin,
Ortaa Dneminde ve sonrasnda kullanmda olduu bilinmekle birlikte
ilk olarak kimler tarafndan yaptrld sorusu hlen gizemliliini korurken,
ne zaman terk edildii konusunda da somut bilgilerimiz bulunmamaktadr2.
nl seyyahmz Evliya elebiye gre, XVII. yzyln ortalarnda faal
durumdadr ve Osmanlya bal yre beyleri tarafndan Ocaklk merkezi
olarak ilev grmektedir3.
Kalenin, terk edildiinden bu yana uzun yllar gemesine ramen, hl
byk lde ayakta oluu bir ans olarak deerlendirilebilir. Bugne kadar
herhangi bir onarm geirmeyen yap, Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar
Yksek Kurulunun 20.03.1987 / 3058 kararyla tescillenmitir. Ancak,
hlihazrda bir bekisi bulunmamaktadr. Kalenin eitli blmlerinde define
avclar tarafndan gerekletirilen kazlar dikkat ekmektedir. zellikle
arkeolojik kaz sonrasnda ortaya kacak olan meknlarn tahrip edilmemesi
iin yl boyunca grevlendirilecek bir bekiye ihtiya bulunmaktadr. Bu
amala Artvin Valilik Makamna sunulan 24.12.2007 tarihli bavurumuzla,
beki talebinde bulunulmutur.
Kaleye giri, gneybat tarafndan bozulmu durumdaki kap ile
salanmaktadr. Bu kapya ulam salayan patikann hangi ynden geldii
tam olarak tespit edilememitir. Ancak, bu gzerghn belirlenerek, yeni bir
yol ann oluturulmasna acilen ihtiya bulunmaktadr
Kalenin gnmze ulaan mimar elemanlarnn banda surlar ve kuleler
gelmektedir (Resim:2). 0.602.00 m. deien kalnla sahip bulunan surlar;
dzgn sralar hlinde, kire harc ile tutturulan farkl byklklerdeki
moloz ta (dere ta) rgye sahiptir. Kuzey taraftaki surlarn ekseriyeti
yklmtr (Resim:3). Dier cephelerdeki surlar yer yer 10.00 m.ye ulaan
2 R. W. Edwards, The Fortifications Of Artvin: A Second Preliminary Report On The Marchlands
Of Norteast Turkey, DOP, Sy. 40, 1986, s. 162 82; K. Krolu, 1995 Yl Artvin-Ardahan
lleri Yzey Aratrmas, XIV. Aratrma Sonular Toplants, C.I Ankara 1997, s.369395; O.
Aytekin, Ortaadan Osmanl Dnemi Sonuna Kadar Artvindeki Mimari Eserler, Ankara 1999,
s.257259.
3 Evliya elebi; Evliya elebi Seyahatnamesi (Hazrlayanlar: Z.Kurun S. Ali Kahraman Y.
Dal), C. II, stanbul 1999, s. 165.

62

ykseklikleri ile ayakta olmalarna karn, orijinalde daha yksek olduklar

anlalmaktadr. Giri ynnde, ok az bir blm korunan ikinci bir surun
varl izlenmektedir. Surlardan kopup yere den ta ynlar, kale i alann
nemli bir ksmn kaplam durumdadr.
Kalenin ilk bakta gze arpan yaplarndan biri olan bat kesindeki
kule, surdan d tarafa bur eklinde yansm bulunmaktadr (Resim:4).
Dtan biraz daha farkl olmak zere iten 6.10 x 5.35 m. lsnde yukarya
doru daralan silindirik plan iermektedir. st rts yklm hliyle 16.00
m. ykseklikteki kulenin altta ve stte olmak zere iki kaps bulunmaktadr.
Taban ksmna yakn kuzeye alan yan yana iki dar tutulmu havalandrma
aklklarna sahiptir. Kaz ncesi ierisi, toprak ve ta dolguluydu (Resim: 5).
demeleri bozulmu durumda olmakla birlikte, katlar birbirinden ayran
ahap kalaslarn oturtulduu yuvalar mevcuttur. Bu hliyle 3 katl olduu
anlalmaktadr.
Kalede yukarda tanmlanan silindirik kule dnda, sur dna yansm
durumda olan 3 kule daha bulunmaktadr (Resim: 6). Kap giriinden
balayarak douya doru sralanan bu kulelerden ilki dzgn olmayan
dikdrtgen plan iermektedir. Bu kulenin dousuna kalan dier kulenin
sadece dou duvar ayaktadr. Bunun devamnda gelen kulenin ise d
duvarlar salamdr. st rts tonoz eklindedir. Biri bozulmu durumda,
biri salam olan douya bakan mazgal pencereleri dikkat ekmektedir. Hemen
bu kuleye bitiik olan yapnn ilevi imdilik tam olarak belirlenememitir.
st rts yklm olan bu yapnn batya alan kaps ve bodrum katna ait
kapnn sol yanndaki mazgal penceresi ile korunakl bir grnme sahiptir.
6.70 x 3.75 m. lsndeki dikdrtgen planl yap, 8.00 m. yksekliindedir.
i, toprak ve ta dolguludur. Bodrum katn ayran deme kalaslar hlen
korunmaktadr.
Surlar zerinde ekillenen yap elemanlarndan baka, i ksmda kalan
az da olsa mimar kalntlarn varl grlmektedir. Bu kalntlar, kalenin
en yksek ksmn oluturan kuzeydou blmnde odaklamaktadr.
Burada; dou ve bat duvarlar korunan dier ksmlar yklm durumda
olan apel, apelin bat ynnde, bitiik durumda olan ve dou duvar hari
dier duvarlar ksmen korunan bir yap kalnts ile bu yapnn iinde yer
alan sarn (Resim: 7) tanmlanabilir durumdadr. Bunlarn dnda, kalenin
i alannda herhangi bir mimar yapnn olup olmad, gelecek yllarda
gerekletireceimiz sahadaki moloz ta ynlarnn temizlenmesinden ve
arkeolojik kazlardan sonra anlalabilecektir.

63

2007 yl kaz almasna, kalenin i ksmn tamamen kaplam durumda

olan yabani ot ve dikenli allklarn temizlenmesiyle balanabilmitir. Bu bize
meknda rahat hareket etmemizi ve alan alglamamz salamtr.
Yzey temizliinden sonra, kale giriinin solunda yer alan dairesel
kulenin tabannda yer alan ta ve toprak dolgunun boaltlmasna geilmitir
(Resim: 8). Bu kulenin 2.50 m.yi bulan dolgulu ksmn yarsndan fazlas
boaltlmtr. Yzeyden 0.80 m. derine inilince, bat ynndeki duvarda 1.95
m. uzunluunda, 1.35 m. geniliinde ve 0.75 m. derinliinde yuvarlak kemerli
bir nie rastlanmtr. Bir insann ayakta rahatlkla durabilecei bu niin hangi
amala yapld tam olarak anlalamamtr. Bu niin 2.00 m. uzanda, 0.80
m. apnda ve 0.68 0.90 m. derinliinde bir tandr bulunmutur (Resim: 9).
Ksmen tahribata urad anlalan tandrn 0.5 m. kalnlndaki tuladan
oluturulduu belirlenmitir. Kule tam olarak temizlenemediinden ve kap
ile korumaya alnamadndan dolay gelecek kaz sezonunda amak zere
tandrn ii tekrar toprak ile doldurularak koruma altna alnmtr.
Kule kazs srasnda 3 adet mancnk gllesi (Resim: 10) ile ok sayda
srl ve srsz seramik paralar bulunmutur (Resim: 1112). Mancnk
gllelerinden iki tanesi kk bir tanesi ise byktr. Byk gllenin ap
0.34 m. arl ise 39 kg.dr. Krmz renkli tf cinsli ta malzemeye sahiptir.
Kk gllelerin aplar ise 0.22 m. arlklar 11,5 kg.dr. Biri krmz dieri
siyah renkli tf cinsli ta malzemeye sahiptirler. Bunlardan siyah renkli
gllenin zerinde yaklak 0.2 m. uzunluunda ve 0.1 m. apnda bir kntya
sahiptir. Glleler kaz envanter defterine kaydedilmi ve kaz bitiminden
sonra, ettlk seramiklerle birlikte Rize Mzesi Mdrlne gtrlerek
25.09.2007 tarihinde teslim edilmitir.
Ettlk malzeme olarak deerlendirilen 19 adet srl, 24 adet de srsz
seramik paralarn Ortaa ve Osmanl dnemlerine ait kaplar ierdikleri
anlalmakla birlikte, retim yerleri, formlar ve dnemlerine ilikin
incelemelerimiz srmektedir (Resim:13).
Kalenin i ksmnn topografk lmleri yaplarak surlarn plan
karlmaya allmtr.
Sonu olarak; Artvinde ilk kez bilimsel nitelikli arkeolojik kazya balanm
olmas, bata yre halk olmak zere, eitli medya kurulularnn dikkatini
ekmi ve Kltr ve Turizm Bakanlnn bu izinleri olumlu karlanmtr.

64

Kaz izninin ge gelmi olmas ve ilk balangta yaanabilecek eitli

sorunlar olmusa da, bu sorunlar zverili ekibimizle alarak (Resim: 14),
verimli bir kaz sezonu geirilmitir.
Artvinde bir mzenin olmay, teknik destek ve eserlerin tesliminde
gereksiz sorunlar yaamamza neden olmutur. l halk, Artvin Mzesinin bir
an nce almasn istemektedir. Artvin - Orta Mahallede yer alan; Kltr ve
Turizm Bakanlnca kamulatrlp restore edilen Fuat Ersz Evi, Etnografya
Mzesi olarak deerlendirilebilir.
2008 ylnda daha verimli ve uzun sreli olarak almalarmz srdrmeyi
planlam bulunuyoruz.

65

izim 1: avat Kalesi rlve plan

Resim 1: avat Kalesi, genel

Resim 2: avat Kalesi, surlar ve kuleleri, genel

66

Resim 3: avat Kalesi, kuzey

yn
ve
yklm
durumdaki surlar

Resim 4: avat
Kalesi,
bat
kesindeki silindirik
kule

Resim 5: avat Kalesi, silindirik

kulenin kaz ncesi
zemini

67

Resim 6: avat Kalesi, dier kule

yaplar, genel

Resim 7: avat Kalesi, apelin

st yannda yer alan
ve aalarla kaplanm
durumda bulunan sarn

Resim 8: avat Kalesi, silindirik

kuledeki kaz almas
an

68

Resim 9: avat Kalesi, silindirik kulede

ortaya karlan tandr

Resim 10: avat Kalesi, silindirik

kulede bulunan mancnk
glleleri

Resim 11: avat Kalesi, silindirik

kulede bulunan seramik
rnekleri

69

Resim 12: avat Kalesi, silindirik

kulede bulunan seramik
rneklerinden detay

Resim 13: avat

Kalesi,
silindirik
kulede bulunan seramik
rnei ve izimi

Resim 14: avat

Kalesi,
kaz ekibi

70

SEYTMER HY 2007 YILI KAZISI

A. Nejat BLGEN*
Seyitmer Linyit letmesi Messese Mdrl (SL) rezerv sahas iinde
yer alan Seyitmer Hy, eski Seyitmer Kasabasnn oturduu alan iinde
yaklak 150x140 metre llerinde 23,5 metre yksekliinde eski bir yerleim
yeridir (Resim: 12). Seyitmer Hynn altnda bulunan 12 milyon ton
kmr rezervinin kullanlabilir duruma getirilebilmesi amacyla, Dumlupnar
niversitesi (DP) ve Trkiye Kmr letmeleri Genel Mdrl (TK)
arasnda 5 yllk bir protokol imzalanarak 2006 ylnda kazlara balanmtr1.
Seyitmer Hy 2007 yl kazs Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 18 Nisan 2007 tarih ve 66797
sayl izinleriyle 1 Mays1 Kasm 2007 tarihlerinde 6 ay srdrlmtr2.
* Prof. Dr. A. Nejat BLGEN, Dumlupnar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Merkez Kampus, Tavanl Yolu 10. km. 43100-Ktahya/TRKYE.
1 Bilgen, A.N; (baskda) Seyitmer Hy Kurtarma Kazs Projesi,2006, 28. Uluslararas Kaz,
Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu, 28 Mays1 Haziran 2007 zmit. Projeyi destekleyen,
Trkiye Kmr letmeleri Genel Mdr Sayn Dr. Selahaddin Anaa, Dumlupnar
niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Gner nceye, Seyitmer Linyit letmeleri Messese
Mdr Sayn Yksel Kocaya teekkrlerimizi sunarz. Ayrca boyutlu mimar izimler,
kaz ekip yemiz Prof. Dr. Samuel M. Paleyin giriimi ile The Joukowsky Family Foundation
(ABD) finansmanyla Learning Sites Inc. Bakan Dr. Donald Sanderse yaptrlmaktadr.
Kendilerine ok teekkr ederiz.
2 2007 yl kazs; Dumlupnar niversitesi, Arkeoloji Blm bakan ve Seyitmer projesi
bakan Prof. Dr. A.Nejat Bilgen ile retim yelerinden Yrd. Do. Dr. Elif Gen, retim
grevlileri Dr. Serpil Sandalc, Zeynep Bilgen, Nazan Yzbaolu, Tark Gltrk, Ar. Gr.
Asuman Kuru, Gzel Sanatlar Fakltesi, Seramik Blm retim Grevlisi Restoratr Birol
Akaln, Ktahya Meslek Yksek Okulundan retim Grevlisi Mimar Bahadr Dikmen, Ege
niversitesi, Bergama Meslek Yksek Okulu retim Grevlileri Arkeolog Sema akalgz
ve Mustafa akalgz, Trakya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm yksek
lisans rencisi lhan avu, Dumlupnar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji
Blm yksek lisans rencileri Birgl Yldz, Mustafa ekiciolu, Semra rakolu, Sevcan
Silek, Arkeolog Fatih ahan, Dumlupnar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji
Blm lisans rencileri Hayrettin Sayar, Nee Burak, aan Kse, Ahmet idem, Osman
Vurukan, sa Solmugl, Bayram Uygun ve Kenan Demir, Ege niversitesi, Bergama MYO,
Restorasyon Programndan lisans rencileri Ebru Osman ve Zeynep Bal, Desinatr Beyza
enkuyumcu ile The University at Buffalo (SUNY), The State University of New York-ABD
Department of Classics, Ancient Near Eastern Archaeologyden Prof. Dr. Samuel M. Paley ve
renciler Peter Jon Cobb, Sarah Carolyn Jones, Lawrence Michael Albano, Catherine Jean
Nicastro ve Universita degli Studi di Roma La Sapienza talya, Dipartimento di Scienze
Storiche, Archeologiche e Antropologiche dellAntichitaden doktora rencisi Maria
Gabriella Micale katlmtr. Bakanlk temsilcisi ise Afyon Mzesinden Ahmet lasldr.

71

Seyitmer Hynde 19891995 yllarnda yaplan kazlarda, hyn

5000 yllk bir gemie sahip olduu belirlenmiti3. 2006 ylnda yaptmz
kazlar sonucunda da daha nceden belirlenen Tun a, Demir a,
Helenistik ve Roma Dnemlerine ait kltr katlarnn varl saptanm ayrca
bu kltr katlarn kendi iinde birok farkl mimar evrelere sahip olduu da
belirlenmitir4 (izim: 1).

2007 Yl Kaz almalar

Seyitmer Hynde yaplan almalar sonucunda hyn
stratigrafisi yeniden dzenlenmitir. Buna gre; her biri kendi iinde farkl
mimar evrelere sahip balca VI tabaka belirlenmitir. Tabakalar aadaki
gibi sralanmaktadr:

I. TABAKA
Hyn merkezinde J (H/12), O (I-J/11) ve P (I-J/12) sektrlerinde, Roma
Dnemine tarihlenen ve Zeus Tapna ile ilikili olduu dnlen su kanal
ve duvar kalntlar bulunmaktadr. Burada yaplan almalar srasnda,
daha nceki kazlarda yzlercesi ele geirilen ve geen sene yaptmz
temizlik almas srasnda da ok sayda bulunan pimi topraktan boa
figrn paralar tespit edilmitir. zellikle I-J/12 plan karelerinde IV.
Tabaka seviyesine kadar inilmitir. Bu kadar derinden Roma Dnemine ait
figrn paralarnn ele geiriliyor olmas, var olduu dnlen Zeus kutsal
yapsnn temelinin ok daha derin kazldn ve bylece alttaki tabakalar
tahrip ettiini gstermektedir.

3 Aydn, N.; 1991, Seyitmer Hyk Kurtarma Kazs 1989 I. Mze Kurtarma Kazlar Semineri
, 19-10 Mays 1990 Ankara, s.191204. Topba,A.; 1992, Ktahya Seyitmer Hy 1990
Yl Kurtarma Kazs II. Mze Kurtarma Kazlar Semineri , 29-30 Nisan 1991, Ankara, s.11-34.;
1993; Seyitmer Hy 1991 Yl Kurtarma Kazs III. Mze Kurtarma Kazlar Semineri ,
27-30 Nisan 1992, Efes, s.1-30.; 1994; Seyitmer Hy 1992 Yl Kurtarma Kazs IV. Mze
Kurtarma Kazlar Semineri , 26-29 Nisan 1993, Marmaris, s.297-310; lasl,A.; 1996, Seyitmer
Hy 1993 Yl Kurtarma Kazs VI. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, 2426 Nisan 1995,
Didim, s.120.
4 Bilgen, A.N; (baskda) Seyitmer Hy Kurtarma Kazs Projesi,2006, 28. Uluslararas
Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu, 28 Mays1 Haziran 2007 zmit.

72

II. TABAKA
II. Tabaka, hyk zerinde en iyi korunan yerleimdir ve kuleli gl sur
duvarlar ile evrelenmitir. Hellenistik Dneme tarihlenen II. Tabaka kendi
iinde II. B-erken evre ve II. A-ge evre olmak zere iki ayr mimar evreye
sahiptir (izim: 2).
II. B-erken evre: N (I-J/89), O (I-J/1011) ve V (K-L/1011) sektrlerinde
yaplan almalarda erken evreye ait yaplar aa karlmtr. evresi
gl koruma duvarlar ile evrelenmi yerleiminde dikdrtgen planl, ok
odal avlulu evler bulunmaktadr. Bunlardan en iyi korunan ev hyn
merkezindeki 1 No.lu evdir. 1 No.lu ev, 20 metre uzunluunda ve 1216 metre
geniliinde olup odaya ve byk bir avluya sahiptir (Resim: 3; izim:
34). Yaklak 80 cm. kalnlkta ve 1.50 metre ykseklie kadar korunan
duvarlarnda marl ve kire ta gibi evreden kolaylkla temin edilebilecek
talar kullanlmtr. 1 No.lu evin ortasnda byk bir avlu, bu avlunun kuzey
dousunda 1 No.lu oda, gneyinde ise 2 ve 3 No.lu odalar bulunmaktadr. 1
No.lu oda 4 x 4 metre llerinde olup tabanndaki kp ukurlar nedeniyle
depo odas olarak kullanlm olmaldr (Resim: 3; izim: 4 ). 2 No.lu oda
4.70 x 6 metre llerindedir. Bu odann kaps korunmamtr. Gney duvar
hari dier btn duvarlar 1 metrenin zerindedir. Bu nedenle odaya giriin
gneyden olduu dnlmektedir. 3 No.lu oda yaklak 5 x 6,5 metre
llerinde olup taban yass ta levhalarla kapldr. Ta levhalar odann
sadece bat kenar boyunca korunmutur. Bu odann iki kaps bulunmaktadr.
Bunlardan biri 1.50 metre genilikte olup kuzey ynndeki byk avluya
almaktadr. Bu kap daha sonraki II. A evresinde rlerek iptal edilmitir.
Dier kap ise 1 metre geniliktedir ve gneye almaktadr. Yapnn gney
kesiminde hemen kapnn karsnda kk bir ocak korunmutur. Ocak
dnda duvarlar ok iyi korunmad iin buradaki oda/odalarn plan ve
ilevi tam olarak belirlenememitir (izim: 4). Avlu, 19,5 x 22.70 ve 20 metre
llerindedir. Avlunun bat kenar yass ta levhalarla kapldr. Avlunun
dou kenarndaki alanda kuzey-gney uzantl blmede ok saydaki ahap
dikme yerleri ve bunlarn iinde ahap kalntlar tespit edilmitir. Avlunun
en azndan bu blgesinin stnn kapal olduu sylenebilir. 1 No.lu evin
darya kn salayan kaps ise gneybat kesinde olmaldr ancak, kap
aral ok iyi korunmamtr (izim: 4). 1 No.lu evden dar kldnda
biri 3 No.lu odaya dik, dieri ona paralel uzanan iki duvar ve hemen bu iki
duvarn kesinde yass ta levhalar almtr.

73

Hyn merkezinde bulunan 1 No.lu ev, mevcut llerinden ok daha

byk olmaldr. Bu nedenle bu kadar byk llerdeki evin bir bey veya
yneticiye ait olduu dnlebilir. 1 No.lu yap, II. A ge evresinde de ana
plan deitirilmeden baz ilvelerle tekrar kullanlmtr.
2 ve 3 No.lu evler, hyn kuzeyinde olup koruma duvarna paralel dou
bat dorultuda uzanmaktadr. Her iki evin kuzey duvarlar ortaktr (izim:
3). 2 No.lu ev, yaklak 17.60 x 5 metre llerinde dikdrtgen planldr ve
tek odas vardr. Duvar kalnl ortalama 1.30 metredir ve 1 ve 3 No.lu evlere
gre duvarlar ok daha kaln ina edilmitir (3 No.lu evin kuzey duvar hari,
btn duvarlar yaklak 80 cm. kalnlktadr). 2 No.lu evin kaps batya,
koruma duvarnn hemen nndeki kk alana almaktadr.
3 No.lu ev, 20 x 5.50 metre llerinde dikdrtgen planl olup 2 odas
vardr. Odalar birbirine geilidir. 1 No.lu oda 5.50 x 5.50 metre llerindedir.
Odann taban yass ta levhalarla denmi, bu deme sadece odann gney
kenarnda korunmutur (izim: 3). Btn yaplarda olduu gibi duvarlarnda
evreden kolaylkla temin edilen marl ve kire ta kullanlmtr. Duvarlar,
1 metre ykseklie kadar korunmu ve duvarn odaya bakan yzlerinin
kille svanm olduu grlmtr. Odann kuzeybat kesinde ise ocak
kalnts belirlenmitir. Bu odadan dou ynde 2 No.lu odaya geilir. 2 No.lu
oda, yaklak 3.30 x 5.50 metre llerindedir ve kap aral douda 1 No.lu
odann kap aral ile ayn dorultudadr. Buna gre, 2 ve 3 No.lu evlerin
kaplarnn birbirinin aksi ynlerde olduu grlmektedir. Her iki ev arasnda
da kap geidi bulunmayan ve evleri birbirinden ayran kk bir boluk/oda
bulunmaktadr (izim: 3 ).
Hyn dier kesimlerinde bu evreye ait duvar paralar aa karlm
ancak bu yaplar olaslkla II. A evresi tarafndan tahrip edilmitir. II. B
evresinde yap gruplar arasndaki bo alanlarda ok sayda ukur tespit
edilmitir. Bu ukurlarn byk bir ounluu p ukurudur. Az sayda
iinde yanm buday kalntlarnn bulunduu silolar da belirlenmitir.
II. A-ge evre: II. Tabakann ge evresi erken evreye gre daha iyi
korunmutur. Erken evrenin yaplar baz ilvelerle bu evrede tekrar
kullanlmtr. Bunlardan II. B evresinde 1 No.lu ev olarak tanmlanan yap
bu evrede de kullanlm ve II. A evresinde 1 No.lu ev olarak adlandrlmtr.
II. B evresinin 1 No.lu evinin gneyindeki 2 ve 3 No.lu odalar, II. A evresinde

74

avluya alan kap kapatlarak yaplar birbirinden ayrlmtr. Bylece ana

yap blnerek kltlm ve birbirinden bamsz ayr yap hline
dntrlmtr (izim: 56 ). Ayrca, 1 No.lu evin avlusu blnerek
ayr oda hline getirilmi, bu alann hemen batsna da dikdrtgen planl
baka bir avlu ilave edilmitir. Bylece, 1 No.lu ev, 4 odal ve avlulu bir
yapya dntrlmtr (izim: 56; Resim: 4). 1 No.lu evin, 1 No.lu odas
erken dnemdeki gibi depo odas olarak kullanma devam etmitir. 2 No.lu
oda, erken evredeki avlunun ortasndadr ve duvarlar yass talarla ballk
srt eklinde rlmtr. lleri, 7.80 x 44.50 metredir. Odann taban
sktrlm topraktandr. Odaya giri gneyden salanmtr. 3 No.lu
oda, 2 No.lu odann hemen kuzeyinde ince uzun yapda 19.50 x 1.20 metre
llerindedir. 4 No.lu oda, yapnn gneydou kesinde olup dou duvar
boyunca bir platform bulunmaktadr. Bu platformda erken evrede olduu
gibi ahap dikme yerleri belirlenmitir. 1 No.lu evin avlusu, yapnn batsnda
olup 21 metre uzunluunda, 5 x 3,7 metre geniliindedir. Avlunun bat
duvarnda kap geidi korunmutur. zellikle avlunun bu duvarnda iki adet
ahap dikme yeri de bulunmaktadr. Avlunun bat duvar arkasnda ise yass
ta levhalarla deli bir alan ve birbirini tamamlamayan baz duvar paralar
vardr.
2 ve 3 No.lu evler, erken evrenin 1 No.lu evinin 2 ve 3 No.lu odalar iken
avluya geii salayan kap aral rlerek iptal edilmi ve bu odalar ayr
yaplar olarak kullanlmtr. 2 No.lu ev de kendi iinde iki blmeye ayrlmtr.
Orta alanda yass ta deme bulunmaktadr. Her iki evin de kap geidi
gneydedir. Bu alandaki yaplarn ok iyi korunmam olmas nedeniyle
her iki yapnn ayr birer ev mi yoksa bir eve ait iki odas m olduunu belli
deildir. Yaplarn gneyinde ve her iki giriin ortasnda byk bir seramik
frn almtr (izim: 5).
4 No.lu ev, 3 No.lu evin gney batsnda 1 No.lu evin avlusunun da
gneyindedir. 2 odas belirlenmi ancak duvarlar ok iyi korunmad iin
plan ak deildir. Odalardan birinde yass ta deme ile dier odasnda bir
ocak kalnts almtr (izim: 5).
5 No.lu ev, erken evrenin 2 No.lu evin duvarlarn aynen kullanm. Ancak
gney blmesine baz duvarlar ilave edilip yap bytlmtr. 5 No.lu evin
3 odas vardr. 1 No.lu oda, erken evrenin 2 No.lu evi ile ayndr. Batdaki
kap geidinde herhangi bir deiiklik yaplmamtr. 2 No.lu oda, dikdrtgen
planldr ve dou duvarna bitiik keli bir ocak korunmutur. 3 No.lu oda

75

ise 1 No.lu evin kuzeyine bitiiktir. 7.50 metre uzunluunda 1.30 metre
geniliinde ince uzun bir oda grnmndedir (izim: 5).
6 No.lu ev, erken evrenin 3 No.lu evin plann aynen kullanmtr.
Erken evrede iki odal iken bu evrede ortadaki duvarlar kaldrlarak 20 x
5.50 metre llerinde tek oda hline getirilmitir. Evin kap aral ise net
olarak belirlenememi ancak, evin gneydou duvarnda yaklak 3 metre
geniliinde 3 basamakl bir merdiven tespit edilmitir. Bu merdiven, 1 No.lu
evin dousundaki ak alana ulamaktadr.

II. Tabaka kk buluntular: 1990l yllarda yaplan kazlarda II. Tabakann

birok yapsnn tabanna ulalmtr. 2007 yl almalarnda daha nceki
kazlarda almayan erken evreye ait 1 No.lu evinin avlusu ile 2 ve 3 No.lu
evlerin taban seviyesine ulalmtr. Ele geirilen buluntulara gre; ok
sayda yerel retim gri kap paralar ile az sayda krmz ithal kaplar, bir adet
pimi toprak bezeme kalb (Resim: 5a-b), ok sayda at kiremit paralar,
bir adet kapakl tam kp (Resim: 6), bronz sikkeler (Resim :7), altndan bir
adet kolye sallants ve bir adet boncuk, tuntan delici ve ineler, demirden
ok sayda korozyona uram obje ve cruflar, kemikten delici ve eitli
objeler, pimi topraktan arlk ve araklar, pimemi arlklar, marldan
ok sayda objeler ele geirilmitir.

III. TABAKA
N (I-J/89), O (I-J/1011), U (K-L/89), P (J-I/1213) ve V (K-L/1011)
sektrlerinde yrtlen almalarda hemen II. Tabakann altnda III. Tabaka
yaplar almtr. Gl kulelerle destekli koruma duvar ile evrelenen
yerleimde dikdrtgen ve yamuk planl ahap dikmeli yaplarla silolar aa
karlmtr. zellikle hyn bat kenarndaki koruma duvar boyunca bu
tabaka yaplar daha iyi korunmutur. Koruma duvar ilk kez III. Tabakada
ina edilmi, II. ve I. tabakalarca tekrar kullanlmtr. III. Tabaka; III. A-ge
evre, III. B orta ve III. C erken evre olmak zere farkl mimar evreye
sahiptir.
N (I-J/89), U (K-L/89), BB (M-N/67), CC (M-N/89) ve JJ (O-P/10
11) sektrlerinde yaplan almalarda III. C erken evreye ait baz yaplar
almtr. Koruma duvar ilk kez erken evrede ina edilmi ve duvarda

76

byk boyutlu blok talar kullanlmtr. zellikle hyn bat ve kuzey

yamalarnda hyn eimine gre basamakl olarak yaplmtr (Resim:
8). Duvarlar 23 metre kalnlktadr ve birbirinden bamsz olarak ina
edilmitir. Bu duvarlar birbirine gemeli veya kenetli deildir. Her bir duvar
dierine yaslandrlmtr. Arada kalan blmler ise oda ya da depo olarak
kullanlmtr. Birbirine yaslandrlm duvarlar ile yamata basamakl olarak
ina edilen duvarlar uzun sre dayanklln koruyabilmitir.
Koruma duvarnn 4 kulesi almtr. En iyi durumdaki gney kulesi, 7.50
x 9.50 metre llerindedir. D duvarlar 1.30 cm. kalnlkta olup iri blok talar
kullanlmtr. Kulenin i dolgusu ise kk ta ve toprakla doldurularak
sktrlmtr. Ayn zellik btn kulelerde grlmektedir.
2006 ylnda, J-K/ 9 plan karelerinde yaplan almalarda 11.55 metre
uzunluunda byk 2 No.lu oda almtr (Resim: 8 ). Oda koruma duvarna
yaslanmaktadr. Kuzey-gney ynde uzanan odann kuzey duvar 8 metre,
gney duvar ise 4 metre uzunluunda korunmutur. Bu duvarlar yaklak
1.55 metre kalnlkta ve 1.22 metre yksekliktedir. Taban sar kille svaldr.
2006 ylnda, taban zerinde 5 adet kp ve ok sayda at kiremit paralar
bulundu. Kpler ve at kiremitleri III. C erken evresine aittir.
2007 ylnda ayn alanda yaptmz almalarda N (I-J/89), U (K-L/89)
sektrlerinde III. Tabakann III. B orta evresine ait kalntlar almtr. Koruma
duvarna bitiik 2 No.lu byk depo odasnn gneyinde 3 No.lu oda vardr.
Bu oda, 4.90 x, 3.50 metre llerinde hyn ekline gre yamuk planldr
(Resim: 8). Depo odasna gre ok iyi korunmamtr. Odann gney-dou
duvar 50 cm., kuzey duvar 1.55 metre kalnlktadr. Ancak dou duvarnn
sadece kk bir blm korunabilmitir.
Koruma duvarnn hyn ekline gre gney douya dn yapt
L/910 plan karelerinde, 7 x 6.50 metre uzunluunda, 5.10 x 3.15 metre
geniliinde 4 No.lu oda almtr (Resim: 8). Odann kuzey-bat duvar 3
No.lu oda ile ortaktr. Dou ve gney duvarlar ise 1.10 cm. kalnlktadr.
Oda taban sar kille svaldr ve hemen orta ksmnda ocak bulunmaktadr.
II. Tabaka ukurlar tarafndan yer yer tahribata uramtr. Odann dou
duvar, gneye doru devam etmekte fakat bu alan daha nceki dnemde
kazlmtr.
Koruma duvar boyunca uzanan odalardan ilk ikisi (1 ve 2 No.lu odalar)
iinden kan kplere gre depo odas olarak kullanlm olmaldr. Dier iki

77

odadan birinin iinde herhangi bir buluntu olmad iin ilevi belli deildir.
Ancak 4 No.lu odann ortasnda ocak bulunmas burann da yaam yeri olarak
kullanlm olduunu gstermektedir. 2 ve 3 No.lu odalar daha sonraki III. B
orta evresinde iptal edilmitir. Koruma duvarna paralel olarak uzanan 15
metre uzunluunda tek yzl duvar bu iki odann sonradan iptal edildiini
gstermektedir. Bu duvar ocakl oda duvar ile birleerek 12 metre daha devam
etmitir. Bylece duvar 27 metre uzunlukta almtr. 90 cm. ykseklikte
korunan bu duvarn hemen dou kenar boyunca ta deme bulunmaktadr.
Ta deme, duvara paralel olarak yerletirilmi 27 metre uzunluunda
1.502 metre geniliindedir (Resim: 8). Duvarn hemen karsnda ona
paralel ikinci bir duvar daha vardr. 16.30 metre uzunluundaki tek yzl
duvarn da hemen nnde ona paralel uzanan 1.502 metre geniliinde
ta deme bulunmaktadr. Ancak buradaki deme yaklak 7 metre
kadar korunabilmitir. Bu deme gneyde L/11 plan karesinde kk bir
alanda devam etmektedir. Her iki paralel duvar birlikte byk bir meydan
oluturmaktadr (Resim: 8). Buna gre; meydan 9.62 x 9.72 metre geniliinde
ve korunan blm ile 27 metre uzunluundadr. Her iki duvar kenarnda
ta deme uzanmaktadr. Arada kalan blm ise sktrlm topraktr.
Meydann kuzey ve dousundaki duvarlarda ahap dikme yerleri vardr.
Meydann kuzey duvar, koruma duvarnn 8 metre olan blmne 7.50
metre daha ilve edilerek uzatlm ancak, bu uzatma srasnda duvar kuzeye
doru hafif meyille yaplmtr. Bu duvar zerinde, ikisi kede ikisi de ortada
olmak zere drt ahap dikme yeri vardr. Dou duvarnda da dokuz adet
ahap dikme yeri korunmutur. Ortadaki sktrlm toprak tabanda ise ok
dzenli olmayan ahap dikme yerleri bulunmaktadr. Bylece, bu meydann
en azndan bir blmnn stnn kapal olduu dnlmektedir. Batdaki
ta taban zerinden ilenmi ya da ilenmeye hazr geyik boynuzlar, akmak
tandan bak ele geirilmitir.
L/1011 plan karelerinde III. Tabakann III. A ge evresine ait yamuk
planl kk bir oda almtr. Kap geidi tespit edilen odann taban ta
delidir. Kapnn hemen yannda ocak bulunmaktadr. Oda, alttaki III. B
evresinin ta demesini tahrip etmitir. Ge evreye ait kalntlar sadece bu
alanda belirlenebilmitir.
P (I-J/1213) sektrnn, I/12, I/13 plan kareleri ile J (G-H/1213)
sektrnde H/12 plan karede III. Tabakaya ait 3 odal yap aa karlmtr.
Bunun III. Tabakann hangi evresine ait olduu konusunda henz yeterli
bir bilgi yoktur. odadan en byk olan 1 No.lu oda, 7 x 54.50 metre

78

llerinde dikdrtgen planl olup kuzey bat kesinde kap geidi

belirlenmitir (Resim: 9). Odann kuzey, bat ve gney duvarlar tek yzl,
batdaki duvar bu yndeki 3 No.lu oda nedeniyle ikiyzl olarak yaplmtr.
Odann her duvarnda ahap dikme yerleri korunmutur. Dou duvarnda
bir, kuzey duvarnda bir, gney duvarnda sekiz, bat duvarnda ise drt
adet ahap dikme yeri vardr (Resim: 9). Odann kuzey duvar kenarnda bir
adet ukur ve bat duvarnn hemen ortasnda duvara bitiik bir adet frn
almtr. Frn dikdrtgen eklinde olup iki kenarnn ortasnda ahap dikme
yerleri korunmutur. Olaslkla bu ahap dikme yerleri frnn st rgs ile
ilikili olmaldr. Gney duvar kenarnda ise kille sval bir alan belirlenmitir.
Odadan kuzeybat kesindeki kap ile 2 No.lu odaya geilir. Bu oda yuvarlak
planldr ve duvarnda iki adet ahap dikme yeri korunmutur. Ancak odann
bat ksm korunmamtr. Taban toprak svaldr. 3 No.lu oda byk odann
hemen batsndadr. Dou duvar 1 No.lu oda ile ortaktr. 3.50 x 43.50 metre
llerinde ortak duvar hari btn duvarlar tek yzldr. Odann gney
duvar iine gml bir adet frn ve hemen yannda da ii kil sval ilik
ortaya karlmtr. Yapnn her iki frn da tabana gmldr. Dikdrtgen
planl ve kenarlarnda dikme yerleri korunmutur.
III. Tabakaya ait, J/13 plan karesinde sktrlm taban zerinde byk
bir kil topa bulunmutur. Bu kil topa temizlendiinde, iinde 13 adet
pimemi arlk ele geirilmitir. Tabann gneyinde ise taban stnde bir
adet bronz kepe, pimi topraktan bir kandil, bir ie, iki adet kt durumda
tun sikke ve bir adet kesilmi geyik boynuzu toplu olarak ele geirilmitir.
III. Tabaka buluntular: II. Tabaka geleneinde ok sayda gri renkli kap
paralar, az sayda krmz renkli kaplar, pimi ve pimemi arlklar,
araklar, iki adet sikke, bir adet bronz kepe, kandil, ie, ok sayda ilenmi
ve ilenmeye hazr geyik boynuzlar, bir adet ip delikli damga mhr ve
mhr basks, demir objeler, marl objeler ve kemikten delici ve ineler ele
geirilmitir.
IV. TABAKA
I (G-H/1011), J (G-H/1213), P (I-J/1213), R (I-J/1415), DD (M-N/1011)
ve EE (M-N/1213) sektrlerinde yaplan almalarda IV. Tabaka yaplarna
ulalmtr. IV. Tabaka kendi iinde farkl mimari evreye sahiptir. Bunlar:
A-ge evre, B-orta evre, C-erken evredir.

79

A-ge evre: Teras duvarlar ile evrelenen yerleimde I (G-H/1011) ve J

(G-H/1213) sektrlerindeki ok odal ahap dikmeli yap ile R (I-J/1415)
sektrndeki yap bu evreye aittir. Ahap dikmeli yap, yaklak 20 x 12
metre llerinde olup 6 odaya sahiptir. Yapnn 1 No.lu odasnn tamam,
2 ve 3 No.lu odalarn ise bir ksm daha nceki kazlarda almtr. 2006 ve
2007 ylnda yaplan almalarda dier odalar gn na karlmtr. Yap
kendi iinde birka mimar evreye sahiptir. Yapnn d duvarlar 2 ile 1.20
metre, i duvarlar ise 6070 cm. kalnlkta olup 1.80 metre ykseklie kadar
korunmutur. Duvarlarnda btn evrelerde olduu gibi marl ve kire ta
kullanlmtr. Btn duvarlar birbirine yaslandrlm, kenetlenmemitir.
1 No.lu odann i lleri 7.70 x 6 metredir. Ta deme odann gney
duvar kenarnda korunmutur. Duvarlarnda ahap dikme yerleri vardr ve
dikme boluklarnda rm ahap kalntlar tespit edilmitir. Baz dikme
boluklarnn ahap yerine tala doldurularak onarld/desteklendii
grlmtr. 2 No.lu oda, 1 No.lu odann dousunda ve 5.50 x 4.60 metre
llerindedir. Kuzey ve bat duvarnn birletii yerde az sayda ta deme
tespit edilmitir. 3 No.lu oda, 2 No.lu odann hemen kuzeyinde 5 x 1 metre
llerinde dikdrtgen planldr. Duvarlar 1.50 metreyi gemekte olup
kap aral yoktur. Kap aralnn olmamas bu odaya stten girildiini
gstermektedir. 4 No.lu oda, 3 No.lu oda gibi 5.50 x 1.20 metre llerinde ince
uzun yapdadr. Olaslkla, 2 ve 3 No.lu odalar sonradan ina edilerek 4 No.lu
oda daraltlm olmaldr. nk 2 ve 4 No.lu odalarn gney duvarlar paralel
olmayp birbirine akmaktadr. 5 No.lu oda, 4 No.lu odann dousundadr.
Odann taban sktrlm topraktan, duvarlar stteki III. Tabaka koruma
duvar kulesi nedeniyle ok iyi korunamamtr. 5 No.lu odann gney
duvarnn douya doru devam ettii grlmekte ancak bu alanda byk
tahribat olmas nedeniyle yapnn dou uzants belirlenememitir. Odann
yaklak 5.50 2.25 metrelik blm korunmutur. 6 No.lu oda, 1 No.lu
odann hemen gneyinde ve kk bir kap aral ile bu odaya geilmektedir.
3.52 x 2 metre llerindeki 6 No.lu oda dikdrtgen planldr. Duvarlar 1.56
metre yksekliktedir. Odann kuzey duvar 1 No.lu oda ile ortak, gney,
dou ve bat duvarlar ise tek yzldr. Oda, tek yzl duvarlar nedeniyle
toprak iine gml ya da en azndan bir ksm gml olmaldr. Tek yzl
duvarlarndan gneydeki duvarnda ikisi kelerde biri ortada olmak zere
ahap dikme yeri, dier iki yan duvarnn da kelerinde ahap dikme
yerleri vardr. Odann kuzey dou kesinde 70 cm. geniliinde kap geidi
korunmutur.

80

IV. Tabaka teras yaplar hyn yamacna ina edilmitir. Hyn

yamac birbirine paralel iki duvar dizisi ile evrelenmektedir. Her iki teras
duvar aras ta ve toprak ile doldurularak ykseltilmi ve bu alana teras
yaplar ina edilmitir. Teras yaplar, ta demeli olup duvarlar ve ta
taban zeri sar kil ile svaldr. Her teras odasnda ocak ve frn kalntlar
aa karlmtr.
1993 yl kazlarnda 21 metre uzunluunda merdivenli giri aa
karlmtr. IV. Tabakann ge evresindeki teras duvarlar tarafndan
kesilen merdivenli giriin kullanm iptal edilmitir. Buna gre merdiven,
IV. Tabakann daha nceki evresinde ilk kez ina edilip ge evresinde ise
kullanlmadan ya da kullanldktan sonra iptal edilmitir. Daha sonraki
III. Tabakada da ise merdivenin st ksmnn ii doldurularak kule gibi
kullanlmtr.
B-Orta evre: 2006 ve 2007 yl almalarnda B-orta evreye ait mimar kalnt
henz belirlenememitir.
C-Erken evre: DD (M-N/1011) sektrnde N/11 plan karesinde erken
evreye ait kalntlar tespit edilmitir. iddetli yangn geirmi olan bu evre,
teras duvarnn hemen altnda yamataki dar alanda belirlenebilmitir.
Sktrlm toprak taban zerinde yanm aa ve kerpi kalntlarnn
hemen altnda ok sayda tam kap in situ ele geirilmitir. Taban zerinde
ayrca kesici ve ezgi ta da bulunmutur.
V. TABAKA
D (E-F/1213), DD (M-N/1011) ve EE (M-N/1213) sektrlerinde yaplan
yama almalarnda V. Tabaka yaplarna ulalmtr. DD (M-N/1011) ve
EE (M-N/1213) sektrlerindeki duvarn 14.50 metrelik blm almtr.
Yaklak 2.20 metre ykseklie kadar korunan teras duvar dou-bat
dorultusunda hyn ekline gre uzanmakta ve bat ucunda ke yaparak
duvar kuzeye doru ynelmektedir. Ke yapan duvarn karsnda da bir
odann 2.85 x 1.50 metrelik bir blm almtr. Bu duvarn i yz sar kille
svaldr. Duvarda genelde kk yass talar kullanlm ve talar birbirine
amur harla tutturulmutur. Duvarlarn arasnda akl ta deli ocak taban

81

aa karlmtr. V. Tabaka duvarlar IV. Tabaka teras duvarlarnn altnda

bulunduu iin nasl bir plana sahip olduu henz belirlenememitir.
D (E-F/1213) sektrnde IV. Tabakann hemen altnda yamata yaplan
almalarda birbirine paralel uzanan duvar dizileri ile karlalmtr.
Duvarlar yaklak 1.30 cm. kalnlktadr. Duvarn d yz yass talarla
rlm, ii ise kk talarla doldurulmutur. Birbirine paralel uzanan duvar
paralar olaslkla teras duvarlar olmaldr. Ancak alan alann darl ve IV.
Tabaka yaplarnn altnda olmas nedeniyle tam olarak anlalamamtr.
V. Tabaka ok iddetli yangn geirmitir. Yangn duvarlarda kullanlan
kire talar eritecek kadar iddetli olmutur. Ele geirilen krmz, devety
renkli ark yapm kaplar M.. II. binyla tarihlendirilmektedir. Bunlardan,
yonca azl, gaga azl kaplar, tipik Orta Anadolu M. II. binyl kap
geleneini yanstmaktadr.
Seyitmer Hy 2007 yl kaz almas alt ay srdrlmtr. Bu
sre zarfnda hyn st plan karelerinin tamamnda ve gney yamacnda
allmtr. Elde edilen sonulara gre; VI tabakal ve imdilik 11 mimar
evreli yerleimlerin varl saptanmtr. I. II. ve III. tabakalarn tamam, IV.
Tabakann ise bir blm almtr. V. Tabakaya ancak hyn yamacnda
ulalabilmi, en alttaki VI. Tabakada ise allamamtr.
Sonu olarak, Seyitmer Hynn VI tabakal ve imdilik 11 mimar
evreli yerleimi, M.. 3. binyldan Roma Dnemine kadar kesintisiz bir
isknn varln ortaya koymaktadr. Her dnemde yerleim, evresi
koruma ve teras duvarlar ile evrelenmi olup ok odal avlulu yaplarla
temsil edilmektedir. V. Tabakann krmz, devety hamurlu ark yapm
kaplar M.. II. binyl boyunca devam etmitir. M.. I. binyl balarnda
IV. Tabakann erken evresinde krmz ve devety renkli kaplar kesintisiz
devam ederken bunlarla birlikte el yapm kahverengi kaba kaplar da
grlmeye balamtr. Buna gre, M.. II. binyldan I. binyla gei
kesintisiz olmutur. Erken Demir a el yapm kaplar, M. II. binyl kap
tiplerinin bir devamn yanstmaktadr. IV. Tabakann orta ve ge evresinde,
kaplarda kahverengiden gri tonlara doru bir gei gzlenir. Gri kap gelenei
sonraki III. II. ve I. Tabakalar boyunca kullanma devam etmitir. Gri kaplar,
Seyitmerin yerel retimidir. Yerel retimli kaplar az saydaki ithal kaplarla
birlikte ele geirilmitir. 2007 yl kaz sezonunda ele geirilen 1000e yakn
kk buluntu, Seyitmer Hynn evre kltr blgeleri ile nasl bir iliki

82

iinde olduunun ve kltrel zelliklerinin daha iyi anlalmas asndan ok

byk bir nem tamaktadr. nmzdeki sezonlarda yaplacak almalar
hyn Anadolu arkeolojisindeki nemini daha iyi belirleyecektir.
KAYNAKA
AYDIN, N.1991 , Seyitmer Hyk Kurtarma Kazs 1989 I. Mze Kurtarma
Kazlar Semineri, 1910 Mays 1990 Ankara, s.191204.
BLGEN, A.N; (baskda) Seyitmer Hy Kurtarma Kazs Projesi,2006,
28. Uluslararas Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu, 28 Mays1
Haziran 2007 zmit.
TOPBA, A.1992 Ktahya Seyitmer Hy 1990 Yl Kurtarma Kazs II.
Mze Kurtarma Kazlar Semineri, 2930 Nisan 1991 Ankara, s.1134.
TOPBA, A.1993 Seyitmer Hy 1991 Yl Kurtarma Kazs III. Mze
Kurtarma Kazlar Semineri, 2730 Nisan 1992 Efes, s.130.
TOPBA, A.1994 Seyitmer Hy 1992 Yl Kurtarma Kazs IV. Mze
Kurtarma Kazlar Semineri, 2629 Nisan 1993 Marmaris, s.297310
LASLI, A.1996 Seyitmer Hy 1993 Yl Kurtarma Kazs VI. Mze
Kurtarma Kazlar Semineri, 2426 Nisan 1995 Didim, s.120.

83

izim: 1

izim 2: II A-B evreleri

84

izim: 3

izim: 4

izim: 5

izim: 6

85

Resim 1: Seyitmer Hy 2007

Resim 2: Seyitmer
Hy
gneyden grnm

Resim: 3

86

Resim: 4

Resim: 5a - 5b

Resim: 6

87

Resim: 7

Resim: 8

Resim: 9

88

SULUN MAARASI 2007 YILI KAZISI

Harun TAKIRAN*
Selahattin Eyp AKSU
I. GR
Maara cenneti olarak bilinen lkemizde prehistorik arkeoloji asndan
kazs yaplan maara says son derece azdr. Trkiyede daha fazla arlk
verilmesi gereken maara kazlarna bir yenisinin eklenmesi, Trkiyenin
prehistoryasna kukusuz nemli katklar salayacaktr.
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 16 Nisan 2007 tarih ve
64897 sayl izinleri ve DSM Merkez Mdrlnn deneiyle Antalya
Mze Mdrlnn bakanlnda yaplan Suluin Maaras kazs 8
Temmuz -1 Austos 2007 tarihlerinde arasnda gerekletirilmitir1. Kaznn
bilimsel bakanln Prof. Dr. Harun Takran yrtmtr.
Kaz almalarna Yard. Do. Dr. Metin Kartal, Ara. Gr. Gizem Kartal,
Bora Cem Sevencan M.A.,
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Prehistorya Anabilim Dal yksek lisams
rencileri Yavuz Aydn, Ali laslan, lisans rencileri Kaan Bulut, Eref Erbil,
Eylem Dere, Buket Babata ekip yesi olarak katlmlardr2. Ayn zamanda
Karain Maaras kazsnn da yeleri olan Suluin ekibi Karain kaz evinde
konaklam, Karain Maaras kazsnn tm lojistik ve malzeme desteinden
yararlanmlardr3.

Prof. Dr. Harun TAKIRAN, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Prehistorya Anabilim Dal, 06100-Shhiye-Ankara/TRKYE.
Selahattin Eyp AKSU, Antalya Mzesi Mdr, Mze Mdrl, Konyaalt Cad. No: 1
07050 Antalya/TRKYE.
1 Kaz izni ve kaz denei iin Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ile DSM Merkez Mdrlne teekkrlerimizi sunuyoruz.
2 Kaznn ilk yl olmas nedeniyle eitli skntlar ve olumsuzluklarla karlaan fakat bunlarn
stesinden gelmeyi baaran ekip yelerine zverili almalarndan dolay ne kadar teekkr
etsek azdr.
3 Kaz ekibimize madd ve manev desteklerini hi esirgemeyen Karain Kazs Bakan hocamz
Sayn Prof. Dr. In Yalnkayaya kranlarmz sunuyoruz.

89

II. MAARANIN KONUMU:

Suluin Maaras Antalyann 32 km. kuzeybatsnda, merkeze bal Yaca
Ky snrlar iinde, Katran Dann (eski ad Sam Da) douya doru
alalan yamalar zerinde ve dan ova ile birletii noktaya yakn bir yerde
yer alr. Kretase yal kalkerler iinde gelimi olan Suluin, Karain Maarasnn
1 km. kuzey- dousunda, kzini Maarasnn ise 125 m. kuzeybatsndadr
(Harita:1). Denizden ykseklii 319-320 m., nndeki ovadan ise 20 m.
yksekliktedir. evrede Krkgz olarak bilinen su kaynaklarna yakn bir
konumdadr. Tek bir boluktan oluan maarann az douya bakar ve dip
ksmnda bir gl bulunur (izim:1). Her ne kadar maarann nndeki teras
ile gl seviyesi arasnda yaklak 14 m. lik bir ykselti fark var ise de (izim:1),
arkeolojik dolgularn kalnl henz tam olarak bilinememektedir. Maarann
douya doru uzanan tavan ksm zaman zaman kntlere uram ve
byk kalker bloklar maarann zeminini byk lde kaplamlardr.

III. KURTARMA KAZILARINA BALAMA GEREKELER

Suluin Maaras I.Derece Arkeolojik ve Doal Sit Alan iinde kalan
tescilli bir maaradr. Zaman zaman Karain ren Yeri bekileri tarafndan
kontrol edilse de, srekli bir bekisi yoktur ve koruma altnda deildir. Bu
nedenle, zellikle evredeki kei srlerinin scak ve gneli yaz gnlerinde
glgelenmek zere srekli olarak maaraya girmeleri engellenememektedir.
Ayrca maarann dip ksmnda ok gzel bir tatl su glnn bulunmas, yine
yaz aylarnda ve zellikle hafta sonlarnda maarann bir piknik alan olarak
kullanlmasna neden olmaktadr. Dolaysyla gerek hayvanlar ve gerekse
insanlar tarafndan maara dolgular iddetli bir ekilde tahrip edilmektedir.
Bu olumsuzluklara ilveten, herhangi bir koruma nlemi olmayan
maarann defineciler tarafndan sk sk ziyaret edilmesi ve zaman zaman
maarann deiik yerlerinin kaak kazlarla kazlmas da maarann arkeolojik
dolgularnn kartrlmasna ve tahrip edilmesine neden olmaktadr. te bu
nedenlerle Suluin Maarasnda acil olarak bir kurtarma kazs yaplmas ve
maarann kapatlarak koruma altna alnmas gerekli hle gelmitir.

90

IV. TEMZLK VE EVRE DZENLEME ALIMALARI

Yllardr kendi kaderine terk edilmi Suluin Maarasnda arkeolojik bir
kazya balanabilmesi iin, kurumu ve yklm aalar, otlar ve allarla
kaplanm olan maara ii ve nnn temizlenmesi gerekmekteydi. Bu
nedenle, nce ot ve al temizliine giriilmitir. ncelikle ok youn bir
dikenli al ve sarmaklarla kapl olan maarann n ksm almtr. Daha
sonra maara iinde bulunan kurumu aalar temizlenmitir. Mevcut
aalarn bir ksmnda ise arkeolojik dolgulara kadar inen baz dallarn
budanarak seyreltilmesi yaplmtr.
Aa, ot ve al temizlii yapldktan sonra, maara tavanndan depremlerle
dklerek maarann zeminini kaplayan kalker bloklarn kaldrlmasna
balanmtr. Kk boyutlu olan ve insan gcyle kaldrlabilen bloklar
alnarak maarann n ksmnda ve baz alanlarda duvarlar oluturulmutur.
Yine yzeyde bulunan byk kalker bloklar ise balyozlarla paralanarak
kaldrlmlardr. Tm bu almalardan sonra maarann giri ksm
arkeolojik kazlara hazr hle getirilmitir.
Temizlik almalarnn yan sra maarann etrafnn demir parmaklklarla
kapatlmas ve en azndan maaraya hayvan srlerinin girilerinin
nlenmesi iin almalara balanmtr. Bu amala demir parmaklklarn
yapmnda kullanlmas gereken kaynak makinesi iin maaraya elektrik hatt
ekilmesi gerekmitir. Ancak tm aba ve giriimlerimize karn bu amaca
ulalamamtr. mitlerimizi kaybettiimiz bir anda salanan jeneratr4
ile demir kaynak ileri yaplarak maarann n ve yanlar demir dorama
ve parmaklklarla kapatlarak koruma altna alnmtr. Ayrca, maara
nndeki ovadan, maaraya gelen patika yol temizlenerek maaraya k
dzenlenmitir.
V. TOPOGRAFYA VE KARELAJ ALIMALARI
Maarada gerekletirilen temizlik ve dzenleme almalarndan sonra,
kazlarn yaplaca alanda karelerin oluturulmas ve maarann yatay
plannn karlmas iin lm ve izim almalarna balanmtr5.
4 Suluin Maaras kazlarnda kullanlmak zere Suna-nan Kra Vakf tarafndan satn alnarak kazmza balanan jeneratr iin bata Akdeniz Medeniyetlerini Aratrma Enstits
Mdr Sayn Kayhan Drtlk olmak zere tm AKMED alanlarna sonsuz teekkrlerimizi sunuyoruz.
5 Maarann yatay plannn ve karelajnn tm lm ve izim almalar Yrd. Do. Dr. Metin
Kartal tarafndan gerekletirilmitir. Kendisine katklarndan dolay kaz ekibi adna ok ok
teekkr ediyoruz.

91

ncelikle maara giriinin gneyinde kalan ve maarann tm yzeyine

hkim olan bir kaya kntsnn zerine 0 noktas sabitlenmitir. Daha sonra
iaretlenen 0 noktasna gre maarann deiik alanlarnda sabit noktalar
oaltlmtr. Bu noktalarn iaretlenmesinden sonra ise maarann genel bir
yatay plan oluturulmutur (izim:2).
Ayrca yaplan lm almalar sonunda dou-bat ynnde bir ve kuzeygney ynnde 2 olmak zere ana eksenler oluturulmutur. 0 noktasna
gre belirli bir ykseltiden ekilen elik teller zerinden 1 metre aralklarla
sarktlan akller ile maara zemininde 1 mlik plan kareler oluturulmutur
(izim: 3).
VI. KAZILAR
Plan karelerin oluturulmasndan sonra arkeolojik kazlara geilmitir.
Toplam 4 ayr plan karede (I 8, J 8, K 8 ve K 7) 13 arkeolojik tabaka kazlmtr.
lk kaz almas I 8 plan karesinde balatlmtr. Genel olarak kazlm
alanlar iki farkl jeolojik seviye ile temsil edilir. En stteki jeolojik seviye I.
jeolojik seviye olarak isimlendirilmitir. Bu ksm, ok kuru ve tozlu olup
youn bir ekilde gbreli toprak ierir. 1. ve 2. arkeolojik seviyelerin btn
bu gbreli alan ile temsil edilmitir. Toprak rengi siyah ve koyu kahverengi
tonlarndadr. Gnmze ait bol miktarda yanm odun kmr paras ve
tozu ierir. ok az tal bir seviye olup arkeolojik adan kark malzeme
verir. Bu nedenle kuru olarak elenmitir. Tm alanda 2. arkeolojik seviyelere
ulaldnda toprak rengi siyahtan kahverengiye dnmeye balamtr.
Bu ksm bol bitki kkl ve daha az odun kmr ierir. Ancak arkeolojik
karklk devam etmektedir.
3. arkeolojik seviyelerle birlikte II. jeolojik seviyeye ulalmtr. st
seviyelere oranla daha ak renkli olmakla birlikte tabaka topra kahverengi
tonlarndadr. Ksmen daha sert olan bu seviyeler iinde orta ve iri boyutlu
kalker talarla karlalmtr. Bu seviyelerde d yzeyi olduka beyazlam
ve krldnda i yapsnn bozulmu olarak grnd kalker talar vardr.
Bunun nedeni imdilik bilinmemekle birlikte, alandaki youn yanmann
bir nedeni olabilir diye dnlmektedir. 4. arkeolojik seviye ile birlikte,
toprak rengi olduka ak renkli kahve tonunda olup, lokal krmz tonlar
da seilebilmektedir. Toprak daha da sertlemitir. Ancak tm seviyelerdeki
bitki kkleri ortak zelliktir, diyebiliriz. yaps bozulmu kalker talar bu
seviye iinde de vardr.

92

Kazlan plan kareler, arkeolojik ve jeolojik seviyeler ve bunlarn balang

ve biti kotlar Tablo.1de zetlenmitir.
Tablo 1
SULUN KAZISI 2007
KAZILAN PLAN KARELER
Balang Kotu
PLAN KARE

Arkeolojik Seviye Jeolojik Seviye

Biti Kotu

(m.)

(m.)

I8

-3.20

-3.40

I8

-3.40

-3.50

I8

II

-3.50

-3.60

I8

4*

II

-3.60

-3.70

J8

-3.30

-3.40

J8

-3.40

-3.50

J8

II

-3.50

-3.60

J8

4*

II

-3.60

-3.70

K8

-3.31

-3.40

K8

-3.40

-3.50

K8

3*

II

-3.50

-3.60

K7

-3.31

-3.40

K7

2*

-3.40

-3.50

* nilen en son arkeolojik seviye

VII. Arkeolojik Buluntular

Temizlik almalar srasnda maara teras yzeyinden toplanan
buluntular arasnda cill bir ta balta ile krk bir kandil ve eitli seramik
paralar bulunmaktadr. Seramik paralar kark ve farkl devirlere ait olup,
bunlar arasnda Kalkolitik a, Erken Bronz Devri III, Roma, Bizans ve Orta
a rnekleri grlmektedir.
Yine temizlik almalar srasnda maarann gneyinde, alttaki boluun
zerini kapatan byk bir kaya zerinde baz izlere rastlanmtr6 (izim: 2).
Kazma (gravr) tarznda izikletirilmi, bazlar birbirine paralel ve bazlar
6 Sz konusu panonun izimi bu konuda deneyimi bulunan Bora Cem Sevencan tarafndan
gerekletirilmitir. Kendisine yardmlarndan dolay ok teekkr ediyoruz.

93

birbirini kesen izgiler halindeki bu kk pano (izim: 4) hakknda imdilik

bir yorumda bulunmak istemiyoruz. Sz konusu panonun prehistorik sanatla
ya da maarada yaayan insanlarn ekonomik ya da sosyal faaliyetleriyle
ilgisinin olup olmad konusunda aratrmalarmz srecektir.
1. ve 2. arkeolojik seviyeleri ieren I. jeolojik seviye iinde, en youn
buluntu grubunu seramik paralar ve yontmata malzeme oluturur. Kemik
buluntular daha az saylarda olup sadece 1 adet metal ok ucu tespit edilmitir.
Yontmata malzeme 3 farkl hammadde ile temsil edilirler. Bunlar; akmak
ta, radyolarit ve obsidiyendir. Spesifik adan zel tipler arasnda; dilgi ve
dilgicik ekirdekleri (izim:5/1-5) 1 adet clat dbordant (izim: 5/6), bazlar
orak baklar olan dilgiler (izim: 5/7-9), dilgicik paralar (izim: 5/10-13),
2 adet keski azl yatay okucu (izim: 5/14-15), 1 adet gen biimli mikrolit
(izim.5/16), obsidyen dilgicik paralar (izim: 5/17-18) ve 1 adet dufour
dilgicik nemli yontmata elemanlardandr7.
3. ve 4. arkeolojik seviyeleri ieren II. jeolojik seviye iinden ise yine bol
miktarda seramik, yontmata, srtmeta ve eitli buluntular ele geirilmitir.
Bunlar arasnda 1 adet pimi toprak arak, 1 adet kumtandan ezgi ta ile
1 adet serpantinden yaplm ve cillanm perdah leti ilgintir. Yontmata
malzeme ok zengin ve eitlidir. Bunlar arasnda dilgi ve dilgicik ekirdekleri
(izim: 6/1-3), dilgi ve dilgicikler (izim: 6/4-7), yongalar (izim: 6/8, 11-12),
biri i ksmdan dzeltilerek sapl okucu hline getirilmi gen mikrolitler
(izim: 6/9-10), 1 adet minik ta delgi (izim: 6/13), 1 adet keski azl yatay
okucu (izim: 6/14), dier mikrolitler (izim: 6/15-17) bulunmaktadr.
Obsidyen buluntularda sayca bir art gzlemlenir (izim: 6/18-22).
Ele geirilmi olan kemik buluntularn hangi tr faunay temsil ettii,
yaplacak olan zooarkeolojik almalarla belirlenecektir.
lk drt arkeolojik seviyeden kark olarak ele geirilen yontmata
buluntular kesin olarak belli bir dneme balamak iin zaman henz ok
erkendir. Ancak, geometrik olan ya da olmayan mikrolitler, dufour dilgicik
ve dilgicik ekirdekleri gibi baz rnekler, Suluin Maarasnda Epi-paleolitik
Dnemin youn bir ekilde yaandnn ilk ipular gibi grnmektedir.
Yine ilk drt seviyede kzini Maaras ve Karain B Gzne gre daha
youn olarak gzlemlediimiz obsidyen yontmata buluntular ise daha ok
7 Yontmata malzemenin izimlerini gerekletiren Zehra Frzen Takrana katklarndan dolay sonsuz teekkrlerimizi sunuyoruz.

94

tarmsal faaliyetlerle ilgili grnmektedir. Bu bakmdan Suluin Maarasnn

obsdiyen buluntularnn blgenin Neolitik ve Kalkolitik alar iin nemli
bilgi ve veriler salayaca dnlmektedir.
VIII. SONU
Suluin Maaras 2007 yl almalar amaland gibi sonulanmtr.
lkemizde eksiklii hissedilen maara kazlarna bir yenisinin eklenmesi, bu
alandaki eksik bilgilerimizin tamamlanmasnda nemli bir rol stlenecektir.
2007 yl almalaryla maarann gerek hayvan ve gerekse insanlar
tarafndan bilinli ya da bilinsiz bir ekilde oluturulan tahribatn nne
geilmi ve maara demir dorama ve parmaklklarla koruma altna
alnmtr. lk yl fazla younluk verilemeyen arkeolojik kazlara, nmzdeki
yllarda daha fazla arlk verilecek ve Suluin Maarasnn krono-stratigrafisi
oluturulmaya allacaktr.
zetle, Suluin Maarasnda 2007 ylnda balattmz arkeolojik kazlar,
gerek blge gerekse Trkiyenin prerhistoryasna yeni katklar salayacak
verilerin ilk ipularn vermeye balamtr. Bu kazlar erevesinde bir yandan
blgenin Paleolitik a yerleimleri asndan ne denli nemli olduu ortaya
konulurken, te yandan kazlarn ilerlemesi ve tamamlanmasyla, blgenin
Paleolitik a sonras dnemleri hakknda da ok daha ayrntl ve nemli
bilgi ve verilerin elde edileceine phe yoktur.

95

Harita: 1

96

izim 1: Suluin Maaras dikey plan

izim 2: Suluin Maaras yatay plan

97

izim 3: Suluin Maaras karelaj ve kazlan kareler

izim 4: Suluin Maarasnda saptanan gravr tarzndaki pano

98

izim 5: Suluin Maaras yontmata buluntularndan bir grup (1.-2. Arkeolojik seviyeler)

99

izim 6: Suluin Maaras yontmata buluntularndan bir grup (3.-4. Arkeolojik seviyeler)

100

DYARBAKIR L, SALAT CAM YANI KAZISI

Yutaka MYAKE*
Diyarbakr li Salat Camii Yan kazs, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel
Mdrlnn iziniyle, Diyarbakr Mze Mdrlnn denetiminde,
2004 ylndan beri srdrlmektedir1. Her eyden nce, bu almalarn
yaplmasnda katkda bulunan, bata Diyarbakr Mze Mdr Sayn
Mehmet Arif Bilici olmak zere, btn kurum, kurulu ve ilgili mensuplara
itenlikle teekkrlerimizi sunmak isteriz.
Gneydou Anadolu Neolitik a ile ilgili bilgiler, son yllarda nemli
lde art gstermektedir. zellikle, Neval ori ve Gbekli Tepe gibi
yerlemelerden ard arda gelen olaanst yeni keifler, bu blgedeki
Neolitik a kltr ve sosyal yaps hakknda yeni bir boyut kazandrmtr.
Neolitikleme srecinde uzun sre kenar blge olarak deerlendirilen
gneydou Anadoluya bu gelimelerin sonucunda tarm ve hayvancln
gelitii ekirdek blge olarak baklmaya balanmtr.
Neolitik a iin uzun sre hi aratrlmam bir blge olarak kalan
Dicle havzas da, Ilsu Baraj alannda kurtarma projesinin balatlmasyla
yeni bir aamaya girmi ve bu gnlerde bu alanda kazlm olan Neolitik a
yerlemenin says ise bee kmtr. Bu be yerlemeden biri olan Salat Camii
Yan, le merkezi Bismilin yaklak 20 km. dousunda, Diclenin kolu Salat
aynn sol kenarnda yer almaktadr (Harita: 1).
1. TABAKALANMA VE BULUNTULAR
Salat Camii Yannda, anak mlekli Neolitik aa ait en az evrenin
var olduu salam tabakalanma iinde tespit edilmitir.
* Do. Dr. Yutaka MYAKE, Tsukuba niversitesi, Beeri ve Sosyal Bilimleri Enstits, 1-1-1
Tennohdai, Tsukuba-shi, BARAK, 305-8571/JAPONYA. E-psta: yutakam@histanth.tsukuba.
ac.jp
1 Diyarbakr Mze Mdr Sayn Mehmet Arif Bilicinin bakanlnda srdrlen 2007 yl
almalarna, bilimsel bakan olarak Do. Dr. Yutaka Miyake, kaz heyeti olarak Do. Dr.
Hitomi Hongo (The Graduate University for Advanced Studies, JAPONYA), Masatoshi Tao (Tokyo
Kaseigakuin niv.), Osamu Maeda (Manchester niv.) katlmtr. Ayrca bu almalara
Bakanlk temsilci olarak Aydn Koruma Kurulundan Sayn Ouzhan ifti katlmtr. Bize
kar her zaman hogrl ve yapc olmas nedeniyle kendisine teekkr borluyuz.

101

1. Evre anak mlei

Ana toprann hemen zerinde tespit edilen 1. evrede, bol miktarda iri
taneli mineral katk ieren ve yzeyi akl anak mlek, en byk grubu
tekil etmektedir. Kap biimlerinin olduka basit olup derin ve kapal
biimler daha yaygn olarak grlmektedir. Az kenar altnda yerletirilmi
yatay tutamaklar nemli elerden bir tanesidir, ancak herhangi bir bezemeli
paraya rastlanmamtr. Bu gibi zellie sahip olan anak mlek, son
yllarda Frat havzasndan Khabur ovasna kadar olan blgede tespit edilen en
eski anak mlek grubuna olduka yaknlk gsterdii sylenebilir (Harita:
2). Buna rnek olarak Akaray Tepe, Mezraa Teleilat, Tell Halula, Tell Sabi
Abyad I ve Tell Seker al-Aheimar gsterebilir.
2. Evre anak mlei
Bunu takip eden 2. evrede ise, anak mlekte byk deiiklik meydana
gelmitir. Mineral katkl akl maln yerine, bol miktarda bitkisel katk ieren
kaba mal, en yaygn grubu olarak karmza kmaktadr. Kap kenarlarnn
genellikle kaln olup belirgin biimde siyah z grlmektedir. Aksz
braklan yzeyinin rengi, krmzms kahverengi ile devety arasnda
deimektedir.
Ancak kap biimlerinin hl basit olduu sylenebilir. Tutamaklar da
devaml olarak grlmektedir. Yine bezemeli paralara hi rastlanmamtr.
Baz az ve dip paralarndan, oval ve dikdrtgen biimli kaplarn da mevcut
olduu anlalmaktadr.
Bu bitkisel katkl kaba mallar arasnda, kabn nasl ekilde biimlendirildii
hakknda ip ucu veren ilgin paralara rastlanmtr (Resim: 1). lk bakta
bezemeli paralar gibi gzken bu rneklerin, kabn krlmasyla meydana gelen
ekleme yzeyine, yani kil halkasnn aza ait olduu anlalmtr. Bir kere bu
kaplarn temel olarak halka yntemiyle biimlendirildii sylenebilir ve kilin
daha sk yapmasn salamak amacyla, kil halkasnn az ba parmakla
bastrlarak derin bir knt oluturulmutur. Bunun stne eklenen
baka kil halkas ise, onun alt ksm bu kntlerini doldurulacak ekilde
yaptrlmtr (Resim: 2). Ancak bu tr rnekler pek yaygn olmadndan,
btn kaplarn ayn yntem ile biimlendirilmi olduu sylenemez. Bu
paralarn byk boydaki ar kaplara ait olduunu dnrsek, sadece bu
tr kaplara uygulanan zel teknik olarak ele alnmaldr.

102

Mineral katkl akl maln yerini bitkisel katkl kaba maln almas, Salat
Camii Yannda tespit edildii gibi, Frat havzasndan Khabur vadisine kadar
olan blgede de paralel olarak grlmektedir (Harita: 3).

3. Evre anak mlei

En stteki 3. evrede ise, bir taraftan kaba maln ounluu oluturmaya
devam ederken, aralarnda boyunlu mlekler, omurgal kaplar gibi gelikin
kap biimleri, boya bezeme ve kabartma bezekleri gibi yeni bezeme trleri ve
husking tray gibi yeni kaplar grlmeye balanmtr. Ayrca ince yapm anak
mlek de aralara katlmtr. Salat Camii Yan 3. evre anak mleinde
grlen bu yeni eler, Kuzey Mezopotamyada Proto-Hassuna olarak bilinen
anak mlek grubu arasnda da bulunmaktadr. Dolaysyla Salat Camii Yan
3. evresinin Proto-Hassuna ile ada olduu sylenebilir (Harita: 4).
Salat Camii Yannda elde edilen yeni bulgular, Dicle havzasndaki
anak mlekli Neolitik an, zellikle ilk evrelerini aydnlatmaya katkda
bulunmutur. Ele geirilen anak mlein durumuna dayanarak, Dicle
havzasnn kuzey Mezopotamya ile olduka yakn iliki iinde olduu
sylenebilir. Yalnzca bir tr benzer elerde deil, btn anak mlekte
ayn ynde gelimelerin grlmesi, bu ilikilerin ne denli youn olduunun
bir gstergesidir.
Ele geirilen baz kk buluntular da, bunu desteklemektedir. Pembemsi
mermer tatan yaplan kk boy ta kaplarnn benzer rneklerine, Kuzey
Mezopotamyann Neolitik a yerlemelerinde rastlamak mmkndr.
Pimi topraktan yaplan boncuk ve bilezikler de, benzer rneklere yine
Kuzey Mezopotamyadan Umm Dabagiyahta bilinmektedir. Ayrca
pis duvarl yapnn iinden tespit edilen sva paralar da bunu daha
da kuvetlendirmektedir. Bu rneklerin olduka kk paralar hlinde
olmasna ramen, zerinde krmz boya bezemeleri de bulundurmaktadr.
Neolitik ada duvar resimleri, Umm Dabagiyah ve Tell Bouqras gibi kuzey
Mezopotamyada da bilinmektedir. Salat Camii Yannda duvar resimlerinin
tespit edilmesi, her ne kadar onlarn basit geometrik motifte snrl kalm
olsa da, bu tr gelenein Dicle havzasndaki anak mlekli Neolitik ada
mevcut olduunu gstermek asndan byk nem tamaktadr.

103

Karbon 14 Tarihleri
imdiye kadar Salat Camii Yannda toplam 12 radyokarbon tarihi elde
edilmitir. 3. evreden uygun rneklere rastlanmadndan, bu tarihler yalnzca
1. ve 2. evrelere aittir. Elde edilen tarihler, 1. evre iin G 7425 35 ile G 7325
20 arasnda, 2. evre iinse G 7690 25 ile G 7355 25 arasnda deimekte
ve kalibre edilmi hli ile M.. 6400 6200 yllarnda younlamaktadr. Ne
yazk ki, burada baz elikiler de gzlenmektedir. Bunlardan bir tanesi, 1.
ve 2. evreler arasnda belirgin farkn grlmemi olmas ve dieri de 1. evre
tarihlerin pek eskiye gitmemi olmasdr. En eski anak mlei veren dier
yerlemelerde ise, bu tabakalar iin genelinde M.. 7000-6700 tarihleri elde
edilmitir. Bu elikilerin nereden kaynaklad henz bilinmemekte birlikte,
yaknda kmas beklenen yeni tarihlerle birlikte yorumlamak daha doru
olacaktr.
Kil Analizleri
Dicle havzasyla kuzey Mezopotamyada, anak mlek asndan ayn
gelimenin izlendii anlalmtr. Ancak gerek en eski anak mlek ve
onu takip eden anak mlek grubu arasnda yapm tekonolojisi asndan
olduka byk deiikliin grlmesi, gerekse baz yerlemede ilk anak
mlein olduka az sayda tespit edilmesi, en eski anak mlein baka
bir blgeden ithal yoluyla getirilmi olduu varsayma yol amtr. Bu
tartmaya bir ekilde zm getirmek amacyla, kan paralarn kil analizleri
ve mineralolojik almalarn da srdrmekteyiz .
Henz tam sonular elde edilmemesine ramen, en azdan Salat Camii
Yan 2. ve 3. evrelerde yaygn olan bitkisel katkl kaba maln, birbirine yakn
kimyasal yapya sahip olduu ve ayrca yerel kil yataklar ile de yaknlk
gsterdii ortaya kmtr. Dolaysyla, bu mal grubunun byk olaslkla
yerel retimin bir sonucu olduu sylenebilir.
Yontmata Endstrisi
Yontmata endstrisinde obsidyen ve akmak ta, hammadde olarak
kullanlmtr, ve bu iki grup arasnda yapm teknii asndan olduka belirgin
fark grlmektedir. akmak ta endstrisi esas olarak yonga endstrisinden
olumaktadr. Salat aynn yataklarnda ay ta olarak bulunan yerel

104

akmak tann, hammadde olarak kullanld sylenebilir. ok platforml

yonga ekirdekleri ok sayda ele geirilmitir ve kabuklu yongalar olduka
yaygn olarak grlmektedir (Resim: 3).
Obsidyen ise, esas olarak dilgi endstrisinden olumaktadr (Resim: 4).
Says az olmakla birlikte, baz tek platformlu ve mermi biimli dilgi ekirdekler
ile ekirdek tabletlerinin bulunmas, bu yerleme iinde de dilgilerin retilmi
olduunu gstermektedir (Resim: 5).
Obsidyenin oran btn yontmatan yaklak %50sini tekil etmektedir.
X-nlar floresans analizinin ilk sonularna gre, obsidyenin ounun
Nemurt Da ve/ya Bingl gibi Dou Anadolu kaynaklarndan getirilmi
olduu anlalmaktadr. Hangi kaynaktan geldii tam olarak saptanamam
birka rnein de, en azndan Orta Anadolu kaynaklarndan olmad
sylenebilir.
2. YAPI KALINTILARI
imdiye kadar tespit edilen yap kalntlar, yalnzca 1. evrede bulunan
ta demeleri bir kenara brakrsak, dikdrtgen planl pis duvarl yap, oval
biimli ocak, toprak iine kazlarak yaplan ate ukuru ve derin ukurdan
olumaktadr.
Pis Duvarl Yap
Pis duvarl yap, ta temelsiz direk yer stne ina edilmi ve genellikle
blme duvarlaryla kk odalara blnmtr. lgin olan, farkl yap
kat arasnda mekn dzeni asndan bir devamlln var olduunun
anlalmasdr. Hemen hemen ayn yerde pis duvarl yap st ste tespit
edilmitir.
Ocak
Oval biimli ocaklar ise, pis duvarl yaplar arasndaki ak alanda tespit
edilmi ve birbirine benzer, olduka standartlam ekildedir. Yanma sonucu
olduka sertleen tabann altna iri talar konmutur. Byk olaslkla, sy iyi
tutmak amacyla, atee kar dayankl talarn zellikle seilip kullanld
sylenebilir.

105

Ate ukuru
Dier kalntlar olan toprak iine kazlarak yaplan ate ukurlar ise,
olduka ok sayda tespit edilmitir. Planda grld gibi (Resim: 6), gene
pis duvarl yaplar arasndaki ak alanda olduka youn olarak ve deiik
seviyelerde tespit edilmitir.
Bu ate ukurlarn genel olarak oval biimli olup ii klle doludur ve
kenarlarnda belirgin biimde yanma izleri grlmektedir. ukurun iinde
yanm talarn in situ bulunan rneklerinin says da az deildir (Resim: 7).
Bu talarn, yukarda sz ettiimiz oval biimli ocan taban altna konan
deme talar ile ayn cinste olmas, dikkat ekicidir. Burada da ayn amata,
uygun talarn zellikle seilip konmu olduu sylenebilir.
Baz ate ukurlarnn daha nce yaplan ate ukurlarnn bozulmasyla
yapld gz nnde bulundurulursa, bu kalntlarn pek uzun sre devaml
olarak kullanlmad ve sk sk yerleri deitirilerek yenilenmi olduu
sylenebilir. Bu kadar youn olarak bulunmasnn nedenini de, bu kullan
ekline balamak mmkndr.
Bu ate ukurlarnn, Okyanusya adalar ve ya kuzey Amerikann
etnografik bulgularndan da bilindii gibi, yanm talarn tuttuu sdan
yararlanarak yemei piirmek iin kullanld dnlebilir. Okyanusyada
ise, domuz eti ve yam ve taro gibi yumrulu bitkiler piirilmektedir.
ukur iinde bol miktarda bulunan kmrlemi aa paralarnn ise,
yakt olarak kullanlan odun kalnts olduu sylenebilir. Water floatation
yntemiyle toplanabilen rnekler arasnda kabak ve st gibi dere kenarnda
bulunan aa trlerinin yaygn olduu anlalmtr. Bunun yan sra az
miktarda olmakla birlikte, eincorn ya da emmer budaylar, arpa, nohut ve
mercimek gibi tahllar da tespit edilmitir.
Hayvan kemikleri olarak kei, koyun, sr ve domuz olmak zere, 4 evcil
hayvan tr tespit edilmi ve btn hayvan kemiklerinin yaklak % 90n
tekil etmektedir. En yaygn olan domuz olup (yaklak % 39), bunu sr (%
26) ve koyun ve/ya da kei (toplam % 23) takip etmektedir. Burada ilgin olan,
domuzun st tabakalara doru azalmas ve buna karn koyun ya da keinin
ise oalma gstermesidir. Ancak tketildii et miktar ise, sr ve domuzun
daha nemli rol oynad elde edilen kemiklerin arlndan anlalmtr.

106

Ate ukuru olarak tannan kalntlar, anak mlekli Neolitik adan

ziyade anak mleksiz Neolitik ada daha yaygn olarak tespit
edilmitir. zellikle Frat havzasndan Zagros Dalarna uzanan blgeden
iyi bilinmektedir. Salat Camii Yannda ok sayda ate ukurlarnn tespit
edilmesi, bu tr gelenein en azdan Dicle havzasnda anak mlekli
Neolitik aa kadar devam ettiini gstermektedir. Ancak ate ukurlarnn
anak mlekli Neolitik an belirli bir dneminden sonra ortadan kalkt
ya da nemli lde azald da gzlenmektedir. Bu durum, anak mleksiz
Neolitik adan beri allm olan yemek piirme tarznn, anak mlekli
Neolitik a iinde deitiini gstermektedir. anak mlein ortaya
kmasnn, bu deiimde en byk rol oynam olduu sylenebilir. Son
yllarda tespit edilen en eski anak mlek grubunun piirme kab iin uygun
nitelikte olmas, bu varsaym desteklemektedir.
KAYNAKA
MYAKE, Y., 2005a, Diyarbakr li, Salat Camii Tepe ve Bismil Alt Blgesi
Yzey Aratrmas. 22. Aratrma Sonular Toplants 2. Cilt, Ankara, 1-10.
MYAKE, Y., 2005b, Archaeological Survey at Salat Cami Yan: A Pottery
Neolithic Site in the Tigris Valley, Southeast Turkey. Anatolica XXXI, 1-17.
MYAKE, Y., 2006, 2004 Yl Diyarbakr li, Salat Camii Yan Kazs. 27. Kaz
Sonular Toplants 2. Cilt, Ankara, 117-130.
MYAKE, Y., 2007a, 2005 Yl Diyarbakr li, Salat Camii Yan Kazs. 28. Kaz
Sonular Toplants 2. Cilt, Ankara, 283-294.
MYAKE, Y. 2007b, Salat Cami Yan: Dicle Havzasnda anak mlekli
Neolitik Dneme ait Yeni Bir Yerleme. Trkiyede Neolitik Dnem: Yeni
Kazlar, Yeni Bulgular, 37-46. Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, Istanbul.
MYAKE, Y. 2008, 2006 Yl Diyarbakr li, Salat Camii Yan Kazs. 29. Kaz
Sonular Toplants 3. Cilt, Ankara, 211-222.

107

Harita 1: Salat Camii Yan topografik plan ve alma alan

Harita 2: En eski anak mlek grubunun tespit edildii yerlemeler (Salat Camii Yan 1. evresi)

108

Harita 3: Balca anak mlek trlerinin yaylm (Salat Camii Yan 2. evresi)

Harita 4: Balca anak mlek trlerinin yaylm (Salat Camii Yan 3. evresi)

109

Resim 1: 2. evre anak mlei, ekleme yzeyi

Resim 2: 2. evre anak mlei, ekleme yzeyi

Resim 3: akmakta ekirdekler

110

Resim 4: O b s i d y e n
buluntular

Resim 5: O b s i d y e n
buluntular

111

Resim 6: Ate ukurlarnn dalm

Resim 7: Ate ukuru

112

KLAROS, 2007
Nuran AHN*
Emre TATEMUR
Glah DALLIK
brahim NOL
Klaros 2007 yl kaz almalar, T. C. Kltr ve Turizm Bakanl,
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ve Dner Sermaye
letmeleri Merkez Mdrlnn madd destei ile, 15 Haziran 2007- 1
Eyll 2007 tarihlerinde gerekletirilmitir. Kazya, Balkesir Mzesinden
Bakanlk temsilcisi olarak katlan Arkeolog Necla Okana kaz sresince
gstermi olduu ilgi ve katk iin teekkr ederim.
2007 yl almalar sektrde sektrde yrtlmtr.

APOLLON SEKTR
Fransz kazlar dneminde saptanm olan, arkaik dikdrtgen sunakla,
erken arkaik yuvarlak sunan, zmlenmemi sorunlarn netletirmek
amac ile, Apolon Klarios Tapna nnde 2002- 2004 yllarnda almalar
yaplmt. 2003- 2004 yllarnda yaplan almalarda dikdrtgen sunan
kuzey, bat ve dou ynnde aratrmalar yaplm, yuvarlak sunan ise
kuzeydou yay i ve d dolgu almalar tamamlanmt. 2007 ylnda
dikdrtgen sunan gney cephesi ile yuvarlak sunan gneydou yayn
aa karmak amacyla 06.08.2007 tarihinde 6x9 m.boyutlarnda ama
almas balatld. Ancak Fransz kazlar dneminde kazlm olan alann,
amann ortasnda yer almas nedeni ile bu blm braklarak, almalar K15
ve L15 olmak zere iki plan karede gerekletirilmitir.
*

Prof. Dr. Nuran AHN, Ege niveristesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm retim yesi
35100 Bornova/zmir/TRKYE. Email: nuran.sahin@ege.edu.tr.
Emre TATEMUR, E.. Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Doktora rencisi.
Glah DALLIK, E.. Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Yksek Lisans rencisi.
brahim NOL, E.. Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Yksek Lisans rencisi.
Dolunay Kara, Muharrem Grlek, Umut Suat Kurt, Taylan Dede
katlmlardr.

renci olarak

113

K15 PLAN KARES

Yuvarlak sunan kuzeydou yaynn kk bir blm Fransz kazlar
dneminde aa karlm, ancak bu yayn i ve d dolgu almalar 2004
ylnda tamamlanmt. Buna karn, 2007 ylna dein gneydou yay ile
ilikili hi bir alma yaplmamt. Yuvarlak sunan gneydou yayn aa
karmak amacyla Apollon Klarios Tapna nnde, 06.08.2007 tarihinde
alan K15 plan karesinde +2.87 seviyesinde almalara balanm olup
+2.60 seviyelerinde youn olarak mermer paralarla karlald. Bu mermer
paralar arasnda bir yazt paras da ele geirildi. +2.60-2.09 seviyelerinde
toprak sar renkli ve yumuak bir dokuya sahip olup bu tabakadan Roma
Dnemi amphora kulp ve gvde paralar ele geirildi. +1.90 seviyesinde
kiremit ve mermer paralarndan oluturulmu bir tabana rastlanmtr. Bu
taban Hellenistik tapnan en alt krepisini rten seviyededir ve tapnan
sadece bu basamann cepheden grnen yznde yazt bulunmamaktadr.
1.90 ile 1.70 seviyeleri arasnda kemik, cam, kmr paralar, 3 adet bronz
obje, + 1.85 kodunda 1 adet . . 320 -294 tarihlenen (n yzde defne elenkli
Apollon ba, arka yzde saa doru ilerleyen svari) bronz Kolophon sikkesi1,
1 adet mavi renkli ve bir yznde beyaz izgiler ieren cam boncuk ve 1 adet
pimi toprak figrin paras ele geirilmitir. +1.70 kodunda byk boyutlu
mermer paralarndan oluan ve amann salt bat blmnde gzlenen bir
ta dolgu ile karlalmtr (bu dolgu L15 plan karesinin bat blmnde
de devam etmektedir). Bu dolgu, amann bat kenarnda daha nceki kaz
dnemlerinde aa karlm olan su kngn rten, st kodu +1.70 alt kodu
ise +1.59 olan dolgudur. 1 adet yeil renkli cam yzk ta ele geirildi. Dolgu
izim ve fotoraflarn ekiminin ardndan kaldrld ve +1.59 1.49 seviyeleri
arasnda tm kutsal alanda grlen denizel rnl akll dolguya ulald.
Bu ince dolgu iinden +1.56 seviyesinde 2 adet antefiks paras (birleiyor) ile
2 adet bronz sikke . . 320 -294 yllarna tarihlenen (n yzde defne elenkli
Apollon ba, arka yzde saa doru ilerleyen svari) bronz Kolophon sikkesi
ele geirildi. Bu akll tesviye tabakas da, fotoraf ve izimleri yaplarak

Benzerleri iin bkz. J. G. Milne, Kolophon and its Coinage: A Study, ANS Numismatic Notes and
Mongraphs 96, 1941, 128-141.; P. Kinns, Studies in the Coinage of Ionia: Erythrai, Teos, Lebedus,
Colophon. C. 400-30 BC., 1980, (unpublished Cambridge Universty Ph.D.diss), 100-116a.

114

kaldrld. almalarn devamnda amann bat blmnde +1.44 seviyesinde

. . 320 -294 yllarna tarihlenen (n yzde defne elenkli Apollon ba, arka
yzde saa doru ilerleyen svari, sol st bata kithara betimi) 2 adet bronz
Kolophon sikkesi ile2, 1 adet yunus formunda yaplm pimi toprak kulp ile
karlalmtr.
Su knk hattnn (st kodu + 1.00 m. alt kodu + 89 m.) dousunda +1.02
seviyesinde sunan ta dolgusu gelmeye balam, bu ta dolgunun batsnda
ise yuvarlak sunaa ait iki kire ta aa karlmtr. Bu talarn arasndan 1
adet fildii obje (mzrak ucu ?) ele geirilmitir. Bu almalar srasnda Fransz
kazlar dneminde kazld iin braklan alann almalar ilerledike sorun
yaratmas zerine kaldrlmasna karar verildi.
Yuvarlak sunan K15 plan karesi iinde kalan gney yayna ait talar
+0.93cm, kodunda aa karlmtr. Yuvarlak sunan batsnda ve
dousunda dikdrtgen sunan dolgu talar bulunmaktadr. Bu seviyede,
bulunmu olan kazma hayvan bezemeli ve iki frizli yank oryanntalizan
gvde paras ilgin paralardan birini oluturmaktadr (Resim: 1). Yuvarlak
sunan en st seviyesi olan +0.93 ile dikdrtgen sunan st platformunun
kodu olan + 0.81 arasnda sunak iinden ilenmi fildii bir para ile gri
seramiklerde grlen3, metal kazan taklidi ancak bu kez bezemeli, olaslkla
ithal ge geometrik bir kraterin paras ele geirildi (Resim: 2). Bu kraterin
en yakn benzeri, andarl Nekropolisinde ele geirilmi olan kraterdir4.
Ancak, kraterin tm olmamas ve dikdrtgen sunakla, yuvarlak sunan
birletii bat kesiminden 2 adet geometrik ayan ele geirilmi olmas
(bu iki ayan da daha byk kazanlara ait olmasna karn) (Resim: 3 ), bu
kraterin, Geometrik Dneme tarihlenen bezemeli ayakl kazan olabileceini
de dndrmektedir5. Kap tm olmad iin ayaklarn balant izlerini
2

Benzerleri iin bkz. SNG Tbingen. Mysien-onien, 1989, 2905-2906.; SNG Mnchen, 1995, 551552.

Bkz. D. Hertel, Der Aiolischen Siedlungsraum (Aiolis) am bergang von der Bronze-zur
Eisenzeit Frhen Ionien eine Bestandsaufnahme, 2007 (Panionion Symposion Gzelaml 26
September-1 Oktober 1999), 98, dn. 8, Lev. 9, 1.

E. Akurgal, Eski ada Ege ve zmir, 1993, Res. 111a-b.; dier benzerleri iin bkz. D. K. Hill,
Other Geometric Objects in Baltiore AJA 60/1 (1956), 35-42, Lev. 30, Figs. 8-9.

L. Morricone, Sepulture della Prima Et dell Ferro a Coo Annuario LVI (1978), 1982, Fig.
403-404, Serr. T. 28.1 (inv. No: 1058).

115

yakalamak mmkn olmamaktadr. Bunun dnda, kresel gvdeli olaslkla

bir oinokhoe paras6, +0.81 ile +0.68 seviyeleri arasnda pimi toprak bir at ba
(Resim: 4), ok sayda yanm kemik, metal paralar ve ahap paralar st
seviye buluntulardr. +0.68 ile +0.33 seviyeleri arasnda kemik bir aulos paras,
siyah kum tandan bir bilei ta, bronz masif bir bilye, ok youn olarak
byk boyutlu paralar hlinde boa figrinleri bulundu (Resim: 5). +0.33
ile 0.11 seviyeleri arasndan elde edilen buluntular arasnda en ilgin olan,
zerinde aplike kabartma minyatr kaplar olan bir pithos parasdr (Resim:
6)7. Bu pithosun kk bir paras 1989 yl kaz dneminde bulunmutu8.
lgin olan, bu tabaka iinde 7 adet daha kk aplike olarak kullanld
anlalan minyatr kaplarn gelmesi, baka kabartmal pithoslarn olabilecei
olasln gndeme getirmektedir. Yine ayn tabaka iinde, kaidesi ile bir
yere oturan, gvdeden ise baka bir yere balanan kk bir amphoriskos ele
geirilmitir (Resim: 7). Bu amphoriskosun balant kr ile ayn kra sahip bir
amphoriskosun9, 1992-1993 yl yuvarlak sunan kuzeydou yaynn kazsnda
ayn seviyede bulunmu olmas, Lefkandi rneindeki iftli Submyken
amphoriskoiyu10 dndrmektedir. Ancak ayn tabakadan at ba ve araba
tekerleinin gelmesi, yine Lefkandiden daha ge iki rnein de benzeri
olma olasln gndeme getirmektedir. Ge Protogeometrik Attika (ithal) at

Benzerleri iin bkz.: V. R. DA. Desborough, A group of vases from Amanthus JHS, 77/2
(1957), 213, Fig. 2 a,c.;E.L. Smithson, The Protogeometric Cemetery at Nea Ionia 1949
Hesperia 30/2 (1961), 163, Lev. 28. 35.; Morricone, 1982, Fig. 209, Serr. T. 14.98 (inv. No: 370),
Fig. 211, Serr. T. 14.99 (inv. No: 539), Fig. 213, Serr. T. 4. 100 (inv. No: 629), Fig. 607-608, Serr.
T. 67.12-13 (inv. No: 1045-1046), Fig. 783, Dec.T. A. 5.362 (inv. No: 814), Fig. 823, Amm.. T. B.1
(inv. No: 834), Fig. 870, Serr. B.14.383 (inv. No: 884),

Kabartmal pithoslar iin bkz. J. Schfer, Studien zu den griechischen Reliefpithoi des 8.-6.
Jahrhunderts v. Chr. Aus Kreta, Rhodos, Tenos und Boiotien, 1957, 67-121.; V. Karageorghis,
A Middle Bronze Age Scenic Composition: Copper-Leaching or pot-making? Cypriote
Terracottas. Proceedings of the First International Conference of Chypriote Studies, Brussel-LigeAmsterdam, 29 May-1 June, 1989, (1991), 33-38, Pl. 8-9.; Kabartmal seramik Anadolu
Hitit geleneidir. Karageorghis de bu makalesinde Kbrs kabartmal seramiklerinin Hitit
geleneinden etkilendiini belirtir. Hitit rlyefli seramii iin bkz:. R. M. Boehmer, Die
Reliefkeramik von Boazky, 1983.; A. M. Darga, Hitit Sanat, 1992, 53-67, Res. 37-47.

Bkz. L. Delattre, J. De La Geniere, N. ahin, Le Sondage 1. B Cahiers de Claros II. Laire de

sacrifices, 2003, 22, Lev. IV, 4.

Bkz. V. Jolivet, R. Robert, Le Sondage 1. K Cahiers de Claros II., 105, Fig. 35, 6.

10 M. R. Popham, L. H. Sackett, Lefkandi I. The Iron Age, 1980, 116, S Tomb 19. 2, Pl. 255 e

116

arabas zerindeki iftli amphoriskoi11 yine bu tipin Subprotogeometrik Ieye12

tarihlenen modellerin, benzeri olma olasln da gndeme getirmektedir. Bir
dier olaslk ise, kernos olabileceidir13.
Yuvarlak sunan alt tabakasndan youn olarak protogeometrik seramik
ele geirildi. Bunlar arasnda, Attika Ge Protogeometrik boyunda zikzak
bezemeli 3 adet skyphos paras14, ve gri tek renkli kazma dalga bezemeli kk
bir skyphos paras15 saylabilir (Resim: 8). Son rneimiz Lefkandi Skyphos
Type II iinde yer almaktadr16. Euboeadaki Kyme de de benzer kk bir
protogeometrik para bulunmutur17. Ancak gri seramiin Kuzeybat Anadolu
kkenli olduu bu gn bilinmektedir18. Benzerlerinden yola karak Orta
Protogeometrik olarak tarihlendireceimiz bu para olaslkla Smyrna ya da
Phokaia kkenli bir skyphos olabilir. Yine sunan altndan gelen malzemeler
arasnda dikey dalga bezemeli kseler, tek kulplu fincanlar saylabilir. Borazan
azl bir boa da, bu tabakann buluntular arasnda yer almaktadr. Yuvarlak
sunak, -0.23 seviyesinde bitmektedir. Bu seviyede 2004 ylnda da aa
karlm olan taban talar yuvarlak sunaktan daha kk bir yay formu
gsteren yatay talar bulundu. Bu talarn varl, bunun yuvarlak sunaktan
daha erken ve ayn forma sahip (yuvarlak) primitif bir sunak olabileceini
dndrmektedir. Bu yay iinde erken seviyeyi grebilmek amacyla -0.23- 0.60 m. seviyelerine dein inilmi -0.32 de bir erkek figrin ba kazma salar
ve ense oyuu ile iyi bir iilik gstermektedir (Resim: 9), -0.62 seviyesinde
ise ok primitif kk bir figrin ba (Figr: 10) ile, s ayakl bir meyva
kabnn aya bulundu19 (Resim: 11) .
11 Bu rnek iin bkz. M. R. Popham, I. S. Lemos, Lefkandi III. The Tomba Cemetery,1996, Lev.l. 126
a.
12 Bu rnek iin bkz. Lefkandi III. Tomb. 51, Lev... 58, 51, 3.
13 Bkz. Morricone, 1982, Fig. 107, T. 14.5 (inv. No: 590)
14 Benzerleri iin bkz. Lefkandi II, 86-88, Lev. 43, 890.; Desborough, 1957, 214, Fig. 4b. ki
oinokhoe Kbrs-Geometrik II (. . 950-850) tarihlendirimektedir. Bkz. Desborough,1957,
216. ; Morricone, 1982, Fig. 93, Serr. T. 10.12 (inv. No: 493).
15 En yakn benzerleri Lefkandi skyphoslarnda grlmektedir. Bkz. Lefkandi II, 53, Pl. 73, nos.
772-775.; Gri renkli kazma dalga bezemeli kaplar iin bkz. F. Utili, Graue Keramik aus
Pyrrha auf Lesbos im Archologischen Insttut Gttingen AA 2002/1, 135-139.
16 Lefkandi II, 53. Bu siyah astarl kazma bezemeli kaplarn kkeni ve gri seramiklerle olan
ilikileri iin bkz. Lefkandi II, 55.
17 E. Sapuna-Sakellaraki, Geometric Kyme. The Excavation at Viglatouri, Kyme on Euboea Eoboica,
1998, (LEoboea e la presenza euboica in Chalcidica e in occidente. Atti del Convegno
internazionale di Napoli 13-16 Novembre 1996), 74-88, Fig. 41,5.
18 Y. Polat, M. . 1. Bin Bat Anadolu Gri Tek Renkli Seramii ve Kkenine Dair Dnceler
Anadolu/Anatolia Suppl. 2, 2008, 281-294
19 Benzerleri iin bkz. Lefkandi,II, 57-58, Lev. 75, 817.

117

L15 PLAN KARES

2007 ylnda dikdrtgen sunan gney cephesini aa karmak amacyla
06.08.2007 tarihinde balatlan almada, 2.02 m. seviyesinde gm
bir heykelcie ait sol kol ele geirildi. +1.74 m. kodunda bronz bir ylan
(Apollonun pyton ylan?), +1.46 m.de mavi camdan yaplm bir heykelcie
ait ya da amulet olarak kullanlm olan mavi camdan phallos, ele geirildi.
Knkn dousundaki dikdrtgen sunan ta dolgusu zerindeki byk
ta bloklarn kaldrlmas srasnda seramik, kmr ve kemik paralarnn
yan sra, yuvarlak suna iine alan, dikdrtgen sunan st dolgusunun
konturlar alm ve + 0,74 seviyesinde arka yz ilenmemi ve gvde
zerinde bir delik ieren ok iyi iilik gsteren bir ko figrini ele geirilmitir
(Resim: 12). Bu delik koun bir yere balandn gstermekedir.
almalarn devamnda, +1.00 m. kodunda 2002 -2004 yllarnda Apollon
ve Artemis sektrlerinde yaplan almalardan bilinen kuzey-gney
dorultulu pimi toprak knkn devamna ulald. Knkn bu blmnn,
nceki yllarda aa karlan blmne gre daha iyi korunmu olduu
gzlemlendi. +0.89 m. seviyesinde 4. yzyla tarihlenen yrme dzlemi
(knkn oturma dzlemi) ile dikdrtgen sunan gneybat st basaman
aa karld. +0.80 m. seviyesinde sunan gney ve bat cephesinde in
situ ve arlkl olarak beyaz, sar renkli freskolar aa karld. 2004 yl
almalarnda da ok fresko paralar ele geirilmiti. Ancak ilk kez sunan
st basama ile ikinci basama arasnda in situ bulunmu olmalar, sunan
Eksharasnn d yznn freskolu olduunu kesin olarak kantlamaktadr.
Ayrca yine bu seviyede bol miktarda kmr paras, az sayda seramik paras
ve kk bir ok ucu ele geirildi. Sunan nc basamann oturduu
yuvarlak talardan yaplm olan taban zerinden nceden bilinen polloslu
pimi toprak Apollon figrin balar ve rahip heykelcikleri ele geirildi. 2007
yl almas sonucunda sunan gneybat cephesi ald (Resim: 13).

BATI ONUR ANITLARI SEKTR (B.O.A)

S 14/ab PLAN KARES
2007 yl S 14ab karesinde alma balatlmasnn amac, kutsal yolun
devamn saptamaya ynelikti. +2.17 m - +1.92 m. seviyeleri arasnda alvyal
tabaka kaldrld. +1.92 m. kodundan itibaren Roma Dnemi gnlk kullanm

118

kaplar, cam buluntu, kmr paralar ve kemik paralar ele geirildi. Ayrca
bu seviyede farkl boyutlarda sar, krmz, mavi, bordo, krem tonlarna
sahip fresko paralar bulundu. Ancak fresko paralar zerinde bezeme
saptanamad. +1.92 m. kodundan mparator Nervaya ait gm bir sikke, .+1.
23 m. kodunda ise n yzde mparator Augustus ile kars Liviann balarnn
olduu bronz bir Ephesos sikkesinin bulunmu olmas, Augustus sonras,
freskolu bir yapnn varln gndeme getirmekte ve yapnn tahrip tarihi
konusunda ise Nerva sikkesi bir ante quem oluturmaktadr (Resim: 14). +1.68
m. kodunda bir heykele ait mermer byk bir baparmak ele geirilmitir.
+1.17 m. seviyesinde bronz bir Kolophon sikkesi (n yzde Apollon ba, arka
yzde Kolophon svarisi) ile megara kseler, Attika siyah firnis paralar ele
geirildi. Bu koddan itibaren youn yank izleri grld.+ 0.83 m. kodunda
yine bir bornz Kolophon sikkesi ele geirildi. Bu sikkenin hemen altnda iki
sra talardan yaplm, kuzey-gney dorultulu bir duvar aa karld.
+1.17 m. kodundan itibaren devam eden yank izleri bu duvarn zerinde yer
alan mermer paralarnn zerinde de net olarak saptanmtr. S14/ab plan
karesindeki almalar +0.69 m. kodunda kutsal yola ulalmasyla son buldu
ve yolun gney ynnde devam ettii saptanarak almann 2008 ylnda
devamna karar verildi.
S15/ab PLAN KARES
Bu alanda kaz almalarnn balatlmasnn iki amac vard. Birincisi Roma
Dnemine ait olan R15/ab ve P15/ab plan karesinde yer alan onur antlarnn
devamn saptamak; bir dier ama ise S14/ab plan karesinde kutsal yolun
hemen dousunda aa karlm olan duvarn ilevini anlamakt. S15/ab
plan karesinde +2.29 m. kodunda almaya balanmtr. Topran yaps
olduka sert ve ak kahverengidir. +2.06 m. kodunda yivlendirilmi bir
tambur paras ele geirilmitir. +1.95 m. kodundan itibaren seramik Roma
Dnemi gnlk kaplar, boncuk, metal cruf paras, cam paras, kemik
paras, har paralar ele geirildi. +1.73 m. kodunda plstik ya da mimar
esere ait (?) olduu dnlen bir kaide paras bulundu. +1.40 m. kodundan
itibaren yanm seramik ve ist paralarnn varl ve kesitte grlen yank
izleri lokal bir yangn dndrmektedir. +1.35 m. kodundan itibaren
amann genelinde youn ekilde bronz paralar ve kurun kenet paralar
ele geirilmitir. 4 adet bronz Hellenistik olaslkla Kolophon sikkeleri (ok
kt durumda) ele geirildi. Bu ama almalarnda, kutsal yolun ilevinin

119

. . 4. yzyln nc eyreinde yitirmesinin ardndan yaplm, yolun

bat cephesine yaplm bir meknla karlald. Mekn dou, kuzey ve
gney ynnde devam etmektedir. Ancak kuzey ynnde Roma Dneminde
yaplm olan Lucullus Antnn altnda kalmtr. Yapnn gney ynnde bir
girii olduu saptanm ve almaya, 2008 ylnda gney ve dou ynnde
devam etmek zere son verilmitir. S15/ab plan kare almalar srasnda
onur antlarnn devamna rastlanmamtr.
YAPI KOMPLEKS SEKTR (YKS)
Emre TATEMUR
AA16/d PLAN KARES
2006 kaz dneminin sonlarnda aa karlm olan ve ilevi tam olarak
anlalamayan knkn kanal ile balantsn anlamak iin 2007 kaz
dneminde YKS sektrndeki kaz almalar ilk olarak bu plan karede
balatld. almalarn ilk gnnde +0.92m. seviyesinde ortadaki knk ile
gneydeki knkn arasndaki alanda Hellenistik Dneme tarihlenen yaztl
bir stel paras bulundu. Knklerin olduu alanda + 0.62 seviyesine dein
inilmi ve dou-bat ynnde uzanan kanaln, Hellenistik duvarn (12 No.lu)
altndan ortadaki knkn nne kadar geldii grlmtr. Ancak bu
knklerin, birbirleriyle ve at kiremitleriyle oluturulmu kanal sistemi ile
herhangi bir balants saptanamamtr. AA16/d plan karesinde knklerin
gney blmnde devam edip etmediini anlama amac ile yaplan sondajda
knklerin gney ynnde devam etmedii anlalmtr. Bu seviyelerde
ortaya karlan malzemenin tm Ge Hellenistik Dneme aittir. Dolaysyla
kanal yaps ve knklerin Ge Hellenistik Dneme ait olduu kesinlik
kazanmtr. Ancak dik durumdaki bu knkn ilevlerinin ne olduu
belirlenememitir.
Z16/ad PLAN KARES
2005 ylnda aa karlan Roma Dnemi yap kompleksinin, altnda
daha erken dnem yaplarnn olup olmadn anlamak amac ile 2007 ylnda
Z16/ad plan karesinde allma balatld. Bu amala ncelikle 8 No.lu kuzeygney dorultusundaki duvarlar arasnda +1.87 m. seviyelerinden itibaren

120

kaz almalarna baland. + 1.85 cm. kotunda Ge Roma Dnemine ait tam
bir unguentarium bulundu. Ele geirilen malzeme genellikle Roma Dnemi
gnlk kullanm kaplar ile serbest fleme teknikli cam paalardr.
Yap kompleksinin 1 No.lu odasnn dou blmnde 2005 alma ylnda
aa karlm olan 3 sral taban tulalarnn kuzey ynnde, 2007 ylnda
yaplan almalarda, iki adet mhrl at kiremiti paras, bir adet mhrl
amphora kulp paras ele geirilmitir. Ayn alann kuzey kesitinde, zemin
seviyesi +1.17 m. olan bir kanal yaps ile karlalmtr (Resim: 15). Kanal bu
yapnn gney kesitine dein gitmesine karn AA16/ab plan karesinde ayn
seviyelerde kanaln devamna rastlanmamtr. Buna karn, 1 No.lu odann
kuzey d cephesinde, kanaln 2 adet diyagonal, 1 adet yatay kapak talar in
situ ele geirildi. +1.05 m. kodunda (kanaln zemin seviyesi) .. 2. yzyln
son eyreine tarihlenen Ephesos tipi bir kandil ve Hellenistik seramik ele
geirildi (Resim: 15)*. Bu kanal olaslkla Hellenistik Dnemde kullanlm
ancak Roma Dnemi yap kompleksinin altnda kaldndan kullanmna son
verilmitir.
BB16/b PLAN KARES
2007 kaz dneminde yeni bir plan kare almas olarak ncelikle BB16/
b olarak adlandrlan plan karede allmaya balanmtr. Bu plan karede
allmasnn amac; 2006 yl kaz dneminde aa karlan kuzey
gney dorultusunda uzanan 11 ve 12 No.lu duvarlarla, dzgn bloklarla
oluturulmu Ge Hellenistik yapnn gney dorultusundaki biti noktasn
bulmakt. Bu amala, 1.08.07 tarihinde +2.79 m. seviyelerinde sarmskahverengi renkli toprakta kaz almalarna baland. Plan karenin bat
kesitine giren 0, 80 m. apnda bir tambur grlm, kaldrlma ilemi 2008
ylna braklmtr. Bu tamburun Propylonun gney-dou kesinde bulunan
tamburla aplar birbirine uymaktadr. Byk olaslkla bu tambur, stunun
2. ya da 3. tamburu olmaldr.
+2.68 m. ile +2.35 m. seviyeleri arasnda deien seviyelerde amann
genelinde youn bir ekilde at kiremiti ve taban tulas paralar ile
talardan oluan 2005 -2006 yllarnda da grlm olan tesviye tabakas ile
karlald. Bu tabakada, amann kuzeydou kesinde +2.45 m. seviyesinde

Tm izimler, yksek lisans rencisi Glah Dallk tarafndan yaplmtr.

121

mermerden yaplm 13 cm. yksekliinde bir kadn heykelcii ele geirildi.

Heykelciin ba ve ayaklar bilek ksmndan itibaren korunmamtr. Ayrca
sa kolu omuzdan itibaren, sol kolu ise bilekten ve elbise kvrmndan
krlmtr. Heykelciin korunan sa bukleleri omuza doru dalgal biimde
uzanmaktadr. Figr ksa khiton giymi ve khiton gs altndan balanmtr.
Sol bacan ne atm durumdadr. Heykelciin elbise kvrmlarnn ayrntl
detaylandrlmas kaliteli iiliin gstergesidir. Bu kadn heykelcii Roma
Dnemi buluntularnn olduu tabakada ele geirilmitir. Ancak teknik
adan Klsik Dnem etkileri gstermektedir. Bu nedenle, kadn heykelcii
byk olaslkla Roma Dneminde yaplm Klsik Dnem kopyas olmaldr.
+2.30 m. seviyesinde amann kuzeybat kesinde zerinde PHN harfleri
olan kk bir mermer yazt paras ortaya karld. Amann genelinde 321
para at kiremiti ve taban tulas paras aa karlm, bu paralardan
profilli olanlar ayrlm ve izimleri yaplmtr. AA16\c plan karesinde
kuzey gney dorultusunda uzanan 11 No.lu duvarn, BB16/b plan
karesinin kuzey kesitinde +2.22 m. st seviyelerinden itibaren gneye
doru devam ettii grld. +2.10 m. seviyesinde amann kuzeyinde,
bronz bir sikke ele geirilmitir. Bu sikkenin n yznde: sola doru yksek
arkalkl tahtta oturmu Homeros, bunun solunda ise olaslkla magistratus
ismi bulunmaktadr. Arka yznde: saa doru ayakta Apollon, sa elinde
phiale, sol elinde ise lyra tutmaktadr. Apollonun solunda ise etnik ismi yer
almaktadr. sikke .. 187- 184 ye tarihlenmektedir20. almalarn devamnda
Ge Hellenistik yapnn 13.10 m. lik blm aa karlm, ancak gney
ynnde devam ettii grldnden bu alma 2008 ylna braklmtr.
Y16/a PLAN KARES
Yap kompleksine ait kuzeydeki yaplarn devamn aa karmak amac
ile peristilli avlunun kuzeyindeki alanda kaz almalarna balanm olup
+3.46 m. seviyesinde, L. Robert tarafndan yaptrlan raylarn bir blmne
rastlanmtr. +3.23 m. de amann gneyinde 6 sra yatay ekilde yerletirilmi
taban tulas aa karlmtr. almalarn ilerleyen gnlerinde bu
taban tulalarnn duvarn rg sisteminin bir paras olarak kullanld
anlalmtr. Plan karenin genelinde olduu gibi bu alanda da, youn olarak
at kiremiti ve taban demesi paralar ile az sayda gnlk kullanm
20 SNG Deutschland, 4. Heft, Mysien-Ionien, Nr. 2174 -3306.

122

kaplarna ait seramik paralar ele geirilmitir. Ele geirilen malzemeler

byk lde Ge Roma Dnemine ait paralardr. +2.70 m. seviyelerinde
situla, amphora ve gnlk kullanm kaplarna ait seramik paralar ile 1 adet
pimi toprak arak paras ele geirildi. +2.53 m. seviyesinde ise in situ taban
demeleri aa karld ancak bu taban tulalarnn bir blmnn km
olduu grld. Kuzeyde 1.10 m. genilikte bir eik aa karld. Batdaki
eiin genilii ise 1. 03 m. dir. Taban tulalarnn hemen yannda +1.63m.
ile +1.39 m. seviyeleri arasnda yaklak 1. 05 m. geniliindeki bir alanda
yank ve klden oluan yangn tabakas ile karlald. Bu alann gneyi
ve gneydou kesinde taban tulalarna rastlanmad. Bunun nedeni ise,
burann Franszlar dneminde kazlm ve olaslkla taban tula demeleri
kaldrlmtr. Sonu olarak, 2007 yl Y16/a plan kare almalarnda yap
kompleksinin kuzey ynnde iki odas (3 ve 4 No.lu odalar) aa karlm
ve 3 No.lu kk dikdrtgen odadan 4 No.lu daha byk dikdrtgen odaya
1.10 m. genilikte bir kap ile geildii saptanmtr (Resim: 16). Bu plan kare
almalarna 2008 ylnda devam edilecektir.

123

Resim 1: Oryantalizan gvde paras

Resim 2: Ge geometrik krater

Resim 3: Ge geometrik ayak

124

Resim 4: Pimi toprak at ba

Resim 5: Pimi toprak boa figrini

Resim 6: Amphoriskoilu pithos

125

Resim 7: Amphoriskos

Resim 9: Pimi toprak figrin ba

Resim 10: Pimi toprak figrin ba

126

Resim 8: Gri kazma dalga bezemeli para

Resim 11: Ayakl meyve taba

Resim 12: Pimi toprak ko

figrini

Resim 13: Arkaik dikdrtgen sunan gneybat cephesi

127

Resim 14: Kutsal yol ve yol st buluntular

Resim 15: Kanal st buluntular

128

MEZRAA HYK 2007 YILI KAZISI

Derya YALIKLI*
Mezraa Hykte, Karkam Baraj glnn etki alan iinde kalacak
blgede bulunmas nedeniyle, anlurfa Arkeoloji Mzesi ile anakkale
Onsekiz Mart niversitesinin ortak projesi olarak 2007 ylnda da kazlar
srdrlmtr1.
Mezraa Hyk, anlurfa li, Birecik lesinin gneyinde, Mezra Beldesi
snrlar iinde, beldenin 1.5 km. gneyinde Fratn dou kenarnda yer
almaktadr.
Altnc kaz sezonunu oluturan 2007 yl almalarmz, 2000 sezonundan
itibaren farkl kaz alannda srdrdmz stratigrafi almasn
tamamlamaya ynelik olarak planlanmtr.

KUZEYDOU YAMACI/ TEPE AMALARI

Mezraa Hykn en st noktasn oluturan tepe blgesinde bu
ylki almamz N/12 amasnda 2006 sezonunda braklan blmden
balatlmtr.
Tepenin st seviyesinde Ortaaa tarihlendirilen I. ve II. mimar tabakalar
2006 sezonunda saptanm ve detayl olarak incelenmiti. Yine Ortaaa
tarihlediimiz III. Mimar tabaka ise amann dou kesiminde saptanm
olup incelenememiti. Amann dou blmnde yaplan kazlarda sz
* Yrd. Do. Dr. Derya YALIKLI, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Arkeoloji Blm, Terziolu Yerlekesi 17100 anakkale/TRKYE, dyalcikli@comu.edu.tr.
1 almalarmz Kltr ve Turizm Bakanl, Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl
(DSMM) tarafndan desteklenmitir. Kaz almalarmz srasnda gstermi olduklar
yardmlardan dolay anlurfa Mzesi Mdr Nurten Aydemire ve ekibimizin birok
sorununun zmnde yardmlarn esirgemeyen Birecik Kaymakam Sayn Tuncay Sonele
teekkr ederiz.
Kaz almalarmza Kltr ve Turizm Bakanl, anlurfa Mzesi temsilcisi olarak, Silifke
Mzesi elemanlarndan Arkeolog Murat Kalas katlmtr. Kaz ekibimiz Arkeolog Seil
Koca, Arkeolog Didem Gndoan anakkale Onsekiz Mart niversitesi rencileri, Zmrt
Bademci, Kamil Bykdumlu, Gknil Eren, Nazife Keskin, Gonca Kocayac, zlem Ko,
Ebru Kurt, Aye Nizam, Volkan ksz, Birgl nal, Semra ahin ve Mehmet Ylmazdan
olumutur.

129

konusu mimar tabakaya ait aa karlan duvarlardan biri kuzey-gney

dorultusunda, dieri bu duvara dik balanan bat-dou dorultusunda
uzanmaktadr (Resim: 1). ki duvarn birletii nokta daha sonraki dnemlerde
alm olan bir ukur nedeniyle bozulmutur. Bu mimar tabakann dou
kesimi tepenin eimli yzeyindeki erozyon nedeniyle tahribata uramtr.
Uzun duvara dik balanan duvarn kuzey ve gneyinde korunan kstl bir
blgede Ortaaa ait sikke, bileziklere ait am ve demir paralar bulunmutur.
Ele geirilen seramiin byk bir blmn zeri kazma bezemeli, aktma
boyal piirme kaplar oluturur. Bu kaplarn benzerleri Tille Hyk2 ve Takun
Kalede3 ele geirilmitir. Amann gneydou kesinde ise Ortaaa ait bir
adet silo aa karlmtr.
2006 ylnda amann kuzeybat kesiminde rastladmz M.. III. binyln ikinci yarsna ait seramik paralarnn ele geirildii taban seviyesinde
almalar srdrlmtr.
Alann bat blmnde yaplan kazlarda nceki sezonda saptanm olan
M.. III. Bin- yln ikinci yarsna tarihlendirdiimiz IV. mimar tabakay
oluturan kuzeydou- gneybat dorultusunda uzanan duvar tamamen
almtr. Duvarn bir blm Ortaa duvarlarn da bozan ge dnemde
alm ukur tarafndan tahrip edilmitir.
Duvarn dou kesimde yer alan tabann byk bir blmnn Ortaa
tabakalar tarafndan tahrip edildii anlalmtr. Bu dneme ait tabana
alm birka tane ukur saptanmtr. ukurlarn bir tanesinde bazalt
tandan retilmi drt adet tme ta ile bir anak ve iinde drt adet
minyatr kabn ele geirildii bir mlek bulunmutur (Resim: 2). Bu toplu
buluntu grubunun yer ald ukur, tabana alm ve olaslkla zeri rtlm,
gerektii zaman alnabilecek biimde tme talarnn korunduu bir ukur
grnm yanstmaktadr.
Duvarn bat kesiminde srdrdmz almalarda bina zemininin
youn bir kerpi dolgudan olutuu saptanmtr. Ortaaa ait silolar
tarafndan tahrip edilen dolgunun bir blm aa karlmtr (Resim: 3). Bu
yap 2002 sezonunda M.. III. binyln ikinci yarsna ait in situ buluntularyla
saptadmz yapnn dou blmn oluturmas asndan nemlidir.
2 Moore, J., Tille Hyk 1, The Medieval Period. Oxford (1993): 100.83 Level 3,4.
3 McNicoll, A., Takun Kale, Keban Rescue Excavations Eastern Anatolia, Great Britain (1983):
162.280.

130

Amann bat blmnde almalara devam edilmi ve alann gneybat

kenarnda Ortaa silolarnn dnda kalan kstl bir blgede adet farkl
seviyede ocak taban ve seramik paralar aa karlmtr. Bu buluntu
ayn blgenin uzun bir sre ocak alan olarak kullanldn gstermektedir.
Yaplan almalarda sadece tabanlar ve tabandaki oyuklar korunan
ocaklarn ait olduu mimar tabaka M.. III. binyln ikinci yarsna aittir.
Bir nceki mimar tabakaya ait duvarn seviye olarak daha altnda kalan bu
ocak seviyesi tepe amalarnda aa kardmz yeni bir mimar tabakay
oluturmaktadr.
Ocakl mimar seviyenin hemen altnda dou bat dorultusunda ilerleyen
ift sra kerpi rgden oluan bir duvar ve bu duvarn kuzey cephesine dik
kuzey-gney dorultusunda birleen bir kerpi duvar daha aa karlmtr
(Resim: 4). Yrtlen almalar sonucunda ele geirilen seramik paralar
sayesinde ulatmz bu mimar tabaka M.. III. binyln ilk yarsna
tarihlenmektedir.
Bu sonu bu mimar tabakann gneydou yamata aa karlan Erken
Tun ann ilk yarsna ait mimar tabakalarla ayn dnem olduunu ortaya
koymaktadr.
DOU ALANI
Dou alanndaki kaz almalar, R-S/12 ve R-S/13 amalarnda
srdrlmtr.
R-S/12 amalarnn genelinde 2000-2002 sezonlarnda youn olarak
Ortaa mimar tabakalar kazlm, bat kesiminde M.. II. binyln balarna
ait mimar ve mezarlar, dou kesiminde ise kstl bir alanda M.. III. binyln
ikinci yarsna tarihlendirilen tabakalar saptanmt. Bu almalar srasnda
S/12 alannn dou kenarnda kuzeybat-gneydou dorultusunda uzanan
bir duvar aa karlmt. Bu duvarn kuzeybat ynnde ilerledii saptanm
olup Ortaa tabakalarnn altnda kalmas nedeniyle takip edilememiti.
Bu sezon mevcut duvarn aratrlmas amacyla almalara balanm ve
kuzeybatda yer alan geni alanda almalar srdrlmtr (Resim: 5). Bu
almalarda duvarn alan blm 12 m. uzunlua ulamtr. Duvarn orta
blm ile gneydou ucuna gneybat-kuzeydou dorultusunda balanan
iki duvar aa karlmtr. Bu dik balanan duvarlarn gneydou kesiminde
bulunan duvar ama profiline girerek devam ettii grlmektedir.

131

Uzun duvarn gneydou blmnde duvar genilii 0.90-1.00 m. arasnda

deiirken, kuzeybat kesiminde duvar kalnl 1.90 m.dir. Uzun duvara dik
balanan duvar ise 1.90-2.00 m. genilie sahiptir.
Kuzey kesimde yer alan blmn ortasnda ince bir duvar yer alr. Mekn
ara duvar nitelii tayan bu duvarn her iki tarafnda in situ buluntular ele
geirilmitir. Bu buluntular iinde bir adet kaba hamurlu gevrek yapya sahip
kt durumda korunmu bir ocak saptanmtr. Bu tip ocaklarn benzerleri
Tepecik4, Gzelova5 ve Pulurdan6 bilinmektedir. Meknda ayrca bir kk
ta havan, minyatr bir mlek ve seramik paralar ele geirilmitir.
Duvarlarn sahip olduklar genilik ve kullanlan inaat teknii, bir mekn
snrlayan duvar olmasnn yannda savunma duvar niteliine sahip bir
duvar olduunu da dndrmektedir. almalar srasnda aa karlan
mimar ve kk buluntular M.. III. binyln ikinci yarsna aittir.
R-S/13 amalarnda 2006 kaz sezonu sonunda ulalan M.. III. binyln
ikinci yarsna ait iki yeni mimar tabaka nemli verileri oluturmutu. Sezonun
ksa sreli olmas nedeniyle sz konusu mimar tabakalar ve alt seviyede farkl
bir mimar tabakann yer alp almad detayl olarak incelenememiti.
2007 sezonunun banda bu tabakalar daha detayl inceleyebilmek amacyla
2006 sezonu kaz alannn batsnda geni bir alanda almalar balatlmtr.
Bu kesimde nceki sezon kerpi duvarnn kk bir blmnn aa
karld yapya ulamak mmkn olmutur (Resim: 6). Yapnn kuzeybatgneydou dorultusunda uzanan duvarna dik balanan gneybatkuzeydou dorultusunda iki duvar saptanmtr. Duvarlardan kuzeybatda
yer alan duvarn gneybat ucu bir Ortaa silosu tarafndan tahrip edilmitir.
Gneydouda yer alan duvarn gneybat ucu ama profiline girerek devam
etmektedir. Mekn gneybatdan snrlayan bir duvar saptanamamtr.
kenar duvarlarla snrlanan meknda iki evreli bir taban saptanmtr.
st evrede kk boyutlu dere talarndan oluan bozulmu bir taban aa
karlmtr.

4 Esin, U., Tepecik Kazs, 1970 Keban Projesi 1970 almalar. (1972) Ankara: Lev.109.1,2;
110,4.
5 Koay, H.Z. ve H. Vary, Gzelova Kazs. (1967) Ankara: Lev. XIII-XV.
6 Koay, H.Z. ve H. Vary, Pulur Kazs. (1964) Ankara: Lev. XXI-XXIII.

132

Alt seviyede yer alan dier taban ise plka talardan olumu bir
demeye sahiptir. Zeminin gneydou ynnde bozularak eimli bir ekil
ald izlenmektedir. Meknn merkezinde yuvarlak i ksm ibkey kavisli,
zenle yaplm bir ocak yer almaktadr. Plaka talarla kapl zeminde M..
III. binyln ikinci yarsna tarihlediimiz in situ buluntular arasnda yer alan
metalik seramik bardaklarn (Resim: 7) benzerleri Karkam7, Gre Virike8,
Harabebezikan9, Titri Hyk10, Hayaz Hyk11, Horum Hyk12, Tall Bia13,
Tell Matsuma14 ve Tell Hadididen15 bilinmektedir.
Meknda srdrlen kaz almalar srasnda taban altna yerletirilmi
bir mlek mezar (M 29) aa karlmtr. gen tutamakl ve perdahl
mutfak kaplarndan bir mlein kullanlmasyla yaplm mezarda hocker
biiminde yeni domu bir bebek iskeleti aa karlmtr (Resim: 8). Bu tip
mlein benzer rnekleri Kurban Hykte ele geirilmitir16. mlein azn
kapamak iin kullanlan, ayakl bir kaba ait olan kenarlar dzeltilmi dip
ile mlein yannda pimi topraktan yaplm bir ngrak bulunmutur.
Yapnn kuzeydousunda 2006 sezonunda alm olan sondaj ukurunda
almalara devam edilmitir. M.. III. binyln ikinci yarsna tarihlediimiz
7

Woolley, C. L., Carchemish. Reporth on the Excavation at Jerablus on Behalf of the British Museum,
Part III: The Excavations in the Inner Town. (1952) London: Pl. 58.b5.

kse, A. T., Gre Virike 1999 Kazs, in: N. Tuna, J. ztrk and J. Velibeyolu (eds.) Ilsu ve
Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeolojik Kltr Varlklarn Kurtarma Projesi 1999 Yl
almalar. (2001) Ankara: 19.b.

Bilgen, N., Harabebezikan Hynde Bulunan Erken Tun a (Mezar ?) Kaplar, in:
N. Tuna, J. ztrk and J. Velibeyolu (eds.) Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak
Arkeolojik Kltr Varlklarn Kurtarma Projesi 1999 Yl almalar. (2001) Ankara: ek. 20.

10 Algaze, G., ve A. Msr, Excavations at Titri Hyk. A small Mid-Late Thirt Millennium
Urban Center in Southeastern Anatolia, 1992 XV. Kaz Sonular Toplants I (1994): ek. 8.
11 Thissen, L., The Late Chalcolithic and Early Bronze Age Pottery from Hayaz Hyk.
Anatolica 12 (1985): Fig. 3.2.
12 Tibet, A., C. Marro ve R. Erge, Horum Hyk 1997 almalar XV. Kaz Sonular Toplants
I (1999): iz. 13.
13 Strommenger, E. ve K. Kohlmeyer: Tall Bia-Tuttul I. Die altorientalischen Bestattungen. (1998)
Saarbrcken: Taf. 159.7.
14 Tsunaki, A., Neolithic and Early Bronze Age Layers of the Matsuma: The Results of
Soundings at Square 15 Gc, Bulletin of the Ancient Orient Museum, 16 (1995): Fig. 27.12.
15 Dornemann, R. H., Tell Hadidi: One Bronze Age Site Among Many in the Tabqa Dam
Salvage Area, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 270 (1988): Fig. 15.27.
16 Algaze, G., M. A. Evins, M. L. Ingraham, L. Marfoe ve K. A. Yener,, Town and Country in
Southeastern Anatolia II. The Stratigraphic Sequence at Kurban Hyk. (1990) Chicago: Pl. 94.E,F.

133

mimar tabakaya ait duvarlarn devamn aratrmak amacyla ukurun

gneydousunda derinlemeye devam edilmitir. nceki sezonda saptanm
olan duvarlarn yeni alan blmde devam etmedii gzlenmitir. Bu alandaki
almalar srdrlm olup tahribata uram bir ocak ve kuzeydougneybat dorultusunda uzanan tek sra kerpi duvar saptanmtr.
allan sondaj alannn kstl olmas nedeniyle yeni saptanan mimar
tabakann yaylm hakknda bilgi edinmek mmkn olmamtr. Bu kesimde
ele geirilen seramik paralarnn dou yamacndaki mimar tabakalarn en
erken evresine, yani M.. III. binyln birinci yarsna ait olduu anlalmtr.
Bu gelime uzun zamandr srdrdmz stratigrafi almalar iin de
nemli bir veri oluturmutur.
SONU
Mezraa Hyk 2007 sezonu kazs hedeflerinin banda, uzun zamandan
beri srdrdmz stratigrafi almas gelmektedir. Gneydou, dou
ve kuzey yamac/Tepe olmak zere farkl blgede srdrdmz kaz
almalarnda elde ettiimiz stratigrafik verileri birletirmek ve hykteki
tabakalamay bir btn olarak ortaya koymak amacmz oluturmaktayd.
Bu amala nceki sezonda ulatmz iki yeni mimar tabakann detayl
incelenmesi ve bu mimar tabakalardan baka tabakalarn varlnn
aratrlmas hedeflenmitir.
Yrtlen almalar sonucunda dou yamac blgesinde M.. III. binyln
ikinci yarsna ait 2006 sezonunda saptadmz iki mimar tabaka detayl
olarak aratrlmtr. Tepe amalarnda da saptadmz M.. III. binyln
ikinci yarsna ait mimar tabakalarn altnda yer alan ve bu iki alanda ilk defa
karlatmz, fakat gneydou yamac blgesinden ok iyi tandmz
M.. III. binyln birinci yarsna ait mimar tabakalarn paralellerinin aa
kmas nemli bir sonutur. Bylelikle farkl kaz alanndaki tabaka dizisi
bir btn hline getirilmitir. Bu sonu toplam alt sezondur srdrdmz
kaz almalarnn ulalm hedefini oluturmaktadr.

134

Resim: 1

Resim: 2

135

Resim: 3

Resim: 5

136

Resim: 4

Resim: 6

Resim: 7

137

Resim: 8

138

OYLUM HYK, 2007

Engin ZGEN*
Atilla ENGN
Erdal ESER
Kilis li, merkez ile, Oylum Ky snrlar ierisinde yer alan Oylum
Hykte, 2007 yl almalar,
24.07.2007 - 07.09.2007 tarihlerinde
yrtlmtr. Kaz ekibi yeleri, Hacettepe niversitesi Arkeoloji
Blmnden Ara. Gr. I. Tuba nen, Ara. Gr. Serkan Elolu, Bilkent
niversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm yksek lisans rencisi Mert
atalba, Arkeolog Ahmet Betepe, Arkeolog Mahmut Bekta, Arkeolog
Ayhan Karamusaolu, Arkeolog Sinan Bykl, Antropolog Hayat Yldz,
Hacettepe niversitesi Arkeoloji Blm lisans rencileri Mehmet Bahvan,
Duygu Ser ve mitcan Ekinci ile Cumhuriyet niversitesi Antropoloji
Blm lisans rencileri Derya Tarhan, Meryem Uzun, zlem Surul ve Pelin
Frattan olumutur. Malatya Mzesi arkeologlarndan Dilare Korkmaz,
Bakanlk Temsilcisi olarak grev yapmtr1.
Kaz almalar, hyn kuzeybat yamacnda alan 10x10 m.
boyutlarndaki K 21 ve K 22 plan kareleri ile 10 x 5 m. boyutlarndaki J 22a, J
22b, I 22a, I 22b ve H 22b basamakl plan karelerinde srdrlmtr (Resim:
1). Bu almalarn balca amac yle sralanabilir:
1) Hyn kuzeybat kesiminde yerleim stratigrafisini ortaya koymak.
2) Tun alarna ait tabakalar geni bir alanda aratrmak.
3) nceki kaz
sonulandrmak.
*

sezonlarnda,

bu

alanda

balayan

almalar

Prof. Dr. Engin ZGEN, Bilkent niversitesi Merkez retim yesi Lojmanlar No: 23/5,
Bilkent/Ankara/TRKYE. E-leti: eiozgen@bilkent.edu.tr.
Yrd. Do. Dr. Atilla ENGN, Cumhuriyet niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, 58140-Sivas /TRKYE. E-leti: aengin@cumhuriyet.edu.tr.
Yrd. Do. Dr. Erdal ESER, Cumhuriyet niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi
Blm, 58140-Sivas /TRKYE. E-leti: erdaleser@cumhuriyet.edu.tr.

zverili almalaryla verimli bir kaz sezonu geirmemizi salayan tm ekip yelerine ve
yardmlarndan dolay Bakanlk Temsilcisi Dilare Korkmaza teekkrlerimizi sunarz.

139

KUZEYBATI YAMA KAZI ALIMALARI

K 22 Plan Karesi
K 22 plan karesinde srdrlen almalarda, Roma Devrine tarihlenen
bir kerpi teras ile iki ta temelli kerpi yap aa karlmtr (Resim: 23). Amann gney yarsnda aa karlan yaplardan biri amann dou
duvarndan kan ve amann kuzeybat kesine uzanan bir duvarla temsil
edilmektedir. Bu uzun duvarn gneyi sert kil ile doldurularak mekn iinde
dz bir zemin oluturulmutur. Yapnn ta temelinde iki evre belirlenmitir.
Ge evreye ait ta temel duvar erken evre duvar zerine oturtulmutur.
Kuzeyde yer alan ikinci yap, kerpi teras ierisine oturtulmutur. Teras,
yaklak 40x40x12 cm. boyutlarnda krmz, beyaz ve yeilimsi bej renkli
kerpilerle oluturulmutur. Bu alanda, birinci yapnn uzun duvarna paralel
olarak uzanan ikinci bir duvar, kuzeybat-gneydou ynnde uzanan baka
bir duvarla birleerek bir mekn snrlandrmaktadr. Yapnn sktrlm
toprak taban kerpi teras zerine yaplmtr. Kerpi duvar, teras ve yap
taban, daha ge bir evreye ait byk dzensiz ukurlar tarafndan byk
lde tahrip edilmitir (Resim: 2-3). Yapnn taban zerinde, zemine
oturtulmu bir kpn dip ksm el gemitir.
Birbirine paralel uzanan iki yap arasnda yaklak 80-120 cm. arasnda
deien akll bir koridor uzanmaktadr. Yap duvarlar tek sra ta temel
zerine kerpile ina edilmitir.
Srdrlen kaz almalarnda, plan karenin kuzeybat kesinde,
yaklak 4 m. uzunluunda, kerpi duvarl kk bir mekn aa
kartlmtr (Resim: 3). Daha eski bir yap evresini temsil eden bu mekn,
ge evre ukurlar tarafndan byk lde tahrip edildiinden, bu yapnn
nitelii anlalamamtr. Ge evre ukurlar, amann gney yarsnda
younlamaktadr. Oval ya da yuvarlak biimli bu ukurlarda kll toprak
aa karlmtr. Bu ukurlardan birinin tabannda aa karlan beyaz
kaln sva, ukurlarn birer silo olduuna iaret etmektedir.
Amada ele geirilen buluntular arasnda, pimi toprak ve tatan ok
sayda arak, tme talar, 2 ta boncuk ve kemikten bir silindir mhr, 1
minyatr ta balta ve paralar hlinde 2 demir obje yer almaktadr.

140

K 21 Plan karesi
Yzeyden gzken iri talarla oluturulmu yap kalntsnn ve K 22
plan karesinde aa karlan mimarnin niteliini anlamak iin K 22 plan
karesinin hemen kuzeyinde yer alan K 21 plan karesinde kaz almalar
yaplmtr. Bu almalarda, Roma Devrine tarihlenen iki yap evresi gn
na karlmtr (Resim: 4). Ge yap evresi, yzey toprann yaklak
10 cm. altnda aa kan, yaklak 2 m. geniliinde masif kerpi duvarlara
sahip byk bir yapnn kuzeydou kesi ile temsil edilmektedir. Yapnn
duvarlar, kare ve dikdrtgen biimli krmz renk kerpilerle ina edilmitir.
Oylum Hykn kuzeybat ykseltisi zerinde, L-N 24-26 plan karelerinde
nceki yllarda srdrlen kaz almalarnda da benzer zellikte krmz
kerpilerle ina edilmi, Roma Devrine tarihlenen byk bir yap aa
karlmt (Greaves 2002: 4; zgen vd. 2004: 340, Resim: 4-5; 2006: 367-368).
Antsal kerpi yap, daha erken evreye ait ta temelli bir yapnn i duvarlarn
ksmen tahrip etmitir. Kaz almalarnda, kuzeydou-gneybat ynnde
uzanan kerpi duvara bitiik ve paralel uzanan bir frn ortaya karlmtr.
Gney kenar bir sra ta ile snrlandrlan uzun dikdrtgen planl frnn
bir ksm ama bat duvar ierisine doru uzanmaktadr. Frn ierisindeki
s kll toprakta, frnn ilevi ile ilgili bilgi sunan her hangi bir buluntuya
rastlanmamtr. Kuzeydou-gneybat ynnde uzanan kerpi duvarn
gneyinde ise, yine bu duvara bitiik olarak, yarm daire biimli bir ukur
ortaya karlmtr.
Yzeyden ksmen gzken gneybat-kuzeydou ynnde uzanan
byk bir yapnn gneydou blmne ait ta temel duvarlar daha erken
bir yap evresine aittir. K 22 plan karesinde tespit edilen ve bu yap evresine
ait olan kerpi terasn, K 21 plan karesinin gneybat kesinde devam
ettii grlmtr. Ta temelli yapnn gney duvar tek sra iri talarla
oluturulmuken, daha geni olan dou duvar yan yana 2-3 sra tala ina
edilmitir. Yapnn ok odal olduunu gsteren i mekn duvarlar, ge
evre masif kerpi yaps tarafndan ksmen tahrip edilmitir (Resim: 4). Yap
ierisinde, taban altna oturtulduu anlalan iki erzak kpnn dip ksmlar
bulunmutur.
K 21 plan karesinde yrtlen almalarda, 2 ta arak ile seramikten
bir oyuncak araba tekerlei ele geirilmitir.

141

J 22b Plan Karesi

J 22b plan karesindeki almalarda 4 yap evresi tespit edilmitir.
1. Yap Evresi
J22b plan karesinin kuzeydou kesinde, K 22 plan karesinde grlen
kerpi terasn ksmen korunan uzantlarna ve amann ortalarnda yer alan
kuzeydou-gneybat ynnde uzanan bir ta temel duvarna (BY 2)2
rastlanmtr. Yama erozyonu nedeniyle ta temel sadece amann dou
yarsnda korunmutur. Bu tabakada ele geirilen seramik malzeme Roma
Devrine iaret etmektedir.
2. Yap Evresi
Helenistik Dneme tarihlenen 2. Yap Evresinde, birbirine paralel olarak
kuzeydou-gneybat ynnde uzanan drt duvar (BY 11, 25, 29, 36)
aa karlmtr (Resim: 5). Duvarlarn bat ksm yama erozyonu sonucu
tahribata uradndan birbirleri ile olan balantlar anlalamamtr.
nmzdeki kaz sezonlarnda J 22b plan karesinin dousundaki K 21 ve K 22
plan karelerinde yrtlecek almalar, bu yaplar hakknda daha kapsaml
bilgiler ortaya koyacaktr. Amann gney yarsndaki ta temel duvarlar
(BY 11, 25) zerinde kerpi sralar korunmamken, amann kuzey duvar
boyunca yan yana uzanan iki duvarn (BY 29, 36) zerinde tek sra kerpi
sralar korunmutur. Yan yana bitiik olan BY 29 ve BY 36 duvarlar,
douya doru belirgin bir eimle uzanmaktadr. BY 36 duvar seviye olarak
daha aada yer aldndan, bu duvarn BY 29 duvarnn daha erken bir
evresini temsil edebilecei dnlmektedir.
BY 36 duvarnn hemen gneyinde, duvara paralel olarak uzanan ve
taban iine oturtulmu uzun-dikdrtgen bir frn (Resim: 6; BY 16) ve bir
erzak kpne ait dip ksm (BY 28) yer almaktadr. Kuzeydou-gneybat
ynnde uzanan dikdrtgen planl frnn bat ucu daha derin bir ukur
biiminde yaplmtr. Kuzeybat ykseltisi zerinde N 27 plan karesinde
nceki yllarda srdrlen almalarda da Roma Devrine tarihlenen benzer
frnlara rastlanmtr (zgen vd. 2006: 367, Resim: 1) Bu tabakada grlen 2
oval ukur, olaslkla tahl depolamada kullanlm olmaldr.
2

BY: zgn Buluntu Yeri.

142

3. Yap Evresi
2. Yap kat kaldrlnca, sert kll bir zemine sahip 3. Yap Evresi aa
karlmtr (Resim: 7). 2. Yap Evresine ait iki ukur tarafndan ksmen
tahrip edilen bu yap evresinde, biri amann kuzey duvarna, dieri gney
duvarna yakn alanda kuzeydou-gneybat ynnde uzanan iki duvar
(BY 47, 51) ile amann orta ksmnda bir yapnn bat kesi (BY 51) aa
karlmtr. BY 47 ve BY 51 duvarlarnn bat ular yama erozyonu
sonucu tahribata uramtr. Sadece kuzeydeki duvar (BY 51) zerinde
kerpi sralar korunmutur. Gneydeki ta temel (BY 47) zerinde, yangn
izi ve karbonlam yatay ahap hatl izleri tespit edilmitir. Gneydeki ta
duvar kuzeye doru kmtr.
Bu yap evresine ait buluntular arasnda Demir ana ait eitli seramik
paralar ile fayanstan yaplm yars korunmu bir silindir mhr, pimi
toprak bir arak, pimi topraktan bir hayvan figrini paras ve bakr bir
bz yer almaktadr.
4. Yap Evresi
J 22b plan karesinde srdrlen almalarda, son yap evresini Orta
Demir ana ait seramiklerin youn olarak ele geirildii dzensiz bir yap
kat temsil etmektedir. Tabakadaki krmz killi toprak bir yangn tahribatna
iaret etmektedir. 4. Yap Evresinde, sktrlm toprak bir taban zerinde
kare bir kil platform biiminde bir ocak ile amann orta blmnde,
kuzeydou-gneybat ynnde uzanan ve iyi korunmam bir kerpi duvar
grlmektedir. 4. Yap Evresi, st tabakalara ait ukurlar tarafndan byk
lde tahrip edilmitir.
J 22a Plan Karesi
J 22a plan karesinde yrtlen kazlarda, 5 yap evresi gn na
kartlmtr:
1. Yap Evresi
Amann dousunda, yzey toprann hemen altnda, bir yapnn
kuzeybat kesine ait ta temel kalntlar (BY 2) aa karlmtr. Yapnn

143

hemen kuzeyinde, yars ama dou duvar ierisinde kalan yuvarlak bir
ukura rastlanmtr (BY 6). Amann kuzeydou kesinde ise, kuzeybatgneydou ynnde uzanan byk bir frna (BY 5) ait kalntlar tespit
edilmitir. Frnn byk bir ksm ama dou ve kuzey duvarlar iinde
kalmtr. Frn ierisinde ele geirilen pimi kil paralar, frnn tonoz
biiminde bir st rtye sahip olduunu gstermektedir. Frnn kilden
yaplm yan duvar 12 cm. kalnlndadr. Ele geirilen seramik paralarndan
bu yap evresinin Demir ana tarihlendii anlalmaktadr.

2. Yap Evresi
Seramik buluntulara gre Demir ana tarihlenen 2. Yap Evresi, amann
dou duvarndan kan ve kuzeydou-gneybat ynnde uzanan bir kerpi
duvar (BY 10) ile bu duvarn hemen gneyindeki yarm daire biimli ta bir
platform (BY 17) ve duvarn kuzeyindeki yuvarlak kil bir ocakla (Resim:
8; BY 16) temsil edilmektedir. Tek sra dikdrtgen kerpilerle oluturulan
duvar ta temelsizdir. Duvarn bat blm, yama erozyonu nedeniyle
korunmamtr. Duvarn kuzeyindeki alanda, yer yer kk ay talar ile
kapl bir zemin (BY 13-14) ortaya karlmtr. Alann gneyinde kll
topraa rastlanmtr. zeri kille kapl ykseltilmi bir sekiye ait olan yarm
daire biimli ta platform (BY 17), ksmen amann dou duvar ierisinde
kalmtr.

3. Yap Evresi
3. Yap Evresinde, amann kuzey yarsnda aa karlan yuvarlak
bir ukur ile bu ukurun hemen kuzeyinde, amann kuzeydou kesinde
yer alan ta kapl bir platform grlmektedir (Resim: 9). 3 Yap Evresinin
kalntlar, Orta Tun ana ait olan 4. Yap Evresini ksmen tahrip etmitir.
Yaklak 1,5 m. apnda ve 1,5 m. korunan derinlie sahip olan ukur ierisinde
yumuak kll toprak ile seramik paralarna rastlanmtr. Ele geirilen
seramik paralar Demir ana aittir. Olaslkla tahl depolamada kullanlan
bir silo olan ukurun bats dzgn ta sralar ile snrlandrlm, dousu ise
kil dolgu ile dzeltilmitir.

144

4. Yap Evresi
4. Yap Evresi, seramik buluntulara ve yerleim ii mezar eyasna gre
Orta Tun ana tarihlenen, yangn tahribat ile son bulmu bir yap kalnts
ile temsil edilmektedir (Resim: 10). Kazlarda, OT Yapsnn kuzeybatgneydou ynnde uzanan mekn aa karlmtr. Kuzeydeki iki
oda, Demir ana tarihlenen 3. Yap Evresinin silo ukuru ve ta demesi
tarafndan ksmen tahrip edilmitir. Ta temel zerine kerpile ina edilen
yapnn sadece kuzey duvar zerinde kerpi sralar korunabilmitir.
Kuzeydeki meknlarda yrtlen almalarda, tabandaki kalntlarn
zerinde belirlenen sktrlm toprak taban paralar, yapnn bu blmnn
en az iki katl olduuna iaret etmektedir. Gneydeki meknn ortasnda,
taban seviyesinin altnda aa kan l ta grubu, olaslkla at rtsn
tayan ahap bir stunu desteklemi olmaldr.
Kuzeydeki iki odann taban seviyeleri zerinde krlarak yerinde
korunmu ok sayda seramik paras ve Hitit slbunda yaplm, bronzdan
iki adak heykelcii ele geirilmitir (Resim: 15). Ayaklarnn altnda ivi gibi
sivri birer knts olan bu heykelciklerden biri sivri serpulu ve sivri arkl
bir tanr, dieri sivri serpulu ve gsleri belirtilmi, kemerli bir tanraya
aittir. Tanr heykelcii tanra heykelciine oranla daha iyi korunmutur.
Ayakta tasvir edilen figrler, bklm olarak kollarn yere paralel ve ileriye
doru uzatmlardr. Tanra figrnn yumruk biimindeki ellerinde yer
alan yuvarlak delikler, figrlerin orijinalde birer obje tutmu olabileceini
gstermektedir. Tanra figrnn sa elindeki delik akken, sol elindeki
delik kapaldr.
OT Yapsnn taban altnda 6 basit toprak mezar aa karlmtr
(Resim: 12; BY 34, 35, 39, 46, 47, 49). Oval ya da dikdrtgen ukurlar ierisine
yerletirilen mezarlarda bir yn birlii grlmemektedir. Mezarlardan ikisi
yapnn kuzeybat odasnn taban altnda (BY 46, 47), drd ise (BY 34, 35,
39, 49) yapnn gney meknnda ele geirilmitir. Mezarlar bebek, ocuk ve
yetikinlere aittir. Mezarlardan birinde (BY 34) ayn ukura bir ocuk ve bir
bebek gmlmtr. Dier mezarlar tekli gmttr. skeletler olduka kt
korunmutur.
Bir yetikine ait BY 39 Mezarnda l, srtst olarak, kollar nde
birletirilmi ve dizler yukarya kvrlm olarak yatrlmken, dier
mezarlarda ller ukurlara dizler karna ekilmi pozisyonda bzlm
olarak yan yatrlmtr.

145

Mezarlardan sadece nde (BY 39, 46, 47) mezar eyas ele geirilmitir.
Bu mezarlardan ikisi yetikin, biri ocuk mezardr. Bir yetikine ait BY 39
Mezarnda bir pimi toprak kap ve bir akik boncuk, bir ocua ait BY 46
Mezarnda bir pimi toprak kaba ait kap paralar ve bronzdan yaplm top
bal bir ine, bir yetikine ait BY 47 Mezarnda (Resim: 12) ise iki pimi
toprak kap ve yldz bal bir bronz ine ele geirilmitir.
5. Yap Evresi
Kaz almalarnda, 4. Yap Evresine ait yap kalntlarnn altnda, ayn
yap plannda daha erken bir yap evresi gn na karlmtr (Resim:
11). Ortaya karlan kalntlar, 4. Yap Evresi duvarlarnn, ayn planda,
ksmen 5 Yap Evresi duvarlar zerine ina edildiini gstermitir. 5. Yap
Evresindeki yapnn duvarlar, 4. Yap Evresindeki benzer planl yapnn
duvarlar iinde kaldndan daha kk boyutludur. Yapnn gneyi 5. Yap
Evresinde, kuzeybat-gneydou ynnde uzanan tek sra bir kerpi duvarla
iki mekna blnmtr. Alt sras korunan kerpi duvar, 4. Yap Evresinin
BY 35 Mezar ukuru, yapnn gneybat kesindeki ta temel duvar ise
BY 39 Mezar ukuru tarafndan ksmen tahrip edilmitir. Gneydou
odada, etrafnda kll toprak bulunan, talarla oluturulmu bir ocak yer
almaktadr.
Seramik paralarna gre 5. Yap Evresinin de OTye tarihlendii
anlalmtr. Seramik paralar dnda bir kire ta boncuk ile kuzeydeki
mekn iinde, krk durumda ve olduka kt korunmu nc bir bronz
tanr heykelcii ele geirilmitir. Eski Hitit slbunda yaplm olan boynuzlu
serpulu tanr heykelciinde gvde ksm, 4. Yap Evresi heykelciklerinden
farkl olarak yass bir erit hlinde belirtilmitir. ki para hlinde ele geirilen
heykelcik, ar korozyon nedeniyle iyi korunmamtr.
I 22a, I 22b, H 22b Plan Kareleri
I 22a ve I 22b plan karelerinde, Roma Devrine tarihlenen byk bir
kerpi teras yaps aa karlmtr (Resim: 13). Teras yapsnn alt snrn
tespit etmek ve niteliini anlamak amacyla, daha alt seviyedeki H 22b plan
karesinde de almalar yrtlmtr. Kaz almalarnda, daha stteki I
22b plan karesinde balayan kerpi terasn, I 22a plan karesinde devam ettii
ve H 22b plan karesinde son bulduu grlmtr (Resim: 14).

146

Teras yaps, yaklak 40 X 40 X 12 cm. boyutlarnda krmz, gri ve kire

katkl beyaz kerpilerden olumaktadr. Yapda kerpilerle birlikte, gri ya da
sert kireli beyaz kil dolgu ile kerpi molozu da kullanlmtr. Yama eimi
nedeniyle, terasn st ksmna ait kalntlar korunmamtr.
Teras, kuzeydou-gneybat ynnde uzanan biri 3,50 m., dieri 2
m. kalnlnda, masif iki kerpi duvar arasna kil dolgu ve kerpi moloz
doldurularak ina edilmitir. Kuzeydou yama amalarnn en alt seviyesinde
yer alan H 22b plan karesindeki almalarda, teras oluturan kaln masif
duvarlarn altnda kk bir sra tala oluturulmu ve beyaz kireli bir
harla kaplanm ta temeller aa karlmtr (Resim: 14). Kerpilerin
dorultusundan, terasn yamacn dorultusuna uygun olarak kuzeybatgneydou ynnde uzand anlalmaktadr.

KAYNAKA
GREAVES, A., 2002. Oylum Hyk, Anatolian Archaeology (British Institute
of Archaeology at Ankara Research Reports) 8: 4.
ZGEN, E., B. HELWING ve H. TEKN, 1997. Vorlufiger Bericht ber die
Ausgrabungen auf dem Oylum Hyk, Istanbuler Mitteilungen 47: 39-92.
ZGEN, E. ve B. HELWING, 2001. Ausgrabungen auf dem Oylum Hyk,
1997-2000: Zweiter vorlufiger Bericht, Istanbuler Mitteilungen 51: 61-136.
ZGEN, E. ve B. HELWING, 2003. On the Shifting Border Between
Mesopotamia and the West: Seven Seasons of Joint Turkish-German
Excavations at Oylum Hyk, Anatolica 29: 61-85.
ZGEN, E., B. HELWING, A. ENGN, A. GRAEVES ve . ERDEM, 2004.
Oylum Hyk, 2002, 25. Kaz Sonular Toplants, 2: 339-344.
ZGEN, E., A. ENGN, A. GREAVES, . ERDEM ve S. ELOLU, 2006.
Oylum Hyk, 2004, 27. Kaz Sonular Toplants, 1: 367-378.

147

148

Resim 1: Kuzeybat yamataki alma alan

Resim 2: K 22 plan karesi

Resim 3: K 22 plan keresi

Resim 4: K 21 plan karesi

149

Resim 5: J 22b plan karesi, 2. yap evresi

Resim 6: J 22b, 2. yap evresi, frn (BY 16)

150

Resim 7: J 22b plan karesi, 3. yap evresi

Resim 8: J 22a plan karesi, 2.yap evresi, yuvarlak kil ocak (BY 16)

Resim 9: J 22a plan karesi, 3. yap evresi

151

Resim 10: J 22a plan karesi, 4. yap evresi

Resim 11: J 22a plan karesi, 5. yap evresi

Resim 12: J 22b plan karesi, basit toprak OT mezar

152

Resim 13: I 22b plan karesindeki kerpi teras yaps

Resim 14: I 22a, I 22b, ve H 22b plan karelerindeki kerpi teras yaps

153

Resim 15: Orta Tun a bronz adak heykelcikleri

154

KARATEPE - ASLANTA VE DOMUZTEPE

2006 YILI ALIMALARI**
Halet AMBEL*
Murat AKMAN
Osmaniye li, Kadirli lesi Karatepe-Aslanta ren yerindeki almalar
2006 ylnda Ekim ay ortalarndan itibaren yrtld. almalar Kltr ve
Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn DSM
Mdrl kanalyla salad olanaklar, Trk Tarih Kurumu ve Trkiye
Bilimler Akademisinin destekleri ile gerekletirildi.
Prof. Dr. Halet ambel bakanlndaki almalara Bakanlk temsilcisi
olarak Gaziantep Mzesinden Arkeolog Ahmet Beyazlar katld. Arkeologrestoratr Murat Akman btn ileri yklendi ve kotard.
2006 dneminde arlk restorasyona, sergileme yntemlerine uygun
dzenlemelere, tantm ve arivleme ilerine verildi. Bu almalarn yan sra
ziyareti merkezinin altnda/batsnda geni lde al temizlii, erozyon
nedeniyle bozulmu olan gezi yollarna ggpur topra serilerek boluklarn
sktrlmas, eski atk kaz toprann ksmen gerekli yerlere tanmas,
tesislerde baz sorunlu onarm, bakm ve noksanlarn giderilmesi gibi iler
yapld.
A. RESTORASYON VE SERGLEME
1. Karatepe-Aslanta Ge Hitit kalesinin gney kapsnn sandaki
ortostatlar, restorasyon almalarnn ilk dnemlerinde (1953), yeterli sayda
bazalt kaide bulunmadndan demirli bir beton temel zerinde yer alan gene
demirli beton bir hatl zerine oturtulmutu (Resim: 1). O dnemde bazaltn
rengine uygun imento reten Adana imento Fabrikas henz faaliyette
olmadndan, piyasada bulunan srail imentosunu kullanmaktan baka
are kalmamt. Rengi filiziye alan bu imento eserlerle gerek renk, gerek
doku, gerekse kalitesizlii ynnden uyum salamamt. Sergileme ilkeleri
* Prof. Dr. Halet AMBEL, Birinci Cad. 5, 34345 Arnavutky-stanbul/TRKYE.
Murat AKMAN M.A., Nahestr. 22, 68167 Mannheim/ALMANYA.
** Geen yl teknik bir hatadan dolay yanl fotoraflarla yaynladmz raporu yeniden
yaynlyoruz. Prof. Dr. Halet AMBEL ve ekibinden zr dileriz (Editr).

155

asndan uygun olmayan bu durumun dzeltilmesi gerekiyordu. Gnmzde

artk bazaltn doal olarak bulunduu Andrnda bazalt tandan uygun
bazalt kaidelerin yaptrlabilir olmas sayesinde, uzman ta ustalarna gerekli
kaideler smarland ve getirtildi. Bunlar toplam 5. 55 m. boyunda yaklak
56.5 cm. genilik ve 32 cm. kalnlkta 7 paradan oluuyordu.
Ortostatlar arkalarnda hazrlanan ve kalaslarla takviye edilen bir
platforma ceraskal yardmyla alndktan sonra beton hatl ekilerek krld,
yerine yeni kaideler birbirilerine altrlarak yerletirildi (Resim: 2-4). Daha
sonra, ortostatlar, yeniden ceraskal yardmyla, kaidelerle aralarna bir kurun
levha yerletirilmek suretiyle yerlerine oturtuldu (Resim: 5). Arkalar eserlere
demeyecek ekilde bir duvar rldkten sonra mcr ve toprakla dolduruldu
(Resim: 6).
2. Gney kap giriinin sanda ve solunda para hlindeki kanatl kap
aslan heykelleri zerinde alld. Sol taraftaki aslan tamamlanamadan
ekilsiz amorf bir ktle durumunda giriin yan tarafnda duruyor, ne olduu
belli olmuyordu (Resim: 7). Aslann alt kaidesi ile penelerinden bir ksm
bulunup araya bir kurun levha konmak suretiyle alttaki kaide zerine
yerletirildi. Aslann ekilsiz gvdesi, altna paslanmaz elik ubuklar
yerletirilerek ceraskal yardmyla bunlarn zerine oturtuldu (Resim: 8-9).
Gelecek dnem iin planlanan geni apl para arama almas srasnda
bu iki aslann noksan paralarnn ksmen de olsa bulunmasna allacaktr.
Her iki aslann arkalarna duvar rld (Resim: 10).
3. Domuztepeden getirilen ve ziyareti merkezi nndeki saakl
bir platforma, alt dz olmad iin geici olarak ahap takozlar zerine
oturtulan ifte boa kaidesinin niha sergilenme dzeni nemli bir sorun
oluturuyordu (Resim: 11). Sonuta bunun gene Andrndan smarlanp
getirtilen bazalt tandan bir ereve iine alnmasna karar verildi. Genilii
20 cm., ykseklii 20 cm. ve uzunluu 50 cm. den, iki taraf iyice dzeltilmi
22 adet bazalt tandan oluan bu erevenin ortasna boa kaidesi kaldrlp
altndaki takozlar daha dayankl kesme meesi aacndan yaplm olanlarla
deitirilerek beslenip teraziye alndktan sonra altna ve bazalt ereve iine
mcr dolduruldu (Resim: 12-13). ifte boa kaidesi bylelikle grkemli bir
grne sahip oldu (Resim: 14-15).

156

B. TANITIM LER
Mzenin park yerine daha nce konmu, fakat statik adan sakncal ve
dengesiz olan 12.5 m. uzunluunda ve 3 m. yksekliindeki tantm levhasnn
ayaklarna yeni salam demir pabular yaptrld. Boyand, tm akule alnd
ve elik halatlarla takviye edilerek dengelendi.
Drt dilde (Trke, ngilizce, Almanca ve Franszca) hazrlanan tantm
metinleri ve harita yerlerine konmak zere Adanada uzman bir matbaaya
yaptrld.
C. ARVLEME LER
Yaklak 60 ksur dnemlik bir sre ierisinde birikmi bulunan yazl ve
grsel belgelerin arivleme iine baland.

157

Resim 1: Gney kap girii, sa

taraftaki beton kaideler

Resim 2: Ortostatlarn
yaslanaca ahap
iskelenin hazrlanmas

Resim 3: Ortostatlarn
ceraskal
yardmyla kaldrlarak
iskeleye alnmas

158

Resim 4: Beton kaidenin

kaldrlmas

Resim 5: Yeni kaideler zerine

ortostatlarn konulmas

Resim 6: O r t o s t a t l a r n
kaideler
zerine
yerletirildikten
sonraki son durumu

159

Resim 7: Gney kap girii, sol

taraftaki kanatl aslann
alma ncesi durumu

Resim 8: Aslann
kaldrlarak
yerine konulmas

Resim 9: Aslann elik ubuklar

zerine montaj

160

Resim 10: Gney kap girii, sol

tarafn son durumu

Resim 11: Ziyareti

merkezi
nndeki ifte boa
kaidesinin dzenleme
ncesi
durumu
(yandan)

Resim 12: Boa kaidesi etrafnn

hazrlanan
talarla
evrilmesi

161

Resim 13: Talarla evrelenen alann

mcr ile doldurulmas

Resim 14: Dzenleme sonras son

durum (nden)

Resim 15: Dzenleme sonras son

durum (yandan)

162

KARATEPE KAZISI VE EVRES

2007 YILI ALIMALARI
Halet AMBEL*
Murat AKMAN
Son Dnem Karatepe-Aslanta almalarna 2007 Ekim ortalarnda
baland. almalar Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrlnn, DSM Mdrlnn, Kadirli lesi zel dare
Mdrl kanalyla salad olanaklar, Trk Tarih Kurumu ve Trkiye
Bilimler Akademisinin destekleri ile gerekletirildi. Kendilerine teekkr
borluyuz.
Bakanlmda yaplan almalar Bakanlk uzman olarak Gaziantep
Mzesinden Arkeolog Ahmet Beyazlarn katlm ile Arkeolog-restoratr
Murat Akman ve kylerimizin uzmanlam iileri tarafndan yrtld.
2007 dneminde arlkl olarak restorasyon, kalenin maketinin yapm,
tesislerin bakm, onarm ve dzenlenmesi, depolarn batan baa elden
geirilmesi, tantm ve arivleme ileri, geni antiyede evre dzenlenmesi
ve gezi yollarnn yllk bakm gibi iler yapld.
Bu almalarn sonlarnda bir kriz kt ve artk uzun yllar blgede
alm kiiler olarak bu krizle ilgilenmek ve kimsenin farkna varmad
ufak (!) brokratik bir yanllktan kaynaklanan bir felketi nlemek iin
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Genel Mdr Yardmcs
ve Osmaniye Valisinin yol gstermesiyle gerekli giriimlerde bulunmak
gerekti.
Bu kriz Karatepe - Aslanta Ak ve Kapal Mzelerinin 10-12 km.
gneyinde ve Osmaniyeden az ok ayn uzaklktaki zengin tarih ve doal
varlklar ile bilinen Kastabala Vadisinde ba gsterdi. Kutsal Hierapolis Kastabala kenti zerine bir imento fabrikas konmas gndeme gelmiti.

* Prof. Dr. Halet AMBEL, Birinci Cad. 5, 34345 Arnavutky-stanbul/TRKYE.

Murat AKMAN M.A., Nahestr. 22, 68167 Mannheim/ALMANYA.

163

Kastabala Vadisi (Resim: 1)

Ceyhan Nehrinin kvrm yaparak ukurovaya ulat yerde yer alan
vadide Hemite Kalesi (Hititlere ait kaya kabartmas), Babaolan Kalesi (kaya
cephesinde ge antik kaya kabartmas: ata binmi svari), koruma altna
alnm nemli doa alan Ceyhan Deltas, Krmtl Ku Cenneti konaklama
ve reme yeri, ku gzlem projesi ve kulesi (Trkiyede yerli ve gmen 450
tr kuun 131 tr burada) bulunan nemli doa alan ile Bodrum Kalesi (M.S
13 y.y. kalesi) ve Kastabala antik kenti gibi nemli tarih ve doal zenginlikler
bulunmaktadr (Resim: 2-3).
Hierapolis-Kastabala Antik Kenti (Resim: 4)
Antik kentin snrlarna ait izler Bodrum Kalesi, douda Kazmaca Ky,
batda Ceyhan Nehri, Gneyde ise Kesmeburun Kyn de iine alan geni
bir alan kaplamaktadr.
Bu alanda antik kente ait 300 m. uzunluunda stunlu yol, be bin kiilik
tiyatro, kiliseler, hamam ve kaya mezarlarna ait kalntlar ayakta durmaktadr.
Ayrca bu alan ierisinde tapnak ve stadyum gibi byk yaplarn yan
sra birok temellere rastlanmaktadr. Kentin su ihtiyacn 5 km. uzaklktan
salamak amacyla yaplm su kemeri hl ayaktadr (Resim: 5 7).
Kastabala hakkndaki en eski haber Karatepe yaknlarndaki Bahadrl
Kynde bulunan ve Karatepe- Aslanta Kapal Mzesinde sergilenen
M.. 5/4 y.y.a ait Arami yaztl bir snr tandan gelir. Yazt Pirvaua adn da
tayan Anadolu Ana Tanrasnn arazisinden bahseder. ehir olarak adna
ise Helenistik Dnemde Antiochos IV Epiphanesin hakimiyeti dneminde
(M.. 176164) baslan sikkelerde rastlanr. M.. 1. yzylda Kastabala ve
Anavarzann bulunduu blge, Kastabalada oturan eski bir korsan nderi
olan yerli kral Torkondimotosa, onun lmesi ile de kent, Roma bakenti
Tarsus olan Kilikya eyaletine balanr. Roma hkimiyeti dneminde Karatepe
ve Dzii yrelerinde zengin zeytinya retimi ile ekonomik ve kltrel
ynden refaha kavuan blgede byk yap faaliyetleri balar. Orta ve Ge
Bizans Dneminde kent nemini kaybeder. Hal seferlerinin ykmndan
sonra bir daha toparlanamaz.
Kastabala nemli bir klt yeridir. Anadolunun Ana Tanras olan
Kubabann burada ad Perasia olarak geiyor. Klt ayinlerinde Perasiann
rahibeleri kzgn kzler zerinde plak ayaklarla oynayarak vecde gelip
mealeleriyle daa, ormanlara kayorlar.

164

Fabrikann Kurulaca Alanda Tespit Edilen Arkeolojik Kalntlar (Resim: 8)

Kayalk olmas nedeniyle ilk bakta kolay grlememesine ramen,
fabrikann yaplaca alan zerinde yaplan yzey aratrmalar sonucunda
aadaki haritada numaralandrlarak yerleri iaretlenmi olan kalntlara
rastlanmtr. Bu kalntlar, byk binalara ait temel ve duvar kalntlar, kaya
mezarlar, kayalarn ilenmesi ile olumu izler ve arkeolojik dolgu olmak
zere kabaca snflandrlabilir.
Yzey taramas srasnda ayrca fabrikaya komu olan tarlalar ve tiyatro
ile fabrikann kurulaca alan aras da taranarak aratrlmtr.
Byk Binalara Ait Temel ve Duvar Kalntlar
Korumasz olan antik kentlerden hazr yap malzemesi olarak yontularak
dzeltilmi talarn hazr ta olarak grldnden sklp alnarak yeniden
kullanlmas ok sk karlalan bir durumdur. Kye yeni bir ev mi yaplacak,
malzeme antik kentte var. Hemen oraya gidilir ve duvarlardan talar sklr
ve zaten hemen yan bandaki kyde yaplan yeni evde kullanlr. Bu ekilde
birok tarih eser zaman sreci ierisinde bilinsizce yok edilmitir. Yukarda
szn ettiimiz bina kalntlarnn da ok yakn bir zamana kadar ayakta
olduklarndan phe yoktur.
7 No.lu Yap Kalnts (Resim: 9)
Kesmeburun Tepesinin en yksek noktasndaki ykseltide arazi lm
iin nirengi noktas olarak yaplm bir beton direk iin alan ukurdan
etrafa salm bol sayda Antik Dneme ait at kiremidi bulunmaktadr.
at kiremitleri ykseltinin tmn kaplamaktadr. Bu alanda Antik aa ait
youn olarak at kiremidinin bulunmas bu yntnn altnda byk bir yap
kalntsnn varlna iaret etmektedir.
1, 2 ve 5 No.lu Yap Kalntlar (Resim: 10)
Nirengi noktasnn batsnda ve 50 -60 m. kadar uzaklkta teras eklinde
bir dzlk bulunmaktadr. Arazinin doal yapsna uymayan bu dzln
buradan ta alnarak inaat yapmak iin bir dzlem oluturulduu ve bu
dzlemin evrede bulunan teras duvarlar ile de desteklendii grlmektedir.
Bu tr uygulamalara antik dnemlerde ok sk rastlanr.

165

Bu dzlem zerinde binalara ait temel kalntlarna rastlanmtr. Bunlardan

ikisi dikdrtgen planl yaplara aittir. Birinde, duvarlarn zerine poligon
5 noktas iaretlenmi olan temel duvarlar 13 m. ve 11 m. uzunluunda
izlenebilmektir. Bunlar dik olarak bir keyle birbirine balanmakta, yapnn
dier kelerinin ise binann yklan duvarlarnn kire harl molozu altnda
kald grlmektedir.
Bu yap kalntsnn 35 m. kadar kuzeyinde 14 x14 m. boyutunda bir bina
yknts molozu yer almaktadr. Burada da kire harl bir yap ykntsnn
ykseltisi aka grlmekte, bunu ayn dzlem zerinde bir dieri
izlemektedir.
Bu yap kalntlarnn evresinde bol miktarda M. 1 y.y. ve M. S 5/6. y.y. a
tarihlenen at kiremidi, anak mlek ve cam paralarna rastlanmaktadr.
Kaya Mezarlar (Resim: 11)
Bunlar nirengi noktasnn 100 m. kadar kuzeyinde ( No. 4) ve Kastabala
Vadisine bakan yamata yer almaktadrlar (No: 9.10, 11,12). Toprakla rtl
olduklarndan boyutlar tam olarak anlalamasa da, yaklak 1,5 x 2 m. ile
5 x 10 m. arasnda deimektedir. Bazlar yzey erozyonu nedeniyle ksmen
tahribat grmtr. evrelerinde dolgu toprandan salm antik alara
ait anak mlek ve cam paralar bulunmaktadr.
lenmi Kayalar ve Arkeolojik Dolgu (Resim: 12)
Nirengi noktasnn 50 m. kadar kuzeyinde defineciler tarafndan alm
yaklak 10 x 8 m. boyutlarnda eski bir ukur kazlmtr (No: 3). Bu ukurun
1 m. kadar derine kazlm ve toprann kenara atlm olmas, burada kayalk
bir zemin olmayp iinde ok nemli bilimsel bilgi barndran bir kltr
toprann bulunduunu gstermektedir. Nitekim bu topran evresinde
gene antik dnemlere ait arkeolojik malzeme bulunmaktadr.
Nirengi noktasnn hemen gneyinde dzletirilmi bir alan bulunmaktadr
(No:8). Bu alan kuzey ynnde dik bir kayalkla snrlanmaktadr. Bu dik
kaya yzeyi erozyonla ok anm bir grnmde olsa da, ierisine oyulmu
oyuklarla nndeki dzlk zerindeki kalntlar ile birlikte burada birok yap
aktivitesinin gereklemi olduu anlalmakta, batsnda 14 m. uzunluunda
bir duvar kalntnn varl bu durumu desteklemektedir. Nitekim bu dzlk
zerinde M. . 1 ve M.S. 5/6 y.y. lara ait arkeolojik malzeme bulunmaktadr.

166

zellikle aratrlan alann Kastabala Vadisine bakan yznde birok

yerde kayalarn kesilerek dzeltildii gzlenmektedir. zerlerinin toprakla
rtl olmalar nedeniyle detayl olarak tanmlanmalar gtr. Ancak
bunlarn kaya mezarlar ya da Antik Dneme ait ta ocaklarna ait izler olduu
kesindir.
Fabrikann Kurulaca Alana Snr Olan Tarlalar ile Kent Merkezi Arasnda
Kalan Alanda Yaplan Aratrmalar
Fabrikann yaplmak istendii alann kuzey snrn tarlalar, gney snrn
ise Kesmeburun ky yerlemesi belirlemektedir. Bu snr ile sit alan olarak
kabul edilmi alan arasnda en yakn yerinde 250 m. mesafe bulunmaktadr.
Ancak sit alan olarak tescillenmemi alanda fabrika snrna 50 m. yaknda
hlen ayakta durmakta olan tonozlu bir yap kalnts bulunmaktadr (Resim:
13). Bunun dnda aratrlan btn tarlalarda buralarda bol miktarda mimar
kalntlarn olduuna kant olan at kiremitleri, anak mlek paralar, cam
paralar, gnlk kullanmla ilgili olan tme talar ve retimle ilgili ya
presleri bulunmaktadr. Bu buluntular tarlalarn srlmesi srasnda pullua
takldklarnda tarla kenarna ekilmektedirler. Kesmeburun ky mezarlnn
yanndaki tarlada bulunarak asfalt yol kenarna karlm ve hl orada duran
bir lhit kapa bu duruma en yakn tarihli bir rnek olarak gsterilebilir
(Resim: 14). Bu buluntular gene M..1 ve M.S. 4/5. y.y.a tarihlenmektedir.
imento Fabrikasyla ilgili Genel Bilgiler (Resim: 15)
Osmaniye li merkez ilesi Kesmeburun Kyne Universal imento Sanayi
A.. tarafndan % 65ten % 85e varan yabanc sermaye katlm ile 522.501, 50
m2 lik hazine arazisinde 273.059 m2 kullanm alan zerine Osmaniye Entegre
imento Fabrikas kurulmak istenmektedir. Kyn yasland tepenin hemen
stnde yer alan Kesmeburnu Tepesi Akyatan mevkiinde faaliyet gsterecek
olan fabrikada ara rn olarak klinker (ylda 1.532.258,06 ton) ile alta ve
pomza gibi katk maddeleriyle niha rn olarak eitli imento retimi ( ylda
2.000.000 ton ) gerekletirilmek istenmektedir. Enerji ihtiyacnn da kmrle
karlanmas (ylda 204.301,07 ton, gnde 620 ton) ngrlmektedir.
retim iin gerekli ta ocaklar fabrikann yaklak 25 km. ve 35 km.
dousunda ksmen ormanlk olan Burgal (163.58 hektar) ve Gkmustafal

167

Mahallesi (200 hektar), pomza oca 15 km. gneybatsndaki Lalegl ve

Tysz Ky yaknndan, kil ise 4 km. kuzeyindeki amlbel Mahallesinin
yaknndaki ormanlk (150 hektar) alandan alnarak tanmak istenmektedir.
Hammadde hazrl iin gerekli krma ve eleme almalarnn ta ocaklar
ierisinde yaplmas istenmektedir. Malzeme 30 tonluk kamyonlarla gnde
1500 ila 3000 sefer olarak hesaplanmtr.

Fabrikann Burada Yaplmas i Nasl Geliti?

Bizler bu ii tesadfen Kadirlide bir frncdan duyduk. Gizlilik iinde
ve gnei balkla svarcasna fabrikann tantm raporunun 44. sayfasna
tesisin kurulaca alanda ve yakn evresinde hibir arkeolojik miras
bulunmamaktadr denmekte ve 600 ksr sayfalk ED raporunda
Kastabalann ad hi gememektedir. Fabrika ii Kltr Varlklar ve
Mzeler Genel Mdrlne, Adana Kltr ve Tabiat Varlklarn
Koruma Blge Kuruluna sorulmamtr. Olur alnan kurumlardaki insanlar
bilgilendirilmemi, aldatlm, korkutulmu ya da satn alnm ve
olumlu imza attrlmtr.
800 kiiye i olana sloganyla insanlar kandrlarak planlanan fabrikada
aslnda yre halkndan ayc, temizliki gibi birka vasfsz ii asgar cretle,
dier ilerde ise vasfl ii, teknik uzman kiiler altrlacaktr. Ocaklar ve
nakliye ileri ise taeronlara verilmektedir.
Kalknmakta olan il kapsamnda olan Osmaniye linde kurulacak
tesisler vergiden muaf olduklarndan fabrika 5 yl gibi uzun bir sre vergi
vermeyecektir.

Fabrikann Zararlar (Resim: 16)

Gnmzde gelimi Avrupa lkelerinde imento fabrikalarnn
kurulmas yasaktr ve mevcut olanlar da sklmekte, ancak aratrma amal
olanlar kalabilmektedir.
Yapaca byk zararlarn nedenleri bacalardan kan emisyonlar, tozlar,
zararl maddeler, her ne kadar filtre kullanlacak deniyorsa da, filtrelerin,
maliyeti artrd iin, geceleri altrlmad bir gerektir. Bunun yan sra
grlt, uultu, titreim, ocaklarda temeller alrken kullanlan dinamit, ar

168

vasta trafii ve retim atklar ve kmr tozu dalar dier olumsuz faktrler
olarak sralanabilir.
Fabrika inaatnn ve buna bal yollarn antik eser kalntlarnn zerine
yaplmas durumunda kentin tarih deerlerinin bir blm bir hamlede,
geri kalan blm de retim srasnda ve nakliye srasnda oluan titreim ve
emisyon gibi dier faktrlerle ksa bir srede tamamen yok olacaktr.
Yamur sularyla birlikte topraa geen zararl maddeler yer altnda daha
gn na karlamam eserlerin belgelenemeden kaybolmasna neden
olacaktr.
Grlt, titreim, hava ve su kirlilii nedeniyle Ku Cenneti ve
Ceyhan da deltas yok olacak. Blgede var olan byk turizm potansiyeli
baltalanacaktr.
evre kirlilii nedeniyle tarm ve gelimekte olan meyve ve baclk
bitecek, tarlalar 3/2 deer kaybedecektir.
Kanser, solunum hastalklar, kardiovaskler hastalklar artacak ve halk
kazancnn 4 katn doktora harcamak zorunda kalacaktr. Fabrika kyn tam
zerine yaplacandan bu oran daha da artacaktr. Birka kii ie girecek diye
yzlerce kii hastalanacaktr.

Sonu
Ama imento fabrikasnn yaplmamas deil, baka uygun bir yere
yaplmasdr. Fabrika baka bir yere yaplabilir, ancak ikinci bir Kastabala
bulunamaz.
nemli kltrel ve

doal deerleri ve spor merkezi olan bu blge

Osmaniyenin kalknmasnda bacasz bir fabrika grevini grecektir.

Kastabala ve Kastabala Vadisinin deerlendirilebilmesi iin arkeolojik
kaz, restorasyon ve koruma ilerinin yaplmas zaman oktan gelmitir.
Yerel ynetim ve niversiteler bunun salanmas iin her trl destek ve
demeyi salamaya hazrdr.
Bylece Osmaniyenin kalknmas iin nemli bir adm atlm olacak, her
ey hazr, i start vermeye kalmtr.

169

Resim 1: Ceyhan deltas ve Kastabala Vadisi

Resim 2: Hemite Kalesi

170

Resim 3: Bodrum Kalesi

Resim 4: H i e r a p o l i s Kastabala
antik
kentinin
yerleim
dzeni

Resim 5: Stunlu yol

171

Resim 6: Be bin kiilik tiyatro

Resim 7: Kilise

172

Resim 8: Fabrikann yaplaca alandaki arkeolojik kalntlar

Resim 9: Yap kalnts (No: 7)

173

Resim 10: Yap kalnts (No:5)

Resim 11: Kaya mezar

174

Resim 12: lenmi kayalar

Resim 13: Tonozlu yap kalnts

175

Resim 14: Lhit kapa

Resim 15: F a b r i k a n n
kurulaca
alan

176

2007 YILI BOYALI HYK KAZISI

Tun SPAH*
Boyal Hyk, bir ucu Delice havzasnda dier ucu douda Kaledere dalk
arazisinde olan bir vadinin en bereketli kesiminde, alvyonlu bir dzlk
stnde yer almaktadr1 (Resim 1). Bu vadideki alvyonlu zemini yaratan
Byk ay (Resim: 2), mevsimlik bir akarsudur. Bu akarsuyun oluturduu
bereketli arazi, yerleim iin evredeki en uygun alandr. Boyal Hykte
2004 ylndan beri ortaya karlmaya balanan Eski Hitit Dnemine ait A
yaps, 2007 ylnda kuzeydou-gneybat ynnde yaklak 35 m. uzunlua
ve 20 metre genilie ulamtr.
2006 ylnda kaz alannn evresinde yaplan pancar ekimi, kaznn
snrl bir alanda srdrlmesine neden olmutur2. 2007 ylnda ise tarmsal
ekimin daha kk bir alanda yaplmas, kaznn rahat ve verimli bir ekilde
yrtlebilmesini salamtr. 2006 sonularna gre 2007 yl kazlarna
balanrken ayr hedef belirlenmitir:
1. A yapsnn kuzey ve gneye doru genileyen odalarnn ortaya
karlmas.
2. Mimar iindeki geni odalarda veya mimarnin d evresinde sondajlar
yaplarak daha alttaki safha veya buluntulara ulalmas.
3. Hyn yama seviyesinde, Eski Hitite tarihlenen A yapsnn
douya doru olan genilemesinin belirlenmesi.
Yukardaki amalarla balanan kazlarmzn ilk aamas kuzeydouda
G,H VIII (ksmen G IX) plan karelerinde; gneybatda ise I X, I XI ve H XI
plan karelerinde srdrlmtr (Plan: 1). Kuzey plan karelerinde yaplan
kazlarda 7 ayr oda daha A yapsna eklenmitir (oda No: 29, 30, 31, 32,
* Do.Dr.Tun SPAH, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, Shhye 06100 Ankara/TRKYE. tuncsipahi@gmail.com.
1 Boyal Hyk Kaz heyetinin orum Arkeoloji Mzesi ekibini Banu ilingir, Hatice pek,
Dr.nder pek; Ankara niversitesi ekibini Do.Dr.Tun Sipahi, renciler Hande alkan,
Serkan Kaya ve Bedir Torun; alan uzmanlarn Prof.Dr.Hakan Yiitbaolu, Do.Dr.Seyhan
Doruk, Do.Dr.Emel Oybak Dnmez ve Yrd.Do.Dr.Sedat Erkut oluturmutur.
2 T.Sipahi, .Ediz, 2006 Yl Boyal Hyk Kazs, 29.Kaz Sonular Toplants, (28.Mays-01 Haziran 2007 Kocaeli), 3.Cilt, Ankara 2008, Resim 2, 3.

177

33, 34 ve 35). 30 No.lu oda geen yl ksmen ortaya karlmaya balanm

olup ancak bu yl odann plan belirlenmitir (Plan: 2). Bylece A yapsnn
kuzeydou uzants byk lde tespit edilebilmitir. Bunlardan sonra baka
oda izine rastlanmamtr. Buradaki odalar, birer kk blme grnmde
olup A yapsnn kuzeydou snrna sonradan eklenmi depo odalardrlar.
Bu odalarn evresinden ve iinden tahribata uram durumda anak mlek
paralar ele geirilmitir. Paralanm ve ezik seramiklerin tamamlanmas
mmkn olmad.
2. aama almalar srasnda, imdilik en az iki safhas olduu belirlenen
A yapsnn stratigrafik durumunun belirlenebilmesi iin byk odalarn
zemininde sondajlarn gerekletirilmesi planland. 12 ve 15 No.lu odalarda
yaklak 3-4 metre inildiinde kark olarak Eski Hitit ve Eski Tun a
seramik paralarnn youn olarak gelmesine ramen, daha derin seviyelerde
mimar izlerine rastlanmad. Ayn ekilde 22 ve 24 No.lu odalarda, tarla
seviyesinden 2,5 metre derine inildiinde, 22 No.lu odada mimarye ait byk
boy talar dank durumda tespit edildi. 22 No.lu odada bulunan yarm
kaplar odann taban seviyesine iaret etmektedir. 24 No.lu odada ise 2.40
metrede taban seviyesine ulald (Resim: 4). Tabann ksmen iyi korunmu
durumda olduu belirlendi. Taban seviyesinde in situ iki kk fincan
ve boyal bir tezgh arl bulundu (Resim: 7). Bu seramikler Erken Hitit
Dnemine ait tiplerdendir. Yine ayn oda tabannda in situ, ancak ok ezilmi
seramikler mevcuttu. ok anm ve paralanm olduklarndan bunlarn
tamamlanmalar mmkn olmad. Daha sonra odann kuzey kesinde taban
seviyesindeki in situ yarm bir kp yerinde braklarak, 50 cm. daha derine
inildi ve seyrek gelen E.T.. seramiklerinden sonra ana topraa ulald.
Odann dou duvarnn temel alt seviyesinde safhalamaya iaret eden bir
temel ta rgs daha mevcuttur. Bu durum bir nceki safhann duvarlarnn
zerine st safhann temellerinin oturduunu gstermektedir. Deinilen
safhalama iki ayr tabakaya veya mimar safhaya iaret etmemektedir. Sadece
Eski Hitit anda kendi dnemi iinde mimarnin yeniden yaplanmas
ve dzenlenmesiyle ilgilidir. Bu kesimdeki 22, 24, 25, 20, 17, 19 ve 36 No.lu
odalardan oluan grup ayr bir kompleks grnm kazand. Bu oda
grubunda riton paralar kk kaplar, bol sayda arak ve tezgh arl
bulundu (Resim: 5). Odalar simetrik bir plana gre yaplmamtr; yamuk,
dikdrtgen gibi ekillere sahiptirler. Oda lleri de birbirlerine gre farkllk
gsterir: 24 No.lu oda 230 X 240 cm; 21 No.lu oda 70 X 60 cm. llerindedir.

178

3. aamada A yapsnn hyk yamacna yani douya doru genilemesinin

kesinletirilebilmesi iin F,G IX ve F, G X karelerinde kazlara devam edildi.
Bu kesimde ana kaya yzeye olduka yaknlamaktadr. Duvarlarn bir ksm
ana kaya stne oturmu, oda tabanlar baz noktalarda ana kaya zeminin
dzlenmesi ile oluturulmutur. Bir odann ana kayann dzleme tabannda
yuvarlak bir ukur alm, buras belki de ocak yeri olarak kullanlmtr. G
X karesindeki duvarlar yzeye yakn olarak korunmu olup byk lde
tahribata uramtr. Buradaki tespitlerin nda A yapsnn kuzeybatgneydou ynnde en az 11,5 metre genilie sahip olduu belirlenmitir.
Bu kesimde de ok sayda krk ve ezik durumda Eski Hitit seramii ortaya
karlmtr. Ayrca bu kesimde de araklar ve tezgh arlklar da
bulunmutur.
2007 ylnda yukarda ayrntlar verilen aamal almalar sonucunda
A yaps byk lde ortaya karlmtr. A yapsnn oda says imdilik
36ya ulamtr. Mimar ynden tm yapy ele aldmzda, u zellikleri
sralayabiliriz: Yapnn tm duvarlarnda ayn tarz ta cinsleri ve rg teknii
kullanlmtr. Son ortaya kan duvarlar da daha ncekiler gibi ay ta, kire
ta, kum ta ve iri konglomera paralar ile rlmtr. ay ta youn bir
ekilde kullanlm, temelin alt kesimlerine yerletirilen ay talar ile duvarlara
binen dikey basn datlmtr. meknlarda sva izi grlmemitir. Baz
odalarn tabanlarnn bir ksm korunabilmitir. Bu mimar zelliklerin tamam
Hseyindedede ortaya karlan yap komplekslerinde mevcuttur3.
2007 kazlar, A yapsnn evresinde bir baka yapnn imdilik
mevcut olmadn gstermitir. Yap, gneybatya doru genilemekte
ve bu kesimdeki byk odalarn tabanlarndan in situ kaplar gelmeye
devam etmektedir. Bu nedenle 2008 yl kazlarnn bu kesimde ncelikle
younlatrlmas planlanmaktadr. Douya doru olan hyk yamacnda,
zayf mimar izler belirmeye balamtr. Bu kesimlerde ana kayaya kadar
inilmesi mevcut duvarlarn belirlenmesini salayacaktr. Boyal Hyk A
yaps son durumu ile Hseyindede yaplar ile btnlk gstermektedir.
Hseyindedenin II No.lu kompleksi Boyal A yaps ile temel ortak zellilere
sahiptir. Odalarn asimetrik dzenlemesi, arazi eimine gre mimarnin
dzenlenmesi, ana kayann baz noktalarda temel yata olarak kullanlmas,
3 Yldrm, T, Sipahi, T. Yrkl/Hseyindede Kazs 1999: Mimari ve Kk Buluntular,
Anadolu Medeniyetleri 2000 Yll, Ankara 2001, s.314-315; T.Sipahi, Yrkl Hseyindede
evresinde Yeni almalar, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2005 Yll, Ankara 2006, s.324.

179

ta rg tarz, uzun dikdrtgen odalarla bunlarn yanndaki kiler grnml

kk odacklar her iki merkezde de grlebilen ortak zelliklerdir. Ayrca
daha nce Fatmarende bulunan4, ancak bir kesi salam kalan yapnn
karakteri de ayn zellikleri tamaktadr.
Devam eden almalarda, 2008 yl kazlarna n destek amacyla hyn
kuzeye doru olan kesiminde bir sondaj yaplm, yzeyin yaklak 30 cm.
altndan byk bir odann duvarlar ortaya karlmtr. Bu kesimde Eski
Tun yerleimin younlamas ihtimali yksektir, Ancak, sondaj srasnda
Hitit seramik paralarna da rastlanmtr. 2008 ylnda bu kesimde de kazlara
devam edilecektir. Buradaki yapnn Hseyindedede olduu gibi bir baka
komplekse ait olma olasl yksektir.
Kazlar srasnda A yapsnn alan tm odalarnda eitli buluntular ele
geirilmitir. Yapnn gl bir tahribata uram olmasnn yannda erozyon
ve 2004 yl ncesi tarmsal tahribat salam anak mlein ele geirilmesini
zorlatrmaktadr. Bu etkenler nedeniyle daha kk boyutlu kaplar ve kk
eserler salam ele geirilebilmektedir. 2007 yl kazmzda 56 adet eser, kaz
envanter listesine alnmtr. Bu eserlerin byk ounluu odalarn iinde
ok az ksm ise mimar evresinde ele geirilmitir. 2007 ylnda bulunan
eserlerin tamam aadaki ana gruplar oluturur:
A)

Araklar
(Eser No: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,15, 16, 17, 18),

B)

Deniz kabuklar
(No: 19, 34 ve 56),

C)

Tezgh arlklar
(No: 20, 21, 22, 23, 24, 24, 31, 44, 48, 51),

D)

Pimi toprak objeler

(No: 25, 26, 35, 36, 49, 52, 55),

E)

Ak kemikleri
(No: 32, 33),

F)

Aplike para
(No 29),

4 T.Sipahi, 2003 Yl Hseyindede-Fatmaren Kazs, 26.Kaz Sonular Toplants, 2.Cilt, (2428 Mays 2004 Konya), Ankara, 2005, s.271.

180

G)

Seramikler
(No: 37, 38, 39, 46, 47),

H)

Bronz eserler
30, 40, 41, 42, 43, 45, 50, 53, 54).

Yukarda sralanan ve bulunduklar konumlar verilen objeler, A

yapsnn zenginliini artrmtr. Seramik kstl olarak gelmektedir. Ancak
24 No.lu odann salam buluntular, kompleksin gneybat kanadndaki
odalarnn ierii hakknda destek salayc bilgi salamtr. Dier taraftan
bu kesimdeki 21, 22, 23, 24 ve 25 No.lu odalar 2007 ylnda geni bir buluntu
eitliliine sahiptir. zellikle 24 No.lu olan en zengin oda grnmndedir.
Buluntularda adak eyas nitelii arlk kazanmaya balamtr.
Metal buluntularn says 2007 kazsnda daha da artmtr (Resim: 8).
Bu durum Boyalda veya yakn evresinde maden retiminin olabilecei
grn ortaya koymaktadr. zellikle douda Kaledere ve evresi
bu konuda nemli blgedir. 2006 ylnda Kaleredede bulunan kalp
grlerimize nemli bir destek salamtr5. Boyal kazsnn yaplmasna
vesile olan Hseyindedede metal says ok kstlyd. Fatmarende ise
tahribat nedeniyle metal eser bulunamamt. Boyaldaki buluntular ayn
zamanda bu boluu doldurmaktadr. Boyal 2007 kazsnda bulunan metal
eserler arasndaki bir bronz orak, Hseyindedede bulunanla yakn benzerlik
gsterir. Ayn orak tipi Boazky, Aliar, Alaca Hyk, Ortaky gibi
merkezlerden bilinmektedir.
Geen yllarda ve 2007de bulunan baskl kulplar depolama amal
testilerin baz odalarda yer aldn gstermektedir. 22, 24 ve 25 No.lu
odalarn zengin buluntular arasndaki kk boyutlu kaplar adak kaplardr.
Ayrca, nceki yllarda bulunan ok saydaki riton ve paras da yapnn din
bir nitelie sahip olabilecei ynndeki grleri glendirmitir. Boyal
Hykte Erken Hitit kltr kat imdilik (en azndan) iki mimar safhaldr.
Alttaki safhann duvarlar zerine st safha duvarlar oturmu, baz duvarlar
deitirilmeden daha sonra kullanlmaya devam edilmitir. Seramik safhalara
gre ok farkllk gstermemektedir. Eskiyapardan tandmz kabartmal,
parlak astarl seramik st safhada yaygndr. Geen yllardaki boa kabartmal
kaplardaki boalarn ileni tarz yine Eskiyapardaki tiplere benzerdir. Bu
5 T.Sipahi, 2006 Yl orum-ankr lleri Yzey Aratrmas, (28 Mays-01Haziran 2007),
3.Cilt, Ankara 2008, Resim 3.

181

sene ilgi eken bir baka buluntu grubu deniz kabuklardr (Resim: 7). Bu
eserlerden ikisi 24 No.lu odada, biri 19 No.lu odada bulunmutur. Helix alt
gruplarna ait bu kabuklar Boazky ve Aliar gibi Hitit merkezlerinde de
bulunmaktadr.
Bu arada Boyal Hykte nceki yllarda bulunmu olan tahl ve bitki
tohumlar zerinde analizler devam etmektedir. 2004 ylnda A yapsnn
tahribat kesitinde bulunan Hitit matarasnn iindeki rek otu tohumlarnn
analizinden rek otunun balla kartrlm olduu tespit edilmitir6. Bu
sonular, Boyal Hyk A yapsnda bulunan Hitit matarasnda balla kark
rek otu tohumlarnn muhafaza edilmi olduunu gstermektedir. Bu
buluntu mataralara ne tr malzeme konulduu hakknda aydnlatc bilgi
vermitir. Gnmzde rek otu baz yrelerimizde ifa ve manev koruyucu
olarak kullanlmaktadr7.
Boyalda ilk Eski Hitit kltr kat altndaki Eski Tun a tabakas
tahrip edilmitir. Ancak baz duvar paralarnn tekrar kullanlm olma
olasl yksektir. Eski Tun a sakinleri Boyal Hykn gneyindeki
kayalk alan da yerleim iin kullanmlardr. Bu kesimdeki youn
erozyon nedeniyle mimar kalntlar ve seramikler aa doru akarak
Hitit tabakalarnn ykntlar ile karmtr. E.T.. seramii bu dnemin
III. safhasnn sonuna tarihlenmektedir. M.. II. binyln balarnda da
Boyal Hyk sakinleri yaamlarn srdrmeye devam etmitir. Blgede
gerekletirdiimiz arkeolojik kazlar sonucunda, Hseyindede ve evresinin
M.. III. binyl sonu ve M.. II. binyln ilk yarsndaki, blgenin yerleim
modeli ile kltrel yaps byk lde belirlenmitir. Ayrca blgemizden
Boazky ve Alaca Hyke doal balant salayan bir hat zerinde yer
alan bir merkezin incelenmesi ve aratrlmas konuya tamamlayc bilgiler
verecektir. Bu zelliklere sahip ve blgemizden Boazky evresine doru
olan dorultudaki merkez Eskiyapardr. Burada Eski Tun a ve Hitit
safhalar kesiksiz devamllk gstermekte olup ilgili buluntular gemi yllarda
srdrlen arkeolojik kazlardan elde edilmitir. Bylece, Boazkyden ku
6 Bu analiz sonular ve ilgili almalar Hacettepe niversitesi, Kimya Blmnden Prof.Dr.
Bekir Salih ve Biyoloji Blmnden Do.Dr.Emel Oybak Dnmez tarafndan yaplm olup
konu hakkndaki ayrntl ortak yaynmz basm aamasndadr.
7 Bat Anadoluda, Dou Anadoluda ve baz blgelerde rek otu kk bir torbaya konulduktan
sonra ktle kar koruyucu olarak elbise stne inelenir. Baz yrelerde kefen stne
rek otu serpilir. Gemiten gnmze kadar nemini kaybetmemi bu gelenek ile ilgili bir
alma hazrlanmaktadr.

182

uuu 38 - 43 km. kuzeybatdaki alanda kalan kk lekli Hitit yerleim

noktalar (Harita: 1) ile Boazky evresindeki orta veya byk lekli bir
yerleim modelinin, bu bak asyla ele alnmas gereklidir. Boyal Hyk
ve evresindeki tespitlerimizin ve deerlendirmelerimizin Alaca Hyk,
Boazky ve Eskiyapar genindeki blgeye tanmas Hitit arkeolojisine
deerli sonular salayacaktr (Harita: 2).
2007 yl Boyal Hyk kazs buluntular ve sonular 2004 ylndan
beri belirlediimiz amalarmza byk lde ulalmasn salamtr.
orum linin gneybatsnda Delice Irmana doru olan blgenin Erken
Hitit Dnemindeki yerleim dokusu byk lde belirlenmitir. 2007
ylnda belirlenen dorultuda kazlara 2008 sezonunda devam edilmesi ve
en ksa srede belirlenen ana hedeflere ulalarak Boyal Hyk kazsnn
tamamlanmas planlanmaktadr.

183

Harita 1: Boyal Hykn Alacahyk ve Boazkye ku uuu uzaklklar

Harita 2: Eskiyaparn Boyal Hyke gre konumu

184

Plan 1: Boyal Hyk 2007 yl kaz alannn genel plan kare sistemindeki yeri

Plan: 2

185

Resim 1: Boyal Hyk evresinin jeofizik haritas

Resim 2: Bykayn kuru yata

186

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

187

Resim: 6

Resim: 7

Resim: 8

188

RESCUE EXCAVATION OF THE ARCHAIC PANIONION

IN THE MYCALE (DLEK DALARI):
3rd CAMPAIGN 2007
Hans LOHMANN*
Georg KALAITZOGLOU
Gundula LDORF
During the survey campaign of 2004 a fortified Carian settlement of the
7th cent. B.C. has been found at the southwestern slope of Mt. atallar tepe,
approximately 800 m above sea level1. Within the fortification wall which,
however, had never been completed, the heavily disturbed remains of an
archaic temple were visible. Under the auspices of the Museum of Aydn and
its director Emin Yener, to whom I wish to express my sincere thanks, and
with kind permission of the General Directorate of Antiquities and Museums
of Turkey a rescue excavation has been started in 2005 and continued in 2006
and 20072. By the end of the second campaign the temple had been completely
excavated. Already during the first campaign of 2005 underneath the temple of
the 6th cent. B.C., identified as the archaic Panionion mentioned by Herodotus
*

Prof. Dr. Hans LOHMANN, Institut fr Archologische Wissenschaften, Ruhr-Universitt

Bochum/ALMANYA E-Mail: Hans.Lohmann@rub.de.
Dr. Georg KALAITZOGLOU, E-Mail: gkalait@aol.com.
Dr. Gundula LDORF, E-Mail: gundula.luedorf@t-online.de. Sincere thanks go to Dr.
N. Kunisch (Oxford) for improving the English version of the text.

H. Lohmann, Melia, das Panionion und der Kult des Poseidon Helikonios, in: E. Schwertheim
E. Winter (Hrsg.), Neue Forschungen zu Ionien. Asia Minor Studien 54 (2005) p. 57-91 pl.
3-8; H. Lohmann, Zur historischen Topographie des sdlichen Ionien, Orbis Terrarum 8, 2002
[2005], p. 163-272; H. Lohmann, Survey in the Mycale, 3rd Campaign: The Discovery of the
Archaic Panionion, in: 23. Aratrma Sonular Toplants, 30 Mays - 4 Haziran 2005 Ankara
(Ankara 2006), 1. Cilt, p. 241-252.

H. Lohmann, The Discovery and Excavation of the Archaic Panionion in the Mycale (Dilek
Dalar), in: 28. Kaz Sonular Toplants, 29 Mays 3 Haziran anakkale 2006 (Ankara 2007),
2. Cilt, p. 575-590; H. Lohmann, Rescue Excavation of the Archaic Panionion in the Mycale
(Dilek Dalar): 2nd Campaign, in: 29. Kaz Sonular Toplants, Kocaeli 28 Mays 2 Haziran
2007 (Ankara 2008), 2. Cilt, p. 265-280.

189

1,143 and 1,1483, an older almost quadrangular naiskos has been discovered.
It belongs to the same period as the fortified Carian settlement and has been
destroyed together with it about 600 B.C. After a gap of 30 or 40 years, the
Panionion, the central cult place of the Ionian League, has been erected on the
spot.
Since a preliminary report, published in May 20084, gives ample detail of
the first two campaigns, the authors wish to confine themselves here to the
new results and additional information provided by the 3rd campaign.
The third campaign started on August 27th and lasted until the 26th of
September. Participants were besides the authors also A. Busching, J. Hartung,
L. Kolla, Dr. H. Marg and . zgl. D. and N. Gansera (Cologne) took
marvellous aerial photographs of the excavation by means of a kite for which
we wish to express our sincere gratitude. We also enjoyed the company and
help of Zeynep rnek and Salih Yldrm as representatives of the Museum of
Aydn. To its director Emin Yener we wish to express our sincere thanks for
his magnificent help and his constant support.
The younger temple, i.e. the archaic Panionion, displays a rather unique plan
(Fig. 1): It combines a pronaos with eight columns in two rows with an almost
quadrangular cella or naos of 8,6 x 7,6 m. and a large gathering hall or lesche.
The latter could be entered through a double-leaf door excentrically placed in
the southern wall of the lesche. Three columns along the longitudinal axis of
the room supported the wooden roof beams. Such a hybrid combination of a
temple with a lesche is unique in the archaic Greek architecture. Especially
this gathering hall forms (among others) a so far not invalidated argument
that the temple at Mt. atallar tepe was the archaic Panionion in the Mycale.
3

The critique of this identification offered by A. Herda, IstMitt 56, 2006, p. 43-102 has to be
rejected because of its purely speculative character. Herda also does not take into account,
that the remains on Otomatik tepe at Gzelaml can by no means be identified as the archaic
Panionion, but only represent the futile attempt to revive the cult of Poseidon Helikonios
there at the end of the 4th cent. B.C. Likewise it can be excluded that the Carian fortification
on Kale tepe west of Gzelaml, dated to the 7th cent. B.C., represents the powerful Carian
village of Melia, whose territory extended north as far as Kuadas and west to Dip Burnu,
ancient Trogilion, since no traces of any living quarters have been observed there during the
excavation by G. Kleiner and P. Hommel in the late 1950th. The site is also completely lacking
any water supply.

H. Lohmann H. Bsing F. Hulek G. Kalaitzoglou G. Ldorf M. Mllenhoff

Ph. Niewhner, Forschungen und Ausgrabungen in der Mykale 2001 2006, Istanbuler
Mitteilungen 57, 2007, p. 59-178 fig. 1-57.

190

The walls of the temple were built most likely of pounded clay rather
than of mudbricks over a low base made of limestone. The temple had been
already completely roofed when it burned down at about 550 B.C. The lions
head antefixa of the roof have been treated to some extend by . zgl in his
master thesis which hopefully will be published soon5.
At the very end of the second campaign in September 2006 a short strip
of a wall had been excavated, which runs against the southwest corner of
the temple but is evidently younger, since its filling contains fragments of
rooftiles of the Panionion.
The third campaign, therefore, tried to solve the following three
questions:
1.

Did the pronaos dispose of 6 or 8 columns?

2. Are there any remains of an altar of the 6th cent. B.C. and where are
they located?
3. What was the age and function of the wall running against the
southwest corner of the temple?
1. The Pronaos
During the second campaign of 2006 only one single foundation of a
stylobate was observed in the seriously demolished southern part of the
pronaos, which by its position pointed to the fact, that the pronaos indeed
disposed of eight columns instead of only six.
The thorough investigation in the northern half of the pronaos during the
third campaign, where already two foundations for the stylobates had been
found in 2005, brought two more foundations to light (Fig. 2). The marble
stylobates themselves were lost, but their foundations were nicely preserved
in situ, testifying to the fact that the archaic Panionion like the archaic
Didymaion disposed of eight columns within the pronaos.
2. The Altar
The heavily disturbed area before the eastern front of the temple had been
investigated already in 2006. In the course of this work no remains of an altar
5

. zgl, Die Lwenkopfantefixe des archaischen Panionion, unpublished masterthesis

Bochum Ruhr-University 2008.

191

of the 6th cent. B.C. were observed, but only an irregular bordering of stones
surrounding dark black earth mixed with ashes and calcined bones (Fig. 3).
No datable pottery was found. This deposit for the debris of the ritual meals
and sacrifices belongs more likely to the elder phase of the sanctuary.
While searching for any remains of a younger altar of the sixth cent. B.C.,
a trench was dug down to the natural soil between the eastfront of the temple
and the ash deposit mentioned. But unfortunately no traces of foundations of
such an altar have been found.
So far, an Ionic kyma (PA-S 4 Abb. 4), which already had been retrieved in
2004 and handed over to the museum of Aydn, was considered as the only
existing relict of the 6th cent. altar. Instead of a true corner as we should expect
at the cover plate of an altar by comparison with the famous archaic altar for
Poseidon at Cape Monodendri6, the kyma displays a volute at its edge similar
to but not identical with the much more developed antae capital of the archaic
Didmaion7. The Ionic kyma from the Panionion should, therefore, instead be
interpreted as one of two antae-capitals.
Apart from this capital the archaic Panionion did not dispose of true
antae, since its antae plain marble slabs of exactly the same width as the
walls did not protrude either from the inside of the pronaos walls or from
their outside and differ from these only by their material, i.e. marble8. After the
plastering of the walls which, however, was never accomplished, the marble
antae of the Panionion would have hardly caught anybodys eyes. The antae
of the Panionion are also lacking the structural role normal antae usually play,
since their thickness of only 0.3 m. does not correspond with the diameter of
the columns of 0.54 m.
How is it to be explained, that foundations of an altar of the 6th century
B.C. are completely lacking?
Two answers are conceivable: Either the altar, which presumably has been
hardly touched by the fire destroying the temple, already had been removed
by the byzantine period or there was still no altar when the temple burned
down to the ground. The latter explanation is favoured by the fact, that no
6

cf. K. Schefold, Die Griechen und ihre Nachbarn (Berlin 1967) pl. 206a.

ibidem pl. 206b.

H. Lohmann et al. loc. cit. (note 4) p. 161 fig. 42.

192

traces of intensive cultic activities during the 6th cent. B.C. can be observed in
the archaeological record. Obviously the gathering hall alone was already in
use during the short life of the building.
3. The Younger Wall
As already mentioned, during the very last days of the second campaign a
foundation wall was discovered, running against the southwest corner of the
temple. It had evidently been built after the destruction of the temple, since its
filling contains fragments of roof tiles of the temple.
During the campaign of 2007, this wall was fully excavated. At its full
lenghth of 36.8 m. it parallels the southern wall of the temple at a distance of
3 to 4 m. (Fig. 5).
From its weak construction it becomes obvious that this foundation wall
was not intended to support any higher structure of some kind, but merely
served as a low terracing wall. The interstice between the southern wall of
the Panionion and this terrace wall had been filled in with debris of stones,
rooftiles and pottery of the 7th and 6th cent. B.C., thereby partly covering the
collapsed southern wall of the temple (Fig. 6). Apparently the terrace was
built only shortly after the burning of the temple, since the southern wall of
the temple had not completely collapsed at that time.
A thin stratum of limestone split underneath the destruction layer of the
temple has to be interpreted as decay of the trimming of the stone for the
foundations of the temple. Between this stratum and the natural soil a layer of
brownish clay served as levelling. It contained many pottery fragments of the
7th cent. B.C., debris of the cult at the Carian naiskos of the 7th cent. B.C.
The terrace in front of the southern wall of the Panionion is a rather
primitive construction which could have been built within a couple of days.
It apparently was not the prelude to the rebuilding of the temple which,
anyway, never occurred. More likely this terrace formed a primitive fold for
sheep and goat, thereby using the southern wall of the temple, still partially
standing, as a back wall.
At the foot of terrace wall a south Ionian lamp with flat rim, central cone
and raised base was found (Fig. 7). It equals type 12B of the Athenian Agora
and dates to the 3rd or even the 4th quarter of the 6th cent. B.C.9
9

Type 12B: R. H. Howland, The Athenian Agora 4: Greek lamps and their survivals (1958) p. 27
nos. 79-81 pl. 3. 32; type 12 variants: ibid. p. 26 s. nos. 76-78 pl. 3. 31.

193

Embedded into the terrace a little rectangular altar of the 7th cent. B.C.
was found. Against his western face an almost completely preserved mortar
was leant (Fig. 8). Despite its somewhat misleading name these mortars
had nothing to do with grinding and pounding of grain but served for the
preparation of cheese by separating milk and cheese10. Close parallels from
the Athenian Agora can be dated to the end of the 6th and the beginning of the
5th cent. B.C.11 Similar items from Miletus equally belong to the late archaic
period.
Evidently during the later second half of the 6th cent. B.C. the site has been
taken over by shepherds and has fallen into oblivion soon.
The discovery of an archaic temple of mid 6th century amidst the ruins of
a fortified settlement of the 7th cent. B.C., which apparently was abandoned
by the end of that century, raises many questions and challenges many old
theories. In the light of the re-interpretation of the findings of G. Kleiner and
P. Hommel at Gzelaml12 the younger Panionion located there cannot be
taken any longer to be on the same spot as the archaic Panionion, mentioned
by Herodotus, especially since a displacement of the Panionia is explicitly
testified to by Diodorus (15,49). The thourough excavation of the German
archaeologists G. Kleiner and P. Hommel over 15 months with 23 workers at
Otomatik Tepe did not come up with any noteworthy remains of the archaic
period13. The few unpublished fragments of reputedly archaic pottery from
the filling of the clearly non-archaic temenos wall at Otomatik tepe can notbe
considered seriously to represent the debris of an archaic sanctuary. As
everybody knows who ever in his life has been engaged in the excavation of
an archaic sanctuary, pottery is usually found there in huge quantities. The
10 For mortars in general see B. A. Sparkes - L. Talcott, The Athenian Agora 12: Black and plain
pottery (1970) p. 221-223 no. 1884-1921 pl. 90-92 fig. 16. 20, for their use see H. Lohmann,
Atene. Forschungen zur Siedlungs- und Wirtschaftsstruktur des klassischen Attika (Kln
1993) p. 38-39.
11 Sparkes Talcott loc. cit. (note 10) p. 369 no. 1887 pl. 90 (context 500 / 480 B.C.).
12 G. Kleiner P. Hommel W. Mller-Wiener, Panionion und Melie (Tbingen 1970).
13 Cf. W. Mller-Wiener ibidem p. 69: . . . die Reinigung der gesamten Plateauflche brachte
keine Architekturfragmente und nur ganz vereinzelte Scherben. P. Hommel ibidem p. 75
states, that these few fragments (altogether perhaps less than 10) have been found in between
the stones of the temenos wall on top of the Otomatik tepe which clearly shows that they
have been already lying on the surface when the wall was erected. The whole excavation of
the site came up with so few fragments of pottery that they do not even cover the bottom of
three small boxes. These finds are stored in the depot of the Balat museum.

194

site at atallar tepe indeed perfectly fullfills all expectations: It is situated in

the very heart of Mt. Mycale. The temple has been erected within the ruins
of a davastated Carian settlement, thus continuing an older Carian cult. Its
unique plan, combining a temple with a lesche, meets the requirements of a
cultplace intended to bring together the ambassadors of the 12 Ionian cities
for a strange sacrifice of non-greek type.
The question, why the Panionion at atallar tepe was not rebuilt after its
destruction can easily be answered by pointing to the destruction of archaic
Priene and the enslavement of its population by the Persian commander
Mazares. The meetings of the Ionian League during the 2nd half of the 6th
cent. B.C. mentioned by Herodotus might well have taken place in much
humbler surroundings in Priene itself.
Other consequences from the findings at atallar tepe concern the
development of early Ionic architecture. While the temple of Dionysos at Yria
on the island of Naxos, which had been dated to 580/70 B.C. by G. Gruben,
already disposes of foundations larger than the walls, of column bases, and of
plastically worked Ionic capitals, the Panionion in comparison seems slightly
less developed. Did Ionic architecture not develop uniformly? Is it thinkable
that in a region of such enormous intellectual innovation as Ionia a temple
founded by the Ionian League did not represent the latest developments in
architecture? Or are we perhaps better advised to lower the date of the temple
at Yria?

195

Fig. 1: Panionion 2007: map (G. Kalaitzoglou 2007)

Fig. 2: Pronaos, northern half.

Foundations of the 2nd
and 3rd column from the
east. Seen from north
(photo G. Kalaitzoglou
2007)

Fig. 3: Deposit for the debris

of the ritual meals and
sacrifices surrounded
by
an
irregular
alignment of stones,
7th cent. B.C.

196

Fig. 4: Anta capital PA-S 4

H. Bsing 2004)

(photo

Fig. 5: Small rectangular foundation,

most probably an altar, of the 7th
cent. B.C. and newly discovered
terracewall of late 6th cent. B.C.
running parallel to the southern
wall of the temple (aerial photo
D. Gansera 2007)

Fig. 6: Profile of trench between southern temple wall (left) and the late archaic terrace wall
(right) looking west

197

Fig. 7: South Ionian lamp PA 10a56-3 with flat rim, central cone and raised base (Agora type
12B), 3rd/4th quarter of the 6th cent. B.C.

Fig. 8: So called mortar PA 6d58-7, ca. 500 B.C.

198

KAVUAN HYK KAZISI, 2007

Glriz KOZBE*
rem TLE
Selin LER
Kavuan Hyk 2007 yl kazlar, Genel Mdrlmzn izni ve
Diyarbakr Mze Mdrlnn bakanl altnda, ahsm bilimsel
sorumluluunda, Ege niversitesinden Ara.Gr.Mcella Erdalkran,
Arkeolog Serdar Ona, rem tle ve Selin ler ile lisans rencilerinden
(Melis obanolu, lkay Aklan, Bahar zdal, idem Kaya, Aydn Bte, Bar
Kocamaz, Sercan Karaku, Zehra zdoan, Gonca zdere, Aslhan ener,
Eyp C. Kale, Samet Harmanlar) oluan bir ekiple, 9 Temmuz -27 Austos
2007 tarihlerinde yrtlmtr.
Kavuan Hyk, Diyarbakr li, Bismil lesinin 10 km. gneydousunda,
Yenice Ky, nard Mezraa snrlar iinde ve Seyhan aynn Dicle Nehri ile
birletii noktann hemen dousundadr.
2007 ylnda ilk kez alan F12, G12, G10, H13 ve H15 adl 5 adet yeni
amann yan sra, F13, G13 ve G14 gibi daha nceki yllarda balatlan
amalarda da almalara devam edilmitir (Plan: 1).
Ortaa
F12 Amas
I.Tabaka: F12 amasndaki 2008 yl almalarna, F13 amasnda son iki
yldr ortaya karlan urnalarn devamn ve/veya snrlarn belirlemek
ve yine ilk kez 2006 ylnda, F13 amasnda saptanan M.. 3. binyl sonu/
M.. 2. binyln bana tarihlenen depolama meknnn dahil olduu mimar
kompleksi daha geni bir ekilde ortaya koymak amac ile balanmtr. Bu
dorultuda kaz almalar, -0.38 m. seviyesinden itibaren yzey toprann
Prof.Dr. Glriz KOZBE, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Protohistorya ve nasya
Arkeolojisi ABD, 35100 Bornova -zmir / TRKYE ; gkozbe@yahoo.com;
rem TLE , arkeolog-Y.lisans r. suirem@gmail.com;
Selin LER, arkeolog -Y.lisans r.selinisler@yahoo.com.

199

kaldrlmasyla gerekletirilir. Ama genelinde, -0.70 m. seviyesinde Ortaa

kltr tabakasna inilmitir. Bu tabakada, drt adet slm mezar aa
karlmtr. Sz konusu tabakadaki mimar eler youn tahribat nedeniyle,
a plan karesinde -0.75 m. seviyesinde olaslkla ahap bir dikmeyi desteklemek
iin oval bir biimde dzenlenmi bir grup ta, c plan karesinde 0.77 m.
seviyesinde, ap 67 cm. olan 1 No.lu tandr ve gneydousunda 34x37
cm boyutlarnda ortas oyulmu kare bir ta eklinde dank olarak tespit
edilmitir. d plan karesinde ise -0.73/-0.83 m. arasnda, dou-bat dorultulu
ta temel ortaya karlmtr. Bu ta temelin gney ynnde birka taa daha
rastlanmtr. Karlkl ta gruplar olas bir kap geiini iaret edebilir. Ancak
bahsedilen mimar unsurlar arasnda nasl bir balant olduunu tespit etmek
mmkn deildir.
G10 Amas
I.Tabaka: 2007 ylnda, Kavuan Hykteki yerleme yaylmnn snrlarn
belirlemek amacyla, farkl noktalarda yeni amalar almasna karar
verilmi ve hyn gney ksmnda yer alan G10 amasndaki almalar
da bu nedenle balatlmtr. -1.24 m. seviyesinde balayan kaz almalar,
arazinin eimi nedeniyle -2.09 m. seviyesine kadar ulamtr. Hibir mimar
e gzlenmezken, Ortaa ve Hellenistik Dneme tarihlendirilen keramik,
kemik ve akmakta buluntulardan oluan kark malzeme ele geirilmitir.
G10 amasnn zellikle b ve d plan karelerinde, kaz almalar
younlaarak derinleilmitir. b plan karesinde bat kesitine bitiik ve bir
ksm kesitin iinde kalan bir Ortaa tandr (1 No.lu tandr) ortaya kmtr
(-1.91 m.). 1-5 No.lu olarak numaralandrdmz be adet gm, bat-dou
uzantl olup tmnn yz gneye dnktr. -1.88 m. seviyesi itibaryla ele
geirilmeye balayan gmler, slm Dneme aittir.
G10 b plan karesinin gneybat kesinden balayarak, plan karenin
gneyi boyunca uzanan ta deme, -2.19 m. seviyesinde tespit edilmitir.
3.5 m. uzunluunda, orta boy dere talarndan oluan bu Ortaa iin tipik
deme kaldrldktan sonra, ukurlar ortaya kmaya balamtr. b ve
d plan karelerinde, aplar 1.20 m. ile 2.50 m. arasnda deien toplam 7
adet ukur tespit edilmitir. G10 amasnda ortaya karlan ukurlarn ok
sayda olmas ve youn tahribata neden olmalar sonucunda, bu amadaki
kaz almalarna, i gc kaybna meydan vermemek iin bu yl iin son
verilmitir.

200

G12 Amas
I. Tabaka : G12 amasndaki almalara, -1.05 m. seviyesinde yzey
toprann kazlmas ile balanmtr. a plan karesinde, 0.75x 3.65 m.
boyutlarnda, Ortaaa ait, ta bir duvar ortaya kartlm ve 1 No.lu duvar
olarak adlandrlmtr. Sz konusu duvarn ilikili olduu sktrlm amur
yapm taban, -1.38 m. seviyesinde tespit edilmitir. lerleyen almalar
sonucunda a plan karesinin kuzeyinde -1.53 m. seviyesinde, Kavuan Hyk
Ortaann erken evresine ait olabilecek bir baka ta temelle (2 No.lu duvar)
karlalmtr. Talarn temizlenerek aa karlmas ise temelin, -1.65 m.
seviyesindeki Hellenistik Dneme ait kerpi bir duvarn zerine yapldn
ortaya koymaktadr. Nitekim kerpicin zerinde grlen temel ukuru da
bunu destekler durumdadr. G12 c plan karesinde, yukarda sz edilen
ta temelden daha erken bir dneme tarihlenen, 3 No.lu duvara ait bir ta
temel daha saptanmtr. Nitekim talarn yaps her iki temelde farkllklar
gstermektedir. Arazideki eim gz nne alndnda ta temelin gneye, d
plan karesine doru devam ettii saptanmtr.
G12a plan karesi kuzey kesit duvarnda, -1.52 m. seviyesinde ve b plan
karesinin gneyinde, -1.77 m. seviyesinde olmak zere, Ortaaa ait, doubat ynnde uzanan iki adet iskelet tespit edilmitir.
Ortaa tabakasnda, bu dnemin tipik keramiklerinin yan sra kemik ve
akmakta buluntular ile iki adet demir ok ucu ele geirilmitir.

H13 Amas
I.Tabaka: H13a plan karesinin kuzeybat kesinden balayp dou-bat
ynnde uzanan ve lleri yaklak 3x 2.5 m. olan 1 No.lu ta duvarla -1.65
m. de karlalmtr. Duvarla ilintili olan, sktrlm amur yapm 1 No.lu
ta deli taban ise duvarn gney kesiminde ortaya karlmtr. Uzunluu
4.75 m. genilii 0.66 m. olan 2 No.lu ta duvar da yine ayn plan karede -1.91
m. de gzlemlenmitir. Dou-bat ynl uzanan bu ta duvara ait nemli bir
nokta, c plan karesindeki kuzey-gney ynnde uzanan bir ta grubunun, 2
No.lu ta duvarla ke yaparak birlemesidir. Bu nedenle burasnn bir mekn
olarak kullanldn syleyebiliriz.
C plan karesi -2.10 m. de, bir ocua ait olduu anlalan ve 1 No.lu iskelet
olarak adlandrlan bir gm ortaya karlmtr. Kemikleri ok dank olarak

201

ele geirildiinden dolay boyutlar tespit edilememitir. Ortaaa ait bir

baka iskelet (2 No.lu iskelet), -2.32 m. de, c plan karesinin gneyinde, 2 No.lu
ta duvarn hemen altnda ele geirilmitir. Kuzeybat-gneydou ynnde
uzanan, yz gneybatya bakan gm, Kavuan Hyk Ortaann erken
evresine ait olmaldr. H13b plan karesinde -2.50 m. de ortaya kan 3 No.lu ta
duvar da Kavuan Hyk Ortaann erken evresine tarihlendirilmektedir.
Dou-bat ynnde, iki ta sras halinde uzanan duvarn uzunluu 2.40 m.
genilii ise 0.80 m. olarak belirlenmitir. 3 No.lu ta duvarn hemen kuzeyinde,
-2.50 m. seviyesinde, b plan karesinin batsndan balayp dousuna doru
devam eden, ok kk talardan yaplm bir taban (3 No.lu taban) aa
karlmtr.

H15 Amas
I. Tabaka: 2007 ylnda ilk kez allan H15 amas, hyn gneydou
eteinde yer almaktadr. G10 amas gibi hykteki yerleimin gney
ynndeki yaylm snrlarn belirlemek amac ile

-2.36 m. seviyesinde,

yzey toprann temizlenmesiyle H15deki kaz almalarna balanmtr.

H15a ve b plan karelerinde younlaan almalar, -3.00 m. seviyesine kadar
ulald halde herhangi bir mimar unsuru ortaya koymamtr. Ele geirilen
buluntular, keramik, kemik, akmakta ile snrl kalm ve anak mlekler
incelendiinde tamamna yaknnn Ortaaa ait olduu belirlenmitir.
H15 b plan karesinde yaklak -3.50 m.ye dek devam eden kaz almalar,
buradaki topran olduka yumuak olduunu gstermitir. Nitekim
hyn en eimli noktasnda yer alan bu amadaki almalara, amann
aknt topra ile dolduunun anlalmas zerine son verilmitir.

Post Assur Dnemi

F12 Amas
II.Tabaka: F12 b ve d plan karelerinde, -1.35 m. seviyesinde, hyn PostAssur Dnemine sahip tm amalarnda belirlediimiz, beyazms renkteki
sktrlm amur yapm sert taban ortaya karlmtr.

202

H13 Amas
II.Tabaka: H13a ve c plan karelerinde -2.30 m.de belirlenen 2 No.lu
taban, ele geirilen anak mleklere dayanarak Post Assur Dnemine
tarihlendirilmektedir. C plan karesinde, dou-bat ynnde 4.60 m. kuzeygney ynnde 3.20 m. ebadnda olduka geni bir alan kaplayan sktrlm
bu amur taban zerinde, faaliyet alan olarak kullanldnn bir gstergesi
olarak kabul edebileceimiz, tekne grnml yayvan bir ukur tespit
edilmitir. leri, taban yapmnda kullanlan sktrlm amurla kapl
benzer ukurlara, ayn plan karenin gneydou duvarna yakn bir alanda ve
a plan karesinde de rastlanmtr.

Yeni Assur Dnemi

F12 Amas
III. Tabaka: c plan karesinde -1.70 m. ile -2.22 m. arasndaki seviyelerde
ilerleyen almalar sonucunda, zellikle plan karenin bat yarsnda
younlaan, devam a plan karesinde de tespit edilen, ou mlek formunda
olan, aralarnda sivri dipli, srl bir ienin, gobletlerin, aktaca szgeli bir
kasenin ve dzletirilmi az kenarl bir anan bulunduu 33 adet tm ve
tme yakn kap ele geirilmitir (Resim: 1-4). Bu kaplarn byk ksm azlar
douya gelecek ekilde belirlenmitir. Meknda tespit edilen tek anak etraf
tula ve ta paralar ile desteklenerek taban stne yerletirilmitir (Resim:
5). Alann kuzeydousunda taban stnde, -2.00/-2.35 m. ler arasnda 2
No.lu tandr belirlenmitir. Bu tandr daha sonraki dnemde alan 4 No.lu
ukur tahrip etmitir. Nitekim sz konusu ukur, sadece meknn tandrn
deil, kuzey duvarn ve tabann da tahrip etmitir. Yer yer yank izleri tespit
edilen meknn taban, douda boyutlar 0.50x2.56 m. olan bir ta temele
dayanmaktadr. Bu alan, iinde tandr, mlek ve anaklarn olmasndan
dolay depo/mutfak olarak tanmlanabilir. Sz konusu mekn, iinde ele
geirilen anak mleklere gre Yeni Assur Dnemine tarihlenmekte ve
Yukar Dicle Blgesinde yer alan yerlemelerde imdilik tek rnek olarak
karmza kmaktadr. Meknn dier bir zellii, Yeni Assur Dneminin
tipik keramiinin yan sra Dou Anadolunun Erken Demir ana atfedilen
aktacakl, az kenar yivli kaba yapm kaplarn da burada yer almasdr.

203

F13 Amas
F13 amasnn Yeni Assur Dnemine tarihlenen tabakas 2005 ylnda
saptanmakla birlikte, bu yl tm F13 amasnda, M 3. binyl /2. binyla
ait tabaka kazlrken, amann gneyinde, b ve d plankarelerinde yer alan,
hykte M.. 3. binyln sonuna tarihlenen akll alann iine girecek kadar
derine yerletirilmi adet tm kap ele geirilmitir. -3.19 m. ve -3.39 m.
seviyeleri arasnda saptanan ve Yeni Assur Dnemine tarihlenen tm
kaplarn boaltldktan sonra birer urna olduklar anlalmtr. 2005-2006 yl
kaz almalar srasnda, F13 amasnda 16 adet kremasyon gmnn ele
geirilmesi nedeniyle, bu yl bulunan rnekler, bu saynn devam eklinde
17-19 olarak adlandrlmtr (izim: 1). Yan yana bulduumuz kremasyon
kaplarndan 17 No.lu olan, 4-5 yalarnda kk bir ocua aittir1. 18 No.lu
urna ise Kavuan Hyk kremasyon gmlerinin zengin l hediyeli tek
rneidir. 2-3 yalarndaki bir ocuk gms olan urnadan, 1 adet altn
kpe, 1 adet tun bilezik, 1 adet tun ve altnn bir arada kullanld yzk
ve ilk incelemelerin Hitit mparatorluk ana (M 13.-12. yy.) ait olduunu
gsteren bir damga mhr ele geirilmitir2 (Resim: 6). Urnann iinde, ocuk
kemiklerinin yan sra bir erikine ait uzun kemiklerin ve tun kalntlarnn
da saptanm olmas ilgintir. 19 No.lu urna, cinsiyeti tespit edilemeyen, 8-12
yalarndaki bir ocua aittir.
F13 ve G13 amalar arasnda yer alan yrme yolunun kaldrlma
almalar srasnda bulunan adet kremasyonla birlikte Kavuan Hykte
toplam kremasyon says 22 olmutur. Sz konusu kremasyonlarn iki adeti
gen erikin, bir adeti ocuk gmsdr.
G12 Amas
II.Tabaka: G12c plan karesi -2.18 m. seviyesinde saptanan 4 No.lu ukurda
yaplan almalarda, -2.75 m. seviyesinde yan yana durumda iki adet
byk boy ve gvdesinin st yars eksik mlek ele geirilmitir. Yaplan
incelemelerde ise sz konusu iki mlein Yeni Assur Dnemine ait mlek ii
1 Kavuan Hyk kazlarnda ortaya kan iskeletler, Hacettepe niversitesi Antropoloji
Blm retim yelerinden Prof.Dr.Ylmaz S. Erdal ve doktora rencisi zge Yldz
tarafndan incelenmektedir. Titiz almalarndan dolay kendilerine teekkr ederim.
2 Sz konusu damga mhr , talya-Universita Deglii Studi Di Pavia Dipartimento Di
Scienze Dell Antichita Orientalisticadan Dr.L.DAlfonso tarafndan daha kapsaml olarak
incelenmektedir.

204

inhumasyon gm olduklar anlalmtr. 1 No.lu inhumasyondan 3-6 aylk,

2 No.lu inhumasyondan ise 9 aylk bebek kemikleri ele geirilmitir. 2 No.lu
mlekte l hediyesi yer almazken, onun gneyinde yer alan 1 No.lu mlek
ii inhumasyonda l hediyesi olarak ok sayda boncuk tespit edilmitir.
Ayn plan karede bu kez -2.77 m. seviyesinde, etraf talarla desteklenmi
3. mlek ii inhumasyon gm tespit edilmitir. Bu gm, 2 yalarndaki
bir ocua aittir. l hediyesi olarak yine boncuklardan oluan tak sz
konusudur. 2007 ylnda G12 amasnda ortaya kartlan son ve 4. mlek ii
inhumasyon, d plan karesinde -2.90 m. de salam durumda tespit edilmitir.
mlein i ie yerletirilmi iki adet anakla kapatld grlmektedir. Bu
mlek ii inhumasyon da 9 aylk bir bebee aittir ve boncuklardan oluan l
hediyesine sahiptir. 2006 ylnda G13 amasnda saptanan mlek ii gm
ile birlikte, bu gelenein Kavuanda imdilik 5 rnekle temsil edildiini
syleyebiliriz.
H13 Amas
III.Tabaka: G13 amasnda 2006 ylnda elde edilen buluntularn, H13
amasnda da takip edilip edilmeyeceini ortaya koymak ve buradan elde
edilen verileri birbirleriyle eletirip karlatrmak amacyla balatlm olan
bu amadaki 2007 almalarnn ortaya kard Yeni Assur Dnemine ait
yap kat ve bununla ilintili mimar unsurlar olduka dikkat ekicidir. Yeni
Assur Dnemi, daha nceki yllarda baka amalarda da saptand gibi erken
ve ge olarak iki evre halinde karmza kar.
H13a plan karesindeki sktrlm amur yapm 6 No.lu taban (-2.91/3.11 m.), 4 (-2.97/-3.60 m.) ve 5 No.lu ukurlar (-3.10/-3.41 m.); H13c plan
karesinin kuzeyindeki kl ukuru, 1 No.lu ukur (-2.71/-3.24 m.), 4 (-3.30
m.) ve 5 No.lu tabanlar (-3.32 m.)n, ge evrenin ortaya kan ilk mimar
unsurlardr. 1 No.lu ukurun hemen gneyinde -2.90 m. seviyesinde tespit
edilen, kafasnn yanna mezar hediyesi olarak tm bir gobletin brakld
7 No.lu iskelet de yine bu evreye aittir. 4 No.lu ukurdan 1 adet, 5 No.lu
ukurdan 30 adet pimemi kil aran ele geirilmesi, 6 No.lu tabann
dokumaclk faaliyeti ile ilikili olduunu gsterebilir.
Yeni Assur Dneminin erken evresini, H13a plan karesinin kuzeyinde,
-3.40 m. de ortaya karlm olan, G 13 amasnda da devam bulunan ta
demeli avlu, yaklak -3.50/3.65 m. seviyelerinde saptanan ve plan karenin

205

hemen hemen tamamn kaplayan 9 No.lu taban temsil etmektedir. Daha sonra
devam eden almalarla a plan karesinin dousunda, kll ve yank bir alan
tespit edilmi; ancak almalarn devamnda, bu alann bir havuz gibi gney
ve bat ynnde kk ve orta boy talarla evrelenmi olduu anlalmtr.
Bu alann dousunda ise kuzey-gney ynnde uzanan, uzunluu yaklak
olarak 3.5 m.yi bulan yine kk talarla iki kenar belirlenmi bir kanal ortaya
karlmtr (-3.50 m.). Havuzun hemen gneybat kesinde, iinden iki adet
arak, hayvan kemikleri, youn miktarda keramik, yenge kskac, ahap
rnei ve tohum kalntlarnn ele geirildii ukur, -3.80/-4.52 m.ler arasnda
saptanmtr. Bunun yan sra, b plan karesinde ve kanaln dousunda yer
alan, ap yaklak 60 cm. olan bir ukur ile ayn dneme ait olduu belirlenen,
ap bu kez yaklak 1 m. olan bir baka ukur da, a ve b plan karelerinin
birleme noktasnda belirlenmitir.
H13d plan karesinde -3.68 m.de belirlediimiz, Yeni Assur Dnemi erken
evresine tarihlendirilen ve zerindeki delikler nedeniyle Delikli Taban/10
No.lu Taban olarak adlandrdmz taban zerinde dank ve dzensiz bir
dalm gsteren 33 adet delik saptanmtr. Bu tabann hemen dousunda,
az etraf dairesel olarak talarla evrili, ii nce talarla rlm, daha
sonra kaln bir tabaka hlinde kirele sval ilk etapta su kuyusu olarak
yorumlanan bir mimar e sz konusudur (Resim: 7; izim: 2). -3.63 m. de
tespit edilen kuyunun az, daha sonra i eperinde de tespit ettiimiz 1.52 cm. kalnlnda ve ok sert kire bir sva ile kapldr. Aznn almasyla
iinden byk boy talar kan kuyu, olaslkla kullanm d kaldnda
talarla doldurularak kapatlm olmaldr. Ancak derinleildike toprak
yumuam; hatta epere dayanm hlde, arka arkaya sral, iki kk, iki
byk toplam drt adet kaplumbaa kabuu ve iskeleti tespit edilmitir. 4.29 m. seviyesine ulaldnda ise kuyunun tam ortasnda, az apna gre
ok daha kk apl (35 cm.), 28 cm. derinliinde, ii sval ikinci bir ukur
bulunmutur.
Sz konusu nitelikleriyle, blgede tespit edilmi su kuyularndan
daha farkl bir grnm sergileyen bu tip kuyularn, kazda alan yre
halkndan, Mardin Srgcdeki Sryani kylerinde daha nceleri arab
dinlendirip fermante etmekte; gnmzde ise pekmez yapmnda kullanld
renilince kuyularn bulunduu kylerden biri ziyaret edilerek yerinde
inceleme yaplmtr. Kyde yaptmz gzlemler sonucunda, Kavuan
Hykte ortaya kardmz az evresi talarla evrili ukurun aynsnn

206

-iindeki ikinci, kk apl ukuru da dahil olmak zere- gnmz de

mevcut olduu saptanmtr. Bu ukurun arap depolama kuyusu gibi
kullanld; ikinci kk ukurun ise araptaki posann toplanmas iin
bir filtre vazifesi grd anlalmtr. Ayrca kuyunun hemen yannda
belirlediimiz delikli tabandaki deliklerin, yine kyde gsterilen, zm suyu
karmak iin kullanlan ahap dzenein benzeri bir letin tabana saplanan
ayaklarndan kaynaklanabileceini tahmin etmekteyiz. Dolaysyla yukarda
tanmladmz havuz, havuzun dousunda uzanan kanal, delikli taban ve
arap mahzeni olarak kullanlan kuyu, H13 amasndaki araplkla ilgili bir
ilii iaret etmektedir.
Erken Demir a
F12 Amas
IV.Tabaka: Bu tabakada -1.70/-1.86 m. seviyelerinde urna olduunu
dndmz ancak iinden kemik kmayan biri tm, dieri dipsiz iki
mlek tespit edilmitir. Ayn plan karede 1.95 m. derinliinde ikinci bir
taban ortaya karld. Bu taban, taban tahrip edilerek gmlm gibi duran
tm kabn biim zellikleri nedeniyle Erken Demir ana ait olmaldr. d
plan karesinde seviye inme almalar srasnda -1.88/-2.89 m. arasnda
1 No.lu ukur, -1.87/-2.51 m. arasnda 2 No.lu ukur, -2.42/-2.71 m.
arasnda 3 No.lu ukur, c plan karesinde ise -1.65 m. seviyesinde 4 No.lu
ukur saptanmtr. Geen yl F13te kazlan ve 21 No.lu ukur olarak
isimlendirilen ukurun devam, F12 d plan karesinde kazlarak -3.35 m.
seviyesinde tabana ulalmtr.
Orta Assur/Mitanni Dnemi
G12 Amas
III.Tabaka: G12c plan karesinin kuzeydousunda, -3.50/-3.70 m. seviyesinde
yer alan ta srasnn, Orta Assur Dnemine ait bir duvar olduu anlalmtr.
Plan karenin kuzeyinde, dou-bat ynnde uzanan ta srasnn da Orta
Assur duvar olduu tespit edilmitir (-3.60 m.). Sz konusu duvarn kuzeydousunda ve -3.66 m. de, ap 70 cm. olan bir pithos bulunmutur. Pithosun
batsnda, pithosa bitiik halde 2 adet 30x30 cm. llerinde salam, 1 adet de
krk kerpi tula yer almaktadr. Pithosun batsnda, plan karenin kuzeyine

207

doru yaylm gsteren saman kapl bir alan tespit edilmitir. Alann kuzey
snr, -3.51 m. seviyesinde balarken gneyde gsterdii eimden dolay 3.78 m.ye dek inmektedir. Kaz almalarnn sonuna gelinmesi nedeniyle sz
konusu pithos boaltlmadan gerekli koruma tedbirleri alnarak almalara
son verilmitir.
M III. Binyl Sonu / II. Binyl lk Yars
F12 Amas
V. Tabaka: 2006 ylnda F13 amasnda tespit edilen ve II. binyl duvar
olarak tanmlanan duvarn uzants, F12 amasnn d ve c plan karelerinde
ortaya karlmtr. F12 c plan karesinde ise duvarn kerpi ksm belirlenmitir.
d plan karesinde srdrlen almalarda, 21 No.lu ukurun batsnda -2.29/2.45 m.ler arasnda bir mekna ait ta temelin kuzeybat kesi belirlenmitir.
Sz konusu yap, 21 ve 3 No.lu ukurlar tarafndan tahrip edilmitir. Daha
nce F13te de saptanm olan M.. III. binyl sonu/II. binyl bana tarihlenen
taban, F12 c ve d plan karelerinde -2.75/2.76 m. seviyesinde, ok sayda koyu
renk az kenarl portakal renkli anak (dark rimmed orange bowls) paralar,
akmak ta aletler, yongalar ve karbonlam tahl rnekleri ile birlikte ortaya
karlmtr. Sz konusu taban, sktrlm amurdan ok kenarl paralar
hlinde yaplm olup son derece sert bir yapya sahiptir ve 10 cm. den daha
fazla bir kalnla sahiptir. Bu tabann c plan karesindeki ksmnda dank
hlde 4 adet ahap yuvas (?) saptanmtr. Herhangi bir duvarla ilikisi
saptanmayan taban, sz edilen zelliklerinden dolay bir avlu tabann
iaret edebilir. d plan karesindeki almalar, tabann kaldrlmasyla -3.01 m.
derinliinde sona ermitir.
F13 Amas
V.Tabaka: F 13 amasnda 2007 ylnda ortaya kartlan tabaka, ele geirilen
anak mlek, kk buluntu ve kerpi mimarnin de destekledii gibi M..
3. binyla aittir.
F13 a plan karesi -2.66 m. de, aralar har ile doldurulmu, dzensiz
ekillere sahip bloklardan oluan, sktrlm toprak yapm bir taban tespit
edilmitir. Tabanda kullanlan sva ile tabann gneyinde yer alan silonun
eperinde kullanlan svann ayn malzemeden olmas, bu iki mimar unsurun

208

ada olduunu dndrmtr. Dairesel planl silonun gney eper,

olaslkla tahln silodan daha rahat alnmas iin ak braklmtr. Akln
altnda, siloyu nemden korumak amal dere talar ve keramiklerden eimli
bir zemin oluturulmutur.
Yukarda sz edilen tabann kaldrlmasnn ardndan a plan karesi bat
kesit duvarnn hemen nnde, -2.69 m. de, tam yuvarlak planl, yaklak 1
m. apnda, 3-4 cm. yksekliinde, d konturu sval, youn yank izlerine
sahip mimar bir unsur ele geirilmitir (Resim: 8). Tam ortasnda, ii
svanm bir ukur ksm bulunmutur. ukur ksmn etrafnda yank izleri
de tespit edilmitir. Ayn alanda, ele geirilen pota paras ve az miktarda
da olsa cruf ve frn paralar sebebiyle bu alann, metal iilii ile ilgili
bir mekn olabilecei dnlm, ancak henz kesin bir deerlendirmeye
varlamamtr. Ortaya karlan, yuvarlak planl sz konusu mimar enin
bir izabe (ergitme) frn olmad aktr. Olaslkla, bir ilikte, metal ileme
veya dkm yapmak iin eritme amacyla kullanlm bir ocak olmaldr3. 2.69 m. deki ocan kaldrlmasnn hemen ardndan -2.72 m. seviyesinde,
ayn plana ve boyutlara sahip ikinci bir ocaa ulalmtr. Bu kez ortasndaki
ukur ksm belirlenemeyen ocak, yanmadan dolay ok tahrip olmu ve
ste yenisi yaplm olmaldr. Sval ocaklar, -2.80 m. seviyesindeki bir
taban zerine oturmaktadr. Tabann kaldrlp a ve b plan karelerindeki
derinleme almalarnda, 2.89 m. ve -3.15 m. seviyelerinde, ayn karakterli
tabanlar ele geirilmitir. Sz konusu seviyeler arasnda dikkatimizi eken
en nemli buluntu grubu, eitli tarzlarda yaplm pimi toprak hayvan
figrinleridir.
F13b ve d plan karelerinin gney kesiti boyunca, douda 2.40 m.
geniliinde ve batda 1.30 m. geniliine sahip akll ve kumlu alan, -3.28
m. seviyesinden balayarak -3.64 m. seviyesine dek bir kuak olarak devam
etmektedir. Bu akll alann M.. III. binyln sonunda blgede grlen sel
sonucunda olutuu dnlmektedir. akll alann iinden deniz hayvan
kabuu buluntularnn yan sra, iki adet ta yapm hayvan figrini ele
3 Boazii niversitesi, Arkeometri Aratrma Merkezi Mdr Prof.Dr.Hadi zballa szl
grme.
Sz konusu ocak, Girnavaz kazlarnda Yeni Assur Dnemine tarihlendirilen tabakada, bir
ilik iinde ele geirilerek yuvarlak, ortas oluk sabit mangal eklinde tanmlanmtr
(Erkanal 1986, 205, Res.2). Bu ocak trnn Anadoluda eski bir gelenek rn olduunu
Hassek Hyk kazlaryla da anlamamz mmkndr (Erkanal 1986, dipnot19).

209

geirilmitir. Nitekim kil ve ta yapm hayvan figrinleri F13 amasnn bu

dnem iin tipik kk buluntu gruplarndan biridir (Resim: 9). Ayrca yan
yana dizilmi adet Yeni Assur urnas de sz konusu akll alann iine
yerletirilmi olarak bulunmutu.
F13c plan karesinde, sktrlm amurdan keli U biimli bir duvar
bulunmutur (-3.49 m.). Duvarn evreledii alan -3.62 m. seviyesinde bir
tabandr. Bu alanda, 30 cm. apnda bir ukurun etrafnda, dzensiz dalm
gsteren, 5-6 cm. apnda, ii sval 11 adet delik yer almaktadr. Deliklerden
dolay 1 No.lu delikli alan olarak tanmlanan tabanlardan drt adet
belirlenmitir (1 No.lu 4 No.lu delikli alan). Drt farkl evre olarak, alt
alta ele geirilen sz konusu tabanlardaki deliklerin bazlar olduka derin
iken, bazlar sdr ve tm deliklerin ileri svaldr. 2 No.lu delikli alanda,
5-6 cm. apnda 9 adet ii sval delik, 4 No.lu delikli alanda ise 7 adet delik
bulunmutur.
F13c plan karesinde bir mekn oluturacak ekilde konumlanm olan
kerpi bloklar bulunmaktadr (-4.0 m.). Sz konusu bloklar, amann dou ve
batsnda derzleri belirgin ekilde ortaya karken; kuzey ve gneyde ok net
takip edilememektedir. Batda girii bulunan olas meknda, giriin hemen
nnde kll bir alan yer almaktadr. Kerpi bloklarn genilikleri ortalama
36 cm. iken; bloklarn belirli bir ortalama uzunluu yoktur. Her kerpi blok
farkl bir uzunlua sahiptir. Sz konusu meknn imdilik Kavuan Hykte
tespit edilebilmi en erken dneme ait mimar unsur olduu belirlenmitir.
Meknn gneyinden olduka youn kmrlemi bitki ksmlar ele
geirilmitir4. Meknn ii, kuzey-gney ynnde 1.60 m. dou-bat ynnde
ise 2.65 m. geniliindedir. Meknn iinde -4.12 m. seviyesine kadar
derinleilmi, ancak 2007 yl kaz sezonun sona ermesi nedeniyle, meknn
tabanna ulalamamtr.
F13a plan karesi -4.25 m. seviyesinde kerpicin oluturduu kare biimli
bir alan tespit edilmitir. Kerpi alann gneybats ve batsnda 2 adet kk
kl ukuru yer almaktadr. Gneybatdaki 33 No.lu ukurun ap 67 cm.
dierinin 25 cm. dir. a plan karesi iin almalar bu alann ortaya karlyla
son bulmutur. b ve d plan karelerindeki kaz almalar da -4.21 m.
4 Kavuan Hyk arkeobotanik almalar, Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji
Blmnden Yar.Do.Dr.Cahit Doan tarafndan srdrlmektedir. Kendisine bu titiz
almalar nedeniyle teekkr borluyum.

210

seviyesine kadar devam etmi ve kaz sezonunun sona ermesiyle bu seviyede

braklmtr.
Koyu renk az kenarl, portakal renkli anaklar (izim: 3); metalik kaplar
(izim: 4), krmz kahve astarl mallar (izim: 5) ve burun tutamakl piirme
kaplar (izim: 6), bu dnemin en tipik anak mlek gruplar olarak F13
amasnda youn miktarda karmza kmaktadr.
Kavuan Hykte srdrdmz nemli bir alma da, 2005
ylndan beri kazlarda ele geirilen bitm rneklerinin kaynak analizlerinin
yaplmasdr. Mimar eleman olarak tespit ettiimiz bitmun yan sra
Ortaadan M.. II. binyla dek Kavuanda kullanmda olan eitli anak
mlek paralar zerindeki bitm kalntlar, Dr. J.Connan tarafndan
Fransada Laboratoire de Biogochimie Molculaire, Universit Louis Pasteurde
analizlere tbi tutulmaktadr. Buna gre sz konusu bitm, M.. 16. yy. dan
M.S. 12-14. yy.lara dek hi deimeden, Kavuan Hykn ku uumu 120
km. dousunda kalan Eruh petrol szntsndan elde edilmektedir5.

KAYNAKA
ERKANAL, H. 1986 1984 Girnavaz Kazlar, VII. Kaz Sonular Toplants,
201-210.

5 Dicle niversitesi, Mhendislik-Mimarlik Fakltesi, Maden Mhendislii Blmnden

Dr.O.Kavakn da blge kaynaklar hakknda verdii destek ile Kavuan Hyk bitmleri
zerine yaplan almalar hl devam etmektedir.

211

Plan 1:

212

Kavuan topografik plan

izim 1: F13 Amas, Yeni

Assur
Dnemi
urnalar

izim 2: H13 Amas, olas arap ilii

izim 3: Koyu renk az kenarl portakal renkli

anaklar

izim 4: Metalik kaplar

213

izim 5: Krmz kahve astarl mallar

izim 6: Piirme kaplar

Resim 1: F12 depolama alan kaplarndan

Resim 2: F12 depolama alan kaplarndan

214

Resim 3: F12 depolama alan kaplarndan

Resim 4: F12 depolama alan kaplarndan

Resim 5: F12 Amas, Yeni Assur Dnemi depolama mekn

215

Resim 6: l hediyesi olarak

kullanlm Hitit
mparatorluk Dnemi
damga mhr

Resim 7: H13 Amas, arap depolama kuyusu (?) ve

delikli taban

Resim 8: F13 Amas, metal eritme iinde kullanlan yuvarlak ocak

216

2007 YILI ERZURUM KALE KAZISI

Mustafa ERKMEN*
Alpaslan CEYLAN
Fikret ZTRK
Yasin TOPALOLU
Erzurum Kalesi katlml kaz almalarna, Kltr ve Turizm Bakanl
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 9 Temmuz 2007 gn ve
118948 sayl izin belgesi dorultusunda 10.08.2007-04.09.2007 tarihlerinde
Erzurum Mze Mdr M. Erkmen bakanlnda, Do. Dr. A. Ceylann
bilimsel bakanlnda yaplan 2007 yl kaz almalar l Kltr ve Turizm
Mdr F. ztrk, Ar. Gr. Y. Topalolu, Ar. Gr. Y. Gnad ve 7 arkeolog1,
60 ii ile gerekletirilmitir.
Erzurum, Dou Anadolunun yksek yaylarnda kurulu olan tarih bir
ehirdir. Erzurumun deniz seviyesinden ortalama ykseklii yaklak 2000
m. dir. Bu ykseklii ile orta kuakta yer alan ehirlerin en bydr.
Erzurum ehrini nemli klan pek ok zellik bulunmaktadr. Bu zelliklerden
bazlar unlardr. nemli akarsularn kaynan oluturmas, doal yollarn
kesime noktasnda olmas, ticar merkezlerin balantsn salamas (pek
Yolunun zerinde bulunmas nedeniyle) ve kltrlere beiklik yapmasdr.
Tad zellikleri ile gemite pek ok lkenin egemen olmak iin aba sarf
ettii Erzurum, gnmzde de pek ok devletin kutsal toprak olarak kabul
ettii bir blgedir. Stratejik adan ok nemli konumda yer alan ehrin
*

Mustafa ERKMEN, Mze Mdr, Erzurum / TRKYE.

Do. Dr. Alparslan CEYLAN, Atatrk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm
Erzurum/ TRKYE.
Fikret ZTRK, Erzurum l Kltr ve Turizm Mdr Erzurum/TRKYE.
Ar. Gr. Yasin TOPALOLU, Atatrk niversitesi Sosyal Bilgiler Enstits, Erzurum /
TRKYE.

Muhammed Ltf Kndl, Meltem Akyz, Sheyla Aaolu, znur Karabacak, Fatih
Tatarolu, A.Cneydi Has, Mustafa Karagei.

217

tarihi, Paleolitik adan balamaktadr. Kemal Alot, .Kl Kkten, Muzaffer

enyrek tarafndan ksa sreli aratrmalar sonucunda elde edilen veriler Alt
Paleolitik tipte Sheelleen ve st Paleolitik tipte Avrinacien letlerdir2.
Blgede yaplan kazlar Kalkolitik a ve zellikle de lk Tun a
hakknda geni bilgi sahibi olmamz salamtr. Erzurum Ovasnda
yaplan Karaz3, Pulur4, Gzelova5 ve Sos6 kazlar blgenin kronolojisini de
belirlemitir. lk Tun anda Karaz kltrnn egemen olduu blge M..
II. binylda Hayaallarn vatan olmutur7. M.. I. binylda ise Diau(e)hi
Krallnn ekirdek topraklardr8.
2

M.enyrek, Anadoluda Bulunan ki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not Ankara niversitesi
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 2 /2, 1944, 350 vd., .K.Kkten, Baz Prehistorik
stasyonlar Hakknda Yeni Gzlemler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi 5 /1, 1947, 23 vd., S.Harmankaya-O.Tannd, Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-I, 1996.

Koay -Turfan 1959, 349-413.; J.Yakar, The Later Prehistory of Anatolia. The Late Chalcolithic and
Early Bronze Age, BAR International Series, No: 286. 2.cilt, Oxford. 1985, 302.

H.Z.Koay- H.Vary, Pulur Kazs, 1960 Mevsimi almalar Raporu, Ankara, 1964, 1-53.

H.Z.Koay- H.Vary , Gzelova (Tufan) Erzurum Kazs 1961, Ankara, 1967, 1-27.

C.Sagona- M.Erkmen- S.Howells, Excavations at Sos Hyk 1996:Third Preliminary Report,

Anatolica 23, 1997,181-226; A.G.Sagona-M.Erkmen-C.Sagona-I.McNven, Excavations at Sos
Hyk 1997: Fourth Preliminary Report, Anatolica 24, 1998, 31-64.;Sagona 1998, 13-25.; A. G.
Sagona, Sos Hyk and the Erzurum Region in late Prehistory: A Provisional Chronology
for Northeast Anatolia, in Chronologies des pays du Caucase et de leuphrate aux IVe- IIIe
Millenaires: Actes du colloque d Istanbul, 16-19 decembre 1998, Varia Anatolica XI, editec
by C. Marro and H. Hauptmann, pp. 329-73. Paris: De Boccard (Institut franais etudes
anatoliennes dIstanbul,Varia Anatolica XI).

ekirdek Hayaa topraklarn oruh-Kelkit vadisi bata olmak zere Giresun-Rize ve

Erzincan-Erzurum hatt arasnda Karadenize paralel topraklara lokalize edilmektedir. Geni
bilgi iin bak., A.Goetze, Das Hethiter-Reich, AO 27/2, 1928, 25 vd.; A.Goetze, Kleinasien,
Mnih, 1957, 190 vd.; B.Hrozny, Ancient History of Western Asia, India and Crete, Praq, 1947,
129 vdd.; E.Cavaignac, Le Probleme Hittite, Paris, 1936, 13 vd.; J.Garstang- O.R.Gurney, The
Geography of the Hettite Empire, London, 1959, 37 vd.; E. von Schuler Die Kaskaer: Ein
Beitrag zur Etnography des Alten Kleinasien, Berlin 1965, 6 vdd.; E. Forrer, Hajaa-Azzi,
Caucasica 9, 1931, 1 vdd.; J.Friedrich, Staatsvertrage des Hatti-Reiches II, MVAeG 34/1 1930,
106 vd.; N.Adontz, Historie d Armenia: les Origines du Xe Siecle au VIe (V.J.C.), Paris, 1946, 28
vd.; Koay-Turfan 1953, 350 vd.; Koay-Vary 1964.; Koay 1972, 464.; Pehlivan 1984, 13 vdd.;
A.Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul, 1982, 35 vdd.; Ceylan
1996, 1 vdd.; M.Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, 16 vd.

ekirdek Hayaa topraklar oruh-Kelkit vadisi bata olmak zere Giresun-Rize ve ErzincanErzurum hatt arasnda Karadenize paralel topraklara lokalize edilmektedir. Geni bilgi iin
bk., A.Goetze, Das Hethiter-Reich, AO 27/2, 1928, 25 vd.; A.Goetze, Kleinasien, Mnih,
1957, 190 vd.; B.Hrozny, Ancient History of Western Asia, India and Crete, Praq, 1947, 129
vdd.; E.Cavaignac, Le Probleme Hittite, Paris, 1936, 13 vd.; J.Garstang- O.R.Gurney, The
Geography of the Hettite Empire, London, 1959, 37 vd.; E. von Schuler Die Kaskaer: Ein
Beitrag zur Etnography des Alten Kleinasien, Berlin 1965, 6 vdd.; E. Forrer, Hajaa-Azzi,

218

Urartu Devleti tarafndan son verilen Diau(e)hi Krallndan sonra

blge Urartular, Medler ve Perslerin egemenlii altna girmitir. Helen
Krallarndan I.Artaxias (M.. 188-145) blgeyi ele geirmitir. Erzurum
Blgesi Helenlerden sonra Romallarn egemenlii altna girmitir.
Erzurum Kalesinin kuruluu ile ilgili bilgilerimiz ne yazk ki M.S. 415
ylndan nceye gidememektedir. Bizans Generali Anatolius tarafndan
yaptrld bilinen kaleye Bizans kralnn adndan tr Thedosiopolis
ismi verilmitir9. Kaynaklarda Karin ad ile anlan ehre Araplar Kalikale veya Kali adn vermilerdir. Bugnk Erzurum ad ise Erzenden
gelmekte olup Siirt yaknlarndaki Erzenden ayrt etmek iin Erzen elRum ad verilmitir. 502 ylnda Sasanilerin eline geen kale sk sk Bizans
ve ranllar arasnda el deitirmitir. Erzurumun Araplarn eline geii ise
Habib-bin Mesleme zamannda olmutur. 755 ylna ait bir bilgiye gre kale,
Halife Ebu Mansur tarafndan tamir edilerek glendirilmitir10.
Caucasica 9, 1931, 1 vdd.; J.Friedrich, Staatsvertrage des Hatti-Reiches II, Mitteilungen der
vorderasiatisch-gyptischen Gesellchaft 34/1 1930, 106 vd.; N.Adontz, Historie d Armenia: les
Origines du Xe Siecle au VIe (V.J.C.), Paris, 1946, 28 vd.; H.Z.Koay-K.Turfan 1953, 350 vd.;
H.Z.Koay-H.Vary 1964, Pulur Kazs, 1960 Mevsimi almalar Raporu, Ankara.; H.Z.Koay,
Hitit Tapna Samuha Nerededir?, Belleten-144, 1972, 464.; M.Pehlivan, En Eski alardan
Urartunun Yklna Kadar Erzurum ve evresi, Erzurum,1984 (Baslmam Doktora Tezi),
13 vdd.; A.Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul, 1982, 35 vdd.;
A.Ceylan 1996, Arnuwanda-Asmunikal Dua Metni ve Tarihi Adan Deerlendirilmesi,
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Edebiyat Bilimleri Aratrma Dergisi-23, Erzurum,
1996, 1 vdd.; M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, 16 vd., A.ilingirolu, Diauehide
Bir Urartu Kalesi: Umudum Tepe (Kalortepe) An Ar VIII, 1980, 191 vdd.; A.ilingirolu,
Urartu Tarihi, Bornova, 1994, 12.;V. Sevin Urartu Krallnn Tarihsel ve Kltrel Geliimi,
(Baslmam Doktora Tezi) stanbul, 1979, 104 vd.; G.A.Melikisvili, Diauehi, Vestnik Drevney
Istorii 34/4, 1950, 26 vd.; I.M.Diakonoff, Assiro-Babilonskiye Istosniki po Istoriye Urartu,
Vestnik Drevney Istori- II 257-356, III 207-252, IV 283-305 1951, 277.; H.F.Russell, Shalmanesers
Campaign to Urartu in 856 B.C. and the Historical Geography of Eastern Anatolia According
to the Assyrian Sources, Anatolian Studies XXXIV, 1984, 186 vd.; C.A.Burney, A First Season
of Excavations at the Urartian Citadel of Kayaldere, Anatolian Studies XVI, 1966, 50 vd.;
M.Salvini, Nairi e Ur(u)atri: Contributo alla Storia della formazione del regno di Urartu,
Roma, 1967, 22 vd.; M.Salvini, Geschichte und Kultur der Urarter, Dramstadt 1995, 22
vd.; B.B.Piotrovskii, I Regno di Van: Urartu, Rome, 1966 II, 38.; B.B.Piotrovskii, Urartu: The
Kingdom of Van and its Art, London, 1967, 43.; M.T.Tarhan, The Structure of the Urartian
State, Anadolu Aratrmalar-IX, 1985, 302.
9

R.Grousset, Histoire de LArmenie, Paris, 1947, 181.; S.Veyonis, The Decline of Medieval
Hellenizm in Asia Minor and The Process of Islamiyation from the Eleventh Through the
Fifteenth Century, London 1971, 17, 28.; N.Adontz, Historie dArmenie; Les Orgines du
2
2
X Siecle VI (V.J.C), Paris, 1946, 8. C.B. Norman, Armenia, and The Campaign of 1877,
London, 1878, 28-29.; B.Darkot, Erzurum slam Ansiklopedisi-IV, stanbul, 1964, c. 4., 341 vd.;
M.H.Ynan, Erzurum Tarihi slam Ansiklopedisi-IV, stanbul, 1964, 345 vd.

10 Erzurum Kalesinin bir u kale olma zelliinden dolay pek ok kez saldrya uram, tahrip
edilmi ve daha sonrada tamir grmtr.

219

1048 ylnda ise Kutalm ve brahim Ynal liderliindeki Seluklu birliklerin

blgeye girmesi ile kale, dolaysyla ehir Trk egemenliine girmitir11.
Kalenin gneybat kesinde zerinde kf yazl bir kitabede bulunan
saat kulesi (Tepsi Minare-Kesik Minare) yer almaktadr. zerindeki kitabeye
gre Erzurumun en eski yaps durumundadr. Kare bir kaide ile balayan
alt blm, beden duvarlarndan itibaren silindirik ve iki renkli ta rg ile
devam eder. Belirli bir ykseklikten sonra tula rgl silindirik gvde
balamaktadr. Yukar doru hafife daralan gvdenin erefe altna kadar
olan ksm orijinalliini korumaktadr. erefeden yukars batllama zellii
gsteren ahap malzemeli eklentidir. 1124-1132 yllarnda hkm sren
Saltuklu beylerinden Ebul Muzaffer Gazi zamannda yapld kitabesinden
anlalmaktadr12.
Kulenin dousunda kale duvarnn gney kesimine iten bitiik olan
mescitte 12. ve 13. yzyl zellii gstermektedir. Douda, batda, kuzeyde ve
kasnak ksmnda alan pencerelerle aydnlatlm olan mescit, kk llerde
mihraba paralel iki sahandan oluur. Mihrap n kubbesi dtan yresel bir
mimar gelenei de yanstan yksek kasnakl konik klhl bir rtye sahiptir.
Mihrap nii gney duvarnn orta burcunun iine yerletirilmitir.
II. Mahmut Dneminde (1808-1839) onarm grd anlalan
gneydoudaki kalenin girii Hisar Pee olarak adlandrlan bir tr avluya
alr. Burada eitli meknlar ve bir hamam yer almaktadr. Kalenin asl
giriinin saat kulesinin de bulunduu kedeki kenar aklndan olduu
tahmin edilmektedir
Erzurum Kalesi ile elde ettiimiz gravrler ve haritalar kalenin gemite
durumu hakknda bilgi sahibi olmamz salamtr. Kaz almalarna
baladmz Erzurum Kalesi surla kuatlmtr13. kalede 2000
11 Geni bilgi iin .H.Konyal, Abideler ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, 1960, 9 vd., A..Beygu,
Erzurum, 1936, 18 vd., M.Erkmen - A.Ceylan - M.Karaosmanolu -H.Yurtta - G.Barn, 2000
yl Erzurum Kale Kazs, 12. Mze almalar ve Kurtarma Kazs Sempozyumu, 2002, Ankara,
M.Erkmen- A.Ceylan- F.ztrk-G.Altunkaynak; 2005 Yl Erzurum Kale Kazs, Mze
almalar ve Kurtarma Kazs Sempozyumu, Ankara, 2007.
12 O.Turan, Saltuklular Seluk Aratrmalar Dergisi III, 391-437 1971, 391 vdd.
13 Kale sur duvarlar ve gnmzdeki konumu iin bak.; M.Erkmen- A.Ceylan- F.ztrkG.Altunkaynak, 2005 Yl Erzurum Kale Kazs, Mze almalar ve Kurtarma Kazs
Sempozyumu, Ankara, 2007.

220

ylnda14 balanan almalarda ama ortaya karlan meknlarn ilevini

aydnlatmaktadr. levlerini belirleyeceimiz meknlarn ayn zamanda
onarmn salamak ve peyzaj dzenlemelerini yapmak kaz ekibine den
bir sorumluluktur.
10x10 m.lik plan kare yntemi ile yrtlen Erzurum Kale kazlarnda
2005 ylnda15 kalenin bat suruna paralel olarak uzanan E6, E7, E8, E9
amalar tamamen F6, F7, F8, F9 amalarnda sadece belirli bir seviyeye
kadar ulalabilmitir. almalarda zellikle st ksmda bulunan ge dnem
yaplarnn altndaki erken dneme ait dzgn duvar yaplarna ulalmt.
Fakat ortaya kan bu meknlarn tam olarak mimar yaps ve nitelikleri
netlememi ve birok yapnn amalar arasnda kalan yrme bantlarnn
altnda devam ettii grlm, bu nedenle almas tamamlanan amalarn
yrme bantlar kaldrlmt. 2006 ylnda16 2005de tespit edilen mimar
yaplarn niteliini ve tam olarak mimarsini anlayabilmek iin E koridorunun
dousunda yer alan F ve daha douda yer alan G ve H koridorlarnda yer
alan amalar kazlarak meknlarn olas devam grlmeye allm; F7, F8,
F9, G6, G7, G8, G9, H6 ve H8 amalarnda allmtr. 2007 ylnda ise ayn
amala H7, H8, I6, I7, I8, J6, J7, J8 amalarnda allmtr.
H7 AMASI
H7 amas, G7 amasnn hemen dousunda yer almaktadr. 10x10 m. plan
karesi sitemindeki amada b1 b2 plan kareleri arasnda 1.50 m. geniliinde,
2.50 m. uzunluunda, kuzey-gney dorultulu bir duvarla karlalmtr.
a2-a4 plan karelerinde 2.50 m. uzunluunda, 1 m. geniliinde bir duvar ve
bunu paralel kesen a3 ve b4 plan karelerinde yer alan 8.50 m. uzunluunda
ve 1 m. geniliinde baka bir duvarla karlalmtr. Bu duvar D1 plan
karesinin kuzeydou kesinde gney yne doru dnerek 1.50 m. kuzeygney ynnde devam etmektedir. Amada b1 ve d2 plan kareleri arasnda
1.25 m. geniliinde baka bir duvarla karlalmtr. almalar esnasnda
elde edilen profil veren ve amorf hldeki keramik paralar, pipo paralar
elde edilmitir. Ayrca ok sayda glle ve glle paralar ele geirilmitir.
Yine ama ierisinde tandrlara rastlanmaktadr.
14 M.Erkmen - A.Ceylan - M.Karaosmanolu -H.Yurtta - G.Barn, 2000 yl Erzurum Kale
Kazs, 12. Mze almalar ve Kurtarma Kazs Sempozyumu, 2002, Ankara.
15 M.Erkmen- A.Ceylan- F.ztrk-G.Altunkaynak, 2005 Yl Erzurum Kale Kazs, 17.Mze
almalar ve Kurtarma Kazs Sempozyumu, Ankara, 2007.
16 M.Erkmen-A.Ceylan-F.ztrk-Y.Topalolu, 2006 Yl Erzurum Kale Kazs 29. Kaz Sonular
Toplants-III, Ankara, 2008, 491-504.

221

H8 AMASI
H8 amas, H7 amasnn gneyinde yer almaktadr. H8 amas 1.926.22
m. balang seviyesi ile 1.922.90 m. biti kodlar arasnda -3.32 m. derinlie
ulalmtr. c ve d plan karelerinde -1.69 m. derinlikte balayp yaklak
-3.16 m. derinlikte biten kuzey-gney dorultulu 4.35 m. uzunluunda, 1
m. geniliinde kesme ta malzemeli bir duvar tespit edilmitir. Bitiiinde
dou-bat dorultulu -1.89 m. derinlikte balayp, -3.25 m. derinlikte biten
yine kesme ta malzemeli baka bir duvar ile karlalmtr. d ve e plan
karelerinde yer alan -2.07 m. derinlikte balayan ve -3.07 m. derinlikte biten
dou-bat dorultusundaki toprak harl moloz ta malzemeli bir duvar ortaya
karlmtr. b ve e plan karelerinde tandrlar tespit edilmitir. Amann
gneybat tarafnda kuzeydou-gneybat uzantl -3.32 m. derinlikte 3.30
m. uzunluunda 9 adet knk tespit edilmitir. Yaplan almalar srasnda
keramik paralar ve pipolar elde edilmitir.

I6 AMASI
H6 amasnn hemen dousunda, kuzey sur duvarnn gneyinde yer
almaktadr. 10x10 m. llerindeki amann kuzey yndeki 1.40 m.lik blm
kuzey sur duvar ierisinde kalmtr. b1-b3 plan kareleri aralarnda kuzeygney dorultulu -92 cm. derinlikte, kesme ta malzemeli ve toprak harl bir
duvar tespit edilmitir. Bu duvarn gney ucunda dou-bat istikametinde
1.20 m. geniliinde, 2.15 m. uzunluunda kuzey yznde al sva
bulunan ve J6 amasnda da devam eden bir duvar bulunmutur. Amann
kuzeydou ksmnda bu iki duvarn meydana getirdii alanda ta deme ile
karlalmtr. Zemin zerinde sur duvarna 1 m. uzunlukta drt kesme ta
ile oluturulmu bir ocakla karlalmtr. Kuzey-gney dorultusundaki
duvarn gney bitiminde 1 m. geniliinde bir ni tespit edilmitir. Niin
bat yndeki devamnda dou-bat istikametinde kesme ta malzemeli, 60
cm. geniliinde ve 2.50 m. uzunluunda bir duvar ortaya karlmtr. Bu
duvarn bitiminde 2.60 m. apnda ve 35 cm. duvar kalnlna sahip daire
planl bir mimar ile karlalmtr. Bu mimarnin devamnda doudaki
duvarn simetrii olarak 85 cm. uzunluunda baka bir duvar tespit edilmitir.
Hemen devamnda ise byk bir blmnn yrme bandnn altnda kald
dnlen yine daire planl baka bir mimar ile karlalmtr. Amann
gney kenarnda 40 cm. mesafede, 7 m. uzunluunda, 1.15 m. geniliinde

222

moloz ta malzemeli bir duvarla karlalmtr. Bu duvar dou bitiminde

kuzey yne dnerek 2.30 m. uzunluunda ve 80 cm. geniliindeki bir duvar
hlini alr. almalar esnasnda elde edilen profil veren ve amorf hldeki
keramik paralar, pipo paralar elde edilmitir.
I7 AMASI
H7 amasnn hemen dousunda yer almaktadr. 10x10 m. plan
kare sistemindedir. b1-d1 plan karelerinin arasnda yaklak olarak 6.20
m. uzunluunda, 1 m. geniliinde moloz ta malzemeli bir duvarla
karlalmtr. Buna paralel olarak a1 c1 plan kareleri arasnda 5 m.lik bir
duvar tespit edilmitir. Amadaki almalarn sonucunda -2.50 m. derinlie
ulalmtr. almalar esnasnda elde edilen profil veren ve amorf hldeki
keramik paralar, pipo paralar elde edilmitir. Ayrca ok sayda glle ve
glle paralar ele geirilmitir.
I8 AMASI
H7 amasnn hemen dousunda yer almaktadr. 10x10 m. plan kare
sistemindeki amada almalar sonucunda -2.60 m. derinlie ulalmtr.
Amada kuzey-gney dorultusunda d3 ve b1 plan kareleri arasnda ama
boyunca devam eden 1 m. geniliinde bir duvar tespit edilmitir. b1 ve c1
plan kareleri arasnda amann gney kenarna yaklak 3.10 m. mesafede,
6 m. uzunluunda ve 90 cm. geniliinde baka bir duvarla karlalmtr.
Amann a1 plan karesinde ve c1 plan karesinde toplam tandr ortaya
karlmtr. a2 ve b1 plan karelerinde kuzeydou-gneybat dorultusunda
yaklak 3 m. uzunluunda knkler ortaya karlmtr. almalar esnasnda
elde edilen profil veren ve amorf haldeki keramik paralar, pipo paralar,
ok sayda glle ve glle paralar ele geirilmitir.
J6 AMASI
I6 amasnn hemen dousunda, kuzey sur duvarnn gneyinde yer
almaktadr. 10x10 m. llerindeki amann kuzeydeki 1.30 m.lik blm
kuzey sur duvar ierisinde kalmtr. c ve d plan karelerinde dou-bat
dorultulu 9 m. uzunluunda, 1.20 m. geniliinde bir duvarla karlalmtr.
Moloz tala kesme ta bu duvarda beraber kullanlmtr. e plan karesinde

223

20 cm. derinlikte, amann batsnda yaklak 90 cm. uzunluunda, 63 cm.

eninde moloz ta rgl baka bir duvar yer almaktadr. a3 plan karelerinde
1.15 m. derinlikte sal talardan ve kesme talardan oluan bir deme, a4
plan karesinde ise -1.75 m. derinlikte kesme ta malzemeden oluan baka bir
malzeme tespit edilmitir. b plan karesinde bir tandr ortaya karlmtr.
Buluntular arasndaki tek kulplu testi, al malzemeli bitkisel sslemeli
bir bordr paras, gen formda bir ini paras, ok sayda pipo paras
ve paralar hlinde profil veren ve amorf hldeki keramik paralar elde
edilmitir.
J-7 AMASI
J7 Amas, J6 amasnn gneyinde, I7 amasnn dousunda, J8 amasnn
kuzeyinde yer alr. 10x10 m llerindeki J7 amas 1.927.47 m. sabit deniz
seviyesine gre 1.926.16 m. balang seviyesi ile 1.924.08 m. biti kodlar
arasndan en fazla 2.08 m. derinlie ulalmtr. Amann a2, a4 ve c2 plan
karelerinde kuzey-gney ynl 6.05 m. boyunda 80 cm. eninde toprak dolgulu
moloz ta duvar ortaya karlmtr. -2.46 m. derinlikte balayp ortalama -3.23
m. derinlikte tamamen ortaya karlan bu moloz ta duvarn zerinde kuzey
tarafnda 55 cm. yksekliinde kuzey-gney ynl 1.57 m. boyunda bir moloz
ta tabakas salam olarak ortaya karlmtr. Bu moloz ta duvara bitiik
olarak gneydou ynde -2.67 m. derinlikte balayp -3.17 m. derinlikte biten
1.76 m. boyunda ve 80 cm. eninde toprak dolgulu bir moloz ta duvar daha
ortaya karlmtr. Ayrca c4 ve d3 plan karelerinde de 1.81 m. derinlikte
balayp -3.39 m. derinlikte bitirilen 3.62 cm. boyunda ve 70 cm. eninde toprak
dolgulu moloz ta rgl bir duvar daha ortaya karlmtr. Bunlarn dnda
a2, b1 ve b2 plan karelerinin kuzey tarafnda -1.42 m. derinlikte balayp -2.77
m. derinlikte ortaya karlan 5.70 m. boyunda ve 45 cm. eninde yars araba
yolunun altnda kalan bir moloz ta duvar daha ortaya karlmtr.
J7 amasnn a1, a2, a3, ve a4 plan karelerinde -2.85 m. derinlikte balayp
-3.27 m. derinlikte ortaya karlan kesme tal, tam dzgn olmayan yer
demesi ortaya karlmtr. Amann c4 plan karesinde ki moloz ta duvarn
altnda kalacak ekilde, duvarn her iki tarafnda sadece u ksmlar gzken
16 cm. apnda krk knk borular ile c2 plan karesinde de muhtemelen bu
borularn devam olarak gzken ve yine duvarn altnda kalm olan nc
bir krk knk boru daha ortaya karlmtr.

224

J7 amasnn genelinde ortaya karlan mimar buluntular ile yine son

dneme ait yer demesinin dnda amorf ve profil veren keramik paralar,
yeil, sar renkli srl keramikler, eitli ekillerde sslenmi pipo elde
edilmitir. Ayrca salam ekilde karlan bir kandil de buluntular arasnda
yer almaktadr.
J8 AMASI
J8 amas, mescidin kuzeyinde, J7 amasnn gneyinde, I8 amasnn
dousunda yer almaktadr. Amann a, b ve c plan karelerinde -85 cm.
derinlie inilip dank moloz ta uzantlar tespit edildi. Bu moloz uzantlar
kuzey-gney ve dou-bat ynlerinde uzanmaktadr. Daha sonradan
ykntlar tamamen kaldrlarak duvar tamamyla ortaya karld. Duvar a
plan karesinde olup amann dou tarafndan balad grlr. 2.93 m. bat
ama kenarna uzanan bu duvar 50 cm. kalnlndadr. Duvar amann kuzey
tarafna ise 70lik bir ayla 1.90 m. uzanmaktadr. Bu amadaki alma 1.70
m. derinlikte son bulmutur.
Yaplan almalar srasnda, ok sayda amorf ve profil veren
keramik paralarn yannda eitli motiflerle sslenmi pipo paralar ele
geirilmitir.
Erzurum Kalesi 2007 almalarnda mimar buluntular dnda seramik ve
kk buluntulara da rastlanmtr. Keramik verisi olarak zellikle Ortaa
zellii gsteren iyi piirilmemi, boyasz ve srsz gnlk kullanm kaplar
ile arln yeil renkli, srl kaplarn oluturduu biraz daha zel kullanm
iin retildikleri anlalan keramikler olumaktadr. Geni azl anak,
eitli boylarda mlek ve pithos paralar ele geirilmitir. Tmlenebilir
olanlar dnda, amorf ve profil niteliklerine gre gruplara ayrlm anak
mlek formlar dnda dier bir seramik buluntu grubunu yeil renkli ve
srl paralardan oluan amdanlar, kandiller ve eitli renk ve formlardaki
pipolar oluturmaktadr.

225

izim 1: Erzurum Kalesi plan ve alma alanlar

izim 2: 2007 yl kaz almalar mimar izimi

226

Resim 1: H8 amas teleskopik direk yardmyla fotogrametrik

fotoraf(83-7m.)

Resim 2: Erzurum Kalesi kazs alma alanlar

227

Resim 3: 2007 yl almalarndan-I7 amas

Resim 4: 2007 yl almalarndan-I8 amas

228

Resim 5: 2007 yl buluntular-pipolar

Resim 6: 2007 yl buluntular-I8

229

Resim 7: 2007 yl buluntular-J6

Resim 8: 2007 yl buluntular-I8

230

Resim 9: 2007 yl buluntular-J8

Resim 10: 2007 yl buluntular-I8

231

Resim 11: 2007 yl buluntular-J6

Resim 12: 2007 yl buluntular-I5

232

KIRKLAREL HY AAI PINAR KAZISI

2007 YILI ALIMALARI
Mehmet ZDOAN*
Hermann PARZINGER
Eylem ZDOAN
Heiner SCHWAZBERG
ZET
Krklareli Hy, il merkezinin 500 m. gneyinde bulunan Aa Pnar ile
burann 300 m. kadar batsnda yer alan Kanlgeit Mevkiinden (lk Tun a)
olumaktadr. 1993 ylndan bu yana devam eden almalar her iki yerleimle
ilgili detayl bilgiler vermi, Trakyadaki tarihncesi dnem kltrlerinin
ksmen de olsa tanmlanmasn salamtr. Getiimiz yl yalnzca Aa
Pnar Hynde allm ve arlkl olarak Neolitik Dnem tabakalar
zerinde durulmutur. Aa Pnarda Neolitik Dnem (8-6 tabakalar M..
64001-5700), Gei Dnemi (Neolitik-Kalkolitik Geii) ve Kalkolitik Dneme
(5-1 tabakalar M.. 5500-4800) tarihlenen dokuz tabaka bulunmaktadr.
Tabakalanm bu dolgularn yan sra hyn gneybatsnn Demir
anda kutsal alan olarak kullanld ve bu alana daha sonra datlacak
olan bir tmlsn yapld bilinmektedir. Sz konusu kutsal alann etrafn
evreleyen hendekler ve kaz alannn tmne yaylan ok sayda ukur,
Demir ana tarihlenen dier eleri oluturmaktadr.

Prof. Dr. Mehmet ZDOAN, stanbul niversitesi, Arkeoloji Blm Prehistorya Anabilim
Dal, stanbul/TRKYE.
Prof. Dr. Hermann PARZINGER, Alman Arkeoloji Enstits, Berlin-ALMANYA.

Ara. Gr. Eylem ZDOAN, stanbul niversitesi, Arkeoloji Blm Prehistorya Anabilim

Dal, stanbul/TRKYE.
Heiner SCHWAZBERG, Martin-Luther niversitesi, Prehistorya Blm, Halle (Saale)Almanya.
1 8. tabakaya ait radyokarbon tarihi bulunmamaktadr, bu nedenle M.. 6400 yaklak bir tarih
olarak verilmitir.

233

Aa Pnardaki almalar geni bir alanda srdrlm ve pek ok

yerde ana topraa kadar derinleilmitir. Geni alan kazlar, hykleme
sreciyle de ilgili bilgi vermi ve buradaki yerleimin zaman iinde yer
deitirdiini gstermitir. Buna gre Neolitik Dnemde hyn kuzey
ksmna kurulan yerleme, Kalkolitik Dnemde hafife gneye kaym ve bu
yne doru gelimitir. Hyn gney tarafndaki almalar byk lde
tamamlanm ve Kalkolitik Dnem tabakalar ile ilgili detayl sonulara
ulalmtr. 2003 ylndan bu yana ise arlkl olarak kuzey kesimde ve
Neolitik Dnem tabakalarnda allmaktadr.

KAZI EKB VE N BLGLER

Prof. Dr. Mehmet zdoan bakanlnda srdrlen almalar stanbul
niversitesi Prehistorya Anabilim Dal ve Alman Arkeoloji Enstits
(Berlin) ibirliiyle gerekletirilmitir. Ekip yeleri; kaz ebakan Prof. Dr.
Hermann Parzinger (Berlin), Ar. Gr. Eylem zdoan, Heiner Schwarzberg
(Halle-Saale), Arkeobotanist Dr. Reinder Neef (Berlin), Prof. Dr. Ivan Gatsov
(Sofya), Uzm. Petranka Nedeleheva (Sofya), Mimar-Restoratr Ara. Gr.
Zeynep Eres, Arkeolog-Restoratr Ahmet Demirta, Restoratr Onur oban,
Arkeolog-Desinatr lknur Ar, fotoraf Selahattin Dereli, Ar. Gr. Emre
Gldoan, afak Nergiz, zlem Aytek, Hande zyarkent, Mehmet Karauak,
Zeynep Sunal, zgr Ylmaz, Filiz eker, Elif Girgin (Edirne), Frank Stremke
(Halle-Saale), Ecem Dalgakranlar, Mehmet Emin eber, Sevda ztrk, Hazal
Azeri, Beste Bozok, Ina Horenburg (Halle-Saale), Jana Rogasch (Berlin), Dicle
Krmzta ve Zeynep lke Kltepeden olumaktadr.
Bu ylki almalarmz Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve
Mzeler Genel Mdrl, DSMM stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma
Projeleri Sekreterlii ve The Institute for Aegean Prehistory (INSTAP) destei
ile gerekleebilmitir. 2007 ylnda, Krklareli Valilii l zel daresi ve
Krklareli Belediyesi bata olmak zere ilin eitli kurum, kii ve sivil toplum
rgtleri almalarmza youn bir ilgi gstermi ve katkda bulunmutur.
Bu sebeple Cavit alayan, Kemal Akn, Hasan alkuu, Ergn Kalnolu,
Erdoan Kantrer, Aydn Karako, Fuat eker, Mithat Sazara, Hasan Da ve
ahin Aybala ok teekkr ederiz. Arazisini almalarmza aarak destek
olan Avukat Mehmet Leblebiciye de teekkr bor biliriz. Kltr sektr
projemize gsterdikleri ilgi ve yaptklar destek iin Mimarlar Odas stanbul

234

ubesi ve zellikle oda ikinci bakan Do. Dr. Gnhan Danmana teekkr
ederiz. nceki yllarda olduu gibi almalarmz, Krklarelindeki en byk
desteimiz Casim Karaban zverili abalar ile gereklemitir, kendisine
ne kadar teekkr etsek azdr.
Krklareli Kltr ve Turizim Mdrlnden Fikret Macit ve Zekeriya
Kurtulmu ile bata rfan Candar olmak zere Krklareli Mzesinin tm
alanlarna da ok ey borluyuz. Bakanlk temsilcisi olarak, almalarmz
kolaylatrmak iin elinden geleni yapan Murat Akkua yapt katk ve
dostluu iin ayrca teekkr ederiz.
KAZI ALIMALARI
alma Program ve Kaz Stratejisi
2007 yllnda yaplan almalar yalnzca Aa Pnar Hynde
srdrlm, getiimiz yl olduu gibi bu yl da Neolitik Dnem tabakalarnn
bulunduu kuzey kaz alannda allmtr (izim: 1). Bu yl yeni alan
amalarla birlikte 2700 m2ye ulaan kuzey kaz alannda yaptmz alma
aada belirtilen amalar dorultusunda gereklemitir.

6. tabaka yap dizisinin bat kanadn oluturan ve getiimiz yl almaya

balanan 4 odal yap kompleksindeki almalar tamamlamak (izim
2).

6. tabaka yaplarnn kuzeyinde yeni alanlarda derinleerek bu alann

ilevini ve baka bir yap dizisi olup olmadn anlamak.

7. tabaka yerleiminin gney snrn oluturduu dnlen hendein

douya doru devamn aarak, hendein dorultusu ve yapsn
anlamak.

Kuzey kaz alannn dousunda yeni bir alanda derinleerek, dou

alanda tabaka kontrol yapmak.

Kuzey kaz alannn batsnda tabaka kontrol amacyla bir sondaj

almas yapmak.

Yukarda belirtilen amalar dorultusunda 2007 sezonunda, nceki

yllarda kazlmaya balanan 8 amada allmaya devam edilmi ve 5 yeni
amada kazlara balanmtr. Ele aldmz sorunlar erevesinde 78/ KL-M plan karelerinde 6. tabaka yap dizisindeki almalara devam edilmi

235

ve yapnn temizlii byk lde tamamlanmtr. 7. tabaka yerleiminin

etrafn evreledii dnlen hendein snrlar, 8M ve 9M-P plan kareleri
boyunca grlm ve 8-9 M plankarelerinde 4 m. uzunluunda bir alanda
derinleilerek hendein ii tmyle boaltlmtr. 6 K plan karesinde ana
topraa kadar inilmi, 6 L-Mde Neolitik Dnem dolgularna ulalm, 6
N-P plan karelerinde ise Kalkolitik Dnem dolgular ierisinde allmtr.
Doudaki 12 Z plan karesinde derinleilmeye balanm, burada hykte daha
nceden varln bilmediimiz bir lk Tun a dolgusu ile karlalm,
ancak alma henz bitirilmemitir. Kaz alannn dousunda 5 G-H plan
karelerini ieren bir alanda 2x2 m. , 5 I plan karesinde 1x2 m. boyutlarnda iki
sondaj alm ve her iki sondajda da ana topraa inilmitir.

Neolitik Dnem
Getiimiz yl yaplan almann en nemli sonularndan biri hyn
kuzey kesiminde, daha nceki yllardan da bilinen ancak dar alanda ald
iin varl tartmal olan bir tabakann geni bir alanda ve tanml bir anak
mlek grubu ile birlikte grlm olmasdr. 8. tabaka olarak adlandrlan
bu tabaka, kuzeyde yen alan ama dizisinde ana topran hemen zerinde
gelmekte ve kimi yerde 6. ve 7. tabakalarn altnda devam etmektedir.
almalarn hlen devam ettii bu tabakada yer yer aknt niteliinde irili
ufakl talardan oluan dank ta gruplarna rastlanmtr. Dolgu mimar
adan ok tanmsz olmasna karn anak mlek blge kltrlerinin
anlalmas ve Anadolu balantlarnn kurulmasn salayacak nitelikte
tanmldr. Koyu yzl ve akl bu anak mlek Balkan lk Neolitik Dnem
kltrleri iin tipik olan krmz astarl, boya bezemeli mal grubundan olduka
farkldr ve daha eski bir evreyi temsil etmektedir. Bulgaristandaki birka
tarihncesi dnem yerlemesinden de bilinen bu anak mlek, daha ok
sondaj kazs niteliindeki almalardan geldii iin tartmal ve sorunlu bir
mal grubudur. Aa Pnar Hyndeki tabakann geni bir alanda alm
olmas ve buluntularn kontekstleri ile birlikte tanmlanmaya allmas,
sorunun zm asndan nemlidir. Bu mal grubunun benzerlerine
Anadoludaki Neolitik Dnem yerlemelerinde rastlanmaktadr. Bu nedenle
bu tabakann Anadoludan Balkanlara doru giden ilk gn izlerini tad
dnlmektedir.

236

Yaklak olarak M.. 6000-5700 yllarna tarihlenen 7. ve 6. tabakalar

Balkanlarda geni bir blgeden bilinen ve Karanovo I-II olarak adlandrlan
kltr grubunu temsil etmektedir. Burada krmz ve kahverenginin ak
tonlarnda astarl, ince ve zenli yaplm, zaman zaman beyaz boyal bir
anak mlek grubu bulunmaktadr. Kaplar kresel ya da basit formlu ve
ou zaman S profillidir. Kresel ya da konik biimli kse, kresel formlu
ksa boyunlu mlek ve silindirik biimli an ya da dz dipli kaplar sklkla
grlmektedir. an dip, tutamak ve kulp az olmakla birlikte anak mlek
iin ayrt edici bir unsur olarak ne kmakta, daha az olarak kapaklara
rastlanmaktadr. Beyaz boya bezeme hem dnem hem de yerleim iin olduka
tipik bir uygulamadr. Daha ok izgi motiflerinin yapld beyaz boyayla
birlikte kimi zaman siyah renkte kullanlmtr. Boyann yan sra izi ve nokta
bask bezemeye zellikle s profilli ksa boyunlu kaplarda rastlanmaktadr. Bir
arada kullanlan bu iki bezeme genellikle kabn tm yzeyini kaplayacak
biimde uygulanmtr. Daha ender olarak zeri parmak baskl aplike bant
bezeklere de rastlanmaktadr.
7. tabaka mimarsinin en tanml esi yerleimin etrafn gneyden
evreleyen bir hendektir. Dou-bat dorultusunda, yaklak olarak 30 m.
uzunluunda bir alan boyunca takip edilebilen hendein imdiye kadar 8
metrelik bir ksm tam olarak alabilmitir. Ana toprak iine alan ve kaln
sar renkli bir kil ile svanan hendein i akl en geni yerinde ~2 m.
derinlii ise ~1 m. kadardr. i olaslkla yine 7. tabakaya tarihlenen yank
kerpi molozu ile doldurulmutur. Dolgu iindeki alma, hemen stnde
bulanan 6. tabaka mimarsi nedeniyle tam olarak bitirilememitir. Ancak 7.
tabakann, 6. tabaka tarafndan cidd bir biimde tahrip edildii ve mimarnin
ksmen de olsa tralanm ve kartrlm olduu sylenebilir. anak
mlek gruplarnda grlen devamlln yan sra, yaplarn st ste ina
edilmi olmas, 7. tabaka hendeinin ilevini kaybetmi olmakla birlikte 6.
tabaka yerleiminin de snrn oluturmas, iki dnem arasndaki sreklilii
yanstmas bakmndan nemlidir.
6. tabaka mimarsi geni bir alanda olduka iyi korunagelmi olarak
bulunmutur. Dou-bat dorultusunda sralanan yap gruplar, drtgen
planl ve dal rgdr. Mimar hem yapm teknii hem de plan zellikleri
bakmndan planlanm bir yerleim dzenini iaret etmektedir (izim: 2).
iddetli bir yangn geirerek tahribata urayan odalarn iinde, duvarlardan
birinin nne yerletirilmi bir frn ile ona bitiik bir platform ve genellikle

237

frnn bulunduu alanda kmelenen silo gruplaryla karlalmtr. Silolarn

ve kaplarn olduu alanlarda yanm tahl ve baklagil kalntlarna rastlanm,
buradaki silo ve kaplarn eitli besinlerle dolu olduu grlmtr.
Mimarnin iyi korunagelmi olmas ve buluntularn in situ bulunmu olmas,
oda ii kontekstlerinin de tanmlanmasn salamtr. Tekil ya da buluntu
grubu olarak yass balta, srtmeta let, tezgh arl, kapama ve sapan
tanelerine sklkla rastlanmtr. Az sayda kemik buluntu, kil bilezik, deiik
materyallerden yaplm kk boncuklar, kulak tkac biimindeki bir adet
kil nesne ve kil bir fra sap ve mermer bir kap yap iindeki dier buluntular
oluturmaktadr. 2003 ylnda kazlan en dou odada bir arada bulunan
tmlenebilir be adet altar ile dank altar paralar haricinde klt objesi
olarak tanmlanabilecek herhangi bir e ya da figrine rastlanmamtr.
Kemik buluntu, tak, figrin ve klt objesi gibi buluntular ile yontmata
letlerin azl dikkate deer bir durumdur. Bu, yangndan nce baz buluntu
trlerinin seilerek alnm olduunu dndrmektedir. In situ bulunan ok
sayda enin yan sra duvar ya da raflardan dm buluntu ve tm kaplara
da rastlanmtr. Buluntularn dier bir ksm ise asma kat niteliindeki ikinci
bir kattan dm gibidir. Bu tr buluntularn yan sra kerpi dkntlerin
nitelii, baz odalar iin ikinci bir katn varln gndeme getirmektedir.
6. tabaka yaplar, anak mlek gruplar bakmndan Balkan kltrleri ile
benzemekte ise de, yap dzeni ve mimar zellikleri asndan Anadolu
geleneini yanstmaktadr.
Gei Evresi
5-6 gei evresi olarak tanmlanan evre Neolitik Dnemden Kalkolitik
Dneme geii temsil etmekte ve Balkan kltr tarihindeki bir boluu
doldurmaktadr. Sz konusu bu srete Anadolunun batsndan Balkanlara
kadar uzanan geni bir blgedeki Neolitik Dnem topluluklar, zellikle
anak mlek gruplarnda grlen farkllama ile tanmlanan bir dnm
geirmitir. Buna gre krmz renkli, kresel formlu ve boya bezemeli
anak mlek ortadan kalm yerini koyu renkli, akl, omurgal formlu,
oluk, kaz ve izi bezemenin hkim olduu bir anak mlek grubu almtr.
Aa Pnar Hynde saptanan bu tabaka, iki dnem arasnda yaanan
dnm yanstacak elere sahiptir. Buradaki anak mlek hem Neolitik
hem de Kalkolitik Dnem zelliklerini iermekte ve iki dnem arasnda bir
kesinti olmadn gstermektedir. Kendi iinde birka evresi bulunan gei

238

evresindeki mimar kalntlar byk yayvan ukurlardan ibarettir. Kl ve

kire karm bir dolgusu bulanan ukurlar, bu evrede kalc konutlardan ok
geici barnaklarn olduunu iaret etmektedir. Getiimiz yl bu alandaki
almalara ksmen de olsa devam edilmi ve 5-6 gei evresine ait ukur
alanlarn kuzeye doru devam ettii grlmtr.

Kalkolitik Dnem
Hykte bulunan Kalkolitik Dnem tabakalarndaki almalar nceki
yllarda byk lde tamamlanm ve bu dnemin Balkanlardan bilinen
Karanovo III-IV kltr ile yakn benzerlikler gsterdii anlalmtr.
Kalkolitik Dnemde dzenli sralar oluturan, drtgen planl, dal rg yaplar
bulunmaktadr. anak mlek siyah, gri siyah ve kahverengi, iyi aklanm
ya da yzeyi kabalatrlm, omurgal mlek, kse ve yine omurgal boyunlu
kaplardan olumaktadr. Balkanlardan Anadolunun batsna kadar olduka
geni bir blgede grlen bu anak mleklere uygulanan oluk, kaz- izi,
bask ve aplike bant bezeme de dnem asndan olduka tipiktir.
Son yllarda Neolitik Dnem tabakalarnn anlalmasn amalayan bir
kaz stratejisi belirlenmi ve bu sebep dolaysyla daha ok kuzey kesimde
allmtr. Kalkolitik Dnem, zelliklede 5. ve 4. tabaka mimarsi daha
ok hyn gneyindeki amalardan bilinmekte ve buradan yola klarak
tanmlanmaktayd. Kuzey kesimde yaplan kazlar srasnda Kalkolitik
Dnem mimarsine ilikin yeni bulgularla da karlalm, 4 ve 5 tabakann
baz alardan gneydekinden farkl olduu grlmtr. Yaklak olarak
M.. 5500lere tarihlenen 5. tabakada gneydou-kuzeybat dorultusunda
1 m. aralklarla dzgn olarak sralanan tek odal evler bulunmaktadr. Yap
iinde kuzey duvarna bitiik birer ocak ve darda ate yakma yerleri ile olas
kk ambarlarn olduu grlmtr. Konut alannn kuzeybatsnda birka
yenileme evresi bulunan ok sayda ocak tabanna rastlanm ve burann ilik
alan olarak kullanld dnlmtr. Kuzey kesimde yaplan almalar,
bu alandaki yaplarn da gneydekiler ile benzer nitelikte tek odal, drtgen
planl, ince dal rg duvarlara sahip olduunu gstermitir. Ancak buradaki
yaplar dzen ve ak alanlarn kullanm bakmndan gneydekinden daha
farkl olarak dank bir grnm sergilemektedir. 2007 ylnda kuzey kaz
alannn batsnda yatmz alma, hyn bat kesiminde birka evreli
bir frn yapsnn olduunu gstermitir. Birka yenileme evresi bulunan

239

 frn kalntsnn etraf ince duvarlarla evrelenmitir. Buradaki yap

kalntsnn durumu ve nceki yllarda bulunan ocak kalntlar 5. tabakada,
hyn bat tarafnn, ocak ya da frnlarla ilikili ilevsel bir zellik tadn
ve buradaki frn yapsnn nceki yllarda bulunan alan ile ilikili olduunu
gstermektedir.
5. tabakadakiler kadar olmasa da dzenli bir grnm sunan 4. tabaka
yaplar kuzey alanda daha dank olarak yerletirilmitir. Dier bir farkllk
ise hyn kuzeybatsnda grlen yank kerpili bir dolgu ile ilgilidir,
batya doru eimli bir ekilde duran ve geni bir alana yaylan yank kerpi
molozu ilk olarak 2006 ylnda alm ve 2007 ylnda alan geniletilerek daha
iyi anlalmtr. Yank ve kartrlm bir dolgu biiminde yaylan bu moloz
daha ok atk bir dolgu niteliindedir. Yerlemedeki tabakalarn, bir sonraki
dnemde traland bilinmektedir. Buradaki kalntlarn yap molozunun
bu yne syrlp atlmas sonucunda biriken dolgu olduunu sylemek
mmkndr.
Getiimiz yl, hykteki tabakalarn douya doru nasl devam ettiini
anlayabilmek amacyla dou kesimde yeni bir almaya balanmtr. Burada
yzey toprann hemen altnda, ierisinden Tun ana tarihlenen baz
paralarn geldii bir tabaka ile karlalmtr. Bu dolgu kk topanlar
halinde dank kerpi dkntl alanlardan olumaktadr. Kalntlar hykte
Tun ana ait olabilecek bir yaplarn olduunu gstermesi bakmndan
nemlidir. Dier taraftan dolgunun bir Tun a tabakasn temsil etmekten
ok, ksa sreli kk bir iskn temsil ettii sylenebilir. Alan iinde
derinletike Kalkolitik Dnem malzemesinin artt gzlenmitir.
SONU
2007 almalarnn kukusuz en nemli sonucu, hykte varln
bilmediimiz yeni bir tabakann bulunmu olmasdr. allan alan ierisinde
tanml mimar kalntlara henz ulalamam olmasna karn, anak mlek
gruplarnn olduka tanml olduu grlmtr. Kendi iinde aamal bir
geliimin izlerini yanstan ve Anadolu ile yakn benzerlikler gsteren bu mal
grubu gerek Trakya gerekse Balkanlar iin yeni bir olgudur. Kahverenginin
deiik tonlarnda, S profilli ve nitelikli mallardan oluan bu anak mlek
Balkanlardan ok Anadolu ile ilikilidir. Balkanlardan bilinen lk Neolitik
Dnemden daha eski bir dnemi temsil etmekte ve Neolitik yaam biiminin
batya ilk yaylm evresini yanstmaktadr.

240

Getiimiz yl hyn kuzey kesiminde yaptmz almalar, nceki

yllara ait bulgular da tamamlayacak sonular vermitir. zellikle 6 tabakada
yaplan kazlar, yerleme dzeni ve yap ii dzenlemeleri ile ilgili nemli
detaylara ulamamz salamtr. Konut niteliindeki yaplardan oluan oda
dizileri dou-bat dorultusunda sralanmakta ve dzenli bir yerleimi temsil
etmektedir. Bu dnem, anak mlek gruplar bakmndan Balkan zellikleri
gstermesine karn, yerleme dzeni asndan zellikle Gney Marmarada
bulunan Ilpnar yerleiminin 6. tabakasyla yakndan benzemektedir.
ki blge iin de tipik olan zelliklerin Aa Pnar Hynde bir arada
bulunmas blgeler aras iletiimi yanstmakta ve yerleimin her iki blgeden
de etkilendiini gstermektedir. 5. tabakada hyn bat kesiminde
ocaklardan oluan ilik alanlarnn bulunduu kesinlemitir.

241

izim 1: Krklareli Hy 2007 yl durum plan

242

izim 2: Neolitik Dnem yaplar yerleim dzeni

Resim 1: Kuzey kaz alan, kuzeybatdan

243

Resim 2: 7 N ve M plan kareleri, 8. ve 7. tabaka yank kerpi dknleri ve tal alanlar

Resim 3: Neolitik Dnem, 7. tabaka hendeinin

tmyle boaltlan blm

244

Resim 4: Neolitik Dnem

6. tabaka yaps
bat oda, batdan

Resim 5: Neolitik Dnem

6. tabaka
yaps bat oda
kuzeyden

Resim 6: Neolitik Dnem

6. tabaka
yaps orta oda
kuzeyden

245

Resim 7: Neolitik Dnem

6. tabaka yaps,
bat oda frn, silo
ve tm kaplar

Resim 8: Neolitik Dnem,

6. tabaka yaps
silo ve anak
mlek detay

Resim 9: Neolitik Dnem

6. tabaka yaps
duvar detay

246

Resim 10: Neolitik Dnem 6. tabaka yaps duvar detay

Resim 11: 6. tabaka, Neolitik Dnem anak mlei

247

Resim 12: 6. tabaka, Neolitik Dnem mlei

Resim 13: Neolitik ve Kalkolitik Dnem figrinleri

248

2007 YILI TROA KAZI SONULARI

Ernst PERNICKA*
Peter JABLONKA
Rstem ASLAN
Abstract
Work at Troy continued from July 13th to September 5th under the
directorship of Prof. Dr. Ernst Pernicka. M. Fuat zatal (Eskiehir museum)
represented the Turkish government. Excavation was carried out in seven areas
covering a total of 192m2. In addition, some maintenance and conservation
work as well as geophysical prospection was carried out at the site, and finds
were studied in preparation of forthcoming publications.
Excavation continued outside the Northeast Bastion of Troy VI (areas
KL4 and K4/5). In large areas, Post-Bronze Age buildings have removed all
earlier deposits. In the eastern part of the excavation some houses dating to
Troy VIIb and a rectangular shaft (Troy VI) resembling the cistern inside the
Northeast Bastion were discovered. To the south, a building level of Troy VIIb
was uncovered. A definite answer to the question if a fortification wall of the
Late Bronze Age lower city joined the citadel wall at this point has not been
found.
The search for a continuation of the Late Bronze Age defensive ditch
surrounding the lower city remained difficult. To the east and southeast of
the citadel, results from geophysical prospection were inconclusive. In a
series of exploratory trenches (areas MNOP18), Late Roman houses as well
as other architecture dating to the Early Roman and Hellenistic periods
*

Prof. Dr. Ernst PERNICKA, Institut fr Ur- und Frhgeschichte und Archologie des
Mittelalters, Eberhard Karls Universitt Tbingen. Schloss Hohentbingen, D-72070
Tbingen/ALMANYA.
Dr. Peter JABLONKA, Institut fr Ur- und Frhgeschichte und Archologie des Mittelalters,
Eberhard Karls Universitt Tbingen. Schloss Hohentbingen, D-72070 Tbingen/
ALMANYA.
Yrd. Do. Dr. Rstem ASLAN, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Arkeoloji Blm, Terziolu Kamps, 17100 anakkale/TRKYE.

249

were uncovered. A sudden drop in bedrock with a vertical edge indicated

that terraces were created by Post-Bronze-Age stone quarrying in this area,
removing all that might have remained of earlier structures here. Further to
the south (area HI26), hovever, the fill of the Late Bronze Age ditch could be
reached at the end of the season.

Giri
2007 yl Troia kaz almalar planland gibi 17 Temmuz 5 Eyll 2007
tarihleri arasnda, kaz bakan Prof. Dr. Ernst Pernicka (Tbingen niversitesi
-- Troia Projesi) tarafndan gerekletirilmitir.
2007 yl kazlarnda, 8 farkl lkeden gelen 32 uzman ve arkeolog ile
yakn kylerden gelen 12 ii almtr. Toplam 192 m2 alanda kazlar
gerekletirilmitir1.
Bu seneki almalarn arlk noktasn, 1988den 2005 ylna kadar Prof.
Manfred Osman Korfmann tarafndan gerekletirilen kaz buluntular
zerinde deerlendirme, son yayn hazrlklar oluturmutur.
Bakanlk temsilici olarak Eskiehir Mzesinden katlan Arkeolog M. Fuat
zatal, yardmlaryla, almalarn sorunsuz bir ekilde tamamlanmasnda
byk katkda bulunmulardr.

2007 yl almalarnda yer alan kiiler: Dr. Rstem Aslan, Prehistorya (anakkale), Dr. Ralf
Becks, Prehistorya (Tbingen), Dr. Gebhard Bieg, Klsik Arkeoloji, Fotoraf ekimleri
(Tbingen), Stephan W. E. Blum, M. A., Prehistorya (Tbingen), Thomas Fischer-Lck
(Berlin), Carolin Frank, Prehistorya (Tbingen), Dr. Peter Jablonka, Prehistorya (Tbingen),
Monika Mck-Aksoy, izim (Tbingen), Dr. Catalin Pavel, Arkeoloji (Bkre), Prof. Dr. Ernst
Pernicka, Kaz ve Proje bakan (Tbingen), Bilge Aya Polat M. A., Prehistorya (Tbingen),
Dr. Wendy Rigter, Prehistorya (Tbingen), Cornelia Schubert, Arkeolog (Mannheim),
Mariana Thater M. A., Prehistorya (Tbingen), Diane Thumm-Dorayan M.A., Prehistorya
(Tbingen), Evrim Faika Uysal, Prehistorya (zmir).
almalarda ksa sre yer alanlar: Prof. Dr. William Aylward, Klsik Arkeoloji (Madison), Prof.
Dr. Barbara Borg, Klsik Arkeoloji (Exeter), Prof. Dr. Gregor Borg, Jeoloji (Halle), Giuseppe
Buccheri M.A., Jeoloji (Palermo), Dr. Carolyn Chabot-Aslan, Klsik Arkeoloji (stanbul),
Prof. Dr. Ivan Gatsov, Prehistorya (Sofya), Dr. Stefan Giese, Jeofisik (Freiburg), Dr. Maria
Gurova, Prehistory (Sofya), Dr. Sebastian Heath, Klsik Arkeoloji (New York), Pavol Hnila
M. A., Prehistorya (Berlin), Dr. Christian Hbner, Jeofizik (Freiburg), Dr. Penelope Mountjoy,
Prehistorya (Atina), Dr. Petranka Nedelcheva-Kantardjieva, Prehistorya (Sofya), Prof. Dr.
Charles Brian Rose, Klsik Arkeoloji (Philadelphia), Dr. Billur Tekkk, Klsik Arkeoloji
(Ankara), Prof. Dr. Henrieta Todorova, Prehistorya (Sofya).

250

Restorasyon, ren Yerinin Korunmas ve Bakm almalar

Rstem ASLAN
Bu sene de, ren yeri ierisindeki ahap turist gezi yollar tmyle kontrol
edilmi ve gerekli olan eklemeler ve onarmlar gerekletirilmitir. Ayrca k
koullar nedeniyle eskiyen oturma banklar ya tamir edilmi ya da yenileriyle
deitirilmitir. Bu almalarla birlikte ren yeri iindeki turist gezi yolunu
baz yerlerde dzenlemek iin yaplm ahap itler de onarlmtr. Bu
almalar sonucunda Troia ren yerine gelen turistlerin gvenli bir ekilde,
renyerini dolaabilmeleri salanmtr. ren yerinin anlalmasnda byk
rol oynayan bilgilendirme panolarnn bakm da gerekletirilmitir.
Kaz sonlarna doru ise, zellikle kaz sezonu dndaki k aylarnda,
renyeri arazisi iine koyunlarn girmesini engelleyen, renyeri etrafndaki
dikenli teller, tmyle kontrol edilmi ve obanlar tarafndan bilinli ekilde
kesilen blmleri yenilenmitir.

Jeo-fiziksel lmler (Plan: 1)

Christian HBNER
Stefan GIESE
Troia kalesinin dousundaki 4 hektarlk alanda, imdiye kadar sadece
Fluxgate-Manyetik lmle aratrlabilen yerler2, Csium-Magnetometer
lm tekniiyle yeniden incelenmitir. Bu aratrmalarn amac kuzey
doudaki Son Tun a savunma hendeinin devam edip etmediini tespit
etmekti. Bunun dnda 2006 ylnda kazs yaplan G27 karesinin kuzeyinde,
6000 m2lik alan yer radar ile yeniden aratrlmtr. Bu iki lm yntemiyle
lion kentine ait Ge Roma ev temelleri tespit edilmitir. Bu lmlerde olduka
zayf ve ok az seilebilen izler savunma hendei olarak yorumlanmtr.
Ancak bu sonulara dayanarak, P 18 karesinde bu sene balatlan kazlar, bu
olasl dorulamamtr.

Jansen 1992.

251

Kazlar (Plan: 2)
Kuzeydou Bastiyonunun nndeki Alan, KL4 K4/5 Amalar (Plan: 3)
Ralf BECKS
Bilge Ayca POLAT
Daha nceki yllarda olduu gibi bu sene de, kuzeydou bastiyonundaki
kerpi platformun gney ve dousunda Son Tun ana ait tabakalara
ulamak amacyla kazlar gerekletirildi. Bu kazlardaki ama Prof. M.
O. Korfmannn nceki yllarda, Aa Kenti evreleyen savunma duvar
konusunda ortaya att tezinin doru olup olmadnn aratrlmasyd3. Bu
nedenle, K 4/5; KL4 amalar ald.

KL4 Amas
u anda ok az bir blm korunagelmi kerpi platformun dousundaki,
Troia VIIb Dnemine ait hcre planl evlerin olduu birok yerde kazlar
yapld. Kuzeyde Helenistik dolgu tabakasnn tmyle kazlmasyla Troia
VIIb evinin i mekn tmyle ortaya karld. Balangta, birka yl
nce burann gneyinde ortaya karlan ana kayann iine kazlm hatl
deliklerinin, kerpi platformla bir ilikisi olabilecei dnlmt, ancak
sz konusu bu hatl deliklerinin, Helenistik Dnemde, kerpi platforma doru
kazlm, ama zaman iinde yklm bir tnelin kalntlar olduu tahmin
edilmektedir. Bunun hemen yannda ise, ana kaya kesintisi kuzeye doru
devam ettirilebildi. Buradan yamaca doru ise Troia VI tabakalar olduu
saptand.
Bu alann hemen gneyinde ise, Troia VIIb meknna ait tabann altnda
Troia VIIaya ait kullanm yzeyi tespit edildi. Bunun altnda ise, ana kaya
snrnn kuzeyden gneye doru, yani kerpi platforma paralel olarak devam
etmekte olduu anlald. Douya doru, yani kaleye doru ise, olduka byk,
olaslkla drt keli bir ukurun ana kaya iine kazlm olduu grld.
ukurun iindeki dolguda paralanm Murex kabuklar tespit edilmitir.
3

Pernicka, Jablonka ve Aslan 2008, 315-317; Jablonka ve Pernicka 2007, 6-10; Jablonka 2006,
12-14; Korfmann 2005, 12; 2004, 16-19; 1996, 40-44.

252

Kalenin dousundaki dolguda ise yeniden byk oranda kabuklar younluk

kazanmaktadr. Benzeri buluntular nceki yllarda da Aa Kentteki
(KL16/17) bir frnn yannda ortaya karlmt4. Bu ve benzeri buluntularn
younluk kazanmas, Troiann Son Tun anda tekstil rnlerini purpur
kabuklaryla boyandklarn ortaya koymutur5. Daha sonraki dnemde ise
ukur, Troia VI Ge Dneme ait anak mleklerle doldurulmutur. Sonuna
kadar kazlamayan drt keli kuyunun, kuzeydou bastiyonundaki gibi bir
sarn olduu dnlmektedir.

K4/5 Amas (Resim 1, 2)

Helenistik Dnem Athena Kutsal Alanna ait IX M yapsnn kuzeydou
kesindeki kazlar biraz daha geniletmek amacyla, metrelerce dolgu
tabakasnn kaldrlmas zorunlu olmutur. Bu dolgu iinde, youn oranda
kk talar, Arkaik Dneme ait anak mlekler, ama ayn zamanda daha
eski malzemeler tespit edilmitir. Son Tun ana ait buluntular kapsayan,
sz konusu bu tal tabakann benzerine, nceki yllarda kalenin hemen
evresindeki baka pekok yerde de rastlanmtr.
Bunun hemen altnda nce ise Troia VIIb Dnemine ait duvarlar ortaya
karlmtr. Dolgu iinde, koyu renkli kilden yaplma bir boa ba riton
paras bulunmutur. Troia VIIaya ait dier ev duvarlarnn, Troia VIIb
buluntular tarafndan tahrip edilmi olduu tespit edilmitir. IX M yapsnn
kuzeydou kesindeki temelin altnda, byk talardan yaplm, Troia
VIIbden daha eski olabilecek bir yapnn izleri saptanmtr.
Buradaki kazlar tmyle bitirilmemi olsa da, elde edilen sonulara gre,
platonun kuzey snrnda Troia VI, VII Dnemi buluntularnn olduu kesinlikle
sylenebilinir. Olas Aa Kent savunma duvarna ise rastlanmamtr.

Korfmann 1997, 59.

Blegen 1937, 582.

253

Aa Kentiin Ortas, MNOP18 Kareleri (Plan: 4)

Peter JABLONKA
Catalin PAVEL
2006 ylnda G27 amasnda aa karlan, Troia VI Dnemi savunma
hendei gz nnde bulundurularak6, hendein devamnn 200 metre
kuzeydeki 150 metre geniliindeki alanda olabilecei dnlmtr.
Balangta hendein devamnn bu alanda yaplacak burgularla saptanmas
planlanmsa da, bu almay gerekletirirecek Prof. Dr. lhan Kayan
ve ekibinin elde olmayan nedenlerle, Troiaya gelememesi zerine, sz
konusu bu alanda, sondaj arama amalaryla hendein devam saptanmaya
allmtr. Bu arama amalar M18, N18, P18 karelerindeki, dou-bat
ynndeki 80 mlik alanda 12 amada gerekletirilmitir. Hendein en
azndan drt metre geniliinde olmas ve 45 lik bir ayla dou-bat
dorultusunda ilerlemesi gerektii de gz nne getirildiinde, iki metre
uzunluundaki arama amalarnn amaca uygun olduu tahmin edilmitir.
Ancak radar lmlerinde sadece P18 karesinde hendee iaret edecek hafif
bir iz tespit edildiinden, bu alanda uzunlamasna bir amann daha doru
olabilecei ngrlmtr. ncelikle 1989 yl kazlarnda tespit edilen
ana kaya yzeyi M18 amasnda ortaya karlmtr. Daha sonra ise, radar
sonularnn snanmas amacyla, daha doudaki P18 amas kazlmaya
balanm ve almalar bat-dou dorultusunda devam ettirilmitir. Bu
almalar sonucunda hendein anlalmasnda nem tayan derinlie ancak
kaz sezonu sonuca ulalmtr.
Bu alanda amalanan Son Tun ana ait savunma hendeinin detayl
bir ekilde ortaya karlmasyd. Ancak ana kaya yzeyi, zellikle derin
olan doudaki amalarda, kazyla deil, ok zor mekanik burgu yardmyla
gerekletirilmitir. Bu nedenle ok zor koullarda gerekletirilen el burgu
almalar yeteri kadar verimli olmamtr.
Kazlar sonucunda elde edilen buluntularn ounluu, nceki yllarda
D20 ve HIKL16/17 amasnda olduu gibi7, M.. 5. ve 6. yzyln balangcna
6

Jablonka, Pernicka ve Aslan 2008, 317-318; Jablonka ve Pernicka 2007, 10-16.

Rose 1998, 101-102; 1994, 93-94.

254

tarihlenen Ge Roma Dnemi evleri ve bunlara ait kanalizasyon, su kanallar,

terazzo ve mozaik tabanlar iermektedir. Bu yap kompleksleri Roma Dnemi
cadde sistemine uygun bir ekilde ina edilmitir, ancak magnetogram
lmlerinden de anlalacai gibi, sz konusu bu yap kompleksleri daha
eskiye ait caddeler tarafndan kesilmitir. Douda ise, taban yzeyi alacak
kadar derine inmektedir. Bunlarn altnda ise, M.. 1. yzyla ait evlerin
kalntlar saptanmtr. Buradaki en eski yaplar Erken Roma Dnemine
ait ta demelerdir. Sz konusu bu demelerin yapmnda byk oranda
Helenistik Dnem anak mlei ve yank tabaka dolgusu kullanlmtr.
Ancak batdaki ana kayaya kadar kazlan amalarda ise, Helenistik kalntlara
rastlanmamtr. Daha nceki yllarda yaplan kazlardan da anlald gibi,
kentin gneyinde (HI26) bulunan Helenistik mimar kalntlar dier alanlara
gre ok daha youndur.
Sadece M18 amasnda ok kk bir alanda, ana kaya stndeki Son
Tun a tabakas tespit edilebilmitir. Bu durum yeni bir sonu olarak
yorumlanmtr; nk nceki yllara ait kaz sonularnn tam tersine, biraz
batda (KL16/17) ise bir metreden daha derine inen Tun a tabakalar ve
ana kaya iine oyulmu ok sayda ukur ve hatl direkleri tespit edilmitir8.
Anakaya N18 amasnda, douya doru hafif bir eimle 28-29 m. kadar
ykselmektedir. Daha sonra ise kuzeyden gneye doru dikey bir ekilde
ilerleyerek 25 metre seviyesine ulamaktadr. te bu nedenle de Roma
Dnemi evleri burada daha derinde yer almaktadr. Ana kaya yzeylerindeki
kesintilerin doal nedenlerle olumad dnlmektedir. Ayn zamanda
Aa Kentin gneydousundaki derin yark, bu alann Helenistik ve Roma
Dneminde ta oca olarak kullanlm olabileceini akllara getirmektedir.
Eer bu alanda Tun ana ait bir hendek var ise, sz konusu bu ta oca
almalar srasnda tahrip edilmi olabilecei dnlmektedir. Ancak
M18 amasnda Tun a kalntlarnn olmamas, savunma hendeinin bir
olaslkla daha batda (KL16/17 ve M18 kareleri arasnda) bulunabileceini
akllara getirmektedir.

Korfmann 1998, 49-56; 1997, 53-62.

255

M18 Amas (Resim: 3)

Buradaki ana kaya yzeyi daha 1989 ylnda yaplan kazlar srasnda
ortaya kmt, ama o zamanlar savunma hendei henz daha aa
karlmamt. Ancak burada yaplan kazlar bu alandaki sz konusu kanaln
Roma Dneminde ana kayaya alan bir kanal olduunu bize gstermitir.
Dier ke ise bir ukura aittir. Bu nedenle douya doru iki tane daha arama
amas kazlm ve burada insula cadde sistemi iindeki Ge Roma Dnemi
yapsnn gney balant duvar bulunmutur. Bir metre geniliindeki
duvarda har, tula ve eski mimar yap elemanlarnn kullanlm olduu
grlmtr. Ana kayaya kadar inen temelde ise, kamuya ait bir binadaki
oturaa ait mermerden yaplma bir aslan aya paras yeniden kullanlmtr.
Topraktan yaplma su knkleri duvarn iinden gemektedir. apraz iki
duvarn ise, byk bir yapy iki mekna ayrd anlalmtr. Bu meknlarn
tabanlarnn ise mermer paralaryla denmi olduu tespit edilmitir.

N18 Amas
Bu alanda birbirleriyle iliki iindeki ama ve daha sonra kazlan
dier alanlarda yaplan kazlar, Ge Roma Dnemi ev kalntlarnn youn
bir ekilde bu alanda da devam ettiini bize gstermitir. Bu meknlar daha
sonra ksmen bat-dou ynnde ilerleyen ve ana kayaya kadar inen temel
duvarlar tarafndan kltlm, ayrca sz konusu bu yeni meknlara
giriler eklenmitir. Tabanda sva, terrazzo taban ya da mermer demeler
kullanlmtr. Buradaki kanallar ise, kuzey-gney ynnde rlm duvarlar
eklinde ve ksmen tabanlar kiremitle rl hlde aa karlmtr. Daha
eskiye tarihlenen Roma Dnemi evi ise, cadde sistemine arpraz olarak ina
edilmitir.
lk balarda Tun a hendeini andran ana kaya snrnn, aslnda Ge
Roma evlerinden daha eskiye ait, anak eklindeki Roma Dnemi frn ukuru
olduu anlalmtr. Bu frnn anak mlek, cam ya da metal retimi iin
kullanlm olduu dnlmektedir.
Douda ise, ana kaya iki metreden daha fazla derinlemektedir. Bu yarn
tmnn, Helenistik, Erken Roma Dneminde ta oca olarak kullanld

256

ve daha sonra ise buraya evlerin yapld tespit edilmitir. Amann dou
kesimindeki evlerin, birden fazla yap evresi vardr. Bat-dou ynnde
devam eden uzun ve arpraz duvarlarn plan, ikinci yap evresinde yaklak
bir metre kadar gney batya kaymtr. Daha sonraki evrelerde ise, duvarl
bir kanal ile kiremit ve terrazolu taban yaplmtr. Bu yap son evresinde ise,
bir ara duvarla ikiye ayrlmtr. Bu evlerin altnda ise Erken Roma Dnemine
ait dier evler bulunmaktadr.

O18 Amas
Bu alandaki arama amalarnda, dier amalarda olduu gibi, Ge Roma
Dnemi yaplarna rastlanmtr. Harla yaplan ev temelleri ana kayaya
kadar inmektedir. Daha sonraki evrede yaplan arpraz bir duvarda ise, pek
ok mermer mimar yap eleman ikincil olarak kullanlmtr. Sz konusu bu
binann M.. 5. yzylda, bir olaslkla depremle tahrip edildii sanlmaktadr.
Ge Roma evresinin altnda ise Erken Roma Dnemine ait baz taban ve duvar
kalntlar ortaya karlmtr.

P18 Amas
Radar lm sonularnn Son Tun a savunma hendeine iaret
edebilecei dnld iin, balangta douda uzun bir arama amas
gerekletirilmitir. Ancak buradaki kazlar, olduka derinde Roma Dnemi
kalntlarnn olduunu, daha sonra ise burann ta oca olarak kullanldn
bize gstermitir. Roma Dnemine ait bu ina almalar sonrasnda
buradaki savunma hendei byk bir ihtimalle ortadan kaldrlm olmaldr.
Bu alanda ortaya karlan Ge Roma Dnemi yaplarnda on tarz stun
balnn kullanlm olduu saptanmtr. Devam ettirilen kazlarda ise
buradaki ina srecinin olduka uzun bir dnemi kapsamakta olduu
saptanmtr. Duvarlardan birinin ykldktan sonra, yeniden tamir edilmi
olduu grlmtr. En son tahribat tabakasnn altnda ise M.. 6. yzyln
balangcna tarihlenen Afrika sigillatas taba bulunmutur.
Bu yapnn temeli, yn hafife deien M. S. 2. yzyla tarihlenen ev
duvarna dayanmaktadr. Sz konusu bu ev, iinde krmz boyal duvar

257

svalarnn olduu bir dolgunun stne oturmaktadr. Bunun altnda ise geriye
sadece bir duvar ve su kanal kalan Erken Roma ev kalntlar bulunmaktadr.
Batdaki amada ise Erken Roma Dnemi kadar eskiye giden bir caddeye ait
dolgu tabakas tespit edilmitir. Bu alanda ana kayaya kadar kazlamad
iin, bu dolgunun altnda Helenistik Dneme ait caddenin olup olmad
kesinlik kazanmamtr. Sz konusu bu caddenin stnde ise Ge Roma
Dnemi evleri saptanmtr.

Aa Kentin Gneybats , HI26 Amas (Plan: 5)

Peter JABLONKA
Catalin PAVEL
1988-89 yllarnda Dr. Hans Gnter Jansennn i makinesiyle kullanlan
bir burgu yardmyla Aa Kentin farkl yerlerinde yapt burgular,
kuzeyden gneye doru 20 metrelik mesafelerde ana kayann ayn seviyede
devam ettiini ortaya koymutu. Ancak sadece bir tek burgu noktasnda
derinlik bir metreden daha fazla idi. Bu almalar sonucunda, bu burgu
noktasndan ana kayann stnde kumsu sediment ile birlikte Troia VI anak
mlei tespit edilmiti. Daha sonraki yllarda dier alanlarda aa karlan
savunma hendei, sz konusu bu alandaki G27 amasnda hendein devam
olabileceini akllara getirdi9.
Bu alanda iki metre derinlie kadar devam ettirilen kazlarda, ta dolgu
ve at kiremitleri dnda nemli birey ortaya karlamad. Douya doru
alalarak devam eden eimde, sonradan tanm youn bir sediment tespit
edildi. Bu faaliyetlerin Helenistik Dnem sonrasnda, byk oranda Ge
Roma Dneminde gerekletirilmi olduu anlald. Amann dousunda
ise, cadde sistemine uygun bir ekilde yaplm, Roma Dnemine ait bir evin
kesi aa karlmtr. Sz konusu bu duvar, bir baka duvar tarafndan
ksmen tahrip edilmitir. Batda ise neredeyse birbirine paralel Helenistik
Dnem duvarlar ve kuzey-gney dorultusunda ise, biraz daha derinde Roma
Dnemine tarihlenen bir ev kalntsna rastlanmtr. Sz konusu bu temeller,
iinde hem Helenistik, ama ayn zamanda ok tahribat grm Son Tun a
9

Jablonka, Pernicka ve Aslan 2008, 317-318; Jablonka ve Pernicka 2007, 10-16.

258

anak mleinin olduu sk bir doprak dolgusunun stnde yer almaktadr.

Tam batdaki alanda ise, dou ve kuzeye doru ilerleyen kahverengi killi bir
tabaka tespit edilmitir. Bu tabakalarda Erken Helenistik ve Son Tun a
anak mlei tespit edilmitir. Buradaki dolgunun, akntlar ya da bilinli
bir ekilde doldurularak meydana gelmi olabilecei dnlmektedir. Bu
dolgunun hemen altnda ise, batya doru, iine Helenistik bir ukurun
oyulduu ana kaya yer almaktadr. Bu dolgu srecinden, ana kaya yzeyinin
Tun a bitiminden sonra teraslanm olabileceini akllara getirmektedir.
Doudaki Roma ev temelleri ise, neredeyse bir metreye kadar varan Son Tun
a tabakalarnn stnde yer almaktadr. te bu tabakann iinde ise, Miken
Dnemi (LH III A B evleri) anak mlei bulunmutur. Burada yaplan
el burgusu, ana kayann 1989da belirtildiinden 0, 4 metre daha yukarda
olduunu gstermitir. Btn bunlara ramen, bu alanda Tun a savunma
hendei dolgusuna eriildii dnlmektedir. Ayrca hendek snrnn
amann ortasndan douya doru ilerliyor olabilecei tahmin edilmektedir.

Troiann Yakn evresindeki almalar

1993 ylndan itibaren Genel Mdrln istei zerine, Troiann
yakn evresindeki arkeolojik ve tarihsel alanlar ziyaret edilmekte ve aktel
durumlar belgelenmektedir. Bu almalar kapsamnda Adatepe, Ball Da,
Eski Hisarlk, Kebren, Skepsis ve Palaiskepsis yerlemeleri ziyaret edilmitir.
Yukarda da belirtildii gibi sz konusu bu antik yerlerde defineciler
tarafndan gerekletirlen tahribatlar tespit edilmitir. Ayn zamanda evre
kyler de ziyaret edilerek, blgenin etnografik zellikleri fotoraflanarak
belgelenmitir.

Kaz Evi almalar

Yeni dnem Troia kazlarndan karlan eserler zerinde doktora tezleri
kapsamnda gerekletirilen buluntu deerlendirme ve belgeleme almalar
devam ettirilmitir.
Bu almalara paralel olarak, bu yl kan buluntular da ayn kapsamda
incelenmitir. nceki yllardan kan Tun a sonras buluntular , Prof.

259

Brian Roseun sorumluundaki uzmanlar tarafndan allmtr. Kaz evi

almalar kapsamnda ayn zamada, arkeometri incelemeleri amacyla metal
rnekleri, arkeozoolojik aratrmalar nedeniyle de kemik, arkeojeolojik amal
ise sediment ve ta rnekleri alnmtr.
Genel olarak deerlendirilecek olursa, 2006 kaz bavurusunda yaplmas
planlanan kaz, belgeleme ve yayn hazrlklar almalar istenildii gibi
gerekletirilmitir.
KAYNAKA
BLEGEN, CARL W. 1937. Excavations at Troy, 1937. American Journal of
Archaeology 41: 553-597.
JABLONKA, PETER. VE ERNST PERNICKA. 2007. Vorbericht zu den
Arbeiten in Troia 2006 -- Preliminary Report on Work at Troia 2006. Studia
Troica 17: 3-24.
JABLONKA, PETER. 2006. Vorbericht zu den Arbeiten in Troia 2005 -Preliminary report on work at Troia 2005. Studia Troica 16: 3-26.
JANSEN, HANS-GNTER. 1992. Geomagnetische Prospektion in der
Untersiedlung von Troia. Studia Troica 2: 61-70.
KORFMANN, MANFRED. 1996. Troia - Ausgrabungen 1995. Studia Troica 6:
1-65.
KORFMANN, MANFRED. 1997. Troia - Ausgrabungen 1996. Studia Troica 7:
1-72.
KORFMANN, MANFRED. 1998. Troia - Ausgrabungen 1997. Studia Troica 8:
1-70.
KORFMANN, MANFRED. 2004. Die Arbeiten in Troia/Wilusa 2003 - Work
in Troia/Wilusa in 2003. Studia Troica 14: 3-31.
KORFMANN, MANFRED. 2005. Die Arbeiten in Troia/Wilusa 2004 -- Work
at Troia/Wilusa in 2004. Studia Troica 15: 3-25.
PERNICKA, ERNST, PETER JABLONKA VE RSTEM ASLAN. 2008. 2006
yl Troia kaz sonular. Kaz Sonular Toplants 29/2: 311-328.
ROSE, CHARLES BRIAN. 1994. The 1993 Post-Bronze Age Excavations at
Troia. Studia Troica 4: 75-104.
ROSE, CHARLES BRIAN. 1998. The 1997 Post-Bronze Age Excavations at
Troia. Studia Troica 8: 71-114.

260

Plan 1: Troia 2007 yl jeofizik aratrma sonular

261

Plan 2: Troia 2007 yl kaz alanlar

262

Plan 3: Kuzeydou bastiyonunun nndeki alan, KL4 K4/5 amalar

263

Plan 4: Aa Kentin ortas, MNOP18 amalar

Plan 5: Aa Kentin gneybats , HI26 amas

264

Resim 1: Kuzeydou bastiyonunun nndeki alan, K4/5 amas. Troia VIIbye ait binalar

Resim 2: Boa kafas ritonu, Troia VIIb, K4/5 amas

265

Resim 3: Terrakota at ba, Troia IX, M18 K4/5 amas

Resim 4: Stun ba, Troia IX, P18 M18 K4/5 amas

266

DIDYMA, 2007
Andreas FURTWNGLER*
Die vom Deutschen Archologischen Institut getragene und vom
Trkischen Ministerium fr Kultur und Tourismus 2007 genehmigte
Grabungskampagne in Didyma fand in der Zeit vom 01. August zum 6.
Oktober 2007 statt. Als Vertreter der trkischen Regierung begleitete Mustafa
Samur vom Antikenmuseum Antalya mit Engagement den Verlauf der
diesjhrigen Arbeitern1.
Die

Schwerpunkte

der

Tempelkonservierungsmanahmen

Kampagne
und

lagen

auf

Restaurierung,

berprfungssondagen an der Sdseite des Tempels und weitere Arbeiten

zur Rekonstruktion der archaischen Heiligtumstopographie. Ferner wurde
die Aufarbeitung der archaischen Architekturfragmente und Kleinfunde
im Depot fortgesetzt. Schlielich erfolgten von Ende August an und bis
*

Andreas FURTWNGLER, Institut fr Altertumswissenschaften, Universitt HalleWittenberg, Universittsplatz 12, D-06099/ALMANYA.

Unter der Leitung von Andreas Furtwngler nahmen folgende Mitarbeiter an der Kampagne
teil: Mustafa Samur (Archologe und Kommissar), Christoph Kronewirth (Restaurator,
Konsolidierungsmanahmen am Tempel), Jrg Eichhorn (Architekt: Vermessung am
Tempel, Restaurierungsplanung), Ismail Celimli (Restaurator: Konsolidierungsmanahmen
am Tempel). Thomas Woss (Geophysik), Burkart Ullrich (Geophysik), Dieter Morche
(Photograph).
Aufarbeitung der Architekturteile vom archaischen Tempel: Uta Dirschedl (Leitung,), Nilfer
Sen (Architektin), Jakob Hanke (Archologe, Bauzeichnung), Friederike Hanke (Architektin),
Claas van Bargen (Architekt), Ferzan Aydin (Architektin).
Tempel, Sd-Sondagen: Dorothea Mauermann (Archologin, Schnittleitung), Anja Slawisch
(Archologin und Restauratorin der Metallfunde /Sd-Sondagen), Ulf Weber (Archologe,
Fundbearbeitung/ Sd-Sondagen).
Fundbearbeitung Taxiarchis: Helga Bumke (Leitung), Philip Sapirstein (Archologe), Dieter
Bishop (Archologe), Rike Zimmermann (Archologin), Frauke Heinrich (Archologin),
Bettina Reichhardt (Archologin).
Sondagen auf Tavan Adas: Franois Bertemes (Leitung ), Maik Evers (Archologe) Andreas
Northe (Archologe), Dorothea Mauermann (Archologin), Ralph Einicke (Archologe,
Fundbearbeitung), Karin Hornung-Bertemes (Archologin, Fundbearbeitung), Konstanze
Eckert (Archologin, Fundbearbeitung), Olaf Schrder (Vermessung), Gregor Borg (Geologe),
Tobias Hfig (Geologe).

267

Anfang Oktober, unter der rtlichen Leitung von Prof. Dr. Franois Bertemes,
Lehrstuhl fr Prhistorische Archologie der Martin-Luther-Universitt
Halle-Wittenberg, Sondagen auf der Didyma nah gelegenen Insel Tavan
Adas (Didim- Maviehir)2.
1. Forschungen und Sicherungsarbeiten am archaischen Apollontempel
(sog. Tempel II)
Die 2003 begonnene systematische katalogmige Erfassung und
zeichnerische Aufnahme der dem Tempel II zuweisbaren Architekturglieder
wurden fortgesetzt. Mastbliche Zeichnungen (Ansichten und Schnitte von
zahlreichen Werkstcken, im Mastab 1:2,5, 1:2 und 1:1), die vorwiegend aus
den Fundamentrost-Sondagen 2005-2006 stammen3, wurden unter der Leitung
von U. Dirschedl angefertigt: Sulen- trommelfragmente, Spira-, Torus-,
Kyma- , -Astragal-, Wand-Rundstab-, Quader- und Spiegelquaderfragmente
aus Poros/Kalkstein und Marmor. Rund die Hlfte der mehr als 500 dem
Tempel II zuweisbaren Architekturglieder wurden im Lapidarium nach
Baugliedern und nach Material (Marmor, Kalkstein, Poros) sortiert und als
Schausammlung aufgestellt (Abb. 10c).
2. Forschungen zur archaischen Topographie des Kernheiligtums
2.1 Georadar-Untersuchungen
Im Rahmen der geophysikalische Prospektion fanden weitere
zerstrungsfreie Georadarmessungen mit einer 270-MHz-Antenne unter
dem vom jngeren Didymaion berdeckten Bereich statt. Die lage- und
hhengerechte Auswertung des Messdaten unter dem 2- und 12-Saulensaal,
den seitlichen Adyton-Tunnelgngen und der groen Freitreppe erlauben
ein detailliertes 3D-Modell der reflektierenden Untergrundstrukturen
zu erstellen, aus welchem Abstufungen des felsigen Gelndes unter
dem jngeren Didymaion und deren Bezug zur ursprnglichen
Gelndemorphologie, zu etwaigen archaischen(?) Felsbettungen und zur
jngeren Rasterfundamentierung sichtbar werden (Abb. 1 ).
2

Vgl. KST 29, 2007, 475 479. AA 2007, 263 264 Abb. 12.

KST 28, 2006, 405 407, 414 - 415 Abb. 2-3. KST 29, 2007, 472 und 482-483 Abb. 1 3. AA 2007,
262-263 Abb. 11.

268

Die im Zuge der geophysikalischen Prospektion gewonnenen

Daten werden laufend ber definierte Schnittstellen in die digitale
Gelnderekonstruktion des stlichen Tempel - Vorgelndes (inklusiv
Terrassenanlagen) unter Federfhrung von Jrg Eichhorn erfasst, um
sie - mittelfristig - in die phasenabhngige topographische bersicht des
Kernheiligtums von archaischer bis in klassischer Zeit zu integrieren.

2.2 Sd - Sondagen
Nach den berzeugenden Resultaten der letzten Grabungskampagnen
(2004-2006) entschloss sich die Grabungsleitung, mit stratigraphischen
berprfungssondagen im Heiligtumsbereich fortzufahren, um die archaische
Schichtkonstellation am Fue des sdlichen, siebenstufigen Unterbaus des
jngeren Didymaion zu erfassen (Schnitt- leitung: D. Mauermann)4. Bislang
wurde die Meinung vertreten, dass die in einem Abstand von rd. 2, 7 m.
vom sdlichen Stufenbau des jngeren Didymaion und auf Hhe der 6.
Sulenplinthe von Westen gelegene Stufenbasis (Sondage B: Abb. 3a-b)
als archaische Weihgeschenkbasis zu interpretieren sei5. Auffllig ist deren
Position: sie steht in der Fluchtverlngerung der Rckwand der archaischen
SW-Halle6, was an deren bisherigen Interpretation als Weihgeschenkbasis
zweifeln lsst. Ferner ist an dieser Stelle ein Fundamenteinbruch am jngeren
Didymaion erkennbar (Abb. 3a, oben), der sich von S nach N, vom TempelStufenbau bis zum Adyton verfolgen lsst. Daher wurde an dieser Stelle
ein Grabungsschnitt von 3,5 m. x 2,5 m. (Sondage B) unmittelbar am Fue
des Stufenbaus des jngeren Didymaion angelegt (Abb. 2a; 3b). Sdlich
davon und unmittelbar stlich vom sog. Naumann-Graben7, der den
Raubgraben der stlichen Zungenmauer der SW-Halle markiert, wurde zu
berprfungszwecken eine weitere Flche von 3 x 2,5 m. geffnet (Sondage
A) .
4

Zur allg. Interpretation: s. Didyma I [1941] 130 ff.

vgl. zuletzt. K. Tuchelt, berlegungen zum archaischen Didyma, Ionien-Kongre 2000 [2006] 398,
Abb.4

vgl. Didyma 2004, in: KST 27, 2005, 206 2008, 212 Abb. 8.

R. Naumann - K. Tuchelt,, IstMitt 13/14, 1963/64, 25 Abb. 3; 36 Abb. 8 (Schnitt D).

269

Ergebnisse der Untersuchungen am sdlichen Stufenbau des jngeren

Didymaion Sondage A
Nach einer dichten, harten Packung von grauem Kalksplitt mit
Abschlgen, die von verschiedenen Strungen mittelbyzantinischer Zeit
unterbrochen wird (kleine Amphore, 6.Jh. n. Chr.: Abb. 4a) , folgt eine rd.
0,8 m. starke Splittschicht mit scharfkantigen Abschlgen, verbranntem
Lehm, Keramik, Bronze- und Eisen- fragmenten (Obeloi), ferner
Architekturteile des archaischen Tempels (kanneliertes Sulenfragment),
Ziegelfragmente, Bronzemnzen des 4. Jhs. Das Fundmaterial besteht bis
auf wenige Ausnahmen aus subgeometrischem und archaischem Schutt
(frharchaische Keramik: Abb. 5a. Pfeilspitzen: Abb. 5b. Dreifuhenkel: Abb.
5c ), der in dieser harten Splittschicht eingebettet, also bis zur untersten Lage
des Treppenfundaments reicht und mit diesem verbunden ist. Diese harte
Splittschicht ist also unmittelbar nach Erbauung des Stufenbaus des jngeren
Didymaions ausgelegt worden. Darunter folgt eine 0, 3 m. starke, helle sandige
fundarme Kalkschicht, die einen archaischen Begehungshorizont markiert,
zumal ein kleiner quadratischer Block eines Unterlagers im SO des Schnittes
darin eingelassen ist (Abb. 2b). Am Sdrand von Sondage A erscheint in der
Flucht der SW-Hallenrckwand ein langer, 0,6 m. tiefer Raubgraben, aus dem
zahlreiche verbrannte archaische Dachziegel (darunter bemalte Stirnziegel:
Abb. 4b-d), Lehmziegel-Schutt und Fragmente von Groen Dachziegeln des
Tempels stammen. Der Graben muss mit dem Steinraub einer archaischen
Stoa-Rckwand und deren Fundamente in Zusammenhang stehen, ein
Steinraub, der in sptklassischer/frhhellenistischer Zeit stattgefunden
haben muss.
Sondage B
ber die gesamte Schnittflche erstreckt sich eine tiefe, rezente Strung
(Grabung 1912), die teilweise bis unter das Treppenfundament der jngeren
Didymaion und des sog. Stufenbasis hinabreicht. Die rd. 2,0 m. lange
Stufenbasis besteht aus 3 Kalksteinblockschichten8. Die Fundsituation
wird ferner durch ein Gelndeeinbruch markiert, der sich sowohl unter dem
8

Breite der obersten Lage 0,42 m, der 2. Lage 0,53 m und der untersten Lage aus hellerem,
hrterem Kalkstein 0, 66 m.

270

Treppenfundament des jngeren Didymaion als auch an der Absenkung der

Stufenbasis in stlicher Richtung manifestiert (Abb. 3a). Aus geologischer
Sicht sei der Fundamenteinbruch nicht durch Fliegewsser sondern
durch regelmig ansteigendes Grundwasser erfolgt9. Erdbeben drften
auch mit dazu beigetragen haben. Auffllig sind die Abbruchspuren dieses
schmalen Fundaments an der nrdlichen und sdlichen Seite, so dass von
einer Stufenbasis nicht mehr gesprochen werden kann. Vielmehr handelt
es sich um den Rest eines ausgeraubten Fundamentes, das sehr genau - in
stlicher Verlngerung - der Trasse des Raubgrabens in Sondage A folgt
(Abb. 3b). Leider kann der direkte Anschluss an den Raubgraben nicht mehr
erfasst werden; die alten Grabungen haben alles abgerumt, was zur Klrung
beigetragen htte. Allerdings ist der verkippte Block in W-Verlngerung ein
deutliches Indiz hierfr. Ferner schliet im W eine harte Sinterschicht an, auf
der das Fundament - falls es weiter nach Westen reichte, aufgelegen haben
muss. Die Differenz von rd. 0,2 -0,3 m. zur UK des Raubgrabens liegt fr
Steinraub in den blichen Margen.
Die Lnge dieser ber Sondage A und B hinaus reichende FundamentTrassenfhrung spricht zugunsten einer Hallenrckwand, die genau der
Rckwand-Ausrichtung der SW- Halle folgt, allerdings auch um rd. 0,65 m.
- 0,8 m. (ansteigend) hher liegt. Diese Differenz hat mit dem in archaischer
Zeit stark abschssigen Gelnde zu tun, das sich Richtung Westen - auch in
der Fundamentierungstiefen- differenz des Treppenfundaments des jngeren
Didymaion widerspiegelt: trotz der erheblichen Erd- und Steinaufschttungen
sptklassischer Zeit, betrgt sie im westlichen Fundamentbereich (auf der
Strecke zwischen SW- Halle und Sondage B) mehr als 0,3 m. Daher liegt
die Vermutung nahe, dass die in archaischer Zeit aneinander gereihte,
hhenabgestufte Hallenbauten, von W nach O das sdliche Kernheiligtum
begrenzten, zumindest aber den archaischen Sekos sumten.
3. Tavan Adas : Ergebnisse der Sondagen
Vom 25. August bis zum 5. Oktober fanden im Rahmen der DidymaExpedition des DAI Feldforschungen auf Tavan Adas statt (Abb. 6a-b).
Die rtliche Grabungsleitung lag in den Hnden von F. Bertemes. Mit der
9

Nach Einschtzung des Geologen Prof. Dr. Gregor Borg (Universitt Halle-Wittenberg).

271

diesjhrigen Grabung konnten die stratigraphischen Verhltnisse przisiert,

die chronologische Stellung konkretisiert und die kulturgeschichtliche
Bedeutung des Fundplatzes herausgestellt werden10. Auerdem wurden die
Insel sowie der benachbarte Kstenstreifen vermessen und mit einem Netz
von 20 Referenzpunkten berzogen. Dadurch ist auch bei Verlust mehrerer
Messpunkte das Arealsystem wieder rekonstruierbar. Weiterhin wurde ein
digitaler 3D - Gelndeplan der Insel erstellt. Vor der Grabung wurden an der
Ostspitze sowie in der Mitte der Insel ca. 500m abgeholzt. Archologisch
erforscht wurden insgesamt 300m. Schlielich wurden Insel und Kste
von Tobias Hfig im Rahmen einer Diplomarbeit geologisch untersucht,
Bohrprofile durch die Sedimentschichten angefertigt sowie die Herkunft der
in den einzelnen Schichten verbauten Steine bestimmt.
3.1 Abfolge der Siedlungsphasen
Tavan Adas 6: Jngste Siedlungsspuren: Sptantike bis frhbyzantinische Zeit
Die jngste Siedlungsaktivitt bleibt offensichtlich auf einen kleinen
Bereich im Osten der Insel beschrnkt. Der in Areal D18 (Abb. 6b, rechts)
freigelegte frhbyzantinische Brunnen fhrt heute Meerwasser. Zur Zeit
seiner Nutzung war die Insel also noch mit dem Land verbunden, da nur so
Swasser an dieser Stelle austreten konnte. Somit verfgen wir nunmehr
ber einen terminus post quem fr das Absacken der Kste.
Tavan Adas 5: Antike
Neben den sprlichen Indizien der Grabungskampagne 2006 fanden sich
keine weiteren Belege fr eine Besiedlung in antiker Zeit11. Allerdings
stellten T. Hfig und F.Bertemes bei einem Tauchgang ca. 250m sdwestlich
der Insel in sieben Meter Tiefe die berreste eines antiken Wracks fest.
Tavan Adas 4
Die diesjhrigen Grabungen besttigen, dass auf weiten Teilen der Insel
unberhrte bronzezeitliche Schichten unmittelbar unter dem Humus anstehen.
10 S. Vorbericht in : KST 29, 2007, 475 479.
11 Vgl. ebenda 477; 488.

272

Die jngsten bronzezeitlichen Ablagerungen zeichnen sich auf der gesamten

Insel durch ein rtlichbraunes Schichtenpaket aus. In den Arealen D17 und
D18 wurden die Reste eines NO-SW orientierten Gebudes mit schmal
langrechteckigen Rumen angeschnitten (Abb. 6b, rechts), das im Westen an
den hier hochziehenden Felsen angebaut ist. Das Gebude ist am ehesten als
Magazin zu deuten. Die Mauern waren im Schnitt 0,6 m. breit, aus mehreren
Lagen in rtlichbraunem Lehm verlegter, ortsfremder Steine gebildet, die wohl
ursprnglich mit einem aufgehenden Mauerwerk aus Lehmziegeln versehen
waren. In den oberen Grabungsplana waren die Mauern nur schwer von den
in die Rume verstrzten Steinen zu trennen. In diesem Jahr konnte in allen
Rumen der Begehungshorizont erreicht werden. Eine ONO-WSW ziehende
Mauer schliet die Rume nach Sden ab. Darauf folgt eine Freiflche, die
- wie die kleinteiligen, stark abgerollten und versinterten Scherben inmitten
von Steinschotter andeuten als eine breite Strae zu interpretieren ist, die
von der Landzunge auf die heutige Kstenanhhe fhrte.
Der Befund zeigt, dass die Rume vor ihrer Zerstrung grndlich leer
gerumt worden waren. Das archologische Material im Versturz ist hingegen
sehr einheitlich: anatolische Elemente fehlen nahezu vollstndig, whrend
die Masse der Keramik minoisch anmutet. Neben minoischen Importen,
insbesondere aus der Messara- Ebene und aus Ostkreta, kommen auch solche
aus des Ostgis vor. Zahlreiche conical cups, typische cooking pots, groe
ostgische Leistenamphoren, carinated bowls und vor allem Bronzetassen
imitierende feine Tongefe minoischer Prgung (Abb. 7a-b) sowie gyptische
Steingefe imitierende kugelige Tongefe sprechen fr eine Siedlung von
berregionaler Bedeutung und weitreichenden sdgischen Beziehungen.
Das Material lsst sich gut mit MMIII/SMIa und Milet 4a verbinden (Abb. 7cj). Jegliche Hinweise auf eine mykenische Besiedlung fehlen.

Tavan Adas 3
In den Arealen C10 und C11 sowie nach dem Abgraben der rtlichbraunen
Schicht in den Arealen D17 und D18 konnte eine zweite bronzezeitliche Schicht
freigelegt werden. Sie zeichnet sich durch ein graubraunes Schichtenpaket
aus, das mit zahlreichen Kalkpartikeln durchsetzt, und von Tavan Adas
4 durch einen in den meisten Bschungsprofilen deutlich erkennbaren
Schichtentrenner abgesetzt ist. In Areal D18 NW fanden sich Hinweise auf

273

Lehmziegelarchitektur und kalkverputzte Wnde. Diese Strukturen konnten

in diesem Jahr allerdings nicht weiter verfolgt werden. Eine von ONO
von D19 in D18 SO hineinziehende Mauer von beachtlicher 1,10 m. Breite
beeindruckt durch ihre sauber gesetzte Front aus groen Steinblcken und
ihrer rckwrtigen Hinterftterung mit kleineren Steinen und erinnert so an
kretisches Mauerwerk gleicher Zeit. In den Arealen C11 und C10 kam der
nrdliche Abschluss zweier Rume zum Vorschein, deren Sdteil der Erosion
zum Opfer gefallen ist (Abb. 8a-b). Es lassen sich mindestens zwei Bauphasen
erkennen. Mehrere Kamares-Scherben sowie das Tassen- und Schalenspektrum
lassen sich bestens mit der lteren Palastzeit auf Kreta verbinden. Eindeutig
anatolische Elemente fehlen. Besonders der Anteil an Feinkeramik verblfft,
weshalb wir an dieser Stelle wohl mit einem Wohnbereich zu rechnen haben.
Das Material lsst sich gut mit Milet 3 abgleichen.
Tavan Adas 2
Ein bis zu 30 cm. mchtiges, frhbronzezeitliches Schichtenpaket scheint
unmittelbar auf dem Felsen aufzuliegen. Das wenige Material, das uns
bislang aus den Bschungsprofilen zur Verfgung steht, kann am ehesten
mit den Phasen EBA II und EBA III (nach der anatolischen Chronologie)
verbunden werden. Der Nachweis von kykladischem Import (Fragment eines
naxischen Marmorkelches12, Ohrstpsel bzw. Spule aus Marmor (Gewicht
?), kykladische Tonscherben, Rohling zur Herstellung einer Schminkpalette
aus Plattenfeuerstein) sprechen fr einen bereits in dieser Zeit berregional
wichtigen Siedlungsplatz, der in ein weit gespanntes Kommunikationsnetzwerk eingebunden war, auch wenn eine gewisse anatolische Prgung
unver- kennbar bleibt.
Tavan Adas 1
Mehrere Scherbenfunde der Phase TA I zeugen schlielich von einer
ersten, sptchalkolithisch - frhbronzezeitlichen Besiedlung der Insel (frhes
3. Jht. v. Chr.).

12 KST 29, 2007, 489 Abb. 13 unten rechts.

274

4. Konsolidierungs- und Restaurierungsmanahmen am Apollontempel

4.1 Steinkonsolidierung und -restaurierung
Jhrlich muss die imposante Ruine des Apollontempels wegen starker
touristischer Frequenz unter Beobachtung stehen und von spezialisierten
Steinrestauratoren (Ch. Kronewirth, I. Celimli) auf Zerstrungen und
Beschdigungen untersucht werden. Die Basen 5 und 6 der stlichen
Frontsulen und deren Spiren mussten teilweise neu vernadelt werden, da
einige grere Fragmente sich vom Marmorkern bereits loslsten bzw. von
Touristen bestiegen und abgebrochen wurden (Abb. 9a-d). Ferner werden
laufend Konsolidierungsmanahmen am groen Tempel durchgefhrt, die im
Jahre 2007, neben der Abschlusssanierung der Ostwand des 12-Sulensaales,
auch der Nordleibung der groen Erscheinungstr galten. Hierbei mssen die
losen Zementmrtelpartien der alten Restaurierungen von 1910/12 sorgfltig
entfernt und alle Marmorteile zur Reinigung abgenommen werden. Erst dann
erfolgt das sorgsame Ankleben und Vernadeln der gereinigten Fragmente mit
Epoxid-Harz. Risse und grere Schalenbildungen werden mit technischem
Kalkmrtel verfllt, die Flchen des aufgehenden Mauerwerks vollstndig
ausge- glichen und gereinigt (Abb. 10a).
4.2 Gestalterische Manahmen
Der sdliche Labyrintheingang ist, nach einem knstlerisch sensiblen
Entwurf des Architekten Jrg Eichorn, mit einem geschmiedeten Eisentor
in reversibler Technik -verschlossen worden, um Vandalismus vorzubeugen
(Abb. 10b).
5. Depotarbeiten
5.1 Aufarbeitung der Funde der Grabung 2000/2003 am Taxiarchis - Hgel
Die Aufarbeitung der Keramikfunde aus den Grabungen von 2000, 2001
und 2003 wurden unter der Leitung von H. Bumke zum Abschluss gebracht.
Die Eisenfunde (D. Bischop), Dachterrakotten (Ph. Sapirstein), archaische
Keramik (F. Heinrich, B. Reichhardt) konnten whrend der Kampagne zur
Publikation wissenschaftlich bearbeitet werden. Die vom Taxiarchis-Hgel
stammenden Architekturfragmente wurden - unter Federfhrung von U.
Dirschedl - fr die Publikation vermessen und detailliert beschrieben,

275

5.2 Aufarbeitung der Funde aus den Sondagen im Heiligtumsbereich

2004 - 2007
Die Kleinfunde werden laufend aufgenommen, gezeichnet, inventarisiert
und photographiert. Sie werden publikationsgerecht fr die geplante
Grabungspublikation von A. Slawisch und U. Weber aufgearbeitet.
5.3 Sichtung und Aufarbeitung der Funde aus Tavan Adas 2006 2007
Die Stein- und Keramikfunde der bronzezeitlichen Schichten werden
grabungszeit- parallel unter der Leitung von K. Hornung-Bertemes gesichtet,
gereinigt, restauriert, photographiert inventarisiert und fr die statistische
Erfassung vorbereitet .

276

277

Fig. 1: Georadar: Abgearbeitete Felsformation unter dem jngeren Didymaion

Fig. 2: Sondagen an der Sdseite des jngeren Didymaion (a). Sondage A: Archaisches
Begehungshorizont, dahinter Raubgraben (b).

278

Fig. 3: Sondage B: Fundamentrest einer Halle mit Seitenprofilen (a). Trasse der archaischen
Hallen am sdlichen Treppenfundamentrand des jngeren Didymaion (b)

279

Fig. 4: Byzantinische Amphore (a),. archaische

Stirnziegel der Sdwesthallen (b d)

Fig. 5: Subgeometrische und archaische

Keramik (a e), Pfeilspitzen (f g),
Dreifusshenkel (h)

280

Fig. 6: Tavan Adas: Lage der Insel und

ehem. Kstenverlauf (a), Planquadrat
C10-11, C17-19 (b)

Fig. 7: Tavan Adas: Keramik (MMIII /

SMIa)

281

Fig. 8: Tavan Adas: Plan der Mauerreste in Planquadrat C 10-11(a). Bebauung in C 10 11 (b)

282

Fig. 9: Restaurierung der Basen 5 und 6 der stlichen Frontsulen des jngeren Didymaion (a-d)

283

Fig. 10: Didymaion: Abschlusssanierung der Ostwand des 12-SulenSaales (a). Sdlicher
Labyrinth-Eingang: Neues, geschmiedetes Eisentor (b). Schausammlung von Baugliedern
des archaischen Tempels (c).

284

2007 YILI
KARAN MAARASI KAZILARI
In YALINKAYA*
Harun TAKIRAN
Metin KARTAL
Kadriye ZELK
M. Beray KSEM
Gizem KARTAL
GR
2007 yl Karain Maaras kazlar 25 kiiden oluan bir uzman ve renci
grubuyla1 24.07.2007 tarihinde balam ve 03.09.2007 tarihinde sona ermitir.
T.C. Kltr ve Turizm Bakanln ise, farkl tarihler arasnda anlurfa
K.T.V.K.B.K Mdrl eleman Arkeolog mer ztrk ve Konya Mevln
Mzesi eleman Arkeolog Ali ahin Esen temsil etmitir. Kazmza katlan ekip
yelerine ve rencilere baarl ve zverili almalarndan dolay teekkr
bir bor biliyoruz. 2007 yl kazlar, daha nceki yllarda olduu gibi E ve B
gzlerinde e zamanl olarak srdrlmtr.
* Prof. Dr. In YALINKAYA, A.. D.T.C.F. Arkeoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/
TRKYE.
Prof. Dr. Harun TAKIRAN, A.. D.T.C.F. Arkeoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/
TRKYE.
Yrd. Do. Dr. Metin KARTAL, A.. D.T.C.F. Arkeoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/
TRKYE.
r. Gr. Dr. Kadriye ZELK, A.. D.T.C.F. Arkeoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/
TRKYE.
Uzman. Dr. M.Beray KSEM, A.. D.T.C.F. Arkeoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/
TRKYE.
Ara. Gr. Gizem KARTAL (MA), A.. D.T.C.F. Arkeoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/
TRKYE.
1 Bora Cem Sevencan (MA), rfan Deniz Yaman (MA), Aykut Gre ve Yavuz Aydn
(A..S.B.E.Yksek lisans rencileri), Gler Gl (Arkeolog), Ali laslan, Eylem Dere, Kaan
Bulut, Eref Erbil, Onur Din, Canan zdemir, Buket Babata, Fatih Saylar, Sibel Kanber, Seil
Toygun, Gnl Arslanalp, Gray Can Aytekin, Hatice Doruyol, alayan Gl (A.. D.T.C.F.
rencileri) ve Raif Mert Esen (Hacettepe niversitesi rencisi).

285

I. E GZ KAZISI
Karain Maaras E Gz kazs 2007 yl itibaryla toplam 7 plan karede
gerekletirilmitir (izim: 1). Kaz sezonu boyunca 4 ayr jeolojik seviye
iinde 53 arkeolojik seviye kazlmtr. Kaz ncelikle Ana Dolgunun gney
profilinde bulunan J 18 plan karesinde balam ve kaznn akna gre J 16,
J 17, K 18, J 15, K 19 ve J 14 plan karelerinde devam etmitir (Tablo: 1). 2005
ve 2006 yllar kaz raporlarnda Kkten sondajndan kalan J plan karelerinin
eitli boyutlarda deimekle birlikte, genellikle tam plan kareden daha
kk boyutlu olduunu belirtmitik (Yalnkaya ve di., 2008: 468). Ancak
bu yl tabana doru indike, plan kare boyutlarnda byme olmutur.
Jeolojik seviyeler, 4 ayr nite (V.1, V.2, V.3 ve V.4) hlinde karmza
kmtr. V.1 nitesi krem renkli tonlarda sedimanlar iermekte olup burada
genellikle sertlemi bir yap gzlemlenmitir. Buna karn, bu nitede
yumuak yapda sedimanlar da bulunmaktadr. V.1 nitesi iinde lokal olarak
da gzlemlenebilen kalsitik kuaklar, yarklar ve atlaklar da mevcuttur
(izim: 2). Olduka zor kazlabilen ve sert olan V.2 jeolojik nitesi, siyah renkli
ve konkresyonlu bir sediman yaps gstermitir. Bu jeolojik nite ierisinde
V.1den farkl olarak yer yer kahverengi sedimanter oluumlar vardr. Ancak
genel yap itibaryla bol konkresyonlu, sert bir depolanma ile karlalmtr
(izim: 2). V.3 jeolojik nitesi ince kumlu, yumuak ve kahverengi-krem
renkli bir sediman ile belirginlemitir. Kazs olduka kolay ilerleyen bu
jeolojik seviyede, plan kareler iinde yer yer delikler ve yarklar grlmtr.
Bunun yan sra, sertlemi kalsitik kuaklar da karmza kmtr. 2006
ylnda kazlan V.3 birimindeki yumuak yap, kolay bir biimde tahribata
uradndan, Ana Dolgunun iine doru tabanda bir oyua neden olmu
(izim: 2), daha stteki sert ksm ise bir saak grnmne brnmt.
2006 ylnda, bu durumun Ana Dolgunun gneyinin yllardan beri doal
artlara ak olmasndan kaynaklandn ve bu doal tahribatn bu alann
kazlmasyla nlenebileceini belirtmitik (Yalnkaya ve di., 2008: 468).
Dolaysyla, bu doal tahribat, 2007 kaz sezonunda bu alann kazlmasyla
giderilmitir. V.4 nitesi, V.3e gre daha sert ve koyu kahverengi tonlarnda
sedimanla belirginleir. Bu nite iinde, lokal konkresyonlarn yan sra farkl
younluklarda radyolarit akllar da gzlemlenmitir.

286

KARAN E 2007 KAZILAN PLAN KARELER

PLAN KARE AH

GH

Balang Biti
Kotu (m.) Kotu (m.)

J 14
J 14
J 15
J 16
J 16
J 17
J 17
J 18
J 18
J 18
K 18
K 18
K 18
K 19
K 19

V.3
V.4
V.3
V.3
V.3 V.4
V.3
V.4
V.2
V.3
V.3 V.4
V.1
V.1 V.2
V.2
V.1
V.2

-13.60
-13.90
-13.70
-13.80
-14.00
-13.80
-13.90
-13.00
-13.60
-13.80
-12.70
-12.90
-13.00
-12.00
-12.50

-13.90
-14.30
-14.10
-14.00
-14.10
-13.90
-14.10
-13.60
-13.80
-14.10
-12.90
-13.00
-13.40
-12.50
-13.50

V.2 V.3 V.4 -13.50

V.3 V.4
-13.60
V.4
-13.70

-13.60
-13.70
-13.80

K 19
K 19
K 19

85, 86, 87
88, 89, 90, 91*
86, 87, 88, 89*
87, 88
89*
87
88, 89*
79, 80, 81, 82, 83, 84*
85, 86
87, 88, 89*
76, 77
78
79, 80, 81, 82*
69, 70, 71, 72, 73
74, 75, 76, 77, 78, 79,
80, 81, 82, 83
84
85
86*

* lgili plan karede inilen en son arkeolojik seviye

Tablo: 1

E Gz Arkeolojik Buluntular
E Gz kazsnn arkeolojik buluntular genel olarak yontmata paralarla
temsil edilir. Bunlar iinde radyolarit, akmak ta, silisli kalker ve kalker
temel hammadde kategorileri olarak gzlemlenmitir. Kazs gerekletirilen
4 jeolojik birim iinde, en youn buluntu grubu V.2 iinden ele geirilmitir.
V.1 jeolojik seviyesinden ok az sayda yonga ve ekirdek ele geirilmitir.
V.2 jeolojik nitesi, stteki V.1e oranla daha ok buluntu iermektedir. Bu
seviye, kazs yaplm alanlarda teknolojik adan stteki seviyeye benzer
grnmde olan yongalar, ekirdekler ve ekirdek paralar ile baz dzeltili
paralar ve kenar kazyclarla temsil edilmektedir.

287

V.2 jeolojik nitesini nemli klan yeni bir buluntu, 2007 yl Karain
kazsnn en nemli buluntusu diyebileceimiz bir adet iki yzeyli lettir
(izim: 6) ve K 19 plan karesinin 79. arkeolojik tabakasndan elde edilmitir.
Acheuleen zellikler gsteren bu buluntu, Anadolunun stratigrafik olarak ele
geirilmi olan en nemli bulgularndandr, diyebiliriz. Bilindii zere 2004
ylnda Kmrc-Kaletepede de stratigrafik konumu iinde bir iki yzeyli
let ele geirilmiti (Balkan-Atl ve di., 2006). Bu ylki kazlarmz sonucunda
ele geirilen sz konusu iki yzeyli let, bulunduu stratigrafik kontekst
asndan, G.. 400.000 yldan daha eski olmaldr. nk bu seviyelerden
daha yukar kotlarda yapm olduumuz tarihlendirmeler G.. yaklak
400.000 yl ile tarihlendirilmiti. te yandan yine K 19 plan karesinin 75.
arkeolojik tabakasnda ele geirilen bir adet ekirdek, Karain Maarasnn
bilinen en byk rneini temsil etmektedir (izim: 7).
V.3 ve V.4 jeolojik niteleri, bu yl kazs yaplm olan alanlar itibaryla,
ok az sayda yonga ve baz dknt paralar vermitir. Buna karn Karainde
kltrel bulgularn hl devam ediyor olmas olduka sevindiricidir.
2007 ylnda E Gznde yaptmz kazlar, daha nceki yllarda V.
jeolojik nite iinde saptadmz Clactonien ve Tayacien endstrinin yannda
Acheuleen geleneinin de varln kantlam bulunmaktadr. Dolaysyla
Karain Maaras E Gz; tabana doru daha ok yonga endstrisinin ar
bast bir teknolojik zellikle karmza kmakla birlikte, iki yzeyli let
geleneinin varln da gzler nne sermi bulunmaktadr.
E Gz Fauna Buluntular
E Gznden yontmata buluntu topluluunun yannda eitli plan kare
ve seviyelerden genellikle krk ya da ok krkl kemikler de ele geirilmitir.
K 19 plan karesinin 77. ve 83. arkeolojik tabakalar arasndaki seviyeler, kemik
buluntu younluunun en fazla olduu seviyelerdir.
2007 yl kazsnda youn bir kemik buluntusu ile karlalmamakla
birlikte; J 18 plan karesinin 82. arkeolojik tabakasnda mikrofauna kalntlar,
K 19 plan karesinin 77, 79, 80 ve 83. arkeolojik tabakalarnda az sayda da
olsa otul trlere ait eitli diler, krk kemik paralar ile olaslkla kafatas
paralar ele geirilmitir. Bunlarn dnda kalan dier seviyelerde herhangi
bir faunal kalntya rastlanmamtr. Sz konusu kemiklerin trleri planlanan
zooarkeolojik almalar sonucunda belirlenebilecektir.

288

II. B GZ KAZISI
Karain Maaras B Gz 2007 yl kazs E 11, G 10, G 11 ve H 10 olmak
zere 4 ayr plan karede gerekletirilmitir (izim: 3). H 10 ve G 10 plan
karelerinde en st seviyeden balayarak AH 11e, G 11 karesinde sadece
AH 11 ile E 11 plan karesinde AH 36dan AH 40a kadar olmak zere, 33
arkeolojik tabakada allmtr (Tablo: 2). Ad geen plan karelere ait
arkeolojik ve jeolojik seviyeler ile bunlarn balang ve biti kotlar Tablo2de gsterilmitir.

KARAN B 2007 KAZILAN PLAN KARELER

PLAN KARE

AH

GH

Balang
Kotu (cm.)

Biti Kotu
(cm.)

E 11

36, 37

P.IX P.X

-570

-590

E 11

38, 39, 40*

P.X P.XI

-590

-620

G 10

-173

-181

G 10

H.I

-181

-220

G 10

1, 2

H.II

-220

-240

G 10

3, 4, 5

H.III

-240

-270

G 10

H.III H.IV

-270

-280

G 10

7, 8, 9, 10, 11*

H.IV

-280

-330

G 11

11

H.IV

-320

-330

H 10

-173

-180

H 10

H.I

-180

-200

H 10

0, 1, 2, 3

H.II

-200

-250

H 10

4, 5, 6

H.III

-250

-280

H 10

H.III H.IV

-280

-290

H 10

8, 9, 10, 11*

H.IV

-290

-330

* lgili plan karede inilen en son arkeolojik seviye

Tablo: 2

289

2007 ylnda ncelikle Holosen ve daha sonrasnda Pleistosen seviyelerde

allmtr. Holosen dolguda yaptmz bu ylki almalar, H 10 ve G 10
plan karelerinin en st seviyelerinin kazlmasyla balatlmtr. Daha nceki
senelerden bilindii zere, Holosen seviyeler genellikle sarms ve kahverengi
tonlarnda sedimanlar ieren jeolojik birimlerden olumaktadr. Kaz alannn
en dou ucunda gerekletirilmi olan kazlarda, daha nceki yllarda
detaylandrarak belirtmi olduumuz ve H.Iden H.IVe kadar tanmlanan
Holosen tabakalar tespit edilmitir (izim: 4). 0 olarak belirtmi olduumuz en
st ksm, gnmz toprayla da kark hlde bulunan Ge Roma ve Erken
Bizans-Ortaa buluntularnn bir karmn sergilemektedir. Bu ksmda
sedimantasyon hyk topraklarnn en st seviyesinde olduu gibi ok tozlu
ve gri bir yapdadr. H.Iden H.IVe kadar devam ettiimiz bu katlam iinde
yer yer depremler nedeniyle dm olan iri kalker bloklarn yannda kalker
ta dkntler bu Holosen tabakalamann genel karakteristiklerindendir.
Holosen seviyeler, Pleistosen seviyelere oranla kazlmas daha kolay ve
yumuak toprakl alanlardr. H. I jeolojik birimi, 0 seviyesi kadar kark olmasa
da, 0 ve H.II buluntularnn da kark olarak ele geirildii, daha ok Ge Roma
Dnemine ait buluntular sergileyen bir nitedir. H.II jeolojik biriminde, lk
Tun a zellii gsteren buluntular yannda Kalkolitik unsurlar da tespit
edilmitir. H.III ve H.IV ise tamamen Kalkolitik a buluntular vermitir. H.II
jeolojik birimi daha ok sarms tonlarnda ve bol kalker dkntldr. H.III
kahverengi tonlarnda olup kalker dkntnn devam ettii bir seviyedir.
H.IV jeolojik seviye ise kahverengimsi gri tonlarnda ve yer yer bol karbonlu
bol kalker dkntl bir depolanma sreci ile temsil edilmektedir. zellikle
H.III ile H.IV jeolojik birimleri arasnda gzle grlr bir kalker younluu
gzlemlenmitir (izim: 4). Bu younluu, 2006 yl kazlarmzn sonularna
gre, bir kalker ta demenin varlna balam ve bunun aklanabilmesi
iin kazlarn C Gzne doru ilerlemesi gerektiini belirtmitik (Yalnkaya
ve di., 2008: 472). Bu ylki kazlarmzn ilk ayan oluturan bu alan,
kukularmzn devam ettiini teyit etmekle beraber, tm alann da almas
gerektii gereini ortaya koymaktadr.
B Gz kazlarmzn ikinci ayan oluturan alan ise, Pleistosen seviyelerle
temsil edilmektedir. 2005 yl kazlarmz srasnda E 11 plan karesinde en son
35. arkeolojik seviyeyi kazmtk (Yalnkaya ve di., 2007: 545). 2007 ylnda
kazya ayn plan karede, 36. arkeolojik seviyeden balayarak devam edilmitir.
B Gznn ne kadar derine indii imdiye dein bilinmemekteydi. Ancak
bu ylki kazlarda, 40. arkeolojik seviyenin sonunda ana kayaya ulalmtr
(izim: 5). Ana kayann eimi gneydou-kuzeybat ynndedir. Dolaysyla
B Gznn kltrel katlamnn imdilik am olduumuz alan ierisinde

290

Orta Paleolitikten itibaren baladn syleyebiliyoruz. E 11 plan karesi

iinde daha nceden tespit etmi olduumuz P.IX ve P.X jeolojik birimlerine
ek olarak, ana kayaya oturan ve olduka koyu kahverengi bir sedimann
varlndan sz edebiliriz. P.XI olarak adlandrdmz bu sediman yaps
olduka yumuak ve nemlidir. plak gzle maara iinde siyah renkli gibi
grnse de, Munsel skalasna gre koyu kahverengi bir sedimandr. ok
az taldr ve kltrel adan da olduka fakir grnmldr. P.XI jeolojik
birimi 38. arkeolojik tabakadan itibaren grnmeye balasa da, dike bir eim
boyunca devam ettiinden tr kaln bir depo zelliinde deildir.
B Gz Arkeolojik Buluntular
En stteki gri renkli tozlu ksm ve H.I jeolojik nitesi Ge Roma arlkl
buluntularn yannda dier dnemleri de ieren kark bir grnm
sergilemitir. Dolaysyla hem ark hem de el yapm seramikler kark olarak
ele geirilmitir. Yontmata malzeme genellikle yonga ve dilgilerden ibarettir.
1 adet iki yzeyli ok ucu (izim 8:1) tipolojik adan Karainde temsil edilen
ilk rnek olmutur. Kark seviyelerden elde edildii iin dnemi hakknda
bir ey syleyebilmek olanakszdr. Ancak teknolojik adan paralelleri
Anadolu Blgesinden olduka iyi bilinmektedir. Srtmeta paralar ok
azdr. Ele geirilen kemikler olduka krkldr. Bir adet insan maxillas ele
geirilmi, ancak mezar iaret edebilecek bir buluntu ile karlalmamtr.
H.II jeolojik nitesi bol miktarda seramik paras iermektedir. Bunlarn
hemen hemen hepsi el yapmdr ve monokrom zelliktedir. Polikrom
seramikler ok azdr. Yontmata malzeme asndan yonga ve dilgi (izim
8:2) arlkl olup hammadde olarak radyolarit baskndr. Az sayda n
kazyc (izim 8:3) ve ekirdek (izim 8:4) de ele geirilmitir. Obsidyen ise
ok az olmakla birlikte, mevcuttur. Bunlarn dnda; boncuklar, vurgalar,
araklar ve eitli srtmeta elemanlar buluntu yelpazesini tamamlar.
H.III jeolojik seviyesi, getiimiz yllarda olduu gibi, genel olarak Ge
Kalkolitik zellikte buluntular sergilemitir. Bol miktardaki devety,
kahverengi ve siyah astarl seramik paras dikkati ekmektedir. Az da olsa
polikrom boyal ve insize seramikler de ele geirilmitir. Yontmata endstri
eleri tamalk asndan eit oranlarda dilgi (izim 8:6-9, 11-12) ve yonga
ile temsil edilmektedir. Bununla birlikte, 1 adet silikal orak dilgi (izim 8:5),
eitli tiplerde n kazyclar (izim 8:10; izim 9: 4, 8, 11, 13), budanm para
(izim 9:2), ta delgiler (izim 9: 5-6), mikrolitler (izim 9:7) ve ekirdekler
(izim 9:3) yontmata endstrinin nemli elerini olutururlar. Obsidyenin
varl bu seviyede de devam etmektedir. Delinmi denizel ve ta boncuklar

291

olduka sk karlalan buluntulardandr. Srtmeta paralar arasnda tme

talar ve sapan talar nemli unsurlardandr. Kemik objeler arasnda en genel
tip olarak bzlar grlmektedir. Pimi toprak araklar da ele geirilmitir.
H.IV jeolojik birimi ise tipik bir Kalkolitik a seviyesidir. Bu jeolojik birim
polikrom boyallarla birlikte bol miktarda tek renkli seramik paras ierir.
Bunlarn hepsi de el yapmdr. H.IV jeolojik birimi bol miktarda molsk
buluntularyla da dier jeolojik birimlerden rahata ayrt edilebilir. Yontmata
buluntu eleri daha st jeolojik birimlere oranla sayca oalmtr. Bunlar
arasnda en genel tipler; n kazyclar (izim 9:1; izim 10: 4, 9), dzeltili
dilgiler (izim 10: 1-3, ontuklu letler (izim 10:6), mikrolitler (izim 9: 910), ta delgiler (izim 10:7), dnml paralar (izim 10:5) ve ekirdeklerdir
(izim 9: 12, 14; izim 10: 8, 10). Srtmeta eler arasnda eitli tme
ta paralar bulunmaktadr. Ancak kumtandan bir adet iri tme ta tam
olarak ele geirilmitir. st yz ibkey biimlidir. eitli cill ta baltalar
da nemli srtmeta grubundandr. Kemikten ekillendirilmi bz paralar
da ele geirilen dier nemli eserlerdendir. Kemik bir u olduka iyi bir iilik
gstermektedir (izim 11:2). Kemik bir kak da bu ylki kazlarmzda kan
buluntular arasndadr (izim 11:1). Bunlarn dnda boynuzdan bir adet
delikli obje (izim 11:4) ve kemikten bir adet delikli obje (izim 11:3) ilgin
buluntulardandr. Bu jeolojik birimden de dierlerinde olduu gibi ta ve
denizel kkenli boncuklar ele geirilmitir.
B Gz kazlarnn Pleistosen seviyelerinde srdrlen almalar
sonucunda P.IX, P.X ve P.XI jeolojik nitelerinin ok youn bir buluntu grubu
sunmad grlmtr. Buna karn P.IX jeolojik seviyesinde genellikle yonga
endstrisi ile karlalmtr. Bu seviyeden eitli tiplerde kenar kazyclarla
(izim 12:1) birlikte levallois teknolojisine ait paralar ele geirilmitir. 1
adet insan parmak kemii de Karain Orta Paleolitik Dnemine ait ender
buluntulardan birisidir. P.X jeolojik seviyesi kenar kazyc (izim 12:2) ve u
gibi aletlerle levallois ekirdek rneklerini bir arada sunmutur. P.XI jeolojik
seviyesinden ise az sayda yonga (izim 12:4) ile az sayda Moustrien u
(izim 12:3) ele geirilmitir. Genel grnm itibaryla P.X ve P.XI, buluntu
asndan en fakir seviyelerdir. P.XIin alnmasyla ana kayaya ulalmtr.
B Gz Fauna Buluntular
Karain B Gznde tespit edilen buluntu gruplar arasnda, seramikten
sonra en fazla ele geirilen grup olan faunal kalntlarn ounluu krktr.

292

Kemik kalntlar hem iri hem de daha kk boyutlu olan ve genellikle de

bovid trlerine ait rnekler olarak karmza kmtr. Tm seviyelerden
vcut iskeletinin hemen her ksmna ait olan kemikler ele geirilmitir.
III. LABORATUVAR VE ARKEOMETR ALIMALARI
Her yl olduu gibi, 2007 ylnda da Karain kaz almalarnn nemli bir
ksmn oluturan arkeometrik almalara devam edilmitir. Bu kapsamda,
ncelikle ele geirilmi olan buluntularn tasnifleri yaplmtr. Bunun
ardndan krk olan paralarn restorasyonlar gerekletirilmitir. Ayrca
stratigrafi ve sedimantoloji almalarna da devam edilmitir.
IV. KAZI SONRASI ALIMALARI
Kaz almalar sonunda ncelikle kaz alanlarnda, daha sonra maara
ii ve dnda temizlik almalar yaplmtr. Karain E Gz Ana Dolgunun
gneyinde yer alan I plan karelerinde ileriki yllarda yaplacak olan stratigrafi
ve kesit tarama almalar nedeniyle, bu yl kazlar tamamlanan J plan
karelerinde kesit izimleri yaplmtr. B Gznde ise G 10 ve H 10 plan
karelerinin kazlmasndan sonra ortaya kan Holosen katlam ile E 11 plan
karesinin kazlmasndan sonra ortaya kan Pleistosen kesitlerin izimleri
gerekletirilmitir.
izimlerin
tamamlanmas ve kaz alanlarnn fotoraf ekimleri
yapldktan sonra, E ve B gzlerindeki kaz alanlar fotosenteze kar korunakl
siyah polyester naylon rtlerle kapatlarak koruma altna alnmtr.

KAYNAKA
BALKAN-ATLI, N., N.L. SLIMAK, F. AIKGZ, (2006) Kmrc-Kaletepe,
2004, 27. Kaz Sonular Toplants, 2. Cilt: 383-390.
YALINKAYA, I.; H.TAKIRAN; M.KARTAL; K.ZELK; M.B. KSEM;
G.KARTAL, (2007), 2005 Yl Karain Maaras Kazlar, 28. Kaz Sonular
Toplants, 1. Cilt: 539-558.
YALINKAYA, I.; H.TAKIRAN; M.KARTAL; K.ZELK; M.B. KSEM;
G.KARTAL, (2008), 2006 Yl Karain Maaras Kazlar, 29. Kaz Sonular
Toplants, 1. Cilt: 467-482.

293

izim: 1

izim: 2

294

izim: 3

izim: 4

295

izim: 5

izim: 6

296

izim: 7

izim: 8

297

izim: 9

298

izim: 10

299

izim: 11

300

izim: 12

YEN DNEM AN KAZILARI 2006-2007

ALIMALARI
Yaar ORUHLU*
2006 YILI ALIMALARI
Bakanlmzn istei ve Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl nn
izni, MSGS Rektrl nn destei ile 18.08.2006 01.09.2006 tarihlerinde
Kars-Ani kenti ren yerinde kaz ve almalar gerekletirilmitir.
Ani kazlar iin esas itibaryla 2007 sezonu iin bavurulmu olmakla
birlikte, Bakanlk ve ilgili Mdrlke bir an nce kaz ve faaliyetlerin
yrtlmesi istendiinden, yukarda belirtiler tarihler arasnda hemen Ani ye
intikal edilmi ve 2006 dnemi iin Kars Mzesi ile paylaml kaz olarak ve
Prof. Dr. Yaar oruhlunun bilimsel sorumluluunda olmak zere kazlara
balanmtr1.
Bylece Ani kazlarn yeniden balatan ekibimiz temel olarak u
almalarda bulunmay amalamt :
1. Yeni bir ekip olarak ehri renmek ve tanmak iin yzey aratrmalar
yaplmas ve btn yaplarn ayrntl fotoraflarnn ekilmesi.
2. Belirlenen mntkalarda kazya balanabilmesi iin arkeolojik temizlik
almalarnn srdrlmesi.
3.

Belirlenen alanda kazya balanmas.

4.

Jeofizik lmlerin yaplmas.

Yaplan yzey aratrmalarnda, An ehrinin, bundan nce yaplan

almalarda, kaynak ve yaynlarda ifade edildii gibi eitli devirlerde
Prof. Dr. Yaar ORUHLU, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Sanat Tarihi Blm, Beikta stanbul / TRKYE.
1 2006 yl kazlarna katlan ekip Prof. Dr. Yaar oruhlu (bilimsel sorumlu kaz bakan ), Mze
Mdr ( bakan ) Necmettin Alp, Yrd. Do. Dr. Tlin oruhlu (kaz bakan yardmcs), Y. L.
rencisi Sanat Tarihisi Jale zlem Oktay, Arkeolog Ouz Akbabaz, Arkeolog Murat Sav,
Teknik resim uzman Hdayin Ertan Sav, Sanat Tarihi rencisi Mustafa Bozan , Jeofizik Mhendisi Yrd. Do. Dr. Can Karavul ve Jeofizik Mhendislii rencisi Serap Varol ve lise rencisi Elif iek oruhludan olumaktayd. Bu bilimsel ekip dnda yirmiden ok ii de kaz ve
faaliyetlerde yer almtr. Ekibimize uyum iinde ve zverili almalarndan dolay teekkr
ediyoruz.

301

yama, ykm ve ina faaliyetlerine sahne olduu anlalmtr. Mevcut surlar

ve yaplarn zellikleri tannmaya ve fotorafla tespit edilmeye allmtr .
Bylece kentin, yksek bir tepenin zerinde bulunan Kale ( kale) ve hemen
bunun eteklerinde gelien eski ehir ( ehristan ) ve eski ehrin sur alan dndaki
ticaretle ilgili blmden ( rabat ) ibaret bir kent olduu anlalmtr. ar ve
dkknlarn bulunduu rabat ksm daha ge devirde yeniden iskn edilmi
ve bu civardaki yerleme ve mimar eserlerle buras da bir ehristan hline
gelmitir. eitli zaman ve devirlerde ina, tamir ve ilvelerin olduu surlar
ve kaplar ise genimsi bir ekil oluturan vadi zerine kayalara oturtulmu
bu ehri, iki sra hlinde evrelemektedir. Ocakl Kynn bulunduu kuzey
tarafta ise bu blm ayrca bir hendekle evrelenmiti.
Bugn itibaryle en salam durumda gnmze gelen mimar antlar bile
ksmen ayaktadr ve ancak evrelerinde kaz yaplarak planlar anlalabilecek
durumdadr. alma dnemimizden daha nce yaplan kazlarn ortaya
kard yaplar ise deta yeniden topraa gmlm ve deiik nedenlerle
daha da fazla tahribat grmt, bu yzden bu alanlarda yeniden kaz ve
byk apl arkeolojik temizlie ihtiya bulunmaktadr. Yzeyde yaplan
taramalar esnasnda youn sslemeli mimar eserlere ait plastik zellikler
gsteren ta paralarn geliigzel bir ekilde alan ierisinde dalm olduunu
grdk ve bunlarn bir ksmnn depoya konmas ve envanterinin yaplmas
iini gerekletirdik. Sonraki dnemlerde de bu faaliyetlere devam etmeyi
umuyoruz. Yine bu incelemeler esnasnda daha nce kazsna baland
hlde kazs tamamlanmam yaplar da tespit edilmitir. Sonraki sezonlarda
bu yaplarn kazsn da tamamlamaya karar verdik. Kaz mevsimi boyunca
Kale ve arkasnda ayr bir tepe zerinde bulunan Bakireler Manastr denen
yap kalnts dhil olmak zere btn yaplar gezilerek fotoraflar alnp bu
alanlarda ileriki dnemlerde yaplacak kazlarn mntkalar tespit edilmeye
allmtr. Ayrca Kalkolitik Devirden beri yerlemelere sahne olan ve Ani
yi kabaca dou, bat ve gneyden evreleyen Arpaay ve ona katlan derelerin
akt vadilerin yamalarndaki maaralarda da incelemelerde bulunuldu.
Arkeolojik temizlik faaliyetleri tespit edilen iki alanda birden balatld.
Ekip ve iiler iki gruba ayrld. Gruplardan biri, Ebl Muammeran Camii (12.
yzyl ba ) nden balayarak Arslanl Kap ya doru uzanan antik yol denen
ksmda alarak, kaz dnemi bitene kadar bu yolun temizliini yaptktan
sonra ot, diken ve toprakla yine bu antik yol gibi tannmaz hle gelmi Ebl
Muammeran Camii kalntsn ve arkasndaki mezar ant olduu sylenen

302

kalnty temizledi ve Manuehr Camii ( M. 1071-1072 ) ynne (gneydou)

ynelerek buradaki yolun iki yannda sralanan insan boyunda otlar ve
dikenlerle girilemez hle gelmi dkknlar temizlemeye devam etti.
kinci arkeolojik temizleme alan olarak seilen ve daha nceki hafirler
tarafndan II Numaral Konut olarak adlandrlm, 12. yzylda zengin
bir tccarn veya beyin kona olduu anlalan ev, Manuehr Camiinin
gneybatsnda yer almakta olup bu alandaki en gze batan antlardan
biri idi. Ayrca bu evin nceki kazlarda ancak % 40 kadar aa karlm
olduundan, zamanmza bal olarak burada kazya devam etmeyi istiyorduk.
Binann dou ve gneydouya bakan, kazlarla ortaya karlm meknlar,
insan boyundaki diken, ot, p ve topraktan tannmaz hldeydi ve kuzey,
kuzeybatdaki ksmlar da hi almam olarak yine dikenlerle kapl bir
durumdayd . nce mevcut ksmlarn temizliine baland. Bina, meknlar
iine girilebilecek ve plan karmak veya baka amala gezilebilecek hale
getirildi. Olduka uzun sren ve iileri zorlayan bu alma, yapnn kuzey
ve kuzeybatdaki toprak altnda kalan ksmlarnda da srdrld, arkadaki
ziyaretilerin yrme yoluna kadar bu alan tmyle temizlendi . Bu arada
iki kiilik bir ekip tarafndan yapnn aa karlm ksmlarnn plan izimi
iin lleri alnmaya alld. Ayrca plstik zellik gsteren baz ksmlarn
ayrntl izimleri yapld.
lerleyen zamanlarda yapnn temizlik ii byk oranda tamamlanmaya
balandnda, 10 numaral mekn olarak adlandrdmz, evin kuzeyine denk
gelen uzunlamasna dikdrtgen mekn, ot ve dikenlerinden arndrldnda,
orta kesiminde duvarlardan den talarn ve toprak ile plerin oluturduu
bir yn olduu grld. Bu ortadaki ynn etraf, yani duvar kenarlar da daha alakta olmak zere- yllar iinde birikmi toprak dolguya sahipti. Bylece
bu yn kaldrmaya karar verdik. Temizlendike kan dzgn kesme talar
odann kuzeyindeki almam alana sonraki restorasyonlarda kullanlmak
zere- ydk. Bylece duvar talar ve pler ve topraktan oluan bu yn
temizledikten sonra tabana ulatk. Odann taban deme talar ancak gney
ksmnda birka tane olmak zere mevcuttu . Evin orta ksmndaki i avluya
balanan giri ksmnda balayan, daha alak sahanla oranla yksek olan,
bu tabann kuzey kesimi toprakla kapl idi, evvelce bu ksmn da muhtemelen
ta demeyle kapl olduu ve sonralar tahribata urad dnlebilir.
Bu ksmda bir sakncas olmadndan, (tabandan daha aada bir kltr
tabakasna ulaabilmek amacyla) kk bir alann almasna karar verildi.

303

Ekip yelerimizden Yrd. Do. Dr. Tlin oruhlu, odann tam kuzey bat
kesinde karn hizasndan kesilmi veya tahribat grm ap 64cm. olan
byk bir keramik kp (pithos) parasn ortaya kard. Sz konusu kpn
iinde iyi cins kil yer alyordu ve kpn etrafnda kl izlerine rastlanmt.
Gvdesi atlam olan bu kp yerinden karlarak kaz deposuna gtrld
ve orada eksik paralar yaptrlarak tmlenmeye alld .
Kaznn bundan sonraki gnlerinde, 8 numaral mekn olarak
adlandrdmz hi almam oday amaya karar verdik. zerindeki insan
boyunda dikenler ve otlarla kapl alan temizlendiinde odann boyutlar daha
iyi belli oldu (Resim: 1 ). Bununla birlikte burann kazsna balamadan nce bu
mekna bitiik olup yapnn ana giriinin gney batsnda kalan alanda kk
bir ama amaya karar verdik. Bu dncemizi gerekletirdiimizde, hem
burada baz duvar izlerinden varl anlalan meknn durumu anlalacak
ve hem de 8 numaral odann gneybatsna den duvarn toprak altnda
kalan d ksmnn, ksmen ortaya kmas salanacakt. Bu ekilde alan
dtaki bu ksmda, bir baka odaya baland anlalan bir odann duvar
kalntlar ortaya karlm, etrafnda kl tabakas bulunan dairev ekilde
talarn dizilmesinden olumu bir ocak ve evresine atlm (eti ocakta
piirilip yenilmi) hayvan kalntlarna rastlanmtr. Bylece bu konan
hemen yaknnda bir sra hlinde evin duvarlarna paralel olarak uzand
dnlen ve imdilik servis meknlar (mtemilt) olduu sanlan ikinci
derecede meknlarn varl da anlalmtr.
Bu ilemlerden sonra ise sekiz numaral meknn almas iine
balanmtr. Dier oda ve salonlar gibi deiik boyutta aralar moloz dolgulu
kesme talardan yapld anlalan bu yer, dikdrtgen bir salondur. nce en
stte bulunan ukurluk alanlar bir seviyeye getirdikten sonra, sistematik
olarak kazmak suretiyle mekn aa karmaya karar verdik. Bu ksm da iki
kk ama hlinde inmeye koyulduk. Birka gn iinde gneydouya yakn
kesimde, - alt sa keden baka bir odaya balanan giriin hemen nndegiri sahanln salonun geri kalanndan ayran, mermerden yaplm bir
paravann (korkuluun) st ksm ortaya karlmtr. Daha nce kazlm
oda veya salonlarda bunun eklen benzerine ve malzeme olarak mermer
kullanmna rastlanmamtr.

304

2007 YILI ALIMALARI

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel
Mdrlne bal olarak yaplan ve Bakanlar Kurulu karar ile bakanl
tarafmza verilen ve Mimar Sinan niversitesi adna srdrdmz
An kazlarnn 2007 yl almalar 02 31 Austos 2007 tarihlerinde
gerekletirilmitir2.
FZK ARTLARLA LGL HAZIRLIK ALIMASI
02 Austos 2007 tarihinde ekibimizin bir blm kalacak yerleri hazrlamak
ve eitli ilemleri yapmak zere stanbuldan Karsa hareket etmitir. Kars
retmenler Evinde kalnan birka gnlk sre ierisinde Sayn Kars Valisi,
l zel daresi ve Mze Mdrl yetkilileri ile grlerek ekibin Anide
kaz alan yaknnda kalabilmesi iin gerekli almalar yapld. Maalesef,
burada daha nce 13 yl boyunca srdrlm kazlar esnasnda (Prof. Dr.
Beyhan Karamaaral ve ekibi dnemi) bir kaz evi oluturulmamtr; ancak
biz ekibimizle birlikte kaz alan yaknnda kalmann daha doru olacan
dndmzden daha nce bu amala Kars Valisi ile grm ve Anideki
l zel dare binasnn (karlama merkezi) kaz evi olarak ekibimize tahsisini
ve kullanmnn Bakanla verilmesini konumutuk. Bu kez de ayn istei
tekrarlamakla birlikte sadece geici olarak kaz sresince burada kalmamza
2 T. C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ne bal
olarak yaplan ve Bakanlar Kurulu ile bakanl tarafmza verilen ve Mimar Sinan niversitesi
adna srdrdmz Ani kazlarnn 2007 yl almalar 02 31 Austos 2007 tarihlerinde
gerekletirilmitir .
Kaz Bakan Prof. Dr. Yaar oruhlu, Bakan Yardmcs Yrd. Do. Dr. Tlin oruhlu, alan
ve envanter sorumlusu Ara. Gr. Jale zlem Oktayn yer ald alma ekibinde toplam 25
kii almtr. Bakanlk temsilciliini, Kaz Komiseri Resul bi in yapt ekibimize; Mimar
Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blmnden baz
retim yeleri ve renciler yannda , Sakarya niversitesi, 100 Yl niversitesi, Tokat Gazi
Osman Paa niversitesinden kimi retim yesi olan elemanlar da katlmtr. Bu ekibin bir
blm btn kaz sresince alm bir blm de kaznn belli dnemlerinde grev almtr.
te yandan, bir ksm rencilerle birlikte, ikisi kaz evinde temizlik ve yemek iiyle ilgilenen
ve dierleri arazi ve kaz iinde altrlmak zere toplam 38 (7si renci) ii ekibe dhil
edilmitir. Yaptklar zverili almalardan dolay ekibimizin btn yelerine teekkr bir
bor biliriz.
Yaptklar eitli yardmlardan dolay Kars Valilii, l Kltr Mdrl, Kars Mzesi
Mdrl ve l zel daresi Mdrl ne de mteekkiriz.
Kazmza madd katklarndan dolay DSMM e ve stanbul Kltr Tarihi Aratrmalar
Merkezi ne ayrca II numaral konutun son durumu yanstan rlvesini hazrlayan Cihan
Restorasyon mimarlarna teekkr ederiz.

305

izin verildi. Galeri kat bulunan binann iinde yatakhane yaplabilecek kapal
meknlar olmadndan, alt ve st kattaki direkler aras perdelerle blnerek
altta erkekler stte kzlarn kalaca yatakhaneler hazrlanrken, shh tesisat
ve mutfak, tuvalet gibi meknlar ve kaplar tamir ettirilerek, sz konusu bina
asgari artlarda ekibin kalabilecei ekle dntrlmtr. evre dzenleme
projesi hayata geirilip bu binann parselinde yeni bir kaz evi ina edilene
kadar, bu bina sonraki kaz dnemlerinde de -ilgili makamlarn izniyle- kaz
evi olarak kullanlacaktr.
Binann alt kattaki ana salonu da alma, toplant ve eser deerlendirme
alan olarak kullanld. Yemek ve alma masalar olarak kullanmak zere
mevcut masalara rtler ve mutfakta kullanmak zere eitli eya ve letler
ve malzemeler de satn alnd. te yandan, bu binann arkasnda yer alan
ve ksmen kaz deposu gibi kullanlan harap binann da Bakanlmza
tahsisi istendi ki amacmz burann esasl bir tamiratn yaptrarak ve etrafn
evirerek kaz ileri iin kullanlmasn salamakt.
Bu ekilde l zel dare binasna yerletikten sonra ve Bakanlk temsilcisi
Resul biin de ekibe katlmyla kaz almalarna resmen balanmtr.

ARAZ ALIMALARI
2007 Kaz mevsiminde, daha nce belirlediimiz antik ehrin dokusunu
ortaya karma amacna uygun olarak 2006da baladmz almalara
devam edilmitir. Geen yl kaz alannda byk bir temizlik yapm ve
sonra Manuehr Camisinin bat kesiminde kalan ve az bir blm alm
II Numaral Konut henz toprak altnda olan blmlerinin almas iine
devam edilmitir. Bir ikinci alma alan olarak da Antik Yol denilen yol
zerindeki, yani Ebl Muammeran Camisi minaresi ykntsnn bulunduu
yerden balayan yoldaki almam blmler seildi. Her iki ksm da daha
nce sunulan kaz programmzda yer almaktayd.
Kaz alanna ilk geldiimizde geen yl temizlediimiz kalnt ve kaz
alanlarnn yine insan boyunda diken ve otlarla kapl olduunu grdk. Bu
nedenle, ncelikle alan temizliini gerekletirdik; bu arada ilk defa olmak
zere ziyaretilerin gei ynnde olduundan ilk ategede de detayl bir
temizlik yaplarak bu mahallin kt grnts ortadan kaldrdk. Dier genel

306

temizlik almas, ziyareti geilerinin en youn olduu blgelerde, ar

yolu, Antik yol, katedral (Fethiye Camisi) yollar zerinde ve kaz yaplacak
mahallerin evresinde gerekletirildi.
kiilik bir teknik ekip oluturuldu ve bir yandan da envanter almas
yapmak zere alma balatld. Uzun sre devam edecek olan bu salkl
envanter almas, ren yerindeki kalntlarn fotoraflanmas, belgelenmesi,
imknlar dhilinde plan, rlve, izim ve yazl tasvirlerinin yaplmas
eklinde devam edecektir.
Fiili kaz almalar iki sektrde devam etmitir. Birincisi antik yol
zerinde 10x5m. boyutlarnda ve GB-KD ynnde uzanan amalarn
bulunduu blge, ikincisi ise Menuehr Camisinin yaklak GB ynnde yer
alan II. Konut blgesidir. Daha nceki kaz dneminde (Prof. Dr. Beyhan
Karamaaral kazlar) II Numaral Konut olarak kodlanan, XI XII. yzyl
Seluklu Dnemine tarihlenmi olan ve bize gre bir evden daha byk bir
malikne, hatta saray olmas gereken evin almam olan blmlerini seviyeli
olarak amaya devam ettik (izim: 1). Merkez ksmnda st ksmen kapal
bir i avlusu ve buna bal zahire ambar olan bu evin, kabaca gneyde olan
blm selmlk, kuzey blm harem ksm olarak dzenlenmi olmalyd.
erisinde hibiri tam olarak bir dierinin ayns olmayan ok sayda oda ve
salon bulunmaktayd.

YEN AMALAR
II . Konut 8. Mekn (Resim: 1)
Meknlarnn ounluu almam olan yapnn, 8 numaral byk
odasnn kazsna getiimiz ylki almalarmzla balanmt. Bu mekn
K.D. kesindeki giri vastasyla girilen giri sahanlnn solunda bulunan,
mermer paravann st blmne kadar kazlm, ancak sremiz ve
imknlarmz tkendiinden tamamen almas 2007 sezonuna kalmt.
2007 sezonunda bir grup ii ve iki sorumlu renci ve denetimimizde
bu meknn kazsna devam edildi. Neticede ilk tabana ulald, bu taban
salonun en ge tarihli taban idi. Meknn dou duvar dibinde yaplan kk
bir sondaj altta daha erken devir tabanlarnn bulunduuna iaret olarak
kabul edildi; ancak evin tamam alarak ortaya karlmadan bu alt tabakalar
amay imdilik dnmedik. lk tabana ulatmzda, bat duvarnn kuzeyle

307

birletii blmn hemen nnde bir tandr ortaya karld. Ayn duvarn
orta kesiminin hemen dibinde tatan bir dibek ve bat duvar nnde ise iki
adet tandr daha ortaya karld. Bu tandrlarn ileri hava kanallar ortaya
kacak ekilde temizlendi, lleri ve fotoraflar alndktan sonra ileri
tahrip olmalarn nlemek iin yeniden ince toprak ile dolduruldu.
Dhilinde ok tandr bulunmasndan yola karak bu meknn piirme
mekn (mutfak) olduu sonucuna varld.
II. Konut 31. Mekn
31 Numaral oda, 8 numaral meknla bat tarafndan birleen ve gneykuzey ekseninde uzanan dikdrtgen ve dierleri gibi tatan yaplm bir
mekn idi. Bu her iki mekn arasndaki balant gneydeki birletikleri
keden bir girile salanyordu. Odann kuzeydou tarafndaki keye
yakn bir baka kap akl ile kuzeydeki baka bir mekana gei salanyor
olmakla birlikte, bu giriin daha ge kullanmlar esnasnda tala rlerek
kapatld anlalmaktadr.
31 numaral meknn gney duvar nnde 1.20 m. geniliinde ve
gneybat kesinde duvarla birleen aa yukar 1m. derinliinde dikdrtgen
eklinde bir depo alan ortaya karlmtr. Ayrca giriin hemen sanda
dou duvar nnde ap K.G. dorultusunda 71 cm. D.B. dorultusunda
68 cm. ve eper kalnl 2 cm. ve derinlii 81 cm. olan bir tandr bulunmu,
kaznn sonlarna doru ise bunun karsnda ve bat duvar nnde K.G.
dorultusunda 70 cm. D.B. dorultusunda 83.5 cm. apnda ve derinlii
aa yukar 112 cm. olan biraz daha byk ve derin bir baka tandr daha
ortaya karlmtr. Tandrn dibine yakn kesimde biri boru eklinde dairesel
kesit veren hava delii, dieri yine gneye bakan tteklie almak zere iki
delik ortaya kt. Bu tteklik ve hava borular pimi topraktan yaplmt.
Duvarlar sar olan bu mekn muhtemelen mutfak ksmna bal depo ya da
kiler olarak kullanl olmaldr.
II Konut 11. ve 12.Meknlar (Resim: 2-3)
Evin imdiye kadar eski kaz ekibi tarafndan kaz suretiyle alm ve
mevcut ortaya karlm blmlerin kuzey kesinde kk boyutlu bir ta
oda bulunmaktadr; ancak bu ta odaya geii salayan giri ve ona ulaan

308

koridor eklindeki kk mekn ile buna balanan ve sonradan 11 numaral

mekn olarak numaralandrdmz oda henz toprak altndayd. Bu kesimler
de bir grup ii, renciler ve denetimimiz altnda ald.
11 numaral odann toprak ve ta dolgusu, karlalan ilk taban seviyesine
kadar inildi. Ksmen mevcut taban deme talar ortaya ktktan sonra
imdilik olmak zere daha alt tabakalara inilmedi. Oda kabaca bat duvar 8
m., dou duvar 6.42 m. kuzey ve gney duvarlar 8 m. llerinde ancak ok
dzgn olmayan bir oda grnmndeydi. Bu meknn kabaca KD. tarafnda
bir seki duvarna balanan, genilikleri deien bir ksm tahrip olmu ta
merdivenlerin ortaya karlmasyla 13 numaral mekna olan balant da
aa kavumu oldu. Aaya doru inen bu merdivenler akl 1.20 m. olan
giriten sonra alalmay srdrerek bir kare eklinde sahanla ulamaktadr.
Burada daha sonraki kullanm devrine ait olmak zere bir tandr tam orta
kesimde ortaya karlmtr. 65cm. apnda bu tandrn bulunduu kareye
yakn ller veren ( kabaca 2.27 X 2.10) sahanlktan sonra, iki geni basamak
tekil eden alan takiben en alt ksma inilmekte ve buradan az yksek olan
kap eiiyle gney kesinden 13 numaral mekna girilmektedir. Btn bu
blmler tamamyla Austos 2007 dneminde alarak ortaya karlmtr.
Sz konusu sahanlkl, merdivenli geit-koridorun, dou tarafndaki duvar
km olmakla birlikte, ahap lentolu bir girile henz almam olan baka
bir mekna geit verdii anlalmaktadr. Gelecek yl imdi toprak altnda
bulunan bu oda da alarak ortaya karlacaktr.

II. Konut 32. Mekn

Byk evin aa yukar kuzeybat tarafna den (kabaca bat) mekn
bu kaz sezonunda henz tam olarak ortaya karlamamtr; ancak gelecek
dnemde tam olarak oda tabanna inilebilecektir. Bu mekn ge devir
mdahaleleri nedeniyle dzgn drtgen bir ema vermemektedir. Kabaca
gneyde bulunan 9 numaral mekn ve onun sandaki 10 numaral mekn
gney duvarnn dz olarak uzanmasn engellemitir. zellikle 9 numaral
meknn bitiiindeki duvar, oda iine girinti yaparak alan daraltmaktadr.
Bu meknn kabaca batsna den duvar da iki ayr para hlinde, biri daha
ieride kalm olarak ksmen ortaya karlmtr. Bu ksm yzeye ok yakn
olduu iin tahribat grm olmaldr. 31 numaral mekna bitiik olan ve
kabaca gneyde kalan duvar nisbeten daha dzgn ve iyi durumdadr. Bu

309

duvarn gney dou tarafndaki kap sonradan ge bir dnemde rlerek

kapatlmtr. Meknn lleri kabaca 7 X 5.70 m. dir.

II Konut Mtemilt
31 numaral mekn kazlarak ortaya karld srada bunun kabaca
gneyde olan duvar henz d taraftan toprak altnda bulunmaktayd.
Daha nce 8 numaral meknn toprak altnda kalan d tarafn, belli lde
ksmen aarak, ok tahribat grm kk meknlarn ve ge tarihli bir
dairev ocan kalntlarn aa karmtk . imdi bunun bat tarafnda
kalan ksmn da belli oranda amak suretiyle, burada kk drtgen bir
mekn, -31 numaral odann duvarna bitiik olarak- ortaya karlm oldu.
Btn bu yerleri imdilik mtemilta ait meknlar olarak kabul ediyoruz.
31 numaral meknn gney duvar arka tarafnda ( yani evin ana giriinin
bat tarafnda ) duvarn zerine kadar ulam toprak yn kaldrldnda,
nceki ylda kan ok tahribat grm, mtemilt olarak nitelendirdiimiz
ek meknlarn devamna ilikin baz kalntlar ortaya karld. Bu temizlik
srasnda bir mlek iinde ve etrafa yaylm olarak bakr-bronz ve zerleri
ar korozyonlu 57 adet sikke ile karlalmtr. Sikkelerin aidiyeti temizlik
ve konservasyon almalar bitirildikten sonra tespit edilebilecektir.
Sz edilen bu almalarla II . Konutun 2007 sezonu kaz almalar
tamamlanmtr (Resim: 4 ).

Antik Yolun Dou Kenarndaki Kazlar

Bir yl nce yaplan Jeofizik incelemeleri ve lmleri neticesinde, bu
kesimde bulunan toprak ynts altnda, birtakm kalntlarn bulunduu
anlalmt. Bylece biz burada bizden nceki kaz dneminde ortaya
karlm dkknn yalnz olmadn tespit etmi olmutuk. Balangta
yzeyden belli olmayan duvar izleri nedeniyle, tahmini mekn boyutlarn
kapsayacak ekilde yaklak olarak G.D. ynnden K.B. ynne doru uzanan
ve antik yola paralel devam eden 10x5 m. boyutlarnda A ve B amalarnn
rperleri atlmtr. Kaz almasnn devamnda ise amalar boyunca bitiik
meknlarn ayn ynde sraland gzlemlenmitir. Ebl Muammeran Camii
minare kalntsnn hemen kuzeyinden balayan ve antik yol denilen yolun sa
kenarnda yer alan bu amalarda, 7 kk mekn daha ortaya karlmtr.

310

Her ne kadar bunlardaki buluntular bunlarn daha ok ilik olduklarn

dndryorsa da, imdilik bunlara dkkn demeye devam edeceiz.
Daha nceki kazlarla ortaya karlm mekna Dkkan 1 adn verdikten
sonra bizim ortaya kardmz dkknlara 2007 / 2 -8e kadar kod numaralar
verdik (izim: 2, Resim: 5).
1. Dkkn: Dzgn olmayan bir dikdrtgen eklinde olup btn dier
dkknlar gibi tatan ina edilmitir . Duvar kalnlklar 32 cm. den 50 cm. ye
kadar deimektedir. erden blnmeyen mekn kabaca 3.77 / 3.45 x 4.50 /
3.50 m. llerine sahiptir. n tarafta 90 cm. geniliinde bir giri vardr . Bu
ilik eski kaz ekibi tarafndan ortaya karlmt.
2007- 2. Dkkn: ten 1. 96 x 3.38-3.90 m. llerinde olan, duvar
kalnlklar ortalama 50 cm. (yalnzca dou duvarnda 66 cm. ) olan bu kk
meknn, giri duvarndan douya doru 1.80 m. lik n blm 1.58 m.lik
arka blmnden ayrlmaktadr.
2007 3. Dkkn: kinci dkkn da duvar uzunluklar birbirinden farkl
bir drtgen eklindedir. Dkknn sol duvarna bitiik 75 cm. geniliindeki
giriten, zemini talk olan dier taraflardan daha alak kk bir sahanla
ulalmaktadr. Duvarlarn iinden alnan uzunluklar 3.88/3.76 ( giri akl
dhil )x4.10/ 3.38 m. dir . Duvar kalnlklar 47 cm. den 72 cm. ye kadar
deimektedir.
2007 4. Dkkn: Duvar kalnlklar 48 cm. den 63 cm. ye kadar deien,
bitiikteki kk meknn girii 61 cm. geniliinde olup sadandr. Giriin
hemen solunda yksek talk kare bir blm vardr. ten ksa kenarlar
1.95/2.22 x uzun duvarlar 3.99 / 4.00 m. dir.
2007 - 5. Dkkn: 49 cm.den 68 cm. ye kadar deien lde duvar
kalnlklarna sahip olan bu meknn genilii 1.55 / 1.79 m. dir. Uzunluu
ise 4.07/4.02 m. dir. Giri akl sadan olup 73 cm. geniliindedir.
Giriten hemen sonra grlen, tal yatay dikdrtgen alan orta kesimden
daha yksektir. Derinlii giriten daha fazla olan kare eklinde orta blmn
gerisindeki dikdrtgen kk alan ise daha alt seviyede yer almaktadr.
2007 6. Dkkn: Giri ksmnda, alt seviyede bir kap akl olmayan
5 numaral dkkn, ierden dou duvarna bitiik bir seki ile iki blme
ayrlmtr. Duvar kalnlklar 48 58 cm. arasndadr. ten lleri 2.39 x 3.
59 3.90 m. dir.

311

2007 7. Dkkn: Aa yukar 1 m. geniliinde ve sada bulunan bir

giriten dhil olduumuz bu meknn solunda, yksek ve alak alanlar
olan ve mahiyeti anlalamayan bir blm vardr. Bunun dndaki kesim
dikdrtgen biiminde tek bir mekn olarak ina edilmitir. Duvar kalnlklar
40 cm. den 56 cm. ye kadar deimektedir. Duvar lleri iten 2.82/2-63
(genilik ) x 4.30/3.87 (uzunluk) m. dir.
2007 8. Dkkn: Yine kk bir dikdrtgen mekn olan 7. dkknn duvar
kalnlklar 48 cm. den 59 cm.ye kadar deimektedir. Sadaki giri akl 97
cm.dir. Ksa kenarlarn uzunluklar 2.40/2.34 m. dir; uzun kenarlarn ise 6.86
/ 6.52 m.dir. Arka tarafta i ksmn sa kenar ak bir duvarla blnmtr.
Giri blm dier kesimlerden alak bir sahanlk oluturmaktadr.

MMAR KORUMA VE RLVE ALIMALARI

II numaral konut ile dkknlarda proje yapmay gerektirecek apta bir
onarm yaplmamtr. Evin duvarlarnn st ksmlarnn dklmemesi iin
kum, tula tozu, ta tozu ve kire kullanarak hazrladmz har ile st
yzeyleri sabitlenmitir. Gerekli grlen baz yerlerde ise kolaylkla geri
dn olabilecek ekilde kuru duvar teknii ile rg yaplmtr. Benzeri
almalar ortaya kardmz dkknlarn bazlarnda da yaplmtr (Resim:
4-5). Ayrca Grc Kilisesinde ayakta kalabilmi insan figrl kabartmalarn
bulunduu tek duvar parasnn alt, doal artlar ve defineciler tarafndan
oyulmu olduundan, duvarn derek tamamen tahribata uramamas iin
oyuk ksmlara duvar rlmek suretiyle geici destek uygulamas yaplmtr.
Yklma ve tahribat neticesinde yap iine dklm olan bu duvarlar, kendi
talar ile salamlatrarak sabit seviyeye getirdiimiz bu almada kullanlan
kire harc, yapnn orijinal harcna uygun olarak uygulanmtr. Harcn reetesi
ise Art Restorasyon firmasndan Celalettin Kk tarafndan hazrlanmtr.
Gerek II. Konut, gerekse antik yol blgesindeki amalarn almas srasnda
biriken ok sayda yap ta, evrede irkin grnt oluturmamas ve kaz
alan iine hayvanlarn giriini ksmen nlemek iin kuru duvar tekniiyle
rlerek amalarn evresinde koruyucu bir erit oluturulmutur (Resim: 4).
Ayrca II numaral konutun ortaya karlan blmlerinin rlve ve planlar
Cihan Restorasyon ve naat irketinden Turgut Saka ve Erdem Mha
hazrlatlmtr (izim: 1).

312

Belirtilenlerin dnda byk restorasyon almalar iin gerekli paray

salayamayacamzdan bu konuda bir alma yaplamamtr. Bununla
birlikte, daha nce Bakanln izni ile yaplan iki yap ile ilgili restorasyon
projesinin mdrlmze belirttiimiz grlerimizin dorultusunda
uygulanmas gerektii de ilgili tarafa bildirilmi ve baka baz restorasyon
nerilerinde bulunulmutur.
Ayrca genel olarak, harabelerin bulunduu sur ii mevkiine, kontrolsz
girileri nlemek maksadyla daha nce evrilen tel rglerin kesilerek alm
olduu ve bu aklklardan ieriye zellikle sr srlerinin srldnn
tespit edilmesi zerine, tedbir alnmaya allmtr. Durum jandarmaya ve
ky muhtarna bildirilmitir. Srlerin sur iine zellikle gece salndnn
fark edilmesi zerine Kalenin ana giri kapsnn yan tarafnda, i ve d
sur duvar arasnda kalan akln bu i iin kullanld fark edilince, bu
boluk ta duvar rlerek kapatlmtr. Bu duvarn bedeni, kale d evresine
dalm olan talar toplanarak, ta duvar ustalar tarafndan kire harc ile
rlmtr. Kale kaps iin zincir ve asma kilitten oluan kilit sistemi temin
edilerek kale bekisine teslim edilmitir.
Ayrca, kale iinde bulunan ynlendirici tabellar ve eser tantm
levhalarndan bazlarnn yerinden km veya devrilmi olduunun fark
edilmesi zerine, btn tabellar tamir ile yerlerine sabitlenmitir.
DEPO VE ENVANTER ALIMALARI
Kaz evinde yaplan depo almalar srasnda, mimar kalntlarn planlar
ve kazlarla ele geirilen buluntularn izimleri yaplmtr. Buluntularn
ykanmas, temizlenmesi, tasnif edilmesi ve sras ile kaz envanterine kayt
ilemi gerekletirilmitir. 2007 kaz dneminde, az bir ksm yzeyde,
byk ounluu ise kazlan meknlarn eitli yn ve seviyelerinde ok
sayda kk buluntu elde edilmitir. Bunlarn ok az bir ksm tme yakn,
bir ksm tmlenebilir niteliktedir. nemli oranda bir miktar obje ise ( daha
ok keramik obje ) ekli belli olacak kadar para veya paralar hlinde elde
edilmitir. Bunlarn iinde ksmen tmlenebilecek paralar vardr. zellikle
pimi toprak buluntularn tmleme almas devam etmektedir. Kk
buluntularn ounluu eitli gnlk kullanm tr keramik kaplara
aittir. An, kap tipolojisini ortaya koymak zere bu paralarn profil veren
rneklerinin izimleri yaplmtr. Bunun dnda bronz ve bakr sikkeler says

313

en ok olan ikinci gruptur. Sikkelerin temizlik ve konservasyon almalar

2008 sezonunda yaplacaktr. Cam ve metal, objelerin says ise dierlerine
nazaran ok daha azdr. zellikle arazide atk gibi braklm ta paralar da
tespit edilerek kaz envanterine dahil edilen mimar plstik paralar olarak
koruma altna alnmtr.
Mzeye Teslim Edilen Envanterlik Eserler
Envanterlik buluntular, iki kk keramik kap ile kemik olan bir nesne
ve bir blm zgn boncuklardan oluan bir gerdanlktan ibarettir. Bunlar
torbalar iinde mze mdrlne teslim edilmitir. Bunlardan gerdanlk
boncuklar blge sakinlerinden birisi tarafndan kaz bakanlna hibe
edilmitir. Bu buluntular envanter defterinde aadaki gibi tanmlanmtr.
1.Kaz Envanter No : 07/II. B.E. ( 8 ) . 09 (Resim: 6)
Eserin Ad : Minyatr boyutlu kap.
Eseri Yapld Malzeme : Pimi toprak.
Eserin Devri : Muhtemelen M.S. 12. yzyl.
lleri : Az ap : 3,1 cm, Dip ap : 2,5 3cm., Ykseklik : 5,8cm.
Kazda Bulunduu Yer ve Tabakas : II No.lu Byk Ev in 8 numaral
odas.
Tanm : Dz basit dik az-kenarl, silindirik boyunlu, oval gvdeli,
dz diplidir. Atee maruz kaldndan zerinde ak griden siyaha, deien
tonlarda alacalanma mevcuttur. Ayrca maruz kald yksek sdan dolay
erime ve deformasyon sz konusudur. Eser tamdr.
2. Kaz Envanter No :07/ II. B.E.( 31) . 4 (Resim: 7)
Eserin Ad : Minyatr boyutlu kap.
Eserin Yapld Madde: Pimi toprak.
Eserin Devri : Muhtemelen M.S. 12. yzyl.
lleri : Az ap: 3, 3cm., Dip ap: 3,6cm., Ykseklik : 7,4cm.
Kazda Bulunduu Yer ve Tabakas : II No.lu Byk Ev in 31 numaral
odas.

314

Tanm : Kzl kahverengi hamurlu olan kabn, yzeyi yaln ve sslemesiz

braklmtr. arkla retilen kap, iyi piirilmitir. Yere paralel dzletirilmi
azl, da doru sivri ekik az kenarl, ibkey profil veren ksa boyunlu,
ikin karnl, dz kaide diplidir. zerinde yer yer siyah lekeler vardr. Eser
tamdr.
3.Kaz Envanter No :07/ D (2. ). 11 ( Resim: 8 )
Eserin Ad : Kemik obje.
Eserin yapld Malzeme: Kemik .
Eserin Devri : Muhtemelen M.S. 11-12. yzyl.
lleri : Boy : 7,9 cm., En: 1 cm., Kalnlk: 0,6 cm.
Kazda Bulunduu Yer ve Tabakas : 1 Numaral dkkn iinden.
Tanm : Kemik veya fildiinin ilenmesi ve perdahlanmasyla
oluturulmutur. Yass oval kesitlidir, u ksmlarndan birine adet entik
ve bir adet boum yaplmtr. st yarsnda 11 adet drt yne iaret eden
ortalar noktal daire motifleri bulunmaktadr. Alt ksm bezemesizdir.
Dier ucu, iine baka bir obje geecek ekilde yuvarlak olarak oyulmutur.
Muhtemelen kk bir ban kabza ksm olarak kullanlm olabilir. Eser
iyi durumdadr.
4.Kaz Envanter No : 07/Y . 13.
Eserin Ad : Boncuk kolye.
Eserin yapld Madde: Cam.
Eserin Devri:
lleri : Kalnlk : 06-07 cm., Ykseklik: 0,5-0,8 cm. arasnda
deimektedir.
Kazda Bulunduu Yer ve Tabakas: Ocakl Kynden Seluk Gne hibe
etmitir.
Tanm: Ak mavi ve lacivert tonlarnda deien renkte camdan retilmi
60 adet boncuktan olumaktadr. Enine altgen kesitli, dikine yuvarlak delikli
olan boncuklarn zeri kesilmek suretiyle ilenmitir. Korunma durumu iyi
olmakla birlikte dank hlde bulunmu boncuklar bir araya getirilmi olup
bazlar zgn deildir.

315

Ettlk Malzemeler
Ettlk buluntular numaralanm kasalara konulup mze mdrlne
teslim edilmitir. Bunlar u ekilde ksaca ele alnabilir.

Keramikler (Pimi Toprak Buluntular)

II. numaral Byk Ev in 2007 yl Austos sezonunda kazlan 8, 11-12,
31 ve 32 numaral meknlarndan karlan keramiklerin byk ounluu
krk paralardan bir ksm ise az ok bir ekil ifade eden ksmen salam
kaplardan oluur (izim: 3). ounlukla Seluklu ve dier Trk devirlerinden
olan keramikler arasnda Bizans veya Hrstiyan devirlerinden paralar da
bulunmaktadr. Fragmanlarn ounluu ba veya dip ya da kulp paralardr.
Byk blm srsz, az bir ksm da srl paralar olarak ele geirilmitir.
Srsz paralar krmz hamur ve krmz astarl olarak ele alnmtr. Srl
paralar da ounlukla krmz hamurlu olmakla beraber, gri veya krem rengi
hamurlu olanlar da ele geirilmitir.
Evin 8 numaral meknndan karlan buluntulara rnek olarak; 23 ve
24 numaral krmz hamurlu yonca formlu iki sslemesiz kandili (Resim: 9),
benek motifli kk bir amorf paray (22 No), tek kulplu ikin gvdeli,
krmz hamurlu gve paralarn (18-19 No), tek ve yass kulplu, ikin
gvdeli, yivli sslemeli, az ksm krk bir srahiyi (14 No), 5.7 cm. boyunda
az ap 3.3 cm. olan dz azl, yank izli btn hlde karlabilmi
envanterlik paray ve 4 No.lu figrl 80 x 57 mm. krmz hamurlu bezemesi
dnda bordr hlinde bulunan kk paray, ifade edebiliriz.
11 numaral mekndan yine yardan fazlas krk krmz hamurlu taban
ap 5cm. civarnda olan bir kandili (01 No), zerinde madalyonlar ierisinde
kollar arasnda noktalar olan 4 yn motifinin bulunduu krmz hamurlu ve
astarl keramik parasn (05 No), tmlenebilir drt paradan oluan tek yass
kulplu, ikin gvdeli, kazma dekorlu dalgal hatlarla sslenmi bir gveci
ve ayrca pithos tr iki kap parasn yine rnek olarak vurgulayabiliriz.
12 numaral meknn kazs esnasnda da firuze srl keramik boncuklar,
srl ve srsz keramik paralar, iki kulplu bir gve, byk lde salam
olarak ele geirilmi az ap 17 cm. kaide ap 5.4 cm. olan krmz astarl ve
perdahl keramik kap, yonca formlu bir kandilin paralar, tek kulplu kazma
dekorlu bir gve paras, keramik kap tutamaklar, kulplar, madalyon

316

ierisinde, kollar arasnda noktalar olan drt yn iaretleri bulunan bir

keramik paras vb. gibi eitli paralar ele geirilmitir.
31 Numaral odadan 01 No.lu para, mavi srl bir keramik paras olup
arka yznde Arap harfleriyle Allah yazs okunmaktadr. yznde ise
siyah erit iinde beyaz Arap harfli bir yaz yer almaktadr. Parann boyutlar
3.4 x 3.6 cm. dir. 03 No.lu para effaf beyaz sr altna uygulanm mavi ve
yeil renkte bezemeli kabn i ksmndaki figr bir ejderha olmaldr (Resim:
10) . 04 numaral envanterlik dier paramz ise az ap 3.3. cm. ykseklii
7.2 cm. olan kzl kahverengi hamurlu, i bkey profil veren ksa boyunlu,
ikin karnl ve dz dipli bir kaptr (Resim: 7) .Bunlarn dnda bu mekndan
baka srl kk paralar, keramik boncuklar, bir kandil paras,eitli gve
ve anak mlek paralar da karlmtr.
32 numaral odadan dierlerine nazaran (henz kazs tamamlanmad) az
sayda keramik paras kmtr.
II Numaral Byk Evin kabaca gney tarafndaki giriin sol kesiminde,
duvar zerini kapatan topra atmz imdilik mtemilt olarak andmz
kesimde de birok keramik paras bulunmutur. 18 numarada kaydedilmi,
burada amann ortasnda duvar kalnts dibinde ters dnm olarak dm
iinde 57 adet bronz sikkenin bulunduu bir keramik kap paras ele geirildi.
Bundan baka lster tezyinatl keramik paras (05 No), keramik boncuklar,
eitli keramik anak paralar, 14 numarada kk bir keramik parasnda
arka arkaya yrr vaziyette gerekst hayvan figrleri ile bunlarn alt ve st
ksmlarnda geometrik ssleme yer almaktadr.
Antik yoldaki dkkan kazlar srasnda elde edilen keramikler: ounluu
paralar hlinde az bir ksm az ok bir ekil veren srl srsz, perdahl,
perdahsz eitli gve, srahi, tabak, ecza kab, pithos tipi kap, ounluu
yonca formlu kandiller, sv kaplar paralarndan olumaktadr (izim: 4).
ounluu basit geometrik kazma dekorludur. Yaptrma, kazma ve bask
ile desen oluturma teknikleri de kullanlmtr. Baz sr alt teknikli paralar
da vardr. Keramik hamurlar ounlukla krmzdr. Beyaz ya da gri hamurlu
rnekler nadirdir, daha ok krmz astar kullanlmtr. Keramiklerin nemli
bir ksm, kulp, kaide, az ve boyun, az bir ksm da gvde paralarndan
ibarettir. Bazlarnda bulunan yeil ya da firuze srlar Trk Dnemleri iin
karakteristiktir.

317

Bir ksm paralarda ok sayda olmamakla beraber karakteristik bezemeler

vardr : 3. dkkndan elde edilen ecza kab paralarndaki, madalyonlar
iindeki kabartma yldz ekilleri ile, yine madalyonlar iindeki zm
salkmlar (13 No.lu iki para), 4. dkkndan karlm baz paralarda kollar
arasnda birer nokta olan drt yn ekilleri, 6. dkknda yzey temizlii
esnasnda rastlanan bir parada ellerini yukarda birletirmi iki insan figr
ile sanda kuyruu yukar doru kvrlm bir drt ayakl hayvan figr
(Resim: 11), ayn yerden sola bakan bir insan profilden gsteren beyaz srl
keramik paras, eitli kaplarda genler, kesien veya kesimeyen dalgal
hatlar, noktalar, baklava ekilleri, nlar, balk pulu motifleri, erit ierisinde
sralanm hayvan figrleri (VII. dkkn krmz hamurlu para) gibi.

Maden Buluntular
Maden buluntular, yzlerce para hlinde kan keramiklere karn az
saydadr. En nemlileri ounluu 01 numara ile belirlenmi ve mtemilat
dediimiz ksmdan karlan 57 adet sikke olan bir ksm dkknlardan ve
dier yerlerden karlm veya elde edilmi bronz ve bakr sikkelerdir. Bir
blmnn Bizans bir ksmnn da Trk ve slm Devirlerine ait olduunu
tahmin ettiimiz bu sikkelerin ou ar korozyonlu olup bunlarn temizlik
ilemlerine balanm ancak henz bitirilememitir. Sikkeler dnda,
ounluu mevcut olmayan ahap aksam ve hatllarda kullanlan demirbronz iviler, bronz kap az paras, demir metal levha paralar, bronz kandil
asks, yzkler veya yzk paralar, metal cruf paralar, bronz bilezik
paralar, demir kapak olduu tahmin edilen paralar, demir ask olduu
tahmin edilen bir para, bakr kap paralar, yuvarlak formlu metal paralar,
demir engeller, bir haner paras (II. dkkn), yeni alan dkknlardan
karlan rnekleri oluturur.
Benzeri paralar II No.lu Byk Ev in yeni kazlan meknlarndan da
karlmtr. Farkl rnek olarak bir bronz spatl ile bronz kemer tokas
olabilecek rnekleri belirtebiliriz ( 8 No.lu oda ( 5 ve 7 No.lu buluntular ). Ayrca
12 No.lu mekndan kan bak kn-ucu olabilecek bir para, mtemilt
olduunu dndmz yerden kan demir gem balant paras, kn
iinde talam oraa benzer bir lete ait iki para da ayrca belirtilebilir.

318

Cam Buluntular
Cam buluntular; bir cam kandil dibi olduunu dndmz para ve
bir bardak kaidesi olduunu tahmin ettiimiz paralar gibi rnekler dnda
ounlukla lacivert, mavi, firuze, yeil renklerdeki dz veya burgulu bilezik
paralarndan olumaktadr. Deiik renklerdeki baz dz cam paralar ve
cam boncuklar da ele geirilmitir. Btn bunlardan baka obsidyenden
arlk olabilecek nesneler ve baz obsidyen let paralar da ele geirilmitir.
Ta Buluntular
Kaz esnasnda kimi tatan yaplm kap ve ie paralar ile deiik
nesneler de bulunmutur.
Kemikler
Kaz esnasnda insan iskelet ve kemiklerine rastlanmam, baz hayvan
kemii kalntlar ele geirilmitir. Genellikle tandr ve evrelerinde karlalan
hayvan iskeletlerinden biri at kafatasnn dank paralar idi. Dier kk
paralar, ku trleri, tavuk, koyun sr gibi hayvanlarn kemiklerinden
olumaktadr. Bunlarn dnda az da olsa kemikten yaplm objelere de
rastlanmtr. Bunlardan biri yukarda belirtildii gibi envanterlik buluntu
olarak kaydedilmitir.
SONU
Bakanlmzn ve Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn de
destei ile 2006- 2007 sezonu Ani kaz almalar hedeflenen plana uygun
olarak imknlar dhilinde baar ile gerekletirilmitir. Ayrntl bilimsel
almalar, aratrmalar tamamlandka bilim evresine sunulacaktr.

319

izim 1:

II No.lu konutun kuzey-gney eksenine gre yaplm son durumunun rlvesi.

(izim: Cihan Restorasyon 2007)

izim 2:

Antik Yol ( Ebl Muammeran Camii yan) 1 8 numaral dkknlarn plan. (izen:
Resul bi, 2007)).

320

izim 3:

izim 4:

II No.lu konutun yeni alan blmlerinden karlm keramik

rnekleri. (izen: Resul bi , 2007)

Kazs tamamlanm dkknlardan karlan baz keramik rnekleri (izen: Resul

bi-Halil Szl, 2007)

321

Resim 1:

II No.lu konut, 8 No.lu odann kazs tamamlandktan sonraki grn. (Fotoraf:

Yaar oruhlu, 2007)

Resim 2: II No.lu konut, 11 No.lu mekndan 12 No.lu koridora inen

merdivenlerin balang ksm. (Fotoraf: Yaar oruhlu, 2007)

322

Resim 3:

II No.lu konut, 11 No.lu odaya balanan 12 No.lu mekn. (Fotoraf: Yaar oruhlu,
2007)

Resim 4:

II No.lu konutun kaz sezonu sonundaki durumu. (Fotoraf: Yaar oruhlu, 2007)

323

Resim 5:

Dkknlarn kaz sezonu sonundaki durumu. (Fotoraf: Yaar oruhlu, 2007)

Resim 6:

324

Btn olarak ele geirilenen kk keramik

kap. II No.lu konut 8. oda. (Fotoraf: Yaar
oruhlu, 2007)

Resim 7:

Btn hlinde ele geirilen kk

keramik kap. II No.lu konut, 31.
oda. (Fotoraf : Yaar oruhlu
2007)

Resim 9:

Resim 8:

zeri daire (gne simgesi noktal

daire ?) motifli kemik eser. 2 No.lu
dkkn. 11-12. yzyl. (Fotoraf:
Yaar oruhlu, 2007)

Pimi toprak kandil paras. II No.lu konut 8 .

oda. (Fotoraf: Yaar oruhlu, 2007)

325

Resim 10: Ejder tasvirli Trk- slm keramii paralar. II. konut 31.
oda. (Fotoraf: Yaar oruhlu, 2007)

Resim 11: nsan ve hayvan figrl keramik paras. 6 No.lu dkkn. (Fotoraf : Yaar oruhlu,
2007)

326

APHRODISIAS, 2007
R.R.R. SMITH*
In 2007, New York Universitys research team carried out archaeological
excavation, documentation, and restoration at Aphrodisias from 4 July to 20
August. Projects included: (1) new excavation and architectural recording,
(2) site conservation, (3) sculpture study and documentation, (4) epigraphic
recording, (5) marble sculpture conservation, and (6) architectural anastylosis.
Anastylosis and conservation remained focused on the Sebasteion and its reliefs
in connection with the building of a new museum building that was under
construction at the site in 2007. The government representative was Azize Yener
(Antalya Museum).

1. Excavation and Architectural Recording (Figs. 1-3)

Excavation and architectural recording, supervised by Peter de Staebler, was
concentrated on the Atrium House, North Agora, and the City Wall.
Atrium House. The Atrium House was a late antique mansion to the north
of the Sebasteion, and new excavation was undertaken here to investigate
the earlier phases and chronology of the house. The work was supervised by
Ian Lockey, who is making a full study of the Atrium House complex and its
excavated contents. Seven trenches (AtrH 2007.1-7) were opened and found a
dense record of earlier material on the site back to the Hellenistic period and
earlier (Fig. 2). The main dated material associated with earlier floors of the
house, close under the existing floors, is of the first century A.D., and in one
trench (Atr.H. 2007.1) a coin of c. 40 B.C. was found under the foundations of one
of the main (exterior?) house walls. A new state plan of the house was made, as
well as sections through it. A study of the aedicular architecture of the apsidal
facade in the garden peristyle was begun.
North Agora. A new trench was opened in the large chamber opening off the
southeast corner of the North Agora, which was excavated in 2004. The purpose
of the new sounding was to investigate the chronology of the late antique

Prof. Dr. R.R.R. SMITH, Cast Gallery, Ashmolean Museum, Oxford University, Oxford OX1
2PH,/ENGLAND.

327

remodelling of the impressive tiled space within the chamber. A detailed

sequence of earlier Roman and late Hellenistic material was found in the upper
layers and then, after a tall empty fill, a rough stone paving was reached at
about 3 m below the level of the chamber, and below that were found significant
quantities of prehistoric pottery (late chalcolithic and early bronze age). This
work was supervised by Christopher Knutson.
City Wall. A final season of intensive investigation and recording was
devoted to the mid-fourth century city wall. The blocks of a lavishly decorated
and inscribed tomb re-used in the SE Gate were drawn and the tomb was
reconstructed in an axonometric drawing. New drawings were made of the
important inscribed dedications on the lintels of the NW Gate and of the NE
Gate. The remaining east and north-east section of the wall circuit was vigorously
cleaned and then drawn at 1:100 (Fig. 3). This completes the documentation of
the 3.5 km wall circuit. The wall cleaning revealed several important inscriptions
and sculptures, both old and new (see below, sections 3 and 4). This work was
supervised by Peter de Staebler who is preparing a full publication of the walls.
Other architectural study and recording. New reconstruction drawings were
made of the Sebasteion (Harry Mark) and the Stadium (Andrew Leung). Four
typical tomb structures in the necropolises (N, NW, and SE) were cleaned and
drawn (Eric Ellinghausen), and street paving that emerged in a construction
trench to the east of the new museum building was documented and drawn
(Michael Borter).

2. Site conservation (Figs. 4-5)

In conjunction with its excavation and study, major conservation work
continued on the mosaic and opus sectile floors of the Atrium House (Fig. 4).
Other site conservation work included: the consolidation of the sunken court in
the North Agora (excavated in 2004), the repair of broken ancient street paving in
front of the Tetrapylon, and the consolidation and presentation of the excavated
remains of late Roman housing (excavated in 2006) that will remain visible for
the public under the new museum building (Fig. 5). This conservation work was
carried out under the direction of Kent Severson with Berna alar and Anna
Serotta.

328

3. Sculpture Documentation and Research (Figs. 6-00)

The aims of sculpture research at Aphrodisias remain: (1) to record the mass
of material found in the excavations of 1961-1990, (2) to recover the archaeological
find locations of that material from old records, and (3) to study and publish the
material in its ancient contexts and categories. This program of documentation
was pursued under the supervision of Julia Lenaghan, with a team of graduate
students: Heather Awan, Maryl Gensheimer, Christopher Knutson, Sarah
Madole, Esen , Ava Vitali, and Leslie Wallick.
Sebasteion reliefs. In conjunction with the study and conservation of the
Sebasteion reliefs, a new database was made of more than 150 unattached
fragments from the excavation of the Sebasteion complex (1979-81) that have
never been properly recorded (Maryl Gensheimer, Leslie Wallick). This careful
documentation resulted in the following important new joins: (1) part of the
beard of the cyclops in the Polyphemos relief (79-94), (2) the right arm of the
Muse in the relief of Apollo with Bird (80-120), (3) the wrist of the marine figure
in the relief showing Claudius as ruler of land and sea (79-108), (4) the right
hand of Claudius striking down Britannia (80-137), (5) the right foot of Zeus (79125), and most significantly (6) the head of the dancing nymph in the Drunken
Dionysos panel (80-77) (Fig. 6). Where possible, these new pieces were attached
to the reliefs. The bases on which the Sebasteion reliefs sat in their architecture
were also catalogued and studied, in the process of which six major new missing
pieces were added to them (Ava Vitali). The dossier of drawings and photographs
of the Sebasteion reliefs and bases was revised and new pieces added (Nicholas
Quiring, Ian Cartwright).
Sarcophagus studies. Detailed work was pursued on the sarcophagi of the
Roman period, refining the sarcophagus database that now contains some 730
items. The study of sarcophagi in context discovered since 1990 was continued
by Heather Awan, and a new project to study the columnar sarcophagi from
the site was begun by Esen . A group of three unusual sarcophagi, each
featuring a combination of gods and contemporary citizen couples, was cleaned,
conserved, and studied for publication by Sarah Madole.
New sarcophagi. Four new sarcophagi with lids (all of the third century A.D.)
and an extra lid were found in rescue excavations by the Aphrodisias Museum
in 2006 and 2007, in the area of the southeast necropolis. A further sarcophagus
was found in the area of the new museum building in an old Geyre village

329

wall. The new recorded pieces are as follows: (1) garland sarcophagus with
two late Severan portrait busts belonging to one Apollonios Klaudianos, made
for himself, his wife, Ammia, and his daughter Glykonis (S-716); (2) another
garland sarcophagus with two late Severan busts, made by a man whose name
is not preserved, for himself and his wife, Meltine, as well as for another wife
Aurelia Auxesis and their son Philetos (S-715); (3) garland sarcophagus with
two male portrait busts, belonging to M.Aurelius Zenon, for use by himself
and his sons, later inscribed on the lid as belonging to one Elpidios (S-709); (4)
inscribed sarcophagus lid belonging to someone who is a son of one Apollonios,
son of Kasyeris(?), (S-729); (5) an unusual inscribed garland sarcophagus with
Dionysian masks that stands a little outside normal attested Aphrodisian
production, belonging to a woman called Aurelia Apphia, which she had made
for her use alone (S-730) (Fig. 7) it was found further away, some kilometres
to the southeast of Aphrodisias, near Ataeymir, at the Ozanli cemetery; and (6)
a small unfinished uninscribed columnar sarcophagus (S-717), found in the NE
Sector of the site, during clearing of old village walls in connection with the new
museum construction.
Other new finds. Other finds of carved marble were recorded and studied.
Among the most important are: (1) a fragmentary relief from the east city wall
showing a complex series of arena scenes (07-31), and (2) a large satyr head
wearing a pine wreath found clearing the area immediately north of the new
museum building (07-30).
Other monuments. Publication projects were also pursued on the following:
the mythological reliefs from the Civil Basilica (Bahadr Yldrm), the statues
from the Bouleuterion (Christopher Hallett), and the statues from the Sebasteion
Propylon (Julia Lenaghan). A statue from the Propylon (80-151), formerly
hypothesised to belong on a base for Aemilia Lepida (82-210) from the same
context, was tested on the base and found to have clamp cuttings that align
perfectly between statue and base (Fig. 8). Further study drawings were made
of the Blue Horse for its eventual reconstruction in the new museum building
(Nicholas Quiring). A manuscript concerning the mythological relief panels from
the Agora Gate (by Pascale Linant de Bellefonds) was prepared for publication
and checked against the pieces (Christopher Knutson, Sarah Madole). Ten new
fragments were added to the catalogue and an important join was made of a
head of a Trojan hero (87-363: Paris, Anchises, Ganymede?) to a relief from the
series that features an enigmatic pastoral subject (77-75) (Fig. 9). A new volume

330

in the Aphrodisias series appeared: L. Brody, Aphrodisias III: The cult statue of
Aphrodite of Aphrodisias (Mainz 2007).
Marble sampling. Samples were taken from eleven sculptures at the site,
made from typical Aphrodisian medium-coarse grained marble, from a much
finer-grained white marble, from coarse grey marble, and from the fine-grained
combined white and grey marble. The purpose is to test the provenance of the
very fine-grained white and grey marbles used for the very best Aphrodisian
sculptures at the site and to trace the possible use of the same marble source
for some important high-quality Aphrodisian-connected sculptures found in
Rome and central Italy. This work is being conducted in collaboration with Prof.
Donato Attanasio from Rome (CNR), who will make the chemical analyses.

4. Epigraphic Research (Figs. 10-11)

New inscriptions from the site and the territory were recorded by Angelos
Chaniotis and Andrej Petrovic. In addition to texts inscribed on sarcophagi
mentioned above (section 3), the most important new epigraphic finds included:
(1) a late Hellenistic funerary altar with an elevated grave epigram for a youth
called Epikrates, found in the east city wall (07-32 = I-07-22) (Fig. 10); (2) a
stele of the third century A.D., brought in by the Aphrodisias Museum from
Ataeymir, inscribed with a brief epigram for a skilled builder (oikodomos sophos),
one Hermolaos and his wife Meltine, recording his making of their tomb which
the stele marked (I-07-19). The cleaning of the east city wall revealed a significant
number of previously published inscriptions which were also recorded, as well
as some interesting new phallos grafitti inscribed on a block in the outer face of
the wall (Fig. 11).

5. Sculpture Conservation: Sebasteion Reliefs

In preparation for the installation of the Sebasteion reliefs in the new museum
building, which was under construction and due to be completed by the end of
2007, sculpture conservation was again focused primarily on the reliefs from
the Sebasteion. The work was carried out under the supervision of Nicholas
Barnfield, Kate Bertenshaw, Adrian Powell, and Trevor Proudfoot of Cliveden
Conservation, UK. A further series of c. 20 reliefs was conserved in 2007. The old
restorations were removed, the reliefs dismantled, and the pieces re-assembled

331

with new stainless steel dowels and lime-mortar fills. Work on the conservation
of the reliefs continued in an extended season until the end of September.
6. Anastylosis: Sebasteion (Figs. 12-15)
The physical anastylosis of the east end of the three-storeyed South Building
of the Sebasteion, begun in 2005, was continued under the direction of Thomas
Kaefer and Gerhard Paul, assisted by Emre Ik, Samantha Norton, Onur ztrk,
zgr ztrk.
Work focused on the following: (1) the fixing of the stylobate of the Ionic order
in Room 1; (2) installing specially treated wooden beams to carry the concrete
ceiling of Room 1; (3) completion of the static ring-construction that anchors the
back of the reconstructed marble facade to the building; (4) the building up of the
dividing wall between Rooms 1 and 2; (5) the casting in artifical stone of missing
blocks (Doric cornice, Ionic capitals and column bases); and (6) the casting in
artificial stone of five reliefs to be included in the anastylosis of the Ionic order
(the originals are in the new Sebasteion Hall of the Aphrodisias Museum). The
original reliefs and architecture were first mounted in the conservation workshop
as a trial (Fig. 12). Work continued to the end of September when the columns,
bases for the reliefs, and the new copes of the reliefs from the Ionic order of
Room 1 were mounted on the building (Figs. 13-15).
Staff
Archaeologists: Orhan Atvur, Heather Awan, Peter De Staebler, Maryl
Gensheimer, Christopher Hallett, Christopher Knutson, Julia Lenaghan, Esen
, Ian Lockey, Sarah Madole, Ulrike Outschar, Maxine Smith, Roland
Smith, Ava Vitali, Leslie Wallick, Bahadr Yldrm. Anastylosis architects:
zgr Emre Ik, Gabriel Kaefer, Thomas Kaefer, Samantha Norton, Onur
ztrk, zgr ztrk, Gerhard Paul, Rudolf Spiel. Architects: Michael Borter,
Eric Ellingsen, Heiki Kumpf, Megan Lawler, Andrew Leung, Harry Mark,
Nicholas Quiring. Conservators: Berna alar, Anna Serotta, Kent Severson.
Marble conservators: Nicholas Barnfield, Emma Kate Bertenshaw, Adrian
Powell, Trevor Proudfoot. Epigraphists: Angelos Chaniotis, Andrej Petrovic.
Photographers: Ian Cartwright, Guido Petruccioli.

332

Sponsors
The Aphrodisias Excavations are sponsored by New York University and
the Institute of Fine Arts with invaluable support from private individuals and
the following groups of friends of the project: the Friends of Aphrodisias in New
York (President, Nina Kprl), the Aphrodisias Sevenler Dernei in zmir
(President, Lise Sur), the Friends of Aphrodisias Trust in London (President,
Lady Patrica Daunt), the Association des Amis d Aphrodisias in Paris (President,
Christian Le Roy; Vice-Presidents, Nathalie de Chaisemartin and Pascale Linant
de Bellefonds) and the Geyre Vakf in stanbul (President, mer Ko). We are
very grateful to all these loyal supporters for their outstanding generosity.

333

Fig. 1: Aphrodisias. City centre, state plan

334

Fig. 2: Aphrodisias. Atrium House, excavation in apsidal court, 2007

Fig. 3: Aphrodisias. East City Wall, after cleaning, 2007

335

Fig. 4: Aphrodisias. Atrium House,

Room 12, conservation of opus
sectile floor, before covering,
2007

Fig. 5: Aphrodisias. Conservation

of late Roman habitation
under new Sebasteion hall of
Aphrodisias Museum, 2007

Fig. 6: Aphrodisias. Dionysos relief from Sebasteion, with

newly attached head of nymph, 2007

336

Fig. 7: Aphrodisias. Garland sarcophagus of Aurelia Apphia (S-730), 2007

Fig. 9: Aphrodisias. Balustrade relief from Agora Gate,

with new joining head of Trojan, 2007

Fig. 8: Aphrodisias. Statue monument of Aemilia Lepida,

statue and inscribed base, 2007

337

Fig. 10: Aphrodisias.

New
inscribed
Hellenistic grave altar for Epikrates,
from East City Wall, 2007

Fig. 11: Aphrodisias. Block with phallos

graffiti from East City Wall, 2007

338

Fig. 12: Aphrodisias. Sebasteion, trial mounting of reliefs and architecture of Ionic order of Room1
of South Building, 2007

Fig. 13: Aphrodisias. Sebasteion, anastylosis of east end of South Building,

2007

339

Fig. 14: Aphrodisias. Sebasteion, anastylosis of east end of South Building, 2007

Fig. 15: Aphrodisias. Sebasteion, anastylosis of east end of South Building, 2007

340

2007 YILI SVAS/HALMNHANI - HAYRANLI KAZISI

Erksin GLE*
Mehmet ALKAN
Cesur PEHLEVAN
akir nder ZKURT
A. Cem ERKMAN
Ferhat KAYA
Adem BEDR
Kutay Murat BOZCA
zlem ER
Ge Miyosen Dneme tarihlendirilen Sivas Hayranl-Haliminhan omurgal
fosil lokalitesinde 2002 ylndan bu yana devam eden kaz almalar 2007
ylnda da srdrlmtr. Kaz almalar, 24 Austos 2 Eyll 2007
tarihlerinde, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel
Mdrlnn izniyle, Sivas Atatrk Kongre ve Etnografya Mzesi Mdr
vekili Arkeolog Mehmet Alkan bakanl ve Ankara niversitesi D.T.C.F.
Antropoloji Blmnden Prof. Dr. Erksin Glein bilimsel danmanlnda
* Prof.Dr. Erksin GLE, A.. D.T.C.F. Antropoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/TRKYE.
gulec@humanity.ankara.edu.tr
Mehmet ALKAN, Atatrk Kongre ve Etnografya Mzesi Mdrl, Ordu Evi Kars, Sivas/
TRKYE.
Yard. Do. Cesur PEHLEVAN, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Antropoloji
Blm, Van/TRKYE. cesur_pehlevan@yahoo.com
Yard. Do. Dr. akir nder ZKURT, A.. D.T.C.F. Antropoloji Blm, 06100, Shhiye, AnkaraTRKYE. sozkurt@gazi.edu.tr
Ara. Gr. A. Cem ERKMAN A.. D.T.C.F. Antropoloji Blm, 06100, Shhiye, AnkaraTRKYE. erkman@humanity.ankara.edu.tr
Ara.Gr. Ferhat KAYA, California State University of East Bay, Department of Anthropology,
Hayward CA/USA. fkaya@horizon.csueastbay.edu
Adem BEDR, Atatrk Kongre ve Etnografya Mzesi Mdrl, Ordu Evi Kars, Sivas/
TRKYE.
Yk.Lis.. Kutay Murat BOZCA, A.. D.T.C.F. Antropoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/
TRKYE pkm_b@hotmail.com
Yk. Lis. . zlem ER, A.. D.T.C.F. Antropoloji Blm, 06100 Shhiye-Ankara/TRKYE.
murid82@gmail.com

341

gerekletirilmitir. 2007 yl Sivas Haliminhan-Hayranl kaz almalarna,

Yznc Yl niversitesi Antropoloji Blmnden Yard.Do.Dr. Cesur
Pehlevan, Ankara niversitesi D.T.C.F. Antropoloji Blmnden Ara.Gr.
A. Cem Erkman, ve Ara. Gr. Ferhat Kaya ve Ahi Evran niversitesinden
Yard.Do.Dr. akir zkurt, Sivas Atatrk Kongre ve Etnografya Mzesi Mdr
Vekili Arkeolog Mehmet Alkan ve Arkeolog Adem Bedir ile Ankara niversitesi
D.T.C.F. Antropoloji blm yksek lisans rencilerinden Kutay Murat Bozca,
zlem eri ve Tark Yeildoan katlmlardr.
almalar srsasnda ekip verimlilii artrmak amacyla 3 ayr guruba
blnmtr. lk grup kaz alannn yakn evresinde yzey aratrmas
yaparken, dier iki grup 4 farkl lokalitede kaz almalarn srdrmtr. Bu
lokalitelerde gerekletirilen almalar sonucunda 111 adet iyi korunmu fosil
elde edilmitir. Yzey aratrmas grubu daha nceki yllarda eski model GPS ve
ekipmanlar ile kayt edilen verileri gnmz navigasyon ve GIS teknolojisi ile
snamaya ve yeniden deerlendirmeye balamtr.. Ayrca daha nce kefedilen
lokalitelerin d etkenler altnda kalarak geirdii erozyon ve anma dereceleri,
korunma durumlar yeniden gzden geirilmektedir. Bu alma sonucunda
18 farkl lokalitenin yeni verileri elde edilmitir. Daha nceki yillara ait verilerin
tekrar kazandrlmasna ve dzeltilmesine ynelik yenileme almas gelecek
yllarda da devam ettirilecektir.
2007 yl kaz almalarnda Lokalite 19da, 2x2 metre boyutlarndaki
7 amada kaz almalar devam etmitir ve iyi korunmu 23 adet fosil
bulunmutur (Grafik: 1-2)(Resim: 6). Bu sezon 1993 ylnda saptanan ve ilk kez
2004 ylnda kaz almas balatlan 58-HAY-5 lokalitesinde gerekletirilen
almada korunma durumu iyi olan 9 (Grafik: 3-4) ve yine 1992 ylndaki
almalarda saptanan 58-HAY-2 lokalitesinde gerekletirilen almalarda ise
korunma durumu orta seviyede olan 56 adet fosil karlmtr (Grafik: 5-6). Dik
bir yamata bulunan 58-HAY-2 lokalitesinin topografik konumu dolaysyla
grid oluturulmas mmkn olmamtr (Resim: 5). Bunlarn yan sra 2007
yl yzey aratrmas srasnda kefedilen, Hayranl yol ayrmnn solundaki
ilk vadide yer alan Lokalite 91 de de kaz almalar balatlmtr. Bu alanda
yaplan almalar sonucunda korunma durumu orta ve iyi seviyede olan 23
fosil bulunmutur (Grafik: 7-8). Buluntular zerindeki temizlik, onarm ve
tanmlama almalar A.. D.T.C.F. Antropoloji Blm, Enver Y. Bostanc ve
Refakat iner Laboratuvarnda srdrlmektedir.

342

2007 ylnda kaz almas balatlan 58-HAY-2 ve 58-HAY-91 lokaliteleri

bugne kadar arlkl olarak kaz almalar yrtlen lokalite 19dan daha
farkl bir faunaya sahiptirler. Bu lokaliteler birbirlerinden stratigrafik olarak
farkl konumlarda bulunmaktadrlar. Lokalite 19dan daha ok grazer otullar
bulunur iken (Resim: 1) HAY-2 ve HAY-91 lokalitelerinden eitli etcillere ve
browser otullara ait fosiller elde edilmitir (Resim: 2-3). Tm bu buluntular
gelecek dnem almlar iin Sivas havzasnda daha zengin bir faunann
varlna iaret etmektedir.
Sivas Hayranl-Haliminhan fosil yataklar olduka geni bir alan
kapsamaktadr. Snrlar, Ankara-Sivas karayolu hattnda; Scak ermikten
Kklceye ve karayolunun gneyinden Sarhasan Kyne kadar uzanmaktadr
ve bu alanda 2002 ylndan bu yana srdrlen yzey aratrmalarnda saylar
yaklak olarak 90a ulaan farkl zenginlikte fosil lokalitesi tespit edilmitir. 2007
yl yzey aratrmas srasnda yeniden kefedilen baz lokalitelerden kk
memeli faunasnn tespiti iin toprak rnekleri alnmtr. uvallarla tanan
rnekler A.. D.T.C.F. Antropoloji Blm, Enver Y. Bostanc ve Refakat iner
Laboratuvarnda ykanm ve mikroskop aracl ile incelenmektedir.
Hayranl-Haliminhan kaz almalarnn yapld istifler, Sivas-Ankara
karayolu zerindeki Hayranl yolunun dousunda bulunan ve Ge Miyosen
yal tepelerde yer almaktadr. Tersiyer Sivas havzas ierisinde yaklak olarak
Kayserinin 40 km. KD ile mranlnn 60 km. GDsine kadar uzanan bu fosil
yataklar ok geni alanda mercekler hlinde devamsz yzlekler vermektedir.
Stratigrafik olarak Sivas ve Kzlrmak havzas ierisinde gen alvyonlar
tarafndan rtlrler. E yal ve benzer birimler Kangal havzas ierisinde
hemen hemen tm alanlarda da gzlemlenirler ve Hayranl fosil yataklarn
ieren birimler Sivas-Ankara karayolunun etrafnda belirgin mostralar verirler.
Bu alanda birimler yanal devamllk ve aadan yukarya doru hem tabaka
kalnlnda hem de tane boyunda incelme gsteren krmz amurta/marn
ve aklta/kumta kellerinden olumaktadr. Bu istiflerde krmz amurta
ve marn kelleri en yaygn birimlerdir. Kum ve akltalar ise yanal olarak
yzlerce metre izlenebilen andrmal tabanl, geometrili birimler ya da kanal
dolgular olarak gelimitir. Alttan ste doru tane ve tabaka kalnlndaki
incelme, birimin nceleri alvyon yelpazesi-menderesli akarsu sistemi ve geici
gllerin bulunduu bir ortama sahip olduunun iaretidir. Alt ksmlarda akl
talarnn, st ksmlarda ise kire talarnn youn olmas havzann yava yava
akarsu ortamndan gl koullarnn egemen olduu bir havzaya dntn

343

gstermektedir. Bu tip bir deiim, havzann zaman ierisinde faylara bal

olarak genilediine (ve/veya ktne) ya da kurak bir iklimden lman ve
yal bir iklime getiine iaret eder.
Artiodactyla

Rodentia

Bovidae

Muridae

Gazella cf. capricornis

Progonomys sp.

Tragoportax (sp.: cf. rugosifrons)

Parapodemus sp.

cf. Pachytragus

Apodemus sp

Prostrepsiceros houtumschindleri syridisi

Cricetidae

cf. Cervidae/Moschidae cf. Micromeryx

Byzantinia sp.

antilopine spp. indet

cf. Blancomys

Carnivora
Canidae

Sciuridae
Suidae

Pliopetaurista cf bresseana.

Microstonyx sp.

Tamias sp.
Spermophilinus sp.

Giraffidae
Paleotragus sp.

Gerbilinae
Pseudomeriones sp.

Perissodactyla
Equidae

Hystricidae

Hipparion sp.

Hystrix sp
Aves

Rhiocerotidae
Ceratotherium neumayri
Proboscidae
Gomphotheriidae
Choerolophodon pentelici
Tablo 1: Sivas Hayranl - Haliminhan Kazs fauna listesi.

344

indet.

Zengin karasal omurgal fosilleri genel olarak krmz amur ta ve yeil

kire ta kelleri ierisinden elde edilmitir. Depozitler ierisindeki fosillerin
korunma durumu ve pozisyonlar bizlere tanmann fazla olmadn ve
zerlerine ok ince kum ve kil taneli gerecin kelmesi sonucunda yerli yerinde
gmldklerini ortaya koymaktadr. Kaz alanndan 327 adet fosil elde edilmekle
birlikte, yzey aratrmalarndan 446 iyi korunmu fosil elde edilmitir. Bu
fosiller zerinde de yakn zamanda detayl almalar yaplmaya balanarak
deerlendirme altna alnacaklardr.
TEEKKRLER
Kaz almalarna madd ve manev destekler salayan Kltr ve Turizm
Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, Trk Tarih
Kurumu Bakanlna, A.. D.T.C.F. Dekanlna, US National Science
Foundationa (RHOI Program, Grant No: 0321893), Devlet Bakan ve Babakan
Yardmcs Sayn Do.Dr. Abdllatif enere, Arkeolog Mehmet Alkan ve Adem
Bedire, ayrca renci arkadalarmza teekkr ederiz.

345

58-HAY-

Grafik 1: Lokalite 19dan kan fosillerin takmlarna gre dalm

58-HAY-

Grafik 2: Lokalite 19 dan kan fosillerin trlerine gre dalm

58-HAY-5

Grafik 3: 58-HAY-5 ten kan fosillerin takmlarna gre dalm

346

58-HAY-5

Grafik 4: 58-HAY-5 ten kan fosillerin trlerine gre dalm

58-HAY-2

Grafik 5 : 58-HAY-2 den kan fosillerin takmlarna gre dalm

58-HAY-2

Grafik 6: 58-HAY-2 den kan fosillerin trlerine gre dalm

347

58-HAY-91

Grafik 7: 58-HAY-91 den kan fosillerin takmlarna gre dalm

58-HAY-91

Grafik 8: 58-HAY-91 den kan fosillerin trlerine gre dalm

Resim 1: Lokalite 19dan kan bir ar humerusu

348

Resim 2: Lokalite HAY-2 den kan bir domuz craniumu

Resim 3: Lokalite HAY-2den kan bir etcil mandibulas

349

Resim 4: Lokalite HAY-5ten kan artikle bir at

arka ekstremitesi

Resim 5: Lokalite HAY-2ye ait bir

fotoraf

Resim 6: Lokalite 19a

fotoraf

350

ait bir

2007 SEASON AT KNET HYK

(YEL-DRTYOL, HATAY)
Marie-Henriette GATES*
Bilkent Universitys 16th campaign at Kinet Hyk, an ancient port on the
Bay of skenderun, engaged a small team for eight energetic weeks (22 July - 9
August), six of them devoted to excavation1. The 2007 season resolved major
issues of this decades focus on Kinets Early and Late Bronze occupational
levels. It also undertook, for the first time, a deep sounding on the mounds
south flank to test the sequence documented elsewhere at the site. These
achievements concluded large-scale fieldwork, and the projects first phase:
collecting sufficient data to assess this northeast Mediterranean harbors long
cultural and economic history. Future seasons will work towards the timely
publication of all excavation results.

Goals and Results of the 2007 Excavations (Fig. 1)

Two long-standing questions in need of answers involved Bronze Age
constructions on the mounds west slope. One was the date of massive
*

Do. Dr. Marie-Henriette GATES, Bilkent niversitesi, BEF (Arkeoloji ve Sanat Tarihi
Blm). 06800 Bilkent. Ankara/TRKYE.

The 2007 Kinet staff, affiliated with Bilkent University unless specified otherwise: M.H. Gates, director; Charles Gates: site supervisor, OP. E/H, with Filiz Ttnc and Evren
Yzgzel; Christine Eslick (Sydney): site supervisor, OP. M, with Justine Ellis (New York);
Murat Akar (ODT): site supervisor, OP. M3; Ben Claasz Coockson: site supervisor, OP. U,
with zgecan Yarma (ODT). Faunal analysis: Salima Ikram (American University, Cairo)
and Radovan Kabatiarova. Sherdyard and flotation supervisor: Roseann Schneider (Santa
Clara). Conservation: Franca Cole (Cambridge), with Justine Ellis; architectural planning
and illustration: zgecan Yarma, Benni Claasz Coockson; photography: Turul akar, M.-H.
Gates. Late Bronze ceramic analysis: Ann Gunter (Smithsonian). Site guard: Mustafa Kaya.
The following institutions, foundations and individuals provided gracious support: the
Turkish Ministry of Culture and Tourisms General Directorate of Cultural Heritage and
Museums, and its excellent representative M. Nalan Yast (Adana Museum); and provincial
and local officials, including the Drtyol and Yeilky municipalities. Drtyols BP terminal,
Kinets immediate neighbor, again welcomed us warmly; special thanks are this year due
to terminal manager Murat Burgucu and Hsametin etin, and BP-Trkiye general director
Hakan Trker. The season was generously funded by the Institute for Aegean Prehistory, the
Tarbell Family Foundation, BP-Trkiye, Bilkent University, and several private donors.

351

walling from the deepest part of the west slopes stratigraphic sounding
(1994 OP. C). At the time, it was proposed as a casemate fortification for an
Early Bronze Age settlement, but exposure and associated finds were limited.
The 2007 season completed a five-year goal to open ca. 100 m2 adjacent to it
(OP. M), and connect the walling to datable occupational levels. Its identity
is now confirmed as the western enclosure of an EB II residential district.
Higher up the west slope, a second persistent question concerned a large
building, constructed when Hittite material culture was introduced to Kinet
in Late Bronze I. The buildings broad foundations and layout recalled Hittite
architecture, but the segment recovered, in 1999 OP. J/L, was too small to
make claims regarding derivation and purpose. This season, the buildings
plan was doubled (OP. E/H), and its resemblance to an official structure
strengthened. Finally, this building and its Late Bronze successors seemed to
occupy higher ground on the mounds west end, like a citadel above the rest
of the settlement. To determine whether this impression was valid, a trench
on Kinets southwest rim (OP. U) was taken down to reach Late Bronze levels.
Results were inconclusive, but produced a fresh look at the Iron Age sequence,
and showed that transformations at specific moments in the Late and Middle
Iron Ages affected the entire site.
The 2007 results are presented below in chronological order. Summaries
are adapted from end-of-season reports by the individual site supervisors,
whose contributions to fieldwork and analysis were invaluable.

Early Bronze Age/Kinet Phase VI, Lower West Slope2

Investigation of Kinets lower west slope was driven by the need to
explain the poorly-dated segments of massive walls that filled a small test
pit, 4.5 x 2.75 m. OP. C, opened in 1994 at the current base of mound. This
lowest step in the west slopes long stratigraphic sounding corresponded to
Early Bronze elevations. But it was isolated from occupational deposits by
a modern intrusion: a municipal water pipe and its bedding trench, which
2

The Early Bronze excavations are coordinated by Kinet research associate C. Eslick, who
supervised OP. M with J. Ellis. Supervisor for OP. M3: M. Akar. Both Eslick and Akar oversaw
these trenches since the start of the EB W Slope project in 2003. They achieved remarkable
successes here, in the face of exceptionall difficult stratigraphic complexity. I am very grateful
for their skill and perseverance.

352

severed OP. Cs walls from what would have run up to their eastern (interior)
faces. To sidestep the pipe and associate deposits with these walls, they had to
be approached over a larger area. This slow process started 5 m. up the slope.
A first effort was short-lived (1995 OP. M). It was reactivated in earnest and
on a suitable scale this decade, when OP. M reopened together with two new
trenches set to its north and south, for a total N-S length of 28 m (2003 OPs.
M, M2, M3). OPs. M and M3 continued for the next four seasons, producing
an illustrative sample, ca. 210 m2, of EB III and EB II Kinet. It evolved over
14 individual phases with multiple sub-phases in OP. M, and a shorter but
roughly integrated sequence of 11 phases in OP. M3. 94 OP. Cs superposed
sets of walls belong to OP. Ms phases 12, 13 and 14, dated to EB II. At least
as significant, however, is the information these operations have provided
for Kinets EB settlements, and the difference between its EB II and EB III
versions.
Excavated in OP. M (9 x 10.5 m.) this season were two separate levels of
housing that co-existed with the main upper phase of the fortification wall,
itself under multiple repairs and reinforcements during the lifespans of the
housing. In the earlier level, Phase 13, three small, one-room units were set
on either side of a courtyard (Figs. 2-3). Their very clean bricks were laid with
equally clean mortar, but without stone foundations, unlike EB III and later
masonry at Kinet. Walls were thick relative to room size, with an interior
buttress to lend support for the roof. Rooms were furnished with builtin benches and ledges, and beautifully plastered with repeated coatings of
lime. These domestic units had been emptied and abandoned while still in a
reasonable state of repair, then deliberately filled in. Walls thus stood up to
0.85 m. high.
Three sub-phases were articulated for Ms phase 13, but it was undergoing
continual modifications. The fortifications also saw irregular and periodic
reinforcements, planned without much care except to ensure solidity. Large
mudbrick slabs were strengthened here and there with stones, layers of woven
mats and loose reeds (preserved as phytoliths), the occasional stretch of stone
foundations, and crosswalls for casemates. Some crosswalls may be residual
domestic architecture, eventually merged into the fortifications. Deposits
were full of debris, as was the material from which the bricks were made;
this construction contrasted sharply with the tidiness of the housing district
it protected.

353

Because of severe erosion along their outer (western) side, the original
width of these Phase 13 fortifications could not be estimated. The betterpreserved defensive walls that preceded them in OP.Ms Phase 14 were more
than 3 m. wide, extending beyond the trench and current mound slope, and
stood nearly 2 m. high (Fig. 4). Shared constructional features show that both
versions belonged to an unchanged tradition in settlement defense. The Phase
14 walls suffered intense burning at some stage, and later reinforced by a
heavy packing of stones. The contemporary settlement remains unexcavated,
but it is again likely that its architecture and organization corresponded
closely with those of Phase 13, without cultural change.
On the other hand, a later stage of EB II settlement was associated with
the town defenses for OP. Ms Phase 12, when reinforcements were again
added to the fortified enclosure (Fig. 5). A pivot-stone and crosswall af
the north balk suggest a gate outside the excavation limits; to its south, an
interior room, square in plan with heavy stone foundations, could represent
part of a tower overseeing the gate3. Beyond it were three rooms/domestic
units, similar to the preceding Phase 13 in their clean brickwork, plastering,
interior benches and lack of stone foundations. Like their predecessors, walls
were oriented parallel to the fortified enclosure. Phase 12 room layouts were
different, however, and wall buttresses were replaced by plastered niches.
Transformations followed the same organic course as in Phase 13: three clear
sub-phases shaded by smaller changes of limited overall impact. Fill on a
room floor produced a bronze/copper alloy pin with a spiral-patterned head
(Fig. 6)4.
The two levels in OP. M3 (13 x 9 m.) sufficiently resembled Phases 13 and
12 in OP. M that they must bear some relationship. M3s levels sit at a higher
elevation than Ms, but shared their overall ceramic repertoire, architectural
characteristics, and orientation, in contrast to later developments here.
Coordinating phases across the balk separating OP. M3 from OP. M has
challenged their five mutual seasons, since the two trenches produced little,
even nothing, in common. In 2007, they seem at last to have combined forces,
although the architectural phases were not precisely synchronous.
3

The tower provided the long-awaited stratigraphic connection between the fortification
walling and a datable occupational layer, since its foundations protruded from either side of
the unexcavated strip for the municipal water pipe (pipe balk).

KNH-1642 [07 M 281 l.496], l = 13.5 cm. Copper alloy; complete, but shaft separated into four
segments by corrosion.

354

The earlier, M3 Phase 11, consisted of three small, independent, domestic

structures built against each other, their outer walls contiguous (Fig. 2). Walls
and some floors were thickly plastered, and, for the most part, without stone
foundations. Temporal relations between the structures were obscured not
only by the pipe balk, which could not be excavated, but by heavy stone
foundations (165) cut into the central houses back wall at some point. The
stones may have reinforced the south building against the ground slope; if
so, the central building was by then no longer standing, since a plaster line
for the missing south wall of its court (163) was still visible. Throughout this
phase, traces of burning were observed on top of brickwork, and on bricks
accumulated in room corners (168, 169), but not inside the rooms or on their
wall faces. The entire area was thus subjected to a fire, but only after its
buildings had been abandoned, and reduced to wall stumps.
This level was followed by M3s phase 10 (Fig. 5); its layout conformed
to underlying architecture without replicating it exactly. A hearth with a
cobbled skirt (156) occupied the corner of room 149, a choice of location for
fireplaces common also to Ms phase 12, although the two trenches were again
not synchronized5.
Room contexts in M and M3 were cleaned out before the buildings were
vacated, and rooms had few identifying features. A small ceramic repertoire,
from fills, nonetheless provided a consistent EB II (mid-third millennium
B.C.) attribution to the levels and the fortifications associated with them. Fine
cream-colored cups, chaff-tempered bowls with a glossy red slip, and red
gritty coarse wares were typical. The occasional Transcaucasian sherd attests
to outside contacts. Lithics were rare - as in all periods at Kinet - but did
include a Canaanite blade with remarkable sickle sheen. Another curiosity
was the impression of a disk-shaped item (diam = 12.5 cm.) on a burnt brick,
from the central court in OP. Ms phase 13.
OP. Ms upper level of housing (Phase 12) was eventually filled in and
sealed by a broad mudbrick platform or wall (Phase 11), running N-S east
of the pipe balk. This earliest of four superposed brick constructions dates
to the final stage of EB II (three later versions were excavated in 2006 and
2005)6. Width and alignment indicate they represent defense walls that shifted
eastward as the mound rose.
5

Brick sizes in the two trenches were also different, although brick sizes for the walls of these
various buildings were not standardized in any case. The exception is Ms phase 12 (57 x 37 x
10 cm. throughout).

Gates 2008: 282-285.

355

Late Bronze Age/Kinet Phase IV:1, West Slope7

Kinets LB sequence is based on the west slopes combined OP. J/L (ca. 100
m2)8. It was excavated by 1999 down to the sites earliest LB level, Kinet Period
15 (LB I/16th c. B.C.), represented by impressive stone foundations belonging
to a single structure, and an intrusive material culture from central Anatolia.
Kinet retained this Hittite character during three further LB occupation levels,
Periods 14, 13.2 and 13.1 (all LB II)9. A broader expanse of these Late Bronze
levels could be anticipated in the adjacent trench OP. E/H, immediately to the
north and east, which at the time was in Kinets Late Iron Age Period 710. The
considerable project of taking E/H down to LB levels began in 2001, and was
most instructive: in 2005, revealing a final LB II phase marked by the decline
of Hittite influence (Period 13.2, not attested in J/L); and, in 2006, adding 170
m2 to the layout of its thoroughly Hittite predecessor, Period 13.1. This season,
efforts in OP. E/H, now 190 m2, concentrated on Period 14, Kinets earliest LB
II architectural phase (14th c. B.C.), known in 94/98 J/L to have burnt with
furnishings in situ. The 2007 season also succeeded in recovering an outline of
the underlying building from Period 15.
PERIOD 14: OP. E/H this year nearly tripled Period 14s exposure. Its north
area was occupied by a large building (Figs. 7-8), whose outer foundations
(wall 572) were followed for a length of 17.5 m. It served as a back wall for
three rooms (637, 638, 640), all extending into E/Hs north balk: the service
wing of a multiroom complex. The rooms two separate floors, the later one
with smashed pottery, matched J/Ls phasing and circumstances precisely.
Differences in masonry showed that the rooms were not all constructed at
the same time, again like the house in J/L. Near the close of Period 14, but
apparently prior to its destruction, a third building (walls 573/571, 532) was
founded in the southeast quadrant of E/H. It survived, with multiple repairs,
throughout the following Period 13.1, and is associated more appropriately
with that later level11.
7

Supervisor for OP. E/H: C. Gates, with F. Ttnc and E. Yzgzel.

Because the west slope trenches expanded west as they became deeper: OP. J/L became ca. 9.5
x 9.5 m. for Period 14, and ca. 9.5 x 13.5 m. for Period 15.

Gates 2006.

10 By 2004, OP. E/H combined five adjacent trenches of varying sizes that began on the west
slope as independent operations: the stratigraphic sounding 92/93 OP. C, 94 C II, 93/98 F,
and the original OPs. E (93-95) and H (94-95). OPs. E and H started at the top edge of the
mound, and gradually absorbed the other trenches further down the slope.
11 Gates 2008: 287-288.

356

The area between this complex and the J/L house was occupied by a
gravelled space sloping at a visible gradient west and south. Lines of stones
had been placed transversely to the slope to counter erosion, induced not
only by topography but by this regions rainy climate12. To the same purpose,
drainage channels lined the exterior walls of room 637, and a terracotta
drainpipe was set into the gravel at the northeastern limit of the building13.
This sector resembles a street, in use for a long time. Canaanite jars and cooking
pots littering its top surface, and postholes for its earlier phase, suggest it
doubled as a courtyard or plaza, with wood fixtures (sheds, shelving) shared
by the two buildings. The gravel itself produced huge amounts of household
trash, in part contemporary with the life of the buildings14. Much discarded
pottery belonged to this levels repertoire, as known from J/L. But other types
were better suited to LB I, and were refuse from the underlying level: a threehandled cooking pot and platters with a broad red-burnished band at the
rim; the earlier Cypriot imports (B-R I, WS I); and a black-impressed juglet of
Alalakh V and Tarsus type, characteristic of LB I in this region15. Exceptional
finds were a fragmentary, red-burnished Hittite zoomorphic vessel shaped as
the head of a bird of prey; a flint nodule carved, in cameo technique, into a
raptors head; and a battered, but recognizably Mycenaean, female terracotta
figurine (Fig. 9)16. A red-slipped rim sherd painted with zigzags and dots,
and the same vessels handle, may be a Late Minoan IB conical rhyton (Fig.
10)17. The streets destruction debris also produced bronze/copper alloy
12 Visible proof of erosion rates along this street were a heavy basalt tripods two joining
fragments, found 8 m apart.
13 The rock-lined tunnel (feature 534) discovered at E/Hs east balk line in 2006 might be linked
to this drainage system. Its ambitious scale would associate it best with the architectural
enterprise of Periods 14 or 15, but soundings in 2006 and again this year were inconclusive.
Period 14 is likely.
14 Disproportionate numbers of ovid, caprid and bovid mandibles, parts of hyenas and a bear,
and a human infant conform to debris from an extramural midden, as source for the streets
gravel: S. Ikram and R. Kabatiarova, 2007 archaeozoological report.
15 Cf. Goldman 1956: 185-186 and fig. 314: 1088.
16 Red-burnished rhyton fragment KNH-1635 [07 E/H 623 L. 1585], pres. l = 7.2 cm.; stone
raptor head KNH-1634 [07 E/H 641 L. 1584], l = 8.4 cm.; Mycenaean figurine KNH-1619 [07
E/H 641 L. 1584], pres. h = 4.6 cm: fine yellow slip with red-brown stripes.
17 KT 24817 [07 E/H 640 L. 1580]. Cf. Betancourt 1985: 165 (shape), pl. 22, D (decoration); for an
identical example from Alalakh V: Woolley 1955: 318, pl. 96a.

357

weapons: a chisel, a knife blade, an arrowhead, a spearpoint, and a dagger

(Fig. 11), pointing, like the selection from J/L, to hostilities behind this phases
conflagration and abandonment18.
PERIOD 15: Period 15 brickwork preserved its highest elevation under
Period 14s gravelled street, in the southern half of E/H. Wall lines were
exposed there in the 2007 campaigns last week. They corresponded, in every
respect, to those excavated nine years ago in J/L. The Period 15 building plan
and its monumental character were thus increased by ca. 100 m2, still as a
single structure (Fig. 12).
This years new section of the Period 15 building, from its third and
final stage, extended J/Ls western wall 147 to a total length of 21 m. It was
interrupted by a 3-m wide stretch (668) paved with river stones to create three
shallow steps, and flanked on either side by a large, stone-lined posthole (diam
= 0.40-0.50 m., depth = 0.65 m.) (Fig. 13). This stepped threshold, framed by
two posts, follows the design for formal entrances that was typical of western
Syrian architecture, beginning in LB I19. The buildings north faade must thus
be located here. Behind it, a square room or porch 670 (3.4 x 4.8 m.), once led
into rooms to the south. It was only excavated to a shallow depth, through
unburnt occupational fill, without reaching a floor or surface. However, finds
from sealed fills in J/L already dated the building to the early centuries of the
Late Bronze Age, at the time of the Hittite Old Kingdom20. The introduction
of Hittite cultural material at Kinet can be associated with Hittite interests in
Cilicia and western Syria under the early Hittite kings.

18 E.g. copper alloy dagger KNH-1639 [07 E/H 618 L. 1549], l = 29.8 cm. Traces of wood inlays
and adhesive are preserved in the recesses of the handle.
19 The bit hilani: e.g., Alalakh IVs Niqme-pa Palace, the citadel palace at Emar, and
public buildings at Ugarit. The western posthole was sealed by four courses of mudbricks,
forming the corner of wall 633 with wall 682 + J/L 147. The elimination of this post, and
the misalignment between gateway and porch, would represent modifications, in this third
building phase, to the faades original design. Similar changes were also evident in J/Ls
sector, where removing the mudbrick superstructure showed the buildings original plan and
how this was modified.
20 Gates 2006.

358

Iron Age/Kinet Phase III, Southwest Slope21

OP. U was opened in 2001, on the mounds south rim, for its medieval
phase; and again in 2005, when Hellenistic and late Achaemenid Persian
levels (Kinet Periods 2, 3A and 3B), were exposed. One feature of this
trench was a thick gravel packing visible at its southern end, at the mound
slope. It was attributed in 2001 to the Iron Age, without firm evidence for
date and purpose22. The 2007 season investigated it thoroughly, and made a
stratigraphic probe into earlier levels of this otherwise untested, south side of
the mound.
OP. U doubled in size this year to a total N-S length of 18 m. It included a
narrow sounding at the slope edge (1.5 m.-wide ST, 176); and a smaller one in
its northeast corner, which was taken down 6.5 m. to OP. Us deepest point,
at 16.45 masl (2 x 3.5 m. DS, 177/180). Two Late Iron architectural levels were
exposed throughout the trench. Cut into them were four large pits filled with
partial to nearly complete amphoras, spanning the fourth to second centuries
B.C. Earlier phases were sampled in the two soundings, and interpreted
according to contemporary levels in larger exposures on the mounds west
(OPs. E/H, CII, F, L) and east sides (OPs. A-AII, D).
The two Late Iron architectural levels were of considerable interest, since
their periods were poorly attested at Kinet. OP. Us Period 4 (late fifth c. B.C.)
domestic architecture, and cultural assemblage compared closely with this
phase in E/H, including the small but consistent percentage of black-glazed
Greek imports (skyphoi and kotyle). The new evidence from OP. U has expanded
Kinets fifth-century occupation across the western third of the mound; other
trenches show that it did not extend further east.
Immediately below this shallow phase was discovered the source for the
south slopes gravel. It was contained in a neat grid of connecting trenches,
laid out parallel and at right angles to each other on a N-S axis. These served
as sunken architectural foundations, over 2 m. deep and 1.10 - 1.40 m. wide,
packed with cut blocks of gravel in lieu of stones (Fig. 14). In U, they
delineated two rooms, whose scale was disproportionate to the sturdiness
of the foundations (129, 3.3 x 3 m.; and 159, 3.3 x > 4.3 m.), and an empty
zone to their west. The walls preserved no trace of superstructure except,
perhaps, for a cluster of burnt square bricks to the north; floors were also
missing, since the foundations were lying below floor levels. In the absence

21 Supervisor: B. Claasz Coockson, with . Yarma.

22 Gates 2003: 286-287.

359

of any associable cultural finds, dating this building is based on indirect

evidence: the small collection of pottery mixed in with the foundation gravel,
and its stratigraphic context within the OP. U sequence. They would assign
this massive construction to Period 5 (late sixth - early fifth century B.C.), yet
another phase previously attested only in OP. E/H23.
The imposing proportions of this Period 5 building argue for a public
and/or military function. The mounds current south slope corresponds to
its location and steepness in antiquity, according to a series of Middle Iron
Age retaining walls built against it (sounding ST); and the buildings southern
foundations 124, because wider (w = 1.40 m.) than the others, would suit as
exterior wall for a fortress or fortified enclosure. Kinets Period 5 coincided
with the onset of Achaemenid Persian interests in Cilicia, a region weakened
by Neo-Babylonian deportations earlier in the sixth century, and open to the
founding of Persian military outposts24. OP. Us Period 5 building would
reflect this policy in architectural terms.
Below this building and its intrusive construction techniques, earlier Late
Iron (Periods 6-7) and Middle Iron (Periods 8-9) deposits were recovered only
from the soundings ST and DS. They included thick levelling fills known from
other trenches at the start of Periods 7 (seventh c. B.C.) and 8 (later eighth
century B.C.), when site-wide renewal projects were undertaken. Period 8s
fill, associated with a Neo-Assyrian installation at Kinet, was richly packed
with sherds of late Middle Iron Age type from Period 9 destruction debris:
painted Cypro-Cilician wares, Black-on-Red, and Late Geometric Greek
imports (Pendant Semi-Circle skyphoi) (Fig. 15). Earlier Middle Iron types
(Periods 11 and 10) preceded them down another 1.5 m.
The earliest cultural deposits were poorly characterized, since sounding
DS 177/180 was at this depth reduced to 3 m2, half of its initial size. Its limited
sherd sample may date to Kinets Early Iron Period 12; and an underlying
wall, at the base of the sounding, to Kinets final Late Bronze Period 13.2
(below a non-architectural sequence of ca. 2.5 m.). These attributions are
highly tentative. If correct, corresponding levels on the west slope were indeed
slightly elevated (by ca. 1.2 m.) above the rest of the mound. This topographic
aspect of the Late Bronze mound was already suggested by a sharp incline in
the eastern part of OP. E/H. It received some support from OP. Us lowest
levels this season.
23 Gates 1999: 323-325.
24 Gates 1999; Casabonne 2004.

360

Finds Analysis and Conservation

Ceramic and archaeozoological analyses were continued by long-term
Kinet researchers A. Gunter (Late Bronze pottery), S. Ikram and R. Kabatiarova
(fauna). Thirty-one objects were inventoried for the Hatay Museum, Antakya,
after conservation carried out by F. Cole, with the assistance of intern J. Ellis.
RECENT PUBLICATIONS
BEACH, T., LUZZADER-BEACH, S. 2008, Geoarchaeology and aggradation
around Kinet Hyk, an archaeological mound in the Eastern
Mediterranean, Turkey. Geomorphology, doi: 10.1016/ j.geomorph.
2007.04.025
GRAVE, P., KEALHOFER, L., MARSH, B., GATES, M.-H. 2008, Using
Neutron Activation Analysis to Identify Scales of Interaction at Kinet
Hyk, Turkey. Journal of Archaeological Science 35:7, 1974-1992.
REFERENCES CITED
BETANCOURT, P. 1985, The History of Minoan Pottery. Princeton: Princeton
University.
CASABONNE, O. 2004, La Cilicie lpoque achmenide [Persika 3]. Paris: de
Boccard.
GATES, C. 1999, Kinet Hyk 1992-1997: The Achaemenid Persian and
Hellenistic Periods. Olba 2:2, 323-332.
GATES, M.-H. 2003, 2001 Season at Kinet Hyk (Yeil-Drtyol, Hatay).
Kaz Sonular Toplants 24: 1, 283-291.
GATES, M.-H. 2006, Dating the Hittite Levels at Kinet Hyk: a Revised
Chronology. Pp. 293-309 in Structuring and Dating in Hittite Archaeology
[BYZAS 4], ed. by D.P. Mielke, U.-D. Schoop and J. Seeher. stanbul: Ege
Yaynlar.
GATES, M.-H. 2008, 2006 Season at Kinet Hyk (Yeil-Drtyol, Hatay).
Kaz Sonular Toplants 29:2, 281-298.
GOLDMAN, H. 1956, Excavations at Gzl Kule, Tarsus II. From the Neolithic
through the Bronze Age. Princeton: Princeton University Press.
WOOLLEY, C.L. 1955, Alalakh: An Account of the Excavations at Tell Atchana in
the Hatay, 1937-1949. Oxford: Oxford University.

361

Fig. 1: Topographic plan of Kinet Hyk, with 2007 operations shaded

Fig. 2: Plan of OP. M phase 13, OP. M3

phase 11 (EB II)

362

Fig. 3: OP. M phase 13, from north (EB II)

Fig. 4: OP. M phase 14, plan of fortifications (EB II)

363

Fig. 5: Plan of OP. M phase 12, OP. M3 phase

10 (EB II)

Fig. 6: EB II pin KNH-1642, OP. M.

364

Fig. 7: Plan of West Slope, Period 14 (LB II)

Fig. 8: OP. E/H Period 14, from east

365

Fig. 9: Eagle-head protome KNH-1635 (a); vulture head KNH-1634 (b); Mycenaean figurine
KNH-1619 (c),from E/H Period 14 street [Photos: T. akar]

Fig. 10: Late Minoan IB conical rhyton (?), from E/H Period 14 room 640

Fig. 11: Copper alloy dagger KNH-1639, from E/H Period 14 street

366

Fig. 12: Plan of West Slope, Period 15 (LB I)

Fig. 13: Entrance stairway 668 framed by two postholes; E/H Period
15 (LB I), restored view from northwest

367

Fig. 14: OP. U, plan of Period 5 (late 6th-early

5th century BC) [B. Claasz Coockson]

Fig. 15: OP. U, Middle Iron Age painted wares (left), PSC skyphoi (right), from ST and DS

368

BOZKURT KURGAN MEZARLII

2007 YILI KAZISI
Aynur ZFIRAT*
Bozkurt Kurgan Mezarl Ar li, Doubayazt lesinin 16 km. kuzeyinde
ve Ar Dann bat eteinde yer alr. Mezarlkta 2007 ylnda ilk kazlara
balanmtr1.
Dou Anadolu Blgesinin zellikle kuzeydou kesiminde kurgan tr
yma ta tepeli mezar antlarnn varl uzun yllardan beri bilinir. Ancak Rus
bilim adamlar E. Resslerin Kars yaknlarndaki kk atma kurganlarnda
1900 ylnda2, P. K. Kuchinin ise 1916da Erzurum yaknndaki Kprkyde3
yapt kazlardan gnmze kadar geen 100 ylda Trkiyede baka
hibir kurgan kazlp arkeolojik olarak incelenebilmi deildir. Oysa snr
komularmz Grcistan, Ermenistan, Nahvan ve ran Azerbaycannda pek
ok kurgan mezar uzun yllardan beri kazlarak incelenmi ve sonular tm
bilim dnyasna eitli yaynlarla duyurulmutur.
Dou Anadolu Blgesinde Mu, Bitlis, Van, Ar ve Idr illerinde
1995ten beri srdrdmz yzey aratrmalarnda irili ufakl ok sayda
kurgann varl ortaya konmutur4. Bylece bu kltrn bat yaylm aklk
kazanmtr. Aratrmalarmzdan elde ettiimiz sonulara gre kurgan tr
mezarlar batda Mu-Erzurum arasna ekilebilecek bir hatla, gneyde ise
Tendrek ve Aladalarla snrlanr. Tendrek ve Aladan gneyinde ve ayn
zamanda Van Gl Havzasnn kuzeyinde yer alan aldran-Erci-Patnos
* Do. Dr. Aynur ZFIRAT, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Kampus 65080-Van-TRKYE. aynurozfirat@yahoo.com
1 Bakanln yrttmz kazya Prof Dr. Veli Sevin ve Prof. Dr. Necla Arslan Sevin ile
Yznc Yl niversitesi, Arkeoloji Blmnden Ara. Gr. Davut Yiitpaa, Ara. Gr.
Gulan Ayaz, Ar. Gr. Sabahattin Erdoan, Ara. Gr. Nilgn Cokun Kse katlmtr.
Bakanlk temsilcii grevi Arkeolog Sema Dayan tarafndan yaplmtr. Kltr Varlklar
ve Mzeler Genel Mdrlnn izin ve destekleriyle yaplan kaz ayn zamanda Trk
Tarih Kurumu ve TBTAK (Proje No: SBB-105K063) proje destekleriyle gerekletirilmitir.
Tm bu kurumlara, Bakanlk temsilcisi olarak grev yapan Arkeolog Sema Dayana ve ekip
yelerine teekkr ederim.
2 Martirosyan 1964:58, 61; zfrat 2001b: 67-68.
3 Martirosyan 1964: 75-77.
4 zfrat 2001b: 7175; zfrat 2006; zfrat Baskda a; zfrat Baskda b.

369

yresinde az sayda grnr. Van Gl Havzas bu birka rnek dnda

kurgan kltrnn dndadr. Belirlemi olduumuz kurgan tr mezarlar,
Gney Kafkasya ve ran Azerbaycannda olduu gibi Erken Transkafkasya
Dneminin sonundan Orta Demir ana dein uzanan bir sre iinde yer
alrlar.
Bozkurt kurgan mezarl yzey aratrmalarmzda belirlenmi olan
mezarlklarndan biridir, yaknnda yerleime ait izlere rastlanmamtr.
Doubayazt Ovasnn kuzeydou ucunda ve Ar Dann bat eteindeki
alak ve geni bir yamata yer alr (izim: 1; Resim: 1). Bozkurt Kynden
balayarak kuzeye doru yaklak 12 km lik geni bir alana yaylmtr. lk
kaz almalarnn sonularna gre mezarlar ounlukla kurgan trndedir.
Mezarlkta yzeyden elde edilen anak mlekler byk oranda Orta Tun
ve Son Tun/Erken Demir ana aittir. Gneybatsnda ve kyn kuzeyinde
yer alan Melecami kayalnda ayrca Ge Kalkolitik Dnem, lk Tun a
ve Ortaaa ait anak mlek paralar grlmektedir. Olaslkla Melecami
kayalnn stnde ve eteklerinde bir Ge Kalkolitik Dnem yerleimi yer
almaktayd. Bu alanda topladmz birka parann yan sra gneyindeki
dzlkte yer alan amada ise lk Tun ana ait anak mlekler
bulunmutur.

Kaz almalar
2007 ylnda mezarln kuzeybatsnda 7 adet kurgan incelenmi,
gneydeki Melecami kayalnn gney eteklerinde, olaslkla alak kurgan
trnde iki mezar temizlenmitir (izim: 1). ncelenen kurganlarn, biri
dnda, tm kaak kaz ile soyulmutur. Yalnzca 7 No.lu kurganda in
situ bulgulara eriilebilmitir. Kurgan tr mezarlarn zelliklerini ok iyi
tanmadmz iin bu yl zellikle tahrib edilmi mezarlarda allmtr.
Daha geni apl kazlara balamadan nce bu mezarlar hakknda bilgi sahibi
olmak istedik. Kurganlarn ortak zellikleri yledir: lenmemi kk
talarla yaplm yma tepeler 0.60 ile 1.50 m. arasnda deien ykseklikte
ve 8 ile 12 m. kadar apndadr. Yma tepenin altndaki mezarlar ta rg
veya ta sandktr. 7 No.lu kurganda yma ta tepenin altnda ve 1.00 m.
derinlikteki ta rg mezar dikdrtgen planl ve dou-bat dorultuludur. 1.20
x 0.60 m. boyutlarndadr. Mezarda hayvan iskeletleri ait dank durumda
kemik kalntlaryla bir anak ve bir mlek ele geirilmitir5. Kaak kaz ile

370

tahrip edilmi olmalarna ramen, alma yaptmz dier kurganlardaki

mezarlarn ayn trde olduu belirgindir. Bu kurganlardan elde ettiimiz
anak mlek Orta Tun ana aittir.
Mezarln gneybatsnda Melecami kayalnn gney yamacnda
incelediimiz 2 mezar ta rgdr. Bunlar dikdrtgen planl ve yar ilenmi
orta boy talarla yaplmtr. zerleri iri kapak talaryla rtl olmalyd,
yalnzca 1 No.lu mezarda bir adet kapak tana rastladk. Bu mezarlar alak
kurganlar eklinde olabilir. Mezarln bu alannda kaak kaznn ok youn
olmas nedenle st rty tam olarak belirlemek mmkn olmamtr. Her
ikisi de kaak kazyla tahrib edildii iin mezarlarn iindeki iskeletlerin
gm ekilleri anlalamamtr.
Kurgan 1
Kuzeybat alannda yer alr. Kurgann yma tepesi kk ilenmemi
talarla yaplmtr, 12 m. taban, 4 m. zirve apnda ve mevcut ykseklii 0.60
m. dir. Orijinal ykseklii ykseklii 1.00 m. olmaldr. Yma tepe ilenmemi
orta boy talarla evrilerek snrlanmtr. Kurgann yma tepesinin altnda
1.20 m. derinlikte ta sandk mezar yer alr. Mezar dikdrtgen planl ve doubat dorultuludur. 1.80 x 1.20 m. boyutlarndadr. 0.80 x 0.40 m. boyutlarnda
yar ilenmi talarla yaplmtr. st rtye ait kapak tana rastlanmamtr.
Az sayda buluntu ele geirilmitir. Bunlar mezar odasnn batsnda yer alan
baz hayvan kemikleri ile az sayda anak mlek parasdr.
Kurgan 2
Kuzeybat alannda yer alr. Kurgann yma tepesi kk ilenmemi
talarla yaplmtr, 8 m. taban, 2.50 m. zirve apnda ve mevcut ykseklii
0.90 m. dir. Orijinal ykseklii ykseklii 1.00 m. olmaldr. Kurgann yma
tepesinin altnda 1.30 m. derinlikte ta sandk mezar yer alr. Tahribat
nedeniyle mimarsi belirgin deildir. Ancak mezarn tabanna ait talara gre
dikdrtgen planl ve dou-bat dorultulu olduu anlalmaktadr. Taban
talarnn ls 1.05 x 0.50 m. boyutlarndadr. Orta boy yar ilenmi talarla
yaplmtr. st rtye ait kapak tana rastlanmamtr.
5 Bozkurt kazs iskeletleri zerinde Prof. Dr. Ayla Sevim almaktadr. Detayl raporlar kendisi
tarafndan yaynlanacaktr.

371

Kurgan 3
Kuzeybat alannda yer alr. Kurgann yma tepesi kk ilenmemi
talarla yaplmtr, 10.00 m. taban, 4.00 m. zirve apnda ve mevcut ykseklii
1.00 m. dir. Orijinal ykseklii yaklak 1.50 m. olmaldr. Kurgann yma
tepesinin altnda 1.20 m. derinlikte ta rg mezar yer alr. Mezar dikdrtgen
planl ve dou-bat dorultuludur. 1.20 x 0.60 m. boyutlarndadr, orta boy yar
ilenmi talarla yaplmtr. st rtye ait kapak tana rastlanmamtr.

Kurgan 4
Kuzeybat alannda yer alr. Kurgann yma tepesi kk ilenmemi
talarla yaplmtr, 10 m. taban, 4 m. zirve apnda ve mevcut ykseklii
1.25 m. dir. Orijinal ykseklii ykseklii 1.00 m. olmaldr. Kurgann yma
tepesinin altndaki mezar tahrip edildii iin mimar belirlenememitir. Az
sayda buluntu ele geirilmitir. Bunlar Orta Tun a ve Ortaaa ait anak
mlek paralardr.

Kurgan 5
Kuzeybat alannda yer alr. Kurgann yma tepesi kk ilenmemi
talarla yaplmtr, 13 m. taban, 5 m. zirve apnda ve mevcut ykseklii
0.80 m. dir (izim: 1-2; Resim: 2-3). Orijinal ykseklii ykseklii 1.50 m.
olmaldr. Yma tepenin altnda 2 m. derinlikte ta sandk mezar yer alr.
Mezar dikdrtgen planl ve gneydou-kuzeybat dorultuludur. 1.20 x
0.75 m. boyutlarndadr, 0.50 x 0.30 m. boyutlarnda yar ilenmi talarla
yaplmtr. st rtye ait kapak tana rastlanmamtr. Az sayda buluntu
ele geirilmitir. Bunlar Orta Tun a, Son Tun/Erken Demir a ve
Ortaaa ait anak mlek paralardr.

Kurgan 6
Kuzeybat alannda yer alr. Kurgann yma tepesi kk ilenmemi
talarla yaplmtr, 7 m. taban, 3.50 m. zirve apnda ve mevcut ykseklii
0.70 m. dir. Orijinal ykseklii yaklak 1.00 m. olmaldr. Kurgann yma
tepesinin altndaki mezar tahrip edildii iin mimar belirlenememitir.

372

Kurgan 7
Kuzeybat alannda yer alr. Kurgann yma tepesi kk ilenmemi
talarla yaplmtr, 9.50 m. taban, 3.50 m. zirve apnda ve ykseklii 0.70 m.
dir. Yma tepenin altnda 1.00 m. derinlikte ta rg mezar yer alr. Mezar
dikdrtgen planl ve dou-bat dorultuludur. 1.20 x 0.60 m. boyutlarndadr,
kk boy yar ilenmi talarla yaplmtr. st rt yma talarla yaplmtr,
orta boy ilenmemi talar kullanlmtr. Mezarda bir insan iskeleti, bir
anak ve bir mlek bulunmutur. zerindeki yma talar iskeletin tahribat
grmesine neden olmutur. Bu sebeple iskeletin in situ durumuna ramen
gm ekli belirlenememitir. anak mlekler Orta Tun ana aittir.

Mezar 1
Melecami kayalnn gney yamacnda yer alr (izim: 1-3; Resim: 4-5).
Bu alanda mezarlarn ok sk olmas ve youn tahribat nedeniyle mezarn
tr kesin olarak anlalamamtr, olaslkla alak kurgand. Mezar ta rg
trndedir. Dikdrtgen planl, 1.80 x 1.20 m. boyutlarnda ve kuzeydougneybat dorultuludur. Mezar yar ilenmi 2 sra orta boy talarla
yaplmtr. zeri iri ve yass talarla rtldr, yalnzca bir adet 1.40 x 1.20 m.
boyutlarnda kapak ta mevcuttur. Mezarda birden fazla gm yaplmtr.
adet insan iskeletine ait kafatas bulunmutur. Kemikler mezarn farkl
ynlerinde dank ekilde ele geirilmitir. lk incelemelere gre bu iskelet
bir kadna aittir.

Mezar 2
Melecami kayalnn gney yamacnda yer alr. Bu alanda mezarlarn
ok sk olmas ve youn tahribat nedeniyle mezarn tr kesin olarak
anlalamamtr, olaslkla alak kurgand. Mezar ta rg trndedir.
Dikdrtgen planl ve dou-bat dorultuludur. 1.50 x 1.00 m. boyutlarndadr,
yar ilenmi orta boy talarla yaplmtr. st rtye ait kapak tana
rastlanmamtr. Mezarda bir adet kafatasna rastlanmtr. Kemikler mezarn
farkl ynlerinde dank ekilde ele geirilmitir. Az sayda buluntu ele
geirilmitir. Bunlar bir adet Orta Tun ana ait mlek paras ve bir adet
obsidyen let parasdr.

373

Buluntular
anak mlekler Kurgan 7de bulduklarmz dnda yzey malzemesidir.
Ge Kalkolitik Dnemden Orta Demir a/Urartu Dnemine dein kesintisiz
bir sreci kapsarlar.
Ge Kalkolitik Dnem anak mlei Melecami kayalnn gneyinde
younlukla bulunmutur. Kahve-kiremit bitki katkl ya da krem astarl bitki
katkl olmak zere iki mal grubu grlr. Bu byk grubun dnda bir adet
Sioni Ware mlek paras vardr. Bu para basit az kenarl, dik boyunlu
ve yuvarlak gvdelidir. Koyu gri renkte hamurlu, hamurunun renginde
astarl, orta kum katkl ve el yapmdr. Az kenarnda bu mal grubunun
zellii olan entik dizisi vardr. Kahve-kiremit ve krem astarl bitki katkl
mal gruplarna ait paralar genellikle devety, kahve ve kiremit renklerde
hamurlu, hamurunun renginde ya da krem renkte astarl, orta-kaba kum ve
bitki katkl, orta piirilmi, aksz ve el yapmdr (Resim: 6). Biim olarak
mleklerden oluur, basit ve kapal azl, yuvarlak gvdeli biri dnda,
basit az kenarl, boyunlu ve yuvarlak gvdelidirler. Boyunlar dik ya da da
ekiktir. Bu paralarn yzeyinde bitki katk izleri belirgindir.
lk Tun a paralar sayca azdr. Melecami kayalnn gneyinde ve
devamnda kyn snrndaki kumluk alanda bulunmulardr, bu alanda
taban suyunun ok fazla olmas nedeniyle buluntu durumlar ak deildir.
Bu paralar Kura-Aras kltrne aittir, krem astarl akl ve ift renkli akl
olmak zere iki mal grubuna ayrlrlar. ift renkli mala ait paralar kahve
ve kiremit renklerde hamurludurlar, yzey ve kesitlerin siyah grnm
frnlama nedeniyledir, hamurunun renginde astarl, kaba ya da orta kum
katkl, byk oranda kt piirilmi, akl ve el yapmdrlar (Resim: 7).
Siyah grnml olan kaplarn boyun ve az ksmlar kiremit ya da krem
olmak zere frnlama nedeniyle farkl renktedir. Krem astarl paralar ayn
zelliklere sahiptir yalnzca d yzleri krem renkte astarl oluuyla ayrlr. Her
iki grup form olarak farkl deildir, mlekler dik azl, uzun boyunlu ve oval
gvdeli, anaklar ise basit veya da ekik ak azl ve yuvarlak gvdelidir.
Kura-Aras anak mlei iin ok tandk olan formlar ve Nahvan kulplar
grlr.
Orta Tun a anak mlei kahve-kiremit akl ve siyah akl maldan
oluur. Kahve-kiremit akl mala ait paralar Melecami kayalnn gneyinden
ve Kurgan 7de ele geirilmitir. Siyah akl mal ise ounlukla Kurgan 5 ve

374

Melecami kayalnn dousundaki bir kurgandan toplanmtr. Hepsi arkta

yaplm bu paralar, genellikle orta kum katkl, orta veya kt piirilmi
ve akldr. Bu dnem anak mleinde ak parlak deildir. Kahve-kiremit
akl malda paralar kahve ve kiremit renklerde hamurlu ve hamurlarnn
renginde astarldr, siyah akl malda kesitler ve yzey siyah renklerdedir,
bu paralarn ii yzeylerinde genellikle hamurlarnn rengi olan kahve renk
grlr (Resim: 8-9). Form olarak anaklar basit ve yivli az kenarl, kapal
azl ve yuvarlak gvdeli, mlekler ise basit az kenarl, alak boyunlu ve
oval gvdelidir. mleklere ait olan bezemeli gvdeli paralar siyah akl
mala aittir (Resim: 10). Bu paralar Gney Kafkasya Orta Tun a iin ok
belirgin bir zellik olan tarak bask ile bantlar ve genlerle bezenmilerdir,
Trialeti, zerliktepe, Lori Berd, Laen, Ari, Metsamor, Keti, Verin Naver,
Sisian ve Kltepe IIde ok yakn benzerleri vardr.
Son Tun/Erken Demir a anak mlei kahve-kiremit ve gri-siyah
malla temsil edilir. Bu paralarn bir ksm Kurgan 5ten dierleri Melecami
kayalnn gneyinden ve dousundaki kurganlardan elde edilmitir.
Genellikle orta kum katkl, orta veya kt piirilmi ve arkta yaplmlardr.
Kahve-kiremit malda paralar kahve ve kiremit renklerde hamurlu ve
hamurlarnn renginde astarldr, akl ve aksz rnekler vardr. Gri-siyah
malda kesitler ve yzey koyu gri ve siyah renklerdedir, aksz ve akl
paralar vardr (Resim: 11). Her iki grupta da biim olarak yalnzca mlek
paralar ele geirilmitir. mlekler basit az kenarl, alak boyunlu ve
yuvarlak gvdeliler ile basit ve da kalnlatrlm az kenarl, yksek
boyunlu ve oval gvdeli olarak ikiye ayrlabilir. Bezemede yivler, kaznarak
yaplm genler ve entik dizileri hkimdir. Bu dnem anak mlei daha
nceki dnemlerde olduu gibi bata Elar, Keti, Horom, Lori Berd, Dvina,
Artik, Lasen, Metsamor, Kltepe I ve II gibi olmak zere Gney Kafkasya
merkezleri ile benzerlik iindedir.
Orta Demir a/Urartu Dnemine ait anak mlek olduka az saydadr.
Bunlar kahve-kiremit akl ve krmz cilal (Biainili) trndedir. Kahvekiremit akl mala ait iki anak paras da kalnlatrlm az kenarl, ak
azl ve yuvarlak gvdelidir (Resim: 12). Kahve ve kiremit renklerde hamurlu
ve hamurlarnn renginde astarl, akl ve ark yapmdrlar. Urartu anak
mleinin en tandk grubu olan kiremit astarl (Biainili) mal tek paradr,
basit ve da ekik azl bir testi ya da mlee aittir.

375

Sonu
Gelecek yllarda devam etmeyi planladmz Bozkurt Kurgan Mezarl
kazs, Orta Asyada M.. 5. binyldan, Kafkasyada ise M.. 4. binyln ikinci
yarsndan beri varln bildiimiz kurganlarn Dou Anadolu Blgesindeki
yaylm ve tarihlenmesi konusuna aklk getirecektir6. Gney Kafkasyada
ise M.. 3. binyln ortalarndan beri var olduu Dou Grcistandaki
Martkopi, Bedeni ve Trialeti gibi antsal kurganlardan bilinmektedir7. Bozkurt
Mezarlnn Ge Kalkolitik Dnemden Orta Demir ana dein uzanan
bir sreci kapsayan anak mlekleri ve mezarlar yapsal zellikleriyle
Gney Transkafkasya ve ran Azerbaycan merkezleriyle olduka yakn
ortak zellikler gsterir. Bulgular Dou Anadolunun Orta Asya ve Kafkasya
ilikileri konusundaki bilgilerimize yenilerini ekleyecek grnmektedir.

BBLYOGRAFYA
ANTHONY 1986, ANTHONY, D. W., The Kurgan Culture, Indo-European
Origins, and the Domestication of the Horse: A Reconsideration, Current
Anthropology 27: 291-314.
DJAPARIZADE 1991, DJAPARIZADE, O. M., Die Georgische Archologie (Stein
und Bronzezeit), Tbilisi.
DJAPARIZADE 1995a, DJAPARIZADE , O. M., Die Zeit Frhen Kurgane,
Unter Wegs zum Goldenen Vlies: Archaeologische Funde aus Georgien,
A. MIRON ve W. ORTHMANN (Eds.), 69-78, Museum fr Vor-und
Frhgeschischte Saarbrcken, Saarbrcken.
DJAPARIZADE 1995b, DJAPARIZADE, O. M., Mittlere Bronzezeit, Unter
Wegs zum Goldenen Vlies: Archaeologische Funde aus Georgien, A. Miron
ve W. Orthmann (Eds.), 79-94, Museum fr Vor-und Frhgeschischte
Saarbrcken, Saarbrcken.
EDENS 1995, EDENS, C., Transcaucasia at the end of the Early Bronze Age,
Bulletin of the American Schools of Oriental Research 299/300: 53-64.

6 Anthony 1986; Gimbutas 1997; Nagler 1996; Korenevsky 1995.

7 Djaparidze 1991: 325-337; Djaparidze 1995a; Djaparidze 1995b; Edens 1995; Kushnareva 1997:
81-207; Lordkipanidse 1991: 54-92; Puturidze 2003a; Puturidze 2003b; Rubinson 1976.

376

GIMBUTAS 1997, GIMBUTAS, M., The Kurgan Culture and The IndoEuropeanization of Europe: Selected Articles from 1952 to 1993, Journal of
Indo-European Studies Monograph 18, Institute for the Study of Man
Washington D.C., Washington.
KORENEVSKY 1995, KORENEVSKY, S. N., Galugay I: Poselenie Maikopskoi
Kulturi, Rossikaya Akademiya Nayk, Institut Etnologi i Antropologi,
Moskva.
KUSHNAREVA 1997, KUSHNAREVA, K., The Southern Caucasus in Prehistory:
Stages of cultural and socioeconomic devolopment from the eight to the second
millennium B. C., Rusadan eviri H. N. Michael, The University Museum
of Pennsylvania Monograph 99, Philadelphia.
LORDKIPANIDZE 1991, LORDKIPANIDZE, O., Archologie in Georgien,
Von der Altsteinzeit zum Mittelalter, Quellen und Forschungen zur
prhistorischen und provinzialrmischen Archologie 5, Weinheim.
NAGLER 1996, NAGLER, von A., Kurgane der Mozdok-Steppe in Nordkaukasien,
Deutsches Archologisches Institut Eurasien Abteilung, Archologie in
Eurasien 3, Espelkamp.
ZFIRAT2001a, ZFIRAT, A., Dou Anadolu Yayla Kltrleri (M.. II. Binyl),
stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
ZFIRAT 2001b, ZFIRAT, A., Erste Betrachtungen zum ostanatolischen
Hochland im 2. Jt. v. Chr., stanbuler Mitteilungen 51: 27-60.
ZFIRAT 2006, ZFIRAT, A., Pre-classical Survey in Eastern Turkey. Fifth
Preliminary Report: Van Lake Basin and Mt. Ar Region, Studi Micenei
ed Egeo Anatolici 48: 177-207.
ZFIRAT Baskda a, ZFIRAT, A., Archaeological Investigations in the Mt.
Ar Region: Bronze and Iron Ages, Proceedings of the 6th International
Congress on the Archaeology of the Ancient Near East (Rome, 5th-10th May
2008).
ZFIRAT Baskda b, ZFIRAT, A., Ar Da Kurganlar, XV. Trk Tarih
Kongresi (Ankara, 11-15 Eyll 2006): Trk Tarih Kurumu.

377

PUTURIDZE 2003a, PUTURIDZE, M., Social and economic shifts in the

South Caucasian Middle Bronze Age, Archaeology in the borderlands:
Investigations in Caucasia and Beyond, A. T. Smith ve K. S. Rubinson (Eds.),
111-127, University of California, Cotsen Institute Monograph 47, Los
Angeles.
PUTURIDZE 2003b, PUTURIDZE, M., The picture of development of Middle
Bronze Age cultures South Caucasian (Summary) , Problems of Caucasian
Bronze-Iron Age archaeology, Dedicated to the 75th birth anniversary of Rostom
Abramishvili, V. Japakidze, D. Kacharava, B. Maisuradze, G. Kvirkvelia,
M. Nioradze, R. Ramishvili, J. Amiranishvili (Eds.), 57-58, The Centre
for Archaeological Studies of Georgian Academy of Sciences. Dziebani,
Supplement X, Tbilisi.
RUBINSON 1976, RUBINSON, K. S., The Trialeti Culture, Ph. D. thesis,
Columbia University, Dept. of Art History and Archaeology, University
Microfilms, Ann Arbor.

378

izim 1: Bozkurt
Mezarl,
topografik plan

izim 2: Kurgan 5

379

izim 3: Mezar 1

Resim 1: Bozkurt Mezarl genel grnm

380

Resim 2: Kurgan 5

Resim 3: Kurgan 5 Mezar

381

Resim 4: Mezar 1

Resim 5: Mezar 1

382

Resim 6: Ge Kalkolitik Dnem anak mlei

(kahve-kiremit bitki katkl mal: Melecami
Gney Alan)

Resim 7: lk Tun a anak mlei (ift

renkli akl mal: Melecami Gney
Alan)

Resim 8: Orta Tun a anak (kahve-kiremit akl mal: Kurgan 7)

383

Resim 9: Orta Tun a mlek (kahve-kiremit akl

mal: Kurgan 7)

Resim 10: Orta Tun a anak mlek

(Kurgan 5: siyah akl mal)

Resim 11: Son Tun/Erken Demir a

anak mlek (gri-siyah mal:
Melecami Gney Alan)

Resim 12: Orta Demir a anak mlek (kahve-kiremit

akl mal: Melecami Gney Alan)

384

ZEYVE HYK (PORSUK) 2007

Dominique BEYER1
On this South Cappadocian site, at the foot of the Taurus Mountain, on
the road to the Cilician doors, the archaeological work was devoted, like the
precedent seasons, to the eastern and western parts of the hyk, mostly on
the Iron and Late Bronze Age levels2.
I. Chantier IV. Eastern Part of the Hyk (Fig.1).
Two mains areas:
1. On the South-East slope, where the focus was to complete our knowledge
of the remains of the Late Bronze Age-Hittite empire.
Squares K41/42. The kazamat n2 of the fortifications system:
The first excavation days went on digging a very small area, on the slope,
of the Hellenistic levels (Porsuk II). There was a good preserved earthen floor
with a kitchen pot in situ, but without good preserved walls. Here the remains
of Late and Middle Iron Age levels had been destroyed by many pits. Just
below, we found the summit of a red destruction layer, with many broken
kerpi belonging, normally, to the Late Bronze Age level (PorsukV, Hittite
imperial). For example, it is a big kerpi of 60 by 40 by 13 cm. just below a
floor (4085) with Iron activity traces. Kerpi, gypsum, sandstones and wooden
beams fragments are remains of the superstructure of the west wall (04066) of
the kazamat 2 (Fig. 1-2). On the top of the stones basement, some broken jars
were found (Fig. 3), and more strange, a big jar standing upright inside the
1 Pr. Dr. Dominique BEYER, Institute of History and Archaeology of the Ancient Near East,
University of Strasbourg/FRANCE. New address : MISHA (Maison Interuniversitaire des
Sciences de lHomme-Alsace), 5 alle du Gnral Rouvillois, C 50008, F- 67083 Strasbourg
cedex. Mail: dominique.beyer@misha.fr.
2 Members of the staff 2007: Isabelle Chalier, Fabrice De Backer, Franoise Laroche-Traunecker,
Julie Patrier, Aksel Tibet, archaeologists, under the direction of Dominique Beyer. The drawings
of the archaeological material were made by Alexis Beyer. Stphane Lebreton, in charge of the
Roman levels of the site, was unable to work on the field this year. Our temsilci was Suat
Sahin.
See the annual report in Anatolia Antiqua XVI, 2008 and the precedent reports in the different
volumes of the Kaz Sonular Toplants and Anatolia Antiqua.

385

wall (Fig. 4): inside were about 25 litres of carbonized barley seeds. Beside the
jar was also found a mass of iron with a band of bronze. Is it possible that we
have there a kind of foundation deposit? Or maybe more plausible there was
a kind of niche inside the wall giving access to the jar? We dont have found
any trace of an intermediate floor inside the big and very dark destruction
layer. At the foot of this wall, to the west, there are many sherds of broken
Hittite jars, a red lustrous pot, a bracelet and a chisel (Fig.5). The level must
be that of Porsuk V, destroyed at the end of the Late Bronze Age, but some
dendrochronological samplings (from the Cornell University Laboratory,
New York, now directed by Sturt Manning) seem to indicate a 17th century
date. These dates are of course to be confirmed by more samplings of that
area.
A small sounding below the floor of the kazamat has shown a yellow layer
of earth with pebbles and few remnants of a wall belonging to the level VI,
from Old Hittite period. Some other wall fragments from the same level are
now also visible below the kazamat 1 (Fig. 2).
In that area (kazamat 1), some remains of the Iron Age period appeared: a
wall with kerpi superstructure, including the lime plaster, built on the top of a
Late Bronze Age wall, connected with wall 04091. There, some pits have much
destroyed the area. The material includes an iron item with wooden handle
and some painted Iron Age sherds. Below, we found the north wall (04099)
of the kazamat of the Late Bronze Age. More to the north, the filling of yellow
earth and pebbles well known indicate that a third kazamat was built there,
giving confirmation that we have there an elaborate fortification system.
2. On the North Part of the Chantier IV: the Stratigraphic Sounding (H42, Fig. 1)
Last year, a wall with a strange mixing of gypsum stones, pebbles and
fragments of reused bricks, was cleared up (01235, Iron Age, Fig. 6, above,
left). It was built on a wall of the Late Bronze Age (01252), but the level there
have not showed any destruction by fire like in the other parts of the site. The
wall, connected with another one (01257), was well built with faces of gypsum
and regular sandstone blocks with a filling of more small material. Below the
level of the floor (01261), a thin layer of destruction material (burned kerpi
fragments, ashes) overlays a level with a long solid mass of earth with
mud coating. Inside was set a pottery trough, partially burned (Fig. 6, above,

386

right, and below). We dont know what was exactly its using in that very
narrow space. At the end of the campaign, a new phase was excavated below
this level, with a one meter thick layer of burned bricks (01267), carbonized
fragments of beams. This level belongs maybe to the Porsuk VI phase, old
Hittite, badly preserved at Zeyve, for the moment. But we have of course to
confirm that.
II. Chantier II. West Part of the Hyk (Fig. 7)
In the fortifications area of the west part, the enlargement of the excavations
to the north has permitted to find and to precise the plan of a new tower of
the fortification system of the Late Bronze Age (G05-G06), below the walls of
the Iron Age (Fig. 7-8). In particular, below the big wall 16, from which the
northern face has been removed, made mostly of heavy pebbles. Inside the
walls of the tower, which seems to be quadrangular in plan, the excavations
in the kerpi destruction layer have shown that the western and northern
walls were much thicker in the lower than in the upper part (03089-03090).
In the destruction layer, some burned wooden beams appear, remains of a
wooden floor lying on a filling of yellow sandy earth (Fig. 9). The relation
between these upper beams and those discovered on a Late Bronze Age floor
downstairs, more to the south, three years ago3, remains to explain by more
investigations on that point in the summer 2008, we hope so.
A sounding at the foot of the northern face of the tower have shown a
height of more than 4, 50 meters preserved of the wall (Fig. 10), with a kerpi
superstructure on a stone basement, gypsum and sandstones, but badly built
or much disturbed !
In that area, like elsewhere at Zeyve, we still have many things to do.

3 Cf. Anatolia Antiqua XIV, p. 238-239, pl. 23-24 and 28. Kaz Sonular Toplants 1, 2006, p. 638, fig.
13.

387

Fig. 1: Schematic plan of the different levels of Chantier IV

388

Fig. 2: Plans of SE area of Chantier IV. Above: walls of Iron and Late Bronze Age periods (Porsuk
IV-V); below: walls of Early Late Bronze Age period (Porsuk VI)

389

Fig. 3: Broken jar on the top

of wall 04066. View
to the north

Fig. 4: Jar inside the wall

04066

Fig. 5: Red lustrous pot from the Porsuk

V level

390

Fig. 6: Chantier IV: the stratigraphic

sounding (H42). Above left:
walls from the Iron and Late
Bronze Ages. Above right: the
pottery trough in situ in the
solid mass of earth; below:
section AA (E-W)

Fig. 7: Chantier II: schematic plan

of the western fortification
system

391

Fig. 8: Chantier II: plan of the new tower

Fig. 9: Chantier II: view of the tower with the wooden

beams. To the SSE

392

Fig. 10: Chantier II: northern

face of the tower. To the
South

PHRYGA HERAPOLS 2007 YILI ALIMALARI

Francesco DANDRIA1
Phrygia Hierapolisindeki talyan arkeoloji heyetinin kaz ve onarm
almalar 21 Temmuz 20 Eyll 2007 tarihlerinde gerekletirilmi ve
Ekim aynda ek bir alma yaplmtr. almalara talyann eitli
niversitelerinden (Salento-Lecce, Torino Politeknik, Milano Katolik, Napoli,
Venedik-Ca Foscari, Messina), IBAMdan (Ulusal Aratrma Konseyi
Arkeolojik Eserler ve Antlar Enstits), Norve Oslo niversitesinden, Lecce
Belle Arti ve stanbul niversitesinden gelen restoratr ekipleri ile 65 tekniker
1 Prof. Dr. Francesco DANDRIA, Universit del Salento, Scuola di Specializzazione in
Archeologia Classica e Medievale, Via D. Birago 64, 73100 Lecce/ITALYA.
E-mail: francesco.dandria@unile.it
2007 yl kaz ve onarm almalarna katlanlar: Salento niversitesi, arkeologlar: Prof.
Dr. Francesco DAndria, bakan; antiye organizasyonu Arkeolog Gven Gmgm; Prof.
Dr. Grazia Semeraro; Rino DAndria, Barbara Pecere. Numismatik: Prof. Dr. Adriana
Travaglini. Doktora rencileri: Valeria Camilleri, Laura Castrianni, Tommaso Ismaelli,
Florinda Notarstefano, Caterina Polito. Yksek lisans rencileri: Renato Caldarola, Donatella
DAluisio, Cristina Genovese. renciler: Dario Corridore, Giacomo Di Giacomo, Giovanni
Pietro Marin, Monastero Alessandro, Michele Andrea Sasso, Rosangela Ungaro.
CNR-IBAM Lecce Ulusal Aratrma Konseyi Arkeolojik Eserler ve Antlar Enstits:
Arkeologlar: Dr. Maria Piera Caggia, Dr. Giuseppe Scardozzi.
Torino Politeknik, Arkeolog: Dr. Donatella Ronchetta. Mimarlar: Dr. Cristina Bonfanti, Elisa
Garberoglio, Samuela Garetto, Filippo Luigi Masino, Claudia Mensa, Paolo Mighetto, Diego
Peirano, Andrea Sillano, Giorgio Sobr, Antonia Span. Mhendis: Dr. Franco Galvagno.
renciler: Veronica Berta, Alessia Cerruti, Alessio Gallizio, Michela Pavan, Margot
Pellegrino, Andrea Som, Francesca Rossotti, Cecilia Vizzini.
Venedik C Foscari niversitesi: Arkeologlar: Prof. Dr. Annapaola Zaccaria, Dr. Cottica
Daniela, Bortolin Raffaella, Alessandra Canazza. renciler: Cristina Marta Acqua, Ilaria
Fedele, Luana Toniolo.
Messina niversitesi: Arkeolog: Dr. Lorenzo Campagna. Mimar: Dr. Rocco Burgio. renciler:
Maurizio Cannata, Leone Lombardo, Maria Priolo.
Milano Katolik niversitesi: Arkeologlar: Prof. Dr. Maria Pia Rossignani, Dr. Furio Sacchi,
Chiara Baratto, Francesca Bonzano, Zeynep Sungur. izimci: Remo Rachini.
Oslo niversitesi, Arkeologlar: Markus Sven Ahrens, Reidar Meyer .
Gzel Sanatlar Akademisi Lecce: Massimo Limoncelli. Restoratrler: Mario Catania, Rosanna
Lerede, Chiara Marini; renciler: Alfonso De Lorenzis, Emanuela De Pascalis, Giovanna
Turco, Pantaleo Vitale.
Arkeolog Dr. Nalan Frat.
Restoratrler: Mehemet Uuryol, Drahsan Karamik,Tuba Diracan, Elif Gler.
Jeofizikiler: Christian Hbner, Stefan Giese.

393

ve aratrmac katlmtr. almalarda eitli talyan ve Trk (stanbul ve

Pamukkale) niversitelerinden renciler, teknikerler ve restoratrler grev
almtr. Ayrca Pamukkale, Develi, Akky ve ren Mahallesinden 50 ii ve
tekniker almtr. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrln Denizli
Mzesinden Haim Yldz temsil etmitir. Kendisine, Denizli Mzesindeki
meslektalarna, Kltr ve Turizm Bakanlna ve Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdr Orhan Dzgne, Melik Ayaz ve Abdullah Kocapnara
kendim ve ekibim adna en iten teekkrlerimi sunmak isterim.
almalar, talyan kurumlar (niversite ve Aratrma Bakanl,
Dileri Bakanl, Ulusal Aratrma Konseyi, Puglia Blgesi, Salento-Lecce
niversitesi), talyan (FOWA-Torino) ve Trk sponsorlar (Kmrcolu
Mermer-Denizli) tarafndan finanse edilmitir.
Torino Politeknikten Prof. Paolo Verzone tarafndan kurulu tarihi
1957den beri hi kesintisiz devam ederek, ilk 50 yllk almalarn
tamamlayan Hierapolis talyan ekibi iin 2007 alma yl zel bir anlam
tamaktadr. Bu yldnmn kutlamak amacyla, Mays aynda, Salento
niversitesinin bir biriminin yer ald Cavallino-Leccede Kk Asya
Roma Dnemi Heykeltral Sempozyumu dzenlenmitir (Resim: 1).
Hierapoliste Tiyatronun sahne binasnn onarm almalarnn al Ankara
talyan Bykelilii Dr. Carlo Marsilinin katlmyla, talyan mzikleri
(opera ve napoliten arklar) eliinde yaplmtr (Resim: 2)2. Ayn vesileyle
Karahaytta Trkiyedeki antik tiyatrolardaki onarm almalar zerine bir
altay dzenlenmitir.
TOPOGRAFYA ARATIRMALARI3
2007 yl topografya aratrmalar nce izim, fotoraf ve Hierapolis
Atlasn hazrlamak amacyla veri toplamak zere Hierapolis kentine
ayrlmtr. Jeofizik aratrmalar GGH - Geophysics Geology Gis (Christian
Hbner ve Stefan Giese) jeologlar tarafndan yaplmtr; zellikle Merkez
Hamamn ve Pamukkale Termalin kuzeyindeki alanda, Kuzey Agorann
meydannda, Stunlu Kilisenin hemen dousundaki alanda ve 61 ve 70
No.lu insulalarda jeoradar (Ground Penetrating Radar) kullarak magnetometrik
2 Dr. Angela Tangianuya teekkrlerimi sunarm. talyan Kltr Merkezi Ankara Mdr.
3 Dr. Giuseppe Scardozzi, IBAM-CNR.

394

aratrmalar yaplm, bu yntemle kalker tabakalarnn altna gmlm

mevcut duvarlar, yollar ve yaplar saptanmtr (Resim: 3-4).
Aratrmalar daha sonra Hierapolisin kuzeyindeki platoya ynlenmitir:
zellikle Kurtluca, Gzelpnar, Akapnar, Akdere, Sakzclar, Gzler,
Doanl, Damarmara, Belenardi, Cindere, Haytabey, Erturul, Eymir,
Sazak, Kabalar ve Develer kylerinin bulunduu topraklar aratrlarak, geen
yl tespit edilen Roma ve Bizans Dnemi kr yerleimleri ve kyleriyle ilgili
bilgiler tamamlanmtr. Gzelpnarn dousunda yer alan 2005 yl yzey
aratrmalar srasnda tespit edilen Apollon Kareios Kutsal Alan blgesi
yeniden aratrlmtr: Yzeyde grlen mermer ve traverten bloklar ve bir
ksm heyetin deposunda koruma altna alnan eitli yaztl stel paralar
gibi kalntlarn belgelenmesi yaplmtr. Gzelpnarda ky evlerinden
birinin duvarnda daha nce heyet tarafndan okunmu, ancak tam yeri
hatrlanmayan Yunanca bir yazt paras tespit edilmitir. Uzunpnarn
gneybatsnda Hierapolise ime suyu tayan su kemerlerinden birinin
eitli blmleri saptanmtr.
2007 ylnda Denizli Valilii tarafndan desteklenen arkeolojik alann
etrafnn evrilmesi projesi tamamland, kuzey ve gney giriler faaliyete
geirilerek antlara zarar veren otobs ve turist aralarnn antik kent iinde
dolam yasakland. Ayn zamanda iaretlemeler yenilerek antlarla ilgili
Trke, ngilizce, talyanca dillerinde aklama panolar deitirildi (Resim: 5).
Kuzey giriten balayan ve Tiyatro ile Aziz Philippus Martyrionuna ulaan
geleneksel gezi yolunun yan sra, gney blmde zellikle de Gymnasion
alannda kaz ve deerlendirme almalarna baland.

FRONTNUS KAPISININ ETRAFINDAK ALAN4

Modern yolun trafie kapatlmas, Flavius Zeuxis Mezar Ant ve A28c
Mezar ve etrafndaki alanda yaplan kaznn geniletilmesine olanak
salad.
Bu iki mezar antnn hemen nndeki alanda, Antik Dnemde soyulmu,
karmak bir plana sahip olduklar iin tek bir projeye bal olmadklar
dnlen traverten lhitler ortaya karld.
4 Dr. Donatella Ronchetta, Torino Politeknik.

395

A28 Mezarnn nndeki alanda yrtlen kaz almalar srasnda,

yapmyla ilgili yeni varsaymlar ortaya karabilecek eler bulundu. Yapda
ilk olarak ii dolu bir kaide ve zerinde mermer stunlu bir edikula ve onun
zerinde de alnlk ile talandrlan epistylium yer almaktayd. Mezar, gney
tarafnda girii olan bir hipoje odaya sahipti, ancak ge dnemde yaplan bir
duvar ile tkanmtr (Resim: 6).
KUZEY AGORA STOA-BAZLKA5
AGORANIN

STOA-BAZILIKANIN M ERKEZ GVDESINE

HAZIRLANM ASINA DEVAM EDILDI . GIS P LATFORM UNDA

DOU CEP HESINDE Y ER ALAN

AIT B LOKLARIN B ILGI

fiLERININ

HAZIRLANAN B IR VERITAB ANI UY GULAM ASIY LA M ERM ER B LOKLARIN Y ERLERI KESIN OLARAK
SAP TANDI VE TEK M IM AR ELERIN UY GUNLUU DORULANDI .

BU ALIM A, ROM A
M P ARATORLUU NUN EN GENI ALANLARINDAN B IRINE AILAN, Y AKLAIK 280 M ETRE
UZUNLUUNDAKI STOA-BAZILIKANIN SANAL REKONSTRKSIY ONUN Y AP ILAB ILM ESINI
SALADI .
TRTON NYMPHAEUMU6
2007 yl almalarnda, yapnn restitsyon izimi yapld, cephenin ksm
olarak yeniden kurulmas projesine ve alann dzenlenmesi ve gezilebilir
duruma getirilmesi almalarna baland.
Bloklarn sistemli bilgi filerinin hazrlanmas, bezemede alan farkl
yontucu gruplar ve antiye organizasyonun nasl olduu hakknda
bilgi edinilmesini salad. Yapnn, ikinci dzenin kaidesinde yer alan
Amazonamakhia frizi ve su kayna personifikasyonlarndan yola karak
sanal rekonstrksiyonu hazrland.
KATEDRAL7
Katedral Blgesindeki almada, yapnn aratrlmasnn tamamlanmasna
ve daha nceki kazlarda ortaya karlan alanda, kaz evinde ve mzede
saklanan eserlerin incelenmesine devam edildi.
5 Prof. Dr. Maria Pia Rossignani, Milano Katolik niversitesi.
6 Dr. Lorenzo Campagna, Messina niversitesi.
7 Mimar Diego Peirano, Torino Politeknik.

396

Yapnn inasna, mermer yer demesine ve kilisenin i blmlenmesine

dair yeni bilgiler ortaya karld (Resim: 7). nefli Bazilika salonunun ve ana
plateiaya (Frontinus Caddesi) alan byk portikonun sanal rekonstrksiyonu
hazrland.
APOLLON KUTSAL ALANI8
Kutsal Alandaki aratrmalar aadaki alanlarda yrtld:
1) st Teras, Bizans yerlemesi alan: Getiimiz yllarda bir blm kazlan
Orta Bizans Dnemine tarihlenen bir mekn ortaya karld.
2) st Teras, Apollon Tapnann kuzey blm: Protobizans Dnemi atk
tabakalarnda Tapnan kuzey blmn ortaya karmak amacyla yaplan
kaz almalarna devam edildi, tapnaa ait olduu dnlen mermer
basamak getiimiz yllarda gn na karlmt.
3) Gney Peribolos alannda, yapnn ve bir ksm korunagelen ykntnn
detayl iziminin yaplabilmesi, alann dzenlenmesi ve onarm almalarna
balanabilmesi amacyla temizlik almalar yapld. Bat Blmdeki
temizlik almalar srasnda Nymphaeumun terasna girii salayan, olduka
iyi durumda korunagelmi traverten bir merdiven ortaya karld.
Hareketli vin sayesinde, Nymphaeumun duvar boyunca istif edilmi
olan bloklarn yeniden dzenlenmesine baland. A Binasnn (Kehanet)
60l yllarda yaplan kazsndan gelen ok sayda mimar blok belirlendi. A
Binasnn nne iki adet stun gvdesi yerletirildi, ki bir tanesinin kaidesi
ve stun bal da tamamdr, bu ilem mimar elerin, geici olarak da olsa,
yerlerinin belirtilmesi amacn tamaktadr.
Temenosun gney blmn belirleyen traverten stunlarn yknts da
vin yardmyla kaldrlmtr. Dor dzeni frizleri darya tanarak peribolos
alan boaltlm ve kaz yaplmak zere hazrlanmtr.
Fay hattnn getii aktif bir noktada yer alan tm Apollon Kutsal Alan
VII. yzyl depreminden etkilenerek ar zarar grmtr. Zaten cehennemin
girii Plutonion da buraya almaktadr; zerinde de kehanet faaliyetleri
yrtlmekteydi.

8 Prof. Dr. Grazia Semeraro, Salento niversitesi Lecce.

397

REGO VIII, NSULA 1049

Bu ylki almalarda Manasse odasnn onarm almalarnn
tamamlanmas esas alnmtr; ayrca insuladaki btn duvarlar
salamlatrma almalarna balanmtr.
stanbul niversitesi restoratrleri Manasse yaztyla ilgili almalara
yeniden balamlardr, giri kapsnn yanndaki sva ve duvarn temeli
salamlatrlm ve delikler ve boluklar orijinal hartan ok farkl olmayan
bir har kullanlarak kapatlmtr.
Manasse Odasnn geici ats geniletilerek yan mekana da uygun hale
getirilmitir.
Mimar Paolo Mighetto tm 104. insulann stn rtecek olan bir proje
hazrlad ve Aydn Koruma Kurulunun onayna sunuldu (Resim: 8).
AZZ PHLPPUS TEPES10
Heyetin esas amalar arasnda, uydu fotoraflar araclyla tespit edilen,
tren yolunun yeniden iler hle getirilmesi yer almaktadr.
Bizans surlarna alan Aziz Philippus kapsndan hemen sonra yer alan
kprnn rekonstrksiyon projesine balanmtr. Bu yl, konumlandrma
almas ve traverten deme levhalaryla kapl tabannn onarm yaplmtr
(Resim: 9); ziyaretiler, kprnn tm uzunluu boyunca ve tepenin
yamacndan kan merdivenden ilerleyebilmektedirler. .S. VI. yzyla
tarihlenen, Amerika Richmond Mzesinde saklanan, ancak Hierapoliste
bulunmu olan bronz mhr zerinde sz konusu merdiven ve sekizgen yap
ile Aziz Philippusun bir tasviri yer almaktadr.
Kk Sekizgen olarak adlandrlan yapnn kazsna zel bir nem
verilmitir; geen yl yapnn hamam olduu tespit edilmitir. .S. VII.
yzyla tarihlenen deprem nedeniyle meydana gelen ykntnn zerine IXX. yzyllarda Orta Bizans Dnemi yerleimi kurulmutur; VII. Konstantinos
(945-969) (Resim: 10) aureusu bu kronolojiyi desteklemektedir (Resim: 11).
Byk apodyteriumdan girie, frn ile balantl tepidariumdan calidariuma
kadar meknlarn ilevleri belirlenmitir (Resim: 12). Vaftizhaneler gibi
9 Prof. Dr. Annapaola Zaccaria Ruggiu, Venedik C Foscari niversitesi.
10 Dr. Maria Piera Caggia, IBAM-CNR.

398

sekizgen olan yap, Aziz Philippusun mezarn ziyaret etmeye gelenlerin

ayin iin gerekli olan pratikleriyle balantldr. Bu balneumun din ilevi
su dearj kanalnda bulunan eulogium ve cam ya ieleri tarafndan da
desteklenmektedir.
Sekizgen yap iine yerletirilmi olan hamam yaps, uzun aks zerine
yerletirilmi olan ada Bizans hamamlarndan ok farkldr. Bu
hamam yaps, Arap ve Trk hamamlarnda grdmz plan geliiminin
ncldr.
Martyrionda da onarm projesi hazrlamak amacyla duvarlarn titiz bir
ekilde stratigrafik izimleri yaplmaya baland (Gven Gmgm). .S. VII.
yzyl depreminden sonraki deiimler yaplan sondajlarla saptand. IX. ve
X. yzyllar arasnda sekizgenin ykntlarnn zerine apsisli bir kilise ina
edilmitir. Gney blme yaplan bu ek saygn bir kiinin mezaryla daha da
belirginlemitir. Yapnn salamlatrma almalarna zellikle synthrononda
devam edildi (Rino DAndria).
Norveli ekip, Aziz Philippus Kutsal Alannn bat portikosunun altndaki
dzlkte yer alan Bizans Dnemi Nekropolisinde aratrma yapmaya balad
(dou-bat dorultusunda 37 adet mezar).
GYMNASON11
2007 ylnda Gney Bizans Kapsnn i blmnde yer alan Gymnasionda
kaz almalarna baland. Yapya ait sadece bir ka tane mermer stun
gvdesi ve zeri yaztl adet aritrav blou grlmekteydi, ait olduu
yapnn belirlenmesi gerekiyordu.
In situ stunlarn gneyinde, traverten tabakalarnn altnda, portikonun
ilk yknts ortaya karld: cephe ieriye doru yklm ve bloklarn yeri
deitirilmemitir. Ant ithaf eden [KAIA]P AY[TOKRATP] ve yapnn
temelini gerekletirenden sz eden iki epistylium belirlenmitir. Yaztlardaki
harf karakteri Gymnasionu .S. I. yzyln ilk yarsna tarihlemektedir (Resim:
13).
Gymnasion kazs, yapnn uzunluu 80 metre olan antsal llerini
ortaya karmtr. Olaslkla, Augustus Dnemine olas tarihlenmesi kentin
eski plannn anlalmas iin yeni bir e sunmaktadr; Frontinus Caddesi
11 Dr. Tommaso Ismaelli, Salento niversitesi Lecce.

399

zerinde yer alan mermer stoa ve Apollon Kutsal Alannn Dor dzenindeki
portikosu da ayn dneme tarihlenmektedir.
LM EKBNN ALIMALARI12
2007 yl lm almalar, Hierapolis plannn yeni bilgilerin girilmesiyle
gncellenmesi zerinde younlamtr.
1. Kent plannn gncellenmesi. Son kazlarn yapld alanlarda detayl
topografik izim yaplmas iin gerekli olan yerler saptand; lmler hem
klasik yntemlerle hem de GPS kullanmyla yaplmtr.
2. Merkezi Hamama GPS metoduyla topografik a yerletirildi ve
sistematik mimar izimlerle tamamland.
3. Aziz Philippus Martyrionunun lmleri yapld ve yapnn geometrik
yapsnn breaklineslar belirlendi ve fotogrametrik bilgiler yardmyla yzey
modellemesi iin kat kotlar belirlendi.
TYATRO13
Stratigrafik aratrmalar, hyposkenion alannda ve tiyatronun esas
giri kapsnda younlatrld. Hyposkenionda .S. I. yzyla tarihlenen
skenefronsun traverten stylobat ve .S. IV. yzyla tarihlenen kolymbetrayla
balantl kanalizasyonu tamamen gn na karld (Caterina Polito).
Skenefronsun birinci dzenine ait mimar elerin analiz almalar
tamamland. Tiyatronun nndeki meydanda frontonlara ait bloklar
dzenlendi (Resim: 14).
Sahne binasnn yeni tabannn antik mimaryle tam bir uyum
iinde olmasn salamak amacyla levhalarn yzeyleri eki yardmyla
dzensizletirilmitir.
Cavea ile hyposkenion arasndaki balanty salayan merdiven
dzenlenmitir.
Hyposkeniona girii salayan koridorun kuzey talar yerletirildi.
Denizli Valiliinin desteiyle hyposkenionun yeni klandrlmas
yaplmtr.
12 Mimar Antonia Span, Torino Politeknik.
13 Mimarlar Paolo Mighetto, Filippo Masino, Giorgio Sobr.

400

Logheionun cephesi ve podyumun kabartmalar geni bir temizlik ve

salamlatrma almasna sahne oldu. Apollon ve Artemis siklusu mermer
kabartmalarn koruyan estetik olmayan tel kafesleri kaldrlmtr. Bugn
yapnn korumas gece de dhil olmak zere bekilerle ve video-gzlem
sistemiyle yaplmaktadr.
Sahne binasnn meknlarnn salamlatrlmas yapnn iinde de ilgin
bir sergileme gzerghnn yaratlmasn salayacaktr; bu meknlarda
yapnn kazlar srasnda bulunan heykellerin gerek bir Tiyatro Mzesi
yaratlarak sergilenmesi mmkn olacaktr.
HAMAM-KLSE14
Yapnn dou duvarnda sismik hareketler nedeniyle kuvvetli bir eim
meydana gelmitir. Getiimiz yllarda duvarn gerekli bloklarnn sklerek
ve yerlerine yerletirilerek onarlmas nerilmiti. Ancak bu yntem yapnn
orijinalliine zarar verecektir ve tarih deprem izlerini yok edecektir.
Arkeosismolojik park projesinin bir paras olarak koruma altna alnacaktr.
Yap mhendisi tarafndan uygulama iin antn statik durumu hakknda
aratrma yaplmaya baland. Amacmz sadece tehlike arz eden yerlere
mdahele ederek antn mevcut grntsnn korunmasdr. Hareketli vin
ile yapnn st blmlerine eitli iaret noktalar yerletirildi. Zaman iinde
yapda meydana gelen oynamalar robot istasyon kullanlarak tespit edilecektir.
Denizli Valiliinin desteiyle metal iskele kurulmutur; statik olarak en hassas
noktalarda yapy destekleyecektir ve en fazla zarar grm olan noktalara
teknik personelin ulaabilmesini salayacaktr. Bylece, inceleme ve yapnn
statik problemleri iin mdahale olana salayacak gerek bir laboratuvar
kurulacaktr. yerel bir irket tarafndan gerekletirilmitir (Gkdoan
naat-Pamukkale) (Resim: 15).
Ege Yaynlar tarafndan Hierapolis Atlas yeniden baslmtr. 1:1000
leinde 53 sayfada Hierapolisteki 50 yllk etkinliklerin sonucunda elde
edilen bilgilerin sentezi ve bir bilanosu oluturulacaktr. Kat baskya DVD
de eklenmitir ve kentin WEB-GIS anda yer alacaktr.
Bu yeniliki uygulama ile gelecek yllardaki aratrmalarn stratejisi
belirlenecektir15.
14 Mimar Paolo Mughetto, Torino Politeknik; Mhendis Franco Galvagno.
15 talyanca dan eviri: Dr. Nalan Frat.

401

Resim 1: Cavallino-Leccede yaplan (Mays 2008) Kk Asya Roma Dnemi Heykeltral

Sempozyumu afii

402

Resim 2: Hierapolis. Antik Tiyatroda talyan mzii konseri (8 Eyll 2007)

Resim 3: Hierapolis. Jeofizik aratrmalar Merkez Hamamn kuzey alan

403

Resim 4: Hierapolis. Stunlu kilisenin dousundaki alanda tespit

edilen yap

Resim 5: Hierapolis. Yaplar tantc bilgi levhalar

404

Resim 6: Hierapolis. Mezar A28c (sada), Flavius Zeuxis Mezarnn yannda (A28, sol da)
rekonstrksiyon izimleri

Resim 7: Hierapolis. Katedral: nefli bazilikann virtual rekonstrksiyonu

(Mimar Diego Peirano, Torino Politeknik)

405

Resim 8: Hierapolis. 104 numaral adann st rt sistemi projesi

Resim 9: Hierapolis. Aziz Filippus Martyrionuna kan merdivenlerin restorasyon almas

406

Resim 10: Hierapolis. Plan

zerinde koyu gri
renkte belirtilmi.
Kk sekizgen
yap zerine Orta
Bizans Dneminde
yaplm
yap
kalntlar

Resim 11: Hierapolis. Kk

sekizgen yap. Orta
Bizans Dnemine
ait evde bulunan,
VII. Konstantinos
(945-969) aureus
sikkesi

Resim 12: H i e r a p o l i s .
Kk sekizgen
yap.Virtual
rekonstrksiyon
(Mimar Francesco
Gabellone IBAMCNR)

407

Resim 13: H i e r a p o l i s .
Gymnasion. Portie
ait ykntlar (.S. I.
yzyl)

Resim 14: Hierapolis. Tiyatro:

Sahne binasnn I.
katna ait alnln
yerde tamamlanmas

Resim 15: Hierapolis. HamamKilise:

Dou
cephesine
metal
desteklerin yaplmas

408

2007 YILI LAODKEA ANTK KENT KAZILARI

Celal MEK*
Laodikeiada; 1 Haziran-18 Aralk 2007 tarihlerinde; Asopos Tepesi, Suriye
Caddesi, A Evi, A Evi Soka, Tapnak A Avlusu, Mozaikli Gney Roma
Villas, Kuzey Bazilika Sondaj ve Korinth Tapna, Kuzey ve Kuzeydou
Nekropol ve Merkezi Hamam Kazs olmak zere 9 alanda allmtr1.

I)- Asopos Tepesi (Resim: 1-3)

Asopos Tepesi almalarna 2005te yaplan yzey aratrmalarnda
bulunan Erken Tun a (ET) seramik paralar ve 2007de tepe zerinde
ele geirilen Demir a seramik paralar, burada kentin erken dnemlerine
ait verilerin olabilecei dncesiyle balatlmtr. Asopos Tepesinin tamam
plan karelere ayrlarak stratigrafiyi tespit edebilmek amacyla 10x10 m.lik bir
ama oluturulmutur. Bu ama kendi ierisinde kuzeybatdan balamak
zere (a-b-c-d) 5x5 m.lik 4 kareye ayrlmtr. Asopos Tepesi Sondaj 1 (a ve b)
deki almalarda 3 tabaka ve bunlarn alt evreleri tespit edilmitir. Buna gre
I. tabaka kendi ierisinde (a-b ve c) olmak zere 3 alt evreye ayrlmaktadr.
II. tabakann yer yer tahribat grmesi ve dar bir alanda allmasndan
dolay, (a ve b) olmak zere 2 alt evreye sahip olduu dnlmektedir. III.
tabakada ise seramik paralar dnda farkl arkeolojik buluntu ve mimar ele
geirilmediinden, alt evrelere blnmemitir.
* Prof.Dr. Celal MEK, PA, FEF, Arkeoloji Blm, Knkl Kampusu, Denizli-TR; e-mail:
csimsek@pau.edu.tr
1 Bakanlk temsilcisi olarak, zmir Mzesinden Arkeolog Metin mren grev yapmtr.
Kaz Heyeti: Pamukkale niversitesi, Arkeoloji Blmnden Prof.Dr. Celal imek, Yard.Do.
Dr. Mustafa Bykkolanc, Do.Dr. Mehmet Meder, r.Gr. Mim. Glay Altan. Asistanlar:
M. Ayem Tarhan, Mehmet Okunak, Bahadr Duman, Sedat Akyol, Erim Konak, Bar
Yener. Restoratrler: Uzm. Restorator Glseren Dikilita, Sara zelik, Ulu Erten. Arkeologlar:
Mustafa Bilgin, Mehmet Aksu, M. Mustafa Erdem, mer Uzunel, Aysun Topalolu, Zehra
Ova, Cem Tutlu. renciler: Pamukkale niversitesi, Anadolu niversitesi, Adnan Menderes
niversitesi, Arkeoloji, Sanat Tarihi, Mimarlk, Restorasyon blmlerinden renciler kazda
grev almtr.
Finans Kaynaklar: Kltr ve Turizm Bakanl (DSMM), Denizli Valilii-l zel daresi,
TBTAK, Pamukkale niversitesi, Denizli Belediyesi, Denizli Soroptomist Dernei, PASVAK,
Baar Tekstil (smail Ylmaz), Modal (brahim Yldz), Denizli Elektrik Mhendisleri Odas,
Modern Optik.

409

I. Tabaka: Bu tabakaya ait mimar ve arkeolojik buluntular byk oranda

tahribat grm, 3 dnemi ortaya koymaktadr. Bunlar; Bizans, Roma ve
Hellenistik Dnemlere ait seramikler ve bir ksm ayta+kire harl mimar
kalntlardan oluur. Ortaya karlan duvar kalnts evresindeki seviye
indirme almalarnda Roma, Hellenistik, Demir a ve 2. binyl seramikleri
ile birlikte, ele geirilen Theodosius (M.S. 379-395) ve Constantinius (M.S.
308330) sikkeleri, duvarn dnemini ortaya koymutur. Duvarn yanndan,
altna doru devam eden knk sistemi de Erken Bizans duvar ile birlikte
yaplmtr. Ayrca bu duvar, altta yer alan Helenistik Dnem duvarnn
zerine ina edilmitir. almalarda Helenistik ve Roma Dnemi seramikleri
youn bulunmutur. A plan karesinin kuzeybat kesitinde 0.90 m. uzanan,
genilii 0.30 m. olan (1b) evresine tarihlenen ikinci bir duvar daha tespit
edilmitir. Bu duvarn ina teknii ve bulunduu seviye itibaryla kuzeybat
kesitteki duvar ile ada (Helenistik Dnem) olmaldr. Tarihleme iin
bir dier veri de III. Antiokhos (M. 223-187) sikkesidir. Amann bat
kesitinde 2.00 m. uzunluunda, 0.70 m. geniliinde, kuzeydou-gneybat
dorultusunda uzanan ve dere talarndan kire harl yaplan duvar, Erken
Bizans Dnemine tarihlenen duvarn knk seviyesinin altnda yer almas,
ikinci bir evreyi ortaya koymaktadr. Amada I. tabakay temsil eden en
youn buluntu grubu seramiklerdir. Bunlarn ounluunu Erken Bizans
fazla olmak zere, Roma ve Helenistik Dnem seramikleri oluturur. I. tabaka
ierisinde fazla olmayan Demir a, M.. 2. binyl ve ET seramikleri de ele
geirilmitir. Dier youn malzeme grubunu ayak, ba, gvde ve kaide gibi
eitli boylardaki Roma Dnemi figrin paralar oluturur.
II. Tabaka: M.. 2. binyla tarihlenen arkeolojik veriler, Erken Bizans
Dnemi knk sisteminin hemen altnda tespit edilmitir. M.. 2. binyl, kltr
topra iinde seramiklerin de bulunduu yank tabakas ile balamaktadr.
Alanda ii kl ile dolu 0.64x0.60 m. ebadnda etraf kerpiten yaplm ocak
tespit edilmitir. Ocan etrafnda M.. 2. binyl mlekleri ve bir kremasyon
kab ele geirilmitir. Bu, mekn ierisinde bebek gmlerinin yaplabildiini
ortaya koymas asndan sosyal yap iin nemli bir veri kaynadr. Yine bu
katmanda bir hasr rts tespit edilmitir. Sz konusu hasr rts, M..
2. binyl tabakasnn at sistemiyle ilikilidir. Bu gelenek gnmzde de

410

blgede kullanlmaktadr. II. tabakann en geni buluntu grubunu seramikler

oluturmaktadr. Da dnk az kenarl omurgal ve sepetkulplu kseler, en
youn tespit edilen formlardr. Ayrca M.. 2. binyla tarihlenen mat boyal
rneklerin tespit edilmesi dikkat ekicidir. M.. 2. binyla tarihlenen kltr
tabakasnda yer alan bir dier buluntu grubu, araklar ve arlklardr.
Krk seramiklerin yuvarlatlarak ortasnn delinmesi ile arlklar yaplmtr.
Ayrca hill biimli arlk ve arak rnekleri de bulunmutur. akmak ta ve
obsidyenden yaplan kesici ve delici letler II. tabaka ierisinde bulunmutur.
Ayrca ok az sayda metal ve kemik let rnekleri de ele geirilmitir.
III. Tabaka: III. tabaka koyu kahve renkli, taneli ve yumuak yapl toprak
ile temsil edilmektedir. ET kltr topran M.. 2. binyl tabakasn tahrip
ederek ina edilmesine ramen, sz konusu duvarn hemen nnden ET
buluntular tespit edilmeye devam etmitir. Bu katmanda kk dere talarnn
ve ufak kerpi paralarnn yer ald alanlar tespit edilmitir. Bunlar mimar
bir yap ile ilikilendirilebilecek bir simetriyi ortaya koymaktan uzaktr. III.
tabakann youn buluntu grubunu oluturan seramikler kaba yapl ierisinde
youn iri tak ve saman katkldr. almalarda ok sayda akmak ta ve
obsidyenden kesici-delici let bulunmutur. Bunlar da ok kk ve kaliteli
rneklerdir. A ve B karelerinde gerekletirilen kaz almalarnda ezgi talar
ve havanelleri de bulunmutur.
2007de 5x10m.lik sondajlarda 3 tabaka tespit edilmitir. zellikle I.
tabakann, II. ve III. tabakay tahrip ettii grlr. I. tabakann kendi ierisinde
grlen ina faaliyetleri de evreler arasnda tahribata yol amtr. almalar
Asopos Tepesinde olaslkla bir hyk yerleiminin varln ortaya koyar.
Gelecek ylda hem Asopos Tepesinde hem de Asopos Nehrine yakn dier
tepede hyk yerleiminin olup olmad netleecektir. Yaplan kazlar,
Laodikeiann kurulu tarihinin ETye kadar uzandn ortaya koymutur.
Antik kaynaklarda, M.. 3. yy.n ortalarnda kurulan Hellenistik Dnem
kentinin, Rhoas ve Diospolis isimli eski ve kutsal bir ky yerleimin zerinde
yer aldnn belirtilmesi, bu almalarla ortaya karlmtr. Rhoas tamamen
yerel bir Anadolu addr.

411

II)- Suriye Caddesi Kaz ve Restorasyon almalar (Resim: 1, 4-5)

2002-2006 yllarnda srdrlen Suriye Caddesi kazlaryla, Caracalla
Nymphaeumundan Dou Bizans Kapsna kadar caddenin 375m.lik
blm almtr2. 2007 yl almalarnda ise kaz almalar yaplan
cadde, portikler ve gerisindeki dkkn sralarnn n duvarlar anastylosis
esas alnarak restorasyonu yaplmtr. Burada, M.S. 7. yy.n ba mparator
Focas (602-610) Dnemi depreminde tamamen yklm hlde ortaya karlan
kaideler, stunlar, balklar ve ayaklarn, buluntu hlleri (in situ) ayaa
kaldrlarak, M.S. 6. yy. devirme mimar malzemelerden oluturulan cadde
tekrar canlandrlmtr.
Suriye Caddesinde Dou Bizans Kapsndan batya doru 15 ve 40 m.ler
arasnda zemin zerinde braklan portik kemerlerine ait harl tula ynlar
kaldrlmtr. Tetrapylondan itibaren Dou Bizans Kapsna kadar caddede
ortaya karlan bu ykk haldeki harl tulalar, normalde 3.80-3.85 m. olan
stun yksekliklerinin burada daha ksa olmas sebebiyle stun ve ayaklarn
st ksmlarnn harl tula kemerlerle ykseltildii ve bunlarn zerine de
portiin sundurma atsn tayan ahap hatllarn yerletirildiini ortaya
koymutur. Yolda grlen bu harl tula ykntsnn zerindeki 10-15cm.
yksekliindeki har tabakas ise M.S. 494 depreminden sonra caddenin
yklmas, cadde ortasna iki yandan harl tulalarn dmesi ve bunun
zerine de belli bir har tabakas atlarak tabann dzgn kullanlma amac ile
yapldn gsterir. Caddenin dou ucundan batya doru 30 ve 36. metreler
arasnda yer alan harl tula yn yerinde braklarak, depremin cadde
zerindeki etkilerinin grlmesi salanmtr. Ayrca deprem nedeniyle
kntye uram taban demelerinin restorasyon ilemleri srasnda,
caddenin bat ucundan douya doru 28.60 m.sinde kaldrlan kanalizasyon
kapak ta altnda almalar yaplm ve kanalizasyon zeminine ulalmtr.
Yine Dou Bizans Kapsnn ana giriinde 2 adet kanalizasyon kapak ta
kaldrlm ve kanalizasyon zeminine 278.63 m. kodunda ulalmtr. 2006
ylnda Tapnak Ann dou yannda ve Dou Bizans Kapsnn batsnda
cadde zerinden kuzeye ara geii iin braklan 2 alanda cadde zeminine
2 Bkz. C. imek, 2003 Yl Laodikeia Antik Kenti Kazs, 26. KST I, 2005, 306-308; C. imek,
2004 Yl Laodikeia Antik Kenti Kazs, 27. KST I, 2006, 419-420; C. imek, 2005 Yl Laodikeia
Kazs almalar, 28. KST I, 2007a, 459-461; C. imek, Laodikeia (Laodikeia ad Lycum), stanbul,
2007b, 115-127, Res. 47a-s; C. imek, 2006 Yl Laodikeia Antik Kenti Kazlar, 29. KST III,
2008, 99-101, Res. 1-4.

412

ulalarak btnlk salanmtr. Bylece Dou Bizans Kapsndan, Caracalla

Nymphaeumuna kadar kesintisiz bir gezi gzergh oluturulmutur.
Ayrca restorasyon almalarnda cadde zerinde belirli noktalarda stunlar
ve bir ayak orijinal yknt hlinde braklarak deprem izinin alglanmas
salanmtr.
2007 yl kaznda ortaya konan arkeolojik veriler nceki yllarda srdrlen
almalarda ulalan sonulara paraleldir. Kazlar, caddenin Erken Roma
mparatorluk Dneminden (M.S. 1. yy.) M.S. 7. yy. banda mparator Focas
(M.S. 602-610) zamanna kadar kullanm grdn ortaya koymutur.
Suriye Caddesi Roma mparatorluk Dneminde oluturulan kent planna
bal olarak kullanm grmeye devam etmitir. Bununla birlikte zellikle
depremlere paralel caddede yeniden dzenlemelerin yapld, mimar
buluntularla ortaya konabilmektedir. Roma mparatorluk Dnemine ait
balk ve stunlarn portik duvarlarnda ve st yap sistemlerinde ve cadde
demesinde kullanlm olmas, M.S. 494 depreminden sonra yaplan yeni
dzenlemeleri ortaya koymaktadr. Bu dzenlemelerde caddenin iki yannda
yer alan ve sundurma atlar tayan portik galerileri, Dou Bizans Kapsna
kadar bir ayak, iki stun sistemine gre ina edilmitir. Ortaya karlan
stun, balk, traverten ayak ve deprem nedeniyle kntye uram cadde
taban bloklarnn restorasyon almalar yaplmtr. Kaideler ve balklarda
zellikle Kompozit ve Korinth dzenlerindeki Roma mparatorluk Dnemine
ait farkl yaplardan getirilen malzemeler caddede ilemden geirilerek
tekrardan kullanlmtr. Stunlarn ve ayaklarn zerlerinde yer yer sva
zerine boyayla yazlm, komu kent Hierapoliste de olduu gibi boyayla
yaplm yazlarn yannda kazma olarak da yaplm yaz ve ha gibi iaretler
mevcuttur. Tetrapylon ayaklarnn balklarnda ise alak kabartma halar
yaplmtr. Bu dnemde portiklerin gerisinde yer alan dkkn girilerinin
iki yanna oturmak iin balk, kaide ve kemer bloklar gibi mimar elemanlar
yerletirilmi olup dama gibi oynanan (duodecim scripta) oyun dzenekleri
de yaplmtr. Portikler zerinde paralar hlinde kalabilen opus sectile ve
mozaik demeler tespit edilerek bunlar salamlatrlmtr. Ayrca caddenin
kuzey kenarnda yer alan dikdrtgen eme yapsnn paralanan parapet
bloklarnn bulunanlar birletirilmitir.
Restorasyon almalarnda ncelikle deprem nedeniyle cadde taban
zerine yklm hlde bulunan monolit stunlar ve stun tamburlarnn
orijinal yerleri belirlenmitir. Yerleri belirlenen stunlara ait kaideler, orijinal

413

yerlerinde teraziye alnm ve birletirme ilemi iin hazrlanmtr. Ykldklar

cadde taban zerinden vin yardmyla kaldrlan stun tamburlar ve kaideler
28lik matkap ucuyla delinerek bu deliklere elik ve cam elyafndan 25lik
fiber ubuklar yerletirilmitir. Birletirme ilemi iin hazr olan bu paralar
epoksilen kullanlarak yaptrlm ve iskele ve vin yardmyla yerlerine
koyulmutur. Ayn sistemle her iki stun arasna yerletirilen traverten ayaklar
iin de restorasyon almalar titizlikle yrtlmtr. Traverten ayaklar
M.S. 494 depremi arkasndan Roma mparatorluk Dnemine ait yaplardan
alnan kare ve dikdrtgen bloklarn st ste konulmasyla oluturulmutur.
Deprem nedeniyle birbirinden ayrlm durumda cadde tabanna yklm
olan ayak bloklar kaldrlm, hazrlanan zel har ve epoksilen yaptrc ile
birletirilmitir. Geirdii depremlere bal olarak zerine yklan ar bloklar
nedeniyle yer yer kntye uram olan cadde taban demesi zerinde
de restorasyon almalar yaplmtr. M.S. 6. yy. caddesinde tabanlarda
kanalizasyon demesi olarak devirme heykel, stun, aritrav, geison gibi
mimar bloklar da kullanlmtr.
III)- A Evi (Eski Pithoslu Mekn) Kazs (Resim: 1, 6-7)
2006 ylnda balanan Suriye Caddesinin kuzey yannda yer alan A Evi
(Eski Pithoslu Mekn) kazsna, 2007 ylnda da devam edilmitir3. Ama;
2006 yl kaz sezonunda ortaya karlan I, II, III ve IV No.lu meknlar ve
2007 ylnda karlan meknlarn birbirleriyle olan ilikileri ve bunlarn ne
tr bir yapyla btnlk oluturduunu belirlemek, hangi mimari unsurlara
sahip olduunu ortaya koymak, hippodomik sistemde (42x51m.lik insula)
kompleksin konumunu belirlemek, kazlarda ortaya kan meknlara ait
tarihlendirilebilir buluntularla birlikte yapnn kullanm aamalar ile kullanm
deiikliklerini ortaya karmaktr.
2007 ylnda A Evinde 35x20 m. llerinde bir alan kazlmtr. nsula
iinde kuzey-gney ve dou-bat ynl iki ara sokan snrlandrd alanda
toplam 18 mekn ortaya karlmtr. A Evinde kalabilen duvar ykseklii
yer yer 0.80-1.45 m., genilii ise 0.55-0.80 m. arasnda deimektedir. Duvarlar
zensiz ay ta, moloz traverten, tula, yer yer devirme mermer ve traverten
bloklardan kire harl olarak rlmtr.
3 Bkz. imek 2007b, 289-294, Res. 102a-f; C. imek, 2006 Yl Laodikeia Antik Kenti Kazlar,
29. KST III, 2008, 105-106, Res. 1, 7-8.

414

2006 ve 2007 ylnda ortaya karlan meknlarn genel konumlar ele

alndnda evin, i avlulu plan tipini yansttn sylemek mmkndr. Bu
ynyle A Evi, Laodikeiada ortaya karlan ilk sivil konuttur. Ortaya karlan
meknlara insulaya uygun batda iki, kuzeyde tek olmak zere ayr kap
ile girilmektedir. A Evinin plan olarak tm aday kaplayp kaplamad ile
gneyde yer alan Suriye Caddesi ve portik gerisindeki dkknlarla da olan
mekn balants gelecek kaz dneminde ortaya karlacaktr.
Kazlan alanlardaki mimar zellikler, ele geirilen sikke, seramik, cam,
kemik ve metal buluntular evin dnemler drt kullanm evresini ortaya
koymutur:
I. kullanm evresi: M.S. 3. yy.n ilk yars- M.S. 4. yy.n 2. yars: Evin
zgn olarak planlanmas, duvarlarda insan figrl ve bitkisel bezemelerin
(krmz, yeil, sar ve gri renkli iek ve yapraklarndan oluan) yaplmas,
i avlu tabanlar opus sectile demeli. Bu planlama, daha nce var olan bir
yapnn olaslkla evin zerine yaplmtr. Bununla ilgili olarak kuzeyde yer
alan girie ait eik tann altnda daha eskiye giden freskli duvar kalntsnn
tespit edilmesidir.
II. kullanm evresi: M.S. 4. yy.n 2. yars-M.S. 5. yy.n sonu. Oda ve
salonlarda geilerin daraltlmas, pithoslarn yerletirilmesi, tabanlara yan ve
geometrik tarzl tula denmesi, ev olarak kullanmn yannda retim ilii
ilevinin de yklenmesi.
III. kullanm evresi: M.S. 5. yy.n sonu- M.S. 6. yy.n ikinci yars. Byk
lde evin kullanmda deiiklikler yaplmas ve daha sonra kullanmn
sona ermesi.
IV. kullanm evresi: M.S. 7. yy. Ev ilevinin sonlanmas ve kire oca
yaplmas.

Meknlar: III. No.lu meknn kuzey duvarnn 3.70 m.lik ksm, ikinci
kullanm evresinde kapatlmtr. Farkl bir iilie sahip olan bu duvar,
meknn A Evi I. evresinde kullanlan ve 10 No.lu mekna geii salayan
akl kapatmtr. Meknn taban balk srt, genler ve yatay izgiler
eklinde geometrik desenler oluturan tulalarla denmitir. Ayrca mekn
tabannn merkezine yerletirilmi olan bir mermer plka ortaya karlmtr.
Bu mermer plka etrafnda 2.52 m. apnda dairesel bir motif oluturulmu ve

415

bu merkez alnarak dou, bat, kuzey ve gney ynlere eritler yerletirilmitir.

Meknn, kuzey duvar nnde yer yer tahribat grm mor, ak pembe, gri
ve beyaz renklere sahip opus sectile deme yer alr. ok az korunabilen ve ince
iilik gsteren opus sectile deme, A Evi I. kullanm evresine ait olmaldr ve
A Evi II. kullanm evresinde sklerek yerine yan yerletirilmi tulalardan
oluan geometrik deme yaplmtr. Bu deme meknn slak ve sert zemin
kullanmn ortaya koymaktadr. V No.lu meknn dou duvarnda yer
alan kire harl sva iki farkl evreye sahiptir. stte yer alan ve dklmeler
gsteren 2 cm. kalnlndaki sva zerinde 10x15 cm.lik krmz bir bordr
bulunmaktadr. Altta yer alan ve 3 cm.lik sva zerinde ise siyah kullanlarak
20x10 cm. llerinde bir ayak ve elbisenin arka ksm grlmektedir. IX No.lu
meknn bat ucunda 1.50x0.68 m. llerinde yksek bir seki yer almaktadr.
VII No.lu meknn taban demesinin bir ksm yan yerletirilmi tulalarda
oluurken, bu alann kuzey ve bat blmnde dz yerletirilmi tulalar,
bu demeyi snrlandrmaktadr. III No.lu mekna geii salayan 5.60 m.
uzunluundaki akln her iki tarafnda sve bloklar yer alr. Bu svelere
ait balklar taban zerine dm olarak ortaya karlmtr. Mekndaki
almalarda, VIII No.lu mekna geii salayan kap nnde, dalm olarak
ok sayda yaztl fresk paralar bulunmutur. Beyaz kire har zerine ince
ulu frayla direkt uygulanan krmzms-kahve renkli freskler olaslkla VIII
No.lu mekna geii salayan kapnn stndeki duvarda yer almaktayd.
VIII No.lu meknn kuzey duvarnda 7 No.lu mekna geii salayan 1.0
m.lik kap akl ve 1.0x0.55 m.lik eik ta bulunur. Duvarlar svaszdr ve
duvar iiliinde orta boy traverten bloklar, taban tulalar kullanlmtr.
Meknn taban dz yerletirilmi tulalardan oluur. IX. No.lu meknn
taban, tulalarn yan yerletirilmesiyle oluturulan geometrik deme,
panellere ayrlarak ierisine balksrt eklinde motifler yerletirilmitir. X
No.lu meknn kuzeydounda 2.0 m. uzunluunda, 1.10 m. derinliinde, 0.60
m. yksekliinde ve 0.52 m. duvar kalnlnda olan apsisli kk bir eme
yaps yer almaktadr. eme ierisinde 0.27x0.60 m. llerinde mermer plka
kaplama izleri grlmektedir ve taban pimi toprak tulalarla denmitir.
Mekn taban dzensiz ve paral mermer plkalardan oluur. Meknn dou,
bat ve gneyinde, genilikleri 0.40-0.50 m., uzunluklar ise 0.50-1.20 m. aras
deien mermer bloklar tabandan 0.20 m. yksekte mekn etrafnda bir seki
oluturmaktadr. XI No.lu meknn taban tulalarn yan yerletirilmesiyle
oluturulmu olup kuzey ve gney duvar nlerinde tahrip olan deme

416

yerine sktrlm toprak zemin ortaya karlmtr. Meknn kuzeydou

kesinde mekn kullanmyla ilikili olarak 0.35 m. yksekliinde, 0.67x0.42
m. llerinde mermer aslan ayakl bir su teknesi ya da vaftiz kab ortaya
karlmtr. XII No.lu meknn gneyinde 2.56x2.31m. llerinde mermer
plkalarn yan yana yerletirilmesiyle oluturulmu ve mekn tabanndan
1.22 m. yksekte bir platform ortaya karlmtr. XII No.lu meknn kuzey
blmnde yer alan ve kk llere sahip olan odacklar A Evinin 3.
kullanm evresine tarihlenmektedir. Meknn taban pimi toprak tula
demelidir. XIV No.lu mekna, insulay oluturan ve kuzeyindeki doubat ynl ara sokaktan 2.30 m.lik kap aklyla giri salanmtr. Taban
yan yana tulalarn yerletirilmesinden oluan geometrik demelidir. 3.
kullanm evresinde kire yapma amal kullanlmtr. Kuzeyden mekna
girii salayan kap eiinin nnde 0.40x1.30 m.lik bir alanda yaplan sondaj,
kuzey duvarnn altnda daha erken dneme ait olduu dnlen bir duvar
ve zerinde krmz boyal freskler ortaya karlmtr. XV No.lu meknn
taban dz yerletirilmi tulalardan oluur. Sktrlm toprak tabanl olan
XVII No.lu meknn bir ksm kazlmtr. A Evi amasnn bir dier alma
alann da I No.lu koridor oluturur. I ve VIII No.lu meknlarn gneyinde yer
alan koridorun taban plka ta demeli olup bat yne eimli yaplmtr.
Bu eimli alanda yaplan kanal olaslkla batdaki sokak kanalizasyonuna
balanmaktadr. Kuzeybat kesinde ise 1.93x0.46 m.lik havuzcuk olduu
dnlen ve etraf plka mermerle kapl bir blm ortaya karlmtr.
Bunun bat kesinde dikine yerletirilmi bir knk yer alr. I No.lu koridor
karlkl duran iki kaide ve arasnda yer alan eik tayla blnmtr. A
Evinde ele geirilen eserler arasnda; Serapis ba, yayn geren Eros, Attis
masa aya ve gladyatr kabartmas saylabilir.
A Evi kazlarnda bulunan sikkeler; Aurelianus (M.S 270-275), Constantius
I (M.S 307-337), Constantius II (M.S 337-348), Valens (M.S 364-378), Gratianus
(M.S 367-383), Theodosius I (M.S 379-395), Arcadius (M.S 383-408), Honorius
(M.S.393-423), Anastasius (M.S 491-518), , Iustinus II (M.S 569-570) olup bunlar
meknn M.S. 4. yy.n 2. yarsndan 6. yy.n 3. eyreine kadar kullanldn
gsterir.

Ele geirilen Focas (M.S. 603-610) sikkesi ise farkl amal en son

kullanm ve kentin depremle tamamen yklyla ilikilidir.

417

IV)- A Evi Soka (Resim: 1, 7)

Suriye Caddesinden kuzeye, Byk Tiyatroya doru uzanan A Evi
Sokann, 2006 ylnda 10x15m.lik ksm almt4. Hem A Evi, hem de Suriye
Caddesi ile olan balantnn ortaya karlmas amacyla burada 2007 ylnda
da kaz almalar srdrlmtr. Sokan dousunda A Evi, batsnda
ise yine benzer planlama olmaldr. Batda duvarlar iinde yer alan knkler,
duvar gerisindeki ilevlerini henz bilmediimiz yaplarla ilikilidir. A Evi
Soka zerinde sokak tabanna ulamak iin yaplan almalarla sokan
dou kaldrmna ait travertenden yaplm plka talar ortaya karlmtr.
Ayrca sokan batsnda bulunan traverten, tula ve yer yer ay talar ile
yaplan duvar ortaya karlmtr. Bat duvar zerinde yer alan sveler
toprak zerinde askda kalm ve bunlarn nnde 2 m.lik alanda harl bir
tabana rastlanmtr. Bu durum kentin terk ediliinden sonra yaplan ge
dzenlemelerle ilgilidir ve sveler de bu mekn iinde seki olarak kullanlm
olmaldrlar.
2006 ve 2007 yl kaz sezonlarnda yaplan almalar sonucunda 51m.
uzunlua sahip A Evi Soka tamamen ortaya karlarak, Suriye Caddesine
balanm ve ev ile olan iliki ortaya konmutur. Sokan dou duvar zerinde
A Evine giri salayan 2 kap aral bulunmaktadr. Sokak taban ve kaldrm
topografyaya uygun olarak kuzey yne doru eimlidir. Sokak zerinde
ele geirilen sikkelerin en gei mparator Focas (M.S. 602-610) Dnemine
tarihlenmekte olup bu sokan son kullanm evresini vermektedir.
V)- Tapnak A Avlusu (Resim: 1, 8-9)
M.S. 2. yy. Antoninler Dnemine tarihlenen Tapnak A, Suriye Caddesinin
kuzey yannda dikdrtgen byk avlunun sonunda prostylos (4 stunlu)
planl, Korinth dzeninde, yksek podyumlu bir yapdr5. 2007 ylnda
Tapnak A avlusunun bat ve dou portiklerinde 2005 ylnda kalan blmlerin
kazlar tamamlanmtr. Dier taraftan avlunun gney blmnde yaplan
almalarla avlu tabanlarnn bir ksm ortaya karlmtr.
Tapnak A, bat portik alannda yrtlen almalarla kesilmi traverten
bloklardan oluan ve tamam ortaya karlan duvarn uzunluu, 2005 ylnda
4 Bkz. imek 2008, 106, Res. 1, 4, 7.
5 Bkz. imek 2006, 423-426, Res. 1-3, 8-11; imek 2007a, 461-467, Res. 1, 4, 9-10; imek 2007b,
227-245, Res. 78a-e, 79a-d, 80a-f.

418

restorasyonu yaplan duvara kadar 40.70 m.dir. Kazlan duvar zerinde 1.10
m. aralklarla 2.80-2.81 m. arasnda deien uzunluu, 15-18 cm. arasnda
deien derinlii bulunan 9 ni vardr. Bat Portiinin gney tarafnda restore
edilen ksm ise 15.75 m.dir. Niler bu blmde tam olarak grlmemekle
birlikte var olan nilerin uzunluklar ve duvarn lsne baklarak, bu
blmde 4 adet daha ni olduu dnlmektedir. ki ni arasndaki kntlar,
duvarn dayanklln artran, masifliini ortadan kaldran ve ayn zamanda
hareketlendiren payeler eklindedir. Bylece tapnak avlu duvarlarnda
dou ve batda 13er, avlunun kuzeyde tapnakla birleme blmlerinde ve
giriin iki yannda 3er olmak zere toplamda 38 ni tespit edilmitir. Avluyu
eviren portikler; gneyde girite 10, kuzeyde tapnakla birleen blmde 6,
uzun olan dou ve batda ise 19ar olmak zere toplamda 54 stun saysna
sahiptir. Bat Portiinin kuzeyden gneye ilerleyen duvar zerinde 2. ve 4.
nilerin iine travertenden yaplm ikier adet Dorik kaide yerletirilmitir.
5. nite ise Dor aritrav paras kullanlmtr. Bunun yannda niler
ierisinde traverten paralar ve bloklar da yer almaktadr. Bunlar tapnak
ilevini kaybettikten sonra yaplan Erken Bizans Dnemi dzenlemeleriyle
balantldr. Bat Portii zerinde Erken Bizans Dneminde gneydeki apele
kadar olan blmde 5 mekn tespit edilmitir. Bu meknlarn tabanlar , ,
gibi atlye iareti olan tulalarla kaplanmtr. Tapnak A Bat Portiinin
gerisinde yer alan avlu duvarnn kuzeybatsnda iki kanatl bir kap girii
ortaya karlmtr. Kapnn kuzey kanadnn uzunluu 0.95 m., gney
kanadn uzunluu ise 0.87 m.dir. Eik ta fazla kullanmdan dolay anmtr
ve iki yanda kap kanatlarnn oturduu yuvalar bulunur. Bunun simetriinin
Dou Portik gerisinde yer alan avlu duvarnn kuzeydousunda da yer ald
dnldnde, tapnak avlusuna gney ortada ana giri, kuzeybat ve
kuzeydouda olmak zere kapdan girildii tespit edilmitir.
Avlunun gney batsnda, 2.40x4.50 m. llerindeki alanda, bir sva
zerinde 4 satrdan oluan Greke yaztn negatifi bulunmutur. Bu yazt
mparator Diocletianus (M.S. 284-305) zamannda yaplan Artemis heykelinin
ithafyla ilgilidir. Buradaki almalarda Bat Portik duvarndan geen ve A
Nymphaeum (Septimus Severus emesi) ynnden gelen bir knk sistemiyle
beslenen Erken Bizans Dnemine ait bir havuz ortaya karlmtr. Bylece
Erken Bizans Dnemi dzenlemeleriyle ilikili olarak kk havuz ve
daha nce apelin gneyinde karlan dikdrtgen havuzun birbiriyle
balantl olduklar, bir knk ve buna bal kanal vastasyla sularn avludaki
kanalizasyona balandklar tespit edilmitir.

419

Avluda gneybatda ulalan mermer demeli orijinal avlu zemini, 2005

yl almalarnda aa karlan zeminin devam eklindedir. Gneydouda
ulalan zeminin orijinal avlu zemini olmad, buradaki zeminin kaldrlarak
mermerlerden elde edilen kire ynlar iin yeni bir dzenleme yapld
tespit edilmitir. alma yaplan alanlardaki kltr topra iindeki
mermerlerin youn ekilde paralanm olmas ve avlunun gneydou
kesinde kire tabakasnn bulunmas da bunu desteklemitir. Tapnak A
avlusunun kuzeyindeki almalarda tabann yer yer mermer plkalar tespit
edilmitir. Alann kuzeydousunda zeminin 2 m. evresinde kire yapldn
gsteren yank tabaka yer alr.
Genel olarak ele geirilen seramiklerin unguentarium, kandil, amphora
dipleri ve az kenarlar, lekane paralar, piirme kaplar, depolama
iin kullanlan kap paralar ve az kenarlarndan olutuu grlr.
Tapnak A mimar bloklarnn daha sonraki dnemlerde kire oca olarak
kullanlmasndan dolay, alanda ancak %10 malzeme kalabilmi olup bunlarn
da hemen hemen hepsi deiik ekillerde paralanmtr. Buna ramen Bat
Portiinde kk dzenlemeler yaplmtr. zellikle geison-sima bloklarnda
konsollar arasnda horoz, bereket boynuzu, balk, iek, dal gibi kabartmalar
zengin iilik gstermektedir. Dier taraftan Erken Bizans duvar iinde
bulunan Knidos Aphroditesi heykeli, eitli heykel paralar, fildii Hagia
Thekla kabartmas gibi eitli dnemlere ait eserler ele geirilmitir.

VI)- Mozaikli Gney Roma Villas (Resim: 1, 10-11)

2006 ylnda balayan ve 2007de devam eden villa kazs byk oranda
tamamlanmtr6. Laodikeiann gneybatsnda T.C.D.D.Y. hattnn yannda
yer alan yap, kuzeybat-gneydou ynnde uzanmaktadr. Yaplan
almalardaki amalar yne gre isimlendirilmitir. Bunun yannda meknn
formuna gre isimlendirilme ya da 2006da verilen say sisteminin devam
eklinde yaplmtr.
Dou amas: 2006da ou alm olan bu cephedeki almalarla farkl
byklkte 4 mekn ortaya kartlm ve ele geirilen sikkeler M.S. 3. yy.n
ilk yarsna tarihlenmektedir.
6 Bkz. imek 2007b, 252-258, Res. 87a-f; imek 2008, 107-109, Res. 10-11.

420

Gney amas: Buradaki ilk alma Mekn 1 ad verilen havuzda

gerekletirilmitir. 2006da apsisli havuzda balanan almalar
tamamlanarak, havuzun taban demeleri dhil olmak zere tam plan ile
gider sistemi ortaya karlmtr. Havuz duvarlarnda su szntsn nlemek
amacyla kaln sva tabakasnn dklmemesi iin duvar zerine birbirine
paralel yatay kanallar alarak zerine kaln ve en ste ince sva atlmtr.
Bylece duvar zerine atlan kaln svann dayankll ve dklme riski
ortadan kaldrlmtr. Elde edilen stteki ince sva bulgularndan havuzun
mavi boyal olduu anlalmaktadr. Bu alandan ok sayda kemik sa inesi,
mermer kabartmal (girlandl) lhde ait krlm paralar, kap ve kandil,
seramik ve cam paralar, pimi toprak kaplama ivileri ve bol miktarda
cam cruflar da bulunmutur. Cam cruflar buradaki ilikle ilgilidir. Gney
Amasnda dier almalarla, 2006da alan alann gneyi geniletilerek
devam etmi ve havuzdan giden bir kanalizasyon sistemi ile apsisli bir
mekn ve ilik benzeri bir kalnt ortaya karlmtr. Boaltm havuzuna ait
kanalizasyon kesme talardan yaplm olup (d.0.80 m., g.0.20 m.), st yine
dz kapak talaryla kapatlmtr. Bu bloklardan biri kaldrlarak kanalizasyon
iinde allm ve birok sa inesi karlmtr. Bu amada ortaya kartlan
dier bir alan, yapya gre yaklak 3 m. kadar dk kotta yer alan kesme
traverten dikdrtgen bloklardan rlen apsisli dier bir mekndr. Meknn
ii tula ve ay ta ile doldurulmutur. Apsisin bulunduu alanda kap
benzeri olan aklk, buradaki duvarlarn sklmesinden kaynaklanmaktadr.
Meknn duvarlar sert bir zemin zerine oturmaktadr. Yapya giri gibi
grnen apsisin karsndaki duvar ise ay ta dolgunun zerindedir. Bu
duvar daha sonraki bir zamanda bu meknda kullanlan kesme dikdrtgen
bloklar ile yaplmtr. Meknn kot seviyesi ve duvar rg sistemi, villadan
daha nce yaplm olduunu ortaya koymaktadr. Burann hemen yannda
hypocaustlu meknn gneyinde baz duvar izleri bulunmaktadr. Farkl
trde malzemelerden yaplm bu alanda bir kanal tespit edilmitir. Kanaln
az ksm bir tula ile ykseltilmi ve olaslkla iinde akan malzemenin
kelti olarak burada kalmas amalanm olmaldr. Zira kanaln zemininde
kil benzeri, yumuak dokulu bir toprak ile karlalmtr. Yapnn bu
hattaki duvarlar tam olarak izlenememektedir. Olaslkla, daha sonraki
kullanmlarda buradaki dzenlemeler nedeniyle duvarlar yklm olmaldr.
Bu alandan M.S. 2.yy. ile 5. yy. arasna tarihlenen sikkeler, sa ineleri ve
kabartmal mermer lhde ait baz paralar ele geirilmitir.

421

Bat amas: Bu alanda 2006daki almalar batya doru geniletilmitir.

almalarda yapnn cephe duvar takip edilmitir. Cephe duvar douda
olduu gibi dz bir hat eklinde deildir. Bu alanda, meknn hemen
her yerinde pimi toprak kaplama ivileri ile in situ hypostyller tespit
edilmitir. Hypostyller ortada yuvarlak formlu, kenarlarda duvar diplerinde
ise dikdrtgen formludur. Hamam olduu anlalan mekn geni bir alan
kaplamaktadr. Olaslkla apoditerium, frigidarium, tepidarium ve caldarium gibi
blmleri bulunmaktadr. Hypocaust sistemli blmn gneydousunda
sonradan yaplan dzenlemelerle buras bir cam atlyesine dntrlmtr.
Alanda yaplan almalarda youn miktarda cam cruflar bulunmu olup
apsisli meknn bat yanna doru boru sistemleri geirilmi ve buna bal su
hazneleri ile yanndaki frnlar tespit edilmitir. Bu alann kuzey cephede kalan
ksmlar epeyce tahribat grmtr ve tam anlamyla izlenememektedir.
almalarda kemik sa ineleri, mermer kabartmal bir lahde ait paralar ile
ok az sikke ele geirilmitir.
Kuzey amas: Yapnn dou duvar izlenerek batya doru dnen kuzey
duvar tespit edildikten sonra bu hatta almalar yrtlmtr. Kuzey duvar
12-13m. kadar devam etmektedir. Duvarn bitiminde 3.90 m. uzunluunda bir
eik ta bulunmaktadr. Eik ta zerinde 4 adet kap kasasna ait sve geki
yuvas ve 5 adet kapnn kilit mekanizmas ile ilikili oyuklar bulunmaktadr.
Bunlar ift kanatl bir kapya ait olmaldr. Eik tandan sonra ise birka metre
kadar devam eden duvar, sonra kaybolmaktadr. Bu alann hemen zemin
altnda rg ve sval tekne 14 adet mezar ortaya karlmtr. Bu mezarlara M1
den M14e kadar numaralar verilmitir. Mezarlar olaslkla tonozlu odalarn
iinde dzenli bir ekilde yaplmtr. Ancak odalarn st yaps ile ilgili bir
veri bulunmamakta, sadece duvarlarn temelleri grlmektedir. Bu odalar,
Mekn 10 ve Mekn 11 olarak adlandrlmtr. Mezarlarn derinlikleri 0.85 m.
ile 1.05 m. arasnda deimektedir. stlerinin dz kapak talaryla kapatlm
olan mezarlarn duvarlar svaldr ve beyaz zemin zerinde krmz, sar, yeil
renklerde yaprak, iek ve girlandl freskler yer alr. Mezarlarn hepsi soyulmu
ve tespit edilebilen iskeletler dank olarak bulunmutur. Mezarlardan altn
ve akik kal yzk, yzk ka, ahap bir sanda ait demir aksamlar, kemik
sa ineleri, cam boncuklar, mermer ayak paras, sikkeler, seramik paralar,
arlklar ve kabartmal lhit paralar ele geirilmitir.
Kullanm zamanlar ve tarihleme: Olduka farkl amalara hizmet etmi
olan villada farkl yap dnemleri gze arpmaktadr. Alanda en erken yap

422

gneybatda yer alan apsisli mekn olmaldr. Apsisli mekn kodunun dk

oluu, duvarlarnda kesme dikdrtgen traverten bloklar kullanlmasyla, villa
duvarlarndan malzemenin farkl oluu, duvarlarnda herhangi bir sva ya da
kaplama malzeme izinin olmamas ile balantl olarak bitirilememi oluu,
duvarlarnn bilinli bir ykma maruz kal ve iindeki dolgu malzeme,
burann villaya gre erken olduunu gstermektedir. Olaslkla bu mekn
bir yapyla balantl olarak planlanm, ancak herhangi bir sebeple (deprem
benzeri) yarm kalm olmaldr. Daha sonra alana villa yaplm olmaldr.
Villada 2006 ve 2007 kazlarnda ele geirilen sikkeler yap kompleksinin
M.S. 3. yy.n ilk eyrei ile 5. yy. balarna kadar youn olarak kullanldn
gstermektedir. Olaslkla villa, M.S. 494 yl depreminde yklmtr. Yapnn
bir dier kullanm aamasnda eklemeler grlmektedir. Zira batda bulunan
hamam yaps sonradan eklenmi olmaldr. Yapnn bu blmnde cephe
duvarnn dzgn bir hat izlememesi, kullanlan malzemenin farkll da
bunu gstermektedir. Daha sonraki kullanmn son aamasnda ise cam
atlyesi yaplmtr. Hypocaustlu hamam blmnn gneydou duvarnda
3 cam frn tespit edilmitir. Cam frnnn alt yaps iin var olan hypostiller
kullanlarak, buraya 3 adet frn yaplmtr. Cam retimiyle ilgili olarak
duvarlarn stlerine 3 su teknesi ve buradaki suyu douya boaltan knk
sistemi yaplmtr. Alanda youn miktarda cam cruflarnn bulunmas
da atlyenin varln destekler. Kuzeyde yer alan mezarlar alann en eski
kullanmn ortaya koyar. rg teknelerin iinde ele geirilen seramik,
yzk ve kalar ile duvar freskleri de bunu desteklemektedir. Mezarlar,
Ge Helenistik-Erken Roma mparatorluu Dnemine aittir. Villa yaplrken
bu alandaki mezarlarn ileri doldurulmu ve zerine ayta+kire harl
blokaj yaplmtr. Blokajl alan ile mozaikle i avlu ayn koddadr. Dier
taraftan mozaikler hem salamlatrlm, hem de mozaik evresine drenaj
sistemi iin har dolgu yaplmtr. Bunun dnda yapnn kuzeybatsnda
ortaya karlan 14 rg ve sval tekne mezarn duvarlarnda yer alan svalar
salamlatrlarak koruma altna alnmtr.
VII)- Kuzey Bazilikas Sondaj ve Korinth Tapna Bloklar (Resim: 1, 12)
Kentin kuzeyinde iki tiyatro arasnda apsisli Kuzey Bazilikas yer
almaktadr ve ana apsisine ait duvarlarn st grlebilmektedir. Bazilikann
tabann bulmaya ynelik orta apsisin bat nnde 2x2m. ebadnda bir sondaj
yaplmtr. Sondajla 2.5m. aaya indirilerek ana topraa kadar ulalmtr.

423

Altta in situ olup olmad tam anlalamayan bir stun kaidesi ortaya
karlmtr. Sondaj kesitinde krk kiremit, tula ve mermer olan dolgu
grlmektedir. Bazilikann dousunda Roma mparatorluk Dnemine ait
Korinth Tapnann mermer bloklar (stun, balk, aritrav, geison-sima gibi)
tarmsal faaliyetlerden dolay rastgele atlmlardr. Yllarca kentteki otlarn
yanmasndan dolay bunlar srekli tahribata uramtr. Bu nedenle evredeki
yamalara dalm olan tm mimar bloklar Bazilikann gneydou yanna
belirli bir dzen iinde koruma amal tasniflenmitir.
VIII)- Kuzey ve Kuzeydou Nekropol Kazs (Resim: 1, 13-14)
Nekropol kazlar, Laodikeia antik kentinde mezar tiplerini tanmamz,
gm gelenekleri (mezar banda yaplan trenler, l yemekleri gibi), antik
kentin sosyo-ekonomik durumunun alglanmasn ve sikkelerle tarihlenen
konteksleri ile (unguentariumlar, kseler, kandiller ve deiik taklar,
aksesuarlar gibi) kronolojinin oluturulmasna byk katklar salamaktadr7.
Kaz almalar, Erken Bizans Dneminde buradan akan dere kenarnn
organize sanayi blgesi olarak kullanlmas nedeniyle, yerleme altnda
kalan mezarlarn byk bir ksmnn korunmu olduunu ortaya karmtr.
Goncal Kyne ulam salayan yolun gney cephesinde 60 mezarn
jeoradar ile tespiti ve kaz almalar yaplmtr. lk almalar 2006dan
kalan A Atlyesinin yannda balanan amann devam eklindedir. Ayrca
kuzeydou nekropolnde belirlenen alanlarda jeoradar ile yaplan almalar
sonucunda eitli tiplerdeki mezarlarn kazlar yaplmtr. Dier taraftan
Gney Nekropolnde kaak kazs yaplan tonozlu mezar almalarnda;
4 panel tekne iinde iskeletler ile mparator Hadrianus ve Antoninus Pius
sikkeleriyle bu dneme ait mezar hediyeleri ele geirilmitir. Nekropollerde
yaplan almalarda Hellenistik Dnemden Erken Bizans Dnemine kadar
olan buluntular ele geirilmitir. Buluntularn arln ise Roma mparatorluk
Dnemi oluturmaktadr.
A amas: A amas, 2006da kazs yaplan ve A Atlyesinin batsndaki
2x5m.lik alann nce 5x5m.ye, daha sonrada 10x5m.ye tamamlanmasndan
oluur. 2007 ylnda A amasndan 30 kiremit atma mezar, 1 rg tekne
mezar, 3 urna kab, 2 basit toprak mezar, 1 traverten atma ve 1 kvet tekne
mezar olmak zere toplam 38 mezar aa karlmtr.
7 Bkz. imek 2007a, 467-468; imek 2007b, 299-325, Res. 104-123; imek 2008, 110-111, Res.
12-13.

424

B amas: B amas, A Atlyesinin hemen dousunda yer alan ve jeoradarla

taranan 20x10 m.lik 1. grit, 2 numaral 5x5 m.lik amadan oluur. B amasndan
10 kiremit atma, 3 rg tekne, 1 basit toprak mezar ve 1 urna olmak zere
toplam 15 mezar karlmtr.
C amas: C amas, A amasnn kuzeyinde yaplan jeoradar almalar
sonucunda alan 4x5 m.lik alandan oluur. Burada 3 kiremit atma mezar
aa karlmtr.
D amas: D amas, A Atlyesinin gneyindeki yamalarnda yer alr.
Burada dou-bat dorultulu 20x20 m.lik alann jeoradar taramas yaplmtr.
Taramada grlen duvar izleri evresinde yaplan kazlarla duvarn 3.25 m.lik
ksm aa karlmtr. Duvarn bir mezar yaps deil, istinat duvarna
ait olduu anlalmtr. almalarda Erken Bizans Dnemine ait 7 pimi
toprak. kandil, 1 arak ve mparator Theodosius (M.S. 376392) sikkesi ele
geirilmitir.
E amas: 2005te alan Erken Bizans Dnemine ait A Atlyesinin yer ald
tepeciin bat karsnda yer alan dier bir tepecik zerinde 20x20 m.lik alanda
yaplan jeoradar almalar sonucunda belirlenen 5x5 m.lik alanda yzeyden
0.50 m. altta bir mekna ait kuzeydou-gneybat dorultulu duvar sras
aa karlmtr. Duvar sras traverten ve ay ta ile rlmtr. Duvar
0.80 m. geniliinde olup llebilen uzunluu 3.45 m.dir. Duvarn nnde
2.32 m. uzunluunda, 0.90 m. geniliinde, pimi toprak tulalar ile yaplm
geometrik desenli taban demesi aa karlmtr. Ortaya kartlan taban
demesi 2006da kazs yaplan Kuzey Atlyesinin bat giriinde bulunan
taban demesi ile benzerlik gstermektedir. Olaslkla buras da bir atlye
taban olmaldr. almalarda M.S. 4.yy. sikkeleri bulunmutur.
F amas: Ama, A ve C amalarnn devam eklinde kuzeybat ynnde
5x5 m.lik alandr. Ama, A ve C amalarnn arasnda yer alan Erken Bizans
Dnemi ay ta rgl duvarn devamn bulmak ve ama ierisinde
kabilecek mezar kalntlarna ulamaktr. Ancak almalar sonucunda ana
topraa ulalm ve hibir kalnt izine rastlanmamtr.
G amas: E amasnn yer ald jeoradar ile taranan 20x20 m.lik alann
kuzey ucundan belirlenen 5x10 m.lik amada alma yaplmtr. almalar
sonucunda 2 kiremit atma, 1 kiremit tekne ve 1 ta rgl oda mezar olmak
zere 4 mezar aa karlmtr.

425

IX)- Merkezi Hamam Kazs (Resim: 1, 15)

Mustafa BYKKOLANCI
Merkezi Hamamda 2006da tepidariumda, gei odasnda ve 2.
frigidariumun apsisli havuzda allmt. 2007de ise yapnn toplam 4
blmnde allmtr8.
Tepidarium: almalarnn byk blm tepidariumda yaplmtr.
11.15x27.65m.lik tepidariumda 285.50 m.de orijinal zemine ulalmtr.
Tepidariumdan caldariuma geii salayan kapdan, kemeri hlen salam
olan kuzey kapy dolduran toprak, yapnn ykm evrelerini ve dolgu
seviyesini gsterebilmek amacyla kazlmadan braklmtr. Tepidarium
kazs sonunda, caldariuma geii salayan kapda, sonraki dnemlerde
herhangi bir deiiklik yaplmam olduu, buna karn frigidariuma geii
salayan kuzey ve gneydeki kaplarn sonraki aamalarda bir duvar
rlerek kapatlm olduu grlmtr. Bu deiikliin sebebi, s yaltmn
salamaktr. Bunun dnda, gney duvarda tepidariumun snmasn salayan
iki adet klhan ortaya karlmtr. Bunlardan birinin, zeri kemer rlerek
yaplm olduu ve yapnn ilk evresinin plannn bir paras olarak ina
edildii, dierinin ise olaslkla frigidariuma alan kaplarn duvar rlerek
kapatld dnemde, tepidariumun daha iyi snmasn salamak amacyla
duvarda bir delik alarak yapld anlalmtr. 2006daki almalarda
alan Gei Odasnn kaplarna ait sveler ve lentolar byk lde salam
olarak ortaya karlmt. Ayn ekilde, frigidariuma alan merkez kapsnn
da sveleri ile frigidarium tarafndaki lento blou da byk lde salam
olarak ortaya karlmtr. Burada, ge dnemlere ait kire har kalntlar
tespit edilmitir. Bunun dnda, salonun ortasnda geni bir alana yaylm
olan pimi toprak tuladan yaplm tonoz st rtnn kalntlar da ortaya
karlmtr. Tepidariumun gney duvarnn yaknnda, byk boyutlu
mermerden yaplm stun paralar aa karlmtr. Benzerini 2006da
caldariumda karlan bu paralar, kap svelerindekine benzer profillere
sahip olmalarna karn, yapnn kaplaryla ilikili olmadklar belirlenmitir.
Buna paralel olarak yapnn dnda, gney duvar boyunca uzanan geison8 Bkz. M. Bykkolanc, Laodikeia ve Hierapolis Hamamlarnn Kaz Sonularna Gre ki
Kentin Son Dnemleri, Uluslararas Denizli ve evresi Tarih ve Kltr Sempozyumu, Isparta, 2007,
51-56, iz. 1-3, Res. 1-7; imek 2005 (iinde M. Bykkolanc), 311-312; imek 2006 (iinde
M. Bykkolanc), 427-428; imek 2007a (iinde M. Bykkolanc), 469-472; imek 2007b,
178-186, Res. 65a-i; imek 2008 (iinde M. Bykkolanc), 112-114, Res. 1, 3-4, 15.

426

sima bloklarnn, bu stunlarla birlikte bir pencere sistemine ait olduu

belirlenmitir. Buna gre, gnein aydnlatma ve stma gcnden en st
dzeyde yararlanmak amacyla, yapnn gneye bakan tm blmlerine
5.40x3.70m. llerinde iki blml pencereler yapld anlalmtr.
2. Frigidarium: 2. frigidariumun dousundaki apsis biimli nili havuz
blmnde ve st rty tayan ayaklarnn evresinde 2006da almalar
yaplmt. 23.45x15.50 m.lik 2. frigidariumda geen yl yaplan kazlar
sonucunda, salonun Gei Odasndan tepidariuma baland belirlenmiti.
Bu ylki almalarda ise, salonun tamamen ortaya karlmas ve hamamn
dier blmleriyle olan balantlarnn belirlenmesi amalanmtr.
almalar srasnda, kuzey duvarna paralel olarak yz st uzatlm bir
ekilde, mermerden yaplm M.S. 2. yy.a ait Ceres (Demeter) tipinde bir
imparatorie heykeli bulunmutur. Bunun dnda, salonun gneydousunda
bir havuza ait duvar kalntlar ortaya karlmtr. Ortaya karlan 2.10 m.
uzunluundaki blmnde mermer kaplamalar yerinde olan havuzun,
salonun tam olarak gneydou kesinde yer ald anlalmtr. Bu havuzun
batsnda ve kuzeyinde tonoz st rtnn kalntlar yer almaktadr. Ayrca
havuzun byk blm kire har ile dolmutur. Bu dolgu, yapnn sonraki
dnemlerde farkl amalarla kullanmyla ilgilidir.
Frigidarium: lk defa kazsna balanan 27.60x10.20 m.lik frigidariumda ksa
bir sre allmtr. Salonun kuzey duvar yaknnda, olaslkla frigidariumu
2. frigidariumdan veya tepidariumdan ayran duvardan dm traverten
bir blok, oyularak iine yerletirilmi knk paralaryla ortaya kmtr. Bu
blok, hamamn eitli blmlerindeki havuzlara su getiren knk sisteminin,
yapnn i blmlerine kadar uzandnn gstergesidir.
2. Apoditerium: 2006da, Agora ile olan balantsn ortaya karmak zere
kazlmaya balanan 2. apoditeriumda, kuzeyden gneye doru yrtlen
almalarda, salonun yarya yakn ortaya karlmtr. Bununla birlikte, 3.
ayan gneyinde, 5 No.lu soyunma odas ve 2. frigidariuma gei blm
de ksmen kazlmtr. Burann dierlerinden farkl zellii, 2. frigidariumdan
ayrlmasn salayan bir duvar olmamasdr. Baka bir deyile, st rty
tayan ve aralarndaki mesafe 12.55 m. olan 3. ve 6. ayaklar, 2. frigidarium ile
2. apoditeriumu ayran sanal bir snr olmakla birlikte, iki mekn arasnda bir
kapya gerek duyulmamtr.

427

Resim 1: Kaz alanlarnn kent

plan
zerindeki
durumlar
(Asopos
Tepesi, Suriye Caddesi,
A Evi, A Evi Soka,
Tapnak A Avlusu,
Gney Roma Villas,
Kuzey Bazilikas ve
Korinth
Tapna,
Kuzey ve Kuzeydou
Nekropol, Merkez
Hamam)

Resim 2: Asopos Tepesi amas

428

Resim 3: Asopos Tepesi kronolojik seramik buluntular izimi

429

Resim 4: Restorasyonu tamamlanan Suriye Caddesi ve Dou Bizans Kaps

Resim 5: Suriye Caddesi restorasyon sonu

430

Resim 6: 2007 yl almalar sonu A Evi plan ve kullanm evreleri

431

Resim 7: A Evi ve A Evi soka

Resim 8: Tapnak A plan

432

Resim 9: Tapnak Ann 2007 yl almalar sonunda genel grnm

Resim 10: Mozaikli Gney Roma Villas plan

433

Resim 11: Mozaikli

Gney
Roma
Villasnn
2007 yl kaz sonu
durumu ve nde
mezarlar

Resim 12: Kuzey

Bazilikas
alan ve Korinth
Tapna
mimar
bloklar

Resim 13: K u z e y d o u
Nekropolnden
kiremit atma mezar
(L.07.KDN.M20)

434

Resim 14: Gney Nekropolnden tonozlu mezar (L.07.GN.M01)

435

436

Resim 15: Merkez Hamamn 2007 yl kaz sonras durumu

KIZILBURUN ROMA STUN BATII SUALTI KAZISI:

2007 KAZI SEZONU
Deborah N. CARLSON*
Orkan KYAASIOLU
2007 yl yaz sezonunda 10 hafta sreyle, 6 lkeden (Trkiye, A.B.D,
ngiltere, Belika, Yunanistan ve Hrvatistan) gelen rencilerden,
arkeologlardan ve Sualt Arkeoloji Enstits alanlarndan oluan bir ekip,
Kzlburun aklarndaki mermer tayc batndaki kaz almalarna devam
etmitir. Donny Hamilton, Temmuz ay ortasna kadar proje bakan olarak
grev yapm, devamnda ise Deborah Carlson bu grevi devralarak proje
sonuna kadar devam ettirmitir. Bakanlk temsilcilii grevi, Mula Koruma
Kurulu yesi Glnaz Savran tarafndan yrtlmtr. nc kaz sezonu
olan 2007 sezonu, National Geographic Topluluu, Spiegel Televizyonu,
Samuel H. Kress Vakf, Texas A&M niversitesi, Sualt Arkeoloji Enstits
INAnn ynetici ve dostlar tarafndan desteklenmitir.
Kzlburun bat, 1993 ylnda Sualt Arkeoloji Enstits INA tarafndan
gerekletirilen ve Cemal Pulak bakanlndaki sualt yzey aratrmasnda
ayn alanda kefedilen be batktan biridir1.
Bu gemi, Kzlburun aklarnda M. I. yzyln ilk eyreindeki bir
tarihte batt zaman, Marmara Adasndan (Prokonnessos) yeni karlm
beyaz mermer tamaktayd (Harita: 1). Kzlburun mermer kargosunu,
Akdenizde kefedilen dier batk mermer kargolarndan ayran birka
zellik bulunmaktadr. Birincisi, batk alannn olduka derin olmas (45 48
metre), batkta yaplan almalar nemli lde kstlamaktadr. kincisi,
Kzlburundan elde edilen mimar mermerler, blok hlinde veya yekpare
stundan deil; birletirildikleri zaman bir tapnan fasadn tamamlayacak
olan sekiz adet stun tamburu ve bir adet Dor slbunda stun balndan
* Deborah N. CARLSON, Nautical Archaeology Program, Texas A&M University, College
Station, Texas 7784/U.S.A.
Orkan KYAASIOLU, Sualt Arkeoloji Enstits, Sualt Sok. No. 2, 48400, Bodrum,
Mula/TRKYE. okoyagasioglu@anadolu.edu.tr
1 Pulak and Rogers 1994.

437

olumaktadr. Bununla birlikte Dor slbunda tapnak mimarsi M. I.

yzylda olduka seyrek rastlanan bir olgudur2 ki bu, tanmakta olan
bu stunun var noktas olaslklarnn saysn azaltmaktadr. nc
olarak ise, drt ift hlinde dzgn bir biimde istiflenmi sekiz adet stun
tamburunun dzeni ve btnl, gemi ambarna yerletirildii biimde
kalm grlmektedir (Resim: 1) ki bunun anlam, geminin ahap gvde
ksmlar bunlarn altnda korunmu olabilir.
Bu kazya balamamzn asl sebebi; zellikle mermer tama amacyla ina
edilmi gemilerin yani Navis Lapidarialarn konstrksiyon detaylarn daha iyi
renip bunlar hakknda alma yapmaktr.
Getiimiz iki kaz sezonu ortaya koymutur ki; Kzlburun gemisi ana stun
kargosuna ek olarak mezar stelleri ve lytherionlardan oluan az miktarda yar
mamul mermer eserde tamaktadr3. zotop analizlerinin sonularna gre
geminin kargosu Prokonnessos mermer ocaklarn iaret etmektedir. M. I.
yzyl ncesine kadar Prokonnessos ocaklarndan kan mermerler Troya ve
Pergamon gibi yakn blgelerdeki kentlerde kullanlyordu. Ancak Kzlburun
daha gneyde bulunmaktadr ve buda Prokonnessos mermer ihracatnn bu
dnemde daha da genilediine dair kantlar ispatlamaktadr4.
Lagynoslar, kyliksler, tabaklar, kalp ii kseler, kapakl gveler ve
kandillerden oluan pimi toprak buluntular (Resim: 2), geminin M.
I. yzyl civarnda battn dorulamaktadrlar. Byk ksm Adriyatik
blgesinde retilmi olan Lamboglia 2 amphoralarnn yan sra (Resim:
3); Dou Yunanistan, Karadeniz ve Msr meneli yaklak 2 dzine tama
amphoras M. II. ve I. yzyllara tarihlendirilmektedirler. Seramik grubu
iin devam eden konservasyon, rekonstrksiyon ve analiz sonularna gre
Kzlburun bat iin daha kesin bir tarih belirleneceini ummaktayz.
2006 ylnda Subslave irketi tarafndan balanan drt adet, 2er ton
kaldrma kapasiteli hava balonu ile gemide bulunan her biri yaklak yedi
ton olan stun tamburlarn kaldrma ilemine baladk. 2006 kaz sezonu
sonunda sekiz tamburun drd (No: 1, 2, 3, 4) gvenli bir biimde yerlerinden
kaldrld. Geriye kalan drt tambur ve stun bal 2007 ylnda kaldrlmak
zere in situ brakld.
2 Waelkens 1989.
3 Carlson 2006; Daniel 2006; Trego 2006; Carlson 2007; Carlson forthcoming.
4 See Ward-Perkins 1980; Walker 1985; Asgari 1990; Asgari 1992.

438

2007 ylndaki arkeolojik almalara balanmadan nce zorlu k

artlarnda hasar gren kamp yaplar onarld. Sualt Arkeoloji Enstitsnn
Bodrumdaki merkezinde bulun 15 kiilik kaz ekibi, 4 Haziran tarihinde
aratrma gemisi Virazon ve katamaran Millawanda ile Kzlburuna vard.
Gvenlik tplerinin, referans noktalarnn, kum emi aksamlarnn, su altnda
iletiimi salayan telefon kulbesinin yerletirilmesini ve snma dallarn
takip eden haftada arkeolojik dallara baland.
2007 sezonundaki ilk amacmz, nceki sene balanan tamburlar alan
dna karma srecini tamamlamakt. Bunun iin Lift-All irketi tarafndan
retilip bu proje iin balanan kaldrma kaylarn kullandk. Olduka
az esneyen ve anmaya kar direnli olan bu kaylar, her bir tamburun
altlarnda korunan narin ahaplara zarar vermeden kaldrlp alan dna
karlmasna olanak salad.
Virazon aratrma gemisinin kaptan Feyyaz Subay tarafndan gelitirilen
kaldrma sistemine 2006 ylnda kullandmz balon sistemini adapte ettik.
Bu sistemde; her bir tamburun merkezinden deniz seviyesinin 3 metre altna
kadar uzanan zincirin ucuna kaldrma balonlarn yerletirdik. Tamburun
hemen zerine yerletirilen 2er tonluk dier balonlar tamamen havayla
doldurulduktan sonra yzeyde bulunan destek teknesindeki hava tpleri ile
stte yer alan 2 balon kontroll biimde dolduruldu. Yzeye yakn bulunan
bu kontrol balonlar sayesinde zeminden kalkan tamburun yzeye frlama
ve herhangi bir yere arpma olasl ortadan kaldrld. Bu esnada dipte
bekleyen dal ekibi, tamburlar istenen alanlara kk boy yardmc hava
balonlar ile tayarak yerletirdi.
Ekibin byk ksm ilk haftay, kaz alannn st blgelerinde biriken ta
ve kumlar temizleyerek geirdi. 19 Haziranda, alt ton arlndaki Dorik
stun baln tambur ynnn zerinden kaldrdk ve kalan drt tamburun
karlmasna hazrlk olarak merkezindeki kumlar temizlemeye baladk. 2
haftadan az bir srede geride kalan drt mermer tamburu da (1, 2, 3 ve 4
numaral tamburlar) gvenli ve baarl bir ekilde kaldrp alan dna tadk
(Resim: 4).
Tm tamburlar iinde en geni ve en ar olan 4 numaral tambur baz
zorluklarla karld. Bu para kaldrldnda tamburun tabannda drt adet
kk kare para ya da ayak yapldn grmek mmkn oldu. Bu ayaklar
tamburlar ta bir zeminden kaydrarak son pozisyonlarna getirmek iin

439

tasarlanm manivela kntlardr5. Bunlarn varl 4 numaral tamburun

yalnzca en altta bulunmas gereken tambur olduunu ve ayn zamanda Dor
dzenindeki sralamaya ait bir stunla kar karya olduumuzu gsterir;
nk Dor dzenindeki stunlar on ve Korint dzenindeki stunlar gibi
kaide zerine deil, stylobat gibi bir zemin zerine yerletirilir.
5 Temmuzda tm tamburlarn gvenli bir ekilde alan dna karlmasyla
birlikte dikkatimizi nceki yaz sezonunda 5 ve 6 numaral tamburlarn altnda
bulunan ahaplarn kazlmas ve karlmas zerine evirdik. 6 numaral
tambur 2006 sezonunun kapannda kaldrlan son para olduundan;
zerinde almak iin deil, yalnzca kaldrmak iin vaktimiz vard, geminin
ahaplar da tambur karldnda grnr hle geldi. 2007 sezonunda
kaldrma ilemi tamamland iin en st tabakada yer alan her biri 910
cm. geniliinde ve 25 cm. yksekliinde olan boylamsal kaplamalarn
bulunduu U6 (6 numaral kasnan altndaki blgeyi gsterir) sektrnde
kazlara baladk. M.. I. yzylda, ak denizde seyretmek zere ina edilen
bir geminin zvanal geme tekniiyle6 kaplamalar birbirine geirilerek
yapld dnlebilir, fakat Kzlburun buluntular arasnda imdiye kadar
byle bir iiliin kesin kant yoktur.
U6 kaplamalarnn altnda her biri yaklak 10 12 cm. geniliinde
ve 5 cm. kalnlnda 6 adet enlemesine ahap vard. Bu kaln ahaplar
geminin i ksmlarna doru daha iyi korunmutu. Bu enlemsel paralar
bakr ivilerle dzgn bir ekilde skca tutturulmutur. Fakat bu ivilerin
balar alt taraflarda deil, sadece yan ksmda grld. Baka bir deyile;
bu ahaplar kaplamalara gerek bir gemi iskeletinde olmas gerektii gibi
monte edilmemitir. Bu alt ahaptan yalnzca bir tanesinin zerinde iki adet
bitiik ivi boluu grnyordu. iviler olmamasna ramen bu iki ivinin
geminin dndan deil, iinden aklm olduunu gsteren izleri ahabn
yan tarafndaki en st tabakada grmek mmknd; buna gre byle bir
slup Kzlburunda gzlemlediimiz tek rnektir ki bu da, tekrar kullanm
grm bir ahap rnei zerinde alyor olabileceimizi gstermektedir.
U6 sektrnde yaptmz alma, ahaplarn krlgan ve paralanm
olmalarndan dolay yava ilerledi (Resim: 5). ncelikle, enine uzanan alt
ahab kardk ki bunlardan birinin kesiti kabaca kare biimlidir ve bu alt
5 Ward-Perkins 1971; Coulton 1974; Wurch-Kozelj 1988.
6 Steffy 1994, 25-78.

440

ahabn zerinde yer alan ince kaplama ile ayn dorultudadr. Ne yazk ki
bu alan tamamen aratrmaya vaktimiz olmad. Ancak kazlan ahaplarn
dizilii, zvanal geme kenetlerinin olmay ve ivilerin yaylm bizlere, U6
ahaplarnn geminin gvde kalntlarnn deil; byk olaslkla bir palet ya da
tamburlar destekleyen bir i yapnn paralar olabileceini nermektedir.
Alann bat tarafnda, 1, 3 ve 5 numaral tamburlarn altnda, eitli
boyutlarda, kabaca ilenmi drt adet kaln dikdrtgen mermer levha
bulundu ve bu levhalar haritalanp su zerine karld. Bu levhalar BAP,
BAR, BAS ve BAT olarak etiketlenmitir (Resim: 6). Geminin yalnzca bir
taraf iin, 2006da karlan levhalarla birlikte gemi omurgasna (ya da
omurgann olmas gerektii yere) paralel bir hat zerinde bulunan toplam
levha saymz altya ulat. Bu mermer levhalarn etrafnda ve altnda, kt
bir ekilde krlm boyuna latann zerinde uzanan enine ahaplar da
kapsayan ek ahaplarn paralanm kalntlarn da bulduk. U3ten alnan
4 ahap rnei zerine Tel Aviv niversitesi aratrmaclarndan Dr. Nili
Liphschitzin yapt inceleme, boylamsal ince ahaplarn karaam (pinus
nigra), daha kaln olan enlemesine uzanan paralarnsa dibudak (fraximus
excelsior) olduunu gstermitir (Resim: 7). Karaam, Fransada Madrague de
Giensta bulunan M.. 1. yzyla ait gemide de olduu gibi Dou Akdenizde
antik gemilerin gvdelerini kaplamak iin kullanlan yaygn bir trdr. Antik
ada dibudak aac, henz yeilken bklmesine imkn veren yksek
nem ierii ve dayankll ile olduka gl bir aa olarak bilinmekteydi7.
Arkeolojik deliller, Madrague de Giens batnn k ksm yaknlarndaki
yarm postann dibudaktan yapldn iaret etmektedir8. Bu da, bu aacn
glendirilmesi gereken blgelerde kullanlmak iin olduka uygun olduunu
gstermektedir9.
2007 yl kaz ekibinin pek ok yesi youn bir ekilde bu son derece narin
ahaplarn kaz, etiketleme, fotoraflama ve haritalama iiyle urarken kk
bir grup da geminin mermer mimar kargosunun daha detayl lmlerine ait
bilgileri bir araya getirmek zere alt. Lift-All kaldrma kolonlarn kullanma
konusundaki tecrbemiz, 8 tamburun her birinin yzyllarca dip zemine
oturmu daha temiz yzeylerini grmek iin 180 evirmemizi salad. Daha
sonra her bir tambur, yksek kontrastl kalp hamurundan yaplan kk
7 Vitruvius de Architectura 2.9.11.
8 Pomey 1982; Rival 1991, 152.
9 Theophrastus Historia Plantarum 5.7.1-3.

441

noktalarla iaretlendi ve kapsaml ekilde fotorafland. Geminin varaca

nokta ve bu antsal stunun ilevini saptamamz iin yaptmz almalara,
ayrca gemi kargosunun kesin arlk dalmn daha iyi anlamamza
yardmc olmas iin sekiz tamburun ve stun balnn boyutlu dijital
modellemesi yapld.
Temmuz aynda arkeoloji direktrmz Deborah Carlson, Apollon
Tapnann kalntlarn grmek zere Klarosu ziyaret etti. M.. III.
yzylda inaatna balanan bu Dorik mermer tapnak, Pausaniasn 500
yl sonraki ziyaretinde hl bitirilememiti10. Bu kazlarda Kzlburundaki
tamamlanmam tamburlara boyut olarak arpc ekilde benzerlik gsteren
Dorik stun tamburlar bulunmutur11.
Kzlburundaki arkeolojik kazmz, 17 Austosa kadar devam etti.
20 Austos tarihinde kaz buluntular Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi
Mdr Sayn Yaar Yldza teslim edildi. Sekiz stun tamburunun ve stun
balnn baarl bir biimde yerlerinin deitirilmesiyle kaznn nemli bir
ksmnn tamamlandn dnmekteyiz. Ancak bu tahmin hi kazlmam
ve tamamen belirsiz olan ahap gvde paralarnn niceliine ve niteliine
bal olarak deiiklik gsterecektir. 2009da bu ilgin bulmacay zmek
zere Kzlburuna yeniden dnmeyi hedefliyoruz; 2008 yaz sezonu bu nemli
batktan karlan yzlerce eserin aratrlmasna adanm bir alma sezonu
olacak.
2007 yl Kzlburun kaz ekibi adna, proje direktr Sayn Donny
Hamiltona, Kltr ve Turizm Bakanlna, Sahil Gvenlik Komutanlna ve
Bakanlk temsilcilii grevini yrten Sayn Glnaz Savrana teekkrlerimizi
sunarz. Batk alanna yaptmz 1500n zerindeki dalta gvenlii salayan
ba dalglar Vassilis Tsairis ve Murat Tileve; ayrca yine bu dallarn tbb
adan sorunsuz olarak tamamlanmasn salayan stanbul Tp Fakltesi,
Sualt Hekimlii ve Hiperbarik Tp Ana Bilim Dal doktorlar Gamze ztrk,
Sevi Tekin, Bengs Orolu, and Ayen Kolata; her trl ihtiyacmz tedarik
eden Hseyin ve Muhittin Aldemire; eser izimcisi zgn Alpdoan ve Sualt
Arkeoloji Enstits Konservasyon Laboratuvar alanlarna yardmlarndan
dolay ayrca teekkr ederiz (Resim: 8).

10 Description of Greece 7.5.4.

11 See de la Genire 1992; ahin 1998; de la Genire 2003.

442

BBLYOGRAFYA
ASGAR, N. 1990. Objets de marbre finis, semi-finis, et inacheve du
Proconnese, in Pierre eternelle du Nil au Rhin: carrieres et prefabrication,
edited by M. Waelkens, 107-126. Brussels.
ASGAR, N. 1992. Observations on two types of quarry-items from
Proconnesus: column-shafts and column-bases, in Ancient stones:
quarrying, trade and provenance, edited by M. Waelkens, N. Herz and L.
Moens (Leuven) 73-80.
CARLSON, D. N. 2006. A Monumental Cargo: The Roman Column Wreck
at Kzlburun, Turkey. INA Quarterly 33.1: 3-10.
CARLSON, D. N. 2007. An Uplifting Summer: The 2006 Excavation Season
at Kzlburun, Turkey. INA Quarterly 34.1: 3-10.
CARLSON, D. N. Forthcoming. A Marble Cargo of Monumental Proportions:
The Late Hellenistic Shipwreck at Kzlburun, Turkey, in Proceedings of the
8th International Meeting of The Association for the Study of Marbles and Other
Stones in Antiquity (ASMOSIA) in Aix-en-Provence, France, June 12-16, 2006,
edited by P. Jockey. Aix-en-Provence.
COULTON, J. J. 1974. Lifting in Early Greek Architecture. Journal of Hellenic
Studies 91: 1-19.
DANIEL, J. 2006. An Egyptian Amphora from the Kizilburun Shipwreck.
INA Quarterly 33.1: 13-14.
DINSMOOR, W. B. 1950. The architecture of ancient Greece: an account of its
historic development. London.
GENIERE J. de La, et al. 1992. Cahiers de Claros, vol. 1. Paris.
GENIERE, J. de La, et al. 2003. Cahiers de Claros, vol. 2, LAire des Sacrifices.
Paris.
POMEY, P. 1982. Le navire romain de la Madrague de Giens, Comptes
rendus des sances de lAcadmie des inscriptions et belles-lettres: 133-54.
PULAK C., and E. ROGERS. 1994. The 1993-1994 Turkish Shipwreck Survey.
INA Quarterly 21.4: 17-21.
RIVAL, M. 1991. La charpenterie navale romaine: Matriaux, mthodes, moyens.
Paris.

443

AHN, N. 1998. Klaros: Apollon Klarios Bilicilik Merkezi. Istanbul.

STEFFY, J. R. 1994. Wooden Ship Building and the Interpretation of Shipwrecks.
College Station, Texas.
TREGO, K. 2006. An Uninscribed Marble Grave Stele from Kizilburun. INA
Quarterly 33.1: 11-12.
WAELKENS, M. 1989. Hellenistic and Roman Influence in the Imperial
Architecture of Asia Minor, in The Greek Renaissance in the Roman Empire,
edited by S. Walker and A. Cameron, 77-88. London.
WALKER, S. 1985. The Marble Quarries of Proconnesus: Isotopic Evidence
for the Age of the Quarries and for the Lenos-Sarcophagi Carved at Rome,
in Marmi antichi. Problemi dimpiego, di restauro e didentificazione, edited by
P. Pensabene, Studi Miscellanei 26 [1981-1983], 57-65. Rome.
WARD-PERKINS, J. B. 1971. Quarrying in antiquity: technology, tradition and
social change. London.
WARD-PERKINS, J. B. 1980. The marble trade and its organization: Evidence
from Nicomedia, Memoirs of the American Academy in Rome 36: 325-338.
WURCH-KOZELJ, M. 1988. Methods of Transporting Blocks in Antiquity,
in Classical Marble: Geochemistry, Technology, Trade, edited by N. Herz and
M. Waelkens, 55-64. Boston.

444

Harita: 1

Resim: 1

445

Resim: 2

Resim: 3

446

Resim: 4

Resim: 5

447

Resim: 6

Resim: 7

448

2007 YILI ORAKYERLER KAZISI

Ayla SEVM EROL*
Ayhan YT
Giri
ankr-orum havzasnda yer alan orakyerler, lkemizde ve dnyada
nemli bir yer edinmi olan zengin omurgal fosil lokalitelerinden biridir.
Buradan elde edilen fosil buluntular dnya paleontoloji biliminde omurgallar
asndan byk nem kazanmtr. ankr linin hemen knda yaprakl
yolu zerinde bulunan lokalite, gerek yol almalar, gerekse inaat yapm
nedeniyle yok olma tehlikesiyle kar karya olduu iin ncelikle koruma
altna alnmtr. Jeolojik olarak Ge Miyosen Dneme tarihlendirilen
bu lokalitede balangta, ankr Mzesi bakanlnda kurtarma kazs
yaplmasndaki ama, yok olmak zere olan sekiz milyon yllk bir Ge
Miyosen loklitesinindeki fosileri kurtarp blgedeki fauna eitliliini tespit
etmekti. lk yllarda yaplan almalarda bu amaca ulalmtr. Ancak 2000
yl almalarnda ele geirilen hominoid buluntusu, bizi baka bir amaca
ynlendirmitir. nk ele geirilen hominoid lkemizde ve dnyada
benzeri olmayan bir tre aitti, bu nedenle orakyerler kazs 2001 ylnda
Prof. Dr. Ayla Sevim Erolun bakanlnda Bakanlar Kurulu kararl kazya
dnmtr. Hlen devam eden almalarn bundan sonraki amac ise
ene paralar ve dileri bulunan orakyerler hominoidinin kafa ve gvdeye
ait paralar bulunarak bu trn Trkiyede ve dnyadaki yeri ve nemi
belirlenip canl g yollar ve paleoekolojik ortam konusunda allacaktr.
orakyerler lokalitesi ankr-orum havzas ierisinde ele alnmaktadr.
Bu havza, Paleosen Dnemden sonra Neotetisin kireli kuzey kolunun
kapanmas sonucu, kuzeyde Sakarya, gneyde Krehir da kitlesi arasnda
gelimitir. Havza, kuzey ve Orta Anadoluda Kuzey Neotetis okyanusun
kapanmasyla oluan zmir-Ankara-Erzincan kuanda yaklak 60 milyon
yldan itibaren balayarak 20 milyon yla kadar devam eden arpma sonucu
1 Prof. Dr. Ayla SEVM EROL, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Antropoloji
Blm, 06100, Shhiye-Ankara / TRKYE, asevim@humanity.ankara.edu.tr.
2 r.Grevlisi Ayhan YT, Cumhuriyet niversitesi, Antropoloji Blm, 58140, Sivas/
TRKYE.

449

olumu bir havzadr. arpma sonras gelien tektonik sktrmann ErkenGe Pliyosen Dnemlerine kadar devam etmi olduu dnlmektedir .
Kaz alannda ele geirilen buluntular zerinde yaplan deerlendirmelerde
fosillerin Ge Miyosen Dnemde yaam olan canllara ait olduklar
anlalmaktadr. Bu dnemden sonra yaanan kuraklk (mesiniyen) krizi
yaad, allan alanda ve evresinde jips kalntlar eklinde karmza
kmaktadr. Neojen tabakalar ounlukla jips niteleri ile nehirsel glsel
sedimanlardan olumulardr.
Tarihlendirme
Denis Geraads tarafndan 2003-2004 yllarnda byk omurgal fosillerin
morfolojik yapsna bakarak lokalitenin MN11-MN-12ye tarihlendirilebilecei
belirtilmitir. nay ve arkadalar tarafndan yaplan kk memeli
faunasnn analiz sonularna gre burann jeolojik yann MN11i iaret
ettii belirtilmektedir (nay ve ark. 2006). Kaymak tarafndan yaplan
magnetostratigrafik tarihlendirmeye gre ise 7.50 ile 6.93 milyon yla
tarihlendirilebilecei belirtilmektedir. Her bilim adamnn farkl yntemlerle
yapt jeolojik ya yorumlarndan, burasnn MN11e tarihlendirilebilecei
anlalmaktadr. Ancak byk omurgal fosillerin incelenmesi sonulanncaya
kadar tarihlendirme konusunda temkinli olunmas gerekmektedir.
Jeoloji
orakyerlerde, yaklak 7,58 milyon yl nce kitle hlinde gereklemi
olan lmler sonucunda oluan fosiller bu lokalitedeki kaz almalaryla
gn na karlmaktadr. Sedimentolog Karabykolunun nceki yllarda
alanda yapm olduu almalar dorultusunda yaplan deerlendirmeye
gre; killi amur tabakas ierisinde fosilleerek gnmze ulaan kalntlar,
kaln bir istif oluturan karasal keller ierisinde bulunmaktadr. Ele
geirilen buluntular ile evresel zelliklerin deerlendirilmesi sonucu,
Ge Miyosen Dnemde bu blgenin, kurak veya yar kurak karasal iklim
koullarna sahip, taknlar srasnda tanan amurlarn durularak kelmesi
ile tanan akll amurlu kellerden oluan hzl bir tortulanmay
yanstmaktadr. orakyerlerde taknlara bal olarak zaman zaman geici
s su ortamsal koullar ile karakterize edilen bir takn ovasnn varlndan
sz edilebilir. Tulu Formasyonu olarak isimlendirilen orakyerler, tabanda

450

krmzms-pembemsi kire talar ile balayp siltta, marn alterasyonu ile

devam etmektedir. Yaklak 6 m. kalnlnda beyazms, pembemsi kire
ara katklar fosil kalntlarnn en youn bulunduu seviyedir. Fosillerin
karld katman ise masif killi krmz amur talarndan olumutur. Kaz
yaplan alan takn ovasnn alvyon yelpazesinde bir amur dzl olarak
tanmlanmtr.
orakyerlerde Gastropodalarn bulunuu o dnemlerde burada sulu
ortamsal koullarn varln gstermektedir. Kk su birikintileri ekinde
olumu olan gletlerden hayvanlar su imek zere yararlanm olmaldrlar.
Sickenberg (1975)in almasnda iki farkl yerde omurgal kalntlar
bulunduundan bahsedilmektedir. Fosillerin bulunduu her cepte en az
23 tre ait fosil kalntnn bulunmas burada bir kitle lm gerekletiini
destekler niteliktedir. Sickenberg (1975)in almasndan ele geirilen
faunann Gaziry ve Khler tarafndan yaplan deerlendirme sonucuna gre,
farkl yalarda iki fauna topluluundan sz edilmitir. Bunlarn biri Ge
Astarasian veya Vallesian ve dieri ise Ge Vallesian veya Turolian Dnemde
yaamtr. Ancak kaz almalarnn balamasyla birlikte burada alan
baz sedimentologlar faunann ayn dneme tarihlendirilmesi gerektiini
belirtmilerdi. Sickenbergin 1975te yapt almada bu lokaliteden carnivor
ve kk memeli bulunamayaca dnlmtr (Sickenberg,1975). Ancak
yine bizim tarafmzdan yaplan kaz almalarnda kk memeli ve
carnivorann yan sra hominoid de ele geirilmitir.
2007 Yl almalar
Her yl kaz almalar bitiminde alann alan blmleri, kar ve yamur
sularndan etkilenmemesi amacyla salam bir ekilde kapatlmaktadr.
2007 yl kaz almalar da bir nceki yl zeri kapatlan alann temizlenip
almasyla balamtr. Yaplan almalar sonucunda 2007 yl iin 2x2 m.
boyutlarnda 26 amadan 226 adet numaral fosil gn na karlmtr
(izim: 1). Resim 1 kaz yaplan alann genel grnmn vermektedir.
izim 1 ise bu alanda alma yaplan blmleri ve buluntularn ne yne
doru younlatn gstermektedir. Bu izime gre fosillerin genellikle
kuzeydou ve gneybatya ynelmi olduu anlalmaktadr.
almalar srasnda aa karlan fosillerin nce in situ fotoraflar
ekilmi, daha sonra tafanomik analizlerinin yaplabilmesi iin oryantasyonlar

451

belirlenerek izimleri yaplmtr (izim: 1). Fosiller, bulunduklar tabaka

ierisinden paleontolojik amal kullanlan zel glendirici ve sertletirici
solsyonlar kullanlarak salam karlmas salanmtr. Boyutu byk olan
fosiller ise karlma ve tanma esnasnda sknt yaratmaktadr; bu nedenle,
byk boyutlu fosiller zarar grmemeleri asndan al cekete alnarak
karlmtr.
orakyerlerde 2007 kaz sezonunda yaplan almalarda nceki yllarda
bulunan trlerin yan sra yeni trler de bulunmutur. lk yllarda st ste
farkl elementler ve trlerin bir arada ynt eklinde olumu amalar
ounlukta bulunurken, son iki yldr yaplan almalarda daha salam,
btn ve eklemli buluntular mnferit olarak ele geirilmektedir.

Bulgular
orakyerler 2007 kazssnda ele geirilen buluntular; takm (Grafik: 1),
aile (Grafik: 2) ve element dalm (Grafik: 3) olarak deerlendirilmitir.
orakyerler 2007 buluntular takm asndan deerlendirildiinde
Grafik 1de de grlecei zere ift trnakllar olarak bilinen artiodactylalarn
ounlukta olduu anlalmaktadr. Bunlar tek trnakllar olarak
isimlendirilen perisodactylalar izlerken, nc srada carniva (et yiyiciler),
drdnc srada da proboscidae (hortumlular) yer almaktadr. nceki yllarda
yaplan almalardan yine en fazla sayda perisodactyla ve artyodactylalar sayla
fazladr, ancak yllara gre ilk ve ikinci sralama deiebilmektedir (Grafik )
orakyerler buluntular aile dzeyinde deerlendirildiinde ise en
yksek oranda bulunan aile bovidaedr, ikinci srada equidler, nc srada,
rhnocerotidaedr. Daha sonra srasyla grafidae, suidae, proboscidae ve carnivoralar
ele geirilmitir (Grafik: 3). Aileler gemi yllar asndan deerlendirildiinde
ise yine en yksek oranda bovidaey grmekteyiz (Grafik: 4). Bunu srasyla
rhino ve equidler izlemektedir. En az sayda bulunanlar ise carnivora, proboscidae
ve hominoidaedr.
Fosil buluntular vcudun paralarna gre deerlendirildiinde; 2007
yl buluntular arasnda en fazla sayda bilek kemiklerinin olduunu grafik
4te grmekteyiz. Sonra srasyla alt ene, kol ve bacak kemikleri, metacarpal
ve metatarsal kemikler, boynuz, parmak kemikler ile alt st ene kemii ve
diz kapa kemii gelmektedir. Vcudun paralnn bulunma oranlar 1997

452

ylndan itibaren yllara gre deerlendirildiinde; 1997de kol ve bacak

kemikleri ve alt ene ounlukta iken, 2001 ylnda metapodium ve alt ene
kemikleri; 2006 ylnda ise alt ene kemikleri ounlukta bulunmutur. Btn
yllara bakldnda, buluntunun niteliine gre oranlar deimekle birlikte
genel olarak boynuz alt ene ve kol-bacak kemikleri en fazla sayda ele
geirilen kemiklerdir (Grafik: 4 )

Deerlendirme
orakyerlerde ilk olarak 1970 li yllarda Alman ve Trk linyit aratrma
ekipleri tarafndan bir alma yaplmtr. Sickenberg bakanlnda yaplan
bu almada, iki farkl yerde omurgal kalntlarndan sz edilmektedir.
Sickenberge gre fosillerin bulunduu her cepte en az 2-3 tre ait fosil
kalntsnn birlikte ele geirilmesi burada bir kitle lmnn gerekletiini
aklar niteliktedir. Sickenberg (1975)in almasndan elde edilen fauna
Gaziry ve Khler tarafndan deerlendirilmitir (Tablo: 1). Bu deerlendirme
sonucu ele geirilen iki fauna topluluundan birisinin Ge Astarasian, veya
Vallesian, dierinin Ge Vallesian veya Turolian Dneme tarihlendirildii
rapor edilmitir. Sickenbergin 1975te yapt almasnda bu lokalitede
carnivor ve kk memeli bulunamayacana ilikin bir ibare bulunmaktadr.
Ancak 1997 ylndan beri yaplan kazlarda hem carnivor ve kk memeli hem
de hominoidlere ait fosiller ortaya karlmtr. Bu almadan elde edilen
fosillerle, orakyerler fosillerinin bir btn olarak deerlendirilmesi amacyla,
Sickenbergin (1975) almasnda ele geirilen fosillerle karlatrlmak
istenmesine karn bu fosillere ulalamamtr.
Choerolophodon penteliei (Gaudry & Lartet 1856)

cf Korynochoerus sp.

Palaeotraginae indet.
Tragoportax gaudryl (Kretzoi 1941)
Protoryx sp.
Plesladdax cf Inundatus Bosseha Erdbrink
1978
Gazella sp.
Palaeoreas elegans Ozansoy 1965
cf. Palaeoreas elegans Ozansoy 1965
Oloceros rothl (Wagner 1857)

Samotherlum sp.

cf Oloceros sp.

Hipparion sp. i and II

Ceratotherlum neumayrl (Osbom 1900)
Chilotherlum kowalevskii (Payloy 1913)
Chilotherlum samlum (Weber 1905)
Listriodon splendens YOnMeyer 1846
Listriodontinae indet

Tablo 1: orakyerlerde Sickenberg (1975) almasnda ele geirilen fauna listesi

453

1997 ylndan itibaren ykanan sediman rneklerinden ele geirilen

kk memeli buluntular deerlendirme sonular nay ve arkadalar
tarafndan 2006da yaplan yaynda verilmitir. Buna gre Rodentlerden
(kemirgen) oluan orakyerler kk memeli faunas, ikisi yeni olmak zere
12 trle temsil edilmektedir (Tablo: 2). orakyerlerdeki byk ve kk
memeli faunas paleoekolojik adan deerlendirildiinde, genellikle ak
biyotoplarda yaayan trlerin bulunmas, aal trlerin olmay veya
ok az sayda bulunuu, orakyerlerde bu hayvanlarn yaad dnemde
burada orman olmadna, savana benzer bir biyotopun egemen olduuna
iaret etmektedir (nay ve ark. 2006). orakyerlerde imdiye kadar elde
edilen tm jeolojik ve biyolojik bulgular deerlendirildiinde dnem olarak
MN11i iaret etmekle birlikte, byk omurgallarn tr tayini almalar
sonucunda ileride deimeler olabilir.
Hansdebruijnia erksinae n. Sp.

Allocricetus aylasevimae n.sp.

Hansdebruijnia cf. Neutrum

Pseudomeriones latidens

Byzantinia pikermiensis

cf. Pliospalax sp. indet.

Byzantinia aff. Hellenicus

protalactaga aff. major

cf. Rhinocerodon sp.

Myomimus sp.

Tablo 2: orakyerler 1997-2005 almalarnda ele kk memeli fauna listesi (nal ve ark.
2006)

orakyerlerde 1997 ylnda balatlan kaz almalarndan imdiye kadar

ele geirilen fauna Tablo 3te verilmitir.

454

PERSODACTLA

ARTODACYLA

CARNVORA PRMATES

Rhinocerotidae

Suidae

Mustelidae

Chilotherium sp.

Microstonyx major cf. erymanethius+ Hyaenidae

Rhinocerotinae indet.
Ceratotherium neumayri+

Hominoidae

Felidae aileleri
Cervidae
Pliocervus sp.+

Equidae

Giraffidae

Hipparion sp. A+

Paleotragus cf. quadricornis+

Hipparion sp. B+

Samotherium sp.

Hipparion sp. C+
Bovidae
Proboscidae

Trogoportax gaudryi+

Gomphotheriidae

cf. Prostrepsicerus sp.+

Coerolophodon pentelici+

Paleoras cf. elegans+

Gazella sp.+
Oioceros rothi+
Protoryx sp.
Plesiaddax ? sp.
Ovibovini indet.
Bovid gen. et. sp. indet.

Tablo 3: orakyerler 19972008 almalarnda bulunan fauna listesi

Bovidae (Resim: 3-4): Boynuzlugiller ve ya kzgiller olarak olarak

isimlendirilen Bovidae, ift toynakl ve gevi getiren bir ailedir. Gnmzde
140 trle temsil edilen bu aile sr, koyun, kei, manda, bizon, antilop ve ceylan
gibi insanlarn uzun zamandr av ve ev hayvan olarak faydaland birok
tr iermektedir. orakyerler kazsndan bu aileyi temsil eden en az 9 farkl
tr temsil eden fosil buluntu mevcuttur. Geraads tarafndan tanmlanan
trler: Tragoportax gaudryi, cf Prostrepsiceros sp, Paleoreas cf P. elegans, Protoryx
sp., Gazella sp., Oioceros rothi, Oioceros sp.?, Plesiaddax sp., Criotherium sp. Bovid
gen. et. sp. ndet (Tablo: 3)
Giraffidae: Zrafalarn atalarnn temsilcileri zrafagiller olarak bilinen
bu aile, alak tal buruuk mineli yanak dilerine sahiptirler. Trler basit
yapl deriyle rtl ossicone olarak deerlendirilen boynuzlara sahiptir.
orakyerlerde Paleotragus cf P. ve Samotherium olmak zere iki tr mevcuttur.
Bunlar Anadolu Ge Miyoseninde paleotragus, samoterium, bohlinia ve giraffa
cinsleriyle temsil edilmektedir.

455

Suidae (5-6): Domuzgiller (Suidae), gevi getirmeyen bir ift toynakl

familyasdr ve her ayaklarnda parmaklar vardr. Toynaklam olan 3nc
ve 4nc parmaklar dierlerinden daha byktr. Daha kk olan 2inci
ve 5inci parmaklar daha yksekte durur ve yere demezler. orakyerlerde
Suidae ailesi Microstonyx major cf. erymanethius+ tryle temsil edilmektedir
(Tablo 3), bu aile bovidae, hipparion ve rhinociretiaeya oranla daha az
bulunmaktadr.
Proboscidae: Hortumlular eklinde tanmlanan proboscidae de suidae gibi daha
az oranda bulunmaktadr. orakyerlerde ele geirilen Proboscidae takm
Choerolophodon pentelici tryle temsil edilmektedir (Tablo: 3). orakyerler
proboscidleri, homojen bir yap sergilemektedirler ve burada ele geirilen
trn tad tremi karakterler Bulgaristan ve Yunanistanda bulunan
Choerolophodonlarla paralellik ierisindedir. (ahin, 2005).
Rhinocerotidae: Ceratotherium, Chilotherium, Aceratherium cinslerine ait,
Ceratotherium neumayri, Chilotherium kowalevskii ve Acerorhinus sp. trleriyle
temsil edilir (Tablo: 3). Ceratotherium Trkiyede Ge Miyosen lokaliteleri
iinde en youn bulunan ortak bir gruptur ve Ge Miyosen boyunca yaayarak
Turoliyen sonunda ortadan kalkmtr (Pehlevan,2005).
Equidae (7-10): At, morfolojik deiimi en iyi yanstan bir canl olmas
nedeniyle tarihlendirme almalarnda referans fosil olarak deerlendirilebilir.
Atn filogenetik evrim srecinde ilk temsilcileri kpek byklndeki
Hyracotherium olarak bilinmektedir. Bu trn n ayanda drt, arka ayanda
parmak ve n ayakta bir, arka ayakta iki krelmi parmak bulunduu
iin bu hayvann be parmakl bir atadan kken ald dnlmektedir.
Dilerinin ta ksm ksa, kk ksm uzundur. Bugnk atlardan farkl olarak
ormann ierisinde ve evresinde yaamaktayd. Bu nedenle dileri, gen
dallar tecek bir morfoloji kazanmtr. Atlarn vcut byklnde
gittike bir art olduu ve toynak says azald bilinmektedir. Atlar iki ayr
evrimsel izgi gstermitir. Birincisi, daha sonra ortadan kalkan Hipparion,
dieri ise Pleistosende bugnk atlarn cinsini meydana getiren Equustur.
Hipparion Avrupa ve Asyada Miyosen - Pliyosen snrnn belirlemesinde
tip fosil olarak kullanlr. Hipparionlar Afrikada Pleyistosene kadar devam
etmitir. Atlar Orta Miyosende Anchitherium, Ge Miyosende Hipparion,
Pleyistosende Equus olarak isimlendirilmektedir. Yaklak 11 milyon yl
nce kk atlar dnyasnda Bering Boaz zerinden Asyaya ikinci bir
g dalgas yaand. Hipparionun iyice krelmeye balayan parmaklar,

456

Kuzey Amerikann steplerinde toynaklara dnmtr. parmaktan tek

parmaa, yani toynaa gei yanlardaki parmaklarn gitgide klmesiyle
meydana gelen bir gelimeydi. Olduka bol miktarda fosil kalnt ile temsil
edilen atn gemiindeki bu kademeli deiim, toynak uzunluunda, vcut
byklnde, di yapsnda da aama aama izlemek mmkndr.
orakyerler kaz alannda ok sayda at fosili bulunmaktadr. Buradaki at
fosilleri alanda en az trn varln gstermektedir. Bunlar henz trleri
belli olmamakla birlikte Hipparion sp. A, Hipparion sp. B ve Hipparion sp. C
olmak zere trle temsil edilmektedir (Tablo: 3).
Carnivora: Et yitici olarak bilinen ve ok sayda tr mevcut olan carnivora
takm kazya baland yllarda hi bulunamazken, son iki yldr bu takma
ait baz trler kmaya balamtr. orakyerlerde genellikle mustelidae ve
hyaenidae ve felidae gibi trlere ait di ve vcut kemikleri ele geirilmitir
(Tablo: 3). 2006 sezonunda etil yrtc (carnivora) grubuna ait ve daha nce
ok ender olarak ele geirilen bir yrtcya ait kafa iskeleti bulundu. lk
almalara gre bu fosilin Amerikada yaklak 5 milyon yl nce yaam
olan kl dili kaplanlardan Felidae ailesine mensup Machairodontinae alt ailesi
ierisinde yer alan trlerle benzerlik ierisinde olduu tespit edilmitir.
Primat: Anadolu da ilk hominoid yaklak 16 milyon yl nce grlmektedir.
Bu Afrika dnda grlen en erken hominoid rneidir ve Bursa Paalar
lokalitesinde ele geirilmitir ve farkl trle temsil edilmektedir. andr
buluntusu Griphopithecus alpan olarak isimlendirilmekte ve 14 milyon
ylla tarihlendirilirken, Sinapta elde edilen 9.8 milyon yl eskiye giden
Ankarapithecus metai ile orakyerlerden ele geirilen ge primatn her ikisi
de Ge Miyosen Dnemde yaam olmakla birlikte herhangi bir morfolojik
benzerlik tespit edilememitir. orakyerlerden elde edilen primat fosili
Makedonyada bulunan Ouranopithecus genusuna dhil edilmekle ve Dou
Akdeniz taksalaryla da ilikilendirilmekle birlikte, bunun Pliyosen taksalar
olan, Australopithecus anamensis ve Ardipithecus ramidusla da benzerlikleri
vardr. Bu nedenle, sadece di ve enelerle temsil edilen bu trn, kafa ve
vcut iskeleti paralar bulunduunda, daha kesin bir tanmlama yapmak
mmkn olacaktr. orakyerler kaz almalarna devam edilmesinin en
nemli amalarndan biri de budur.
Testudae: Kaplumbaagiller olarak bilinen testudaeler orakyerler
fosillerinden bir dier aileyi oluturmaktadr. Az sayda olmakla birlikte bu
aileye mensup birka fosil de ele geirilmitir.

457

1997den tibaren Yaplan Kaz almalar

ankr kazsnn 2007 ylnda onuncu yl dolmutur. Bu on yllk srede
toplam 130 amadan 1859 adet numaral fosil gn na karlmtr.
karlan bu fosiller takm (Grafik: 4), aile (Grafik: 5) ve element (Grafik: 6)
dalm yaplmtr. Bu dalmlar sonuncunda lokatinen paleoekolojisi
hakknda nemli bilgiler sunmakla birlikte, buluntular eklemli bir biimde
btn iskelet hlinde kmad iin yorumlamalarda baz eksikler sz
konusudur.
orakyerler kazsnn ilk balad tarihten bugne tm buluntularn
takm

dalmlar

incelendiinde,

ounluunun

Perissodactylalar

ve

Artiodactylalardan, geri kalanlarnn ise sras ile Proboscidae, Carnivora,

Chelonia ve Primates, eklinde sraland grlmektedir (Grafik: 4). Buluntular
arasnda gastropodlarn oluu blgede tatl suyun varlna iaret etmektedir.
Gergedan ve at gibi yksek di talarna sahip canllarn fosillerine daha ok
rastlanmas ise blgenin ak alan bir ortama sahip olduuna iaret eder.
Ayrca bu canllarn birden fazla trde olmas da tr eitliliine varabilecek
bir besin potansiyeline de sahip olduunu gstermektedir. Bunun yannda,
kei benzeri baz boynuzlu trlerinin, zrafalarn, fillerin ve zellikle de
primatlarn olmas bu ak alanla birlikte yer yer aalk ve allk alanlarn da
mevcut olduunu dndrmektedir. Fauna ierisinde byk, orta ve kk
boyutlu otullarn ve byk boyutlu omnivorlar ile etillerin oluu yine
lokalitenin Ge Miyosen Dnemde evresi aalk, su yata merkezli olan
bir ak alan karakterize etmektedir. Kemirici ailelerinden bazlarnn yaam
alanlar gl ya da rmak gibi bir su yatann kenarlardr, bazlarnn suya
daha uzak alanlarda yayor olmas da orakyerler lokalitesinin paleoekolojik
yorumunun yaplmasna yardmc olmaktadr.
orakyerler faunasnda yavru bireylere ait birok fosile rastlanmas,
av ve avc ilikisinde etil etkisinin olabileceini akla getirmektedir. Ele
geirilen etil fosilleri de bu etkiyi destekler niteliktedir. Buluntularn
tafanomik analizleri, canl ldkten sonra kalntlarnn uzun eksenleri
boyunca bir aknt ierisinde tandklarn gstermektedir. Bu nedenle tm
buluntular belli bir ynelim ierisindedir. Baz fosillerin eklemli bulunmas

458

ise bu akntnn ok gl olmadn ya da kalntnn canl ldkten sonra

ksa denilebilecek bir sre ierisinde tandn akla getirmektedir. Ayrca
elementlerin izole olmalarnn nedeni sadece aknt deil, bir etil etkisiyle
de olabilecei dnlmelidir. Normal olarak canl ldkten sonra ilk nce
etiller tarafndan paralanm, bu nedenle iskelet paralar evreye yaylm
ve daha sonra da aknt nedeniyle tanarak kelmi olabilmektedir.
orakyerler Hominoid fosili paleontoloji bilim dnyasnda nemli bir yere
sahip olmakla birlikte, kafa ve vcuda ait paralardan bazlar ele geirildii
durumda genus-tr konusu akla kavuacaktr. Bu alanda spiral boynuzlu
antilop, at, fil ve gergedan ile zrafalarn varl, ak-aalk bir bitki rtsne
sahip olduunu gstermektedir. Domuz, geyik ve atlarn morfolojik yaps
ise, buradan elde edilen trlerin Trkiyedeki ada yerlerinden daha ak
alanda yaam olduklarn iaret etmektedir.

Teekkr
2007 Yl orakyerler kazs Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar
ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ve Kltr ve Turizm Bakanl
DSMM, Ankara niversitesi, Trk Tarih Kurumu ile ankr Valilii l zel
daresinin madd destekleriyle; Ankara niversitesi, Hacettepe niversitesi,
Cumhuriyet niversitesi retim elemanlar ve rencilerinden oluan bir
ekip tarafndan gerekletirilmitir. Bakanlk temsilcisi Tire Mzesi Mze
Aratrmacs Pnar Yakuta, Dt. Fsun Yaar, Ar. Gr. Ebru Albayrak,
yksek lisans rencileri: Serpil zdemir, zlem Durgunlu, Alper Yener
Yavuz, lisans rencileri: ilem Snmez, Tue ener, Burcu Kesikiler,
Fato Sevgi Akta, Glin Cokun, Fettah Tfeki, Hasan Topdemir, Hsne
Alsa, Serpil Gkdemir, Esin Pikiner, Mehmet Sabri Bekmez, Vildan Kl,
Tayfun Demir, Saadet Baktan oluan ekip yelerinin her birine zverili
almalarndan dolay teekkr ederim.

459

KAYNAKA
AGUSTI, J., CARERA, L., GARCES, M. & PARES, M.J., (1997), The
Vallesian mammal succesion in the Valls-Peneds basin (northeast
Spain): Palaeomagnetic calibration with global events Palaeogeography
Palaeoclimatology Palaeoecology 133: 149-180.
BARRY, J.C., JOHNSON, N.M., RAZA, S.M. & JACOBS, L.L., (1985), Neogene
mammalian faunal change in southern Asia: Correlations with climatic,
tectonic and eustatic events, Geology 13: 637-640.
BEGUN, D., (2003), Planet of the Apes, Scientific American, pp. 74-83,
August.
BEGUN, D., GLE, E. & GERAADS, D., (2003), Dispersal patterns of
Eurasian homioids: implications from Turkey, in: Reumer, J.W.F. &
Wessels, W. (eds.), Distribution and Migration of Tertiary Mammals in Eurasia.
A Volume in Honour of Hans de Bruijn DEINSEA 10: 23-39 Published 1
December 2003.
BEGUN, D.R., (2001), African and Eurasian Miocene Homioids and origins of
the Hominidae, in: Andrews, P., Koufos, G.D. & De Bonis L. (eds.), Hominoid
Evolution and Environmental Change in the Neogene of Europe, pp. 231-253,
Cambridge University Pres, Cambridge.
BEGUN, D.R., WARD, C.V., ROSE, M.D., (1997), Function, phylogeny, and
fossils: miocene hominoid evolution and adaptations., New York: Plenum
Press.
BEGUN, D., (1996), Events in European hominoid evolution, EUROPAL, 10:
16-20; Strasbourg.
BERNOR, R.L., KOVAR-EDER, J., LIPSCOMB, D., RGL, F., SEN. S. &
TOBIEN, H., 1988, Systematic, stratigraphic and palaeoenvironmental
contexts of first-appearing Hipparion in the Vienna basin, Austria, Journal
of Vertebrate Palaeontology 8 (4): 427-452.
BONIS, L., BOUVRAIN G., GERAADS D., KOUFOS G.D., (1990), New
hominoid skull material from the late Miocene of Macedonia in Northern
Greece, Nature 345:712-724.
BONIS, L. & KOUFOS, G.D., (1999), The Miocene large mammal succession
in Greece in: Agusti, J., Rook, L. & Andrews, P. (eds.), Hominoid Evolution
and climatic change in Europe, vol. 1, The Evolution of the Neogene Terrestrial
Ecosystems in Europe, pp. 205-237, Cambridge University Pres, New York.

460

BONIS, L. & KOUFOS, G.D. & EN, ., (1997), A graffid skull and mandible
from Middle Miocene of the island of Chios (Aegean sea, Greece),
Palaeontology 40: 121-133.
BONIS, L. & KOUFOS, G.D. & EN, ., (1998), Ruminants (Bovidae and
Tragulidae) from the Middle Miocene (MN5) of the island of Chios, Aegean
sea (Greece), Neues Jahrbch fr Geologie und Palaontologie Abhandlungen
210: 399-420.
BRAIN, G.R., (1999), Eurasian
Anthropology News, pp. 194:196.

Hominoid

Evolution,

Evolutionary

DE BRUIJN, H., SONDAAR, P.Y. & ZACHARIASSE, W.J., (1972), Mammalia

and foraminifera from the Neogene of Kastellios Hill (Crete), a corrleation
of continental and marine biozones, Proceedings Nederlandse Akademie van
Wetenschappen B 74: 1-22.
GARCES, M., CABRERA, L., AGUSTI, J. & PARES, M.J., (1997), Old World
Appearence datum of Hipparion horses: Late Miocene large mammal
dispersal and global events, Geology 25: 19-22.
KAPPELMAN, J., DUNCAM, A., FESHEA, M., LUNKKA, J.-P., EKART, D.,
MCDOWELL, F., RYAN, T. & SWISHER III, C.C., (2003), Chronology of
the Sinap Formation, in: Bernor, R., Kappelman, J., en,. & Fortelius,
M. (eds.), Monograph on the Sinap Formation, Anatolia, Turkey, Columbia
University Pres.
KAYMAKI, N., LANGERIES, C., de BRUIJN, H., NAY, E.,
Baslmam Analiz Raporlar

2004.

KOSTOPOULOS, D.S., (1998), Parastrepsiceros koufosi n. Sp. (Mammalia,

Bovidae): note on the possible presence of a Prostrepsiceros descendant in
the latest Pliocene of northern Greece, Acta Zoologica Cracoviensia 41 (1):
101-109.
KOUFOS, G.D., (2003), Late Miocene Mammal Events and Biostratigraphy
in the Eastern Mediterranean in: Reumer, J.W.F., & Wessels, W. (eds.)Distribution and Migration of Tertiary Mammals in Eurasia. A Volume in Honour
of Hans de Bruijn DEINSEA 10: 343-371 Published 1 December 2003.
KOUFOS, G.D., ZOUROS, N., & MOUROUZIDOU, O., (2003), Prodeinotherium
bavaricum (Proboscidea, Mammalia) from Lesvos sland, Greece. The
appearance of deinotheres in the Eastern Mediterranean- Geobios 36: 305315.

461

KOUFOS, G.D., (2000), Revision of the Late Miocene carnivores from the
lower Axios valley, Mnchner Geowissenschaftliche Abhandlungen (A) 39: 5192.
LUNKKA, P.J., FORTELIUS, M., KAPPELMAN, J. & EN, ., (1999),
Chronology and mammal faunas of the Miocene Sinap Formation, Turkey,
in: Agusti, J., Rook, L. & Andrews, P. (eds.), Hominoid Evolution and climatic
change in Europe, vol. 1, The evolution of the Neogene terrestrial ecosystems in
Europe, pp. 238-264, Cambridge University Pres, New York.
MEIN, P., (1990), Updating MN zones, in: Lindsay, E.H., Fahlbusch, V. &
Mein, P. (eds.), European Neogene Mammal Chronology, pp. 73-90, Plenum
Pres.
MORALES, NIETO, J., KHLER, M. & MOYA-SOLA, S., 1999, Large
mammals from the Vallesian of Spain, in: Agusti, J., Rook, L. & Andrews,
P. (eds.), Hominoid evolution and cliamtic change in Europe, Vol. 1, The evolution
of the Neogene terrestrial ecosystems in Europe, pp. 113-126, Cambridge
University Press, New York.
NDOAN, E.. (2007), orakyerler Faunasnn Tafanomisi (Baslmam
Yksek lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
PEHLEVAN, C., (2005), orakyerler (ankr) Rhnocerotdae (Mammala)
Buluntularnn Deerlendirilmesi (Baslmam Doktora Tezi),
Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
PICKFORD, M., 1988, Revision of the Miocene Suidae of the Indian
subcontinet, Mnchner Geowissenschaftliche Abhandlungen 12: 1-92.
RIFFAUT, S. (1994), Reecontitution de la fauna et de lenvironnement de
Kemiklitepe, Turque, Bulletin Du Museum National Dhistorie Naturelle 4e
ser., 16, section c Sciences de la Tere, Paleontologie, Mineraloie, Geologie),
N0 1.
SCHMIDT-KITTLER, N., De BRUIJN, H. & DOUKAS, C., (1995), The
Vertebrate locality Maramena (Macedonia, Greece) at the Turolian-Ruscinan
boundary, Mnchner Geowissenschaftliche Abhandlungen A 28: 9-18,
SICKEMBERG . (1975) Die Gliederung des hheren Jungtertirs und
Altquartrs in der Trkei nach Vertebraten und ihre Bedeutung fr die
internationale Neogen-Gliederung. Geologisches Jahrbuch (Regionale
Geologie Ausland), Hannover, Reihe B, Heft 15, 167.

462

AHN, S. (2005), Ankara-2005, Ge Miyosen orakyerler (ankr, Anadolu)

Proboscdea Faunas (Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara.
EN, ., 1990, Hipparion-datum and its chronologic evidence in the
Mediterranean area, in: Lidsay, E.H., Fahlbusch, V. & Mein, P. (eds.),
European Neogene Mammal Chronology, pp. 73-90, Plenum Pres.
EN, ., (1997), Magnetostratigraphic calibration of the European Neogene
mammal chronology, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 133:
181-204.
EN, ., KOUFOS, G.D., KONDOPOULOU, D. & DE BONIS, L. DE, (2000),
Magnetostratigraphy of the late Miocene continental deposits of the lower
Axios valley, Macedonia, Greece, in: Koufos, G.D.& Ioakim, Ch. (eds.),
Mediterranean Neogene cyclostratirgraphy in marine-continental deposits,
pp. 197-206, Bulletin Geological Society of Greece, special publication 9.
SEVM, A., C.PEHLEVAN, A. YIIT, P. GZLK, (2005), 2004 Yl orakyerler
Kazs, 27. Kaz Sonular Sempozyumu, Kltr Bakanl DSM Basmevi,
ss.419-436.
SEVM, A., BEGUN, D.R., GLE, E., GERAADS, D. & PEHLEVAN, C.,
(2001), A new late Miocene hominoid from Turkey, American Journal of
Physical Anthropology Supplement 32: 134-135.
SEVM, A., YT, A., (2007) 2006 Yl orakyerler Kazs 29. Kaz Sonular
Sempozyumu.
STEININGER, F.F., BERGGREN, W.A., KENT, D.V., BERNOR, R.L., EN, . &
AGUSTI, J., 1996, Circum-Mediterranean Neogene (Miocenen and Pliocene)
marine-continental chronologic correlations of European Mammals units,
in: Bernor, R.L., Fahlbusch, V. & Mttmann, H.-W. (eds.), The evolution of
Western Eurasian Neogene mammal faunas, pp. 307-338, Columbia University
Pres, New York.
SWISHER III, C.C., 1996, New 40Ar/39Ar dates and their contribution
towards a revised chronology for the late Miocenen of Europe and West
Asia in: Bernor, R.L., Fahlbusch, V. & Mittmann, H.-W. (eds.), The evolution
of Western Eurasian Neogene mammal faunas, pp. 64-77, Columbia University
Pres, New York.

463

TASSY, P., 1990, The Proboscidean datum event: How many proboscideans
and how many events, in: Lindsay, E.H., Fahlbusch, V. & Mein, P. (eds.),
European Neogene Mammal Chronology, pp. 237-252, Plenum Pres.
NAY, E., de BRUIJN, H. & SRA, G., 2003, A preliminary zonation of the
continental Neogene of Anatolia based on Rodents, in: Reumer, J.W.F. &
Wessels, W. (eds.), Distribution and Migration of Tertiary Mammals in Eurasia.
A Volume in Honour of Hans de Bruijn DEINSEA 10: 539-548 Published 1
December 2003.
NAY, E., BRUIJIN, H. De & SUATA-ALPASLAN, F., 2006, Rodents from
the Upper
Miocene Hominoid Locality orakyerler (Anatolia), Beitr
Palant, 30 : 453 467, Wien.
VAN DER MADE, J., MONYOYA, P. & ALCALA, L., 1992, Microstonyx
(Suidae, Mammalia) from the Upper Miocene of Spain, Geobios 25 (3): 395413.

464

izim 1: orakyerler 2007 fosillerinin dalm

Grafik: 1

Grafik 2: 19972007 yl fosil buluntular takm dalm grafii

465

Grafik 3: 2007 yl aile dalm grafii

Grafik 4: 19972007 yllarndaki buluntularn aile dalm grafii

Grafik 5: 2007
yl
buluntularnn
paralarna gre dalm

466

vcut

Grafik 6: 19972007 yl fosil buluntular element dalm grafii

Resim 1: orakyerler Gastropoda rnekleri

467

Resim 2: orakyerler alannn grnm

Resim 3: Bovidae boynuzu in situ

468

Resim 4: Bovidae boynuzu temizlenmi

Resim 5: Proboscidae eklemli bilek kemikleri

in situ

Resim 6: Proboscidae bilek

temizlenmi

kemikleri

Resim 7: Hipparion kafa iskeleti in situ

Resim 8: Hipparion
temizlenmi

kafa

iskeleti

469

Resim 9: Hipparion ayak iskeleti

Resim 10: Hipparion ayak iskeleti temizlenmi

470

KUBAD-ABAD
2006-2007 YILI KAZI ALIMALARI RAPORU
Rhan ARIK*
A) 2006 YILI ALIMALARI
Kubad-Abaddaki 2006 yl kaz almalarna 28.07.2006 tarihinde
balanm ve 19.08.2006 tarihinde ii altrlmasna son verilmitir.
Bu dnem kazlarna heyet yesi olarak Prof. Dr. Rhan Ark (Kaz
bakan), Prof. Dr. A.Osman Uysal (.O.M..), Uzman Trker Trker
(.O.M..), r. Gr. Muharrem eken (Ankara niv.), Ara. Gr. Zekiye
Uysal (.O.M..), Ara. Gr. Mesut Dndar (.O.M..), Ara. Gr. Alptekin
Yava (.O.M..), Ara. Gr. Yusuf Acolu (.O.M..) ile Restoratr Derya
Ik ve Fatma Akta katlmlardr. Bunlarn dnda, daha nceden listesi
bildirilen bir ksm renci de almalarda grev almlardr. 28.07.2006
tarihinden itibaren nce kaz alannn genel temizlik ve dzenleme ilerine
giriilmi, baz yerlerdeki plan kareler kontrol edilmi ve kaz ncesi rlve
ve fotoraflama ilemleri yaplmtr.
Bu dnem kazlar, geen yllarda aa karlan Kkl Hamamn klhan
blmyle, hamamn evresinde eksik kalm ksmlarda ve hamamn bat
tarafndaki dikdrtgen planl byk bina kalntsyla yrtlmtr.
A.1)Kkl Hamamn evresindeki almalar
Geen yl Kkl Hamam gneybat ynden ihata eden surun kke bat
ynnden baland blmn bir ksm kazlm; sur ve ona gneyden bitimi
olan zerinde dzenli ahap hatl yuvalar bulunan ktle aa karlmt. Bu
ylki almalarda surun batya doru devam eden blm (LXXII-J ve LXXIIK) kazlm, sur ve ona eklemli ktlenin gneybatya doru krlma yaparak
bugnk araba yolunun gneyindeki surla birletii anlalmtr. Buradaki
almalar surun ikiye bld bu alanda, yaklak 90 X 250 cm. llerinde
dou-bat dorultusunda yan yana iki mezar ve dalm vaziyette insan
kemiklerine rastlanm olmas, bu blmn ge dnemde mezarlk alan
olarak kullanldn ortaya koymutur. Kazlar surun gney yznde, ahap
Prof.Dr.Rhan ARIK, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat
Tarihi Blm, 17100 anakkale/TRKYE.

471

hatl yuvalarnn olduunu ortaya karmtr. Av sahasn kuzey ynden

snrlayan bu surun, henz kazs gerekletirilmeyen bat ksmdaki dier
blmleri de incelendiinde, ahap hatl yuvarnn bu blmlerde de olduu
anlalmtr.
A.2)Klhan ve Su Deposundaki almalar
Geen yl yarm kalan hamamn klhan ve su deposu blmlerindeki
(LXII-G/H/I) almalar tamamlanm; kazlar sonucunda dou bat
dorultusunda uzanan klhann kapsnn bat kenarnda olduu, kuzey
duvarnn da yerli kayalar zerine bindii ortaya karlmtr. Klhann
kazs srasnda yzeyden 110 cm. derinlikten itibaren kl tabakas iinde ok
sayda sikke ele geirilmi, ayrca dank vaziyette knk paralaryla, srsz
seramik ve cam buluntularla karlalmtr. Ayrca klhann dousundaki
kare meknn (LXVII-F amas) kuzey blmnde yaplan almalarda 8
adet sikke ele geirilmitir.
A.3)Dikdrtgen Planl Binadaki almalar
Klliyenin gneyindeki Kkl Hamamn batsndaki dikdrtgen bina,
saray klliyesini bat ynden snrlayan surla geen yl ortaya karlan
kap kuruluunun birbirine baland sahann gneybat kesindeki alan
kaplamaktadr. Dikdrtgen binann gneydou blmnde (LXIX-L) yaplan
almalarda bir kap kuruluu ortaya karlm, eik ta olarak bir spolia
tan da kullanld bu kapnn kuzey blmnde, zeri blokajl harl bir
zemine rastlanmtr. Bu zeminin kuzeye doru bir sre devam edip kesildii
anlalmtr. Kapnn eikten sonraki i blmlerinde yer yer moloz talarn
da kullanld muhdes demelerle karlalmtr. Dikdrtgen binay
dou ynden snrlayan duvarn ikiye bld bu amann bat yarsnda
bir yangn tabakas iinde ivi, bir tekstil paras ve yanm ekilde bol
sayda srsz seramik ele geirilmitir. Bunlarn dnda, kapnn batsndaki
blmde, binann gney duvarna bitimi vaziyette tula demeli bir zemin
ve iki ocak ele geirilmitir. Bu ocaklardan birine kuzeybat ynde balanan
ve bir tr baca grevi grd anlalan bir knk parasnn varl kap ve
evresindeki blmde retim amal bir kullanm olduunu dndrmtr.
Bu ocaklardan birinin iinde Seluklu Dnemine ait tek renk ini bir levha
parasnn dolgu olarak kullanld grlm, bu anlamda burada ge
dnemde retime ynelik bir eylemin gerekletirildii ihtimali zerinde
durulmutur.

472

Dikdrtgen binann i meknnda (LXX-N, LXIX-N, LXVIII-N, LXVII-N,

LXIX-M, LXVIII-M) srdrlen almalar sonunda, binay kuzey-gney
ynde ikiye ayran, yer yer yerli kayalar zerine oturan, gney ve bat yz
sval moloz ta rgl bir duvar ortaya karlmtr. Gneydeki balang
noktasnda eni 3.40 m. olan duvarn kuzeye doru yaklak 90 cm. e kadar
darald tespit edilmitir. Ancak, LXVII-N amasnn kuzeydou blmne
rastlayan ve duvarn bu yl kazlabilen kuzeydeki son parasnda duvarn
geniliinin balangtaki llerine tekrar kavutuu; dolaysyla aradaki
boluun eitli nedenlerle tahribata urad anlalmtr. Bu tahribatn
kukusuz en nemli nedenlerinden biri de burada yakn tarihlere kadar
srdrlen zira faaliyetler olmaldr. Bu alanda gerekletirilen almalarn
balang aamalarndan itibaren birbiriyle balants olmayan eitli harl
blmlerle karlalm, son olarak LXVII-N amasnn byk bir blmn
igal eden harl bir zemine rastlanmtr. Bu harl zeminin aralarnda zerine
sr akm talarn da bulunmu olmas, binann, retim amal bir fonksiyona
sahip olduunu dndrmtr. Bu binann kazs srasnda az buluntu ile
karlalm, buluntularn arln srsz seramikler oluturmutur. Kazs
bu ylki almalarda tamamlanamayan dikdrtgen bina ile ilgili tespitler
nmzdeki yl gerekletirilecek almalarla kesinlik kazanacaktr.
Kaz sresince bir taraftan da seramik ve cam gibi kk eyalarn temizlik,
koruma ve restorasyon ilemleri yapld.
Klliyenin gney tarafndaki Kkl Hamamn zerine koruma
amal profil demir konstrksiyonlu at yaptrld. Ayn ekilde, hamamn
yaknndaki frn kalntsnn zerine at yaplarak korumaya alnd.
Buluntularn ettlk envanteri karlarak mzelik deerde olanlar Konya
Mzesine teslim edildi.
B) 2007 YILI ALIMALARI
Kubad-Abaddaki 2007 yl kaz almalarna 01.08.2007 tarihinde
balanm ve 29.08.2007 tarihinde ii altrlmasna son verilmitir.
Bu dnem kazlarna heyet yesi olarak Prof. Dr. Rhan Ark (Kaz
bakan), Prof. Dr. M. Olu Ark, Prof. Dr. A. Osman Uysal (.O.M..), Do. Dr.
Turan Takaolu, Uzman Trker Trker (.O.M..), Ara. Gr. Dr. Alptekin
Yava (.O.M..), Ara. Gr. Yusuf Acolu (.O.M..), Ara. Gr. Ouz
Koyiit ile Restoratr Derya Ik ve Gizem Erdem katlmlardr. Bunlarn
dnda, daha nceden listesi bildirilen bir ksm renci de almalarda
grev almlardr.

473

01.08.2007 tarihinden itibaren nce kaz alannn genel temizlik ve

dzenleme ilerine giriilmi, baz yerlerdeki plan kareler kontrol edilmi ve
kaz ncesi rlve ve fotoraflama ilemleri yaplmtr. Bunlarn arkasndan
asl kaz almalar aadaki biimde gerekletirilmitir.
Bu dnem kazlar, geen yllarda aa karlan Kkl Hamamn
bat tarafndaki dikdrtgen planl byk bina kalntsnda, bu kalntnn
kuzeyindeki alanda, Kk Saray batdan snrlayan ihata duvarnn
kesindeki frnda ve Kk Saray iine alan ikinci avluda yrtlmtr.
B.1) Dikdrtgen Planl Binadaki almalar
Klliyenin gneyindeki Kkl Hamamn batsnda kalan ve geen
yl 1/3lk blm kazlan dikdrtgen binada kuzeye doru alma
srdrlmtr. Bu bina kuzeybat-gneydou istikametinde uzanmakta
olup 29,06 m. x 11,83 m. boyutlarndadr. (izim: 1, Resim: 1).
Bu erevede, binann giriinin dibindeki tula ocakl blmn batsnda,
hem ocan niteliini anlayabilmek, hem de zemin seviyesi konusundaki
tespiti salamlatrmak iin 2x2 m. llerinde bir sondaj ald. Bu sondajda
seramik krklar, iviler ve bir sikke; harl zeminin aasndaki toprak
ierisinde srl ve srsz seramik paralar ile ini paralar bulundu. Bu
paralardan birisi, kkl hamamn zemininde tespit edilen zikzak desenli
inilere benzemektedir. Yzeyden yaklak 1.40 cm. derinlikte ise trkuaz
srl ini paras ile eski a seramik paralarna rastland.
Dikdrtgen planl binada kuzeye doru srdrlen almalarda; mevcut
yzeyden itibaren ortalama 60-80 cm. derinlikte (-8,90 m. ve -9,13 m.de)
harl zemine ulalmtr. Binann iindeki kaz almas, yapnn ortasnda
boylamasna uzanan ve harl zeminden ortalama 40-50 cm. kadar ykselen
(-8,62 m. ve -8,70 m.de), ortalama 3,00 m. geniliinde bir sekiyi aa
karmtr. Yapnn kuzeybat duvarna dayanan seki, gney tarafta, binann
gneydou duvarna 3,60 m. uzaklkta ke yaparak sona ermektedir. Seki,
kenarlar tek sra moloz ta kullanlarak, amur harcyla rlm, ortalama 75
cm. kalnlnda bir duvarla oluturulmutur. Sekiyi tekil eden duvarlarn
arasna yer yer enine duvarlar ekilmitir.
taraftan sz konusu duvarla snrlanan sekinin iinde harl zemin tespit
edilememitir. Bu ksmda daha derine inildiinde, mevcut yzeye gre 76
cm. derinlikten (-9,06 m.) itibaren Eski adan kalma pithoslara rastlanmtr.
lerindeki iskeletlere gre mezar olarak kullanldklar anlalan pithoslarn,
binann harl Seluklu zeminine gre biraz yukarda balamas; Seluklularn,

474

binay ina ederken zemin tesviyesi gereken ksmlarda biraz derinletiklerini,

buna karlk seki yaplan ksmda, seki duvarlar arasnda kalan toprak
ktlesiyle fazla oynamadklarn gstermektedir. ayet sekiyi snrlayan
duvarlarn ii de kazlm olsayd, muhtemelen kp mezarlar paralanp
ortadan kaldrlrlard. LXVII-M amasnda, sekinin dou tarafndaki harl
zeminin zerinde bozuk bir Seluklu sikkesi bulunmutur. Yapnn kuzey
kesi ile seki arasnda kalan blmde yerli kaya dolaysyla zemin seviyesi
daha yukarda kalmtr. Bu ksmdaki zemin dierlerine gre yaklak 1,35
m. daha yukarda gzkmektedir. Yapnn bu kesinin bir platform gibi
yksek tutulduu sylenebilir.
Dikdrtgen bina ierisindeki kazlarda, mevcut yzey ile harl zemin
arasndaki tabaka iinde srl-srsz seramik paralar, ini ve cam paralar,
metal paralar, cruflar, iviler ve bozuk durumda Seluklu sikkeleri ele
geirilmitir.
B.2) Dikdrtgen Binann Kuzeyindeki almalar
Kubad-Abad ren yerine girmek iin hlen kullanmakta olduumuz yol
alannda kazlmas gereken yerler bulunduundan, yeni bir gzergh iin en
uygun yer gibi grnen klliyenin batsndaki bir alann kazsna giriilmitir.
Yukarda bahsettiimiz dikdrtgen binann kuzeyine den ve yzeyde kayda
deer bir kalnt gzkmeyen bu yerdeki kaz almas artc nitelikte bir
mimar kalntnn tespit edilmesine yol amtr. LIX-S, LIX-T, LIX-U, LIX-V;
LX-S, LX-T, LX-U, LX-V; LXI-S ve LXI-T plan karelerine rastlayan bu alanda
yzeyden itibaren baz ksmlarda 1,34 m., baz yerlerde 2,49 m. derinlie
kadar inildi.
Burada dou-bat dorultusunda su deposu scaklk, lklk ve soyunmalk
blmlerine sahip kk bir hamamn kalnts ile buna balanan odalar
belirlendi. (izim: 2, Resim: 2). Bylece klliye iinde ikinci bir hamaml kk
yapsnn varl anlald. Bu hamam Kubad-Abad klliyesi iinde tespit
edilen nc hamam yaps olmaktadr. Sanki, kayalk yarmadann muhtelif
noktalarna kk veya saray binalar yaplrken, bunlar hamaml olarak
tasarlanm izlenimi brakyorlar. Hamamn duvarlarnda tula malzeme
kullanlmtr. Buna karlk hamamla balantl dier meknlarn duvarlar
moloz taldr. Soyunmalk olmas gereken meknn gney ve bat kenarlar
boyunca tuladan bir sekinin kalntlaryla karlalmtr. Ilklk, scaklk ve
su deposunun sadece cehennemlik seviyesine kadar duvarlar mevcuttur.
st ksmlar yklp yok olmutur. Bu blmlerde tuladan cehennemlik
ayaklar, kazann oturmas gereken dairesel tula destek ve yan duvarlarda

475

tteklik knklerinin yerletirildii yuvalar anlalabilmektedir. Hamamn

henz belirleyemediimiz bir zamanda yklarak, klliyeyi batdan snrlayan
surun yapnn zerinden geirildii anlalmaktadr. Bu durum, sz konusu
dzenlemenin Seluklu Devri iinde yapld kansn uyandrmaktadr.
Hamam kalntsnn soyunmalk blmnn kuzeyine den LIX-S ve
LVIII-T amalarnda amur harl bir meknn iki duvar aa karlmtr.
Meknn iinde youn kl tabakas altndaki izler, burada bir frnn
olabileceini dndrmektedir.
Klliyenin batsnda yer alan bu hamaml kk ve evresindeki amalarda
deiik derinliklerde srl ve srsz seramik paralar ile levha ini, yldz ve
havri formlarda olmak zere ini paralar bulunmutur. Srl seramiklerin
bazlar krmz hamurlu, bazlar ise beyaz hamurlu, trkuaz srl kaplara
aittirler. ini paralar arasnda, zerinde ift bal kartal figrnn bulunduu
anlalan bir para ilgintir.
Cam buluntular, pencere cam, kadeh, ie ve bilezik tr obje paralarndan
olumaktadr. Bunlarn yannda ilevi belirlenememi metal paralar, ok
ular ve bol miktarda ivi ele geirilmitir. Birka kemik eya paras da
buluntular arasndadr. LX-T amasndaki meknn iinde rastlanan stun
parasnn nerede kullanldn bilemiyoruz.
Bu hamaml kk kalntsnn kazs srasnda; soyunmalk olduunu
dndmz meknn zeminindeki kk kanaln iinde ou bozulmu
durumda 18 adet bakr Seluklu sikkesi ile bozuk durumda bir kurun
mhr bulunmutur. Dier meknlarda da bozuk, fakat Seluklu Devrine ait
grnen sikkelere rastlanmtr. Bunlarn dnda, soyunmaln dousundaki
meknda, harl demenin altnda tespit edilen ve I. Aleddin Keykubadn
adn veren bir bakr sikke, yapnn tarihlendirilmesi bakmndan nemli
bir ipucudur. Hamam kalntsnn kuzeyindeki LVIII-T amasnda yzeye
ok yakn (10 cm.) derinlikte bronz Bizans sikkesine rastlanmas; muhtelif
yaplama aamalar ve tahribatlar nedeniyle tabakalamann bozulduunu
gstermektedir.
B.3) Kk Sarayn Batsndaki Frn evresindeki almalar
kinci avluyu batdan snrlayan ihata duvarnn Kk Sarayn
batsndaki kesinin dnda yer alan dairesel planl frn daha nceki
yllarda aa karlmt. Saray inaat srasnda kullanldktan sonra terk
edildii anlalan frn, bu ksmdaki baz meknlarn yapm srasnda
tahribata uramtr. Bunun kuzey tarafnda, frnn ilevi ve kullanm tarz

476

konularnda fikir edinmek maksadyla yaplan sondaj ve temizliin ardndan

ayrntl bir dey kesit incelemesi yaplmtr. Burada frnn kuzey tarafnda
bir ilik bulunduu ve retim aamasnda kullanlm havuzcuklarn varl
grlmtr.
B.4) kinci Avlu almalar
Kk Saray kuatan ikinci avluda, Kk Sarayn kuzeyinde kalan
alann kazlarna 1985 ylnda balamtk. Bu blmde henz kazlmam
ksmlardaki almalar tamamlamak ve Seluklu tabakasnn altndaki
nc binyl kalntlarnn niteliini aydnlatmak iin yeniden kazya
giriilmitir.
Burada XXIX-AA, XXIX-BB, XXIX-CC, XXIX-DD, XXIX-EE ve XXIX-FF
amalarndaki kazlar prehistorik devre iin ilgin veriler sunarken, zellikle
amur harl baz duvar temelleri ile aa karlan insan ve hayvan iskeletleri
nedeniyle yeni soru iaretlerine yol amtr. (Resim: 3, 4).
ncelikle duvar paralarnn bir ksmnn Ortaadan kalm olma ihtimali
belirmitir. Bunun yannda, nceki dnem kazlarnda bu alanda belirlenen
Erken Tun devrinden geriye giden Ge Kalkolitik Devir seramik paralarnn
tespit edilmesi nemli bir sonu olmutur.
Fakat XXIX-EE amasnda yzeyden 42 cm. derinlikte rastlanan insan
iskeleti ile bunun yannda 83 cm. derinlikteki ocuk iskeleti ve 63 cm.
derinlikteki nc bir iskelet zellikle tarihlendirme asndan sorun tekil
etmektedir. Bu amada yzeyden 106 cm. aada bir hayvan iskeleti ve 110
cm. de drdnc bir insan iskeleti bulunmutur. lk iskelet ile dierlerinden
daha derin bir seviyede bulunan son insan iskeleti defn pozisyonu itibariyle
slm gelenee uygundur. Ba batya gelecek ve kbleye dndrlm
ekilde yatrlm cesetlerde ellerin karn hizasnda birletirilmi olmas
bunu gstermektedir. Fakat bir kz ocuuna ait olduu anlalan cesedin
bann iki yannda kpelerin yer almas dndrcdr. nk, slm
inancnda len kiinin taklaryla gmlmemesi gerekir. Fakat Seluklu
anda, eski aman geleneklerine dayanan mumyalamann varl, dier
l gmme uygulamalarnda da slm anlayn dna klm olabileceini
akla getirmektedir. Her halkrda, bu iskeletlerin antropologlar tarafndan
incelenmesinden sonra fikir beyan etmekte yarar var. XXIX-EE amasnda
iskeletlerin gneydou tarafnda dikey konumda ve salam olarak bulunan
kpn Ge Kalkolitik Devirden kald dnlmektedir. Bu durum,
prehistorik tabakalar ieren alann zerine, bazen onu tahrip edecek biimde

477

derinleen mdahalelerin olduunu anlatmaktadr. Sz konusu mezarlar

da bunlardan birisi olabilir. XXIX-FF amasnda yzeye yakn bir seviyede
(24cm. derinlikte) bulunan insan iskeleti iin de ayn eyler sylenebilir.
Ancak, bu amada daha derinde bir yangn tabakasnn altnda bulunan ve
hoker vaziyeti sergileyen iskelet, Ortaadan daha erken bir devreyle ilgili
olabilir.
B.4) Sonu
2007 yl almalar geen yllarda aa karlan Kkl Hamamn
bat tarafndaki dikdrtgen planl byk bina kalntsnda, bu kalntnn
kuzeyindeki birimlerde, Kk Saray Byk Saraya balayan duvarn
gney kesindeki frnda ve Byk Saray ile Kk Saray arasndaki ikinci
avluda yrtlmtr.
Kkl Hamamn bat tarafndaki dikdrtgen meknn geen yl balayan
kazs tamamlanarak, yap tamamen ortaya karlmtr. Dikdrtgen meknn
ortasndan geen iki duvar arasndaki kplerin konservasyonu yaplmtr.
Dikdrtgen meknn kuzeyinde yer alan almalarda, bat suruna bitiik
yap kalntlar ortaya karlmaya allmtr. almalarda balangta
anlayamadmz ancak kaz almalar ilerledike anlam kazanmaya balayan
kalntlarn bir hamam ve buna bal meknlar barndrd anlalmtr.
Yap, klliyenin gneyindeki hamaml kk benzeri bir nitelik tamaktadr.
Cehennemlik ayaklar ve klhan ksm ortaya kan hamam yapsnn
sonradan yklarak zerinden sur duvar geirildii anlalmaktadr.
Kk Sarayn batsndaki frnda yaplan almalarda, bu yapnn
bulunduu amada kesit alnarak stratigrafi belirlenmeye allmtr.
kinci avlu almalarnda, en erkeni Ge Kalkolitik Dneme tarihlenen
ve Erken Tun an da iine alan bir Prehistorik Dnem isknnn varl,
ortaya karlan mimar buluntularla anlalmtr. Bunun yan sra, ortaya
karlan iskeletler de bu alann bahsettiimiz dnemlerden ok sonra,
Ortaada bir mezarlk olarak kullanldna iaret etmektedir. yle ki ortaya
karlan mezarlardan baka, burada kesitlerden de baz mezar kalntlar
takip edilebilmektedir.
Kazlar srasnda zellikle dikdrtgen planl bina kalnts ile bunun
kuzeyindeki hamam kalnts iinde Seluklu Dnemine ait srl ve srsz
seramik paralar (Resim: 5), ini ve ini mozayik paralar (Resim: 6,7), cam
paralar, ou bozuk durumda bakr slm sikkeler, ok ular (Resim: 8) ve
nitelii tam anlalamayan baz metal paralar ele geirilmitir.
Kaz sonunda kk buluntularn temizlik ve konservasyonlar ile ettlk
envanter almalar yaplm, fotoraflar ekilmitir. Mimar kalntlar ise
geici koruma altna alnmtr.

478

izim 1: Dikdrtgen binann

plan

izim 2: Dikdrtgen binann

kuzeyindeki hamamn
plan

479

Resim 1: D i k d r t g e n
bina
kalntsnn
grn

Resim 2: Dikdrtgen
binann
kuzeyindeki hamamn
kalnts

Resim 3: Kk
Sarayn
kuzeyindeki amalar

480

Resim 4: Kk
Sarayn
kuzeyindeki alanda
bulunan bir iskelet

Resim 5: Slip
tekniinde
seramik paras

481

Resim 6: Havari
paralar

ini

Resim 7: Sralt tekniinde

ini paralar

Resim 8: Bir ok ucu

482

PERGE KAZI VE ONARIM ALIMALARI

2007 YILI RAPORU
Haluk ABBASOLU*
Akm ZDBAY
2007 yl Perge kaz ve onarm almalar, Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrlnn izniyle stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Antalya Blgesi Arkeoloji Aratrmalar Merkezi tarafndan 25.07-09.10.2006
tarihlerinde gerekletirilmitir. Kazmz, T. C. Kltr ve Turizm Bakanl
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn yan sra DSMM ve
stanbul niversitesi Rektrl Bilimsel Aratrmalar Yrtc Sekreterlii
tarafndan parasal ynden desteklenmitir. Ayrca Trk Tarih Kurumu, Vehbi
Ko Vakf Suna-nan Kra Akdeniz Medeniyetlerini Aratrma Enstits ve
Kltr Bilincini Gelitirme Vakfnn sembolik katklar olmutur.
Kaz ekibi, bu satrlarn yazarnn bakanl altnda, Prof. Dr. nci
Delemenin bakan vekilliinde, Aratrma Grevlisi Dr. Akm zdizbay,
Aratrma Grevlisi zgr Turak (M.A.) (Hepsi stanbul niversitesi Ed.
Fak.dan), stanbul niversitesi, stanbul Tp Fakltesinden Prof. Dr. Nuray
zglnar (M.A.), stanbul niversitesi, Klsik Arkeoloji Bilim Dal doktora
rencisi Il Rabia Ilkaya (M.A.), stanbul niversitesi Klsik Arkeoloji
Bilim Dal yksek lisans rencisi isem alayan, Arkeologlar, Buket Akay,
Nihat Tekdemir, Asl Kele, Aye Ercan, stanbul niversitesi Klsik Arkeoloji

Prof. Dr. Haluk ABBASOLU, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoloji
Anabilim Dal Fen PTT-34134 stanbul/TRKYE.
Dr. Akm ZDZBAY, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoloji Anabilim
Dal Fen PTT-34134 stanbul/TRKYE.
Verdii izin ve denekler ile 2007 ylnda bakanlmda yrtlen Perge kaz ve onarm
almalarnn yaplmasna olanak salayan T. C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, DSMM ve stanbul niversitesi Rektrl
Bilimsel Aratrmalar Yrtc Sekreterliine teekkr bir bor bilirim. stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi verdii izin ve ara-gere ile almalarmza destek olmutur.
Dekan Prof. Dr. Korkut Tunaya ve Faklte Ynetim Kuruluna teekkrmz sonsuzdur.
Ayrca, yllardr gelenekselleen sembolik yardmlarn bu yl da devam ettiren Trk Tarih
Kurumuna, Sayn Suna-nan Kraa ve onun nezdinde Vehbi Ko Vakf Suna-nan Kra
Akdeniz Medeniyetlerini Aratrma Enstitsne ve Mdr Sayn Kayhan Drtlke, Kltr
Bilincine Gelitirme Vakfna ahsmz ve tm kaz heyeti adna kranlarmz arz ederiz.

483

Anabilim Dal lisans rencileri, Altan Algl, pek Dal, iek Atay, Yiit
Ozar, nan Kopcuk, Ozan Uygur ve stanbul niversitesi Tanabilir Kltr
Varlklarn Koruma ve Onarm Blmnden lisans rencisi Pnar Gler,
mimar restoratr-konservatr zlem Toprak ve restorasyon teknikeri Nazm
Can Cihandan olumutur. T. C. Kltr ve Turizm Bakanln Antalya
Mzesi uzmanlarndan Arkeolog Esra Aka (M.A.) temsil etmitir.
2007 yl almalarmz drt ana grupta incelenebilir:
1. KAZI ALIMALARI (Plan 1)
A. BATI NEKROPOLS
lk olarak 1946 ylnda tek kampanyalk bir kaz ile allmaya balanan,
1994-1996 yllarnda tekil kurtarma kazlar eklinde tekrar aratrlmaya
balanan Bat Nekropolis almalar 1997den gnmze sistematik
olarak srdrlmektedir1. 2007 ylnda buradaki kazlar, iki ayr alanda
yrtlmtr. Bunlardan ilki 1997 ylndan beri sistematik olarak kazs
yaplan parsel 169tur. Kazlarn srdrld ikinci alan ise 2006 ylnda
kaak kaz yapld tespit edilen, bat ehir kapsnn yaklak 500 m.
gneyinde bulunan, parsel 159 olarak adlandrlan alandr.
1

Bat Nekropoliste 1946dan gnmze kadar yaplan almalarn raporlar iin bkz.: A.M.
Mansel, A. Akarca, Pergede Kazlar ve Aratrmalar, Ankara, 1949: 2-34; H. Abbasolu, Perge Kazs 1993 ve 1994 Yllar n Raporu, 17. Kaz Sonular Toplants-II (KST), 1996: 111;
Perge Kazs 1995 Yl n Raporu, 18. KST-II, 1997: 43; Perge Kazs 1996 Yl n Raporu,
19. KST-II, 1998: 83-84; Perge 2002, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 1 (ANMED), 2003:
30-32; Perge 2003, ANMED 2, 2004: 47-48; 2004 Yl Perge Kaz ve Onarm almalar,
ANMED 3, 2005: 69; Perge 2005, ANMED 4, 2006: 47-48; Perge 2006, ANMED 5, 2007:
54-56. Ayrca bkz.: H. Abbasolu, Perge Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, Ed.:Oktay Belli, Ankara, 2000: 246; The Founding of Perge and its Development in the
Hellenistic and Roman Periods, Journal of Roman Archaeology, Supp. 45, 2001: 183-188; Zur
Geschichte der Ausgrabungen in Perge, Die Akropolis von Perge: Survey und Sondagen 19941997,Band 1, Ed.: H. Abbasolu,W. Martini, Mainz am Rhein, 2003:9-11; Perge, Byzas 3,
2006: 298-301. Bat Nekropolisteki mezar yaplar ve buluntular iin bkz.:
A. zdizbay,
Perge Bat Nekropolisinden Bir Mezar Yaps, Anadolu Aratrmalar XVI, 2002: 483-508; S.
okay-Kepe, Pergeden Apis Betimli Cam bir Buluntu. Pamphylia-Msr Ticari likilerine
Yeni bir rnek, Belks Dinol ve Ali Dinola Armaan, Vita, Festschrift in Honor of Belks Dinol and Ali Dinol, Ed.: M. Alparslan-M. Doan-Alparslan-H. Peker, stanbul, 2007: 201-203;
. Delemen, Pergeden bir Yemek Sahnesinde Bat Yanklar, Prof. Dr. Haluk Abbasoluna
65. Ya Armaan, Euergetes, Ed.: . Delemen et al., stanbul, 2008: 371-381; . Turak, Perge
Bat Nekropolisinden bir Mezar: Artemonun Kenotaphionu, Euergetes: 1157-1167; S. okayKepe, Sa nesi? Maryonet? reke? Pergede Bulunmu Aphrodite Betimli bir Eser zerine
Tanmlama Denemesi, Euergetes: 347-350. Perge Bat Nekropolisi kontekst buluntular iin S.
okay-Kepenin 2007 yl Aratrma Sonular Toplantsndaki Perge Bat Nekropolisi Kontekst Buluntular adl n raporuna bkz.

484

Parsel 169da almalar, 2006 ylnda ortaya karlan ve Ka.2 olarak

kodlandrlan kaya mezarnn gneyinde yrtlmtr (Plan: 2). Ama; bu
alanda bir mezar srasnn olup olmadn saptamak ve 2006 ylnda M.9un
kuzeydousunda yaplan almalarda itleri takip eden kanal doldurulurken
saptanan duvar rgs ve lhit teknesini ortaya karmaktr. ncelikle kaznn
srdrlebilmesi iin traktrn geebilmesi amacyla M.9un dousunda,
nceki yllarda su drenajn salamak amacyla yaplm olan toprak sette
tesviye almas yaplmtr. Bu alanda ters dnm hlde, kire tandan,
bir eik ta bulunmu ancak in situ olmad anlalmtr.
Alan dzenlemesi tamamlandktan sonra kaz almalar, Ka.2nin
gneyinde balamtr. Ka.2nin gneydousunda, 2006 ylnda ortaya
karlan, khamasorion amacyla yapld, ancak yarm brakld dnlen
kaya ktlesinin douya doru devam ettii ve ilkine hemen bitiik olarak
muhtemelen ikinci bir khamasorionun ilenmi olduu saptanmtr. Amann
dou kesitinde 2006 ylnda grlm olan har taban tmyle aa karlm
ve taban parasnn in situ olmad anlalmtr. Ka.2nin gneyinde, kuzeygney dorultulu, beik at biiminde 3 adet kire ta lhit kapa paras
bulunmutur. Bu paralarn kuzey batsnda, kuzey-gney dorultulu,
kire tandan dz bir lhit kapa daha ele geirilmitir. Bu lhit kapa ile
dier kapak paralarnn in situ olmad saptanm ve yukarda sz edilen
khamasorionla ilikili olabilecekleri dnlmtr.
Ka.2nin gneydousunda, kire ta bloklardan yaplm bir podyum
mezar bulunmutur (Resim: 1). P.16 kodu verilen mezarn esas cephesi
batya yneliktir. Bu ksmdaki blok talar, sra basamak biiminde
dzenlenerek, giri antsallatrlmtr. Podyumun kuzey duvar moloz
talardan rlmtr. Mezarn dou ve gney duvarlarn oluturan blok
talar, dolgu toprak zerine oturtulmutur. Podyum zerinde tula rgl
bir mezar (P.16.A) ile kire ta bir lhit teknesi (L.73) yer almaktadr. P.16.
A, kuzey-gney dorultulu tula rgl, dikdrtgen formlu bir mezardr.
Kapa gnmze korunagelmemi olan mezarn iinden dank hlde
kemik paralar, 3 adet pimi toprak figrin ba, 2 adet demir yzk paras
ve 1 adet bronz sikke ele geirilmitir. Tula mezarn gneyinde bulunan L.73,
dou-bat dorultulu olup kire tandan yaplmtr. Yerel tipte, bezemesiz
bir lhde ait olduu anlalan teknenin sadece taban korunmutur. P.16nn
kazs tamamlandktan sonra kuzey duvarnn podyumun stn geniletmek
amacyla rld anlalmtr.

485

Podyum mezarn alt basamann kuzeyinde pimi toprak bir urna iinde
kremasyon gm (Kr.4) ele geirilmitir. Urnann iinde yanm kemik ve
kllerin yan sra bir adet cam unguentarium, bir adet kemik boncuk ve bir
adet bronz sikke bulunmutur.
almalar, P.16nn kuzeydousunda da devam etmitir. Bu alanda, at
kiremitlerinden yaplm, 2 adet kiremit mezar (Ki.3 ve Ki.4) bulunmutur.
Ki.3n dou-bat dorultulu uzun kenarlar ikier, ksa kenarlar birer kiremit
ile kapatlmtr (Resim: 2). Mezarn kuzey ksm ana kayaya oturtulmutur.
Taban sktrlm topraktr. Gney uzun kenarn oluturan kiremitler ie
doru km; bat ksa kenarn oluturan kiremitler ise korunmamtr.
Ki.3n iinden yanm kemik paralar, bir adet ta, bir adet kemik obje,
bir adet bronz kabara ile ok sayda demir ivi ele geirilmitir. Ki.4, doubat dorultuludur. Uzun kenarlar er, ksa kenarlar ise birer kiremit ile
kapatlmtr. Taban sktrlm toprak olan Ki.4n kapa gnmze
ulamamtr. Mezarn iinde bir adet ocuk iskeleti saptanmtr. skeletin
ba bat ynde olup yz douya yneliktir. Kafatasnn altndan bir adet
kemik boncuk ele geirilmitir.
Yamur suyunun drenaj iin almalar, Ka.2nin gneybatsnda
srdrlmtr. Burada kanal almas srasnda bir lhit bulunmutur. L.73
kodu verilen lhit, kuzey-gney dorultulu olup yerel kire tandandr.
Teknenin bat kenar tamamen krk ve eksik, dier kenarlarnn da byk bir
ksm krktr. Kapa gnmze ulamamtr .
Bat Nekropoliste allan ikinci alan, Parsel 169un yaklak 500 m.
gneyinde yer alan 159 No.lu parseldir. Burada kaz iki alanda srdrlmtr.
Kaz yaplan alanlar, getiimiz kaz sezonunda allan gney ama ve
burann yaklak 50 m. kuzeybatsnda yer alan kuzey amadr.
Gney amada kaz almalar, 2006 kazsnda bulunan L.70in
dousundan kuzey-gney ynnde genileyerek balamtr (Plan: 3). Burada
ama, lhitlerin ynlerinden hareketle nekropolde kuzey-gney ynl
bir cadde olup olmadnn saptanmas ve kentin bat sur duvar ile olan
balantsnn grlmesidir. almalarda, L.70in tabanna ulalm ve lhdin
kire ta bloklardan yaplm bir kaide zerine oturtulduu saptanmtr.
Ayn zamanda lhdin dou ksa kenarnda 3 satrlk eski Yunanca bir yazt
tespit edilmitir. L.70in kuzeyinde yaplan kazda, L.71 kodu verilen, doubat dorultulu, kire tandan yaplm, yerel bir lhit bulunmutur. Kapak

486

ve teknede bulunan krklar, lhdin daha nce soyulduunu gstermektedir.

Akroterleri bitkisel bezemeli olan, beik at biimindeki kapan, dou ve
bat alnlnda yar plstik olarak ilenmi kalkan kabartmalar yer alr.
Ayrca teknesinin dou ksa kenarnda 4 satrlk eski Yunanca bir yazt
vardr. L.71, kire ta bloklardan yaplm bir kaide zerine oturtulmutur.
Lhdin ierisinden 2 adet bronz sikke, 2 adet pimi toprak kandil, bir adet
bronz halka ve bir adet bronz obje ele geirilmitir. Bu iki lhdin dousunda,
kesitte pimi toprak bir knk gn na karlmtr. Ayn alanda daha st
kotta har tabana rastlanmtr. Taban, lhitlerin kuzey ve dousunda devam
etmektedir. L.70 ve 71in kapaklarnda grlen har kalntlar, bunlarn da
zerlerinin rtlerek, burada dz bir zemin yapldn akla getirmektedir.
Aa karlan bir baka lhit de, L.71in kuzeyinde bulunmaktadr. L.74
kodu verilen mezar, kuzey-gney dorultulu olup kire tandan yaplmtr.
Akrotersiz, alak beik at biiminde bir kapakla rtlm lhit tmdr. Tekne
ve kapa harla birbirine balanm olan mezarn daha nce soyulmad tespit
edilmitir. Lhdin iinden 7 bireye ait iskelet, 2 adet altn kpe, 15 adet bronz
sikke, 3 adet pimi toprak kap, 1 adet cam unguentarium, 1 adet cam bardak, 1
adet demir strigilis, 2 adet pimi toprak unguentarium, 1 adet unguentarium az,
1 adet bronz kap, 1 adet pimi toprak mhr, 2 adet ak kemii ve bronz raptiye
paralar ele geirilmitir. L.74n kuzeydousunda, amann kuzeyinde ve
dousunda kesit iine giren dikdrtgen formlu bir ta blok grlmektedir. Bu
bloun, zerinde ise pimi toprak knk sras mevcuttur. 2007 almalarnda
bulunan bir dier lhit, L.70in gneyindedir. Dou-bat dorultulu uzanan,
kire tandan yaplm, yerel bir lhittir (L.75). Teknesi bezemesiz, kapa
akrotersiz alak beik atldr. Kapak ile tekne birbirlerine har ile balanm
olup, kapan gneyinde krk bulunmaktadr. Lhdin ii keramik paralar ve
toprak ile dolmutur. Mezarda dank halde, az sayda kemik paras, bir adet
bronz halka, 2 adet krk pimi toprak unguentarium, 3 adet bronz sikke ve
bir adet pimi toprak boncuk bulunmutur. L.75in gneyinde, yerel kire
tandan yaplm, dou-bat dorultulu uzanan bir baka lhit gn na
karlmtr (L.76). Lhit, dikdrtgen formlu, bezemesiz bir tekneyle, akrotersiz,
alak beik at formunda bir kapaktan olumaktadr. Kapan orta ksmnda
bulunan krk, lhdin daha nce soyulduunu gstermektedir. Mezarn iinde
2 adet bronz sikke, bir adet kemik ine, ok sayda kemik ve keramik paralar
bulunmutur. L.74n gneydousunda, kuzeybat-gneydou dorultulu
uzanan, kire tandan yaplm, teknesi dikdrtgen formlu, akrotersiz, alak

487

beik at biiminde kapaa sahip bir lhit yer alr. L.77 kodu verilen lhit,
L.71 in kuzeyindeki har blounun altna girmektedir. Mezarn daha nce
soyulmad anlalmaktadr. Lhitte drtten fazla birey olduu saptanmtr.
Ayn zamanda lhdin iinde kremasyon gm de saptanmtr. Sz konusu
bulgularn yan sra mezardan 13 adet bronz sikke, 3 adet cam boncuk, bir
adet cam amphoriskos, bir adet bronz spatula, bir adet cam ve 3 adet pimi
toprak unguentarium ele geirilmitir.
Lhitlerin dnda bu sene de geen kaz sezonunda olduu gibi, yerel kire
tandan, dikdrtgen formlu tekne ve akrotersiz beik atl, kuzey-gney
dorultulu bir ostothek (Os.3) in situ bulunmutur. Bezemesiz olan ostothek
tmdr. inden, bebek ve yetikinlere ait kemik paralar toplanmtr. Bunun
yan sra az sayda yanm kemie de rastlanmtr. Parsel 159da bu sene ilk
defa basit toprak gmler ortaya karlmtr. Os.3n kuzeybatsnda, Tg.14
kodu verilen, zeri leen formlu pimi toprak bir kap ile kapatlm, iinde
bir bebee ait kemikler olan basit bir toprak gm saptanmtr. skelet,
kuzey-gney ynl uzanm, ba kuzeye ynlendirilmitir. Gmnn hemen
altndan kk ba hayvan kemikleri toplanmtr. Dier bir toprak gm
(Tg.15) L.74 n gneydousunda bulunur. Kresel gvdeli pimi toprak bir
kabn altnda, dalm hlde, ok az sayda kemik ele geirilmitir. Gney
amada, L.70 ve L.71in kaidelerinin arasndaki dolgu toprakta, pimi toprak
bir kap iinde, kremasyon gm bulunmutur (Kr.3). Urnann iinden yanm
kemikler ile bir adet bronz sikke ele geirilmitir.
Nekropoliste, mezarlar ve buluntularnn yan sra, pimi toprak knk
sistemleri de gn na karlmtr. Geen ylki almalarda L.60n
gneyinden balayan ve kuzey-gney dorultusunda devam eden pimi
topraktan bir knk sistemi bulunmutu. Bu yl sz konusu sistemin
dousunda, eitli kotlarda, muhtemelen ayn sisteme dhil olan eitli
knkler aa karlmtr. L.75 ve L.76 arasnda ve L.76nn kuzeyinde, bu
lhitlere paralel olarak dou-bat dorultulu olarak uzanan sistemin kk
bir blm almtr. L.71in kuzeyinde, kuzeybat-gneydou ynnde
kvrlan baka bir sistem ile bunun hemen altnda, ayn dorultuda ilerleyen
ve belli noktalarda birbirlerini kesen bir sistem daha saptanmtr. levleri
henz kesin olarak belli olmayan bu knklerin, lhitlerden daha sonraki bir
dnemde yapld anlalmaktadr. L.71in kuzeydousunda, lhitlerden ve

488

knk sistemlerinden st har tabakas ile ayn kotta olan, birbirlerine harla
balanm tulalardan oluan dikdrtgen formlu bir havuz, buna gneyden
balanan bir knk sistemi ile kuzeyde, bu yne devam eden zeri pimi
toprak levhlarla kapatlm bir kanal bulunmutur (Resim: 3-4).
Parsel 159da allan ikinci alan kuzey amadr (Plan: 4). Burada ama,
yzeyde grlen su kanalnn devamn ortaya karmak ve bu kanaln
gney amada 2006 ylnda saptanm olan su knkleriyle balantsn
belirlemekti. 159 numaral parseli dou-bat dorultulu kesen ve kente su
gtren byk kanaln devam almtr. Kanaln, dou ynnde bir ke
yaparak geniletildii anlalmtr. Kuzey duvarnda iki adet gider oluu
bulunmaktadr. Kanalnn gneyinde, dou-bat dorultusunda, ayn aks
zerinde, yan yana sralanm olan adet kire ta kk havuz mevcuttur.
kisi drtgen, biri L biiminde olan havuzlarn iinin daha sonraki
dnemlerde doldurulduu grlmtr. Bu havuzlarn bir ilikle ilintili
olduu dnlm, ancak iliin niteliini saptamaya yeterli buluntu ele
geirilmemitir. Bir dier bulgu da su kanalnn kuzey duvarnda yer alan
iki oluun sonradan kapatlddr. Buras oluklarn kapatlmas ile ilevini
yitirmitir. Havuzlarn da har ve tulalarla doldurulmas bu sav destekler
niteliktedir. Sz konusu kanaln gneyinde ve kuzeyinde ok sayda kk
boyutlu kanallar ile knk sistemlerine rastlanmtr. Yer yer kesintiye urayan
bu kanal ve knk dizilerinin ana kanalla balantl olduu anlalmtr
(Resim: 5).
Parsel 159da bu yl, iki ayr amada srdrlen almalarda 6 adet
kireta lahit, bir adet kireta ostothek, bir adet urna, 2 adet basit topraa
gm ile ilevleri henz kesin olarak saptanamayan knk sistemleri gn
na karlmtr. Bununla beraber geen kaz sezonunda ok fazla sayda
bulunan dzenli biimde kesilmi kemik paralar toplanm ve ok sayda
keramik paras ele geirilmitir. Amalardaki su sistemleri ile ilgili bulgular,
kentin su temini ve datm hakknda nemli bilgiler sunacaktr. Ayn
zamanda arkeolojik verilerden yola klarak sur dibinde olduu var saylan
bir kemik ya da keramik iliine su datan ebeke ortaya karlm olabilir.
Bu konu, ancak ileriki yllarda yaplacak almalarla aa kavuacaktr.

489

B. STUNLU CADDE
1956 ylndan itibaren eitli aralarla uzun yllar boyunca kazlan kuzeygney dorultulu stunlu caddenin kazsna 2002 ylnda yeniden balanm
olup2 2007 yl almasnda kuzey-gney caddeyle dou-bat caddesinin
kesitii kavan (O) gneyindeki galeride ve stunlu caddenin geniletilmi
bat galerisinde (J.9-J.11) srdrlmtr (Plan: 5). 2004 kaz sezonundan
bu yana kazs yaplan bat galeride bu yl, n galeri ile su kanal arasndaki
alanda cadde taban aa karlmtr. n galeri tabannda devirme olarak
kullanld ve bir onurlandrma yaztna ait olduu anlalan blok paras
bulunmutur. Sz konusu alanda mimarnin, daha ileriki dnemlerde
su kanalna paralel yerletirilen ta bloklarla byk oranda deitirildii
grlmtr. Cadde tabanndan ok sayda ak kemiinin yan sra 13 adet
bronz sikke, 2 adet bronz yzk, bir adet cam gz ya iesi, bronz bir heykele
ait sa ba parmak paras, 4 adet bronz palmiye paras, hayvan ba figrl
masa aya paras, sol ayaa ait mermer heykel paras ve ok sayda mimar
para ele geirilmitir.
Stunlu caddede allan ikinci alan J.11 ile kavak (O) arasnda kalan bat
galeride srdrlmtr. Geen kaz sezonunda bulunan duvar korunarak,
13. dkknn kuzey svesine kadar kaz yaplmtr. Burada kk kilise (U)
ile dkknlar arasnda kalan blmde farkl boyutlarda meknlar oluturmak
amacyla duvarlar rlmtr (Resim: 6). Sva kalntlarna yer yer rastlanan
duvarlar, devirme malzeme (mermer kaideler ve mimar paralar), moloz
ta ve tulalardan ina edilmitir. 11, 12 ve 13. dkkn girilerinin, meknlar
snrlamak amacyla duvar rlerek kapatld tespit edilmitir. 12. dkknn
kuzeyinden balayarak, dkkn girileri arasnda yer alan duvara paralel bir
set aa karlmtr. Bu set, dzensiz ta ve tula rg zerinde yer alan
byk bloklardan meydana getirilmitir. Sz konusu yerde postamentlerden
biri hari, dierleri yerinden kaldrlmtr. Amada ok sayda mimar eleman
(soffitli arkhitrav blou paralar, mermer stunlar, friz paralar, Korinth
dzeninde stn balklar gibi), bronz obje ve sikkeler ele geirilmitir.
Stunlu caddenin bat kanadnda, cadde zerinde, dou-bat dorultusunda
konumlandrlm kk kilisede de (U) dzenleme ve temizlik almalar
2

Kuzey-gney dorultulu Stunlu Caddenin 2002-2006 yl kaz raporlar iin bkz.: H.

Abbasolu, Perge 2002, ANMED 1, 2003: 33; Perge 2003, ANMED 2, 2004: 46-47; 2004
Yl Perge Kaz ve Onarm almalar, ANMED 3, 2005: 69-70; Perge 2005, ANMED 4,
2006: 48-49. Perge 2006, ANMED 5, 2007: 56.

490

yaplmtr. Burada kilisenin ilk kazld yllarda etrafnda bulunmu olan

yaztl bloklar ve eitli mimar paralardan, kiliseye ait olanlar ieride,
dierleri ise kilise dna dzenli bir ekilde yerletirilmitir. Ayrca nartekste
yer alan stunlarn ikisinin zerine balklar konmutur. Kilisenin apsisinde
bulunan toprak dolgu da temizlenmitir.
2. ANTROPOLOJK ALIMALAR
2003 ylndan beri Hacettepe niversitesi Antropoloji Blmnden Prof.
Dr. Ylmaz Selim Erdal bakanlndaki bir ekip tarafndan, Bat Nekropolis
kazlarnda bulunan iskeletler zerine yaplan antropolojik incelemelerdi3,
2007 kaz sezonunda 2002 ve 2004 yllarnda gn na karlan M.6.1,
M.6.2 ve M.6.4 numaral mezar odalarndan elde edilen insan iskelet
kalntlar incelenmitir. Sz konusu iskelet kalntlarnn temizlik ve onarm
ilemleri yaplm; mezarlarn oklu gmlere ait olmasndan dolay bireyler
olabildiince birbirlerinden ayrlarak antropolojik verileri toplanmtr.
M.6.1 numaral mezarda A, B ve C lahitlerinden ele geirilen iskelet
kalntlarnn birbirleriyle birlemeleri nedeniyle birlikte deerlendirilmitir.
Bu mezar odasnda en fazla tekrar eden uyluk kemikleri (femur) dikkate alnarak
yaplan ayrmda, en az 51 bireyin gml olduu saptanmtr. Bu bireylerden
13 kadn 8i erkektir. 15 erikin bireyin ise cinsiyeti belirlenememitir.
skelet kalntlar arasnda yaralanma izi son derece snrldr. Yaralamalarn
iskelet zerindeki dalmlar ve boyutlar, bunlarn genellikle gndelik
aktiviteler esnasnda vurma, arpma, dme ve burkulma gibi sreler
sonucunda ya da sistematik olmayan bireysel kavgalar sonucunda meydana
geldikleri belirlenmitir.
M.6.1 numaral mezarda dikkati eken bir dier durum, insanlarn
alt bacaklarnda gelien enfeksiyonlardr. Enfeksiyonlar, kemik zar
iltihaplanmas biiminde olup bunlarn nemli bir ksm hafif dzeyde
geliim gstermektedir.
M.6.2 numaral mezar odasndan en az 21 bireye ait insan iskelet kalnts ele
geirilmi olup bu mezar odas M.6 numaral mezar kompleksinin ierisinde
3

2003 ylndan itibaren devam eden antropolojik incelemeler iin bkz.: H. Abbasolu, 2004
Yl Perge Kaz ve Onarm almalar, ANMED 3, 2005: 70-71; Perge 2005, ANMED 4,
2006: 49. Ayrca bkz.: Y.S. Erdal, Pergeden bir Trepanasyon: Olas Nedenleri, Euergetes:
421-434.

491

en az bireyin gmld mezar odas nitelii tamaktadr. 3 erkek, 7 kadn

ve 5 cinsiyeti belirsiz erikin ile 6 adet bebek ve ocuun mevcut olduu
mezarda, iskeletlerin nispeten narin oluundan hareketle, M.6.2 numaral
mezar odasndan elde edilen iskelet kalntlarnn M .6 mezar kompleksinin
dier odalarndan farkl bir salk ve sosyo-ekonomik yapya sahip olduklar
sylenebilir.
M.6.4 numaral mezar odasnda yer alan A, B ve C lhitleri ayr ayr
deerlendirilmitir. Buna gre A lhdinde 54, B lhdinde 25, C lhdinde ise
46 olmak zere en az 125 bireyin bu mezara gmld belirlenmitir. M.6.4
numaral mezar odasndan ele geirilen bireylerin 28i erkek, 33 kadn iken
22 bireyin cinsiyeti belirlenememitir. 28 bebek ve 13 ocukla birlikte toplam
125 birey mevcuttur.
2007 ylnda yaplan incelemeler ile daha nce incelenen M.6.3 numaral
mezar odas birlikte deerlendirildiinde, M.6 numaral mezar kompleksine
en azndan 46 erkek, 62 kadn, 56 cinsiyeti belirlenemeyen erikin, 41 bebek
ve 47 ocuktan oluan en az 243 bireyin gmld bir mezar kompleksini
oluturduu sylenebilir. Dier mezarlarda karlalan erimi iskelet
kalntlar da dikkate alndnda, bu mezarlara gmlen insanlarn saysnn
daha fazla olduu sonucuna ulalmtr. M.6.2 numaral mezar odas bir
kenara braklacak olursa, bu mezar kompleksine gmlen insanlarn, M.9
numaral mezar odas ile 49 ve 50 numaral lhitlere gml olan insanlardan
daha dk sosyoekonomik grupta yer alan, kanszlk ve enfeksiyonlarn
youn olduu bireylerden olutuklar sylenebilir.
3. MOZAK CORPUSU ALIMALARI
Merkezi Pariste bulunan AIEMAnn (Association internationale pour
ltude de la mosaique antique) nderliinde hazrlanan mozaik corpusu
erevesinde, Pergede 2004 ylndan beri bir doktora tezi kapsamnda
kent iindeki mozaiklerin belgelenmesi, onarm ve korunmasna ynelik
almalar srdrlmektedir4. 2007 ylnda bu almalar Gney Hamamda
Klaudios Peison Galerisi (VII No.lu mekn) olarak adlandrlan meknda
younlamtr. Bunun yan sra yine Gney Hamamda palaestrann gney
4

2004 ylndan itibaren devam eden mozaik corpusu almalar iin bkz.: H. Abbasolu, 2004
Yl Perge Kaz ve Onarm almalar, ANMED 3, 2005: 71; Perge 2005, ANMED 4, 2006:
49-50; Perge 2006, ANMED 5, 2007: 57.

492

portii ve dou portiin gney ksm ile natatio-frigidarium havuzu arasndaki

ara meknda gerekletirilmitir. Ayrca agora / macellumun gneybat
giriinde, 2006 kaz sezonunda tabela deitirilmesi srasnda ortaya kan
mozaik taban da alarak onarlm ve belgelenmitir.
Gney Hamamda Klaudios Peison Galerisi olarak adlandrlan meknn
kuzeyindeki apsisin iinde, dz mermer levhalardan oluan bir taban demesi,
bunun gneyindeki yaklak 700mlik geni alanda ise opus tesselatum mozaik
deme bulunduu tespit edilmitir. Geometrik desenli bu deme ortada 5
ana pano ve bunu evreleyen srekli bordrlerden olumaktadr (Resim: 7).
Meknn gney yarsnda, demenin orta ekseninde, kuzeyden okunacak
ekilde yerletirilmi bir mozaik yazt ortaya karlmtr. 2,23 x 3,40 m.
llerinde dikdrtgen bir pano ierisine yerletirilmi ve iki tessera harf
kalnlna sahip olan bu antsal yazt ilk incelemelere gre Ge Antik Dneme
tarihlenmekte ve olaslkla sz konusu mozaik demeyi yaptran kiinin
adn iermektedir. Meknn bat duvarnn nnde, gneyden altnc stun
hizasnda bir tahribat hatt tespit edilmi ve bu hattn demenin altndan
geen dou-bat dorultulu bir kanal ile ilikili olabilecei dnlmtr.
2007 kaz sezonunda allan dier bir alan palaestrann gney portiidir.
Bu alandaki mozaik demenin daha nceki yllarda ald ve restorasyon
grd biliniyordu. Burada ama, nceki restorasyonun tekrar elden
geirilmesiydi. Mozaii ortaya karmak iin mekndaki mimar bloklar
kaldrlarak palaestrada uygun bir alana yerletirilmitir. Bu mozaik demenin
iri tesseralar kullanlarak yapld ve panolar halinde dzenlenmi geometrik
motiflerden olutuu grlmtr.
Bu sene Perge Gney Hamam dhilinde allan son yer natatio ve
frigidarium havuzu arasnda kalan mekndr. Bu meknn ilevi tam olarak
saptanamamakla beraber palaestrann gneybat kesine alan bir ara
geit olduu dnlmektedir. Buradaki geometrik desenli mozaik ok iri
tesseralardan (olaslkla kesilmi akl ta) olumakta, motifin, meknn
sonraki bir dnemde yaplan bat duvar sebebiyle kesintiye urad
grlmektedir. Mozaik demenin evre harcnn temizlenmesi srasnda
birbirine ok yakn alanlardan bazlar har, bazlarysa dolgu toprak iinden
toplam 27 adet bronz sikke ele geirilmitir.
Agora / macellumun gneybat giriinde ariv fotoraflarndan bilinmeyen
ancak 2006 kaz sezonunda varl saptanan mozaik deme almtr. ri

493

tesseralardan oluan mozaik deme geometrik motifler iermektedir. Alann

gney ve kuzey blmlerinde olduka salam olan demenin, kuzeydougneybat dorultulu bir hat boyunca bozulmu olduu anlalmtr. Bu
tahribat hattnn bat ucunda, orta boyda drtgen talardan kalnca bir ereve
grnmnde kk bir su havuzu (?) ortaya karlmtr. Bu havuzcuk (?)
ve tahribat hattnn agora meydann evreleyen su kanal ile ilikili olabilecei
dnlmektedir.
4. KORUMA, ONARIM VE DZENLEME ALIMALARI
A. ANASTYLOSS VE DZENLEME ALIMALARI
2007 kaz sezonunda Gney Hamam (natatio ve palaestra) ve stunlu cadde
de mermer ve granit stunlar onarlarak yeniden ayaa kaldrlmtr.
Gney Hamamn Natatio ve palaestrasnda yrtlen almalar sonucunda
palaestra ierisinde yatay vaziyette duran, renkli mermer stunlardan 3 tanesi
krk paralar birletirilerek natationun kuzeyinde ayaa kaldrlm, bir adet
yarm stun da kaidesi zerinde yerletirilmitir. Apodyterionun gneyinde
nceki yllarda ayaa kaldrlm, iki yarm stundan birinin paras hamamda
bulunarak yerine konulmutur. Ayrca yine apodyterion iinde, yatay vaziyette
duran 2 adet mermer stunun st paralar, kaideleri zerinde ayaa
kaldrlmtr. 2006 ylnda bat portikte ayaa kaldrlan granit stunlardan
birine (gneyden 2. stun), Korinth stun bal yerletirilmitir. Palaestra
ve gney portikte ksmen dank halde duran mimari st yap elemanlar
(arkhitrav, friz, geison, sima, konsol), palaestra iinde mimar btnle uygun
olarak yerletirilmi ve evre dzenleme almalar yaplmtr. Propylonda
ise 2 adet granit stun ayaa kaldrlmtr.
Hadrianus tak ve Hellenistik kulelerin kuzeyinde, stunlu caddenin
dou kesiminde nceki yllarda ayaa kaldrlan 2 adet yarm granit stunun
st paralar arazi tespit almalar sonucu bulunmu ve tmlenmitir.
almalara, stunlu caddede, kavak ile F3 emesi arasnda kalan alanda,
caddenin dou kesiminde devam edilmi ve bu mevkide 15 adet granit
stun dikilmesi amalanmtr. lk olarak krk olan postamentlerin paralar
yaptrlm, paralar eksik olan gneyden kuzeye 2, 3, 4, 5, 7, 11, 12 ve 15.
postamentlerin eksik ksmlar, portik ve dkknlar ierisinde bulunarak
tmlenmi ve stylobat zerinde teraziye oturtulmutur. Daha sonra yeterli
olmayan kaide says, stunlu caddenin eitli yerlerinden alnan kaideler ve
zel olarak Afyondan getirilen 5 adet Prokonnesos mermerinden imitasyon
kaide ile tamamlanmtr. Son olarak, 15 adet granit stun kuzeyden gneye

494

doru ayaa kaldrlmtr. Kuzeyden ilk iki ve gneyden de ilk stun

zerine Korinth stun balklar konulmutur (Resim: 8).
B. BATI NEKROPOLSTEK KORUMA ALIMALARI
Bat Nekropoliste 169 numaral parselde ilk olarak P.16nn zerinde
yer alan A kodlu mezarn tula duvarlar salamlatrlmtr. Bunu takiben
podyumun zeri, d etkenlerden korunmas amacyla sera naylonu ile
rtlmtr. Yamur suyunun mezarlara zarar vermesini engellemek iin
Ka.2nin gneybatsna ve Parsel 169u snrlandran, tel rgnn dna
da drenaj amal kanal almtr. Daha nceden yaplm etermit atl
sundurmann, iddetli yamur, frtna gibi doal etkenlerle hasar grm
ksmlar tekrar onarlmtr.
Parsel 159da getiimiz kaz sezonunda etermit atyla kapatlan
mezarlarn gneyinde bu yl aa karlan lhitler ve su sistemleri, ayn
atnn uzatlmasyla, saanak yamur, frtna gibi etkenlerden korunmutur.
Kuzey amada gn na karlan knk ve su kanaln korumak iin sera
naylonuyla rtlmtr. Kazlan alann evresi ise, daha ok hayvanlarn
girmesini engellemek amacyla bir itle evrilmitir.
C. MOZAKLERN ONARIM VE KORUMASI
Bu ylki almalarda, Gney Hamam Klaudios Peison Galerisi, Gney
Hamam palaestras gney portii ve agora bat giriinde bulunan taban
mozaiklerinin konservasyonu yaplmtr.
Claudius Peison Galerisindeki mozaiin kuzey ve gney ksmlar iyi
korunagelmi olmakla birlikte, orta ksmlarda byk kayp grlmektedir.
Mozaik genelinde yaklak yzde 35- 40 orannda tessera kayb vardr. Kuzey
ve gneydeki tesselatumun nispeten iyi korunageldii ksmlarda nucleus
tabakasnn durumu genellikle iyi olmakla birlikte; zellikle byk boluklarn
(lacunalarn) olutuu ksmlarda hem nucleus hem de rudus tabakas
bozulmutur. Mozaiin ortasnda ok byk lacuna oluan ksmda nucleus
ve rudus tabakalar ve statumen tabakas tamamen yok olmutur. Ayrca baz
ksmlarda rudus ve nucleus tabakalar birbirinden ayrlmtr. Tabakalarn
aras toprakla dolmu; dolaysyla tamamen yok olma riski olumutur. Bu
ksmlarda, bozulmu olan har tabakalar tamamen temizlenerek, kenarlar
kire balaycl hidrolik har kullanlarak salamlatrlmtr. Mozaik
yzeyinde ok sayda bulunan atlak ve yarklar ayn har ile doldurularak
kapatlmtr. Baz ksmlarda tessera derzlerindeki harlar ayrm,

495

yerine toprak dolmu ve tesseralar tayc har tabakalarndan ayrlmtr.

Buralarda, derzlerdeki toprak temizlenmi, ince yzey harc ile tesseralar
har tabakasna balanm, derzler salamlatrlmtr. Yzeyde, ksmen
yaklak 1,5 mm. kalnla kadar kir ve kalker tabakas oluumu bulunduu
ve yangn sebebiyle oluan kirlilik ile renk deiimi, desenlerin net olarak
grlmesini engelledii iin mozaik yzeyindeki toz, toprak, amur gibi hafif
kirler yumuak kl fralar, yardmyla temizlenmi; yzeylerde az znebilir
tuzlarn birikerek oluturduu sert kalkerli tabaka basnl su ve fra ile
karlmtr. Salamlatrlamayacak kadar bozulan tesseralar in situ yeri
belli olmayan tesseralarla deitirilmitir. Ayrca ksmen- kk lacunalar
yine bu tesseralar kullanlarak tmlenmitir.
Gney Hamam palaestras gney portiinde bulunan mozaik taban
demesinde kenarlarn akta olduu ksmlar, yzeydeki atlak ve
yarklar, byk lacunalar kire harc ile salamlatrlmtr. Yzey mekanik
yollarla temizlenmi, kk lacunalar in situ yeri belli olmayan tesserelarla
tmlenmitir.
Natatio ve frigidarium havuzu arasnda kalan meknda bulunan mozaik
demesinde ikisi kelerde biri mozaik demenin ortasnda olmak
zere byk lacuna grlm, bunlar ayn yntemler kullanlarak
salamlatrlmtr. Yzey sadece su ve snger ile mekanik olarak
temizlenmitir.
Agora gneybat giriinde bulunan mozaiin orta ksmnda kuzeydougneybat dorultusunda bir ksm yok olmutur. Dier ksmlarda
lacunalar bulunmakla birlikte, tayc har tabakalar ve tesselatum olduka
salam durumda olduu grlmtr. Demedeki lacunalar kire harcyla
doldurularak salamlatrlm; yzeydeki kaln kalker tabakas mekanik
yollarla temizlenmitir.
Konservasyon uygulamalarnn ardndan, mozaikler jeo-tekstil kee ile
rtlm, bunun zerine yaklak 10-12 cm. kalnlnda 2 numara dere kumu
dklerek kapatlmtr.
D. KK BULUNTU KONSERVASYON VE ONARIMI
Kaz esnasnda bulunmu olan tm, pimi toprak, cam ve metal buluntular
ile sikkeler, kaz barakas ve kaz evinde oluturulan laboratuvarlarda
Restoratr zlem Toprak ve restorasyon rencisi Pnar Gler tarafndan
yntemlerine uygun olarak temizlenmi, krk paralar birbirlerine
yaptrlarak tmlenmitir. Bu almalarn sonunda 211 adet envanterlik,
148 adet ettlk eser Antalya Arkeoloji Mzesine teslim edilmitir.

496

Plan 1: Kaz yaplan alanlar

497

Plan 2: Parsel 169 plan

Plan 3: Parsel 159 gney ama plan ve lhitlerinin cephe-kesit

498

Plan 4: Parsel 159 kuzey ve gney amann plan

Plan 5: Stunlu Caddede bu sene kazlan alan ve kk kilise

499

Resim 1: Bat Nekropolis. Parsel 169, P16

kodlu podyum mezar

Resim 2: Bat Nekropolis. Parsel 169, Ki.3 kodlu

kiremit mezar

Resim 3: Bat Nekropolis. Parsel 159,

gney amas, lhit

500

Resim 4: Bat Nekropolis.

Parsel 159, gney
amas lhit

Resim 5: Bat Nekropolis.

Parsel 159, (alann
kuzeybatsndan)

Resim 6: Stunlu
Cadde,
kazlan alan ve
kk
kilisenin
kuzeyi

501

Resim 7: Gney Hamam, Klaudios Pelison

Galerisi, mozaik

Resim 8: Stunlu Cadde, anastylosis sonras grnm

502

TAYNAT HYK KAZILARI, 2006-2007

Timothy P. HARRISON*
Stephen BATIUK
Heather SNOW
GR
Tayinat Arkeolojik Projesi (TAP) 3. ve 4. kaz sezonu 2006 ve 2007 ylnda
tamamlanmtr. 2006 almalar 14 Haziran ile 31 Temmuz tarihlerinde
gerekletirildi ve geen iki senede yaplan saha aratrmalarna devam edildi.
2007 mevsimi 5 Haziran ile 15 Temmuz gnleri arasnda gerekletirilerek
nceki mevsimlerde yaplan aratrmalar srdrlmtr. Aratrma kdemli
ekibi, Prof. Dr. Timothy Harrison (Proje Diretr), Dr. Stephen Batiuk
(Kdemli Saha Arkeolou), Dr. Heather Snow (Kdemli Laboratuvar Amiri),
Dr. Catherine DAndrea (Paleoetnobotanist, Simon Frazer niversitesi), Dr.
Jack Dessel (Tennessee niversitesi), Dr. David Lipovitch (Zooarkeolog,
Toronto niversitesi), Fiona Haughhey (Nesne Ressam), Julie Unruh
(Konservatr), Susan Harrison (Fotoraf) ve Andrew Harrison (Nesne
Fotorafs)dan mteekkildir. Kdemli saha amirleri ise, Adam Aja (2006),
Elif Denel (2006-2007), Brian Janeway (2006-2007), David Lumb (2007), James
Osborne (2006-2007), James Roames (2007), Elif nl (2006) ve Lynn Welton
(2006-2007) dan mteekkildir. Ayn zamanda projeye, Boazii niversitesi,
Bilkent niversitesi, Ko niversitesi, Mustafa Kemal niversitesi, Toronto
niversitesi ve Ca Foscari niversitesinden arkeoloji rencisi katlmtr.
2006 ylnda Antakya Arkeoloji Mzesinden Bay mer elik, 2007 ylna
ise Adana Arkeoloji Mzesinden Bay Mehmet avu, Kltr Varlklar ve
Mzeler Genel Mdrl adna Bakanlk temsilcilii yapmtr.
Tayinat saha mevsiminin hedefleri, (1) Alan 1deki Erken Demir a
kazlarn tamamlamak ve Erken Bronz a katmanlarn aa karmak,
(2) ilk olarak 2005 ylnda aa karlan Alan 2deki Erken Demir a
kompleksinin kazlarna devam etmek, ve (3) Alan 4teki (Resim: 1) st hyn
bat meyilinde alm olan sondajn geniletmek olarak belirlenmiti.
*

Timothy P. HARRISON, Department of Near&Middle Eastern civilizations, University of

Toronto, 4 Bancroft Avenue, Toronto, ON, M5S 1C1/CANADA, Tel: (416)978-6600, Fax:
(416)978-3305, e-mail:tim.harrison@utoronto.ca

503

Alan I Aratrmalar
Alan Ide yaplan 2006 ve 2007 kazlarnda (Resim: 2), 2004te balatlan ve
2005te drt adet 10x10 m.lik parsellerle geniletilen (G4.55, G4.56, G4.65 ve
G4.66) blgelerde aratrmalara devam edildi. Neticede, Alan 1de 2004ten
2007 ylna kadar yaplan kazlar sonucu sekiz adet belirgin mimar alan
katman (FP) tanmland ve ncelikle sralanan katmanlarn (FP 3-6) Erken
Demir ana kadar uzand saptand. 2007de kazlar sadece G4.55, G4.65
ve G4.66 parsellerinde yapld. Burada ama Erken Demir a katmanlarnn
kazlarn tamamlamak ve Erken Bronz a kalntlar zerinde almaya
balamakt.

Parsel G4.55
2006 mevsimi sonunda, G 4.55 teki Demir Ie ait malzemenin ou
karlmt ve 2007de yaplmas gereken ok az bir kaz ii kalmt (Resim:
2). Bu mevsimde kazlar dolgu malzemesinin kaldrlmas ile balad ve
doudan bat istikametine doru 1 m.lik eritler halinde kazld (her biri
ayr olarak tanmland; G4.55: 119-124). Dolgu malzemesi zerinde yaplan
bu kaz srasnda birok ukur tanmland, bunlardan birisi 2006da yanl
olarak tanmlanan Tekstil Haznesinin (G4.55:109) tam altnda bulundu.
Bu ukurlarn ounda dokuma tezgh arlklarna ve dokuma rneine
rastlanmtr (Resim: 3). ukurlardan birounun Erken Bronz ana (FP
8; zellikle Amuk J Fazna) kadar uzand grld. Kazlan ukurlarn
yanlarnda birok duvar kesitleri bulundu ve Demir I dolgular tamamen
kaldrldnda, daha nceki Erken Bronz a ile ilgili bir seri duvar ekillerini
belirlemek mmkn oldu (FP 8) (Resim: 2).

Parsel G4.56
2006 ylnda G4.56 (Resim: 2) Parseli nc kaz mevsimini geirdi. 2004
mevsiminde yaplan kazlar parselin kuzeyinde daha derine inen sondajlar
sonucu, 1) gney alt blm, 2) (Demir a I olarak tespit edilen) Oda 1
ad verilen mahallin kuzey ksmn, ki buras 2005 mevsiminde parselin gney
ksmnda yaplan kazlar ynlendirdi, 3) 2006 mevsiminde daha gneye
gittii izlenen bir ta platformu (G4.56:20), ortaya kard.

504

2006 mevsiminde G4.56da karlalan FP 5 kalntlar iki alt faza blnd.

Bu iki alt fazn en eskisi FP 5b bu parselde en iyi korunmu ve en belirgin
mimar fazlardan birisidiydi. Parselin kuzeybat ksmnda Oda 1 ad verilen
(2005te tanmland zere) yap bulundu (G4.56:23, 66-68 Duvarlar ve i
zellikleri G4.56:76-77 ve 31 [2006da kaz yaplmad]). Binann bat yz
parselin kazlmam bat yan tarafndan kapal olduundan gzkmemektedir
ve komu Parsel G4.55e uzanmaz. G4.56:67 ile yaklak ayn hizada olan
bir apraz duvar (G4.55:99), Parsel G4.55 mimarsinin batya olan geici
ilikisini gsterebilir. Bu duvarn kk bir ksm batdaki kazlmam
alanda gzkebilir, ancak planda kazlmam alann st boyunca henz
grlmemektedir. G4.55:99u rten G4.55:107 yzeyi ayn ekilde kazlmam
alanda sakl olup G4.56:66 Duvarn da rtm olabilir. Dikkate deer dier
bir husus da Oda 1in olaan d kalnlktaki bat duvardr (G4.56:66), bu da
bize ya iki birbirine paralel duvar olduunu ya da sonradan yaplm bir bina
olduunu dndrmektedir. Ya her iki duvar da girift biimde yarm ve
tam boyutlu tulalarla rlmtr (lider ve uzatan teknii kullanlarak), ya
da dar (zellikle G4.56:68 duvarnda grld gibi) en sonradan yaplan bir
inaatta kesilmi veya ayn duvar hizasnda yenisi ina edilmitir.
FP 4bye ait en dramatik bulgu byk depolama silosudur G4.56:111
(Dolgu G4.56:112) (Resim: 2 ve 4). Bu byk ukurun an eklinde bir profili
olup en byk ap altta yaklak 3m. ve ykseklii yaklak 2 m. dir. Alt sra
rl bir amur tula blc duvar (G4.56:131) silo iinde iyi korunmutur.
Sva silonun tabann kaplam ve yukarya doru giderek hem silonun azn
hem de Duvar G4.56:131i kaplamtr. Yaklak 10 cm. aada ise ikinci
bir alt taban bulunmutur, ancak bu o kadar iyi muhafaza olmamtr. yle
gzkyor ki alt yzey, Duvar G4.56:131in temelinin altn tekil etmitir.
Silonun en st kenarnn (G4.56:126 dolgusunda korunmu olduu gibi)
kahverengi bir amur tula bordr vardr. Maalesef ok miktarda cruf
diyebileceimiz organik madde haricinde silonun orijinal muhteviyatna ait
bir kant bulunamad.
Parselin dou yarsnda ina edilen yeni yaplar sayesinde Oda 1 FP3te
kullanm d kalm grnmektedir. Duvar G4.56:96 zerine oturtulan iyi
muhafaza olmam Duvar G4.56:92 Dolgu G4.56:93 ve 108 ile bir miktar tesviye
edilmitir. Duvar G4.56:92 ile Duvar G4.56:44 (=G4.56:75) arasndaki iliki
kesin deildir, ancak G4.56:44n, kuzey-gney istikametli Duvar G4.56:92ye
dou-bat istikametinde bir apraz duvar tekil ettii grlmektedir. Parselin

505

ortalarna yakn bir byk ukurun (G4.56:89 [Dolgusu G4.56:90] sadece

bat ve kuzey ksmlar muhafaza edilmitir. Kuzeye yakn bir yerde ikinci
byk sva kapl bir silo (G4.56:97 [Dolgu G4.56:98]) gmlmtr. 2004
kazlarnda bu zellikler ve yapnn bat yarsnn tamam gzden kamtr.
2006da yaplan kazlarda Silo G4.56:97nin muhteviyatnda deiimli olarak
yksek miktarda kl ve pitolitik eritler bulunmutur. 2004 saha kaytlarna
dayanarak G4.56:22, 29, 32 ve 37 mahallerini silo G4.56:97 ile geici olarak
ilgili olduklarn syleyebiliriz.
Parsel G4.56da bulunan Bina II (FP 2) kazlarnn tamamlanmas 2006
mevsiminin ana hedeflerinden birini tekil etmitir. Kompleksin kaln
temelleri kaz plan izgilerini genellikle takip etmitir; bunlardan Duvar
G4.56:63 (Temel Hendei G4.56:103 [=G4.56:64] ve Dolgusu G4.56:65)
batdaki kazlmam alan boyunca uzanmakta ve Duvar G4.56:69 (Temel
Hendei G4.56:116 ve Dolgusu G4.56:105) gneydeki kazlmam alan takip
etmektedir. Duvar G4.56:74 (Temel Hendei G4.56:104) kompleksin dou
duvar izgisini tekil etmitir. 2005te Duvar G4.56:74n bat uzantsnn ou
dier mahallerle birlikte kazlmt. Ayn ekilde Duvar G4.56:69un parsel
iine uzanan dou-bat ksm 2005te kazlarak sadece alt sra tulalar ile altta
kalan temel hendek dolgusu (G4.56:105) 2006 aratrmalarna braklmt.

Parsel G4.65
G4.65 kazlar (Resim: 2), parselin gneybatsnda yer alan, geni
kazlmam ksm zerinde odaklanarak balatld. Buradaki malzemenin
byk ounluunun daha nceki mevsimlerde ksmen kazlm olan dolgu
katmannn (G4.65:92) bir paras olduu ortaya kt. lveten, 2005te yaplan
kazda bulunan ukurun (G4.65:93) altndan az miktarda malzeme karld.
Bu malzemenin ukura m yoksa G4.65:92nin dolgu malzemesine mi ait
olduu anlalamad. G4.65:92nin karlmasndan sonra dikkatimiz daha
nceki kazlarda tanmlanm olan ve tapnan veya Bina IInin (G4.65:94)
duvar temellerinin ina edilerek oturtulduu akl ta denmi yzeylerin
tesviyesi amacyla kullanld tahmin edilen gri amur tabakasnn
karlmasna yneldi. G4.65:94n altnda, ancak hemen akl tal yzeyin
stnde, G4.65:94teki dolgu maddesinden farkl olan bir dolgu tabakas
bulundu ve bu tabaka G4.65:96 olarak tanmland. akl tal yzey daha
nce G4.65:95 olarak tanmlanm ve ieriinde birka laminasyon tabakas

506

bulunduu kanaatine varlmt. Bu tabakalardan bazlar akl tal yzeyin

zerinde sadece yer yer grlmekteydi. Bu yzey u anda G4.65 boyunca
(G4.65:18, 61, 91 ve 95) yaylmakta ve dou istikametinde G4.66ya doru
uzanmaktadr.
akl tal yzeyin gneyinde, yzeyin altndaki tabaka G4.65:99 rumuzu
ile kazld. Bu alandaki kazlarda gruplar hlinde krlm anak ve mlekler
bulundu, bulunan bu mleklerden anlald zere, Demir II yzeyi Erken
Bronz a seviyeleri ile karmtr. Burada bulunan mlek kmelerinin
bat alannda bulunanlarna G4.65:100, dou alanda olanlarna ise G4.65:101
rumuzlar verildi. Buradaki mlek kmelerinin douda bulunanlarla e
zamanl olduu anlald ve douda bulunan G4.65:97nin, daha aa
seviyede, muhtemelen bir meyil zerinde olmu olmasna ramen, G4.65:100
ve 101e eit olduuna karar verildi.
Parselin kuzey ksmnda, 2006 mevsiminde kazlan terasn altnda,
kazlara devam edildi. Bu alan G4.65:108 olarak tanmlanmt. Ancak,
bir teras olmaktan ziyade buradaki toprak tabakasnn EBA igal
dkntlerinden ve bir miktar Demir I malzemesinden olutuu ve Demir II
akl tal yzeyin yapm srasnda kesime uram olduu kanaatine varld.
Burasyla ilgili kesime G4.65:109 rumuzu verildi.
G4.65:108in kazlmas srasnda, 2006 ylnda frn (G4.65:90/91?) olarak
adlandrlan yapya benzer dairesel, yanm amur tulalardan mteekkil bir
yap tespit edildi. Bu frnn geen mevsimde yaplan kazlarn daha aasna
kadar uzand anlald. Bu tesisteki yanm amur tula malzemesinin ayn
zamanda akl tal yzeyin kazlmam ksmlarnda da kendini gsterdii
izlenmitir ve akl tal yzeyin altnda belirgin bir ekilde dairesel bir yap
tekil etmitir. akl tal yzeyin kuzey ksm 2006 ylnda kaldrld iin
G4.65:90/91in kuzey yars kazlabildi. Kazlan bu ksm G4.65:104/105
olarak tanmland. Tesisin ekli ve oradaki yanm amur tula malzeme,
yapnn bir kubbe biiminde olmu olduuna iaret etmektedir. Tesisin
yukarsndan 30 cm. kadar bir mesafede tesisin iinde bulunan malzemenin
yaps deiiklik gsterdi. st ksmdaki dolgu, byk mangal kmr
paralar ve yanm amur tulalardan ibaret olup yapnn km damndan
geldii izlenimini vermektedir. Alt ksmda ise malzemenin yaps belirgin
deiiklik gstermektedir, ierii ok yumuak, kll, yanm topraktr. Alttaki
dolgu iinde birka tane (en az yedi tane sayld) pimemi delikli maddeler
bulundu, muhtemelen bunlar dokuma tezgh arlklar olabilir. Tesisin

507

sralar hlinde dizilen amur tulalardan ina edilmi olduu dnlebilir.

Tesisin gney yars da kazldnda benzer sonular alnd.
Bu tesisin bir frn olduunu kabul etmi olmamza ramen gerek
fonksiyonunun ne olduu hlen bilinmemektedir. Derinlik ve dier
boyutlarn dnecek olursak, tm tesisin toprak zerinde duruyor olmas
mmkn gzkmemektedir. Tesisin amur tuladan olan yapsnn bir kubbe
eklinde olmu olaca daha mmkn gzkmektedir. Toprak yapsndaki
deiim, ierideki ayrc duvar da gz nne alndnda, tesisin bu ksmnn
toprak iine gml olmu olmas mmkndr, belki de bir toprak alt
blm tekil etmektedir, burada mevcut yumuak kll toprak da gz nne
alnrsa, burasnn bir ate oca olmu olmas mmkndr. Yapnn ekli bir
frn olduuna iaret ediyorsa da, evrede burasnn bir seramik imalt iin
kullanldna iaret edecek dier gerekli delillerin mevcut olmay (plk
ve benzeri gibi) ve zeminde bulunan dokuma tezgh arlklar, konuyu
kartrmaktadr. G4.65:110, tesisin dnda bulunan dolguyu kazmak iin
balatld ise de mevsim sonuna kadar pek bir gelime elde edilemedi. Tesisin
dnda ve etrafnda yaplacak kazlar yapnn ekli ve ilevinin ne olduunun
belirlenmesi asndan ok nemlidir.
Parsel G4.66
G4.66 Parselinde (Resim: 2) yaplan kazlarn ana hedefi Parsel G4.65te
belirlenen Erken Demir Ide tahribata uram katmanlarn kalntlarn
aratrmak ve bu kalntlar Alan Ide henz ortaya karlmam kalntlarla
stratigrafik olarak badatrmakt.
Bina IInin gney duvar temel hendei ile birlikte Parsel G4.66nn
kazlmam yan boyunca uzanmaktadr. Batda, Duvar (G4.66:7 [=G4.66:22,
41 ve 55] temelleri, ve Dolgu G4.66:13 [=G4.66:45, 46, 56 ve 54 ve de G4.66:19
belki de 43?]) direkt olarak Erken Demir a tahribat molozlar (G4.66:33)
zerinde oturduu, douda ise baz iskn edilmi ara fazlar kestii
grlmtr. 2006 kazlar 2005te alan hendei geniletmi ve kuzeydeki
kazlmam alanda 3 m. geniliinde bir sondaj yapmtr. Sondaj bir takm
birbirinden ayr zellikleri ortaya karmtr, bunlarn arasnda, Bina IInin
ve Erken Demir ann tahribat grm molozlar arasna skm, at nal
eklinde bir tesisata (G4.66:29 Dolgusuyla G4.66:38) rastlanmsa da, yeteri
kadar korunmam olduu iin, ne tarihi ne de Alan Iin geneldeki faz tayin
uygulamasna gre stratigrafik pozisyonu tespit edilebilmitir.

508

Yzey G4.66:65in zerinde olan tahribat molozu (G4.66:33) birka

ksma blnerek kazlmtr ve bu yerleim faznn yandaki parsellerle ayn
zamanda tahribata urad anlalarak, ayn yzey FP 5e tayin edilmitir.
Tahribat molozunun iinde ok miktarda karbonlam malzeme bulunmu
olup bunlar muhtemelen yanm tahta, aa dallar ve dier organik maddeler
hasr malzeme ve/veya tekstil olabilir. Gevek kl ksmlar tulams, ateten
sertlemi ksmlarla birbiri ardndan gelmektedir. lveten bu kalntdan ok
miktarda kabuk kmtr. Karbonlam aa paralar baz belirgin desenleri
muhafaza ederek ahap yaplarn varln ima etmekteyse de orijinal ekilleri
belli deildir.
Bu molozu kazarken birka tane 20x42x13 cm. boyutlarnda (en az iki belki
de bir iki tane daha) tulalara rastlanmtr, bunlardan bir yap ya da tesisat
yaplm olmas muhtemeldir. Yanma faaliyeti izleri ve eri formu nedeniyle
nceden bir frn olduu dnlen tesisatn (G4.66:35) sadece bir ambar
olarak kullanlm olduu ve Parsel G4.55te bulunan (G4.55:110), iinde
frnlanmam dokuma tezgh arlklar bulunan, benzer yapy andrd
grlmtr. Ambar G4.66:35te hi dokuma tezgh arl bulunmamasna
ramen, biraz douda bir dizi frnlanmam arlklar, bir kme iyiceanm kaldrm ta ebadnda talar, bir dizi kemik letler (dokumak iin
kullanlan) ve sarg milleri bulunmutur. G4.66:35 ambarna bitiik kuzeygney istikametinde olan garip bir yap da (G4.66:34) tesisatn bir paras gibi
gzkmektedir.
FP 5in tahribat grm kalntlarnn hemen dousunda FP 5ten sonraya
tarihlenen muhtelif dolgu katmanlar (G4.66:19, 23-27 ve 31? dahil olmak
zere) kazlmtr, ancak bunlarn tam strtigrafik pozisyonlar kesin olarak
bilinmemektedir. Frn G4.66:30 (Dolgu G4.66:33 ile birlikte) bunlarn zerinde
bir seviyede bulunmu ve akl tal yzeyin (G4.66:47) Frn G4.66:30dan
douya doru uzand grlmtr.
2006 ylnda parselin orta ksmlarnda yaplan kazlar ok miktarda Demir
II Dolgusu (G4.66:86) ortaya kard. Daha gneydeki alanda yaplan kazlarda
yakn zamanlara ait fazla miktarda bozukluklara rastland. Bunlarn arasnda
klsik ve modern devirlere ait molozlar olmas, bu dolgu malzemesinin
gney ksmlarnn tanmlanmasnn zor olaca kanaatini uyandrd. Ayrm
gerekletirildikten sonra, gneyde kalan malzeme G4.66:91 olarak ve Demir II
dolgusunun kendisi ise G4.66:88 olarak tanmland. G4.65 Parselinde olduu
gibi, Demir II dolgusu da bir akl tal yzey (G4.66:87) zerinde oturuyordu

509

ve buraya eitli mevki numaralar verildi (G4.66:81, 88, 89 ve 101). Bu dolgu

yaklak bir dou bat hattn takip ederek tm parsel boyunca devam
ediyordu.
Parselin kuzeydou kesinde, dou bat ynnde uzanan duvarn
(G4.66:77 = G4.66:68) bir ksm kazld. Duvar G4.66:77nin altndaki toprak
katman G4.66:78 olarak tanmland. Bu mahalin kuzeydou kesi bir
kare sondaj eklinde, kuzeydeki kazlmam alandan gneye doru Demir
II dolgusuna kadar kazld. G4.66:78in kazlmas srasnda, doudaki
kazlmam alann yaknnda az miktarda yanm malzeme bulundu. nce
bir frn temsil ettii dnlen bu kalntnn, kaz ilerledii zaman burasnn
kk bir kl ukuru olduu anlald ve buras G4.66:92/93 rumuzu ile
tanmland. G4.66:78in altnda muhtemelen bir dizi ukur oldu tespit edildi
ve kazlar batya doru ynlendirildi. Batda yaplan bu genileme G4.66:97
(=G4.66:78) rumuzu ile belirlendi.
Alan II Aratrmalar
Alan 2, byk lde, Bina XIV olmas muhtemel olan Erken Demir II
ana ait bir yap ile igal edilmi olup 1930larda Syro-Hitit keif heyeti
tarafndan ksmen kazlmtr. Bu alan, Alan 1in (Resim: 1) hemen kuzeyinde
bulunmaktadr. 2007 ylnda kazlar drt parselde yapld: G4.36, G4.37, G4.45
ve G4.47 (Resim: 5). lveten kuzeyde, F4.55 alannda, bir sondaj ald. 2007
mevsiminde 2006daki aratrmalarn devam srdrld ve balca iki ana
hedef zerinde odaklanld. Bunlardan birincisi Alan 1 ve Alan 2 arasnda
bir stratigrafik iliki kurabilmek ve Bina XIVn temellerinin derinliini
tespit edebilmekti. kincisi ise bu kompleksin olabildii kadar geni bir yatay
kesitini karabilmekti.
Alan 1 ve Alan 2 arasnda bir stratigrafik iliki kurabilme almalar
2006 ylnda balatlm ve 2007de devam etmitir. Stratigrafik iliki
G4.45 Parselinin gneybat kesinde yaplan sondajlar sayesinde
gerekletirilebildi. 2007deki faaliyetlerin balamasyla beraber sondaj alan
1x1 metreye kltld. Bu boyut, Bina II, G4.45:28, N duvar ile Bina XIVn,
G4.45:8 = G4.45:51, gney duvar arasnda kalan mesafeye eittir. Skk alana
ramen sondaj drt metreden fazla bir derinlie ulat.
Sondaj yaparak birka mahal rumuzlar verilmesine ramen, bunlardan
drt tanesi zellikle nemlidir. Bunlardan birincisi sondaj G4.45:38 ile

510

G4.45:55in st ksmlarna yakn iki tane grlebilen kesim hatlardr. Daha

yukarda olan G4.45:38 nemlidir; zira hem Bina XIV kesiyor hem de Bina
IInin, G4.45:28, kuzey duvarna balanyor gibi gzkmektedir. Buras Bina
IInin inaat iin gerekli temel ukuru olarak gzkmekte ve Bina XIVn
Bina IIden nce ina edilmi olduunu stratigrafik olarak kantlamaktadr.
Ayrca buna ilve kant olarak, G4.45:38 kesiminin sondajn gney cephesine
ulaarak Bina IInin temellerinin hemen altnda (yaklak 3 cm.) kalmas da
gsterilebilir. Bununla beraber, bu kesim hatt Syro-Keif Heyeti tarafndan
alan kaz hendeklerinden birisi de olmu olabilir. Bu ihtimali destekleyen en
nemli husus da, yanm tula kntsnn G4.45:38 kesim hattndan daha
yukarda bulunan toprak karmnda bulunmasdr; bu da muhtemelen Bina
IInin kuzey duvarndan (G4.45:28) dklen tulalardan meydana gelmitir.
Bu malzemenin eski bir kalnt m yoksa Syro-Keif Heyetinin yapt
kazlardan arta kalan malzeme mi olduuna karar veremedik. G4.45:38in 25
cm. altnda bulunan ikinci bir kesim hattnn, G4.45:55 (kuzeye doru bununla
birlemekte olan) Bina IInin temel ukuru olmu olmas da muhtemeldir. Bu
kesim hattndan daha yukarda bulunan dey olarak sralanm tulalarn
da, Bina XIVn gney duvarndan kesilen Duvar G4.45:8=51in paralar
olmu olmas muhtemeldir.
Bu iki kesim hattnn altnda gerekletirilen kazlarda derin ve dar bir
hendee (G4.45:52/53) rastlam olup bu hendein ii son derece yumuak
toprak ve az miktarda kltrel malzeme ile doluydu. Burada bulunan ve
tespit edilebilen mlek paralar tarih olarak Erken Bronz (EB) Devrine iaret
etmektedir. Bu hendek Duvar G4.45:8=51i kestiine gre Bina XIVten sonra
ina edilmi olmaldr, ancak Bina I ve IInin inaatlarndan nce yaplm
olmas gerekir. Bu arada, Duvar G4.45:8 (=G4.45:51) sondajn dibinden 1 metre
ncesine kadar devam ediyordu. Yaklak her drt sra tulada bir phytolith
(nebati) malzeme tabakas olmas kastl bir inaat tekniine iaret etmektedir.
lgin olan, Haines raporunda, kuzeyde bulunan Bina XIIIte her drt sra
tulada bir tabaka phytolith olduunun kaydedilmi olmasyd. Haines
raporu ayn zamanda Bina XIVn temellerine iki noktada ulalabildiini ve
her iki seferde de temelin akl tal yzey zerinde oturduunu belirtiyordu.
G4.45:8 (=G4.45:51) Duvarnn altndan geen ve muhtemelen Erken Bronz
a olarak tarihlenen byk bir duvar paras (G4.45:61) bulundu. Bu duvar
sondaj alannn byk bir ksmn doldurduundan sondaj yaplmasn
durdurmak zorunda kaldk.

511

Alan 2deki ikinci hedef ise Bina XIVn yatay kesitinin mmkn olduu
kadar aa karlmas idi. Stratejimiz st topra kardktan sonra yaklak
20 cm. derinlie kadar kazarak duvarlarn konturlarn ortaya koymakt.
Bu strateji sayesinde binann 10 x 20 metrelik bir alannn daha kazlmas
mmkn oldu (Resim: 5-6). Maalesef, Syro-Keif Heyetinin yapt hendek
kazm faaliyetleriyle baz duvar hatlarnn imha edilmi olmas, yapmakta
olduumuz ii ok gletirdi ve yavalatt. zellikle, G4.36, G4.46, G4.37
ve G4.47 parsellerinde kuzeygney istikametinde uzanan uzun yatay
hendeklere rastland. Bunlardan sonuncusunda, hendek, bizim inancmza
gre kompleksin en dou duvar (G4.47:3) olduuna inandmz duvar ile
iki tane iyi muhafaza edilmi yzey arasndaki stratigrafik balanty etken
biimde kopartmtr; bunlardan biri youn biimde krk seramik paralarla
(zellikle krmz boyal astarl ve parlatlm malzeme) dolu yzey (G4.47:30)
dieri ise bu yzeyi rten ta deli yoldur (G4.47:9) (Resim: 5). Ta deli
bu yol zerinde, muhtemelen byk bir bazalt dikili tan bir paras olan,
zerinde Luvi dilinde hiyeroglif yaztlarn bulunduu ta paras bulundu
(Resim: 7). Bu hendein iinde, aralarnda bir oyuncak bilyann da bulunduu,
yakn zamana ait birok malzeme bulundu ve hendein yakn zamanda
yapld konusunda pheye mahal kalmad. te yandan da bu ta deli
yolun Syro-Hitit Keif Heyeti tarafndan bulunup bulunmad anlalamad.
Haines raporunda Bina Iin hemen dousunda buna benzer bir ta deli
yoldan bahsediliyorsa da, bunun ayn yol olduu tahmin edilmiyor.

Parsel G4.55
Alan 2 kazlar ile birlikte alandaki dier parsellerin 100 m. kuzeyinde tek
bana yeni bir parsel olan F4.55 ald (Resim: 1). Bu parselin almasndaki
ama kompleksin kuzeydeki uzantsn tespit etmekti. Bu alana tahsis
edilmi olan iki haftalk bir alma sonucu aratrmalarmz ok miktarda
amur tuladan yaplm mimar kalntlar bulmay baard. Ancak, bunlarn
ilevlerinin ne olduuna ve de Bina XIV ile ilgili olup olmadklarna karar
verilemedi. Bununla beraber kazlar mit vericiydi ve gelecek mevsimlerde
buradaki aratrmalarmzn devam etmesini bekliyoruz.

512

Alan III Aratrmalar

Parsel H3.77
Parsel H3.77de (Resim: 1) yaplan kazlarn ana amac, kaz alannda
Erken Bronz a (EBA) seviyelerinin yatay grntlerini aa karma
potansiyelini tespit etmekti. H3.77nin yeri baz hususlara dayanarak yapld.
Hyn (tam olarak T-13) gneybat kesinde Braidwood tarafndan
kazlan hendekler EBAya ait kalntlar ortaya karmt; bu da o dnemde
yerleimin hyn bu taraflarna kadar uzandna iaret etmekteydi.
Braidwoodun hendei hlen hyn gneybat kesindeki iftlikte
olduundan Parsel H3.77nin yeri, ikago Keif Heyetinin bulduu Erken
Bronz a kalntlaryla bir irtibat kurabilme midi ile it hattnn hemen
kuzeyinde seildi. Ayrca bu alann hafife yksek oluunun hykte mevcut
Erken Bronz a kalntlarnn erozyon nedeniyle ulalabilirliklerini negatif
olarak etkilendii hykteki dier ksmlardan (2005 mevsiminde G4.92 ve
G4.72de yaplan kazlar rnei) farkl olarak derinlik problemini azaltmaya
yardm edecei mit edildi. 2005 mevsiminde bu tepede bir rnekleme
yapld ve yzeye olduka yakn, tehise yaramayan muhtelif anak mlek
ve kuvvetli mimar kalnt delilleri (amur tula vs.) elde edildi. Yaklak 3 m.
derinlikte Simple Ware (Faz I/J) olarak tanmlanan bir mlek bulundu. unu
da not etmek gerekir ki H3.77nin hemen kuzeyinde bir baka Braidwood
hendei (T-6) kazlmtr. Bu hendek 9 X 5 ebadnda olup dikkate deer
mimar eserler kmad iin terk edilmiti. Bu kazlarn terk edilmeden nce
ne kadar derine inmi olduu belli deildir.
H3.77de iki geni kltrel faz tespit edildi. Daha erken olan faza parselin
kuzeydousunda derin bir sondajla ulald. Buradaki dolgu katmanlarndan
(H3.77:24 ve 27) karlan anak mlein ounluu Demir I, geriye kalan
daha derindekiler (H3.77:29, ve Kuyu H3.77:34ten karlan) ise tamamen
Demir I idiler. ncelikle bu malzemenin hyn baka tarafndan dolgu
olarak getirildii ve bu blgedeki Demir II mimarsinde kullanld
dnlmt. Ancak Demir I Dnemine uyan kusursuz mimar kalntlar
bulununca (Duvar H3.77:30 ve32 ve bunlarla ilgili kuyuya benzer tesisat
[H3.77:34]), burada bulunan Demir Ie ait malzemenin tamamen dolgu ilemi
ile gelmi olamayaca anlald.
H3.77de tanmlanan daha sonraki ikinci faz bir byk duvarn (H3.77:7)
temelleridir, dou-bat ynnde olan bu duvar 2 m. geniliinde olup kaldrm

513

ta ile kapl yzey (H3.77:9) tarafndan rtlmtr. Parselin kuzeybat

kesinde bulunan daha erken zamana ait yzeylerin (H3.77:15 ve 22) Duvar
H3.77:7ye bitimi olmas, bu duvarn uzunca bir sre kullanlm olduuna
iaret etmektedir. Toprak katman H3.77:23 Duvar H3.77:7nin altndan geer
ve daha nceki Demir I kalntlar ile Demir II Dnemine ait kan imal anak
mlei rter. Duvar H3.77:7 ile parselin gneyinde bulunan iki para duvarn
(H3.77:14 ve 19) tam stratigrafik ilikisi bilinmiyor, ancak her iki duvarn da
bu faza ait olmu olduu dnlyor. levi belirsiz bir tesisat (H3.77:31),
bir deme alt amur tula temel (H3.77:20) ve bir Yzey H3.77:9da bu faza
atfedildi. Bu fazla ilgili anak mlein Ge Demir II, hatta Demir III (rnein
8inci-7nci/6nc yzyl M..) Dnemine ait olduu belirlendi.

Alan IV Aratrmalar
Yukar hyn bat kenarnda bulunan G3.34 parselinde (Resim: 1)
2007de yaplacak aratrmalarn hedefleri, bir nceki mevsimde yaplan kaz
alann kuzeye doru uzatarak 10 x 10 m.lik bir alan elde edilmesi, ve 2006
mevsiminde bulunmu olan metal iiliine ait arta kalm delillerin tespit
edilmesidir. 2007 kazlar ile, Erken Demir ana ait daha fazla maden ileme
atlyelerinin bulunmasnn yan sra, 2006da tespit edilen faz sralamasnn
dorulanmas salanmtr.
Parselin kuzeyinde yaplan 2007 sondaj ile parselin bat kenar boyunca
uzanan byk tahkimat duvarnn (G3.34:4) daha fazla ksmnn ortaya
karlmas ile parselin kuzey kenar boyunca uzanan dou-bat duvar
(G3.34:39) ve doudaki kazlmam alann batsndaki Duvar G3.34:39a
dayanan Kuzey-Gney Duvar (G3.34:37) bulunmutur. Bu duvarlar arasnda
kalan alanda metal iilii ile ilgili zengin endstriyel artk bulunmaktadr
(Resim: 8-9). Bu alann 2006 ylnda parselin ortalarnda bulunmu FP 3 olarak
tanmlanm olan metal atlyesinin bir paras olduu kanaatine varlmtr.
Bu alann gneyinde 2006 ylnda kazlan Duvar G3.34:7 bulunmaktadr ve
parselin ortasndan geen bir dou-bat hatt izmektedir. Batdaki odada
bulunan molozlara G3.34:34 rumuzu, doudaki odada bulunan malzemeye
ise G3.34:38 rumuzu verilmitir. Batdaki odada ince yapl yarm dairesel
ekiller ve muhtemelen metal iilii yaplan tesisler bulundu. Tesislerin
tanesi bir kuzey-gney hatt tekil etmilerdi. Doudaki oda (G3.34:38) ok
kk olup doudaki kazlmam toprak alana doru uzanmaktadr. Ancak,

514

burada yaplan kazlarda bir dizi cruf kalntlar ile birka tane, muhtemelen
bir yzeye ba aa olarak dklm potalar aa karld. Tm kuzey
alan, ieriinde bulunan olaanst zengin miktardaki metalrjik kalntlar
sebebiyle, ince bir grid iinde (20 x 20 cm.) kazld. Her gridden toplanan
toprak rnekleri ileride arkeometalrjik ve kimyasal tahliller yaplmak zere
ayrld. Burada bulunan mlek ve dier malzemeler bu kompleksi kesin
olarak Erken Demir I (yaklak M.. 12. yzyl) a olarak belirlemektedir.

RNEKLEME PROGRAMI
2004 mevsiminde balatlm olan rnekleme program 2006 ylnda
da devam etmitir. Bu aratrmalarn ana hedefi yakndaki Asi Nehrinin
tamlarnn sebep olduu alvyonlarn altnda kalan, alt hyk ve civarnn
maruz kald etkileri aratrmak ve blgenin knt profilini detayl olarak
saptamaktr. rnekleme program, nehrin eski devirlerde ve gnmzdeki
yatanda oluan deiimleri ve etkilerini tespit etmemize de yardmc
olacaktr. Bugne kadar alt hyk zerinde ve st hyk taban civarnda,
derinlikleri 2 ile 8 metre arasnda deien 59 sondaj ukuru alm ve batk
alt hyk hakknda deerli knt profili elde edilmitir.
Corona uydu resimlerinde grlen glgelerin iaret ettii gibi 2006
mevsiminde alnan yeni rnekler alt hyn stteki ana hyn gneyine
doru uzandn gstermektedir. Bu alanda bulunan EBA malzemesi
(zellikle RBBW anak mlekleri) ana hyn yaklak 75 m. gneyine
kadar uzanmtr. Hyn batsnda yaplan rneklemelerin kum birikintileri
gstermeye devam etmi olmas ise, 2005 mevsiminde varl tanmlanan su
birikintisi ile tutarldr. rnekleme (ve tahl hatlar) bir tanesi alt hyn
gney ksmnda, dier ikincisi de muhtemelen alt hyn en kuzey
noktasnda olan iki tane yeni ehir kapsnn varln ortaya koymutur. Son
olarak, yaplan mikrotopografik analiz alt yerleimde kuzey koruma duvarnn
bir blmnn bulunduunu ve dier bir blmnn de st hyn bat
tarafnda, Parsel G3.34n gneybatsnda olduunu belgelemitir.

SONU GZLEMLER
zet olarak, 2006 ve 2007 kazlar Tell Tayinatta Erken Demir a
yerleimine ait son derece iyi korunmu kalntlar ortaya karmaya devam

515

etmitir. Bunlar, Alan Ideki Ege ile gl kltrel balar olan Erken Demir
I (M..12. yzyl) yerleimi ve Alan IIdeki Ge Demir I/Erken Demir
IIde ( M.. 10. ve 9. yzyllar) bulunan antsal yapdr (Bina XIV). Hlen
kesin olmamakla beraber, 50 X 100 m. ebadndaki bu ikinci kompleksin
Padasatinideki Luwian krallarnn yaadklar saray olmu olabileceini
dnyoruz. Tel Tayinatta bugne kadar bulunan, bizim kazlarmz ve
Syro-Hitit Keif Heyetinin yapt kazlar ile saylar neredeyse 100 bulan
Luwian hiyeroglif yaztlar, mutlaka bu kltrel ufka atfedilmelidir. Alan 4te
bulunan, Ge Bronz/Erken Demir I tarihine rastlayan metal atlyesi bu alann
o dnemdeki nemini kantlayc mahiyette olup Tayinattaki Erken Demir
a yerleiminin ilk dnldnden daha byk olduuna; belki de st
hyn tm 10-12 ha alann kapsam olabileceine iaret etmektedir. Sonu
olarak, Tayinat arkeoloji projesi, bir yandan bu blgedeki Bronz ve Demir
alarna ait katmanlar aratrrken, dier yandan gayret ve kaynaklarn
ncelik srasna koymaya devam edecektir.
TEEKKR
2007 yl arazi mevsimi iin madd yardm, Kanada Sosyal Bilimler
ve Beer limler Aratrma Kurulu (SSHRCC), CNE GEOIDE Network,
Ege Tarihncesi Enstits (INSTAP), ile Toronto niversitesi tarafndan
salanmtr. Aratrmann yrtlmesi iin gerekli kazlarn yaplmas iznini
veren Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne teekkr etmek
isterim. Bakanlk temsilcisi Sayn mer elik ve Mehmet avua mahall
devlet makamlar ile temasmz salad iin ayrca teekkr ederim. Bu
sezonun baaryla sonulanmas tm proje personelinin zveriyle almas
neticesinde mmkn olmutur. Ayrca, Antakya Mzesi Mdr Sayn
Faruk Klna ve mze personeline, mevsim boyunca gsterdikleri ilgi ve
yardmlar iin teekkr etmeyi bor bilirim. Son olarak, Dr. Hill Srsala
bu raporun tercme edilmesi iin yapt ok deerli yardmlarndan dolay
teekkr ederim.

516

Resim 1: Tell
Tayinatn
kaz
blgelerini
g s t e r e n
topografik
haritas

Resim 2: Alan Ideki mimar

kalntlarn plan

517

Resim 3: Early Iron Age

Loom weights and
spindle
whorls
from Field I

Resim: 4

518

Resim 5: Alan IIdeki mimar kalntlarn plan

Resim 6: Alan IInin mimar fotoraf

Resim 7: Alan IIdeki demeli yzeyden Luvice

hiyeroglif paras (Luwian Hieroglyphic
fragment from paved surface in Field II)

519

Resim 8: Alan IVteki Erken Demir a metalrjik kalntlarnn dalm (Spatial distribution of
Early Iron Age metalurgical remains in Field IV)

Resim 9: Alan IV metal atlyesinde bulunmu

olan crucibles ve tuyreler (Crucibles
and Tuyeres found in Field IV metal
workshop)

520

DEERL BLM ADAMI

Genel Mdrlmzce her yl dzenlenen Uluslararas Kaz, Aratrma ve
Arkeometri Sempozyumunda sunduunuz raporlar, bu yl da kitap olarak baslacaktr.
Gndereceiniz rapor metinlerinin aada belirtilen kurallara uygun olmas, kitaplarn
zamannda basm ve kaliteli bir yayn hazrlanmas asndan nem tamaktadr.
Yayn Kurallar

Yazlarn A4 kada, 13x19 cm. lik bir alan iinde 10 punto ile, baln 14 punto ile
tirelemeye dikkat edilerek, Arial veya Times fontu ile 10 sayfa yazlmas,

Dipnot numaralarnn metin iinde belirtilerek sayfalarn alt ksmna 8 punto ile
yazlmas,

Dipnot ve kaynakada kitap ve dergi isimlerinin italik yazlmas,

izim ve fotoraflarn toplam adedinin 15 olmas, CDye JPG veya TIFF olarak 300
pixel/inch, renk modlarnn CMYK veya Grayscale olarak kaydedilmesi, kesinlikle
word sayfas olarak dzenlenmemesi,

Haritalar (Harita: .....), izimler (izim: .....), Resimler (Resim: .....) olarak
belirtildikten sonra altlarna yaz yazlmas ve kesinlikle levha sisteminin
kullanlmamas,

Yazlara mutlaka isim, unvan ve yazma adresinin yazlmas,

CDye kaydedilmi metnin ktsnn da gnderilmesi ve kt ile CD kaydnn

uyumlu olmas (aksi hlde CD kayd esas alnacaktr),

Raporlarn sempozyum esnasnda teslim edilmesi veya en ge 1 Austos

gnne kadar
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
Aratrmalar ve Yaynlar ubesi Mdrl
II. Meclis Binas
Ulus/Ankara
adresine gnderilmesi gerekmektedir.

Yayn kurallarna uymayan veya ge gelen yazlar kesinlikle yaynlanmayacak ve iade

edilmeyecektir.
Not: Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sonular Toplants kitaplarna Bakanlmz
www.kultur.gov.tr adresinden ulalmas mmkndr.
Bilgilerinizi rica eder, almalarnzda baarlar dileriz.

521

DEAR COLLEAGUES
The reports which you will submit during the International Symposium of Excavations,
Surveys and Archaeometry will be published as usual.
In order to receive a qualitative print and to complete the publication on time, we
kindly request you to send the texts of your reports within the context of form mentioned
below:

The writings to be on A4 paper, not exceeding the writing space of 13.5x19 cm, with
Arial or Times font in 10pts. Kindly pay attention to using dashes (-) when necessary in
the text, and the text to be maximum 10 pages
*

The title to be written in 14 pts, bold,

Footnotes to be written below the text, with their numbers indicated within the
text, in 8 pts at the page where it is mentioned,

At the footnotes and the bibliography, the names of the books and the periodicals
to be written in Italic character.

The total number of the drawings and the pictures to be at most 15. If it is possible, you
are requested to scan the photographs and to save on CD as JPG on a separate file out
of the text with 300 pixel/inch; colour of mods of these photographs must be CMYK or
Grayscale; photographs to be taken by digital camera,

Please write (Drawing) for the drawings (Fig.) for the figures, pictures, and (Map) for
the maps as subtitle and please do not use table system.

Kindly write your name, title and communication address on the papers.

Please send the print out of the text that together with loading the text on a (new)
diskette or CD.

The print out of the text you will send and the text in the diskette or CD, should be
compatible, (or else the text in the diskette/CD will be accepted) with each other.

Kindly give your texts during the symposium or send until August 1, to the below
address:
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Aratrmalar ve Yaynlar ubesi
Mdrl, II. Meclis Binas Ulus-Ankara/TURKEY.
The reports which does not follow the rules or are sent late, will not be published and
will not be given back.
Note the books of the Symposium are available on www.kultur.gov.tr

522